1

2

Εξωφυλλο Ανάγλυφη πρύμνη πολεμικού πλοίου (τριημιολίας) στο κάτω άνδηρο της ακρόπολης της Λίνδου Αρχές 2ου αι πΧ

Απαγορεύεται η εν όλω ή εν μέρει ανατύπωση αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή των κειμένων και των φωτογραφιών του τόμου χωρίς την έγγραφη άδεια των συγγραφέων των κατά τόπους Εφορειών Αρχαιοτήτων και των εκδοτών

copy Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης ndash Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού (ΚΒ΄ ΕΠΚΑ ndash 4η ΕΒΑ)

ISBN 978-960-7064-92-9

3

ΑΓΟΝΗ ΓΡΑΜΜΗΈνα αρχαιολογικό ταξίδι στο Καστελλόριζο στη Σύμη στη Χάλκη στην Τήλο και τη Νίσυρο

Επιμeλεια Καταλoγου

Νικόλαος Χρ Σταμπολίδης ndash Γιώργος Τασούλας ndash Μελίνα Φιλήμονος-Τσοποτού

Αθήνα 2011

4

ΟργανωτιΚή ΕπιτρΟπή ndash Ομαδα Εργασιασ

Καθηγητής Νικόλαος Χρ ΣταμπολίδηςΔιευθυντής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

Μαρία ΛαγογιάννηΠροϊσταμένη της Δνσης Μουσείων Εκθέσεων και

Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού

Μελίνα ΦιλήμονοςΠροϊσταμένη της ΚΒ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων

Μαρία ΜιχαηλίδουΠροϊσταμένη της 4ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων

Χαρίκλεια ΛαναράΑρχαιολόγος Δνση Μουσείων Εκθέσεων και

Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού

Γιώργος ΤασούλαςΑρχαιολόγος Επιμελητής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

Ευγενία ΑλμπάνηΑρχιτέκτων Δνση Μουσείων Εκθέσεων και

Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού

5

τιμήτιΚή ΕπιτρΟπή

Παύλος ΓερουλάνοςΥπουργός Πολιτισμού και Τουρισμού

Λίνα ΜενδώνηΓενική Γραμματέας Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού

Σάντρα ΜαρινοπούλουΠρόεδρος του ΔΣ Ίδρυμα Νικολάου και Ντόλλης Γουλανδρή

Μαρία Ανδρεαδάκη-ΒλαζάκηΓενική Διευθύντρια Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς

Πάνος Δ ΜαρινόπουλοςΜέλος του ΔΣ Ίδρυμα Νικολάου και Ντόλλης Γουλανδρή

6

ΚαταΛΟγΟσ

γενικh ΕπιμeλειαΚαθηγητής Νικόλαος Χρ Σταμπολίδης

Διευθυντής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

Γιώργος ΤασούλαςΕπιμελητής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

Δρ Μελίνα Φιλήμονος-ΤσοποτούΔιευθύντρια της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ

Καλλιτεχνικh ΕπιμeλειαΆλκης Κιουρκτσόγλου - Think Beauty

παραγωγh - Εκτyπωση - ΒιβλιοδεσiαUP PRESS ΕΠΕ

ΕΚΘΕσή

ιδεα ndash συντονισμοσΚαθηγητής Νικόλαος Χρ ΣταμπολίδηςΔιευθυντής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

γενικη ΕπιμελειαΚαθηγητής Νικόλαος Χρ ΣταμπολίδηςΔιευθυντής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

Δρ Μελίνα Φιλήμονος-ΤσοποτούΔιευθύντρια της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ

Γιώργος ΤασούλαςΕπιμελητής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

μουσειογραφικη μελετηΝίκος Σταμπολίδης ndash Γιώργος Τασούλας

αρχιτεκτονικη Υλοποιηση - Καλλιτεχνικη ΕπιμελειαΜπέσσυ Δρούγκα ndash Αντώνης Δραγώνας

Οικονομικη διαχειρισηΑθανάσιος Μασούρας

Διευθυντής Οικονομικών Υπηρεσιών

Δημήτρης Βορβολάκος

ΕπικοινωνιαΕυγενία Χριστοδουλάκου

Διευθύντρια Επικοινωνίας και Ανάπτυξης

Μαρία Μπασαγιάννη Αλέξια ΒασιλικούΣτέλλα Τσαγκαράκη Χριστίνα Κορατζάνη

σε συνεργασία μεΣοφία Δοξιάδη-Ζαββού Τιτίνα Πατέρα Γλυκερία Τσέρνου

συντηρηση αντικειμενωνΜιχάλης Κώστας Δημήτρης Κουγιός Νεκταρία Δασακλή

αναρτηση - στηριξη αντικειμενωνΧρήστος Στεφανίδης

γραφιστικαΆλκης Κιουρκτσόγλου - Think Beauty

Οπτικοακουστικο ΥλικοΕλιάνα Αμπραβανέλ

Κατασκευεσ προθηκωνΑ Λελεδάκης ndash Αφοί Βενετίδη ΟΕ

ΦωτισμοιΝίκος Βράιλας Τάσος Κωστής

Φροντιδα ndash ΦυλαξηΔ Γαλλής Χ Κοντραφούρης Τ Κωστής Ι Λουρεντζάτου

Χρ Ντούνης Δ Πανουργιάς Στ Παπούλιας Γ ΠισκοπάνηςΒ Ροδόπουλος Β Φυλακτόπουλος

μεταφορεσ αρχαιοτητωνΟρφεύς Βεϊνόγλου

ασφαλιση ΕργωνEurolife

7

σΥγγραΦΕισ ΕισαγωγιΚων ΚΕιμΕνων

Χαριστούλα ΓιακουμάκηΦωτεινή ΖερβάκηΕριφύλη Κανίνια

Αγγελική ΚατσιώτηΤούλα Μαρκέτου

Μαρία Μιχαλάκη-ΚόλλιαΚαλλιόπη Μπαϊράμη

Ελένη K ΠαπαβασιλείουΕλένη Φαρμακίδου

Μελίνα Φιλήμονος-Τσοποτού

σΥγγραΦΕισ Λήμματων ΚαταΛΟγΟΥ

Γιώργος ΓαβαλάςΧαριστούλα Γιακουμάκη

Αναστασία Δρελιώση-ΗρακλείδουΦωτεινή Ζερβάκη

Γιώργος ΚαββαδίαςΕυθύμιος Κακαβογιάννης

Εριφύλη ΚανίνιαΆννα-Μαρία Κάσδαγλη

Αγγελική ΚατσιώτηΚωνσταντία Κεφαλά

Τούλα ΜαρκέτουΝικόλαος Μαστροχρήστος

Μαρία ΜιχαηλίδουΚαλλιόπη Μπαϊράμη

Ειρήνη ΝικολακοπούλουΣτέλλα Παλαιολόγου

Ελένη Κ ΠαπαβασιλείουΙωάννης Χ Παπαχριστοδούλου

Βασιλική ΣτεφανάκηΠαύλος Τριανταφυλλίδης

Καλλιόπη-Μαρία ΦαρμακίδηΕλένη Φαρμακίδου

Μελίνα Φιλήμονος-Τσοποτού

ΦωτΟγραΦιΕσcopy Οι φωτογραφίες των Εισαγωγικών Κειμένων προέρχονται από τα Φωτογραφικά αρχεία της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ της 4ης ΕΒΑ και του Μουσείου Κυκλαδικής ΤέχνηςΘερμές ευχαριστίες εκφράζονται στην Εφορεία Αρχαιοτήτων της Τοσκάνης (Φλωρεντία) για την παραχώρηση της φωτογραφίας στην εικ 5 του Εισαγωγικού Κειμένου της Χάλκης καθώς και στο Βρετανικό Μουσείο για την παραχώρηση των φωτογραφιών στην εικ 7α-ε του Εισαγωγικού Κειμένου της Τήλου

Οι φωτογραφίες των αντικειμένων του Καταλόγου προέρχονται από τα Φωτογραφικά αρχεία της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ και της 4ης ΕΒΑΘερμές ευχαριστίες εκφράζονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο για την παραχώρηση των φωτογραφιών των υπrsquo αρ 13 και 14 αντικειμένων από το Καστελλόριζο (αρ ευρ Χρ 1058 και Χ 14607) και στην Ζ΄ ΕΠΚΑ (Μουσείο Ολυμπίας) για την παραχώρηση των φωτογραφιών του υπrsquo αρ 21 αντικειμένου από την Χάλκη (αρ ευρ 13876) Επίσης ευχαριστούμε την κ Καλλιόπη-Μαρία Φαρμακίδη για την ασπρόμαυρη φωτογραφία του θραύσματος του αναγλύφου στο Μουσείο Ashmolean της Οξφόρδης που χρησιμοποιείται στο λήμμα αρ 15 της Σύμης

8

Χρυσός χορηγός

Χορηγοί

Χορηγός μεταφοράς Επίσημος χορηγός αερομεταφορών

Χορηγοί φιλοξενίας Υποστηρικτές εκδηλώσεων με τη συνεργασία

Χορηγοί επικοινωνίας

9

Για τη χορηγία του καταλόγου και σημαντικού μέρους της έκθεσης το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης ευχαριστεί θερμά τους

Αθηνά I Μαρτίνου

Αλέξανδρο και Μαριέττα Γουλανδρή

Γιάννη Χανδρή και Μιχάλη Χανδρή

Γιώργο και Λίτα Λιβανού

Γιώργο και Σοφία Κουμάνταρου

Γιώργο Οικονόμου

Γρηγόρη Καλλιμανόπουλο

Δημήτρη και Αρετή Δαλακούρα

Δημήτρη Μελισσανίδη

Θανάση και Μαρίνα Μαρτίνου

Μελίνα Τραυλού

Νικόλα και Ειρήνη Λαιμού

Ντίνο και Λία Μαρτίνου

Ίδρυμα Αντώνιος Εμμ Κομνηνός

Ίδρυμα Νικόλας Δ Πατέρας

Alpha Tankers and Freighters International Ltd

AM Nomikos Transworld Maritime Agencies SA

Franco Compania Naviera SA

Kassian Maritime Navigation Agency Ltd

Maria Tsakos Foundation

Oceanbulk Maritime SA

10

11

περιεχομενα

Χαιρετισμοί helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 13

Πρόλογος helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 17

ΚαστΕΛΛΟριζΟ ndash ρω ndash στρΟγγΥΛήΕισαγωγικά κείμενα helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 24Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 50

σΥμήΕισαγωγικό κείμενο helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 84Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 108

ΧαΛΚή ndash αΛιμνιαΕισαγωγικά κείμενα helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 166 Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 190

τήΛΟσΕισαγωγικό κείμενο helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 230 Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 252

νισΥρΟσ ndash γΥαΛι ndash πΥργΟΥσαΕισαγωγικά κείμενα helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 306 Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 338

ΒραΧΥγραΦιΕσ ndash ΒιΒΛιΟγραΦια helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 420

12

13

Καστελόριζο Σύμη Χάλκη Τήλος Νίσυρος

Νησιά που γνώρισαν μέρες ακμής και πλούτου αλλά βίωσαν και τη σκληρή πραγματικότητα της περιθωριοποίησης και της εγκατάλειψης

Απομακρυσμένες και δυσπρόσιτες περιοχές της πατρίδας μας που δεν παύουν να μας εκπλήσσουν με την εξαιρετική φυσική τους ομορφιά και τον τεράστιο πολιτιστικό τους πλούτο

Αν θέλουμε κάποτε ο άχαρος όρος laquoΆγονη Γραμμήraquo να εκλείψει από το εθνικό μας λεξιλόγιο πρέπει επιτέλους να γνωρίσουμε αυτούς τους υπέροχους laquoαγνώστουςraquo και να αναδείξουμε τον πλούτο τους τόσο για τους Έλληνες όσο και για τους ξένους επισκέπτες

Η σειρά Εκθέσεων με τον τίτλο laquoΆγονη Γραμμήraquo καρπός της συνεργασίας του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης και του Υπουργείου μας έχει ακριβώς αυτό τον σκοπό

Χάρη σrsquo αυτή Έλληνες και ξένοι θα έχουν την ευκαιρία να έρθουν σε επαφή με τον Πολιτισμό αυτών των νησιών από την προϊστορική εποχή έως τα βυζαντινά χρόνια αλλά και με ότι συμβαίνει σήμερα εκεί

Γιατί τα νησιά αυτά παρά τις αντίξοες συνθήκες δεν έπαψαν ποτέ να είναι τόποι έμπνευσης και δημιουργίας

Θέλω να ευχαριστήσω όλους τους ανθρώπους που δούλεψαν για την πραγματοποίηση αυτής της σειράς Εκθέσεων και να ευχηθώ να αποτελέσει την απαρχή μιας νέας σχέσης όλων μας με τα νησιά της laquoάγονης γραμμήςraquo

Παύλος ΓερουλάνοςΥπουργός Πολιτισμού και Τουρισμού

14

Ξεκινήσαμε αυτό το πρώτο μας ταξίδι στην Άγονη Γραμμή από αγάπη και ευαισθησία για τα νησιά αυτά τηνιστορία τους τις αρχαιότητές τους Ένα ταξίδι πολιτισμού στο χώρο και στο χρόνο στα απομακρυσμένα νησιά της Δωδεκανήσου στο Καστελλόριζο στη Σύμη στη Χάλκη στην Τήλο και τη ΝίσυροΗ έκθεση αυτή είναι η πρώτη μιας σειράς εκθέσεων που θα αφορούν στα πιο μικρά νησιά του Αιγαίου ο πολιτισμός των οποίων μολονότι μεγάλος και σημαντικός είναι αφανής και άγνωστος στο ευρύ κοινό Ξεκινάμε λοιπόν το ταξίδι του πολιτισμού από τα ανατολικότερα νησιά του Αιγαίου που ταυτόχρονα οριοθετούν τα σύνορατης χώρας μας προς την Ασία Από τον πλούτο των ευρημάτων ένα μικρό μόνο μέρος είναι δυνατόν να χωρέσεισε μια έκθεση Τριακόσια ενενήντα επιλεγμένα αντικείμενα φιλοξενούνται στις αίθουσές μας που είναι όμως δηλωτικά του μακραίωνου παρελθόντος των νησιών Αγγεία και αντικείμενα καθημερινής χρήσης κοσμήματα γλυπτά και εικόνες από την νεολιθική εποχή έως τα νεώτερα χρόνια θα ανοίξουν στον επισκέπτη ένα παράθυροστη διαχρονική ιστορίαΗ ιδέα ξεκίνησε από την πρόθεσή μας να αναδείξουμε τις αρχαιότητες των απομακρυσμένων αυτών νησιών αλλά τελικά μας οδήγησε σε μια όμορφη διαδρομή από το χθες στο σήμερα Ταξιδεύοντας στα Δωδεκάνησα συναντήσαμε τους ανθρώπους που φυλάσσουν και διαχειρίζονται τους θησαυρούς αυτούς της αρχαιότητας αλλά αντιμετωπίζουν μια σειρά καθημερινών μικρών και μεγαλύτερων προβλημάτωνmiddot η λειψυδρία η δυσκολία περίθαλψης η δυσκολία μετακίνησης και μεταφοράς Θεωρήσαμε λοιπόν ότι αυτή η πλευρά της σύγχρονης πραγματικότητας θα πρέπει να αναδειχθεί και έτσι στην έκθεση ενσωματώσαμε μια σειρά μικρώνταινιών που προβάλλουν την σημερινή εικόνα των νησιώνΣτο ταξίδι μας αυτό στην πρώτη Άγονη Γραμμή μας βρήκαμε πολλούς πρόθυμους συνοδοιπόρους Κατrsquo αρχήντο Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού που αγκάλιασε την ιδέα ως συνδιοργανωτής της έκθεσης Θερμά ευχαριστούμε για αυτό τον Υπουργό κύριο Παύλο Γερουλάνο και την Γενική Γραμματέα Δρα Λίνα Μενδώνη Ευχαριστούμε επίσης την ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και την 4η Εφορεία ΒυζαντινώνΑρχαιοτήτων της Δωδεκανήσου και ιδιαίτερα τις προϊσταμένες των υπηρεσιών αυτών Μελίνα Φιλήμονος-Τσοποτού και Μάνια Μιχαηλίδου αντίστοιχα αλλά και όλο το προσωπικό τους για την αμέριστη βοήθεια καιεργασία για την συγκέντρωση του υλικού και την συγγραφή των κειμένων του καταλόγουΟι ταινίες που προβάλλονται στην έκθεση είναι της Ελιάνας Αμπραβανέλ ενώ οι φωτογραφίες των νησιών του Γιάννου Κουράγιου που ταξίδεψαν μαζί μας και συγκέντρωσαν το υλικό αυτόmiddot τους ευχαριστούμε και τους δύο θερμά για την πολύτιμη βοήθειαΤην έκθεση επιμελήθηκε ο διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης καθηγητής Νίκος Σταμπολίδης που μαζί με τον Επιμελητή Γιώργο Τασούλα ανέλαβαν τον συντονισμό και την οργάνωση της υλοποίησής της αλλά και την επιμέλεια του Καταλόγου Στα πρόσωπά τους ευχαριστούμε και όλο το προσωπικό του Μουσείου που εργάστηκε φιλότιμα εδώ και πολλούς μήνεςΩστόσο κάθε προσπάθειά μας όσο σημαντική και εάν είναι θα έμενε απραγματοποίητη χωρίς την απαραίτητη συνδρομή χορηγών που παρά τη δύσκολη οικονομική συγκυρία στάθηκαν για άλλη μια φορά στο πλευρό μας Ευχαριστούμε τις εταιρίες Vodafone Dior και ΔΕΠΑ για τη χορηγία της έκθεσης και την Aegean Airlines για την μόνιμη υποστήριξή της Την Blue Star Ferries για την συνεισφορά της στη μεταφορά των αντικειμένων τα ξενοδοχεία Athens Lotus στην Αθήνα και Best Western Plaza στη Ρόδο για τη φιλοξενία τις εταιρείες Μπεγνής Παπαγιαννάκος Steficon και Samsung για την υποστήριξη καθώς και τους χορηγούς επικοινωνίας Mega ΣΚΑΪ Καθημερινή Athens Voice City Press και Free Sunday Εν Λευκώ ελculturegr clickatlifegr και protagongr Νοιώθω συγκίνηση και υπερηφάνεια γιατί στις δύσκολες αυτές στιγμές της χώρας το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης με τη συμβολή όλων των laquoΦίλωνraquo του που είναι η σπονδυλική του στήλη στηρίζει την Ελλάδα και προβάλλει τον πολιτισμό της Άφησα για το τέλος ένα μεγάλο ευχαριστώ για την άμεση ανταπόκριση που είχαμε από τους φίλους υποστηρικτές μας από τον κλάδο της ναυτιλίας Η αγάπη τους για την θάλασσα τα νησιά μας και τον πολιτισμό τους είναι ανεκτίμητη Τα ονόματά τους αναγράφονται στις πρώτες σελίδες του καταλόγου μικρή τιμή συγκριτικά με την έμπρακτη αγάπη και υποστήριξή τους προς εμάς Ο κατάλογος αυτός αποκλειστικά με την δική τους συμβολή θαπαραμείνει ένα κινητό διαχρονικό Μουσείο ένα δώρο γνώσης μικρό δείγμα ενός μεγάλου πολιτισμούΕυχόμαστε το ταξίδι μας αυτό να συνεπάρει κάθε επισκέπτη της έκθεσης και κάθε αναγνώστη του Καταλόγου ώστε να ταξιδέψουμε στο μέλλον και σε άλλες Άγονες Γραμμές αναδεικνύοντας την γόνιμη πλευρά τους

Σάντρα ΜαρινοπούλουΠρόεδρος

Ίδρυμα Νικολάου και Ντόλλης ΓουλανδρήΜουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

15

Στη χώρα αυτή στην Ελλάδα τα βουνά οι λίμνες τα ποτάμια και οι θάλασσες οι θεοί και οι άνθρωποι έχουν την αρχή τους στον μύθοΣτη μάχη των θεών του Ολύμπου εναντίον των Γιγάντων για παράδειγμα ο Ποσειδώνας αποκόπτει τμήμα της Κω και μrsquo αυτό καταπλακώνει τον γίγαντα Πολυβότη που από τότε και μετά βρυχάται ως ηφαίστειο στα έγκατα της γης δημιουργώντας τη Νίσυρο τον πλούτο και την γονιμότητα της γης τον κίνδυνο και συνάμα τη γοητεία τηςΚι απrsquo τα ξεφτίδια της πέτρας γεννήθηκε το Γυαλί ανάμεσα στην Κω και τη Νίσυρο με την αρχαιότερη ανθρώπινη παρουσία στη Νεολιθική εποχή τότε που ο οψιδιανός το ηφαιστειακό γυαλί ήταν η κορυφή της τεχνολογίαςΗ κλασική Νίσυρος με τα ψηλά τα τείχη αγέρωχα στημένα στην κορυφή του λόφου στο πλάι της θάλασσας με τις φαρδειές της πύλες και την μαρτυρία χαραγμένη με γράμματα μεγάλα απόδειξη για το αδιάκοπο της παραβίασης των κανόνων που με τη σειρά του φανερώνει την κοινότητα της ανθρώπινης ιδιοσυγκρασίας παντού σrsquo αυτή τη χώρα laquoΔΑΜΟΣΙΟΝ ΤΟ ΧΩΡΙΟΝ ΠΕΝΤΕ ΠΟΔΕΣ ΑΠΟ ΤΟΥ ΤΕΙΧΕΟΣraquo δηλαδή ο χώρος γύρω από το τείχος είναι δημόσιος hellip και δεν πρέπει να καταπατείταιΠεριοικίς νήσος στα δυτικά της Νισύρου η Περγούσα παραφθορά του ονόματος Πυργούσα από τους πύργους του αρχαίου οικισμού που αγναντεύουν ασάλευτοι όχι μόνον το πέλαγος αλλά και τον χρόνο Κι ακόμα πιο δυτικά σαν κανδήλι να αχνοφέγγει στο ήρεμο ή τρικυμισμένο Αιγαίο η Κανδηλούσα σημάδι γης στο άφατο του κυανού ΠοσειδώναΜακρύτερα προς τον νοτιά ένα νησί η Τήλος που λες και ξέφυγε από την μοίρα της θάλασσας με όρμους που σε δέχονται χωρίς να θέλουν να σrsquo αφήσουν να φύγεις που θέλουν να σε κρατήσουν εκεί καθώς είναι το μόνο από τα γύρω νησιά με άφθονο νερό και γη για καλλιέργεια βουνά για βοσκοτόπιαhellipΚαι κάστρα ψηλά κι απόρθητα χτισμένα πεισματικά πάνω στην ίδια θέση με πολεμίστρες και δώματα και τον ναό του Υψίστου στο πιο ψηλό σημείο να rsquoναι πιο κοντινός προς τον Θεό Χτισμένος πάνω και με την αρχαία πέτρα με ψηφίσματα και ονόματα χαραγμένα σαν από χθες μορφές που πέρασαν και φύγαν κι ακόμα στέκουν απρόσβλητες κι ατάραχεςΠαλίμψηστο η ιστορία της Τήλου σαν το βυζαντινό κονίαμα πάνω στους αρχαίους λίθους και το υπόστρωμα περασμένο από ενός ζωγράφου χέρι στιβαρό με μια γραμμή που δεν λέει να σβήσει στο διάβα των αιώνων όπως ο ίδιος ο Χριστός περιβαλλόμενος από την άφθαρτη δόξα του με πλήθος κάτω τα πολυόμματα Χερουβείμ και τα εξαπτέρυγα Σεραφείμ που τον περιτριγυρίζουν στο τόξο της καμπύλης του Ιερού στα Άγια των ΑγίωνΣτην ίδια νήσο στο σπήλαιο του Χαρκαδιού τα λείψανα των νάνων ελεφάντων εινrsquo η απόδειξη ότι το νησί αποκόπηκε από γεωλογικά φαινόμενα από τον όγκο της Ασίας έτσι που τα τεράστια ζώα έμειναν να φυτοζωούν μαραίνοντας τον όγκο τους ωσότου ξεφτίσουν τελείωςΚι αν η Σαπφώ υπήρξε φύτρα ξακουστή της Λέσβου ποιήτρια η Τήλος επαίρεται για την δική της την Ήριννα των κλασικών αιώνων σε τούτο το απίστευτο νησί εδώ που και οι νεκροί του σήμερα δυναστεύονται από το παρελθόν καθώς αρχαίοι βωμοί και κίονες κι ανάγλυφα βρίσκονται διάσπαρτα ανάμεσα στους σύγχρονους τάφους στο κοιμητήριο της εκκλησίας του Αγίου ΚωνσταντίνουΕγγύτερα στην επικράτεια της ροδίτικης Καμίρου βρίσκεται η ΧάλκηΠάνω στο φρύδι του λόφου το μεσαιωνικό κάστρο χτισμένο πάνω στην αρχαία οχύρωση με ισόδομα τείχη και υπαίθριες λατρείες του Δία του ουρανού μα και της Εκάτης του σκότους αρχιτεκτονικά μέλη κι επιγραφές και ερειπωμένα βυζαντινά σπίτια και τοιχογραφημένες εκκλησιές κρατήθηκε έως αργά στον 19ο αιώνα όταν η πόλη ξεχύθηκε από τους πρόποδες του κάστρου για νrsquo απλωθεί ευρύχωρα μεσrsquo το λιμάνι Άνυδρη γη με κύφες ελλειψοειδείς για τους αγρότες στα λίγα πεδινά εδάφη και την λεπτή βλάστηση των βράχων να στηρίζει όσο μπορεί τα σμήνη από τις μέλισσες μέσrsquo τις κυψέλεςΠαραπλέοντας την ερημωμένη Αλιμνιά με τα νεολιθικά κατάλοιπα στον λόφο τα λαξευτά νεώρια στον γιαλό και τους εγκαταλελειμμένους στρατώνες της Ιταλοκρατίας το ταξίδι συνεχίζεται στη Σύμη νησί ακουμπισμένο μέσrsquo τη βαθύκολπη Δωρίδα απέναντι από τις ακτές της Καρίας μια πολυνησία από μόνη της Σεσκλιό Κουλουνδρός Τρομπέτα Νίμος Πλάτη Μεγαλονήσι Καραβαλονήσι Μαρμαράς Σε πολλές απrsquo αυτές τις νησίδες είναι ορατά και σήμερα τα αρχαία κατάλοιπαΜε το γενουάτικο κάστρο της να δεσπόζει στη Χώρα χτισμένο πάνω και πλάι στο ισόδομο τείχος με τα διώροφα και τριώροφα νεοκλασικά της σπίτια στο λιμάνι χάρμα ειδέσθαι πρωινά και δειλινά και το παρελθόν της να στέκει μετέωρο σε σπαράγματα συναγμένα από διάφορες εποχές και τα μνημεία της να περιμένουν ακόμα μιαν επίσημη εκδοχή μια ταυτότηταΜα ωστόσο ακατάλυτο θεμέλιο του νησιού η μονή του Αρχαγγέλου Μιχαήλ του Πανορμίτη μνημείο με ιστορία που ίσως ξεκινά από μια παλαιοχριστιανική βασιλική και με δράση έως και τα χρόνια της αντίστασης με τα περίφημα δωδεκανησιακά λιθόστρωτα μέσrsquo τις αυλές σύμβολα βυζαντινά και το αέναο κύμα της θάλασσας να

16

καταγράφεται ως τεθλασμένη μαύρο για το βαθύ λευκό για τον αφρό Το τοιχογραφημένο εσωτερικό του ώς και στα σταυροθόλια με τάματα και πολυκάνδηλα ακριβά μιας πίστης αρχέγονης που θέλει στα Δωδεκάνησα τον Ταξιάρχη σωτήρα όχι μόνο των ψυχών μα και των σωμάτων στη θάλασσα αντίθετα με την παράδοση που θέλει γιrsquo αυτό τον Άη Νικόλα στο υπόλοιπο ΑιγαίοΚι από τη Σύμη στο ανοιχτό πέλαγο πέρα από τη Ρόδο που το Αιγαίο μεγαλώνει και γίνεται Μεσόγειος στη μακρόστενη Ρω μια ανάσα πριν το Καστελλόριζο με τους γαλήνιους όρμους της τα τείχη και τους αρχαίους πύργους της νησί της Κυράς του της Δέσποινας Αχλαδιώτη μιας Παναγιάς επίγειας προστάτιδας των συνόρων τουΚαι τέλος το Καστελλόριζο η νοτιοανατολική εσχατιά της ελληνικής επικράτειας με την αρχαία ονομασία Μεγίστη δηλαδή η μεγίστη των παρακείμενων νήσων απέναντι στις νότιες ακτές της Μικράς Ασίας με τον λυκιακό τάφο να σε καλωσορίζει λαξευμένος στον βράχο όπου στέκει το Castello Rosso το Καστελλόριζο με τον Άη Γιώργη ψηλά στα ανατολικά και στην κορυφή του βουνού στα δυτικά το Παλαιόκαστρο με τα ισόδομα τείχη και τις πύλες του την σειρά των αρχαίων λίθων και τις σε σημεία κρυφά χαραγμένες επιγραφές τουmiddot όλα να αγναντεύουν την ανοιχτή θάλασσα Ο τελευταίος σταθμός Κάτι σαν την Cava dei Tirreni του Σεφέρη πριν ξανοιχτεί κανείς να συναντήσει το νησί της Κύπριδας ΑφροδίτηςΤο παραπάνω ταξίδι είναι το πρώτο δρομολόγιο μιας σειράς άλλων που θα ακολουθήσουν από τη γόνιμη συνεργασία του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού με το Μουσείο μας Ξεκινώντας από την ανατολικότερη εσχατιά της ελληνικής επικράτειας το Καστελλόριζο τόσο επίκαιρο σήμερα φθάνει έως τα νησιά της αγκαλιάς που σχηματίζουν η Ρόδος και η Κως Μέσα από τα 390 αντικείμενα κάθε λογής και υλικού ενδεικτικά επιλεγμένων από την προϊστορική και κλασική αρχαιότητα έως και τους μεταβυζαντινούς χρόνους η έκθεση laquoΆγονη Γραμμήraquo φιλοδοξεί να δώσει τα μηνύματα της γονιμότητας της ανθρώπινης παρουσίας της ζωής και της δράσης σε μικρά νησιά που κάποτε υπήρξαν κοιτίδες πολιτισμού και που ndash στο πείσμα των καιρών ndash εξακολουθούν να αντιστέκονται και σήμερα που οι ρότες των πλοίων δεν ακολουθούν πια τα φυσικά ρεύματα της Μεσογείου όπως γινόταν άλλοτε ακόμα και έως τις αρχές του 20ού αιώναΣτο στενό περιθώριο ενός προλόγου όπως αυτός προτίμησα να μη χρησιμοποιήσω τη γραφίδα του επιστήμονα Άλλωστε το πράττουν παρακάτω αγαπητοί συνάδελφοι με πολλούς από τους οποίους συνεργάζομαι στα Δωδεκάνησα δεκάδες χρόνια τώραΚι εξ άλλου όσα κι αν γράψουμε εμείς οι αρχαιολόγοι η έκθεση έχει την δική της δυναμική τις δικές της πολλαπλές αναγνώσεις ίσως τόσες όσοι και οι επισκέπτες της καθώς ο καθείς θα τη δει με τα δικά του μάτια Γιrsquo αυτό ανοίξτε τα διάπλατα και χαρείτε τη Θα είναι το μεγάλο ευχαριστώ για όλους αυτούς που τη δημιούργησαν Κι εγώ θα ευχαριστήσω με τη σειρά μου για μιαν ακόμη φορά το Υπουργείο Πολιτισμού τους συναδέλφους της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ και 4ης ΕΒΑ Δωδεκανήσου τον Γιώργο Τασούλα και τη Σταυρούλα Οικονόμου

Καθηγητής Νικόλαος Χρ ΣταμπολίδηςΔιευθυντής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

17

ΠρόλογοςΤα νησιά της Δωδεκανήσου ήταν τα τελευταία κομμάτια ελληνικής γης που ενώθηκαν με

την Ελλάδα το 1948 Οι κάτοικοί τους γνώρισαν την πιο μακρόχρονη ξένη κατοχή από το

1309 με τους Ιππότες του Τάγματος του Αγίου Ιωάννου από το 1522 με τους Οθωμανούς

και τέλος από το 1912 με τους Ιταλούς Οι Δωδεκανήσιοι οι οποίοι είχαν μείνει έξω από

το νεοσύστατο ελληνικό κράτος ήταν πάντα περήφανοι για τα laquoιερά κειμήλιαraquo που τούς

ένωναν με την πατρίδα Από τις λαθρανασκαφές και την αρχαιοκαπηλική δραστηριότητα

που άνθησαν κατά τα τελευταία χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας στη Δωδεκάνησο ndash σε

αντίθεση με την ελεύθερη Ελλάδα όπου είχαν ληφθεί σημαντικά νομοθετικά μέτρα για

την προστασία των αρχαιοτήτων ndash δεν ξέφυγαν τα μικρά νησιά Έτσι δεν είναι λίγα τα

αντικείμενα που πήραν εκείνα τα χρόνια τον δρόμο για τα μεγάλα μουσεία της Ευρώπης

και για το Αρχαιολογικό Μουσείο της Κωνσταντινούπολης Χαρακτηριστική είναι η διήγηση

του νισύριου Λάζαρου Κοντοβερού για την εύρεση της ανάγλυφης στήλης του αθλητή το

1897 στη Νίσυρο την απόκρυψή της στον περίβολο της Παναγιάς της Ποταμίτισσας και

την προδοσία του μυστικού που οδήγησε στην φόρτωση του γλυπτού σε τελωνοφυλακίδα

με προορισμό την πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

Η οικονομική ευημερία της Σύμης της Χάλκης και της Μεγίστης στον 19ο αιώνα βασισμένη

στην σπογγαλιεία τη ναυπηγική και τη ναυτιλία φέρνουν τους εύπορους νησιώτες σε

επαφή με την Ευρώπη όπου ανθούν οι κλασικές σπουδές Έτσι αναπτύσσεται μία αστική

τάξη που μορφώνεται και ενδιαφέρεται για τη μελέτη και διάσωση των υλικών καταλοίπων

του παρελθόντος Εμπνευσμένοι εκπαιδευτικοί επιδίδονται στο έργο της περισυλλογής των

αρχαίων που βρίσκονται διάσπαρτα στην ύπαιθρο και της συγκέντρωσής τους στο Σχολείο

Οι μικρές αυτές Συλλογές ήταν και ο αρχικός πυρήνας των μετέπειτα Αρχαιολογικών

Συλλογών και Μουσείων στα μικρά νησιά Στο Καστελλόριζο στα τέλη του 19ου με αρχές

του 20ού αιώνα ο εκπαιδευτικός λόγιος και συγγραφέας Αχιλλέας Διαμαντάρας επιδίδεται

στο έργο της συλλογής και μελέτης των μνημείων και της ιστορίας του νησιού Ένας άλλος

Καστελλοριζιός της διασποράς αυτή τη φορά ο Μιχαήλ Κομνηνός συλλέγει αρχαιότητες

και αντικείμενα του λαϊκού πολιτισμού δωρίζει τη συλλογή του στο κράτος και έτσι

ιδρύεται το 1966 το πρώτο Μουσείο στη Μεγίστη που στεγάζεται στο οθωμανικό τέμενος

Στη Σύμη την ίδια περίοδο εμβληματική φυσιογνωμία είναι ο αρχαιοδίφης Δημοσθένης

Χαβιαράς σημαντική πνευματική προσωπικότητα ο οποίος συγκέντρωσε αρχαιότητες και

δημοσίευσε αρχαιολογικές μελέτες Σημαντικό συλλεκτικό έργο έγινε στο ίδιο νησί κατά τον

19ο αιώνα από το Αναγνωστήριο laquoΗ Αίγληraquo και από τον έμπορο Αλέξανδρο Μιλιοράτη (για

τις Συλλογές στη Σύμη βλ παρακάτω το Εισαγωγικό κείμενο για το νησί)

Η πρώτη laquoνόμιμηraquo ανασκαφική δραστηριότητα που μαρτυρείται στα νησιά είναι η έρευνα

που διενήργησε στο Καστελλόριζο με απαίτηση των κατοίκων του ο αρχαιολόγος Νικόλαος

Κυπαρίσσης σταλμένος από την ελληνική διοίκηση λίγο μετά την πρώτη απελευθέρωση

του νησιού το 1913 Ο Κυπαρίσσης περιηγήθηκε το νησί και ανέσκαψε αρχαίους τάφους

από τους οποίους προέρχεται το χρυσό στεφάνι (βλ Καστελλόριζο αρ κατ 13) και η

ρωμαϊκή σαρκοφάγος που σήμερα βρίσκονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Την στρατιωτική κατάληψη των νησιών από την Ιταλία ακολούθησε η δραστηριοποίηση

των ιταλών αρχαιολόγων στα Δωδεκάνησα Στις 20 Μαΐου του 1912 δηλαδή έναν αιώνα

πριν απεστάλη στη Ρόδο ο Giuseppe Gerola προκειμένου να συντάξει έναν πρώτο κατάλογο

για τα μνημεία των νησιών Ο διάσημος μελετητής των ενετικών μνημείων της Κρήτης

γύρισε μέσα σε 80 μέρες όλη τη Δωδεκάνησο Έτσι το 1913 συντάχθηκε και δημοσιεύθηκε

18

ο πρώτος κατάλογος των μνημείων της Δωδεκανήσου1 ενώ παράλληλα ο Gerola εκπόνησε

μια συνθετική μελέτη για τα μεσαιωνικά μνημεία των νησιών στους δύο πρώτους τόμους

του νεοεκδοθέντος περιοδικού της Ιταλικής Αρχαιολογικής Σχολής2 Οι μόνες συστηματικές

ανασκαφικές έρευνες στα νησιά τα οποία περιλαμβάνονται στην παρούσα έκθεση έγιναν

από τον Giulio Jacopi στη Χάλκη και τη Νίσυρο κατά τα έτη 1931-32

Την ίδια περίοδο ιδρύθηκαν από τους Ιταλούς Αρχαιολογικά Μουσεία στα δύο μεγαλύτερα

νησιά στη Ρόδο και την Κω Το Αρχαιολογικό Μουσείο της Ρόδου εγκαινιάστηκε την 1η

Ιανουαρίου του 1915 και στεγάστηκε στο μεσαιωνικό κτήριο του μεγάλου Νοσοκομείου

των Ιπποτών όπου και λειτουργεί μέχρι σήμερα Μάλιστα πρόσφατα ανακαινίστηκε και

επεκτάθηκε με νέες Συλλογές με χρηματοδότηση από το Γ΄ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης

Για την έκθεση των ευρημάτων από τις εκτεταμένες ανασκαφές στην Κω

κτίστηκε το 1936 νέο κτήριο στο κέντρο της πόλης Η αποκατάσταση του

διατηρητέου κτηρίου και η επανέκθεση των αρχαίων με την προσθήκη

νέων σημαντικών ευρημάτων έχει ενταχθεί στο ΕΣΠΑ και προβλέπεται

να ολοκληρωθεί το 2015

Μετά την ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου στην Ελλάδα το 1948

πρώτη μέριμνα της νεοσύστατης Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου

ndash η οποία ευτύχησε να έχει ως πρώτο Έφορο τον αρχαιολόγο Ιωάννη

Κοντή ndash ήταν η άμεση κήρυξη όλων των διατηρητέων μνημείων

αρχαίων βυζαντινών μεσαιωνικών και νεώτερων στη Ρόδο και στα

υπόλοιπα νησιά με Αποφάσεις της Γενικής Διοίκησης Δωδεκανήσου

Επείγουσα υποχρέωση ήταν και η αποκατάσταση των ζημιών που

είχαν υποστεί τα μνημεία της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου μαζί με

το Αρχαιολογικό της Μουσείο από τους βομβαρδισμούς του πολέμου

ενώ παράλληλα η Εφορεία όφειλε να συντηρήσει τους επισκέψιμους

αρχαιολογικούς χώρους και τα προβεβλημένα μνημεία που είχαν

ανασκαφεί και σε μεγάλο βαθμό αναστηλωθεί από τους Ιταλούς Η

προάσπιση των εκτεταμένων αρχαιολογικών ζωνών προστασίας που

είχαν θεσπιστεί κατά την Ιταλοκρατία αλλά και ο προσανατολισμός

της αρχαιολογικής έρευνας σε συγκεκριμένους τομείς ήταν επίσης

πρώτης προτεραιότητας Η τουριστική άνθηση που σε λίγα χρόνια

γνώρισε η Ρόδος και στη συνέχεια η Κως οδήγησε σε μία πρωτοφανή

οικοδομική δραστηριότητα κυρίως στα αστικά κέντρα των νησιών Έτσι

ξεκίνησε και εντάθηκε η σωστική ανασκαφική έρευνα της πόλης της

Ρόδου από τη δεκαετία του rsquo60 και της πόλης της Κω από την επόμενη

δεκαετία Οι σωστικές ανασκαφές μονοπώλησαν για μεγάλο διάστημα

την δραστηριότητα του πάντα ανεπαρκούς προσωπικού της Εφορείας Αρχαιοτήτων ενώ

τα επιστημονικά αποτελέσματα της συστηματικής αρχαιολογικής έρευνας στην πόλη της

Ρόδου παρουσιάστηκαν στο κοινό με τις δύο μόνιμες εκθέσεις που οργανώθηκαν το 1993

στο Παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου μαζί με ένα διεθνές Συνέδριο για τον εορτασμό των

2400 χρόνων από την ίδρυση της πόλης της Ρόδου Πρόκειται για τις εκθέσεις laquoΑρχαία

Ρόδος 2400 χρόνιαraquo και laquoΗ Ρόδος από τον 4ο αι μΧ μέχρι την κατάληψή της από τους

1 G Gerola ndash GG Porro Elenco degli edifici monumentali LXXI Le tredici Sporadi Minis-tero della Pubblica Istruzione Roma 19132 G Gerola ldquoI monumenti medioevali delle tredici Sporadirdquo ASAtene I (1914) 169-356 και ΙΙ (1916) 1-101

19

Τούρκους (1522)raquo οι οποίες παραμένουν ανοικτές για τους επισκέπτες

Στα μικρά νησιά που μετέχουν στην παρούσα έκθεση στις πρώτες δεκαετίες μετά την

απελευθέρωση η οικοδομική δραστηριότητα ήταν περιορισμένη τα δημόσια έργα

ελάχιστα και ο τουρισμός σχεδόν άγνωστος Η εικόνα των νησιών την περίοδο εκείνη

αποτυπώθηκε ζωντανά στο πρωτοποριακό για την εποχή τρίτομο έργο laquoΔωδεκάνησαraquo της

Αθηνάς Ταρσούλη η οποία επισκέφθηκε τα Δωδεκάνησα τα πρώτα έτη μετά την ένωσή

τους με την Ελλάδα Τα μνημεία των νησιών ήταν ασφαλή χάρις στον πατριωτισμό των

νησιωτών και τις φροντίδες του Έκτακτου Επιμελητή Αρχαιοτήτων που ήταν συνήθως

ο μοναδικός δάσκαλος ή ο καθηγητής που υπηρετούσε στο νησί και είχε επωμισθεί

αμισθί το έργο της προστασίας των αρχαιοτήτων στη Σύμη ο Νικήτας Χαβιαράς γιός

του Δημοσθένη ο Γεώργιος Μοσχόβης και ο Κωνσταντίνος

Φαρμακίδης στην Τήλο ο Απόστολος Λογοθέτης στη Νίσυρο

ο Μάκης Κατσιματίδης και ο Νικήτας Μαστρογιάννης

Χαρακτηριστική είναι η αναφορά του Μ Κατσιματίδη στις 20-

3-1953 (εικ 1) προς τον Έφορο Αρχαιοτήτων Ι Κοντή στην

οποία εκφράζει την αγωνία του για τα αρχαία που βρίσκονται

laquoἐν τῷ ὑπαίθρῳraquo και καταλήγει laquoΠαρακολουθῶ ἄγρυπνος καὶ

δίδω συστάσεις ὅπως μη θίγωσι τά ἐν τοῖς ἀγροῖς διεσκορπισμένα

ἀρχαῖα Ἐπεξηγῶ την ἀξίαν των ὡς καί τάς προβλεπομένας κατά

τῶν παραβατῶν βαρείας ποινάςraquo Η Χάλκη δεν ευτύχησε να έχει

Έκτακτο Επιμελητή παρά την προσπάθεια του τότε Επιμελητή

Γρ Κωνσταντινόπουλου (εικ 2) να αναθέσει αυτό το καθήκον

στον μοναδικό δημόσιο υπάλληλο τον ταχυδρομικό διανομέα ndash

μιας και το νησί δεν διέθετε μόνιμο δημοδιδάσκαλο ndash ο οποίος

όμως αρνήθηκε λόγω φόρτου εργασίας Αυτοί οι Έκτακτοι

Επιμελητές άνθρωποι με παιδεία και ενδιαφέρον φρόντισαν

για την περισυλλογή των διάσπαρτων αρχαιοτήτων και έτσι

οργανώθηκαν οι πρώτες δημόσιες Αρχαιολογικές Συλλογές στα

νησιά

Παράλληλα αποστέλλονται με εντολές μετακίνησης στα νησιά

οι Επιμελητές της Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου οι

οποίοι περιοδεύουν καταγράφουν συστηματικά τα ορατά

μνημεία και τις αρχαιότητες στα laquoΗμερολόγια Περιοδειώνraquo

και διενεργούν τις πρώτες αναγκαίες σωστικές ανασκαφές

Θα αναφέρουμε μόνον τους άξιους αρχαιολόγους Σεραφείμ

Χαριτωνίδη Γεώργιο Δοντά Παύλο Λαζαρίδη Μυρτάλη

Αχειμάστου Γρηγόριο Κωνσταντινόπουλο Ιωάννη Παπαποστόλου Ηώ Ζερβουδάκη

Χρίστο Ντούμα Ηλία Κόλλια Ιωάννη Παπαχριστοδούλου

Στα χρόνια του rsquo60 και του rsquo70 το Υπουργείο Πολιτισμού είχε την πρόνοια να τοποθετήσει

μόνιμους αρχαιοφύλακες στα μικρά νησιά Στο Καστελλόριζο τον Ηλία Διακάκη στη Σύμη

τον Βασίλη Χατζηστρατή και τον Κοκκιμίδη Πατατούκο στην Χάλκη τον Πέτρο Αντώνογλου

στην Τήλο τον Παντελή Γιαννουράκη και στη Νίσυρο τον Γεώργιο Χαρτοφύλη και στη

συνέχεια τον Νικόλαο Χαρίτο Με ελάχιστα μέσα αλλά με περισσή αγάπη και φιλότιμο οι

φύλακες αυτοί μαζί με ντόπιους αρχαιόφιλους (αναφέρω μόνον τον Ντίνο Παπαδέλια στη

Νίσυρο) συνέχισαν το έργο της διάσωσης και περισυλλογής των αρχαίων της υπαίθρου

Από το 1980 ξεκίνησε το πρόγραμμα της οργάνωσης Αρχαιολογικών Μουσείων στα

νησιά με τη συνεργασία των δύο πλέον Εφορειών Αρχαιοτήτων Πρώτο εγκαινιάστηκε το

20

Μουσείο της Μεγίστης στις 13 Σεπτεμβρίου του 1984 επέτειο της απελευθέρωσης του

Καστελλορίζου Ακολούθησαν τα Μουσεία της Σύμης της Λέρου της Αστυπάλαιας και

πιο πρόσφατα της Κάσου ενώ τα Μουσεία της Καρπάθου της Καλύμνου και της Νισύρου

οργανώθηκαν την πενταετία 2003-2008 με τη χρηματοδότηση του Περιφερειακού

Επιχειρησιακού Προγράμματος Νοτίου Αιγαίου Όλα σχεδόν τα Μουσεία στεγάζονται

σε οικήματα που έχουν παραχωρηθεί στο Υπουργείο Πολιτισμού από δημόσιους φορείς

ιδρύματα ή ιδιώτες και έχουν χαρακτήρα διαχρονικό καλύπτουν δηλαδή την πορεία

της ανθρώπινης παρουσίας στα νησιά από την προϊστορική μέχρι και τη μεταβυζαντινή

περίοδο πολλές φορές μάλιστα μέχρι τον 20ο αιώνα Τον βασικό πυρήνα των εκθεμάτων

αποτέλεσαν τα αντικείμενα των παλαιών Συλλογών εμπλουτισμένα με ανασκαφικά

ευρήματα που φυλάσσονταν προσωρινά στη Ρόδο και επέστρεψαν στη γενέθλια γη Οι

σωστικές ανασκαφές που διενεργήθηκαν τις δύο τελευταίες δεκαετίες στα μικρά νησιά ndash

τα οποία αναπτύσσονται τουριστικά απαιτούν τις αναγκαίες κοινωφελείς και τουριστικές

υποδομές διεκδικούν χρηματοδοτικά προγράμματα και γεμίζουν με παραθεριστικές

κατοικίες ndash πλούτισαν με νέα ευρήματα τα Μουσεία Εξ άλλου οι πρόσφατες κηρύξεις

αρχαιολογικών χώρων και ζωνών προστασίας σε όλα τα νησιά επέβαλαν και νομοθετικά

τον αρχαιολογικό έλεγχο Η δημιουργία των νέων Μουσείων αποτέλεσε πρόκληση για

πολλούς κατοίκους οι οποίοι και παρέδωσαν αρχαία που πεισματικά φύλαγαν στο σπίτι

τους μέχρι το άνοιγμά τους

Σήμερα μόνον η Τήλος και η Χάλκη δεν διαθέτουν Αρχαιολογικό Μουσείο Υπάρχουν όμως

προγράμματα μελέτες σημαντικά ευρήματα που φιλοξενούνται στην παρούσα Έκθεση

αλλά κυρίως πάθος από τους αρχαιολόγους των Εφορειών οι οποίοι διευρύνουν μέρα με

τη μέρα τις δραστηριότητες και το έργο της προστασίας των αρχαιοτήτων σε κάθε μικρό

νησί σε όλους τους άνυδρους βράχους στα σταθερά αυτά ndash κάποτε ζωντανά ndash πατήματα

για την επικοινωνία ανάμεσα στις νησιωτικές κοινωνίες του Αιγαίου και την απέναντι

μεγάλη στεριά

Η ευφυής ιδέα της παρούσας Έκθεσης οφείλεται στον αγαπητό συνάδελφο και φίλο

Καθηγητή Νικόλαο Σταμπολίδη Διευθυντή του Μουσείου Κυκλαδικής και Αρχαίας

Ελληνικής Τέχνης ενώ η υλοποίησή της έγινε δυνατή χάρις στην αμέριστη στήριξη και

τις φροντίδες της Προέδρου του Μουσείου κυρίας Σάντρας Μαρινοπούλου Η Έκθεση

και ο ανά χείρας Κατάλογος πολλά οφείλουν στη συστηματική δουλειά του επιμελητή

του Μουσείου και καλού συνεργάτη αρχαιολόγου Γιώργου Τασούλα Η συντήρηση όλων

των αντικειμένων που εκτίθενται έγινε από τους συντηρητές της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ Μιχάλη

Κώστα Δημήτρη Κουγιό και Νεκταρία Δασακλή ενώ οι περισσότερες φωτογραφίες των

αρχαιοτήτων του Καταλόγου από τον φωτογράφο μας Γιώργο Κασιώτη Οι αρχαιολόγοι των

Εφορειών Αρχαιοτήτων της Δωδεκανήσου υπεύθυνοι για τα νησιά που περιλαμβάνονται

στην Έκθεση παράλληλα με τα υπόλοιπα υπηρεσιακά τους καθήκοντα έφεραν το κύριο

βάρος της επιλογής και μελέτης των αντικειμένων ndash τα περισσότερα από τα οποία ήταν

αδημοσίευτα ndash για τη συγγραφή των λημμάτων του Καταλόγου

Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να έρχονται στο κέντρο της Ελλάδας ταπεινά και πολύτιμα

τέχνεργα μάρτυρες της μακράς ανθρώπινης δραστηριότητας και της διόλου laquoάγονηςraquo

πολιτιστικής διαδρομής που διήνυσαν τα μικρά ακριτικά νησιά του Αρχιπελάγους τα

οποία μεγαλώνουν τα σύνορα της πατρίδας και επιμένουν να ζουν και να παράγουν ακόμα

και με τους λιγοστούς μόνιμους κατοίκους τους

Δρ Μελίνα Φιλήμονος-ΤσοποτούΔιευθύντρια της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ

21

22

Χάλκη

Τήλος

Σύμη

Αλιμνιά

Πυργούσα

Γυαλί

Νίσυρος

Ρόδος

23

Ρω

Στρογγύλη

Καστελλόριζο

24

25

26

Η Μεγίστη ndash ή Καστελλόριζο από το όνομα του μεσαιωνικού οικισμού ndash είναι

η μεγαλύτερη από ένα σύνολο περίπου τριάντα νησίδων βραχονησίδων και σκοπέλων

που αποτελούν το πολύνησο του Καστελλορίζου (εικ 1) Η οικονομία και η σημασία της

συνδέεται άμεσα με αυτά όπως και με την απέναντι λυκιακή ακτή

Η Μεγίστη βρίσκεται 131 χλμ (71 ναυτικά μίλια) ανατολικά της Ρόδου και 25 χλμ από

την απέναντι ακτή Έχει εμβαδόν 888 τχλμ και σχήμα περίπου τριγωνικό με τη μεγάλη

χερσόνησο της Μούντας στη βόρεια

πλευρά που καταλήγει στο ακρωτήριο

του Αγίου Στεφάνου Η ακτογραμμή είναι

παντού απόκρημνη με εξαίρεση τον βαθύ

κόλπο στη ΒΑ πλευρά του νησιού που

σχηματίζει διπλό λιμάνι Το νησί είναι

ορεινό και βραχώδες Οι ψηλότερες κορυφές

Βίγλα (268 μ) Παλαιόκαστρο (244 μ) και

Δίσκος (215 μ) βρίσκονται στο βόρειο

τμήμα Το κεντρικό ανατολικό και νότιο

χαρακτηρίζονται από μικρά οροπέδια με

μικρές καλλιεργήσιμες εκτάσεις Το νησί

αν και άνυδρο κατοικήθηκε πιθανώς από

την Ύστερη Εποχή του Χαλκού εξαιτίας

της θέσης του και του εξαιρετικού διπλού

λιμένα στη ΒΑ ακτή του Ο Κάβος το

ακρωτήριο ανάμεσα στα δύο λιμάνια του

κόλπου όπου το σωζόμενο Κάστρο υπήρξε

διαχρονικά το κεντρικό σημείο της δραστηριότητας Μετά το λιμάνι η σημαντικότερη θέση

είναι το Παλαιόκαστρο το οποίο παρουσιάζει αλλεπάλληλες φάσεις κατοίκησης Άλλες

θέσεις εντοπίζονται κυρίως σε καλλιεργήσιμες περιοχές και οι περισσότερες είναι μικρές

οχυρωμένες αγροικίες με ελαιοπιεστήρια και ληνούς

Εικ 1 Μερική άποψη του Καστελλορίζου των βραχονησίδων και της λυκιακής ακτής (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

ΚαστελλόριζοΣτρογγύλη

Ρω

27

Το ενδιαφέρον των ερευνητών για τη Μεγίστη αρχίζει τον 18ο και εντείνεται τον 19ο αιώνα

Την περίοδο αυτή ευρωπαίοι περιηγητές περιδιαβαίνουν το νησί αναζητώντας αρχαία κι

επιγραφές1 Παράλληλα είναι σαφές ότι κατά τον 19ο αιώνα στο νησί γινόταν διακίνηση

αρχαιοτήτων2 Θα πρέπει να επιδεικνύεται ιδιαίτερη προσοχή όσον αφορά στην ερμηνεία

της προέλευσης όσων ευρημάτων δεν προέρχονται από ανασκαφές Κάποιες από τις

επιγραφές και τα άλλα ευρήματα που κατεγράφησαν κατά καιρούς στο νησί αναφέρεται

ότι είχαν μεταφερθεί εκεί από την απέναντι μικρασιατική ακτή3 Το νησί δεν έχει μελετηθεί

συστηματικά από αρχαιολογική άποψη Η έρευνα περιορίζεται σε επιφανειακές έρευνες4

και σε κάποιες πρόσφατες σωστικές ανασκαφές5

Το όνομα Μεγίστη ή Μεγίστα ndash που συναντάται σε όλες τις αρχαίες πηγές από τον Ψευδο-

Σκύλακα στα μέσα του 4ου αι πΧ μέχρι τον 12ο αι μΧ6 ndash αναφέρεται στο σχετικό μέγεθος της

νήσου μεταξύ των μικρότερων νησίδων και βραχονησίδων στο νησιωτικό της σύμπλεγμα7

Το όνομα του νησιού κατά την αρχαιότητα επιβεβαιώνεται αφrsquo ενός από τις επιγραφικές

αναφορές στον Απόλλωνα Μεγιστέα και αφrsquo ετέρου από την επιβίωσή του με τη μορφή

Mayas στην αραβική και Meis στην τουρκική που αποτελούν παραφθορά του ονόματος

Μεγίστη

Το όνομα Καστελλόριζο το οποίο υιοθετήθηκε μετά τον 12ο αιώνα και χρησιμοποιείται

πλέον παράλληλα με το αρχαίο όνομα Μεγίστη αποδίδεται είτε στο κόκκινο χρώμα του

βράχου από τον οποίο κατασκευάστηκε το Κάστρο στον Κάβο (castello rosso) είτε από τον

οικισμό που αναπτύχθηκε στη ρίζα του καστέλου αυτού8

απΟ τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΛιΘΟΥ Και τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΧαΛΚΟΥΕλάχιστα είναι τα στοιχεία που μαρτυρούν την κατοίκηση στα προϊστορικά χρόνια

Προϊστορική θέση εντοπίζεται πιθανώς στην περιοχή του σημερινού κοιμητηρίου στη

μικρή χερσόνησο που κλείνει από ανατολικά το λιμάνι του Μανδρακιού9

Ωστόσο η επίκαιρη θέση του νησιού στο θαλάσσιο δρόμο που ακολουθούσαν τα

εμπορικά πλοία της Εποχής του Χαλκού επιβεβαιώνεται από τα ερευνηθέντα ναυάγια

1 Βλ Savary 1788 Leake 1824 Fellows 1841 Ross 1846 Flandin 1871 Cockerell 1903 Αναφέρονται επίσης αλλεπάλληλες laquoεπιδρομέςraquo αρχαιοκαπήλων οι οποίοι αποβίβαζαν πληρώματα και άδειαζαν μεμονωμένους τάφους βλ Κυπαρίσσης 1915 642 Ο Fellows (1841 188-189) περιγράφει το Καστελλόριζο του 1840 ως σφύζουσα εμπορική μητρόπολη στην οποία μπορούσε κανείς να προμηθευτεί νομίσματα και κάθε είδους laquoθησαυρούςraquo που έβρισκαν οι χωρικοί στην απέναντι ακτή Ο ίδιος αγόρασε νομίσματα που προέρχονταν από την κοιλάδα της Ξάνθου3 Βλ Διαμαντάρας 1894 331-333 αρ 33 Διαμαντάρας 1899 335-336 Αντίστοιχα οι μονολιθικοί κίονες στον ναό του αγίου Κωνσταντίνου έχουν μεταφερθεί από τα Πάταρα βλ Διαμαντάρας χχέ 84 Οι R Hope Simpson και JF Lazenby πραγματοποίησαν το 1967 περιορισμένη έρευνα σε ήδη γνωστές θέσεις (Hope Simpson ndash Lazenby 1970) Πολύτιμη στη μελέτη της αρχαίας Μεγίστης είναι η συμβολή του Ν Ashton o oποίος πραγματοποίησε εκτεταμένη επιφανειακή έρευνα στο νησί το 1993 και το 1994 και συγκέντρωσε πολλά από τα στοιχεία που αναφέρονται εδώ βλ Ashton 19955 Το 1999 ολόκληρο το νησί μαζί με τη νησίδα Ρω θεσμοθετήθηκαν ως αρχαιολογικός χώρος Έκτοτε παρακολουθούνται οι εργασίες εκσκαφής και σε ορισμένες περιπτώσεις διενεργούνται δοκιμαστικές τομές πριν την έγκριση οικοδόμησης6 Το συμπέρασμα ότι ένα από τα ονόματα της Μεγίστης στην αρχαιότητα ήταν Κισθήνη οφείλεται σε παρερμηνεία του εδαφίου στο Στράβωνα (ΧΙV 3 7) laquoμεταξὺ δrsquo ἐν τῷ λεχθέντι παράπλῳ νησία πολλὰ καὶ λιμένες ὧν καὶ Μεγίστη νῆσος καὶ πόλις ὁμώνυμος Κισθήνηraquo βλ Θωμόπουλος 19707 laquoμεγάλη νῆσος ἡ τῶν Λυκίαςraquo σύμφωνα με τον Στέφανο Βυζάντιο Ο πρώτος που συνδέει ετυμολογικά το όνομα του νησιού με τον μυθικό ιδρυτή Μεγιστέα είναι ο Αλέξανδρος Πολυΐστωρ τον 1ου αι πΧ τον οποίο αναπαράγει ο Στέφανος Βυζάντιος Περὶ πόλεων τον 6ο αι μΧ Βλ επίσης RE XV1 λ Megiste 3318 Pappas 1994 46-47 Hederer 1924 329 Οι Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 αναφέρουν δύο προϊστορικά όστρακα στην περιοχή του κοιμητηρίου

28

του Ulu Βurun ndash 9 χλμ ΝΑ του Kas της αρχαίας Αντιφέλλου απέναντι από τη Μεγίστη

το οποίο χρονολογείται στο τέλος του 14ου αι πΧ ndash και της Χελιδονίας Άκρας 65 χλμ

ανατολικότερα που χρονολογείται στον 12ο αι πΧ Παρά την έλλειψη στοιχείων δεν θα

πρέπει να αποκλειστεί το ενδεχόμενο ότι η Μεγίστη χρησιμοποιήθηκε ως σταθμός στον

δρόμο ναυτικών και εμπόρων από και προς τα λιμάνια της Ανατολής και αποίκων προς

την Κύπρο την Κιλικία και τη Συροπαλαιστινιακή ακτή κατά τις μετακινήσεις του 12ου και

11ου αι πΧ

απΟ τή γΕωμΕτριΚή πΕριΟδΟ Εωσ τήν ΥστΕρή αρΧαιΟτήταΛιγοστές παραμένουν οι ενδείξεις σχετικά με την κατοίκηση κατά τη Γεωμετρική και

την Αρχαϊκή περίοδο στο νησί θραύσματα κεραμικής της Γεωμετρικής περιόδου που

συλλέχθηκαν στο εσωτερικό της ακρόπολης του Παλαιοκάστρου μαρτυρούν ότι υπήρχε

κατοίκηση στη στρατηγική αυτή θέση Ενδεχομένως η στενή σχέση της Μεγίστης με τη

Ρόδο χρονολογείται από την εποχή του αποικισμού Η ίδρυση της Φασήλιδος αποικίας

της Ρόδου στη λυκιακή ακτή χρονολογείται στον 7ο αι πΧ ενώ στο Χρονικό της Λίνδου

αναφέρεται νικηφόρος εκστρατεία του Κλεόβουλου τυράννου της Λίνδου εναντίον της

Λυκίας που πρέπει να τοποθετηθεί στον 6ο αι πΧ Τα ονόματα ορισμένων πόλεων της

Λυκίας όπως η Ροδία και η Ροδιάπολης αποτελούν πιθανώς ενδείξεις ενός ευρύτερου

αποικισμού της ΝΑ Λυκίας από τις δωρικές πόλεις της Ρόδου ο οποίος ωστόσο δεν είχε

μόνιμο αποτέλεσμα πέραν της κτήσης της Μεγίστης εφόσον οι πόλεις αυτές αναφέρονται

αργότερα ως μέλη της Λυκιακής Συμμαχίας10

Το 411 πΧ η Ρόδος αποστάτησε από την Αθηναϊκή συμμαχία και το 4087 πΧ ίδρυσε ndash με

τον συνοικισμό των τριών πόλεων ndash τη νέα πόλη της Ρόδου που σύντομα αναπτύχθηκε

σε σημαντική ναυτική και εμπορική δύναμη Δεν μπόρεσε ωστόσο να αποφύγει την

κυριαρχία της δυναστείας των Εκατομνιδών σατραπών της Αλικαρνασσού (356 - 332

πΧ)11 ούτε τη συμμετοχή της στις δυνάμεις του Δαρείου του Γ΄ (340 - 335 πΧ) Κατά την

περίοδο 332 - 323 πΧ στην περιοχή κυριάρχησαν οι δυνάμεις των Μακεδόνων12 ενώ μετά

τον θάνατο του Αλεξάνδρου ξεκίνησαν οι διαμάχες μεταξύ των βασιλείων των Διαδόχων

για τη στρατιωτική και οικονομική κυριαρχία στην ανατολική Μεσόγειο

Η Ρόδος απέκρουσε την πολιορκία του Δημητρίου (305 - 304 πΧ) ενίσχυσε το ναυτικό της

πολεμικό και εμπορικό και εξελίχθηκε στη διάρκεια του 3ου και τις αρχές του 2ου αι πΧ σε

κατrsquo εξοχήν κέντρο του διαμετακομιστικού εμπορίου στην ανατολική Μεσόγειο Το ροδιακό

κράτος σταδιακά περιέλαβε πολλά από τα νησιά της Δωδεκανήσου Αυτά προστέθηκαν

στις σημαντικές εκτάσεις που ήδη προ του συνοικισμού κατείχαν οι ροδιακές πόλεις στην

απέναντι ακτή της Μικράς Ασίας τη λεγόμενη laquoενσωματωμένηraquo ροδιακή Περαία η οποία

περιελάμβανε τμήμα της Καρίας και ορισμένες παραθαλάσσιες θέσεις της Λυκίας καθώς

και τη νήσο Μεγίστη

Θεωρείται βέβαιο ότι η Μεγίστη ενσωματώθηκε στο Ροδιακό κράτος πριν τα μέσα του 4ου

αι πΧ και παρέμεινε σε αυτό τουλάχιστον μέχρι τον 1ο αι μΧ13 αυτό μαρτυρεί η αναφορά

του Ψευδοσκύλακος 99 (GGM I 73hellip κατὰ ταῦτα νῆσός ἐστι Ῥοδίωνhellip ) που χρονολογείται στα

10 Bresson 1999 102 Blinkenberg 1941 αρ 2 170 XXIII11 Οι Εκατομνίδες προχώρησαν στην κατασκευή ενός εκτεταμένου δικτύου οχυρώσεων στις υπό τον έλεγχό τους περιοχές Σχετικά βλ Εισαγωγικό κείμενο Νισύρου στον παρόντα τόμο12 Σχετικά με το ροδιακό κράτος κατά την εποχή του Μ Αλεξάνδρου βλ Hauben 1977 και Berthold 1984 33-3713 Fraser ndash Bean 1954 57 Berthold 1984 41

29

μέσα του 4ου αι πΧ14 αλλά και του Στράβωνος (XIV 3 7)

Η διοίκηση της laquoενσωματωμένηςraquo ροδιακής Περαίας δεν διέφερε από αυτή της Ρόδου15

Αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα του ροδιακού κράτους και συμμετείχε στο σύστημα

των δήμων Η Μεγίστη όπως και περιοχή των Δαιδάλων προκεχωρημένες κτήσεις του

ροδιακού κράτους δεν αποτελούσαν αυτοτελείς δήμους αλλά μάλλον ανήκαν σε κάποιον

άγνωστο δήμο της Ρόδου Αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι στις επιγραφές της

Μεγίστης το όνομα των Ροδίων αξιωματούχων συνοδεύεται μερικές φορές από το

δημοτικό τους αλλά ποτέ από το εθνικό Ῥόδιος πρακτική που συναντάται στις περιοχές

της laquoενσωματωμένηςraquo Περαίας Ωστόσο το δημοτικό Μεγιστεύς εμφανίζεται μόνον ως

επίθετο του Απόλλωνα και πιθανώς του Διός16

Νομίσματα του 4ου αι πΧ τα οποία φέρουν στον εμπροσθότυπο την κεφαλή του Ηλίου και

στον οπισθότυπο το ροδιακό ρόδο με τα γράμματα ΜΕ έχουν αποδοθεί στη Μεγίστη (αρ

κατ 11 - 12) η ερμηνεία αυτή ωστόσο αποτέλεσε θέμα διαφωνίας μεταξύ ειδικών και

αμφισβητείται17

Την στρατιωτική εξουσία στην ενσωματωμένη και υποτελή ροδιακή Περαία ασκούσε ένας

από τους δέκα στραταγοὺς ο στραταγός ἐπὶ τό πέραν με υφιστάμενους τουλάχιστον τρεις

ἁγεμόνας ndash συγκεκριμένα αναφέρονται ἁγεμὼν ἐπὶ Kαρίας ἁγεμὼν ἐπὶ Λυκίας και ἁγεμὼν ἐπὶ

Kαύνου Υφιστάμενοι των ἁγεμόνων ήταν οι ἐπιστάται Ρόδιοι επικεφαλής μισθοφορικών

φρουρών διορισμένοι με ετήσια θητεία σε σημεία στρατηγικής σημασίας για το ροδιακό

κράτος

H Μεγίστη ήταν ένα από τα σημεία αυτά όπως επιβεβαιώνουν οι επιγραφικές

μαρτυρίες τέσσερις αναθηματικές επιγραφές επιστατών έχουν βρεθεί στην ακρόπολη του

Παλαιοκάστρου και μία βρίσκεται χαραγμένη στο βράχο κάτω από το Κάστρο τον αρχαίο

πύργο του λιμένα18 Χρονολογούνται στο 2ο αι πΧ19

Η εξαιρετική σημασία της Μεγίστης για το ροδιακό κράτος κατά τον 2ο αι πΧ διαφαίνεται

στην ενεπίγραφη βάση αναθηματικού αγάλματος που βρέθηκε στις Κεδρεές της Καρίας

και αναφέρεται στον Τεισία Θευδάμου hellip καὶ ἁγεμόνα γενόμενον ἐμ Mεγίστᾳ κατὰ πόλεμονhellip20

Η βάση φέρει την υπογραφή του γλύπτη Πυθόκριτου ο οποίος εργάστηκε στη Ρόδο γύρω

στο 170 πX Φαίνεται ότι στην προκειμένη περίπτωση ο διορισμός του συγκεκριμένου

αξιωματούχου ως ἁγεμόνα ἐμ Mεγίστᾳ αποτελούσε έκτακτο αξίωμα που υπαγορευόταν

από την κρισιμότητα των γεγονότων του Γ΄ Συριακού πολέμου (190 πΧ) όταν η Μεγίστη

διεδραμάτισε κύριο ρόλο21 στις επιχειρήσεις κατά του Αντιόχου Γ΄ Σχετική με τα γεγονότα

του πολέμου αυτού είναι η εκτενέστερη σωζόμενη αναφορά της Μεγίστης στην αρχαία

14 Και οπωσδήποτε πριν το 330 πΧ βλ Bresson 104 σημ 5115 Για τη διοίκηση του ροδιακού κράτους βλ Fraser ndash Bean 1954 79-94 Berthold 1984 38 κεξ van Gelder 190016 SGDI 4331 και 433317 Βλ Head 1897 xcviii-xcix Ο Cahn (1942 92-94) επισημαίνει ότι τα νομίσματα είναι βαρύτερα από το καθιερωμένο ροδιακό σύστημα και είναι απίθανο να αποτελούν βραχύβια ροδιακή κοπή Υποστηρίζει ότι πρόκειται πιθανώς για κοπή επιμέρους ροδιακού δήμου Οι Fraser ndash Bean (1954 97 σημ 4 98) θεωρούν ότι εάν πρόκειται για ροδιακή κοπή αυτή θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως ένδειξη είτε της αυτονομίας του νησιού είτε της ενσωμάτωσής του στο ροδιακό κράτος επισημαίνουν δε ότι τα γράμματα ΜΕ πιθανώς δεν αντιπροσωπεύουν τοπωνύμιο αλλά ονόματα αξιωματούχων Ο RHJ Ashton (1990 1-3) πρότεινε ότι πρόκειται για κοπή του Ροδίου στην καταγωγή στρατηγού Μέμνωνος ο οποίος πολέμησε εναντίον του Αλέξανδρου και όχι για νομίσματα της Μεγίστης Συνοπτικά βλ Στεφανάκη 2010 417-419 18 Βλ αναλυτικότερα παρακάτω σχετικά με το Κάστρο και την ακρόπολη Παλαιοκάστρου19 Fraser ndash Bean 1954 8720 SEG IV 178 Fraser ndash Bean 1954 8521 Σχετικά με τα γεγονότα του Συριακού πολέμου βλ Berthold 1984

30

γραμματεία ο Τίτος Λίβιος (Ab Urbe Condita 37225 372412 37452) αναφέρει την

Μεγίστη τρεις φορές σε σχέση με τις πολεμικές επιχειρήσεις του 190 πX Στο κείμενο

εξαίρεται η στρατηγική θέση της Μεγίστης καθώς και η σημασία του λιμανιού της για

το ροδιακό κράτος ως ναυστάθμου του ροδιακού στόλου Τα παραπάνω αποσπάσματα

μαρτυρούν ότι η Μεγίστη έπαιξε σημαντικό στρατηγικό ρόλο κυρίως μάλιστα εφrsquo όσον η

υπόλοιπη Λυκία με την εξαίρεση της Φασήλιδος ήταν εχθρικά διακείμενη προς τη Ρόδο

Η συνθήκη της Απάμειας (188 πΧ) που επιβλήθηκε στη συνέχεια από τη Ρωμαϊκή σύγκλητο

επί των Ελλήνων της Μικράς Ασίας ήταν εξαιρετικά ευνοϊκή για τους Ροδίους Την αμέσως

επόμενη περίοδο έως τη συμμαχία με τη Ρώμη - ουσιαστικά την υποταγή σε αυτή - το

164 πΧ το ροδιακό κράτος επεκτάθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της Καρίας και της Λυκίας

Οι περιοχές αυτές αποτέλεσαν τη λεγόμενη laquoυποτελή Περαίαraquo Η Λυκία αντιστάθηκε στη

ροδιακή κατοχή και ακολούθησε σειρά πολεμικών συγκρούσεων οι λεγόμενοι Λυκιακοί

πόλεμοι22 Κατά την περίοδο αυτή (188 - 167 πΧ) η Μεγίστη εξακολούθησε να λειτουργεί

ως βάση για τις ναυτικές επιχειρήσεις του ροδιακού στόλου

Η μόνιμη ροδιακή παρουσία στη Μεγίστη ερμηνεύει την επιρροή της Ρόδου στην κεντρική

Λυκία κατά την ελληνιστική περίοδο η οποία μαρτυρείται επιγραφικά23 Αντίστοιχη

λυκιακή παρουσία ή επιρροή στη Μεγίστη δεν σημειώνεται κρίνοντας από την έλλειψη

μνημείων στο νησί Ακόμη και κατά την περίοδο αναβίωσης της λυκιακής συμμαχίας κατά

τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο24 η Μεγίστη φαίνεται ότι παρέμεινε ανεπηρέαστη

από τη λυκιακή επιρροή παρά την εγγύτητά της στη λυκιακή ακτή

Αναπόφευκτα η πολιτική ισχύς της Ρόδου μειωνόταν όσο αυξανόταν η επιρροή της Ρώμης

Έπειτα από την υπογραφή συνθήκης με τη Ρώμη το 164 πΧ παρότι τυπικά αυτόνομη η

Ρόδος ακολουθεί τις επιταγές του ρωμαϊκού κράτους Η ίδρυση στη Δήλο αφορολόγητου

εμπορείου ρωμαϊκών συμφερόντων συνετέλεσε στην οικονομική συρρίκνωση της Ρόδου

Στον ύστερο 1ο αι πΧ ο Αντώνιος και ο Αύγουστος απέδωσαν ξανά κάποιες από τις

νησιωτικές της κτήσεις ενώ ο Αύγουστος επιβεβαίωσε τον παλαιότερο τίτλο της ως

laquoελεύθερης και συμμάχου πόλεωςraquo

Τον 1ο αι μΧ ο Στράβων (ΧΙV 3 7) αναφέρει και πάλι τη Μεγίστη ως ροδιακή κτήση Εκτός

από τον Στράβωνα δύο ακόμη πηγές του 1ου και 2ου αι μΧ αναφέρονται στη Μεγίστη ο

Πτολεμαίος (V III) και o Πλίνιος (Φυσική Ιστορία V 35131) ο οποίος μάλιστα αναφέρει ότι

η πόλις της Μεγίστης έχει εκλείψει (hellip Megista cuius civitas interdiit) Σύμφωνα ωστόσο

με τις αρχαιολογικές ενδείξεις το νησί κατοικείτο κατά τον 1ο αι μΧ οπότε η δήλωση του

Πλίνιου πιθανώς σημαίνει είτε ότι ο πληθυσμός του συρρικνώθηκε είτε ότι η στρατηγική

σημασία του μειώθηκε είτε ότι ήταν πλέον υποτελές

Υπό τον αυτοκράτορα Βεσπασιανό (67 - 69 μΧ) η Ρόδος ενσωματώθηκε επίσημα στο

Ρωμαϊκό κράτος ενώ από τον Διοκλητιανό (284 - 305 μΧ) ορίστηκε ως πρωτεύουσα της

Επαρχίας των Νήσων η οποία υπαγόταν στη Διοίκηση της Ασίας

Στην αυτοκρατορική περίοδο η Μεγίστη εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ως ναύσταθμος

όπως μαρτυρούν οι επισκευές στα τείχη της ακρόπολης και επιφανειακά ευρήματα στο

νησί αλλά κυρίως οι λιμενικές εγκαταστάσεις Στη ρωμαϊκή περίοδο χρονολογούνται

22 Bresson 1999 106-111 Πολύβιος 254423 Σχετικά με τα επιγραφικά στοιχεία που μαρτυρούν τη ροδιακή επιρροή στη Λυκία την υιοθέτηση ροδιακών πρακτικών τις αναθηματικές επιγραφές που τιμούν Ροδίους την λατρεία του Διός Ατταβυρίου και του Ηλίου βλ Zimmermann 1992 81 156-158 Zimmermann 1993 119-121 Bresson 1999104-10624 Βλ Τίτος Λίβιος 41258 42148 44151 Επίσης βλ Πολύβιος 30512 30314-5 3141-3

31

πιθανώς οι βυθισμένοι μόλοι στη γλώσσα που χωρίζει τα δυο λιμάνια και γύρω από το

απέναντι νησάκι Ψωραδιά καθώς και κεραμική από ναυάγια στις θέσεις αυτές25 Το λιμάνι

της Μεγίστης λειτουργούσε ακόμη ως εμπορικός λιμένας αλλά και ως ναύσταθμος του

ρωμαϊκού στόλου μάλλον όμως ως βοηθητικός του ναυστάθμου στα Πάταρα της Λυκίας

Οπωσδήποτε η σημασία του νησιού δεν ήταν πλέον εξέχουσα σε μια Μεσόγειο που

αποτελούσε laquoρωμαϊκή λίμνηraquo

Η ιστορία του νησιού αντικατοπτρίζει τη σημαντική γεωγραφική του θέση και την οικονομική

και στρατηγική σημασία ολόκληρης της περιοχής Την εξέχουσα θέση του ως σημαντικής

κτήσης της Ρόδου ακολούθησαν αιώνες αφάνειας κατά τους οποίους σχεδόν εξαφανίστηκε

από τις πηγές Υπάρχουν μεγάλες περίοδοι που χαρακτηρίζονται από την πλήρη απουσία

μνημείων και στοιχείων Τα μέχρι τώρα στοιχεία δείχνουν ότι το νησί ήκμασε ως ναυτική

βάση κυρίως σε περιόδους ανάγκης οργανωμένου ελέγχου των θαλάσσιων περασμάτων

από μια κεντρική αρχή

τα αρΧαια μνήμΕιαΟ λιμένας και το ΚάστροΟ κόλπος δυτικά του Κάβου ndash πεταλόσχημος βαθύς και καλά προστατευμένος από τον

καιρό ndash ήταν ο κυρίως λιμένας ενώ ο ανατολικός στο Μανδράκι μικρότερος και ρηχός26

λειτουργούσε πιθανώς ως ναυπηγοεπισκευαστικός χώρος στην αρχαιότητα όπως και κατά

τον 19ο αιώνα Ο κύριος ωστόσο ρόλος του διπλού λιμένα της Μεγίστης ήταν η τροφοδοσία

των πολεμικών και εμπορικών πλοίων ενώ πιθανώς συμμετείχε στο περιφερειακό

εμπόριο

Το λιμάνι της Μεγίστης προστατευόταν ήδη κατά την αρχαιότητα από αρχαίο οχυρό στη

θέση του ιπποτικού Κάστρου (εικ 2 3) Η πυραμιδική βάση του σωζόμενου πύργου (εικ 3) χρονολογείται στον β΄ μισό του 4ου αι πΧ27 όπως μαρτυρεί η λαξευμένη ταινία στις

δύο όψεις της επικλινούς ακμής των γωνιόλιθων ο λεγόμενος γωνιαίος οδηγός Προφανώς

η ασυνήθιστη για τον χώρο κατασκευή έγινε προκειμένου να δοθεί πρόσθετο ύψος στον

ορθογώνιο πύργο ο οποίος δέσποζε στα δύο λιμάνια και ήλεγχε τη θαλάσσια περιοχή του

διαύλου με τις διάσπαρτες νησίδες

Στο βράχο όπου εδράζεται ο πύργος του Κάστρου βρίσκεται εγχάρακτη η αναθηματική

επιγραφή του Ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλή Νικαγόρα στον Ερμή Προπύλαιο (εικ 4) που χρονολογείται τον 2ο αι πΧ Σωσικλῆς Nικαγόρα Ἂμιος ἐπιστατήσας ἒν τε Kαστάβῳ

καὶ ἐπὶ τοῦ πύργου τοῦ ἐν Mε γίστᾳ Ἑρμᾷ Προπυ λαίῳ χαριστήριον28 Η αναθηματική επιγραφή

του laquoεπιστατήσαντοςraquo Σωσικλέους είναι οπωσδήποτε μεταγενέστερη της κατασκευής του

πύργου και συνοδεύεται από εντορμίες για τη στερέωση αναθήματος πιθανώς ερμαϊκής

στήλης

Ολόκληρη η βόρεια πλευρά του πύργου έχει καταρρεύσει μαζί με τον βράχο έδρασης

πιθανώς εξ αιτίας σεισμού ή έπειτα από κάποιον από τους πολυάριθμους βομβαρδισμούς

που έχει υποστεί το μνημείο σε νεότερες περιόδους Ο βόρειος τοίχος του πύργου κτισμένος

σύρριζα στο φρύδι του βράχου είναι κατακόρυφος και εμφανώς μεταγενέστερος

25 Βλ Pirazzoli 198726 Κατά την αρχαιότητα η στάθμη της θάλασσας βρισκόταν αρκετά χαμηλότερα βλ Pirazzoli 198727 Η κατασκευή βρίσκει παράλληλα στην περιοχή της Αργολίδας Πυραμιδική βάση ορθογώνιου πύργου επάνω σε ορθογώνια κρηπίδα βρίσκεται στο Κεφαλάρι Ελληνικού στο Άργος (Πίκουλας 1996-97 Lord 1938 Scranton 1938) Βάσει των ευρημάτων χρονολογείται στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ και λειτουργούσε ως φυλακείο για τον έλεγχο του άξονα Άργους-Κεγχρεών Βλ Πίκουλας 199528 SGDI 4332

Εικ 2 Ο Κάβος το Κάστρο και ο laquoΛυκιακός τάφοςraquo (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

Εικ 3 Το Κάστρο η πυραμιδική βάση του πύργου από ΝΑ (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

Εικ 4 Η αναθηματική επιγραφή του ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλέους (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

32

το παλαιόκαστροΑποτελεί την καλύτερα σωζόμενη

οχυρωμένη θέση της αρχαίας Mεγίστης

στο εσωτερικό του νησιού και πιθανώς

το πλέον στρατηγικό σημείο (εικ 5) Η

ακρόπολη είχε πιθανώς κατασκευαστεί πριν

τον ύστερο 4ο αι πΧ επάνω σε αρχαιότερη

προ-κλασική ακρόπολη παρουσιάζει δε

ίχνη διαρκούς κατοίκησης μέχρι τους

βυζαντινούς χρόνους29 Ήλεγχε τον λιμένα

και τον όρμο Λιμενάρι στα δυτικά κυρίως

όμως αποτελούσε κομβικό σημείο από

όπου ασκείτο ο έλεγχος των θαλάσσιων

διόδων μέσω ενός δικτύου φρυκτωριών

εγκατεστημένων σε διάφορα σημεία του

νησιού στις γειτονικές νησίδες Στρογγυλή

και Pω καθώς και στην απέναντι λυκιακή

ακτή Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου καλύπτει έκταση περ 6000 τμ και αποτελείται από

εξωτερικό τείχος με τέσσερις - αρχικά - πύργους στη NA πλευρά την πλέον προσβάσιμη

καθώς και εσωτερικό πύργο Στον νοτιότερο πύργο σώζεται μία από τις αρχαίες εισόδους

αν και έχει υποστεί μεταγενέστερες επεμβάσεις Εντοιχισμένες σε δεύτερη χρήση

βρίσκονται εδώ δύο αναθηματικές επιγραφές επιστατών30 Ο κατεστραμμένος σήμερα

τέταρτος πύργος στην ανατολική γωνία του εξωτερικού τείχους σε σημείο που δεσπόζει

επάνω από τον οικισμό και το λιμάνι ήταν πιθανώς η θέση εύρεσης της επιγραφής

του επιστάτη Κρατιδάμου ο οποίος κατασκεύασε πύλη και ανέθεσε τα αγάλματα του

Απόλλωνος Πυλαίου και της Αρτέμιδος Σωτείρας31 Η επιγραφή η οποία χρονολογείται

πιθανώς στον 3ο ή 2ο αι πΧ32 δηλώνει την ύπαρξη μιας δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό

Μία τέταρτη επιγραφή ndash αυτή τη φορά από δύο επιστάτες ndash θα πρέπει να συσχετιστεί με

την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου33 O εσωτερικός πύργος που σώζεται σε ύψος περίπου

29 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 73-74 εικ 7 Wurster 1981 226-231 πίν 74-75 εικ 8 Το 1943 οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής εγκατέστησαν στην κορυφή του υψώματος την αντιαεροπορική τους άμυνα όπως φαίνεται από τα δύο πολυβολεία αλλά και από το άφθονο υλικό λατύπης που δημιουργήθηκε από τον βομβαρδισμό του μνημείου από τους συμμάχους30 Ἐπικρατίδας Ἀναξικράτευς ἐπιστατήσας καὶ τοὶ συστρατευσάμενοι [Δ]ιοσκόροις (SGDI 4331 και Διαμαντάρας 1892 304) και [B]ασίλων Ἐξα[κ]- εστίωνος Λέλιος ἐπιστα- τήσας (Διαμαντάρας 1892 305)31 Susini 1955 Michelier 1917 Δεν είναι σαφές ποια ακριβώς είναι η ΝΑ γωνία της ακρόπολης όπου σύμφωνα με τον Michelier βρέθηκε η επιγραφή του Κρατιδάμου Πιθανώς πρόκειται για τον κατεστραμμένο πλέον τέταρτο πύργο της ΝΑ πλευράς της ακρόπολης Η ύπαρξη της συγκεκριμένης επιγραφής δηλώνει την ύπαρξη δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό Η επιγραφή βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης (αρ ευρ 40) μαζί με μια σειρά άλλων αναθηματικών ή επιτύμβιων αναθηματικών επιγραφών που χρονολογούνται από την ελληνιστική έως την ύστερη αυτοκρατορική περίοδο (αρ ευρ 13 18 25 28 40 41 42) καθώς και κάποιες επιγραφές που είχαν μεταφερθεί στη Μεγίστη από τα Πάταρα και τις Γάγες Οι επιγραφές είχαν αποσταλεί με αρχικό προορισμό το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών από την επαναστατική ελληνική διοίκηση της νήσου που ζητούσε την ένωση με την Ελλάδα κατά το σύντομο διάστημα 1913-191532 Σύμφωνα με τον Susini 1955 καμμία επιγραφή με προέλευση από τη Μεγίστη δεν είναι δυνατόν να χρονολογηθεί με ακρίβεια33 Ἐπιστάται Aἰσχίνας Διάνδρου Tιμόστρατος Eὐκράτευς Ἀπόλλωνι Mεγιστεῖ Η επιγραφή (SGDI 4330) αναφέρεται από τον Ludwig Ross ως εντοιχισμένη στο ιερό της Μονής του Αγίου Παντελεήμονα Ο Διαμαντάρας (1899 333) δημοσίευσε μία έκτη επιγραφή επιστάτου χωρίς να αναφέρει τόπο εύρεσης

Εικ 5 Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου από ΝΑ Στο βάθος η Ρω (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

33

4μ αποτελεί το καλύτερα σωζόμενο τμήμα της οχύρωσης (εικ 6) Είναι χτισμένος με

κυφωτές λιθοπλίνθους σύμφωνα με το ισόδομο σύστημα με λαξευμένο γωνιαίο οδηγό

στους γωνιόλιθους Τμήματα της ελληνιστικής φάσης διατηρούνται κατά τόπους στους

κατώτερους δόμους του εξωτερικού τείχους34

Δύο μεγάλες λαξευτές ελλειψοειδείς δεξαμενές με λαξευμένες κλίμακες καθόδου η μία

στον εσωτερικό και η δεύτερη στον εξωτερικό περίβολο εξασφάλιζαν νερό για μεγάλες

περιόδους (εικ 7) Η μεγαλύτερη από αυτές έχει διάμετρο περίπου 530μ και βάθος 4μ

Οι δεξαμενές αυτές στεγασμένες με θόλους στις νεότερες περιόδους θα πρέπει κατά την

αρχαιότητα να βρίσκονταν σε υπόγειους χώρους πύργων

Μικρές κόγχες λαξευμένες στο μέτωπο του βράχου στη νότια πλευρά του εσωτερικού

υπερυψωμένου τμήματος της ακρόπολης δηλώνουν την ύπαρξη ιερού στο σημείο αυτό

ή ΒίγλαΣτη θέση Βίγλα ndash το υψηλότερο σημείο του νησιού που δεσπόζει πάνω από τον οικισμό σε

υψόμετρο 220μ ndash σώζεται αρχαίο οχυρωματικό τείχος σε μήκος 60μ με κατεύθυνση Α-Δ

Η πολυγωνική του τοιχοδομία έχει χαρακτηριστεί laquoκυκλώπειαraquo και στο παρελθόν το τείχος

είχε θεωρηθεί μυκηναϊκό35 Πρόκειται ωστόσο για τοιχοδομία αρκετά συνηθισμένη στην

Καρία από τους κλασικούς χρόνους μέχρι τη ρωμαϊκή περίοδο και πιθανώς αποτελούσε

τμήμα της ελληνιστικής οχύρωσης36 Σε συνδυασμό με το Παλαιόκαστρο χρησίμευε για την

προστασία της ενδοχώρας

Εκτός από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και τα παραθαλάσσια οχυρά του Κάστρου

34 Οι λιθόπλινθοι της νοτιοδυτικής γωνίας του εξωτερικού τείχους έχουν συστραφεί και μετατοπιστεί με αποτέλεσμα το σημείο αυτό του τείχους να κινδυνεύει με κατάρρευση Έπειτα από την τοπογραφική αποτύπωση από την Ε Βασιλειάδου η ΚΒ΄ ΕΠΚΑ έχει αναλάβει το έργο της αποκατάστασης της νοτιοδυτικής γωνίας στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ βάσει των μελετών των Γ Αντωνίου Κ Ζάμπα και Ε Παυλίδη35 Κυπαρίσσης 191536 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 Wurster 1981 231-232

Εικ 6 Παλαιόκαστρο Ο εσωτερικός πύργος από ΝΑ (φωτ αρχείο ΜΚΤ) Εικ 7 Λαξευτή δεξαμενή στο Παλαιόκαστρο (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

34

και των νησίδων Ρω και Στρογγυλής (βλ παρακάτω σελ 44 - 47)37 το αμυντικό δίκτυο

της Μεγίστης συμπληρωνόταν από επί μέρους μικρές laquoακροπόλειςraquo στο εσωτερικό του

νησιού (όπως το Λαντωμένο ή τα Υψηλά στο κτήμα Μιρικλή38 στη ΝΑ πλευρά του νησιού)

και πύργους-φρυκτώρια (όπως ο μικρός πύργος με πυραμιδική βάση στο Καστρέλλι στην

χερσόνησο της Μούντας και το φρυκτώριο στη θέση Καρύδια στο φρύδι της απόκρημνης

ανατολικής ακτής) καθώς και στην απέναντι ηπειρωτική ακτή Τειχισμένο παραθαλάσσιο

αστικό κέντρο δεν φαίνεται να υπήρχε κατά την αρχαιότητα ενώ ο οικισμός του λιμένα

ήταν πιθανώς περιορισμένης έκτασης και εξυπηρετούσε τις ανάγκες τροφοδοσίας και

επισκευής των πλοίων

Το κυρίως οχυρωματικό δίκτυο του συμπλέγματος της Μεγίστης κατασκευάστηκε βάσει

κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού του ροδιακού κράτους στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ πιθα-

νότατα την περίοδο μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου Αδιευκρίνιστη παραμένει

η ακριβέστερη χρονολόγησή της κατασκευής του ενώ δεν θα πρέπει να αποκλειστεί το εν-

δεχόμενο να ενσωμάτωσε προϋπάρχουσες κατασκευές και να συμπληρώθηκε στη διάρκεια

του 3ου και 2ου αι πΧ με πρόσθετες κατασκευές και μετασκευές Οι οχυρώσεις αποτέλεσαν

μέρος ενός ευρύτερου σχεδιασμού με μακροπρόθεσμο στόχο την απρόσκοπτη ναυσιπλοΐα

και τον ανεφοδιασμό του πολεμικού και εμπορικού στόλου παρακάμπτοντας τα λιμάνια της

Λυκίας με την οποία οι σχέσεις του ροδιακού κράτους ήταν μονίμως τεταμένες39

Οχυρωμένες αγροικίεςΕκτός από τα παραπάνω οχυρά στο Καστελλόριζο έχει εντοπισθεί μεγάλος αριθμός

μεμονωμένων οχυρών κτισμάτων τα οποία μπορούν να ερμηνευθούν ως αγροτικοί πύργοι

ή οχυρωμένες αγροικίες40 Στην πλειονότητά τους οι αγροικίες αυτές είναι μεμονωμένες

και αυτάρκεις με εξαίρεση πιθανώς τις εγκαταστάσεις στην Αυλωνιά που θα μπορούσαν

να ανήκουν σε μικρό οικισμό ή κώμη από πυργόσπιτα Ανάλογοι πύργοι κατασκευάζονται

τον 4ο και 3ο αι πΧ σε πολλές περιοχές κυρίως στο νησιωτικό χώρο41 Μερικές φορές

συσχετίζονται με τις ανάγκες προστασίας κάποιας συγκεκριμένης παραγωγής42 συνήθως

όμως πρόκειται για αγροτικές εγκαταστάσεις οι οποίες συγχρόνως εξυπηρετούν κάποιον

ευρύτερο αμυντικό σχεδιασμό Πιθανώς αποτελούσαν ιδιοκτησίες ενδεχομένως όμως

κάποιες από αυτές να παραχωρούνταν στη φρουρά και τις οικογένειές τους για χρήση και

εκμετάλλευση με αντάλλαγμα τη λειτουργία παρατηρητηρίου-φρυκτωρίας43

Αντίστοιχες κατασκευές οχυρωμένων αγροικιών των ελληνιστικών χρόνων και σε εξίσου

37 Μελετώντας τις ελληνιστικές οχυρώσεις στην ενσωματωμένη ροδιακή Περαία η Pimouguet (1994) διέκρινε τρεις κατηγορίες αμυντικών εγκαταστάσεων οχυρωμένες ακροπόλεις στην κορυφή υψώματος οχυρωμένα παραθαλάσσια αστικά κέντρα και παραθαλάσσια οχυρά και πύργους χτισμένους επάνω σε χερσόνησο ή στόμιο κόλπου Κάθε μία από αυτές τις εγκαταστάσεις είχε τη δική της ιδιαίτερη επιχειρησιακή λειτουργία η οργάνωσή τους όμως δείχνει την ύπαρξη ενός κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού που εξυπηρετούσε απευθείας τα συμφέροντα του ροδιακού κράτους Έτσι ερμηνεύεται και η σχετική ομοιογένεια που χαρακτηρίζει όλες τις κατηγορίες των εγκαταστάσεων αυτών ως προς τα λειτουργικά τους στοιχεία και τον τρόπο κατασκευής τους χαρακτηριστικά τα οποία η Pimouguet θεωρεί ενδείξεις μιας laquoηπειρωτικής ροδιακής αρχιτεκτονικήςraquo38 Ashton 1995 8039 Bresson 1999 Bryce ndash Zahle 198640 Ο Ashton (1995 68-91 κυρίως 69) σημειώνει σαράντα πέντε περίπου οχυρωμένες θέσεις οι περισσότερες από τις οποίες βρίσκονται σε συσχετισμό με πατητήρια και δεξαμενές41 Βλ Μαραγκού 2005 323-326 Young 1956α Osborne 198642 Βλ για παράδειγμα τα ορυχεία αργύρου της Σίφνου (Young 1956β και Ashton ndash Pantazoglou 1991)43 Σχετικά με την κυριότητα των μεμονωμένων οχυρών δηλαδή εάν επρόκειτο για ιδιωτικά ή δημόσια οικοδομήματα βλ Μαραγκού 2009 21

35

μεγάλη πυκνότητα εντοπίζονται στη Λυκία44 Κάποιες από τις κτιστές κατασκευές που

έχουν στο παρελθόν θεωρηθεί τάφοι45 θα πρέπει πιθανώς να ερμηνευθούν ως υπόγειοι

χώροι πύργων με χρήση αποθηκευτική ή ως δεξαμενής νερού όπως η κτιστή κατασκευή

που είναι σήμερα γνωστή ως laquoτάφος με το χρυσό στεφάνιraquo στο οροπέδιο του Άη Γιώργη

του Βουνού46 και η υπόγεια κρύπτη του Aγ Χαραλάμπους στο μοναστήρι του Άη Γιώργη

του Bουνού Χρήση αγροικίας είχε πιθανώς η οχυρωμένη εγκατάσταση που περιβάλλεται

από ισχυρό τείχος στο κτήμα Σαρίνα στη θέση Άχερες δυτικά του λιμανιού στη μοναδική

εύκολα προσβάσιμη και καλλιεργήσιμη περιοχή στο νησί47 Εδώ εκτός από στεγασμένη

δεξαμενή περιλαμβάνεται και ικανή καλλιεργήσιμη γη

διαχείριση υδάτωνΗ Μεγίστη είναι νησί άνυδρο Πηγάδια με γλυκό νερό (υφάλμυρο για την ακρίβεια)

εντοπίζονται μόνο στην περιοχή του μυχού του λιμανιού όπου και η εκκλησία του Άη

Γιώργη του Πηγαδιού Κατά τις εργασίες για την κατασκευή λιμνοδεξαμενής στη θέση

Κιόλια στο κεντρικό τμήμα του νησιού ΝΔ του αεροδρομίου αποκαλύφθηκαν δύο

κτιστές κυκλικές κατασκευές διαμέτρου 5 και 6 μ εγγεγραμμένες σε κτιστή κατασκευή

από ισχυρούς τοίχους οι οποίες ερμηνεύονται ως δεξαμενές νερού Η κατασκευή τους

χρονολογείται στην ελληνιστική περίοδο συνέχισαν δε να χρησιμοποιούνται στα ρωμαϊκά

χρόνια σύμφωνα με την κεραμική που βρέθηκε κατά την ανασκαφή48 Σημειωτέον ότι το

παλαιό όνομα της θέσης ήταν Φλετρά (φρεατερά)49

Στην ελληνιστική περίοδο κατασκευάστηκε πιθανώς το συγκρότημα εννέα μεγάλων

κυκλικών δεξαμενών στη θέση Άχερες επάνω από τον οικισμό του Καστελλορίζου η

κατασκευή του οποίου ανάγεται συνήθως στην περίοδο της Τουρκοκρατίας Ωστόσο ένα

τέτοιας κλίμακας έργο υποδομής μαρτυρεί έναν κεντρικό σχεδιασμό ο οποίος μόνον στην

ελληνιστική περίοδο παρατηρείται στο νησί Το συγκρότημα αυτό των δεξαμενών στις

Άχερες θα έπρεπε να επαρκεί για τις ανάγκες όχι μόνον του οικισμού και των εγκαταστάσεων

του λιμένα αλλά και για τον ανεφοδιασμό του ροδιακού στόλου και των εμπορικών

πλοίων που μετέφεραν σιτηρά αμφορείς με κρασί και άλλα προϊόντα που διακινούσε το

ροδιακό κράτος καθώς και ξυλεία από τη Λυκία50

Παράλληλα λαξευμένες ή κτιστές δεξαμενές μικρές και μεγάλες υπάρχουν σε όλες τις

αρχαίες θέσεις εγκατάστασης στο νησί από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και το

Κάστρο του λιμένα έως τις διάσπαρτες στην ύπαιθρο οχυρωμένες αγροτικές εγκαταστάσεις

ενώ παρατηρείται η χρήση φυσικών ρηγμάτων ως δεξαμενών για τη συλλογή ομβρίων

44 Πρόκειται για πυργοειδείς κατασκευές χωρίς ανοίγματα στο ισόγειο εκτός της πόρτας αλλά με παράθυρα στον όροφο Έχουν προσεγμένη τοιχοδομία και συνδυάζονται πάντα με βοηθητικά κτίσματα πατητήρια και αλώνια Χαρακτηριστική τους λεπτομέρεια αποτελούν οι υπόγειοι χώροι Βλ Konecny 1994 και Konecny 199745 Ashton 1995 100-10246 Στην πραγματικότητα το στεφάνι (αρ κατ 13) βρέθηκε σε λίθινη θήκη σφηνωμένη στο έδαφος βλ Κυπαρίσσης 1915 6347 Βλ Ashton 1995 9048 Βλ Κ Μπαϊράμη στο ΑΔ 2000 Χρον (υπό δημοσίευση)49 Διαμαντάρας χχέ 1350 Το συγκρότημα δεξαμενών στις Άχερες εξυπηρετούσε τις ανάγκες των κατοίκων του οικισμού μέχρι πρόσφατα μαζί με μερικές κυκλικές λαξευμένες δεξαμενές εντός οικισμού γνωστές ως Πασάδες

2

Εξωφυλλο Ανάγλυφη πρύμνη πολεμικού πλοίου (τριημιολίας) στο κάτω άνδηρο της ακρόπολης της Λίνδου Αρχές 2ου αι πΧ

Απαγορεύεται η εν όλω ή εν μέρει ανατύπωση αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή των κειμένων και των φωτογραφιών του τόμου χωρίς την έγγραφη άδεια των συγγραφέων των κατά τόπους Εφορειών Αρχαιοτήτων και των εκδοτών

copy Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης ndash Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού (ΚΒ΄ ΕΠΚΑ ndash 4η ΕΒΑ)

ISBN 978-960-7064-92-9

3

ΑΓΟΝΗ ΓΡΑΜΜΗΈνα αρχαιολογικό ταξίδι στο Καστελλόριζο στη Σύμη στη Χάλκη στην Τήλο και τη Νίσυρο

Επιμeλεια Καταλoγου

Νικόλαος Χρ Σταμπολίδης ndash Γιώργος Τασούλας ndash Μελίνα Φιλήμονος-Τσοποτού

Αθήνα 2011

4

ΟργανωτιΚή ΕπιτρΟπή ndash Ομαδα Εργασιασ

Καθηγητής Νικόλαος Χρ ΣταμπολίδηςΔιευθυντής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

Μαρία ΛαγογιάννηΠροϊσταμένη της Δνσης Μουσείων Εκθέσεων και

Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού

Μελίνα ΦιλήμονοςΠροϊσταμένη της ΚΒ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων

Μαρία ΜιχαηλίδουΠροϊσταμένη της 4ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων

Χαρίκλεια ΛαναράΑρχαιολόγος Δνση Μουσείων Εκθέσεων και

Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού

Γιώργος ΤασούλαςΑρχαιολόγος Επιμελητής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

Ευγενία ΑλμπάνηΑρχιτέκτων Δνση Μουσείων Εκθέσεων και

Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού

5

τιμήτιΚή ΕπιτρΟπή

Παύλος ΓερουλάνοςΥπουργός Πολιτισμού και Τουρισμού

Λίνα ΜενδώνηΓενική Γραμματέας Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού

Σάντρα ΜαρινοπούλουΠρόεδρος του ΔΣ Ίδρυμα Νικολάου και Ντόλλης Γουλανδρή

Μαρία Ανδρεαδάκη-ΒλαζάκηΓενική Διευθύντρια Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς

Πάνος Δ ΜαρινόπουλοςΜέλος του ΔΣ Ίδρυμα Νικολάου και Ντόλλης Γουλανδρή

6

ΚαταΛΟγΟσ

γενικh ΕπιμeλειαΚαθηγητής Νικόλαος Χρ Σταμπολίδης

Διευθυντής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

Γιώργος ΤασούλαςΕπιμελητής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

Δρ Μελίνα Φιλήμονος-ΤσοποτούΔιευθύντρια της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ

Καλλιτεχνικh ΕπιμeλειαΆλκης Κιουρκτσόγλου - Think Beauty

παραγωγh - Εκτyπωση - ΒιβλιοδεσiαUP PRESS ΕΠΕ

ΕΚΘΕσή

ιδεα ndash συντονισμοσΚαθηγητής Νικόλαος Χρ ΣταμπολίδηςΔιευθυντής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

γενικη ΕπιμελειαΚαθηγητής Νικόλαος Χρ ΣταμπολίδηςΔιευθυντής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

Δρ Μελίνα Φιλήμονος-ΤσοποτούΔιευθύντρια της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ

Γιώργος ΤασούλαςΕπιμελητής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

μουσειογραφικη μελετηΝίκος Σταμπολίδης ndash Γιώργος Τασούλας

αρχιτεκτονικη Υλοποιηση - Καλλιτεχνικη ΕπιμελειαΜπέσσυ Δρούγκα ndash Αντώνης Δραγώνας

Οικονομικη διαχειρισηΑθανάσιος Μασούρας

Διευθυντής Οικονομικών Υπηρεσιών

Δημήτρης Βορβολάκος

ΕπικοινωνιαΕυγενία Χριστοδουλάκου

Διευθύντρια Επικοινωνίας και Ανάπτυξης

Μαρία Μπασαγιάννη Αλέξια ΒασιλικούΣτέλλα Τσαγκαράκη Χριστίνα Κορατζάνη

σε συνεργασία μεΣοφία Δοξιάδη-Ζαββού Τιτίνα Πατέρα Γλυκερία Τσέρνου

συντηρηση αντικειμενωνΜιχάλης Κώστας Δημήτρης Κουγιός Νεκταρία Δασακλή

αναρτηση - στηριξη αντικειμενωνΧρήστος Στεφανίδης

γραφιστικαΆλκης Κιουρκτσόγλου - Think Beauty

Οπτικοακουστικο ΥλικοΕλιάνα Αμπραβανέλ

Κατασκευεσ προθηκωνΑ Λελεδάκης ndash Αφοί Βενετίδη ΟΕ

ΦωτισμοιΝίκος Βράιλας Τάσος Κωστής

Φροντιδα ndash ΦυλαξηΔ Γαλλής Χ Κοντραφούρης Τ Κωστής Ι Λουρεντζάτου

Χρ Ντούνης Δ Πανουργιάς Στ Παπούλιας Γ ΠισκοπάνηςΒ Ροδόπουλος Β Φυλακτόπουλος

μεταφορεσ αρχαιοτητωνΟρφεύς Βεϊνόγλου

ασφαλιση ΕργωνEurolife

7

σΥγγραΦΕισ ΕισαγωγιΚων ΚΕιμΕνων

Χαριστούλα ΓιακουμάκηΦωτεινή ΖερβάκηΕριφύλη Κανίνια

Αγγελική ΚατσιώτηΤούλα Μαρκέτου

Μαρία Μιχαλάκη-ΚόλλιαΚαλλιόπη Μπαϊράμη

Ελένη K ΠαπαβασιλείουΕλένη Φαρμακίδου

Μελίνα Φιλήμονος-Τσοποτού

σΥγγραΦΕισ Λήμματων ΚαταΛΟγΟΥ

Γιώργος ΓαβαλάςΧαριστούλα Γιακουμάκη

Αναστασία Δρελιώση-ΗρακλείδουΦωτεινή Ζερβάκη

Γιώργος ΚαββαδίαςΕυθύμιος Κακαβογιάννης

Εριφύλη ΚανίνιαΆννα-Μαρία Κάσδαγλη

Αγγελική ΚατσιώτηΚωνσταντία Κεφαλά

Τούλα ΜαρκέτουΝικόλαος Μαστροχρήστος

Μαρία ΜιχαηλίδουΚαλλιόπη Μπαϊράμη

Ειρήνη ΝικολακοπούλουΣτέλλα Παλαιολόγου

Ελένη Κ ΠαπαβασιλείουΙωάννης Χ Παπαχριστοδούλου

Βασιλική ΣτεφανάκηΠαύλος Τριανταφυλλίδης

Καλλιόπη-Μαρία ΦαρμακίδηΕλένη Φαρμακίδου

Μελίνα Φιλήμονος-Τσοποτού

ΦωτΟγραΦιΕσcopy Οι φωτογραφίες των Εισαγωγικών Κειμένων προέρχονται από τα Φωτογραφικά αρχεία της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ της 4ης ΕΒΑ και του Μουσείου Κυκλαδικής ΤέχνηςΘερμές ευχαριστίες εκφράζονται στην Εφορεία Αρχαιοτήτων της Τοσκάνης (Φλωρεντία) για την παραχώρηση της φωτογραφίας στην εικ 5 του Εισαγωγικού Κειμένου της Χάλκης καθώς και στο Βρετανικό Μουσείο για την παραχώρηση των φωτογραφιών στην εικ 7α-ε του Εισαγωγικού Κειμένου της Τήλου

Οι φωτογραφίες των αντικειμένων του Καταλόγου προέρχονται από τα Φωτογραφικά αρχεία της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ και της 4ης ΕΒΑΘερμές ευχαριστίες εκφράζονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο για την παραχώρηση των φωτογραφιών των υπrsquo αρ 13 και 14 αντικειμένων από το Καστελλόριζο (αρ ευρ Χρ 1058 και Χ 14607) και στην Ζ΄ ΕΠΚΑ (Μουσείο Ολυμπίας) για την παραχώρηση των φωτογραφιών του υπrsquo αρ 21 αντικειμένου από την Χάλκη (αρ ευρ 13876) Επίσης ευχαριστούμε την κ Καλλιόπη-Μαρία Φαρμακίδη για την ασπρόμαυρη φωτογραφία του θραύσματος του αναγλύφου στο Μουσείο Ashmolean της Οξφόρδης που χρησιμοποιείται στο λήμμα αρ 15 της Σύμης

8

Χρυσός χορηγός

Χορηγοί

Χορηγός μεταφοράς Επίσημος χορηγός αερομεταφορών

Χορηγοί φιλοξενίας Υποστηρικτές εκδηλώσεων με τη συνεργασία

Χορηγοί επικοινωνίας

9

Για τη χορηγία του καταλόγου και σημαντικού μέρους της έκθεσης το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης ευχαριστεί θερμά τους

Αθηνά I Μαρτίνου

Αλέξανδρο και Μαριέττα Γουλανδρή

Γιάννη Χανδρή και Μιχάλη Χανδρή

Γιώργο και Λίτα Λιβανού

Γιώργο και Σοφία Κουμάνταρου

Γιώργο Οικονόμου

Γρηγόρη Καλλιμανόπουλο

Δημήτρη και Αρετή Δαλακούρα

Δημήτρη Μελισσανίδη

Θανάση και Μαρίνα Μαρτίνου

Μελίνα Τραυλού

Νικόλα και Ειρήνη Λαιμού

Ντίνο και Λία Μαρτίνου

Ίδρυμα Αντώνιος Εμμ Κομνηνός

Ίδρυμα Νικόλας Δ Πατέρας

Alpha Tankers and Freighters International Ltd

AM Nomikos Transworld Maritime Agencies SA

Franco Compania Naviera SA

Kassian Maritime Navigation Agency Ltd

Maria Tsakos Foundation

Oceanbulk Maritime SA

10

11

περιεχομενα

Χαιρετισμοί helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 13

Πρόλογος helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 17

ΚαστΕΛΛΟριζΟ ndash ρω ndash στρΟγγΥΛήΕισαγωγικά κείμενα helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 24Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 50

σΥμήΕισαγωγικό κείμενο helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 84Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 108

ΧαΛΚή ndash αΛιμνιαΕισαγωγικά κείμενα helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 166 Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 190

τήΛΟσΕισαγωγικό κείμενο helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 230 Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 252

νισΥρΟσ ndash γΥαΛι ndash πΥργΟΥσαΕισαγωγικά κείμενα helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 306 Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 338

ΒραΧΥγραΦιΕσ ndash ΒιΒΛιΟγραΦια helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 420

12

13

Καστελόριζο Σύμη Χάλκη Τήλος Νίσυρος

Νησιά που γνώρισαν μέρες ακμής και πλούτου αλλά βίωσαν και τη σκληρή πραγματικότητα της περιθωριοποίησης και της εγκατάλειψης

Απομακρυσμένες και δυσπρόσιτες περιοχές της πατρίδας μας που δεν παύουν να μας εκπλήσσουν με την εξαιρετική φυσική τους ομορφιά και τον τεράστιο πολιτιστικό τους πλούτο

Αν θέλουμε κάποτε ο άχαρος όρος laquoΆγονη Γραμμήraquo να εκλείψει από το εθνικό μας λεξιλόγιο πρέπει επιτέλους να γνωρίσουμε αυτούς τους υπέροχους laquoαγνώστουςraquo και να αναδείξουμε τον πλούτο τους τόσο για τους Έλληνες όσο και για τους ξένους επισκέπτες

Η σειρά Εκθέσεων με τον τίτλο laquoΆγονη Γραμμήraquo καρπός της συνεργασίας του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης και του Υπουργείου μας έχει ακριβώς αυτό τον σκοπό

Χάρη σrsquo αυτή Έλληνες και ξένοι θα έχουν την ευκαιρία να έρθουν σε επαφή με τον Πολιτισμό αυτών των νησιών από την προϊστορική εποχή έως τα βυζαντινά χρόνια αλλά και με ότι συμβαίνει σήμερα εκεί

Γιατί τα νησιά αυτά παρά τις αντίξοες συνθήκες δεν έπαψαν ποτέ να είναι τόποι έμπνευσης και δημιουργίας

Θέλω να ευχαριστήσω όλους τους ανθρώπους που δούλεψαν για την πραγματοποίηση αυτής της σειράς Εκθέσεων και να ευχηθώ να αποτελέσει την απαρχή μιας νέας σχέσης όλων μας με τα νησιά της laquoάγονης γραμμήςraquo

Παύλος ΓερουλάνοςΥπουργός Πολιτισμού και Τουρισμού

14

Ξεκινήσαμε αυτό το πρώτο μας ταξίδι στην Άγονη Γραμμή από αγάπη και ευαισθησία για τα νησιά αυτά τηνιστορία τους τις αρχαιότητές τους Ένα ταξίδι πολιτισμού στο χώρο και στο χρόνο στα απομακρυσμένα νησιά της Δωδεκανήσου στο Καστελλόριζο στη Σύμη στη Χάλκη στην Τήλο και τη ΝίσυροΗ έκθεση αυτή είναι η πρώτη μιας σειράς εκθέσεων που θα αφορούν στα πιο μικρά νησιά του Αιγαίου ο πολιτισμός των οποίων μολονότι μεγάλος και σημαντικός είναι αφανής και άγνωστος στο ευρύ κοινό Ξεκινάμε λοιπόν το ταξίδι του πολιτισμού από τα ανατολικότερα νησιά του Αιγαίου που ταυτόχρονα οριοθετούν τα σύνορατης χώρας μας προς την Ασία Από τον πλούτο των ευρημάτων ένα μικρό μόνο μέρος είναι δυνατόν να χωρέσεισε μια έκθεση Τριακόσια ενενήντα επιλεγμένα αντικείμενα φιλοξενούνται στις αίθουσές μας που είναι όμως δηλωτικά του μακραίωνου παρελθόντος των νησιών Αγγεία και αντικείμενα καθημερινής χρήσης κοσμήματα γλυπτά και εικόνες από την νεολιθική εποχή έως τα νεώτερα χρόνια θα ανοίξουν στον επισκέπτη ένα παράθυροστη διαχρονική ιστορίαΗ ιδέα ξεκίνησε από την πρόθεσή μας να αναδείξουμε τις αρχαιότητες των απομακρυσμένων αυτών νησιών αλλά τελικά μας οδήγησε σε μια όμορφη διαδρομή από το χθες στο σήμερα Ταξιδεύοντας στα Δωδεκάνησα συναντήσαμε τους ανθρώπους που φυλάσσουν και διαχειρίζονται τους θησαυρούς αυτούς της αρχαιότητας αλλά αντιμετωπίζουν μια σειρά καθημερινών μικρών και μεγαλύτερων προβλημάτωνmiddot η λειψυδρία η δυσκολία περίθαλψης η δυσκολία μετακίνησης και μεταφοράς Θεωρήσαμε λοιπόν ότι αυτή η πλευρά της σύγχρονης πραγματικότητας θα πρέπει να αναδειχθεί και έτσι στην έκθεση ενσωματώσαμε μια σειρά μικρώνταινιών που προβάλλουν την σημερινή εικόνα των νησιώνΣτο ταξίδι μας αυτό στην πρώτη Άγονη Γραμμή μας βρήκαμε πολλούς πρόθυμους συνοδοιπόρους Κατrsquo αρχήντο Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού που αγκάλιασε την ιδέα ως συνδιοργανωτής της έκθεσης Θερμά ευχαριστούμε για αυτό τον Υπουργό κύριο Παύλο Γερουλάνο και την Γενική Γραμματέα Δρα Λίνα Μενδώνη Ευχαριστούμε επίσης την ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και την 4η Εφορεία ΒυζαντινώνΑρχαιοτήτων της Δωδεκανήσου και ιδιαίτερα τις προϊσταμένες των υπηρεσιών αυτών Μελίνα Φιλήμονος-Τσοποτού και Μάνια Μιχαηλίδου αντίστοιχα αλλά και όλο το προσωπικό τους για την αμέριστη βοήθεια καιεργασία για την συγκέντρωση του υλικού και την συγγραφή των κειμένων του καταλόγουΟι ταινίες που προβάλλονται στην έκθεση είναι της Ελιάνας Αμπραβανέλ ενώ οι φωτογραφίες των νησιών του Γιάννου Κουράγιου που ταξίδεψαν μαζί μας και συγκέντρωσαν το υλικό αυτόmiddot τους ευχαριστούμε και τους δύο θερμά για την πολύτιμη βοήθειαΤην έκθεση επιμελήθηκε ο διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης καθηγητής Νίκος Σταμπολίδης που μαζί με τον Επιμελητή Γιώργο Τασούλα ανέλαβαν τον συντονισμό και την οργάνωση της υλοποίησής της αλλά και την επιμέλεια του Καταλόγου Στα πρόσωπά τους ευχαριστούμε και όλο το προσωπικό του Μουσείου που εργάστηκε φιλότιμα εδώ και πολλούς μήνεςΩστόσο κάθε προσπάθειά μας όσο σημαντική και εάν είναι θα έμενε απραγματοποίητη χωρίς την απαραίτητη συνδρομή χορηγών που παρά τη δύσκολη οικονομική συγκυρία στάθηκαν για άλλη μια φορά στο πλευρό μας Ευχαριστούμε τις εταιρίες Vodafone Dior και ΔΕΠΑ για τη χορηγία της έκθεσης και την Aegean Airlines για την μόνιμη υποστήριξή της Την Blue Star Ferries για την συνεισφορά της στη μεταφορά των αντικειμένων τα ξενοδοχεία Athens Lotus στην Αθήνα και Best Western Plaza στη Ρόδο για τη φιλοξενία τις εταιρείες Μπεγνής Παπαγιαννάκος Steficon και Samsung για την υποστήριξη καθώς και τους χορηγούς επικοινωνίας Mega ΣΚΑΪ Καθημερινή Athens Voice City Press και Free Sunday Εν Λευκώ ελculturegr clickatlifegr και protagongr Νοιώθω συγκίνηση και υπερηφάνεια γιατί στις δύσκολες αυτές στιγμές της χώρας το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης με τη συμβολή όλων των laquoΦίλωνraquo του που είναι η σπονδυλική του στήλη στηρίζει την Ελλάδα και προβάλλει τον πολιτισμό της Άφησα για το τέλος ένα μεγάλο ευχαριστώ για την άμεση ανταπόκριση που είχαμε από τους φίλους υποστηρικτές μας από τον κλάδο της ναυτιλίας Η αγάπη τους για την θάλασσα τα νησιά μας και τον πολιτισμό τους είναι ανεκτίμητη Τα ονόματά τους αναγράφονται στις πρώτες σελίδες του καταλόγου μικρή τιμή συγκριτικά με την έμπρακτη αγάπη και υποστήριξή τους προς εμάς Ο κατάλογος αυτός αποκλειστικά με την δική τους συμβολή θαπαραμείνει ένα κινητό διαχρονικό Μουσείο ένα δώρο γνώσης μικρό δείγμα ενός μεγάλου πολιτισμούΕυχόμαστε το ταξίδι μας αυτό να συνεπάρει κάθε επισκέπτη της έκθεσης και κάθε αναγνώστη του Καταλόγου ώστε να ταξιδέψουμε στο μέλλον και σε άλλες Άγονες Γραμμές αναδεικνύοντας την γόνιμη πλευρά τους

Σάντρα ΜαρινοπούλουΠρόεδρος

Ίδρυμα Νικολάου και Ντόλλης ΓουλανδρήΜουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

15

Στη χώρα αυτή στην Ελλάδα τα βουνά οι λίμνες τα ποτάμια και οι θάλασσες οι θεοί και οι άνθρωποι έχουν την αρχή τους στον μύθοΣτη μάχη των θεών του Ολύμπου εναντίον των Γιγάντων για παράδειγμα ο Ποσειδώνας αποκόπτει τμήμα της Κω και μrsquo αυτό καταπλακώνει τον γίγαντα Πολυβότη που από τότε και μετά βρυχάται ως ηφαίστειο στα έγκατα της γης δημιουργώντας τη Νίσυρο τον πλούτο και την γονιμότητα της γης τον κίνδυνο και συνάμα τη γοητεία τηςΚι απrsquo τα ξεφτίδια της πέτρας γεννήθηκε το Γυαλί ανάμεσα στην Κω και τη Νίσυρο με την αρχαιότερη ανθρώπινη παρουσία στη Νεολιθική εποχή τότε που ο οψιδιανός το ηφαιστειακό γυαλί ήταν η κορυφή της τεχνολογίαςΗ κλασική Νίσυρος με τα ψηλά τα τείχη αγέρωχα στημένα στην κορυφή του λόφου στο πλάι της θάλασσας με τις φαρδειές της πύλες και την μαρτυρία χαραγμένη με γράμματα μεγάλα απόδειξη για το αδιάκοπο της παραβίασης των κανόνων που με τη σειρά του φανερώνει την κοινότητα της ανθρώπινης ιδιοσυγκρασίας παντού σrsquo αυτή τη χώρα laquoΔΑΜΟΣΙΟΝ ΤΟ ΧΩΡΙΟΝ ΠΕΝΤΕ ΠΟΔΕΣ ΑΠΟ ΤΟΥ ΤΕΙΧΕΟΣraquo δηλαδή ο χώρος γύρω από το τείχος είναι δημόσιος hellip και δεν πρέπει να καταπατείταιΠεριοικίς νήσος στα δυτικά της Νισύρου η Περγούσα παραφθορά του ονόματος Πυργούσα από τους πύργους του αρχαίου οικισμού που αγναντεύουν ασάλευτοι όχι μόνον το πέλαγος αλλά και τον χρόνο Κι ακόμα πιο δυτικά σαν κανδήλι να αχνοφέγγει στο ήρεμο ή τρικυμισμένο Αιγαίο η Κανδηλούσα σημάδι γης στο άφατο του κυανού ΠοσειδώναΜακρύτερα προς τον νοτιά ένα νησί η Τήλος που λες και ξέφυγε από την μοίρα της θάλασσας με όρμους που σε δέχονται χωρίς να θέλουν να σrsquo αφήσουν να φύγεις που θέλουν να σε κρατήσουν εκεί καθώς είναι το μόνο από τα γύρω νησιά με άφθονο νερό και γη για καλλιέργεια βουνά για βοσκοτόπιαhellipΚαι κάστρα ψηλά κι απόρθητα χτισμένα πεισματικά πάνω στην ίδια θέση με πολεμίστρες και δώματα και τον ναό του Υψίστου στο πιο ψηλό σημείο να rsquoναι πιο κοντινός προς τον Θεό Χτισμένος πάνω και με την αρχαία πέτρα με ψηφίσματα και ονόματα χαραγμένα σαν από χθες μορφές που πέρασαν και φύγαν κι ακόμα στέκουν απρόσβλητες κι ατάραχεςΠαλίμψηστο η ιστορία της Τήλου σαν το βυζαντινό κονίαμα πάνω στους αρχαίους λίθους και το υπόστρωμα περασμένο από ενός ζωγράφου χέρι στιβαρό με μια γραμμή που δεν λέει να σβήσει στο διάβα των αιώνων όπως ο ίδιος ο Χριστός περιβαλλόμενος από την άφθαρτη δόξα του με πλήθος κάτω τα πολυόμματα Χερουβείμ και τα εξαπτέρυγα Σεραφείμ που τον περιτριγυρίζουν στο τόξο της καμπύλης του Ιερού στα Άγια των ΑγίωνΣτην ίδια νήσο στο σπήλαιο του Χαρκαδιού τα λείψανα των νάνων ελεφάντων εινrsquo η απόδειξη ότι το νησί αποκόπηκε από γεωλογικά φαινόμενα από τον όγκο της Ασίας έτσι που τα τεράστια ζώα έμειναν να φυτοζωούν μαραίνοντας τον όγκο τους ωσότου ξεφτίσουν τελείωςΚι αν η Σαπφώ υπήρξε φύτρα ξακουστή της Λέσβου ποιήτρια η Τήλος επαίρεται για την δική της την Ήριννα των κλασικών αιώνων σε τούτο το απίστευτο νησί εδώ που και οι νεκροί του σήμερα δυναστεύονται από το παρελθόν καθώς αρχαίοι βωμοί και κίονες κι ανάγλυφα βρίσκονται διάσπαρτα ανάμεσα στους σύγχρονους τάφους στο κοιμητήριο της εκκλησίας του Αγίου ΚωνσταντίνουΕγγύτερα στην επικράτεια της ροδίτικης Καμίρου βρίσκεται η ΧάλκηΠάνω στο φρύδι του λόφου το μεσαιωνικό κάστρο χτισμένο πάνω στην αρχαία οχύρωση με ισόδομα τείχη και υπαίθριες λατρείες του Δία του ουρανού μα και της Εκάτης του σκότους αρχιτεκτονικά μέλη κι επιγραφές και ερειπωμένα βυζαντινά σπίτια και τοιχογραφημένες εκκλησιές κρατήθηκε έως αργά στον 19ο αιώνα όταν η πόλη ξεχύθηκε από τους πρόποδες του κάστρου για νrsquo απλωθεί ευρύχωρα μεσrsquo το λιμάνι Άνυδρη γη με κύφες ελλειψοειδείς για τους αγρότες στα λίγα πεδινά εδάφη και την λεπτή βλάστηση των βράχων να στηρίζει όσο μπορεί τα σμήνη από τις μέλισσες μέσrsquo τις κυψέλεςΠαραπλέοντας την ερημωμένη Αλιμνιά με τα νεολιθικά κατάλοιπα στον λόφο τα λαξευτά νεώρια στον γιαλό και τους εγκαταλελειμμένους στρατώνες της Ιταλοκρατίας το ταξίδι συνεχίζεται στη Σύμη νησί ακουμπισμένο μέσrsquo τη βαθύκολπη Δωρίδα απέναντι από τις ακτές της Καρίας μια πολυνησία από μόνη της Σεσκλιό Κουλουνδρός Τρομπέτα Νίμος Πλάτη Μεγαλονήσι Καραβαλονήσι Μαρμαράς Σε πολλές απrsquo αυτές τις νησίδες είναι ορατά και σήμερα τα αρχαία κατάλοιπαΜε το γενουάτικο κάστρο της να δεσπόζει στη Χώρα χτισμένο πάνω και πλάι στο ισόδομο τείχος με τα διώροφα και τριώροφα νεοκλασικά της σπίτια στο λιμάνι χάρμα ειδέσθαι πρωινά και δειλινά και το παρελθόν της να στέκει μετέωρο σε σπαράγματα συναγμένα από διάφορες εποχές και τα μνημεία της να περιμένουν ακόμα μιαν επίσημη εκδοχή μια ταυτότηταΜα ωστόσο ακατάλυτο θεμέλιο του νησιού η μονή του Αρχαγγέλου Μιχαήλ του Πανορμίτη μνημείο με ιστορία που ίσως ξεκινά από μια παλαιοχριστιανική βασιλική και με δράση έως και τα χρόνια της αντίστασης με τα περίφημα δωδεκανησιακά λιθόστρωτα μέσrsquo τις αυλές σύμβολα βυζαντινά και το αέναο κύμα της θάλασσας να

16

καταγράφεται ως τεθλασμένη μαύρο για το βαθύ λευκό για τον αφρό Το τοιχογραφημένο εσωτερικό του ώς και στα σταυροθόλια με τάματα και πολυκάνδηλα ακριβά μιας πίστης αρχέγονης που θέλει στα Δωδεκάνησα τον Ταξιάρχη σωτήρα όχι μόνο των ψυχών μα και των σωμάτων στη θάλασσα αντίθετα με την παράδοση που θέλει γιrsquo αυτό τον Άη Νικόλα στο υπόλοιπο ΑιγαίοΚι από τη Σύμη στο ανοιχτό πέλαγο πέρα από τη Ρόδο που το Αιγαίο μεγαλώνει και γίνεται Μεσόγειος στη μακρόστενη Ρω μια ανάσα πριν το Καστελλόριζο με τους γαλήνιους όρμους της τα τείχη και τους αρχαίους πύργους της νησί της Κυράς του της Δέσποινας Αχλαδιώτη μιας Παναγιάς επίγειας προστάτιδας των συνόρων τουΚαι τέλος το Καστελλόριζο η νοτιοανατολική εσχατιά της ελληνικής επικράτειας με την αρχαία ονομασία Μεγίστη δηλαδή η μεγίστη των παρακείμενων νήσων απέναντι στις νότιες ακτές της Μικράς Ασίας με τον λυκιακό τάφο να σε καλωσορίζει λαξευμένος στον βράχο όπου στέκει το Castello Rosso το Καστελλόριζο με τον Άη Γιώργη ψηλά στα ανατολικά και στην κορυφή του βουνού στα δυτικά το Παλαιόκαστρο με τα ισόδομα τείχη και τις πύλες του την σειρά των αρχαίων λίθων και τις σε σημεία κρυφά χαραγμένες επιγραφές τουmiddot όλα να αγναντεύουν την ανοιχτή θάλασσα Ο τελευταίος σταθμός Κάτι σαν την Cava dei Tirreni του Σεφέρη πριν ξανοιχτεί κανείς να συναντήσει το νησί της Κύπριδας ΑφροδίτηςΤο παραπάνω ταξίδι είναι το πρώτο δρομολόγιο μιας σειράς άλλων που θα ακολουθήσουν από τη γόνιμη συνεργασία του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού με το Μουσείο μας Ξεκινώντας από την ανατολικότερη εσχατιά της ελληνικής επικράτειας το Καστελλόριζο τόσο επίκαιρο σήμερα φθάνει έως τα νησιά της αγκαλιάς που σχηματίζουν η Ρόδος και η Κως Μέσα από τα 390 αντικείμενα κάθε λογής και υλικού ενδεικτικά επιλεγμένων από την προϊστορική και κλασική αρχαιότητα έως και τους μεταβυζαντινούς χρόνους η έκθεση laquoΆγονη Γραμμήraquo φιλοδοξεί να δώσει τα μηνύματα της γονιμότητας της ανθρώπινης παρουσίας της ζωής και της δράσης σε μικρά νησιά που κάποτε υπήρξαν κοιτίδες πολιτισμού και που ndash στο πείσμα των καιρών ndash εξακολουθούν να αντιστέκονται και σήμερα που οι ρότες των πλοίων δεν ακολουθούν πια τα φυσικά ρεύματα της Μεσογείου όπως γινόταν άλλοτε ακόμα και έως τις αρχές του 20ού αιώναΣτο στενό περιθώριο ενός προλόγου όπως αυτός προτίμησα να μη χρησιμοποιήσω τη γραφίδα του επιστήμονα Άλλωστε το πράττουν παρακάτω αγαπητοί συνάδελφοι με πολλούς από τους οποίους συνεργάζομαι στα Δωδεκάνησα δεκάδες χρόνια τώραΚι εξ άλλου όσα κι αν γράψουμε εμείς οι αρχαιολόγοι η έκθεση έχει την δική της δυναμική τις δικές της πολλαπλές αναγνώσεις ίσως τόσες όσοι και οι επισκέπτες της καθώς ο καθείς θα τη δει με τα δικά του μάτια Γιrsquo αυτό ανοίξτε τα διάπλατα και χαρείτε τη Θα είναι το μεγάλο ευχαριστώ για όλους αυτούς που τη δημιούργησαν Κι εγώ θα ευχαριστήσω με τη σειρά μου για μιαν ακόμη φορά το Υπουργείο Πολιτισμού τους συναδέλφους της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ και 4ης ΕΒΑ Δωδεκανήσου τον Γιώργο Τασούλα και τη Σταυρούλα Οικονόμου

Καθηγητής Νικόλαος Χρ ΣταμπολίδηςΔιευθυντής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

17

ΠρόλογοςΤα νησιά της Δωδεκανήσου ήταν τα τελευταία κομμάτια ελληνικής γης που ενώθηκαν με

την Ελλάδα το 1948 Οι κάτοικοί τους γνώρισαν την πιο μακρόχρονη ξένη κατοχή από το

1309 με τους Ιππότες του Τάγματος του Αγίου Ιωάννου από το 1522 με τους Οθωμανούς

και τέλος από το 1912 με τους Ιταλούς Οι Δωδεκανήσιοι οι οποίοι είχαν μείνει έξω από

το νεοσύστατο ελληνικό κράτος ήταν πάντα περήφανοι για τα laquoιερά κειμήλιαraquo που τούς

ένωναν με την πατρίδα Από τις λαθρανασκαφές και την αρχαιοκαπηλική δραστηριότητα

που άνθησαν κατά τα τελευταία χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας στη Δωδεκάνησο ndash σε

αντίθεση με την ελεύθερη Ελλάδα όπου είχαν ληφθεί σημαντικά νομοθετικά μέτρα για

την προστασία των αρχαιοτήτων ndash δεν ξέφυγαν τα μικρά νησιά Έτσι δεν είναι λίγα τα

αντικείμενα που πήραν εκείνα τα χρόνια τον δρόμο για τα μεγάλα μουσεία της Ευρώπης

και για το Αρχαιολογικό Μουσείο της Κωνσταντινούπολης Χαρακτηριστική είναι η διήγηση

του νισύριου Λάζαρου Κοντοβερού για την εύρεση της ανάγλυφης στήλης του αθλητή το

1897 στη Νίσυρο την απόκρυψή της στον περίβολο της Παναγιάς της Ποταμίτισσας και

την προδοσία του μυστικού που οδήγησε στην φόρτωση του γλυπτού σε τελωνοφυλακίδα

με προορισμό την πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

Η οικονομική ευημερία της Σύμης της Χάλκης και της Μεγίστης στον 19ο αιώνα βασισμένη

στην σπογγαλιεία τη ναυπηγική και τη ναυτιλία φέρνουν τους εύπορους νησιώτες σε

επαφή με την Ευρώπη όπου ανθούν οι κλασικές σπουδές Έτσι αναπτύσσεται μία αστική

τάξη που μορφώνεται και ενδιαφέρεται για τη μελέτη και διάσωση των υλικών καταλοίπων

του παρελθόντος Εμπνευσμένοι εκπαιδευτικοί επιδίδονται στο έργο της περισυλλογής των

αρχαίων που βρίσκονται διάσπαρτα στην ύπαιθρο και της συγκέντρωσής τους στο Σχολείο

Οι μικρές αυτές Συλλογές ήταν και ο αρχικός πυρήνας των μετέπειτα Αρχαιολογικών

Συλλογών και Μουσείων στα μικρά νησιά Στο Καστελλόριζο στα τέλη του 19ου με αρχές

του 20ού αιώνα ο εκπαιδευτικός λόγιος και συγγραφέας Αχιλλέας Διαμαντάρας επιδίδεται

στο έργο της συλλογής και μελέτης των μνημείων και της ιστορίας του νησιού Ένας άλλος

Καστελλοριζιός της διασποράς αυτή τη φορά ο Μιχαήλ Κομνηνός συλλέγει αρχαιότητες

και αντικείμενα του λαϊκού πολιτισμού δωρίζει τη συλλογή του στο κράτος και έτσι

ιδρύεται το 1966 το πρώτο Μουσείο στη Μεγίστη που στεγάζεται στο οθωμανικό τέμενος

Στη Σύμη την ίδια περίοδο εμβληματική φυσιογνωμία είναι ο αρχαιοδίφης Δημοσθένης

Χαβιαράς σημαντική πνευματική προσωπικότητα ο οποίος συγκέντρωσε αρχαιότητες και

δημοσίευσε αρχαιολογικές μελέτες Σημαντικό συλλεκτικό έργο έγινε στο ίδιο νησί κατά τον

19ο αιώνα από το Αναγνωστήριο laquoΗ Αίγληraquo και από τον έμπορο Αλέξανδρο Μιλιοράτη (για

τις Συλλογές στη Σύμη βλ παρακάτω το Εισαγωγικό κείμενο για το νησί)

Η πρώτη laquoνόμιμηraquo ανασκαφική δραστηριότητα που μαρτυρείται στα νησιά είναι η έρευνα

που διενήργησε στο Καστελλόριζο με απαίτηση των κατοίκων του ο αρχαιολόγος Νικόλαος

Κυπαρίσσης σταλμένος από την ελληνική διοίκηση λίγο μετά την πρώτη απελευθέρωση

του νησιού το 1913 Ο Κυπαρίσσης περιηγήθηκε το νησί και ανέσκαψε αρχαίους τάφους

από τους οποίους προέρχεται το χρυσό στεφάνι (βλ Καστελλόριζο αρ κατ 13) και η

ρωμαϊκή σαρκοφάγος που σήμερα βρίσκονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Την στρατιωτική κατάληψη των νησιών από την Ιταλία ακολούθησε η δραστηριοποίηση

των ιταλών αρχαιολόγων στα Δωδεκάνησα Στις 20 Μαΐου του 1912 δηλαδή έναν αιώνα

πριν απεστάλη στη Ρόδο ο Giuseppe Gerola προκειμένου να συντάξει έναν πρώτο κατάλογο

για τα μνημεία των νησιών Ο διάσημος μελετητής των ενετικών μνημείων της Κρήτης

γύρισε μέσα σε 80 μέρες όλη τη Δωδεκάνησο Έτσι το 1913 συντάχθηκε και δημοσιεύθηκε

18

ο πρώτος κατάλογος των μνημείων της Δωδεκανήσου1 ενώ παράλληλα ο Gerola εκπόνησε

μια συνθετική μελέτη για τα μεσαιωνικά μνημεία των νησιών στους δύο πρώτους τόμους

του νεοεκδοθέντος περιοδικού της Ιταλικής Αρχαιολογικής Σχολής2 Οι μόνες συστηματικές

ανασκαφικές έρευνες στα νησιά τα οποία περιλαμβάνονται στην παρούσα έκθεση έγιναν

από τον Giulio Jacopi στη Χάλκη και τη Νίσυρο κατά τα έτη 1931-32

Την ίδια περίοδο ιδρύθηκαν από τους Ιταλούς Αρχαιολογικά Μουσεία στα δύο μεγαλύτερα

νησιά στη Ρόδο και την Κω Το Αρχαιολογικό Μουσείο της Ρόδου εγκαινιάστηκε την 1η

Ιανουαρίου του 1915 και στεγάστηκε στο μεσαιωνικό κτήριο του μεγάλου Νοσοκομείου

των Ιπποτών όπου και λειτουργεί μέχρι σήμερα Μάλιστα πρόσφατα ανακαινίστηκε και

επεκτάθηκε με νέες Συλλογές με χρηματοδότηση από το Γ΄ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης

Για την έκθεση των ευρημάτων από τις εκτεταμένες ανασκαφές στην Κω

κτίστηκε το 1936 νέο κτήριο στο κέντρο της πόλης Η αποκατάσταση του

διατηρητέου κτηρίου και η επανέκθεση των αρχαίων με την προσθήκη

νέων σημαντικών ευρημάτων έχει ενταχθεί στο ΕΣΠΑ και προβλέπεται

να ολοκληρωθεί το 2015

Μετά την ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου στην Ελλάδα το 1948

πρώτη μέριμνα της νεοσύστατης Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου

ndash η οποία ευτύχησε να έχει ως πρώτο Έφορο τον αρχαιολόγο Ιωάννη

Κοντή ndash ήταν η άμεση κήρυξη όλων των διατηρητέων μνημείων

αρχαίων βυζαντινών μεσαιωνικών και νεώτερων στη Ρόδο και στα

υπόλοιπα νησιά με Αποφάσεις της Γενικής Διοίκησης Δωδεκανήσου

Επείγουσα υποχρέωση ήταν και η αποκατάσταση των ζημιών που

είχαν υποστεί τα μνημεία της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου μαζί με

το Αρχαιολογικό της Μουσείο από τους βομβαρδισμούς του πολέμου

ενώ παράλληλα η Εφορεία όφειλε να συντηρήσει τους επισκέψιμους

αρχαιολογικούς χώρους και τα προβεβλημένα μνημεία που είχαν

ανασκαφεί και σε μεγάλο βαθμό αναστηλωθεί από τους Ιταλούς Η

προάσπιση των εκτεταμένων αρχαιολογικών ζωνών προστασίας που

είχαν θεσπιστεί κατά την Ιταλοκρατία αλλά και ο προσανατολισμός

της αρχαιολογικής έρευνας σε συγκεκριμένους τομείς ήταν επίσης

πρώτης προτεραιότητας Η τουριστική άνθηση που σε λίγα χρόνια

γνώρισε η Ρόδος και στη συνέχεια η Κως οδήγησε σε μία πρωτοφανή

οικοδομική δραστηριότητα κυρίως στα αστικά κέντρα των νησιών Έτσι

ξεκίνησε και εντάθηκε η σωστική ανασκαφική έρευνα της πόλης της

Ρόδου από τη δεκαετία του rsquo60 και της πόλης της Κω από την επόμενη

δεκαετία Οι σωστικές ανασκαφές μονοπώλησαν για μεγάλο διάστημα

την δραστηριότητα του πάντα ανεπαρκούς προσωπικού της Εφορείας Αρχαιοτήτων ενώ

τα επιστημονικά αποτελέσματα της συστηματικής αρχαιολογικής έρευνας στην πόλη της

Ρόδου παρουσιάστηκαν στο κοινό με τις δύο μόνιμες εκθέσεις που οργανώθηκαν το 1993

στο Παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου μαζί με ένα διεθνές Συνέδριο για τον εορτασμό των

2400 χρόνων από την ίδρυση της πόλης της Ρόδου Πρόκειται για τις εκθέσεις laquoΑρχαία

Ρόδος 2400 χρόνιαraquo και laquoΗ Ρόδος από τον 4ο αι μΧ μέχρι την κατάληψή της από τους

1 G Gerola ndash GG Porro Elenco degli edifici monumentali LXXI Le tredici Sporadi Minis-tero della Pubblica Istruzione Roma 19132 G Gerola ldquoI monumenti medioevali delle tredici Sporadirdquo ASAtene I (1914) 169-356 και ΙΙ (1916) 1-101

19

Τούρκους (1522)raquo οι οποίες παραμένουν ανοικτές για τους επισκέπτες

Στα μικρά νησιά που μετέχουν στην παρούσα έκθεση στις πρώτες δεκαετίες μετά την

απελευθέρωση η οικοδομική δραστηριότητα ήταν περιορισμένη τα δημόσια έργα

ελάχιστα και ο τουρισμός σχεδόν άγνωστος Η εικόνα των νησιών την περίοδο εκείνη

αποτυπώθηκε ζωντανά στο πρωτοποριακό για την εποχή τρίτομο έργο laquoΔωδεκάνησαraquo της

Αθηνάς Ταρσούλη η οποία επισκέφθηκε τα Δωδεκάνησα τα πρώτα έτη μετά την ένωσή

τους με την Ελλάδα Τα μνημεία των νησιών ήταν ασφαλή χάρις στον πατριωτισμό των

νησιωτών και τις φροντίδες του Έκτακτου Επιμελητή Αρχαιοτήτων που ήταν συνήθως

ο μοναδικός δάσκαλος ή ο καθηγητής που υπηρετούσε στο νησί και είχε επωμισθεί

αμισθί το έργο της προστασίας των αρχαιοτήτων στη Σύμη ο Νικήτας Χαβιαράς γιός

του Δημοσθένη ο Γεώργιος Μοσχόβης και ο Κωνσταντίνος

Φαρμακίδης στην Τήλο ο Απόστολος Λογοθέτης στη Νίσυρο

ο Μάκης Κατσιματίδης και ο Νικήτας Μαστρογιάννης

Χαρακτηριστική είναι η αναφορά του Μ Κατσιματίδη στις 20-

3-1953 (εικ 1) προς τον Έφορο Αρχαιοτήτων Ι Κοντή στην

οποία εκφράζει την αγωνία του για τα αρχαία που βρίσκονται

laquoἐν τῷ ὑπαίθρῳraquo και καταλήγει laquoΠαρακολουθῶ ἄγρυπνος καὶ

δίδω συστάσεις ὅπως μη θίγωσι τά ἐν τοῖς ἀγροῖς διεσκορπισμένα

ἀρχαῖα Ἐπεξηγῶ την ἀξίαν των ὡς καί τάς προβλεπομένας κατά

τῶν παραβατῶν βαρείας ποινάςraquo Η Χάλκη δεν ευτύχησε να έχει

Έκτακτο Επιμελητή παρά την προσπάθεια του τότε Επιμελητή

Γρ Κωνσταντινόπουλου (εικ 2) να αναθέσει αυτό το καθήκον

στον μοναδικό δημόσιο υπάλληλο τον ταχυδρομικό διανομέα ndash

μιας και το νησί δεν διέθετε μόνιμο δημοδιδάσκαλο ndash ο οποίος

όμως αρνήθηκε λόγω φόρτου εργασίας Αυτοί οι Έκτακτοι

Επιμελητές άνθρωποι με παιδεία και ενδιαφέρον φρόντισαν

για την περισυλλογή των διάσπαρτων αρχαιοτήτων και έτσι

οργανώθηκαν οι πρώτες δημόσιες Αρχαιολογικές Συλλογές στα

νησιά

Παράλληλα αποστέλλονται με εντολές μετακίνησης στα νησιά

οι Επιμελητές της Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου οι

οποίοι περιοδεύουν καταγράφουν συστηματικά τα ορατά

μνημεία και τις αρχαιότητες στα laquoΗμερολόγια Περιοδειώνraquo

και διενεργούν τις πρώτες αναγκαίες σωστικές ανασκαφές

Θα αναφέρουμε μόνον τους άξιους αρχαιολόγους Σεραφείμ

Χαριτωνίδη Γεώργιο Δοντά Παύλο Λαζαρίδη Μυρτάλη

Αχειμάστου Γρηγόριο Κωνσταντινόπουλο Ιωάννη Παπαποστόλου Ηώ Ζερβουδάκη

Χρίστο Ντούμα Ηλία Κόλλια Ιωάννη Παπαχριστοδούλου

Στα χρόνια του rsquo60 και του rsquo70 το Υπουργείο Πολιτισμού είχε την πρόνοια να τοποθετήσει

μόνιμους αρχαιοφύλακες στα μικρά νησιά Στο Καστελλόριζο τον Ηλία Διακάκη στη Σύμη

τον Βασίλη Χατζηστρατή και τον Κοκκιμίδη Πατατούκο στην Χάλκη τον Πέτρο Αντώνογλου

στην Τήλο τον Παντελή Γιαννουράκη και στη Νίσυρο τον Γεώργιο Χαρτοφύλη και στη

συνέχεια τον Νικόλαο Χαρίτο Με ελάχιστα μέσα αλλά με περισσή αγάπη και φιλότιμο οι

φύλακες αυτοί μαζί με ντόπιους αρχαιόφιλους (αναφέρω μόνον τον Ντίνο Παπαδέλια στη

Νίσυρο) συνέχισαν το έργο της διάσωσης και περισυλλογής των αρχαίων της υπαίθρου

Από το 1980 ξεκίνησε το πρόγραμμα της οργάνωσης Αρχαιολογικών Μουσείων στα

νησιά με τη συνεργασία των δύο πλέον Εφορειών Αρχαιοτήτων Πρώτο εγκαινιάστηκε το

20

Μουσείο της Μεγίστης στις 13 Σεπτεμβρίου του 1984 επέτειο της απελευθέρωσης του

Καστελλορίζου Ακολούθησαν τα Μουσεία της Σύμης της Λέρου της Αστυπάλαιας και

πιο πρόσφατα της Κάσου ενώ τα Μουσεία της Καρπάθου της Καλύμνου και της Νισύρου

οργανώθηκαν την πενταετία 2003-2008 με τη χρηματοδότηση του Περιφερειακού

Επιχειρησιακού Προγράμματος Νοτίου Αιγαίου Όλα σχεδόν τα Μουσεία στεγάζονται

σε οικήματα που έχουν παραχωρηθεί στο Υπουργείο Πολιτισμού από δημόσιους φορείς

ιδρύματα ή ιδιώτες και έχουν χαρακτήρα διαχρονικό καλύπτουν δηλαδή την πορεία

της ανθρώπινης παρουσίας στα νησιά από την προϊστορική μέχρι και τη μεταβυζαντινή

περίοδο πολλές φορές μάλιστα μέχρι τον 20ο αιώνα Τον βασικό πυρήνα των εκθεμάτων

αποτέλεσαν τα αντικείμενα των παλαιών Συλλογών εμπλουτισμένα με ανασκαφικά

ευρήματα που φυλάσσονταν προσωρινά στη Ρόδο και επέστρεψαν στη γενέθλια γη Οι

σωστικές ανασκαφές που διενεργήθηκαν τις δύο τελευταίες δεκαετίες στα μικρά νησιά ndash

τα οποία αναπτύσσονται τουριστικά απαιτούν τις αναγκαίες κοινωφελείς και τουριστικές

υποδομές διεκδικούν χρηματοδοτικά προγράμματα και γεμίζουν με παραθεριστικές

κατοικίες ndash πλούτισαν με νέα ευρήματα τα Μουσεία Εξ άλλου οι πρόσφατες κηρύξεις

αρχαιολογικών χώρων και ζωνών προστασίας σε όλα τα νησιά επέβαλαν και νομοθετικά

τον αρχαιολογικό έλεγχο Η δημιουργία των νέων Μουσείων αποτέλεσε πρόκληση για

πολλούς κατοίκους οι οποίοι και παρέδωσαν αρχαία που πεισματικά φύλαγαν στο σπίτι

τους μέχρι το άνοιγμά τους

Σήμερα μόνον η Τήλος και η Χάλκη δεν διαθέτουν Αρχαιολογικό Μουσείο Υπάρχουν όμως

προγράμματα μελέτες σημαντικά ευρήματα που φιλοξενούνται στην παρούσα Έκθεση

αλλά κυρίως πάθος από τους αρχαιολόγους των Εφορειών οι οποίοι διευρύνουν μέρα με

τη μέρα τις δραστηριότητες και το έργο της προστασίας των αρχαιοτήτων σε κάθε μικρό

νησί σε όλους τους άνυδρους βράχους στα σταθερά αυτά ndash κάποτε ζωντανά ndash πατήματα

για την επικοινωνία ανάμεσα στις νησιωτικές κοινωνίες του Αιγαίου και την απέναντι

μεγάλη στεριά

Η ευφυής ιδέα της παρούσας Έκθεσης οφείλεται στον αγαπητό συνάδελφο και φίλο

Καθηγητή Νικόλαο Σταμπολίδη Διευθυντή του Μουσείου Κυκλαδικής και Αρχαίας

Ελληνικής Τέχνης ενώ η υλοποίησή της έγινε δυνατή χάρις στην αμέριστη στήριξη και

τις φροντίδες της Προέδρου του Μουσείου κυρίας Σάντρας Μαρινοπούλου Η Έκθεση

και ο ανά χείρας Κατάλογος πολλά οφείλουν στη συστηματική δουλειά του επιμελητή

του Μουσείου και καλού συνεργάτη αρχαιολόγου Γιώργου Τασούλα Η συντήρηση όλων

των αντικειμένων που εκτίθενται έγινε από τους συντηρητές της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ Μιχάλη

Κώστα Δημήτρη Κουγιό και Νεκταρία Δασακλή ενώ οι περισσότερες φωτογραφίες των

αρχαιοτήτων του Καταλόγου από τον φωτογράφο μας Γιώργο Κασιώτη Οι αρχαιολόγοι των

Εφορειών Αρχαιοτήτων της Δωδεκανήσου υπεύθυνοι για τα νησιά που περιλαμβάνονται

στην Έκθεση παράλληλα με τα υπόλοιπα υπηρεσιακά τους καθήκοντα έφεραν το κύριο

βάρος της επιλογής και μελέτης των αντικειμένων ndash τα περισσότερα από τα οποία ήταν

αδημοσίευτα ndash για τη συγγραφή των λημμάτων του Καταλόγου

Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να έρχονται στο κέντρο της Ελλάδας ταπεινά και πολύτιμα

τέχνεργα μάρτυρες της μακράς ανθρώπινης δραστηριότητας και της διόλου laquoάγονηςraquo

πολιτιστικής διαδρομής που διήνυσαν τα μικρά ακριτικά νησιά του Αρχιπελάγους τα

οποία μεγαλώνουν τα σύνορα της πατρίδας και επιμένουν να ζουν και να παράγουν ακόμα

και με τους λιγοστούς μόνιμους κατοίκους τους

Δρ Μελίνα Φιλήμονος-ΤσοποτούΔιευθύντρια της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ

21

22

Χάλκη

Τήλος

Σύμη

Αλιμνιά

Πυργούσα

Γυαλί

Νίσυρος

Ρόδος

23

Ρω

Στρογγύλη

Καστελλόριζο

24

25

26

Η Μεγίστη ndash ή Καστελλόριζο από το όνομα του μεσαιωνικού οικισμού ndash είναι

η μεγαλύτερη από ένα σύνολο περίπου τριάντα νησίδων βραχονησίδων και σκοπέλων

που αποτελούν το πολύνησο του Καστελλορίζου (εικ 1) Η οικονομία και η σημασία της

συνδέεται άμεσα με αυτά όπως και με την απέναντι λυκιακή ακτή

Η Μεγίστη βρίσκεται 131 χλμ (71 ναυτικά μίλια) ανατολικά της Ρόδου και 25 χλμ από

την απέναντι ακτή Έχει εμβαδόν 888 τχλμ και σχήμα περίπου τριγωνικό με τη μεγάλη

χερσόνησο της Μούντας στη βόρεια

πλευρά που καταλήγει στο ακρωτήριο

του Αγίου Στεφάνου Η ακτογραμμή είναι

παντού απόκρημνη με εξαίρεση τον βαθύ

κόλπο στη ΒΑ πλευρά του νησιού που

σχηματίζει διπλό λιμάνι Το νησί είναι

ορεινό και βραχώδες Οι ψηλότερες κορυφές

Βίγλα (268 μ) Παλαιόκαστρο (244 μ) και

Δίσκος (215 μ) βρίσκονται στο βόρειο

τμήμα Το κεντρικό ανατολικό και νότιο

χαρακτηρίζονται από μικρά οροπέδια με

μικρές καλλιεργήσιμες εκτάσεις Το νησί

αν και άνυδρο κατοικήθηκε πιθανώς από

την Ύστερη Εποχή του Χαλκού εξαιτίας

της θέσης του και του εξαιρετικού διπλού

λιμένα στη ΒΑ ακτή του Ο Κάβος το

ακρωτήριο ανάμεσα στα δύο λιμάνια του

κόλπου όπου το σωζόμενο Κάστρο υπήρξε

διαχρονικά το κεντρικό σημείο της δραστηριότητας Μετά το λιμάνι η σημαντικότερη θέση

είναι το Παλαιόκαστρο το οποίο παρουσιάζει αλλεπάλληλες φάσεις κατοίκησης Άλλες

θέσεις εντοπίζονται κυρίως σε καλλιεργήσιμες περιοχές και οι περισσότερες είναι μικρές

οχυρωμένες αγροικίες με ελαιοπιεστήρια και ληνούς

Εικ 1 Μερική άποψη του Καστελλορίζου των βραχονησίδων και της λυκιακής ακτής (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

ΚαστελλόριζοΣτρογγύλη

Ρω

27

Το ενδιαφέρον των ερευνητών για τη Μεγίστη αρχίζει τον 18ο και εντείνεται τον 19ο αιώνα

Την περίοδο αυτή ευρωπαίοι περιηγητές περιδιαβαίνουν το νησί αναζητώντας αρχαία κι

επιγραφές1 Παράλληλα είναι σαφές ότι κατά τον 19ο αιώνα στο νησί γινόταν διακίνηση

αρχαιοτήτων2 Θα πρέπει να επιδεικνύεται ιδιαίτερη προσοχή όσον αφορά στην ερμηνεία

της προέλευσης όσων ευρημάτων δεν προέρχονται από ανασκαφές Κάποιες από τις

επιγραφές και τα άλλα ευρήματα που κατεγράφησαν κατά καιρούς στο νησί αναφέρεται

ότι είχαν μεταφερθεί εκεί από την απέναντι μικρασιατική ακτή3 Το νησί δεν έχει μελετηθεί

συστηματικά από αρχαιολογική άποψη Η έρευνα περιορίζεται σε επιφανειακές έρευνες4

και σε κάποιες πρόσφατες σωστικές ανασκαφές5

Το όνομα Μεγίστη ή Μεγίστα ndash που συναντάται σε όλες τις αρχαίες πηγές από τον Ψευδο-

Σκύλακα στα μέσα του 4ου αι πΧ μέχρι τον 12ο αι μΧ6 ndash αναφέρεται στο σχετικό μέγεθος της

νήσου μεταξύ των μικρότερων νησίδων και βραχονησίδων στο νησιωτικό της σύμπλεγμα7

Το όνομα του νησιού κατά την αρχαιότητα επιβεβαιώνεται αφrsquo ενός από τις επιγραφικές

αναφορές στον Απόλλωνα Μεγιστέα και αφrsquo ετέρου από την επιβίωσή του με τη μορφή

Mayas στην αραβική και Meis στην τουρκική που αποτελούν παραφθορά του ονόματος

Μεγίστη

Το όνομα Καστελλόριζο το οποίο υιοθετήθηκε μετά τον 12ο αιώνα και χρησιμοποιείται

πλέον παράλληλα με το αρχαίο όνομα Μεγίστη αποδίδεται είτε στο κόκκινο χρώμα του

βράχου από τον οποίο κατασκευάστηκε το Κάστρο στον Κάβο (castello rosso) είτε από τον

οικισμό που αναπτύχθηκε στη ρίζα του καστέλου αυτού8

απΟ τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΛιΘΟΥ Και τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΧαΛΚΟΥΕλάχιστα είναι τα στοιχεία που μαρτυρούν την κατοίκηση στα προϊστορικά χρόνια

Προϊστορική θέση εντοπίζεται πιθανώς στην περιοχή του σημερινού κοιμητηρίου στη

μικρή χερσόνησο που κλείνει από ανατολικά το λιμάνι του Μανδρακιού9

Ωστόσο η επίκαιρη θέση του νησιού στο θαλάσσιο δρόμο που ακολουθούσαν τα

εμπορικά πλοία της Εποχής του Χαλκού επιβεβαιώνεται από τα ερευνηθέντα ναυάγια

1 Βλ Savary 1788 Leake 1824 Fellows 1841 Ross 1846 Flandin 1871 Cockerell 1903 Αναφέρονται επίσης αλλεπάλληλες laquoεπιδρομέςraquo αρχαιοκαπήλων οι οποίοι αποβίβαζαν πληρώματα και άδειαζαν μεμονωμένους τάφους βλ Κυπαρίσσης 1915 642 Ο Fellows (1841 188-189) περιγράφει το Καστελλόριζο του 1840 ως σφύζουσα εμπορική μητρόπολη στην οποία μπορούσε κανείς να προμηθευτεί νομίσματα και κάθε είδους laquoθησαυρούςraquo που έβρισκαν οι χωρικοί στην απέναντι ακτή Ο ίδιος αγόρασε νομίσματα που προέρχονταν από την κοιλάδα της Ξάνθου3 Βλ Διαμαντάρας 1894 331-333 αρ 33 Διαμαντάρας 1899 335-336 Αντίστοιχα οι μονολιθικοί κίονες στον ναό του αγίου Κωνσταντίνου έχουν μεταφερθεί από τα Πάταρα βλ Διαμαντάρας χχέ 84 Οι R Hope Simpson και JF Lazenby πραγματοποίησαν το 1967 περιορισμένη έρευνα σε ήδη γνωστές θέσεις (Hope Simpson ndash Lazenby 1970) Πολύτιμη στη μελέτη της αρχαίας Μεγίστης είναι η συμβολή του Ν Ashton o oποίος πραγματοποίησε εκτεταμένη επιφανειακή έρευνα στο νησί το 1993 και το 1994 και συγκέντρωσε πολλά από τα στοιχεία που αναφέρονται εδώ βλ Ashton 19955 Το 1999 ολόκληρο το νησί μαζί με τη νησίδα Ρω θεσμοθετήθηκαν ως αρχαιολογικός χώρος Έκτοτε παρακολουθούνται οι εργασίες εκσκαφής και σε ορισμένες περιπτώσεις διενεργούνται δοκιμαστικές τομές πριν την έγκριση οικοδόμησης6 Το συμπέρασμα ότι ένα από τα ονόματα της Μεγίστης στην αρχαιότητα ήταν Κισθήνη οφείλεται σε παρερμηνεία του εδαφίου στο Στράβωνα (ΧΙV 3 7) laquoμεταξὺ δrsquo ἐν τῷ λεχθέντι παράπλῳ νησία πολλὰ καὶ λιμένες ὧν καὶ Μεγίστη νῆσος καὶ πόλις ὁμώνυμος Κισθήνηraquo βλ Θωμόπουλος 19707 laquoμεγάλη νῆσος ἡ τῶν Λυκίαςraquo σύμφωνα με τον Στέφανο Βυζάντιο Ο πρώτος που συνδέει ετυμολογικά το όνομα του νησιού με τον μυθικό ιδρυτή Μεγιστέα είναι ο Αλέξανδρος Πολυΐστωρ τον 1ου αι πΧ τον οποίο αναπαράγει ο Στέφανος Βυζάντιος Περὶ πόλεων τον 6ο αι μΧ Βλ επίσης RE XV1 λ Megiste 3318 Pappas 1994 46-47 Hederer 1924 329 Οι Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 αναφέρουν δύο προϊστορικά όστρακα στην περιοχή του κοιμητηρίου

28

του Ulu Βurun ndash 9 χλμ ΝΑ του Kas της αρχαίας Αντιφέλλου απέναντι από τη Μεγίστη

το οποίο χρονολογείται στο τέλος του 14ου αι πΧ ndash και της Χελιδονίας Άκρας 65 χλμ

ανατολικότερα που χρονολογείται στον 12ο αι πΧ Παρά την έλλειψη στοιχείων δεν θα

πρέπει να αποκλειστεί το ενδεχόμενο ότι η Μεγίστη χρησιμοποιήθηκε ως σταθμός στον

δρόμο ναυτικών και εμπόρων από και προς τα λιμάνια της Ανατολής και αποίκων προς

την Κύπρο την Κιλικία και τη Συροπαλαιστινιακή ακτή κατά τις μετακινήσεις του 12ου και

11ου αι πΧ

απΟ τή γΕωμΕτριΚή πΕριΟδΟ Εωσ τήν ΥστΕρή αρΧαιΟτήταΛιγοστές παραμένουν οι ενδείξεις σχετικά με την κατοίκηση κατά τη Γεωμετρική και

την Αρχαϊκή περίοδο στο νησί θραύσματα κεραμικής της Γεωμετρικής περιόδου που

συλλέχθηκαν στο εσωτερικό της ακρόπολης του Παλαιοκάστρου μαρτυρούν ότι υπήρχε

κατοίκηση στη στρατηγική αυτή θέση Ενδεχομένως η στενή σχέση της Μεγίστης με τη

Ρόδο χρονολογείται από την εποχή του αποικισμού Η ίδρυση της Φασήλιδος αποικίας

της Ρόδου στη λυκιακή ακτή χρονολογείται στον 7ο αι πΧ ενώ στο Χρονικό της Λίνδου

αναφέρεται νικηφόρος εκστρατεία του Κλεόβουλου τυράννου της Λίνδου εναντίον της

Λυκίας που πρέπει να τοποθετηθεί στον 6ο αι πΧ Τα ονόματα ορισμένων πόλεων της

Λυκίας όπως η Ροδία και η Ροδιάπολης αποτελούν πιθανώς ενδείξεις ενός ευρύτερου

αποικισμού της ΝΑ Λυκίας από τις δωρικές πόλεις της Ρόδου ο οποίος ωστόσο δεν είχε

μόνιμο αποτέλεσμα πέραν της κτήσης της Μεγίστης εφόσον οι πόλεις αυτές αναφέρονται

αργότερα ως μέλη της Λυκιακής Συμμαχίας10

Το 411 πΧ η Ρόδος αποστάτησε από την Αθηναϊκή συμμαχία και το 4087 πΧ ίδρυσε ndash με

τον συνοικισμό των τριών πόλεων ndash τη νέα πόλη της Ρόδου που σύντομα αναπτύχθηκε

σε σημαντική ναυτική και εμπορική δύναμη Δεν μπόρεσε ωστόσο να αποφύγει την

κυριαρχία της δυναστείας των Εκατομνιδών σατραπών της Αλικαρνασσού (356 - 332

πΧ)11 ούτε τη συμμετοχή της στις δυνάμεις του Δαρείου του Γ΄ (340 - 335 πΧ) Κατά την

περίοδο 332 - 323 πΧ στην περιοχή κυριάρχησαν οι δυνάμεις των Μακεδόνων12 ενώ μετά

τον θάνατο του Αλεξάνδρου ξεκίνησαν οι διαμάχες μεταξύ των βασιλείων των Διαδόχων

για τη στρατιωτική και οικονομική κυριαρχία στην ανατολική Μεσόγειο

Η Ρόδος απέκρουσε την πολιορκία του Δημητρίου (305 - 304 πΧ) ενίσχυσε το ναυτικό της

πολεμικό και εμπορικό και εξελίχθηκε στη διάρκεια του 3ου και τις αρχές του 2ου αι πΧ σε

κατrsquo εξοχήν κέντρο του διαμετακομιστικού εμπορίου στην ανατολική Μεσόγειο Το ροδιακό

κράτος σταδιακά περιέλαβε πολλά από τα νησιά της Δωδεκανήσου Αυτά προστέθηκαν

στις σημαντικές εκτάσεις που ήδη προ του συνοικισμού κατείχαν οι ροδιακές πόλεις στην

απέναντι ακτή της Μικράς Ασίας τη λεγόμενη laquoενσωματωμένηraquo ροδιακή Περαία η οποία

περιελάμβανε τμήμα της Καρίας και ορισμένες παραθαλάσσιες θέσεις της Λυκίας καθώς

και τη νήσο Μεγίστη

Θεωρείται βέβαιο ότι η Μεγίστη ενσωματώθηκε στο Ροδιακό κράτος πριν τα μέσα του 4ου

αι πΧ και παρέμεινε σε αυτό τουλάχιστον μέχρι τον 1ο αι μΧ13 αυτό μαρτυρεί η αναφορά

του Ψευδοσκύλακος 99 (GGM I 73hellip κατὰ ταῦτα νῆσός ἐστι Ῥοδίωνhellip ) που χρονολογείται στα

10 Bresson 1999 102 Blinkenberg 1941 αρ 2 170 XXIII11 Οι Εκατομνίδες προχώρησαν στην κατασκευή ενός εκτεταμένου δικτύου οχυρώσεων στις υπό τον έλεγχό τους περιοχές Σχετικά βλ Εισαγωγικό κείμενο Νισύρου στον παρόντα τόμο12 Σχετικά με το ροδιακό κράτος κατά την εποχή του Μ Αλεξάνδρου βλ Hauben 1977 και Berthold 1984 33-3713 Fraser ndash Bean 1954 57 Berthold 1984 41

29

μέσα του 4ου αι πΧ14 αλλά και του Στράβωνος (XIV 3 7)

Η διοίκηση της laquoενσωματωμένηςraquo ροδιακής Περαίας δεν διέφερε από αυτή της Ρόδου15

Αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα του ροδιακού κράτους και συμμετείχε στο σύστημα

των δήμων Η Μεγίστη όπως και περιοχή των Δαιδάλων προκεχωρημένες κτήσεις του

ροδιακού κράτους δεν αποτελούσαν αυτοτελείς δήμους αλλά μάλλον ανήκαν σε κάποιον

άγνωστο δήμο της Ρόδου Αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι στις επιγραφές της

Μεγίστης το όνομα των Ροδίων αξιωματούχων συνοδεύεται μερικές φορές από το

δημοτικό τους αλλά ποτέ από το εθνικό Ῥόδιος πρακτική που συναντάται στις περιοχές

της laquoενσωματωμένηςraquo Περαίας Ωστόσο το δημοτικό Μεγιστεύς εμφανίζεται μόνον ως

επίθετο του Απόλλωνα και πιθανώς του Διός16

Νομίσματα του 4ου αι πΧ τα οποία φέρουν στον εμπροσθότυπο την κεφαλή του Ηλίου και

στον οπισθότυπο το ροδιακό ρόδο με τα γράμματα ΜΕ έχουν αποδοθεί στη Μεγίστη (αρ

κατ 11 - 12) η ερμηνεία αυτή ωστόσο αποτέλεσε θέμα διαφωνίας μεταξύ ειδικών και

αμφισβητείται17

Την στρατιωτική εξουσία στην ενσωματωμένη και υποτελή ροδιακή Περαία ασκούσε ένας

από τους δέκα στραταγοὺς ο στραταγός ἐπὶ τό πέραν με υφιστάμενους τουλάχιστον τρεις

ἁγεμόνας ndash συγκεκριμένα αναφέρονται ἁγεμὼν ἐπὶ Kαρίας ἁγεμὼν ἐπὶ Λυκίας και ἁγεμὼν ἐπὶ

Kαύνου Υφιστάμενοι των ἁγεμόνων ήταν οι ἐπιστάται Ρόδιοι επικεφαλής μισθοφορικών

φρουρών διορισμένοι με ετήσια θητεία σε σημεία στρατηγικής σημασίας για το ροδιακό

κράτος

H Μεγίστη ήταν ένα από τα σημεία αυτά όπως επιβεβαιώνουν οι επιγραφικές

μαρτυρίες τέσσερις αναθηματικές επιγραφές επιστατών έχουν βρεθεί στην ακρόπολη του

Παλαιοκάστρου και μία βρίσκεται χαραγμένη στο βράχο κάτω από το Κάστρο τον αρχαίο

πύργο του λιμένα18 Χρονολογούνται στο 2ο αι πΧ19

Η εξαιρετική σημασία της Μεγίστης για το ροδιακό κράτος κατά τον 2ο αι πΧ διαφαίνεται

στην ενεπίγραφη βάση αναθηματικού αγάλματος που βρέθηκε στις Κεδρεές της Καρίας

και αναφέρεται στον Τεισία Θευδάμου hellip καὶ ἁγεμόνα γενόμενον ἐμ Mεγίστᾳ κατὰ πόλεμονhellip20

Η βάση φέρει την υπογραφή του γλύπτη Πυθόκριτου ο οποίος εργάστηκε στη Ρόδο γύρω

στο 170 πX Φαίνεται ότι στην προκειμένη περίπτωση ο διορισμός του συγκεκριμένου

αξιωματούχου ως ἁγεμόνα ἐμ Mεγίστᾳ αποτελούσε έκτακτο αξίωμα που υπαγορευόταν

από την κρισιμότητα των γεγονότων του Γ΄ Συριακού πολέμου (190 πΧ) όταν η Μεγίστη

διεδραμάτισε κύριο ρόλο21 στις επιχειρήσεις κατά του Αντιόχου Γ΄ Σχετική με τα γεγονότα

του πολέμου αυτού είναι η εκτενέστερη σωζόμενη αναφορά της Μεγίστης στην αρχαία

14 Και οπωσδήποτε πριν το 330 πΧ βλ Bresson 104 σημ 5115 Για τη διοίκηση του ροδιακού κράτους βλ Fraser ndash Bean 1954 79-94 Berthold 1984 38 κεξ van Gelder 190016 SGDI 4331 και 433317 Βλ Head 1897 xcviii-xcix Ο Cahn (1942 92-94) επισημαίνει ότι τα νομίσματα είναι βαρύτερα από το καθιερωμένο ροδιακό σύστημα και είναι απίθανο να αποτελούν βραχύβια ροδιακή κοπή Υποστηρίζει ότι πρόκειται πιθανώς για κοπή επιμέρους ροδιακού δήμου Οι Fraser ndash Bean (1954 97 σημ 4 98) θεωρούν ότι εάν πρόκειται για ροδιακή κοπή αυτή θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως ένδειξη είτε της αυτονομίας του νησιού είτε της ενσωμάτωσής του στο ροδιακό κράτος επισημαίνουν δε ότι τα γράμματα ΜΕ πιθανώς δεν αντιπροσωπεύουν τοπωνύμιο αλλά ονόματα αξιωματούχων Ο RHJ Ashton (1990 1-3) πρότεινε ότι πρόκειται για κοπή του Ροδίου στην καταγωγή στρατηγού Μέμνωνος ο οποίος πολέμησε εναντίον του Αλέξανδρου και όχι για νομίσματα της Μεγίστης Συνοπτικά βλ Στεφανάκη 2010 417-419 18 Βλ αναλυτικότερα παρακάτω σχετικά με το Κάστρο και την ακρόπολη Παλαιοκάστρου19 Fraser ndash Bean 1954 8720 SEG IV 178 Fraser ndash Bean 1954 8521 Σχετικά με τα γεγονότα του Συριακού πολέμου βλ Berthold 1984

30

γραμματεία ο Τίτος Λίβιος (Ab Urbe Condita 37225 372412 37452) αναφέρει την

Μεγίστη τρεις φορές σε σχέση με τις πολεμικές επιχειρήσεις του 190 πX Στο κείμενο

εξαίρεται η στρατηγική θέση της Μεγίστης καθώς και η σημασία του λιμανιού της για

το ροδιακό κράτος ως ναυστάθμου του ροδιακού στόλου Τα παραπάνω αποσπάσματα

μαρτυρούν ότι η Μεγίστη έπαιξε σημαντικό στρατηγικό ρόλο κυρίως μάλιστα εφrsquo όσον η

υπόλοιπη Λυκία με την εξαίρεση της Φασήλιδος ήταν εχθρικά διακείμενη προς τη Ρόδο

Η συνθήκη της Απάμειας (188 πΧ) που επιβλήθηκε στη συνέχεια από τη Ρωμαϊκή σύγκλητο

επί των Ελλήνων της Μικράς Ασίας ήταν εξαιρετικά ευνοϊκή για τους Ροδίους Την αμέσως

επόμενη περίοδο έως τη συμμαχία με τη Ρώμη - ουσιαστικά την υποταγή σε αυτή - το

164 πΧ το ροδιακό κράτος επεκτάθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της Καρίας και της Λυκίας

Οι περιοχές αυτές αποτέλεσαν τη λεγόμενη laquoυποτελή Περαίαraquo Η Λυκία αντιστάθηκε στη

ροδιακή κατοχή και ακολούθησε σειρά πολεμικών συγκρούσεων οι λεγόμενοι Λυκιακοί

πόλεμοι22 Κατά την περίοδο αυτή (188 - 167 πΧ) η Μεγίστη εξακολούθησε να λειτουργεί

ως βάση για τις ναυτικές επιχειρήσεις του ροδιακού στόλου

Η μόνιμη ροδιακή παρουσία στη Μεγίστη ερμηνεύει την επιρροή της Ρόδου στην κεντρική

Λυκία κατά την ελληνιστική περίοδο η οποία μαρτυρείται επιγραφικά23 Αντίστοιχη

λυκιακή παρουσία ή επιρροή στη Μεγίστη δεν σημειώνεται κρίνοντας από την έλλειψη

μνημείων στο νησί Ακόμη και κατά την περίοδο αναβίωσης της λυκιακής συμμαχίας κατά

τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο24 η Μεγίστη φαίνεται ότι παρέμεινε ανεπηρέαστη

από τη λυκιακή επιρροή παρά την εγγύτητά της στη λυκιακή ακτή

Αναπόφευκτα η πολιτική ισχύς της Ρόδου μειωνόταν όσο αυξανόταν η επιρροή της Ρώμης

Έπειτα από την υπογραφή συνθήκης με τη Ρώμη το 164 πΧ παρότι τυπικά αυτόνομη η

Ρόδος ακολουθεί τις επιταγές του ρωμαϊκού κράτους Η ίδρυση στη Δήλο αφορολόγητου

εμπορείου ρωμαϊκών συμφερόντων συνετέλεσε στην οικονομική συρρίκνωση της Ρόδου

Στον ύστερο 1ο αι πΧ ο Αντώνιος και ο Αύγουστος απέδωσαν ξανά κάποιες από τις

νησιωτικές της κτήσεις ενώ ο Αύγουστος επιβεβαίωσε τον παλαιότερο τίτλο της ως

laquoελεύθερης και συμμάχου πόλεωςraquo

Τον 1ο αι μΧ ο Στράβων (ΧΙV 3 7) αναφέρει και πάλι τη Μεγίστη ως ροδιακή κτήση Εκτός

από τον Στράβωνα δύο ακόμη πηγές του 1ου και 2ου αι μΧ αναφέρονται στη Μεγίστη ο

Πτολεμαίος (V III) και o Πλίνιος (Φυσική Ιστορία V 35131) ο οποίος μάλιστα αναφέρει ότι

η πόλις της Μεγίστης έχει εκλείψει (hellip Megista cuius civitas interdiit) Σύμφωνα ωστόσο

με τις αρχαιολογικές ενδείξεις το νησί κατοικείτο κατά τον 1ο αι μΧ οπότε η δήλωση του

Πλίνιου πιθανώς σημαίνει είτε ότι ο πληθυσμός του συρρικνώθηκε είτε ότι η στρατηγική

σημασία του μειώθηκε είτε ότι ήταν πλέον υποτελές

Υπό τον αυτοκράτορα Βεσπασιανό (67 - 69 μΧ) η Ρόδος ενσωματώθηκε επίσημα στο

Ρωμαϊκό κράτος ενώ από τον Διοκλητιανό (284 - 305 μΧ) ορίστηκε ως πρωτεύουσα της

Επαρχίας των Νήσων η οποία υπαγόταν στη Διοίκηση της Ασίας

Στην αυτοκρατορική περίοδο η Μεγίστη εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ως ναύσταθμος

όπως μαρτυρούν οι επισκευές στα τείχη της ακρόπολης και επιφανειακά ευρήματα στο

νησί αλλά κυρίως οι λιμενικές εγκαταστάσεις Στη ρωμαϊκή περίοδο χρονολογούνται

22 Bresson 1999 106-111 Πολύβιος 254423 Σχετικά με τα επιγραφικά στοιχεία που μαρτυρούν τη ροδιακή επιρροή στη Λυκία την υιοθέτηση ροδιακών πρακτικών τις αναθηματικές επιγραφές που τιμούν Ροδίους την λατρεία του Διός Ατταβυρίου και του Ηλίου βλ Zimmermann 1992 81 156-158 Zimmermann 1993 119-121 Bresson 1999104-10624 Βλ Τίτος Λίβιος 41258 42148 44151 Επίσης βλ Πολύβιος 30512 30314-5 3141-3

31

πιθανώς οι βυθισμένοι μόλοι στη γλώσσα που χωρίζει τα δυο λιμάνια και γύρω από το

απέναντι νησάκι Ψωραδιά καθώς και κεραμική από ναυάγια στις θέσεις αυτές25 Το λιμάνι

της Μεγίστης λειτουργούσε ακόμη ως εμπορικός λιμένας αλλά και ως ναύσταθμος του

ρωμαϊκού στόλου μάλλον όμως ως βοηθητικός του ναυστάθμου στα Πάταρα της Λυκίας

Οπωσδήποτε η σημασία του νησιού δεν ήταν πλέον εξέχουσα σε μια Μεσόγειο που

αποτελούσε laquoρωμαϊκή λίμνηraquo

Η ιστορία του νησιού αντικατοπτρίζει τη σημαντική γεωγραφική του θέση και την οικονομική

και στρατηγική σημασία ολόκληρης της περιοχής Την εξέχουσα θέση του ως σημαντικής

κτήσης της Ρόδου ακολούθησαν αιώνες αφάνειας κατά τους οποίους σχεδόν εξαφανίστηκε

από τις πηγές Υπάρχουν μεγάλες περίοδοι που χαρακτηρίζονται από την πλήρη απουσία

μνημείων και στοιχείων Τα μέχρι τώρα στοιχεία δείχνουν ότι το νησί ήκμασε ως ναυτική

βάση κυρίως σε περιόδους ανάγκης οργανωμένου ελέγχου των θαλάσσιων περασμάτων

από μια κεντρική αρχή

τα αρΧαια μνήμΕιαΟ λιμένας και το ΚάστροΟ κόλπος δυτικά του Κάβου ndash πεταλόσχημος βαθύς και καλά προστατευμένος από τον

καιρό ndash ήταν ο κυρίως λιμένας ενώ ο ανατολικός στο Μανδράκι μικρότερος και ρηχός26

λειτουργούσε πιθανώς ως ναυπηγοεπισκευαστικός χώρος στην αρχαιότητα όπως και κατά

τον 19ο αιώνα Ο κύριος ωστόσο ρόλος του διπλού λιμένα της Μεγίστης ήταν η τροφοδοσία

των πολεμικών και εμπορικών πλοίων ενώ πιθανώς συμμετείχε στο περιφερειακό

εμπόριο

Το λιμάνι της Μεγίστης προστατευόταν ήδη κατά την αρχαιότητα από αρχαίο οχυρό στη

θέση του ιπποτικού Κάστρου (εικ 2 3) Η πυραμιδική βάση του σωζόμενου πύργου (εικ 3) χρονολογείται στον β΄ μισό του 4ου αι πΧ27 όπως μαρτυρεί η λαξευμένη ταινία στις

δύο όψεις της επικλινούς ακμής των γωνιόλιθων ο λεγόμενος γωνιαίος οδηγός Προφανώς

η ασυνήθιστη για τον χώρο κατασκευή έγινε προκειμένου να δοθεί πρόσθετο ύψος στον

ορθογώνιο πύργο ο οποίος δέσποζε στα δύο λιμάνια και ήλεγχε τη θαλάσσια περιοχή του

διαύλου με τις διάσπαρτες νησίδες

Στο βράχο όπου εδράζεται ο πύργος του Κάστρου βρίσκεται εγχάρακτη η αναθηματική

επιγραφή του Ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλή Νικαγόρα στον Ερμή Προπύλαιο (εικ 4) που χρονολογείται τον 2ο αι πΧ Σωσικλῆς Nικαγόρα Ἂμιος ἐπιστατήσας ἒν τε Kαστάβῳ

καὶ ἐπὶ τοῦ πύργου τοῦ ἐν Mε γίστᾳ Ἑρμᾷ Προπυ λαίῳ χαριστήριον28 Η αναθηματική επιγραφή

του laquoεπιστατήσαντοςraquo Σωσικλέους είναι οπωσδήποτε μεταγενέστερη της κατασκευής του

πύργου και συνοδεύεται από εντορμίες για τη στερέωση αναθήματος πιθανώς ερμαϊκής

στήλης

Ολόκληρη η βόρεια πλευρά του πύργου έχει καταρρεύσει μαζί με τον βράχο έδρασης

πιθανώς εξ αιτίας σεισμού ή έπειτα από κάποιον από τους πολυάριθμους βομβαρδισμούς

που έχει υποστεί το μνημείο σε νεότερες περιόδους Ο βόρειος τοίχος του πύργου κτισμένος

σύρριζα στο φρύδι του βράχου είναι κατακόρυφος και εμφανώς μεταγενέστερος

25 Βλ Pirazzoli 198726 Κατά την αρχαιότητα η στάθμη της θάλασσας βρισκόταν αρκετά χαμηλότερα βλ Pirazzoli 198727 Η κατασκευή βρίσκει παράλληλα στην περιοχή της Αργολίδας Πυραμιδική βάση ορθογώνιου πύργου επάνω σε ορθογώνια κρηπίδα βρίσκεται στο Κεφαλάρι Ελληνικού στο Άργος (Πίκουλας 1996-97 Lord 1938 Scranton 1938) Βάσει των ευρημάτων χρονολογείται στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ και λειτουργούσε ως φυλακείο για τον έλεγχο του άξονα Άργους-Κεγχρεών Βλ Πίκουλας 199528 SGDI 4332

Εικ 2 Ο Κάβος το Κάστρο και ο laquoΛυκιακός τάφοςraquo (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

Εικ 3 Το Κάστρο η πυραμιδική βάση του πύργου από ΝΑ (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

Εικ 4 Η αναθηματική επιγραφή του ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλέους (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

32

το παλαιόκαστροΑποτελεί την καλύτερα σωζόμενη

οχυρωμένη θέση της αρχαίας Mεγίστης

στο εσωτερικό του νησιού και πιθανώς

το πλέον στρατηγικό σημείο (εικ 5) Η

ακρόπολη είχε πιθανώς κατασκευαστεί πριν

τον ύστερο 4ο αι πΧ επάνω σε αρχαιότερη

προ-κλασική ακρόπολη παρουσιάζει δε

ίχνη διαρκούς κατοίκησης μέχρι τους

βυζαντινούς χρόνους29 Ήλεγχε τον λιμένα

και τον όρμο Λιμενάρι στα δυτικά κυρίως

όμως αποτελούσε κομβικό σημείο από

όπου ασκείτο ο έλεγχος των θαλάσσιων

διόδων μέσω ενός δικτύου φρυκτωριών

εγκατεστημένων σε διάφορα σημεία του

νησιού στις γειτονικές νησίδες Στρογγυλή

και Pω καθώς και στην απέναντι λυκιακή

ακτή Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου καλύπτει έκταση περ 6000 τμ και αποτελείται από

εξωτερικό τείχος με τέσσερις - αρχικά - πύργους στη NA πλευρά την πλέον προσβάσιμη

καθώς και εσωτερικό πύργο Στον νοτιότερο πύργο σώζεται μία από τις αρχαίες εισόδους

αν και έχει υποστεί μεταγενέστερες επεμβάσεις Εντοιχισμένες σε δεύτερη χρήση

βρίσκονται εδώ δύο αναθηματικές επιγραφές επιστατών30 Ο κατεστραμμένος σήμερα

τέταρτος πύργος στην ανατολική γωνία του εξωτερικού τείχους σε σημείο που δεσπόζει

επάνω από τον οικισμό και το λιμάνι ήταν πιθανώς η θέση εύρεσης της επιγραφής

του επιστάτη Κρατιδάμου ο οποίος κατασκεύασε πύλη και ανέθεσε τα αγάλματα του

Απόλλωνος Πυλαίου και της Αρτέμιδος Σωτείρας31 Η επιγραφή η οποία χρονολογείται

πιθανώς στον 3ο ή 2ο αι πΧ32 δηλώνει την ύπαρξη μιας δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό

Μία τέταρτη επιγραφή ndash αυτή τη φορά από δύο επιστάτες ndash θα πρέπει να συσχετιστεί με

την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου33 O εσωτερικός πύργος που σώζεται σε ύψος περίπου

29 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 73-74 εικ 7 Wurster 1981 226-231 πίν 74-75 εικ 8 Το 1943 οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής εγκατέστησαν στην κορυφή του υψώματος την αντιαεροπορική τους άμυνα όπως φαίνεται από τα δύο πολυβολεία αλλά και από το άφθονο υλικό λατύπης που δημιουργήθηκε από τον βομβαρδισμό του μνημείου από τους συμμάχους30 Ἐπικρατίδας Ἀναξικράτευς ἐπιστατήσας καὶ τοὶ συστρατευσάμενοι [Δ]ιοσκόροις (SGDI 4331 και Διαμαντάρας 1892 304) και [B]ασίλων Ἐξα[κ]- εστίωνος Λέλιος ἐπιστα- τήσας (Διαμαντάρας 1892 305)31 Susini 1955 Michelier 1917 Δεν είναι σαφές ποια ακριβώς είναι η ΝΑ γωνία της ακρόπολης όπου σύμφωνα με τον Michelier βρέθηκε η επιγραφή του Κρατιδάμου Πιθανώς πρόκειται για τον κατεστραμμένο πλέον τέταρτο πύργο της ΝΑ πλευράς της ακρόπολης Η ύπαρξη της συγκεκριμένης επιγραφής δηλώνει την ύπαρξη δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό Η επιγραφή βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης (αρ ευρ 40) μαζί με μια σειρά άλλων αναθηματικών ή επιτύμβιων αναθηματικών επιγραφών που χρονολογούνται από την ελληνιστική έως την ύστερη αυτοκρατορική περίοδο (αρ ευρ 13 18 25 28 40 41 42) καθώς και κάποιες επιγραφές που είχαν μεταφερθεί στη Μεγίστη από τα Πάταρα και τις Γάγες Οι επιγραφές είχαν αποσταλεί με αρχικό προορισμό το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών από την επαναστατική ελληνική διοίκηση της νήσου που ζητούσε την ένωση με την Ελλάδα κατά το σύντομο διάστημα 1913-191532 Σύμφωνα με τον Susini 1955 καμμία επιγραφή με προέλευση από τη Μεγίστη δεν είναι δυνατόν να χρονολογηθεί με ακρίβεια33 Ἐπιστάται Aἰσχίνας Διάνδρου Tιμόστρατος Eὐκράτευς Ἀπόλλωνι Mεγιστεῖ Η επιγραφή (SGDI 4330) αναφέρεται από τον Ludwig Ross ως εντοιχισμένη στο ιερό της Μονής του Αγίου Παντελεήμονα Ο Διαμαντάρας (1899 333) δημοσίευσε μία έκτη επιγραφή επιστάτου χωρίς να αναφέρει τόπο εύρεσης

Εικ 5 Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου από ΝΑ Στο βάθος η Ρω (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

33

4μ αποτελεί το καλύτερα σωζόμενο τμήμα της οχύρωσης (εικ 6) Είναι χτισμένος με

κυφωτές λιθοπλίνθους σύμφωνα με το ισόδομο σύστημα με λαξευμένο γωνιαίο οδηγό

στους γωνιόλιθους Τμήματα της ελληνιστικής φάσης διατηρούνται κατά τόπους στους

κατώτερους δόμους του εξωτερικού τείχους34

Δύο μεγάλες λαξευτές ελλειψοειδείς δεξαμενές με λαξευμένες κλίμακες καθόδου η μία

στον εσωτερικό και η δεύτερη στον εξωτερικό περίβολο εξασφάλιζαν νερό για μεγάλες

περιόδους (εικ 7) Η μεγαλύτερη από αυτές έχει διάμετρο περίπου 530μ και βάθος 4μ

Οι δεξαμενές αυτές στεγασμένες με θόλους στις νεότερες περιόδους θα πρέπει κατά την

αρχαιότητα να βρίσκονταν σε υπόγειους χώρους πύργων

Μικρές κόγχες λαξευμένες στο μέτωπο του βράχου στη νότια πλευρά του εσωτερικού

υπερυψωμένου τμήματος της ακρόπολης δηλώνουν την ύπαρξη ιερού στο σημείο αυτό

ή ΒίγλαΣτη θέση Βίγλα ndash το υψηλότερο σημείο του νησιού που δεσπόζει πάνω από τον οικισμό σε

υψόμετρο 220μ ndash σώζεται αρχαίο οχυρωματικό τείχος σε μήκος 60μ με κατεύθυνση Α-Δ

Η πολυγωνική του τοιχοδομία έχει χαρακτηριστεί laquoκυκλώπειαraquo και στο παρελθόν το τείχος

είχε θεωρηθεί μυκηναϊκό35 Πρόκειται ωστόσο για τοιχοδομία αρκετά συνηθισμένη στην

Καρία από τους κλασικούς χρόνους μέχρι τη ρωμαϊκή περίοδο και πιθανώς αποτελούσε

τμήμα της ελληνιστικής οχύρωσης36 Σε συνδυασμό με το Παλαιόκαστρο χρησίμευε για την

προστασία της ενδοχώρας

Εκτός από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και τα παραθαλάσσια οχυρά του Κάστρου

34 Οι λιθόπλινθοι της νοτιοδυτικής γωνίας του εξωτερικού τείχους έχουν συστραφεί και μετατοπιστεί με αποτέλεσμα το σημείο αυτό του τείχους να κινδυνεύει με κατάρρευση Έπειτα από την τοπογραφική αποτύπωση από την Ε Βασιλειάδου η ΚΒ΄ ΕΠΚΑ έχει αναλάβει το έργο της αποκατάστασης της νοτιοδυτικής γωνίας στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ βάσει των μελετών των Γ Αντωνίου Κ Ζάμπα και Ε Παυλίδη35 Κυπαρίσσης 191536 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 Wurster 1981 231-232

Εικ 6 Παλαιόκαστρο Ο εσωτερικός πύργος από ΝΑ (φωτ αρχείο ΜΚΤ) Εικ 7 Λαξευτή δεξαμενή στο Παλαιόκαστρο (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

34

και των νησίδων Ρω και Στρογγυλής (βλ παρακάτω σελ 44 - 47)37 το αμυντικό δίκτυο

της Μεγίστης συμπληρωνόταν από επί μέρους μικρές laquoακροπόλειςraquo στο εσωτερικό του

νησιού (όπως το Λαντωμένο ή τα Υψηλά στο κτήμα Μιρικλή38 στη ΝΑ πλευρά του νησιού)

και πύργους-φρυκτώρια (όπως ο μικρός πύργος με πυραμιδική βάση στο Καστρέλλι στην

χερσόνησο της Μούντας και το φρυκτώριο στη θέση Καρύδια στο φρύδι της απόκρημνης

ανατολικής ακτής) καθώς και στην απέναντι ηπειρωτική ακτή Τειχισμένο παραθαλάσσιο

αστικό κέντρο δεν φαίνεται να υπήρχε κατά την αρχαιότητα ενώ ο οικισμός του λιμένα

ήταν πιθανώς περιορισμένης έκτασης και εξυπηρετούσε τις ανάγκες τροφοδοσίας και

επισκευής των πλοίων

Το κυρίως οχυρωματικό δίκτυο του συμπλέγματος της Μεγίστης κατασκευάστηκε βάσει

κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού του ροδιακού κράτους στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ πιθα-

νότατα την περίοδο μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου Αδιευκρίνιστη παραμένει

η ακριβέστερη χρονολόγησή της κατασκευής του ενώ δεν θα πρέπει να αποκλειστεί το εν-

δεχόμενο να ενσωμάτωσε προϋπάρχουσες κατασκευές και να συμπληρώθηκε στη διάρκεια

του 3ου και 2ου αι πΧ με πρόσθετες κατασκευές και μετασκευές Οι οχυρώσεις αποτέλεσαν

μέρος ενός ευρύτερου σχεδιασμού με μακροπρόθεσμο στόχο την απρόσκοπτη ναυσιπλοΐα

και τον ανεφοδιασμό του πολεμικού και εμπορικού στόλου παρακάμπτοντας τα λιμάνια της

Λυκίας με την οποία οι σχέσεις του ροδιακού κράτους ήταν μονίμως τεταμένες39

Οχυρωμένες αγροικίεςΕκτός από τα παραπάνω οχυρά στο Καστελλόριζο έχει εντοπισθεί μεγάλος αριθμός

μεμονωμένων οχυρών κτισμάτων τα οποία μπορούν να ερμηνευθούν ως αγροτικοί πύργοι

ή οχυρωμένες αγροικίες40 Στην πλειονότητά τους οι αγροικίες αυτές είναι μεμονωμένες

και αυτάρκεις με εξαίρεση πιθανώς τις εγκαταστάσεις στην Αυλωνιά που θα μπορούσαν

να ανήκουν σε μικρό οικισμό ή κώμη από πυργόσπιτα Ανάλογοι πύργοι κατασκευάζονται

τον 4ο και 3ο αι πΧ σε πολλές περιοχές κυρίως στο νησιωτικό χώρο41 Μερικές φορές

συσχετίζονται με τις ανάγκες προστασίας κάποιας συγκεκριμένης παραγωγής42 συνήθως

όμως πρόκειται για αγροτικές εγκαταστάσεις οι οποίες συγχρόνως εξυπηρετούν κάποιον

ευρύτερο αμυντικό σχεδιασμό Πιθανώς αποτελούσαν ιδιοκτησίες ενδεχομένως όμως

κάποιες από αυτές να παραχωρούνταν στη φρουρά και τις οικογένειές τους για χρήση και

εκμετάλλευση με αντάλλαγμα τη λειτουργία παρατηρητηρίου-φρυκτωρίας43

Αντίστοιχες κατασκευές οχυρωμένων αγροικιών των ελληνιστικών χρόνων και σε εξίσου

37 Μελετώντας τις ελληνιστικές οχυρώσεις στην ενσωματωμένη ροδιακή Περαία η Pimouguet (1994) διέκρινε τρεις κατηγορίες αμυντικών εγκαταστάσεων οχυρωμένες ακροπόλεις στην κορυφή υψώματος οχυρωμένα παραθαλάσσια αστικά κέντρα και παραθαλάσσια οχυρά και πύργους χτισμένους επάνω σε χερσόνησο ή στόμιο κόλπου Κάθε μία από αυτές τις εγκαταστάσεις είχε τη δική της ιδιαίτερη επιχειρησιακή λειτουργία η οργάνωσή τους όμως δείχνει την ύπαρξη ενός κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού που εξυπηρετούσε απευθείας τα συμφέροντα του ροδιακού κράτους Έτσι ερμηνεύεται και η σχετική ομοιογένεια που χαρακτηρίζει όλες τις κατηγορίες των εγκαταστάσεων αυτών ως προς τα λειτουργικά τους στοιχεία και τον τρόπο κατασκευής τους χαρακτηριστικά τα οποία η Pimouguet θεωρεί ενδείξεις μιας laquoηπειρωτικής ροδιακής αρχιτεκτονικήςraquo38 Ashton 1995 8039 Bresson 1999 Bryce ndash Zahle 198640 Ο Ashton (1995 68-91 κυρίως 69) σημειώνει σαράντα πέντε περίπου οχυρωμένες θέσεις οι περισσότερες από τις οποίες βρίσκονται σε συσχετισμό με πατητήρια και δεξαμενές41 Βλ Μαραγκού 2005 323-326 Young 1956α Osborne 198642 Βλ για παράδειγμα τα ορυχεία αργύρου της Σίφνου (Young 1956β και Ashton ndash Pantazoglou 1991)43 Σχετικά με την κυριότητα των μεμονωμένων οχυρών δηλαδή εάν επρόκειτο για ιδιωτικά ή δημόσια οικοδομήματα βλ Μαραγκού 2009 21

35

μεγάλη πυκνότητα εντοπίζονται στη Λυκία44 Κάποιες από τις κτιστές κατασκευές που

έχουν στο παρελθόν θεωρηθεί τάφοι45 θα πρέπει πιθανώς να ερμηνευθούν ως υπόγειοι

χώροι πύργων με χρήση αποθηκευτική ή ως δεξαμενής νερού όπως η κτιστή κατασκευή

που είναι σήμερα γνωστή ως laquoτάφος με το χρυσό στεφάνιraquo στο οροπέδιο του Άη Γιώργη

του Βουνού46 και η υπόγεια κρύπτη του Aγ Χαραλάμπους στο μοναστήρι του Άη Γιώργη

του Bουνού Χρήση αγροικίας είχε πιθανώς η οχυρωμένη εγκατάσταση που περιβάλλεται

από ισχυρό τείχος στο κτήμα Σαρίνα στη θέση Άχερες δυτικά του λιμανιού στη μοναδική

εύκολα προσβάσιμη και καλλιεργήσιμη περιοχή στο νησί47 Εδώ εκτός από στεγασμένη

δεξαμενή περιλαμβάνεται και ικανή καλλιεργήσιμη γη

διαχείριση υδάτωνΗ Μεγίστη είναι νησί άνυδρο Πηγάδια με γλυκό νερό (υφάλμυρο για την ακρίβεια)

εντοπίζονται μόνο στην περιοχή του μυχού του λιμανιού όπου και η εκκλησία του Άη

Γιώργη του Πηγαδιού Κατά τις εργασίες για την κατασκευή λιμνοδεξαμενής στη θέση

Κιόλια στο κεντρικό τμήμα του νησιού ΝΔ του αεροδρομίου αποκαλύφθηκαν δύο

κτιστές κυκλικές κατασκευές διαμέτρου 5 και 6 μ εγγεγραμμένες σε κτιστή κατασκευή

από ισχυρούς τοίχους οι οποίες ερμηνεύονται ως δεξαμενές νερού Η κατασκευή τους

χρονολογείται στην ελληνιστική περίοδο συνέχισαν δε να χρησιμοποιούνται στα ρωμαϊκά

χρόνια σύμφωνα με την κεραμική που βρέθηκε κατά την ανασκαφή48 Σημειωτέον ότι το

παλαιό όνομα της θέσης ήταν Φλετρά (φρεατερά)49

Στην ελληνιστική περίοδο κατασκευάστηκε πιθανώς το συγκρότημα εννέα μεγάλων

κυκλικών δεξαμενών στη θέση Άχερες επάνω από τον οικισμό του Καστελλορίζου η

κατασκευή του οποίου ανάγεται συνήθως στην περίοδο της Τουρκοκρατίας Ωστόσο ένα

τέτοιας κλίμακας έργο υποδομής μαρτυρεί έναν κεντρικό σχεδιασμό ο οποίος μόνον στην

ελληνιστική περίοδο παρατηρείται στο νησί Το συγκρότημα αυτό των δεξαμενών στις

Άχερες θα έπρεπε να επαρκεί για τις ανάγκες όχι μόνον του οικισμού και των εγκαταστάσεων

του λιμένα αλλά και για τον ανεφοδιασμό του ροδιακού στόλου και των εμπορικών

πλοίων που μετέφεραν σιτηρά αμφορείς με κρασί και άλλα προϊόντα που διακινούσε το

ροδιακό κράτος καθώς και ξυλεία από τη Λυκία50

Παράλληλα λαξευμένες ή κτιστές δεξαμενές μικρές και μεγάλες υπάρχουν σε όλες τις

αρχαίες θέσεις εγκατάστασης στο νησί από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και το

Κάστρο του λιμένα έως τις διάσπαρτες στην ύπαιθρο οχυρωμένες αγροτικές εγκαταστάσεις

ενώ παρατηρείται η χρήση φυσικών ρηγμάτων ως δεξαμενών για τη συλλογή ομβρίων

44 Πρόκειται για πυργοειδείς κατασκευές χωρίς ανοίγματα στο ισόγειο εκτός της πόρτας αλλά με παράθυρα στον όροφο Έχουν προσεγμένη τοιχοδομία και συνδυάζονται πάντα με βοηθητικά κτίσματα πατητήρια και αλώνια Χαρακτηριστική τους λεπτομέρεια αποτελούν οι υπόγειοι χώροι Βλ Konecny 1994 και Konecny 199745 Ashton 1995 100-10246 Στην πραγματικότητα το στεφάνι (αρ κατ 13) βρέθηκε σε λίθινη θήκη σφηνωμένη στο έδαφος βλ Κυπαρίσσης 1915 6347 Βλ Ashton 1995 9048 Βλ Κ Μπαϊράμη στο ΑΔ 2000 Χρον (υπό δημοσίευση)49 Διαμαντάρας χχέ 1350 Το συγκρότημα δεξαμενών στις Άχερες εξυπηρετούσε τις ανάγκες των κατοίκων του οικισμού μέχρι πρόσφατα μαζί με μερικές κυκλικές λαξευμένες δεξαμενές εντός οικισμού γνωστές ως Πασάδες

3

ΑΓΟΝΗ ΓΡΑΜΜΗΈνα αρχαιολογικό ταξίδι στο Καστελλόριζο στη Σύμη στη Χάλκη στην Τήλο και τη Νίσυρο

Επιμeλεια Καταλoγου

Νικόλαος Χρ Σταμπολίδης ndash Γιώργος Τασούλας ndash Μελίνα Φιλήμονος-Τσοποτού

Αθήνα 2011

4

ΟργανωτιΚή ΕπιτρΟπή ndash Ομαδα Εργασιασ

Καθηγητής Νικόλαος Χρ ΣταμπολίδηςΔιευθυντής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

Μαρία ΛαγογιάννηΠροϊσταμένη της Δνσης Μουσείων Εκθέσεων και

Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού

Μελίνα ΦιλήμονοςΠροϊσταμένη της ΚΒ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων

Μαρία ΜιχαηλίδουΠροϊσταμένη της 4ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων

Χαρίκλεια ΛαναράΑρχαιολόγος Δνση Μουσείων Εκθέσεων και

Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού

Γιώργος ΤασούλαςΑρχαιολόγος Επιμελητής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

Ευγενία ΑλμπάνηΑρχιτέκτων Δνση Μουσείων Εκθέσεων και

Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού

5

τιμήτιΚή ΕπιτρΟπή

Παύλος ΓερουλάνοςΥπουργός Πολιτισμού και Τουρισμού

Λίνα ΜενδώνηΓενική Γραμματέας Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού

Σάντρα ΜαρινοπούλουΠρόεδρος του ΔΣ Ίδρυμα Νικολάου και Ντόλλης Γουλανδρή

Μαρία Ανδρεαδάκη-ΒλαζάκηΓενική Διευθύντρια Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς

Πάνος Δ ΜαρινόπουλοςΜέλος του ΔΣ Ίδρυμα Νικολάου και Ντόλλης Γουλανδρή

6

ΚαταΛΟγΟσ

γενικh ΕπιμeλειαΚαθηγητής Νικόλαος Χρ Σταμπολίδης

Διευθυντής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

Γιώργος ΤασούλαςΕπιμελητής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

Δρ Μελίνα Φιλήμονος-ΤσοποτούΔιευθύντρια της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ

Καλλιτεχνικh ΕπιμeλειαΆλκης Κιουρκτσόγλου - Think Beauty

παραγωγh - Εκτyπωση - ΒιβλιοδεσiαUP PRESS ΕΠΕ

ΕΚΘΕσή

ιδεα ndash συντονισμοσΚαθηγητής Νικόλαος Χρ ΣταμπολίδηςΔιευθυντής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

γενικη ΕπιμελειαΚαθηγητής Νικόλαος Χρ ΣταμπολίδηςΔιευθυντής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

Δρ Μελίνα Φιλήμονος-ΤσοποτούΔιευθύντρια της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ

Γιώργος ΤασούλαςΕπιμελητής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

μουσειογραφικη μελετηΝίκος Σταμπολίδης ndash Γιώργος Τασούλας

αρχιτεκτονικη Υλοποιηση - Καλλιτεχνικη ΕπιμελειαΜπέσσυ Δρούγκα ndash Αντώνης Δραγώνας

Οικονομικη διαχειρισηΑθανάσιος Μασούρας

Διευθυντής Οικονομικών Υπηρεσιών

Δημήτρης Βορβολάκος

ΕπικοινωνιαΕυγενία Χριστοδουλάκου

Διευθύντρια Επικοινωνίας και Ανάπτυξης

Μαρία Μπασαγιάννη Αλέξια ΒασιλικούΣτέλλα Τσαγκαράκη Χριστίνα Κορατζάνη

σε συνεργασία μεΣοφία Δοξιάδη-Ζαββού Τιτίνα Πατέρα Γλυκερία Τσέρνου

συντηρηση αντικειμενωνΜιχάλης Κώστας Δημήτρης Κουγιός Νεκταρία Δασακλή

αναρτηση - στηριξη αντικειμενωνΧρήστος Στεφανίδης

γραφιστικαΆλκης Κιουρκτσόγλου - Think Beauty

Οπτικοακουστικο ΥλικοΕλιάνα Αμπραβανέλ

Κατασκευεσ προθηκωνΑ Λελεδάκης ndash Αφοί Βενετίδη ΟΕ

ΦωτισμοιΝίκος Βράιλας Τάσος Κωστής

Φροντιδα ndash ΦυλαξηΔ Γαλλής Χ Κοντραφούρης Τ Κωστής Ι Λουρεντζάτου

Χρ Ντούνης Δ Πανουργιάς Στ Παπούλιας Γ ΠισκοπάνηςΒ Ροδόπουλος Β Φυλακτόπουλος

μεταφορεσ αρχαιοτητωνΟρφεύς Βεϊνόγλου

ασφαλιση ΕργωνEurolife

7

σΥγγραΦΕισ ΕισαγωγιΚων ΚΕιμΕνων

Χαριστούλα ΓιακουμάκηΦωτεινή ΖερβάκηΕριφύλη Κανίνια

Αγγελική ΚατσιώτηΤούλα Μαρκέτου

Μαρία Μιχαλάκη-ΚόλλιαΚαλλιόπη Μπαϊράμη

Ελένη K ΠαπαβασιλείουΕλένη Φαρμακίδου

Μελίνα Φιλήμονος-Τσοποτού

σΥγγραΦΕισ Λήμματων ΚαταΛΟγΟΥ

Γιώργος ΓαβαλάςΧαριστούλα Γιακουμάκη

Αναστασία Δρελιώση-ΗρακλείδουΦωτεινή Ζερβάκη

Γιώργος ΚαββαδίαςΕυθύμιος Κακαβογιάννης

Εριφύλη ΚανίνιαΆννα-Μαρία Κάσδαγλη

Αγγελική ΚατσιώτηΚωνσταντία Κεφαλά

Τούλα ΜαρκέτουΝικόλαος Μαστροχρήστος

Μαρία ΜιχαηλίδουΚαλλιόπη Μπαϊράμη

Ειρήνη ΝικολακοπούλουΣτέλλα Παλαιολόγου

Ελένη Κ ΠαπαβασιλείουΙωάννης Χ Παπαχριστοδούλου

Βασιλική ΣτεφανάκηΠαύλος Τριανταφυλλίδης

Καλλιόπη-Μαρία ΦαρμακίδηΕλένη Φαρμακίδου

Μελίνα Φιλήμονος-Τσοποτού

ΦωτΟγραΦιΕσcopy Οι φωτογραφίες των Εισαγωγικών Κειμένων προέρχονται από τα Φωτογραφικά αρχεία της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ της 4ης ΕΒΑ και του Μουσείου Κυκλαδικής ΤέχνηςΘερμές ευχαριστίες εκφράζονται στην Εφορεία Αρχαιοτήτων της Τοσκάνης (Φλωρεντία) για την παραχώρηση της φωτογραφίας στην εικ 5 του Εισαγωγικού Κειμένου της Χάλκης καθώς και στο Βρετανικό Μουσείο για την παραχώρηση των φωτογραφιών στην εικ 7α-ε του Εισαγωγικού Κειμένου της Τήλου

Οι φωτογραφίες των αντικειμένων του Καταλόγου προέρχονται από τα Φωτογραφικά αρχεία της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ και της 4ης ΕΒΑΘερμές ευχαριστίες εκφράζονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο για την παραχώρηση των φωτογραφιών των υπrsquo αρ 13 και 14 αντικειμένων από το Καστελλόριζο (αρ ευρ Χρ 1058 και Χ 14607) και στην Ζ΄ ΕΠΚΑ (Μουσείο Ολυμπίας) για την παραχώρηση των φωτογραφιών του υπrsquo αρ 21 αντικειμένου από την Χάλκη (αρ ευρ 13876) Επίσης ευχαριστούμε την κ Καλλιόπη-Μαρία Φαρμακίδη για την ασπρόμαυρη φωτογραφία του θραύσματος του αναγλύφου στο Μουσείο Ashmolean της Οξφόρδης που χρησιμοποιείται στο λήμμα αρ 15 της Σύμης

8

Χρυσός χορηγός

Χορηγοί

Χορηγός μεταφοράς Επίσημος χορηγός αερομεταφορών

Χορηγοί φιλοξενίας Υποστηρικτές εκδηλώσεων με τη συνεργασία

Χορηγοί επικοινωνίας

9

Για τη χορηγία του καταλόγου και σημαντικού μέρους της έκθεσης το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης ευχαριστεί θερμά τους

Αθηνά I Μαρτίνου

Αλέξανδρο και Μαριέττα Γουλανδρή

Γιάννη Χανδρή και Μιχάλη Χανδρή

Γιώργο και Λίτα Λιβανού

Γιώργο και Σοφία Κουμάνταρου

Γιώργο Οικονόμου

Γρηγόρη Καλλιμανόπουλο

Δημήτρη και Αρετή Δαλακούρα

Δημήτρη Μελισσανίδη

Θανάση και Μαρίνα Μαρτίνου

Μελίνα Τραυλού

Νικόλα και Ειρήνη Λαιμού

Ντίνο και Λία Μαρτίνου

Ίδρυμα Αντώνιος Εμμ Κομνηνός

Ίδρυμα Νικόλας Δ Πατέρας

Alpha Tankers and Freighters International Ltd

AM Nomikos Transworld Maritime Agencies SA

Franco Compania Naviera SA

Kassian Maritime Navigation Agency Ltd

Maria Tsakos Foundation

Oceanbulk Maritime SA

10

11

περιεχομενα

Χαιρετισμοί helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 13

Πρόλογος helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 17

ΚαστΕΛΛΟριζΟ ndash ρω ndash στρΟγγΥΛήΕισαγωγικά κείμενα helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 24Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 50

σΥμήΕισαγωγικό κείμενο helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 84Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 108

ΧαΛΚή ndash αΛιμνιαΕισαγωγικά κείμενα helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 166 Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 190

τήΛΟσΕισαγωγικό κείμενο helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 230 Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 252

νισΥρΟσ ndash γΥαΛι ndash πΥργΟΥσαΕισαγωγικά κείμενα helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 306 Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 338

ΒραΧΥγραΦιΕσ ndash ΒιΒΛιΟγραΦια helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 420

12

13

Καστελόριζο Σύμη Χάλκη Τήλος Νίσυρος

Νησιά που γνώρισαν μέρες ακμής και πλούτου αλλά βίωσαν και τη σκληρή πραγματικότητα της περιθωριοποίησης και της εγκατάλειψης

Απομακρυσμένες και δυσπρόσιτες περιοχές της πατρίδας μας που δεν παύουν να μας εκπλήσσουν με την εξαιρετική φυσική τους ομορφιά και τον τεράστιο πολιτιστικό τους πλούτο

Αν θέλουμε κάποτε ο άχαρος όρος laquoΆγονη Γραμμήraquo να εκλείψει από το εθνικό μας λεξιλόγιο πρέπει επιτέλους να γνωρίσουμε αυτούς τους υπέροχους laquoαγνώστουςraquo και να αναδείξουμε τον πλούτο τους τόσο για τους Έλληνες όσο και για τους ξένους επισκέπτες

Η σειρά Εκθέσεων με τον τίτλο laquoΆγονη Γραμμήraquo καρπός της συνεργασίας του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης και του Υπουργείου μας έχει ακριβώς αυτό τον σκοπό

Χάρη σrsquo αυτή Έλληνες και ξένοι θα έχουν την ευκαιρία να έρθουν σε επαφή με τον Πολιτισμό αυτών των νησιών από την προϊστορική εποχή έως τα βυζαντινά χρόνια αλλά και με ότι συμβαίνει σήμερα εκεί

Γιατί τα νησιά αυτά παρά τις αντίξοες συνθήκες δεν έπαψαν ποτέ να είναι τόποι έμπνευσης και δημιουργίας

Θέλω να ευχαριστήσω όλους τους ανθρώπους που δούλεψαν για την πραγματοποίηση αυτής της σειράς Εκθέσεων και να ευχηθώ να αποτελέσει την απαρχή μιας νέας σχέσης όλων μας με τα νησιά της laquoάγονης γραμμήςraquo

Παύλος ΓερουλάνοςΥπουργός Πολιτισμού και Τουρισμού

14

Ξεκινήσαμε αυτό το πρώτο μας ταξίδι στην Άγονη Γραμμή από αγάπη και ευαισθησία για τα νησιά αυτά τηνιστορία τους τις αρχαιότητές τους Ένα ταξίδι πολιτισμού στο χώρο και στο χρόνο στα απομακρυσμένα νησιά της Δωδεκανήσου στο Καστελλόριζο στη Σύμη στη Χάλκη στην Τήλο και τη ΝίσυροΗ έκθεση αυτή είναι η πρώτη μιας σειράς εκθέσεων που θα αφορούν στα πιο μικρά νησιά του Αιγαίου ο πολιτισμός των οποίων μολονότι μεγάλος και σημαντικός είναι αφανής και άγνωστος στο ευρύ κοινό Ξεκινάμε λοιπόν το ταξίδι του πολιτισμού από τα ανατολικότερα νησιά του Αιγαίου που ταυτόχρονα οριοθετούν τα σύνορατης χώρας μας προς την Ασία Από τον πλούτο των ευρημάτων ένα μικρό μόνο μέρος είναι δυνατόν να χωρέσεισε μια έκθεση Τριακόσια ενενήντα επιλεγμένα αντικείμενα φιλοξενούνται στις αίθουσές μας που είναι όμως δηλωτικά του μακραίωνου παρελθόντος των νησιών Αγγεία και αντικείμενα καθημερινής χρήσης κοσμήματα γλυπτά και εικόνες από την νεολιθική εποχή έως τα νεώτερα χρόνια θα ανοίξουν στον επισκέπτη ένα παράθυροστη διαχρονική ιστορίαΗ ιδέα ξεκίνησε από την πρόθεσή μας να αναδείξουμε τις αρχαιότητες των απομακρυσμένων αυτών νησιών αλλά τελικά μας οδήγησε σε μια όμορφη διαδρομή από το χθες στο σήμερα Ταξιδεύοντας στα Δωδεκάνησα συναντήσαμε τους ανθρώπους που φυλάσσουν και διαχειρίζονται τους θησαυρούς αυτούς της αρχαιότητας αλλά αντιμετωπίζουν μια σειρά καθημερινών μικρών και μεγαλύτερων προβλημάτωνmiddot η λειψυδρία η δυσκολία περίθαλψης η δυσκολία μετακίνησης και μεταφοράς Θεωρήσαμε λοιπόν ότι αυτή η πλευρά της σύγχρονης πραγματικότητας θα πρέπει να αναδειχθεί και έτσι στην έκθεση ενσωματώσαμε μια σειρά μικρώνταινιών που προβάλλουν την σημερινή εικόνα των νησιώνΣτο ταξίδι μας αυτό στην πρώτη Άγονη Γραμμή μας βρήκαμε πολλούς πρόθυμους συνοδοιπόρους Κατrsquo αρχήντο Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού που αγκάλιασε την ιδέα ως συνδιοργανωτής της έκθεσης Θερμά ευχαριστούμε για αυτό τον Υπουργό κύριο Παύλο Γερουλάνο και την Γενική Γραμματέα Δρα Λίνα Μενδώνη Ευχαριστούμε επίσης την ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και την 4η Εφορεία ΒυζαντινώνΑρχαιοτήτων της Δωδεκανήσου και ιδιαίτερα τις προϊσταμένες των υπηρεσιών αυτών Μελίνα Φιλήμονος-Τσοποτού και Μάνια Μιχαηλίδου αντίστοιχα αλλά και όλο το προσωπικό τους για την αμέριστη βοήθεια καιεργασία για την συγκέντρωση του υλικού και την συγγραφή των κειμένων του καταλόγουΟι ταινίες που προβάλλονται στην έκθεση είναι της Ελιάνας Αμπραβανέλ ενώ οι φωτογραφίες των νησιών του Γιάννου Κουράγιου που ταξίδεψαν μαζί μας και συγκέντρωσαν το υλικό αυτόmiddot τους ευχαριστούμε και τους δύο θερμά για την πολύτιμη βοήθειαΤην έκθεση επιμελήθηκε ο διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης καθηγητής Νίκος Σταμπολίδης που μαζί με τον Επιμελητή Γιώργο Τασούλα ανέλαβαν τον συντονισμό και την οργάνωση της υλοποίησής της αλλά και την επιμέλεια του Καταλόγου Στα πρόσωπά τους ευχαριστούμε και όλο το προσωπικό του Μουσείου που εργάστηκε φιλότιμα εδώ και πολλούς μήνεςΩστόσο κάθε προσπάθειά μας όσο σημαντική και εάν είναι θα έμενε απραγματοποίητη χωρίς την απαραίτητη συνδρομή χορηγών που παρά τη δύσκολη οικονομική συγκυρία στάθηκαν για άλλη μια φορά στο πλευρό μας Ευχαριστούμε τις εταιρίες Vodafone Dior και ΔΕΠΑ για τη χορηγία της έκθεσης και την Aegean Airlines για την μόνιμη υποστήριξή της Την Blue Star Ferries για την συνεισφορά της στη μεταφορά των αντικειμένων τα ξενοδοχεία Athens Lotus στην Αθήνα και Best Western Plaza στη Ρόδο για τη φιλοξενία τις εταιρείες Μπεγνής Παπαγιαννάκος Steficon και Samsung για την υποστήριξη καθώς και τους χορηγούς επικοινωνίας Mega ΣΚΑΪ Καθημερινή Athens Voice City Press και Free Sunday Εν Λευκώ ελculturegr clickatlifegr και protagongr Νοιώθω συγκίνηση και υπερηφάνεια γιατί στις δύσκολες αυτές στιγμές της χώρας το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης με τη συμβολή όλων των laquoΦίλωνraquo του που είναι η σπονδυλική του στήλη στηρίζει την Ελλάδα και προβάλλει τον πολιτισμό της Άφησα για το τέλος ένα μεγάλο ευχαριστώ για την άμεση ανταπόκριση που είχαμε από τους φίλους υποστηρικτές μας από τον κλάδο της ναυτιλίας Η αγάπη τους για την θάλασσα τα νησιά μας και τον πολιτισμό τους είναι ανεκτίμητη Τα ονόματά τους αναγράφονται στις πρώτες σελίδες του καταλόγου μικρή τιμή συγκριτικά με την έμπρακτη αγάπη και υποστήριξή τους προς εμάς Ο κατάλογος αυτός αποκλειστικά με την δική τους συμβολή θαπαραμείνει ένα κινητό διαχρονικό Μουσείο ένα δώρο γνώσης μικρό δείγμα ενός μεγάλου πολιτισμούΕυχόμαστε το ταξίδι μας αυτό να συνεπάρει κάθε επισκέπτη της έκθεσης και κάθε αναγνώστη του Καταλόγου ώστε να ταξιδέψουμε στο μέλλον και σε άλλες Άγονες Γραμμές αναδεικνύοντας την γόνιμη πλευρά τους

Σάντρα ΜαρινοπούλουΠρόεδρος

Ίδρυμα Νικολάου και Ντόλλης ΓουλανδρήΜουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

15

Στη χώρα αυτή στην Ελλάδα τα βουνά οι λίμνες τα ποτάμια και οι θάλασσες οι θεοί και οι άνθρωποι έχουν την αρχή τους στον μύθοΣτη μάχη των θεών του Ολύμπου εναντίον των Γιγάντων για παράδειγμα ο Ποσειδώνας αποκόπτει τμήμα της Κω και μrsquo αυτό καταπλακώνει τον γίγαντα Πολυβότη που από τότε και μετά βρυχάται ως ηφαίστειο στα έγκατα της γης δημιουργώντας τη Νίσυρο τον πλούτο και την γονιμότητα της γης τον κίνδυνο και συνάμα τη γοητεία τηςΚι απrsquo τα ξεφτίδια της πέτρας γεννήθηκε το Γυαλί ανάμεσα στην Κω και τη Νίσυρο με την αρχαιότερη ανθρώπινη παρουσία στη Νεολιθική εποχή τότε που ο οψιδιανός το ηφαιστειακό γυαλί ήταν η κορυφή της τεχνολογίαςΗ κλασική Νίσυρος με τα ψηλά τα τείχη αγέρωχα στημένα στην κορυφή του λόφου στο πλάι της θάλασσας με τις φαρδειές της πύλες και την μαρτυρία χαραγμένη με γράμματα μεγάλα απόδειξη για το αδιάκοπο της παραβίασης των κανόνων που με τη σειρά του φανερώνει την κοινότητα της ανθρώπινης ιδιοσυγκρασίας παντού σrsquo αυτή τη χώρα laquoΔΑΜΟΣΙΟΝ ΤΟ ΧΩΡΙΟΝ ΠΕΝΤΕ ΠΟΔΕΣ ΑΠΟ ΤΟΥ ΤΕΙΧΕΟΣraquo δηλαδή ο χώρος γύρω από το τείχος είναι δημόσιος hellip και δεν πρέπει να καταπατείταιΠεριοικίς νήσος στα δυτικά της Νισύρου η Περγούσα παραφθορά του ονόματος Πυργούσα από τους πύργους του αρχαίου οικισμού που αγναντεύουν ασάλευτοι όχι μόνον το πέλαγος αλλά και τον χρόνο Κι ακόμα πιο δυτικά σαν κανδήλι να αχνοφέγγει στο ήρεμο ή τρικυμισμένο Αιγαίο η Κανδηλούσα σημάδι γης στο άφατο του κυανού ΠοσειδώναΜακρύτερα προς τον νοτιά ένα νησί η Τήλος που λες και ξέφυγε από την μοίρα της θάλασσας με όρμους που σε δέχονται χωρίς να θέλουν να σrsquo αφήσουν να φύγεις που θέλουν να σε κρατήσουν εκεί καθώς είναι το μόνο από τα γύρω νησιά με άφθονο νερό και γη για καλλιέργεια βουνά για βοσκοτόπιαhellipΚαι κάστρα ψηλά κι απόρθητα χτισμένα πεισματικά πάνω στην ίδια θέση με πολεμίστρες και δώματα και τον ναό του Υψίστου στο πιο ψηλό σημείο να rsquoναι πιο κοντινός προς τον Θεό Χτισμένος πάνω και με την αρχαία πέτρα με ψηφίσματα και ονόματα χαραγμένα σαν από χθες μορφές που πέρασαν και φύγαν κι ακόμα στέκουν απρόσβλητες κι ατάραχεςΠαλίμψηστο η ιστορία της Τήλου σαν το βυζαντινό κονίαμα πάνω στους αρχαίους λίθους και το υπόστρωμα περασμένο από ενός ζωγράφου χέρι στιβαρό με μια γραμμή που δεν λέει να σβήσει στο διάβα των αιώνων όπως ο ίδιος ο Χριστός περιβαλλόμενος από την άφθαρτη δόξα του με πλήθος κάτω τα πολυόμματα Χερουβείμ και τα εξαπτέρυγα Σεραφείμ που τον περιτριγυρίζουν στο τόξο της καμπύλης του Ιερού στα Άγια των ΑγίωνΣτην ίδια νήσο στο σπήλαιο του Χαρκαδιού τα λείψανα των νάνων ελεφάντων εινrsquo η απόδειξη ότι το νησί αποκόπηκε από γεωλογικά φαινόμενα από τον όγκο της Ασίας έτσι που τα τεράστια ζώα έμειναν να φυτοζωούν μαραίνοντας τον όγκο τους ωσότου ξεφτίσουν τελείωςΚι αν η Σαπφώ υπήρξε φύτρα ξακουστή της Λέσβου ποιήτρια η Τήλος επαίρεται για την δική της την Ήριννα των κλασικών αιώνων σε τούτο το απίστευτο νησί εδώ που και οι νεκροί του σήμερα δυναστεύονται από το παρελθόν καθώς αρχαίοι βωμοί και κίονες κι ανάγλυφα βρίσκονται διάσπαρτα ανάμεσα στους σύγχρονους τάφους στο κοιμητήριο της εκκλησίας του Αγίου ΚωνσταντίνουΕγγύτερα στην επικράτεια της ροδίτικης Καμίρου βρίσκεται η ΧάλκηΠάνω στο φρύδι του λόφου το μεσαιωνικό κάστρο χτισμένο πάνω στην αρχαία οχύρωση με ισόδομα τείχη και υπαίθριες λατρείες του Δία του ουρανού μα και της Εκάτης του σκότους αρχιτεκτονικά μέλη κι επιγραφές και ερειπωμένα βυζαντινά σπίτια και τοιχογραφημένες εκκλησιές κρατήθηκε έως αργά στον 19ο αιώνα όταν η πόλη ξεχύθηκε από τους πρόποδες του κάστρου για νrsquo απλωθεί ευρύχωρα μεσrsquo το λιμάνι Άνυδρη γη με κύφες ελλειψοειδείς για τους αγρότες στα λίγα πεδινά εδάφη και την λεπτή βλάστηση των βράχων να στηρίζει όσο μπορεί τα σμήνη από τις μέλισσες μέσrsquo τις κυψέλεςΠαραπλέοντας την ερημωμένη Αλιμνιά με τα νεολιθικά κατάλοιπα στον λόφο τα λαξευτά νεώρια στον γιαλό και τους εγκαταλελειμμένους στρατώνες της Ιταλοκρατίας το ταξίδι συνεχίζεται στη Σύμη νησί ακουμπισμένο μέσrsquo τη βαθύκολπη Δωρίδα απέναντι από τις ακτές της Καρίας μια πολυνησία από μόνη της Σεσκλιό Κουλουνδρός Τρομπέτα Νίμος Πλάτη Μεγαλονήσι Καραβαλονήσι Μαρμαράς Σε πολλές απrsquo αυτές τις νησίδες είναι ορατά και σήμερα τα αρχαία κατάλοιπαΜε το γενουάτικο κάστρο της να δεσπόζει στη Χώρα χτισμένο πάνω και πλάι στο ισόδομο τείχος με τα διώροφα και τριώροφα νεοκλασικά της σπίτια στο λιμάνι χάρμα ειδέσθαι πρωινά και δειλινά και το παρελθόν της να στέκει μετέωρο σε σπαράγματα συναγμένα από διάφορες εποχές και τα μνημεία της να περιμένουν ακόμα μιαν επίσημη εκδοχή μια ταυτότηταΜα ωστόσο ακατάλυτο θεμέλιο του νησιού η μονή του Αρχαγγέλου Μιχαήλ του Πανορμίτη μνημείο με ιστορία που ίσως ξεκινά από μια παλαιοχριστιανική βασιλική και με δράση έως και τα χρόνια της αντίστασης με τα περίφημα δωδεκανησιακά λιθόστρωτα μέσrsquo τις αυλές σύμβολα βυζαντινά και το αέναο κύμα της θάλασσας να

16

καταγράφεται ως τεθλασμένη μαύρο για το βαθύ λευκό για τον αφρό Το τοιχογραφημένο εσωτερικό του ώς και στα σταυροθόλια με τάματα και πολυκάνδηλα ακριβά μιας πίστης αρχέγονης που θέλει στα Δωδεκάνησα τον Ταξιάρχη σωτήρα όχι μόνο των ψυχών μα και των σωμάτων στη θάλασσα αντίθετα με την παράδοση που θέλει γιrsquo αυτό τον Άη Νικόλα στο υπόλοιπο ΑιγαίοΚι από τη Σύμη στο ανοιχτό πέλαγο πέρα από τη Ρόδο που το Αιγαίο μεγαλώνει και γίνεται Μεσόγειος στη μακρόστενη Ρω μια ανάσα πριν το Καστελλόριζο με τους γαλήνιους όρμους της τα τείχη και τους αρχαίους πύργους της νησί της Κυράς του της Δέσποινας Αχλαδιώτη μιας Παναγιάς επίγειας προστάτιδας των συνόρων τουΚαι τέλος το Καστελλόριζο η νοτιοανατολική εσχατιά της ελληνικής επικράτειας με την αρχαία ονομασία Μεγίστη δηλαδή η μεγίστη των παρακείμενων νήσων απέναντι στις νότιες ακτές της Μικράς Ασίας με τον λυκιακό τάφο να σε καλωσορίζει λαξευμένος στον βράχο όπου στέκει το Castello Rosso το Καστελλόριζο με τον Άη Γιώργη ψηλά στα ανατολικά και στην κορυφή του βουνού στα δυτικά το Παλαιόκαστρο με τα ισόδομα τείχη και τις πύλες του την σειρά των αρχαίων λίθων και τις σε σημεία κρυφά χαραγμένες επιγραφές τουmiddot όλα να αγναντεύουν την ανοιχτή θάλασσα Ο τελευταίος σταθμός Κάτι σαν την Cava dei Tirreni του Σεφέρη πριν ξανοιχτεί κανείς να συναντήσει το νησί της Κύπριδας ΑφροδίτηςΤο παραπάνω ταξίδι είναι το πρώτο δρομολόγιο μιας σειράς άλλων που θα ακολουθήσουν από τη γόνιμη συνεργασία του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού με το Μουσείο μας Ξεκινώντας από την ανατολικότερη εσχατιά της ελληνικής επικράτειας το Καστελλόριζο τόσο επίκαιρο σήμερα φθάνει έως τα νησιά της αγκαλιάς που σχηματίζουν η Ρόδος και η Κως Μέσα από τα 390 αντικείμενα κάθε λογής και υλικού ενδεικτικά επιλεγμένων από την προϊστορική και κλασική αρχαιότητα έως και τους μεταβυζαντινούς χρόνους η έκθεση laquoΆγονη Γραμμήraquo φιλοδοξεί να δώσει τα μηνύματα της γονιμότητας της ανθρώπινης παρουσίας της ζωής και της δράσης σε μικρά νησιά που κάποτε υπήρξαν κοιτίδες πολιτισμού και που ndash στο πείσμα των καιρών ndash εξακολουθούν να αντιστέκονται και σήμερα που οι ρότες των πλοίων δεν ακολουθούν πια τα φυσικά ρεύματα της Μεσογείου όπως γινόταν άλλοτε ακόμα και έως τις αρχές του 20ού αιώναΣτο στενό περιθώριο ενός προλόγου όπως αυτός προτίμησα να μη χρησιμοποιήσω τη γραφίδα του επιστήμονα Άλλωστε το πράττουν παρακάτω αγαπητοί συνάδελφοι με πολλούς από τους οποίους συνεργάζομαι στα Δωδεκάνησα δεκάδες χρόνια τώραΚι εξ άλλου όσα κι αν γράψουμε εμείς οι αρχαιολόγοι η έκθεση έχει την δική της δυναμική τις δικές της πολλαπλές αναγνώσεις ίσως τόσες όσοι και οι επισκέπτες της καθώς ο καθείς θα τη δει με τα δικά του μάτια Γιrsquo αυτό ανοίξτε τα διάπλατα και χαρείτε τη Θα είναι το μεγάλο ευχαριστώ για όλους αυτούς που τη δημιούργησαν Κι εγώ θα ευχαριστήσω με τη σειρά μου για μιαν ακόμη φορά το Υπουργείο Πολιτισμού τους συναδέλφους της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ και 4ης ΕΒΑ Δωδεκανήσου τον Γιώργο Τασούλα και τη Σταυρούλα Οικονόμου

Καθηγητής Νικόλαος Χρ ΣταμπολίδηςΔιευθυντής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

17

ΠρόλογοςΤα νησιά της Δωδεκανήσου ήταν τα τελευταία κομμάτια ελληνικής γης που ενώθηκαν με

την Ελλάδα το 1948 Οι κάτοικοί τους γνώρισαν την πιο μακρόχρονη ξένη κατοχή από το

1309 με τους Ιππότες του Τάγματος του Αγίου Ιωάννου από το 1522 με τους Οθωμανούς

και τέλος από το 1912 με τους Ιταλούς Οι Δωδεκανήσιοι οι οποίοι είχαν μείνει έξω από

το νεοσύστατο ελληνικό κράτος ήταν πάντα περήφανοι για τα laquoιερά κειμήλιαraquo που τούς

ένωναν με την πατρίδα Από τις λαθρανασκαφές και την αρχαιοκαπηλική δραστηριότητα

που άνθησαν κατά τα τελευταία χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας στη Δωδεκάνησο ndash σε

αντίθεση με την ελεύθερη Ελλάδα όπου είχαν ληφθεί σημαντικά νομοθετικά μέτρα για

την προστασία των αρχαιοτήτων ndash δεν ξέφυγαν τα μικρά νησιά Έτσι δεν είναι λίγα τα

αντικείμενα που πήραν εκείνα τα χρόνια τον δρόμο για τα μεγάλα μουσεία της Ευρώπης

και για το Αρχαιολογικό Μουσείο της Κωνσταντινούπολης Χαρακτηριστική είναι η διήγηση

του νισύριου Λάζαρου Κοντοβερού για την εύρεση της ανάγλυφης στήλης του αθλητή το

1897 στη Νίσυρο την απόκρυψή της στον περίβολο της Παναγιάς της Ποταμίτισσας και

την προδοσία του μυστικού που οδήγησε στην φόρτωση του γλυπτού σε τελωνοφυλακίδα

με προορισμό την πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

Η οικονομική ευημερία της Σύμης της Χάλκης και της Μεγίστης στον 19ο αιώνα βασισμένη

στην σπογγαλιεία τη ναυπηγική και τη ναυτιλία φέρνουν τους εύπορους νησιώτες σε

επαφή με την Ευρώπη όπου ανθούν οι κλασικές σπουδές Έτσι αναπτύσσεται μία αστική

τάξη που μορφώνεται και ενδιαφέρεται για τη μελέτη και διάσωση των υλικών καταλοίπων

του παρελθόντος Εμπνευσμένοι εκπαιδευτικοί επιδίδονται στο έργο της περισυλλογής των

αρχαίων που βρίσκονται διάσπαρτα στην ύπαιθρο και της συγκέντρωσής τους στο Σχολείο

Οι μικρές αυτές Συλλογές ήταν και ο αρχικός πυρήνας των μετέπειτα Αρχαιολογικών

Συλλογών και Μουσείων στα μικρά νησιά Στο Καστελλόριζο στα τέλη του 19ου με αρχές

του 20ού αιώνα ο εκπαιδευτικός λόγιος και συγγραφέας Αχιλλέας Διαμαντάρας επιδίδεται

στο έργο της συλλογής και μελέτης των μνημείων και της ιστορίας του νησιού Ένας άλλος

Καστελλοριζιός της διασποράς αυτή τη φορά ο Μιχαήλ Κομνηνός συλλέγει αρχαιότητες

και αντικείμενα του λαϊκού πολιτισμού δωρίζει τη συλλογή του στο κράτος και έτσι

ιδρύεται το 1966 το πρώτο Μουσείο στη Μεγίστη που στεγάζεται στο οθωμανικό τέμενος

Στη Σύμη την ίδια περίοδο εμβληματική φυσιογνωμία είναι ο αρχαιοδίφης Δημοσθένης

Χαβιαράς σημαντική πνευματική προσωπικότητα ο οποίος συγκέντρωσε αρχαιότητες και

δημοσίευσε αρχαιολογικές μελέτες Σημαντικό συλλεκτικό έργο έγινε στο ίδιο νησί κατά τον

19ο αιώνα από το Αναγνωστήριο laquoΗ Αίγληraquo και από τον έμπορο Αλέξανδρο Μιλιοράτη (για

τις Συλλογές στη Σύμη βλ παρακάτω το Εισαγωγικό κείμενο για το νησί)

Η πρώτη laquoνόμιμηraquo ανασκαφική δραστηριότητα που μαρτυρείται στα νησιά είναι η έρευνα

που διενήργησε στο Καστελλόριζο με απαίτηση των κατοίκων του ο αρχαιολόγος Νικόλαος

Κυπαρίσσης σταλμένος από την ελληνική διοίκηση λίγο μετά την πρώτη απελευθέρωση

του νησιού το 1913 Ο Κυπαρίσσης περιηγήθηκε το νησί και ανέσκαψε αρχαίους τάφους

από τους οποίους προέρχεται το χρυσό στεφάνι (βλ Καστελλόριζο αρ κατ 13) και η

ρωμαϊκή σαρκοφάγος που σήμερα βρίσκονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Την στρατιωτική κατάληψη των νησιών από την Ιταλία ακολούθησε η δραστηριοποίηση

των ιταλών αρχαιολόγων στα Δωδεκάνησα Στις 20 Μαΐου του 1912 δηλαδή έναν αιώνα

πριν απεστάλη στη Ρόδο ο Giuseppe Gerola προκειμένου να συντάξει έναν πρώτο κατάλογο

για τα μνημεία των νησιών Ο διάσημος μελετητής των ενετικών μνημείων της Κρήτης

γύρισε μέσα σε 80 μέρες όλη τη Δωδεκάνησο Έτσι το 1913 συντάχθηκε και δημοσιεύθηκε

18

ο πρώτος κατάλογος των μνημείων της Δωδεκανήσου1 ενώ παράλληλα ο Gerola εκπόνησε

μια συνθετική μελέτη για τα μεσαιωνικά μνημεία των νησιών στους δύο πρώτους τόμους

του νεοεκδοθέντος περιοδικού της Ιταλικής Αρχαιολογικής Σχολής2 Οι μόνες συστηματικές

ανασκαφικές έρευνες στα νησιά τα οποία περιλαμβάνονται στην παρούσα έκθεση έγιναν

από τον Giulio Jacopi στη Χάλκη και τη Νίσυρο κατά τα έτη 1931-32

Την ίδια περίοδο ιδρύθηκαν από τους Ιταλούς Αρχαιολογικά Μουσεία στα δύο μεγαλύτερα

νησιά στη Ρόδο και την Κω Το Αρχαιολογικό Μουσείο της Ρόδου εγκαινιάστηκε την 1η

Ιανουαρίου του 1915 και στεγάστηκε στο μεσαιωνικό κτήριο του μεγάλου Νοσοκομείου

των Ιπποτών όπου και λειτουργεί μέχρι σήμερα Μάλιστα πρόσφατα ανακαινίστηκε και

επεκτάθηκε με νέες Συλλογές με χρηματοδότηση από το Γ΄ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης

Για την έκθεση των ευρημάτων από τις εκτεταμένες ανασκαφές στην Κω

κτίστηκε το 1936 νέο κτήριο στο κέντρο της πόλης Η αποκατάσταση του

διατηρητέου κτηρίου και η επανέκθεση των αρχαίων με την προσθήκη

νέων σημαντικών ευρημάτων έχει ενταχθεί στο ΕΣΠΑ και προβλέπεται

να ολοκληρωθεί το 2015

Μετά την ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου στην Ελλάδα το 1948

πρώτη μέριμνα της νεοσύστατης Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου

ndash η οποία ευτύχησε να έχει ως πρώτο Έφορο τον αρχαιολόγο Ιωάννη

Κοντή ndash ήταν η άμεση κήρυξη όλων των διατηρητέων μνημείων

αρχαίων βυζαντινών μεσαιωνικών και νεώτερων στη Ρόδο και στα

υπόλοιπα νησιά με Αποφάσεις της Γενικής Διοίκησης Δωδεκανήσου

Επείγουσα υποχρέωση ήταν και η αποκατάσταση των ζημιών που

είχαν υποστεί τα μνημεία της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου μαζί με

το Αρχαιολογικό της Μουσείο από τους βομβαρδισμούς του πολέμου

ενώ παράλληλα η Εφορεία όφειλε να συντηρήσει τους επισκέψιμους

αρχαιολογικούς χώρους και τα προβεβλημένα μνημεία που είχαν

ανασκαφεί και σε μεγάλο βαθμό αναστηλωθεί από τους Ιταλούς Η

προάσπιση των εκτεταμένων αρχαιολογικών ζωνών προστασίας που

είχαν θεσπιστεί κατά την Ιταλοκρατία αλλά και ο προσανατολισμός

της αρχαιολογικής έρευνας σε συγκεκριμένους τομείς ήταν επίσης

πρώτης προτεραιότητας Η τουριστική άνθηση που σε λίγα χρόνια

γνώρισε η Ρόδος και στη συνέχεια η Κως οδήγησε σε μία πρωτοφανή

οικοδομική δραστηριότητα κυρίως στα αστικά κέντρα των νησιών Έτσι

ξεκίνησε και εντάθηκε η σωστική ανασκαφική έρευνα της πόλης της

Ρόδου από τη δεκαετία του rsquo60 και της πόλης της Κω από την επόμενη

δεκαετία Οι σωστικές ανασκαφές μονοπώλησαν για μεγάλο διάστημα

την δραστηριότητα του πάντα ανεπαρκούς προσωπικού της Εφορείας Αρχαιοτήτων ενώ

τα επιστημονικά αποτελέσματα της συστηματικής αρχαιολογικής έρευνας στην πόλη της

Ρόδου παρουσιάστηκαν στο κοινό με τις δύο μόνιμες εκθέσεις που οργανώθηκαν το 1993

στο Παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου μαζί με ένα διεθνές Συνέδριο για τον εορτασμό των

2400 χρόνων από την ίδρυση της πόλης της Ρόδου Πρόκειται για τις εκθέσεις laquoΑρχαία

Ρόδος 2400 χρόνιαraquo και laquoΗ Ρόδος από τον 4ο αι μΧ μέχρι την κατάληψή της από τους

1 G Gerola ndash GG Porro Elenco degli edifici monumentali LXXI Le tredici Sporadi Minis-tero della Pubblica Istruzione Roma 19132 G Gerola ldquoI monumenti medioevali delle tredici Sporadirdquo ASAtene I (1914) 169-356 και ΙΙ (1916) 1-101

19

Τούρκους (1522)raquo οι οποίες παραμένουν ανοικτές για τους επισκέπτες

Στα μικρά νησιά που μετέχουν στην παρούσα έκθεση στις πρώτες δεκαετίες μετά την

απελευθέρωση η οικοδομική δραστηριότητα ήταν περιορισμένη τα δημόσια έργα

ελάχιστα και ο τουρισμός σχεδόν άγνωστος Η εικόνα των νησιών την περίοδο εκείνη

αποτυπώθηκε ζωντανά στο πρωτοποριακό για την εποχή τρίτομο έργο laquoΔωδεκάνησαraquo της

Αθηνάς Ταρσούλη η οποία επισκέφθηκε τα Δωδεκάνησα τα πρώτα έτη μετά την ένωσή

τους με την Ελλάδα Τα μνημεία των νησιών ήταν ασφαλή χάρις στον πατριωτισμό των

νησιωτών και τις φροντίδες του Έκτακτου Επιμελητή Αρχαιοτήτων που ήταν συνήθως

ο μοναδικός δάσκαλος ή ο καθηγητής που υπηρετούσε στο νησί και είχε επωμισθεί

αμισθί το έργο της προστασίας των αρχαιοτήτων στη Σύμη ο Νικήτας Χαβιαράς γιός

του Δημοσθένη ο Γεώργιος Μοσχόβης και ο Κωνσταντίνος

Φαρμακίδης στην Τήλο ο Απόστολος Λογοθέτης στη Νίσυρο

ο Μάκης Κατσιματίδης και ο Νικήτας Μαστρογιάννης

Χαρακτηριστική είναι η αναφορά του Μ Κατσιματίδη στις 20-

3-1953 (εικ 1) προς τον Έφορο Αρχαιοτήτων Ι Κοντή στην

οποία εκφράζει την αγωνία του για τα αρχαία που βρίσκονται

laquoἐν τῷ ὑπαίθρῳraquo και καταλήγει laquoΠαρακολουθῶ ἄγρυπνος καὶ

δίδω συστάσεις ὅπως μη θίγωσι τά ἐν τοῖς ἀγροῖς διεσκορπισμένα

ἀρχαῖα Ἐπεξηγῶ την ἀξίαν των ὡς καί τάς προβλεπομένας κατά

τῶν παραβατῶν βαρείας ποινάςraquo Η Χάλκη δεν ευτύχησε να έχει

Έκτακτο Επιμελητή παρά την προσπάθεια του τότε Επιμελητή

Γρ Κωνσταντινόπουλου (εικ 2) να αναθέσει αυτό το καθήκον

στον μοναδικό δημόσιο υπάλληλο τον ταχυδρομικό διανομέα ndash

μιας και το νησί δεν διέθετε μόνιμο δημοδιδάσκαλο ndash ο οποίος

όμως αρνήθηκε λόγω φόρτου εργασίας Αυτοί οι Έκτακτοι

Επιμελητές άνθρωποι με παιδεία και ενδιαφέρον φρόντισαν

για την περισυλλογή των διάσπαρτων αρχαιοτήτων και έτσι

οργανώθηκαν οι πρώτες δημόσιες Αρχαιολογικές Συλλογές στα

νησιά

Παράλληλα αποστέλλονται με εντολές μετακίνησης στα νησιά

οι Επιμελητές της Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου οι

οποίοι περιοδεύουν καταγράφουν συστηματικά τα ορατά

μνημεία και τις αρχαιότητες στα laquoΗμερολόγια Περιοδειώνraquo

και διενεργούν τις πρώτες αναγκαίες σωστικές ανασκαφές

Θα αναφέρουμε μόνον τους άξιους αρχαιολόγους Σεραφείμ

Χαριτωνίδη Γεώργιο Δοντά Παύλο Λαζαρίδη Μυρτάλη

Αχειμάστου Γρηγόριο Κωνσταντινόπουλο Ιωάννη Παπαποστόλου Ηώ Ζερβουδάκη

Χρίστο Ντούμα Ηλία Κόλλια Ιωάννη Παπαχριστοδούλου

Στα χρόνια του rsquo60 και του rsquo70 το Υπουργείο Πολιτισμού είχε την πρόνοια να τοποθετήσει

μόνιμους αρχαιοφύλακες στα μικρά νησιά Στο Καστελλόριζο τον Ηλία Διακάκη στη Σύμη

τον Βασίλη Χατζηστρατή και τον Κοκκιμίδη Πατατούκο στην Χάλκη τον Πέτρο Αντώνογλου

στην Τήλο τον Παντελή Γιαννουράκη και στη Νίσυρο τον Γεώργιο Χαρτοφύλη και στη

συνέχεια τον Νικόλαο Χαρίτο Με ελάχιστα μέσα αλλά με περισσή αγάπη και φιλότιμο οι

φύλακες αυτοί μαζί με ντόπιους αρχαιόφιλους (αναφέρω μόνον τον Ντίνο Παπαδέλια στη

Νίσυρο) συνέχισαν το έργο της διάσωσης και περισυλλογής των αρχαίων της υπαίθρου

Από το 1980 ξεκίνησε το πρόγραμμα της οργάνωσης Αρχαιολογικών Μουσείων στα

νησιά με τη συνεργασία των δύο πλέον Εφορειών Αρχαιοτήτων Πρώτο εγκαινιάστηκε το

20

Μουσείο της Μεγίστης στις 13 Σεπτεμβρίου του 1984 επέτειο της απελευθέρωσης του

Καστελλορίζου Ακολούθησαν τα Μουσεία της Σύμης της Λέρου της Αστυπάλαιας και

πιο πρόσφατα της Κάσου ενώ τα Μουσεία της Καρπάθου της Καλύμνου και της Νισύρου

οργανώθηκαν την πενταετία 2003-2008 με τη χρηματοδότηση του Περιφερειακού

Επιχειρησιακού Προγράμματος Νοτίου Αιγαίου Όλα σχεδόν τα Μουσεία στεγάζονται

σε οικήματα που έχουν παραχωρηθεί στο Υπουργείο Πολιτισμού από δημόσιους φορείς

ιδρύματα ή ιδιώτες και έχουν χαρακτήρα διαχρονικό καλύπτουν δηλαδή την πορεία

της ανθρώπινης παρουσίας στα νησιά από την προϊστορική μέχρι και τη μεταβυζαντινή

περίοδο πολλές φορές μάλιστα μέχρι τον 20ο αιώνα Τον βασικό πυρήνα των εκθεμάτων

αποτέλεσαν τα αντικείμενα των παλαιών Συλλογών εμπλουτισμένα με ανασκαφικά

ευρήματα που φυλάσσονταν προσωρινά στη Ρόδο και επέστρεψαν στη γενέθλια γη Οι

σωστικές ανασκαφές που διενεργήθηκαν τις δύο τελευταίες δεκαετίες στα μικρά νησιά ndash

τα οποία αναπτύσσονται τουριστικά απαιτούν τις αναγκαίες κοινωφελείς και τουριστικές

υποδομές διεκδικούν χρηματοδοτικά προγράμματα και γεμίζουν με παραθεριστικές

κατοικίες ndash πλούτισαν με νέα ευρήματα τα Μουσεία Εξ άλλου οι πρόσφατες κηρύξεις

αρχαιολογικών χώρων και ζωνών προστασίας σε όλα τα νησιά επέβαλαν και νομοθετικά

τον αρχαιολογικό έλεγχο Η δημιουργία των νέων Μουσείων αποτέλεσε πρόκληση για

πολλούς κατοίκους οι οποίοι και παρέδωσαν αρχαία που πεισματικά φύλαγαν στο σπίτι

τους μέχρι το άνοιγμά τους

Σήμερα μόνον η Τήλος και η Χάλκη δεν διαθέτουν Αρχαιολογικό Μουσείο Υπάρχουν όμως

προγράμματα μελέτες σημαντικά ευρήματα που φιλοξενούνται στην παρούσα Έκθεση

αλλά κυρίως πάθος από τους αρχαιολόγους των Εφορειών οι οποίοι διευρύνουν μέρα με

τη μέρα τις δραστηριότητες και το έργο της προστασίας των αρχαιοτήτων σε κάθε μικρό

νησί σε όλους τους άνυδρους βράχους στα σταθερά αυτά ndash κάποτε ζωντανά ndash πατήματα

για την επικοινωνία ανάμεσα στις νησιωτικές κοινωνίες του Αιγαίου και την απέναντι

μεγάλη στεριά

Η ευφυής ιδέα της παρούσας Έκθεσης οφείλεται στον αγαπητό συνάδελφο και φίλο

Καθηγητή Νικόλαο Σταμπολίδη Διευθυντή του Μουσείου Κυκλαδικής και Αρχαίας

Ελληνικής Τέχνης ενώ η υλοποίησή της έγινε δυνατή χάρις στην αμέριστη στήριξη και

τις φροντίδες της Προέδρου του Μουσείου κυρίας Σάντρας Μαρινοπούλου Η Έκθεση

και ο ανά χείρας Κατάλογος πολλά οφείλουν στη συστηματική δουλειά του επιμελητή

του Μουσείου και καλού συνεργάτη αρχαιολόγου Γιώργου Τασούλα Η συντήρηση όλων

των αντικειμένων που εκτίθενται έγινε από τους συντηρητές της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ Μιχάλη

Κώστα Δημήτρη Κουγιό και Νεκταρία Δασακλή ενώ οι περισσότερες φωτογραφίες των

αρχαιοτήτων του Καταλόγου από τον φωτογράφο μας Γιώργο Κασιώτη Οι αρχαιολόγοι των

Εφορειών Αρχαιοτήτων της Δωδεκανήσου υπεύθυνοι για τα νησιά που περιλαμβάνονται

στην Έκθεση παράλληλα με τα υπόλοιπα υπηρεσιακά τους καθήκοντα έφεραν το κύριο

βάρος της επιλογής και μελέτης των αντικειμένων ndash τα περισσότερα από τα οποία ήταν

αδημοσίευτα ndash για τη συγγραφή των λημμάτων του Καταλόγου

Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να έρχονται στο κέντρο της Ελλάδας ταπεινά και πολύτιμα

τέχνεργα μάρτυρες της μακράς ανθρώπινης δραστηριότητας και της διόλου laquoάγονηςraquo

πολιτιστικής διαδρομής που διήνυσαν τα μικρά ακριτικά νησιά του Αρχιπελάγους τα

οποία μεγαλώνουν τα σύνορα της πατρίδας και επιμένουν να ζουν και να παράγουν ακόμα

και με τους λιγοστούς μόνιμους κατοίκους τους

Δρ Μελίνα Φιλήμονος-ΤσοποτούΔιευθύντρια της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ

21

22

Χάλκη

Τήλος

Σύμη

Αλιμνιά

Πυργούσα

Γυαλί

Νίσυρος

Ρόδος

23

Ρω

Στρογγύλη

Καστελλόριζο

24

25

26

Η Μεγίστη ndash ή Καστελλόριζο από το όνομα του μεσαιωνικού οικισμού ndash είναι

η μεγαλύτερη από ένα σύνολο περίπου τριάντα νησίδων βραχονησίδων και σκοπέλων

που αποτελούν το πολύνησο του Καστελλορίζου (εικ 1) Η οικονομία και η σημασία της

συνδέεται άμεσα με αυτά όπως και με την απέναντι λυκιακή ακτή

Η Μεγίστη βρίσκεται 131 χλμ (71 ναυτικά μίλια) ανατολικά της Ρόδου και 25 χλμ από

την απέναντι ακτή Έχει εμβαδόν 888 τχλμ και σχήμα περίπου τριγωνικό με τη μεγάλη

χερσόνησο της Μούντας στη βόρεια

πλευρά που καταλήγει στο ακρωτήριο

του Αγίου Στεφάνου Η ακτογραμμή είναι

παντού απόκρημνη με εξαίρεση τον βαθύ

κόλπο στη ΒΑ πλευρά του νησιού που

σχηματίζει διπλό λιμάνι Το νησί είναι

ορεινό και βραχώδες Οι ψηλότερες κορυφές

Βίγλα (268 μ) Παλαιόκαστρο (244 μ) και

Δίσκος (215 μ) βρίσκονται στο βόρειο

τμήμα Το κεντρικό ανατολικό και νότιο

χαρακτηρίζονται από μικρά οροπέδια με

μικρές καλλιεργήσιμες εκτάσεις Το νησί

αν και άνυδρο κατοικήθηκε πιθανώς από

την Ύστερη Εποχή του Χαλκού εξαιτίας

της θέσης του και του εξαιρετικού διπλού

λιμένα στη ΒΑ ακτή του Ο Κάβος το

ακρωτήριο ανάμεσα στα δύο λιμάνια του

κόλπου όπου το σωζόμενο Κάστρο υπήρξε

διαχρονικά το κεντρικό σημείο της δραστηριότητας Μετά το λιμάνι η σημαντικότερη θέση

είναι το Παλαιόκαστρο το οποίο παρουσιάζει αλλεπάλληλες φάσεις κατοίκησης Άλλες

θέσεις εντοπίζονται κυρίως σε καλλιεργήσιμες περιοχές και οι περισσότερες είναι μικρές

οχυρωμένες αγροικίες με ελαιοπιεστήρια και ληνούς

Εικ 1 Μερική άποψη του Καστελλορίζου των βραχονησίδων και της λυκιακής ακτής (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

ΚαστελλόριζοΣτρογγύλη

Ρω

27

Το ενδιαφέρον των ερευνητών για τη Μεγίστη αρχίζει τον 18ο και εντείνεται τον 19ο αιώνα

Την περίοδο αυτή ευρωπαίοι περιηγητές περιδιαβαίνουν το νησί αναζητώντας αρχαία κι

επιγραφές1 Παράλληλα είναι σαφές ότι κατά τον 19ο αιώνα στο νησί γινόταν διακίνηση

αρχαιοτήτων2 Θα πρέπει να επιδεικνύεται ιδιαίτερη προσοχή όσον αφορά στην ερμηνεία

της προέλευσης όσων ευρημάτων δεν προέρχονται από ανασκαφές Κάποιες από τις

επιγραφές και τα άλλα ευρήματα που κατεγράφησαν κατά καιρούς στο νησί αναφέρεται

ότι είχαν μεταφερθεί εκεί από την απέναντι μικρασιατική ακτή3 Το νησί δεν έχει μελετηθεί

συστηματικά από αρχαιολογική άποψη Η έρευνα περιορίζεται σε επιφανειακές έρευνες4

και σε κάποιες πρόσφατες σωστικές ανασκαφές5

Το όνομα Μεγίστη ή Μεγίστα ndash που συναντάται σε όλες τις αρχαίες πηγές από τον Ψευδο-

Σκύλακα στα μέσα του 4ου αι πΧ μέχρι τον 12ο αι μΧ6 ndash αναφέρεται στο σχετικό μέγεθος της

νήσου μεταξύ των μικρότερων νησίδων και βραχονησίδων στο νησιωτικό της σύμπλεγμα7

Το όνομα του νησιού κατά την αρχαιότητα επιβεβαιώνεται αφrsquo ενός από τις επιγραφικές

αναφορές στον Απόλλωνα Μεγιστέα και αφrsquo ετέρου από την επιβίωσή του με τη μορφή

Mayas στην αραβική και Meis στην τουρκική που αποτελούν παραφθορά του ονόματος

Μεγίστη

Το όνομα Καστελλόριζο το οποίο υιοθετήθηκε μετά τον 12ο αιώνα και χρησιμοποιείται

πλέον παράλληλα με το αρχαίο όνομα Μεγίστη αποδίδεται είτε στο κόκκινο χρώμα του

βράχου από τον οποίο κατασκευάστηκε το Κάστρο στον Κάβο (castello rosso) είτε από τον

οικισμό που αναπτύχθηκε στη ρίζα του καστέλου αυτού8

απΟ τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΛιΘΟΥ Και τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΧαΛΚΟΥΕλάχιστα είναι τα στοιχεία που μαρτυρούν την κατοίκηση στα προϊστορικά χρόνια

Προϊστορική θέση εντοπίζεται πιθανώς στην περιοχή του σημερινού κοιμητηρίου στη

μικρή χερσόνησο που κλείνει από ανατολικά το λιμάνι του Μανδρακιού9

Ωστόσο η επίκαιρη θέση του νησιού στο θαλάσσιο δρόμο που ακολουθούσαν τα

εμπορικά πλοία της Εποχής του Χαλκού επιβεβαιώνεται από τα ερευνηθέντα ναυάγια

1 Βλ Savary 1788 Leake 1824 Fellows 1841 Ross 1846 Flandin 1871 Cockerell 1903 Αναφέρονται επίσης αλλεπάλληλες laquoεπιδρομέςraquo αρχαιοκαπήλων οι οποίοι αποβίβαζαν πληρώματα και άδειαζαν μεμονωμένους τάφους βλ Κυπαρίσσης 1915 642 Ο Fellows (1841 188-189) περιγράφει το Καστελλόριζο του 1840 ως σφύζουσα εμπορική μητρόπολη στην οποία μπορούσε κανείς να προμηθευτεί νομίσματα και κάθε είδους laquoθησαυρούςraquo που έβρισκαν οι χωρικοί στην απέναντι ακτή Ο ίδιος αγόρασε νομίσματα που προέρχονταν από την κοιλάδα της Ξάνθου3 Βλ Διαμαντάρας 1894 331-333 αρ 33 Διαμαντάρας 1899 335-336 Αντίστοιχα οι μονολιθικοί κίονες στον ναό του αγίου Κωνσταντίνου έχουν μεταφερθεί από τα Πάταρα βλ Διαμαντάρας χχέ 84 Οι R Hope Simpson και JF Lazenby πραγματοποίησαν το 1967 περιορισμένη έρευνα σε ήδη γνωστές θέσεις (Hope Simpson ndash Lazenby 1970) Πολύτιμη στη μελέτη της αρχαίας Μεγίστης είναι η συμβολή του Ν Ashton o oποίος πραγματοποίησε εκτεταμένη επιφανειακή έρευνα στο νησί το 1993 και το 1994 και συγκέντρωσε πολλά από τα στοιχεία που αναφέρονται εδώ βλ Ashton 19955 Το 1999 ολόκληρο το νησί μαζί με τη νησίδα Ρω θεσμοθετήθηκαν ως αρχαιολογικός χώρος Έκτοτε παρακολουθούνται οι εργασίες εκσκαφής και σε ορισμένες περιπτώσεις διενεργούνται δοκιμαστικές τομές πριν την έγκριση οικοδόμησης6 Το συμπέρασμα ότι ένα από τα ονόματα της Μεγίστης στην αρχαιότητα ήταν Κισθήνη οφείλεται σε παρερμηνεία του εδαφίου στο Στράβωνα (ΧΙV 3 7) laquoμεταξὺ δrsquo ἐν τῷ λεχθέντι παράπλῳ νησία πολλὰ καὶ λιμένες ὧν καὶ Μεγίστη νῆσος καὶ πόλις ὁμώνυμος Κισθήνηraquo βλ Θωμόπουλος 19707 laquoμεγάλη νῆσος ἡ τῶν Λυκίαςraquo σύμφωνα με τον Στέφανο Βυζάντιο Ο πρώτος που συνδέει ετυμολογικά το όνομα του νησιού με τον μυθικό ιδρυτή Μεγιστέα είναι ο Αλέξανδρος Πολυΐστωρ τον 1ου αι πΧ τον οποίο αναπαράγει ο Στέφανος Βυζάντιος Περὶ πόλεων τον 6ο αι μΧ Βλ επίσης RE XV1 λ Megiste 3318 Pappas 1994 46-47 Hederer 1924 329 Οι Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 αναφέρουν δύο προϊστορικά όστρακα στην περιοχή του κοιμητηρίου

28

του Ulu Βurun ndash 9 χλμ ΝΑ του Kas της αρχαίας Αντιφέλλου απέναντι από τη Μεγίστη

το οποίο χρονολογείται στο τέλος του 14ου αι πΧ ndash και της Χελιδονίας Άκρας 65 χλμ

ανατολικότερα που χρονολογείται στον 12ο αι πΧ Παρά την έλλειψη στοιχείων δεν θα

πρέπει να αποκλειστεί το ενδεχόμενο ότι η Μεγίστη χρησιμοποιήθηκε ως σταθμός στον

δρόμο ναυτικών και εμπόρων από και προς τα λιμάνια της Ανατολής και αποίκων προς

την Κύπρο την Κιλικία και τη Συροπαλαιστινιακή ακτή κατά τις μετακινήσεις του 12ου και

11ου αι πΧ

απΟ τή γΕωμΕτριΚή πΕριΟδΟ Εωσ τήν ΥστΕρή αρΧαιΟτήταΛιγοστές παραμένουν οι ενδείξεις σχετικά με την κατοίκηση κατά τη Γεωμετρική και

την Αρχαϊκή περίοδο στο νησί θραύσματα κεραμικής της Γεωμετρικής περιόδου που

συλλέχθηκαν στο εσωτερικό της ακρόπολης του Παλαιοκάστρου μαρτυρούν ότι υπήρχε

κατοίκηση στη στρατηγική αυτή θέση Ενδεχομένως η στενή σχέση της Μεγίστης με τη

Ρόδο χρονολογείται από την εποχή του αποικισμού Η ίδρυση της Φασήλιδος αποικίας

της Ρόδου στη λυκιακή ακτή χρονολογείται στον 7ο αι πΧ ενώ στο Χρονικό της Λίνδου

αναφέρεται νικηφόρος εκστρατεία του Κλεόβουλου τυράννου της Λίνδου εναντίον της

Λυκίας που πρέπει να τοποθετηθεί στον 6ο αι πΧ Τα ονόματα ορισμένων πόλεων της

Λυκίας όπως η Ροδία και η Ροδιάπολης αποτελούν πιθανώς ενδείξεις ενός ευρύτερου

αποικισμού της ΝΑ Λυκίας από τις δωρικές πόλεις της Ρόδου ο οποίος ωστόσο δεν είχε

μόνιμο αποτέλεσμα πέραν της κτήσης της Μεγίστης εφόσον οι πόλεις αυτές αναφέρονται

αργότερα ως μέλη της Λυκιακής Συμμαχίας10

Το 411 πΧ η Ρόδος αποστάτησε από την Αθηναϊκή συμμαχία και το 4087 πΧ ίδρυσε ndash με

τον συνοικισμό των τριών πόλεων ndash τη νέα πόλη της Ρόδου που σύντομα αναπτύχθηκε

σε σημαντική ναυτική και εμπορική δύναμη Δεν μπόρεσε ωστόσο να αποφύγει την

κυριαρχία της δυναστείας των Εκατομνιδών σατραπών της Αλικαρνασσού (356 - 332

πΧ)11 ούτε τη συμμετοχή της στις δυνάμεις του Δαρείου του Γ΄ (340 - 335 πΧ) Κατά την

περίοδο 332 - 323 πΧ στην περιοχή κυριάρχησαν οι δυνάμεις των Μακεδόνων12 ενώ μετά

τον θάνατο του Αλεξάνδρου ξεκίνησαν οι διαμάχες μεταξύ των βασιλείων των Διαδόχων

για τη στρατιωτική και οικονομική κυριαρχία στην ανατολική Μεσόγειο

Η Ρόδος απέκρουσε την πολιορκία του Δημητρίου (305 - 304 πΧ) ενίσχυσε το ναυτικό της

πολεμικό και εμπορικό και εξελίχθηκε στη διάρκεια του 3ου και τις αρχές του 2ου αι πΧ σε

κατrsquo εξοχήν κέντρο του διαμετακομιστικού εμπορίου στην ανατολική Μεσόγειο Το ροδιακό

κράτος σταδιακά περιέλαβε πολλά από τα νησιά της Δωδεκανήσου Αυτά προστέθηκαν

στις σημαντικές εκτάσεις που ήδη προ του συνοικισμού κατείχαν οι ροδιακές πόλεις στην

απέναντι ακτή της Μικράς Ασίας τη λεγόμενη laquoενσωματωμένηraquo ροδιακή Περαία η οποία

περιελάμβανε τμήμα της Καρίας και ορισμένες παραθαλάσσιες θέσεις της Λυκίας καθώς

και τη νήσο Μεγίστη

Θεωρείται βέβαιο ότι η Μεγίστη ενσωματώθηκε στο Ροδιακό κράτος πριν τα μέσα του 4ου

αι πΧ και παρέμεινε σε αυτό τουλάχιστον μέχρι τον 1ο αι μΧ13 αυτό μαρτυρεί η αναφορά

του Ψευδοσκύλακος 99 (GGM I 73hellip κατὰ ταῦτα νῆσός ἐστι Ῥοδίωνhellip ) που χρονολογείται στα

10 Bresson 1999 102 Blinkenberg 1941 αρ 2 170 XXIII11 Οι Εκατομνίδες προχώρησαν στην κατασκευή ενός εκτεταμένου δικτύου οχυρώσεων στις υπό τον έλεγχό τους περιοχές Σχετικά βλ Εισαγωγικό κείμενο Νισύρου στον παρόντα τόμο12 Σχετικά με το ροδιακό κράτος κατά την εποχή του Μ Αλεξάνδρου βλ Hauben 1977 και Berthold 1984 33-3713 Fraser ndash Bean 1954 57 Berthold 1984 41

29

μέσα του 4ου αι πΧ14 αλλά και του Στράβωνος (XIV 3 7)

Η διοίκηση της laquoενσωματωμένηςraquo ροδιακής Περαίας δεν διέφερε από αυτή της Ρόδου15

Αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα του ροδιακού κράτους και συμμετείχε στο σύστημα

των δήμων Η Μεγίστη όπως και περιοχή των Δαιδάλων προκεχωρημένες κτήσεις του

ροδιακού κράτους δεν αποτελούσαν αυτοτελείς δήμους αλλά μάλλον ανήκαν σε κάποιον

άγνωστο δήμο της Ρόδου Αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι στις επιγραφές της

Μεγίστης το όνομα των Ροδίων αξιωματούχων συνοδεύεται μερικές φορές από το

δημοτικό τους αλλά ποτέ από το εθνικό Ῥόδιος πρακτική που συναντάται στις περιοχές

της laquoενσωματωμένηςraquo Περαίας Ωστόσο το δημοτικό Μεγιστεύς εμφανίζεται μόνον ως

επίθετο του Απόλλωνα και πιθανώς του Διός16

Νομίσματα του 4ου αι πΧ τα οποία φέρουν στον εμπροσθότυπο την κεφαλή του Ηλίου και

στον οπισθότυπο το ροδιακό ρόδο με τα γράμματα ΜΕ έχουν αποδοθεί στη Μεγίστη (αρ

κατ 11 - 12) η ερμηνεία αυτή ωστόσο αποτέλεσε θέμα διαφωνίας μεταξύ ειδικών και

αμφισβητείται17

Την στρατιωτική εξουσία στην ενσωματωμένη και υποτελή ροδιακή Περαία ασκούσε ένας

από τους δέκα στραταγοὺς ο στραταγός ἐπὶ τό πέραν με υφιστάμενους τουλάχιστον τρεις

ἁγεμόνας ndash συγκεκριμένα αναφέρονται ἁγεμὼν ἐπὶ Kαρίας ἁγεμὼν ἐπὶ Λυκίας και ἁγεμὼν ἐπὶ

Kαύνου Υφιστάμενοι των ἁγεμόνων ήταν οι ἐπιστάται Ρόδιοι επικεφαλής μισθοφορικών

φρουρών διορισμένοι με ετήσια θητεία σε σημεία στρατηγικής σημασίας για το ροδιακό

κράτος

H Μεγίστη ήταν ένα από τα σημεία αυτά όπως επιβεβαιώνουν οι επιγραφικές

μαρτυρίες τέσσερις αναθηματικές επιγραφές επιστατών έχουν βρεθεί στην ακρόπολη του

Παλαιοκάστρου και μία βρίσκεται χαραγμένη στο βράχο κάτω από το Κάστρο τον αρχαίο

πύργο του λιμένα18 Χρονολογούνται στο 2ο αι πΧ19

Η εξαιρετική σημασία της Μεγίστης για το ροδιακό κράτος κατά τον 2ο αι πΧ διαφαίνεται

στην ενεπίγραφη βάση αναθηματικού αγάλματος που βρέθηκε στις Κεδρεές της Καρίας

και αναφέρεται στον Τεισία Θευδάμου hellip καὶ ἁγεμόνα γενόμενον ἐμ Mεγίστᾳ κατὰ πόλεμονhellip20

Η βάση φέρει την υπογραφή του γλύπτη Πυθόκριτου ο οποίος εργάστηκε στη Ρόδο γύρω

στο 170 πX Φαίνεται ότι στην προκειμένη περίπτωση ο διορισμός του συγκεκριμένου

αξιωματούχου ως ἁγεμόνα ἐμ Mεγίστᾳ αποτελούσε έκτακτο αξίωμα που υπαγορευόταν

από την κρισιμότητα των γεγονότων του Γ΄ Συριακού πολέμου (190 πΧ) όταν η Μεγίστη

διεδραμάτισε κύριο ρόλο21 στις επιχειρήσεις κατά του Αντιόχου Γ΄ Σχετική με τα γεγονότα

του πολέμου αυτού είναι η εκτενέστερη σωζόμενη αναφορά της Μεγίστης στην αρχαία

14 Και οπωσδήποτε πριν το 330 πΧ βλ Bresson 104 σημ 5115 Για τη διοίκηση του ροδιακού κράτους βλ Fraser ndash Bean 1954 79-94 Berthold 1984 38 κεξ van Gelder 190016 SGDI 4331 και 433317 Βλ Head 1897 xcviii-xcix Ο Cahn (1942 92-94) επισημαίνει ότι τα νομίσματα είναι βαρύτερα από το καθιερωμένο ροδιακό σύστημα και είναι απίθανο να αποτελούν βραχύβια ροδιακή κοπή Υποστηρίζει ότι πρόκειται πιθανώς για κοπή επιμέρους ροδιακού δήμου Οι Fraser ndash Bean (1954 97 σημ 4 98) θεωρούν ότι εάν πρόκειται για ροδιακή κοπή αυτή θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως ένδειξη είτε της αυτονομίας του νησιού είτε της ενσωμάτωσής του στο ροδιακό κράτος επισημαίνουν δε ότι τα γράμματα ΜΕ πιθανώς δεν αντιπροσωπεύουν τοπωνύμιο αλλά ονόματα αξιωματούχων Ο RHJ Ashton (1990 1-3) πρότεινε ότι πρόκειται για κοπή του Ροδίου στην καταγωγή στρατηγού Μέμνωνος ο οποίος πολέμησε εναντίον του Αλέξανδρου και όχι για νομίσματα της Μεγίστης Συνοπτικά βλ Στεφανάκη 2010 417-419 18 Βλ αναλυτικότερα παρακάτω σχετικά με το Κάστρο και την ακρόπολη Παλαιοκάστρου19 Fraser ndash Bean 1954 8720 SEG IV 178 Fraser ndash Bean 1954 8521 Σχετικά με τα γεγονότα του Συριακού πολέμου βλ Berthold 1984

30

γραμματεία ο Τίτος Λίβιος (Ab Urbe Condita 37225 372412 37452) αναφέρει την

Μεγίστη τρεις φορές σε σχέση με τις πολεμικές επιχειρήσεις του 190 πX Στο κείμενο

εξαίρεται η στρατηγική θέση της Μεγίστης καθώς και η σημασία του λιμανιού της για

το ροδιακό κράτος ως ναυστάθμου του ροδιακού στόλου Τα παραπάνω αποσπάσματα

μαρτυρούν ότι η Μεγίστη έπαιξε σημαντικό στρατηγικό ρόλο κυρίως μάλιστα εφrsquo όσον η

υπόλοιπη Λυκία με την εξαίρεση της Φασήλιδος ήταν εχθρικά διακείμενη προς τη Ρόδο

Η συνθήκη της Απάμειας (188 πΧ) που επιβλήθηκε στη συνέχεια από τη Ρωμαϊκή σύγκλητο

επί των Ελλήνων της Μικράς Ασίας ήταν εξαιρετικά ευνοϊκή για τους Ροδίους Την αμέσως

επόμενη περίοδο έως τη συμμαχία με τη Ρώμη - ουσιαστικά την υποταγή σε αυτή - το

164 πΧ το ροδιακό κράτος επεκτάθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της Καρίας και της Λυκίας

Οι περιοχές αυτές αποτέλεσαν τη λεγόμενη laquoυποτελή Περαίαraquo Η Λυκία αντιστάθηκε στη

ροδιακή κατοχή και ακολούθησε σειρά πολεμικών συγκρούσεων οι λεγόμενοι Λυκιακοί

πόλεμοι22 Κατά την περίοδο αυτή (188 - 167 πΧ) η Μεγίστη εξακολούθησε να λειτουργεί

ως βάση για τις ναυτικές επιχειρήσεις του ροδιακού στόλου

Η μόνιμη ροδιακή παρουσία στη Μεγίστη ερμηνεύει την επιρροή της Ρόδου στην κεντρική

Λυκία κατά την ελληνιστική περίοδο η οποία μαρτυρείται επιγραφικά23 Αντίστοιχη

λυκιακή παρουσία ή επιρροή στη Μεγίστη δεν σημειώνεται κρίνοντας από την έλλειψη

μνημείων στο νησί Ακόμη και κατά την περίοδο αναβίωσης της λυκιακής συμμαχίας κατά

τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο24 η Μεγίστη φαίνεται ότι παρέμεινε ανεπηρέαστη

από τη λυκιακή επιρροή παρά την εγγύτητά της στη λυκιακή ακτή

Αναπόφευκτα η πολιτική ισχύς της Ρόδου μειωνόταν όσο αυξανόταν η επιρροή της Ρώμης

Έπειτα από την υπογραφή συνθήκης με τη Ρώμη το 164 πΧ παρότι τυπικά αυτόνομη η

Ρόδος ακολουθεί τις επιταγές του ρωμαϊκού κράτους Η ίδρυση στη Δήλο αφορολόγητου

εμπορείου ρωμαϊκών συμφερόντων συνετέλεσε στην οικονομική συρρίκνωση της Ρόδου

Στον ύστερο 1ο αι πΧ ο Αντώνιος και ο Αύγουστος απέδωσαν ξανά κάποιες από τις

νησιωτικές της κτήσεις ενώ ο Αύγουστος επιβεβαίωσε τον παλαιότερο τίτλο της ως

laquoελεύθερης και συμμάχου πόλεωςraquo

Τον 1ο αι μΧ ο Στράβων (ΧΙV 3 7) αναφέρει και πάλι τη Μεγίστη ως ροδιακή κτήση Εκτός

από τον Στράβωνα δύο ακόμη πηγές του 1ου και 2ου αι μΧ αναφέρονται στη Μεγίστη ο

Πτολεμαίος (V III) και o Πλίνιος (Φυσική Ιστορία V 35131) ο οποίος μάλιστα αναφέρει ότι

η πόλις της Μεγίστης έχει εκλείψει (hellip Megista cuius civitas interdiit) Σύμφωνα ωστόσο

με τις αρχαιολογικές ενδείξεις το νησί κατοικείτο κατά τον 1ο αι μΧ οπότε η δήλωση του

Πλίνιου πιθανώς σημαίνει είτε ότι ο πληθυσμός του συρρικνώθηκε είτε ότι η στρατηγική

σημασία του μειώθηκε είτε ότι ήταν πλέον υποτελές

Υπό τον αυτοκράτορα Βεσπασιανό (67 - 69 μΧ) η Ρόδος ενσωματώθηκε επίσημα στο

Ρωμαϊκό κράτος ενώ από τον Διοκλητιανό (284 - 305 μΧ) ορίστηκε ως πρωτεύουσα της

Επαρχίας των Νήσων η οποία υπαγόταν στη Διοίκηση της Ασίας

Στην αυτοκρατορική περίοδο η Μεγίστη εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ως ναύσταθμος

όπως μαρτυρούν οι επισκευές στα τείχη της ακρόπολης και επιφανειακά ευρήματα στο

νησί αλλά κυρίως οι λιμενικές εγκαταστάσεις Στη ρωμαϊκή περίοδο χρονολογούνται

22 Bresson 1999 106-111 Πολύβιος 254423 Σχετικά με τα επιγραφικά στοιχεία που μαρτυρούν τη ροδιακή επιρροή στη Λυκία την υιοθέτηση ροδιακών πρακτικών τις αναθηματικές επιγραφές που τιμούν Ροδίους την λατρεία του Διός Ατταβυρίου και του Ηλίου βλ Zimmermann 1992 81 156-158 Zimmermann 1993 119-121 Bresson 1999104-10624 Βλ Τίτος Λίβιος 41258 42148 44151 Επίσης βλ Πολύβιος 30512 30314-5 3141-3

31

πιθανώς οι βυθισμένοι μόλοι στη γλώσσα που χωρίζει τα δυο λιμάνια και γύρω από το

απέναντι νησάκι Ψωραδιά καθώς και κεραμική από ναυάγια στις θέσεις αυτές25 Το λιμάνι

της Μεγίστης λειτουργούσε ακόμη ως εμπορικός λιμένας αλλά και ως ναύσταθμος του

ρωμαϊκού στόλου μάλλον όμως ως βοηθητικός του ναυστάθμου στα Πάταρα της Λυκίας

Οπωσδήποτε η σημασία του νησιού δεν ήταν πλέον εξέχουσα σε μια Μεσόγειο που

αποτελούσε laquoρωμαϊκή λίμνηraquo

Η ιστορία του νησιού αντικατοπτρίζει τη σημαντική γεωγραφική του θέση και την οικονομική

και στρατηγική σημασία ολόκληρης της περιοχής Την εξέχουσα θέση του ως σημαντικής

κτήσης της Ρόδου ακολούθησαν αιώνες αφάνειας κατά τους οποίους σχεδόν εξαφανίστηκε

από τις πηγές Υπάρχουν μεγάλες περίοδοι που χαρακτηρίζονται από την πλήρη απουσία

μνημείων και στοιχείων Τα μέχρι τώρα στοιχεία δείχνουν ότι το νησί ήκμασε ως ναυτική

βάση κυρίως σε περιόδους ανάγκης οργανωμένου ελέγχου των θαλάσσιων περασμάτων

από μια κεντρική αρχή

τα αρΧαια μνήμΕιαΟ λιμένας και το ΚάστροΟ κόλπος δυτικά του Κάβου ndash πεταλόσχημος βαθύς και καλά προστατευμένος από τον

καιρό ndash ήταν ο κυρίως λιμένας ενώ ο ανατολικός στο Μανδράκι μικρότερος και ρηχός26

λειτουργούσε πιθανώς ως ναυπηγοεπισκευαστικός χώρος στην αρχαιότητα όπως και κατά

τον 19ο αιώνα Ο κύριος ωστόσο ρόλος του διπλού λιμένα της Μεγίστης ήταν η τροφοδοσία

των πολεμικών και εμπορικών πλοίων ενώ πιθανώς συμμετείχε στο περιφερειακό

εμπόριο

Το λιμάνι της Μεγίστης προστατευόταν ήδη κατά την αρχαιότητα από αρχαίο οχυρό στη

θέση του ιπποτικού Κάστρου (εικ 2 3) Η πυραμιδική βάση του σωζόμενου πύργου (εικ 3) χρονολογείται στον β΄ μισό του 4ου αι πΧ27 όπως μαρτυρεί η λαξευμένη ταινία στις

δύο όψεις της επικλινούς ακμής των γωνιόλιθων ο λεγόμενος γωνιαίος οδηγός Προφανώς

η ασυνήθιστη για τον χώρο κατασκευή έγινε προκειμένου να δοθεί πρόσθετο ύψος στον

ορθογώνιο πύργο ο οποίος δέσποζε στα δύο λιμάνια και ήλεγχε τη θαλάσσια περιοχή του

διαύλου με τις διάσπαρτες νησίδες

Στο βράχο όπου εδράζεται ο πύργος του Κάστρου βρίσκεται εγχάρακτη η αναθηματική

επιγραφή του Ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλή Νικαγόρα στον Ερμή Προπύλαιο (εικ 4) που χρονολογείται τον 2ο αι πΧ Σωσικλῆς Nικαγόρα Ἂμιος ἐπιστατήσας ἒν τε Kαστάβῳ

καὶ ἐπὶ τοῦ πύργου τοῦ ἐν Mε γίστᾳ Ἑρμᾷ Προπυ λαίῳ χαριστήριον28 Η αναθηματική επιγραφή

του laquoεπιστατήσαντοςraquo Σωσικλέους είναι οπωσδήποτε μεταγενέστερη της κατασκευής του

πύργου και συνοδεύεται από εντορμίες για τη στερέωση αναθήματος πιθανώς ερμαϊκής

στήλης

Ολόκληρη η βόρεια πλευρά του πύργου έχει καταρρεύσει μαζί με τον βράχο έδρασης

πιθανώς εξ αιτίας σεισμού ή έπειτα από κάποιον από τους πολυάριθμους βομβαρδισμούς

που έχει υποστεί το μνημείο σε νεότερες περιόδους Ο βόρειος τοίχος του πύργου κτισμένος

σύρριζα στο φρύδι του βράχου είναι κατακόρυφος και εμφανώς μεταγενέστερος

25 Βλ Pirazzoli 198726 Κατά την αρχαιότητα η στάθμη της θάλασσας βρισκόταν αρκετά χαμηλότερα βλ Pirazzoli 198727 Η κατασκευή βρίσκει παράλληλα στην περιοχή της Αργολίδας Πυραμιδική βάση ορθογώνιου πύργου επάνω σε ορθογώνια κρηπίδα βρίσκεται στο Κεφαλάρι Ελληνικού στο Άργος (Πίκουλας 1996-97 Lord 1938 Scranton 1938) Βάσει των ευρημάτων χρονολογείται στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ και λειτουργούσε ως φυλακείο για τον έλεγχο του άξονα Άργους-Κεγχρεών Βλ Πίκουλας 199528 SGDI 4332

Εικ 2 Ο Κάβος το Κάστρο και ο laquoΛυκιακός τάφοςraquo (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

Εικ 3 Το Κάστρο η πυραμιδική βάση του πύργου από ΝΑ (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

Εικ 4 Η αναθηματική επιγραφή του ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλέους (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

32

το παλαιόκαστροΑποτελεί την καλύτερα σωζόμενη

οχυρωμένη θέση της αρχαίας Mεγίστης

στο εσωτερικό του νησιού και πιθανώς

το πλέον στρατηγικό σημείο (εικ 5) Η

ακρόπολη είχε πιθανώς κατασκευαστεί πριν

τον ύστερο 4ο αι πΧ επάνω σε αρχαιότερη

προ-κλασική ακρόπολη παρουσιάζει δε

ίχνη διαρκούς κατοίκησης μέχρι τους

βυζαντινούς χρόνους29 Ήλεγχε τον λιμένα

και τον όρμο Λιμενάρι στα δυτικά κυρίως

όμως αποτελούσε κομβικό σημείο από

όπου ασκείτο ο έλεγχος των θαλάσσιων

διόδων μέσω ενός δικτύου φρυκτωριών

εγκατεστημένων σε διάφορα σημεία του

νησιού στις γειτονικές νησίδες Στρογγυλή

και Pω καθώς και στην απέναντι λυκιακή

ακτή Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου καλύπτει έκταση περ 6000 τμ και αποτελείται από

εξωτερικό τείχος με τέσσερις - αρχικά - πύργους στη NA πλευρά την πλέον προσβάσιμη

καθώς και εσωτερικό πύργο Στον νοτιότερο πύργο σώζεται μία από τις αρχαίες εισόδους

αν και έχει υποστεί μεταγενέστερες επεμβάσεις Εντοιχισμένες σε δεύτερη χρήση

βρίσκονται εδώ δύο αναθηματικές επιγραφές επιστατών30 Ο κατεστραμμένος σήμερα

τέταρτος πύργος στην ανατολική γωνία του εξωτερικού τείχους σε σημείο που δεσπόζει

επάνω από τον οικισμό και το λιμάνι ήταν πιθανώς η θέση εύρεσης της επιγραφής

του επιστάτη Κρατιδάμου ο οποίος κατασκεύασε πύλη και ανέθεσε τα αγάλματα του

Απόλλωνος Πυλαίου και της Αρτέμιδος Σωτείρας31 Η επιγραφή η οποία χρονολογείται

πιθανώς στον 3ο ή 2ο αι πΧ32 δηλώνει την ύπαρξη μιας δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό

Μία τέταρτη επιγραφή ndash αυτή τη φορά από δύο επιστάτες ndash θα πρέπει να συσχετιστεί με

την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου33 O εσωτερικός πύργος που σώζεται σε ύψος περίπου

29 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 73-74 εικ 7 Wurster 1981 226-231 πίν 74-75 εικ 8 Το 1943 οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής εγκατέστησαν στην κορυφή του υψώματος την αντιαεροπορική τους άμυνα όπως φαίνεται από τα δύο πολυβολεία αλλά και από το άφθονο υλικό λατύπης που δημιουργήθηκε από τον βομβαρδισμό του μνημείου από τους συμμάχους30 Ἐπικρατίδας Ἀναξικράτευς ἐπιστατήσας καὶ τοὶ συστρατευσάμενοι [Δ]ιοσκόροις (SGDI 4331 και Διαμαντάρας 1892 304) και [B]ασίλων Ἐξα[κ]- εστίωνος Λέλιος ἐπιστα- τήσας (Διαμαντάρας 1892 305)31 Susini 1955 Michelier 1917 Δεν είναι σαφές ποια ακριβώς είναι η ΝΑ γωνία της ακρόπολης όπου σύμφωνα με τον Michelier βρέθηκε η επιγραφή του Κρατιδάμου Πιθανώς πρόκειται για τον κατεστραμμένο πλέον τέταρτο πύργο της ΝΑ πλευράς της ακρόπολης Η ύπαρξη της συγκεκριμένης επιγραφής δηλώνει την ύπαρξη δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό Η επιγραφή βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης (αρ ευρ 40) μαζί με μια σειρά άλλων αναθηματικών ή επιτύμβιων αναθηματικών επιγραφών που χρονολογούνται από την ελληνιστική έως την ύστερη αυτοκρατορική περίοδο (αρ ευρ 13 18 25 28 40 41 42) καθώς και κάποιες επιγραφές που είχαν μεταφερθεί στη Μεγίστη από τα Πάταρα και τις Γάγες Οι επιγραφές είχαν αποσταλεί με αρχικό προορισμό το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών από την επαναστατική ελληνική διοίκηση της νήσου που ζητούσε την ένωση με την Ελλάδα κατά το σύντομο διάστημα 1913-191532 Σύμφωνα με τον Susini 1955 καμμία επιγραφή με προέλευση από τη Μεγίστη δεν είναι δυνατόν να χρονολογηθεί με ακρίβεια33 Ἐπιστάται Aἰσχίνας Διάνδρου Tιμόστρατος Eὐκράτευς Ἀπόλλωνι Mεγιστεῖ Η επιγραφή (SGDI 4330) αναφέρεται από τον Ludwig Ross ως εντοιχισμένη στο ιερό της Μονής του Αγίου Παντελεήμονα Ο Διαμαντάρας (1899 333) δημοσίευσε μία έκτη επιγραφή επιστάτου χωρίς να αναφέρει τόπο εύρεσης

Εικ 5 Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου από ΝΑ Στο βάθος η Ρω (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

33

4μ αποτελεί το καλύτερα σωζόμενο τμήμα της οχύρωσης (εικ 6) Είναι χτισμένος με

κυφωτές λιθοπλίνθους σύμφωνα με το ισόδομο σύστημα με λαξευμένο γωνιαίο οδηγό

στους γωνιόλιθους Τμήματα της ελληνιστικής φάσης διατηρούνται κατά τόπους στους

κατώτερους δόμους του εξωτερικού τείχους34

Δύο μεγάλες λαξευτές ελλειψοειδείς δεξαμενές με λαξευμένες κλίμακες καθόδου η μία

στον εσωτερικό και η δεύτερη στον εξωτερικό περίβολο εξασφάλιζαν νερό για μεγάλες

περιόδους (εικ 7) Η μεγαλύτερη από αυτές έχει διάμετρο περίπου 530μ και βάθος 4μ

Οι δεξαμενές αυτές στεγασμένες με θόλους στις νεότερες περιόδους θα πρέπει κατά την

αρχαιότητα να βρίσκονταν σε υπόγειους χώρους πύργων

Μικρές κόγχες λαξευμένες στο μέτωπο του βράχου στη νότια πλευρά του εσωτερικού

υπερυψωμένου τμήματος της ακρόπολης δηλώνουν την ύπαρξη ιερού στο σημείο αυτό

ή ΒίγλαΣτη θέση Βίγλα ndash το υψηλότερο σημείο του νησιού που δεσπόζει πάνω από τον οικισμό σε

υψόμετρο 220μ ndash σώζεται αρχαίο οχυρωματικό τείχος σε μήκος 60μ με κατεύθυνση Α-Δ

Η πολυγωνική του τοιχοδομία έχει χαρακτηριστεί laquoκυκλώπειαraquo και στο παρελθόν το τείχος

είχε θεωρηθεί μυκηναϊκό35 Πρόκειται ωστόσο για τοιχοδομία αρκετά συνηθισμένη στην

Καρία από τους κλασικούς χρόνους μέχρι τη ρωμαϊκή περίοδο και πιθανώς αποτελούσε

τμήμα της ελληνιστικής οχύρωσης36 Σε συνδυασμό με το Παλαιόκαστρο χρησίμευε για την

προστασία της ενδοχώρας

Εκτός από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και τα παραθαλάσσια οχυρά του Κάστρου

34 Οι λιθόπλινθοι της νοτιοδυτικής γωνίας του εξωτερικού τείχους έχουν συστραφεί και μετατοπιστεί με αποτέλεσμα το σημείο αυτό του τείχους να κινδυνεύει με κατάρρευση Έπειτα από την τοπογραφική αποτύπωση από την Ε Βασιλειάδου η ΚΒ΄ ΕΠΚΑ έχει αναλάβει το έργο της αποκατάστασης της νοτιοδυτικής γωνίας στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ βάσει των μελετών των Γ Αντωνίου Κ Ζάμπα και Ε Παυλίδη35 Κυπαρίσσης 191536 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 Wurster 1981 231-232

Εικ 6 Παλαιόκαστρο Ο εσωτερικός πύργος από ΝΑ (φωτ αρχείο ΜΚΤ) Εικ 7 Λαξευτή δεξαμενή στο Παλαιόκαστρο (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

34

και των νησίδων Ρω και Στρογγυλής (βλ παρακάτω σελ 44 - 47)37 το αμυντικό δίκτυο

της Μεγίστης συμπληρωνόταν από επί μέρους μικρές laquoακροπόλειςraquo στο εσωτερικό του

νησιού (όπως το Λαντωμένο ή τα Υψηλά στο κτήμα Μιρικλή38 στη ΝΑ πλευρά του νησιού)

και πύργους-φρυκτώρια (όπως ο μικρός πύργος με πυραμιδική βάση στο Καστρέλλι στην

χερσόνησο της Μούντας και το φρυκτώριο στη θέση Καρύδια στο φρύδι της απόκρημνης

ανατολικής ακτής) καθώς και στην απέναντι ηπειρωτική ακτή Τειχισμένο παραθαλάσσιο

αστικό κέντρο δεν φαίνεται να υπήρχε κατά την αρχαιότητα ενώ ο οικισμός του λιμένα

ήταν πιθανώς περιορισμένης έκτασης και εξυπηρετούσε τις ανάγκες τροφοδοσίας και

επισκευής των πλοίων

Το κυρίως οχυρωματικό δίκτυο του συμπλέγματος της Μεγίστης κατασκευάστηκε βάσει

κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού του ροδιακού κράτους στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ πιθα-

νότατα την περίοδο μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου Αδιευκρίνιστη παραμένει

η ακριβέστερη χρονολόγησή της κατασκευής του ενώ δεν θα πρέπει να αποκλειστεί το εν-

δεχόμενο να ενσωμάτωσε προϋπάρχουσες κατασκευές και να συμπληρώθηκε στη διάρκεια

του 3ου και 2ου αι πΧ με πρόσθετες κατασκευές και μετασκευές Οι οχυρώσεις αποτέλεσαν

μέρος ενός ευρύτερου σχεδιασμού με μακροπρόθεσμο στόχο την απρόσκοπτη ναυσιπλοΐα

και τον ανεφοδιασμό του πολεμικού και εμπορικού στόλου παρακάμπτοντας τα λιμάνια της

Λυκίας με την οποία οι σχέσεις του ροδιακού κράτους ήταν μονίμως τεταμένες39

Οχυρωμένες αγροικίεςΕκτός από τα παραπάνω οχυρά στο Καστελλόριζο έχει εντοπισθεί μεγάλος αριθμός

μεμονωμένων οχυρών κτισμάτων τα οποία μπορούν να ερμηνευθούν ως αγροτικοί πύργοι

ή οχυρωμένες αγροικίες40 Στην πλειονότητά τους οι αγροικίες αυτές είναι μεμονωμένες

και αυτάρκεις με εξαίρεση πιθανώς τις εγκαταστάσεις στην Αυλωνιά που θα μπορούσαν

να ανήκουν σε μικρό οικισμό ή κώμη από πυργόσπιτα Ανάλογοι πύργοι κατασκευάζονται

τον 4ο και 3ο αι πΧ σε πολλές περιοχές κυρίως στο νησιωτικό χώρο41 Μερικές φορές

συσχετίζονται με τις ανάγκες προστασίας κάποιας συγκεκριμένης παραγωγής42 συνήθως

όμως πρόκειται για αγροτικές εγκαταστάσεις οι οποίες συγχρόνως εξυπηρετούν κάποιον

ευρύτερο αμυντικό σχεδιασμό Πιθανώς αποτελούσαν ιδιοκτησίες ενδεχομένως όμως

κάποιες από αυτές να παραχωρούνταν στη φρουρά και τις οικογένειές τους για χρήση και

εκμετάλλευση με αντάλλαγμα τη λειτουργία παρατηρητηρίου-φρυκτωρίας43

Αντίστοιχες κατασκευές οχυρωμένων αγροικιών των ελληνιστικών χρόνων και σε εξίσου

37 Μελετώντας τις ελληνιστικές οχυρώσεις στην ενσωματωμένη ροδιακή Περαία η Pimouguet (1994) διέκρινε τρεις κατηγορίες αμυντικών εγκαταστάσεων οχυρωμένες ακροπόλεις στην κορυφή υψώματος οχυρωμένα παραθαλάσσια αστικά κέντρα και παραθαλάσσια οχυρά και πύργους χτισμένους επάνω σε χερσόνησο ή στόμιο κόλπου Κάθε μία από αυτές τις εγκαταστάσεις είχε τη δική της ιδιαίτερη επιχειρησιακή λειτουργία η οργάνωσή τους όμως δείχνει την ύπαρξη ενός κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού που εξυπηρετούσε απευθείας τα συμφέροντα του ροδιακού κράτους Έτσι ερμηνεύεται και η σχετική ομοιογένεια που χαρακτηρίζει όλες τις κατηγορίες των εγκαταστάσεων αυτών ως προς τα λειτουργικά τους στοιχεία και τον τρόπο κατασκευής τους χαρακτηριστικά τα οποία η Pimouguet θεωρεί ενδείξεις μιας laquoηπειρωτικής ροδιακής αρχιτεκτονικήςraquo38 Ashton 1995 8039 Bresson 1999 Bryce ndash Zahle 198640 Ο Ashton (1995 68-91 κυρίως 69) σημειώνει σαράντα πέντε περίπου οχυρωμένες θέσεις οι περισσότερες από τις οποίες βρίσκονται σε συσχετισμό με πατητήρια και δεξαμενές41 Βλ Μαραγκού 2005 323-326 Young 1956α Osborne 198642 Βλ για παράδειγμα τα ορυχεία αργύρου της Σίφνου (Young 1956β και Ashton ndash Pantazoglou 1991)43 Σχετικά με την κυριότητα των μεμονωμένων οχυρών δηλαδή εάν επρόκειτο για ιδιωτικά ή δημόσια οικοδομήματα βλ Μαραγκού 2009 21

35

μεγάλη πυκνότητα εντοπίζονται στη Λυκία44 Κάποιες από τις κτιστές κατασκευές που

έχουν στο παρελθόν θεωρηθεί τάφοι45 θα πρέπει πιθανώς να ερμηνευθούν ως υπόγειοι

χώροι πύργων με χρήση αποθηκευτική ή ως δεξαμενής νερού όπως η κτιστή κατασκευή

που είναι σήμερα γνωστή ως laquoτάφος με το χρυσό στεφάνιraquo στο οροπέδιο του Άη Γιώργη

του Βουνού46 και η υπόγεια κρύπτη του Aγ Χαραλάμπους στο μοναστήρι του Άη Γιώργη

του Bουνού Χρήση αγροικίας είχε πιθανώς η οχυρωμένη εγκατάσταση που περιβάλλεται

από ισχυρό τείχος στο κτήμα Σαρίνα στη θέση Άχερες δυτικά του λιμανιού στη μοναδική

εύκολα προσβάσιμη και καλλιεργήσιμη περιοχή στο νησί47 Εδώ εκτός από στεγασμένη

δεξαμενή περιλαμβάνεται και ικανή καλλιεργήσιμη γη

διαχείριση υδάτωνΗ Μεγίστη είναι νησί άνυδρο Πηγάδια με γλυκό νερό (υφάλμυρο για την ακρίβεια)

εντοπίζονται μόνο στην περιοχή του μυχού του λιμανιού όπου και η εκκλησία του Άη

Γιώργη του Πηγαδιού Κατά τις εργασίες για την κατασκευή λιμνοδεξαμενής στη θέση

Κιόλια στο κεντρικό τμήμα του νησιού ΝΔ του αεροδρομίου αποκαλύφθηκαν δύο

κτιστές κυκλικές κατασκευές διαμέτρου 5 και 6 μ εγγεγραμμένες σε κτιστή κατασκευή

από ισχυρούς τοίχους οι οποίες ερμηνεύονται ως δεξαμενές νερού Η κατασκευή τους

χρονολογείται στην ελληνιστική περίοδο συνέχισαν δε να χρησιμοποιούνται στα ρωμαϊκά

χρόνια σύμφωνα με την κεραμική που βρέθηκε κατά την ανασκαφή48 Σημειωτέον ότι το

παλαιό όνομα της θέσης ήταν Φλετρά (φρεατερά)49

Στην ελληνιστική περίοδο κατασκευάστηκε πιθανώς το συγκρότημα εννέα μεγάλων

κυκλικών δεξαμενών στη θέση Άχερες επάνω από τον οικισμό του Καστελλορίζου η

κατασκευή του οποίου ανάγεται συνήθως στην περίοδο της Τουρκοκρατίας Ωστόσο ένα

τέτοιας κλίμακας έργο υποδομής μαρτυρεί έναν κεντρικό σχεδιασμό ο οποίος μόνον στην

ελληνιστική περίοδο παρατηρείται στο νησί Το συγκρότημα αυτό των δεξαμενών στις

Άχερες θα έπρεπε να επαρκεί για τις ανάγκες όχι μόνον του οικισμού και των εγκαταστάσεων

του λιμένα αλλά και για τον ανεφοδιασμό του ροδιακού στόλου και των εμπορικών

πλοίων που μετέφεραν σιτηρά αμφορείς με κρασί και άλλα προϊόντα που διακινούσε το

ροδιακό κράτος καθώς και ξυλεία από τη Λυκία50

Παράλληλα λαξευμένες ή κτιστές δεξαμενές μικρές και μεγάλες υπάρχουν σε όλες τις

αρχαίες θέσεις εγκατάστασης στο νησί από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και το

Κάστρο του λιμένα έως τις διάσπαρτες στην ύπαιθρο οχυρωμένες αγροτικές εγκαταστάσεις

ενώ παρατηρείται η χρήση φυσικών ρηγμάτων ως δεξαμενών για τη συλλογή ομβρίων

44 Πρόκειται για πυργοειδείς κατασκευές χωρίς ανοίγματα στο ισόγειο εκτός της πόρτας αλλά με παράθυρα στον όροφο Έχουν προσεγμένη τοιχοδομία και συνδυάζονται πάντα με βοηθητικά κτίσματα πατητήρια και αλώνια Χαρακτηριστική τους λεπτομέρεια αποτελούν οι υπόγειοι χώροι Βλ Konecny 1994 και Konecny 199745 Ashton 1995 100-10246 Στην πραγματικότητα το στεφάνι (αρ κατ 13) βρέθηκε σε λίθινη θήκη σφηνωμένη στο έδαφος βλ Κυπαρίσσης 1915 6347 Βλ Ashton 1995 9048 Βλ Κ Μπαϊράμη στο ΑΔ 2000 Χρον (υπό δημοσίευση)49 Διαμαντάρας χχέ 1350 Το συγκρότημα δεξαμενών στις Άχερες εξυπηρετούσε τις ανάγκες των κατοίκων του οικισμού μέχρι πρόσφατα μαζί με μερικές κυκλικές λαξευμένες δεξαμενές εντός οικισμού γνωστές ως Πασάδες

4

ΟργανωτιΚή ΕπιτρΟπή ndash Ομαδα Εργασιασ

Καθηγητής Νικόλαος Χρ ΣταμπολίδηςΔιευθυντής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

Μαρία ΛαγογιάννηΠροϊσταμένη της Δνσης Μουσείων Εκθέσεων και

Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού

Μελίνα ΦιλήμονοςΠροϊσταμένη της ΚΒ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων

Μαρία ΜιχαηλίδουΠροϊσταμένη της 4ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων

Χαρίκλεια ΛαναράΑρχαιολόγος Δνση Μουσείων Εκθέσεων και

Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού

Γιώργος ΤασούλαςΑρχαιολόγος Επιμελητής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

Ευγενία ΑλμπάνηΑρχιτέκτων Δνση Μουσείων Εκθέσεων και

Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού

5

τιμήτιΚή ΕπιτρΟπή

Παύλος ΓερουλάνοςΥπουργός Πολιτισμού και Τουρισμού

Λίνα ΜενδώνηΓενική Γραμματέας Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού

Σάντρα ΜαρινοπούλουΠρόεδρος του ΔΣ Ίδρυμα Νικολάου και Ντόλλης Γουλανδρή

Μαρία Ανδρεαδάκη-ΒλαζάκηΓενική Διευθύντρια Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς

Πάνος Δ ΜαρινόπουλοςΜέλος του ΔΣ Ίδρυμα Νικολάου και Ντόλλης Γουλανδρή

6

ΚαταΛΟγΟσ

γενικh ΕπιμeλειαΚαθηγητής Νικόλαος Χρ Σταμπολίδης

Διευθυντής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

Γιώργος ΤασούλαςΕπιμελητής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

Δρ Μελίνα Φιλήμονος-ΤσοποτούΔιευθύντρια της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ

Καλλιτεχνικh ΕπιμeλειαΆλκης Κιουρκτσόγλου - Think Beauty

παραγωγh - Εκτyπωση - ΒιβλιοδεσiαUP PRESS ΕΠΕ

ΕΚΘΕσή

ιδεα ndash συντονισμοσΚαθηγητής Νικόλαος Χρ ΣταμπολίδηςΔιευθυντής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

γενικη ΕπιμελειαΚαθηγητής Νικόλαος Χρ ΣταμπολίδηςΔιευθυντής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

Δρ Μελίνα Φιλήμονος-ΤσοποτούΔιευθύντρια της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ

Γιώργος ΤασούλαςΕπιμελητής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

μουσειογραφικη μελετηΝίκος Σταμπολίδης ndash Γιώργος Τασούλας

αρχιτεκτονικη Υλοποιηση - Καλλιτεχνικη ΕπιμελειαΜπέσσυ Δρούγκα ndash Αντώνης Δραγώνας

Οικονομικη διαχειρισηΑθανάσιος Μασούρας

Διευθυντής Οικονομικών Υπηρεσιών

Δημήτρης Βορβολάκος

ΕπικοινωνιαΕυγενία Χριστοδουλάκου

Διευθύντρια Επικοινωνίας και Ανάπτυξης

Μαρία Μπασαγιάννη Αλέξια ΒασιλικούΣτέλλα Τσαγκαράκη Χριστίνα Κορατζάνη

σε συνεργασία μεΣοφία Δοξιάδη-Ζαββού Τιτίνα Πατέρα Γλυκερία Τσέρνου

συντηρηση αντικειμενωνΜιχάλης Κώστας Δημήτρης Κουγιός Νεκταρία Δασακλή

αναρτηση - στηριξη αντικειμενωνΧρήστος Στεφανίδης

γραφιστικαΆλκης Κιουρκτσόγλου - Think Beauty

Οπτικοακουστικο ΥλικοΕλιάνα Αμπραβανέλ

Κατασκευεσ προθηκωνΑ Λελεδάκης ndash Αφοί Βενετίδη ΟΕ

ΦωτισμοιΝίκος Βράιλας Τάσος Κωστής

Φροντιδα ndash ΦυλαξηΔ Γαλλής Χ Κοντραφούρης Τ Κωστής Ι Λουρεντζάτου

Χρ Ντούνης Δ Πανουργιάς Στ Παπούλιας Γ ΠισκοπάνηςΒ Ροδόπουλος Β Φυλακτόπουλος

μεταφορεσ αρχαιοτητωνΟρφεύς Βεϊνόγλου

ασφαλιση ΕργωνEurolife

7

σΥγγραΦΕισ ΕισαγωγιΚων ΚΕιμΕνων

Χαριστούλα ΓιακουμάκηΦωτεινή ΖερβάκηΕριφύλη Κανίνια

Αγγελική ΚατσιώτηΤούλα Μαρκέτου

Μαρία Μιχαλάκη-ΚόλλιαΚαλλιόπη Μπαϊράμη

Ελένη K ΠαπαβασιλείουΕλένη Φαρμακίδου

Μελίνα Φιλήμονος-Τσοποτού

σΥγγραΦΕισ Λήμματων ΚαταΛΟγΟΥ

Γιώργος ΓαβαλάςΧαριστούλα Γιακουμάκη

Αναστασία Δρελιώση-ΗρακλείδουΦωτεινή Ζερβάκη

Γιώργος ΚαββαδίαςΕυθύμιος Κακαβογιάννης

Εριφύλη ΚανίνιαΆννα-Μαρία Κάσδαγλη

Αγγελική ΚατσιώτηΚωνσταντία Κεφαλά

Τούλα ΜαρκέτουΝικόλαος Μαστροχρήστος

Μαρία ΜιχαηλίδουΚαλλιόπη Μπαϊράμη

Ειρήνη ΝικολακοπούλουΣτέλλα Παλαιολόγου

Ελένη Κ ΠαπαβασιλείουΙωάννης Χ Παπαχριστοδούλου

Βασιλική ΣτεφανάκηΠαύλος Τριανταφυλλίδης

Καλλιόπη-Μαρία ΦαρμακίδηΕλένη Φαρμακίδου

Μελίνα Φιλήμονος-Τσοποτού

ΦωτΟγραΦιΕσcopy Οι φωτογραφίες των Εισαγωγικών Κειμένων προέρχονται από τα Φωτογραφικά αρχεία της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ της 4ης ΕΒΑ και του Μουσείου Κυκλαδικής ΤέχνηςΘερμές ευχαριστίες εκφράζονται στην Εφορεία Αρχαιοτήτων της Τοσκάνης (Φλωρεντία) για την παραχώρηση της φωτογραφίας στην εικ 5 του Εισαγωγικού Κειμένου της Χάλκης καθώς και στο Βρετανικό Μουσείο για την παραχώρηση των φωτογραφιών στην εικ 7α-ε του Εισαγωγικού Κειμένου της Τήλου

Οι φωτογραφίες των αντικειμένων του Καταλόγου προέρχονται από τα Φωτογραφικά αρχεία της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ και της 4ης ΕΒΑΘερμές ευχαριστίες εκφράζονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο για την παραχώρηση των φωτογραφιών των υπrsquo αρ 13 και 14 αντικειμένων από το Καστελλόριζο (αρ ευρ Χρ 1058 και Χ 14607) και στην Ζ΄ ΕΠΚΑ (Μουσείο Ολυμπίας) για την παραχώρηση των φωτογραφιών του υπrsquo αρ 21 αντικειμένου από την Χάλκη (αρ ευρ 13876) Επίσης ευχαριστούμε την κ Καλλιόπη-Μαρία Φαρμακίδη για την ασπρόμαυρη φωτογραφία του θραύσματος του αναγλύφου στο Μουσείο Ashmolean της Οξφόρδης που χρησιμοποιείται στο λήμμα αρ 15 της Σύμης

8

Χρυσός χορηγός

Χορηγοί

Χορηγός μεταφοράς Επίσημος χορηγός αερομεταφορών

Χορηγοί φιλοξενίας Υποστηρικτές εκδηλώσεων με τη συνεργασία

Χορηγοί επικοινωνίας

9

Για τη χορηγία του καταλόγου και σημαντικού μέρους της έκθεσης το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης ευχαριστεί θερμά τους

Αθηνά I Μαρτίνου

Αλέξανδρο και Μαριέττα Γουλανδρή

Γιάννη Χανδρή και Μιχάλη Χανδρή

Γιώργο και Λίτα Λιβανού

Γιώργο και Σοφία Κουμάνταρου

Γιώργο Οικονόμου

Γρηγόρη Καλλιμανόπουλο

Δημήτρη και Αρετή Δαλακούρα

Δημήτρη Μελισσανίδη

Θανάση και Μαρίνα Μαρτίνου

Μελίνα Τραυλού

Νικόλα και Ειρήνη Λαιμού

Ντίνο και Λία Μαρτίνου

Ίδρυμα Αντώνιος Εμμ Κομνηνός

Ίδρυμα Νικόλας Δ Πατέρας

Alpha Tankers and Freighters International Ltd

AM Nomikos Transworld Maritime Agencies SA

Franco Compania Naviera SA

Kassian Maritime Navigation Agency Ltd

Maria Tsakos Foundation

Oceanbulk Maritime SA

10

11

περιεχομενα

Χαιρετισμοί helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 13

Πρόλογος helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 17

ΚαστΕΛΛΟριζΟ ndash ρω ndash στρΟγγΥΛήΕισαγωγικά κείμενα helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 24Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 50

σΥμήΕισαγωγικό κείμενο helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 84Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 108

ΧαΛΚή ndash αΛιμνιαΕισαγωγικά κείμενα helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 166 Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 190

τήΛΟσΕισαγωγικό κείμενο helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 230 Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 252

νισΥρΟσ ndash γΥαΛι ndash πΥργΟΥσαΕισαγωγικά κείμενα helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 306 Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 338

ΒραΧΥγραΦιΕσ ndash ΒιΒΛιΟγραΦια helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 420

12

13

Καστελόριζο Σύμη Χάλκη Τήλος Νίσυρος

Νησιά που γνώρισαν μέρες ακμής και πλούτου αλλά βίωσαν και τη σκληρή πραγματικότητα της περιθωριοποίησης και της εγκατάλειψης

Απομακρυσμένες και δυσπρόσιτες περιοχές της πατρίδας μας που δεν παύουν να μας εκπλήσσουν με την εξαιρετική φυσική τους ομορφιά και τον τεράστιο πολιτιστικό τους πλούτο

Αν θέλουμε κάποτε ο άχαρος όρος laquoΆγονη Γραμμήraquo να εκλείψει από το εθνικό μας λεξιλόγιο πρέπει επιτέλους να γνωρίσουμε αυτούς τους υπέροχους laquoαγνώστουςraquo και να αναδείξουμε τον πλούτο τους τόσο για τους Έλληνες όσο και για τους ξένους επισκέπτες

Η σειρά Εκθέσεων με τον τίτλο laquoΆγονη Γραμμήraquo καρπός της συνεργασίας του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης και του Υπουργείου μας έχει ακριβώς αυτό τον σκοπό

Χάρη σrsquo αυτή Έλληνες και ξένοι θα έχουν την ευκαιρία να έρθουν σε επαφή με τον Πολιτισμό αυτών των νησιών από την προϊστορική εποχή έως τα βυζαντινά χρόνια αλλά και με ότι συμβαίνει σήμερα εκεί

Γιατί τα νησιά αυτά παρά τις αντίξοες συνθήκες δεν έπαψαν ποτέ να είναι τόποι έμπνευσης και δημιουργίας

Θέλω να ευχαριστήσω όλους τους ανθρώπους που δούλεψαν για την πραγματοποίηση αυτής της σειράς Εκθέσεων και να ευχηθώ να αποτελέσει την απαρχή μιας νέας σχέσης όλων μας με τα νησιά της laquoάγονης γραμμήςraquo

Παύλος ΓερουλάνοςΥπουργός Πολιτισμού και Τουρισμού

14

Ξεκινήσαμε αυτό το πρώτο μας ταξίδι στην Άγονη Γραμμή από αγάπη και ευαισθησία για τα νησιά αυτά τηνιστορία τους τις αρχαιότητές τους Ένα ταξίδι πολιτισμού στο χώρο και στο χρόνο στα απομακρυσμένα νησιά της Δωδεκανήσου στο Καστελλόριζο στη Σύμη στη Χάλκη στην Τήλο και τη ΝίσυροΗ έκθεση αυτή είναι η πρώτη μιας σειράς εκθέσεων που θα αφορούν στα πιο μικρά νησιά του Αιγαίου ο πολιτισμός των οποίων μολονότι μεγάλος και σημαντικός είναι αφανής και άγνωστος στο ευρύ κοινό Ξεκινάμε λοιπόν το ταξίδι του πολιτισμού από τα ανατολικότερα νησιά του Αιγαίου που ταυτόχρονα οριοθετούν τα σύνορατης χώρας μας προς την Ασία Από τον πλούτο των ευρημάτων ένα μικρό μόνο μέρος είναι δυνατόν να χωρέσεισε μια έκθεση Τριακόσια ενενήντα επιλεγμένα αντικείμενα φιλοξενούνται στις αίθουσές μας που είναι όμως δηλωτικά του μακραίωνου παρελθόντος των νησιών Αγγεία και αντικείμενα καθημερινής χρήσης κοσμήματα γλυπτά και εικόνες από την νεολιθική εποχή έως τα νεώτερα χρόνια θα ανοίξουν στον επισκέπτη ένα παράθυροστη διαχρονική ιστορίαΗ ιδέα ξεκίνησε από την πρόθεσή μας να αναδείξουμε τις αρχαιότητες των απομακρυσμένων αυτών νησιών αλλά τελικά μας οδήγησε σε μια όμορφη διαδρομή από το χθες στο σήμερα Ταξιδεύοντας στα Δωδεκάνησα συναντήσαμε τους ανθρώπους που φυλάσσουν και διαχειρίζονται τους θησαυρούς αυτούς της αρχαιότητας αλλά αντιμετωπίζουν μια σειρά καθημερινών μικρών και μεγαλύτερων προβλημάτωνmiddot η λειψυδρία η δυσκολία περίθαλψης η δυσκολία μετακίνησης και μεταφοράς Θεωρήσαμε λοιπόν ότι αυτή η πλευρά της σύγχρονης πραγματικότητας θα πρέπει να αναδειχθεί και έτσι στην έκθεση ενσωματώσαμε μια σειρά μικρώνταινιών που προβάλλουν την σημερινή εικόνα των νησιώνΣτο ταξίδι μας αυτό στην πρώτη Άγονη Γραμμή μας βρήκαμε πολλούς πρόθυμους συνοδοιπόρους Κατrsquo αρχήντο Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού που αγκάλιασε την ιδέα ως συνδιοργανωτής της έκθεσης Θερμά ευχαριστούμε για αυτό τον Υπουργό κύριο Παύλο Γερουλάνο και την Γενική Γραμματέα Δρα Λίνα Μενδώνη Ευχαριστούμε επίσης την ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και την 4η Εφορεία ΒυζαντινώνΑρχαιοτήτων της Δωδεκανήσου και ιδιαίτερα τις προϊσταμένες των υπηρεσιών αυτών Μελίνα Φιλήμονος-Τσοποτού και Μάνια Μιχαηλίδου αντίστοιχα αλλά και όλο το προσωπικό τους για την αμέριστη βοήθεια καιεργασία για την συγκέντρωση του υλικού και την συγγραφή των κειμένων του καταλόγουΟι ταινίες που προβάλλονται στην έκθεση είναι της Ελιάνας Αμπραβανέλ ενώ οι φωτογραφίες των νησιών του Γιάννου Κουράγιου που ταξίδεψαν μαζί μας και συγκέντρωσαν το υλικό αυτόmiddot τους ευχαριστούμε και τους δύο θερμά για την πολύτιμη βοήθειαΤην έκθεση επιμελήθηκε ο διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης καθηγητής Νίκος Σταμπολίδης που μαζί με τον Επιμελητή Γιώργο Τασούλα ανέλαβαν τον συντονισμό και την οργάνωση της υλοποίησής της αλλά και την επιμέλεια του Καταλόγου Στα πρόσωπά τους ευχαριστούμε και όλο το προσωπικό του Μουσείου που εργάστηκε φιλότιμα εδώ και πολλούς μήνεςΩστόσο κάθε προσπάθειά μας όσο σημαντική και εάν είναι θα έμενε απραγματοποίητη χωρίς την απαραίτητη συνδρομή χορηγών που παρά τη δύσκολη οικονομική συγκυρία στάθηκαν για άλλη μια φορά στο πλευρό μας Ευχαριστούμε τις εταιρίες Vodafone Dior και ΔΕΠΑ για τη χορηγία της έκθεσης και την Aegean Airlines για την μόνιμη υποστήριξή της Την Blue Star Ferries για την συνεισφορά της στη μεταφορά των αντικειμένων τα ξενοδοχεία Athens Lotus στην Αθήνα και Best Western Plaza στη Ρόδο για τη φιλοξενία τις εταιρείες Μπεγνής Παπαγιαννάκος Steficon και Samsung για την υποστήριξη καθώς και τους χορηγούς επικοινωνίας Mega ΣΚΑΪ Καθημερινή Athens Voice City Press και Free Sunday Εν Λευκώ ελculturegr clickatlifegr και protagongr Νοιώθω συγκίνηση και υπερηφάνεια γιατί στις δύσκολες αυτές στιγμές της χώρας το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης με τη συμβολή όλων των laquoΦίλωνraquo του που είναι η σπονδυλική του στήλη στηρίζει την Ελλάδα και προβάλλει τον πολιτισμό της Άφησα για το τέλος ένα μεγάλο ευχαριστώ για την άμεση ανταπόκριση που είχαμε από τους φίλους υποστηρικτές μας από τον κλάδο της ναυτιλίας Η αγάπη τους για την θάλασσα τα νησιά μας και τον πολιτισμό τους είναι ανεκτίμητη Τα ονόματά τους αναγράφονται στις πρώτες σελίδες του καταλόγου μικρή τιμή συγκριτικά με την έμπρακτη αγάπη και υποστήριξή τους προς εμάς Ο κατάλογος αυτός αποκλειστικά με την δική τους συμβολή θαπαραμείνει ένα κινητό διαχρονικό Μουσείο ένα δώρο γνώσης μικρό δείγμα ενός μεγάλου πολιτισμούΕυχόμαστε το ταξίδι μας αυτό να συνεπάρει κάθε επισκέπτη της έκθεσης και κάθε αναγνώστη του Καταλόγου ώστε να ταξιδέψουμε στο μέλλον και σε άλλες Άγονες Γραμμές αναδεικνύοντας την γόνιμη πλευρά τους

Σάντρα ΜαρινοπούλουΠρόεδρος

Ίδρυμα Νικολάου και Ντόλλης ΓουλανδρήΜουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

15

Στη χώρα αυτή στην Ελλάδα τα βουνά οι λίμνες τα ποτάμια και οι θάλασσες οι θεοί και οι άνθρωποι έχουν την αρχή τους στον μύθοΣτη μάχη των θεών του Ολύμπου εναντίον των Γιγάντων για παράδειγμα ο Ποσειδώνας αποκόπτει τμήμα της Κω και μrsquo αυτό καταπλακώνει τον γίγαντα Πολυβότη που από τότε και μετά βρυχάται ως ηφαίστειο στα έγκατα της γης δημιουργώντας τη Νίσυρο τον πλούτο και την γονιμότητα της γης τον κίνδυνο και συνάμα τη γοητεία τηςΚι απrsquo τα ξεφτίδια της πέτρας γεννήθηκε το Γυαλί ανάμεσα στην Κω και τη Νίσυρο με την αρχαιότερη ανθρώπινη παρουσία στη Νεολιθική εποχή τότε που ο οψιδιανός το ηφαιστειακό γυαλί ήταν η κορυφή της τεχνολογίαςΗ κλασική Νίσυρος με τα ψηλά τα τείχη αγέρωχα στημένα στην κορυφή του λόφου στο πλάι της θάλασσας με τις φαρδειές της πύλες και την μαρτυρία χαραγμένη με γράμματα μεγάλα απόδειξη για το αδιάκοπο της παραβίασης των κανόνων που με τη σειρά του φανερώνει την κοινότητα της ανθρώπινης ιδιοσυγκρασίας παντού σrsquo αυτή τη χώρα laquoΔΑΜΟΣΙΟΝ ΤΟ ΧΩΡΙΟΝ ΠΕΝΤΕ ΠΟΔΕΣ ΑΠΟ ΤΟΥ ΤΕΙΧΕΟΣraquo δηλαδή ο χώρος γύρω από το τείχος είναι δημόσιος hellip και δεν πρέπει να καταπατείταιΠεριοικίς νήσος στα δυτικά της Νισύρου η Περγούσα παραφθορά του ονόματος Πυργούσα από τους πύργους του αρχαίου οικισμού που αγναντεύουν ασάλευτοι όχι μόνον το πέλαγος αλλά και τον χρόνο Κι ακόμα πιο δυτικά σαν κανδήλι να αχνοφέγγει στο ήρεμο ή τρικυμισμένο Αιγαίο η Κανδηλούσα σημάδι γης στο άφατο του κυανού ΠοσειδώναΜακρύτερα προς τον νοτιά ένα νησί η Τήλος που λες και ξέφυγε από την μοίρα της θάλασσας με όρμους που σε δέχονται χωρίς να θέλουν να σrsquo αφήσουν να φύγεις που θέλουν να σε κρατήσουν εκεί καθώς είναι το μόνο από τα γύρω νησιά με άφθονο νερό και γη για καλλιέργεια βουνά για βοσκοτόπιαhellipΚαι κάστρα ψηλά κι απόρθητα χτισμένα πεισματικά πάνω στην ίδια θέση με πολεμίστρες και δώματα και τον ναό του Υψίστου στο πιο ψηλό σημείο να rsquoναι πιο κοντινός προς τον Θεό Χτισμένος πάνω και με την αρχαία πέτρα με ψηφίσματα και ονόματα χαραγμένα σαν από χθες μορφές που πέρασαν και φύγαν κι ακόμα στέκουν απρόσβλητες κι ατάραχεςΠαλίμψηστο η ιστορία της Τήλου σαν το βυζαντινό κονίαμα πάνω στους αρχαίους λίθους και το υπόστρωμα περασμένο από ενός ζωγράφου χέρι στιβαρό με μια γραμμή που δεν λέει να σβήσει στο διάβα των αιώνων όπως ο ίδιος ο Χριστός περιβαλλόμενος από την άφθαρτη δόξα του με πλήθος κάτω τα πολυόμματα Χερουβείμ και τα εξαπτέρυγα Σεραφείμ που τον περιτριγυρίζουν στο τόξο της καμπύλης του Ιερού στα Άγια των ΑγίωνΣτην ίδια νήσο στο σπήλαιο του Χαρκαδιού τα λείψανα των νάνων ελεφάντων εινrsquo η απόδειξη ότι το νησί αποκόπηκε από γεωλογικά φαινόμενα από τον όγκο της Ασίας έτσι που τα τεράστια ζώα έμειναν να φυτοζωούν μαραίνοντας τον όγκο τους ωσότου ξεφτίσουν τελείωςΚι αν η Σαπφώ υπήρξε φύτρα ξακουστή της Λέσβου ποιήτρια η Τήλος επαίρεται για την δική της την Ήριννα των κλασικών αιώνων σε τούτο το απίστευτο νησί εδώ που και οι νεκροί του σήμερα δυναστεύονται από το παρελθόν καθώς αρχαίοι βωμοί και κίονες κι ανάγλυφα βρίσκονται διάσπαρτα ανάμεσα στους σύγχρονους τάφους στο κοιμητήριο της εκκλησίας του Αγίου ΚωνσταντίνουΕγγύτερα στην επικράτεια της ροδίτικης Καμίρου βρίσκεται η ΧάλκηΠάνω στο φρύδι του λόφου το μεσαιωνικό κάστρο χτισμένο πάνω στην αρχαία οχύρωση με ισόδομα τείχη και υπαίθριες λατρείες του Δία του ουρανού μα και της Εκάτης του σκότους αρχιτεκτονικά μέλη κι επιγραφές και ερειπωμένα βυζαντινά σπίτια και τοιχογραφημένες εκκλησιές κρατήθηκε έως αργά στον 19ο αιώνα όταν η πόλη ξεχύθηκε από τους πρόποδες του κάστρου για νrsquo απλωθεί ευρύχωρα μεσrsquo το λιμάνι Άνυδρη γη με κύφες ελλειψοειδείς για τους αγρότες στα λίγα πεδινά εδάφη και την λεπτή βλάστηση των βράχων να στηρίζει όσο μπορεί τα σμήνη από τις μέλισσες μέσrsquo τις κυψέλεςΠαραπλέοντας την ερημωμένη Αλιμνιά με τα νεολιθικά κατάλοιπα στον λόφο τα λαξευτά νεώρια στον γιαλό και τους εγκαταλελειμμένους στρατώνες της Ιταλοκρατίας το ταξίδι συνεχίζεται στη Σύμη νησί ακουμπισμένο μέσrsquo τη βαθύκολπη Δωρίδα απέναντι από τις ακτές της Καρίας μια πολυνησία από μόνη της Σεσκλιό Κουλουνδρός Τρομπέτα Νίμος Πλάτη Μεγαλονήσι Καραβαλονήσι Μαρμαράς Σε πολλές απrsquo αυτές τις νησίδες είναι ορατά και σήμερα τα αρχαία κατάλοιπαΜε το γενουάτικο κάστρο της να δεσπόζει στη Χώρα χτισμένο πάνω και πλάι στο ισόδομο τείχος με τα διώροφα και τριώροφα νεοκλασικά της σπίτια στο λιμάνι χάρμα ειδέσθαι πρωινά και δειλινά και το παρελθόν της να στέκει μετέωρο σε σπαράγματα συναγμένα από διάφορες εποχές και τα μνημεία της να περιμένουν ακόμα μιαν επίσημη εκδοχή μια ταυτότηταΜα ωστόσο ακατάλυτο θεμέλιο του νησιού η μονή του Αρχαγγέλου Μιχαήλ του Πανορμίτη μνημείο με ιστορία που ίσως ξεκινά από μια παλαιοχριστιανική βασιλική και με δράση έως και τα χρόνια της αντίστασης με τα περίφημα δωδεκανησιακά λιθόστρωτα μέσrsquo τις αυλές σύμβολα βυζαντινά και το αέναο κύμα της θάλασσας να

16

καταγράφεται ως τεθλασμένη μαύρο για το βαθύ λευκό για τον αφρό Το τοιχογραφημένο εσωτερικό του ώς και στα σταυροθόλια με τάματα και πολυκάνδηλα ακριβά μιας πίστης αρχέγονης που θέλει στα Δωδεκάνησα τον Ταξιάρχη σωτήρα όχι μόνο των ψυχών μα και των σωμάτων στη θάλασσα αντίθετα με την παράδοση που θέλει γιrsquo αυτό τον Άη Νικόλα στο υπόλοιπο ΑιγαίοΚι από τη Σύμη στο ανοιχτό πέλαγο πέρα από τη Ρόδο που το Αιγαίο μεγαλώνει και γίνεται Μεσόγειος στη μακρόστενη Ρω μια ανάσα πριν το Καστελλόριζο με τους γαλήνιους όρμους της τα τείχη και τους αρχαίους πύργους της νησί της Κυράς του της Δέσποινας Αχλαδιώτη μιας Παναγιάς επίγειας προστάτιδας των συνόρων τουΚαι τέλος το Καστελλόριζο η νοτιοανατολική εσχατιά της ελληνικής επικράτειας με την αρχαία ονομασία Μεγίστη δηλαδή η μεγίστη των παρακείμενων νήσων απέναντι στις νότιες ακτές της Μικράς Ασίας με τον λυκιακό τάφο να σε καλωσορίζει λαξευμένος στον βράχο όπου στέκει το Castello Rosso το Καστελλόριζο με τον Άη Γιώργη ψηλά στα ανατολικά και στην κορυφή του βουνού στα δυτικά το Παλαιόκαστρο με τα ισόδομα τείχη και τις πύλες του την σειρά των αρχαίων λίθων και τις σε σημεία κρυφά χαραγμένες επιγραφές τουmiddot όλα να αγναντεύουν την ανοιχτή θάλασσα Ο τελευταίος σταθμός Κάτι σαν την Cava dei Tirreni του Σεφέρη πριν ξανοιχτεί κανείς να συναντήσει το νησί της Κύπριδας ΑφροδίτηςΤο παραπάνω ταξίδι είναι το πρώτο δρομολόγιο μιας σειράς άλλων που θα ακολουθήσουν από τη γόνιμη συνεργασία του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού με το Μουσείο μας Ξεκινώντας από την ανατολικότερη εσχατιά της ελληνικής επικράτειας το Καστελλόριζο τόσο επίκαιρο σήμερα φθάνει έως τα νησιά της αγκαλιάς που σχηματίζουν η Ρόδος και η Κως Μέσα από τα 390 αντικείμενα κάθε λογής και υλικού ενδεικτικά επιλεγμένων από την προϊστορική και κλασική αρχαιότητα έως και τους μεταβυζαντινούς χρόνους η έκθεση laquoΆγονη Γραμμήraquo φιλοδοξεί να δώσει τα μηνύματα της γονιμότητας της ανθρώπινης παρουσίας της ζωής και της δράσης σε μικρά νησιά που κάποτε υπήρξαν κοιτίδες πολιτισμού και που ndash στο πείσμα των καιρών ndash εξακολουθούν να αντιστέκονται και σήμερα που οι ρότες των πλοίων δεν ακολουθούν πια τα φυσικά ρεύματα της Μεσογείου όπως γινόταν άλλοτε ακόμα και έως τις αρχές του 20ού αιώναΣτο στενό περιθώριο ενός προλόγου όπως αυτός προτίμησα να μη χρησιμοποιήσω τη γραφίδα του επιστήμονα Άλλωστε το πράττουν παρακάτω αγαπητοί συνάδελφοι με πολλούς από τους οποίους συνεργάζομαι στα Δωδεκάνησα δεκάδες χρόνια τώραΚι εξ άλλου όσα κι αν γράψουμε εμείς οι αρχαιολόγοι η έκθεση έχει την δική της δυναμική τις δικές της πολλαπλές αναγνώσεις ίσως τόσες όσοι και οι επισκέπτες της καθώς ο καθείς θα τη δει με τα δικά του μάτια Γιrsquo αυτό ανοίξτε τα διάπλατα και χαρείτε τη Θα είναι το μεγάλο ευχαριστώ για όλους αυτούς που τη δημιούργησαν Κι εγώ θα ευχαριστήσω με τη σειρά μου για μιαν ακόμη φορά το Υπουργείο Πολιτισμού τους συναδέλφους της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ και 4ης ΕΒΑ Δωδεκανήσου τον Γιώργο Τασούλα και τη Σταυρούλα Οικονόμου

Καθηγητής Νικόλαος Χρ ΣταμπολίδηςΔιευθυντής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

17

ΠρόλογοςΤα νησιά της Δωδεκανήσου ήταν τα τελευταία κομμάτια ελληνικής γης που ενώθηκαν με

την Ελλάδα το 1948 Οι κάτοικοί τους γνώρισαν την πιο μακρόχρονη ξένη κατοχή από το

1309 με τους Ιππότες του Τάγματος του Αγίου Ιωάννου από το 1522 με τους Οθωμανούς

και τέλος από το 1912 με τους Ιταλούς Οι Δωδεκανήσιοι οι οποίοι είχαν μείνει έξω από

το νεοσύστατο ελληνικό κράτος ήταν πάντα περήφανοι για τα laquoιερά κειμήλιαraquo που τούς

ένωναν με την πατρίδα Από τις λαθρανασκαφές και την αρχαιοκαπηλική δραστηριότητα

που άνθησαν κατά τα τελευταία χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας στη Δωδεκάνησο ndash σε

αντίθεση με την ελεύθερη Ελλάδα όπου είχαν ληφθεί σημαντικά νομοθετικά μέτρα για

την προστασία των αρχαιοτήτων ndash δεν ξέφυγαν τα μικρά νησιά Έτσι δεν είναι λίγα τα

αντικείμενα που πήραν εκείνα τα χρόνια τον δρόμο για τα μεγάλα μουσεία της Ευρώπης

και για το Αρχαιολογικό Μουσείο της Κωνσταντινούπολης Χαρακτηριστική είναι η διήγηση

του νισύριου Λάζαρου Κοντοβερού για την εύρεση της ανάγλυφης στήλης του αθλητή το

1897 στη Νίσυρο την απόκρυψή της στον περίβολο της Παναγιάς της Ποταμίτισσας και

την προδοσία του μυστικού που οδήγησε στην φόρτωση του γλυπτού σε τελωνοφυλακίδα

με προορισμό την πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

Η οικονομική ευημερία της Σύμης της Χάλκης και της Μεγίστης στον 19ο αιώνα βασισμένη

στην σπογγαλιεία τη ναυπηγική και τη ναυτιλία φέρνουν τους εύπορους νησιώτες σε

επαφή με την Ευρώπη όπου ανθούν οι κλασικές σπουδές Έτσι αναπτύσσεται μία αστική

τάξη που μορφώνεται και ενδιαφέρεται για τη μελέτη και διάσωση των υλικών καταλοίπων

του παρελθόντος Εμπνευσμένοι εκπαιδευτικοί επιδίδονται στο έργο της περισυλλογής των

αρχαίων που βρίσκονται διάσπαρτα στην ύπαιθρο και της συγκέντρωσής τους στο Σχολείο

Οι μικρές αυτές Συλλογές ήταν και ο αρχικός πυρήνας των μετέπειτα Αρχαιολογικών

Συλλογών και Μουσείων στα μικρά νησιά Στο Καστελλόριζο στα τέλη του 19ου με αρχές

του 20ού αιώνα ο εκπαιδευτικός λόγιος και συγγραφέας Αχιλλέας Διαμαντάρας επιδίδεται

στο έργο της συλλογής και μελέτης των μνημείων και της ιστορίας του νησιού Ένας άλλος

Καστελλοριζιός της διασποράς αυτή τη φορά ο Μιχαήλ Κομνηνός συλλέγει αρχαιότητες

και αντικείμενα του λαϊκού πολιτισμού δωρίζει τη συλλογή του στο κράτος και έτσι

ιδρύεται το 1966 το πρώτο Μουσείο στη Μεγίστη που στεγάζεται στο οθωμανικό τέμενος

Στη Σύμη την ίδια περίοδο εμβληματική φυσιογνωμία είναι ο αρχαιοδίφης Δημοσθένης

Χαβιαράς σημαντική πνευματική προσωπικότητα ο οποίος συγκέντρωσε αρχαιότητες και

δημοσίευσε αρχαιολογικές μελέτες Σημαντικό συλλεκτικό έργο έγινε στο ίδιο νησί κατά τον

19ο αιώνα από το Αναγνωστήριο laquoΗ Αίγληraquo και από τον έμπορο Αλέξανδρο Μιλιοράτη (για

τις Συλλογές στη Σύμη βλ παρακάτω το Εισαγωγικό κείμενο για το νησί)

Η πρώτη laquoνόμιμηraquo ανασκαφική δραστηριότητα που μαρτυρείται στα νησιά είναι η έρευνα

που διενήργησε στο Καστελλόριζο με απαίτηση των κατοίκων του ο αρχαιολόγος Νικόλαος

Κυπαρίσσης σταλμένος από την ελληνική διοίκηση λίγο μετά την πρώτη απελευθέρωση

του νησιού το 1913 Ο Κυπαρίσσης περιηγήθηκε το νησί και ανέσκαψε αρχαίους τάφους

από τους οποίους προέρχεται το χρυσό στεφάνι (βλ Καστελλόριζο αρ κατ 13) και η

ρωμαϊκή σαρκοφάγος που σήμερα βρίσκονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Την στρατιωτική κατάληψη των νησιών από την Ιταλία ακολούθησε η δραστηριοποίηση

των ιταλών αρχαιολόγων στα Δωδεκάνησα Στις 20 Μαΐου του 1912 δηλαδή έναν αιώνα

πριν απεστάλη στη Ρόδο ο Giuseppe Gerola προκειμένου να συντάξει έναν πρώτο κατάλογο

για τα μνημεία των νησιών Ο διάσημος μελετητής των ενετικών μνημείων της Κρήτης

γύρισε μέσα σε 80 μέρες όλη τη Δωδεκάνησο Έτσι το 1913 συντάχθηκε και δημοσιεύθηκε

18

ο πρώτος κατάλογος των μνημείων της Δωδεκανήσου1 ενώ παράλληλα ο Gerola εκπόνησε

μια συνθετική μελέτη για τα μεσαιωνικά μνημεία των νησιών στους δύο πρώτους τόμους

του νεοεκδοθέντος περιοδικού της Ιταλικής Αρχαιολογικής Σχολής2 Οι μόνες συστηματικές

ανασκαφικές έρευνες στα νησιά τα οποία περιλαμβάνονται στην παρούσα έκθεση έγιναν

από τον Giulio Jacopi στη Χάλκη και τη Νίσυρο κατά τα έτη 1931-32

Την ίδια περίοδο ιδρύθηκαν από τους Ιταλούς Αρχαιολογικά Μουσεία στα δύο μεγαλύτερα

νησιά στη Ρόδο και την Κω Το Αρχαιολογικό Μουσείο της Ρόδου εγκαινιάστηκε την 1η

Ιανουαρίου του 1915 και στεγάστηκε στο μεσαιωνικό κτήριο του μεγάλου Νοσοκομείου

των Ιπποτών όπου και λειτουργεί μέχρι σήμερα Μάλιστα πρόσφατα ανακαινίστηκε και

επεκτάθηκε με νέες Συλλογές με χρηματοδότηση από το Γ΄ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης

Για την έκθεση των ευρημάτων από τις εκτεταμένες ανασκαφές στην Κω

κτίστηκε το 1936 νέο κτήριο στο κέντρο της πόλης Η αποκατάσταση του

διατηρητέου κτηρίου και η επανέκθεση των αρχαίων με την προσθήκη

νέων σημαντικών ευρημάτων έχει ενταχθεί στο ΕΣΠΑ και προβλέπεται

να ολοκληρωθεί το 2015

Μετά την ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου στην Ελλάδα το 1948

πρώτη μέριμνα της νεοσύστατης Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου

ndash η οποία ευτύχησε να έχει ως πρώτο Έφορο τον αρχαιολόγο Ιωάννη

Κοντή ndash ήταν η άμεση κήρυξη όλων των διατηρητέων μνημείων

αρχαίων βυζαντινών μεσαιωνικών και νεώτερων στη Ρόδο και στα

υπόλοιπα νησιά με Αποφάσεις της Γενικής Διοίκησης Δωδεκανήσου

Επείγουσα υποχρέωση ήταν και η αποκατάσταση των ζημιών που

είχαν υποστεί τα μνημεία της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου μαζί με

το Αρχαιολογικό της Μουσείο από τους βομβαρδισμούς του πολέμου

ενώ παράλληλα η Εφορεία όφειλε να συντηρήσει τους επισκέψιμους

αρχαιολογικούς χώρους και τα προβεβλημένα μνημεία που είχαν

ανασκαφεί και σε μεγάλο βαθμό αναστηλωθεί από τους Ιταλούς Η

προάσπιση των εκτεταμένων αρχαιολογικών ζωνών προστασίας που

είχαν θεσπιστεί κατά την Ιταλοκρατία αλλά και ο προσανατολισμός

της αρχαιολογικής έρευνας σε συγκεκριμένους τομείς ήταν επίσης

πρώτης προτεραιότητας Η τουριστική άνθηση που σε λίγα χρόνια

γνώρισε η Ρόδος και στη συνέχεια η Κως οδήγησε σε μία πρωτοφανή

οικοδομική δραστηριότητα κυρίως στα αστικά κέντρα των νησιών Έτσι

ξεκίνησε και εντάθηκε η σωστική ανασκαφική έρευνα της πόλης της

Ρόδου από τη δεκαετία του rsquo60 και της πόλης της Κω από την επόμενη

δεκαετία Οι σωστικές ανασκαφές μονοπώλησαν για μεγάλο διάστημα

την δραστηριότητα του πάντα ανεπαρκούς προσωπικού της Εφορείας Αρχαιοτήτων ενώ

τα επιστημονικά αποτελέσματα της συστηματικής αρχαιολογικής έρευνας στην πόλη της

Ρόδου παρουσιάστηκαν στο κοινό με τις δύο μόνιμες εκθέσεις που οργανώθηκαν το 1993

στο Παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου μαζί με ένα διεθνές Συνέδριο για τον εορτασμό των

2400 χρόνων από την ίδρυση της πόλης της Ρόδου Πρόκειται για τις εκθέσεις laquoΑρχαία

Ρόδος 2400 χρόνιαraquo και laquoΗ Ρόδος από τον 4ο αι μΧ μέχρι την κατάληψή της από τους

1 G Gerola ndash GG Porro Elenco degli edifici monumentali LXXI Le tredici Sporadi Minis-tero della Pubblica Istruzione Roma 19132 G Gerola ldquoI monumenti medioevali delle tredici Sporadirdquo ASAtene I (1914) 169-356 και ΙΙ (1916) 1-101

19

Τούρκους (1522)raquo οι οποίες παραμένουν ανοικτές για τους επισκέπτες

Στα μικρά νησιά που μετέχουν στην παρούσα έκθεση στις πρώτες δεκαετίες μετά την

απελευθέρωση η οικοδομική δραστηριότητα ήταν περιορισμένη τα δημόσια έργα

ελάχιστα και ο τουρισμός σχεδόν άγνωστος Η εικόνα των νησιών την περίοδο εκείνη

αποτυπώθηκε ζωντανά στο πρωτοποριακό για την εποχή τρίτομο έργο laquoΔωδεκάνησαraquo της

Αθηνάς Ταρσούλη η οποία επισκέφθηκε τα Δωδεκάνησα τα πρώτα έτη μετά την ένωσή

τους με την Ελλάδα Τα μνημεία των νησιών ήταν ασφαλή χάρις στον πατριωτισμό των

νησιωτών και τις φροντίδες του Έκτακτου Επιμελητή Αρχαιοτήτων που ήταν συνήθως

ο μοναδικός δάσκαλος ή ο καθηγητής που υπηρετούσε στο νησί και είχε επωμισθεί

αμισθί το έργο της προστασίας των αρχαιοτήτων στη Σύμη ο Νικήτας Χαβιαράς γιός

του Δημοσθένη ο Γεώργιος Μοσχόβης και ο Κωνσταντίνος

Φαρμακίδης στην Τήλο ο Απόστολος Λογοθέτης στη Νίσυρο

ο Μάκης Κατσιματίδης και ο Νικήτας Μαστρογιάννης

Χαρακτηριστική είναι η αναφορά του Μ Κατσιματίδη στις 20-

3-1953 (εικ 1) προς τον Έφορο Αρχαιοτήτων Ι Κοντή στην

οποία εκφράζει την αγωνία του για τα αρχαία που βρίσκονται

laquoἐν τῷ ὑπαίθρῳraquo και καταλήγει laquoΠαρακολουθῶ ἄγρυπνος καὶ

δίδω συστάσεις ὅπως μη θίγωσι τά ἐν τοῖς ἀγροῖς διεσκορπισμένα

ἀρχαῖα Ἐπεξηγῶ την ἀξίαν των ὡς καί τάς προβλεπομένας κατά

τῶν παραβατῶν βαρείας ποινάςraquo Η Χάλκη δεν ευτύχησε να έχει

Έκτακτο Επιμελητή παρά την προσπάθεια του τότε Επιμελητή

Γρ Κωνσταντινόπουλου (εικ 2) να αναθέσει αυτό το καθήκον

στον μοναδικό δημόσιο υπάλληλο τον ταχυδρομικό διανομέα ndash

μιας και το νησί δεν διέθετε μόνιμο δημοδιδάσκαλο ndash ο οποίος

όμως αρνήθηκε λόγω φόρτου εργασίας Αυτοί οι Έκτακτοι

Επιμελητές άνθρωποι με παιδεία και ενδιαφέρον φρόντισαν

για την περισυλλογή των διάσπαρτων αρχαιοτήτων και έτσι

οργανώθηκαν οι πρώτες δημόσιες Αρχαιολογικές Συλλογές στα

νησιά

Παράλληλα αποστέλλονται με εντολές μετακίνησης στα νησιά

οι Επιμελητές της Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου οι

οποίοι περιοδεύουν καταγράφουν συστηματικά τα ορατά

μνημεία και τις αρχαιότητες στα laquoΗμερολόγια Περιοδειώνraquo

και διενεργούν τις πρώτες αναγκαίες σωστικές ανασκαφές

Θα αναφέρουμε μόνον τους άξιους αρχαιολόγους Σεραφείμ

Χαριτωνίδη Γεώργιο Δοντά Παύλο Λαζαρίδη Μυρτάλη

Αχειμάστου Γρηγόριο Κωνσταντινόπουλο Ιωάννη Παπαποστόλου Ηώ Ζερβουδάκη

Χρίστο Ντούμα Ηλία Κόλλια Ιωάννη Παπαχριστοδούλου

Στα χρόνια του rsquo60 και του rsquo70 το Υπουργείο Πολιτισμού είχε την πρόνοια να τοποθετήσει

μόνιμους αρχαιοφύλακες στα μικρά νησιά Στο Καστελλόριζο τον Ηλία Διακάκη στη Σύμη

τον Βασίλη Χατζηστρατή και τον Κοκκιμίδη Πατατούκο στην Χάλκη τον Πέτρο Αντώνογλου

στην Τήλο τον Παντελή Γιαννουράκη και στη Νίσυρο τον Γεώργιο Χαρτοφύλη και στη

συνέχεια τον Νικόλαο Χαρίτο Με ελάχιστα μέσα αλλά με περισσή αγάπη και φιλότιμο οι

φύλακες αυτοί μαζί με ντόπιους αρχαιόφιλους (αναφέρω μόνον τον Ντίνο Παπαδέλια στη

Νίσυρο) συνέχισαν το έργο της διάσωσης και περισυλλογής των αρχαίων της υπαίθρου

Από το 1980 ξεκίνησε το πρόγραμμα της οργάνωσης Αρχαιολογικών Μουσείων στα

νησιά με τη συνεργασία των δύο πλέον Εφορειών Αρχαιοτήτων Πρώτο εγκαινιάστηκε το

20

Μουσείο της Μεγίστης στις 13 Σεπτεμβρίου του 1984 επέτειο της απελευθέρωσης του

Καστελλορίζου Ακολούθησαν τα Μουσεία της Σύμης της Λέρου της Αστυπάλαιας και

πιο πρόσφατα της Κάσου ενώ τα Μουσεία της Καρπάθου της Καλύμνου και της Νισύρου

οργανώθηκαν την πενταετία 2003-2008 με τη χρηματοδότηση του Περιφερειακού

Επιχειρησιακού Προγράμματος Νοτίου Αιγαίου Όλα σχεδόν τα Μουσεία στεγάζονται

σε οικήματα που έχουν παραχωρηθεί στο Υπουργείο Πολιτισμού από δημόσιους φορείς

ιδρύματα ή ιδιώτες και έχουν χαρακτήρα διαχρονικό καλύπτουν δηλαδή την πορεία

της ανθρώπινης παρουσίας στα νησιά από την προϊστορική μέχρι και τη μεταβυζαντινή

περίοδο πολλές φορές μάλιστα μέχρι τον 20ο αιώνα Τον βασικό πυρήνα των εκθεμάτων

αποτέλεσαν τα αντικείμενα των παλαιών Συλλογών εμπλουτισμένα με ανασκαφικά

ευρήματα που φυλάσσονταν προσωρινά στη Ρόδο και επέστρεψαν στη γενέθλια γη Οι

σωστικές ανασκαφές που διενεργήθηκαν τις δύο τελευταίες δεκαετίες στα μικρά νησιά ndash

τα οποία αναπτύσσονται τουριστικά απαιτούν τις αναγκαίες κοινωφελείς και τουριστικές

υποδομές διεκδικούν χρηματοδοτικά προγράμματα και γεμίζουν με παραθεριστικές

κατοικίες ndash πλούτισαν με νέα ευρήματα τα Μουσεία Εξ άλλου οι πρόσφατες κηρύξεις

αρχαιολογικών χώρων και ζωνών προστασίας σε όλα τα νησιά επέβαλαν και νομοθετικά

τον αρχαιολογικό έλεγχο Η δημιουργία των νέων Μουσείων αποτέλεσε πρόκληση για

πολλούς κατοίκους οι οποίοι και παρέδωσαν αρχαία που πεισματικά φύλαγαν στο σπίτι

τους μέχρι το άνοιγμά τους

Σήμερα μόνον η Τήλος και η Χάλκη δεν διαθέτουν Αρχαιολογικό Μουσείο Υπάρχουν όμως

προγράμματα μελέτες σημαντικά ευρήματα που φιλοξενούνται στην παρούσα Έκθεση

αλλά κυρίως πάθος από τους αρχαιολόγους των Εφορειών οι οποίοι διευρύνουν μέρα με

τη μέρα τις δραστηριότητες και το έργο της προστασίας των αρχαιοτήτων σε κάθε μικρό

νησί σε όλους τους άνυδρους βράχους στα σταθερά αυτά ndash κάποτε ζωντανά ndash πατήματα

για την επικοινωνία ανάμεσα στις νησιωτικές κοινωνίες του Αιγαίου και την απέναντι

μεγάλη στεριά

Η ευφυής ιδέα της παρούσας Έκθεσης οφείλεται στον αγαπητό συνάδελφο και φίλο

Καθηγητή Νικόλαο Σταμπολίδη Διευθυντή του Μουσείου Κυκλαδικής και Αρχαίας

Ελληνικής Τέχνης ενώ η υλοποίησή της έγινε δυνατή χάρις στην αμέριστη στήριξη και

τις φροντίδες της Προέδρου του Μουσείου κυρίας Σάντρας Μαρινοπούλου Η Έκθεση

και ο ανά χείρας Κατάλογος πολλά οφείλουν στη συστηματική δουλειά του επιμελητή

του Μουσείου και καλού συνεργάτη αρχαιολόγου Γιώργου Τασούλα Η συντήρηση όλων

των αντικειμένων που εκτίθενται έγινε από τους συντηρητές της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ Μιχάλη

Κώστα Δημήτρη Κουγιό και Νεκταρία Δασακλή ενώ οι περισσότερες φωτογραφίες των

αρχαιοτήτων του Καταλόγου από τον φωτογράφο μας Γιώργο Κασιώτη Οι αρχαιολόγοι των

Εφορειών Αρχαιοτήτων της Δωδεκανήσου υπεύθυνοι για τα νησιά που περιλαμβάνονται

στην Έκθεση παράλληλα με τα υπόλοιπα υπηρεσιακά τους καθήκοντα έφεραν το κύριο

βάρος της επιλογής και μελέτης των αντικειμένων ndash τα περισσότερα από τα οποία ήταν

αδημοσίευτα ndash για τη συγγραφή των λημμάτων του Καταλόγου

Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να έρχονται στο κέντρο της Ελλάδας ταπεινά και πολύτιμα

τέχνεργα μάρτυρες της μακράς ανθρώπινης δραστηριότητας και της διόλου laquoάγονηςraquo

πολιτιστικής διαδρομής που διήνυσαν τα μικρά ακριτικά νησιά του Αρχιπελάγους τα

οποία μεγαλώνουν τα σύνορα της πατρίδας και επιμένουν να ζουν και να παράγουν ακόμα

και με τους λιγοστούς μόνιμους κατοίκους τους

Δρ Μελίνα Φιλήμονος-ΤσοποτούΔιευθύντρια της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ

21

22

Χάλκη

Τήλος

Σύμη

Αλιμνιά

Πυργούσα

Γυαλί

Νίσυρος

Ρόδος

23

Ρω

Στρογγύλη

Καστελλόριζο

24

25

26

Η Μεγίστη ndash ή Καστελλόριζο από το όνομα του μεσαιωνικού οικισμού ndash είναι

η μεγαλύτερη από ένα σύνολο περίπου τριάντα νησίδων βραχονησίδων και σκοπέλων

που αποτελούν το πολύνησο του Καστελλορίζου (εικ 1) Η οικονομία και η σημασία της

συνδέεται άμεσα με αυτά όπως και με την απέναντι λυκιακή ακτή

Η Μεγίστη βρίσκεται 131 χλμ (71 ναυτικά μίλια) ανατολικά της Ρόδου και 25 χλμ από

την απέναντι ακτή Έχει εμβαδόν 888 τχλμ και σχήμα περίπου τριγωνικό με τη μεγάλη

χερσόνησο της Μούντας στη βόρεια

πλευρά που καταλήγει στο ακρωτήριο

του Αγίου Στεφάνου Η ακτογραμμή είναι

παντού απόκρημνη με εξαίρεση τον βαθύ

κόλπο στη ΒΑ πλευρά του νησιού που

σχηματίζει διπλό λιμάνι Το νησί είναι

ορεινό και βραχώδες Οι ψηλότερες κορυφές

Βίγλα (268 μ) Παλαιόκαστρο (244 μ) και

Δίσκος (215 μ) βρίσκονται στο βόρειο

τμήμα Το κεντρικό ανατολικό και νότιο

χαρακτηρίζονται από μικρά οροπέδια με

μικρές καλλιεργήσιμες εκτάσεις Το νησί

αν και άνυδρο κατοικήθηκε πιθανώς από

την Ύστερη Εποχή του Χαλκού εξαιτίας

της θέσης του και του εξαιρετικού διπλού

λιμένα στη ΒΑ ακτή του Ο Κάβος το

ακρωτήριο ανάμεσα στα δύο λιμάνια του

κόλπου όπου το σωζόμενο Κάστρο υπήρξε

διαχρονικά το κεντρικό σημείο της δραστηριότητας Μετά το λιμάνι η σημαντικότερη θέση

είναι το Παλαιόκαστρο το οποίο παρουσιάζει αλλεπάλληλες φάσεις κατοίκησης Άλλες

θέσεις εντοπίζονται κυρίως σε καλλιεργήσιμες περιοχές και οι περισσότερες είναι μικρές

οχυρωμένες αγροικίες με ελαιοπιεστήρια και ληνούς

Εικ 1 Μερική άποψη του Καστελλορίζου των βραχονησίδων και της λυκιακής ακτής (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

ΚαστελλόριζοΣτρογγύλη

Ρω

27

Το ενδιαφέρον των ερευνητών για τη Μεγίστη αρχίζει τον 18ο και εντείνεται τον 19ο αιώνα

Την περίοδο αυτή ευρωπαίοι περιηγητές περιδιαβαίνουν το νησί αναζητώντας αρχαία κι

επιγραφές1 Παράλληλα είναι σαφές ότι κατά τον 19ο αιώνα στο νησί γινόταν διακίνηση

αρχαιοτήτων2 Θα πρέπει να επιδεικνύεται ιδιαίτερη προσοχή όσον αφορά στην ερμηνεία

της προέλευσης όσων ευρημάτων δεν προέρχονται από ανασκαφές Κάποιες από τις

επιγραφές και τα άλλα ευρήματα που κατεγράφησαν κατά καιρούς στο νησί αναφέρεται

ότι είχαν μεταφερθεί εκεί από την απέναντι μικρασιατική ακτή3 Το νησί δεν έχει μελετηθεί

συστηματικά από αρχαιολογική άποψη Η έρευνα περιορίζεται σε επιφανειακές έρευνες4

και σε κάποιες πρόσφατες σωστικές ανασκαφές5

Το όνομα Μεγίστη ή Μεγίστα ndash που συναντάται σε όλες τις αρχαίες πηγές από τον Ψευδο-

Σκύλακα στα μέσα του 4ου αι πΧ μέχρι τον 12ο αι μΧ6 ndash αναφέρεται στο σχετικό μέγεθος της

νήσου μεταξύ των μικρότερων νησίδων και βραχονησίδων στο νησιωτικό της σύμπλεγμα7

Το όνομα του νησιού κατά την αρχαιότητα επιβεβαιώνεται αφrsquo ενός από τις επιγραφικές

αναφορές στον Απόλλωνα Μεγιστέα και αφrsquo ετέρου από την επιβίωσή του με τη μορφή

Mayas στην αραβική και Meis στην τουρκική που αποτελούν παραφθορά του ονόματος

Μεγίστη

Το όνομα Καστελλόριζο το οποίο υιοθετήθηκε μετά τον 12ο αιώνα και χρησιμοποιείται

πλέον παράλληλα με το αρχαίο όνομα Μεγίστη αποδίδεται είτε στο κόκκινο χρώμα του

βράχου από τον οποίο κατασκευάστηκε το Κάστρο στον Κάβο (castello rosso) είτε από τον

οικισμό που αναπτύχθηκε στη ρίζα του καστέλου αυτού8

απΟ τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΛιΘΟΥ Και τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΧαΛΚΟΥΕλάχιστα είναι τα στοιχεία που μαρτυρούν την κατοίκηση στα προϊστορικά χρόνια

Προϊστορική θέση εντοπίζεται πιθανώς στην περιοχή του σημερινού κοιμητηρίου στη

μικρή χερσόνησο που κλείνει από ανατολικά το λιμάνι του Μανδρακιού9

Ωστόσο η επίκαιρη θέση του νησιού στο θαλάσσιο δρόμο που ακολουθούσαν τα

εμπορικά πλοία της Εποχής του Χαλκού επιβεβαιώνεται από τα ερευνηθέντα ναυάγια

1 Βλ Savary 1788 Leake 1824 Fellows 1841 Ross 1846 Flandin 1871 Cockerell 1903 Αναφέρονται επίσης αλλεπάλληλες laquoεπιδρομέςraquo αρχαιοκαπήλων οι οποίοι αποβίβαζαν πληρώματα και άδειαζαν μεμονωμένους τάφους βλ Κυπαρίσσης 1915 642 Ο Fellows (1841 188-189) περιγράφει το Καστελλόριζο του 1840 ως σφύζουσα εμπορική μητρόπολη στην οποία μπορούσε κανείς να προμηθευτεί νομίσματα και κάθε είδους laquoθησαυρούςraquo που έβρισκαν οι χωρικοί στην απέναντι ακτή Ο ίδιος αγόρασε νομίσματα που προέρχονταν από την κοιλάδα της Ξάνθου3 Βλ Διαμαντάρας 1894 331-333 αρ 33 Διαμαντάρας 1899 335-336 Αντίστοιχα οι μονολιθικοί κίονες στον ναό του αγίου Κωνσταντίνου έχουν μεταφερθεί από τα Πάταρα βλ Διαμαντάρας χχέ 84 Οι R Hope Simpson και JF Lazenby πραγματοποίησαν το 1967 περιορισμένη έρευνα σε ήδη γνωστές θέσεις (Hope Simpson ndash Lazenby 1970) Πολύτιμη στη μελέτη της αρχαίας Μεγίστης είναι η συμβολή του Ν Ashton o oποίος πραγματοποίησε εκτεταμένη επιφανειακή έρευνα στο νησί το 1993 και το 1994 και συγκέντρωσε πολλά από τα στοιχεία που αναφέρονται εδώ βλ Ashton 19955 Το 1999 ολόκληρο το νησί μαζί με τη νησίδα Ρω θεσμοθετήθηκαν ως αρχαιολογικός χώρος Έκτοτε παρακολουθούνται οι εργασίες εκσκαφής και σε ορισμένες περιπτώσεις διενεργούνται δοκιμαστικές τομές πριν την έγκριση οικοδόμησης6 Το συμπέρασμα ότι ένα από τα ονόματα της Μεγίστης στην αρχαιότητα ήταν Κισθήνη οφείλεται σε παρερμηνεία του εδαφίου στο Στράβωνα (ΧΙV 3 7) laquoμεταξὺ δrsquo ἐν τῷ λεχθέντι παράπλῳ νησία πολλὰ καὶ λιμένες ὧν καὶ Μεγίστη νῆσος καὶ πόλις ὁμώνυμος Κισθήνηraquo βλ Θωμόπουλος 19707 laquoμεγάλη νῆσος ἡ τῶν Λυκίαςraquo σύμφωνα με τον Στέφανο Βυζάντιο Ο πρώτος που συνδέει ετυμολογικά το όνομα του νησιού με τον μυθικό ιδρυτή Μεγιστέα είναι ο Αλέξανδρος Πολυΐστωρ τον 1ου αι πΧ τον οποίο αναπαράγει ο Στέφανος Βυζάντιος Περὶ πόλεων τον 6ο αι μΧ Βλ επίσης RE XV1 λ Megiste 3318 Pappas 1994 46-47 Hederer 1924 329 Οι Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 αναφέρουν δύο προϊστορικά όστρακα στην περιοχή του κοιμητηρίου

28

του Ulu Βurun ndash 9 χλμ ΝΑ του Kas της αρχαίας Αντιφέλλου απέναντι από τη Μεγίστη

το οποίο χρονολογείται στο τέλος του 14ου αι πΧ ndash και της Χελιδονίας Άκρας 65 χλμ

ανατολικότερα που χρονολογείται στον 12ο αι πΧ Παρά την έλλειψη στοιχείων δεν θα

πρέπει να αποκλειστεί το ενδεχόμενο ότι η Μεγίστη χρησιμοποιήθηκε ως σταθμός στον

δρόμο ναυτικών και εμπόρων από και προς τα λιμάνια της Ανατολής και αποίκων προς

την Κύπρο την Κιλικία και τη Συροπαλαιστινιακή ακτή κατά τις μετακινήσεις του 12ου και

11ου αι πΧ

απΟ τή γΕωμΕτριΚή πΕριΟδΟ Εωσ τήν ΥστΕρή αρΧαιΟτήταΛιγοστές παραμένουν οι ενδείξεις σχετικά με την κατοίκηση κατά τη Γεωμετρική και

την Αρχαϊκή περίοδο στο νησί θραύσματα κεραμικής της Γεωμετρικής περιόδου που

συλλέχθηκαν στο εσωτερικό της ακρόπολης του Παλαιοκάστρου μαρτυρούν ότι υπήρχε

κατοίκηση στη στρατηγική αυτή θέση Ενδεχομένως η στενή σχέση της Μεγίστης με τη

Ρόδο χρονολογείται από την εποχή του αποικισμού Η ίδρυση της Φασήλιδος αποικίας

της Ρόδου στη λυκιακή ακτή χρονολογείται στον 7ο αι πΧ ενώ στο Χρονικό της Λίνδου

αναφέρεται νικηφόρος εκστρατεία του Κλεόβουλου τυράννου της Λίνδου εναντίον της

Λυκίας που πρέπει να τοποθετηθεί στον 6ο αι πΧ Τα ονόματα ορισμένων πόλεων της

Λυκίας όπως η Ροδία και η Ροδιάπολης αποτελούν πιθανώς ενδείξεις ενός ευρύτερου

αποικισμού της ΝΑ Λυκίας από τις δωρικές πόλεις της Ρόδου ο οποίος ωστόσο δεν είχε

μόνιμο αποτέλεσμα πέραν της κτήσης της Μεγίστης εφόσον οι πόλεις αυτές αναφέρονται

αργότερα ως μέλη της Λυκιακής Συμμαχίας10

Το 411 πΧ η Ρόδος αποστάτησε από την Αθηναϊκή συμμαχία και το 4087 πΧ ίδρυσε ndash με

τον συνοικισμό των τριών πόλεων ndash τη νέα πόλη της Ρόδου που σύντομα αναπτύχθηκε

σε σημαντική ναυτική και εμπορική δύναμη Δεν μπόρεσε ωστόσο να αποφύγει την

κυριαρχία της δυναστείας των Εκατομνιδών σατραπών της Αλικαρνασσού (356 - 332

πΧ)11 ούτε τη συμμετοχή της στις δυνάμεις του Δαρείου του Γ΄ (340 - 335 πΧ) Κατά την

περίοδο 332 - 323 πΧ στην περιοχή κυριάρχησαν οι δυνάμεις των Μακεδόνων12 ενώ μετά

τον θάνατο του Αλεξάνδρου ξεκίνησαν οι διαμάχες μεταξύ των βασιλείων των Διαδόχων

για τη στρατιωτική και οικονομική κυριαρχία στην ανατολική Μεσόγειο

Η Ρόδος απέκρουσε την πολιορκία του Δημητρίου (305 - 304 πΧ) ενίσχυσε το ναυτικό της

πολεμικό και εμπορικό και εξελίχθηκε στη διάρκεια του 3ου και τις αρχές του 2ου αι πΧ σε

κατrsquo εξοχήν κέντρο του διαμετακομιστικού εμπορίου στην ανατολική Μεσόγειο Το ροδιακό

κράτος σταδιακά περιέλαβε πολλά από τα νησιά της Δωδεκανήσου Αυτά προστέθηκαν

στις σημαντικές εκτάσεις που ήδη προ του συνοικισμού κατείχαν οι ροδιακές πόλεις στην

απέναντι ακτή της Μικράς Ασίας τη λεγόμενη laquoενσωματωμένηraquo ροδιακή Περαία η οποία

περιελάμβανε τμήμα της Καρίας και ορισμένες παραθαλάσσιες θέσεις της Λυκίας καθώς

και τη νήσο Μεγίστη

Θεωρείται βέβαιο ότι η Μεγίστη ενσωματώθηκε στο Ροδιακό κράτος πριν τα μέσα του 4ου

αι πΧ και παρέμεινε σε αυτό τουλάχιστον μέχρι τον 1ο αι μΧ13 αυτό μαρτυρεί η αναφορά

του Ψευδοσκύλακος 99 (GGM I 73hellip κατὰ ταῦτα νῆσός ἐστι Ῥοδίωνhellip ) που χρονολογείται στα

10 Bresson 1999 102 Blinkenberg 1941 αρ 2 170 XXIII11 Οι Εκατομνίδες προχώρησαν στην κατασκευή ενός εκτεταμένου δικτύου οχυρώσεων στις υπό τον έλεγχό τους περιοχές Σχετικά βλ Εισαγωγικό κείμενο Νισύρου στον παρόντα τόμο12 Σχετικά με το ροδιακό κράτος κατά την εποχή του Μ Αλεξάνδρου βλ Hauben 1977 και Berthold 1984 33-3713 Fraser ndash Bean 1954 57 Berthold 1984 41

29

μέσα του 4ου αι πΧ14 αλλά και του Στράβωνος (XIV 3 7)

Η διοίκηση της laquoενσωματωμένηςraquo ροδιακής Περαίας δεν διέφερε από αυτή της Ρόδου15

Αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα του ροδιακού κράτους και συμμετείχε στο σύστημα

των δήμων Η Μεγίστη όπως και περιοχή των Δαιδάλων προκεχωρημένες κτήσεις του

ροδιακού κράτους δεν αποτελούσαν αυτοτελείς δήμους αλλά μάλλον ανήκαν σε κάποιον

άγνωστο δήμο της Ρόδου Αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι στις επιγραφές της

Μεγίστης το όνομα των Ροδίων αξιωματούχων συνοδεύεται μερικές φορές από το

δημοτικό τους αλλά ποτέ από το εθνικό Ῥόδιος πρακτική που συναντάται στις περιοχές

της laquoενσωματωμένηςraquo Περαίας Ωστόσο το δημοτικό Μεγιστεύς εμφανίζεται μόνον ως

επίθετο του Απόλλωνα και πιθανώς του Διός16

Νομίσματα του 4ου αι πΧ τα οποία φέρουν στον εμπροσθότυπο την κεφαλή του Ηλίου και

στον οπισθότυπο το ροδιακό ρόδο με τα γράμματα ΜΕ έχουν αποδοθεί στη Μεγίστη (αρ

κατ 11 - 12) η ερμηνεία αυτή ωστόσο αποτέλεσε θέμα διαφωνίας μεταξύ ειδικών και

αμφισβητείται17

Την στρατιωτική εξουσία στην ενσωματωμένη και υποτελή ροδιακή Περαία ασκούσε ένας

από τους δέκα στραταγοὺς ο στραταγός ἐπὶ τό πέραν με υφιστάμενους τουλάχιστον τρεις

ἁγεμόνας ndash συγκεκριμένα αναφέρονται ἁγεμὼν ἐπὶ Kαρίας ἁγεμὼν ἐπὶ Λυκίας και ἁγεμὼν ἐπὶ

Kαύνου Υφιστάμενοι των ἁγεμόνων ήταν οι ἐπιστάται Ρόδιοι επικεφαλής μισθοφορικών

φρουρών διορισμένοι με ετήσια θητεία σε σημεία στρατηγικής σημασίας για το ροδιακό

κράτος

H Μεγίστη ήταν ένα από τα σημεία αυτά όπως επιβεβαιώνουν οι επιγραφικές

μαρτυρίες τέσσερις αναθηματικές επιγραφές επιστατών έχουν βρεθεί στην ακρόπολη του

Παλαιοκάστρου και μία βρίσκεται χαραγμένη στο βράχο κάτω από το Κάστρο τον αρχαίο

πύργο του λιμένα18 Χρονολογούνται στο 2ο αι πΧ19

Η εξαιρετική σημασία της Μεγίστης για το ροδιακό κράτος κατά τον 2ο αι πΧ διαφαίνεται

στην ενεπίγραφη βάση αναθηματικού αγάλματος που βρέθηκε στις Κεδρεές της Καρίας

και αναφέρεται στον Τεισία Θευδάμου hellip καὶ ἁγεμόνα γενόμενον ἐμ Mεγίστᾳ κατὰ πόλεμονhellip20

Η βάση φέρει την υπογραφή του γλύπτη Πυθόκριτου ο οποίος εργάστηκε στη Ρόδο γύρω

στο 170 πX Φαίνεται ότι στην προκειμένη περίπτωση ο διορισμός του συγκεκριμένου

αξιωματούχου ως ἁγεμόνα ἐμ Mεγίστᾳ αποτελούσε έκτακτο αξίωμα που υπαγορευόταν

από την κρισιμότητα των γεγονότων του Γ΄ Συριακού πολέμου (190 πΧ) όταν η Μεγίστη

διεδραμάτισε κύριο ρόλο21 στις επιχειρήσεις κατά του Αντιόχου Γ΄ Σχετική με τα γεγονότα

του πολέμου αυτού είναι η εκτενέστερη σωζόμενη αναφορά της Μεγίστης στην αρχαία

14 Και οπωσδήποτε πριν το 330 πΧ βλ Bresson 104 σημ 5115 Για τη διοίκηση του ροδιακού κράτους βλ Fraser ndash Bean 1954 79-94 Berthold 1984 38 κεξ van Gelder 190016 SGDI 4331 και 433317 Βλ Head 1897 xcviii-xcix Ο Cahn (1942 92-94) επισημαίνει ότι τα νομίσματα είναι βαρύτερα από το καθιερωμένο ροδιακό σύστημα και είναι απίθανο να αποτελούν βραχύβια ροδιακή κοπή Υποστηρίζει ότι πρόκειται πιθανώς για κοπή επιμέρους ροδιακού δήμου Οι Fraser ndash Bean (1954 97 σημ 4 98) θεωρούν ότι εάν πρόκειται για ροδιακή κοπή αυτή θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως ένδειξη είτε της αυτονομίας του νησιού είτε της ενσωμάτωσής του στο ροδιακό κράτος επισημαίνουν δε ότι τα γράμματα ΜΕ πιθανώς δεν αντιπροσωπεύουν τοπωνύμιο αλλά ονόματα αξιωματούχων Ο RHJ Ashton (1990 1-3) πρότεινε ότι πρόκειται για κοπή του Ροδίου στην καταγωγή στρατηγού Μέμνωνος ο οποίος πολέμησε εναντίον του Αλέξανδρου και όχι για νομίσματα της Μεγίστης Συνοπτικά βλ Στεφανάκη 2010 417-419 18 Βλ αναλυτικότερα παρακάτω σχετικά με το Κάστρο και την ακρόπολη Παλαιοκάστρου19 Fraser ndash Bean 1954 8720 SEG IV 178 Fraser ndash Bean 1954 8521 Σχετικά με τα γεγονότα του Συριακού πολέμου βλ Berthold 1984

30

γραμματεία ο Τίτος Λίβιος (Ab Urbe Condita 37225 372412 37452) αναφέρει την

Μεγίστη τρεις φορές σε σχέση με τις πολεμικές επιχειρήσεις του 190 πX Στο κείμενο

εξαίρεται η στρατηγική θέση της Μεγίστης καθώς και η σημασία του λιμανιού της για

το ροδιακό κράτος ως ναυστάθμου του ροδιακού στόλου Τα παραπάνω αποσπάσματα

μαρτυρούν ότι η Μεγίστη έπαιξε σημαντικό στρατηγικό ρόλο κυρίως μάλιστα εφrsquo όσον η

υπόλοιπη Λυκία με την εξαίρεση της Φασήλιδος ήταν εχθρικά διακείμενη προς τη Ρόδο

Η συνθήκη της Απάμειας (188 πΧ) που επιβλήθηκε στη συνέχεια από τη Ρωμαϊκή σύγκλητο

επί των Ελλήνων της Μικράς Ασίας ήταν εξαιρετικά ευνοϊκή για τους Ροδίους Την αμέσως

επόμενη περίοδο έως τη συμμαχία με τη Ρώμη - ουσιαστικά την υποταγή σε αυτή - το

164 πΧ το ροδιακό κράτος επεκτάθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της Καρίας και της Λυκίας

Οι περιοχές αυτές αποτέλεσαν τη λεγόμενη laquoυποτελή Περαίαraquo Η Λυκία αντιστάθηκε στη

ροδιακή κατοχή και ακολούθησε σειρά πολεμικών συγκρούσεων οι λεγόμενοι Λυκιακοί

πόλεμοι22 Κατά την περίοδο αυτή (188 - 167 πΧ) η Μεγίστη εξακολούθησε να λειτουργεί

ως βάση για τις ναυτικές επιχειρήσεις του ροδιακού στόλου

Η μόνιμη ροδιακή παρουσία στη Μεγίστη ερμηνεύει την επιρροή της Ρόδου στην κεντρική

Λυκία κατά την ελληνιστική περίοδο η οποία μαρτυρείται επιγραφικά23 Αντίστοιχη

λυκιακή παρουσία ή επιρροή στη Μεγίστη δεν σημειώνεται κρίνοντας από την έλλειψη

μνημείων στο νησί Ακόμη και κατά την περίοδο αναβίωσης της λυκιακής συμμαχίας κατά

τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο24 η Μεγίστη φαίνεται ότι παρέμεινε ανεπηρέαστη

από τη λυκιακή επιρροή παρά την εγγύτητά της στη λυκιακή ακτή

Αναπόφευκτα η πολιτική ισχύς της Ρόδου μειωνόταν όσο αυξανόταν η επιρροή της Ρώμης

Έπειτα από την υπογραφή συνθήκης με τη Ρώμη το 164 πΧ παρότι τυπικά αυτόνομη η

Ρόδος ακολουθεί τις επιταγές του ρωμαϊκού κράτους Η ίδρυση στη Δήλο αφορολόγητου

εμπορείου ρωμαϊκών συμφερόντων συνετέλεσε στην οικονομική συρρίκνωση της Ρόδου

Στον ύστερο 1ο αι πΧ ο Αντώνιος και ο Αύγουστος απέδωσαν ξανά κάποιες από τις

νησιωτικές της κτήσεις ενώ ο Αύγουστος επιβεβαίωσε τον παλαιότερο τίτλο της ως

laquoελεύθερης και συμμάχου πόλεωςraquo

Τον 1ο αι μΧ ο Στράβων (ΧΙV 3 7) αναφέρει και πάλι τη Μεγίστη ως ροδιακή κτήση Εκτός

από τον Στράβωνα δύο ακόμη πηγές του 1ου και 2ου αι μΧ αναφέρονται στη Μεγίστη ο

Πτολεμαίος (V III) και o Πλίνιος (Φυσική Ιστορία V 35131) ο οποίος μάλιστα αναφέρει ότι

η πόλις της Μεγίστης έχει εκλείψει (hellip Megista cuius civitas interdiit) Σύμφωνα ωστόσο

με τις αρχαιολογικές ενδείξεις το νησί κατοικείτο κατά τον 1ο αι μΧ οπότε η δήλωση του

Πλίνιου πιθανώς σημαίνει είτε ότι ο πληθυσμός του συρρικνώθηκε είτε ότι η στρατηγική

σημασία του μειώθηκε είτε ότι ήταν πλέον υποτελές

Υπό τον αυτοκράτορα Βεσπασιανό (67 - 69 μΧ) η Ρόδος ενσωματώθηκε επίσημα στο

Ρωμαϊκό κράτος ενώ από τον Διοκλητιανό (284 - 305 μΧ) ορίστηκε ως πρωτεύουσα της

Επαρχίας των Νήσων η οποία υπαγόταν στη Διοίκηση της Ασίας

Στην αυτοκρατορική περίοδο η Μεγίστη εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ως ναύσταθμος

όπως μαρτυρούν οι επισκευές στα τείχη της ακρόπολης και επιφανειακά ευρήματα στο

νησί αλλά κυρίως οι λιμενικές εγκαταστάσεις Στη ρωμαϊκή περίοδο χρονολογούνται

22 Bresson 1999 106-111 Πολύβιος 254423 Σχετικά με τα επιγραφικά στοιχεία που μαρτυρούν τη ροδιακή επιρροή στη Λυκία την υιοθέτηση ροδιακών πρακτικών τις αναθηματικές επιγραφές που τιμούν Ροδίους την λατρεία του Διός Ατταβυρίου και του Ηλίου βλ Zimmermann 1992 81 156-158 Zimmermann 1993 119-121 Bresson 1999104-10624 Βλ Τίτος Λίβιος 41258 42148 44151 Επίσης βλ Πολύβιος 30512 30314-5 3141-3

31

πιθανώς οι βυθισμένοι μόλοι στη γλώσσα που χωρίζει τα δυο λιμάνια και γύρω από το

απέναντι νησάκι Ψωραδιά καθώς και κεραμική από ναυάγια στις θέσεις αυτές25 Το λιμάνι

της Μεγίστης λειτουργούσε ακόμη ως εμπορικός λιμένας αλλά και ως ναύσταθμος του

ρωμαϊκού στόλου μάλλον όμως ως βοηθητικός του ναυστάθμου στα Πάταρα της Λυκίας

Οπωσδήποτε η σημασία του νησιού δεν ήταν πλέον εξέχουσα σε μια Μεσόγειο που

αποτελούσε laquoρωμαϊκή λίμνηraquo

Η ιστορία του νησιού αντικατοπτρίζει τη σημαντική γεωγραφική του θέση και την οικονομική

και στρατηγική σημασία ολόκληρης της περιοχής Την εξέχουσα θέση του ως σημαντικής

κτήσης της Ρόδου ακολούθησαν αιώνες αφάνειας κατά τους οποίους σχεδόν εξαφανίστηκε

από τις πηγές Υπάρχουν μεγάλες περίοδοι που χαρακτηρίζονται από την πλήρη απουσία

μνημείων και στοιχείων Τα μέχρι τώρα στοιχεία δείχνουν ότι το νησί ήκμασε ως ναυτική

βάση κυρίως σε περιόδους ανάγκης οργανωμένου ελέγχου των θαλάσσιων περασμάτων

από μια κεντρική αρχή

τα αρΧαια μνήμΕιαΟ λιμένας και το ΚάστροΟ κόλπος δυτικά του Κάβου ndash πεταλόσχημος βαθύς και καλά προστατευμένος από τον

καιρό ndash ήταν ο κυρίως λιμένας ενώ ο ανατολικός στο Μανδράκι μικρότερος και ρηχός26

λειτουργούσε πιθανώς ως ναυπηγοεπισκευαστικός χώρος στην αρχαιότητα όπως και κατά

τον 19ο αιώνα Ο κύριος ωστόσο ρόλος του διπλού λιμένα της Μεγίστης ήταν η τροφοδοσία

των πολεμικών και εμπορικών πλοίων ενώ πιθανώς συμμετείχε στο περιφερειακό

εμπόριο

Το λιμάνι της Μεγίστης προστατευόταν ήδη κατά την αρχαιότητα από αρχαίο οχυρό στη

θέση του ιπποτικού Κάστρου (εικ 2 3) Η πυραμιδική βάση του σωζόμενου πύργου (εικ 3) χρονολογείται στον β΄ μισό του 4ου αι πΧ27 όπως μαρτυρεί η λαξευμένη ταινία στις

δύο όψεις της επικλινούς ακμής των γωνιόλιθων ο λεγόμενος γωνιαίος οδηγός Προφανώς

η ασυνήθιστη για τον χώρο κατασκευή έγινε προκειμένου να δοθεί πρόσθετο ύψος στον

ορθογώνιο πύργο ο οποίος δέσποζε στα δύο λιμάνια και ήλεγχε τη θαλάσσια περιοχή του

διαύλου με τις διάσπαρτες νησίδες

Στο βράχο όπου εδράζεται ο πύργος του Κάστρου βρίσκεται εγχάρακτη η αναθηματική

επιγραφή του Ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλή Νικαγόρα στον Ερμή Προπύλαιο (εικ 4) που χρονολογείται τον 2ο αι πΧ Σωσικλῆς Nικαγόρα Ἂμιος ἐπιστατήσας ἒν τε Kαστάβῳ

καὶ ἐπὶ τοῦ πύργου τοῦ ἐν Mε γίστᾳ Ἑρμᾷ Προπυ λαίῳ χαριστήριον28 Η αναθηματική επιγραφή

του laquoεπιστατήσαντοςraquo Σωσικλέους είναι οπωσδήποτε μεταγενέστερη της κατασκευής του

πύργου και συνοδεύεται από εντορμίες για τη στερέωση αναθήματος πιθανώς ερμαϊκής

στήλης

Ολόκληρη η βόρεια πλευρά του πύργου έχει καταρρεύσει μαζί με τον βράχο έδρασης

πιθανώς εξ αιτίας σεισμού ή έπειτα από κάποιον από τους πολυάριθμους βομβαρδισμούς

που έχει υποστεί το μνημείο σε νεότερες περιόδους Ο βόρειος τοίχος του πύργου κτισμένος

σύρριζα στο φρύδι του βράχου είναι κατακόρυφος και εμφανώς μεταγενέστερος

25 Βλ Pirazzoli 198726 Κατά την αρχαιότητα η στάθμη της θάλασσας βρισκόταν αρκετά χαμηλότερα βλ Pirazzoli 198727 Η κατασκευή βρίσκει παράλληλα στην περιοχή της Αργολίδας Πυραμιδική βάση ορθογώνιου πύργου επάνω σε ορθογώνια κρηπίδα βρίσκεται στο Κεφαλάρι Ελληνικού στο Άργος (Πίκουλας 1996-97 Lord 1938 Scranton 1938) Βάσει των ευρημάτων χρονολογείται στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ και λειτουργούσε ως φυλακείο για τον έλεγχο του άξονα Άργους-Κεγχρεών Βλ Πίκουλας 199528 SGDI 4332

Εικ 2 Ο Κάβος το Κάστρο και ο laquoΛυκιακός τάφοςraquo (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

Εικ 3 Το Κάστρο η πυραμιδική βάση του πύργου από ΝΑ (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

Εικ 4 Η αναθηματική επιγραφή του ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλέους (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

32

το παλαιόκαστροΑποτελεί την καλύτερα σωζόμενη

οχυρωμένη θέση της αρχαίας Mεγίστης

στο εσωτερικό του νησιού και πιθανώς

το πλέον στρατηγικό σημείο (εικ 5) Η

ακρόπολη είχε πιθανώς κατασκευαστεί πριν

τον ύστερο 4ο αι πΧ επάνω σε αρχαιότερη

προ-κλασική ακρόπολη παρουσιάζει δε

ίχνη διαρκούς κατοίκησης μέχρι τους

βυζαντινούς χρόνους29 Ήλεγχε τον λιμένα

και τον όρμο Λιμενάρι στα δυτικά κυρίως

όμως αποτελούσε κομβικό σημείο από

όπου ασκείτο ο έλεγχος των θαλάσσιων

διόδων μέσω ενός δικτύου φρυκτωριών

εγκατεστημένων σε διάφορα σημεία του

νησιού στις γειτονικές νησίδες Στρογγυλή

και Pω καθώς και στην απέναντι λυκιακή

ακτή Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου καλύπτει έκταση περ 6000 τμ και αποτελείται από

εξωτερικό τείχος με τέσσερις - αρχικά - πύργους στη NA πλευρά την πλέον προσβάσιμη

καθώς και εσωτερικό πύργο Στον νοτιότερο πύργο σώζεται μία από τις αρχαίες εισόδους

αν και έχει υποστεί μεταγενέστερες επεμβάσεις Εντοιχισμένες σε δεύτερη χρήση

βρίσκονται εδώ δύο αναθηματικές επιγραφές επιστατών30 Ο κατεστραμμένος σήμερα

τέταρτος πύργος στην ανατολική γωνία του εξωτερικού τείχους σε σημείο που δεσπόζει

επάνω από τον οικισμό και το λιμάνι ήταν πιθανώς η θέση εύρεσης της επιγραφής

του επιστάτη Κρατιδάμου ο οποίος κατασκεύασε πύλη και ανέθεσε τα αγάλματα του

Απόλλωνος Πυλαίου και της Αρτέμιδος Σωτείρας31 Η επιγραφή η οποία χρονολογείται

πιθανώς στον 3ο ή 2ο αι πΧ32 δηλώνει την ύπαρξη μιας δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό

Μία τέταρτη επιγραφή ndash αυτή τη φορά από δύο επιστάτες ndash θα πρέπει να συσχετιστεί με

την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου33 O εσωτερικός πύργος που σώζεται σε ύψος περίπου

29 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 73-74 εικ 7 Wurster 1981 226-231 πίν 74-75 εικ 8 Το 1943 οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής εγκατέστησαν στην κορυφή του υψώματος την αντιαεροπορική τους άμυνα όπως φαίνεται από τα δύο πολυβολεία αλλά και από το άφθονο υλικό λατύπης που δημιουργήθηκε από τον βομβαρδισμό του μνημείου από τους συμμάχους30 Ἐπικρατίδας Ἀναξικράτευς ἐπιστατήσας καὶ τοὶ συστρατευσάμενοι [Δ]ιοσκόροις (SGDI 4331 και Διαμαντάρας 1892 304) και [B]ασίλων Ἐξα[κ]- εστίωνος Λέλιος ἐπιστα- τήσας (Διαμαντάρας 1892 305)31 Susini 1955 Michelier 1917 Δεν είναι σαφές ποια ακριβώς είναι η ΝΑ γωνία της ακρόπολης όπου σύμφωνα με τον Michelier βρέθηκε η επιγραφή του Κρατιδάμου Πιθανώς πρόκειται για τον κατεστραμμένο πλέον τέταρτο πύργο της ΝΑ πλευράς της ακρόπολης Η ύπαρξη της συγκεκριμένης επιγραφής δηλώνει την ύπαρξη δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό Η επιγραφή βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης (αρ ευρ 40) μαζί με μια σειρά άλλων αναθηματικών ή επιτύμβιων αναθηματικών επιγραφών που χρονολογούνται από την ελληνιστική έως την ύστερη αυτοκρατορική περίοδο (αρ ευρ 13 18 25 28 40 41 42) καθώς και κάποιες επιγραφές που είχαν μεταφερθεί στη Μεγίστη από τα Πάταρα και τις Γάγες Οι επιγραφές είχαν αποσταλεί με αρχικό προορισμό το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών από την επαναστατική ελληνική διοίκηση της νήσου που ζητούσε την ένωση με την Ελλάδα κατά το σύντομο διάστημα 1913-191532 Σύμφωνα με τον Susini 1955 καμμία επιγραφή με προέλευση από τη Μεγίστη δεν είναι δυνατόν να χρονολογηθεί με ακρίβεια33 Ἐπιστάται Aἰσχίνας Διάνδρου Tιμόστρατος Eὐκράτευς Ἀπόλλωνι Mεγιστεῖ Η επιγραφή (SGDI 4330) αναφέρεται από τον Ludwig Ross ως εντοιχισμένη στο ιερό της Μονής του Αγίου Παντελεήμονα Ο Διαμαντάρας (1899 333) δημοσίευσε μία έκτη επιγραφή επιστάτου χωρίς να αναφέρει τόπο εύρεσης

Εικ 5 Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου από ΝΑ Στο βάθος η Ρω (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

33

4μ αποτελεί το καλύτερα σωζόμενο τμήμα της οχύρωσης (εικ 6) Είναι χτισμένος με

κυφωτές λιθοπλίνθους σύμφωνα με το ισόδομο σύστημα με λαξευμένο γωνιαίο οδηγό

στους γωνιόλιθους Τμήματα της ελληνιστικής φάσης διατηρούνται κατά τόπους στους

κατώτερους δόμους του εξωτερικού τείχους34

Δύο μεγάλες λαξευτές ελλειψοειδείς δεξαμενές με λαξευμένες κλίμακες καθόδου η μία

στον εσωτερικό και η δεύτερη στον εξωτερικό περίβολο εξασφάλιζαν νερό για μεγάλες

περιόδους (εικ 7) Η μεγαλύτερη από αυτές έχει διάμετρο περίπου 530μ και βάθος 4μ

Οι δεξαμενές αυτές στεγασμένες με θόλους στις νεότερες περιόδους θα πρέπει κατά την

αρχαιότητα να βρίσκονταν σε υπόγειους χώρους πύργων

Μικρές κόγχες λαξευμένες στο μέτωπο του βράχου στη νότια πλευρά του εσωτερικού

υπερυψωμένου τμήματος της ακρόπολης δηλώνουν την ύπαρξη ιερού στο σημείο αυτό

ή ΒίγλαΣτη θέση Βίγλα ndash το υψηλότερο σημείο του νησιού που δεσπόζει πάνω από τον οικισμό σε

υψόμετρο 220μ ndash σώζεται αρχαίο οχυρωματικό τείχος σε μήκος 60μ με κατεύθυνση Α-Δ

Η πολυγωνική του τοιχοδομία έχει χαρακτηριστεί laquoκυκλώπειαraquo και στο παρελθόν το τείχος

είχε θεωρηθεί μυκηναϊκό35 Πρόκειται ωστόσο για τοιχοδομία αρκετά συνηθισμένη στην

Καρία από τους κλασικούς χρόνους μέχρι τη ρωμαϊκή περίοδο και πιθανώς αποτελούσε

τμήμα της ελληνιστικής οχύρωσης36 Σε συνδυασμό με το Παλαιόκαστρο χρησίμευε για την

προστασία της ενδοχώρας

Εκτός από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και τα παραθαλάσσια οχυρά του Κάστρου

34 Οι λιθόπλινθοι της νοτιοδυτικής γωνίας του εξωτερικού τείχους έχουν συστραφεί και μετατοπιστεί με αποτέλεσμα το σημείο αυτό του τείχους να κινδυνεύει με κατάρρευση Έπειτα από την τοπογραφική αποτύπωση από την Ε Βασιλειάδου η ΚΒ΄ ΕΠΚΑ έχει αναλάβει το έργο της αποκατάστασης της νοτιοδυτικής γωνίας στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ βάσει των μελετών των Γ Αντωνίου Κ Ζάμπα και Ε Παυλίδη35 Κυπαρίσσης 191536 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 Wurster 1981 231-232

Εικ 6 Παλαιόκαστρο Ο εσωτερικός πύργος από ΝΑ (φωτ αρχείο ΜΚΤ) Εικ 7 Λαξευτή δεξαμενή στο Παλαιόκαστρο (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

34

και των νησίδων Ρω και Στρογγυλής (βλ παρακάτω σελ 44 - 47)37 το αμυντικό δίκτυο

της Μεγίστης συμπληρωνόταν από επί μέρους μικρές laquoακροπόλειςraquo στο εσωτερικό του

νησιού (όπως το Λαντωμένο ή τα Υψηλά στο κτήμα Μιρικλή38 στη ΝΑ πλευρά του νησιού)

και πύργους-φρυκτώρια (όπως ο μικρός πύργος με πυραμιδική βάση στο Καστρέλλι στην

χερσόνησο της Μούντας και το φρυκτώριο στη θέση Καρύδια στο φρύδι της απόκρημνης

ανατολικής ακτής) καθώς και στην απέναντι ηπειρωτική ακτή Τειχισμένο παραθαλάσσιο

αστικό κέντρο δεν φαίνεται να υπήρχε κατά την αρχαιότητα ενώ ο οικισμός του λιμένα

ήταν πιθανώς περιορισμένης έκτασης και εξυπηρετούσε τις ανάγκες τροφοδοσίας και

επισκευής των πλοίων

Το κυρίως οχυρωματικό δίκτυο του συμπλέγματος της Μεγίστης κατασκευάστηκε βάσει

κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού του ροδιακού κράτους στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ πιθα-

νότατα την περίοδο μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου Αδιευκρίνιστη παραμένει

η ακριβέστερη χρονολόγησή της κατασκευής του ενώ δεν θα πρέπει να αποκλειστεί το εν-

δεχόμενο να ενσωμάτωσε προϋπάρχουσες κατασκευές και να συμπληρώθηκε στη διάρκεια

του 3ου και 2ου αι πΧ με πρόσθετες κατασκευές και μετασκευές Οι οχυρώσεις αποτέλεσαν

μέρος ενός ευρύτερου σχεδιασμού με μακροπρόθεσμο στόχο την απρόσκοπτη ναυσιπλοΐα

και τον ανεφοδιασμό του πολεμικού και εμπορικού στόλου παρακάμπτοντας τα λιμάνια της

Λυκίας με την οποία οι σχέσεις του ροδιακού κράτους ήταν μονίμως τεταμένες39

Οχυρωμένες αγροικίεςΕκτός από τα παραπάνω οχυρά στο Καστελλόριζο έχει εντοπισθεί μεγάλος αριθμός

μεμονωμένων οχυρών κτισμάτων τα οποία μπορούν να ερμηνευθούν ως αγροτικοί πύργοι

ή οχυρωμένες αγροικίες40 Στην πλειονότητά τους οι αγροικίες αυτές είναι μεμονωμένες

και αυτάρκεις με εξαίρεση πιθανώς τις εγκαταστάσεις στην Αυλωνιά που θα μπορούσαν

να ανήκουν σε μικρό οικισμό ή κώμη από πυργόσπιτα Ανάλογοι πύργοι κατασκευάζονται

τον 4ο και 3ο αι πΧ σε πολλές περιοχές κυρίως στο νησιωτικό χώρο41 Μερικές φορές

συσχετίζονται με τις ανάγκες προστασίας κάποιας συγκεκριμένης παραγωγής42 συνήθως

όμως πρόκειται για αγροτικές εγκαταστάσεις οι οποίες συγχρόνως εξυπηρετούν κάποιον

ευρύτερο αμυντικό σχεδιασμό Πιθανώς αποτελούσαν ιδιοκτησίες ενδεχομένως όμως

κάποιες από αυτές να παραχωρούνταν στη φρουρά και τις οικογένειές τους για χρήση και

εκμετάλλευση με αντάλλαγμα τη λειτουργία παρατηρητηρίου-φρυκτωρίας43

Αντίστοιχες κατασκευές οχυρωμένων αγροικιών των ελληνιστικών χρόνων και σε εξίσου

37 Μελετώντας τις ελληνιστικές οχυρώσεις στην ενσωματωμένη ροδιακή Περαία η Pimouguet (1994) διέκρινε τρεις κατηγορίες αμυντικών εγκαταστάσεων οχυρωμένες ακροπόλεις στην κορυφή υψώματος οχυρωμένα παραθαλάσσια αστικά κέντρα και παραθαλάσσια οχυρά και πύργους χτισμένους επάνω σε χερσόνησο ή στόμιο κόλπου Κάθε μία από αυτές τις εγκαταστάσεις είχε τη δική της ιδιαίτερη επιχειρησιακή λειτουργία η οργάνωσή τους όμως δείχνει την ύπαρξη ενός κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού που εξυπηρετούσε απευθείας τα συμφέροντα του ροδιακού κράτους Έτσι ερμηνεύεται και η σχετική ομοιογένεια που χαρακτηρίζει όλες τις κατηγορίες των εγκαταστάσεων αυτών ως προς τα λειτουργικά τους στοιχεία και τον τρόπο κατασκευής τους χαρακτηριστικά τα οποία η Pimouguet θεωρεί ενδείξεις μιας laquoηπειρωτικής ροδιακής αρχιτεκτονικήςraquo38 Ashton 1995 8039 Bresson 1999 Bryce ndash Zahle 198640 Ο Ashton (1995 68-91 κυρίως 69) σημειώνει σαράντα πέντε περίπου οχυρωμένες θέσεις οι περισσότερες από τις οποίες βρίσκονται σε συσχετισμό με πατητήρια και δεξαμενές41 Βλ Μαραγκού 2005 323-326 Young 1956α Osborne 198642 Βλ για παράδειγμα τα ορυχεία αργύρου της Σίφνου (Young 1956β και Ashton ndash Pantazoglou 1991)43 Σχετικά με την κυριότητα των μεμονωμένων οχυρών δηλαδή εάν επρόκειτο για ιδιωτικά ή δημόσια οικοδομήματα βλ Μαραγκού 2009 21

35

μεγάλη πυκνότητα εντοπίζονται στη Λυκία44 Κάποιες από τις κτιστές κατασκευές που

έχουν στο παρελθόν θεωρηθεί τάφοι45 θα πρέπει πιθανώς να ερμηνευθούν ως υπόγειοι

χώροι πύργων με χρήση αποθηκευτική ή ως δεξαμενής νερού όπως η κτιστή κατασκευή

που είναι σήμερα γνωστή ως laquoτάφος με το χρυσό στεφάνιraquo στο οροπέδιο του Άη Γιώργη

του Βουνού46 και η υπόγεια κρύπτη του Aγ Χαραλάμπους στο μοναστήρι του Άη Γιώργη

του Bουνού Χρήση αγροικίας είχε πιθανώς η οχυρωμένη εγκατάσταση που περιβάλλεται

από ισχυρό τείχος στο κτήμα Σαρίνα στη θέση Άχερες δυτικά του λιμανιού στη μοναδική

εύκολα προσβάσιμη και καλλιεργήσιμη περιοχή στο νησί47 Εδώ εκτός από στεγασμένη

δεξαμενή περιλαμβάνεται και ικανή καλλιεργήσιμη γη

διαχείριση υδάτωνΗ Μεγίστη είναι νησί άνυδρο Πηγάδια με γλυκό νερό (υφάλμυρο για την ακρίβεια)

εντοπίζονται μόνο στην περιοχή του μυχού του λιμανιού όπου και η εκκλησία του Άη

Γιώργη του Πηγαδιού Κατά τις εργασίες για την κατασκευή λιμνοδεξαμενής στη θέση

Κιόλια στο κεντρικό τμήμα του νησιού ΝΔ του αεροδρομίου αποκαλύφθηκαν δύο

κτιστές κυκλικές κατασκευές διαμέτρου 5 και 6 μ εγγεγραμμένες σε κτιστή κατασκευή

από ισχυρούς τοίχους οι οποίες ερμηνεύονται ως δεξαμενές νερού Η κατασκευή τους

χρονολογείται στην ελληνιστική περίοδο συνέχισαν δε να χρησιμοποιούνται στα ρωμαϊκά

χρόνια σύμφωνα με την κεραμική που βρέθηκε κατά την ανασκαφή48 Σημειωτέον ότι το

παλαιό όνομα της θέσης ήταν Φλετρά (φρεατερά)49

Στην ελληνιστική περίοδο κατασκευάστηκε πιθανώς το συγκρότημα εννέα μεγάλων

κυκλικών δεξαμενών στη θέση Άχερες επάνω από τον οικισμό του Καστελλορίζου η

κατασκευή του οποίου ανάγεται συνήθως στην περίοδο της Τουρκοκρατίας Ωστόσο ένα

τέτοιας κλίμακας έργο υποδομής μαρτυρεί έναν κεντρικό σχεδιασμό ο οποίος μόνον στην

ελληνιστική περίοδο παρατηρείται στο νησί Το συγκρότημα αυτό των δεξαμενών στις

Άχερες θα έπρεπε να επαρκεί για τις ανάγκες όχι μόνον του οικισμού και των εγκαταστάσεων

του λιμένα αλλά και για τον ανεφοδιασμό του ροδιακού στόλου και των εμπορικών

πλοίων που μετέφεραν σιτηρά αμφορείς με κρασί και άλλα προϊόντα που διακινούσε το

ροδιακό κράτος καθώς και ξυλεία από τη Λυκία50

Παράλληλα λαξευμένες ή κτιστές δεξαμενές μικρές και μεγάλες υπάρχουν σε όλες τις

αρχαίες θέσεις εγκατάστασης στο νησί από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και το

Κάστρο του λιμένα έως τις διάσπαρτες στην ύπαιθρο οχυρωμένες αγροτικές εγκαταστάσεις

ενώ παρατηρείται η χρήση φυσικών ρηγμάτων ως δεξαμενών για τη συλλογή ομβρίων

44 Πρόκειται για πυργοειδείς κατασκευές χωρίς ανοίγματα στο ισόγειο εκτός της πόρτας αλλά με παράθυρα στον όροφο Έχουν προσεγμένη τοιχοδομία και συνδυάζονται πάντα με βοηθητικά κτίσματα πατητήρια και αλώνια Χαρακτηριστική τους λεπτομέρεια αποτελούν οι υπόγειοι χώροι Βλ Konecny 1994 και Konecny 199745 Ashton 1995 100-10246 Στην πραγματικότητα το στεφάνι (αρ κατ 13) βρέθηκε σε λίθινη θήκη σφηνωμένη στο έδαφος βλ Κυπαρίσσης 1915 6347 Βλ Ashton 1995 9048 Βλ Κ Μπαϊράμη στο ΑΔ 2000 Χρον (υπό δημοσίευση)49 Διαμαντάρας χχέ 1350 Το συγκρότημα δεξαμενών στις Άχερες εξυπηρετούσε τις ανάγκες των κατοίκων του οικισμού μέχρι πρόσφατα μαζί με μερικές κυκλικές λαξευμένες δεξαμενές εντός οικισμού γνωστές ως Πασάδες

5

τιμήτιΚή ΕπιτρΟπή

Παύλος ΓερουλάνοςΥπουργός Πολιτισμού και Τουρισμού

Λίνα ΜενδώνηΓενική Γραμματέας Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού

Σάντρα ΜαρινοπούλουΠρόεδρος του ΔΣ Ίδρυμα Νικολάου και Ντόλλης Γουλανδρή

Μαρία Ανδρεαδάκη-ΒλαζάκηΓενική Διευθύντρια Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς

Πάνος Δ ΜαρινόπουλοςΜέλος του ΔΣ Ίδρυμα Νικολάου και Ντόλλης Γουλανδρή

6

ΚαταΛΟγΟσ

γενικh ΕπιμeλειαΚαθηγητής Νικόλαος Χρ Σταμπολίδης

Διευθυντής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

Γιώργος ΤασούλαςΕπιμελητής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

Δρ Μελίνα Φιλήμονος-ΤσοποτούΔιευθύντρια της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ

Καλλιτεχνικh ΕπιμeλειαΆλκης Κιουρκτσόγλου - Think Beauty

παραγωγh - Εκτyπωση - ΒιβλιοδεσiαUP PRESS ΕΠΕ

ΕΚΘΕσή

ιδεα ndash συντονισμοσΚαθηγητής Νικόλαος Χρ ΣταμπολίδηςΔιευθυντής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

γενικη ΕπιμελειαΚαθηγητής Νικόλαος Χρ ΣταμπολίδηςΔιευθυντής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

Δρ Μελίνα Φιλήμονος-ΤσοποτούΔιευθύντρια της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ

Γιώργος ΤασούλαςΕπιμελητής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

μουσειογραφικη μελετηΝίκος Σταμπολίδης ndash Γιώργος Τασούλας

αρχιτεκτονικη Υλοποιηση - Καλλιτεχνικη ΕπιμελειαΜπέσσυ Δρούγκα ndash Αντώνης Δραγώνας

Οικονομικη διαχειρισηΑθανάσιος Μασούρας

Διευθυντής Οικονομικών Υπηρεσιών

Δημήτρης Βορβολάκος

ΕπικοινωνιαΕυγενία Χριστοδουλάκου

Διευθύντρια Επικοινωνίας και Ανάπτυξης

Μαρία Μπασαγιάννη Αλέξια ΒασιλικούΣτέλλα Τσαγκαράκη Χριστίνα Κορατζάνη

σε συνεργασία μεΣοφία Δοξιάδη-Ζαββού Τιτίνα Πατέρα Γλυκερία Τσέρνου

συντηρηση αντικειμενωνΜιχάλης Κώστας Δημήτρης Κουγιός Νεκταρία Δασακλή

αναρτηση - στηριξη αντικειμενωνΧρήστος Στεφανίδης

γραφιστικαΆλκης Κιουρκτσόγλου - Think Beauty

Οπτικοακουστικο ΥλικοΕλιάνα Αμπραβανέλ

Κατασκευεσ προθηκωνΑ Λελεδάκης ndash Αφοί Βενετίδη ΟΕ

ΦωτισμοιΝίκος Βράιλας Τάσος Κωστής

Φροντιδα ndash ΦυλαξηΔ Γαλλής Χ Κοντραφούρης Τ Κωστής Ι Λουρεντζάτου

Χρ Ντούνης Δ Πανουργιάς Στ Παπούλιας Γ ΠισκοπάνηςΒ Ροδόπουλος Β Φυλακτόπουλος

μεταφορεσ αρχαιοτητωνΟρφεύς Βεϊνόγλου

ασφαλιση ΕργωνEurolife

7

σΥγγραΦΕισ ΕισαγωγιΚων ΚΕιμΕνων

Χαριστούλα ΓιακουμάκηΦωτεινή ΖερβάκηΕριφύλη Κανίνια

Αγγελική ΚατσιώτηΤούλα Μαρκέτου

Μαρία Μιχαλάκη-ΚόλλιαΚαλλιόπη Μπαϊράμη

Ελένη K ΠαπαβασιλείουΕλένη Φαρμακίδου

Μελίνα Φιλήμονος-Τσοποτού

σΥγγραΦΕισ Λήμματων ΚαταΛΟγΟΥ

Γιώργος ΓαβαλάςΧαριστούλα Γιακουμάκη

Αναστασία Δρελιώση-ΗρακλείδουΦωτεινή Ζερβάκη

Γιώργος ΚαββαδίαςΕυθύμιος Κακαβογιάννης

Εριφύλη ΚανίνιαΆννα-Μαρία Κάσδαγλη

Αγγελική ΚατσιώτηΚωνσταντία Κεφαλά

Τούλα ΜαρκέτουΝικόλαος Μαστροχρήστος

Μαρία ΜιχαηλίδουΚαλλιόπη Μπαϊράμη

Ειρήνη ΝικολακοπούλουΣτέλλα Παλαιολόγου

Ελένη Κ ΠαπαβασιλείουΙωάννης Χ Παπαχριστοδούλου

Βασιλική ΣτεφανάκηΠαύλος Τριανταφυλλίδης

Καλλιόπη-Μαρία ΦαρμακίδηΕλένη Φαρμακίδου

Μελίνα Φιλήμονος-Τσοποτού

ΦωτΟγραΦιΕσcopy Οι φωτογραφίες των Εισαγωγικών Κειμένων προέρχονται από τα Φωτογραφικά αρχεία της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ της 4ης ΕΒΑ και του Μουσείου Κυκλαδικής ΤέχνηςΘερμές ευχαριστίες εκφράζονται στην Εφορεία Αρχαιοτήτων της Τοσκάνης (Φλωρεντία) για την παραχώρηση της φωτογραφίας στην εικ 5 του Εισαγωγικού Κειμένου της Χάλκης καθώς και στο Βρετανικό Μουσείο για την παραχώρηση των φωτογραφιών στην εικ 7α-ε του Εισαγωγικού Κειμένου της Τήλου

Οι φωτογραφίες των αντικειμένων του Καταλόγου προέρχονται από τα Φωτογραφικά αρχεία της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ και της 4ης ΕΒΑΘερμές ευχαριστίες εκφράζονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο για την παραχώρηση των φωτογραφιών των υπrsquo αρ 13 και 14 αντικειμένων από το Καστελλόριζο (αρ ευρ Χρ 1058 και Χ 14607) και στην Ζ΄ ΕΠΚΑ (Μουσείο Ολυμπίας) για την παραχώρηση των φωτογραφιών του υπrsquo αρ 21 αντικειμένου από την Χάλκη (αρ ευρ 13876) Επίσης ευχαριστούμε την κ Καλλιόπη-Μαρία Φαρμακίδη για την ασπρόμαυρη φωτογραφία του θραύσματος του αναγλύφου στο Μουσείο Ashmolean της Οξφόρδης που χρησιμοποιείται στο λήμμα αρ 15 της Σύμης

8

Χρυσός χορηγός

Χορηγοί

Χορηγός μεταφοράς Επίσημος χορηγός αερομεταφορών

Χορηγοί φιλοξενίας Υποστηρικτές εκδηλώσεων με τη συνεργασία

Χορηγοί επικοινωνίας

9

Για τη χορηγία του καταλόγου και σημαντικού μέρους της έκθεσης το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης ευχαριστεί θερμά τους

Αθηνά I Μαρτίνου

Αλέξανδρο και Μαριέττα Γουλανδρή

Γιάννη Χανδρή και Μιχάλη Χανδρή

Γιώργο και Λίτα Λιβανού

Γιώργο και Σοφία Κουμάνταρου

Γιώργο Οικονόμου

Γρηγόρη Καλλιμανόπουλο

Δημήτρη και Αρετή Δαλακούρα

Δημήτρη Μελισσανίδη

Θανάση και Μαρίνα Μαρτίνου

Μελίνα Τραυλού

Νικόλα και Ειρήνη Λαιμού

Ντίνο και Λία Μαρτίνου

Ίδρυμα Αντώνιος Εμμ Κομνηνός

Ίδρυμα Νικόλας Δ Πατέρας

Alpha Tankers and Freighters International Ltd

AM Nomikos Transworld Maritime Agencies SA

Franco Compania Naviera SA

Kassian Maritime Navigation Agency Ltd

Maria Tsakos Foundation

Oceanbulk Maritime SA

10

11

περιεχομενα

Χαιρετισμοί helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 13

Πρόλογος helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 17

ΚαστΕΛΛΟριζΟ ndash ρω ndash στρΟγγΥΛήΕισαγωγικά κείμενα helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 24Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 50

σΥμήΕισαγωγικό κείμενο helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 84Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 108

ΧαΛΚή ndash αΛιμνιαΕισαγωγικά κείμενα helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 166 Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 190

τήΛΟσΕισαγωγικό κείμενο helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 230 Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 252

νισΥρΟσ ndash γΥαΛι ndash πΥργΟΥσαΕισαγωγικά κείμενα helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 306 Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 338

ΒραΧΥγραΦιΕσ ndash ΒιΒΛιΟγραΦια helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 420

12

13

Καστελόριζο Σύμη Χάλκη Τήλος Νίσυρος

Νησιά που γνώρισαν μέρες ακμής και πλούτου αλλά βίωσαν και τη σκληρή πραγματικότητα της περιθωριοποίησης και της εγκατάλειψης

Απομακρυσμένες και δυσπρόσιτες περιοχές της πατρίδας μας που δεν παύουν να μας εκπλήσσουν με την εξαιρετική φυσική τους ομορφιά και τον τεράστιο πολιτιστικό τους πλούτο

Αν θέλουμε κάποτε ο άχαρος όρος laquoΆγονη Γραμμήraquo να εκλείψει από το εθνικό μας λεξιλόγιο πρέπει επιτέλους να γνωρίσουμε αυτούς τους υπέροχους laquoαγνώστουςraquo και να αναδείξουμε τον πλούτο τους τόσο για τους Έλληνες όσο και για τους ξένους επισκέπτες

Η σειρά Εκθέσεων με τον τίτλο laquoΆγονη Γραμμήraquo καρπός της συνεργασίας του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης και του Υπουργείου μας έχει ακριβώς αυτό τον σκοπό

Χάρη σrsquo αυτή Έλληνες και ξένοι θα έχουν την ευκαιρία να έρθουν σε επαφή με τον Πολιτισμό αυτών των νησιών από την προϊστορική εποχή έως τα βυζαντινά χρόνια αλλά και με ότι συμβαίνει σήμερα εκεί

Γιατί τα νησιά αυτά παρά τις αντίξοες συνθήκες δεν έπαψαν ποτέ να είναι τόποι έμπνευσης και δημιουργίας

Θέλω να ευχαριστήσω όλους τους ανθρώπους που δούλεψαν για την πραγματοποίηση αυτής της σειράς Εκθέσεων και να ευχηθώ να αποτελέσει την απαρχή μιας νέας σχέσης όλων μας με τα νησιά της laquoάγονης γραμμήςraquo

Παύλος ΓερουλάνοςΥπουργός Πολιτισμού και Τουρισμού

14

Ξεκινήσαμε αυτό το πρώτο μας ταξίδι στην Άγονη Γραμμή από αγάπη και ευαισθησία για τα νησιά αυτά τηνιστορία τους τις αρχαιότητές τους Ένα ταξίδι πολιτισμού στο χώρο και στο χρόνο στα απομακρυσμένα νησιά της Δωδεκανήσου στο Καστελλόριζο στη Σύμη στη Χάλκη στην Τήλο και τη ΝίσυροΗ έκθεση αυτή είναι η πρώτη μιας σειράς εκθέσεων που θα αφορούν στα πιο μικρά νησιά του Αιγαίου ο πολιτισμός των οποίων μολονότι μεγάλος και σημαντικός είναι αφανής και άγνωστος στο ευρύ κοινό Ξεκινάμε λοιπόν το ταξίδι του πολιτισμού από τα ανατολικότερα νησιά του Αιγαίου που ταυτόχρονα οριοθετούν τα σύνορατης χώρας μας προς την Ασία Από τον πλούτο των ευρημάτων ένα μικρό μόνο μέρος είναι δυνατόν να χωρέσεισε μια έκθεση Τριακόσια ενενήντα επιλεγμένα αντικείμενα φιλοξενούνται στις αίθουσές μας που είναι όμως δηλωτικά του μακραίωνου παρελθόντος των νησιών Αγγεία και αντικείμενα καθημερινής χρήσης κοσμήματα γλυπτά και εικόνες από την νεολιθική εποχή έως τα νεώτερα χρόνια θα ανοίξουν στον επισκέπτη ένα παράθυροστη διαχρονική ιστορίαΗ ιδέα ξεκίνησε από την πρόθεσή μας να αναδείξουμε τις αρχαιότητες των απομακρυσμένων αυτών νησιών αλλά τελικά μας οδήγησε σε μια όμορφη διαδρομή από το χθες στο σήμερα Ταξιδεύοντας στα Δωδεκάνησα συναντήσαμε τους ανθρώπους που φυλάσσουν και διαχειρίζονται τους θησαυρούς αυτούς της αρχαιότητας αλλά αντιμετωπίζουν μια σειρά καθημερινών μικρών και μεγαλύτερων προβλημάτωνmiddot η λειψυδρία η δυσκολία περίθαλψης η δυσκολία μετακίνησης και μεταφοράς Θεωρήσαμε λοιπόν ότι αυτή η πλευρά της σύγχρονης πραγματικότητας θα πρέπει να αναδειχθεί και έτσι στην έκθεση ενσωματώσαμε μια σειρά μικρώνταινιών που προβάλλουν την σημερινή εικόνα των νησιώνΣτο ταξίδι μας αυτό στην πρώτη Άγονη Γραμμή μας βρήκαμε πολλούς πρόθυμους συνοδοιπόρους Κατrsquo αρχήντο Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού που αγκάλιασε την ιδέα ως συνδιοργανωτής της έκθεσης Θερμά ευχαριστούμε για αυτό τον Υπουργό κύριο Παύλο Γερουλάνο και την Γενική Γραμματέα Δρα Λίνα Μενδώνη Ευχαριστούμε επίσης την ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και την 4η Εφορεία ΒυζαντινώνΑρχαιοτήτων της Δωδεκανήσου και ιδιαίτερα τις προϊσταμένες των υπηρεσιών αυτών Μελίνα Φιλήμονος-Τσοποτού και Μάνια Μιχαηλίδου αντίστοιχα αλλά και όλο το προσωπικό τους για την αμέριστη βοήθεια καιεργασία για την συγκέντρωση του υλικού και την συγγραφή των κειμένων του καταλόγουΟι ταινίες που προβάλλονται στην έκθεση είναι της Ελιάνας Αμπραβανέλ ενώ οι φωτογραφίες των νησιών του Γιάννου Κουράγιου που ταξίδεψαν μαζί μας και συγκέντρωσαν το υλικό αυτόmiddot τους ευχαριστούμε και τους δύο θερμά για την πολύτιμη βοήθειαΤην έκθεση επιμελήθηκε ο διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης καθηγητής Νίκος Σταμπολίδης που μαζί με τον Επιμελητή Γιώργο Τασούλα ανέλαβαν τον συντονισμό και την οργάνωση της υλοποίησής της αλλά και την επιμέλεια του Καταλόγου Στα πρόσωπά τους ευχαριστούμε και όλο το προσωπικό του Μουσείου που εργάστηκε φιλότιμα εδώ και πολλούς μήνεςΩστόσο κάθε προσπάθειά μας όσο σημαντική και εάν είναι θα έμενε απραγματοποίητη χωρίς την απαραίτητη συνδρομή χορηγών που παρά τη δύσκολη οικονομική συγκυρία στάθηκαν για άλλη μια φορά στο πλευρό μας Ευχαριστούμε τις εταιρίες Vodafone Dior και ΔΕΠΑ για τη χορηγία της έκθεσης και την Aegean Airlines για την μόνιμη υποστήριξή της Την Blue Star Ferries για την συνεισφορά της στη μεταφορά των αντικειμένων τα ξενοδοχεία Athens Lotus στην Αθήνα και Best Western Plaza στη Ρόδο για τη φιλοξενία τις εταιρείες Μπεγνής Παπαγιαννάκος Steficon και Samsung για την υποστήριξη καθώς και τους χορηγούς επικοινωνίας Mega ΣΚΑΪ Καθημερινή Athens Voice City Press και Free Sunday Εν Λευκώ ελculturegr clickatlifegr και protagongr Νοιώθω συγκίνηση και υπερηφάνεια γιατί στις δύσκολες αυτές στιγμές της χώρας το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης με τη συμβολή όλων των laquoΦίλωνraquo του που είναι η σπονδυλική του στήλη στηρίζει την Ελλάδα και προβάλλει τον πολιτισμό της Άφησα για το τέλος ένα μεγάλο ευχαριστώ για την άμεση ανταπόκριση που είχαμε από τους φίλους υποστηρικτές μας από τον κλάδο της ναυτιλίας Η αγάπη τους για την θάλασσα τα νησιά μας και τον πολιτισμό τους είναι ανεκτίμητη Τα ονόματά τους αναγράφονται στις πρώτες σελίδες του καταλόγου μικρή τιμή συγκριτικά με την έμπρακτη αγάπη και υποστήριξή τους προς εμάς Ο κατάλογος αυτός αποκλειστικά με την δική τους συμβολή θαπαραμείνει ένα κινητό διαχρονικό Μουσείο ένα δώρο γνώσης μικρό δείγμα ενός μεγάλου πολιτισμούΕυχόμαστε το ταξίδι μας αυτό να συνεπάρει κάθε επισκέπτη της έκθεσης και κάθε αναγνώστη του Καταλόγου ώστε να ταξιδέψουμε στο μέλλον και σε άλλες Άγονες Γραμμές αναδεικνύοντας την γόνιμη πλευρά τους

Σάντρα ΜαρινοπούλουΠρόεδρος

Ίδρυμα Νικολάου και Ντόλλης ΓουλανδρήΜουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

15

Στη χώρα αυτή στην Ελλάδα τα βουνά οι λίμνες τα ποτάμια και οι θάλασσες οι θεοί και οι άνθρωποι έχουν την αρχή τους στον μύθοΣτη μάχη των θεών του Ολύμπου εναντίον των Γιγάντων για παράδειγμα ο Ποσειδώνας αποκόπτει τμήμα της Κω και μrsquo αυτό καταπλακώνει τον γίγαντα Πολυβότη που από τότε και μετά βρυχάται ως ηφαίστειο στα έγκατα της γης δημιουργώντας τη Νίσυρο τον πλούτο και την γονιμότητα της γης τον κίνδυνο και συνάμα τη γοητεία τηςΚι απrsquo τα ξεφτίδια της πέτρας γεννήθηκε το Γυαλί ανάμεσα στην Κω και τη Νίσυρο με την αρχαιότερη ανθρώπινη παρουσία στη Νεολιθική εποχή τότε που ο οψιδιανός το ηφαιστειακό γυαλί ήταν η κορυφή της τεχνολογίαςΗ κλασική Νίσυρος με τα ψηλά τα τείχη αγέρωχα στημένα στην κορυφή του λόφου στο πλάι της θάλασσας με τις φαρδειές της πύλες και την μαρτυρία χαραγμένη με γράμματα μεγάλα απόδειξη για το αδιάκοπο της παραβίασης των κανόνων που με τη σειρά του φανερώνει την κοινότητα της ανθρώπινης ιδιοσυγκρασίας παντού σrsquo αυτή τη χώρα laquoΔΑΜΟΣΙΟΝ ΤΟ ΧΩΡΙΟΝ ΠΕΝΤΕ ΠΟΔΕΣ ΑΠΟ ΤΟΥ ΤΕΙΧΕΟΣraquo δηλαδή ο χώρος γύρω από το τείχος είναι δημόσιος hellip και δεν πρέπει να καταπατείταιΠεριοικίς νήσος στα δυτικά της Νισύρου η Περγούσα παραφθορά του ονόματος Πυργούσα από τους πύργους του αρχαίου οικισμού που αγναντεύουν ασάλευτοι όχι μόνον το πέλαγος αλλά και τον χρόνο Κι ακόμα πιο δυτικά σαν κανδήλι να αχνοφέγγει στο ήρεμο ή τρικυμισμένο Αιγαίο η Κανδηλούσα σημάδι γης στο άφατο του κυανού ΠοσειδώναΜακρύτερα προς τον νοτιά ένα νησί η Τήλος που λες και ξέφυγε από την μοίρα της θάλασσας με όρμους που σε δέχονται χωρίς να θέλουν να σrsquo αφήσουν να φύγεις που θέλουν να σε κρατήσουν εκεί καθώς είναι το μόνο από τα γύρω νησιά με άφθονο νερό και γη για καλλιέργεια βουνά για βοσκοτόπιαhellipΚαι κάστρα ψηλά κι απόρθητα χτισμένα πεισματικά πάνω στην ίδια θέση με πολεμίστρες και δώματα και τον ναό του Υψίστου στο πιο ψηλό σημείο να rsquoναι πιο κοντινός προς τον Θεό Χτισμένος πάνω και με την αρχαία πέτρα με ψηφίσματα και ονόματα χαραγμένα σαν από χθες μορφές που πέρασαν και φύγαν κι ακόμα στέκουν απρόσβλητες κι ατάραχεςΠαλίμψηστο η ιστορία της Τήλου σαν το βυζαντινό κονίαμα πάνω στους αρχαίους λίθους και το υπόστρωμα περασμένο από ενός ζωγράφου χέρι στιβαρό με μια γραμμή που δεν λέει να σβήσει στο διάβα των αιώνων όπως ο ίδιος ο Χριστός περιβαλλόμενος από την άφθαρτη δόξα του με πλήθος κάτω τα πολυόμματα Χερουβείμ και τα εξαπτέρυγα Σεραφείμ που τον περιτριγυρίζουν στο τόξο της καμπύλης του Ιερού στα Άγια των ΑγίωνΣτην ίδια νήσο στο σπήλαιο του Χαρκαδιού τα λείψανα των νάνων ελεφάντων εινrsquo η απόδειξη ότι το νησί αποκόπηκε από γεωλογικά φαινόμενα από τον όγκο της Ασίας έτσι που τα τεράστια ζώα έμειναν να φυτοζωούν μαραίνοντας τον όγκο τους ωσότου ξεφτίσουν τελείωςΚι αν η Σαπφώ υπήρξε φύτρα ξακουστή της Λέσβου ποιήτρια η Τήλος επαίρεται για την δική της την Ήριννα των κλασικών αιώνων σε τούτο το απίστευτο νησί εδώ που και οι νεκροί του σήμερα δυναστεύονται από το παρελθόν καθώς αρχαίοι βωμοί και κίονες κι ανάγλυφα βρίσκονται διάσπαρτα ανάμεσα στους σύγχρονους τάφους στο κοιμητήριο της εκκλησίας του Αγίου ΚωνσταντίνουΕγγύτερα στην επικράτεια της ροδίτικης Καμίρου βρίσκεται η ΧάλκηΠάνω στο φρύδι του λόφου το μεσαιωνικό κάστρο χτισμένο πάνω στην αρχαία οχύρωση με ισόδομα τείχη και υπαίθριες λατρείες του Δία του ουρανού μα και της Εκάτης του σκότους αρχιτεκτονικά μέλη κι επιγραφές και ερειπωμένα βυζαντινά σπίτια και τοιχογραφημένες εκκλησιές κρατήθηκε έως αργά στον 19ο αιώνα όταν η πόλη ξεχύθηκε από τους πρόποδες του κάστρου για νrsquo απλωθεί ευρύχωρα μεσrsquo το λιμάνι Άνυδρη γη με κύφες ελλειψοειδείς για τους αγρότες στα λίγα πεδινά εδάφη και την λεπτή βλάστηση των βράχων να στηρίζει όσο μπορεί τα σμήνη από τις μέλισσες μέσrsquo τις κυψέλεςΠαραπλέοντας την ερημωμένη Αλιμνιά με τα νεολιθικά κατάλοιπα στον λόφο τα λαξευτά νεώρια στον γιαλό και τους εγκαταλελειμμένους στρατώνες της Ιταλοκρατίας το ταξίδι συνεχίζεται στη Σύμη νησί ακουμπισμένο μέσrsquo τη βαθύκολπη Δωρίδα απέναντι από τις ακτές της Καρίας μια πολυνησία από μόνη της Σεσκλιό Κουλουνδρός Τρομπέτα Νίμος Πλάτη Μεγαλονήσι Καραβαλονήσι Μαρμαράς Σε πολλές απrsquo αυτές τις νησίδες είναι ορατά και σήμερα τα αρχαία κατάλοιπαΜε το γενουάτικο κάστρο της να δεσπόζει στη Χώρα χτισμένο πάνω και πλάι στο ισόδομο τείχος με τα διώροφα και τριώροφα νεοκλασικά της σπίτια στο λιμάνι χάρμα ειδέσθαι πρωινά και δειλινά και το παρελθόν της να στέκει μετέωρο σε σπαράγματα συναγμένα από διάφορες εποχές και τα μνημεία της να περιμένουν ακόμα μιαν επίσημη εκδοχή μια ταυτότηταΜα ωστόσο ακατάλυτο θεμέλιο του νησιού η μονή του Αρχαγγέλου Μιχαήλ του Πανορμίτη μνημείο με ιστορία που ίσως ξεκινά από μια παλαιοχριστιανική βασιλική και με δράση έως και τα χρόνια της αντίστασης με τα περίφημα δωδεκανησιακά λιθόστρωτα μέσrsquo τις αυλές σύμβολα βυζαντινά και το αέναο κύμα της θάλασσας να

16

καταγράφεται ως τεθλασμένη μαύρο για το βαθύ λευκό για τον αφρό Το τοιχογραφημένο εσωτερικό του ώς και στα σταυροθόλια με τάματα και πολυκάνδηλα ακριβά μιας πίστης αρχέγονης που θέλει στα Δωδεκάνησα τον Ταξιάρχη σωτήρα όχι μόνο των ψυχών μα και των σωμάτων στη θάλασσα αντίθετα με την παράδοση που θέλει γιrsquo αυτό τον Άη Νικόλα στο υπόλοιπο ΑιγαίοΚι από τη Σύμη στο ανοιχτό πέλαγο πέρα από τη Ρόδο που το Αιγαίο μεγαλώνει και γίνεται Μεσόγειος στη μακρόστενη Ρω μια ανάσα πριν το Καστελλόριζο με τους γαλήνιους όρμους της τα τείχη και τους αρχαίους πύργους της νησί της Κυράς του της Δέσποινας Αχλαδιώτη μιας Παναγιάς επίγειας προστάτιδας των συνόρων τουΚαι τέλος το Καστελλόριζο η νοτιοανατολική εσχατιά της ελληνικής επικράτειας με την αρχαία ονομασία Μεγίστη δηλαδή η μεγίστη των παρακείμενων νήσων απέναντι στις νότιες ακτές της Μικράς Ασίας με τον λυκιακό τάφο να σε καλωσορίζει λαξευμένος στον βράχο όπου στέκει το Castello Rosso το Καστελλόριζο με τον Άη Γιώργη ψηλά στα ανατολικά και στην κορυφή του βουνού στα δυτικά το Παλαιόκαστρο με τα ισόδομα τείχη και τις πύλες του την σειρά των αρχαίων λίθων και τις σε σημεία κρυφά χαραγμένες επιγραφές τουmiddot όλα να αγναντεύουν την ανοιχτή θάλασσα Ο τελευταίος σταθμός Κάτι σαν την Cava dei Tirreni του Σεφέρη πριν ξανοιχτεί κανείς να συναντήσει το νησί της Κύπριδας ΑφροδίτηςΤο παραπάνω ταξίδι είναι το πρώτο δρομολόγιο μιας σειράς άλλων που θα ακολουθήσουν από τη γόνιμη συνεργασία του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού με το Μουσείο μας Ξεκινώντας από την ανατολικότερη εσχατιά της ελληνικής επικράτειας το Καστελλόριζο τόσο επίκαιρο σήμερα φθάνει έως τα νησιά της αγκαλιάς που σχηματίζουν η Ρόδος και η Κως Μέσα από τα 390 αντικείμενα κάθε λογής και υλικού ενδεικτικά επιλεγμένων από την προϊστορική και κλασική αρχαιότητα έως και τους μεταβυζαντινούς χρόνους η έκθεση laquoΆγονη Γραμμήraquo φιλοδοξεί να δώσει τα μηνύματα της γονιμότητας της ανθρώπινης παρουσίας της ζωής και της δράσης σε μικρά νησιά που κάποτε υπήρξαν κοιτίδες πολιτισμού και που ndash στο πείσμα των καιρών ndash εξακολουθούν να αντιστέκονται και σήμερα που οι ρότες των πλοίων δεν ακολουθούν πια τα φυσικά ρεύματα της Μεσογείου όπως γινόταν άλλοτε ακόμα και έως τις αρχές του 20ού αιώναΣτο στενό περιθώριο ενός προλόγου όπως αυτός προτίμησα να μη χρησιμοποιήσω τη γραφίδα του επιστήμονα Άλλωστε το πράττουν παρακάτω αγαπητοί συνάδελφοι με πολλούς από τους οποίους συνεργάζομαι στα Δωδεκάνησα δεκάδες χρόνια τώραΚι εξ άλλου όσα κι αν γράψουμε εμείς οι αρχαιολόγοι η έκθεση έχει την δική της δυναμική τις δικές της πολλαπλές αναγνώσεις ίσως τόσες όσοι και οι επισκέπτες της καθώς ο καθείς θα τη δει με τα δικά του μάτια Γιrsquo αυτό ανοίξτε τα διάπλατα και χαρείτε τη Θα είναι το μεγάλο ευχαριστώ για όλους αυτούς που τη δημιούργησαν Κι εγώ θα ευχαριστήσω με τη σειρά μου για μιαν ακόμη φορά το Υπουργείο Πολιτισμού τους συναδέλφους της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ και 4ης ΕΒΑ Δωδεκανήσου τον Γιώργο Τασούλα και τη Σταυρούλα Οικονόμου

Καθηγητής Νικόλαος Χρ ΣταμπολίδηςΔιευθυντής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

17

ΠρόλογοςΤα νησιά της Δωδεκανήσου ήταν τα τελευταία κομμάτια ελληνικής γης που ενώθηκαν με

την Ελλάδα το 1948 Οι κάτοικοί τους γνώρισαν την πιο μακρόχρονη ξένη κατοχή από το

1309 με τους Ιππότες του Τάγματος του Αγίου Ιωάννου από το 1522 με τους Οθωμανούς

και τέλος από το 1912 με τους Ιταλούς Οι Δωδεκανήσιοι οι οποίοι είχαν μείνει έξω από

το νεοσύστατο ελληνικό κράτος ήταν πάντα περήφανοι για τα laquoιερά κειμήλιαraquo που τούς

ένωναν με την πατρίδα Από τις λαθρανασκαφές και την αρχαιοκαπηλική δραστηριότητα

που άνθησαν κατά τα τελευταία χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας στη Δωδεκάνησο ndash σε

αντίθεση με την ελεύθερη Ελλάδα όπου είχαν ληφθεί σημαντικά νομοθετικά μέτρα για

την προστασία των αρχαιοτήτων ndash δεν ξέφυγαν τα μικρά νησιά Έτσι δεν είναι λίγα τα

αντικείμενα που πήραν εκείνα τα χρόνια τον δρόμο για τα μεγάλα μουσεία της Ευρώπης

και για το Αρχαιολογικό Μουσείο της Κωνσταντινούπολης Χαρακτηριστική είναι η διήγηση

του νισύριου Λάζαρου Κοντοβερού για την εύρεση της ανάγλυφης στήλης του αθλητή το

1897 στη Νίσυρο την απόκρυψή της στον περίβολο της Παναγιάς της Ποταμίτισσας και

την προδοσία του μυστικού που οδήγησε στην φόρτωση του γλυπτού σε τελωνοφυλακίδα

με προορισμό την πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

Η οικονομική ευημερία της Σύμης της Χάλκης και της Μεγίστης στον 19ο αιώνα βασισμένη

στην σπογγαλιεία τη ναυπηγική και τη ναυτιλία φέρνουν τους εύπορους νησιώτες σε

επαφή με την Ευρώπη όπου ανθούν οι κλασικές σπουδές Έτσι αναπτύσσεται μία αστική

τάξη που μορφώνεται και ενδιαφέρεται για τη μελέτη και διάσωση των υλικών καταλοίπων

του παρελθόντος Εμπνευσμένοι εκπαιδευτικοί επιδίδονται στο έργο της περισυλλογής των

αρχαίων που βρίσκονται διάσπαρτα στην ύπαιθρο και της συγκέντρωσής τους στο Σχολείο

Οι μικρές αυτές Συλλογές ήταν και ο αρχικός πυρήνας των μετέπειτα Αρχαιολογικών

Συλλογών και Μουσείων στα μικρά νησιά Στο Καστελλόριζο στα τέλη του 19ου με αρχές

του 20ού αιώνα ο εκπαιδευτικός λόγιος και συγγραφέας Αχιλλέας Διαμαντάρας επιδίδεται

στο έργο της συλλογής και μελέτης των μνημείων και της ιστορίας του νησιού Ένας άλλος

Καστελλοριζιός της διασποράς αυτή τη φορά ο Μιχαήλ Κομνηνός συλλέγει αρχαιότητες

και αντικείμενα του λαϊκού πολιτισμού δωρίζει τη συλλογή του στο κράτος και έτσι

ιδρύεται το 1966 το πρώτο Μουσείο στη Μεγίστη που στεγάζεται στο οθωμανικό τέμενος

Στη Σύμη την ίδια περίοδο εμβληματική φυσιογνωμία είναι ο αρχαιοδίφης Δημοσθένης

Χαβιαράς σημαντική πνευματική προσωπικότητα ο οποίος συγκέντρωσε αρχαιότητες και

δημοσίευσε αρχαιολογικές μελέτες Σημαντικό συλλεκτικό έργο έγινε στο ίδιο νησί κατά τον

19ο αιώνα από το Αναγνωστήριο laquoΗ Αίγληraquo και από τον έμπορο Αλέξανδρο Μιλιοράτη (για

τις Συλλογές στη Σύμη βλ παρακάτω το Εισαγωγικό κείμενο για το νησί)

Η πρώτη laquoνόμιμηraquo ανασκαφική δραστηριότητα που μαρτυρείται στα νησιά είναι η έρευνα

που διενήργησε στο Καστελλόριζο με απαίτηση των κατοίκων του ο αρχαιολόγος Νικόλαος

Κυπαρίσσης σταλμένος από την ελληνική διοίκηση λίγο μετά την πρώτη απελευθέρωση

του νησιού το 1913 Ο Κυπαρίσσης περιηγήθηκε το νησί και ανέσκαψε αρχαίους τάφους

από τους οποίους προέρχεται το χρυσό στεφάνι (βλ Καστελλόριζο αρ κατ 13) και η

ρωμαϊκή σαρκοφάγος που σήμερα βρίσκονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Την στρατιωτική κατάληψη των νησιών από την Ιταλία ακολούθησε η δραστηριοποίηση

των ιταλών αρχαιολόγων στα Δωδεκάνησα Στις 20 Μαΐου του 1912 δηλαδή έναν αιώνα

πριν απεστάλη στη Ρόδο ο Giuseppe Gerola προκειμένου να συντάξει έναν πρώτο κατάλογο

για τα μνημεία των νησιών Ο διάσημος μελετητής των ενετικών μνημείων της Κρήτης

γύρισε μέσα σε 80 μέρες όλη τη Δωδεκάνησο Έτσι το 1913 συντάχθηκε και δημοσιεύθηκε

18

ο πρώτος κατάλογος των μνημείων της Δωδεκανήσου1 ενώ παράλληλα ο Gerola εκπόνησε

μια συνθετική μελέτη για τα μεσαιωνικά μνημεία των νησιών στους δύο πρώτους τόμους

του νεοεκδοθέντος περιοδικού της Ιταλικής Αρχαιολογικής Σχολής2 Οι μόνες συστηματικές

ανασκαφικές έρευνες στα νησιά τα οποία περιλαμβάνονται στην παρούσα έκθεση έγιναν

από τον Giulio Jacopi στη Χάλκη και τη Νίσυρο κατά τα έτη 1931-32

Την ίδια περίοδο ιδρύθηκαν από τους Ιταλούς Αρχαιολογικά Μουσεία στα δύο μεγαλύτερα

νησιά στη Ρόδο και την Κω Το Αρχαιολογικό Μουσείο της Ρόδου εγκαινιάστηκε την 1η

Ιανουαρίου του 1915 και στεγάστηκε στο μεσαιωνικό κτήριο του μεγάλου Νοσοκομείου

των Ιπποτών όπου και λειτουργεί μέχρι σήμερα Μάλιστα πρόσφατα ανακαινίστηκε και

επεκτάθηκε με νέες Συλλογές με χρηματοδότηση από το Γ΄ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης

Για την έκθεση των ευρημάτων από τις εκτεταμένες ανασκαφές στην Κω

κτίστηκε το 1936 νέο κτήριο στο κέντρο της πόλης Η αποκατάσταση του

διατηρητέου κτηρίου και η επανέκθεση των αρχαίων με την προσθήκη

νέων σημαντικών ευρημάτων έχει ενταχθεί στο ΕΣΠΑ και προβλέπεται

να ολοκληρωθεί το 2015

Μετά την ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου στην Ελλάδα το 1948

πρώτη μέριμνα της νεοσύστατης Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου

ndash η οποία ευτύχησε να έχει ως πρώτο Έφορο τον αρχαιολόγο Ιωάννη

Κοντή ndash ήταν η άμεση κήρυξη όλων των διατηρητέων μνημείων

αρχαίων βυζαντινών μεσαιωνικών και νεώτερων στη Ρόδο και στα

υπόλοιπα νησιά με Αποφάσεις της Γενικής Διοίκησης Δωδεκανήσου

Επείγουσα υποχρέωση ήταν και η αποκατάσταση των ζημιών που

είχαν υποστεί τα μνημεία της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου μαζί με

το Αρχαιολογικό της Μουσείο από τους βομβαρδισμούς του πολέμου

ενώ παράλληλα η Εφορεία όφειλε να συντηρήσει τους επισκέψιμους

αρχαιολογικούς χώρους και τα προβεβλημένα μνημεία που είχαν

ανασκαφεί και σε μεγάλο βαθμό αναστηλωθεί από τους Ιταλούς Η

προάσπιση των εκτεταμένων αρχαιολογικών ζωνών προστασίας που

είχαν θεσπιστεί κατά την Ιταλοκρατία αλλά και ο προσανατολισμός

της αρχαιολογικής έρευνας σε συγκεκριμένους τομείς ήταν επίσης

πρώτης προτεραιότητας Η τουριστική άνθηση που σε λίγα χρόνια

γνώρισε η Ρόδος και στη συνέχεια η Κως οδήγησε σε μία πρωτοφανή

οικοδομική δραστηριότητα κυρίως στα αστικά κέντρα των νησιών Έτσι

ξεκίνησε και εντάθηκε η σωστική ανασκαφική έρευνα της πόλης της

Ρόδου από τη δεκαετία του rsquo60 και της πόλης της Κω από την επόμενη

δεκαετία Οι σωστικές ανασκαφές μονοπώλησαν για μεγάλο διάστημα

την δραστηριότητα του πάντα ανεπαρκούς προσωπικού της Εφορείας Αρχαιοτήτων ενώ

τα επιστημονικά αποτελέσματα της συστηματικής αρχαιολογικής έρευνας στην πόλη της

Ρόδου παρουσιάστηκαν στο κοινό με τις δύο μόνιμες εκθέσεις που οργανώθηκαν το 1993

στο Παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου μαζί με ένα διεθνές Συνέδριο για τον εορτασμό των

2400 χρόνων από την ίδρυση της πόλης της Ρόδου Πρόκειται για τις εκθέσεις laquoΑρχαία

Ρόδος 2400 χρόνιαraquo και laquoΗ Ρόδος από τον 4ο αι μΧ μέχρι την κατάληψή της από τους

1 G Gerola ndash GG Porro Elenco degli edifici monumentali LXXI Le tredici Sporadi Minis-tero della Pubblica Istruzione Roma 19132 G Gerola ldquoI monumenti medioevali delle tredici Sporadirdquo ASAtene I (1914) 169-356 και ΙΙ (1916) 1-101

19

Τούρκους (1522)raquo οι οποίες παραμένουν ανοικτές για τους επισκέπτες

Στα μικρά νησιά που μετέχουν στην παρούσα έκθεση στις πρώτες δεκαετίες μετά την

απελευθέρωση η οικοδομική δραστηριότητα ήταν περιορισμένη τα δημόσια έργα

ελάχιστα και ο τουρισμός σχεδόν άγνωστος Η εικόνα των νησιών την περίοδο εκείνη

αποτυπώθηκε ζωντανά στο πρωτοποριακό για την εποχή τρίτομο έργο laquoΔωδεκάνησαraquo της

Αθηνάς Ταρσούλη η οποία επισκέφθηκε τα Δωδεκάνησα τα πρώτα έτη μετά την ένωσή

τους με την Ελλάδα Τα μνημεία των νησιών ήταν ασφαλή χάρις στον πατριωτισμό των

νησιωτών και τις φροντίδες του Έκτακτου Επιμελητή Αρχαιοτήτων που ήταν συνήθως

ο μοναδικός δάσκαλος ή ο καθηγητής που υπηρετούσε στο νησί και είχε επωμισθεί

αμισθί το έργο της προστασίας των αρχαιοτήτων στη Σύμη ο Νικήτας Χαβιαράς γιός

του Δημοσθένη ο Γεώργιος Μοσχόβης και ο Κωνσταντίνος

Φαρμακίδης στην Τήλο ο Απόστολος Λογοθέτης στη Νίσυρο

ο Μάκης Κατσιματίδης και ο Νικήτας Μαστρογιάννης

Χαρακτηριστική είναι η αναφορά του Μ Κατσιματίδη στις 20-

3-1953 (εικ 1) προς τον Έφορο Αρχαιοτήτων Ι Κοντή στην

οποία εκφράζει την αγωνία του για τα αρχαία που βρίσκονται

laquoἐν τῷ ὑπαίθρῳraquo και καταλήγει laquoΠαρακολουθῶ ἄγρυπνος καὶ

δίδω συστάσεις ὅπως μη θίγωσι τά ἐν τοῖς ἀγροῖς διεσκορπισμένα

ἀρχαῖα Ἐπεξηγῶ την ἀξίαν των ὡς καί τάς προβλεπομένας κατά

τῶν παραβατῶν βαρείας ποινάςraquo Η Χάλκη δεν ευτύχησε να έχει

Έκτακτο Επιμελητή παρά την προσπάθεια του τότε Επιμελητή

Γρ Κωνσταντινόπουλου (εικ 2) να αναθέσει αυτό το καθήκον

στον μοναδικό δημόσιο υπάλληλο τον ταχυδρομικό διανομέα ndash

μιας και το νησί δεν διέθετε μόνιμο δημοδιδάσκαλο ndash ο οποίος

όμως αρνήθηκε λόγω φόρτου εργασίας Αυτοί οι Έκτακτοι

Επιμελητές άνθρωποι με παιδεία και ενδιαφέρον φρόντισαν

για την περισυλλογή των διάσπαρτων αρχαιοτήτων και έτσι

οργανώθηκαν οι πρώτες δημόσιες Αρχαιολογικές Συλλογές στα

νησιά

Παράλληλα αποστέλλονται με εντολές μετακίνησης στα νησιά

οι Επιμελητές της Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου οι

οποίοι περιοδεύουν καταγράφουν συστηματικά τα ορατά

μνημεία και τις αρχαιότητες στα laquoΗμερολόγια Περιοδειώνraquo

και διενεργούν τις πρώτες αναγκαίες σωστικές ανασκαφές

Θα αναφέρουμε μόνον τους άξιους αρχαιολόγους Σεραφείμ

Χαριτωνίδη Γεώργιο Δοντά Παύλο Λαζαρίδη Μυρτάλη

Αχειμάστου Γρηγόριο Κωνσταντινόπουλο Ιωάννη Παπαποστόλου Ηώ Ζερβουδάκη

Χρίστο Ντούμα Ηλία Κόλλια Ιωάννη Παπαχριστοδούλου

Στα χρόνια του rsquo60 και του rsquo70 το Υπουργείο Πολιτισμού είχε την πρόνοια να τοποθετήσει

μόνιμους αρχαιοφύλακες στα μικρά νησιά Στο Καστελλόριζο τον Ηλία Διακάκη στη Σύμη

τον Βασίλη Χατζηστρατή και τον Κοκκιμίδη Πατατούκο στην Χάλκη τον Πέτρο Αντώνογλου

στην Τήλο τον Παντελή Γιαννουράκη και στη Νίσυρο τον Γεώργιο Χαρτοφύλη και στη

συνέχεια τον Νικόλαο Χαρίτο Με ελάχιστα μέσα αλλά με περισσή αγάπη και φιλότιμο οι

φύλακες αυτοί μαζί με ντόπιους αρχαιόφιλους (αναφέρω μόνον τον Ντίνο Παπαδέλια στη

Νίσυρο) συνέχισαν το έργο της διάσωσης και περισυλλογής των αρχαίων της υπαίθρου

Από το 1980 ξεκίνησε το πρόγραμμα της οργάνωσης Αρχαιολογικών Μουσείων στα

νησιά με τη συνεργασία των δύο πλέον Εφορειών Αρχαιοτήτων Πρώτο εγκαινιάστηκε το

20

Μουσείο της Μεγίστης στις 13 Σεπτεμβρίου του 1984 επέτειο της απελευθέρωσης του

Καστελλορίζου Ακολούθησαν τα Μουσεία της Σύμης της Λέρου της Αστυπάλαιας και

πιο πρόσφατα της Κάσου ενώ τα Μουσεία της Καρπάθου της Καλύμνου και της Νισύρου

οργανώθηκαν την πενταετία 2003-2008 με τη χρηματοδότηση του Περιφερειακού

Επιχειρησιακού Προγράμματος Νοτίου Αιγαίου Όλα σχεδόν τα Μουσεία στεγάζονται

σε οικήματα που έχουν παραχωρηθεί στο Υπουργείο Πολιτισμού από δημόσιους φορείς

ιδρύματα ή ιδιώτες και έχουν χαρακτήρα διαχρονικό καλύπτουν δηλαδή την πορεία

της ανθρώπινης παρουσίας στα νησιά από την προϊστορική μέχρι και τη μεταβυζαντινή

περίοδο πολλές φορές μάλιστα μέχρι τον 20ο αιώνα Τον βασικό πυρήνα των εκθεμάτων

αποτέλεσαν τα αντικείμενα των παλαιών Συλλογών εμπλουτισμένα με ανασκαφικά

ευρήματα που φυλάσσονταν προσωρινά στη Ρόδο και επέστρεψαν στη γενέθλια γη Οι

σωστικές ανασκαφές που διενεργήθηκαν τις δύο τελευταίες δεκαετίες στα μικρά νησιά ndash

τα οποία αναπτύσσονται τουριστικά απαιτούν τις αναγκαίες κοινωφελείς και τουριστικές

υποδομές διεκδικούν χρηματοδοτικά προγράμματα και γεμίζουν με παραθεριστικές

κατοικίες ndash πλούτισαν με νέα ευρήματα τα Μουσεία Εξ άλλου οι πρόσφατες κηρύξεις

αρχαιολογικών χώρων και ζωνών προστασίας σε όλα τα νησιά επέβαλαν και νομοθετικά

τον αρχαιολογικό έλεγχο Η δημιουργία των νέων Μουσείων αποτέλεσε πρόκληση για

πολλούς κατοίκους οι οποίοι και παρέδωσαν αρχαία που πεισματικά φύλαγαν στο σπίτι

τους μέχρι το άνοιγμά τους

Σήμερα μόνον η Τήλος και η Χάλκη δεν διαθέτουν Αρχαιολογικό Μουσείο Υπάρχουν όμως

προγράμματα μελέτες σημαντικά ευρήματα που φιλοξενούνται στην παρούσα Έκθεση

αλλά κυρίως πάθος από τους αρχαιολόγους των Εφορειών οι οποίοι διευρύνουν μέρα με

τη μέρα τις δραστηριότητες και το έργο της προστασίας των αρχαιοτήτων σε κάθε μικρό

νησί σε όλους τους άνυδρους βράχους στα σταθερά αυτά ndash κάποτε ζωντανά ndash πατήματα

για την επικοινωνία ανάμεσα στις νησιωτικές κοινωνίες του Αιγαίου και την απέναντι

μεγάλη στεριά

Η ευφυής ιδέα της παρούσας Έκθεσης οφείλεται στον αγαπητό συνάδελφο και φίλο

Καθηγητή Νικόλαο Σταμπολίδη Διευθυντή του Μουσείου Κυκλαδικής και Αρχαίας

Ελληνικής Τέχνης ενώ η υλοποίησή της έγινε δυνατή χάρις στην αμέριστη στήριξη και

τις φροντίδες της Προέδρου του Μουσείου κυρίας Σάντρας Μαρινοπούλου Η Έκθεση

και ο ανά χείρας Κατάλογος πολλά οφείλουν στη συστηματική δουλειά του επιμελητή

του Μουσείου και καλού συνεργάτη αρχαιολόγου Γιώργου Τασούλα Η συντήρηση όλων

των αντικειμένων που εκτίθενται έγινε από τους συντηρητές της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ Μιχάλη

Κώστα Δημήτρη Κουγιό και Νεκταρία Δασακλή ενώ οι περισσότερες φωτογραφίες των

αρχαιοτήτων του Καταλόγου από τον φωτογράφο μας Γιώργο Κασιώτη Οι αρχαιολόγοι των

Εφορειών Αρχαιοτήτων της Δωδεκανήσου υπεύθυνοι για τα νησιά που περιλαμβάνονται

στην Έκθεση παράλληλα με τα υπόλοιπα υπηρεσιακά τους καθήκοντα έφεραν το κύριο

βάρος της επιλογής και μελέτης των αντικειμένων ndash τα περισσότερα από τα οποία ήταν

αδημοσίευτα ndash για τη συγγραφή των λημμάτων του Καταλόγου

Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να έρχονται στο κέντρο της Ελλάδας ταπεινά και πολύτιμα

τέχνεργα μάρτυρες της μακράς ανθρώπινης δραστηριότητας και της διόλου laquoάγονηςraquo

πολιτιστικής διαδρομής που διήνυσαν τα μικρά ακριτικά νησιά του Αρχιπελάγους τα

οποία μεγαλώνουν τα σύνορα της πατρίδας και επιμένουν να ζουν και να παράγουν ακόμα

και με τους λιγοστούς μόνιμους κατοίκους τους

Δρ Μελίνα Φιλήμονος-ΤσοποτούΔιευθύντρια της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ

21

22

Χάλκη

Τήλος

Σύμη

Αλιμνιά

Πυργούσα

Γυαλί

Νίσυρος

Ρόδος

23

Ρω

Στρογγύλη

Καστελλόριζο

24

25

26

Η Μεγίστη ndash ή Καστελλόριζο από το όνομα του μεσαιωνικού οικισμού ndash είναι

η μεγαλύτερη από ένα σύνολο περίπου τριάντα νησίδων βραχονησίδων και σκοπέλων

που αποτελούν το πολύνησο του Καστελλορίζου (εικ 1) Η οικονομία και η σημασία της

συνδέεται άμεσα με αυτά όπως και με την απέναντι λυκιακή ακτή

Η Μεγίστη βρίσκεται 131 χλμ (71 ναυτικά μίλια) ανατολικά της Ρόδου και 25 χλμ από

την απέναντι ακτή Έχει εμβαδόν 888 τχλμ και σχήμα περίπου τριγωνικό με τη μεγάλη

χερσόνησο της Μούντας στη βόρεια

πλευρά που καταλήγει στο ακρωτήριο

του Αγίου Στεφάνου Η ακτογραμμή είναι

παντού απόκρημνη με εξαίρεση τον βαθύ

κόλπο στη ΒΑ πλευρά του νησιού που

σχηματίζει διπλό λιμάνι Το νησί είναι

ορεινό και βραχώδες Οι ψηλότερες κορυφές

Βίγλα (268 μ) Παλαιόκαστρο (244 μ) και

Δίσκος (215 μ) βρίσκονται στο βόρειο

τμήμα Το κεντρικό ανατολικό και νότιο

χαρακτηρίζονται από μικρά οροπέδια με

μικρές καλλιεργήσιμες εκτάσεις Το νησί

αν και άνυδρο κατοικήθηκε πιθανώς από

την Ύστερη Εποχή του Χαλκού εξαιτίας

της θέσης του και του εξαιρετικού διπλού

λιμένα στη ΒΑ ακτή του Ο Κάβος το

ακρωτήριο ανάμεσα στα δύο λιμάνια του

κόλπου όπου το σωζόμενο Κάστρο υπήρξε

διαχρονικά το κεντρικό σημείο της δραστηριότητας Μετά το λιμάνι η σημαντικότερη θέση

είναι το Παλαιόκαστρο το οποίο παρουσιάζει αλλεπάλληλες φάσεις κατοίκησης Άλλες

θέσεις εντοπίζονται κυρίως σε καλλιεργήσιμες περιοχές και οι περισσότερες είναι μικρές

οχυρωμένες αγροικίες με ελαιοπιεστήρια και ληνούς

Εικ 1 Μερική άποψη του Καστελλορίζου των βραχονησίδων και της λυκιακής ακτής (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

ΚαστελλόριζοΣτρογγύλη

Ρω

27

Το ενδιαφέρον των ερευνητών για τη Μεγίστη αρχίζει τον 18ο και εντείνεται τον 19ο αιώνα

Την περίοδο αυτή ευρωπαίοι περιηγητές περιδιαβαίνουν το νησί αναζητώντας αρχαία κι

επιγραφές1 Παράλληλα είναι σαφές ότι κατά τον 19ο αιώνα στο νησί γινόταν διακίνηση

αρχαιοτήτων2 Θα πρέπει να επιδεικνύεται ιδιαίτερη προσοχή όσον αφορά στην ερμηνεία

της προέλευσης όσων ευρημάτων δεν προέρχονται από ανασκαφές Κάποιες από τις

επιγραφές και τα άλλα ευρήματα που κατεγράφησαν κατά καιρούς στο νησί αναφέρεται

ότι είχαν μεταφερθεί εκεί από την απέναντι μικρασιατική ακτή3 Το νησί δεν έχει μελετηθεί

συστηματικά από αρχαιολογική άποψη Η έρευνα περιορίζεται σε επιφανειακές έρευνες4

και σε κάποιες πρόσφατες σωστικές ανασκαφές5

Το όνομα Μεγίστη ή Μεγίστα ndash που συναντάται σε όλες τις αρχαίες πηγές από τον Ψευδο-

Σκύλακα στα μέσα του 4ου αι πΧ μέχρι τον 12ο αι μΧ6 ndash αναφέρεται στο σχετικό μέγεθος της

νήσου μεταξύ των μικρότερων νησίδων και βραχονησίδων στο νησιωτικό της σύμπλεγμα7

Το όνομα του νησιού κατά την αρχαιότητα επιβεβαιώνεται αφrsquo ενός από τις επιγραφικές

αναφορές στον Απόλλωνα Μεγιστέα και αφrsquo ετέρου από την επιβίωσή του με τη μορφή

Mayas στην αραβική και Meis στην τουρκική που αποτελούν παραφθορά του ονόματος

Μεγίστη

Το όνομα Καστελλόριζο το οποίο υιοθετήθηκε μετά τον 12ο αιώνα και χρησιμοποιείται

πλέον παράλληλα με το αρχαίο όνομα Μεγίστη αποδίδεται είτε στο κόκκινο χρώμα του

βράχου από τον οποίο κατασκευάστηκε το Κάστρο στον Κάβο (castello rosso) είτε από τον

οικισμό που αναπτύχθηκε στη ρίζα του καστέλου αυτού8

απΟ τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΛιΘΟΥ Και τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΧαΛΚΟΥΕλάχιστα είναι τα στοιχεία που μαρτυρούν την κατοίκηση στα προϊστορικά χρόνια

Προϊστορική θέση εντοπίζεται πιθανώς στην περιοχή του σημερινού κοιμητηρίου στη

μικρή χερσόνησο που κλείνει από ανατολικά το λιμάνι του Μανδρακιού9

Ωστόσο η επίκαιρη θέση του νησιού στο θαλάσσιο δρόμο που ακολουθούσαν τα

εμπορικά πλοία της Εποχής του Χαλκού επιβεβαιώνεται από τα ερευνηθέντα ναυάγια

1 Βλ Savary 1788 Leake 1824 Fellows 1841 Ross 1846 Flandin 1871 Cockerell 1903 Αναφέρονται επίσης αλλεπάλληλες laquoεπιδρομέςraquo αρχαιοκαπήλων οι οποίοι αποβίβαζαν πληρώματα και άδειαζαν μεμονωμένους τάφους βλ Κυπαρίσσης 1915 642 Ο Fellows (1841 188-189) περιγράφει το Καστελλόριζο του 1840 ως σφύζουσα εμπορική μητρόπολη στην οποία μπορούσε κανείς να προμηθευτεί νομίσματα και κάθε είδους laquoθησαυρούςraquo που έβρισκαν οι χωρικοί στην απέναντι ακτή Ο ίδιος αγόρασε νομίσματα που προέρχονταν από την κοιλάδα της Ξάνθου3 Βλ Διαμαντάρας 1894 331-333 αρ 33 Διαμαντάρας 1899 335-336 Αντίστοιχα οι μονολιθικοί κίονες στον ναό του αγίου Κωνσταντίνου έχουν μεταφερθεί από τα Πάταρα βλ Διαμαντάρας χχέ 84 Οι R Hope Simpson και JF Lazenby πραγματοποίησαν το 1967 περιορισμένη έρευνα σε ήδη γνωστές θέσεις (Hope Simpson ndash Lazenby 1970) Πολύτιμη στη μελέτη της αρχαίας Μεγίστης είναι η συμβολή του Ν Ashton o oποίος πραγματοποίησε εκτεταμένη επιφανειακή έρευνα στο νησί το 1993 και το 1994 και συγκέντρωσε πολλά από τα στοιχεία που αναφέρονται εδώ βλ Ashton 19955 Το 1999 ολόκληρο το νησί μαζί με τη νησίδα Ρω θεσμοθετήθηκαν ως αρχαιολογικός χώρος Έκτοτε παρακολουθούνται οι εργασίες εκσκαφής και σε ορισμένες περιπτώσεις διενεργούνται δοκιμαστικές τομές πριν την έγκριση οικοδόμησης6 Το συμπέρασμα ότι ένα από τα ονόματα της Μεγίστης στην αρχαιότητα ήταν Κισθήνη οφείλεται σε παρερμηνεία του εδαφίου στο Στράβωνα (ΧΙV 3 7) laquoμεταξὺ δrsquo ἐν τῷ λεχθέντι παράπλῳ νησία πολλὰ καὶ λιμένες ὧν καὶ Μεγίστη νῆσος καὶ πόλις ὁμώνυμος Κισθήνηraquo βλ Θωμόπουλος 19707 laquoμεγάλη νῆσος ἡ τῶν Λυκίαςraquo σύμφωνα με τον Στέφανο Βυζάντιο Ο πρώτος που συνδέει ετυμολογικά το όνομα του νησιού με τον μυθικό ιδρυτή Μεγιστέα είναι ο Αλέξανδρος Πολυΐστωρ τον 1ου αι πΧ τον οποίο αναπαράγει ο Στέφανος Βυζάντιος Περὶ πόλεων τον 6ο αι μΧ Βλ επίσης RE XV1 λ Megiste 3318 Pappas 1994 46-47 Hederer 1924 329 Οι Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 αναφέρουν δύο προϊστορικά όστρακα στην περιοχή του κοιμητηρίου

28

του Ulu Βurun ndash 9 χλμ ΝΑ του Kas της αρχαίας Αντιφέλλου απέναντι από τη Μεγίστη

το οποίο χρονολογείται στο τέλος του 14ου αι πΧ ndash και της Χελιδονίας Άκρας 65 χλμ

ανατολικότερα που χρονολογείται στον 12ο αι πΧ Παρά την έλλειψη στοιχείων δεν θα

πρέπει να αποκλειστεί το ενδεχόμενο ότι η Μεγίστη χρησιμοποιήθηκε ως σταθμός στον

δρόμο ναυτικών και εμπόρων από και προς τα λιμάνια της Ανατολής και αποίκων προς

την Κύπρο την Κιλικία και τη Συροπαλαιστινιακή ακτή κατά τις μετακινήσεις του 12ου και

11ου αι πΧ

απΟ τή γΕωμΕτριΚή πΕριΟδΟ Εωσ τήν ΥστΕρή αρΧαιΟτήταΛιγοστές παραμένουν οι ενδείξεις σχετικά με την κατοίκηση κατά τη Γεωμετρική και

την Αρχαϊκή περίοδο στο νησί θραύσματα κεραμικής της Γεωμετρικής περιόδου που

συλλέχθηκαν στο εσωτερικό της ακρόπολης του Παλαιοκάστρου μαρτυρούν ότι υπήρχε

κατοίκηση στη στρατηγική αυτή θέση Ενδεχομένως η στενή σχέση της Μεγίστης με τη

Ρόδο χρονολογείται από την εποχή του αποικισμού Η ίδρυση της Φασήλιδος αποικίας

της Ρόδου στη λυκιακή ακτή χρονολογείται στον 7ο αι πΧ ενώ στο Χρονικό της Λίνδου

αναφέρεται νικηφόρος εκστρατεία του Κλεόβουλου τυράννου της Λίνδου εναντίον της

Λυκίας που πρέπει να τοποθετηθεί στον 6ο αι πΧ Τα ονόματα ορισμένων πόλεων της

Λυκίας όπως η Ροδία και η Ροδιάπολης αποτελούν πιθανώς ενδείξεις ενός ευρύτερου

αποικισμού της ΝΑ Λυκίας από τις δωρικές πόλεις της Ρόδου ο οποίος ωστόσο δεν είχε

μόνιμο αποτέλεσμα πέραν της κτήσης της Μεγίστης εφόσον οι πόλεις αυτές αναφέρονται

αργότερα ως μέλη της Λυκιακής Συμμαχίας10

Το 411 πΧ η Ρόδος αποστάτησε από την Αθηναϊκή συμμαχία και το 4087 πΧ ίδρυσε ndash με

τον συνοικισμό των τριών πόλεων ndash τη νέα πόλη της Ρόδου που σύντομα αναπτύχθηκε

σε σημαντική ναυτική και εμπορική δύναμη Δεν μπόρεσε ωστόσο να αποφύγει την

κυριαρχία της δυναστείας των Εκατομνιδών σατραπών της Αλικαρνασσού (356 - 332

πΧ)11 ούτε τη συμμετοχή της στις δυνάμεις του Δαρείου του Γ΄ (340 - 335 πΧ) Κατά την

περίοδο 332 - 323 πΧ στην περιοχή κυριάρχησαν οι δυνάμεις των Μακεδόνων12 ενώ μετά

τον θάνατο του Αλεξάνδρου ξεκίνησαν οι διαμάχες μεταξύ των βασιλείων των Διαδόχων

για τη στρατιωτική και οικονομική κυριαρχία στην ανατολική Μεσόγειο

Η Ρόδος απέκρουσε την πολιορκία του Δημητρίου (305 - 304 πΧ) ενίσχυσε το ναυτικό της

πολεμικό και εμπορικό και εξελίχθηκε στη διάρκεια του 3ου και τις αρχές του 2ου αι πΧ σε

κατrsquo εξοχήν κέντρο του διαμετακομιστικού εμπορίου στην ανατολική Μεσόγειο Το ροδιακό

κράτος σταδιακά περιέλαβε πολλά από τα νησιά της Δωδεκανήσου Αυτά προστέθηκαν

στις σημαντικές εκτάσεις που ήδη προ του συνοικισμού κατείχαν οι ροδιακές πόλεις στην

απέναντι ακτή της Μικράς Ασίας τη λεγόμενη laquoενσωματωμένηraquo ροδιακή Περαία η οποία

περιελάμβανε τμήμα της Καρίας και ορισμένες παραθαλάσσιες θέσεις της Λυκίας καθώς

και τη νήσο Μεγίστη

Θεωρείται βέβαιο ότι η Μεγίστη ενσωματώθηκε στο Ροδιακό κράτος πριν τα μέσα του 4ου

αι πΧ και παρέμεινε σε αυτό τουλάχιστον μέχρι τον 1ο αι μΧ13 αυτό μαρτυρεί η αναφορά

του Ψευδοσκύλακος 99 (GGM I 73hellip κατὰ ταῦτα νῆσός ἐστι Ῥοδίωνhellip ) που χρονολογείται στα

10 Bresson 1999 102 Blinkenberg 1941 αρ 2 170 XXIII11 Οι Εκατομνίδες προχώρησαν στην κατασκευή ενός εκτεταμένου δικτύου οχυρώσεων στις υπό τον έλεγχό τους περιοχές Σχετικά βλ Εισαγωγικό κείμενο Νισύρου στον παρόντα τόμο12 Σχετικά με το ροδιακό κράτος κατά την εποχή του Μ Αλεξάνδρου βλ Hauben 1977 και Berthold 1984 33-3713 Fraser ndash Bean 1954 57 Berthold 1984 41

29

μέσα του 4ου αι πΧ14 αλλά και του Στράβωνος (XIV 3 7)

Η διοίκηση της laquoενσωματωμένηςraquo ροδιακής Περαίας δεν διέφερε από αυτή της Ρόδου15

Αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα του ροδιακού κράτους και συμμετείχε στο σύστημα

των δήμων Η Μεγίστη όπως και περιοχή των Δαιδάλων προκεχωρημένες κτήσεις του

ροδιακού κράτους δεν αποτελούσαν αυτοτελείς δήμους αλλά μάλλον ανήκαν σε κάποιον

άγνωστο δήμο της Ρόδου Αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι στις επιγραφές της

Μεγίστης το όνομα των Ροδίων αξιωματούχων συνοδεύεται μερικές φορές από το

δημοτικό τους αλλά ποτέ από το εθνικό Ῥόδιος πρακτική που συναντάται στις περιοχές

της laquoενσωματωμένηςraquo Περαίας Ωστόσο το δημοτικό Μεγιστεύς εμφανίζεται μόνον ως

επίθετο του Απόλλωνα και πιθανώς του Διός16

Νομίσματα του 4ου αι πΧ τα οποία φέρουν στον εμπροσθότυπο την κεφαλή του Ηλίου και

στον οπισθότυπο το ροδιακό ρόδο με τα γράμματα ΜΕ έχουν αποδοθεί στη Μεγίστη (αρ

κατ 11 - 12) η ερμηνεία αυτή ωστόσο αποτέλεσε θέμα διαφωνίας μεταξύ ειδικών και

αμφισβητείται17

Την στρατιωτική εξουσία στην ενσωματωμένη και υποτελή ροδιακή Περαία ασκούσε ένας

από τους δέκα στραταγοὺς ο στραταγός ἐπὶ τό πέραν με υφιστάμενους τουλάχιστον τρεις

ἁγεμόνας ndash συγκεκριμένα αναφέρονται ἁγεμὼν ἐπὶ Kαρίας ἁγεμὼν ἐπὶ Λυκίας και ἁγεμὼν ἐπὶ

Kαύνου Υφιστάμενοι των ἁγεμόνων ήταν οι ἐπιστάται Ρόδιοι επικεφαλής μισθοφορικών

φρουρών διορισμένοι με ετήσια θητεία σε σημεία στρατηγικής σημασίας για το ροδιακό

κράτος

H Μεγίστη ήταν ένα από τα σημεία αυτά όπως επιβεβαιώνουν οι επιγραφικές

μαρτυρίες τέσσερις αναθηματικές επιγραφές επιστατών έχουν βρεθεί στην ακρόπολη του

Παλαιοκάστρου και μία βρίσκεται χαραγμένη στο βράχο κάτω από το Κάστρο τον αρχαίο

πύργο του λιμένα18 Χρονολογούνται στο 2ο αι πΧ19

Η εξαιρετική σημασία της Μεγίστης για το ροδιακό κράτος κατά τον 2ο αι πΧ διαφαίνεται

στην ενεπίγραφη βάση αναθηματικού αγάλματος που βρέθηκε στις Κεδρεές της Καρίας

και αναφέρεται στον Τεισία Θευδάμου hellip καὶ ἁγεμόνα γενόμενον ἐμ Mεγίστᾳ κατὰ πόλεμονhellip20

Η βάση φέρει την υπογραφή του γλύπτη Πυθόκριτου ο οποίος εργάστηκε στη Ρόδο γύρω

στο 170 πX Φαίνεται ότι στην προκειμένη περίπτωση ο διορισμός του συγκεκριμένου

αξιωματούχου ως ἁγεμόνα ἐμ Mεγίστᾳ αποτελούσε έκτακτο αξίωμα που υπαγορευόταν

από την κρισιμότητα των γεγονότων του Γ΄ Συριακού πολέμου (190 πΧ) όταν η Μεγίστη

διεδραμάτισε κύριο ρόλο21 στις επιχειρήσεις κατά του Αντιόχου Γ΄ Σχετική με τα γεγονότα

του πολέμου αυτού είναι η εκτενέστερη σωζόμενη αναφορά της Μεγίστης στην αρχαία

14 Και οπωσδήποτε πριν το 330 πΧ βλ Bresson 104 σημ 5115 Για τη διοίκηση του ροδιακού κράτους βλ Fraser ndash Bean 1954 79-94 Berthold 1984 38 κεξ van Gelder 190016 SGDI 4331 και 433317 Βλ Head 1897 xcviii-xcix Ο Cahn (1942 92-94) επισημαίνει ότι τα νομίσματα είναι βαρύτερα από το καθιερωμένο ροδιακό σύστημα και είναι απίθανο να αποτελούν βραχύβια ροδιακή κοπή Υποστηρίζει ότι πρόκειται πιθανώς για κοπή επιμέρους ροδιακού δήμου Οι Fraser ndash Bean (1954 97 σημ 4 98) θεωρούν ότι εάν πρόκειται για ροδιακή κοπή αυτή θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως ένδειξη είτε της αυτονομίας του νησιού είτε της ενσωμάτωσής του στο ροδιακό κράτος επισημαίνουν δε ότι τα γράμματα ΜΕ πιθανώς δεν αντιπροσωπεύουν τοπωνύμιο αλλά ονόματα αξιωματούχων Ο RHJ Ashton (1990 1-3) πρότεινε ότι πρόκειται για κοπή του Ροδίου στην καταγωγή στρατηγού Μέμνωνος ο οποίος πολέμησε εναντίον του Αλέξανδρου και όχι για νομίσματα της Μεγίστης Συνοπτικά βλ Στεφανάκη 2010 417-419 18 Βλ αναλυτικότερα παρακάτω σχετικά με το Κάστρο και την ακρόπολη Παλαιοκάστρου19 Fraser ndash Bean 1954 8720 SEG IV 178 Fraser ndash Bean 1954 8521 Σχετικά με τα γεγονότα του Συριακού πολέμου βλ Berthold 1984

30

γραμματεία ο Τίτος Λίβιος (Ab Urbe Condita 37225 372412 37452) αναφέρει την

Μεγίστη τρεις φορές σε σχέση με τις πολεμικές επιχειρήσεις του 190 πX Στο κείμενο

εξαίρεται η στρατηγική θέση της Μεγίστης καθώς και η σημασία του λιμανιού της για

το ροδιακό κράτος ως ναυστάθμου του ροδιακού στόλου Τα παραπάνω αποσπάσματα

μαρτυρούν ότι η Μεγίστη έπαιξε σημαντικό στρατηγικό ρόλο κυρίως μάλιστα εφrsquo όσον η

υπόλοιπη Λυκία με την εξαίρεση της Φασήλιδος ήταν εχθρικά διακείμενη προς τη Ρόδο

Η συνθήκη της Απάμειας (188 πΧ) που επιβλήθηκε στη συνέχεια από τη Ρωμαϊκή σύγκλητο

επί των Ελλήνων της Μικράς Ασίας ήταν εξαιρετικά ευνοϊκή για τους Ροδίους Την αμέσως

επόμενη περίοδο έως τη συμμαχία με τη Ρώμη - ουσιαστικά την υποταγή σε αυτή - το

164 πΧ το ροδιακό κράτος επεκτάθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της Καρίας και της Λυκίας

Οι περιοχές αυτές αποτέλεσαν τη λεγόμενη laquoυποτελή Περαίαraquo Η Λυκία αντιστάθηκε στη

ροδιακή κατοχή και ακολούθησε σειρά πολεμικών συγκρούσεων οι λεγόμενοι Λυκιακοί

πόλεμοι22 Κατά την περίοδο αυτή (188 - 167 πΧ) η Μεγίστη εξακολούθησε να λειτουργεί

ως βάση για τις ναυτικές επιχειρήσεις του ροδιακού στόλου

Η μόνιμη ροδιακή παρουσία στη Μεγίστη ερμηνεύει την επιρροή της Ρόδου στην κεντρική

Λυκία κατά την ελληνιστική περίοδο η οποία μαρτυρείται επιγραφικά23 Αντίστοιχη

λυκιακή παρουσία ή επιρροή στη Μεγίστη δεν σημειώνεται κρίνοντας από την έλλειψη

μνημείων στο νησί Ακόμη και κατά την περίοδο αναβίωσης της λυκιακής συμμαχίας κατά

τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο24 η Μεγίστη φαίνεται ότι παρέμεινε ανεπηρέαστη

από τη λυκιακή επιρροή παρά την εγγύτητά της στη λυκιακή ακτή

Αναπόφευκτα η πολιτική ισχύς της Ρόδου μειωνόταν όσο αυξανόταν η επιρροή της Ρώμης

Έπειτα από την υπογραφή συνθήκης με τη Ρώμη το 164 πΧ παρότι τυπικά αυτόνομη η

Ρόδος ακολουθεί τις επιταγές του ρωμαϊκού κράτους Η ίδρυση στη Δήλο αφορολόγητου

εμπορείου ρωμαϊκών συμφερόντων συνετέλεσε στην οικονομική συρρίκνωση της Ρόδου

Στον ύστερο 1ο αι πΧ ο Αντώνιος και ο Αύγουστος απέδωσαν ξανά κάποιες από τις

νησιωτικές της κτήσεις ενώ ο Αύγουστος επιβεβαίωσε τον παλαιότερο τίτλο της ως

laquoελεύθερης και συμμάχου πόλεωςraquo

Τον 1ο αι μΧ ο Στράβων (ΧΙV 3 7) αναφέρει και πάλι τη Μεγίστη ως ροδιακή κτήση Εκτός

από τον Στράβωνα δύο ακόμη πηγές του 1ου και 2ου αι μΧ αναφέρονται στη Μεγίστη ο

Πτολεμαίος (V III) και o Πλίνιος (Φυσική Ιστορία V 35131) ο οποίος μάλιστα αναφέρει ότι

η πόλις της Μεγίστης έχει εκλείψει (hellip Megista cuius civitas interdiit) Σύμφωνα ωστόσο

με τις αρχαιολογικές ενδείξεις το νησί κατοικείτο κατά τον 1ο αι μΧ οπότε η δήλωση του

Πλίνιου πιθανώς σημαίνει είτε ότι ο πληθυσμός του συρρικνώθηκε είτε ότι η στρατηγική

σημασία του μειώθηκε είτε ότι ήταν πλέον υποτελές

Υπό τον αυτοκράτορα Βεσπασιανό (67 - 69 μΧ) η Ρόδος ενσωματώθηκε επίσημα στο

Ρωμαϊκό κράτος ενώ από τον Διοκλητιανό (284 - 305 μΧ) ορίστηκε ως πρωτεύουσα της

Επαρχίας των Νήσων η οποία υπαγόταν στη Διοίκηση της Ασίας

Στην αυτοκρατορική περίοδο η Μεγίστη εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ως ναύσταθμος

όπως μαρτυρούν οι επισκευές στα τείχη της ακρόπολης και επιφανειακά ευρήματα στο

νησί αλλά κυρίως οι λιμενικές εγκαταστάσεις Στη ρωμαϊκή περίοδο χρονολογούνται

22 Bresson 1999 106-111 Πολύβιος 254423 Σχετικά με τα επιγραφικά στοιχεία που μαρτυρούν τη ροδιακή επιρροή στη Λυκία την υιοθέτηση ροδιακών πρακτικών τις αναθηματικές επιγραφές που τιμούν Ροδίους την λατρεία του Διός Ατταβυρίου και του Ηλίου βλ Zimmermann 1992 81 156-158 Zimmermann 1993 119-121 Bresson 1999104-10624 Βλ Τίτος Λίβιος 41258 42148 44151 Επίσης βλ Πολύβιος 30512 30314-5 3141-3

31

πιθανώς οι βυθισμένοι μόλοι στη γλώσσα που χωρίζει τα δυο λιμάνια και γύρω από το

απέναντι νησάκι Ψωραδιά καθώς και κεραμική από ναυάγια στις θέσεις αυτές25 Το λιμάνι

της Μεγίστης λειτουργούσε ακόμη ως εμπορικός λιμένας αλλά και ως ναύσταθμος του

ρωμαϊκού στόλου μάλλον όμως ως βοηθητικός του ναυστάθμου στα Πάταρα της Λυκίας

Οπωσδήποτε η σημασία του νησιού δεν ήταν πλέον εξέχουσα σε μια Μεσόγειο που

αποτελούσε laquoρωμαϊκή λίμνηraquo

Η ιστορία του νησιού αντικατοπτρίζει τη σημαντική γεωγραφική του θέση και την οικονομική

και στρατηγική σημασία ολόκληρης της περιοχής Την εξέχουσα θέση του ως σημαντικής

κτήσης της Ρόδου ακολούθησαν αιώνες αφάνειας κατά τους οποίους σχεδόν εξαφανίστηκε

από τις πηγές Υπάρχουν μεγάλες περίοδοι που χαρακτηρίζονται από την πλήρη απουσία

μνημείων και στοιχείων Τα μέχρι τώρα στοιχεία δείχνουν ότι το νησί ήκμασε ως ναυτική

βάση κυρίως σε περιόδους ανάγκης οργανωμένου ελέγχου των θαλάσσιων περασμάτων

από μια κεντρική αρχή

τα αρΧαια μνήμΕιαΟ λιμένας και το ΚάστροΟ κόλπος δυτικά του Κάβου ndash πεταλόσχημος βαθύς και καλά προστατευμένος από τον

καιρό ndash ήταν ο κυρίως λιμένας ενώ ο ανατολικός στο Μανδράκι μικρότερος και ρηχός26

λειτουργούσε πιθανώς ως ναυπηγοεπισκευαστικός χώρος στην αρχαιότητα όπως και κατά

τον 19ο αιώνα Ο κύριος ωστόσο ρόλος του διπλού λιμένα της Μεγίστης ήταν η τροφοδοσία

των πολεμικών και εμπορικών πλοίων ενώ πιθανώς συμμετείχε στο περιφερειακό

εμπόριο

Το λιμάνι της Μεγίστης προστατευόταν ήδη κατά την αρχαιότητα από αρχαίο οχυρό στη

θέση του ιπποτικού Κάστρου (εικ 2 3) Η πυραμιδική βάση του σωζόμενου πύργου (εικ 3) χρονολογείται στον β΄ μισό του 4ου αι πΧ27 όπως μαρτυρεί η λαξευμένη ταινία στις

δύο όψεις της επικλινούς ακμής των γωνιόλιθων ο λεγόμενος γωνιαίος οδηγός Προφανώς

η ασυνήθιστη για τον χώρο κατασκευή έγινε προκειμένου να δοθεί πρόσθετο ύψος στον

ορθογώνιο πύργο ο οποίος δέσποζε στα δύο λιμάνια και ήλεγχε τη θαλάσσια περιοχή του

διαύλου με τις διάσπαρτες νησίδες

Στο βράχο όπου εδράζεται ο πύργος του Κάστρου βρίσκεται εγχάρακτη η αναθηματική

επιγραφή του Ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλή Νικαγόρα στον Ερμή Προπύλαιο (εικ 4) που χρονολογείται τον 2ο αι πΧ Σωσικλῆς Nικαγόρα Ἂμιος ἐπιστατήσας ἒν τε Kαστάβῳ

καὶ ἐπὶ τοῦ πύργου τοῦ ἐν Mε γίστᾳ Ἑρμᾷ Προπυ λαίῳ χαριστήριον28 Η αναθηματική επιγραφή

του laquoεπιστατήσαντοςraquo Σωσικλέους είναι οπωσδήποτε μεταγενέστερη της κατασκευής του

πύργου και συνοδεύεται από εντορμίες για τη στερέωση αναθήματος πιθανώς ερμαϊκής

στήλης

Ολόκληρη η βόρεια πλευρά του πύργου έχει καταρρεύσει μαζί με τον βράχο έδρασης

πιθανώς εξ αιτίας σεισμού ή έπειτα από κάποιον από τους πολυάριθμους βομβαρδισμούς

που έχει υποστεί το μνημείο σε νεότερες περιόδους Ο βόρειος τοίχος του πύργου κτισμένος

σύρριζα στο φρύδι του βράχου είναι κατακόρυφος και εμφανώς μεταγενέστερος

25 Βλ Pirazzoli 198726 Κατά την αρχαιότητα η στάθμη της θάλασσας βρισκόταν αρκετά χαμηλότερα βλ Pirazzoli 198727 Η κατασκευή βρίσκει παράλληλα στην περιοχή της Αργολίδας Πυραμιδική βάση ορθογώνιου πύργου επάνω σε ορθογώνια κρηπίδα βρίσκεται στο Κεφαλάρι Ελληνικού στο Άργος (Πίκουλας 1996-97 Lord 1938 Scranton 1938) Βάσει των ευρημάτων χρονολογείται στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ και λειτουργούσε ως φυλακείο για τον έλεγχο του άξονα Άργους-Κεγχρεών Βλ Πίκουλας 199528 SGDI 4332

Εικ 2 Ο Κάβος το Κάστρο και ο laquoΛυκιακός τάφοςraquo (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

Εικ 3 Το Κάστρο η πυραμιδική βάση του πύργου από ΝΑ (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

Εικ 4 Η αναθηματική επιγραφή του ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλέους (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

32

το παλαιόκαστροΑποτελεί την καλύτερα σωζόμενη

οχυρωμένη θέση της αρχαίας Mεγίστης

στο εσωτερικό του νησιού και πιθανώς

το πλέον στρατηγικό σημείο (εικ 5) Η

ακρόπολη είχε πιθανώς κατασκευαστεί πριν

τον ύστερο 4ο αι πΧ επάνω σε αρχαιότερη

προ-κλασική ακρόπολη παρουσιάζει δε

ίχνη διαρκούς κατοίκησης μέχρι τους

βυζαντινούς χρόνους29 Ήλεγχε τον λιμένα

και τον όρμο Λιμενάρι στα δυτικά κυρίως

όμως αποτελούσε κομβικό σημείο από

όπου ασκείτο ο έλεγχος των θαλάσσιων

διόδων μέσω ενός δικτύου φρυκτωριών

εγκατεστημένων σε διάφορα σημεία του

νησιού στις γειτονικές νησίδες Στρογγυλή

και Pω καθώς και στην απέναντι λυκιακή

ακτή Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου καλύπτει έκταση περ 6000 τμ και αποτελείται από

εξωτερικό τείχος με τέσσερις - αρχικά - πύργους στη NA πλευρά την πλέον προσβάσιμη

καθώς και εσωτερικό πύργο Στον νοτιότερο πύργο σώζεται μία από τις αρχαίες εισόδους

αν και έχει υποστεί μεταγενέστερες επεμβάσεις Εντοιχισμένες σε δεύτερη χρήση

βρίσκονται εδώ δύο αναθηματικές επιγραφές επιστατών30 Ο κατεστραμμένος σήμερα

τέταρτος πύργος στην ανατολική γωνία του εξωτερικού τείχους σε σημείο που δεσπόζει

επάνω από τον οικισμό και το λιμάνι ήταν πιθανώς η θέση εύρεσης της επιγραφής

του επιστάτη Κρατιδάμου ο οποίος κατασκεύασε πύλη και ανέθεσε τα αγάλματα του

Απόλλωνος Πυλαίου και της Αρτέμιδος Σωτείρας31 Η επιγραφή η οποία χρονολογείται

πιθανώς στον 3ο ή 2ο αι πΧ32 δηλώνει την ύπαρξη μιας δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό

Μία τέταρτη επιγραφή ndash αυτή τη φορά από δύο επιστάτες ndash θα πρέπει να συσχετιστεί με

την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου33 O εσωτερικός πύργος που σώζεται σε ύψος περίπου

29 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 73-74 εικ 7 Wurster 1981 226-231 πίν 74-75 εικ 8 Το 1943 οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής εγκατέστησαν στην κορυφή του υψώματος την αντιαεροπορική τους άμυνα όπως φαίνεται από τα δύο πολυβολεία αλλά και από το άφθονο υλικό λατύπης που δημιουργήθηκε από τον βομβαρδισμό του μνημείου από τους συμμάχους30 Ἐπικρατίδας Ἀναξικράτευς ἐπιστατήσας καὶ τοὶ συστρατευσάμενοι [Δ]ιοσκόροις (SGDI 4331 και Διαμαντάρας 1892 304) και [B]ασίλων Ἐξα[κ]- εστίωνος Λέλιος ἐπιστα- τήσας (Διαμαντάρας 1892 305)31 Susini 1955 Michelier 1917 Δεν είναι σαφές ποια ακριβώς είναι η ΝΑ γωνία της ακρόπολης όπου σύμφωνα με τον Michelier βρέθηκε η επιγραφή του Κρατιδάμου Πιθανώς πρόκειται για τον κατεστραμμένο πλέον τέταρτο πύργο της ΝΑ πλευράς της ακρόπολης Η ύπαρξη της συγκεκριμένης επιγραφής δηλώνει την ύπαρξη δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό Η επιγραφή βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης (αρ ευρ 40) μαζί με μια σειρά άλλων αναθηματικών ή επιτύμβιων αναθηματικών επιγραφών που χρονολογούνται από την ελληνιστική έως την ύστερη αυτοκρατορική περίοδο (αρ ευρ 13 18 25 28 40 41 42) καθώς και κάποιες επιγραφές που είχαν μεταφερθεί στη Μεγίστη από τα Πάταρα και τις Γάγες Οι επιγραφές είχαν αποσταλεί με αρχικό προορισμό το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών από την επαναστατική ελληνική διοίκηση της νήσου που ζητούσε την ένωση με την Ελλάδα κατά το σύντομο διάστημα 1913-191532 Σύμφωνα με τον Susini 1955 καμμία επιγραφή με προέλευση από τη Μεγίστη δεν είναι δυνατόν να χρονολογηθεί με ακρίβεια33 Ἐπιστάται Aἰσχίνας Διάνδρου Tιμόστρατος Eὐκράτευς Ἀπόλλωνι Mεγιστεῖ Η επιγραφή (SGDI 4330) αναφέρεται από τον Ludwig Ross ως εντοιχισμένη στο ιερό της Μονής του Αγίου Παντελεήμονα Ο Διαμαντάρας (1899 333) δημοσίευσε μία έκτη επιγραφή επιστάτου χωρίς να αναφέρει τόπο εύρεσης

Εικ 5 Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου από ΝΑ Στο βάθος η Ρω (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

33

4μ αποτελεί το καλύτερα σωζόμενο τμήμα της οχύρωσης (εικ 6) Είναι χτισμένος με

κυφωτές λιθοπλίνθους σύμφωνα με το ισόδομο σύστημα με λαξευμένο γωνιαίο οδηγό

στους γωνιόλιθους Τμήματα της ελληνιστικής φάσης διατηρούνται κατά τόπους στους

κατώτερους δόμους του εξωτερικού τείχους34

Δύο μεγάλες λαξευτές ελλειψοειδείς δεξαμενές με λαξευμένες κλίμακες καθόδου η μία

στον εσωτερικό και η δεύτερη στον εξωτερικό περίβολο εξασφάλιζαν νερό για μεγάλες

περιόδους (εικ 7) Η μεγαλύτερη από αυτές έχει διάμετρο περίπου 530μ και βάθος 4μ

Οι δεξαμενές αυτές στεγασμένες με θόλους στις νεότερες περιόδους θα πρέπει κατά την

αρχαιότητα να βρίσκονταν σε υπόγειους χώρους πύργων

Μικρές κόγχες λαξευμένες στο μέτωπο του βράχου στη νότια πλευρά του εσωτερικού

υπερυψωμένου τμήματος της ακρόπολης δηλώνουν την ύπαρξη ιερού στο σημείο αυτό

ή ΒίγλαΣτη θέση Βίγλα ndash το υψηλότερο σημείο του νησιού που δεσπόζει πάνω από τον οικισμό σε

υψόμετρο 220μ ndash σώζεται αρχαίο οχυρωματικό τείχος σε μήκος 60μ με κατεύθυνση Α-Δ

Η πολυγωνική του τοιχοδομία έχει χαρακτηριστεί laquoκυκλώπειαraquo και στο παρελθόν το τείχος

είχε θεωρηθεί μυκηναϊκό35 Πρόκειται ωστόσο για τοιχοδομία αρκετά συνηθισμένη στην

Καρία από τους κλασικούς χρόνους μέχρι τη ρωμαϊκή περίοδο και πιθανώς αποτελούσε

τμήμα της ελληνιστικής οχύρωσης36 Σε συνδυασμό με το Παλαιόκαστρο χρησίμευε για την

προστασία της ενδοχώρας

Εκτός από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και τα παραθαλάσσια οχυρά του Κάστρου

34 Οι λιθόπλινθοι της νοτιοδυτικής γωνίας του εξωτερικού τείχους έχουν συστραφεί και μετατοπιστεί με αποτέλεσμα το σημείο αυτό του τείχους να κινδυνεύει με κατάρρευση Έπειτα από την τοπογραφική αποτύπωση από την Ε Βασιλειάδου η ΚΒ΄ ΕΠΚΑ έχει αναλάβει το έργο της αποκατάστασης της νοτιοδυτικής γωνίας στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ βάσει των μελετών των Γ Αντωνίου Κ Ζάμπα και Ε Παυλίδη35 Κυπαρίσσης 191536 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 Wurster 1981 231-232

Εικ 6 Παλαιόκαστρο Ο εσωτερικός πύργος από ΝΑ (φωτ αρχείο ΜΚΤ) Εικ 7 Λαξευτή δεξαμενή στο Παλαιόκαστρο (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

34

και των νησίδων Ρω και Στρογγυλής (βλ παρακάτω σελ 44 - 47)37 το αμυντικό δίκτυο

της Μεγίστης συμπληρωνόταν από επί μέρους μικρές laquoακροπόλειςraquo στο εσωτερικό του

νησιού (όπως το Λαντωμένο ή τα Υψηλά στο κτήμα Μιρικλή38 στη ΝΑ πλευρά του νησιού)

και πύργους-φρυκτώρια (όπως ο μικρός πύργος με πυραμιδική βάση στο Καστρέλλι στην

χερσόνησο της Μούντας και το φρυκτώριο στη θέση Καρύδια στο φρύδι της απόκρημνης

ανατολικής ακτής) καθώς και στην απέναντι ηπειρωτική ακτή Τειχισμένο παραθαλάσσιο

αστικό κέντρο δεν φαίνεται να υπήρχε κατά την αρχαιότητα ενώ ο οικισμός του λιμένα

ήταν πιθανώς περιορισμένης έκτασης και εξυπηρετούσε τις ανάγκες τροφοδοσίας και

επισκευής των πλοίων

Το κυρίως οχυρωματικό δίκτυο του συμπλέγματος της Μεγίστης κατασκευάστηκε βάσει

κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού του ροδιακού κράτους στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ πιθα-

νότατα την περίοδο μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου Αδιευκρίνιστη παραμένει

η ακριβέστερη χρονολόγησή της κατασκευής του ενώ δεν θα πρέπει να αποκλειστεί το εν-

δεχόμενο να ενσωμάτωσε προϋπάρχουσες κατασκευές και να συμπληρώθηκε στη διάρκεια

του 3ου και 2ου αι πΧ με πρόσθετες κατασκευές και μετασκευές Οι οχυρώσεις αποτέλεσαν

μέρος ενός ευρύτερου σχεδιασμού με μακροπρόθεσμο στόχο την απρόσκοπτη ναυσιπλοΐα

και τον ανεφοδιασμό του πολεμικού και εμπορικού στόλου παρακάμπτοντας τα λιμάνια της

Λυκίας με την οποία οι σχέσεις του ροδιακού κράτους ήταν μονίμως τεταμένες39

Οχυρωμένες αγροικίεςΕκτός από τα παραπάνω οχυρά στο Καστελλόριζο έχει εντοπισθεί μεγάλος αριθμός

μεμονωμένων οχυρών κτισμάτων τα οποία μπορούν να ερμηνευθούν ως αγροτικοί πύργοι

ή οχυρωμένες αγροικίες40 Στην πλειονότητά τους οι αγροικίες αυτές είναι μεμονωμένες

και αυτάρκεις με εξαίρεση πιθανώς τις εγκαταστάσεις στην Αυλωνιά που θα μπορούσαν

να ανήκουν σε μικρό οικισμό ή κώμη από πυργόσπιτα Ανάλογοι πύργοι κατασκευάζονται

τον 4ο και 3ο αι πΧ σε πολλές περιοχές κυρίως στο νησιωτικό χώρο41 Μερικές φορές

συσχετίζονται με τις ανάγκες προστασίας κάποιας συγκεκριμένης παραγωγής42 συνήθως

όμως πρόκειται για αγροτικές εγκαταστάσεις οι οποίες συγχρόνως εξυπηρετούν κάποιον

ευρύτερο αμυντικό σχεδιασμό Πιθανώς αποτελούσαν ιδιοκτησίες ενδεχομένως όμως

κάποιες από αυτές να παραχωρούνταν στη φρουρά και τις οικογένειές τους για χρήση και

εκμετάλλευση με αντάλλαγμα τη λειτουργία παρατηρητηρίου-φρυκτωρίας43

Αντίστοιχες κατασκευές οχυρωμένων αγροικιών των ελληνιστικών χρόνων και σε εξίσου

37 Μελετώντας τις ελληνιστικές οχυρώσεις στην ενσωματωμένη ροδιακή Περαία η Pimouguet (1994) διέκρινε τρεις κατηγορίες αμυντικών εγκαταστάσεων οχυρωμένες ακροπόλεις στην κορυφή υψώματος οχυρωμένα παραθαλάσσια αστικά κέντρα και παραθαλάσσια οχυρά και πύργους χτισμένους επάνω σε χερσόνησο ή στόμιο κόλπου Κάθε μία από αυτές τις εγκαταστάσεις είχε τη δική της ιδιαίτερη επιχειρησιακή λειτουργία η οργάνωσή τους όμως δείχνει την ύπαρξη ενός κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού που εξυπηρετούσε απευθείας τα συμφέροντα του ροδιακού κράτους Έτσι ερμηνεύεται και η σχετική ομοιογένεια που χαρακτηρίζει όλες τις κατηγορίες των εγκαταστάσεων αυτών ως προς τα λειτουργικά τους στοιχεία και τον τρόπο κατασκευής τους χαρακτηριστικά τα οποία η Pimouguet θεωρεί ενδείξεις μιας laquoηπειρωτικής ροδιακής αρχιτεκτονικήςraquo38 Ashton 1995 8039 Bresson 1999 Bryce ndash Zahle 198640 Ο Ashton (1995 68-91 κυρίως 69) σημειώνει σαράντα πέντε περίπου οχυρωμένες θέσεις οι περισσότερες από τις οποίες βρίσκονται σε συσχετισμό με πατητήρια και δεξαμενές41 Βλ Μαραγκού 2005 323-326 Young 1956α Osborne 198642 Βλ για παράδειγμα τα ορυχεία αργύρου της Σίφνου (Young 1956β και Ashton ndash Pantazoglou 1991)43 Σχετικά με την κυριότητα των μεμονωμένων οχυρών δηλαδή εάν επρόκειτο για ιδιωτικά ή δημόσια οικοδομήματα βλ Μαραγκού 2009 21

35

μεγάλη πυκνότητα εντοπίζονται στη Λυκία44 Κάποιες από τις κτιστές κατασκευές που

έχουν στο παρελθόν θεωρηθεί τάφοι45 θα πρέπει πιθανώς να ερμηνευθούν ως υπόγειοι

χώροι πύργων με χρήση αποθηκευτική ή ως δεξαμενής νερού όπως η κτιστή κατασκευή

που είναι σήμερα γνωστή ως laquoτάφος με το χρυσό στεφάνιraquo στο οροπέδιο του Άη Γιώργη

του Βουνού46 και η υπόγεια κρύπτη του Aγ Χαραλάμπους στο μοναστήρι του Άη Γιώργη

του Bουνού Χρήση αγροικίας είχε πιθανώς η οχυρωμένη εγκατάσταση που περιβάλλεται

από ισχυρό τείχος στο κτήμα Σαρίνα στη θέση Άχερες δυτικά του λιμανιού στη μοναδική

εύκολα προσβάσιμη και καλλιεργήσιμη περιοχή στο νησί47 Εδώ εκτός από στεγασμένη

δεξαμενή περιλαμβάνεται και ικανή καλλιεργήσιμη γη

διαχείριση υδάτωνΗ Μεγίστη είναι νησί άνυδρο Πηγάδια με γλυκό νερό (υφάλμυρο για την ακρίβεια)

εντοπίζονται μόνο στην περιοχή του μυχού του λιμανιού όπου και η εκκλησία του Άη

Γιώργη του Πηγαδιού Κατά τις εργασίες για την κατασκευή λιμνοδεξαμενής στη θέση

Κιόλια στο κεντρικό τμήμα του νησιού ΝΔ του αεροδρομίου αποκαλύφθηκαν δύο

κτιστές κυκλικές κατασκευές διαμέτρου 5 και 6 μ εγγεγραμμένες σε κτιστή κατασκευή

από ισχυρούς τοίχους οι οποίες ερμηνεύονται ως δεξαμενές νερού Η κατασκευή τους

χρονολογείται στην ελληνιστική περίοδο συνέχισαν δε να χρησιμοποιούνται στα ρωμαϊκά

χρόνια σύμφωνα με την κεραμική που βρέθηκε κατά την ανασκαφή48 Σημειωτέον ότι το

παλαιό όνομα της θέσης ήταν Φλετρά (φρεατερά)49

Στην ελληνιστική περίοδο κατασκευάστηκε πιθανώς το συγκρότημα εννέα μεγάλων

κυκλικών δεξαμενών στη θέση Άχερες επάνω από τον οικισμό του Καστελλορίζου η

κατασκευή του οποίου ανάγεται συνήθως στην περίοδο της Τουρκοκρατίας Ωστόσο ένα

τέτοιας κλίμακας έργο υποδομής μαρτυρεί έναν κεντρικό σχεδιασμό ο οποίος μόνον στην

ελληνιστική περίοδο παρατηρείται στο νησί Το συγκρότημα αυτό των δεξαμενών στις

Άχερες θα έπρεπε να επαρκεί για τις ανάγκες όχι μόνον του οικισμού και των εγκαταστάσεων

του λιμένα αλλά και για τον ανεφοδιασμό του ροδιακού στόλου και των εμπορικών

πλοίων που μετέφεραν σιτηρά αμφορείς με κρασί και άλλα προϊόντα που διακινούσε το

ροδιακό κράτος καθώς και ξυλεία από τη Λυκία50

Παράλληλα λαξευμένες ή κτιστές δεξαμενές μικρές και μεγάλες υπάρχουν σε όλες τις

αρχαίες θέσεις εγκατάστασης στο νησί από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και το

Κάστρο του λιμένα έως τις διάσπαρτες στην ύπαιθρο οχυρωμένες αγροτικές εγκαταστάσεις

ενώ παρατηρείται η χρήση φυσικών ρηγμάτων ως δεξαμενών για τη συλλογή ομβρίων

44 Πρόκειται για πυργοειδείς κατασκευές χωρίς ανοίγματα στο ισόγειο εκτός της πόρτας αλλά με παράθυρα στον όροφο Έχουν προσεγμένη τοιχοδομία και συνδυάζονται πάντα με βοηθητικά κτίσματα πατητήρια και αλώνια Χαρακτηριστική τους λεπτομέρεια αποτελούν οι υπόγειοι χώροι Βλ Konecny 1994 και Konecny 199745 Ashton 1995 100-10246 Στην πραγματικότητα το στεφάνι (αρ κατ 13) βρέθηκε σε λίθινη θήκη σφηνωμένη στο έδαφος βλ Κυπαρίσσης 1915 6347 Βλ Ashton 1995 9048 Βλ Κ Μπαϊράμη στο ΑΔ 2000 Χρον (υπό δημοσίευση)49 Διαμαντάρας χχέ 1350 Το συγκρότημα δεξαμενών στις Άχερες εξυπηρετούσε τις ανάγκες των κατοίκων του οικισμού μέχρι πρόσφατα μαζί με μερικές κυκλικές λαξευμένες δεξαμενές εντός οικισμού γνωστές ως Πασάδες

6

ΚαταΛΟγΟσ

γενικh ΕπιμeλειαΚαθηγητής Νικόλαος Χρ Σταμπολίδης

Διευθυντής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

Γιώργος ΤασούλαςΕπιμελητής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

Δρ Μελίνα Φιλήμονος-ΤσοποτούΔιευθύντρια της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ

Καλλιτεχνικh ΕπιμeλειαΆλκης Κιουρκτσόγλου - Think Beauty

παραγωγh - Εκτyπωση - ΒιβλιοδεσiαUP PRESS ΕΠΕ

ΕΚΘΕσή

ιδεα ndash συντονισμοσΚαθηγητής Νικόλαος Χρ ΣταμπολίδηςΔιευθυντής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

γενικη ΕπιμελειαΚαθηγητής Νικόλαος Χρ ΣταμπολίδηςΔιευθυντής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

Δρ Μελίνα Φιλήμονος-ΤσοποτούΔιευθύντρια της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ

Γιώργος ΤασούλαςΕπιμελητής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

μουσειογραφικη μελετηΝίκος Σταμπολίδης ndash Γιώργος Τασούλας

αρχιτεκτονικη Υλοποιηση - Καλλιτεχνικη ΕπιμελειαΜπέσσυ Δρούγκα ndash Αντώνης Δραγώνας

Οικονομικη διαχειρισηΑθανάσιος Μασούρας

Διευθυντής Οικονομικών Υπηρεσιών

Δημήτρης Βορβολάκος

ΕπικοινωνιαΕυγενία Χριστοδουλάκου

Διευθύντρια Επικοινωνίας και Ανάπτυξης

Μαρία Μπασαγιάννη Αλέξια ΒασιλικούΣτέλλα Τσαγκαράκη Χριστίνα Κορατζάνη

σε συνεργασία μεΣοφία Δοξιάδη-Ζαββού Τιτίνα Πατέρα Γλυκερία Τσέρνου

συντηρηση αντικειμενωνΜιχάλης Κώστας Δημήτρης Κουγιός Νεκταρία Δασακλή

αναρτηση - στηριξη αντικειμενωνΧρήστος Στεφανίδης

γραφιστικαΆλκης Κιουρκτσόγλου - Think Beauty

Οπτικοακουστικο ΥλικοΕλιάνα Αμπραβανέλ

Κατασκευεσ προθηκωνΑ Λελεδάκης ndash Αφοί Βενετίδη ΟΕ

ΦωτισμοιΝίκος Βράιλας Τάσος Κωστής

Φροντιδα ndash ΦυλαξηΔ Γαλλής Χ Κοντραφούρης Τ Κωστής Ι Λουρεντζάτου

Χρ Ντούνης Δ Πανουργιάς Στ Παπούλιας Γ ΠισκοπάνηςΒ Ροδόπουλος Β Φυλακτόπουλος

μεταφορεσ αρχαιοτητωνΟρφεύς Βεϊνόγλου

ασφαλιση ΕργωνEurolife

7

σΥγγραΦΕισ ΕισαγωγιΚων ΚΕιμΕνων

Χαριστούλα ΓιακουμάκηΦωτεινή ΖερβάκηΕριφύλη Κανίνια

Αγγελική ΚατσιώτηΤούλα Μαρκέτου

Μαρία Μιχαλάκη-ΚόλλιαΚαλλιόπη Μπαϊράμη

Ελένη K ΠαπαβασιλείουΕλένη Φαρμακίδου

Μελίνα Φιλήμονος-Τσοποτού

σΥγγραΦΕισ Λήμματων ΚαταΛΟγΟΥ

Γιώργος ΓαβαλάςΧαριστούλα Γιακουμάκη

Αναστασία Δρελιώση-ΗρακλείδουΦωτεινή Ζερβάκη

Γιώργος ΚαββαδίαςΕυθύμιος Κακαβογιάννης

Εριφύλη ΚανίνιαΆννα-Μαρία Κάσδαγλη

Αγγελική ΚατσιώτηΚωνσταντία Κεφαλά

Τούλα ΜαρκέτουΝικόλαος Μαστροχρήστος

Μαρία ΜιχαηλίδουΚαλλιόπη Μπαϊράμη

Ειρήνη ΝικολακοπούλουΣτέλλα Παλαιολόγου

Ελένη Κ ΠαπαβασιλείουΙωάννης Χ Παπαχριστοδούλου

Βασιλική ΣτεφανάκηΠαύλος Τριανταφυλλίδης

Καλλιόπη-Μαρία ΦαρμακίδηΕλένη Φαρμακίδου

Μελίνα Φιλήμονος-Τσοποτού

ΦωτΟγραΦιΕσcopy Οι φωτογραφίες των Εισαγωγικών Κειμένων προέρχονται από τα Φωτογραφικά αρχεία της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ της 4ης ΕΒΑ και του Μουσείου Κυκλαδικής ΤέχνηςΘερμές ευχαριστίες εκφράζονται στην Εφορεία Αρχαιοτήτων της Τοσκάνης (Φλωρεντία) για την παραχώρηση της φωτογραφίας στην εικ 5 του Εισαγωγικού Κειμένου της Χάλκης καθώς και στο Βρετανικό Μουσείο για την παραχώρηση των φωτογραφιών στην εικ 7α-ε του Εισαγωγικού Κειμένου της Τήλου

Οι φωτογραφίες των αντικειμένων του Καταλόγου προέρχονται από τα Φωτογραφικά αρχεία της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ και της 4ης ΕΒΑΘερμές ευχαριστίες εκφράζονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο για την παραχώρηση των φωτογραφιών των υπrsquo αρ 13 και 14 αντικειμένων από το Καστελλόριζο (αρ ευρ Χρ 1058 και Χ 14607) και στην Ζ΄ ΕΠΚΑ (Μουσείο Ολυμπίας) για την παραχώρηση των φωτογραφιών του υπrsquo αρ 21 αντικειμένου από την Χάλκη (αρ ευρ 13876) Επίσης ευχαριστούμε την κ Καλλιόπη-Μαρία Φαρμακίδη για την ασπρόμαυρη φωτογραφία του θραύσματος του αναγλύφου στο Μουσείο Ashmolean της Οξφόρδης που χρησιμοποιείται στο λήμμα αρ 15 της Σύμης

8

Χρυσός χορηγός

Χορηγοί

Χορηγός μεταφοράς Επίσημος χορηγός αερομεταφορών

Χορηγοί φιλοξενίας Υποστηρικτές εκδηλώσεων με τη συνεργασία

Χορηγοί επικοινωνίας

9

Για τη χορηγία του καταλόγου και σημαντικού μέρους της έκθεσης το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης ευχαριστεί θερμά τους

Αθηνά I Μαρτίνου

Αλέξανδρο και Μαριέττα Γουλανδρή

Γιάννη Χανδρή και Μιχάλη Χανδρή

Γιώργο και Λίτα Λιβανού

Γιώργο και Σοφία Κουμάνταρου

Γιώργο Οικονόμου

Γρηγόρη Καλλιμανόπουλο

Δημήτρη και Αρετή Δαλακούρα

Δημήτρη Μελισσανίδη

Θανάση και Μαρίνα Μαρτίνου

Μελίνα Τραυλού

Νικόλα και Ειρήνη Λαιμού

Ντίνο και Λία Μαρτίνου

Ίδρυμα Αντώνιος Εμμ Κομνηνός

Ίδρυμα Νικόλας Δ Πατέρας

Alpha Tankers and Freighters International Ltd

AM Nomikos Transworld Maritime Agencies SA

Franco Compania Naviera SA

Kassian Maritime Navigation Agency Ltd

Maria Tsakos Foundation

Oceanbulk Maritime SA

10

11

περιεχομενα

Χαιρετισμοί helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 13

Πρόλογος helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 17

ΚαστΕΛΛΟριζΟ ndash ρω ndash στρΟγγΥΛήΕισαγωγικά κείμενα helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 24Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 50

σΥμήΕισαγωγικό κείμενο helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 84Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 108

ΧαΛΚή ndash αΛιμνιαΕισαγωγικά κείμενα helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 166 Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 190

τήΛΟσΕισαγωγικό κείμενο helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 230 Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 252

νισΥρΟσ ndash γΥαΛι ndash πΥργΟΥσαΕισαγωγικά κείμενα helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 306 Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 338

ΒραΧΥγραΦιΕσ ndash ΒιΒΛιΟγραΦια helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 420

12

13

Καστελόριζο Σύμη Χάλκη Τήλος Νίσυρος

Νησιά που γνώρισαν μέρες ακμής και πλούτου αλλά βίωσαν και τη σκληρή πραγματικότητα της περιθωριοποίησης και της εγκατάλειψης

Απομακρυσμένες και δυσπρόσιτες περιοχές της πατρίδας μας που δεν παύουν να μας εκπλήσσουν με την εξαιρετική φυσική τους ομορφιά και τον τεράστιο πολιτιστικό τους πλούτο

Αν θέλουμε κάποτε ο άχαρος όρος laquoΆγονη Γραμμήraquo να εκλείψει από το εθνικό μας λεξιλόγιο πρέπει επιτέλους να γνωρίσουμε αυτούς τους υπέροχους laquoαγνώστουςraquo και να αναδείξουμε τον πλούτο τους τόσο για τους Έλληνες όσο και για τους ξένους επισκέπτες

Η σειρά Εκθέσεων με τον τίτλο laquoΆγονη Γραμμήraquo καρπός της συνεργασίας του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης και του Υπουργείου μας έχει ακριβώς αυτό τον σκοπό

Χάρη σrsquo αυτή Έλληνες και ξένοι θα έχουν την ευκαιρία να έρθουν σε επαφή με τον Πολιτισμό αυτών των νησιών από την προϊστορική εποχή έως τα βυζαντινά χρόνια αλλά και με ότι συμβαίνει σήμερα εκεί

Γιατί τα νησιά αυτά παρά τις αντίξοες συνθήκες δεν έπαψαν ποτέ να είναι τόποι έμπνευσης και δημιουργίας

Θέλω να ευχαριστήσω όλους τους ανθρώπους που δούλεψαν για την πραγματοποίηση αυτής της σειράς Εκθέσεων και να ευχηθώ να αποτελέσει την απαρχή μιας νέας σχέσης όλων μας με τα νησιά της laquoάγονης γραμμήςraquo

Παύλος ΓερουλάνοςΥπουργός Πολιτισμού και Τουρισμού

14

Ξεκινήσαμε αυτό το πρώτο μας ταξίδι στην Άγονη Γραμμή από αγάπη και ευαισθησία για τα νησιά αυτά τηνιστορία τους τις αρχαιότητές τους Ένα ταξίδι πολιτισμού στο χώρο και στο χρόνο στα απομακρυσμένα νησιά της Δωδεκανήσου στο Καστελλόριζο στη Σύμη στη Χάλκη στην Τήλο και τη ΝίσυροΗ έκθεση αυτή είναι η πρώτη μιας σειράς εκθέσεων που θα αφορούν στα πιο μικρά νησιά του Αιγαίου ο πολιτισμός των οποίων μολονότι μεγάλος και σημαντικός είναι αφανής και άγνωστος στο ευρύ κοινό Ξεκινάμε λοιπόν το ταξίδι του πολιτισμού από τα ανατολικότερα νησιά του Αιγαίου που ταυτόχρονα οριοθετούν τα σύνορατης χώρας μας προς την Ασία Από τον πλούτο των ευρημάτων ένα μικρό μόνο μέρος είναι δυνατόν να χωρέσεισε μια έκθεση Τριακόσια ενενήντα επιλεγμένα αντικείμενα φιλοξενούνται στις αίθουσές μας που είναι όμως δηλωτικά του μακραίωνου παρελθόντος των νησιών Αγγεία και αντικείμενα καθημερινής χρήσης κοσμήματα γλυπτά και εικόνες από την νεολιθική εποχή έως τα νεώτερα χρόνια θα ανοίξουν στον επισκέπτη ένα παράθυροστη διαχρονική ιστορίαΗ ιδέα ξεκίνησε από την πρόθεσή μας να αναδείξουμε τις αρχαιότητες των απομακρυσμένων αυτών νησιών αλλά τελικά μας οδήγησε σε μια όμορφη διαδρομή από το χθες στο σήμερα Ταξιδεύοντας στα Δωδεκάνησα συναντήσαμε τους ανθρώπους που φυλάσσουν και διαχειρίζονται τους θησαυρούς αυτούς της αρχαιότητας αλλά αντιμετωπίζουν μια σειρά καθημερινών μικρών και μεγαλύτερων προβλημάτωνmiddot η λειψυδρία η δυσκολία περίθαλψης η δυσκολία μετακίνησης και μεταφοράς Θεωρήσαμε λοιπόν ότι αυτή η πλευρά της σύγχρονης πραγματικότητας θα πρέπει να αναδειχθεί και έτσι στην έκθεση ενσωματώσαμε μια σειρά μικρώνταινιών που προβάλλουν την σημερινή εικόνα των νησιώνΣτο ταξίδι μας αυτό στην πρώτη Άγονη Γραμμή μας βρήκαμε πολλούς πρόθυμους συνοδοιπόρους Κατrsquo αρχήντο Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού που αγκάλιασε την ιδέα ως συνδιοργανωτής της έκθεσης Θερμά ευχαριστούμε για αυτό τον Υπουργό κύριο Παύλο Γερουλάνο και την Γενική Γραμματέα Δρα Λίνα Μενδώνη Ευχαριστούμε επίσης την ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και την 4η Εφορεία ΒυζαντινώνΑρχαιοτήτων της Δωδεκανήσου και ιδιαίτερα τις προϊσταμένες των υπηρεσιών αυτών Μελίνα Φιλήμονος-Τσοποτού και Μάνια Μιχαηλίδου αντίστοιχα αλλά και όλο το προσωπικό τους για την αμέριστη βοήθεια καιεργασία για την συγκέντρωση του υλικού και την συγγραφή των κειμένων του καταλόγουΟι ταινίες που προβάλλονται στην έκθεση είναι της Ελιάνας Αμπραβανέλ ενώ οι φωτογραφίες των νησιών του Γιάννου Κουράγιου που ταξίδεψαν μαζί μας και συγκέντρωσαν το υλικό αυτόmiddot τους ευχαριστούμε και τους δύο θερμά για την πολύτιμη βοήθειαΤην έκθεση επιμελήθηκε ο διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης καθηγητής Νίκος Σταμπολίδης που μαζί με τον Επιμελητή Γιώργο Τασούλα ανέλαβαν τον συντονισμό και την οργάνωση της υλοποίησής της αλλά και την επιμέλεια του Καταλόγου Στα πρόσωπά τους ευχαριστούμε και όλο το προσωπικό του Μουσείου που εργάστηκε φιλότιμα εδώ και πολλούς μήνεςΩστόσο κάθε προσπάθειά μας όσο σημαντική και εάν είναι θα έμενε απραγματοποίητη χωρίς την απαραίτητη συνδρομή χορηγών που παρά τη δύσκολη οικονομική συγκυρία στάθηκαν για άλλη μια φορά στο πλευρό μας Ευχαριστούμε τις εταιρίες Vodafone Dior και ΔΕΠΑ για τη χορηγία της έκθεσης και την Aegean Airlines για την μόνιμη υποστήριξή της Την Blue Star Ferries για την συνεισφορά της στη μεταφορά των αντικειμένων τα ξενοδοχεία Athens Lotus στην Αθήνα και Best Western Plaza στη Ρόδο για τη φιλοξενία τις εταιρείες Μπεγνής Παπαγιαννάκος Steficon και Samsung για την υποστήριξη καθώς και τους χορηγούς επικοινωνίας Mega ΣΚΑΪ Καθημερινή Athens Voice City Press και Free Sunday Εν Λευκώ ελculturegr clickatlifegr και protagongr Νοιώθω συγκίνηση και υπερηφάνεια γιατί στις δύσκολες αυτές στιγμές της χώρας το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης με τη συμβολή όλων των laquoΦίλωνraquo του που είναι η σπονδυλική του στήλη στηρίζει την Ελλάδα και προβάλλει τον πολιτισμό της Άφησα για το τέλος ένα μεγάλο ευχαριστώ για την άμεση ανταπόκριση που είχαμε από τους φίλους υποστηρικτές μας από τον κλάδο της ναυτιλίας Η αγάπη τους για την θάλασσα τα νησιά μας και τον πολιτισμό τους είναι ανεκτίμητη Τα ονόματά τους αναγράφονται στις πρώτες σελίδες του καταλόγου μικρή τιμή συγκριτικά με την έμπρακτη αγάπη και υποστήριξή τους προς εμάς Ο κατάλογος αυτός αποκλειστικά με την δική τους συμβολή θαπαραμείνει ένα κινητό διαχρονικό Μουσείο ένα δώρο γνώσης μικρό δείγμα ενός μεγάλου πολιτισμούΕυχόμαστε το ταξίδι μας αυτό να συνεπάρει κάθε επισκέπτη της έκθεσης και κάθε αναγνώστη του Καταλόγου ώστε να ταξιδέψουμε στο μέλλον και σε άλλες Άγονες Γραμμές αναδεικνύοντας την γόνιμη πλευρά τους

Σάντρα ΜαρινοπούλουΠρόεδρος

Ίδρυμα Νικολάου και Ντόλλης ΓουλανδρήΜουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

15

Στη χώρα αυτή στην Ελλάδα τα βουνά οι λίμνες τα ποτάμια και οι θάλασσες οι θεοί και οι άνθρωποι έχουν την αρχή τους στον μύθοΣτη μάχη των θεών του Ολύμπου εναντίον των Γιγάντων για παράδειγμα ο Ποσειδώνας αποκόπτει τμήμα της Κω και μrsquo αυτό καταπλακώνει τον γίγαντα Πολυβότη που από τότε και μετά βρυχάται ως ηφαίστειο στα έγκατα της γης δημιουργώντας τη Νίσυρο τον πλούτο και την γονιμότητα της γης τον κίνδυνο και συνάμα τη γοητεία τηςΚι απrsquo τα ξεφτίδια της πέτρας γεννήθηκε το Γυαλί ανάμεσα στην Κω και τη Νίσυρο με την αρχαιότερη ανθρώπινη παρουσία στη Νεολιθική εποχή τότε που ο οψιδιανός το ηφαιστειακό γυαλί ήταν η κορυφή της τεχνολογίαςΗ κλασική Νίσυρος με τα ψηλά τα τείχη αγέρωχα στημένα στην κορυφή του λόφου στο πλάι της θάλασσας με τις φαρδειές της πύλες και την μαρτυρία χαραγμένη με γράμματα μεγάλα απόδειξη για το αδιάκοπο της παραβίασης των κανόνων που με τη σειρά του φανερώνει την κοινότητα της ανθρώπινης ιδιοσυγκρασίας παντού σrsquo αυτή τη χώρα laquoΔΑΜΟΣΙΟΝ ΤΟ ΧΩΡΙΟΝ ΠΕΝΤΕ ΠΟΔΕΣ ΑΠΟ ΤΟΥ ΤΕΙΧΕΟΣraquo δηλαδή ο χώρος γύρω από το τείχος είναι δημόσιος hellip και δεν πρέπει να καταπατείταιΠεριοικίς νήσος στα δυτικά της Νισύρου η Περγούσα παραφθορά του ονόματος Πυργούσα από τους πύργους του αρχαίου οικισμού που αγναντεύουν ασάλευτοι όχι μόνον το πέλαγος αλλά και τον χρόνο Κι ακόμα πιο δυτικά σαν κανδήλι να αχνοφέγγει στο ήρεμο ή τρικυμισμένο Αιγαίο η Κανδηλούσα σημάδι γης στο άφατο του κυανού ΠοσειδώναΜακρύτερα προς τον νοτιά ένα νησί η Τήλος που λες και ξέφυγε από την μοίρα της θάλασσας με όρμους που σε δέχονται χωρίς να θέλουν να σrsquo αφήσουν να φύγεις που θέλουν να σε κρατήσουν εκεί καθώς είναι το μόνο από τα γύρω νησιά με άφθονο νερό και γη για καλλιέργεια βουνά για βοσκοτόπιαhellipΚαι κάστρα ψηλά κι απόρθητα χτισμένα πεισματικά πάνω στην ίδια θέση με πολεμίστρες και δώματα και τον ναό του Υψίστου στο πιο ψηλό σημείο να rsquoναι πιο κοντινός προς τον Θεό Χτισμένος πάνω και με την αρχαία πέτρα με ψηφίσματα και ονόματα χαραγμένα σαν από χθες μορφές που πέρασαν και φύγαν κι ακόμα στέκουν απρόσβλητες κι ατάραχεςΠαλίμψηστο η ιστορία της Τήλου σαν το βυζαντινό κονίαμα πάνω στους αρχαίους λίθους και το υπόστρωμα περασμένο από ενός ζωγράφου χέρι στιβαρό με μια γραμμή που δεν λέει να σβήσει στο διάβα των αιώνων όπως ο ίδιος ο Χριστός περιβαλλόμενος από την άφθαρτη δόξα του με πλήθος κάτω τα πολυόμματα Χερουβείμ και τα εξαπτέρυγα Σεραφείμ που τον περιτριγυρίζουν στο τόξο της καμπύλης του Ιερού στα Άγια των ΑγίωνΣτην ίδια νήσο στο σπήλαιο του Χαρκαδιού τα λείψανα των νάνων ελεφάντων εινrsquo η απόδειξη ότι το νησί αποκόπηκε από γεωλογικά φαινόμενα από τον όγκο της Ασίας έτσι που τα τεράστια ζώα έμειναν να φυτοζωούν μαραίνοντας τον όγκο τους ωσότου ξεφτίσουν τελείωςΚι αν η Σαπφώ υπήρξε φύτρα ξακουστή της Λέσβου ποιήτρια η Τήλος επαίρεται για την δική της την Ήριννα των κλασικών αιώνων σε τούτο το απίστευτο νησί εδώ που και οι νεκροί του σήμερα δυναστεύονται από το παρελθόν καθώς αρχαίοι βωμοί και κίονες κι ανάγλυφα βρίσκονται διάσπαρτα ανάμεσα στους σύγχρονους τάφους στο κοιμητήριο της εκκλησίας του Αγίου ΚωνσταντίνουΕγγύτερα στην επικράτεια της ροδίτικης Καμίρου βρίσκεται η ΧάλκηΠάνω στο φρύδι του λόφου το μεσαιωνικό κάστρο χτισμένο πάνω στην αρχαία οχύρωση με ισόδομα τείχη και υπαίθριες λατρείες του Δία του ουρανού μα και της Εκάτης του σκότους αρχιτεκτονικά μέλη κι επιγραφές και ερειπωμένα βυζαντινά σπίτια και τοιχογραφημένες εκκλησιές κρατήθηκε έως αργά στον 19ο αιώνα όταν η πόλη ξεχύθηκε από τους πρόποδες του κάστρου για νrsquo απλωθεί ευρύχωρα μεσrsquo το λιμάνι Άνυδρη γη με κύφες ελλειψοειδείς για τους αγρότες στα λίγα πεδινά εδάφη και την λεπτή βλάστηση των βράχων να στηρίζει όσο μπορεί τα σμήνη από τις μέλισσες μέσrsquo τις κυψέλεςΠαραπλέοντας την ερημωμένη Αλιμνιά με τα νεολιθικά κατάλοιπα στον λόφο τα λαξευτά νεώρια στον γιαλό και τους εγκαταλελειμμένους στρατώνες της Ιταλοκρατίας το ταξίδι συνεχίζεται στη Σύμη νησί ακουμπισμένο μέσrsquo τη βαθύκολπη Δωρίδα απέναντι από τις ακτές της Καρίας μια πολυνησία από μόνη της Σεσκλιό Κουλουνδρός Τρομπέτα Νίμος Πλάτη Μεγαλονήσι Καραβαλονήσι Μαρμαράς Σε πολλές απrsquo αυτές τις νησίδες είναι ορατά και σήμερα τα αρχαία κατάλοιπαΜε το γενουάτικο κάστρο της να δεσπόζει στη Χώρα χτισμένο πάνω και πλάι στο ισόδομο τείχος με τα διώροφα και τριώροφα νεοκλασικά της σπίτια στο λιμάνι χάρμα ειδέσθαι πρωινά και δειλινά και το παρελθόν της να στέκει μετέωρο σε σπαράγματα συναγμένα από διάφορες εποχές και τα μνημεία της να περιμένουν ακόμα μιαν επίσημη εκδοχή μια ταυτότηταΜα ωστόσο ακατάλυτο θεμέλιο του νησιού η μονή του Αρχαγγέλου Μιχαήλ του Πανορμίτη μνημείο με ιστορία που ίσως ξεκινά από μια παλαιοχριστιανική βασιλική και με δράση έως και τα χρόνια της αντίστασης με τα περίφημα δωδεκανησιακά λιθόστρωτα μέσrsquo τις αυλές σύμβολα βυζαντινά και το αέναο κύμα της θάλασσας να

16

καταγράφεται ως τεθλασμένη μαύρο για το βαθύ λευκό για τον αφρό Το τοιχογραφημένο εσωτερικό του ώς και στα σταυροθόλια με τάματα και πολυκάνδηλα ακριβά μιας πίστης αρχέγονης που θέλει στα Δωδεκάνησα τον Ταξιάρχη σωτήρα όχι μόνο των ψυχών μα και των σωμάτων στη θάλασσα αντίθετα με την παράδοση που θέλει γιrsquo αυτό τον Άη Νικόλα στο υπόλοιπο ΑιγαίοΚι από τη Σύμη στο ανοιχτό πέλαγο πέρα από τη Ρόδο που το Αιγαίο μεγαλώνει και γίνεται Μεσόγειος στη μακρόστενη Ρω μια ανάσα πριν το Καστελλόριζο με τους γαλήνιους όρμους της τα τείχη και τους αρχαίους πύργους της νησί της Κυράς του της Δέσποινας Αχλαδιώτη μιας Παναγιάς επίγειας προστάτιδας των συνόρων τουΚαι τέλος το Καστελλόριζο η νοτιοανατολική εσχατιά της ελληνικής επικράτειας με την αρχαία ονομασία Μεγίστη δηλαδή η μεγίστη των παρακείμενων νήσων απέναντι στις νότιες ακτές της Μικράς Ασίας με τον λυκιακό τάφο να σε καλωσορίζει λαξευμένος στον βράχο όπου στέκει το Castello Rosso το Καστελλόριζο με τον Άη Γιώργη ψηλά στα ανατολικά και στην κορυφή του βουνού στα δυτικά το Παλαιόκαστρο με τα ισόδομα τείχη και τις πύλες του την σειρά των αρχαίων λίθων και τις σε σημεία κρυφά χαραγμένες επιγραφές τουmiddot όλα να αγναντεύουν την ανοιχτή θάλασσα Ο τελευταίος σταθμός Κάτι σαν την Cava dei Tirreni του Σεφέρη πριν ξανοιχτεί κανείς να συναντήσει το νησί της Κύπριδας ΑφροδίτηςΤο παραπάνω ταξίδι είναι το πρώτο δρομολόγιο μιας σειράς άλλων που θα ακολουθήσουν από τη γόνιμη συνεργασία του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού με το Μουσείο μας Ξεκινώντας από την ανατολικότερη εσχατιά της ελληνικής επικράτειας το Καστελλόριζο τόσο επίκαιρο σήμερα φθάνει έως τα νησιά της αγκαλιάς που σχηματίζουν η Ρόδος και η Κως Μέσα από τα 390 αντικείμενα κάθε λογής και υλικού ενδεικτικά επιλεγμένων από την προϊστορική και κλασική αρχαιότητα έως και τους μεταβυζαντινούς χρόνους η έκθεση laquoΆγονη Γραμμήraquo φιλοδοξεί να δώσει τα μηνύματα της γονιμότητας της ανθρώπινης παρουσίας της ζωής και της δράσης σε μικρά νησιά που κάποτε υπήρξαν κοιτίδες πολιτισμού και που ndash στο πείσμα των καιρών ndash εξακολουθούν να αντιστέκονται και σήμερα που οι ρότες των πλοίων δεν ακολουθούν πια τα φυσικά ρεύματα της Μεσογείου όπως γινόταν άλλοτε ακόμα και έως τις αρχές του 20ού αιώναΣτο στενό περιθώριο ενός προλόγου όπως αυτός προτίμησα να μη χρησιμοποιήσω τη γραφίδα του επιστήμονα Άλλωστε το πράττουν παρακάτω αγαπητοί συνάδελφοι με πολλούς από τους οποίους συνεργάζομαι στα Δωδεκάνησα δεκάδες χρόνια τώραΚι εξ άλλου όσα κι αν γράψουμε εμείς οι αρχαιολόγοι η έκθεση έχει την δική της δυναμική τις δικές της πολλαπλές αναγνώσεις ίσως τόσες όσοι και οι επισκέπτες της καθώς ο καθείς θα τη δει με τα δικά του μάτια Γιrsquo αυτό ανοίξτε τα διάπλατα και χαρείτε τη Θα είναι το μεγάλο ευχαριστώ για όλους αυτούς που τη δημιούργησαν Κι εγώ θα ευχαριστήσω με τη σειρά μου για μιαν ακόμη φορά το Υπουργείο Πολιτισμού τους συναδέλφους της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ και 4ης ΕΒΑ Δωδεκανήσου τον Γιώργο Τασούλα και τη Σταυρούλα Οικονόμου

Καθηγητής Νικόλαος Χρ ΣταμπολίδηςΔιευθυντής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

17

ΠρόλογοςΤα νησιά της Δωδεκανήσου ήταν τα τελευταία κομμάτια ελληνικής γης που ενώθηκαν με

την Ελλάδα το 1948 Οι κάτοικοί τους γνώρισαν την πιο μακρόχρονη ξένη κατοχή από το

1309 με τους Ιππότες του Τάγματος του Αγίου Ιωάννου από το 1522 με τους Οθωμανούς

και τέλος από το 1912 με τους Ιταλούς Οι Δωδεκανήσιοι οι οποίοι είχαν μείνει έξω από

το νεοσύστατο ελληνικό κράτος ήταν πάντα περήφανοι για τα laquoιερά κειμήλιαraquo που τούς

ένωναν με την πατρίδα Από τις λαθρανασκαφές και την αρχαιοκαπηλική δραστηριότητα

που άνθησαν κατά τα τελευταία χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας στη Δωδεκάνησο ndash σε

αντίθεση με την ελεύθερη Ελλάδα όπου είχαν ληφθεί σημαντικά νομοθετικά μέτρα για

την προστασία των αρχαιοτήτων ndash δεν ξέφυγαν τα μικρά νησιά Έτσι δεν είναι λίγα τα

αντικείμενα που πήραν εκείνα τα χρόνια τον δρόμο για τα μεγάλα μουσεία της Ευρώπης

και για το Αρχαιολογικό Μουσείο της Κωνσταντινούπολης Χαρακτηριστική είναι η διήγηση

του νισύριου Λάζαρου Κοντοβερού για την εύρεση της ανάγλυφης στήλης του αθλητή το

1897 στη Νίσυρο την απόκρυψή της στον περίβολο της Παναγιάς της Ποταμίτισσας και

την προδοσία του μυστικού που οδήγησε στην φόρτωση του γλυπτού σε τελωνοφυλακίδα

με προορισμό την πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

Η οικονομική ευημερία της Σύμης της Χάλκης και της Μεγίστης στον 19ο αιώνα βασισμένη

στην σπογγαλιεία τη ναυπηγική και τη ναυτιλία φέρνουν τους εύπορους νησιώτες σε

επαφή με την Ευρώπη όπου ανθούν οι κλασικές σπουδές Έτσι αναπτύσσεται μία αστική

τάξη που μορφώνεται και ενδιαφέρεται για τη μελέτη και διάσωση των υλικών καταλοίπων

του παρελθόντος Εμπνευσμένοι εκπαιδευτικοί επιδίδονται στο έργο της περισυλλογής των

αρχαίων που βρίσκονται διάσπαρτα στην ύπαιθρο και της συγκέντρωσής τους στο Σχολείο

Οι μικρές αυτές Συλλογές ήταν και ο αρχικός πυρήνας των μετέπειτα Αρχαιολογικών

Συλλογών και Μουσείων στα μικρά νησιά Στο Καστελλόριζο στα τέλη του 19ου με αρχές

του 20ού αιώνα ο εκπαιδευτικός λόγιος και συγγραφέας Αχιλλέας Διαμαντάρας επιδίδεται

στο έργο της συλλογής και μελέτης των μνημείων και της ιστορίας του νησιού Ένας άλλος

Καστελλοριζιός της διασποράς αυτή τη φορά ο Μιχαήλ Κομνηνός συλλέγει αρχαιότητες

και αντικείμενα του λαϊκού πολιτισμού δωρίζει τη συλλογή του στο κράτος και έτσι

ιδρύεται το 1966 το πρώτο Μουσείο στη Μεγίστη που στεγάζεται στο οθωμανικό τέμενος

Στη Σύμη την ίδια περίοδο εμβληματική φυσιογνωμία είναι ο αρχαιοδίφης Δημοσθένης

Χαβιαράς σημαντική πνευματική προσωπικότητα ο οποίος συγκέντρωσε αρχαιότητες και

δημοσίευσε αρχαιολογικές μελέτες Σημαντικό συλλεκτικό έργο έγινε στο ίδιο νησί κατά τον

19ο αιώνα από το Αναγνωστήριο laquoΗ Αίγληraquo και από τον έμπορο Αλέξανδρο Μιλιοράτη (για

τις Συλλογές στη Σύμη βλ παρακάτω το Εισαγωγικό κείμενο για το νησί)

Η πρώτη laquoνόμιμηraquo ανασκαφική δραστηριότητα που μαρτυρείται στα νησιά είναι η έρευνα

που διενήργησε στο Καστελλόριζο με απαίτηση των κατοίκων του ο αρχαιολόγος Νικόλαος

Κυπαρίσσης σταλμένος από την ελληνική διοίκηση λίγο μετά την πρώτη απελευθέρωση

του νησιού το 1913 Ο Κυπαρίσσης περιηγήθηκε το νησί και ανέσκαψε αρχαίους τάφους

από τους οποίους προέρχεται το χρυσό στεφάνι (βλ Καστελλόριζο αρ κατ 13) και η

ρωμαϊκή σαρκοφάγος που σήμερα βρίσκονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Την στρατιωτική κατάληψη των νησιών από την Ιταλία ακολούθησε η δραστηριοποίηση

των ιταλών αρχαιολόγων στα Δωδεκάνησα Στις 20 Μαΐου του 1912 δηλαδή έναν αιώνα

πριν απεστάλη στη Ρόδο ο Giuseppe Gerola προκειμένου να συντάξει έναν πρώτο κατάλογο

για τα μνημεία των νησιών Ο διάσημος μελετητής των ενετικών μνημείων της Κρήτης

γύρισε μέσα σε 80 μέρες όλη τη Δωδεκάνησο Έτσι το 1913 συντάχθηκε και δημοσιεύθηκε

18

ο πρώτος κατάλογος των μνημείων της Δωδεκανήσου1 ενώ παράλληλα ο Gerola εκπόνησε

μια συνθετική μελέτη για τα μεσαιωνικά μνημεία των νησιών στους δύο πρώτους τόμους

του νεοεκδοθέντος περιοδικού της Ιταλικής Αρχαιολογικής Σχολής2 Οι μόνες συστηματικές

ανασκαφικές έρευνες στα νησιά τα οποία περιλαμβάνονται στην παρούσα έκθεση έγιναν

από τον Giulio Jacopi στη Χάλκη και τη Νίσυρο κατά τα έτη 1931-32

Την ίδια περίοδο ιδρύθηκαν από τους Ιταλούς Αρχαιολογικά Μουσεία στα δύο μεγαλύτερα

νησιά στη Ρόδο και την Κω Το Αρχαιολογικό Μουσείο της Ρόδου εγκαινιάστηκε την 1η

Ιανουαρίου του 1915 και στεγάστηκε στο μεσαιωνικό κτήριο του μεγάλου Νοσοκομείου

των Ιπποτών όπου και λειτουργεί μέχρι σήμερα Μάλιστα πρόσφατα ανακαινίστηκε και

επεκτάθηκε με νέες Συλλογές με χρηματοδότηση από το Γ΄ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης

Για την έκθεση των ευρημάτων από τις εκτεταμένες ανασκαφές στην Κω

κτίστηκε το 1936 νέο κτήριο στο κέντρο της πόλης Η αποκατάσταση του

διατηρητέου κτηρίου και η επανέκθεση των αρχαίων με την προσθήκη

νέων σημαντικών ευρημάτων έχει ενταχθεί στο ΕΣΠΑ και προβλέπεται

να ολοκληρωθεί το 2015

Μετά την ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου στην Ελλάδα το 1948

πρώτη μέριμνα της νεοσύστατης Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου

ndash η οποία ευτύχησε να έχει ως πρώτο Έφορο τον αρχαιολόγο Ιωάννη

Κοντή ndash ήταν η άμεση κήρυξη όλων των διατηρητέων μνημείων

αρχαίων βυζαντινών μεσαιωνικών και νεώτερων στη Ρόδο και στα

υπόλοιπα νησιά με Αποφάσεις της Γενικής Διοίκησης Δωδεκανήσου

Επείγουσα υποχρέωση ήταν και η αποκατάσταση των ζημιών που

είχαν υποστεί τα μνημεία της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου μαζί με

το Αρχαιολογικό της Μουσείο από τους βομβαρδισμούς του πολέμου

ενώ παράλληλα η Εφορεία όφειλε να συντηρήσει τους επισκέψιμους

αρχαιολογικούς χώρους και τα προβεβλημένα μνημεία που είχαν

ανασκαφεί και σε μεγάλο βαθμό αναστηλωθεί από τους Ιταλούς Η

προάσπιση των εκτεταμένων αρχαιολογικών ζωνών προστασίας που

είχαν θεσπιστεί κατά την Ιταλοκρατία αλλά και ο προσανατολισμός

της αρχαιολογικής έρευνας σε συγκεκριμένους τομείς ήταν επίσης

πρώτης προτεραιότητας Η τουριστική άνθηση που σε λίγα χρόνια

γνώρισε η Ρόδος και στη συνέχεια η Κως οδήγησε σε μία πρωτοφανή

οικοδομική δραστηριότητα κυρίως στα αστικά κέντρα των νησιών Έτσι

ξεκίνησε και εντάθηκε η σωστική ανασκαφική έρευνα της πόλης της

Ρόδου από τη δεκαετία του rsquo60 και της πόλης της Κω από την επόμενη

δεκαετία Οι σωστικές ανασκαφές μονοπώλησαν για μεγάλο διάστημα

την δραστηριότητα του πάντα ανεπαρκούς προσωπικού της Εφορείας Αρχαιοτήτων ενώ

τα επιστημονικά αποτελέσματα της συστηματικής αρχαιολογικής έρευνας στην πόλη της

Ρόδου παρουσιάστηκαν στο κοινό με τις δύο μόνιμες εκθέσεις που οργανώθηκαν το 1993

στο Παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου μαζί με ένα διεθνές Συνέδριο για τον εορτασμό των

2400 χρόνων από την ίδρυση της πόλης της Ρόδου Πρόκειται για τις εκθέσεις laquoΑρχαία

Ρόδος 2400 χρόνιαraquo και laquoΗ Ρόδος από τον 4ο αι μΧ μέχρι την κατάληψή της από τους

1 G Gerola ndash GG Porro Elenco degli edifici monumentali LXXI Le tredici Sporadi Minis-tero della Pubblica Istruzione Roma 19132 G Gerola ldquoI monumenti medioevali delle tredici Sporadirdquo ASAtene I (1914) 169-356 και ΙΙ (1916) 1-101

19

Τούρκους (1522)raquo οι οποίες παραμένουν ανοικτές για τους επισκέπτες

Στα μικρά νησιά που μετέχουν στην παρούσα έκθεση στις πρώτες δεκαετίες μετά την

απελευθέρωση η οικοδομική δραστηριότητα ήταν περιορισμένη τα δημόσια έργα

ελάχιστα και ο τουρισμός σχεδόν άγνωστος Η εικόνα των νησιών την περίοδο εκείνη

αποτυπώθηκε ζωντανά στο πρωτοποριακό για την εποχή τρίτομο έργο laquoΔωδεκάνησαraquo της

Αθηνάς Ταρσούλη η οποία επισκέφθηκε τα Δωδεκάνησα τα πρώτα έτη μετά την ένωσή

τους με την Ελλάδα Τα μνημεία των νησιών ήταν ασφαλή χάρις στον πατριωτισμό των

νησιωτών και τις φροντίδες του Έκτακτου Επιμελητή Αρχαιοτήτων που ήταν συνήθως

ο μοναδικός δάσκαλος ή ο καθηγητής που υπηρετούσε στο νησί και είχε επωμισθεί

αμισθί το έργο της προστασίας των αρχαιοτήτων στη Σύμη ο Νικήτας Χαβιαράς γιός

του Δημοσθένη ο Γεώργιος Μοσχόβης και ο Κωνσταντίνος

Φαρμακίδης στην Τήλο ο Απόστολος Λογοθέτης στη Νίσυρο

ο Μάκης Κατσιματίδης και ο Νικήτας Μαστρογιάννης

Χαρακτηριστική είναι η αναφορά του Μ Κατσιματίδη στις 20-

3-1953 (εικ 1) προς τον Έφορο Αρχαιοτήτων Ι Κοντή στην

οποία εκφράζει την αγωνία του για τα αρχαία που βρίσκονται

laquoἐν τῷ ὑπαίθρῳraquo και καταλήγει laquoΠαρακολουθῶ ἄγρυπνος καὶ

δίδω συστάσεις ὅπως μη θίγωσι τά ἐν τοῖς ἀγροῖς διεσκορπισμένα

ἀρχαῖα Ἐπεξηγῶ την ἀξίαν των ὡς καί τάς προβλεπομένας κατά

τῶν παραβατῶν βαρείας ποινάςraquo Η Χάλκη δεν ευτύχησε να έχει

Έκτακτο Επιμελητή παρά την προσπάθεια του τότε Επιμελητή

Γρ Κωνσταντινόπουλου (εικ 2) να αναθέσει αυτό το καθήκον

στον μοναδικό δημόσιο υπάλληλο τον ταχυδρομικό διανομέα ndash

μιας και το νησί δεν διέθετε μόνιμο δημοδιδάσκαλο ndash ο οποίος

όμως αρνήθηκε λόγω φόρτου εργασίας Αυτοί οι Έκτακτοι

Επιμελητές άνθρωποι με παιδεία και ενδιαφέρον φρόντισαν

για την περισυλλογή των διάσπαρτων αρχαιοτήτων και έτσι

οργανώθηκαν οι πρώτες δημόσιες Αρχαιολογικές Συλλογές στα

νησιά

Παράλληλα αποστέλλονται με εντολές μετακίνησης στα νησιά

οι Επιμελητές της Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου οι

οποίοι περιοδεύουν καταγράφουν συστηματικά τα ορατά

μνημεία και τις αρχαιότητες στα laquoΗμερολόγια Περιοδειώνraquo

και διενεργούν τις πρώτες αναγκαίες σωστικές ανασκαφές

Θα αναφέρουμε μόνον τους άξιους αρχαιολόγους Σεραφείμ

Χαριτωνίδη Γεώργιο Δοντά Παύλο Λαζαρίδη Μυρτάλη

Αχειμάστου Γρηγόριο Κωνσταντινόπουλο Ιωάννη Παπαποστόλου Ηώ Ζερβουδάκη

Χρίστο Ντούμα Ηλία Κόλλια Ιωάννη Παπαχριστοδούλου

Στα χρόνια του rsquo60 και του rsquo70 το Υπουργείο Πολιτισμού είχε την πρόνοια να τοποθετήσει

μόνιμους αρχαιοφύλακες στα μικρά νησιά Στο Καστελλόριζο τον Ηλία Διακάκη στη Σύμη

τον Βασίλη Χατζηστρατή και τον Κοκκιμίδη Πατατούκο στην Χάλκη τον Πέτρο Αντώνογλου

στην Τήλο τον Παντελή Γιαννουράκη και στη Νίσυρο τον Γεώργιο Χαρτοφύλη και στη

συνέχεια τον Νικόλαο Χαρίτο Με ελάχιστα μέσα αλλά με περισσή αγάπη και φιλότιμο οι

φύλακες αυτοί μαζί με ντόπιους αρχαιόφιλους (αναφέρω μόνον τον Ντίνο Παπαδέλια στη

Νίσυρο) συνέχισαν το έργο της διάσωσης και περισυλλογής των αρχαίων της υπαίθρου

Από το 1980 ξεκίνησε το πρόγραμμα της οργάνωσης Αρχαιολογικών Μουσείων στα

νησιά με τη συνεργασία των δύο πλέον Εφορειών Αρχαιοτήτων Πρώτο εγκαινιάστηκε το

20

Μουσείο της Μεγίστης στις 13 Σεπτεμβρίου του 1984 επέτειο της απελευθέρωσης του

Καστελλορίζου Ακολούθησαν τα Μουσεία της Σύμης της Λέρου της Αστυπάλαιας και

πιο πρόσφατα της Κάσου ενώ τα Μουσεία της Καρπάθου της Καλύμνου και της Νισύρου

οργανώθηκαν την πενταετία 2003-2008 με τη χρηματοδότηση του Περιφερειακού

Επιχειρησιακού Προγράμματος Νοτίου Αιγαίου Όλα σχεδόν τα Μουσεία στεγάζονται

σε οικήματα που έχουν παραχωρηθεί στο Υπουργείο Πολιτισμού από δημόσιους φορείς

ιδρύματα ή ιδιώτες και έχουν χαρακτήρα διαχρονικό καλύπτουν δηλαδή την πορεία

της ανθρώπινης παρουσίας στα νησιά από την προϊστορική μέχρι και τη μεταβυζαντινή

περίοδο πολλές φορές μάλιστα μέχρι τον 20ο αιώνα Τον βασικό πυρήνα των εκθεμάτων

αποτέλεσαν τα αντικείμενα των παλαιών Συλλογών εμπλουτισμένα με ανασκαφικά

ευρήματα που φυλάσσονταν προσωρινά στη Ρόδο και επέστρεψαν στη γενέθλια γη Οι

σωστικές ανασκαφές που διενεργήθηκαν τις δύο τελευταίες δεκαετίες στα μικρά νησιά ndash

τα οποία αναπτύσσονται τουριστικά απαιτούν τις αναγκαίες κοινωφελείς και τουριστικές

υποδομές διεκδικούν χρηματοδοτικά προγράμματα και γεμίζουν με παραθεριστικές

κατοικίες ndash πλούτισαν με νέα ευρήματα τα Μουσεία Εξ άλλου οι πρόσφατες κηρύξεις

αρχαιολογικών χώρων και ζωνών προστασίας σε όλα τα νησιά επέβαλαν και νομοθετικά

τον αρχαιολογικό έλεγχο Η δημιουργία των νέων Μουσείων αποτέλεσε πρόκληση για

πολλούς κατοίκους οι οποίοι και παρέδωσαν αρχαία που πεισματικά φύλαγαν στο σπίτι

τους μέχρι το άνοιγμά τους

Σήμερα μόνον η Τήλος και η Χάλκη δεν διαθέτουν Αρχαιολογικό Μουσείο Υπάρχουν όμως

προγράμματα μελέτες σημαντικά ευρήματα που φιλοξενούνται στην παρούσα Έκθεση

αλλά κυρίως πάθος από τους αρχαιολόγους των Εφορειών οι οποίοι διευρύνουν μέρα με

τη μέρα τις δραστηριότητες και το έργο της προστασίας των αρχαιοτήτων σε κάθε μικρό

νησί σε όλους τους άνυδρους βράχους στα σταθερά αυτά ndash κάποτε ζωντανά ndash πατήματα

για την επικοινωνία ανάμεσα στις νησιωτικές κοινωνίες του Αιγαίου και την απέναντι

μεγάλη στεριά

Η ευφυής ιδέα της παρούσας Έκθεσης οφείλεται στον αγαπητό συνάδελφο και φίλο

Καθηγητή Νικόλαο Σταμπολίδη Διευθυντή του Μουσείου Κυκλαδικής και Αρχαίας

Ελληνικής Τέχνης ενώ η υλοποίησή της έγινε δυνατή χάρις στην αμέριστη στήριξη και

τις φροντίδες της Προέδρου του Μουσείου κυρίας Σάντρας Μαρινοπούλου Η Έκθεση

και ο ανά χείρας Κατάλογος πολλά οφείλουν στη συστηματική δουλειά του επιμελητή

του Μουσείου και καλού συνεργάτη αρχαιολόγου Γιώργου Τασούλα Η συντήρηση όλων

των αντικειμένων που εκτίθενται έγινε από τους συντηρητές της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ Μιχάλη

Κώστα Δημήτρη Κουγιό και Νεκταρία Δασακλή ενώ οι περισσότερες φωτογραφίες των

αρχαιοτήτων του Καταλόγου από τον φωτογράφο μας Γιώργο Κασιώτη Οι αρχαιολόγοι των

Εφορειών Αρχαιοτήτων της Δωδεκανήσου υπεύθυνοι για τα νησιά που περιλαμβάνονται

στην Έκθεση παράλληλα με τα υπόλοιπα υπηρεσιακά τους καθήκοντα έφεραν το κύριο

βάρος της επιλογής και μελέτης των αντικειμένων ndash τα περισσότερα από τα οποία ήταν

αδημοσίευτα ndash για τη συγγραφή των λημμάτων του Καταλόγου

Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να έρχονται στο κέντρο της Ελλάδας ταπεινά και πολύτιμα

τέχνεργα μάρτυρες της μακράς ανθρώπινης δραστηριότητας και της διόλου laquoάγονηςraquo

πολιτιστικής διαδρομής που διήνυσαν τα μικρά ακριτικά νησιά του Αρχιπελάγους τα

οποία μεγαλώνουν τα σύνορα της πατρίδας και επιμένουν να ζουν και να παράγουν ακόμα

και με τους λιγοστούς μόνιμους κατοίκους τους

Δρ Μελίνα Φιλήμονος-ΤσοποτούΔιευθύντρια της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ

21

22

Χάλκη

Τήλος

Σύμη

Αλιμνιά

Πυργούσα

Γυαλί

Νίσυρος

Ρόδος

23

Ρω

Στρογγύλη

Καστελλόριζο

24

25

26

Η Μεγίστη ndash ή Καστελλόριζο από το όνομα του μεσαιωνικού οικισμού ndash είναι

η μεγαλύτερη από ένα σύνολο περίπου τριάντα νησίδων βραχονησίδων και σκοπέλων

που αποτελούν το πολύνησο του Καστελλορίζου (εικ 1) Η οικονομία και η σημασία της

συνδέεται άμεσα με αυτά όπως και με την απέναντι λυκιακή ακτή

Η Μεγίστη βρίσκεται 131 χλμ (71 ναυτικά μίλια) ανατολικά της Ρόδου και 25 χλμ από

την απέναντι ακτή Έχει εμβαδόν 888 τχλμ και σχήμα περίπου τριγωνικό με τη μεγάλη

χερσόνησο της Μούντας στη βόρεια

πλευρά που καταλήγει στο ακρωτήριο

του Αγίου Στεφάνου Η ακτογραμμή είναι

παντού απόκρημνη με εξαίρεση τον βαθύ

κόλπο στη ΒΑ πλευρά του νησιού που

σχηματίζει διπλό λιμάνι Το νησί είναι

ορεινό και βραχώδες Οι ψηλότερες κορυφές

Βίγλα (268 μ) Παλαιόκαστρο (244 μ) και

Δίσκος (215 μ) βρίσκονται στο βόρειο

τμήμα Το κεντρικό ανατολικό και νότιο

χαρακτηρίζονται από μικρά οροπέδια με

μικρές καλλιεργήσιμες εκτάσεις Το νησί

αν και άνυδρο κατοικήθηκε πιθανώς από

την Ύστερη Εποχή του Χαλκού εξαιτίας

της θέσης του και του εξαιρετικού διπλού

λιμένα στη ΒΑ ακτή του Ο Κάβος το

ακρωτήριο ανάμεσα στα δύο λιμάνια του

κόλπου όπου το σωζόμενο Κάστρο υπήρξε

διαχρονικά το κεντρικό σημείο της δραστηριότητας Μετά το λιμάνι η σημαντικότερη θέση

είναι το Παλαιόκαστρο το οποίο παρουσιάζει αλλεπάλληλες φάσεις κατοίκησης Άλλες

θέσεις εντοπίζονται κυρίως σε καλλιεργήσιμες περιοχές και οι περισσότερες είναι μικρές

οχυρωμένες αγροικίες με ελαιοπιεστήρια και ληνούς

Εικ 1 Μερική άποψη του Καστελλορίζου των βραχονησίδων και της λυκιακής ακτής (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

ΚαστελλόριζοΣτρογγύλη

Ρω

27

Το ενδιαφέρον των ερευνητών για τη Μεγίστη αρχίζει τον 18ο και εντείνεται τον 19ο αιώνα

Την περίοδο αυτή ευρωπαίοι περιηγητές περιδιαβαίνουν το νησί αναζητώντας αρχαία κι

επιγραφές1 Παράλληλα είναι σαφές ότι κατά τον 19ο αιώνα στο νησί γινόταν διακίνηση

αρχαιοτήτων2 Θα πρέπει να επιδεικνύεται ιδιαίτερη προσοχή όσον αφορά στην ερμηνεία

της προέλευσης όσων ευρημάτων δεν προέρχονται από ανασκαφές Κάποιες από τις

επιγραφές και τα άλλα ευρήματα που κατεγράφησαν κατά καιρούς στο νησί αναφέρεται

ότι είχαν μεταφερθεί εκεί από την απέναντι μικρασιατική ακτή3 Το νησί δεν έχει μελετηθεί

συστηματικά από αρχαιολογική άποψη Η έρευνα περιορίζεται σε επιφανειακές έρευνες4

και σε κάποιες πρόσφατες σωστικές ανασκαφές5

Το όνομα Μεγίστη ή Μεγίστα ndash που συναντάται σε όλες τις αρχαίες πηγές από τον Ψευδο-

Σκύλακα στα μέσα του 4ου αι πΧ μέχρι τον 12ο αι μΧ6 ndash αναφέρεται στο σχετικό μέγεθος της

νήσου μεταξύ των μικρότερων νησίδων και βραχονησίδων στο νησιωτικό της σύμπλεγμα7

Το όνομα του νησιού κατά την αρχαιότητα επιβεβαιώνεται αφrsquo ενός από τις επιγραφικές

αναφορές στον Απόλλωνα Μεγιστέα και αφrsquo ετέρου από την επιβίωσή του με τη μορφή

Mayas στην αραβική και Meis στην τουρκική που αποτελούν παραφθορά του ονόματος

Μεγίστη

Το όνομα Καστελλόριζο το οποίο υιοθετήθηκε μετά τον 12ο αιώνα και χρησιμοποιείται

πλέον παράλληλα με το αρχαίο όνομα Μεγίστη αποδίδεται είτε στο κόκκινο χρώμα του

βράχου από τον οποίο κατασκευάστηκε το Κάστρο στον Κάβο (castello rosso) είτε από τον

οικισμό που αναπτύχθηκε στη ρίζα του καστέλου αυτού8

απΟ τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΛιΘΟΥ Και τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΧαΛΚΟΥΕλάχιστα είναι τα στοιχεία που μαρτυρούν την κατοίκηση στα προϊστορικά χρόνια

Προϊστορική θέση εντοπίζεται πιθανώς στην περιοχή του σημερινού κοιμητηρίου στη

μικρή χερσόνησο που κλείνει από ανατολικά το λιμάνι του Μανδρακιού9

Ωστόσο η επίκαιρη θέση του νησιού στο θαλάσσιο δρόμο που ακολουθούσαν τα

εμπορικά πλοία της Εποχής του Χαλκού επιβεβαιώνεται από τα ερευνηθέντα ναυάγια

1 Βλ Savary 1788 Leake 1824 Fellows 1841 Ross 1846 Flandin 1871 Cockerell 1903 Αναφέρονται επίσης αλλεπάλληλες laquoεπιδρομέςraquo αρχαιοκαπήλων οι οποίοι αποβίβαζαν πληρώματα και άδειαζαν μεμονωμένους τάφους βλ Κυπαρίσσης 1915 642 Ο Fellows (1841 188-189) περιγράφει το Καστελλόριζο του 1840 ως σφύζουσα εμπορική μητρόπολη στην οποία μπορούσε κανείς να προμηθευτεί νομίσματα και κάθε είδους laquoθησαυρούςraquo που έβρισκαν οι χωρικοί στην απέναντι ακτή Ο ίδιος αγόρασε νομίσματα που προέρχονταν από την κοιλάδα της Ξάνθου3 Βλ Διαμαντάρας 1894 331-333 αρ 33 Διαμαντάρας 1899 335-336 Αντίστοιχα οι μονολιθικοί κίονες στον ναό του αγίου Κωνσταντίνου έχουν μεταφερθεί από τα Πάταρα βλ Διαμαντάρας χχέ 84 Οι R Hope Simpson και JF Lazenby πραγματοποίησαν το 1967 περιορισμένη έρευνα σε ήδη γνωστές θέσεις (Hope Simpson ndash Lazenby 1970) Πολύτιμη στη μελέτη της αρχαίας Μεγίστης είναι η συμβολή του Ν Ashton o oποίος πραγματοποίησε εκτεταμένη επιφανειακή έρευνα στο νησί το 1993 και το 1994 και συγκέντρωσε πολλά από τα στοιχεία που αναφέρονται εδώ βλ Ashton 19955 Το 1999 ολόκληρο το νησί μαζί με τη νησίδα Ρω θεσμοθετήθηκαν ως αρχαιολογικός χώρος Έκτοτε παρακολουθούνται οι εργασίες εκσκαφής και σε ορισμένες περιπτώσεις διενεργούνται δοκιμαστικές τομές πριν την έγκριση οικοδόμησης6 Το συμπέρασμα ότι ένα από τα ονόματα της Μεγίστης στην αρχαιότητα ήταν Κισθήνη οφείλεται σε παρερμηνεία του εδαφίου στο Στράβωνα (ΧΙV 3 7) laquoμεταξὺ δrsquo ἐν τῷ λεχθέντι παράπλῳ νησία πολλὰ καὶ λιμένες ὧν καὶ Μεγίστη νῆσος καὶ πόλις ὁμώνυμος Κισθήνηraquo βλ Θωμόπουλος 19707 laquoμεγάλη νῆσος ἡ τῶν Λυκίαςraquo σύμφωνα με τον Στέφανο Βυζάντιο Ο πρώτος που συνδέει ετυμολογικά το όνομα του νησιού με τον μυθικό ιδρυτή Μεγιστέα είναι ο Αλέξανδρος Πολυΐστωρ τον 1ου αι πΧ τον οποίο αναπαράγει ο Στέφανος Βυζάντιος Περὶ πόλεων τον 6ο αι μΧ Βλ επίσης RE XV1 λ Megiste 3318 Pappas 1994 46-47 Hederer 1924 329 Οι Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 αναφέρουν δύο προϊστορικά όστρακα στην περιοχή του κοιμητηρίου

28

του Ulu Βurun ndash 9 χλμ ΝΑ του Kas της αρχαίας Αντιφέλλου απέναντι από τη Μεγίστη

το οποίο χρονολογείται στο τέλος του 14ου αι πΧ ndash και της Χελιδονίας Άκρας 65 χλμ

ανατολικότερα που χρονολογείται στον 12ο αι πΧ Παρά την έλλειψη στοιχείων δεν θα

πρέπει να αποκλειστεί το ενδεχόμενο ότι η Μεγίστη χρησιμοποιήθηκε ως σταθμός στον

δρόμο ναυτικών και εμπόρων από και προς τα λιμάνια της Ανατολής και αποίκων προς

την Κύπρο την Κιλικία και τη Συροπαλαιστινιακή ακτή κατά τις μετακινήσεις του 12ου και

11ου αι πΧ

απΟ τή γΕωμΕτριΚή πΕριΟδΟ Εωσ τήν ΥστΕρή αρΧαιΟτήταΛιγοστές παραμένουν οι ενδείξεις σχετικά με την κατοίκηση κατά τη Γεωμετρική και

την Αρχαϊκή περίοδο στο νησί θραύσματα κεραμικής της Γεωμετρικής περιόδου που

συλλέχθηκαν στο εσωτερικό της ακρόπολης του Παλαιοκάστρου μαρτυρούν ότι υπήρχε

κατοίκηση στη στρατηγική αυτή θέση Ενδεχομένως η στενή σχέση της Μεγίστης με τη

Ρόδο χρονολογείται από την εποχή του αποικισμού Η ίδρυση της Φασήλιδος αποικίας

της Ρόδου στη λυκιακή ακτή χρονολογείται στον 7ο αι πΧ ενώ στο Χρονικό της Λίνδου

αναφέρεται νικηφόρος εκστρατεία του Κλεόβουλου τυράννου της Λίνδου εναντίον της

Λυκίας που πρέπει να τοποθετηθεί στον 6ο αι πΧ Τα ονόματα ορισμένων πόλεων της

Λυκίας όπως η Ροδία και η Ροδιάπολης αποτελούν πιθανώς ενδείξεις ενός ευρύτερου

αποικισμού της ΝΑ Λυκίας από τις δωρικές πόλεις της Ρόδου ο οποίος ωστόσο δεν είχε

μόνιμο αποτέλεσμα πέραν της κτήσης της Μεγίστης εφόσον οι πόλεις αυτές αναφέρονται

αργότερα ως μέλη της Λυκιακής Συμμαχίας10

Το 411 πΧ η Ρόδος αποστάτησε από την Αθηναϊκή συμμαχία και το 4087 πΧ ίδρυσε ndash με

τον συνοικισμό των τριών πόλεων ndash τη νέα πόλη της Ρόδου που σύντομα αναπτύχθηκε

σε σημαντική ναυτική και εμπορική δύναμη Δεν μπόρεσε ωστόσο να αποφύγει την

κυριαρχία της δυναστείας των Εκατομνιδών σατραπών της Αλικαρνασσού (356 - 332

πΧ)11 ούτε τη συμμετοχή της στις δυνάμεις του Δαρείου του Γ΄ (340 - 335 πΧ) Κατά την

περίοδο 332 - 323 πΧ στην περιοχή κυριάρχησαν οι δυνάμεις των Μακεδόνων12 ενώ μετά

τον θάνατο του Αλεξάνδρου ξεκίνησαν οι διαμάχες μεταξύ των βασιλείων των Διαδόχων

για τη στρατιωτική και οικονομική κυριαρχία στην ανατολική Μεσόγειο

Η Ρόδος απέκρουσε την πολιορκία του Δημητρίου (305 - 304 πΧ) ενίσχυσε το ναυτικό της

πολεμικό και εμπορικό και εξελίχθηκε στη διάρκεια του 3ου και τις αρχές του 2ου αι πΧ σε

κατrsquo εξοχήν κέντρο του διαμετακομιστικού εμπορίου στην ανατολική Μεσόγειο Το ροδιακό

κράτος σταδιακά περιέλαβε πολλά από τα νησιά της Δωδεκανήσου Αυτά προστέθηκαν

στις σημαντικές εκτάσεις που ήδη προ του συνοικισμού κατείχαν οι ροδιακές πόλεις στην

απέναντι ακτή της Μικράς Ασίας τη λεγόμενη laquoενσωματωμένηraquo ροδιακή Περαία η οποία

περιελάμβανε τμήμα της Καρίας και ορισμένες παραθαλάσσιες θέσεις της Λυκίας καθώς

και τη νήσο Μεγίστη

Θεωρείται βέβαιο ότι η Μεγίστη ενσωματώθηκε στο Ροδιακό κράτος πριν τα μέσα του 4ου

αι πΧ και παρέμεινε σε αυτό τουλάχιστον μέχρι τον 1ο αι μΧ13 αυτό μαρτυρεί η αναφορά

του Ψευδοσκύλακος 99 (GGM I 73hellip κατὰ ταῦτα νῆσός ἐστι Ῥοδίωνhellip ) που χρονολογείται στα

10 Bresson 1999 102 Blinkenberg 1941 αρ 2 170 XXIII11 Οι Εκατομνίδες προχώρησαν στην κατασκευή ενός εκτεταμένου δικτύου οχυρώσεων στις υπό τον έλεγχό τους περιοχές Σχετικά βλ Εισαγωγικό κείμενο Νισύρου στον παρόντα τόμο12 Σχετικά με το ροδιακό κράτος κατά την εποχή του Μ Αλεξάνδρου βλ Hauben 1977 και Berthold 1984 33-3713 Fraser ndash Bean 1954 57 Berthold 1984 41

29

μέσα του 4ου αι πΧ14 αλλά και του Στράβωνος (XIV 3 7)

Η διοίκηση της laquoενσωματωμένηςraquo ροδιακής Περαίας δεν διέφερε από αυτή της Ρόδου15

Αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα του ροδιακού κράτους και συμμετείχε στο σύστημα

των δήμων Η Μεγίστη όπως και περιοχή των Δαιδάλων προκεχωρημένες κτήσεις του

ροδιακού κράτους δεν αποτελούσαν αυτοτελείς δήμους αλλά μάλλον ανήκαν σε κάποιον

άγνωστο δήμο της Ρόδου Αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι στις επιγραφές της

Μεγίστης το όνομα των Ροδίων αξιωματούχων συνοδεύεται μερικές φορές από το

δημοτικό τους αλλά ποτέ από το εθνικό Ῥόδιος πρακτική που συναντάται στις περιοχές

της laquoενσωματωμένηςraquo Περαίας Ωστόσο το δημοτικό Μεγιστεύς εμφανίζεται μόνον ως

επίθετο του Απόλλωνα και πιθανώς του Διός16

Νομίσματα του 4ου αι πΧ τα οποία φέρουν στον εμπροσθότυπο την κεφαλή του Ηλίου και

στον οπισθότυπο το ροδιακό ρόδο με τα γράμματα ΜΕ έχουν αποδοθεί στη Μεγίστη (αρ

κατ 11 - 12) η ερμηνεία αυτή ωστόσο αποτέλεσε θέμα διαφωνίας μεταξύ ειδικών και

αμφισβητείται17

Την στρατιωτική εξουσία στην ενσωματωμένη και υποτελή ροδιακή Περαία ασκούσε ένας

από τους δέκα στραταγοὺς ο στραταγός ἐπὶ τό πέραν με υφιστάμενους τουλάχιστον τρεις

ἁγεμόνας ndash συγκεκριμένα αναφέρονται ἁγεμὼν ἐπὶ Kαρίας ἁγεμὼν ἐπὶ Λυκίας και ἁγεμὼν ἐπὶ

Kαύνου Υφιστάμενοι των ἁγεμόνων ήταν οι ἐπιστάται Ρόδιοι επικεφαλής μισθοφορικών

φρουρών διορισμένοι με ετήσια θητεία σε σημεία στρατηγικής σημασίας για το ροδιακό

κράτος

H Μεγίστη ήταν ένα από τα σημεία αυτά όπως επιβεβαιώνουν οι επιγραφικές

μαρτυρίες τέσσερις αναθηματικές επιγραφές επιστατών έχουν βρεθεί στην ακρόπολη του

Παλαιοκάστρου και μία βρίσκεται χαραγμένη στο βράχο κάτω από το Κάστρο τον αρχαίο

πύργο του λιμένα18 Χρονολογούνται στο 2ο αι πΧ19

Η εξαιρετική σημασία της Μεγίστης για το ροδιακό κράτος κατά τον 2ο αι πΧ διαφαίνεται

στην ενεπίγραφη βάση αναθηματικού αγάλματος που βρέθηκε στις Κεδρεές της Καρίας

και αναφέρεται στον Τεισία Θευδάμου hellip καὶ ἁγεμόνα γενόμενον ἐμ Mεγίστᾳ κατὰ πόλεμονhellip20

Η βάση φέρει την υπογραφή του γλύπτη Πυθόκριτου ο οποίος εργάστηκε στη Ρόδο γύρω

στο 170 πX Φαίνεται ότι στην προκειμένη περίπτωση ο διορισμός του συγκεκριμένου

αξιωματούχου ως ἁγεμόνα ἐμ Mεγίστᾳ αποτελούσε έκτακτο αξίωμα που υπαγορευόταν

από την κρισιμότητα των γεγονότων του Γ΄ Συριακού πολέμου (190 πΧ) όταν η Μεγίστη

διεδραμάτισε κύριο ρόλο21 στις επιχειρήσεις κατά του Αντιόχου Γ΄ Σχετική με τα γεγονότα

του πολέμου αυτού είναι η εκτενέστερη σωζόμενη αναφορά της Μεγίστης στην αρχαία

14 Και οπωσδήποτε πριν το 330 πΧ βλ Bresson 104 σημ 5115 Για τη διοίκηση του ροδιακού κράτους βλ Fraser ndash Bean 1954 79-94 Berthold 1984 38 κεξ van Gelder 190016 SGDI 4331 και 433317 Βλ Head 1897 xcviii-xcix Ο Cahn (1942 92-94) επισημαίνει ότι τα νομίσματα είναι βαρύτερα από το καθιερωμένο ροδιακό σύστημα και είναι απίθανο να αποτελούν βραχύβια ροδιακή κοπή Υποστηρίζει ότι πρόκειται πιθανώς για κοπή επιμέρους ροδιακού δήμου Οι Fraser ndash Bean (1954 97 σημ 4 98) θεωρούν ότι εάν πρόκειται για ροδιακή κοπή αυτή θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως ένδειξη είτε της αυτονομίας του νησιού είτε της ενσωμάτωσής του στο ροδιακό κράτος επισημαίνουν δε ότι τα γράμματα ΜΕ πιθανώς δεν αντιπροσωπεύουν τοπωνύμιο αλλά ονόματα αξιωματούχων Ο RHJ Ashton (1990 1-3) πρότεινε ότι πρόκειται για κοπή του Ροδίου στην καταγωγή στρατηγού Μέμνωνος ο οποίος πολέμησε εναντίον του Αλέξανδρου και όχι για νομίσματα της Μεγίστης Συνοπτικά βλ Στεφανάκη 2010 417-419 18 Βλ αναλυτικότερα παρακάτω σχετικά με το Κάστρο και την ακρόπολη Παλαιοκάστρου19 Fraser ndash Bean 1954 8720 SEG IV 178 Fraser ndash Bean 1954 8521 Σχετικά με τα γεγονότα του Συριακού πολέμου βλ Berthold 1984

30

γραμματεία ο Τίτος Λίβιος (Ab Urbe Condita 37225 372412 37452) αναφέρει την

Μεγίστη τρεις φορές σε σχέση με τις πολεμικές επιχειρήσεις του 190 πX Στο κείμενο

εξαίρεται η στρατηγική θέση της Μεγίστης καθώς και η σημασία του λιμανιού της για

το ροδιακό κράτος ως ναυστάθμου του ροδιακού στόλου Τα παραπάνω αποσπάσματα

μαρτυρούν ότι η Μεγίστη έπαιξε σημαντικό στρατηγικό ρόλο κυρίως μάλιστα εφrsquo όσον η

υπόλοιπη Λυκία με την εξαίρεση της Φασήλιδος ήταν εχθρικά διακείμενη προς τη Ρόδο

Η συνθήκη της Απάμειας (188 πΧ) που επιβλήθηκε στη συνέχεια από τη Ρωμαϊκή σύγκλητο

επί των Ελλήνων της Μικράς Ασίας ήταν εξαιρετικά ευνοϊκή για τους Ροδίους Την αμέσως

επόμενη περίοδο έως τη συμμαχία με τη Ρώμη - ουσιαστικά την υποταγή σε αυτή - το

164 πΧ το ροδιακό κράτος επεκτάθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της Καρίας και της Λυκίας

Οι περιοχές αυτές αποτέλεσαν τη λεγόμενη laquoυποτελή Περαίαraquo Η Λυκία αντιστάθηκε στη

ροδιακή κατοχή και ακολούθησε σειρά πολεμικών συγκρούσεων οι λεγόμενοι Λυκιακοί

πόλεμοι22 Κατά την περίοδο αυτή (188 - 167 πΧ) η Μεγίστη εξακολούθησε να λειτουργεί

ως βάση για τις ναυτικές επιχειρήσεις του ροδιακού στόλου

Η μόνιμη ροδιακή παρουσία στη Μεγίστη ερμηνεύει την επιρροή της Ρόδου στην κεντρική

Λυκία κατά την ελληνιστική περίοδο η οποία μαρτυρείται επιγραφικά23 Αντίστοιχη

λυκιακή παρουσία ή επιρροή στη Μεγίστη δεν σημειώνεται κρίνοντας από την έλλειψη

μνημείων στο νησί Ακόμη και κατά την περίοδο αναβίωσης της λυκιακής συμμαχίας κατά

τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο24 η Μεγίστη φαίνεται ότι παρέμεινε ανεπηρέαστη

από τη λυκιακή επιρροή παρά την εγγύτητά της στη λυκιακή ακτή

Αναπόφευκτα η πολιτική ισχύς της Ρόδου μειωνόταν όσο αυξανόταν η επιρροή της Ρώμης

Έπειτα από την υπογραφή συνθήκης με τη Ρώμη το 164 πΧ παρότι τυπικά αυτόνομη η

Ρόδος ακολουθεί τις επιταγές του ρωμαϊκού κράτους Η ίδρυση στη Δήλο αφορολόγητου

εμπορείου ρωμαϊκών συμφερόντων συνετέλεσε στην οικονομική συρρίκνωση της Ρόδου

Στον ύστερο 1ο αι πΧ ο Αντώνιος και ο Αύγουστος απέδωσαν ξανά κάποιες από τις

νησιωτικές της κτήσεις ενώ ο Αύγουστος επιβεβαίωσε τον παλαιότερο τίτλο της ως

laquoελεύθερης και συμμάχου πόλεωςraquo

Τον 1ο αι μΧ ο Στράβων (ΧΙV 3 7) αναφέρει και πάλι τη Μεγίστη ως ροδιακή κτήση Εκτός

από τον Στράβωνα δύο ακόμη πηγές του 1ου και 2ου αι μΧ αναφέρονται στη Μεγίστη ο

Πτολεμαίος (V III) και o Πλίνιος (Φυσική Ιστορία V 35131) ο οποίος μάλιστα αναφέρει ότι

η πόλις της Μεγίστης έχει εκλείψει (hellip Megista cuius civitas interdiit) Σύμφωνα ωστόσο

με τις αρχαιολογικές ενδείξεις το νησί κατοικείτο κατά τον 1ο αι μΧ οπότε η δήλωση του

Πλίνιου πιθανώς σημαίνει είτε ότι ο πληθυσμός του συρρικνώθηκε είτε ότι η στρατηγική

σημασία του μειώθηκε είτε ότι ήταν πλέον υποτελές

Υπό τον αυτοκράτορα Βεσπασιανό (67 - 69 μΧ) η Ρόδος ενσωματώθηκε επίσημα στο

Ρωμαϊκό κράτος ενώ από τον Διοκλητιανό (284 - 305 μΧ) ορίστηκε ως πρωτεύουσα της

Επαρχίας των Νήσων η οποία υπαγόταν στη Διοίκηση της Ασίας

Στην αυτοκρατορική περίοδο η Μεγίστη εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ως ναύσταθμος

όπως μαρτυρούν οι επισκευές στα τείχη της ακρόπολης και επιφανειακά ευρήματα στο

νησί αλλά κυρίως οι λιμενικές εγκαταστάσεις Στη ρωμαϊκή περίοδο χρονολογούνται

22 Bresson 1999 106-111 Πολύβιος 254423 Σχετικά με τα επιγραφικά στοιχεία που μαρτυρούν τη ροδιακή επιρροή στη Λυκία την υιοθέτηση ροδιακών πρακτικών τις αναθηματικές επιγραφές που τιμούν Ροδίους την λατρεία του Διός Ατταβυρίου και του Ηλίου βλ Zimmermann 1992 81 156-158 Zimmermann 1993 119-121 Bresson 1999104-10624 Βλ Τίτος Λίβιος 41258 42148 44151 Επίσης βλ Πολύβιος 30512 30314-5 3141-3

31

πιθανώς οι βυθισμένοι μόλοι στη γλώσσα που χωρίζει τα δυο λιμάνια και γύρω από το

απέναντι νησάκι Ψωραδιά καθώς και κεραμική από ναυάγια στις θέσεις αυτές25 Το λιμάνι

της Μεγίστης λειτουργούσε ακόμη ως εμπορικός λιμένας αλλά και ως ναύσταθμος του

ρωμαϊκού στόλου μάλλον όμως ως βοηθητικός του ναυστάθμου στα Πάταρα της Λυκίας

Οπωσδήποτε η σημασία του νησιού δεν ήταν πλέον εξέχουσα σε μια Μεσόγειο που

αποτελούσε laquoρωμαϊκή λίμνηraquo

Η ιστορία του νησιού αντικατοπτρίζει τη σημαντική γεωγραφική του θέση και την οικονομική

και στρατηγική σημασία ολόκληρης της περιοχής Την εξέχουσα θέση του ως σημαντικής

κτήσης της Ρόδου ακολούθησαν αιώνες αφάνειας κατά τους οποίους σχεδόν εξαφανίστηκε

από τις πηγές Υπάρχουν μεγάλες περίοδοι που χαρακτηρίζονται από την πλήρη απουσία

μνημείων και στοιχείων Τα μέχρι τώρα στοιχεία δείχνουν ότι το νησί ήκμασε ως ναυτική

βάση κυρίως σε περιόδους ανάγκης οργανωμένου ελέγχου των θαλάσσιων περασμάτων

από μια κεντρική αρχή

τα αρΧαια μνήμΕιαΟ λιμένας και το ΚάστροΟ κόλπος δυτικά του Κάβου ndash πεταλόσχημος βαθύς και καλά προστατευμένος από τον

καιρό ndash ήταν ο κυρίως λιμένας ενώ ο ανατολικός στο Μανδράκι μικρότερος και ρηχός26

λειτουργούσε πιθανώς ως ναυπηγοεπισκευαστικός χώρος στην αρχαιότητα όπως και κατά

τον 19ο αιώνα Ο κύριος ωστόσο ρόλος του διπλού λιμένα της Μεγίστης ήταν η τροφοδοσία

των πολεμικών και εμπορικών πλοίων ενώ πιθανώς συμμετείχε στο περιφερειακό

εμπόριο

Το λιμάνι της Μεγίστης προστατευόταν ήδη κατά την αρχαιότητα από αρχαίο οχυρό στη

θέση του ιπποτικού Κάστρου (εικ 2 3) Η πυραμιδική βάση του σωζόμενου πύργου (εικ 3) χρονολογείται στον β΄ μισό του 4ου αι πΧ27 όπως μαρτυρεί η λαξευμένη ταινία στις

δύο όψεις της επικλινούς ακμής των γωνιόλιθων ο λεγόμενος γωνιαίος οδηγός Προφανώς

η ασυνήθιστη για τον χώρο κατασκευή έγινε προκειμένου να δοθεί πρόσθετο ύψος στον

ορθογώνιο πύργο ο οποίος δέσποζε στα δύο λιμάνια και ήλεγχε τη θαλάσσια περιοχή του

διαύλου με τις διάσπαρτες νησίδες

Στο βράχο όπου εδράζεται ο πύργος του Κάστρου βρίσκεται εγχάρακτη η αναθηματική

επιγραφή του Ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλή Νικαγόρα στον Ερμή Προπύλαιο (εικ 4) που χρονολογείται τον 2ο αι πΧ Σωσικλῆς Nικαγόρα Ἂμιος ἐπιστατήσας ἒν τε Kαστάβῳ

καὶ ἐπὶ τοῦ πύργου τοῦ ἐν Mε γίστᾳ Ἑρμᾷ Προπυ λαίῳ χαριστήριον28 Η αναθηματική επιγραφή

του laquoεπιστατήσαντοςraquo Σωσικλέους είναι οπωσδήποτε μεταγενέστερη της κατασκευής του

πύργου και συνοδεύεται από εντορμίες για τη στερέωση αναθήματος πιθανώς ερμαϊκής

στήλης

Ολόκληρη η βόρεια πλευρά του πύργου έχει καταρρεύσει μαζί με τον βράχο έδρασης

πιθανώς εξ αιτίας σεισμού ή έπειτα από κάποιον από τους πολυάριθμους βομβαρδισμούς

που έχει υποστεί το μνημείο σε νεότερες περιόδους Ο βόρειος τοίχος του πύργου κτισμένος

σύρριζα στο φρύδι του βράχου είναι κατακόρυφος και εμφανώς μεταγενέστερος

25 Βλ Pirazzoli 198726 Κατά την αρχαιότητα η στάθμη της θάλασσας βρισκόταν αρκετά χαμηλότερα βλ Pirazzoli 198727 Η κατασκευή βρίσκει παράλληλα στην περιοχή της Αργολίδας Πυραμιδική βάση ορθογώνιου πύργου επάνω σε ορθογώνια κρηπίδα βρίσκεται στο Κεφαλάρι Ελληνικού στο Άργος (Πίκουλας 1996-97 Lord 1938 Scranton 1938) Βάσει των ευρημάτων χρονολογείται στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ και λειτουργούσε ως φυλακείο για τον έλεγχο του άξονα Άργους-Κεγχρεών Βλ Πίκουλας 199528 SGDI 4332

Εικ 2 Ο Κάβος το Κάστρο και ο laquoΛυκιακός τάφοςraquo (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

Εικ 3 Το Κάστρο η πυραμιδική βάση του πύργου από ΝΑ (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

Εικ 4 Η αναθηματική επιγραφή του ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλέους (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

32

το παλαιόκαστροΑποτελεί την καλύτερα σωζόμενη

οχυρωμένη θέση της αρχαίας Mεγίστης

στο εσωτερικό του νησιού και πιθανώς

το πλέον στρατηγικό σημείο (εικ 5) Η

ακρόπολη είχε πιθανώς κατασκευαστεί πριν

τον ύστερο 4ο αι πΧ επάνω σε αρχαιότερη

προ-κλασική ακρόπολη παρουσιάζει δε

ίχνη διαρκούς κατοίκησης μέχρι τους

βυζαντινούς χρόνους29 Ήλεγχε τον λιμένα

και τον όρμο Λιμενάρι στα δυτικά κυρίως

όμως αποτελούσε κομβικό σημείο από

όπου ασκείτο ο έλεγχος των θαλάσσιων

διόδων μέσω ενός δικτύου φρυκτωριών

εγκατεστημένων σε διάφορα σημεία του

νησιού στις γειτονικές νησίδες Στρογγυλή

και Pω καθώς και στην απέναντι λυκιακή

ακτή Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου καλύπτει έκταση περ 6000 τμ και αποτελείται από

εξωτερικό τείχος με τέσσερις - αρχικά - πύργους στη NA πλευρά την πλέον προσβάσιμη

καθώς και εσωτερικό πύργο Στον νοτιότερο πύργο σώζεται μία από τις αρχαίες εισόδους

αν και έχει υποστεί μεταγενέστερες επεμβάσεις Εντοιχισμένες σε δεύτερη χρήση

βρίσκονται εδώ δύο αναθηματικές επιγραφές επιστατών30 Ο κατεστραμμένος σήμερα

τέταρτος πύργος στην ανατολική γωνία του εξωτερικού τείχους σε σημείο που δεσπόζει

επάνω από τον οικισμό και το λιμάνι ήταν πιθανώς η θέση εύρεσης της επιγραφής

του επιστάτη Κρατιδάμου ο οποίος κατασκεύασε πύλη και ανέθεσε τα αγάλματα του

Απόλλωνος Πυλαίου και της Αρτέμιδος Σωτείρας31 Η επιγραφή η οποία χρονολογείται

πιθανώς στον 3ο ή 2ο αι πΧ32 δηλώνει την ύπαρξη μιας δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό

Μία τέταρτη επιγραφή ndash αυτή τη φορά από δύο επιστάτες ndash θα πρέπει να συσχετιστεί με

την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου33 O εσωτερικός πύργος που σώζεται σε ύψος περίπου

29 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 73-74 εικ 7 Wurster 1981 226-231 πίν 74-75 εικ 8 Το 1943 οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής εγκατέστησαν στην κορυφή του υψώματος την αντιαεροπορική τους άμυνα όπως φαίνεται από τα δύο πολυβολεία αλλά και από το άφθονο υλικό λατύπης που δημιουργήθηκε από τον βομβαρδισμό του μνημείου από τους συμμάχους30 Ἐπικρατίδας Ἀναξικράτευς ἐπιστατήσας καὶ τοὶ συστρατευσάμενοι [Δ]ιοσκόροις (SGDI 4331 και Διαμαντάρας 1892 304) και [B]ασίλων Ἐξα[κ]- εστίωνος Λέλιος ἐπιστα- τήσας (Διαμαντάρας 1892 305)31 Susini 1955 Michelier 1917 Δεν είναι σαφές ποια ακριβώς είναι η ΝΑ γωνία της ακρόπολης όπου σύμφωνα με τον Michelier βρέθηκε η επιγραφή του Κρατιδάμου Πιθανώς πρόκειται για τον κατεστραμμένο πλέον τέταρτο πύργο της ΝΑ πλευράς της ακρόπολης Η ύπαρξη της συγκεκριμένης επιγραφής δηλώνει την ύπαρξη δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό Η επιγραφή βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης (αρ ευρ 40) μαζί με μια σειρά άλλων αναθηματικών ή επιτύμβιων αναθηματικών επιγραφών που χρονολογούνται από την ελληνιστική έως την ύστερη αυτοκρατορική περίοδο (αρ ευρ 13 18 25 28 40 41 42) καθώς και κάποιες επιγραφές που είχαν μεταφερθεί στη Μεγίστη από τα Πάταρα και τις Γάγες Οι επιγραφές είχαν αποσταλεί με αρχικό προορισμό το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών από την επαναστατική ελληνική διοίκηση της νήσου που ζητούσε την ένωση με την Ελλάδα κατά το σύντομο διάστημα 1913-191532 Σύμφωνα με τον Susini 1955 καμμία επιγραφή με προέλευση από τη Μεγίστη δεν είναι δυνατόν να χρονολογηθεί με ακρίβεια33 Ἐπιστάται Aἰσχίνας Διάνδρου Tιμόστρατος Eὐκράτευς Ἀπόλλωνι Mεγιστεῖ Η επιγραφή (SGDI 4330) αναφέρεται από τον Ludwig Ross ως εντοιχισμένη στο ιερό της Μονής του Αγίου Παντελεήμονα Ο Διαμαντάρας (1899 333) δημοσίευσε μία έκτη επιγραφή επιστάτου χωρίς να αναφέρει τόπο εύρεσης

Εικ 5 Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου από ΝΑ Στο βάθος η Ρω (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

33

4μ αποτελεί το καλύτερα σωζόμενο τμήμα της οχύρωσης (εικ 6) Είναι χτισμένος με

κυφωτές λιθοπλίνθους σύμφωνα με το ισόδομο σύστημα με λαξευμένο γωνιαίο οδηγό

στους γωνιόλιθους Τμήματα της ελληνιστικής φάσης διατηρούνται κατά τόπους στους

κατώτερους δόμους του εξωτερικού τείχους34

Δύο μεγάλες λαξευτές ελλειψοειδείς δεξαμενές με λαξευμένες κλίμακες καθόδου η μία

στον εσωτερικό και η δεύτερη στον εξωτερικό περίβολο εξασφάλιζαν νερό για μεγάλες

περιόδους (εικ 7) Η μεγαλύτερη από αυτές έχει διάμετρο περίπου 530μ και βάθος 4μ

Οι δεξαμενές αυτές στεγασμένες με θόλους στις νεότερες περιόδους θα πρέπει κατά την

αρχαιότητα να βρίσκονταν σε υπόγειους χώρους πύργων

Μικρές κόγχες λαξευμένες στο μέτωπο του βράχου στη νότια πλευρά του εσωτερικού

υπερυψωμένου τμήματος της ακρόπολης δηλώνουν την ύπαρξη ιερού στο σημείο αυτό

ή ΒίγλαΣτη θέση Βίγλα ndash το υψηλότερο σημείο του νησιού που δεσπόζει πάνω από τον οικισμό σε

υψόμετρο 220μ ndash σώζεται αρχαίο οχυρωματικό τείχος σε μήκος 60μ με κατεύθυνση Α-Δ

Η πολυγωνική του τοιχοδομία έχει χαρακτηριστεί laquoκυκλώπειαraquo και στο παρελθόν το τείχος

είχε θεωρηθεί μυκηναϊκό35 Πρόκειται ωστόσο για τοιχοδομία αρκετά συνηθισμένη στην

Καρία από τους κλασικούς χρόνους μέχρι τη ρωμαϊκή περίοδο και πιθανώς αποτελούσε

τμήμα της ελληνιστικής οχύρωσης36 Σε συνδυασμό με το Παλαιόκαστρο χρησίμευε για την

προστασία της ενδοχώρας

Εκτός από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και τα παραθαλάσσια οχυρά του Κάστρου

34 Οι λιθόπλινθοι της νοτιοδυτικής γωνίας του εξωτερικού τείχους έχουν συστραφεί και μετατοπιστεί με αποτέλεσμα το σημείο αυτό του τείχους να κινδυνεύει με κατάρρευση Έπειτα από την τοπογραφική αποτύπωση από την Ε Βασιλειάδου η ΚΒ΄ ΕΠΚΑ έχει αναλάβει το έργο της αποκατάστασης της νοτιοδυτικής γωνίας στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ βάσει των μελετών των Γ Αντωνίου Κ Ζάμπα και Ε Παυλίδη35 Κυπαρίσσης 191536 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 Wurster 1981 231-232

Εικ 6 Παλαιόκαστρο Ο εσωτερικός πύργος από ΝΑ (φωτ αρχείο ΜΚΤ) Εικ 7 Λαξευτή δεξαμενή στο Παλαιόκαστρο (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

34

και των νησίδων Ρω και Στρογγυλής (βλ παρακάτω σελ 44 - 47)37 το αμυντικό δίκτυο

της Μεγίστης συμπληρωνόταν από επί μέρους μικρές laquoακροπόλειςraquo στο εσωτερικό του

νησιού (όπως το Λαντωμένο ή τα Υψηλά στο κτήμα Μιρικλή38 στη ΝΑ πλευρά του νησιού)

και πύργους-φρυκτώρια (όπως ο μικρός πύργος με πυραμιδική βάση στο Καστρέλλι στην

χερσόνησο της Μούντας και το φρυκτώριο στη θέση Καρύδια στο φρύδι της απόκρημνης

ανατολικής ακτής) καθώς και στην απέναντι ηπειρωτική ακτή Τειχισμένο παραθαλάσσιο

αστικό κέντρο δεν φαίνεται να υπήρχε κατά την αρχαιότητα ενώ ο οικισμός του λιμένα

ήταν πιθανώς περιορισμένης έκτασης και εξυπηρετούσε τις ανάγκες τροφοδοσίας και

επισκευής των πλοίων

Το κυρίως οχυρωματικό δίκτυο του συμπλέγματος της Μεγίστης κατασκευάστηκε βάσει

κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού του ροδιακού κράτους στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ πιθα-

νότατα την περίοδο μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου Αδιευκρίνιστη παραμένει

η ακριβέστερη χρονολόγησή της κατασκευής του ενώ δεν θα πρέπει να αποκλειστεί το εν-

δεχόμενο να ενσωμάτωσε προϋπάρχουσες κατασκευές και να συμπληρώθηκε στη διάρκεια

του 3ου και 2ου αι πΧ με πρόσθετες κατασκευές και μετασκευές Οι οχυρώσεις αποτέλεσαν

μέρος ενός ευρύτερου σχεδιασμού με μακροπρόθεσμο στόχο την απρόσκοπτη ναυσιπλοΐα

και τον ανεφοδιασμό του πολεμικού και εμπορικού στόλου παρακάμπτοντας τα λιμάνια της

Λυκίας με την οποία οι σχέσεις του ροδιακού κράτους ήταν μονίμως τεταμένες39

Οχυρωμένες αγροικίεςΕκτός από τα παραπάνω οχυρά στο Καστελλόριζο έχει εντοπισθεί μεγάλος αριθμός

μεμονωμένων οχυρών κτισμάτων τα οποία μπορούν να ερμηνευθούν ως αγροτικοί πύργοι

ή οχυρωμένες αγροικίες40 Στην πλειονότητά τους οι αγροικίες αυτές είναι μεμονωμένες

και αυτάρκεις με εξαίρεση πιθανώς τις εγκαταστάσεις στην Αυλωνιά που θα μπορούσαν

να ανήκουν σε μικρό οικισμό ή κώμη από πυργόσπιτα Ανάλογοι πύργοι κατασκευάζονται

τον 4ο και 3ο αι πΧ σε πολλές περιοχές κυρίως στο νησιωτικό χώρο41 Μερικές φορές

συσχετίζονται με τις ανάγκες προστασίας κάποιας συγκεκριμένης παραγωγής42 συνήθως

όμως πρόκειται για αγροτικές εγκαταστάσεις οι οποίες συγχρόνως εξυπηρετούν κάποιον

ευρύτερο αμυντικό σχεδιασμό Πιθανώς αποτελούσαν ιδιοκτησίες ενδεχομένως όμως

κάποιες από αυτές να παραχωρούνταν στη φρουρά και τις οικογένειές τους για χρήση και

εκμετάλλευση με αντάλλαγμα τη λειτουργία παρατηρητηρίου-φρυκτωρίας43

Αντίστοιχες κατασκευές οχυρωμένων αγροικιών των ελληνιστικών χρόνων και σε εξίσου

37 Μελετώντας τις ελληνιστικές οχυρώσεις στην ενσωματωμένη ροδιακή Περαία η Pimouguet (1994) διέκρινε τρεις κατηγορίες αμυντικών εγκαταστάσεων οχυρωμένες ακροπόλεις στην κορυφή υψώματος οχυρωμένα παραθαλάσσια αστικά κέντρα και παραθαλάσσια οχυρά και πύργους χτισμένους επάνω σε χερσόνησο ή στόμιο κόλπου Κάθε μία από αυτές τις εγκαταστάσεις είχε τη δική της ιδιαίτερη επιχειρησιακή λειτουργία η οργάνωσή τους όμως δείχνει την ύπαρξη ενός κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού που εξυπηρετούσε απευθείας τα συμφέροντα του ροδιακού κράτους Έτσι ερμηνεύεται και η σχετική ομοιογένεια που χαρακτηρίζει όλες τις κατηγορίες των εγκαταστάσεων αυτών ως προς τα λειτουργικά τους στοιχεία και τον τρόπο κατασκευής τους χαρακτηριστικά τα οποία η Pimouguet θεωρεί ενδείξεις μιας laquoηπειρωτικής ροδιακής αρχιτεκτονικήςraquo38 Ashton 1995 8039 Bresson 1999 Bryce ndash Zahle 198640 Ο Ashton (1995 68-91 κυρίως 69) σημειώνει σαράντα πέντε περίπου οχυρωμένες θέσεις οι περισσότερες από τις οποίες βρίσκονται σε συσχετισμό με πατητήρια και δεξαμενές41 Βλ Μαραγκού 2005 323-326 Young 1956α Osborne 198642 Βλ για παράδειγμα τα ορυχεία αργύρου της Σίφνου (Young 1956β και Ashton ndash Pantazoglou 1991)43 Σχετικά με την κυριότητα των μεμονωμένων οχυρών δηλαδή εάν επρόκειτο για ιδιωτικά ή δημόσια οικοδομήματα βλ Μαραγκού 2009 21

35

μεγάλη πυκνότητα εντοπίζονται στη Λυκία44 Κάποιες από τις κτιστές κατασκευές που

έχουν στο παρελθόν θεωρηθεί τάφοι45 θα πρέπει πιθανώς να ερμηνευθούν ως υπόγειοι

χώροι πύργων με χρήση αποθηκευτική ή ως δεξαμενής νερού όπως η κτιστή κατασκευή

που είναι σήμερα γνωστή ως laquoτάφος με το χρυσό στεφάνιraquo στο οροπέδιο του Άη Γιώργη

του Βουνού46 και η υπόγεια κρύπτη του Aγ Χαραλάμπους στο μοναστήρι του Άη Γιώργη

του Bουνού Χρήση αγροικίας είχε πιθανώς η οχυρωμένη εγκατάσταση που περιβάλλεται

από ισχυρό τείχος στο κτήμα Σαρίνα στη θέση Άχερες δυτικά του λιμανιού στη μοναδική

εύκολα προσβάσιμη και καλλιεργήσιμη περιοχή στο νησί47 Εδώ εκτός από στεγασμένη

δεξαμενή περιλαμβάνεται και ικανή καλλιεργήσιμη γη

διαχείριση υδάτωνΗ Μεγίστη είναι νησί άνυδρο Πηγάδια με γλυκό νερό (υφάλμυρο για την ακρίβεια)

εντοπίζονται μόνο στην περιοχή του μυχού του λιμανιού όπου και η εκκλησία του Άη

Γιώργη του Πηγαδιού Κατά τις εργασίες για την κατασκευή λιμνοδεξαμενής στη θέση

Κιόλια στο κεντρικό τμήμα του νησιού ΝΔ του αεροδρομίου αποκαλύφθηκαν δύο

κτιστές κυκλικές κατασκευές διαμέτρου 5 και 6 μ εγγεγραμμένες σε κτιστή κατασκευή

από ισχυρούς τοίχους οι οποίες ερμηνεύονται ως δεξαμενές νερού Η κατασκευή τους

χρονολογείται στην ελληνιστική περίοδο συνέχισαν δε να χρησιμοποιούνται στα ρωμαϊκά

χρόνια σύμφωνα με την κεραμική που βρέθηκε κατά την ανασκαφή48 Σημειωτέον ότι το

παλαιό όνομα της θέσης ήταν Φλετρά (φρεατερά)49

Στην ελληνιστική περίοδο κατασκευάστηκε πιθανώς το συγκρότημα εννέα μεγάλων

κυκλικών δεξαμενών στη θέση Άχερες επάνω από τον οικισμό του Καστελλορίζου η

κατασκευή του οποίου ανάγεται συνήθως στην περίοδο της Τουρκοκρατίας Ωστόσο ένα

τέτοιας κλίμακας έργο υποδομής μαρτυρεί έναν κεντρικό σχεδιασμό ο οποίος μόνον στην

ελληνιστική περίοδο παρατηρείται στο νησί Το συγκρότημα αυτό των δεξαμενών στις

Άχερες θα έπρεπε να επαρκεί για τις ανάγκες όχι μόνον του οικισμού και των εγκαταστάσεων

του λιμένα αλλά και για τον ανεφοδιασμό του ροδιακού στόλου και των εμπορικών

πλοίων που μετέφεραν σιτηρά αμφορείς με κρασί και άλλα προϊόντα που διακινούσε το

ροδιακό κράτος καθώς και ξυλεία από τη Λυκία50

Παράλληλα λαξευμένες ή κτιστές δεξαμενές μικρές και μεγάλες υπάρχουν σε όλες τις

αρχαίες θέσεις εγκατάστασης στο νησί από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και το

Κάστρο του λιμένα έως τις διάσπαρτες στην ύπαιθρο οχυρωμένες αγροτικές εγκαταστάσεις

ενώ παρατηρείται η χρήση φυσικών ρηγμάτων ως δεξαμενών για τη συλλογή ομβρίων

44 Πρόκειται για πυργοειδείς κατασκευές χωρίς ανοίγματα στο ισόγειο εκτός της πόρτας αλλά με παράθυρα στον όροφο Έχουν προσεγμένη τοιχοδομία και συνδυάζονται πάντα με βοηθητικά κτίσματα πατητήρια και αλώνια Χαρακτηριστική τους λεπτομέρεια αποτελούν οι υπόγειοι χώροι Βλ Konecny 1994 και Konecny 199745 Ashton 1995 100-10246 Στην πραγματικότητα το στεφάνι (αρ κατ 13) βρέθηκε σε λίθινη θήκη σφηνωμένη στο έδαφος βλ Κυπαρίσσης 1915 6347 Βλ Ashton 1995 9048 Βλ Κ Μπαϊράμη στο ΑΔ 2000 Χρον (υπό δημοσίευση)49 Διαμαντάρας χχέ 1350 Το συγκρότημα δεξαμενών στις Άχερες εξυπηρετούσε τις ανάγκες των κατοίκων του οικισμού μέχρι πρόσφατα μαζί με μερικές κυκλικές λαξευμένες δεξαμενές εντός οικισμού γνωστές ως Πασάδες

7

σΥγγραΦΕισ ΕισαγωγιΚων ΚΕιμΕνων

Χαριστούλα ΓιακουμάκηΦωτεινή ΖερβάκηΕριφύλη Κανίνια

Αγγελική ΚατσιώτηΤούλα Μαρκέτου

Μαρία Μιχαλάκη-ΚόλλιαΚαλλιόπη Μπαϊράμη

Ελένη K ΠαπαβασιλείουΕλένη Φαρμακίδου

Μελίνα Φιλήμονος-Τσοποτού

σΥγγραΦΕισ Λήμματων ΚαταΛΟγΟΥ

Γιώργος ΓαβαλάςΧαριστούλα Γιακουμάκη

Αναστασία Δρελιώση-ΗρακλείδουΦωτεινή Ζερβάκη

Γιώργος ΚαββαδίαςΕυθύμιος Κακαβογιάννης

Εριφύλη ΚανίνιαΆννα-Μαρία Κάσδαγλη

Αγγελική ΚατσιώτηΚωνσταντία Κεφαλά

Τούλα ΜαρκέτουΝικόλαος Μαστροχρήστος

Μαρία ΜιχαηλίδουΚαλλιόπη Μπαϊράμη

Ειρήνη ΝικολακοπούλουΣτέλλα Παλαιολόγου

Ελένη Κ ΠαπαβασιλείουΙωάννης Χ Παπαχριστοδούλου

Βασιλική ΣτεφανάκηΠαύλος Τριανταφυλλίδης

Καλλιόπη-Μαρία ΦαρμακίδηΕλένη Φαρμακίδου

Μελίνα Φιλήμονος-Τσοποτού

ΦωτΟγραΦιΕσcopy Οι φωτογραφίες των Εισαγωγικών Κειμένων προέρχονται από τα Φωτογραφικά αρχεία της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ της 4ης ΕΒΑ και του Μουσείου Κυκλαδικής ΤέχνηςΘερμές ευχαριστίες εκφράζονται στην Εφορεία Αρχαιοτήτων της Τοσκάνης (Φλωρεντία) για την παραχώρηση της φωτογραφίας στην εικ 5 του Εισαγωγικού Κειμένου της Χάλκης καθώς και στο Βρετανικό Μουσείο για την παραχώρηση των φωτογραφιών στην εικ 7α-ε του Εισαγωγικού Κειμένου της Τήλου

Οι φωτογραφίες των αντικειμένων του Καταλόγου προέρχονται από τα Φωτογραφικά αρχεία της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ και της 4ης ΕΒΑΘερμές ευχαριστίες εκφράζονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο για την παραχώρηση των φωτογραφιών των υπrsquo αρ 13 και 14 αντικειμένων από το Καστελλόριζο (αρ ευρ Χρ 1058 και Χ 14607) και στην Ζ΄ ΕΠΚΑ (Μουσείο Ολυμπίας) για την παραχώρηση των φωτογραφιών του υπrsquo αρ 21 αντικειμένου από την Χάλκη (αρ ευρ 13876) Επίσης ευχαριστούμε την κ Καλλιόπη-Μαρία Φαρμακίδη για την ασπρόμαυρη φωτογραφία του θραύσματος του αναγλύφου στο Μουσείο Ashmolean της Οξφόρδης που χρησιμοποιείται στο λήμμα αρ 15 της Σύμης

8

Χρυσός χορηγός

Χορηγοί

Χορηγός μεταφοράς Επίσημος χορηγός αερομεταφορών

Χορηγοί φιλοξενίας Υποστηρικτές εκδηλώσεων με τη συνεργασία

Χορηγοί επικοινωνίας

9

Για τη χορηγία του καταλόγου και σημαντικού μέρους της έκθεσης το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης ευχαριστεί θερμά τους

Αθηνά I Μαρτίνου

Αλέξανδρο και Μαριέττα Γουλανδρή

Γιάννη Χανδρή και Μιχάλη Χανδρή

Γιώργο και Λίτα Λιβανού

Γιώργο και Σοφία Κουμάνταρου

Γιώργο Οικονόμου

Γρηγόρη Καλλιμανόπουλο

Δημήτρη και Αρετή Δαλακούρα

Δημήτρη Μελισσανίδη

Θανάση και Μαρίνα Μαρτίνου

Μελίνα Τραυλού

Νικόλα και Ειρήνη Λαιμού

Ντίνο και Λία Μαρτίνου

Ίδρυμα Αντώνιος Εμμ Κομνηνός

Ίδρυμα Νικόλας Δ Πατέρας

Alpha Tankers and Freighters International Ltd

AM Nomikos Transworld Maritime Agencies SA

Franco Compania Naviera SA

Kassian Maritime Navigation Agency Ltd

Maria Tsakos Foundation

Oceanbulk Maritime SA

10

11

περιεχομενα

Χαιρετισμοί helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 13

Πρόλογος helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 17

ΚαστΕΛΛΟριζΟ ndash ρω ndash στρΟγγΥΛήΕισαγωγικά κείμενα helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 24Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 50

σΥμήΕισαγωγικό κείμενο helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 84Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 108

ΧαΛΚή ndash αΛιμνιαΕισαγωγικά κείμενα helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 166 Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 190

τήΛΟσΕισαγωγικό κείμενο helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 230 Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 252

νισΥρΟσ ndash γΥαΛι ndash πΥργΟΥσαΕισαγωγικά κείμενα helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 306 Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 338

ΒραΧΥγραΦιΕσ ndash ΒιΒΛιΟγραΦια helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 420

12

13

Καστελόριζο Σύμη Χάλκη Τήλος Νίσυρος

Νησιά που γνώρισαν μέρες ακμής και πλούτου αλλά βίωσαν και τη σκληρή πραγματικότητα της περιθωριοποίησης και της εγκατάλειψης

Απομακρυσμένες και δυσπρόσιτες περιοχές της πατρίδας μας που δεν παύουν να μας εκπλήσσουν με την εξαιρετική φυσική τους ομορφιά και τον τεράστιο πολιτιστικό τους πλούτο

Αν θέλουμε κάποτε ο άχαρος όρος laquoΆγονη Γραμμήraquo να εκλείψει από το εθνικό μας λεξιλόγιο πρέπει επιτέλους να γνωρίσουμε αυτούς τους υπέροχους laquoαγνώστουςraquo και να αναδείξουμε τον πλούτο τους τόσο για τους Έλληνες όσο και για τους ξένους επισκέπτες

Η σειρά Εκθέσεων με τον τίτλο laquoΆγονη Γραμμήraquo καρπός της συνεργασίας του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης και του Υπουργείου μας έχει ακριβώς αυτό τον σκοπό

Χάρη σrsquo αυτή Έλληνες και ξένοι θα έχουν την ευκαιρία να έρθουν σε επαφή με τον Πολιτισμό αυτών των νησιών από την προϊστορική εποχή έως τα βυζαντινά χρόνια αλλά και με ότι συμβαίνει σήμερα εκεί

Γιατί τα νησιά αυτά παρά τις αντίξοες συνθήκες δεν έπαψαν ποτέ να είναι τόποι έμπνευσης και δημιουργίας

Θέλω να ευχαριστήσω όλους τους ανθρώπους που δούλεψαν για την πραγματοποίηση αυτής της σειράς Εκθέσεων και να ευχηθώ να αποτελέσει την απαρχή μιας νέας σχέσης όλων μας με τα νησιά της laquoάγονης γραμμήςraquo

Παύλος ΓερουλάνοςΥπουργός Πολιτισμού και Τουρισμού

14

Ξεκινήσαμε αυτό το πρώτο μας ταξίδι στην Άγονη Γραμμή από αγάπη και ευαισθησία για τα νησιά αυτά τηνιστορία τους τις αρχαιότητές τους Ένα ταξίδι πολιτισμού στο χώρο και στο χρόνο στα απομακρυσμένα νησιά της Δωδεκανήσου στο Καστελλόριζο στη Σύμη στη Χάλκη στην Τήλο και τη ΝίσυροΗ έκθεση αυτή είναι η πρώτη μιας σειράς εκθέσεων που θα αφορούν στα πιο μικρά νησιά του Αιγαίου ο πολιτισμός των οποίων μολονότι μεγάλος και σημαντικός είναι αφανής και άγνωστος στο ευρύ κοινό Ξεκινάμε λοιπόν το ταξίδι του πολιτισμού από τα ανατολικότερα νησιά του Αιγαίου που ταυτόχρονα οριοθετούν τα σύνορατης χώρας μας προς την Ασία Από τον πλούτο των ευρημάτων ένα μικρό μόνο μέρος είναι δυνατόν να χωρέσεισε μια έκθεση Τριακόσια ενενήντα επιλεγμένα αντικείμενα φιλοξενούνται στις αίθουσές μας που είναι όμως δηλωτικά του μακραίωνου παρελθόντος των νησιών Αγγεία και αντικείμενα καθημερινής χρήσης κοσμήματα γλυπτά και εικόνες από την νεολιθική εποχή έως τα νεώτερα χρόνια θα ανοίξουν στον επισκέπτη ένα παράθυροστη διαχρονική ιστορίαΗ ιδέα ξεκίνησε από την πρόθεσή μας να αναδείξουμε τις αρχαιότητες των απομακρυσμένων αυτών νησιών αλλά τελικά μας οδήγησε σε μια όμορφη διαδρομή από το χθες στο σήμερα Ταξιδεύοντας στα Δωδεκάνησα συναντήσαμε τους ανθρώπους που φυλάσσουν και διαχειρίζονται τους θησαυρούς αυτούς της αρχαιότητας αλλά αντιμετωπίζουν μια σειρά καθημερινών μικρών και μεγαλύτερων προβλημάτωνmiddot η λειψυδρία η δυσκολία περίθαλψης η δυσκολία μετακίνησης και μεταφοράς Θεωρήσαμε λοιπόν ότι αυτή η πλευρά της σύγχρονης πραγματικότητας θα πρέπει να αναδειχθεί και έτσι στην έκθεση ενσωματώσαμε μια σειρά μικρώνταινιών που προβάλλουν την σημερινή εικόνα των νησιώνΣτο ταξίδι μας αυτό στην πρώτη Άγονη Γραμμή μας βρήκαμε πολλούς πρόθυμους συνοδοιπόρους Κατrsquo αρχήντο Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού που αγκάλιασε την ιδέα ως συνδιοργανωτής της έκθεσης Θερμά ευχαριστούμε για αυτό τον Υπουργό κύριο Παύλο Γερουλάνο και την Γενική Γραμματέα Δρα Λίνα Μενδώνη Ευχαριστούμε επίσης την ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και την 4η Εφορεία ΒυζαντινώνΑρχαιοτήτων της Δωδεκανήσου και ιδιαίτερα τις προϊσταμένες των υπηρεσιών αυτών Μελίνα Φιλήμονος-Τσοποτού και Μάνια Μιχαηλίδου αντίστοιχα αλλά και όλο το προσωπικό τους για την αμέριστη βοήθεια καιεργασία για την συγκέντρωση του υλικού και την συγγραφή των κειμένων του καταλόγουΟι ταινίες που προβάλλονται στην έκθεση είναι της Ελιάνας Αμπραβανέλ ενώ οι φωτογραφίες των νησιών του Γιάννου Κουράγιου που ταξίδεψαν μαζί μας και συγκέντρωσαν το υλικό αυτόmiddot τους ευχαριστούμε και τους δύο θερμά για την πολύτιμη βοήθειαΤην έκθεση επιμελήθηκε ο διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης καθηγητής Νίκος Σταμπολίδης που μαζί με τον Επιμελητή Γιώργο Τασούλα ανέλαβαν τον συντονισμό και την οργάνωση της υλοποίησής της αλλά και την επιμέλεια του Καταλόγου Στα πρόσωπά τους ευχαριστούμε και όλο το προσωπικό του Μουσείου που εργάστηκε φιλότιμα εδώ και πολλούς μήνεςΩστόσο κάθε προσπάθειά μας όσο σημαντική και εάν είναι θα έμενε απραγματοποίητη χωρίς την απαραίτητη συνδρομή χορηγών που παρά τη δύσκολη οικονομική συγκυρία στάθηκαν για άλλη μια φορά στο πλευρό μας Ευχαριστούμε τις εταιρίες Vodafone Dior και ΔΕΠΑ για τη χορηγία της έκθεσης και την Aegean Airlines για την μόνιμη υποστήριξή της Την Blue Star Ferries για την συνεισφορά της στη μεταφορά των αντικειμένων τα ξενοδοχεία Athens Lotus στην Αθήνα και Best Western Plaza στη Ρόδο για τη φιλοξενία τις εταιρείες Μπεγνής Παπαγιαννάκος Steficon και Samsung για την υποστήριξη καθώς και τους χορηγούς επικοινωνίας Mega ΣΚΑΪ Καθημερινή Athens Voice City Press και Free Sunday Εν Λευκώ ελculturegr clickatlifegr και protagongr Νοιώθω συγκίνηση και υπερηφάνεια γιατί στις δύσκολες αυτές στιγμές της χώρας το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης με τη συμβολή όλων των laquoΦίλωνraquo του που είναι η σπονδυλική του στήλη στηρίζει την Ελλάδα και προβάλλει τον πολιτισμό της Άφησα για το τέλος ένα μεγάλο ευχαριστώ για την άμεση ανταπόκριση που είχαμε από τους φίλους υποστηρικτές μας από τον κλάδο της ναυτιλίας Η αγάπη τους για την θάλασσα τα νησιά μας και τον πολιτισμό τους είναι ανεκτίμητη Τα ονόματά τους αναγράφονται στις πρώτες σελίδες του καταλόγου μικρή τιμή συγκριτικά με την έμπρακτη αγάπη και υποστήριξή τους προς εμάς Ο κατάλογος αυτός αποκλειστικά με την δική τους συμβολή θαπαραμείνει ένα κινητό διαχρονικό Μουσείο ένα δώρο γνώσης μικρό δείγμα ενός μεγάλου πολιτισμούΕυχόμαστε το ταξίδι μας αυτό να συνεπάρει κάθε επισκέπτη της έκθεσης και κάθε αναγνώστη του Καταλόγου ώστε να ταξιδέψουμε στο μέλλον και σε άλλες Άγονες Γραμμές αναδεικνύοντας την γόνιμη πλευρά τους

Σάντρα ΜαρινοπούλουΠρόεδρος

Ίδρυμα Νικολάου και Ντόλλης ΓουλανδρήΜουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

15

Στη χώρα αυτή στην Ελλάδα τα βουνά οι λίμνες τα ποτάμια και οι θάλασσες οι θεοί και οι άνθρωποι έχουν την αρχή τους στον μύθοΣτη μάχη των θεών του Ολύμπου εναντίον των Γιγάντων για παράδειγμα ο Ποσειδώνας αποκόπτει τμήμα της Κω και μrsquo αυτό καταπλακώνει τον γίγαντα Πολυβότη που από τότε και μετά βρυχάται ως ηφαίστειο στα έγκατα της γης δημιουργώντας τη Νίσυρο τον πλούτο και την γονιμότητα της γης τον κίνδυνο και συνάμα τη γοητεία τηςΚι απrsquo τα ξεφτίδια της πέτρας γεννήθηκε το Γυαλί ανάμεσα στην Κω και τη Νίσυρο με την αρχαιότερη ανθρώπινη παρουσία στη Νεολιθική εποχή τότε που ο οψιδιανός το ηφαιστειακό γυαλί ήταν η κορυφή της τεχνολογίαςΗ κλασική Νίσυρος με τα ψηλά τα τείχη αγέρωχα στημένα στην κορυφή του λόφου στο πλάι της θάλασσας με τις φαρδειές της πύλες και την μαρτυρία χαραγμένη με γράμματα μεγάλα απόδειξη για το αδιάκοπο της παραβίασης των κανόνων που με τη σειρά του φανερώνει την κοινότητα της ανθρώπινης ιδιοσυγκρασίας παντού σrsquo αυτή τη χώρα laquoΔΑΜΟΣΙΟΝ ΤΟ ΧΩΡΙΟΝ ΠΕΝΤΕ ΠΟΔΕΣ ΑΠΟ ΤΟΥ ΤΕΙΧΕΟΣraquo δηλαδή ο χώρος γύρω από το τείχος είναι δημόσιος hellip και δεν πρέπει να καταπατείταιΠεριοικίς νήσος στα δυτικά της Νισύρου η Περγούσα παραφθορά του ονόματος Πυργούσα από τους πύργους του αρχαίου οικισμού που αγναντεύουν ασάλευτοι όχι μόνον το πέλαγος αλλά και τον χρόνο Κι ακόμα πιο δυτικά σαν κανδήλι να αχνοφέγγει στο ήρεμο ή τρικυμισμένο Αιγαίο η Κανδηλούσα σημάδι γης στο άφατο του κυανού ΠοσειδώναΜακρύτερα προς τον νοτιά ένα νησί η Τήλος που λες και ξέφυγε από την μοίρα της θάλασσας με όρμους που σε δέχονται χωρίς να θέλουν να σrsquo αφήσουν να φύγεις που θέλουν να σε κρατήσουν εκεί καθώς είναι το μόνο από τα γύρω νησιά με άφθονο νερό και γη για καλλιέργεια βουνά για βοσκοτόπιαhellipΚαι κάστρα ψηλά κι απόρθητα χτισμένα πεισματικά πάνω στην ίδια θέση με πολεμίστρες και δώματα και τον ναό του Υψίστου στο πιο ψηλό σημείο να rsquoναι πιο κοντινός προς τον Θεό Χτισμένος πάνω και με την αρχαία πέτρα με ψηφίσματα και ονόματα χαραγμένα σαν από χθες μορφές που πέρασαν και φύγαν κι ακόμα στέκουν απρόσβλητες κι ατάραχεςΠαλίμψηστο η ιστορία της Τήλου σαν το βυζαντινό κονίαμα πάνω στους αρχαίους λίθους και το υπόστρωμα περασμένο από ενός ζωγράφου χέρι στιβαρό με μια γραμμή που δεν λέει να σβήσει στο διάβα των αιώνων όπως ο ίδιος ο Χριστός περιβαλλόμενος από την άφθαρτη δόξα του με πλήθος κάτω τα πολυόμματα Χερουβείμ και τα εξαπτέρυγα Σεραφείμ που τον περιτριγυρίζουν στο τόξο της καμπύλης του Ιερού στα Άγια των ΑγίωνΣτην ίδια νήσο στο σπήλαιο του Χαρκαδιού τα λείψανα των νάνων ελεφάντων εινrsquo η απόδειξη ότι το νησί αποκόπηκε από γεωλογικά φαινόμενα από τον όγκο της Ασίας έτσι που τα τεράστια ζώα έμειναν να φυτοζωούν μαραίνοντας τον όγκο τους ωσότου ξεφτίσουν τελείωςΚι αν η Σαπφώ υπήρξε φύτρα ξακουστή της Λέσβου ποιήτρια η Τήλος επαίρεται για την δική της την Ήριννα των κλασικών αιώνων σε τούτο το απίστευτο νησί εδώ που και οι νεκροί του σήμερα δυναστεύονται από το παρελθόν καθώς αρχαίοι βωμοί και κίονες κι ανάγλυφα βρίσκονται διάσπαρτα ανάμεσα στους σύγχρονους τάφους στο κοιμητήριο της εκκλησίας του Αγίου ΚωνσταντίνουΕγγύτερα στην επικράτεια της ροδίτικης Καμίρου βρίσκεται η ΧάλκηΠάνω στο φρύδι του λόφου το μεσαιωνικό κάστρο χτισμένο πάνω στην αρχαία οχύρωση με ισόδομα τείχη και υπαίθριες λατρείες του Δία του ουρανού μα και της Εκάτης του σκότους αρχιτεκτονικά μέλη κι επιγραφές και ερειπωμένα βυζαντινά σπίτια και τοιχογραφημένες εκκλησιές κρατήθηκε έως αργά στον 19ο αιώνα όταν η πόλη ξεχύθηκε από τους πρόποδες του κάστρου για νrsquo απλωθεί ευρύχωρα μεσrsquo το λιμάνι Άνυδρη γη με κύφες ελλειψοειδείς για τους αγρότες στα λίγα πεδινά εδάφη και την λεπτή βλάστηση των βράχων να στηρίζει όσο μπορεί τα σμήνη από τις μέλισσες μέσrsquo τις κυψέλεςΠαραπλέοντας την ερημωμένη Αλιμνιά με τα νεολιθικά κατάλοιπα στον λόφο τα λαξευτά νεώρια στον γιαλό και τους εγκαταλελειμμένους στρατώνες της Ιταλοκρατίας το ταξίδι συνεχίζεται στη Σύμη νησί ακουμπισμένο μέσrsquo τη βαθύκολπη Δωρίδα απέναντι από τις ακτές της Καρίας μια πολυνησία από μόνη της Σεσκλιό Κουλουνδρός Τρομπέτα Νίμος Πλάτη Μεγαλονήσι Καραβαλονήσι Μαρμαράς Σε πολλές απrsquo αυτές τις νησίδες είναι ορατά και σήμερα τα αρχαία κατάλοιπαΜε το γενουάτικο κάστρο της να δεσπόζει στη Χώρα χτισμένο πάνω και πλάι στο ισόδομο τείχος με τα διώροφα και τριώροφα νεοκλασικά της σπίτια στο λιμάνι χάρμα ειδέσθαι πρωινά και δειλινά και το παρελθόν της να στέκει μετέωρο σε σπαράγματα συναγμένα από διάφορες εποχές και τα μνημεία της να περιμένουν ακόμα μιαν επίσημη εκδοχή μια ταυτότηταΜα ωστόσο ακατάλυτο θεμέλιο του νησιού η μονή του Αρχαγγέλου Μιχαήλ του Πανορμίτη μνημείο με ιστορία που ίσως ξεκινά από μια παλαιοχριστιανική βασιλική και με δράση έως και τα χρόνια της αντίστασης με τα περίφημα δωδεκανησιακά λιθόστρωτα μέσrsquo τις αυλές σύμβολα βυζαντινά και το αέναο κύμα της θάλασσας να

16

καταγράφεται ως τεθλασμένη μαύρο για το βαθύ λευκό για τον αφρό Το τοιχογραφημένο εσωτερικό του ώς και στα σταυροθόλια με τάματα και πολυκάνδηλα ακριβά μιας πίστης αρχέγονης που θέλει στα Δωδεκάνησα τον Ταξιάρχη σωτήρα όχι μόνο των ψυχών μα και των σωμάτων στη θάλασσα αντίθετα με την παράδοση που θέλει γιrsquo αυτό τον Άη Νικόλα στο υπόλοιπο ΑιγαίοΚι από τη Σύμη στο ανοιχτό πέλαγο πέρα από τη Ρόδο που το Αιγαίο μεγαλώνει και γίνεται Μεσόγειος στη μακρόστενη Ρω μια ανάσα πριν το Καστελλόριζο με τους γαλήνιους όρμους της τα τείχη και τους αρχαίους πύργους της νησί της Κυράς του της Δέσποινας Αχλαδιώτη μιας Παναγιάς επίγειας προστάτιδας των συνόρων τουΚαι τέλος το Καστελλόριζο η νοτιοανατολική εσχατιά της ελληνικής επικράτειας με την αρχαία ονομασία Μεγίστη δηλαδή η μεγίστη των παρακείμενων νήσων απέναντι στις νότιες ακτές της Μικράς Ασίας με τον λυκιακό τάφο να σε καλωσορίζει λαξευμένος στον βράχο όπου στέκει το Castello Rosso το Καστελλόριζο με τον Άη Γιώργη ψηλά στα ανατολικά και στην κορυφή του βουνού στα δυτικά το Παλαιόκαστρο με τα ισόδομα τείχη και τις πύλες του την σειρά των αρχαίων λίθων και τις σε σημεία κρυφά χαραγμένες επιγραφές τουmiddot όλα να αγναντεύουν την ανοιχτή θάλασσα Ο τελευταίος σταθμός Κάτι σαν την Cava dei Tirreni του Σεφέρη πριν ξανοιχτεί κανείς να συναντήσει το νησί της Κύπριδας ΑφροδίτηςΤο παραπάνω ταξίδι είναι το πρώτο δρομολόγιο μιας σειράς άλλων που θα ακολουθήσουν από τη γόνιμη συνεργασία του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού με το Μουσείο μας Ξεκινώντας από την ανατολικότερη εσχατιά της ελληνικής επικράτειας το Καστελλόριζο τόσο επίκαιρο σήμερα φθάνει έως τα νησιά της αγκαλιάς που σχηματίζουν η Ρόδος και η Κως Μέσα από τα 390 αντικείμενα κάθε λογής και υλικού ενδεικτικά επιλεγμένων από την προϊστορική και κλασική αρχαιότητα έως και τους μεταβυζαντινούς χρόνους η έκθεση laquoΆγονη Γραμμήraquo φιλοδοξεί να δώσει τα μηνύματα της γονιμότητας της ανθρώπινης παρουσίας της ζωής και της δράσης σε μικρά νησιά που κάποτε υπήρξαν κοιτίδες πολιτισμού και που ndash στο πείσμα των καιρών ndash εξακολουθούν να αντιστέκονται και σήμερα που οι ρότες των πλοίων δεν ακολουθούν πια τα φυσικά ρεύματα της Μεσογείου όπως γινόταν άλλοτε ακόμα και έως τις αρχές του 20ού αιώναΣτο στενό περιθώριο ενός προλόγου όπως αυτός προτίμησα να μη χρησιμοποιήσω τη γραφίδα του επιστήμονα Άλλωστε το πράττουν παρακάτω αγαπητοί συνάδελφοι με πολλούς από τους οποίους συνεργάζομαι στα Δωδεκάνησα δεκάδες χρόνια τώραΚι εξ άλλου όσα κι αν γράψουμε εμείς οι αρχαιολόγοι η έκθεση έχει την δική της δυναμική τις δικές της πολλαπλές αναγνώσεις ίσως τόσες όσοι και οι επισκέπτες της καθώς ο καθείς θα τη δει με τα δικά του μάτια Γιrsquo αυτό ανοίξτε τα διάπλατα και χαρείτε τη Θα είναι το μεγάλο ευχαριστώ για όλους αυτούς που τη δημιούργησαν Κι εγώ θα ευχαριστήσω με τη σειρά μου για μιαν ακόμη φορά το Υπουργείο Πολιτισμού τους συναδέλφους της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ και 4ης ΕΒΑ Δωδεκανήσου τον Γιώργο Τασούλα και τη Σταυρούλα Οικονόμου

Καθηγητής Νικόλαος Χρ ΣταμπολίδηςΔιευθυντής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

17

ΠρόλογοςΤα νησιά της Δωδεκανήσου ήταν τα τελευταία κομμάτια ελληνικής γης που ενώθηκαν με

την Ελλάδα το 1948 Οι κάτοικοί τους γνώρισαν την πιο μακρόχρονη ξένη κατοχή από το

1309 με τους Ιππότες του Τάγματος του Αγίου Ιωάννου από το 1522 με τους Οθωμανούς

και τέλος από το 1912 με τους Ιταλούς Οι Δωδεκανήσιοι οι οποίοι είχαν μείνει έξω από

το νεοσύστατο ελληνικό κράτος ήταν πάντα περήφανοι για τα laquoιερά κειμήλιαraquo που τούς

ένωναν με την πατρίδα Από τις λαθρανασκαφές και την αρχαιοκαπηλική δραστηριότητα

που άνθησαν κατά τα τελευταία χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας στη Δωδεκάνησο ndash σε

αντίθεση με την ελεύθερη Ελλάδα όπου είχαν ληφθεί σημαντικά νομοθετικά μέτρα για

την προστασία των αρχαιοτήτων ndash δεν ξέφυγαν τα μικρά νησιά Έτσι δεν είναι λίγα τα

αντικείμενα που πήραν εκείνα τα χρόνια τον δρόμο για τα μεγάλα μουσεία της Ευρώπης

και για το Αρχαιολογικό Μουσείο της Κωνσταντινούπολης Χαρακτηριστική είναι η διήγηση

του νισύριου Λάζαρου Κοντοβερού για την εύρεση της ανάγλυφης στήλης του αθλητή το

1897 στη Νίσυρο την απόκρυψή της στον περίβολο της Παναγιάς της Ποταμίτισσας και

την προδοσία του μυστικού που οδήγησε στην φόρτωση του γλυπτού σε τελωνοφυλακίδα

με προορισμό την πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

Η οικονομική ευημερία της Σύμης της Χάλκης και της Μεγίστης στον 19ο αιώνα βασισμένη

στην σπογγαλιεία τη ναυπηγική και τη ναυτιλία φέρνουν τους εύπορους νησιώτες σε

επαφή με την Ευρώπη όπου ανθούν οι κλασικές σπουδές Έτσι αναπτύσσεται μία αστική

τάξη που μορφώνεται και ενδιαφέρεται για τη μελέτη και διάσωση των υλικών καταλοίπων

του παρελθόντος Εμπνευσμένοι εκπαιδευτικοί επιδίδονται στο έργο της περισυλλογής των

αρχαίων που βρίσκονται διάσπαρτα στην ύπαιθρο και της συγκέντρωσής τους στο Σχολείο

Οι μικρές αυτές Συλλογές ήταν και ο αρχικός πυρήνας των μετέπειτα Αρχαιολογικών

Συλλογών και Μουσείων στα μικρά νησιά Στο Καστελλόριζο στα τέλη του 19ου με αρχές

του 20ού αιώνα ο εκπαιδευτικός λόγιος και συγγραφέας Αχιλλέας Διαμαντάρας επιδίδεται

στο έργο της συλλογής και μελέτης των μνημείων και της ιστορίας του νησιού Ένας άλλος

Καστελλοριζιός της διασποράς αυτή τη φορά ο Μιχαήλ Κομνηνός συλλέγει αρχαιότητες

και αντικείμενα του λαϊκού πολιτισμού δωρίζει τη συλλογή του στο κράτος και έτσι

ιδρύεται το 1966 το πρώτο Μουσείο στη Μεγίστη που στεγάζεται στο οθωμανικό τέμενος

Στη Σύμη την ίδια περίοδο εμβληματική φυσιογνωμία είναι ο αρχαιοδίφης Δημοσθένης

Χαβιαράς σημαντική πνευματική προσωπικότητα ο οποίος συγκέντρωσε αρχαιότητες και

δημοσίευσε αρχαιολογικές μελέτες Σημαντικό συλλεκτικό έργο έγινε στο ίδιο νησί κατά τον

19ο αιώνα από το Αναγνωστήριο laquoΗ Αίγληraquo και από τον έμπορο Αλέξανδρο Μιλιοράτη (για

τις Συλλογές στη Σύμη βλ παρακάτω το Εισαγωγικό κείμενο για το νησί)

Η πρώτη laquoνόμιμηraquo ανασκαφική δραστηριότητα που μαρτυρείται στα νησιά είναι η έρευνα

που διενήργησε στο Καστελλόριζο με απαίτηση των κατοίκων του ο αρχαιολόγος Νικόλαος

Κυπαρίσσης σταλμένος από την ελληνική διοίκηση λίγο μετά την πρώτη απελευθέρωση

του νησιού το 1913 Ο Κυπαρίσσης περιηγήθηκε το νησί και ανέσκαψε αρχαίους τάφους

από τους οποίους προέρχεται το χρυσό στεφάνι (βλ Καστελλόριζο αρ κατ 13) και η

ρωμαϊκή σαρκοφάγος που σήμερα βρίσκονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Την στρατιωτική κατάληψη των νησιών από την Ιταλία ακολούθησε η δραστηριοποίηση

των ιταλών αρχαιολόγων στα Δωδεκάνησα Στις 20 Μαΐου του 1912 δηλαδή έναν αιώνα

πριν απεστάλη στη Ρόδο ο Giuseppe Gerola προκειμένου να συντάξει έναν πρώτο κατάλογο

για τα μνημεία των νησιών Ο διάσημος μελετητής των ενετικών μνημείων της Κρήτης

γύρισε μέσα σε 80 μέρες όλη τη Δωδεκάνησο Έτσι το 1913 συντάχθηκε και δημοσιεύθηκε

18

ο πρώτος κατάλογος των μνημείων της Δωδεκανήσου1 ενώ παράλληλα ο Gerola εκπόνησε

μια συνθετική μελέτη για τα μεσαιωνικά μνημεία των νησιών στους δύο πρώτους τόμους

του νεοεκδοθέντος περιοδικού της Ιταλικής Αρχαιολογικής Σχολής2 Οι μόνες συστηματικές

ανασκαφικές έρευνες στα νησιά τα οποία περιλαμβάνονται στην παρούσα έκθεση έγιναν

από τον Giulio Jacopi στη Χάλκη και τη Νίσυρο κατά τα έτη 1931-32

Την ίδια περίοδο ιδρύθηκαν από τους Ιταλούς Αρχαιολογικά Μουσεία στα δύο μεγαλύτερα

νησιά στη Ρόδο και την Κω Το Αρχαιολογικό Μουσείο της Ρόδου εγκαινιάστηκε την 1η

Ιανουαρίου του 1915 και στεγάστηκε στο μεσαιωνικό κτήριο του μεγάλου Νοσοκομείου

των Ιπποτών όπου και λειτουργεί μέχρι σήμερα Μάλιστα πρόσφατα ανακαινίστηκε και

επεκτάθηκε με νέες Συλλογές με χρηματοδότηση από το Γ΄ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης

Για την έκθεση των ευρημάτων από τις εκτεταμένες ανασκαφές στην Κω

κτίστηκε το 1936 νέο κτήριο στο κέντρο της πόλης Η αποκατάσταση του

διατηρητέου κτηρίου και η επανέκθεση των αρχαίων με την προσθήκη

νέων σημαντικών ευρημάτων έχει ενταχθεί στο ΕΣΠΑ και προβλέπεται

να ολοκληρωθεί το 2015

Μετά την ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου στην Ελλάδα το 1948

πρώτη μέριμνα της νεοσύστατης Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου

ndash η οποία ευτύχησε να έχει ως πρώτο Έφορο τον αρχαιολόγο Ιωάννη

Κοντή ndash ήταν η άμεση κήρυξη όλων των διατηρητέων μνημείων

αρχαίων βυζαντινών μεσαιωνικών και νεώτερων στη Ρόδο και στα

υπόλοιπα νησιά με Αποφάσεις της Γενικής Διοίκησης Δωδεκανήσου

Επείγουσα υποχρέωση ήταν και η αποκατάσταση των ζημιών που

είχαν υποστεί τα μνημεία της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου μαζί με

το Αρχαιολογικό της Μουσείο από τους βομβαρδισμούς του πολέμου

ενώ παράλληλα η Εφορεία όφειλε να συντηρήσει τους επισκέψιμους

αρχαιολογικούς χώρους και τα προβεβλημένα μνημεία που είχαν

ανασκαφεί και σε μεγάλο βαθμό αναστηλωθεί από τους Ιταλούς Η

προάσπιση των εκτεταμένων αρχαιολογικών ζωνών προστασίας που

είχαν θεσπιστεί κατά την Ιταλοκρατία αλλά και ο προσανατολισμός

της αρχαιολογικής έρευνας σε συγκεκριμένους τομείς ήταν επίσης

πρώτης προτεραιότητας Η τουριστική άνθηση που σε λίγα χρόνια

γνώρισε η Ρόδος και στη συνέχεια η Κως οδήγησε σε μία πρωτοφανή

οικοδομική δραστηριότητα κυρίως στα αστικά κέντρα των νησιών Έτσι

ξεκίνησε και εντάθηκε η σωστική ανασκαφική έρευνα της πόλης της

Ρόδου από τη δεκαετία του rsquo60 και της πόλης της Κω από την επόμενη

δεκαετία Οι σωστικές ανασκαφές μονοπώλησαν για μεγάλο διάστημα

την δραστηριότητα του πάντα ανεπαρκούς προσωπικού της Εφορείας Αρχαιοτήτων ενώ

τα επιστημονικά αποτελέσματα της συστηματικής αρχαιολογικής έρευνας στην πόλη της

Ρόδου παρουσιάστηκαν στο κοινό με τις δύο μόνιμες εκθέσεις που οργανώθηκαν το 1993

στο Παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου μαζί με ένα διεθνές Συνέδριο για τον εορτασμό των

2400 χρόνων από την ίδρυση της πόλης της Ρόδου Πρόκειται για τις εκθέσεις laquoΑρχαία

Ρόδος 2400 χρόνιαraquo και laquoΗ Ρόδος από τον 4ο αι μΧ μέχρι την κατάληψή της από τους

1 G Gerola ndash GG Porro Elenco degli edifici monumentali LXXI Le tredici Sporadi Minis-tero della Pubblica Istruzione Roma 19132 G Gerola ldquoI monumenti medioevali delle tredici Sporadirdquo ASAtene I (1914) 169-356 και ΙΙ (1916) 1-101

19

Τούρκους (1522)raquo οι οποίες παραμένουν ανοικτές για τους επισκέπτες

Στα μικρά νησιά που μετέχουν στην παρούσα έκθεση στις πρώτες δεκαετίες μετά την

απελευθέρωση η οικοδομική δραστηριότητα ήταν περιορισμένη τα δημόσια έργα

ελάχιστα και ο τουρισμός σχεδόν άγνωστος Η εικόνα των νησιών την περίοδο εκείνη

αποτυπώθηκε ζωντανά στο πρωτοποριακό για την εποχή τρίτομο έργο laquoΔωδεκάνησαraquo της

Αθηνάς Ταρσούλη η οποία επισκέφθηκε τα Δωδεκάνησα τα πρώτα έτη μετά την ένωσή

τους με την Ελλάδα Τα μνημεία των νησιών ήταν ασφαλή χάρις στον πατριωτισμό των

νησιωτών και τις φροντίδες του Έκτακτου Επιμελητή Αρχαιοτήτων που ήταν συνήθως

ο μοναδικός δάσκαλος ή ο καθηγητής που υπηρετούσε στο νησί και είχε επωμισθεί

αμισθί το έργο της προστασίας των αρχαιοτήτων στη Σύμη ο Νικήτας Χαβιαράς γιός

του Δημοσθένη ο Γεώργιος Μοσχόβης και ο Κωνσταντίνος

Φαρμακίδης στην Τήλο ο Απόστολος Λογοθέτης στη Νίσυρο

ο Μάκης Κατσιματίδης και ο Νικήτας Μαστρογιάννης

Χαρακτηριστική είναι η αναφορά του Μ Κατσιματίδη στις 20-

3-1953 (εικ 1) προς τον Έφορο Αρχαιοτήτων Ι Κοντή στην

οποία εκφράζει την αγωνία του για τα αρχαία που βρίσκονται

laquoἐν τῷ ὑπαίθρῳraquo και καταλήγει laquoΠαρακολουθῶ ἄγρυπνος καὶ

δίδω συστάσεις ὅπως μη θίγωσι τά ἐν τοῖς ἀγροῖς διεσκορπισμένα

ἀρχαῖα Ἐπεξηγῶ την ἀξίαν των ὡς καί τάς προβλεπομένας κατά

τῶν παραβατῶν βαρείας ποινάςraquo Η Χάλκη δεν ευτύχησε να έχει

Έκτακτο Επιμελητή παρά την προσπάθεια του τότε Επιμελητή

Γρ Κωνσταντινόπουλου (εικ 2) να αναθέσει αυτό το καθήκον

στον μοναδικό δημόσιο υπάλληλο τον ταχυδρομικό διανομέα ndash

μιας και το νησί δεν διέθετε μόνιμο δημοδιδάσκαλο ndash ο οποίος

όμως αρνήθηκε λόγω φόρτου εργασίας Αυτοί οι Έκτακτοι

Επιμελητές άνθρωποι με παιδεία και ενδιαφέρον φρόντισαν

για την περισυλλογή των διάσπαρτων αρχαιοτήτων και έτσι

οργανώθηκαν οι πρώτες δημόσιες Αρχαιολογικές Συλλογές στα

νησιά

Παράλληλα αποστέλλονται με εντολές μετακίνησης στα νησιά

οι Επιμελητές της Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου οι

οποίοι περιοδεύουν καταγράφουν συστηματικά τα ορατά

μνημεία και τις αρχαιότητες στα laquoΗμερολόγια Περιοδειώνraquo

και διενεργούν τις πρώτες αναγκαίες σωστικές ανασκαφές

Θα αναφέρουμε μόνον τους άξιους αρχαιολόγους Σεραφείμ

Χαριτωνίδη Γεώργιο Δοντά Παύλο Λαζαρίδη Μυρτάλη

Αχειμάστου Γρηγόριο Κωνσταντινόπουλο Ιωάννη Παπαποστόλου Ηώ Ζερβουδάκη

Χρίστο Ντούμα Ηλία Κόλλια Ιωάννη Παπαχριστοδούλου

Στα χρόνια του rsquo60 και του rsquo70 το Υπουργείο Πολιτισμού είχε την πρόνοια να τοποθετήσει

μόνιμους αρχαιοφύλακες στα μικρά νησιά Στο Καστελλόριζο τον Ηλία Διακάκη στη Σύμη

τον Βασίλη Χατζηστρατή και τον Κοκκιμίδη Πατατούκο στην Χάλκη τον Πέτρο Αντώνογλου

στην Τήλο τον Παντελή Γιαννουράκη και στη Νίσυρο τον Γεώργιο Χαρτοφύλη και στη

συνέχεια τον Νικόλαο Χαρίτο Με ελάχιστα μέσα αλλά με περισσή αγάπη και φιλότιμο οι

φύλακες αυτοί μαζί με ντόπιους αρχαιόφιλους (αναφέρω μόνον τον Ντίνο Παπαδέλια στη

Νίσυρο) συνέχισαν το έργο της διάσωσης και περισυλλογής των αρχαίων της υπαίθρου

Από το 1980 ξεκίνησε το πρόγραμμα της οργάνωσης Αρχαιολογικών Μουσείων στα

νησιά με τη συνεργασία των δύο πλέον Εφορειών Αρχαιοτήτων Πρώτο εγκαινιάστηκε το

20

Μουσείο της Μεγίστης στις 13 Σεπτεμβρίου του 1984 επέτειο της απελευθέρωσης του

Καστελλορίζου Ακολούθησαν τα Μουσεία της Σύμης της Λέρου της Αστυπάλαιας και

πιο πρόσφατα της Κάσου ενώ τα Μουσεία της Καρπάθου της Καλύμνου και της Νισύρου

οργανώθηκαν την πενταετία 2003-2008 με τη χρηματοδότηση του Περιφερειακού

Επιχειρησιακού Προγράμματος Νοτίου Αιγαίου Όλα σχεδόν τα Μουσεία στεγάζονται

σε οικήματα που έχουν παραχωρηθεί στο Υπουργείο Πολιτισμού από δημόσιους φορείς

ιδρύματα ή ιδιώτες και έχουν χαρακτήρα διαχρονικό καλύπτουν δηλαδή την πορεία

της ανθρώπινης παρουσίας στα νησιά από την προϊστορική μέχρι και τη μεταβυζαντινή

περίοδο πολλές φορές μάλιστα μέχρι τον 20ο αιώνα Τον βασικό πυρήνα των εκθεμάτων

αποτέλεσαν τα αντικείμενα των παλαιών Συλλογών εμπλουτισμένα με ανασκαφικά

ευρήματα που φυλάσσονταν προσωρινά στη Ρόδο και επέστρεψαν στη γενέθλια γη Οι

σωστικές ανασκαφές που διενεργήθηκαν τις δύο τελευταίες δεκαετίες στα μικρά νησιά ndash

τα οποία αναπτύσσονται τουριστικά απαιτούν τις αναγκαίες κοινωφελείς και τουριστικές

υποδομές διεκδικούν χρηματοδοτικά προγράμματα και γεμίζουν με παραθεριστικές

κατοικίες ndash πλούτισαν με νέα ευρήματα τα Μουσεία Εξ άλλου οι πρόσφατες κηρύξεις

αρχαιολογικών χώρων και ζωνών προστασίας σε όλα τα νησιά επέβαλαν και νομοθετικά

τον αρχαιολογικό έλεγχο Η δημιουργία των νέων Μουσείων αποτέλεσε πρόκληση για

πολλούς κατοίκους οι οποίοι και παρέδωσαν αρχαία που πεισματικά φύλαγαν στο σπίτι

τους μέχρι το άνοιγμά τους

Σήμερα μόνον η Τήλος και η Χάλκη δεν διαθέτουν Αρχαιολογικό Μουσείο Υπάρχουν όμως

προγράμματα μελέτες σημαντικά ευρήματα που φιλοξενούνται στην παρούσα Έκθεση

αλλά κυρίως πάθος από τους αρχαιολόγους των Εφορειών οι οποίοι διευρύνουν μέρα με

τη μέρα τις δραστηριότητες και το έργο της προστασίας των αρχαιοτήτων σε κάθε μικρό

νησί σε όλους τους άνυδρους βράχους στα σταθερά αυτά ndash κάποτε ζωντανά ndash πατήματα

για την επικοινωνία ανάμεσα στις νησιωτικές κοινωνίες του Αιγαίου και την απέναντι

μεγάλη στεριά

Η ευφυής ιδέα της παρούσας Έκθεσης οφείλεται στον αγαπητό συνάδελφο και φίλο

Καθηγητή Νικόλαο Σταμπολίδη Διευθυντή του Μουσείου Κυκλαδικής και Αρχαίας

Ελληνικής Τέχνης ενώ η υλοποίησή της έγινε δυνατή χάρις στην αμέριστη στήριξη και

τις φροντίδες της Προέδρου του Μουσείου κυρίας Σάντρας Μαρινοπούλου Η Έκθεση

και ο ανά χείρας Κατάλογος πολλά οφείλουν στη συστηματική δουλειά του επιμελητή

του Μουσείου και καλού συνεργάτη αρχαιολόγου Γιώργου Τασούλα Η συντήρηση όλων

των αντικειμένων που εκτίθενται έγινε από τους συντηρητές της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ Μιχάλη

Κώστα Δημήτρη Κουγιό και Νεκταρία Δασακλή ενώ οι περισσότερες φωτογραφίες των

αρχαιοτήτων του Καταλόγου από τον φωτογράφο μας Γιώργο Κασιώτη Οι αρχαιολόγοι των

Εφορειών Αρχαιοτήτων της Δωδεκανήσου υπεύθυνοι για τα νησιά που περιλαμβάνονται

στην Έκθεση παράλληλα με τα υπόλοιπα υπηρεσιακά τους καθήκοντα έφεραν το κύριο

βάρος της επιλογής και μελέτης των αντικειμένων ndash τα περισσότερα από τα οποία ήταν

αδημοσίευτα ndash για τη συγγραφή των λημμάτων του Καταλόγου

Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να έρχονται στο κέντρο της Ελλάδας ταπεινά και πολύτιμα

τέχνεργα μάρτυρες της μακράς ανθρώπινης δραστηριότητας και της διόλου laquoάγονηςraquo

πολιτιστικής διαδρομής που διήνυσαν τα μικρά ακριτικά νησιά του Αρχιπελάγους τα

οποία μεγαλώνουν τα σύνορα της πατρίδας και επιμένουν να ζουν και να παράγουν ακόμα

και με τους λιγοστούς μόνιμους κατοίκους τους

Δρ Μελίνα Φιλήμονος-ΤσοποτούΔιευθύντρια της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ

21

22

Χάλκη

Τήλος

Σύμη

Αλιμνιά

Πυργούσα

Γυαλί

Νίσυρος

Ρόδος

23

Ρω

Στρογγύλη

Καστελλόριζο

24

25

26

Η Μεγίστη ndash ή Καστελλόριζο από το όνομα του μεσαιωνικού οικισμού ndash είναι

η μεγαλύτερη από ένα σύνολο περίπου τριάντα νησίδων βραχονησίδων και σκοπέλων

που αποτελούν το πολύνησο του Καστελλορίζου (εικ 1) Η οικονομία και η σημασία της

συνδέεται άμεσα με αυτά όπως και με την απέναντι λυκιακή ακτή

Η Μεγίστη βρίσκεται 131 χλμ (71 ναυτικά μίλια) ανατολικά της Ρόδου και 25 χλμ από

την απέναντι ακτή Έχει εμβαδόν 888 τχλμ και σχήμα περίπου τριγωνικό με τη μεγάλη

χερσόνησο της Μούντας στη βόρεια

πλευρά που καταλήγει στο ακρωτήριο

του Αγίου Στεφάνου Η ακτογραμμή είναι

παντού απόκρημνη με εξαίρεση τον βαθύ

κόλπο στη ΒΑ πλευρά του νησιού που

σχηματίζει διπλό λιμάνι Το νησί είναι

ορεινό και βραχώδες Οι ψηλότερες κορυφές

Βίγλα (268 μ) Παλαιόκαστρο (244 μ) και

Δίσκος (215 μ) βρίσκονται στο βόρειο

τμήμα Το κεντρικό ανατολικό και νότιο

χαρακτηρίζονται από μικρά οροπέδια με

μικρές καλλιεργήσιμες εκτάσεις Το νησί

αν και άνυδρο κατοικήθηκε πιθανώς από

την Ύστερη Εποχή του Χαλκού εξαιτίας

της θέσης του και του εξαιρετικού διπλού

λιμένα στη ΒΑ ακτή του Ο Κάβος το

ακρωτήριο ανάμεσα στα δύο λιμάνια του

κόλπου όπου το σωζόμενο Κάστρο υπήρξε

διαχρονικά το κεντρικό σημείο της δραστηριότητας Μετά το λιμάνι η σημαντικότερη θέση

είναι το Παλαιόκαστρο το οποίο παρουσιάζει αλλεπάλληλες φάσεις κατοίκησης Άλλες

θέσεις εντοπίζονται κυρίως σε καλλιεργήσιμες περιοχές και οι περισσότερες είναι μικρές

οχυρωμένες αγροικίες με ελαιοπιεστήρια και ληνούς

Εικ 1 Μερική άποψη του Καστελλορίζου των βραχονησίδων και της λυκιακής ακτής (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

ΚαστελλόριζοΣτρογγύλη

Ρω

27

Το ενδιαφέρον των ερευνητών για τη Μεγίστη αρχίζει τον 18ο και εντείνεται τον 19ο αιώνα

Την περίοδο αυτή ευρωπαίοι περιηγητές περιδιαβαίνουν το νησί αναζητώντας αρχαία κι

επιγραφές1 Παράλληλα είναι σαφές ότι κατά τον 19ο αιώνα στο νησί γινόταν διακίνηση

αρχαιοτήτων2 Θα πρέπει να επιδεικνύεται ιδιαίτερη προσοχή όσον αφορά στην ερμηνεία

της προέλευσης όσων ευρημάτων δεν προέρχονται από ανασκαφές Κάποιες από τις

επιγραφές και τα άλλα ευρήματα που κατεγράφησαν κατά καιρούς στο νησί αναφέρεται

ότι είχαν μεταφερθεί εκεί από την απέναντι μικρασιατική ακτή3 Το νησί δεν έχει μελετηθεί

συστηματικά από αρχαιολογική άποψη Η έρευνα περιορίζεται σε επιφανειακές έρευνες4

και σε κάποιες πρόσφατες σωστικές ανασκαφές5

Το όνομα Μεγίστη ή Μεγίστα ndash που συναντάται σε όλες τις αρχαίες πηγές από τον Ψευδο-

Σκύλακα στα μέσα του 4ου αι πΧ μέχρι τον 12ο αι μΧ6 ndash αναφέρεται στο σχετικό μέγεθος της

νήσου μεταξύ των μικρότερων νησίδων και βραχονησίδων στο νησιωτικό της σύμπλεγμα7

Το όνομα του νησιού κατά την αρχαιότητα επιβεβαιώνεται αφrsquo ενός από τις επιγραφικές

αναφορές στον Απόλλωνα Μεγιστέα και αφrsquo ετέρου από την επιβίωσή του με τη μορφή

Mayas στην αραβική και Meis στην τουρκική που αποτελούν παραφθορά του ονόματος

Μεγίστη

Το όνομα Καστελλόριζο το οποίο υιοθετήθηκε μετά τον 12ο αιώνα και χρησιμοποιείται

πλέον παράλληλα με το αρχαίο όνομα Μεγίστη αποδίδεται είτε στο κόκκινο χρώμα του

βράχου από τον οποίο κατασκευάστηκε το Κάστρο στον Κάβο (castello rosso) είτε από τον

οικισμό που αναπτύχθηκε στη ρίζα του καστέλου αυτού8

απΟ τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΛιΘΟΥ Και τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΧαΛΚΟΥΕλάχιστα είναι τα στοιχεία που μαρτυρούν την κατοίκηση στα προϊστορικά χρόνια

Προϊστορική θέση εντοπίζεται πιθανώς στην περιοχή του σημερινού κοιμητηρίου στη

μικρή χερσόνησο που κλείνει από ανατολικά το λιμάνι του Μανδρακιού9

Ωστόσο η επίκαιρη θέση του νησιού στο θαλάσσιο δρόμο που ακολουθούσαν τα

εμπορικά πλοία της Εποχής του Χαλκού επιβεβαιώνεται από τα ερευνηθέντα ναυάγια

1 Βλ Savary 1788 Leake 1824 Fellows 1841 Ross 1846 Flandin 1871 Cockerell 1903 Αναφέρονται επίσης αλλεπάλληλες laquoεπιδρομέςraquo αρχαιοκαπήλων οι οποίοι αποβίβαζαν πληρώματα και άδειαζαν μεμονωμένους τάφους βλ Κυπαρίσσης 1915 642 Ο Fellows (1841 188-189) περιγράφει το Καστελλόριζο του 1840 ως σφύζουσα εμπορική μητρόπολη στην οποία μπορούσε κανείς να προμηθευτεί νομίσματα και κάθε είδους laquoθησαυρούςraquo που έβρισκαν οι χωρικοί στην απέναντι ακτή Ο ίδιος αγόρασε νομίσματα που προέρχονταν από την κοιλάδα της Ξάνθου3 Βλ Διαμαντάρας 1894 331-333 αρ 33 Διαμαντάρας 1899 335-336 Αντίστοιχα οι μονολιθικοί κίονες στον ναό του αγίου Κωνσταντίνου έχουν μεταφερθεί από τα Πάταρα βλ Διαμαντάρας χχέ 84 Οι R Hope Simpson και JF Lazenby πραγματοποίησαν το 1967 περιορισμένη έρευνα σε ήδη γνωστές θέσεις (Hope Simpson ndash Lazenby 1970) Πολύτιμη στη μελέτη της αρχαίας Μεγίστης είναι η συμβολή του Ν Ashton o oποίος πραγματοποίησε εκτεταμένη επιφανειακή έρευνα στο νησί το 1993 και το 1994 και συγκέντρωσε πολλά από τα στοιχεία που αναφέρονται εδώ βλ Ashton 19955 Το 1999 ολόκληρο το νησί μαζί με τη νησίδα Ρω θεσμοθετήθηκαν ως αρχαιολογικός χώρος Έκτοτε παρακολουθούνται οι εργασίες εκσκαφής και σε ορισμένες περιπτώσεις διενεργούνται δοκιμαστικές τομές πριν την έγκριση οικοδόμησης6 Το συμπέρασμα ότι ένα από τα ονόματα της Μεγίστης στην αρχαιότητα ήταν Κισθήνη οφείλεται σε παρερμηνεία του εδαφίου στο Στράβωνα (ΧΙV 3 7) laquoμεταξὺ δrsquo ἐν τῷ λεχθέντι παράπλῳ νησία πολλὰ καὶ λιμένες ὧν καὶ Μεγίστη νῆσος καὶ πόλις ὁμώνυμος Κισθήνηraquo βλ Θωμόπουλος 19707 laquoμεγάλη νῆσος ἡ τῶν Λυκίαςraquo σύμφωνα με τον Στέφανο Βυζάντιο Ο πρώτος που συνδέει ετυμολογικά το όνομα του νησιού με τον μυθικό ιδρυτή Μεγιστέα είναι ο Αλέξανδρος Πολυΐστωρ τον 1ου αι πΧ τον οποίο αναπαράγει ο Στέφανος Βυζάντιος Περὶ πόλεων τον 6ο αι μΧ Βλ επίσης RE XV1 λ Megiste 3318 Pappas 1994 46-47 Hederer 1924 329 Οι Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 αναφέρουν δύο προϊστορικά όστρακα στην περιοχή του κοιμητηρίου

28

του Ulu Βurun ndash 9 χλμ ΝΑ του Kas της αρχαίας Αντιφέλλου απέναντι από τη Μεγίστη

το οποίο χρονολογείται στο τέλος του 14ου αι πΧ ndash και της Χελιδονίας Άκρας 65 χλμ

ανατολικότερα που χρονολογείται στον 12ο αι πΧ Παρά την έλλειψη στοιχείων δεν θα

πρέπει να αποκλειστεί το ενδεχόμενο ότι η Μεγίστη χρησιμοποιήθηκε ως σταθμός στον

δρόμο ναυτικών και εμπόρων από και προς τα λιμάνια της Ανατολής και αποίκων προς

την Κύπρο την Κιλικία και τη Συροπαλαιστινιακή ακτή κατά τις μετακινήσεις του 12ου και

11ου αι πΧ

απΟ τή γΕωμΕτριΚή πΕριΟδΟ Εωσ τήν ΥστΕρή αρΧαιΟτήταΛιγοστές παραμένουν οι ενδείξεις σχετικά με την κατοίκηση κατά τη Γεωμετρική και

την Αρχαϊκή περίοδο στο νησί θραύσματα κεραμικής της Γεωμετρικής περιόδου που

συλλέχθηκαν στο εσωτερικό της ακρόπολης του Παλαιοκάστρου μαρτυρούν ότι υπήρχε

κατοίκηση στη στρατηγική αυτή θέση Ενδεχομένως η στενή σχέση της Μεγίστης με τη

Ρόδο χρονολογείται από την εποχή του αποικισμού Η ίδρυση της Φασήλιδος αποικίας

της Ρόδου στη λυκιακή ακτή χρονολογείται στον 7ο αι πΧ ενώ στο Χρονικό της Λίνδου

αναφέρεται νικηφόρος εκστρατεία του Κλεόβουλου τυράννου της Λίνδου εναντίον της

Λυκίας που πρέπει να τοποθετηθεί στον 6ο αι πΧ Τα ονόματα ορισμένων πόλεων της

Λυκίας όπως η Ροδία και η Ροδιάπολης αποτελούν πιθανώς ενδείξεις ενός ευρύτερου

αποικισμού της ΝΑ Λυκίας από τις δωρικές πόλεις της Ρόδου ο οποίος ωστόσο δεν είχε

μόνιμο αποτέλεσμα πέραν της κτήσης της Μεγίστης εφόσον οι πόλεις αυτές αναφέρονται

αργότερα ως μέλη της Λυκιακής Συμμαχίας10

Το 411 πΧ η Ρόδος αποστάτησε από την Αθηναϊκή συμμαχία και το 4087 πΧ ίδρυσε ndash με

τον συνοικισμό των τριών πόλεων ndash τη νέα πόλη της Ρόδου που σύντομα αναπτύχθηκε

σε σημαντική ναυτική και εμπορική δύναμη Δεν μπόρεσε ωστόσο να αποφύγει την

κυριαρχία της δυναστείας των Εκατομνιδών σατραπών της Αλικαρνασσού (356 - 332

πΧ)11 ούτε τη συμμετοχή της στις δυνάμεις του Δαρείου του Γ΄ (340 - 335 πΧ) Κατά την

περίοδο 332 - 323 πΧ στην περιοχή κυριάρχησαν οι δυνάμεις των Μακεδόνων12 ενώ μετά

τον θάνατο του Αλεξάνδρου ξεκίνησαν οι διαμάχες μεταξύ των βασιλείων των Διαδόχων

για τη στρατιωτική και οικονομική κυριαρχία στην ανατολική Μεσόγειο

Η Ρόδος απέκρουσε την πολιορκία του Δημητρίου (305 - 304 πΧ) ενίσχυσε το ναυτικό της

πολεμικό και εμπορικό και εξελίχθηκε στη διάρκεια του 3ου και τις αρχές του 2ου αι πΧ σε

κατrsquo εξοχήν κέντρο του διαμετακομιστικού εμπορίου στην ανατολική Μεσόγειο Το ροδιακό

κράτος σταδιακά περιέλαβε πολλά από τα νησιά της Δωδεκανήσου Αυτά προστέθηκαν

στις σημαντικές εκτάσεις που ήδη προ του συνοικισμού κατείχαν οι ροδιακές πόλεις στην

απέναντι ακτή της Μικράς Ασίας τη λεγόμενη laquoενσωματωμένηraquo ροδιακή Περαία η οποία

περιελάμβανε τμήμα της Καρίας και ορισμένες παραθαλάσσιες θέσεις της Λυκίας καθώς

και τη νήσο Μεγίστη

Θεωρείται βέβαιο ότι η Μεγίστη ενσωματώθηκε στο Ροδιακό κράτος πριν τα μέσα του 4ου

αι πΧ και παρέμεινε σε αυτό τουλάχιστον μέχρι τον 1ο αι μΧ13 αυτό μαρτυρεί η αναφορά

του Ψευδοσκύλακος 99 (GGM I 73hellip κατὰ ταῦτα νῆσός ἐστι Ῥοδίωνhellip ) που χρονολογείται στα

10 Bresson 1999 102 Blinkenberg 1941 αρ 2 170 XXIII11 Οι Εκατομνίδες προχώρησαν στην κατασκευή ενός εκτεταμένου δικτύου οχυρώσεων στις υπό τον έλεγχό τους περιοχές Σχετικά βλ Εισαγωγικό κείμενο Νισύρου στον παρόντα τόμο12 Σχετικά με το ροδιακό κράτος κατά την εποχή του Μ Αλεξάνδρου βλ Hauben 1977 και Berthold 1984 33-3713 Fraser ndash Bean 1954 57 Berthold 1984 41

29

μέσα του 4ου αι πΧ14 αλλά και του Στράβωνος (XIV 3 7)

Η διοίκηση της laquoενσωματωμένηςraquo ροδιακής Περαίας δεν διέφερε από αυτή της Ρόδου15

Αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα του ροδιακού κράτους και συμμετείχε στο σύστημα

των δήμων Η Μεγίστη όπως και περιοχή των Δαιδάλων προκεχωρημένες κτήσεις του

ροδιακού κράτους δεν αποτελούσαν αυτοτελείς δήμους αλλά μάλλον ανήκαν σε κάποιον

άγνωστο δήμο της Ρόδου Αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι στις επιγραφές της

Μεγίστης το όνομα των Ροδίων αξιωματούχων συνοδεύεται μερικές φορές από το

δημοτικό τους αλλά ποτέ από το εθνικό Ῥόδιος πρακτική που συναντάται στις περιοχές

της laquoενσωματωμένηςraquo Περαίας Ωστόσο το δημοτικό Μεγιστεύς εμφανίζεται μόνον ως

επίθετο του Απόλλωνα και πιθανώς του Διός16

Νομίσματα του 4ου αι πΧ τα οποία φέρουν στον εμπροσθότυπο την κεφαλή του Ηλίου και

στον οπισθότυπο το ροδιακό ρόδο με τα γράμματα ΜΕ έχουν αποδοθεί στη Μεγίστη (αρ

κατ 11 - 12) η ερμηνεία αυτή ωστόσο αποτέλεσε θέμα διαφωνίας μεταξύ ειδικών και

αμφισβητείται17

Την στρατιωτική εξουσία στην ενσωματωμένη και υποτελή ροδιακή Περαία ασκούσε ένας

από τους δέκα στραταγοὺς ο στραταγός ἐπὶ τό πέραν με υφιστάμενους τουλάχιστον τρεις

ἁγεμόνας ndash συγκεκριμένα αναφέρονται ἁγεμὼν ἐπὶ Kαρίας ἁγεμὼν ἐπὶ Λυκίας και ἁγεμὼν ἐπὶ

Kαύνου Υφιστάμενοι των ἁγεμόνων ήταν οι ἐπιστάται Ρόδιοι επικεφαλής μισθοφορικών

φρουρών διορισμένοι με ετήσια θητεία σε σημεία στρατηγικής σημασίας για το ροδιακό

κράτος

H Μεγίστη ήταν ένα από τα σημεία αυτά όπως επιβεβαιώνουν οι επιγραφικές

μαρτυρίες τέσσερις αναθηματικές επιγραφές επιστατών έχουν βρεθεί στην ακρόπολη του

Παλαιοκάστρου και μία βρίσκεται χαραγμένη στο βράχο κάτω από το Κάστρο τον αρχαίο

πύργο του λιμένα18 Χρονολογούνται στο 2ο αι πΧ19

Η εξαιρετική σημασία της Μεγίστης για το ροδιακό κράτος κατά τον 2ο αι πΧ διαφαίνεται

στην ενεπίγραφη βάση αναθηματικού αγάλματος που βρέθηκε στις Κεδρεές της Καρίας

και αναφέρεται στον Τεισία Θευδάμου hellip καὶ ἁγεμόνα γενόμενον ἐμ Mεγίστᾳ κατὰ πόλεμονhellip20

Η βάση φέρει την υπογραφή του γλύπτη Πυθόκριτου ο οποίος εργάστηκε στη Ρόδο γύρω

στο 170 πX Φαίνεται ότι στην προκειμένη περίπτωση ο διορισμός του συγκεκριμένου

αξιωματούχου ως ἁγεμόνα ἐμ Mεγίστᾳ αποτελούσε έκτακτο αξίωμα που υπαγορευόταν

από την κρισιμότητα των γεγονότων του Γ΄ Συριακού πολέμου (190 πΧ) όταν η Μεγίστη

διεδραμάτισε κύριο ρόλο21 στις επιχειρήσεις κατά του Αντιόχου Γ΄ Σχετική με τα γεγονότα

του πολέμου αυτού είναι η εκτενέστερη σωζόμενη αναφορά της Μεγίστης στην αρχαία

14 Και οπωσδήποτε πριν το 330 πΧ βλ Bresson 104 σημ 5115 Για τη διοίκηση του ροδιακού κράτους βλ Fraser ndash Bean 1954 79-94 Berthold 1984 38 κεξ van Gelder 190016 SGDI 4331 και 433317 Βλ Head 1897 xcviii-xcix Ο Cahn (1942 92-94) επισημαίνει ότι τα νομίσματα είναι βαρύτερα από το καθιερωμένο ροδιακό σύστημα και είναι απίθανο να αποτελούν βραχύβια ροδιακή κοπή Υποστηρίζει ότι πρόκειται πιθανώς για κοπή επιμέρους ροδιακού δήμου Οι Fraser ndash Bean (1954 97 σημ 4 98) θεωρούν ότι εάν πρόκειται για ροδιακή κοπή αυτή θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως ένδειξη είτε της αυτονομίας του νησιού είτε της ενσωμάτωσής του στο ροδιακό κράτος επισημαίνουν δε ότι τα γράμματα ΜΕ πιθανώς δεν αντιπροσωπεύουν τοπωνύμιο αλλά ονόματα αξιωματούχων Ο RHJ Ashton (1990 1-3) πρότεινε ότι πρόκειται για κοπή του Ροδίου στην καταγωγή στρατηγού Μέμνωνος ο οποίος πολέμησε εναντίον του Αλέξανδρου και όχι για νομίσματα της Μεγίστης Συνοπτικά βλ Στεφανάκη 2010 417-419 18 Βλ αναλυτικότερα παρακάτω σχετικά με το Κάστρο και την ακρόπολη Παλαιοκάστρου19 Fraser ndash Bean 1954 8720 SEG IV 178 Fraser ndash Bean 1954 8521 Σχετικά με τα γεγονότα του Συριακού πολέμου βλ Berthold 1984

30

γραμματεία ο Τίτος Λίβιος (Ab Urbe Condita 37225 372412 37452) αναφέρει την

Μεγίστη τρεις φορές σε σχέση με τις πολεμικές επιχειρήσεις του 190 πX Στο κείμενο

εξαίρεται η στρατηγική θέση της Μεγίστης καθώς και η σημασία του λιμανιού της για

το ροδιακό κράτος ως ναυστάθμου του ροδιακού στόλου Τα παραπάνω αποσπάσματα

μαρτυρούν ότι η Μεγίστη έπαιξε σημαντικό στρατηγικό ρόλο κυρίως μάλιστα εφrsquo όσον η

υπόλοιπη Λυκία με την εξαίρεση της Φασήλιδος ήταν εχθρικά διακείμενη προς τη Ρόδο

Η συνθήκη της Απάμειας (188 πΧ) που επιβλήθηκε στη συνέχεια από τη Ρωμαϊκή σύγκλητο

επί των Ελλήνων της Μικράς Ασίας ήταν εξαιρετικά ευνοϊκή για τους Ροδίους Την αμέσως

επόμενη περίοδο έως τη συμμαχία με τη Ρώμη - ουσιαστικά την υποταγή σε αυτή - το

164 πΧ το ροδιακό κράτος επεκτάθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της Καρίας και της Λυκίας

Οι περιοχές αυτές αποτέλεσαν τη λεγόμενη laquoυποτελή Περαίαraquo Η Λυκία αντιστάθηκε στη

ροδιακή κατοχή και ακολούθησε σειρά πολεμικών συγκρούσεων οι λεγόμενοι Λυκιακοί

πόλεμοι22 Κατά την περίοδο αυτή (188 - 167 πΧ) η Μεγίστη εξακολούθησε να λειτουργεί

ως βάση για τις ναυτικές επιχειρήσεις του ροδιακού στόλου

Η μόνιμη ροδιακή παρουσία στη Μεγίστη ερμηνεύει την επιρροή της Ρόδου στην κεντρική

Λυκία κατά την ελληνιστική περίοδο η οποία μαρτυρείται επιγραφικά23 Αντίστοιχη

λυκιακή παρουσία ή επιρροή στη Μεγίστη δεν σημειώνεται κρίνοντας από την έλλειψη

μνημείων στο νησί Ακόμη και κατά την περίοδο αναβίωσης της λυκιακής συμμαχίας κατά

τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο24 η Μεγίστη φαίνεται ότι παρέμεινε ανεπηρέαστη

από τη λυκιακή επιρροή παρά την εγγύτητά της στη λυκιακή ακτή

Αναπόφευκτα η πολιτική ισχύς της Ρόδου μειωνόταν όσο αυξανόταν η επιρροή της Ρώμης

Έπειτα από την υπογραφή συνθήκης με τη Ρώμη το 164 πΧ παρότι τυπικά αυτόνομη η

Ρόδος ακολουθεί τις επιταγές του ρωμαϊκού κράτους Η ίδρυση στη Δήλο αφορολόγητου

εμπορείου ρωμαϊκών συμφερόντων συνετέλεσε στην οικονομική συρρίκνωση της Ρόδου

Στον ύστερο 1ο αι πΧ ο Αντώνιος και ο Αύγουστος απέδωσαν ξανά κάποιες από τις

νησιωτικές της κτήσεις ενώ ο Αύγουστος επιβεβαίωσε τον παλαιότερο τίτλο της ως

laquoελεύθερης και συμμάχου πόλεωςraquo

Τον 1ο αι μΧ ο Στράβων (ΧΙV 3 7) αναφέρει και πάλι τη Μεγίστη ως ροδιακή κτήση Εκτός

από τον Στράβωνα δύο ακόμη πηγές του 1ου και 2ου αι μΧ αναφέρονται στη Μεγίστη ο

Πτολεμαίος (V III) και o Πλίνιος (Φυσική Ιστορία V 35131) ο οποίος μάλιστα αναφέρει ότι

η πόλις της Μεγίστης έχει εκλείψει (hellip Megista cuius civitas interdiit) Σύμφωνα ωστόσο

με τις αρχαιολογικές ενδείξεις το νησί κατοικείτο κατά τον 1ο αι μΧ οπότε η δήλωση του

Πλίνιου πιθανώς σημαίνει είτε ότι ο πληθυσμός του συρρικνώθηκε είτε ότι η στρατηγική

σημασία του μειώθηκε είτε ότι ήταν πλέον υποτελές

Υπό τον αυτοκράτορα Βεσπασιανό (67 - 69 μΧ) η Ρόδος ενσωματώθηκε επίσημα στο

Ρωμαϊκό κράτος ενώ από τον Διοκλητιανό (284 - 305 μΧ) ορίστηκε ως πρωτεύουσα της

Επαρχίας των Νήσων η οποία υπαγόταν στη Διοίκηση της Ασίας

Στην αυτοκρατορική περίοδο η Μεγίστη εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ως ναύσταθμος

όπως μαρτυρούν οι επισκευές στα τείχη της ακρόπολης και επιφανειακά ευρήματα στο

νησί αλλά κυρίως οι λιμενικές εγκαταστάσεις Στη ρωμαϊκή περίοδο χρονολογούνται

22 Bresson 1999 106-111 Πολύβιος 254423 Σχετικά με τα επιγραφικά στοιχεία που μαρτυρούν τη ροδιακή επιρροή στη Λυκία την υιοθέτηση ροδιακών πρακτικών τις αναθηματικές επιγραφές που τιμούν Ροδίους την λατρεία του Διός Ατταβυρίου και του Ηλίου βλ Zimmermann 1992 81 156-158 Zimmermann 1993 119-121 Bresson 1999104-10624 Βλ Τίτος Λίβιος 41258 42148 44151 Επίσης βλ Πολύβιος 30512 30314-5 3141-3

31

πιθανώς οι βυθισμένοι μόλοι στη γλώσσα που χωρίζει τα δυο λιμάνια και γύρω από το

απέναντι νησάκι Ψωραδιά καθώς και κεραμική από ναυάγια στις θέσεις αυτές25 Το λιμάνι

της Μεγίστης λειτουργούσε ακόμη ως εμπορικός λιμένας αλλά και ως ναύσταθμος του

ρωμαϊκού στόλου μάλλον όμως ως βοηθητικός του ναυστάθμου στα Πάταρα της Λυκίας

Οπωσδήποτε η σημασία του νησιού δεν ήταν πλέον εξέχουσα σε μια Μεσόγειο που

αποτελούσε laquoρωμαϊκή λίμνηraquo

Η ιστορία του νησιού αντικατοπτρίζει τη σημαντική γεωγραφική του θέση και την οικονομική

και στρατηγική σημασία ολόκληρης της περιοχής Την εξέχουσα θέση του ως σημαντικής

κτήσης της Ρόδου ακολούθησαν αιώνες αφάνειας κατά τους οποίους σχεδόν εξαφανίστηκε

από τις πηγές Υπάρχουν μεγάλες περίοδοι που χαρακτηρίζονται από την πλήρη απουσία

μνημείων και στοιχείων Τα μέχρι τώρα στοιχεία δείχνουν ότι το νησί ήκμασε ως ναυτική

βάση κυρίως σε περιόδους ανάγκης οργανωμένου ελέγχου των θαλάσσιων περασμάτων

από μια κεντρική αρχή

τα αρΧαια μνήμΕιαΟ λιμένας και το ΚάστροΟ κόλπος δυτικά του Κάβου ndash πεταλόσχημος βαθύς και καλά προστατευμένος από τον

καιρό ndash ήταν ο κυρίως λιμένας ενώ ο ανατολικός στο Μανδράκι μικρότερος και ρηχός26

λειτουργούσε πιθανώς ως ναυπηγοεπισκευαστικός χώρος στην αρχαιότητα όπως και κατά

τον 19ο αιώνα Ο κύριος ωστόσο ρόλος του διπλού λιμένα της Μεγίστης ήταν η τροφοδοσία

των πολεμικών και εμπορικών πλοίων ενώ πιθανώς συμμετείχε στο περιφερειακό

εμπόριο

Το λιμάνι της Μεγίστης προστατευόταν ήδη κατά την αρχαιότητα από αρχαίο οχυρό στη

θέση του ιπποτικού Κάστρου (εικ 2 3) Η πυραμιδική βάση του σωζόμενου πύργου (εικ 3) χρονολογείται στον β΄ μισό του 4ου αι πΧ27 όπως μαρτυρεί η λαξευμένη ταινία στις

δύο όψεις της επικλινούς ακμής των γωνιόλιθων ο λεγόμενος γωνιαίος οδηγός Προφανώς

η ασυνήθιστη για τον χώρο κατασκευή έγινε προκειμένου να δοθεί πρόσθετο ύψος στον

ορθογώνιο πύργο ο οποίος δέσποζε στα δύο λιμάνια και ήλεγχε τη θαλάσσια περιοχή του

διαύλου με τις διάσπαρτες νησίδες

Στο βράχο όπου εδράζεται ο πύργος του Κάστρου βρίσκεται εγχάρακτη η αναθηματική

επιγραφή του Ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλή Νικαγόρα στον Ερμή Προπύλαιο (εικ 4) που χρονολογείται τον 2ο αι πΧ Σωσικλῆς Nικαγόρα Ἂμιος ἐπιστατήσας ἒν τε Kαστάβῳ

καὶ ἐπὶ τοῦ πύργου τοῦ ἐν Mε γίστᾳ Ἑρμᾷ Προπυ λαίῳ χαριστήριον28 Η αναθηματική επιγραφή

του laquoεπιστατήσαντοςraquo Σωσικλέους είναι οπωσδήποτε μεταγενέστερη της κατασκευής του

πύργου και συνοδεύεται από εντορμίες για τη στερέωση αναθήματος πιθανώς ερμαϊκής

στήλης

Ολόκληρη η βόρεια πλευρά του πύργου έχει καταρρεύσει μαζί με τον βράχο έδρασης

πιθανώς εξ αιτίας σεισμού ή έπειτα από κάποιον από τους πολυάριθμους βομβαρδισμούς

που έχει υποστεί το μνημείο σε νεότερες περιόδους Ο βόρειος τοίχος του πύργου κτισμένος

σύρριζα στο φρύδι του βράχου είναι κατακόρυφος και εμφανώς μεταγενέστερος

25 Βλ Pirazzoli 198726 Κατά την αρχαιότητα η στάθμη της θάλασσας βρισκόταν αρκετά χαμηλότερα βλ Pirazzoli 198727 Η κατασκευή βρίσκει παράλληλα στην περιοχή της Αργολίδας Πυραμιδική βάση ορθογώνιου πύργου επάνω σε ορθογώνια κρηπίδα βρίσκεται στο Κεφαλάρι Ελληνικού στο Άργος (Πίκουλας 1996-97 Lord 1938 Scranton 1938) Βάσει των ευρημάτων χρονολογείται στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ και λειτουργούσε ως φυλακείο για τον έλεγχο του άξονα Άργους-Κεγχρεών Βλ Πίκουλας 199528 SGDI 4332

Εικ 2 Ο Κάβος το Κάστρο και ο laquoΛυκιακός τάφοςraquo (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

Εικ 3 Το Κάστρο η πυραμιδική βάση του πύργου από ΝΑ (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

Εικ 4 Η αναθηματική επιγραφή του ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλέους (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

32

το παλαιόκαστροΑποτελεί την καλύτερα σωζόμενη

οχυρωμένη θέση της αρχαίας Mεγίστης

στο εσωτερικό του νησιού και πιθανώς

το πλέον στρατηγικό σημείο (εικ 5) Η

ακρόπολη είχε πιθανώς κατασκευαστεί πριν

τον ύστερο 4ο αι πΧ επάνω σε αρχαιότερη

προ-κλασική ακρόπολη παρουσιάζει δε

ίχνη διαρκούς κατοίκησης μέχρι τους

βυζαντινούς χρόνους29 Ήλεγχε τον λιμένα

και τον όρμο Λιμενάρι στα δυτικά κυρίως

όμως αποτελούσε κομβικό σημείο από

όπου ασκείτο ο έλεγχος των θαλάσσιων

διόδων μέσω ενός δικτύου φρυκτωριών

εγκατεστημένων σε διάφορα σημεία του

νησιού στις γειτονικές νησίδες Στρογγυλή

και Pω καθώς και στην απέναντι λυκιακή

ακτή Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου καλύπτει έκταση περ 6000 τμ και αποτελείται από

εξωτερικό τείχος με τέσσερις - αρχικά - πύργους στη NA πλευρά την πλέον προσβάσιμη

καθώς και εσωτερικό πύργο Στον νοτιότερο πύργο σώζεται μία από τις αρχαίες εισόδους

αν και έχει υποστεί μεταγενέστερες επεμβάσεις Εντοιχισμένες σε δεύτερη χρήση

βρίσκονται εδώ δύο αναθηματικές επιγραφές επιστατών30 Ο κατεστραμμένος σήμερα

τέταρτος πύργος στην ανατολική γωνία του εξωτερικού τείχους σε σημείο που δεσπόζει

επάνω από τον οικισμό και το λιμάνι ήταν πιθανώς η θέση εύρεσης της επιγραφής

του επιστάτη Κρατιδάμου ο οποίος κατασκεύασε πύλη και ανέθεσε τα αγάλματα του

Απόλλωνος Πυλαίου και της Αρτέμιδος Σωτείρας31 Η επιγραφή η οποία χρονολογείται

πιθανώς στον 3ο ή 2ο αι πΧ32 δηλώνει την ύπαρξη μιας δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό

Μία τέταρτη επιγραφή ndash αυτή τη φορά από δύο επιστάτες ndash θα πρέπει να συσχετιστεί με

την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου33 O εσωτερικός πύργος που σώζεται σε ύψος περίπου

29 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 73-74 εικ 7 Wurster 1981 226-231 πίν 74-75 εικ 8 Το 1943 οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής εγκατέστησαν στην κορυφή του υψώματος την αντιαεροπορική τους άμυνα όπως φαίνεται από τα δύο πολυβολεία αλλά και από το άφθονο υλικό λατύπης που δημιουργήθηκε από τον βομβαρδισμό του μνημείου από τους συμμάχους30 Ἐπικρατίδας Ἀναξικράτευς ἐπιστατήσας καὶ τοὶ συστρατευσάμενοι [Δ]ιοσκόροις (SGDI 4331 και Διαμαντάρας 1892 304) και [B]ασίλων Ἐξα[κ]- εστίωνος Λέλιος ἐπιστα- τήσας (Διαμαντάρας 1892 305)31 Susini 1955 Michelier 1917 Δεν είναι σαφές ποια ακριβώς είναι η ΝΑ γωνία της ακρόπολης όπου σύμφωνα με τον Michelier βρέθηκε η επιγραφή του Κρατιδάμου Πιθανώς πρόκειται για τον κατεστραμμένο πλέον τέταρτο πύργο της ΝΑ πλευράς της ακρόπολης Η ύπαρξη της συγκεκριμένης επιγραφής δηλώνει την ύπαρξη δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό Η επιγραφή βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης (αρ ευρ 40) μαζί με μια σειρά άλλων αναθηματικών ή επιτύμβιων αναθηματικών επιγραφών που χρονολογούνται από την ελληνιστική έως την ύστερη αυτοκρατορική περίοδο (αρ ευρ 13 18 25 28 40 41 42) καθώς και κάποιες επιγραφές που είχαν μεταφερθεί στη Μεγίστη από τα Πάταρα και τις Γάγες Οι επιγραφές είχαν αποσταλεί με αρχικό προορισμό το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών από την επαναστατική ελληνική διοίκηση της νήσου που ζητούσε την ένωση με την Ελλάδα κατά το σύντομο διάστημα 1913-191532 Σύμφωνα με τον Susini 1955 καμμία επιγραφή με προέλευση από τη Μεγίστη δεν είναι δυνατόν να χρονολογηθεί με ακρίβεια33 Ἐπιστάται Aἰσχίνας Διάνδρου Tιμόστρατος Eὐκράτευς Ἀπόλλωνι Mεγιστεῖ Η επιγραφή (SGDI 4330) αναφέρεται από τον Ludwig Ross ως εντοιχισμένη στο ιερό της Μονής του Αγίου Παντελεήμονα Ο Διαμαντάρας (1899 333) δημοσίευσε μία έκτη επιγραφή επιστάτου χωρίς να αναφέρει τόπο εύρεσης

Εικ 5 Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου από ΝΑ Στο βάθος η Ρω (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

33

4μ αποτελεί το καλύτερα σωζόμενο τμήμα της οχύρωσης (εικ 6) Είναι χτισμένος με

κυφωτές λιθοπλίνθους σύμφωνα με το ισόδομο σύστημα με λαξευμένο γωνιαίο οδηγό

στους γωνιόλιθους Τμήματα της ελληνιστικής φάσης διατηρούνται κατά τόπους στους

κατώτερους δόμους του εξωτερικού τείχους34

Δύο μεγάλες λαξευτές ελλειψοειδείς δεξαμενές με λαξευμένες κλίμακες καθόδου η μία

στον εσωτερικό και η δεύτερη στον εξωτερικό περίβολο εξασφάλιζαν νερό για μεγάλες

περιόδους (εικ 7) Η μεγαλύτερη από αυτές έχει διάμετρο περίπου 530μ και βάθος 4μ

Οι δεξαμενές αυτές στεγασμένες με θόλους στις νεότερες περιόδους θα πρέπει κατά την

αρχαιότητα να βρίσκονταν σε υπόγειους χώρους πύργων

Μικρές κόγχες λαξευμένες στο μέτωπο του βράχου στη νότια πλευρά του εσωτερικού

υπερυψωμένου τμήματος της ακρόπολης δηλώνουν την ύπαρξη ιερού στο σημείο αυτό

ή ΒίγλαΣτη θέση Βίγλα ndash το υψηλότερο σημείο του νησιού που δεσπόζει πάνω από τον οικισμό σε

υψόμετρο 220μ ndash σώζεται αρχαίο οχυρωματικό τείχος σε μήκος 60μ με κατεύθυνση Α-Δ

Η πολυγωνική του τοιχοδομία έχει χαρακτηριστεί laquoκυκλώπειαraquo και στο παρελθόν το τείχος

είχε θεωρηθεί μυκηναϊκό35 Πρόκειται ωστόσο για τοιχοδομία αρκετά συνηθισμένη στην

Καρία από τους κλασικούς χρόνους μέχρι τη ρωμαϊκή περίοδο και πιθανώς αποτελούσε

τμήμα της ελληνιστικής οχύρωσης36 Σε συνδυασμό με το Παλαιόκαστρο χρησίμευε για την

προστασία της ενδοχώρας

Εκτός από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και τα παραθαλάσσια οχυρά του Κάστρου

34 Οι λιθόπλινθοι της νοτιοδυτικής γωνίας του εξωτερικού τείχους έχουν συστραφεί και μετατοπιστεί με αποτέλεσμα το σημείο αυτό του τείχους να κινδυνεύει με κατάρρευση Έπειτα από την τοπογραφική αποτύπωση από την Ε Βασιλειάδου η ΚΒ΄ ΕΠΚΑ έχει αναλάβει το έργο της αποκατάστασης της νοτιοδυτικής γωνίας στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ βάσει των μελετών των Γ Αντωνίου Κ Ζάμπα και Ε Παυλίδη35 Κυπαρίσσης 191536 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 Wurster 1981 231-232

Εικ 6 Παλαιόκαστρο Ο εσωτερικός πύργος από ΝΑ (φωτ αρχείο ΜΚΤ) Εικ 7 Λαξευτή δεξαμενή στο Παλαιόκαστρο (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

34

και των νησίδων Ρω και Στρογγυλής (βλ παρακάτω σελ 44 - 47)37 το αμυντικό δίκτυο

της Μεγίστης συμπληρωνόταν από επί μέρους μικρές laquoακροπόλειςraquo στο εσωτερικό του

νησιού (όπως το Λαντωμένο ή τα Υψηλά στο κτήμα Μιρικλή38 στη ΝΑ πλευρά του νησιού)

και πύργους-φρυκτώρια (όπως ο μικρός πύργος με πυραμιδική βάση στο Καστρέλλι στην

χερσόνησο της Μούντας και το φρυκτώριο στη θέση Καρύδια στο φρύδι της απόκρημνης

ανατολικής ακτής) καθώς και στην απέναντι ηπειρωτική ακτή Τειχισμένο παραθαλάσσιο

αστικό κέντρο δεν φαίνεται να υπήρχε κατά την αρχαιότητα ενώ ο οικισμός του λιμένα

ήταν πιθανώς περιορισμένης έκτασης και εξυπηρετούσε τις ανάγκες τροφοδοσίας και

επισκευής των πλοίων

Το κυρίως οχυρωματικό δίκτυο του συμπλέγματος της Μεγίστης κατασκευάστηκε βάσει

κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού του ροδιακού κράτους στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ πιθα-

νότατα την περίοδο μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου Αδιευκρίνιστη παραμένει

η ακριβέστερη χρονολόγησή της κατασκευής του ενώ δεν θα πρέπει να αποκλειστεί το εν-

δεχόμενο να ενσωμάτωσε προϋπάρχουσες κατασκευές και να συμπληρώθηκε στη διάρκεια

του 3ου και 2ου αι πΧ με πρόσθετες κατασκευές και μετασκευές Οι οχυρώσεις αποτέλεσαν

μέρος ενός ευρύτερου σχεδιασμού με μακροπρόθεσμο στόχο την απρόσκοπτη ναυσιπλοΐα

και τον ανεφοδιασμό του πολεμικού και εμπορικού στόλου παρακάμπτοντας τα λιμάνια της

Λυκίας με την οποία οι σχέσεις του ροδιακού κράτους ήταν μονίμως τεταμένες39

Οχυρωμένες αγροικίεςΕκτός από τα παραπάνω οχυρά στο Καστελλόριζο έχει εντοπισθεί μεγάλος αριθμός

μεμονωμένων οχυρών κτισμάτων τα οποία μπορούν να ερμηνευθούν ως αγροτικοί πύργοι

ή οχυρωμένες αγροικίες40 Στην πλειονότητά τους οι αγροικίες αυτές είναι μεμονωμένες

και αυτάρκεις με εξαίρεση πιθανώς τις εγκαταστάσεις στην Αυλωνιά που θα μπορούσαν

να ανήκουν σε μικρό οικισμό ή κώμη από πυργόσπιτα Ανάλογοι πύργοι κατασκευάζονται

τον 4ο και 3ο αι πΧ σε πολλές περιοχές κυρίως στο νησιωτικό χώρο41 Μερικές φορές

συσχετίζονται με τις ανάγκες προστασίας κάποιας συγκεκριμένης παραγωγής42 συνήθως

όμως πρόκειται για αγροτικές εγκαταστάσεις οι οποίες συγχρόνως εξυπηρετούν κάποιον

ευρύτερο αμυντικό σχεδιασμό Πιθανώς αποτελούσαν ιδιοκτησίες ενδεχομένως όμως

κάποιες από αυτές να παραχωρούνταν στη φρουρά και τις οικογένειές τους για χρήση και

εκμετάλλευση με αντάλλαγμα τη λειτουργία παρατηρητηρίου-φρυκτωρίας43

Αντίστοιχες κατασκευές οχυρωμένων αγροικιών των ελληνιστικών χρόνων και σε εξίσου

37 Μελετώντας τις ελληνιστικές οχυρώσεις στην ενσωματωμένη ροδιακή Περαία η Pimouguet (1994) διέκρινε τρεις κατηγορίες αμυντικών εγκαταστάσεων οχυρωμένες ακροπόλεις στην κορυφή υψώματος οχυρωμένα παραθαλάσσια αστικά κέντρα και παραθαλάσσια οχυρά και πύργους χτισμένους επάνω σε χερσόνησο ή στόμιο κόλπου Κάθε μία από αυτές τις εγκαταστάσεις είχε τη δική της ιδιαίτερη επιχειρησιακή λειτουργία η οργάνωσή τους όμως δείχνει την ύπαρξη ενός κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού που εξυπηρετούσε απευθείας τα συμφέροντα του ροδιακού κράτους Έτσι ερμηνεύεται και η σχετική ομοιογένεια που χαρακτηρίζει όλες τις κατηγορίες των εγκαταστάσεων αυτών ως προς τα λειτουργικά τους στοιχεία και τον τρόπο κατασκευής τους χαρακτηριστικά τα οποία η Pimouguet θεωρεί ενδείξεις μιας laquoηπειρωτικής ροδιακής αρχιτεκτονικήςraquo38 Ashton 1995 8039 Bresson 1999 Bryce ndash Zahle 198640 Ο Ashton (1995 68-91 κυρίως 69) σημειώνει σαράντα πέντε περίπου οχυρωμένες θέσεις οι περισσότερες από τις οποίες βρίσκονται σε συσχετισμό με πατητήρια και δεξαμενές41 Βλ Μαραγκού 2005 323-326 Young 1956α Osborne 198642 Βλ για παράδειγμα τα ορυχεία αργύρου της Σίφνου (Young 1956β και Ashton ndash Pantazoglou 1991)43 Σχετικά με την κυριότητα των μεμονωμένων οχυρών δηλαδή εάν επρόκειτο για ιδιωτικά ή δημόσια οικοδομήματα βλ Μαραγκού 2009 21

35

μεγάλη πυκνότητα εντοπίζονται στη Λυκία44 Κάποιες από τις κτιστές κατασκευές που

έχουν στο παρελθόν θεωρηθεί τάφοι45 θα πρέπει πιθανώς να ερμηνευθούν ως υπόγειοι

χώροι πύργων με χρήση αποθηκευτική ή ως δεξαμενής νερού όπως η κτιστή κατασκευή

που είναι σήμερα γνωστή ως laquoτάφος με το χρυσό στεφάνιraquo στο οροπέδιο του Άη Γιώργη

του Βουνού46 και η υπόγεια κρύπτη του Aγ Χαραλάμπους στο μοναστήρι του Άη Γιώργη

του Bουνού Χρήση αγροικίας είχε πιθανώς η οχυρωμένη εγκατάσταση που περιβάλλεται

από ισχυρό τείχος στο κτήμα Σαρίνα στη θέση Άχερες δυτικά του λιμανιού στη μοναδική

εύκολα προσβάσιμη και καλλιεργήσιμη περιοχή στο νησί47 Εδώ εκτός από στεγασμένη

δεξαμενή περιλαμβάνεται και ικανή καλλιεργήσιμη γη

διαχείριση υδάτωνΗ Μεγίστη είναι νησί άνυδρο Πηγάδια με γλυκό νερό (υφάλμυρο για την ακρίβεια)

εντοπίζονται μόνο στην περιοχή του μυχού του λιμανιού όπου και η εκκλησία του Άη

Γιώργη του Πηγαδιού Κατά τις εργασίες για την κατασκευή λιμνοδεξαμενής στη θέση

Κιόλια στο κεντρικό τμήμα του νησιού ΝΔ του αεροδρομίου αποκαλύφθηκαν δύο

κτιστές κυκλικές κατασκευές διαμέτρου 5 και 6 μ εγγεγραμμένες σε κτιστή κατασκευή

από ισχυρούς τοίχους οι οποίες ερμηνεύονται ως δεξαμενές νερού Η κατασκευή τους

χρονολογείται στην ελληνιστική περίοδο συνέχισαν δε να χρησιμοποιούνται στα ρωμαϊκά

χρόνια σύμφωνα με την κεραμική που βρέθηκε κατά την ανασκαφή48 Σημειωτέον ότι το

παλαιό όνομα της θέσης ήταν Φλετρά (φρεατερά)49

Στην ελληνιστική περίοδο κατασκευάστηκε πιθανώς το συγκρότημα εννέα μεγάλων

κυκλικών δεξαμενών στη θέση Άχερες επάνω από τον οικισμό του Καστελλορίζου η

κατασκευή του οποίου ανάγεται συνήθως στην περίοδο της Τουρκοκρατίας Ωστόσο ένα

τέτοιας κλίμακας έργο υποδομής μαρτυρεί έναν κεντρικό σχεδιασμό ο οποίος μόνον στην

ελληνιστική περίοδο παρατηρείται στο νησί Το συγκρότημα αυτό των δεξαμενών στις

Άχερες θα έπρεπε να επαρκεί για τις ανάγκες όχι μόνον του οικισμού και των εγκαταστάσεων

του λιμένα αλλά και για τον ανεφοδιασμό του ροδιακού στόλου και των εμπορικών

πλοίων που μετέφεραν σιτηρά αμφορείς με κρασί και άλλα προϊόντα που διακινούσε το

ροδιακό κράτος καθώς και ξυλεία από τη Λυκία50

Παράλληλα λαξευμένες ή κτιστές δεξαμενές μικρές και μεγάλες υπάρχουν σε όλες τις

αρχαίες θέσεις εγκατάστασης στο νησί από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και το

Κάστρο του λιμένα έως τις διάσπαρτες στην ύπαιθρο οχυρωμένες αγροτικές εγκαταστάσεις

ενώ παρατηρείται η χρήση φυσικών ρηγμάτων ως δεξαμενών για τη συλλογή ομβρίων

44 Πρόκειται για πυργοειδείς κατασκευές χωρίς ανοίγματα στο ισόγειο εκτός της πόρτας αλλά με παράθυρα στον όροφο Έχουν προσεγμένη τοιχοδομία και συνδυάζονται πάντα με βοηθητικά κτίσματα πατητήρια και αλώνια Χαρακτηριστική τους λεπτομέρεια αποτελούν οι υπόγειοι χώροι Βλ Konecny 1994 και Konecny 199745 Ashton 1995 100-10246 Στην πραγματικότητα το στεφάνι (αρ κατ 13) βρέθηκε σε λίθινη θήκη σφηνωμένη στο έδαφος βλ Κυπαρίσσης 1915 6347 Βλ Ashton 1995 9048 Βλ Κ Μπαϊράμη στο ΑΔ 2000 Χρον (υπό δημοσίευση)49 Διαμαντάρας χχέ 1350 Το συγκρότημα δεξαμενών στις Άχερες εξυπηρετούσε τις ανάγκες των κατοίκων του οικισμού μέχρι πρόσφατα μαζί με μερικές κυκλικές λαξευμένες δεξαμενές εντός οικισμού γνωστές ως Πασάδες

8

Χρυσός χορηγός

Χορηγοί

Χορηγός μεταφοράς Επίσημος χορηγός αερομεταφορών

Χορηγοί φιλοξενίας Υποστηρικτές εκδηλώσεων με τη συνεργασία

Χορηγοί επικοινωνίας

9

Για τη χορηγία του καταλόγου και σημαντικού μέρους της έκθεσης το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης ευχαριστεί θερμά τους

Αθηνά I Μαρτίνου

Αλέξανδρο και Μαριέττα Γουλανδρή

Γιάννη Χανδρή και Μιχάλη Χανδρή

Γιώργο και Λίτα Λιβανού

Γιώργο και Σοφία Κουμάνταρου

Γιώργο Οικονόμου

Γρηγόρη Καλλιμανόπουλο

Δημήτρη και Αρετή Δαλακούρα

Δημήτρη Μελισσανίδη

Θανάση και Μαρίνα Μαρτίνου

Μελίνα Τραυλού

Νικόλα και Ειρήνη Λαιμού

Ντίνο και Λία Μαρτίνου

Ίδρυμα Αντώνιος Εμμ Κομνηνός

Ίδρυμα Νικόλας Δ Πατέρας

Alpha Tankers and Freighters International Ltd

AM Nomikos Transworld Maritime Agencies SA

Franco Compania Naviera SA

Kassian Maritime Navigation Agency Ltd

Maria Tsakos Foundation

Oceanbulk Maritime SA

10

11

περιεχομενα

Χαιρετισμοί helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 13

Πρόλογος helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 17

ΚαστΕΛΛΟριζΟ ndash ρω ndash στρΟγγΥΛήΕισαγωγικά κείμενα helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 24Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 50

σΥμήΕισαγωγικό κείμενο helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 84Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 108

ΧαΛΚή ndash αΛιμνιαΕισαγωγικά κείμενα helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 166 Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 190

τήΛΟσΕισαγωγικό κείμενο helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 230 Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 252

νισΥρΟσ ndash γΥαΛι ndash πΥργΟΥσαΕισαγωγικά κείμενα helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 306 Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 338

ΒραΧΥγραΦιΕσ ndash ΒιΒΛιΟγραΦια helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 420

12

13

Καστελόριζο Σύμη Χάλκη Τήλος Νίσυρος

Νησιά που γνώρισαν μέρες ακμής και πλούτου αλλά βίωσαν και τη σκληρή πραγματικότητα της περιθωριοποίησης και της εγκατάλειψης

Απομακρυσμένες και δυσπρόσιτες περιοχές της πατρίδας μας που δεν παύουν να μας εκπλήσσουν με την εξαιρετική φυσική τους ομορφιά και τον τεράστιο πολιτιστικό τους πλούτο

Αν θέλουμε κάποτε ο άχαρος όρος laquoΆγονη Γραμμήraquo να εκλείψει από το εθνικό μας λεξιλόγιο πρέπει επιτέλους να γνωρίσουμε αυτούς τους υπέροχους laquoαγνώστουςraquo και να αναδείξουμε τον πλούτο τους τόσο για τους Έλληνες όσο και για τους ξένους επισκέπτες

Η σειρά Εκθέσεων με τον τίτλο laquoΆγονη Γραμμήraquo καρπός της συνεργασίας του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης και του Υπουργείου μας έχει ακριβώς αυτό τον σκοπό

Χάρη σrsquo αυτή Έλληνες και ξένοι θα έχουν την ευκαιρία να έρθουν σε επαφή με τον Πολιτισμό αυτών των νησιών από την προϊστορική εποχή έως τα βυζαντινά χρόνια αλλά και με ότι συμβαίνει σήμερα εκεί

Γιατί τα νησιά αυτά παρά τις αντίξοες συνθήκες δεν έπαψαν ποτέ να είναι τόποι έμπνευσης και δημιουργίας

Θέλω να ευχαριστήσω όλους τους ανθρώπους που δούλεψαν για την πραγματοποίηση αυτής της σειράς Εκθέσεων και να ευχηθώ να αποτελέσει την απαρχή μιας νέας σχέσης όλων μας με τα νησιά της laquoάγονης γραμμήςraquo

Παύλος ΓερουλάνοςΥπουργός Πολιτισμού και Τουρισμού

14

Ξεκινήσαμε αυτό το πρώτο μας ταξίδι στην Άγονη Γραμμή από αγάπη και ευαισθησία για τα νησιά αυτά τηνιστορία τους τις αρχαιότητές τους Ένα ταξίδι πολιτισμού στο χώρο και στο χρόνο στα απομακρυσμένα νησιά της Δωδεκανήσου στο Καστελλόριζο στη Σύμη στη Χάλκη στην Τήλο και τη ΝίσυροΗ έκθεση αυτή είναι η πρώτη μιας σειράς εκθέσεων που θα αφορούν στα πιο μικρά νησιά του Αιγαίου ο πολιτισμός των οποίων μολονότι μεγάλος και σημαντικός είναι αφανής και άγνωστος στο ευρύ κοινό Ξεκινάμε λοιπόν το ταξίδι του πολιτισμού από τα ανατολικότερα νησιά του Αιγαίου που ταυτόχρονα οριοθετούν τα σύνορατης χώρας μας προς την Ασία Από τον πλούτο των ευρημάτων ένα μικρό μόνο μέρος είναι δυνατόν να χωρέσεισε μια έκθεση Τριακόσια ενενήντα επιλεγμένα αντικείμενα φιλοξενούνται στις αίθουσές μας που είναι όμως δηλωτικά του μακραίωνου παρελθόντος των νησιών Αγγεία και αντικείμενα καθημερινής χρήσης κοσμήματα γλυπτά και εικόνες από την νεολιθική εποχή έως τα νεώτερα χρόνια θα ανοίξουν στον επισκέπτη ένα παράθυροστη διαχρονική ιστορίαΗ ιδέα ξεκίνησε από την πρόθεσή μας να αναδείξουμε τις αρχαιότητες των απομακρυσμένων αυτών νησιών αλλά τελικά μας οδήγησε σε μια όμορφη διαδρομή από το χθες στο σήμερα Ταξιδεύοντας στα Δωδεκάνησα συναντήσαμε τους ανθρώπους που φυλάσσουν και διαχειρίζονται τους θησαυρούς αυτούς της αρχαιότητας αλλά αντιμετωπίζουν μια σειρά καθημερινών μικρών και μεγαλύτερων προβλημάτωνmiddot η λειψυδρία η δυσκολία περίθαλψης η δυσκολία μετακίνησης και μεταφοράς Θεωρήσαμε λοιπόν ότι αυτή η πλευρά της σύγχρονης πραγματικότητας θα πρέπει να αναδειχθεί και έτσι στην έκθεση ενσωματώσαμε μια σειρά μικρώνταινιών που προβάλλουν την σημερινή εικόνα των νησιώνΣτο ταξίδι μας αυτό στην πρώτη Άγονη Γραμμή μας βρήκαμε πολλούς πρόθυμους συνοδοιπόρους Κατrsquo αρχήντο Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού που αγκάλιασε την ιδέα ως συνδιοργανωτής της έκθεσης Θερμά ευχαριστούμε για αυτό τον Υπουργό κύριο Παύλο Γερουλάνο και την Γενική Γραμματέα Δρα Λίνα Μενδώνη Ευχαριστούμε επίσης την ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και την 4η Εφορεία ΒυζαντινώνΑρχαιοτήτων της Δωδεκανήσου και ιδιαίτερα τις προϊσταμένες των υπηρεσιών αυτών Μελίνα Φιλήμονος-Τσοποτού και Μάνια Μιχαηλίδου αντίστοιχα αλλά και όλο το προσωπικό τους για την αμέριστη βοήθεια καιεργασία για την συγκέντρωση του υλικού και την συγγραφή των κειμένων του καταλόγουΟι ταινίες που προβάλλονται στην έκθεση είναι της Ελιάνας Αμπραβανέλ ενώ οι φωτογραφίες των νησιών του Γιάννου Κουράγιου που ταξίδεψαν μαζί μας και συγκέντρωσαν το υλικό αυτόmiddot τους ευχαριστούμε και τους δύο θερμά για την πολύτιμη βοήθειαΤην έκθεση επιμελήθηκε ο διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης καθηγητής Νίκος Σταμπολίδης που μαζί με τον Επιμελητή Γιώργο Τασούλα ανέλαβαν τον συντονισμό και την οργάνωση της υλοποίησής της αλλά και την επιμέλεια του Καταλόγου Στα πρόσωπά τους ευχαριστούμε και όλο το προσωπικό του Μουσείου που εργάστηκε φιλότιμα εδώ και πολλούς μήνεςΩστόσο κάθε προσπάθειά μας όσο σημαντική και εάν είναι θα έμενε απραγματοποίητη χωρίς την απαραίτητη συνδρομή χορηγών που παρά τη δύσκολη οικονομική συγκυρία στάθηκαν για άλλη μια φορά στο πλευρό μας Ευχαριστούμε τις εταιρίες Vodafone Dior και ΔΕΠΑ για τη χορηγία της έκθεσης και την Aegean Airlines για την μόνιμη υποστήριξή της Την Blue Star Ferries για την συνεισφορά της στη μεταφορά των αντικειμένων τα ξενοδοχεία Athens Lotus στην Αθήνα και Best Western Plaza στη Ρόδο για τη φιλοξενία τις εταιρείες Μπεγνής Παπαγιαννάκος Steficon και Samsung για την υποστήριξη καθώς και τους χορηγούς επικοινωνίας Mega ΣΚΑΪ Καθημερινή Athens Voice City Press και Free Sunday Εν Λευκώ ελculturegr clickatlifegr και protagongr Νοιώθω συγκίνηση και υπερηφάνεια γιατί στις δύσκολες αυτές στιγμές της χώρας το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης με τη συμβολή όλων των laquoΦίλωνraquo του που είναι η σπονδυλική του στήλη στηρίζει την Ελλάδα και προβάλλει τον πολιτισμό της Άφησα για το τέλος ένα μεγάλο ευχαριστώ για την άμεση ανταπόκριση που είχαμε από τους φίλους υποστηρικτές μας από τον κλάδο της ναυτιλίας Η αγάπη τους για την θάλασσα τα νησιά μας και τον πολιτισμό τους είναι ανεκτίμητη Τα ονόματά τους αναγράφονται στις πρώτες σελίδες του καταλόγου μικρή τιμή συγκριτικά με την έμπρακτη αγάπη και υποστήριξή τους προς εμάς Ο κατάλογος αυτός αποκλειστικά με την δική τους συμβολή θαπαραμείνει ένα κινητό διαχρονικό Μουσείο ένα δώρο γνώσης μικρό δείγμα ενός μεγάλου πολιτισμούΕυχόμαστε το ταξίδι μας αυτό να συνεπάρει κάθε επισκέπτη της έκθεσης και κάθε αναγνώστη του Καταλόγου ώστε να ταξιδέψουμε στο μέλλον και σε άλλες Άγονες Γραμμές αναδεικνύοντας την γόνιμη πλευρά τους

Σάντρα ΜαρινοπούλουΠρόεδρος

Ίδρυμα Νικολάου και Ντόλλης ΓουλανδρήΜουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

15

Στη χώρα αυτή στην Ελλάδα τα βουνά οι λίμνες τα ποτάμια και οι θάλασσες οι θεοί και οι άνθρωποι έχουν την αρχή τους στον μύθοΣτη μάχη των θεών του Ολύμπου εναντίον των Γιγάντων για παράδειγμα ο Ποσειδώνας αποκόπτει τμήμα της Κω και μrsquo αυτό καταπλακώνει τον γίγαντα Πολυβότη που από τότε και μετά βρυχάται ως ηφαίστειο στα έγκατα της γης δημιουργώντας τη Νίσυρο τον πλούτο και την γονιμότητα της γης τον κίνδυνο και συνάμα τη γοητεία τηςΚι απrsquo τα ξεφτίδια της πέτρας γεννήθηκε το Γυαλί ανάμεσα στην Κω και τη Νίσυρο με την αρχαιότερη ανθρώπινη παρουσία στη Νεολιθική εποχή τότε που ο οψιδιανός το ηφαιστειακό γυαλί ήταν η κορυφή της τεχνολογίαςΗ κλασική Νίσυρος με τα ψηλά τα τείχη αγέρωχα στημένα στην κορυφή του λόφου στο πλάι της θάλασσας με τις φαρδειές της πύλες και την μαρτυρία χαραγμένη με γράμματα μεγάλα απόδειξη για το αδιάκοπο της παραβίασης των κανόνων που με τη σειρά του φανερώνει την κοινότητα της ανθρώπινης ιδιοσυγκρασίας παντού σrsquo αυτή τη χώρα laquoΔΑΜΟΣΙΟΝ ΤΟ ΧΩΡΙΟΝ ΠΕΝΤΕ ΠΟΔΕΣ ΑΠΟ ΤΟΥ ΤΕΙΧΕΟΣraquo δηλαδή ο χώρος γύρω από το τείχος είναι δημόσιος hellip και δεν πρέπει να καταπατείταιΠεριοικίς νήσος στα δυτικά της Νισύρου η Περγούσα παραφθορά του ονόματος Πυργούσα από τους πύργους του αρχαίου οικισμού που αγναντεύουν ασάλευτοι όχι μόνον το πέλαγος αλλά και τον χρόνο Κι ακόμα πιο δυτικά σαν κανδήλι να αχνοφέγγει στο ήρεμο ή τρικυμισμένο Αιγαίο η Κανδηλούσα σημάδι γης στο άφατο του κυανού ΠοσειδώναΜακρύτερα προς τον νοτιά ένα νησί η Τήλος που λες και ξέφυγε από την μοίρα της θάλασσας με όρμους που σε δέχονται χωρίς να θέλουν να σrsquo αφήσουν να φύγεις που θέλουν να σε κρατήσουν εκεί καθώς είναι το μόνο από τα γύρω νησιά με άφθονο νερό και γη για καλλιέργεια βουνά για βοσκοτόπιαhellipΚαι κάστρα ψηλά κι απόρθητα χτισμένα πεισματικά πάνω στην ίδια θέση με πολεμίστρες και δώματα και τον ναό του Υψίστου στο πιο ψηλό σημείο να rsquoναι πιο κοντινός προς τον Θεό Χτισμένος πάνω και με την αρχαία πέτρα με ψηφίσματα και ονόματα χαραγμένα σαν από χθες μορφές που πέρασαν και φύγαν κι ακόμα στέκουν απρόσβλητες κι ατάραχεςΠαλίμψηστο η ιστορία της Τήλου σαν το βυζαντινό κονίαμα πάνω στους αρχαίους λίθους και το υπόστρωμα περασμένο από ενός ζωγράφου χέρι στιβαρό με μια γραμμή που δεν λέει να σβήσει στο διάβα των αιώνων όπως ο ίδιος ο Χριστός περιβαλλόμενος από την άφθαρτη δόξα του με πλήθος κάτω τα πολυόμματα Χερουβείμ και τα εξαπτέρυγα Σεραφείμ που τον περιτριγυρίζουν στο τόξο της καμπύλης του Ιερού στα Άγια των ΑγίωνΣτην ίδια νήσο στο σπήλαιο του Χαρκαδιού τα λείψανα των νάνων ελεφάντων εινrsquo η απόδειξη ότι το νησί αποκόπηκε από γεωλογικά φαινόμενα από τον όγκο της Ασίας έτσι που τα τεράστια ζώα έμειναν να φυτοζωούν μαραίνοντας τον όγκο τους ωσότου ξεφτίσουν τελείωςΚι αν η Σαπφώ υπήρξε φύτρα ξακουστή της Λέσβου ποιήτρια η Τήλος επαίρεται για την δική της την Ήριννα των κλασικών αιώνων σε τούτο το απίστευτο νησί εδώ που και οι νεκροί του σήμερα δυναστεύονται από το παρελθόν καθώς αρχαίοι βωμοί και κίονες κι ανάγλυφα βρίσκονται διάσπαρτα ανάμεσα στους σύγχρονους τάφους στο κοιμητήριο της εκκλησίας του Αγίου ΚωνσταντίνουΕγγύτερα στην επικράτεια της ροδίτικης Καμίρου βρίσκεται η ΧάλκηΠάνω στο φρύδι του λόφου το μεσαιωνικό κάστρο χτισμένο πάνω στην αρχαία οχύρωση με ισόδομα τείχη και υπαίθριες λατρείες του Δία του ουρανού μα και της Εκάτης του σκότους αρχιτεκτονικά μέλη κι επιγραφές και ερειπωμένα βυζαντινά σπίτια και τοιχογραφημένες εκκλησιές κρατήθηκε έως αργά στον 19ο αιώνα όταν η πόλη ξεχύθηκε από τους πρόποδες του κάστρου για νrsquo απλωθεί ευρύχωρα μεσrsquo το λιμάνι Άνυδρη γη με κύφες ελλειψοειδείς για τους αγρότες στα λίγα πεδινά εδάφη και την λεπτή βλάστηση των βράχων να στηρίζει όσο μπορεί τα σμήνη από τις μέλισσες μέσrsquo τις κυψέλεςΠαραπλέοντας την ερημωμένη Αλιμνιά με τα νεολιθικά κατάλοιπα στον λόφο τα λαξευτά νεώρια στον γιαλό και τους εγκαταλελειμμένους στρατώνες της Ιταλοκρατίας το ταξίδι συνεχίζεται στη Σύμη νησί ακουμπισμένο μέσrsquo τη βαθύκολπη Δωρίδα απέναντι από τις ακτές της Καρίας μια πολυνησία από μόνη της Σεσκλιό Κουλουνδρός Τρομπέτα Νίμος Πλάτη Μεγαλονήσι Καραβαλονήσι Μαρμαράς Σε πολλές απrsquo αυτές τις νησίδες είναι ορατά και σήμερα τα αρχαία κατάλοιπαΜε το γενουάτικο κάστρο της να δεσπόζει στη Χώρα χτισμένο πάνω και πλάι στο ισόδομο τείχος με τα διώροφα και τριώροφα νεοκλασικά της σπίτια στο λιμάνι χάρμα ειδέσθαι πρωινά και δειλινά και το παρελθόν της να στέκει μετέωρο σε σπαράγματα συναγμένα από διάφορες εποχές και τα μνημεία της να περιμένουν ακόμα μιαν επίσημη εκδοχή μια ταυτότηταΜα ωστόσο ακατάλυτο θεμέλιο του νησιού η μονή του Αρχαγγέλου Μιχαήλ του Πανορμίτη μνημείο με ιστορία που ίσως ξεκινά από μια παλαιοχριστιανική βασιλική και με δράση έως και τα χρόνια της αντίστασης με τα περίφημα δωδεκανησιακά λιθόστρωτα μέσrsquo τις αυλές σύμβολα βυζαντινά και το αέναο κύμα της θάλασσας να

16

καταγράφεται ως τεθλασμένη μαύρο για το βαθύ λευκό για τον αφρό Το τοιχογραφημένο εσωτερικό του ώς και στα σταυροθόλια με τάματα και πολυκάνδηλα ακριβά μιας πίστης αρχέγονης που θέλει στα Δωδεκάνησα τον Ταξιάρχη σωτήρα όχι μόνο των ψυχών μα και των σωμάτων στη θάλασσα αντίθετα με την παράδοση που θέλει γιrsquo αυτό τον Άη Νικόλα στο υπόλοιπο ΑιγαίοΚι από τη Σύμη στο ανοιχτό πέλαγο πέρα από τη Ρόδο που το Αιγαίο μεγαλώνει και γίνεται Μεσόγειος στη μακρόστενη Ρω μια ανάσα πριν το Καστελλόριζο με τους γαλήνιους όρμους της τα τείχη και τους αρχαίους πύργους της νησί της Κυράς του της Δέσποινας Αχλαδιώτη μιας Παναγιάς επίγειας προστάτιδας των συνόρων τουΚαι τέλος το Καστελλόριζο η νοτιοανατολική εσχατιά της ελληνικής επικράτειας με την αρχαία ονομασία Μεγίστη δηλαδή η μεγίστη των παρακείμενων νήσων απέναντι στις νότιες ακτές της Μικράς Ασίας με τον λυκιακό τάφο να σε καλωσορίζει λαξευμένος στον βράχο όπου στέκει το Castello Rosso το Καστελλόριζο με τον Άη Γιώργη ψηλά στα ανατολικά και στην κορυφή του βουνού στα δυτικά το Παλαιόκαστρο με τα ισόδομα τείχη και τις πύλες του την σειρά των αρχαίων λίθων και τις σε σημεία κρυφά χαραγμένες επιγραφές τουmiddot όλα να αγναντεύουν την ανοιχτή θάλασσα Ο τελευταίος σταθμός Κάτι σαν την Cava dei Tirreni του Σεφέρη πριν ξανοιχτεί κανείς να συναντήσει το νησί της Κύπριδας ΑφροδίτηςΤο παραπάνω ταξίδι είναι το πρώτο δρομολόγιο μιας σειράς άλλων που θα ακολουθήσουν από τη γόνιμη συνεργασία του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού με το Μουσείο μας Ξεκινώντας από την ανατολικότερη εσχατιά της ελληνικής επικράτειας το Καστελλόριζο τόσο επίκαιρο σήμερα φθάνει έως τα νησιά της αγκαλιάς που σχηματίζουν η Ρόδος και η Κως Μέσα από τα 390 αντικείμενα κάθε λογής και υλικού ενδεικτικά επιλεγμένων από την προϊστορική και κλασική αρχαιότητα έως και τους μεταβυζαντινούς χρόνους η έκθεση laquoΆγονη Γραμμήraquo φιλοδοξεί να δώσει τα μηνύματα της γονιμότητας της ανθρώπινης παρουσίας της ζωής και της δράσης σε μικρά νησιά που κάποτε υπήρξαν κοιτίδες πολιτισμού και που ndash στο πείσμα των καιρών ndash εξακολουθούν να αντιστέκονται και σήμερα που οι ρότες των πλοίων δεν ακολουθούν πια τα φυσικά ρεύματα της Μεσογείου όπως γινόταν άλλοτε ακόμα και έως τις αρχές του 20ού αιώναΣτο στενό περιθώριο ενός προλόγου όπως αυτός προτίμησα να μη χρησιμοποιήσω τη γραφίδα του επιστήμονα Άλλωστε το πράττουν παρακάτω αγαπητοί συνάδελφοι με πολλούς από τους οποίους συνεργάζομαι στα Δωδεκάνησα δεκάδες χρόνια τώραΚι εξ άλλου όσα κι αν γράψουμε εμείς οι αρχαιολόγοι η έκθεση έχει την δική της δυναμική τις δικές της πολλαπλές αναγνώσεις ίσως τόσες όσοι και οι επισκέπτες της καθώς ο καθείς θα τη δει με τα δικά του μάτια Γιrsquo αυτό ανοίξτε τα διάπλατα και χαρείτε τη Θα είναι το μεγάλο ευχαριστώ για όλους αυτούς που τη δημιούργησαν Κι εγώ θα ευχαριστήσω με τη σειρά μου για μιαν ακόμη φορά το Υπουργείο Πολιτισμού τους συναδέλφους της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ και 4ης ΕΒΑ Δωδεκανήσου τον Γιώργο Τασούλα και τη Σταυρούλα Οικονόμου

Καθηγητής Νικόλαος Χρ ΣταμπολίδηςΔιευθυντής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

17

ΠρόλογοςΤα νησιά της Δωδεκανήσου ήταν τα τελευταία κομμάτια ελληνικής γης που ενώθηκαν με

την Ελλάδα το 1948 Οι κάτοικοί τους γνώρισαν την πιο μακρόχρονη ξένη κατοχή από το

1309 με τους Ιππότες του Τάγματος του Αγίου Ιωάννου από το 1522 με τους Οθωμανούς

και τέλος από το 1912 με τους Ιταλούς Οι Δωδεκανήσιοι οι οποίοι είχαν μείνει έξω από

το νεοσύστατο ελληνικό κράτος ήταν πάντα περήφανοι για τα laquoιερά κειμήλιαraquo που τούς

ένωναν με την πατρίδα Από τις λαθρανασκαφές και την αρχαιοκαπηλική δραστηριότητα

που άνθησαν κατά τα τελευταία χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας στη Δωδεκάνησο ndash σε

αντίθεση με την ελεύθερη Ελλάδα όπου είχαν ληφθεί σημαντικά νομοθετικά μέτρα για

την προστασία των αρχαιοτήτων ndash δεν ξέφυγαν τα μικρά νησιά Έτσι δεν είναι λίγα τα

αντικείμενα που πήραν εκείνα τα χρόνια τον δρόμο για τα μεγάλα μουσεία της Ευρώπης

και για το Αρχαιολογικό Μουσείο της Κωνσταντινούπολης Χαρακτηριστική είναι η διήγηση

του νισύριου Λάζαρου Κοντοβερού για την εύρεση της ανάγλυφης στήλης του αθλητή το

1897 στη Νίσυρο την απόκρυψή της στον περίβολο της Παναγιάς της Ποταμίτισσας και

την προδοσία του μυστικού που οδήγησε στην φόρτωση του γλυπτού σε τελωνοφυλακίδα

με προορισμό την πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

Η οικονομική ευημερία της Σύμης της Χάλκης και της Μεγίστης στον 19ο αιώνα βασισμένη

στην σπογγαλιεία τη ναυπηγική και τη ναυτιλία φέρνουν τους εύπορους νησιώτες σε

επαφή με την Ευρώπη όπου ανθούν οι κλασικές σπουδές Έτσι αναπτύσσεται μία αστική

τάξη που μορφώνεται και ενδιαφέρεται για τη μελέτη και διάσωση των υλικών καταλοίπων

του παρελθόντος Εμπνευσμένοι εκπαιδευτικοί επιδίδονται στο έργο της περισυλλογής των

αρχαίων που βρίσκονται διάσπαρτα στην ύπαιθρο και της συγκέντρωσής τους στο Σχολείο

Οι μικρές αυτές Συλλογές ήταν και ο αρχικός πυρήνας των μετέπειτα Αρχαιολογικών

Συλλογών και Μουσείων στα μικρά νησιά Στο Καστελλόριζο στα τέλη του 19ου με αρχές

του 20ού αιώνα ο εκπαιδευτικός λόγιος και συγγραφέας Αχιλλέας Διαμαντάρας επιδίδεται

στο έργο της συλλογής και μελέτης των μνημείων και της ιστορίας του νησιού Ένας άλλος

Καστελλοριζιός της διασποράς αυτή τη φορά ο Μιχαήλ Κομνηνός συλλέγει αρχαιότητες

και αντικείμενα του λαϊκού πολιτισμού δωρίζει τη συλλογή του στο κράτος και έτσι

ιδρύεται το 1966 το πρώτο Μουσείο στη Μεγίστη που στεγάζεται στο οθωμανικό τέμενος

Στη Σύμη την ίδια περίοδο εμβληματική φυσιογνωμία είναι ο αρχαιοδίφης Δημοσθένης

Χαβιαράς σημαντική πνευματική προσωπικότητα ο οποίος συγκέντρωσε αρχαιότητες και

δημοσίευσε αρχαιολογικές μελέτες Σημαντικό συλλεκτικό έργο έγινε στο ίδιο νησί κατά τον

19ο αιώνα από το Αναγνωστήριο laquoΗ Αίγληraquo και από τον έμπορο Αλέξανδρο Μιλιοράτη (για

τις Συλλογές στη Σύμη βλ παρακάτω το Εισαγωγικό κείμενο για το νησί)

Η πρώτη laquoνόμιμηraquo ανασκαφική δραστηριότητα που μαρτυρείται στα νησιά είναι η έρευνα

που διενήργησε στο Καστελλόριζο με απαίτηση των κατοίκων του ο αρχαιολόγος Νικόλαος

Κυπαρίσσης σταλμένος από την ελληνική διοίκηση λίγο μετά την πρώτη απελευθέρωση

του νησιού το 1913 Ο Κυπαρίσσης περιηγήθηκε το νησί και ανέσκαψε αρχαίους τάφους

από τους οποίους προέρχεται το χρυσό στεφάνι (βλ Καστελλόριζο αρ κατ 13) και η

ρωμαϊκή σαρκοφάγος που σήμερα βρίσκονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Την στρατιωτική κατάληψη των νησιών από την Ιταλία ακολούθησε η δραστηριοποίηση

των ιταλών αρχαιολόγων στα Δωδεκάνησα Στις 20 Μαΐου του 1912 δηλαδή έναν αιώνα

πριν απεστάλη στη Ρόδο ο Giuseppe Gerola προκειμένου να συντάξει έναν πρώτο κατάλογο

για τα μνημεία των νησιών Ο διάσημος μελετητής των ενετικών μνημείων της Κρήτης

γύρισε μέσα σε 80 μέρες όλη τη Δωδεκάνησο Έτσι το 1913 συντάχθηκε και δημοσιεύθηκε

18

ο πρώτος κατάλογος των μνημείων της Δωδεκανήσου1 ενώ παράλληλα ο Gerola εκπόνησε

μια συνθετική μελέτη για τα μεσαιωνικά μνημεία των νησιών στους δύο πρώτους τόμους

του νεοεκδοθέντος περιοδικού της Ιταλικής Αρχαιολογικής Σχολής2 Οι μόνες συστηματικές

ανασκαφικές έρευνες στα νησιά τα οποία περιλαμβάνονται στην παρούσα έκθεση έγιναν

από τον Giulio Jacopi στη Χάλκη και τη Νίσυρο κατά τα έτη 1931-32

Την ίδια περίοδο ιδρύθηκαν από τους Ιταλούς Αρχαιολογικά Μουσεία στα δύο μεγαλύτερα

νησιά στη Ρόδο και την Κω Το Αρχαιολογικό Μουσείο της Ρόδου εγκαινιάστηκε την 1η

Ιανουαρίου του 1915 και στεγάστηκε στο μεσαιωνικό κτήριο του μεγάλου Νοσοκομείου

των Ιπποτών όπου και λειτουργεί μέχρι σήμερα Μάλιστα πρόσφατα ανακαινίστηκε και

επεκτάθηκε με νέες Συλλογές με χρηματοδότηση από το Γ΄ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης

Για την έκθεση των ευρημάτων από τις εκτεταμένες ανασκαφές στην Κω

κτίστηκε το 1936 νέο κτήριο στο κέντρο της πόλης Η αποκατάσταση του

διατηρητέου κτηρίου και η επανέκθεση των αρχαίων με την προσθήκη

νέων σημαντικών ευρημάτων έχει ενταχθεί στο ΕΣΠΑ και προβλέπεται

να ολοκληρωθεί το 2015

Μετά την ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου στην Ελλάδα το 1948

πρώτη μέριμνα της νεοσύστατης Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου

ndash η οποία ευτύχησε να έχει ως πρώτο Έφορο τον αρχαιολόγο Ιωάννη

Κοντή ndash ήταν η άμεση κήρυξη όλων των διατηρητέων μνημείων

αρχαίων βυζαντινών μεσαιωνικών και νεώτερων στη Ρόδο και στα

υπόλοιπα νησιά με Αποφάσεις της Γενικής Διοίκησης Δωδεκανήσου

Επείγουσα υποχρέωση ήταν και η αποκατάσταση των ζημιών που

είχαν υποστεί τα μνημεία της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου μαζί με

το Αρχαιολογικό της Μουσείο από τους βομβαρδισμούς του πολέμου

ενώ παράλληλα η Εφορεία όφειλε να συντηρήσει τους επισκέψιμους

αρχαιολογικούς χώρους και τα προβεβλημένα μνημεία που είχαν

ανασκαφεί και σε μεγάλο βαθμό αναστηλωθεί από τους Ιταλούς Η

προάσπιση των εκτεταμένων αρχαιολογικών ζωνών προστασίας που

είχαν θεσπιστεί κατά την Ιταλοκρατία αλλά και ο προσανατολισμός

της αρχαιολογικής έρευνας σε συγκεκριμένους τομείς ήταν επίσης

πρώτης προτεραιότητας Η τουριστική άνθηση που σε λίγα χρόνια

γνώρισε η Ρόδος και στη συνέχεια η Κως οδήγησε σε μία πρωτοφανή

οικοδομική δραστηριότητα κυρίως στα αστικά κέντρα των νησιών Έτσι

ξεκίνησε και εντάθηκε η σωστική ανασκαφική έρευνα της πόλης της

Ρόδου από τη δεκαετία του rsquo60 και της πόλης της Κω από την επόμενη

δεκαετία Οι σωστικές ανασκαφές μονοπώλησαν για μεγάλο διάστημα

την δραστηριότητα του πάντα ανεπαρκούς προσωπικού της Εφορείας Αρχαιοτήτων ενώ

τα επιστημονικά αποτελέσματα της συστηματικής αρχαιολογικής έρευνας στην πόλη της

Ρόδου παρουσιάστηκαν στο κοινό με τις δύο μόνιμες εκθέσεις που οργανώθηκαν το 1993

στο Παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου μαζί με ένα διεθνές Συνέδριο για τον εορτασμό των

2400 χρόνων από την ίδρυση της πόλης της Ρόδου Πρόκειται για τις εκθέσεις laquoΑρχαία

Ρόδος 2400 χρόνιαraquo και laquoΗ Ρόδος από τον 4ο αι μΧ μέχρι την κατάληψή της από τους

1 G Gerola ndash GG Porro Elenco degli edifici monumentali LXXI Le tredici Sporadi Minis-tero della Pubblica Istruzione Roma 19132 G Gerola ldquoI monumenti medioevali delle tredici Sporadirdquo ASAtene I (1914) 169-356 και ΙΙ (1916) 1-101

19

Τούρκους (1522)raquo οι οποίες παραμένουν ανοικτές για τους επισκέπτες

Στα μικρά νησιά που μετέχουν στην παρούσα έκθεση στις πρώτες δεκαετίες μετά την

απελευθέρωση η οικοδομική δραστηριότητα ήταν περιορισμένη τα δημόσια έργα

ελάχιστα και ο τουρισμός σχεδόν άγνωστος Η εικόνα των νησιών την περίοδο εκείνη

αποτυπώθηκε ζωντανά στο πρωτοποριακό για την εποχή τρίτομο έργο laquoΔωδεκάνησαraquo της

Αθηνάς Ταρσούλη η οποία επισκέφθηκε τα Δωδεκάνησα τα πρώτα έτη μετά την ένωσή

τους με την Ελλάδα Τα μνημεία των νησιών ήταν ασφαλή χάρις στον πατριωτισμό των

νησιωτών και τις φροντίδες του Έκτακτου Επιμελητή Αρχαιοτήτων που ήταν συνήθως

ο μοναδικός δάσκαλος ή ο καθηγητής που υπηρετούσε στο νησί και είχε επωμισθεί

αμισθί το έργο της προστασίας των αρχαιοτήτων στη Σύμη ο Νικήτας Χαβιαράς γιός

του Δημοσθένη ο Γεώργιος Μοσχόβης και ο Κωνσταντίνος

Φαρμακίδης στην Τήλο ο Απόστολος Λογοθέτης στη Νίσυρο

ο Μάκης Κατσιματίδης και ο Νικήτας Μαστρογιάννης

Χαρακτηριστική είναι η αναφορά του Μ Κατσιματίδη στις 20-

3-1953 (εικ 1) προς τον Έφορο Αρχαιοτήτων Ι Κοντή στην

οποία εκφράζει την αγωνία του για τα αρχαία που βρίσκονται

laquoἐν τῷ ὑπαίθρῳraquo και καταλήγει laquoΠαρακολουθῶ ἄγρυπνος καὶ

δίδω συστάσεις ὅπως μη θίγωσι τά ἐν τοῖς ἀγροῖς διεσκορπισμένα

ἀρχαῖα Ἐπεξηγῶ την ἀξίαν των ὡς καί τάς προβλεπομένας κατά

τῶν παραβατῶν βαρείας ποινάςraquo Η Χάλκη δεν ευτύχησε να έχει

Έκτακτο Επιμελητή παρά την προσπάθεια του τότε Επιμελητή

Γρ Κωνσταντινόπουλου (εικ 2) να αναθέσει αυτό το καθήκον

στον μοναδικό δημόσιο υπάλληλο τον ταχυδρομικό διανομέα ndash

μιας και το νησί δεν διέθετε μόνιμο δημοδιδάσκαλο ndash ο οποίος

όμως αρνήθηκε λόγω φόρτου εργασίας Αυτοί οι Έκτακτοι

Επιμελητές άνθρωποι με παιδεία και ενδιαφέρον φρόντισαν

για την περισυλλογή των διάσπαρτων αρχαιοτήτων και έτσι

οργανώθηκαν οι πρώτες δημόσιες Αρχαιολογικές Συλλογές στα

νησιά

Παράλληλα αποστέλλονται με εντολές μετακίνησης στα νησιά

οι Επιμελητές της Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου οι

οποίοι περιοδεύουν καταγράφουν συστηματικά τα ορατά

μνημεία και τις αρχαιότητες στα laquoΗμερολόγια Περιοδειώνraquo

και διενεργούν τις πρώτες αναγκαίες σωστικές ανασκαφές

Θα αναφέρουμε μόνον τους άξιους αρχαιολόγους Σεραφείμ

Χαριτωνίδη Γεώργιο Δοντά Παύλο Λαζαρίδη Μυρτάλη

Αχειμάστου Γρηγόριο Κωνσταντινόπουλο Ιωάννη Παπαποστόλου Ηώ Ζερβουδάκη

Χρίστο Ντούμα Ηλία Κόλλια Ιωάννη Παπαχριστοδούλου

Στα χρόνια του rsquo60 και του rsquo70 το Υπουργείο Πολιτισμού είχε την πρόνοια να τοποθετήσει

μόνιμους αρχαιοφύλακες στα μικρά νησιά Στο Καστελλόριζο τον Ηλία Διακάκη στη Σύμη

τον Βασίλη Χατζηστρατή και τον Κοκκιμίδη Πατατούκο στην Χάλκη τον Πέτρο Αντώνογλου

στην Τήλο τον Παντελή Γιαννουράκη και στη Νίσυρο τον Γεώργιο Χαρτοφύλη και στη

συνέχεια τον Νικόλαο Χαρίτο Με ελάχιστα μέσα αλλά με περισσή αγάπη και φιλότιμο οι

φύλακες αυτοί μαζί με ντόπιους αρχαιόφιλους (αναφέρω μόνον τον Ντίνο Παπαδέλια στη

Νίσυρο) συνέχισαν το έργο της διάσωσης και περισυλλογής των αρχαίων της υπαίθρου

Από το 1980 ξεκίνησε το πρόγραμμα της οργάνωσης Αρχαιολογικών Μουσείων στα

νησιά με τη συνεργασία των δύο πλέον Εφορειών Αρχαιοτήτων Πρώτο εγκαινιάστηκε το

20

Μουσείο της Μεγίστης στις 13 Σεπτεμβρίου του 1984 επέτειο της απελευθέρωσης του

Καστελλορίζου Ακολούθησαν τα Μουσεία της Σύμης της Λέρου της Αστυπάλαιας και

πιο πρόσφατα της Κάσου ενώ τα Μουσεία της Καρπάθου της Καλύμνου και της Νισύρου

οργανώθηκαν την πενταετία 2003-2008 με τη χρηματοδότηση του Περιφερειακού

Επιχειρησιακού Προγράμματος Νοτίου Αιγαίου Όλα σχεδόν τα Μουσεία στεγάζονται

σε οικήματα που έχουν παραχωρηθεί στο Υπουργείο Πολιτισμού από δημόσιους φορείς

ιδρύματα ή ιδιώτες και έχουν χαρακτήρα διαχρονικό καλύπτουν δηλαδή την πορεία

της ανθρώπινης παρουσίας στα νησιά από την προϊστορική μέχρι και τη μεταβυζαντινή

περίοδο πολλές φορές μάλιστα μέχρι τον 20ο αιώνα Τον βασικό πυρήνα των εκθεμάτων

αποτέλεσαν τα αντικείμενα των παλαιών Συλλογών εμπλουτισμένα με ανασκαφικά

ευρήματα που φυλάσσονταν προσωρινά στη Ρόδο και επέστρεψαν στη γενέθλια γη Οι

σωστικές ανασκαφές που διενεργήθηκαν τις δύο τελευταίες δεκαετίες στα μικρά νησιά ndash

τα οποία αναπτύσσονται τουριστικά απαιτούν τις αναγκαίες κοινωφελείς και τουριστικές

υποδομές διεκδικούν χρηματοδοτικά προγράμματα και γεμίζουν με παραθεριστικές

κατοικίες ndash πλούτισαν με νέα ευρήματα τα Μουσεία Εξ άλλου οι πρόσφατες κηρύξεις

αρχαιολογικών χώρων και ζωνών προστασίας σε όλα τα νησιά επέβαλαν και νομοθετικά

τον αρχαιολογικό έλεγχο Η δημιουργία των νέων Μουσείων αποτέλεσε πρόκληση για

πολλούς κατοίκους οι οποίοι και παρέδωσαν αρχαία που πεισματικά φύλαγαν στο σπίτι

τους μέχρι το άνοιγμά τους

Σήμερα μόνον η Τήλος και η Χάλκη δεν διαθέτουν Αρχαιολογικό Μουσείο Υπάρχουν όμως

προγράμματα μελέτες σημαντικά ευρήματα που φιλοξενούνται στην παρούσα Έκθεση

αλλά κυρίως πάθος από τους αρχαιολόγους των Εφορειών οι οποίοι διευρύνουν μέρα με

τη μέρα τις δραστηριότητες και το έργο της προστασίας των αρχαιοτήτων σε κάθε μικρό

νησί σε όλους τους άνυδρους βράχους στα σταθερά αυτά ndash κάποτε ζωντανά ndash πατήματα

για την επικοινωνία ανάμεσα στις νησιωτικές κοινωνίες του Αιγαίου και την απέναντι

μεγάλη στεριά

Η ευφυής ιδέα της παρούσας Έκθεσης οφείλεται στον αγαπητό συνάδελφο και φίλο

Καθηγητή Νικόλαο Σταμπολίδη Διευθυντή του Μουσείου Κυκλαδικής και Αρχαίας

Ελληνικής Τέχνης ενώ η υλοποίησή της έγινε δυνατή χάρις στην αμέριστη στήριξη και

τις φροντίδες της Προέδρου του Μουσείου κυρίας Σάντρας Μαρινοπούλου Η Έκθεση

και ο ανά χείρας Κατάλογος πολλά οφείλουν στη συστηματική δουλειά του επιμελητή

του Μουσείου και καλού συνεργάτη αρχαιολόγου Γιώργου Τασούλα Η συντήρηση όλων

των αντικειμένων που εκτίθενται έγινε από τους συντηρητές της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ Μιχάλη

Κώστα Δημήτρη Κουγιό και Νεκταρία Δασακλή ενώ οι περισσότερες φωτογραφίες των

αρχαιοτήτων του Καταλόγου από τον φωτογράφο μας Γιώργο Κασιώτη Οι αρχαιολόγοι των

Εφορειών Αρχαιοτήτων της Δωδεκανήσου υπεύθυνοι για τα νησιά που περιλαμβάνονται

στην Έκθεση παράλληλα με τα υπόλοιπα υπηρεσιακά τους καθήκοντα έφεραν το κύριο

βάρος της επιλογής και μελέτης των αντικειμένων ndash τα περισσότερα από τα οποία ήταν

αδημοσίευτα ndash για τη συγγραφή των λημμάτων του Καταλόγου

Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να έρχονται στο κέντρο της Ελλάδας ταπεινά και πολύτιμα

τέχνεργα μάρτυρες της μακράς ανθρώπινης δραστηριότητας και της διόλου laquoάγονηςraquo

πολιτιστικής διαδρομής που διήνυσαν τα μικρά ακριτικά νησιά του Αρχιπελάγους τα

οποία μεγαλώνουν τα σύνορα της πατρίδας και επιμένουν να ζουν και να παράγουν ακόμα

και με τους λιγοστούς μόνιμους κατοίκους τους

Δρ Μελίνα Φιλήμονος-ΤσοποτούΔιευθύντρια της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ

21

22

Χάλκη

Τήλος

Σύμη

Αλιμνιά

Πυργούσα

Γυαλί

Νίσυρος

Ρόδος

23

Ρω

Στρογγύλη

Καστελλόριζο

24

25

26

Η Μεγίστη ndash ή Καστελλόριζο από το όνομα του μεσαιωνικού οικισμού ndash είναι

η μεγαλύτερη από ένα σύνολο περίπου τριάντα νησίδων βραχονησίδων και σκοπέλων

που αποτελούν το πολύνησο του Καστελλορίζου (εικ 1) Η οικονομία και η σημασία της

συνδέεται άμεσα με αυτά όπως και με την απέναντι λυκιακή ακτή

Η Μεγίστη βρίσκεται 131 χλμ (71 ναυτικά μίλια) ανατολικά της Ρόδου και 25 χλμ από

την απέναντι ακτή Έχει εμβαδόν 888 τχλμ και σχήμα περίπου τριγωνικό με τη μεγάλη

χερσόνησο της Μούντας στη βόρεια

πλευρά που καταλήγει στο ακρωτήριο

του Αγίου Στεφάνου Η ακτογραμμή είναι

παντού απόκρημνη με εξαίρεση τον βαθύ

κόλπο στη ΒΑ πλευρά του νησιού που

σχηματίζει διπλό λιμάνι Το νησί είναι

ορεινό και βραχώδες Οι ψηλότερες κορυφές

Βίγλα (268 μ) Παλαιόκαστρο (244 μ) και

Δίσκος (215 μ) βρίσκονται στο βόρειο

τμήμα Το κεντρικό ανατολικό και νότιο

χαρακτηρίζονται από μικρά οροπέδια με

μικρές καλλιεργήσιμες εκτάσεις Το νησί

αν και άνυδρο κατοικήθηκε πιθανώς από

την Ύστερη Εποχή του Χαλκού εξαιτίας

της θέσης του και του εξαιρετικού διπλού

λιμένα στη ΒΑ ακτή του Ο Κάβος το

ακρωτήριο ανάμεσα στα δύο λιμάνια του

κόλπου όπου το σωζόμενο Κάστρο υπήρξε

διαχρονικά το κεντρικό σημείο της δραστηριότητας Μετά το λιμάνι η σημαντικότερη θέση

είναι το Παλαιόκαστρο το οποίο παρουσιάζει αλλεπάλληλες φάσεις κατοίκησης Άλλες

θέσεις εντοπίζονται κυρίως σε καλλιεργήσιμες περιοχές και οι περισσότερες είναι μικρές

οχυρωμένες αγροικίες με ελαιοπιεστήρια και ληνούς

Εικ 1 Μερική άποψη του Καστελλορίζου των βραχονησίδων και της λυκιακής ακτής (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

ΚαστελλόριζοΣτρογγύλη

Ρω

27

Το ενδιαφέρον των ερευνητών για τη Μεγίστη αρχίζει τον 18ο και εντείνεται τον 19ο αιώνα

Την περίοδο αυτή ευρωπαίοι περιηγητές περιδιαβαίνουν το νησί αναζητώντας αρχαία κι

επιγραφές1 Παράλληλα είναι σαφές ότι κατά τον 19ο αιώνα στο νησί γινόταν διακίνηση

αρχαιοτήτων2 Θα πρέπει να επιδεικνύεται ιδιαίτερη προσοχή όσον αφορά στην ερμηνεία

της προέλευσης όσων ευρημάτων δεν προέρχονται από ανασκαφές Κάποιες από τις

επιγραφές και τα άλλα ευρήματα που κατεγράφησαν κατά καιρούς στο νησί αναφέρεται

ότι είχαν μεταφερθεί εκεί από την απέναντι μικρασιατική ακτή3 Το νησί δεν έχει μελετηθεί

συστηματικά από αρχαιολογική άποψη Η έρευνα περιορίζεται σε επιφανειακές έρευνες4

και σε κάποιες πρόσφατες σωστικές ανασκαφές5

Το όνομα Μεγίστη ή Μεγίστα ndash που συναντάται σε όλες τις αρχαίες πηγές από τον Ψευδο-

Σκύλακα στα μέσα του 4ου αι πΧ μέχρι τον 12ο αι μΧ6 ndash αναφέρεται στο σχετικό μέγεθος της

νήσου μεταξύ των μικρότερων νησίδων και βραχονησίδων στο νησιωτικό της σύμπλεγμα7

Το όνομα του νησιού κατά την αρχαιότητα επιβεβαιώνεται αφrsquo ενός από τις επιγραφικές

αναφορές στον Απόλλωνα Μεγιστέα και αφrsquo ετέρου από την επιβίωσή του με τη μορφή

Mayas στην αραβική και Meis στην τουρκική που αποτελούν παραφθορά του ονόματος

Μεγίστη

Το όνομα Καστελλόριζο το οποίο υιοθετήθηκε μετά τον 12ο αιώνα και χρησιμοποιείται

πλέον παράλληλα με το αρχαίο όνομα Μεγίστη αποδίδεται είτε στο κόκκινο χρώμα του

βράχου από τον οποίο κατασκευάστηκε το Κάστρο στον Κάβο (castello rosso) είτε από τον

οικισμό που αναπτύχθηκε στη ρίζα του καστέλου αυτού8

απΟ τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΛιΘΟΥ Και τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΧαΛΚΟΥΕλάχιστα είναι τα στοιχεία που μαρτυρούν την κατοίκηση στα προϊστορικά χρόνια

Προϊστορική θέση εντοπίζεται πιθανώς στην περιοχή του σημερινού κοιμητηρίου στη

μικρή χερσόνησο που κλείνει από ανατολικά το λιμάνι του Μανδρακιού9

Ωστόσο η επίκαιρη θέση του νησιού στο θαλάσσιο δρόμο που ακολουθούσαν τα

εμπορικά πλοία της Εποχής του Χαλκού επιβεβαιώνεται από τα ερευνηθέντα ναυάγια

1 Βλ Savary 1788 Leake 1824 Fellows 1841 Ross 1846 Flandin 1871 Cockerell 1903 Αναφέρονται επίσης αλλεπάλληλες laquoεπιδρομέςraquo αρχαιοκαπήλων οι οποίοι αποβίβαζαν πληρώματα και άδειαζαν μεμονωμένους τάφους βλ Κυπαρίσσης 1915 642 Ο Fellows (1841 188-189) περιγράφει το Καστελλόριζο του 1840 ως σφύζουσα εμπορική μητρόπολη στην οποία μπορούσε κανείς να προμηθευτεί νομίσματα και κάθε είδους laquoθησαυρούςraquo που έβρισκαν οι χωρικοί στην απέναντι ακτή Ο ίδιος αγόρασε νομίσματα που προέρχονταν από την κοιλάδα της Ξάνθου3 Βλ Διαμαντάρας 1894 331-333 αρ 33 Διαμαντάρας 1899 335-336 Αντίστοιχα οι μονολιθικοί κίονες στον ναό του αγίου Κωνσταντίνου έχουν μεταφερθεί από τα Πάταρα βλ Διαμαντάρας χχέ 84 Οι R Hope Simpson και JF Lazenby πραγματοποίησαν το 1967 περιορισμένη έρευνα σε ήδη γνωστές θέσεις (Hope Simpson ndash Lazenby 1970) Πολύτιμη στη μελέτη της αρχαίας Μεγίστης είναι η συμβολή του Ν Ashton o oποίος πραγματοποίησε εκτεταμένη επιφανειακή έρευνα στο νησί το 1993 και το 1994 και συγκέντρωσε πολλά από τα στοιχεία που αναφέρονται εδώ βλ Ashton 19955 Το 1999 ολόκληρο το νησί μαζί με τη νησίδα Ρω θεσμοθετήθηκαν ως αρχαιολογικός χώρος Έκτοτε παρακολουθούνται οι εργασίες εκσκαφής και σε ορισμένες περιπτώσεις διενεργούνται δοκιμαστικές τομές πριν την έγκριση οικοδόμησης6 Το συμπέρασμα ότι ένα από τα ονόματα της Μεγίστης στην αρχαιότητα ήταν Κισθήνη οφείλεται σε παρερμηνεία του εδαφίου στο Στράβωνα (ΧΙV 3 7) laquoμεταξὺ δrsquo ἐν τῷ λεχθέντι παράπλῳ νησία πολλὰ καὶ λιμένες ὧν καὶ Μεγίστη νῆσος καὶ πόλις ὁμώνυμος Κισθήνηraquo βλ Θωμόπουλος 19707 laquoμεγάλη νῆσος ἡ τῶν Λυκίαςraquo σύμφωνα με τον Στέφανο Βυζάντιο Ο πρώτος που συνδέει ετυμολογικά το όνομα του νησιού με τον μυθικό ιδρυτή Μεγιστέα είναι ο Αλέξανδρος Πολυΐστωρ τον 1ου αι πΧ τον οποίο αναπαράγει ο Στέφανος Βυζάντιος Περὶ πόλεων τον 6ο αι μΧ Βλ επίσης RE XV1 λ Megiste 3318 Pappas 1994 46-47 Hederer 1924 329 Οι Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 αναφέρουν δύο προϊστορικά όστρακα στην περιοχή του κοιμητηρίου

28

του Ulu Βurun ndash 9 χλμ ΝΑ του Kas της αρχαίας Αντιφέλλου απέναντι από τη Μεγίστη

το οποίο χρονολογείται στο τέλος του 14ου αι πΧ ndash και της Χελιδονίας Άκρας 65 χλμ

ανατολικότερα που χρονολογείται στον 12ο αι πΧ Παρά την έλλειψη στοιχείων δεν θα

πρέπει να αποκλειστεί το ενδεχόμενο ότι η Μεγίστη χρησιμοποιήθηκε ως σταθμός στον

δρόμο ναυτικών και εμπόρων από και προς τα λιμάνια της Ανατολής και αποίκων προς

την Κύπρο την Κιλικία και τη Συροπαλαιστινιακή ακτή κατά τις μετακινήσεις του 12ου και

11ου αι πΧ

απΟ τή γΕωμΕτριΚή πΕριΟδΟ Εωσ τήν ΥστΕρή αρΧαιΟτήταΛιγοστές παραμένουν οι ενδείξεις σχετικά με την κατοίκηση κατά τη Γεωμετρική και

την Αρχαϊκή περίοδο στο νησί θραύσματα κεραμικής της Γεωμετρικής περιόδου που

συλλέχθηκαν στο εσωτερικό της ακρόπολης του Παλαιοκάστρου μαρτυρούν ότι υπήρχε

κατοίκηση στη στρατηγική αυτή θέση Ενδεχομένως η στενή σχέση της Μεγίστης με τη

Ρόδο χρονολογείται από την εποχή του αποικισμού Η ίδρυση της Φασήλιδος αποικίας

της Ρόδου στη λυκιακή ακτή χρονολογείται στον 7ο αι πΧ ενώ στο Χρονικό της Λίνδου

αναφέρεται νικηφόρος εκστρατεία του Κλεόβουλου τυράννου της Λίνδου εναντίον της

Λυκίας που πρέπει να τοποθετηθεί στον 6ο αι πΧ Τα ονόματα ορισμένων πόλεων της

Λυκίας όπως η Ροδία και η Ροδιάπολης αποτελούν πιθανώς ενδείξεις ενός ευρύτερου

αποικισμού της ΝΑ Λυκίας από τις δωρικές πόλεις της Ρόδου ο οποίος ωστόσο δεν είχε

μόνιμο αποτέλεσμα πέραν της κτήσης της Μεγίστης εφόσον οι πόλεις αυτές αναφέρονται

αργότερα ως μέλη της Λυκιακής Συμμαχίας10

Το 411 πΧ η Ρόδος αποστάτησε από την Αθηναϊκή συμμαχία και το 4087 πΧ ίδρυσε ndash με

τον συνοικισμό των τριών πόλεων ndash τη νέα πόλη της Ρόδου που σύντομα αναπτύχθηκε

σε σημαντική ναυτική και εμπορική δύναμη Δεν μπόρεσε ωστόσο να αποφύγει την

κυριαρχία της δυναστείας των Εκατομνιδών σατραπών της Αλικαρνασσού (356 - 332

πΧ)11 ούτε τη συμμετοχή της στις δυνάμεις του Δαρείου του Γ΄ (340 - 335 πΧ) Κατά την

περίοδο 332 - 323 πΧ στην περιοχή κυριάρχησαν οι δυνάμεις των Μακεδόνων12 ενώ μετά

τον θάνατο του Αλεξάνδρου ξεκίνησαν οι διαμάχες μεταξύ των βασιλείων των Διαδόχων

για τη στρατιωτική και οικονομική κυριαρχία στην ανατολική Μεσόγειο

Η Ρόδος απέκρουσε την πολιορκία του Δημητρίου (305 - 304 πΧ) ενίσχυσε το ναυτικό της

πολεμικό και εμπορικό και εξελίχθηκε στη διάρκεια του 3ου και τις αρχές του 2ου αι πΧ σε

κατrsquo εξοχήν κέντρο του διαμετακομιστικού εμπορίου στην ανατολική Μεσόγειο Το ροδιακό

κράτος σταδιακά περιέλαβε πολλά από τα νησιά της Δωδεκανήσου Αυτά προστέθηκαν

στις σημαντικές εκτάσεις που ήδη προ του συνοικισμού κατείχαν οι ροδιακές πόλεις στην

απέναντι ακτή της Μικράς Ασίας τη λεγόμενη laquoενσωματωμένηraquo ροδιακή Περαία η οποία

περιελάμβανε τμήμα της Καρίας και ορισμένες παραθαλάσσιες θέσεις της Λυκίας καθώς

και τη νήσο Μεγίστη

Θεωρείται βέβαιο ότι η Μεγίστη ενσωματώθηκε στο Ροδιακό κράτος πριν τα μέσα του 4ου

αι πΧ και παρέμεινε σε αυτό τουλάχιστον μέχρι τον 1ο αι μΧ13 αυτό μαρτυρεί η αναφορά

του Ψευδοσκύλακος 99 (GGM I 73hellip κατὰ ταῦτα νῆσός ἐστι Ῥοδίωνhellip ) που χρονολογείται στα

10 Bresson 1999 102 Blinkenberg 1941 αρ 2 170 XXIII11 Οι Εκατομνίδες προχώρησαν στην κατασκευή ενός εκτεταμένου δικτύου οχυρώσεων στις υπό τον έλεγχό τους περιοχές Σχετικά βλ Εισαγωγικό κείμενο Νισύρου στον παρόντα τόμο12 Σχετικά με το ροδιακό κράτος κατά την εποχή του Μ Αλεξάνδρου βλ Hauben 1977 και Berthold 1984 33-3713 Fraser ndash Bean 1954 57 Berthold 1984 41

29

μέσα του 4ου αι πΧ14 αλλά και του Στράβωνος (XIV 3 7)

Η διοίκηση της laquoενσωματωμένηςraquo ροδιακής Περαίας δεν διέφερε από αυτή της Ρόδου15

Αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα του ροδιακού κράτους και συμμετείχε στο σύστημα

των δήμων Η Μεγίστη όπως και περιοχή των Δαιδάλων προκεχωρημένες κτήσεις του

ροδιακού κράτους δεν αποτελούσαν αυτοτελείς δήμους αλλά μάλλον ανήκαν σε κάποιον

άγνωστο δήμο της Ρόδου Αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι στις επιγραφές της

Μεγίστης το όνομα των Ροδίων αξιωματούχων συνοδεύεται μερικές φορές από το

δημοτικό τους αλλά ποτέ από το εθνικό Ῥόδιος πρακτική που συναντάται στις περιοχές

της laquoενσωματωμένηςraquo Περαίας Ωστόσο το δημοτικό Μεγιστεύς εμφανίζεται μόνον ως

επίθετο του Απόλλωνα και πιθανώς του Διός16

Νομίσματα του 4ου αι πΧ τα οποία φέρουν στον εμπροσθότυπο την κεφαλή του Ηλίου και

στον οπισθότυπο το ροδιακό ρόδο με τα γράμματα ΜΕ έχουν αποδοθεί στη Μεγίστη (αρ

κατ 11 - 12) η ερμηνεία αυτή ωστόσο αποτέλεσε θέμα διαφωνίας μεταξύ ειδικών και

αμφισβητείται17

Την στρατιωτική εξουσία στην ενσωματωμένη και υποτελή ροδιακή Περαία ασκούσε ένας

από τους δέκα στραταγοὺς ο στραταγός ἐπὶ τό πέραν με υφιστάμενους τουλάχιστον τρεις

ἁγεμόνας ndash συγκεκριμένα αναφέρονται ἁγεμὼν ἐπὶ Kαρίας ἁγεμὼν ἐπὶ Λυκίας και ἁγεμὼν ἐπὶ

Kαύνου Υφιστάμενοι των ἁγεμόνων ήταν οι ἐπιστάται Ρόδιοι επικεφαλής μισθοφορικών

φρουρών διορισμένοι με ετήσια θητεία σε σημεία στρατηγικής σημασίας για το ροδιακό

κράτος

H Μεγίστη ήταν ένα από τα σημεία αυτά όπως επιβεβαιώνουν οι επιγραφικές

μαρτυρίες τέσσερις αναθηματικές επιγραφές επιστατών έχουν βρεθεί στην ακρόπολη του

Παλαιοκάστρου και μία βρίσκεται χαραγμένη στο βράχο κάτω από το Κάστρο τον αρχαίο

πύργο του λιμένα18 Χρονολογούνται στο 2ο αι πΧ19

Η εξαιρετική σημασία της Μεγίστης για το ροδιακό κράτος κατά τον 2ο αι πΧ διαφαίνεται

στην ενεπίγραφη βάση αναθηματικού αγάλματος που βρέθηκε στις Κεδρεές της Καρίας

και αναφέρεται στον Τεισία Θευδάμου hellip καὶ ἁγεμόνα γενόμενον ἐμ Mεγίστᾳ κατὰ πόλεμονhellip20

Η βάση φέρει την υπογραφή του γλύπτη Πυθόκριτου ο οποίος εργάστηκε στη Ρόδο γύρω

στο 170 πX Φαίνεται ότι στην προκειμένη περίπτωση ο διορισμός του συγκεκριμένου

αξιωματούχου ως ἁγεμόνα ἐμ Mεγίστᾳ αποτελούσε έκτακτο αξίωμα που υπαγορευόταν

από την κρισιμότητα των γεγονότων του Γ΄ Συριακού πολέμου (190 πΧ) όταν η Μεγίστη

διεδραμάτισε κύριο ρόλο21 στις επιχειρήσεις κατά του Αντιόχου Γ΄ Σχετική με τα γεγονότα

του πολέμου αυτού είναι η εκτενέστερη σωζόμενη αναφορά της Μεγίστης στην αρχαία

14 Και οπωσδήποτε πριν το 330 πΧ βλ Bresson 104 σημ 5115 Για τη διοίκηση του ροδιακού κράτους βλ Fraser ndash Bean 1954 79-94 Berthold 1984 38 κεξ van Gelder 190016 SGDI 4331 και 433317 Βλ Head 1897 xcviii-xcix Ο Cahn (1942 92-94) επισημαίνει ότι τα νομίσματα είναι βαρύτερα από το καθιερωμένο ροδιακό σύστημα και είναι απίθανο να αποτελούν βραχύβια ροδιακή κοπή Υποστηρίζει ότι πρόκειται πιθανώς για κοπή επιμέρους ροδιακού δήμου Οι Fraser ndash Bean (1954 97 σημ 4 98) θεωρούν ότι εάν πρόκειται για ροδιακή κοπή αυτή θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως ένδειξη είτε της αυτονομίας του νησιού είτε της ενσωμάτωσής του στο ροδιακό κράτος επισημαίνουν δε ότι τα γράμματα ΜΕ πιθανώς δεν αντιπροσωπεύουν τοπωνύμιο αλλά ονόματα αξιωματούχων Ο RHJ Ashton (1990 1-3) πρότεινε ότι πρόκειται για κοπή του Ροδίου στην καταγωγή στρατηγού Μέμνωνος ο οποίος πολέμησε εναντίον του Αλέξανδρου και όχι για νομίσματα της Μεγίστης Συνοπτικά βλ Στεφανάκη 2010 417-419 18 Βλ αναλυτικότερα παρακάτω σχετικά με το Κάστρο και την ακρόπολη Παλαιοκάστρου19 Fraser ndash Bean 1954 8720 SEG IV 178 Fraser ndash Bean 1954 8521 Σχετικά με τα γεγονότα του Συριακού πολέμου βλ Berthold 1984

30

γραμματεία ο Τίτος Λίβιος (Ab Urbe Condita 37225 372412 37452) αναφέρει την

Μεγίστη τρεις φορές σε σχέση με τις πολεμικές επιχειρήσεις του 190 πX Στο κείμενο

εξαίρεται η στρατηγική θέση της Μεγίστης καθώς και η σημασία του λιμανιού της για

το ροδιακό κράτος ως ναυστάθμου του ροδιακού στόλου Τα παραπάνω αποσπάσματα

μαρτυρούν ότι η Μεγίστη έπαιξε σημαντικό στρατηγικό ρόλο κυρίως μάλιστα εφrsquo όσον η

υπόλοιπη Λυκία με την εξαίρεση της Φασήλιδος ήταν εχθρικά διακείμενη προς τη Ρόδο

Η συνθήκη της Απάμειας (188 πΧ) που επιβλήθηκε στη συνέχεια από τη Ρωμαϊκή σύγκλητο

επί των Ελλήνων της Μικράς Ασίας ήταν εξαιρετικά ευνοϊκή για τους Ροδίους Την αμέσως

επόμενη περίοδο έως τη συμμαχία με τη Ρώμη - ουσιαστικά την υποταγή σε αυτή - το

164 πΧ το ροδιακό κράτος επεκτάθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της Καρίας και της Λυκίας

Οι περιοχές αυτές αποτέλεσαν τη λεγόμενη laquoυποτελή Περαίαraquo Η Λυκία αντιστάθηκε στη

ροδιακή κατοχή και ακολούθησε σειρά πολεμικών συγκρούσεων οι λεγόμενοι Λυκιακοί

πόλεμοι22 Κατά την περίοδο αυτή (188 - 167 πΧ) η Μεγίστη εξακολούθησε να λειτουργεί

ως βάση για τις ναυτικές επιχειρήσεις του ροδιακού στόλου

Η μόνιμη ροδιακή παρουσία στη Μεγίστη ερμηνεύει την επιρροή της Ρόδου στην κεντρική

Λυκία κατά την ελληνιστική περίοδο η οποία μαρτυρείται επιγραφικά23 Αντίστοιχη

λυκιακή παρουσία ή επιρροή στη Μεγίστη δεν σημειώνεται κρίνοντας από την έλλειψη

μνημείων στο νησί Ακόμη και κατά την περίοδο αναβίωσης της λυκιακής συμμαχίας κατά

τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο24 η Μεγίστη φαίνεται ότι παρέμεινε ανεπηρέαστη

από τη λυκιακή επιρροή παρά την εγγύτητά της στη λυκιακή ακτή

Αναπόφευκτα η πολιτική ισχύς της Ρόδου μειωνόταν όσο αυξανόταν η επιρροή της Ρώμης

Έπειτα από την υπογραφή συνθήκης με τη Ρώμη το 164 πΧ παρότι τυπικά αυτόνομη η

Ρόδος ακολουθεί τις επιταγές του ρωμαϊκού κράτους Η ίδρυση στη Δήλο αφορολόγητου

εμπορείου ρωμαϊκών συμφερόντων συνετέλεσε στην οικονομική συρρίκνωση της Ρόδου

Στον ύστερο 1ο αι πΧ ο Αντώνιος και ο Αύγουστος απέδωσαν ξανά κάποιες από τις

νησιωτικές της κτήσεις ενώ ο Αύγουστος επιβεβαίωσε τον παλαιότερο τίτλο της ως

laquoελεύθερης και συμμάχου πόλεωςraquo

Τον 1ο αι μΧ ο Στράβων (ΧΙV 3 7) αναφέρει και πάλι τη Μεγίστη ως ροδιακή κτήση Εκτός

από τον Στράβωνα δύο ακόμη πηγές του 1ου και 2ου αι μΧ αναφέρονται στη Μεγίστη ο

Πτολεμαίος (V III) και o Πλίνιος (Φυσική Ιστορία V 35131) ο οποίος μάλιστα αναφέρει ότι

η πόλις της Μεγίστης έχει εκλείψει (hellip Megista cuius civitas interdiit) Σύμφωνα ωστόσο

με τις αρχαιολογικές ενδείξεις το νησί κατοικείτο κατά τον 1ο αι μΧ οπότε η δήλωση του

Πλίνιου πιθανώς σημαίνει είτε ότι ο πληθυσμός του συρρικνώθηκε είτε ότι η στρατηγική

σημασία του μειώθηκε είτε ότι ήταν πλέον υποτελές

Υπό τον αυτοκράτορα Βεσπασιανό (67 - 69 μΧ) η Ρόδος ενσωματώθηκε επίσημα στο

Ρωμαϊκό κράτος ενώ από τον Διοκλητιανό (284 - 305 μΧ) ορίστηκε ως πρωτεύουσα της

Επαρχίας των Νήσων η οποία υπαγόταν στη Διοίκηση της Ασίας

Στην αυτοκρατορική περίοδο η Μεγίστη εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ως ναύσταθμος

όπως μαρτυρούν οι επισκευές στα τείχη της ακρόπολης και επιφανειακά ευρήματα στο

νησί αλλά κυρίως οι λιμενικές εγκαταστάσεις Στη ρωμαϊκή περίοδο χρονολογούνται

22 Bresson 1999 106-111 Πολύβιος 254423 Σχετικά με τα επιγραφικά στοιχεία που μαρτυρούν τη ροδιακή επιρροή στη Λυκία την υιοθέτηση ροδιακών πρακτικών τις αναθηματικές επιγραφές που τιμούν Ροδίους την λατρεία του Διός Ατταβυρίου και του Ηλίου βλ Zimmermann 1992 81 156-158 Zimmermann 1993 119-121 Bresson 1999104-10624 Βλ Τίτος Λίβιος 41258 42148 44151 Επίσης βλ Πολύβιος 30512 30314-5 3141-3

31

πιθανώς οι βυθισμένοι μόλοι στη γλώσσα που χωρίζει τα δυο λιμάνια και γύρω από το

απέναντι νησάκι Ψωραδιά καθώς και κεραμική από ναυάγια στις θέσεις αυτές25 Το λιμάνι

της Μεγίστης λειτουργούσε ακόμη ως εμπορικός λιμένας αλλά και ως ναύσταθμος του

ρωμαϊκού στόλου μάλλον όμως ως βοηθητικός του ναυστάθμου στα Πάταρα της Λυκίας

Οπωσδήποτε η σημασία του νησιού δεν ήταν πλέον εξέχουσα σε μια Μεσόγειο που

αποτελούσε laquoρωμαϊκή λίμνηraquo

Η ιστορία του νησιού αντικατοπτρίζει τη σημαντική γεωγραφική του θέση και την οικονομική

και στρατηγική σημασία ολόκληρης της περιοχής Την εξέχουσα θέση του ως σημαντικής

κτήσης της Ρόδου ακολούθησαν αιώνες αφάνειας κατά τους οποίους σχεδόν εξαφανίστηκε

από τις πηγές Υπάρχουν μεγάλες περίοδοι που χαρακτηρίζονται από την πλήρη απουσία

μνημείων και στοιχείων Τα μέχρι τώρα στοιχεία δείχνουν ότι το νησί ήκμασε ως ναυτική

βάση κυρίως σε περιόδους ανάγκης οργανωμένου ελέγχου των θαλάσσιων περασμάτων

από μια κεντρική αρχή

τα αρΧαια μνήμΕιαΟ λιμένας και το ΚάστροΟ κόλπος δυτικά του Κάβου ndash πεταλόσχημος βαθύς και καλά προστατευμένος από τον

καιρό ndash ήταν ο κυρίως λιμένας ενώ ο ανατολικός στο Μανδράκι μικρότερος και ρηχός26

λειτουργούσε πιθανώς ως ναυπηγοεπισκευαστικός χώρος στην αρχαιότητα όπως και κατά

τον 19ο αιώνα Ο κύριος ωστόσο ρόλος του διπλού λιμένα της Μεγίστης ήταν η τροφοδοσία

των πολεμικών και εμπορικών πλοίων ενώ πιθανώς συμμετείχε στο περιφερειακό

εμπόριο

Το λιμάνι της Μεγίστης προστατευόταν ήδη κατά την αρχαιότητα από αρχαίο οχυρό στη

θέση του ιπποτικού Κάστρου (εικ 2 3) Η πυραμιδική βάση του σωζόμενου πύργου (εικ 3) χρονολογείται στον β΄ μισό του 4ου αι πΧ27 όπως μαρτυρεί η λαξευμένη ταινία στις

δύο όψεις της επικλινούς ακμής των γωνιόλιθων ο λεγόμενος γωνιαίος οδηγός Προφανώς

η ασυνήθιστη για τον χώρο κατασκευή έγινε προκειμένου να δοθεί πρόσθετο ύψος στον

ορθογώνιο πύργο ο οποίος δέσποζε στα δύο λιμάνια και ήλεγχε τη θαλάσσια περιοχή του

διαύλου με τις διάσπαρτες νησίδες

Στο βράχο όπου εδράζεται ο πύργος του Κάστρου βρίσκεται εγχάρακτη η αναθηματική

επιγραφή του Ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλή Νικαγόρα στον Ερμή Προπύλαιο (εικ 4) που χρονολογείται τον 2ο αι πΧ Σωσικλῆς Nικαγόρα Ἂμιος ἐπιστατήσας ἒν τε Kαστάβῳ

καὶ ἐπὶ τοῦ πύργου τοῦ ἐν Mε γίστᾳ Ἑρμᾷ Προπυ λαίῳ χαριστήριον28 Η αναθηματική επιγραφή

του laquoεπιστατήσαντοςraquo Σωσικλέους είναι οπωσδήποτε μεταγενέστερη της κατασκευής του

πύργου και συνοδεύεται από εντορμίες για τη στερέωση αναθήματος πιθανώς ερμαϊκής

στήλης

Ολόκληρη η βόρεια πλευρά του πύργου έχει καταρρεύσει μαζί με τον βράχο έδρασης

πιθανώς εξ αιτίας σεισμού ή έπειτα από κάποιον από τους πολυάριθμους βομβαρδισμούς

που έχει υποστεί το μνημείο σε νεότερες περιόδους Ο βόρειος τοίχος του πύργου κτισμένος

σύρριζα στο φρύδι του βράχου είναι κατακόρυφος και εμφανώς μεταγενέστερος

25 Βλ Pirazzoli 198726 Κατά την αρχαιότητα η στάθμη της θάλασσας βρισκόταν αρκετά χαμηλότερα βλ Pirazzoli 198727 Η κατασκευή βρίσκει παράλληλα στην περιοχή της Αργολίδας Πυραμιδική βάση ορθογώνιου πύργου επάνω σε ορθογώνια κρηπίδα βρίσκεται στο Κεφαλάρι Ελληνικού στο Άργος (Πίκουλας 1996-97 Lord 1938 Scranton 1938) Βάσει των ευρημάτων χρονολογείται στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ και λειτουργούσε ως φυλακείο για τον έλεγχο του άξονα Άργους-Κεγχρεών Βλ Πίκουλας 199528 SGDI 4332

Εικ 2 Ο Κάβος το Κάστρο και ο laquoΛυκιακός τάφοςraquo (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

Εικ 3 Το Κάστρο η πυραμιδική βάση του πύργου από ΝΑ (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

Εικ 4 Η αναθηματική επιγραφή του ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλέους (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

32

το παλαιόκαστροΑποτελεί την καλύτερα σωζόμενη

οχυρωμένη θέση της αρχαίας Mεγίστης

στο εσωτερικό του νησιού και πιθανώς

το πλέον στρατηγικό σημείο (εικ 5) Η

ακρόπολη είχε πιθανώς κατασκευαστεί πριν

τον ύστερο 4ο αι πΧ επάνω σε αρχαιότερη

προ-κλασική ακρόπολη παρουσιάζει δε

ίχνη διαρκούς κατοίκησης μέχρι τους

βυζαντινούς χρόνους29 Ήλεγχε τον λιμένα

και τον όρμο Λιμενάρι στα δυτικά κυρίως

όμως αποτελούσε κομβικό σημείο από

όπου ασκείτο ο έλεγχος των θαλάσσιων

διόδων μέσω ενός δικτύου φρυκτωριών

εγκατεστημένων σε διάφορα σημεία του

νησιού στις γειτονικές νησίδες Στρογγυλή

και Pω καθώς και στην απέναντι λυκιακή

ακτή Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου καλύπτει έκταση περ 6000 τμ και αποτελείται από

εξωτερικό τείχος με τέσσερις - αρχικά - πύργους στη NA πλευρά την πλέον προσβάσιμη

καθώς και εσωτερικό πύργο Στον νοτιότερο πύργο σώζεται μία από τις αρχαίες εισόδους

αν και έχει υποστεί μεταγενέστερες επεμβάσεις Εντοιχισμένες σε δεύτερη χρήση

βρίσκονται εδώ δύο αναθηματικές επιγραφές επιστατών30 Ο κατεστραμμένος σήμερα

τέταρτος πύργος στην ανατολική γωνία του εξωτερικού τείχους σε σημείο που δεσπόζει

επάνω από τον οικισμό και το λιμάνι ήταν πιθανώς η θέση εύρεσης της επιγραφής

του επιστάτη Κρατιδάμου ο οποίος κατασκεύασε πύλη και ανέθεσε τα αγάλματα του

Απόλλωνος Πυλαίου και της Αρτέμιδος Σωτείρας31 Η επιγραφή η οποία χρονολογείται

πιθανώς στον 3ο ή 2ο αι πΧ32 δηλώνει την ύπαρξη μιας δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό

Μία τέταρτη επιγραφή ndash αυτή τη φορά από δύο επιστάτες ndash θα πρέπει να συσχετιστεί με

την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου33 O εσωτερικός πύργος που σώζεται σε ύψος περίπου

29 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 73-74 εικ 7 Wurster 1981 226-231 πίν 74-75 εικ 8 Το 1943 οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής εγκατέστησαν στην κορυφή του υψώματος την αντιαεροπορική τους άμυνα όπως φαίνεται από τα δύο πολυβολεία αλλά και από το άφθονο υλικό λατύπης που δημιουργήθηκε από τον βομβαρδισμό του μνημείου από τους συμμάχους30 Ἐπικρατίδας Ἀναξικράτευς ἐπιστατήσας καὶ τοὶ συστρατευσάμενοι [Δ]ιοσκόροις (SGDI 4331 και Διαμαντάρας 1892 304) και [B]ασίλων Ἐξα[κ]- εστίωνος Λέλιος ἐπιστα- τήσας (Διαμαντάρας 1892 305)31 Susini 1955 Michelier 1917 Δεν είναι σαφές ποια ακριβώς είναι η ΝΑ γωνία της ακρόπολης όπου σύμφωνα με τον Michelier βρέθηκε η επιγραφή του Κρατιδάμου Πιθανώς πρόκειται για τον κατεστραμμένο πλέον τέταρτο πύργο της ΝΑ πλευράς της ακρόπολης Η ύπαρξη της συγκεκριμένης επιγραφής δηλώνει την ύπαρξη δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό Η επιγραφή βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης (αρ ευρ 40) μαζί με μια σειρά άλλων αναθηματικών ή επιτύμβιων αναθηματικών επιγραφών που χρονολογούνται από την ελληνιστική έως την ύστερη αυτοκρατορική περίοδο (αρ ευρ 13 18 25 28 40 41 42) καθώς και κάποιες επιγραφές που είχαν μεταφερθεί στη Μεγίστη από τα Πάταρα και τις Γάγες Οι επιγραφές είχαν αποσταλεί με αρχικό προορισμό το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών από την επαναστατική ελληνική διοίκηση της νήσου που ζητούσε την ένωση με την Ελλάδα κατά το σύντομο διάστημα 1913-191532 Σύμφωνα με τον Susini 1955 καμμία επιγραφή με προέλευση από τη Μεγίστη δεν είναι δυνατόν να χρονολογηθεί με ακρίβεια33 Ἐπιστάται Aἰσχίνας Διάνδρου Tιμόστρατος Eὐκράτευς Ἀπόλλωνι Mεγιστεῖ Η επιγραφή (SGDI 4330) αναφέρεται από τον Ludwig Ross ως εντοιχισμένη στο ιερό της Μονής του Αγίου Παντελεήμονα Ο Διαμαντάρας (1899 333) δημοσίευσε μία έκτη επιγραφή επιστάτου χωρίς να αναφέρει τόπο εύρεσης

Εικ 5 Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου από ΝΑ Στο βάθος η Ρω (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

33

4μ αποτελεί το καλύτερα σωζόμενο τμήμα της οχύρωσης (εικ 6) Είναι χτισμένος με

κυφωτές λιθοπλίνθους σύμφωνα με το ισόδομο σύστημα με λαξευμένο γωνιαίο οδηγό

στους γωνιόλιθους Τμήματα της ελληνιστικής φάσης διατηρούνται κατά τόπους στους

κατώτερους δόμους του εξωτερικού τείχους34

Δύο μεγάλες λαξευτές ελλειψοειδείς δεξαμενές με λαξευμένες κλίμακες καθόδου η μία

στον εσωτερικό και η δεύτερη στον εξωτερικό περίβολο εξασφάλιζαν νερό για μεγάλες

περιόδους (εικ 7) Η μεγαλύτερη από αυτές έχει διάμετρο περίπου 530μ και βάθος 4μ

Οι δεξαμενές αυτές στεγασμένες με θόλους στις νεότερες περιόδους θα πρέπει κατά την

αρχαιότητα να βρίσκονταν σε υπόγειους χώρους πύργων

Μικρές κόγχες λαξευμένες στο μέτωπο του βράχου στη νότια πλευρά του εσωτερικού

υπερυψωμένου τμήματος της ακρόπολης δηλώνουν την ύπαρξη ιερού στο σημείο αυτό

ή ΒίγλαΣτη θέση Βίγλα ndash το υψηλότερο σημείο του νησιού που δεσπόζει πάνω από τον οικισμό σε

υψόμετρο 220μ ndash σώζεται αρχαίο οχυρωματικό τείχος σε μήκος 60μ με κατεύθυνση Α-Δ

Η πολυγωνική του τοιχοδομία έχει χαρακτηριστεί laquoκυκλώπειαraquo και στο παρελθόν το τείχος

είχε θεωρηθεί μυκηναϊκό35 Πρόκειται ωστόσο για τοιχοδομία αρκετά συνηθισμένη στην

Καρία από τους κλασικούς χρόνους μέχρι τη ρωμαϊκή περίοδο και πιθανώς αποτελούσε

τμήμα της ελληνιστικής οχύρωσης36 Σε συνδυασμό με το Παλαιόκαστρο χρησίμευε για την

προστασία της ενδοχώρας

Εκτός από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και τα παραθαλάσσια οχυρά του Κάστρου

34 Οι λιθόπλινθοι της νοτιοδυτικής γωνίας του εξωτερικού τείχους έχουν συστραφεί και μετατοπιστεί με αποτέλεσμα το σημείο αυτό του τείχους να κινδυνεύει με κατάρρευση Έπειτα από την τοπογραφική αποτύπωση από την Ε Βασιλειάδου η ΚΒ΄ ΕΠΚΑ έχει αναλάβει το έργο της αποκατάστασης της νοτιοδυτικής γωνίας στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ βάσει των μελετών των Γ Αντωνίου Κ Ζάμπα και Ε Παυλίδη35 Κυπαρίσσης 191536 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 Wurster 1981 231-232

Εικ 6 Παλαιόκαστρο Ο εσωτερικός πύργος από ΝΑ (φωτ αρχείο ΜΚΤ) Εικ 7 Λαξευτή δεξαμενή στο Παλαιόκαστρο (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

34

και των νησίδων Ρω και Στρογγυλής (βλ παρακάτω σελ 44 - 47)37 το αμυντικό δίκτυο

της Μεγίστης συμπληρωνόταν από επί μέρους μικρές laquoακροπόλειςraquo στο εσωτερικό του

νησιού (όπως το Λαντωμένο ή τα Υψηλά στο κτήμα Μιρικλή38 στη ΝΑ πλευρά του νησιού)

και πύργους-φρυκτώρια (όπως ο μικρός πύργος με πυραμιδική βάση στο Καστρέλλι στην

χερσόνησο της Μούντας και το φρυκτώριο στη θέση Καρύδια στο φρύδι της απόκρημνης

ανατολικής ακτής) καθώς και στην απέναντι ηπειρωτική ακτή Τειχισμένο παραθαλάσσιο

αστικό κέντρο δεν φαίνεται να υπήρχε κατά την αρχαιότητα ενώ ο οικισμός του λιμένα

ήταν πιθανώς περιορισμένης έκτασης και εξυπηρετούσε τις ανάγκες τροφοδοσίας και

επισκευής των πλοίων

Το κυρίως οχυρωματικό δίκτυο του συμπλέγματος της Μεγίστης κατασκευάστηκε βάσει

κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού του ροδιακού κράτους στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ πιθα-

νότατα την περίοδο μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου Αδιευκρίνιστη παραμένει

η ακριβέστερη χρονολόγησή της κατασκευής του ενώ δεν θα πρέπει να αποκλειστεί το εν-

δεχόμενο να ενσωμάτωσε προϋπάρχουσες κατασκευές και να συμπληρώθηκε στη διάρκεια

του 3ου και 2ου αι πΧ με πρόσθετες κατασκευές και μετασκευές Οι οχυρώσεις αποτέλεσαν

μέρος ενός ευρύτερου σχεδιασμού με μακροπρόθεσμο στόχο την απρόσκοπτη ναυσιπλοΐα

και τον ανεφοδιασμό του πολεμικού και εμπορικού στόλου παρακάμπτοντας τα λιμάνια της

Λυκίας με την οποία οι σχέσεις του ροδιακού κράτους ήταν μονίμως τεταμένες39

Οχυρωμένες αγροικίεςΕκτός από τα παραπάνω οχυρά στο Καστελλόριζο έχει εντοπισθεί μεγάλος αριθμός

μεμονωμένων οχυρών κτισμάτων τα οποία μπορούν να ερμηνευθούν ως αγροτικοί πύργοι

ή οχυρωμένες αγροικίες40 Στην πλειονότητά τους οι αγροικίες αυτές είναι μεμονωμένες

και αυτάρκεις με εξαίρεση πιθανώς τις εγκαταστάσεις στην Αυλωνιά που θα μπορούσαν

να ανήκουν σε μικρό οικισμό ή κώμη από πυργόσπιτα Ανάλογοι πύργοι κατασκευάζονται

τον 4ο και 3ο αι πΧ σε πολλές περιοχές κυρίως στο νησιωτικό χώρο41 Μερικές φορές

συσχετίζονται με τις ανάγκες προστασίας κάποιας συγκεκριμένης παραγωγής42 συνήθως

όμως πρόκειται για αγροτικές εγκαταστάσεις οι οποίες συγχρόνως εξυπηρετούν κάποιον

ευρύτερο αμυντικό σχεδιασμό Πιθανώς αποτελούσαν ιδιοκτησίες ενδεχομένως όμως

κάποιες από αυτές να παραχωρούνταν στη φρουρά και τις οικογένειές τους για χρήση και

εκμετάλλευση με αντάλλαγμα τη λειτουργία παρατηρητηρίου-φρυκτωρίας43

Αντίστοιχες κατασκευές οχυρωμένων αγροικιών των ελληνιστικών χρόνων και σε εξίσου

37 Μελετώντας τις ελληνιστικές οχυρώσεις στην ενσωματωμένη ροδιακή Περαία η Pimouguet (1994) διέκρινε τρεις κατηγορίες αμυντικών εγκαταστάσεων οχυρωμένες ακροπόλεις στην κορυφή υψώματος οχυρωμένα παραθαλάσσια αστικά κέντρα και παραθαλάσσια οχυρά και πύργους χτισμένους επάνω σε χερσόνησο ή στόμιο κόλπου Κάθε μία από αυτές τις εγκαταστάσεις είχε τη δική της ιδιαίτερη επιχειρησιακή λειτουργία η οργάνωσή τους όμως δείχνει την ύπαρξη ενός κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού που εξυπηρετούσε απευθείας τα συμφέροντα του ροδιακού κράτους Έτσι ερμηνεύεται και η σχετική ομοιογένεια που χαρακτηρίζει όλες τις κατηγορίες των εγκαταστάσεων αυτών ως προς τα λειτουργικά τους στοιχεία και τον τρόπο κατασκευής τους χαρακτηριστικά τα οποία η Pimouguet θεωρεί ενδείξεις μιας laquoηπειρωτικής ροδιακής αρχιτεκτονικήςraquo38 Ashton 1995 8039 Bresson 1999 Bryce ndash Zahle 198640 Ο Ashton (1995 68-91 κυρίως 69) σημειώνει σαράντα πέντε περίπου οχυρωμένες θέσεις οι περισσότερες από τις οποίες βρίσκονται σε συσχετισμό με πατητήρια και δεξαμενές41 Βλ Μαραγκού 2005 323-326 Young 1956α Osborne 198642 Βλ για παράδειγμα τα ορυχεία αργύρου της Σίφνου (Young 1956β και Ashton ndash Pantazoglou 1991)43 Σχετικά με την κυριότητα των μεμονωμένων οχυρών δηλαδή εάν επρόκειτο για ιδιωτικά ή δημόσια οικοδομήματα βλ Μαραγκού 2009 21

35

μεγάλη πυκνότητα εντοπίζονται στη Λυκία44 Κάποιες από τις κτιστές κατασκευές που

έχουν στο παρελθόν θεωρηθεί τάφοι45 θα πρέπει πιθανώς να ερμηνευθούν ως υπόγειοι

χώροι πύργων με χρήση αποθηκευτική ή ως δεξαμενής νερού όπως η κτιστή κατασκευή

που είναι σήμερα γνωστή ως laquoτάφος με το χρυσό στεφάνιraquo στο οροπέδιο του Άη Γιώργη

του Βουνού46 και η υπόγεια κρύπτη του Aγ Χαραλάμπους στο μοναστήρι του Άη Γιώργη

του Bουνού Χρήση αγροικίας είχε πιθανώς η οχυρωμένη εγκατάσταση που περιβάλλεται

από ισχυρό τείχος στο κτήμα Σαρίνα στη θέση Άχερες δυτικά του λιμανιού στη μοναδική

εύκολα προσβάσιμη και καλλιεργήσιμη περιοχή στο νησί47 Εδώ εκτός από στεγασμένη

δεξαμενή περιλαμβάνεται και ικανή καλλιεργήσιμη γη

διαχείριση υδάτωνΗ Μεγίστη είναι νησί άνυδρο Πηγάδια με γλυκό νερό (υφάλμυρο για την ακρίβεια)

εντοπίζονται μόνο στην περιοχή του μυχού του λιμανιού όπου και η εκκλησία του Άη

Γιώργη του Πηγαδιού Κατά τις εργασίες για την κατασκευή λιμνοδεξαμενής στη θέση

Κιόλια στο κεντρικό τμήμα του νησιού ΝΔ του αεροδρομίου αποκαλύφθηκαν δύο

κτιστές κυκλικές κατασκευές διαμέτρου 5 και 6 μ εγγεγραμμένες σε κτιστή κατασκευή

από ισχυρούς τοίχους οι οποίες ερμηνεύονται ως δεξαμενές νερού Η κατασκευή τους

χρονολογείται στην ελληνιστική περίοδο συνέχισαν δε να χρησιμοποιούνται στα ρωμαϊκά

χρόνια σύμφωνα με την κεραμική που βρέθηκε κατά την ανασκαφή48 Σημειωτέον ότι το

παλαιό όνομα της θέσης ήταν Φλετρά (φρεατερά)49

Στην ελληνιστική περίοδο κατασκευάστηκε πιθανώς το συγκρότημα εννέα μεγάλων

κυκλικών δεξαμενών στη θέση Άχερες επάνω από τον οικισμό του Καστελλορίζου η

κατασκευή του οποίου ανάγεται συνήθως στην περίοδο της Τουρκοκρατίας Ωστόσο ένα

τέτοιας κλίμακας έργο υποδομής μαρτυρεί έναν κεντρικό σχεδιασμό ο οποίος μόνον στην

ελληνιστική περίοδο παρατηρείται στο νησί Το συγκρότημα αυτό των δεξαμενών στις

Άχερες θα έπρεπε να επαρκεί για τις ανάγκες όχι μόνον του οικισμού και των εγκαταστάσεων

του λιμένα αλλά και για τον ανεφοδιασμό του ροδιακού στόλου και των εμπορικών

πλοίων που μετέφεραν σιτηρά αμφορείς με κρασί και άλλα προϊόντα που διακινούσε το

ροδιακό κράτος καθώς και ξυλεία από τη Λυκία50

Παράλληλα λαξευμένες ή κτιστές δεξαμενές μικρές και μεγάλες υπάρχουν σε όλες τις

αρχαίες θέσεις εγκατάστασης στο νησί από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και το

Κάστρο του λιμένα έως τις διάσπαρτες στην ύπαιθρο οχυρωμένες αγροτικές εγκαταστάσεις

ενώ παρατηρείται η χρήση φυσικών ρηγμάτων ως δεξαμενών για τη συλλογή ομβρίων

44 Πρόκειται για πυργοειδείς κατασκευές χωρίς ανοίγματα στο ισόγειο εκτός της πόρτας αλλά με παράθυρα στον όροφο Έχουν προσεγμένη τοιχοδομία και συνδυάζονται πάντα με βοηθητικά κτίσματα πατητήρια και αλώνια Χαρακτηριστική τους λεπτομέρεια αποτελούν οι υπόγειοι χώροι Βλ Konecny 1994 και Konecny 199745 Ashton 1995 100-10246 Στην πραγματικότητα το στεφάνι (αρ κατ 13) βρέθηκε σε λίθινη θήκη σφηνωμένη στο έδαφος βλ Κυπαρίσσης 1915 6347 Βλ Ashton 1995 9048 Βλ Κ Μπαϊράμη στο ΑΔ 2000 Χρον (υπό δημοσίευση)49 Διαμαντάρας χχέ 1350 Το συγκρότημα δεξαμενών στις Άχερες εξυπηρετούσε τις ανάγκες των κατοίκων του οικισμού μέχρι πρόσφατα μαζί με μερικές κυκλικές λαξευμένες δεξαμενές εντός οικισμού γνωστές ως Πασάδες

9

Για τη χορηγία του καταλόγου και σημαντικού μέρους της έκθεσης το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης ευχαριστεί θερμά τους

Αθηνά I Μαρτίνου

Αλέξανδρο και Μαριέττα Γουλανδρή

Γιάννη Χανδρή και Μιχάλη Χανδρή

Γιώργο και Λίτα Λιβανού

Γιώργο και Σοφία Κουμάνταρου

Γιώργο Οικονόμου

Γρηγόρη Καλλιμανόπουλο

Δημήτρη και Αρετή Δαλακούρα

Δημήτρη Μελισσανίδη

Θανάση και Μαρίνα Μαρτίνου

Μελίνα Τραυλού

Νικόλα και Ειρήνη Λαιμού

Ντίνο και Λία Μαρτίνου

Ίδρυμα Αντώνιος Εμμ Κομνηνός

Ίδρυμα Νικόλας Δ Πατέρας

Alpha Tankers and Freighters International Ltd

AM Nomikos Transworld Maritime Agencies SA

Franco Compania Naviera SA

Kassian Maritime Navigation Agency Ltd

Maria Tsakos Foundation

Oceanbulk Maritime SA

10

11

περιεχομενα

Χαιρετισμοί helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 13

Πρόλογος helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 17

ΚαστΕΛΛΟριζΟ ndash ρω ndash στρΟγγΥΛήΕισαγωγικά κείμενα helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 24Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 50

σΥμήΕισαγωγικό κείμενο helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 84Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 108

ΧαΛΚή ndash αΛιμνιαΕισαγωγικά κείμενα helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 166 Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 190

τήΛΟσΕισαγωγικό κείμενο helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 230 Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 252

νισΥρΟσ ndash γΥαΛι ndash πΥργΟΥσαΕισαγωγικά κείμενα helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 306 Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 338

ΒραΧΥγραΦιΕσ ndash ΒιΒΛιΟγραΦια helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 420

12

13

Καστελόριζο Σύμη Χάλκη Τήλος Νίσυρος

Νησιά που γνώρισαν μέρες ακμής και πλούτου αλλά βίωσαν και τη σκληρή πραγματικότητα της περιθωριοποίησης και της εγκατάλειψης

Απομακρυσμένες και δυσπρόσιτες περιοχές της πατρίδας μας που δεν παύουν να μας εκπλήσσουν με την εξαιρετική φυσική τους ομορφιά και τον τεράστιο πολιτιστικό τους πλούτο

Αν θέλουμε κάποτε ο άχαρος όρος laquoΆγονη Γραμμήraquo να εκλείψει από το εθνικό μας λεξιλόγιο πρέπει επιτέλους να γνωρίσουμε αυτούς τους υπέροχους laquoαγνώστουςraquo και να αναδείξουμε τον πλούτο τους τόσο για τους Έλληνες όσο και για τους ξένους επισκέπτες

Η σειρά Εκθέσεων με τον τίτλο laquoΆγονη Γραμμήraquo καρπός της συνεργασίας του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης και του Υπουργείου μας έχει ακριβώς αυτό τον σκοπό

Χάρη σrsquo αυτή Έλληνες και ξένοι θα έχουν την ευκαιρία να έρθουν σε επαφή με τον Πολιτισμό αυτών των νησιών από την προϊστορική εποχή έως τα βυζαντινά χρόνια αλλά και με ότι συμβαίνει σήμερα εκεί

Γιατί τα νησιά αυτά παρά τις αντίξοες συνθήκες δεν έπαψαν ποτέ να είναι τόποι έμπνευσης και δημιουργίας

Θέλω να ευχαριστήσω όλους τους ανθρώπους που δούλεψαν για την πραγματοποίηση αυτής της σειράς Εκθέσεων και να ευχηθώ να αποτελέσει την απαρχή μιας νέας σχέσης όλων μας με τα νησιά της laquoάγονης γραμμήςraquo

Παύλος ΓερουλάνοςΥπουργός Πολιτισμού και Τουρισμού

14

Ξεκινήσαμε αυτό το πρώτο μας ταξίδι στην Άγονη Γραμμή από αγάπη και ευαισθησία για τα νησιά αυτά τηνιστορία τους τις αρχαιότητές τους Ένα ταξίδι πολιτισμού στο χώρο και στο χρόνο στα απομακρυσμένα νησιά της Δωδεκανήσου στο Καστελλόριζο στη Σύμη στη Χάλκη στην Τήλο και τη ΝίσυροΗ έκθεση αυτή είναι η πρώτη μιας σειράς εκθέσεων που θα αφορούν στα πιο μικρά νησιά του Αιγαίου ο πολιτισμός των οποίων μολονότι μεγάλος και σημαντικός είναι αφανής και άγνωστος στο ευρύ κοινό Ξεκινάμε λοιπόν το ταξίδι του πολιτισμού από τα ανατολικότερα νησιά του Αιγαίου που ταυτόχρονα οριοθετούν τα σύνορατης χώρας μας προς την Ασία Από τον πλούτο των ευρημάτων ένα μικρό μόνο μέρος είναι δυνατόν να χωρέσεισε μια έκθεση Τριακόσια ενενήντα επιλεγμένα αντικείμενα φιλοξενούνται στις αίθουσές μας που είναι όμως δηλωτικά του μακραίωνου παρελθόντος των νησιών Αγγεία και αντικείμενα καθημερινής χρήσης κοσμήματα γλυπτά και εικόνες από την νεολιθική εποχή έως τα νεώτερα χρόνια θα ανοίξουν στον επισκέπτη ένα παράθυροστη διαχρονική ιστορίαΗ ιδέα ξεκίνησε από την πρόθεσή μας να αναδείξουμε τις αρχαιότητες των απομακρυσμένων αυτών νησιών αλλά τελικά μας οδήγησε σε μια όμορφη διαδρομή από το χθες στο σήμερα Ταξιδεύοντας στα Δωδεκάνησα συναντήσαμε τους ανθρώπους που φυλάσσουν και διαχειρίζονται τους θησαυρούς αυτούς της αρχαιότητας αλλά αντιμετωπίζουν μια σειρά καθημερινών μικρών και μεγαλύτερων προβλημάτωνmiddot η λειψυδρία η δυσκολία περίθαλψης η δυσκολία μετακίνησης και μεταφοράς Θεωρήσαμε λοιπόν ότι αυτή η πλευρά της σύγχρονης πραγματικότητας θα πρέπει να αναδειχθεί και έτσι στην έκθεση ενσωματώσαμε μια σειρά μικρώνταινιών που προβάλλουν την σημερινή εικόνα των νησιώνΣτο ταξίδι μας αυτό στην πρώτη Άγονη Γραμμή μας βρήκαμε πολλούς πρόθυμους συνοδοιπόρους Κατrsquo αρχήντο Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού που αγκάλιασε την ιδέα ως συνδιοργανωτής της έκθεσης Θερμά ευχαριστούμε για αυτό τον Υπουργό κύριο Παύλο Γερουλάνο και την Γενική Γραμματέα Δρα Λίνα Μενδώνη Ευχαριστούμε επίσης την ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και την 4η Εφορεία ΒυζαντινώνΑρχαιοτήτων της Δωδεκανήσου και ιδιαίτερα τις προϊσταμένες των υπηρεσιών αυτών Μελίνα Φιλήμονος-Τσοποτού και Μάνια Μιχαηλίδου αντίστοιχα αλλά και όλο το προσωπικό τους για την αμέριστη βοήθεια καιεργασία για την συγκέντρωση του υλικού και την συγγραφή των κειμένων του καταλόγουΟι ταινίες που προβάλλονται στην έκθεση είναι της Ελιάνας Αμπραβανέλ ενώ οι φωτογραφίες των νησιών του Γιάννου Κουράγιου που ταξίδεψαν μαζί μας και συγκέντρωσαν το υλικό αυτόmiddot τους ευχαριστούμε και τους δύο θερμά για την πολύτιμη βοήθειαΤην έκθεση επιμελήθηκε ο διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης καθηγητής Νίκος Σταμπολίδης που μαζί με τον Επιμελητή Γιώργο Τασούλα ανέλαβαν τον συντονισμό και την οργάνωση της υλοποίησής της αλλά και την επιμέλεια του Καταλόγου Στα πρόσωπά τους ευχαριστούμε και όλο το προσωπικό του Μουσείου που εργάστηκε φιλότιμα εδώ και πολλούς μήνεςΩστόσο κάθε προσπάθειά μας όσο σημαντική και εάν είναι θα έμενε απραγματοποίητη χωρίς την απαραίτητη συνδρομή χορηγών που παρά τη δύσκολη οικονομική συγκυρία στάθηκαν για άλλη μια φορά στο πλευρό μας Ευχαριστούμε τις εταιρίες Vodafone Dior και ΔΕΠΑ για τη χορηγία της έκθεσης και την Aegean Airlines για την μόνιμη υποστήριξή της Την Blue Star Ferries για την συνεισφορά της στη μεταφορά των αντικειμένων τα ξενοδοχεία Athens Lotus στην Αθήνα και Best Western Plaza στη Ρόδο για τη φιλοξενία τις εταιρείες Μπεγνής Παπαγιαννάκος Steficon και Samsung για την υποστήριξη καθώς και τους χορηγούς επικοινωνίας Mega ΣΚΑΪ Καθημερινή Athens Voice City Press και Free Sunday Εν Λευκώ ελculturegr clickatlifegr και protagongr Νοιώθω συγκίνηση και υπερηφάνεια γιατί στις δύσκολες αυτές στιγμές της χώρας το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης με τη συμβολή όλων των laquoΦίλωνraquo του που είναι η σπονδυλική του στήλη στηρίζει την Ελλάδα και προβάλλει τον πολιτισμό της Άφησα για το τέλος ένα μεγάλο ευχαριστώ για την άμεση ανταπόκριση που είχαμε από τους φίλους υποστηρικτές μας από τον κλάδο της ναυτιλίας Η αγάπη τους για την θάλασσα τα νησιά μας και τον πολιτισμό τους είναι ανεκτίμητη Τα ονόματά τους αναγράφονται στις πρώτες σελίδες του καταλόγου μικρή τιμή συγκριτικά με την έμπρακτη αγάπη και υποστήριξή τους προς εμάς Ο κατάλογος αυτός αποκλειστικά με την δική τους συμβολή θαπαραμείνει ένα κινητό διαχρονικό Μουσείο ένα δώρο γνώσης μικρό δείγμα ενός μεγάλου πολιτισμούΕυχόμαστε το ταξίδι μας αυτό να συνεπάρει κάθε επισκέπτη της έκθεσης και κάθε αναγνώστη του Καταλόγου ώστε να ταξιδέψουμε στο μέλλον και σε άλλες Άγονες Γραμμές αναδεικνύοντας την γόνιμη πλευρά τους

Σάντρα ΜαρινοπούλουΠρόεδρος

Ίδρυμα Νικολάου και Ντόλλης ΓουλανδρήΜουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

15

Στη χώρα αυτή στην Ελλάδα τα βουνά οι λίμνες τα ποτάμια και οι θάλασσες οι θεοί και οι άνθρωποι έχουν την αρχή τους στον μύθοΣτη μάχη των θεών του Ολύμπου εναντίον των Γιγάντων για παράδειγμα ο Ποσειδώνας αποκόπτει τμήμα της Κω και μrsquo αυτό καταπλακώνει τον γίγαντα Πολυβότη που από τότε και μετά βρυχάται ως ηφαίστειο στα έγκατα της γης δημιουργώντας τη Νίσυρο τον πλούτο και την γονιμότητα της γης τον κίνδυνο και συνάμα τη γοητεία τηςΚι απrsquo τα ξεφτίδια της πέτρας γεννήθηκε το Γυαλί ανάμεσα στην Κω και τη Νίσυρο με την αρχαιότερη ανθρώπινη παρουσία στη Νεολιθική εποχή τότε που ο οψιδιανός το ηφαιστειακό γυαλί ήταν η κορυφή της τεχνολογίαςΗ κλασική Νίσυρος με τα ψηλά τα τείχη αγέρωχα στημένα στην κορυφή του λόφου στο πλάι της θάλασσας με τις φαρδειές της πύλες και την μαρτυρία χαραγμένη με γράμματα μεγάλα απόδειξη για το αδιάκοπο της παραβίασης των κανόνων που με τη σειρά του φανερώνει την κοινότητα της ανθρώπινης ιδιοσυγκρασίας παντού σrsquo αυτή τη χώρα laquoΔΑΜΟΣΙΟΝ ΤΟ ΧΩΡΙΟΝ ΠΕΝΤΕ ΠΟΔΕΣ ΑΠΟ ΤΟΥ ΤΕΙΧΕΟΣraquo δηλαδή ο χώρος γύρω από το τείχος είναι δημόσιος hellip και δεν πρέπει να καταπατείταιΠεριοικίς νήσος στα δυτικά της Νισύρου η Περγούσα παραφθορά του ονόματος Πυργούσα από τους πύργους του αρχαίου οικισμού που αγναντεύουν ασάλευτοι όχι μόνον το πέλαγος αλλά και τον χρόνο Κι ακόμα πιο δυτικά σαν κανδήλι να αχνοφέγγει στο ήρεμο ή τρικυμισμένο Αιγαίο η Κανδηλούσα σημάδι γης στο άφατο του κυανού ΠοσειδώναΜακρύτερα προς τον νοτιά ένα νησί η Τήλος που λες και ξέφυγε από την μοίρα της θάλασσας με όρμους που σε δέχονται χωρίς να θέλουν να σrsquo αφήσουν να φύγεις που θέλουν να σε κρατήσουν εκεί καθώς είναι το μόνο από τα γύρω νησιά με άφθονο νερό και γη για καλλιέργεια βουνά για βοσκοτόπιαhellipΚαι κάστρα ψηλά κι απόρθητα χτισμένα πεισματικά πάνω στην ίδια θέση με πολεμίστρες και δώματα και τον ναό του Υψίστου στο πιο ψηλό σημείο να rsquoναι πιο κοντινός προς τον Θεό Χτισμένος πάνω και με την αρχαία πέτρα με ψηφίσματα και ονόματα χαραγμένα σαν από χθες μορφές που πέρασαν και φύγαν κι ακόμα στέκουν απρόσβλητες κι ατάραχεςΠαλίμψηστο η ιστορία της Τήλου σαν το βυζαντινό κονίαμα πάνω στους αρχαίους λίθους και το υπόστρωμα περασμένο από ενός ζωγράφου χέρι στιβαρό με μια γραμμή που δεν λέει να σβήσει στο διάβα των αιώνων όπως ο ίδιος ο Χριστός περιβαλλόμενος από την άφθαρτη δόξα του με πλήθος κάτω τα πολυόμματα Χερουβείμ και τα εξαπτέρυγα Σεραφείμ που τον περιτριγυρίζουν στο τόξο της καμπύλης του Ιερού στα Άγια των ΑγίωνΣτην ίδια νήσο στο σπήλαιο του Χαρκαδιού τα λείψανα των νάνων ελεφάντων εινrsquo η απόδειξη ότι το νησί αποκόπηκε από γεωλογικά φαινόμενα από τον όγκο της Ασίας έτσι που τα τεράστια ζώα έμειναν να φυτοζωούν μαραίνοντας τον όγκο τους ωσότου ξεφτίσουν τελείωςΚι αν η Σαπφώ υπήρξε φύτρα ξακουστή της Λέσβου ποιήτρια η Τήλος επαίρεται για την δική της την Ήριννα των κλασικών αιώνων σε τούτο το απίστευτο νησί εδώ που και οι νεκροί του σήμερα δυναστεύονται από το παρελθόν καθώς αρχαίοι βωμοί και κίονες κι ανάγλυφα βρίσκονται διάσπαρτα ανάμεσα στους σύγχρονους τάφους στο κοιμητήριο της εκκλησίας του Αγίου ΚωνσταντίνουΕγγύτερα στην επικράτεια της ροδίτικης Καμίρου βρίσκεται η ΧάλκηΠάνω στο φρύδι του λόφου το μεσαιωνικό κάστρο χτισμένο πάνω στην αρχαία οχύρωση με ισόδομα τείχη και υπαίθριες λατρείες του Δία του ουρανού μα και της Εκάτης του σκότους αρχιτεκτονικά μέλη κι επιγραφές και ερειπωμένα βυζαντινά σπίτια και τοιχογραφημένες εκκλησιές κρατήθηκε έως αργά στον 19ο αιώνα όταν η πόλη ξεχύθηκε από τους πρόποδες του κάστρου για νrsquo απλωθεί ευρύχωρα μεσrsquo το λιμάνι Άνυδρη γη με κύφες ελλειψοειδείς για τους αγρότες στα λίγα πεδινά εδάφη και την λεπτή βλάστηση των βράχων να στηρίζει όσο μπορεί τα σμήνη από τις μέλισσες μέσrsquo τις κυψέλεςΠαραπλέοντας την ερημωμένη Αλιμνιά με τα νεολιθικά κατάλοιπα στον λόφο τα λαξευτά νεώρια στον γιαλό και τους εγκαταλελειμμένους στρατώνες της Ιταλοκρατίας το ταξίδι συνεχίζεται στη Σύμη νησί ακουμπισμένο μέσrsquo τη βαθύκολπη Δωρίδα απέναντι από τις ακτές της Καρίας μια πολυνησία από μόνη της Σεσκλιό Κουλουνδρός Τρομπέτα Νίμος Πλάτη Μεγαλονήσι Καραβαλονήσι Μαρμαράς Σε πολλές απrsquo αυτές τις νησίδες είναι ορατά και σήμερα τα αρχαία κατάλοιπαΜε το γενουάτικο κάστρο της να δεσπόζει στη Χώρα χτισμένο πάνω και πλάι στο ισόδομο τείχος με τα διώροφα και τριώροφα νεοκλασικά της σπίτια στο λιμάνι χάρμα ειδέσθαι πρωινά και δειλινά και το παρελθόν της να στέκει μετέωρο σε σπαράγματα συναγμένα από διάφορες εποχές και τα μνημεία της να περιμένουν ακόμα μιαν επίσημη εκδοχή μια ταυτότηταΜα ωστόσο ακατάλυτο θεμέλιο του νησιού η μονή του Αρχαγγέλου Μιχαήλ του Πανορμίτη μνημείο με ιστορία που ίσως ξεκινά από μια παλαιοχριστιανική βασιλική και με δράση έως και τα χρόνια της αντίστασης με τα περίφημα δωδεκανησιακά λιθόστρωτα μέσrsquo τις αυλές σύμβολα βυζαντινά και το αέναο κύμα της θάλασσας να

16

καταγράφεται ως τεθλασμένη μαύρο για το βαθύ λευκό για τον αφρό Το τοιχογραφημένο εσωτερικό του ώς και στα σταυροθόλια με τάματα και πολυκάνδηλα ακριβά μιας πίστης αρχέγονης που θέλει στα Δωδεκάνησα τον Ταξιάρχη σωτήρα όχι μόνο των ψυχών μα και των σωμάτων στη θάλασσα αντίθετα με την παράδοση που θέλει γιrsquo αυτό τον Άη Νικόλα στο υπόλοιπο ΑιγαίοΚι από τη Σύμη στο ανοιχτό πέλαγο πέρα από τη Ρόδο που το Αιγαίο μεγαλώνει και γίνεται Μεσόγειος στη μακρόστενη Ρω μια ανάσα πριν το Καστελλόριζο με τους γαλήνιους όρμους της τα τείχη και τους αρχαίους πύργους της νησί της Κυράς του της Δέσποινας Αχλαδιώτη μιας Παναγιάς επίγειας προστάτιδας των συνόρων τουΚαι τέλος το Καστελλόριζο η νοτιοανατολική εσχατιά της ελληνικής επικράτειας με την αρχαία ονομασία Μεγίστη δηλαδή η μεγίστη των παρακείμενων νήσων απέναντι στις νότιες ακτές της Μικράς Ασίας με τον λυκιακό τάφο να σε καλωσορίζει λαξευμένος στον βράχο όπου στέκει το Castello Rosso το Καστελλόριζο με τον Άη Γιώργη ψηλά στα ανατολικά και στην κορυφή του βουνού στα δυτικά το Παλαιόκαστρο με τα ισόδομα τείχη και τις πύλες του την σειρά των αρχαίων λίθων και τις σε σημεία κρυφά χαραγμένες επιγραφές τουmiddot όλα να αγναντεύουν την ανοιχτή θάλασσα Ο τελευταίος σταθμός Κάτι σαν την Cava dei Tirreni του Σεφέρη πριν ξανοιχτεί κανείς να συναντήσει το νησί της Κύπριδας ΑφροδίτηςΤο παραπάνω ταξίδι είναι το πρώτο δρομολόγιο μιας σειράς άλλων που θα ακολουθήσουν από τη γόνιμη συνεργασία του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού με το Μουσείο μας Ξεκινώντας από την ανατολικότερη εσχατιά της ελληνικής επικράτειας το Καστελλόριζο τόσο επίκαιρο σήμερα φθάνει έως τα νησιά της αγκαλιάς που σχηματίζουν η Ρόδος και η Κως Μέσα από τα 390 αντικείμενα κάθε λογής και υλικού ενδεικτικά επιλεγμένων από την προϊστορική και κλασική αρχαιότητα έως και τους μεταβυζαντινούς χρόνους η έκθεση laquoΆγονη Γραμμήraquo φιλοδοξεί να δώσει τα μηνύματα της γονιμότητας της ανθρώπινης παρουσίας της ζωής και της δράσης σε μικρά νησιά που κάποτε υπήρξαν κοιτίδες πολιτισμού και που ndash στο πείσμα των καιρών ndash εξακολουθούν να αντιστέκονται και σήμερα που οι ρότες των πλοίων δεν ακολουθούν πια τα φυσικά ρεύματα της Μεσογείου όπως γινόταν άλλοτε ακόμα και έως τις αρχές του 20ού αιώναΣτο στενό περιθώριο ενός προλόγου όπως αυτός προτίμησα να μη χρησιμοποιήσω τη γραφίδα του επιστήμονα Άλλωστε το πράττουν παρακάτω αγαπητοί συνάδελφοι με πολλούς από τους οποίους συνεργάζομαι στα Δωδεκάνησα δεκάδες χρόνια τώραΚι εξ άλλου όσα κι αν γράψουμε εμείς οι αρχαιολόγοι η έκθεση έχει την δική της δυναμική τις δικές της πολλαπλές αναγνώσεις ίσως τόσες όσοι και οι επισκέπτες της καθώς ο καθείς θα τη δει με τα δικά του μάτια Γιrsquo αυτό ανοίξτε τα διάπλατα και χαρείτε τη Θα είναι το μεγάλο ευχαριστώ για όλους αυτούς που τη δημιούργησαν Κι εγώ θα ευχαριστήσω με τη σειρά μου για μιαν ακόμη φορά το Υπουργείο Πολιτισμού τους συναδέλφους της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ και 4ης ΕΒΑ Δωδεκανήσου τον Γιώργο Τασούλα και τη Σταυρούλα Οικονόμου

Καθηγητής Νικόλαος Χρ ΣταμπολίδηςΔιευθυντής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

17

ΠρόλογοςΤα νησιά της Δωδεκανήσου ήταν τα τελευταία κομμάτια ελληνικής γης που ενώθηκαν με

την Ελλάδα το 1948 Οι κάτοικοί τους γνώρισαν την πιο μακρόχρονη ξένη κατοχή από το

1309 με τους Ιππότες του Τάγματος του Αγίου Ιωάννου από το 1522 με τους Οθωμανούς

και τέλος από το 1912 με τους Ιταλούς Οι Δωδεκανήσιοι οι οποίοι είχαν μείνει έξω από

το νεοσύστατο ελληνικό κράτος ήταν πάντα περήφανοι για τα laquoιερά κειμήλιαraquo που τούς

ένωναν με την πατρίδα Από τις λαθρανασκαφές και την αρχαιοκαπηλική δραστηριότητα

που άνθησαν κατά τα τελευταία χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας στη Δωδεκάνησο ndash σε

αντίθεση με την ελεύθερη Ελλάδα όπου είχαν ληφθεί σημαντικά νομοθετικά μέτρα για

την προστασία των αρχαιοτήτων ndash δεν ξέφυγαν τα μικρά νησιά Έτσι δεν είναι λίγα τα

αντικείμενα που πήραν εκείνα τα χρόνια τον δρόμο για τα μεγάλα μουσεία της Ευρώπης

και για το Αρχαιολογικό Μουσείο της Κωνσταντινούπολης Χαρακτηριστική είναι η διήγηση

του νισύριου Λάζαρου Κοντοβερού για την εύρεση της ανάγλυφης στήλης του αθλητή το

1897 στη Νίσυρο την απόκρυψή της στον περίβολο της Παναγιάς της Ποταμίτισσας και

την προδοσία του μυστικού που οδήγησε στην φόρτωση του γλυπτού σε τελωνοφυλακίδα

με προορισμό την πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

Η οικονομική ευημερία της Σύμης της Χάλκης και της Μεγίστης στον 19ο αιώνα βασισμένη

στην σπογγαλιεία τη ναυπηγική και τη ναυτιλία φέρνουν τους εύπορους νησιώτες σε

επαφή με την Ευρώπη όπου ανθούν οι κλασικές σπουδές Έτσι αναπτύσσεται μία αστική

τάξη που μορφώνεται και ενδιαφέρεται για τη μελέτη και διάσωση των υλικών καταλοίπων

του παρελθόντος Εμπνευσμένοι εκπαιδευτικοί επιδίδονται στο έργο της περισυλλογής των

αρχαίων που βρίσκονται διάσπαρτα στην ύπαιθρο και της συγκέντρωσής τους στο Σχολείο

Οι μικρές αυτές Συλλογές ήταν και ο αρχικός πυρήνας των μετέπειτα Αρχαιολογικών

Συλλογών και Μουσείων στα μικρά νησιά Στο Καστελλόριζο στα τέλη του 19ου με αρχές

του 20ού αιώνα ο εκπαιδευτικός λόγιος και συγγραφέας Αχιλλέας Διαμαντάρας επιδίδεται

στο έργο της συλλογής και μελέτης των μνημείων και της ιστορίας του νησιού Ένας άλλος

Καστελλοριζιός της διασποράς αυτή τη φορά ο Μιχαήλ Κομνηνός συλλέγει αρχαιότητες

και αντικείμενα του λαϊκού πολιτισμού δωρίζει τη συλλογή του στο κράτος και έτσι

ιδρύεται το 1966 το πρώτο Μουσείο στη Μεγίστη που στεγάζεται στο οθωμανικό τέμενος

Στη Σύμη την ίδια περίοδο εμβληματική φυσιογνωμία είναι ο αρχαιοδίφης Δημοσθένης

Χαβιαράς σημαντική πνευματική προσωπικότητα ο οποίος συγκέντρωσε αρχαιότητες και

δημοσίευσε αρχαιολογικές μελέτες Σημαντικό συλλεκτικό έργο έγινε στο ίδιο νησί κατά τον

19ο αιώνα από το Αναγνωστήριο laquoΗ Αίγληraquo και από τον έμπορο Αλέξανδρο Μιλιοράτη (για

τις Συλλογές στη Σύμη βλ παρακάτω το Εισαγωγικό κείμενο για το νησί)

Η πρώτη laquoνόμιμηraquo ανασκαφική δραστηριότητα που μαρτυρείται στα νησιά είναι η έρευνα

που διενήργησε στο Καστελλόριζο με απαίτηση των κατοίκων του ο αρχαιολόγος Νικόλαος

Κυπαρίσσης σταλμένος από την ελληνική διοίκηση λίγο μετά την πρώτη απελευθέρωση

του νησιού το 1913 Ο Κυπαρίσσης περιηγήθηκε το νησί και ανέσκαψε αρχαίους τάφους

από τους οποίους προέρχεται το χρυσό στεφάνι (βλ Καστελλόριζο αρ κατ 13) και η

ρωμαϊκή σαρκοφάγος που σήμερα βρίσκονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Την στρατιωτική κατάληψη των νησιών από την Ιταλία ακολούθησε η δραστηριοποίηση

των ιταλών αρχαιολόγων στα Δωδεκάνησα Στις 20 Μαΐου του 1912 δηλαδή έναν αιώνα

πριν απεστάλη στη Ρόδο ο Giuseppe Gerola προκειμένου να συντάξει έναν πρώτο κατάλογο

για τα μνημεία των νησιών Ο διάσημος μελετητής των ενετικών μνημείων της Κρήτης

γύρισε μέσα σε 80 μέρες όλη τη Δωδεκάνησο Έτσι το 1913 συντάχθηκε και δημοσιεύθηκε

18

ο πρώτος κατάλογος των μνημείων της Δωδεκανήσου1 ενώ παράλληλα ο Gerola εκπόνησε

μια συνθετική μελέτη για τα μεσαιωνικά μνημεία των νησιών στους δύο πρώτους τόμους

του νεοεκδοθέντος περιοδικού της Ιταλικής Αρχαιολογικής Σχολής2 Οι μόνες συστηματικές

ανασκαφικές έρευνες στα νησιά τα οποία περιλαμβάνονται στην παρούσα έκθεση έγιναν

από τον Giulio Jacopi στη Χάλκη και τη Νίσυρο κατά τα έτη 1931-32

Την ίδια περίοδο ιδρύθηκαν από τους Ιταλούς Αρχαιολογικά Μουσεία στα δύο μεγαλύτερα

νησιά στη Ρόδο και την Κω Το Αρχαιολογικό Μουσείο της Ρόδου εγκαινιάστηκε την 1η

Ιανουαρίου του 1915 και στεγάστηκε στο μεσαιωνικό κτήριο του μεγάλου Νοσοκομείου

των Ιπποτών όπου και λειτουργεί μέχρι σήμερα Μάλιστα πρόσφατα ανακαινίστηκε και

επεκτάθηκε με νέες Συλλογές με χρηματοδότηση από το Γ΄ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης

Για την έκθεση των ευρημάτων από τις εκτεταμένες ανασκαφές στην Κω

κτίστηκε το 1936 νέο κτήριο στο κέντρο της πόλης Η αποκατάσταση του

διατηρητέου κτηρίου και η επανέκθεση των αρχαίων με την προσθήκη

νέων σημαντικών ευρημάτων έχει ενταχθεί στο ΕΣΠΑ και προβλέπεται

να ολοκληρωθεί το 2015

Μετά την ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου στην Ελλάδα το 1948

πρώτη μέριμνα της νεοσύστατης Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου

ndash η οποία ευτύχησε να έχει ως πρώτο Έφορο τον αρχαιολόγο Ιωάννη

Κοντή ndash ήταν η άμεση κήρυξη όλων των διατηρητέων μνημείων

αρχαίων βυζαντινών μεσαιωνικών και νεώτερων στη Ρόδο και στα

υπόλοιπα νησιά με Αποφάσεις της Γενικής Διοίκησης Δωδεκανήσου

Επείγουσα υποχρέωση ήταν και η αποκατάσταση των ζημιών που

είχαν υποστεί τα μνημεία της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου μαζί με

το Αρχαιολογικό της Μουσείο από τους βομβαρδισμούς του πολέμου

ενώ παράλληλα η Εφορεία όφειλε να συντηρήσει τους επισκέψιμους

αρχαιολογικούς χώρους και τα προβεβλημένα μνημεία που είχαν

ανασκαφεί και σε μεγάλο βαθμό αναστηλωθεί από τους Ιταλούς Η

προάσπιση των εκτεταμένων αρχαιολογικών ζωνών προστασίας που

είχαν θεσπιστεί κατά την Ιταλοκρατία αλλά και ο προσανατολισμός

της αρχαιολογικής έρευνας σε συγκεκριμένους τομείς ήταν επίσης

πρώτης προτεραιότητας Η τουριστική άνθηση που σε λίγα χρόνια

γνώρισε η Ρόδος και στη συνέχεια η Κως οδήγησε σε μία πρωτοφανή

οικοδομική δραστηριότητα κυρίως στα αστικά κέντρα των νησιών Έτσι

ξεκίνησε και εντάθηκε η σωστική ανασκαφική έρευνα της πόλης της

Ρόδου από τη δεκαετία του rsquo60 και της πόλης της Κω από την επόμενη

δεκαετία Οι σωστικές ανασκαφές μονοπώλησαν για μεγάλο διάστημα

την δραστηριότητα του πάντα ανεπαρκούς προσωπικού της Εφορείας Αρχαιοτήτων ενώ

τα επιστημονικά αποτελέσματα της συστηματικής αρχαιολογικής έρευνας στην πόλη της

Ρόδου παρουσιάστηκαν στο κοινό με τις δύο μόνιμες εκθέσεις που οργανώθηκαν το 1993

στο Παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου μαζί με ένα διεθνές Συνέδριο για τον εορτασμό των

2400 χρόνων από την ίδρυση της πόλης της Ρόδου Πρόκειται για τις εκθέσεις laquoΑρχαία

Ρόδος 2400 χρόνιαraquo και laquoΗ Ρόδος από τον 4ο αι μΧ μέχρι την κατάληψή της από τους

1 G Gerola ndash GG Porro Elenco degli edifici monumentali LXXI Le tredici Sporadi Minis-tero della Pubblica Istruzione Roma 19132 G Gerola ldquoI monumenti medioevali delle tredici Sporadirdquo ASAtene I (1914) 169-356 και ΙΙ (1916) 1-101

19

Τούρκους (1522)raquo οι οποίες παραμένουν ανοικτές για τους επισκέπτες

Στα μικρά νησιά που μετέχουν στην παρούσα έκθεση στις πρώτες δεκαετίες μετά την

απελευθέρωση η οικοδομική δραστηριότητα ήταν περιορισμένη τα δημόσια έργα

ελάχιστα και ο τουρισμός σχεδόν άγνωστος Η εικόνα των νησιών την περίοδο εκείνη

αποτυπώθηκε ζωντανά στο πρωτοποριακό για την εποχή τρίτομο έργο laquoΔωδεκάνησαraquo της

Αθηνάς Ταρσούλη η οποία επισκέφθηκε τα Δωδεκάνησα τα πρώτα έτη μετά την ένωσή

τους με την Ελλάδα Τα μνημεία των νησιών ήταν ασφαλή χάρις στον πατριωτισμό των

νησιωτών και τις φροντίδες του Έκτακτου Επιμελητή Αρχαιοτήτων που ήταν συνήθως

ο μοναδικός δάσκαλος ή ο καθηγητής που υπηρετούσε στο νησί και είχε επωμισθεί

αμισθί το έργο της προστασίας των αρχαιοτήτων στη Σύμη ο Νικήτας Χαβιαράς γιός

του Δημοσθένη ο Γεώργιος Μοσχόβης και ο Κωνσταντίνος

Φαρμακίδης στην Τήλο ο Απόστολος Λογοθέτης στη Νίσυρο

ο Μάκης Κατσιματίδης και ο Νικήτας Μαστρογιάννης

Χαρακτηριστική είναι η αναφορά του Μ Κατσιματίδη στις 20-

3-1953 (εικ 1) προς τον Έφορο Αρχαιοτήτων Ι Κοντή στην

οποία εκφράζει την αγωνία του για τα αρχαία που βρίσκονται

laquoἐν τῷ ὑπαίθρῳraquo και καταλήγει laquoΠαρακολουθῶ ἄγρυπνος καὶ

δίδω συστάσεις ὅπως μη θίγωσι τά ἐν τοῖς ἀγροῖς διεσκορπισμένα

ἀρχαῖα Ἐπεξηγῶ την ἀξίαν των ὡς καί τάς προβλεπομένας κατά

τῶν παραβατῶν βαρείας ποινάςraquo Η Χάλκη δεν ευτύχησε να έχει

Έκτακτο Επιμελητή παρά την προσπάθεια του τότε Επιμελητή

Γρ Κωνσταντινόπουλου (εικ 2) να αναθέσει αυτό το καθήκον

στον μοναδικό δημόσιο υπάλληλο τον ταχυδρομικό διανομέα ndash

μιας και το νησί δεν διέθετε μόνιμο δημοδιδάσκαλο ndash ο οποίος

όμως αρνήθηκε λόγω φόρτου εργασίας Αυτοί οι Έκτακτοι

Επιμελητές άνθρωποι με παιδεία και ενδιαφέρον φρόντισαν

για την περισυλλογή των διάσπαρτων αρχαιοτήτων και έτσι

οργανώθηκαν οι πρώτες δημόσιες Αρχαιολογικές Συλλογές στα

νησιά

Παράλληλα αποστέλλονται με εντολές μετακίνησης στα νησιά

οι Επιμελητές της Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου οι

οποίοι περιοδεύουν καταγράφουν συστηματικά τα ορατά

μνημεία και τις αρχαιότητες στα laquoΗμερολόγια Περιοδειώνraquo

και διενεργούν τις πρώτες αναγκαίες σωστικές ανασκαφές

Θα αναφέρουμε μόνον τους άξιους αρχαιολόγους Σεραφείμ

Χαριτωνίδη Γεώργιο Δοντά Παύλο Λαζαρίδη Μυρτάλη

Αχειμάστου Γρηγόριο Κωνσταντινόπουλο Ιωάννη Παπαποστόλου Ηώ Ζερβουδάκη

Χρίστο Ντούμα Ηλία Κόλλια Ιωάννη Παπαχριστοδούλου

Στα χρόνια του rsquo60 και του rsquo70 το Υπουργείο Πολιτισμού είχε την πρόνοια να τοποθετήσει

μόνιμους αρχαιοφύλακες στα μικρά νησιά Στο Καστελλόριζο τον Ηλία Διακάκη στη Σύμη

τον Βασίλη Χατζηστρατή και τον Κοκκιμίδη Πατατούκο στην Χάλκη τον Πέτρο Αντώνογλου

στην Τήλο τον Παντελή Γιαννουράκη και στη Νίσυρο τον Γεώργιο Χαρτοφύλη και στη

συνέχεια τον Νικόλαο Χαρίτο Με ελάχιστα μέσα αλλά με περισσή αγάπη και φιλότιμο οι

φύλακες αυτοί μαζί με ντόπιους αρχαιόφιλους (αναφέρω μόνον τον Ντίνο Παπαδέλια στη

Νίσυρο) συνέχισαν το έργο της διάσωσης και περισυλλογής των αρχαίων της υπαίθρου

Από το 1980 ξεκίνησε το πρόγραμμα της οργάνωσης Αρχαιολογικών Μουσείων στα

νησιά με τη συνεργασία των δύο πλέον Εφορειών Αρχαιοτήτων Πρώτο εγκαινιάστηκε το

20

Μουσείο της Μεγίστης στις 13 Σεπτεμβρίου του 1984 επέτειο της απελευθέρωσης του

Καστελλορίζου Ακολούθησαν τα Μουσεία της Σύμης της Λέρου της Αστυπάλαιας και

πιο πρόσφατα της Κάσου ενώ τα Μουσεία της Καρπάθου της Καλύμνου και της Νισύρου

οργανώθηκαν την πενταετία 2003-2008 με τη χρηματοδότηση του Περιφερειακού

Επιχειρησιακού Προγράμματος Νοτίου Αιγαίου Όλα σχεδόν τα Μουσεία στεγάζονται

σε οικήματα που έχουν παραχωρηθεί στο Υπουργείο Πολιτισμού από δημόσιους φορείς

ιδρύματα ή ιδιώτες και έχουν χαρακτήρα διαχρονικό καλύπτουν δηλαδή την πορεία

της ανθρώπινης παρουσίας στα νησιά από την προϊστορική μέχρι και τη μεταβυζαντινή

περίοδο πολλές φορές μάλιστα μέχρι τον 20ο αιώνα Τον βασικό πυρήνα των εκθεμάτων

αποτέλεσαν τα αντικείμενα των παλαιών Συλλογών εμπλουτισμένα με ανασκαφικά

ευρήματα που φυλάσσονταν προσωρινά στη Ρόδο και επέστρεψαν στη γενέθλια γη Οι

σωστικές ανασκαφές που διενεργήθηκαν τις δύο τελευταίες δεκαετίες στα μικρά νησιά ndash

τα οποία αναπτύσσονται τουριστικά απαιτούν τις αναγκαίες κοινωφελείς και τουριστικές

υποδομές διεκδικούν χρηματοδοτικά προγράμματα και γεμίζουν με παραθεριστικές

κατοικίες ndash πλούτισαν με νέα ευρήματα τα Μουσεία Εξ άλλου οι πρόσφατες κηρύξεις

αρχαιολογικών χώρων και ζωνών προστασίας σε όλα τα νησιά επέβαλαν και νομοθετικά

τον αρχαιολογικό έλεγχο Η δημιουργία των νέων Μουσείων αποτέλεσε πρόκληση για

πολλούς κατοίκους οι οποίοι και παρέδωσαν αρχαία που πεισματικά φύλαγαν στο σπίτι

τους μέχρι το άνοιγμά τους

Σήμερα μόνον η Τήλος και η Χάλκη δεν διαθέτουν Αρχαιολογικό Μουσείο Υπάρχουν όμως

προγράμματα μελέτες σημαντικά ευρήματα που φιλοξενούνται στην παρούσα Έκθεση

αλλά κυρίως πάθος από τους αρχαιολόγους των Εφορειών οι οποίοι διευρύνουν μέρα με

τη μέρα τις δραστηριότητες και το έργο της προστασίας των αρχαιοτήτων σε κάθε μικρό

νησί σε όλους τους άνυδρους βράχους στα σταθερά αυτά ndash κάποτε ζωντανά ndash πατήματα

για την επικοινωνία ανάμεσα στις νησιωτικές κοινωνίες του Αιγαίου και την απέναντι

μεγάλη στεριά

Η ευφυής ιδέα της παρούσας Έκθεσης οφείλεται στον αγαπητό συνάδελφο και φίλο

Καθηγητή Νικόλαο Σταμπολίδη Διευθυντή του Μουσείου Κυκλαδικής και Αρχαίας

Ελληνικής Τέχνης ενώ η υλοποίησή της έγινε δυνατή χάρις στην αμέριστη στήριξη και

τις φροντίδες της Προέδρου του Μουσείου κυρίας Σάντρας Μαρινοπούλου Η Έκθεση

και ο ανά χείρας Κατάλογος πολλά οφείλουν στη συστηματική δουλειά του επιμελητή

του Μουσείου και καλού συνεργάτη αρχαιολόγου Γιώργου Τασούλα Η συντήρηση όλων

των αντικειμένων που εκτίθενται έγινε από τους συντηρητές της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ Μιχάλη

Κώστα Δημήτρη Κουγιό και Νεκταρία Δασακλή ενώ οι περισσότερες φωτογραφίες των

αρχαιοτήτων του Καταλόγου από τον φωτογράφο μας Γιώργο Κασιώτη Οι αρχαιολόγοι των

Εφορειών Αρχαιοτήτων της Δωδεκανήσου υπεύθυνοι για τα νησιά που περιλαμβάνονται

στην Έκθεση παράλληλα με τα υπόλοιπα υπηρεσιακά τους καθήκοντα έφεραν το κύριο

βάρος της επιλογής και μελέτης των αντικειμένων ndash τα περισσότερα από τα οποία ήταν

αδημοσίευτα ndash για τη συγγραφή των λημμάτων του Καταλόγου

Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να έρχονται στο κέντρο της Ελλάδας ταπεινά και πολύτιμα

τέχνεργα μάρτυρες της μακράς ανθρώπινης δραστηριότητας και της διόλου laquoάγονηςraquo

πολιτιστικής διαδρομής που διήνυσαν τα μικρά ακριτικά νησιά του Αρχιπελάγους τα

οποία μεγαλώνουν τα σύνορα της πατρίδας και επιμένουν να ζουν και να παράγουν ακόμα

και με τους λιγοστούς μόνιμους κατοίκους τους

Δρ Μελίνα Φιλήμονος-ΤσοποτούΔιευθύντρια της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ

21

22

Χάλκη

Τήλος

Σύμη

Αλιμνιά

Πυργούσα

Γυαλί

Νίσυρος

Ρόδος

23

Ρω

Στρογγύλη

Καστελλόριζο

24

25

26

Η Μεγίστη ndash ή Καστελλόριζο από το όνομα του μεσαιωνικού οικισμού ndash είναι

η μεγαλύτερη από ένα σύνολο περίπου τριάντα νησίδων βραχονησίδων και σκοπέλων

που αποτελούν το πολύνησο του Καστελλορίζου (εικ 1) Η οικονομία και η σημασία της

συνδέεται άμεσα με αυτά όπως και με την απέναντι λυκιακή ακτή

Η Μεγίστη βρίσκεται 131 χλμ (71 ναυτικά μίλια) ανατολικά της Ρόδου και 25 χλμ από

την απέναντι ακτή Έχει εμβαδόν 888 τχλμ και σχήμα περίπου τριγωνικό με τη μεγάλη

χερσόνησο της Μούντας στη βόρεια

πλευρά που καταλήγει στο ακρωτήριο

του Αγίου Στεφάνου Η ακτογραμμή είναι

παντού απόκρημνη με εξαίρεση τον βαθύ

κόλπο στη ΒΑ πλευρά του νησιού που

σχηματίζει διπλό λιμάνι Το νησί είναι

ορεινό και βραχώδες Οι ψηλότερες κορυφές

Βίγλα (268 μ) Παλαιόκαστρο (244 μ) και

Δίσκος (215 μ) βρίσκονται στο βόρειο

τμήμα Το κεντρικό ανατολικό και νότιο

χαρακτηρίζονται από μικρά οροπέδια με

μικρές καλλιεργήσιμες εκτάσεις Το νησί

αν και άνυδρο κατοικήθηκε πιθανώς από

την Ύστερη Εποχή του Χαλκού εξαιτίας

της θέσης του και του εξαιρετικού διπλού

λιμένα στη ΒΑ ακτή του Ο Κάβος το

ακρωτήριο ανάμεσα στα δύο λιμάνια του

κόλπου όπου το σωζόμενο Κάστρο υπήρξε

διαχρονικά το κεντρικό σημείο της δραστηριότητας Μετά το λιμάνι η σημαντικότερη θέση

είναι το Παλαιόκαστρο το οποίο παρουσιάζει αλλεπάλληλες φάσεις κατοίκησης Άλλες

θέσεις εντοπίζονται κυρίως σε καλλιεργήσιμες περιοχές και οι περισσότερες είναι μικρές

οχυρωμένες αγροικίες με ελαιοπιεστήρια και ληνούς

Εικ 1 Μερική άποψη του Καστελλορίζου των βραχονησίδων και της λυκιακής ακτής (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

ΚαστελλόριζοΣτρογγύλη

Ρω

27

Το ενδιαφέρον των ερευνητών για τη Μεγίστη αρχίζει τον 18ο και εντείνεται τον 19ο αιώνα

Την περίοδο αυτή ευρωπαίοι περιηγητές περιδιαβαίνουν το νησί αναζητώντας αρχαία κι

επιγραφές1 Παράλληλα είναι σαφές ότι κατά τον 19ο αιώνα στο νησί γινόταν διακίνηση

αρχαιοτήτων2 Θα πρέπει να επιδεικνύεται ιδιαίτερη προσοχή όσον αφορά στην ερμηνεία

της προέλευσης όσων ευρημάτων δεν προέρχονται από ανασκαφές Κάποιες από τις

επιγραφές και τα άλλα ευρήματα που κατεγράφησαν κατά καιρούς στο νησί αναφέρεται

ότι είχαν μεταφερθεί εκεί από την απέναντι μικρασιατική ακτή3 Το νησί δεν έχει μελετηθεί

συστηματικά από αρχαιολογική άποψη Η έρευνα περιορίζεται σε επιφανειακές έρευνες4

και σε κάποιες πρόσφατες σωστικές ανασκαφές5

Το όνομα Μεγίστη ή Μεγίστα ndash που συναντάται σε όλες τις αρχαίες πηγές από τον Ψευδο-

Σκύλακα στα μέσα του 4ου αι πΧ μέχρι τον 12ο αι μΧ6 ndash αναφέρεται στο σχετικό μέγεθος της

νήσου μεταξύ των μικρότερων νησίδων και βραχονησίδων στο νησιωτικό της σύμπλεγμα7

Το όνομα του νησιού κατά την αρχαιότητα επιβεβαιώνεται αφrsquo ενός από τις επιγραφικές

αναφορές στον Απόλλωνα Μεγιστέα και αφrsquo ετέρου από την επιβίωσή του με τη μορφή

Mayas στην αραβική και Meis στην τουρκική που αποτελούν παραφθορά του ονόματος

Μεγίστη

Το όνομα Καστελλόριζο το οποίο υιοθετήθηκε μετά τον 12ο αιώνα και χρησιμοποιείται

πλέον παράλληλα με το αρχαίο όνομα Μεγίστη αποδίδεται είτε στο κόκκινο χρώμα του

βράχου από τον οποίο κατασκευάστηκε το Κάστρο στον Κάβο (castello rosso) είτε από τον

οικισμό που αναπτύχθηκε στη ρίζα του καστέλου αυτού8

απΟ τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΛιΘΟΥ Και τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΧαΛΚΟΥΕλάχιστα είναι τα στοιχεία που μαρτυρούν την κατοίκηση στα προϊστορικά χρόνια

Προϊστορική θέση εντοπίζεται πιθανώς στην περιοχή του σημερινού κοιμητηρίου στη

μικρή χερσόνησο που κλείνει από ανατολικά το λιμάνι του Μανδρακιού9

Ωστόσο η επίκαιρη θέση του νησιού στο θαλάσσιο δρόμο που ακολουθούσαν τα

εμπορικά πλοία της Εποχής του Χαλκού επιβεβαιώνεται από τα ερευνηθέντα ναυάγια

1 Βλ Savary 1788 Leake 1824 Fellows 1841 Ross 1846 Flandin 1871 Cockerell 1903 Αναφέρονται επίσης αλλεπάλληλες laquoεπιδρομέςraquo αρχαιοκαπήλων οι οποίοι αποβίβαζαν πληρώματα και άδειαζαν μεμονωμένους τάφους βλ Κυπαρίσσης 1915 642 Ο Fellows (1841 188-189) περιγράφει το Καστελλόριζο του 1840 ως σφύζουσα εμπορική μητρόπολη στην οποία μπορούσε κανείς να προμηθευτεί νομίσματα και κάθε είδους laquoθησαυρούςraquo που έβρισκαν οι χωρικοί στην απέναντι ακτή Ο ίδιος αγόρασε νομίσματα που προέρχονταν από την κοιλάδα της Ξάνθου3 Βλ Διαμαντάρας 1894 331-333 αρ 33 Διαμαντάρας 1899 335-336 Αντίστοιχα οι μονολιθικοί κίονες στον ναό του αγίου Κωνσταντίνου έχουν μεταφερθεί από τα Πάταρα βλ Διαμαντάρας χχέ 84 Οι R Hope Simpson και JF Lazenby πραγματοποίησαν το 1967 περιορισμένη έρευνα σε ήδη γνωστές θέσεις (Hope Simpson ndash Lazenby 1970) Πολύτιμη στη μελέτη της αρχαίας Μεγίστης είναι η συμβολή του Ν Ashton o oποίος πραγματοποίησε εκτεταμένη επιφανειακή έρευνα στο νησί το 1993 και το 1994 και συγκέντρωσε πολλά από τα στοιχεία που αναφέρονται εδώ βλ Ashton 19955 Το 1999 ολόκληρο το νησί μαζί με τη νησίδα Ρω θεσμοθετήθηκαν ως αρχαιολογικός χώρος Έκτοτε παρακολουθούνται οι εργασίες εκσκαφής και σε ορισμένες περιπτώσεις διενεργούνται δοκιμαστικές τομές πριν την έγκριση οικοδόμησης6 Το συμπέρασμα ότι ένα από τα ονόματα της Μεγίστης στην αρχαιότητα ήταν Κισθήνη οφείλεται σε παρερμηνεία του εδαφίου στο Στράβωνα (ΧΙV 3 7) laquoμεταξὺ δrsquo ἐν τῷ λεχθέντι παράπλῳ νησία πολλὰ καὶ λιμένες ὧν καὶ Μεγίστη νῆσος καὶ πόλις ὁμώνυμος Κισθήνηraquo βλ Θωμόπουλος 19707 laquoμεγάλη νῆσος ἡ τῶν Λυκίαςraquo σύμφωνα με τον Στέφανο Βυζάντιο Ο πρώτος που συνδέει ετυμολογικά το όνομα του νησιού με τον μυθικό ιδρυτή Μεγιστέα είναι ο Αλέξανδρος Πολυΐστωρ τον 1ου αι πΧ τον οποίο αναπαράγει ο Στέφανος Βυζάντιος Περὶ πόλεων τον 6ο αι μΧ Βλ επίσης RE XV1 λ Megiste 3318 Pappas 1994 46-47 Hederer 1924 329 Οι Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 αναφέρουν δύο προϊστορικά όστρακα στην περιοχή του κοιμητηρίου

28

του Ulu Βurun ndash 9 χλμ ΝΑ του Kas της αρχαίας Αντιφέλλου απέναντι από τη Μεγίστη

το οποίο χρονολογείται στο τέλος του 14ου αι πΧ ndash και της Χελιδονίας Άκρας 65 χλμ

ανατολικότερα που χρονολογείται στον 12ο αι πΧ Παρά την έλλειψη στοιχείων δεν θα

πρέπει να αποκλειστεί το ενδεχόμενο ότι η Μεγίστη χρησιμοποιήθηκε ως σταθμός στον

δρόμο ναυτικών και εμπόρων από και προς τα λιμάνια της Ανατολής και αποίκων προς

την Κύπρο την Κιλικία και τη Συροπαλαιστινιακή ακτή κατά τις μετακινήσεις του 12ου και

11ου αι πΧ

απΟ τή γΕωμΕτριΚή πΕριΟδΟ Εωσ τήν ΥστΕρή αρΧαιΟτήταΛιγοστές παραμένουν οι ενδείξεις σχετικά με την κατοίκηση κατά τη Γεωμετρική και

την Αρχαϊκή περίοδο στο νησί θραύσματα κεραμικής της Γεωμετρικής περιόδου που

συλλέχθηκαν στο εσωτερικό της ακρόπολης του Παλαιοκάστρου μαρτυρούν ότι υπήρχε

κατοίκηση στη στρατηγική αυτή θέση Ενδεχομένως η στενή σχέση της Μεγίστης με τη

Ρόδο χρονολογείται από την εποχή του αποικισμού Η ίδρυση της Φασήλιδος αποικίας

της Ρόδου στη λυκιακή ακτή χρονολογείται στον 7ο αι πΧ ενώ στο Χρονικό της Λίνδου

αναφέρεται νικηφόρος εκστρατεία του Κλεόβουλου τυράννου της Λίνδου εναντίον της

Λυκίας που πρέπει να τοποθετηθεί στον 6ο αι πΧ Τα ονόματα ορισμένων πόλεων της

Λυκίας όπως η Ροδία και η Ροδιάπολης αποτελούν πιθανώς ενδείξεις ενός ευρύτερου

αποικισμού της ΝΑ Λυκίας από τις δωρικές πόλεις της Ρόδου ο οποίος ωστόσο δεν είχε

μόνιμο αποτέλεσμα πέραν της κτήσης της Μεγίστης εφόσον οι πόλεις αυτές αναφέρονται

αργότερα ως μέλη της Λυκιακής Συμμαχίας10

Το 411 πΧ η Ρόδος αποστάτησε από την Αθηναϊκή συμμαχία και το 4087 πΧ ίδρυσε ndash με

τον συνοικισμό των τριών πόλεων ndash τη νέα πόλη της Ρόδου που σύντομα αναπτύχθηκε

σε σημαντική ναυτική και εμπορική δύναμη Δεν μπόρεσε ωστόσο να αποφύγει την

κυριαρχία της δυναστείας των Εκατομνιδών σατραπών της Αλικαρνασσού (356 - 332

πΧ)11 ούτε τη συμμετοχή της στις δυνάμεις του Δαρείου του Γ΄ (340 - 335 πΧ) Κατά την

περίοδο 332 - 323 πΧ στην περιοχή κυριάρχησαν οι δυνάμεις των Μακεδόνων12 ενώ μετά

τον θάνατο του Αλεξάνδρου ξεκίνησαν οι διαμάχες μεταξύ των βασιλείων των Διαδόχων

για τη στρατιωτική και οικονομική κυριαρχία στην ανατολική Μεσόγειο

Η Ρόδος απέκρουσε την πολιορκία του Δημητρίου (305 - 304 πΧ) ενίσχυσε το ναυτικό της

πολεμικό και εμπορικό και εξελίχθηκε στη διάρκεια του 3ου και τις αρχές του 2ου αι πΧ σε

κατrsquo εξοχήν κέντρο του διαμετακομιστικού εμπορίου στην ανατολική Μεσόγειο Το ροδιακό

κράτος σταδιακά περιέλαβε πολλά από τα νησιά της Δωδεκανήσου Αυτά προστέθηκαν

στις σημαντικές εκτάσεις που ήδη προ του συνοικισμού κατείχαν οι ροδιακές πόλεις στην

απέναντι ακτή της Μικράς Ασίας τη λεγόμενη laquoενσωματωμένηraquo ροδιακή Περαία η οποία

περιελάμβανε τμήμα της Καρίας και ορισμένες παραθαλάσσιες θέσεις της Λυκίας καθώς

και τη νήσο Μεγίστη

Θεωρείται βέβαιο ότι η Μεγίστη ενσωματώθηκε στο Ροδιακό κράτος πριν τα μέσα του 4ου

αι πΧ και παρέμεινε σε αυτό τουλάχιστον μέχρι τον 1ο αι μΧ13 αυτό μαρτυρεί η αναφορά

του Ψευδοσκύλακος 99 (GGM I 73hellip κατὰ ταῦτα νῆσός ἐστι Ῥοδίωνhellip ) που χρονολογείται στα

10 Bresson 1999 102 Blinkenberg 1941 αρ 2 170 XXIII11 Οι Εκατομνίδες προχώρησαν στην κατασκευή ενός εκτεταμένου δικτύου οχυρώσεων στις υπό τον έλεγχό τους περιοχές Σχετικά βλ Εισαγωγικό κείμενο Νισύρου στον παρόντα τόμο12 Σχετικά με το ροδιακό κράτος κατά την εποχή του Μ Αλεξάνδρου βλ Hauben 1977 και Berthold 1984 33-3713 Fraser ndash Bean 1954 57 Berthold 1984 41

29

μέσα του 4ου αι πΧ14 αλλά και του Στράβωνος (XIV 3 7)

Η διοίκηση της laquoενσωματωμένηςraquo ροδιακής Περαίας δεν διέφερε από αυτή της Ρόδου15

Αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα του ροδιακού κράτους και συμμετείχε στο σύστημα

των δήμων Η Μεγίστη όπως και περιοχή των Δαιδάλων προκεχωρημένες κτήσεις του

ροδιακού κράτους δεν αποτελούσαν αυτοτελείς δήμους αλλά μάλλον ανήκαν σε κάποιον

άγνωστο δήμο της Ρόδου Αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι στις επιγραφές της

Μεγίστης το όνομα των Ροδίων αξιωματούχων συνοδεύεται μερικές φορές από το

δημοτικό τους αλλά ποτέ από το εθνικό Ῥόδιος πρακτική που συναντάται στις περιοχές

της laquoενσωματωμένηςraquo Περαίας Ωστόσο το δημοτικό Μεγιστεύς εμφανίζεται μόνον ως

επίθετο του Απόλλωνα και πιθανώς του Διός16

Νομίσματα του 4ου αι πΧ τα οποία φέρουν στον εμπροσθότυπο την κεφαλή του Ηλίου και

στον οπισθότυπο το ροδιακό ρόδο με τα γράμματα ΜΕ έχουν αποδοθεί στη Μεγίστη (αρ

κατ 11 - 12) η ερμηνεία αυτή ωστόσο αποτέλεσε θέμα διαφωνίας μεταξύ ειδικών και

αμφισβητείται17

Την στρατιωτική εξουσία στην ενσωματωμένη και υποτελή ροδιακή Περαία ασκούσε ένας

από τους δέκα στραταγοὺς ο στραταγός ἐπὶ τό πέραν με υφιστάμενους τουλάχιστον τρεις

ἁγεμόνας ndash συγκεκριμένα αναφέρονται ἁγεμὼν ἐπὶ Kαρίας ἁγεμὼν ἐπὶ Λυκίας και ἁγεμὼν ἐπὶ

Kαύνου Υφιστάμενοι των ἁγεμόνων ήταν οι ἐπιστάται Ρόδιοι επικεφαλής μισθοφορικών

φρουρών διορισμένοι με ετήσια θητεία σε σημεία στρατηγικής σημασίας για το ροδιακό

κράτος

H Μεγίστη ήταν ένα από τα σημεία αυτά όπως επιβεβαιώνουν οι επιγραφικές

μαρτυρίες τέσσερις αναθηματικές επιγραφές επιστατών έχουν βρεθεί στην ακρόπολη του

Παλαιοκάστρου και μία βρίσκεται χαραγμένη στο βράχο κάτω από το Κάστρο τον αρχαίο

πύργο του λιμένα18 Χρονολογούνται στο 2ο αι πΧ19

Η εξαιρετική σημασία της Μεγίστης για το ροδιακό κράτος κατά τον 2ο αι πΧ διαφαίνεται

στην ενεπίγραφη βάση αναθηματικού αγάλματος που βρέθηκε στις Κεδρεές της Καρίας

και αναφέρεται στον Τεισία Θευδάμου hellip καὶ ἁγεμόνα γενόμενον ἐμ Mεγίστᾳ κατὰ πόλεμονhellip20

Η βάση φέρει την υπογραφή του γλύπτη Πυθόκριτου ο οποίος εργάστηκε στη Ρόδο γύρω

στο 170 πX Φαίνεται ότι στην προκειμένη περίπτωση ο διορισμός του συγκεκριμένου

αξιωματούχου ως ἁγεμόνα ἐμ Mεγίστᾳ αποτελούσε έκτακτο αξίωμα που υπαγορευόταν

από την κρισιμότητα των γεγονότων του Γ΄ Συριακού πολέμου (190 πΧ) όταν η Μεγίστη

διεδραμάτισε κύριο ρόλο21 στις επιχειρήσεις κατά του Αντιόχου Γ΄ Σχετική με τα γεγονότα

του πολέμου αυτού είναι η εκτενέστερη σωζόμενη αναφορά της Μεγίστης στην αρχαία

14 Και οπωσδήποτε πριν το 330 πΧ βλ Bresson 104 σημ 5115 Για τη διοίκηση του ροδιακού κράτους βλ Fraser ndash Bean 1954 79-94 Berthold 1984 38 κεξ van Gelder 190016 SGDI 4331 και 433317 Βλ Head 1897 xcviii-xcix Ο Cahn (1942 92-94) επισημαίνει ότι τα νομίσματα είναι βαρύτερα από το καθιερωμένο ροδιακό σύστημα και είναι απίθανο να αποτελούν βραχύβια ροδιακή κοπή Υποστηρίζει ότι πρόκειται πιθανώς για κοπή επιμέρους ροδιακού δήμου Οι Fraser ndash Bean (1954 97 σημ 4 98) θεωρούν ότι εάν πρόκειται για ροδιακή κοπή αυτή θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως ένδειξη είτε της αυτονομίας του νησιού είτε της ενσωμάτωσής του στο ροδιακό κράτος επισημαίνουν δε ότι τα γράμματα ΜΕ πιθανώς δεν αντιπροσωπεύουν τοπωνύμιο αλλά ονόματα αξιωματούχων Ο RHJ Ashton (1990 1-3) πρότεινε ότι πρόκειται για κοπή του Ροδίου στην καταγωγή στρατηγού Μέμνωνος ο οποίος πολέμησε εναντίον του Αλέξανδρου και όχι για νομίσματα της Μεγίστης Συνοπτικά βλ Στεφανάκη 2010 417-419 18 Βλ αναλυτικότερα παρακάτω σχετικά με το Κάστρο και την ακρόπολη Παλαιοκάστρου19 Fraser ndash Bean 1954 8720 SEG IV 178 Fraser ndash Bean 1954 8521 Σχετικά με τα γεγονότα του Συριακού πολέμου βλ Berthold 1984

30

γραμματεία ο Τίτος Λίβιος (Ab Urbe Condita 37225 372412 37452) αναφέρει την

Μεγίστη τρεις φορές σε σχέση με τις πολεμικές επιχειρήσεις του 190 πX Στο κείμενο

εξαίρεται η στρατηγική θέση της Μεγίστης καθώς και η σημασία του λιμανιού της για

το ροδιακό κράτος ως ναυστάθμου του ροδιακού στόλου Τα παραπάνω αποσπάσματα

μαρτυρούν ότι η Μεγίστη έπαιξε σημαντικό στρατηγικό ρόλο κυρίως μάλιστα εφrsquo όσον η

υπόλοιπη Λυκία με την εξαίρεση της Φασήλιδος ήταν εχθρικά διακείμενη προς τη Ρόδο

Η συνθήκη της Απάμειας (188 πΧ) που επιβλήθηκε στη συνέχεια από τη Ρωμαϊκή σύγκλητο

επί των Ελλήνων της Μικράς Ασίας ήταν εξαιρετικά ευνοϊκή για τους Ροδίους Την αμέσως

επόμενη περίοδο έως τη συμμαχία με τη Ρώμη - ουσιαστικά την υποταγή σε αυτή - το

164 πΧ το ροδιακό κράτος επεκτάθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της Καρίας και της Λυκίας

Οι περιοχές αυτές αποτέλεσαν τη λεγόμενη laquoυποτελή Περαίαraquo Η Λυκία αντιστάθηκε στη

ροδιακή κατοχή και ακολούθησε σειρά πολεμικών συγκρούσεων οι λεγόμενοι Λυκιακοί

πόλεμοι22 Κατά την περίοδο αυτή (188 - 167 πΧ) η Μεγίστη εξακολούθησε να λειτουργεί

ως βάση για τις ναυτικές επιχειρήσεις του ροδιακού στόλου

Η μόνιμη ροδιακή παρουσία στη Μεγίστη ερμηνεύει την επιρροή της Ρόδου στην κεντρική

Λυκία κατά την ελληνιστική περίοδο η οποία μαρτυρείται επιγραφικά23 Αντίστοιχη

λυκιακή παρουσία ή επιρροή στη Μεγίστη δεν σημειώνεται κρίνοντας από την έλλειψη

μνημείων στο νησί Ακόμη και κατά την περίοδο αναβίωσης της λυκιακής συμμαχίας κατά

τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο24 η Μεγίστη φαίνεται ότι παρέμεινε ανεπηρέαστη

από τη λυκιακή επιρροή παρά την εγγύτητά της στη λυκιακή ακτή

Αναπόφευκτα η πολιτική ισχύς της Ρόδου μειωνόταν όσο αυξανόταν η επιρροή της Ρώμης

Έπειτα από την υπογραφή συνθήκης με τη Ρώμη το 164 πΧ παρότι τυπικά αυτόνομη η

Ρόδος ακολουθεί τις επιταγές του ρωμαϊκού κράτους Η ίδρυση στη Δήλο αφορολόγητου

εμπορείου ρωμαϊκών συμφερόντων συνετέλεσε στην οικονομική συρρίκνωση της Ρόδου

Στον ύστερο 1ο αι πΧ ο Αντώνιος και ο Αύγουστος απέδωσαν ξανά κάποιες από τις

νησιωτικές της κτήσεις ενώ ο Αύγουστος επιβεβαίωσε τον παλαιότερο τίτλο της ως

laquoελεύθερης και συμμάχου πόλεωςraquo

Τον 1ο αι μΧ ο Στράβων (ΧΙV 3 7) αναφέρει και πάλι τη Μεγίστη ως ροδιακή κτήση Εκτός

από τον Στράβωνα δύο ακόμη πηγές του 1ου και 2ου αι μΧ αναφέρονται στη Μεγίστη ο

Πτολεμαίος (V III) και o Πλίνιος (Φυσική Ιστορία V 35131) ο οποίος μάλιστα αναφέρει ότι

η πόλις της Μεγίστης έχει εκλείψει (hellip Megista cuius civitas interdiit) Σύμφωνα ωστόσο

με τις αρχαιολογικές ενδείξεις το νησί κατοικείτο κατά τον 1ο αι μΧ οπότε η δήλωση του

Πλίνιου πιθανώς σημαίνει είτε ότι ο πληθυσμός του συρρικνώθηκε είτε ότι η στρατηγική

σημασία του μειώθηκε είτε ότι ήταν πλέον υποτελές

Υπό τον αυτοκράτορα Βεσπασιανό (67 - 69 μΧ) η Ρόδος ενσωματώθηκε επίσημα στο

Ρωμαϊκό κράτος ενώ από τον Διοκλητιανό (284 - 305 μΧ) ορίστηκε ως πρωτεύουσα της

Επαρχίας των Νήσων η οποία υπαγόταν στη Διοίκηση της Ασίας

Στην αυτοκρατορική περίοδο η Μεγίστη εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ως ναύσταθμος

όπως μαρτυρούν οι επισκευές στα τείχη της ακρόπολης και επιφανειακά ευρήματα στο

νησί αλλά κυρίως οι λιμενικές εγκαταστάσεις Στη ρωμαϊκή περίοδο χρονολογούνται

22 Bresson 1999 106-111 Πολύβιος 254423 Σχετικά με τα επιγραφικά στοιχεία που μαρτυρούν τη ροδιακή επιρροή στη Λυκία την υιοθέτηση ροδιακών πρακτικών τις αναθηματικές επιγραφές που τιμούν Ροδίους την λατρεία του Διός Ατταβυρίου και του Ηλίου βλ Zimmermann 1992 81 156-158 Zimmermann 1993 119-121 Bresson 1999104-10624 Βλ Τίτος Λίβιος 41258 42148 44151 Επίσης βλ Πολύβιος 30512 30314-5 3141-3

31

πιθανώς οι βυθισμένοι μόλοι στη γλώσσα που χωρίζει τα δυο λιμάνια και γύρω από το

απέναντι νησάκι Ψωραδιά καθώς και κεραμική από ναυάγια στις θέσεις αυτές25 Το λιμάνι

της Μεγίστης λειτουργούσε ακόμη ως εμπορικός λιμένας αλλά και ως ναύσταθμος του

ρωμαϊκού στόλου μάλλον όμως ως βοηθητικός του ναυστάθμου στα Πάταρα της Λυκίας

Οπωσδήποτε η σημασία του νησιού δεν ήταν πλέον εξέχουσα σε μια Μεσόγειο που

αποτελούσε laquoρωμαϊκή λίμνηraquo

Η ιστορία του νησιού αντικατοπτρίζει τη σημαντική γεωγραφική του θέση και την οικονομική

και στρατηγική σημασία ολόκληρης της περιοχής Την εξέχουσα θέση του ως σημαντικής

κτήσης της Ρόδου ακολούθησαν αιώνες αφάνειας κατά τους οποίους σχεδόν εξαφανίστηκε

από τις πηγές Υπάρχουν μεγάλες περίοδοι που χαρακτηρίζονται από την πλήρη απουσία

μνημείων και στοιχείων Τα μέχρι τώρα στοιχεία δείχνουν ότι το νησί ήκμασε ως ναυτική

βάση κυρίως σε περιόδους ανάγκης οργανωμένου ελέγχου των θαλάσσιων περασμάτων

από μια κεντρική αρχή

τα αρΧαια μνήμΕιαΟ λιμένας και το ΚάστροΟ κόλπος δυτικά του Κάβου ndash πεταλόσχημος βαθύς και καλά προστατευμένος από τον

καιρό ndash ήταν ο κυρίως λιμένας ενώ ο ανατολικός στο Μανδράκι μικρότερος και ρηχός26

λειτουργούσε πιθανώς ως ναυπηγοεπισκευαστικός χώρος στην αρχαιότητα όπως και κατά

τον 19ο αιώνα Ο κύριος ωστόσο ρόλος του διπλού λιμένα της Μεγίστης ήταν η τροφοδοσία

των πολεμικών και εμπορικών πλοίων ενώ πιθανώς συμμετείχε στο περιφερειακό

εμπόριο

Το λιμάνι της Μεγίστης προστατευόταν ήδη κατά την αρχαιότητα από αρχαίο οχυρό στη

θέση του ιπποτικού Κάστρου (εικ 2 3) Η πυραμιδική βάση του σωζόμενου πύργου (εικ 3) χρονολογείται στον β΄ μισό του 4ου αι πΧ27 όπως μαρτυρεί η λαξευμένη ταινία στις

δύο όψεις της επικλινούς ακμής των γωνιόλιθων ο λεγόμενος γωνιαίος οδηγός Προφανώς

η ασυνήθιστη για τον χώρο κατασκευή έγινε προκειμένου να δοθεί πρόσθετο ύψος στον

ορθογώνιο πύργο ο οποίος δέσποζε στα δύο λιμάνια και ήλεγχε τη θαλάσσια περιοχή του

διαύλου με τις διάσπαρτες νησίδες

Στο βράχο όπου εδράζεται ο πύργος του Κάστρου βρίσκεται εγχάρακτη η αναθηματική

επιγραφή του Ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλή Νικαγόρα στον Ερμή Προπύλαιο (εικ 4) που χρονολογείται τον 2ο αι πΧ Σωσικλῆς Nικαγόρα Ἂμιος ἐπιστατήσας ἒν τε Kαστάβῳ

καὶ ἐπὶ τοῦ πύργου τοῦ ἐν Mε γίστᾳ Ἑρμᾷ Προπυ λαίῳ χαριστήριον28 Η αναθηματική επιγραφή

του laquoεπιστατήσαντοςraquo Σωσικλέους είναι οπωσδήποτε μεταγενέστερη της κατασκευής του

πύργου και συνοδεύεται από εντορμίες για τη στερέωση αναθήματος πιθανώς ερμαϊκής

στήλης

Ολόκληρη η βόρεια πλευρά του πύργου έχει καταρρεύσει μαζί με τον βράχο έδρασης

πιθανώς εξ αιτίας σεισμού ή έπειτα από κάποιον από τους πολυάριθμους βομβαρδισμούς

που έχει υποστεί το μνημείο σε νεότερες περιόδους Ο βόρειος τοίχος του πύργου κτισμένος

σύρριζα στο φρύδι του βράχου είναι κατακόρυφος και εμφανώς μεταγενέστερος

25 Βλ Pirazzoli 198726 Κατά την αρχαιότητα η στάθμη της θάλασσας βρισκόταν αρκετά χαμηλότερα βλ Pirazzoli 198727 Η κατασκευή βρίσκει παράλληλα στην περιοχή της Αργολίδας Πυραμιδική βάση ορθογώνιου πύργου επάνω σε ορθογώνια κρηπίδα βρίσκεται στο Κεφαλάρι Ελληνικού στο Άργος (Πίκουλας 1996-97 Lord 1938 Scranton 1938) Βάσει των ευρημάτων χρονολογείται στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ και λειτουργούσε ως φυλακείο για τον έλεγχο του άξονα Άργους-Κεγχρεών Βλ Πίκουλας 199528 SGDI 4332

Εικ 2 Ο Κάβος το Κάστρο και ο laquoΛυκιακός τάφοςraquo (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

Εικ 3 Το Κάστρο η πυραμιδική βάση του πύργου από ΝΑ (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

Εικ 4 Η αναθηματική επιγραφή του ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλέους (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

32

το παλαιόκαστροΑποτελεί την καλύτερα σωζόμενη

οχυρωμένη θέση της αρχαίας Mεγίστης

στο εσωτερικό του νησιού και πιθανώς

το πλέον στρατηγικό σημείο (εικ 5) Η

ακρόπολη είχε πιθανώς κατασκευαστεί πριν

τον ύστερο 4ο αι πΧ επάνω σε αρχαιότερη

προ-κλασική ακρόπολη παρουσιάζει δε

ίχνη διαρκούς κατοίκησης μέχρι τους

βυζαντινούς χρόνους29 Ήλεγχε τον λιμένα

και τον όρμο Λιμενάρι στα δυτικά κυρίως

όμως αποτελούσε κομβικό σημείο από

όπου ασκείτο ο έλεγχος των θαλάσσιων

διόδων μέσω ενός δικτύου φρυκτωριών

εγκατεστημένων σε διάφορα σημεία του

νησιού στις γειτονικές νησίδες Στρογγυλή

και Pω καθώς και στην απέναντι λυκιακή

ακτή Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου καλύπτει έκταση περ 6000 τμ και αποτελείται από

εξωτερικό τείχος με τέσσερις - αρχικά - πύργους στη NA πλευρά την πλέον προσβάσιμη

καθώς και εσωτερικό πύργο Στον νοτιότερο πύργο σώζεται μία από τις αρχαίες εισόδους

αν και έχει υποστεί μεταγενέστερες επεμβάσεις Εντοιχισμένες σε δεύτερη χρήση

βρίσκονται εδώ δύο αναθηματικές επιγραφές επιστατών30 Ο κατεστραμμένος σήμερα

τέταρτος πύργος στην ανατολική γωνία του εξωτερικού τείχους σε σημείο που δεσπόζει

επάνω από τον οικισμό και το λιμάνι ήταν πιθανώς η θέση εύρεσης της επιγραφής

του επιστάτη Κρατιδάμου ο οποίος κατασκεύασε πύλη και ανέθεσε τα αγάλματα του

Απόλλωνος Πυλαίου και της Αρτέμιδος Σωτείρας31 Η επιγραφή η οποία χρονολογείται

πιθανώς στον 3ο ή 2ο αι πΧ32 δηλώνει την ύπαρξη μιας δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό

Μία τέταρτη επιγραφή ndash αυτή τη φορά από δύο επιστάτες ndash θα πρέπει να συσχετιστεί με

την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου33 O εσωτερικός πύργος που σώζεται σε ύψος περίπου

29 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 73-74 εικ 7 Wurster 1981 226-231 πίν 74-75 εικ 8 Το 1943 οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής εγκατέστησαν στην κορυφή του υψώματος την αντιαεροπορική τους άμυνα όπως φαίνεται από τα δύο πολυβολεία αλλά και από το άφθονο υλικό λατύπης που δημιουργήθηκε από τον βομβαρδισμό του μνημείου από τους συμμάχους30 Ἐπικρατίδας Ἀναξικράτευς ἐπιστατήσας καὶ τοὶ συστρατευσάμενοι [Δ]ιοσκόροις (SGDI 4331 και Διαμαντάρας 1892 304) και [B]ασίλων Ἐξα[κ]- εστίωνος Λέλιος ἐπιστα- τήσας (Διαμαντάρας 1892 305)31 Susini 1955 Michelier 1917 Δεν είναι σαφές ποια ακριβώς είναι η ΝΑ γωνία της ακρόπολης όπου σύμφωνα με τον Michelier βρέθηκε η επιγραφή του Κρατιδάμου Πιθανώς πρόκειται για τον κατεστραμμένο πλέον τέταρτο πύργο της ΝΑ πλευράς της ακρόπολης Η ύπαρξη της συγκεκριμένης επιγραφής δηλώνει την ύπαρξη δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό Η επιγραφή βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης (αρ ευρ 40) μαζί με μια σειρά άλλων αναθηματικών ή επιτύμβιων αναθηματικών επιγραφών που χρονολογούνται από την ελληνιστική έως την ύστερη αυτοκρατορική περίοδο (αρ ευρ 13 18 25 28 40 41 42) καθώς και κάποιες επιγραφές που είχαν μεταφερθεί στη Μεγίστη από τα Πάταρα και τις Γάγες Οι επιγραφές είχαν αποσταλεί με αρχικό προορισμό το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών από την επαναστατική ελληνική διοίκηση της νήσου που ζητούσε την ένωση με την Ελλάδα κατά το σύντομο διάστημα 1913-191532 Σύμφωνα με τον Susini 1955 καμμία επιγραφή με προέλευση από τη Μεγίστη δεν είναι δυνατόν να χρονολογηθεί με ακρίβεια33 Ἐπιστάται Aἰσχίνας Διάνδρου Tιμόστρατος Eὐκράτευς Ἀπόλλωνι Mεγιστεῖ Η επιγραφή (SGDI 4330) αναφέρεται από τον Ludwig Ross ως εντοιχισμένη στο ιερό της Μονής του Αγίου Παντελεήμονα Ο Διαμαντάρας (1899 333) δημοσίευσε μία έκτη επιγραφή επιστάτου χωρίς να αναφέρει τόπο εύρεσης

Εικ 5 Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου από ΝΑ Στο βάθος η Ρω (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

33

4μ αποτελεί το καλύτερα σωζόμενο τμήμα της οχύρωσης (εικ 6) Είναι χτισμένος με

κυφωτές λιθοπλίνθους σύμφωνα με το ισόδομο σύστημα με λαξευμένο γωνιαίο οδηγό

στους γωνιόλιθους Τμήματα της ελληνιστικής φάσης διατηρούνται κατά τόπους στους

κατώτερους δόμους του εξωτερικού τείχους34

Δύο μεγάλες λαξευτές ελλειψοειδείς δεξαμενές με λαξευμένες κλίμακες καθόδου η μία

στον εσωτερικό και η δεύτερη στον εξωτερικό περίβολο εξασφάλιζαν νερό για μεγάλες

περιόδους (εικ 7) Η μεγαλύτερη από αυτές έχει διάμετρο περίπου 530μ και βάθος 4μ

Οι δεξαμενές αυτές στεγασμένες με θόλους στις νεότερες περιόδους θα πρέπει κατά την

αρχαιότητα να βρίσκονταν σε υπόγειους χώρους πύργων

Μικρές κόγχες λαξευμένες στο μέτωπο του βράχου στη νότια πλευρά του εσωτερικού

υπερυψωμένου τμήματος της ακρόπολης δηλώνουν την ύπαρξη ιερού στο σημείο αυτό

ή ΒίγλαΣτη θέση Βίγλα ndash το υψηλότερο σημείο του νησιού που δεσπόζει πάνω από τον οικισμό σε

υψόμετρο 220μ ndash σώζεται αρχαίο οχυρωματικό τείχος σε μήκος 60μ με κατεύθυνση Α-Δ

Η πολυγωνική του τοιχοδομία έχει χαρακτηριστεί laquoκυκλώπειαraquo και στο παρελθόν το τείχος

είχε θεωρηθεί μυκηναϊκό35 Πρόκειται ωστόσο για τοιχοδομία αρκετά συνηθισμένη στην

Καρία από τους κλασικούς χρόνους μέχρι τη ρωμαϊκή περίοδο και πιθανώς αποτελούσε

τμήμα της ελληνιστικής οχύρωσης36 Σε συνδυασμό με το Παλαιόκαστρο χρησίμευε για την

προστασία της ενδοχώρας

Εκτός από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και τα παραθαλάσσια οχυρά του Κάστρου

34 Οι λιθόπλινθοι της νοτιοδυτικής γωνίας του εξωτερικού τείχους έχουν συστραφεί και μετατοπιστεί με αποτέλεσμα το σημείο αυτό του τείχους να κινδυνεύει με κατάρρευση Έπειτα από την τοπογραφική αποτύπωση από την Ε Βασιλειάδου η ΚΒ΄ ΕΠΚΑ έχει αναλάβει το έργο της αποκατάστασης της νοτιοδυτικής γωνίας στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ βάσει των μελετών των Γ Αντωνίου Κ Ζάμπα και Ε Παυλίδη35 Κυπαρίσσης 191536 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 Wurster 1981 231-232

Εικ 6 Παλαιόκαστρο Ο εσωτερικός πύργος από ΝΑ (φωτ αρχείο ΜΚΤ) Εικ 7 Λαξευτή δεξαμενή στο Παλαιόκαστρο (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

34

και των νησίδων Ρω και Στρογγυλής (βλ παρακάτω σελ 44 - 47)37 το αμυντικό δίκτυο

της Μεγίστης συμπληρωνόταν από επί μέρους μικρές laquoακροπόλειςraquo στο εσωτερικό του

νησιού (όπως το Λαντωμένο ή τα Υψηλά στο κτήμα Μιρικλή38 στη ΝΑ πλευρά του νησιού)

και πύργους-φρυκτώρια (όπως ο μικρός πύργος με πυραμιδική βάση στο Καστρέλλι στην

χερσόνησο της Μούντας και το φρυκτώριο στη θέση Καρύδια στο φρύδι της απόκρημνης

ανατολικής ακτής) καθώς και στην απέναντι ηπειρωτική ακτή Τειχισμένο παραθαλάσσιο

αστικό κέντρο δεν φαίνεται να υπήρχε κατά την αρχαιότητα ενώ ο οικισμός του λιμένα

ήταν πιθανώς περιορισμένης έκτασης και εξυπηρετούσε τις ανάγκες τροφοδοσίας και

επισκευής των πλοίων

Το κυρίως οχυρωματικό δίκτυο του συμπλέγματος της Μεγίστης κατασκευάστηκε βάσει

κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού του ροδιακού κράτους στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ πιθα-

νότατα την περίοδο μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου Αδιευκρίνιστη παραμένει

η ακριβέστερη χρονολόγησή της κατασκευής του ενώ δεν θα πρέπει να αποκλειστεί το εν-

δεχόμενο να ενσωμάτωσε προϋπάρχουσες κατασκευές και να συμπληρώθηκε στη διάρκεια

του 3ου και 2ου αι πΧ με πρόσθετες κατασκευές και μετασκευές Οι οχυρώσεις αποτέλεσαν

μέρος ενός ευρύτερου σχεδιασμού με μακροπρόθεσμο στόχο την απρόσκοπτη ναυσιπλοΐα

και τον ανεφοδιασμό του πολεμικού και εμπορικού στόλου παρακάμπτοντας τα λιμάνια της

Λυκίας με την οποία οι σχέσεις του ροδιακού κράτους ήταν μονίμως τεταμένες39

Οχυρωμένες αγροικίεςΕκτός από τα παραπάνω οχυρά στο Καστελλόριζο έχει εντοπισθεί μεγάλος αριθμός

μεμονωμένων οχυρών κτισμάτων τα οποία μπορούν να ερμηνευθούν ως αγροτικοί πύργοι

ή οχυρωμένες αγροικίες40 Στην πλειονότητά τους οι αγροικίες αυτές είναι μεμονωμένες

και αυτάρκεις με εξαίρεση πιθανώς τις εγκαταστάσεις στην Αυλωνιά που θα μπορούσαν

να ανήκουν σε μικρό οικισμό ή κώμη από πυργόσπιτα Ανάλογοι πύργοι κατασκευάζονται

τον 4ο και 3ο αι πΧ σε πολλές περιοχές κυρίως στο νησιωτικό χώρο41 Μερικές φορές

συσχετίζονται με τις ανάγκες προστασίας κάποιας συγκεκριμένης παραγωγής42 συνήθως

όμως πρόκειται για αγροτικές εγκαταστάσεις οι οποίες συγχρόνως εξυπηρετούν κάποιον

ευρύτερο αμυντικό σχεδιασμό Πιθανώς αποτελούσαν ιδιοκτησίες ενδεχομένως όμως

κάποιες από αυτές να παραχωρούνταν στη φρουρά και τις οικογένειές τους για χρήση και

εκμετάλλευση με αντάλλαγμα τη λειτουργία παρατηρητηρίου-φρυκτωρίας43

Αντίστοιχες κατασκευές οχυρωμένων αγροικιών των ελληνιστικών χρόνων και σε εξίσου

37 Μελετώντας τις ελληνιστικές οχυρώσεις στην ενσωματωμένη ροδιακή Περαία η Pimouguet (1994) διέκρινε τρεις κατηγορίες αμυντικών εγκαταστάσεων οχυρωμένες ακροπόλεις στην κορυφή υψώματος οχυρωμένα παραθαλάσσια αστικά κέντρα και παραθαλάσσια οχυρά και πύργους χτισμένους επάνω σε χερσόνησο ή στόμιο κόλπου Κάθε μία από αυτές τις εγκαταστάσεις είχε τη δική της ιδιαίτερη επιχειρησιακή λειτουργία η οργάνωσή τους όμως δείχνει την ύπαρξη ενός κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού που εξυπηρετούσε απευθείας τα συμφέροντα του ροδιακού κράτους Έτσι ερμηνεύεται και η σχετική ομοιογένεια που χαρακτηρίζει όλες τις κατηγορίες των εγκαταστάσεων αυτών ως προς τα λειτουργικά τους στοιχεία και τον τρόπο κατασκευής τους χαρακτηριστικά τα οποία η Pimouguet θεωρεί ενδείξεις μιας laquoηπειρωτικής ροδιακής αρχιτεκτονικήςraquo38 Ashton 1995 8039 Bresson 1999 Bryce ndash Zahle 198640 Ο Ashton (1995 68-91 κυρίως 69) σημειώνει σαράντα πέντε περίπου οχυρωμένες θέσεις οι περισσότερες από τις οποίες βρίσκονται σε συσχετισμό με πατητήρια και δεξαμενές41 Βλ Μαραγκού 2005 323-326 Young 1956α Osborne 198642 Βλ για παράδειγμα τα ορυχεία αργύρου της Σίφνου (Young 1956β και Ashton ndash Pantazoglou 1991)43 Σχετικά με την κυριότητα των μεμονωμένων οχυρών δηλαδή εάν επρόκειτο για ιδιωτικά ή δημόσια οικοδομήματα βλ Μαραγκού 2009 21

35

μεγάλη πυκνότητα εντοπίζονται στη Λυκία44 Κάποιες από τις κτιστές κατασκευές που

έχουν στο παρελθόν θεωρηθεί τάφοι45 θα πρέπει πιθανώς να ερμηνευθούν ως υπόγειοι

χώροι πύργων με χρήση αποθηκευτική ή ως δεξαμενής νερού όπως η κτιστή κατασκευή

που είναι σήμερα γνωστή ως laquoτάφος με το χρυσό στεφάνιraquo στο οροπέδιο του Άη Γιώργη

του Βουνού46 και η υπόγεια κρύπτη του Aγ Χαραλάμπους στο μοναστήρι του Άη Γιώργη

του Bουνού Χρήση αγροικίας είχε πιθανώς η οχυρωμένη εγκατάσταση που περιβάλλεται

από ισχυρό τείχος στο κτήμα Σαρίνα στη θέση Άχερες δυτικά του λιμανιού στη μοναδική

εύκολα προσβάσιμη και καλλιεργήσιμη περιοχή στο νησί47 Εδώ εκτός από στεγασμένη

δεξαμενή περιλαμβάνεται και ικανή καλλιεργήσιμη γη

διαχείριση υδάτωνΗ Μεγίστη είναι νησί άνυδρο Πηγάδια με γλυκό νερό (υφάλμυρο για την ακρίβεια)

εντοπίζονται μόνο στην περιοχή του μυχού του λιμανιού όπου και η εκκλησία του Άη

Γιώργη του Πηγαδιού Κατά τις εργασίες για την κατασκευή λιμνοδεξαμενής στη θέση

Κιόλια στο κεντρικό τμήμα του νησιού ΝΔ του αεροδρομίου αποκαλύφθηκαν δύο

κτιστές κυκλικές κατασκευές διαμέτρου 5 και 6 μ εγγεγραμμένες σε κτιστή κατασκευή

από ισχυρούς τοίχους οι οποίες ερμηνεύονται ως δεξαμενές νερού Η κατασκευή τους

χρονολογείται στην ελληνιστική περίοδο συνέχισαν δε να χρησιμοποιούνται στα ρωμαϊκά

χρόνια σύμφωνα με την κεραμική που βρέθηκε κατά την ανασκαφή48 Σημειωτέον ότι το

παλαιό όνομα της θέσης ήταν Φλετρά (φρεατερά)49

Στην ελληνιστική περίοδο κατασκευάστηκε πιθανώς το συγκρότημα εννέα μεγάλων

κυκλικών δεξαμενών στη θέση Άχερες επάνω από τον οικισμό του Καστελλορίζου η

κατασκευή του οποίου ανάγεται συνήθως στην περίοδο της Τουρκοκρατίας Ωστόσο ένα

τέτοιας κλίμακας έργο υποδομής μαρτυρεί έναν κεντρικό σχεδιασμό ο οποίος μόνον στην

ελληνιστική περίοδο παρατηρείται στο νησί Το συγκρότημα αυτό των δεξαμενών στις

Άχερες θα έπρεπε να επαρκεί για τις ανάγκες όχι μόνον του οικισμού και των εγκαταστάσεων

του λιμένα αλλά και για τον ανεφοδιασμό του ροδιακού στόλου και των εμπορικών

πλοίων που μετέφεραν σιτηρά αμφορείς με κρασί και άλλα προϊόντα που διακινούσε το

ροδιακό κράτος καθώς και ξυλεία από τη Λυκία50

Παράλληλα λαξευμένες ή κτιστές δεξαμενές μικρές και μεγάλες υπάρχουν σε όλες τις

αρχαίες θέσεις εγκατάστασης στο νησί από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και το

Κάστρο του λιμένα έως τις διάσπαρτες στην ύπαιθρο οχυρωμένες αγροτικές εγκαταστάσεις

ενώ παρατηρείται η χρήση φυσικών ρηγμάτων ως δεξαμενών για τη συλλογή ομβρίων

44 Πρόκειται για πυργοειδείς κατασκευές χωρίς ανοίγματα στο ισόγειο εκτός της πόρτας αλλά με παράθυρα στον όροφο Έχουν προσεγμένη τοιχοδομία και συνδυάζονται πάντα με βοηθητικά κτίσματα πατητήρια και αλώνια Χαρακτηριστική τους λεπτομέρεια αποτελούν οι υπόγειοι χώροι Βλ Konecny 1994 και Konecny 199745 Ashton 1995 100-10246 Στην πραγματικότητα το στεφάνι (αρ κατ 13) βρέθηκε σε λίθινη θήκη σφηνωμένη στο έδαφος βλ Κυπαρίσσης 1915 6347 Βλ Ashton 1995 9048 Βλ Κ Μπαϊράμη στο ΑΔ 2000 Χρον (υπό δημοσίευση)49 Διαμαντάρας χχέ 1350 Το συγκρότημα δεξαμενών στις Άχερες εξυπηρετούσε τις ανάγκες των κατοίκων του οικισμού μέχρι πρόσφατα μαζί με μερικές κυκλικές λαξευμένες δεξαμενές εντός οικισμού γνωστές ως Πασάδες

10

11

περιεχομενα

Χαιρετισμοί helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 13

Πρόλογος helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 17

ΚαστΕΛΛΟριζΟ ndash ρω ndash στρΟγγΥΛήΕισαγωγικά κείμενα helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 24Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 50

σΥμήΕισαγωγικό κείμενο helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 84Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 108

ΧαΛΚή ndash αΛιμνιαΕισαγωγικά κείμενα helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 166 Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 190

τήΛΟσΕισαγωγικό κείμενο helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 230 Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 252

νισΥρΟσ ndash γΥαΛι ndash πΥργΟΥσαΕισαγωγικά κείμενα helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 306 Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 338

ΒραΧΥγραΦιΕσ ndash ΒιΒΛιΟγραΦια helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 420

12

13

Καστελόριζο Σύμη Χάλκη Τήλος Νίσυρος

Νησιά που γνώρισαν μέρες ακμής και πλούτου αλλά βίωσαν και τη σκληρή πραγματικότητα της περιθωριοποίησης και της εγκατάλειψης

Απομακρυσμένες και δυσπρόσιτες περιοχές της πατρίδας μας που δεν παύουν να μας εκπλήσσουν με την εξαιρετική φυσική τους ομορφιά και τον τεράστιο πολιτιστικό τους πλούτο

Αν θέλουμε κάποτε ο άχαρος όρος laquoΆγονη Γραμμήraquo να εκλείψει από το εθνικό μας λεξιλόγιο πρέπει επιτέλους να γνωρίσουμε αυτούς τους υπέροχους laquoαγνώστουςraquo και να αναδείξουμε τον πλούτο τους τόσο για τους Έλληνες όσο και για τους ξένους επισκέπτες

Η σειρά Εκθέσεων με τον τίτλο laquoΆγονη Γραμμήraquo καρπός της συνεργασίας του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης και του Υπουργείου μας έχει ακριβώς αυτό τον σκοπό

Χάρη σrsquo αυτή Έλληνες και ξένοι θα έχουν την ευκαιρία να έρθουν σε επαφή με τον Πολιτισμό αυτών των νησιών από την προϊστορική εποχή έως τα βυζαντινά χρόνια αλλά και με ότι συμβαίνει σήμερα εκεί

Γιατί τα νησιά αυτά παρά τις αντίξοες συνθήκες δεν έπαψαν ποτέ να είναι τόποι έμπνευσης και δημιουργίας

Θέλω να ευχαριστήσω όλους τους ανθρώπους που δούλεψαν για την πραγματοποίηση αυτής της σειράς Εκθέσεων και να ευχηθώ να αποτελέσει την απαρχή μιας νέας σχέσης όλων μας με τα νησιά της laquoάγονης γραμμήςraquo

Παύλος ΓερουλάνοςΥπουργός Πολιτισμού και Τουρισμού

14

Ξεκινήσαμε αυτό το πρώτο μας ταξίδι στην Άγονη Γραμμή από αγάπη και ευαισθησία για τα νησιά αυτά τηνιστορία τους τις αρχαιότητές τους Ένα ταξίδι πολιτισμού στο χώρο και στο χρόνο στα απομακρυσμένα νησιά της Δωδεκανήσου στο Καστελλόριζο στη Σύμη στη Χάλκη στην Τήλο και τη ΝίσυροΗ έκθεση αυτή είναι η πρώτη μιας σειράς εκθέσεων που θα αφορούν στα πιο μικρά νησιά του Αιγαίου ο πολιτισμός των οποίων μολονότι μεγάλος και σημαντικός είναι αφανής και άγνωστος στο ευρύ κοινό Ξεκινάμε λοιπόν το ταξίδι του πολιτισμού από τα ανατολικότερα νησιά του Αιγαίου που ταυτόχρονα οριοθετούν τα σύνορατης χώρας μας προς την Ασία Από τον πλούτο των ευρημάτων ένα μικρό μόνο μέρος είναι δυνατόν να χωρέσεισε μια έκθεση Τριακόσια ενενήντα επιλεγμένα αντικείμενα φιλοξενούνται στις αίθουσές μας που είναι όμως δηλωτικά του μακραίωνου παρελθόντος των νησιών Αγγεία και αντικείμενα καθημερινής χρήσης κοσμήματα γλυπτά και εικόνες από την νεολιθική εποχή έως τα νεώτερα χρόνια θα ανοίξουν στον επισκέπτη ένα παράθυροστη διαχρονική ιστορίαΗ ιδέα ξεκίνησε από την πρόθεσή μας να αναδείξουμε τις αρχαιότητες των απομακρυσμένων αυτών νησιών αλλά τελικά μας οδήγησε σε μια όμορφη διαδρομή από το χθες στο σήμερα Ταξιδεύοντας στα Δωδεκάνησα συναντήσαμε τους ανθρώπους που φυλάσσουν και διαχειρίζονται τους θησαυρούς αυτούς της αρχαιότητας αλλά αντιμετωπίζουν μια σειρά καθημερινών μικρών και μεγαλύτερων προβλημάτωνmiddot η λειψυδρία η δυσκολία περίθαλψης η δυσκολία μετακίνησης και μεταφοράς Θεωρήσαμε λοιπόν ότι αυτή η πλευρά της σύγχρονης πραγματικότητας θα πρέπει να αναδειχθεί και έτσι στην έκθεση ενσωματώσαμε μια σειρά μικρώνταινιών που προβάλλουν την σημερινή εικόνα των νησιώνΣτο ταξίδι μας αυτό στην πρώτη Άγονη Γραμμή μας βρήκαμε πολλούς πρόθυμους συνοδοιπόρους Κατrsquo αρχήντο Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού που αγκάλιασε την ιδέα ως συνδιοργανωτής της έκθεσης Θερμά ευχαριστούμε για αυτό τον Υπουργό κύριο Παύλο Γερουλάνο και την Γενική Γραμματέα Δρα Λίνα Μενδώνη Ευχαριστούμε επίσης την ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και την 4η Εφορεία ΒυζαντινώνΑρχαιοτήτων της Δωδεκανήσου και ιδιαίτερα τις προϊσταμένες των υπηρεσιών αυτών Μελίνα Φιλήμονος-Τσοποτού και Μάνια Μιχαηλίδου αντίστοιχα αλλά και όλο το προσωπικό τους για την αμέριστη βοήθεια καιεργασία για την συγκέντρωση του υλικού και την συγγραφή των κειμένων του καταλόγουΟι ταινίες που προβάλλονται στην έκθεση είναι της Ελιάνας Αμπραβανέλ ενώ οι φωτογραφίες των νησιών του Γιάννου Κουράγιου που ταξίδεψαν μαζί μας και συγκέντρωσαν το υλικό αυτόmiddot τους ευχαριστούμε και τους δύο θερμά για την πολύτιμη βοήθειαΤην έκθεση επιμελήθηκε ο διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης καθηγητής Νίκος Σταμπολίδης που μαζί με τον Επιμελητή Γιώργο Τασούλα ανέλαβαν τον συντονισμό και την οργάνωση της υλοποίησής της αλλά και την επιμέλεια του Καταλόγου Στα πρόσωπά τους ευχαριστούμε και όλο το προσωπικό του Μουσείου που εργάστηκε φιλότιμα εδώ και πολλούς μήνεςΩστόσο κάθε προσπάθειά μας όσο σημαντική και εάν είναι θα έμενε απραγματοποίητη χωρίς την απαραίτητη συνδρομή χορηγών που παρά τη δύσκολη οικονομική συγκυρία στάθηκαν για άλλη μια φορά στο πλευρό μας Ευχαριστούμε τις εταιρίες Vodafone Dior και ΔΕΠΑ για τη χορηγία της έκθεσης και την Aegean Airlines για την μόνιμη υποστήριξή της Την Blue Star Ferries για την συνεισφορά της στη μεταφορά των αντικειμένων τα ξενοδοχεία Athens Lotus στην Αθήνα και Best Western Plaza στη Ρόδο για τη φιλοξενία τις εταιρείες Μπεγνής Παπαγιαννάκος Steficon και Samsung για την υποστήριξη καθώς και τους χορηγούς επικοινωνίας Mega ΣΚΑΪ Καθημερινή Athens Voice City Press και Free Sunday Εν Λευκώ ελculturegr clickatlifegr και protagongr Νοιώθω συγκίνηση και υπερηφάνεια γιατί στις δύσκολες αυτές στιγμές της χώρας το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης με τη συμβολή όλων των laquoΦίλωνraquo του που είναι η σπονδυλική του στήλη στηρίζει την Ελλάδα και προβάλλει τον πολιτισμό της Άφησα για το τέλος ένα μεγάλο ευχαριστώ για την άμεση ανταπόκριση που είχαμε από τους φίλους υποστηρικτές μας από τον κλάδο της ναυτιλίας Η αγάπη τους για την θάλασσα τα νησιά μας και τον πολιτισμό τους είναι ανεκτίμητη Τα ονόματά τους αναγράφονται στις πρώτες σελίδες του καταλόγου μικρή τιμή συγκριτικά με την έμπρακτη αγάπη και υποστήριξή τους προς εμάς Ο κατάλογος αυτός αποκλειστικά με την δική τους συμβολή θαπαραμείνει ένα κινητό διαχρονικό Μουσείο ένα δώρο γνώσης μικρό δείγμα ενός μεγάλου πολιτισμούΕυχόμαστε το ταξίδι μας αυτό να συνεπάρει κάθε επισκέπτη της έκθεσης και κάθε αναγνώστη του Καταλόγου ώστε να ταξιδέψουμε στο μέλλον και σε άλλες Άγονες Γραμμές αναδεικνύοντας την γόνιμη πλευρά τους

Σάντρα ΜαρινοπούλουΠρόεδρος

Ίδρυμα Νικολάου και Ντόλλης ΓουλανδρήΜουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

15

Στη χώρα αυτή στην Ελλάδα τα βουνά οι λίμνες τα ποτάμια και οι θάλασσες οι θεοί και οι άνθρωποι έχουν την αρχή τους στον μύθοΣτη μάχη των θεών του Ολύμπου εναντίον των Γιγάντων για παράδειγμα ο Ποσειδώνας αποκόπτει τμήμα της Κω και μrsquo αυτό καταπλακώνει τον γίγαντα Πολυβότη που από τότε και μετά βρυχάται ως ηφαίστειο στα έγκατα της γης δημιουργώντας τη Νίσυρο τον πλούτο και την γονιμότητα της γης τον κίνδυνο και συνάμα τη γοητεία τηςΚι απrsquo τα ξεφτίδια της πέτρας γεννήθηκε το Γυαλί ανάμεσα στην Κω και τη Νίσυρο με την αρχαιότερη ανθρώπινη παρουσία στη Νεολιθική εποχή τότε που ο οψιδιανός το ηφαιστειακό γυαλί ήταν η κορυφή της τεχνολογίαςΗ κλασική Νίσυρος με τα ψηλά τα τείχη αγέρωχα στημένα στην κορυφή του λόφου στο πλάι της θάλασσας με τις φαρδειές της πύλες και την μαρτυρία χαραγμένη με γράμματα μεγάλα απόδειξη για το αδιάκοπο της παραβίασης των κανόνων που με τη σειρά του φανερώνει την κοινότητα της ανθρώπινης ιδιοσυγκρασίας παντού σrsquo αυτή τη χώρα laquoΔΑΜΟΣΙΟΝ ΤΟ ΧΩΡΙΟΝ ΠΕΝΤΕ ΠΟΔΕΣ ΑΠΟ ΤΟΥ ΤΕΙΧΕΟΣraquo δηλαδή ο χώρος γύρω από το τείχος είναι δημόσιος hellip και δεν πρέπει να καταπατείταιΠεριοικίς νήσος στα δυτικά της Νισύρου η Περγούσα παραφθορά του ονόματος Πυργούσα από τους πύργους του αρχαίου οικισμού που αγναντεύουν ασάλευτοι όχι μόνον το πέλαγος αλλά και τον χρόνο Κι ακόμα πιο δυτικά σαν κανδήλι να αχνοφέγγει στο ήρεμο ή τρικυμισμένο Αιγαίο η Κανδηλούσα σημάδι γης στο άφατο του κυανού ΠοσειδώναΜακρύτερα προς τον νοτιά ένα νησί η Τήλος που λες και ξέφυγε από την μοίρα της θάλασσας με όρμους που σε δέχονται χωρίς να θέλουν να σrsquo αφήσουν να φύγεις που θέλουν να σε κρατήσουν εκεί καθώς είναι το μόνο από τα γύρω νησιά με άφθονο νερό και γη για καλλιέργεια βουνά για βοσκοτόπιαhellipΚαι κάστρα ψηλά κι απόρθητα χτισμένα πεισματικά πάνω στην ίδια θέση με πολεμίστρες και δώματα και τον ναό του Υψίστου στο πιο ψηλό σημείο να rsquoναι πιο κοντινός προς τον Θεό Χτισμένος πάνω και με την αρχαία πέτρα με ψηφίσματα και ονόματα χαραγμένα σαν από χθες μορφές που πέρασαν και φύγαν κι ακόμα στέκουν απρόσβλητες κι ατάραχεςΠαλίμψηστο η ιστορία της Τήλου σαν το βυζαντινό κονίαμα πάνω στους αρχαίους λίθους και το υπόστρωμα περασμένο από ενός ζωγράφου χέρι στιβαρό με μια γραμμή που δεν λέει να σβήσει στο διάβα των αιώνων όπως ο ίδιος ο Χριστός περιβαλλόμενος από την άφθαρτη δόξα του με πλήθος κάτω τα πολυόμματα Χερουβείμ και τα εξαπτέρυγα Σεραφείμ που τον περιτριγυρίζουν στο τόξο της καμπύλης του Ιερού στα Άγια των ΑγίωνΣτην ίδια νήσο στο σπήλαιο του Χαρκαδιού τα λείψανα των νάνων ελεφάντων εινrsquo η απόδειξη ότι το νησί αποκόπηκε από γεωλογικά φαινόμενα από τον όγκο της Ασίας έτσι που τα τεράστια ζώα έμειναν να φυτοζωούν μαραίνοντας τον όγκο τους ωσότου ξεφτίσουν τελείωςΚι αν η Σαπφώ υπήρξε φύτρα ξακουστή της Λέσβου ποιήτρια η Τήλος επαίρεται για την δική της την Ήριννα των κλασικών αιώνων σε τούτο το απίστευτο νησί εδώ που και οι νεκροί του σήμερα δυναστεύονται από το παρελθόν καθώς αρχαίοι βωμοί και κίονες κι ανάγλυφα βρίσκονται διάσπαρτα ανάμεσα στους σύγχρονους τάφους στο κοιμητήριο της εκκλησίας του Αγίου ΚωνσταντίνουΕγγύτερα στην επικράτεια της ροδίτικης Καμίρου βρίσκεται η ΧάλκηΠάνω στο φρύδι του λόφου το μεσαιωνικό κάστρο χτισμένο πάνω στην αρχαία οχύρωση με ισόδομα τείχη και υπαίθριες λατρείες του Δία του ουρανού μα και της Εκάτης του σκότους αρχιτεκτονικά μέλη κι επιγραφές και ερειπωμένα βυζαντινά σπίτια και τοιχογραφημένες εκκλησιές κρατήθηκε έως αργά στον 19ο αιώνα όταν η πόλη ξεχύθηκε από τους πρόποδες του κάστρου για νrsquo απλωθεί ευρύχωρα μεσrsquo το λιμάνι Άνυδρη γη με κύφες ελλειψοειδείς για τους αγρότες στα λίγα πεδινά εδάφη και την λεπτή βλάστηση των βράχων να στηρίζει όσο μπορεί τα σμήνη από τις μέλισσες μέσrsquo τις κυψέλεςΠαραπλέοντας την ερημωμένη Αλιμνιά με τα νεολιθικά κατάλοιπα στον λόφο τα λαξευτά νεώρια στον γιαλό και τους εγκαταλελειμμένους στρατώνες της Ιταλοκρατίας το ταξίδι συνεχίζεται στη Σύμη νησί ακουμπισμένο μέσrsquo τη βαθύκολπη Δωρίδα απέναντι από τις ακτές της Καρίας μια πολυνησία από μόνη της Σεσκλιό Κουλουνδρός Τρομπέτα Νίμος Πλάτη Μεγαλονήσι Καραβαλονήσι Μαρμαράς Σε πολλές απrsquo αυτές τις νησίδες είναι ορατά και σήμερα τα αρχαία κατάλοιπαΜε το γενουάτικο κάστρο της να δεσπόζει στη Χώρα χτισμένο πάνω και πλάι στο ισόδομο τείχος με τα διώροφα και τριώροφα νεοκλασικά της σπίτια στο λιμάνι χάρμα ειδέσθαι πρωινά και δειλινά και το παρελθόν της να στέκει μετέωρο σε σπαράγματα συναγμένα από διάφορες εποχές και τα μνημεία της να περιμένουν ακόμα μιαν επίσημη εκδοχή μια ταυτότηταΜα ωστόσο ακατάλυτο θεμέλιο του νησιού η μονή του Αρχαγγέλου Μιχαήλ του Πανορμίτη μνημείο με ιστορία που ίσως ξεκινά από μια παλαιοχριστιανική βασιλική και με δράση έως και τα χρόνια της αντίστασης με τα περίφημα δωδεκανησιακά λιθόστρωτα μέσrsquo τις αυλές σύμβολα βυζαντινά και το αέναο κύμα της θάλασσας να

16

καταγράφεται ως τεθλασμένη μαύρο για το βαθύ λευκό για τον αφρό Το τοιχογραφημένο εσωτερικό του ώς και στα σταυροθόλια με τάματα και πολυκάνδηλα ακριβά μιας πίστης αρχέγονης που θέλει στα Δωδεκάνησα τον Ταξιάρχη σωτήρα όχι μόνο των ψυχών μα και των σωμάτων στη θάλασσα αντίθετα με την παράδοση που θέλει γιrsquo αυτό τον Άη Νικόλα στο υπόλοιπο ΑιγαίοΚι από τη Σύμη στο ανοιχτό πέλαγο πέρα από τη Ρόδο που το Αιγαίο μεγαλώνει και γίνεται Μεσόγειος στη μακρόστενη Ρω μια ανάσα πριν το Καστελλόριζο με τους γαλήνιους όρμους της τα τείχη και τους αρχαίους πύργους της νησί της Κυράς του της Δέσποινας Αχλαδιώτη μιας Παναγιάς επίγειας προστάτιδας των συνόρων τουΚαι τέλος το Καστελλόριζο η νοτιοανατολική εσχατιά της ελληνικής επικράτειας με την αρχαία ονομασία Μεγίστη δηλαδή η μεγίστη των παρακείμενων νήσων απέναντι στις νότιες ακτές της Μικράς Ασίας με τον λυκιακό τάφο να σε καλωσορίζει λαξευμένος στον βράχο όπου στέκει το Castello Rosso το Καστελλόριζο με τον Άη Γιώργη ψηλά στα ανατολικά και στην κορυφή του βουνού στα δυτικά το Παλαιόκαστρο με τα ισόδομα τείχη και τις πύλες του την σειρά των αρχαίων λίθων και τις σε σημεία κρυφά χαραγμένες επιγραφές τουmiddot όλα να αγναντεύουν την ανοιχτή θάλασσα Ο τελευταίος σταθμός Κάτι σαν την Cava dei Tirreni του Σεφέρη πριν ξανοιχτεί κανείς να συναντήσει το νησί της Κύπριδας ΑφροδίτηςΤο παραπάνω ταξίδι είναι το πρώτο δρομολόγιο μιας σειράς άλλων που θα ακολουθήσουν από τη γόνιμη συνεργασία του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού με το Μουσείο μας Ξεκινώντας από την ανατολικότερη εσχατιά της ελληνικής επικράτειας το Καστελλόριζο τόσο επίκαιρο σήμερα φθάνει έως τα νησιά της αγκαλιάς που σχηματίζουν η Ρόδος και η Κως Μέσα από τα 390 αντικείμενα κάθε λογής και υλικού ενδεικτικά επιλεγμένων από την προϊστορική και κλασική αρχαιότητα έως και τους μεταβυζαντινούς χρόνους η έκθεση laquoΆγονη Γραμμήraquo φιλοδοξεί να δώσει τα μηνύματα της γονιμότητας της ανθρώπινης παρουσίας της ζωής και της δράσης σε μικρά νησιά που κάποτε υπήρξαν κοιτίδες πολιτισμού και που ndash στο πείσμα των καιρών ndash εξακολουθούν να αντιστέκονται και σήμερα που οι ρότες των πλοίων δεν ακολουθούν πια τα φυσικά ρεύματα της Μεσογείου όπως γινόταν άλλοτε ακόμα και έως τις αρχές του 20ού αιώναΣτο στενό περιθώριο ενός προλόγου όπως αυτός προτίμησα να μη χρησιμοποιήσω τη γραφίδα του επιστήμονα Άλλωστε το πράττουν παρακάτω αγαπητοί συνάδελφοι με πολλούς από τους οποίους συνεργάζομαι στα Δωδεκάνησα δεκάδες χρόνια τώραΚι εξ άλλου όσα κι αν γράψουμε εμείς οι αρχαιολόγοι η έκθεση έχει την δική της δυναμική τις δικές της πολλαπλές αναγνώσεις ίσως τόσες όσοι και οι επισκέπτες της καθώς ο καθείς θα τη δει με τα δικά του μάτια Γιrsquo αυτό ανοίξτε τα διάπλατα και χαρείτε τη Θα είναι το μεγάλο ευχαριστώ για όλους αυτούς που τη δημιούργησαν Κι εγώ θα ευχαριστήσω με τη σειρά μου για μιαν ακόμη φορά το Υπουργείο Πολιτισμού τους συναδέλφους της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ και 4ης ΕΒΑ Δωδεκανήσου τον Γιώργο Τασούλα και τη Σταυρούλα Οικονόμου

Καθηγητής Νικόλαος Χρ ΣταμπολίδηςΔιευθυντής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

17

ΠρόλογοςΤα νησιά της Δωδεκανήσου ήταν τα τελευταία κομμάτια ελληνικής γης που ενώθηκαν με

την Ελλάδα το 1948 Οι κάτοικοί τους γνώρισαν την πιο μακρόχρονη ξένη κατοχή από το

1309 με τους Ιππότες του Τάγματος του Αγίου Ιωάννου από το 1522 με τους Οθωμανούς

και τέλος από το 1912 με τους Ιταλούς Οι Δωδεκανήσιοι οι οποίοι είχαν μείνει έξω από

το νεοσύστατο ελληνικό κράτος ήταν πάντα περήφανοι για τα laquoιερά κειμήλιαraquo που τούς

ένωναν με την πατρίδα Από τις λαθρανασκαφές και την αρχαιοκαπηλική δραστηριότητα

που άνθησαν κατά τα τελευταία χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας στη Δωδεκάνησο ndash σε

αντίθεση με την ελεύθερη Ελλάδα όπου είχαν ληφθεί σημαντικά νομοθετικά μέτρα για

την προστασία των αρχαιοτήτων ndash δεν ξέφυγαν τα μικρά νησιά Έτσι δεν είναι λίγα τα

αντικείμενα που πήραν εκείνα τα χρόνια τον δρόμο για τα μεγάλα μουσεία της Ευρώπης

και για το Αρχαιολογικό Μουσείο της Κωνσταντινούπολης Χαρακτηριστική είναι η διήγηση

του νισύριου Λάζαρου Κοντοβερού για την εύρεση της ανάγλυφης στήλης του αθλητή το

1897 στη Νίσυρο την απόκρυψή της στον περίβολο της Παναγιάς της Ποταμίτισσας και

την προδοσία του μυστικού που οδήγησε στην φόρτωση του γλυπτού σε τελωνοφυλακίδα

με προορισμό την πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

Η οικονομική ευημερία της Σύμης της Χάλκης και της Μεγίστης στον 19ο αιώνα βασισμένη

στην σπογγαλιεία τη ναυπηγική και τη ναυτιλία φέρνουν τους εύπορους νησιώτες σε

επαφή με την Ευρώπη όπου ανθούν οι κλασικές σπουδές Έτσι αναπτύσσεται μία αστική

τάξη που μορφώνεται και ενδιαφέρεται για τη μελέτη και διάσωση των υλικών καταλοίπων

του παρελθόντος Εμπνευσμένοι εκπαιδευτικοί επιδίδονται στο έργο της περισυλλογής των

αρχαίων που βρίσκονται διάσπαρτα στην ύπαιθρο και της συγκέντρωσής τους στο Σχολείο

Οι μικρές αυτές Συλλογές ήταν και ο αρχικός πυρήνας των μετέπειτα Αρχαιολογικών

Συλλογών και Μουσείων στα μικρά νησιά Στο Καστελλόριζο στα τέλη του 19ου με αρχές

του 20ού αιώνα ο εκπαιδευτικός λόγιος και συγγραφέας Αχιλλέας Διαμαντάρας επιδίδεται

στο έργο της συλλογής και μελέτης των μνημείων και της ιστορίας του νησιού Ένας άλλος

Καστελλοριζιός της διασποράς αυτή τη φορά ο Μιχαήλ Κομνηνός συλλέγει αρχαιότητες

και αντικείμενα του λαϊκού πολιτισμού δωρίζει τη συλλογή του στο κράτος και έτσι

ιδρύεται το 1966 το πρώτο Μουσείο στη Μεγίστη που στεγάζεται στο οθωμανικό τέμενος

Στη Σύμη την ίδια περίοδο εμβληματική φυσιογνωμία είναι ο αρχαιοδίφης Δημοσθένης

Χαβιαράς σημαντική πνευματική προσωπικότητα ο οποίος συγκέντρωσε αρχαιότητες και

δημοσίευσε αρχαιολογικές μελέτες Σημαντικό συλλεκτικό έργο έγινε στο ίδιο νησί κατά τον

19ο αιώνα από το Αναγνωστήριο laquoΗ Αίγληraquo και από τον έμπορο Αλέξανδρο Μιλιοράτη (για

τις Συλλογές στη Σύμη βλ παρακάτω το Εισαγωγικό κείμενο για το νησί)

Η πρώτη laquoνόμιμηraquo ανασκαφική δραστηριότητα που μαρτυρείται στα νησιά είναι η έρευνα

που διενήργησε στο Καστελλόριζο με απαίτηση των κατοίκων του ο αρχαιολόγος Νικόλαος

Κυπαρίσσης σταλμένος από την ελληνική διοίκηση λίγο μετά την πρώτη απελευθέρωση

του νησιού το 1913 Ο Κυπαρίσσης περιηγήθηκε το νησί και ανέσκαψε αρχαίους τάφους

από τους οποίους προέρχεται το χρυσό στεφάνι (βλ Καστελλόριζο αρ κατ 13) και η

ρωμαϊκή σαρκοφάγος που σήμερα βρίσκονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Την στρατιωτική κατάληψη των νησιών από την Ιταλία ακολούθησε η δραστηριοποίηση

των ιταλών αρχαιολόγων στα Δωδεκάνησα Στις 20 Μαΐου του 1912 δηλαδή έναν αιώνα

πριν απεστάλη στη Ρόδο ο Giuseppe Gerola προκειμένου να συντάξει έναν πρώτο κατάλογο

για τα μνημεία των νησιών Ο διάσημος μελετητής των ενετικών μνημείων της Κρήτης

γύρισε μέσα σε 80 μέρες όλη τη Δωδεκάνησο Έτσι το 1913 συντάχθηκε και δημοσιεύθηκε

18

ο πρώτος κατάλογος των μνημείων της Δωδεκανήσου1 ενώ παράλληλα ο Gerola εκπόνησε

μια συνθετική μελέτη για τα μεσαιωνικά μνημεία των νησιών στους δύο πρώτους τόμους

του νεοεκδοθέντος περιοδικού της Ιταλικής Αρχαιολογικής Σχολής2 Οι μόνες συστηματικές

ανασκαφικές έρευνες στα νησιά τα οποία περιλαμβάνονται στην παρούσα έκθεση έγιναν

από τον Giulio Jacopi στη Χάλκη και τη Νίσυρο κατά τα έτη 1931-32

Την ίδια περίοδο ιδρύθηκαν από τους Ιταλούς Αρχαιολογικά Μουσεία στα δύο μεγαλύτερα

νησιά στη Ρόδο και την Κω Το Αρχαιολογικό Μουσείο της Ρόδου εγκαινιάστηκε την 1η

Ιανουαρίου του 1915 και στεγάστηκε στο μεσαιωνικό κτήριο του μεγάλου Νοσοκομείου

των Ιπποτών όπου και λειτουργεί μέχρι σήμερα Μάλιστα πρόσφατα ανακαινίστηκε και

επεκτάθηκε με νέες Συλλογές με χρηματοδότηση από το Γ΄ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης

Για την έκθεση των ευρημάτων από τις εκτεταμένες ανασκαφές στην Κω

κτίστηκε το 1936 νέο κτήριο στο κέντρο της πόλης Η αποκατάσταση του

διατηρητέου κτηρίου και η επανέκθεση των αρχαίων με την προσθήκη

νέων σημαντικών ευρημάτων έχει ενταχθεί στο ΕΣΠΑ και προβλέπεται

να ολοκληρωθεί το 2015

Μετά την ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου στην Ελλάδα το 1948

πρώτη μέριμνα της νεοσύστατης Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου

ndash η οποία ευτύχησε να έχει ως πρώτο Έφορο τον αρχαιολόγο Ιωάννη

Κοντή ndash ήταν η άμεση κήρυξη όλων των διατηρητέων μνημείων

αρχαίων βυζαντινών μεσαιωνικών και νεώτερων στη Ρόδο και στα

υπόλοιπα νησιά με Αποφάσεις της Γενικής Διοίκησης Δωδεκανήσου

Επείγουσα υποχρέωση ήταν και η αποκατάσταση των ζημιών που

είχαν υποστεί τα μνημεία της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου μαζί με

το Αρχαιολογικό της Μουσείο από τους βομβαρδισμούς του πολέμου

ενώ παράλληλα η Εφορεία όφειλε να συντηρήσει τους επισκέψιμους

αρχαιολογικούς χώρους και τα προβεβλημένα μνημεία που είχαν

ανασκαφεί και σε μεγάλο βαθμό αναστηλωθεί από τους Ιταλούς Η

προάσπιση των εκτεταμένων αρχαιολογικών ζωνών προστασίας που

είχαν θεσπιστεί κατά την Ιταλοκρατία αλλά και ο προσανατολισμός

της αρχαιολογικής έρευνας σε συγκεκριμένους τομείς ήταν επίσης

πρώτης προτεραιότητας Η τουριστική άνθηση που σε λίγα χρόνια

γνώρισε η Ρόδος και στη συνέχεια η Κως οδήγησε σε μία πρωτοφανή

οικοδομική δραστηριότητα κυρίως στα αστικά κέντρα των νησιών Έτσι

ξεκίνησε και εντάθηκε η σωστική ανασκαφική έρευνα της πόλης της

Ρόδου από τη δεκαετία του rsquo60 και της πόλης της Κω από την επόμενη

δεκαετία Οι σωστικές ανασκαφές μονοπώλησαν για μεγάλο διάστημα

την δραστηριότητα του πάντα ανεπαρκούς προσωπικού της Εφορείας Αρχαιοτήτων ενώ

τα επιστημονικά αποτελέσματα της συστηματικής αρχαιολογικής έρευνας στην πόλη της

Ρόδου παρουσιάστηκαν στο κοινό με τις δύο μόνιμες εκθέσεις που οργανώθηκαν το 1993

στο Παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου μαζί με ένα διεθνές Συνέδριο για τον εορτασμό των

2400 χρόνων από την ίδρυση της πόλης της Ρόδου Πρόκειται για τις εκθέσεις laquoΑρχαία

Ρόδος 2400 χρόνιαraquo και laquoΗ Ρόδος από τον 4ο αι μΧ μέχρι την κατάληψή της από τους

1 G Gerola ndash GG Porro Elenco degli edifici monumentali LXXI Le tredici Sporadi Minis-tero della Pubblica Istruzione Roma 19132 G Gerola ldquoI monumenti medioevali delle tredici Sporadirdquo ASAtene I (1914) 169-356 και ΙΙ (1916) 1-101

19

Τούρκους (1522)raquo οι οποίες παραμένουν ανοικτές για τους επισκέπτες

Στα μικρά νησιά που μετέχουν στην παρούσα έκθεση στις πρώτες δεκαετίες μετά την

απελευθέρωση η οικοδομική δραστηριότητα ήταν περιορισμένη τα δημόσια έργα

ελάχιστα και ο τουρισμός σχεδόν άγνωστος Η εικόνα των νησιών την περίοδο εκείνη

αποτυπώθηκε ζωντανά στο πρωτοποριακό για την εποχή τρίτομο έργο laquoΔωδεκάνησαraquo της

Αθηνάς Ταρσούλη η οποία επισκέφθηκε τα Δωδεκάνησα τα πρώτα έτη μετά την ένωσή

τους με την Ελλάδα Τα μνημεία των νησιών ήταν ασφαλή χάρις στον πατριωτισμό των

νησιωτών και τις φροντίδες του Έκτακτου Επιμελητή Αρχαιοτήτων που ήταν συνήθως

ο μοναδικός δάσκαλος ή ο καθηγητής που υπηρετούσε στο νησί και είχε επωμισθεί

αμισθί το έργο της προστασίας των αρχαιοτήτων στη Σύμη ο Νικήτας Χαβιαράς γιός

του Δημοσθένη ο Γεώργιος Μοσχόβης και ο Κωνσταντίνος

Φαρμακίδης στην Τήλο ο Απόστολος Λογοθέτης στη Νίσυρο

ο Μάκης Κατσιματίδης και ο Νικήτας Μαστρογιάννης

Χαρακτηριστική είναι η αναφορά του Μ Κατσιματίδη στις 20-

3-1953 (εικ 1) προς τον Έφορο Αρχαιοτήτων Ι Κοντή στην

οποία εκφράζει την αγωνία του για τα αρχαία που βρίσκονται

laquoἐν τῷ ὑπαίθρῳraquo και καταλήγει laquoΠαρακολουθῶ ἄγρυπνος καὶ

δίδω συστάσεις ὅπως μη θίγωσι τά ἐν τοῖς ἀγροῖς διεσκορπισμένα

ἀρχαῖα Ἐπεξηγῶ την ἀξίαν των ὡς καί τάς προβλεπομένας κατά

τῶν παραβατῶν βαρείας ποινάςraquo Η Χάλκη δεν ευτύχησε να έχει

Έκτακτο Επιμελητή παρά την προσπάθεια του τότε Επιμελητή

Γρ Κωνσταντινόπουλου (εικ 2) να αναθέσει αυτό το καθήκον

στον μοναδικό δημόσιο υπάλληλο τον ταχυδρομικό διανομέα ndash

μιας και το νησί δεν διέθετε μόνιμο δημοδιδάσκαλο ndash ο οποίος

όμως αρνήθηκε λόγω φόρτου εργασίας Αυτοί οι Έκτακτοι

Επιμελητές άνθρωποι με παιδεία και ενδιαφέρον φρόντισαν

για την περισυλλογή των διάσπαρτων αρχαιοτήτων και έτσι

οργανώθηκαν οι πρώτες δημόσιες Αρχαιολογικές Συλλογές στα

νησιά

Παράλληλα αποστέλλονται με εντολές μετακίνησης στα νησιά

οι Επιμελητές της Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου οι

οποίοι περιοδεύουν καταγράφουν συστηματικά τα ορατά

μνημεία και τις αρχαιότητες στα laquoΗμερολόγια Περιοδειώνraquo

και διενεργούν τις πρώτες αναγκαίες σωστικές ανασκαφές

Θα αναφέρουμε μόνον τους άξιους αρχαιολόγους Σεραφείμ

Χαριτωνίδη Γεώργιο Δοντά Παύλο Λαζαρίδη Μυρτάλη

Αχειμάστου Γρηγόριο Κωνσταντινόπουλο Ιωάννη Παπαποστόλου Ηώ Ζερβουδάκη

Χρίστο Ντούμα Ηλία Κόλλια Ιωάννη Παπαχριστοδούλου

Στα χρόνια του rsquo60 και του rsquo70 το Υπουργείο Πολιτισμού είχε την πρόνοια να τοποθετήσει

μόνιμους αρχαιοφύλακες στα μικρά νησιά Στο Καστελλόριζο τον Ηλία Διακάκη στη Σύμη

τον Βασίλη Χατζηστρατή και τον Κοκκιμίδη Πατατούκο στην Χάλκη τον Πέτρο Αντώνογλου

στην Τήλο τον Παντελή Γιαννουράκη και στη Νίσυρο τον Γεώργιο Χαρτοφύλη και στη

συνέχεια τον Νικόλαο Χαρίτο Με ελάχιστα μέσα αλλά με περισσή αγάπη και φιλότιμο οι

φύλακες αυτοί μαζί με ντόπιους αρχαιόφιλους (αναφέρω μόνον τον Ντίνο Παπαδέλια στη

Νίσυρο) συνέχισαν το έργο της διάσωσης και περισυλλογής των αρχαίων της υπαίθρου

Από το 1980 ξεκίνησε το πρόγραμμα της οργάνωσης Αρχαιολογικών Μουσείων στα

νησιά με τη συνεργασία των δύο πλέον Εφορειών Αρχαιοτήτων Πρώτο εγκαινιάστηκε το

20

Μουσείο της Μεγίστης στις 13 Σεπτεμβρίου του 1984 επέτειο της απελευθέρωσης του

Καστελλορίζου Ακολούθησαν τα Μουσεία της Σύμης της Λέρου της Αστυπάλαιας και

πιο πρόσφατα της Κάσου ενώ τα Μουσεία της Καρπάθου της Καλύμνου και της Νισύρου

οργανώθηκαν την πενταετία 2003-2008 με τη χρηματοδότηση του Περιφερειακού

Επιχειρησιακού Προγράμματος Νοτίου Αιγαίου Όλα σχεδόν τα Μουσεία στεγάζονται

σε οικήματα που έχουν παραχωρηθεί στο Υπουργείο Πολιτισμού από δημόσιους φορείς

ιδρύματα ή ιδιώτες και έχουν χαρακτήρα διαχρονικό καλύπτουν δηλαδή την πορεία

της ανθρώπινης παρουσίας στα νησιά από την προϊστορική μέχρι και τη μεταβυζαντινή

περίοδο πολλές φορές μάλιστα μέχρι τον 20ο αιώνα Τον βασικό πυρήνα των εκθεμάτων

αποτέλεσαν τα αντικείμενα των παλαιών Συλλογών εμπλουτισμένα με ανασκαφικά

ευρήματα που φυλάσσονταν προσωρινά στη Ρόδο και επέστρεψαν στη γενέθλια γη Οι

σωστικές ανασκαφές που διενεργήθηκαν τις δύο τελευταίες δεκαετίες στα μικρά νησιά ndash

τα οποία αναπτύσσονται τουριστικά απαιτούν τις αναγκαίες κοινωφελείς και τουριστικές

υποδομές διεκδικούν χρηματοδοτικά προγράμματα και γεμίζουν με παραθεριστικές

κατοικίες ndash πλούτισαν με νέα ευρήματα τα Μουσεία Εξ άλλου οι πρόσφατες κηρύξεις

αρχαιολογικών χώρων και ζωνών προστασίας σε όλα τα νησιά επέβαλαν και νομοθετικά

τον αρχαιολογικό έλεγχο Η δημιουργία των νέων Μουσείων αποτέλεσε πρόκληση για

πολλούς κατοίκους οι οποίοι και παρέδωσαν αρχαία που πεισματικά φύλαγαν στο σπίτι

τους μέχρι το άνοιγμά τους

Σήμερα μόνον η Τήλος και η Χάλκη δεν διαθέτουν Αρχαιολογικό Μουσείο Υπάρχουν όμως

προγράμματα μελέτες σημαντικά ευρήματα που φιλοξενούνται στην παρούσα Έκθεση

αλλά κυρίως πάθος από τους αρχαιολόγους των Εφορειών οι οποίοι διευρύνουν μέρα με

τη μέρα τις δραστηριότητες και το έργο της προστασίας των αρχαιοτήτων σε κάθε μικρό

νησί σε όλους τους άνυδρους βράχους στα σταθερά αυτά ndash κάποτε ζωντανά ndash πατήματα

για την επικοινωνία ανάμεσα στις νησιωτικές κοινωνίες του Αιγαίου και την απέναντι

μεγάλη στεριά

Η ευφυής ιδέα της παρούσας Έκθεσης οφείλεται στον αγαπητό συνάδελφο και φίλο

Καθηγητή Νικόλαο Σταμπολίδη Διευθυντή του Μουσείου Κυκλαδικής και Αρχαίας

Ελληνικής Τέχνης ενώ η υλοποίησή της έγινε δυνατή χάρις στην αμέριστη στήριξη και

τις φροντίδες της Προέδρου του Μουσείου κυρίας Σάντρας Μαρινοπούλου Η Έκθεση

και ο ανά χείρας Κατάλογος πολλά οφείλουν στη συστηματική δουλειά του επιμελητή

του Μουσείου και καλού συνεργάτη αρχαιολόγου Γιώργου Τασούλα Η συντήρηση όλων

των αντικειμένων που εκτίθενται έγινε από τους συντηρητές της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ Μιχάλη

Κώστα Δημήτρη Κουγιό και Νεκταρία Δασακλή ενώ οι περισσότερες φωτογραφίες των

αρχαιοτήτων του Καταλόγου από τον φωτογράφο μας Γιώργο Κασιώτη Οι αρχαιολόγοι των

Εφορειών Αρχαιοτήτων της Δωδεκανήσου υπεύθυνοι για τα νησιά που περιλαμβάνονται

στην Έκθεση παράλληλα με τα υπόλοιπα υπηρεσιακά τους καθήκοντα έφεραν το κύριο

βάρος της επιλογής και μελέτης των αντικειμένων ndash τα περισσότερα από τα οποία ήταν

αδημοσίευτα ndash για τη συγγραφή των λημμάτων του Καταλόγου

Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να έρχονται στο κέντρο της Ελλάδας ταπεινά και πολύτιμα

τέχνεργα μάρτυρες της μακράς ανθρώπινης δραστηριότητας και της διόλου laquoάγονηςraquo

πολιτιστικής διαδρομής που διήνυσαν τα μικρά ακριτικά νησιά του Αρχιπελάγους τα

οποία μεγαλώνουν τα σύνορα της πατρίδας και επιμένουν να ζουν και να παράγουν ακόμα

και με τους λιγοστούς μόνιμους κατοίκους τους

Δρ Μελίνα Φιλήμονος-ΤσοποτούΔιευθύντρια της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ

21

22

Χάλκη

Τήλος

Σύμη

Αλιμνιά

Πυργούσα

Γυαλί

Νίσυρος

Ρόδος

23

Ρω

Στρογγύλη

Καστελλόριζο

24

25

26

Η Μεγίστη ndash ή Καστελλόριζο από το όνομα του μεσαιωνικού οικισμού ndash είναι

η μεγαλύτερη από ένα σύνολο περίπου τριάντα νησίδων βραχονησίδων και σκοπέλων

που αποτελούν το πολύνησο του Καστελλορίζου (εικ 1) Η οικονομία και η σημασία της

συνδέεται άμεσα με αυτά όπως και με την απέναντι λυκιακή ακτή

Η Μεγίστη βρίσκεται 131 χλμ (71 ναυτικά μίλια) ανατολικά της Ρόδου και 25 χλμ από

την απέναντι ακτή Έχει εμβαδόν 888 τχλμ και σχήμα περίπου τριγωνικό με τη μεγάλη

χερσόνησο της Μούντας στη βόρεια

πλευρά που καταλήγει στο ακρωτήριο

του Αγίου Στεφάνου Η ακτογραμμή είναι

παντού απόκρημνη με εξαίρεση τον βαθύ

κόλπο στη ΒΑ πλευρά του νησιού που

σχηματίζει διπλό λιμάνι Το νησί είναι

ορεινό και βραχώδες Οι ψηλότερες κορυφές

Βίγλα (268 μ) Παλαιόκαστρο (244 μ) και

Δίσκος (215 μ) βρίσκονται στο βόρειο

τμήμα Το κεντρικό ανατολικό και νότιο

χαρακτηρίζονται από μικρά οροπέδια με

μικρές καλλιεργήσιμες εκτάσεις Το νησί

αν και άνυδρο κατοικήθηκε πιθανώς από

την Ύστερη Εποχή του Χαλκού εξαιτίας

της θέσης του και του εξαιρετικού διπλού

λιμένα στη ΒΑ ακτή του Ο Κάβος το

ακρωτήριο ανάμεσα στα δύο λιμάνια του

κόλπου όπου το σωζόμενο Κάστρο υπήρξε

διαχρονικά το κεντρικό σημείο της δραστηριότητας Μετά το λιμάνι η σημαντικότερη θέση

είναι το Παλαιόκαστρο το οποίο παρουσιάζει αλλεπάλληλες φάσεις κατοίκησης Άλλες

θέσεις εντοπίζονται κυρίως σε καλλιεργήσιμες περιοχές και οι περισσότερες είναι μικρές

οχυρωμένες αγροικίες με ελαιοπιεστήρια και ληνούς

Εικ 1 Μερική άποψη του Καστελλορίζου των βραχονησίδων και της λυκιακής ακτής (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

ΚαστελλόριζοΣτρογγύλη

Ρω

27

Το ενδιαφέρον των ερευνητών για τη Μεγίστη αρχίζει τον 18ο και εντείνεται τον 19ο αιώνα

Την περίοδο αυτή ευρωπαίοι περιηγητές περιδιαβαίνουν το νησί αναζητώντας αρχαία κι

επιγραφές1 Παράλληλα είναι σαφές ότι κατά τον 19ο αιώνα στο νησί γινόταν διακίνηση

αρχαιοτήτων2 Θα πρέπει να επιδεικνύεται ιδιαίτερη προσοχή όσον αφορά στην ερμηνεία

της προέλευσης όσων ευρημάτων δεν προέρχονται από ανασκαφές Κάποιες από τις

επιγραφές και τα άλλα ευρήματα που κατεγράφησαν κατά καιρούς στο νησί αναφέρεται

ότι είχαν μεταφερθεί εκεί από την απέναντι μικρασιατική ακτή3 Το νησί δεν έχει μελετηθεί

συστηματικά από αρχαιολογική άποψη Η έρευνα περιορίζεται σε επιφανειακές έρευνες4

και σε κάποιες πρόσφατες σωστικές ανασκαφές5

Το όνομα Μεγίστη ή Μεγίστα ndash που συναντάται σε όλες τις αρχαίες πηγές από τον Ψευδο-

Σκύλακα στα μέσα του 4ου αι πΧ μέχρι τον 12ο αι μΧ6 ndash αναφέρεται στο σχετικό μέγεθος της

νήσου μεταξύ των μικρότερων νησίδων και βραχονησίδων στο νησιωτικό της σύμπλεγμα7

Το όνομα του νησιού κατά την αρχαιότητα επιβεβαιώνεται αφrsquo ενός από τις επιγραφικές

αναφορές στον Απόλλωνα Μεγιστέα και αφrsquo ετέρου από την επιβίωσή του με τη μορφή

Mayas στην αραβική και Meis στην τουρκική που αποτελούν παραφθορά του ονόματος

Μεγίστη

Το όνομα Καστελλόριζο το οποίο υιοθετήθηκε μετά τον 12ο αιώνα και χρησιμοποιείται

πλέον παράλληλα με το αρχαίο όνομα Μεγίστη αποδίδεται είτε στο κόκκινο χρώμα του

βράχου από τον οποίο κατασκευάστηκε το Κάστρο στον Κάβο (castello rosso) είτε από τον

οικισμό που αναπτύχθηκε στη ρίζα του καστέλου αυτού8

απΟ τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΛιΘΟΥ Και τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΧαΛΚΟΥΕλάχιστα είναι τα στοιχεία που μαρτυρούν την κατοίκηση στα προϊστορικά χρόνια

Προϊστορική θέση εντοπίζεται πιθανώς στην περιοχή του σημερινού κοιμητηρίου στη

μικρή χερσόνησο που κλείνει από ανατολικά το λιμάνι του Μανδρακιού9

Ωστόσο η επίκαιρη θέση του νησιού στο θαλάσσιο δρόμο που ακολουθούσαν τα

εμπορικά πλοία της Εποχής του Χαλκού επιβεβαιώνεται από τα ερευνηθέντα ναυάγια

1 Βλ Savary 1788 Leake 1824 Fellows 1841 Ross 1846 Flandin 1871 Cockerell 1903 Αναφέρονται επίσης αλλεπάλληλες laquoεπιδρομέςraquo αρχαιοκαπήλων οι οποίοι αποβίβαζαν πληρώματα και άδειαζαν μεμονωμένους τάφους βλ Κυπαρίσσης 1915 642 Ο Fellows (1841 188-189) περιγράφει το Καστελλόριζο του 1840 ως σφύζουσα εμπορική μητρόπολη στην οποία μπορούσε κανείς να προμηθευτεί νομίσματα και κάθε είδους laquoθησαυρούςraquo που έβρισκαν οι χωρικοί στην απέναντι ακτή Ο ίδιος αγόρασε νομίσματα που προέρχονταν από την κοιλάδα της Ξάνθου3 Βλ Διαμαντάρας 1894 331-333 αρ 33 Διαμαντάρας 1899 335-336 Αντίστοιχα οι μονολιθικοί κίονες στον ναό του αγίου Κωνσταντίνου έχουν μεταφερθεί από τα Πάταρα βλ Διαμαντάρας χχέ 84 Οι R Hope Simpson και JF Lazenby πραγματοποίησαν το 1967 περιορισμένη έρευνα σε ήδη γνωστές θέσεις (Hope Simpson ndash Lazenby 1970) Πολύτιμη στη μελέτη της αρχαίας Μεγίστης είναι η συμβολή του Ν Ashton o oποίος πραγματοποίησε εκτεταμένη επιφανειακή έρευνα στο νησί το 1993 και το 1994 και συγκέντρωσε πολλά από τα στοιχεία που αναφέρονται εδώ βλ Ashton 19955 Το 1999 ολόκληρο το νησί μαζί με τη νησίδα Ρω θεσμοθετήθηκαν ως αρχαιολογικός χώρος Έκτοτε παρακολουθούνται οι εργασίες εκσκαφής και σε ορισμένες περιπτώσεις διενεργούνται δοκιμαστικές τομές πριν την έγκριση οικοδόμησης6 Το συμπέρασμα ότι ένα από τα ονόματα της Μεγίστης στην αρχαιότητα ήταν Κισθήνη οφείλεται σε παρερμηνεία του εδαφίου στο Στράβωνα (ΧΙV 3 7) laquoμεταξὺ δrsquo ἐν τῷ λεχθέντι παράπλῳ νησία πολλὰ καὶ λιμένες ὧν καὶ Μεγίστη νῆσος καὶ πόλις ὁμώνυμος Κισθήνηraquo βλ Θωμόπουλος 19707 laquoμεγάλη νῆσος ἡ τῶν Λυκίαςraquo σύμφωνα με τον Στέφανο Βυζάντιο Ο πρώτος που συνδέει ετυμολογικά το όνομα του νησιού με τον μυθικό ιδρυτή Μεγιστέα είναι ο Αλέξανδρος Πολυΐστωρ τον 1ου αι πΧ τον οποίο αναπαράγει ο Στέφανος Βυζάντιος Περὶ πόλεων τον 6ο αι μΧ Βλ επίσης RE XV1 λ Megiste 3318 Pappas 1994 46-47 Hederer 1924 329 Οι Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 αναφέρουν δύο προϊστορικά όστρακα στην περιοχή του κοιμητηρίου

28

του Ulu Βurun ndash 9 χλμ ΝΑ του Kas της αρχαίας Αντιφέλλου απέναντι από τη Μεγίστη

το οποίο χρονολογείται στο τέλος του 14ου αι πΧ ndash και της Χελιδονίας Άκρας 65 χλμ

ανατολικότερα που χρονολογείται στον 12ο αι πΧ Παρά την έλλειψη στοιχείων δεν θα

πρέπει να αποκλειστεί το ενδεχόμενο ότι η Μεγίστη χρησιμοποιήθηκε ως σταθμός στον

δρόμο ναυτικών και εμπόρων από και προς τα λιμάνια της Ανατολής και αποίκων προς

την Κύπρο την Κιλικία και τη Συροπαλαιστινιακή ακτή κατά τις μετακινήσεις του 12ου και

11ου αι πΧ

απΟ τή γΕωμΕτριΚή πΕριΟδΟ Εωσ τήν ΥστΕρή αρΧαιΟτήταΛιγοστές παραμένουν οι ενδείξεις σχετικά με την κατοίκηση κατά τη Γεωμετρική και

την Αρχαϊκή περίοδο στο νησί θραύσματα κεραμικής της Γεωμετρικής περιόδου που

συλλέχθηκαν στο εσωτερικό της ακρόπολης του Παλαιοκάστρου μαρτυρούν ότι υπήρχε

κατοίκηση στη στρατηγική αυτή θέση Ενδεχομένως η στενή σχέση της Μεγίστης με τη

Ρόδο χρονολογείται από την εποχή του αποικισμού Η ίδρυση της Φασήλιδος αποικίας

της Ρόδου στη λυκιακή ακτή χρονολογείται στον 7ο αι πΧ ενώ στο Χρονικό της Λίνδου

αναφέρεται νικηφόρος εκστρατεία του Κλεόβουλου τυράννου της Λίνδου εναντίον της

Λυκίας που πρέπει να τοποθετηθεί στον 6ο αι πΧ Τα ονόματα ορισμένων πόλεων της

Λυκίας όπως η Ροδία και η Ροδιάπολης αποτελούν πιθανώς ενδείξεις ενός ευρύτερου

αποικισμού της ΝΑ Λυκίας από τις δωρικές πόλεις της Ρόδου ο οποίος ωστόσο δεν είχε

μόνιμο αποτέλεσμα πέραν της κτήσης της Μεγίστης εφόσον οι πόλεις αυτές αναφέρονται

αργότερα ως μέλη της Λυκιακής Συμμαχίας10

Το 411 πΧ η Ρόδος αποστάτησε από την Αθηναϊκή συμμαχία και το 4087 πΧ ίδρυσε ndash με

τον συνοικισμό των τριών πόλεων ndash τη νέα πόλη της Ρόδου που σύντομα αναπτύχθηκε

σε σημαντική ναυτική και εμπορική δύναμη Δεν μπόρεσε ωστόσο να αποφύγει την

κυριαρχία της δυναστείας των Εκατομνιδών σατραπών της Αλικαρνασσού (356 - 332

πΧ)11 ούτε τη συμμετοχή της στις δυνάμεις του Δαρείου του Γ΄ (340 - 335 πΧ) Κατά την

περίοδο 332 - 323 πΧ στην περιοχή κυριάρχησαν οι δυνάμεις των Μακεδόνων12 ενώ μετά

τον θάνατο του Αλεξάνδρου ξεκίνησαν οι διαμάχες μεταξύ των βασιλείων των Διαδόχων

για τη στρατιωτική και οικονομική κυριαρχία στην ανατολική Μεσόγειο

Η Ρόδος απέκρουσε την πολιορκία του Δημητρίου (305 - 304 πΧ) ενίσχυσε το ναυτικό της

πολεμικό και εμπορικό και εξελίχθηκε στη διάρκεια του 3ου και τις αρχές του 2ου αι πΧ σε

κατrsquo εξοχήν κέντρο του διαμετακομιστικού εμπορίου στην ανατολική Μεσόγειο Το ροδιακό

κράτος σταδιακά περιέλαβε πολλά από τα νησιά της Δωδεκανήσου Αυτά προστέθηκαν

στις σημαντικές εκτάσεις που ήδη προ του συνοικισμού κατείχαν οι ροδιακές πόλεις στην

απέναντι ακτή της Μικράς Ασίας τη λεγόμενη laquoενσωματωμένηraquo ροδιακή Περαία η οποία

περιελάμβανε τμήμα της Καρίας και ορισμένες παραθαλάσσιες θέσεις της Λυκίας καθώς

και τη νήσο Μεγίστη

Θεωρείται βέβαιο ότι η Μεγίστη ενσωματώθηκε στο Ροδιακό κράτος πριν τα μέσα του 4ου

αι πΧ και παρέμεινε σε αυτό τουλάχιστον μέχρι τον 1ο αι μΧ13 αυτό μαρτυρεί η αναφορά

του Ψευδοσκύλακος 99 (GGM I 73hellip κατὰ ταῦτα νῆσός ἐστι Ῥοδίωνhellip ) που χρονολογείται στα

10 Bresson 1999 102 Blinkenberg 1941 αρ 2 170 XXIII11 Οι Εκατομνίδες προχώρησαν στην κατασκευή ενός εκτεταμένου δικτύου οχυρώσεων στις υπό τον έλεγχό τους περιοχές Σχετικά βλ Εισαγωγικό κείμενο Νισύρου στον παρόντα τόμο12 Σχετικά με το ροδιακό κράτος κατά την εποχή του Μ Αλεξάνδρου βλ Hauben 1977 και Berthold 1984 33-3713 Fraser ndash Bean 1954 57 Berthold 1984 41

29

μέσα του 4ου αι πΧ14 αλλά και του Στράβωνος (XIV 3 7)

Η διοίκηση της laquoενσωματωμένηςraquo ροδιακής Περαίας δεν διέφερε από αυτή της Ρόδου15

Αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα του ροδιακού κράτους και συμμετείχε στο σύστημα

των δήμων Η Μεγίστη όπως και περιοχή των Δαιδάλων προκεχωρημένες κτήσεις του

ροδιακού κράτους δεν αποτελούσαν αυτοτελείς δήμους αλλά μάλλον ανήκαν σε κάποιον

άγνωστο δήμο της Ρόδου Αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι στις επιγραφές της

Μεγίστης το όνομα των Ροδίων αξιωματούχων συνοδεύεται μερικές φορές από το

δημοτικό τους αλλά ποτέ από το εθνικό Ῥόδιος πρακτική που συναντάται στις περιοχές

της laquoενσωματωμένηςraquo Περαίας Ωστόσο το δημοτικό Μεγιστεύς εμφανίζεται μόνον ως

επίθετο του Απόλλωνα και πιθανώς του Διός16

Νομίσματα του 4ου αι πΧ τα οποία φέρουν στον εμπροσθότυπο την κεφαλή του Ηλίου και

στον οπισθότυπο το ροδιακό ρόδο με τα γράμματα ΜΕ έχουν αποδοθεί στη Μεγίστη (αρ

κατ 11 - 12) η ερμηνεία αυτή ωστόσο αποτέλεσε θέμα διαφωνίας μεταξύ ειδικών και

αμφισβητείται17

Την στρατιωτική εξουσία στην ενσωματωμένη και υποτελή ροδιακή Περαία ασκούσε ένας

από τους δέκα στραταγοὺς ο στραταγός ἐπὶ τό πέραν με υφιστάμενους τουλάχιστον τρεις

ἁγεμόνας ndash συγκεκριμένα αναφέρονται ἁγεμὼν ἐπὶ Kαρίας ἁγεμὼν ἐπὶ Λυκίας και ἁγεμὼν ἐπὶ

Kαύνου Υφιστάμενοι των ἁγεμόνων ήταν οι ἐπιστάται Ρόδιοι επικεφαλής μισθοφορικών

φρουρών διορισμένοι με ετήσια θητεία σε σημεία στρατηγικής σημασίας για το ροδιακό

κράτος

H Μεγίστη ήταν ένα από τα σημεία αυτά όπως επιβεβαιώνουν οι επιγραφικές

μαρτυρίες τέσσερις αναθηματικές επιγραφές επιστατών έχουν βρεθεί στην ακρόπολη του

Παλαιοκάστρου και μία βρίσκεται χαραγμένη στο βράχο κάτω από το Κάστρο τον αρχαίο

πύργο του λιμένα18 Χρονολογούνται στο 2ο αι πΧ19

Η εξαιρετική σημασία της Μεγίστης για το ροδιακό κράτος κατά τον 2ο αι πΧ διαφαίνεται

στην ενεπίγραφη βάση αναθηματικού αγάλματος που βρέθηκε στις Κεδρεές της Καρίας

και αναφέρεται στον Τεισία Θευδάμου hellip καὶ ἁγεμόνα γενόμενον ἐμ Mεγίστᾳ κατὰ πόλεμονhellip20

Η βάση φέρει την υπογραφή του γλύπτη Πυθόκριτου ο οποίος εργάστηκε στη Ρόδο γύρω

στο 170 πX Φαίνεται ότι στην προκειμένη περίπτωση ο διορισμός του συγκεκριμένου

αξιωματούχου ως ἁγεμόνα ἐμ Mεγίστᾳ αποτελούσε έκτακτο αξίωμα που υπαγορευόταν

από την κρισιμότητα των γεγονότων του Γ΄ Συριακού πολέμου (190 πΧ) όταν η Μεγίστη

διεδραμάτισε κύριο ρόλο21 στις επιχειρήσεις κατά του Αντιόχου Γ΄ Σχετική με τα γεγονότα

του πολέμου αυτού είναι η εκτενέστερη σωζόμενη αναφορά της Μεγίστης στην αρχαία

14 Και οπωσδήποτε πριν το 330 πΧ βλ Bresson 104 σημ 5115 Για τη διοίκηση του ροδιακού κράτους βλ Fraser ndash Bean 1954 79-94 Berthold 1984 38 κεξ van Gelder 190016 SGDI 4331 και 433317 Βλ Head 1897 xcviii-xcix Ο Cahn (1942 92-94) επισημαίνει ότι τα νομίσματα είναι βαρύτερα από το καθιερωμένο ροδιακό σύστημα και είναι απίθανο να αποτελούν βραχύβια ροδιακή κοπή Υποστηρίζει ότι πρόκειται πιθανώς για κοπή επιμέρους ροδιακού δήμου Οι Fraser ndash Bean (1954 97 σημ 4 98) θεωρούν ότι εάν πρόκειται για ροδιακή κοπή αυτή θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως ένδειξη είτε της αυτονομίας του νησιού είτε της ενσωμάτωσής του στο ροδιακό κράτος επισημαίνουν δε ότι τα γράμματα ΜΕ πιθανώς δεν αντιπροσωπεύουν τοπωνύμιο αλλά ονόματα αξιωματούχων Ο RHJ Ashton (1990 1-3) πρότεινε ότι πρόκειται για κοπή του Ροδίου στην καταγωγή στρατηγού Μέμνωνος ο οποίος πολέμησε εναντίον του Αλέξανδρου και όχι για νομίσματα της Μεγίστης Συνοπτικά βλ Στεφανάκη 2010 417-419 18 Βλ αναλυτικότερα παρακάτω σχετικά με το Κάστρο και την ακρόπολη Παλαιοκάστρου19 Fraser ndash Bean 1954 8720 SEG IV 178 Fraser ndash Bean 1954 8521 Σχετικά με τα γεγονότα του Συριακού πολέμου βλ Berthold 1984

30

γραμματεία ο Τίτος Λίβιος (Ab Urbe Condita 37225 372412 37452) αναφέρει την

Μεγίστη τρεις φορές σε σχέση με τις πολεμικές επιχειρήσεις του 190 πX Στο κείμενο

εξαίρεται η στρατηγική θέση της Μεγίστης καθώς και η σημασία του λιμανιού της για

το ροδιακό κράτος ως ναυστάθμου του ροδιακού στόλου Τα παραπάνω αποσπάσματα

μαρτυρούν ότι η Μεγίστη έπαιξε σημαντικό στρατηγικό ρόλο κυρίως μάλιστα εφrsquo όσον η

υπόλοιπη Λυκία με την εξαίρεση της Φασήλιδος ήταν εχθρικά διακείμενη προς τη Ρόδο

Η συνθήκη της Απάμειας (188 πΧ) που επιβλήθηκε στη συνέχεια από τη Ρωμαϊκή σύγκλητο

επί των Ελλήνων της Μικράς Ασίας ήταν εξαιρετικά ευνοϊκή για τους Ροδίους Την αμέσως

επόμενη περίοδο έως τη συμμαχία με τη Ρώμη - ουσιαστικά την υποταγή σε αυτή - το

164 πΧ το ροδιακό κράτος επεκτάθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της Καρίας και της Λυκίας

Οι περιοχές αυτές αποτέλεσαν τη λεγόμενη laquoυποτελή Περαίαraquo Η Λυκία αντιστάθηκε στη

ροδιακή κατοχή και ακολούθησε σειρά πολεμικών συγκρούσεων οι λεγόμενοι Λυκιακοί

πόλεμοι22 Κατά την περίοδο αυτή (188 - 167 πΧ) η Μεγίστη εξακολούθησε να λειτουργεί

ως βάση για τις ναυτικές επιχειρήσεις του ροδιακού στόλου

Η μόνιμη ροδιακή παρουσία στη Μεγίστη ερμηνεύει την επιρροή της Ρόδου στην κεντρική

Λυκία κατά την ελληνιστική περίοδο η οποία μαρτυρείται επιγραφικά23 Αντίστοιχη

λυκιακή παρουσία ή επιρροή στη Μεγίστη δεν σημειώνεται κρίνοντας από την έλλειψη

μνημείων στο νησί Ακόμη και κατά την περίοδο αναβίωσης της λυκιακής συμμαχίας κατά

τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο24 η Μεγίστη φαίνεται ότι παρέμεινε ανεπηρέαστη

από τη λυκιακή επιρροή παρά την εγγύτητά της στη λυκιακή ακτή

Αναπόφευκτα η πολιτική ισχύς της Ρόδου μειωνόταν όσο αυξανόταν η επιρροή της Ρώμης

Έπειτα από την υπογραφή συνθήκης με τη Ρώμη το 164 πΧ παρότι τυπικά αυτόνομη η

Ρόδος ακολουθεί τις επιταγές του ρωμαϊκού κράτους Η ίδρυση στη Δήλο αφορολόγητου

εμπορείου ρωμαϊκών συμφερόντων συνετέλεσε στην οικονομική συρρίκνωση της Ρόδου

Στον ύστερο 1ο αι πΧ ο Αντώνιος και ο Αύγουστος απέδωσαν ξανά κάποιες από τις

νησιωτικές της κτήσεις ενώ ο Αύγουστος επιβεβαίωσε τον παλαιότερο τίτλο της ως

laquoελεύθερης και συμμάχου πόλεωςraquo

Τον 1ο αι μΧ ο Στράβων (ΧΙV 3 7) αναφέρει και πάλι τη Μεγίστη ως ροδιακή κτήση Εκτός

από τον Στράβωνα δύο ακόμη πηγές του 1ου και 2ου αι μΧ αναφέρονται στη Μεγίστη ο

Πτολεμαίος (V III) και o Πλίνιος (Φυσική Ιστορία V 35131) ο οποίος μάλιστα αναφέρει ότι

η πόλις της Μεγίστης έχει εκλείψει (hellip Megista cuius civitas interdiit) Σύμφωνα ωστόσο

με τις αρχαιολογικές ενδείξεις το νησί κατοικείτο κατά τον 1ο αι μΧ οπότε η δήλωση του

Πλίνιου πιθανώς σημαίνει είτε ότι ο πληθυσμός του συρρικνώθηκε είτε ότι η στρατηγική

σημασία του μειώθηκε είτε ότι ήταν πλέον υποτελές

Υπό τον αυτοκράτορα Βεσπασιανό (67 - 69 μΧ) η Ρόδος ενσωματώθηκε επίσημα στο

Ρωμαϊκό κράτος ενώ από τον Διοκλητιανό (284 - 305 μΧ) ορίστηκε ως πρωτεύουσα της

Επαρχίας των Νήσων η οποία υπαγόταν στη Διοίκηση της Ασίας

Στην αυτοκρατορική περίοδο η Μεγίστη εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ως ναύσταθμος

όπως μαρτυρούν οι επισκευές στα τείχη της ακρόπολης και επιφανειακά ευρήματα στο

νησί αλλά κυρίως οι λιμενικές εγκαταστάσεις Στη ρωμαϊκή περίοδο χρονολογούνται

22 Bresson 1999 106-111 Πολύβιος 254423 Σχετικά με τα επιγραφικά στοιχεία που μαρτυρούν τη ροδιακή επιρροή στη Λυκία την υιοθέτηση ροδιακών πρακτικών τις αναθηματικές επιγραφές που τιμούν Ροδίους την λατρεία του Διός Ατταβυρίου και του Ηλίου βλ Zimmermann 1992 81 156-158 Zimmermann 1993 119-121 Bresson 1999104-10624 Βλ Τίτος Λίβιος 41258 42148 44151 Επίσης βλ Πολύβιος 30512 30314-5 3141-3

31

πιθανώς οι βυθισμένοι μόλοι στη γλώσσα που χωρίζει τα δυο λιμάνια και γύρω από το

απέναντι νησάκι Ψωραδιά καθώς και κεραμική από ναυάγια στις θέσεις αυτές25 Το λιμάνι

της Μεγίστης λειτουργούσε ακόμη ως εμπορικός λιμένας αλλά και ως ναύσταθμος του

ρωμαϊκού στόλου μάλλον όμως ως βοηθητικός του ναυστάθμου στα Πάταρα της Λυκίας

Οπωσδήποτε η σημασία του νησιού δεν ήταν πλέον εξέχουσα σε μια Μεσόγειο που

αποτελούσε laquoρωμαϊκή λίμνηraquo

Η ιστορία του νησιού αντικατοπτρίζει τη σημαντική γεωγραφική του θέση και την οικονομική

και στρατηγική σημασία ολόκληρης της περιοχής Την εξέχουσα θέση του ως σημαντικής

κτήσης της Ρόδου ακολούθησαν αιώνες αφάνειας κατά τους οποίους σχεδόν εξαφανίστηκε

από τις πηγές Υπάρχουν μεγάλες περίοδοι που χαρακτηρίζονται από την πλήρη απουσία

μνημείων και στοιχείων Τα μέχρι τώρα στοιχεία δείχνουν ότι το νησί ήκμασε ως ναυτική

βάση κυρίως σε περιόδους ανάγκης οργανωμένου ελέγχου των θαλάσσιων περασμάτων

από μια κεντρική αρχή

τα αρΧαια μνήμΕιαΟ λιμένας και το ΚάστροΟ κόλπος δυτικά του Κάβου ndash πεταλόσχημος βαθύς και καλά προστατευμένος από τον

καιρό ndash ήταν ο κυρίως λιμένας ενώ ο ανατολικός στο Μανδράκι μικρότερος και ρηχός26

λειτουργούσε πιθανώς ως ναυπηγοεπισκευαστικός χώρος στην αρχαιότητα όπως και κατά

τον 19ο αιώνα Ο κύριος ωστόσο ρόλος του διπλού λιμένα της Μεγίστης ήταν η τροφοδοσία

των πολεμικών και εμπορικών πλοίων ενώ πιθανώς συμμετείχε στο περιφερειακό

εμπόριο

Το λιμάνι της Μεγίστης προστατευόταν ήδη κατά την αρχαιότητα από αρχαίο οχυρό στη

θέση του ιπποτικού Κάστρου (εικ 2 3) Η πυραμιδική βάση του σωζόμενου πύργου (εικ 3) χρονολογείται στον β΄ μισό του 4ου αι πΧ27 όπως μαρτυρεί η λαξευμένη ταινία στις

δύο όψεις της επικλινούς ακμής των γωνιόλιθων ο λεγόμενος γωνιαίος οδηγός Προφανώς

η ασυνήθιστη για τον χώρο κατασκευή έγινε προκειμένου να δοθεί πρόσθετο ύψος στον

ορθογώνιο πύργο ο οποίος δέσποζε στα δύο λιμάνια και ήλεγχε τη θαλάσσια περιοχή του

διαύλου με τις διάσπαρτες νησίδες

Στο βράχο όπου εδράζεται ο πύργος του Κάστρου βρίσκεται εγχάρακτη η αναθηματική

επιγραφή του Ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλή Νικαγόρα στον Ερμή Προπύλαιο (εικ 4) που χρονολογείται τον 2ο αι πΧ Σωσικλῆς Nικαγόρα Ἂμιος ἐπιστατήσας ἒν τε Kαστάβῳ

καὶ ἐπὶ τοῦ πύργου τοῦ ἐν Mε γίστᾳ Ἑρμᾷ Προπυ λαίῳ χαριστήριον28 Η αναθηματική επιγραφή

του laquoεπιστατήσαντοςraquo Σωσικλέους είναι οπωσδήποτε μεταγενέστερη της κατασκευής του

πύργου και συνοδεύεται από εντορμίες για τη στερέωση αναθήματος πιθανώς ερμαϊκής

στήλης

Ολόκληρη η βόρεια πλευρά του πύργου έχει καταρρεύσει μαζί με τον βράχο έδρασης

πιθανώς εξ αιτίας σεισμού ή έπειτα από κάποιον από τους πολυάριθμους βομβαρδισμούς

που έχει υποστεί το μνημείο σε νεότερες περιόδους Ο βόρειος τοίχος του πύργου κτισμένος

σύρριζα στο φρύδι του βράχου είναι κατακόρυφος και εμφανώς μεταγενέστερος

25 Βλ Pirazzoli 198726 Κατά την αρχαιότητα η στάθμη της θάλασσας βρισκόταν αρκετά χαμηλότερα βλ Pirazzoli 198727 Η κατασκευή βρίσκει παράλληλα στην περιοχή της Αργολίδας Πυραμιδική βάση ορθογώνιου πύργου επάνω σε ορθογώνια κρηπίδα βρίσκεται στο Κεφαλάρι Ελληνικού στο Άργος (Πίκουλας 1996-97 Lord 1938 Scranton 1938) Βάσει των ευρημάτων χρονολογείται στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ και λειτουργούσε ως φυλακείο για τον έλεγχο του άξονα Άργους-Κεγχρεών Βλ Πίκουλας 199528 SGDI 4332

Εικ 2 Ο Κάβος το Κάστρο και ο laquoΛυκιακός τάφοςraquo (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

Εικ 3 Το Κάστρο η πυραμιδική βάση του πύργου από ΝΑ (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

Εικ 4 Η αναθηματική επιγραφή του ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλέους (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

32

το παλαιόκαστροΑποτελεί την καλύτερα σωζόμενη

οχυρωμένη θέση της αρχαίας Mεγίστης

στο εσωτερικό του νησιού και πιθανώς

το πλέον στρατηγικό σημείο (εικ 5) Η

ακρόπολη είχε πιθανώς κατασκευαστεί πριν

τον ύστερο 4ο αι πΧ επάνω σε αρχαιότερη

προ-κλασική ακρόπολη παρουσιάζει δε

ίχνη διαρκούς κατοίκησης μέχρι τους

βυζαντινούς χρόνους29 Ήλεγχε τον λιμένα

και τον όρμο Λιμενάρι στα δυτικά κυρίως

όμως αποτελούσε κομβικό σημείο από

όπου ασκείτο ο έλεγχος των θαλάσσιων

διόδων μέσω ενός δικτύου φρυκτωριών

εγκατεστημένων σε διάφορα σημεία του

νησιού στις γειτονικές νησίδες Στρογγυλή

και Pω καθώς και στην απέναντι λυκιακή

ακτή Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου καλύπτει έκταση περ 6000 τμ και αποτελείται από

εξωτερικό τείχος με τέσσερις - αρχικά - πύργους στη NA πλευρά την πλέον προσβάσιμη

καθώς και εσωτερικό πύργο Στον νοτιότερο πύργο σώζεται μία από τις αρχαίες εισόδους

αν και έχει υποστεί μεταγενέστερες επεμβάσεις Εντοιχισμένες σε δεύτερη χρήση

βρίσκονται εδώ δύο αναθηματικές επιγραφές επιστατών30 Ο κατεστραμμένος σήμερα

τέταρτος πύργος στην ανατολική γωνία του εξωτερικού τείχους σε σημείο που δεσπόζει

επάνω από τον οικισμό και το λιμάνι ήταν πιθανώς η θέση εύρεσης της επιγραφής

του επιστάτη Κρατιδάμου ο οποίος κατασκεύασε πύλη και ανέθεσε τα αγάλματα του

Απόλλωνος Πυλαίου και της Αρτέμιδος Σωτείρας31 Η επιγραφή η οποία χρονολογείται

πιθανώς στον 3ο ή 2ο αι πΧ32 δηλώνει την ύπαρξη μιας δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό

Μία τέταρτη επιγραφή ndash αυτή τη φορά από δύο επιστάτες ndash θα πρέπει να συσχετιστεί με

την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου33 O εσωτερικός πύργος που σώζεται σε ύψος περίπου

29 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 73-74 εικ 7 Wurster 1981 226-231 πίν 74-75 εικ 8 Το 1943 οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής εγκατέστησαν στην κορυφή του υψώματος την αντιαεροπορική τους άμυνα όπως φαίνεται από τα δύο πολυβολεία αλλά και από το άφθονο υλικό λατύπης που δημιουργήθηκε από τον βομβαρδισμό του μνημείου από τους συμμάχους30 Ἐπικρατίδας Ἀναξικράτευς ἐπιστατήσας καὶ τοὶ συστρατευσάμενοι [Δ]ιοσκόροις (SGDI 4331 και Διαμαντάρας 1892 304) και [B]ασίλων Ἐξα[κ]- εστίωνος Λέλιος ἐπιστα- τήσας (Διαμαντάρας 1892 305)31 Susini 1955 Michelier 1917 Δεν είναι σαφές ποια ακριβώς είναι η ΝΑ γωνία της ακρόπολης όπου σύμφωνα με τον Michelier βρέθηκε η επιγραφή του Κρατιδάμου Πιθανώς πρόκειται για τον κατεστραμμένο πλέον τέταρτο πύργο της ΝΑ πλευράς της ακρόπολης Η ύπαρξη της συγκεκριμένης επιγραφής δηλώνει την ύπαρξη δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό Η επιγραφή βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης (αρ ευρ 40) μαζί με μια σειρά άλλων αναθηματικών ή επιτύμβιων αναθηματικών επιγραφών που χρονολογούνται από την ελληνιστική έως την ύστερη αυτοκρατορική περίοδο (αρ ευρ 13 18 25 28 40 41 42) καθώς και κάποιες επιγραφές που είχαν μεταφερθεί στη Μεγίστη από τα Πάταρα και τις Γάγες Οι επιγραφές είχαν αποσταλεί με αρχικό προορισμό το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών από την επαναστατική ελληνική διοίκηση της νήσου που ζητούσε την ένωση με την Ελλάδα κατά το σύντομο διάστημα 1913-191532 Σύμφωνα με τον Susini 1955 καμμία επιγραφή με προέλευση από τη Μεγίστη δεν είναι δυνατόν να χρονολογηθεί με ακρίβεια33 Ἐπιστάται Aἰσχίνας Διάνδρου Tιμόστρατος Eὐκράτευς Ἀπόλλωνι Mεγιστεῖ Η επιγραφή (SGDI 4330) αναφέρεται από τον Ludwig Ross ως εντοιχισμένη στο ιερό της Μονής του Αγίου Παντελεήμονα Ο Διαμαντάρας (1899 333) δημοσίευσε μία έκτη επιγραφή επιστάτου χωρίς να αναφέρει τόπο εύρεσης

Εικ 5 Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου από ΝΑ Στο βάθος η Ρω (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

33

4μ αποτελεί το καλύτερα σωζόμενο τμήμα της οχύρωσης (εικ 6) Είναι χτισμένος με

κυφωτές λιθοπλίνθους σύμφωνα με το ισόδομο σύστημα με λαξευμένο γωνιαίο οδηγό

στους γωνιόλιθους Τμήματα της ελληνιστικής φάσης διατηρούνται κατά τόπους στους

κατώτερους δόμους του εξωτερικού τείχους34

Δύο μεγάλες λαξευτές ελλειψοειδείς δεξαμενές με λαξευμένες κλίμακες καθόδου η μία

στον εσωτερικό και η δεύτερη στον εξωτερικό περίβολο εξασφάλιζαν νερό για μεγάλες

περιόδους (εικ 7) Η μεγαλύτερη από αυτές έχει διάμετρο περίπου 530μ και βάθος 4μ

Οι δεξαμενές αυτές στεγασμένες με θόλους στις νεότερες περιόδους θα πρέπει κατά την

αρχαιότητα να βρίσκονταν σε υπόγειους χώρους πύργων

Μικρές κόγχες λαξευμένες στο μέτωπο του βράχου στη νότια πλευρά του εσωτερικού

υπερυψωμένου τμήματος της ακρόπολης δηλώνουν την ύπαρξη ιερού στο σημείο αυτό

ή ΒίγλαΣτη θέση Βίγλα ndash το υψηλότερο σημείο του νησιού που δεσπόζει πάνω από τον οικισμό σε

υψόμετρο 220μ ndash σώζεται αρχαίο οχυρωματικό τείχος σε μήκος 60μ με κατεύθυνση Α-Δ

Η πολυγωνική του τοιχοδομία έχει χαρακτηριστεί laquoκυκλώπειαraquo και στο παρελθόν το τείχος

είχε θεωρηθεί μυκηναϊκό35 Πρόκειται ωστόσο για τοιχοδομία αρκετά συνηθισμένη στην

Καρία από τους κλασικούς χρόνους μέχρι τη ρωμαϊκή περίοδο και πιθανώς αποτελούσε

τμήμα της ελληνιστικής οχύρωσης36 Σε συνδυασμό με το Παλαιόκαστρο χρησίμευε για την

προστασία της ενδοχώρας

Εκτός από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και τα παραθαλάσσια οχυρά του Κάστρου

34 Οι λιθόπλινθοι της νοτιοδυτικής γωνίας του εξωτερικού τείχους έχουν συστραφεί και μετατοπιστεί με αποτέλεσμα το σημείο αυτό του τείχους να κινδυνεύει με κατάρρευση Έπειτα από την τοπογραφική αποτύπωση από την Ε Βασιλειάδου η ΚΒ΄ ΕΠΚΑ έχει αναλάβει το έργο της αποκατάστασης της νοτιοδυτικής γωνίας στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ βάσει των μελετών των Γ Αντωνίου Κ Ζάμπα και Ε Παυλίδη35 Κυπαρίσσης 191536 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 Wurster 1981 231-232

Εικ 6 Παλαιόκαστρο Ο εσωτερικός πύργος από ΝΑ (φωτ αρχείο ΜΚΤ) Εικ 7 Λαξευτή δεξαμενή στο Παλαιόκαστρο (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

34

και των νησίδων Ρω και Στρογγυλής (βλ παρακάτω σελ 44 - 47)37 το αμυντικό δίκτυο

της Μεγίστης συμπληρωνόταν από επί μέρους μικρές laquoακροπόλειςraquo στο εσωτερικό του

νησιού (όπως το Λαντωμένο ή τα Υψηλά στο κτήμα Μιρικλή38 στη ΝΑ πλευρά του νησιού)

και πύργους-φρυκτώρια (όπως ο μικρός πύργος με πυραμιδική βάση στο Καστρέλλι στην

χερσόνησο της Μούντας και το φρυκτώριο στη θέση Καρύδια στο φρύδι της απόκρημνης

ανατολικής ακτής) καθώς και στην απέναντι ηπειρωτική ακτή Τειχισμένο παραθαλάσσιο

αστικό κέντρο δεν φαίνεται να υπήρχε κατά την αρχαιότητα ενώ ο οικισμός του λιμένα

ήταν πιθανώς περιορισμένης έκτασης και εξυπηρετούσε τις ανάγκες τροφοδοσίας και

επισκευής των πλοίων

Το κυρίως οχυρωματικό δίκτυο του συμπλέγματος της Μεγίστης κατασκευάστηκε βάσει

κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού του ροδιακού κράτους στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ πιθα-

νότατα την περίοδο μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου Αδιευκρίνιστη παραμένει

η ακριβέστερη χρονολόγησή της κατασκευής του ενώ δεν θα πρέπει να αποκλειστεί το εν-

δεχόμενο να ενσωμάτωσε προϋπάρχουσες κατασκευές και να συμπληρώθηκε στη διάρκεια

του 3ου και 2ου αι πΧ με πρόσθετες κατασκευές και μετασκευές Οι οχυρώσεις αποτέλεσαν

μέρος ενός ευρύτερου σχεδιασμού με μακροπρόθεσμο στόχο την απρόσκοπτη ναυσιπλοΐα

και τον ανεφοδιασμό του πολεμικού και εμπορικού στόλου παρακάμπτοντας τα λιμάνια της

Λυκίας με την οποία οι σχέσεις του ροδιακού κράτους ήταν μονίμως τεταμένες39

Οχυρωμένες αγροικίεςΕκτός από τα παραπάνω οχυρά στο Καστελλόριζο έχει εντοπισθεί μεγάλος αριθμός

μεμονωμένων οχυρών κτισμάτων τα οποία μπορούν να ερμηνευθούν ως αγροτικοί πύργοι

ή οχυρωμένες αγροικίες40 Στην πλειονότητά τους οι αγροικίες αυτές είναι μεμονωμένες

και αυτάρκεις με εξαίρεση πιθανώς τις εγκαταστάσεις στην Αυλωνιά που θα μπορούσαν

να ανήκουν σε μικρό οικισμό ή κώμη από πυργόσπιτα Ανάλογοι πύργοι κατασκευάζονται

τον 4ο και 3ο αι πΧ σε πολλές περιοχές κυρίως στο νησιωτικό χώρο41 Μερικές φορές

συσχετίζονται με τις ανάγκες προστασίας κάποιας συγκεκριμένης παραγωγής42 συνήθως

όμως πρόκειται για αγροτικές εγκαταστάσεις οι οποίες συγχρόνως εξυπηρετούν κάποιον

ευρύτερο αμυντικό σχεδιασμό Πιθανώς αποτελούσαν ιδιοκτησίες ενδεχομένως όμως

κάποιες από αυτές να παραχωρούνταν στη φρουρά και τις οικογένειές τους για χρήση και

εκμετάλλευση με αντάλλαγμα τη λειτουργία παρατηρητηρίου-φρυκτωρίας43

Αντίστοιχες κατασκευές οχυρωμένων αγροικιών των ελληνιστικών χρόνων και σε εξίσου

37 Μελετώντας τις ελληνιστικές οχυρώσεις στην ενσωματωμένη ροδιακή Περαία η Pimouguet (1994) διέκρινε τρεις κατηγορίες αμυντικών εγκαταστάσεων οχυρωμένες ακροπόλεις στην κορυφή υψώματος οχυρωμένα παραθαλάσσια αστικά κέντρα και παραθαλάσσια οχυρά και πύργους χτισμένους επάνω σε χερσόνησο ή στόμιο κόλπου Κάθε μία από αυτές τις εγκαταστάσεις είχε τη δική της ιδιαίτερη επιχειρησιακή λειτουργία η οργάνωσή τους όμως δείχνει την ύπαρξη ενός κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού που εξυπηρετούσε απευθείας τα συμφέροντα του ροδιακού κράτους Έτσι ερμηνεύεται και η σχετική ομοιογένεια που χαρακτηρίζει όλες τις κατηγορίες των εγκαταστάσεων αυτών ως προς τα λειτουργικά τους στοιχεία και τον τρόπο κατασκευής τους χαρακτηριστικά τα οποία η Pimouguet θεωρεί ενδείξεις μιας laquoηπειρωτικής ροδιακής αρχιτεκτονικήςraquo38 Ashton 1995 8039 Bresson 1999 Bryce ndash Zahle 198640 Ο Ashton (1995 68-91 κυρίως 69) σημειώνει σαράντα πέντε περίπου οχυρωμένες θέσεις οι περισσότερες από τις οποίες βρίσκονται σε συσχετισμό με πατητήρια και δεξαμενές41 Βλ Μαραγκού 2005 323-326 Young 1956α Osborne 198642 Βλ για παράδειγμα τα ορυχεία αργύρου της Σίφνου (Young 1956β και Ashton ndash Pantazoglou 1991)43 Σχετικά με την κυριότητα των μεμονωμένων οχυρών δηλαδή εάν επρόκειτο για ιδιωτικά ή δημόσια οικοδομήματα βλ Μαραγκού 2009 21

35

μεγάλη πυκνότητα εντοπίζονται στη Λυκία44 Κάποιες από τις κτιστές κατασκευές που

έχουν στο παρελθόν θεωρηθεί τάφοι45 θα πρέπει πιθανώς να ερμηνευθούν ως υπόγειοι

χώροι πύργων με χρήση αποθηκευτική ή ως δεξαμενής νερού όπως η κτιστή κατασκευή

που είναι σήμερα γνωστή ως laquoτάφος με το χρυσό στεφάνιraquo στο οροπέδιο του Άη Γιώργη

του Βουνού46 και η υπόγεια κρύπτη του Aγ Χαραλάμπους στο μοναστήρι του Άη Γιώργη

του Bουνού Χρήση αγροικίας είχε πιθανώς η οχυρωμένη εγκατάσταση που περιβάλλεται

από ισχυρό τείχος στο κτήμα Σαρίνα στη θέση Άχερες δυτικά του λιμανιού στη μοναδική

εύκολα προσβάσιμη και καλλιεργήσιμη περιοχή στο νησί47 Εδώ εκτός από στεγασμένη

δεξαμενή περιλαμβάνεται και ικανή καλλιεργήσιμη γη

διαχείριση υδάτωνΗ Μεγίστη είναι νησί άνυδρο Πηγάδια με γλυκό νερό (υφάλμυρο για την ακρίβεια)

εντοπίζονται μόνο στην περιοχή του μυχού του λιμανιού όπου και η εκκλησία του Άη

Γιώργη του Πηγαδιού Κατά τις εργασίες για την κατασκευή λιμνοδεξαμενής στη θέση

Κιόλια στο κεντρικό τμήμα του νησιού ΝΔ του αεροδρομίου αποκαλύφθηκαν δύο

κτιστές κυκλικές κατασκευές διαμέτρου 5 και 6 μ εγγεγραμμένες σε κτιστή κατασκευή

από ισχυρούς τοίχους οι οποίες ερμηνεύονται ως δεξαμενές νερού Η κατασκευή τους

χρονολογείται στην ελληνιστική περίοδο συνέχισαν δε να χρησιμοποιούνται στα ρωμαϊκά

χρόνια σύμφωνα με την κεραμική που βρέθηκε κατά την ανασκαφή48 Σημειωτέον ότι το

παλαιό όνομα της θέσης ήταν Φλετρά (φρεατερά)49

Στην ελληνιστική περίοδο κατασκευάστηκε πιθανώς το συγκρότημα εννέα μεγάλων

κυκλικών δεξαμενών στη θέση Άχερες επάνω από τον οικισμό του Καστελλορίζου η

κατασκευή του οποίου ανάγεται συνήθως στην περίοδο της Τουρκοκρατίας Ωστόσο ένα

τέτοιας κλίμακας έργο υποδομής μαρτυρεί έναν κεντρικό σχεδιασμό ο οποίος μόνον στην

ελληνιστική περίοδο παρατηρείται στο νησί Το συγκρότημα αυτό των δεξαμενών στις

Άχερες θα έπρεπε να επαρκεί για τις ανάγκες όχι μόνον του οικισμού και των εγκαταστάσεων

του λιμένα αλλά και για τον ανεφοδιασμό του ροδιακού στόλου και των εμπορικών

πλοίων που μετέφεραν σιτηρά αμφορείς με κρασί και άλλα προϊόντα που διακινούσε το

ροδιακό κράτος καθώς και ξυλεία από τη Λυκία50

Παράλληλα λαξευμένες ή κτιστές δεξαμενές μικρές και μεγάλες υπάρχουν σε όλες τις

αρχαίες θέσεις εγκατάστασης στο νησί από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και το

Κάστρο του λιμένα έως τις διάσπαρτες στην ύπαιθρο οχυρωμένες αγροτικές εγκαταστάσεις

ενώ παρατηρείται η χρήση φυσικών ρηγμάτων ως δεξαμενών για τη συλλογή ομβρίων

44 Πρόκειται για πυργοειδείς κατασκευές χωρίς ανοίγματα στο ισόγειο εκτός της πόρτας αλλά με παράθυρα στον όροφο Έχουν προσεγμένη τοιχοδομία και συνδυάζονται πάντα με βοηθητικά κτίσματα πατητήρια και αλώνια Χαρακτηριστική τους λεπτομέρεια αποτελούν οι υπόγειοι χώροι Βλ Konecny 1994 και Konecny 199745 Ashton 1995 100-10246 Στην πραγματικότητα το στεφάνι (αρ κατ 13) βρέθηκε σε λίθινη θήκη σφηνωμένη στο έδαφος βλ Κυπαρίσσης 1915 6347 Βλ Ashton 1995 9048 Βλ Κ Μπαϊράμη στο ΑΔ 2000 Χρον (υπό δημοσίευση)49 Διαμαντάρας χχέ 1350 Το συγκρότημα δεξαμενών στις Άχερες εξυπηρετούσε τις ανάγκες των κατοίκων του οικισμού μέχρι πρόσφατα μαζί με μερικές κυκλικές λαξευμένες δεξαμενές εντός οικισμού γνωστές ως Πασάδες

11

περιεχομενα

Χαιρετισμοί helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 13

Πρόλογος helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 17

ΚαστΕΛΛΟριζΟ ndash ρω ndash στρΟγγΥΛήΕισαγωγικά κείμενα helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 24Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 50

σΥμήΕισαγωγικό κείμενο helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 84Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 108

ΧαΛΚή ndash αΛιμνιαΕισαγωγικά κείμενα helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 166 Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 190

τήΛΟσΕισαγωγικό κείμενο helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 230 Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 252

νισΥρΟσ ndash γΥαΛι ndash πΥργΟΥσαΕισαγωγικά κείμενα helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 306 Κατάλογος αντικειμένων helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 338

ΒραΧΥγραΦιΕσ ndash ΒιΒΛιΟγραΦια helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 420

12

13

Καστελόριζο Σύμη Χάλκη Τήλος Νίσυρος

Νησιά που γνώρισαν μέρες ακμής και πλούτου αλλά βίωσαν και τη σκληρή πραγματικότητα της περιθωριοποίησης και της εγκατάλειψης

Απομακρυσμένες και δυσπρόσιτες περιοχές της πατρίδας μας που δεν παύουν να μας εκπλήσσουν με την εξαιρετική φυσική τους ομορφιά και τον τεράστιο πολιτιστικό τους πλούτο

Αν θέλουμε κάποτε ο άχαρος όρος laquoΆγονη Γραμμήraquo να εκλείψει από το εθνικό μας λεξιλόγιο πρέπει επιτέλους να γνωρίσουμε αυτούς τους υπέροχους laquoαγνώστουςraquo και να αναδείξουμε τον πλούτο τους τόσο για τους Έλληνες όσο και για τους ξένους επισκέπτες

Η σειρά Εκθέσεων με τον τίτλο laquoΆγονη Γραμμήraquo καρπός της συνεργασίας του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης και του Υπουργείου μας έχει ακριβώς αυτό τον σκοπό

Χάρη σrsquo αυτή Έλληνες και ξένοι θα έχουν την ευκαιρία να έρθουν σε επαφή με τον Πολιτισμό αυτών των νησιών από την προϊστορική εποχή έως τα βυζαντινά χρόνια αλλά και με ότι συμβαίνει σήμερα εκεί

Γιατί τα νησιά αυτά παρά τις αντίξοες συνθήκες δεν έπαψαν ποτέ να είναι τόποι έμπνευσης και δημιουργίας

Θέλω να ευχαριστήσω όλους τους ανθρώπους που δούλεψαν για την πραγματοποίηση αυτής της σειράς Εκθέσεων και να ευχηθώ να αποτελέσει την απαρχή μιας νέας σχέσης όλων μας με τα νησιά της laquoάγονης γραμμήςraquo

Παύλος ΓερουλάνοςΥπουργός Πολιτισμού και Τουρισμού

14

Ξεκινήσαμε αυτό το πρώτο μας ταξίδι στην Άγονη Γραμμή από αγάπη και ευαισθησία για τα νησιά αυτά τηνιστορία τους τις αρχαιότητές τους Ένα ταξίδι πολιτισμού στο χώρο και στο χρόνο στα απομακρυσμένα νησιά της Δωδεκανήσου στο Καστελλόριζο στη Σύμη στη Χάλκη στην Τήλο και τη ΝίσυροΗ έκθεση αυτή είναι η πρώτη μιας σειράς εκθέσεων που θα αφορούν στα πιο μικρά νησιά του Αιγαίου ο πολιτισμός των οποίων μολονότι μεγάλος και σημαντικός είναι αφανής και άγνωστος στο ευρύ κοινό Ξεκινάμε λοιπόν το ταξίδι του πολιτισμού από τα ανατολικότερα νησιά του Αιγαίου που ταυτόχρονα οριοθετούν τα σύνορατης χώρας μας προς την Ασία Από τον πλούτο των ευρημάτων ένα μικρό μόνο μέρος είναι δυνατόν να χωρέσεισε μια έκθεση Τριακόσια ενενήντα επιλεγμένα αντικείμενα φιλοξενούνται στις αίθουσές μας που είναι όμως δηλωτικά του μακραίωνου παρελθόντος των νησιών Αγγεία και αντικείμενα καθημερινής χρήσης κοσμήματα γλυπτά και εικόνες από την νεολιθική εποχή έως τα νεώτερα χρόνια θα ανοίξουν στον επισκέπτη ένα παράθυροστη διαχρονική ιστορίαΗ ιδέα ξεκίνησε από την πρόθεσή μας να αναδείξουμε τις αρχαιότητες των απομακρυσμένων αυτών νησιών αλλά τελικά μας οδήγησε σε μια όμορφη διαδρομή από το χθες στο σήμερα Ταξιδεύοντας στα Δωδεκάνησα συναντήσαμε τους ανθρώπους που φυλάσσουν και διαχειρίζονται τους θησαυρούς αυτούς της αρχαιότητας αλλά αντιμετωπίζουν μια σειρά καθημερινών μικρών και μεγαλύτερων προβλημάτωνmiddot η λειψυδρία η δυσκολία περίθαλψης η δυσκολία μετακίνησης και μεταφοράς Θεωρήσαμε λοιπόν ότι αυτή η πλευρά της σύγχρονης πραγματικότητας θα πρέπει να αναδειχθεί και έτσι στην έκθεση ενσωματώσαμε μια σειρά μικρώνταινιών που προβάλλουν την σημερινή εικόνα των νησιώνΣτο ταξίδι μας αυτό στην πρώτη Άγονη Γραμμή μας βρήκαμε πολλούς πρόθυμους συνοδοιπόρους Κατrsquo αρχήντο Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού που αγκάλιασε την ιδέα ως συνδιοργανωτής της έκθεσης Θερμά ευχαριστούμε για αυτό τον Υπουργό κύριο Παύλο Γερουλάνο και την Γενική Γραμματέα Δρα Λίνα Μενδώνη Ευχαριστούμε επίσης την ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και την 4η Εφορεία ΒυζαντινώνΑρχαιοτήτων της Δωδεκανήσου και ιδιαίτερα τις προϊσταμένες των υπηρεσιών αυτών Μελίνα Φιλήμονος-Τσοποτού και Μάνια Μιχαηλίδου αντίστοιχα αλλά και όλο το προσωπικό τους για την αμέριστη βοήθεια καιεργασία για την συγκέντρωση του υλικού και την συγγραφή των κειμένων του καταλόγουΟι ταινίες που προβάλλονται στην έκθεση είναι της Ελιάνας Αμπραβανέλ ενώ οι φωτογραφίες των νησιών του Γιάννου Κουράγιου που ταξίδεψαν μαζί μας και συγκέντρωσαν το υλικό αυτόmiddot τους ευχαριστούμε και τους δύο θερμά για την πολύτιμη βοήθειαΤην έκθεση επιμελήθηκε ο διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης καθηγητής Νίκος Σταμπολίδης που μαζί με τον Επιμελητή Γιώργο Τασούλα ανέλαβαν τον συντονισμό και την οργάνωση της υλοποίησής της αλλά και την επιμέλεια του Καταλόγου Στα πρόσωπά τους ευχαριστούμε και όλο το προσωπικό του Μουσείου που εργάστηκε φιλότιμα εδώ και πολλούς μήνεςΩστόσο κάθε προσπάθειά μας όσο σημαντική και εάν είναι θα έμενε απραγματοποίητη χωρίς την απαραίτητη συνδρομή χορηγών που παρά τη δύσκολη οικονομική συγκυρία στάθηκαν για άλλη μια φορά στο πλευρό μας Ευχαριστούμε τις εταιρίες Vodafone Dior και ΔΕΠΑ για τη χορηγία της έκθεσης και την Aegean Airlines για την μόνιμη υποστήριξή της Την Blue Star Ferries για την συνεισφορά της στη μεταφορά των αντικειμένων τα ξενοδοχεία Athens Lotus στην Αθήνα και Best Western Plaza στη Ρόδο για τη φιλοξενία τις εταιρείες Μπεγνής Παπαγιαννάκος Steficon και Samsung για την υποστήριξη καθώς και τους χορηγούς επικοινωνίας Mega ΣΚΑΪ Καθημερινή Athens Voice City Press και Free Sunday Εν Λευκώ ελculturegr clickatlifegr και protagongr Νοιώθω συγκίνηση και υπερηφάνεια γιατί στις δύσκολες αυτές στιγμές της χώρας το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης με τη συμβολή όλων των laquoΦίλωνraquo του που είναι η σπονδυλική του στήλη στηρίζει την Ελλάδα και προβάλλει τον πολιτισμό της Άφησα για το τέλος ένα μεγάλο ευχαριστώ για την άμεση ανταπόκριση που είχαμε από τους φίλους υποστηρικτές μας από τον κλάδο της ναυτιλίας Η αγάπη τους για την θάλασσα τα νησιά μας και τον πολιτισμό τους είναι ανεκτίμητη Τα ονόματά τους αναγράφονται στις πρώτες σελίδες του καταλόγου μικρή τιμή συγκριτικά με την έμπρακτη αγάπη και υποστήριξή τους προς εμάς Ο κατάλογος αυτός αποκλειστικά με την δική τους συμβολή θαπαραμείνει ένα κινητό διαχρονικό Μουσείο ένα δώρο γνώσης μικρό δείγμα ενός μεγάλου πολιτισμούΕυχόμαστε το ταξίδι μας αυτό να συνεπάρει κάθε επισκέπτη της έκθεσης και κάθε αναγνώστη του Καταλόγου ώστε να ταξιδέψουμε στο μέλλον και σε άλλες Άγονες Γραμμές αναδεικνύοντας την γόνιμη πλευρά τους

Σάντρα ΜαρινοπούλουΠρόεδρος

Ίδρυμα Νικολάου και Ντόλλης ΓουλανδρήΜουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

15

Στη χώρα αυτή στην Ελλάδα τα βουνά οι λίμνες τα ποτάμια και οι θάλασσες οι θεοί και οι άνθρωποι έχουν την αρχή τους στον μύθοΣτη μάχη των θεών του Ολύμπου εναντίον των Γιγάντων για παράδειγμα ο Ποσειδώνας αποκόπτει τμήμα της Κω και μrsquo αυτό καταπλακώνει τον γίγαντα Πολυβότη που από τότε και μετά βρυχάται ως ηφαίστειο στα έγκατα της γης δημιουργώντας τη Νίσυρο τον πλούτο και την γονιμότητα της γης τον κίνδυνο και συνάμα τη γοητεία τηςΚι απrsquo τα ξεφτίδια της πέτρας γεννήθηκε το Γυαλί ανάμεσα στην Κω και τη Νίσυρο με την αρχαιότερη ανθρώπινη παρουσία στη Νεολιθική εποχή τότε που ο οψιδιανός το ηφαιστειακό γυαλί ήταν η κορυφή της τεχνολογίαςΗ κλασική Νίσυρος με τα ψηλά τα τείχη αγέρωχα στημένα στην κορυφή του λόφου στο πλάι της θάλασσας με τις φαρδειές της πύλες και την μαρτυρία χαραγμένη με γράμματα μεγάλα απόδειξη για το αδιάκοπο της παραβίασης των κανόνων που με τη σειρά του φανερώνει την κοινότητα της ανθρώπινης ιδιοσυγκρασίας παντού σrsquo αυτή τη χώρα laquoΔΑΜΟΣΙΟΝ ΤΟ ΧΩΡΙΟΝ ΠΕΝΤΕ ΠΟΔΕΣ ΑΠΟ ΤΟΥ ΤΕΙΧΕΟΣraquo δηλαδή ο χώρος γύρω από το τείχος είναι δημόσιος hellip και δεν πρέπει να καταπατείταιΠεριοικίς νήσος στα δυτικά της Νισύρου η Περγούσα παραφθορά του ονόματος Πυργούσα από τους πύργους του αρχαίου οικισμού που αγναντεύουν ασάλευτοι όχι μόνον το πέλαγος αλλά και τον χρόνο Κι ακόμα πιο δυτικά σαν κανδήλι να αχνοφέγγει στο ήρεμο ή τρικυμισμένο Αιγαίο η Κανδηλούσα σημάδι γης στο άφατο του κυανού ΠοσειδώναΜακρύτερα προς τον νοτιά ένα νησί η Τήλος που λες και ξέφυγε από την μοίρα της θάλασσας με όρμους που σε δέχονται χωρίς να θέλουν να σrsquo αφήσουν να φύγεις που θέλουν να σε κρατήσουν εκεί καθώς είναι το μόνο από τα γύρω νησιά με άφθονο νερό και γη για καλλιέργεια βουνά για βοσκοτόπιαhellipΚαι κάστρα ψηλά κι απόρθητα χτισμένα πεισματικά πάνω στην ίδια θέση με πολεμίστρες και δώματα και τον ναό του Υψίστου στο πιο ψηλό σημείο να rsquoναι πιο κοντινός προς τον Θεό Χτισμένος πάνω και με την αρχαία πέτρα με ψηφίσματα και ονόματα χαραγμένα σαν από χθες μορφές που πέρασαν και φύγαν κι ακόμα στέκουν απρόσβλητες κι ατάραχεςΠαλίμψηστο η ιστορία της Τήλου σαν το βυζαντινό κονίαμα πάνω στους αρχαίους λίθους και το υπόστρωμα περασμένο από ενός ζωγράφου χέρι στιβαρό με μια γραμμή που δεν λέει να σβήσει στο διάβα των αιώνων όπως ο ίδιος ο Χριστός περιβαλλόμενος από την άφθαρτη δόξα του με πλήθος κάτω τα πολυόμματα Χερουβείμ και τα εξαπτέρυγα Σεραφείμ που τον περιτριγυρίζουν στο τόξο της καμπύλης του Ιερού στα Άγια των ΑγίωνΣτην ίδια νήσο στο σπήλαιο του Χαρκαδιού τα λείψανα των νάνων ελεφάντων εινrsquo η απόδειξη ότι το νησί αποκόπηκε από γεωλογικά φαινόμενα από τον όγκο της Ασίας έτσι που τα τεράστια ζώα έμειναν να φυτοζωούν μαραίνοντας τον όγκο τους ωσότου ξεφτίσουν τελείωςΚι αν η Σαπφώ υπήρξε φύτρα ξακουστή της Λέσβου ποιήτρια η Τήλος επαίρεται για την δική της την Ήριννα των κλασικών αιώνων σε τούτο το απίστευτο νησί εδώ που και οι νεκροί του σήμερα δυναστεύονται από το παρελθόν καθώς αρχαίοι βωμοί και κίονες κι ανάγλυφα βρίσκονται διάσπαρτα ανάμεσα στους σύγχρονους τάφους στο κοιμητήριο της εκκλησίας του Αγίου ΚωνσταντίνουΕγγύτερα στην επικράτεια της ροδίτικης Καμίρου βρίσκεται η ΧάλκηΠάνω στο φρύδι του λόφου το μεσαιωνικό κάστρο χτισμένο πάνω στην αρχαία οχύρωση με ισόδομα τείχη και υπαίθριες λατρείες του Δία του ουρανού μα και της Εκάτης του σκότους αρχιτεκτονικά μέλη κι επιγραφές και ερειπωμένα βυζαντινά σπίτια και τοιχογραφημένες εκκλησιές κρατήθηκε έως αργά στον 19ο αιώνα όταν η πόλη ξεχύθηκε από τους πρόποδες του κάστρου για νrsquo απλωθεί ευρύχωρα μεσrsquo το λιμάνι Άνυδρη γη με κύφες ελλειψοειδείς για τους αγρότες στα λίγα πεδινά εδάφη και την λεπτή βλάστηση των βράχων να στηρίζει όσο μπορεί τα σμήνη από τις μέλισσες μέσrsquo τις κυψέλεςΠαραπλέοντας την ερημωμένη Αλιμνιά με τα νεολιθικά κατάλοιπα στον λόφο τα λαξευτά νεώρια στον γιαλό και τους εγκαταλελειμμένους στρατώνες της Ιταλοκρατίας το ταξίδι συνεχίζεται στη Σύμη νησί ακουμπισμένο μέσrsquo τη βαθύκολπη Δωρίδα απέναντι από τις ακτές της Καρίας μια πολυνησία από μόνη της Σεσκλιό Κουλουνδρός Τρομπέτα Νίμος Πλάτη Μεγαλονήσι Καραβαλονήσι Μαρμαράς Σε πολλές απrsquo αυτές τις νησίδες είναι ορατά και σήμερα τα αρχαία κατάλοιπαΜε το γενουάτικο κάστρο της να δεσπόζει στη Χώρα χτισμένο πάνω και πλάι στο ισόδομο τείχος με τα διώροφα και τριώροφα νεοκλασικά της σπίτια στο λιμάνι χάρμα ειδέσθαι πρωινά και δειλινά και το παρελθόν της να στέκει μετέωρο σε σπαράγματα συναγμένα από διάφορες εποχές και τα μνημεία της να περιμένουν ακόμα μιαν επίσημη εκδοχή μια ταυτότηταΜα ωστόσο ακατάλυτο θεμέλιο του νησιού η μονή του Αρχαγγέλου Μιχαήλ του Πανορμίτη μνημείο με ιστορία που ίσως ξεκινά από μια παλαιοχριστιανική βασιλική και με δράση έως και τα χρόνια της αντίστασης με τα περίφημα δωδεκανησιακά λιθόστρωτα μέσrsquo τις αυλές σύμβολα βυζαντινά και το αέναο κύμα της θάλασσας να

16

καταγράφεται ως τεθλασμένη μαύρο για το βαθύ λευκό για τον αφρό Το τοιχογραφημένο εσωτερικό του ώς και στα σταυροθόλια με τάματα και πολυκάνδηλα ακριβά μιας πίστης αρχέγονης που θέλει στα Δωδεκάνησα τον Ταξιάρχη σωτήρα όχι μόνο των ψυχών μα και των σωμάτων στη θάλασσα αντίθετα με την παράδοση που θέλει γιrsquo αυτό τον Άη Νικόλα στο υπόλοιπο ΑιγαίοΚι από τη Σύμη στο ανοιχτό πέλαγο πέρα από τη Ρόδο που το Αιγαίο μεγαλώνει και γίνεται Μεσόγειος στη μακρόστενη Ρω μια ανάσα πριν το Καστελλόριζο με τους γαλήνιους όρμους της τα τείχη και τους αρχαίους πύργους της νησί της Κυράς του της Δέσποινας Αχλαδιώτη μιας Παναγιάς επίγειας προστάτιδας των συνόρων τουΚαι τέλος το Καστελλόριζο η νοτιοανατολική εσχατιά της ελληνικής επικράτειας με την αρχαία ονομασία Μεγίστη δηλαδή η μεγίστη των παρακείμενων νήσων απέναντι στις νότιες ακτές της Μικράς Ασίας με τον λυκιακό τάφο να σε καλωσορίζει λαξευμένος στον βράχο όπου στέκει το Castello Rosso το Καστελλόριζο με τον Άη Γιώργη ψηλά στα ανατολικά και στην κορυφή του βουνού στα δυτικά το Παλαιόκαστρο με τα ισόδομα τείχη και τις πύλες του την σειρά των αρχαίων λίθων και τις σε σημεία κρυφά χαραγμένες επιγραφές τουmiddot όλα να αγναντεύουν την ανοιχτή θάλασσα Ο τελευταίος σταθμός Κάτι σαν την Cava dei Tirreni του Σεφέρη πριν ξανοιχτεί κανείς να συναντήσει το νησί της Κύπριδας ΑφροδίτηςΤο παραπάνω ταξίδι είναι το πρώτο δρομολόγιο μιας σειράς άλλων που θα ακολουθήσουν από τη γόνιμη συνεργασία του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού με το Μουσείο μας Ξεκινώντας από την ανατολικότερη εσχατιά της ελληνικής επικράτειας το Καστελλόριζο τόσο επίκαιρο σήμερα φθάνει έως τα νησιά της αγκαλιάς που σχηματίζουν η Ρόδος και η Κως Μέσα από τα 390 αντικείμενα κάθε λογής και υλικού ενδεικτικά επιλεγμένων από την προϊστορική και κλασική αρχαιότητα έως και τους μεταβυζαντινούς χρόνους η έκθεση laquoΆγονη Γραμμήraquo φιλοδοξεί να δώσει τα μηνύματα της γονιμότητας της ανθρώπινης παρουσίας της ζωής και της δράσης σε μικρά νησιά που κάποτε υπήρξαν κοιτίδες πολιτισμού και που ndash στο πείσμα των καιρών ndash εξακολουθούν να αντιστέκονται και σήμερα που οι ρότες των πλοίων δεν ακολουθούν πια τα φυσικά ρεύματα της Μεσογείου όπως γινόταν άλλοτε ακόμα και έως τις αρχές του 20ού αιώναΣτο στενό περιθώριο ενός προλόγου όπως αυτός προτίμησα να μη χρησιμοποιήσω τη γραφίδα του επιστήμονα Άλλωστε το πράττουν παρακάτω αγαπητοί συνάδελφοι με πολλούς από τους οποίους συνεργάζομαι στα Δωδεκάνησα δεκάδες χρόνια τώραΚι εξ άλλου όσα κι αν γράψουμε εμείς οι αρχαιολόγοι η έκθεση έχει την δική της δυναμική τις δικές της πολλαπλές αναγνώσεις ίσως τόσες όσοι και οι επισκέπτες της καθώς ο καθείς θα τη δει με τα δικά του μάτια Γιrsquo αυτό ανοίξτε τα διάπλατα και χαρείτε τη Θα είναι το μεγάλο ευχαριστώ για όλους αυτούς που τη δημιούργησαν Κι εγώ θα ευχαριστήσω με τη σειρά μου για μιαν ακόμη φορά το Υπουργείο Πολιτισμού τους συναδέλφους της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ και 4ης ΕΒΑ Δωδεκανήσου τον Γιώργο Τασούλα και τη Σταυρούλα Οικονόμου

Καθηγητής Νικόλαος Χρ ΣταμπολίδηςΔιευθυντής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

17

ΠρόλογοςΤα νησιά της Δωδεκανήσου ήταν τα τελευταία κομμάτια ελληνικής γης που ενώθηκαν με

την Ελλάδα το 1948 Οι κάτοικοί τους γνώρισαν την πιο μακρόχρονη ξένη κατοχή από το

1309 με τους Ιππότες του Τάγματος του Αγίου Ιωάννου από το 1522 με τους Οθωμανούς

και τέλος από το 1912 με τους Ιταλούς Οι Δωδεκανήσιοι οι οποίοι είχαν μείνει έξω από

το νεοσύστατο ελληνικό κράτος ήταν πάντα περήφανοι για τα laquoιερά κειμήλιαraquo που τούς

ένωναν με την πατρίδα Από τις λαθρανασκαφές και την αρχαιοκαπηλική δραστηριότητα

που άνθησαν κατά τα τελευταία χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας στη Δωδεκάνησο ndash σε

αντίθεση με την ελεύθερη Ελλάδα όπου είχαν ληφθεί σημαντικά νομοθετικά μέτρα για

την προστασία των αρχαιοτήτων ndash δεν ξέφυγαν τα μικρά νησιά Έτσι δεν είναι λίγα τα

αντικείμενα που πήραν εκείνα τα χρόνια τον δρόμο για τα μεγάλα μουσεία της Ευρώπης

και για το Αρχαιολογικό Μουσείο της Κωνσταντινούπολης Χαρακτηριστική είναι η διήγηση

του νισύριου Λάζαρου Κοντοβερού για την εύρεση της ανάγλυφης στήλης του αθλητή το

1897 στη Νίσυρο την απόκρυψή της στον περίβολο της Παναγιάς της Ποταμίτισσας και

την προδοσία του μυστικού που οδήγησε στην φόρτωση του γλυπτού σε τελωνοφυλακίδα

με προορισμό την πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

Η οικονομική ευημερία της Σύμης της Χάλκης και της Μεγίστης στον 19ο αιώνα βασισμένη

στην σπογγαλιεία τη ναυπηγική και τη ναυτιλία φέρνουν τους εύπορους νησιώτες σε

επαφή με την Ευρώπη όπου ανθούν οι κλασικές σπουδές Έτσι αναπτύσσεται μία αστική

τάξη που μορφώνεται και ενδιαφέρεται για τη μελέτη και διάσωση των υλικών καταλοίπων

του παρελθόντος Εμπνευσμένοι εκπαιδευτικοί επιδίδονται στο έργο της περισυλλογής των

αρχαίων που βρίσκονται διάσπαρτα στην ύπαιθρο και της συγκέντρωσής τους στο Σχολείο

Οι μικρές αυτές Συλλογές ήταν και ο αρχικός πυρήνας των μετέπειτα Αρχαιολογικών

Συλλογών και Μουσείων στα μικρά νησιά Στο Καστελλόριζο στα τέλη του 19ου με αρχές

του 20ού αιώνα ο εκπαιδευτικός λόγιος και συγγραφέας Αχιλλέας Διαμαντάρας επιδίδεται

στο έργο της συλλογής και μελέτης των μνημείων και της ιστορίας του νησιού Ένας άλλος

Καστελλοριζιός της διασποράς αυτή τη φορά ο Μιχαήλ Κομνηνός συλλέγει αρχαιότητες

και αντικείμενα του λαϊκού πολιτισμού δωρίζει τη συλλογή του στο κράτος και έτσι

ιδρύεται το 1966 το πρώτο Μουσείο στη Μεγίστη που στεγάζεται στο οθωμανικό τέμενος

Στη Σύμη την ίδια περίοδο εμβληματική φυσιογνωμία είναι ο αρχαιοδίφης Δημοσθένης

Χαβιαράς σημαντική πνευματική προσωπικότητα ο οποίος συγκέντρωσε αρχαιότητες και

δημοσίευσε αρχαιολογικές μελέτες Σημαντικό συλλεκτικό έργο έγινε στο ίδιο νησί κατά τον

19ο αιώνα από το Αναγνωστήριο laquoΗ Αίγληraquo και από τον έμπορο Αλέξανδρο Μιλιοράτη (για

τις Συλλογές στη Σύμη βλ παρακάτω το Εισαγωγικό κείμενο για το νησί)

Η πρώτη laquoνόμιμηraquo ανασκαφική δραστηριότητα που μαρτυρείται στα νησιά είναι η έρευνα

που διενήργησε στο Καστελλόριζο με απαίτηση των κατοίκων του ο αρχαιολόγος Νικόλαος

Κυπαρίσσης σταλμένος από την ελληνική διοίκηση λίγο μετά την πρώτη απελευθέρωση

του νησιού το 1913 Ο Κυπαρίσσης περιηγήθηκε το νησί και ανέσκαψε αρχαίους τάφους

από τους οποίους προέρχεται το χρυσό στεφάνι (βλ Καστελλόριζο αρ κατ 13) και η

ρωμαϊκή σαρκοφάγος που σήμερα βρίσκονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Την στρατιωτική κατάληψη των νησιών από την Ιταλία ακολούθησε η δραστηριοποίηση

των ιταλών αρχαιολόγων στα Δωδεκάνησα Στις 20 Μαΐου του 1912 δηλαδή έναν αιώνα

πριν απεστάλη στη Ρόδο ο Giuseppe Gerola προκειμένου να συντάξει έναν πρώτο κατάλογο

για τα μνημεία των νησιών Ο διάσημος μελετητής των ενετικών μνημείων της Κρήτης

γύρισε μέσα σε 80 μέρες όλη τη Δωδεκάνησο Έτσι το 1913 συντάχθηκε και δημοσιεύθηκε

18

ο πρώτος κατάλογος των μνημείων της Δωδεκανήσου1 ενώ παράλληλα ο Gerola εκπόνησε

μια συνθετική μελέτη για τα μεσαιωνικά μνημεία των νησιών στους δύο πρώτους τόμους

του νεοεκδοθέντος περιοδικού της Ιταλικής Αρχαιολογικής Σχολής2 Οι μόνες συστηματικές

ανασκαφικές έρευνες στα νησιά τα οποία περιλαμβάνονται στην παρούσα έκθεση έγιναν

από τον Giulio Jacopi στη Χάλκη και τη Νίσυρο κατά τα έτη 1931-32

Την ίδια περίοδο ιδρύθηκαν από τους Ιταλούς Αρχαιολογικά Μουσεία στα δύο μεγαλύτερα

νησιά στη Ρόδο και την Κω Το Αρχαιολογικό Μουσείο της Ρόδου εγκαινιάστηκε την 1η

Ιανουαρίου του 1915 και στεγάστηκε στο μεσαιωνικό κτήριο του μεγάλου Νοσοκομείου

των Ιπποτών όπου και λειτουργεί μέχρι σήμερα Μάλιστα πρόσφατα ανακαινίστηκε και

επεκτάθηκε με νέες Συλλογές με χρηματοδότηση από το Γ΄ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης

Για την έκθεση των ευρημάτων από τις εκτεταμένες ανασκαφές στην Κω

κτίστηκε το 1936 νέο κτήριο στο κέντρο της πόλης Η αποκατάσταση του

διατηρητέου κτηρίου και η επανέκθεση των αρχαίων με την προσθήκη

νέων σημαντικών ευρημάτων έχει ενταχθεί στο ΕΣΠΑ και προβλέπεται

να ολοκληρωθεί το 2015

Μετά την ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου στην Ελλάδα το 1948

πρώτη μέριμνα της νεοσύστατης Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου

ndash η οποία ευτύχησε να έχει ως πρώτο Έφορο τον αρχαιολόγο Ιωάννη

Κοντή ndash ήταν η άμεση κήρυξη όλων των διατηρητέων μνημείων

αρχαίων βυζαντινών μεσαιωνικών και νεώτερων στη Ρόδο και στα

υπόλοιπα νησιά με Αποφάσεις της Γενικής Διοίκησης Δωδεκανήσου

Επείγουσα υποχρέωση ήταν και η αποκατάσταση των ζημιών που

είχαν υποστεί τα μνημεία της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου μαζί με

το Αρχαιολογικό της Μουσείο από τους βομβαρδισμούς του πολέμου

ενώ παράλληλα η Εφορεία όφειλε να συντηρήσει τους επισκέψιμους

αρχαιολογικούς χώρους και τα προβεβλημένα μνημεία που είχαν

ανασκαφεί και σε μεγάλο βαθμό αναστηλωθεί από τους Ιταλούς Η

προάσπιση των εκτεταμένων αρχαιολογικών ζωνών προστασίας που

είχαν θεσπιστεί κατά την Ιταλοκρατία αλλά και ο προσανατολισμός

της αρχαιολογικής έρευνας σε συγκεκριμένους τομείς ήταν επίσης

πρώτης προτεραιότητας Η τουριστική άνθηση που σε λίγα χρόνια

γνώρισε η Ρόδος και στη συνέχεια η Κως οδήγησε σε μία πρωτοφανή

οικοδομική δραστηριότητα κυρίως στα αστικά κέντρα των νησιών Έτσι

ξεκίνησε και εντάθηκε η σωστική ανασκαφική έρευνα της πόλης της

Ρόδου από τη δεκαετία του rsquo60 και της πόλης της Κω από την επόμενη

δεκαετία Οι σωστικές ανασκαφές μονοπώλησαν για μεγάλο διάστημα

την δραστηριότητα του πάντα ανεπαρκούς προσωπικού της Εφορείας Αρχαιοτήτων ενώ

τα επιστημονικά αποτελέσματα της συστηματικής αρχαιολογικής έρευνας στην πόλη της

Ρόδου παρουσιάστηκαν στο κοινό με τις δύο μόνιμες εκθέσεις που οργανώθηκαν το 1993

στο Παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου μαζί με ένα διεθνές Συνέδριο για τον εορτασμό των

2400 χρόνων από την ίδρυση της πόλης της Ρόδου Πρόκειται για τις εκθέσεις laquoΑρχαία

Ρόδος 2400 χρόνιαraquo και laquoΗ Ρόδος από τον 4ο αι μΧ μέχρι την κατάληψή της από τους

1 G Gerola ndash GG Porro Elenco degli edifici monumentali LXXI Le tredici Sporadi Minis-tero della Pubblica Istruzione Roma 19132 G Gerola ldquoI monumenti medioevali delle tredici Sporadirdquo ASAtene I (1914) 169-356 και ΙΙ (1916) 1-101

19

Τούρκους (1522)raquo οι οποίες παραμένουν ανοικτές για τους επισκέπτες

Στα μικρά νησιά που μετέχουν στην παρούσα έκθεση στις πρώτες δεκαετίες μετά την

απελευθέρωση η οικοδομική δραστηριότητα ήταν περιορισμένη τα δημόσια έργα

ελάχιστα και ο τουρισμός σχεδόν άγνωστος Η εικόνα των νησιών την περίοδο εκείνη

αποτυπώθηκε ζωντανά στο πρωτοποριακό για την εποχή τρίτομο έργο laquoΔωδεκάνησαraquo της

Αθηνάς Ταρσούλη η οποία επισκέφθηκε τα Δωδεκάνησα τα πρώτα έτη μετά την ένωσή

τους με την Ελλάδα Τα μνημεία των νησιών ήταν ασφαλή χάρις στον πατριωτισμό των

νησιωτών και τις φροντίδες του Έκτακτου Επιμελητή Αρχαιοτήτων που ήταν συνήθως

ο μοναδικός δάσκαλος ή ο καθηγητής που υπηρετούσε στο νησί και είχε επωμισθεί

αμισθί το έργο της προστασίας των αρχαιοτήτων στη Σύμη ο Νικήτας Χαβιαράς γιός

του Δημοσθένη ο Γεώργιος Μοσχόβης και ο Κωνσταντίνος

Φαρμακίδης στην Τήλο ο Απόστολος Λογοθέτης στη Νίσυρο

ο Μάκης Κατσιματίδης και ο Νικήτας Μαστρογιάννης

Χαρακτηριστική είναι η αναφορά του Μ Κατσιματίδη στις 20-

3-1953 (εικ 1) προς τον Έφορο Αρχαιοτήτων Ι Κοντή στην

οποία εκφράζει την αγωνία του για τα αρχαία που βρίσκονται

laquoἐν τῷ ὑπαίθρῳraquo και καταλήγει laquoΠαρακολουθῶ ἄγρυπνος καὶ

δίδω συστάσεις ὅπως μη θίγωσι τά ἐν τοῖς ἀγροῖς διεσκορπισμένα

ἀρχαῖα Ἐπεξηγῶ την ἀξίαν των ὡς καί τάς προβλεπομένας κατά

τῶν παραβατῶν βαρείας ποινάςraquo Η Χάλκη δεν ευτύχησε να έχει

Έκτακτο Επιμελητή παρά την προσπάθεια του τότε Επιμελητή

Γρ Κωνσταντινόπουλου (εικ 2) να αναθέσει αυτό το καθήκον

στον μοναδικό δημόσιο υπάλληλο τον ταχυδρομικό διανομέα ndash

μιας και το νησί δεν διέθετε μόνιμο δημοδιδάσκαλο ndash ο οποίος

όμως αρνήθηκε λόγω φόρτου εργασίας Αυτοί οι Έκτακτοι

Επιμελητές άνθρωποι με παιδεία και ενδιαφέρον φρόντισαν

για την περισυλλογή των διάσπαρτων αρχαιοτήτων και έτσι

οργανώθηκαν οι πρώτες δημόσιες Αρχαιολογικές Συλλογές στα

νησιά

Παράλληλα αποστέλλονται με εντολές μετακίνησης στα νησιά

οι Επιμελητές της Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου οι

οποίοι περιοδεύουν καταγράφουν συστηματικά τα ορατά

μνημεία και τις αρχαιότητες στα laquoΗμερολόγια Περιοδειώνraquo

και διενεργούν τις πρώτες αναγκαίες σωστικές ανασκαφές

Θα αναφέρουμε μόνον τους άξιους αρχαιολόγους Σεραφείμ

Χαριτωνίδη Γεώργιο Δοντά Παύλο Λαζαρίδη Μυρτάλη

Αχειμάστου Γρηγόριο Κωνσταντινόπουλο Ιωάννη Παπαποστόλου Ηώ Ζερβουδάκη

Χρίστο Ντούμα Ηλία Κόλλια Ιωάννη Παπαχριστοδούλου

Στα χρόνια του rsquo60 και του rsquo70 το Υπουργείο Πολιτισμού είχε την πρόνοια να τοποθετήσει

μόνιμους αρχαιοφύλακες στα μικρά νησιά Στο Καστελλόριζο τον Ηλία Διακάκη στη Σύμη

τον Βασίλη Χατζηστρατή και τον Κοκκιμίδη Πατατούκο στην Χάλκη τον Πέτρο Αντώνογλου

στην Τήλο τον Παντελή Γιαννουράκη και στη Νίσυρο τον Γεώργιο Χαρτοφύλη και στη

συνέχεια τον Νικόλαο Χαρίτο Με ελάχιστα μέσα αλλά με περισσή αγάπη και φιλότιμο οι

φύλακες αυτοί μαζί με ντόπιους αρχαιόφιλους (αναφέρω μόνον τον Ντίνο Παπαδέλια στη

Νίσυρο) συνέχισαν το έργο της διάσωσης και περισυλλογής των αρχαίων της υπαίθρου

Από το 1980 ξεκίνησε το πρόγραμμα της οργάνωσης Αρχαιολογικών Μουσείων στα

νησιά με τη συνεργασία των δύο πλέον Εφορειών Αρχαιοτήτων Πρώτο εγκαινιάστηκε το

20

Μουσείο της Μεγίστης στις 13 Σεπτεμβρίου του 1984 επέτειο της απελευθέρωσης του

Καστελλορίζου Ακολούθησαν τα Μουσεία της Σύμης της Λέρου της Αστυπάλαιας και

πιο πρόσφατα της Κάσου ενώ τα Μουσεία της Καρπάθου της Καλύμνου και της Νισύρου

οργανώθηκαν την πενταετία 2003-2008 με τη χρηματοδότηση του Περιφερειακού

Επιχειρησιακού Προγράμματος Νοτίου Αιγαίου Όλα σχεδόν τα Μουσεία στεγάζονται

σε οικήματα που έχουν παραχωρηθεί στο Υπουργείο Πολιτισμού από δημόσιους φορείς

ιδρύματα ή ιδιώτες και έχουν χαρακτήρα διαχρονικό καλύπτουν δηλαδή την πορεία

της ανθρώπινης παρουσίας στα νησιά από την προϊστορική μέχρι και τη μεταβυζαντινή

περίοδο πολλές φορές μάλιστα μέχρι τον 20ο αιώνα Τον βασικό πυρήνα των εκθεμάτων

αποτέλεσαν τα αντικείμενα των παλαιών Συλλογών εμπλουτισμένα με ανασκαφικά

ευρήματα που φυλάσσονταν προσωρινά στη Ρόδο και επέστρεψαν στη γενέθλια γη Οι

σωστικές ανασκαφές που διενεργήθηκαν τις δύο τελευταίες δεκαετίες στα μικρά νησιά ndash

τα οποία αναπτύσσονται τουριστικά απαιτούν τις αναγκαίες κοινωφελείς και τουριστικές

υποδομές διεκδικούν χρηματοδοτικά προγράμματα και γεμίζουν με παραθεριστικές

κατοικίες ndash πλούτισαν με νέα ευρήματα τα Μουσεία Εξ άλλου οι πρόσφατες κηρύξεις

αρχαιολογικών χώρων και ζωνών προστασίας σε όλα τα νησιά επέβαλαν και νομοθετικά

τον αρχαιολογικό έλεγχο Η δημιουργία των νέων Μουσείων αποτέλεσε πρόκληση για

πολλούς κατοίκους οι οποίοι και παρέδωσαν αρχαία που πεισματικά φύλαγαν στο σπίτι

τους μέχρι το άνοιγμά τους

Σήμερα μόνον η Τήλος και η Χάλκη δεν διαθέτουν Αρχαιολογικό Μουσείο Υπάρχουν όμως

προγράμματα μελέτες σημαντικά ευρήματα που φιλοξενούνται στην παρούσα Έκθεση

αλλά κυρίως πάθος από τους αρχαιολόγους των Εφορειών οι οποίοι διευρύνουν μέρα με

τη μέρα τις δραστηριότητες και το έργο της προστασίας των αρχαιοτήτων σε κάθε μικρό

νησί σε όλους τους άνυδρους βράχους στα σταθερά αυτά ndash κάποτε ζωντανά ndash πατήματα

για την επικοινωνία ανάμεσα στις νησιωτικές κοινωνίες του Αιγαίου και την απέναντι

μεγάλη στεριά

Η ευφυής ιδέα της παρούσας Έκθεσης οφείλεται στον αγαπητό συνάδελφο και φίλο

Καθηγητή Νικόλαο Σταμπολίδη Διευθυντή του Μουσείου Κυκλαδικής και Αρχαίας

Ελληνικής Τέχνης ενώ η υλοποίησή της έγινε δυνατή χάρις στην αμέριστη στήριξη και

τις φροντίδες της Προέδρου του Μουσείου κυρίας Σάντρας Μαρινοπούλου Η Έκθεση

και ο ανά χείρας Κατάλογος πολλά οφείλουν στη συστηματική δουλειά του επιμελητή

του Μουσείου και καλού συνεργάτη αρχαιολόγου Γιώργου Τασούλα Η συντήρηση όλων

των αντικειμένων που εκτίθενται έγινε από τους συντηρητές της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ Μιχάλη

Κώστα Δημήτρη Κουγιό και Νεκταρία Δασακλή ενώ οι περισσότερες φωτογραφίες των

αρχαιοτήτων του Καταλόγου από τον φωτογράφο μας Γιώργο Κασιώτη Οι αρχαιολόγοι των

Εφορειών Αρχαιοτήτων της Δωδεκανήσου υπεύθυνοι για τα νησιά που περιλαμβάνονται

στην Έκθεση παράλληλα με τα υπόλοιπα υπηρεσιακά τους καθήκοντα έφεραν το κύριο

βάρος της επιλογής και μελέτης των αντικειμένων ndash τα περισσότερα από τα οποία ήταν

αδημοσίευτα ndash για τη συγγραφή των λημμάτων του Καταλόγου

Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να έρχονται στο κέντρο της Ελλάδας ταπεινά και πολύτιμα

τέχνεργα μάρτυρες της μακράς ανθρώπινης δραστηριότητας και της διόλου laquoάγονηςraquo

πολιτιστικής διαδρομής που διήνυσαν τα μικρά ακριτικά νησιά του Αρχιπελάγους τα

οποία μεγαλώνουν τα σύνορα της πατρίδας και επιμένουν να ζουν και να παράγουν ακόμα

και με τους λιγοστούς μόνιμους κατοίκους τους

Δρ Μελίνα Φιλήμονος-ΤσοποτούΔιευθύντρια της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ

21

22

Χάλκη

Τήλος

Σύμη

Αλιμνιά

Πυργούσα

Γυαλί

Νίσυρος

Ρόδος

23

Ρω

Στρογγύλη

Καστελλόριζο

24

25

26

Η Μεγίστη ndash ή Καστελλόριζο από το όνομα του μεσαιωνικού οικισμού ndash είναι

η μεγαλύτερη από ένα σύνολο περίπου τριάντα νησίδων βραχονησίδων και σκοπέλων

που αποτελούν το πολύνησο του Καστελλορίζου (εικ 1) Η οικονομία και η σημασία της

συνδέεται άμεσα με αυτά όπως και με την απέναντι λυκιακή ακτή

Η Μεγίστη βρίσκεται 131 χλμ (71 ναυτικά μίλια) ανατολικά της Ρόδου και 25 χλμ από

την απέναντι ακτή Έχει εμβαδόν 888 τχλμ και σχήμα περίπου τριγωνικό με τη μεγάλη

χερσόνησο της Μούντας στη βόρεια

πλευρά που καταλήγει στο ακρωτήριο

του Αγίου Στεφάνου Η ακτογραμμή είναι

παντού απόκρημνη με εξαίρεση τον βαθύ

κόλπο στη ΒΑ πλευρά του νησιού που

σχηματίζει διπλό λιμάνι Το νησί είναι

ορεινό και βραχώδες Οι ψηλότερες κορυφές

Βίγλα (268 μ) Παλαιόκαστρο (244 μ) και

Δίσκος (215 μ) βρίσκονται στο βόρειο

τμήμα Το κεντρικό ανατολικό και νότιο

χαρακτηρίζονται από μικρά οροπέδια με

μικρές καλλιεργήσιμες εκτάσεις Το νησί

αν και άνυδρο κατοικήθηκε πιθανώς από

την Ύστερη Εποχή του Χαλκού εξαιτίας

της θέσης του και του εξαιρετικού διπλού

λιμένα στη ΒΑ ακτή του Ο Κάβος το

ακρωτήριο ανάμεσα στα δύο λιμάνια του

κόλπου όπου το σωζόμενο Κάστρο υπήρξε

διαχρονικά το κεντρικό σημείο της δραστηριότητας Μετά το λιμάνι η σημαντικότερη θέση

είναι το Παλαιόκαστρο το οποίο παρουσιάζει αλλεπάλληλες φάσεις κατοίκησης Άλλες

θέσεις εντοπίζονται κυρίως σε καλλιεργήσιμες περιοχές και οι περισσότερες είναι μικρές

οχυρωμένες αγροικίες με ελαιοπιεστήρια και ληνούς

Εικ 1 Μερική άποψη του Καστελλορίζου των βραχονησίδων και της λυκιακής ακτής (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

ΚαστελλόριζοΣτρογγύλη

Ρω

27

Το ενδιαφέρον των ερευνητών για τη Μεγίστη αρχίζει τον 18ο και εντείνεται τον 19ο αιώνα

Την περίοδο αυτή ευρωπαίοι περιηγητές περιδιαβαίνουν το νησί αναζητώντας αρχαία κι

επιγραφές1 Παράλληλα είναι σαφές ότι κατά τον 19ο αιώνα στο νησί γινόταν διακίνηση

αρχαιοτήτων2 Θα πρέπει να επιδεικνύεται ιδιαίτερη προσοχή όσον αφορά στην ερμηνεία

της προέλευσης όσων ευρημάτων δεν προέρχονται από ανασκαφές Κάποιες από τις

επιγραφές και τα άλλα ευρήματα που κατεγράφησαν κατά καιρούς στο νησί αναφέρεται

ότι είχαν μεταφερθεί εκεί από την απέναντι μικρασιατική ακτή3 Το νησί δεν έχει μελετηθεί

συστηματικά από αρχαιολογική άποψη Η έρευνα περιορίζεται σε επιφανειακές έρευνες4

και σε κάποιες πρόσφατες σωστικές ανασκαφές5

Το όνομα Μεγίστη ή Μεγίστα ndash που συναντάται σε όλες τις αρχαίες πηγές από τον Ψευδο-

Σκύλακα στα μέσα του 4ου αι πΧ μέχρι τον 12ο αι μΧ6 ndash αναφέρεται στο σχετικό μέγεθος της

νήσου μεταξύ των μικρότερων νησίδων και βραχονησίδων στο νησιωτικό της σύμπλεγμα7

Το όνομα του νησιού κατά την αρχαιότητα επιβεβαιώνεται αφrsquo ενός από τις επιγραφικές

αναφορές στον Απόλλωνα Μεγιστέα και αφrsquo ετέρου από την επιβίωσή του με τη μορφή

Mayas στην αραβική και Meis στην τουρκική που αποτελούν παραφθορά του ονόματος

Μεγίστη

Το όνομα Καστελλόριζο το οποίο υιοθετήθηκε μετά τον 12ο αιώνα και χρησιμοποιείται

πλέον παράλληλα με το αρχαίο όνομα Μεγίστη αποδίδεται είτε στο κόκκινο χρώμα του

βράχου από τον οποίο κατασκευάστηκε το Κάστρο στον Κάβο (castello rosso) είτε από τον

οικισμό που αναπτύχθηκε στη ρίζα του καστέλου αυτού8

απΟ τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΛιΘΟΥ Και τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΧαΛΚΟΥΕλάχιστα είναι τα στοιχεία που μαρτυρούν την κατοίκηση στα προϊστορικά χρόνια

Προϊστορική θέση εντοπίζεται πιθανώς στην περιοχή του σημερινού κοιμητηρίου στη

μικρή χερσόνησο που κλείνει από ανατολικά το λιμάνι του Μανδρακιού9

Ωστόσο η επίκαιρη θέση του νησιού στο θαλάσσιο δρόμο που ακολουθούσαν τα

εμπορικά πλοία της Εποχής του Χαλκού επιβεβαιώνεται από τα ερευνηθέντα ναυάγια

1 Βλ Savary 1788 Leake 1824 Fellows 1841 Ross 1846 Flandin 1871 Cockerell 1903 Αναφέρονται επίσης αλλεπάλληλες laquoεπιδρομέςraquo αρχαιοκαπήλων οι οποίοι αποβίβαζαν πληρώματα και άδειαζαν μεμονωμένους τάφους βλ Κυπαρίσσης 1915 642 Ο Fellows (1841 188-189) περιγράφει το Καστελλόριζο του 1840 ως σφύζουσα εμπορική μητρόπολη στην οποία μπορούσε κανείς να προμηθευτεί νομίσματα και κάθε είδους laquoθησαυρούςraquo που έβρισκαν οι χωρικοί στην απέναντι ακτή Ο ίδιος αγόρασε νομίσματα που προέρχονταν από την κοιλάδα της Ξάνθου3 Βλ Διαμαντάρας 1894 331-333 αρ 33 Διαμαντάρας 1899 335-336 Αντίστοιχα οι μονολιθικοί κίονες στον ναό του αγίου Κωνσταντίνου έχουν μεταφερθεί από τα Πάταρα βλ Διαμαντάρας χχέ 84 Οι R Hope Simpson και JF Lazenby πραγματοποίησαν το 1967 περιορισμένη έρευνα σε ήδη γνωστές θέσεις (Hope Simpson ndash Lazenby 1970) Πολύτιμη στη μελέτη της αρχαίας Μεγίστης είναι η συμβολή του Ν Ashton o oποίος πραγματοποίησε εκτεταμένη επιφανειακή έρευνα στο νησί το 1993 και το 1994 και συγκέντρωσε πολλά από τα στοιχεία που αναφέρονται εδώ βλ Ashton 19955 Το 1999 ολόκληρο το νησί μαζί με τη νησίδα Ρω θεσμοθετήθηκαν ως αρχαιολογικός χώρος Έκτοτε παρακολουθούνται οι εργασίες εκσκαφής και σε ορισμένες περιπτώσεις διενεργούνται δοκιμαστικές τομές πριν την έγκριση οικοδόμησης6 Το συμπέρασμα ότι ένα από τα ονόματα της Μεγίστης στην αρχαιότητα ήταν Κισθήνη οφείλεται σε παρερμηνεία του εδαφίου στο Στράβωνα (ΧΙV 3 7) laquoμεταξὺ δrsquo ἐν τῷ λεχθέντι παράπλῳ νησία πολλὰ καὶ λιμένες ὧν καὶ Μεγίστη νῆσος καὶ πόλις ὁμώνυμος Κισθήνηraquo βλ Θωμόπουλος 19707 laquoμεγάλη νῆσος ἡ τῶν Λυκίαςraquo σύμφωνα με τον Στέφανο Βυζάντιο Ο πρώτος που συνδέει ετυμολογικά το όνομα του νησιού με τον μυθικό ιδρυτή Μεγιστέα είναι ο Αλέξανδρος Πολυΐστωρ τον 1ου αι πΧ τον οποίο αναπαράγει ο Στέφανος Βυζάντιος Περὶ πόλεων τον 6ο αι μΧ Βλ επίσης RE XV1 λ Megiste 3318 Pappas 1994 46-47 Hederer 1924 329 Οι Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 αναφέρουν δύο προϊστορικά όστρακα στην περιοχή του κοιμητηρίου

28

του Ulu Βurun ndash 9 χλμ ΝΑ του Kas της αρχαίας Αντιφέλλου απέναντι από τη Μεγίστη

το οποίο χρονολογείται στο τέλος του 14ου αι πΧ ndash και της Χελιδονίας Άκρας 65 χλμ

ανατολικότερα που χρονολογείται στον 12ο αι πΧ Παρά την έλλειψη στοιχείων δεν θα

πρέπει να αποκλειστεί το ενδεχόμενο ότι η Μεγίστη χρησιμοποιήθηκε ως σταθμός στον

δρόμο ναυτικών και εμπόρων από και προς τα λιμάνια της Ανατολής και αποίκων προς

την Κύπρο την Κιλικία και τη Συροπαλαιστινιακή ακτή κατά τις μετακινήσεις του 12ου και

11ου αι πΧ

απΟ τή γΕωμΕτριΚή πΕριΟδΟ Εωσ τήν ΥστΕρή αρΧαιΟτήταΛιγοστές παραμένουν οι ενδείξεις σχετικά με την κατοίκηση κατά τη Γεωμετρική και

την Αρχαϊκή περίοδο στο νησί θραύσματα κεραμικής της Γεωμετρικής περιόδου που

συλλέχθηκαν στο εσωτερικό της ακρόπολης του Παλαιοκάστρου μαρτυρούν ότι υπήρχε

κατοίκηση στη στρατηγική αυτή θέση Ενδεχομένως η στενή σχέση της Μεγίστης με τη

Ρόδο χρονολογείται από την εποχή του αποικισμού Η ίδρυση της Φασήλιδος αποικίας

της Ρόδου στη λυκιακή ακτή χρονολογείται στον 7ο αι πΧ ενώ στο Χρονικό της Λίνδου

αναφέρεται νικηφόρος εκστρατεία του Κλεόβουλου τυράννου της Λίνδου εναντίον της

Λυκίας που πρέπει να τοποθετηθεί στον 6ο αι πΧ Τα ονόματα ορισμένων πόλεων της

Λυκίας όπως η Ροδία και η Ροδιάπολης αποτελούν πιθανώς ενδείξεις ενός ευρύτερου

αποικισμού της ΝΑ Λυκίας από τις δωρικές πόλεις της Ρόδου ο οποίος ωστόσο δεν είχε

μόνιμο αποτέλεσμα πέραν της κτήσης της Μεγίστης εφόσον οι πόλεις αυτές αναφέρονται

αργότερα ως μέλη της Λυκιακής Συμμαχίας10

Το 411 πΧ η Ρόδος αποστάτησε από την Αθηναϊκή συμμαχία και το 4087 πΧ ίδρυσε ndash με

τον συνοικισμό των τριών πόλεων ndash τη νέα πόλη της Ρόδου που σύντομα αναπτύχθηκε

σε σημαντική ναυτική και εμπορική δύναμη Δεν μπόρεσε ωστόσο να αποφύγει την

κυριαρχία της δυναστείας των Εκατομνιδών σατραπών της Αλικαρνασσού (356 - 332

πΧ)11 ούτε τη συμμετοχή της στις δυνάμεις του Δαρείου του Γ΄ (340 - 335 πΧ) Κατά την

περίοδο 332 - 323 πΧ στην περιοχή κυριάρχησαν οι δυνάμεις των Μακεδόνων12 ενώ μετά

τον θάνατο του Αλεξάνδρου ξεκίνησαν οι διαμάχες μεταξύ των βασιλείων των Διαδόχων

για τη στρατιωτική και οικονομική κυριαρχία στην ανατολική Μεσόγειο

Η Ρόδος απέκρουσε την πολιορκία του Δημητρίου (305 - 304 πΧ) ενίσχυσε το ναυτικό της

πολεμικό και εμπορικό και εξελίχθηκε στη διάρκεια του 3ου και τις αρχές του 2ου αι πΧ σε

κατrsquo εξοχήν κέντρο του διαμετακομιστικού εμπορίου στην ανατολική Μεσόγειο Το ροδιακό

κράτος σταδιακά περιέλαβε πολλά από τα νησιά της Δωδεκανήσου Αυτά προστέθηκαν

στις σημαντικές εκτάσεις που ήδη προ του συνοικισμού κατείχαν οι ροδιακές πόλεις στην

απέναντι ακτή της Μικράς Ασίας τη λεγόμενη laquoενσωματωμένηraquo ροδιακή Περαία η οποία

περιελάμβανε τμήμα της Καρίας και ορισμένες παραθαλάσσιες θέσεις της Λυκίας καθώς

και τη νήσο Μεγίστη

Θεωρείται βέβαιο ότι η Μεγίστη ενσωματώθηκε στο Ροδιακό κράτος πριν τα μέσα του 4ου

αι πΧ και παρέμεινε σε αυτό τουλάχιστον μέχρι τον 1ο αι μΧ13 αυτό μαρτυρεί η αναφορά

του Ψευδοσκύλακος 99 (GGM I 73hellip κατὰ ταῦτα νῆσός ἐστι Ῥοδίωνhellip ) που χρονολογείται στα

10 Bresson 1999 102 Blinkenberg 1941 αρ 2 170 XXIII11 Οι Εκατομνίδες προχώρησαν στην κατασκευή ενός εκτεταμένου δικτύου οχυρώσεων στις υπό τον έλεγχό τους περιοχές Σχετικά βλ Εισαγωγικό κείμενο Νισύρου στον παρόντα τόμο12 Σχετικά με το ροδιακό κράτος κατά την εποχή του Μ Αλεξάνδρου βλ Hauben 1977 και Berthold 1984 33-3713 Fraser ndash Bean 1954 57 Berthold 1984 41

29

μέσα του 4ου αι πΧ14 αλλά και του Στράβωνος (XIV 3 7)

Η διοίκηση της laquoενσωματωμένηςraquo ροδιακής Περαίας δεν διέφερε από αυτή της Ρόδου15

Αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα του ροδιακού κράτους και συμμετείχε στο σύστημα

των δήμων Η Μεγίστη όπως και περιοχή των Δαιδάλων προκεχωρημένες κτήσεις του

ροδιακού κράτους δεν αποτελούσαν αυτοτελείς δήμους αλλά μάλλον ανήκαν σε κάποιον

άγνωστο δήμο της Ρόδου Αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι στις επιγραφές της

Μεγίστης το όνομα των Ροδίων αξιωματούχων συνοδεύεται μερικές φορές από το

δημοτικό τους αλλά ποτέ από το εθνικό Ῥόδιος πρακτική που συναντάται στις περιοχές

της laquoενσωματωμένηςraquo Περαίας Ωστόσο το δημοτικό Μεγιστεύς εμφανίζεται μόνον ως

επίθετο του Απόλλωνα και πιθανώς του Διός16

Νομίσματα του 4ου αι πΧ τα οποία φέρουν στον εμπροσθότυπο την κεφαλή του Ηλίου και

στον οπισθότυπο το ροδιακό ρόδο με τα γράμματα ΜΕ έχουν αποδοθεί στη Μεγίστη (αρ

κατ 11 - 12) η ερμηνεία αυτή ωστόσο αποτέλεσε θέμα διαφωνίας μεταξύ ειδικών και

αμφισβητείται17

Την στρατιωτική εξουσία στην ενσωματωμένη και υποτελή ροδιακή Περαία ασκούσε ένας

από τους δέκα στραταγοὺς ο στραταγός ἐπὶ τό πέραν με υφιστάμενους τουλάχιστον τρεις

ἁγεμόνας ndash συγκεκριμένα αναφέρονται ἁγεμὼν ἐπὶ Kαρίας ἁγεμὼν ἐπὶ Λυκίας και ἁγεμὼν ἐπὶ

Kαύνου Υφιστάμενοι των ἁγεμόνων ήταν οι ἐπιστάται Ρόδιοι επικεφαλής μισθοφορικών

φρουρών διορισμένοι με ετήσια θητεία σε σημεία στρατηγικής σημασίας για το ροδιακό

κράτος

H Μεγίστη ήταν ένα από τα σημεία αυτά όπως επιβεβαιώνουν οι επιγραφικές

μαρτυρίες τέσσερις αναθηματικές επιγραφές επιστατών έχουν βρεθεί στην ακρόπολη του

Παλαιοκάστρου και μία βρίσκεται χαραγμένη στο βράχο κάτω από το Κάστρο τον αρχαίο

πύργο του λιμένα18 Χρονολογούνται στο 2ο αι πΧ19

Η εξαιρετική σημασία της Μεγίστης για το ροδιακό κράτος κατά τον 2ο αι πΧ διαφαίνεται

στην ενεπίγραφη βάση αναθηματικού αγάλματος που βρέθηκε στις Κεδρεές της Καρίας

και αναφέρεται στον Τεισία Θευδάμου hellip καὶ ἁγεμόνα γενόμενον ἐμ Mεγίστᾳ κατὰ πόλεμονhellip20

Η βάση φέρει την υπογραφή του γλύπτη Πυθόκριτου ο οποίος εργάστηκε στη Ρόδο γύρω

στο 170 πX Φαίνεται ότι στην προκειμένη περίπτωση ο διορισμός του συγκεκριμένου

αξιωματούχου ως ἁγεμόνα ἐμ Mεγίστᾳ αποτελούσε έκτακτο αξίωμα που υπαγορευόταν

από την κρισιμότητα των γεγονότων του Γ΄ Συριακού πολέμου (190 πΧ) όταν η Μεγίστη

διεδραμάτισε κύριο ρόλο21 στις επιχειρήσεις κατά του Αντιόχου Γ΄ Σχετική με τα γεγονότα

του πολέμου αυτού είναι η εκτενέστερη σωζόμενη αναφορά της Μεγίστης στην αρχαία

14 Και οπωσδήποτε πριν το 330 πΧ βλ Bresson 104 σημ 5115 Για τη διοίκηση του ροδιακού κράτους βλ Fraser ndash Bean 1954 79-94 Berthold 1984 38 κεξ van Gelder 190016 SGDI 4331 και 433317 Βλ Head 1897 xcviii-xcix Ο Cahn (1942 92-94) επισημαίνει ότι τα νομίσματα είναι βαρύτερα από το καθιερωμένο ροδιακό σύστημα και είναι απίθανο να αποτελούν βραχύβια ροδιακή κοπή Υποστηρίζει ότι πρόκειται πιθανώς για κοπή επιμέρους ροδιακού δήμου Οι Fraser ndash Bean (1954 97 σημ 4 98) θεωρούν ότι εάν πρόκειται για ροδιακή κοπή αυτή θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως ένδειξη είτε της αυτονομίας του νησιού είτε της ενσωμάτωσής του στο ροδιακό κράτος επισημαίνουν δε ότι τα γράμματα ΜΕ πιθανώς δεν αντιπροσωπεύουν τοπωνύμιο αλλά ονόματα αξιωματούχων Ο RHJ Ashton (1990 1-3) πρότεινε ότι πρόκειται για κοπή του Ροδίου στην καταγωγή στρατηγού Μέμνωνος ο οποίος πολέμησε εναντίον του Αλέξανδρου και όχι για νομίσματα της Μεγίστης Συνοπτικά βλ Στεφανάκη 2010 417-419 18 Βλ αναλυτικότερα παρακάτω σχετικά με το Κάστρο και την ακρόπολη Παλαιοκάστρου19 Fraser ndash Bean 1954 8720 SEG IV 178 Fraser ndash Bean 1954 8521 Σχετικά με τα γεγονότα του Συριακού πολέμου βλ Berthold 1984

30

γραμματεία ο Τίτος Λίβιος (Ab Urbe Condita 37225 372412 37452) αναφέρει την

Μεγίστη τρεις φορές σε σχέση με τις πολεμικές επιχειρήσεις του 190 πX Στο κείμενο

εξαίρεται η στρατηγική θέση της Μεγίστης καθώς και η σημασία του λιμανιού της για

το ροδιακό κράτος ως ναυστάθμου του ροδιακού στόλου Τα παραπάνω αποσπάσματα

μαρτυρούν ότι η Μεγίστη έπαιξε σημαντικό στρατηγικό ρόλο κυρίως μάλιστα εφrsquo όσον η

υπόλοιπη Λυκία με την εξαίρεση της Φασήλιδος ήταν εχθρικά διακείμενη προς τη Ρόδο

Η συνθήκη της Απάμειας (188 πΧ) που επιβλήθηκε στη συνέχεια από τη Ρωμαϊκή σύγκλητο

επί των Ελλήνων της Μικράς Ασίας ήταν εξαιρετικά ευνοϊκή για τους Ροδίους Την αμέσως

επόμενη περίοδο έως τη συμμαχία με τη Ρώμη - ουσιαστικά την υποταγή σε αυτή - το

164 πΧ το ροδιακό κράτος επεκτάθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της Καρίας και της Λυκίας

Οι περιοχές αυτές αποτέλεσαν τη λεγόμενη laquoυποτελή Περαίαraquo Η Λυκία αντιστάθηκε στη

ροδιακή κατοχή και ακολούθησε σειρά πολεμικών συγκρούσεων οι λεγόμενοι Λυκιακοί

πόλεμοι22 Κατά την περίοδο αυτή (188 - 167 πΧ) η Μεγίστη εξακολούθησε να λειτουργεί

ως βάση για τις ναυτικές επιχειρήσεις του ροδιακού στόλου

Η μόνιμη ροδιακή παρουσία στη Μεγίστη ερμηνεύει την επιρροή της Ρόδου στην κεντρική

Λυκία κατά την ελληνιστική περίοδο η οποία μαρτυρείται επιγραφικά23 Αντίστοιχη

λυκιακή παρουσία ή επιρροή στη Μεγίστη δεν σημειώνεται κρίνοντας από την έλλειψη

μνημείων στο νησί Ακόμη και κατά την περίοδο αναβίωσης της λυκιακής συμμαχίας κατά

τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο24 η Μεγίστη φαίνεται ότι παρέμεινε ανεπηρέαστη

από τη λυκιακή επιρροή παρά την εγγύτητά της στη λυκιακή ακτή

Αναπόφευκτα η πολιτική ισχύς της Ρόδου μειωνόταν όσο αυξανόταν η επιρροή της Ρώμης

Έπειτα από την υπογραφή συνθήκης με τη Ρώμη το 164 πΧ παρότι τυπικά αυτόνομη η

Ρόδος ακολουθεί τις επιταγές του ρωμαϊκού κράτους Η ίδρυση στη Δήλο αφορολόγητου

εμπορείου ρωμαϊκών συμφερόντων συνετέλεσε στην οικονομική συρρίκνωση της Ρόδου

Στον ύστερο 1ο αι πΧ ο Αντώνιος και ο Αύγουστος απέδωσαν ξανά κάποιες από τις

νησιωτικές της κτήσεις ενώ ο Αύγουστος επιβεβαίωσε τον παλαιότερο τίτλο της ως

laquoελεύθερης και συμμάχου πόλεωςraquo

Τον 1ο αι μΧ ο Στράβων (ΧΙV 3 7) αναφέρει και πάλι τη Μεγίστη ως ροδιακή κτήση Εκτός

από τον Στράβωνα δύο ακόμη πηγές του 1ου και 2ου αι μΧ αναφέρονται στη Μεγίστη ο

Πτολεμαίος (V III) και o Πλίνιος (Φυσική Ιστορία V 35131) ο οποίος μάλιστα αναφέρει ότι

η πόλις της Μεγίστης έχει εκλείψει (hellip Megista cuius civitas interdiit) Σύμφωνα ωστόσο

με τις αρχαιολογικές ενδείξεις το νησί κατοικείτο κατά τον 1ο αι μΧ οπότε η δήλωση του

Πλίνιου πιθανώς σημαίνει είτε ότι ο πληθυσμός του συρρικνώθηκε είτε ότι η στρατηγική

σημασία του μειώθηκε είτε ότι ήταν πλέον υποτελές

Υπό τον αυτοκράτορα Βεσπασιανό (67 - 69 μΧ) η Ρόδος ενσωματώθηκε επίσημα στο

Ρωμαϊκό κράτος ενώ από τον Διοκλητιανό (284 - 305 μΧ) ορίστηκε ως πρωτεύουσα της

Επαρχίας των Νήσων η οποία υπαγόταν στη Διοίκηση της Ασίας

Στην αυτοκρατορική περίοδο η Μεγίστη εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ως ναύσταθμος

όπως μαρτυρούν οι επισκευές στα τείχη της ακρόπολης και επιφανειακά ευρήματα στο

νησί αλλά κυρίως οι λιμενικές εγκαταστάσεις Στη ρωμαϊκή περίοδο χρονολογούνται

22 Bresson 1999 106-111 Πολύβιος 254423 Σχετικά με τα επιγραφικά στοιχεία που μαρτυρούν τη ροδιακή επιρροή στη Λυκία την υιοθέτηση ροδιακών πρακτικών τις αναθηματικές επιγραφές που τιμούν Ροδίους την λατρεία του Διός Ατταβυρίου και του Ηλίου βλ Zimmermann 1992 81 156-158 Zimmermann 1993 119-121 Bresson 1999104-10624 Βλ Τίτος Λίβιος 41258 42148 44151 Επίσης βλ Πολύβιος 30512 30314-5 3141-3

31

πιθανώς οι βυθισμένοι μόλοι στη γλώσσα που χωρίζει τα δυο λιμάνια και γύρω από το

απέναντι νησάκι Ψωραδιά καθώς και κεραμική από ναυάγια στις θέσεις αυτές25 Το λιμάνι

της Μεγίστης λειτουργούσε ακόμη ως εμπορικός λιμένας αλλά και ως ναύσταθμος του

ρωμαϊκού στόλου μάλλον όμως ως βοηθητικός του ναυστάθμου στα Πάταρα της Λυκίας

Οπωσδήποτε η σημασία του νησιού δεν ήταν πλέον εξέχουσα σε μια Μεσόγειο που

αποτελούσε laquoρωμαϊκή λίμνηraquo

Η ιστορία του νησιού αντικατοπτρίζει τη σημαντική γεωγραφική του θέση και την οικονομική

και στρατηγική σημασία ολόκληρης της περιοχής Την εξέχουσα θέση του ως σημαντικής

κτήσης της Ρόδου ακολούθησαν αιώνες αφάνειας κατά τους οποίους σχεδόν εξαφανίστηκε

από τις πηγές Υπάρχουν μεγάλες περίοδοι που χαρακτηρίζονται από την πλήρη απουσία

μνημείων και στοιχείων Τα μέχρι τώρα στοιχεία δείχνουν ότι το νησί ήκμασε ως ναυτική

βάση κυρίως σε περιόδους ανάγκης οργανωμένου ελέγχου των θαλάσσιων περασμάτων

από μια κεντρική αρχή

τα αρΧαια μνήμΕιαΟ λιμένας και το ΚάστροΟ κόλπος δυτικά του Κάβου ndash πεταλόσχημος βαθύς και καλά προστατευμένος από τον

καιρό ndash ήταν ο κυρίως λιμένας ενώ ο ανατολικός στο Μανδράκι μικρότερος και ρηχός26

λειτουργούσε πιθανώς ως ναυπηγοεπισκευαστικός χώρος στην αρχαιότητα όπως και κατά

τον 19ο αιώνα Ο κύριος ωστόσο ρόλος του διπλού λιμένα της Μεγίστης ήταν η τροφοδοσία

των πολεμικών και εμπορικών πλοίων ενώ πιθανώς συμμετείχε στο περιφερειακό

εμπόριο

Το λιμάνι της Μεγίστης προστατευόταν ήδη κατά την αρχαιότητα από αρχαίο οχυρό στη

θέση του ιπποτικού Κάστρου (εικ 2 3) Η πυραμιδική βάση του σωζόμενου πύργου (εικ 3) χρονολογείται στον β΄ μισό του 4ου αι πΧ27 όπως μαρτυρεί η λαξευμένη ταινία στις

δύο όψεις της επικλινούς ακμής των γωνιόλιθων ο λεγόμενος γωνιαίος οδηγός Προφανώς

η ασυνήθιστη για τον χώρο κατασκευή έγινε προκειμένου να δοθεί πρόσθετο ύψος στον

ορθογώνιο πύργο ο οποίος δέσποζε στα δύο λιμάνια και ήλεγχε τη θαλάσσια περιοχή του

διαύλου με τις διάσπαρτες νησίδες

Στο βράχο όπου εδράζεται ο πύργος του Κάστρου βρίσκεται εγχάρακτη η αναθηματική

επιγραφή του Ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλή Νικαγόρα στον Ερμή Προπύλαιο (εικ 4) που χρονολογείται τον 2ο αι πΧ Σωσικλῆς Nικαγόρα Ἂμιος ἐπιστατήσας ἒν τε Kαστάβῳ

καὶ ἐπὶ τοῦ πύργου τοῦ ἐν Mε γίστᾳ Ἑρμᾷ Προπυ λαίῳ χαριστήριον28 Η αναθηματική επιγραφή

του laquoεπιστατήσαντοςraquo Σωσικλέους είναι οπωσδήποτε μεταγενέστερη της κατασκευής του

πύργου και συνοδεύεται από εντορμίες για τη στερέωση αναθήματος πιθανώς ερμαϊκής

στήλης

Ολόκληρη η βόρεια πλευρά του πύργου έχει καταρρεύσει μαζί με τον βράχο έδρασης

πιθανώς εξ αιτίας σεισμού ή έπειτα από κάποιον από τους πολυάριθμους βομβαρδισμούς

που έχει υποστεί το μνημείο σε νεότερες περιόδους Ο βόρειος τοίχος του πύργου κτισμένος

σύρριζα στο φρύδι του βράχου είναι κατακόρυφος και εμφανώς μεταγενέστερος

25 Βλ Pirazzoli 198726 Κατά την αρχαιότητα η στάθμη της θάλασσας βρισκόταν αρκετά χαμηλότερα βλ Pirazzoli 198727 Η κατασκευή βρίσκει παράλληλα στην περιοχή της Αργολίδας Πυραμιδική βάση ορθογώνιου πύργου επάνω σε ορθογώνια κρηπίδα βρίσκεται στο Κεφαλάρι Ελληνικού στο Άργος (Πίκουλας 1996-97 Lord 1938 Scranton 1938) Βάσει των ευρημάτων χρονολογείται στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ και λειτουργούσε ως φυλακείο για τον έλεγχο του άξονα Άργους-Κεγχρεών Βλ Πίκουλας 199528 SGDI 4332

Εικ 2 Ο Κάβος το Κάστρο και ο laquoΛυκιακός τάφοςraquo (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

Εικ 3 Το Κάστρο η πυραμιδική βάση του πύργου από ΝΑ (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

Εικ 4 Η αναθηματική επιγραφή του ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλέους (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

32

το παλαιόκαστροΑποτελεί την καλύτερα σωζόμενη

οχυρωμένη θέση της αρχαίας Mεγίστης

στο εσωτερικό του νησιού και πιθανώς

το πλέον στρατηγικό σημείο (εικ 5) Η

ακρόπολη είχε πιθανώς κατασκευαστεί πριν

τον ύστερο 4ο αι πΧ επάνω σε αρχαιότερη

προ-κλασική ακρόπολη παρουσιάζει δε

ίχνη διαρκούς κατοίκησης μέχρι τους

βυζαντινούς χρόνους29 Ήλεγχε τον λιμένα

και τον όρμο Λιμενάρι στα δυτικά κυρίως

όμως αποτελούσε κομβικό σημείο από

όπου ασκείτο ο έλεγχος των θαλάσσιων

διόδων μέσω ενός δικτύου φρυκτωριών

εγκατεστημένων σε διάφορα σημεία του

νησιού στις γειτονικές νησίδες Στρογγυλή

και Pω καθώς και στην απέναντι λυκιακή

ακτή Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου καλύπτει έκταση περ 6000 τμ και αποτελείται από

εξωτερικό τείχος με τέσσερις - αρχικά - πύργους στη NA πλευρά την πλέον προσβάσιμη

καθώς και εσωτερικό πύργο Στον νοτιότερο πύργο σώζεται μία από τις αρχαίες εισόδους

αν και έχει υποστεί μεταγενέστερες επεμβάσεις Εντοιχισμένες σε δεύτερη χρήση

βρίσκονται εδώ δύο αναθηματικές επιγραφές επιστατών30 Ο κατεστραμμένος σήμερα

τέταρτος πύργος στην ανατολική γωνία του εξωτερικού τείχους σε σημείο που δεσπόζει

επάνω από τον οικισμό και το λιμάνι ήταν πιθανώς η θέση εύρεσης της επιγραφής

του επιστάτη Κρατιδάμου ο οποίος κατασκεύασε πύλη και ανέθεσε τα αγάλματα του

Απόλλωνος Πυλαίου και της Αρτέμιδος Σωτείρας31 Η επιγραφή η οποία χρονολογείται

πιθανώς στον 3ο ή 2ο αι πΧ32 δηλώνει την ύπαρξη μιας δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό

Μία τέταρτη επιγραφή ndash αυτή τη φορά από δύο επιστάτες ndash θα πρέπει να συσχετιστεί με

την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου33 O εσωτερικός πύργος που σώζεται σε ύψος περίπου

29 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 73-74 εικ 7 Wurster 1981 226-231 πίν 74-75 εικ 8 Το 1943 οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής εγκατέστησαν στην κορυφή του υψώματος την αντιαεροπορική τους άμυνα όπως φαίνεται από τα δύο πολυβολεία αλλά και από το άφθονο υλικό λατύπης που δημιουργήθηκε από τον βομβαρδισμό του μνημείου από τους συμμάχους30 Ἐπικρατίδας Ἀναξικράτευς ἐπιστατήσας καὶ τοὶ συστρατευσάμενοι [Δ]ιοσκόροις (SGDI 4331 και Διαμαντάρας 1892 304) και [B]ασίλων Ἐξα[κ]- εστίωνος Λέλιος ἐπιστα- τήσας (Διαμαντάρας 1892 305)31 Susini 1955 Michelier 1917 Δεν είναι σαφές ποια ακριβώς είναι η ΝΑ γωνία της ακρόπολης όπου σύμφωνα με τον Michelier βρέθηκε η επιγραφή του Κρατιδάμου Πιθανώς πρόκειται για τον κατεστραμμένο πλέον τέταρτο πύργο της ΝΑ πλευράς της ακρόπολης Η ύπαρξη της συγκεκριμένης επιγραφής δηλώνει την ύπαρξη δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό Η επιγραφή βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης (αρ ευρ 40) μαζί με μια σειρά άλλων αναθηματικών ή επιτύμβιων αναθηματικών επιγραφών που χρονολογούνται από την ελληνιστική έως την ύστερη αυτοκρατορική περίοδο (αρ ευρ 13 18 25 28 40 41 42) καθώς και κάποιες επιγραφές που είχαν μεταφερθεί στη Μεγίστη από τα Πάταρα και τις Γάγες Οι επιγραφές είχαν αποσταλεί με αρχικό προορισμό το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών από την επαναστατική ελληνική διοίκηση της νήσου που ζητούσε την ένωση με την Ελλάδα κατά το σύντομο διάστημα 1913-191532 Σύμφωνα με τον Susini 1955 καμμία επιγραφή με προέλευση από τη Μεγίστη δεν είναι δυνατόν να χρονολογηθεί με ακρίβεια33 Ἐπιστάται Aἰσχίνας Διάνδρου Tιμόστρατος Eὐκράτευς Ἀπόλλωνι Mεγιστεῖ Η επιγραφή (SGDI 4330) αναφέρεται από τον Ludwig Ross ως εντοιχισμένη στο ιερό της Μονής του Αγίου Παντελεήμονα Ο Διαμαντάρας (1899 333) δημοσίευσε μία έκτη επιγραφή επιστάτου χωρίς να αναφέρει τόπο εύρεσης

Εικ 5 Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου από ΝΑ Στο βάθος η Ρω (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

33

4μ αποτελεί το καλύτερα σωζόμενο τμήμα της οχύρωσης (εικ 6) Είναι χτισμένος με

κυφωτές λιθοπλίνθους σύμφωνα με το ισόδομο σύστημα με λαξευμένο γωνιαίο οδηγό

στους γωνιόλιθους Τμήματα της ελληνιστικής φάσης διατηρούνται κατά τόπους στους

κατώτερους δόμους του εξωτερικού τείχους34

Δύο μεγάλες λαξευτές ελλειψοειδείς δεξαμενές με λαξευμένες κλίμακες καθόδου η μία

στον εσωτερικό και η δεύτερη στον εξωτερικό περίβολο εξασφάλιζαν νερό για μεγάλες

περιόδους (εικ 7) Η μεγαλύτερη από αυτές έχει διάμετρο περίπου 530μ και βάθος 4μ

Οι δεξαμενές αυτές στεγασμένες με θόλους στις νεότερες περιόδους θα πρέπει κατά την

αρχαιότητα να βρίσκονταν σε υπόγειους χώρους πύργων

Μικρές κόγχες λαξευμένες στο μέτωπο του βράχου στη νότια πλευρά του εσωτερικού

υπερυψωμένου τμήματος της ακρόπολης δηλώνουν την ύπαρξη ιερού στο σημείο αυτό

ή ΒίγλαΣτη θέση Βίγλα ndash το υψηλότερο σημείο του νησιού που δεσπόζει πάνω από τον οικισμό σε

υψόμετρο 220μ ndash σώζεται αρχαίο οχυρωματικό τείχος σε μήκος 60μ με κατεύθυνση Α-Δ

Η πολυγωνική του τοιχοδομία έχει χαρακτηριστεί laquoκυκλώπειαraquo και στο παρελθόν το τείχος

είχε θεωρηθεί μυκηναϊκό35 Πρόκειται ωστόσο για τοιχοδομία αρκετά συνηθισμένη στην

Καρία από τους κλασικούς χρόνους μέχρι τη ρωμαϊκή περίοδο και πιθανώς αποτελούσε

τμήμα της ελληνιστικής οχύρωσης36 Σε συνδυασμό με το Παλαιόκαστρο χρησίμευε για την

προστασία της ενδοχώρας

Εκτός από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και τα παραθαλάσσια οχυρά του Κάστρου

34 Οι λιθόπλινθοι της νοτιοδυτικής γωνίας του εξωτερικού τείχους έχουν συστραφεί και μετατοπιστεί με αποτέλεσμα το σημείο αυτό του τείχους να κινδυνεύει με κατάρρευση Έπειτα από την τοπογραφική αποτύπωση από την Ε Βασιλειάδου η ΚΒ΄ ΕΠΚΑ έχει αναλάβει το έργο της αποκατάστασης της νοτιοδυτικής γωνίας στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ βάσει των μελετών των Γ Αντωνίου Κ Ζάμπα και Ε Παυλίδη35 Κυπαρίσσης 191536 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 Wurster 1981 231-232

Εικ 6 Παλαιόκαστρο Ο εσωτερικός πύργος από ΝΑ (φωτ αρχείο ΜΚΤ) Εικ 7 Λαξευτή δεξαμενή στο Παλαιόκαστρο (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

34

και των νησίδων Ρω και Στρογγυλής (βλ παρακάτω σελ 44 - 47)37 το αμυντικό δίκτυο

της Μεγίστης συμπληρωνόταν από επί μέρους μικρές laquoακροπόλειςraquo στο εσωτερικό του

νησιού (όπως το Λαντωμένο ή τα Υψηλά στο κτήμα Μιρικλή38 στη ΝΑ πλευρά του νησιού)

και πύργους-φρυκτώρια (όπως ο μικρός πύργος με πυραμιδική βάση στο Καστρέλλι στην

χερσόνησο της Μούντας και το φρυκτώριο στη θέση Καρύδια στο φρύδι της απόκρημνης

ανατολικής ακτής) καθώς και στην απέναντι ηπειρωτική ακτή Τειχισμένο παραθαλάσσιο

αστικό κέντρο δεν φαίνεται να υπήρχε κατά την αρχαιότητα ενώ ο οικισμός του λιμένα

ήταν πιθανώς περιορισμένης έκτασης και εξυπηρετούσε τις ανάγκες τροφοδοσίας και

επισκευής των πλοίων

Το κυρίως οχυρωματικό δίκτυο του συμπλέγματος της Μεγίστης κατασκευάστηκε βάσει

κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού του ροδιακού κράτους στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ πιθα-

νότατα την περίοδο μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου Αδιευκρίνιστη παραμένει

η ακριβέστερη χρονολόγησή της κατασκευής του ενώ δεν θα πρέπει να αποκλειστεί το εν-

δεχόμενο να ενσωμάτωσε προϋπάρχουσες κατασκευές και να συμπληρώθηκε στη διάρκεια

του 3ου και 2ου αι πΧ με πρόσθετες κατασκευές και μετασκευές Οι οχυρώσεις αποτέλεσαν

μέρος ενός ευρύτερου σχεδιασμού με μακροπρόθεσμο στόχο την απρόσκοπτη ναυσιπλοΐα

και τον ανεφοδιασμό του πολεμικού και εμπορικού στόλου παρακάμπτοντας τα λιμάνια της

Λυκίας με την οποία οι σχέσεις του ροδιακού κράτους ήταν μονίμως τεταμένες39

Οχυρωμένες αγροικίεςΕκτός από τα παραπάνω οχυρά στο Καστελλόριζο έχει εντοπισθεί μεγάλος αριθμός

μεμονωμένων οχυρών κτισμάτων τα οποία μπορούν να ερμηνευθούν ως αγροτικοί πύργοι

ή οχυρωμένες αγροικίες40 Στην πλειονότητά τους οι αγροικίες αυτές είναι μεμονωμένες

και αυτάρκεις με εξαίρεση πιθανώς τις εγκαταστάσεις στην Αυλωνιά που θα μπορούσαν

να ανήκουν σε μικρό οικισμό ή κώμη από πυργόσπιτα Ανάλογοι πύργοι κατασκευάζονται

τον 4ο και 3ο αι πΧ σε πολλές περιοχές κυρίως στο νησιωτικό χώρο41 Μερικές φορές

συσχετίζονται με τις ανάγκες προστασίας κάποιας συγκεκριμένης παραγωγής42 συνήθως

όμως πρόκειται για αγροτικές εγκαταστάσεις οι οποίες συγχρόνως εξυπηρετούν κάποιον

ευρύτερο αμυντικό σχεδιασμό Πιθανώς αποτελούσαν ιδιοκτησίες ενδεχομένως όμως

κάποιες από αυτές να παραχωρούνταν στη φρουρά και τις οικογένειές τους για χρήση και

εκμετάλλευση με αντάλλαγμα τη λειτουργία παρατηρητηρίου-φρυκτωρίας43

Αντίστοιχες κατασκευές οχυρωμένων αγροικιών των ελληνιστικών χρόνων και σε εξίσου

37 Μελετώντας τις ελληνιστικές οχυρώσεις στην ενσωματωμένη ροδιακή Περαία η Pimouguet (1994) διέκρινε τρεις κατηγορίες αμυντικών εγκαταστάσεων οχυρωμένες ακροπόλεις στην κορυφή υψώματος οχυρωμένα παραθαλάσσια αστικά κέντρα και παραθαλάσσια οχυρά και πύργους χτισμένους επάνω σε χερσόνησο ή στόμιο κόλπου Κάθε μία από αυτές τις εγκαταστάσεις είχε τη δική της ιδιαίτερη επιχειρησιακή λειτουργία η οργάνωσή τους όμως δείχνει την ύπαρξη ενός κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού που εξυπηρετούσε απευθείας τα συμφέροντα του ροδιακού κράτους Έτσι ερμηνεύεται και η σχετική ομοιογένεια που χαρακτηρίζει όλες τις κατηγορίες των εγκαταστάσεων αυτών ως προς τα λειτουργικά τους στοιχεία και τον τρόπο κατασκευής τους χαρακτηριστικά τα οποία η Pimouguet θεωρεί ενδείξεις μιας laquoηπειρωτικής ροδιακής αρχιτεκτονικήςraquo38 Ashton 1995 8039 Bresson 1999 Bryce ndash Zahle 198640 Ο Ashton (1995 68-91 κυρίως 69) σημειώνει σαράντα πέντε περίπου οχυρωμένες θέσεις οι περισσότερες από τις οποίες βρίσκονται σε συσχετισμό με πατητήρια και δεξαμενές41 Βλ Μαραγκού 2005 323-326 Young 1956α Osborne 198642 Βλ για παράδειγμα τα ορυχεία αργύρου της Σίφνου (Young 1956β και Ashton ndash Pantazoglou 1991)43 Σχετικά με την κυριότητα των μεμονωμένων οχυρών δηλαδή εάν επρόκειτο για ιδιωτικά ή δημόσια οικοδομήματα βλ Μαραγκού 2009 21

35

μεγάλη πυκνότητα εντοπίζονται στη Λυκία44 Κάποιες από τις κτιστές κατασκευές που

έχουν στο παρελθόν θεωρηθεί τάφοι45 θα πρέπει πιθανώς να ερμηνευθούν ως υπόγειοι

χώροι πύργων με χρήση αποθηκευτική ή ως δεξαμενής νερού όπως η κτιστή κατασκευή

που είναι σήμερα γνωστή ως laquoτάφος με το χρυσό στεφάνιraquo στο οροπέδιο του Άη Γιώργη

του Βουνού46 και η υπόγεια κρύπτη του Aγ Χαραλάμπους στο μοναστήρι του Άη Γιώργη

του Bουνού Χρήση αγροικίας είχε πιθανώς η οχυρωμένη εγκατάσταση που περιβάλλεται

από ισχυρό τείχος στο κτήμα Σαρίνα στη θέση Άχερες δυτικά του λιμανιού στη μοναδική

εύκολα προσβάσιμη και καλλιεργήσιμη περιοχή στο νησί47 Εδώ εκτός από στεγασμένη

δεξαμενή περιλαμβάνεται και ικανή καλλιεργήσιμη γη

διαχείριση υδάτωνΗ Μεγίστη είναι νησί άνυδρο Πηγάδια με γλυκό νερό (υφάλμυρο για την ακρίβεια)

εντοπίζονται μόνο στην περιοχή του μυχού του λιμανιού όπου και η εκκλησία του Άη

Γιώργη του Πηγαδιού Κατά τις εργασίες για την κατασκευή λιμνοδεξαμενής στη θέση

Κιόλια στο κεντρικό τμήμα του νησιού ΝΔ του αεροδρομίου αποκαλύφθηκαν δύο

κτιστές κυκλικές κατασκευές διαμέτρου 5 και 6 μ εγγεγραμμένες σε κτιστή κατασκευή

από ισχυρούς τοίχους οι οποίες ερμηνεύονται ως δεξαμενές νερού Η κατασκευή τους

χρονολογείται στην ελληνιστική περίοδο συνέχισαν δε να χρησιμοποιούνται στα ρωμαϊκά

χρόνια σύμφωνα με την κεραμική που βρέθηκε κατά την ανασκαφή48 Σημειωτέον ότι το

παλαιό όνομα της θέσης ήταν Φλετρά (φρεατερά)49

Στην ελληνιστική περίοδο κατασκευάστηκε πιθανώς το συγκρότημα εννέα μεγάλων

κυκλικών δεξαμενών στη θέση Άχερες επάνω από τον οικισμό του Καστελλορίζου η

κατασκευή του οποίου ανάγεται συνήθως στην περίοδο της Τουρκοκρατίας Ωστόσο ένα

τέτοιας κλίμακας έργο υποδομής μαρτυρεί έναν κεντρικό σχεδιασμό ο οποίος μόνον στην

ελληνιστική περίοδο παρατηρείται στο νησί Το συγκρότημα αυτό των δεξαμενών στις

Άχερες θα έπρεπε να επαρκεί για τις ανάγκες όχι μόνον του οικισμού και των εγκαταστάσεων

του λιμένα αλλά και για τον ανεφοδιασμό του ροδιακού στόλου και των εμπορικών

πλοίων που μετέφεραν σιτηρά αμφορείς με κρασί και άλλα προϊόντα που διακινούσε το

ροδιακό κράτος καθώς και ξυλεία από τη Λυκία50

Παράλληλα λαξευμένες ή κτιστές δεξαμενές μικρές και μεγάλες υπάρχουν σε όλες τις

αρχαίες θέσεις εγκατάστασης στο νησί από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και το

Κάστρο του λιμένα έως τις διάσπαρτες στην ύπαιθρο οχυρωμένες αγροτικές εγκαταστάσεις

ενώ παρατηρείται η χρήση φυσικών ρηγμάτων ως δεξαμενών για τη συλλογή ομβρίων

44 Πρόκειται για πυργοειδείς κατασκευές χωρίς ανοίγματα στο ισόγειο εκτός της πόρτας αλλά με παράθυρα στον όροφο Έχουν προσεγμένη τοιχοδομία και συνδυάζονται πάντα με βοηθητικά κτίσματα πατητήρια και αλώνια Χαρακτηριστική τους λεπτομέρεια αποτελούν οι υπόγειοι χώροι Βλ Konecny 1994 και Konecny 199745 Ashton 1995 100-10246 Στην πραγματικότητα το στεφάνι (αρ κατ 13) βρέθηκε σε λίθινη θήκη σφηνωμένη στο έδαφος βλ Κυπαρίσσης 1915 6347 Βλ Ashton 1995 9048 Βλ Κ Μπαϊράμη στο ΑΔ 2000 Χρον (υπό δημοσίευση)49 Διαμαντάρας χχέ 1350 Το συγκρότημα δεξαμενών στις Άχερες εξυπηρετούσε τις ανάγκες των κατοίκων του οικισμού μέχρι πρόσφατα μαζί με μερικές κυκλικές λαξευμένες δεξαμενές εντός οικισμού γνωστές ως Πασάδες

12

13

Καστελόριζο Σύμη Χάλκη Τήλος Νίσυρος

Νησιά που γνώρισαν μέρες ακμής και πλούτου αλλά βίωσαν και τη σκληρή πραγματικότητα της περιθωριοποίησης και της εγκατάλειψης

Απομακρυσμένες και δυσπρόσιτες περιοχές της πατρίδας μας που δεν παύουν να μας εκπλήσσουν με την εξαιρετική φυσική τους ομορφιά και τον τεράστιο πολιτιστικό τους πλούτο

Αν θέλουμε κάποτε ο άχαρος όρος laquoΆγονη Γραμμήraquo να εκλείψει από το εθνικό μας λεξιλόγιο πρέπει επιτέλους να γνωρίσουμε αυτούς τους υπέροχους laquoαγνώστουςraquo και να αναδείξουμε τον πλούτο τους τόσο για τους Έλληνες όσο και για τους ξένους επισκέπτες

Η σειρά Εκθέσεων με τον τίτλο laquoΆγονη Γραμμήraquo καρπός της συνεργασίας του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης και του Υπουργείου μας έχει ακριβώς αυτό τον σκοπό

Χάρη σrsquo αυτή Έλληνες και ξένοι θα έχουν την ευκαιρία να έρθουν σε επαφή με τον Πολιτισμό αυτών των νησιών από την προϊστορική εποχή έως τα βυζαντινά χρόνια αλλά και με ότι συμβαίνει σήμερα εκεί

Γιατί τα νησιά αυτά παρά τις αντίξοες συνθήκες δεν έπαψαν ποτέ να είναι τόποι έμπνευσης και δημιουργίας

Θέλω να ευχαριστήσω όλους τους ανθρώπους που δούλεψαν για την πραγματοποίηση αυτής της σειράς Εκθέσεων και να ευχηθώ να αποτελέσει την απαρχή μιας νέας σχέσης όλων μας με τα νησιά της laquoάγονης γραμμήςraquo

Παύλος ΓερουλάνοςΥπουργός Πολιτισμού και Τουρισμού

14

Ξεκινήσαμε αυτό το πρώτο μας ταξίδι στην Άγονη Γραμμή από αγάπη και ευαισθησία για τα νησιά αυτά τηνιστορία τους τις αρχαιότητές τους Ένα ταξίδι πολιτισμού στο χώρο και στο χρόνο στα απομακρυσμένα νησιά της Δωδεκανήσου στο Καστελλόριζο στη Σύμη στη Χάλκη στην Τήλο και τη ΝίσυροΗ έκθεση αυτή είναι η πρώτη μιας σειράς εκθέσεων που θα αφορούν στα πιο μικρά νησιά του Αιγαίου ο πολιτισμός των οποίων μολονότι μεγάλος και σημαντικός είναι αφανής και άγνωστος στο ευρύ κοινό Ξεκινάμε λοιπόν το ταξίδι του πολιτισμού από τα ανατολικότερα νησιά του Αιγαίου που ταυτόχρονα οριοθετούν τα σύνορατης χώρας μας προς την Ασία Από τον πλούτο των ευρημάτων ένα μικρό μόνο μέρος είναι δυνατόν να χωρέσεισε μια έκθεση Τριακόσια ενενήντα επιλεγμένα αντικείμενα φιλοξενούνται στις αίθουσές μας που είναι όμως δηλωτικά του μακραίωνου παρελθόντος των νησιών Αγγεία και αντικείμενα καθημερινής χρήσης κοσμήματα γλυπτά και εικόνες από την νεολιθική εποχή έως τα νεώτερα χρόνια θα ανοίξουν στον επισκέπτη ένα παράθυροστη διαχρονική ιστορίαΗ ιδέα ξεκίνησε από την πρόθεσή μας να αναδείξουμε τις αρχαιότητες των απομακρυσμένων αυτών νησιών αλλά τελικά μας οδήγησε σε μια όμορφη διαδρομή από το χθες στο σήμερα Ταξιδεύοντας στα Δωδεκάνησα συναντήσαμε τους ανθρώπους που φυλάσσουν και διαχειρίζονται τους θησαυρούς αυτούς της αρχαιότητας αλλά αντιμετωπίζουν μια σειρά καθημερινών μικρών και μεγαλύτερων προβλημάτωνmiddot η λειψυδρία η δυσκολία περίθαλψης η δυσκολία μετακίνησης και μεταφοράς Θεωρήσαμε λοιπόν ότι αυτή η πλευρά της σύγχρονης πραγματικότητας θα πρέπει να αναδειχθεί και έτσι στην έκθεση ενσωματώσαμε μια σειρά μικρώνταινιών που προβάλλουν την σημερινή εικόνα των νησιώνΣτο ταξίδι μας αυτό στην πρώτη Άγονη Γραμμή μας βρήκαμε πολλούς πρόθυμους συνοδοιπόρους Κατrsquo αρχήντο Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού που αγκάλιασε την ιδέα ως συνδιοργανωτής της έκθεσης Θερμά ευχαριστούμε για αυτό τον Υπουργό κύριο Παύλο Γερουλάνο και την Γενική Γραμματέα Δρα Λίνα Μενδώνη Ευχαριστούμε επίσης την ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και την 4η Εφορεία ΒυζαντινώνΑρχαιοτήτων της Δωδεκανήσου και ιδιαίτερα τις προϊσταμένες των υπηρεσιών αυτών Μελίνα Φιλήμονος-Τσοποτού και Μάνια Μιχαηλίδου αντίστοιχα αλλά και όλο το προσωπικό τους για την αμέριστη βοήθεια καιεργασία για την συγκέντρωση του υλικού και την συγγραφή των κειμένων του καταλόγουΟι ταινίες που προβάλλονται στην έκθεση είναι της Ελιάνας Αμπραβανέλ ενώ οι φωτογραφίες των νησιών του Γιάννου Κουράγιου που ταξίδεψαν μαζί μας και συγκέντρωσαν το υλικό αυτόmiddot τους ευχαριστούμε και τους δύο θερμά για την πολύτιμη βοήθειαΤην έκθεση επιμελήθηκε ο διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης καθηγητής Νίκος Σταμπολίδης που μαζί με τον Επιμελητή Γιώργο Τασούλα ανέλαβαν τον συντονισμό και την οργάνωση της υλοποίησής της αλλά και την επιμέλεια του Καταλόγου Στα πρόσωπά τους ευχαριστούμε και όλο το προσωπικό του Μουσείου που εργάστηκε φιλότιμα εδώ και πολλούς μήνεςΩστόσο κάθε προσπάθειά μας όσο σημαντική και εάν είναι θα έμενε απραγματοποίητη χωρίς την απαραίτητη συνδρομή χορηγών που παρά τη δύσκολη οικονομική συγκυρία στάθηκαν για άλλη μια φορά στο πλευρό μας Ευχαριστούμε τις εταιρίες Vodafone Dior και ΔΕΠΑ για τη χορηγία της έκθεσης και την Aegean Airlines για την μόνιμη υποστήριξή της Την Blue Star Ferries για την συνεισφορά της στη μεταφορά των αντικειμένων τα ξενοδοχεία Athens Lotus στην Αθήνα και Best Western Plaza στη Ρόδο για τη φιλοξενία τις εταιρείες Μπεγνής Παπαγιαννάκος Steficon και Samsung για την υποστήριξη καθώς και τους χορηγούς επικοινωνίας Mega ΣΚΑΪ Καθημερινή Athens Voice City Press και Free Sunday Εν Λευκώ ελculturegr clickatlifegr και protagongr Νοιώθω συγκίνηση και υπερηφάνεια γιατί στις δύσκολες αυτές στιγμές της χώρας το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης με τη συμβολή όλων των laquoΦίλωνraquo του που είναι η σπονδυλική του στήλη στηρίζει την Ελλάδα και προβάλλει τον πολιτισμό της Άφησα για το τέλος ένα μεγάλο ευχαριστώ για την άμεση ανταπόκριση που είχαμε από τους φίλους υποστηρικτές μας από τον κλάδο της ναυτιλίας Η αγάπη τους για την θάλασσα τα νησιά μας και τον πολιτισμό τους είναι ανεκτίμητη Τα ονόματά τους αναγράφονται στις πρώτες σελίδες του καταλόγου μικρή τιμή συγκριτικά με την έμπρακτη αγάπη και υποστήριξή τους προς εμάς Ο κατάλογος αυτός αποκλειστικά με την δική τους συμβολή θαπαραμείνει ένα κινητό διαχρονικό Μουσείο ένα δώρο γνώσης μικρό δείγμα ενός μεγάλου πολιτισμούΕυχόμαστε το ταξίδι μας αυτό να συνεπάρει κάθε επισκέπτη της έκθεσης και κάθε αναγνώστη του Καταλόγου ώστε να ταξιδέψουμε στο μέλλον και σε άλλες Άγονες Γραμμές αναδεικνύοντας την γόνιμη πλευρά τους

Σάντρα ΜαρινοπούλουΠρόεδρος

Ίδρυμα Νικολάου και Ντόλλης ΓουλανδρήΜουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

15

Στη χώρα αυτή στην Ελλάδα τα βουνά οι λίμνες τα ποτάμια και οι θάλασσες οι θεοί και οι άνθρωποι έχουν την αρχή τους στον μύθοΣτη μάχη των θεών του Ολύμπου εναντίον των Γιγάντων για παράδειγμα ο Ποσειδώνας αποκόπτει τμήμα της Κω και μrsquo αυτό καταπλακώνει τον γίγαντα Πολυβότη που από τότε και μετά βρυχάται ως ηφαίστειο στα έγκατα της γης δημιουργώντας τη Νίσυρο τον πλούτο και την γονιμότητα της γης τον κίνδυνο και συνάμα τη γοητεία τηςΚι απrsquo τα ξεφτίδια της πέτρας γεννήθηκε το Γυαλί ανάμεσα στην Κω και τη Νίσυρο με την αρχαιότερη ανθρώπινη παρουσία στη Νεολιθική εποχή τότε που ο οψιδιανός το ηφαιστειακό γυαλί ήταν η κορυφή της τεχνολογίαςΗ κλασική Νίσυρος με τα ψηλά τα τείχη αγέρωχα στημένα στην κορυφή του λόφου στο πλάι της θάλασσας με τις φαρδειές της πύλες και την μαρτυρία χαραγμένη με γράμματα μεγάλα απόδειξη για το αδιάκοπο της παραβίασης των κανόνων που με τη σειρά του φανερώνει την κοινότητα της ανθρώπινης ιδιοσυγκρασίας παντού σrsquo αυτή τη χώρα laquoΔΑΜΟΣΙΟΝ ΤΟ ΧΩΡΙΟΝ ΠΕΝΤΕ ΠΟΔΕΣ ΑΠΟ ΤΟΥ ΤΕΙΧΕΟΣraquo δηλαδή ο χώρος γύρω από το τείχος είναι δημόσιος hellip και δεν πρέπει να καταπατείταιΠεριοικίς νήσος στα δυτικά της Νισύρου η Περγούσα παραφθορά του ονόματος Πυργούσα από τους πύργους του αρχαίου οικισμού που αγναντεύουν ασάλευτοι όχι μόνον το πέλαγος αλλά και τον χρόνο Κι ακόμα πιο δυτικά σαν κανδήλι να αχνοφέγγει στο ήρεμο ή τρικυμισμένο Αιγαίο η Κανδηλούσα σημάδι γης στο άφατο του κυανού ΠοσειδώναΜακρύτερα προς τον νοτιά ένα νησί η Τήλος που λες και ξέφυγε από την μοίρα της θάλασσας με όρμους που σε δέχονται χωρίς να θέλουν να σrsquo αφήσουν να φύγεις που θέλουν να σε κρατήσουν εκεί καθώς είναι το μόνο από τα γύρω νησιά με άφθονο νερό και γη για καλλιέργεια βουνά για βοσκοτόπιαhellipΚαι κάστρα ψηλά κι απόρθητα χτισμένα πεισματικά πάνω στην ίδια θέση με πολεμίστρες και δώματα και τον ναό του Υψίστου στο πιο ψηλό σημείο να rsquoναι πιο κοντινός προς τον Θεό Χτισμένος πάνω και με την αρχαία πέτρα με ψηφίσματα και ονόματα χαραγμένα σαν από χθες μορφές που πέρασαν και φύγαν κι ακόμα στέκουν απρόσβλητες κι ατάραχεςΠαλίμψηστο η ιστορία της Τήλου σαν το βυζαντινό κονίαμα πάνω στους αρχαίους λίθους και το υπόστρωμα περασμένο από ενός ζωγράφου χέρι στιβαρό με μια γραμμή που δεν λέει να σβήσει στο διάβα των αιώνων όπως ο ίδιος ο Χριστός περιβαλλόμενος από την άφθαρτη δόξα του με πλήθος κάτω τα πολυόμματα Χερουβείμ και τα εξαπτέρυγα Σεραφείμ που τον περιτριγυρίζουν στο τόξο της καμπύλης του Ιερού στα Άγια των ΑγίωνΣτην ίδια νήσο στο σπήλαιο του Χαρκαδιού τα λείψανα των νάνων ελεφάντων εινrsquo η απόδειξη ότι το νησί αποκόπηκε από γεωλογικά φαινόμενα από τον όγκο της Ασίας έτσι που τα τεράστια ζώα έμειναν να φυτοζωούν μαραίνοντας τον όγκο τους ωσότου ξεφτίσουν τελείωςΚι αν η Σαπφώ υπήρξε φύτρα ξακουστή της Λέσβου ποιήτρια η Τήλος επαίρεται για την δική της την Ήριννα των κλασικών αιώνων σε τούτο το απίστευτο νησί εδώ που και οι νεκροί του σήμερα δυναστεύονται από το παρελθόν καθώς αρχαίοι βωμοί και κίονες κι ανάγλυφα βρίσκονται διάσπαρτα ανάμεσα στους σύγχρονους τάφους στο κοιμητήριο της εκκλησίας του Αγίου ΚωνσταντίνουΕγγύτερα στην επικράτεια της ροδίτικης Καμίρου βρίσκεται η ΧάλκηΠάνω στο φρύδι του λόφου το μεσαιωνικό κάστρο χτισμένο πάνω στην αρχαία οχύρωση με ισόδομα τείχη και υπαίθριες λατρείες του Δία του ουρανού μα και της Εκάτης του σκότους αρχιτεκτονικά μέλη κι επιγραφές και ερειπωμένα βυζαντινά σπίτια και τοιχογραφημένες εκκλησιές κρατήθηκε έως αργά στον 19ο αιώνα όταν η πόλη ξεχύθηκε από τους πρόποδες του κάστρου για νrsquo απλωθεί ευρύχωρα μεσrsquo το λιμάνι Άνυδρη γη με κύφες ελλειψοειδείς για τους αγρότες στα λίγα πεδινά εδάφη και την λεπτή βλάστηση των βράχων να στηρίζει όσο μπορεί τα σμήνη από τις μέλισσες μέσrsquo τις κυψέλεςΠαραπλέοντας την ερημωμένη Αλιμνιά με τα νεολιθικά κατάλοιπα στον λόφο τα λαξευτά νεώρια στον γιαλό και τους εγκαταλελειμμένους στρατώνες της Ιταλοκρατίας το ταξίδι συνεχίζεται στη Σύμη νησί ακουμπισμένο μέσrsquo τη βαθύκολπη Δωρίδα απέναντι από τις ακτές της Καρίας μια πολυνησία από μόνη της Σεσκλιό Κουλουνδρός Τρομπέτα Νίμος Πλάτη Μεγαλονήσι Καραβαλονήσι Μαρμαράς Σε πολλές απrsquo αυτές τις νησίδες είναι ορατά και σήμερα τα αρχαία κατάλοιπαΜε το γενουάτικο κάστρο της να δεσπόζει στη Χώρα χτισμένο πάνω και πλάι στο ισόδομο τείχος με τα διώροφα και τριώροφα νεοκλασικά της σπίτια στο λιμάνι χάρμα ειδέσθαι πρωινά και δειλινά και το παρελθόν της να στέκει μετέωρο σε σπαράγματα συναγμένα από διάφορες εποχές και τα μνημεία της να περιμένουν ακόμα μιαν επίσημη εκδοχή μια ταυτότηταΜα ωστόσο ακατάλυτο θεμέλιο του νησιού η μονή του Αρχαγγέλου Μιχαήλ του Πανορμίτη μνημείο με ιστορία που ίσως ξεκινά από μια παλαιοχριστιανική βασιλική και με δράση έως και τα χρόνια της αντίστασης με τα περίφημα δωδεκανησιακά λιθόστρωτα μέσrsquo τις αυλές σύμβολα βυζαντινά και το αέναο κύμα της θάλασσας να

16

καταγράφεται ως τεθλασμένη μαύρο για το βαθύ λευκό για τον αφρό Το τοιχογραφημένο εσωτερικό του ώς και στα σταυροθόλια με τάματα και πολυκάνδηλα ακριβά μιας πίστης αρχέγονης που θέλει στα Δωδεκάνησα τον Ταξιάρχη σωτήρα όχι μόνο των ψυχών μα και των σωμάτων στη θάλασσα αντίθετα με την παράδοση που θέλει γιrsquo αυτό τον Άη Νικόλα στο υπόλοιπο ΑιγαίοΚι από τη Σύμη στο ανοιχτό πέλαγο πέρα από τη Ρόδο που το Αιγαίο μεγαλώνει και γίνεται Μεσόγειος στη μακρόστενη Ρω μια ανάσα πριν το Καστελλόριζο με τους γαλήνιους όρμους της τα τείχη και τους αρχαίους πύργους της νησί της Κυράς του της Δέσποινας Αχλαδιώτη μιας Παναγιάς επίγειας προστάτιδας των συνόρων τουΚαι τέλος το Καστελλόριζο η νοτιοανατολική εσχατιά της ελληνικής επικράτειας με την αρχαία ονομασία Μεγίστη δηλαδή η μεγίστη των παρακείμενων νήσων απέναντι στις νότιες ακτές της Μικράς Ασίας με τον λυκιακό τάφο να σε καλωσορίζει λαξευμένος στον βράχο όπου στέκει το Castello Rosso το Καστελλόριζο με τον Άη Γιώργη ψηλά στα ανατολικά και στην κορυφή του βουνού στα δυτικά το Παλαιόκαστρο με τα ισόδομα τείχη και τις πύλες του την σειρά των αρχαίων λίθων και τις σε σημεία κρυφά χαραγμένες επιγραφές τουmiddot όλα να αγναντεύουν την ανοιχτή θάλασσα Ο τελευταίος σταθμός Κάτι σαν την Cava dei Tirreni του Σεφέρη πριν ξανοιχτεί κανείς να συναντήσει το νησί της Κύπριδας ΑφροδίτηςΤο παραπάνω ταξίδι είναι το πρώτο δρομολόγιο μιας σειράς άλλων που θα ακολουθήσουν από τη γόνιμη συνεργασία του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού με το Μουσείο μας Ξεκινώντας από την ανατολικότερη εσχατιά της ελληνικής επικράτειας το Καστελλόριζο τόσο επίκαιρο σήμερα φθάνει έως τα νησιά της αγκαλιάς που σχηματίζουν η Ρόδος και η Κως Μέσα από τα 390 αντικείμενα κάθε λογής και υλικού ενδεικτικά επιλεγμένων από την προϊστορική και κλασική αρχαιότητα έως και τους μεταβυζαντινούς χρόνους η έκθεση laquoΆγονη Γραμμήraquo φιλοδοξεί να δώσει τα μηνύματα της γονιμότητας της ανθρώπινης παρουσίας της ζωής και της δράσης σε μικρά νησιά που κάποτε υπήρξαν κοιτίδες πολιτισμού και που ndash στο πείσμα των καιρών ndash εξακολουθούν να αντιστέκονται και σήμερα που οι ρότες των πλοίων δεν ακολουθούν πια τα φυσικά ρεύματα της Μεσογείου όπως γινόταν άλλοτε ακόμα και έως τις αρχές του 20ού αιώναΣτο στενό περιθώριο ενός προλόγου όπως αυτός προτίμησα να μη χρησιμοποιήσω τη γραφίδα του επιστήμονα Άλλωστε το πράττουν παρακάτω αγαπητοί συνάδελφοι με πολλούς από τους οποίους συνεργάζομαι στα Δωδεκάνησα δεκάδες χρόνια τώραΚι εξ άλλου όσα κι αν γράψουμε εμείς οι αρχαιολόγοι η έκθεση έχει την δική της δυναμική τις δικές της πολλαπλές αναγνώσεις ίσως τόσες όσοι και οι επισκέπτες της καθώς ο καθείς θα τη δει με τα δικά του μάτια Γιrsquo αυτό ανοίξτε τα διάπλατα και χαρείτε τη Θα είναι το μεγάλο ευχαριστώ για όλους αυτούς που τη δημιούργησαν Κι εγώ θα ευχαριστήσω με τη σειρά μου για μιαν ακόμη φορά το Υπουργείο Πολιτισμού τους συναδέλφους της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ και 4ης ΕΒΑ Δωδεκανήσου τον Γιώργο Τασούλα και τη Σταυρούλα Οικονόμου

Καθηγητής Νικόλαος Χρ ΣταμπολίδηςΔιευθυντής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

17

ΠρόλογοςΤα νησιά της Δωδεκανήσου ήταν τα τελευταία κομμάτια ελληνικής γης που ενώθηκαν με

την Ελλάδα το 1948 Οι κάτοικοί τους γνώρισαν την πιο μακρόχρονη ξένη κατοχή από το

1309 με τους Ιππότες του Τάγματος του Αγίου Ιωάννου από το 1522 με τους Οθωμανούς

και τέλος από το 1912 με τους Ιταλούς Οι Δωδεκανήσιοι οι οποίοι είχαν μείνει έξω από

το νεοσύστατο ελληνικό κράτος ήταν πάντα περήφανοι για τα laquoιερά κειμήλιαraquo που τούς

ένωναν με την πατρίδα Από τις λαθρανασκαφές και την αρχαιοκαπηλική δραστηριότητα

που άνθησαν κατά τα τελευταία χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας στη Δωδεκάνησο ndash σε

αντίθεση με την ελεύθερη Ελλάδα όπου είχαν ληφθεί σημαντικά νομοθετικά μέτρα για

την προστασία των αρχαιοτήτων ndash δεν ξέφυγαν τα μικρά νησιά Έτσι δεν είναι λίγα τα

αντικείμενα που πήραν εκείνα τα χρόνια τον δρόμο για τα μεγάλα μουσεία της Ευρώπης

και για το Αρχαιολογικό Μουσείο της Κωνσταντινούπολης Χαρακτηριστική είναι η διήγηση

του νισύριου Λάζαρου Κοντοβερού για την εύρεση της ανάγλυφης στήλης του αθλητή το

1897 στη Νίσυρο την απόκρυψή της στον περίβολο της Παναγιάς της Ποταμίτισσας και

την προδοσία του μυστικού που οδήγησε στην φόρτωση του γλυπτού σε τελωνοφυλακίδα

με προορισμό την πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

Η οικονομική ευημερία της Σύμης της Χάλκης και της Μεγίστης στον 19ο αιώνα βασισμένη

στην σπογγαλιεία τη ναυπηγική και τη ναυτιλία φέρνουν τους εύπορους νησιώτες σε

επαφή με την Ευρώπη όπου ανθούν οι κλασικές σπουδές Έτσι αναπτύσσεται μία αστική

τάξη που μορφώνεται και ενδιαφέρεται για τη μελέτη και διάσωση των υλικών καταλοίπων

του παρελθόντος Εμπνευσμένοι εκπαιδευτικοί επιδίδονται στο έργο της περισυλλογής των

αρχαίων που βρίσκονται διάσπαρτα στην ύπαιθρο και της συγκέντρωσής τους στο Σχολείο

Οι μικρές αυτές Συλλογές ήταν και ο αρχικός πυρήνας των μετέπειτα Αρχαιολογικών

Συλλογών και Μουσείων στα μικρά νησιά Στο Καστελλόριζο στα τέλη του 19ου με αρχές

του 20ού αιώνα ο εκπαιδευτικός λόγιος και συγγραφέας Αχιλλέας Διαμαντάρας επιδίδεται

στο έργο της συλλογής και μελέτης των μνημείων και της ιστορίας του νησιού Ένας άλλος

Καστελλοριζιός της διασποράς αυτή τη φορά ο Μιχαήλ Κομνηνός συλλέγει αρχαιότητες

και αντικείμενα του λαϊκού πολιτισμού δωρίζει τη συλλογή του στο κράτος και έτσι

ιδρύεται το 1966 το πρώτο Μουσείο στη Μεγίστη που στεγάζεται στο οθωμανικό τέμενος

Στη Σύμη την ίδια περίοδο εμβληματική φυσιογνωμία είναι ο αρχαιοδίφης Δημοσθένης

Χαβιαράς σημαντική πνευματική προσωπικότητα ο οποίος συγκέντρωσε αρχαιότητες και

δημοσίευσε αρχαιολογικές μελέτες Σημαντικό συλλεκτικό έργο έγινε στο ίδιο νησί κατά τον

19ο αιώνα από το Αναγνωστήριο laquoΗ Αίγληraquo και από τον έμπορο Αλέξανδρο Μιλιοράτη (για

τις Συλλογές στη Σύμη βλ παρακάτω το Εισαγωγικό κείμενο για το νησί)

Η πρώτη laquoνόμιμηraquo ανασκαφική δραστηριότητα που μαρτυρείται στα νησιά είναι η έρευνα

που διενήργησε στο Καστελλόριζο με απαίτηση των κατοίκων του ο αρχαιολόγος Νικόλαος

Κυπαρίσσης σταλμένος από την ελληνική διοίκηση λίγο μετά την πρώτη απελευθέρωση

του νησιού το 1913 Ο Κυπαρίσσης περιηγήθηκε το νησί και ανέσκαψε αρχαίους τάφους

από τους οποίους προέρχεται το χρυσό στεφάνι (βλ Καστελλόριζο αρ κατ 13) και η

ρωμαϊκή σαρκοφάγος που σήμερα βρίσκονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Την στρατιωτική κατάληψη των νησιών από την Ιταλία ακολούθησε η δραστηριοποίηση

των ιταλών αρχαιολόγων στα Δωδεκάνησα Στις 20 Μαΐου του 1912 δηλαδή έναν αιώνα

πριν απεστάλη στη Ρόδο ο Giuseppe Gerola προκειμένου να συντάξει έναν πρώτο κατάλογο

για τα μνημεία των νησιών Ο διάσημος μελετητής των ενετικών μνημείων της Κρήτης

γύρισε μέσα σε 80 μέρες όλη τη Δωδεκάνησο Έτσι το 1913 συντάχθηκε και δημοσιεύθηκε

18

ο πρώτος κατάλογος των μνημείων της Δωδεκανήσου1 ενώ παράλληλα ο Gerola εκπόνησε

μια συνθετική μελέτη για τα μεσαιωνικά μνημεία των νησιών στους δύο πρώτους τόμους

του νεοεκδοθέντος περιοδικού της Ιταλικής Αρχαιολογικής Σχολής2 Οι μόνες συστηματικές

ανασκαφικές έρευνες στα νησιά τα οποία περιλαμβάνονται στην παρούσα έκθεση έγιναν

από τον Giulio Jacopi στη Χάλκη και τη Νίσυρο κατά τα έτη 1931-32

Την ίδια περίοδο ιδρύθηκαν από τους Ιταλούς Αρχαιολογικά Μουσεία στα δύο μεγαλύτερα

νησιά στη Ρόδο και την Κω Το Αρχαιολογικό Μουσείο της Ρόδου εγκαινιάστηκε την 1η

Ιανουαρίου του 1915 και στεγάστηκε στο μεσαιωνικό κτήριο του μεγάλου Νοσοκομείου

των Ιπποτών όπου και λειτουργεί μέχρι σήμερα Μάλιστα πρόσφατα ανακαινίστηκε και

επεκτάθηκε με νέες Συλλογές με χρηματοδότηση από το Γ΄ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης

Για την έκθεση των ευρημάτων από τις εκτεταμένες ανασκαφές στην Κω

κτίστηκε το 1936 νέο κτήριο στο κέντρο της πόλης Η αποκατάσταση του

διατηρητέου κτηρίου και η επανέκθεση των αρχαίων με την προσθήκη

νέων σημαντικών ευρημάτων έχει ενταχθεί στο ΕΣΠΑ και προβλέπεται

να ολοκληρωθεί το 2015

Μετά την ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου στην Ελλάδα το 1948

πρώτη μέριμνα της νεοσύστατης Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου

ndash η οποία ευτύχησε να έχει ως πρώτο Έφορο τον αρχαιολόγο Ιωάννη

Κοντή ndash ήταν η άμεση κήρυξη όλων των διατηρητέων μνημείων

αρχαίων βυζαντινών μεσαιωνικών και νεώτερων στη Ρόδο και στα

υπόλοιπα νησιά με Αποφάσεις της Γενικής Διοίκησης Δωδεκανήσου

Επείγουσα υποχρέωση ήταν και η αποκατάσταση των ζημιών που

είχαν υποστεί τα μνημεία της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου μαζί με

το Αρχαιολογικό της Μουσείο από τους βομβαρδισμούς του πολέμου

ενώ παράλληλα η Εφορεία όφειλε να συντηρήσει τους επισκέψιμους

αρχαιολογικούς χώρους και τα προβεβλημένα μνημεία που είχαν

ανασκαφεί και σε μεγάλο βαθμό αναστηλωθεί από τους Ιταλούς Η

προάσπιση των εκτεταμένων αρχαιολογικών ζωνών προστασίας που

είχαν θεσπιστεί κατά την Ιταλοκρατία αλλά και ο προσανατολισμός

της αρχαιολογικής έρευνας σε συγκεκριμένους τομείς ήταν επίσης

πρώτης προτεραιότητας Η τουριστική άνθηση που σε λίγα χρόνια

γνώρισε η Ρόδος και στη συνέχεια η Κως οδήγησε σε μία πρωτοφανή

οικοδομική δραστηριότητα κυρίως στα αστικά κέντρα των νησιών Έτσι

ξεκίνησε και εντάθηκε η σωστική ανασκαφική έρευνα της πόλης της

Ρόδου από τη δεκαετία του rsquo60 και της πόλης της Κω από την επόμενη

δεκαετία Οι σωστικές ανασκαφές μονοπώλησαν για μεγάλο διάστημα

την δραστηριότητα του πάντα ανεπαρκούς προσωπικού της Εφορείας Αρχαιοτήτων ενώ

τα επιστημονικά αποτελέσματα της συστηματικής αρχαιολογικής έρευνας στην πόλη της

Ρόδου παρουσιάστηκαν στο κοινό με τις δύο μόνιμες εκθέσεις που οργανώθηκαν το 1993

στο Παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου μαζί με ένα διεθνές Συνέδριο για τον εορτασμό των

2400 χρόνων από την ίδρυση της πόλης της Ρόδου Πρόκειται για τις εκθέσεις laquoΑρχαία

Ρόδος 2400 χρόνιαraquo και laquoΗ Ρόδος από τον 4ο αι μΧ μέχρι την κατάληψή της από τους

1 G Gerola ndash GG Porro Elenco degli edifici monumentali LXXI Le tredici Sporadi Minis-tero della Pubblica Istruzione Roma 19132 G Gerola ldquoI monumenti medioevali delle tredici Sporadirdquo ASAtene I (1914) 169-356 και ΙΙ (1916) 1-101

19

Τούρκους (1522)raquo οι οποίες παραμένουν ανοικτές για τους επισκέπτες

Στα μικρά νησιά που μετέχουν στην παρούσα έκθεση στις πρώτες δεκαετίες μετά την

απελευθέρωση η οικοδομική δραστηριότητα ήταν περιορισμένη τα δημόσια έργα

ελάχιστα και ο τουρισμός σχεδόν άγνωστος Η εικόνα των νησιών την περίοδο εκείνη

αποτυπώθηκε ζωντανά στο πρωτοποριακό για την εποχή τρίτομο έργο laquoΔωδεκάνησαraquo της

Αθηνάς Ταρσούλη η οποία επισκέφθηκε τα Δωδεκάνησα τα πρώτα έτη μετά την ένωσή

τους με την Ελλάδα Τα μνημεία των νησιών ήταν ασφαλή χάρις στον πατριωτισμό των

νησιωτών και τις φροντίδες του Έκτακτου Επιμελητή Αρχαιοτήτων που ήταν συνήθως

ο μοναδικός δάσκαλος ή ο καθηγητής που υπηρετούσε στο νησί και είχε επωμισθεί

αμισθί το έργο της προστασίας των αρχαιοτήτων στη Σύμη ο Νικήτας Χαβιαράς γιός

του Δημοσθένη ο Γεώργιος Μοσχόβης και ο Κωνσταντίνος

Φαρμακίδης στην Τήλο ο Απόστολος Λογοθέτης στη Νίσυρο

ο Μάκης Κατσιματίδης και ο Νικήτας Μαστρογιάννης

Χαρακτηριστική είναι η αναφορά του Μ Κατσιματίδη στις 20-

3-1953 (εικ 1) προς τον Έφορο Αρχαιοτήτων Ι Κοντή στην

οποία εκφράζει την αγωνία του για τα αρχαία που βρίσκονται

laquoἐν τῷ ὑπαίθρῳraquo και καταλήγει laquoΠαρακολουθῶ ἄγρυπνος καὶ

δίδω συστάσεις ὅπως μη θίγωσι τά ἐν τοῖς ἀγροῖς διεσκορπισμένα

ἀρχαῖα Ἐπεξηγῶ την ἀξίαν των ὡς καί τάς προβλεπομένας κατά

τῶν παραβατῶν βαρείας ποινάςraquo Η Χάλκη δεν ευτύχησε να έχει

Έκτακτο Επιμελητή παρά την προσπάθεια του τότε Επιμελητή

Γρ Κωνσταντινόπουλου (εικ 2) να αναθέσει αυτό το καθήκον

στον μοναδικό δημόσιο υπάλληλο τον ταχυδρομικό διανομέα ndash

μιας και το νησί δεν διέθετε μόνιμο δημοδιδάσκαλο ndash ο οποίος

όμως αρνήθηκε λόγω φόρτου εργασίας Αυτοί οι Έκτακτοι

Επιμελητές άνθρωποι με παιδεία και ενδιαφέρον φρόντισαν

για την περισυλλογή των διάσπαρτων αρχαιοτήτων και έτσι

οργανώθηκαν οι πρώτες δημόσιες Αρχαιολογικές Συλλογές στα

νησιά

Παράλληλα αποστέλλονται με εντολές μετακίνησης στα νησιά

οι Επιμελητές της Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου οι

οποίοι περιοδεύουν καταγράφουν συστηματικά τα ορατά

μνημεία και τις αρχαιότητες στα laquoΗμερολόγια Περιοδειώνraquo

και διενεργούν τις πρώτες αναγκαίες σωστικές ανασκαφές

Θα αναφέρουμε μόνον τους άξιους αρχαιολόγους Σεραφείμ

Χαριτωνίδη Γεώργιο Δοντά Παύλο Λαζαρίδη Μυρτάλη

Αχειμάστου Γρηγόριο Κωνσταντινόπουλο Ιωάννη Παπαποστόλου Ηώ Ζερβουδάκη

Χρίστο Ντούμα Ηλία Κόλλια Ιωάννη Παπαχριστοδούλου

Στα χρόνια του rsquo60 και του rsquo70 το Υπουργείο Πολιτισμού είχε την πρόνοια να τοποθετήσει

μόνιμους αρχαιοφύλακες στα μικρά νησιά Στο Καστελλόριζο τον Ηλία Διακάκη στη Σύμη

τον Βασίλη Χατζηστρατή και τον Κοκκιμίδη Πατατούκο στην Χάλκη τον Πέτρο Αντώνογλου

στην Τήλο τον Παντελή Γιαννουράκη και στη Νίσυρο τον Γεώργιο Χαρτοφύλη και στη

συνέχεια τον Νικόλαο Χαρίτο Με ελάχιστα μέσα αλλά με περισσή αγάπη και φιλότιμο οι

φύλακες αυτοί μαζί με ντόπιους αρχαιόφιλους (αναφέρω μόνον τον Ντίνο Παπαδέλια στη

Νίσυρο) συνέχισαν το έργο της διάσωσης και περισυλλογής των αρχαίων της υπαίθρου

Από το 1980 ξεκίνησε το πρόγραμμα της οργάνωσης Αρχαιολογικών Μουσείων στα

νησιά με τη συνεργασία των δύο πλέον Εφορειών Αρχαιοτήτων Πρώτο εγκαινιάστηκε το

20

Μουσείο της Μεγίστης στις 13 Σεπτεμβρίου του 1984 επέτειο της απελευθέρωσης του

Καστελλορίζου Ακολούθησαν τα Μουσεία της Σύμης της Λέρου της Αστυπάλαιας και

πιο πρόσφατα της Κάσου ενώ τα Μουσεία της Καρπάθου της Καλύμνου και της Νισύρου

οργανώθηκαν την πενταετία 2003-2008 με τη χρηματοδότηση του Περιφερειακού

Επιχειρησιακού Προγράμματος Νοτίου Αιγαίου Όλα σχεδόν τα Μουσεία στεγάζονται

σε οικήματα που έχουν παραχωρηθεί στο Υπουργείο Πολιτισμού από δημόσιους φορείς

ιδρύματα ή ιδιώτες και έχουν χαρακτήρα διαχρονικό καλύπτουν δηλαδή την πορεία

της ανθρώπινης παρουσίας στα νησιά από την προϊστορική μέχρι και τη μεταβυζαντινή

περίοδο πολλές φορές μάλιστα μέχρι τον 20ο αιώνα Τον βασικό πυρήνα των εκθεμάτων

αποτέλεσαν τα αντικείμενα των παλαιών Συλλογών εμπλουτισμένα με ανασκαφικά

ευρήματα που φυλάσσονταν προσωρινά στη Ρόδο και επέστρεψαν στη γενέθλια γη Οι

σωστικές ανασκαφές που διενεργήθηκαν τις δύο τελευταίες δεκαετίες στα μικρά νησιά ndash

τα οποία αναπτύσσονται τουριστικά απαιτούν τις αναγκαίες κοινωφελείς και τουριστικές

υποδομές διεκδικούν χρηματοδοτικά προγράμματα και γεμίζουν με παραθεριστικές

κατοικίες ndash πλούτισαν με νέα ευρήματα τα Μουσεία Εξ άλλου οι πρόσφατες κηρύξεις

αρχαιολογικών χώρων και ζωνών προστασίας σε όλα τα νησιά επέβαλαν και νομοθετικά

τον αρχαιολογικό έλεγχο Η δημιουργία των νέων Μουσείων αποτέλεσε πρόκληση για

πολλούς κατοίκους οι οποίοι και παρέδωσαν αρχαία που πεισματικά φύλαγαν στο σπίτι

τους μέχρι το άνοιγμά τους

Σήμερα μόνον η Τήλος και η Χάλκη δεν διαθέτουν Αρχαιολογικό Μουσείο Υπάρχουν όμως

προγράμματα μελέτες σημαντικά ευρήματα που φιλοξενούνται στην παρούσα Έκθεση

αλλά κυρίως πάθος από τους αρχαιολόγους των Εφορειών οι οποίοι διευρύνουν μέρα με

τη μέρα τις δραστηριότητες και το έργο της προστασίας των αρχαιοτήτων σε κάθε μικρό

νησί σε όλους τους άνυδρους βράχους στα σταθερά αυτά ndash κάποτε ζωντανά ndash πατήματα

για την επικοινωνία ανάμεσα στις νησιωτικές κοινωνίες του Αιγαίου και την απέναντι

μεγάλη στεριά

Η ευφυής ιδέα της παρούσας Έκθεσης οφείλεται στον αγαπητό συνάδελφο και φίλο

Καθηγητή Νικόλαο Σταμπολίδη Διευθυντή του Μουσείου Κυκλαδικής και Αρχαίας

Ελληνικής Τέχνης ενώ η υλοποίησή της έγινε δυνατή χάρις στην αμέριστη στήριξη και

τις φροντίδες της Προέδρου του Μουσείου κυρίας Σάντρας Μαρινοπούλου Η Έκθεση

και ο ανά χείρας Κατάλογος πολλά οφείλουν στη συστηματική δουλειά του επιμελητή

του Μουσείου και καλού συνεργάτη αρχαιολόγου Γιώργου Τασούλα Η συντήρηση όλων

των αντικειμένων που εκτίθενται έγινε από τους συντηρητές της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ Μιχάλη

Κώστα Δημήτρη Κουγιό και Νεκταρία Δασακλή ενώ οι περισσότερες φωτογραφίες των

αρχαιοτήτων του Καταλόγου από τον φωτογράφο μας Γιώργο Κασιώτη Οι αρχαιολόγοι των

Εφορειών Αρχαιοτήτων της Δωδεκανήσου υπεύθυνοι για τα νησιά που περιλαμβάνονται

στην Έκθεση παράλληλα με τα υπόλοιπα υπηρεσιακά τους καθήκοντα έφεραν το κύριο

βάρος της επιλογής και μελέτης των αντικειμένων ndash τα περισσότερα από τα οποία ήταν

αδημοσίευτα ndash για τη συγγραφή των λημμάτων του Καταλόγου

Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να έρχονται στο κέντρο της Ελλάδας ταπεινά και πολύτιμα

τέχνεργα μάρτυρες της μακράς ανθρώπινης δραστηριότητας και της διόλου laquoάγονηςraquo

πολιτιστικής διαδρομής που διήνυσαν τα μικρά ακριτικά νησιά του Αρχιπελάγους τα

οποία μεγαλώνουν τα σύνορα της πατρίδας και επιμένουν να ζουν και να παράγουν ακόμα

και με τους λιγοστούς μόνιμους κατοίκους τους

Δρ Μελίνα Φιλήμονος-ΤσοποτούΔιευθύντρια της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ

21

22

Χάλκη

Τήλος

Σύμη

Αλιμνιά

Πυργούσα

Γυαλί

Νίσυρος

Ρόδος

23

Ρω

Στρογγύλη

Καστελλόριζο

24

25

26

Η Μεγίστη ndash ή Καστελλόριζο από το όνομα του μεσαιωνικού οικισμού ndash είναι

η μεγαλύτερη από ένα σύνολο περίπου τριάντα νησίδων βραχονησίδων και σκοπέλων

που αποτελούν το πολύνησο του Καστελλορίζου (εικ 1) Η οικονομία και η σημασία της

συνδέεται άμεσα με αυτά όπως και με την απέναντι λυκιακή ακτή

Η Μεγίστη βρίσκεται 131 χλμ (71 ναυτικά μίλια) ανατολικά της Ρόδου και 25 χλμ από

την απέναντι ακτή Έχει εμβαδόν 888 τχλμ και σχήμα περίπου τριγωνικό με τη μεγάλη

χερσόνησο της Μούντας στη βόρεια

πλευρά που καταλήγει στο ακρωτήριο

του Αγίου Στεφάνου Η ακτογραμμή είναι

παντού απόκρημνη με εξαίρεση τον βαθύ

κόλπο στη ΒΑ πλευρά του νησιού που

σχηματίζει διπλό λιμάνι Το νησί είναι

ορεινό και βραχώδες Οι ψηλότερες κορυφές

Βίγλα (268 μ) Παλαιόκαστρο (244 μ) και

Δίσκος (215 μ) βρίσκονται στο βόρειο

τμήμα Το κεντρικό ανατολικό και νότιο

χαρακτηρίζονται από μικρά οροπέδια με

μικρές καλλιεργήσιμες εκτάσεις Το νησί

αν και άνυδρο κατοικήθηκε πιθανώς από

την Ύστερη Εποχή του Χαλκού εξαιτίας

της θέσης του και του εξαιρετικού διπλού

λιμένα στη ΒΑ ακτή του Ο Κάβος το

ακρωτήριο ανάμεσα στα δύο λιμάνια του

κόλπου όπου το σωζόμενο Κάστρο υπήρξε

διαχρονικά το κεντρικό σημείο της δραστηριότητας Μετά το λιμάνι η σημαντικότερη θέση

είναι το Παλαιόκαστρο το οποίο παρουσιάζει αλλεπάλληλες φάσεις κατοίκησης Άλλες

θέσεις εντοπίζονται κυρίως σε καλλιεργήσιμες περιοχές και οι περισσότερες είναι μικρές

οχυρωμένες αγροικίες με ελαιοπιεστήρια και ληνούς

Εικ 1 Μερική άποψη του Καστελλορίζου των βραχονησίδων και της λυκιακής ακτής (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

ΚαστελλόριζοΣτρογγύλη

Ρω

27

Το ενδιαφέρον των ερευνητών για τη Μεγίστη αρχίζει τον 18ο και εντείνεται τον 19ο αιώνα

Την περίοδο αυτή ευρωπαίοι περιηγητές περιδιαβαίνουν το νησί αναζητώντας αρχαία κι

επιγραφές1 Παράλληλα είναι σαφές ότι κατά τον 19ο αιώνα στο νησί γινόταν διακίνηση

αρχαιοτήτων2 Θα πρέπει να επιδεικνύεται ιδιαίτερη προσοχή όσον αφορά στην ερμηνεία

της προέλευσης όσων ευρημάτων δεν προέρχονται από ανασκαφές Κάποιες από τις

επιγραφές και τα άλλα ευρήματα που κατεγράφησαν κατά καιρούς στο νησί αναφέρεται

ότι είχαν μεταφερθεί εκεί από την απέναντι μικρασιατική ακτή3 Το νησί δεν έχει μελετηθεί

συστηματικά από αρχαιολογική άποψη Η έρευνα περιορίζεται σε επιφανειακές έρευνες4

και σε κάποιες πρόσφατες σωστικές ανασκαφές5

Το όνομα Μεγίστη ή Μεγίστα ndash που συναντάται σε όλες τις αρχαίες πηγές από τον Ψευδο-

Σκύλακα στα μέσα του 4ου αι πΧ μέχρι τον 12ο αι μΧ6 ndash αναφέρεται στο σχετικό μέγεθος της

νήσου μεταξύ των μικρότερων νησίδων και βραχονησίδων στο νησιωτικό της σύμπλεγμα7

Το όνομα του νησιού κατά την αρχαιότητα επιβεβαιώνεται αφrsquo ενός από τις επιγραφικές

αναφορές στον Απόλλωνα Μεγιστέα και αφrsquo ετέρου από την επιβίωσή του με τη μορφή

Mayas στην αραβική και Meis στην τουρκική που αποτελούν παραφθορά του ονόματος

Μεγίστη

Το όνομα Καστελλόριζο το οποίο υιοθετήθηκε μετά τον 12ο αιώνα και χρησιμοποιείται

πλέον παράλληλα με το αρχαίο όνομα Μεγίστη αποδίδεται είτε στο κόκκινο χρώμα του

βράχου από τον οποίο κατασκευάστηκε το Κάστρο στον Κάβο (castello rosso) είτε από τον

οικισμό που αναπτύχθηκε στη ρίζα του καστέλου αυτού8

απΟ τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΛιΘΟΥ Και τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΧαΛΚΟΥΕλάχιστα είναι τα στοιχεία που μαρτυρούν την κατοίκηση στα προϊστορικά χρόνια

Προϊστορική θέση εντοπίζεται πιθανώς στην περιοχή του σημερινού κοιμητηρίου στη

μικρή χερσόνησο που κλείνει από ανατολικά το λιμάνι του Μανδρακιού9

Ωστόσο η επίκαιρη θέση του νησιού στο θαλάσσιο δρόμο που ακολουθούσαν τα

εμπορικά πλοία της Εποχής του Χαλκού επιβεβαιώνεται από τα ερευνηθέντα ναυάγια

1 Βλ Savary 1788 Leake 1824 Fellows 1841 Ross 1846 Flandin 1871 Cockerell 1903 Αναφέρονται επίσης αλλεπάλληλες laquoεπιδρομέςraquo αρχαιοκαπήλων οι οποίοι αποβίβαζαν πληρώματα και άδειαζαν μεμονωμένους τάφους βλ Κυπαρίσσης 1915 642 Ο Fellows (1841 188-189) περιγράφει το Καστελλόριζο του 1840 ως σφύζουσα εμπορική μητρόπολη στην οποία μπορούσε κανείς να προμηθευτεί νομίσματα και κάθε είδους laquoθησαυρούςraquo που έβρισκαν οι χωρικοί στην απέναντι ακτή Ο ίδιος αγόρασε νομίσματα που προέρχονταν από την κοιλάδα της Ξάνθου3 Βλ Διαμαντάρας 1894 331-333 αρ 33 Διαμαντάρας 1899 335-336 Αντίστοιχα οι μονολιθικοί κίονες στον ναό του αγίου Κωνσταντίνου έχουν μεταφερθεί από τα Πάταρα βλ Διαμαντάρας χχέ 84 Οι R Hope Simpson και JF Lazenby πραγματοποίησαν το 1967 περιορισμένη έρευνα σε ήδη γνωστές θέσεις (Hope Simpson ndash Lazenby 1970) Πολύτιμη στη μελέτη της αρχαίας Μεγίστης είναι η συμβολή του Ν Ashton o oποίος πραγματοποίησε εκτεταμένη επιφανειακή έρευνα στο νησί το 1993 και το 1994 και συγκέντρωσε πολλά από τα στοιχεία που αναφέρονται εδώ βλ Ashton 19955 Το 1999 ολόκληρο το νησί μαζί με τη νησίδα Ρω θεσμοθετήθηκαν ως αρχαιολογικός χώρος Έκτοτε παρακολουθούνται οι εργασίες εκσκαφής και σε ορισμένες περιπτώσεις διενεργούνται δοκιμαστικές τομές πριν την έγκριση οικοδόμησης6 Το συμπέρασμα ότι ένα από τα ονόματα της Μεγίστης στην αρχαιότητα ήταν Κισθήνη οφείλεται σε παρερμηνεία του εδαφίου στο Στράβωνα (ΧΙV 3 7) laquoμεταξὺ δrsquo ἐν τῷ λεχθέντι παράπλῳ νησία πολλὰ καὶ λιμένες ὧν καὶ Μεγίστη νῆσος καὶ πόλις ὁμώνυμος Κισθήνηraquo βλ Θωμόπουλος 19707 laquoμεγάλη νῆσος ἡ τῶν Λυκίαςraquo σύμφωνα με τον Στέφανο Βυζάντιο Ο πρώτος που συνδέει ετυμολογικά το όνομα του νησιού με τον μυθικό ιδρυτή Μεγιστέα είναι ο Αλέξανδρος Πολυΐστωρ τον 1ου αι πΧ τον οποίο αναπαράγει ο Στέφανος Βυζάντιος Περὶ πόλεων τον 6ο αι μΧ Βλ επίσης RE XV1 λ Megiste 3318 Pappas 1994 46-47 Hederer 1924 329 Οι Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 αναφέρουν δύο προϊστορικά όστρακα στην περιοχή του κοιμητηρίου

28

του Ulu Βurun ndash 9 χλμ ΝΑ του Kas της αρχαίας Αντιφέλλου απέναντι από τη Μεγίστη

το οποίο χρονολογείται στο τέλος του 14ου αι πΧ ndash και της Χελιδονίας Άκρας 65 χλμ

ανατολικότερα που χρονολογείται στον 12ο αι πΧ Παρά την έλλειψη στοιχείων δεν θα

πρέπει να αποκλειστεί το ενδεχόμενο ότι η Μεγίστη χρησιμοποιήθηκε ως σταθμός στον

δρόμο ναυτικών και εμπόρων από και προς τα λιμάνια της Ανατολής και αποίκων προς

την Κύπρο την Κιλικία και τη Συροπαλαιστινιακή ακτή κατά τις μετακινήσεις του 12ου και

11ου αι πΧ

απΟ τή γΕωμΕτριΚή πΕριΟδΟ Εωσ τήν ΥστΕρή αρΧαιΟτήταΛιγοστές παραμένουν οι ενδείξεις σχετικά με την κατοίκηση κατά τη Γεωμετρική και

την Αρχαϊκή περίοδο στο νησί θραύσματα κεραμικής της Γεωμετρικής περιόδου που

συλλέχθηκαν στο εσωτερικό της ακρόπολης του Παλαιοκάστρου μαρτυρούν ότι υπήρχε

κατοίκηση στη στρατηγική αυτή θέση Ενδεχομένως η στενή σχέση της Μεγίστης με τη

Ρόδο χρονολογείται από την εποχή του αποικισμού Η ίδρυση της Φασήλιδος αποικίας

της Ρόδου στη λυκιακή ακτή χρονολογείται στον 7ο αι πΧ ενώ στο Χρονικό της Λίνδου

αναφέρεται νικηφόρος εκστρατεία του Κλεόβουλου τυράννου της Λίνδου εναντίον της

Λυκίας που πρέπει να τοποθετηθεί στον 6ο αι πΧ Τα ονόματα ορισμένων πόλεων της

Λυκίας όπως η Ροδία και η Ροδιάπολης αποτελούν πιθανώς ενδείξεις ενός ευρύτερου

αποικισμού της ΝΑ Λυκίας από τις δωρικές πόλεις της Ρόδου ο οποίος ωστόσο δεν είχε

μόνιμο αποτέλεσμα πέραν της κτήσης της Μεγίστης εφόσον οι πόλεις αυτές αναφέρονται

αργότερα ως μέλη της Λυκιακής Συμμαχίας10

Το 411 πΧ η Ρόδος αποστάτησε από την Αθηναϊκή συμμαχία και το 4087 πΧ ίδρυσε ndash με

τον συνοικισμό των τριών πόλεων ndash τη νέα πόλη της Ρόδου που σύντομα αναπτύχθηκε

σε σημαντική ναυτική και εμπορική δύναμη Δεν μπόρεσε ωστόσο να αποφύγει την

κυριαρχία της δυναστείας των Εκατομνιδών σατραπών της Αλικαρνασσού (356 - 332

πΧ)11 ούτε τη συμμετοχή της στις δυνάμεις του Δαρείου του Γ΄ (340 - 335 πΧ) Κατά την

περίοδο 332 - 323 πΧ στην περιοχή κυριάρχησαν οι δυνάμεις των Μακεδόνων12 ενώ μετά

τον θάνατο του Αλεξάνδρου ξεκίνησαν οι διαμάχες μεταξύ των βασιλείων των Διαδόχων

για τη στρατιωτική και οικονομική κυριαρχία στην ανατολική Μεσόγειο

Η Ρόδος απέκρουσε την πολιορκία του Δημητρίου (305 - 304 πΧ) ενίσχυσε το ναυτικό της

πολεμικό και εμπορικό και εξελίχθηκε στη διάρκεια του 3ου και τις αρχές του 2ου αι πΧ σε

κατrsquo εξοχήν κέντρο του διαμετακομιστικού εμπορίου στην ανατολική Μεσόγειο Το ροδιακό

κράτος σταδιακά περιέλαβε πολλά από τα νησιά της Δωδεκανήσου Αυτά προστέθηκαν

στις σημαντικές εκτάσεις που ήδη προ του συνοικισμού κατείχαν οι ροδιακές πόλεις στην

απέναντι ακτή της Μικράς Ασίας τη λεγόμενη laquoενσωματωμένηraquo ροδιακή Περαία η οποία

περιελάμβανε τμήμα της Καρίας και ορισμένες παραθαλάσσιες θέσεις της Λυκίας καθώς

και τη νήσο Μεγίστη

Θεωρείται βέβαιο ότι η Μεγίστη ενσωματώθηκε στο Ροδιακό κράτος πριν τα μέσα του 4ου

αι πΧ και παρέμεινε σε αυτό τουλάχιστον μέχρι τον 1ο αι μΧ13 αυτό μαρτυρεί η αναφορά

του Ψευδοσκύλακος 99 (GGM I 73hellip κατὰ ταῦτα νῆσός ἐστι Ῥοδίωνhellip ) που χρονολογείται στα

10 Bresson 1999 102 Blinkenberg 1941 αρ 2 170 XXIII11 Οι Εκατομνίδες προχώρησαν στην κατασκευή ενός εκτεταμένου δικτύου οχυρώσεων στις υπό τον έλεγχό τους περιοχές Σχετικά βλ Εισαγωγικό κείμενο Νισύρου στον παρόντα τόμο12 Σχετικά με το ροδιακό κράτος κατά την εποχή του Μ Αλεξάνδρου βλ Hauben 1977 και Berthold 1984 33-3713 Fraser ndash Bean 1954 57 Berthold 1984 41

29

μέσα του 4ου αι πΧ14 αλλά και του Στράβωνος (XIV 3 7)

Η διοίκηση της laquoενσωματωμένηςraquo ροδιακής Περαίας δεν διέφερε από αυτή της Ρόδου15

Αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα του ροδιακού κράτους και συμμετείχε στο σύστημα

των δήμων Η Μεγίστη όπως και περιοχή των Δαιδάλων προκεχωρημένες κτήσεις του

ροδιακού κράτους δεν αποτελούσαν αυτοτελείς δήμους αλλά μάλλον ανήκαν σε κάποιον

άγνωστο δήμο της Ρόδου Αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι στις επιγραφές της

Μεγίστης το όνομα των Ροδίων αξιωματούχων συνοδεύεται μερικές φορές από το

δημοτικό τους αλλά ποτέ από το εθνικό Ῥόδιος πρακτική που συναντάται στις περιοχές

της laquoενσωματωμένηςraquo Περαίας Ωστόσο το δημοτικό Μεγιστεύς εμφανίζεται μόνον ως

επίθετο του Απόλλωνα και πιθανώς του Διός16

Νομίσματα του 4ου αι πΧ τα οποία φέρουν στον εμπροσθότυπο την κεφαλή του Ηλίου και

στον οπισθότυπο το ροδιακό ρόδο με τα γράμματα ΜΕ έχουν αποδοθεί στη Μεγίστη (αρ

κατ 11 - 12) η ερμηνεία αυτή ωστόσο αποτέλεσε θέμα διαφωνίας μεταξύ ειδικών και

αμφισβητείται17

Την στρατιωτική εξουσία στην ενσωματωμένη και υποτελή ροδιακή Περαία ασκούσε ένας

από τους δέκα στραταγοὺς ο στραταγός ἐπὶ τό πέραν με υφιστάμενους τουλάχιστον τρεις

ἁγεμόνας ndash συγκεκριμένα αναφέρονται ἁγεμὼν ἐπὶ Kαρίας ἁγεμὼν ἐπὶ Λυκίας και ἁγεμὼν ἐπὶ

Kαύνου Υφιστάμενοι των ἁγεμόνων ήταν οι ἐπιστάται Ρόδιοι επικεφαλής μισθοφορικών

φρουρών διορισμένοι με ετήσια θητεία σε σημεία στρατηγικής σημασίας για το ροδιακό

κράτος

H Μεγίστη ήταν ένα από τα σημεία αυτά όπως επιβεβαιώνουν οι επιγραφικές

μαρτυρίες τέσσερις αναθηματικές επιγραφές επιστατών έχουν βρεθεί στην ακρόπολη του

Παλαιοκάστρου και μία βρίσκεται χαραγμένη στο βράχο κάτω από το Κάστρο τον αρχαίο

πύργο του λιμένα18 Χρονολογούνται στο 2ο αι πΧ19

Η εξαιρετική σημασία της Μεγίστης για το ροδιακό κράτος κατά τον 2ο αι πΧ διαφαίνεται

στην ενεπίγραφη βάση αναθηματικού αγάλματος που βρέθηκε στις Κεδρεές της Καρίας

και αναφέρεται στον Τεισία Θευδάμου hellip καὶ ἁγεμόνα γενόμενον ἐμ Mεγίστᾳ κατὰ πόλεμονhellip20

Η βάση φέρει την υπογραφή του γλύπτη Πυθόκριτου ο οποίος εργάστηκε στη Ρόδο γύρω

στο 170 πX Φαίνεται ότι στην προκειμένη περίπτωση ο διορισμός του συγκεκριμένου

αξιωματούχου ως ἁγεμόνα ἐμ Mεγίστᾳ αποτελούσε έκτακτο αξίωμα που υπαγορευόταν

από την κρισιμότητα των γεγονότων του Γ΄ Συριακού πολέμου (190 πΧ) όταν η Μεγίστη

διεδραμάτισε κύριο ρόλο21 στις επιχειρήσεις κατά του Αντιόχου Γ΄ Σχετική με τα γεγονότα

του πολέμου αυτού είναι η εκτενέστερη σωζόμενη αναφορά της Μεγίστης στην αρχαία

14 Και οπωσδήποτε πριν το 330 πΧ βλ Bresson 104 σημ 5115 Για τη διοίκηση του ροδιακού κράτους βλ Fraser ndash Bean 1954 79-94 Berthold 1984 38 κεξ van Gelder 190016 SGDI 4331 και 433317 Βλ Head 1897 xcviii-xcix Ο Cahn (1942 92-94) επισημαίνει ότι τα νομίσματα είναι βαρύτερα από το καθιερωμένο ροδιακό σύστημα και είναι απίθανο να αποτελούν βραχύβια ροδιακή κοπή Υποστηρίζει ότι πρόκειται πιθανώς για κοπή επιμέρους ροδιακού δήμου Οι Fraser ndash Bean (1954 97 σημ 4 98) θεωρούν ότι εάν πρόκειται για ροδιακή κοπή αυτή θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως ένδειξη είτε της αυτονομίας του νησιού είτε της ενσωμάτωσής του στο ροδιακό κράτος επισημαίνουν δε ότι τα γράμματα ΜΕ πιθανώς δεν αντιπροσωπεύουν τοπωνύμιο αλλά ονόματα αξιωματούχων Ο RHJ Ashton (1990 1-3) πρότεινε ότι πρόκειται για κοπή του Ροδίου στην καταγωγή στρατηγού Μέμνωνος ο οποίος πολέμησε εναντίον του Αλέξανδρου και όχι για νομίσματα της Μεγίστης Συνοπτικά βλ Στεφανάκη 2010 417-419 18 Βλ αναλυτικότερα παρακάτω σχετικά με το Κάστρο και την ακρόπολη Παλαιοκάστρου19 Fraser ndash Bean 1954 8720 SEG IV 178 Fraser ndash Bean 1954 8521 Σχετικά με τα γεγονότα του Συριακού πολέμου βλ Berthold 1984

30

γραμματεία ο Τίτος Λίβιος (Ab Urbe Condita 37225 372412 37452) αναφέρει την

Μεγίστη τρεις φορές σε σχέση με τις πολεμικές επιχειρήσεις του 190 πX Στο κείμενο

εξαίρεται η στρατηγική θέση της Μεγίστης καθώς και η σημασία του λιμανιού της για

το ροδιακό κράτος ως ναυστάθμου του ροδιακού στόλου Τα παραπάνω αποσπάσματα

μαρτυρούν ότι η Μεγίστη έπαιξε σημαντικό στρατηγικό ρόλο κυρίως μάλιστα εφrsquo όσον η

υπόλοιπη Λυκία με την εξαίρεση της Φασήλιδος ήταν εχθρικά διακείμενη προς τη Ρόδο

Η συνθήκη της Απάμειας (188 πΧ) που επιβλήθηκε στη συνέχεια από τη Ρωμαϊκή σύγκλητο

επί των Ελλήνων της Μικράς Ασίας ήταν εξαιρετικά ευνοϊκή για τους Ροδίους Την αμέσως

επόμενη περίοδο έως τη συμμαχία με τη Ρώμη - ουσιαστικά την υποταγή σε αυτή - το

164 πΧ το ροδιακό κράτος επεκτάθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της Καρίας και της Λυκίας

Οι περιοχές αυτές αποτέλεσαν τη λεγόμενη laquoυποτελή Περαίαraquo Η Λυκία αντιστάθηκε στη

ροδιακή κατοχή και ακολούθησε σειρά πολεμικών συγκρούσεων οι λεγόμενοι Λυκιακοί

πόλεμοι22 Κατά την περίοδο αυτή (188 - 167 πΧ) η Μεγίστη εξακολούθησε να λειτουργεί

ως βάση για τις ναυτικές επιχειρήσεις του ροδιακού στόλου

Η μόνιμη ροδιακή παρουσία στη Μεγίστη ερμηνεύει την επιρροή της Ρόδου στην κεντρική

Λυκία κατά την ελληνιστική περίοδο η οποία μαρτυρείται επιγραφικά23 Αντίστοιχη

λυκιακή παρουσία ή επιρροή στη Μεγίστη δεν σημειώνεται κρίνοντας από την έλλειψη

μνημείων στο νησί Ακόμη και κατά την περίοδο αναβίωσης της λυκιακής συμμαχίας κατά

τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο24 η Μεγίστη φαίνεται ότι παρέμεινε ανεπηρέαστη

από τη λυκιακή επιρροή παρά την εγγύτητά της στη λυκιακή ακτή

Αναπόφευκτα η πολιτική ισχύς της Ρόδου μειωνόταν όσο αυξανόταν η επιρροή της Ρώμης

Έπειτα από την υπογραφή συνθήκης με τη Ρώμη το 164 πΧ παρότι τυπικά αυτόνομη η

Ρόδος ακολουθεί τις επιταγές του ρωμαϊκού κράτους Η ίδρυση στη Δήλο αφορολόγητου

εμπορείου ρωμαϊκών συμφερόντων συνετέλεσε στην οικονομική συρρίκνωση της Ρόδου

Στον ύστερο 1ο αι πΧ ο Αντώνιος και ο Αύγουστος απέδωσαν ξανά κάποιες από τις

νησιωτικές της κτήσεις ενώ ο Αύγουστος επιβεβαίωσε τον παλαιότερο τίτλο της ως

laquoελεύθερης και συμμάχου πόλεωςraquo

Τον 1ο αι μΧ ο Στράβων (ΧΙV 3 7) αναφέρει και πάλι τη Μεγίστη ως ροδιακή κτήση Εκτός

από τον Στράβωνα δύο ακόμη πηγές του 1ου και 2ου αι μΧ αναφέρονται στη Μεγίστη ο

Πτολεμαίος (V III) και o Πλίνιος (Φυσική Ιστορία V 35131) ο οποίος μάλιστα αναφέρει ότι

η πόλις της Μεγίστης έχει εκλείψει (hellip Megista cuius civitas interdiit) Σύμφωνα ωστόσο

με τις αρχαιολογικές ενδείξεις το νησί κατοικείτο κατά τον 1ο αι μΧ οπότε η δήλωση του

Πλίνιου πιθανώς σημαίνει είτε ότι ο πληθυσμός του συρρικνώθηκε είτε ότι η στρατηγική

σημασία του μειώθηκε είτε ότι ήταν πλέον υποτελές

Υπό τον αυτοκράτορα Βεσπασιανό (67 - 69 μΧ) η Ρόδος ενσωματώθηκε επίσημα στο

Ρωμαϊκό κράτος ενώ από τον Διοκλητιανό (284 - 305 μΧ) ορίστηκε ως πρωτεύουσα της

Επαρχίας των Νήσων η οποία υπαγόταν στη Διοίκηση της Ασίας

Στην αυτοκρατορική περίοδο η Μεγίστη εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ως ναύσταθμος

όπως μαρτυρούν οι επισκευές στα τείχη της ακρόπολης και επιφανειακά ευρήματα στο

νησί αλλά κυρίως οι λιμενικές εγκαταστάσεις Στη ρωμαϊκή περίοδο χρονολογούνται

22 Bresson 1999 106-111 Πολύβιος 254423 Σχετικά με τα επιγραφικά στοιχεία που μαρτυρούν τη ροδιακή επιρροή στη Λυκία την υιοθέτηση ροδιακών πρακτικών τις αναθηματικές επιγραφές που τιμούν Ροδίους την λατρεία του Διός Ατταβυρίου και του Ηλίου βλ Zimmermann 1992 81 156-158 Zimmermann 1993 119-121 Bresson 1999104-10624 Βλ Τίτος Λίβιος 41258 42148 44151 Επίσης βλ Πολύβιος 30512 30314-5 3141-3

31

πιθανώς οι βυθισμένοι μόλοι στη γλώσσα που χωρίζει τα δυο λιμάνια και γύρω από το

απέναντι νησάκι Ψωραδιά καθώς και κεραμική από ναυάγια στις θέσεις αυτές25 Το λιμάνι

της Μεγίστης λειτουργούσε ακόμη ως εμπορικός λιμένας αλλά και ως ναύσταθμος του

ρωμαϊκού στόλου μάλλον όμως ως βοηθητικός του ναυστάθμου στα Πάταρα της Λυκίας

Οπωσδήποτε η σημασία του νησιού δεν ήταν πλέον εξέχουσα σε μια Μεσόγειο που

αποτελούσε laquoρωμαϊκή λίμνηraquo

Η ιστορία του νησιού αντικατοπτρίζει τη σημαντική γεωγραφική του θέση και την οικονομική

και στρατηγική σημασία ολόκληρης της περιοχής Την εξέχουσα θέση του ως σημαντικής

κτήσης της Ρόδου ακολούθησαν αιώνες αφάνειας κατά τους οποίους σχεδόν εξαφανίστηκε

από τις πηγές Υπάρχουν μεγάλες περίοδοι που χαρακτηρίζονται από την πλήρη απουσία

μνημείων και στοιχείων Τα μέχρι τώρα στοιχεία δείχνουν ότι το νησί ήκμασε ως ναυτική

βάση κυρίως σε περιόδους ανάγκης οργανωμένου ελέγχου των θαλάσσιων περασμάτων

από μια κεντρική αρχή

τα αρΧαια μνήμΕιαΟ λιμένας και το ΚάστροΟ κόλπος δυτικά του Κάβου ndash πεταλόσχημος βαθύς και καλά προστατευμένος από τον

καιρό ndash ήταν ο κυρίως λιμένας ενώ ο ανατολικός στο Μανδράκι μικρότερος και ρηχός26

λειτουργούσε πιθανώς ως ναυπηγοεπισκευαστικός χώρος στην αρχαιότητα όπως και κατά

τον 19ο αιώνα Ο κύριος ωστόσο ρόλος του διπλού λιμένα της Μεγίστης ήταν η τροφοδοσία

των πολεμικών και εμπορικών πλοίων ενώ πιθανώς συμμετείχε στο περιφερειακό

εμπόριο

Το λιμάνι της Μεγίστης προστατευόταν ήδη κατά την αρχαιότητα από αρχαίο οχυρό στη

θέση του ιπποτικού Κάστρου (εικ 2 3) Η πυραμιδική βάση του σωζόμενου πύργου (εικ 3) χρονολογείται στον β΄ μισό του 4ου αι πΧ27 όπως μαρτυρεί η λαξευμένη ταινία στις

δύο όψεις της επικλινούς ακμής των γωνιόλιθων ο λεγόμενος γωνιαίος οδηγός Προφανώς

η ασυνήθιστη για τον χώρο κατασκευή έγινε προκειμένου να δοθεί πρόσθετο ύψος στον

ορθογώνιο πύργο ο οποίος δέσποζε στα δύο λιμάνια και ήλεγχε τη θαλάσσια περιοχή του

διαύλου με τις διάσπαρτες νησίδες

Στο βράχο όπου εδράζεται ο πύργος του Κάστρου βρίσκεται εγχάρακτη η αναθηματική

επιγραφή του Ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλή Νικαγόρα στον Ερμή Προπύλαιο (εικ 4) που χρονολογείται τον 2ο αι πΧ Σωσικλῆς Nικαγόρα Ἂμιος ἐπιστατήσας ἒν τε Kαστάβῳ

καὶ ἐπὶ τοῦ πύργου τοῦ ἐν Mε γίστᾳ Ἑρμᾷ Προπυ λαίῳ χαριστήριον28 Η αναθηματική επιγραφή

του laquoεπιστατήσαντοςraquo Σωσικλέους είναι οπωσδήποτε μεταγενέστερη της κατασκευής του

πύργου και συνοδεύεται από εντορμίες για τη στερέωση αναθήματος πιθανώς ερμαϊκής

στήλης

Ολόκληρη η βόρεια πλευρά του πύργου έχει καταρρεύσει μαζί με τον βράχο έδρασης

πιθανώς εξ αιτίας σεισμού ή έπειτα από κάποιον από τους πολυάριθμους βομβαρδισμούς

που έχει υποστεί το μνημείο σε νεότερες περιόδους Ο βόρειος τοίχος του πύργου κτισμένος

σύρριζα στο φρύδι του βράχου είναι κατακόρυφος και εμφανώς μεταγενέστερος

25 Βλ Pirazzoli 198726 Κατά την αρχαιότητα η στάθμη της θάλασσας βρισκόταν αρκετά χαμηλότερα βλ Pirazzoli 198727 Η κατασκευή βρίσκει παράλληλα στην περιοχή της Αργολίδας Πυραμιδική βάση ορθογώνιου πύργου επάνω σε ορθογώνια κρηπίδα βρίσκεται στο Κεφαλάρι Ελληνικού στο Άργος (Πίκουλας 1996-97 Lord 1938 Scranton 1938) Βάσει των ευρημάτων χρονολογείται στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ και λειτουργούσε ως φυλακείο για τον έλεγχο του άξονα Άργους-Κεγχρεών Βλ Πίκουλας 199528 SGDI 4332

Εικ 2 Ο Κάβος το Κάστρο και ο laquoΛυκιακός τάφοςraquo (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

Εικ 3 Το Κάστρο η πυραμιδική βάση του πύργου από ΝΑ (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

Εικ 4 Η αναθηματική επιγραφή του ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλέους (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

32

το παλαιόκαστροΑποτελεί την καλύτερα σωζόμενη

οχυρωμένη θέση της αρχαίας Mεγίστης

στο εσωτερικό του νησιού και πιθανώς

το πλέον στρατηγικό σημείο (εικ 5) Η

ακρόπολη είχε πιθανώς κατασκευαστεί πριν

τον ύστερο 4ο αι πΧ επάνω σε αρχαιότερη

προ-κλασική ακρόπολη παρουσιάζει δε

ίχνη διαρκούς κατοίκησης μέχρι τους

βυζαντινούς χρόνους29 Ήλεγχε τον λιμένα

και τον όρμο Λιμενάρι στα δυτικά κυρίως

όμως αποτελούσε κομβικό σημείο από

όπου ασκείτο ο έλεγχος των θαλάσσιων

διόδων μέσω ενός δικτύου φρυκτωριών

εγκατεστημένων σε διάφορα σημεία του

νησιού στις γειτονικές νησίδες Στρογγυλή

και Pω καθώς και στην απέναντι λυκιακή

ακτή Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου καλύπτει έκταση περ 6000 τμ και αποτελείται από

εξωτερικό τείχος με τέσσερις - αρχικά - πύργους στη NA πλευρά την πλέον προσβάσιμη

καθώς και εσωτερικό πύργο Στον νοτιότερο πύργο σώζεται μία από τις αρχαίες εισόδους

αν και έχει υποστεί μεταγενέστερες επεμβάσεις Εντοιχισμένες σε δεύτερη χρήση

βρίσκονται εδώ δύο αναθηματικές επιγραφές επιστατών30 Ο κατεστραμμένος σήμερα

τέταρτος πύργος στην ανατολική γωνία του εξωτερικού τείχους σε σημείο που δεσπόζει

επάνω από τον οικισμό και το λιμάνι ήταν πιθανώς η θέση εύρεσης της επιγραφής

του επιστάτη Κρατιδάμου ο οποίος κατασκεύασε πύλη και ανέθεσε τα αγάλματα του

Απόλλωνος Πυλαίου και της Αρτέμιδος Σωτείρας31 Η επιγραφή η οποία χρονολογείται

πιθανώς στον 3ο ή 2ο αι πΧ32 δηλώνει την ύπαρξη μιας δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό

Μία τέταρτη επιγραφή ndash αυτή τη φορά από δύο επιστάτες ndash θα πρέπει να συσχετιστεί με

την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου33 O εσωτερικός πύργος που σώζεται σε ύψος περίπου

29 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 73-74 εικ 7 Wurster 1981 226-231 πίν 74-75 εικ 8 Το 1943 οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής εγκατέστησαν στην κορυφή του υψώματος την αντιαεροπορική τους άμυνα όπως φαίνεται από τα δύο πολυβολεία αλλά και από το άφθονο υλικό λατύπης που δημιουργήθηκε από τον βομβαρδισμό του μνημείου από τους συμμάχους30 Ἐπικρατίδας Ἀναξικράτευς ἐπιστατήσας καὶ τοὶ συστρατευσάμενοι [Δ]ιοσκόροις (SGDI 4331 και Διαμαντάρας 1892 304) και [B]ασίλων Ἐξα[κ]- εστίωνος Λέλιος ἐπιστα- τήσας (Διαμαντάρας 1892 305)31 Susini 1955 Michelier 1917 Δεν είναι σαφές ποια ακριβώς είναι η ΝΑ γωνία της ακρόπολης όπου σύμφωνα με τον Michelier βρέθηκε η επιγραφή του Κρατιδάμου Πιθανώς πρόκειται για τον κατεστραμμένο πλέον τέταρτο πύργο της ΝΑ πλευράς της ακρόπολης Η ύπαρξη της συγκεκριμένης επιγραφής δηλώνει την ύπαρξη δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό Η επιγραφή βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης (αρ ευρ 40) μαζί με μια σειρά άλλων αναθηματικών ή επιτύμβιων αναθηματικών επιγραφών που χρονολογούνται από την ελληνιστική έως την ύστερη αυτοκρατορική περίοδο (αρ ευρ 13 18 25 28 40 41 42) καθώς και κάποιες επιγραφές που είχαν μεταφερθεί στη Μεγίστη από τα Πάταρα και τις Γάγες Οι επιγραφές είχαν αποσταλεί με αρχικό προορισμό το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών από την επαναστατική ελληνική διοίκηση της νήσου που ζητούσε την ένωση με την Ελλάδα κατά το σύντομο διάστημα 1913-191532 Σύμφωνα με τον Susini 1955 καμμία επιγραφή με προέλευση από τη Μεγίστη δεν είναι δυνατόν να χρονολογηθεί με ακρίβεια33 Ἐπιστάται Aἰσχίνας Διάνδρου Tιμόστρατος Eὐκράτευς Ἀπόλλωνι Mεγιστεῖ Η επιγραφή (SGDI 4330) αναφέρεται από τον Ludwig Ross ως εντοιχισμένη στο ιερό της Μονής του Αγίου Παντελεήμονα Ο Διαμαντάρας (1899 333) δημοσίευσε μία έκτη επιγραφή επιστάτου χωρίς να αναφέρει τόπο εύρεσης

Εικ 5 Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου από ΝΑ Στο βάθος η Ρω (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

33

4μ αποτελεί το καλύτερα σωζόμενο τμήμα της οχύρωσης (εικ 6) Είναι χτισμένος με

κυφωτές λιθοπλίνθους σύμφωνα με το ισόδομο σύστημα με λαξευμένο γωνιαίο οδηγό

στους γωνιόλιθους Τμήματα της ελληνιστικής φάσης διατηρούνται κατά τόπους στους

κατώτερους δόμους του εξωτερικού τείχους34

Δύο μεγάλες λαξευτές ελλειψοειδείς δεξαμενές με λαξευμένες κλίμακες καθόδου η μία

στον εσωτερικό και η δεύτερη στον εξωτερικό περίβολο εξασφάλιζαν νερό για μεγάλες

περιόδους (εικ 7) Η μεγαλύτερη από αυτές έχει διάμετρο περίπου 530μ και βάθος 4μ

Οι δεξαμενές αυτές στεγασμένες με θόλους στις νεότερες περιόδους θα πρέπει κατά την

αρχαιότητα να βρίσκονταν σε υπόγειους χώρους πύργων

Μικρές κόγχες λαξευμένες στο μέτωπο του βράχου στη νότια πλευρά του εσωτερικού

υπερυψωμένου τμήματος της ακρόπολης δηλώνουν την ύπαρξη ιερού στο σημείο αυτό

ή ΒίγλαΣτη θέση Βίγλα ndash το υψηλότερο σημείο του νησιού που δεσπόζει πάνω από τον οικισμό σε

υψόμετρο 220μ ndash σώζεται αρχαίο οχυρωματικό τείχος σε μήκος 60μ με κατεύθυνση Α-Δ

Η πολυγωνική του τοιχοδομία έχει χαρακτηριστεί laquoκυκλώπειαraquo και στο παρελθόν το τείχος

είχε θεωρηθεί μυκηναϊκό35 Πρόκειται ωστόσο για τοιχοδομία αρκετά συνηθισμένη στην

Καρία από τους κλασικούς χρόνους μέχρι τη ρωμαϊκή περίοδο και πιθανώς αποτελούσε

τμήμα της ελληνιστικής οχύρωσης36 Σε συνδυασμό με το Παλαιόκαστρο χρησίμευε για την

προστασία της ενδοχώρας

Εκτός από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και τα παραθαλάσσια οχυρά του Κάστρου

34 Οι λιθόπλινθοι της νοτιοδυτικής γωνίας του εξωτερικού τείχους έχουν συστραφεί και μετατοπιστεί με αποτέλεσμα το σημείο αυτό του τείχους να κινδυνεύει με κατάρρευση Έπειτα από την τοπογραφική αποτύπωση από την Ε Βασιλειάδου η ΚΒ΄ ΕΠΚΑ έχει αναλάβει το έργο της αποκατάστασης της νοτιοδυτικής γωνίας στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ βάσει των μελετών των Γ Αντωνίου Κ Ζάμπα και Ε Παυλίδη35 Κυπαρίσσης 191536 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 Wurster 1981 231-232

Εικ 6 Παλαιόκαστρο Ο εσωτερικός πύργος από ΝΑ (φωτ αρχείο ΜΚΤ) Εικ 7 Λαξευτή δεξαμενή στο Παλαιόκαστρο (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

34

και των νησίδων Ρω και Στρογγυλής (βλ παρακάτω σελ 44 - 47)37 το αμυντικό δίκτυο

της Μεγίστης συμπληρωνόταν από επί μέρους μικρές laquoακροπόλειςraquo στο εσωτερικό του

νησιού (όπως το Λαντωμένο ή τα Υψηλά στο κτήμα Μιρικλή38 στη ΝΑ πλευρά του νησιού)

και πύργους-φρυκτώρια (όπως ο μικρός πύργος με πυραμιδική βάση στο Καστρέλλι στην

χερσόνησο της Μούντας και το φρυκτώριο στη θέση Καρύδια στο φρύδι της απόκρημνης

ανατολικής ακτής) καθώς και στην απέναντι ηπειρωτική ακτή Τειχισμένο παραθαλάσσιο

αστικό κέντρο δεν φαίνεται να υπήρχε κατά την αρχαιότητα ενώ ο οικισμός του λιμένα

ήταν πιθανώς περιορισμένης έκτασης και εξυπηρετούσε τις ανάγκες τροφοδοσίας και

επισκευής των πλοίων

Το κυρίως οχυρωματικό δίκτυο του συμπλέγματος της Μεγίστης κατασκευάστηκε βάσει

κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού του ροδιακού κράτους στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ πιθα-

νότατα την περίοδο μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου Αδιευκρίνιστη παραμένει

η ακριβέστερη χρονολόγησή της κατασκευής του ενώ δεν θα πρέπει να αποκλειστεί το εν-

δεχόμενο να ενσωμάτωσε προϋπάρχουσες κατασκευές και να συμπληρώθηκε στη διάρκεια

του 3ου και 2ου αι πΧ με πρόσθετες κατασκευές και μετασκευές Οι οχυρώσεις αποτέλεσαν

μέρος ενός ευρύτερου σχεδιασμού με μακροπρόθεσμο στόχο την απρόσκοπτη ναυσιπλοΐα

και τον ανεφοδιασμό του πολεμικού και εμπορικού στόλου παρακάμπτοντας τα λιμάνια της

Λυκίας με την οποία οι σχέσεις του ροδιακού κράτους ήταν μονίμως τεταμένες39

Οχυρωμένες αγροικίεςΕκτός από τα παραπάνω οχυρά στο Καστελλόριζο έχει εντοπισθεί μεγάλος αριθμός

μεμονωμένων οχυρών κτισμάτων τα οποία μπορούν να ερμηνευθούν ως αγροτικοί πύργοι

ή οχυρωμένες αγροικίες40 Στην πλειονότητά τους οι αγροικίες αυτές είναι μεμονωμένες

και αυτάρκεις με εξαίρεση πιθανώς τις εγκαταστάσεις στην Αυλωνιά που θα μπορούσαν

να ανήκουν σε μικρό οικισμό ή κώμη από πυργόσπιτα Ανάλογοι πύργοι κατασκευάζονται

τον 4ο και 3ο αι πΧ σε πολλές περιοχές κυρίως στο νησιωτικό χώρο41 Μερικές φορές

συσχετίζονται με τις ανάγκες προστασίας κάποιας συγκεκριμένης παραγωγής42 συνήθως

όμως πρόκειται για αγροτικές εγκαταστάσεις οι οποίες συγχρόνως εξυπηρετούν κάποιον

ευρύτερο αμυντικό σχεδιασμό Πιθανώς αποτελούσαν ιδιοκτησίες ενδεχομένως όμως

κάποιες από αυτές να παραχωρούνταν στη φρουρά και τις οικογένειές τους για χρήση και

εκμετάλλευση με αντάλλαγμα τη λειτουργία παρατηρητηρίου-φρυκτωρίας43

Αντίστοιχες κατασκευές οχυρωμένων αγροικιών των ελληνιστικών χρόνων και σε εξίσου

37 Μελετώντας τις ελληνιστικές οχυρώσεις στην ενσωματωμένη ροδιακή Περαία η Pimouguet (1994) διέκρινε τρεις κατηγορίες αμυντικών εγκαταστάσεων οχυρωμένες ακροπόλεις στην κορυφή υψώματος οχυρωμένα παραθαλάσσια αστικά κέντρα και παραθαλάσσια οχυρά και πύργους χτισμένους επάνω σε χερσόνησο ή στόμιο κόλπου Κάθε μία από αυτές τις εγκαταστάσεις είχε τη δική της ιδιαίτερη επιχειρησιακή λειτουργία η οργάνωσή τους όμως δείχνει την ύπαρξη ενός κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού που εξυπηρετούσε απευθείας τα συμφέροντα του ροδιακού κράτους Έτσι ερμηνεύεται και η σχετική ομοιογένεια που χαρακτηρίζει όλες τις κατηγορίες των εγκαταστάσεων αυτών ως προς τα λειτουργικά τους στοιχεία και τον τρόπο κατασκευής τους χαρακτηριστικά τα οποία η Pimouguet θεωρεί ενδείξεις μιας laquoηπειρωτικής ροδιακής αρχιτεκτονικήςraquo38 Ashton 1995 8039 Bresson 1999 Bryce ndash Zahle 198640 Ο Ashton (1995 68-91 κυρίως 69) σημειώνει σαράντα πέντε περίπου οχυρωμένες θέσεις οι περισσότερες από τις οποίες βρίσκονται σε συσχετισμό με πατητήρια και δεξαμενές41 Βλ Μαραγκού 2005 323-326 Young 1956α Osborne 198642 Βλ για παράδειγμα τα ορυχεία αργύρου της Σίφνου (Young 1956β και Ashton ndash Pantazoglou 1991)43 Σχετικά με την κυριότητα των μεμονωμένων οχυρών δηλαδή εάν επρόκειτο για ιδιωτικά ή δημόσια οικοδομήματα βλ Μαραγκού 2009 21

35

μεγάλη πυκνότητα εντοπίζονται στη Λυκία44 Κάποιες από τις κτιστές κατασκευές που

έχουν στο παρελθόν θεωρηθεί τάφοι45 θα πρέπει πιθανώς να ερμηνευθούν ως υπόγειοι

χώροι πύργων με χρήση αποθηκευτική ή ως δεξαμενής νερού όπως η κτιστή κατασκευή

που είναι σήμερα γνωστή ως laquoτάφος με το χρυσό στεφάνιraquo στο οροπέδιο του Άη Γιώργη

του Βουνού46 και η υπόγεια κρύπτη του Aγ Χαραλάμπους στο μοναστήρι του Άη Γιώργη

του Bουνού Χρήση αγροικίας είχε πιθανώς η οχυρωμένη εγκατάσταση που περιβάλλεται

από ισχυρό τείχος στο κτήμα Σαρίνα στη θέση Άχερες δυτικά του λιμανιού στη μοναδική

εύκολα προσβάσιμη και καλλιεργήσιμη περιοχή στο νησί47 Εδώ εκτός από στεγασμένη

δεξαμενή περιλαμβάνεται και ικανή καλλιεργήσιμη γη

διαχείριση υδάτωνΗ Μεγίστη είναι νησί άνυδρο Πηγάδια με γλυκό νερό (υφάλμυρο για την ακρίβεια)

εντοπίζονται μόνο στην περιοχή του μυχού του λιμανιού όπου και η εκκλησία του Άη

Γιώργη του Πηγαδιού Κατά τις εργασίες για την κατασκευή λιμνοδεξαμενής στη θέση

Κιόλια στο κεντρικό τμήμα του νησιού ΝΔ του αεροδρομίου αποκαλύφθηκαν δύο

κτιστές κυκλικές κατασκευές διαμέτρου 5 και 6 μ εγγεγραμμένες σε κτιστή κατασκευή

από ισχυρούς τοίχους οι οποίες ερμηνεύονται ως δεξαμενές νερού Η κατασκευή τους

χρονολογείται στην ελληνιστική περίοδο συνέχισαν δε να χρησιμοποιούνται στα ρωμαϊκά

χρόνια σύμφωνα με την κεραμική που βρέθηκε κατά την ανασκαφή48 Σημειωτέον ότι το

παλαιό όνομα της θέσης ήταν Φλετρά (φρεατερά)49

Στην ελληνιστική περίοδο κατασκευάστηκε πιθανώς το συγκρότημα εννέα μεγάλων

κυκλικών δεξαμενών στη θέση Άχερες επάνω από τον οικισμό του Καστελλορίζου η

κατασκευή του οποίου ανάγεται συνήθως στην περίοδο της Τουρκοκρατίας Ωστόσο ένα

τέτοιας κλίμακας έργο υποδομής μαρτυρεί έναν κεντρικό σχεδιασμό ο οποίος μόνον στην

ελληνιστική περίοδο παρατηρείται στο νησί Το συγκρότημα αυτό των δεξαμενών στις

Άχερες θα έπρεπε να επαρκεί για τις ανάγκες όχι μόνον του οικισμού και των εγκαταστάσεων

του λιμένα αλλά και για τον ανεφοδιασμό του ροδιακού στόλου και των εμπορικών

πλοίων που μετέφεραν σιτηρά αμφορείς με κρασί και άλλα προϊόντα που διακινούσε το

ροδιακό κράτος καθώς και ξυλεία από τη Λυκία50

Παράλληλα λαξευμένες ή κτιστές δεξαμενές μικρές και μεγάλες υπάρχουν σε όλες τις

αρχαίες θέσεις εγκατάστασης στο νησί από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και το

Κάστρο του λιμένα έως τις διάσπαρτες στην ύπαιθρο οχυρωμένες αγροτικές εγκαταστάσεις

ενώ παρατηρείται η χρήση φυσικών ρηγμάτων ως δεξαμενών για τη συλλογή ομβρίων

44 Πρόκειται για πυργοειδείς κατασκευές χωρίς ανοίγματα στο ισόγειο εκτός της πόρτας αλλά με παράθυρα στον όροφο Έχουν προσεγμένη τοιχοδομία και συνδυάζονται πάντα με βοηθητικά κτίσματα πατητήρια και αλώνια Χαρακτηριστική τους λεπτομέρεια αποτελούν οι υπόγειοι χώροι Βλ Konecny 1994 και Konecny 199745 Ashton 1995 100-10246 Στην πραγματικότητα το στεφάνι (αρ κατ 13) βρέθηκε σε λίθινη θήκη σφηνωμένη στο έδαφος βλ Κυπαρίσσης 1915 6347 Βλ Ashton 1995 9048 Βλ Κ Μπαϊράμη στο ΑΔ 2000 Χρον (υπό δημοσίευση)49 Διαμαντάρας χχέ 1350 Το συγκρότημα δεξαμενών στις Άχερες εξυπηρετούσε τις ανάγκες των κατοίκων του οικισμού μέχρι πρόσφατα μαζί με μερικές κυκλικές λαξευμένες δεξαμενές εντός οικισμού γνωστές ως Πασάδες

13

Καστελόριζο Σύμη Χάλκη Τήλος Νίσυρος

Νησιά που γνώρισαν μέρες ακμής και πλούτου αλλά βίωσαν και τη σκληρή πραγματικότητα της περιθωριοποίησης και της εγκατάλειψης

Απομακρυσμένες και δυσπρόσιτες περιοχές της πατρίδας μας που δεν παύουν να μας εκπλήσσουν με την εξαιρετική φυσική τους ομορφιά και τον τεράστιο πολιτιστικό τους πλούτο

Αν θέλουμε κάποτε ο άχαρος όρος laquoΆγονη Γραμμήraquo να εκλείψει από το εθνικό μας λεξιλόγιο πρέπει επιτέλους να γνωρίσουμε αυτούς τους υπέροχους laquoαγνώστουςraquo και να αναδείξουμε τον πλούτο τους τόσο για τους Έλληνες όσο και για τους ξένους επισκέπτες

Η σειρά Εκθέσεων με τον τίτλο laquoΆγονη Γραμμήraquo καρπός της συνεργασίας του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης και του Υπουργείου μας έχει ακριβώς αυτό τον σκοπό

Χάρη σrsquo αυτή Έλληνες και ξένοι θα έχουν την ευκαιρία να έρθουν σε επαφή με τον Πολιτισμό αυτών των νησιών από την προϊστορική εποχή έως τα βυζαντινά χρόνια αλλά και με ότι συμβαίνει σήμερα εκεί

Γιατί τα νησιά αυτά παρά τις αντίξοες συνθήκες δεν έπαψαν ποτέ να είναι τόποι έμπνευσης και δημιουργίας

Θέλω να ευχαριστήσω όλους τους ανθρώπους που δούλεψαν για την πραγματοποίηση αυτής της σειράς Εκθέσεων και να ευχηθώ να αποτελέσει την απαρχή μιας νέας σχέσης όλων μας με τα νησιά της laquoάγονης γραμμήςraquo

Παύλος ΓερουλάνοςΥπουργός Πολιτισμού και Τουρισμού

14

Ξεκινήσαμε αυτό το πρώτο μας ταξίδι στην Άγονη Γραμμή από αγάπη και ευαισθησία για τα νησιά αυτά τηνιστορία τους τις αρχαιότητές τους Ένα ταξίδι πολιτισμού στο χώρο και στο χρόνο στα απομακρυσμένα νησιά της Δωδεκανήσου στο Καστελλόριζο στη Σύμη στη Χάλκη στην Τήλο και τη ΝίσυροΗ έκθεση αυτή είναι η πρώτη μιας σειράς εκθέσεων που θα αφορούν στα πιο μικρά νησιά του Αιγαίου ο πολιτισμός των οποίων μολονότι μεγάλος και σημαντικός είναι αφανής και άγνωστος στο ευρύ κοινό Ξεκινάμε λοιπόν το ταξίδι του πολιτισμού από τα ανατολικότερα νησιά του Αιγαίου που ταυτόχρονα οριοθετούν τα σύνορατης χώρας μας προς την Ασία Από τον πλούτο των ευρημάτων ένα μικρό μόνο μέρος είναι δυνατόν να χωρέσεισε μια έκθεση Τριακόσια ενενήντα επιλεγμένα αντικείμενα φιλοξενούνται στις αίθουσές μας που είναι όμως δηλωτικά του μακραίωνου παρελθόντος των νησιών Αγγεία και αντικείμενα καθημερινής χρήσης κοσμήματα γλυπτά και εικόνες από την νεολιθική εποχή έως τα νεώτερα χρόνια θα ανοίξουν στον επισκέπτη ένα παράθυροστη διαχρονική ιστορίαΗ ιδέα ξεκίνησε από την πρόθεσή μας να αναδείξουμε τις αρχαιότητες των απομακρυσμένων αυτών νησιών αλλά τελικά μας οδήγησε σε μια όμορφη διαδρομή από το χθες στο σήμερα Ταξιδεύοντας στα Δωδεκάνησα συναντήσαμε τους ανθρώπους που φυλάσσουν και διαχειρίζονται τους θησαυρούς αυτούς της αρχαιότητας αλλά αντιμετωπίζουν μια σειρά καθημερινών μικρών και μεγαλύτερων προβλημάτωνmiddot η λειψυδρία η δυσκολία περίθαλψης η δυσκολία μετακίνησης και μεταφοράς Θεωρήσαμε λοιπόν ότι αυτή η πλευρά της σύγχρονης πραγματικότητας θα πρέπει να αναδειχθεί και έτσι στην έκθεση ενσωματώσαμε μια σειρά μικρώνταινιών που προβάλλουν την σημερινή εικόνα των νησιώνΣτο ταξίδι μας αυτό στην πρώτη Άγονη Γραμμή μας βρήκαμε πολλούς πρόθυμους συνοδοιπόρους Κατrsquo αρχήντο Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού που αγκάλιασε την ιδέα ως συνδιοργανωτής της έκθεσης Θερμά ευχαριστούμε για αυτό τον Υπουργό κύριο Παύλο Γερουλάνο και την Γενική Γραμματέα Δρα Λίνα Μενδώνη Ευχαριστούμε επίσης την ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και την 4η Εφορεία ΒυζαντινώνΑρχαιοτήτων της Δωδεκανήσου και ιδιαίτερα τις προϊσταμένες των υπηρεσιών αυτών Μελίνα Φιλήμονος-Τσοποτού και Μάνια Μιχαηλίδου αντίστοιχα αλλά και όλο το προσωπικό τους για την αμέριστη βοήθεια καιεργασία για την συγκέντρωση του υλικού και την συγγραφή των κειμένων του καταλόγουΟι ταινίες που προβάλλονται στην έκθεση είναι της Ελιάνας Αμπραβανέλ ενώ οι φωτογραφίες των νησιών του Γιάννου Κουράγιου που ταξίδεψαν μαζί μας και συγκέντρωσαν το υλικό αυτόmiddot τους ευχαριστούμε και τους δύο θερμά για την πολύτιμη βοήθειαΤην έκθεση επιμελήθηκε ο διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης καθηγητής Νίκος Σταμπολίδης που μαζί με τον Επιμελητή Γιώργο Τασούλα ανέλαβαν τον συντονισμό και την οργάνωση της υλοποίησής της αλλά και την επιμέλεια του Καταλόγου Στα πρόσωπά τους ευχαριστούμε και όλο το προσωπικό του Μουσείου που εργάστηκε φιλότιμα εδώ και πολλούς μήνεςΩστόσο κάθε προσπάθειά μας όσο σημαντική και εάν είναι θα έμενε απραγματοποίητη χωρίς την απαραίτητη συνδρομή χορηγών που παρά τη δύσκολη οικονομική συγκυρία στάθηκαν για άλλη μια φορά στο πλευρό μας Ευχαριστούμε τις εταιρίες Vodafone Dior και ΔΕΠΑ για τη χορηγία της έκθεσης και την Aegean Airlines για την μόνιμη υποστήριξή της Την Blue Star Ferries για την συνεισφορά της στη μεταφορά των αντικειμένων τα ξενοδοχεία Athens Lotus στην Αθήνα και Best Western Plaza στη Ρόδο για τη φιλοξενία τις εταιρείες Μπεγνής Παπαγιαννάκος Steficon και Samsung για την υποστήριξη καθώς και τους χορηγούς επικοινωνίας Mega ΣΚΑΪ Καθημερινή Athens Voice City Press και Free Sunday Εν Λευκώ ελculturegr clickatlifegr και protagongr Νοιώθω συγκίνηση και υπερηφάνεια γιατί στις δύσκολες αυτές στιγμές της χώρας το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης με τη συμβολή όλων των laquoΦίλωνraquo του που είναι η σπονδυλική του στήλη στηρίζει την Ελλάδα και προβάλλει τον πολιτισμό της Άφησα για το τέλος ένα μεγάλο ευχαριστώ για την άμεση ανταπόκριση που είχαμε από τους φίλους υποστηρικτές μας από τον κλάδο της ναυτιλίας Η αγάπη τους για την θάλασσα τα νησιά μας και τον πολιτισμό τους είναι ανεκτίμητη Τα ονόματά τους αναγράφονται στις πρώτες σελίδες του καταλόγου μικρή τιμή συγκριτικά με την έμπρακτη αγάπη και υποστήριξή τους προς εμάς Ο κατάλογος αυτός αποκλειστικά με την δική τους συμβολή θαπαραμείνει ένα κινητό διαχρονικό Μουσείο ένα δώρο γνώσης μικρό δείγμα ενός μεγάλου πολιτισμούΕυχόμαστε το ταξίδι μας αυτό να συνεπάρει κάθε επισκέπτη της έκθεσης και κάθε αναγνώστη του Καταλόγου ώστε να ταξιδέψουμε στο μέλλον και σε άλλες Άγονες Γραμμές αναδεικνύοντας την γόνιμη πλευρά τους

Σάντρα ΜαρινοπούλουΠρόεδρος

Ίδρυμα Νικολάου και Ντόλλης ΓουλανδρήΜουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

15

Στη χώρα αυτή στην Ελλάδα τα βουνά οι λίμνες τα ποτάμια και οι θάλασσες οι θεοί και οι άνθρωποι έχουν την αρχή τους στον μύθοΣτη μάχη των θεών του Ολύμπου εναντίον των Γιγάντων για παράδειγμα ο Ποσειδώνας αποκόπτει τμήμα της Κω και μrsquo αυτό καταπλακώνει τον γίγαντα Πολυβότη που από τότε και μετά βρυχάται ως ηφαίστειο στα έγκατα της γης δημιουργώντας τη Νίσυρο τον πλούτο και την γονιμότητα της γης τον κίνδυνο και συνάμα τη γοητεία τηςΚι απrsquo τα ξεφτίδια της πέτρας γεννήθηκε το Γυαλί ανάμεσα στην Κω και τη Νίσυρο με την αρχαιότερη ανθρώπινη παρουσία στη Νεολιθική εποχή τότε που ο οψιδιανός το ηφαιστειακό γυαλί ήταν η κορυφή της τεχνολογίαςΗ κλασική Νίσυρος με τα ψηλά τα τείχη αγέρωχα στημένα στην κορυφή του λόφου στο πλάι της θάλασσας με τις φαρδειές της πύλες και την μαρτυρία χαραγμένη με γράμματα μεγάλα απόδειξη για το αδιάκοπο της παραβίασης των κανόνων που με τη σειρά του φανερώνει την κοινότητα της ανθρώπινης ιδιοσυγκρασίας παντού σrsquo αυτή τη χώρα laquoΔΑΜΟΣΙΟΝ ΤΟ ΧΩΡΙΟΝ ΠΕΝΤΕ ΠΟΔΕΣ ΑΠΟ ΤΟΥ ΤΕΙΧΕΟΣraquo δηλαδή ο χώρος γύρω από το τείχος είναι δημόσιος hellip και δεν πρέπει να καταπατείταιΠεριοικίς νήσος στα δυτικά της Νισύρου η Περγούσα παραφθορά του ονόματος Πυργούσα από τους πύργους του αρχαίου οικισμού που αγναντεύουν ασάλευτοι όχι μόνον το πέλαγος αλλά και τον χρόνο Κι ακόμα πιο δυτικά σαν κανδήλι να αχνοφέγγει στο ήρεμο ή τρικυμισμένο Αιγαίο η Κανδηλούσα σημάδι γης στο άφατο του κυανού ΠοσειδώναΜακρύτερα προς τον νοτιά ένα νησί η Τήλος που λες και ξέφυγε από την μοίρα της θάλασσας με όρμους που σε δέχονται χωρίς να θέλουν να σrsquo αφήσουν να φύγεις που θέλουν να σε κρατήσουν εκεί καθώς είναι το μόνο από τα γύρω νησιά με άφθονο νερό και γη για καλλιέργεια βουνά για βοσκοτόπιαhellipΚαι κάστρα ψηλά κι απόρθητα χτισμένα πεισματικά πάνω στην ίδια θέση με πολεμίστρες και δώματα και τον ναό του Υψίστου στο πιο ψηλό σημείο να rsquoναι πιο κοντινός προς τον Θεό Χτισμένος πάνω και με την αρχαία πέτρα με ψηφίσματα και ονόματα χαραγμένα σαν από χθες μορφές που πέρασαν και φύγαν κι ακόμα στέκουν απρόσβλητες κι ατάραχεςΠαλίμψηστο η ιστορία της Τήλου σαν το βυζαντινό κονίαμα πάνω στους αρχαίους λίθους και το υπόστρωμα περασμένο από ενός ζωγράφου χέρι στιβαρό με μια γραμμή που δεν λέει να σβήσει στο διάβα των αιώνων όπως ο ίδιος ο Χριστός περιβαλλόμενος από την άφθαρτη δόξα του με πλήθος κάτω τα πολυόμματα Χερουβείμ και τα εξαπτέρυγα Σεραφείμ που τον περιτριγυρίζουν στο τόξο της καμπύλης του Ιερού στα Άγια των ΑγίωνΣτην ίδια νήσο στο σπήλαιο του Χαρκαδιού τα λείψανα των νάνων ελεφάντων εινrsquo η απόδειξη ότι το νησί αποκόπηκε από γεωλογικά φαινόμενα από τον όγκο της Ασίας έτσι που τα τεράστια ζώα έμειναν να φυτοζωούν μαραίνοντας τον όγκο τους ωσότου ξεφτίσουν τελείωςΚι αν η Σαπφώ υπήρξε φύτρα ξακουστή της Λέσβου ποιήτρια η Τήλος επαίρεται για την δική της την Ήριννα των κλασικών αιώνων σε τούτο το απίστευτο νησί εδώ που και οι νεκροί του σήμερα δυναστεύονται από το παρελθόν καθώς αρχαίοι βωμοί και κίονες κι ανάγλυφα βρίσκονται διάσπαρτα ανάμεσα στους σύγχρονους τάφους στο κοιμητήριο της εκκλησίας του Αγίου ΚωνσταντίνουΕγγύτερα στην επικράτεια της ροδίτικης Καμίρου βρίσκεται η ΧάλκηΠάνω στο φρύδι του λόφου το μεσαιωνικό κάστρο χτισμένο πάνω στην αρχαία οχύρωση με ισόδομα τείχη και υπαίθριες λατρείες του Δία του ουρανού μα και της Εκάτης του σκότους αρχιτεκτονικά μέλη κι επιγραφές και ερειπωμένα βυζαντινά σπίτια και τοιχογραφημένες εκκλησιές κρατήθηκε έως αργά στον 19ο αιώνα όταν η πόλη ξεχύθηκε από τους πρόποδες του κάστρου για νrsquo απλωθεί ευρύχωρα μεσrsquo το λιμάνι Άνυδρη γη με κύφες ελλειψοειδείς για τους αγρότες στα λίγα πεδινά εδάφη και την λεπτή βλάστηση των βράχων να στηρίζει όσο μπορεί τα σμήνη από τις μέλισσες μέσrsquo τις κυψέλεςΠαραπλέοντας την ερημωμένη Αλιμνιά με τα νεολιθικά κατάλοιπα στον λόφο τα λαξευτά νεώρια στον γιαλό και τους εγκαταλελειμμένους στρατώνες της Ιταλοκρατίας το ταξίδι συνεχίζεται στη Σύμη νησί ακουμπισμένο μέσrsquo τη βαθύκολπη Δωρίδα απέναντι από τις ακτές της Καρίας μια πολυνησία από μόνη της Σεσκλιό Κουλουνδρός Τρομπέτα Νίμος Πλάτη Μεγαλονήσι Καραβαλονήσι Μαρμαράς Σε πολλές απrsquo αυτές τις νησίδες είναι ορατά και σήμερα τα αρχαία κατάλοιπαΜε το γενουάτικο κάστρο της να δεσπόζει στη Χώρα χτισμένο πάνω και πλάι στο ισόδομο τείχος με τα διώροφα και τριώροφα νεοκλασικά της σπίτια στο λιμάνι χάρμα ειδέσθαι πρωινά και δειλινά και το παρελθόν της να στέκει μετέωρο σε σπαράγματα συναγμένα από διάφορες εποχές και τα μνημεία της να περιμένουν ακόμα μιαν επίσημη εκδοχή μια ταυτότηταΜα ωστόσο ακατάλυτο θεμέλιο του νησιού η μονή του Αρχαγγέλου Μιχαήλ του Πανορμίτη μνημείο με ιστορία που ίσως ξεκινά από μια παλαιοχριστιανική βασιλική και με δράση έως και τα χρόνια της αντίστασης με τα περίφημα δωδεκανησιακά λιθόστρωτα μέσrsquo τις αυλές σύμβολα βυζαντινά και το αέναο κύμα της θάλασσας να

16

καταγράφεται ως τεθλασμένη μαύρο για το βαθύ λευκό για τον αφρό Το τοιχογραφημένο εσωτερικό του ώς και στα σταυροθόλια με τάματα και πολυκάνδηλα ακριβά μιας πίστης αρχέγονης που θέλει στα Δωδεκάνησα τον Ταξιάρχη σωτήρα όχι μόνο των ψυχών μα και των σωμάτων στη θάλασσα αντίθετα με την παράδοση που θέλει γιrsquo αυτό τον Άη Νικόλα στο υπόλοιπο ΑιγαίοΚι από τη Σύμη στο ανοιχτό πέλαγο πέρα από τη Ρόδο που το Αιγαίο μεγαλώνει και γίνεται Μεσόγειος στη μακρόστενη Ρω μια ανάσα πριν το Καστελλόριζο με τους γαλήνιους όρμους της τα τείχη και τους αρχαίους πύργους της νησί της Κυράς του της Δέσποινας Αχλαδιώτη μιας Παναγιάς επίγειας προστάτιδας των συνόρων τουΚαι τέλος το Καστελλόριζο η νοτιοανατολική εσχατιά της ελληνικής επικράτειας με την αρχαία ονομασία Μεγίστη δηλαδή η μεγίστη των παρακείμενων νήσων απέναντι στις νότιες ακτές της Μικράς Ασίας με τον λυκιακό τάφο να σε καλωσορίζει λαξευμένος στον βράχο όπου στέκει το Castello Rosso το Καστελλόριζο με τον Άη Γιώργη ψηλά στα ανατολικά και στην κορυφή του βουνού στα δυτικά το Παλαιόκαστρο με τα ισόδομα τείχη και τις πύλες του την σειρά των αρχαίων λίθων και τις σε σημεία κρυφά χαραγμένες επιγραφές τουmiddot όλα να αγναντεύουν την ανοιχτή θάλασσα Ο τελευταίος σταθμός Κάτι σαν την Cava dei Tirreni του Σεφέρη πριν ξανοιχτεί κανείς να συναντήσει το νησί της Κύπριδας ΑφροδίτηςΤο παραπάνω ταξίδι είναι το πρώτο δρομολόγιο μιας σειράς άλλων που θα ακολουθήσουν από τη γόνιμη συνεργασία του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού με το Μουσείο μας Ξεκινώντας από την ανατολικότερη εσχατιά της ελληνικής επικράτειας το Καστελλόριζο τόσο επίκαιρο σήμερα φθάνει έως τα νησιά της αγκαλιάς που σχηματίζουν η Ρόδος και η Κως Μέσα από τα 390 αντικείμενα κάθε λογής και υλικού ενδεικτικά επιλεγμένων από την προϊστορική και κλασική αρχαιότητα έως και τους μεταβυζαντινούς χρόνους η έκθεση laquoΆγονη Γραμμήraquo φιλοδοξεί να δώσει τα μηνύματα της γονιμότητας της ανθρώπινης παρουσίας της ζωής και της δράσης σε μικρά νησιά που κάποτε υπήρξαν κοιτίδες πολιτισμού και που ndash στο πείσμα των καιρών ndash εξακολουθούν να αντιστέκονται και σήμερα που οι ρότες των πλοίων δεν ακολουθούν πια τα φυσικά ρεύματα της Μεσογείου όπως γινόταν άλλοτε ακόμα και έως τις αρχές του 20ού αιώναΣτο στενό περιθώριο ενός προλόγου όπως αυτός προτίμησα να μη χρησιμοποιήσω τη γραφίδα του επιστήμονα Άλλωστε το πράττουν παρακάτω αγαπητοί συνάδελφοι με πολλούς από τους οποίους συνεργάζομαι στα Δωδεκάνησα δεκάδες χρόνια τώραΚι εξ άλλου όσα κι αν γράψουμε εμείς οι αρχαιολόγοι η έκθεση έχει την δική της δυναμική τις δικές της πολλαπλές αναγνώσεις ίσως τόσες όσοι και οι επισκέπτες της καθώς ο καθείς θα τη δει με τα δικά του μάτια Γιrsquo αυτό ανοίξτε τα διάπλατα και χαρείτε τη Θα είναι το μεγάλο ευχαριστώ για όλους αυτούς που τη δημιούργησαν Κι εγώ θα ευχαριστήσω με τη σειρά μου για μιαν ακόμη φορά το Υπουργείο Πολιτισμού τους συναδέλφους της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ και 4ης ΕΒΑ Δωδεκανήσου τον Γιώργο Τασούλα και τη Σταυρούλα Οικονόμου

Καθηγητής Νικόλαος Χρ ΣταμπολίδηςΔιευθυντής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

17

ΠρόλογοςΤα νησιά της Δωδεκανήσου ήταν τα τελευταία κομμάτια ελληνικής γης που ενώθηκαν με

την Ελλάδα το 1948 Οι κάτοικοί τους γνώρισαν την πιο μακρόχρονη ξένη κατοχή από το

1309 με τους Ιππότες του Τάγματος του Αγίου Ιωάννου από το 1522 με τους Οθωμανούς

και τέλος από το 1912 με τους Ιταλούς Οι Δωδεκανήσιοι οι οποίοι είχαν μείνει έξω από

το νεοσύστατο ελληνικό κράτος ήταν πάντα περήφανοι για τα laquoιερά κειμήλιαraquo που τούς

ένωναν με την πατρίδα Από τις λαθρανασκαφές και την αρχαιοκαπηλική δραστηριότητα

που άνθησαν κατά τα τελευταία χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας στη Δωδεκάνησο ndash σε

αντίθεση με την ελεύθερη Ελλάδα όπου είχαν ληφθεί σημαντικά νομοθετικά μέτρα για

την προστασία των αρχαιοτήτων ndash δεν ξέφυγαν τα μικρά νησιά Έτσι δεν είναι λίγα τα

αντικείμενα που πήραν εκείνα τα χρόνια τον δρόμο για τα μεγάλα μουσεία της Ευρώπης

και για το Αρχαιολογικό Μουσείο της Κωνσταντινούπολης Χαρακτηριστική είναι η διήγηση

του νισύριου Λάζαρου Κοντοβερού για την εύρεση της ανάγλυφης στήλης του αθλητή το

1897 στη Νίσυρο την απόκρυψή της στον περίβολο της Παναγιάς της Ποταμίτισσας και

την προδοσία του μυστικού που οδήγησε στην φόρτωση του γλυπτού σε τελωνοφυλακίδα

με προορισμό την πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

Η οικονομική ευημερία της Σύμης της Χάλκης και της Μεγίστης στον 19ο αιώνα βασισμένη

στην σπογγαλιεία τη ναυπηγική και τη ναυτιλία φέρνουν τους εύπορους νησιώτες σε

επαφή με την Ευρώπη όπου ανθούν οι κλασικές σπουδές Έτσι αναπτύσσεται μία αστική

τάξη που μορφώνεται και ενδιαφέρεται για τη μελέτη και διάσωση των υλικών καταλοίπων

του παρελθόντος Εμπνευσμένοι εκπαιδευτικοί επιδίδονται στο έργο της περισυλλογής των

αρχαίων που βρίσκονται διάσπαρτα στην ύπαιθρο και της συγκέντρωσής τους στο Σχολείο

Οι μικρές αυτές Συλλογές ήταν και ο αρχικός πυρήνας των μετέπειτα Αρχαιολογικών

Συλλογών και Μουσείων στα μικρά νησιά Στο Καστελλόριζο στα τέλη του 19ου με αρχές

του 20ού αιώνα ο εκπαιδευτικός λόγιος και συγγραφέας Αχιλλέας Διαμαντάρας επιδίδεται

στο έργο της συλλογής και μελέτης των μνημείων και της ιστορίας του νησιού Ένας άλλος

Καστελλοριζιός της διασποράς αυτή τη φορά ο Μιχαήλ Κομνηνός συλλέγει αρχαιότητες

και αντικείμενα του λαϊκού πολιτισμού δωρίζει τη συλλογή του στο κράτος και έτσι

ιδρύεται το 1966 το πρώτο Μουσείο στη Μεγίστη που στεγάζεται στο οθωμανικό τέμενος

Στη Σύμη την ίδια περίοδο εμβληματική φυσιογνωμία είναι ο αρχαιοδίφης Δημοσθένης

Χαβιαράς σημαντική πνευματική προσωπικότητα ο οποίος συγκέντρωσε αρχαιότητες και

δημοσίευσε αρχαιολογικές μελέτες Σημαντικό συλλεκτικό έργο έγινε στο ίδιο νησί κατά τον

19ο αιώνα από το Αναγνωστήριο laquoΗ Αίγληraquo και από τον έμπορο Αλέξανδρο Μιλιοράτη (για

τις Συλλογές στη Σύμη βλ παρακάτω το Εισαγωγικό κείμενο για το νησί)

Η πρώτη laquoνόμιμηraquo ανασκαφική δραστηριότητα που μαρτυρείται στα νησιά είναι η έρευνα

που διενήργησε στο Καστελλόριζο με απαίτηση των κατοίκων του ο αρχαιολόγος Νικόλαος

Κυπαρίσσης σταλμένος από την ελληνική διοίκηση λίγο μετά την πρώτη απελευθέρωση

του νησιού το 1913 Ο Κυπαρίσσης περιηγήθηκε το νησί και ανέσκαψε αρχαίους τάφους

από τους οποίους προέρχεται το χρυσό στεφάνι (βλ Καστελλόριζο αρ κατ 13) και η

ρωμαϊκή σαρκοφάγος που σήμερα βρίσκονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Την στρατιωτική κατάληψη των νησιών από την Ιταλία ακολούθησε η δραστηριοποίηση

των ιταλών αρχαιολόγων στα Δωδεκάνησα Στις 20 Μαΐου του 1912 δηλαδή έναν αιώνα

πριν απεστάλη στη Ρόδο ο Giuseppe Gerola προκειμένου να συντάξει έναν πρώτο κατάλογο

για τα μνημεία των νησιών Ο διάσημος μελετητής των ενετικών μνημείων της Κρήτης

γύρισε μέσα σε 80 μέρες όλη τη Δωδεκάνησο Έτσι το 1913 συντάχθηκε και δημοσιεύθηκε

18

ο πρώτος κατάλογος των μνημείων της Δωδεκανήσου1 ενώ παράλληλα ο Gerola εκπόνησε

μια συνθετική μελέτη για τα μεσαιωνικά μνημεία των νησιών στους δύο πρώτους τόμους

του νεοεκδοθέντος περιοδικού της Ιταλικής Αρχαιολογικής Σχολής2 Οι μόνες συστηματικές

ανασκαφικές έρευνες στα νησιά τα οποία περιλαμβάνονται στην παρούσα έκθεση έγιναν

από τον Giulio Jacopi στη Χάλκη και τη Νίσυρο κατά τα έτη 1931-32

Την ίδια περίοδο ιδρύθηκαν από τους Ιταλούς Αρχαιολογικά Μουσεία στα δύο μεγαλύτερα

νησιά στη Ρόδο και την Κω Το Αρχαιολογικό Μουσείο της Ρόδου εγκαινιάστηκε την 1η

Ιανουαρίου του 1915 και στεγάστηκε στο μεσαιωνικό κτήριο του μεγάλου Νοσοκομείου

των Ιπποτών όπου και λειτουργεί μέχρι σήμερα Μάλιστα πρόσφατα ανακαινίστηκε και

επεκτάθηκε με νέες Συλλογές με χρηματοδότηση από το Γ΄ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης

Για την έκθεση των ευρημάτων από τις εκτεταμένες ανασκαφές στην Κω

κτίστηκε το 1936 νέο κτήριο στο κέντρο της πόλης Η αποκατάσταση του

διατηρητέου κτηρίου και η επανέκθεση των αρχαίων με την προσθήκη

νέων σημαντικών ευρημάτων έχει ενταχθεί στο ΕΣΠΑ και προβλέπεται

να ολοκληρωθεί το 2015

Μετά την ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου στην Ελλάδα το 1948

πρώτη μέριμνα της νεοσύστατης Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου

ndash η οποία ευτύχησε να έχει ως πρώτο Έφορο τον αρχαιολόγο Ιωάννη

Κοντή ndash ήταν η άμεση κήρυξη όλων των διατηρητέων μνημείων

αρχαίων βυζαντινών μεσαιωνικών και νεώτερων στη Ρόδο και στα

υπόλοιπα νησιά με Αποφάσεις της Γενικής Διοίκησης Δωδεκανήσου

Επείγουσα υποχρέωση ήταν και η αποκατάσταση των ζημιών που

είχαν υποστεί τα μνημεία της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου μαζί με

το Αρχαιολογικό της Μουσείο από τους βομβαρδισμούς του πολέμου

ενώ παράλληλα η Εφορεία όφειλε να συντηρήσει τους επισκέψιμους

αρχαιολογικούς χώρους και τα προβεβλημένα μνημεία που είχαν

ανασκαφεί και σε μεγάλο βαθμό αναστηλωθεί από τους Ιταλούς Η

προάσπιση των εκτεταμένων αρχαιολογικών ζωνών προστασίας που

είχαν θεσπιστεί κατά την Ιταλοκρατία αλλά και ο προσανατολισμός

της αρχαιολογικής έρευνας σε συγκεκριμένους τομείς ήταν επίσης

πρώτης προτεραιότητας Η τουριστική άνθηση που σε λίγα χρόνια

γνώρισε η Ρόδος και στη συνέχεια η Κως οδήγησε σε μία πρωτοφανή

οικοδομική δραστηριότητα κυρίως στα αστικά κέντρα των νησιών Έτσι

ξεκίνησε και εντάθηκε η σωστική ανασκαφική έρευνα της πόλης της

Ρόδου από τη δεκαετία του rsquo60 και της πόλης της Κω από την επόμενη

δεκαετία Οι σωστικές ανασκαφές μονοπώλησαν για μεγάλο διάστημα

την δραστηριότητα του πάντα ανεπαρκούς προσωπικού της Εφορείας Αρχαιοτήτων ενώ

τα επιστημονικά αποτελέσματα της συστηματικής αρχαιολογικής έρευνας στην πόλη της

Ρόδου παρουσιάστηκαν στο κοινό με τις δύο μόνιμες εκθέσεις που οργανώθηκαν το 1993

στο Παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου μαζί με ένα διεθνές Συνέδριο για τον εορτασμό των

2400 χρόνων από την ίδρυση της πόλης της Ρόδου Πρόκειται για τις εκθέσεις laquoΑρχαία

Ρόδος 2400 χρόνιαraquo και laquoΗ Ρόδος από τον 4ο αι μΧ μέχρι την κατάληψή της από τους

1 G Gerola ndash GG Porro Elenco degli edifici monumentali LXXI Le tredici Sporadi Minis-tero della Pubblica Istruzione Roma 19132 G Gerola ldquoI monumenti medioevali delle tredici Sporadirdquo ASAtene I (1914) 169-356 και ΙΙ (1916) 1-101

19

Τούρκους (1522)raquo οι οποίες παραμένουν ανοικτές για τους επισκέπτες

Στα μικρά νησιά που μετέχουν στην παρούσα έκθεση στις πρώτες δεκαετίες μετά την

απελευθέρωση η οικοδομική δραστηριότητα ήταν περιορισμένη τα δημόσια έργα

ελάχιστα και ο τουρισμός σχεδόν άγνωστος Η εικόνα των νησιών την περίοδο εκείνη

αποτυπώθηκε ζωντανά στο πρωτοποριακό για την εποχή τρίτομο έργο laquoΔωδεκάνησαraquo της

Αθηνάς Ταρσούλη η οποία επισκέφθηκε τα Δωδεκάνησα τα πρώτα έτη μετά την ένωσή

τους με την Ελλάδα Τα μνημεία των νησιών ήταν ασφαλή χάρις στον πατριωτισμό των

νησιωτών και τις φροντίδες του Έκτακτου Επιμελητή Αρχαιοτήτων που ήταν συνήθως

ο μοναδικός δάσκαλος ή ο καθηγητής που υπηρετούσε στο νησί και είχε επωμισθεί

αμισθί το έργο της προστασίας των αρχαιοτήτων στη Σύμη ο Νικήτας Χαβιαράς γιός

του Δημοσθένη ο Γεώργιος Μοσχόβης και ο Κωνσταντίνος

Φαρμακίδης στην Τήλο ο Απόστολος Λογοθέτης στη Νίσυρο

ο Μάκης Κατσιματίδης και ο Νικήτας Μαστρογιάννης

Χαρακτηριστική είναι η αναφορά του Μ Κατσιματίδη στις 20-

3-1953 (εικ 1) προς τον Έφορο Αρχαιοτήτων Ι Κοντή στην

οποία εκφράζει την αγωνία του για τα αρχαία που βρίσκονται

laquoἐν τῷ ὑπαίθρῳraquo και καταλήγει laquoΠαρακολουθῶ ἄγρυπνος καὶ

δίδω συστάσεις ὅπως μη θίγωσι τά ἐν τοῖς ἀγροῖς διεσκορπισμένα

ἀρχαῖα Ἐπεξηγῶ την ἀξίαν των ὡς καί τάς προβλεπομένας κατά

τῶν παραβατῶν βαρείας ποινάςraquo Η Χάλκη δεν ευτύχησε να έχει

Έκτακτο Επιμελητή παρά την προσπάθεια του τότε Επιμελητή

Γρ Κωνσταντινόπουλου (εικ 2) να αναθέσει αυτό το καθήκον

στον μοναδικό δημόσιο υπάλληλο τον ταχυδρομικό διανομέα ndash

μιας και το νησί δεν διέθετε μόνιμο δημοδιδάσκαλο ndash ο οποίος

όμως αρνήθηκε λόγω φόρτου εργασίας Αυτοί οι Έκτακτοι

Επιμελητές άνθρωποι με παιδεία και ενδιαφέρον φρόντισαν

για την περισυλλογή των διάσπαρτων αρχαιοτήτων και έτσι

οργανώθηκαν οι πρώτες δημόσιες Αρχαιολογικές Συλλογές στα

νησιά

Παράλληλα αποστέλλονται με εντολές μετακίνησης στα νησιά

οι Επιμελητές της Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου οι

οποίοι περιοδεύουν καταγράφουν συστηματικά τα ορατά

μνημεία και τις αρχαιότητες στα laquoΗμερολόγια Περιοδειώνraquo

και διενεργούν τις πρώτες αναγκαίες σωστικές ανασκαφές

Θα αναφέρουμε μόνον τους άξιους αρχαιολόγους Σεραφείμ

Χαριτωνίδη Γεώργιο Δοντά Παύλο Λαζαρίδη Μυρτάλη

Αχειμάστου Γρηγόριο Κωνσταντινόπουλο Ιωάννη Παπαποστόλου Ηώ Ζερβουδάκη

Χρίστο Ντούμα Ηλία Κόλλια Ιωάννη Παπαχριστοδούλου

Στα χρόνια του rsquo60 και του rsquo70 το Υπουργείο Πολιτισμού είχε την πρόνοια να τοποθετήσει

μόνιμους αρχαιοφύλακες στα μικρά νησιά Στο Καστελλόριζο τον Ηλία Διακάκη στη Σύμη

τον Βασίλη Χατζηστρατή και τον Κοκκιμίδη Πατατούκο στην Χάλκη τον Πέτρο Αντώνογλου

στην Τήλο τον Παντελή Γιαννουράκη και στη Νίσυρο τον Γεώργιο Χαρτοφύλη και στη

συνέχεια τον Νικόλαο Χαρίτο Με ελάχιστα μέσα αλλά με περισσή αγάπη και φιλότιμο οι

φύλακες αυτοί μαζί με ντόπιους αρχαιόφιλους (αναφέρω μόνον τον Ντίνο Παπαδέλια στη

Νίσυρο) συνέχισαν το έργο της διάσωσης και περισυλλογής των αρχαίων της υπαίθρου

Από το 1980 ξεκίνησε το πρόγραμμα της οργάνωσης Αρχαιολογικών Μουσείων στα

νησιά με τη συνεργασία των δύο πλέον Εφορειών Αρχαιοτήτων Πρώτο εγκαινιάστηκε το

20

Μουσείο της Μεγίστης στις 13 Σεπτεμβρίου του 1984 επέτειο της απελευθέρωσης του

Καστελλορίζου Ακολούθησαν τα Μουσεία της Σύμης της Λέρου της Αστυπάλαιας και

πιο πρόσφατα της Κάσου ενώ τα Μουσεία της Καρπάθου της Καλύμνου και της Νισύρου

οργανώθηκαν την πενταετία 2003-2008 με τη χρηματοδότηση του Περιφερειακού

Επιχειρησιακού Προγράμματος Νοτίου Αιγαίου Όλα σχεδόν τα Μουσεία στεγάζονται

σε οικήματα που έχουν παραχωρηθεί στο Υπουργείο Πολιτισμού από δημόσιους φορείς

ιδρύματα ή ιδιώτες και έχουν χαρακτήρα διαχρονικό καλύπτουν δηλαδή την πορεία

της ανθρώπινης παρουσίας στα νησιά από την προϊστορική μέχρι και τη μεταβυζαντινή

περίοδο πολλές φορές μάλιστα μέχρι τον 20ο αιώνα Τον βασικό πυρήνα των εκθεμάτων

αποτέλεσαν τα αντικείμενα των παλαιών Συλλογών εμπλουτισμένα με ανασκαφικά

ευρήματα που φυλάσσονταν προσωρινά στη Ρόδο και επέστρεψαν στη γενέθλια γη Οι

σωστικές ανασκαφές που διενεργήθηκαν τις δύο τελευταίες δεκαετίες στα μικρά νησιά ndash

τα οποία αναπτύσσονται τουριστικά απαιτούν τις αναγκαίες κοινωφελείς και τουριστικές

υποδομές διεκδικούν χρηματοδοτικά προγράμματα και γεμίζουν με παραθεριστικές

κατοικίες ndash πλούτισαν με νέα ευρήματα τα Μουσεία Εξ άλλου οι πρόσφατες κηρύξεις

αρχαιολογικών χώρων και ζωνών προστασίας σε όλα τα νησιά επέβαλαν και νομοθετικά

τον αρχαιολογικό έλεγχο Η δημιουργία των νέων Μουσείων αποτέλεσε πρόκληση για

πολλούς κατοίκους οι οποίοι και παρέδωσαν αρχαία που πεισματικά φύλαγαν στο σπίτι

τους μέχρι το άνοιγμά τους

Σήμερα μόνον η Τήλος και η Χάλκη δεν διαθέτουν Αρχαιολογικό Μουσείο Υπάρχουν όμως

προγράμματα μελέτες σημαντικά ευρήματα που φιλοξενούνται στην παρούσα Έκθεση

αλλά κυρίως πάθος από τους αρχαιολόγους των Εφορειών οι οποίοι διευρύνουν μέρα με

τη μέρα τις δραστηριότητες και το έργο της προστασίας των αρχαιοτήτων σε κάθε μικρό

νησί σε όλους τους άνυδρους βράχους στα σταθερά αυτά ndash κάποτε ζωντανά ndash πατήματα

για την επικοινωνία ανάμεσα στις νησιωτικές κοινωνίες του Αιγαίου και την απέναντι

μεγάλη στεριά

Η ευφυής ιδέα της παρούσας Έκθεσης οφείλεται στον αγαπητό συνάδελφο και φίλο

Καθηγητή Νικόλαο Σταμπολίδη Διευθυντή του Μουσείου Κυκλαδικής και Αρχαίας

Ελληνικής Τέχνης ενώ η υλοποίησή της έγινε δυνατή χάρις στην αμέριστη στήριξη και

τις φροντίδες της Προέδρου του Μουσείου κυρίας Σάντρας Μαρινοπούλου Η Έκθεση

και ο ανά χείρας Κατάλογος πολλά οφείλουν στη συστηματική δουλειά του επιμελητή

του Μουσείου και καλού συνεργάτη αρχαιολόγου Γιώργου Τασούλα Η συντήρηση όλων

των αντικειμένων που εκτίθενται έγινε από τους συντηρητές της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ Μιχάλη

Κώστα Δημήτρη Κουγιό και Νεκταρία Δασακλή ενώ οι περισσότερες φωτογραφίες των

αρχαιοτήτων του Καταλόγου από τον φωτογράφο μας Γιώργο Κασιώτη Οι αρχαιολόγοι των

Εφορειών Αρχαιοτήτων της Δωδεκανήσου υπεύθυνοι για τα νησιά που περιλαμβάνονται

στην Έκθεση παράλληλα με τα υπόλοιπα υπηρεσιακά τους καθήκοντα έφεραν το κύριο

βάρος της επιλογής και μελέτης των αντικειμένων ndash τα περισσότερα από τα οποία ήταν

αδημοσίευτα ndash για τη συγγραφή των λημμάτων του Καταλόγου

Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να έρχονται στο κέντρο της Ελλάδας ταπεινά και πολύτιμα

τέχνεργα μάρτυρες της μακράς ανθρώπινης δραστηριότητας και της διόλου laquoάγονηςraquo

πολιτιστικής διαδρομής που διήνυσαν τα μικρά ακριτικά νησιά του Αρχιπελάγους τα

οποία μεγαλώνουν τα σύνορα της πατρίδας και επιμένουν να ζουν και να παράγουν ακόμα

και με τους λιγοστούς μόνιμους κατοίκους τους

Δρ Μελίνα Φιλήμονος-ΤσοποτούΔιευθύντρια της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ

21

22

Χάλκη

Τήλος

Σύμη

Αλιμνιά

Πυργούσα

Γυαλί

Νίσυρος

Ρόδος

23

Ρω

Στρογγύλη

Καστελλόριζο

24

25

26

Η Μεγίστη ndash ή Καστελλόριζο από το όνομα του μεσαιωνικού οικισμού ndash είναι

η μεγαλύτερη από ένα σύνολο περίπου τριάντα νησίδων βραχονησίδων και σκοπέλων

που αποτελούν το πολύνησο του Καστελλορίζου (εικ 1) Η οικονομία και η σημασία της

συνδέεται άμεσα με αυτά όπως και με την απέναντι λυκιακή ακτή

Η Μεγίστη βρίσκεται 131 χλμ (71 ναυτικά μίλια) ανατολικά της Ρόδου και 25 χλμ από

την απέναντι ακτή Έχει εμβαδόν 888 τχλμ και σχήμα περίπου τριγωνικό με τη μεγάλη

χερσόνησο της Μούντας στη βόρεια

πλευρά που καταλήγει στο ακρωτήριο

του Αγίου Στεφάνου Η ακτογραμμή είναι

παντού απόκρημνη με εξαίρεση τον βαθύ

κόλπο στη ΒΑ πλευρά του νησιού που

σχηματίζει διπλό λιμάνι Το νησί είναι

ορεινό και βραχώδες Οι ψηλότερες κορυφές

Βίγλα (268 μ) Παλαιόκαστρο (244 μ) και

Δίσκος (215 μ) βρίσκονται στο βόρειο

τμήμα Το κεντρικό ανατολικό και νότιο

χαρακτηρίζονται από μικρά οροπέδια με

μικρές καλλιεργήσιμες εκτάσεις Το νησί

αν και άνυδρο κατοικήθηκε πιθανώς από

την Ύστερη Εποχή του Χαλκού εξαιτίας

της θέσης του και του εξαιρετικού διπλού

λιμένα στη ΒΑ ακτή του Ο Κάβος το

ακρωτήριο ανάμεσα στα δύο λιμάνια του

κόλπου όπου το σωζόμενο Κάστρο υπήρξε

διαχρονικά το κεντρικό σημείο της δραστηριότητας Μετά το λιμάνι η σημαντικότερη θέση

είναι το Παλαιόκαστρο το οποίο παρουσιάζει αλλεπάλληλες φάσεις κατοίκησης Άλλες

θέσεις εντοπίζονται κυρίως σε καλλιεργήσιμες περιοχές και οι περισσότερες είναι μικρές

οχυρωμένες αγροικίες με ελαιοπιεστήρια και ληνούς

Εικ 1 Μερική άποψη του Καστελλορίζου των βραχονησίδων και της λυκιακής ακτής (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

ΚαστελλόριζοΣτρογγύλη

Ρω

27

Το ενδιαφέρον των ερευνητών για τη Μεγίστη αρχίζει τον 18ο και εντείνεται τον 19ο αιώνα

Την περίοδο αυτή ευρωπαίοι περιηγητές περιδιαβαίνουν το νησί αναζητώντας αρχαία κι

επιγραφές1 Παράλληλα είναι σαφές ότι κατά τον 19ο αιώνα στο νησί γινόταν διακίνηση

αρχαιοτήτων2 Θα πρέπει να επιδεικνύεται ιδιαίτερη προσοχή όσον αφορά στην ερμηνεία

της προέλευσης όσων ευρημάτων δεν προέρχονται από ανασκαφές Κάποιες από τις

επιγραφές και τα άλλα ευρήματα που κατεγράφησαν κατά καιρούς στο νησί αναφέρεται

ότι είχαν μεταφερθεί εκεί από την απέναντι μικρασιατική ακτή3 Το νησί δεν έχει μελετηθεί

συστηματικά από αρχαιολογική άποψη Η έρευνα περιορίζεται σε επιφανειακές έρευνες4

και σε κάποιες πρόσφατες σωστικές ανασκαφές5

Το όνομα Μεγίστη ή Μεγίστα ndash που συναντάται σε όλες τις αρχαίες πηγές από τον Ψευδο-

Σκύλακα στα μέσα του 4ου αι πΧ μέχρι τον 12ο αι μΧ6 ndash αναφέρεται στο σχετικό μέγεθος της

νήσου μεταξύ των μικρότερων νησίδων και βραχονησίδων στο νησιωτικό της σύμπλεγμα7

Το όνομα του νησιού κατά την αρχαιότητα επιβεβαιώνεται αφrsquo ενός από τις επιγραφικές

αναφορές στον Απόλλωνα Μεγιστέα και αφrsquo ετέρου από την επιβίωσή του με τη μορφή

Mayas στην αραβική και Meis στην τουρκική που αποτελούν παραφθορά του ονόματος

Μεγίστη

Το όνομα Καστελλόριζο το οποίο υιοθετήθηκε μετά τον 12ο αιώνα και χρησιμοποιείται

πλέον παράλληλα με το αρχαίο όνομα Μεγίστη αποδίδεται είτε στο κόκκινο χρώμα του

βράχου από τον οποίο κατασκευάστηκε το Κάστρο στον Κάβο (castello rosso) είτε από τον

οικισμό που αναπτύχθηκε στη ρίζα του καστέλου αυτού8

απΟ τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΛιΘΟΥ Και τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΧαΛΚΟΥΕλάχιστα είναι τα στοιχεία που μαρτυρούν την κατοίκηση στα προϊστορικά χρόνια

Προϊστορική θέση εντοπίζεται πιθανώς στην περιοχή του σημερινού κοιμητηρίου στη

μικρή χερσόνησο που κλείνει από ανατολικά το λιμάνι του Μανδρακιού9

Ωστόσο η επίκαιρη θέση του νησιού στο θαλάσσιο δρόμο που ακολουθούσαν τα

εμπορικά πλοία της Εποχής του Χαλκού επιβεβαιώνεται από τα ερευνηθέντα ναυάγια

1 Βλ Savary 1788 Leake 1824 Fellows 1841 Ross 1846 Flandin 1871 Cockerell 1903 Αναφέρονται επίσης αλλεπάλληλες laquoεπιδρομέςraquo αρχαιοκαπήλων οι οποίοι αποβίβαζαν πληρώματα και άδειαζαν μεμονωμένους τάφους βλ Κυπαρίσσης 1915 642 Ο Fellows (1841 188-189) περιγράφει το Καστελλόριζο του 1840 ως σφύζουσα εμπορική μητρόπολη στην οποία μπορούσε κανείς να προμηθευτεί νομίσματα και κάθε είδους laquoθησαυρούςraquo που έβρισκαν οι χωρικοί στην απέναντι ακτή Ο ίδιος αγόρασε νομίσματα που προέρχονταν από την κοιλάδα της Ξάνθου3 Βλ Διαμαντάρας 1894 331-333 αρ 33 Διαμαντάρας 1899 335-336 Αντίστοιχα οι μονολιθικοί κίονες στον ναό του αγίου Κωνσταντίνου έχουν μεταφερθεί από τα Πάταρα βλ Διαμαντάρας χχέ 84 Οι R Hope Simpson και JF Lazenby πραγματοποίησαν το 1967 περιορισμένη έρευνα σε ήδη γνωστές θέσεις (Hope Simpson ndash Lazenby 1970) Πολύτιμη στη μελέτη της αρχαίας Μεγίστης είναι η συμβολή του Ν Ashton o oποίος πραγματοποίησε εκτεταμένη επιφανειακή έρευνα στο νησί το 1993 και το 1994 και συγκέντρωσε πολλά από τα στοιχεία που αναφέρονται εδώ βλ Ashton 19955 Το 1999 ολόκληρο το νησί μαζί με τη νησίδα Ρω θεσμοθετήθηκαν ως αρχαιολογικός χώρος Έκτοτε παρακολουθούνται οι εργασίες εκσκαφής και σε ορισμένες περιπτώσεις διενεργούνται δοκιμαστικές τομές πριν την έγκριση οικοδόμησης6 Το συμπέρασμα ότι ένα από τα ονόματα της Μεγίστης στην αρχαιότητα ήταν Κισθήνη οφείλεται σε παρερμηνεία του εδαφίου στο Στράβωνα (ΧΙV 3 7) laquoμεταξὺ δrsquo ἐν τῷ λεχθέντι παράπλῳ νησία πολλὰ καὶ λιμένες ὧν καὶ Μεγίστη νῆσος καὶ πόλις ὁμώνυμος Κισθήνηraquo βλ Θωμόπουλος 19707 laquoμεγάλη νῆσος ἡ τῶν Λυκίαςraquo σύμφωνα με τον Στέφανο Βυζάντιο Ο πρώτος που συνδέει ετυμολογικά το όνομα του νησιού με τον μυθικό ιδρυτή Μεγιστέα είναι ο Αλέξανδρος Πολυΐστωρ τον 1ου αι πΧ τον οποίο αναπαράγει ο Στέφανος Βυζάντιος Περὶ πόλεων τον 6ο αι μΧ Βλ επίσης RE XV1 λ Megiste 3318 Pappas 1994 46-47 Hederer 1924 329 Οι Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 αναφέρουν δύο προϊστορικά όστρακα στην περιοχή του κοιμητηρίου

28

του Ulu Βurun ndash 9 χλμ ΝΑ του Kas της αρχαίας Αντιφέλλου απέναντι από τη Μεγίστη

το οποίο χρονολογείται στο τέλος του 14ου αι πΧ ndash και της Χελιδονίας Άκρας 65 χλμ

ανατολικότερα που χρονολογείται στον 12ο αι πΧ Παρά την έλλειψη στοιχείων δεν θα

πρέπει να αποκλειστεί το ενδεχόμενο ότι η Μεγίστη χρησιμοποιήθηκε ως σταθμός στον

δρόμο ναυτικών και εμπόρων από και προς τα λιμάνια της Ανατολής και αποίκων προς

την Κύπρο την Κιλικία και τη Συροπαλαιστινιακή ακτή κατά τις μετακινήσεις του 12ου και

11ου αι πΧ

απΟ τή γΕωμΕτριΚή πΕριΟδΟ Εωσ τήν ΥστΕρή αρΧαιΟτήταΛιγοστές παραμένουν οι ενδείξεις σχετικά με την κατοίκηση κατά τη Γεωμετρική και

την Αρχαϊκή περίοδο στο νησί θραύσματα κεραμικής της Γεωμετρικής περιόδου που

συλλέχθηκαν στο εσωτερικό της ακρόπολης του Παλαιοκάστρου μαρτυρούν ότι υπήρχε

κατοίκηση στη στρατηγική αυτή θέση Ενδεχομένως η στενή σχέση της Μεγίστης με τη

Ρόδο χρονολογείται από την εποχή του αποικισμού Η ίδρυση της Φασήλιδος αποικίας

της Ρόδου στη λυκιακή ακτή χρονολογείται στον 7ο αι πΧ ενώ στο Χρονικό της Λίνδου

αναφέρεται νικηφόρος εκστρατεία του Κλεόβουλου τυράννου της Λίνδου εναντίον της

Λυκίας που πρέπει να τοποθετηθεί στον 6ο αι πΧ Τα ονόματα ορισμένων πόλεων της

Λυκίας όπως η Ροδία και η Ροδιάπολης αποτελούν πιθανώς ενδείξεις ενός ευρύτερου

αποικισμού της ΝΑ Λυκίας από τις δωρικές πόλεις της Ρόδου ο οποίος ωστόσο δεν είχε

μόνιμο αποτέλεσμα πέραν της κτήσης της Μεγίστης εφόσον οι πόλεις αυτές αναφέρονται

αργότερα ως μέλη της Λυκιακής Συμμαχίας10

Το 411 πΧ η Ρόδος αποστάτησε από την Αθηναϊκή συμμαχία και το 4087 πΧ ίδρυσε ndash με

τον συνοικισμό των τριών πόλεων ndash τη νέα πόλη της Ρόδου που σύντομα αναπτύχθηκε

σε σημαντική ναυτική και εμπορική δύναμη Δεν μπόρεσε ωστόσο να αποφύγει την

κυριαρχία της δυναστείας των Εκατομνιδών σατραπών της Αλικαρνασσού (356 - 332

πΧ)11 ούτε τη συμμετοχή της στις δυνάμεις του Δαρείου του Γ΄ (340 - 335 πΧ) Κατά την

περίοδο 332 - 323 πΧ στην περιοχή κυριάρχησαν οι δυνάμεις των Μακεδόνων12 ενώ μετά

τον θάνατο του Αλεξάνδρου ξεκίνησαν οι διαμάχες μεταξύ των βασιλείων των Διαδόχων

για τη στρατιωτική και οικονομική κυριαρχία στην ανατολική Μεσόγειο

Η Ρόδος απέκρουσε την πολιορκία του Δημητρίου (305 - 304 πΧ) ενίσχυσε το ναυτικό της

πολεμικό και εμπορικό και εξελίχθηκε στη διάρκεια του 3ου και τις αρχές του 2ου αι πΧ σε

κατrsquo εξοχήν κέντρο του διαμετακομιστικού εμπορίου στην ανατολική Μεσόγειο Το ροδιακό

κράτος σταδιακά περιέλαβε πολλά από τα νησιά της Δωδεκανήσου Αυτά προστέθηκαν

στις σημαντικές εκτάσεις που ήδη προ του συνοικισμού κατείχαν οι ροδιακές πόλεις στην

απέναντι ακτή της Μικράς Ασίας τη λεγόμενη laquoενσωματωμένηraquo ροδιακή Περαία η οποία

περιελάμβανε τμήμα της Καρίας και ορισμένες παραθαλάσσιες θέσεις της Λυκίας καθώς

και τη νήσο Μεγίστη

Θεωρείται βέβαιο ότι η Μεγίστη ενσωματώθηκε στο Ροδιακό κράτος πριν τα μέσα του 4ου

αι πΧ και παρέμεινε σε αυτό τουλάχιστον μέχρι τον 1ο αι μΧ13 αυτό μαρτυρεί η αναφορά

του Ψευδοσκύλακος 99 (GGM I 73hellip κατὰ ταῦτα νῆσός ἐστι Ῥοδίωνhellip ) που χρονολογείται στα

10 Bresson 1999 102 Blinkenberg 1941 αρ 2 170 XXIII11 Οι Εκατομνίδες προχώρησαν στην κατασκευή ενός εκτεταμένου δικτύου οχυρώσεων στις υπό τον έλεγχό τους περιοχές Σχετικά βλ Εισαγωγικό κείμενο Νισύρου στον παρόντα τόμο12 Σχετικά με το ροδιακό κράτος κατά την εποχή του Μ Αλεξάνδρου βλ Hauben 1977 και Berthold 1984 33-3713 Fraser ndash Bean 1954 57 Berthold 1984 41

29

μέσα του 4ου αι πΧ14 αλλά και του Στράβωνος (XIV 3 7)

Η διοίκηση της laquoενσωματωμένηςraquo ροδιακής Περαίας δεν διέφερε από αυτή της Ρόδου15

Αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα του ροδιακού κράτους και συμμετείχε στο σύστημα

των δήμων Η Μεγίστη όπως και περιοχή των Δαιδάλων προκεχωρημένες κτήσεις του

ροδιακού κράτους δεν αποτελούσαν αυτοτελείς δήμους αλλά μάλλον ανήκαν σε κάποιον

άγνωστο δήμο της Ρόδου Αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι στις επιγραφές της

Μεγίστης το όνομα των Ροδίων αξιωματούχων συνοδεύεται μερικές φορές από το

δημοτικό τους αλλά ποτέ από το εθνικό Ῥόδιος πρακτική που συναντάται στις περιοχές

της laquoενσωματωμένηςraquo Περαίας Ωστόσο το δημοτικό Μεγιστεύς εμφανίζεται μόνον ως

επίθετο του Απόλλωνα και πιθανώς του Διός16

Νομίσματα του 4ου αι πΧ τα οποία φέρουν στον εμπροσθότυπο την κεφαλή του Ηλίου και

στον οπισθότυπο το ροδιακό ρόδο με τα γράμματα ΜΕ έχουν αποδοθεί στη Μεγίστη (αρ

κατ 11 - 12) η ερμηνεία αυτή ωστόσο αποτέλεσε θέμα διαφωνίας μεταξύ ειδικών και

αμφισβητείται17

Την στρατιωτική εξουσία στην ενσωματωμένη και υποτελή ροδιακή Περαία ασκούσε ένας

από τους δέκα στραταγοὺς ο στραταγός ἐπὶ τό πέραν με υφιστάμενους τουλάχιστον τρεις

ἁγεμόνας ndash συγκεκριμένα αναφέρονται ἁγεμὼν ἐπὶ Kαρίας ἁγεμὼν ἐπὶ Λυκίας και ἁγεμὼν ἐπὶ

Kαύνου Υφιστάμενοι των ἁγεμόνων ήταν οι ἐπιστάται Ρόδιοι επικεφαλής μισθοφορικών

φρουρών διορισμένοι με ετήσια θητεία σε σημεία στρατηγικής σημασίας για το ροδιακό

κράτος

H Μεγίστη ήταν ένα από τα σημεία αυτά όπως επιβεβαιώνουν οι επιγραφικές

μαρτυρίες τέσσερις αναθηματικές επιγραφές επιστατών έχουν βρεθεί στην ακρόπολη του

Παλαιοκάστρου και μία βρίσκεται χαραγμένη στο βράχο κάτω από το Κάστρο τον αρχαίο

πύργο του λιμένα18 Χρονολογούνται στο 2ο αι πΧ19

Η εξαιρετική σημασία της Μεγίστης για το ροδιακό κράτος κατά τον 2ο αι πΧ διαφαίνεται

στην ενεπίγραφη βάση αναθηματικού αγάλματος που βρέθηκε στις Κεδρεές της Καρίας

και αναφέρεται στον Τεισία Θευδάμου hellip καὶ ἁγεμόνα γενόμενον ἐμ Mεγίστᾳ κατὰ πόλεμονhellip20

Η βάση φέρει την υπογραφή του γλύπτη Πυθόκριτου ο οποίος εργάστηκε στη Ρόδο γύρω

στο 170 πX Φαίνεται ότι στην προκειμένη περίπτωση ο διορισμός του συγκεκριμένου

αξιωματούχου ως ἁγεμόνα ἐμ Mεγίστᾳ αποτελούσε έκτακτο αξίωμα που υπαγορευόταν

από την κρισιμότητα των γεγονότων του Γ΄ Συριακού πολέμου (190 πΧ) όταν η Μεγίστη

διεδραμάτισε κύριο ρόλο21 στις επιχειρήσεις κατά του Αντιόχου Γ΄ Σχετική με τα γεγονότα

του πολέμου αυτού είναι η εκτενέστερη σωζόμενη αναφορά της Μεγίστης στην αρχαία

14 Και οπωσδήποτε πριν το 330 πΧ βλ Bresson 104 σημ 5115 Για τη διοίκηση του ροδιακού κράτους βλ Fraser ndash Bean 1954 79-94 Berthold 1984 38 κεξ van Gelder 190016 SGDI 4331 και 433317 Βλ Head 1897 xcviii-xcix Ο Cahn (1942 92-94) επισημαίνει ότι τα νομίσματα είναι βαρύτερα από το καθιερωμένο ροδιακό σύστημα και είναι απίθανο να αποτελούν βραχύβια ροδιακή κοπή Υποστηρίζει ότι πρόκειται πιθανώς για κοπή επιμέρους ροδιακού δήμου Οι Fraser ndash Bean (1954 97 σημ 4 98) θεωρούν ότι εάν πρόκειται για ροδιακή κοπή αυτή θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως ένδειξη είτε της αυτονομίας του νησιού είτε της ενσωμάτωσής του στο ροδιακό κράτος επισημαίνουν δε ότι τα γράμματα ΜΕ πιθανώς δεν αντιπροσωπεύουν τοπωνύμιο αλλά ονόματα αξιωματούχων Ο RHJ Ashton (1990 1-3) πρότεινε ότι πρόκειται για κοπή του Ροδίου στην καταγωγή στρατηγού Μέμνωνος ο οποίος πολέμησε εναντίον του Αλέξανδρου και όχι για νομίσματα της Μεγίστης Συνοπτικά βλ Στεφανάκη 2010 417-419 18 Βλ αναλυτικότερα παρακάτω σχετικά με το Κάστρο και την ακρόπολη Παλαιοκάστρου19 Fraser ndash Bean 1954 8720 SEG IV 178 Fraser ndash Bean 1954 8521 Σχετικά με τα γεγονότα του Συριακού πολέμου βλ Berthold 1984

30

γραμματεία ο Τίτος Λίβιος (Ab Urbe Condita 37225 372412 37452) αναφέρει την

Μεγίστη τρεις φορές σε σχέση με τις πολεμικές επιχειρήσεις του 190 πX Στο κείμενο

εξαίρεται η στρατηγική θέση της Μεγίστης καθώς και η σημασία του λιμανιού της για

το ροδιακό κράτος ως ναυστάθμου του ροδιακού στόλου Τα παραπάνω αποσπάσματα

μαρτυρούν ότι η Μεγίστη έπαιξε σημαντικό στρατηγικό ρόλο κυρίως μάλιστα εφrsquo όσον η

υπόλοιπη Λυκία με την εξαίρεση της Φασήλιδος ήταν εχθρικά διακείμενη προς τη Ρόδο

Η συνθήκη της Απάμειας (188 πΧ) που επιβλήθηκε στη συνέχεια από τη Ρωμαϊκή σύγκλητο

επί των Ελλήνων της Μικράς Ασίας ήταν εξαιρετικά ευνοϊκή για τους Ροδίους Την αμέσως

επόμενη περίοδο έως τη συμμαχία με τη Ρώμη - ουσιαστικά την υποταγή σε αυτή - το

164 πΧ το ροδιακό κράτος επεκτάθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της Καρίας και της Λυκίας

Οι περιοχές αυτές αποτέλεσαν τη λεγόμενη laquoυποτελή Περαίαraquo Η Λυκία αντιστάθηκε στη

ροδιακή κατοχή και ακολούθησε σειρά πολεμικών συγκρούσεων οι λεγόμενοι Λυκιακοί

πόλεμοι22 Κατά την περίοδο αυτή (188 - 167 πΧ) η Μεγίστη εξακολούθησε να λειτουργεί

ως βάση για τις ναυτικές επιχειρήσεις του ροδιακού στόλου

Η μόνιμη ροδιακή παρουσία στη Μεγίστη ερμηνεύει την επιρροή της Ρόδου στην κεντρική

Λυκία κατά την ελληνιστική περίοδο η οποία μαρτυρείται επιγραφικά23 Αντίστοιχη

λυκιακή παρουσία ή επιρροή στη Μεγίστη δεν σημειώνεται κρίνοντας από την έλλειψη

μνημείων στο νησί Ακόμη και κατά την περίοδο αναβίωσης της λυκιακής συμμαχίας κατά

τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο24 η Μεγίστη φαίνεται ότι παρέμεινε ανεπηρέαστη

από τη λυκιακή επιρροή παρά την εγγύτητά της στη λυκιακή ακτή

Αναπόφευκτα η πολιτική ισχύς της Ρόδου μειωνόταν όσο αυξανόταν η επιρροή της Ρώμης

Έπειτα από την υπογραφή συνθήκης με τη Ρώμη το 164 πΧ παρότι τυπικά αυτόνομη η

Ρόδος ακολουθεί τις επιταγές του ρωμαϊκού κράτους Η ίδρυση στη Δήλο αφορολόγητου

εμπορείου ρωμαϊκών συμφερόντων συνετέλεσε στην οικονομική συρρίκνωση της Ρόδου

Στον ύστερο 1ο αι πΧ ο Αντώνιος και ο Αύγουστος απέδωσαν ξανά κάποιες από τις

νησιωτικές της κτήσεις ενώ ο Αύγουστος επιβεβαίωσε τον παλαιότερο τίτλο της ως

laquoελεύθερης και συμμάχου πόλεωςraquo

Τον 1ο αι μΧ ο Στράβων (ΧΙV 3 7) αναφέρει και πάλι τη Μεγίστη ως ροδιακή κτήση Εκτός

από τον Στράβωνα δύο ακόμη πηγές του 1ου και 2ου αι μΧ αναφέρονται στη Μεγίστη ο

Πτολεμαίος (V III) και o Πλίνιος (Φυσική Ιστορία V 35131) ο οποίος μάλιστα αναφέρει ότι

η πόλις της Μεγίστης έχει εκλείψει (hellip Megista cuius civitas interdiit) Σύμφωνα ωστόσο

με τις αρχαιολογικές ενδείξεις το νησί κατοικείτο κατά τον 1ο αι μΧ οπότε η δήλωση του

Πλίνιου πιθανώς σημαίνει είτε ότι ο πληθυσμός του συρρικνώθηκε είτε ότι η στρατηγική

σημασία του μειώθηκε είτε ότι ήταν πλέον υποτελές

Υπό τον αυτοκράτορα Βεσπασιανό (67 - 69 μΧ) η Ρόδος ενσωματώθηκε επίσημα στο

Ρωμαϊκό κράτος ενώ από τον Διοκλητιανό (284 - 305 μΧ) ορίστηκε ως πρωτεύουσα της

Επαρχίας των Νήσων η οποία υπαγόταν στη Διοίκηση της Ασίας

Στην αυτοκρατορική περίοδο η Μεγίστη εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ως ναύσταθμος

όπως μαρτυρούν οι επισκευές στα τείχη της ακρόπολης και επιφανειακά ευρήματα στο

νησί αλλά κυρίως οι λιμενικές εγκαταστάσεις Στη ρωμαϊκή περίοδο χρονολογούνται

22 Bresson 1999 106-111 Πολύβιος 254423 Σχετικά με τα επιγραφικά στοιχεία που μαρτυρούν τη ροδιακή επιρροή στη Λυκία την υιοθέτηση ροδιακών πρακτικών τις αναθηματικές επιγραφές που τιμούν Ροδίους την λατρεία του Διός Ατταβυρίου και του Ηλίου βλ Zimmermann 1992 81 156-158 Zimmermann 1993 119-121 Bresson 1999104-10624 Βλ Τίτος Λίβιος 41258 42148 44151 Επίσης βλ Πολύβιος 30512 30314-5 3141-3

31

πιθανώς οι βυθισμένοι μόλοι στη γλώσσα που χωρίζει τα δυο λιμάνια και γύρω από το

απέναντι νησάκι Ψωραδιά καθώς και κεραμική από ναυάγια στις θέσεις αυτές25 Το λιμάνι

της Μεγίστης λειτουργούσε ακόμη ως εμπορικός λιμένας αλλά και ως ναύσταθμος του

ρωμαϊκού στόλου μάλλον όμως ως βοηθητικός του ναυστάθμου στα Πάταρα της Λυκίας

Οπωσδήποτε η σημασία του νησιού δεν ήταν πλέον εξέχουσα σε μια Μεσόγειο που

αποτελούσε laquoρωμαϊκή λίμνηraquo

Η ιστορία του νησιού αντικατοπτρίζει τη σημαντική γεωγραφική του θέση και την οικονομική

και στρατηγική σημασία ολόκληρης της περιοχής Την εξέχουσα θέση του ως σημαντικής

κτήσης της Ρόδου ακολούθησαν αιώνες αφάνειας κατά τους οποίους σχεδόν εξαφανίστηκε

από τις πηγές Υπάρχουν μεγάλες περίοδοι που χαρακτηρίζονται από την πλήρη απουσία

μνημείων και στοιχείων Τα μέχρι τώρα στοιχεία δείχνουν ότι το νησί ήκμασε ως ναυτική

βάση κυρίως σε περιόδους ανάγκης οργανωμένου ελέγχου των θαλάσσιων περασμάτων

από μια κεντρική αρχή

τα αρΧαια μνήμΕιαΟ λιμένας και το ΚάστροΟ κόλπος δυτικά του Κάβου ndash πεταλόσχημος βαθύς και καλά προστατευμένος από τον

καιρό ndash ήταν ο κυρίως λιμένας ενώ ο ανατολικός στο Μανδράκι μικρότερος και ρηχός26

λειτουργούσε πιθανώς ως ναυπηγοεπισκευαστικός χώρος στην αρχαιότητα όπως και κατά

τον 19ο αιώνα Ο κύριος ωστόσο ρόλος του διπλού λιμένα της Μεγίστης ήταν η τροφοδοσία

των πολεμικών και εμπορικών πλοίων ενώ πιθανώς συμμετείχε στο περιφερειακό

εμπόριο

Το λιμάνι της Μεγίστης προστατευόταν ήδη κατά την αρχαιότητα από αρχαίο οχυρό στη

θέση του ιπποτικού Κάστρου (εικ 2 3) Η πυραμιδική βάση του σωζόμενου πύργου (εικ 3) χρονολογείται στον β΄ μισό του 4ου αι πΧ27 όπως μαρτυρεί η λαξευμένη ταινία στις

δύο όψεις της επικλινούς ακμής των γωνιόλιθων ο λεγόμενος γωνιαίος οδηγός Προφανώς

η ασυνήθιστη για τον χώρο κατασκευή έγινε προκειμένου να δοθεί πρόσθετο ύψος στον

ορθογώνιο πύργο ο οποίος δέσποζε στα δύο λιμάνια και ήλεγχε τη θαλάσσια περιοχή του

διαύλου με τις διάσπαρτες νησίδες

Στο βράχο όπου εδράζεται ο πύργος του Κάστρου βρίσκεται εγχάρακτη η αναθηματική

επιγραφή του Ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλή Νικαγόρα στον Ερμή Προπύλαιο (εικ 4) που χρονολογείται τον 2ο αι πΧ Σωσικλῆς Nικαγόρα Ἂμιος ἐπιστατήσας ἒν τε Kαστάβῳ

καὶ ἐπὶ τοῦ πύργου τοῦ ἐν Mε γίστᾳ Ἑρμᾷ Προπυ λαίῳ χαριστήριον28 Η αναθηματική επιγραφή

του laquoεπιστατήσαντοςraquo Σωσικλέους είναι οπωσδήποτε μεταγενέστερη της κατασκευής του

πύργου και συνοδεύεται από εντορμίες για τη στερέωση αναθήματος πιθανώς ερμαϊκής

στήλης

Ολόκληρη η βόρεια πλευρά του πύργου έχει καταρρεύσει μαζί με τον βράχο έδρασης

πιθανώς εξ αιτίας σεισμού ή έπειτα από κάποιον από τους πολυάριθμους βομβαρδισμούς

που έχει υποστεί το μνημείο σε νεότερες περιόδους Ο βόρειος τοίχος του πύργου κτισμένος

σύρριζα στο φρύδι του βράχου είναι κατακόρυφος και εμφανώς μεταγενέστερος

25 Βλ Pirazzoli 198726 Κατά την αρχαιότητα η στάθμη της θάλασσας βρισκόταν αρκετά χαμηλότερα βλ Pirazzoli 198727 Η κατασκευή βρίσκει παράλληλα στην περιοχή της Αργολίδας Πυραμιδική βάση ορθογώνιου πύργου επάνω σε ορθογώνια κρηπίδα βρίσκεται στο Κεφαλάρι Ελληνικού στο Άργος (Πίκουλας 1996-97 Lord 1938 Scranton 1938) Βάσει των ευρημάτων χρονολογείται στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ και λειτουργούσε ως φυλακείο για τον έλεγχο του άξονα Άργους-Κεγχρεών Βλ Πίκουλας 199528 SGDI 4332

Εικ 2 Ο Κάβος το Κάστρο και ο laquoΛυκιακός τάφοςraquo (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

Εικ 3 Το Κάστρο η πυραμιδική βάση του πύργου από ΝΑ (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

Εικ 4 Η αναθηματική επιγραφή του ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλέους (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

32

το παλαιόκαστροΑποτελεί την καλύτερα σωζόμενη

οχυρωμένη θέση της αρχαίας Mεγίστης

στο εσωτερικό του νησιού και πιθανώς

το πλέον στρατηγικό σημείο (εικ 5) Η

ακρόπολη είχε πιθανώς κατασκευαστεί πριν

τον ύστερο 4ο αι πΧ επάνω σε αρχαιότερη

προ-κλασική ακρόπολη παρουσιάζει δε

ίχνη διαρκούς κατοίκησης μέχρι τους

βυζαντινούς χρόνους29 Ήλεγχε τον λιμένα

και τον όρμο Λιμενάρι στα δυτικά κυρίως

όμως αποτελούσε κομβικό σημείο από

όπου ασκείτο ο έλεγχος των θαλάσσιων

διόδων μέσω ενός δικτύου φρυκτωριών

εγκατεστημένων σε διάφορα σημεία του

νησιού στις γειτονικές νησίδες Στρογγυλή

και Pω καθώς και στην απέναντι λυκιακή

ακτή Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου καλύπτει έκταση περ 6000 τμ και αποτελείται από

εξωτερικό τείχος με τέσσερις - αρχικά - πύργους στη NA πλευρά την πλέον προσβάσιμη

καθώς και εσωτερικό πύργο Στον νοτιότερο πύργο σώζεται μία από τις αρχαίες εισόδους

αν και έχει υποστεί μεταγενέστερες επεμβάσεις Εντοιχισμένες σε δεύτερη χρήση

βρίσκονται εδώ δύο αναθηματικές επιγραφές επιστατών30 Ο κατεστραμμένος σήμερα

τέταρτος πύργος στην ανατολική γωνία του εξωτερικού τείχους σε σημείο που δεσπόζει

επάνω από τον οικισμό και το λιμάνι ήταν πιθανώς η θέση εύρεσης της επιγραφής

του επιστάτη Κρατιδάμου ο οποίος κατασκεύασε πύλη και ανέθεσε τα αγάλματα του

Απόλλωνος Πυλαίου και της Αρτέμιδος Σωτείρας31 Η επιγραφή η οποία χρονολογείται

πιθανώς στον 3ο ή 2ο αι πΧ32 δηλώνει την ύπαρξη μιας δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό

Μία τέταρτη επιγραφή ndash αυτή τη φορά από δύο επιστάτες ndash θα πρέπει να συσχετιστεί με

την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου33 O εσωτερικός πύργος που σώζεται σε ύψος περίπου

29 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 73-74 εικ 7 Wurster 1981 226-231 πίν 74-75 εικ 8 Το 1943 οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής εγκατέστησαν στην κορυφή του υψώματος την αντιαεροπορική τους άμυνα όπως φαίνεται από τα δύο πολυβολεία αλλά και από το άφθονο υλικό λατύπης που δημιουργήθηκε από τον βομβαρδισμό του μνημείου από τους συμμάχους30 Ἐπικρατίδας Ἀναξικράτευς ἐπιστατήσας καὶ τοὶ συστρατευσάμενοι [Δ]ιοσκόροις (SGDI 4331 και Διαμαντάρας 1892 304) και [B]ασίλων Ἐξα[κ]- εστίωνος Λέλιος ἐπιστα- τήσας (Διαμαντάρας 1892 305)31 Susini 1955 Michelier 1917 Δεν είναι σαφές ποια ακριβώς είναι η ΝΑ γωνία της ακρόπολης όπου σύμφωνα με τον Michelier βρέθηκε η επιγραφή του Κρατιδάμου Πιθανώς πρόκειται για τον κατεστραμμένο πλέον τέταρτο πύργο της ΝΑ πλευράς της ακρόπολης Η ύπαρξη της συγκεκριμένης επιγραφής δηλώνει την ύπαρξη δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό Η επιγραφή βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης (αρ ευρ 40) μαζί με μια σειρά άλλων αναθηματικών ή επιτύμβιων αναθηματικών επιγραφών που χρονολογούνται από την ελληνιστική έως την ύστερη αυτοκρατορική περίοδο (αρ ευρ 13 18 25 28 40 41 42) καθώς και κάποιες επιγραφές που είχαν μεταφερθεί στη Μεγίστη από τα Πάταρα και τις Γάγες Οι επιγραφές είχαν αποσταλεί με αρχικό προορισμό το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών από την επαναστατική ελληνική διοίκηση της νήσου που ζητούσε την ένωση με την Ελλάδα κατά το σύντομο διάστημα 1913-191532 Σύμφωνα με τον Susini 1955 καμμία επιγραφή με προέλευση από τη Μεγίστη δεν είναι δυνατόν να χρονολογηθεί με ακρίβεια33 Ἐπιστάται Aἰσχίνας Διάνδρου Tιμόστρατος Eὐκράτευς Ἀπόλλωνι Mεγιστεῖ Η επιγραφή (SGDI 4330) αναφέρεται από τον Ludwig Ross ως εντοιχισμένη στο ιερό της Μονής του Αγίου Παντελεήμονα Ο Διαμαντάρας (1899 333) δημοσίευσε μία έκτη επιγραφή επιστάτου χωρίς να αναφέρει τόπο εύρεσης

Εικ 5 Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου από ΝΑ Στο βάθος η Ρω (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

33

4μ αποτελεί το καλύτερα σωζόμενο τμήμα της οχύρωσης (εικ 6) Είναι χτισμένος με

κυφωτές λιθοπλίνθους σύμφωνα με το ισόδομο σύστημα με λαξευμένο γωνιαίο οδηγό

στους γωνιόλιθους Τμήματα της ελληνιστικής φάσης διατηρούνται κατά τόπους στους

κατώτερους δόμους του εξωτερικού τείχους34

Δύο μεγάλες λαξευτές ελλειψοειδείς δεξαμενές με λαξευμένες κλίμακες καθόδου η μία

στον εσωτερικό και η δεύτερη στον εξωτερικό περίβολο εξασφάλιζαν νερό για μεγάλες

περιόδους (εικ 7) Η μεγαλύτερη από αυτές έχει διάμετρο περίπου 530μ και βάθος 4μ

Οι δεξαμενές αυτές στεγασμένες με θόλους στις νεότερες περιόδους θα πρέπει κατά την

αρχαιότητα να βρίσκονταν σε υπόγειους χώρους πύργων

Μικρές κόγχες λαξευμένες στο μέτωπο του βράχου στη νότια πλευρά του εσωτερικού

υπερυψωμένου τμήματος της ακρόπολης δηλώνουν την ύπαρξη ιερού στο σημείο αυτό

ή ΒίγλαΣτη θέση Βίγλα ndash το υψηλότερο σημείο του νησιού που δεσπόζει πάνω από τον οικισμό σε

υψόμετρο 220μ ndash σώζεται αρχαίο οχυρωματικό τείχος σε μήκος 60μ με κατεύθυνση Α-Δ

Η πολυγωνική του τοιχοδομία έχει χαρακτηριστεί laquoκυκλώπειαraquo και στο παρελθόν το τείχος

είχε θεωρηθεί μυκηναϊκό35 Πρόκειται ωστόσο για τοιχοδομία αρκετά συνηθισμένη στην

Καρία από τους κλασικούς χρόνους μέχρι τη ρωμαϊκή περίοδο και πιθανώς αποτελούσε

τμήμα της ελληνιστικής οχύρωσης36 Σε συνδυασμό με το Παλαιόκαστρο χρησίμευε για την

προστασία της ενδοχώρας

Εκτός από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και τα παραθαλάσσια οχυρά του Κάστρου

34 Οι λιθόπλινθοι της νοτιοδυτικής γωνίας του εξωτερικού τείχους έχουν συστραφεί και μετατοπιστεί με αποτέλεσμα το σημείο αυτό του τείχους να κινδυνεύει με κατάρρευση Έπειτα από την τοπογραφική αποτύπωση από την Ε Βασιλειάδου η ΚΒ΄ ΕΠΚΑ έχει αναλάβει το έργο της αποκατάστασης της νοτιοδυτικής γωνίας στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ βάσει των μελετών των Γ Αντωνίου Κ Ζάμπα και Ε Παυλίδη35 Κυπαρίσσης 191536 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 Wurster 1981 231-232

Εικ 6 Παλαιόκαστρο Ο εσωτερικός πύργος από ΝΑ (φωτ αρχείο ΜΚΤ) Εικ 7 Λαξευτή δεξαμενή στο Παλαιόκαστρο (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

34

και των νησίδων Ρω και Στρογγυλής (βλ παρακάτω σελ 44 - 47)37 το αμυντικό δίκτυο

της Μεγίστης συμπληρωνόταν από επί μέρους μικρές laquoακροπόλειςraquo στο εσωτερικό του

νησιού (όπως το Λαντωμένο ή τα Υψηλά στο κτήμα Μιρικλή38 στη ΝΑ πλευρά του νησιού)

και πύργους-φρυκτώρια (όπως ο μικρός πύργος με πυραμιδική βάση στο Καστρέλλι στην

χερσόνησο της Μούντας και το φρυκτώριο στη θέση Καρύδια στο φρύδι της απόκρημνης

ανατολικής ακτής) καθώς και στην απέναντι ηπειρωτική ακτή Τειχισμένο παραθαλάσσιο

αστικό κέντρο δεν φαίνεται να υπήρχε κατά την αρχαιότητα ενώ ο οικισμός του λιμένα

ήταν πιθανώς περιορισμένης έκτασης και εξυπηρετούσε τις ανάγκες τροφοδοσίας και

επισκευής των πλοίων

Το κυρίως οχυρωματικό δίκτυο του συμπλέγματος της Μεγίστης κατασκευάστηκε βάσει

κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού του ροδιακού κράτους στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ πιθα-

νότατα την περίοδο μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου Αδιευκρίνιστη παραμένει

η ακριβέστερη χρονολόγησή της κατασκευής του ενώ δεν θα πρέπει να αποκλειστεί το εν-

δεχόμενο να ενσωμάτωσε προϋπάρχουσες κατασκευές και να συμπληρώθηκε στη διάρκεια

του 3ου και 2ου αι πΧ με πρόσθετες κατασκευές και μετασκευές Οι οχυρώσεις αποτέλεσαν

μέρος ενός ευρύτερου σχεδιασμού με μακροπρόθεσμο στόχο την απρόσκοπτη ναυσιπλοΐα

και τον ανεφοδιασμό του πολεμικού και εμπορικού στόλου παρακάμπτοντας τα λιμάνια της

Λυκίας με την οποία οι σχέσεις του ροδιακού κράτους ήταν μονίμως τεταμένες39

Οχυρωμένες αγροικίεςΕκτός από τα παραπάνω οχυρά στο Καστελλόριζο έχει εντοπισθεί μεγάλος αριθμός

μεμονωμένων οχυρών κτισμάτων τα οποία μπορούν να ερμηνευθούν ως αγροτικοί πύργοι

ή οχυρωμένες αγροικίες40 Στην πλειονότητά τους οι αγροικίες αυτές είναι μεμονωμένες

και αυτάρκεις με εξαίρεση πιθανώς τις εγκαταστάσεις στην Αυλωνιά που θα μπορούσαν

να ανήκουν σε μικρό οικισμό ή κώμη από πυργόσπιτα Ανάλογοι πύργοι κατασκευάζονται

τον 4ο και 3ο αι πΧ σε πολλές περιοχές κυρίως στο νησιωτικό χώρο41 Μερικές φορές

συσχετίζονται με τις ανάγκες προστασίας κάποιας συγκεκριμένης παραγωγής42 συνήθως

όμως πρόκειται για αγροτικές εγκαταστάσεις οι οποίες συγχρόνως εξυπηρετούν κάποιον

ευρύτερο αμυντικό σχεδιασμό Πιθανώς αποτελούσαν ιδιοκτησίες ενδεχομένως όμως

κάποιες από αυτές να παραχωρούνταν στη φρουρά και τις οικογένειές τους για χρήση και

εκμετάλλευση με αντάλλαγμα τη λειτουργία παρατηρητηρίου-φρυκτωρίας43

Αντίστοιχες κατασκευές οχυρωμένων αγροικιών των ελληνιστικών χρόνων και σε εξίσου

37 Μελετώντας τις ελληνιστικές οχυρώσεις στην ενσωματωμένη ροδιακή Περαία η Pimouguet (1994) διέκρινε τρεις κατηγορίες αμυντικών εγκαταστάσεων οχυρωμένες ακροπόλεις στην κορυφή υψώματος οχυρωμένα παραθαλάσσια αστικά κέντρα και παραθαλάσσια οχυρά και πύργους χτισμένους επάνω σε χερσόνησο ή στόμιο κόλπου Κάθε μία από αυτές τις εγκαταστάσεις είχε τη δική της ιδιαίτερη επιχειρησιακή λειτουργία η οργάνωσή τους όμως δείχνει την ύπαρξη ενός κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού που εξυπηρετούσε απευθείας τα συμφέροντα του ροδιακού κράτους Έτσι ερμηνεύεται και η σχετική ομοιογένεια που χαρακτηρίζει όλες τις κατηγορίες των εγκαταστάσεων αυτών ως προς τα λειτουργικά τους στοιχεία και τον τρόπο κατασκευής τους χαρακτηριστικά τα οποία η Pimouguet θεωρεί ενδείξεις μιας laquoηπειρωτικής ροδιακής αρχιτεκτονικήςraquo38 Ashton 1995 8039 Bresson 1999 Bryce ndash Zahle 198640 Ο Ashton (1995 68-91 κυρίως 69) σημειώνει σαράντα πέντε περίπου οχυρωμένες θέσεις οι περισσότερες από τις οποίες βρίσκονται σε συσχετισμό με πατητήρια και δεξαμενές41 Βλ Μαραγκού 2005 323-326 Young 1956α Osborne 198642 Βλ για παράδειγμα τα ορυχεία αργύρου της Σίφνου (Young 1956β και Ashton ndash Pantazoglou 1991)43 Σχετικά με την κυριότητα των μεμονωμένων οχυρών δηλαδή εάν επρόκειτο για ιδιωτικά ή δημόσια οικοδομήματα βλ Μαραγκού 2009 21

35

μεγάλη πυκνότητα εντοπίζονται στη Λυκία44 Κάποιες από τις κτιστές κατασκευές που

έχουν στο παρελθόν θεωρηθεί τάφοι45 θα πρέπει πιθανώς να ερμηνευθούν ως υπόγειοι

χώροι πύργων με χρήση αποθηκευτική ή ως δεξαμενής νερού όπως η κτιστή κατασκευή

που είναι σήμερα γνωστή ως laquoτάφος με το χρυσό στεφάνιraquo στο οροπέδιο του Άη Γιώργη

του Βουνού46 και η υπόγεια κρύπτη του Aγ Χαραλάμπους στο μοναστήρι του Άη Γιώργη

του Bουνού Χρήση αγροικίας είχε πιθανώς η οχυρωμένη εγκατάσταση που περιβάλλεται

από ισχυρό τείχος στο κτήμα Σαρίνα στη θέση Άχερες δυτικά του λιμανιού στη μοναδική

εύκολα προσβάσιμη και καλλιεργήσιμη περιοχή στο νησί47 Εδώ εκτός από στεγασμένη

δεξαμενή περιλαμβάνεται και ικανή καλλιεργήσιμη γη

διαχείριση υδάτωνΗ Μεγίστη είναι νησί άνυδρο Πηγάδια με γλυκό νερό (υφάλμυρο για την ακρίβεια)

εντοπίζονται μόνο στην περιοχή του μυχού του λιμανιού όπου και η εκκλησία του Άη

Γιώργη του Πηγαδιού Κατά τις εργασίες για την κατασκευή λιμνοδεξαμενής στη θέση

Κιόλια στο κεντρικό τμήμα του νησιού ΝΔ του αεροδρομίου αποκαλύφθηκαν δύο

κτιστές κυκλικές κατασκευές διαμέτρου 5 και 6 μ εγγεγραμμένες σε κτιστή κατασκευή

από ισχυρούς τοίχους οι οποίες ερμηνεύονται ως δεξαμενές νερού Η κατασκευή τους

χρονολογείται στην ελληνιστική περίοδο συνέχισαν δε να χρησιμοποιούνται στα ρωμαϊκά

χρόνια σύμφωνα με την κεραμική που βρέθηκε κατά την ανασκαφή48 Σημειωτέον ότι το

παλαιό όνομα της θέσης ήταν Φλετρά (φρεατερά)49

Στην ελληνιστική περίοδο κατασκευάστηκε πιθανώς το συγκρότημα εννέα μεγάλων

κυκλικών δεξαμενών στη θέση Άχερες επάνω από τον οικισμό του Καστελλορίζου η

κατασκευή του οποίου ανάγεται συνήθως στην περίοδο της Τουρκοκρατίας Ωστόσο ένα

τέτοιας κλίμακας έργο υποδομής μαρτυρεί έναν κεντρικό σχεδιασμό ο οποίος μόνον στην

ελληνιστική περίοδο παρατηρείται στο νησί Το συγκρότημα αυτό των δεξαμενών στις

Άχερες θα έπρεπε να επαρκεί για τις ανάγκες όχι μόνον του οικισμού και των εγκαταστάσεων

του λιμένα αλλά και για τον ανεφοδιασμό του ροδιακού στόλου και των εμπορικών

πλοίων που μετέφεραν σιτηρά αμφορείς με κρασί και άλλα προϊόντα που διακινούσε το

ροδιακό κράτος καθώς και ξυλεία από τη Λυκία50

Παράλληλα λαξευμένες ή κτιστές δεξαμενές μικρές και μεγάλες υπάρχουν σε όλες τις

αρχαίες θέσεις εγκατάστασης στο νησί από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και το

Κάστρο του λιμένα έως τις διάσπαρτες στην ύπαιθρο οχυρωμένες αγροτικές εγκαταστάσεις

ενώ παρατηρείται η χρήση φυσικών ρηγμάτων ως δεξαμενών για τη συλλογή ομβρίων

44 Πρόκειται για πυργοειδείς κατασκευές χωρίς ανοίγματα στο ισόγειο εκτός της πόρτας αλλά με παράθυρα στον όροφο Έχουν προσεγμένη τοιχοδομία και συνδυάζονται πάντα με βοηθητικά κτίσματα πατητήρια και αλώνια Χαρακτηριστική τους λεπτομέρεια αποτελούν οι υπόγειοι χώροι Βλ Konecny 1994 και Konecny 199745 Ashton 1995 100-10246 Στην πραγματικότητα το στεφάνι (αρ κατ 13) βρέθηκε σε λίθινη θήκη σφηνωμένη στο έδαφος βλ Κυπαρίσσης 1915 6347 Βλ Ashton 1995 9048 Βλ Κ Μπαϊράμη στο ΑΔ 2000 Χρον (υπό δημοσίευση)49 Διαμαντάρας χχέ 1350 Το συγκρότημα δεξαμενών στις Άχερες εξυπηρετούσε τις ανάγκες των κατοίκων του οικισμού μέχρι πρόσφατα μαζί με μερικές κυκλικές λαξευμένες δεξαμενές εντός οικισμού γνωστές ως Πασάδες

14

Ξεκινήσαμε αυτό το πρώτο μας ταξίδι στην Άγονη Γραμμή από αγάπη και ευαισθησία για τα νησιά αυτά τηνιστορία τους τις αρχαιότητές τους Ένα ταξίδι πολιτισμού στο χώρο και στο χρόνο στα απομακρυσμένα νησιά της Δωδεκανήσου στο Καστελλόριζο στη Σύμη στη Χάλκη στην Τήλο και τη ΝίσυροΗ έκθεση αυτή είναι η πρώτη μιας σειράς εκθέσεων που θα αφορούν στα πιο μικρά νησιά του Αιγαίου ο πολιτισμός των οποίων μολονότι μεγάλος και σημαντικός είναι αφανής και άγνωστος στο ευρύ κοινό Ξεκινάμε λοιπόν το ταξίδι του πολιτισμού από τα ανατολικότερα νησιά του Αιγαίου που ταυτόχρονα οριοθετούν τα σύνορατης χώρας μας προς την Ασία Από τον πλούτο των ευρημάτων ένα μικρό μόνο μέρος είναι δυνατόν να χωρέσεισε μια έκθεση Τριακόσια ενενήντα επιλεγμένα αντικείμενα φιλοξενούνται στις αίθουσές μας που είναι όμως δηλωτικά του μακραίωνου παρελθόντος των νησιών Αγγεία και αντικείμενα καθημερινής χρήσης κοσμήματα γλυπτά και εικόνες από την νεολιθική εποχή έως τα νεώτερα χρόνια θα ανοίξουν στον επισκέπτη ένα παράθυροστη διαχρονική ιστορίαΗ ιδέα ξεκίνησε από την πρόθεσή μας να αναδείξουμε τις αρχαιότητες των απομακρυσμένων αυτών νησιών αλλά τελικά μας οδήγησε σε μια όμορφη διαδρομή από το χθες στο σήμερα Ταξιδεύοντας στα Δωδεκάνησα συναντήσαμε τους ανθρώπους που φυλάσσουν και διαχειρίζονται τους θησαυρούς αυτούς της αρχαιότητας αλλά αντιμετωπίζουν μια σειρά καθημερινών μικρών και μεγαλύτερων προβλημάτωνmiddot η λειψυδρία η δυσκολία περίθαλψης η δυσκολία μετακίνησης και μεταφοράς Θεωρήσαμε λοιπόν ότι αυτή η πλευρά της σύγχρονης πραγματικότητας θα πρέπει να αναδειχθεί και έτσι στην έκθεση ενσωματώσαμε μια σειρά μικρώνταινιών που προβάλλουν την σημερινή εικόνα των νησιώνΣτο ταξίδι μας αυτό στην πρώτη Άγονη Γραμμή μας βρήκαμε πολλούς πρόθυμους συνοδοιπόρους Κατrsquo αρχήντο Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού που αγκάλιασε την ιδέα ως συνδιοργανωτής της έκθεσης Θερμά ευχαριστούμε για αυτό τον Υπουργό κύριο Παύλο Γερουλάνο και την Γενική Γραμματέα Δρα Λίνα Μενδώνη Ευχαριστούμε επίσης την ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και την 4η Εφορεία ΒυζαντινώνΑρχαιοτήτων της Δωδεκανήσου και ιδιαίτερα τις προϊσταμένες των υπηρεσιών αυτών Μελίνα Φιλήμονος-Τσοποτού και Μάνια Μιχαηλίδου αντίστοιχα αλλά και όλο το προσωπικό τους για την αμέριστη βοήθεια καιεργασία για την συγκέντρωση του υλικού και την συγγραφή των κειμένων του καταλόγουΟι ταινίες που προβάλλονται στην έκθεση είναι της Ελιάνας Αμπραβανέλ ενώ οι φωτογραφίες των νησιών του Γιάννου Κουράγιου που ταξίδεψαν μαζί μας και συγκέντρωσαν το υλικό αυτόmiddot τους ευχαριστούμε και τους δύο θερμά για την πολύτιμη βοήθειαΤην έκθεση επιμελήθηκε ο διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης καθηγητής Νίκος Σταμπολίδης που μαζί με τον Επιμελητή Γιώργο Τασούλα ανέλαβαν τον συντονισμό και την οργάνωση της υλοποίησής της αλλά και την επιμέλεια του Καταλόγου Στα πρόσωπά τους ευχαριστούμε και όλο το προσωπικό του Μουσείου που εργάστηκε φιλότιμα εδώ και πολλούς μήνεςΩστόσο κάθε προσπάθειά μας όσο σημαντική και εάν είναι θα έμενε απραγματοποίητη χωρίς την απαραίτητη συνδρομή χορηγών που παρά τη δύσκολη οικονομική συγκυρία στάθηκαν για άλλη μια φορά στο πλευρό μας Ευχαριστούμε τις εταιρίες Vodafone Dior και ΔΕΠΑ για τη χορηγία της έκθεσης και την Aegean Airlines για την μόνιμη υποστήριξή της Την Blue Star Ferries για την συνεισφορά της στη μεταφορά των αντικειμένων τα ξενοδοχεία Athens Lotus στην Αθήνα και Best Western Plaza στη Ρόδο για τη φιλοξενία τις εταιρείες Μπεγνής Παπαγιαννάκος Steficon και Samsung για την υποστήριξη καθώς και τους χορηγούς επικοινωνίας Mega ΣΚΑΪ Καθημερινή Athens Voice City Press και Free Sunday Εν Λευκώ ελculturegr clickatlifegr και protagongr Νοιώθω συγκίνηση και υπερηφάνεια γιατί στις δύσκολες αυτές στιγμές της χώρας το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης με τη συμβολή όλων των laquoΦίλωνraquo του που είναι η σπονδυλική του στήλη στηρίζει την Ελλάδα και προβάλλει τον πολιτισμό της Άφησα για το τέλος ένα μεγάλο ευχαριστώ για την άμεση ανταπόκριση που είχαμε από τους φίλους υποστηρικτές μας από τον κλάδο της ναυτιλίας Η αγάπη τους για την θάλασσα τα νησιά μας και τον πολιτισμό τους είναι ανεκτίμητη Τα ονόματά τους αναγράφονται στις πρώτες σελίδες του καταλόγου μικρή τιμή συγκριτικά με την έμπρακτη αγάπη και υποστήριξή τους προς εμάς Ο κατάλογος αυτός αποκλειστικά με την δική τους συμβολή θαπαραμείνει ένα κινητό διαχρονικό Μουσείο ένα δώρο γνώσης μικρό δείγμα ενός μεγάλου πολιτισμούΕυχόμαστε το ταξίδι μας αυτό να συνεπάρει κάθε επισκέπτη της έκθεσης και κάθε αναγνώστη του Καταλόγου ώστε να ταξιδέψουμε στο μέλλον και σε άλλες Άγονες Γραμμές αναδεικνύοντας την γόνιμη πλευρά τους

Σάντρα ΜαρινοπούλουΠρόεδρος

Ίδρυμα Νικολάου και Ντόλλης ΓουλανδρήΜουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

15

Στη χώρα αυτή στην Ελλάδα τα βουνά οι λίμνες τα ποτάμια και οι θάλασσες οι θεοί και οι άνθρωποι έχουν την αρχή τους στον μύθοΣτη μάχη των θεών του Ολύμπου εναντίον των Γιγάντων για παράδειγμα ο Ποσειδώνας αποκόπτει τμήμα της Κω και μrsquo αυτό καταπλακώνει τον γίγαντα Πολυβότη που από τότε και μετά βρυχάται ως ηφαίστειο στα έγκατα της γης δημιουργώντας τη Νίσυρο τον πλούτο και την γονιμότητα της γης τον κίνδυνο και συνάμα τη γοητεία τηςΚι απrsquo τα ξεφτίδια της πέτρας γεννήθηκε το Γυαλί ανάμεσα στην Κω και τη Νίσυρο με την αρχαιότερη ανθρώπινη παρουσία στη Νεολιθική εποχή τότε που ο οψιδιανός το ηφαιστειακό γυαλί ήταν η κορυφή της τεχνολογίαςΗ κλασική Νίσυρος με τα ψηλά τα τείχη αγέρωχα στημένα στην κορυφή του λόφου στο πλάι της θάλασσας με τις φαρδειές της πύλες και την μαρτυρία χαραγμένη με γράμματα μεγάλα απόδειξη για το αδιάκοπο της παραβίασης των κανόνων που με τη σειρά του φανερώνει την κοινότητα της ανθρώπινης ιδιοσυγκρασίας παντού σrsquo αυτή τη χώρα laquoΔΑΜΟΣΙΟΝ ΤΟ ΧΩΡΙΟΝ ΠΕΝΤΕ ΠΟΔΕΣ ΑΠΟ ΤΟΥ ΤΕΙΧΕΟΣraquo δηλαδή ο χώρος γύρω από το τείχος είναι δημόσιος hellip και δεν πρέπει να καταπατείταιΠεριοικίς νήσος στα δυτικά της Νισύρου η Περγούσα παραφθορά του ονόματος Πυργούσα από τους πύργους του αρχαίου οικισμού που αγναντεύουν ασάλευτοι όχι μόνον το πέλαγος αλλά και τον χρόνο Κι ακόμα πιο δυτικά σαν κανδήλι να αχνοφέγγει στο ήρεμο ή τρικυμισμένο Αιγαίο η Κανδηλούσα σημάδι γης στο άφατο του κυανού ΠοσειδώναΜακρύτερα προς τον νοτιά ένα νησί η Τήλος που λες και ξέφυγε από την μοίρα της θάλασσας με όρμους που σε δέχονται χωρίς να θέλουν να σrsquo αφήσουν να φύγεις που θέλουν να σε κρατήσουν εκεί καθώς είναι το μόνο από τα γύρω νησιά με άφθονο νερό και γη για καλλιέργεια βουνά για βοσκοτόπιαhellipΚαι κάστρα ψηλά κι απόρθητα χτισμένα πεισματικά πάνω στην ίδια θέση με πολεμίστρες και δώματα και τον ναό του Υψίστου στο πιο ψηλό σημείο να rsquoναι πιο κοντινός προς τον Θεό Χτισμένος πάνω και με την αρχαία πέτρα με ψηφίσματα και ονόματα χαραγμένα σαν από χθες μορφές που πέρασαν και φύγαν κι ακόμα στέκουν απρόσβλητες κι ατάραχεςΠαλίμψηστο η ιστορία της Τήλου σαν το βυζαντινό κονίαμα πάνω στους αρχαίους λίθους και το υπόστρωμα περασμένο από ενός ζωγράφου χέρι στιβαρό με μια γραμμή που δεν λέει να σβήσει στο διάβα των αιώνων όπως ο ίδιος ο Χριστός περιβαλλόμενος από την άφθαρτη δόξα του με πλήθος κάτω τα πολυόμματα Χερουβείμ και τα εξαπτέρυγα Σεραφείμ που τον περιτριγυρίζουν στο τόξο της καμπύλης του Ιερού στα Άγια των ΑγίωνΣτην ίδια νήσο στο σπήλαιο του Χαρκαδιού τα λείψανα των νάνων ελεφάντων εινrsquo η απόδειξη ότι το νησί αποκόπηκε από γεωλογικά φαινόμενα από τον όγκο της Ασίας έτσι που τα τεράστια ζώα έμειναν να φυτοζωούν μαραίνοντας τον όγκο τους ωσότου ξεφτίσουν τελείωςΚι αν η Σαπφώ υπήρξε φύτρα ξακουστή της Λέσβου ποιήτρια η Τήλος επαίρεται για την δική της την Ήριννα των κλασικών αιώνων σε τούτο το απίστευτο νησί εδώ που και οι νεκροί του σήμερα δυναστεύονται από το παρελθόν καθώς αρχαίοι βωμοί και κίονες κι ανάγλυφα βρίσκονται διάσπαρτα ανάμεσα στους σύγχρονους τάφους στο κοιμητήριο της εκκλησίας του Αγίου ΚωνσταντίνουΕγγύτερα στην επικράτεια της ροδίτικης Καμίρου βρίσκεται η ΧάλκηΠάνω στο φρύδι του λόφου το μεσαιωνικό κάστρο χτισμένο πάνω στην αρχαία οχύρωση με ισόδομα τείχη και υπαίθριες λατρείες του Δία του ουρανού μα και της Εκάτης του σκότους αρχιτεκτονικά μέλη κι επιγραφές και ερειπωμένα βυζαντινά σπίτια και τοιχογραφημένες εκκλησιές κρατήθηκε έως αργά στον 19ο αιώνα όταν η πόλη ξεχύθηκε από τους πρόποδες του κάστρου για νrsquo απλωθεί ευρύχωρα μεσrsquo το λιμάνι Άνυδρη γη με κύφες ελλειψοειδείς για τους αγρότες στα λίγα πεδινά εδάφη και την λεπτή βλάστηση των βράχων να στηρίζει όσο μπορεί τα σμήνη από τις μέλισσες μέσrsquo τις κυψέλεςΠαραπλέοντας την ερημωμένη Αλιμνιά με τα νεολιθικά κατάλοιπα στον λόφο τα λαξευτά νεώρια στον γιαλό και τους εγκαταλελειμμένους στρατώνες της Ιταλοκρατίας το ταξίδι συνεχίζεται στη Σύμη νησί ακουμπισμένο μέσrsquo τη βαθύκολπη Δωρίδα απέναντι από τις ακτές της Καρίας μια πολυνησία από μόνη της Σεσκλιό Κουλουνδρός Τρομπέτα Νίμος Πλάτη Μεγαλονήσι Καραβαλονήσι Μαρμαράς Σε πολλές απrsquo αυτές τις νησίδες είναι ορατά και σήμερα τα αρχαία κατάλοιπαΜε το γενουάτικο κάστρο της να δεσπόζει στη Χώρα χτισμένο πάνω και πλάι στο ισόδομο τείχος με τα διώροφα και τριώροφα νεοκλασικά της σπίτια στο λιμάνι χάρμα ειδέσθαι πρωινά και δειλινά και το παρελθόν της να στέκει μετέωρο σε σπαράγματα συναγμένα από διάφορες εποχές και τα μνημεία της να περιμένουν ακόμα μιαν επίσημη εκδοχή μια ταυτότηταΜα ωστόσο ακατάλυτο θεμέλιο του νησιού η μονή του Αρχαγγέλου Μιχαήλ του Πανορμίτη μνημείο με ιστορία που ίσως ξεκινά από μια παλαιοχριστιανική βασιλική και με δράση έως και τα χρόνια της αντίστασης με τα περίφημα δωδεκανησιακά λιθόστρωτα μέσrsquo τις αυλές σύμβολα βυζαντινά και το αέναο κύμα της θάλασσας να

16

καταγράφεται ως τεθλασμένη μαύρο για το βαθύ λευκό για τον αφρό Το τοιχογραφημένο εσωτερικό του ώς και στα σταυροθόλια με τάματα και πολυκάνδηλα ακριβά μιας πίστης αρχέγονης που θέλει στα Δωδεκάνησα τον Ταξιάρχη σωτήρα όχι μόνο των ψυχών μα και των σωμάτων στη θάλασσα αντίθετα με την παράδοση που θέλει γιrsquo αυτό τον Άη Νικόλα στο υπόλοιπο ΑιγαίοΚι από τη Σύμη στο ανοιχτό πέλαγο πέρα από τη Ρόδο που το Αιγαίο μεγαλώνει και γίνεται Μεσόγειος στη μακρόστενη Ρω μια ανάσα πριν το Καστελλόριζο με τους γαλήνιους όρμους της τα τείχη και τους αρχαίους πύργους της νησί της Κυράς του της Δέσποινας Αχλαδιώτη μιας Παναγιάς επίγειας προστάτιδας των συνόρων τουΚαι τέλος το Καστελλόριζο η νοτιοανατολική εσχατιά της ελληνικής επικράτειας με την αρχαία ονομασία Μεγίστη δηλαδή η μεγίστη των παρακείμενων νήσων απέναντι στις νότιες ακτές της Μικράς Ασίας με τον λυκιακό τάφο να σε καλωσορίζει λαξευμένος στον βράχο όπου στέκει το Castello Rosso το Καστελλόριζο με τον Άη Γιώργη ψηλά στα ανατολικά και στην κορυφή του βουνού στα δυτικά το Παλαιόκαστρο με τα ισόδομα τείχη και τις πύλες του την σειρά των αρχαίων λίθων και τις σε σημεία κρυφά χαραγμένες επιγραφές τουmiddot όλα να αγναντεύουν την ανοιχτή θάλασσα Ο τελευταίος σταθμός Κάτι σαν την Cava dei Tirreni του Σεφέρη πριν ξανοιχτεί κανείς να συναντήσει το νησί της Κύπριδας ΑφροδίτηςΤο παραπάνω ταξίδι είναι το πρώτο δρομολόγιο μιας σειράς άλλων που θα ακολουθήσουν από τη γόνιμη συνεργασία του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού με το Μουσείο μας Ξεκινώντας από την ανατολικότερη εσχατιά της ελληνικής επικράτειας το Καστελλόριζο τόσο επίκαιρο σήμερα φθάνει έως τα νησιά της αγκαλιάς που σχηματίζουν η Ρόδος και η Κως Μέσα από τα 390 αντικείμενα κάθε λογής και υλικού ενδεικτικά επιλεγμένων από την προϊστορική και κλασική αρχαιότητα έως και τους μεταβυζαντινούς χρόνους η έκθεση laquoΆγονη Γραμμήraquo φιλοδοξεί να δώσει τα μηνύματα της γονιμότητας της ανθρώπινης παρουσίας της ζωής και της δράσης σε μικρά νησιά που κάποτε υπήρξαν κοιτίδες πολιτισμού και που ndash στο πείσμα των καιρών ndash εξακολουθούν να αντιστέκονται και σήμερα που οι ρότες των πλοίων δεν ακολουθούν πια τα φυσικά ρεύματα της Μεσογείου όπως γινόταν άλλοτε ακόμα και έως τις αρχές του 20ού αιώναΣτο στενό περιθώριο ενός προλόγου όπως αυτός προτίμησα να μη χρησιμοποιήσω τη γραφίδα του επιστήμονα Άλλωστε το πράττουν παρακάτω αγαπητοί συνάδελφοι με πολλούς από τους οποίους συνεργάζομαι στα Δωδεκάνησα δεκάδες χρόνια τώραΚι εξ άλλου όσα κι αν γράψουμε εμείς οι αρχαιολόγοι η έκθεση έχει την δική της δυναμική τις δικές της πολλαπλές αναγνώσεις ίσως τόσες όσοι και οι επισκέπτες της καθώς ο καθείς θα τη δει με τα δικά του μάτια Γιrsquo αυτό ανοίξτε τα διάπλατα και χαρείτε τη Θα είναι το μεγάλο ευχαριστώ για όλους αυτούς που τη δημιούργησαν Κι εγώ θα ευχαριστήσω με τη σειρά μου για μιαν ακόμη φορά το Υπουργείο Πολιτισμού τους συναδέλφους της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ και 4ης ΕΒΑ Δωδεκανήσου τον Γιώργο Τασούλα και τη Σταυρούλα Οικονόμου

Καθηγητής Νικόλαος Χρ ΣταμπολίδηςΔιευθυντής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

17

ΠρόλογοςΤα νησιά της Δωδεκανήσου ήταν τα τελευταία κομμάτια ελληνικής γης που ενώθηκαν με

την Ελλάδα το 1948 Οι κάτοικοί τους γνώρισαν την πιο μακρόχρονη ξένη κατοχή από το

1309 με τους Ιππότες του Τάγματος του Αγίου Ιωάννου από το 1522 με τους Οθωμανούς

και τέλος από το 1912 με τους Ιταλούς Οι Δωδεκανήσιοι οι οποίοι είχαν μείνει έξω από

το νεοσύστατο ελληνικό κράτος ήταν πάντα περήφανοι για τα laquoιερά κειμήλιαraquo που τούς

ένωναν με την πατρίδα Από τις λαθρανασκαφές και την αρχαιοκαπηλική δραστηριότητα

που άνθησαν κατά τα τελευταία χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας στη Δωδεκάνησο ndash σε

αντίθεση με την ελεύθερη Ελλάδα όπου είχαν ληφθεί σημαντικά νομοθετικά μέτρα για

την προστασία των αρχαιοτήτων ndash δεν ξέφυγαν τα μικρά νησιά Έτσι δεν είναι λίγα τα

αντικείμενα που πήραν εκείνα τα χρόνια τον δρόμο για τα μεγάλα μουσεία της Ευρώπης

και για το Αρχαιολογικό Μουσείο της Κωνσταντινούπολης Χαρακτηριστική είναι η διήγηση

του νισύριου Λάζαρου Κοντοβερού για την εύρεση της ανάγλυφης στήλης του αθλητή το

1897 στη Νίσυρο την απόκρυψή της στον περίβολο της Παναγιάς της Ποταμίτισσας και

την προδοσία του μυστικού που οδήγησε στην φόρτωση του γλυπτού σε τελωνοφυλακίδα

με προορισμό την πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

Η οικονομική ευημερία της Σύμης της Χάλκης και της Μεγίστης στον 19ο αιώνα βασισμένη

στην σπογγαλιεία τη ναυπηγική και τη ναυτιλία φέρνουν τους εύπορους νησιώτες σε

επαφή με την Ευρώπη όπου ανθούν οι κλασικές σπουδές Έτσι αναπτύσσεται μία αστική

τάξη που μορφώνεται και ενδιαφέρεται για τη μελέτη και διάσωση των υλικών καταλοίπων

του παρελθόντος Εμπνευσμένοι εκπαιδευτικοί επιδίδονται στο έργο της περισυλλογής των

αρχαίων που βρίσκονται διάσπαρτα στην ύπαιθρο και της συγκέντρωσής τους στο Σχολείο

Οι μικρές αυτές Συλλογές ήταν και ο αρχικός πυρήνας των μετέπειτα Αρχαιολογικών

Συλλογών και Μουσείων στα μικρά νησιά Στο Καστελλόριζο στα τέλη του 19ου με αρχές

του 20ού αιώνα ο εκπαιδευτικός λόγιος και συγγραφέας Αχιλλέας Διαμαντάρας επιδίδεται

στο έργο της συλλογής και μελέτης των μνημείων και της ιστορίας του νησιού Ένας άλλος

Καστελλοριζιός της διασποράς αυτή τη φορά ο Μιχαήλ Κομνηνός συλλέγει αρχαιότητες

και αντικείμενα του λαϊκού πολιτισμού δωρίζει τη συλλογή του στο κράτος και έτσι

ιδρύεται το 1966 το πρώτο Μουσείο στη Μεγίστη που στεγάζεται στο οθωμανικό τέμενος

Στη Σύμη την ίδια περίοδο εμβληματική φυσιογνωμία είναι ο αρχαιοδίφης Δημοσθένης

Χαβιαράς σημαντική πνευματική προσωπικότητα ο οποίος συγκέντρωσε αρχαιότητες και

δημοσίευσε αρχαιολογικές μελέτες Σημαντικό συλλεκτικό έργο έγινε στο ίδιο νησί κατά τον

19ο αιώνα από το Αναγνωστήριο laquoΗ Αίγληraquo και από τον έμπορο Αλέξανδρο Μιλιοράτη (για

τις Συλλογές στη Σύμη βλ παρακάτω το Εισαγωγικό κείμενο για το νησί)

Η πρώτη laquoνόμιμηraquo ανασκαφική δραστηριότητα που μαρτυρείται στα νησιά είναι η έρευνα

που διενήργησε στο Καστελλόριζο με απαίτηση των κατοίκων του ο αρχαιολόγος Νικόλαος

Κυπαρίσσης σταλμένος από την ελληνική διοίκηση λίγο μετά την πρώτη απελευθέρωση

του νησιού το 1913 Ο Κυπαρίσσης περιηγήθηκε το νησί και ανέσκαψε αρχαίους τάφους

από τους οποίους προέρχεται το χρυσό στεφάνι (βλ Καστελλόριζο αρ κατ 13) και η

ρωμαϊκή σαρκοφάγος που σήμερα βρίσκονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Την στρατιωτική κατάληψη των νησιών από την Ιταλία ακολούθησε η δραστηριοποίηση

των ιταλών αρχαιολόγων στα Δωδεκάνησα Στις 20 Μαΐου του 1912 δηλαδή έναν αιώνα

πριν απεστάλη στη Ρόδο ο Giuseppe Gerola προκειμένου να συντάξει έναν πρώτο κατάλογο

για τα μνημεία των νησιών Ο διάσημος μελετητής των ενετικών μνημείων της Κρήτης

γύρισε μέσα σε 80 μέρες όλη τη Δωδεκάνησο Έτσι το 1913 συντάχθηκε και δημοσιεύθηκε

18

ο πρώτος κατάλογος των μνημείων της Δωδεκανήσου1 ενώ παράλληλα ο Gerola εκπόνησε

μια συνθετική μελέτη για τα μεσαιωνικά μνημεία των νησιών στους δύο πρώτους τόμους

του νεοεκδοθέντος περιοδικού της Ιταλικής Αρχαιολογικής Σχολής2 Οι μόνες συστηματικές

ανασκαφικές έρευνες στα νησιά τα οποία περιλαμβάνονται στην παρούσα έκθεση έγιναν

από τον Giulio Jacopi στη Χάλκη και τη Νίσυρο κατά τα έτη 1931-32

Την ίδια περίοδο ιδρύθηκαν από τους Ιταλούς Αρχαιολογικά Μουσεία στα δύο μεγαλύτερα

νησιά στη Ρόδο και την Κω Το Αρχαιολογικό Μουσείο της Ρόδου εγκαινιάστηκε την 1η

Ιανουαρίου του 1915 και στεγάστηκε στο μεσαιωνικό κτήριο του μεγάλου Νοσοκομείου

των Ιπποτών όπου και λειτουργεί μέχρι σήμερα Μάλιστα πρόσφατα ανακαινίστηκε και

επεκτάθηκε με νέες Συλλογές με χρηματοδότηση από το Γ΄ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης

Για την έκθεση των ευρημάτων από τις εκτεταμένες ανασκαφές στην Κω

κτίστηκε το 1936 νέο κτήριο στο κέντρο της πόλης Η αποκατάσταση του

διατηρητέου κτηρίου και η επανέκθεση των αρχαίων με την προσθήκη

νέων σημαντικών ευρημάτων έχει ενταχθεί στο ΕΣΠΑ και προβλέπεται

να ολοκληρωθεί το 2015

Μετά την ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου στην Ελλάδα το 1948

πρώτη μέριμνα της νεοσύστατης Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου

ndash η οποία ευτύχησε να έχει ως πρώτο Έφορο τον αρχαιολόγο Ιωάννη

Κοντή ndash ήταν η άμεση κήρυξη όλων των διατηρητέων μνημείων

αρχαίων βυζαντινών μεσαιωνικών και νεώτερων στη Ρόδο και στα

υπόλοιπα νησιά με Αποφάσεις της Γενικής Διοίκησης Δωδεκανήσου

Επείγουσα υποχρέωση ήταν και η αποκατάσταση των ζημιών που

είχαν υποστεί τα μνημεία της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου μαζί με

το Αρχαιολογικό της Μουσείο από τους βομβαρδισμούς του πολέμου

ενώ παράλληλα η Εφορεία όφειλε να συντηρήσει τους επισκέψιμους

αρχαιολογικούς χώρους και τα προβεβλημένα μνημεία που είχαν

ανασκαφεί και σε μεγάλο βαθμό αναστηλωθεί από τους Ιταλούς Η

προάσπιση των εκτεταμένων αρχαιολογικών ζωνών προστασίας που

είχαν θεσπιστεί κατά την Ιταλοκρατία αλλά και ο προσανατολισμός

της αρχαιολογικής έρευνας σε συγκεκριμένους τομείς ήταν επίσης

πρώτης προτεραιότητας Η τουριστική άνθηση που σε λίγα χρόνια

γνώρισε η Ρόδος και στη συνέχεια η Κως οδήγησε σε μία πρωτοφανή

οικοδομική δραστηριότητα κυρίως στα αστικά κέντρα των νησιών Έτσι

ξεκίνησε και εντάθηκε η σωστική ανασκαφική έρευνα της πόλης της

Ρόδου από τη δεκαετία του rsquo60 και της πόλης της Κω από την επόμενη

δεκαετία Οι σωστικές ανασκαφές μονοπώλησαν για μεγάλο διάστημα

την δραστηριότητα του πάντα ανεπαρκούς προσωπικού της Εφορείας Αρχαιοτήτων ενώ

τα επιστημονικά αποτελέσματα της συστηματικής αρχαιολογικής έρευνας στην πόλη της

Ρόδου παρουσιάστηκαν στο κοινό με τις δύο μόνιμες εκθέσεις που οργανώθηκαν το 1993

στο Παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου μαζί με ένα διεθνές Συνέδριο για τον εορτασμό των

2400 χρόνων από την ίδρυση της πόλης της Ρόδου Πρόκειται για τις εκθέσεις laquoΑρχαία

Ρόδος 2400 χρόνιαraquo και laquoΗ Ρόδος από τον 4ο αι μΧ μέχρι την κατάληψή της από τους

1 G Gerola ndash GG Porro Elenco degli edifici monumentali LXXI Le tredici Sporadi Minis-tero della Pubblica Istruzione Roma 19132 G Gerola ldquoI monumenti medioevali delle tredici Sporadirdquo ASAtene I (1914) 169-356 και ΙΙ (1916) 1-101

19

Τούρκους (1522)raquo οι οποίες παραμένουν ανοικτές για τους επισκέπτες

Στα μικρά νησιά που μετέχουν στην παρούσα έκθεση στις πρώτες δεκαετίες μετά την

απελευθέρωση η οικοδομική δραστηριότητα ήταν περιορισμένη τα δημόσια έργα

ελάχιστα και ο τουρισμός σχεδόν άγνωστος Η εικόνα των νησιών την περίοδο εκείνη

αποτυπώθηκε ζωντανά στο πρωτοποριακό για την εποχή τρίτομο έργο laquoΔωδεκάνησαraquo της

Αθηνάς Ταρσούλη η οποία επισκέφθηκε τα Δωδεκάνησα τα πρώτα έτη μετά την ένωσή

τους με την Ελλάδα Τα μνημεία των νησιών ήταν ασφαλή χάρις στον πατριωτισμό των

νησιωτών και τις φροντίδες του Έκτακτου Επιμελητή Αρχαιοτήτων που ήταν συνήθως

ο μοναδικός δάσκαλος ή ο καθηγητής που υπηρετούσε στο νησί και είχε επωμισθεί

αμισθί το έργο της προστασίας των αρχαιοτήτων στη Σύμη ο Νικήτας Χαβιαράς γιός

του Δημοσθένη ο Γεώργιος Μοσχόβης και ο Κωνσταντίνος

Φαρμακίδης στην Τήλο ο Απόστολος Λογοθέτης στη Νίσυρο

ο Μάκης Κατσιματίδης και ο Νικήτας Μαστρογιάννης

Χαρακτηριστική είναι η αναφορά του Μ Κατσιματίδη στις 20-

3-1953 (εικ 1) προς τον Έφορο Αρχαιοτήτων Ι Κοντή στην

οποία εκφράζει την αγωνία του για τα αρχαία που βρίσκονται

laquoἐν τῷ ὑπαίθρῳraquo και καταλήγει laquoΠαρακολουθῶ ἄγρυπνος καὶ

δίδω συστάσεις ὅπως μη θίγωσι τά ἐν τοῖς ἀγροῖς διεσκορπισμένα

ἀρχαῖα Ἐπεξηγῶ την ἀξίαν των ὡς καί τάς προβλεπομένας κατά

τῶν παραβατῶν βαρείας ποινάςraquo Η Χάλκη δεν ευτύχησε να έχει

Έκτακτο Επιμελητή παρά την προσπάθεια του τότε Επιμελητή

Γρ Κωνσταντινόπουλου (εικ 2) να αναθέσει αυτό το καθήκον

στον μοναδικό δημόσιο υπάλληλο τον ταχυδρομικό διανομέα ndash

μιας και το νησί δεν διέθετε μόνιμο δημοδιδάσκαλο ndash ο οποίος

όμως αρνήθηκε λόγω φόρτου εργασίας Αυτοί οι Έκτακτοι

Επιμελητές άνθρωποι με παιδεία και ενδιαφέρον φρόντισαν

για την περισυλλογή των διάσπαρτων αρχαιοτήτων και έτσι

οργανώθηκαν οι πρώτες δημόσιες Αρχαιολογικές Συλλογές στα

νησιά

Παράλληλα αποστέλλονται με εντολές μετακίνησης στα νησιά

οι Επιμελητές της Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου οι

οποίοι περιοδεύουν καταγράφουν συστηματικά τα ορατά

μνημεία και τις αρχαιότητες στα laquoΗμερολόγια Περιοδειώνraquo

και διενεργούν τις πρώτες αναγκαίες σωστικές ανασκαφές

Θα αναφέρουμε μόνον τους άξιους αρχαιολόγους Σεραφείμ

Χαριτωνίδη Γεώργιο Δοντά Παύλο Λαζαρίδη Μυρτάλη

Αχειμάστου Γρηγόριο Κωνσταντινόπουλο Ιωάννη Παπαποστόλου Ηώ Ζερβουδάκη

Χρίστο Ντούμα Ηλία Κόλλια Ιωάννη Παπαχριστοδούλου

Στα χρόνια του rsquo60 και του rsquo70 το Υπουργείο Πολιτισμού είχε την πρόνοια να τοποθετήσει

μόνιμους αρχαιοφύλακες στα μικρά νησιά Στο Καστελλόριζο τον Ηλία Διακάκη στη Σύμη

τον Βασίλη Χατζηστρατή και τον Κοκκιμίδη Πατατούκο στην Χάλκη τον Πέτρο Αντώνογλου

στην Τήλο τον Παντελή Γιαννουράκη και στη Νίσυρο τον Γεώργιο Χαρτοφύλη και στη

συνέχεια τον Νικόλαο Χαρίτο Με ελάχιστα μέσα αλλά με περισσή αγάπη και φιλότιμο οι

φύλακες αυτοί μαζί με ντόπιους αρχαιόφιλους (αναφέρω μόνον τον Ντίνο Παπαδέλια στη

Νίσυρο) συνέχισαν το έργο της διάσωσης και περισυλλογής των αρχαίων της υπαίθρου

Από το 1980 ξεκίνησε το πρόγραμμα της οργάνωσης Αρχαιολογικών Μουσείων στα

νησιά με τη συνεργασία των δύο πλέον Εφορειών Αρχαιοτήτων Πρώτο εγκαινιάστηκε το

20

Μουσείο της Μεγίστης στις 13 Σεπτεμβρίου του 1984 επέτειο της απελευθέρωσης του

Καστελλορίζου Ακολούθησαν τα Μουσεία της Σύμης της Λέρου της Αστυπάλαιας και

πιο πρόσφατα της Κάσου ενώ τα Μουσεία της Καρπάθου της Καλύμνου και της Νισύρου

οργανώθηκαν την πενταετία 2003-2008 με τη χρηματοδότηση του Περιφερειακού

Επιχειρησιακού Προγράμματος Νοτίου Αιγαίου Όλα σχεδόν τα Μουσεία στεγάζονται

σε οικήματα που έχουν παραχωρηθεί στο Υπουργείο Πολιτισμού από δημόσιους φορείς

ιδρύματα ή ιδιώτες και έχουν χαρακτήρα διαχρονικό καλύπτουν δηλαδή την πορεία

της ανθρώπινης παρουσίας στα νησιά από την προϊστορική μέχρι και τη μεταβυζαντινή

περίοδο πολλές φορές μάλιστα μέχρι τον 20ο αιώνα Τον βασικό πυρήνα των εκθεμάτων

αποτέλεσαν τα αντικείμενα των παλαιών Συλλογών εμπλουτισμένα με ανασκαφικά

ευρήματα που φυλάσσονταν προσωρινά στη Ρόδο και επέστρεψαν στη γενέθλια γη Οι

σωστικές ανασκαφές που διενεργήθηκαν τις δύο τελευταίες δεκαετίες στα μικρά νησιά ndash

τα οποία αναπτύσσονται τουριστικά απαιτούν τις αναγκαίες κοινωφελείς και τουριστικές

υποδομές διεκδικούν χρηματοδοτικά προγράμματα και γεμίζουν με παραθεριστικές

κατοικίες ndash πλούτισαν με νέα ευρήματα τα Μουσεία Εξ άλλου οι πρόσφατες κηρύξεις

αρχαιολογικών χώρων και ζωνών προστασίας σε όλα τα νησιά επέβαλαν και νομοθετικά

τον αρχαιολογικό έλεγχο Η δημιουργία των νέων Μουσείων αποτέλεσε πρόκληση για

πολλούς κατοίκους οι οποίοι και παρέδωσαν αρχαία που πεισματικά φύλαγαν στο σπίτι

τους μέχρι το άνοιγμά τους

Σήμερα μόνον η Τήλος και η Χάλκη δεν διαθέτουν Αρχαιολογικό Μουσείο Υπάρχουν όμως

προγράμματα μελέτες σημαντικά ευρήματα που φιλοξενούνται στην παρούσα Έκθεση

αλλά κυρίως πάθος από τους αρχαιολόγους των Εφορειών οι οποίοι διευρύνουν μέρα με

τη μέρα τις δραστηριότητες και το έργο της προστασίας των αρχαιοτήτων σε κάθε μικρό

νησί σε όλους τους άνυδρους βράχους στα σταθερά αυτά ndash κάποτε ζωντανά ndash πατήματα

για την επικοινωνία ανάμεσα στις νησιωτικές κοινωνίες του Αιγαίου και την απέναντι

μεγάλη στεριά

Η ευφυής ιδέα της παρούσας Έκθεσης οφείλεται στον αγαπητό συνάδελφο και φίλο

Καθηγητή Νικόλαο Σταμπολίδη Διευθυντή του Μουσείου Κυκλαδικής και Αρχαίας

Ελληνικής Τέχνης ενώ η υλοποίησή της έγινε δυνατή χάρις στην αμέριστη στήριξη και

τις φροντίδες της Προέδρου του Μουσείου κυρίας Σάντρας Μαρινοπούλου Η Έκθεση

και ο ανά χείρας Κατάλογος πολλά οφείλουν στη συστηματική δουλειά του επιμελητή

του Μουσείου και καλού συνεργάτη αρχαιολόγου Γιώργου Τασούλα Η συντήρηση όλων

των αντικειμένων που εκτίθενται έγινε από τους συντηρητές της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ Μιχάλη

Κώστα Δημήτρη Κουγιό και Νεκταρία Δασακλή ενώ οι περισσότερες φωτογραφίες των

αρχαιοτήτων του Καταλόγου από τον φωτογράφο μας Γιώργο Κασιώτη Οι αρχαιολόγοι των

Εφορειών Αρχαιοτήτων της Δωδεκανήσου υπεύθυνοι για τα νησιά που περιλαμβάνονται

στην Έκθεση παράλληλα με τα υπόλοιπα υπηρεσιακά τους καθήκοντα έφεραν το κύριο

βάρος της επιλογής και μελέτης των αντικειμένων ndash τα περισσότερα από τα οποία ήταν

αδημοσίευτα ndash για τη συγγραφή των λημμάτων του Καταλόγου

Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να έρχονται στο κέντρο της Ελλάδας ταπεινά και πολύτιμα

τέχνεργα μάρτυρες της μακράς ανθρώπινης δραστηριότητας και της διόλου laquoάγονηςraquo

πολιτιστικής διαδρομής που διήνυσαν τα μικρά ακριτικά νησιά του Αρχιπελάγους τα

οποία μεγαλώνουν τα σύνορα της πατρίδας και επιμένουν να ζουν και να παράγουν ακόμα

και με τους λιγοστούς μόνιμους κατοίκους τους

Δρ Μελίνα Φιλήμονος-ΤσοποτούΔιευθύντρια της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ

21

22

Χάλκη

Τήλος

Σύμη

Αλιμνιά

Πυργούσα

Γυαλί

Νίσυρος

Ρόδος

23

Ρω

Στρογγύλη

Καστελλόριζο

24

25

26

Η Μεγίστη ndash ή Καστελλόριζο από το όνομα του μεσαιωνικού οικισμού ndash είναι

η μεγαλύτερη από ένα σύνολο περίπου τριάντα νησίδων βραχονησίδων και σκοπέλων

που αποτελούν το πολύνησο του Καστελλορίζου (εικ 1) Η οικονομία και η σημασία της

συνδέεται άμεσα με αυτά όπως και με την απέναντι λυκιακή ακτή

Η Μεγίστη βρίσκεται 131 χλμ (71 ναυτικά μίλια) ανατολικά της Ρόδου και 25 χλμ από

την απέναντι ακτή Έχει εμβαδόν 888 τχλμ και σχήμα περίπου τριγωνικό με τη μεγάλη

χερσόνησο της Μούντας στη βόρεια

πλευρά που καταλήγει στο ακρωτήριο

του Αγίου Στεφάνου Η ακτογραμμή είναι

παντού απόκρημνη με εξαίρεση τον βαθύ

κόλπο στη ΒΑ πλευρά του νησιού που

σχηματίζει διπλό λιμάνι Το νησί είναι

ορεινό και βραχώδες Οι ψηλότερες κορυφές

Βίγλα (268 μ) Παλαιόκαστρο (244 μ) και

Δίσκος (215 μ) βρίσκονται στο βόρειο

τμήμα Το κεντρικό ανατολικό και νότιο

χαρακτηρίζονται από μικρά οροπέδια με

μικρές καλλιεργήσιμες εκτάσεις Το νησί

αν και άνυδρο κατοικήθηκε πιθανώς από

την Ύστερη Εποχή του Χαλκού εξαιτίας

της θέσης του και του εξαιρετικού διπλού

λιμένα στη ΒΑ ακτή του Ο Κάβος το

ακρωτήριο ανάμεσα στα δύο λιμάνια του

κόλπου όπου το σωζόμενο Κάστρο υπήρξε

διαχρονικά το κεντρικό σημείο της δραστηριότητας Μετά το λιμάνι η σημαντικότερη θέση

είναι το Παλαιόκαστρο το οποίο παρουσιάζει αλλεπάλληλες φάσεις κατοίκησης Άλλες

θέσεις εντοπίζονται κυρίως σε καλλιεργήσιμες περιοχές και οι περισσότερες είναι μικρές

οχυρωμένες αγροικίες με ελαιοπιεστήρια και ληνούς

Εικ 1 Μερική άποψη του Καστελλορίζου των βραχονησίδων και της λυκιακής ακτής (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

ΚαστελλόριζοΣτρογγύλη

Ρω

27

Το ενδιαφέρον των ερευνητών για τη Μεγίστη αρχίζει τον 18ο και εντείνεται τον 19ο αιώνα

Την περίοδο αυτή ευρωπαίοι περιηγητές περιδιαβαίνουν το νησί αναζητώντας αρχαία κι

επιγραφές1 Παράλληλα είναι σαφές ότι κατά τον 19ο αιώνα στο νησί γινόταν διακίνηση

αρχαιοτήτων2 Θα πρέπει να επιδεικνύεται ιδιαίτερη προσοχή όσον αφορά στην ερμηνεία

της προέλευσης όσων ευρημάτων δεν προέρχονται από ανασκαφές Κάποιες από τις

επιγραφές και τα άλλα ευρήματα που κατεγράφησαν κατά καιρούς στο νησί αναφέρεται

ότι είχαν μεταφερθεί εκεί από την απέναντι μικρασιατική ακτή3 Το νησί δεν έχει μελετηθεί

συστηματικά από αρχαιολογική άποψη Η έρευνα περιορίζεται σε επιφανειακές έρευνες4

και σε κάποιες πρόσφατες σωστικές ανασκαφές5

Το όνομα Μεγίστη ή Μεγίστα ndash που συναντάται σε όλες τις αρχαίες πηγές από τον Ψευδο-

Σκύλακα στα μέσα του 4ου αι πΧ μέχρι τον 12ο αι μΧ6 ndash αναφέρεται στο σχετικό μέγεθος της

νήσου μεταξύ των μικρότερων νησίδων και βραχονησίδων στο νησιωτικό της σύμπλεγμα7

Το όνομα του νησιού κατά την αρχαιότητα επιβεβαιώνεται αφrsquo ενός από τις επιγραφικές

αναφορές στον Απόλλωνα Μεγιστέα και αφrsquo ετέρου από την επιβίωσή του με τη μορφή

Mayas στην αραβική και Meis στην τουρκική που αποτελούν παραφθορά του ονόματος

Μεγίστη

Το όνομα Καστελλόριζο το οποίο υιοθετήθηκε μετά τον 12ο αιώνα και χρησιμοποιείται

πλέον παράλληλα με το αρχαίο όνομα Μεγίστη αποδίδεται είτε στο κόκκινο χρώμα του

βράχου από τον οποίο κατασκευάστηκε το Κάστρο στον Κάβο (castello rosso) είτε από τον

οικισμό που αναπτύχθηκε στη ρίζα του καστέλου αυτού8

απΟ τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΛιΘΟΥ Και τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΧαΛΚΟΥΕλάχιστα είναι τα στοιχεία που μαρτυρούν την κατοίκηση στα προϊστορικά χρόνια

Προϊστορική θέση εντοπίζεται πιθανώς στην περιοχή του σημερινού κοιμητηρίου στη

μικρή χερσόνησο που κλείνει από ανατολικά το λιμάνι του Μανδρακιού9

Ωστόσο η επίκαιρη θέση του νησιού στο θαλάσσιο δρόμο που ακολουθούσαν τα

εμπορικά πλοία της Εποχής του Χαλκού επιβεβαιώνεται από τα ερευνηθέντα ναυάγια

1 Βλ Savary 1788 Leake 1824 Fellows 1841 Ross 1846 Flandin 1871 Cockerell 1903 Αναφέρονται επίσης αλλεπάλληλες laquoεπιδρομέςraquo αρχαιοκαπήλων οι οποίοι αποβίβαζαν πληρώματα και άδειαζαν μεμονωμένους τάφους βλ Κυπαρίσσης 1915 642 Ο Fellows (1841 188-189) περιγράφει το Καστελλόριζο του 1840 ως σφύζουσα εμπορική μητρόπολη στην οποία μπορούσε κανείς να προμηθευτεί νομίσματα και κάθε είδους laquoθησαυρούςraquo που έβρισκαν οι χωρικοί στην απέναντι ακτή Ο ίδιος αγόρασε νομίσματα που προέρχονταν από την κοιλάδα της Ξάνθου3 Βλ Διαμαντάρας 1894 331-333 αρ 33 Διαμαντάρας 1899 335-336 Αντίστοιχα οι μονολιθικοί κίονες στον ναό του αγίου Κωνσταντίνου έχουν μεταφερθεί από τα Πάταρα βλ Διαμαντάρας χχέ 84 Οι R Hope Simpson και JF Lazenby πραγματοποίησαν το 1967 περιορισμένη έρευνα σε ήδη γνωστές θέσεις (Hope Simpson ndash Lazenby 1970) Πολύτιμη στη μελέτη της αρχαίας Μεγίστης είναι η συμβολή του Ν Ashton o oποίος πραγματοποίησε εκτεταμένη επιφανειακή έρευνα στο νησί το 1993 και το 1994 και συγκέντρωσε πολλά από τα στοιχεία που αναφέρονται εδώ βλ Ashton 19955 Το 1999 ολόκληρο το νησί μαζί με τη νησίδα Ρω θεσμοθετήθηκαν ως αρχαιολογικός χώρος Έκτοτε παρακολουθούνται οι εργασίες εκσκαφής και σε ορισμένες περιπτώσεις διενεργούνται δοκιμαστικές τομές πριν την έγκριση οικοδόμησης6 Το συμπέρασμα ότι ένα από τα ονόματα της Μεγίστης στην αρχαιότητα ήταν Κισθήνη οφείλεται σε παρερμηνεία του εδαφίου στο Στράβωνα (ΧΙV 3 7) laquoμεταξὺ δrsquo ἐν τῷ λεχθέντι παράπλῳ νησία πολλὰ καὶ λιμένες ὧν καὶ Μεγίστη νῆσος καὶ πόλις ὁμώνυμος Κισθήνηraquo βλ Θωμόπουλος 19707 laquoμεγάλη νῆσος ἡ τῶν Λυκίαςraquo σύμφωνα με τον Στέφανο Βυζάντιο Ο πρώτος που συνδέει ετυμολογικά το όνομα του νησιού με τον μυθικό ιδρυτή Μεγιστέα είναι ο Αλέξανδρος Πολυΐστωρ τον 1ου αι πΧ τον οποίο αναπαράγει ο Στέφανος Βυζάντιος Περὶ πόλεων τον 6ο αι μΧ Βλ επίσης RE XV1 λ Megiste 3318 Pappas 1994 46-47 Hederer 1924 329 Οι Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 αναφέρουν δύο προϊστορικά όστρακα στην περιοχή του κοιμητηρίου

28

του Ulu Βurun ndash 9 χλμ ΝΑ του Kas της αρχαίας Αντιφέλλου απέναντι από τη Μεγίστη

το οποίο χρονολογείται στο τέλος του 14ου αι πΧ ndash και της Χελιδονίας Άκρας 65 χλμ

ανατολικότερα που χρονολογείται στον 12ο αι πΧ Παρά την έλλειψη στοιχείων δεν θα

πρέπει να αποκλειστεί το ενδεχόμενο ότι η Μεγίστη χρησιμοποιήθηκε ως σταθμός στον

δρόμο ναυτικών και εμπόρων από και προς τα λιμάνια της Ανατολής και αποίκων προς

την Κύπρο την Κιλικία και τη Συροπαλαιστινιακή ακτή κατά τις μετακινήσεις του 12ου και

11ου αι πΧ

απΟ τή γΕωμΕτριΚή πΕριΟδΟ Εωσ τήν ΥστΕρή αρΧαιΟτήταΛιγοστές παραμένουν οι ενδείξεις σχετικά με την κατοίκηση κατά τη Γεωμετρική και

την Αρχαϊκή περίοδο στο νησί θραύσματα κεραμικής της Γεωμετρικής περιόδου που

συλλέχθηκαν στο εσωτερικό της ακρόπολης του Παλαιοκάστρου μαρτυρούν ότι υπήρχε

κατοίκηση στη στρατηγική αυτή θέση Ενδεχομένως η στενή σχέση της Μεγίστης με τη

Ρόδο χρονολογείται από την εποχή του αποικισμού Η ίδρυση της Φασήλιδος αποικίας

της Ρόδου στη λυκιακή ακτή χρονολογείται στον 7ο αι πΧ ενώ στο Χρονικό της Λίνδου

αναφέρεται νικηφόρος εκστρατεία του Κλεόβουλου τυράννου της Λίνδου εναντίον της

Λυκίας που πρέπει να τοποθετηθεί στον 6ο αι πΧ Τα ονόματα ορισμένων πόλεων της

Λυκίας όπως η Ροδία και η Ροδιάπολης αποτελούν πιθανώς ενδείξεις ενός ευρύτερου

αποικισμού της ΝΑ Λυκίας από τις δωρικές πόλεις της Ρόδου ο οποίος ωστόσο δεν είχε

μόνιμο αποτέλεσμα πέραν της κτήσης της Μεγίστης εφόσον οι πόλεις αυτές αναφέρονται

αργότερα ως μέλη της Λυκιακής Συμμαχίας10

Το 411 πΧ η Ρόδος αποστάτησε από την Αθηναϊκή συμμαχία και το 4087 πΧ ίδρυσε ndash με

τον συνοικισμό των τριών πόλεων ndash τη νέα πόλη της Ρόδου που σύντομα αναπτύχθηκε

σε σημαντική ναυτική και εμπορική δύναμη Δεν μπόρεσε ωστόσο να αποφύγει την

κυριαρχία της δυναστείας των Εκατομνιδών σατραπών της Αλικαρνασσού (356 - 332

πΧ)11 ούτε τη συμμετοχή της στις δυνάμεις του Δαρείου του Γ΄ (340 - 335 πΧ) Κατά την

περίοδο 332 - 323 πΧ στην περιοχή κυριάρχησαν οι δυνάμεις των Μακεδόνων12 ενώ μετά

τον θάνατο του Αλεξάνδρου ξεκίνησαν οι διαμάχες μεταξύ των βασιλείων των Διαδόχων

για τη στρατιωτική και οικονομική κυριαρχία στην ανατολική Μεσόγειο

Η Ρόδος απέκρουσε την πολιορκία του Δημητρίου (305 - 304 πΧ) ενίσχυσε το ναυτικό της

πολεμικό και εμπορικό και εξελίχθηκε στη διάρκεια του 3ου και τις αρχές του 2ου αι πΧ σε

κατrsquo εξοχήν κέντρο του διαμετακομιστικού εμπορίου στην ανατολική Μεσόγειο Το ροδιακό

κράτος σταδιακά περιέλαβε πολλά από τα νησιά της Δωδεκανήσου Αυτά προστέθηκαν

στις σημαντικές εκτάσεις που ήδη προ του συνοικισμού κατείχαν οι ροδιακές πόλεις στην

απέναντι ακτή της Μικράς Ασίας τη λεγόμενη laquoενσωματωμένηraquo ροδιακή Περαία η οποία

περιελάμβανε τμήμα της Καρίας και ορισμένες παραθαλάσσιες θέσεις της Λυκίας καθώς

και τη νήσο Μεγίστη

Θεωρείται βέβαιο ότι η Μεγίστη ενσωματώθηκε στο Ροδιακό κράτος πριν τα μέσα του 4ου

αι πΧ και παρέμεινε σε αυτό τουλάχιστον μέχρι τον 1ο αι μΧ13 αυτό μαρτυρεί η αναφορά

του Ψευδοσκύλακος 99 (GGM I 73hellip κατὰ ταῦτα νῆσός ἐστι Ῥοδίωνhellip ) που χρονολογείται στα

10 Bresson 1999 102 Blinkenberg 1941 αρ 2 170 XXIII11 Οι Εκατομνίδες προχώρησαν στην κατασκευή ενός εκτεταμένου δικτύου οχυρώσεων στις υπό τον έλεγχό τους περιοχές Σχετικά βλ Εισαγωγικό κείμενο Νισύρου στον παρόντα τόμο12 Σχετικά με το ροδιακό κράτος κατά την εποχή του Μ Αλεξάνδρου βλ Hauben 1977 και Berthold 1984 33-3713 Fraser ndash Bean 1954 57 Berthold 1984 41

29

μέσα του 4ου αι πΧ14 αλλά και του Στράβωνος (XIV 3 7)

Η διοίκηση της laquoενσωματωμένηςraquo ροδιακής Περαίας δεν διέφερε από αυτή της Ρόδου15

Αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα του ροδιακού κράτους και συμμετείχε στο σύστημα

των δήμων Η Μεγίστη όπως και περιοχή των Δαιδάλων προκεχωρημένες κτήσεις του

ροδιακού κράτους δεν αποτελούσαν αυτοτελείς δήμους αλλά μάλλον ανήκαν σε κάποιον

άγνωστο δήμο της Ρόδου Αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι στις επιγραφές της

Μεγίστης το όνομα των Ροδίων αξιωματούχων συνοδεύεται μερικές φορές από το

δημοτικό τους αλλά ποτέ από το εθνικό Ῥόδιος πρακτική που συναντάται στις περιοχές

της laquoενσωματωμένηςraquo Περαίας Ωστόσο το δημοτικό Μεγιστεύς εμφανίζεται μόνον ως

επίθετο του Απόλλωνα και πιθανώς του Διός16

Νομίσματα του 4ου αι πΧ τα οποία φέρουν στον εμπροσθότυπο την κεφαλή του Ηλίου και

στον οπισθότυπο το ροδιακό ρόδο με τα γράμματα ΜΕ έχουν αποδοθεί στη Μεγίστη (αρ

κατ 11 - 12) η ερμηνεία αυτή ωστόσο αποτέλεσε θέμα διαφωνίας μεταξύ ειδικών και

αμφισβητείται17

Την στρατιωτική εξουσία στην ενσωματωμένη και υποτελή ροδιακή Περαία ασκούσε ένας

από τους δέκα στραταγοὺς ο στραταγός ἐπὶ τό πέραν με υφιστάμενους τουλάχιστον τρεις

ἁγεμόνας ndash συγκεκριμένα αναφέρονται ἁγεμὼν ἐπὶ Kαρίας ἁγεμὼν ἐπὶ Λυκίας και ἁγεμὼν ἐπὶ

Kαύνου Υφιστάμενοι των ἁγεμόνων ήταν οι ἐπιστάται Ρόδιοι επικεφαλής μισθοφορικών

φρουρών διορισμένοι με ετήσια θητεία σε σημεία στρατηγικής σημασίας για το ροδιακό

κράτος

H Μεγίστη ήταν ένα από τα σημεία αυτά όπως επιβεβαιώνουν οι επιγραφικές

μαρτυρίες τέσσερις αναθηματικές επιγραφές επιστατών έχουν βρεθεί στην ακρόπολη του

Παλαιοκάστρου και μία βρίσκεται χαραγμένη στο βράχο κάτω από το Κάστρο τον αρχαίο

πύργο του λιμένα18 Χρονολογούνται στο 2ο αι πΧ19

Η εξαιρετική σημασία της Μεγίστης για το ροδιακό κράτος κατά τον 2ο αι πΧ διαφαίνεται

στην ενεπίγραφη βάση αναθηματικού αγάλματος που βρέθηκε στις Κεδρεές της Καρίας

και αναφέρεται στον Τεισία Θευδάμου hellip καὶ ἁγεμόνα γενόμενον ἐμ Mεγίστᾳ κατὰ πόλεμονhellip20

Η βάση φέρει την υπογραφή του γλύπτη Πυθόκριτου ο οποίος εργάστηκε στη Ρόδο γύρω

στο 170 πX Φαίνεται ότι στην προκειμένη περίπτωση ο διορισμός του συγκεκριμένου

αξιωματούχου ως ἁγεμόνα ἐμ Mεγίστᾳ αποτελούσε έκτακτο αξίωμα που υπαγορευόταν

από την κρισιμότητα των γεγονότων του Γ΄ Συριακού πολέμου (190 πΧ) όταν η Μεγίστη

διεδραμάτισε κύριο ρόλο21 στις επιχειρήσεις κατά του Αντιόχου Γ΄ Σχετική με τα γεγονότα

του πολέμου αυτού είναι η εκτενέστερη σωζόμενη αναφορά της Μεγίστης στην αρχαία

14 Και οπωσδήποτε πριν το 330 πΧ βλ Bresson 104 σημ 5115 Για τη διοίκηση του ροδιακού κράτους βλ Fraser ndash Bean 1954 79-94 Berthold 1984 38 κεξ van Gelder 190016 SGDI 4331 και 433317 Βλ Head 1897 xcviii-xcix Ο Cahn (1942 92-94) επισημαίνει ότι τα νομίσματα είναι βαρύτερα από το καθιερωμένο ροδιακό σύστημα και είναι απίθανο να αποτελούν βραχύβια ροδιακή κοπή Υποστηρίζει ότι πρόκειται πιθανώς για κοπή επιμέρους ροδιακού δήμου Οι Fraser ndash Bean (1954 97 σημ 4 98) θεωρούν ότι εάν πρόκειται για ροδιακή κοπή αυτή θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως ένδειξη είτε της αυτονομίας του νησιού είτε της ενσωμάτωσής του στο ροδιακό κράτος επισημαίνουν δε ότι τα γράμματα ΜΕ πιθανώς δεν αντιπροσωπεύουν τοπωνύμιο αλλά ονόματα αξιωματούχων Ο RHJ Ashton (1990 1-3) πρότεινε ότι πρόκειται για κοπή του Ροδίου στην καταγωγή στρατηγού Μέμνωνος ο οποίος πολέμησε εναντίον του Αλέξανδρου και όχι για νομίσματα της Μεγίστης Συνοπτικά βλ Στεφανάκη 2010 417-419 18 Βλ αναλυτικότερα παρακάτω σχετικά με το Κάστρο και την ακρόπολη Παλαιοκάστρου19 Fraser ndash Bean 1954 8720 SEG IV 178 Fraser ndash Bean 1954 8521 Σχετικά με τα γεγονότα του Συριακού πολέμου βλ Berthold 1984

30

γραμματεία ο Τίτος Λίβιος (Ab Urbe Condita 37225 372412 37452) αναφέρει την

Μεγίστη τρεις φορές σε σχέση με τις πολεμικές επιχειρήσεις του 190 πX Στο κείμενο

εξαίρεται η στρατηγική θέση της Μεγίστης καθώς και η σημασία του λιμανιού της για

το ροδιακό κράτος ως ναυστάθμου του ροδιακού στόλου Τα παραπάνω αποσπάσματα

μαρτυρούν ότι η Μεγίστη έπαιξε σημαντικό στρατηγικό ρόλο κυρίως μάλιστα εφrsquo όσον η

υπόλοιπη Λυκία με την εξαίρεση της Φασήλιδος ήταν εχθρικά διακείμενη προς τη Ρόδο

Η συνθήκη της Απάμειας (188 πΧ) που επιβλήθηκε στη συνέχεια από τη Ρωμαϊκή σύγκλητο

επί των Ελλήνων της Μικράς Ασίας ήταν εξαιρετικά ευνοϊκή για τους Ροδίους Την αμέσως

επόμενη περίοδο έως τη συμμαχία με τη Ρώμη - ουσιαστικά την υποταγή σε αυτή - το

164 πΧ το ροδιακό κράτος επεκτάθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της Καρίας και της Λυκίας

Οι περιοχές αυτές αποτέλεσαν τη λεγόμενη laquoυποτελή Περαίαraquo Η Λυκία αντιστάθηκε στη

ροδιακή κατοχή και ακολούθησε σειρά πολεμικών συγκρούσεων οι λεγόμενοι Λυκιακοί

πόλεμοι22 Κατά την περίοδο αυτή (188 - 167 πΧ) η Μεγίστη εξακολούθησε να λειτουργεί

ως βάση για τις ναυτικές επιχειρήσεις του ροδιακού στόλου

Η μόνιμη ροδιακή παρουσία στη Μεγίστη ερμηνεύει την επιρροή της Ρόδου στην κεντρική

Λυκία κατά την ελληνιστική περίοδο η οποία μαρτυρείται επιγραφικά23 Αντίστοιχη

λυκιακή παρουσία ή επιρροή στη Μεγίστη δεν σημειώνεται κρίνοντας από την έλλειψη

μνημείων στο νησί Ακόμη και κατά την περίοδο αναβίωσης της λυκιακής συμμαχίας κατά

τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο24 η Μεγίστη φαίνεται ότι παρέμεινε ανεπηρέαστη

από τη λυκιακή επιρροή παρά την εγγύτητά της στη λυκιακή ακτή

Αναπόφευκτα η πολιτική ισχύς της Ρόδου μειωνόταν όσο αυξανόταν η επιρροή της Ρώμης

Έπειτα από την υπογραφή συνθήκης με τη Ρώμη το 164 πΧ παρότι τυπικά αυτόνομη η

Ρόδος ακολουθεί τις επιταγές του ρωμαϊκού κράτους Η ίδρυση στη Δήλο αφορολόγητου

εμπορείου ρωμαϊκών συμφερόντων συνετέλεσε στην οικονομική συρρίκνωση της Ρόδου

Στον ύστερο 1ο αι πΧ ο Αντώνιος και ο Αύγουστος απέδωσαν ξανά κάποιες από τις

νησιωτικές της κτήσεις ενώ ο Αύγουστος επιβεβαίωσε τον παλαιότερο τίτλο της ως

laquoελεύθερης και συμμάχου πόλεωςraquo

Τον 1ο αι μΧ ο Στράβων (ΧΙV 3 7) αναφέρει και πάλι τη Μεγίστη ως ροδιακή κτήση Εκτός

από τον Στράβωνα δύο ακόμη πηγές του 1ου και 2ου αι μΧ αναφέρονται στη Μεγίστη ο

Πτολεμαίος (V III) και o Πλίνιος (Φυσική Ιστορία V 35131) ο οποίος μάλιστα αναφέρει ότι

η πόλις της Μεγίστης έχει εκλείψει (hellip Megista cuius civitas interdiit) Σύμφωνα ωστόσο

με τις αρχαιολογικές ενδείξεις το νησί κατοικείτο κατά τον 1ο αι μΧ οπότε η δήλωση του

Πλίνιου πιθανώς σημαίνει είτε ότι ο πληθυσμός του συρρικνώθηκε είτε ότι η στρατηγική

σημασία του μειώθηκε είτε ότι ήταν πλέον υποτελές

Υπό τον αυτοκράτορα Βεσπασιανό (67 - 69 μΧ) η Ρόδος ενσωματώθηκε επίσημα στο

Ρωμαϊκό κράτος ενώ από τον Διοκλητιανό (284 - 305 μΧ) ορίστηκε ως πρωτεύουσα της

Επαρχίας των Νήσων η οποία υπαγόταν στη Διοίκηση της Ασίας

Στην αυτοκρατορική περίοδο η Μεγίστη εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ως ναύσταθμος

όπως μαρτυρούν οι επισκευές στα τείχη της ακρόπολης και επιφανειακά ευρήματα στο

νησί αλλά κυρίως οι λιμενικές εγκαταστάσεις Στη ρωμαϊκή περίοδο χρονολογούνται

22 Bresson 1999 106-111 Πολύβιος 254423 Σχετικά με τα επιγραφικά στοιχεία που μαρτυρούν τη ροδιακή επιρροή στη Λυκία την υιοθέτηση ροδιακών πρακτικών τις αναθηματικές επιγραφές που τιμούν Ροδίους την λατρεία του Διός Ατταβυρίου και του Ηλίου βλ Zimmermann 1992 81 156-158 Zimmermann 1993 119-121 Bresson 1999104-10624 Βλ Τίτος Λίβιος 41258 42148 44151 Επίσης βλ Πολύβιος 30512 30314-5 3141-3

31

πιθανώς οι βυθισμένοι μόλοι στη γλώσσα που χωρίζει τα δυο λιμάνια και γύρω από το

απέναντι νησάκι Ψωραδιά καθώς και κεραμική από ναυάγια στις θέσεις αυτές25 Το λιμάνι

της Μεγίστης λειτουργούσε ακόμη ως εμπορικός λιμένας αλλά και ως ναύσταθμος του

ρωμαϊκού στόλου μάλλον όμως ως βοηθητικός του ναυστάθμου στα Πάταρα της Λυκίας

Οπωσδήποτε η σημασία του νησιού δεν ήταν πλέον εξέχουσα σε μια Μεσόγειο που

αποτελούσε laquoρωμαϊκή λίμνηraquo

Η ιστορία του νησιού αντικατοπτρίζει τη σημαντική γεωγραφική του θέση και την οικονομική

και στρατηγική σημασία ολόκληρης της περιοχής Την εξέχουσα θέση του ως σημαντικής

κτήσης της Ρόδου ακολούθησαν αιώνες αφάνειας κατά τους οποίους σχεδόν εξαφανίστηκε

από τις πηγές Υπάρχουν μεγάλες περίοδοι που χαρακτηρίζονται από την πλήρη απουσία

μνημείων και στοιχείων Τα μέχρι τώρα στοιχεία δείχνουν ότι το νησί ήκμασε ως ναυτική

βάση κυρίως σε περιόδους ανάγκης οργανωμένου ελέγχου των θαλάσσιων περασμάτων

από μια κεντρική αρχή

τα αρΧαια μνήμΕιαΟ λιμένας και το ΚάστροΟ κόλπος δυτικά του Κάβου ndash πεταλόσχημος βαθύς και καλά προστατευμένος από τον

καιρό ndash ήταν ο κυρίως λιμένας ενώ ο ανατολικός στο Μανδράκι μικρότερος και ρηχός26

λειτουργούσε πιθανώς ως ναυπηγοεπισκευαστικός χώρος στην αρχαιότητα όπως και κατά

τον 19ο αιώνα Ο κύριος ωστόσο ρόλος του διπλού λιμένα της Μεγίστης ήταν η τροφοδοσία

των πολεμικών και εμπορικών πλοίων ενώ πιθανώς συμμετείχε στο περιφερειακό

εμπόριο

Το λιμάνι της Μεγίστης προστατευόταν ήδη κατά την αρχαιότητα από αρχαίο οχυρό στη

θέση του ιπποτικού Κάστρου (εικ 2 3) Η πυραμιδική βάση του σωζόμενου πύργου (εικ 3) χρονολογείται στον β΄ μισό του 4ου αι πΧ27 όπως μαρτυρεί η λαξευμένη ταινία στις

δύο όψεις της επικλινούς ακμής των γωνιόλιθων ο λεγόμενος γωνιαίος οδηγός Προφανώς

η ασυνήθιστη για τον χώρο κατασκευή έγινε προκειμένου να δοθεί πρόσθετο ύψος στον

ορθογώνιο πύργο ο οποίος δέσποζε στα δύο λιμάνια και ήλεγχε τη θαλάσσια περιοχή του

διαύλου με τις διάσπαρτες νησίδες

Στο βράχο όπου εδράζεται ο πύργος του Κάστρου βρίσκεται εγχάρακτη η αναθηματική

επιγραφή του Ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλή Νικαγόρα στον Ερμή Προπύλαιο (εικ 4) που χρονολογείται τον 2ο αι πΧ Σωσικλῆς Nικαγόρα Ἂμιος ἐπιστατήσας ἒν τε Kαστάβῳ

καὶ ἐπὶ τοῦ πύργου τοῦ ἐν Mε γίστᾳ Ἑρμᾷ Προπυ λαίῳ χαριστήριον28 Η αναθηματική επιγραφή

του laquoεπιστατήσαντοςraquo Σωσικλέους είναι οπωσδήποτε μεταγενέστερη της κατασκευής του

πύργου και συνοδεύεται από εντορμίες για τη στερέωση αναθήματος πιθανώς ερμαϊκής

στήλης

Ολόκληρη η βόρεια πλευρά του πύργου έχει καταρρεύσει μαζί με τον βράχο έδρασης

πιθανώς εξ αιτίας σεισμού ή έπειτα από κάποιον από τους πολυάριθμους βομβαρδισμούς

που έχει υποστεί το μνημείο σε νεότερες περιόδους Ο βόρειος τοίχος του πύργου κτισμένος

σύρριζα στο φρύδι του βράχου είναι κατακόρυφος και εμφανώς μεταγενέστερος

25 Βλ Pirazzoli 198726 Κατά την αρχαιότητα η στάθμη της θάλασσας βρισκόταν αρκετά χαμηλότερα βλ Pirazzoli 198727 Η κατασκευή βρίσκει παράλληλα στην περιοχή της Αργολίδας Πυραμιδική βάση ορθογώνιου πύργου επάνω σε ορθογώνια κρηπίδα βρίσκεται στο Κεφαλάρι Ελληνικού στο Άργος (Πίκουλας 1996-97 Lord 1938 Scranton 1938) Βάσει των ευρημάτων χρονολογείται στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ και λειτουργούσε ως φυλακείο για τον έλεγχο του άξονα Άργους-Κεγχρεών Βλ Πίκουλας 199528 SGDI 4332

Εικ 2 Ο Κάβος το Κάστρο και ο laquoΛυκιακός τάφοςraquo (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

Εικ 3 Το Κάστρο η πυραμιδική βάση του πύργου από ΝΑ (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

Εικ 4 Η αναθηματική επιγραφή του ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλέους (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

32

το παλαιόκαστροΑποτελεί την καλύτερα σωζόμενη

οχυρωμένη θέση της αρχαίας Mεγίστης

στο εσωτερικό του νησιού και πιθανώς

το πλέον στρατηγικό σημείο (εικ 5) Η

ακρόπολη είχε πιθανώς κατασκευαστεί πριν

τον ύστερο 4ο αι πΧ επάνω σε αρχαιότερη

προ-κλασική ακρόπολη παρουσιάζει δε

ίχνη διαρκούς κατοίκησης μέχρι τους

βυζαντινούς χρόνους29 Ήλεγχε τον λιμένα

και τον όρμο Λιμενάρι στα δυτικά κυρίως

όμως αποτελούσε κομβικό σημείο από

όπου ασκείτο ο έλεγχος των θαλάσσιων

διόδων μέσω ενός δικτύου φρυκτωριών

εγκατεστημένων σε διάφορα σημεία του

νησιού στις γειτονικές νησίδες Στρογγυλή

και Pω καθώς και στην απέναντι λυκιακή

ακτή Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου καλύπτει έκταση περ 6000 τμ και αποτελείται από

εξωτερικό τείχος με τέσσερις - αρχικά - πύργους στη NA πλευρά την πλέον προσβάσιμη

καθώς και εσωτερικό πύργο Στον νοτιότερο πύργο σώζεται μία από τις αρχαίες εισόδους

αν και έχει υποστεί μεταγενέστερες επεμβάσεις Εντοιχισμένες σε δεύτερη χρήση

βρίσκονται εδώ δύο αναθηματικές επιγραφές επιστατών30 Ο κατεστραμμένος σήμερα

τέταρτος πύργος στην ανατολική γωνία του εξωτερικού τείχους σε σημείο που δεσπόζει

επάνω από τον οικισμό και το λιμάνι ήταν πιθανώς η θέση εύρεσης της επιγραφής

του επιστάτη Κρατιδάμου ο οποίος κατασκεύασε πύλη και ανέθεσε τα αγάλματα του

Απόλλωνος Πυλαίου και της Αρτέμιδος Σωτείρας31 Η επιγραφή η οποία χρονολογείται

πιθανώς στον 3ο ή 2ο αι πΧ32 δηλώνει την ύπαρξη μιας δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό

Μία τέταρτη επιγραφή ndash αυτή τη φορά από δύο επιστάτες ndash θα πρέπει να συσχετιστεί με

την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου33 O εσωτερικός πύργος που σώζεται σε ύψος περίπου

29 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 73-74 εικ 7 Wurster 1981 226-231 πίν 74-75 εικ 8 Το 1943 οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής εγκατέστησαν στην κορυφή του υψώματος την αντιαεροπορική τους άμυνα όπως φαίνεται από τα δύο πολυβολεία αλλά και από το άφθονο υλικό λατύπης που δημιουργήθηκε από τον βομβαρδισμό του μνημείου από τους συμμάχους30 Ἐπικρατίδας Ἀναξικράτευς ἐπιστατήσας καὶ τοὶ συστρατευσάμενοι [Δ]ιοσκόροις (SGDI 4331 και Διαμαντάρας 1892 304) και [B]ασίλων Ἐξα[κ]- εστίωνος Λέλιος ἐπιστα- τήσας (Διαμαντάρας 1892 305)31 Susini 1955 Michelier 1917 Δεν είναι σαφές ποια ακριβώς είναι η ΝΑ γωνία της ακρόπολης όπου σύμφωνα με τον Michelier βρέθηκε η επιγραφή του Κρατιδάμου Πιθανώς πρόκειται για τον κατεστραμμένο πλέον τέταρτο πύργο της ΝΑ πλευράς της ακρόπολης Η ύπαρξη της συγκεκριμένης επιγραφής δηλώνει την ύπαρξη δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό Η επιγραφή βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης (αρ ευρ 40) μαζί με μια σειρά άλλων αναθηματικών ή επιτύμβιων αναθηματικών επιγραφών που χρονολογούνται από την ελληνιστική έως την ύστερη αυτοκρατορική περίοδο (αρ ευρ 13 18 25 28 40 41 42) καθώς και κάποιες επιγραφές που είχαν μεταφερθεί στη Μεγίστη από τα Πάταρα και τις Γάγες Οι επιγραφές είχαν αποσταλεί με αρχικό προορισμό το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών από την επαναστατική ελληνική διοίκηση της νήσου που ζητούσε την ένωση με την Ελλάδα κατά το σύντομο διάστημα 1913-191532 Σύμφωνα με τον Susini 1955 καμμία επιγραφή με προέλευση από τη Μεγίστη δεν είναι δυνατόν να χρονολογηθεί με ακρίβεια33 Ἐπιστάται Aἰσχίνας Διάνδρου Tιμόστρατος Eὐκράτευς Ἀπόλλωνι Mεγιστεῖ Η επιγραφή (SGDI 4330) αναφέρεται από τον Ludwig Ross ως εντοιχισμένη στο ιερό της Μονής του Αγίου Παντελεήμονα Ο Διαμαντάρας (1899 333) δημοσίευσε μία έκτη επιγραφή επιστάτου χωρίς να αναφέρει τόπο εύρεσης

Εικ 5 Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου από ΝΑ Στο βάθος η Ρω (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

33

4μ αποτελεί το καλύτερα σωζόμενο τμήμα της οχύρωσης (εικ 6) Είναι χτισμένος με

κυφωτές λιθοπλίνθους σύμφωνα με το ισόδομο σύστημα με λαξευμένο γωνιαίο οδηγό

στους γωνιόλιθους Τμήματα της ελληνιστικής φάσης διατηρούνται κατά τόπους στους

κατώτερους δόμους του εξωτερικού τείχους34

Δύο μεγάλες λαξευτές ελλειψοειδείς δεξαμενές με λαξευμένες κλίμακες καθόδου η μία

στον εσωτερικό και η δεύτερη στον εξωτερικό περίβολο εξασφάλιζαν νερό για μεγάλες

περιόδους (εικ 7) Η μεγαλύτερη από αυτές έχει διάμετρο περίπου 530μ και βάθος 4μ

Οι δεξαμενές αυτές στεγασμένες με θόλους στις νεότερες περιόδους θα πρέπει κατά την

αρχαιότητα να βρίσκονταν σε υπόγειους χώρους πύργων

Μικρές κόγχες λαξευμένες στο μέτωπο του βράχου στη νότια πλευρά του εσωτερικού

υπερυψωμένου τμήματος της ακρόπολης δηλώνουν την ύπαρξη ιερού στο σημείο αυτό

ή ΒίγλαΣτη θέση Βίγλα ndash το υψηλότερο σημείο του νησιού που δεσπόζει πάνω από τον οικισμό σε

υψόμετρο 220μ ndash σώζεται αρχαίο οχυρωματικό τείχος σε μήκος 60μ με κατεύθυνση Α-Δ

Η πολυγωνική του τοιχοδομία έχει χαρακτηριστεί laquoκυκλώπειαraquo και στο παρελθόν το τείχος

είχε θεωρηθεί μυκηναϊκό35 Πρόκειται ωστόσο για τοιχοδομία αρκετά συνηθισμένη στην

Καρία από τους κλασικούς χρόνους μέχρι τη ρωμαϊκή περίοδο και πιθανώς αποτελούσε

τμήμα της ελληνιστικής οχύρωσης36 Σε συνδυασμό με το Παλαιόκαστρο χρησίμευε για την

προστασία της ενδοχώρας

Εκτός από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και τα παραθαλάσσια οχυρά του Κάστρου

34 Οι λιθόπλινθοι της νοτιοδυτικής γωνίας του εξωτερικού τείχους έχουν συστραφεί και μετατοπιστεί με αποτέλεσμα το σημείο αυτό του τείχους να κινδυνεύει με κατάρρευση Έπειτα από την τοπογραφική αποτύπωση από την Ε Βασιλειάδου η ΚΒ΄ ΕΠΚΑ έχει αναλάβει το έργο της αποκατάστασης της νοτιοδυτικής γωνίας στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ βάσει των μελετών των Γ Αντωνίου Κ Ζάμπα και Ε Παυλίδη35 Κυπαρίσσης 191536 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 Wurster 1981 231-232

Εικ 6 Παλαιόκαστρο Ο εσωτερικός πύργος από ΝΑ (φωτ αρχείο ΜΚΤ) Εικ 7 Λαξευτή δεξαμενή στο Παλαιόκαστρο (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

34

και των νησίδων Ρω και Στρογγυλής (βλ παρακάτω σελ 44 - 47)37 το αμυντικό δίκτυο

της Μεγίστης συμπληρωνόταν από επί μέρους μικρές laquoακροπόλειςraquo στο εσωτερικό του

νησιού (όπως το Λαντωμένο ή τα Υψηλά στο κτήμα Μιρικλή38 στη ΝΑ πλευρά του νησιού)

και πύργους-φρυκτώρια (όπως ο μικρός πύργος με πυραμιδική βάση στο Καστρέλλι στην

χερσόνησο της Μούντας και το φρυκτώριο στη θέση Καρύδια στο φρύδι της απόκρημνης

ανατολικής ακτής) καθώς και στην απέναντι ηπειρωτική ακτή Τειχισμένο παραθαλάσσιο

αστικό κέντρο δεν φαίνεται να υπήρχε κατά την αρχαιότητα ενώ ο οικισμός του λιμένα

ήταν πιθανώς περιορισμένης έκτασης και εξυπηρετούσε τις ανάγκες τροφοδοσίας και

επισκευής των πλοίων

Το κυρίως οχυρωματικό δίκτυο του συμπλέγματος της Μεγίστης κατασκευάστηκε βάσει

κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού του ροδιακού κράτους στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ πιθα-

νότατα την περίοδο μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου Αδιευκρίνιστη παραμένει

η ακριβέστερη χρονολόγησή της κατασκευής του ενώ δεν θα πρέπει να αποκλειστεί το εν-

δεχόμενο να ενσωμάτωσε προϋπάρχουσες κατασκευές και να συμπληρώθηκε στη διάρκεια

του 3ου και 2ου αι πΧ με πρόσθετες κατασκευές και μετασκευές Οι οχυρώσεις αποτέλεσαν

μέρος ενός ευρύτερου σχεδιασμού με μακροπρόθεσμο στόχο την απρόσκοπτη ναυσιπλοΐα

και τον ανεφοδιασμό του πολεμικού και εμπορικού στόλου παρακάμπτοντας τα λιμάνια της

Λυκίας με την οποία οι σχέσεις του ροδιακού κράτους ήταν μονίμως τεταμένες39

Οχυρωμένες αγροικίεςΕκτός από τα παραπάνω οχυρά στο Καστελλόριζο έχει εντοπισθεί μεγάλος αριθμός

μεμονωμένων οχυρών κτισμάτων τα οποία μπορούν να ερμηνευθούν ως αγροτικοί πύργοι

ή οχυρωμένες αγροικίες40 Στην πλειονότητά τους οι αγροικίες αυτές είναι μεμονωμένες

και αυτάρκεις με εξαίρεση πιθανώς τις εγκαταστάσεις στην Αυλωνιά που θα μπορούσαν

να ανήκουν σε μικρό οικισμό ή κώμη από πυργόσπιτα Ανάλογοι πύργοι κατασκευάζονται

τον 4ο και 3ο αι πΧ σε πολλές περιοχές κυρίως στο νησιωτικό χώρο41 Μερικές φορές

συσχετίζονται με τις ανάγκες προστασίας κάποιας συγκεκριμένης παραγωγής42 συνήθως

όμως πρόκειται για αγροτικές εγκαταστάσεις οι οποίες συγχρόνως εξυπηρετούν κάποιον

ευρύτερο αμυντικό σχεδιασμό Πιθανώς αποτελούσαν ιδιοκτησίες ενδεχομένως όμως

κάποιες από αυτές να παραχωρούνταν στη φρουρά και τις οικογένειές τους για χρήση και

εκμετάλλευση με αντάλλαγμα τη λειτουργία παρατηρητηρίου-φρυκτωρίας43

Αντίστοιχες κατασκευές οχυρωμένων αγροικιών των ελληνιστικών χρόνων και σε εξίσου

37 Μελετώντας τις ελληνιστικές οχυρώσεις στην ενσωματωμένη ροδιακή Περαία η Pimouguet (1994) διέκρινε τρεις κατηγορίες αμυντικών εγκαταστάσεων οχυρωμένες ακροπόλεις στην κορυφή υψώματος οχυρωμένα παραθαλάσσια αστικά κέντρα και παραθαλάσσια οχυρά και πύργους χτισμένους επάνω σε χερσόνησο ή στόμιο κόλπου Κάθε μία από αυτές τις εγκαταστάσεις είχε τη δική της ιδιαίτερη επιχειρησιακή λειτουργία η οργάνωσή τους όμως δείχνει την ύπαρξη ενός κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού που εξυπηρετούσε απευθείας τα συμφέροντα του ροδιακού κράτους Έτσι ερμηνεύεται και η σχετική ομοιογένεια που χαρακτηρίζει όλες τις κατηγορίες των εγκαταστάσεων αυτών ως προς τα λειτουργικά τους στοιχεία και τον τρόπο κατασκευής τους χαρακτηριστικά τα οποία η Pimouguet θεωρεί ενδείξεις μιας laquoηπειρωτικής ροδιακής αρχιτεκτονικήςraquo38 Ashton 1995 8039 Bresson 1999 Bryce ndash Zahle 198640 Ο Ashton (1995 68-91 κυρίως 69) σημειώνει σαράντα πέντε περίπου οχυρωμένες θέσεις οι περισσότερες από τις οποίες βρίσκονται σε συσχετισμό με πατητήρια και δεξαμενές41 Βλ Μαραγκού 2005 323-326 Young 1956α Osborne 198642 Βλ για παράδειγμα τα ορυχεία αργύρου της Σίφνου (Young 1956β και Ashton ndash Pantazoglou 1991)43 Σχετικά με την κυριότητα των μεμονωμένων οχυρών δηλαδή εάν επρόκειτο για ιδιωτικά ή δημόσια οικοδομήματα βλ Μαραγκού 2009 21

35

μεγάλη πυκνότητα εντοπίζονται στη Λυκία44 Κάποιες από τις κτιστές κατασκευές που

έχουν στο παρελθόν θεωρηθεί τάφοι45 θα πρέπει πιθανώς να ερμηνευθούν ως υπόγειοι

χώροι πύργων με χρήση αποθηκευτική ή ως δεξαμενής νερού όπως η κτιστή κατασκευή

που είναι σήμερα γνωστή ως laquoτάφος με το χρυσό στεφάνιraquo στο οροπέδιο του Άη Γιώργη

του Βουνού46 και η υπόγεια κρύπτη του Aγ Χαραλάμπους στο μοναστήρι του Άη Γιώργη

του Bουνού Χρήση αγροικίας είχε πιθανώς η οχυρωμένη εγκατάσταση που περιβάλλεται

από ισχυρό τείχος στο κτήμα Σαρίνα στη θέση Άχερες δυτικά του λιμανιού στη μοναδική

εύκολα προσβάσιμη και καλλιεργήσιμη περιοχή στο νησί47 Εδώ εκτός από στεγασμένη

δεξαμενή περιλαμβάνεται και ικανή καλλιεργήσιμη γη

διαχείριση υδάτωνΗ Μεγίστη είναι νησί άνυδρο Πηγάδια με γλυκό νερό (υφάλμυρο για την ακρίβεια)

εντοπίζονται μόνο στην περιοχή του μυχού του λιμανιού όπου και η εκκλησία του Άη

Γιώργη του Πηγαδιού Κατά τις εργασίες για την κατασκευή λιμνοδεξαμενής στη θέση

Κιόλια στο κεντρικό τμήμα του νησιού ΝΔ του αεροδρομίου αποκαλύφθηκαν δύο

κτιστές κυκλικές κατασκευές διαμέτρου 5 και 6 μ εγγεγραμμένες σε κτιστή κατασκευή

από ισχυρούς τοίχους οι οποίες ερμηνεύονται ως δεξαμενές νερού Η κατασκευή τους

χρονολογείται στην ελληνιστική περίοδο συνέχισαν δε να χρησιμοποιούνται στα ρωμαϊκά

χρόνια σύμφωνα με την κεραμική που βρέθηκε κατά την ανασκαφή48 Σημειωτέον ότι το

παλαιό όνομα της θέσης ήταν Φλετρά (φρεατερά)49

Στην ελληνιστική περίοδο κατασκευάστηκε πιθανώς το συγκρότημα εννέα μεγάλων

κυκλικών δεξαμενών στη θέση Άχερες επάνω από τον οικισμό του Καστελλορίζου η

κατασκευή του οποίου ανάγεται συνήθως στην περίοδο της Τουρκοκρατίας Ωστόσο ένα

τέτοιας κλίμακας έργο υποδομής μαρτυρεί έναν κεντρικό σχεδιασμό ο οποίος μόνον στην

ελληνιστική περίοδο παρατηρείται στο νησί Το συγκρότημα αυτό των δεξαμενών στις

Άχερες θα έπρεπε να επαρκεί για τις ανάγκες όχι μόνον του οικισμού και των εγκαταστάσεων

του λιμένα αλλά και για τον ανεφοδιασμό του ροδιακού στόλου και των εμπορικών

πλοίων που μετέφεραν σιτηρά αμφορείς με κρασί και άλλα προϊόντα που διακινούσε το

ροδιακό κράτος καθώς και ξυλεία από τη Λυκία50

Παράλληλα λαξευμένες ή κτιστές δεξαμενές μικρές και μεγάλες υπάρχουν σε όλες τις

αρχαίες θέσεις εγκατάστασης στο νησί από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και το

Κάστρο του λιμένα έως τις διάσπαρτες στην ύπαιθρο οχυρωμένες αγροτικές εγκαταστάσεις

ενώ παρατηρείται η χρήση φυσικών ρηγμάτων ως δεξαμενών για τη συλλογή ομβρίων

44 Πρόκειται για πυργοειδείς κατασκευές χωρίς ανοίγματα στο ισόγειο εκτός της πόρτας αλλά με παράθυρα στον όροφο Έχουν προσεγμένη τοιχοδομία και συνδυάζονται πάντα με βοηθητικά κτίσματα πατητήρια και αλώνια Χαρακτηριστική τους λεπτομέρεια αποτελούν οι υπόγειοι χώροι Βλ Konecny 1994 και Konecny 199745 Ashton 1995 100-10246 Στην πραγματικότητα το στεφάνι (αρ κατ 13) βρέθηκε σε λίθινη θήκη σφηνωμένη στο έδαφος βλ Κυπαρίσσης 1915 6347 Βλ Ashton 1995 9048 Βλ Κ Μπαϊράμη στο ΑΔ 2000 Χρον (υπό δημοσίευση)49 Διαμαντάρας χχέ 1350 Το συγκρότημα δεξαμενών στις Άχερες εξυπηρετούσε τις ανάγκες των κατοίκων του οικισμού μέχρι πρόσφατα μαζί με μερικές κυκλικές λαξευμένες δεξαμενές εντός οικισμού γνωστές ως Πασάδες

15

Στη χώρα αυτή στην Ελλάδα τα βουνά οι λίμνες τα ποτάμια και οι θάλασσες οι θεοί και οι άνθρωποι έχουν την αρχή τους στον μύθοΣτη μάχη των θεών του Ολύμπου εναντίον των Γιγάντων για παράδειγμα ο Ποσειδώνας αποκόπτει τμήμα της Κω και μrsquo αυτό καταπλακώνει τον γίγαντα Πολυβότη που από τότε και μετά βρυχάται ως ηφαίστειο στα έγκατα της γης δημιουργώντας τη Νίσυρο τον πλούτο και την γονιμότητα της γης τον κίνδυνο και συνάμα τη γοητεία τηςΚι απrsquo τα ξεφτίδια της πέτρας γεννήθηκε το Γυαλί ανάμεσα στην Κω και τη Νίσυρο με την αρχαιότερη ανθρώπινη παρουσία στη Νεολιθική εποχή τότε που ο οψιδιανός το ηφαιστειακό γυαλί ήταν η κορυφή της τεχνολογίαςΗ κλασική Νίσυρος με τα ψηλά τα τείχη αγέρωχα στημένα στην κορυφή του λόφου στο πλάι της θάλασσας με τις φαρδειές της πύλες και την μαρτυρία χαραγμένη με γράμματα μεγάλα απόδειξη για το αδιάκοπο της παραβίασης των κανόνων που με τη σειρά του φανερώνει την κοινότητα της ανθρώπινης ιδιοσυγκρασίας παντού σrsquo αυτή τη χώρα laquoΔΑΜΟΣΙΟΝ ΤΟ ΧΩΡΙΟΝ ΠΕΝΤΕ ΠΟΔΕΣ ΑΠΟ ΤΟΥ ΤΕΙΧΕΟΣraquo δηλαδή ο χώρος γύρω από το τείχος είναι δημόσιος hellip και δεν πρέπει να καταπατείταιΠεριοικίς νήσος στα δυτικά της Νισύρου η Περγούσα παραφθορά του ονόματος Πυργούσα από τους πύργους του αρχαίου οικισμού που αγναντεύουν ασάλευτοι όχι μόνον το πέλαγος αλλά και τον χρόνο Κι ακόμα πιο δυτικά σαν κανδήλι να αχνοφέγγει στο ήρεμο ή τρικυμισμένο Αιγαίο η Κανδηλούσα σημάδι γης στο άφατο του κυανού ΠοσειδώναΜακρύτερα προς τον νοτιά ένα νησί η Τήλος που λες και ξέφυγε από την μοίρα της θάλασσας με όρμους που σε δέχονται χωρίς να θέλουν να σrsquo αφήσουν να φύγεις που θέλουν να σε κρατήσουν εκεί καθώς είναι το μόνο από τα γύρω νησιά με άφθονο νερό και γη για καλλιέργεια βουνά για βοσκοτόπιαhellipΚαι κάστρα ψηλά κι απόρθητα χτισμένα πεισματικά πάνω στην ίδια θέση με πολεμίστρες και δώματα και τον ναό του Υψίστου στο πιο ψηλό σημείο να rsquoναι πιο κοντινός προς τον Θεό Χτισμένος πάνω και με την αρχαία πέτρα με ψηφίσματα και ονόματα χαραγμένα σαν από χθες μορφές που πέρασαν και φύγαν κι ακόμα στέκουν απρόσβλητες κι ατάραχεςΠαλίμψηστο η ιστορία της Τήλου σαν το βυζαντινό κονίαμα πάνω στους αρχαίους λίθους και το υπόστρωμα περασμένο από ενός ζωγράφου χέρι στιβαρό με μια γραμμή που δεν λέει να σβήσει στο διάβα των αιώνων όπως ο ίδιος ο Χριστός περιβαλλόμενος από την άφθαρτη δόξα του με πλήθος κάτω τα πολυόμματα Χερουβείμ και τα εξαπτέρυγα Σεραφείμ που τον περιτριγυρίζουν στο τόξο της καμπύλης του Ιερού στα Άγια των ΑγίωνΣτην ίδια νήσο στο σπήλαιο του Χαρκαδιού τα λείψανα των νάνων ελεφάντων εινrsquo η απόδειξη ότι το νησί αποκόπηκε από γεωλογικά φαινόμενα από τον όγκο της Ασίας έτσι που τα τεράστια ζώα έμειναν να φυτοζωούν μαραίνοντας τον όγκο τους ωσότου ξεφτίσουν τελείωςΚι αν η Σαπφώ υπήρξε φύτρα ξακουστή της Λέσβου ποιήτρια η Τήλος επαίρεται για την δική της την Ήριννα των κλασικών αιώνων σε τούτο το απίστευτο νησί εδώ που και οι νεκροί του σήμερα δυναστεύονται από το παρελθόν καθώς αρχαίοι βωμοί και κίονες κι ανάγλυφα βρίσκονται διάσπαρτα ανάμεσα στους σύγχρονους τάφους στο κοιμητήριο της εκκλησίας του Αγίου ΚωνσταντίνουΕγγύτερα στην επικράτεια της ροδίτικης Καμίρου βρίσκεται η ΧάλκηΠάνω στο φρύδι του λόφου το μεσαιωνικό κάστρο χτισμένο πάνω στην αρχαία οχύρωση με ισόδομα τείχη και υπαίθριες λατρείες του Δία του ουρανού μα και της Εκάτης του σκότους αρχιτεκτονικά μέλη κι επιγραφές και ερειπωμένα βυζαντινά σπίτια και τοιχογραφημένες εκκλησιές κρατήθηκε έως αργά στον 19ο αιώνα όταν η πόλη ξεχύθηκε από τους πρόποδες του κάστρου για νrsquo απλωθεί ευρύχωρα μεσrsquo το λιμάνι Άνυδρη γη με κύφες ελλειψοειδείς για τους αγρότες στα λίγα πεδινά εδάφη και την λεπτή βλάστηση των βράχων να στηρίζει όσο μπορεί τα σμήνη από τις μέλισσες μέσrsquo τις κυψέλεςΠαραπλέοντας την ερημωμένη Αλιμνιά με τα νεολιθικά κατάλοιπα στον λόφο τα λαξευτά νεώρια στον γιαλό και τους εγκαταλελειμμένους στρατώνες της Ιταλοκρατίας το ταξίδι συνεχίζεται στη Σύμη νησί ακουμπισμένο μέσrsquo τη βαθύκολπη Δωρίδα απέναντι από τις ακτές της Καρίας μια πολυνησία από μόνη της Σεσκλιό Κουλουνδρός Τρομπέτα Νίμος Πλάτη Μεγαλονήσι Καραβαλονήσι Μαρμαράς Σε πολλές απrsquo αυτές τις νησίδες είναι ορατά και σήμερα τα αρχαία κατάλοιπαΜε το γενουάτικο κάστρο της να δεσπόζει στη Χώρα χτισμένο πάνω και πλάι στο ισόδομο τείχος με τα διώροφα και τριώροφα νεοκλασικά της σπίτια στο λιμάνι χάρμα ειδέσθαι πρωινά και δειλινά και το παρελθόν της να στέκει μετέωρο σε σπαράγματα συναγμένα από διάφορες εποχές και τα μνημεία της να περιμένουν ακόμα μιαν επίσημη εκδοχή μια ταυτότηταΜα ωστόσο ακατάλυτο θεμέλιο του νησιού η μονή του Αρχαγγέλου Μιχαήλ του Πανορμίτη μνημείο με ιστορία που ίσως ξεκινά από μια παλαιοχριστιανική βασιλική και με δράση έως και τα χρόνια της αντίστασης με τα περίφημα δωδεκανησιακά λιθόστρωτα μέσrsquo τις αυλές σύμβολα βυζαντινά και το αέναο κύμα της θάλασσας να

16

καταγράφεται ως τεθλασμένη μαύρο για το βαθύ λευκό για τον αφρό Το τοιχογραφημένο εσωτερικό του ώς και στα σταυροθόλια με τάματα και πολυκάνδηλα ακριβά μιας πίστης αρχέγονης που θέλει στα Δωδεκάνησα τον Ταξιάρχη σωτήρα όχι μόνο των ψυχών μα και των σωμάτων στη θάλασσα αντίθετα με την παράδοση που θέλει γιrsquo αυτό τον Άη Νικόλα στο υπόλοιπο ΑιγαίοΚι από τη Σύμη στο ανοιχτό πέλαγο πέρα από τη Ρόδο που το Αιγαίο μεγαλώνει και γίνεται Μεσόγειος στη μακρόστενη Ρω μια ανάσα πριν το Καστελλόριζο με τους γαλήνιους όρμους της τα τείχη και τους αρχαίους πύργους της νησί της Κυράς του της Δέσποινας Αχλαδιώτη μιας Παναγιάς επίγειας προστάτιδας των συνόρων τουΚαι τέλος το Καστελλόριζο η νοτιοανατολική εσχατιά της ελληνικής επικράτειας με την αρχαία ονομασία Μεγίστη δηλαδή η μεγίστη των παρακείμενων νήσων απέναντι στις νότιες ακτές της Μικράς Ασίας με τον λυκιακό τάφο να σε καλωσορίζει λαξευμένος στον βράχο όπου στέκει το Castello Rosso το Καστελλόριζο με τον Άη Γιώργη ψηλά στα ανατολικά και στην κορυφή του βουνού στα δυτικά το Παλαιόκαστρο με τα ισόδομα τείχη και τις πύλες του την σειρά των αρχαίων λίθων και τις σε σημεία κρυφά χαραγμένες επιγραφές τουmiddot όλα να αγναντεύουν την ανοιχτή θάλασσα Ο τελευταίος σταθμός Κάτι σαν την Cava dei Tirreni του Σεφέρη πριν ξανοιχτεί κανείς να συναντήσει το νησί της Κύπριδας ΑφροδίτηςΤο παραπάνω ταξίδι είναι το πρώτο δρομολόγιο μιας σειράς άλλων που θα ακολουθήσουν από τη γόνιμη συνεργασία του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού με το Μουσείο μας Ξεκινώντας από την ανατολικότερη εσχατιά της ελληνικής επικράτειας το Καστελλόριζο τόσο επίκαιρο σήμερα φθάνει έως τα νησιά της αγκαλιάς που σχηματίζουν η Ρόδος και η Κως Μέσα από τα 390 αντικείμενα κάθε λογής και υλικού ενδεικτικά επιλεγμένων από την προϊστορική και κλασική αρχαιότητα έως και τους μεταβυζαντινούς χρόνους η έκθεση laquoΆγονη Γραμμήraquo φιλοδοξεί να δώσει τα μηνύματα της γονιμότητας της ανθρώπινης παρουσίας της ζωής και της δράσης σε μικρά νησιά που κάποτε υπήρξαν κοιτίδες πολιτισμού και που ndash στο πείσμα των καιρών ndash εξακολουθούν να αντιστέκονται και σήμερα που οι ρότες των πλοίων δεν ακολουθούν πια τα φυσικά ρεύματα της Μεσογείου όπως γινόταν άλλοτε ακόμα και έως τις αρχές του 20ού αιώναΣτο στενό περιθώριο ενός προλόγου όπως αυτός προτίμησα να μη χρησιμοποιήσω τη γραφίδα του επιστήμονα Άλλωστε το πράττουν παρακάτω αγαπητοί συνάδελφοι με πολλούς από τους οποίους συνεργάζομαι στα Δωδεκάνησα δεκάδες χρόνια τώραΚι εξ άλλου όσα κι αν γράψουμε εμείς οι αρχαιολόγοι η έκθεση έχει την δική της δυναμική τις δικές της πολλαπλές αναγνώσεις ίσως τόσες όσοι και οι επισκέπτες της καθώς ο καθείς θα τη δει με τα δικά του μάτια Γιrsquo αυτό ανοίξτε τα διάπλατα και χαρείτε τη Θα είναι το μεγάλο ευχαριστώ για όλους αυτούς που τη δημιούργησαν Κι εγώ θα ευχαριστήσω με τη σειρά μου για μιαν ακόμη φορά το Υπουργείο Πολιτισμού τους συναδέλφους της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ και 4ης ΕΒΑ Δωδεκανήσου τον Γιώργο Τασούλα και τη Σταυρούλα Οικονόμου

Καθηγητής Νικόλαος Χρ ΣταμπολίδηςΔιευθυντής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

17

ΠρόλογοςΤα νησιά της Δωδεκανήσου ήταν τα τελευταία κομμάτια ελληνικής γης που ενώθηκαν με

την Ελλάδα το 1948 Οι κάτοικοί τους γνώρισαν την πιο μακρόχρονη ξένη κατοχή από το

1309 με τους Ιππότες του Τάγματος του Αγίου Ιωάννου από το 1522 με τους Οθωμανούς

και τέλος από το 1912 με τους Ιταλούς Οι Δωδεκανήσιοι οι οποίοι είχαν μείνει έξω από

το νεοσύστατο ελληνικό κράτος ήταν πάντα περήφανοι για τα laquoιερά κειμήλιαraquo που τούς

ένωναν με την πατρίδα Από τις λαθρανασκαφές και την αρχαιοκαπηλική δραστηριότητα

που άνθησαν κατά τα τελευταία χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας στη Δωδεκάνησο ndash σε

αντίθεση με την ελεύθερη Ελλάδα όπου είχαν ληφθεί σημαντικά νομοθετικά μέτρα για

την προστασία των αρχαιοτήτων ndash δεν ξέφυγαν τα μικρά νησιά Έτσι δεν είναι λίγα τα

αντικείμενα που πήραν εκείνα τα χρόνια τον δρόμο για τα μεγάλα μουσεία της Ευρώπης

και για το Αρχαιολογικό Μουσείο της Κωνσταντινούπολης Χαρακτηριστική είναι η διήγηση

του νισύριου Λάζαρου Κοντοβερού για την εύρεση της ανάγλυφης στήλης του αθλητή το

1897 στη Νίσυρο την απόκρυψή της στον περίβολο της Παναγιάς της Ποταμίτισσας και

την προδοσία του μυστικού που οδήγησε στην φόρτωση του γλυπτού σε τελωνοφυλακίδα

με προορισμό την πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

Η οικονομική ευημερία της Σύμης της Χάλκης και της Μεγίστης στον 19ο αιώνα βασισμένη

στην σπογγαλιεία τη ναυπηγική και τη ναυτιλία φέρνουν τους εύπορους νησιώτες σε

επαφή με την Ευρώπη όπου ανθούν οι κλασικές σπουδές Έτσι αναπτύσσεται μία αστική

τάξη που μορφώνεται και ενδιαφέρεται για τη μελέτη και διάσωση των υλικών καταλοίπων

του παρελθόντος Εμπνευσμένοι εκπαιδευτικοί επιδίδονται στο έργο της περισυλλογής των

αρχαίων που βρίσκονται διάσπαρτα στην ύπαιθρο και της συγκέντρωσής τους στο Σχολείο

Οι μικρές αυτές Συλλογές ήταν και ο αρχικός πυρήνας των μετέπειτα Αρχαιολογικών

Συλλογών και Μουσείων στα μικρά νησιά Στο Καστελλόριζο στα τέλη του 19ου με αρχές

του 20ού αιώνα ο εκπαιδευτικός λόγιος και συγγραφέας Αχιλλέας Διαμαντάρας επιδίδεται

στο έργο της συλλογής και μελέτης των μνημείων και της ιστορίας του νησιού Ένας άλλος

Καστελλοριζιός της διασποράς αυτή τη φορά ο Μιχαήλ Κομνηνός συλλέγει αρχαιότητες

και αντικείμενα του λαϊκού πολιτισμού δωρίζει τη συλλογή του στο κράτος και έτσι

ιδρύεται το 1966 το πρώτο Μουσείο στη Μεγίστη που στεγάζεται στο οθωμανικό τέμενος

Στη Σύμη την ίδια περίοδο εμβληματική φυσιογνωμία είναι ο αρχαιοδίφης Δημοσθένης

Χαβιαράς σημαντική πνευματική προσωπικότητα ο οποίος συγκέντρωσε αρχαιότητες και

δημοσίευσε αρχαιολογικές μελέτες Σημαντικό συλλεκτικό έργο έγινε στο ίδιο νησί κατά τον

19ο αιώνα από το Αναγνωστήριο laquoΗ Αίγληraquo και από τον έμπορο Αλέξανδρο Μιλιοράτη (για

τις Συλλογές στη Σύμη βλ παρακάτω το Εισαγωγικό κείμενο για το νησί)

Η πρώτη laquoνόμιμηraquo ανασκαφική δραστηριότητα που μαρτυρείται στα νησιά είναι η έρευνα

που διενήργησε στο Καστελλόριζο με απαίτηση των κατοίκων του ο αρχαιολόγος Νικόλαος

Κυπαρίσσης σταλμένος από την ελληνική διοίκηση λίγο μετά την πρώτη απελευθέρωση

του νησιού το 1913 Ο Κυπαρίσσης περιηγήθηκε το νησί και ανέσκαψε αρχαίους τάφους

από τους οποίους προέρχεται το χρυσό στεφάνι (βλ Καστελλόριζο αρ κατ 13) και η

ρωμαϊκή σαρκοφάγος που σήμερα βρίσκονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Την στρατιωτική κατάληψη των νησιών από την Ιταλία ακολούθησε η δραστηριοποίηση

των ιταλών αρχαιολόγων στα Δωδεκάνησα Στις 20 Μαΐου του 1912 δηλαδή έναν αιώνα

πριν απεστάλη στη Ρόδο ο Giuseppe Gerola προκειμένου να συντάξει έναν πρώτο κατάλογο

για τα μνημεία των νησιών Ο διάσημος μελετητής των ενετικών μνημείων της Κρήτης

γύρισε μέσα σε 80 μέρες όλη τη Δωδεκάνησο Έτσι το 1913 συντάχθηκε και δημοσιεύθηκε

18

ο πρώτος κατάλογος των μνημείων της Δωδεκανήσου1 ενώ παράλληλα ο Gerola εκπόνησε

μια συνθετική μελέτη για τα μεσαιωνικά μνημεία των νησιών στους δύο πρώτους τόμους

του νεοεκδοθέντος περιοδικού της Ιταλικής Αρχαιολογικής Σχολής2 Οι μόνες συστηματικές

ανασκαφικές έρευνες στα νησιά τα οποία περιλαμβάνονται στην παρούσα έκθεση έγιναν

από τον Giulio Jacopi στη Χάλκη και τη Νίσυρο κατά τα έτη 1931-32

Την ίδια περίοδο ιδρύθηκαν από τους Ιταλούς Αρχαιολογικά Μουσεία στα δύο μεγαλύτερα

νησιά στη Ρόδο και την Κω Το Αρχαιολογικό Μουσείο της Ρόδου εγκαινιάστηκε την 1η

Ιανουαρίου του 1915 και στεγάστηκε στο μεσαιωνικό κτήριο του μεγάλου Νοσοκομείου

των Ιπποτών όπου και λειτουργεί μέχρι σήμερα Μάλιστα πρόσφατα ανακαινίστηκε και

επεκτάθηκε με νέες Συλλογές με χρηματοδότηση από το Γ΄ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης

Για την έκθεση των ευρημάτων από τις εκτεταμένες ανασκαφές στην Κω

κτίστηκε το 1936 νέο κτήριο στο κέντρο της πόλης Η αποκατάσταση του

διατηρητέου κτηρίου και η επανέκθεση των αρχαίων με την προσθήκη

νέων σημαντικών ευρημάτων έχει ενταχθεί στο ΕΣΠΑ και προβλέπεται

να ολοκληρωθεί το 2015

Μετά την ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου στην Ελλάδα το 1948

πρώτη μέριμνα της νεοσύστατης Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου

ndash η οποία ευτύχησε να έχει ως πρώτο Έφορο τον αρχαιολόγο Ιωάννη

Κοντή ndash ήταν η άμεση κήρυξη όλων των διατηρητέων μνημείων

αρχαίων βυζαντινών μεσαιωνικών και νεώτερων στη Ρόδο και στα

υπόλοιπα νησιά με Αποφάσεις της Γενικής Διοίκησης Δωδεκανήσου

Επείγουσα υποχρέωση ήταν και η αποκατάσταση των ζημιών που

είχαν υποστεί τα μνημεία της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου μαζί με

το Αρχαιολογικό της Μουσείο από τους βομβαρδισμούς του πολέμου

ενώ παράλληλα η Εφορεία όφειλε να συντηρήσει τους επισκέψιμους

αρχαιολογικούς χώρους και τα προβεβλημένα μνημεία που είχαν

ανασκαφεί και σε μεγάλο βαθμό αναστηλωθεί από τους Ιταλούς Η

προάσπιση των εκτεταμένων αρχαιολογικών ζωνών προστασίας που

είχαν θεσπιστεί κατά την Ιταλοκρατία αλλά και ο προσανατολισμός

της αρχαιολογικής έρευνας σε συγκεκριμένους τομείς ήταν επίσης

πρώτης προτεραιότητας Η τουριστική άνθηση που σε λίγα χρόνια

γνώρισε η Ρόδος και στη συνέχεια η Κως οδήγησε σε μία πρωτοφανή

οικοδομική δραστηριότητα κυρίως στα αστικά κέντρα των νησιών Έτσι

ξεκίνησε και εντάθηκε η σωστική ανασκαφική έρευνα της πόλης της

Ρόδου από τη δεκαετία του rsquo60 και της πόλης της Κω από την επόμενη

δεκαετία Οι σωστικές ανασκαφές μονοπώλησαν για μεγάλο διάστημα

την δραστηριότητα του πάντα ανεπαρκούς προσωπικού της Εφορείας Αρχαιοτήτων ενώ

τα επιστημονικά αποτελέσματα της συστηματικής αρχαιολογικής έρευνας στην πόλη της

Ρόδου παρουσιάστηκαν στο κοινό με τις δύο μόνιμες εκθέσεις που οργανώθηκαν το 1993

στο Παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου μαζί με ένα διεθνές Συνέδριο για τον εορτασμό των

2400 χρόνων από την ίδρυση της πόλης της Ρόδου Πρόκειται για τις εκθέσεις laquoΑρχαία

Ρόδος 2400 χρόνιαraquo και laquoΗ Ρόδος από τον 4ο αι μΧ μέχρι την κατάληψή της από τους

1 G Gerola ndash GG Porro Elenco degli edifici monumentali LXXI Le tredici Sporadi Minis-tero della Pubblica Istruzione Roma 19132 G Gerola ldquoI monumenti medioevali delle tredici Sporadirdquo ASAtene I (1914) 169-356 και ΙΙ (1916) 1-101

19

Τούρκους (1522)raquo οι οποίες παραμένουν ανοικτές για τους επισκέπτες

Στα μικρά νησιά που μετέχουν στην παρούσα έκθεση στις πρώτες δεκαετίες μετά την

απελευθέρωση η οικοδομική δραστηριότητα ήταν περιορισμένη τα δημόσια έργα

ελάχιστα και ο τουρισμός σχεδόν άγνωστος Η εικόνα των νησιών την περίοδο εκείνη

αποτυπώθηκε ζωντανά στο πρωτοποριακό για την εποχή τρίτομο έργο laquoΔωδεκάνησαraquo της

Αθηνάς Ταρσούλη η οποία επισκέφθηκε τα Δωδεκάνησα τα πρώτα έτη μετά την ένωσή

τους με την Ελλάδα Τα μνημεία των νησιών ήταν ασφαλή χάρις στον πατριωτισμό των

νησιωτών και τις φροντίδες του Έκτακτου Επιμελητή Αρχαιοτήτων που ήταν συνήθως

ο μοναδικός δάσκαλος ή ο καθηγητής που υπηρετούσε στο νησί και είχε επωμισθεί

αμισθί το έργο της προστασίας των αρχαιοτήτων στη Σύμη ο Νικήτας Χαβιαράς γιός

του Δημοσθένη ο Γεώργιος Μοσχόβης και ο Κωνσταντίνος

Φαρμακίδης στην Τήλο ο Απόστολος Λογοθέτης στη Νίσυρο

ο Μάκης Κατσιματίδης και ο Νικήτας Μαστρογιάννης

Χαρακτηριστική είναι η αναφορά του Μ Κατσιματίδη στις 20-

3-1953 (εικ 1) προς τον Έφορο Αρχαιοτήτων Ι Κοντή στην

οποία εκφράζει την αγωνία του για τα αρχαία που βρίσκονται

laquoἐν τῷ ὑπαίθρῳraquo και καταλήγει laquoΠαρακολουθῶ ἄγρυπνος καὶ

δίδω συστάσεις ὅπως μη θίγωσι τά ἐν τοῖς ἀγροῖς διεσκορπισμένα

ἀρχαῖα Ἐπεξηγῶ την ἀξίαν των ὡς καί τάς προβλεπομένας κατά

τῶν παραβατῶν βαρείας ποινάςraquo Η Χάλκη δεν ευτύχησε να έχει

Έκτακτο Επιμελητή παρά την προσπάθεια του τότε Επιμελητή

Γρ Κωνσταντινόπουλου (εικ 2) να αναθέσει αυτό το καθήκον

στον μοναδικό δημόσιο υπάλληλο τον ταχυδρομικό διανομέα ndash

μιας και το νησί δεν διέθετε μόνιμο δημοδιδάσκαλο ndash ο οποίος

όμως αρνήθηκε λόγω φόρτου εργασίας Αυτοί οι Έκτακτοι

Επιμελητές άνθρωποι με παιδεία και ενδιαφέρον φρόντισαν

για την περισυλλογή των διάσπαρτων αρχαιοτήτων και έτσι

οργανώθηκαν οι πρώτες δημόσιες Αρχαιολογικές Συλλογές στα

νησιά

Παράλληλα αποστέλλονται με εντολές μετακίνησης στα νησιά

οι Επιμελητές της Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου οι

οποίοι περιοδεύουν καταγράφουν συστηματικά τα ορατά

μνημεία και τις αρχαιότητες στα laquoΗμερολόγια Περιοδειώνraquo

και διενεργούν τις πρώτες αναγκαίες σωστικές ανασκαφές

Θα αναφέρουμε μόνον τους άξιους αρχαιολόγους Σεραφείμ

Χαριτωνίδη Γεώργιο Δοντά Παύλο Λαζαρίδη Μυρτάλη

Αχειμάστου Γρηγόριο Κωνσταντινόπουλο Ιωάννη Παπαποστόλου Ηώ Ζερβουδάκη

Χρίστο Ντούμα Ηλία Κόλλια Ιωάννη Παπαχριστοδούλου

Στα χρόνια του rsquo60 και του rsquo70 το Υπουργείο Πολιτισμού είχε την πρόνοια να τοποθετήσει

μόνιμους αρχαιοφύλακες στα μικρά νησιά Στο Καστελλόριζο τον Ηλία Διακάκη στη Σύμη

τον Βασίλη Χατζηστρατή και τον Κοκκιμίδη Πατατούκο στην Χάλκη τον Πέτρο Αντώνογλου

στην Τήλο τον Παντελή Γιαννουράκη και στη Νίσυρο τον Γεώργιο Χαρτοφύλη και στη

συνέχεια τον Νικόλαο Χαρίτο Με ελάχιστα μέσα αλλά με περισσή αγάπη και φιλότιμο οι

φύλακες αυτοί μαζί με ντόπιους αρχαιόφιλους (αναφέρω μόνον τον Ντίνο Παπαδέλια στη

Νίσυρο) συνέχισαν το έργο της διάσωσης και περισυλλογής των αρχαίων της υπαίθρου

Από το 1980 ξεκίνησε το πρόγραμμα της οργάνωσης Αρχαιολογικών Μουσείων στα

νησιά με τη συνεργασία των δύο πλέον Εφορειών Αρχαιοτήτων Πρώτο εγκαινιάστηκε το

20

Μουσείο της Μεγίστης στις 13 Σεπτεμβρίου του 1984 επέτειο της απελευθέρωσης του

Καστελλορίζου Ακολούθησαν τα Μουσεία της Σύμης της Λέρου της Αστυπάλαιας και

πιο πρόσφατα της Κάσου ενώ τα Μουσεία της Καρπάθου της Καλύμνου και της Νισύρου

οργανώθηκαν την πενταετία 2003-2008 με τη χρηματοδότηση του Περιφερειακού

Επιχειρησιακού Προγράμματος Νοτίου Αιγαίου Όλα σχεδόν τα Μουσεία στεγάζονται

σε οικήματα που έχουν παραχωρηθεί στο Υπουργείο Πολιτισμού από δημόσιους φορείς

ιδρύματα ή ιδιώτες και έχουν χαρακτήρα διαχρονικό καλύπτουν δηλαδή την πορεία

της ανθρώπινης παρουσίας στα νησιά από την προϊστορική μέχρι και τη μεταβυζαντινή

περίοδο πολλές φορές μάλιστα μέχρι τον 20ο αιώνα Τον βασικό πυρήνα των εκθεμάτων

αποτέλεσαν τα αντικείμενα των παλαιών Συλλογών εμπλουτισμένα με ανασκαφικά

ευρήματα που φυλάσσονταν προσωρινά στη Ρόδο και επέστρεψαν στη γενέθλια γη Οι

σωστικές ανασκαφές που διενεργήθηκαν τις δύο τελευταίες δεκαετίες στα μικρά νησιά ndash

τα οποία αναπτύσσονται τουριστικά απαιτούν τις αναγκαίες κοινωφελείς και τουριστικές

υποδομές διεκδικούν χρηματοδοτικά προγράμματα και γεμίζουν με παραθεριστικές

κατοικίες ndash πλούτισαν με νέα ευρήματα τα Μουσεία Εξ άλλου οι πρόσφατες κηρύξεις

αρχαιολογικών χώρων και ζωνών προστασίας σε όλα τα νησιά επέβαλαν και νομοθετικά

τον αρχαιολογικό έλεγχο Η δημιουργία των νέων Μουσείων αποτέλεσε πρόκληση για

πολλούς κατοίκους οι οποίοι και παρέδωσαν αρχαία που πεισματικά φύλαγαν στο σπίτι

τους μέχρι το άνοιγμά τους

Σήμερα μόνον η Τήλος και η Χάλκη δεν διαθέτουν Αρχαιολογικό Μουσείο Υπάρχουν όμως

προγράμματα μελέτες σημαντικά ευρήματα που φιλοξενούνται στην παρούσα Έκθεση

αλλά κυρίως πάθος από τους αρχαιολόγους των Εφορειών οι οποίοι διευρύνουν μέρα με

τη μέρα τις δραστηριότητες και το έργο της προστασίας των αρχαιοτήτων σε κάθε μικρό

νησί σε όλους τους άνυδρους βράχους στα σταθερά αυτά ndash κάποτε ζωντανά ndash πατήματα

για την επικοινωνία ανάμεσα στις νησιωτικές κοινωνίες του Αιγαίου και την απέναντι

μεγάλη στεριά

Η ευφυής ιδέα της παρούσας Έκθεσης οφείλεται στον αγαπητό συνάδελφο και φίλο

Καθηγητή Νικόλαο Σταμπολίδη Διευθυντή του Μουσείου Κυκλαδικής και Αρχαίας

Ελληνικής Τέχνης ενώ η υλοποίησή της έγινε δυνατή χάρις στην αμέριστη στήριξη και

τις φροντίδες της Προέδρου του Μουσείου κυρίας Σάντρας Μαρινοπούλου Η Έκθεση

και ο ανά χείρας Κατάλογος πολλά οφείλουν στη συστηματική δουλειά του επιμελητή

του Μουσείου και καλού συνεργάτη αρχαιολόγου Γιώργου Τασούλα Η συντήρηση όλων

των αντικειμένων που εκτίθενται έγινε από τους συντηρητές της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ Μιχάλη

Κώστα Δημήτρη Κουγιό και Νεκταρία Δασακλή ενώ οι περισσότερες φωτογραφίες των

αρχαιοτήτων του Καταλόγου από τον φωτογράφο μας Γιώργο Κασιώτη Οι αρχαιολόγοι των

Εφορειών Αρχαιοτήτων της Δωδεκανήσου υπεύθυνοι για τα νησιά που περιλαμβάνονται

στην Έκθεση παράλληλα με τα υπόλοιπα υπηρεσιακά τους καθήκοντα έφεραν το κύριο

βάρος της επιλογής και μελέτης των αντικειμένων ndash τα περισσότερα από τα οποία ήταν

αδημοσίευτα ndash για τη συγγραφή των λημμάτων του Καταλόγου

Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να έρχονται στο κέντρο της Ελλάδας ταπεινά και πολύτιμα

τέχνεργα μάρτυρες της μακράς ανθρώπινης δραστηριότητας και της διόλου laquoάγονηςraquo

πολιτιστικής διαδρομής που διήνυσαν τα μικρά ακριτικά νησιά του Αρχιπελάγους τα

οποία μεγαλώνουν τα σύνορα της πατρίδας και επιμένουν να ζουν και να παράγουν ακόμα

και με τους λιγοστούς μόνιμους κατοίκους τους

Δρ Μελίνα Φιλήμονος-ΤσοποτούΔιευθύντρια της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ

21

22

Χάλκη

Τήλος

Σύμη

Αλιμνιά

Πυργούσα

Γυαλί

Νίσυρος

Ρόδος

23

Ρω

Στρογγύλη

Καστελλόριζο

24

25

26

Η Μεγίστη ndash ή Καστελλόριζο από το όνομα του μεσαιωνικού οικισμού ndash είναι

η μεγαλύτερη από ένα σύνολο περίπου τριάντα νησίδων βραχονησίδων και σκοπέλων

που αποτελούν το πολύνησο του Καστελλορίζου (εικ 1) Η οικονομία και η σημασία της

συνδέεται άμεσα με αυτά όπως και με την απέναντι λυκιακή ακτή

Η Μεγίστη βρίσκεται 131 χλμ (71 ναυτικά μίλια) ανατολικά της Ρόδου και 25 χλμ από

την απέναντι ακτή Έχει εμβαδόν 888 τχλμ και σχήμα περίπου τριγωνικό με τη μεγάλη

χερσόνησο της Μούντας στη βόρεια

πλευρά που καταλήγει στο ακρωτήριο

του Αγίου Στεφάνου Η ακτογραμμή είναι

παντού απόκρημνη με εξαίρεση τον βαθύ

κόλπο στη ΒΑ πλευρά του νησιού που

σχηματίζει διπλό λιμάνι Το νησί είναι

ορεινό και βραχώδες Οι ψηλότερες κορυφές

Βίγλα (268 μ) Παλαιόκαστρο (244 μ) και

Δίσκος (215 μ) βρίσκονται στο βόρειο

τμήμα Το κεντρικό ανατολικό και νότιο

χαρακτηρίζονται από μικρά οροπέδια με

μικρές καλλιεργήσιμες εκτάσεις Το νησί

αν και άνυδρο κατοικήθηκε πιθανώς από

την Ύστερη Εποχή του Χαλκού εξαιτίας

της θέσης του και του εξαιρετικού διπλού

λιμένα στη ΒΑ ακτή του Ο Κάβος το

ακρωτήριο ανάμεσα στα δύο λιμάνια του

κόλπου όπου το σωζόμενο Κάστρο υπήρξε

διαχρονικά το κεντρικό σημείο της δραστηριότητας Μετά το λιμάνι η σημαντικότερη θέση

είναι το Παλαιόκαστρο το οποίο παρουσιάζει αλλεπάλληλες φάσεις κατοίκησης Άλλες

θέσεις εντοπίζονται κυρίως σε καλλιεργήσιμες περιοχές και οι περισσότερες είναι μικρές

οχυρωμένες αγροικίες με ελαιοπιεστήρια και ληνούς

Εικ 1 Μερική άποψη του Καστελλορίζου των βραχονησίδων και της λυκιακής ακτής (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

ΚαστελλόριζοΣτρογγύλη

Ρω

27

Το ενδιαφέρον των ερευνητών για τη Μεγίστη αρχίζει τον 18ο και εντείνεται τον 19ο αιώνα

Την περίοδο αυτή ευρωπαίοι περιηγητές περιδιαβαίνουν το νησί αναζητώντας αρχαία κι

επιγραφές1 Παράλληλα είναι σαφές ότι κατά τον 19ο αιώνα στο νησί γινόταν διακίνηση

αρχαιοτήτων2 Θα πρέπει να επιδεικνύεται ιδιαίτερη προσοχή όσον αφορά στην ερμηνεία

της προέλευσης όσων ευρημάτων δεν προέρχονται από ανασκαφές Κάποιες από τις

επιγραφές και τα άλλα ευρήματα που κατεγράφησαν κατά καιρούς στο νησί αναφέρεται

ότι είχαν μεταφερθεί εκεί από την απέναντι μικρασιατική ακτή3 Το νησί δεν έχει μελετηθεί

συστηματικά από αρχαιολογική άποψη Η έρευνα περιορίζεται σε επιφανειακές έρευνες4

και σε κάποιες πρόσφατες σωστικές ανασκαφές5

Το όνομα Μεγίστη ή Μεγίστα ndash που συναντάται σε όλες τις αρχαίες πηγές από τον Ψευδο-

Σκύλακα στα μέσα του 4ου αι πΧ μέχρι τον 12ο αι μΧ6 ndash αναφέρεται στο σχετικό μέγεθος της

νήσου μεταξύ των μικρότερων νησίδων και βραχονησίδων στο νησιωτικό της σύμπλεγμα7

Το όνομα του νησιού κατά την αρχαιότητα επιβεβαιώνεται αφrsquo ενός από τις επιγραφικές

αναφορές στον Απόλλωνα Μεγιστέα και αφrsquo ετέρου από την επιβίωσή του με τη μορφή

Mayas στην αραβική και Meis στην τουρκική που αποτελούν παραφθορά του ονόματος

Μεγίστη

Το όνομα Καστελλόριζο το οποίο υιοθετήθηκε μετά τον 12ο αιώνα και χρησιμοποιείται

πλέον παράλληλα με το αρχαίο όνομα Μεγίστη αποδίδεται είτε στο κόκκινο χρώμα του

βράχου από τον οποίο κατασκευάστηκε το Κάστρο στον Κάβο (castello rosso) είτε από τον

οικισμό που αναπτύχθηκε στη ρίζα του καστέλου αυτού8

απΟ τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΛιΘΟΥ Και τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΧαΛΚΟΥΕλάχιστα είναι τα στοιχεία που μαρτυρούν την κατοίκηση στα προϊστορικά χρόνια

Προϊστορική θέση εντοπίζεται πιθανώς στην περιοχή του σημερινού κοιμητηρίου στη

μικρή χερσόνησο που κλείνει από ανατολικά το λιμάνι του Μανδρακιού9

Ωστόσο η επίκαιρη θέση του νησιού στο θαλάσσιο δρόμο που ακολουθούσαν τα

εμπορικά πλοία της Εποχής του Χαλκού επιβεβαιώνεται από τα ερευνηθέντα ναυάγια

1 Βλ Savary 1788 Leake 1824 Fellows 1841 Ross 1846 Flandin 1871 Cockerell 1903 Αναφέρονται επίσης αλλεπάλληλες laquoεπιδρομέςraquo αρχαιοκαπήλων οι οποίοι αποβίβαζαν πληρώματα και άδειαζαν μεμονωμένους τάφους βλ Κυπαρίσσης 1915 642 Ο Fellows (1841 188-189) περιγράφει το Καστελλόριζο του 1840 ως σφύζουσα εμπορική μητρόπολη στην οποία μπορούσε κανείς να προμηθευτεί νομίσματα και κάθε είδους laquoθησαυρούςraquo που έβρισκαν οι χωρικοί στην απέναντι ακτή Ο ίδιος αγόρασε νομίσματα που προέρχονταν από την κοιλάδα της Ξάνθου3 Βλ Διαμαντάρας 1894 331-333 αρ 33 Διαμαντάρας 1899 335-336 Αντίστοιχα οι μονολιθικοί κίονες στον ναό του αγίου Κωνσταντίνου έχουν μεταφερθεί από τα Πάταρα βλ Διαμαντάρας χχέ 84 Οι R Hope Simpson και JF Lazenby πραγματοποίησαν το 1967 περιορισμένη έρευνα σε ήδη γνωστές θέσεις (Hope Simpson ndash Lazenby 1970) Πολύτιμη στη μελέτη της αρχαίας Μεγίστης είναι η συμβολή του Ν Ashton o oποίος πραγματοποίησε εκτεταμένη επιφανειακή έρευνα στο νησί το 1993 και το 1994 και συγκέντρωσε πολλά από τα στοιχεία που αναφέρονται εδώ βλ Ashton 19955 Το 1999 ολόκληρο το νησί μαζί με τη νησίδα Ρω θεσμοθετήθηκαν ως αρχαιολογικός χώρος Έκτοτε παρακολουθούνται οι εργασίες εκσκαφής και σε ορισμένες περιπτώσεις διενεργούνται δοκιμαστικές τομές πριν την έγκριση οικοδόμησης6 Το συμπέρασμα ότι ένα από τα ονόματα της Μεγίστης στην αρχαιότητα ήταν Κισθήνη οφείλεται σε παρερμηνεία του εδαφίου στο Στράβωνα (ΧΙV 3 7) laquoμεταξὺ δrsquo ἐν τῷ λεχθέντι παράπλῳ νησία πολλὰ καὶ λιμένες ὧν καὶ Μεγίστη νῆσος καὶ πόλις ὁμώνυμος Κισθήνηraquo βλ Θωμόπουλος 19707 laquoμεγάλη νῆσος ἡ τῶν Λυκίαςraquo σύμφωνα με τον Στέφανο Βυζάντιο Ο πρώτος που συνδέει ετυμολογικά το όνομα του νησιού με τον μυθικό ιδρυτή Μεγιστέα είναι ο Αλέξανδρος Πολυΐστωρ τον 1ου αι πΧ τον οποίο αναπαράγει ο Στέφανος Βυζάντιος Περὶ πόλεων τον 6ο αι μΧ Βλ επίσης RE XV1 λ Megiste 3318 Pappas 1994 46-47 Hederer 1924 329 Οι Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 αναφέρουν δύο προϊστορικά όστρακα στην περιοχή του κοιμητηρίου

28

του Ulu Βurun ndash 9 χλμ ΝΑ του Kas της αρχαίας Αντιφέλλου απέναντι από τη Μεγίστη

το οποίο χρονολογείται στο τέλος του 14ου αι πΧ ndash και της Χελιδονίας Άκρας 65 χλμ

ανατολικότερα που χρονολογείται στον 12ο αι πΧ Παρά την έλλειψη στοιχείων δεν θα

πρέπει να αποκλειστεί το ενδεχόμενο ότι η Μεγίστη χρησιμοποιήθηκε ως σταθμός στον

δρόμο ναυτικών και εμπόρων από και προς τα λιμάνια της Ανατολής και αποίκων προς

την Κύπρο την Κιλικία και τη Συροπαλαιστινιακή ακτή κατά τις μετακινήσεις του 12ου και

11ου αι πΧ

απΟ τή γΕωμΕτριΚή πΕριΟδΟ Εωσ τήν ΥστΕρή αρΧαιΟτήταΛιγοστές παραμένουν οι ενδείξεις σχετικά με την κατοίκηση κατά τη Γεωμετρική και

την Αρχαϊκή περίοδο στο νησί θραύσματα κεραμικής της Γεωμετρικής περιόδου που

συλλέχθηκαν στο εσωτερικό της ακρόπολης του Παλαιοκάστρου μαρτυρούν ότι υπήρχε

κατοίκηση στη στρατηγική αυτή θέση Ενδεχομένως η στενή σχέση της Μεγίστης με τη

Ρόδο χρονολογείται από την εποχή του αποικισμού Η ίδρυση της Φασήλιδος αποικίας

της Ρόδου στη λυκιακή ακτή χρονολογείται στον 7ο αι πΧ ενώ στο Χρονικό της Λίνδου

αναφέρεται νικηφόρος εκστρατεία του Κλεόβουλου τυράννου της Λίνδου εναντίον της

Λυκίας που πρέπει να τοποθετηθεί στον 6ο αι πΧ Τα ονόματα ορισμένων πόλεων της

Λυκίας όπως η Ροδία και η Ροδιάπολης αποτελούν πιθανώς ενδείξεις ενός ευρύτερου

αποικισμού της ΝΑ Λυκίας από τις δωρικές πόλεις της Ρόδου ο οποίος ωστόσο δεν είχε

μόνιμο αποτέλεσμα πέραν της κτήσης της Μεγίστης εφόσον οι πόλεις αυτές αναφέρονται

αργότερα ως μέλη της Λυκιακής Συμμαχίας10

Το 411 πΧ η Ρόδος αποστάτησε από την Αθηναϊκή συμμαχία και το 4087 πΧ ίδρυσε ndash με

τον συνοικισμό των τριών πόλεων ndash τη νέα πόλη της Ρόδου που σύντομα αναπτύχθηκε

σε σημαντική ναυτική και εμπορική δύναμη Δεν μπόρεσε ωστόσο να αποφύγει την

κυριαρχία της δυναστείας των Εκατομνιδών σατραπών της Αλικαρνασσού (356 - 332

πΧ)11 ούτε τη συμμετοχή της στις δυνάμεις του Δαρείου του Γ΄ (340 - 335 πΧ) Κατά την

περίοδο 332 - 323 πΧ στην περιοχή κυριάρχησαν οι δυνάμεις των Μακεδόνων12 ενώ μετά

τον θάνατο του Αλεξάνδρου ξεκίνησαν οι διαμάχες μεταξύ των βασιλείων των Διαδόχων

για τη στρατιωτική και οικονομική κυριαρχία στην ανατολική Μεσόγειο

Η Ρόδος απέκρουσε την πολιορκία του Δημητρίου (305 - 304 πΧ) ενίσχυσε το ναυτικό της

πολεμικό και εμπορικό και εξελίχθηκε στη διάρκεια του 3ου και τις αρχές του 2ου αι πΧ σε

κατrsquo εξοχήν κέντρο του διαμετακομιστικού εμπορίου στην ανατολική Μεσόγειο Το ροδιακό

κράτος σταδιακά περιέλαβε πολλά από τα νησιά της Δωδεκανήσου Αυτά προστέθηκαν

στις σημαντικές εκτάσεις που ήδη προ του συνοικισμού κατείχαν οι ροδιακές πόλεις στην

απέναντι ακτή της Μικράς Ασίας τη λεγόμενη laquoενσωματωμένηraquo ροδιακή Περαία η οποία

περιελάμβανε τμήμα της Καρίας και ορισμένες παραθαλάσσιες θέσεις της Λυκίας καθώς

και τη νήσο Μεγίστη

Θεωρείται βέβαιο ότι η Μεγίστη ενσωματώθηκε στο Ροδιακό κράτος πριν τα μέσα του 4ου

αι πΧ και παρέμεινε σε αυτό τουλάχιστον μέχρι τον 1ο αι μΧ13 αυτό μαρτυρεί η αναφορά

του Ψευδοσκύλακος 99 (GGM I 73hellip κατὰ ταῦτα νῆσός ἐστι Ῥοδίωνhellip ) που χρονολογείται στα

10 Bresson 1999 102 Blinkenberg 1941 αρ 2 170 XXIII11 Οι Εκατομνίδες προχώρησαν στην κατασκευή ενός εκτεταμένου δικτύου οχυρώσεων στις υπό τον έλεγχό τους περιοχές Σχετικά βλ Εισαγωγικό κείμενο Νισύρου στον παρόντα τόμο12 Σχετικά με το ροδιακό κράτος κατά την εποχή του Μ Αλεξάνδρου βλ Hauben 1977 και Berthold 1984 33-3713 Fraser ndash Bean 1954 57 Berthold 1984 41

29

μέσα του 4ου αι πΧ14 αλλά και του Στράβωνος (XIV 3 7)

Η διοίκηση της laquoενσωματωμένηςraquo ροδιακής Περαίας δεν διέφερε από αυτή της Ρόδου15

Αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα του ροδιακού κράτους και συμμετείχε στο σύστημα

των δήμων Η Μεγίστη όπως και περιοχή των Δαιδάλων προκεχωρημένες κτήσεις του

ροδιακού κράτους δεν αποτελούσαν αυτοτελείς δήμους αλλά μάλλον ανήκαν σε κάποιον

άγνωστο δήμο της Ρόδου Αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι στις επιγραφές της

Μεγίστης το όνομα των Ροδίων αξιωματούχων συνοδεύεται μερικές φορές από το

δημοτικό τους αλλά ποτέ από το εθνικό Ῥόδιος πρακτική που συναντάται στις περιοχές

της laquoενσωματωμένηςraquo Περαίας Ωστόσο το δημοτικό Μεγιστεύς εμφανίζεται μόνον ως

επίθετο του Απόλλωνα και πιθανώς του Διός16

Νομίσματα του 4ου αι πΧ τα οποία φέρουν στον εμπροσθότυπο την κεφαλή του Ηλίου και

στον οπισθότυπο το ροδιακό ρόδο με τα γράμματα ΜΕ έχουν αποδοθεί στη Μεγίστη (αρ

κατ 11 - 12) η ερμηνεία αυτή ωστόσο αποτέλεσε θέμα διαφωνίας μεταξύ ειδικών και

αμφισβητείται17

Την στρατιωτική εξουσία στην ενσωματωμένη και υποτελή ροδιακή Περαία ασκούσε ένας

από τους δέκα στραταγοὺς ο στραταγός ἐπὶ τό πέραν με υφιστάμενους τουλάχιστον τρεις

ἁγεμόνας ndash συγκεκριμένα αναφέρονται ἁγεμὼν ἐπὶ Kαρίας ἁγεμὼν ἐπὶ Λυκίας και ἁγεμὼν ἐπὶ

Kαύνου Υφιστάμενοι των ἁγεμόνων ήταν οι ἐπιστάται Ρόδιοι επικεφαλής μισθοφορικών

φρουρών διορισμένοι με ετήσια θητεία σε σημεία στρατηγικής σημασίας για το ροδιακό

κράτος

H Μεγίστη ήταν ένα από τα σημεία αυτά όπως επιβεβαιώνουν οι επιγραφικές

μαρτυρίες τέσσερις αναθηματικές επιγραφές επιστατών έχουν βρεθεί στην ακρόπολη του

Παλαιοκάστρου και μία βρίσκεται χαραγμένη στο βράχο κάτω από το Κάστρο τον αρχαίο

πύργο του λιμένα18 Χρονολογούνται στο 2ο αι πΧ19

Η εξαιρετική σημασία της Μεγίστης για το ροδιακό κράτος κατά τον 2ο αι πΧ διαφαίνεται

στην ενεπίγραφη βάση αναθηματικού αγάλματος που βρέθηκε στις Κεδρεές της Καρίας

και αναφέρεται στον Τεισία Θευδάμου hellip καὶ ἁγεμόνα γενόμενον ἐμ Mεγίστᾳ κατὰ πόλεμονhellip20

Η βάση φέρει την υπογραφή του γλύπτη Πυθόκριτου ο οποίος εργάστηκε στη Ρόδο γύρω

στο 170 πX Φαίνεται ότι στην προκειμένη περίπτωση ο διορισμός του συγκεκριμένου

αξιωματούχου ως ἁγεμόνα ἐμ Mεγίστᾳ αποτελούσε έκτακτο αξίωμα που υπαγορευόταν

από την κρισιμότητα των γεγονότων του Γ΄ Συριακού πολέμου (190 πΧ) όταν η Μεγίστη

διεδραμάτισε κύριο ρόλο21 στις επιχειρήσεις κατά του Αντιόχου Γ΄ Σχετική με τα γεγονότα

του πολέμου αυτού είναι η εκτενέστερη σωζόμενη αναφορά της Μεγίστης στην αρχαία

14 Και οπωσδήποτε πριν το 330 πΧ βλ Bresson 104 σημ 5115 Για τη διοίκηση του ροδιακού κράτους βλ Fraser ndash Bean 1954 79-94 Berthold 1984 38 κεξ van Gelder 190016 SGDI 4331 και 433317 Βλ Head 1897 xcviii-xcix Ο Cahn (1942 92-94) επισημαίνει ότι τα νομίσματα είναι βαρύτερα από το καθιερωμένο ροδιακό σύστημα και είναι απίθανο να αποτελούν βραχύβια ροδιακή κοπή Υποστηρίζει ότι πρόκειται πιθανώς για κοπή επιμέρους ροδιακού δήμου Οι Fraser ndash Bean (1954 97 σημ 4 98) θεωρούν ότι εάν πρόκειται για ροδιακή κοπή αυτή θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως ένδειξη είτε της αυτονομίας του νησιού είτε της ενσωμάτωσής του στο ροδιακό κράτος επισημαίνουν δε ότι τα γράμματα ΜΕ πιθανώς δεν αντιπροσωπεύουν τοπωνύμιο αλλά ονόματα αξιωματούχων Ο RHJ Ashton (1990 1-3) πρότεινε ότι πρόκειται για κοπή του Ροδίου στην καταγωγή στρατηγού Μέμνωνος ο οποίος πολέμησε εναντίον του Αλέξανδρου και όχι για νομίσματα της Μεγίστης Συνοπτικά βλ Στεφανάκη 2010 417-419 18 Βλ αναλυτικότερα παρακάτω σχετικά με το Κάστρο και την ακρόπολη Παλαιοκάστρου19 Fraser ndash Bean 1954 8720 SEG IV 178 Fraser ndash Bean 1954 8521 Σχετικά με τα γεγονότα του Συριακού πολέμου βλ Berthold 1984

30

γραμματεία ο Τίτος Λίβιος (Ab Urbe Condita 37225 372412 37452) αναφέρει την

Μεγίστη τρεις φορές σε σχέση με τις πολεμικές επιχειρήσεις του 190 πX Στο κείμενο

εξαίρεται η στρατηγική θέση της Μεγίστης καθώς και η σημασία του λιμανιού της για

το ροδιακό κράτος ως ναυστάθμου του ροδιακού στόλου Τα παραπάνω αποσπάσματα

μαρτυρούν ότι η Μεγίστη έπαιξε σημαντικό στρατηγικό ρόλο κυρίως μάλιστα εφrsquo όσον η

υπόλοιπη Λυκία με την εξαίρεση της Φασήλιδος ήταν εχθρικά διακείμενη προς τη Ρόδο

Η συνθήκη της Απάμειας (188 πΧ) που επιβλήθηκε στη συνέχεια από τη Ρωμαϊκή σύγκλητο

επί των Ελλήνων της Μικράς Ασίας ήταν εξαιρετικά ευνοϊκή για τους Ροδίους Την αμέσως

επόμενη περίοδο έως τη συμμαχία με τη Ρώμη - ουσιαστικά την υποταγή σε αυτή - το

164 πΧ το ροδιακό κράτος επεκτάθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της Καρίας και της Λυκίας

Οι περιοχές αυτές αποτέλεσαν τη λεγόμενη laquoυποτελή Περαίαraquo Η Λυκία αντιστάθηκε στη

ροδιακή κατοχή και ακολούθησε σειρά πολεμικών συγκρούσεων οι λεγόμενοι Λυκιακοί

πόλεμοι22 Κατά την περίοδο αυτή (188 - 167 πΧ) η Μεγίστη εξακολούθησε να λειτουργεί

ως βάση για τις ναυτικές επιχειρήσεις του ροδιακού στόλου

Η μόνιμη ροδιακή παρουσία στη Μεγίστη ερμηνεύει την επιρροή της Ρόδου στην κεντρική

Λυκία κατά την ελληνιστική περίοδο η οποία μαρτυρείται επιγραφικά23 Αντίστοιχη

λυκιακή παρουσία ή επιρροή στη Μεγίστη δεν σημειώνεται κρίνοντας από την έλλειψη

μνημείων στο νησί Ακόμη και κατά την περίοδο αναβίωσης της λυκιακής συμμαχίας κατά

τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο24 η Μεγίστη φαίνεται ότι παρέμεινε ανεπηρέαστη

από τη λυκιακή επιρροή παρά την εγγύτητά της στη λυκιακή ακτή

Αναπόφευκτα η πολιτική ισχύς της Ρόδου μειωνόταν όσο αυξανόταν η επιρροή της Ρώμης

Έπειτα από την υπογραφή συνθήκης με τη Ρώμη το 164 πΧ παρότι τυπικά αυτόνομη η

Ρόδος ακολουθεί τις επιταγές του ρωμαϊκού κράτους Η ίδρυση στη Δήλο αφορολόγητου

εμπορείου ρωμαϊκών συμφερόντων συνετέλεσε στην οικονομική συρρίκνωση της Ρόδου

Στον ύστερο 1ο αι πΧ ο Αντώνιος και ο Αύγουστος απέδωσαν ξανά κάποιες από τις

νησιωτικές της κτήσεις ενώ ο Αύγουστος επιβεβαίωσε τον παλαιότερο τίτλο της ως

laquoελεύθερης και συμμάχου πόλεωςraquo

Τον 1ο αι μΧ ο Στράβων (ΧΙV 3 7) αναφέρει και πάλι τη Μεγίστη ως ροδιακή κτήση Εκτός

από τον Στράβωνα δύο ακόμη πηγές του 1ου και 2ου αι μΧ αναφέρονται στη Μεγίστη ο

Πτολεμαίος (V III) και o Πλίνιος (Φυσική Ιστορία V 35131) ο οποίος μάλιστα αναφέρει ότι

η πόλις της Μεγίστης έχει εκλείψει (hellip Megista cuius civitas interdiit) Σύμφωνα ωστόσο

με τις αρχαιολογικές ενδείξεις το νησί κατοικείτο κατά τον 1ο αι μΧ οπότε η δήλωση του

Πλίνιου πιθανώς σημαίνει είτε ότι ο πληθυσμός του συρρικνώθηκε είτε ότι η στρατηγική

σημασία του μειώθηκε είτε ότι ήταν πλέον υποτελές

Υπό τον αυτοκράτορα Βεσπασιανό (67 - 69 μΧ) η Ρόδος ενσωματώθηκε επίσημα στο

Ρωμαϊκό κράτος ενώ από τον Διοκλητιανό (284 - 305 μΧ) ορίστηκε ως πρωτεύουσα της

Επαρχίας των Νήσων η οποία υπαγόταν στη Διοίκηση της Ασίας

Στην αυτοκρατορική περίοδο η Μεγίστη εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ως ναύσταθμος

όπως μαρτυρούν οι επισκευές στα τείχη της ακρόπολης και επιφανειακά ευρήματα στο

νησί αλλά κυρίως οι λιμενικές εγκαταστάσεις Στη ρωμαϊκή περίοδο χρονολογούνται

22 Bresson 1999 106-111 Πολύβιος 254423 Σχετικά με τα επιγραφικά στοιχεία που μαρτυρούν τη ροδιακή επιρροή στη Λυκία την υιοθέτηση ροδιακών πρακτικών τις αναθηματικές επιγραφές που τιμούν Ροδίους την λατρεία του Διός Ατταβυρίου και του Ηλίου βλ Zimmermann 1992 81 156-158 Zimmermann 1993 119-121 Bresson 1999104-10624 Βλ Τίτος Λίβιος 41258 42148 44151 Επίσης βλ Πολύβιος 30512 30314-5 3141-3

31

πιθανώς οι βυθισμένοι μόλοι στη γλώσσα που χωρίζει τα δυο λιμάνια και γύρω από το

απέναντι νησάκι Ψωραδιά καθώς και κεραμική από ναυάγια στις θέσεις αυτές25 Το λιμάνι

της Μεγίστης λειτουργούσε ακόμη ως εμπορικός λιμένας αλλά και ως ναύσταθμος του

ρωμαϊκού στόλου μάλλον όμως ως βοηθητικός του ναυστάθμου στα Πάταρα της Λυκίας

Οπωσδήποτε η σημασία του νησιού δεν ήταν πλέον εξέχουσα σε μια Μεσόγειο που

αποτελούσε laquoρωμαϊκή λίμνηraquo

Η ιστορία του νησιού αντικατοπτρίζει τη σημαντική γεωγραφική του θέση και την οικονομική

και στρατηγική σημασία ολόκληρης της περιοχής Την εξέχουσα θέση του ως σημαντικής

κτήσης της Ρόδου ακολούθησαν αιώνες αφάνειας κατά τους οποίους σχεδόν εξαφανίστηκε

από τις πηγές Υπάρχουν μεγάλες περίοδοι που χαρακτηρίζονται από την πλήρη απουσία

μνημείων και στοιχείων Τα μέχρι τώρα στοιχεία δείχνουν ότι το νησί ήκμασε ως ναυτική

βάση κυρίως σε περιόδους ανάγκης οργανωμένου ελέγχου των θαλάσσιων περασμάτων

από μια κεντρική αρχή

τα αρΧαια μνήμΕιαΟ λιμένας και το ΚάστροΟ κόλπος δυτικά του Κάβου ndash πεταλόσχημος βαθύς και καλά προστατευμένος από τον

καιρό ndash ήταν ο κυρίως λιμένας ενώ ο ανατολικός στο Μανδράκι μικρότερος και ρηχός26

λειτουργούσε πιθανώς ως ναυπηγοεπισκευαστικός χώρος στην αρχαιότητα όπως και κατά

τον 19ο αιώνα Ο κύριος ωστόσο ρόλος του διπλού λιμένα της Μεγίστης ήταν η τροφοδοσία

των πολεμικών και εμπορικών πλοίων ενώ πιθανώς συμμετείχε στο περιφερειακό

εμπόριο

Το λιμάνι της Μεγίστης προστατευόταν ήδη κατά την αρχαιότητα από αρχαίο οχυρό στη

θέση του ιπποτικού Κάστρου (εικ 2 3) Η πυραμιδική βάση του σωζόμενου πύργου (εικ 3) χρονολογείται στον β΄ μισό του 4ου αι πΧ27 όπως μαρτυρεί η λαξευμένη ταινία στις

δύο όψεις της επικλινούς ακμής των γωνιόλιθων ο λεγόμενος γωνιαίος οδηγός Προφανώς

η ασυνήθιστη για τον χώρο κατασκευή έγινε προκειμένου να δοθεί πρόσθετο ύψος στον

ορθογώνιο πύργο ο οποίος δέσποζε στα δύο λιμάνια και ήλεγχε τη θαλάσσια περιοχή του

διαύλου με τις διάσπαρτες νησίδες

Στο βράχο όπου εδράζεται ο πύργος του Κάστρου βρίσκεται εγχάρακτη η αναθηματική

επιγραφή του Ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλή Νικαγόρα στον Ερμή Προπύλαιο (εικ 4) που χρονολογείται τον 2ο αι πΧ Σωσικλῆς Nικαγόρα Ἂμιος ἐπιστατήσας ἒν τε Kαστάβῳ

καὶ ἐπὶ τοῦ πύργου τοῦ ἐν Mε γίστᾳ Ἑρμᾷ Προπυ λαίῳ χαριστήριον28 Η αναθηματική επιγραφή

του laquoεπιστατήσαντοςraquo Σωσικλέους είναι οπωσδήποτε μεταγενέστερη της κατασκευής του

πύργου και συνοδεύεται από εντορμίες για τη στερέωση αναθήματος πιθανώς ερμαϊκής

στήλης

Ολόκληρη η βόρεια πλευρά του πύργου έχει καταρρεύσει μαζί με τον βράχο έδρασης

πιθανώς εξ αιτίας σεισμού ή έπειτα από κάποιον από τους πολυάριθμους βομβαρδισμούς

που έχει υποστεί το μνημείο σε νεότερες περιόδους Ο βόρειος τοίχος του πύργου κτισμένος

σύρριζα στο φρύδι του βράχου είναι κατακόρυφος και εμφανώς μεταγενέστερος

25 Βλ Pirazzoli 198726 Κατά την αρχαιότητα η στάθμη της θάλασσας βρισκόταν αρκετά χαμηλότερα βλ Pirazzoli 198727 Η κατασκευή βρίσκει παράλληλα στην περιοχή της Αργολίδας Πυραμιδική βάση ορθογώνιου πύργου επάνω σε ορθογώνια κρηπίδα βρίσκεται στο Κεφαλάρι Ελληνικού στο Άργος (Πίκουλας 1996-97 Lord 1938 Scranton 1938) Βάσει των ευρημάτων χρονολογείται στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ και λειτουργούσε ως φυλακείο για τον έλεγχο του άξονα Άργους-Κεγχρεών Βλ Πίκουλας 199528 SGDI 4332

Εικ 2 Ο Κάβος το Κάστρο και ο laquoΛυκιακός τάφοςraquo (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

Εικ 3 Το Κάστρο η πυραμιδική βάση του πύργου από ΝΑ (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

Εικ 4 Η αναθηματική επιγραφή του ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλέους (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

32

το παλαιόκαστροΑποτελεί την καλύτερα σωζόμενη

οχυρωμένη θέση της αρχαίας Mεγίστης

στο εσωτερικό του νησιού και πιθανώς

το πλέον στρατηγικό σημείο (εικ 5) Η

ακρόπολη είχε πιθανώς κατασκευαστεί πριν

τον ύστερο 4ο αι πΧ επάνω σε αρχαιότερη

προ-κλασική ακρόπολη παρουσιάζει δε

ίχνη διαρκούς κατοίκησης μέχρι τους

βυζαντινούς χρόνους29 Ήλεγχε τον λιμένα

και τον όρμο Λιμενάρι στα δυτικά κυρίως

όμως αποτελούσε κομβικό σημείο από

όπου ασκείτο ο έλεγχος των θαλάσσιων

διόδων μέσω ενός δικτύου φρυκτωριών

εγκατεστημένων σε διάφορα σημεία του

νησιού στις γειτονικές νησίδες Στρογγυλή

και Pω καθώς και στην απέναντι λυκιακή

ακτή Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου καλύπτει έκταση περ 6000 τμ και αποτελείται από

εξωτερικό τείχος με τέσσερις - αρχικά - πύργους στη NA πλευρά την πλέον προσβάσιμη

καθώς και εσωτερικό πύργο Στον νοτιότερο πύργο σώζεται μία από τις αρχαίες εισόδους

αν και έχει υποστεί μεταγενέστερες επεμβάσεις Εντοιχισμένες σε δεύτερη χρήση

βρίσκονται εδώ δύο αναθηματικές επιγραφές επιστατών30 Ο κατεστραμμένος σήμερα

τέταρτος πύργος στην ανατολική γωνία του εξωτερικού τείχους σε σημείο που δεσπόζει

επάνω από τον οικισμό και το λιμάνι ήταν πιθανώς η θέση εύρεσης της επιγραφής

του επιστάτη Κρατιδάμου ο οποίος κατασκεύασε πύλη και ανέθεσε τα αγάλματα του

Απόλλωνος Πυλαίου και της Αρτέμιδος Σωτείρας31 Η επιγραφή η οποία χρονολογείται

πιθανώς στον 3ο ή 2ο αι πΧ32 δηλώνει την ύπαρξη μιας δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό

Μία τέταρτη επιγραφή ndash αυτή τη φορά από δύο επιστάτες ndash θα πρέπει να συσχετιστεί με

την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου33 O εσωτερικός πύργος που σώζεται σε ύψος περίπου

29 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 73-74 εικ 7 Wurster 1981 226-231 πίν 74-75 εικ 8 Το 1943 οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής εγκατέστησαν στην κορυφή του υψώματος την αντιαεροπορική τους άμυνα όπως φαίνεται από τα δύο πολυβολεία αλλά και από το άφθονο υλικό λατύπης που δημιουργήθηκε από τον βομβαρδισμό του μνημείου από τους συμμάχους30 Ἐπικρατίδας Ἀναξικράτευς ἐπιστατήσας καὶ τοὶ συστρατευσάμενοι [Δ]ιοσκόροις (SGDI 4331 και Διαμαντάρας 1892 304) και [B]ασίλων Ἐξα[κ]- εστίωνος Λέλιος ἐπιστα- τήσας (Διαμαντάρας 1892 305)31 Susini 1955 Michelier 1917 Δεν είναι σαφές ποια ακριβώς είναι η ΝΑ γωνία της ακρόπολης όπου σύμφωνα με τον Michelier βρέθηκε η επιγραφή του Κρατιδάμου Πιθανώς πρόκειται για τον κατεστραμμένο πλέον τέταρτο πύργο της ΝΑ πλευράς της ακρόπολης Η ύπαρξη της συγκεκριμένης επιγραφής δηλώνει την ύπαρξη δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό Η επιγραφή βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης (αρ ευρ 40) μαζί με μια σειρά άλλων αναθηματικών ή επιτύμβιων αναθηματικών επιγραφών που χρονολογούνται από την ελληνιστική έως την ύστερη αυτοκρατορική περίοδο (αρ ευρ 13 18 25 28 40 41 42) καθώς και κάποιες επιγραφές που είχαν μεταφερθεί στη Μεγίστη από τα Πάταρα και τις Γάγες Οι επιγραφές είχαν αποσταλεί με αρχικό προορισμό το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών από την επαναστατική ελληνική διοίκηση της νήσου που ζητούσε την ένωση με την Ελλάδα κατά το σύντομο διάστημα 1913-191532 Σύμφωνα με τον Susini 1955 καμμία επιγραφή με προέλευση από τη Μεγίστη δεν είναι δυνατόν να χρονολογηθεί με ακρίβεια33 Ἐπιστάται Aἰσχίνας Διάνδρου Tιμόστρατος Eὐκράτευς Ἀπόλλωνι Mεγιστεῖ Η επιγραφή (SGDI 4330) αναφέρεται από τον Ludwig Ross ως εντοιχισμένη στο ιερό της Μονής του Αγίου Παντελεήμονα Ο Διαμαντάρας (1899 333) δημοσίευσε μία έκτη επιγραφή επιστάτου χωρίς να αναφέρει τόπο εύρεσης

Εικ 5 Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου από ΝΑ Στο βάθος η Ρω (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

33

4μ αποτελεί το καλύτερα σωζόμενο τμήμα της οχύρωσης (εικ 6) Είναι χτισμένος με

κυφωτές λιθοπλίνθους σύμφωνα με το ισόδομο σύστημα με λαξευμένο γωνιαίο οδηγό

στους γωνιόλιθους Τμήματα της ελληνιστικής φάσης διατηρούνται κατά τόπους στους

κατώτερους δόμους του εξωτερικού τείχους34

Δύο μεγάλες λαξευτές ελλειψοειδείς δεξαμενές με λαξευμένες κλίμακες καθόδου η μία

στον εσωτερικό και η δεύτερη στον εξωτερικό περίβολο εξασφάλιζαν νερό για μεγάλες

περιόδους (εικ 7) Η μεγαλύτερη από αυτές έχει διάμετρο περίπου 530μ και βάθος 4μ

Οι δεξαμενές αυτές στεγασμένες με θόλους στις νεότερες περιόδους θα πρέπει κατά την

αρχαιότητα να βρίσκονταν σε υπόγειους χώρους πύργων

Μικρές κόγχες λαξευμένες στο μέτωπο του βράχου στη νότια πλευρά του εσωτερικού

υπερυψωμένου τμήματος της ακρόπολης δηλώνουν την ύπαρξη ιερού στο σημείο αυτό

ή ΒίγλαΣτη θέση Βίγλα ndash το υψηλότερο σημείο του νησιού που δεσπόζει πάνω από τον οικισμό σε

υψόμετρο 220μ ndash σώζεται αρχαίο οχυρωματικό τείχος σε μήκος 60μ με κατεύθυνση Α-Δ

Η πολυγωνική του τοιχοδομία έχει χαρακτηριστεί laquoκυκλώπειαraquo και στο παρελθόν το τείχος

είχε θεωρηθεί μυκηναϊκό35 Πρόκειται ωστόσο για τοιχοδομία αρκετά συνηθισμένη στην

Καρία από τους κλασικούς χρόνους μέχρι τη ρωμαϊκή περίοδο και πιθανώς αποτελούσε

τμήμα της ελληνιστικής οχύρωσης36 Σε συνδυασμό με το Παλαιόκαστρο χρησίμευε για την

προστασία της ενδοχώρας

Εκτός από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και τα παραθαλάσσια οχυρά του Κάστρου

34 Οι λιθόπλινθοι της νοτιοδυτικής γωνίας του εξωτερικού τείχους έχουν συστραφεί και μετατοπιστεί με αποτέλεσμα το σημείο αυτό του τείχους να κινδυνεύει με κατάρρευση Έπειτα από την τοπογραφική αποτύπωση από την Ε Βασιλειάδου η ΚΒ΄ ΕΠΚΑ έχει αναλάβει το έργο της αποκατάστασης της νοτιοδυτικής γωνίας στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ βάσει των μελετών των Γ Αντωνίου Κ Ζάμπα και Ε Παυλίδη35 Κυπαρίσσης 191536 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 Wurster 1981 231-232

Εικ 6 Παλαιόκαστρο Ο εσωτερικός πύργος από ΝΑ (φωτ αρχείο ΜΚΤ) Εικ 7 Λαξευτή δεξαμενή στο Παλαιόκαστρο (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

34

και των νησίδων Ρω και Στρογγυλής (βλ παρακάτω σελ 44 - 47)37 το αμυντικό δίκτυο

της Μεγίστης συμπληρωνόταν από επί μέρους μικρές laquoακροπόλειςraquo στο εσωτερικό του

νησιού (όπως το Λαντωμένο ή τα Υψηλά στο κτήμα Μιρικλή38 στη ΝΑ πλευρά του νησιού)

και πύργους-φρυκτώρια (όπως ο μικρός πύργος με πυραμιδική βάση στο Καστρέλλι στην

χερσόνησο της Μούντας και το φρυκτώριο στη θέση Καρύδια στο φρύδι της απόκρημνης

ανατολικής ακτής) καθώς και στην απέναντι ηπειρωτική ακτή Τειχισμένο παραθαλάσσιο

αστικό κέντρο δεν φαίνεται να υπήρχε κατά την αρχαιότητα ενώ ο οικισμός του λιμένα

ήταν πιθανώς περιορισμένης έκτασης και εξυπηρετούσε τις ανάγκες τροφοδοσίας και

επισκευής των πλοίων

Το κυρίως οχυρωματικό δίκτυο του συμπλέγματος της Μεγίστης κατασκευάστηκε βάσει

κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού του ροδιακού κράτους στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ πιθα-

νότατα την περίοδο μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου Αδιευκρίνιστη παραμένει

η ακριβέστερη χρονολόγησή της κατασκευής του ενώ δεν θα πρέπει να αποκλειστεί το εν-

δεχόμενο να ενσωμάτωσε προϋπάρχουσες κατασκευές και να συμπληρώθηκε στη διάρκεια

του 3ου και 2ου αι πΧ με πρόσθετες κατασκευές και μετασκευές Οι οχυρώσεις αποτέλεσαν

μέρος ενός ευρύτερου σχεδιασμού με μακροπρόθεσμο στόχο την απρόσκοπτη ναυσιπλοΐα

και τον ανεφοδιασμό του πολεμικού και εμπορικού στόλου παρακάμπτοντας τα λιμάνια της

Λυκίας με την οποία οι σχέσεις του ροδιακού κράτους ήταν μονίμως τεταμένες39

Οχυρωμένες αγροικίεςΕκτός από τα παραπάνω οχυρά στο Καστελλόριζο έχει εντοπισθεί μεγάλος αριθμός

μεμονωμένων οχυρών κτισμάτων τα οποία μπορούν να ερμηνευθούν ως αγροτικοί πύργοι

ή οχυρωμένες αγροικίες40 Στην πλειονότητά τους οι αγροικίες αυτές είναι μεμονωμένες

και αυτάρκεις με εξαίρεση πιθανώς τις εγκαταστάσεις στην Αυλωνιά που θα μπορούσαν

να ανήκουν σε μικρό οικισμό ή κώμη από πυργόσπιτα Ανάλογοι πύργοι κατασκευάζονται

τον 4ο και 3ο αι πΧ σε πολλές περιοχές κυρίως στο νησιωτικό χώρο41 Μερικές φορές

συσχετίζονται με τις ανάγκες προστασίας κάποιας συγκεκριμένης παραγωγής42 συνήθως

όμως πρόκειται για αγροτικές εγκαταστάσεις οι οποίες συγχρόνως εξυπηρετούν κάποιον

ευρύτερο αμυντικό σχεδιασμό Πιθανώς αποτελούσαν ιδιοκτησίες ενδεχομένως όμως

κάποιες από αυτές να παραχωρούνταν στη φρουρά και τις οικογένειές τους για χρήση και

εκμετάλλευση με αντάλλαγμα τη λειτουργία παρατηρητηρίου-φρυκτωρίας43

Αντίστοιχες κατασκευές οχυρωμένων αγροικιών των ελληνιστικών χρόνων και σε εξίσου

37 Μελετώντας τις ελληνιστικές οχυρώσεις στην ενσωματωμένη ροδιακή Περαία η Pimouguet (1994) διέκρινε τρεις κατηγορίες αμυντικών εγκαταστάσεων οχυρωμένες ακροπόλεις στην κορυφή υψώματος οχυρωμένα παραθαλάσσια αστικά κέντρα και παραθαλάσσια οχυρά και πύργους χτισμένους επάνω σε χερσόνησο ή στόμιο κόλπου Κάθε μία από αυτές τις εγκαταστάσεις είχε τη δική της ιδιαίτερη επιχειρησιακή λειτουργία η οργάνωσή τους όμως δείχνει την ύπαρξη ενός κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού που εξυπηρετούσε απευθείας τα συμφέροντα του ροδιακού κράτους Έτσι ερμηνεύεται και η σχετική ομοιογένεια που χαρακτηρίζει όλες τις κατηγορίες των εγκαταστάσεων αυτών ως προς τα λειτουργικά τους στοιχεία και τον τρόπο κατασκευής τους χαρακτηριστικά τα οποία η Pimouguet θεωρεί ενδείξεις μιας laquoηπειρωτικής ροδιακής αρχιτεκτονικήςraquo38 Ashton 1995 8039 Bresson 1999 Bryce ndash Zahle 198640 Ο Ashton (1995 68-91 κυρίως 69) σημειώνει σαράντα πέντε περίπου οχυρωμένες θέσεις οι περισσότερες από τις οποίες βρίσκονται σε συσχετισμό με πατητήρια και δεξαμενές41 Βλ Μαραγκού 2005 323-326 Young 1956α Osborne 198642 Βλ για παράδειγμα τα ορυχεία αργύρου της Σίφνου (Young 1956β και Ashton ndash Pantazoglou 1991)43 Σχετικά με την κυριότητα των μεμονωμένων οχυρών δηλαδή εάν επρόκειτο για ιδιωτικά ή δημόσια οικοδομήματα βλ Μαραγκού 2009 21

35

μεγάλη πυκνότητα εντοπίζονται στη Λυκία44 Κάποιες από τις κτιστές κατασκευές που

έχουν στο παρελθόν θεωρηθεί τάφοι45 θα πρέπει πιθανώς να ερμηνευθούν ως υπόγειοι

χώροι πύργων με χρήση αποθηκευτική ή ως δεξαμενής νερού όπως η κτιστή κατασκευή

που είναι σήμερα γνωστή ως laquoτάφος με το χρυσό στεφάνιraquo στο οροπέδιο του Άη Γιώργη

του Βουνού46 και η υπόγεια κρύπτη του Aγ Χαραλάμπους στο μοναστήρι του Άη Γιώργη

του Bουνού Χρήση αγροικίας είχε πιθανώς η οχυρωμένη εγκατάσταση που περιβάλλεται

από ισχυρό τείχος στο κτήμα Σαρίνα στη θέση Άχερες δυτικά του λιμανιού στη μοναδική

εύκολα προσβάσιμη και καλλιεργήσιμη περιοχή στο νησί47 Εδώ εκτός από στεγασμένη

δεξαμενή περιλαμβάνεται και ικανή καλλιεργήσιμη γη

διαχείριση υδάτωνΗ Μεγίστη είναι νησί άνυδρο Πηγάδια με γλυκό νερό (υφάλμυρο για την ακρίβεια)

εντοπίζονται μόνο στην περιοχή του μυχού του λιμανιού όπου και η εκκλησία του Άη

Γιώργη του Πηγαδιού Κατά τις εργασίες για την κατασκευή λιμνοδεξαμενής στη θέση

Κιόλια στο κεντρικό τμήμα του νησιού ΝΔ του αεροδρομίου αποκαλύφθηκαν δύο

κτιστές κυκλικές κατασκευές διαμέτρου 5 και 6 μ εγγεγραμμένες σε κτιστή κατασκευή

από ισχυρούς τοίχους οι οποίες ερμηνεύονται ως δεξαμενές νερού Η κατασκευή τους

χρονολογείται στην ελληνιστική περίοδο συνέχισαν δε να χρησιμοποιούνται στα ρωμαϊκά

χρόνια σύμφωνα με την κεραμική που βρέθηκε κατά την ανασκαφή48 Σημειωτέον ότι το

παλαιό όνομα της θέσης ήταν Φλετρά (φρεατερά)49

Στην ελληνιστική περίοδο κατασκευάστηκε πιθανώς το συγκρότημα εννέα μεγάλων

κυκλικών δεξαμενών στη θέση Άχερες επάνω από τον οικισμό του Καστελλορίζου η

κατασκευή του οποίου ανάγεται συνήθως στην περίοδο της Τουρκοκρατίας Ωστόσο ένα

τέτοιας κλίμακας έργο υποδομής μαρτυρεί έναν κεντρικό σχεδιασμό ο οποίος μόνον στην

ελληνιστική περίοδο παρατηρείται στο νησί Το συγκρότημα αυτό των δεξαμενών στις

Άχερες θα έπρεπε να επαρκεί για τις ανάγκες όχι μόνον του οικισμού και των εγκαταστάσεων

του λιμένα αλλά και για τον ανεφοδιασμό του ροδιακού στόλου και των εμπορικών

πλοίων που μετέφεραν σιτηρά αμφορείς με κρασί και άλλα προϊόντα που διακινούσε το

ροδιακό κράτος καθώς και ξυλεία από τη Λυκία50

Παράλληλα λαξευμένες ή κτιστές δεξαμενές μικρές και μεγάλες υπάρχουν σε όλες τις

αρχαίες θέσεις εγκατάστασης στο νησί από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και το

Κάστρο του λιμένα έως τις διάσπαρτες στην ύπαιθρο οχυρωμένες αγροτικές εγκαταστάσεις

ενώ παρατηρείται η χρήση φυσικών ρηγμάτων ως δεξαμενών για τη συλλογή ομβρίων

44 Πρόκειται για πυργοειδείς κατασκευές χωρίς ανοίγματα στο ισόγειο εκτός της πόρτας αλλά με παράθυρα στον όροφο Έχουν προσεγμένη τοιχοδομία και συνδυάζονται πάντα με βοηθητικά κτίσματα πατητήρια και αλώνια Χαρακτηριστική τους λεπτομέρεια αποτελούν οι υπόγειοι χώροι Βλ Konecny 1994 και Konecny 199745 Ashton 1995 100-10246 Στην πραγματικότητα το στεφάνι (αρ κατ 13) βρέθηκε σε λίθινη θήκη σφηνωμένη στο έδαφος βλ Κυπαρίσσης 1915 6347 Βλ Ashton 1995 9048 Βλ Κ Μπαϊράμη στο ΑΔ 2000 Χρον (υπό δημοσίευση)49 Διαμαντάρας χχέ 1350 Το συγκρότημα δεξαμενών στις Άχερες εξυπηρετούσε τις ανάγκες των κατοίκων του οικισμού μέχρι πρόσφατα μαζί με μερικές κυκλικές λαξευμένες δεξαμενές εντός οικισμού γνωστές ως Πασάδες

16

καταγράφεται ως τεθλασμένη μαύρο για το βαθύ λευκό για τον αφρό Το τοιχογραφημένο εσωτερικό του ώς και στα σταυροθόλια με τάματα και πολυκάνδηλα ακριβά μιας πίστης αρχέγονης που θέλει στα Δωδεκάνησα τον Ταξιάρχη σωτήρα όχι μόνο των ψυχών μα και των σωμάτων στη θάλασσα αντίθετα με την παράδοση που θέλει γιrsquo αυτό τον Άη Νικόλα στο υπόλοιπο ΑιγαίοΚι από τη Σύμη στο ανοιχτό πέλαγο πέρα από τη Ρόδο που το Αιγαίο μεγαλώνει και γίνεται Μεσόγειος στη μακρόστενη Ρω μια ανάσα πριν το Καστελλόριζο με τους γαλήνιους όρμους της τα τείχη και τους αρχαίους πύργους της νησί της Κυράς του της Δέσποινας Αχλαδιώτη μιας Παναγιάς επίγειας προστάτιδας των συνόρων τουΚαι τέλος το Καστελλόριζο η νοτιοανατολική εσχατιά της ελληνικής επικράτειας με την αρχαία ονομασία Μεγίστη δηλαδή η μεγίστη των παρακείμενων νήσων απέναντι στις νότιες ακτές της Μικράς Ασίας με τον λυκιακό τάφο να σε καλωσορίζει λαξευμένος στον βράχο όπου στέκει το Castello Rosso το Καστελλόριζο με τον Άη Γιώργη ψηλά στα ανατολικά και στην κορυφή του βουνού στα δυτικά το Παλαιόκαστρο με τα ισόδομα τείχη και τις πύλες του την σειρά των αρχαίων λίθων και τις σε σημεία κρυφά χαραγμένες επιγραφές τουmiddot όλα να αγναντεύουν την ανοιχτή θάλασσα Ο τελευταίος σταθμός Κάτι σαν την Cava dei Tirreni του Σεφέρη πριν ξανοιχτεί κανείς να συναντήσει το νησί της Κύπριδας ΑφροδίτηςΤο παραπάνω ταξίδι είναι το πρώτο δρομολόγιο μιας σειράς άλλων που θα ακολουθήσουν από τη γόνιμη συνεργασία του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού με το Μουσείο μας Ξεκινώντας από την ανατολικότερη εσχατιά της ελληνικής επικράτειας το Καστελλόριζο τόσο επίκαιρο σήμερα φθάνει έως τα νησιά της αγκαλιάς που σχηματίζουν η Ρόδος και η Κως Μέσα από τα 390 αντικείμενα κάθε λογής και υλικού ενδεικτικά επιλεγμένων από την προϊστορική και κλασική αρχαιότητα έως και τους μεταβυζαντινούς χρόνους η έκθεση laquoΆγονη Γραμμήraquo φιλοδοξεί να δώσει τα μηνύματα της γονιμότητας της ανθρώπινης παρουσίας της ζωής και της δράσης σε μικρά νησιά που κάποτε υπήρξαν κοιτίδες πολιτισμού και που ndash στο πείσμα των καιρών ndash εξακολουθούν να αντιστέκονται και σήμερα που οι ρότες των πλοίων δεν ακολουθούν πια τα φυσικά ρεύματα της Μεσογείου όπως γινόταν άλλοτε ακόμα και έως τις αρχές του 20ού αιώναΣτο στενό περιθώριο ενός προλόγου όπως αυτός προτίμησα να μη χρησιμοποιήσω τη γραφίδα του επιστήμονα Άλλωστε το πράττουν παρακάτω αγαπητοί συνάδελφοι με πολλούς από τους οποίους συνεργάζομαι στα Δωδεκάνησα δεκάδες χρόνια τώραΚι εξ άλλου όσα κι αν γράψουμε εμείς οι αρχαιολόγοι η έκθεση έχει την δική της δυναμική τις δικές της πολλαπλές αναγνώσεις ίσως τόσες όσοι και οι επισκέπτες της καθώς ο καθείς θα τη δει με τα δικά του μάτια Γιrsquo αυτό ανοίξτε τα διάπλατα και χαρείτε τη Θα είναι το μεγάλο ευχαριστώ για όλους αυτούς που τη δημιούργησαν Κι εγώ θα ευχαριστήσω με τη σειρά μου για μιαν ακόμη φορά το Υπουργείο Πολιτισμού τους συναδέλφους της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ και 4ης ΕΒΑ Δωδεκανήσου τον Γιώργο Τασούλα και τη Σταυρούλα Οικονόμου

Καθηγητής Νικόλαος Χρ ΣταμπολίδηςΔιευθυντής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

17

ΠρόλογοςΤα νησιά της Δωδεκανήσου ήταν τα τελευταία κομμάτια ελληνικής γης που ενώθηκαν με

την Ελλάδα το 1948 Οι κάτοικοί τους γνώρισαν την πιο μακρόχρονη ξένη κατοχή από το

1309 με τους Ιππότες του Τάγματος του Αγίου Ιωάννου από το 1522 με τους Οθωμανούς

και τέλος από το 1912 με τους Ιταλούς Οι Δωδεκανήσιοι οι οποίοι είχαν μείνει έξω από

το νεοσύστατο ελληνικό κράτος ήταν πάντα περήφανοι για τα laquoιερά κειμήλιαraquo που τούς

ένωναν με την πατρίδα Από τις λαθρανασκαφές και την αρχαιοκαπηλική δραστηριότητα

που άνθησαν κατά τα τελευταία χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας στη Δωδεκάνησο ndash σε

αντίθεση με την ελεύθερη Ελλάδα όπου είχαν ληφθεί σημαντικά νομοθετικά μέτρα για

την προστασία των αρχαιοτήτων ndash δεν ξέφυγαν τα μικρά νησιά Έτσι δεν είναι λίγα τα

αντικείμενα που πήραν εκείνα τα χρόνια τον δρόμο για τα μεγάλα μουσεία της Ευρώπης

και για το Αρχαιολογικό Μουσείο της Κωνσταντινούπολης Χαρακτηριστική είναι η διήγηση

του νισύριου Λάζαρου Κοντοβερού για την εύρεση της ανάγλυφης στήλης του αθλητή το

1897 στη Νίσυρο την απόκρυψή της στον περίβολο της Παναγιάς της Ποταμίτισσας και

την προδοσία του μυστικού που οδήγησε στην φόρτωση του γλυπτού σε τελωνοφυλακίδα

με προορισμό την πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

Η οικονομική ευημερία της Σύμης της Χάλκης και της Μεγίστης στον 19ο αιώνα βασισμένη

στην σπογγαλιεία τη ναυπηγική και τη ναυτιλία φέρνουν τους εύπορους νησιώτες σε

επαφή με την Ευρώπη όπου ανθούν οι κλασικές σπουδές Έτσι αναπτύσσεται μία αστική

τάξη που μορφώνεται και ενδιαφέρεται για τη μελέτη και διάσωση των υλικών καταλοίπων

του παρελθόντος Εμπνευσμένοι εκπαιδευτικοί επιδίδονται στο έργο της περισυλλογής των

αρχαίων που βρίσκονται διάσπαρτα στην ύπαιθρο και της συγκέντρωσής τους στο Σχολείο

Οι μικρές αυτές Συλλογές ήταν και ο αρχικός πυρήνας των μετέπειτα Αρχαιολογικών

Συλλογών και Μουσείων στα μικρά νησιά Στο Καστελλόριζο στα τέλη του 19ου με αρχές

του 20ού αιώνα ο εκπαιδευτικός λόγιος και συγγραφέας Αχιλλέας Διαμαντάρας επιδίδεται

στο έργο της συλλογής και μελέτης των μνημείων και της ιστορίας του νησιού Ένας άλλος

Καστελλοριζιός της διασποράς αυτή τη φορά ο Μιχαήλ Κομνηνός συλλέγει αρχαιότητες

και αντικείμενα του λαϊκού πολιτισμού δωρίζει τη συλλογή του στο κράτος και έτσι

ιδρύεται το 1966 το πρώτο Μουσείο στη Μεγίστη που στεγάζεται στο οθωμανικό τέμενος

Στη Σύμη την ίδια περίοδο εμβληματική φυσιογνωμία είναι ο αρχαιοδίφης Δημοσθένης

Χαβιαράς σημαντική πνευματική προσωπικότητα ο οποίος συγκέντρωσε αρχαιότητες και

δημοσίευσε αρχαιολογικές μελέτες Σημαντικό συλλεκτικό έργο έγινε στο ίδιο νησί κατά τον

19ο αιώνα από το Αναγνωστήριο laquoΗ Αίγληraquo και από τον έμπορο Αλέξανδρο Μιλιοράτη (για

τις Συλλογές στη Σύμη βλ παρακάτω το Εισαγωγικό κείμενο για το νησί)

Η πρώτη laquoνόμιμηraquo ανασκαφική δραστηριότητα που μαρτυρείται στα νησιά είναι η έρευνα

που διενήργησε στο Καστελλόριζο με απαίτηση των κατοίκων του ο αρχαιολόγος Νικόλαος

Κυπαρίσσης σταλμένος από την ελληνική διοίκηση λίγο μετά την πρώτη απελευθέρωση

του νησιού το 1913 Ο Κυπαρίσσης περιηγήθηκε το νησί και ανέσκαψε αρχαίους τάφους

από τους οποίους προέρχεται το χρυσό στεφάνι (βλ Καστελλόριζο αρ κατ 13) και η

ρωμαϊκή σαρκοφάγος που σήμερα βρίσκονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Την στρατιωτική κατάληψη των νησιών από την Ιταλία ακολούθησε η δραστηριοποίηση

των ιταλών αρχαιολόγων στα Δωδεκάνησα Στις 20 Μαΐου του 1912 δηλαδή έναν αιώνα

πριν απεστάλη στη Ρόδο ο Giuseppe Gerola προκειμένου να συντάξει έναν πρώτο κατάλογο

για τα μνημεία των νησιών Ο διάσημος μελετητής των ενετικών μνημείων της Κρήτης

γύρισε μέσα σε 80 μέρες όλη τη Δωδεκάνησο Έτσι το 1913 συντάχθηκε και δημοσιεύθηκε

18

ο πρώτος κατάλογος των μνημείων της Δωδεκανήσου1 ενώ παράλληλα ο Gerola εκπόνησε

μια συνθετική μελέτη για τα μεσαιωνικά μνημεία των νησιών στους δύο πρώτους τόμους

του νεοεκδοθέντος περιοδικού της Ιταλικής Αρχαιολογικής Σχολής2 Οι μόνες συστηματικές

ανασκαφικές έρευνες στα νησιά τα οποία περιλαμβάνονται στην παρούσα έκθεση έγιναν

από τον Giulio Jacopi στη Χάλκη και τη Νίσυρο κατά τα έτη 1931-32

Την ίδια περίοδο ιδρύθηκαν από τους Ιταλούς Αρχαιολογικά Μουσεία στα δύο μεγαλύτερα

νησιά στη Ρόδο και την Κω Το Αρχαιολογικό Μουσείο της Ρόδου εγκαινιάστηκε την 1η

Ιανουαρίου του 1915 και στεγάστηκε στο μεσαιωνικό κτήριο του μεγάλου Νοσοκομείου

των Ιπποτών όπου και λειτουργεί μέχρι σήμερα Μάλιστα πρόσφατα ανακαινίστηκε και

επεκτάθηκε με νέες Συλλογές με χρηματοδότηση από το Γ΄ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης

Για την έκθεση των ευρημάτων από τις εκτεταμένες ανασκαφές στην Κω

κτίστηκε το 1936 νέο κτήριο στο κέντρο της πόλης Η αποκατάσταση του

διατηρητέου κτηρίου και η επανέκθεση των αρχαίων με την προσθήκη

νέων σημαντικών ευρημάτων έχει ενταχθεί στο ΕΣΠΑ και προβλέπεται

να ολοκληρωθεί το 2015

Μετά την ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου στην Ελλάδα το 1948

πρώτη μέριμνα της νεοσύστατης Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου

ndash η οποία ευτύχησε να έχει ως πρώτο Έφορο τον αρχαιολόγο Ιωάννη

Κοντή ndash ήταν η άμεση κήρυξη όλων των διατηρητέων μνημείων

αρχαίων βυζαντινών μεσαιωνικών και νεώτερων στη Ρόδο και στα

υπόλοιπα νησιά με Αποφάσεις της Γενικής Διοίκησης Δωδεκανήσου

Επείγουσα υποχρέωση ήταν και η αποκατάσταση των ζημιών που

είχαν υποστεί τα μνημεία της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου μαζί με

το Αρχαιολογικό της Μουσείο από τους βομβαρδισμούς του πολέμου

ενώ παράλληλα η Εφορεία όφειλε να συντηρήσει τους επισκέψιμους

αρχαιολογικούς χώρους και τα προβεβλημένα μνημεία που είχαν

ανασκαφεί και σε μεγάλο βαθμό αναστηλωθεί από τους Ιταλούς Η

προάσπιση των εκτεταμένων αρχαιολογικών ζωνών προστασίας που

είχαν θεσπιστεί κατά την Ιταλοκρατία αλλά και ο προσανατολισμός

της αρχαιολογικής έρευνας σε συγκεκριμένους τομείς ήταν επίσης

πρώτης προτεραιότητας Η τουριστική άνθηση που σε λίγα χρόνια

γνώρισε η Ρόδος και στη συνέχεια η Κως οδήγησε σε μία πρωτοφανή

οικοδομική δραστηριότητα κυρίως στα αστικά κέντρα των νησιών Έτσι

ξεκίνησε και εντάθηκε η σωστική ανασκαφική έρευνα της πόλης της

Ρόδου από τη δεκαετία του rsquo60 και της πόλης της Κω από την επόμενη

δεκαετία Οι σωστικές ανασκαφές μονοπώλησαν για μεγάλο διάστημα

την δραστηριότητα του πάντα ανεπαρκούς προσωπικού της Εφορείας Αρχαιοτήτων ενώ

τα επιστημονικά αποτελέσματα της συστηματικής αρχαιολογικής έρευνας στην πόλη της

Ρόδου παρουσιάστηκαν στο κοινό με τις δύο μόνιμες εκθέσεις που οργανώθηκαν το 1993

στο Παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου μαζί με ένα διεθνές Συνέδριο για τον εορτασμό των

2400 χρόνων από την ίδρυση της πόλης της Ρόδου Πρόκειται για τις εκθέσεις laquoΑρχαία

Ρόδος 2400 χρόνιαraquo και laquoΗ Ρόδος από τον 4ο αι μΧ μέχρι την κατάληψή της από τους

1 G Gerola ndash GG Porro Elenco degli edifici monumentali LXXI Le tredici Sporadi Minis-tero della Pubblica Istruzione Roma 19132 G Gerola ldquoI monumenti medioevali delle tredici Sporadirdquo ASAtene I (1914) 169-356 και ΙΙ (1916) 1-101

19

Τούρκους (1522)raquo οι οποίες παραμένουν ανοικτές για τους επισκέπτες

Στα μικρά νησιά που μετέχουν στην παρούσα έκθεση στις πρώτες δεκαετίες μετά την

απελευθέρωση η οικοδομική δραστηριότητα ήταν περιορισμένη τα δημόσια έργα

ελάχιστα και ο τουρισμός σχεδόν άγνωστος Η εικόνα των νησιών την περίοδο εκείνη

αποτυπώθηκε ζωντανά στο πρωτοποριακό για την εποχή τρίτομο έργο laquoΔωδεκάνησαraquo της

Αθηνάς Ταρσούλη η οποία επισκέφθηκε τα Δωδεκάνησα τα πρώτα έτη μετά την ένωσή

τους με την Ελλάδα Τα μνημεία των νησιών ήταν ασφαλή χάρις στον πατριωτισμό των

νησιωτών και τις φροντίδες του Έκτακτου Επιμελητή Αρχαιοτήτων που ήταν συνήθως

ο μοναδικός δάσκαλος ή ο καθηγητής που υπηρετούσε στο νησί και είχε επωμισθεί

αμισθί το έργο της προστασίας των αρχαιοτήτων στη Σύμη ο Νικήτας Χαβιαράς γιός

του Δημοσθένη ο Γεώργιος Μοσχόβης και ο Κωνσταντίνος

Φαρμακίδης στην Τήλο ο Απόστολος Λογοθέτης στη Νίσυρο

ο Μάκης Κατσιματίδης και ο Νικήτας Μαστρογιάννης

Χαρακτηριστική είναι η αναφορά του Μ Κατσιματίδη στις 20-

3-1953 (εικ 1) προς τον Έφορο Αρχαιοτήτων Ι Κοντή στην

οποία εκφράζει την αγωνία του για τα αρχαία που βρίσκονται

laquoἐν τῷ ὑπαίθρῳraquo και καταλήγει laquoΠαρακολουθῶ ἄγρυπνος καὶ

δίδω συστάσεις ὅπως μη θίγωσι τά ἐν τοῖς ἀγροῖς διεσκορπισμένα

ἀρχαῖα Ἐπεξηγῶ την ἀξίαν των ὡς καί τάς προβλεπομένας κατά

τῶν παραβατῶν βαρείας ποινάςraquo Η Χάλκη δεν ευτύχησε να έχει

Έκτακτο Επιμελητή παρά την προσπάθεια του τότε Επιμελητή

Γρ Κωνσταντινόπουλου (εικ 2) να αναθέσει αυτό το καθήκον

στον μοναδικό δημόσιο υπάλληλο τον ταχυδρομικό διανομέα ndash

μιας και το νησί δεν διέθετε μόνιμο δημοδιδάσκαλο ndash ο οποίος

όμως αρνήθηκε λόγω φόρτου εργασίας Αυτοί οι Έκτακτοι

Επιμελητές άνθρωποι με παιδεία και ενδιαφέρον φρόντισαν

για την περισυλλογή των διάσπαρτων αρχαιοτήτων και έτσι

οργανώθηκαν οι πρώτες δημόσιες Αρχαιολογικές Συλλογές στα

νησιά

Παράλληλα αποστέλλονται με εντολές μετακίνησης στα νησιά

οι Επιμελητές της Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου οι

οποίοι περιοδεύουν καταγράφουν συστηματικά τα ορατά

μνημεία και τις αρχαιότητες στα laquoΗμερολόγια Περιοδειώνraquo

και διενεργούν τις πρώτες αναγκαίες σωστικές ανασκαφές

Θα αναφέρουμε μόνον τους άξιους αρχαιολόγους Σεραφείμ

Χαριτωνίδη Γεώργιο Δοντά Παύλο Λαζαρίδη Μυρτάλη

Αχειμάστου Γρηγόριο Κωνσταντινόπουλο Ιωάννη Παπαποστόλου Ηώ Ζερβουδάκη

Χρίστο Ντούμα Ηλία Κόλλια Ιωάννη Παπαχριστοδούλου

Στα χρόνια του rsquo60 και του rsquo70 το Υπουργείο Πολιτισμού είχε την πρόνοια να τοποθετήσει

μόνιμους αρχαιοφύλακες στα μικρά νησιά Στο Καστελλόριζο τον Ηλία Διακάκη στη Σύμη

τον Βασίλη Χατζηστρατή και τον Κοκκιμίδη Πατατούκο στην Χάλκη τον Πέτρο Αντώνογλου

στην Τήλο τον Παντελή Γιαννουράκη και στη Νίσυρο τον Γεώργιο Χαρτοφύλη και στη

συνέχεια τον Νικόλαο Χαρίτο Με ελάχιστα μέσα αλλά με περισσή αγάπη και φιλότιμο οι

φύλακες αυτοί μαζί με ντόπιους αρχαιόφιλους (αναφέρω μόνον τον Ντίνο Παπαδέλια στη

Νίσυρο) συνέχισαν το έργο της διάσωσης και περισυλλογής των αρχαίων της υπαίθρου

Από το 1980 ξεκίνησε το πρόγραμμα της οργάνωσης Αρχαιολογικών Μουσείων στα

νησιά με τη συνεργασία των δύο πλέον Εφορειών Αρχαιοτήτων Πρώτο εγκαινιάστηκε το

20

Μουσείο της Μεγίστης στις 13 Σεπτεμβρίου του 1984 επέτειο της απελευθέρωσης του

Καστελλορίζου Ακολούθησαν τα Μουσεία της Σύμης της Λέρου της Αστυπάλαιας και

πιο πρόσφατα της Κάσου ενώ τα Μουσεία της Καρπάθου της Καλύμνου και της Νισύρου

οργανώθηκαν την πενταετία 2003-2008 με τη χρηματοδότηση του Περιφερειακού

Επιχειρησιακού Προγράμματος Νοτίου Αιγαίου Όλα σχεδόν τα Μουσεία στεγάζονται

σε οικήματα που έχουν παραχωρηθεί στο Υπουργείο Πολιτισμού από δημόσιους φορείς

ιδρύματα ή ιδιώτες και έχουν χαρακτήρα διαχρονικό καλύπτουν δηλαδή την πορεία

της ανθρώπινης παρουσίας στα νησιά από την προϊστορική μέχρι και τη μεταβυζαντινή

περίοδο πολλές φορές μάλιστα μέχρι τον 20ο αιώνα Τον βασικό πυρήνα των εκθεμάτων

αποτέλεσαν τα αντικείμενα των παλαιών Συλλογών εμπλουτισμένα με ανασκαφικά

ευρήματα που φυλάσσονταν προσωρινά στη Ρόδο και επέστρεψαν στη γενέθλια γη Οι

σωστικές ανασκαφές που διενεργήθηκαν τις δύο τελευταίες δεκαετίες στα μικρά νησιά ndash

τα οποία αναπτύσσονται τουριστικά απαιτούν τις αναγκαίες κοινωφελείς και τουριστικές

υποδομές διεκδικούν χρηματοδοτικά προγράμματα και γεμίζουν με παραθεριστικές

κατοικίες ndash πλούτισαν με νέα ευρήματα τα Μουσεία Εξ άλλου οι πρόσφατες κηρύξεις

αρχαιολογικών χώρων και ζωνών προστασίας σε όλα τα νησιά επέβαλαν και νομοθετικά

τον αρχαιολογικό έλεγχο Η δημιουργία των νέων Μουσείων αποτέλεσε πρόκληση για

πολλούς κατοίκους οι οποίοι και παρέδωσαν αρχαία που πεισματικά φύλαγαν στο σπίτι

τους μέχρι το άνοιγμά τους

Σήμερα μόνον η Τήλος και η Χάλκη δεν διαθέτουν Αρχαιολογικό Μουσείο Υπάρχουν όμως

προγράμματα μελέτες σημαντικά ευρήματα που φιλοξενούνται στην παρούσα Έκθεση

αλλά κυρίως πάθος από τους αρχαιολόγους των Εφορειών οι οποίοι διευρύνουν μέρα με

τη μέρα τις δραστηριότητες και το έργο της προστασίας των αρχαιοτήτων σε κάθε μικρό

νησί σε όλους τους άνυδρους βράχους στα σταθερά αυτά ndash κάποτε ζωντανά ndash πατήματα

για την επικοινωνία ανάμεσα στις νησιωτικές κοινωνίες του Αιγαίου και την απέναντι

μεγάλη στεριά

Η ευφυής ιδέα της παρούσας Έκθεσης οφείλεται στον αγαπητό συνάδελφο και φίλο

Καθηγητή Νικόλαο Σταμπολίδη Διευθυντή του Μουσείου Κυκλαδικής και Αρχαίας

Ελληνικής Τέχνης ενώ η υλοποίησή της έγινε δυνατή χάρις στην αμέριστη στήριξη και

τις φροντίδες της Προέδρου του Μουσείου κυρίας Σάντρας Μαρινοπούλου Η Έκθεση

και ο ανά χείρας Κατάλογος πολλά οφείλουν στη συστηματική δουλειά του επιμελητή

του Μουσείου και καλού συνεργάτη αρχαιολόγου Γιώργου Τασούλα Η συντήρηση όλων

των αντικειμένων που εκτίθενται έγινε από τους συντηρητές της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ Μιχάλη

Κώστα Δημήτρη Κουγιό και Νεκταρία Δασακλή ενώ οι περισσότερες φωτογραφίες των

αρχαιοτήτων του Καταλόγου από τον φωτογράφο μας Γιώργο Κασιώτη Οι αρχαιολόγοι των

Εφορειών Αρχαιοτήτων της Δωδεκανήσου υπεύθυνοι για τα νησιά που περιλαμβάνονται

στην Έκθεση παράλληλα με τα υπόλοιπα υπηρεσιακά τους καθήκοντα έφεραν το κύριο

βάρος της επιλογής και μελέτης των αντικειμένων ndash τα περισσότερα από τα οποία ήταν

αδημοσίευτα ndash για τη συγγραφή των λημμάτων του Καταλόγου

Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να έρχονται στο κέντρο της Ελλάδας ταπεινά και πολύτιμα

τέχνεργα μάρτυρες της μακράς ανθρώπινης δραστηριότητας και της διόλου laquoάγονηςraquo

πολιτιστικής διαδρομής που διήνυσαν τα μικρά ακριτικά νησιά του Αρχιπελάγους τα

οποία μεγαλώνουν τα σύνορα της πατρίδας και επιμένουν να ζουν και να παράγουν ακόμα

και με τους λιγοστούς μόνιμους κατοίκους τους

Δρ Μελίνα Φιλήμονος-ΤσοποτούΔιευθύντρια της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ

21

22

Χάλκη

Τήλος

Σύμη

Αλιμνιά

Πυργούσα

Γυαλί

Νίσυρος

Ρόδος

23

Ρω

Στρογγύλη

Καστελλόριζο

24

25

26

Η Μεγίστη ndash ή Καστελλόριζο από το όνομα του μεσαιωνικού οικισμού ndash είναι

η μεγαλύτερη από ένα σύνολο περίπου τριάντα νησίδων βραχονησίδων και σκοπέλων

που αποτελούν το πολύνησο του Καστελλορίζου (εικ 1) Η οικονομία και η σημασία της

συνδέεται άμεσα με αυτά όπως και με την απέναντι λυκιακή ακτή

Η Μεγίστη βρίσκεται 131 χλμ (71 ναυτικά μίλια) ανατολικά της Ρόδου και 25 χλμ από

την απέναντι ακτή Έχει εμβαδόν 888 τχλμ και σχήμα περίπου τριγωνικό με τη μεγάλη

χερσόνησο της Μούντας στη βόρεια

πλευρά που καταλήγει στο ακρωτήριο

του Αγίου Στεφάνου Η ακτογραμμή είναι

παντού απόκρημνη με εξαίρεση τον βαθύ

κόλπο στη ΒΑ πλευρά του νησιού που

σχηματίζει διπλό λιμάνι Το νησί είναι

ορεινό και βραχώδες Οι ψηλότερες κορυφές

Βίγλα (268 μ) Παλαιόκαστρο (244 μ) και

Δίσκος (215 μ) βρίσκονται στο βόρειο

τμήμα Το κεντρικό ανατολικό και νότιο

χαρακτηρίζονται από μικρά οροπέδια με

μικρές καλλιεργήσιμες εκτάσεις Το νησί

αν και άνυδρο κατοικήθηκε πιθανώς από

την Ύστερη Εποχή του Χαλκού εξαιτίας

της θέσης του και του εξαιρετικού διπλού

λιμένα στη ΒΑ ακτή του Ο Κάβος το

ακρωτήριο ανάμεσα στα δύο λιμάνια του

κόλπου όπου το σωζόμενο Κάστρο υπήρξε

διαχρονικά το κεντρικό σημείο της δραστηριότητας Μετά το λιμάνι η σημαντικότερη θέση

είναι το Παλαιόκαστρο το οποίο παρουσιάζει αλλεπάλληλες φάσεις κατοίκησης Άλλες

θέσεις εντοπίζονται κυρίως σε καλλιεργήσιμες περιοχές και οι περισσότερες είναι μικρές

οχυρωμένες αγροικίες με ελαιοπιεστήρια και ληνούς

Εικ 1 Μερική άποψη του Καστελλορίζου των βραχονησίδων και της λυκιακής ακτής (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

ΚαστελλόριζοΣτρογγύλη

Ρω

27

Το ενδιαφέρον των ερευνητών για τη Μεγίστη αρχίζει τον 18ο και εντείνεται τον 19ο αιώνα

Την περίοδο αυτή ευρωπαίοι περιηγητές περιδιαβαίνουν το νησί αναζητώντας αρχαία κι

επιγραφές1 Παράλληλα είναι σαφές ότι κατά τον 19ο αιώνα στο νησί γινόταν διακίνηση

αρχαιοτήτων2 Θα πρέπει να επιδεικνύεται ιδιαίτερη προσοχή όσον αφορά στην ερμηνεία

της προέλευσης όσων ευρημάτων δεν προέρχονται από ανασκαφές Κάποιες από τις

επιγραφές και τα άλλα ευρήματα που κατεγράφησαν κατά καιρούς στο νησί αναφέρεται

ότι είχαν μεταφερθεί εκεί από την απέναντι μικρασιατική ακτή3 Το νησί δεν έχει μελετηθεί

συστηματικά από αρχαιολογική άποψη Η έρευνα περιορίζεται σε επιφανειακές έρευνες4

και σε κάποιες πρόσφατες σωστικές ανασκαφές5

Το όνομα Μεγίστη ή Μεγίστα ndash που συναντάται σε όλες τις αρχαίες πηγές από τον Ψευδο-

Σκύλακα στα μέσα του 4ου αι πΧ μέχρι τον 12ο αι μΧ6 ndash αναφέρεται στο σχετικό μέγεθος της

νήσου μεταξύ των μικρότερων νησίδων και βραχονησίδων στο νησιωτικό της σύμπλεγμα7

Το όνομα του νησιού κατά την αρχαιότητα επιβεβαιώνεται αφrsquo ενός από τις επιγραφικές

αναφορές στον Απόλλωνα Μεγιστέα και αφrsquo ετέρου από την επιβίωσή του με τη μορφή

Mayas στην αραβική και Meis στην τουρκική που αποτελούν παραφθορά του ονόματος

Μεγίστη

Το όνομα Καστελλόριζο το οποίο υιοθετήθηκε μετά τον 12ο αιώνα και χρησιμοποιείται

πλέον παράλληλα με το αρχαίο όνομα Μεγίστη αποδίδεται είτε στο κόκκινο χρώμα του

βράχου από τον οποίο κατασκευάστηκε το Κάστρο στον Κάβο (castello rosso) είτε από τον

οικισμό που αναπτύχθηκε στη ρίζα του καστέλου αυτού8

απΟ τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΛιΘΟΥ Και τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΧαΛΚΟΥΕλάχιστα είναι τα στοιχεία που μαρτυρούν την κατοίκηση στα προϊστορικά χρόνια

Προϊστορική θέση εντοπίζεται πιθανώς στην περιοχή του σημερινού κοιμητηρίου στη

μικρή χερσόνησο που κλείνει από ανατολικά το λιμάνι του Μανδρακιού9

Ωστόσο η επίκαιρη θέση του νησιού στο θαλάσσιο δρόμο που ακολουθούσαν τα

εμπορικά πλοία της Εποχής του Χαλκού επιβεβαιώνεται από τα ερευνηθέντα ναυάγια

1 Βλ Savary 1788 Leake 1824 Fellows 1841 Ross 1846 Flandin 1871 Cockerell 1903 Αναφέρονται επίσης αλλεπάλληλες laquoεπιδρομέςraquo αρχαιοκαπήλων οι οποίοι αποβίβαζαν πληρώματα και άδειαζαν μεμονωμένους τάφους βλ Κυπαρίσσης 1915 642 Ο Fellows (1841 188-189) περιγράφει το Καστελλόριζο του 1840 ως σφύζουσα εμπορική μητρόπολη στην οποία μπορούσε κανείς να προμηθευτεί νομίσματα και κάθε είδους laquoθησαυρούςraquo που έβρισκαν οι χωρικοί στην απέναντι ακτή Ο ίδιος αγόρασε νομίσματα που προέρχονταν από την κοιλάδα της Ξάνθου3 Βλ Διαμαντάρας 1894 331-333 αρ 33 Διαμαντάρας 1899 335-336 Αντίστοιχα οι μονολιθικοί κίονες στον ναό του αγίου Κωνσταντίνου έχουν μεταφερθεί από τα Πάταρα βλ Διαμαντάρας χχέ 84 Οι R Hope Simpson και JF Lazenby πραγματοποίησαν το 1967 περιορισμένη έρευνα σε ήδη γνωστές θέσεις (Hope Simpson ndash Lazenby 1970) Πολύτιμη στη μελέτη της αρχαίας Μεγίστης είναι η συμβολή του Ν Ashton o oποίος πραγματοποίησε εκτεταμένη επιφανειακή έρευνα στο νησί το 1993 και το 1994 και συγκέντρωσε πολλά από τα στοιχεία που αναφέρονται εδώ βλ Ashton 19955 Το 1999 ολόκληρο το νησί μαζί με τη νησίδα Ρω θεσμοθετήθηκαν ως αρχαιολογικός χώρος Έκτοτε παρακολουθούνται οι εργασίες εκσκαφής και σε ορισμένες περιπτώσεις διενεργούνται δοκιμαστικές τομές πριν την έγκριση οικοδόμησης6 Το συμπέρασμα ότι ένα από τα ονόματα της Μεγίστης στην αρχαιότητα ήταν Κισθήνη οφείλεται σε παρερμηνεία του εδαφίου στο Στράβωνα (ΧΙV 3 7) laquoμεταξὺ δrsquo ἐν τῷ λεχθέντι παράπλῳ νησία πολλὰ καὶ λιμένες ὧν καὶ Μεγίστη νῆσος καὶ πόλις ὁμώνυμος Κισθήνηraquo βλ Θωμόπουλος 19707 laquoμεγάλη νῆσος ἡ τῶν Λυκίαςraquo σύμφωνα με τον Στέφανο Βυζάντιο Ο πρώτος που συνδέει ετυμολογικά το όνομα του νησιού με τον μυθικό ιδρυτή Μεγιστέα είναι ο Αλέξανδρος Πολυΐστωρ τον 1ου αι πΧ τον οποίο αναπαράγει ο Στέφανος Βυζάντιος Περὶ πόλεων τον 6ο αι μΧ Βλ επίσης RE XV1 λ Megiste 3318 Pappas 1994 46-47 Hederer 1924 329 Οι Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 αναφέρουν δύο προϊστορικά όστρακα στην περιοχή του κοιμητηρίου

28

του Ulu Βurun ndash 9 χλμ ΝΑ του Kas της αρχαίας Αντιφέλλου απέναντι από τη Μεγίστη

το οποίο χρονολογείται στο τέλος του 14ου αι πΧ ndash και της Χελιδονίας Άκρας 65 χλμ

ανατολικότερα που χρονολογείται στον 12ο αι πΧ Παρά την έλλειψη στοιχείων δεν θα

πρέπει να αποκλειστεί το ενδεχόμενο ότι η Μεγίστη χρησιμοποιήθηκε ως σταθμός στον

δρόμο ναυτικών και εμπόρων από και προς τα λιμάνια της Ανατολής και αποίκων προς

την Κύπρο την Κιλικία και τη Συροπαλαιστινιακή ακτή κατά τις μετακινήσεις του 12ου και

11ου αι πΧ

απΟ τή γΕωμΕτριΚή πΕριΟδΟ Εωσ τήν ΥστΕρή αρΧαιΟτήταΛιγοστές παραμένουν οι ενδείξεις σχετικά με την κατοίκηση κατά τη Γεωμετρική και

την Αρχαϊκή περίοδο στο νησί θραύσματα κεραμικής της Γεωμετρικής περιόδου που

συλλέχθηκαν στο εσωτερικό της ακρόπολης του Παλαιοκάστρου μαρτυρούν ότι υπήρχε

κατοίκηση στη στρατηγική αυτή θέση Ενδεχομένως η στενή σχέση της Μεγίστης με τη

Ρόδο χρονολογείται από την εποχή του αποικισμού Η ίδρυση της Φασήλιδος αποικίας

της Ρόδου στη λυκιακή ακτή χρονολογείται στον 7ο αι πΧ ενώ στο Χρονικό της Λίνδου

αναφέρεται νικηφόρος εκστρατεία του Κλεόβουλου τυράννου της Λίνδου εναντίον της

Λυκίας που πρέπει να τοποθετηθεί στον 6ο αι πΧ Τα ονόματα ορισμένων πόλεων της

Λυκίας όπως η Ροδία και η Ροδιάπολης αποτελούν πιθανώς ενδείξεις ενός ευρύτερου

αποικισμού της ΝΑ Λυκίας από τις δωρικές πόλεις της Ρόδου ο οποίος ωστόσο δεν είχε

μόνιμο αποτέλεσμα πέραν της κτήσης της Μεγίστης εφόσον οι πόλεις αυτές αναφέρονται

αργότερα ως μέλη της Λυκιακής Συμμαχίας10

Το 411 πΧ η Ρόδος αποστάτησε από την Αθηναϊκή συμμαχία και το 4087 πΧ ίδρυσε ndash με

τον συνοικισμό των τριών πόλεων ndash τη νέα πόλη της Ρόδου που σύντομα αναπτύχθηκε

σε σημαντική ναυτική και εμπορική δύναμη Δεν μπόρεσε ωστόσο να αποφύγει την

κυριαρχία της δυναστείας των Εκατομνιδών σατραπών της Αλικαρνασσού (356 - 332

πΧ)11 ούτε τη συμμετοχή της στις δυνάμεις του Δαρείου του Γ΄ (340 - 335 πΧ) Κατά την

περίοδο 332 - 323 πΧ στην περιοχή κυριάρχησαν οι δυνάμεις των Μακεδόνων12 ενώ μετά

τον θάνατο του Αλεξάνδρου ξεκίνησαν οι διαμάχες μεταξύ των βασιλείων των Διαδόχων

για τη στρατιωτική και οικονομική κυριαρχία στην ανατολική Μεσόγειο

Η Ρόδος απέκρουσε την πολιορκία του Δημητρίου (305 - 304 πΧ) ενίσχυσε το ναυτικό της

πολεμικό και εμπορικό και εξελίχθηκε στη διάρκεια του 3ου και τις αρχές του 2ου αι πΧ σε

κατrsquo εξοχήν κέντρο του διαμετακομιστικού εμπορίου στην ανατολική Μεσόγειο Το ροδιακό

κράτος σταδιακά περιέλαβε πολλά από τα νησιά της Δωδεκανήσου Αυτά προστέθηκαν

στις σημαντικές εκτάσεις που ήδη προ του συνοικισμού κατείχαν οι ροδιακές πόλεις στην

απέναντι ακτή της Μικράς Ασίας τη λεγόμενη laquoενσωματωμένηraquo ροδιακή Περαία η οποία

περιελάμβανε τμήμα της Καρίας και ορισμένες παραθαλάσσιες θέσεις της Λυκίας καθώς

και τη νήσο Μεγίστη

Θεωρείται βέβαιο ότι η Μεγίστη ενσωματώθηκε στο Ροδιακό κράτος πριν τα μέσα του 4ου

αι πΧ και παρέμεινε σε αυτό τουλάχιστον μέχρι τον 1ο αι μΧ13 αυτό μαρτυρεί η αναφορά

του Ψευδοσκύλακος 99 (GGM I 73hellip κατὰ ταῦτα νῆσός ἐστι Ῥοδίωνhellip ) που χρονολογείται στα

10 Bresson 1999 102 Blinkenberg 1941 αρ 2 170 XXIII11 Οι Εκατομνίδες προχώρησαν στην κατασκευή ενός εκτεταμένου δικτύου οχυρώσεων στις υπό τον έλεγχό τους περιοχές Σχετικά βλ Εισαγωγικό κείμενο Νισύρου στον παρόντα τόμο12 Σχετικά με το ροδιακό κράτος κατά την εποχή του Μ Αλεξάνδρου βλ Hauben 1977 και Berthold 1984 33-3713 Fraser ndash Bean 1954 57 Berthold 1984 41

29

μέσα του 4ου αι πΧ14 αλλά και του Στράβωνος (XIV 3 7)

Η διοίκηση της laquoενσωματωμένηςraquo ροδιακής Περαίας δεν διέφερε από αυτή της Ρόδου15

Αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα του ροδιακού κράτους και συμμετείχε στο σύστημα

των δήμων Η Μεγίστη όπως και περιοχή των Δαιδάλων προκεχωρημένες κτήσεις του

ροδιακού κράτους δεν αποτελούσαν αυτοτελείς δήμους αλλά μάλλον ανήκαν σε κάποιον

άγνωστο δήμο της Ρόδου Αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι στις επιγραφές της

Μεγίστης το όνομα των Ροδίων αξιωματούχων συνοδεύεται μερικές φορές από το

δημοτικό τους αλλά ποτέ από το εθνικό Ῥόδιος πρακτική που συναντάται στις περιοχές

της laquoενσωματωμένηςraquo Περαίας Ωστόσο το δημοτικό Μεγιστεύς εμφανίζεται μόνον ως

επίθετο του Απόλλωνα και πιθανώς του Διός16

Νομίσματα του 4ου αι πΧ τα οποία φέρουν στον εμπροσθότυπο την κεφαλή του Ηλίου και

στον οπισθότυπο το ροδιακό ρόδο με τα γράμματα ΜΕ έχουν αποδοθεί στη Μεγίστη (αρ

κατ 11 - 12) η ερμηνεία αυτή ωστόσο αποτέλεσε θέμα διαφωνίας μεταξύ ειδικών και

αμφισβητείται17

Την στρατιωτική εξουσία στην ενσωματωμένη και υποτελή ροδιακή Περαία ασκούσε ένας

από τους δέκα στραταγοὺς ο στραταγός ἐπὶ τό πέραν με υφιστάμενους τουλάχιστον τρεις

ἁγεμόνας ndash συγκεκριμένα αναφέρονται ἁγεμὼν ἐπὶ Kαρίας ἁγεμὼν ἐπὶ Λυκίας και ἁγεμὼν ἐπὶ

Kαύνου Υφιστάμενοι των ἁγεμόνων ήταν οι ἐπιστάται Ρόδιοι επικεφαλής μισθοφορικών

φρουρών διορισμένοι με ετήσια θητεία σε σημεία στρατηγικής σημασίας για το ροδιακό

κράτος

H Μεγίστη ήταν ένα από τα σημεία αυτά όπως επιβεβαιώνουν οι επιγραφικές

μαρτυρίες τέσσερις αναθηματικές επιγραφές επιστατών έχουν βρεθεί στην ακρόπολη του

Παλαιοκάστρου και μία βρίσκεται χαραγμένη στο βράχο κάτω από το Κάστρο τον αρχαίο

πύργο του λιμένα18 Χρονολογούνται στο 2ο αι πΧ19

Η εξαιρετική σημασία της Μεγίστης για το ροδιακό κράτος κατά τον 2ο αι πΧ διαφαίνεται

στην ενεπίγραφη βάση αναθηματικού αγάλματος που βρέθηκε στις Κεδρεές της Καρίας

και αναφέρεται στον Τεισία Θευδάμου hellip καὶ ἁγεμόνα γενόμενον ἐμ Mεγίστᾳ κατὰ πόλεμονhellip20

Η βάση φέρει την υπογραφή του γλύπτη Πυθόκριτου ο οποίος εργάστηκε στη Ρόδο γύρω

στο 170 πX Φαίνεται ότι στην προκειμένη περίπτωση ο διορισμός του συγκεκριμένου

αξιωματούχου ως ἁγεμόνα ἐμ Mεγίστᾳ αποτελούσε έκτακτο αξίωμα που υπαγορευόταν

από την κρισιμότητα των γεγονότων του Γ΄ Συριακού πολέμου (190 πΧ) όταν η Μεγίστη

διεδραμάτισε κύριο ρόλο21 στις επιχειρήσεις κατά του Αντιόχου Γ΄ Σχετική με τα γεγονότα

του πολέμου αυτού είναι η εκτενέστερη σωζόμενη αναφορά της Μεγίστης στην αρχαία

14 Και οπωσδήποτε πριν το 330 πΧ βλ Bresson 104 σημ 5115 Για τη διοίκηση του ροδιακού κράτους βλ Fraser ndash Bean 1954 79-94 Berthold 1984 38 κεξ van Gelder 190016 SGDI 4331 και 433317 Βλ Head 1897 xcviii-xcix Ο Cahn (1942 92-94) επισημαίνει ότι τα νομίσματα είναι βαρύτερα από το καθιερωμένο ροδιακό σύστημα και είναι απίθανο να αποτελούν βραχύβια ροδιακή κοπή Υποστηρίζει ότι πρόκειται πιθανώς για κοπή επιμέρους ροδιακού δήμου Οι Fraser ndash Bean (1954 97 σημ 4 98) θεωρούν ότι εάν πρόκειται για ροδιακή κοπή αυτή θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως ένδειξη είτε της αυτονομίας του νησιού είτε της ενσωμάτωσής του στο ροδιακό κράτος επισημαίνουν δε ότι τα γράμματα ΜΕ πιθανώς δεν αντιπροσωπεύουν τοπωνύμιο αλλά ονόματα αξιωματούχων Ο RHJ Ashton (1990 1-3) πρότεινε ότι πρόκειται για κοπή του Ροδίου στην καταγωγή στρατηγού Μέμνωνος ο οποίος πολέμησε εναντίον του Αλέξανδρου και όχι για νομίσματα της Μεγίστης Συνοπτικά βλ Στεφανάκη 2010 417-419 18 Βλ αναλυτικότερα παρακάτω σχετικά με το Κάστρο και την ακρόπολη Παλαιοκάστρου19 Fraser ndash Bean 1954 8720 SEG IV 178 Fraser ndash Bean 1954 8521 Σχετικά με τα γεγονότα του Συριακού πολέμου βλ Berthold 1984

30

γραμματεία ο Τίτος Λίβιος (Ab Urbe Condita 37225 372412 37452) αναφέρει την

Μεγίστη τρεις φορές σε σχέση με τις πολεμικές επιχειρήσεις του 190 πX Στο κείμενο

εξαίρεται η στρατηγική θέση της Μεγίστης καθώς και η σημασία του λιμανιού της για

το ροδιακό κράτος ως ναυστάθμου του ροδιακού στόλου Τα παραπάνω αποσπάσματα

μαρτυρούν ότι η Μεγίστη έπαιξε σημαντικό στρατηγικό ρόλο κυρίως μάλιστα εφrsquo όσον η

υπόλοιπη Λυκία με την εξαίρεση της Φασήλιδος ήταν εχθρικά διακείμενη προς τη Ρόδο

Η συνθήκη της Απάμειας (188 πΧ) που επιβλήθηκε στη συνέχεια από τη Ρωμαϊκή σύγκλητο

επί των Ελλήνων της Μικράς Ασίας ήταν εξαιρετικά ευνοϊκή για τους Ροδίους Την αμέσως

επόμενη περίοδο έως τη συμμαχία με τη Ρώμη - ουσιαστικά την υποταγή σε αυτή - το

164 πΧ το ροδιακό κράτος επεκτάθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της Καρίας και της Λυκίας

Οι περιοχές αυτές αποτέλεσαν τη λεγόμενη laquoυποτελή Περαίαraquo Η Λυκία αντιστάθηκε στη

ροδιακή κατοχή και ακολούθησε σειρά πολεμικών συγκρούσεων οι λεγόμενοι Λυκιακοί

πόλεμοι22 Κατά την περίοδο αυτή (188 - 167 πΧ) η Μεγίστη εξακολούθησε να λειτουργεί

ως βάση για τις ναυτικές επιχειρήσεις του ροδιακού στόλου

Η μόνιμη ροδιακή παρουσία στη Μεγίστη ερμηνεύει την επιρροή της Ρόδου στην κεντρική

Λυκία κατά την ελληνιστική περίοδο η οποία μαρτυρείται επιγραφικά23 Αντίστοιχη

λυκιακή παρουσία ή επιρροή στη Μεγίστη δεν σημειώνεται κρίνοντας από την έλλειψη

μνημείων στο νησί Ακόμη και κατά την περίοδο αναβίωσης της λυκιακής συμμαχίας κατά

τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο24 η Μεγίστη φαίνεται ότι παρέμεινε ανεπηρέαστη

από τη λυκιακή επιρροή παρά την εγγύτητά της στη λυκιακή ακτή

Αναπόφευκτα η πολιτική ισχύς της Ρόδου μειωνόταν όσο αυξανόταν η επιρροή της Ρώμης

Έπειτα από την υπογραφή συνθήκης με τη Ρώμη το 164 πΧ παρότι τυπικά αυτόνομη η

Ρόδος ακολουθεί τις επιταγές του ρωμαϊκού κράτους Η ίδρυση στη Δήλο αφορολόγητου

εμπορείου ρωμαϊκών συμφερόντων συνετέλεσε στην οικονομική συρρίκνωση της Ρόδου

Στον ύστερο 1ο αι πΧ ο Αντώνιος και ο Αύγουστος απέδωσαν ξανά κάποιες από τις

νησιωτικές της κτήσεις ενώ ο Αύγουστος επιβεβαίωσε τον παλαιότερο τίτλο της ως

laquoελεύθερης και συμμάχου πόλεωςraquo

Τον 1ο αι μΧ ο Στράβων (ΧΙV 3 7) αναφέρει και πάλι τη Μεγίστη ως ροδιακή κτήση Εκτός

από τον Στράβωνα δύο ακόμη πηγές του 1ου και 2ου αι μΧ αναφέρονται στη Μεγίστη ο

Πτολεμαίος (V III) και o Πλίνιος (Φυσική Ιστορία V 35131) ο οποίος μάλιστα αναφέρει ότι

η πόλις της Μεγίστης έχει εκλείψει (hellip Megista cuius civitas interdiit) Σύμφωνα ωστόσο

με τις αρχαιολογικές ενδείξεις το νησί κατοικείτο κατά τον 1ο αι μΧ οπότε η δήλωση του

Πλίνιου πιθανώς σημαίνει είτε ότι ο πληθυσμός του συρρικνώθηκε είτε ότι η στρατηγική

σημασία του μειώθηκε είτε ότι ήταν πλέον υποτελές

Υπό τον αυτοκράτορα Βεσπασιανό (67 - 69 μΧ) η Ρόδος ενσωματώθηκε επίσημα στο

Ρωμαϊκό κράτος ενώ από τον Διοκλητιανό (284 - 305 μΧ) ορίστηκε ως πρωτεύουσα της

Επαρχίας των Νήσων η οποία υπαγόταν στη Διοίκηση της Ασίας

Στην αυτοκρατορική περίοδο η Μεγίστη εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ως ναύσταθμος

όπως μαρτυρούν οι επισκευές στα τείχη της ακρόπολης και επιφανειακά ευρήματα στο

νησί αλλά κυρίως οι λιμενικές εγκαταστάσεις Στη ρωμαϊκή περίοδο χρονολογούνται

22 Bresson 1999 106-111 Πολύβιος 254423 Σχετικά με τα επιγραφικά στοιχεία που μαρτυρούν τη ροδιακή επιρροή στη Λυκία την υιοθέτηση ροδιακών πρακτικών τις αναθηματικές επιγραφές που τιμούν Ροδίους την λατρεία του Διός Ατταβυρίου και του Ηλίου βλ Zimmermann 1992 81 156-158 Zimmermann 1993 119-121 Bresson 1999104-10624 Βλ Τίτος Λίβιος 41258 42148 44151 Επίσης βλ Πολύβιος 30512 30314-5 3141-3

31

πιθανώς οι βυθισμένοι μόλοι στη γλώσσα που χωρίζει τα δυο λιμάνια και γύρω από το

απέναντι νησάκι Ψωραδιά καθώς και κεραμική από ναυάγια στις θέσεις αυτές25 Το λιμάνι

της Μεγίστης λειτουργούσε ακόμη ως εμπορικός λιμένας αλλά και ως ναύσταθμος του

ρωμαϊκού στόλου μάλλον όμως ως βοηθητικός του ναυστάθμου στα Πάταρα της Λυκίας

Οπωσδήποτε η σημασία του νησιού δεν ήταν πλέον εξέχουσα σε μια Μεσόγειο που

αποτελούσε laquoρωμαϊκή λίμνηraquo

Η ιστορία του νησιού αντικατοπτρίζει τη σημαντική γεωγραφική του θέση και την οικονομική

και στρατηγική σημασία ολόκληρης της περιοχής Την εξέχουσα θέση του ως σημαντικής

κτήσης της Ρόδου ακολούθησαν αιώνες αφάνειας κατά τους οποίους σχεδόν εξαφανίστηκε

από τις πηγές Υπάρχουν μεγάλες περίοδοι που χαρακτηρίζονται από την πλήρη απουσία

μνημείων και στοιχείων Τα μέχρι τώρα στοιχεία δείχνουν ότι το νησί ήκμασε ως ναυτική

βάση κυρίως σε περιόδους ανάγκης οργανωμένου ελέγχου των θαλάσσιων περασμάτων

από μια κεντρική αρχή

τα αρΧαια μνήμΕιαΟ λιμένας και το ΚάστροΟ κόλπος δυτικά του Κάβου ndash πεταλόσχημος βαθύς και καλά προστατευμένος από τον

καιρό ndash ήταν ο κυρίως λιμένας ενώ ο ανατολικός στο Μανδράκι μικρότερος και ρηχός26

λειτουργούσε πιθανώς ως ναυπηγοεπισκευαστικός χώρος στην αρχαιότητα όπως και κατά

τον 19ο αιώνα Ο κύριος ωστόσο ρόλος του διπλού λιμένα της Μεγίστης ήταν η τροφοδοσία

των πολεμικών και εμπορικών πλοίων ενώ πιθανώς συμμετείχε στο περιφερειακό

εμπόριο

Το λιμάνι της Μεγίστης προστατευόταν ήδη κατά την αρχαιότητα από αρχαίο οχυρό στη

θέση του ιπποτικού Κάστρου (εικ 2 3) Η πυραμιδική βάση του σωζόμενου πύργου (εικ 3) χρονολογείται στον β΄ μισό του 4ου αι πΧ27 όπως μαρτυρεί η λαξευμένη ταινία στις

δύο όψεις της επικλινούς ακμής των γωνιόλιθων ο λεγόμενος γωνιαίος οδηγός Προφανώς

η ασυνήθιστη για τον χώρο κατασκευή έγινε προκειμένου να δοθεί πρόσθετο ύψος στον

ορθογώνιο πύργο ο οποίος δέσποζε στα δύο λιμάνια και ήλεγχε τη θαλάσσια περιοχή του

διαύλου με τις διάσπαρτες νησίδες

Στο βράχο όπου εδράζεται ο πύργος του Κάστρου βρίσκεται εγχάρακτη η αναθηματική

επιγραφή του Ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλή Νικαγόρα στον Ερμή Προπύλαιο (εικ 4) που χρονολογείται τον 2ο αι πΧ Σωσικλῆς Nικαγόρα Ἂμιος ἐπιστατήσας ἒν τε Kαστάβῳ

καὶ ἐπὶ τοῦ πύργου τοῦ ἐν Mε γίστᾳ Ἑρμᾷ Προπυ λαίῳ χαριστήριον28 Η αναθηματική επιγραφή

του laquoεπιστατήσαντοςraquo Σωσικλέους είναι οπωσδήποτε μεταγενέστερη της κατασκευής του

πύργου και συνοδεύεται από εντορμίες για τη στερέωση αναθήματος πιθανώς ερμαϊκής

στήλης

Ολόκληρη η βόρεια πλευρά του πύργου έχει καταρρεύσει μαζί με τον βράχο έδρασης

πιθανώς εξ αιτίας σεισμού ή έπειτα από κάποιον από τους πολυάριθμους βομβαρδισμούς

που έχει υποστεί το μνημείο σε νεότερες περιόδους Ο βόρειος τοίχος του πύργου κτισμένος

σύρριζα στο φρύδι του βράχου είναι κατακόρυφος και εμφανώς μεταγενέστερος

25 Βλ Pirazzoli 198726 Κατά την αρχαιότητα η στάθμη της θάλασσας βρισκόταν αρκετά χαμηλότερα βλ Pirazzoli 198727 Η κατασκευή βρίσκει παράλληλα στην περιοχή της Αργολίδας Πυραμιδική βάση ορθογώνιου πύργου επάνω σε ορθογώνια κρηπίδα βρίσκεται στο Κεφαλάρι Ελληνικού στο Άργος (Πίκουλας 1996-97 Lord 1938 Scranton 1938) Βάσει των ευρημάτων χρονολογείται στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ και λειτουργούσε ως φυλακείο για τον έλεγχο του άξονα Άργους-Κεγχρεών Βλ Πίκουλας 199528 SGDI 4332

Εικ 2 Ο Κάβος το Κάστρο και ο laquoΛυκιακός τάφοςraquo (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

Εικ 3 Το Κάστρο η πυραμιδική βάση του πύργου από ΝΑ (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

Εικ 4 Η αναθηματική επιγραφή του ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλέους (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

32

το παλαιόκαστροΑποτελεί την καλύτερα σωζόμενη

οχυρωμένη θέση της αρχαίας Mεγίστης

στο εσωτερικό του νησιού και πιθανώς

το πλέον στρατηγικό σημείο (εικ 5) Η

ακρόπολη είχε πιθανώς κατασκευαστεί πριν

τον ύστερο 4ο αι πΧ επάνω σε αρχαιότερη

προ-κλασική ακρόπολη παρουσιάζει δε

ίχνη διαρκούς κατοίκησης μέχρι τους

βυζαντινούς χρόνους29 Ήλεγχε τον λιμένα

και τον όρμο Λιμενάρι στα δυτικά κυρίως

όμως αποτελούσε κομβικό σημείο από

όπου ασκείτο ο έλεγχος των θαλάσσιων

διόδων μέσω ενός δικτύου φρυκτωριών

εγκατεστημένων σε διάφορα σημεία του

νησιού στις γειτονικές νησίδες Στρογγυλή

και Pω καθώς και στην απέναντι λυκιακή

ακτή Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου καλύπτει έκταση περ 6000 τμ και αποτελείται από

εξωτερικό τείχος με τέσσερις - αρχικά - πύργους στη NA πλευρά την πλέον προσβάσιμη

καθώς και εσωτερικό πύργο Στον νοτιότερο πύργο σώζεται μία από τις αρχαίες εισόδους

αν και έχει υποστεί μεταγενέστερες επεμβάσεις Εντοιχισμένες σε δεύτερη χρήση

βρίσκονται εδώ δύο αναθηματικές επιγραφές επιστατών30 Ο κατεστραμμένος σήμερα

τέταρτος πύργος στην ανατολική γωνία του εξωτερικού τείχους σε σημείο που δεσπόζει

επάνω από τον οικισμό και το λιμάνι ήταν πιθανώς η θέση εύρεσης της επιγραφής

του επιστάτη Κρατιδάμου ο οποίος κατασκεύασε πύλη και ανέθεσε τα αγάλματα του

Απόλλωνος Πυλαίου και της Αρτέμιδος Σωτείρας31 Η επιγραφή η οποία χρονολογείται

πιθανώς στον 3ο ή 2ο αι πΧ32 δηλώνει την ύπαρξη μιας δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό

Μία τέταρτη επιγραφή ndash αυτή τη φορά από δύο επιστάτες ndash θα πρέπει να συσχετιστεί με

την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου33 O εσωτερικός πύργος που σώζεται σε ύψος περίπου

29 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 73-74 εικ 7 Wurster 1981 226-231 πίν 74-75 εικ 8 Το 1943 οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής εγκατέστησαν στην κορυφή του υψώματος την αντιαεροπορική τους άμυνα όπως φαίνεται από τα δύο πολυβολεία αλλά και από το άφθονο υλικό λατύπης που δημιουργήθηκε από τον βομβαρδισμό του μνημείου από τους συμμάχους30 Ἐπικρατίδας Ἀναξικράτευς ἐπιστατήσας καὶ τοὶ συστρατευσάμενοι [Δ]ιοσκόροις (SGDI 4331 και Διαμαντάρας 1892 304) και [B]ασίλων Ἐξα[κ]- εστίωνος Λέλιος ἐπιστα- τήσας (Διαμαντάρας 1892 305)31 Susini 1955 Michelier 1917 Δεν είναι σαφές ποια ακριβώς είναι η ΝΑ γωνία της ακρόπολης όπου σύμφωνα με τον Michelier βρέθηκε η επιγραφή του Κρατιδάμου Πιθανώς πρόκειται για τον κατεστραμμένο πλέον τέταρτο πύργο της ΝΑ πλευράς της ακρόπολης Η ύπαρξη της συγκεκριμένης επιγραφής δηλώνει την ύπαρξη δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό Η επιγραφή βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης (αρ ευρ 40) μαζί με μια σειρά άλλων αναθηματικών ή επιτύμβιων αναθηματικών επιγραφών που χρονολογούνται από την ελληνιστική έως την ύστερη αυτοκρατορική περίοδο (αρ ευρ 13 18 25 28 40 41 42) καθώς και κάποιες επιγραφές που είχαν μεταφερθεί στη Μεγίστη από τα Πάταρα και τις Γάγες Οι επιγραφές είχαν αποσταλεί με αρχικό προορισμό το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών από την επαναστατική ελληνική διοίκηση της νήσου που ζητούσε την ένωση με την Ελλάδα κατά το σύντομο διάστημα 1913-191532 Σύμφωνα με τον Susini 1955 καμμία επιγραφή με προέλευση από τη Μεγίστη δεν είναι δυνατόν να χρονολογηθεί με ακρίβεια33 Ἐπιστάται Aἰσχίνας Διάνδρου Tιμόστρατος Eὐκράτευς Ἀπόλλωνι Mεγιστεῖ Η επιγραφή (SGDI 4330) αναφέρεται από τον Ludwig Ross ως εντοιχισμένη στο ιερό της Μονής του Αγίου Παντελεήμονα Ο Διαμαντάρας (1899 333) δημοσίευσε μία έκτη επιγραφή επιστάτου χωρίς να αναφέρει τόπο εύρεσης

Εικ 5 Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου από ΝΑ Στο βάθος η Ρω (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

33

4μ αποτελεί το καλύτερα σωζόμενο τμήμα της οχύρωσης (εικ 6) Είναι χτισμένος με

κυφωτές λιθοπλίνθους σύμφωνα με το ισόδομο σύστημα με λαξευμένο γωνιαίο οδηγό

στους γωνιόλιθους Τμήματα της ελληνιστικής φάσης διατηρούνται κατά τόπους στους

κατώτερους δόμους του εξωτερικού τείχους34

Δύο μεγάλες λαξευτές ελλειψοειδείς δεξαμενές με λαξευμένες κλίμακες καθόδου η μία

στον εσωτερικό και η δεύτερη στον εξωτερικό περίβολο εξασφάλιζαν νερό για μεγάλες

περιόδους (εικ 7) Η μεγαλύτερη από αυτές έχει διάμετρο περίπου 530μ και βάθος 4μ

Οι δεξαμενές αυτές στεγασμένες με θόλους στις νεότερες περιόδους θα πρέπει κατά την

αρχαιότητα να βρίσκονταν σε υπόγειους χώρους πύργων

Μικρές κόγχες λαξευμένες στο μέτωπο του βράχου στη νότια πλευρά του εσωτερικού

υπερυψωμένου τμήματος της ακρόπολης δηλώνουν την ύπαρξη ιερού στο σημείο αυτό

ή ΒίγλαΣτη θέση Βίγλα ndash το υψηλότερο σημείο του νησιού που δεσπόζει πάνω από τον οικισμό σε

υψόμετρο 220μ ndash σώζεται αρχαίο οχυρωματικό τείχος σε μήκος 60μ με κατεύθυνση Α-Δ

Η πολυγωνική του τοιχοδομία έχει χαρακτηριστεί laquoκυκλώπειαraquo και στο παρελθόν το τείχος

είχε θεωρηθεί μυκηναϊκό35 Πρόκειται ωστόσο για τοιχοδομία αρκετά συνηθισμένη στην

Καρία από τους κλασικούς χρόνους μέχρι τη ρωμαϊκή περίοδο και πιθανώς αποτελούσε

τμήμα της ελληνιστικής οχύρωσης36 Σε συνδυασμό με το Παλαιόκαστρο χρησίμευε για την

προστασία της ενδοχώρας

Εκτός από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και τα παραθαλάσσια οχυρά του Κάστρου

34 Οι λιθόπλινθοι της νοτιοδυτικής γωνίας του εξωτερικού τείχους έχουν συστραφεί και μετατοπιστεί με αποτέλεσμα το σημείο αυτό του τείχους να κινδυνεύει με κατάρρευση Έπειτα από την τοπογραφική αποτύπωση από την Ε Βασιλειάδου η ΚΒ΄ ΕΠΚΑ έχει αναλάβει το έργο της αποκατάστασης της νοτιοδυτικής γωνίας στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ βάσει των μελετών των Γ Αντωνίου Κ Ζάμπα και Ε Παυλίδη35 Κυπαρίσσης 191536 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 Wurster 1981 231-232

Εικ 6 Παλαιόκαστρο Ο εσωτερικός πύργος από ΝΑ (φωτ αρχείο ΜΚΤ) Εικ 7 Λαξευτή δεξαμενή στο Παλαιόκαστρο (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

34

και των νησίδων Ρω και Στρογγυλής (βλ παρακάτω σελ 44 - 47)37 το αμυντικό δίκτυο

της Μεγίστης συμπληρωνόταν από επί μέρους μικρές laquoακροπόλειςraquo στο εσωτερικό του

νησιού (όπως το Λαντωμένο ή τα Υψηλά στο κτήμα Μιρικλή38 στη ΝΑ πλευρά του νησιού)

και πύργους-φρυκτώρια (όπως ο μικρός πύργος με πυραμιδική βάση στο Καστρέλλι στην

χερσόνησο της Μούντας και το φρυκτώριο στη θέση Καρύδια στο φρύδι της απόκρημνης

ανατολικής ακτής) καθώς και στην απέναντι ηπειρωτική ακτή Τειχισμένο παραθαλάσσιο

αστικό κέντρο δεν φαίνεται να υπήρχε κατά την αρχαιότητα ενώ ο οικισμός του λιμένα

ήταν πιθανώς περιορισμένης έκτασης και εξυπηρετούσε τις ανάγκες τροφοδοσίας και

επισκευής των πλοίων

Το κυρίως οχυρωματικό δίκτυο του συμπλέγματος της Μεγίστης κατασκευάστηκε βάσει

κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού του ροδιακού κράτους στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ πιθα-

νότατα την περίοδο μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου Αδιευκρίνιστη παραμένει

η ακριβέστερη χρονολόγησή της κατασκευής του ενώ δεν θα πρέπει να αποκλειστεί το εν-

δεχόμενο να ενσωμάτωσε προϋπάρχουσες κατασκευές και να συμπληρώθηκε στη διάρκεια

του 3ου και 2ου αι πΧ με πρόσθετες κατασκευές και μετασκευές Οι οχυρώσεις αποτέλεσαν

μέρος ενός ευρύτερου σχεδιασμού με μακροπρόθεσμο στόχο την απρόσκοπτη ναυσιπλοΐα

και τον ανεφοδιασμό του πολεμικού και εμπορικού στόλου παρακάμπτοντας τα λιμάνια της

Λυκίας με την οποία οι σχέσεις του ροδιακού κράτους ήταν μονίμως τεταμένες39

Οχυρωμένες αγροικίεςΕκτός από τα παραπάνω οχυρά στο Καστελλόριζο έχει εντοπισθεί μεγάλος αριθμός

μεμονωμένων οχυρών κτισμάτων τα οποία μπορούν να ερμηνευθούν ως αγροτικοί πύργοι

ή οχυρωμένες αγροικίες40 Στην πλειονότητά τους οι αγροικίες αυτές είναι μεμονωμένες

και αυτάρκεις με εξαίρεση πιθανώς τις εγκαταστάσεις στην Αυλωνιά που θα μπορούσαν

να ανήκουν σε μικρό οικισμό ή κώμη από πυργόσπιτα Ανάλογοι πύργοι κατασκευάζονται

τον 4ο και 3ο αι πΧ σε πολλές περιοχές κυρίως στο νησιωτικό χώρο41 Μερικές φορές

συσχετίζονται με τις ανάγκες προστασίας κάποιας συγκεκριμένης παραγωγής42 συνήθως

όμως πρόκειται για αγροτικές εγκαταστάσεις οι οποίες συγχρόνως εξυπηρετούν κάποιον

ευρύτερο αμυντικό σχεδιασμό Πιθανώς αποτελούσαν ιδιοκτησίες ενδεχομένως όμως

κάποιες από αυτές να παραχωρούνταν στη φρουρά και τις οικογένειές τους για χρήση και

εκμετάλλευση με αντάλλαγμα τη λειτουργία παρατηρητηρίου-φρυκτωρίας43

Αντίστοιχες κατασκευές οχυρωμένων αγροικιών των ελληνιστικών χρόνων και σε εξίσου

37 Μελετώντας τις ελληνιστικές οχυρώσεις στην ενσωματωμένη ροδιακή Περαία η Pimouguet (1994) διέκρινε τρεις κατηγορίες αμυντικών εγκαταστάσεων οχυρωμένες ακροπόλεις στην κορυφή υψώματος οχυρωμένα παραθαλάσσια αστικά κέντρα και παραθαλάσσια οχυρά και πύργους χτισμένους επάνω σε χερσόνησο ή στόμιο κόλπου Κάθε μία από αυτές τις εγκαταστάσεις είχε τη δική της ιδιαίτερη επιχειρησιακή λειτουργία η οργάνωσή τους όμως δείχνει την ύπαρξη ενός κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού που εξυπηρετούσε απευθείας τα συμφέροντα του ροδιακού κράτους Έτσι ερμηνεύεται και η σχετική ομοιογένεια που χαρακτηρίζει όλες τις κατηγορίες των εγκαταστάσεων αυτών ως προς τα λειτουργικά τους στοιχεία και τον τρόπο κατασκευής τους χαρακτηριστικά τα οποία η Pimouguet θεωρεί ενδείξεις μιας laquoηπειρωτικής ροδιακής αρχιτεκτονικήςraquo38 Ashton 1995 8039 Bresson 1999 Bryce ndash Zahle 198640 Ο Ashton (1995 68-91 κυρίως 69) σημειώνει σαράντα πέντε περίπου οχυρωμένες θέσεις οι περισσότερες από τις οποίες βρίσκονται σε συσχετισμό με πατητήρια και δεξαμενές41 Βλ Μαραγκού 2005 323-326 Young 1956α Osborne 198642 Βλ για παράδειγμα τα ορυχεία αργύρου της Σίφνου (Young 1956β και Ashton ndash Pantazoglou 1991)43 Σχετικά με την κυριότητα των μεμονωμένων οχυρών δηλαδή εάν επρόκειτο για ιδιωτικά ή δημόσια οικοδομήματα βλ Μαραγκού 2009 21

35

μεγάλη πυκνότητα εντοπίζονται στη Λυκία44 Κάποιες από τις κτιστές κατασκευές που

έχουν στο παρελθόν θεωρηθεί τάφοι45 θα πρέπει πιθανώς να ερμηνευθούν ως υπόγειοι

χώροι πύργων με χρήση αποθηκευτική ή ως δεξαμενής νερού όπως η κτιστή κατασκευή

που είναι σήμερα γνωστή ως laquoτάφος με το χρυσό στεφάνιraquo στο οροπέδιο του Άη Γιώργη

του Βουνού46 και η υπόγεια κρύπτη του Aγ Χαραλάμπους στο μοναστήρι του Άη Γιώργη

του Bουνού Χρήση αγροικίας είχε πιθανώς η οχυρωμένη εγκατάσταση που περιβάλλεται

από ισχυρό τείχος στο κτήμα Σαρίνα στη θέση Άχερες δυτικά του λιμανιού στη μοναδική

εύκολα προσβάσιμη και καλλιεργήσιμη περιοχή στο νησί47 Εδώ εκτός από στεγασμένη

δεξαμενή περιλαμβάνεται και ικανή καλλιεργήσιμη γη

διαχείριση υδάτωνΗ Μεγίστη είναι νησί άνυδρο Πηγάδια με γλυκό νερό (υφάλμυρο για την ακρίβεια)

εντοπίζονται μόνο στην περιοχή του μυχού του λιμανιού όπου και η εκκλησία του Άη

Γιώργη του Πηγαδιού Κατά τις εργασίες για την κατασκευή λιμνοδεξαμενής στη θέση

Κιόλια στο κεντρικό τμήμα του νησιού ΝΔ του αεροδρομίου αποκαλύφθηκαν δύο

κτιστές κυκλικές κατασκευές διαμέτρου 5 και 6 μ εγγεγραμμένες σε κτιστή κατασκευή

από ισχυρούς τοίχους οι οποίες ερμηνεύονται ως δεξαμενές νερού Η κατασκευή τους

χρονολογείται στην ελληνιστική περίοδο συνέχισαν δε να χρησιμοποιούνται στα ρωμαϊκά

χρόνια σύμφωνα με την κεραμική που βρέθηκε κατά την ανασκαφή48 Σημειωτέον ότι το

παλαιό όνομα της θέσης ήταν Φλετρά (φρεατερά)49

Στην ελληνιστική περίοδο κατασκευάστηκε πιθανώς το συγκρότημα εννέα μεγάλων

κυκλικών δεξαμενών στη θέση Άχερες επάνω από τον οικισμό του Καστελλορίζου η

κατασκευή του οποίου ανάγεται συνήθως στην περίοδο της Τουρκοκρατίας Ωστόσο ένα

τέτοιας κλίμακας έργο υποδομής μαρτυρεί έναν κεντρικό σχεδιασμό ο οποίος μόνον στην

ελληνιστική περίοδο παρατηρείται στο νησί Το συγκρότημα αυτό των δεξαμενών στις

Άχερες θα έπρεπε να επαρκεί για τις ανάγκες όχι μόνον του οικισμού και των εγκαταστάσεων

του λιμένα αλλά και για τον ανεφοδιασμό του ροδιακού στόλου και των εμπορικών

πλοίων που μετέφεραν σιτηρά αμφορείς με κρασί και άλλα προϊόντα που διακινούσε το

ροδιακό κράτος καθώς και ξυλεία από τη Λυκία50

Παράλληλα λαξευμένες ή κτιστές δεξαμενές μικρές και μεγάλες υπάρχουν σε όλες τις

αρχαίες θέσεις εγκατάστασης στο νησί από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και το

Κάστρο του λιμένα έως τις διάσπαρτες στην ύπαιθρο οχυρωμένες αγροτικές εγκαταστάσεις

ενώ παρατηρείται η χρήση φυσικών ρηγμάτων ως δεξαμενών για τη συλλογή ομβρίων

44 Πρόκειται για πυργοειδείς κατασκευές χωρίς ανοίγματα στο ισόγειο εκτός της πόρτας αλλά με παράθυρα στον όροφο Έχουν προσεγμένη τοιχοδομία και συνδυάζονται πάντα με βοηθητικά κτίσματα πατητήρια και αλώνια Χαρακτηριστική τους λεπτομέρεια αποτελούν οι υπόγειοι χώροι Βλ Konecny 1994 και Konecny 199745 Ashton 1995 100-10246 Στην πραγματικότητα το στεφάνι (αρ κατ 13) βρέθηκε σε λίθινη θήκη σφηνωμένη στο έδαφος βλ Κυπαρίσσης 1915 6347 Βλ Ashton 1995 9048 Βλ Κ Μπαϊράμη στο ΑΔ 2000 Χρον (υπό δημοσίευση)49 Διαμαντάρας χχέ 1350 Το συγκρότημα δεξαμενών στις Άχερες εξυπηρετούσε τις ανάγκες των κατοίκων του οικισμού μέχρι πρόσφατα μαζί με μερικές κυκλικές λαξευμένες δεξαμενές εντός οικισμού γνωστές ως Πασάδες

17

ΠρόλογοςΤα νησιά της Δωδεκανήσου ήταν τα τελευταία κομμάτια ελληνικής γης που ενώθηκαν με

την Ελλάδα το 1948 Οι κάτοικοί τους γνώρισαν την πιο μακρόχρονη ξένη κατοχή από το

1309 με τους Ιππότες του Τάγματος του Αγίου Ιωάννου από το 1522 με τους Οθωμανούς

και τέλος από το 1912 με τους Ιταλούς Οι Δωδεκανήσιοι οι οποίοι είχαν μείνει έξω από

το νεοσύστατο ελληνικό κράτος ήταν πάντα περήφανοι για τα laquoιερά κειμήλιαraquo που τούς

ένωναν με την πατρίδα Από τις λαθρανασκαφές και την αρχαιοκαπηλική δραστηριότητα

που άνθησαν κατά τα τελευταία χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας στη Δωδεκάνησο ndash σε

αντίθεση με την ελεύθερη Ελλάδα όπου είχαν ληφθεί σημαντικά νομοθετικά μέτρα για

την προστασία των αρχαιοτήτων ndash δεν ξέφυγαν τα μικρά νησιά Έτσι δεν είναι λίγα τα

αντικείμενα που πήραν εκείνα τα χρόνια τον δρόμο για τα μεγάλα μουσεία της Ευρώπης

και για το Αρχαιολογικό Μουσείο της Κωνσταντινούπολης Χαρακτηριστική είναι η διήγηση

του νισύριου Λάζαρου Κοντοβερού για την εύρεση της ανάγλυφης στήλης του αθλητή το

1897 στη Νίσυρο την απόκρυψή της στον περίβολο της Παναγιάς της Ποταμίτισσας και

την προδοσία του μυστικού που οδήγησε στην φόρτωση του γλυπτού σε τελωνοφυλακίδα

με προορισμό την πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

Η οικονομική ευημερία της Σύμης της Χάλκης και της Μεγίστης στον 19ο αιώνα βασισμένη

στην σπογγαλιεία τη ναυπηγική και τη ναυτιλία φέρνουν τους εύπορους νησιώτες σε

επαφή με την Ευρώπη όπου ανθούν οι κλασικές σπουδές Έτσι αναπτύσσεται μία αστική

τάξη που μορφώνεται και ενδιαφέρεται για τη μελέτη και διάσωση των υλικών καταλοίπων

του παρελθόντος Εμπνευσμένοι εκπαιδευτικοί επιδίδονται στο έργο της περισυλλογής των

αρχαίων που βρίσκονται διάσπαρτα στην ύπαιθρο και της συγκέντρωσής τους στο Σχολείο

Οι μικρές αυτές Συλλογές ήταν και ο αρχικός πυρήνας των μετέπειτα Αρχαιολογικών

Συλλογών και Μουσείων στα μικρά νησιά Στο Καστελλόριζο στα τέλη του 19ου με αρχές

του 20ού αιώνα ο εκπαιδευτικός λόγιος και συγγραφέας Αχιλλέας Διαμαντάρας επιδίδεται

στο έργο της συλλογής και μελέτης των μνημείων και της ιστορίας του νησιού Ένας άλλος

Καστελλοριζιός της διασποράς αυτή τη φορά ο Μιχαήλ Κομνηνός συλλέγει αρχαιότητες

και αντικείμενα του λαϊκού πολιτισμού δωρίζει τη συλλογή του στο κράτος και έτσι

ιδρύεται το 1966 το πρώτο Μουσείο στη Μεγίστη που στεγάζεται στο οθωμανικό τέμενος

Στη Σύμη την ίδια περίοδο εμβληματική φυσιογνωμία είναι ο αρχαιοδίφης Δημοσθένης

Χαβιαράς σημαντική πνευματική προσωπικότητα ο οποίος συγκέντρωσε αρχαιότητες και

δημοσίευσε αρχαιολογικές μελέτες Σημαντικό συλλεκτικό έργο έγινε στο ίδιο νησί κατά τον

19ο αιώνα από το Αναγνωστήριο laquoΗ Αίγληraquo και από τον έμπορο Αλέξανδρο Μιλιοράτη (για

τις Συλλογές στη Σύμη βλ παρακάτω το Εισαγωγικό κείμενο για το νησί)

Η πρώτη laquoνόμιμηraquo ανασκαφική δραστηριότητα που μαρτυρείται στα νησιά είναι η έρευνα

που διενήργησε στο Καστελλόριζο με απαίτηση των κατοίκων του ο αρχαιολόγος Νικόλαος

Κυπαρίσσης σταλμένος από την ελληνική διοίκηση λίγο μετά την πρώτη απελευθέρωση

του νησιού το 1913 Ο Κυπαρίσσης περιηγήθηκε το νησί και ανέσκαψε αρχαίους τάφους

από τους οποίους προέρχεται το χρυσό στεφάνι (βλ Καστελλόριζο αρ κατ 13) και η

ρωμαϊκή σαρκοφάγος που σήμερα βρίσκονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Την στρατιωτική κατάληψη των νησιών από την Ιταλία ακολούθησε η δραστηριοποίηση

των ιταλών αρχαιολόγων στα Δωδεκάνησα Στις 20 Μαΐου του 1912 δηλαδή έναν αιώνα

πριν απεστάλη στη Ρόδο ο Giuseppe Gerola προκειμένου να συντάξει έναν πρώτο κατάλογο

για τα μνημεία των νησιών Ο διάσημος μελετητής των ενετικών μνημείων της Κρήτης

γύρισε μέσα σε 80 μέρες όλη τη Δωδεκάνησο Έτσι το 1913 συντάχθηκε και δημοσιεύθηκε

18

ο πρώτος κατάλογος των μνημείων της Δωδεκανήσου1 ενώ παράλληλα ο Gerola εκπόνησε

μια συνθετική μελέτη για τα μεσαιωνικά μνημεία των νησιών στους δύο πρώτους τόμους

του νεοεκδοθέντος περιοδικού της Ιταλικής Αρχαιολογικής Σχολής2 Οι μόνες συστηματικές

ανασκαφικές έρευνες στα νησιά τα οποία περιλαμβάνονται στην παρούσα έκθεση έγιναν

από τον Giulio Jacopi στη Χάλκη και τη Νίσυρο κατά τα έτη 1931-32

Την ίδια περίοδο ιδρύθηκαν από τους Ιταλούς Αρχαιολογικά Μουσεία στα δύο μεγαλύτερα

νησιά στη Ρόδο και την Κω Το Αρχαιολογικό Μουσείο της Ρόδου εγκαινιάστηκε την 1η

Ιανουαρίου του 1915 και στεγάστηκε στο μεσαιωνικό κτήριο του μεγάλου Νοσοκομείου

των Ιπποτών όπου και λειτουργεί μέχρι σήμερα Μάλιστα πρόσφατα ανακαινίστηκε και

επεκτάθηκε με νέες Συλλογές με χρηματοδότηση από το Γ΄ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης

Για την έκθεση των ευρημάτων από τις εκτεταμένες ανασκαφές στην Κω

κτίστηκε το 1936 νέο κτήριο στο κέντρο της πόλης Η αποκατάσταση του

διατηρητέου κτηρίου και η επανέκθεση των αρχαίων με την προσθήκη

νέων σημαντικών ευρημάτων έχει ενταχθεί στο ΕΣΠΑ και προβλέπεται

να ολοκληρωθεί το 2015

Μετά την ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου στην Ελλάδα το 1948

πρώτη μέριμνα της νεοσύστατης Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου

ndash η οποία ευτύχησε να έχει ως πρώτο Έφορο τον αρχαιολόγο Ιωάννη

Κοντή ndash ήταν η άμεση κήρυξη όλων των διατηρητέων μνημείων

αρχαίων βυζαντινών μεσαιωνικών και νεώτερων στη Ρόδο και στα

υπόλοιπα νησιά με Αποφάσεις της Γενικής Διοίκησης Δωδεκανήσου

Επείγουσα υποχρέωση ήταν και η αποκατάσταση των ζημιών που

είχαν υποστεί τα μνημεία της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου μαζί με

το Αρχαιολογικό της Μουσείο από τους βομβαρδισμούς του πολέμου

ενώ παράλληλα η Εφορεία όφειλε να συντηρήσει τους επισκέψιμους

αρχαιολογικούς χώρους και τα προβεβλημένα μνημεία που είχαν

ανασκαφεί και σε μεγάλο βαθμό αναστηλωθεί από τους Ιταλούς Η

προάσπιση των εκτεταμένων αρχαιολογικών ζωνών προστασίας που

είχαν θεσπιστεί κατά την Ιταλοκρατία αλλά και ο προσανατολισμός

της αρχαιολογικής έρευνας σε συγκεκριμένους τομείς ήταν επίσης

πρώτης προτεραιότητας Η τουριστική άνθηση που σε λίγα χρόνια

γνώρισε η Ρόδος και στη συνέχεια η Κως οδήγησε σε μία πρωτοφανή

οικοδομική δραστηριότητα κυρίως στα αστικά κέντρα των νησιών Έτσι

ξεκίνησε και εντάθηκε η σωστική ανασκαφική έρευνα της πόλης της

Ρόδου από τη δεκαετία του rsquo60 και της πόλης της Κω από την επόμενη

δεκαετία Οι σωστικές ανασκαφές μονοπώλησαν για μεγάλο διάστημα

την δραστηριότητα του πάντα ανεπαρκούς προσωπικού της Εφορείας Αρχαιοτήτων ενώ

τα επιστημονικά αποτελέσματα της συστηματικής αρχαιολογικής έρευνας στην πόλη της

Ρόδου παρουσιάστηκαν στο κοινό με τις δύο μόνιμες εκθέσεις που οργανώθηκαν το 1993

στο Παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου μαζί με ένα διεθνές Συνέδριο για τον εορτασμό των

2400 χρόνων από την ίδρυση της πόλης της Ρόδου Πρόκειται για τις εκθέσεις laquoΑρχαία

Ρόδος 2400 χρόνιαraquo και laquoΗ Ρόδος από τον 4ο αι μΧ μέχρι την κατάληψή της από τους

1 G Gerola ndash GG Porro Elenco degli edifici monumentali LXXI Le tredici Sporadi Minis-tero della Pubblica Istruzione Roma 19132 G Gerola ldquoI monumenti medioevali delle tredici Sporadirdquo ASAtene I (1914) 169-356 και ΙΙ (1916) 1-101

19

Τούρκους (1522)raquo οι οποίες παραμένουν ανοικτές για τους επισκέπτες

Στα μικρά νησιά που μετέχουν στην παρούσα έκθεση στις πρώτες δεκαετίες μετά την

απελευθέρωση η οικοδομική δραστηριότητα ήταν περιορισμένη τα δημόσια έργα

ελάχιστα και ο τουρισμός σχεδόν άγνωστος Η εικόνα των νησιών την περίοδο εκείνη

αποτυπώθηκε ζωντανά στο πρωτοποριακό για την εποχή τρίτομο έργο laquoΔωδεκάνησαraquo της

Αθηνάς Ταρσούλη η οποία επισκέφθηκε τα Δωδεκάνησα τα πρώτα έτη μετά την ένωσή

τους με την Ελλάδα Τα μνημεία των νησιών ήταν ασφαλή χάρις στον πατριωτισμό των

νησιωτών και τις φροντίδες του Έκτακτου Επιμελητή Αρχαιοτήτων που ήταν συνήθως

ο μοναδικός δάσκαλος ή ο καθηγητής που υπηρετούσε στο νησί και είχε επωμισθεί

αμισθί το έργο της προστασίας των αρχαιοτήτων στη Σύμη ο Νικήτας Χαβιαράς γιός

του Δημοσθένη ο Γεώργιος Μοσχόβης και ο Κωνσταντίνος

Φαρμακίδης στην Τήλο ο Απόστολος Λογοθέτης στη Νίσυρο

ο Μάκης Κατσιματίδης και ο Νικήτας Μαστρογιάννης

Χαρακτηριστική είναι η αναφορά του Μ Κατσιματίδη στις 20-

3-1953 (εικ 1) προς τον Έφορο Αρχαιοτήτων Ι Κοντή στην

οποία εκφράζει την αγωνία του για τα αρχαία που βρίσκονται

laquoἐν τῷ ὑπαίθρῳraquo και καταλήγει laquoΠαρακολουθῶ ἄγρυπνος καὶ

δίδω συστάσεις ὅπως μη θίγωσι τά ἐν τοῖς ἀγροῖς διεσκορπισμένα

ἀρχαῖα Ἐπεξηγῶ την ἀξίαν των ὡς καί τάς προβλεπομένας κατά

τῶν παραβατῶν βαρείας ποινάςraquo Η Χάλκη δεν ευτύχησε να έχει

Έκτακτο Επιμελητή παρά την προσπάθεια του τότε Επιμελητή

Γρ Κωνσταντινόπουλου (εικ 2) να αναθέσει αυτό το καθήκον

στον μοναδικό δημόσιο υπάλληλο τον ταχυδρομικό διανομέα ndash

μιας και το νησί δεν διέθετε μόνιμο δημοδιδάσκαλο ndash ο οποίος

όμως αρνήθηκε λόγω φόρτου εργασίας Αυτοί οι Έκτακτοι

Επιμελητές άνθρωποι με παιδεία και ενδιαφέρον φρόντισαν

για την περισυλλογή των διάσπαρτων αρχαιοτήτων και έτσι

οργανώθηκαν οι πρώτες δημόσιες Αρχαιολογικές Συλλογές στα

νησιά

Παράλληλα αποστέλλονται με εντολές μετακίνησης στα νησιά

οι Επιμελητές της Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου οι

οποίοι περιοδεύουν καταγράφουν συστηματικά τα ορατά

μνημεία και τις αρχαιότητες στα laquoΗμερολόγια Περιοδειώνraquo

και διενεργούν τις πρώτες αναγκαίες σωστικές ανασκαφές

Θα αναφέρουμε μόνον τους άξιους αρχαιολόγους Σεραφείμ

Χαριτωνίδη Γεώργιο Δοντά Παύλο Λαζαρίδη Μυρτάλη

Αχειμάστου Γρηγόριο Κωνσταντινόπουλο Ιωάννη Παπαποστόλου Ηώ Ζερβουδάκη

Χρίστο Ντούμα Ηλία Κόλλια Ιωάννη Παπαχριστοδούλου

Στα χρόνια του rsquo60 και του rsquo70 το Υπουργείο Πολιτισμού είχε την πρόνοια να τοποθετήσει

μόνιμους αρχαιοφύλακες στα μικρά νησιά Στο Καστελλόριζο τον Ηλία Διακάκη στη Σύμη

τον Βασίλη Χατζηστρατή και τον Κοκκιμίδη Πατατούκο στην Χάλκη τον Πέτρο Αντώνογλου

στην Τήλο τον Παντελή Γιαννουράκη και στη Νίσυρο τον Γεώργιο Χαρτοφύλη και στη

συνέχεια τον Νικόλαο Χαρίτο Με ελάχιστα μέσα αλλά με περισσή αγάπη και φιλότιμο οι

φύλακες αυτοί μαζί με ντόπιους αρχαιόφιλους (αναφέρω μόνον τον Ντίνο Παπαδέλια στη

Νίσυρο) συνέχισαν το έργο της διάσωσης και περισυλλογής των αρχαίων της υπαίθρου

Από το 1980 ξεκίνησε το πρόγραμμα της οργάνωσης Αρχαιολογικών Μουσείων στα

νησιά με τη συνεργασία των δύο πλέον Εφορειών Αρχαιοτήτων Πρώτο εγκαινιάστηκε το

20

Μουσείο της Μεγίστης στις 13 Σεπτεμβρίου του 1984 επέτειο της απελευθέρωσης του

Καστελλορίζου Ακολούθησαν τα Μουσεία της Σύμης της Λέρου της Αστυπάλαιας και

πιο πρόσφατα της Κάσου ενώ τα Μουσεία της Καρπάθου της Καλύμνου και της Νισύρου

οργανώθηκαν την πενταετία 2003-2008 με τη χρηματοδότηση του Περιφερειακού

Επιχειρησιακού Προγράμματος Νοτίου Αιγαίου Όλα σχεδόν τα Μουσεία στεγάζονται

σε οικήματα που έχουν παραχωρηθεί στο Υπουργείο Πολιτισμού από δημόσιους φορείς

ιδρύματα ή ιδιώτες και έχουν χαρακτήρα διαχρονικό καλύπτουν δηλαδή την πορεία

της ανθρώπινης παρουσίας στα νησιά από την προϊστορική μέχρι και τη μεταβυζαντινή

περίοδο πολλές φορές μάλιστα μέχρι τον 20ο αιώνα Τον βασικό πυρήνα των εκθεμάτων

αποτέλεσαν τα αντικείμενα των παλαιών Συλλογών εμπλουτισμένα με ανασκαφικά

ευρήματα που φυλάσσονταν προσωρινά στη Ρόδο και επέστρεψαν στη γενέθλια γη Οι

σωστικές ανασκαφές που διενεργήθηκαν τις δύο τελευταίες δεκαετίες στα μικρά νησιά ndash

τα οποία αναπτύσσονται τουριστικά απαιτούν τις αναγκαίες κοινωφελείς και τουριστικές

υποδομές διεκδικούν χρηματοδοτικά προγράμματα και γεμίζουν με παραθεριστικές

κατοικίες ndash πλούτισαν με νέα ευρήματα τα Μουσεία Εξ άλλου οι πρόσφατες κηρύξεις

αρχαιολογικών χώρων και ζωνών προστασίας σε όλα τα νησιά επέβαλαν και νομοθετικά

τον αρχαιολογικό έλεγχο Η δημιουργία των νέων Μουσείων αποτέλεσε πρόκληση για

πολλούς κατοίκους οι οποίοι και παρέδωσαν αρχαία που πεισματικά φύλαγαν στο σπίτι

τους μέχρι το άνοιγμά τους

Σήμερα μόνον η Τήλος και η Χάλκη δεν διαθέτουν Αρχαιολογικό Μουσείο Υπάρχουν όμως

προγράμματα μελέτες σημαντικά ευρήματα που φιλοξενούνται στην παρούσα Έκθεση

αλλά κυρίως πάθος από τους αρχαιολόγους των Εφορειών οι οποίοι διευρύνουν μέρα με

τη μέρα τις δραστηριότητες και το έργο της προστασίας των αρχαιοτήτων σε κάθε μικρό

νησί σε όλους τους άνυδρους βράχους στα σταθερά αυτά ndash κάποτε ζωντανά ndash πατήματα

για την επικοινωνία ανάμεσα στις νησιωτικές κοινωνίες του Αιγαίου και την απέναντι

μεγάλη στεριά

Η ευφυής ιδέα της παρούσας Έκθεσης οφείλεται στον αγαπητό συνάδελφο και φίλο

Καθηγητή Νικόλαο Σταμπολίδη Διευθυντή του Μουσείου Κυκλαδικής και Αρχαίας

Ελληνικής Τέχνης ενώ η υλοποίησή της έγινε δυνατή χάρις στην αμέριστη στήριξη και

τις φροντίδες της Προέδρου του Μουσείου κυρίας Σάντρας Μαρινοπούλου Η Έκθεση

και ο ανά χείρας Κατάλογος πολλά οφείλουν στη συστηματική δουλειά του επιμελητή

του Μουσείου και καλού συνεργάτη αρχαιολόγου Γιώργου Τασούλα Η συντήρηση όλων

των αντικειμένων που εκτίθενται έγινε από τους συντηρητές της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ Μιχάλη

Κώστα Δημήτρη Κουγιό και Νεκταρία Δασακλή ενώ οι περισσότερες φωτογραφίες των

αρχαιοτήτων του Καταλόγου από τον φωτογράφο μας Γιώργο Κασιώτη Οι αρχαιολόγοι των

Εφορειών Αρχαιοτήτων της Δωδεκανήσου υπεύθυνοι για τα νησιά που περιλαμβάνονται

στην Έκθεση παράλληλα με τα υπόλοιπα υπηρεσιακά τους καθήκοντα έφεραν το κύριο

βάρος της επιλογής και μελέτης των αντικειμένων ndash τα περισσότερα από τα οποία ήταν

αδημοσίευτα ndash για τη συγγραφή των λημμάτων του Καταλόγου

Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να έρχονται στο κέντρο της Ελλάδας ταπεινά και πολύτιμα

τέχνεργα μάρτυρες της μακράς ανθρώπινης δραστηριότητας και της διόλου laquoάγονηςraquo

πολιτιστικής διαδρομής που διήνυσαν τα μικρά ακριτικά νησιά του Αρχιπελάγους τα

οποία μεγαλώνουν τα σύνορα της πατρίδας και επιμένουν να ζουν και να παράγουν ακόμα

και με τους λιγοστούς μόνιμους κατοίκους τους

Δρ Μελίνα Φιλήμονος-ΤσοποτούΔιευθύντρια της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ

21

22

Χάλκη

Τήλος

Σύμη

Αλιμνιά

Πυργούσα

Γυαλί

Νίσυρος

Ρόδος

23

Ρω

Στρογγύλη

Καστελλόριζο

24

25

26

Η Μεγίστη ndash ή Καστελλόριζο από το όνομα του μεσαιωνικού οικισμού ndash είναι

η μεγαλύτερη από ένα σύνολο περίπου τριάντα νησίδων βραχονησίδων και σκοπέλων

που αποτελούν το πολύνησο του Καστελλορίζου (εικ 1) Η οικονομία και η σημασία της

συνδέεται άμεσα με αυτά όπως και με την απέναντι λυκιακή ακτή

Η Μεγίστη βρίσκεται 131 χλμ (71 ναυτικά μίλια) ανατολικά της Ρόδου και 25 χλμ από

την απέναντι ακτή Έχει εμβαδόν 888 τχλμ και σχήμα περίπου τριγωνικό με τη μεγάλη

χερσόνησο της Μούντας στη βόρεια

πλευρά που καταλήγει στο ακρωτήριο

του Αγίου Στεφάνου Η ακτογραμμή είναι

παντού απόκρημνη με εξαίρεση τον βαθύ

κόλπο στη ΒΑ πλευρά του νησιού που

σχηματίζει διπλό λιμάνι Το νησί είναι

ορεινό και βραχώδες Οι ψηλότερες κορυφές

Βίγλα (268 μ) Παλαιόκαστρο (244 μ) και

Δίσκος (215 μ) βρίσκονται στο βόρειο

τμήμα Το κεντρικό ανατολικό και νότιο

χαρακτηρίζονται από μικρά οροπέδια με

μικρές καλλιεργήσιμες εκτάσεις Το νησί

αν και άνυδρο κατοικήθηκε πιθανώς από

την Ύστερη Εποχή του Χαλκού εξαιτίας

της θέσης του και του εξαιρετικού διπλού

λιμένα στη ΒΑ ακτή του Ο Κάβος το

ακρωτήριο ανάμεσα στα δύο λιμάνια του

κόλπου όπου το σωζόμενο Κάστρο υπήρξε

διαχρονικά το κεντρικό σημείο της δραστηριότητας Μετά το λιμάνι η σημαντικότερη θέση

είναι το Παλαιόκαστρο το οποίο παρουσιάζει αλλεπάλληλες φάσεις κατοίκησης Άλλες

θέσεις εντοπίζονται κυρίως σε καλλιεργήσιμες περιοχές και οι περισσότερες είναι μικρές

οχυρωμένες αγροικίες με ελαιοπιεστήρια και ληνούς

Εικ 1 Μερική άποψη του Καστελλορίζου των βραχονησίδων και της λυκιακής ακτής (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

ΚαστελλόριζοΣτρογγύλη

Ρω

27

Το ενδιαφέρον των ερευνητών για τη Μεγίστη αρχίζει τον 18ο και εντείνεται τον 19ο αιώνα

Την περίοδο αυτή ευρωπαίοι περιηγητές περιδιαβαίνουν το νησί αναζητώντας αρχαία κι

επιγραφές1 Παράλληλα είναι σαφές ότι κατά τον 19ο αιώνα στο νησί γινόταν διακίνηση

αρχαιοτήτων2 Θα πρέπει να επιδεικνύεται ιδιαίτερη προσοχή όσον αφορά στην ερμηνεία

της προέλευσης όσων ευρημάτων δεν προέρχονται από ανασκαφές Κάποιες από τις

επιγραφές και τα άλλα ευρήματα που κατεγράφησαν κατά καιρούς στο νησί αναφέρεται

ότι είχαν μεταφερθεί εκεί από την απέναντι μικρασιατική ακτή3 Το νησί δεν έχει μελετηθεί

συστηματικά από αρχαιολογική άποψη Η έρευνα περιορίζεται σε επιφανειακές έρευνες4

και σε κάποιες πρόσφατες σωστικές ανασκαφές5

Το όνομα Μεγίστη ή Μεγίστα ndash που συναντάται σε όλες τις αρχαίες πηγές από τον Ψευδο-

Σκύλακα στα μέσα του 4ου αι πΧ μέχρι τον 12ο αι μΧ6 ndash αναφέρεται στο σχετικό μέγεθος της

νήσου μεταξύ των μικρότερων νησίδων και βραχονησίδων στο νησιωτικό της σύμπλεγμα7

Το όνομα του νησιού κατά την αρχαιότητα επιβεβαιώνεται αφrsquo ενός από τις επιγραφικές

αναφορές στον Απόλλωνα Μεγιστέα και αφrsquo ετέρου από την επιβίωσή του με τη μορφή

Mayas στην αραβική και Meis στην τουρκική που αποτελούν παραφθορά του ονόματος

Μεγίστη

Το όνομα Καστελλόριζο το οποίο υιοθετήθηκε μετά τον 12ο αιώνα και χρησιμοποιείται

πλέον παράλληλα με το αρχαίο όνομα Μεγίστη αποδίδεται είτε στο κόκκινο χρώμα του

βράχου από τον οποίο κατασκευάστηκε το Κάστρο στον Κάβο (castello rosso) είτε από τον

οικισμό που αναπτύχθηκε στη ρίζα του καστέλου αυτού8

απΟ τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΛιΘΟΥ Και τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΧαΛΚΟΥΕλάχιστα είναι τα στοιχεία που μαρτυρούν την κατοίκηση στα προϊστορικά χρόνια

Προϊστορική θέση εντοπίζεται πιθανώς στην περιοχή του σημερινού κοιμητηρίου στη

μικρή χερσόνησο που κλείνει από ανατολικά το λιμάνι του Μανδρακιού9

Ωστόσο η επίκαιρη θέση του νησιού στο θαλάσσιο δρόμο που ακολουθούσαν τα

εμπορικά πλοία της Εποχής του Χαλκού επιβεβαιώνεται από τα ερευνηθέντα ναυάγια

1 Βλ Savary 1788 Leake 1824 Fellows 1841 Ross 1846 Flandin 1871 Cockerell 1903 Αναφέρονται επίσης αλλεπάλληλες laquoεπιδρομέςraquo αρχαιοκαπήλων οι οποίοι αποβίβαζαν πληρώματα και άδειαζαν μεμονωμένους τάφους βλ Κυπαρίσσης 1915 642 Ο Fellows (1841 188-189) περιγράφει το Καστελλόριζο του 1840 ως σφύζουσα εμπορική μητρόπολη στην οποία μπορούσε κανείς να προμηθευτεί νομίσματα και κάθε είδους laquoθησαυρούςraquo που έβρισκαν οι χωρικοί στην απέναντι ακτή Ο ίδιος αγόρασε νομίσματα που προέρχονταν από την κοιλάδα της Ξάνθου3 Βλ Διαμαντάρας 1894 331-333 αρ 33 Διαμαντάρας 1899 335-336 Αντίστοιχα οι μονολιθικοί κίονες στον ναό του αγίου Κωνσταντίνου έχουν μεταφερθεί από τα Πάταρα βλ Διαμαντάρας χχέ 84 Οι R Hope Simpson και JF Lazenby πραγματοποίησαν το 1967 περιορισμένη έρευνα σε ήδη γνωστές θέσεις (Hope Simpson ndash Lazenby 1970) Πολύτιμη στη μελέτη της αρχαίας Μεγίστης είναι η συμβολή του Ν Ashton o oποίος πραγματοποίησε εκτεταμένη επιφανειακή έρευνα στο νησί το 1993 και το 1994 και συγκέντρωσε πολλά από τα στοιχεία που αναφέρονται εδώ βλ Ashton 19955 Το 1999 ολόκληρο το νησί μαζί με τη νησίδα Ρω θεσμοθετήθηκαν ως αρχαιολογικός χώρος Έκτοτε παρακολουθούνται οι εργασίες εκσκαφής και σε ορισμένες περιπτώσεις διενεργούνται δοκιμαστικές τομές πριν την έγκριση οικοδόμησης6 Το συμπέρασμα ότι ένα από τα ονόματα της Μεγίστης στην αρχαιότητα ήταν Κισθήνη οφείλεται σε παρερμηνεία του εδαφίου στο Στράβωνα (ΧΙV 3 7) laquoμεταξὺ δrsquo ἐν τῷ λεχθέντι παράπλῳ νησία πολλὰ καὶ λιμένες ὧν καὶ Μεγίστη νῆσος καὶ πόλις ὁμώνυμος Κισθήνηraquo βλ Θωμόπουλος 19707 laquoμεγάλη νῆσος ἡ τῶν Λυκίαςraquo σύμφωνα με τον Στέφανο Βυζάντιο Ο πρώτος που συνδέει ετυμολογικά το όνομα του νησιού με τον μυθικό ιδρυτή Μεγιστέα είναι ο Αλέξανδρος Πολυΐστωρ τον 1ου αι πΧ τον οποίο αναπαράγει ο Στέφανος Βυζάντιος Περὶ πόλεων τον 6ο αι μΧ Βλ επίσης RE XV1 λ Megiste 3318 Pappas 1994 46-47 Hederer 1924 329 Οι Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 αναφέρουν δύο προϊστορικά όστρακα στην περιοχή του κοιμητηρίου

28

του Ulu Βurun ndash 9 χλμ ΝΑ του Kas της αρχαίας Αντιφέλλου απέναντι από τη Μεγίστη

το οποίο χρονολογείται στο τέλος του 14ου αι πΧ ndash και της Χελιδονίας Άκρας 65 χλμ

ανατολικότερα που χρονολογείται στον 12ο αι πΧ Παρά την έλλειψη στοιχείων δεν θα

πρέπει να αποκλειστεί το ενδεχόμενο ότι η Μεγίστη χρησιμοποιήθηκε ως σταθμός στον

δρόμο ναυτικών και εμπόρων από και προς τα λιμάνια της Ανατολής και αποίκων προς

την Κύπρο την Κιλικία και τη Συροπαλαιστινιακή ακτή κατά τις μετακινήσεις του 12ου και

11ου αι πΧ

απΟ τή γΕωμΕτριΚή πΕριΟδΟ Εωσ τήν ΥστΕρή αρΧαιΟτήταΛιγοστές παραμένουν οι ενδείξεις σχετικά με την κατοίκηση κατά τη Γεωμετρική και

την Αρχαϊκή περίοδο στο νησί θραύσματα κεραμικής της Γεωμετρικής περιόδου που

συλλέχθηκαν στο εσωτερικό της ακρόπολης του Παλαιοκάστρου μαρτυρούν ότι υπήρχε

κατοίκηση στη στρατηγική αυτή θέση Ενδεχομένως η στενή σχέση της Μεγίστης με τη

Ρόδο χρονολογείται από την εποχή του αποικισμού Η ίδρυση της Φασήλιδος αποικίας

της Ρόδου στη λυκιακή ακτή χρονολογείται στον 7ο αι πΧ ενώ στο Χρονικό της Λίνδου

αναφέρεται νικηφόρος εκστρατεία του Κλεόβουλου τυράννου της Λίνδου εναντίον της

Λυκίας που πρέπει να τοποθετηθεί στον 6ο αι πΧ Τα ονόματα ορισμένων πόλεων της

Λυκίας όπως η Ροδία και η Ροδιάπολης αποτελούν πιθανώς ενδείξεις ενός ευρύτερου

αποικισμού της ΝΑ Λυκίας από τις δωρικές πόλεις της Ρόδου ο οποίος ωστόσο δεν είχε

μόνιμο αποτέλεσμα πέραν της κτήσης της Μεγίστης εφόσον οι πόλεις αυτές αναφέρονται

αργότερα ως μέλη της Λυκιακής Συμμαχίας10

Το 411 πΧ η Ρόδος αποστάτησε από την Αθηναϊκή συμμαχία και το 4087 πΧ ίδρυσε ndash με

τον συνοικισμό των τριών πόλεων ndash τη νέα πόλη της Ρόδου που σύντομα αναπτύχθηκε

σε σημαντική ναυτική και εμπορική δύναμη Δεν μπόρεσε ωστόσο να αποφύγει την

κυριαρχία της δυναστείας των Εκατομνιδών σατραπών της Αλικαρνασσού (356 - 332

πΧ)11 ούτε τη συμμετοχή της στις δυνάμεις του Δαρείου του Γ΄ (340 - 335 πΧ) Κατά την

περίοδο 332 - 323 πΧ στην περιοχή κυριάρχησαν οι δυνάμεις των Μακεδόνων12 ενώ μετά

τον θάνατο του Αλεξάνδρου ξεκίνησαν οι διαμάχες μεταξύ των βασιλείων των Διαδόχων

για τη στρατιωτική και οικονομική κυριαρχία στην ανατολική Μεσόγειο

Η Ρόδος απέκρουσε την πολιορκία του Δημητρίου (305 - 304 πΧ) ενίσχυσε το ναυτικό της

πολεμικό και εμπορικό και εξελίχθηκε στη διάρκεια του 3ου και τις αρχές του 2ου αι πΧ σε

κατrsquo εξοχήν κέντρο του διαμετακομιστικού εμπορίου στην ανατολική Μεσόγειο Το ροδιακό

κράτος σταδιακά περιέλαβε πολλά από τα νησιά της Δωδεκανήσου Αυτά προστέθηκαν

στις σημαντικές εκτάσεις που ήδη προ του συνοικισμού κατείχαν οι ροδιακές πόλεις στην

απέναντι ακτή της Μικράς Ασίας τη λεγόμενη laquoενσωματωμένηraquo ροδιακή Περαία η οποία

περιελάμβανε τμήμα της Καρίας και ορισμένες παραθαλάσσιες θέσεις της Λυκίας καθώς

και τη νήσο Μεγίστη

Θεωρείται βέβαιο ότι η Μεγίστη ενσωματώθηκε στο Ροδιακό κράτος πριν τα μέσα του 4ου

αι πΧ και παρέμεινε σε αυτό τουλάχιστον μέχρι τον 1ο αι μΧ13 αυτό μαρτυρεί η αναφορά

του Ψευδοσκύλακος 99 (GGM I 73hellip κατὰ ταῦτα νῆσός ἐστι Ῥοδίωνhellip ) που χρονολογείται στα

10 Bresson 1999 102 Blinkenberg 1941 αρ 2 170 XXIII11 Οι Εκατομνίδες προχώρησαν στην κατασκευή ενός εκτεταμένου δικτύου οχυρώσεων στις υπό τον έλεγχό τους περιοχές Σχετικά βλ Εισαγωγικό κείμενο Νισύρου στον παρόντα τόμο12 Σχετικά με το ροδιακό κράτος κατά την εποχή του Μ Αλεξάνδρου βλ Hauben 1977 και Berthold 1984 33-3713 Fraser ndash Bean 1954 57 Berthold 1984 41

29

μέσα του 4ου αι πΧ14 αλλά και του Στράβωνος (XIV 3 7)

Η διοίκηση της laquoενσωματωμένηςraquo ροδιακής Περαίας δεν διέφερε από αυτή της Ρόδου15

Αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα του ροδιακού κράτους και συμμετείχε στο σύστημα

των δήμων Η Μεγίστη όπως και περιοχή των Δαιδάλων προκεχωρημένες κτήσεις του

ροδιακού κράτους δεν αποτελούσαν αυτοτελείς δήμους αλλά μάλλον ανήκαν σε κάποιον

άγνωστο δήμο της Ρόδου Αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι στις επιγραφές της

Μεγίστης το όνομα των Ροδίων αξιωματούχων συνοδεύεται μερικές φορές από το

δημοτικό τους αλλά ποτέ από το εθνικό Ῥόδιος πρακτική που συναντάται στις περιοχές

της laquoενσωματωμένηςraquo Περαίας Ωστόσο το δημοτικό Μεγιστεύς εμφανίζεται μόνον ως

επίθετο του Απόλλωνα και πιθανώς του Διός16

Νομίσματα του 4ου αι πΧ τα οποία φέρουν στον εμπροσθότυπο την κεφαλή του Ηλίου και

στον οπισθότυπο το ροδιακό ρόδο με τα γράμματα ΜΕ έχουν αποδοθεί στη Μεγίστη (αρ

κατ 11 - 12) η ερμηνεία αυτή ωστόσο αποτέλεσε θέμα διαφωνίας μεταξύ ειδικών και

αμφισβητείται17

Την στρατιωτική εξουσία στην ενσωματωμένη και υποτελή ροδιακή Περαία ασκούσε ένας

από τους δέκα στραταγοὺς ο στραταγός ἐπὶ τό πέραν με υφιστάμενους τουλάχιστον τρεις

ἁγεμόνας ndash συγκεκριμένα αναφέρονται ἁγεμὼν ἐπὶ Kαρίας ἁγεμὼν ἐπὶ Λυκίας και ἁγεμὼν ἐπὶ

Kαύνου Υφιστάμενοι των ἁγεμόνων ήταν οι ἐπιστάται Ρόδιοι επικεφαλής μισθοφορικών

φρουρών διορισμένοι με ετήσια θητεία σε σημεία στρατηγικής σημασίας για το ροδιακό

κράτος

H Μεγίστη ήταν ένα από τα σημεία αυτά όπως επιβεβαιώνουν οι επιγραφικές

μαρτυρίες τέσσερις αναθηματικές επιγραφές επιστατών έχουν βρεθεί στην ακρόπολη του

Παλαιοκάστρου και μία βρίσκεται χαραγμένη στο βράχο κάτω από το Κάστρο τον αρχαίο

πύργο του λιμένα18 Χρονολογούνται στο 2ο αι πΧ19

Η εξαιρετική σημασία της Μεγίστης για το ροδιακό κράτος κατά τον 2ο αι πΧ διαφαίνεται

στην ενεπίγραφη βάση αναθηματικού αγάλματος που βρέθηκε στις Κεδρεές της Καρίας

και αναφέρεται στον Τεισία Θευδάμου hellip καὶ ἁγεμόνα γενόμενον ἐμ Mεγίστᾳ κατὰ πόλεμονhellip20

Η βάση φέρει την υπογραφή του γλύπτη Πυθόκριτου ο οποίος εργάστηκε στη Ρόδο γύρω

στο 170 πX Φαίνεται ότι στην προκειμένη περίπτωση ο διορισμός του συγκεκριμένου

αξιωματούχου ως ἁγεμόνα ἐμ Mεγίστᾳ αποτελούσε έκτακτο αξίωμα που υπαγορευόταν

από την κρισιμότητα των γεγονότων του Γ΄ Συριακού πολέμου (190 πΧ) όταν η Μεγίστη

διεδραμάτισε κύριο ρόλο21 στις επιχειρήσεις κατά του Αντιόχου Γ΄ Σχετική με τα γεγονότα

του πολέμου αυτού είναι η εκτενέστερη σωζόμενη αναφορά της Μεγίστης στην αρχαία

14 Και οπωσδήποτε πριν το 330 πΧ βλ Bresson 104 σημ 5115 Για τη διοίκηση του ροδιακού κράτους βλ Fraser ndash Bean 1954 79-94 Berthold 1984 38 κεξ van Gelder 190016 SGDI 4331 και 433317 Βλ Head 1897 xcviii-xcix Ο Cahn (1942 92-94) επισημαίνει ότι τα νομίσματα είναι βαρύτερα από το καθιερωμένο ροδιακό σύστημα και είναι απίθανο να αποτελούν βραχύβια ροδιακή κοπή Υποστηρίζει ότι πρόκειται πιθανώς για κοπή επιμέρους ροδιακού δήμου Οι Fraser ndash Bean (1954 97 σημ 4 98) θεωρούν ότι εάν πρόκειται για ροδιακή κοπή αυτή θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως ένδειξη είτε της αυτονομίας του νησιού είτε της ενσωμάτωσής του στο ροδιακό κράτος επισημαίνουν δε ότι τα γράμματα ΜΕ πιθανώς δεν αντιπροσωπεύουν τοπωνύμιο αλλά ονόματα αξιωματούχων Ο RHJ Ashton (1990 1-3) πρότεινε ότι πρόκειται για κοπή του Ροδίου στην καταγωγή στρατηγού Μέμνωνος ο οποίος πολέμησε εναντίον του Αλέξανδρου και όχι για νομίσματα της Μεγίστης Συνοπτικά βλ Στεφανάκη 2010 417-419 18 Βλ αναλυτικότερα παρακάτω σχετικά με το Κάστρο και την ακρόπολη Παλαιοκάστρου19 Fraser ndash Bean 1954 8720 SEG IV 178 Fraser ndash Bean 1954 8521 Σχετικά με τα γεγονότα του Συριακού πολέμου βλ Berthold 1984

30

γραμματεία ο Τίτος Λίβιος (Ab Urbe Condita 37225 372412 37452) αναφέρει την

Μεγίστη τρεις φορές σε σχέση με τις πολεμικές επιχειρήσεις του 190 πX Στο κείμενο

εξαίρεται η στρατηγική θέση της Μεγίστης καθώς και η σημασία του λιμανιού της για

το ροδιακό κράτος ως ναυστάθμου του ροδιακού στόλου Τα παραπάνω αποσπάσματα

μαρτυρούν ότι η Μεγίστη έπαιξε σημαντικό στρατηγικό ρόλο κυρίως μάλιστα εφrsquo όσον η

υπόλοιπη Λυκία με την εξαίρεση της Φασήλιδος ήταν εχθρικά διακείμενη προς τη Ρόδο

Η συνθήκη της Απάμειας (188 πΧ) που επιβλήθηκε στη συνέχεια από τη Ρωμαϊκή σύγκλητο

επί των Ελλήνων της Μικράς Ασίας ήταν εξαιρετικά ευνοϊκή για τους Ροδίους Την αμέσως

επόμενη περίοδο έως τη συμμαχία με τη Ρώμη - ουσιαστικά την υποταγή σε αυτή - το

164 πΧ το ροδιακό κράτος επεκτάθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της Καρίας και της Λυκίας

Οι περιοχές αυτές αποτέλεσαν τη λεγόμενη laquoυποτελή Περαίαraquo Η Λυκία αντιστάθηκε στη

ροδιακή κατοχή και ακολούθησε σειρά πολεμικών συγκρούσεων οι λεγόμενοι Λυκιακοί

πόλεμοι22 Κατά την περίοδο αυτή (188 - 167 πΧ) η Μεγίστη εξακολούθησε να λειτουργεί

ως βάση για τις ναυτικές επιχειρήσεις του ροδιακού στόλου

Η μόνιμη ροδιακή παρουσία στη Μεγίστη ερμηνεύει την επιρροή της Ρόδου στην κεντρική

Λυκία κατά την ελληνιστική περίοδο η οποία μαρτυρείται επιγραφικά23 Αντίστοιχη

λυκιακή παρουσία ή επιρροή στη Μεγίστη δεν σημειώνεται κρίνοντας από την έλλειψη

μνημείων στο νησί Ακόμη και κατά την περίοδο αναβίωσης της λυκιακής συμμαχίας κατά

τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο24 η Μεγίστη φαίνεται ότι παρέμεινε ανεπηρέαστη

από τη λυκιακή επιρροή παρά την εγγύτητά της στη λυκιακή ακτή

Αναπόφευκτα η πολιτική ισχύς της Ρόδου μειωνόταν όσο αυξανόταν η επιρροή της Ρώμης

Έπειτα από την υπογραφή συνθήκης με τη Ρώμη το 164 πΧ παρότι τυπικά αυτόνομη η

Ρόδος ακολουθεί τις επιταγές του ρωμαϊκού κράτους Η ίδρυση στη Δήλο αφορολόγητου

εμπορείου ρωμαϊκών συμφερόντων συνετέλεσε στην οικονομική συρρίκνωση της Ρόδου

Στον ύστερο 1ο αι πΧ ο Αντώνιος και ο Αύγουστος απέδωσαν ξανά κάποιες από τις

νησιωτικές της κτήσεις ενώ ο Αύγουστος επιβεβαίωσε τον παλαιότερο τίτλο της ως

laquoελεύθερης και συμμάχου πόλεωςraquo

Τον 1ο αι μΧ ο Στράβων (ΧΙV 3 7) αναφέρει και πάλι τη Μεγίστη ως ροδιακή κτήση Εκτός

από τον Στράβωνα δύο ακόμη πηγές του 1ου και 2ου αι μΧ αναφέρονται στη Μεγίστη ο

Πτολεμαίος (V III) και o Πλίνιος (Φυσική Ιστορία V 35131) ο οποίος μάλιστα αναφέρει ότι

η πόλις της Μεγίστης έχει εκλείψει (hellip Megista cuius civitas interdiit) Σύμφωνα ωστόσο

με τις αρχαιολογικές ενδείξεις το νησί κατοικείτο κατά τον 1ο αι μΧ οπότε η δήλωση του

Πλίνιου πιθανώς σημαίνει είτε ότι ο πληθυσμός του συρρικνώθηκε είτε ότι η στρατηγική

σημασία του μειώθηκε είτε ότι ήταν πλέον υποτελές

Υπό τον αυτοκράτορα Βεσπασιανό (67 - 69 μΧ) η Ρόδος ενσωματώθηκε επίσημα στο

Ρωμαϊκό κράτος ενώ από τον Διοκλητιανό (284 - 305 μΧ) ορίστηκε ως πρωτεύουσα της

Επαρχίας των Νήσων η οποία υπαγόταν στη Διοίκηση της Ασίας

Στην αυτοκρατορική περίοδο η Μεγίστη εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ως ναύσταθμος

όπως μαρτυρούν οι επισκευές στα τείχη της ακρόπολης και επιφανειακά ευρήματα στο

νησί αλλά κυρίως οι λιμενικές εγκαταστάσεις Στη ρωμαϊκή περίοδο χρονολογούνται

22 Bresson 1999 106-111 Πολύβιος 254423 Σχετικά με τα επιγραφικά στοιχεία που μαρτυρούν τη ροδιακή επιρροή στη Λυκία την υιοθέτηση ροδιακών πρακτικών τις αναθηματικές επιγραφές που τιμούν Ροδίους την λατρεία του Διός Ατταβυρίου και του Ηλίου βλ Zimmermann 1992 81 156-158 Zimmermann 1993 119-121 Bresson 1999104-10624 Βλ Τίτος Λίβιος 41258 42148 44151 Επίσης βλ Πολύβιος 30512 30314-5 3141-3

31

πιθανώς οι βυθισμένοι μόλοι στη γλώσσα που χωρίζει τα δυο λιμάνια και γύρω από το

απέναντι νησάκι Ψωραδιά καθώς και κεραμική από ναυάγια στις θέσεις αυτές25 Το λιμάνι

της Μεγίστης λειτουργούσε ακόμη ως εμπορικός λιμένας αλλά και ως ναύσταθμος του

ρωμαϊκού στόλου μάλλον όμως ως βοηθητικός του ναυστάθμου στα Πάταρα της Λυκίας

Οπωσδήποτε η σημασία του νησιού δεν ήταν πλέον εξέχουσα σε μια Μεσόγειο που

αποτελούσε laquoρωμαϊκή λίμνηraquo

Η ιστορία του νησιού αντικατοπτρίζει τη σημαντική γεωγραφική του θέση και την οικονομική

και στρατηγική σημασία ολόκληρης της περιοχής Την εξέχουσα θέση του ως σημαντικής

κτήσης της Ρόδου ακολούθησαν αιώνες αφάνειας κατά τους οποίους σχεδόν εξαφανίστηκε

από τις πηγές Υπάρχουν μεγάλες περίοδοι που χαρακτηρίζονται από την πλήρη απουσία

μνημείων και στοιχείων Τα μέχρι τώρα στοιχεία δείχνουν ότι το νησί ήκμασε ως ναυτική

βάση κυρίως σε περιόδους ανάγκης οργανωμένου ελέγχου των θαλάσσιων περασμάτων

από μια κεντρική αρχή

τα αρΧαια μνήμΕιαΟ λιμένας και το ΚάστροΟ κόλπος δυτικά του Κάβου ndash πεταλόσχημος βαθύς και καλά προστατευμένος από τον

καιρό ndash ήταν ο κυρίως λιμένας ενώ ο ανατολικός στο Μανδράκι μικρότερος και ρηχός26

λειτουργούσε πιθανώς ως ναυπηγοεπισκευαστικός χώρος στην αρχαιότητα όπως και κατά

τον 19ο αιώνα Ο κύριος ωστόσο ρόλος του διπλού λιμένα της Μεγίστης ήταν η τροφοδοσία

των πολεμικών και εμπορικών πλοίων ενώ πιθανώς συμμετείχε στο περιφερειακό

εμπόριο

Το λιμάνι της Μεγίστης προστατευόταν ήδη κατά την αρχαιότητα από αρχαίο οχυρό στη

θέση του ιπποτικού Κάστρου (εικ 2 3) Η πυραμιδική βάση του σωζόμενου πύργου (εικ 3) χρονολογείται στον β΄ μισό του 4ου αι πΧ27 όπως μαρτυρεί η λαξευμένη ταινία στις

δύο όψεις της επικλινούς ακμής των γωνιόλιθων ο λεγόμενος γωνιαίος οδηγός Προφανώς

η ασυνήθιστη για τον χώρο κατασκευή έγινε προκειμένου να δοθεί πρόσθετο ύψος στον

ορθογώνιο πύργο ο οποίος δέσποζε στα δύο λιμάνια και ήλεγχε τη θαλάσσια περιοχή του

διαύλου με τις διάσπαρτες νησίδες

Στο βράχο όπου εδράζεται ο πύργος του Κάστρου βρίσκεται εγχάρακτη η αναθηματική

επιγραφή του Ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλή Νικαγόρα στον Ερμή Προπύλαιο (εικ 4) που χρονολογείται τον 2ο αι πΧ Σωσικλῆς Nικαγόρα Ἂμιος ἐπιστατήσας ἒν τε Kαστάβῳ

καὶ ἐπὶ τοῦ πύργου τοῦ ἐν Mε γίστᾳ Ἑρμᾷ Προπυ λαίῳ χαριστήριον28 Η αναθηματική επιγραφή

του laquoεπιστατήσαντοςraquo Σωσικλέους είναι οπωσδήποτε μεταγενέστερη της κατασκευής του

πύργου και συνοδεύεται από εντορμίες για τη στερέωση αναθήματος πιθανώς ερμαϊκής

στήλης

Ολόκληρη η βόρεια πλευρά του πύργου έχει καταρρεύσει μαζί με τον βράχο έδρασης

πιθανώς εξ αιτίας σεισμού ή έπειτα από κάποιον από τους πολυάριθμους βομβαρδισμούς

που έχει υποστεί το μνημείο σε νεότερες περιόδους Ο βόρειος τοίχος του πύργου κτισμένος

σύρριζα στο φρύδι του βράχου είναι κατακόρυφος και εμφανώς μεταγενέστερος

25 Βλ Pirazzoli 198726 Κατά την αρχαιότητα η στάθμη της θάλασσας βρισκόταν αρκετά χαμηλότερα βλ Pirazzoli 198727 Η κατασκευή βρίσκει παράλληλα στην περιοχή της Αργολίδας Πυραμιδική βάση ορθογώνιου πύργου επάνω σε ορθογώνια κρηπίδα βρίσκεται στο Κεφαλάρι Ελληνικού στο Άργος (Πίκουλας 1996-97 Lord 1938 Scranton 1938) Βάσει των ευρημάτων χρονολογείται στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ και λειτουργούσε ως φυλακείο για τον έλεγχο του άξονα Άργους-Κεγχρεών Βλ Πίκουλας 199528 SGDI 4332

Εικ 2 Ο Κάβος το Κάστρο και ο laquoΛυκιακός τάφοςraquo (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

Εικ 3 Το Κάστρο η πυραμιδική βάση του πύργου από ΝΑ (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

Εικ 4 Η αναθηματική επιγραφή του ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλέους (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

32

το παλαιόκαστροΑποτελεί την καλύτερα σωζόμενη

οχυρωμένη θέση της αρχαίας Mεγίστης

στο εσωτερικό του νησιού και πιθανώς

το πλέον στρατηγικό σημείο (εικ 5) Η

ακρόπολη είχε πιθανώς κατασκευαστεί πριν

τον ύστερο 4ο αι πΧ επάνω σε αρχαιότερη

προ-κλασική ακρόπολη παρουσιάζει δε

ίχνη διαρκούς κατοίκησης μέχρι τους

βυζαντινούς χρόνους29 Ήλεγχε τον λιμένα

και τον όρμο Λιμενάρι στα δυτικά κυρίως

όμως αποτελούσε κομβικό σημείο από

όπου ασκείτο ο έλεγχος των θαλάσσιων

διόδων μέσω ενός δικτύου φρυκτωριών

εγκατεστημένων σε διάφορα σημεία του

νησιού στις γειτονικές νησίδες Στρογγυλή

και Pω καθώς και στην απέναντι λυκιακή

ακτή Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου καλύπτει έκταση περ 6000 τμ και αποτελείται από

εξωτερικό τείχος με τέσσερις - αρχικά - πύργους στη NA πλευρά την πλέον προσβάσιμη

καθώς και εσωτερικό πύργο Στον νοτιότερο πύργο σώζεται μία από τις αρχαίες εισόδους

αν και έχει υποστεί μεταγενέστερες επεμβάσεις Εντοιχισμένες σε δεύτερη χρήση

βρίσκονται εδώ δύο αναθηματικές επιγραφές επιστατών30 Ο κατεστραμμένος σήμερα

τέταρτος πύργος στην ανατολική γωνία του εξωτερικού τείχους σε σημείο που δεσπόζει

επάνω από τον οικισμό και το λιμάνι ήταν πιθανώς η θέση εύρεσης της επιγραφής

του επιστάτη Κρατιδάμου ο οποίος κατασκεύασε πύλη και ανέθεσε τα αγάλματα του

Απόλλωνος Πυλαίου και της Αρτέμιδος Σωτείρας31 Η επιγραφή η οποία χρονολογείται

πιθανώς στον 3ο ή 2ο αι πΧ32 δηλώνει την ύπαρξη μιας δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό

Μία τέταρτη επιγραφή ndash αυτή τη φορά από δύο επιστάτες ndash θα πρέπει να συσχετιστεί με

την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου33 O εσωτερικός πύργος που σώζεται σε ύψος περίπου

29 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 73-74 εικ 7 Wurster 1981 226-231 πίν 74-75 εικ 8 Το 1943 οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής εγκατέστησαν στην κορυφή του υψώματος την αντιαεροπορική τους άμυνα όπως φαίνεται από τα δύο πολυβολεία αλλά και από το άφθονο υλικό λατύπης που δημιουργήθηκε από τον βομβαρδισμό του μνημείου από τους συμμάχους30 Ἐπικρατίδας Ἀναξικράτευς ἐπιστατήσας καὶ τοὶ συστρατευσάμενοι [Δ]ιοσκόροις (SGDI 4331 και Διαμαντάρας 1892 304) και [B]ασίλων Ἐξα[κ]- εστίωνος Λέλιος ἐπιστα- τήσας (Διαμαντάρας 1892 305)31 Susini 1955 Michelier 1917 Δεν είναι σαφές ποια ακριβώς είναι η ΝΑ γωνία της ακρόπολης όπου σύμφωνα με τον Michelier βρέθηκε η επιγραφή του Κρατιδάμου Πιθανώς πρόκειται για τον κατεστραμμένο πλέον τέταρτο πύργο της ΝΑ πλευράς της ακρόπολης Η ύπαρξη της συγκεκριμένης επιγραφής δηλώνει την ύπαρξη δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό Η επιγραφή βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης (αρ ευρ 40) μαζί με μια σειρά άλλων αναθηματικών ή επιτύμβιων αναθηματικών επιγραφών που χρονολογούνται από την ελληνιστική έως την ύστερη αυτοκρατορική περίοδο (αρ ευρ 13 18 25 28 40 41 42) καθώς και κάποιες επιγραφές που είχαν μεταφερθεί στη Μεγίστη από τα Πάταρα και τις Γάγες Οι επιγραφές είχαν αποσταλεί με αρχικό προορισμό το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών από την επαναστατική ελληνική διοίκηση της νήσου που ζητούσε την ένωση με την Ελλάδα κατά το σύντομο διάστημα 1913-191532 Σύμφωνα με τον Susini 1955 καμμία επιγραφή με προέλευση από τη Μεγίστη δεν είναι δυνατόν να χρονολογηθεί με ακρίβεια33 Ἐπιστάται Aἰσχίνας Διάνδρου Tιμόστρατος Eὐκράτευς Ἀπόλλωνι Mεγιστεῖ Η επιγραφή (SGDI 4330) αναφέρεται από τον Ludwig Ross ως εντοιχισμένη στο ιερό της Μονής του Αγίου Παντελεήμονα Ο Διαμαντάρας (1899 333) δημοσίευσε μία έκτη επιγραφή επιστάτου χωρίς να αναφέρει τόπο εύρεσης

Εικ 5 Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου από ΝΑ Στο βάθος η Ρω (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

33

4μ αποτελεί το καλύτερα σωζόμενο τμήμα της οχύρωσης (εικ 6) Είναι χτισμένος με

κυφωτές λιθοπλίνθους σύμφωνα με το ισόδομο σύστημα με λαξευμένο γωνιαίο οδηγό

στους γωνιόλιθους Τμήματα της ελληνιστικής φάσης διατηρούνται κατά τόπους στους

κατώτερους δόμους του εξωτερικού τείχους34

Δύο μεγάλες λαξευτές ελλειψοειδείς δεξαμενές με λαξευμένες κλίμακες καθόδου η μία

στον εσωτερικό και η δεύτερη στον εξωτερικό περίβολο εξασφάλιζαν νερό για μεγάλες

περιόδους (εικ 7) Η μεγαλύτερη από αυτές έχει διάμετρο περίπου 530μ και βάθος 4μ

Οι δεξαμενές αυτές στεγασμένες με θόλους στις νεότερες περιόδους θα πρέπει κατά την

αρχαιότητα να βρίσκονταν σε υπόγειους χώρους πύργων

Μικρές κόγχες λαξευμένες στο μέτωπο του βράχου στη νότια πλευρά του εσωτερικού

υπερυψωμένου τμήματος της ακρόπολης δηλώνουν την ύπαρξη ιερού στο σημείο αυτό

ή ΒίγλαΣτη θέση Βίγλα ndash το υψηλότερο σημείο του νησιού που δεσπόζει πάνω από τον οικισμό σε

υψόμετρο 220μ ndash σώζεται αρχαίο οχυρωματικό τείχος σε μήκος 60μ με κατεύθυνση Α-Δ

Η πολυγωνική του τοιχοδομία έχει χαρακτηριστεί laquoκυκλώπειαraquo και στο παρελθόν το τείχος

είχε θεωρηθεί μυκηναϊκό35 Πρόκειται ωστόσο για τοιχοδομία αρκετά συνηθισμένη στην

Καρία από τους κλασικούς χρόνους μέχρι τη ρωμαϊκή περίοδο και πιθανώς αποτελούσε

τμήμα της ελληνιστικής οχύρωσης36 Σε συνδυασμό με το Παλαιόκαστρο χρησίμευε για την

προστασία της ενδοχώρας

Εκτός από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και τα παραθαλάσσια οχυρά του Κάστρου

34 Οι λιθόπλινθοι της νοτιοδυτικής γωνίας του εξωτερικού τείχους έχουν συστραφεί και μετατοπιστεί με αποτέλεσμα το σημείο αυτό του τείχους να κινδυνεύει με κατάρρευση Έπειτα από την τοπογραφική αποτύπωση από την Ε Βασιλειάδου η ΚΒ΄ ΕΠΚΑ έχει αναλάβει το έργο της αποκατάστασης της νοτιοδυτικής γωνίας στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ βάσει των μελετών των Γ Αντωνίου Κ Ζάμπα και Ε Παυλίδη35 Κυπαρίσσης 191536 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 Wurster 1981 231-232

Εικ 6 Παλαιόκαστρο Ο εσωτερικός πύργος από ΝΑ (φωτ αρχείο ΜΚΤ) Εικ 7 Λαξευτή δεξαμενή στο Παλαιόκαστρο (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

34

και των νησίδων Ρω και Στρογγυλής (βλ παρακάτω σελ 44 - 47)37 το αμυντικό δίκτυο

της Μεγίστης συμπληρωνόταν από επί μέρους μικρές laquoακροπόλειςraquo στο εσωτερικό του

νησιού (όπως το Λαντωμένο ή τα Υψηλά στο κτήμα Μιρικλή38 στη ΝΑ πλευρά του νησιού)

και πύργους-φρυκτώρια (όπως ο μικρός πύργος με πυραμιδική βάση στο Καστρέλλι στην

χερσόνησο της Μούντας και το φρυκτώριο στη θέση Καρύδια στο φρύδι της απόκρημνης

ανατολικής ακτής) καθώς και στην απέναντι ηπειρωτική ακτή Τειχισμένο παραθαλάσσιο

αστικό κέντρο δεν φαίνεται να υπήρχε κατά την αρχαιότητα ενώ ο οικισμός του λιμένα

ήταν πιθανώς περιορισμένης έκτασης και εξυπηρετούσε τις ανάγκες τροφοδοσίας και

επισκευής των πλοίων

Το κυρίως οχυρωματικό δίκτυο του συμπλέγματος της Μεγίστης κατασκευάστηκε βάσει

κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού του ροδιακού κράτους στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ πιθα-

νότατα την περίοδο μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου Αδιευκρίνιστη παραμένει

η ακριβέστερη χρονολόγησή της κατασκευής του ενώ δεν θα πρέπει να αποκλειστεί το εν-

δεχόμενο να ενσωμάτωσε προϋπάρχουσες κατασκευές και να συμπληρώθηκε στη διάρκεια

του 3ου και 2ου αι πΧ με πρόσθετες κατασκευές και μετασκευές Οι οχυρώσεις αποτέλεσαν

μέρος ενός ευρύτερου σχεδιασμού με μακροπρόθεσμο στόχο την απρόσκοπτη ναυσιπλοΐα

και τον ανεφοδιασμό του πολεμικού και εμπορικού στόλου παρακάμπτοντας τα λιμάνια της

Λυκίας με την οποία οι σχέσεις του ροδιακού κράτους ήταν μονίμως τεταμένες39

Οχυρωμένες αγροικίεςΕκτός από τα παραπάνω οχυρά στο Καστελλόριζο έχει εντοπισθεί μεγάλος αριθμός

μεμονωμένων οχυρών κτισμάτων τα οποία μπορούν να ερμηνευθούν ως αγροτικοί πύργοι

ή οχυρωμένες αγροικίες40 Στην πλειονότητά τους οι αγροικίες αυτές είναι μεμονωμένες

και αυτάρκεις με εξαίρεση πιθανώς τις εγκαταστάσεις στην Αυλωνιά που θα μπορούσαν

να ανήκουν σε μικρό οικισμό ή κώμη από πυργόσπιτα Ανάλογοι πύργοι κατασκευάζονται

τον 4ο και 3ο αι πΧ σε πολλές περιοχές κυρίως στο νησιωτικό χώρο41 Μερικές φορές

συσχετίζονται με τις ανάγκες προστασίας κάποιας συγκεκριμένης παραγωγής42 συνήθως

όμως πρόκειται για αγροτικές εγκαταστάσεις οι οποίες συγχρόνως εξυπηρετούν κάποιον

ευρύτερο αμυντικό σχεδιασμό Πιθανώς αποτελούσαν ιδιοκτησίες ενδεχομένως όμως

κάποιες από αυτές να παραχωρούνταν στη φρουρά και τις οικογένειές τους για χρήση και

εκμετάλλευση με αντάλλαγμα τη λειτουργία παρατηρητηρίου-φρυκτωρίας43

Αντίστοιχες κατασκευές οχυρωμένων αγροικιών των ελληνιστικών χρόνων και σε εξίσου

37 Μελετώντας τις ελληνιστικές οχυρώσεις στην ενσωματωμένη ροδιακή Περαία η Pimouguet (1994) διέκρινε τρεις κατηγορίες αμυντικών εγκαταστάσεων οχυρωμένες ακροπόλεις στην κορυφή υψώματος οχυρωμένα παραθαλάσσια αστικά κέντρα και παραθαλάσσια οχυρά και πύργους χτισμένους επάνω σε χερσόνησο ή στόμιο κόλπου Κάθε μία από αυτές τις εγκαταστάσεις είχε τη δική της ιδιαίτερη επιχειρησιακή λειτουργία η οργάνωσή τους όμως δείχνει την ύπαρξη ενός κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού που εξυπηρετούσε απευθείας τα συμφέροντα του ροδιακού κράτους Έτσι ερμηνεύεται και η σχετική ομοιογένεια που χαρακτηρίζει όλες τις κατηγορίες των εγκαταστάσεων αυτών ως προς τα λειτουργικά τους στοιχεία και τον τρόπο κατασκευής τους χαρακτηριστικά τα οποία η Pimouguet θεωρεί ενδείξεις μιας laquoηπειρωτικής ροδιακής αρχιτεκτονικήςraquo38 Ashton 1995 8039 Bresson 1999 Bryce ndash Zahle 198640 Ο Ashton (1995 68-91 κυρίως 69) σημειώνει σαράντα πέντε περίπου οχυρωμένες θέσεις οι περισσότερες από τις οποίες βρίσκονται σε συσχετισμό με πατητήρια και δεξαμενές41 Βλ Μαραγκού 2005 323-326 Young 1956α Osborne 198642 Βλ για παράδειγμα τα ορυχεία αργύρου της Σίφνου (Young 1956β και Ashton ndash Pantazoglou 1991)43 Σχετικά με την κυριότητα των μεμονωμένων οχυρών δηλαδή εάν επρόκειτο για ιδιωτικά ή δημόσια οικοδομήματα βλ Μαραγκού 2009 21

35

μεγάλη πυκνότητα εντοπίζονται στη Λυκία44 Κάποιες από τις κτιστές κατασκευές που

έχουν στο παρελθόν θεωρηθεί τάφοι45 θα πρέπει πιθανώς να ερμηνευθούν ως υπόγειοι

χώροι πύργων με χρήση αποθηκευτική ή ως δεξαμενής νερού όπως η κτιστή κατασκευή

που είναι σήμερα γνωστή ως laquoτάφος με το χρυσό στεφάνιraquo στο οροπέδιο του Άη Γιώργη

του Βουνού46 και η υπόγεια κρύπτη του Aγ Χαραλάμπους στο μοναστήρι του Άη Γιώργη

του Bουνού Χρήση αγροικίας είχε πιθανώς η οχυρωμένη εγκατάσταση που περιβάλλεται

από ισχυρό τείχος στο κτήμα Σαρίνα στη θέση Άχερες δυτικά του λιμανιού στη μοναδική

εύκολα προσβάσιμη και καλλιεργήσιμη περιοχή στο νησί47 Εδώ εκτός από στεγασμένη

δεξαμενή περιλαμβάνεται και ικανή καλλιεργήσιμη γη

διαχείριση υδάτωνΗ Μεγίστη είναι νησί άνυδρο Πηγάδια με γλυκό νερό (υφάλμυρο για την ακρίβεια)

εντοπίζονται μόνο στην περιοχή του μυχού του λιμανιού όπου και η εκκλησία του Άη

Γιώργη του Πηγαδιού Κατά τις εργασίες για την κατασκευή λιμνοδεξαμενής στη θέση

Κιόλια στο κεντρικό τμήμα του νησιού ΝΔ του αεροδρομίου αποκαλύφθηκαν δύο

κτιστές κυκλικές κατασκευές διαμέτρου 5 και 6 μ εγγεγραμμένες σε κτιστή κατασκευή

από ισχυρούς τοίχους οι οποίες ερμηνεύονται ως δεξαμενές νερού Η κατασκευή τους

χρονολογείται στην ελληνιστική περίοδο συνέχισαν δε να χρησιμοποιούνται στα ρωμαϊκά

χρόνια σύμφωνα με την κεραμική που βρέθηκε κατά την ανασκαφή48 Σημειωτέον ότι το

παλαιό όνομα της θέσης ήταν Φλετρά (φρεατερά)49

Στην ελληνιστική περίοδο κατασκευάστηκε πιθανώς το συγκρότημα εννέα μεγάλων

κυκλικών δεξαμενών στη θέση Άχερες επάνω από τον οικισμό του Καστελλορίζου η

κατασκευή του οποίου ανάγεται συνήθως στην περίοδο της Τουρκοκρατίας Ωστόσο ένα

τέτοιας κλίμακας έργο υποδομής μαρτυρεί έναν κεντρικό σχεδιασμό ο οποίος μόνον στην

ελληνιστική περίοδο παρατηρείται στο νησί Το συγκρότημα αυτό των δεξαμενών στις

Άχερες θα έπρεπε να επαρκεί για τις ανάγκες όχι μόνον του οικισμού και των εγκαταστάσεων

του λιμένα αλλά και για τον ανεφοδιασμό του ροδιακού στόλου και των εμπορικών

πλοίων που μετέφεραν σιτηρά αμφορείς με κρασί και άλλα προϊόντα που διακινούσε το

ροδιακό κράτος καθώς και ξυλεία από τη Λυκία50

Παράλληλα λαξευμένες ή κτιστές δεξαμενές μικρές και μεγάλες υπάρχουν σε όλες τις

αρχαίες θέσεις εγκατάστασης στο νησί από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και το

Κάστρο του λιμένα έως τις διάσπαρτες στην ύπαιθρο οχυρωμένες αγροτικές εγκαταστάσεις

ενώ παρατηρείται η χρήση φυσικών ρηγμάτων ως δεξαμενών για τη συλλογή ομβρίων

44 Πρόκειται για πυργοειδείς κατασκευές χωρίς ανοίγματα στο ισόγειο εκτός της πόρτας αλλά με παράθυρα στον όροφο Έχουν προσεγμένη τοιχοδομία και συνδυάζονται πάντα με βοηθητικά κτίσματα πατητήρια και αλώνια Χαρακτηριστική τους λεπτομέρεια αποτελούν οι υπόγειοι χώροι Βλ Konecny 1994 και Konecny 199745 Ashton 1995 100-10246 Στην πραγματικότητα το στεφάνι (αρ κατ 13) βρέθηκε σε λίθινη θήκη σφηνωμένη στο έδαφος βλ Κυπαρίσσης 1915 6347 Βλ Ashton 1995 9048 Βλ Κ Μπαϊράμη στο ΑΔ 2000 Χρον (υπό δημοσίευση)49 Διαμαντάρας χχέ 1350 Το συγκρότημα δεξαμενών στις Άχερες εξυπηρετούσε τις ανάγκες των κατοίκων του οικισμού μέχρι πρόσφατα μαζί με μερικές κυκλικές λαξευμένες δεξαμενές εντός οικισμού γνωστές ως Πασάδες

18

ο πρώτος κατάλογος των μνημείων της Δωδεκανήσου1 ενώ παράλληλα ο Gerola εκπόνησε

μια συνθετική μελέτη για τα μεσαιωνικά μνημεία των νησιών στους δύο πρώτους τόμους

του νεοεκδοθέντος περιοδικού της Ιταλικής Αρχαιολογικής Σχολής2 Οι μόνες συστηματικές

ανασκαφικές έρευνες στα νησιά τα οποία περιλαμβάνονται στην παρούσα έκθεση έγιναν

από τον Giulio Jacopi στη Χάλκη και τη Νίσυρο κατά τα έτη 1931-32

Την ίδια περίοδο ιδρύθηκαν από τους Ιταλούς Αρχαιολογικά Μουσεία στα δύο μεγαλύτερα

νησιά στη Ρόδο και την Κω Το Αρχαιολογικό Μουσείο της Ρόδου εγκαινιάστηκε την 1η

Ιανουαρίου του 1915 και στεγάστηκε στο μεσαιωνικό κτήριο του μεγάλου Νοσοκομείου

των Ιπποτών όπου και λειτουργεί μέχρι σήμερα Μάλιστα πρόσφατα ανακαινίστηκε και

επεκτάθηκε με νέες Συλλογές με χρηματοδότηση από το Γ΄ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης

Για την έκθεση των ευρημάτων από τις εκτεταμένες ανασκαφές στην Κω

κτίστηκε το 1936 νέο κτήριο στο κέντρο της πόλης Η αποκατάσταση του

διατηρητέου κτηρίου και η επανέκθεση των αρχαίων με την προσθήκη

νέων σημαντικών ευρημάτων έχει ενταχθεί στο ΕΣΠΑ και προβλέπεται

να ολοκληρωθεί το 2015

Μετά την ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου στην Ελλάδα το 1948

πρώτη μέριμνα της νεοσύστατης Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου

ndash η οποία ευτύχησε να έχει ως πρώτο Έφορο τον αρχαιολόγο Ιωάννη

Κοντή ndash ήταν η άμεση κήρυξη όλων των διατηρητέων μνημείων

αρχαίων βυζαντινών μεσαιωνικών και νεώτερων στη Ρόδο και στα

υπόλοιπα νησιά με Αποφάσεις της Γενικής Διοίκησης Δωδεκανήσου

Επείγουσα υποχρέωση ήταν και η αποκατάσταση των ζημιών που

είχαν υποστεί τα μνημεία της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου μαζί με

το Αρχαιολογικό της Μουσείο από τους βομβαρδισμούς του πολέμου

ενώ παράλληλα η Εφορεία όφειλε να συντηρήσει τους επισκέψιμους

αρχαιολογικούς χώρους και τα προβεβλημένα μνημεία που είχαν

ανασκαφεί και σε μεγάλο βαθμό αναστηλωθεί από τους Ιταλούς Η

προάσπιση των εκτεταμένων αρχαιολογικών ζωνών προστασίας που

είχαν θεσπιστεί κατά την Ιταλοκρατία αλλά και ο προσανατολισμός

της αρχαιολογικής έρευνας σε συγκεκριμένους τομείς ήταν επίσης

πρώτης προτεραιότητας Η τουριστική άνθηση που σε λίγα χρόνια

γνώρισε η Ρόδος και στη συνέχεια η Κως οδήγησε σε μία πρωτοφανή

οικοδομική δραστηριότητα κυρίως στα αστικά κέντρα των νησιών Έτσι

ξεκίνησε και εντάθηκε η σωστική ανασκαφική έρευνα της πόλης της

Ρόδου από τη δεκαετία του rsquo60 και της πόλης της Κω από την επόμενη

δεκαετία Οι σωστικές ανασκαφές μονοπώλησαν για μεγάλο διάστημα

την δραστηριότητα του πάντα ανεπαρκούς προσωπικού της Εφορείας Αρχαιοτήτων ενώ

τα επιστημονικά αποτελέσματα της συστηματικής αρχαιολογικής έρευνας στην πόλη της

Ρόδου παρουσιάστηκαν στο κοινό με τις δύο μόνιμες εκθέσεις που οργανώθηκαν το 1993

στο Παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου μαζί με ένα διεθνές Συνέδριο για τον εορτασμό των

2400 χρόνων από την ίδρυση της πόλης της Ρόδου Πρόκειται για τις εκθέσεις laquoΑρχαία

Ρόδος 2400 χρόνιαraquo και laquoΗ Ρόδος από τον 4ο αι μΧ μέχρι την κατάληψή της από τους

1 G Gerola ndash GG Porro Elenco degli edifici monumentali LXXI Le tredici Sporadi Minis-tero della Pubblica Istruzione Roma 19132 G Gerola ldquoI monumenti medioevali delle tredici Sporadirdquo ASAtene I (1914) 169-356 και ΙΙ (1916) 1-101

19

Τούρκους (1522)raquo οι οποίες παραμένουν ανοικτές για τους επισκέπτες

Στα μικρά νησιά που μετέχουν στην παρούσα έκθεση στις πρώτες δεκαετίες μετά την

απελευθέρωση η οικοδομική δραστηριότητα ήταν περιορισμένη τα δημόσια έργα

ελάχιστα και ο τουρισμός σχεδόν άγνωστος Η εικόνα των νησιών την περίοδο εκείνη

αποτυπώθηκε ζωντανά στο πρωτοποριακό για την εποχή τρίτομο έργο laquoΔωδεκάνησαraquo της

Αθηνάς Ταρσούλη η οποία επισκέφθηκε τα Δωδεκάνησα τα πρώτα έτη μετά την ένωσή

τους με την Ελλάδα Τα μνημεία των νησιών ήταν ασφαλή χάρις στον πατριωτισμό των

νησιωτών και τις φροντίδες του Έκτακτου Επιμελητή Αρχαιοτήτων που ήταν συνήθως

ο μοναδικός δάσκαλος ή ο καθηγητής που υπηρετούσε στο νησί και είχε επωμισθεί

αμισθί το έργο της προστασίας των αρχαιοτήτων στη Σύμη ο Νικήτας Χαβιαράς γιός

του Δημοσθένη ο Γεώργιος Μοσχόβης και ο Κωνσταντίνος

Φαρμακίδης στην Τήλο ο Απόστολος Λογοθέτης στη Νίσυρο

ο Μάκης Κατσιματίδης και ο Νικήτας Μαστρογιάννης

Χαρακτηριστική είναι η αναφορά του Μ Κατσιματίδη στις 20-

3-1953 (εικ 1) προς τον Έφορο Αρχαιοτήτων Ι Κοντή στην

οποία εκφράζει την αγωνία του για τα αρχαία που βρίσκονται

laquoἐν τῷ ὑπαίθρῳraquo και καταλήγει laquoΠαρακολουθῶ ἄγρυπνος καὶ

δίδω συστάσεις ὅπως μη θίγωσι τά ἐν τοῖς ἀγροῖς διεσκορπισμένα

ἀρχαῖα Ἐπεξηγῶ την ἀξίαν των ὡς καί τάς προβλεπομένας κατά

τῶν παραβατῶν βαρείας ποινάςraquo Η Χάλκη δεν ευτύχησε να έχει

Έκτακτο Επιμελητή παρά την προσπάθεια του τότε Επιμελητή

Γρ Κωνσταντινόπουλου (εικ 2) να αναθέσει αυτό το καθήκον

στον μοναδικό δημόσιο υπάλληλο τον ταχυδρομικό διανομέα ndash

μιας και το νησί δεν διέθετε μόνιμο δημοδιδάσκαλο ndash ο οποίος

όμως αρνήθηκε λόγω φόρτου εργασίας Αυτοί οι Έκτακτοι

Επιμελητές άνθρωποι με παιδεία και ενδιαφέρον φρόντισαν

για την περισυλλογή των διάσπαρτων αρχαιοτήτων και έτσι

οργανώθηκαν οι πρώτες δημόσιες Αρχαιολογικές Συλλογές στα

νησιά

Παράλληλα αποστέλλονται με εντολές μετακίνησης στα νησιά

οι Επιμελητές της Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου οι

οποίοι περιοδεύουν καταγράφουν συστηματικά τα ορατά

μνημεία και τις αρχαιότητες στα laquoΗμερολόγια Περιοδειώνraquo

και διενεργούν τις πρώτες αναγκαίες σωστικές ανασκαφές

Θα αναφέρουμε μόνον τους άξιους αρχαιολόγους Σεραφείμ

Χαριτωνίδη Γεώργιο Δοντά Παύλο Λαζαρίδη Μυρτάλη

Αχειμάστου Γρηγόριο Κωνσταντινόπουλο Ιωάννη Παπαποστόλου Ηώ Ζερβουδάκη

Χρίστο Ντούμα Ηλία Κόλλια Ιωάννη Παπαχριστοδούλου

Στα χρόνια του rsquo60 και του rsquo70 το Υπουργείο Πολιτισμού είχε την πρόνοια να τοποθετήσει

μόνιμους αρχαιοφύλακες στα μικρά νησιά Στο Καστελλόριζο τον Ηλία Διακάκη στη Σύμη

τον Βασίλη Χατζηστρατή και τον Κοκκιμίδη Πατατούκο στην Χάλκη τον Πέτρο Αντώνογλου

στην Τήλο τον Παντελή Γιαννουράκη και στη Νίσυρο τον Γεώργιο Χαρτοφύλη και στη

συνέχεια τον Νικόλαο Χαρίτο Με ελάχιστα μέσα αλλά με περισσή αγάπη και φιλότιμο οι

φύλακες αυτοί μαζί με ντόπιους αρχαιόφιλους (αναφέρω μόνον τον Ντίνο Παπαδέλια στη

Νίσυρο) συνέχισαν το έργο της διάσωσης και περισυλλογής των αρχαίων της υπαίθρου

Από το 1980 ξεκίνησε το πρόγραμμα της οργάνωσης Αρχαιολογικών Μουσείων στα

νησιά με τη συνεργασία των δύο πλέον Εφορειών Αρχαιοτήτων Πρώτο εγκαινιάστηκε το

20

Μουσείο της Μεγίστης στις 13 Σεπτεμβρίου του 1984 επέτειο της απελευθέρωσης του

Καστελλορίζου Ακολούθησαν τα Μουσεία της Σύμης της Λέρου της Αστυπάλαιας και

πιο πρόσφατα της Κάσου ενώ τα Μουσεία της Καρπάθου της Καλύμνου και της Νισύρου

οργανώθηκαν την πενταετία 2003-2008 με τη χρηματοδότηση του Περιφερειακού

Επιχειρησιακού Προγράμματος Νοτίου Αιγαίου Όλα σχεδόν τα Μουσεία στεγάζονται

σε οικήματα που έχουν παραχωρηθεί στο Υπουργείο Πολιτισμού από δημόσιους φορείς

ιδρύματα ή ιδιώτες και έχουν χαρακτήρα διαχρονικό καλύπτουν δηλαδή την πορεία

της ανθρώπινης παρουσίας στα νησιά από την προϊστορική μέχρι και τη μεταβυζαντινή

περίοδο πολλές φορές μάλιστα μέχρι τον 20ο αιώνα Τον βασικό πυρήνα των εκθεμάτων

αποτέλεσαν τα αντικείμενα των παλαιών Συλλογών εμπλουτισμένα με ανασκαφικά

ευρήματα που φυλάσσονταν προσωρινά στη Ρόδο και επέστρεψαν στη γενέθλια γη Οι

σωστικές ανασκαφές που διενεργήθηκαν τις δύο τελευταίες δεκαετίες στα μικρά νησιά ndash

τα οποία αναπτύσσονται τουριστικά απαιτούν τις αναγκαίες κοινωφελείς και τουριστικές

υποδομές διεκδικούν χρηματοδοτικά προγράμματα και γεμίζουν με παραθεριστικές

κατοικίες ndash πλούτισαν με νέα ευρήματα τα Μουσεία Εξ άλλου οι πρόσφατες κηρύξεις

αρχαιολογικών χώρων και ζωνών προστασίας σε όλα τα νησιά επέβαλαν και νομοθετικά

τον αρχαιολογικό έλεγχο Η δημιουργία των νέων Μουσείων αποτέλεσε πρόκληση για

πολλούς κατοίκους οι οποίοι και παρέδωσαν αρχαία που πεισματικά φύλαγαν στο σπίτι

τους μέχρι το άνοιγμά τους

Σήμερα μόνον η Τήλος και η Χάλκη δεν διαθέτουν Αρχαιολογικό Μουσείο Υπάρχουν όμως

προγράμματα μελέτες σημαντικά ευρήματα που φιλοξενούνται στην παρούσα Έκθεση

αλλά κυρίως πάθος από τους αρχαιολόγους των Εφορειών οι οποίοι διευρύνουν μέρα με

τη μέρα τις δραστηριότητες και το έργο της προστασίας των αρχαιοτήτων σε κάθε μικρό

νησί σε όλους τους άνυδρους βράχους στα σταθερά αυτά ndash κάποτε ζωντανά ndash πατήματα

για την επικοινωνία ανάμεσα στις νησιωτικές κοινωνίες του Αιγαίου και την απέναντι

μεγάλη στεριά

Η ευφυής ιδέα της παρούσας Έκθεσης οφείλεται στον αγαπητό συνάδελφο και φίλο

Καθηγητή Νικόλαο Σταμπολίδη Διευθυντή του Μουσείου Κυκλαδικής και Αρχαίας

Ελληνικής Τέχνης ενώ η υλοποίησή της έγινε δυνατή χάρις στην αμέριστη στήριξη και

τις φροντίδες της Προέδρου του Μουσείου κυρίας Σάντρας Μαρινοπούλου Η Έκθεση

και ο ανά χείρας Κατάλογος πολλά οφείλουν στη συστηματική δουλειά του επιμελητή

του Μουσείου και καλού συνεργάτη αρχαιολόγου Γιώργου Τασούλα Η συντήρηση όλων

των αντικειμένων που εκτίθενται έγινε από τους συντηρητές της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ Μιχάλη

Κώστα Δημήτρη Κουγιό και Νεκταρία Δασακλή ενώ οι περισσότερες φωτογραφίες των

αρχαιοτήτων του Καταλόγου από τον φωτογράφο μας Γιώργο Κασιώτη Οι αρχαιολόγοι των

Εφορειών Αρχαιοτήτων της Δωδεκανήσου υπεύθυνοι για τα νησιά που περιλαμβάνονται

στην Έκθεση παράλληλα με τα υπόλοιπα υπηρεσιακά τους καθήκοντα έφεραν το κύριο

βάρος της επιλογής και μελέτης των αντικειμένων ndash τα περισσότερα από τα οποία ήταν

αδημοσίευτα ndash για τη συγγραφή των λημμάτων του Καταλόγου

Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να έρχονται στο κέντρο της Ελλάδας ταπεινά και πολύτιμα

τέχνεργα μάρτυρες της μακράς ανθρώπινης δραστηριότητας και της διόλου laquoάγονηςraquo

πολιτιστικής διαδρομής που διήνυσαν τα μικρά ακριτικά νησιά του Αρχιπελάγους τα

οποία μεγαλώνουν τα σύνορα της πατρίδας και επιμένουν να ζουν και να παράγουν ακόμα

και με τους λιγοστούς μόνιμους κατοίκους τους

Δρ Μελίνα Φιλήμονος-ΤσοποτούΔιευθύντρια της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ

21

22

Χάλκη

Τήλος

Σύμη

Αλιμνιά

Πυργούσα

Γυαλί

Νίσυρος

Ρόδος

23

Ρω

Στρογγύλη

Καστελλόριζο

24

25

26

Η Μεγίστη ndash ή Καστελλόριζο από το όνομα του μεσαιωνικού οικισμού ndash είναι

η μεγαλύτερη από ένα σύνολο περίπου τριάντα νησίδων βραχονησίδων και σκοπέλων

που αποτελούν το πολύνησο του Καστελλορίζου (εικ 1) Η οικονομία και η σημασία της

συνδέεται άμεσα με αυτά όπως και με την απέναντι λυκιακή ακτή

Η Μεγίστη βρίσκεται 131 χλμ (71 ναυτικά μίλια) ανατολικά της Ρόδου και 25 χλμ από

την απέναντι ακτή Έχει εμβαδόν 888 τχλμ και σχήμα περίπου τριγωνικό με τη μεγάλη

χερσόνησο της Μούντας στη βόρεια

πλευρά που καταλήγει στο ακρωτήριο

του Αγίου Στεφάνου Η ακτογραμμή είναι

παντού απόκρημνη με εξαίρεση τον βαθύ

κόλπο στη ΒΑ πλευρά του νησιού που

σχηματίζει διπλό λιμάνι Το νησί είναι

ορεινό και βραχώδες Οι ψηλότερες κορυφές

Βίγλα (268 μ) Παλαιόκαστρο (244 μ) και

Δίσκος (215 μ) βρίσκονται στο βόρειο

τμήμα Το κεντρικό ανατολικό και νότιο

χαρακτηρίζονται από μικρά οροπέδια με

μικρές καλλιεργήσιμες εκτάσεις Το νησί

αν και άνυδρο κατοικήθηκε πιθανώς από

την Ύστερη Εποχή του Χαλκού εξαιτίας

της θέσης του και του εξαιρετικού διπλού

λιμένα στη ΒΑ ακτή του Ο Κάβος το

ακρωτήριο ανάμεσα στα δύο λιμάνια του

κόλπου όπου το σωζόμενο Κάστρο υπήρξε

διαχρονικά το κεντρικό σημείο της δραστηριότητας Μετά το λιμάνι η σημαντικότερη θέση

είναι το Παλαιόκαστρο το οποίο παρουσιάζει αλλεπάλληλες φάσεις κατοίκησης Άλλες

θέσεις εντοπίζονται κυρίως σε καλλιεργήσιμες περιοχές και οι περισσότερες είναι μικρές

οχυρωμένες αγροικίες με ελαιοπιεστήρια και ληνούς

Εικ 1 Μερική άποψη του Καστελλορίζου των βραχονησίδων και της λυκιακής ακτής (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

ΚαστελλόριζοΣτρογγύλη

Ρω

27

Το ενδιαφέρον των ερευνητών για τη Μεγίστη αρχίζει τον 18ο και εντείνεται τον 19ο αιώνα

Την περίοδο αυτή ευρωπαίοι περιηγητές περιδιαβαίνουν το νησί αναζητώντας αρχαία κι

επιγραφές1 Παράλληλα είναι σαφές ότι κατά τον 19ο αιώνα στο νησί γινόταν διακίνηση

αρχαιοτήτων2 Θα πρέπει να επιδεικνύεται ιδιαίτερη προσοχή όσον αφορά στην ερμηνεία

της προέλευσης όσων ευρημάτων δεν προέρχονται από ανασκαφές Κάποιες από τις

επιγραφές και τα άλλα ευρήματα που κατεγράφησαν κατά καιρούς στο νησί αναφέρεται

ότι είχαν μεταφερθεί εκεί από την απέναντι μικρασιατική ακτή3 Το νησί δεν έχει μελετηθεί

συστηματικά από αρχαιολογική άποψη Η έρευνα περιορίζεται σε επιφανειακές έρευνες4

και σε κάποιες πρόσφατες σωστικές ανασκαφές5

Το όνομα Μεγίστη ή Μεγίστα ndash που συναντάται σε όλες τις αρχαίες πηγές από τον Ψευδο-

Σκύλακα στα μέσα του 4ου αι πΧ μέχρι τον 12ο αι μΧ6 ndash αναφέρεται στο σχετικό μέγεθος της

νήσου μεταξύ των μικρότερων νησίδων και βραχονησίδων στο νησιωτικό της σύμπλεγμα7

Το όνομα του νησιού κατά την αρχαιότητα επιβεβαιώνεται αφrsquo ενός από τις επιγραφικές

αναφορές στον Απόλλωνα Μεγιστέα και αφrsquo ετέρου από την επιβίωσή του με τη μορφή

Mayas στην αραβική και Meis στην τουρκική που αποτελούν παραφθορά του ονόματος

Μεγίστη

Το όνομα Καστελλόριζο το οποίο υιοθετήθηκε μετά τον 12ο αιώνα και χρησιμοποιείται

πλέον παράλληλα με το αρχαίο όνομα Μεγίστη αποδίδεται είτε στο κόκκινο χρώμα του

βράχου από τον οποίο κατασκευάστηκε το Κάστρο στον Κάβο (castello rosso) είτε από τον

οικισμό που αναπτύχθηκε στη ρίζα του καστέλου αυτού8

απΟ τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΛιΘΟΥ Και τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΧαΛΚΟΥΕλάχιστα είναι τα στοιχεία που μαρτυρούν την κατοίκηση στα προϊστορικά χρόνια

Προϊστορική θέση εντοπίζεται πιθανώς στην περιοχή του σημερινού κοιμητηρίου στη

μικρή χερσόνησο που κλείνει από ανατολικά το λιμάνι του Μανδρακιού9

Ωστόσο η επίκαιρη θέση του νησιού στο θαλάσσιο δρόμο που ακολουθούσαν τα

εμπορικά πλοία της Εποχής του Χαλκού επιβεβαιώνεται από τα ερευνηθέντα ναυάγια

1 Βλ Savary 1788 Leake 1824 Fellows 1841 Ross 1846 Flandin 1871 Cockerell 1903 Αναφέρονται επίσης αλλεπάλληλες laquoεπιδρομέςraquo αρχαιοκαπήλων οι οποίοι αποβίβαζαν πληρώματα και άδειαζαν μεμονωμένους τάφους βλ Κυπαρίσσης 1915 642 Ο Fellows (1841 188-189) περιγράφει το Καστελλόριζο του 1840 ως σφύζουσα εμπορική μητρόπολη στην οποία μπορούσε κανείς να προμηθευτεί νομίσματα και κάθε είδους laquoθησαυρούςraquo που έβρισκαν οι χωρικοί στην απέναντι ακτή Ο ίδιος αγόρασε νομίσματα που προέρχονταν από την κοιλάδα της Ξάνθου3 Βλ Διαμαντάρας 1894 331-333 αρ 33 Διαμαντάρας 1899 335-336 Αντίστοιχα οι μονολιθικοί κίονες στον ναό του αγίου Κωνσταντίνου έχουν μεταφερθεί από τα Πάταρα βλ Διαμαντάρας χχέ 84 Οι R Hope Simpson και JF Lazenby πραγματοποίησαν το 1967 περιορισμένη έρευνα σε ήδη γνωστές θέσεις (Hope Simpson ndash Lazenby 1970) Πολύτιμη στη μελέτη της αρχαίας Μεγίστης είναι η συμβολή του Ν Ashton o oποίος πραγματοποίησε εκτεταμένη επιφανειακή έρευνα στο νησί το 1993 και το 1994 και συγκέντρωσε πολλά από τα στοιχεία που αναφέρονται εδώ βλ Ashton 19955 Το 1999 ολόκληρο το νησί μαζί με τη νησίδα Ρω θεσμοθετήθηκαν ως αρχαιολογικός χώρος Έκτοτε παρακολουθούνται οι εργασίες εκσκαφής και σε ορισμένες περιπτώσεις διενεργούνται δοκιμαστικές τομές πριν την έγκριση οικοδόμησης6 Το συμπέρασμα ότι ένα από τα ονόματα της Μεγίστης στην αρχαιότητα ήταν Κισθήνη οφείλεται σε παρερμηνεία του εδαφίου στο Στράβωνα (ΧΙV 3 7) laquoμεταξὺ δrsquo ἐν τῷ λεχθέντι παράπλῳ νησία πολλὰ καὶ λιμένες ὧν καὶ Μεγίστη νῆσος καὶ πόλις ὁμώνυμος Κισθήνηraquo βλ Θωμόπουλος 19707 laquoμεγάλη νῆσος ἡ τῶν Λυκίαςraquo σύμφωνα με τον Στέφανο Βυζάντιο Ο πρώτος που συνδέει ετυμολογικά το όνομα του νησιού με τον μυθικό ιδρυτή Μεγιστέα είναι ο Αλέξανδρος Πολυΐστωρ τον 1ου αι πΧ τον οποίο αναπαράγει ο Στέφανος Βυζάντιος Περὶ πόλεων τον 6ο αι μΧ Βλ επίσης RE XV1 λ Megiste 3318 Pappas 1994 46-47 Hederer 1924 329 Οι Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 αναφέρουν δύο προϊστορικά όστρακα στην περιοχή του κοιμητηρίου

28

του Ulu Βurun ndash 9 χλμ ΝΑ του Kas της αρχαίας Αντιφέλλου απέναντι από τη Μεγίστη

το οποίο χρονολογείται στο τέλος του 14ου αι πΧ ndash και της Χελιδονίας Άκρας 65 χλμ

ανατολικότερα που χρονολογείται στον 12ο αι πΧ Παρά την έλλειψη στοιχείων δεν θα

πρέπει να αποκλειστεί το ενδεχόμενο ότι η Μεγίστη χρησιμοποιήθηκε ως σταθμός στον

δρόμο ναυτικών και εμπόρων από και προς τα λιμάνια της Ανατολής και αποίκων προς

την Κύπρο την Κιλικία και τη Συροπαλαιστινιακή ακτή κατά τις μετακινήσεις του 12ου και

11ου αι πΧ

απΟ τή γΕωμΕτριΚή πΕριΟδΟ Εωσ τήν ΥστΕρή αρΧαιΟτήταΛιγοστές παραμένουν οι ενδείξεις σχετικά με την κατοίκηση κατά τη Γεωμετρική και

την Αρχαϊκή περίοδο στο νησί θραύσματα κεραμικής της Γεωμετρικής περιόδου που

συλλέχθηκαν στο εσωτερικό της ακρόπολης του Παλαιοκάστρου μαρτυρούν ότι υπήρχε

κατοίκηση στη στρατηγική αυτή θέση Ενδεχομένως η στενή σχέση της Μεγίστης με τη

Ρόδο χρονολογείται από την εποχή του αποικισμού Η ίδρυση της Φασήλιδος αποικίας

της Ρόδου στη λυκιακή ακτή χρονολογείται στον 7ο αι πΧ ενώ στο Χρονικό της Λίνδου

αναφέρεται νικηφόρος εκστρατεία του Κλεόβουλου τυράννου της Λίνδου εναντίον της

Λυκίας που πρέπει να τοποθετηθεί στον 6ο αι πΧ Τα ονόματα ορισμένων πόλεων της

Λυκίας όπως η Ροδία και η Ροδιάπολης αποτελούν πιθανώς ενδείξεις ενός ευρύτερου

αποικισμού της ΝΑ Λυκίας από τις δωρικές πόλεις της Ρόδου ο οποίος ωστόσο δεν είχε

μόνιμο αποτέλεσμα πέραν της κτήσης της Μεγίστης εφόσον οι πόλεις αυτές αναφέρονται

αργότερα ως μέλη της Λυκιακής Συμμαχίας10

Το 411 πΧ η Ρόδος αποστάτησε από την Αθηναϊκή συμμαχία και το 4087 πΧ ίδρυσε ndash με

τον συνοικισμό των τριών πόλεων ndash τη νέα πόλη της Ρόδου που σύντομα αναπτύχθηκε

σε σημαντική ναυτική και εμπορική δύναμη Δεν μπόρεσε ωστόσο να αποφύγει την

κυριαρχία της δυναστείας των Εκατομνιδών σατραπών της Αλικαρνασσού (356 - 332

πΧ)11 ούτε τη συμμετοχή της στις δυνάμεις του Δαρείου του Γ΄ (340 - 335 πΧ) Κατά την

περίοδο 332 - 323 πΧ στην περιοχή κυριάρχησαν οι δυνάμεις των Μακεδόνων12 ενώ μετά

τον θάνατο του Αλεξάνδρου ξεκίνησαν οι διαμάχες μεταξύ των βασιλείων των Διαδόχων

για τη στρατιωτική και οικονομική κυριαρχία στην ανατολική Μεσόγειο

Η Ρόδος απέκρουσε την πολιορκία του Δημητρίου (305 - 304 πΧ) ενίσχυσε το ναυτικό της

πολεμικό και εμπορικό και εξελίχθηκε στη διάρκεια του 3ου και τις αρχές του 2ου αι πΧ σε

κατrsquo εξοχήν κέντρο του διαμετακομιστικού εμπορίου στην ανατολική Μεσόγειο Το ροδιακό

κράτος σταδιακά περιέλαβε πολλά από τα νησιά της Δωδεκανήσου Αυτά προστέθηκαν

στις σημαντικές εκτάσεις που ήδη προ του συνοικισμού κατείχαν οι ροδιακές πόλεις στην

απέναντι ακτή της Μικράς Ασίας τη λεγόμενη laquoενσωματωμένηraquo ροδιακή Περαία η οποία

περιελάμβανε τμήμα της Καρίας και ορισμένες παραθαλάσσιες θέσεις της Λυκίας καθώς

και τη νήσο Μεγίστη

Θεωρείται βέβαιο ότι η Μεγίστη ενσωματώθηκε στο Ροδιακό κράτος πριν τα μέσα του 4ου

αι πΧ και παρέμεινε σε αυτό τουλάχιστον μέχρι τον 1ο αι μΧ13 αυτό μαρτυρεί η αναφορά

του Ψευδοσκύλακος 99 (GGM I 73hellip κατὰ ταῦτα νῆσός ἐστι Ῥοδίωνhellip ) που χρονολογείται στα

10 Bresson 1999 102 Blinkenberg 1941 αρ 2 170 XXIII11 Οι Εκατομνίδες προχώρησαν στην κατασκευή ενός εκτεταμένου δικτύου οχυρώσεων στις υπό τον έλεγχό τους περιοχές Σχετικά βλ Εισαγωγικό κείμενο Νισύρου στον παρόντα τόμο12 Σχετικά με το ροδιακό κράτος κατά την εποχή του Μ Αλεξάνδρου βλ Hauben 1977 και Berthold 1984 33-3713 Fraser ndash Bean 1954 57 Berthold 1984 41

29

μέσα του 4ου αι πΧ14 αλλά και του Στράβωνος (XIV 3 7)

Η διοίκηση της laquoενσωματωμένηςraquo ροδιακής Περαίας δεν διέφερε από αυτή της Ρόδου15

Αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα του ροδιακού κράτους και συμμετείχε στο σύστημα

των δήμων Η Μεγίστη όπως και περιοχή των Δαιδάλων προκεχωρημένες κτήσεις του

ροδιακού κράτους δεν αποτελούσαν αυτοτελείς δήμους αλλά μάλλον ανήκαν σε κάποιον

άγνωστο δήμο της Ρόδου Αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι στις επιγραφές της

Μεγίστης το όνομα των Ροδίων αξιωματούχων συνοδεύεται μερικές φορές από το

δημοτικό τους αλλά ποτέ από το εθνικό Ῥόδιος πρακτική που συναντάται στις περιοχές

της laquoενσωματωμένηςraquo Περαίας Ωστόσο το δημοτικό Μεγιστεύς εμφανίζεται μόνον ως

επίθετο του Απόλλωνα και πιθανώς του Διός16

Νομίσματα του 4ου αι πΧ τα οποία φέρουν στον εμπροσθότυπο την κεφαλή του Ηλίου και

στον οπισθότυπο το ροδιακό ρόδο με τα γράμματα ΜΕ έχουν αποδοθεί στη Μεγίστη (αρ

κατ 11 - 12) η ερμηνεία αυτή ωστόσο αποτέλεσε θέμα διαφωνίας μεταξύ ειδικών και

αμφισβητείται17

Την στρατιωτική εξουσία στην ενσωματωμένη και υποτελή ροδιακή Περαία ασκούσε ένας

από τους δέκα στραταγοὺς ο στραταγός ἐπὶ τό πέραν με υφιστάμενους τουλάχιστον τρεις

ἁγεμόνας ndash συγκεκριμένα αναφέρονται ἁγεμὼν ἐπὶ Kαρίας ἁγεμὼν ἐπὶ Λυκίας και ἁγεμὼν ἐπὶ

Kαύνου Υφιστάμενοι των ἁγεμόνων ήταν οι ἐπιστάται Ρόδιοι επικεφαλής μισθοφορικών

φρουρών διορισμένοι με ετήσια θητεία σε σημεία στρατηγικής σημασίας για το ροδιακό

κράτος

H Μεγίστη ήταν ένα από τα σημεία αυτά όπως επιβεβαιώνουν οι επιγραφικές

μαρτυρίες τέσσερις αναθηματικές επιγραφές επιστατών έχουν βρεθεί στην ακρόπολη του

Παλαιοκάστρου και μία βρίσκεται χαραγμένη στο βράχο κάτω από το Κάστρο τον αρχαίο

πύργο του λιμένα18 Χρονολογούνται στο 2ο αι πΧ19

Η εξαιρετική σημασία της Μεγίστης για το ροδιακό κράτος κατά τον 2ο αι πΧ διαφαίνεται

στην ενεπίγραφη βάση αναθηματικού αγάλματος που βρέθηκε στις Κεδρεές της Καρίας

και αναφέρεται στον Τεισία Θευδάμου hellip καὶ ἁγεμόνα γενόμενον ἐμ Mεγίστᾳ κατὰ πόλεμονhellip20

Η βάση φέρει την υπογραφή του γλύπτη Πυθόκριτου ο οποίος εργάστηκε στη Ρόδο γύρω

στο 170 πX Φαίνεται ότι στην προκειμένη περίπτωση ο διορισμός του συγκεκριμένου

αξιωματούχου ως ἁγεμόνα ἐμ Mεγίστᾳ αποτελούσε έκτακτο αξίωμα που υπαγορευόταν

από την κρισιμότητα των γεγονότων του Γ΄ Συριακού πολέμου (190 πΧ) όταν η Μεγίστη

διεδραμάτισε κύριο ρόλο21 στις επιχειρήσεις κατά του Αντιόχου Γ΄ Σχετική με τα γεγονότα

του πολέμου αυτού είναι η εκτενέστερη σωζόμενη αναφορά της Μεγίστης στην αρχαία

14 Και οπωσδήποτε πριν το 330 πΧ βλ Bresson 104 σημ 5115 Για τη διοίκηση του ροδιακού κράτους βλ Fraser ndash Bean 1954 79-94 Berthold 1984 38 κεξ van Gelder 190016 SGDI 4331 και 433317 Βλ Head 1897 xcviii-xcix Ο Cahn (1942 92-94) επισημαίνει ότι τα νομίσματα είναι βαρύτερα από το καθιερωμένο ροδιακό σύστημα και είναι απίθανο να αποτελούν βραχύβια ροδιακή κοπή Υποστηρίζει ότι πρόκειται πιθανώς για κοπή επιμέρους ροδιακού δήμου Οι Fraser ndash Bean (1954 97 σημ 4 98) θεωρούν ότι εάν πρόκειται για ροδιακή κοπή αυτή θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως ένδειξη είτε της αυτονομίας του νησιού είτε της ενσωμάτωσής του στο ροδιακό κράτος επισημαίνουν δε ότι τα γράμματα ΜΕ πιθανώς δεν αντιπροσωπεύουν τοπωνύμιο αλλά ονόματα αξιωματούχων Ο RHJ Ashton (1990 1-3) πρότεινε ότι πρόκειται για κοπή του Ροδίου στην καταγωγή στρατηγού Μέμνωνος ο οποίος πολέμησε εναντίον του Αλέξανδρου και όχι για νομίσματα της Μεγίστης Συνοπτικά βλ Στεφανάκη 2010 417-419 18 Βλ αναλυτικότερα παρακάτω σχετικά με το Κάστρο και την ακρόπολη Παλαιοκάστρου19 Fraser ndash Bean 1954 8720 SEG IV 178 Fraser ndash Bean 1954 8521 Σχετικά με τα γεγονότα του Συριακού πολέμου βλ Berthold 1984

30

γραμματεία ο Τίτος Λίβιος (Ab Urbe Condita 37225 372412 37452) αναφέρει την

Μεγίστη τρεις φορές σε σχέση με τις πολεμικές επιχειρήσεις του 190 πX Στο κείμενο

εξαίρεται η στρατηγική θέση της Μεγίστης καθώς και η σημασία του λιμανιού της για

το ροδιακό κράτος ως ναυστάθμου του ροδιακού στόλου Τα παραπάνω αποσπάσματα

μαρτυρούν ότι η Μεγίστη έπαιξε σημαντικό στρατηγικό ρόλο κυρίως μάλιστα εφrsquo όσον η

υπόλοιπη Λυκία με την εξαίρεση της Φασήλιδος ήταν εχθρικά διακείμενη προς τη Ρόδο

Η συνθήκη της Απάμειας (188 πΧ) που επιβλήθηκε στη συνέχεια από τη Ρωμαϊκή σύγκλητο

επί των Ελλήνων της Μικράς Ασίας ήταν εξαιρετικά ευνοϊκή για τους Ροδίους Την αμέσως

επόμενη περίοδο έως τη συμμαχία με τη Ρώμη - ουσιαστικά την υποταγή σε αυτή - το

164 πΧ το ροδιακό κράτος επεκτάθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της Καρίας και της Λυκίας

Οι περιοχές αυτές αποτέλεσαν τη λεγόμενη laquoυποτελή Περαίαraquo Η Λυκία αντιστάθηκε στη

ροδιακή κατοχή και ακολούθησε σειρά πολεμικών συγκρούσεων οι λεγόμενοι Λυκιακοί

πόλεμοι22 Κατά την περίοδο αυτή (188 - 167 πΧ) η Μεγίστη εξακολούθησε να λειτουργεί

ως βάση για τις ναυτικές επιχειρήσεις του ροδιακού στόλου

Η μόνιμη ροδιακή παρουσία στη Μεγίστη ερμηνεύει την επιρροή της Ρόδου στην κεντρική

Λυκία κατά την ελληνιστική περίοδο η οποία μαρτυρείται επιγραφικά23 Αντίστοιχη

λυκιακή παρουσία ή επιρροή στη Μεγίστη δεν σημειώνεται κρίνοντας από την έλλειψη

μνημείων στο νησί Ακόμη και κατά την περίοδο αναβίωσης της λυκιακής συμμαχίας κατά

τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο24 η Μεγίστη φαίνεται ότι παρέμεινε ανεπηρέαστη

από τη λυκιακή επιρροή παρά την εγγύτητά της στη λυκιακή ακτή

Αναπόφευκτα η πολιτική ισχύς της Ρόδου μειωνόταν όσο αυξανόταν η επιρροή της Ρώμης

Έπειτα από την υπογραφή συνθήκης με τη Ρώμη το 164 πΧ παρότι τυπικά αυτόνομη η

Ρόδος ακολουθεί τις επιταγές του ρωμαϊκού κράτους Η ίδρυση στη Δήλο αφορολόγητου

εμπορείου ρωμαϊκών συμφερόντων συνετέλεσε στην οικονομική συρρίκνωση της Ρόδου

Στον ύστερο 1ο αι πΧ ο Αντώνιος και ο Αύγουστος απέδωσαν ξανά κάποιες από τις

νησιωτικές της κτήσεις ενώ ο Αύγουστος επιβεβαίωσε τον παλαιότερο τίτλο της ως

laquoελεύθερης και συμμάχου πόλεωςraquo

Τον 1ο αι μΧ ο Στράβων (ΧΙV 3 7) αναφέρει και πάλι τη Μεγίστη ως ροδιακή κτήση Εκτός

από τον Στράβωνα δύο ακόμη πηγές του 1ου και 2ου αι μΧ αναφέρονται στη Μεγίστη ο

Πτολεμαίος (V III) και o Πλίνιος (Φυσική Ιστορία V 35131) ο οποίος μάλιστα αναφέρει ότι

η πόλις της Μεγίστης έχει εκλείψει (hellip Megista cuius civitas interdiit) Σύμφωνα ωστόσο

με τις αρχαιολογικές ενδείξεις το νησί κατοικείτο κατά τον 1ο αι μΧ οπότε η δήλωση του

Πλίνιου πιθανώς σημαίνει είτε ότι ο πληθυσμός του συρρικνώθηκε είτε ότι η στρατηγική

σημασία του μειώθηκε είτε ότι ήταν πλέον υποτελές

Υπό τον αυτοκράτορα Βεσπασιανό (67 - 69 μΧ) η Ρόδος ενσωματώθηκε επίσημα στο

Ρωμαϊκό κράτος ενώ από τον Διοκλητιανό (284 - 305 μΧ) ορίστηκε ως πρωτεύουσα της

Επαρχίας των Νήσων η οποία υπαγόταν στη Διοίκηση της Ασίας

Στην αυτοκρατορική περίοδο η Μεγίστη εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ως ναύσταθμος

όπως μαρτυρούν οι επισκευές στα τείχη της ακρόπολης και επιφανειακά ευρήματα στο

νησί αλλά κυρίως οι λιμενικές εγκαταστάσεις Στη ρωμαϊκή περίοδο χρονολογούνται

22 Bresson 1999 106-111 Πολύβιος 254423 Σχετικά με τα επιγραφικά στοιχεία που μαρτυρούν τη ροδιακή επιρροή στη Λυκία την υιοθέτηση ροδιακών πρακτικών τις αναθηματικές επιγραφές που τιμούν Ροδίους την λατρεία του Διός Ατταβυρίου και του Ηλίου βλ Zimmermann 1992 81 156-158 Zimmermann 1993 119-121 Bresson 1999104-10624 Βλ Τίτος Λίβιος 41258 42148 44151 Επίσης βλ Πολύβιος 30512 30314-5 3141-3

31

πιθανώς οι βυθισμένοι μόλοι στη γλώσσα που χωρίζει τα δυο λιμάνια και γύρω από το

απέναντι νησάκι Ψωραδιά καθώς και κεραμική από ναυάγια στις θέσεις αυτές25 Το λιμάνι

της Μεγίστης λειτουργούσε ακόμη ως εμπορικός λιμένας αλλά και ως ναύσταθμος του

ρωμαϊκού στόλου μάλλον όμως ως βοηθητικός του ναυστάθμου στα Πάταρα της Λυκίας

Οπωσδήποτε η σημασία του νησιού δεν ήταν πλέον εξέχουσα σε μια Μεσόγειο που

αποτελούσε laquoρωμαϊκή λίμνηraquo

Η ιστορία του νησιού αντικατοπτρίζει τη σημαντική γεωγραφική του θέση και την οικονομική

και στρατηγική σημασία ολόκληρης της περιοχής Την εξέχουσα θέση του ως σημαντικής

κτήσης της Ρόδου ακολούθησαν αιώνες αφάνειας κατά τους οποίους σχεδόν εξαφανίστηκε

από τις πηγές Υπάρχουν μεγάλες περίοδοι που χαρακτηρίζονται από την πλήρη απουσία

μνημείων και στοιχείων Τα μέχρι τώρα στοιχεία δείχνουν ότι το νησί ήκμασε ως ναυτική

βάση κυρίως σε περιόδους ανάγκης οργανωμένου ελέγχου των θαλάσσιων περασμάτων

από μια κεντρική αρχή

τα αρΧαια μνήμΕιαΟ λιμένας και το ΚάστροΟ κόλπος δυτικά του Κάβου ndash πεταλόσχημος βαθύς και καλά προστατευμένος από τον

καιρό ndash ήταν ο κυρίως λιμένας ενώ ο ανατολικός στο Μανδράκι μικρότερος και ρηχός26

λειτουργούσε πιθανώς ως ναυπηγοεπισκευαστικός χώρος στην αρχαιότητα όπως και κατά

τον 19ο αιώνα Ο κύριος ωστόσο ρόλος του διπλού λιμένα της Μεγίστης ήταν η τροφοδοσία

των πολεμικών και εμπορικών πλοίων ενώ πιθανώς συμμετείχε στο περιφερειακό

εμπόριο

Το λιμάνι της Μεγίστης προστατευόταν ήδη κατά την αρχαιότητα από αρχαίο οχυρό στη

θέση του ιπποτικού Κάστρου (εικ 2 3) Η πυραμιδική βάση του σωζόμενου πύργου (εικ 3) χρονολογείται στον β΄ μισό του 4ου αι πΧ27 όπως μαρτυρεί η λαξευμένη ταινία στις

δύο όψεις της επικλινούς ακμής των γωνιόλιθων ο λεγόμενος γωνιαίος οδηγός Προφανώς

η ασυνήθιστη για τον χώρο κατασκευή έγινε προκειμένου να δοθεί πρόσθετο ύψος στον

ορθογώνιο πύργο ο οποίος δέσποζε στα δύο λιμάνια και ήλεγχε τη θαλάσσια περιοχή του

διαύλου με τις διάσπαρτες νησίδες

Στο βράχο όπου εδράζεται ο πύργος του Κάστρου βρίσκεται εγχάρακτη η αναθηματική

επιγραφή του Ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλή Νικαγόρα στον Ερμή Προπύλαιο (εικ 4) που χρονολογείται τον 2ο αι πΧ Σωσικλῆς Nικαγόρα Ἂμιος ἐπιστατήσας ἒν τε Kαστάβῳ

καὶ ἐπὶ τοῦ πύργου τοῦ ἐν Mε γίστᾳ Ἑρμᾷ Προπυ λαίῳ χαριστήριον28 Η αναθηματική επιγραφή

του laquoεπιστατήσαντοςraquo Σωσικλέους είναι οπωσδήποτε μεταγενέστερη της κατασκευής του

πύργου και συνοδεύεται από εντορμίες για τη στερέωση αναθήματος πιθανώς ερμαϊκής

στήλης

Ολόκληρη η βόρεια πλευρά του πύργου έχει καταρρεύσει μαζί με τον βράχο έδρασης

πιθανώς εξ αιτίας σεισμού ή έπειτα από κάποιον από τους πολυάριθμους βομβαρδισμούς

που έχει υποστεί το μνημείο σε νεότερες περιόδους Ο βόρειος τοίχος του πύργου κτισμένος

σύρριζα στο φρύδι του βράχου είναι κατακόρυφος και εμφανώς μεταγενέστερος

25 Βλ Pirazzoli 198726 Κατά την αρχαιότητα η στάθμη της θάλασσας βρισκόταν αρκετά χαμηλότερα βλ Pirazzoli 198727 Η κατασκευή βρίσκει παράλληλα στην περιοχή της Αργολίδας Πυραμιδική βάση ορθογώνιου πύργου επάνω σε ορθογώνια κρηπίδα βρίσκεται στο Κεφαλάρι Ελληνικού στο Άργος (Πίκουλας 1996-97 Lord 1938 Scranton 1938) Βάσει των ευρημάτων χρονολογείται στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ και λειτουργούσε ως φυλακείο για τον έλεγχο του άξονα Άργους-Κεγχρεών Βλ Πίκουλας 199528 SGDI 4332

Εικ 2 Ο Κάβος το Κάστρο και ο laquoΛυκιακός τάφοςraquo (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

Εικ 3 Το Κάστρο η πυραμιδική βάση του πύργου από ΝΑ (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

Εικ 4 Η αναθηματική επιγραφή του ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλέους (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

32

το παλαιόκαστροΑποτελεί την καλύτερα σωζόμενη

οχυρωμένη θέση της αρχαίας Mεγίστης

στο εσωτερικό του νησιού και πιθανώς

το πλέον στρατηγικό σημείο (εικ 5) Η

ακρόπολη είχε πιθανώς κατασκευαστεί πριν

τον ύστερο 4ο αι πΧ επάνω σε αρχαιότερη

προ-κλασική ακρόπολη παρουσιάζει δε

ίχνη διαρκούς κατοίκησης μέχρι τους

βυζαντινούς χρόνους29 Ήλεγχε τον λιμένα

και τον όρμο Λιμενάρι στα δυτικά κυρίως

όμως αποτελούσε κομβικό σημείο από

όπου ασκείτο ο έλεγχος των θαλάσσιων

διόδων μέσω ενός δικτύου φρυκτωριών

εγκατεστημένων σε διάφορα σημεία του

νησιού στις γειτονικές νησίδες Στρογγυλή

και Pω καθώς και στην απέναντι λυκιακή

ακτή Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου καλύπτει έκταση περ 6000 τμ και αποτελείται από

εξωτερικό τείχος με τέσσερις - αρχικά - πύργους στη NA πλευρά την πλέον προσβάσιμη

καθώς και εσωτερικό πύργο Στον νοτιότερο πύργο σώζεται μία από τις αρχαίες εισόδους

αν και έχει υποστεί μεταγενέστερες επεμβάσεις Εντοιχισμένες σε δεύτερη χρήση

βρίσκονται εδώ δύο αναθηματικές επιγραφές επιστατών30 Ο κατεστραμμένος σήμερα

τέταρτος πύργος στην ανατολική γωνία του εξωτερικού τείχους σε σημείο που δεσπόζει

επάνω από τον οικισμό και το λιμάνι ήταν πιθανώς η θέση εύρεσης της επιγραφής

του επιστάτη Κρατιδάμου ο οποίος κατασκεύασε πύλη και ανέθεσε τα αγάλματα του

Απόλλωνος Πυλαίου και της Αρτέμιδος Σωτείρας31 Η επιγραφή η οποία χρονολογείται

πιθανώς στον 3ο ή 2ο αι πΧ32 δηλώνει την ύπαρξη μιας δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό

Μία τέταρτη επιγραφή ndash αυτή τη φορά από δύο επιστάτες ndash θα πρέπει να συσχετιστεί με

την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου33 O εσωτερικός πύργος που σώζεται σε ύψος περίπου

29 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 73-74 εικ 7 Wurster 1981 226-231 πίν 74-75 εικ 8 Το 1943 οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής εγκατέστησαν στην κορυφή του υψώματος την αντιαεροπορική τους άμυνα όπως φαίνεται από τα δύο πολυβολεία αλλά και από το άφθονο υλικό λατύπης που δημιουργήθηκε από τον βομβαρδισμό του μνημείου από τους συμμάχους30 Ἐπικρατίδας Ἀναξικράτευς ἐπιστατήσας καὶ τοὶ συστρατευσάμενοι [Δ]ιοσκόροις (SGDI 4331 και Διαμαντάρας 1892 304) και [B]ασίλων Ἐξα[κ]- εστίωνος Λέλιος ἐπιστα- τήσας (Διαμαντάρας 1892 305)31 Susini 1955 Michelier 1917 Δεν είναι σαφές ποια ακριβώς είναι η ΝΑ γωνία της ακρόπολης όπου σύμφωνα με τον Michelier βρέθηκε η επιγραφή του Κρατιδάμου Πιθανώς πρόκειται για τον κατεστραμμένο πλέον τέταρτο πύργο της ΝΑ πλευράς της ακρόπολης Η ύπαρξη της συγκεκριμένης επιγραφής δηλώνει την ύπαρξη δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό Η επιγραφή βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης (αρ ευρ 40) μαζί με μια σειρά άλλων αναθηματικών ή επιτύμβιων αναθηματικών επιγραφών που χρονολογούνται από την ελληνιστική έως την ύστερη αυτοκρατορική περίοδο (αρ ευρ 13 18 25 28 40 41 42) καθώς και κάποιες επιγραφές που είχαν μεταφερθεί στη Μεγίστη από τα Πάταρα και τις Γάγες Οι επιγραφές είχαν αποσταλεί με αρχικό προορισμό το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών από την επαναστατική ελληνική διοίκηση της νήσου που ζητούσε την ένωση με την Ελλάδα κατά το σύντομο διάστημα 1913-191532 Σύμφωνα με τον Susini 1955 καμμία επιγραφή με προέλευση από τη Μεγίστη δεν είναι δυνατόν να χρονολογηθεί με ακρίβεια33 Ἐπιστάται Aἰσχίνας Διάνδρου Tιμόστρατος Eὐκράτευς Ἀπόλλωνι Mεγιστεῖ Η επιγραφή (SGDI 4330) αναφέρεται από τον Ludwig Ross ως εντοιχισμένη στο ιερό της Μονής του Αγίου Παντελεήμονα Ο Διαμαντάρας (1899 333) δημοσίευσε μία έκτη επιγραφή επιστάτου χωρίς να αναφέρει τόπο εύρεσης

Εικ 5 Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου από ΝΑ Στο βάθος η Ρω (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

33

4μ αποτελεί το καλύτερα σωζόμενο τμήμα της οχύρωσης (εικ 6) Είναι χτισμένος με

κυφωτές λιθοπλίνθους σύμφωνα με το ισόδομο σύστημα με λαξευμένο γωνιαίο οδηγό

στους γωνιόλιθους Τμήματα της ελληνιστικής φάσης διατηρούνται κατά τόπους στους

κατώτερους δόμους του εξωτερικού τείχους34

Δύο μεγάλες λαξευτές ελλειψοειδείς δεξαμενές με λαξευμένες κλίμακες καθόδου η μία

στον εσωτερικό και η δεύτερη στον εξωτερικό περίβολο εξασφάλιζαν νερό για μεγάλες

περιόδους (εικ 7) Η μεγαλύτερη από αυτές έχει διάμετρο περίπου 530μ και βάθος 4μ

Οι δεξαμενές αυτές στεγασμένες με θόλους στις νεότερες περιόδους θα πρέπει κατά την

αρχαιότητα να βρίσκονταν σε υπόγειους χώρους πύργων

Μικρές κόγχες λαξευμένες στο μέτωπο του βράχου στη νότια πλευρά του εσωτερικού

υπερυψωμένου τμήματος της ακρόπολης δηλώνουν την ύπαρξη ιερού στο σημείο αυτό

ή ΒίγλαΣτη θέση Βίγλα ndash το υψηλότερο σημείο του νησιού που δεσπόζει πάνω από τον οικισμό σε

υψόμετρο 220μ ndash σώζεται αρχαίο οχυρωματικό τείχος σε μήκος 60μ με κατεύθυνση Α-Δ

Η πολυγωνική του τοιχοδομία έχει χαρακτηριστεί laquoκυκλώπειαraquo και στο παρελθόν το τείχος

είχε θεωρηθεί μυκηναϊκό35 Πρόκειται ωστόσο για τοιχοδομία αρκετά συνηθισμένη στην

Καρία από τους κλασικούς χρόνους μέχρι τη ρωμαϊκή περίοδο και πιθανώς αποτελούσε

τμήμα της ελληνιστικής οχύρωσης36 Σε συνδυασμό με το Παλαιόκαστρο χρησίμευε για την

προστασία της ενδοχώρας

Εκτός από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και τα παραθαλάσσια οχυρά του Κάστρου

34 Οι λιθόπλινθοι της νοτιοδυτικής γωνίας του εξωτερικού τείχους έχουν συστραφεί και μετατοπιστεί με αποτέλεσμα το σημείο αυτό του τείχους να κινδυνεύει με κατάρρευση Έπειτα από την τοπογραφική αποτύπωση από την Ε Βασιλειάδου η ΚΒ΄ ΕΠΚΑ έχει αναλάβει το έργο της αποκατάστασης της νοτιοδυτικής γωνίας στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ βάσει των μελετών των Γ Αντωνίου Κ Ζάμπα και Ε Παυλίδη35 Κυπαρίσσης 191536 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 Wurster 1981 231-232

Εικ 6 Παλαιόκαστρο Ο εσωτερικός πύργος από ΝΑ (φωτ αρχείο ΜΚΤ) Εικ 7 Λαξευτή δεξαμενή στο Παλαιόκαστρο (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

34

και των νησίδων Ρω και Στρογγυλής (βλ παρακάτω σελ 44 - 47)37 το αμυντικό δίκτυο

της Μεγίστης συμπληρωνόταν από επί μέρους μικρές laquoακροπόλειςraquo στο εσωτερικό του

νησιού (όπως το Λαντωμένο ή τα Υψηλά στο κτήμα Μιρικλή38 στη ΝΑ πλευρά του νησιού)

και πύργους-φρυκτώρια (όπως ο μικρός πύργος με πυραμιδική βάση στο Καστρέλλι στην

χερσόνησο της Μούντας και το φρυκτώριο στη θέση Καρύδια στο φρύδι της απόκρημνης

ανατολικής ακτής) καθώς και στην απέναντι ηπειρωτική ακτή Τειχισμένο παραθαλάσσιο

αστικό κέντρο δεν φαίνεται να υπήρχε κατά την αρχαιότητα ενώ ο οικισμός του λιμένα

ήταν πιθανώς περιορισμένης έκτασης και εξυπηρετούσε τις ανάγκες τροφοδοσίας και

επισκευής των πλοίων

Το κυρίως οχυρωματικό δίκτυο του συμπλέγματος της Μεγίστης κατασκευάστηκε βάσει

κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού του ροδιακού κράτους στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ πιθα-

νότατα την περίοδο μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου Αδιευκρίνιστη παραμένει

η ακριβέστερη χρονολόγησή της κατασκευής του ενώ δεν θα πρέπει να αποκλειστεί το εν-

δεχόμενο να ενσωμάτωσε προϋπάρχουσες κατασκευές και να συμπληρώθηκε στη διάρκεια

του 3ου και 2ου αι πΧ με πρόσθετες κατασκευές και μετασκευές Οι οχυρώσεις αποτέλεσαν

μέρος ενός ευρύτερου σχεδιασμού με μακροπρόθεσμο στόχο την απρόσκοπτη ναυσιπλοΐα

και τον ανεφοδιασμό του πολεμικού και εμπορικού στόλου παρακάμπτοντας τα λιμάνια της

Λυκίας με την οποία οι σχέσεις του ροδιακού κράτους ήταν μονίμως τεταμένες39

Οχυρωμένες αγροικίεςΕκτός από τα παραπάνω οχυρά στο Καστελλόριζο έχει εντοπισθεί μεγάλος αριθμός

μεμονωμένων οχυρών κτισμάτων τα οποία μπορούν να ερμηνευθούν ως αγροτικοί πύργοι

ή οχυρωμένες αγροικίες40 Στην πλειονότητά τους οι αγροικίες αυτές είναι μεμονωμένες

και αυτάρκεις με εξαίρεση πιθανώς τις εγκαταστάσεις στην Αυλωνιά που θα μπορούσαν

να ανήκουν σε μικρό οικισμό ή κώμη από πυργόσπιτα Ανάλογοι πύργοι κατασκευάζονται

τον 4ο και 3ο αι πΧ σε πολλές περιοχές κυρίως στο νησιωτικό χώρο41 Μερικές φορές

συσχετίζονται με τις ανάγκες προστασίας κάποιας συγκεκριμένης παραγωγής42 συνήθως

όμως πρόκειται για αγροτικές εγκαταστάσεις οι οποίες συγχρόνως εξυπηρετούν κάποιον

ευρύτερο αμυντικό σχεδιασμό Πιθανώς αποτελούσαν ιδιοκτησίες ενδεχομένως όμως

κάποιες από αυτές να παραχωρούνταν στη φρουρά και τις οικογένειές τους για χρήση και

εκμετάλλευση με αντάλλαγμα τη λειτουργία παρατηρητηρίου-φρυκτωρίας43

Αντίστοιχες κατασκευές οχυρωμένων αγροικιών των ελληνιστικών χρόνων και σε εξίσου

37 Μελετώντας τις ελληνιστικές οχυρώσεις στην ενσωματωμένη ροδιακή Περαία η Pimouguet (1994) διέκρινε τρεις κατηγορίες αμυντικών εγκαταστάσεων οχυρωμένες ακροπόλεις στην κορυφή υψώματος οχυρωμένα παραθαλάσσια αστικά κέντρα και παραθαλάσσια οχυρά και πύργους χτισμένους επάνω σε χερσόνησο ή στόμιο κόλπου Κάθε μία από αυτές τις εγκαταστάσεις είχε τη δική της ιδιαίτερη επιχειρησιακή λειτουργία η οργάνωσή τους όμως δείχνει την ύπαρξη ενός κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού που εξυπηρετούσε απευθείας τα συμφέροντα του ροδιακού κράτους Έτσι ερμηνεύεται και η σχετική ομοιογένεια που χαρακτηρίζει όλες τις κατηγορίες των εγκαταστάσεων αυτών ως προς τα λειτουργικά τους στοιχεία και τον τρόπο κατασκευής τους χαρακτηριστικά τα οποία η Pimouguet θεωρεί ενδείξεις μιας laquoηπειρωτικής ροδιακής αρχιτεκτονικήςraquo38 Ashton 1995 8039 Bresson 1999 Bryce ndash Zahle 198640 Ο Ashton (1995 68-91 κυρίως 69) σημειώνει σαράντα πέντε περίπου οχυρωμένες θέσεις οι περισσότερες από τις οποίες βρίσκονται σε συσχετισμό με πατητήρια και δεξαμενές41 Βλ Μαραγκού 2005 323-326 Young 1956α Osborne 198642 Βλ για παράδειγμα τα ορυχεία αργύρου της Σίφνου (Young 1956β και Ashton ndash Pantazoglou 1991)43 Σχετικά με την κυριότητα των μεμονωμένων οχυρών δηλαδή εάν επρόκειτο για ιδιωτικά ή δημόσια οικοδομήματα βλ Μαραγκού 2009 21

35

μεγάλη πυκνότητα εντοπίζονται στη Λυκία44 Κάποιες από τις κτιστές κατασκευές που

έχουν στο παρελθόν θεωρηθεί τάφοι45 θα πρέπει πιθανώς να ερμηνευθούν ως υπόγειοι

χώροι πύργων με χρήση αποθηκευτική ή ως δεξαμενής νερού όπως η κτιστή κατασκευή

που είναι σήμερα γνωστή ως laquoτάφος με το χρυσό στεφάνιraquo στο οροπέδιο του Άη Γιώργη

του Βουνού46 και η υπόγεια κρύπτη του Aγ Χαραλάμπους στο μοναστήρι του Άη Γιώργη

του Bουνού Χρήση αγροικίας είχε πιθανώς η οχυρωμένη εγκατάσταση που περιβάλλεται

από ισχυρό τείχος στο κτήμα Σαρίνα στη θέση Άχερες δυτικά του λιμανιού στη μοναδική

εύκολα προσβάσιμη και καλλιεργήσιμη περιοχή στο νησί47 Εδώ εκτός από στεγασμένη

δεξαμενή περιλαμβάνεται και ικανή καλλιεργήσιμη γη

διαχείριση υδάτωνΗ Μεγίστη είναι νησί άνυδρο Πηγάδια με γλυκό νερό (υφάλμυρο για την ακρίβεια)

εντοπίζονται μόνο στην περιοχή του μυχού του λιμανιού όπου και η εκκλησία του Άη

Γιώργη του Πηγαδιού Κατά τις εργασίες για την κατασκευή λιμνοδεξαμενής στη θέση

Κιόλια στο κεντρικό τμήμα του νησιού ΝΔ του αεροδρομίου αποκαλύφθηκαν δύο

κτιστές κυκλικές κατασκευές διαμέτρου 5 και 6 μ εγγεγραμμένες σε κτιστή κατασκευή

από ισχυρούς τοίχους οι οποίες ερμηνεύονται ως δεξαμενές νερού Η κατασκευή τους

χρονολογείται στην ελληνιστική περίοδο συνέχισαν δε να χρησιμοποιούνται στα ρωμαϊκά

χρόνια σύμφωνα με την κεραμική που βρέθηκε κατά την ανασκαφή48 Σημειωτέον ότι το

παλαιό όνομα της θέσης ήταν Φλετρά (φρεατερά)49

Στην ελληνιστική περίοδο κατασκευάστηκε πιθανώς το συγκρότημα εννέα μεγάλων

κυκλικών δεξαμενών στη θέση Άχερες επάνω από τον οικισμό του Καστελλορίζου η

κατασκευή του οποίου ανάγεται συνήθως στην περίοδο της Τουρκοκρατίας Ωστόσο ένα

τέτοιας κλίμακας έργο υποδομής μαρτυρεί έναν κεντρικό σχεδιασμό ο οποίος μόνον στην

ελληνιστική περίοδο παρατηρείται στο νησί Το συγκρότημα αυτό των δεξαμενών στις

Άχερες θα έπρεπε να επαρκεί για τις ανάγκες όχι μόνον του οικισμού και των εγκαταστάσεων

του λιμένα αλλά και για τον ανεφοδιασμό του ροδιακού στόλου και των εμπορικών

πλοίων που μετέφεραν σιτηρά αμφορείς με κρασί και άλλα προϊόντα που διακινούσε το

ροδιακό κράτος καθώς και ξυλεία από τη Λυκία50

Παράλληλα λαξευμένες ή κτιστές δεξαμενές μικρές και μεγάλες υπάρχουν σε όλες τις

αρχαίες θέσεις εγκατάστασης στο νησί από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και το

Κάστρο του λιμένα έως τις διάσπαρτες στην ύπαιθρο οχυρωμένες αγροτικές εγκαταστάσεις

ενώ παρατηρείται η χρήση φυσικών ρηγμάτων ως δεξαμενών για τη συλλογή ομβρίων

44 Πρόκειται για πυργοειδείς κατασκευές χωρίς ανοίγματα στο ισόγειο εκτός της πόρτας αλλά με παράθυρα στον όροφο Έχουν προσεγμένη τοιχοδομία και συνδυάζονται πάντα με βοηθητικά κτίσματα πατητήρια και αλώνια Χαρακτηριστική τους λεπτομέρεια αποτελούν οι υπόγειοι χώροι Βλ Konecny 1994 και Konecny 199745 Ashton 1995 100-10246 Στην πραγματικότητα το στεφάνι (αρ κατ 13) βρέθηκε σε λίθινη θήκη σφηνωμένη στο έδαφος βλ Κυπαρίσσης 1915 6347 Βλ Ashton 1995 9048 Βλ Κ Μπαϊράμη στο ΑΔ 2000 Χρον (υπό δημοσίευση)49 Διαμαντάρας χχέ 1350 Το συγκρότημα δεξαμενών στις Άχερες εξυπηρετούσε τις ανάγκες των κατοίκων του οικισμού μέχρι πρόσφατα μαζί με μερικές κυκλικές λαξευμένες δεξαμενές εντός οικισμού γνωστές ως Πασάδες

19

Τούρκους (1522)raquo οι οποίες παραμένουν ανοικτές για τους επισκέπτες

Στα μικρά νησιά που μετέχουν στην παρούσα έκθεση στις πρώτες δεκαετίες μετά την

απελευθέρωση η οικοδομική δραστηριότητα ήταν περιορισμένη τα δημόσια έργα

ελάχιστα και ο τουρισμός σχεδόν άγνωστος Η εικόνα των νησιών την περίοδο εκείνη

αποτυπώθηκε ζωντανά στο πρωτοποριακό για την εποχή τρίτομο έργο laquoΔωδεκάνησαraquo της

Αθηνάς Ταρσούλη η οποία επισκέφθηκε τα Δωδεκάνησα τα πρώτα έτη μετά την ένωσή

τους με την Ελλάδα Τα μνημεία των νησιών ήταν ασφαλή χάρις στον πατριωτισμό των

νησιωτών και τις φροντίδες του Έκτακτου Επιμελητή Αρχαιοτήτων που ήταν συνήθως

ο μοναδικός δάσκαλος ή ο καθηγητής που υπηρετούσε στο νησί και είχε επωμισθεί

αμισθί το έργο της προστασίας των αρχαιοτήτων στη Σύμη ο Νικήτας Χαβιαράς γιός

του Δημοσθένη ο Γεώργιος Μοσχόβης και ο Κωνσταντίνος

Φαρμακίδης στην Τήλο ο Απόστολος Λογοθέτης στη Νίσυρο

ο Μάκης Κατσιματίδης και ο Νικήτας Μαστρογιάννης

Χαρακτηριστική είναι η αναφορά του Μ Κατσιματίδη στις 20-

3-1953 (εικ 1) προς τον Έφορο Αρχαιοτήτων Ι Κοντή στην

οποία εκφράζει την αγωνία του για τα αρχαία που βρίσκονται

laquoἐν τῷ ὑπαίθρῳraquo και καταλήγει laquoΠαρακολουθῶ ἄγρυπνος καὶ

δίδω συστάσεις ὅπως μη θίγωσι τά ἐν τοῖς ἀγροῖς διεσκορπισμένα

ἀρχαῖα Ἐπεξηγῶ την ἀξίαν των ὡς καί τάς προβλεπομένας κατά

τῶν παραβατῶν βαρείας ποινάςraquo Η Χάλκη δεν ευτύχησε να έχει

Έκτακτο Επιμελητή παρά την προσπάθεια του τότε Επιμελητή

Γρ Κωνσταντινόπουλου (εικ 2) να αναθέσει αυτό το καθήκον

στον μοναδικό δημόσιο υπάλληλο τον ταχυδρομικό διανομέα ndash

μιας και το νησί δεν διέθετε μόνιμο δημοδιδάσκαλο ndash ο οποίος

όμως αρνήθηκε λόγω φόρτου εργασίας Αυτοί οι Έκτακτοι

Επιμελητές άνθρωποι με παιδεία και ενδιαφέρον φρόντισαν

για την περισυλλογή των διάσπαρτων αρχαιοτήτων και έτσι

οργανώθηκαν οι πρώτες δημόσιες Αρχαιολογικές Συλλογές στα

νησιά

Παράλληλα αποστέλλονται με εντολές μετακίνησης στα νησιά

οι Επιμελητές της Εφορείας Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου οι

οποίοι περιοδεύουν καταγράφουν συστηματικά τα ορατά

μνημεία και τις αρχαιότητες στα laquoΗμερολόγια Περιοδειώνraquo

και διενεργούν τις πρώτες αναγκαίες σωστικές ανασκαφές

Θα αναφέρουμε μόνον τους άξιους αρχαιολόγους Σεραφείμ

Χαριτωνίδη Γεώργιο Δοντά Παύλο Λαζαρίδη Μυρτάλη

Αχειμάστου Γρηγόριο Κωνσταντινόπουλο Ιωάννη Παπαποστόλου Ηώ Ζερβουδάκη

Χρίστο Ντούμα Ηλία Κόλλια Ιωάννη Παπαχριστοδούλου

Στα χρόνια του rsquo60 και του rsquo70 το Υπουργείο Πολιτισμού είχε την πρόνοια να τοποθετήσει

μόνιμους αρχαιοφύλακες στα μικρά νησιά Στο Καστελλόριζο τον Ηλία Διακάκη στη Σύμη

τον Βασίλη Χατζηστρατή και τον Κοκκιμίδη Πατατούκο στην Χάλκη τον Πέτρο Αντώνογλου

στην Τήλο τον Παντελή Γιαννουράκη και στη Νίσυρο τον Γεώργιο Χαρτοφύλη και στη

συνέχεια τον Νικόλαο Χαρίτο Με ελάχιστα μέσα αλλά με περισσή αγάπη και φιλότιμο οι

φύλακες αυτοί μαζί με ντόπιους αρχαιόφιλους (αναφέρω μόνον τον Ντίνο Παπαδέλια στη

Νίσυρο) συνέχισαν το έργο της διάσωσης και περισυλλογής των αρχαίων της υπαίθρου

Από το 1980 ξεκίνησε το πρόγραμμα της οργάνωσης Αρχαιολογικών Μουσείων στα

νησιά με τη συνεργασία των δύο πλέον Εφορειών Αρχαιοτήτων Πρώτο εγκαινιάστηκε το

20

Μουσείο της Μεγίστης στις 13 Σεπτεμβρίου του 1984 επέτειο της απελευθέρωσης του

Καστελλορίζου Ακολούθησαν τα Μουσεία της Σύμης της Λέρου της Αστυπάλαιας και

πιο πρόσφατα της Κάσου ενώ τα Μουσεία της Καρπάθου της Καλύμνου και της Νισύρου

οργανώθηκαν την πενταετία 2003-2008 με τη χρηματοδότηση του Περιφερειακού

Επιχειρησιακού Προγράμματος Νοτίου Αιγαίου Όλα σχεδόν τα Μουσεία στεγάζονται

σε οικήματα που έχουν παραχωρηθεί στο Υπουργείο Πολιτισμού από δημόσιους φορείς

ιδρύματα ή ιδιώτες και έχουν χαρακτήρα διαχρονικό καλύπτουν δηλαδή την πορεία

της ανθρώπινης παρουσίας στα νησιά από την προϊστορική μέχρι και τη μεταβυζαντινή

περίοδο πολλές φορές μάλιστα μέχρι τον 20ο αιώνα Τον βασικό πυρήνα των εκθεμάτων

αποτέλεσαν τα αντικείμενα των παλαιών Συλλογών εμπλουτισμένα με ανασκαφικά

ευρήματα που φυλάσσονταν προσωρινά στη Ρόδο και επέστρεψαν στη γενέθλια γη Οι

σωστικές ανασκαφές που διενεργήθηκαν τις δύο τελευταίες δεκαετίες στα μικρά νησιά ndash

τα οποία αναπτύσσονται τουριστικά απαιτούν τις αναγκαίες κοινωφελείς και τουριστικές

υποδομές διεκδικούν χρηματοδοτικά προγράμματα και γεμίζουν με παραθεριστικές

κατοικίες ndash πλούτισαν με νέα ευρήματα τα Μουσεία Εξ άλλου οι πρόσφατες κηρύξεις

αρχαιολογικών χώρων και ζωνών προστασίας σε όλα τα νησιά επέβαλαν και νομοθετικά

τον αρχαιολογικό έλεγχο Η δημιουργία των νέων Μουσείων αποτέλεσε πρόκληση για

πολλούς κατοίκους οι οποίοι και παρέδωσαν αρχαία που πεισματικά φύλαγαν στο σπίτι

τους μέχρι το άνοιγμά τους

Σήμερα μόνον η Τήλος και η Χάλκη δεν διαθέτουν Αρχαιολογικό Μουσείο Υπάρχουν όμως

προγράμματα μελέτες σημαντικά ευρήματα που φιλοξενούνται στην παρούσα Έκθεση

αλλά κυρίως πάθος από τους αρχαιολόγους των Εφορειών οι οποίοι διευρύνουν μέρα με

τη μέρα τις δραστηριότητες και το έργο της προστασίας των αρχαιοτήτων σε κάθε μικρό

νησί σε όλους τους άνυδρους βράχους στα σταθερά αυτά ndash κάποτε ζωντανά ndash πατήματα

για την επικοινωνία ανάμεσα στις νησιωτικές κοινωνίες του Αιγαίου και την απέναντι

μεγάλη στεριά

Η ευφυής ιδέα της παρούσας Έκθεσης οφείλεται στον αγαπητό συνάδελφο και φίλο

Καθηγητή Νικόλαο Σταμπολίδη Διευθυντή του Μουσείου Κυκλαδικής και Αρχαίας

Ελληνικής Τέχνης ενώ η υλοποίησή της έγινε δυνατή χάρις στην αμέριστη στήριξη και

τις φροντίδες της Προέδρου του Μουσείου κυρίας Σάντρας Μαρινοπούλου Η Έκθεση

και ο ανά χείρας Κατάλογος πολλά οφείλουν στη συστηματική δουλειά του επιμελητή

του Μουσείου και καλού συνεργάτη αρχαιολόγου Γιώργου Τασούλα Η συντήρηση όλων

των αντικειμένων που εκτίθενται έγινε από τους συντηρητές της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ Μιχάλη

Κώστα Δημήτρη Κουγιό και Νεκταρία Δασακλή ενώ οι περισσότερες φωτογραφίες των

αρχαιοτήτων του Καταλόγου από τον φωτογράφο μας Γιώργο Κασιώτη Οι αρχαιολόγοι των

Εφορειών Αρχαιοτήτων της Δωδεκανήσου υπεύθυνοι για τα νησιά που περιλαμβάνονται

στην Έκθεση παράλληλα με τα υπόλοιπα υπηρεσιακά τους καθήκοντα έφεραν το κύριο

βάρος της επιλογής και μελέτης των αντικειμένων ndash τα περισσότερα από τα οποία ήταν

αδημοσίευτα ndash για τη συγγραφή των λημμάτων του Καταλόγου

Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να έρχονται στο κέντρο της Ελλάδας ταπεινά και πολύτιμα

τέχνεργα μάρτυρες της μακράς ανθρώπινης δραστηριότητας και της διόλου laquoάγονηςraquo

πολιτιστικής διαδρομής που διήνυσαν τα μικρά ακριτικά νησιά του Αρχιπελάγους τα

οποία μεγαλώνουν τα σύνορα της πατρίδας και επιμένουν να ζουν και να παράγουν ακόμα

και με τους λιγοστούς μόνιμους κατοίκους τους

Δρ Μελίνα Φιλήμονος-ΤσοποτούΔιευθύντρια της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ

21

22

Χάλκη

Τήλος

Σύμη

Αλιμνιά

Πυργούσα

Γυαλί

Νίσυρος

Ρόδος

23

Ρω

Στρογγύλη

Καστελλόριζο

24

25

26

Η Μεγίστη ndash ή Καστελλόριζο από το όνομα του μεσαιωνικού οικισμού ndash είναι

η μεγαλύτερη από ένα σύνολο περίπου τριάντα νησίδων βραχονησίδων και σκοπέλων

που αποτελούν το πολύνησο του Καστελλορίζου (εικ 1) Η οικονομία και η σημασία της

συνδέεται άμεσα με αυτά όπως και με την απέναντι λυκιακή ακτή

Η Μεγίστη βρίσκεται 131 χλμ (71 ναυτικά μίλια) ανατολικά της Ρόδου και 25 χλμ από

την απέναντι ακτή Έχει εμβαδόν 888 τχλμ και σχήμα περίπου τριγωνικό με τη μεγάλη

χερσόνησο της Μούντας στη βόρεια

πλευρά που καταλήγει στο ακρωτήριο

του Αγίου Στεφάνου Η ακτογραμμή είναι

παντού απόκρημνη με εξαίρεση τον βαθύ

κόλπο στη ΒΑ πλευρά του νησιού που

σχηματίζει διπλό λιμάνι Το νησί είναι

ορεινό και βραχώδες Οι ψηλότερες κορυφές

Βίγλα (268 μ) Παλαιόκαστρο (244 μ) και

Δίσκος (215 μ) βρίσκονται στο βόρειο

τμήμα Το κεντρικό ανατολικό και νότιο

χαρακτηρίζονται από μικρά οροπέδια με

μικρές καλλιεργήσιμες εκτάσεις Το νησί

αν και άνυδρο κατοικήθηκε πιθανώς από

την Ύστερη Εποχή του Χαλκού εξαιτίας

της θέσης του και του εξαιρετικού διπλού

λιμένα στη ΒΑ ακτή του Ο Κάβος το

ακρωτήριο ανάμεσα στα δύο λιμάνια του

κόλπου όπου το σωζόμενο Κάστρο υπήρξε

διαχρονικά το κεντρικό σημείο της δραστηριότητας Μετά το λιμάνι η σημαντικότερη θέση

είναι το Παλαιόκαστρο το οποίο παρουσιάζει αλλεπάλληλες φάσεις κατοίκησης Άλλες

θέσεις εντοπίζονται κυρίως σε καλλιεργήσιμες περιοχές και οι περισσότερες είναι μικρές

οχυρωμένες αγροικίες με ελαιοπιεστήρια και ληνούς

Εικ 1 Μερική άποψη του Καστελλορίζου των βραχονησίδων και της λυκιακής ακτής (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

ΚαστελλόριζοΣτρογγύλη

Ρω

27

Το ενδιαφέρον των ερευνητών για τη Μεγίστη αρχίζει τον 18ο και εντείνεται τον 19ο αιώνα

Την περίοδο αυτή ευρωπαίοι περιηγητές περιδιαβαίνουν το νησί αναζητώντας αρχαία κι

επιγραφές1 Παράλληλα είναι σαφές ότι κατά τον 19ο αιώνα στο νησί γινόταν διακίνηση

αρχαιοτήτων2 Θα πρέπει να επιδεικνύεται ιδιαίτερη προσοχή όσον αφορά στην ερμηνεία

της προέλευσης όσων ευρημάτων δεν προέρχονται από ανασκαφές Κάποιες από τις

επιγραφές και τα άλλα ευρήματα που κατεγράφησαν κατά καιρούς στο νησί αναφέρεται

ότι είχαν μεταφερθεί εκεί από την απέναντι μικρασιατική ακτή3 Το νησί δεν έχει μελετηθεί

συστηματικά από αρχαιολογική άποψη Η έρευνα περιορίζεται σε επιφανειακές έρευνες4

και σε κάποιες πρόσφατες σωστικές ανασκαφές5

Το όνομα Μεγίστη ή Μεγίστα ndash που συναντάται σε όλες τις αρχαίες πηγές από τον Ψευδο-

Σκύλακα στα μέσα του 4ου αι πΧ μέχρι τον 12ο αι μΧ6 ndash αναφέρεται στο σχετικό μέγεθος της

νήσου μεταξύ των μικρότερων νησίδων και βραχονησίδων στο νησιωτικό της σύμπλεγμα7

Το όνομα του νησιού κατά την αρχαιότητα επιβεβαιώνεται αφrsquo ενός από τις επιγραφικές

αναφορές στον Απόλλωνα Μεγιστέα και αφrsquo ετέρου από την επιβίωσή του με τη μορφή

Mayas στην αραβική και Meis στην τουρκική που αποτελούν παραφθορά του ονόματος

Μεγίστη

Το όνομα Καστελλόριζο το οποίο υιοθετήθηκε μετά τον 12ο αιώνα και χρησιμοποιείται

πλέον παράλληλα με το αρχαίο όνομα Μεγίστη αποδίδεται είτε στο κόκκινο χρώμα του

βράχου από τον οποίο κατασκευάστηκε το Κάστρο στον Κάβο (castello rosso) είτε από τον

οικισμό που αναπτύχθηκε στη ρίζα του καστέλου αυτού8

απΟ τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΛιΘΟΥ Και τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΧαΛΚΟΥΕλάχιστα είναι τα στοιχεία που μαρτυρούν την κατοίκηση στα προϊστορικά χρόνια

Προϊστορική θέση εντοπίζεται πιθανώς στην περιοχή του σημερινού κοιμητηρίου στη

μικρή χερσόνησο που κλείνει από ανατολικά το λιμάνι του Μανδρακιού9

Ωστόσο η επίκαιρη θέση του νησιού στο θαλάσσιο δρόμο που ακολουθούσαν τα

εμπορικά πλοία της Εποχής του Χαλκού επιβεβαιώνεται από τα ερευνηθέντα ναυάγια

1 Βλ Savary 1788 Leake 1824 Fellows 1841 Ross 1846 Flandin 1871 Cockerell 1903 Αναφέρονται επίσης αλλεπάλληλες laquoεπιδρομέςraquo αρχαιοκαπήλων οι οποίοι αποβίβαζαν πληρώματα και άδειαζαν μεμονωμένους τάφους βλ Κυπαρίσσης 1915 642 Ο Fellows (1841 188-189) περιγράφει το Καστελλόριζο του 1840 ως σφύζουσα εμπορική μητρόπολη στην οποία μπορούσε κανείς να προμηθευτεί νομίσματα και κάθε είδους laquoθησαυρούςraquo που έβρισκαν οι χωρικοί στην απέναντι ακτή Ο ίδιος αγόρασε νομίσματα που προέρχονταν από την κοιλάδα της Ξάνθου3 Βλ Διαμαντάρας 1894 331-333 αρ 33 Διαμαντάρας 1899 335-336 Αντίστοιχα οι μονολιθικοί κίονες στον ναό του αγίου Κωνσταντίνου έχουν μεταφερθεί από τα Πάταρα βλ Διαμαντάρας χχέ 84 Οι R Hope Simpson και JF Lazenby πραγματοποίησαν το 1967 περιορισμένη έρευνα σε ήδη γνωστές θέσεις (Hope Simpson ndash Lazenby 1970) Πολύτιμη στη μελέτη της αρχαίας Μεγίστης είναι η συμβολή του Ν Ashton o oποίος πραγματοποίησε εκτεταμένη επιφανειακή έρευνα στο νησί το 1993 και το 1994 και συγκέντρωσε πολλά από τα στοιχεία που αναφέρονται εδώ βλ Ashton 19955 Το 1999 ολόκληρο το νησί μαζί με τη νησίδα Ρω θεσμοθετήθηκαν ως αρχαιολογικός χώρος Έκτοτε παρακολουθούνται οι εργασίες εκσκαφής και σε ορισμένες περιπτώσεις διενεργούνται δοκιμαστικές τομές πριν την έγκριση οικοδόμησης6 Το συμπέρασμα ότι ένα από τα ονόματα της Μεγίστης στην αρχαιότητα ήταν Κισθήνη οφείλεται σε παρερμηνεία του εδαφίου στο Στράβωνα (ΧΙV 3 7) laquoμεταξὺ δrsquo ἐν τῷ λεχθέντι παράπλῳ νησία πολλὰ καὶ λιμένες ὧν καὶ Μεγίστη νῆσος καὶ πόλις ὁμώνυμος Κισθήνηraquo βλ Θωμόπουλος 19707 laquoμεγάλη νῆσος ἡ τῶν Λυκίαςraquo σύμφωνα με τον Στέφανο Βυζάντιο Ο πρώτος που συνδέει ετυμολογικά το όνομα του νησιού με τον μυθικό ιδρυτή Μεγιστέα είναι ο Αλέξανδρος Πολυΐστωρ τον 1ου αι πΧ τον οποίο αναπαράγει ο Στέφανος Βυζάντιος Περὶ πόλεων τον 6ο αι μΧ Βλ επίσης RE XV1 λ Megiste 3318 Pappas 1994 46-47 Hederer 1924 329 Οι Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 αναφέρουν δύο προϊστορικά όστρακα στην περιοχή του κοιμητηρίου

28

του Ulu Βurun ndash 9 χλμ ΝΑ του Kas της αρχαίας Αντιφέλλου απέναντι από τη Μεγίστη

το οποίο χρονολογείται στο τέλος του 14ου αι πΧ ndash και της Χελιδονίας Άκρας 65 χλμ

ανατολικότερα που χρονολογείται στον 12ο αι πΧ Παρά την έλλειψη στοιχείων δεν θα

πρέπει να αποκλειστεί το ενδεχόμενο ότι η Μεγίστη χρησιμοποιήθηκε ως σταθμός στον

δρόμο ναυτικών και εμπόρων από και προς τα λιμάνια της Ανατολής και αποίκων προς

την Κύπρο την Κιλικία και τη Συροπαλαιστινιακή ακτή κατά τις μετακινήσεις του 12ου και

11ου αι πΧ

απΟ τή γΕωμΕτριΚή πΕριΟδΟ Εωσ τήν ΥστΕρή αρΧαιΟτήταΛιγοστές παραμένουν οι ενδείξεις σχετικά με την κατοίκηση κατά τη Γεωμετρική και

την Αρχαϊκή περίοδο στο νησί θραύσματα κεραμικής της Γεωμετρικής περιόδου που

συλλέχθηκαν στο εσωτερικό της ακρόπολης του Παλαιοκάστρου μαρτυρούν ότι υπήρχε

κατοίκηση στη στρατηγική αυτή θέση Ενδεχομένως η στενή σχέση της Μεγίστης με τη

Ρόδο χρονολογείται από την εποχή του αποικισμού Η ίδρυση της Φασήλιδος αποικίας

της Ρόδου στη λυκιακή ακτή χρονολογείται στον 7ο αι πΧ ενώ στο Χρονικό της Λίνδου

αναφέρεται νικηφόρος εκστρατεία του Κλεόβουλου τυράννου της Λίνδου εναντίον της

Λυκίας που πρέπει να τοποθετηθεί στον 6ο αι πΧ Τα ονόματα ορισμένων πόλεων της

Λυκίας όπως η Ροδία και η Ροδιάπολης αποτελούν πιθανώς ενδείξεις ενός ευρύτερου

αποικισμού της ΝΑ Λυκίας από τις δωρικές πόλεις της Ρόδου ο οποίος ωστόσο δεν είχε

μόνιμο αποτέλεσμα πέραν της κτήσης της Μεγίστης εφόσον οι πόλεις αυτές αναφέρονται

αργότερα ως μέλη της Λυκιακής Συμμαχίας10

Το 411 πΧ η Ρόδος αποστάτησε από την Αθηναϊκή συμμαχία και το 4087 πΧ ίδρυσε ndash με

τον συνοικισμό των τριών πόλεων ndash τη νέα πόλη της Ρόδου που σύντομα αναπτύχθηκε

σε σημαντική ναυτική και εμπορική δύναμη Δεν μπόρεσε ωστόσο να αποφύγει την

κυριαρχία της δυναστείας των Εκατομνιδών σατραπών της Αλικαρνασσού (356 - 332

πΧ)11 ούτε τη συμμετοχή της στις δυνάμεις του Δαρείου του Γ΄ (340 - 335 πΧ) Κατά την

περίοδο 332 - 323 πΧ στην περιοχή κυριάρχησαν οι δυνάμεις των Μακεδόνων12 ενώ μετά

τον θάνατο του Αλεξάνδρου ξεκίνησαν οι διαμάχες μεταξύ των βασιλείων των Διαδόχων

για τη στρατιωτική και οικονομική κυριαρχία στην ανατολική Μεσόγειο

Η Ρόδος απέκρουσε την πολιορκία του Δημητρίου (305 - 304 πΧ) ενίσχυσε το ναυτικό της

πολεμικό και εμπορικό και εξελίχθηκε στη διάρκεια του 3ου και τις αρχές του 2ου αι πΧ σε

κατrsquo εξοχήν κέντρο του διαμετακομιστικού εμπορίου στην ανατολική Μεσόγειο Το ροδιακό

κράτος σταδιακά περιέλαβε πολλά από τα νησιά της Δωδεκανήσου Αυτά προστέθηκαν

στις σημαντικές εκτάσεις που ήδη προ του συνοικισμού κατείχαν οι ροδιακές πόλεις στην

απέναντι ακτή της Μικράς Ασίας τη λεγόμενη laquoενσωματωμένηraquo ροδιακή Περαία η οποία

περιελάμβανε τμήμα της Καρίας και ορισμένες παραθαλάσσιες θέσεις της Λυκίας καθώς

και τη νήσο Μεγίστη

Θεωρείται βέβαιο ότι η Μεγίστη ενσωματώθηκε στο Ροδιακό κράτος πριν τα μέσα του 4ου

αι πΧ και παρέμεινε σε αυτό τουλάχιστον μέχρι τον 1ο αι μΧ13 αυτό μαρτυρεί η αναφορά

του Ψευδοσκύλακος 99 (GGM I 73hellip κατὰ ταῦτα νῆσός ἐστι Ῥοδίωνhellip ) που χρονολογείται στα

10 Bresson 1999 102 Blinkenberg 1941 αρ 2 170 XXIII11 Οι Εκατομνίδες προχώρησαν στην κατασκευή ενός εκτεταμένου δικτύου οχυρώσεων στις υπό τον έλεγχό τους περιοχές Σχετικά βλ Εισαγωγικό κείμενο Νισύρου στον παρόντα τόμο12 Σχετικά με το ροδιακό κράτος κατά την εποχή του Μ Αλεξάνδρου βλ Hauben 1977 και Berthold 1984 33-3713 Fraser ndash Bean 1954 57 Berthold 1984 41

29

μέσα του 4ου αι πΧ14 αλλά και του Στράβωνος (XIV 3 7)

Η διοίκηση της laquoενσωματωμένηςraquo ροδιακής Περαίας δεν διέφερε από αυτή της Ρόδου15

Αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα του ροδιακού κράτους και συμμετείχε στο σύστημα

των δήμων Η Μεγίστη όπως και περιοχή των Δαιδάλων προκεχωρημένες κτήσεις του

ροδιακού κράτους δεν αποτελούσαν αυτοτελείς δήμους αλλά μάλλον ανήκαν σε κάποιον

άγνωστο δήμο της Ρόδου Αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι στις επιγραφές της

Μεγίστης το όνομα των Ροδίων αξιωματούχων συνοδεύεται μερικές φορές από το

δημοτικό τους αλλά ποτέ από το εθνικό Ῥόδιος πρακτική που συναντάται στις περιοχές

της laquoενσωματωμένηςraquo Περαίας Ωστόσο το δημοτικό Μεγιστεύς εμφανίζεται μόνον ως

επίθετο του Απόλλωνα και πιθανώς του Διός16

Νομίσματα του 4ου αι πΧ τα οποία φέρουν στον εμπροσθότυπο την κεφαλή του Ηλίου και

στον οπισθότυπο το ροδιακό ρόδο με τα γράμματα ΜΕ έχουν αποδοθεί στη Μεγίστη (αρ

κατ 11 - 12) η ερμηνεία αυτή ωστόσο αποτέλεσε θέμα διαφωνίας μεταξύ ειδικών και

αμφισβητείται17

Την στρατιωτική εξουσία στην ενσωματωμένη και υποτελή ροδιακή Περαία ασκούσε ένας

από τους δέκα στραταγοὺς ο στραταγός ἐπὶ τό πέραν με υφιστάμενους τουλάχιστον τρεις

ἁγεμόνας ndash συγκεκριμένα αναφέρονται ἁγεμὼν ἐπὶ Kαρίας ἁγεμὼν ἐπὶ Λυκίας και ἁγεμὼν ἐπὶ

Kαύνου Υφιστάμενοι των ἁγεμόνων ήταν οι ἐπιστάται Ρόδιοι επικεφαλής μισθοφορικών

φρουρών διορισμένοι με ετήσια θητεία σε σημεία στρατηγικής σημασίας για το ροδιακό

κράτος

H Μεγίστη ήταν ένα από τα σημεία αυτά όπως επιβεβαιώνουν οι επιγραφικές

μαρτυρίες τέσσερις αναθηματικές επιγραφές επιστατών έχουν βρεθεί στην ακρόπολη του

Παλαιοκάστρου και μία βρίσκεται χαραγμένη στο βράχο κάτω από το Κάστρο τον αρχαίο

πύργο του λιμένα18 Χρονολογούνται στο 2ο αι πΧ19

Η εξαιρετική σημασία της Μεγίστης για το ροδιακό κράτος κατά τον 2ο αι πΧ διαφαίνεται

στην ενεπίγραφη βάση αναθηματικού αγάλματος που βρέθηκε στις Κεδρεές της Καρίας

και αναφέρεται στον Τεισία Θευδάμου hellip καὶ ἁγεμόνα γενόμενον ἐμ Mεγίστᾳ κατὰ πόλεμονhellip20

Η βάση φέρει την υπογραφή του γλύπτη Πυθόκριτου ο οποίος εργάστηκε στη Ρόδο γύρω

στο 170 πX Φαίνεται ότι στην προκειμένη περίπτωση ο διορισμός του συγκεκριμένου

αξιωματούχου ως ἁγεμόνα ἐμ Mεγίστᾳ αποτελούσε έκτακτο αξίωμα που υπαγορευόταν

από την κρισιμότητα των γεγονότων του Γ΄ Συριακού πολέμου (190 πΧ) όταν η Μεγίστη

διεδραμάτισε κύριο ρόλο21 στις επιχειρήσεις κατά του Αντιόχου Γ΄ Σχετική με τα γεγονότα

του πολέμου αυτού είναι η εκτενέστερη σωζόμενη αναφορά της Μεγίστης στην αρχαία

14 Και οπωσδήποτε πριν το 330 πΧ βλ Bresson 104 σημ 5115 Για τη διοίκηση του ροδιακού κράτους βλ Fraser ndash Bean 1954 79-94 Berthold 1984 38 κεξ van Gelder 190016 SGDI 4331 και 433317 Βλ Head 1897 xcviii-xcix Ο Cahn (1942 92-94) επισημαίνει ότι τα νομίσματα είναι βαρύτερα από το καθιερωμένο ροδιακό σύστημα και είναι απίθανο να αποτελούν βραχύβια ροδιακή κοπή Υποστηρίζει ότι πρόκειται πιθανώς για κοπή επιμέρους ροδιακού δήμου Οι Fraser ndash Bean (1954 97 σημ 4 98) θεωρούν ότι εάν πρόκειται για ροδιακή κοπή αυτή θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως ένδειξη είτε της αυτονομίας του νησιού είτε της ενσωμάτωσής του στο ροδιακό κράτος επισημαίνουν δε ότι τα γράμματα ΜΕ πιθανώς δεν αντιπροσωπεύουν τοπωνύμιο αλλά ονόματα αξιωματούχων Ο RHJ Ashton (1990 1-3) πρότεινε ότι πρόκειται για κοπή του Ροδίου στην καταγωγή στρατηγού Μέμνωνος ο οποίος πολέμησε εναντίον του Αλέξανδρου και όχι για νομίσματα της Μεγίστης Συνοπτικά βλ Στεφανάκη 2010 417-419 18 Βλ αναλυτικότερα παρακάτω σχετικά με το Κάστρο και την ακρόπολη Παλαιοκάστρου19 Fraser ndash Bean 1954 8720 SEG IV 178 Fraser ndash Bean 1954 8521 Σχετικά με τα γεγονότα του Συριακού πολέμου βλ Berthold 1984

30

γραμματεία ο Τίτος Λίβιος (Ab Urbe Condita 37225 372412 37452) αναφέρει την

Μεγίστη τρεις φορές σε σχέση με τις πολεμικές επιχειρήσεις του 190 πX Στο κείμενο

εξαίρεται η στρατηγική θέση της Μεγίστης καθώς και η σημασία του λιμανιού της για

το ροδιακό κράτος ως ναυστάθμου του ροδιακού στόλου Τα παραπάνω αποσπάσματα

μαρτυρούν ότι η Μεγίστη έπαιξε σημαντικό στρατηγικό ρόλο κυρίως μάλιστα εφrsquo όσον η

υπόλοιπη Λυκία με την εξαίρεση της Φασήλιδος ήταν εχθρικά διακείμενη προς τη Ρόδο

Η συνθήκη της Απάμειας (188 πΧ) που επιβλήθηκε στη συνέχεια από τη Ρωμαϊκή σύγκλητο

επί των Ελλήνων της Μικράς Ασίας ήταν εξαιρετικά ευνοϊκή για τους Ροδίους Την αμέσως

επόμενη περίοδο έως τη συμμαχία με τη Ρώμη - ουσιαστικά την υποταγή σε αυτή - το

164 πΧ το ροδιακό κράτος επεκτάθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της Καρίας και της Λυκίας

Οι περιοχές αυτές αποτέλεσαν τη λεγόμενη laquoυποτελή Περαίαraquo Η Λυκία αντιστάθηκε στη

ροδιακή κατοχή και ακολούθησε σειρά πολεμικών συγκρούσεων οι λεγόμενοι Λυκιακοί

πόλεμοι22 Κατά την περίοδο αυτή (188 - 167 πΧ) η Μεγίστη εξακολούθησε να λειτουργεί

ως βάση για τις ναυτικές επιχειρήσεις του ροδιακού στόλου

Η μόνιμη ροδιακή παρουσία στη Μεγίστη ερμηνεύει την επιρροή της Ρόδου στην κεντρική

Λυκία κατά την ελληνιστική περίοδο η οποία μαρτυρείται επιγραφικά23 Αντίστοιχη

λυκιακή παρουσία ή επιρροή στη Μεγίστη δεν σημειώνεται κρίνοντας από την έλλειψη

μνημείων στο νησί Ακόμη και κατά την περίοδο αναβίωσης της λυκιακής συμμαχίας κατά

τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο24 η Μεγίστη φαίνεται ότι παρέμεινε ανεπηρέαστη

από τη λυκιακή επιρροή παρά την εγγύτητά της στη λυκιακή ακτή

Αναπόφευκτα η πολιτική ισχύς της Ρόδου μειωνόταν όσο αυξανόταν η επιρροή της Ρώμης

Έπειτα από την υπογραφή συνθήκης με τη Ρώμη το 164 πΧ παρότι τυπικά αυτόνομη η

Ρόδος ακολουθεί τις επιταγές του ρωμαϊκού κράτους Η ίδρυση στη Δήλο αφορολόγητου

εμπορείου ρωμαϊκών συμφερόντων συνετέλεσε στην οικονομική συρρίκνωση της Ρόδου

Στον ύστερο 1ο αι πΧ ο Αντώνιος και ο Αύγουστος απέδωσαν ξανά κάποιες από τις

νησιωτικές της κτήσεις ενώ ο Αύγουστος επιβεβαίωσε τον παλαιότερο τίτλο της ως

laquoελεύθερης και συμμάχου πόλεωςraquo

Τον 1ο αι μΧ ο Στράβων (ΧΙV 3 7) αναφέρει και πάλι τη Μεγίστη ως ροδιακή κτήση Εκτός

από τον Στράβωνα δύο ακόμη πηγές του 1ου και 2ου αι μΧ αναφέρονται στη Μεγίστη ο

Πτολεμαίος (V III) και o Πλίνιος (Φυσική Ιστορία V 35131) ο οποίος μάλιστα αναφέρει ότι

η πόλις της Μεγίστης έχει εκλείψει (hellip Megista cuius civitas interdiit) Σύμφωνα ωστόσο

με τις αρχαιολογικές ενδείξεις το νησί κατοικείτο κατά τον 1ο αι μΧ οπότε η δήλωση του

Πλίνιου πιθανώς σημαίνει είτε ότι ο πληθυσμός του συρρικνώθηκε είτε ότι η στρατηγική

σημασία του μειώθηκε είτε ότι ήταν πλέον υποτελές

Υπό τον αυτοκράτορα Βεσπασιανό (67 - 69 μΧ) η Ρόδος ενσωματώθηκε επίσημα στο

Ρωμαϊκό κράτος ενώ από τον Διοκλητιανό (284 - 305 μΧ) ορίστηκε ως πρωτεύουσα της

Επαρχίας των Νήσων η οποία υπαγόταν στη Διοίκηση της Ασίας

Στην αυτοκρατορική περίοδο η Μεγίστη εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ως ναύσταθμος

όπως μαρτυρούν οι επισκευές στα τείχη της ακρόπολης και επιφανειακά ευρήματα στο

νησί αλλά κυρίως οι λιμενικές εγκαταστάσεις Στη ρωμαϊκή περίοδο χρονολογούνται

22 Bresson 1999 106-111 Πολύβιος 254423 Σχετικά με τα επιγραφικά στοιχεία που μαρτυρούν τη ροδιακή επιρροή στη Λυκία την υιοθέτηση ροδιακών πρακτικών τις αναθηματικές επιγραφές που τιμούν Ροδίους την λατρεία του Διός Ατταβυρίου και του Ηλίου βλ Zimmermann 1992 81 156-158 Zimmermann 1993 119-121 Bresson 1999104-10624 Βλ Τίτος Λίβιος 41258 42148 44151 Επίσης βλ Πολύβιος 30512 30314-5 3141-3

31

πιθανώς οι βυθισμένοι μόλοι στη γλώσσα που χωρίζει τα δυο λιμάνια και γύρω από το

απέναντι νησάκι Ψωραδιά καθώς και κεραμική από ναυάγια στις θέσεις αυτές25 Το λιμάνι

της Μεγίστης λειτουργούσε ακόμη ως εμπορικός λιμένας αλλά και ως ναύσταθμος του

ρωμαϊκού στόλου μάλλον όμως ως βοηθητικός του ναυστάθμου στα Πάταρα της Λυκίας

Οπωσδήποτε η σημασία του νησιού δεν ήταν πλέον εξέχουσα σε μια Μεσόγειο που

αποτελούσε laquoρωμαϊκή λίμνηraquo

Η ιστορία του νησιού αντικατοπτρίζει τη σημαντική γεωγραφική του θέση και την οικονομική

και στρατηγική σημασία ολόκληρης της περιοχής Την εξέχουσα θέση του ως σημαντικής

κτήσης της Ρόδου ακολούθησαν αιώνες αφάνειας κατά τους οποίους σχεδόν εξαφανίστηκε

από τις πηγές Υπάρχουν μεγάλες περίοδοι που χαρακτηρίζονται από την πλήρη απουσία

μνημείων και στοιχείων Τα μέχρι τώρα στοιχεία δείχνουν ότι το νησί ήκμασε ως ναυτική

βάση κυρίως σε περιόδους ανάγκης οργανωμένου ελέγχου των θαλάσσιων περασμάτων

από μια κεντρική αρχή

τα αρΧαια μνήμΕιαΟ λιμένας και το ΚάστροΟ κόλπος δυτικά του Κάβου ndash πεταλόσχημος βαθύς και καλά προστατευμένος από τον

καιρό ndash ήταν ο κυρίως λιμένας ενώ ο ανατολικός στο Μανδράκι μικρότερος και ρηχός26

λειτουργούσε πιθανώς ως ναυπηγοεπισκευαστικός χώρος στην αρχαιότητα όπως και κατά

τον 19ο αιώνα Ο κύριος ωστόσο ρόλος του διπλού λιμένα της Μεγίστης ήταν η τροφοδοσία

των πολεμικών και εμπορικών πλοίων ενώ πιθανώς συμμετείχε στο περιφερειακό

εμπόριο

Το λιμάνι της Μεγίστης προστατευόταν ήδη κατά την αρχαιότητα από αρχαίο οχυρό στη

θέση του ιπποτικού Κάστρου (εικ 2 3) Η πυραμιδική βάση του σωζόμενου πύργου (εικ 3) χρονολογείται στον β΄ μισό του 4ου αι πΧ27 όπως μαρτυρεί η λαξευμένη ταινία στις

δύο όψεις της επικλινούς ακμής των γωνιόλιθων ο λεγόμενος γωνιαίος οδηγός Προφανώς

η ασυνήθιστη για τον χώρο κατασκευή έγινε προκειμένου να δοθεί πρόσθετο ύψος στον

ορθογώνιο πύργο ο οποίος δέσποζε στα δύο λιμάνια και ήλεγχε τη θαλάσσια περιοχή του

διαύλου με τις διάσπαρτες νησίδες

Στο βράχο όπου εδράζεται ο πύργος του Κάστρου βρίσκεται εγχάρακτη η αναθηματική

επιγραφή του Ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλή Νικαγόρα στον Ερμή Προπύλαιο (εικ 4) που χρονολογείται τον 2ο αι πΧ Σωσικλῆς Nικαγόρα Ἂμιος ἐπιστατήσας ἒν τε Kαστάβῳ

καὶ ἐπὶ τοῦ πύργου τοῦ ἐν Mε γίστᾳ Ἑρμᾷ Προπυ λαίῳ χαριστήριον28 Η αναθηματική επιγραφή

του laquoεπιστατήσαντοςraquo Σωσικλέους είναι οπωσδήποτε μεταγενέστερη της κατασκευής του

πύργου και συνοδεύεται από εντορμίες για τη στερέωση αναθήματος πιθανώς ερμαϊκής

στήλης

Ολόκληρη η βόρεια πλευρά του πύργου έχει καταρρεύσει μαζί με τον βράχο έδρασης

πιθανώς εξ αιτίας σεισμού ή έπειτα από κάποιον από τους πολυάριθμους βομβαρδισμούς

που έχει υποστεί το μνημείο σε νεότερες περιόδους Ο βόρειος τοίχος του πύργου κτισμένος

σύρριζα στο φρύδι του βράχου είναι κατακόρυφος και εμφανώς μεταγενέστερος

25 Βλ Pirazzoli 198726 Κατά την αρχαιότητα η στάθμη της θάλασσας βρισκόταν αρκετά χαμηλότερα βλ Pirazzoli 198727 Η κατασκευή βρίσκει παράλληλα στην περιοχή της Αργολίδας Πυραμιδική βάση ορθογώνιου πύργου επάνω σε ορθογώνια κρηπίδα βρίσκεται στο Κεφαλάρι Ελληνικού στο Άργος (Πίκουλας 1996-97 Lord 1938 Scranton 1938) Βάσει των ευρημάτων χρονολογείται στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ και λειτουργούσε ως φυλακείο για τον έλεγχο του άξονα Άργους-Κεγχρεών Βλ Πίκουλας 199528 SGDI 4332

Εικ 2 Ο Κάβος το Κάστρο και ο laquoΛυκιακός τάφοςraquo (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

Εικ 3 Το Κάστρο η πυραμιδική βάση του πύργου από ΝΑ (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

Εικ 4 Η αναθηματική επιγραφή του ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλέους (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

32

το παλαιόκαστροΑποτελεί την καλύτερα σωζόμενη

οχυρωμένη θέση της αρχαίας Mεγίστης

στο εσωτερικό του νησιού και πιθανώς

το πλέον στρατηγικό σημείο (εικ 5) Η

ακρόπολη είχε πιθανώς κατασκευαστεί πριν

τον ύστερο 4ο αι πΧ επάνω σε αρχαιότερη

προ-κλασική ακρόπολη παρουσιάζει δε

ίχνη διαρκούς κατοίκησης μέχρι τους

βυζαντινούς χρόνους29 Ήλεγχε τον λιμένα

και τον όρμο Λιμενάρι στα δυτικά κυρίως

όμως αποτελούσε κομβικό σημείο από

όπου ασκείτο ο έλεγχος των θαλάσσιων

διόδων μέσω ενός δικτύου φρυκτωριών

εγκατεστημένων σε διάφορα σημεία του

νησιού στις γειτονικές νησίδες Στρογγυλή

και Pω καθώς και στην απέναντι λυκιακή

ακτή Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου καλύπτει έκταση περ 6000 τμ και αποτελείται από

εξωτερικό τείχος με τέσσερις - αρχικά - πύργους στη NA πλευρά την πλέον προσβάσιμη

καθώς και εσωτερικό πύργο Στον νοτιότερο πύργο σώζεται μία από τις αρχαίες εισόδους

αν και έχει υποστεί μεταγενέστερες επεμβάσεις Εντοιχισμένες σε δεύτερη χρήση

βρίσκονται εδώ δύο αναθηματικές επιγραφές επιστατών30 Ο κατεστραμμένος σήμερα

τέταρτος πύργος στην ανατολική γωνία του εξωτερικού τείχους σε σημείο που δεσπόζει

επάνω από τον οικισμό και το λιμάνι ήταν πιθανώς η θέση εύρεσης της επιγραφής

του επιστάτη Κρατιδάμου ο οποίος κατασκεύασε πύλη και ανέθεσε τα αγάλματα του

Απόλλωνος Πυλαίου και της Αρτέμιδος Σωτείρας31 Η επιγραφή η οποία χρονολογείται

πιθανώς στον 3ο ή 2ο αι πΧ32 δηλώνει την ύπαρξη μιας δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό

Μία τέταρτη επιγραφή ndash αυτή τη φορά από δύο επιστάτες ndash θα πρέπει να συσχετιστεί με

την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου33 O εσωτερικός πύργος που σώζεται σε ύψος περίπου

29 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 73-74 εικ 7 Wurster 1981 226-231 πίν 74-75 εικ 8 Το 1943 οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής εγκατέστησαν στην κορυφή του υψώματος την αντιαεροπορική τους άμυνα όπως φαίνεται από τα δύο πολυβολεία αλλά και από το άφθονο υλικό λατύπης που δημιουργήθηκε από τον βομβαρδισμό του μνημείου από τους συμμάχους30 Ἐπικρατίδας Ἀναξικράτευς ἐπιστατήσας καὶ τοὶ συστρατευσάμενοι [Δ]ιοσκόροις (SGDI 4331 και Διαμαντάρας 1892 304) και [B]ασίλων Ἐξα[κ]- εστίωνος Λέλιος ἐπιστα- τήσας (Διαμαντάρας 1892 305)31 Susini 1955 Michelier 1917 Δεν είναι σαφές ποια ακριβώς είναι η ΝΑ γωνία της ακρόπολης όπου σύμφωνα με τον Michelier βρέθηκε η επιγραφή του Κρατιδάμου Πιθανώς πρόκειται για τον κατεστραμμένο πλέον τέταρτο πύργο της ΝΑ πλευράς της ακρόπολης Η ύπαρξη της συγκεκριμένης επιγραφής δηλώνει την ύπαρξη δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό Η επιγραφή βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης (αρ ευρ 40) μαζί με μια σειρά άλλων αναθηματικών ή επιτύμβιων αναθηματικών επιγραφών που χρονολογούνται από την ελληνιστική έως την ύστερη αυτοκρατορική περίοδο (αρ ευρ 13 18 25 28 40 41 42) καθώς και κάποιες επιγραφές που είχαν μεταφερθεί στη Μεγίστη από τα Πάταρα και τις Γάγες Οι επιγραφές είχαν αποσταλεί με αρχικό προορισμό το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών από την επαναστατική ελληνική διοίκηση της νήσου που ζητούσε την ένωση με την Ελλάδα κατά το σύντομο διάστημα 1913-191532 Σύμφωνα με τον Susini 1955 καμμία επιγραφή με προέλευση από τη Μεγίστη δεν είναι δυνατόν να χρονολογηθεί με ακρίβεια33 Ἐπιστάται Aἰσχίνας Διάνδρου Tιμόστρατος Eὐκράτευς Ἀπόλλωνι Mεγιστεῖ Η επιγραφή (SGDI 4330) αναφέρεται από τον Ludwig Ross ως εντοιχισμένη στο ιερό της Μονής του Αγίου Παντελεήμονα Ο Διαμαντάρας (1899 333) δημοσίευσε μία έκτη επιγραφή επιστάτου χωρίς να αναφέρει τόπο εύρεσης

Εικ 5 Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου από ΝΑ Στο βάθος η Ρω (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

33

4μ αποτελεί το καλύτερα σωζόμενο τμήμα της οχύρωσης (εικ 6) Είναι χτισμένος με

κυφωτές λιθοπλίνθους σύμφωνα με το ισόδομο σύστημα με λαξευμένο γωνιαίο οδηγό

στους γωνιόλιθους Τμήματα της ελληνιστικής φάσης διατηρούνται κατά τόπους στους

κατώτερους δόμους του εξωτερικού τείχους34

Δύο μεγάλες λαξευτές ελλειψοειδείς δεξαμενές με λαξευμένες κλίμακες καθόδου η μία

στον εσωτερικό και η δεύτερη στον εξωτερικό περίβολο εξασφάλιζαν νερό για μεγάλες

περιόδους (εικ 7) Η μεγαλύτερη από αυτές έχει διάμετρο περίπου 530μ και βάθος 4μ

Οι δεξαμενές αυτές στεγασμένες με θόλους στις νεότερες περιόδους θα πρέπει κατά την

αρχαιότητα να βρίσκονταν σε υπόγειους χώρους πύργων

Μικρές κόγχες λαξευμένες στο μέτωπο του βράχου στη νότια πλευρά του εσωτερικού

υπερυψωμένου τμήματος της ακρόπολης δηλώνουν την ύπαρξη ιερού στο σημείο αυτό

ή ΒίγλαΣτη θέση Βίγλα ndash το υψηλότερο σημείο του νησιού που δεσπόζει πάνω από τον οικισμό σε

υψόμετρο 220μ ndash σώζεται αρχαίο οχυρωματικό τείχος σε μήκος 60μ με κατεύθυνση Α-Δ

Η πολυγωνική του τοιχοδομία έχει χαρακτηριστεί laquoκυκλώπειαraquo και στο παρελθόν το τείχος

είχε θεωρηθεί μυκηναϊκό35 Πρόκειται ωστόσο για τοιχοδομία αρκετά συνηθισμένη στην

Καρία από τους κλασικούς χρόνους μέχρι τη ρωμαϊκή περίοδο και πιθανώς αποτελούσε

τμήμα της ελληνιστικής οχύρωσης36 Σε συνδυασμό με το Παλαιόκαστρο χρησίμευε για την

προστασία της ενδοχώρας

Εκτός από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και τα παραθαλάσσια οχυρά του Κάστρου

34 Οι λιθόπλινθοι της νοτιοδυτικής γωνίας του εξωτερικού τείχους έχουν συστραφεί και μετατοπιστεί με αποτέλεσμα το σημείο αυτό του τείχους να κινδυνεύει με κατάρρευση Έπειτα από την τοπογραφική αποτύπωση από την Ε Βασιλειάδου η ΚΒ΄ ΕΠΚΑ έχει αναλάβει το έργο της αποκατάστασης της νοτιοδυτικής γωνίας στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ βάσει των μελετών των Γ Αντωνίου Κ Ζάμπα και Ε Παυλίδη35 Κυπαρίσσης 191536 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 Wurster 1981 231-232

Εικ 6 Παλαιόκαστρο Ο εσωτερικός πύργος από ΝΑ (φωτ αρχείο ΜΚΤ) Εικ 7 Λαξευτή δεξαμενή στο Παλαιόκαστρο (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

34

και των νησίδων Ρω και Στρογγυλής (βλ παρακάτω σελ 44 - 47)37 το αμυντικό δίκτυο

της Μεγίστης συμπληρωνόταν από επί μέρους μικρές laquoακροπόλειςraquo στο εσωτερικό του

νησιού (όπως το Λαντωμένο ή τα Υψηλά στο κτήμα Μιρικλή38 στη ΝΑ πλευρά του νησιού)

και πύργους-φρυκτώρια (όπως ο μικρός πύργος με πυραμιδική βάση στο Καστρέλλι στην

χερσόνησο της Μούντας και το φρυκτώριο στη θέση Καρύδια στο φρύδι της απόκρημνης

ανατολικής ακτής) καθώς και στην απέναντι ηπειρωτική ακτή Τειχισμένο παραθαλάσσιο

αστικό κέντρο δεν φαίνεται να υπήρχε κατά την αρχαιότητα ενώ ο οικισμός του λιμένα

ήταν πιθανώς περιορισμένης έκτασης και εξυπηρετούσε τις ανάγκες τροφοδοσίας και

επισκευής των πλοίων

Το κυρίως οχυρωματικό δίκτυο του συμπλέγματος της Μεγίστης κατασκευάστηκε βάσει

κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού του ροδιακού κράτους στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ πιθα-

νότατα την περίοδο μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου Αδιευκρίνιστη παραμένει

η ακριβέστερη χρονολόγησή της κατασκευής του ενώ δεν θα πρέπει να αποκλειστεί το εν-

δεχόμενο να ενσωμάτωσε προϋπάρχουσες κατασκευές και να συμπληρώθηκε στη διάρκεια

του 3ου και 2ου αι πΧ με πρόσθετες κατασκευές και μετασκευές Οι οχυρώσεις αποτέλεσαν

μέρος ενός ευρύτερου σχεδιασμού με μακροπρόθεσμο στόχο την απρόσκοπτη ναυσιπλοΐα

και τον ανεφοδιασμό του πολεμικού και εμπορικού στόλου παρακάμπτοντας τα λιμάνια της

Λυκίας με την οποία οι σχέσεις του ροδιακού κράτους ήταν μονίμως τεταμένες39

Οχυρωμένες αγροικίεςΕκτός από τα παραπάνω οχυρά στο Καστελλόριζο έχει εντοπισθεί μεγάλος αριθμός

μεμονωμένων οχυρών κτισμάτων τα οποία μπορούν να ερμηνευθούν ως αγροτικοί πύργοι

ή οχυρωμένες αγροικίες40 Στην πλειονότητά τους οι αγροικίες αυτές είναι μεμονωμένες

και αυτάρκεις με εξαίρεση πιθανώς τις εγκαταστάσεις στην Αυλωνιά που θα μπορούσαν

να ανήκουν σε μικρό οικισμό ή κώμη από πυργόσπιτα Ανάλογοι πύργοι κατασκευάζονται

τον 4ο και 3ο αι πΧ σε πολλές περιοχές κυρίως στο νησιωτικό χώρο41 Μερικές φορές

συσχετίζονται με τις ανάγκες προστασίας κάποιας συγκεκριμένης παραγωγής42 συνήθως

όμως πρόκειται για αγροτικές εγκαταστάσεις οι οποίες συγχρόνως εξυπηρετούν κάποιον

ευρύτερο αμυντικό σχεδιασμό Πιθανώς αποτελούσαν ιδιοκτησίες ενδεχομένως όμως

κάποιες από αυτές να παραχωρούνταν στη φρουρά και τις οικογένειές τους για χρήση και

εκμετάλλευση με αντάλλαγμα τη λειτουργία παρατηρητηρίου-φρυκτωρίας43

Αντίστοιχες κατασκευές οχυρωμένων αγροικιών των ελληνιστικών χρόνων και σε εξίσου

37 Μελετώντας τις ελληνιστικές οχυρώσεις στην ενσωματωμένη ροδιακή Περαία η Pimouguet (1994) διέκρινε τρεις κατηγορίες αμυντικών εγκαταστάσεων οχυρωμένες ακροπόλεις στην κορυφή υψώματος οχυρωμένα παραθαλάσσια αστικά κέντρα και παραθαλάσσια οχυρά και πύργους χτισμένους επάνω σε χερσόνησο ή στόμιο κόλπου Κάθε μία από αυτές τις εγκαταστάσεις είχε τη δική της ιδιαίτερη επιχειρησιακή λειτουργία η οργάνωσή τους όμως δείχνει την ύπαρξη ενός κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού που εξυπηρετούσε απευθείας τα συμφέροντα του ροδιακού κράτους Έτσι ερμηνεύεται και η σχετική ομοιογένεια που χαρακτηρίζει όλες τις κατηγορίες των εγκαταστάσεων αυτών ως προς τα λειτουργικά τους στοιχεία και τον τρόπο κατασκευής τους χαρακτηριστικά τα οποία η Pimouguet θεωρεί ενδείξεις μιας laquoηπειρωτικής ροδιακής αρχιτεκτονικήςraquo38 Ashton 1995 8039 Bresson 1999 Bryce ndash Zahle 198640 Ο Ashton (1995 68-91 κυρίως 69) σημειώνει σαράντα πέντε περίπου οχυρωμένες θέσεις οι περισσότερες από τις οποίες βρίσκονται σε συσχετισμό με πατητήρια και δεξαμενές41 Βλ Μαραγκού 2005 323-326 Young 1956α Osborne 198642 Βλ για παράδειγμα τα ορυχεία αργύρου της Σίφνου (Young 1956β και Ashton ndash Pantazoglou 1991)43 Σχετικά με την κυριότητα των μεμονωμένων οχυρών δηλαδή εάν επρόκειτο για ιδιωτικά ή δημόσια οικοδομήματα βλ Μαραγκού 2009 21

35

μεγάλη πυκνότητα εντοπίζονται στη Λυκία44 Κάποιες από τις κτιστές κατασκευές που

έχουν στο παρελθόν θεωρηθεί τάφοι45 θα πρέπει πιθανώς να ερμηνευθούν ως υπόγειοι

χώροι πύργων με χρήση αποθηκευτική ή ως δεξαμενής νερού όπως η κτιστή κατασκευή

που είναι σήμερα γνωστή ως laquoτάφος με το χρυσό στεφάνιraquo στο οροπέδιο του Άη Γιώργη

του Βουνού46 και η υπόγεια κρύπτη του Aγ Χαραλάμπους στο μοναστήρι του Άη Γιώργη

του Bουνού Χρήση αγροικίας είχε πιθανώς η οχυρωμένη εγκατάσταση που περιβάλλεται

από ισχυρό τείχος στο κτήμα Σαρίνα στη θέση Άχερες δυτικά του λιμανιού στη μοναδική

εύκολα προσβάσιμη και καλλιεργήσιμη περιοχή στο νησί47 Εδώ εκτός από στεγασμένη

δεξαμενή περιλαμβάνεται και ικανή καλλιεργήσιμη γη

διαχείριση υδάτωνΗ Μεγίστη είναι νησί άνυδρο Πηγάδια με γλυκό νερό (υφάλμυρο για την ακρίβεια)

εντοπίζονται μόνο στην περιοχή του μυχού του λιμανιού όπου και η εκκλησία του Άη

Γιώργη του Πηγαδιού Κατά τις εργασίες για την κατασκευή λιμνοδεξαμενής στη θέση

Κιόλια στο κεντρικό τμήμα του νησιού ΝΔ του αεροδρομίου αποκαλύφθηκαν δύο

κτιστές κυκλικές κατασκευές διαμέτρου 5 και 6 μ εγγεγραμμένες σε κτιστή κατασκευή

από ισχυρούς τοίχους οι οποίες ερμηνεύονται ως δεξαμενές νερού Η κατασκευή τους

χρονολογείται στην ελληνιστική περίοδο συνέχισαν δε να χρησιμοποιούνται στα ρωμαϊκά

χρόνια σύμφωνα με την κεραμική που βρέθηκε κατά την ανασκαφή48 Σημειωτέον ότι το

παλαιό όνομα της θέσης ήταν Φλετρά (φρεατερά)49

Στην ελληνιστική περίοδο κατασκευάστηκε πιθανώς το συγκρότημα εννέα μεγάλων

κυκλικών δεξαμενών στη θέση Άχερες επάνω από τον οικισμό του Καστελλορίζου η

κατασκευή του οποίου ανάγεται συνήθως στην περίοδο της Τουρκοκρατίας Ωστόσο ένα

τέτοιας κλίμακας έργο υποδομής μαρτυρεί έναν κεντρικό σχεδιασμό ο οποίος μόνον στην

ελληνιστική περίοδο παρατηρείται στο νησί Το συγκρότημα αυτό των δεξαμενών στις

Άχερες θα έπρεπε να επαρκεί για τις ανάγκες όχι μόνον του οικισμού και των εγκαταστάσεων

του λιμένα αλλά και για τον ανεφοδιασμό του ροδιακού στόλου και των εμπορικών

πλοίων που μετέφεραν σιτηρά αμφορείς με κρασί και άλλα προϊόντα που διακινούσε το

ροδιακό κράτος καθώς και ξυλεία από τη Λυκία50

Παράλληλα λαξευμένες ή κτιστές δεξαμενές μικρές και μεγάλες υπάρχουν σε όλες τις

αρχαίες θέσεις εγκατάστασης στο νησί από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και το

Κάστρο του λιμένα έως τις διάσπαρτες στην ύπαιθρο οχυρωμένες αγροτικές εγκαταστάσεις

ενώ παρατηρείται η χρήση φυσικών ρηγμάτων ως δεξαμενών για τη συλλογή ομβρίων

44 Πρόκειται για πυργοειδείς κατασκευές χωρίς ανοίγματα στο ισόγειο εκτός της πόρτας αλλά με παράθυρα στον όροφο Έχουν προσεγμένη τοιχοδομία και συνδυάζονται πάντα με βοηθητικά κτίσματα πατητήρια και αλώνια Χαρακτηριστική τους λεπτομέρεια αποτελούν οι υπόγειοι χώροι Βλ Konecny 1994 και Konecny 199745 Ashton 1995 100-10246 Στην πραγματικότητα το στεφάνι (αρ κατ 13) βρέθηκε σε λίθινη θήκη σφηνωμένη στο έδαφος βλ Κυπαρίσσης 1915 6347 Βλ Ashton 1995 9048 Βλ Κ Μπαϊράμη στο ΑΔ 2000 Χρον (υπό δημοσίευση)49 Διαμαντάρας χχέ 1350 Το συγκρότημα δεξαμενών στις Άχερες εξυπηρετούσε τις ανάγκες των κατοίκων του οικισμού μέχρι πρόσφατα μαζί με μερικές κυκλικές λαξευμένες δεξαμενές εντός οικισμού γνωστές ως Πασάδες

20

Μουσείο της Μεγίστης στις 13 Σεπτεμβρίου του 1984 επέτειο της απελευθέρωσης του

Καστελλορίζου Ακολούθησαν τα Μουσεία της Σύμης της Λέρου της Αστυπάλαιας και

πιο πρόσφατα της Κάσου ενώ τα Μουσεία της Καρπάθου της Καλύμνου και της Νισύρου

οργανώθηκαν την πενταετία 2003-2008 με τη χρηματοδότηση του Περιφερειακού

Επιχειρησιακού Προγράμματος Νοτίου Αιγαίου Όλα σχεδόν τα Μουσεία στεγάζονται

σε οικήματα που έχουν παραχωρηθεί στο Υπουργείο Πολιτισμού από δημόσιους φορείς

ιδρύματα ή ιδιώτες και έχουν χαρακτήρα διαχρονικό καλύπτουν δηλαδή την πορεία

της ανθρώπινης παρουσίας στα νησιά από την προϊστορική μέχρι και τη μεταβυζαντινή

περίοδο πολλές φορές μάλιστα μέχρι τον 20ο αιώνα Τον βασικό πυρήνα των εκθεμάτων

αποτέλεσαν τα αντικείμενα των παλαιών Συλλογών εμπλουτισμένα με ανασκαφικά

ευρήματα που φυλάσσονταν προσωρινά στη Ρόδο και επέστρεψαν στη γενέθλια γη Οι

σωστικές ανασκαφές που διενεργήθηκαν τις δύο τελευταίες δεκαετίες στα μικρά νησιά ndash

τα οποία αναπτύσσονται τουριστικά απαιτούν τις αναγκαίες κοινωφελείς και τουριστικές

υποδομές διεκδικούν χρηματοδοτικά προγράμματα και γεμίζουν με παραθεριστικές

κατοικίες ndash πλούτισαν με νέα ευρήματα τα Μουσεία Εξ άλλου οι πρόσφατες κηρύξεις

αρχαιολογικών χώρων και ζωνών προστασίας σε όλα τα νησιά επέβαλαν και νομοθετικά

τον αρχαιολογικό έλεγχο Η δημιουργία των νέων Μουσείων αποτέλεσε πρόκληση για

πολλούς κατοίκους οι οποίοι και παρέδωσαν αρχαία που πεισματικά φύλαγαν στο σπίτι

τους μέχρι το άνοιγμά τους

Σήμερα μόνον η Τήλος και η Χάλκη δεν διαθέτουν Αρχαιολογικό Μουσείο Υπάρχουν όμως

προγράμματα μελέτες σημαντικά ευρήματα που φιλοξενούνται στην παρούσα Έκθεση

αλλά κυρίως πάθος από τους αρχαιολόγους των Εφορειών οι οποίοι διευρύνουν μέρα με

τη μέρα τις δραστηριότητες και το έργο της προστασίας των αρχαιοτήτων σε κάθε μικρό

νησί σε όλους τους άνυδρους βράχους στα σταθερά αυτά ndash κάποτε ζωντανά ndash πατήματα

για την επικοινωνία ανάμεσα στις νησιωτικές κοινωνίες του Αιγαίου και την απέναντι

μεγάλη στεριά

Η ευφυής ιδέα της παρούσας Έκθεσης οφείλεται στον αγαπητό συνάδελφο και φίλο

Καθηγητή Νικόλαο Σταμπολίδη Διευθυντή του Μουσείου Κυκλαδικής και Αρχαίας

Ελληνικής Τέχνης ενώ η υλοποίησή της έγινε δυνατή χάρις στην αμέριστη στήριξη και

τις φροντίδες της Προέδρου του Μουσείου κυρίας Σάντρας Μαρινοπούλου Η Έκθεση

και ο ανά χείρας Κατάλογος πολλά οφείλουν στη συστηματική δουλειά του επιμελητή

του Μουσείου και καλού συνεργάτη αρχαιολόγου Γιώργου Τασούλα Η συντήρηση όλων

των αντικειμένων που εκτίθενται έγινε από τους συντηρητές της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ Μιχάλη

Κώστα Δημήτρη Κουγιό και Νεκταρία Δασακλή ενώ οι περισσότερες φωτογραφίες των

αρχαιοτήτων του Καταλόγου από τον φωτογράφο μας Γιώργο Κασιώτη Οι αρχαιολόγοι των

Εφορειών Αρχαιοτήτων της Δωδεκανήσου υπεύθυνοι για τα νησιά που περιλαμβάνονται

στην Έκθεση παράλληλα με τα υπόλοιπα υπηρεσιακά τους καθήκοντα έφεραν το κύριο

βάρος της επιλογής και μελέτης των αντικειμένων ndash τα περισσότερα από τα οποία ήταν

αδημοσίευτα ndash για τη συγγραφή των λημμάτων του Καταλόγου

Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να έρχονται στο κέντρο της Ελλάδας ταπεινά και πολύτιμα

τέχνεργα μάρτυρες της μακράς ανθρώπινης δραστηριότητας και της διόλου laquoάγονηςraquo

πολιτιστικής διαδρομής που διήνυσαν τα μικρά ακριτικά νησιά του Αρχιπελάγους τα

οποία μεγαλώνουν τα σύνορα της πατρίδας και επιμένουν να ζουν και να παράγουν ακόμα

και με τους λιγοστούς μόνιμους κατοίκους τους

Δρ Μελίνα Φιλήμονος-ΤσοποτούΔιευθύντρια της ΚΒ΄ ΕΠΚΑ

21

22

Χάλκη

Τήλος

Σύμη

Αλιμνιά

Πυργούσα

Γυαλί

Νίσυρος

Ρόδος

23

Ρω

Στρογγύλη

Καστελλόριζο

24

25

26

Η Μεγίστη ndash ή Καστελλόριζο από το όνομα του μεσαιωνικού οικισμού ndash είναι

η μεγαλύτερη από ένα σύνολο περίπου τριάντα νησίδων βραχονησίδων και σκοπέλων

που αποτελούν το πολύνησο του Καστελλορίζου (εικ 1) Η οικονομία και η σημασία της

συνδέεται άμεσα με αυτά όπως και με την απέναντι λυκιακή ακτή

Η Μεγίστη βρίσκεται 131 χλμ (71 ναυτικά μίλια) ανατολικά της Ρόδου και 25 χλμ από

την απέναντι ακτή Έχει εμβαδόν 888 τχλμ και σχήμα περίπου τριγωνικό με τη μεγάλη

χερσόνησο της Μούντας στη βόρεια

πλευρά που καταλήγει στο ακρωτήριο

του Αγίου Στεφάνου Η ακτογραμμή είναι

παντού απόκρημνη με εξαίρεση τον βαθύ

κόλπο στη ΒΑ πλευρά του νησιού που

σχηματίζει διπλό λιμάνι Το νησί είναι

ορεινό και βραχώδες Οι ψηλότερες κορυφές

Βίγλα (268 μ) Παλαιόκαστρο (244 μ) και

Δίσκος (215 μ) βρίσκονται στο βόρειο

τμήμα Το κεντρικό ανατολικό και νότιο

χαρακτηρίζονται από μικρά οροπέδια με

μικρές καλλιεργήσιμες εκτάσεις Το νησί

αν και άνυδρο κατοικήθηκε πιθανώς από

την Ύστερη Εποχή του Χαλκού εξαιτίας

της θέσης του και του εξαιρετικού διπλού

λιμένα στη ΒΑ ακτή του Ο Κάβος το

ακρωτήριο ανάμεσα στα δύο λιμάνια του

κόλπου όπου το σωζόμενο Κάστρο υπήρξε

διαχρονικά το κεντρικό σημείο της δραστηριότητας Μετά το λιμάνι η σημαντικότερη θέση

είναι το Παλαιόκαστρο το οποίο παρουσιάζει αλλεπάλληλες φάσεις κατοίκησης Άλλες

θέσεις εντοπίζονται κυρίως σε καλλιεργήσιμες περιοχές και οι περισσότερες είναι μικρές

οχυρωμένες αγροικίες με ελαιοπιεστήρια και ληνούς

Εικ 1 Μερική άποψη του Καστελλορίζου των βραχονησίδων και της λυκιακής ακτής (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

ΚαστελλόριζοΣτρογγύλη

Ρω

27

Το ενδιαφέρον των ερευνητών για τη Μεγίστη αρχίζει τον 18ο και εντείνεται τον 19ο αιώνα

Την περίοδο αυτή ευρωπαίοι περιηγητές περιδιαβαίνουν το νησί αναζητώντας αρχαία κι

επιγραφές1 Παράλληλα είναι σαφές ότι κατά τον 19ο αιώνα στο νησί γινόταν διακίνηση

αρχαιοτήτων2 Θα πρέπει να επιδεικνύεται ιδιαίτερη προσοχή όσον αφορά στην ερμηνεία

της προέλευσης όσων ευρημάτων δεν προέρχονται από ανασκαφές Κάποιες από τις

επιγραφές και τα άλλα ευρήματα που κατεγράφησαν κατά καιρούς στο νησί αναφέρεται

ότι είχαν μεταφερθεί εκεί από την απέναντι μικρασιατική ακτή3 Το νησί δεν έχει μελετηθεί

συστηματικά από αρχαιολογική άποψη Η έρευνα περιορίζεται σε επιφανειακές έρευνες4

και σε κάποιες πρόσφατες σωστικές ανασκαφές5

Το όνομα Μεγίστη ή Μεγίστα ndash που συναντάται σε όλες τις αρχαίες πηγές από τον Ψευδο-

Σκύλακα στα μέσα του 4ου αι πΧ μέχρι τον 12ο αι μΧ6 ndash αναφέρεται στο σχετικό μέγεθος της

νήσου μεταξύ των μικρότερων νησίδων και βραχονησίδων στο νησιωτικό της σύμπλεγμα7

Το όνομα του νησιού κατά την αρχαιότητα επιβεβαιώνεται αφrsquo ενός από τις επιγραφικές

αναφορές στον Απόλλωνα Μεγιστέα και αφrsquo ετέρου από την επιβίωσή του με τη μορφή

Mayas στην αραβική και Meis στην τουρκική που αποτελούν παραφθορά του ονόματος

Μεγίστη

Το όνομα Καστελλόριζο το οποίο υιοθετήθηκε μετά τον 12ο αιώνα και χρησιμοποιείται

πλέον παράλληλα με το αρχαίο όνομα Μεγίστη αποδίδεται είτε στο κόκκινο χρώμα του

βράχου από τον οποίο κατασκευάστηκε το Κάστρο στον Κάβο (castello rosso) είτε από τον

οικισμό που αναπτύχθηκε στη ρίζα του καστέλου αυτού8

απΟ τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΛιΘΟΥ Και τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΧαΛΚΟΥΕλάχιστα είναι τα στοιχεία που μαρτυρούν την κατοίκηση στα προϊστορικά χρόνια

Προϊστορική θέση εντοπίζεται πιθανώς στην περιοχή του σημερινού κοιμητηρίου στη

μικρή χερσόνησο που κλείνει από ανατολικά το λιμάνι του Μανδρακιού9

Ωστόσο η επίκαιρη θέση του νησιού στο θαλάσσιο δρόμο που ακολουθούσαν τα

εμπορικά πλοία της Εποχής του Χαλκού επιβεβαιώνεται από τα ερευνηθέντα ναυάγια

1 Βλ Savary 1788 Leake 1824 Fellows 1841 Ross 1846 Flandin 1871 Cockerell 1903 Αναφέρονται επίσης αλλεπάλληλες laquoεπιδρομέςraquo αρχαιοκαπήλων οι οποίοι αποβίβαζαν πληρώματα και άδειαζαν μεμονωμένους τάφους βλ Κυπαρίσσης 1915 642 Ο Fellows (1841 188-189) περιγράφει το Καστελλόριζο του 1840 ως σφύζουσα εμπορική μητρόπολη στην οποία μπορούσε κανείς να προμηθευτεί νομίσματα και κάθε είδους laquoθησαυρούςraquo που έβρισκαν οι χωρικοί στην απέναντι ακτή Ο ίδιος αγόρασε νομίσματα που προέρχονταν από την κοιλάδα της Ξάνθου3 Βλ Διαμαντάρας 1894 331-333 αρ 33 Διαμαντάρας 1899 335-336 Αντίστοιχα οι μονολιθικοί κίονες στον ναό του αγίου Κωνσταντίνου έχουν μεταφερθεί από τα Πάταρα βλ Διαμαντάρας χχέ 84 Οι R Hope Simpson και JF Lazenby πραγματοποίησαν το 1967 περιορισμένη έρευνα σε ήδη γνωστές θέσεις (Hope Simpson ndash Lazenby 1970) Πολύτιμη στη μελέτη της αρχαίας Μεγίστης είναι η συμβολή του Ν Ashton o oποίος πραγματοποίησε εκτεταμένη επιφανειακή έρευνα στο νησί το 1993 και το 1994 και συγκέντρωσε πολλά από τα στοιχεία που αναφέρονται εδώ βλ Ashton 19955 Το 1999 ολόκληρο το νησί μαζί με τη νησίδα Ρω θεσμοθετήθηκαν ως αρχαιολογικός χώρος Έκτοτε παρακολουθούνται οι εργασίες εκσκαφής και σε ορισμένες περιπτώσεις διενεργούνται δοκιμαστικές τομές πριν την έγκριση οικοδόμησης6 Το συμπέρασμα ότι ένα από τα ονόματα της Μεγίστης στην αρχαιότητα ήταν Κισθήνη οφείλεται σε παρερμηνεία του εδαφίου στο Στράβωνα (ΧΙV 3 7) laquoμεταξὺ δrsquo ἐν τῷ λεχθέντι παράπλῳ νησία πολλὰ καὶ λιμένες ὧν καὶ Μεγίστη νῆσος καὶ πόλις ὁμώνυμος Κισθήνηraquo βλ Θωμόπουλος 19707 laquoμεγάλη νῆσος ἡ τῶν Λυκίαςraquo σύμφωνα με τον Στέφανο Βυζάντιο Ο πρώτος που συνδέει ετυμολογικά το όνομα του νησιού με τον μυθικό ιδρυτή Μεγιστέα είναι ο Αλέξανδρος Πολυΐστωρ τον 1ου αι πΧ τον οποίο αναπαράγει ο Στέφανος Βυζάντιος Περὶ πόλεων τον 6ο αι μΧ Βλ επίσης RE XV1 λ Megiste 3318 Pappas 1994 46-47 Hederer 1924 329 Οι Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 αναφέρουν δύο προϊστορικά όστρακα στην περιοχή του κοιμητηρίου

28

του Ulu Βurun ndash 9 χλμ ΝΑ του Kas της αρχαίας Αντιφέλλου απέναντι από τη Μεγίστη

το οποίο χρονολογείται στο τέλος του 14ου αι πΧ ndash και της Χελιδονίας Άκρας 65 χλμ

ανατολικότερα που χρονολογείται στον 12ο αι πΧ Παρά την έλλειψη στοιχείων δεν θα

πρέπει να αποκλειστεί το ενδεχόμενο ότι η Μεγίστη χρησιμοποιήθηκε ως σταθμός στον

δρόμο ναυτικών και εμπόρων από και προς τα λιμάνια της Ανατολής και αποίκων προς

την Κύπρο την Κιλικία και τη Συροπαλαιστινιακή ακτή κατά τις μετακινήσεις του 12ου και

11ου αι πΧ

απΟ τή γΕωμΕτριΚή πΕριΟδΟ Εωσ τήν ΥστΕρή αρΧαιΟτήταΛιγοστές παραμένουν οι ενδείξεις σχετικά με την κατοίκηση κατά τη Γεωμετρική και

την Αρχαϊκή περίοδο στο νησί θραύσματα κεραμικής της Γεωμετρικής περιόδου που

συλλέχθηκαν στο εσωτερικό της ακρόπολης του Παλαιοκάστρου μαρτυρούν ότι υπήρχε

κατοίκηση στη στρατηγική αυτή θέση Ενδεχομένως η στενή σχέση της Μεγίστης με τη

Ρόδο χρονολογείται από την εποχή του αποικισμού Η ίδρυση της Φασήλιδος αποικίας

της Ρόδου στη λυκιακή ακτή χρονολογείται στον 7ο αι πΧ ενώ στο Χρονικό της Λίνδου

αναφέρεται νικηφόρος εκστρατεία του Κλεόβουλου τυράννου της Λίνδου εναντίον της

Λυκίας που πρέπει να τοποθετηθεί στον 6ο αι πΧ Τα ονόματα ορισμένων πόλεων της

Λυκίας όπως η Ροδία και η Ροδιάπολης αποτελούν πιθανώς ενδείξεις ενός ευρύτερου

αποικισμού της ΝΑ Λυκίας από τις δωρικές πόλεις της Ρόδου ο οποίος ωστόσο δεν είχε

μόνιμο αποτέλεσμα πέραν της κτήσης της Μεγίστης εφόσον οι πόλεις αυτές αναφέρονται

αργότερα ως μέλη της Λυκιακής Συμμαχίας10

Το 411 πΧ η Ρόδος αποστάτησε από την Αθηναϊκή συμμαχία και το 4087 πΧ ίδρυσε ndash με

τον συνοικισμό των τριών πόλεων ndash τη νέα πόλη της Ρόδου που σύντομα αναπτύχθηκε

σε σημαντική ναυτική και εμπορική δύναμη Δεν μπόρεσε ωστόσο να αποφύγει την

κυριαρχία της δυναστείας των Εκατομνιδών σατραπών της Αλικαρνασσού (356 - 332

πΧ)11 ούτε τη συμμετοχή της στις δυνάμεις του Δαρείου του Γ΄ (340 - 335 πΧ) Κατά την

περίοδο 332 - 323 πΧ στην περιοχή κυριάρχησαν οι δυνάμεις των Μακεδόνων12 ενώ μετά

τον θάνατο του Αλεξάνδρου ξεκίνησαν οι διαμάχες μεταξύ των βασιλείων των Διαδόχων

για τη στρατιωτική και οικονομική κυριαρχία στην ανατολική Μεσόγειο

Η Ρόδος απέκρουσε την πολιορκία του Δημητρίου (305 - 304 πΧ) ενίσχυσε το ναυτικό της

πολεμικό και εμπορικό και εξελίχθηκε στη διάρκεια του 3ου και τις αρχές του 2ου αι πΧ σε

κατrsquo εξοχήν κέντρο του διαμετακομιστικού εμπορίου στην ανατολική Μεσόγειο Το ροδιακό

κράτος σταδιακά περιέλαβε πολλά από τα νησιά της Δωδεκανήσου Αυτά προστέθηκαν

στις σημαντικές εκτάσεις που ήδη προ του συνοικισμού κατείχαν οι ροδιακές πόλεις στην

απέναντι ακτή της Μικράς Ασίας τη λεγόμενη laquoενσωματωμένηraquo ροδιακή Περαία η οποία

περιελάμβανε τμήμα της Καρίας και ορισμένες παραθαλάσσιες θέσεις της Λυκίας καθώς

και τη νήσο Μεγίστη

Θεωρείται βέβαιο ότι η Μεγίστη ενσωματώθηκε στο Ροδιακό κράτος πριν τα μέσα του 4ου

αι πΧ και παρέμεινε σε αυτό τουλάχιστον μέχρι τον 1ο αι μΧ13 αυτό μαρτυρεί η αναφορά

του Ψευδοσκύλακος 99 (GGM I 73hellip κατὰ ταῦτα νῆσός ἐστι Ῥοδίωνhellip ) που χρονολογείται στα

10 Bresson 1999 102 Blinkenberg 1941 αρ 2 170 XXIII11 Οι Εκατομνίδες προχώρησαν στην κατασκευή ενός εκτεταμένου δικτύου οχυρώσεων στις υπό τον έλεγχό τους περιοχές Σχετικά βλ Εισαγωγικό κείμενο Νισύρου στον παρόντα τόμο12 Σχετικά με το ροδιακό κράτος κατά την εποχή του Μ Αλεξάνδρου βλ Hauben 1977 και Berthold 1984 33-3713 Fraser ndash Bean 1954 57 Berthold 1984 41

29

μέσα του 4ου αι πΧ14 αλλά και του Στράβωνος (XIV 3 7)

Η διοίκηση της laquoενσωματωμένηςraquo ροδιακής Περαίας δεν διέφερε από αυτή της Ρόδου15

Αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα του ροδιακού κράτους και συμμετείχε στο σύστημα

των δήμων Η Μεγίστη όπως και περιοχή των Δαιδάλων προκεχωρημένες κτήσεις του

ροδιακού κράτους δεν αποτελούσαν αυτοτελείς δήμους αλλά μάλλον ανήκαν σε κάποιον

άγνωστο δήμο της Ρόδου Αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι στις επιγραφές της

Μεγίστης το όνομα των Ροδίων αξιωματούχων συνοδεύεται μερικές φορές από το

δημοτικό τους αλλά ποτέ από το εθνικό Ῥόδιος πρακτική που συναντάται στις περιοχές

της laquoενσωματωμένηςraquo Περαίας Ωστόσο το δημοτικό Μεγιστεύς εμφανίζεται μόνον ως

επίθετο του Απόλλωνα και πιθανώς του Διός16

Νομίσματα του 4ου αι πΧ τα οποία φέρουν στον εμπροσθότυπο την κεφαλή του Ηλίου και

στον οπισθότυπο το ροδιακό ρόδο με τα γράμματα ΜΕ έχουν αποδοθεί στη Μεγίστη (αρ

κατ 11 - 12) η ερμηνεία αυτή ωστόσο αποτέλεσε θέμα διαφωνίας μεταξύ ειδικών και

αμφισβητείται17

Την στρατιωτική εξουσία στην ενσωματωμένη και υποτελή ροδιακή Περαία ασκούσε ένας

από τους δέκα στραταγοὺς ο στραταγός ἐπὶ τό πέραν με υφιστάμενους τουλάχιστον τρεις

ἁγεμόνας ndash συγκεκριμένα αναφέρονται ἁγεμὼν ἐπὶ Kαρίας ἁγεμὼν ἐπὶ Λυκίας και ἁγεμὼν ἐπὶ

Kαύνου Υφιστάμενοι των ἁγεμόνων ήταν οι ἐπιστάται Ρόδιοι επικεφαλής μισθοφορικών

φρουρών διορισμένοι με ετήσια θητεία σε σημεία στρατηγικής σημασίας για το ροδιακό

κράτος

H Μεγίστη ήταν ένα από τα σημεία αυτά όπως επιβεβαιώνουν οι επιγραφικές

μαρτυρίες τέσσερις αναθηματικές επιγραφές επιστατών έχουν βρεθεί στην ακρόπολη του

Παλαιοκάστρου και μία βρίσκεται χαραγμένη στο βράχο κάτω από το Κάστρο τον αρχαίο

πύργο του λιμένα18 Χρονολογούνται στο 2ο αι πΧ19

Η εξαιρετική σημασία της Μεγίστης για το ροδιακό κράτος κατά τον 2ο αι πΧ διαφαίνεται

στην ενεπίγραφη βάση αναθηματικού αγάλματος που βρέθηκε στις Κεδρεές της Καρίας

και αναφέρεται στον Τεισία Θευδάμου hellip καὶ ἁγεμόνα γενόμενον ἐμ Mεγίστᾳ κατὰ πόλεμονhellip20

Η βάση φέρει την υπογραφή του γλύπτη Πυθόκριτου ο οποίος εργάστηκε στη Ρόδο γύρω

στο 170 πX Φαίνεται ότι στην προκειμένη περίπτωση ο διορισμός του συγκεκριμένου

αξιωματούχου ως ἁγεμόνα ἐμ Mεγίστᾳ αποτελούσε έκτακτο αξίωμα που υπαγορευόταν

από την κρισιμότητα των γεγονότων του Γ΄ Συριακού πολέμου (190 πΧ) όταν η Μεγίστη

διεδραμάτισε κύριο ρόλο21 στις επιχειρήσεις κατά του Αντιόχου Γ΄ Σχετική με τα γεγονότα

του πολέμου αυτού είναι η εκτενέστερη σωζόμενη αναφορά της Μεγίστης στην αρχαία

14 Και οπωσδήποτε πριν το 330 πΧ βλ Bresson 104 σημ 5115 Για τη διοίκηση του ροδιακού κράτους βλ Fraser ndash Bean 1954 79-94 Berthold 1984 38 κεξ van Gelder 190016 SGDI 4331 και 433317 Βλ Head 1897 xcviii-xcix Ο Cahn (1942 92-94) επισημαίνει ότι τα νομίσματα είναι βαρύτερα από το καθιερωμένο ροδιακό σύστημα και είναι απίθανο να αποτελούν βραχύβια ροδιακή κοπή Υποστηρίζει ότι πρόκειται πιθανώς για κοπή επιμέρους ροδιακού δήμου Οι Fraser ndash Bean (1954 97 σημ 4 98) θεωρούν ότι εάν πρόκειται για ροδιακή κοπή αυτή θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως ένδειξη είτε της αυτονομίας του νησιού είτε της ενσωμάτωσής του στο ροδιακό κράτος επισημαίνουν δε ότι τα γράμματα ΜΕ πιθανώς δεν αντιπροσωπεύουν τοπωνύμιο αλλά ονόματα αξιωματούχων Ο RHJ Ashton (1990 1-3) πρότεινε ότι πρόκειται για κοπή του Ροδίου στην καταγωγή στρατηγού Μέμνωνος ο οποίος πολέμησε εναντίον του Αλέξανδρου και όχι για νομίσματα της Μεγίστης Συνοπτικά βλ Στεφανάκη 2010 417-419 18 Βλ αναλυτικότερα παρακάτω σχετικά με το Κάστρο και την ακρόπολη Παλαιοκάστρου19 Fraser ndash Bean 1954 8720 SEG IV 178 Fraser ndash Bean 1954 8521 Σχετικά με τα γεγονότα του Συριακού πολέμου βλ Berthold 1984

30

γραμματεία ο Τίτος Λίβιος (Ab Urbe Condita 37225 372412 37452) αναφέρει την

Μεγίστη τρεις φορές σε σχέση με τις πολεμικές επιχειρήσεις του 190 πX Στο κείμενο

εξαίρεται η στρατηγική θέση της Μεγίστης καθώς και η σημασία του λιμανιού της για

το ροδιακό κράτος ως ναυστάθμου του ροδιακού στόλου Τα παραπάνω αποσπάσματα

μαρτυρούν ότι η Μεγίστη έπαιξε σημαντικό στρατηγικό ρόλο κυρίως μάλιστα εφrsquo όσον η

υπόλοιπη Λυκία με την εξαίρεση της Φασήλιδος ήταν εχθρικά διακείμενη προς τη Ρόδο

Η συνθήκη της Απάμειας (188 πΧ) που επιβλήθηκε στη συνέχεια από τη Ρωμαϊκή σύγκλητο

επί των Ελλήνων της Μικράς Ασίας ήταν εξαιρετικά ευνοϊκή για τους Ροδίους Την αμέσως

επόμενη περίοδο έως τη συμμαχία με τη Ρώμη - ουσιαστικά την υποταγή σε αυτή - το

164 πΧ το ροδιακό κράτος επεκτάθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της Καρίας και της Λυκίας

Οι περιοχές αυτές αποτέλεσαν τη λεγόμενη laquoυποτελή Περαίαraquo Η Λυκία αντιστάθηκε στη

ροδιακή κατοχή και ακολούθησε σειρά πολεμικών συγκρούσεων οι λεγόμενοι Λυκιακοί

πόλεμοι22 Κατά την περίοδο αυτή (188 - 167 πΧ) η Μεγίστη εξακολούθησε να λειτουργεί

ως βάση για τις ναυτικές επιχειρήσεις του ροδιακού στόλου

Η μόνιμη ροδιακή παρουσία στη Μεγίστη ερμηνεύει την επιρροή της Ρόδου στην κεντρική

Λυκία κατά την ελληνιστική περίοδο η οποία μαρτυρείται επιγραφικά23 Αντίστοιχη

λυκιακή παρουσία ή επιρροή στη Μεγίστη δεν σημειώνεται κρίνοντας από την έλλειψη

μνημείων στο νησί Ακόμη και κατά την περίοδο αναβίωσης της λυκιακής συμμαχίας κατά

τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο24 η Μεγίστη φαίνεται ότι παρέμεινε ανεπηρέαστη

από τη λυκιακή επιρροή παρά την εγγύτητά της στη λυκιακή ακτή

Αναπόφευκτα η πολιτική ισχύς της Ρόδου μειωνόταν όσο αυξανόταν η επιρροή της Ρώμης

Έπειτα από την υπογραφή συνθήκης με τη Ρώμη το 164 πΧ παρότι τυπικά αυτόνομη η

Ρόδος ακολουθεί τις επιταγές του ρωμαϊκού κράτους Η ίδρυση στη Δήλο αφορολόγητου

εμπορείου ρωμαϊκών συμφερόντων συνετέλεσε στην οικονομική συρρίκνωση της Ρόδου

Στον ύστερο 1ο αι πΧ ο Αντώνιος και ο Αύγουστος απέδωσαν ξανά κάποιες από τις

νησιωτικές της κτήσεις ενώ ο Αύγουστος επιβεβαίωσε τον παλαιότερο τίτλο της ως

laquoελεύθερης και συμμάχου πόλεωςraquo

Τον 1ο αι μΧ ο Στράβων (ΧΙV 3 7) αναφέρει και πάλι τη Μεγίστη ως ροδιακή κτήση Εκτός

από τον Στράβωνα δύο ακόμη πηγές του 1ου και 2ου αι μΧ αναφέρονται στη Μεγίστη ο

Πτολεμαίος (V III) και o Πλίνιος (Φυσική Ιστορία V 35131) ο οποίος μάλιστα αναφέρει ότι

η πόλις της Μεγίστης έχει εκλείψει (hellip Megista cuius civitas interdiit) Σύμφωνα ωστόσο

με τις αρχαιολογικές ενδείξεις το νησί κατοικείτο κατά τον 1ο αι μΧ οπότε η δήλωση του

Πλίνιου πιθανώς σημαίνει είτε ότι ο πληθυσμός του συρρικνώθηκε είτε ότι η στρατηγική

σημασία του μειώθηκε είτε ότι ήταν πλέον υποτελές

Υπό τον αυτοκράτορα Βεσπασιανό (67 - 69 μΧ) η Ρόδος ενσωματώθηκε επίσημα στο

Ρωμαϊκό κράτος ενώ από τον Διοκλητιανό (284 - 305 μΧ) ορίστηκε ως πρωτεύουσα της

Επαρχίας των Νήσων η οποία υπαγόταν στη Διοίκηση της Ασίας

Στην αυτοκρατορική περίοδο η Μεγίστη εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ως ναύσταθμος

όπως μαρτυρούν οι επισκευές στα τείχη της ακρόπολης και επιφανειακά ευρήματα στο

νησί αλλά κυρίως οι λιμενικές εγκαταστάσεις Στη ρωμαϊκή περίοδο χρονολογούνται

22 Bresson 1999 106-111 Πολύβιος 254423 Σχετικά με τα επιγραφικά στοιχεία που μαρτυρούν τη ροδιακή επιρροή στη Λυκία την υιοθέτηση ροδιακών πρακτικών τις αναθηματικές επιγραφές που τιμούν Ροδίους την λατρεία του Διός Ατταβυρίου και του Ηλίου βλ Zimmermann 1992 81 156-158 Zimmermann 1993 119-121 Bresson 1999104-10624 Βλ Τίτος Λίβιος 41258 42148 44151 Επίσης βλ Πολύβιος 30512 30314-5 3141-3

31

πιθανώς οι βυθισμένοι μόλοι στη γλώσσα που χωρίζει τα δυο λιμάνια και γύρω από το

απέναντι νησάκι Ψωραδιά καθώς και κεραμική από ναυάγια στις θέσεις αυτές25 Το λιμάνι

της Μεγίστης λειτουργούσε ακόμη ως εμπορικός λιμένας αλλά και ως ναύσταθμος του

ρωμαϊκού στόλου μάλλον όμως ως βοηθητικός του ναυστάθμου στα Πάταρα της Λυκίας

Οπωσδήποτε η σημασία του νησιού δεν ήταν πλέον εξέχουσα σε μια Μεσόγειο που

αποτελούσε laquoρωμαϊκή λίμνηraquo

Η ιστορία του νησιού αντικατοπτρίζει τη σημαντική γεωγραφική του θέση και την οικονομική

και στρατηγική σημασία ολόκληρης της περιοχής Την εξέχουσα θέση του ως σημαντικής

κτήσης της Ρόδου ακολούθησαν αιώνες αφάνειας κατά τους οποίους σχεδόν εξαφανίστηκε

από τις πηγές Υπάρχουν μεγάλες περίοδοι που χαρακτηρίζονται από την πλήρη απουσία

μνημείων και στοιχείων Τα μέχρι τώρα στοιχεία δείχνουν ότι το νησί ήκμασε ως ναυτική

βάση κυρίως σε περιόδους ανάγκης οργανωμένου ελέγχου των θαλάσσιων περασμάτων

από μια κεντρική αρχή

τα αρΧαια μνήμΕιαΟ λιμένας και το ΚάστροΟ κόλπος δυτικά του Κάβου ndash πεταλόσχημος βαθύς και καλά προστατευμένος από τον

καιρό ndash ήταν ο κυρίως λιμένας ενώ ο ανατολικός στο Μανδράκι μικρότερος και ρηχός26

λειτουργούσε πιθανώς ως ναυπηγοεπισκευαστικός χώρος στην αρχαιότητα όπως και κατά

τον 19ο αιώνα Ο κύριος ωστόσο ρόλος του διπλού λιμένα της Μεγίστης ήταν η τροφοδοσία

των πολεμικών και εμπορικών πλοίων ενώ πιθανώς συμμετείχε στο περιφερειακό

εμπόριο

Το λιμάνι της Μεγίστης προστατευόταν ήδη κατά την αρχαιότητα από αρχαίο οχυρό στη

θέση του ιπποτικού Κάστρου (εικ 2 3) Η πυραμιδική βάση του σωζόμενου πύργου (εικ 3) χρονολογείται στον β΄ μισό του 4ου αι πΧ27 όπως μαρτυρεί η λαξευμένη ταινία στις

δύο όψεις της επικλινούς ακμής των γωνιόλιθων ο λεγόμενος γωνιαίος οδηγός Προφανώς

η ασυνήθιστη για τον χώρο κατασκευή έγινε προκειμένου να δοθεί πρόσθετο ύψος στον

ορθογώνιο πύργο ο οποίος δέσποζε στα δύο λιμάνια και ήλεγχε τη θαλάσσια περιοχή του

διαύλου με τις διάσπαρτες νησίδες

Στο βράχο όπου εδράζεται ο πύργος του Κάστρου βρίσκεται εγχάρακτη η αναθηματική

επιγραφή του Ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλή Νικαγόρα στον Ερμή Προπύλαιο (εικ 4) που χρονολογείται τον 2ο αι πΧ Σωσικλῆς Nικαγόρα Ἂμιος ἐπιστατήσας ἒν τε Kαστάβῳ

καὶ ἐπὶ τοῦ πύργου τοῦ ἐν Mε γίστᾳ Ἑρμᾷ Προπυ λαίῳ χαριστήριον28 Η αναθηματική επιγραφή

του laquoεπιστατήσαντοςraquo Σωσικλέους είναι οπωσδήποτε μεταγενέστερη της κατασκευής του

πύργου και συνοδεύεται από εντορμίες για τη στερέωση αναθήματος πιθανώς ερμαϊκής

στήλης

Ολόκληρη η βόρεια πλευρά του πύργου έχει καταρρεύσει μαζί με τον βράχο έδρασης

πιθανώς εξ αιτίας σεισμού ή έπειτα από κάποιον από τους πολυάριθμους βομβαρδισμούς

που έχει υποστεί το μνημείο σε νεότερες περιόδους Ο βόρειος τοίχος του πύργου κτισμένος

σύρριζα στο φρύδι του βράχου είναι κατακόρυφος και εμφανώς μεταγενέστερος

25 Βλ Pirazzoli 198726 Κατά την αρχαιότητα η στάθμη της θάλασσας βρισκόταν αρκετά χαμηλότερα βλ Pirazzoli 198727 Η κατασκευή βρίσκει παράλληλα στην περιοχή της Αργολίδας Πυραμιδική βάση ορθογώνιου πύργου επάνω σε ορθογώνια κρηπίδα βρίσκεται στο Κεφαλάρι Ελληνικού στο Άργος (Πίκουλας 1996-97 Lord 1938 Scranton 1938) Βάσει των ευρημάτων χρονολογείται στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ και λειτουργούσε ως φυλακείο για τον έλεγχο του άξονα Άργους-Κεγχρεών Βλ Πίκουλας 199528 SGDI 4332

Εικ 2 Ο Κάβος το Κάστρο και ο laquoΛυκιακός τάφοςraquo (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

Εικ 3 Το Κάστρο η πυραμιδική βάση του πύργου από ΝΑ (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

Εικ 4 Η αναθηματική επιγραφή του ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλέους (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

32

το παλαιόκαστροΑποτελεί την καλύτερα σωζόμενη

οχυρωμένη θέση της αρχαίας Mεγίστης

στο εσωτερικό του νησιού και πιθανώς

το πλέον στρατηγικό σημείο (εικ 5) Η

ακρόπολη είχε πιθανώς κατασκευαστεί πριν

τον ύστερο 4ο αι πΧ επάνω σε αρχαιότερη

προ-κλασική ακρόπολη παρουσιάζει δε

ίχνη διαρκούς κατοίκησης μέχρι τους

βυζαντινούς χρόνους29 Ήλεγχε τον λιμένα

και τον όρμο Λιμενάρι στα δυτικά κυρίως

όμως αποτελούσε κομβικό σημείο από

όπου ασκείτο ο έλεγχος των θαλάσσιων

διόδων μέσω ενός δικτύου φρυκτωριών

εγκατεστημένων σε διάφορα σημεία του

νησιού στις γειτονικές νησίδες Στρογγυλή

και Pω καθώς και στην απέναντι λυκιακή

ακτή Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου καλύπτει έκταση περ 6000 τμ και αποτελείται από

εξωτερικό τείχος με τέσσερις - αρχικά - πύργους στη NA πλευρά την πλέον προσβάσιμη

καθώς και εσωτερικό πύργο Στον νοτιότερο πύργο σώζεται μία από τις αρχαίες εισόδους

αν και έχει υποστεί μεταγενέστερες επεμβάσεις Εντοιχισμένες σε δεύτερη χρήση

βρίσκονται εδώ δύο αναθηματικές επιγραφές επιστατών30 Ο κατεστραμμένος σήμερα

τέταρτος πύργος στην ανατολική γωνία του εξωτερικού τείχους σε σημείο που δεσπόζει

επάνω από τον οικισμό και το λιμάνι ήταν πιθανώς η θέση εύρεσης της επιγραφής

του επιστάτη Κρατιδάμου ο οποίος κατασκεύασε πύλη και ανέθεσε τα αγάλματα του

Απόλλωνος Πυλαίου και της Αρτέμιδος Σωτείρας31 Η επιγραφή η οποία χρονολογείται

πιθανώς στον 3ο ή 2ο αι πΧ32 δηλώνει την ύπαρξη μιας δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό

Μία τέταρτη επιγραφή ndash αυτή τη φορά από δύο επιστάτες ndash θα πρέπει να συσχετιστεί με

την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου33 O εσωτερικός πύργος που σώζεται σε ύψος περίπου

29 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 73-74 εικ 7 Wurster 1981 226-231 πίν 74-75 εικ 8 Το 1943 οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής εγκατέστησαν στην κορυφή του υψώματος την αντιαεροπορική τους άμυνα όπως φαίνεται από τα δύο πολυβολεία αλλά και από το άφθονο υλικό λατύπης που δημιουργήθηκε από τον βομβαρδισμό του μνημείου από τους συμμάχους30 Ἐπικρατίδας Ἀναξικράτευς ἐπιστατήσας καὶ τοὶ συστρατευσάμενοι [Δ]ιοσκόροις (SGDI 4331 και Διαμαντάρας 1892 304) και [B]ασίλων Ἐξα[κ]- εστίωνος Λέλιος ἐπιστα- τήσας (Διαμαντάρας 1892 305)31 Susini 1955 Michelier 1917 Δεν είναι σαφές ποια ακριβώς είναι η ΝΑ γωνία της ακρόπολης όπου σύμφωνα με τον Michelier βρέθηκε η επιγραφή του Κρατιδάμου Πιθανώς πρόκειται για τον κατεστραμμένο πλέον τέταρτο πύργο της ΝΑ πλευράς της ακρόπολης Η ύπαρξη της συγκεκριμένης επιγραφής δηλώνει την ύπαρξη δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό Η επιγραφή βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης (αρ ευρ 40) μαζί με μια σειρά άλλων αναθηματικών ή επιτύμβιων αναθηματικών επιγραφών που χρονολογούνται από την ελληνιστική έως την ύστερη αυτοκρατορική περίοδο (αρ ευρ 13 18 25 28 40 41 42) καθώς και κάποιες επιγραφές που είχαν μεταφερθεί στη Μεγίστη από τα Πάταρα και τις Γάγες Οι επιγραφές είχαν αποσταλεί με αρχικό προορισμό το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών από την επαναστατική ελληνική διοίκηση της νήσου που ζητούσε την ένωση με την Ελλάδα κατά το σύντομο διάστημα 1913-191532 Σύμφωνα με τον Susini 1955 καμμία επιγραφή με προέλευση από τη Μεγίστη δεν είναι δυνατόν να χρονολογηθεί με ακρίβεια33 Ἐπιστάται Aἰσχίνας Διάνδρου Tιμόστρατος Eὐκράτευς Ἀπόλλωνι Mεγιστεῖ Η επιγραφή (SGDI 4330) αναφέρεται από τον Ludwig Ross ως εντοιχισμένη στο ιερό της Μονής του Αγίου Παντελεήμονα Ο Διαμαντάρας (1899 333) δημοσίευσε μία έκτη επιγραφή επιστάτου χωρίς να αναφέρει τόπο εύρεσης

Εικ 5 Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου από ΝΑ Στο βάθος η Ρω (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

33

4μ αποτελεί το καλύτερα σωζόμενο τμήμα της οχύρωσης (εικ 6) Είναι χτισμένος με

κυφωτές λιθοπλίνθους σύμφωνα με το ισόδομο σύστημα με λαξευμένο γωνιαίο οδηγό

στους γωνιόλιθους Τμήματα της ελληνιστικής φάσης διατηρούνται κατά τόπους στους

κατώτερους δόμους του εξωτερικού τείχους34

Δύο μεγάλες λαξευτές ελλειψοειδείς δεξαμενές με λαξευμένες κλίμακες καθόδου η μία

στον εσωτερικό και η δεύτερη στον εξωτερικό περίβολο εξασφάλιζαν νερό για μεγάλες

περιόδους (εικ 7) Η μεγαλύτερη από αυτές έχει διάμετρο περίπου 530μ και βάθος 4μ

Οι δεξαμενές αυτές στεγασμένες με θόλους στις νεότερες περιόδους θα πρέπει κατά την

αρχαιότητα να βρίσκονταν σε υπόγειους χώρους πύργων

Μικρές κόγχες λαξευμένες στο μέτωπο του βράχου στη νότια πλευρά του εσωτερικού

υπερυψωμένου τμήματος της ακρόπολης δηλώνουν την ύπαρξη ιερού στο σημείο αυτό

ή ΒίγλαΣτη θέση Βίγλα ndash το υψηλότερο σημείο του νησιού που δεσπόζει πάνω από τον οικισμό σε

υψόμετρο 220μ ndash σώζεται αρχαίο οχυρωματικό τείχος σε μήκος 60μ με κατεύθυνση Α-Δ

Η πολυγωνική του τοιχοδομία έχει χαρακτηριστεί laquoκυκλώπειαraquo και στο παρελθόν το τείχος

είχε θεωρηθεί μυκηναϊκό35 Πρόκειται ωστόσο για τοιχοδομία αρκετά συνηθισμένη στην

Καρία από τους κλασικούς χρόνους μέχρι τη ρωμαϊκή περίοδο και πιθανώς αποτελούσε

τμήμα της ελληνιστικής οχύρωσης36 Σε συνδυασμό με το Παλαιόκαστρο χρησίμευε για την

προστασία της ενδοχώρας

Εκτός από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και τα παραθαλάσσια οχυρά του Κάστρου

34 Οι λιθόπλινθοι της νοτιοδυτικής γωνίας του εξωτερικού τείχους έχουν συστραφεί και μετατοπιστεί με αποτέλεσμα το σημείο αυτό του τείχους να κινδυνεύει με κατάρρευση Έπειτα από την τοπογραφική αποτύπωση από την Ε Βασιλειάδου η ΚΒ΄ ΕΠΚΑ έχει αναλάβει το έργο της αποκατάστασης της νοτιοδυτικής γωνίας στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ βάσει των μελετών των Γ Αντωνίου Κ Ζάμπα και Ε Παυλίδη35 Κυπαρίσσης 191536 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 Wurster 1981 231-232

Εικ 6 Παλαιόκαστρο Ο εσωτερικός πύργος από ΝΑ (φωτ αρχείο ΜΚΤ) Εικ 7 Λαξευτή δεξαμενή στο Παλαιόκαστρο (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

34

και των νησίδων Ρω και Στρογγυλής (βλ παρακάτω σελ 44 - 47)37 το αμυντικό δίκτυο

της Μεγίστης συμπληρωνόταν από επί μέρους μικρές laquoακροπόλειςraquo στο εσωτερικό του

νησιού (όπως το Λαντωμένο ή τα Υψηλά στο κτήμα Μιρικλή38 στη ΝΑ πλευρά του νησιού)

και πύργους-φρυκτώρια (όπως ο μικρός πύργος με πυραμιδική βάση στο Καστρέλλι στην

χερσόνησο της Μούντας και το φρυκτώριο στη θέση Καρύδια στο φρύδι της απόκρημνης

ανατολικής ακτής) καθώς και στην απέναντι ηπειρωτική ακτή Τειχισμένο παραθαλάσσιο

αστικό κέντρο δεν φαίνεται να υπήρχε κατά την αρχαιότητα ενώ ο οικισμός του λιμένα

ήταν πιθανώς περιορισμένης έκτασης και εξυπηρετούσε τις ανάγκες τροφοδοσίας και

επισκευής των πλοίων

Το κυρίως οχυρωματικό δίκτυο του συμπλέγματος της Μεγίστης κατασκευάστηκε βάσει

κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού του ροδιακού κράτους στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ πιθα-

νότατα την περίοδο μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου Αδιευκρίνιστη παραμένει

η ακριβέστερη χρονολόγησή της κατασκευής του ενώ δεν θα πρέπει να αποκλειστεί το εν-

δεχόμενο να ενσωμάτωσε προϋπάρχουσες κατασκευές και να συμπληρώθηκε στη διάρκεια

του 3ου και 2ου αι πΧ με πρόσθετες κατασκευές και μετασκευές Οι οχυρώσεις αποτέλεσαν

μέρος ενός ευρύτερου σχεδιασμού με μακροπρόθεσμο στόχο την απρόσκοπτη ναυσιπλοΐα

και τον ανεφοδιασμό του πολεμικού και εμπορικού στόλου παρακάμπτοντας τα λιμάνια της

Λυκίας με την οποία οι σχέσεις του ροδιακού κράτους ήταν μονίμως τεταμένες39

Οχυρωμένες αγροικίεςΕκτός από τα παραπάνω οχυρά στο Καστελλόριζο έχει εντοπισθεί μεγάλος αριθμός

μεμονωμένων οχυρών κτισμάτων τα οποία μπορούν να ερμηνευθούν ως αγροτικοί πύργοι

ή οχυρωμένες αγροικίες40 Στην πλειονότητά τους οι αγροικίες αυτές είναι μεμονωμένες

και αυτάρκεις με εξαίρεση πιθανώς τις εγκαταστάσεις στην Αυλωνιά που θα μπορούσαν

να ανήκουν σε μικρό οικισμό ή κώμη από πυργόσπιτα Ανάλογοι πύργοι κατασκευάζονται

τον 4ο και 3ο αι πΧ σε πολλές περιοχές κυρίως στο νησιωτικό χώρο41 Μερικές φορές

συσχετίζονται με τις ανάγκες προστασίας κάποιας συγκεκριμένης παραγωγής42 συνήθως

όμως πρόκειται για αγροτικές εγκαταστάσεις οι οποίες συγχρόνως εξυπηρετούν κάποιον

ευρύτερο αμυντικό σχεδιασμό Πιθανώς αποτελούσαν ιδιοκτησίες ενδεχομένως όμως

κάποιες από αυτές να παραχωρούνταν στη φρουρά και τις οικογένειές τους για χρήση και

εκμετάλλευση με αντάλλαγμα τη λειτουργία παρατηρητηρίου-φρυκτωρίας43

Αντίστοιχες κατασκευές οχυρωμένων αγροικιών των ελληνιστικών χρόνων και σε εξίσου

37 Μελετώντας τις ελληνιστικές οχυρώσεις στην ενσωματωμένη ροδιακή Περαία η Pimouguet (1994) διέκρινε τρεις κατηγορίες αμυντικών εγκαταστάσεων οχυρωμένες ακροπόλεις στην κορυφή υψώματος οχυρωμένα παραθαλάσσια αστικά κέντρα και παραθαλάσσια οχυρά και πύργους χτισμένους επάνω σε χερσόνησο ή στόμιο κόλπου Κάθε μία από αυτές τις εγκαταστάσεις είχε τη δική της ιδιαίτερη επιχειρησιακή λειτουργία η οργάνωσή τους όμως δείχνει την ύπαρξη ενός κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού που εξυπηρετούσε απευθείας τα συμφέροντα του ροδιακού κράτους Έτσι ερμηνεύεται και η σχετική ομοιογένεια που χαρακτηρίζει όλες τις κατηγορίες των εγκαταστάσεων αυτών ως προς τα λειτουργικά τους στοιχεία και τον τρόπο κατασκευής τους χαρακτηριστικά τα οποία η Pimouguet θεωρεί ενδείξεις μιας laquoηπειρωτικής ροδιακής αρχιτεκτονικήςraquo38 Ashton 1995 8039 Bresson 1999 Bryce ndash Zahle 198640 Ο Ashton (1995 68-91 κυρίως 69) σημειώνει σαράντα πέντε περίπου οχυρωμένες θέσεις οι περισσότερες από τις οποίες βρίσκονται σε συσχετισμό με πατητήρια και δεξαμενές41 Βλ Μαραγκού 2005 323-326 Young 1956α Osborne 198642 Βλ για παράδειγμα τα ορυχεία αργύρου της Σίφνου (Young 1956β και Ashton ndash Pantazoglou 1991)43 Σχετικά με την κυριότητα των μεμονωμένων οχυρών δηλαδή εάν επρόκειτο για ιδιωτικά ή δημόσια οικοδομήματα βλ Μαραγκού 2009 21

35

μεγάλη πυκνότητα εντοπίζονται στη Λυκία44 Κάποιες από τις κτιστές κατασκευές που

έχουν στο παρελθόν θεωρηθεί τάφοι45 θα πρέπει πιθανώς να ερμηνευθούν ως υπόγειοι

χώροι πύργων με χρήση αποθηκευτική ή ως δεξαμενής νερού όπως η κτιστή κατασκευή

που είναι σήμερα γνωστή ως laquoτάφος με το χρυσό στεφάνιraquo στο οροπέδιο του Άη Γιώργη

του Βουνού46 και η υπόγεια κρύπτη του Aγ Χαραλάμπους στο μοναστήρι του Άη Γιώργη

του Bουνού Χρήση αγροικίας είχε πιθανώς η οχυρωμένη εγκατάσταση που περιβάλλεται

από ισχυρό τείχος στο κτήμα Σαρίνα στη θέση Άχερες δυτικά του λιμανιού στη μοναδική

εύκολα προσβάσιμη και καλλιεργήσιμη περιοχή στο νησί47 Εδώ εκτός από στεγασμένη

δεξαμενή περιλαμβάνεται και ικανή καλλιεργήσιμη γη

διαχείριση υδάτωνΗ Μεγίστη είναι νησί άνυδρο Πηγάδια με γλυκό νερό (υφάλμυρο για την ακρίβεια)

εντοπίζονται μόνο στην περιοχή του μυχού του λιμανιού όπου και η εκκλησία του Άη

Γιώργη του Πηγαδιού Κατά τις εργασίες για την κατασκευή λιμνοδεξαμενής στη θέση

Κιόλια στο κεντρικό τμήμα του νησιού ΝΔ του αεροδρομίου αποκαλύφθηκαν δύο

κτιστές κυκλικές κατασκευές διαμέτρου 5 και 6 μ εγγεγραμμένες σε κτιστή κατασκευή

από ισχυρούς τοίχους οι οποίες ερμηνεύονται ως δεξαμενές νερού Η κατασκευή τους

χρονολογείται στην ελληνιστική περίοδο συνέχισαν δε να χρησιμοποιούνται στα ρωμαϊκά

χρόνια σύμφωνα με την κεραμική που βρέθηκε κατά την ανασκαφή48 Σημειωτέον ότι το

παλαιό όνομα της θέσης ήταν Φλετρά (φρεατερά)49

Στην ελληνιστική περίοδο κατασκευάστηκε πιθανώς το συγκρότημα εννέα μεγάλων

κυκλικών δεξαμενών στη θέση Άχερες επάνω από τον οικισμό του Καστελλορίζου η

κατασκευή του οποίου ανάγεται συνήθως στην περίοδο της Τουρκοκρατίας Ωστόσο ένα

τέτοιας κλίμακας έργο υποδομής μαρτυρεί έναν κεντρικό σχεδιασμό ο οποίος μόνον στην

ελληνιστική περίοδο παρατηρείται στο νησί Το συγκρότημα αυτό των δεξαμενών στις

Άχερες θα έπρεπε να επαρκεί για τις ανάγκες όχι μόνον του οικισμού και των εγκαταστάσεων

του λιμένα αλλά και για τον ανεφοδιασμό του ροδιακού στόλου και των εμπορικών

πλοίων που μετέφεραν σιτηρά αμφορείς με κρασί και άλλα προϊόντα που διακινούσε το

ροδιακό κράτος καθώς και ξυλεία από τη Λυκία50

Παράλληλα λαξευμένες ή κτιστές δεξαμενές μικρές και μεγάλες υπάρχουν σε όλες τις

αρχαίες θέσεις εγκατάστασης στο νησί από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και το

Κάστρο του λιμένα έως τις διάσπαρτες στην ύπαιθρο οχυρωμένες αγροτικές εγκαταστάσεις

ενώ παρατηρείται η χρήση φυσικών ρηγμάτων ως δεξαμενών για τη συλλογή ομβρίων

44 Πρόκειται για πυργοειδείς κατασκευές χωρίς ανοίγματα στο ισόγειο εκτός της πόρτας αλλά με παράθυρα στον όροφο Έχουν προσεγμένη τοιχοδομία και συνδυάζονται πάντα με βοηθητικά κτίσματα πατητήρια και αλώνια Χαρακτηριστική τους λεπτομέρεια αποτελούν οι υπόγειοι χώροι Βλ Konecny 1994 και Konecny 199745 Ashton 1995 100-10246 Στην πραγματικότητα το στεφάνι (αρ κατ 13) βρέθηκε σε λίθινη θήκη σφηνωμένη στο έδαφος βλ Κυπαρίσσης 1915 6347 Βλ Ashton 1995 9048 Βλ Κ Μπαϊράμη στο ΑΔ 2000 Χρον (υπό δημοσίευση)49 Διαμαντάρας χχέ 1350 Το συγκρότημα δεξαμενών στις Άχερες εξυπηρετούσε τις ανάγκες των κατοίκων του οικισμού μέχρι πρόσφατα μαζί με μερικές κυκλικές λαξευμένες δεξαμενές εντός οικισμού γνωστές ως Πασάδες

21

22

Χάλκη

Τήλος

Σύμη

Αλιμνιά

Πυργούσα

Γυαλί

Νίσυρος

Ρόδος

23

Ρω

Στρογγύλη

Καστελλόριζο

24

25

26

Η Μεγίστη ndash ή Καστελλόριζο από το όνομα του μεσαιωνικού οικισμού ndash είναι

η μεγαλύτερη από ένα σύνολο περίπου τριάντα νησίδων βραχονησίδων και σκοπέλων

που αποτελούν το πολύνησο του Καστελλορίζου (εικ 1) Η οικονομία και η σημασία της

συνδέεται άμεσα με αυτά όπως και με την απέναντι λυκιακή ακτή

Η Μεγίστη βρίσκεται 131 χλμ (71 ναυτικά μίλια) ανατολικά της Ρόδου και 25 χλμ από

την απέναντι ακτή Έχει εμβαδόν 888 τχλμ και σχήμα περίπου τριγωνικό με τη μεγάλη

χερσόνησο της Μούντας στη βόρεια

πλευρά που καταλήγει στο ακρωτήριο

του Αγίου Στεφάνου Η ακτογραμμή είναι

παντού απόκρημνη με εξαίρεση τον βαθύ

κόλπο στη ΒΑ πλευρά του νησιού που

σχηματίζει διπλό λιμάνι Το νησί είναι

ορεινό και βραχώδες Οι ψηλότερες κορυφές

Βίγλα (268 μ) Παλαιόκαστρο (244 μ) και

Δίσκος (215 μ) βρίσκονται στο βόρειο

τμήμα Το κεντρικό ανατολικό και νότιο

χαρακτηρίζονται από μικρά οροπέδια με

μικρές καλλιεργήσιμες εκτάσεις Το νησί

αν και άνυδρο κατοικήθηκε πιθανώς από

την Ύστερη Εποχή του Χαλκού εξαιτίας

της θέσης του και του εξαιρετικού διπλού

λιμένα στη ΒΑ ακτή του Ο Κάβος το

ακρωτήριο ανάμεσα στα δύο λιμάνια του

κόλπου όπου το σωζόμενο Κάστρο υπήρξε

διαχρονικά το κεντρικό σημείο της δραστηριότητας Μετά το λιμάνι η σημαντικότερη θέση

είναι το Παλαιόκαστρο το οποίο παρουσιάζει αλλεπάλληλες φάσεις κατοίκησης Άλλες

θέσεις εντοπίζονται κυρίως σε καλλιεργήσιμες περιοχές και οι περισσότερες είναι μικρές

οχυρωμένες αγροικίες με ελαιοπιεστήρια και ληνούς

Εικ 1 Μερική άποψη του Καστελλορίζου των βραχονησίδων και της λυκιακής ακτής (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

ΚαστελλόριζοΣτρογγύλη

Ρω

27

Το ενδιαφέρον των ερευνητών για τη Μεγίστη αρχίζει τον 18ο και εντείνεται τον 19ο αιώνα

Την περίοδο αυτή ευρωπαίοι περιηγητές περιδιαβαίνουν το νησί αναζητώντας αρχαία κι

επιγραφές1 Παράλληλα είναι σαφές ότι κατά τον 19ο αιώνα στο νησί γινόταν διακίνηση

αρχαιοτήτων2 Θα πρέπει να επιδεικνύεται ιδιαίτερη προσοχή όσον αφορά στην ερμηνεία

της προέλευσης όσων ευρημάτων δεν προέρχονται από ανασκαφές Κάποιες από τις

επιγραφές και τα άλλα ευρήματα που κατεγράφησαν κατά καιρούς στο νησί αναφέρεται

ότι είχαν μεταφερθεί εκεί από την απέναντι μικρασιατική ακτή3 Το νησί δεν έχει μελετηθεί

συστηματικά από αρχαιολογική άποψη Η έρευνα περιορίζεται σε επιφανειακές έρευνες4

και σε κάποιες πρόσφατες σωστικές ανασκαφές5

Το όνομα Μεγίστη ή Μεγίστα ndash που συναντάται σε όλες τις αρχαίες πηγές από τον Ψευδο-

Σκύλακα στα μέσα του 4ου αι πΧ μέχρι τον 12ο αι μΧ6 ndash αναφέρεται στο σχετικό μέγεθος της

νήσου μεταξύ των μικρότερων νησίδων και βραχονησίδων στο νησιωτικό της σύμπλεγμα7

Το όνομα του νησιού κατά την αρχαιότητα επιβεβαιώνεται αφrsquo ενός από τις επιγραφικές

αναφορές στον Απόλλωνα Μεγιστέα και αφrsquo ετέρου από την επιβίωσή του με τη μορφή

Mayas στην αραβική και Meis στην τουρκική που αποτελούν παραφθορά του ονόματος

Μεγίστη

Το όνομα Καστελλόριζο το οποίο υιοθετήθηκε μετά τον 12ο αιώνα και χρησιμοποιείται

πλέον παράλληλα με το αρχαίο όνομα Μεγίστη αποδίδεται είτε στο κόκκινο χρώμα του

βράχου από τον οποίο κατασκευάστηκε το Κάστρο στον Κάβο (castello rosso) είτε από τον

οικισμό που αναπτύχθηκε στη ρίζα του καστέλου αυτού8

απΟ τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΛιΘΟΥ Και τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΧαΛΚΟΥΕλάχιστα είναι τα στοιχεία που μαρτυρούν την κατοίκηση στα προϊστορικά χρόνια

Προϊστορική θέση εντοπίζεται πιθανώς στην περιοχή του σημερινού κοιμητηρίου στη

μικρή χερσόνησο που κλείνει από ανατολικά το λιμάνι του Μανδρακιού9

Ωστόσο η επίκαιρη θέση του νησιού στο θαλάσσιο δρόμο που ακολουθούσαν τα

εμπορικά πλοία της Εποχής του Χαλκού επιβεβαιώνεται από τα ερευνηθέντα ναυάγια

1 Βλ Savary 1788 Leake 1824 Fellows 1841 Ross 1846 Flandin 1871 Cockerell 1903 Αναφέρονται επίσης αλλεπάλληλες laquoεπιδρομέςraquo αρχαιοκαπήλων οι οποίοι αποβίβαζαν πληρώματα και άδειαζαν μεμονωμένους τάφους βλ Κυπαρίσσης 1915 642 Ο Fellows (1841 188-189) περιγράφει το Καστελλόριζο του 1840 ως σφύζουσα εμπορική μητρόπολη στην οποία μπορούσε κανείς να προμηθευτεί νομίσματα και κάθε είδους laquoθησαυρούςraquo που έβρισκαν οι χωρικοί στην απέναντι ακτή Ο ίδιος αγόρασε νομίσματα που προέρχονταν από την κοιλάδα της Ξάνθου3 Βλ Διαμαντάρας 1894 331-333 αρ 33 Διαμαντάρας 1899 335-336 Αντίστοιχα οι μονολιθικοί κίονες στον ναό του αγίου Κωνσταντίνου έχουν μεταφερθεί από τα Πάταρα βλ Διαμαντάρας χχέ 84 Οι R Hope Simpson και JF Lazenby πραγματοποίησαν το 1967 περιορισμένη έρευνα σε ήδη γνωστές θέσεις (Hope Simpson ndash Lazenby 1970) Πολύτιμη στη μελέτη της αρχαίας Μεγίστης είναι η συμβολή του Ν Ashton o oποίος πραγματοποίησε εκτεταμένη επιφανειακή έρευνα στο νησί το 1993 και το 1994 και συγκέντρωσε πολλά από τα στοιχεία που αναφέρονται εδώ βλ Ashton 19955 Το 1999 ολόκληρο το νησί μαζί με τη νησίδα Ρω θεσμοθετήθηκαν ως αρχαιολογικός χώρος Έκτοτε παρακολουθούνται οι εργασίες εκσκαφής και σε ορισμένες περιπτώσεις διενεργούνται δοκιμαστικές τομές πριν την έγκριση οικοδόμησης6 Το συμπέρασμα ότι ένα από τα ονόματα της Μεγίστης στην αρχαιότητα ήταν Κισθήνη οφείλεται σε παρερμηνεία του εδαφίου στο Στράβωνα (ΧΙV 3 7) laquoμεταξὺ δrsquo ἐν τῷ λεχθέντι παράπλῳ νησία πολλὰ καὶ λιμένες ὧν καὶ Μεγίστη νῆσος καὶ πόλις ὁμώνυμος Κισθήνηraquo βλ Θωμόπουλος 19707 laquoμεγάλη νῆσος ἡ τῶν Λυκίαςraquo σύμφωνα με τον Στέφανο Βυζάντιο Ο πρώτος που συνδέει ετυμολογικά το όνομα του νησιού με τον μυθικό ιδρυτή Μεγιστέα είναι ο Αλέξανδρος Πολυΐστωρ τον 1ου αι πΧ τον οποίο αναπαράγει ο Στέφανος Βυζάντιος Περὶ πόλεων τον 6ο αι μΧ Βλ επίσης RE XV1 λ Megiste 3318 Pappas 1994 46-47 Hederer 1924 329 Οι Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 αναφέρουν δύο προϊστορικά όστρακα στην περιοχή του κοιμητηρίου

28

του Ulu Βurun ndash 9 χλμ ΝΑ του Kas της αρχαίας Αντιφέλλου απέναντι από τη Μεγίστη

το οποίο χρονολογείται στο τέλος του 14ου αι πΧ ndash και της Χελιδονίας Άκρας 65 χλμ

ανατολικότερα που χρονολογείται στον 12ο αι πΧ Παρά την έλλειψη στοιχείων δεν θα

πρέπει να αποκλειστεί το ενδεχόμενο ότι η Μεγίστη χρησιμοποιήθηκε ως σταθμός στον

δρόμο ναυτικών και εμπόρων από και προς τα λιμάνια της Ανατολής και αποίκων προς

την Κύπρο την Κιλικία και τη Συροπαλαιστινιακή ακτή κατά τις μετακινήσεις του 12ου και

11ου αι πΧ

απΟ τή γΕωμΕτριΚή πΕριΟδΟ Εωσ τήν ΥστΕρή αρΧαιΟτήταΛιγοστές παραμένουν οι ενδείξεις σχετικά με την κατοίκηση κατά τη Γεωμετρική και

την Αρχαϊκή περίοδο στο νησί θραύσματα κεραμικής της Γεωμετρικής περιόδου που

συλλέχθηκαν στο εσωτερικό της ακρόπολης του Παλαιοκάστρου μαρτυρούν ότι υπήρχε

κατοίκηση στη στρατηγική αυτή θέση Ενδεχομένως η στενή σχέση της Μεγίστης με τη

Ρόδο χρονολογείται από την εποχή του αποικισμού Η ίδρυση της Φασήλιδος αποικίας

της Ρόδου στη λυκιακή ακτή χρονολογείται στον 7ο αι πΧ ενώ στο Χρονικό της Λίνδου

αναφέρεται νικηφόρος εκστρατεία του Κλεόβουλου τυράννου της Λίνδου εναντίον της

Λυκίας που πρέπει να τοποθετηθεί στον 6ο αι πΧ Τα ονόματα ορισμένων πόλεων της

Λυκίας όπως η Ροδία και η Ροδιάπολης αποτελούν πιθανώς ενδείξεις ενός ευρύτερου

αποικισμού της ΝΑ Λυκίας από τις δωρικές πόλεις της Ρόδου ο οποίος ωστόσο δεν είχε

μόνιμο αποτέλεσμα πέραν της κτήσης της Μεγίστης εφόσον οι πόλεις αυτές αναφέρονται

αργότερα ως μέλη της Λυκιακής Συμμαχίας10

Το 411 πΧ η Ρόδος αποστάτησε από την Αθηναϊκή συμμαχία και το 4087 πΧ ίδρυσε ndash με

τον συνοικισμό των τριών πόλεων ndash τη νέα πόλη της Ρόδου που σύντομα αναπτύχθηκε

σε σημαντική ναυτική και εμπορική δύναμη Δεν μπόρεσε ωστόσο να αποφύγει την

κυριαρχία της δυναστείας των Εκατομνιδών σατραπών της Αλικαρνασσού (356 - 332

πΧ)11 ούτε τη συμμετοχή της στις δυνάμεις του Δαρείου του Γ΄ (340 - 335 πΧ) Κατά την

περίοδο 332 - 323 πΧ στην περιοχή κυριάρχησαν οι δυνάμεις των Μακεδόνων12 ενώ μετά

τον θάνατο του Αλεξάνδρου ξεκίνησαν οι διαμάχες μεταξύ των βασιλείων των Διαδόχων

για τη στρατιωτική και οικονομική κυριαρχία στην ανατολική Μεσόγειο

Η Ρόδος απέκρουσε την πολιορκία του Δημητρίου (305 - 304 πΧ) ενίσχυσε το ναυτικό της

πολεμικό και εμπορικό και εξελίχθηκε στη διάρκεια του 3ου και τις αρχές του 2ου αι πΧ σε

κατrsquo εξοχήν κέντρο του διαμετακομιστικού εμπορίου στην ανατολική Μεσόγειο Το ροδιακό

κράτος σταδιακά περιέλαβε πολλά από τα νησιά της Δωδεκανήσου Αυτά προστέθηκαν

στις σημαντικές εκτάσεις που ήδη προ του συνοικισμού κατείχαν οι ροδιακές πόλεις στην

απέναντι ακτή της Μικράς Ασίας τη λεγόμενη laquoενσωματωμένηraquo ροδιακή Περαία η οποία

περιελάμβανε τμήμα της Καρίας και ορισμένες παραθαλάσσιες θέσεις της Λυκίας καθώς

και τη νήσο Μεγίστη

Θεωρείται βέβαιο ότι η Μεγίστη ενσωματώθηκε στο Ροδιακό κράτος πριν τα μέσα του 4ου

αι πΧ και παρέμεινε σε αυτό τουλάχιστον μέχρι τον 1ο αι μΧ13 αυτό μαρτυρεί η αναφορά

του Ψευδοσκύλακος 99 (GGM I 73hellip κατὰ ταῦτα νῆσός ἐστι Ῥοδίωνhellip ) που χρονολογείται στα

10 Bresson 1999 102 Blinkenberg 1941 αρ 2 170 XXIII11 Οι Εκατομνίδες προχώρησαν στην κατασκευή ενός εκτεταμένου δικτύου οχυρώσεων στις υπό τον έλεγχό τους περιοχές Σχετικά βλ Εισαγωγικό κείμενο Νισύρου στον παρόντα τόμο12 Σχετικά με το ροδιακό κράτος κατά την εποχή του Μ Αλεξάνδρου βλ Hauben 1977 και Berthold 1984 33-3713 Fraser ndash Bean 1954 57 Berthold 1984 41

29

μέσα του 4ου αι πΧ14 αλλά και του Στράβωνος (XIV 3 7)

Η διοίκηση της laquoενσωματωμένηςraquo ροδιακής Περαίας δεν διέφερε από αυτή της Ρόδου15

Αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα του ροδιακού κράτους και συμμετείχε στο σύστημα

των δήμων Η Μεγίστη όπως και περιοχή των Δαιδάλων προκεχωρημένες κτήσεις του

ροδιακού κράτους δεν αποτελούσαν αυτοτελείς δήμους αλλά μάλλον ανήκαν σε κάποιον

άγνωστο δήμο της Ρόδου Αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι στις επιγραφές της

Μεγίστης το όνομα των Ροδίων αξιωματούχων συνοδεύεται μερικές φορές από το

δημοτικό τους αλλά ποτέ από το εθνικό Ῥόδιος πρακτική που συναντάται στις περιοχές

της laquoενσωματωμένηςraquo Περαίας Ωστόσο το δημοτικό Μεγιστεύς εμφανίζεται μόνον ως

επίθετο του Απόλλωνα και πιθανώς του Διός16

Νομίσματα του 4ου αι πΧ τα οποία φέρουν στον εμπροσθότυπο την κεφαλή του Ηλίου και

στον οπισθότυπο το ροδιακό ρόδο με τα γράμματα ΜΕ έχουν αποδοθεί στη Μεγίστη (αρ

κατ 11 - 12) η ερμηνεία αυτή ωστόσο αποτέλεσε θέμα διαφωνίας μεταξύ ειδικών και

αμφισβητείται17

Την στρατιωτική εξουσία στην ενσωματωμένη και υποτελή ροδιακή Περαία ασκούσε ένας

από τους δέκα στραταγοὺς ο στραταγός ἐπὶ τό πέραν με υφιστάμενους τουλάχιστον τρεις

ἁγεμόνας ndash συγκεκριμένα αναφέρονται ἁγεμὼν ἐπὶ Kαρίας ἁγεμὼν ἐπὶ Λυκίας και ἁγεμὼν ἐπὶ

Kαύνου Υφιστάμενοι των ἁγεμόνων ήταν οι ἐπιστάται Ρόδιοι επικεφαλής μισθοφορικών

φρουρών διορισμένοι με ετήσια θητεία σε σημεία στρατηγικής σημασίας για το ροδιακό

κράτος

H Μεγίστη ήταν ένα από τα σημεία αυτά όπως επιβεβαιώνουν οι επιγραφικές

μαρτυρίες τέσσερις αναθηματικές επιγραφές επιστατών έχουν βρεθεί στην ακρόπολη του

Παλαιοκάστρου και μία βρίσκεται χαραγμένη στο βράχο κάτω από το Κάστρο τον αρχαίο

πύργο του λιμένα18 Χρονολογούνται στο 2ο αι πΧ19

Η εξαιρετική σημασία της Μεγίστης για το ροδιακό κράτος κατά τον 2ο αι πΧ διαφαίνεται

στην ενεπίγραφη βάση αναθηματικού αγάλματος που βρέθηκε στις Κεδρεές της Καρίας

και αναφέρεται στον Τεισία Θευδάμου hellip καὶ ἁγεμόνα γενόμενον ἐμ Mεγίστᾳ κατὰ πόλεμονhellip20

Η βάση φέρει την υπογραφή του γλύπτη Πυθόκριτου ο οποίος εργάστηκε στη Ρόδο γύρω

στο 170 πX Φαίνεται ότι στην προκειμένη περίπτωση ο διορισμός του συγκεκριμένου

αξιωματούχου ως ἁγεμόνα ἐμ Mεγίστᾳ αποτελούσε έκτακτο αξίωμα που υπαγορευόταν

από την κρισιμότητα των γεγονότων του Γ΄ Συριακού πολέμου (190 πΧ) όταν η Μεγίστη

διεδραμάτισε κύριο ρόλο21 στις επιχειρήσεις κατά του Αντιόχου Γ΄ Σχετική με τα γεγονότα

του πολέμου αυτού είναι η εκτενέστερη σωζόμενη αναφορά της Μεγίστης στην αρχαία

14 Και οπωσδήποτε πριν το 330 πΧ βλ Bresson 104 σημ 5115 Για τη διοίκηση του ροδιακού κράτους βλ Fraser ndash Bean 1954 79-94 Berthold 1984 38 κεξ van Gelder 190016 SGDI 4331 και 433317 Βλ Head 1897 xcviii-xcix Ο Cahn (1942 92-94) επισημαίνει ότι τα νομίσματα είναι βαρύτερα από το καθιερωμένο ροδιακό σύστημα και είναι απίθανο να αποτελούν βραχύβια ροδιακή κοπή Υποστηρίζει ότι πρόκειται πιθανώς για κοπή επιμέρους ροδιακού δήμου Οι Fraser ndash Bean (1954 97 σημ 4 98) θεωρούν ότι εάν πρόκειται για ροδιακή κοπή αυτή θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως ένδειξη είτε της αυτονομίας του νησιού είτε της ενσωμάτωσής του στο ροδιακό κράτος επισημαίνουν δε ότι τα γράμματα ΜΕ πιθανώς δεν αντιπροσωπεύουν τοπωνύμιο αλλά ονόματα αξιωματούχων Ο RHJ Ashton (1990 1-3) πρότεινε ότι πρόκειται για κοπή του Ροδίου στην καταγωγή στρατηγού Μέμνωνος ο οποίος πολέμησε εναντίον του Αλέξανδρου και όχι για νομίσματα της Μεγίστης Συνοπτικά βλ Στεφανάκη 2010 417-419 18 Βλ αναλυτικότερα παρακάτω σχετικά με το Κάστρο και την ακρόπολη Παλαιοκάστρου19 Fraser ndash Bean 1954 8720 SEG IV 178 Fraser ndash Bean 1954 8521 Σχετικά με τα γεγονότα του Συριακού πολέμου βλ Berthold 1984

30

γραμματεία ο Τίτος Λίβιος (Ab Urbe Condita 37225 372412 37452) αναφέρει την

Μεγίστη τρεις φορές σε σχέση με τις πολεμικές επιχειρήσεις του 190 πX Στο κείμενο

εξαίρεται η στρατηγική θέση της Μεγίστης καθώς και η σημασία του λιμανιού της για

το ροδιακό κράτος ως ναυστάθμου του ροδιακού στόλου Τα παραπάνω αποσπάσματα

μαρτυρούν ότι η Μεγίστη έπαιξε σημαντικό στρατηγικό ρόλο κυρίως μάλιστα εφrsquo όσον η

υπόλοιπη Λυκία με την εξαίρεση της Φασήλιδος ήταν εχθρικά διακείμενη προς τη Ρόδο

Η συνθήκη της Απάμειας (188 πΧ) που επιβλήθηκε στη συνέχεια από τη Ρωμαϊκή σύγκλητο

επί των Ελλήνων της Μικράς Ασίας ήταν εξαιρετικά ευνοϊκή για τους Ροδίους Την αμέσως

επόμενη περίοδο έως τη συμμαχία με τη Ρώμη - ουσιαστικά την υποταγή σε αυτή - το

164 πΧ το ροδιακό κράτος επεκτάθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της Καρίας και της Λυκίας

Οι περιοχές αυτές αποτέλεσαν τη λεγόμενη laquoυποτελή Περαίαraquo Η Λυκία αντιστάθηκε στη

ροδιακή κατοχή και ακολούθησε σειρά πολεμικών συγκρούσεων οι λεγόμενοι Λυκιακοί

πόλεμοι22 Κατά την περίοδο αυτή (188 - 167 πΧ) η Μεγίστη εξακολούθησε να λειτουργεί

ως βάση για τις ναυτικές επιχειρήσεις του ροδιακού στόλου

Η μόνιμη ροδιακή παρουσία στη Μεγίστη ερμηνεύει την επιρροή της Ρόδου στην κεντρική

Λυκία κατά την ελληνιστική περίοδο η οποία μαρτυρείται επιγραφικά23 Αντίστοιχη

λυκιακή παρουσία ή επιρροή στη Μεγίστη δεν σημειώνεται κρίνοντας από την έλλειψη

μνημείων στο νησί Ακόμη και κατά την περίοδο αναβίωσης της λυκιακής συμμαχίας κατά

τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο24 η Μεγίστη φαίνεται ότι παρέμεινε ανεπηρέαστη

από τη λυκιακή επιρροή παρά την εγγύτητά της στη λυκιακή ακτή

Αναπόφευκτα η πολιτική ισχύς της Ρόδου μειωνόταν όσο αυξανόταν η επιρροή της Ρώμης

Έπειτα από την υπογραφή συνθήκης με τη Ρώμη το 164 πΧ παρότι τυπικά αυτόνομη η

Ρόδος ακολουθεί τις επιταγές του ρωμαϊκού κράτους Η ίδρυση στη Δήλο αφορολόγητου

εμπορείου ρωμαϊκών συμφερόντων συνετέλεσε στην οικονομική συρρίκνωση της Ρόδου

Στον ύστερο 1ο αι πΧ ο Αντώνιος και ο Αύγουστος απέδωσαν ξανά κάποιες από τις

νησιωτικές της κτήσεις ενώ ο Αύγουστος επιβεβαίωσε τον παλαιότερο τίτλο της ως

laquoελεύθερης και συμμάχου πόλεωςraquo

Τον 1ο αι μΧ ο Στράβων (ΧΙV 3 7) αναφέρει και πάλι τη Μεγίστη ως ροδιακή κτήση Εκτός

από τον Στράβωνα δύο ακόμη πηγές του 1ου και 2ου αι μΧ αναφέρονται στη Μεγίστη ο

Πτολεμαίος (V III) και o Πλίνιος (Φυσική Ιστορία V 35131) ο οποίος μάλιστα αναφέρει ότι

η πόλις της Μεγίστης έχει εκλείψει (hellip Megista cuius civitas interdiit) Σύμφωνα ωστόσο

με τις αρχαιολογικές ενδείξεις το νησί κατοικείτο κατά τον 1ο αι μΧ οπότε η δήλωση του

Πλίνιου πιθανώς σημαίνει είτε ότι ο πληθυσμός του συρρικνώθηκε είτε ότι η στρατηγική

σημασία του μειώθηκε είτε ότι ήταν πλέον υποτελές

Υπό τον αυτοκράτορα Βεσπασιανό (67 - 69 μΧ) η Ρόδος ενσωματώθηκε επίσημα στο

Ρωμαϊκό κράτος ενώ από τον Διοκλητιανό (284 - 305 μΧ) ορίστηκε ως πρωτεύουσα της

Επαρχίας των Νήσων η οποία υπαγόταν στη Διοίκηση της Ασίας

Στην αυτοκρατορική περίοδο η Μεγίστη εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ως ναύσταθμος

όπως μαρτυρούν οι επισκευές στα τείχη της ακρόπολης και επιφανειακά ευρήματα στο

νησί αλλά κυρίως οι λιμενικές εγκαταστάσεις Στη ρωμαϊκή περίοδο χρονολογούνται

22 Bresson 1999 106-111 Πολύβιος 254423 Σχετικά με τα επιγραφικά στοιχεία που μαρτυρούν τη ροδιακή επιρροή στη Λυκία την υιοθέτηση ροδιακών πρακτικών τις αναθηματικές επιγραφές που τιμούν Ροδίους την λατρεία του Διός Ατταβυρίου και του Ηλίου βλ Zimmermann 1992 81 156-158 Zimmermann 1993 119-121 Bresson 1999104-10624 Βλ Τίτος Λίβιος 41258 42148 44151 Επίσης βλ Πολύβιος 30512 30314-5 3141-3

31

πιθανώς οι βυθισμένοι μόλοι στη γλώσσα που χωρίζει τα δυο λιμάνια και γύρω από το

απέναντι νησάκι Ψωραδιά καθώς και κεραμική από ναυάγια στις θέσεις αυτές25 Το λιμάνι

της Μεγίστης λειτουργούσε ακόμη ως εμπορικός λιμένας αλλά και ως ναύσταθμος του

ρωμαϊκού στόλου μάλλον όμως ως βοηθητικός του ναυστάθμου στα Πάταρα της Λυκίας

Οπωσδήποτε η σημασία του νησιού δεν ήταν πλέον εξέχουσα σε μια Μεσόγειο που

αποτελούσε laquoρωμαϊκή λίμνηraquo

Η ιστορία του νησιού αντικατοπτρίζει τη σημαντική γεωγραφική του θέση και την οικονομική

και στρατηγική σημασία ολόκληρης της περιοχής Την εξέχουσα θέση του ως σημαντικής

κτήσης της Ρόδου ακολούθησαν αιώνες αφάνειας κατά τους οποίους σχεδόν εξαφανίστηκε

από τις πηγές Υπάρχουν μεγάλες περίοδοι που χαρακτηρίζονται από την πλήρη απουσία

μνημείων και στοιχείων Τα μέχρι τώρα στοιχεία δείχνουν ότι το νησί ήκμασε ως ναυτική

βάση κυρίως σε περιόδους ανάγκης οργανωμένου ελέγχου των θαλάσσιων περασμάτων

από μια κεντρική αρχή

τα αρΧαια μνήμΕιαΟ λιμένας και το ΚάστροΟ κόλπος δυτικά του Κάβου ndash πεταλόσχημος βαθύς και καλά προστατευμένος από τον

καιρό ndash ήταν ο κυρίως λιμένας ενώ ο ανατολικός στο Μανδράκι μικρότερος και ρηχός26

λειτουργούσε πιθανώς ως ναυπηγοεπισκευαστικός χώρος στην αρχαιότητα όπως και κατά

τον 19ο αιώνα Ο κύριος ωστόσο ρόλος του διπλού λιμένα της Μεγίστης ήταν η τροφοδοσία

των πολεμικών και εμπορικών πλοίων ενώ πιθανώς συμμετείχε στο περιφερειακό

εμπόριο

Το λιμάνι της Μεγίστης προστατευόταν ήδη κατά την αρχαιότητα από αρχαίο οχυρό στη

θέση του ιπποτικού Κάστρου (εικ 2 3) Η πυραμιδική βάση του σωζόμενου πύργου (εικ 3) χρονολογείται στον β΄ μισό του 4ου αι πΧ27 όπως μαρτυρεί η λαξευμένη ταινία στις

δύο όψεις της επικλινούς ακμής των γωνιόλιθων ο λεγόμενος γωνιαίος οδηγός Προφανώς

η ασυνήθιστη για τον χώρο κατασκευή έγινε προκειμένου να δοθεί πρόσθετο ύψος στον

ορθογώνιο πύργο ο οποίος δέσποζε στα δύο λιμάνια και ήλεγχε τη θαλάσσια περιοχή του

διαύλου με τις διάσπαρτες νησίδες

Στο βράχο όπου εδράζεται ο πύργος του Κάστρου βρίσκεται εγχάρακτη η αναθηματική

επιγραφή του Ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλή Νικαγόρα στον Ερμή Προπύλαιο (εικ 4) που χρονολογείται τον 2ο αι πΧ Σωσικλῆς Nικαγόρα Ἂμιος ἐπιστατήσας ἒν τε Kαστάβῳ

καὶ ἐπὶ τοῦ πύργου τοῦ ἐν Mε γίστᾳ Ἑρμᾷ Προπυ λαίῳ χαριστήριον28 Η αναθηματική επιγραφή

του laquoεπιστατήσαντοςraquo Σωσικλέους είναι οπωσδήποτε μεταγενέστερη της κατασκευής του

πύργου και συνοδεύεται από εντορμίες για τη στερέωση αναθήματος πιθανώς ερμαϊκής

στήλης

Ολόκληρη η βόρεια πλευρά του πύργου έχει καταρρεύσει μαζί με τον βράχο έδρασης

πιθανώς εξ αιτίας σεισμού ή έπειτα από κάποιον από τους πολυάριθμους βομβαρδισμούς

που έχει υποστεί το μνημείο σε νεότερες περιόδους Ο βόρειος τοίχος του πύργου κτισμένος

σύρριζα στο φρύδι του βράχου είναι κατακόρυφος και εμφανώς μεταγενέστερος

25 Βλ Pirazzoli 198726 Κατά την αρχαιότητα η στάθμη της θάλασσας βρισκόταν αρκετά χαμηλότερα βλ Pirazzoli 198727 Η κατασκευή βρίσκει παράλληλα στην περιοχή της Αργολίδας Πυραμιδική βάση ορθογώνιου πύργου επάνω σε ορθογώνια κρηπίδα βρίσκεται στο Κεφαλάρι Ελληνικού στο Άργος (Πίκουλας 1996-97 Lord 1938 Scranton 1938) Βάσει των ευρημάτων χρονολογείται στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ και λειτουργούσε ως φυλακείο για τον έλεγχο του άξονα Άργους-Κεγχρεών Βλ Πίκουλας 199528 SGDI 4332

Εικ 2 Ο Κάβος το Κάστρο και ο laquoΛυκιακός τάφοςraquo (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

Εικ 3 Το Κάστρο η πυραμιδική βάση του πύργου από ΝΑ (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

Εικ 4 Η αναθηματική επιγραφή του ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλέους (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

32

το παλαιόκαστροΑποτελεί την καλύτερα σωζόμενη

οχυρωμένη θέση της αρχαίας Mεγίστης

στο εσωτερικό του νησιού και πιθανώς

το πλέον στρατηγικό σημείο (εικ 5) Η

ακρόπολη είχε πιθανώς κατασκευαστεί πριν

τον ύστερο 4ο αι πΧ επάνω σε αρχαιότερη

προ-κλασική ακρόπολη παρουσιάζει δε

ίχνη διαρκούς κατοίκησης μέχρι τους

βυζαντινούς χρόνους29 Ήλεγχε τον λιμένα

και τον όρμο Λιμενάρι στα δυτικά κυρίως

όμως αποτελούσε κομβικό σημείο από

όπου ασκείτο ο έλεγχος των θαλάσσιων

διόδων μέσω ενός δικτύου φρυκτωριών

εγκατεστημένων σε διάφορα σημεία του

νησιού στις γειτονικές νησίδες Στρογγυλή

και Pω καθώς και στην απέναντι λυκιακή

ακτή Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου καλύπτει έκταση περ 6000 τμ και αποτελείται από

εξωτερικό τείχος με τέσσερις - αρχικά - πύργους στη NA πλευρά την πλέον προσβάσιμη

καθώς και εσωτερικό πύργο Στον νοτιότερο πύργο σώζεται μία από τις αρχαίες εισόδους

αν και έχει υποστεί μεταγενέστερες επεμβάσεις Εντοιχισμένες σε δεύτερη χρήση

βρίσκονται εδώ δύο αναθηματικές επιγραφές επιστατών30 Ο κατεστραμμένος σήμερα

τέταρτος πύργος στην ανατολική γωνία του εξωτερικού τείχους σε σημείο που δεσπόζει

επάνω από τον οικισμό και το λιμάνι ήταν πιθανώς η θέση εύρεσης της επιγραφής

του επιστάτη Κρατιδάμου ο οποίος κατασκεύασε πύλη και ανέθεσε τα αγάλματα του

Απόλλωνος Πυλαίου και της Αρτέμιδος Σωτείρας31 Η επιγραφή η οποία χρονολογείται

πιθανώς στον 3ο ή 2ο αι πΧ32 δηλώνει την ύπαρξη μιας δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό

Μία τέταρτη επιγραφή ndash αυτή τη φορά από δύο επιστάτες ndash θα πρέπει να συσχετιστεί με

την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου33 O εσωτερικός πύργος που σώζεται σε ύψος περίπου

29 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 73-74 εικ 7 Wurster 1981 226-231 πίν 74-75 εικ 8 Το 1943 οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής εγκατέστησαν στην κορυφή του υψώματος την αντιαεροπορική τους άμυνα όπως φαίνεται από τα δύο πολυβολεία αλλά και από το άφθονο υλικό λατύπης που δημιουργήθηκε από τον βομβαρδισμό του μνημείου από τους συμμάχους30 Ἐπικρατίδας Ἀναξικράτευς ἐπιστατήσας καὶ τοὶ συστρατευσάμενοι [Δ]ιοσκόροις (SGDI 4331 και Διαμαντάρας 1892 304) και [B]ασίλων Ἐξα[κ]- εστίωνος Λέλιος ἐπιστα- τήσας (Διαμαντάρας 1892 305)31 Susini 1955 Michelier 1917 Δεν είναι σαφές ποια ακριβώς είναι η ΝΑ γωνία της ακρόπολης όπου σύμφωνα με τον Michelier βρέθηκε η επιγραφή του Κρατιδάμου Πιθανώς πρόκειται για τον κατεστραμμένο πλέον τέταρτο πύργο της ΝΑ πλευράς της ακρόπολης Η ύπαρξη της συγκεκριμένης επιγραφής δηλώνει την ύπαρξη δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό Η επιγραφή βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης (αρ ευρ 40) μαζί με μια σειρά άλλων αναθηματικών ή επιτύμβιων αναθηματικών επιγραφών που χρονολογούνται από την ελληνιστική έως την ύστερη αυτοκρατορική περίοδο (αρ ευρ 13 18 25 28 40 41 42) καθώς και κάποιες επιγραφές που είχαν μεταφερθεί στη Μεγίστη από τα Πάταρα και τις Γάγες Οι επιγραφές είχαν αποσταλεί με αρχικό προορισμό το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών από την επαναστατική ελληνική διοίκηση της νήσου που ζητούσε την ένωση με την Ελλάδα κατά το σύντομο διάστημα 1913-191532 Σύμφωνα με τον Susini 1955 καμμία επιγραφή με προέλευση από τη Μεγίστη δεν είναι δυνατόν να χρονολογηθεί με ακρίβεια33 Ἐπιστάται Aἰσχίνας Διάνδρου Tιμόστρατος Eὐκράτευς Ἀπόλλωνι Mεγιστεῖ Η επιγραφή (SGDI 4330) αναφέρεται από τον Ludwig Ross ως εντοιχισμένη στο ιερό της Μονής του Αγίου Παντελεήμονα Ο Διαμαντάρας (1899 333) δημοσίευσε μία έκτη επιγραφή επιστάτου χωρίς να αναφέρει τόπο εύρεσης

Εικ 5 Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου από ΝΑ Στο βάθος η Ρω (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

33

4μ αποτελεί το καλύτερα σωζόμενο τμήμα της οχύρωσης (εικ 6) Είναι χτισμένος με

κυφωτές λιθοπλίνθους σύμφωνα με το ισόδομο σύστημα με λαξευμένο γωνιαίο οδηγό

στους γωνιόλιθους Τμήματα της ελληνιστικής φάσης διατηρούνται κατά τόπους στους

κατώτερους δόμους του εξωτερικού τείχους34

Δύο μεγάλες λαξευτές ελλειψοειδείς δεξαμενές με λαξευμένες κλίμακες καθόδου η μία

στον εσωτερικό και η δεύτερη στον εξωτερικό περίβολο εξασφάλιζαν νερό για μεγάλες

περιόδους (εικ 7) Η μεγαλύτερη από αυτές έχει διάμετρο περίπου 530μ και βάθος 4μ

Οι δεξαμενές αυτές στεγασμένες με θόλους στις νεότερες περιόδους θα πρέπει κατά την

αρχαιότητα να βρίσκονταν σε υπόγειους χώρους πύργων

Μικρές κόγχες λαξευμένες στο μέτωπο του βράχου στη νότια πλευρά του εσωτερικού

υπερυψωμένου τμήματος της ακρόπολης δηλώνουν την ύπαρξη ιερού στο σημείο αυτό

ή ΒίγλαΣτη θέση Βίγλα ndash το υψηλότερο σημείο του νησιού που δεσπόζει πάνω από τον οικισμό σε

υψόμετρο 220μ ndash σώζεται αρχαίο οχυρωματικό τείχος σε μήκος 60μ με κατεύθυνση Α-Δ

Η πολυγωνική του τοιχοδομία έχει χαρακτηριστεί laquoκυκλώπειαraquo και στο παρελθόν το τείχος

είχε θεωρηθεί μυκηναϊκό35 Πρόκειται ωστόσο για τοιχοδομία αρκετά συνηθισμένη στην

Καρία από τους κλασικούς χρόνους μέχρι τη ρωμαϊκή περίοδο και πιθανώς αποτελούσε

τμήμα της ελληνιστικής οχύρωσης36 Σε συνδυασμό με το Παλαιόκαστρο χρησίμευε για την

προστασία της ενδοχώρας

Εκτός από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και τα παραθαλάσσια οχυρά του Κάστρου

34 Οι λιθόπλινθοι της νοτιοδυτικής γωνίας του εξωτερικού τείχους έχουν συστραφεί και μετατοπιστεί με αποτέλεσμα το σημείο αυτό του τείχους να κινδυνεύει με κατάρρευση Έπειτα από την τοπογραφική αποτύπωση από την Ε Βασιλειάδου η ΚΒ΄ ΕΠΚΑ έχει αναλάβει το έργο της αποκατάστασης της νοτιοδυτικής γωνίας στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ βάσει των μελετών των Γ Αντωνίου Κ Ζάμπα και Ε Παυλίδη35 Κυπαρίσσης 191536 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 Wurster 1981 231-232

Εικ 6 Παλαιόκαστρο Ο εσωτερικός πύργος από ΝΑ (φωτ αρχείο ΜΚΤ) Εικ 7 Λαξευτή δεξαμενή στο Παλαιόκαστρο (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

34

και των νησίδων Ρω και Στρογγυλής (βλ παρακάτω σελ 44 - 47)37 το αμυντικό δίκτυο

της Μεγίστης συμπληρωνόταν από επί μέρους μικρές laquoακροπόλειςraquo στο εσωτερικό του

νησιού (όπως το Λαντωμένο ή τα Υψηλά στο κτήμα Μιρικλή38 στη ΝΑ πλευρά του νησιού)

και πύργους-φρυκτώρια (όπως ο μικρός πύργος με πυραμιδική βάση στο Καστρέλλι στην

χερσόνησο της Μούντας και το φρυκτώριο στη θέση Καρύδια στο φρύδι της απόκρημνης

ανατολικής ακτής) καθώς και στην απέναντι ηπειρωτική ακτή Τειχισμένο παραθαλάσσιο

αστικό κέντρο δεν φαίνεται να υπήρχε κατά την αρχαιότητα ενώ ο οικισμός του λιμένα

ήταν πιθανώς περιορισμένης έκτασης και εξυπηρετούσε τις ανάγκες τροφοδοσίας και

επισκευής των πλοίων

Το κυρίως οχυρωματικό δίκτυο του συμπλέγματος της Μεγίστης κατασκευάστηκε βάσει

κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού του ροδιακού κράτους στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ πιθα-

νότατα την περίοδο μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου Αδιευκρίνιστη παραμένει

η ακριβέστερη χρονολόγησή της κατασκευής του ενώ δεν θα πρέπει να αποκλειστεί το εν-

δεχόμενο να ενσωμάτωσε προϋπάρχουσες κατασκευές και να συμπληρώθηκε στη διάρκεια

του 3ου και 2ου αι πΧ με πρόσθετες κατασκευές και μετασκευές Οι οχυρώσεις αποτέλεσαν

μέρος ενός ευρύτερου σχεδιασμού με μακροπρόθεσμο στόχο την απρόσκοπτη ναυσιπλοΐα

και τον ανεφοδιασμό του πολεμικού και εμπορικού στόλου παρακάμπτοντας τα λιμάνια της

Λυκίας με την οποία οι σχέσεις του ροδιακού κράτους ήταν μονίμως τεταμένες39

Οχυρωμένες αγροικίεςΕκτός από τα παραπάνω οχυρά στο Καστελλόριζο έχει εντοπισθεί μεγάλος αριθμός

μεμονωμένων οχυρών κτισμάτων τα οποία μπορούν να ερμηνευθούν ως αγροτικοί πύργοι

ή οχυρωμένες αγροικίες40 Στην πλειονότητά τους οι αγροικίες αυτές είναι μεμονωμένες

και αυτάρκεις με εξαίρεση πιθανώς τις εγκαταστάσεις στην Αυλωνιά που θα μπορούσαν

να ανήκουν σε μικρό οικισμό ή κώμη από πυργόσπιτα Ανάλογοι πύργοι κατασκευάζονται

τον 4ο και 3ο αι πΧ σε πολλές περιοχές κυρίως στο νησιωτικό χώρο41 Μερικές φορές

συσχετίζονται με τις ανάγκες προστασίας κάποιας συγκεκριμένης παραγωγής42 συνήθως

όμως πρόκειται για αγροτικές εγκαταστάσεις οι οποίες συγχρόνως εξυπηρετούν κάποιον

ευρύτερο αμυντικό σχεδιασμό Πιθανώς αποτελούσαν ιδιοκτησίες ενδεχομένως όμως

κάποιες από αυτές να παραχωρούνταν στη φρουρά και τις οικογένειές τους για χρήση και

εκμετάλλευση με αντάλλαγμα τη λειτουργία παρατηρητηρίου-φρυκτωρίας43

Αντίστοιχες κατασκευές οχυρωμένων αγροικιών των ελληνιστικών χρόνων και σε εξίσου

37 Μελετώντας τις ελληνιστικές οχυρώσεις στην ενσωματωμένη ροδιακή Περαία η Pimouguet (1994) διέκρινε τρεις κατηγορίες αμυντικών εγκαταστάσεων οχυρωμένες ακροπόλεις στην κορυφή υψώματος οχυρωμένα παραθαλάσσια αστικά κέντρα και παραθαλάσσια οχυρά και πύργους χτισμένους επάνω σε χερσόνησο ή στόμιο κόλπου Κάθε μία από αυτές τις εγκαταστάσεις είχε τη δική της ιδιαίτερη επιχειρησιακή λειτουργία η οργάνωσή τους όμως δείχνει την ύπαρξη ενός κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού που εξυπηρετούσε απευθείας τα συμφέροντα του ροδιακού κράτους Έτσι ερμηνεύεται και η σχετική ομοιογένεια που χαρακτηρίζει όλες τις κατηγορίες των εγκαταστάσεων αυτών ως προς τα λειτουργικά τους στοιχεία και τον τρόπο κατασκευής τους χαρακτηριστικά τα οποία η Pimouguet θεωρεί ενδείξεις μιας laquoηπειρωτικής ροδιακής αρχιτεκτονικήςraquo38 Ashton 1995 8039 Bresson 1999 Bryce ndash Zahle 198640 Ο Ashton (1995 68-91 κυρίως 69) σημειώνει σαράντα πέντε περίπου οχυρωμένες θέσεις οι περισσότερες από τις οποίες βρίσκονται σε συσχετισμό με πατητήρια και δεξαμενές41 Βλ Μαραγκού 2005 323-326 Young 1956α Osborne 198642 Βλ για παράδειγμα τα ορυχεία αργύρου της Σίφνου (Young 1956β και Ashton ndash Pantazoglou 1991)43 Σχετικά με την κυριότητα των μεμονωμένων οχυρών δηλαδή εάν επρόκειτο για ιδιωτικά ή δημόσια οικοδομήματα βλ Μαραγκού 2009 21

35

μεγάλη πυκνότητα εντοπίζονται στη Λυκία44 Κάποιες από τις κτιστές κατασκευές που

έχουν στο παρελθόν θεωρηθεί τάφοι45 θα πρέπει πιθανώς να ερμηνευθούν ως υπόγειοι

χώροι πύργων με χρήση αποθηκευτική ή ως δεξαμενής νερού όπως η κτιστή κατασκευή

που είναι σήμερα γνωστή ως laquoτάφος με το χρυσό στεφάνιraquo στο οροπέδιο του Άη Γιώργη

του Βουνού46 και η υπόγεια κρύπτη του Aγ Χαραλάμπους στο μοναστήρι του Άη Γιώργη

του Bουνού Χρήση αγροικίας είχε πιθανώς η οχυρωμένη εγκατάσταση που περιβάλλεται

από ισχυρό τείχος στο κτήμα Σαρίνα στη θέση Άχερες δυτικά του λιμανιού στη μοναδική

εύκολα προσβάσιμη και καλλιεργήσιμη περιοχή στο νησί47 Εδώ εκτός από στεγασμένη

δεξαμενή περιλαμβάνεται και ικανή καλλιεργήσιμη γη

διαχείριση υδάτωνΗ Μεγίστη είναι νησί άνυδρο Πηγάδια με γλυκό νερό (υφάλμυρο για την ακρίβεια)

εντοπίζονται μόνο στην περιοχή του μυχού του λιμανιού όπου και η εκκλησία του Άη

Γιώργη του Πηγαδιού Κατά τις εργασίες για την κατασκευή λιμνοδεξαμενής στη θέση

Κιόλια στο κεντρικό τμήμα του νησιού ΝΔ του αεροδρομίου αποκαλύφθηκαν δύο

κτιστές κυκλικές κατασκευές διαμέτρου 5 και 6 μ εγγεγραμμένες σε κτιστή κατασκευή

από ισχυρούς τοίχους οι οποίες ερμηνεύονται ως δεξαμενές νερού Η κατασκευή τους

χρονολογείται στην ελληνιστική περίοδο συνέχισαν δε να χρησιμοποιούνται στα ρωμαϊκά

χρόνια σύμφωνα με την κεραμική που βρέθηκε κατά την ανασκαφή48 Σημειωτέον ότι το

παλαιό όνομα της θέσης ήταν Φλετρά (φρεατερά)49

Στην ελληνιστική περίοδο κατασκευάστηκε πιθανώς το συγκρότημα εννέα μεγάλων

κυκλικών δεξαμενών στη θέση Άχερες επάνω από τον οικισμό του Καστελλορίζου η

κατασκευή του οποίου ανάγεται συνήθως στην περίοδο της Τουρκοκρατίας Ωστόσο ένα

τέτοιας κλίμακας έργο υποδομής μαρτυρεί έναν κεντρικό σχεδιασμό ο οποίος μόνον στην

ελληνιστική περίοδο παρατηρείται στο νησί Το συγκρότημα αυτό των δεξαμενών στις

Άχερες θα έπρεπε να επαρκεί για τις ανάγκες όχι μόνον του οικισμού και των εγκαταστάσεων

του λιμένα αλλά και για τον ανεφοδιασμό του ροδιακού στόλου και των εμπορικών

πλοίων που μετέφεραν σιτηρά αμφορείς με κρασί και άλλα προϊόντα που διακινούσε το

ροδιακό κράτος καθώς και ξυλεία από τη Λυκία50

Παράλληλα λαξευμένες ή κτιστές δεξαμενές μικρές και μεγάλες υπάρχουν σε όλες τις

αρχαίες θέσεις εγκατάστασης στο νησί από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και το

Κάστρο του λιμένα έως τις διάσπαρτες στην ύπαιθρο οχυρωμένες αγροτικές εγκαταστάσεις

ενώ παρατηρείται η χρήση φυσικών ρηγμάτων ως δεξαμενών για τη συλλογή ομβρίων

44 Πρόκειται για πυργοειδείς κατασκευές χωρίς ανοίγματα στο ισόγειο εκτός της πόρτας αλλά με παράθυρα στον όροφο Έχουν προσεγμένη τοιχοδομία και συνδυάζονται πάντα με βοηθητικά κτίσματα πατητήρια και αλώνια Χαρακτηριστική τους λεπτομέρεια αποτελούν οι υπόγειοι χώροι Βλ Konecny 1994 και Konecny 199745 Ashton 1995 100-10246 Στην πραγματικότητα το στεφάνι (αρ κατ 13) βρέθηκε σε λίθινη θήκη σφηνωμένη στο έδαφος βλ Κυπαρίσσης 1915 6347 Βλ Ashton 1995 9048 Βλ Κ Μπαϊράμη στο ΑΔ 2000 Χρον (υπό δημοσίευση)49 Διαμαντάρας χχέ 1350 Το συγκρότημα δεξαμενών στις Άχερες εξυπηρετούσε τις ανάγκες των κατοίκων του οικισμού μέχρι πρόσφατα μαζί με μερικές κυκλικές λαξευμένες δεξαμενές εντός οικισμού γνωστές ως Πασάδες

22

Χάλκη

Τήλος

Σύμη

Αλιμνιά

Πυργούσα

Γυαλί

Νίσυρος

Ρόδος

23

Ρω

Στρογγύλη

Καστελλόριζο

24

25

26

Η Μεγίστη ndash ή Καστελλόριζο από το όνομα του μεσαιωνικού οικισμού ndash είναι

η μεγαλύτερη από ένα σύνολο περίπου τριάντα νησίδων βραχονησίδων και σκοπέλων

που αποτελούν το πολύνησο του Καστελλορίζου (εικ 1) Η οικονομία και η σημασία της

συνδέεται άμεσα με αυτά όπως και με την απέναντι λυκιακή ακτή

Η Μεγίστη βρίσκεται 131 χλμ (71 ναυτικά μίλια) ανατολικά της Ρόδου και 25 χλμ από

την απέναντι ακτή Έχει εμβαδόν 888 τχλμ και σχήμα περίπου τριγωνικό με τη μεγάλη

χερσόνησο της Μούντας στη βόρεια

πλευρά που καταλήγει στο ακρωτήριο

του Αγίου Στεφάνου Η ακτογραμμή είναι

παντού απόκρημνη με εξαίρεση τον βαθύ

κόλπο στη ΒΑ πλευρά του νησιού που

σχηματίζει διπλό λιμάνι Το νησί είναι

ορεινό και βραχώδες Οι ψηλότερες κορυφές

Βίγλα (268 μ) Παλαιόκαστρο (244 μ) και

Δίσκος (215 μ) βρίσκονται στο βόρειο

τμήμα Το κεντρικό ανατολικό και νότιο

χαρακτηρίζονται από μικρά οροπέδια με

μικρές καλλιεργήσιμες εκτάσεις Το νησί

αν και άνυδρο κατοικήθηκε πιθανώς από

την Ύστερη Εποχή του Χαλκού εξαιτίας

της θέσης του και του εξαιρετικού διπλού

λιμένα στη ΒΑ ακτή του Ο Κάβος το

ακρωτήριο ανάμεσα στα δύο λιμάνια του

κόλπου όπου το σωζόμενο Κάστρο υπήρξε

διαχρονικά το κεντρικό σημείο της δραστηριότητας Μετά το λιμάνι η σημαντικότερη θέση

είναι το Παλαιόκαστρο το οποίο παρουσιάζει αλλεπάλληλες φάσεις κατοίκησης Άλλες

θέσεις εντοπίζονται κυρίως σε καλλιεργήσιμες περιοχές και οι περισσότερες είναι μικρές

οχυρωμένες αγροικίες με ελαιοπιεστήρια και ληνούς

Εικ 1 Μερική άποψη του Καστελλορίζου των βραχονησίδων και της λυκιακής ακτής (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

ΚαστελλόριζοΣτρογγύλη

Ρω

27

Το ενδιαφέρον των ερευνητών για τη Μεγίστη αρχίζει τον 18ο και εντείνεται τον 19ο αιώνα

Την περίοδο αυτή ευρωπαίοι περιηγητές περιδιαβαίνουν το νησί αναζητώντας αρχαία κι

επιγραφές1 Παράλληλα είναι σαφές ότι κατά τον 19ο αιώνα στο νησί γινόταν διακίνηση

αρχαιοτήτων2 Θα πρέπει να επιδεικνύεται ιδιαίτερη προσοχή όσον αφορά στην ερμηνεία

της προέλευσης όσων ευρημάτων δεν προέρχονται από ανασκαφές Κάποιες από τις

επιγραφές και τα άλλα ευρήματα που κατεγράφησαν κατά καιρούς στο νησί αναφέρεται

ότι είχαν μεταφερθεί εκεί από την απέναντι μικρασιατική ακτή3 Το νησί δεν έχει μελετηθεί

συστηματικά από αρχαιολογική άποψη Η έρευνα περιορίζεται σε επιφανειακές έρευνες4

και σε κάποιες πρόσφατες σωστικές ανασκαφές5

Το όνομα Μεγίστη ή Μεγίστα ndash που συναντάται σε όλες τις αρχαίες πηγές από τον Ψευδο-

Σκύλακα στα μέσα του 4ου αι πΧ μέχρι τον 12ο αι μΧ6 ndash αναφέρεται στο σχετικό μέγεθος της

νήσου μεταξύ των μικρότερων νησίδων και βραχονησίδων στο νησιωτικό της σύμπλεγμα7

Το όνομα του νησιού κατά την αρχαιότητα επιβεβαιώνεται αφrsquo ενός από τις επιγραφικές

αναφορές στον Απόλλωνα Μεγιστέα και αφrsquo ετέρου από την επιβίωσή του με τη μορφή

Mayas στην αραβική και Meis στην τουρκική που αποτελούν παραφθορά του ονόματος

Μεγίστη

Το όνομα Καστελλόριζο το οποίο υιοθετήθηκε μετά τον 12ο αιώνα και χρησιμοποιείται

πλέον παράλληλα με το αρχαίο όνομα Μεγίστη αποδίδεται είτε στο κόκκινο χρώμα του

βράχου από τον οποίο κατασκευάστηκε το Κάστρο στον Κάβο (castello rosso) είτε από τον

οικισμό που αναπτύχθηκε στη ρίζα του καστέλου αυτού8

απΟ τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΛιΘΟΥ Και τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΧαΛΚΟΥΕλάχιστα είναι τα στοιχεία που μαρτυρούν την κατοίκηση στα προϊστορικά χρόνια

Προϊστορική θέση εντοπίζεται πιθανώς στην περιοχή του σημερινού κοιμητηρίου στη

μικρή χερσόνησο που κλείνει από ανατολικά το λιμάνι του Μανδρακιού9

Ωστόσο η επίκαιρη θέση του νησιού στο θαλάσσιο δρόμο που ακολουθούσαν τα

εμπορικά πλοία της Εποχής του Χαλκού επιβεβαιώνεται από τα ερευνηθέντα ναυάγια

1 Βλ Savary 1788 Leake 1824 Fellows 1841 Ross 1846 Flandin 1871 Cockerell 1903 Αναφέρονται επίσης αλλεπάλληλες laquoεπιδρομέςraquo αρχαιοκαπήλων οι οποίοι αποβίβαζαν πληρώματα και άδειαζαν μεμονωμένους τάφους βλ Κυπαρίσσης 1915 642 Ο Fellows (1841 188-189) περιγράφει το Καστελλόριζο του 1840 ως σφύζουσα εμπορική μητρόπολη στην οποία μπορούσε κανείς να προμηθευτεί νομίσματα και κάθε είδους laquoθησαυρούςraquo που έβρισκαν οι χωρικοί στην απέναντι ακτή Ο ίδιος αγόρασε νομίσματα που προέρχονταν από την κοιλάδα της Ξάνθου3 Βλ Διαμαντάρας 1894 331-333 αρ 33 Διαμαντάρας 1899 335-336 Αντίστοιχα οι μονολιθικοί κίονες στον ναό του αγίου Κωνσταντίνου έχουν μεταφερθεί από τα Πάταρα βλ Διαμαντάρας χχέ 84 Οι R Hope Simpson και JF Lazenby πραγματοποίησαν το 1967 περιορισμένη έρευνα σε ήδη γνωστές θέσεις (Hope Simpson ndash Lazenby 1970) Πολύτιμη στη μελέτη της αρχαίας Μεγίστης είναι η συμβολή του Ν Ashton o oποίος πραγματοποίησε εκτεταμένη επιφανειακή έρευνα στο νησί το 1993 και το 1994 και συγκέντρωσε πολλά από τα στοιχεία που αναφέρονται εδώ βλ Ashton 19955 Το 1999 ολόκληρο το νησί μαζί με τη νησίδα Ρω θεσμοθετήθηκαν ως αρχαιολογικός χώρος Έκτοτε παρακολουθούνται οι εργασίες εκσκαφής και σε ορισμένες περιπτώσεις διενεργούνται δοκιμαστικές τομές πριν την έγκριση οικοδόμησης6 Το συμπέρασμα ότι ένα από τα ονόματα της Μεγίστης στην αρχαιότητα ήταν Κισθήνη οφείλεται σε παρερμηνεία του εδαφίου στο Στράβωνα (ΧΙV 3 7) laquoμεταξὺ δrsquo ἐν τῷ λεχθέντι παράπλῳ νησία πολλὰ καὶ λιμένες ὧν καὶ Μεγίστη νῆσος καὶ πόλις ὁμώνυμος Κισθήνηraquo βλ Θωμόπουλος 19707 laquoμεγάλη νῆσος ἡ τῶν Λυκίαςraquo σύμφωνα με τον Στέφανο Βυζάντιο Ο πρώτος που συνδέει ετυμολογικά το όνομα του νησιού με τον μυθικό ιδρυτή Μεγιστέα είναι ο Αλέξανδρος Πολυΐστωρ τον 1ου αι πΧ τον οποίο αναπαράγει ο Στέφανος Βυζάντιος Περὶ πόλεων τον 6ο αι μΧ Βλ επίσης RE XV1 λ Megiste 3318 Pappas 1994 46-47 Hederer 1924 329 Οι Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 αναφέρουν δύο προϊστορικά όστρακα στην περιοχή του κοιμητηρίου

28

του Ulu Βurun ndash 9 χλμ ΝΑ του Kas της αρχαίας Αντιφέλλου απέναντι από τη Μεγίστη

το οποίο χρονολογείται στο τέλος του 14ου αι πΧ ndash και της Χελιδονίας Άκρας 65 χλμ

ανατολικότερα που χρονολογείται στον 12ο αι πΧ Παρά την έλλειψη στοιχείων δεν θα

πρέπει να αποκλειστεί το ενδεχόμενο ότι η Μεγίστη χρησιμοποιήθηκε ως σταθμός στον

δρόμο ναυτικών και εμπόρων από και προς τα λιμάνια της Ανατολής και αποίκων προς

την Κύπρο την Κιλικία και τη Συροπαλαιστινιακή ακτή κατά τις μετακινήσεις του 12ου και

11ου αι πΧ

απΟ τή γΕωμΕτριΚή πΕριΟδΟ Εωσ τήν ΥστΕρή αρΧαιΟτήταΛιγοστές παραμένουν οι ενδείξεις σχετικά με την κατοίκηση κατά τη Γεωμετρική και

την Αρχαϊκή περίοδο στο νησί θραύσματα κεραμικής της Γεωμετρικής περιόδου που

συλλέχθηκαν στο εσωτερικό της ακρόπολης του Παλαιοκάστρου μαρτυρούν ότι υπήρχε

κατοίκηση στη στρατηγική αυτή θέση Ενδεχομένως η στενή σχέση της Μεγίστης με τη

Ρόδο χρονολογείται από την εποχή του αποικισμού Η ίδρυση της Φασήλιδος αποικίας

της Ρόδου στη λυκιακή ακτή χρονολογείται στον 7ο αι πΧ ενώ στο Χρονικό της Λίνδου

αναφέρεται νικηφόρος εκστρατεία του Κλεόβουλου τυράννου της Λίνδου εναντίον της

Λυκίας που πρέπει να τοποθετηθεί στον 6ο αι πΧ Τα ονόματα ορισμένων πόλεων της

Λυκίας όπως η Ροδία και η Ροδιάπολης αποτελούν πιθανώς ενδείξεις ενός ευρύτερου

αποικισμού της ΝΑ Λυκίας από τις δωρικές πόλεις της Ρόδου ο οποίος ωστόσο δεν είχε

μόνιμο αποτέλεσμα πέραν της κτήσης της Μεγίστης εφόσον οι πόλεις αυτές αναφέρονται

αργότερα ως μέλη της Λυκιακής Συμμαχίας10

Το 411 πΧ η Ρόδος αποστάτησε από την Αθηναϊκή συμμαχία και το 4087 πΧ ίδρυσε ndash με

τον συνοικισμό των τριών πόλεων ndash τη νέα πόλη της Ρόδου που σύντομα αναπτύχθηκε

σε σημαντική ναυτική και εμπορική δύναμη Δεν μπόρεσε ωστόσο να αποφύγει την

κυριαρχία της δυναστείας των Εκατομνιδών σατραπών της Αλικαρνασσού (356 - 332

πΧ)11 ούτε τη συμμετοχή της στις δυνάμεις του Δαρείου του Γ΄ (340 - 335 πΧ) Κατά την

περίοδο 332 - 323 πΧ στην περιοχή κυριάρχησαν οι δυνάμεις των Μακεδόνων12 ενώ μετά

τον θάνατο του Αλεξάνδρου ξεκίνησαν οι διαμάχες μεταξύ των βασιλείων των Διαδόχων

για τη στρατιωτική και οικονομική κυριαρχία στην ανατολική Μεσόγειο

Η Ρόδος απέκρουσε την πολιορκία του Δημητρίου (305 - 304 πΧ) ενίσχυσε το ναυτικό της

πολεμικό και εμπορικό και εξελίχθηκε στη διάρκεια του 3ου και τις αρχές του 2ου αι πΧ σε

κατrsquo εξοχήν κέντρο του διαμετακομιστικού εμπορίου στην ανατολική Μεσόγειο Το ροδιακό

κράτος σταδιακά περιέλαβε πολλά από τα νησιά της Δωδεκανήσου Αυτά προστέθηκαν

στις σημαντικές εκτάσεις που ήδη προ του συνοικισμού κατείχαν οι ροδιακές πόλεις στην

απέναντι ακτή της Μικράς Ασίας τη λεγόμενη laquoενσωματωμένηraquo ροδιακή Περαία η οποία

περιελάμβανε τμήμα της Καρίας και ορισμένες παραθαλάσσιες θέσεις της Λυκίας καθώς

και τη νήσο Μεγίστη

Θεωρείται βέβαιο ότι η Μεγίστη ενσωματώθηκε στο Ροδιακό κράτος πριν τα μέσα του 4ου

αι πΧ και παρέμεινε σε αυτό τουλάχιστον μέχρι τον 1ο αι μΧ13 αυτό μαρτυρεί η αναφορά

του Ψευδοσκύλακος 99 (GGM I 73hellip κατὰ ταῦτα νῆσός ἐστι Ῥοδίωνhellip ) που χρονολογείται στα

10 Bresson 1999 102 Blinkenberg 1941 αρ 2 170 XXIII11 Οι Εκατομνίδες προχώρησαν στην κατασκευή ενός εκτεταμένου δικτύου οχυρώσεων στις υπό τον έλεγχό τους περιοχές Σχετικά βλ Εισαγωγικό κείμενο Νισύρου στον παρόντα τόμο12 Σχετικά με το ροδιακό κράτος κατά την εποχή του Μ Αλεξάνδρου βλ Hauben 1977 και Berthold 1984 33-3713 Fraser ndash Bean 1954 57 Berthold 1984 41

29

μέσα του 4ου αι πΧ14 αλλά και του Στράβωνος (XIV 3 7)

Η διοίκηση της laquoενσωματωμένηςraquo ροδιακής Περαίας δεν διέφερε από αυτή της Ρόδου15

Αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα του ροδιακού κράτους και συμμετείχε στο σύστημα

των δήμων Η Μεγίστη όπως και περιοχή των Δαιδάλων προκεχωρημένες κτήσεις του

ροδιακού κράτους δεν αποτελούσαν αυτοτελείς δήμους αλλά μάλλον ανήκαν σε κάποιον

άγνωστο δήμο της Ρόδου Αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι στις επιγραφές της

Μεγίστης το όνομα των Ροδίων αξιωματούχων συνοδεύεται μερικές φορές από το

δημοτικό τους αλλά ποτέ από το εθνικό Ῥόδιος πρακτική που συναντάται στις περιοχές

της laquoενσωματωμένηςraquo Περαίας Ωστόσο το δημοτικό Μεγιστεύς εμφανίζεται μόνον ως

επίθετο του Απόλλωνα και πιθανώς του Διός16

Νομίσματα του 4ου αι πΧ τα οποία φέρουν στον εμπροσθότυπο την κεφαλή του Ηλίου και

στον οπισθότυπο το ροδιακό ρόδο με τα γράμματα ΜΕ έχουν αποδοθεί στη Μεγίστη (αρ

κατ 11 - 12) η ερμηνεία αυτή ωστόσο αποτέλεσε θέμα διαφωνίας μεταξύ ειδικών και

αμφισβητείται17

Την στρατιωτική εξουσία στην ενσωματωμένη και υποτελή ροδιακή Περαία ασκούσε ένας

από τους δέκα στραταγοὺς ο στραταγός ἐπὶ τό πέραν με υφιστάμενους τουλάχιστον τρεις

ἁγεμόνας ndash συγκεκριμένα αναφέρονται ἁγεμὼν ἐπὶ Kαρίας ἁγεμὼν ἐπὶ Λυκίας και ἁγεμὼν ἐπὶ

Kαύνου Υφιστάμενοι των ἁγεμόνων ήταν οι ἐπιστάται Ρόδιοι επικεφαλής μισθοφορικών

φρουρών διορισμένοι με ετήσια θητεία σε σημεία στρατηγικής σημασίας για το ροδιακό

κράτος

H Μεγίστη ήταν ένα από τα σημεία αυτά όπως επιβεβαιώνουν οι επιγραφικές

μαρτυρίες τέσσερις αναθηματικές επιγραφές επιστατών έχουν βρεθεί στην ακρόπολη του

Παλαιοκάστρου και μία βρίσκεται χαραγμένη στο βράχο κάτω από το Κάστρο τον αρχαίο

πύργο του λιμένα18 Χρονολογούνται στο 2ο αι πΧ19

Η εξαιρετική σημασία της Μεγίστης για το ροδιακό κράτος κατά τον 2ο αι πΧ διαφαίνεται

στην ενεπίγραφη βάση αναθηματικού αγάλματος που βρέθηκε στις Κεδρεές της Καρίας

και αναφέρεται στον Τεισία Θευδάμου hellip καὶ ἁγεμόνα γενόμενον ἐμ Mεγίστᾳ κατὰ πόλεμονhellip20

Η βάση φέρει την υπογραφή του γλύπτη Πυθόκριτου ο οποίος εργάστηκε στη Ρόδο γύρω

στο 170 πX Φαίνεται ότι στην προκειμένη περίπτωση ο διορισμός του συγκεκριμένου

αξιωματούχου ως ἁγεμόνα ἐμ Mεγίστᾳ αποτελούσε έκτακτο αξίωμα που υπαγορευόταν

από την κρισιμότητα των γεγονότων του Γ΄ Συριακού πολέμου (190 πΧ) όταν η Μεγίστη

διεδραμάτισε κύριο ρόλο21 στις επιχειρήσεις κατά του Αντιόχου Γ΄ Σχετική με τα γεγονότα

του πολέμου αυτού είναι η εκτενέστερη σωζόμενη αναφορά της Μεγίστης στην αρχαία

14 Και οπωσδήποτε πριν το 330 πΧ βλ Bresson 104 σημ 5115 Για τη διοίκηση του ροδιακού κράτους βλ Fraser ndash Bean 1954 79-94 Berthold 1984 38 κεξ van Gelder 190016 SGDI 4331 και 433317 Βλ Head 1897 xcviii-xcix Ο Cahn (1942 92-94) επισημαίνει ότι τα νομίσματα είναι βαρύτερα από το καθιερωμένο ροδιακό σύστημα και είναι απίθανο να αποτελούν βραχύβια ροδιακή κοπή Υποστηρίζει ότι πρόκειται πιθανώς για κοπή επιμέρους ροδιακού δήμου Οι Fraser ndash Bean (1954 97 σημ 4 98) θεωρούν ότι εάν πρόκειται για ροδιακή κοπή αυτή θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως ένδειξη είτε της αυτονομίας του νησιού είτε της ενσωμάτωσής του στο ροδιακό κράτος επισημαίνουν δε ότι τα γράμματα ΜΕ πιθανώς δεν αντιπροσωπεύουν τοπωνύμιο αλλά ονόματα αξιωματούχων Ο RHJ Ashton (1990 1-3) πρότεινε ότι πρόκειται για κοπή του Ροδίου στην καταγωγή στρατηγού Μέμνωνος ο οποίος πολέμησε εναντίον του Αλέξανδρου και όχι για νομίσματα της Μεγίστης Συνοπτικά βλ Στεφανάκη 2010 417-419 18 Βλ αναλυτικότερα παρακάτω σχετικά με το Κάστρο και την ακρόπολη Παλαιοκάστρου19 Fraser ndash Bean 1954 8720 SEG IV 178 Fraser ndash Bean 1954 8521 Σχετικά με τα γεγονότα του Συριακού πολέμου βλ Berthold 1984

30

γραμματεία ο Τίτος Λίβιος (Ab Urbe Condita 37225 372412 37452) αναφέρει την

Μεγίστη τρεις φορές σε σχέση με τις πολεμικές επιχειρήσεις του 190 πX Στο κείμενο

εξαίρεται η στρατηγική θέση της Μεγίστης καθώς και η σημασία του λιμανιού της για

το ροδιακό κράτος ως ναυστάθμου του ροδιακού στόλου Τα παραπάνω αποσπάσματα

μαρτυρούν ότι η Μεγίστη έπαιξε σημαντικό στρατηγικό ρόλο κυρίως μάλιστα εφrsquo όσον η

υπόλοιπη Λυκία με την εξαίρεση της Φασήλιδος ήταν εχθρικά διακείμενη προς τη Ρόδο

Η συνθήκη της Απάμειας (188 πΧ) που επιβλήθηκε στη συνέχεια από τη Ρωμαϊκή σύγκλητο

επί των Ελλήνων της Μικράς Ασίας ήταν εξαιρετικά ευνοϊκή για τους Ροδίους Την αμέσως

επόμενη περίοδο έως τη συμμαχία με τη Ρώμη - ουσιαστικά την υποταγή σε αυτή - το

164 πΧ το ροδιακό κράτος επεκτάθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της Καρίας και της Λυκίας

Οι περιοχές αυτές αποτέλεσαν τη λεγόμενη laquoυποτελή Περαίαraquo Η Λυκία αντιστάθηκε στη

ροδιακή κατοχή και ακολούθησε σειρά πολεμικών συγκρούσεων οι λεγόμενοι Λυκιακοί

πόλεμοι22 Κατά την περίοδο αυτή (188 - 167 πΧ) η Μεγίστη εξακολούθησε να λειτουργεί

ως βάση για τις ναυτικές επιχειρήσεις του ροδιακού στόλου

Η μόνιμη ροδιακή παρουσία στη Μεγίστη ερμηνεύει την επιρροή της Ρόδου στην κεντρική

Λυκία κατά την ελληνιστική περίοδο η οποία μαρτυρείται επιγραφικά23 Αντίστοιχη

λυκιακή παρουσία ή επιρροή στη Μεγίστη δεν σημειώνεται κρίνοντας από την έλλειψη

μνημείων στο νησί Ακόμη και κατά την περίοδο αναβίωσης της λυκιακής συμμαχίας κατά

τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο24 η Μεγίστη φαίνεται ότι παρέμεινε ανεπηρέαστη

από τη λυκιακή επιρροή παρά την εγγύτητά της στη λυκιακή ακτή

Αναπόφευκτα η πολιτική ισχύς της Ρόδου μειωνόταν όσο αυξανόταν η επιρροή της Ρώμης

Έπειτα από την υπογραφή συνθήκης με τη Ρώμη το 164 πΧ παρότι τυπικά αυτόνομη η

Ρόδος ακολουθεί τις επιταγές του ρωμαϊκού κράτους Η ίδρυση στη Δήλο αφορολόγητου

εμπορείου ρωμαϊκών συμφερόντων συνετέλεσε στην οικονομική συρρίκνωση της Ρόδου

Στον ύστερο 1ο αι πΧ ο Αντώνιος και ο Αύγουστος απέδωσαν ξανά κάποιες από τις

νησιωτικές της κτήσεις ενώ ο Αύγουστος επιβεβαίωσε τον παλαιότερο τίτλο της ως

laquoελεύθερης και συμμάχου πόλεωςraquo

Τον 1ο αι μΧ ο Στράβων (ΧΙV 3 7) αναφέρει και πάλι τη Μεγίστη ως ροδιακή κτήση Εκτός

από τον Στράβωνα δύο ακόμη πηγές του 1ου και 2ου αι μΧ αναφέρονται στη Μεγίστη ο

Πτολεμαίος (V III) και o Πλίνιος (Φυσική Ιστορία V 35131) ο οποίος μάλιστα αναφέρει ότι

η πόλις της Μεγίστης έχει εκλείψει (hellip Megista cuius civitas interdiit) Σύμφωνα ωστόσο

με τις αρχαιολογικές ενδείξεις το νησί κατοικείτο κατά τον 1ο αι μΧ οπότε η δήλωση του

Πλίνιου πιθανώς σημαίνει είτε ότι ο πληθυσμός του συρρικνώθηκε είτε ότι η στρατηγική

σημασία του μειώθηκε είτε ότι ήταν πλέον υποτελές

Υπό τον αυτοκράτορα Βεσπασιανό (67 - 69 μΧ) η Ρόδος ενσωματώθηκε επίσημα στο

Ρωμαϊκό κράτος ενώ από τον Διοκλητιανό (284 - 305 μΧ) ορίστηκε ως πρωτεύουσα της

Επαρχίας των Νήσων η οποία υπαγόταν στη Διοίκηση της Ασίας

Στην αυτοκρατορική περίοδο η Μεγίστη εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ως ναύσταθμος

όπως μαρτυρούν οι επισκευές στα τείχη της ακρόπολης και επιφανειακά ευρήματα στο

νησί αλλά κυρίως οι λιμενικές εγκαταστάσεις Στη ρωμαϊκή περίοδο χρονολογούνται

22 Bresson 1999 106-111 Πολύβιος 254423 Σχετικά με τα επιγραφικά στοιχεία που μαρτυρούν τη ροδιακή επιρροή στη Λυκία την υιοθέτηση ροδιακών πρακτικών τις αναθηματικές επιγραφές που τιμούν Ροδίους την λατρεία του Διός Ατταβυρίου και του Ηλίου βλ Zimmermann 1992 81 156-158 Zimmermann 1993 119-121 Bresson 1999104-10624 Βλ Τίτος Λίβιος 41258 42148 44151 Επίσης βλ Πολύβιος 30512 30314-5 3141-3

31

πιθανώς οι βυθισμένοι μόλοι στη γλώσσα που χωρίζει τα δυο λιμάνια και γύρω από το

απέναντι νησάκι Ψωραδιά καθώς και κεραμική από ναυάγια στις θέσεις αυτές25 Το λιμάνι

της Μεγίστης λειτουργούσε ακόμη ως εμπορικός λιμένας αλλά και ως ναύσταθμος του

ρωμαϊκού στόλου μάλλον όμως ως βοηθητικός του ναυστάθμου στα Πάταρα της Λυκίας

Οπωσδήποτε η σημασία του νησιού δεν ήταν πλέον εξέχουσα σε μια Μεσόγειο που

αποτελούσε laquoρωμαϊκή λίμνηraquo

Η ιστορία του νησιού αντικατοπτρίζει τη σημαντική γεωγραφική του θέση και την οικονομική

και στρατηγική σημασία ολόκληρης της περιοχής Την εξέχουσα θέση του ως σημαντικής

κτήσης της Ρόδου ακολούθησαν αιώνες αφάνειας κατά τους οποίους σχεδόν εξαφανίστηκε

από τις πηγές Υπάρχουν μεγάλες περίοδοι που χαρακτηρίζονται από την πλήρη απουσία

μνημείων και στοιχείων Τα μέχρι τώρα στοιχεία δείχνουν ότι το νησί ήκμασε ως ναυτική

βάση κυρίως σε περιόδους ανάγκης οργανωμένου ελέγχου των θαλάσσιων περασμάτων

από μια κεντρική αρχή

τα αρΧαια μνήμΕιαΟ λιμένας και το ΚάστροΟ κόλπος δυτικά του Κάβου ndash πεταλόσχημος βαθύς και καλά προστατευμένος από τον

καιρό ndash ήταν ο κυρίως λιμένας ενώ ο ανατολικός στο Μανδράκι μικρότερος και ρηχός26

λειτουργούσε πιθανώς ως ναυπηγοεπισκευαστικός χώρος στην αρχαιότητα όπως και κατά

τον 19ο αιώνα Ο κύριος ωστόσο ρόλος του διπλού λιμένα της Μεγίστης ήταν η τροφοδοσία

των πολεμικών και εμπορικών πλοίων ενώ πιθανώς συμμετείχε στο περιφερειακό

εμπόριο

Το λιμάνι της Μεγίστης προστατευόταν ήδη κατά την αρχαιότητα από αρχαίο οχυρό στη

θέση του ιπποτικού Κάστρου (εικ 2 3) Η πυραμιδική βάση του σωζόμενου πύργου (εικ 3) χρονολογείται στον β΄ μισό του 4ου αι πΧ27 όπως μαρτυρεί η λαξευμένη ταινία στις

δύο όψεις της επικλινούς ακμής των γωνιόλιθων ο λεγόμενος γωνιαίος οδηγός Προφανώς

η ασυνήθιστη για τον χώρο κατασκευή έγινε προκειμένου να δοθεί πρόσθετο ύψος στον

ορθογώνιο πύργο ο οποίος δέσποζε στα δύο λιμάνια και ήλεγχε τη θαλάσσια περιοχή του

διαύλου με τις διάσπαρτες νησίδες

Στο βράχο όπου εδράζεται ο πύργος του Κάστρου βρίσκεται εγχάρακτη η αναθηματική

επιγραφή του Ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλή Νικαγόρα στον Ερμή Προπύλαιο (εικ 4) που χρονολογείται τον 2ο αι πΧ Σωσικλῆς Nικαγόρα Ἂμιος ἐπιστατήσας ἒν τε Kαστάβῳ

καὶ ἐπὶ τοῦ πύργου τοῦ ἐν Mε γίστᾳ Ἑρμᾷ Προπυ λαίῳ χαριστήριον28 Η αναθηματική επιγραφή

του laquoεπιστατήσαντοςraquo Σωσικλέους είναι οπωσδήποτε μεταγενέστερη της κατασκευής του

πύργου και συνοδεύεται από εντορμίες για τη στερέωση αναθήματος πιθανώς ερμαϊκής

στήλης

Ολόκληρη η βόρεια πλευρά του πύργου έχει καταρρεύσει μαζί με τον βράχο έδρασης

πιθανώς εξ αιτίας σεισμού ή έπειτα από κάποιον από τους πολυάριθμους βομβαρδισμούς

που έχει υποστεί το μνημείο σε νεότερες περιόδους Ο βόρειος τοίχος του πύργου κτισμένος

σύρριζα στο φρύδι του βράχου είναι κατακόρυφος και εμφανώς μεταγενέστερος

25 Βλ Pirazzoli 198726 Κατά την αρχαιότητα η στάθμη της θάλασσας βρισκόταν αρκετά χαμηλότερα βλ Pirazzoli 198727 Η κατασκευή βρίσκει παράλληλα στην περιοχή της Αργολίδας Πυραμιδική βάση ορθογώνιου πύργου επάνω σε ορθογώνια κρηπίδα βρίσκεται στο Κεφαλάρι Ελληνικού στο Άργος (Πίκουλας 1996-97 Lord 1938 Scranton 1938) Βάσει των ευρημάτων χρονολογείται στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ και λειτουργούσε ως φυλακείο για τον έλεγχο του άξονα Άργους-Κεγχρεών Βλ Πίκουλας 199528 SGDI 4332

Εικ 2 Ο Κάβος το Κάστρο και ο laquoΛυκιακός τάφοςraquo (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

Εικ 3 Το Κάστρο η πυραμιδική βάση του πύργου από ΝΑ (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

Εικ 4 Η αναθηματική επιγραφή του ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλέους (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

32

το παλαιόκαστροΑποτελεί την καλύτερα σωζόμενη

οχυρωμένη θέση της αρχαίας Mεγίστης

στο εσωτερικό του νησιού και πιθανώς

το πλέον στρατηγικό σημείο (εικ 5) Η

ακρόπολη είχε πιθανώς κατασκευαστεί πριν

τον ύστερο 4ο αι πΧ επάνω σε αρχαιότερη

προ-κλασική ακρόπολη παρουσιάζει δε

ίχνη διαρκούς κατοίκησης μέχρι τους

βυζαντινούς χρόνους29 Ήλεγχε τον λιμένα

και τον όρμο Λιμενάρι στα δυτικά κυρίως

όμως αποτελούσε κομβικό σημείο από

όπου ασκείτο ο έλεγχος των θαλάσσιων

διόδων μέσω ενός δικτύου φρυκτωριών

εγκατεστημένων σε διάφορα σημεία του

νησιού στις γειτονικές νησίδες Στρογγυλή

και Pω καθώς και στην απέναντι λυκιακή

ακτή Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου καλύπτει έκταση περ 6000 τμ και αποτελείται από

εξωτερικό τείχος με τέσσερις - αρχικά - πύργους στη NA πλευρά την πλέον προσβάσιμη

καθώς και εσωτερικό πύργο Στον νοτιότερο πύργο σώζεται μία από τις αρχαίες εισόδους

αν και έχει υποστεί μεταγενέστερες επεμβάσεις Εντοιχισμένες σε δεύτερη χρήση

βρίσκονται εδώ δύο αναθηματικές επιγραφές επιστατών30 Ο κατεστραμμένος σήμερα

τέταρτος πύργος στην ανατολική γωνία του εξωτερικού τείχους σε σημείο που δεσπόζει

επάνω από τον οικισμό και το λιμάνι ήταν πιθανώς η θέση εύρεσης της επιγραφής

του επιστάτη Κρατιδάμου ο οποίος κατασκεύασε πύλη και ανέθεσε τα αγάλματα του

Απόλλωνος Πυλαίου και της Αρτέμιδος Σωτείρας31 Η επιγραφή η οποία χρονολογείται

πιθανώς στον 3ο ή 2ο αι πΧ32 δηλώνει την ύπαρξη μιας δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό

Μία τέταρτη επιγραφή ndash αυτή τη φορά από δύο επιστάτες ndash θα πρέπει να συσχετιστεί με

την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου33 O εσωτερικός πύργος που σώζεται σε ύψος περίπου

29 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 73-74 εικ 7 Wurster 1981 226-231 πίν 74-75 εικ 8 Το 1943 οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής εγκατέστησαν στην κορυφή του υψώματος την αντιαεροπορική τους άμυνα όπως φαίνεται από τα δύο πολυβολεία αλλά και από το άφθονο υλικό λατύπης που δημιουργήθηκε από τον βομβαρδισμό του μνημείου από τους συμμάχους30 Ἐπικρατίδας Ἀναξικράτευς ἐπιστατήσας καὶ τοὶ συστρατευσάμενοι [Δ]ιοσκόροις (SGDI 4331 και Διαμαντάρας 1892 304) και [B]ασίλων Ἐξα[κ]- εστίωνος Λέλιος ἐπιστα- τήσας (Διαμαντάρας 1892 305)31 Susini 1955 Michelier 1917 Δεν είναι σαφές ποια ακριβώς είναι η ΝΑ γωνία της ακρόπολης όπου σύμφωνα με τον Michelier βρέθηκε η επιγραφή του Κρατιδάμου Πιθανώς πρόκειται για τον κατεστραμμένο πλέον τέταρτο πύργο της ΝΑ πλευράς της ακρόπολης Η ύπαρξη της συγκεκριμένης επιγραφής δηλώνει την ύπαρξη δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό Η επιγραφή βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης (αρ ευρ 40) μαζί με μια σειρά άλλων αναθηματικών ή επιτύμβιων αναθηματικών επιγραφών που χρονολογούνται από την ελληνιστική έως την ύστερη αυτοκρατορική περίοδο (αρ ευρ 13 18 25 28 40 41 42) καθώς και κάποιες επιγραφές που είχαν μεταφερθεί στη Μεγίστη από τα Πάταρα και τις Γάγες Οι επιγραφές είχαν αποσταλεί με αρχικό προορισμό το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών από την επαναστατική ελληνική διοίκηση της νήσου που ζητούσε την ένωση με την Ελλάδα κατά το σύντομο διάστημα 1913-191532 Σύμφωνα με τον Susini 1955 καμμία επιγραφή με προέλευση από τη Μεγίστη δεν είναι δυνατόν να χρονολογηθεί με ακρίβεια33 Ἐπιστάται Aἰσχίνας Διάνδρου Tιμόστρατος Eὐκράτευς Ἀπόλλωνι Mεγιστεῖ Η επιγραφή (SGDI 4330) αναφέρεται από τον Ludwig Ross ως εντοιχισμένη στο ιερό της Μονής του Αγίου Παντελεήμονα Ο Διαμαντάρας (1899 333) δημοσίευσε μία έκτη επιγραφή επιστάτου χωρίς να αναφέρει τόπο εύρεσης

Εικ 5 Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου από ΝΑ Στο βάθος η Ρω (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

33

4μ αποτελεί το καλύτερα σωζόμενο τμήμα της οχύρωσης (εικ 6) Είναι χτισμένος με

κυφωτές λιθοπλίνθους σύμφωνα με το ισόδομο σύστημα με λαξευμένο γωνιαίο οδηγό

στους γωνιόλιθους Τμήματα της ελληνιστικής φάσης διατηρούνται κατά τόπους στους

κατώτερους δόμους του εξωτερικού τείχους34

Δύο μεγάλες λαξευτές ελλειψοειδείς δεξαμενές με λαξευμένες κλίμακες καθόδου η μία

στον εσωτερικό και η δεύτερη στον εξωτερικό περίβολο εξασφάλιζαν νερό για μεγάλες

περιόδους (εικ 7) Η μεγαλύτερη από αυτές έχει διάμετρο περίπου 530μ και βάθος 4μ

Οι δεξαμενές αυτές στεγασμένες με θόλους στις νεότερες περιόδους θα πρέπει κατά την

αρχαιότητα να βρίσκονταν σε υπόγειους χώρους πύργων

Μικρές κόγχες λαξευμένες στο μέτωπο του βράχου στη νότια πλευρά του εσωτερικού

υπερυψωμένου τμήματος της ακρόπολης δηλώνουν την ύπαρξη ιερού στο σημείο αυτό

ή ΒίγλαΣτη θέση Βίγλα ndash το υψηλότερο σημείο του νησιού που δεσπόζει πάνω από τον οικισμό σε

υψόμετρο 220μ ndash σώζεται αρχαίο οχυρωματικό τείχος σε μήκος 60μ με κατεύθυνση Α-Δ

Η πολυγωνική του τοιχοδομία έχει χαρακτηριστεί laquoκυκλώπειαraquo και στο παρελθόν το τείχος

είχε θεωρηθεί μυκηναϊκό35 Πρόκειται ωστόσο για τοιχοδομία αρκετά συνηθισμένη στην

Καρία από τους κλασικούς χρόνους μέχρι τη ρωμαϊκή περίοδο και πιθανώς αποτελούσε

τμήμα της ελληνιστικής οχύρωσης36 Σε συνδυασμό με το Παλαιόκαστρο χρησίμευε για την

προστασία της ενδοχώρας

Εκτός από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και τα παραθαλάσσια οχυρά του Κάστρου

34 Οι λιθόπλινθοι της νοτιοδυτικής γωνίας του εξωτερικού τείχους έχουν συστραφεί και μετατοπιστεί με αποτέλεσμα το σημείο αυτό του τείχους να κινδυνεύει με κατάρρευση Έπειτα από την τοπογραφική αποτύπωση από την Ε Βασιλειάδου η ΚΒ΄ ΕΠΚΑ έχει αναλάβει το έργο της αποκατάστασης της νοτιοδυτικής γωνίας στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ βάσει των μελετών των Γ Αντωνίου Κ Ζάμπα και Ε Παυλίδη35 Κυπαρίσσης 191536 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 Wurster 1981 231-232

Εικ 6 Παλαιόκαστρο Ο εσωτερικός πύργος από ΝΑ (φωτ αρχείο ΜΚΤ) Εικ 7 Λαξευτή δεξαμενή στο Παλαιόκαστρο (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

34

και των νησίδων Ρω και Στρογγυλής (βλ παρακάτω σελ 44 - 47)37 το αμυντικό δίκτυο

της Μεγίστης συμπληρωνόταν από επί μέρους μικρές laquoακροπόλειςraquo στο εσωτερικό του

νησιού (όπως το Λαντωμένο ή τα Υψηλά στο κτήμα Μιρικλή38 στη ΝΑ πλευρά του νησιού)

και πύργους-φρυκτώρια (όπως ο μικρός πύργος με πυραμιδική βάση στο Καστρέλλι στην

χερσόνησο της Μούντας και το φρυκτώριο στη θέση Καρύδια στο φρύδι της απόκρημνης

ανατολικής ακτής) καθώς και στην απέναντι ηπειρωτική ακτή Τειχισμένο παραθαλάσσιο

αστικό κέντρο δεν φαίνεται να υπήρχε κατά την αρχαιότητα ενώ ο οικισμός του λιμένα

ήταν πιθανώς περιορισμένης έκτασης και εξυπηρετούσε τις ανάγκες τροφοδοσίας και

επισκευής των πλοίων

Το κυρίως οχυρωματικό δίκτυο του συμπλέγματος της Μεγίστης κατασκευάστηκε βάσει

κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού του ροδιακού κράτους στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ πιθα-

νότατα την περίοδο μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου Αδιευκρίνιστη παραμένει

η ακριβέστερη χρονολόγησή της κατασκευής του ενώ δεν θα πρέπει να αποκλειστεί το εν-

δεχόμενο να ενσωμάτωσε προϋπάρχουσες κατασκευές και να συμπληρώθηκε στη διάρκεια

του 3ου και 2ου αι πΧ με πρόσθετες κατασκευές και μετασκευές Οι οχυρώσεις αποτέλεσαν

μέρος ενός ευρύτερου σχεδιασμού με μακροπρόθεσμο στόχο την απρόσκοπτη ναυσιπλοΐα

και τον ανεφοδιασμό του πολεμικού και εμπορικού στόλου παρακάμπτοντας τα λιμάνια της

Λυκίας με την οποία οι σχέσεις του ροδιακού κράτους ήταν μονίμως τεταμένες39

Οχυρωμένες αγροικίεςΕκτός από τα παραπάνω οχυρά στο Καστελλόριζο έχει εντοπισθεί μεγάλος αριθμός

μεμονωμένων οχυρών κτισμάτων τα οποία μπορούν να ερμηνευθούν ως αγροτικοί πύργοι

ή οχυρωμένες αγροικίες40 Στην πλειονότητά τους οι αγροικίες αυτές είναι μεμονωμένες

και αυτάρκεις με εξαίρεση πιθανώς τις εγκαταστάσεις στην Αυλωνιά που θα μπορούσαν

να ανήκουν σε μικρό οικισμό ή κώμη από πυργόσπιτα Ανάλογοι πύργοι κατασκευάζονται

τον 4ο και 3ο αι πΧ σε πολλές περιοχές κυρίως στο νησιωτικό χώρο41 Μερικές φορές

συσχετίζονται με τις ανάγκες προστασίας κάποιας συγκεκριμένης παραγωγής42 συνήθως

όμως πρόκειται για αγροτικές εγκαταστάσεις οι οποίες συγχρόνως εξυπηρετούν κάποιον

ευρύτερο αμυντικό σχεδιασμό Πιθανώς αποτελούσαν ιδιοκτησίες ενδεχομένως όμως

κάποιες από αυτές να παραχωρούνταν στη φρουρά και τις οικογένειές τους για χρήση και

εκμετάλλευση με αντάλλαγμα τη λειτουργία παρατηρητηρίου-φρυκτωρίας43

Αντίστοιχες κατασκευές οχυρωμένων αγροικιών των ελληνιστικών χρόνων και σε εξίσου

37 Μελετώντας τις ελληνιστικές οχυρώσεις στην ενσωματωμένη ροδιακή Περαία η Pimouguet (1994) διέκρινε τρεις κατηγορίες αμυντικών εγκαταστάσεων οχυρωμένες ακροπόλεις στην κορυφή υψώματος οχυρωμένα παραθαλάσσια αστικά κέντρα και παραθαλάσσια οχυρά και πύργους χτισμένους επάνω σε χερσόνησο ή στόμιο κόλπου Κάθε μία από αυτές τις εγκαταστάσεις είχε τη δική της ιδιαίτερη επιχειρησιακή λειτουργία η οργάνωσή τους όμως δείχνει την ύπαρξη ενός κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού που εξυπηρετούσε απευθείας τα συμφέροντα του ροδιακού κράτους Έτσι ερμηνεύεται και η σχετική ομοιογένεια που χαρακτηρίζει όλες τις κατηγορίες των εγκαταστάσεων αυτών ως προς τα λειτουργικά τους στοιχεία και τον τρόπο κατασκευής τους χαρακτηριστικά τα οποία η Pimouguet θεωρεί ενδείξεις μιας laquoηπειρωτικής ροδιακής αρχιτεκτονικήςraquo38 Ashton 1995 8039 Bresson 1999 Bryce ndash Zahle 198640 Ο Ashton (1995 68-91 κυρίως 69) σημειώνει σαράντα πέντε περίπου οχυρωμένες θέσεις οι περισσότερες από τις οποίες βρίσκονται σε συσχετισμό με πατητήρια και δεξαμενές41 Βλ Μαραγκού 2005 323-326 Young 1956α Osborne 198642 Βλ για παράδειγμα τα ορυχεία αργύρου της Σίφνου (Young 1956β και Ashton ndash Pantazoglou 1991)43 Σχετικά με την κυριότητα των μεμονωμένων οχυρών δηλαδή εάν επρόκειτο για ιδιωτικά ή δημόσια οικοδομήματα βλ Μαραγκού 2009 21

35

μεγάλη πυκνότητα εντοπίζονται στη Λυκία44 Κάποιες από τις κτιστές κατασκευές που

έχουν στο παρελθόν θεωρηθεί τάφοι45 θα πρέπει πιθανώς να ερμηνευθούν ως υπόγειοι

χώροι πύργων με χρήση αποθηκευτική ή ως δεξαμενής νερού όπως η κτιστή κατασκευή

που είναι σήμερα γνωστή ως laquoτάφος με το χρυσό στεφάνιraquo στο οροπέδιο του Άη Γιώργη

του Βουνού46 και η υπόγεια κρύπτη του Aγ Χαραλάμπους στο μοναστήρι του Άη Γιώργη

του Bουνού Χρήση αγροικίας είχε πιθανώς η οχυρωμένη εγκατάσταση που περιβάλλεται

από ισχυρό τείχος στο κτήμα Σαρίνα στη θέση Άχερες δυτικά του λιμανιού στη μοναδική

εύκολα προσβάσιμη και καλλιεργήσιμη περιοχή στο νησί47 Εδώ εκτός από στεγασμένη

δεξαμενή περιλαμβάνεται και ικανή καλλιεργήσιμη γη

διαχείριση υδάτωνΗ Μεγίστη είναι νησί άνυδρο Πηγάδια με γλυκό νερό (υφάλμυρο για την ακρίβεια)

εντοπίζονται μόνο στην περιοχή του μυχού του λιμανιού όπου και η εκκλησία του Άη

Γιώργη του Πηγαδιού Κατά τις εργασίες για την κατασκευή λιμνοδεξαμενής στη θέση

Κιόλια στο κεντρικό τμήμα του νησιού ΝΔ του αεροδρομίου αποκαλύφθηκαν δύο

κτιστές κυκλικές κατασκευές διαμέτρου 5 και 6 μ εγγεγραμμένες σε κτιστή κατασκευή

από ισχυρούς τοίχους οι οποίες ερμηνεύονται ως δεξαμενές νερού Η κατασκευή τους

χρονολογείται στην ελληνιστική περίοδο συνέχισαν δε να χρησιμοποιούνται στα ρωμαϊκά

χρόνια σύμφωνα με την κεραμική που βρέθηκε κατά την ανασκαφή48 Σημειωτέον ότι το

παλαιό όνομα της θέσης ήταν Φλετρά (φρεατερά)49

Στην ελληνιστική περίοδο κατασκευάστηκε πιθανώς το συγκρότημα εννέα μεγάλων

κυκλικών δεξαμενών στη θέση Άχερες επάνω από τον οικισμό του Καστελλορίζου η

κατασκευή του οποίου ανάγεται συνήθως στην περίοδο της Τουρκοκρατίας Ωστόσο ένα

τέτοιας κλίμακας έργο υποδομής μαρτυρεί έναν κεντρικό σχεδιασμό ο οποίος μόνον στην

ελληνιστική περίοδο παρατηρείται στο νησί Το συγκρότημα αυτό των δεξαμενών στις

Άχερες θα έπρεπε να επαρκεί για τις ανάγκες όχι μόνον του οικισμού και των εγκαταστάσεων

του λιμένα αλλά και για τον ανεφοδιασμό του ροδιακού στόλου και των εμπορικών

πλοίων που μετέφεραν σιτηρά αμφορείς με κρασί και άλλα προϊόντα που διακινούσε το

ροδιακό κράτος καθώς και ξυλεία από τη Λυκία50

Παράλληλα λαξευμένες ή κτιστές δεξαμενές μικρές και μεγάλες υπάρχουν σε όλες τις

αρχαίες θέσεις εγκατάστασης στο νησί από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και το

Κάστρο του λιμένα έως τις διάσπαρτες στην ύπαιθρο οχυρωμένες αγροτικές εγκαταστάσεις

ενώ παρατηρείται η χρήση φυσικών ρηγμάτων ως δεξαμενών για τη συλλογή ομβρίων

44 Πρόκειται για πυργοειδείς κατασκευές χωρίς ανοίγματα στο ισόγειο εκτός της πόρτας αλλά με παράθυρα στον όροφο Έχουν προσεγμένη τοιχοδομία και συνδυάζονται πάντα με βοηθητικά κτίσματα πατητήρια και αλώνια Χαρακτηριστική τους λεπτομέρεια αποτελούν οι υπόγειοι χώροι Βλ Konecny 1994 και Konecny 199745 Ashton 1995 100-10246 Στην πραγματικότητα το στεφάνι (αρ κατ 13) βρέθηκε σε λίθινη θήκη σφηνωμένη στο έδαφος βλ Κυπαρίσσης 1915 6347 Βλ Ashton 1995 9048 Βλ Κ Μπαϊράμη στο ΑΔ 2000 Χρον (υπό δημοσίευση)49 Διαμαντάρας χχέ 1350 Το συγκρότημα δεξαμενών στις Άχερες εξυπηρετούσε τις ανάγκες των κατοίκων του οικισμού μέχρι πρόσφατα μαζί με μερικές κυκλικές λαξευμένες δεξαμενές εντός οικισμού γνωστές ως Πασάδες

23

Ρω

Στρογγύλη

Καστελλόριζο

24

25

26

Η Μεγίστη ndash ή Καστελλόριζο από το όνομα του μεσαιωνικού οικισμού ndash είναι

η μεγαλύτερη από ένα σύνολο περίπου τριάντα νησίδων βραχονησίδων και σκοπέλων

που αποτελούν το πολύνησο του Καστελλορίζου (εικ 1) Η οικονομία και η σημασία της

συνδέεται άμεσα με αυτά όπως και με την απέναντι λυκιακή ακτή

Η Μεγίστη βρίσκεται 131 χλμ (71 ναυτικά μίλια) ανατολικά της Ρόδου και 25 χλμ από

την απέναντι ακτή Έχει εμβαδόν 888 τχλμ και σχήμα περίπου τριγωνικό με τη μεγάλη

χερσόνησο της Μούντας στη βόρεια

πλευρά που καταλήγει στο ακρωτήριο

του Αγίου Στεφάνου Η ακτογραμμή είναι

παντού απόκρημνη με εξαίρεση τον βαθύ

κόλπο στη ΒΑ πλευρά του νησιού που

σχηματίζει διπλό λιμάνι Το νησί είναι

ορεινό και βραχώδες Οι ψηλότερες κορυφές

Βίγλα (268 μ) Παλαιόκαστρο (244 μ) και

Δίσκος (215 μ) βρίσκονται στο βόρειο

τμήμα Το κεντρικό ανατολικό και νότιο

χαρακτηρίζονται από μικρά οροπέδια με

μικρές καλλιεργήσιμες εκτάσεις Το νησί

αν και άνυδρο κατοικήθηκε πιθανώς από

την Ύστερη Εποχή του Χαλκού εξαιτίας

της θέσης του και του εξαιρετικού διπλού

λιμένα στη ΒΑ ακτή του Ο Κάβος το

ακρωτήριο ανάμεσα στα δύο λιμάνια του

κόλπου όπου το σωζόμενο Κάστρο υπήρξε

διαχρονικά το κεντρικό σημείο της δραστηριότητας Μετά το λιμάνι η σημαντικότερη θέση

είναι το Παλαιόκαστρο το οποίο παρουσιάζει αλλεπάλληλες φάσεις κατοίκησης Άλλες

θέσεις εντοπίζονται κυρίως σε καλλιεργήσιμες περιοχές και οι περισσότερες είναι μικρές

οχυρωμένες αγροικίες με ελαιοπιεστήρια και ληνούς

Εικ 1 Μερική άποψη του Καστελλορίζου των βραχονησίδων και της λυκιακής ακτής (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

ΚαστελλόριζοΣτρογγύλη

Ρω

27

Το ενδιαφέρον των ερευνητών για τη Μεγίστη αρχίζει τον 18ο και εντείνεται τον 19ο αιώνα

Την περίοδο αυτή ευρωπαίοι περιηγητές περιδιαβαίνουν το νησί αναζητώντας αρχαία κι

επιγραφές1 Παράλληλα είναι σαφές ότι κατά τον 19ο αιώνα στο νησί γινόταν διακίνηση

αρχαιοτήτων2 Θα πρέπει να επιδεικνύεται ιδιαίτερη προσοχή όσον αφορά στην ερμηνεία

της προέλευσης όσων ευρημάτων δεν προέρχονται από ανασκαφές Κάποιες από τις

επιγραφές και τα άλλα ευρήματα που κατεγράφησαν κατά καιρούς στο νησί αναφέρεται

ότι είχαν μεταφερθεί εκεί από την απέναντι μικρασιατική ακτή3 Το νησί δεν έχει μελετηθεί

συστηματικά από αρχαιολογική άποψη Η έρευνα περιορίζεται σε επιφανειακές έρευνες4

και σε κάποιες πρόσφατες σωστικές ανασκαφές5

Το όνομα Μεγίστη ή Μεγίστα ndash που συναντάται σε όλες τις αρχαίες πηγές από τον Ψευδο-

Σκύλακα στα μέσα του 4ου αι πΧ μέχρι τον 12ο αι μΧ6 ndash αναφέρεται στο σχετικό μέγεθος της

νήσου μεταξύ των μικρότερων νησίδων και βραχονησίδων στο νησιωτικό της σύμπλεγμα7

Το όνομα του νησιού κατά την αρχαιότητα επιβεβαιώνεται αφrsquo ενός από τις επιγραφικές

αναφορές στον Απόλλωνα Μεγιστέα και αφrsquo ετέρου από την επιβίωσή του με τη μορφή

Mayas στην αραβική και Meis στην τουρκική που αποτελούν παραφθορά του ονόματος

Μεγίστη

Το όνομα Καστελλόριζο το οποίο υιοθετήθηκε μετά τον 12ο αιώνα και χρησιμοποιείται

πλέον παράλληλα με το αρχαίο όνομα Μεγίστη αποδίδεται είτε στο κόκκινο χρώμα του

βράχου από τον οποίο κατασκευάστηκε το Κάστρο στον Κάβο (castello rosso) είτε από τον

οικισμό που αναπτύχθηκε στη ρίζα του καστέλου αυτού8

απΟ τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΛιΘΟΥ Και τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΧαΛΚΟΥΕλάχιστα είναι τα στοιχεία που μαρτυρούν την κατοίκηση στα προϊστορικά χρόνια

Προϊστορική θέση εντοπίζεται πιθανώς στην περιοχή του σημερινού κοιμητηρίου στη

μικρή χερσόνησο που κλείνει από ανατολικά το λιμάνι του Μανδρακιού9

Ωστόσο η επίκαιρη θέση του νησιού στο θαλάσσιο δρόμο που ακολουθούσαν τα

εμπορικά πλοία της Εποχής του Χαλκού επιβεβαιώνεται από τα ερευνηθέντα ναυάγια

1 Βλ Savary 1788 Leake 1824 Fellows 1841 Ross 1846 Flandin 1871 Cockerell 1903 Αναφέρονται επίσης αλλεπάλληλες laquoεπιδρομέςraquo αρχαιοκαπήλων οι οποίοι αποβίβαζαν πληρώματα και άδειαζαν μεμονωμένους τάφους βλ Κυπαρίσσης 1915 642 Ο Fellows (1841 188-189) περιγράφει το Καστελλόριζο του 1840 ως σφύζουσα εμπορική μητρόπολη στην οποία μπορούσε κανείς να προμηθευτεί νομίσματα και κάθε είδους laquoθησαυρούςraquo που έβρισκαν οι χωρικοί στην απέναντι ακτή Ο ίδιος αγόρασε νομίσματα που προέρχονταν από την κοιλάδα της Ξάνθου3 Βλ Διαμαντάρας 1894 331-333 αρ 33 Διαμαντάρας 1899 335-336 Αντίστοιχα οι μονολιθικοί κίονες στον ναό του αγίου Κωνσταντίνου έχουν μεταφερθεί από τα Πάταρα βλ Διαμαντάρας χχέ 84 Οι R Hope Simpson και JF Lazenby πραγματοποίησαν το 1967 περιορισμένη έρευνα σε ήδη γνωστές θέσεις (Hope Simpson ndash Lazenby 1970) Πολύτιμη στη μελέτη της αρχαίας Μεγίστης είναι η συμβολή του Ν Ashton o oποίος πραγματοποίησε εκτεταμένη επιφανειακή έρευνα στο νησί το 1993 και το 1994 και συγκέντρωσε πολλά από τα στοιχεία που αναφέρονται εδώ βλ Ashton 19955 Το 1999 ολόκληρο το νησί μαζί με τη νησίδα Ρω θεσμοθετήθηκαν ως αρχαιολογικός χώρος Έκτοτε παρακολουθούνται οι εργασίες εκσκαφής και σε ορισμένες περιπτώσεις διενεργούνται δοκιμαστικές τομές πριν την έγκριση οικοδόμησης6 Το συμπέρασμα ότι ένα από τα ονόματα της Μεγίστης στην αρχαιότητα ήταν Κισθήνη οφείλεται σε παρερμηνεία του εδαφίου στο Στράβωνα (ΧΙV 3 7) laquoμεταξὺ δrsquo ἐν τῷ λεχθέντι παράπλῳ νησία πολλὰ καὶ λιμένες ὧν καὶ Μεγίστη νῆσος καὶ πόλις ὁμώνυμος Κισθήνηraquo βλ Θωμόπουλος 19707 laquoμεγάλη νῆσος ἡ τῶν Λυκίαςraquo σύμφωνα με τον Στέφανο Βυζάντιο Ο πρώτος που συνδέει ετυμολογικά το όνομα του νησιού με τον μυθικό ιδρυτή Μεγιστέα είναι ο Αλέξανδρος Πολυΐστωρ τον 1ου αι πΧ τον οποίο αναπαράγει ο Στέφανος Βυζάντιος Περὶ πόλεων τον 6ο αι μΧ Βλ επίσης RE XV1 λ Megiste 3318 Pappas 1994 46-47 Hederer 1924 329 Οι Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 αναφέρουν δύο προϊστορικά όστρακα στην περιοχή του κοιμητηρίου

28

του Ulu Βurun ndash 9 χλμ ΝΑ του Kas της αρχαίας Αντιφέλλου απέναντι από τη Μεγίστη

το οποίο χρονολογείται στο τέλος του 14ου αι πΧ ndash και της Χελιδονίας Άκρας 65 χλμ

ανατολικότερα που χρονολογείται στον 12ο αι πΧ Παρά την έλλειψη στοιχείων δεν θα

πρέπει να αποκλειστεί το ενδεχόμενο ότι η Μεγίστη χρησιμοποιήθηκε ως σταθμός στον

δρόμο ναυτικών και εμπόρων από και προς τα λιμάνια της Ανατολής και αποίκων προς

την Κύπρο την Κιλικία και τη Συροπαλαιστινιακή ακτή κατά τις μετακινήσεις του 12ου και

11ου αι πΧ

απΟ τή γΕωμΕτριΚή πΕριΟδΟ Εωσ τήν ΥστΕρή αρΧαιΟτήταΛιγοστές παραμένουν οι ενδείξεις σχετικά με την κατοίκηση κατά τη Γεωμετρική και

την Αρχαϊκή περίοδο στο νησί θραύσματα κεραμικής της Γεωμετρικής περιόδου που

συλλέχθηκαν στο εσωτερικό της ακρόπολης του Παλαιοκάστρου μαρτυρούν ότι υπήρχε

κατοίκηση στη στρατηγική αυτή θέση Ενδεχομένως η στενή σχέση της Μεγίστης με τη

Ρόδο χρονολογείται από την εποχή του αποικισμού Η ίδρυση της Φασήλιδος αποικίας

της Ρόδου στη λυκιακή ακτή χρονολογείται στον 7ο αι πΧ ενώ στο Χρονικό της Λίνδου

αναφέρεται νικηφόρος εκστρατεία του Κλεόβουλου τυράννου της Λίνδου εναντίον της

Λυκίας που πρέπει να τοποθετηθεί στον 6ο αι πΧ Τα ονόματα ορισμένων πόλεων της

Λυκίας όπως η Ροδία και η Ροδιάπολης αποτελούν πιθανώς ενδείξεις ενός ευρύτερου

αποικισμού της ΝΑ Λυκίας από τις δωρικές πόλεις της Ρόδου ο οποίος ωστόσο δεν είχε

μόνιμο αποτέλεσμα πέραν της κτήσης της Μεγίστης εφόσον οι πόλεις αυτές αναφέρονται

αργότερα ως μέλη της Λυκιακής Συμμαχίας10

Το 411 πΧ η Ρόδος αποστάτησε από την Αθηναϊκή συμμαχία και το 4087 πΧ ίδρυσε ndash με

τον συνοικισμό των τριών πόλεων ndash τη νέα πόλη της Ρόδου που σύντομα αναπτύχθηκε

σε σημαντική ναυτική και εμπορική δύναμη Δεν μπόρεσε ωστόσο να αποφύγει την

κυριαρχία της δυναστείας των Εκατομνιδών σατραπών της Αλικαρνασσού (356 - 332

πΧ)11 ούτε τη συμμετοχή της στις δυνάμεις του Δαρείου του Γ΄ (340 - 335 πΧ) Κατά την

περίοδο 332 - 323 πΧ στην περιοχή κυριάρχησαν οι δυνάμεις των Μακεδόνων12 ενώ μετά

τον θάνατο του Αλεξάνδρου ξεκίνησαν οι διαμάχες μεταξύ των βασιλείων των Διαδόχων

για τη στρατιωτική και οικονομική κυριαρχία στην ανατολική Μεσόγειο

Η Ρόδος απέκρουσε την πολιορκία του Δημητρίου (305 - 304 πΧ) ενίσχυσε το ναυτικό της

πολεμικό και εμπορικό και εξελίχθηκε στη διάρκεια του 3ου και τις αρχές του 2ου αι πΧ σε

κατrsquo εξοχήν κέντρο του διαμετακομιστικού εμπορίου στην ανατολική Μεσόγειο Το ροδιακό

κράτος σταδιακά περιέλαβε πολλά από τα νησιά της Δωδεκανήσου Αυτά προστέθηκαν

στις σημαντικές εκτάσεις που ήδη προ του συνοικισμού κατείχαν οι ροδιακές πόλεις στην

απέναντι ακτή της Μικράς Ασίας τη λεγόμενη laquoενσωματωμένηraquo ροδιακή Περαία η οποία

περιελάμβανε τμήμα της Καρίας και ορισμένες παραθαλάσσιες θέσεις της Λυκίας καθώς

και τη νήσο Μεγίστη

Θεωρείται βέβαιο ότι η Μεγίστη ενσωματώθηκε στο Ροδιακό κράτος πριν τα μέσα του 4ου

αι πΧ και παρέμεινε σε αυτό τουλάχιστον μέχρι τον 1ο αι μΧ13 αυτό μαρτυρεί η αναφορά

του Ψευδοσκύλακος 99 (GGM I 73hellip κατὰ ταῦτα νῆσός ἐστι Ῥοδίωνhellip ) που χρονολογείται στα

10 Bresson 1999 102 Blinkenberg 1941 αρ 2 170 XXIII11 Οι Εκατομνίδες προχώρησαν στην κατασκευή ενός εκτεταμένου δικτύου οχυρώσεων στις υπό τον έλεγχό τους περιοχές Σχετικά βλ Εισαγωγικό κείμενο Νισύρου στον παρόντα τόμο12 Σχετικά με το ροδιακό κράτος κατά την εποχή του Μ Αλεξάνδρου βλ Hauben 1977 και Berthold 1984 33-3713 Fraser ndash Bean 1954 57 Berthold 1984 41

29

μέσα του 4ου αι πΧ14 αλλά και του Στράβωνος (XIV 3 7)

Η διοίκηση της laquoενσωματωμένηςraquo ροδιακής Περαίας δεν διέφερε από αυτή της Ρόδου15

Αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα του ροδιακού κράτους και συμμετείχε στο σύστημα

των δήμων Η Μεγίστη όπως και περιοχή των Δαιδάλων προκεχωρημένες κτήσεις του

ροδιακού κράτους δεν αποτελούσαν αυτοτελείς δήμους αλλά μάλλον ανήκαν σε κάποιον

άγνωστο δήμο της Ρόδου Αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι στις επιγραφές της

Μεγίστης το όνομα των Ροδίων αξιωματούχων συνοδεύεται μερικές φορές από το

δημοτικό τους αλλά ποτέ από το εθνικό Ῥόδιος πρακτική που συναντάται στις περιοχές

της laquoενσωματωμένηςraquo Περαίας Ωστόσο το δημοτικό Μεγιστεύς εμφανίζεται μόνον ως

επίθετο του Απόλλωνα και πιθανώς του Διός16

Νομίσματα του 4ου αι πΧ τα οποία φέρουν στον εμπροσθότυπο την κεφαλή του Ηλίου και

στον οπισθότυπο το ροδιακό ρόδο με τα γράμματα ΜΕ έχουν αποδοθεί στη Μεγίστη (αρ

κατ 11 - 12) η ερμηνεία αυτή ωστόσο αποτέλεσε θέμα διαφωνίας μεταξύ ειδικών και

αμφισβητείται17

Την στρατιωτική εξουσία στην ενσωματωμένη και υποτελή ροδιακή Περαία ασκούσε ένας

από τους δέκα στραταγοὺς ο στραταγός ἐπὶ τό πέραν με υφιστάμενους τουλάχιστον τρεις

ἁγεμόνας ndash συγκεκριμένα αναφέρονται ἁγεμὼν ἐπὶ Kαρίας ἁγεμὼν ἐπὶ Λυκίας και ἁγεμὼν ἐπὶ

Kαύνου Υφιστάμενοι των ἁγεμόνων ήταν οι ἐπιστάται Ρόδιοι επικεφαλής μισθοφορικών

φρουρών διορισμένοι με ετήσια θητεία σε σημεία στρατηγικής σημασίας για το ροδιακό

κράτος

H Μεγίστη ήταν ένα από τα σημεία αυτά όπως επιβεβαιώνουν οι επιγραφικές

μαρτυρίες τέσσερις αναθηματικές επιγραφές επιστατών έχουν βρεθεί στην ακρόπολη του

Παλαιοκάστρου και μία βρίσκεται χαραγμένη στο βράχο κάτω από το Κάστρο τον αρχαίο

πύργο του λιμένα18 Χρονολογούνται στο 2ο αι πΧ19

Η εξαιρετική σημασία της Μεγίστης για το ροδιακό κράτος κατά τον 2ο αι πΧ διαφαίνεται

στην ενεπίγραφη βάση αναθηματικού αγάλματος που βρέθηκε στις Κεδρεές της Καρίας

και αναφέρεται στον Τεισία Θευδάμου hellip καὶ ἁγεμόνα γενόμενον ἐμ Mεγίστᾳ κατὰ πόλεμονhellip20

Η βάση φέρει την υπογραφή του γλύπτη Πυθόκριτου ο οποίος εργάστηκε στη Ρόδο γύρω

στο 170 πX Φαίνεται ότι στην προκειμένη περίπτωση ο διορισμός του συγκεκριμένου

αξιωματούχου ως ἁγεμόνα ἐμ Mεγίστᾳ αποτελούσε έκτακτο αξίωμα που υπαγορευόταν

από την κρισιμότητα των γεγονότων του Γ΄ Συριακού πολέμου (190 πΧ) όταν η Μεγίστη

διεδραμάτισε κύριο ρόλο21 στις επιχειρήσεις κατά του Αντιόχου Γ΄ Σχετική με τα γεγονότα

του πολέμου αυτού είναι η εκτενέστερη σωζόμενη αναφορά της Μεγίστης στην αρχαία

14 Και οπωσδήποτε πριν το 330 πΧ βλ Bresson 104 σημ 5115 Για τη διοίκηση του ροδιακού κράτους βλ Fraser ndash Bean 1954 79-94 Berthold 1984 38 κεξ van Gelder 190016 SGDI 4331 και 433317 Βλ Head 1897 xcviii-xcix Ο Cahn (1942 92-94) επισημαίνει ότι τα νομίσματα είναι βαρύτερα από το καθιερωμένο ροδιακό σύστημα και είναι απίθανο να αποτελούν βραχύβια ροδιακή κοπή Υποστηρίζει ότι πρόκειται πιθανώς για κοπή επιμέρους ροδιακού δήμου Οι Fraser ndash Bean (1954 97 σημ 4 98) θεωρούν ότι εάν πρόκειται για ροδιακή κοπή αυτή θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως ένδειξη είτε της αυτονομίας του νησιού είτε της ενσωμάτωσής του στο ροδιακό κράτος επισημαίνουν δε ότι τα γράμματα ΜΕ πιθανώς δεν αντιπροσωπεύουν τοπωνύμιο αλλά ονόματα αξιωματούχων Ο RHJ Ashton (1990 1-3) πρότεινε ότι πρόκειται για κοπή του Ροδίου στην καταγωγή στρατηγού Μέμνωνος ο οποίος πολέμησε εναντίον του Αλέξανδρου και όχι για νομίσματα της Μεγίστης Συνοπτικά βλ Στεφανάκη 2010 417-419 18 Βλ αναλυτικότερα παρακάτω σχετικά με το Κάστρο και την ακρόπολη Παλαιοκάστρου19 Fraser ndash Bean 1954 8720 SEG IV 178 Fraser ndash Bean 1954 8521 Σχετικά με τα γεγονότα του Συριακού πολέμου βλ Berthold 1984

30

γραμματεία ο Τίτος Λίβιος (Ab Urbe Condita 37225 372412 37452) αναφέρει την

Μεγίστη τρεις φορές σε σχέση με τις πολεμικές επιχειρήσεις του 190 πX Στο κείμενο

εξαίρεται η στρατηγική θέση της Μεγίστης καθώς και η σημασία του λιμανιού της για

το ροδιακό κράτος ως ναυστάθμου του ροδιακού στόλου Τα παραπάνω αποσπάσματα

μαρτυρούν ότι η Μεγίστη έπαιξε σημαντικό στρατηγικό ρόλο κυρίως μάλιστα εφrsquo όσον η

υπόλοιπη Λυκία με την εξαίρεση της Φασήλιδος ήταν εχθρικά διακείμενη προς τη Ρόδο

Η συνθήκη της Απάμειας (188 πΧ) που επιβλήθηκε στη συνέχεια από τη Ρωμαϊκή σύγκλητο

επί των Ελλήνων της Μικράς Ασίας ήταν εξαιρετικά ευνοϊκή για τους Ροδίους Την αμέσως

επόμενη περίοδο έως τη συμμαχία με τη Ρώμη - ουσιαστικά την υποταγή σε αυτή - το

164 πΧ το ροδιακό κράτος επεκτάθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της Καρίας και της Λυκίας

Οι περιοχές αυτές αποτέλεσαν τη λεγόμενη laquoυποτελή Περαίαraquo Η Λυκία αντιστάθηκε στη

ροδιακή κατοχή και ακολούθησε σειρά πολεμικών συγκρούσεων οι λεγόμενοι Λυκιακοί

πόλεμοι22 Κατά την περίοδο αυτή (188 - 167 πΧ) η Μεγίστη εξακολούθησε να λειτουργεί

ως βάση για τις ναυτικές επιχειρήσεις του ροδιακού στόλου

Η μόνιμη ροδιακή παρουσία στη Μεγίστη ερμηνεύει την επιρροή της Ρόδου στην κεντρική

Λυκία κατά την ελληνιστική περίοδο η οποία μαρτυρείται επιγραφικά23 Αντίστοιχη

λυκιακή παρουσία ή επιρροή στη Μεγίστη δεν σημειώνεται κρίνοντας από την έλλειψη

μνημείων στο νησί Ακόμη και κατά την περίοδο αναβίωσης της λυκιακής συμμαχίας κατά

τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο24 η Μεγίστη φαίνεται ότι παρέμεινε ανεπηρέαστη

από τη λυκιακή επιρροή παρά την εγγύτητά της στη λυκιακή ακτή

Αναπόφευκτα η πολιτική ισχύς της Ρόδου μειωνόταν όσο αυξανόταν η επιρροή της Ρώμης

Έπειτα από την υπογραφή συνθήκης με τη Ρώμη το 164 πΧ παρότι τυπικά αυτόνομη η

Ρόδος ακολουθεί τις επιταγές του ρωμαϊκού κράτους Η ίδρυση στη Δήλο αφορολόγητου

εμπορείου ρωμαϊκών συμφερόντων συνετέλεσε στην οικονομική συρρίκνωση της Ρόδου

Στον ύστερο 1ο αι πΧ ο Αντώνιος και ο Αύγουστος απέδωσαν ξανά κάποιες από τις

νησιωτικές της κτήσεις ενώ ο Αύγουστος επιβεβαίωσε τον παλαιότερο τίτλο της ως

laquoελεύθερης και συμμάχου πόλεωςraquo

Τον 1ο αι μΧ ο Στράβων (ΧΙV 3 7) αναφέρει και πάλι τη Μεγίστη ως ροδιακή κτήση Εκτός

από τον Στράβωνα δύο ακόμη πηγές του 1ου και 2ου αι μΧ αναφέρονται στη Μεγίστη ο

Πτολεμαίος (V III) και o Πλίνιος (Φυσική Ιστορία V 35131) ο οποίος μάλιστα αναφέρει ότι

η πόλις της Μεγίστης έχει εκλείψει (hellip Megista cuius civitas interdiit) Σύμφωνα ωστόσο

με τις αρχαιολογικές ενδείξεις το νησί κατοικείτο κατά τον 1ο αι μΧ οπότε η δήλωση του

Πλίνιου πιθανώς σημαίνει είτε ότι ο πληθυσμός του συρρικνώθηκε είτε ότι η στρατηγική

σημασία του μειώθηκε είτε ότι ήταν πλέον υποτελές

Υπό τον αυτοκράτορα Βεσπασιανό (67 - 69 μΧ) η Ρόδος ενσωματώθηκε επίσημα στο

Ρωμαϊκό κράτος ενώ από τον Διοκλητιανό (284 - 305 μΧ) ορίστηκε ως πρωτεύουσα της

Επαρχίας των Νήσων η οποία υπαγόταν στη Διοίκηση της Ασίας

Στην αυτοκρατορική περίοδο η Μεγίστη εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ως ναύσταθμος

όπως μαρτυρούν οι επισκευές στα τείχη της ακρόπολης και επιφανειακά ευρήματα στο

νησί αλλά κυρίως οι λιμενικές εγκαταστάσεις Στη ρωμαϊκή περίοδο χρονολογούνται

22 Bresson 1999 106-111 Πολύβιος 254423 Σχετικά με τα επιγραφικά στοιχεία που μαρτυρούν τη ροδιακή επιρροή στη Λυκία την υιοθέτηση ροδιακών πρακτικών τις αναθηματικές επιγραφές που τιμούν Ροδίους την λατρεία του Διός Ατταβυρίου και του Ηλίου βλ Zimmermann 1992 81 156-158 Zimmermann 1993 119-121 Bresson 1999104-10624 Βλ Τίτος Λίβιος 41258 42148 44151 Επίσης βλ Πολύβιος 30512 30314-5 3141-3

31

πιθανώς οι βυθισμένοι μόλοι στη γλώσσα που χωρίζει τα δυο λιμάνια και γύρω από το

απέναντι νησάκι Ψωραδιά καθώς και κεραμική από ναυάγια στις θέσεις αυτές25 Το λιμάνι

της Μεγίστης λειτουργούσε ακόμη ως εμπορικός λιμένας αλλά και ως ναύσταθμος του

ρωμαϊκού στόλου μάλλον όμως ως βοηθητικός του ναυστάθμου στα Πάταρα της Λυκίας

Οπωσδήποτε η σημασία του νησιού δεν ήταν πλέον εξέχουσα σε μια Μεσόγειο που

αποτελούσε laquoρωμαϊκή λίμνηraquo

Η ιστορία του νησιού αντικατοπτρίζει τη σημαντική γεωγραφική του θέση και την οικονομική

και στρατηγική σημασία ολόκληρης της περιοχής Την εξέχουσα θέση του ως σημαντικής

κτήσης της Ρόδου ακολούθησαν αιώνες αφάνειας κατά τους οποίους σχεδόν εξαφανίστηκε

από τις πηγές Υπάρχουν μεγάλες περίοδοι που χαρακτηρίζονται από την πλήρη απουσία

μνημείων και στοιχείων Τα μέχρι τώρα στοιχεία δείχνουν ότι το νησί ήκμασε ως ναυτική

βάση κυρίως σε περιόδους ανάγκης οργανωμένου ελέγχου των θαλάσσιων περασμάτων

από μια κεντρική αρχή

τα αρΧαια μνήμΕιαΟ λιμένας και το ΚάστροΟ κόλπος δυτικά του Κάβου ndash πεταλόσχημος βαθύς και καλά προστατευμένος από τον

καιρό ndash ήταν ο κυρίως λιμένας ενώ ο ανατολικός στο Μανδράκι μικρότερος και ρηχός26

λειτουργούσε πιθανώς ως ναυπηγοεπισκευαστικός χώρος στην αρχαιότητα όπως και κατά

τον 19ο αιώνα Ο κύριος ωστόσο ρόλος του διπλού λιμένα της Μεγίστης ήταν η τροφοδοσία

των πολεμικών και εμπορικών πλοίων ενώ πιθανώς συμμετείχε στο περιφερειακό

εμπόριο

Το λιμάνι της Μεγίστης προστατευόταν ήδη κατά την αρχαιότητα από αρχαίο οχυρό στη

θέση του ιπποτικού Κάστρου (εικ 2 3) Η πυραμιδική βάση του σωζόμενου πύργου (εικ 3) χρονολογείται στον β΄ μισό του 4ου αι πΧ27 όπως μαρτυρεί η λαξευμένη ταινία στις

δύο όψεις της επικλινούς ακμής των γωνιόλιθων ο λεγόμενος γωνιαίος οδηγός Προφανώς

η ασυνήθιστη για τον χώρο κατασκευή έγινε προκειμένου να δοθεί πρόσθετο ύψος στον

ορθογώνιο πύργο ο οποίος δέσποζε στα δύο λιμάνια και ήλεγχε τη θαλάσσια περιοχή του

διαύλου με τις διάσπαρτες νησίδες

Στο βράχο όπου εδράζεται ο πύργος του Κάστρου βρίσκεται εγχάρακτη η αναθηματική

επιγραφή του Ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλή Νικαγόρα στον Ερμή Προπύλαιο (εικ 4) που χρονολογείται τον 2ο αι πΧ Σωσικλῆς Nικαγόρα Ἂμιος ἐπιστατήσας ἒν τε Kαστάβῳ

καὶ ἐπὶ τοῦ πύργου τοῦ ἐν Mε γίστᾳ Ἑρμᾷ Προπυ λαίῳ χαριστήριον28 Η αναθηματική επιγραφή

του laquoεπιστατήσαντοςraquo Σωσικλέους είναι οπωσδήποτε μεταγενέστερη της κατασκευής του

πύργου και συνοδεύεται από εντορμίες για τη στερέωση αναθήματος πιθανώς ερμαϊκής

στήλης

Ολόκληρη η βόρεια πλευρά του πύργου έχει καταρρεύσει μαζί με τον βράχο έδρασης

πιθανώς εξ αιτίας σεισμού ή έπειτα από κάποιον από τους πολυάριθμους βομβαρδισμούς

που έχει υποστεί το μνημείο σε νεότερες περιόδους Ο βόρειος τοίχος του πύργου κτισμένος

σύρριζα στο φρύδι του βράχου είναι κατακόρυφος και εμφανώς μεταγενέστερος

25 Βλ Pirazzoli 198726 Κατά την αρχαιότητα η στάθμη της θάλασσας βρισκόταν αρκετά χαμηλότερα βλ Pirazzoli 198727 Η κατασκευή βρίσκει παράλληλα στην περιοχή της Αργολίδας Πυραμιδική βάση ορθογώνιου πύργου επάνω σε ορθογώνια κρηπίδα βρίσκεται στο Κεφαλάρι Ελληνικού στο Άργος (Πίκουλας 1996-97 Lord 1938 Scranton 1938) Βάσει των ευρημάτων χρονολογείται στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ και λειτουργούσε ως φυλακείο για τον έλεγχο του άξονα Άργους-Κεγχρεών Βλ Πίκουλας 199528 SGDI 4332

Εικ 2 Ο Κάβος το Κάστρο και ο laquoΛυκιακός τάφοςraquo (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

Εικ 3 Το Κάστρο η πυραμιδική βάση του πύργου από ΝΑ (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

Εικ 4 Η αναθηματική επιγραφή του ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλέους (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

32

το παλαιόκαστροΑποτελεί την καλύτερα σωζόμενη

οχυρωμένη θέση της αρχαίας Mεγίστης

στο εσωτερικό του νησιού και πιθανώς

το πλέον στρατηγικό σημείο (εικ 5) Η

ακρόπολη είχε πιθανώς κατασκευαστεί πριν

τον ύστερο 4ο αι πΧ επάνω σε αρχαιότερη

προ-κλασική ακρόπολη παρουσιάζει δε

ίχνη διαρκούς κατοίκησης μέχρι τους

βυζαντινούς χρόνους29 Ήλεγχε τον λιμένα

και τον όρμο Λιμενάρι στα δυτικά κυρίως

όμως αποτελούσε κομβικό σημείο από

όπου ασκείτο ο έλεγχος των θαλάσσιων

διόδων μέσω ενός δικτύου φρυκτωριών

εγκατεστημένων σε διάφορα σημεία του

νησιού στις γειτονικές νησίδες Στρογγυλή

και Pω καθώς και στην απέναντι λυκιακή

ακτή Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου καλύπτει έκταση περ 6000 τμ και αποτελείται από

εξωτερικό τείχος με τέσσερις - αρχικά - πύργους στη NA πλευρά την πλέον προσβάσιμη

καθώς και εσωτερικό πύργο Στον νοτιότερο πύργο σώζεται μία από τις αρχαίες εισόδους

αν και έχει υποστεί μεταγενέστερες επεμβάσεις Εντοιχισμένες σε δεύτερη χρήση

βρίσκονται εδώ δύο αναθηματικές επιγραφές επιστατών30 Ο κατεστραμμένος σήμερα

τέταρτος πύργος στην ανατολική γωνία του εξωτερικού τείχους σε σημείο που δεσπόζει

επάνω από τον οικισμό και το λιμάνι ήταν πιθανώς η θέση εύρεσης της επιγραφής

του επιστάτη Κρατιδάμου ο οποίος κατασκεύασε πύλη και ανέθεσε τα αγάλματα του

Απόλλωνος Πυλαίου και της Αρτέμιδος Σωτείρας31 Η επιγραφή η οποία χρονολογείται

πιθανώς στον 3ο ή 2ο αι πΧ32 δηλώνει την ύπαρξη μιας δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό

Μία τέταρτη επιγραφή ndash αυτή τη φορά από δύο επιστάτες ndash θα πρέπει να συσχετιστεί με

την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου33 O εσωτερικός πύργος που σώζεται σε ύψος περίπου

29 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 73-74 εικ 7 Wurster 1981 226-231 πίν 74-75 εικ 8 Το 1943 οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής εγκατέστησαν στην κορυφή του υψώματος την αντιαεροπορική τους άμυνα όπως φαίνεται από τα δύο πολυβολεία αλλά και από το άφθονο υλικό λατύπης που δημιουργήθηκε από τον βομβαρδισμό του μνημείου από τους συμμάχους30 Ἐπικρατίδας Ἀναξικράτευς ἐπιστατήσας καὶ τοὶ συστρατευσάμενοι [Δ]ιοσκόροις (SGDI 4331 και Διαμαντάρας 1892 304) και [B]ασίλων Ἐξα[κ]- εστίωνος Λέλιος ἐπιστα- τήσας (Διαμαντάρας 1892 305)31 Susini 1955 Michelier 1917 Δεν είναι σαφές ποια ακριβώς είναι η ΝΑ γωνία της ακρόπολης όπου σύμφωνα με τον Michelier βρέθηκε η επιγραφή του Κρατιδάμου Πιθανώς πρόκειται για τον κατεστραμμένο πλέον τέταρτο πύργο της ΝΑ πλευράς της ακρόπολης Η ύπαρξη της συγκεκριμένης επιγραφής δηλώνει την ύπαρξη δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό Η επιγραφή βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης (αρ ευρ 40) μαζί με μια σειρά άλλων αναθηματικών ή επιτύμβιων αναθηματικών επιγραφών που χρονολογούνται από την ελληνιστική έως την ύστερη αυτοκρατορική περίοδο (αρ ευρ 13 18 25 28 40 41 42) καθώς και κάποιες επιγραφές που είχαν μεταφερθεί στη Μεγίστη από τα Πάταρα και τις Γάγες Οι επιγραφές είχαν αποσταλεί με αρχικό προορισμό το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών από την επαναστατική ελληνική διοίκηση της νήσου που ζητούσε την ένωση με την Ελλάδα κατά το σύντομο διάστημα 1913-191532 Σύμφωνα με τον Susini 1955 καμμία επιγραφή με προέλευση από τη Μεγίστη δεν είναι δυνατόν να χρονολογηθεί με ακρίβεια33 Ἐπιστάται Aἰσχίνας Διάνδρου Tιμόστρατος Eὐκράτευς Ἀπόλλωνι Mεγιστεῖ Η επιγραφή (SGDI 4330) αναφέρεται από τον Ludwig Ross ως εντοιχισμένη στο ιερό της Μονής του Αγίου Παντελεήμονα Ο Διαμαντάρας (1899 333) δημοσίευσε μία έκτη επιγραφή επιστάτου χωρίς να αναφέρει τόπο εύρεσης

Εικ 5 Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου από ΝΑ Στο βάθος η Ρω (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

33

4μ αποτελεί το καλύτερα σωζόμενο τμήμα της οχύρωσης (εικ 6) Είναι χτισμένος με

κυφωτές λιθοπλίνθους σύμφωνα με το ισόδομο σύστημα με λαξευμένο γωνιαίο οδηγό

στους γωνιόλιθους Τμήματα της ελληνιστικής φάσης διατηρούνται κατά τόπους στους

κατώτερους δόμους του εξωτερικού τείχους34

Δύο μεγάλες λαξευτές ελλειψοειδείς δεξαμενές με λαξευμένες κλίμακες καθόδου η μία

στον εσωτερικό και η δεύτερη στον εξωτερικό περίβολο εξασφάλιζαν νερό για μεγάλες

περιόδους (εικ 7) Η μεγαλύτερη από αυτές έχει διάμετρο περίπου 530μ και βάθος 4μ

Οι δεξαμενές αυτές στεγασμένες με θόλους στις νεότερες περιόδους θα πρέπει κατά την

αρχαιότητα να βρίσκονταν σε υπόγειους χώρους πύργων

Μικρές κόγχες λαξευμένες στο μέτωπο του βράχου στη νότια πλευρά του εσωτερικού

υπερυψωμένου τμήματος της ακρόπολης δηλώνουν την ύπαρξη ιερού στο σημείο αυτό

ή ΒίγλαΣτη θέση Βίγλα ndash το υψηλότερο σημείο του νησιού που δεσπόζει πάνω από τον οικισμό σε

υψόμετρο 220μ ndash σώζεται αρχαίο οχυρωματικό τείχος σε μήκος 60μ με κατεύθυνση Α-Δ

Η πολυγωνική του τοιχοδομία έχει χαρακτηριστεί laquoκυκλώπειαraquo και στο παρελθόν το τείχος

είχε θεωρηθεί μυκηναϊκό35 Πρόκειται ωστόσο για τοιχοδομία αρκετά συνηθισμένη στην

Καρία από τους κλασικούς χρόνους μέχρι τη ρωμαϊκή περίοδο και πιθανώς αποτελούσε

τμήμα της ελληνιστικής οχύρωσης36 Σε συνδυασμό με το Παλαιόκαστρο χρησίμευε για την

προστασία της ενδοχώρας

Εκτός από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και τα παραθαλάσσια οχυρά του Κάστρου

34 Οι λιθόπλινθοι της νοτιοδυτικής γωνίας του εξωτερικού τείχους έχουν συστραφεί και μετατοπιστεί με αποτέλεσμα το σημείο αυτό του τείχους να κινδυνεύει με κατάρρευση Έπειτα από την τοπογραφική αποτύπωση από την Ε Βασιλειάδου η ΚΒ΄ ΕΠΚΑ έχει αναλάβει το έργο της αποκατάστασης της νοτιοδυτικής γωνίας στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ βάσει των μελετών των Γ Αντωνίου Κ Ζάμπα και Ε Παυλίδη35 Κυπαρίσσης 191536 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 Wurster 1981 231-232

Εικ 6 Παλαιόκαστρο Ο εσωτερικός πύργος από ΝΑ (φωτ αρχείο ΜΚΤ) Εικ 7 Λαξευτή δεξαμενή στο Παλαιόκαστρο (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

34

και των νησίδων Ρω και Στρογγυλής (βλ παρακάτω σελ 44 - 47)37 το αμυντικό δίκτυο

της Μεγίστης συμπληρωνόταν από επί μέρους μικρές laquoακροπόλειςraquo στο εσωτερικό του

νησιού (όπως το Λαντωμένο ή τα Υψηλά στο κτήμα Μιρικλή38 στη ΝΑ πλευρά του νησιού)

και πύργους-φρυκτώρια (όπως ο μικρός πύργος με πυραμιδική βάση στο Καστρέλλι στην

χερσόνησο της Μούντας και το φρυκτώριο στη θέση Καρύδια στο φρύδι της απόκρημνης

ανατολικής ακτής) καθώς και στην απέναντι ηπειρωτική ακτή Τειχισμένο παραθαλάσσιο

αστικό κέντρο δεν φαίνεται να υπήρχε κατά την αρχαιότητα ενώ ο οικισμός του λιμένα

ήταν πιθανώς περιορισμένης έκτασης και εξυπηρετούσε τις ανάγκες τροφοδοσίας και

επισκευής των πλοίων

Το κυρίως οχυρωματικό δίκτυο του συμπλέγματος της Μεγίστης κατασκευάστηκε βάσει

κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού του ροδιακού κράτους στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ πιθα-

νότατα την περίοδο μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου Αδιευκρίνιστη παραμένει

η ακριβέστερη χρονολόγησή της κατασκευής του ενώ δεν θα πρέπει να αποκλειστεί το εν-

δεχόμενο να ενσωμάτωσε προϋπάρχουσες κατασκευές και να συμπληρώθηκε στη διάρκεια

του 3ου και 2ου αι πΧ με πρόσθετες κατασκευές και μετασκευές Οι οχυρώσεις αποτέλεσαν

μέρος ενός ευρύτερου σχεδιασμού με μακροπρόθεσμο στόχο την απρόσκοπτη ναυσιπλοΐα

και τον ανεφοδιασμό του πολεμικού και εμπορικού στόλου παρακάμπτοντας τα λιμάνια της

Λυκίας με την οποία οι σχέσεις του ροδιακού κράτους ήταν μονίμως τεταμένες39

Οχυρωμένες αγροικίεςΕκτός από τα παραπάνω οχυρά στο Καστελλόριζο έχει εντοπισθεί μεγάλος αριθμός

μεμονωμένων οχυρών κτισμάτων τα οποία μπορούν να ερμηνευθούν ως αγροτικοί πύργοι

ή οχυρωμένες αγροικίες40 Στην πλειονότητά τους οι αγροικίες αυτές είναι μεμονωμένες

και αυτάρκεις με εξαίρεση πιθανώς τις εγκαταστάσεις στην Αυλωνιά που θα μπορούσαν

να ανήκουν σε μικρό οικισμό ή κώμη από πυργόσπιτα Ανάλογοι πύργοι κατασκευάζονται

τον 4ο και 3ο αι πΧ σε πολλές περιοχές κυρίως στο νησιωτικό χώρο41 Μερικές φορές

συσχετίζονται με τις ανάγκες προστασίας κάποιας συγκεκριμένης παραγωγής42 συνήθως

όμως πρόκειται για αγροτικές εγκαταστάσεις οι οποίες συγχρόνως εξυπηρετούν κάποιον

ευρύτερο αμυντικό σχεδιασμό Πιθανώς αποτελούσαν ιδιοκτησίες ενδεχομένως όμως

κάποιες από αυτές να παραχωρούνταν στη φρουρά και τις οικογένειές τους για χρήση και

εκμετάλλευση με αντάλλαγμα τη λειτουργία παρατηρητηρίου-φρυκτωρίας43

Αντίστοιχες κατασκευές οχυρωμένων αγροικιών των ελληνιστικών χρόνων και σε εξίσου

37 Μελετώντας τις ελληνιστικές οχυρώσεις στην ενσωματωμένη ροδιακή Περαία η Pimouguet (1994) διέκρινε τρεις κατηγορίες αμυντικών εγκαταστάσεων οχυρωμένες ακροπόλεις στην κορυφή υψώματος οχυρωμένα παραθαλάσσια αστικά κέντρα και παραθαλάσσια οχυρά και πύργους χτισμένους επάνω σε χερσόνησο ή στόμιο κόλπου Κάθε μία από αυτές τις εγκαταστάσεις είχε τη δική της ιδιαίτερη επιχειρησιακή λειτουργία η οργάνωσή τους όμως δείχνει την ύπαρξη ενός κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού που εξυπηρετούσε απευθείας τα συμφέροντα του ροδιακού κράτους Έτσι ερμηνεύεται και η σχετική ομοιογένεια που χαρακτηρίζει όλες τις κατηγορίες των εγκαταστάσεων αυτών ως προς τα λειτουργικά τους στοιχεία και τον τρόπο κατασκευής τους χαρακτηριστικά τα οποία η Pimouguet θεωρεί ενδείξεις μιας laquoηπειρωτικής ροδιακής αρχιτεκτονικήςraquo38 Ashton 1995 8039 Bresson 1999 Bryce ndash Zahle 198640 Ο Ashton (1995 68-91 κυρίως 69) σημειώνει σαράντα πέντε περίπου οχυρωμένες θέσεις οι περισσότερες από τις οποίες βρίσκονται σε συσχετισμό με πατητήρια και δεξαμενές41 Βλ Μαραγκού 2005 323-326 Young 1956α Osborne 198642 Βλ για παράδειγμα τα ορυχεία αργύρου της Σίφνου (Young 1956β και Ashton ndash Pantazoglou 1991)43 Σχετικά με την κυριότητα των μεμονωμένων οχυρών δηλαδή εάν επρόκειτο για ιδιωτικά ή δημόσια οικοδομήματα βλ Μαραγκού 2009 21

35

μεγάλη πυκνότητα εντοπίζονται στη Λυκία44 Κάποιες από τις κτιστές κατασκευές που

έχουν στο παρελθόν θεωρηθεί τάφοι45 θα πρέπει πιθανώς να ερμηνευθούν ως υπόγειοι

χώροι πύργων με χρήση αποθηκευτική ή ως δεξαμενής νερού όπως η κτιστή κατασκευή

που είναι σήμερα γνωστή ως laquoτάφος με το χρυσό στεφάνιraquo στο οροπέδιο του Άη Γιώργη

του Βουνού46 και η υπόγεια κρύπτη του Aγ Χαραλάμπους στο μοναστήρι του Άη Γιώργη

του Bουνού Χρήση αγροικίας είχε πιθανώς η οχυρωμένη εγκατάσταση που περιβάλλεται

από ισχυρό τείχος στο κτήμα Σαρίνα στη θέση Άχερες δυτικά του λιμανιού στη μοναδική

εύκολα προσβάσιμη και καλλιεργήσιμη περιοχή στο νησί47 Εδώ εκτός από στεγασμένη

δεξαμενή περιλαμβάνεται και ικανή καλλιεργήσιμη γη

διαχείριση υδάτωνΗ Μεγίστη είναι νησί άνυδρο Πηγάδια με γλυκό νερό (υφάλμυρο για την ακρίβεια)

εντοπίζονται μόνο στην περιοχή του μυχού του λιμανιού όπου και η εκκλησία του Άη

Γιώργη του Πηγαδιού Κατά τις εργασίες για την κατασκευή λιμνοδεξαμενής στη θέση

Κιόλια στο κεντρικό τμήμα του νησιού ΝΔ του αεροδρομίου αποκαλύφθηκαν δύο

κτιστές κυκλικές κατασκευές διαμέτρου 5 και 6 μ εγγεγραμμένες σε κτιστή κατασκευή

από ισχυρούς τοίχους οι οποίες ερμηνεύονται ως δεξαμενές νερού Η κατασκευή τους

χρονολογείται στην ελληνιστική περίοδο συνέχισαν δε να χρησιμοποιούνται στα ρωμαϊκά

χρόνια σύμφωνα με την κεραμική που βρέθηκε κατά την ανασκαφή48 Σημειωτέον ότι το

παλαιό όνομα της θέσης ήταν Φλετρά (φρεατερά)49

Στην ελληνιστική περίοδο κατασκευάστηκε πιθανώς το συγκρότημα εννέα μεγάλων

κυκλικών δεξαμενών στη θέση Άχερες επάνω από τον οικισμό του Καστελλορίζου η

κατασκευή του οποίου ανάγεται συνήθως στην περίοδο της Τουρκοκρατίας Ωστόσο ένα

τέτοιας κλίμακας έργο υποδομής μαρτυρεί έναν κεντρικό σχεδιασμό ο οποίος μόνον στην

ελληνιστική περίοδο παρατηρείται στο νησί Το συγκρότημα αυτό των δεξαμενών στις

Άχερες θα έπρεπε να επαρκεί για τις ανάγκες όχι μόνον του οικισμού και των εγκαταστάσεων

του λιμένα αλλά και για τον ανεφοδιασμό του ροδιακού στόλου και των εμπορικών

πλοίων που μετέφεραν σιτηρά αμφορείς με κρασί και άλλα προϊόντα που διακινούσε το

ροδιακό κράτος καθώς και ξυλεία από τη Λυκία50

Παράλληλα λαξευμένες ή κτιστές δεξαμενές μικρές και μεγάλες υπάρχουν σε όλες τις

αρχαίες θέσεις εγκατάστασης στο νησί από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και το

Κάστρο του λιμένα έως τις διάσπαρτες στην ύπαιθρο οχυρωμένες αγροτικές εγκαταστάσεις

ενώ παρατηρείται η χρήση φυσικών ρηγμάτων ως δεξαμενών για τη συλλογή ομβρίων

44 Πρόκειται για πυργοειδείς κατασκευές χωρίς ανοίγματα στο ισόγειο εκτός της πόρτας αλλά με παράθυρα στον όροφο Έχουν προσεγμένη τοιχοδομία και συνδυάζονται πάντα με βοηθητικά κτίσματα πατητήρια και αλώνια Χαρακτηριστική τους λεπτομέρεια αποτελούν οι υπόγειοι χώροι Βλ Konecny 1994 και Konecny 199745 Ashton 1995 100-10246 Στην πραγματικότητα το στεφάνι (αρ κατ 13) βρέθηκε σε λίθινη θήκη σφηνωμένη στο έδαφος βλ Κυπαρίσσης 1915 6347 Βλ Ashton 1995 9048 Βλ Κ Μπαϊράμη στο ΑΔ 2000 Χρον (υπό δημοσίευση)49 Διαμαντάρας χχέ 1350 Το συγκρότημα δεξαμενών στις Άχερες εξυπηρετούσε τις ανάγκες των κατοίκων του οικισμού μέχρι πρόσφατα μαζί με μερικές κυκλικές λαξευμένες δεξαμενές εντός οικισμού γνωστές ως Πασάδες

24

25

26

Η Μεγίστη ndash ή Καστελλόριζο από το όνομα του μεσαιωνικού οικισμού ndash είναι

η μεγαλύτερη από ένα σύνολο περίπου τριάντα νησίδων βραχονησίδων και σκοπέλων

που αποτελούν το πολύνησο του Καστελλορίζου (εικ 1) Η οικονομία και η σημασία της

συνδέεται άμεσα με αυτά όπως και με την απέναντι λυκιακή ακτή

Η Μεγίστη βρίσκεται 131 χλμ (71 ναυτικά μίλια) ανατολικά της Ρόδου και 25 χλμ από

την απέναντι ακτή Έχει εμβαδόν 888 τχλμ και σχήμα περίπου τριγωνικό με τη μεγάλη

χερσόνησο της Μούντας στη βόρεια

πλευρά που καταλήγει στο ακρωτήριο

του Αγίου Στεφάνου Η ακτογραμμή είναι

παντού απόκρημνη με εξαίρεση τον βαθύ

κόλπο στη ΒΑ πλευρά του νησιού που

σχηματίζει διπλό λιμάνι Το νησί είναι

ορεινό και βραχώδες Οι ψηλότερες κορυφές

Βίγλα (268 μ) Παλαιόκαστρο (244 μ) και

Δίσκος (215 μ) βρίσκονται στο βόρειο

τμήμα Το κεντρικό ανατολικό και νότιο

χαρακτηρίζονται από μικρά οροπέδια με

μικρές καλλιεργήσιμες εκτάσεις Το νησί

αν και άνυδρο κατοικήθηκε πιθανώς από

την Ύστερη Εποχή του Χαλκού εξαιτίας

της θέσης του και του εξαιρετικού διπλού

λιμένα στη ΒΑ ακτή του Ο Κάβος το

ακρωτήριο ανάμεσα στα δύο λιμάνια του

κόλπου όπου το σωζόμενο Κάστρο υπήρξε

διαχρονικά το κεντρικό σημείο της δραστηριότητας Μετά το λιμάνι η σημαντικότερη θέση

είναι το Παλαιόκαστρο το οποίο παρουσιάζει αλλεπάλληλες φάσεις κατοίκησης Άλλες

θέσεις εντοπίζονται κυρίως σε καλλιεργήσιμες περιοχές και οι περισσότερες είναι μικρές

οχυρωμένες αγροικίες με ελαιοπιεστήρια και ληνούς

Εικ 1 Μερική άποψη του Καστελλορίζου των βραχονησίδων και της λυκιακής ακτής (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

ΚαστελλόριζοΣτρογγύλη

Ρω

27

Το ενδιαφέρον των ερευνητών για τη Μεγίστη αρχίζει τον 18ο και εντείνεται τον 19ο αιώνα

Την περίοδο αυτή ευρωπαίοι περιηγητές περιδιαβαίνουν το νησί αναζητώντας αρχαία κι

επιγραφές1 Παράλληλα είναι σαφές ότι κατά τον 19ο αιώνα στο νησί γινόταν διακίνηση

αρχαιοτήτων2 Θα πρέπει να επιδεικνύεται ιδιαίτερη προσοχή όσον αφορά στην ερμηνεία

της προέλευσης όσων ευρημάτων δεν προέρχονται από ανασκαφές Κάποιες από τις

επιγραφές και τα άλλα ευρήματα που κατεγράφησαν κατά καιρούς στο νησί αναφέρεται

ότι είχαν μεταφερθεί εκεί από την απέναντι μικρασιατική ακτή3 Το νησί δεν έχει μελετηθεί

συστηματικά από αρχαιολογική άποψη Η έρευνα περιορίζεται σε επιφανειακές έρευνες4

και σε κάποιες πρόσφατες σωστικές ανασκαφές5

Το όνομα Μεγίστη ή Μεγίστα ndash που συναντάται σε όλες τις αρχαίες πηγές από τον Ψευδο-

Σκύλακα στα μέσα του 4ου αι πΧ μέχρι τον 12ο αι μΧ6 ndash αναφέρεται στο σχετικό μέγεθος της

νήσου μεταξύ των μικρότερων νησίδων και βραχονησίδων στο νησιωτικό της σύμπλεγμα7

Το όνομα του νησιού κατά την αρχαιότητα επιβεβαιώνεται αφrsquo ενός από τις επιγραφικές

αναφορές στον Απόλλωνα Μεγιστέα και αφrsquo ετέρου από την επιβίωσή του με τη μορφή

Mayas στην αραβική και Meis στην τουρκική που αποτελούν παραφθορά του ονόματος

Μεγίστη

Το όνομα Καστελλόριζο το οποίο υιοθετήθηκε μετά τον 12ο αιώνα και χρησιμοποιείται

πλέον παράλληλα με το αρχαίο όνομα Μεγίστη αποδίδεται είτε στο κόκκινο χρώμα του

βράχου από τον οποίο κατασκευάστηκε το Κάστρο στον Κάβο (castello rosso) είτε από τον

οικισμό που αναπτύχθηκε στη ρίζα του καστέλου αυτού8

απΟ τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΛιΘΟΥ Και τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΧαΛΚΟΥΕλάχιστα είναι τα στοιχεία που μαρτυρούν την κατοίκηση στα προϊστορικά χρόνια

Προϊστορική θέση εντοπίζεται πιθανώς στην περιοχή του σημερινού κοιμητηρίου στη

μικρή χερσόνησο που κλείνει από ανατολικά το λιμάνι του Μανδρακιού9

Ωστόσο η επίκαιρη θέση του νησιού στο θαλάσσιο δρόμο που ακολουθούσαν τα

εμπορικά πλοία της Εποχής του Χαλκού επιβεβαιώνεται από τα ερευνηθέντα ναυάγια

1 Βλ Savary 1788 Leake 1824 Fellows 1841 Ross 1846 Flandin 1871 Cockerell 1903 Αναφέρονται επίσης αλλεπάλληλες laquoεπιδρομέςraquo αρχαιοκαπήλων οι οποίοι αποβίβαζαν πληρώματα και άδειαζαν μεμονωμένους τάφους βλ Κυπαρίσσης 1915 642 Ο Fellows (1841 188-189) περιγράφει το Καστελλόριζο του 1840 ως σφύζουσα εμπορική μητρόπολη στην οποία μπορούσε κανείς να προμηθευτεί νομίσματα και κάθε είδους laquoθησαυρούςraquo που έβρισκαν οι χωρικοί στην απέναντι ακτή Ο ίδιος αγόρασε νομίσματα που προέρχονταν από την κοιλάδα της Ξάνθου3 Βλ Διαμαντάρας 1894 331-333 αρ 33 Διαμαντάρας 1899 335-336 Αντίστοιχα οι μονολιθικοί κίονες στον ναό του αγίου Κωνσταντίνου έχουν μεταφερθεί από τα Πάταρα βλ Διαμαντάρας χχέ 84 Οι R Hope Simpson και JF Lazenby πραγματοποίησαν το 1967 περιορισμένη έρευνα σε ήδη γνωστές θέσεις (Hope Simpson ndash Lazenby 1970) Πολύτιμη στη μελέτη της αρχαίας Μεγίστης είναι η συμβολή του Ν Ashton o oποίος πραγματοποίησε εκτεταμένη επιφανειακή έρευνα στο νησί το 1993 και το 1994 και συγκέντρωσε πολλά από τα στοιχεία που αναφέρονται εδώ βλ Ashton 19955 Το 1999 ολόκληρο το νησί μαζί με τη νησίδα Ρω θεσμοθετήθηκαν ως αρχαιολογικός χώρος Έκτοτε παρακολουθούνται οι εργασίες εκσκαφής και σε ορισμένες περιπτώσεις διενεργούνται δοκιμαστικές τομές πριν την έγκριση οικοδόμησης6 Το συμπέρασμα ότι ένα από τα ονόματα της Μεγίστης στην αρχαιότητα ήταν Κισθήνη οφείλεται σε παρερμηνεία του εδαφίου στο Στράβωνα (ΧΙV 3 7) laquoμεταξὺ δrsquo ἐν τῷ λεχθέντι παράπλῳ νησία πολλὰ καὶ λιμένες ὧν καὶ Μεγίστη νῆσος καὶ πόλις ὁμώνυμος Κισθήνηraquo βλ Θωμόπουλος 19707 laquoμεγάλη νῆσος ἡ τῶν Λυκίαςraquo σύμφωνα με τον Στέφανο Βυζάντιο Ο πρώτος που συνδέει ετυμολογικά το όνομα του νησιού με τον μυθικό ιδρυτή Μεγιστέα είναι ο Αλέξανδρος Πολυΐστωρ τον 1ου αι πΧ τον οποίο αναπαράγει ο Στέφανος Βυζάντιος Περὶ πόλεων τον 6ο αι μΧ Βλ επίσης RE XV1 λ Megiste 3318 Pappas 1994 46-47 Hederer 1924 329 Οι Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 αναφέρουν δύο προϊστορικά όστρακα στην περιοχή του κοιμητηρίου

28

του Ulu Βurun ndash 9 χλμ ΝΑ του Kas της αρχαίας Αντιφέλλου απέναντι από τη Μεγίστη

το οποίο χρονολογείται στο τέλος του 14ου αι πΧ ndash και της Χελιδονίας Άκρας 65 χλμ

ανατολικότερα που χρονολογείται στον 12ο αι πΧ Παρά την έλλειψη στοιχείων δεν θα

πρέπει να αποκλειστεί το ενδεχόμενο ότι η Μεγίστη χρησιμοποιήθηκε ως σταθμός στον

δρόμο ναυτικών και εμπόρων από και προς τα λιμάνια της Ανατολής και αποίκων προς

την Κύπρο την Κιλικία και τη Συροπαλαιστινιακή ακτή κατά τις μετακινήσεις του 12ου και

11ου αι πΧ

απΟ τή γΕωμΕτριΚή πΕριΟδΟ Εωσ τήν ΥστΕρή αρΧαιΟτήταΛιγοστές παραμένουν οι ενδείξεις σχετικά με την κατοίκηση κατά τη Γεωμετρική και

την Αρχαϊκή περίοδο στο νησί θραύσματα κεραμικής της Γεωμετρικής περιόδου που

συλλέχθηκαν στο εσωτερικό της ακρόπολης του Παλαιοκάστρου μαρτυρούν ότι υπήρχε

κατοίκηση στη στρατηγική αυτή θέση Ενδεχομένως η στενή σχέση της Μεγίστης με τη

Ρόδο χρονολογείται από την εποχή του αποικισμού Η ίδρυση της Φασήλιδος αποικίας

της Ρόδου στη λυκιακή ακτή χρονολογείται στον 7ο αι πΧ ενώ στο Χρονικό της Λίνδου

αναφέρεται νικηφόρος εκστρατεία του Κλεόβουλου τυράννου της Λίνδου εναντίον της

Λυκίας που πρέπει να τοποθετηθεί στον 6ο αι πΧ Τα ονόματα ορισμένων πόλεων της

Λυκίας όπως η Ροδία και η Ροδιάπολης αποτελούν πιθανώς ενδείξεις ενός ευρύτερου

αποικισμού της ΝΑ Λυκίας από τις δωρικές πόλεις της Ρόδου ο οποίος ωστόσο δεν είχε

μόνιμο αποτέλεσμα πέραν της κτήσης της Μεγίστης εφόσον οι πόλεις αυτές αναφέρονται

αργότερα ως μέλη της Λυκιακής Συμμαχίας10

Το 411 πΧ η Ρόδος αποστάτησε από την Αθηναϊκή συμμαχία και το 4087 πΧ ίδρυσε ndash με

τον συνοικισμό των τριών πόλεων ndash τη νέα πόλη της Ρόδου που σύντομα αναπτύχθηκε

σε σημαντική ναυτική και εμπορική δύναμη Δεν μπόρεσε ωστόσο να αποφύγει την

κυριαρχία της δυναστείας των Εκατομνιδών σατραπών της Αλικαρνασσού (356 - 332

πΧ)11 ούτε τη συμμετοχή της στις δυνάμεις του Δαρείου του Γ΄ (340 - 335 πΧ) Κατά την

περίοδο 332 - 323 πΧ στην περιοχή κυριάρχησαν οι δυνάμεις των Μακεδόνων12 ενώ μετά

τον θάνατο του Αλεξάνδρου ξεκίνησαν οι διαμάχες μεταξύ των βασιλείων των Διαδόχων

για τη στρατιωτική και οικονομική κυριαρχία στην ανατολική Μεσόγειο

Η Ρόδος απέκρουσε την πολιορκία του Δημητρίου (305 - 304 πΧ) ενίσχυσε το ναυτικό της

πολεμικό και εμπορικό και εξελίχθηκε στη διάρκεια του 3ου και τις αρχές του 2ου αι πΧ σε

κατrsquo εξοχήν κέντρο του διαμετακομιστικού εμπορίου στην ανατολική Μεσόγειο Το ροδιακό

κράτος σταδιακά περιέλαβε πολλά από τα νησιά της Δωδεκανήσου Αυτά προστέθηκαν

στις σημαντικές εκτάσεις που ήδη προ του συνοικισμού κατείχαν οι ροδιακές πόλεις στην

απέναντι ακτή της Μικράς Ασίας τη λεγόμενη laquoενσωματωμένηraquo ροδιακή Περαία η οποία

περιελάμβανε τμήμα της Καρίας και ορισμένες παραθαλάσσιες θέσεις της Λυκίας καθώς

και τη νήσο Μεγίστη

Θεωρείται βέβαιο ότι η Μεγίστη ενσωματώθηκε στο Ροδιακό κράτος πριν τα μέσα του 4ου

αι πΧ και παρέμεινε σε αυτό τουλάχιστον μέχρι τον 1ο αι μΧ13 αυτό μαρτυρεί η αναφορά

του Ψευδοσκύλακος 99 (GGM I 73hellip κατὰ ταῦτα νῆσός ἐστι Ῥοδίωνhellip ) που χρονολογείται στα

10 Bresson 1999 102 Blinkenberg 1941 αρ 2 170 XXIII11 Οι Εκατομνίδες προχώρησαν στην κατασκευή ενός εκτεταμένου δικτύου οχυρώσεων στις υπό τον έλεγχό τους περιοχές Σχετικά βλ Εισαγωγικό κείμενο Νισύρου στον παρόντα τόμο12 Σχετικά με το ροδιακό κράτος κατά την εποχή του Μ Αλεξάνδρου βλ Hauben 1977 και Berthold 1984 33-3713 Fraser ndash Bean 1954 57 Berthold 1984 41

29

μέσα του 4ου αι πΧ14 αλλά και του Στράβωνος (XIV 3 7)

Η διοίκηση της laquoενσωματωμένηςraquo ροδιακής Περαίας δεν διέφερε από αυτή της Ρόδου15

Αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα του ροδιακού κράτους και συμμετείχε στο σύστημα

των δήμων Η Μεγίστη όπως και περιοχή των Δαιδάλων προκεχωρημένες κτήσεις του

ροδιακού κράτους δεν αποτελούσαν αυτοτελείς δήμους αλλά μάλλον ανήκαν σε κάποιον

άγνωστο δήμο της Ρόδου Αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι στις επιγραφές της

Μεγίστης το όνομα των Ροδίων αξιωματούχων συνοδεύεται μερικές φορές από το

δημοτικό τους αλλά ποτέ από το εθνικό Ῥόδιος πρακτική που συναντάται στις περιοχές

της laquoενσωματωμένηςraquo Περαίας Ωστόσο το δημοτικό Μεγιστεύς εμφανίζεται μόνον ως

επίθετο του Απόλλωνα και πιθανώς του Διός16

Νομίσματα του 4ου αι πΧ τα οποία φέρουν στον εμπροσθότυπο την κεφαλή του Ηλίου και

στον οπισθότυπο το ροδιακό ρόδο με τα γράμματα ΜΕ έχουν αποδοθεί στη Μεγίστη (αρ

κατ 11 - 12) η ερμηνεία αυτή ωστόσο αποτέλεσε θέμα διαφωνίας μεταξύ ειδικών και

αμφισβητείται17

Την στρατιωτική εξουσία στην ενσωματωμένη και υποτελή ροδιακή Περαία ασκούσε ένας

από τους δέκα στραταγοὺς ο στραταγός ἐπὶ τό πέραν με υφιστάμενους τουλάχιστον τρεις

ἁγεμόνας ndash συγκεκριμένα αναφέρονται ἁγεμὼν ἐπὶ Kαρίας ἁγεμὼν ἐπὶ Λυκίας και ἁγεμὼν ἐπὶ

Kαύνου Υφιστάμενοι των ἁγεμόνων ήταν οι ἐπιστάται Ρόδιοι επικεφαλής μισθοφορικών

φρουρών διορισμένοι με ετήσια θητεία σε σημεία στρατηγικής σημασίας για το ροδιακό

κράτος

H Μεγίστη ήταν ένα από τα σημεία αυτά όπως επιβεβαιώνουν οι επιγραφικές

μαρτυρίες τέσσερις αναθηματικές επιγραφές επιστατών έχουν βρεθεί στην ακρόπολη του

Παλαιοκάστρου και μία βρίσκεται χαραγμένη στο βράχο κάτω από το Κάστρο τον αρχαίο

πύργο του λιμένα18 Χρονολογούνται στο 2ο αι πΧ19

Η εξαιρετική σημασία της Μεγίστης για το ροδιακό κράτος κατά τον 2ο αι πΧ διαφαίνεται

στην ενεπίγραφη βάση αναθηματικού αγάλματος που βρέθηκε στις Κεδρεές της Καρίας

και αναφέρεται στον Τεισία Θευδάμου hellip καὶ ἁγεμόνα γενόμενον ἐμ Mεγίστᾳ κατὰ πόλεμονhellip20

Η βάση φέρει την υπογραφή του γλύπτη Πυθόκριτου ο οποίος εργάστηκε στη Ρόδο γύρω

στο 170 πX Φαίνεται ότι στην προκειμένη περίπτωση ο διορισμός του συγκεκριμένου

αξιωματούχου ως ἁγεμόνα ἐμ Mεγίστᾳ αποτελούσε έκτακτο αξίωμα που υπαγορευόταν

από την κρισιμότητα των γεγονότων του Γ΄ Συριακού πολέμου (190 πΧ) όταν η Μεγίστη

διεδραμάτισε κύριο ρόλο21 στις επιχειρήσεις κατά του Αντιόχου Γ΄ Σχετική με τα γεγονότα

του πολέμου αυτού είναι η εκτενέστερη σωζόμενη αναφορά της Μεγίστης στην αρχαία

14 Και οπωσδήποτε πριν το 330 πΧ βλ Bresson 104 σημ 5115 Για τη διοίκηση του ροδιακού κράτους βλ Fraser ndash Bean 1954 79-94 Berthold 1984 38 κεξ van Gelder 190016 SGDI 4331 και 433317 Βλ Head 1897 xcviii-xcix Ο Cahn (1942 92-94) επισημαίνει ότι τα νομίσματα είναι βαρύτερα από το καθιερωμένο ροδιακό σύστημα και είναι απίθανο να αποτελούν βραχύβια ροδιακή κοπή Υποστηρίζει ότι πρόκειται πιθανώς για κοπή επιμέρους ροδιακού δήμου Οι Fraser ndash Bean (1954 97 σημ 4 98) θεωρούν ότι εάν πρόκειται για ροδιακή κοπή αυτή θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως ένδειξη είτε της αυτονομίας του νησιού είτε της ενσωμάτωσής του στο ροδιακό κράτος επισημαίνουν δε ότι τα γράμματα ΜΕ πιθανώς δεν αντιπροσωπεύουν τοπωνύμιο αλλά ονόματα αξιωματούχων Ο RHJ Ashton (1990 1-3) πρότεινε ότι πρόκειται για κοπή του Ροδίου στην καταγωγή στρατηγού Μέμνωνος ο οποίος πολέμησε εναντίον του Αλέξανδρου και όχι για νομίσματα της Μεγίστης Συνοπτικά βλ Στεφανάκη 2010 417-419 18 Βλ αναλυτικότερα παρακάτω σχετικά με το Κάστρο και την ακρόπολη Παλαιοκάστρου19 Fraser ndash Bean 1954 8720 SEG IV 178 Fraser ndash Bean 1954 8521 Σχετικά με τα γεγονότα του Συριακού πολέμου βλ Berthold 1984

30

γραμματεία ο Τίτος Λίβιος (Ab Urbe Condita 37225 372412 37452) αναφέρει την

Μεγίστη τρεις φορές σε σχέση με τις πολεμικές επιχειρήσεις του 190 πX Στο κείμενο

εξαίρεται η στρατηγική θέση της Μεγίστης καθώς και η σημασία του λιμανιού της για

το ροδιακό κράτος ως ναυστάθμου του ροδιακού στόλου Τα παραπάνω αποσπάσματα

μαρτυρούν ότι η Μεγίστη έπαιξε σημαντικό στρατηγικό ρόλο κυρίως μάλιστα εφrsquo όσον η

υπόλοιπη Λυκία με την εξαίρεση της Φασήλιδος ήταν εχθρικά διακείμενη προς τη Ρόδο

Η συνθήκη της Απάμειας (188 πΧ) που επιβλήθηκε στη συνέχεια από τη Ρωμαϊκή σύγκλητο

επί των Ελλήνων της Μικράς Ασίας ήταν εξαιρετικά ευνοϊκή για τους Ροδίους Την αμέσως

επόμενη περίοδο έως τη συμμαχία με τη Ρώμη - ουσιαστικά την υποταγή σε αυτή - το

164 πΧ το ροδιακό κράτος επεκτάθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της Καρίας και της Λυκίας

Οι περιοχές αυτές αποτέλεσαν τη λεγόμενη laquoυποτελή Περαίαraquo Η Λυκία αντιστάθηκε στη

ροδιακή κατοχή και ακολούθησε σειρά πολεμικών συγκρούσεων οι λεγόμενοι Λυκιακοί

πόλεμοι22 Κατά την περίοδο αυτή (188 - 167 πΧ) η Μεγίστη εξακολούθησε να λειτουργεί

ως βάση για τις ναυτικές επιχειρήσεις του ροδιακού στόλου

Η μόνιμη ροδιακή παρουσία στη Μεγίστη ερμηνεύει την επιρροή της Ρόδου στην κεντρική

Λυκία κατά την ελληνιστική περίοδο η οποία μαρτυρείται επιγραφικά23 Αντίστοιχη

λυκιακή παρουσία ή επιρροή στη Μεγίστη δεν σημειώνεται κρίνοντας από την έλλειψη

μνημείων στο νησί Ακόμη και κατά την περίοδο αναβίωσης της λυκιακής συμμαχίας κατά

τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο24 η Μεγίστη φαίνεται ότι παρέμεινε ανεπηρέαστη

από τη λυκιακή επιρροή παρά την εγγύτητά της στη λυκιακή ακτή

Αναπόφευκτα η πολιτική ισχύς της Ρόδου μειωνόταν όσο αυξανόταν η επιρροή της Ρώμης

Έπειτα από την υπογραφή συνθήκης με τη Ρώμη το 164 πΧ παρότι τυπικά αυτόνομη η

Ρόδος ακολουθεί τις επιταγές του ρωμαϊκού κράτους Η ίδρυση στη Δήλο αφορολόγητου

εμπορείου ρωμαϊκών συμφερόντων συνετέλεσε στην οικονομική συρρίκνωση της Ρόδου

Στον ύστερο 1ο αι πΧ ο Αντώνιος και ο Αύγουστος απέδωσαν ξανά κάποιες από τις

νησιωτικές της κτήσεις ενώ ο Αύγουστος επιβεβαίωσε τον παλαιότερο τίτλο της ως

laquoελεύθερης και συμμάχου πόλεωςraquo

Τον 1ο αι μΧ ο Στράβων (ΧΙV 3 7) αναφέρει και πάλι τη Μεγίστη ως ροδιακή κτήση Εκτός

από τον Στράβωνα δύο ακόμη πηγές του 1ου και 2ου αι μΧ αναφέρονται στη Μεγίστη ο

Πτολεμαίος (V III) και o Πλίνιος (Φυσική Ιστορία V 35131) ο οποίος μάλιστα αναφέρει ότι

η πόλις της Μεγίστης έχει εκλείψει (hellip Megista cuius civitas interdiit) Σύμφωνα ωστόσο

με τις αρχαιολογικές ενδείξεις το νησί κατοικείτο κατά τον 1ο αι μΧ οπότε η δήλωση του

Πλίνιου πιθανώς σημαίνει είτε ότι ο πληθυσμός του συρρικνώθηκε είτε ότι η στρατηγική

σημασία του μειώθηκε είτε ότι ήταν πλέον υποτελές

Υπό τον αυτοκράτορα Βεσπασιανό (67 - 69 μΧ) η Ρόδος ενσωματώθηκε επίσημα στο

Ρωμαϊκό κράτος ενώ από τον Διοκλητιανό (284 - 305 μΧ) ορίστηκε ως πρωτεύουσα της

Επαρχίας των Νήσων η οποία υπαγόταν στη Διοίκηση της Ασίας

Στην αυτοκρατορική περίοδο η Μεγίστη εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ως ναύσταθμος

όπως μαρτυρούν οι επισκευές στα τείχη της ακρόπολης και επιφανειακά ευρήματα στο

νησί αλλά κυρίως οι λιμενικές εγκαταστάσεις Στη ρωμαϊκή περίοδο χρονολογούνται

22 Bresson 1999 106-111 Πολύβιος 254423 Σχετικά με τα επιγραφικά στοιχεία που μαρτυρούν τη ροδιακή επιρροή στη Λυκία την υιοθέτηση ροδιακών πρακτικών τις αναθηματικές επιγραφές που τιμούν Ροδίους την λατρεία του Διός Ατταβυρίου και του Ηλίου βλ Zimmermann 1992 81 156-158 Zimmermann 1993 119-121 Bresson 1999104-10624 Βλ Τίτος Λίβιος 41258 42148 44151 Επίσης βλ Πολύβιος 30512 30314-5 3141-3

31

πιθανώς οι βυθισμένοι μόλοι στη γλώσσα που χωρίζει τα δυο λιμάνια και γύρω από το

απέναντι νησάκι Ψωραδιά καθώς και κεραμική από ναυάγια στις θέσεις αυτές25 Το λιμάνι

της Μεγίστης λειτουργούσε ακόμη ως εμπορικός λιμένας αλλά και ως ναύσταθμος του

ρωμαϊκού στόλου μάλλον όμως ως βοηθητικός του ναυστάθμου στα Πάταρα της Λυκίας

Οπωσδήποτε η σημασία του νησιού δεν ήταν πλέον εξέχουσα σε μια Μεσόγειο που

αποτελούσε laquoρωμαϊκή λίμνηraquo

Η ιστορία του νησιού αντικατοπτρίζει τη σημαντική γεωγραφική του θέση και την οικονομική

και στρατηγική σημασία ολόκληρης της περιοχής Την εξέχουσα θέση του ως σημαντικής

κτήσης της Ρόδου ακολούθησαν αιώνες αφάνειας κατά τους οποίους σχεδόν εξαφανίστηκε

από τις πηγές Υπάρχουν μεγάλες περίοδοι που χαρακτηρίζονται από την πλήρη απουσία

μνημείων και στοιχείων Τα μέχρι τώρα στοιχεία δείχνουν ότι το νησί ήκμασε ως ναυτική

βάση κυρίως σε περιόδους ανάγκης οργανωμένου ελέγχου των θαλάσσιων περασμάτων

από μια κεντρική αρχή

τα αρΧαια μνήμΕιαΟ λιμένας και το ΚάστροΟ κόλπος δυτικά του Κάβου ndash πεταλόσχημος βαθύς και καλά προστατευμένος από τον

καιρό ndash ήταν ο κυρίως λιμένας ενώ ο ανατολικός στο Μανδράκι μικρότερος και ρηχός26

λειτουργούσε πιθανώς ως ναυπηγοεπισκευαστικός χώρος στην αρχαιότητα όπως και κατά

τον 19ο αιώνα Ο κύριος ωστόσο ρόλος του διπλού λιμένα της Μεγίστης ήταν η τροφοδοσία

των πολεμικών και εμπορικών πλοίων ενώ πιθανώς συμμετείχε στο περιφερειακό

εμπόριο

Το λιμάνι της Μεγίστης προστατευόταν ήδη κατά την αρχαιότητα από αρχαίο οχυρό στη

θέση του ιπποτικού Κάστρου (εικ 2 3) Η πυραμιδική βάση του σωζόμενου πύργου (εικ 3) χρονολογείται στον β΄ μισό του 4ου αι πΧ27 όπως μαρτυρεί η λαξευμένη ταινία στις

δύο όψεις της επικλινούς ακμής των γωνιόλιθων ο λεγόμενος γωνιαίος οδηγός Προφανώς

η ασυνήθιστη για τον χώρο κατασκευή έγινε προκειμένου να δοθεί πρόσθετο ύψος στον

ορθογώνιο πύργο ο οποίος δέσποζε στα δύο λιμάνια και ήλεγχε τη θαλάσσια περιοχή του

διαύλου με τις διάσπαρτες νησίδες

Στο βράχο όπου εδράζεται ο πύργος του Κάστρου βρίσκεται εγχάρακτη η αναθηματική

επιγραφή του Ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλή Νικαγόρα στον Ερμή Προπύλαιο (εικ 4) που χρονολογείται τον 2ο αι πΧ Σωσικλῆς Nικαγόρα Ἂμιος ἐπιστατήσας ἒν τε Kαστάβῳ

καὶ ἐπὶ τοῦ πύργου τοῦ ἐν Mε γίστᾳ Ἑρμᾷ Προπυ λαίῳ χαριστήριον28 Η αναθηματική επιγραφή

του laquoεπιστατήσαντοςraquo Σωσικλέους είναι οπωσδήποτε μεταγενέστερη της κατασκευής του

πύργου και συνοδεύεται από εντορμίες για τη στερέωση αναθήματος πιθανώς ερμαϊκής

στήλης

Ολόκληρη η βόρεια πλευρά του πύργου έχει καταρρεύσει μαζί με τον βράχο έδρασης

πιθανώς εξ αιτίας σεισμού ή έπειτα από κάποιον από τους πολυάριθμους βομβαρδισμούς

που έχει υποστεί το μνημείο σε νεότερες περιόδους Ο βόρειος τοίχος του πύργου κτισμένος

σύρριζα στο φρύδι του βράχου είναι κατακόρυφος και εμφανώς μεταγενέστερος

25 Βλ Pirazzoli 198726 Κατά την αρχαιότητα η στάθμη της θάλασσας βρισκόταν αρκετά χαμηλότερα βλ Pirazzoli 198727 Η κατασκευή βρίσκει παράλληλα στην περιοχή της Αργολίδας Πυραμιδική βάση ορθογώνιου πύργου επάνω σε ορθογώνια κρηπίδα βρίσκεται στο Κεφαλάρι Ελληνικού στο Άργος (Πίκουλας 1996-97 Lord 1938 Scranton 1938) Βάσει των ευρημάτων χρονολογείται στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ και λειτουργούσε ως φυλακείο για τον έλεγχο του άξονα Άργους-Κεγχρεών Βλ Πίκουλας 199528 SGDI 4332

Εικ 2 Ο Κάβος το Κάστρο και ο laquoΛυκιακός τάφοςraquo (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

Εικ 3 Το Κάστρο η πυραμιδική βάση του πύργου από ΝΑ (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

Εικ 4 Η αναθηματική επιγραφή του ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλέους (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

32

το παλαιόκαστροΑποτελεί την καλύτερα σωζόμενη

οχυρωμένη θέση της αρχαίας Mεγίστης

στο εσωτερικό του νησιού και πιθανώς

το πλέον στρατηγικό σημείο (εικ 5) Η

ακρόπολη είχε πιθανώς κατασκευαστεί πριν

τον ύστερο 4ο αι πΧ επάνω σε αρχαιότερη

προ-κλασική ακρόπολη παρουσιάζει δε

ίχνη διαρκούς κατοίκησης μέχρι τους

βυζαντινούς χρόνους29 Ήλεγχε τον λιμένα

και τον όρμο Λιμενάρι στα δυτικά κυρίως

όμως αποτελούσε κομβικό σημείο από

όπου ασκείτο ο έλεγχος των θαλάσσιων

διόδων μέσω ενός δικτύου φρυκτωριών

εγκατεστημένων σε διάφορα σημεία του

νησιού στις γειτονικές νησίδες Στρογγυλή

και Pω καθώς και στην απέναντι λυκιακή

ακτή Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου καλύπτει έκταση περ 6000 τμ και αποτελείται από

εξωτερικό τείχος με τέσσερις - αρχικά - πύργους στη NA πλευρά την πλέον προσβάσιμη

καθώς και εσωτερικό πύργο Στον νοτιότερο πύργο σώζεται μία από τις αρχαίες εισόδους

αν και έχει υποστεί μεταγενέστερες επεμβάσεις Εντοιχισμένες σε δεύτερη χρήση

βρίσκονται εδώ δύο αναθηματικές επιγραφές επιστατών30 Ο κατεστραμμένος σήμερα

τέταρτος πύργος στην ανατολική γωνία του εξωτερικού τείχους σε σημείο που δεσπόζει

επάνω από τον οικισμό και το λιμάνι ήταν πιθανώς η θέση εύρεσης της επιγραφής

του επιστάτη Κρατιδάμου ο οποίος κατασκεύασε πύλη και ανέθεσε τα αγάλματα του

Απόλλωνος Πυλαίου και της Αρτέμιδος Σωτείρας31 Η επιγραφή η οποία χρονολογείται

πιθανώς στον 3ο ή 2ο αι πΧ32 δηλώνει την ύπαρξη μιας δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό

Μία τέταρτη επιγραφή ndash αυτή τη φορά από δύο επιστάτες ndash θα πρέπει να συσχετιστεί με

την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου33 O εσωτερικός πύργος που σώζεται σε ύψος περίπου

29 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 73-74 εικ 7 Wurster 1981 226-231 πίν 74-75 εικ 8 Το 1943 οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής εγκατέστησαν στην κορυφή του υψώματος την αντιαεροπορική τους άμυνα όπως φαίνεται από τα δύο πολυβολεία αλλά και από το άφθονο υλικό λατύπης που δημιουργήθηκε από τον βομβαρδισμό του μνημείου από τους συμμάχους30 Ἐπικρατίδας Ἀναξικράτευς ἐπιστατήσας καὶ τοὶ συστρατευσάμενοι [Δ]ιοσκόροις (SGDI 4331 και Διαμαντάρας 1892 304) και [B]ασίλων Ἐξα[κ]- εστίωνος Λέλιος ἐπιστα- τήσας (Διαμαντάρας 1892 305)31 Susini 1955 Michelier 1917 Δεν είναι σαφές ποια ακριβώς είναι η ΝΑ γωνία της ακρόπολης όπου σύμφωνα με τον Michelier βρέθηκε η επιγραφή του Κρατιδάμου Πιθανώς πρόκειται για τον κατεστραμμένο πλέον τέταρτο πύργο της ΝΑ πλευράς της ακρόπολης Η ύπαρξη της συγκεκριμένης επιγραφής δηλώνει την ύπαρξη δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό Η επιγραφή βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης (αρ ευρ 40) μαζί με μια σειρά άλλων αναθηματικών ή επιτύμβιων αναθηματικών επιγραφών που χρονολογούνται από την ελληνιστική έως την ύστερη αυτοκρατορική περίοδο (αρ ευρ 13 18 25 28 40 41 42) καθώς και κάποιες επιγραφές που είχαν μεταφερθεί στη Μεγίστη από τα Πάταρα και τις Γάγες Οι επιγραφές είχαν αποσταλεί με αρχικό προορισμό το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών από την επαναστατική ελληνική διοίκηση της νήσου που ζητούσε την ένωση με την Ελλάδα κατά το σύντομο διάστημα 1913-191532 Σύμφωνα με τον Susini 1955 καμμία επιγραφή με προέλευση από τη Μεγίστη δεν είναι δυνατόν να χρονολογηθεί με ακρίβεια33 Ἐπιστάται Aἰσχίνας Διάνδρου Tιμόστρατος Eὐκράτευς Ἀπόλλωνι Mεγιστεῖ Η επιγραφή (SGDI 4330) αναφέρεται από τον Ludwig Ross ως εντοιχισμένη στο ιερό της Μονής του Αγίου Παντελεήμονα Ο Διαμαντάρας (1899 333) δημοσίευσε μία έκτη επιγραφή επιστάτου χωρίς να αναφέρει τόπο εύρεσης

Εικ 5 Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου από ΝΑ Στο βάθος η Ρω (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

33

4μ αποτελεί το καλύτερα σωζόμενο τμήμα της οχύρωσης (εικ 6) Είναι χτισμένος με

κυφωτές λιθοπλίνθους σύμφωνα με το ισόδομο σύστημα με λαξευμένο γωνιαίο οδηγό

στους γωνιόλιθους Τμήματα της ελληνιστικής φάσης διατηρούνται κατά τόπους στους

κατώτερους δόμους του εξωτερικού τείχους34

Δύο μεγάλες λαξευτές ελλειψοειδείς δεξαμενές με λαξευμένες κλίμακες καθόδου η μία

στον εσωτερικό και η δεύτερη στον εξωτερικό περίβολο εξασφάλιζαν νερό για μεγάλες

περιόδους (εικ 7) Η μεγαλύτερη από αυτές έχει διάμετρο περίπου 530μ και βάθος 4μ

Οι δεξαμενές αυτές στεγασμένες με θόλους στις νεότερες περιόδους θα πρέπει κατά την

αρχαιότητα να βρίσκονταν σε υπόγειους χώρους πύργων

Μικρές κόγχες λαξευμένες στο μέτωπο του βράχου στη νότια πλευρά του εσωτερικού

υπερυψωμένου τμήματος της ακρόπολης δηλώνουν την ύπαρξη ιερού στο σημείο αυτό

ή ΒίγλαΣτη θέση Βίγλα ndash το υψηλότερο σημείο του νησιού που δεσπόζει πάνω από τον οικισμό σε

υψόμετρο 220μ ndash σώζεται αρχαίο οχυρωματικό τείχος σε μήκος 60μ με κατεύθυνση Α-Δ

Η πολυγωνική του τοιχοδομία έχει χαρακτηριστεί laquoκυκλώπειαraquo και στο παρελθόν το τείχος

είχε θεωρηθεί μυκηναϊκό35 Πρόκειται ωστόσο για τοιχοδομία αρκετά συνηθισμένη στην

Καρία από τους κλασικούς χρόνους μέχρι τη ρωμαϊκή περίοδο και πιθανώς αποτελούσε

τμήμα της ελληνιστικής οχύρωσης36 Σε συνδυασμό με το Παλαιόκαστρο χρησίμευε για την

προστασία της ενδοχώρας

Εκτός από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και τα παραθαλάσσια οχυρά του Κάστρου

34 Οι λιθόπλινθοι της νοτιοδυτικής γωνίας του εξωτερικού τείχους έχουν συστραφεί και μετατοπιστεί με αποτέλεσμα το σημείο αυτό του τείχους να κινδυνεύει με κατάρρευση Έπειτα από την τοπογραφική αποτύπωση από την Ε Βασιλειάδου η ΚΒ΄ ΕΠΚΑ έχει αναλάβει το έργο της αποκατάστασης της νοτιοδυτικής γωνίας στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ βάσει των μελετών των Γ Αντωνίου Κ Ζάμπα και Ε Παυλίδη35 Κυπαρίσσης 191536 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 Wurster 1981 231-232

Εικ 6 Παλαιόκαστρο Ο εσωτερικός πύργος από ΝΑ (φωτ αρχείο ΜΚΤ) Εικ 7 Λαξευτή δεξαμενή στο Παλαιόκαστρο (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

34

και των νησίδων Ρω και Στρογγυλής (βλ παρακάτω σελ 44 - 47)37 το αμυντικό δίκτυο

της Μεγίστης συμπληρωνόταν από επί μέρους μικρές laquoακροπόλειςraquo στο εσωτερικό του

νησιού (όπως το Λαντωμένο ή τα Υψηλά στο κτήμα Μιρικλή38 στη ΝΑ πλευρά του νησιού)

και πύργους-φρυκτώρια (όπως ο μικρός πύργος με πυραμιδική βάση στο Καστρέλλι στην

χερσόνησο της Μούντας και το φρυκτώριο στη θέση Καρύδια στο φρύδι της απόκρημνης

ανατολικής ακτής) καθώς και στην απέναντι ηπειρωτική ακτή Τειχισμένο παραθαλάσσιο

αστικό κέντρο δεν φαίνεται να υπήρχε κατά την αρχαιότητα ενώ ο οικισμός του λιμένα

ήταν πιθανώς περιορισμένης έκτασης και εξυπηρετούσε τις ανάγκες τροφοδοσίας και

επισκευής των πλοίων

Το κυρίως οχυρωματικό δίκτυο του συμπλέγματος της Μεγίστης κατασκευάστηκε βάσει

κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού του ροδιακού κράτους στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ πιθα-

νότατα την περίοδο μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου Αδιευκρίνιστη παραμένει

η ακριβέστερη χρονολόγησή της κατασκευής του ενώ δεν θα πρέπει να αποκλειστεί το εν-

δεχόμενο να ενσωμάτωσε προϋπάρχουσες κατασκευές και να συμπληρώθηκε στη διάρκεια

του 3ου και 2ου αι πΧ με πρόσθετες κατασκευές και μετασκευές Οι οχυρώσεις αποτέλεσαν

μέρος ενός ευρύτερου σχεδιασμού με μακροπρόθεσμο στόχο την απρόσκοπτη ναυσιπλοΐα

και τον ανεφοδιασμό του πολεμικού και εμπορικού στόλου παρακάμπτοντας τα λιμάνια της

Λυκίας με την οποία οι σχέσεις του ροδιακού κράτους ήταν μονίμως τεταμένες39

Οχυρωμένες αγροικίεςΕκτός από τα παραπάνω οχυρά στο Καστελλόριζο έχει εντοπισθεί μεγάλος αριθμός

μεμονωμένων οχυρών κτισμάτων τα οποία μπορούν να ερμηνευθούν ως αγροτικοί πύργοι

ή οχυρωμένες αγροικίες40 Στην πλειονότητά τους οι αγροικίες αυτές είναι μεμονωμένες

και αυτάρκεις με εξαίρεση πιθανώς τις εγκαταστάσεις στην Αυλωνιά που θα μπορούσαν

να ανήκουν σε μικρό οικισμό ή κώμη από πυργόσπιτα Ανάλογοι πύργοι κατασκευάζονται

τον 4ο και 3ο αι πΧ σε πολλές περιοχές κυρίως στο νησιωτικό χώρο41 Μερικές φορές

συσχετίζονται με τις ανάγκες προστασίας κάποιας συγκεκριμένης παραγωγής42 συνήθως

όμως πρόκειται για αγροτικές εγκαταστάσεις οι οποίες συγχρόνως εξυπηρετούν κάποιον

ευρύτερο αμυντικό σχεδιασμό Πιθανώς αποτελούσαν ιδιοκτησίες ενδεχομένως όμως

κάποιες από αυτές να παραχωρούνταν στη φρουρά και τις οικογένειές τους για χρήση και

εκμετάλλευση με αντάλλαγμα τη λειτουργία παρατηρητηρίου-φρυκτωρίας43

Αντίστοιχες κατασκευές οχυρωμένων αγροικιών των ελληνιστικών χρόνων και σε εξίσου

37 Μελετώντας τις ελληνιστικές οχυρώσεις στην ενσωματωμένη ροδιακή Περαία η Pimouguet (1994) διέκρινε τρεις κατηγορίες αμυντικών εγκαταστάσεων οχυρωμένες ακροπόλεις στην κορυφή υψώματος οχυρωμένα παραθαλάσσια αστικά κέντρα και παραθαλάσσια οχυρά και πύργους χτισμένους επάνω σε χερσόνησο ή στόμιο κόλπου Κάθε μία από αυτές τις εγκαταστάσεις είχε τη δική της ιδιαίτερη επιχειρησιακή λειτουργία η οργάνωσή τους όμως δείχνει την ύπαρξη ενός κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού που εξυπηρετούσε απευθείας τα συμφέροντα του ροδιακού κράτους Έτσι ερμηνεύεται και η σχετική ομοιογένεια που χαρακτηρίζει όλες τις κατηγορίες των εγκαταστάσεων αυτών ως προς τα λειτουργικά τους στοιχεία και τον τρόπο κατασκευής τους χαρακτηριστικά τα οποία η Pimouguet θεωρεί ενδείξεις μιας laquoηπειρωτικής ροδιακής αρχιτεκτονικήςraquo38 Ashton 1995 8039 Bresson 1999 Bryce ndash Zahle 198640 Ο Ashton (1995 68-91 κυρίως 69) σημειώνει σαράντα πέντε περίπου οχυρωμένες θέσεις οι περισσότερες από τις οποίες βρίσκονται σε συσχετισμό με πατητήρια και δεξαμενές41 Βλ Μαραγκού 2005 323-326 Young 1956α Osborne 198642 Βλ για παράδειγμα τα ορυχεία αργύρου της Σίφνου (Young 1956β και Ashton ndash Pantazoglou 1991)43 Σχετικά με την κυριότητα των μεμονωμένων οχυρών δηλαδή εάν επρόκειτο για ιδιωτικά ή δημόσια οικοδομήματα βλ Μαραγκού 2009 21

35

μεγάλη πυκνότητα εντοπίζονται στη Λυκία44 Κάποιες από τις κτιστές κατασκευές που

έχουν στο παρελθόν θεωρηθεί τάφοι45 θα πρέπει πιθανώς να ερμηνευθούν ως υπόγειοι

χώροι πύργων με χρήση αποθηκευτική ή ως δεξαμενής νερού όπως η κτιστή κατασκευή

που είναι σήμερα γνωστή ως laquoτάφος με το χρυσό στεφάνιraquo στο οροπέδιο του Άη Γιώργη

του Βουνού46 και η υπόγεια κρύπτη του Aγ Χαραλάμπους στο μοναστήρι του Άη Γιώργη

του Bουνού Χρήση αγροικίας είχε πιθανώς η οχυρωμένη εγκατάσταση που περιβάλλεται

από ισχυρό τείχος στο κτήμα Σαρίνα στη θέση Άχερες δυτικά του λιμανιού στη μοναδική

εύκολα προσβάσιμη και καλλιεργήσιμη περιοχή στο νησί47 Εδώ εκτός από στεγασμένη

δεξαμενή περιλαμβάνεται και ικανή καλλιεργήσιμη γη

διαχείριση υδάτωνΗ Μεγίστη είναι νησί άνυδρο Πηγάδια με γλυκό νερό (υφάλμυρο για την ακρίβεια)

εντοπίζονται μόνο στην περιοχή του μυχού του λιμανιού όπου και η εκκλησία του Άη

Γιώργη του Πηγαδιού Κατά τις εργασίες για την κατασκευή λιμνοδεξαμενής στη θέση

Κιόλια στο κεντρικό τμήμα του νησιού ΝΔ του αεροδρομίου αποκαλύφθηκαν δύο

κτιστές κυκλικές κατασκευές διαμέτρου 5 και 6 μ εγγεγραμμένες σε κτιστή κατασκευή

από ισχυρούς τοίχους οι οποίες ερμηνεύονται ως δεξαμενές νερού Η κατασκευή τους

χρονολογείται στην ελληνιστική περίοδο συνέχισαν δε να χρησιμοποιούνται στα ρωμαϊκά

χρόνια σύμφωνα με την κεραμική που βρέθηκε κατά την ανασκαφή48 Σημειωτέον ότι το

παλαιό όνομα της θέσης ήταν Φλετρά (φρεατερά)49

Στην ελληνιστική περίοδο κατασκευάστηκε πιθανώς το συγκρότημα εννέα μεγάλων

κυκλικών δεξαμενών στη θέση Άχερες επάνω από τον οικισμό του Καστελλορίζου η

κατασκευή του οποίου ανάγεται συνήθως στην περίοδο της Τουρκοκρατίας Ωστόσο ένα

τέτοιας κλίμακας έργο υποδομής μαρτυρεί έναν κεντρικό σχεδιασμό ο οποίος μόνον στην

ελληνιστική περίοδο παρατηρείται στο νησί Το συγκρότημα αυτό των δεξαμενών στις

Άχερες θα έπρεπε να επαρκεί για τις ανάγκες όχι μόνον του οικισμού και των εγκαταστάσεων

του λιμένα αλλά και για τον ανεφοδιασμό του ροδιακού στόλου και των εμπορικών

πλοίων που μετέφεραν σιτηρά αμφορείς με κρασί και άλλα προϊόντα που διακινούσε το

ροδιακό κράτος καθώς και ξυλεία από τη Λυκία50

Παράλληλα λαξευμένες ή κτιστές δεξαμενές μικρές και μεγάλες υπάρχουν σε όλες τις

αρχαίες θέσεις εγκατάστασης στο νησί από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και το

Κάστρο του λιμένα έως τις διάσπαρτες στην ύπαιθρο οχυρωμένες αγροτικές εγκαταστάσεις

ενώ παρατηρείται η χρήση φυσικών ρηγμάτων ως δεξαμενών για τη συλλογή ομβρίων

44 Πρόκειται για πυργοειδείς κατασκευές χωρίς ανοίγματα στο ισόγειο εκτός της πόρτας αλλά με παράθυρα στον όροφο Έχουν προσεγμένη τοιχοδομία και συνδυάζονται πάντα με βοηθητικά κτίσματα πατητήρια και αλώνια Χαρακτηριστική τους λεπτομέρεια αποτελούν οι υπόγειοι χώροι Βλ Konecny 1994 και Konecny 199745 Ashton 1995 100-10246 Στην πραγματικότητα το στεφάνι (αρ κατ 13) βρέθηκε σε λίθινη θήκη σφηνωμένη στο έδαφος βλ Κυπαρίσσης 1915 6347 Βλ Ashton 1995 9048 Βλ Κ Μπαϊράμη στο ΑΔ 2000 Χρον (υπό δημοσίευση)49 Διαμαντάρας χχέ 1350 Το συγκρότημα δεξαμενών στις Άχερες εξυπηρετούσε τις ανάγκες των κατοίκων του οικισμού μέχρι πρόσφατα μαζί με μερικές κυκλικές λαξευμένες δεξαμενές εντός οικισμού γνωστές ως Πασάδες

25

26

Η Μεγίστη ndash ή Καστελλόριζο από το όνομα του μεσαιωνικού οικισμού ndash είναι

η μεγαλύτερη από ένα σύνολο περίπου τριάντα νησίδων βραχονησίδων και σκοπέλων

που αποτελούν το πολύνησο του Καστελλορίζου (εικ 1) Η οικονομία και η σημασία της

συνδέεται άμεσα με αυτά όπως και με την απέναντι λυκιακή ακτή

Η Μεγίστη βρίσκεται 131 χλμ (71 ναυτικά μίλια) ανατολικά της Ρόδου και 25 χλμ από

την απέναντι ακτή Έχει εμβαδόν 888 τχλμ και σχήμα περίπου τριγωνικό με τη μεγάλη

χερσόνησο της Μούντας στη βόρεια

πλευρά που καταλήγει στο ακρωτήριο

του Αγίου Στεφάνου Η ακτογραμμή είναι

παντού απόκρημνη με εξαίρεση τον βαθύ

κόλπο στη ΒΑ πλευρά του νησιού που

σχηματίζει διπλό λιμάνι Το νησί είναι

ορεινό και βραχώδες Οι ψηλότερες κορυφές

Βίγλα (268 μ) Παλαιόκαστρο (244 μ) και

Δίσκος (215 μ) βρίσκονται στο βόρειο

τμήμα Το κεντρικό ανατολικό και νότιο

χαρακτηρίζονται από μικρά οροπέδια με

μικρές καλλιεργήσιμες εκτάσεις Το νησί

αν και άνυδρο κατοικήθηκε πιθανώς από

την Ύστερη Εποχή του Χαλκού εξαιτίας

της θέσης του και του εξαιρετικού διπλού

λιμένα στη ΒΑ ακτή του Ο Κάβος το

ακρωτήριο ανάμεσα στα δύο λιμάνια του

κόλπου όπου το σωζόμενο Κάστρο υπήρξε

διαχρονικά το κεντρικό σημείο της δραστηριότητας Μετά το λιμάνι η σημαντικότερη θέση

είναι το Παλαιόκαστρο το οποίο παρουσιάζει αλλεπάλληλες φάσεις κατοίκησης Άλλες

θέσεις εντοπίζονται κυρίως σε καλλιεργήσιμες περιοχές και οι περισσότερες είναι μικρές

οχυρωμένες αγροικίες με ελαιοπιεστήρια και ληνούς

Εικ 1 Μερική άποψη του Καστελλορίζου των βραχονησίδων και της λυκιακής ακτής (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

ΚαστελλόριζοΣτρογγύλη

Ρω

27

Το ενδιαφέρον των ερευνητών για τη Μεγίστη αρχίζει τον 18ο και εντείνεται τον 19ο αιώνα

Την περίοδο αυτή ευρωπαίοι περιηγητές περιδιαβαίνουν το νησί αναζητώντας αρχαία κι

επιγραφές1 Παράλληλα είναι σαφές ότι κατά τον 19ο αιώνα στο νησί γινόταν διακίνηση

αρχαιοτήτων2 Θα πρέπει να επιδεικνύεται ιδιαίτερη προσοχή όσον αφορά στην ερμηνεία

της προέλευσης όσων ευρημάτων δεν προέρχονται από ανασκαφές Κάποιες από τις

επιγραφές και τα άλλα ευρήματα που κατεγράφησαν κατά καιρούς στο νησί αναφέρεται

ότι είχαν μεταφερθεί εκεί από την απέναντι μικρασιατική ακτή3 Το νησί δεν έχει μελετηθεί

συστηματικά από αρχαιολογική άποψη Η έρευνα περιορίζεται σε επιφανειακές έρευνες4

και σε κάποιες πρόσφατες σωστικές ανασκαφές5

Το όνομα Μεγίστη ή Μεγίστα ndash που συναντάται σε όλες τις αρχαίες πηγές από τον Ψευδο-

Σκύλακα στα μέσα του 4ου αι πΧ μέχρι τον 12ο αι μΧ6 ndash αναφέρεται στο σχετικό μέγεθος της

νήσου μεταξύ των μικρότερων νησίδων και βραχονησίδων στο νησιωτικό της σύμπλεγμα7

Το όνομα του νησιού κατά την αρχαιότητα επιβεβαιώνεται αφrsquo ενός από τις επιγραφικές

αναφορές στον Απόλλωνα Μεγιστέα και αφrsquo ετέρου από την επιβίωσή του με τη μορφή

Mayas στην αραβική και Meis στην τουρκική που αποτελούν παραφθορά του ονόματος

Μεγίστη

Το όνομα Καστελλόριζο το οποίο υιοθετήθηκε μετά τον 12ο αιώνα και χρησιμοποιείται

πλέον παράλληλα με το αρχαίο όνομα Μεγίστη αποδίδεται είτε στο κόκκινο χρώμα του

βράχου από τον οποίο κατασκευάστηκε το Κάστρο στον Κάβο (castello rosso) είτε από τον

οικισμό που αναπτύχθηκε στη ρίζα του καστέλου αυτού8

απΟ τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΛιΘΟΥ Και τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΧαΛΚΟΥΕλάχιστα είναι τα στοιχεία που μαρτυρούν την κατοίκηση στα προϊστορικά χρόνια

Προϊστορική θέση εντοπίζεται πιθανώς στην περιοχή του σημερινού κοιμητηρίου στη

μικρή χερσόνησο που κλείνει από ανατολικά το λιμάνι του Μανδρακιού9

Ωστόσο η επίκαιρη θέση του νησιού στο θαλάσσιο δρόμο που ακολουθούσαν τα

εμπορικά πλοία της Εποχής του Χαλκού επιβεβαιώνεται από τα ερευνηθέντα ναυάγια

1 Βλ Savary 1788 Leake 1824 Fellows 1841 Ross 1846 Flandin 1871 Cockerell 1903 Αναφέρονται επίσης αλλεπάλληλες laquoεπιδρομέςraquo αρχαιοκαπήλων οι οποίοι αποβίβαζαν πληρώματα και άδειαζαν μεμονωμένους τάφους βλ Κυπαρίσσης 1915 642 Ο Fellows (1841 188-189) περιγράφει το Καστελλόριζο του 1840 ως σφύζουσα εμπορική μητρόπολη στην οποία μπορούσε κανείς να προμηθευτεί νομίσματα και κάθε είδους laquoθησαυρούςraquo που έβρισκαν οι χωρικοί στην απέναντι ακτή Ο ίδιος αγόρασε νομίσματα που προέρχονταν από την κοιλάδα της Ξάνθου3 Βλ Διαμαντάρας 1894 331-333 αρ 33 Διαμαντάρας 1899 335-336 Αντίστοιχα οι μονολιθικοί κίονες στον ναό του αγίου Κωνσταντίνου έχουν μεταφερθεί από τα Πάταρα βλ Διαμαντάρας χχέ 84 Οι R Hope Simpson και JF Lazenby πραγματοποίησαν το 1967 περιορισμένη έρευνα σε ήδη γνωστές θέσεις (Hope Simpson ndash Lazenby 1970) Πολύτιμη στη μελέτη της αρχαίας Μεγίστης είναι η συμβολή του Ν Ashton o oποίος πραγματοποίησε εκτεταμένη επιφανειακή έρευνα στο νησί το 1993 και το 1994 και συγκέντρωσε πολλά από τα στοιχεία που αναφέρονται εδώ βλ Ashton 19955 Το 1999 ολόκληρο το νησί μαζί με τη νησίδα Ρω θεσμοθετήθηκαν ως αρχαιολογικός χώρος Έκτοτε παρακολουθούνται οι εργασίες εκσκαφής και σε ορισμένες περιπτώσεις διενεργούνται δοκιμαστικές τομές πριν την έγκριση οικοδόμησης6 Το συμπέρασμα ότι ένα από τα ονόματα της Μεγίστης στην αρχαιότητα ήταν Κισθήνη οφείλεται σε παρερμηνεία του εδαφίου στο Στράβωνα (ΧΙV 3 7) laquoμεταξὺ δrsquo ἐν τῷ λεχθέντι παράπλῳ νησία πολλὰ καὶ λιμένες ὧν καὶ Μεγίστη νῆσος καὶ πόλις ὁμώνυμος Κισθήνηraquo βλ Θωμόπουλος 19707 laquoμεγάλη νῆσος ἡ τῶν Λυκίαςraquo σύμφωνα με τον Στέφανο Βυζάντιο Ο πρώτος που συνδέει ετυμολογικά το όνομα του νησιού με τον μυθικό ιδρυτή Μεγιστέα είναι ο Αλέξανδρος Πολυΐστωρ τον 1ου αι πΧ τον οποίο αναπαράγει ο Στέφανος Βυζάντιος Περὶ πόλεων τον 6ο αι μΧ Βλ επίσης RE XV1 λ Megiste 3318 Pappas 1994 46-47 Hederer 1924 329 Οι Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 αναφέρουν δύο προϊστορικά όστρακα στην περιοχή του κοιμητηρίου

28

του Ulu Βurun ndash 9 χλμ ΝΑ του Kas της αρχαίας Αντιφέλλου απέναντι από τη Μεγίστη

το οποίο χρονολογείται στο τέλος του 14ου αι πΧ ndash και της Χελιδονίας Άκρας 65 χλμ

ανατολικότερα που χρονολογείται στον 12ο αι πΧ Παρά την έλλειψη στοιχείων δεν θα

πρέπει να αποκλειστεί το ενδεχόμενο ότι η Μεγίστη χρησιμοποιήθηκε ως σταθμός στον

δρόμο ναυτικών και εμπόρων από και προς τα λιμάνια της Ανατολής και αποίκων προς

την Κύπρο την Κιλικία και τη Συροπαλαιστινιακή ακτή κατά τις μετακινήσεις του 12ου και

11ου αι πΧ

απΟ τή γΕωμΕτριΚή πΕριΟδΟ Εωσ τήν ΥστΕρή αρΧαιΟτήταΛιγοστές παραμένουν οι ενδείξεις σχετικά με την κατοίκηση κατά τη Γεωμετρική και

την Αρχαϊκή περίοδο στο νησί θραύσματα κεραμικής της Γεωμετρικής περιόδου που

συλλέχθηκαν στο εσωτερικό της ακρόπολης του Παλαιοκάστρου μαρτυρούν ότι υπήρχε

κατοίκηση στη στρατηγική αυτή θέση Ενδεχομένως η στενή σχέση της Μεγίστης με τη

Ρόδο χρονολογείται από την εποχή του αποικισμού Η ίδρυση της Φασήλιδος αποικίας

της Ρόδου στη λυκιακή ακτή χρονολογείται στον 7ο αι πΧ ενώ στο Χρονικό της Λίνδου

αναφέρεται νικηφόρος εκστρατεία του Κλεόβουλου τυράννου της Λίνδου εναντίον της

Λυκίας που πρέπει να τοποθετηθεί στον 6ο αι πΧ Τα ονόματα ορισμένων πόλεων της

Λυκίας όπως η Ροδία και η Ροδιάπολης αποτελούν πιθανώς ενδείξεις ενός ευρύτερου

αποικισμού της ΝΑ Λυκίας από τις δωρικές πόλεις της Ρόδου ο οποίος ωστόσο δεν είχε

μόνιμο αποτέλεσμα πέραν της κτήσης της Μεγίστης εφόσον οι πόλεις αυτές αναφέρονται

αργότερα ως μέλη της Λυκιακής Συμμαχίας10

Το 411 πΧ η Ρόδος αποστάτησε από την Αθηναϊκή συμμαχία και το 4087 πΧ ίδρυσε ndash με

τον συνοικισμό των τριών πόλεων ndash τη νέα πόλη της Ρόδου που σύντομα αναπτύχθηκε

σε σημαντική ναυτική και εμπορική δύναμη Δεν μπόρεσε ωστόσο να αποφύγει την

κυριαρχία της δυναστείας των Εκατομνιδών σατραπών της Αλικαρνασσού (356 - 332

πΧ)11 ούτε τη συμμετοχή της στις δυνάμεις του Δαρείου του Γ΄ (340 - 335 πΧ) Κατά την

περίοδο 332 - 323 πΧ στην περιοχή κυριάρχησαν οι δυνάμεις των Μακεδόνων12 ενώ μετά

τον θάνατο του Αλεξάνδρου ξεκίνησαν οι διαμάχες μεταξύ των βασιλείων των Διαδόχων

για τη στρατιωτική και οικονομική κυριαρχία στην ανατολική Μεσόγειο

Η Ρόδος απέκρουσε την πολιορκία του Δημητρίου (305 - 304 πΧ) ενίσχυσε το ναυτικό της

πολεμικό και εμπορικό και εξελίχθηκε στη διάρκεια του 3ου και τις αρχές του 2ου αι πΧ σε

κατrsquo εξοχήν κέντρο του διαμετακομιστικού εμπορίου στην ανατολική Μεσόγειο Το ροδιακό

κράτος σταδιακά περιέλαβε πολλά από τα νησιά της Δωδεκανήσου Αυτά προστέθηκαν

στις σημαντικές εκτάσεις που ήδη προ του συνοικισμού κατείχαν οι ροδιακές πόλεις στην

απέναντι ακτή της Μικράς Ασίας τη λεγόμενη laquoενσωματωμένηraquo ροδιακή Περαία η οποία

περιελάμβανε τμήμα της Καρίας και ορισμένες παραθαλάσσιες θέσεις της Λυκίας καθώς

και τη νήσο Μεγίστη

Θεωρείται βέβαιο ότι η Μεγίστη ενσωματώθηκε στο Ροδιακό κράτος πριν τα μέσα του 4ου

αι πΧ και παρέμεινε σε αυτό τουλάχιστον μέχρι τον 1ο αι μΧ13 αυτό μαρτυρεί η αναφορά

του Ψευδοσκύλακος 99 (GGM I 73hellip κατὰ ταῦτα νῆσός ἐστι Ῥοδίωνhellip ) που χρονολογείται στα

10 Bresson 1999 102 Blinkenberg 1941 αρ 2 170 XXIII11 Οι Εκατομνίδες προχώρησαν στην κατασκευή ενός εκτεταμένου δικτύου οχυρώσεων στις υπό τον έλεγχό τους περιοχές Σχετικά βλ Εισαγωγικό κείμενο Νισύρου στον παρόντα τόμο12 Σχετικά με το ροδιακό κράτος κατά την εποχή του Μ Αλεξάνδρου βλ Hauben 1977 και Berthold 1984 33-3713 Fraser ndash Bean 1954 57 Berthold 1984 41

29

μέσα του 4ου αι πΧ14 αλλά και του Στράβωνος (XIV 3 7)

Η διοίκηση της laquoενσωματωμένηςraquo ροδιακής Περαίας δεν διέφερε από αυτή της Ρόδου15

Αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα του ροδιακού κράτους και συμμετείχε στο σύστημα

των δήμων Η Μεγίστη όπως και περιοχή των Δαιδάλων προκεχωρημένες κτήσεις του

ροδιακού κράτους δεν αποτελούσαν αυτοτελείς δήμους αλλά μάλλον ανήκαν σε κάποιον

άγνωστο δήμο της Ρόδου Αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι στις επιγραφές της

Μεγίστης το όνομα των Ροδίων αξιωματούχων συνοδεύεται μερικές φορές από το

δημοτικό τους αλλά ποτέ από το εθνικό Ῥόδιος πρακτική που συναντάται στις περιοχές

της laquoενσωματωμένηςraquo Περαίας Ωστόσο το δημοτικό Μεγιστεύς εμφανίζεται μόνον ως

επίθετο του Απόλλωνα και πιθανώς του Διός16

Νομίσματα του 4ου αι πΧ τα οποία φέρουν στον εμπροσθότυπο την κεφαλή του Ηλίου και

στον οπισθότυπο το ροδιακό ρόδο με τα γράμματα ΜΕ έχουν αποδοθεί στη Μεγίστη (αρ

κατ 11 - 12) η ερμηνεία αυτή ωστόσο αποτέλεσε θέμα διαφωνίας μεταξύ ειδικών και

αμφισβητείται17

Την στρατιωτική εξουσία στην ενσωματωμένη και υποτελή ροδιακή Περαία ασκούσε ένας

από τους δέκα στραταγοὺς ο στραταγός ἐπὶ τό πέραν με υφιστάμενους τουλάχιστον τρεις

ἁγεμόνας ndash συγκεκριμένα αναφέρονται ἁγεμὼν ἐπὶ Kαρίας ἁγεμὼν ἐπὶ Λυκίας και ἁγεμὼν ἐπὶ

Kαύνου Υφιστάμενοι των ἁγεμόνων ήταν οι ἐπιστάται Ρόδιοι επικεφαλής μισθοφορικών

φρουρών διορισμένοι με ετήσια θητεία σε σημεία στρατηγικής σημασίας για το ροδιακό

κράτος

H Μεγίστη ήταν ένα από τα σημεία αυτά όπως επιβεβαιώνουν οι επιγραφικές

μαρτυρίες τέσσερις αναθηματικές επιγραφές επιστατών έχουν βρεθεί στην ακρόπολη του

Παλαιοκάστρου και μία βρίσκεται χαραγμένη στο βράχο κάτω από το Κάστρο τον αρχαίο

πύργο του λιμένα18 Χρονολογούνται στο 2ο αι πΧ19

Η εξαιρετική σημασία της Μεγίστης για το ροδιακό κράτος κατά τον 2ο αι πΧ διαφαίνεται

στην ενεπίγραφη βάση αναθηματικού αγάλματος που βρέθηκε στις Κεδρεές της Καρίας

και αναφέρεται στον Τεισία Θευδάμου hellip καὶ ἁγεμόνα γενόμενον ἐμ Mεγίστᾳ κατὰ πόλεμονhellip20

Η βάση φέρει την υπογραφή του γλύπτη Πυθόκριτου ο οποίος εργάστηκε στη Ρόδο γύρω

στο 170 πX Φαίνεται ότι στην προκειμένη περίπτωση ο διορισμός του συγκεκριμένου

αξιωματούχου ως ἁγεμόνα ἐμ Mεγίστᾳ αποτελούσε έκτακτο αξίωμα που υπαγορευόταν

από την κρισιμότητα των γεγονότων του Γ΄ Συριακού πολέμου (190 πΧ) όταν η Μεγίστη

διεδραμάτισε κύριο ρόλο21 στις επιχειρήσεις κατά του Αντιόχου Γ΄ Σχετική με τα γεγονότα

του πολέμου αυτού είναι η εκτενέστερη σωζόμενη αναφορά της Μεγίστης στην αρχαία

14 Και οπωσδήποτε πριν το 330 πΧ βλ Bresson 104 σημ 5115 Για τη διοίκηση του ροδιακού κράτους βλ Fraser ndash Bean 1954 79-94 Berthold 1984 38 κεξ van Gelder 190016 SGDI 4331 και 433317 Βλ Head 1897 xcviii-xcix Ο Cahn (1942 92-94) επισημαίνει ότι τα νομίσματα είναι βαρύτερα από το καθιερωμένο ροδιακό σύστημα και είναι απίθανο να αποτελούν βραχύβια ροδιακή κοπή Υποστηρίζει ότι πρόκειται πιθανώς για κοπή επιμέρους ροδιακού δήμου Οι Fraser ndash Bean (1954 97 σημ 4 98) θεωρούν ότι εάν πρόκειται για ροδιακή κοπή αυτή θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως ένδειξη είτε της αυτονομίας του νησιού είτε της ενσωμάτωσής του στο ροδιακό κράτος επισημαίνουν δε ότι τα γράμματα ΜΕ πιθανώς δεν αντιπροσωπεύουν τοπωνύμιο αλλά ονόματα αξιωματούχων Ο RHJ Ashton (1990 1-3) πρότεινε ότι πρόκειται για κοπή του Ροδίου στην καταγωγή στρατηγού Μέμνωνος ο οποίος πολέμησε εναντίον του Αλέξανδρου και όχι για νομίσματα της Μεγίστης Συνοπτικά βλ Στεφανάκη 2010 417-419 18 Βλ αναλυτικότερα παρακάτω σχετικά με το Κάστρο και την ακρόπολη Παλαιοκάστρου19 Fraser ndash Bean 1954 8720 SEG IV 178 Fraser ndash Bean 1954 8521 Σχετικά με τα γεγονότα του Συριακού πολέμου βλ Berthold 1984

30

γραμματεία ο Τίτος Λίβιος (Ab Urbe Condita 37225 372412 37452) αναφέρει την

Μεγίστη τρεις φορές σε σχέση με τις πολεμικές επιχειρήσεις του 190 πX Στο κείμενο

εξαίρεται η στρατηγική θέση της Μεγίστης καθώς και η σημασία του λιμανιού της για

το ροδιακό κράτος ως ναυστάθμου του ροδιακού στόλου Τα παραπάνω αποσπάσματα

μαρτυρούν ότι η Μεγίστη έπαιξε σημαντικό στρατηγικό ρόλο κυρίως μάλιστα εφrsquo όσον η

υπόλοιπη Λυκία με την εξαίρεση της Φασήλιδος ήταν εχθρικά διακείμενη προς τη Ρόδο

Η συνθήκη της Απάμειας (188 πΧ) που επιβλήθηκε στη συνέχεια από τη Ρωμαϊκή σύγκλητο

επί των Ελλήνων της Μικράς Ασίας ήταν εξαιρετικά ευνοϊκή για τους Ροδίους Την αμέσως

επόμενη περίοδο έως τη συμμαχία με τη Ρώμη - ουσιαστικά την υποταγή σε αυτή - το

164 πΧ το ροδιακό κράτος επεκτάθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της Καρίας και της Λυκίας

Οι περιοχές αυτές αποτέλεσαν τη λεγόμενη laquoυποτελή Περαίαraquo Η Λυκία αντιστάθηκε στη

ροδιακή κατοχή και ακολούθησε σειρά πολεμικών συγκρούσεων οι λεγόμενοι Λυκιακοί

πόλεμοι22 Κατά την περίοδο αυτή (188 - 167 πΧ) η Μεγίστη εξακολούθησε να λειτουργεί

ως βάση για τις ναυτικές επιχειρήσεις του ροδιακού στόλου

Η μόνιμη ροδιακή παρουσία στη Μεγίστη ερμηνεύει την επιρροή της Ρόδου στην κεντρική

Λυκία κατά την ελληνιστική περίοδο η οποία μαρτυρείται επιγραφικά23 Αντίστοιχη

λυκιακή παρουσία ή επιρροή στη Μεγίστη δεν σημειώνεται κρίνοντας από την έλλειψη

μνημείων στο νησί Ακόμη και κατά την περίοδο αναβίωσης της λυκιακής συμμαχίας κατά

τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο24 η Μεγίστη φαίνεται ότι παρέμεινε ανεπηρέαστη

από τη λυκιακή επιρροή παρά την εγγύτητά της στη λυκιακή ακτή

Αναπόφευκτα η πολιτική ισχύς της Ρόδου μειωνόταν όσο αυξανόταν η επιρροή της Ρώμης

Έπειτα από την υπογραφή συνθήκης με τη Ρώμη το 164 πΧ παρότι τυπικά αυτόνομη η

Ρόδος ακολουθεί τις επιταγές του ρωμαϊκού κράτους Η ίδρυση στη Δήλο αφορολόγητου

εμπορείου ρωμαϊκών συμφερόντων συνετέλεσε στην οικονομική συρρίκνωση της Ρόδου

Στον ύστερο 1ο αι πΧ ο Αντώνιος και ο Αύγουστος απέδωσαν ξανά κάποιες από τις

νησιωτικές της κτήσεις ενώ ο Αύγουστος επιβεβαίωσε τον παλαιότερο τίτλο της ως

laquoελεύθερης και συμμάχου πόλεωςraquo

Τον 1ο αι μΧ ο Στράβων (ΧΙV 3 7) αναφέρει και πάλι τη Μεγίστη ως ροδιακή κτήση Εκτός

από τον Στράβωνα δύο ακόμη πηγές του 1ου και 2ου αι μΧ αναφέρονται στη Μεγίστη ο

Πτολεμαίος (V III) και o Πλίνιος (Φυσική Ιστορία V 35131) ο οποίος μάλιστα αναφέρει ότι

η πόλις της Μεγίστης έχει εκλείψει (hellip Megista cuius civitas interdiit) Σύμφωνα ωστόσο

με τις αρχαιολογικές ενδείξεις το νησί κατοικείτο κατά τον 1ο αι μΧ οπότε η δήλωση του

Πλίνιου πιθανώς σημαίνει είτε ότι ο πληθυσμός του συρρικνώθηκε είτε ότι η στρατηγική

σημασία του μειώθηκε είτε ότι ήταν πλέον υποτελές

Υπό τον αυτοκράτορα Βεσπασιανό (67 - 69 μΧ) η Ρόδος ενσωματώθηκε επίσημα στο

Ρωμαϊκό κράτος ενώ από τον Διοκλητιανό (284 - 305 μΧ) ορίστηκε ως πρωτεύουσα της

Επαρχίας των Νήσων η οποία υπαγόταν στη Διοίκηση της Ασίας

Στην αυτοκρατορική περίοδο η Μεγίστη εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ως ναύσταθμος

όπως μαρτυρούν οι επισκευές στα τείχη της ακρόπολης και επιφανειακά ευρήματα στο

νησί αλλά κυρίως οι λιμενικές εγκαταστάσεις Στη ρωμαϊκή περίοδο χρονολογούνται

22 Bresson 1999 106-111 Πολύβιος 254423 Σχετικά με τα επιγραφικά στοιχεία που μαρτυρούν τη ροδιακή επιρροή στη Λυκία την υιοθέτηση ροδιακών πρακτικών τις αναθηματικές επιγραφές που τιμούν Ροδίους την λατρεία του Διός Ατταβυρίου και του Ηλίου βλ Zimmermann 1992 81 156-158 Zimmermann 1993 119-121 Bresson 1999104-10624 Βλ Τίτος Λίβιος 41258 42148 44151 Επίσης βλ Πολύβιος 30512 30314-5 3141-3

31

πιθανώς οι βυθισμένοι μόλοι στη γλώσσα που χωρίζει τα δυο λιμάνια και γύρω από το

απέναντι νησάκι Ψωραδιά καθώς και κεραμική από ναυάγια στις θέσεις αυτές25 Το λιμάνι

της Μεγίστης λειτουργούσε ακόμη ως εμπορικός λιμένας αλλά και ως ναύσταθμος του

ρωμαϊκού στόλου μάλλον όμως ως βοηθητικός του ναυστάθμου στα Πάταρα της Λυκίας

Οπωσδήποτε η σημασία του νησιού δεν ήταν πλέον εξέχουσα σε μια Μεσόγειο που

αποτελούσε laquoρωμαϊκή λίμνηraquo

Η ιστορία του νησιού αντικατοπτρίζει τη σημαντική γεωγραφική του θέση και την οικονομική

και στρατηγική σημασία ολόκληρης της περιοχής Την εξέχουσα θέση του ως σημαντικής

κτήσης της Ρόδου ακολούθησαν αιώνες αφάνειας κατά τους οποίους σχεδόν εξαφανίστηκε

από τις πηγές Υπάρχουν μεγάλες περίοδοι που χαρακτηρίζονται από την πλήρη απουσία

μνημείων και στοιχείων Τα μέχρι τώρα στοιχεία δείχνουν ότι το νησί ήκμασε ως ναυτική

βάση κυρίως σε περιόδους ανάγκης οργανωμένου ελέγχου των θαλάσσιων περασμάτων

από μια κεντρική αρχή

τα αρΧαια μνήμΕιαΟ λιμένας και το ΚάστροΟ κόλπος δυτικά του Κάβου ndash πεταλόσχημος βαθύς και καλά προστατευμένος από τον

καιρό ndash ήταν ο κυρίως λιμένας ενώ ο ανατολικός στο Μανδράκι μικρότερος και ρηχός26

λειτουργούσε πιθανώς ως ναυπηγοεπισκευαστικός χώρος στην αρχαιότητα όπως και κατά

τον 19ο αιώνα Ο κύριος ωστόσο ρόλος του διπλού λιμένα της Μεγίστης ήταν η τροφοδοσία

των πολεμικών και εμπορικών πλοίων ενώ πιθανώς συμμετείχε στο περιφερειακό

εμπόριο

Το λιμάνι της Μεγίστης προστατευόταν ήδη κατά την αρχαιότητα από αρχαίο οχυρό στη

θέση του ιπποτικού Κάστρου (εικ 2 3) Η πυραμιδική βάση του σωζόμενου πύργου (εικ 3) χρονολογείται στον β΄ μισό του 4ου αι πΧ27 όπως μαρτυρεί η λαξευμένη ταινία στις

δύο όψεις της επικλινούς ακμής των γωνιόλιθων ο λεγόμενος γωνιαίος οδηγός Προφανώς

η ασυνήθιστη για τον χώρο κατασκευή έγινε προκειμένου να δοθεί πρόσθετο ύψος στον

ορθογώνιο πύργο ο οποίος δέσποζε στα δύο λιμάνια και ήλεγχε τη θαλάσσια περιοχή του

διαύλου με τις διάσπαρτες νησίδες

Στο βράχο όπου εδράζεται ο πύργος του Κάστρου βρίσκεται εγχάρακτη η αναθηματική

επιγραφή του Ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλή Νικαγόρα στον Ερμή Προπύλαιο (εικ 4) που χρονολογείται τον 2ο αι πΧ Σωσικλῆς Nικαγόρα Ἂμιος ἐπιστατήσας ἒν τε Kαστάβῳ

καὶ ἐπὶ τοῦ πύργου τοῦ ἐν Mε γίστᾳ Ἑρμᾷ Προπυ λαίῳ χαριστήριον28 Η αναθηματική επιγραφή

του laquoεπιστατήσαντοςraquo Σωσικλέους είναι οπωσδήποτε μεταγενέστερη της κατασκευής του

πύργου και συνοδεύεται από εντορμίες για τη στερέωση αναθήματος πιθανώς ερμαϊκής

στήλης

Ολόκληρη η βόρεια πλευρά του πύργου έχει καταρρεύσει μαζί με τον βράχο έδρασης

πιθανώς εξ αιτίας σεισμού ή έπειτα από κάποιον από τους πολυάριθμους βομβαρδισμούς

που έχει υποστεί το μνημείο σε νεότερες περιόδους Ο βόρειος τοίχος του πύργου κτισμένος

σύρριζα στο φρύδι του βράχου είναι κατακόρυφος και εμφανώς μεταγενέστερος

25 Βλ Pirazzoli 198726 Κατά την αρχαιότητα η στάθμη της θάλασσας βρισκόταν αρκετά χαμηλότερα βλ Pirazzoli 198727 Η κατασκευή βρίσκει παράλληλα στην περιοχή της Αργολίδας Πυραμιδική βάση ορθογώνιου πύργου επάνω σε ορθογώνια κρηπίδα βρίσκεται στο Κεφαλάρι Ελληνικού στο Άργος (Πίκουλας 1996-97 Lord 1938 Scranton 1938) Βάσει των ευρημάτων χρονολογείται στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ και λειτουργούσε ως φυλακείο για τον έλεγχο του άξονα Άργους-Κεγχρεών Βλ Πίκουλας 199528 SGDI 4332

Εικ 2 Ο Κάβος το Κάστρο και ο laquoΛυκιακός τάφοςraquo (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

Εικ 3 Το Κάστρο η πυραμιδική βάση του πύργου από ΝΑ (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

Εικ 4 Η αναθηματική επιγραφή του ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλέους (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

32

το παλαιόκαστροΑποτελεί την καλύτερα σωζόμενη

οχυρωμένη θέση της αρχαίας Mεγίστης

στο εσωτερικό του νησιού και πιθανώς

το πλέον στρατηγικό σημείο (εικ 5) Η

ακρόπολη είχε πιθανώς κατασκευαστεί πριν

τον ύστερο 4ο αι πΧ επάνω σε αρχαιότερη

προ-κλασική ακρόπολη παρουσιάζει δε

ίχνη διαρκούς κατοίκησης μέχρι τους

βυζαντινούς χρόνους29 Ήλεγχε τον λιμένα

και τον όρμο Λιμενάρι στα δυτικά κυρίως

όμως αποτελούσε κομβικό σημείο από

όπου ασκείτο ο έλεγχος των θαλάσσιων

διόδων μέσω ενός δικτύου φρυκτωριών

εγκατεστημένων σε διάφορα σημεία του

νησιού στις γειτονικές νησίδες Στρογγυλή

και Pω καθώς και στην απέναντι λυκιακή

ακτή Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου καλύπτει έκταση περ 6000 τμ και αποτελείται από

εξωτερικό τείχος με τέσσερις - αρχικά - πύργους στη NA πλευρά την πλέον προσβάσιμη

καθώς και εσωτερικό πύργο Στον νοτιότερο πύργο σώζεται μία από τις αρχαίες εισόδους

αν και έχει υποστεί μεταγενέστερες επεμβάσεις Εντοιχισμένες σε δεύτερη χρήση

βρίσκονται εδώ δύο αναθηματικές επιγραφές επιστατών30 Ο κατεστραμμένος σήμερα

τέταρτος πύργος στην ανατολική γωνία του εξωτερικού τείχους σε σημείο που δεσπόζει

επάνω από τον οικισμό και το λιμάνι ήταν πιθανώς η θέση εύρεσης της επιγραφής

του επιστάτη Κρατιδάμου ο οποίος κατασκεύασε πύλη και ανέθεσε τα αγάλματα του

Απόλλωνος Πυλαίου και της Αρτέμιδος Σωτείρας31 Η επιγραφή η οποία χρονολογείται

πιθανώς στον 3ο ή 2ο αι πΧ32 δηλώνει την ύπαρξη μιας δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό

Μία τέταρτη επιγραφή ndash αυτή τη φορά από δύο επιστάτες ndash θα πρέπει να συσχετιστεί με

την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου33 O εσωτερικός πύργος που σώζεται σε ύψος περίπου

29 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 73-74 εικ 7 Wurster 1981 226-231 πίν 74-75 εικ 8 Το 1943 οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής εγκατέστησαν στην κορυφή του υψώματος την αντιαεροπορική τους άμυνα όπως φαίνεται από τα δύο πολυβολεία αλλά και από το άφθονο υλικό λατύπης που δημιουργήθηκε από τον βομβαρδισμό του μνημείου από τους συμμάχους30 Ἐπικρατίδας Ἀναξικράτευς ἐπιστατήσας καὶ τοὶ συστρατευσάμενοι [Δ]ιοσκόροις (SGDI 4331 και Διαμαντάρας 1892 304) και [B]ασίλων Ἐξα[κ]- εστίωνος Λέλιος ἐπιστα- τήσας (Διαμαντάρας 1892 305)31 Susini 1955 Michelier 1917 Δεν είναι σαφές ποια ακριβώς είναι η ΝΑ γωνία της ακρόπολης όπου σύμφωνα με τον Michelier βρέθηκε η επιγραφή του Κρατιδάμου Πιθανώς πρόκειται για τον κατεστραμμένο πλέον τέταρτο πύργο της ΝΑ πλευράς της ακρόπολης Η ύπαρξη της συγκεκριμένης επιγραφής δηλώνει την ύπαρξη δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό Η επιγραφή βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης (αρ ευρ 40) μαζί με μια σειρά άλλων αναθηματικών ή επιτύμβιων αναθηματικών επιγραφών που χρονολογούνται από την ελληνιστική έως την ύστερη αυτοκρατορική περίοδο (αρ ευρ 13 18 25 28 40 41 42) καθώς και κάποιες επιγραφές που είχαν μεταφερθεί στη Μεγίστη από τα Πάταρα και τις Γάγες Οι επιγραφές είχαν αποσταλεί με αρχικό προορισμό το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών από την επαναστατική ελληνική διοίκηση της νήσου που ζητούσε την ένωση με την Ελλάδα κατά το σύντομο διάστημα 1913-191532 Σύμφωνα με τον Susini 1955 καμμία επιγραφή με προέλευση από τη Μεγίστη δεν είναι δυνατόν να χρονολογηθεί με ακρίβεια33 Ἐπιστάται Aἰσχίνας Διάνδρου Tιμόστρατος Eὐκράτευς Ἀπόλλωνι Mεγιστεῖ Η επιγραφή (SGDI 4330) αναφέρεται από τον Ludwig Ross ως εντοιχισμένη στο ιερό της Μονής του Αγίου Παντελεήμονα Ο Διαμαντάρας (1899 333) δημοσίευσε μία έκτη επιγραφή επιστάτου χωρίς να αναφέρει τόπο εύρεσης

Εικ 5 Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου από ΝΑ Στο βάθος η Ρω (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

33

4μ αποτελεί το καλύτερα σωζόμενο τμήμα της οχύρωσης (εικ 6) Είναι χτισμένος με

κυφωτές λιθοπλίνθους σύμφωνα με το ισόδομο σύστημα με λαξευμένο γωνιαίο οδηγό

στους γωνιόλιθους Τμήματα της ελληνιστικής φάσης διατηρούνται κατά τόπους στους

κατώτερους δόμους του εξωτερικού τείχους34

Δύο μεγάλες λαξευτές ελλειψοειδείς δεξαμενές με λαξευμένες κλίμακες καθόδου η μία

στον εσωτερικό και η δεύτερη στον εξωτερικό περίβολο εξασφάλιζαν νερό για μεγάλες

περιόδους (εικ 7) Η μεγαλύτερη από αυτές έχει διάμετρο περίπου 530μ και βάθος 4μ

Οι δεξαμενές αυτές στεγασμένες με θόλους στις νεότερες περιόδους θα πρέπει κατά την

αρχαιότητα να βρίσκονταν σε υπόγειους χώρους πύργων

Μικρές κόγχες λαξευμένες στο μέτωπο του βράχου στη νότια πλευρά του εσωτερικού

υπερυψωμένου τμήματος της ακρόπολης δηλώνουν την ύπαρξη ιερού στο σημείο αυτό

ή ΒίγλαΣτη θέση Βίγλα ndash το υψηλότερο σημείο του νησιού που δεσπόζει πάνω από τον οικισμό σε

υψόμετρο 220μ ndash σώζεται αρχαίο οχυρωματικό τείχος σε μήκος 60μ με κατεύθυνση Α-Δ

Η πολυγωνική του τοιχοδομία έχει χαρακτηριστεί laquoκυκλώπειαraquo και στο παρελθόν το τείχος

είχε θεωρηθεί μυκηναϊκό35 Πρόκειται ωστόσο για τοιχοδομία αρκετά συνηθισμένη στην

Καρία από τους κλασικούς χρόνους μέχρι τη ρωμαϊκή περίοδο και πιθανώς αποτελούσε

τμήμα της ελληνιστικής οχύρωσης36 Σε συνδυασμό με το Παλαιόκαστρο χρησίμευε για την

προστασία της ενδοχώρας

Εκτός από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και τα παραθαλάσσια οχυρά του Κάστρου

34 Οι λιθόπλινθοι της νοτιοδυτικής γωνίας του εξωτερικού τείχους έχουν συστραφεί και μετατοπιστεί με αποτέλεσμα το σημείο αυτό του τείχους να κινδυνεύει με κατάρρευση Έπειτα από την τοπογραφική αποτύπωση από την Ε Βασιλειάδου η ΚΒ΄ ΕΠΚΑ έχει αναλάβει το έργο της αποκατάστασης της νοτιοδυτικής γωνίας στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ βάσει των μελετών των Γ Αντωνίου Κ Ζάμπα και Ε Παυλίδη35 Κυπαρίσσης 191536 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 Wurster 1981 231-232

Εικ 6 Παλαιόκαστρο Ο εσωτερικός πύργος από ΝΑ (φωτ αρχείο ΜΚΤ) Εικ 7 Λαξευτή δεξαμενή στο Παλαιόκαστρο (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

34

και των νησίδων Ρω και Στρογγυλής (βλ παρακάτω σελ 44 - 47)37 το αμυντικό δίκτυο

της Μεγίστης συμπληρωνόταν από επί μέρους μικρές laquoακροπόλειςraquo στο εσωτερικό του

νησιού (όπως το Λαντωμένο ή τα Υψηλά στο κτήμα Μιρικλή38 στη ΝΑ πλευρά του νησιού)

και πύργους-φρυκτώρια (όπως ο μικρός πύργος με πυραμιδική βάση στο Καστρέλλι στην

χερσόνησο της Μούντας και το φρυκτώριο στη θέση Καρύδια στο φρύδι της απόκρημνης

ανατολικής ακτής) καθώς και στην απέναντι ηπειρωτική ακτή Τειχισμένο παραθαλάσσιο

αστικό κέντρο δεν φαίνεται να υπήρχε κατά την αρχαιότητα ενώ ο οικισμός του λιμένα

ήταν πιθανώς περιορισμένης έκτασης και εξυπηρετούσε τις ανάγκες τροφοδοσίας και

επισκευής των πλοίων

Το κυρίως οχυρωματικό δίκτυο του συμπλέγματος της Μεγίστης κατασκευάστηκε βάσει

κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού του ροδιακού κράτους στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ πιθα-

νότατα την περίοδο μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου Αδιευκρίνιστη παραμένει

η ακριβέστερη χρονολόγησή της κατασκευής του ενώ δεν θα πρέπει να αποκλειστεί το εν-

δεχόμενο να ενσωμάτωσε προϋπάρχουσες κατασκευές και να συμπληρώθηκε στη διάρκεια

του 3ου και 2ου αι πΧ με πρόσθετες κατασκευές και μετασκευές Οι οχυρώσεις αποτέλεσαν

μέρος ενός ευρύτερου σχεδιασμού με μακροπρόθεσμο στόχο την απρόσκοπτη ναυσιπλοΐα

και τον ανεφοδιασμό του πολεμικού και εμπορικού στόλου παρακάμπτοντας τα λιμάνια της

Λυκίας με την οποία οι σχέσεις του ροδιακού κράτους ήταν μονίμως τεταμένες39

Οχυρωμένες αγροικίεςΕκτός από τα παραπάνω οχυρά στο Καστελλόριζο έχει εντοπισθεί μεγάλος αριθμός

μεμονωμένων οχυρών κτισμάτων τα οποία μπορούν να ερμηνευθούν ως αγροτικοί πύργοι

ή οχυρωμένες αγροικίες40 Στην πλειονότητά τους οι αγροικίες αυτές είναι μεμονωμένες

και αυτάρκεις με εξαίρεση πιθανώς τις εγκαταστάσεις στην Αυλωνιά που θα μπορούσαν

να ανήκουν σε μικρό οικισμό ή κώμη από πυργόσπιτα Ανάλογοι πύργοι κατασκευάζονται

τον 4ο και 3ο αι πΧ σε πολλές περιοχές κυρίως στο νησιωτικό χώρο41 Μερικές φορές

συσχετίζονται με τις ανάγκες προστασίας κάποιας συγκεκριμένης παραγωγής42 συνήθως

όμως πρόκειται για αγροτικές εγκαταστάσεις οι οποίες συγχρόνως εξυπηρετούν κάποιον

ευρύτερο αμυντικό σχεδιασμό Πιθανώς αποτελούσαν ιδιοκτησίες ενδεχομένως όμως

κάποιες από αυτές να παραχωρούνταν στη φρουρά και τις οικογένειές τους για χρήση και

εκμετάλλευση με αντάλλαγμα τη λειτουργία παρατηρητηρίου-φρυκτωρίας43

Αντίστοιχες κατασκευές οχυρωμένων αγροικιών των ελληνιστικών χρόνων και σε εξίσου

37 Μελετώντας τις ελληνιστικές οχυρώσεις στην ενσωματωμένη ροδιακή Περαία η Pimouguet (1994) διέκρινε τρεις κατηγορίες αμυντικών εγκαταστάσεων οχυρωμένες ακροπόλεις στην κορυφή υψώματος οχυρωμένα παραθαλάσσια αστικά κέντρα και παραθαλάσσια οχυρά και πύργους χτισμένους επάνω σε χερσόνησο ή στόμιο κόλπου Κάθε μία από αυτές τις εγκαταστάσεις είχε τη δική της ιδιαίτερη επιχειρησιακή λειτουργία η οργάνωσή τους όμως δείχνει την ύπαρξη ενός κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού που εξυπηρετούσε απευθείας τα συμφέροντα του ροδιακού κράτους Έτσι ερμηνεύεται και η σχετική ομοιογένεια που χαρακτηρίζει όλες τις κατηγορίες των εγκαταστάσεων αυτών ως προς τα λειτουργικά τους στοιχεία και τον τρόπο κατασκευής τους χαρακτηριστικά τα οποία η Pimouguet θεωρεί ενδείξεις μιας laquoηπειρωτικής ροδιακής αρχιτεκτονικήςraquo38 Ashton 1995 8039 Bresson 1999 Bryce ndash Zahle 198640 Ο Ashton (1995 68-91 κυρίως 69) σημειώνει σαράντα πέντε περίπου οχυρωμένες θέσεις οι περισσότερες από τις οποίες βρίσκονται σε συσχετισμό με πατητήρια και δεξαμενές41 Βλ Μαραγκού 2005 323-326 Young 1956α Osborne 198642 Βλ για παράδειγμα τα ορυχεία αργύρου της Σίφνου (Young 1956β και Ashton ndash Pantazoglou 1991)43 Σχετικά με την κυριότητα των μεμονωμένων οχυρών δηλαδή εάν επρόκειτο για ιδιωτικά ή δημόσια οικοδομήματα βλ Μαραγκού 2009 21

35

μεγάλη πυκνότητα εντοπίζονται στη Λυκία44 Κάποιες από τις κτιστές κατασκευές που

έχουν στο παρελθόν θεωρηθεί τάφοι45 θα πρέπει πιθανώς να ερμηνευθούν ως υπόγειοι

χώροι πύργων με χρήση αποθηκευτική ή ως δεξαμενής νερού όπως η κτιστή κατασκευή

που είναι σήμερα γνωστή ως laquoτάφος με το χρυσό στεφάνιraquo στο οροπέδιο του Άη Γιώργη

του Βουνού46 και η υπόγεια κρύπτη του Aγ Χαραλάμπους στο μοναστήρι του Άη Γιώργη

του Bουνού Χρήση αγροικίας είχε πιθανώς η οχυρωμένη εγκατάσταση που περιβάλλεται

από ισχυρό τείχος στο κτήμα Σαρίνα στη θέση Άχερες δυτικά του λιμανιού στη μοναδική

εύκολα προσβάσιμη και καλλιεργήσιμη περιοχή στο νησί47 Εδώ εκτός από στεγασμένη

δεξαμενή περιλαμβάνεται και ικανή καλλιεργήσιμη γη

διαχείριση υδάτωνΗ Μεγίστη είναι νησί άνυδρο Πηγάδια με γλυκό νερό (υφάλμυρο για την ακρίβεια)

εντοπίζονται μόνο στην περιοχή του μυχού του λιμανιού όπου και η εκκλησία του Άη

Γιώργη του Πηγαδιού Κατά τις εργασίες για την κατασκευή λιμνοδεξαμενής στη θέση

Κιόλια στο κεντρικό τμήμα του νησιού ΝΔ του αεροδρομίου αποκαλύφθηκαν δύο

κτιστές κυκλικές κατασκευές διαμέτρου 5 και 6 μ εγγεγραμμένες σε κτιστή κατασκευή

από ισχυρούς τοίχους οι οποίες ερμηνεύονται ως δεξαμενές νερού Η κατασκευή τους

χρονολογείται στην ελληνιστική περίοδο συνέχισαν δε να χρησιμοποιούνται στα ρωμαϊκά

χρόνια σύμφωνα με την κεραμική που βρέθηκε κατά την ανασκαφή48 Σημειωτέον ότι το

παλαιό όνομα της θέσης ήταν Φλετρά (φρεατερά)49

Στην ελληνιστική περίοδο κατασκευάστηκε πιθανώς το συγκρότημα εννέα μεγάλων

κυκλικών δεξαμενών στη θέση Άχερες επάνω από τον οικισμό του Καστελλορίζου η

κατασκευή του οποίου ανάγεται συνήθως στην περίοδο της Τουρκοκρατίας Ωστόσο ένα

τέτοιας κλίμακας έργο υποδομής μαρτυρεί έναν κεντρικό σχεδιασμό ο οποίος μόνον στην

ελληνιστική περίοδο παρατηρείται στο νησί Το συγκρότημα αυτό των δεξαμενών στις

Άχερες θα έπρεπε να επαρκεί για τις ανάγκες όχι μόνον του οικισμού και των εγκαταστάσεων

του λιμένα αλλά και για τον ανεφοδιασμό του ροδιακού στόλου και των εμπορικών

πλοίων που μετέφεραν σιτηρά αμφορείς με κρασί και άλλα προϊόντα που διακινούσε το

ροδιακό κράτος καθώς και ξυλεία από τη Λυκία50

Παράλληλα λαξευμένες ή κτιστές δεξαμενές μικρές και μεγάλες υπάρχουν σε όλες τις

αρχαίες θέσεις εγκατάστασης στο νησί από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και το

Κάστρο του λιμένα έως τις διάσπαρτες στην ύπαιθρο οχυρωμένες αγροτικές εγκαταστάσεις

ενώ παρατηρείται η χρήση φυσικών ρηγμάτων ως δεξαμενών για τη συλλογή ομβρίων

44 Πρόκειται για πυργοειδείς κατασκευές χωρίς ανοίγματα στο ισόγειο εκτός της πόρτας αλλά με παράθυρα στον όροφο Έχουν προσεγμένη τοιχοδομία και συνδυάζονται πάντα με βοηθητικά κτίσματα πατητήρια και αλώνια Χαρακτηριστική τους λεπτομέρεια αποτελούν οι υπόγειοι χώροι Βλ Konecny 1994 και Konecny 199745 Ashton 1995 100-10246 Στην πραγματικότητα το στεφάνι (αρ κατ 13) βρέθηκε σε λίθινη θήκη σφηνωμένη στο έδαφος βλ Κυπαρίσσης 1915 6347 Βλ Ashton 1995 9048 Βλ Κ Μπαϊράμη στο ΑΔ 2000 Χρον (υπό δημοσίευση)49 Διαμαντάρας χχέ 1350 Το συγκρότημα δεξαμενών στις Άχερες εξυπηρετούσε τις ανάγκες των κατοίκων του οικισμού μέχρι πρόσφατα μαζί με μερικές κυκλικές λαξευμένες δεξαμενές εντός οικισμού γνωστές ως Πασάδες

26

Η Μεγίστη ndash ή Καστελλόριζο από το όνομα του μεσαιωνικού οικισμού ndash είναι

η μεγαλύτερη από ένα σύνολο περίπου τριάντα νησίδων βραχονησίδων και σκοπέλων

που αποτελούν το πολύνησο του Καστελλορίζου (εικ 1) Η οικονομία και η σημασία της

συνδέεται άμεσα με αυτά όπως και με την απέναντι λυκιακή ακτή

Η Μεγίστη βρίσκεται 131 χλμ (71 ναυτικά μίλια) ανατολικά της Ρόδου και 25 χλμ από

την απέναντι ακτή Έχει εμβαδόν 888 τχλμ και σχήμα περίπου τριγωνικό με τη μεγάλη

χερσόνησο της Μούντας στη βόρεια

πλευρά που καταλήγει στο ακρωτήριο

του Αγίου Στεφάνου Η ακτογραμμή είναι

παντού απόκρημνη με εξαίρεση τον βαθύ

κόλπο στη ΒΑ πλευρά του νησιού που

σχηματίζει διπλό λιμάνι Το νησί είναι

ορεινό και βραχώδες Οι ψηλότερες κορυφές

Βίγλα (268 μ) Παλαιόκαστρο (244 μ) και

Δίσκος (215 μ) βρίσκονται στο βόρειο

τμήμα Το κεντρικό ανατολικό και νότιο

χαρακτηρίζονται από μικρά οροπέδια με

μικρές καλλιεργήσιμες εκτάσεις Το νησί

αν και άνυδρο κατοικήθηκε πιθανώς από

την Ύστερη Εποχή του Χαλκού εξαιτίας

της θέσης του και του εξαιρετικού διπλού

λιμένα στη ΒΑ ακτή του Ο Κάβος το

ακρωτήριο ανάμεσα στα δύο λιμάνια του

κόλπου όπου το σωζόμενο Κάστρο υπήρξε

διαχρονικά το κεντρικό σημείο της δραστηριότητας Μετά το λιμάνι η σημαντικότερη θέση

είναι το Παλαιόκαστρο το οποίο παρουσιάζει αλλεπάλληλες φάσεις κατοίκησης Άλλες

θέσεις εντοπίζονται κυρίως σε καλλιεργήσιμες περιοχές και οι περισσότερες είναι μικρές

οχυρωμένες αγροικίες με ελαιοπιεστήρια και ληνούς

Εικ 1 Μερική άποψη του Καστελλορίζου των βραχονησίδων και της λυκιακής ακτής (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

ΚαστελλόριζοΣτρογγύλη

Ρω

27

Το ενδιαφέρον των ερευνητών για τη Μεγίστη αρχίζει τον 18ο και εντείνεται τον 19ο αιώνα

Την περίοδο αυτή ευρωπαίοι περιηγητές περιδιαβαίνουν το νησί αναζητώντας αρχαία κι

επιγραφές1 Παράλληλα είναι σαφές ότι κατά τον 19ο αιώνα στο νησί γινόταν διακίνηση

αρχαιοτήτων2 Θα πρέπει να επιδεικνύεται ιδιαίτερη προσοχή όσον αφορά στην ερμηνεία

της προέλευσης όσων ευρημάτων δεν προέρχονται από ανασκαφές Κάποιες από τις

επιγραφές και τα άλλα ευρήματα που κατεγράφησαν κατά καιρούς στο νησί αναφέρεται

ότι είχαν μεταφερθεί εκεί από την απέναντι μικρασιατική ακτή3 Το νησί δεν έχει μελετηθεί

συστηματικά από αρχαιολογική άποψη Η έρευνα περιορίζεται σε επιφανειακές έρευνες4

και σε κάποιες πρόσφατες σωστικές ανασκαφές5

Το όνομα Μεγίστη ή Μεγίστα ndash που συναντάται σε όλες τις αρχαίες πηγές από τον Ψευδο-

Σκύλακα στα μέσα του 4ου αι πΧ μέχρι τον 12ο αι μΧ6 ndash αναφέρεται στο σχετικό μέγεθος της

νήσου μεταξύ των μικρότερων νησίδων και βραχονησίδων στο νησιωτικό της σύμπλεγμα7

Το όνομα του νησιού κατά την αρχαιότητα επιβεβαιώνεται αφrsquo ενός από τις επιγραφικές

αναφορές στον Απόλλωνα Μεγιστέα και αφrsquo ετέρου από την επιβίωσή του με τη μορφή

Mayas στην αραβική και Meis στην τουρκική που αποτελούν παραφθορά του ονόματος

Μεγίστη

Το όνομα Καστελλόριζο το οποίο υιοθετήθηκε μετά τον 12ο αιώνα και χρησιμοποιείται

πλέον παράλληλα με το αρχαίο όνομα Μεγίστη αποδίδεται είτε στο κόκκινο χρώμα του

βράχου από τον οποίο κατασκευάστηκε το Κάστρο στον Κάβο (castello rosso) είτε από τον

οικισμό που αναπτύχθηκε στη ρίζα του καστέλου αυτού8

απΟ τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΛιΘΟΥ Και τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΧαΛΚΟΥΕλάχιστα είναι τα στοιχεία που μαρτυρούν την κατοίκηση στα προϊστορικά χρόνια

Προϊστορική θέση εντοπίζεται πιθανώς στην περιοχή του σημερινού κοιμητηρίου στη

μικρή χερσόνησο που κλείνει από ανατολικά το λιμάνι του Μανδρακιού9

Ωστόσο η επίκαιρη θέση του νησιού στο θαλάσσιο δρόμο που ακολουθούσαν τα

εμπορικά πλοία της Εποχής του Χαλκού επιβεβαιώνεται από τα ερευνηθέντα ναυάγια

1 Βλ Savary 1788 Leake 1824 Fellows 1841 Ross 1846 Flandin 1871 Cockerell 1903 Αναφέρονται επίσης αλλεπάλληλες laquoεπιδρομέςraquo αρχαιοκαπήλων οι οποίοι αποβίβαζαν πληρώματα και άδειαζαν μεμονωμένους τάφους βλ Κυπαρίσσης 1915 642 Ο Fellows (1841 188-189) περιγράφει το Καστελλόριζο του 1840 ως σφύζουσα εμπορική μητρόπολη στην οποία μπορούσε κανείς να προμηθευτεί νομίσματα και κάθε είδους laquoθησαυρούςraquo που έβρισκαν οι χωρικοί στην απέναντι ακτή Ο ίδιος αγόρασε νομίσματα που προέρχονταν από την κοιλάδα της Ξάνθου3 Βλ Διαμαντάρας 1894 331-333 αρ 33 Διαμαντάρας 1899 335-336 Αντίστοιχα οι μονολιθικοί κίονες στον ναό του αγίου Κωνσταντίνου έχουν μεταφερθεί από τα Πάταρα βλ Διαμαντάρας χχέ 84 Οι R Hope Simpson και JF Lazenby πραγματοποίησαν το 1967 περιορισμένη έρευνα σε ήδη γνωστές θέσεις (Hope Simpson ndash Lazenby 1970) Πολύτιμη στη μελέτη της αρχαίας Μεγίστης είναι η συμβολή του Ν Ashton o oποίος πραγματοποίησε εκτεταμένη επιφανειακή έρευνα στο νησί το 1993 και το 1994 και συγκέντρωσε πολλά από τα στοιχεία που αναφέρονται εδώ βλ Ashton 19955 Το 1999 ολόκληρο το νησί μαζί με τη νησίδα Ρω θεσμοθετήθηκαν ως αρχαιολογικός χώρος Έκτοτε παρακολουθούνται οι εργασίες εκσκαφής και σε ορισμένες περιπτώσεις διενεργούνται δοκιμαστικές τομές πριν την έγκριση οικοδόμησης6 Το συμπέρασμα ότι ένα από τα ονόματα της Μεγίστης στην αρχαιότητα ήταν Κισθήνη οφείλεται σε παρερμηνεία του εδαφίου στο Στράβωνα (ΧΙV 3 7) laquoμεταξὺ δrsquo ἐν τῷ λεχθέντι παράπλῳ νησία πολλὰ καὶ λιμένες ὧν καὶ Μεγίστη νῆσος καὶ πόλις ὁμώνυμος Κισθήνηraquo βλ Θωμόπουλος 19707 laquoμεγάλη νῆσος ἡ τῶν Λυκίαςraquo σύμφωνα με τον Στέφανο Βυζάντιο Ο πρώτος που συνδέει ετυμολογικά το όνομα του νησιού με τον μυθικό ιδρυτή Μεγιστέα είναι ο Αλέξανδρος Πολυΐστωρ τον 1ου αι πΧ τον οποίο αναπαράγει ο Στέφανος Βυζάντιος Περὶ πόλεων τον 6ο αι μΧ Βλ επίσης RE XV1 λ Megiste 3318 Pappas 1994 46-47 Hederer 1924 329 Οι Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 αναφέρουν δύο προϊστορικά όστρακα στην περιοχή του κοιμητηρίου

28

του Ulu Βurun ndash 9 χλμ ΝΑ του Kas της αρχαίας Αντιφέλλου απέναντι από τη Μεγίστη

το οποίο χρονολογείται στο τέλος του 14ου αι πΧ ndash και της Χελιδονίας Άκρας 65 χλμ

ανατολικότερα που χρονολογείται στον 12ο αι πΧ Παρά την έλλειψη στοιχείων δεν θα

πρέπει να αποκλειστεί το ενδεχόμενο ότι η Μεγίστη χρησιμοποιήθηκε ως σταθμός στον

δρόμο ναυτικών και εμπόρων από και προς τα λιμάνια της Ανατολής και αποίκων προς

την Κύπρο την Κιλικία και τη Συροπαλαιστινιακή ακτή κατά τις μετακινήσεις του 12ου και

11ου αι πΧ

απΟ τή γΕωμΕτριΚή πΕριΟδΟ Εωσ τήν ΥστΕρή αρΧαιΟτήταΛιγοστές παραμένουν οι ενδείξεις σχετικά με την κατοίκηση κατά τη Γεωμετρική και

την Αρχαϊκή περίοδο στο νησί θραύσματα κεραμικής της Γεωμετρικής περιόδου που

συλλέχθηκαν στο εσωτερικό της ακρόπολης του Παλαιοκάστρου μαρτυρούν ότι υπήρχε

κατοίκηση στη στρατηγική αυτή θέση Ενδεχομένως η στενή σχέση της Μεγίστης με τη

Ρόδο χρονολογείται από την εποχή του αποικισμού Η ίδρυση της Φασήλιδος αποικίας

της Ρόδου στη λυκιακή ακτή χρονολογείται στον 7ο αι πΧ ενώ στο Χρονικό της Λίνδου

αναφέρεται νικηφόρος εκστρατεία του Κλεόβουλου τυράννου της Λίνδου εναντίον της

Λυκίας που πρέπει να τοποθετηθεί στον 6ο αι πΧ Τα ονόματα ορισμένων πόλεων της

Λυκίας όπως η Ροδία και η Ροδιάπολης αποτελούν πιθανώς ενδείξεις ενός ευρύτερου

αποικισμού της ΝΑ Λυκίας από τις δωρικές πόλεις της Ρόδου ο οποίος ωστόσο δεν είχε

μόνιμο αποτέλεσμα πέραν της κτήσης της Μεγίστης εφόσον οι πόλεις αυτές αναφέρονται

αργότερα ως μέλη της Λυκιακής Συμμαχίας10

Το 411 πΧ η Ρόδος αποστάτησε από την Αθηναϊκή συμμαχία και το 4087 πΧ ίδρυσε ndash με

τον συνοικισμό των τριών πόλεων ndash τη νέα πόλη της Ρόδου που σύντομα αναπτύχθηκε

σε σημαντική ναυτική και εμπορική δύναμη Δεν μπόρεσε ωστόσο να αποφύγει την

κυριαρχία της δυναστείας των Εκατομνιδών σατραπών της Αλικαρνασσού (356 - 332

πΧ)11 ούτε τη συμμετοχή της στις δυνάμεις του Δαρείου του Γ΄ (340 - 335 πΧ) Κατά την

περίοδο 332 - 323 πΧ στην περιοχή κυριάρχησαν οι δυνάμεις των Μακεδόνων12 ενώ μετά

τον θάνατο του Αλεξάνδρου ξεκίνησαν οι διαμάχες μεταξύ των βασιλείων των Διαδόχων

για τη στρατιωτική και οικονομική κυριαρχία στην ανατολική Μεσόγειο

Η Ρόδος απέκρουσε την πολιορκία του Δημητρίου (305 - 304 πΧ) ενίσχυσε το ναυτικό της

πολεμικό και εμπορικό και εξελίχθηκε στη διάρκεια του 3ου και τις αρχές του 2ου αι πΧ σε

κατrsquo εξοχήν κέντρο του διαμετακομιστικού εμπορίου στην ανατολική Μεσόγειο Το ροδιακό

κράτος σταδιακά περιέλαβε πολλά από τα νησιά της Δωδεκανήσου Αυτά προστέθηκαν

στις σημαντικές εκτάσεις που ήδη προ του συνοικισμού κατείχαν οι ροδιακές πόλεις στην

απέναντι ακτή της Μικράς Ασίας τη λεγόμενη laquoενσωματωμένηraquo ροδιακή Περαία η οποία

περιελάμβανε τμήμα της Καρίας και ορισμένες παραθαλάσσιες θέσεις της Λυκίας καθώς

και τη νήσο Μεγίστη

Θεωρείται βέβαιο ότι η Μεγίστη ενσωματώθηκε στο Ροδιακό κράτος πριν τα μέσα του 4ου

αι πΧ και παρέμεινε σε αυτό τουλάχιστον μέχρι τον 1ο αι μΧ13 αυτό μαρτυρεί η αναφορά

του Ψευδοσκύλακος 99 (GGM I 73hellip κατὰ ταῦτα νῆσός ἐστι Ῥοδίωνhellip ) που χρονολογείται στα

10 Bresson 1999 102 Blinkenberg 1941 αρ 2 170 XXIII11 Οι Εκατομνίδες προχώρησαν στην κατασκευή ενός εκτεταμένου δικτύου οχυρώσεων στις υπό τον έλεγχό τους περιοχές Σχετικά βλ Εισαγωγικό κείμενο Νισύρου στον παρόντα τόμο12 Σχετικά με το ροδιακό κράτος κατά την εποχή του Μ Αλεξάνδρου βλ Hauben 1977 και Berthold 1984 33-3713 Fraser ndash Bean 1954 57 Berthold 1984 41

29

μέσα του 4ου αι πΧ14 αλλά και του Στράβωνος (XIV 3 7)

Η διοίκηση της laquoενσωματωμένηςraquo ροδιακής Περαίας δεν διέφερε από αυτή της Ρόδου15

Αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα του ροδιακού κράτους και συμμετείχε στο σύστημα

των δήμων Η Μεγίστη όπως και περιοχή των Δαιδάλων προκεχωρημένες κτήσεις του

ροδιακού κράτους δεν αποτελούσαν αυτοτελείς δήμους αλλά μάλλον ανήκαν σε κάποιον

άγνωστο δήμο της Ρόδου Αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι στις επιγραφές της

Μεγίστης το όνομα των Ροδίων αξιωματούχων συνοδεύεται μερικές φορές από το

δημοτικό τους αλλά ποτέ από το εθνικό Ῥόδιος πρακτική που συναντάται στις περιοχές

της laquoενσωματωμένηςraquo Περαίας Ωστόσο το δημοτικό Μεγιστεύς εμφανίζεται μόνον ως

επίθετο του Απόλλωνα και πιθανώς του Διός16

Νομίσματα του 4ου αι πΧ τα οποία φέρουν στον εμπροσθότυπο την κεφαλή του Ηλίου και

στον οπισθότυπο το ροδιακό ρόδο με τα γράμματα ΜΕ έχουν αποδοθεί στη Μεγίστη (αρ

κατ 11 - 12) η ερμηνεία αυτή ωστόσο αποτέλεσε θέμα διαφωνίας μεταξύ ειδικών και

αμφισβητείται17

Την στρατιωτική εξουσία στην ενσωματωμένη και υποτελή ροδιακή Περαία ασκούσε ένας

από τους δέκα στραταγοὺς ο στραταγός ἐπὶ τό πέραν με υφιστάμενους τουλάχιστον τρεις

ἁγεμόνας ndash συγκεκριμένα αναφέρονται ἁγεμὼν ἐπὶ Kαρίας ἁγεμὼν ἐπὶ Λυκίας και ἁγεμὼν ἐπὶ

Kαύνου Υφιστάμενοι των ἁγεμόνων ήταν οι ἐπιστάται Ρόδιοι επικεφαλής μισθοφορικών

φρουρών διορισμένοι με ετήσια θητεία σε σημεία στρατηγικής σημασίας για το ροδιακό

κράτος

H Μεγίστη ήταν ένα από τα σημεία αυτά όπως επιβεβαιώνουν οι επιγραφικές

μαρτυρίες τέσσερις αναθηματικές επιγραφές επιστατών έχουν βρεθεί στην ακρόπολη του

Παλαιοκάστρου και μία βρίσκεται χαραγμένη στο βράχο κάτω από το Κάστρο τον αρχαίο

πύργο του λιμένα18 Χρονολογούνται στο 2ο αι πΧ19

Η εξαιρετική σημασία της Μεγίστης για το ροδιακό κράτος κατά τον 2ο αι πΧ διαφαίνεται

στην ενεπίγραφη βάση αναθηματικού αγάλματος που βρέθηκε στις Κεδρεές της Καρίας

και αναφέρεται στον Τεισία Θευδάμου hellip καὶ ἁγεμόνα γενόμενον ἐμ Mεγίστᾳ κατὰ πόλεμονhellip20

Η βάση φέρει την υπογραφή του γλύπτη Πυθόκριτου ο οποίος εργάστηκε στη Ρόδο γύρω

στο 170 πX Φαίνεται ότι στην προκειμένη περίπτωση ο διορισμός του συγκεκριμένου

αξιωματούχου ως ἁγεμόνα ἐμ Mεγίστᾳ αποτελούσε έκτακτο αξίωμα που υπαγορευόταν

από την κρισιμότητα των γεγονότων του Γ΄ Συριακού πολέμου (190 πΧ) όταν η Μεγίστη

διεδραμάτισε κύριο ρόλο21 στις επιχειρήσεις κατά του Αντιόχου Γ΄ Σχετική με τα γεγονότα

του πολέμου αυτού είναι η εκτενέστερη σωζόμενη αναφορά της Μεγίστης στην αρχαία

14 Και οπωσδήποτε πριν το 330 πΧ βλ Bresson 104 σημ 5115 Για τη διοίκηση του ροδιακού κράτους βλ Fraser ndash Bean 1954 79-94 Berthold 1984 38 κεξ van Gelder 190016 SGDI 4331 και 433317 Βλ Head 1897 xcviii-xcix Ο Cahn (1942 92-94) επισημαίνει ότι τα νομίσματα είναι βαρύτερα από το καθιερωμένο ροδιακό σύστημα και είναι απίθανο να αποτελούν βραχύβια ροδιακή κοπή Υποστηρίζει ότι πρόκειται πιθανώς για κοπή επιμέρους ροδιακού δήμου Οι Fraser ndash Bean (1954 97 σημ 4 98) θεωρούν ότι εάν πρόκειται για ροδιακή κοπή αυτή θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως ένδειξη είτε της αυτονομίας του νησιού είτε της ενσωμάτωσής του στο ροδιακό κράτος επισημαίνουν δε ότι τα γράμματα ΜΕ πιθανώς δεν αντιπροσωπεύουν τοπωνύμιο αλλά ονόματα αξιωματούχων Ο RHJ Ashton (1990 1-3) πρότεινε ότι πρόκειται για κοπή του Ροδίου στην καταγωγή στρατηγού Μέμνωνος ο οποίος πολέμησε εναντίον του Αλέξανδρου και όχι για νομίσματα της Μεγίστης Συνοπτικά βλ Στεφανάκη 2010 417-419 18 Βλ αναλυτικότερα παρακάτω σχετικά με το Κάστρο και την ακρόπολη Παλαιοκάστρου19 Fraser ndash Bean 1954 8720 SEG IV 178 Fraser ndash Bean 1954 8521 Σχετικά με τα γεγονότα του Συριακού πολέμου βλ Berthold 1984

30

γραμματεία ο Τίτος Λίβιος (Ab Urbe Condita 37225 372412 37452) αναφέρει την

Μεγίστη τρεις φορές σε σχέση με τις πολεμικές επιχειρήσεις του 190 πX Στο κείμενο

εξαίρεται η στρατηγική θέση της Μεγίστης καθώς και η σημασία του λιμανιού της για

το ροδιακό κράτος ως ναυστάθμου του ροδιακού στόλου Τα παραπάνω αποσπάσματα

μαρτυρούν ότι η Μεγίστη έπαιξε σημαντικό στρατηγικό ρόλο κυρίως μάλιστα εφrsquo όσον η

υπόλοιπη Λυκία με την εξαίρεση της Φασήλιδος ήταν εχθρικά διακείμενη προς τη Ρόδο

Η συνθήκη της Απάμειας (188 πΧ) που επιβλήθηκε στη συνέχεια από τη Ρωμαϊκή σύγκλητο

επί των Ελλήνων της Μικράς Ασίας ήταν εξαιρετικά ευνοϊκή για τους Ροδίους Την αμέσως

επόμενη περίοδο έως τη συμμαχία με τη Ρώμη - ουσιαστικά την υποταγή σε αυτή - το

164 πΧ το ροδιακό κράτος επεκτάθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της Καρίας και της Λυκίας

Οι περιοχές αυτές αποτέλεσαν τη λεγόμενη laquoυποτελή Περαίαraquo Η Λυκία αντιστάθηκε στη

ροδιακή κατοχή και ακολούθησε σειρά πολεμικών συγκρούσεων οι λεγόμενοι Λυκιακοί

πόλεμοι22 Κατά την περίοδο αυτή (188 - 167 πΧ) η Μεγίστη εξακολούθησε να λειτουργεί

ως βάση για τις ναυτικές επιχειρήσεις του ροδιακού στόλου

Η μόνιμη ροδιακή παρουσία στη Μεγίστη ερμηνεύει την επιρροή της Ρόδου στην κεντρική

Λυκία κατά την ελληνιστική περίοδο η οποία μαρτυρείται επιγραφικά23 Αντίστοιχη

λυκιακή παρουσία ή επιρροή στη Μεγίστη δεν σημειώνεται κρίνοντας από την έλλειψη

μνημείων στο νησί Ακόμη και κατά την περίοδο αναβίωσης της λυκιακής συμμαχίας κατά

τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο24 η Μεγίστη φαίνεται ότι παρέμεινε ανεπηρέαστη

από τη λυκιακή επιρροή παρά την εγγύτητά της στη λυκιακή ακτή

Αναπόφευκτα η πολιτική ισχύς της Ρόδου μειωνόταν όσο αυξανόταν η επιρροή της Ρώμης

Έπειτα από την υπογραφή συνθήκης με τη Ρώμη το 164 πΧ παρότι τυπικά αυτόνομη η

Ρόδος ακολουθεί τις επιταγές του ρωμαϊκού κράτους Η ίδρυση στη Δήλο αφορολόγητου

εμπορείου ρωμαϊκών συμφερόντων συνετέλεσε στην οικονομική συρρίκνωση της Ρόδου

Στον ύστερο 1ο αι πΧ ο Αντώνιος και ο Αύγουστος απέδωσαν ξανά κάποιες από τις

νησιωτικές της κτήσεις ενώ ο Αύγουστος επιβεβαίωσε τον παλαιότερο τίτλο της ως

laquoελεύθερης και συμμάχου πόλεωςraquo

Τον 1ο αι μΧ ο Στράβων (ΧΙV 3 7) αναφέρει και πάλι τη Μεγίστη ως ροδιακή κτήση Εκτός

από τον Στράβωνα δύο ακόμη πηγές του 1ου και 2ου αι μΧ αναφέρονται στη Μεγίστη ο

Πτολεμαίος (V III) και o Πλίνιος (Φυσική Ιστορία V 35131) ο οποίος μάλιστα αναφέρει ότι

η πόλις της Μεγίστης έχει εκλείψει (hellip Megista cuius civitas interdiit) Σύμφωνα ωστόσο

με τις αρχαιολογικές ενδείξεις το νησί κατοικείτο κατά τον 1ο αι μΧ οπότε η δήλωση του

Πλίνιου πιθανώς σημαίνει είτε ότι ο πληθυσμός του συρρικνώθηκε είτε ότι η στρατηγική

σημασία του μειώθηκε είτε ότι ήταν πλέον υποτελές

Υπό τον αυτοκράτορα Βεσπασιανό (67 - 69 μΧ) η Ρόδος ενσωματώθηκε επίσημα στο

Ρωμαϊκό κράτος ενώ από τον Διοκλητιανό (284 - 305 μΧ) ορίστηκε ως πρωτεύουσα της

Επαρχίας των Νήσων η οποία υπαγόταν στη Διοίκηση της Ασίας

Στην αυτοκρατορική περίοδο η Μεγίστη εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ως ναύσταθμος

όπως μαρτυρούν οι επισκευές στα τείχη της ακρόπολης και επιφανειακά ευρήματα στο

νησί αλλά κυρίως οι λιμενικές εγκαταστάσεις Στη ρωμαϊκή περίοδο χρονολογούνται

22 Bresson 1999 106-111 Πολύβιος 254423 Σχετικά με τα επιγραφικά στοιχεία που μαρτυρούν τη ροδιακή επιρροή στη Λυκία την υιοθέτηση ροδιακών πρακτικών τις αναθηματικές επιγραφές που τιμούν Ροδίους την λατρεία του Διός Ατταβυρίου και του Ηλίου βλ Zimmermann 1992 81 156-158 Zimmermann 1993 119-121 Bresson 1999104-10624 Βλ Τίτος Λίβιος 41258 42148 44151 Επίσης βλ Πολύβιος 30512 30314-5 3141-3

31

πιθανώς οι βυθισμένοι μόλοι στη γλώσσα που χωρίζει τα δυο λιμάνια και γύρω από το

απέναντι νησάκι Ψωραδιά καθώς και κεραμική από ναυάγια στις θέσεις αυτές25 Το λιμάνι

της Μεγίστης λειτουργούσε ακόμη ως εμπορικός λιμένας αλλά και ως ναύσταθμος του

ρωμαϊκού στόλου μάλλον όμως ως βοηθητικός του ναυστάθμου στα Πάταρα της Λυκίας

Οπωσδήποτε η σημασία του νησιού δεν ήταν πλέον εξέχουσα σε μια Μεσόγειο που

αποτελούσε laquoρωμαϊκή λίμνηraquo

Η ιστορία του νησιού αντικατοπτρίζει τη σημαντική γεωγραφική του θέση και την οικονομική

και στρατηγική σημασία ολόκληρης της περιοχής Την εξέχουσα θέση του ως σημαντικής

κτήσης της Ρόδου ακολούθησαν αιώνες αφάνειας κατά τους οποίους σχεδόν εξαφανίστηκε

από τις πηγές Υπάρχουν μεγάλες περίοδοι που χαρακτηρίζονται από την πλήρη απουσία

μνημείων και στοιχείων Τα μέχρι τώρα στοιχεία δείχνουν ότι το νησί ήκμασε ως ναυτική

βάση κυρίως σε περιόδους ανάγκης οργανωμένου ελέγχου των θαλάσσιων περασμάτων

από μια κεντρική αρχή

τα αρΧαια μνήμΕιαΟ λιμένας και το ΚάστροΟ κόλπος δυτικά του Κάβου ndash πεταλόσχημος βαθύς και καλά προστατευμένος από τον

καιρό ndash ήταν ο κυρίως λιμένας ενώ ο ανατολικός στο Μανδράκι μικρότερος και ρηχός26

λειτουργούσε πιθανώς ως ναυπηγοεπισκευαστικός χώρος στην αρχαιότητα όπως και κατά

τον 19ο αιώνα Ο κύριος ωστόσο ρόλος του διπλού λιμένα της Μεγίστης ήταν η τροφοδοσία

των πολεμικών και εμπορικών πλοίων ενώ πιθανώς συμμετείχε στο περιφερειακό

εμπόριο

Το λιμάνι της Μεγίστης προστατευόταν ήδη κατά την αρχαιότητα από αρχαίο οχυρό στη

θέση του ιπποτικού Κάστρου (εικ 2 3) Η πυραμιδική βάση του σωζόμενου πύργου (εικ 3) χρονολογείται στον β΄ μισό του 4ου αι πΧ27 όπως μαρτυρεί η λαξευμένη ταινία στις

δύο όψεις της επικλινούς ακμής των γωνιόλιθων ο λεγόμενος γωνιαίος οδηγός Προφανώς

η ασυνήθιστη για τον χώρο κατασκευή έγινε προκειμένου να δοθεί πρόσθετο ύψος στον

ορθογώνιο πύργο ο οποίος δέσποζε στα δύο λιμάνια και ήλεγχε τη θαλάσσια περιοχή του

διαύλου με τις διάσπαρτες νησίδες

Στο βράχο όπου εδράζεται ο πύργος του Κάστρου βρίσκεται εγχάρακτη η αναθηματική

επιγραφή του Ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλή Νικαγόρα στον Ερμή Προπύλαιο (εικ 4) που χρονολογείται τον 2ο αι πΧ Σωσικλῆς Nικαγόρα Ἂμιος ἐπιστατήσας ἒν τε Kαστάβῳ

καὶ ἐπὶ τοῦ πύργου τοῦ ἐν Mε γίστᾳ Ἑρμᾷ Προπυ λαίῳ χαριστήριον28 Η αναθηματική επιγραφή

του laquoεπιστατήσαντοςraquo Σωσικλέους είναι οπωσδήποτε μεταγενέστερη της κατασκευής του

πύργου και συνοδεύεται από εντορμίες για τη στερέωση αναθήματος πιθανώς ερμαϊκής

στήλης

Ολόκληρη η βόρεια πλευρά του πύργου έχει καταρρεύσει μαζί με τον βράχο έδρασης

πιθανώς εξ αιτίας σεισμού ή έπειτα από κάποιον από τους πολυάριθμους βομβαρδισμούς

που έχει υποστεί το μνημείο σε νεότερες περιόδους Ο βόρειος τοίχος του πύργου κτισμένος

σύρριζα στο φρύδι του βράχου είναι κατακόρυφος και εμφανώς μεταγενέστερος

25 Βλ Pirazzoli 198726 Κατά την αρχαιότητα η στάθμη της θάλασσας βρισκόταν αρκετά χαμηλότερα βλ Pirazzoli 198727 Η κατασκευή βρίσκει παράλληλα στην περιοχή της Αργολίδας Πυραμιδική βάση ορθογώνιου πύργου επάνω σε ορθογώνια κρηπίδα βρίσκεται στο Κεφαλάρι Ελληνικού στο Άργος (Πίκουλας 1996-97 Lord 1938 Scranton 1938) Βάσει των ευρημάτων χρονολογείται στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ και λειτουργούσε ως φυλακείο για τον έλεγχο του άξονα Άργους-Κεγχρεών Βλ Πίκουλας 199528 SGDI 4332

Εικ 2 Ο Κάβος το Κάστρο και ο laquoΛυκιακός τάφοςraquo (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

Εικ 3 Το Κάστρο η πυραμιδική βάση του πύργου από ΝΑ (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

Εικ 4 Η αναθηματική επιγραφή του ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλέους (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

32

το παλαιόκαστροΑποτελεί την καλύτερα σωζόμενη

οχυρωμένη θέση της αρχαίας Mεγίστης

στο εσωτερικό του νησιού και πιθανώς

το πλέον στρατηγικό σημείο (εικ 5) Η

ακρόπολη είχε πιθανώς κατασκευαστεί πριν

τον ύστερο 4ο αι πΧ επάνω σε αρχαιότερη

προ-κλασική ακρόπολη παρουσιάζει δε

ίχνη διαρκούς κατοίκησης μέχρι τους

βυζαντινούς χρόνους29 Ήλεγχε τον λιμένα

και τον όρμο Λιμενάρι στα δυτικά κυρίως

όμως αποτελούσε κομβικό σημείο από

όπου ασκείτο ο έλεγχος των θαλάσσιων

διόδων μέσω ενός δικτύου φρυκτωριών

εγκατεστημένων σε διάφορα σημεία του

νησιού στις γειτονικές νησίδες Στρογγυλή

και Pω καθώς και στην απέναντι λυκιακή

ακτή Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου καλύπτει έκταση περ 6000 τμ και αποτελείται από

εξωτερικό τείχος με τέσσερις - αρχικά - πύργους στη NA πλευρά την πλέον προσβάσιμη

καθώς και εσωτερικό πύργο Στον νοτιότερο πύργο σώζεται μία από τις αρχαίες εισόδους

αν και έχει υποστεί μεταγενέστερες επεμβάσεις Εντοιχισμένες σε δεύτερη χρήση

βρίσκονται εδώ δύο αναθηματικές επιγραφές επιστατών30 Ο κατεστραμμένος σήμερα

τέταρτος πύργος στην ανατολική γωνία του εξωτερικού τείχους σε σημείο που δεσπόζει

επάνω από τον οικισμό και το λιμάνι ήταν πιθανώς η θέση εύρεσης της επιγραφής

του επιστάτη Κρατιδάμου ο οποίος κατασκεύασε πύλη και ανέθεσε τα αγάλματα του

Απόλλωνος Πυλαίου και της Αρτέμιδος Σωτείρας31 Η επιγραφή η οποία χρονολογείται

πιθανώς στον 3ο ή 2ο αι πΧ32 δηλώνει την ύπαρξη μιας δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό

Μία τέταρτη επιγραφή ndash αυτή τη φορά από δύο επιστάτες ndash θα πρέπει να συσχετιστεί με

την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου33 O εσωτερικός πύργος που σώζεται σε ύψος περίπου

29 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 73-74 εικ 7 Wurster 1981 226-231 πίν 74-75 εικ 8 Το 1943 οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής εγκατέστησαν στην κορυφή του υψώματος την αντιαεροπορική τους άμυνα όπως φαίνεται από τα δύο πολυβολεία αλλά και από το άφθονο υλικό λατύπης που δημιουργήθηκε από τον βομβαρδισμό του μνημείου από τους συμμάχους30 Ἐπικρατίδας Ἀναξικράτευς ἐπιστατήσας καὶ τοὶ συστρατευσάμενοι [Δ]ιοσκόροις (SGDI 4331 και Διαμαντάρας 1892 304) και [B]ασίλων Ἐξα[κ]- εστίωνος Λέλιος ἐπιστα- τήσας (Διαμαντάρας 1892 305)31 Susini 1955 Michelier 1917 Δεν είναι σαφές ποια ακριβώς είναι η ΝΑ γωνία της ακρόπολης όπου σύμφωνα με τον Michelier βρέθηκε η επιγραφή του Κρατιδάμου Πιθανώς πρόκειται για τον κατεστραμμένο πλέον τέταρτο πύργο της ΝΑ πλευράς της ακρόπολης Η ύπαρξη της συγκεκριμένης επιγραφής δηλώνει την ύπαρξη δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό Η επιγραφή βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης (αρ ευρ 40) μαζί με μια σειρά άλλων αναθηματικών ή επιτύμβιων αναθηματικών επιγραφών που χρονολογούνται από την ελληνιστική έως την ύστερη αυτοκρατορική περίοδο (αρ ευρ 13 18 25 28 40 41 42) καθώς και κάποιες επιγραφές που είχαν μεταφερθεί στη Μεγίστη από τα Πάταρα και τις Γάγες Οι επιγραφές είχαν αποσταλεί με αρχικό προορισμό το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών από την επαναστατική ελληνική διοίκηση της νήσου που ζητούσε την ένωση με την Ελλάδα κατά το σύντομο διάστημα 1913-191532 Σύμφωνα με τον Susini 1955 καμμία επιγραφή με προέλευση από τη Μεγίστη δεν είναι δυνατόν να χρονολογηθεί με ακρίβεια33 Ἐπιστάται Aἰσχίνας Διάνδρου Tιμόστρατος Eὐκράτευς Ἀπόλλωνι Mεγιστεῖ Η επιγραφή (SGDI 4330) αναφέρεται από τον Ludwig Ross ως εντοιχισμένη στο ιερό της Μονής του Αγίου Παντελεήμονα Ο Διαμαντάρας (1899 333) δημοσίευσε μία έκτη επιγραφή επιστάτου χωρίς να αναφέρει τόπο εύρεσης

Εικ 5 Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου από ΝΑ Στο βάθος η Ρω (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

33

4μ αποτελεί το καλύτερα σωζόμενο τμήμα της οχύρωσης (εικ 6) Είναι χτισμένος με

κυφωτές λιθοπλίνθους σύμφωνα με το ισόδομο σύστημα με λαξευμένο γωνιαίο οδηγό

στους γωνιόλιθους Τμήματα της ελληνιστικής φάσης διατηρούνται κατά τόπους στους

κατώτερους δόμους του εξωτερικού τείχους34

Δύο μεγάλες λαξευτές ελλειψοειδείς δεξαμενές με λαξευμένες κλίμακες καθόδου η μία

στον εσωτερικό και η δεύτερη στον εξωτερικό περίβολο εξασφάλιζαν νερό για μεγάλες

περιόδους (εικ 7) Η μεγαλύτερη από αυτές έχει διάμετρο περίπου 530μ και βάθος 4μ

Οι δεξαμενές αυτές στεγασμένες με θόλους στις νεότερες περιόδους θα πρέπει κατά την

αρχαιότητα να βρίσκονταν σε υπόγειους χώρους πύργων

Μικρές κόγχες λαξευμένες στο μέτωπο του βράχου στη νότια πλευρά του εσωτερικού

υπερυψωμένου τμήματος της ακρόπολης δηλώνουν την ύπαρξη ιερού στο σημείο αυτό

ή ΒίγλαΣτη θέση Βίγλα ndash το υψηλότερο σημείο του νησιού που δεσπόζει πάνω από τον οικισμό σε

υψόμετρο 220μ ndash σώζεται αρχαίο οχυρωματικό τείχος σε μήκος 60μ με κατεύθυνση Α-Δ

Η πολυγωνική του τοιχοδομία έχει χαρακτηριστεί laquoκυκλώπειαraquo και στο παρελθόν το τείχος

είχε θεωρηθεί μυκηναϊκό35 Πρόκειται ωστόσο για τοιχοδομία αρκετά συνηθισμένη στην

Καρία από τους κλασικούς χρόνους μέχρι τη ρωμαϊκή περίοδο και πιθανώς αποτελούσε

τμήμα της ελληνιστικής οχύρωσης36 Σε συνδυασμό με το Παλαιόκαστρο χρησίμευε για την

προστασία της ενδοχώρας

Εκτός από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και τα παραθαλάσσια οχυρά του Κάστρου

34 Οι λιθόπλινθοι της νοτιοδυτικής γωνίας του εξωτερικού τείχους έχουν συστραφεί και μετατοπιστεί με αποτέλεσμα το σημείο αυτό του τείχους να κινδυνεύει με κατάρρευση Έπειτα από την τοπογραφική αποτύπωση από την Ε Βασιλειάδου η ΚΒ΄ ΕΠΚΑ έχει αναλάβει το έργο της αποκατάστασης της νοτιοδυτικής γωνίας στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ βάσει των μελετών των Γ Αντωνίου Κ Ζάμπα και Ε Παυλίδη35 Κυπαρίσσης 191536 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 Wurster 1981 231-232

Εικ 6 Παλαιόκαστρο Ο εσωτερικός πύργος από ΝΑ (φωτ αρχείο ΜΚΤ) Εικ 7 Λαξευτή δεξαμενή στο Παλαιόκαστρο (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

34

και των νησίδων Ρω και Στρογγυλής (βλ παρακάτω σελ 44 - 47)37 το αμυντικό δίκτυο

της Μεγίστης συμπληρωνόταν από επί μέρους μικρές laquoακροπόλειςraquo στο εσωτερικό του

νησιού (όπως το Λαντωμένο ή τα Υψηλά στο κτήμα Μιρικλή38 στη ΝΑ πλευρά του νησιού)

και πύργους-φρυκτώρια (όπως ο μικρός πύργος με πυραμιδική βάση στο Καστρέλλι στην

χερσόνησο της Μούντας και το φρυκτώριο στη θέση Καρύδια στο φρύδι της απόκρημνης

ανατολικής ακτής) καθώς και στην απέναντι ηπειρωτική ακτή Τειχισμένο παραθαλάσσιο

αστικό κέντρο δεν φαίνεται να υπήρχε κατά την αρχαιότητα ενώ ο οικισμός του λιμένα

ήταν πιθανώς περιορισμένης έκτασης και εξυπηρετούσε τις ανάγκες τροφοδοσίας και

επισκευής των πλοίων

Το κυρίως οχυρωματικό δίκτυο του συμπλέγματος της Μεγίστης κατασκευάστηκε βάσει

κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού του ροδιακού κράτους στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ πιθα-

νότατα την περίοδο μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου Αδιευκρίνιστη παραμένει

η ακριβέστερη χρονολόγησή της κατασκευής του ενώ δεν θα πρέπει να αποκλειστεί το εν-

δεχόμενο να ενσωμάτωσε προϋπάρχουσες κατασκευές και να συμπληρώθηκε στη διάρκεια

του 3ου και 2ου αι πΧ με πρόσθετες κατασκευές και μετασκευές Οι οχυρώσεις αποτέλεσαν

μέρος ενός ευρύτερου σχεδιασμού με μακροπρόθεσμο στόχο την απρόσκοπτη ναυσιπλοΐα

και τον ανεφοδιασμό του πολεμικού και εμπορικού στόλου παρακάμπτοντας τα λιμάνια της

Λυκίας με την οποία οι σχέσεις του ροδιακού κράτους ήταν μονίμως τεταμένες39

Οχυρωμένες αγροικίεςΕκτός από τα παραπάνω οχυρά στο Καστελλόριζο έχει εντοπισθεί μεγάλος αριθμός

μεμονωμένων οχυρών κτισμάτων τα οποία μπορούν να ερμηνευθούν ως αγροτικοί πύργοι

ή οχυρωμένες αγροικίες40 Στην πλειονότητά τους οι αγροικίες αυτές είναι μεμονωμένες

και αυτάρκεις με εξαίρεση πιθανώς τις εγκαταστάσεις στην Αυλωνιά που θα μπορούσαν

να ανήκουν σε μικρό οικισμό ή κώμη από πυργόσπιτα Ανάλογοι πύργοι κατασκευάζονται

τον 4ο και 3ο αι πΧ σε πολλές περιοχές κυρίως στο νησιωτικό χώρο41 Μερικές φορές

συσχετίζονται με τις ανάγκες προστασίας κάποιας συγκεκριμένης παραγωγής42 συνήθως

όμως πρόκειται για αγροτικές εγκαταστάσεις οι οποίες συγχρόνως εξυπηρετούν κάποιον

ευρύτερο αμυντικό σχεδιασμό Πιθανώς αποτελούσαν ιδιοκτησίες ενδεχομένως όμως

κάποιες από αυτές να παραχωρούνταν στη φρουρά και τις οικογένειές τους για χρήση και

εκμετάλλευση με αντάλλαγμα τη λειτουργία παρατηρητηρίου-φρυκτωρίας43

Αντίστοιχες κατασκευές οχυρωμένων αγροικιών των ελληνιστικών χρόνων και σε εξίσου

37 Μελετώντας τις ελληνιστικές οχυρώσεις στην ενσωματωμένη ροδιακή Περαία η Pimouguet (1994) διέκρινε τρεις κατηγορίες αμυντικών εγκαταστάσεων οχυρωμένες ακροπόλεις στην κορυφή υψώματος οχυρωμένα παραθαλάσσια αστικά κέντρα και παραθαλάσσια οχυρά και πύργους χτισμένους επάνω σε χερσόνησο ή στόμιο κόλπου Κάθε μία από αυτές τις εγκαταστάσεις είχε τη δική της ιδιαίτερη επιχειρησιακή λειτουργία η οργάνωσή τους όμως δείχνει την ύπαρξη ενός κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού που εξυπηρετούσε απευθείας τα συμφέροντα του ροδιακού κράτους Έτσι ερμηνεύεται και η σχετική ομοιογένεια που χαρακτηρίζει όλες τις κατηγορίες των εγκαταστάσεων αυτών ως προς τα λειτουργικά τους στοιχεία και τον τρόπο κατασκευής τους χαρακτηριστικά τα οποία η Pimouguet θεωρεί ενδείξεις μιας laquoηπειρωτικής ροδιακής αρχιτεκτονικήςraquo38 Ashton 1995 8039 Bresson 1999 Bryce ndash Zahle 198640 Ο Ashton (1995 68-91 κυρίως 69) σημειώνει σαράντα πέντε περίπου οχυρωμένες θέσεις οι περισσότερες από τις οποίες βρίσκονται σε συσχετισμό με πατητήρια και δεξαμενές41 Βλ Μαραγκού 2005 323-326 Young 1956α Osborne 198642 Βλ για παράδειγμα τα ορυχεία αργύρου της Σίφνου (Young 1956β και Ashton ndash Pantazoglou 1991)43 Σχετικά με την κυριότητα των μεμονωμένων οχυρών δηλαδή εάν επρόκειτο για ιδιωτικά ή δημόσια οικοδομήματα βλ Μαραγκού 2009 21

35

μεγάλη πυκνότητα εντοπίζονται στη Λυκία44 Κάποιες από τις κτιστές κατασκευές που

έχουν στο παρελθόν θεωρηθεί τάφοι45 θα πρέπει πιθανώς να ερμηνευθούν ως υπόγειοι

χώροι πύργων με χρήση αποθηκευτική ή ως δεξαμενής νερού όπως η κτιστή κατασκευή

που είναι σήμερα γνωστή ως laquoτάφος με το χρυσό στεφάνιraquo στο οροπέδιο του Άη Γιώργη

του Βουνού46 και η υπόγεια κρύπτη του Aγ Χαραλάμπους στο μοναστήρι του Άη Γιώργη

του Bουνού Χρήση αγροικίας είχε πιθανώς η οχυρωμένη εγκατάσταση που περιβάλλεται

από ισχυρό τείχος στο κτήμα Σαρίνα στη θέση Άχερες δυτικά του λιμανιού στη μοναδική

εύκολα προσβάσιμη και καλλιεργήσιμη περιοχή στο νησί47 Εδώ εκτός από στεγασμένη

δεξαμενή περιλαμβάνεται και ικανή καλλιεργήσιμη γη

διαχείριση υδάτωνΗ Μεγίστη είναι νησί άνυδρο Πηγάδια με γλυκό νερό (υφάλμυρο για την ακρίβεια)

εντοπίζονται μόνο στην περιοχή του μυχού του λιμανιού όπου και η εκκλησία του Άη

Γιώργη του Πηγαδιού Κατά τις εργασίες για την κατασκευή λιμνοδεξαμενής στη θέση

Κιόλια στο κεντρικό τμήμα του νησιού ΝΔ του αεροδρομίου αποκαλύφθηκαν δύο

κτιστές κυκλικές κατασκευές διαμέτρου 5 και 6 μ εγγεγραμμένες σε κτιστή κατασκευή

από ισχυρούς τοίχους οι οποίες ερμηνεύονται ως δεξαμενές νερού Η κατασκευή τους

χρονολογείται στην ελληνιστική περίοδο συνέχισαν δε να χρησιμοποιούνται στα ρωμαϊκά

χρόνια σύμφωνα με την κεραμική που βρέθηκε κατά την ανασκαφή48 Σημειωτέον ότι το

παλαιό όνομα της θέσης ήταν Φλετρά (φρεατερά)49

Στην ελληνιστική περίοδο κατασκευάστηκε πιθανώς το συγκρότημα εννέα μεγάλων

κυκλικών δεξαμενών στη θέση Άχερες επάνω από τον οικισμό του Καστελλορίζου η

κατασκευή του οποίου ανάγεται συνήθως στην περίοδο της Τουρκοκρατίας Ωστόσο ένα

τέτοιας κλίμακας έργο υποδομής μαρτυρεί έναν κεντρικό σχεδιασμό ο οποίος μόνον στην

ελληνιστική περίοδο παρατηρείται στο νησί Το συγκρότημα αυτό των δεξαμενών στις

Άχερες θα έπρεπε να επαρκεί για τις ανάγκες όχι μόνον του οικισμού και των εγκαταστάσεων

του λιμένα αλλά και για τον ανεφοδιασμό του ροδιακού στόλου και των εμπορικών

πλοίων που μετέφεραν σιτηρά αμφορείς με κρασί και άλλα προϊόντα που διακινούσε το

ροδιακό κράτος καθώς και ξυλεία από τη Λυκία50

Παράλληλα λαξευμένες ή κτιστές δεξαμενές μικρές και μεγάλες υπάρχουν σε όλες τις

αρχαίες θέσεις εγκατάστασης στο νησί από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και το

Κάστρο του λιμένα έως τις διάσπαρτες στην ύπαιθρο οχυρωμένες αγροτικές εγκαταστάσεις

ενώ παρατηρείται η χρήση φυσικών ρηγμάτων ως δεξαμενών για τη συλλογή ομβρίων

44 Πρόκειται για πυργοειδείς κατασκευές χωρίς ανοίγματα στο ισόγειο εκτός της πόρτας αλλά με παράθυρα στον όροφο Έχουν προσεγμένη τοιχοδομία και συνδυάζονται πάντα με βοηθητικά κτίσματα πατητήρια και αλώνια Χαρακτηριστική τους λεπτομέρεια αποτελούν οι υπόγειοι χώροι Βλ Konecny 1994 και Konecny 199745 Ashton 1995 100-10246 Στην πραγματικότητα το στεφάνι (αρ κατ 13) βρέθηκε σε λίθινη θήκη σφηνωμένη στο έδαφος βλ Κυπαρίσσης 1915 6347 Βλ Ashton 1995 9048 Βλ Κ Μπαϊράμη στο ΑΔ 2000 Χρον (υπό δημοσίευση)49 Διαμαντάρας χχέ 1350 Το συγκρότημα δεξαμενών στις Άχερες εξυπηρετούσε τις ανάγκες των κατοίκων του οικισμού μέχρι πρόσφατα μαζί με μερικές κυκλικές λαξευμένες δεξαμενές εντός οικισμού γνωστές ως Πασάδες

27

Το ενδιαφέρον των ερευνητών για τη Μεγίστη αρχίζει τον 18ο και εντείνεται τον 19ο αιώνα

Την περίοδο αυτή ευρωπαίοι περιηγητές περιδιαβαίνουν το νησί αναζητώντας αρχαία κι

επιγραφές1 Παράλληλα είναι σαφές ότι κατά τον 19ο αιώνα στο νησί γινόταν διακίνηση

αρχαιοτήτων2 Θα πρέπει να επιδεικνύεται ιδιαίτερη προσοχή όσον αφορά στην ερμηνεία

της προέλευσης όσων ευρημάτων δεν προέρχονται από ανασκαφές Κάποιες από τις

επιγραφές και τα άλλα ευρήματα που κατεγράφησαν κατά καιρούς στο νησί αναφέρεται

ότι είχαν μεταφερθεί εκεί από την απέναντι μικρασιατική ακτή3 Το νησί δεν έχει μελετηθεί

συστηματικά από αρχαιολογική άποψη Η έρευνα περιορίζεται σε επιφανειακές έρευνες4

και σε κάποιες πρόσφατες σωστικές ανασκαφές5

Το όνομα Μεγίστη ή Μεγίστα ndash που συναντάται σε όλες τις αρχαίες πηγές από τον Ψευδο-

Σκύλακα στα μέσα του 4ου αι πΧ μέχρι τον 12ο αι μΧ6 ndash αναφέρεται στο σχετικό μέγεθος της

νήσου μεταξύ των μικρότερων νησίδων και βραχονησίδων στο νησιωτικό της σύμπλεγμα7

Το όνομα του νησιού κατά την αρχαιότητα επιβεβαιώνεται αφrsquo ενός από τις επιγραφικές

αναφορές στον Απόλλωνα Μεγιστέα και αφrsquo ετέρου από την επιβίωσή του με τη μορφή

Mayas στην αραβική και Meis στην τουρκική που αποτελούν παραφθορά του ονόματος

Μεγίστη

Το όνομα Καστελλόριζο το οποίο υιοθετήθηκε μετά τον 12ο αιώνα και χρησιμοποιείται

πλέον παράλληλα με το αρχαίο όνομα Μεγίστη αποδίδεται είτε στο κόκκινο χρώμα του

βράχου από τον οποίο κατασκευάστηκε το Κάστρο στον Κάβο (castello rosso) είτε από τον

οικισμό που αναπτύχθηκε στη ρίζα του καστέλου αυτού8

απΟ τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΛιΘΟΥ Και τήν ΕπΟΧή τΟΥ ΧαΛΚΟΥΕλάχιστα είναι τα στοιχεία που μαρτυρούν την κατοίκηση στα προϊστορικά χρόνια

Προϊστορική θέση εντοπίζεται πιθανώς στην περιοχή του σημερινού κοιμητηρίου στη

μικρή χερσόνησο που κλείνει από ανατολικά το λιμάνι του Μανδρακιού9

Ωστόσο η επίκαιρη θέση του νησιού στο θαλάσσιο δρόμο που ακολουθούσαν τα

εμπορικά πλοία της Εποχής του Χαλκού επιβεβαιώνεται από τα ερευνηθέντα ναυάγια

1 Βλ Savary 1788 Leake 1824 Fellows 1841 Ross 1846 Flandin 1871 Cockerell 1903 Αναφέρονται επίσης αλλεπάλληλες laquoεπιδρομέςraquo αρχαιοκαπήλων οι οποίοι αποβίβαζαν πληρώματα και άδειαζαν μεμονωμένους τάφους βλ Κυπαρίσσης 1915 642 Ο Fellows (1841 188-189) περιγράφει το Καστελλόριζο του 1840 ως σφύζουσα εμπορική μητρόπολη στην οποία μπορούσε κανείς να προμηθευτεί νομίσματα και κάθε είδους laquoθησαυρούςraquo που έβρισκαν οι χωρικοί στην απέναντι ακτή Ο ίδιος αγόρασε νομίσματα που προέρχονταν από την κοιλάδα της Ξάνθου3 Βλ Διαμαντάρας 1894 331-333 αρ 33 Διαμαντάρας 1899 335-336 Αντίστοιχα οι μονολιθικοί κίονες στον ναό του αγίου Κωνσταντίνου έχουν μεταφερθεί από τα Πάταρα βλ Διαμαντάρας χχέ 84 Οι R Hope Simpson και JF Lazenby πραγματοποίησαν το 1967 περιορισμένη έρευνα σε ήδη γνωστές θέσεις (Hope Simpson ndash Lazenby 1970) Πολύτιμη στη μελέτη της αρχαίας Μεγίστης είναι η συμβολή του Ν Ashton o oποίος πραγματοποίησε εκτεταμένη επιφανειακή έρευνα στο νησί το 1993 και το 1994 και συγκέντρωσε πολλά από τα στοιχεία που αναφέρονται εδώ βλ Ashton 19955 Το 1999 ολόκληρο το νησί μαζί με τη νησίδα Ρω θεσμοθετήθηκαν ως αρχαιολογικός χώρος Έκτοτε παρακολουθούνται οι εργασίες εκσκαφής και σε ορισμένες περιπτώσεις διενεργούνται δοκιμαστικές τομές πριν την έγκριση οικοδόμησης6 Το συμπέρασμα ότι ένα από τα ονόματα της Μεγίστης στην αρχαιότητα ήταν Κισθήνη οφείλεται σε παρερμηνεία του εδαφίου στο Στράβωνα (ΧΙV 3 7) laquoμεταξὺ δrsquo ἐν τῷ λεχθέντι παράπλῳ νησία πολλὰ καὶ λιμένες ὧν καὶ Μεγίστη νῆσος καὶ πόλις ὁμώνυμος Κισθήνηraquo βλ Θωμόπουλος 19707 laquoμεγάλη νῆσος ἡ τῶν Λυκίαςraquo σύμφωνα με τον Στέφανο Βυζάντιο Ο πρώτος που συνδέει ετυμολογικά το όνομα του νησιού με τον μυθικό ιδρυτή Μεγιστέα είναι ο Αλέξανδρος Πολυΐστωρ τον 1ου αι πΧ τον οποίο αναπαράγει ο Στέφανος Βυζάντιος Περὶ πόλεων τον 6ο αι μΧ Βλ επίσης RE XV1 λ Megiste 3318 Pappas 1994 46-47 Hederer 1924 329 Οι Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 αναφέρουν δύο προϊστορικά όστρακα στην περιοχή του κοιμητηρίου

28

του Ulu Βurun ndash 9 χλμ ΝΑ του Kas της αρχαίας Αντιφέλλου απέναντι από τη Μεγίστη

το οποίο χρονολογείται στο τέλος του 14ου αι πΧ ndash και της Χελιδονίας Άκρας 65 χλμ

ανατολικότερα που χρονολογείται στον 12ο αι πΧ Παρά την έλλειψη στοιχείων δεν θα

πρέπει να αποκλειστεί το ενδεχόμενο ότι η Μεγίστη χρησιμοποιήθηκε ως σταθμός στον

δρόμο ναυτικών και εμπόρων από και προς τα λιμάνια της Ανατολής και αποίκων προς

την Κύπρο την Κιλικία και τη Συροπαλαιστινιακή ακτή κατά τις μετακινήσεις του 12ου και

11ου αι πΧ

απΟ τή γΕωμΕτριΚή πΕριΟδΟ Εωσ τήν ΥστΕρή αρΧαιΟτήταΛιγοστές παραμένουν οι ενδείξεις σχετικά με την κατοίκηση κατά τη Γεωμετρική και

την Αρχαϊκή περίοδο στο νησί θραύσματα κεραμικής της Γεωμετρικής περιόδου που

συλλέχθηκαν στο εσωτερικό της ακρόπολης του Παλαιοκάστρου μαρτυρούν ότι υπήρχε

κατοίκηση στη στρατηγική αυτή θέση Ενδεχομένως η στενή σχέση της Μεγίστης με τη

Ρόδο χρονολογείται από την εποχή του αποικισμού Η ίδρυση της Φασήλιδος αποικίας

της Ρόδου στη λυκιακή ακτή χρονολογείται στον 7ο αι πΧ ενώ στο Χρονικό της Λίνδου

αναφέρεται νικηφόρος εκστρατεία του Κλεόβουλου τυράννου της Λίνδου εναντίον της

Λυκίας που πρέπει να τοποθετηθεί στον 6ο αι πΧ Τα ονόματα ορισμένων πόλεων της

Λυκίας όπως η Ροδία και η Ροδιάπολης αποτελούν πιθανώς ενδείξεις ενός ευρύτερου

αποικισμού της ΝΑ Λυκίας από τις δωρικές πόλεις της Ρόδου ο οποίος ωστόσο δεν είχε

μόνιμο αποτέλεσμα πέραν της κτήσης της Μεγίστης εφόσον οι πόλεις αυτές αναφέρονται

αργότερα ως μέλη της Λυκιακής Συμμαχίας10

Το 411 πΧ η Ρόδος αποστάτησε από την Αθηναϊκή συμμαχία και το 4087 πΧ ίδρυσε ndash με

τον συνοικισμό των τριών πόλεων ndash τη νέα πόλη της Ρόδου που σύντομα αναπτύχθηκε

σε σημαντική ναυτική και εμπορική δύναμη Δεν μπόρεσε ωστόσο να αποφύγει την

κυριαρχία της δυναστείας των Εκατομνιδών σατραπών της Αλικαρνασσού (356 - 332

πΧ)11 ούτε τη συμμετοχή της στις δυνάμεις του Δαρείου του Γ΄ (340 - 335 πΧ) Κατά την

περίοδο 332 - 323 πΧ στην περιοχή κυριάρχησαν οι δυνάμεις των Μακεδόνων12 ενώ μετά

τον θάνατο του Αλεξάνδρου ξεκίνησαν οι διαμάχες μεταξύ των βασιλείων των Διαδόχων

για τη στρατιωτική και οικονομική κυριαρχία στην ανατολική Μεσόγειο

Η Ρόδος απέκρουσε την πολιορκία του Δημητρίου (305 - 304 πΧ) ενίσχυσε το ναυτικό της

πολεμικό και εμπορικό και εξελίχθηκε στη διάρκεια του 3ου και τις αρχές του 2ου αι πΧ σε

κατrsquo εξοχήν κέντρο του διαμετακομιστικού εμπορίου στην ανατολική Μεσόγειο Το ροδιακό

κράτος σταδιακά περιέλαβε πολλά από τα νησιά της Δωδεκανήσου Αυτά προστέθηκαν

στις σημαντικές εκτάσεις που ήδη προ του συνοικισμού κατείχαν οι ροδιακές πόλεις στην

απέναντι ακτή της Μικράς Ασίας τη λεγόμενη laquoενσωματωμένηraquo ροδιακή Περαία η οποία

περιελάμβανε τμήμα της Καρίας και ορισμένες παραθαλάσσιες θέσεις της Λυκίας καθώς

και τη νήσο Μεγίστη

Θεωρείται βέβαιο ότι η Μεγίστη ενσωματώθηκε στο Ροδιακό κράτος πριν τα μέσα του 4ου

αι πΧ και παρέμεινε σε αυτό τουλάχιστον μέχρι τον 1ο αι μΧ13 αυτό μαρτυρεί η αναφορά

του Ψευδοσκύλακος 99 (GGM I 73hellip κατὰ ταῦτα νῆσός ἐστι Ῥοδίωνhellip ) που χρονολογείται στα

10 Bresson 1999 102 Blinkenberg 1941 αρ 2 170 XXIII11 Οι Εκατομνίδες προχώρησαν στην κατασκευή ενός εκτεταμένου δικτύου οχυρώσεων στις υπό τον έλεγχό τους περιοχές Σχετικά βλ Εισαγωγικό κείμενο Νισύρου στον παρόντα τόμο12 Σχετικά με το ροδιακό κράτος κατά την εποχή του Μ Αλεξάνδρου βλ Hauben 1977 και Berthold 1984 33-3713 Fraser ndash Bean 1954 57 Berthold 1984 41

29

μέσα του 4ου αι πΧ14 αλλά και του Στράβωνος (XIV 3 7)

Η διοίκηση της laquoενσωματωμένηςraquo ροδιακής Περαίας δεν διέφερε από αυτή της Ρόδου15

Αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα του ροδιακού κράτους και συμμετείχε στο σύστημα

των δήμων Η Μεγίστη όπως και περιοχή των Δαιδάλων προκεχωρημένες κτήσεις του

ροδιακού κράτους δεν αποτελούσαν αυτοτελείς δήμους αλλά μάλλον ανήκαν σε κάποιον

άγνωστο δήμο της Ρόδου Αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι στις επιγραφές της

Μεγίστης το όνομα των Ροδίων αξιωματούχων συνοδεύεται μερικές φορές από το

δημοτικό τους αλλά ποτέ από το εθνικό Ῥόδιος πρακτική που συναντάται στις περιοχές

της laquoενσωματωμένηςraquo Περαίας Ωστόσο το δημοτικό Μεγιστεύς εμφανίζεται μόνον ως

επίθετο του Απόλλωνα και πιθανώς του Διός16

Νομίσματα του 4ου αι πΧ τα οποία φέρουν στον εμπροσθότυπο την κεφαλή του Ηλίου και

στον οπισθότυπο το ροδιακό ρόδο με τα γράμματα ΜΕ έχουν αποδοθεί στη Μεγίστη (αρ

κατ 11 - 12) η ερμηνεία αυτή ωστόσο αποτέλεσε θέμα διαφωνίας μεταξύ ειδικών και

αμφισβητείται17

Την στρατιωτική εξουσία στην ενσωματωμένη και υποτελή ροδιακή Περαία ασκούσε ένας

από τους δέκα στραταγοὺς ο στραταγός ἐπὶ τό πέραν με υφιστάμενους τουλάχιστον τρεις

ἁγεμόνας ndash συγκεκριμένα αναφέρονται ἁγεμὼν ἐπὶ Kαρίας ἁγεμὼν ἐπὶ Λυκίας και ἁγεμὼν ἐπὶ

Kαύνου Υφιστάμενοι των ἁγεμόνων ήταν οι ἐπιστάται Ρόδιοι επικεφαλής μισθοφορικών

φρουρών διορισμένοι με ετήσια θητεία σε σημεία στρατηγικής σημασίας για το ροδιακό

κράτος

H Μεγίστη ήταν ένα από τα σημεία αυτά όπως επιβεβαιώνουν οι επιγραφικές

μαρτυρίες τέσσερις αναθηματικές επιγραφές επιστατών έχουν βρεθεί στην ακρόπολη του

Παλαιοκάστρου και μία βρίσκεται χαραγμένη στο βράχο κάτω από το Κάστρο τον αρχαίο

πύργο του λιμένα18 Χρονολογούνται στο 2ο αι πΧ19

Η εξαιρετική σημασία της Μεγίστης για το ροδιακό κράτος κατά τον 2ο αι πΧ διαφαίνεται

στην ενεπίγραφη βάση αναθηματικού αγάλματος που βρέθηκε στις Κεδρεές της Καρίας

και αναφέρεται στον Τεισία Θευδάμου hellip καὶ ἁγεμόνα γενόμενον ἐμ Mεγίστᾳ κατὰ πόλεμονhellip20

Η βάση φέρει την υπογραφή του γλύπτη Πυθόκριτου ο οποίος εργάστηκε στη Ρόδο γύρω

στο 170 πX Φαίνεται ότι στην προκειμένη περίπτωση ο διορισμός του συγκεκριμένου

αξιωματούχου ως ἁγεμόνα ἐμ Mεγίστᾳ αποτελούσε έκτακτο αξίωμα που υπαγορευόταν

από την κρισιμότητα των γεγονότων του Γ΄ Συριακού πολέμου (190 πΧ) όταν η Μεγίστη

διεδραμάτισε κύριο ρόλο21 στις επιχειρήσεις κατά του Αντιόχου Γ΄ Σχετική με τα γεγονότα

του πολέμου αυτού είναι η εκτενέστερη σωζόμενη αναφορά της Μεγίστης στην αρχαία

14 Και οπωσδήποτε πριν το 330 πΧ βλ Bresson 104 σημ 5115 Για τη διοίκηση του ροδιακού κράτους βλ Fraser ndash Bean 1954 79-94 Berthold 1984 38 κεξ van Gelder 190016 SGDI 4331 και 433317 Βλ Head 1897 xcviii-xcix Ο Cahn (1942 92-94) επισημαίνει ότι τα νομίσματα είναι βαρύτερα από το καθιερωμένο ροδιακό σύστημα και είναι απίθανο να αποτελούν βραχύβια ροδιακή κοπή Υποστηρίζει ότι πρόκειται πιθανώς για κοπή επιμέρους ροδιακού δήμου Οι Fraser ndash Bean (1954 97 σημ 4 98) θεωρούν ότι εάν πρόκειται για ροδιακή κοπή αυτή θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως ένδειξη είτε της αυτονομίας του νησιού είτε της ενσωμάτωσής του στο ροδιακό κράτος επισημαίνουν δε ότι τα γράμματα ΜΕ πιθανώς δεν αντιπροσωπεύουν τοπωνύμιο αλλά ονόματα αξιωματούχων Ο RHJ Ashton (1990 1-3) πρότεινε ότι πρόκειται για κοπή του Ροδίου στην καταγωγή στρατηγού Μέμνωνος ο οποίος πολέμησε εναντίον του Αλέξανδρου και όχι για νομίσματα της Μεγίστης Συνοπτικά βλ Στεφανάκη 2010 417-419 18 Βλ αναλυτικότερα παρακάτω σχετικά με το Κάστρο και την ακρόπολη Παλαιοκάστρου19 Fraser ndash Bean 1954 8720 SEG IV 178 Fraser ndash Bean 1954 8521 Σχετικά με τα γεγονότα του Συριακού πολέμου βλ Berthold 1984

30

γραμματεία ο Τίτος Λίβιος (Ab Urbe Condita 37225 372412 37452) αναφέρει την

Μεγίστη τρεις φορές σε σχέση με τις πολεμικές επιχειρήσεις του 190 πX Στο κείμενο

εξαίρεται η στρατηγική θέση της Μεγίστης καθώς και η σημασία του λιμανιού της για

το ροδιακό κράτος ως ναυστάθμου του ροδιακού στόλου Τα παραπάνω αποσπάσματα

μαρτυρούν ότι η Μεγίστη έπαιξε σημαντικό στρατηγικό ρόλο κυρίως μάλιστα εφrsquo όσον η

υπόλοιπη Λυκία με την εξαίρεση της Φασήλιδος ήταν εχθρικά διακείμενη προς τη Ρόδο

Η συνθήκη της Απάμειας (188 πΧ) που επιβλήθηκε στη συνέχεια από τη Ρωμαϊκή σύγκλητο

επί των Ελλήνων της Μικράς Ασίας ήταν εξαιρετικά ευνοϊκή για τους Ροδίους Την αμέσως

επόμενη περίοδο έως τη συμμαχία με τη Ρώμη - ουσιαστικά την υποταγή σε αυτή - το

164 πΧ το ροδιακό κράτος επεκτάθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της Καρίας και της Λυκίας

Οι περιοχές αυτές αποτέλεσαν τη λεγόμενη laquoυποτελή Περαίαraquo Η Λυκία αντιστάθηκε στη

ροδιακή κατοχή και ακολούθησε σειρά πολεμικών συγκρούσεων οι λεγόμενοι Λυκιακοί

πόλεμοι22 Κατά την περίοδο αυτή (188 - 167 πΧ) η Μεγίστη εξακολούθησε να λειτουργεί

ως βάση για τις ναυτικές επιχειρήσεις του ροδιακού στόλου

Η μόνιμη ροδιακή παρουσία στη Μεγίστη ερμηνεύει την επιρροή της Ρόδου στην κεντρική

Λυκία κατά την ελληνιστική περίοδο η οποία μαρτυρείται επιγραφικά23 Αντίστοιχη

λυκιακή παρουσία ή επιρροή στη Μεγίστη δεν σημειώνεται κρίνοντας από την έλλειψη

μνημείων στο νησί Ακόμη και κατά την περίοδο αναβίωσης της λυκιακής συμμαχίας κατά

τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο24 η Μεγίστη φαίνεται ότι παρέμεινε ανεπηρέαστη

από τη λυκιακή επιρροή παρά την εγγύτητά της στη λυκιακή ακτή

Αναπόφευκτα η πολιτική ισχύς της Ρόδου μειωνόταν όσο αυξανόταν η επιρροή της Ρώμης

Έπειτα από την υπογραφή συνθήκης με τη Ρώμη το 164 πΧ παρότι τυπικά αυτόνομη η

Ρόδος ακολουθεί τις επιταγές του ρωμαϊκού κράτους Η ίδρυση στη Δήλο αφορολόγητου

εμπορείου ρωμαϊκών συμφερόντων συνετέλεσε στην οικονομική συρρίκνωση της Ρόδου

Στον ύστερο 1ο αι πΧ ο Αντώνιος και ο Αύγουστος απέδωσαν ξανά κάποιες από τις

νησιωτικές της κτήσεις ενώ ο Αύγουστος επιβεβαίωσε τον παλαιότερο τίτλο της ως

laquoελεύθερης και συμμάχου πόλεωςraquo

Τον 1ο αι μΧ ο Στράβων (ΧΙV 3 7) αναφέρει και πάλι τη Μεγίστη ως ροδιακή κτήση Εκτός

από τον Στράβωνα δύο ακόμη πηγές του 1ου και 2ου αι μΧ αναφέρονται στη Μεγίστη ο

Πτολεμαίος (V III) και o Πλίνιος (Φυσική Ιστορία V 35131) ο οποίος μάλιστα αναφέρει ότι

η πόλις της Μεγίστης έχει εκλείψει (hellip Megista cuius civitas interdiit) Σύμφωνα ωστόσο

με τις αρχαιολογικές ενδείξεις το νησί κατοικείτο κατά τον 1ο αι μΧ οπότε η δήλωση του

Πλίνιου πιθανώς σημαίνει είτε ότι ο πληθυσμός του συρρικνώθηκε είτε ότι η στρατηγική

σημασία του μειώθηκε είτε ότι ήταν πλέον υποτελές

Υπό τον αυτοκράτορα Βεσπασιανό (67 - 69 μΧ) η Ρόδος ενσωματώθηκε επίσημα στο

Ρωμαϊκό κράτος ενώ από τον Διοκλητιανό (284 - 305 μΧ) ορίστηκε ως πρωτεύουσα της

Επαρχίας των Νήσων η οποία υπαγόταν στη Διοίκηση της Ασίας

Στην αυτοκρατορική περίοδο η Μεγίστη εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ως ναύσταθμος

όπως μαρτυρούν οι επισκευές στα τείχη της ακρόπολης και επιφανειακά ευρήματα στο

νησί αλλά κυρίως οι λιμενικές εγκαταστάσεις Στη ρωμαϊκή περίοδο χρονολογούνται

22 Bresson 1999 106-111 Πολύβιος 254423 Σχετικά με τα επιγραφικά στοιχεία που μαρτυρούν τη ροδιακή επιρροή στη Λυκία την υιοθέτηση ροδιακών πρακτικών τις αναθηματικές επιγραφές που τιμούν Ροδίους την λατρεία του Διός Ατταβυρίου και του Ηλίου βλ Zimmermann 1992 81 156-158 Zimmermann 1993 119-121 Bresson 1999104-10624 Βλ Τίτος Λίβιος 41258 42148 44151 Επίσης βλ Πολύβιος 30512 30314-5 3141-3

31

πιθανώς οι βυθισμένοι μόλοι στη γλώσσα που χωρίζει τα δυο λιμάνια και γύρω από το

απέναντι νησάκι Ψωραδιά καθώς και κεραμική από ναυάγια στις θέσεις αυτές25 Το λιμάνι

της Μεγίστης λειτουργούσε ακόμη ως εμπορικός λιμένας αλλά και ως ναύσταθμος του

ρωμαϊκού στόλου μάλλον όμως ως βοηθητικός του ναυστάθμου στα Πάταρα της Λυκίας

Οπωσδήποτε η σημασία του νησιού δεν ήταν πλέον εξέχουσα σε μια Μεσόγειο που

αποτελούσε laquoρωμαϊκή λίμνηraquo

Η ιστορία του νησιού αντικατοπτρίζει τη σημαντική γεωγραφική του θέση και την οικονομική

και στρατηγική σημασία ολόκληρης της περιοχής Την εξέχουσα θέση του ως σημαντικής

κτήσης της Ρόδου ακολούθησαν αιώνες αφάνειας κατά τους οποίους σχεδόν εξαφανίστηκε

από τις πηγές Υπάρχουν μεγάλες περίοδοι που χαρακτηρίζονται από την πλήρη απουσία

μνημείων και στοιχείων Τα μέχρι τώρα στοιχεία δείχνουν ότι το νησί ήκμασε ως ναυτική

βάση κυρίως σε περιόδους ανάγκης οργανωμένου ελέγχου των θαλάσσιων περασμάτων

από μια κεντρική αρχή

τα αρΧαια μνήμΕιαΟ λιμένας και το ΚάστροΟ κόλπος δυτικά του Κάβου ndash πεταλόσχημος βαθύς και καλά προστατευμένος από τον

καιρό ndash ήταν ο κυρίως λιμένας ενώ ο ανατολικός στο Μανδράκι μικρότερος και ρηχός26

λειτουργούσε πιθανώς ως ναυπηγοεπισκευαστικός χώρος στην αρχαιότητα όπως και κατά

τον 19ο αιώνα Ο κύριος ωστόσο ρόλος του διπλού λιμένα της Μεγίστης ήταν η τροφοδοσία

των πολεμικών και εμπορικών πλοίων ενώ πιθανώς συμμετείχε στο περιφερειακό

εμπόριο

Το λιμάνι της Μεγίστης προστατευόταν ήδη κατά την αρχαιότητα από αρχαίο οχυρό στη

θέση του ιπποτικού Κάστρου (εικ 2 3) Η πυραμιδική βάση του σωζόμενου πύργου (εικ 3) χρονολογείται στον β΄ μισό του 4ου αι πΧ27 όπως μαρτυρεί η λαξευμένη ταινία στις

δύο όψεις της επικλινούς ακμής των γωνιόλιθων ο λεγόμενος γωνιαίος οδηγός Προφανώς

η ασυνήθιστη για τον χώρο κατασκευή έγινε προκειμένου να δοθεί πρόσθετο ύψος στον

ορθογώνιο πύργο ο οποίος δέσποζε στα δύο λιμάνια και ήλεγχε τη θαλάσσια περιοχή του

διαύλου με τις διάσπαρτες νησίδες

Στο βράχο όπου εδράζεται ο πύργος του Κάστρου βρίσκεται εγχάρακτη η αναθηματική

επιγραφή του Ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλή Νικαγόρα στον Ερμή Προπύλαιο (εικ 4) που χρονολογείται τον 2ο αι πΧ Σωσικλῆς Nικαγόρα Ἂμιος ἐπιστατήσας ἒν τε Kαστάβῳ

καὶ ἐπὶ τοῦ πύργου τοῦ ἐν Mε γίστᾳ Ἑρμᾷ Προπυ λαίῳ χαριστήριον28 Η αναθηματική επιγραφή

του laquoεπιστατήσαντοςraquo Σωσικλέους είναι οπωσδήποτε μεταγενέστερη της κατασκευής του

πύργου και συνοδεύεται από εντορμίες για τη στερέωση αναθήματος πιθανώς ερμαϊκής

στήλης

Ολόκληρη η βόρεια πλευρά του πύργου έχει καταρρεύσει μαζί με τον βράχο έδρασης

πιθανώς εξ αιτίας σεισμού ή έπειτα από κάποιον από τους πολυάριθμους βομβαρδισμούς

που έχει υποστεί το μνημείο σε νεότερες περιόδους Ο βόρειος τοίχος του πύργου κτισμένος

σύρριζα στο φρύδι του βράχου είναι κατακόρυφος και εμφανώς μεταγενέστερος

25 Βλ Pirazzoli 198726 Κατά την αρχαιότητα η στάθμη της θάλασσας βρισκόταν αρκετά χαμηλότερα βλ Pirazzoli 198727 Η κατασκευή βρίσκει παράλληλα στην περιοχή της Αργολίδας Πυραμιδική βάση ορθογώνιου πύργου επάνω σε ορθογώνια κρηπίδα βρίσκεται στο Κεφαλάρι Ελληνικού στο Άργος (Πίκουλας 1996-97 Lord 1938 Scranton 1938) Βάσει των ευρημάτων χρονολογείται στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ και λειτουργούσε ως φυλακείο για τον έλεγχο του άξονα Άργους-Κεγχρεών Βλ Πίκουλας 199528 SGDI 4332

Εικ 2 Ο Κάβος το Κάστρο και ο laquoΛυκιακός τάφοςraquo (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

Εικ 3 Το Κάστρο η πυραμιδική βάση του πύργου από ΝΑ (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

Εικ 4 Η αναθηματική επιγραφή του ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλέους (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

32

το παλαιόκαστροΑποτελεί την καλύτερα σωζόμενη

οχυρωμένη θέση της αρχαίας Mεγίστης

στο εσωτερικό του νησιού και πιθανώς

το πλέον στρατηγικό σημείο (εικ 5) Η

ακρόπολη είχε πιθανώς κατασκευαστεί πριν

τον ύστερο 4ο αι πΧ επάνω σε αρχαιότερη

προ-κλασική ακρόπολη παρουσιάζει δε

ίχνη διαρκούς κατοίκησης μέχρι τους

βυζαντινούς χρόνους29 Ήλεγχε τον λιμένα

και τον όρμο Λιμενάρι στα δυτικά κυρίως

όμως αποτελούσε κομβικό σημείο από

όπου ασκείτο ο έλεγχος των θαλάσσιων

διόδων μέσω ενός δικτύου φρυκτωριών

εγκατεστημένων σε διάφορα σημεία του

νησιού στις γειτονικές νησίδες Στρογγυλή

και Pω καθώς και στην απέναντι λυκιακή

ακτή Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου καλύπτει έκταση περ 6000 τμ και αποτελείται από

εξωτερικό τείχος με τέσσερις - αρχικά - πύργους στη NA πλευρά την πλέον προσβάσιμη

καθώς και εσωτερικό πύργο Στον νοτιότερο πύργο σώζεται μία από τις αρχαίες εισόδους

αν και έχει υποστεί μεταγενέστερες επεμβάσεις Εντοιχισμένες σε δεύτερη χρήση

βρίσκονται εδώ δύο αναθηματικές επιγραφές επιστατών30 Ο κατεστραμμένος σήμερα

τέταρτος πύργος στην ανατολική γωνία του εξωτερικού τείχους σε σημείο που δεσπόζει

επάνω από τον οικισμό και το λιμάνι ήταν πιθανώς η θέση εύρεσης της επιγραφής

του επιστάτη Κρατιδάμου ο οποίος κατασκεύασε πύλη και ανέθεσε τα αγάλματα του

Απόλλωνος Πυλαίου και της Αρτέμιδος Σωτείρας31 Η επιγραφή η οποία χρονολογείται

πιθανώς στον 3ο ή 2ο αι πΧ32 δηλώνει την ύπαρξη μιας δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό

Μία τέταρτη επιγραφή ndash αυτή τη φορά από δύο επιστάτες ndash θα πρέπει να συσχετιστεί με

την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου33 O εσωτερικός πύργος που σώζεται σε ύψος περίπου

29 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 73-74 εικ 7 Wurster 1981 226-231 πίν 74-75 εικ 8 Το 1943 οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής εγκατέστησαν στην κορυφή του υψώματος την αντιαεροπορική τους άμυνα όπως φαίνεται από τα δύο πολυβολεία αλλά και από το άφθονο υλικό λατύπης που δημιουργήθηκε από τον βομβαρδισμό του μνημείου από τους συμμάχους30 Ἐπικρατίδας Ἀναξικράτευς ἐπιστατήσας καὶ τοὶ συστρατευσάμενοι [Δ]ιοσκόροις (SGDI 4331 και Διαμαντάρας 1892 304) και [B]ασίλων Ἐξα[κ]- εστίωνος Λέλιος ἐπιστα- τήσας (Διαμαντάρας 1892 305)31 Susini 1955 Michelier 1917 Δεν είναι σαφές ποια ακριβώς είναι η ΝΑ γωνία της ακρόπολης όπου σύμφωνα με τον Michelier βρέθηκε η επιγραφή του Κρατιδάμου Πιθανώς πρόκειται για τον κατεστραμμένο πλέον τέταρτο πύργο της ΝΑ πλευράς της ακρόπολης Η ύπαρξη της συγκεκριμένης επιγραφής δηλώνει την ύπαρξη δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό Η επιγραφή βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης (αρ ευρ 40) μαζί με μια σειρά άλλων αναθηματικών ή επιτύμβιων αναθηματικών επιγραφών που χρονολογούνται από την ελληνιστική έως την ύστερη αυτοκρατορική περίοδο (αρ ευρ 13 18 25 28 40 41 42) καθώς και κάποιες επιγραφές που είχαν μεταφερθεί στη Μεγίστη από τα Πάταρα και τις Γάγες Οι επιγραφές είχαν αποσταλεί με αρχικό προορισμό το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών από την επαναστατική ελληνική διοίκηση της νήσου που ζητούσε την ένωση με την Ελλάδα κατά το σύντομο διάστημα 1913-191532 Σύμφωνα με τον Susini 1955 καμμία επιγραφή με προέλευση από τη Μεγίστη δεν είναι δυνατόν να χρονολογηθεί με ακρίβεια33 Ἐπιστάται Aἰσχίνας Διάνδρου Tιμόστρατος Eὐκράτευς Ἀπόλλωνι Mεγιστεῖ Η επιγραφή (SGDI 4330) αναφέρεται από τον Ludwig Ross ως εντοιχισμένη στο ιερό της Μονής του Αγίου Παντελεήμονα Ο Διαμαντάρας (1899 333) δημοσίευσε μία έκτη επιγραφή επιστάτου χωρίς να αναφέρει τόπο εύρεσης

Εικ 5 Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου από ΝΑ Στο βάθος η Ρω (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

33

4μ αποτελεί το καλύτερα σωζόμενο τμήμα της οχύρωσης (εικ 6) Είναι χτισμένος με

κυφωτές λιθοπλίνθους σύμφωνα με το ισόδομο σύστημα με λαξευμένο γωνιαίο οδηγό

στους γωνιόλιθους Τμήματα της ελληνιστικής φάσης διατηρούνται κατά τόπους στους

κατώτερους δόμους του εξωτερικού τείχους34

Δύο μεγάλες λαξευτές ελλειψοειδείς δεξαμενές με λαξευμένες κλίμακες καθόδου η μία

στον εσωτερικό και η δεύτερη στον εξωτερικό περίβολο εξασφάλιζαν νερό για μεγάλες

περιόδους (εικ 7) Η μεγαλύτερη από αυτές έχει διάμετρο περίπου 530μ και βάθος 4μ

Οι δεξαμενές αυτές στεγασμένες με θόλους στις νεότερες περιόδους θα πρέπει κατά την

αρχαιότητα να βρίσκονταν σε υπόγειους χώρους πύργων

Μικρές κόγχες λαξευμένες στο μέτωπο του βράχου στη νότια πλευρά του εσωτερικού

υπερυψωμένου τμήματος της ακρόπολης δηλώνουν την ύπαρξη ιερού στο σημείο αυτό

ή ΒίγλαΣτη θέση Βίγλα ndash το υψηλότερο σημείο του νησιού που δεσπόζει πάνω από τον οικισμό σε

υψόμετρο 220μ ndash σώζεται αρχαίο οχυρωματικό τείχος σε μήκος 60μ με κατεύθυνση Α-Δ

Η πολυγωνική του τοιχοδομία έχει χαρακτηριστεί laquoκυκλώπειαraquo και στο παρελθόν το τείχος

είχε θεωρηθεί μυκηναϊκό35 Πρόκειται ωστόσο για τοιχοδομία αρκετά συνηθισμένη στην

Καρία από τους κλασικούς χρόνους μέχρι τη ρωμαϊκή περίοδο και πιθανώς αποτελούσε

τμήμα της ελληνιστικής οχύρωσης36 Σε συνδυασμό με το Παλαιόκαστρο χρησίμευε για την

προστασία της ενδοχώρας

Εκτός από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και τα παραθαλάσσια οχυρά του Κάστρου

34 Οι λιθόπλινθοι της νοτιοδυτικής γωνίας του εξωτερικού τείχους έχουν συστραφεί και μετατοπιστεί με αποτέλεσμα το σημείο αυτό του τείχους να κινδυνεύει με κατάρρευση Έπειτα από την τοπογραφική αποτύπωση από την Ε Βασιλειάδου η ΚΒ΄ ΕΠΚΑ έχει αναλάβει το έργο της αποκατάστασης της νοτιοδυτικής γωνίας στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ βάσει των μελετών των Γ Αντωνίου Κ Ζάμπα και Ε Παυλίδη35 Κυπαρίσσης 191536 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 Wurster 1981 231-232

Εικ 6 Παλαιόκαστρο Ο εσωτερικός πύργος από ΝΑ (φωτ αρχείο ΜΚΤ) Εικ 7 Λαξευτή δεξαμενή στο Παλαιόκαστρο (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

34

και των νησίδων Ρω και Στρογγυλής (βλ παρακάτω σελ 44 - 47)37 το αμυντικό δίκτυο

της Μεγίστης συμπληρωνόταν από επί μέρους μικρές laquoακροπόλειςraquo στο εσωτερικό του

νησιού (όπως το Λαντωμένο ή τα Υψηλά στο κτήμα Μιρικλή38 στη ΝΑ πλευρά του νησιού)

και πύργους-φρυκτώρια (όπως ο μικρός πύργος με πυραμιδική βάση στο Καστρέλλι στην

χερσόνησο της Μούντας και το φρυκτώριο στη θέση Καρύδια στο φρύδι της απόκρημνης

ανατολικής ακτής) καθώς και στην απέναντι ηπειρωτική ακτή Τειχισμένο παραθαλάσσιο

αστικό κέντρο δεν φαίνεται να υπήρχε κατά την αρχαιότητα ενώ ο οικισμός του λιμένα

ήταν πιθανώς περιορισμένης έκτασης και εξυπηρετούσε τις ανάγκες τροφοδοσίας και

επισκευής των πλοίων

Το κυρίως οχυρωματικό δίκτυο του συμπλέγματος της Μεγίστης κατασκευάστηκε βάσει

κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού του ροδιακού κράτους στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ πιθα-

νότατα την περίοδο μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου Αδιευκρίνιστη παραμένει

η ακριβέστερη χρονολόγησή της κατασκευής του ενώ δεν θα πρέπει να αποκλειστεί το εν-

δεχόμενο να ενσωμάτωσε προϋπάρχουσες κατασκευές και να συμπληρώθηκε στη διάρκεια

του 3ου και 2ου αι πΧ με πρόσθετες κατασκευές και μετασκευές Οι οχυρώσεις αποτέλεσαν

μέρος ενός ευρύτερου σχεδιασμού με μακροπρόθεσμο στόχο την απρόσκοπτη ναυσιπλοΐα

και τον ανεφοδιασμό του πολεμικού και εμπορικού στόλου παρακάμπτοντας τα λιμάνια της

Λυκίας με την οποία οι σχέσεις του ροδιακού κράτους ήταν μονίμως τεταμένες39

Οχυρωμένες αγροικίεςΕκτός από τα παραπάνω οχυρά στο Καστελλόριζο έχει εντοπισθεί μεγάλος αριθμός

μεμονωμένων οχυρών κτισμάτων τα οποία μπορούν να ερμηνευθούν ως αγροτικοί πύργοι

ή οχυρωμένες αγροικίες40 Στην πλειονότητά τους οι αγροικίες αυτές είναι μεμονωμένες

και αυτάρκεις με εξαίρεση πιθανώς τις εγκαταστάσεις στην Αυλωνιά που θα μπορούσαν

να ανήκουν σε μικρό οικισμό ή κώμη από πυργόσπιτα Ανάλογοι πύργοι κατασκευάζονται

τον 4ο και 3ο αι πΧ σε πολλές περιοχές κυρίως στο νησιωτικό χώρο41 Μερικές φορές

συσχετίζονται με τις ανάγκες προστασίας κάποιας συγκεκριμένης παραγωγής42 συνήθως

όμως πρόκειται για αγροτικές εγκαταστάσεις οι οποίες συγχρόνως εξυπηρετούν κάποιον

ευρύτερο αμυντικό σχεδιασμό Πιθανώς αποτελούσαν ιδιοκτησίες ενδεχομένως όμως

κάποιες από αυτές να παραχωρούνταν στη φρουρά και τις οικογένειές τους για χρήση και

εκμετάλλευση με αντάλλαγμα τη λειτουργία παρατηρητηρίου-φρυκτωρίας43

Αντίστοιχες κατασκευές οχυρωμένων αγροικιών των ελληνιστικών χρόνων και σε εξίσου

37 Μελετώντας τις ελληνιστικές οχυρώσεις στην ενσωματωμένη ροδιακή Περαία η Pimouguet (1994) διέκρινε τρεις κατηγορίες αμυντικών εγκαταστάσεων οχυρωμένες ακροπόλεις στην κορυφή υψώματος οχυρωμένα παραθαλάσσια αστικά κέντρα και παραθαλάσσια οχυρά και πύργους χτισμένους επάνω σε χερσόνησο ή στόμιο κόλπου Κάθε μία από αυτές τις εγκαταστάσεις είχε τη δική της ιδιαίτερη επιχειρησιακή λειτουργία η οργάνωσή τους όμως δείχνει την ύπαρξη ενός κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού που εξυπηρετούσε απευθείας τα συμφέροντα του ροδιακού κράτους Έτσι ερμηνεύεται και η σχετική ομοιογένεια που χαρακτηρίζει όλες τις κατηγορίες των εγκαταστάσεων αυτών ως προς τα λειτουργικά τους στοιχεία και τον τρόπο κατασκευής τους χαρακτηριστικά τα οποία η Pimouguet θεωρεί ενδείξεις μιας laquoηπειρωτικής ροδιακής αρχιτεκτονικήςraquo38 Ashton 1995 8039 Bresson 1999 Bryce ndash Zahle 198640 Ο Ashton (1995 68-91 κυρίως 69) σημειώνει σαράντα πέντε περίπου οχυρωμένες θέσεις οι περισσότερες από τις οποίες βρίσκονται σε συσχετισμό με πατητήρια και δεξαμενές41 Βλ Μαραγκού 2005 323-326 Young 1956α Osborne 198642 Βλ για παράδειγμα τα ορυχεία αργύρου της Σίφνου (Young 1956β και Ashton ndash Pantazoglou 1991)43 Σχετικά με την κυριότητα των μεμονωμένων οχυρών δηλαδή εάν επρόκειτο για ιδιωτικά ή δημόσια οικοδομήματα βλ Μαραγκού 2009 21

35

μεγάλη πυκνότητα εντοπίζονται στη Λυκία44 Κάποιες από τις κτιστές κατασκευές που

έχουν στο παρελθόν θεωρηθεί τάφοι45 θα πρέπει πιθανώς να ερμηνευθούν ως υπόγειοι

χώροι πύργων με χρήση αποθηκευτική ή ως δεξαμενής νερού όπως η κτιστή κατασκευή

που είναι σήμερα γνωστή ως laquoτάφος με το χρυσό στεφάνιraquo στο οροπέδιο του Άη Γιώργη

του Βουνού46 και η υπόγεια κρύπτη του Aγ Χαραλάμπους στο μοναστήρι του Άη Γιώργη

του Bουνού Χρήση αγροικίας είχε πιθανώς η οχυρωμένη εγκατάσταση που περιβάλλεται

από ισχυρό τείχος στο κτήμα Σαρίνα στη θέση Άχερες δυτικά του λιμανιού στη μοναδική

εύκολα προσβάσιμη και καλλιεργήσιμη περιοχή στο νησί47 Εδώ εκτός από στεγασμένη

δεξαμενή περιλαμβάνεται και ικανή καλλιεργήσιμη γη

διαχείριση υδάτωνΗ Μεγίστη είναι νησί άνυδρο Πηγάδια με γλυκό νερό (υφάλμυρο για την ακρίβεια)

εντοπίζονται μόνο στην περιοχή του μυχού του λιμανιού όπου και η εκκλησία του Άη

Γιώργη του Πηγαδιού Κατά τις εργασίες για την κατασκευή λιμνοδεξαμενής στη θέση

Κιόλια στο κεντρικό τμήμα του νησιού ΝΔ του αεροδρομίου αποκαλύφθηκαν δύο

κτιστές κυκλικές κατασκευές διαμέτρου 5 και 6 μ εγγεγραμμένες σε κτιστή κατασκευή

από ισχυρούς τοίχους οι οποίες ερμηνεύονται ως δεξαμενές νερού Η κατασκευή τους

χρονολογείται στην ελληνιστική περίοδο συνέχισαν δε να χρησιμοποιούνται στα ρωμαϊκά

χρόνια σύμφωνα με την κεραμική που βρέθηκε κατά την ανασκαφή48 Σημειωτέον ότι το

παλαιό όνομα της θέσης ήταν Φλετρά (φρεατερά)49

Στην ελληνιστική περίοδο κατασκευάστηκε πιθανώς το συγκρότημα εννέα μεγάλων

κυκλικών δεξαμενών στη θέση Άχερες επάνω από τον οικισμό του Καστελλορίζου η

κατασκευή του οποίου ανάγεται συνήθως στην περίοδο της Τουρκοκρατίας Ωστόσο ένα

τέτοιας κλίμακας έργο υποδομής μαρτυρεί έναν κεντρικό σχεδιασμό ο οποίος μόνον στην

ελληνιστική περίοδο παρατηρείται στο νησί Το συγκρότημα αυτό των δεξαμενών στις

Άχερες θα έπρεπε να επαρκεί για τις ανάγκες όχι μόνον του οικισμού και των εγκαταστάσεων

του λιμένα αλλά και για τον ανεφοδιασμό του ροδιακού στόλου και των εμπορικών

πλοίων που μετέφεραν σιτηρά αμφορείς με κρασί και άλλα προϊόντα που διακινούσε το

ροδιακό κράτος καθώς και ξυλεία από τη Λυκία50

Παράλληλα λαξευμένες ή κτιστές δεξαμενές μικρές και μεγάλες υπάρχουν σε όλες τις

αρχαίες θέσεις εγκατάστασης στο νησί από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και το

Κάστρο του λιμένα έως τις διάσπαρτες στην ύπαιθρο οχυρωμένες αγροτικές εγκαταστάσεις

ενώ παρατηρείται η χρήση φυσικών ρηγμάτων ως δεξαμενών για τη συλλογή ομβρίων

44 Πρόκειται για πυργοειδείς κατασκευές χωρίς ανοίγματα στο ισόγειο εκτός της πόρτας αλλά με παράθυρα στον όροφο Έχουν προσεγμένη τοιχοδομία και συνδυάζονται πάντα με βοηθητικά κτίσματα πατητήρια και αλώνια Χαρακτηριστική τους λεπτομέρεια αποτελούν οι υπόγειοι χώροι Βλ Konecny 1994 και Konecny 199745 Ashton 1995 100-10246 Στην πραγματικότητα το στεφάνι (αρ κατ 13) βρέθηκε σε λίθινη θήκη σφηνωμένη στο έδαφος βλ Κυπαρίσσης 1915 6347 Βλ Ashton 1995 9048 Βλ Κ Μπαϊράμη στο ΑΔ 2000 Χρον (υπό δημοσίευση)49 Διαμαντάρας χχέ 1350 Το συγκρότημα δεξαμενών στις Άχερες εξυπηρετούσε τις ανάγκες των κατοίκων του οικισμού μέχρι πρόσφατα μαζί με μερικές κυκλικές λαξευμένες δεξαμενές εντός οικισμού γνωστές ως Πασάδες

28

του Ulu Βurun ndash 9 χλμ ΝΑ του Kas της αρχαίας Αντιφέλλου απέναντι από τη Μεγίστη

το οποίο χρονολογείται στο τέλος του 14ου αι πΧ ndash και της Χελιδονίας Άκρας 65 χλμ

ανατολικότερα που χρονολογείται στον 12ο αι πΧ Παρά την έλλειψη στοιχείων δεν θα

πρέπει να αποκλειστεί το ενδεχόμενο ότι η Μεγίστη χρησιμοποιήθηκε ως σταθμός στον

δρόμο ναυτικών και εμπόρων από και προς τα λιμάνια της Ανατολής και αποίκων προς

την Κύπρο την Κιλικία και τη Συροπαλαιστινιακή ακτή κατά τις μετακινήσεις του 12ου και

11ου αι πΧ

απΟ τή γΕωμΕτριΚή πΕριΟδΟ Εωσ τήν ΥστΕρή αρΧαιΟτήταΛιγοστές παραμένουν οι ενδείξεις σχετικά με την κατοίκηση κατά τη Γεωμετρική και

την Αρχαϊκή περίοδο στο νησί θραύσματα κεραμικής της Γεωμετρικής περιόδου που

συλλέχθηκαν στο εσωτερικό της ακρόπολης του Παλαιοκάστρου μαρτυρούν ότι υπήρχε

κατοίκηση στη στρατηγική αυτή θέση Ενδεχομένως η στενή σχέση της Μεγίστης με τη

Ρόδο χρονολογείται από την εποχή του αποικισμού Η ίδρυση της Φασήλιδος αποικίας

της Ρόδου στη λυκιακή ακτή χρονολογείται στον 7ο αι πΧ ενώ στο Χρονικό της Λίνδου

αναφέρεται νικηφόρος εκστρατεία του Κλεόβουλου τυράννου της Λίνδου εναντίον της

Λυκίας που πρέπει να τοποθετηθεί στον 6ο αι πΧ Τα ονόματα ορισμένων πόλεων της

Λυκίας όπως η Ροδία και η Ροδιάπολης αποτελούν πιθανώς ενδείξεις ενός ευρύτερου

αποικισμού της ΝΑ Λυκίας από τις δωρικές πόλεις της Ρόδου ο οποίος ωστόσο δεν είχε

μόνιμο αποτέλεσμα πέραν της κτήσης της Μεγίστης εφόσον οι πόλεις αυτές αναφέρονται

αργότερα ως μέλη της Λυκιακής Συμμαχίας10

Το 411 πΧ η Ρόδος αποστάτησε από την Αθηναϊκή συμμαχία και το 4087 πΧ ίδρυσε ndash με

τον συνοικισμό των τριών πόλεων ndash τη νέα πόλη της Ρόδου που σύντομα αναπτύχθηκε

σε σημαντική ναυτική και εμπορική δύναμη Δεν μπόρεσε ωστόσο να αποφύγει την

κυριαρχία της δυναστείας των Εκατομνιδών σατραπών της Αλικαρνασσού (356 - 332

πΧ)11 ούτε τη συμμετοχή της στις δυνάμεις του Δαρείου του Γ΄ (340 - 335 πΧ) Κατά την

περίοδο 332 - 323 πΧ στην περιοχή κυριάρχησαν οι δυνάμεις των Μακεδόνων12 ενώ μετά

τον θάνατο του Αλεξάνδρου ξεκίνησαν οι διαμάχες μεταξύ των βασιλείων των Διαδόχων

για τη στρατιωτική και οικονομική κυριαρχία στην ανατολική Μεσόγειο

Η Ρόδος απέκρουσε την πολιορκία του Δημητρίου (305 - 304 πΧ) ενίσχυσε το ναυτικό της

πολεμικό και εμπορικό και εξελίχθηκε στη διάρκεια του 3ου και τις αρχές του 2ου αι πΧ σε

κατrsquo εξοχήν κέντρο του διαμετακομιστικού εμπορίου στην ανατολική Μεσόγειο Το ροδιακό

κράτος σταδιακά περιέλαβε πολλά από τα νησιά της Δωδεκανήσου Αυτά προστέθηκαν

στις σημαντικές εκτάσεις που ήδη προ του συνοικισμού κατείχαν οι ροδιακές πόλεις στην

απέναντι ακτή της Μικράς Ασίας τη λεγόμενη laquoενσωματωμένηraquo ροδιακή Περαία η οποία

περιελάμβανε τμήμα της Καρίας και ορισμένες παραθαλάσσιες θέσεις της Λυκίας καθώς

και τη νήσο Μεγίστη

Θεωρείται βέβαιο ότι η Μεγίστη ενσωματώθηκε στο Ροδιακό κράτος πριν τα μέσα του 4ου

αι πΧ και παρέμεινε σε αυτό τουλάχιστον μέχρι τον 1ο αι μΧ13 αυτό μαρτυρεί η αναφορά

του Ψευδοσκύλακος 99 (GGM I 73hellip κατὰ ταῦτα νῆσός ἐστι Ῥοδίωνhellip ) που χρονολογείται στα

10 Bresson 1999 102 Blinkenberg 1941 αρ 2 170 XXIII11 Οι Εκατομνίδες προχώρησαν στην κατασκευή ενός εκτεταμένου δικτύου οχυρώσεων στις υπό τον έλεγχό τους περιοχές Σχετικά βλ Εισαγωγικό κείμενο Νισύρου στον παρόντα τόμο12 Σχετικά με το ροδιακό κράτος κατά την εποχή του Μ Αλεξάνδρου βλ Hauben 1977 και Berthold 1984 33-3713 Fraser ndash Bean 1954 57 Berthold 1984 41

29

μέσα του 4ου αι πΧ14 αλλά και του Στράβωνος (XIV 3 7)

Η διοίκηση της laquoενσωματωμένηςraquo ροδιακής Περαίας δεν διέφερε από αυτή της Ρόδου15

Αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα του ροδιακού κράτους και συμμετείχε στο σύστημα

των δήμων Η Μεγίστη όπως και περιοχή των Δαιδάλων προκεχωρημένες κτήσεις του

ροδιακού κράτους δεν αποτελούσαν αυτοτελείς δήμους αλλά μάλλον ανήκαν σε κάποιον

άγνωστο δήμο της Ρόδου Αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι στις επιγραφές της

Μεγίστης το όνομα των Ροδίων αξιωματούχων συνοδεύεται μερικές φορές από το

δημοτικό τους αλλά ποτέ από το εθνικό Ῥόδιος πρακτική που συναντάται στις περιοχές

της laquoενσωματωμένηςraquo Περαίας Ωστόσο το δημοτικό Μεγιστεύς εμφανίζεται μόνον ως

επίθετο του Απόλλωνα και πιθανώς του Διός16

Νομίσματα του 4ου αι πΧ τα οποία φέρουν στον εμπροσθότυπο την κεφαλή του Ηλίου και

στον οπισθότυπο το ροδιακό ρόδο με τα γράμματα ΜΕ έχουν αποδοθεί στη Μεγίστη (αρ

κατ 11 - 12) η ερμηνεία αυτή ωστόσο αποτέλεσε θέμα διαφωνίας μεταξύ ειδικών και

αμφισβητείται17

Την στρατιωτική εξουσία στην ενσωματωμένη και υποτελή ροδιακή Περαία ασκούσε ένας

από τους δέκα στραταγοὺς ο στραταγός ἐπὶ τό πέραν με υφιστάμενους τουλάχιστον τρεις

ἁγεμόνας ndash συγκεκριμένα αναφέρονται ἁγεμὼν ἐπὶ Kαρίας ἁγεμὼν ἐπὶ Λυκίας και ἁγεμὼν ἐπὶ

Kαύνου Υφιστάμενοι των ἁγεμόνων ήταν οι ἐπιστάται Ρόδιοι επικεφαλής μισθοφορικών

φρουρών διορισμένοι με ετήσια θητεία σε σημεία στρατηγικής σημασίας για το ροδιακό

κράτος

H Μεγίστη ήταν ένα από τα σημεία αυτά όπως επιβεβαιώνουν οι επιγραφικές

μαρτυρίες τέσσερις αναθηματικές επιγραφές επιστατών έχουν βρεθεί στην ακρόπολη του

Παλαιοκάστρου και μία βρίσκεται χαραγμένη στο βράχο κάτω από το Κάστρο τον αρχαίο

πύργο του λιμένα18 Χρονολογούνται στο 2ο αι πΧ19

Η εξαιρετική σημασία της Μεγίστης για το ροδιακό κράτος κατά τον 2ο αι πΧ διαφαίνεται

στην ενεπίγραφη βάση αναθηματικού αγάλματος που βρέθηκε στις Κεδρεές της Καρίας

και αναφέρεται στον Τεισία Θευδάμου hellip καὶ ἁγεμόνα γενόμενον ἐμ Mεγίστᾳ κατὰ πόλεμονhellip20

Η βάση φέρει την υπογραφή του γλύπτη Πυθόκριτου ο οποίος εργάστηκε στη Ρόδο γύρω

στο 170 πX Φαίνεται ότι στην προκειμένη περίπτωση ο διορισμός του συγκεκριμένου

αξιωματούχου ως ἁγεμόνα ἐμ Mεγίστᾳ αποτελούσε έκτακτο αξίωμα που υπαγορευόταν

από την κρισιμότητα των γεγονότων του Γ΄ Συριακού πολέμου (190 πΧ) όταν η Μεγίστη

διεδραμάτισε κύριο ρόλο21 στις επιχειρήσεις κατά του Αντιόχου Γ΄ Σχετική με τα γεγονότα

του πολέμου αυτού είναι η εκτενέστερη σωζόμενη αναφορά της Μεγίστης στην αρχαία

14 Και οπωσδήποτε πριν το 330 πΧ βλ Bresson 104 σημ 5115 Για τη διοίκηση του ροδιακού κράτους βλ Fraser ndash Bean 1954 79-94 Berthold 1984 38 κεξ van Gelder 190016 SGDI 4331 και 433317 Βλ Head 1897 xcviii-xcix Ο Cahn (1942 92-94) επισημαίνει ότι τα νομίσματα είναι βαρύτερα από το καθιερωμένο ροδιακό σύστημα και είναι απίθανο να αποτελούν βραχύβια ροδιακή κοπή Υποστηρίζει ότι πρόκειται πιθανώς για κοπή επιμέρους ροδιακού δήμου Οι Fraser ndash Bean (1954 97 σημ 4 98) θεωρούν ότι εάν πρόκειται για ροδιακή κοπή αυτή θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως ένδειξη είτε της αυτονομίας του νησιού είτε της ενσωμάτωσής του στο ροδιακό κράτος επισημαίνουν δε ότι τα γράμματα ΜΕ πιθανώς δεν αντιπροσωπεύουν τοπωνύμιο αλλά ονόματα αξιωματούχων Ο RHJ Ashton (1990 1-3) πρότεινε ότι πρόκειται για κοπή του Ροδίου στην καταγωγή στρατηγού Μέμνωνος ο οποίος πολέμησε εναντίον του Αλέξανδρου και όχι για νομίσματα της Μεγίστης Συνοπτικά βλ Στεφανάκη 2010 417-419 18 Βλ αναλυτικότερα παρακάτω σχετικά με το Κάστρο και την ακρόπολη Παλαιοκάστρου19 Fraser ndash Bean 1954 8720 SEG IV 178 Fraser ndash Bean 1954 8521 Σχετικά με τα γεγονότα του Συριακού πολέμου βλ Berthold 1984

30

γραμματεία ο Τίτος Λίβιος (Ab Urbe Condita 37225 372412 37452) αναφέρει την

Μεγίστη τρεις φορές σε σχέση με τις πολεμικές επιχειρήσεις του 190 πX Στο κείμενο

εξαίρεται η στρατηγική θέση της Μεγίστης καθώς και η σημασία του λιμανιού της για

το ροδιακό κράτος ως ναυστάθμου του ροδιακού στόλου Τα παραπάνω αποσπάσματα

μαρτυρούν ότι η Μεγίστη έπαιξε σημαντικό στρατηγικό ρόλο κυρίως μάλιστα εφrsquo όσον η

υπόλοιπη Λυκία με την εξαίρεση της Φασήλιδος ήταν εχθρικά διακείμενη προς τη Ρόδο

Η συνθήκη της Απάμειας (188 πΧ) που επιβλήθηκε στη συνέχεια από τη Ρωμαϊκή σύγκλητο

επί των Ελλήνων της Μικράς Ασίας ήταν εξαιρετικά ευνοϊκή για τους Ροδίους Την αμέσως

επόμενη περίοδο έως τη συμμαχία με τη Ρώμη - ουσιαστικά την υποταγή σε αυτή - το

164 πΧ το ροδιακό κράτος επεκτάθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της Καρίας και της Λυκίας

Οι περιοχές αυτές αποτέλεσαν τη λεγόμενη laquoυποτελή Περαίαraquo Η Λυκία αντιστάθηκε στη

ροδιακή κατοχή και ακολούθησε σειρά πολεμικών συγκρούσεων οι λεγόμενοι Λυκιακοί

πόλεμοι22 Κατά την περίοδο αυτή (188 - 167 πΧ) η Μεγίστη εξακολούθησε να λειτουργεί

ως βάση για τις ναυτικές επιχειρήσεις του ροδιακού στόλου

Η μόνιμη ροδιακή παρουσία στη Μεγίστη ερμηνεύει την επιρροή της Ρόδου στην κεντρική

Λυκία κατά την ελληνιστική περίοδο η οποία μαρτυρείται επιγραφικά23 Αντίστοιχη

λυκιακή παρουσία ή επιρροή στη Μεγίστη δεν σημειώνεται κρίνοντας από την έλλειψη

μνημείων στο νησί Ακόμη και κατά την περίοδο αναβίωσης της λυκιακής συμμαχίας κατά

τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο24 η Μεγίστη φαίνεται ότι παρέμεινε ανεπηρέαστη

από τη λυκιακή επιρροή παρά την εγγύτητά της στη λυκιακή ακτή

Αναπόφευκτα η πολιτική ισχύς της Ρόδου μειωνόταν όσο αυξανόταν η επιρροή της Ρώμης

Έπειτα από την υπογραφή συνθήκης με τη Ρώμη το 164 πΧ παρότι τυπικά αυτόνομη η

Ρόδος ακολουθεί τις επιταγές του ρωμαϊκού κράτους Η ίδρυση στη Δήλο αφορολόγητου

εμπορείου ρωμαϊκών συμφερόντων συνετέλεσε στην οικονομική συρρίκνωση της Ρόδου

Στον ύστερο 1ο αι πΧ ο Αντώνιος και ο Αύγουστος απέδωσαν ξανά κάποιες από τις

νησιωτικές της κτήσεις ενώ ο Αύγουστος επιβεβαίωσε τον παλαιότερο τίτλο της ως

laquoελεύθερης και συμμάχου πόλεωςraquo

Τον 1ο αι μΧ ο Στράβων (ΧΙV 3 7) αναφέρει και πάλι τη Μεγίστη ως ροδιακή κτήση Εκτός

από τον Στράβωνα δύο ακόμη πηγές του 1ου και 2ου αι μΧ αναφέρονται στη Μεγίστη ο

Πτολεμαίος (V III) και o Πλίνιος (Φυσική Ιστορία V 35131) ο οποίος μάλιστα αναφέρει ότι

η πόλις της Μεγίστης έχει εκλείψει (hellip Megista cuius civitas interdiit) Σύμφωνα ωστόσο

με τις αρχαιολογικές ενδείξεις το νησί κατοικείτο κατά τον 1ο αι μΧ οπότε η δήλωση του

Πλίνιου πιθανώς σημαίνει είτε ότι ο πληθυσμός του συρρικνώθηκε είτε ότι η στρατηγική

σημασία του μειώθηκε είτε ότι ήταν πλέον υποτελές

Υπό τον αυτοκράτορα Βεσπασιανό (67 - 69 μΧ) η Ρόδος ενσωματώθηκε επίσημα στο

Ρωμαϊκό κράτος ενώ από τον Διοκλητιανό (284 - 305 μΧ) ορίστηκε ως πρωτεύουσα της

Επαρχίας των Νήσων η οποία υπαγόταν στη Διοίκηση της Ασίας

Στην αυτοκρατορική περίοδο η Μεγίστη εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ως ναύσταθμος

όπως μαρτυρούν οι επισκευές στα τείχη της ακρόπολης και επιφανειακά ευρήματα στο

νησί αλλά κυρίως οι λιμενικές εγκαταστάσεις Στη ρωμαϊκή περίοδο χρονολογούνται

22 Bresson 1999 106-111 Πολύβιος 254423 Σχετικά με τα επιγραφικά στοιχεία που μαρτυρούν τη ροδιακή επιρροή στη Λυκία την υιοθέτηση ροδιακών πρακτικών τις αναθηματικές επιγραφές που τιμούν Ροδίους την λατρεία του Διός Ατταβυρίου και του Ηλίου βλ Zimmermann 1992 81 156-158 Zimmermann 1993 119-121 Bresson 1999104-10624 Βλ Τίτος Λίβιος 41258 42148 44151 Επίσης βλ Πολύβιος 30512 30314-5 3141-3

31

πιθανώς οι βυθισμένοι μόλοι στη γλώσσα που χωρίζει τα δυο λιμάνια και γύρω από το

απέναντι νησάκι Ψωραδιά καθώς και κεραμική από ναυάγια στις θέσεις αυτές25 Το λιμάνι

της Μεγίστης λειτουργούσε ακόμη ως εμπορικός λιμένας αλλά και ως ναύσταθμος του

ρωμαϊκού στόλου μάλλον όμως ως βοηθητικός του ναυστάθμου στα Πάταρα της Λυκίας

Οπωσδήποτε η σημασία του νησιού δεν ήταν πλέον εξέχουσα σε μια Μεσόγειο που

αποτελούσε laquoρωμαϊκή λίμνηraquo

Η ιστορία του νησιού αντικατοπτρίζει τη σημαντική γεωγραφική του θέση και την οικονομική

και στρατηγική σημασία ολόκληρης της περιοχής Την εξέχουσα θέση του ως σημαντικής

κτήσης της Ρόδου ακολούθησαν αιώνες αφάνειας κατά τους οποίους σχεδόν εξαφανίστηκε

από τις πηγές Υπάρχουν μεγάλες περίοδοι που χαρακτηρίζονται από την πλήρη απουσία

μνημείων και στοιχείων Τα μέχρι τώρα στοιχεία δείχνουν ότι το νησί ήκμασε ως ναυτική

βάση κυρίως σε περιόδους ανάγκης οργανωμένου ελέγχου των θαλάσσιων περασμάτων

από μια κεντρική αρχή

τα αρΧαια μνήμΕιαΟ λιμένας και το ΚάστροΟ κόλπος δυτικά του Κάβου ndash πεταλόσχημος βαθύς και καλά προστατευμένος από τον

καιρό ndash ήταν ο κυρίως λιμένας ενώ ο ανατολικός στο Μανδράκι μικρότερος και ρηχός26

λειτουργούσε πιθανώς ως ναυπηγοεπισκευαστικός χώρος στην αρχαιότητα όπως και κατά

τον 19ο αιώνα Ο κύριος ωστόσο ρόλος του διπλού λιμένα της Μεγίστης ήταν η τροφοδοσία

των πολεμικών και εμπορικών πλοίων ενώ πιθανώς συμμετείχε στο περιφερειακό

εμπόριο

Το λιμάνι της Μεγίστης προστατευόταν ήδη κατά την αρχαιότητα από αρχαίο οχυρό στη

θέση του ιπποτικού Κάστρου (εικ 2 3) Η πυραμιδική βάση του σωζόμενου πύργου (εικ 3) χρονολογείται στον β΄ μισό του 4ου αι πΧ27 όπως μαρτυρεί η λαξευμένη ταινία στις

δύο όψεις της επικλινούς ακμής των γωνιόλιθων ο λεγόμενος γωνιαίος οδηγός Προφανώς

η ασυνήθιστη για τον χώρο κατασκευή έγινε προκειμένου να δοθεί πρόσθετο ύψος στον

ορθογώνιο πύργο ο οποίος δέσποζε στα δύο λιμάνια και ήλεγχε τη θαλάσσια περιοχή του

διαύλου με τις διάσπαρτες νησίδες

Στο βράχο όπου εδράζεται ο πύργος του Κάστρου βρίσκεται εγχάρακτη η αναθηματική

επιγραφή του Ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλή Νικαγόρα στον Ερμή Προπύλαιο (εικ 4) που χρονολογείται τον 2ο αι πΧ Σωσικλῆς Nικαγόρα Ἂμιος ἐπιστατήσας ἒν τε Kαστάβῳ

καὶ ἐπὶ τοῦ πύργου τοῦ ἐν Mε γίστᾳ Ἑρμᾷ Προπυ λαίῳ χαριστήριον28 Η αναθηματική επιγραφή

του laquoεπιστατήσαντοςraquo Σωσικλέους είναι οπωσδήποτε μεταγενέστερη της κατασκευής του

πύργου και συνοδεύεται από εντορμίες για τη στερέωση αναθήματος πιθανώς ερμαϊκής

στήλης

Ολόκληρη η βόρεια πλευρά του πύργου έχει καταρρεύσει μαζί με τον βράχο έδρασης

πιθανώς εξ αιτίας σεισμού ή έπειτα από κάποιον από τους πολυάριθμους βομβαρδισμούς

που έχει υποστεί το μνημείο σε νεότερες περιόδους Ο βόρειος τοίχος του πύργου κτισμένος

σύρριζα στο φρύδι του βράχου είναι κατακόρυφος και εμφανώς μεταγενέστερος

25 Βλ Pirazzoli 198726 Κατά την αρχαιότητα η στάθμη της θάλασσας βρισκόταν αρκετά χαμηλότερα βλ Pirazzoli 198727 Η κατασκευή βρίσκει παράλληλα στην περιοχή της Αργολίδας Πυραμιδική βάση ορθογώνιου πύργου επάνω σε ορθογώνια κρηπίδα βρίσκεται στο Κεφαλάρι Ελληνικού στο Άργος (Πίκουλας 1996-97 Lord 1938 Scranton 1938) Βάσει των ευρημάτων χρονολογείται στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ και λειτουργούσε ως φυλακείο για τον έλεγχο του άξονα Άργους-Κεγχρεών Βλ Πίκουλας 199528 SGDI 4332

Εικ 2 Ο Κάβος το Κάστρο και ο laquoΛυκιακός τάφοςraquo (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

Εικ 3 Το Κάστρο η πυραμιδική βάση του πύργου από ΝΑ (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

Εικ 4 Η αναθηματική επιγραφή του ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλέους (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

32

το παλαιόκαστροΑποτελεί την καλύτερα σωζόμενη

οχυρωμένη θέση της αρχαίας Mεγίστης

στο εσωτερικό του νησιού και πιθανώς

το πλέον στρατηγικό σημείο (εικ 5) Η

ακρόπολη είχε πιθανώς κατασκευαστεί πριν

τον ύστερο 4ο αι πΧ επάνω σε αρχαιότερη

προ-κλασική ακρόπολη παρουσιάζει δε

ίχνη διαρκούς κατοίκησης μέχρι τους

βυζαντινούς χρόνους29 Ήλεγχε τον λιμένα

και τον όρμο Λιμενάρι στα δυτικά κυρίως

όμως αποτελούσε κομβικό σημείο από

όπου ασκείτο ο έλεγχος των θαλάσσιων

διόδων μέσω ενός δικτύου φρυκτωριών

εγκατεστημένων σε διάφορα σημεία του

νησιού στις γειτονικές νησίδες Στρογγυλή

και Pω καθώς και στην απέναντι λυκιακή

ακτή Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου καλύπτει έκταση περ 6000 τμ και αποτελείται από

εξωτερικό τείχος με τέσσερις - αρχικά - πύργους στη NA πλευρά την πλέον προσβάσιμη

καθώς και εσωτερικό πύργο Στον νοτιότερο πύργο σώζεται μία από τις αρχαίες εισόδους

αν και έχει υποστεί μεταγενέστερες επεμβάσεις Εντοιχισμένες σε δεύτερη χρήση

βρίσκονται εδώ δύο αναθηματικές επιγραφές επιστατών30 Ο κατεστραμμένος σήμερα

τέταρτος πύργος στην ανατολική γωνία του εξωτερικού τείχους σε σημείο που δεσπόζει

επάνω από τον οικισμό και το λιμάνι ήταν πιθανώς η θέση εύρεσης της επιγραφής

του επιστάτη Κρατιδάμου ο οποίος κατασκεύασε πύλη και ανέθεσε τα αγάλματα του

Απόλλωνος Πυλαίου και της Αρτέμιδος Σωτείρας31 Η επιγραφή η οποία χρονολογείται

πιθανώς στον 3ο ή 2ο αι πΧ32 δηλώνει την ύπαρξη μιας δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό

Μία τέταρτη επιγραφή ndash αυτή τη φορά από δύο επιστάτες ndash θα πρέπει να συσχετιστεί με

την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου33 O εσωτερικός πύργος που σώζεται σε ύψος περίπου

29 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 73-74 εικ 7 Wurster 1981 226-231 πίν 74-75 εικ 8 Το 1943 οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής εγκατέστησαν στην κορυφή του υψώματος την αντιαεροπορική τους άμυνα όπως φαίνεται από τα δύο πολυβολεία αλλά και από το άφθονο υλικό λατύπης που δημιουργήθηκε από τον βομβαρδισμό του μνημείου από τους συμμάχους30 Ἐπικρατίδας Ἀναξικράτευς ἐπιστατήσας καὶ τοὶ συστρατευσάμενοι [Δ]ιοσκόροις (SGDI 4331 και Διαμαντάρας 1892 304) και [B]ασίλων Ἐξα[κ]- εστίωνος Λέλιος ἐπιστα- τήσας (Διαμαντάρας 1892 305)31 Susini 1955 Michelier 1917 Δεν είναι σαφές ποια ακριβώς είναι η ΝΑ γωνία της ακρόπολης όπου σύμφωνα με τον Michelier βρέθηκε η επιγραφή του Κρατιδάμου Πιθανώς πρόκειται για τον κατεστραμμένο πλέον τέταρτο πύργο της ΝΑ πλευράς της ακρόπολης Η ύπαρξη της συγκεκριμένης επιγραφής δηλώνει την ύπαρξη δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό Η επιγραφή βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης (αρ ευρ 40) μαζί με μια σειρά άλλων αναθηματικών ή επιτύμβιων αναθηματικών επιγραφών που χρονολογούνται από την ελληνιστική έως την ύστερη αυτοκρατορική περίοδο (αρ ευρ 13 18 25 28 40 41 42) καθώς και κάποιες επιγραφές που είχαν μεταφερθεί στη Μεγίστη από τα Πάταρα και τις Γάγες Οι επιγραφές είχαν αποσταλεί με αρχικό προορισμό το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών από την επαναστατική ελληνική διοίκηση της νήσου που ζητούσε την ένωση με την Ελλάδα κατά το σύντομο διάστημα 1913-191532 Σύμφωνα με τον Susini 1955 καμμία επιγραφή με προέλευση από τη Μεγίστη δεν είναι δυνατόν να χρονολογηθεί με ακρίβεια33 Ἐπιστάται Aἰσχίνας Διάνδρου Tιμόστρατος Eὐκράτευς Ἀπόλλωνι Mεγιστεῖ Η επιγραφή (SGDI 4330) αναφέρεται από τον Ludwig Ross ως εντοιχισμένη στο ιερό της Μονής του Αγίου Παντελεήμονα Ο Διαμαντάρας (1899 333) δημοσίευσε μία έκτη επιγραφή επιστάτου χωρίς να αναφέρει τόπο εύρεσης

Εικ 5 Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου από ΝΑ Στο βάθος η Ρω (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

33

4μ αποτελεί το καλύτερα σωζόμενο τμήμα της οχύρωσης (εικ 6) Είναι χτισμένος με

κυφωτές λιθοπλίνθους σύμφωνα με το ισόδομο σύστημα με λαξευμένο γωνιαίο οδηγό

στους γωνιόλιθους Τμήματα της ελληνιστικής φάσης διατηρούνται κατά τόπους στους

κατώτερους δόμους του εξωτερικού τείχους34

Δύο μεγάλες λαξευτές ελλειψοειδείς δεξαμενές με λαξευμένες κλίμακες καθόδου η μία

στον εσωτερικό και η δεύτερη στον εξωτερικό περίβολο εξασφάλιζαν νερό για μεγάλες

περιόδους (εικ 7) Η μεγαλύτερη από αυτές έχει διάμετρο περίπου 530μ και βάθος 4μ

Οι δεξαμενές αυτές στεγασμένες με θόλους στις νεότερες περιόδους θα πρέπει κατά την

αρχαιότητα να βρίσκονταν σε υπόγειους χώρους πύργων

Μικρές κόγχες λαξευμένες στο μέτωπο του βράχου στη νότια πλευρά του εσωτερικού

υπερυψωμένου τμήματος της ακρόπολης δηλώνουν την ύπαρξη ιερού στο σημείο αυτό

ή ΒίγλαΣτη θέση Βίγλα ndash το υψηλότερο σημείο του νησιού που δεσπόζει πάνω από τον οικισμό σε

υψόμετρο 220μ ndash σώζεται αρχαίο οχυρωματικό τείχος σε μήκος 60μ με κατεύθυνση Α-Δ

Η πολυγωνική του τοιχοδομία έχει χαρακτηριστεί laquoκυκλώπειαraquo και στο παρελθόν το τείχος

είχε θεωρηθεί μυκηναϊκό35 Πρόκειται ωστόσο για τοιχοδομία αρκετά συνηθισμένη στην

Καρία από τους κλασικούς χρόνους μέχρι τη ρωμαϊκή περίοδο και πιθανώς αποτελούσε

τμήμα της ελληνιστικής οχύρωσης36 Σε συνδυασμό με το Παλαιόκαστρο χρησίμευε για την

προστασία της ενδοχώρας

Εκτός από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και τα παραθαλάσσια οχυρά του Κάστρου

34 Οι λιθόπλινθοι της νοτιοδυτικής γωνίας του εξωτερικού τείχους έχουν συστραφεί και μετατοπιστεί με αποτέλεσμα το σημείο αυτό του τείχους να κινδυνεύει με κατάρρευση Έπειτα από την τοπογραφική αποτύπωση από την Ε Βασιλειάδου η ΚΒ΄ ΕΠΚΑ έχει αναλάβει το έργο της αποκατάστασης της νοτιοδυτικής γωνίας στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ βάσει των μελετών των Γ Αντωνίου Κ Ζάμπα και Ε Παυλίδη35 Κυπαρίσσης 191536 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 Wurster 1981 231-232

Εικ 6 Παλαιόκαστρο Ο εσωτερικός πύργος από ΝΑ (φωτ αρχείο ΜΚΤ) Εικ 7 Λαξευτή δεξαμενή στο Παλαιόκαστρο (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

34

και των νησίδων Ρω και Στρογγυλής (βλ παρακάτω σελ 44 - 47)37 το αμυντικό δίκτυο

της Μεγίστης συμπληρωνόταν από επί μέρους μικρές laquoακροπόλειςraquo στο εσωτερικό του

νησιού (όπως το Λαντωμένο ή τα Υψηλά στο κτήμα Μιρικλή38 στη ΝΑ πλευρά του νησιού)

και πύργους-φρυκτώρια (όπως ο μικρός πύργος με πυραμιδική βάση στο Καστρέλλι στην

χερσόνησο της Μούντας και το φρυκτώριο στη θέση Καρύδια στο φρύδι της απόκρημνης

ανατολικής ακτής) καθώς και στην απέναντι ηπειρωτική ακτή Τειχισμένο παραθαλάσσιο

αστικό κέντρο δεν φαίνεται να υπήρχε κατά την αρχαιότητα ενώ ο οικισμός του λιμένα

ήταν πιθανώς περιορισμένης έκτασης και εξυπηρετούσε τις ανάγκες τροφοδοσίας και

επισκευής των πλοίων

Το κυρίως οχυρωματικό δίκτυο του συμπλέγματος της Μεγίστης κατασκευάστηκε βάσει

κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού του ροδιακού κράτους στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ πιθα-

νότατα την περίοδο μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου Αδιευκρίνιστη παραμένει

η ακριβέστερη χρονολόγησή της κατασκευής του ενώ δεν θα πρέπει να αποκλειστεί το εν-

δεχόμενο να ενσωμάτωσε προϋπάρχουσες κατασκευές και να συμπληρώθηκε στη διάρκεια

του 3ου και 2ου αι πΧ με πρόσθετες κατασκευές και μετασκευές Οι οχυρώσεις αποτέλεσαν

μέρος ενός ευρύτερου σχεδιασμού με μακροπρόθεσμο στόχο την απρόσκοπτη ναυσιπλοΐα

και τον ανεφοδιασμό του πολεμικού και εμπορικού στόλου παρακάμπτοντας τα λιμάνια της

Λυκίας με την οποία οι σχέσεις του ροδιακού κράτους ήταν μονίμως τεταμένες39

Οχυρωμένες αγροικίεςΕκτός από τα παραπάνω οχυρά στο Καστελλόριζο έχει εντοπισθεί μεγάλος αριθμός

μεμονωμένων οχυρών κτισμάτων τα οποία μπορούν να ερμηνευθούν ως αγροτικοί πύργοι

ή οχυρωμένες αγροικίες40 Στην πλειονότητά τους οι αγροικίες αυτές είναι μεμονωμένες

και αυτάρκεις με εξαίρεση πιθανώς τις εγκαταστάσεις στην Αυλωνιά που θα μπορούσαν

να ανήκουν σε μικρό οικισμό ή κώμη από πυργόσπιτα Ανάλογοι πύργοι κατασκευάζονται

τον 4ο και 3ο αι πΧ σε πολλές περιοχές κυρίως στο νησιωτικό χώρο41 Μερικές φορές

συσχετίζονται με τις ανάγκες προστασίας κάποιας συγκεκριμένης παραγωγής42 συνήθως

όμως πρόκειται για αγροτικές εγκαταστάσεις οι οποίες συγχρόνως εξυπηρετούν κάποιον

ευρύτερο αμυντικό σχεδιασμό Πιθανώς αποτελούσαν ιδιοκτησίες ενδεχομένως όμως

κάποιες από αυτές να παραχωρούνταν στη φρουρά και τις οικογένειές τους για χρήση και

εκμετάλλευση με αντάλλαγμα τη λειτουργία παρατηρητηρίου-φρυκτωρίας43

Αντίστοιχες κατασκευές οχυρωμένων αγροικιών των ελληνιστικών χρόνων και σε εξίσου

37 Μελετώντας τις ελληνιστικές οχυρώσεις στην ενσωματωμένη ροδιακή Περαία η Pimouguet (1994) διέκρινε τρεις κατηγορίες αμυντικών εγκαταστάσεων οχυρωμένες ακροπόλεις στην κορυφή υψώματος οχυρωμένα παραθαλάσσια αστικά κέντρα και παραθαλάσσια οχυρά και πύργους χτισμένους επάνω σε χερσόνησο ή στόμιο κόλπου Κάθε μία από αυτές τις εγκαταστάσεις είχε τη δική της ιδιαίτερη επιχειρησιακή λειτουργία η οργάνωσή τους όμως δείχνει την ύπαρξη ενός κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού που εξυπηρετούσε απευθείας τα συμφέροντα του ροδιακού κράτους Έτσι ερμηνεύεται και η σχετική ομοιογένεια που χαρακτηρίζει όλες τις κατηγορίες των εγκαταστάσεων αυτών ως προς τα λειτουργικά τους στοιχεία και τον τρόπο κατασκευής τους χαρακτηριστικά τα οποία η Pimouguet θεωρεί ενδείξεις μιας laquoηπειρωτικής ροδιακής αρχιτεκτονικήςraquo38 Ashton 1995 8039 Bresson 1999 Bryce ndash Zahle 198640 Ο Ashton (1995 68-91 κυρίως 69) σημειώνει σαράντα πέντε περίπου οχυρωμένες θέσεις οι περισσότερες από τις οποίες βρίσκονται σε συσχετισμό με πατητήρια και δεξαμενές41 Βλ Μαραγκού 2005 323-326 Young 1956α Osborne 198642 Βλ για παράδειγμα τα ορυχεία αργύρου της Σίφνου (Young 1956β και Ashton ndash Pantazoglou 1991)43 Σχετικά με την κυριότητα των μεμονωμένων οχυρών δηλαδή εάν επρόκειτο για ιδιωτικά ή δημόσια οικοδομήματα βλ Μαραγκού 2009 21

35

μεγάλη πυκνότητα εντοπίζονται στη Λυκία44 Κάποιες από τις κτιστές κατασκευές που

έχουν στο παρελθόν θεωρηθεί τάφοι45 θα πρέπει πιθανώς να ερμηνευθούν ως υπόγειοι

χώροι πύργων με χρήση αποθηκευτική ή ως δεξαμενής νερού όπως η κτιστή κατασκευή

που είναι σήμερα γνωστή ως laquoτάφος με το χρυσό στεφάνιraquo στο οροπέδιο του Άη Γιώργη

του Βουνού46 και η υπόγεια κρύπτη του Aγ Χαραλάμπους στο μοναστήρι του Άη Γιώργη

του Bουνού Χρήση αγροικίας είχε πιθανώς η οχυρωμένη εγκατάσταση που περιβάλλεται

από ισχυρό τείχος στο κτήμα Σαρίνα στη θέση Άχερες δυτικά του λιμανιού στη μοναδική

εύκολα προσβάσιμη και καλλιεργήσιμη περιοχή στο νησί47 Εδώ εκτός από στεγασμένη

δεξαμενή περιλαμβάνεται και ικανή καλλιεργήσιμη γη

διαχείριση υδάτωνΗ Μεγίστη είναι νησί άνυδρο Πηγάδια με γλυκό νερό (υφάλμυρο για την ακρίβεια)

εντοπίζονται μόνο στην περιοχή του μυχού του λιμανιού όπου και η εκκλησία του Άη

Γιώργη του Πηγαδιού Κατά τις εργασίες για την κατασκευή λιμνοδεξαμενής στη θέση

Κιόλια στο κεντρικό τμήμα του νησιού ΝΔ του αεροδρομίου αποκαλύφθηκαν δύο

κτιστές κυκλικές κατασκευές διαμέτρου 5 και 6 μ εγγεγραμμένες σε κτιστή κατασκευή

από ισχυρούς τοίχους οι οποίες ερμηνεύονται ως δεξαμενές νερού Η κατασκευή τους

χρονολογείται στην ελληνιστική περίοδο συνέχισαν δε να χρησιμοποιούνται στα ρωμαϊκά

χρόνια σύμφωνα με την κεραμική που βρέθηκε κατά την ανασκαφή48 Σημειωτέον ότι το

παλαιό όνομα της θέσης ήταν Φλετρά (φρεατερά)49

Στην ελληνιστική περίοδο κατασκευάστηκε πιθανώς το συγκρότημα εννέα μεγάλων

κυκλικών δεξαμενών στη θέση Άχερες επάνω από τον οικισμό του Καστελλορίζου η

κατασκευή του οποίου ανάγεται συνήθως στην περίοδο της Τουρκοκρατίας Ωστόσο ένα

τέτοιας κλίμακας έργο υποδομής μαρτυρεί έναν κεντρικό σχεδιασμό ο οποίος μόνον στην

ελληνιστική περίοδο παρατηρείται στο νησί Το συγκρότημα αυτό των δεξαμενών στις

Άχερες θα έπρεπε να επαρκεί για τις ανάγκες όχι μόνον του οικισμού και των εγκαταστάσεων

του λιμένα αλλά και για τον ανεφοδιασμό του ροδιακού στόλου και των εμπορικών

πλοίων που μετέφεραν σιτηρά αμφορείς με κρασί και άλλα προϊόντα που διακινούσε το

ροδιακό κράτος καθώς και ξυλεία από τη Λυκία50

Παράλληλα λαξευμένες ή κτιστές δεξαμενές μικρές και μεγάλες υπάρχουν σε όλες τις

αρχαίες θέσεις εγκατάστασης στο νησί από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και το

Κάστρο του λιμένα έως τις διάσπαρτες στην ύπαιθρο οχυρωμένες αγροτικές εγκαταστάσεις

ενώ παρατηρείται η χρήση φυσικών ρηγμάτων ως δεξαμενών για τη συλλογή ομβρίων

44 Πρόκειται για πυργοειδείς κατασκευές χωρίς ανοίγματα στο ισόγειο εκτός της πόρτας αλλά με παράθυρα στον όροφο Έχουν προσεγμένη τοιχοδομία και συνδυάζονται πάντα με βοηθητικά κτίσματα πατητήρια και αλώνια Χαρακτηριστική τους λεπτομέρεια αποτελούν οι υπόγειοι χώροι Βλ Konecny 1994 και Konecny 199745 Ashton 1995 100-10246 Στην πραγματικότητα το στεφάνι (αρ κατ 13) βρέθηκε σε λίθινη θήκη σφηνωμένη στο έδαφος βλ Κυπαρίσσης 1915 6347 Βλ Ashton 1995 9048 Βλ Κ Μπαϊράμη στο ΑΔ 2000 Χρον (υπό δημοσίευση)49 Διαμαντάρας χχέ 1350 Το συγκρότημα δεξαμενών στις Άχερες εξυπηρετούσε τις ανάγκες των κατοίκων του οικισμού μέχρι πρόσφατα μαζί με μερικές κυκλικές λαξευμένες δεξαμενές εντός οικισμού γνωστές ως Πασάδες

29

μέσα του 4ου αι πΧ14 αλλά και του Στράβωνος (XIV 3 7)

Η διοίκηση της laquoενσωματωμένηςraquo ροδιακής Περαίας δεν διέφερε από αυτή της Ρόδου15

Αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα του ροδιακού κράτους και συμμετείχε στο σύστημα

των δήμων Η Μεγίστη όπως και περιοχή των Δαιδάλων προκεχωρημένες κτήσεις του

ροδιακού κράτους δεν αποτελούσαν αυτοτελείς δήμους αλλά μάλλον ανήκαν σε κάποιον

άγνωστο δήμο της Ρόδου Αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι στις επιγραφές της

Μεγίστης το όνομα των Ροδίων αξιωματούχων συνοδεύεται μερικές φορές από το

δημοτικό τους αλλά ποτέ από το εθνικό Ῥόδιος πρακτική που συναντάται στις περιοχές

της laquoενσωματωμένηςraquo Περαίας Ωστόσο το δημοτικό Μεγιστεύς εμφανίζεται μόνον ως

επίθετο του Απόλλωνα και πιθανώς του Διός16

Νομίσματα του 4ου αι πΧ τα οποία φέρουν στον εμπροσθότυπο την κεφαλή του Ηλίου και

στον οπισθότυπο το ροδιακό ρόδο με τα γράμματα ΜΕ έχουν αποδοθεί στη Μεγίστη (αρ

κατ 11 - 12) η ερμηνεία αυτή ωστόσο αποτέλεσε θέμα διαφωνίας μεταξύ ειδικών και

αμφισβητείται17

Την στρατιωτική εξουσία στην ενσωματωμένη και υποτελή ροδιακή Περαία ασκούσε ένας

από τους δέκα στραταγοὺς ο στραταγός ἐπὶ τό πέραν με υφιστάμενους τουλάχιστον τρεις

ἁγεμόνας ndash συγκεκριμένα αναφέρονται ἁγεμὼν ἐπὶ Kαρίας ἁγεμὼν ἐπὶ Λυκίας και ἁγεμὼν ἐπὶ

Kαύνου Υφιστάμενοι των ἁγεμόνων ήταν οι ἐπιστάται Ρόδιοι επικεφαλής μισθοφορικών

φρουρών διορισμένοι με ετήσια θητεία σε σημεία στρατηγικής σημασίας για το ροδιακό

κράτος

H Μεγίστη ήταν ένα από τα σημεία αυτά όπως επιβεβαιώνουν οι επιγραφικές

μαρτυρίες τέσσερις αναθηματικές επιγραφές επιστατών έχουν βρεθεί στην ακρόπολη του

Παλαιοκάστρου και μία βρίσκεται χαραγμένη στο βράχο κάτω από το Κάστρο τον αρχαίο

πύργο του λιμένα18 Χρονολογούνται στο 2ο αι πΧ19

Η εξαιρετική σημασία της Μεγίστης για το ροδιακό κράτος κατά τον 2ο αι πΧ διαφαίνεται

στην ενεπίγραφη βάση αναθηματικού αγάλματος που βρέθηκε στις Κεδρεές της Καρίας

και αναφέρεται στον Τεισία Θευδάμου hellip καὶ ἁγεμόνα γενόμενον ἐμ Mεγίστᾳ κατὰ πόλεμονhellip20

Η βάση φέρει την υπογραφή του γλύπτη Πυθόκριτου ο οποίος εργάστηκε στη Ρόδο γύρω

στο 170 πX Φαίνεται ότι στην προκειμένη περίπτωση ο διορισμός του συγκεκριμένου

αξιωματούχου ως ἁγεμόνα ἐμ Mεγίστᾳ αποτελούσε έκτακτο αξίωμα που υπαγορευόταν

από την κρισιμότητα των γεγονότων του Γ΄ Συριακού πολέμου (190 πΧ) όταν η Μεγίστη

διεδραμάτισε κύριο ρόλο21 στις επιχειρήσεις κατά του Αντιόχου Γ΄ Σχετική με τα γεγονότα

του πολέμου αυτού είναι η εκτενέστερη σωζόμενη αναφορά της Μεγίστης στην αρχαία

14 Και οπωσδήποτε πριν το 330 πΧ βλ Bresson 104 σημ 5115 Για τη διοίκηση του ροδιακού κράτους βλ Fraser ndash Bean 1954 79-94 Berthold 1984 38 κεξ van Gelder 190016 SGDI 4331 και 433317 Βλ Head 1897 xcviii-xcix Ο Cahn (1942 92-94) επισημαίνει ότι τα νομίσματα είναι βαρύτερα από το καθιερωμένο ροδιακό σύστημα και είναι απίθανο να αποτελούν βραχύβια ροδιακή κοπή Υποστηρίζει ότι πρόκειται πιθανώς για κοπή επιμέρους ροδιακού δήμου Οι Fraser ndash Bean (1954 97 σημ 4 98) θεωρούν ότι εάν πρόκειται για ροδιακή κοπή αυτή θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως ένδειξη είτε της αυτονομίας του νησιού είτε της ενσωμάτωσής του στο ροδιακό κράτος επισημαίνουν δε ότι τα γράμματα ΜΕ πιθανώς δεν αντιπροσωπεύουν τοπωνύμιο αλλά ονόματα αξιωματούχων Ο RHJ Ashton (1990 1-3) πρότεινε ότι πρόκειται για κοπή του Ροδίου στην καταγωγή στρατηγού Μέμνωνος ο οποίος πολέμησε εναντίον του Αλέξανδρου και όχι για νομίσματα της Μεγίστης Συνοπτικά βλ Στεφανάκη 2010 417-419 18 Βλ αναλυτικότερα παρακάτω σχετικά με το Κάστρο και την ακρόπολη Παλαιοκάστρου19 Fraser ndash Bean 1954 8720 SEG IV 178 Fraser ndash Bean 1954 8521 Σχετικά με τα γεγονότα του Συριακού πολέμου βλ Berthold 1984

30

γραμματεία ο Τίτος Λίβιος (Ab Urbe Condita 37225 372412 37452) αναφέρει την

Μεγίστη τρεις φορές σε σχέση με τις πολεμικές επιχειρήσεις του 190 πX Στο κείμενο

εξαίρεται η στρατηγική θέση της Μεγίστης καθώς και η σημασία του λιμανιού της για

το ροδιακό κράτος ως ναυστάθμου του ροδιακού στόλου Τα παραπάνω αποσπάσματα

μαρτυρούν ότι η Μεγίστη έπαιξε σημαντικό στρατηγικό ρόλο κυρίως μάλιστα εφrsquo όσον η

υπόλοιπη Λυκία με την εξαίρεση της Φασήλιδος ήταν εχθρικά διακείμενη προς τη Ρόδο

Η συνθήκη της Απάμειας (188 πΧ) που επιβλήθηκε στη συνέχεια από τη Ρωμαϊκή σύγκλητο

επί των Ελλήνων της Μικράς Ασίας ήταν εξαιρετικά ευνοϊκή για τους Ροδίους Την αμέσως

επόμενη περίοδο έως τη συμμαχία με τη Ρώμη - ουσιαστικά την υποταγή σε αυτή - το

164 πΧ το ροδιακό κράτος επεκτάθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της Καρίας και της Λυκίας

Οι περιοχές αυτές αποτέλεσαν τη λεγόμενη laquoυποτελή Περαίαraquo Η Λυκία αντιστάθηκε στη

ροδιακή κατοχή και ακολούθησε σειρά πολεμικών συγκρούσεων οι λεγόμενοι Λυκιακοί

πόλεμοι22 Κατά την περίοδο αυτή (188 - 167 πΧ) η Μεγίστη εξακολούθησε να λειτουργεί

ως βάση για τις ναυτικές επιχειρήσεις του ροδιακού στόλου

Η μόνιμη ροδιακή παρουσία στη Μεγίστη ερμηνεύει την επιρροή της Ρόδου στην κεντρική

Λυκία κατά την ελληνιστική περίοδο η οποία μαρτυρείται επιγραφικά23 Αντίστοιχη

λυκιακή παρουσία ή επιρροή στη Μεγίστη δεν σημειώνεται κρίνοντας από την έλλειψη

μνημείων στο νησί Ακόμη και κατά την περίοδο αναβίωσης της λυκιακής συμμαχίας κατά

τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο24 η Μεγίστη φαίνεται ότι παρέμεινε ανεπηρέαστη

από τη λυκιακή επιρροή παρά την εγγύτητά της στη λυκιακή ακτή

Αναπόφευκτα η πολιτική ισχύς της Ρόδου μειωνόταν όσο αυξανόταν η επιρροή της Ρώμης

Έπειτα από την υπογραφή συνθήκης με τη Ρώμη το 164 πΧ παρότι τυπικά αυτόνομη η

Ρόδος ακολουθεί τις επιταγές του ρωμαϊκού κράτους Η ίδρυση στη Δήλο αφορολόγητου

εμπορείου ρωμαϊκών συμφερόντων συνετέλεσε στην οικονομική συρρίκνωση της Ρόδου

Στον ύστερο 1ο αι πΧ ο Αντώνιος και ο Αύγουστος απέδωσαν ξανά κάποιες από τις

νησιωτικές της κτήσεις ενώ ο Αύγουστος επιβεβαίωσε τον παλαιότερο τίτλο της ως

laquoελεύθερης και συμμάχου πόλεωςraquo

Τον 1ο αι μΧ ο Στράβων (ΧΙV 3 7) αναφέρει και πάλι τη Μεγίστη ως ροδιακή κτήση Εκτός

από τον Στράβωνα δύο ακόμη πηγές του 1ου και 2ου αι μΧ αναφέρονται στη Μεγίστη ο

Πτολεμαίος (V III) και o Πλίνιος (Φυσική Ιστορία V 35131) ο οποίος μάλιστα αναφέρει ότι

η πόλις της Μεγίστης έχει εκλείψει (hellip Megista cuius civitas interdiit) Σύμφωνα ωστόσο

με τις αρχαιολογικές ενδείξεις το νησί κατοικείτο κατά τον 1ο αι μΧ οπότε η δήλωση του

Πλίνιου πιθανώς σημαίνει είτε ότι ο πληθυσμός του συρρικνώθηκε είτε ότι η στρατηγική

σημασία του μειώθηκε είτε ότι ήταν πλέον υποτελές

Υπό τον αυτοκράτορα Βεσπασιανό (67 - 69 μΧ) η Ρόδος ενσωματώθηκε επίσημα στο

Ρωμαϊκό κράτος ενώ από τον Διοκλητιανό (284 - 305 μΧ) ορίστηκε ως πρωτεύουσα της

Επαρχίας των Νήσων η οποία υπαγόταν στη Διοίκηση της Ασίας

Στην αυτοκρατορική περίοδο η Μεγίστη εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ως ναύσταθμος

όπως μαρτυρούν οι επισκευές στα τείχη της ακρόπολης και επιφανειακά ευρήματα στο

νησί αλλά κυρίως οι λιμενικές εγκαταστάσεις Στη ρωμαϊκή περίοδο χρονολογούνται

22 Bresson 1999 106-111 Πολύβιος 254423 Σχετικά με τα επιγραφικά στοιχεία που μαρτυρούν τη ροδιακή επιρροή στη Λυκία την υιοθέτηση ροδιακών πρακτικών τις αναθηματικές επιγραφές που τιμούν Ροδίους την λατρεία του Διός Ατταβυρίου και του Ηλίου βλ Zimmermann 1992 81 156-158 Zimmermann 1993 119-121 Bresson 1999104-10624 Βλ Τίτος Λίβιος 41258 42148 44151 Επίσης βλ Πολύβιος 30512 30314-5 3141-3

31

πιθανώς οι βυθισμένοι μόλοι στη γλώσσα που χωρίζει τα δυο λιμάνια και γύρω από το

απέναντι νησάκι Ψωραδιά καθώς και κεραμική από ναυάγια στις θέσεις αυτές25 Το λιμάνι

της Μεγίστης λειτουργούσε ακόμη ως εμπορικός λιμένας αλλά και ως ναύσταθμος του

ρωμαϊκού στόλου μάλλον όμως ως βοηθητικός του ναυστάθμου στα Πάταρα της Λυκίας

Οπωσδήποτε η σημασία του νησιού δεν ήταν πλέον εξέχουσα σε μια Μεσόγειο που

αποτελούσε laquoρωμαϊκή λίμνηraquo

Η ιστορία του νησιού αντικατοπτρίζει τη σημαντική γεωγραφική του θέση και την οικονομική

και στρατηγική σημασία ολόκληρης της περιοχής Την εξέχουσα θέση του ως σημαντικής

κτήσης της Ρόδου ακολούθησαν αιώνες αφάνειας κατά τους οποίους σχεδόν εξαφανίστηκε

από τις πηγές Υπάρχουν μεγάλες περίοδοι που χαρακτηρίζονται από την πλήρη απουσία

μνημείων και στοιχείων Τα μέχρι τώρα στοιχεία δείχνουν ότι το νησί ήκμασε ως ναυτική

βάση κυρίως σε περιόδους ανάγκης οργανωμένου ελέγχου των θαλάσσιων περασμάτων

από μια κεντρική αρχή

τα αρΧαια μνήμΕιαΟ λιμένας και το ΚάστροΟ κόλπος δυτικά του Κάβου ndash πεταλόσχημος βαθύς και καλά προστατευμένος από τον

καιρό ndash ήταν ο κυρίως λιμένας ενώ ο ανατολικός στο Μανδράκι μικρότερος και ρηχός26

λειτουργούσε πιθανώς ως ναυπηγοεπισκευαστικός χώρος στην αρχαιότητα όπως και κατά

τον 19ο αιώνα Ο κύριος ωστόσο ρόλος του διπλού λιμένα της Μεγίστης ήταν η τροφοδοσία

των πολεμικών και εμπορικών πλοίων ενώ πιθανώς συμμετείχε στο περιφερειακό

εμπόριο

Το λιμάνι της Μεγίστης προστατευόταν ήδη κατά την αρχαιότητα από αρχαίο οχυρό στη

θέση του ιπποτικού Κάστρου (εικ 2 3) Η πυραμιδική βάση του σωζόμενου πύργου (εικ 3) χρονολογείται στον β΄ μισό του 4ου αι πΧ27 όπως μαρτυρεί η λαξευμένη ταινία στις

δύο όψεις της επικλινούς ακμής των γωνιόλιθων ο λεγόμενος γωνιαίος οδηγός Προφανώς

η ασυνήθιστη για τον χώρο κατασκευή έγινε προκειμένου να δοθεί πρόσθετο ύψος στον

ορθογώνιο πύργο ο οποίος δέσποζε στα δύο λιμάνια και ήλεγχε τη θαλάσσια περιοχή του

διαύλου με τις διάσπαρτες νησίδες

Στο βράχο όπου εδράζεται ο πύργος του Κάστρου βρίσκεται εγχάρακτη η αναθηματική

επιγραφή του Ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλή Νικαγόρα στον Ερμή Προπύλαιο (εικ 4) που χρονολογείται τον 2ο αι πΧ Σωσικλῆς Nικαγόρα Ἂμιος ἐπιστατήσας ἒν τε Kαστάβῳ

καὶ ἐπὶ τοῦ πύργου τοῦ ἐν Mε γίστᾳ Ἑρμᾷ Προπυ λαίῳ χαριστήριον28 Η αναθηματική επιγραφή

του laquoεπιστατήσαντοςraquo Σωσικλέους είναι οπωσδήποτε μεταγενέστερη της κατασκευής του

πύργου και συνοδεύεται από εντορμίες για τη στερέωση αναθήματος πιθανώς ερμαϊκής

στήλης

Ολόκληρη η βόρεια πλευρά του πύργου έχει καταρρεύσει μαζί με τον βράχο έδρασης

πιθανώς εξ αιτίας σεισμού ή έπειτα από κάποιον από τους πολυάριθμους βομβαρδισμούς

που έχει υποστεί το μνημείο σε νεότερες περιόδους Ο βόρειος τοίχος του πύργου κτισμένος

σύρριζα στο φρύδι του βράχου είναι κατακόρυφος και εμφανώς μεταγενέστερος

25 Βλ Pirazzoli 198726 Κατά την αρχαιότητα η στάθμη της θάλασσας βρισκόταν αρκετά χαμηλότερα βλ Pirazzoli 198727 Η κατασκευή βρίσκει παράλληλα στην περιοχή της Αργολίδας Πυραμιδική βάση ορθογώνιου πύργου επάνω σε ορθογώνια κρηπίδα βρίσκεται στο Κεφαλάρι Ελληνικού στο Άργος (Πίκουλας 1996-97 Lord 1938 Scranton 1938) Βάσει των ευρημάτων χρονολογείται στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ και λειτουργούσε ως φυλακείο για τον έλεγχο του άξονα Άργους-Κεγχρεών Βλ Πίκουλας 199528 SGDI 4332

Εικ 2 Ο Κάβος το Κάστρο και ο laquoΛυκιακός τάφοςraquo (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

Εικ 3 Το Κάστρο η πυραμιδική βάση του πύργου από ΝΑ (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

Εικ 4 Η αναθηματική επιγραφή του ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλέους (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

32

το παλαιόκαστροΑποτελεί την καλύτερα σωζόμενη

οχυρωμένη θέση της αρχαίας Mεγίστης

στο εσωτερικό του νησιού και πιθανώς

το πλέον στρατηγικό σημείο (εικ 5) Η

ακρόπολη είχε πιθανώς κατασκευαστεί πριν

τον ύστερο 4ο αι πΧ επάνω σε αρχαιότερη

προ-κλασική ακρόπολη παρουσιάζει δε

ίχνη διαρκούς κατοίκησης μέχρι τους

βυζαντινούς χρόνους29 Ήλεγχε τον λιμένα

και τον όρμο Λιμενάρι στα δυτικά κυρίως

όμως αποτελούσε κομβικό σημείο από

όπου ασκείτο ο έλεγχος των θαλάσσιων

διόδων μέσω ενός δικτύου φρυκτωριών

εγκατεστημένων σε διάφορα σημεία του

νησιού στις γειτονικές νησίδες Στρογγυλή

και Pω καθώς και στην απέναντι λυκιακή

ακτή Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου καλύπτει έκταση περ 6000 τμ και αποτελείται από

εξωτερικό τείχος με τέσσερις - αρχικά - πύργους στη NA πλευρά την πλέον προσβάσιμη

καθώς και εσωτερικό πύργο Στον νοτιότερο πύργο σώζεται μία από τις αρχαίες εισόδους

αν και έχει υποστεί μεταγενέστερες επεμβάσεις Εντοιχισμένες σε δεύτερη χρήση

βρίσκονται εδώ δύο αναθηματικές επιγραφές επιστατών30 Ο κατεστραμμένος σήμερα

τέταρτος πύργος στην ανατολική γωνία του εξωτερικού τείχους σε σημείο που δεσπόζει

επάνω από τον οικισμό και το λιμάνι ήταν πιθανώς η θέση εύρεσης της επιγραφής

του επιστάτη Κρατιδάμου ο οποίος κατασκεύασε πύλη και ανέθεσε τα αγάλματα του

Απόλλωνος Πυλαίου και της Αρτέμιδος Σωτείρας31 Η επιγραφή η οποία χρονολογείται

πιθανώς στον 3ο ή 2ο αι πΧ32 δηλώνει την ύπαρξη μιας δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό

Μία τέταρτη επιγραφή ndash αυτή τη φορά από δύο επιστάτες ndash θα πρέπει να συσχετιστεί με

την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου33 O εσωτερικός πύργος που σώζεται σε ύψος περίπου

29 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 73-74 εικ 7 Wurster 1981 226-231 πίν 74-75 εικ 8 Το 1943 οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής εγκατέστησαν στην κορυφή του υψώματος την αντιαεροπορική τους άμυνα όπως φαίνεται από τα δύο πολυβολεία αλλά και από το άφθονο υλικό λατύπης που δημιουργήθηκε από τον βομβαρδισμό του μνημείου από τους συμμάχους30 Ἐπικρατίδας Ἀναξικράτευς ἐπιστατήσας καὶ τοὶ συστρατευσάμενοι [Δ]ιοσκόροις (SGDI 4331 και Διαμαντάρας 1892 304) και [B]ασίλων Ἐξα[κ]- εστίωνος Λέλιος ἐπιστα- τήσας (Διαμαντάρας 1892 305)31 Susini 1955 Michelier 1917 Δεν είναι σαφές ποια ακριβώς είναι η ΝΑ γωνία της ακρόπολης όπου σύμφωνα με τον Michelier βρέθηκε η επιγραφή του Κρατιδάμου Πιθανώς πρόκειται για τον κατεστραμμένο πλέον τέταρτο πύργο της ΝΑ πλευράς της ακρόπολης Η ύπαρξη της συγκεκριμένης επιγραφής δηλώνει την ύπαρξη δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό Η επιγραφή βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης (αρ ευρ 40) μαζί με μια σειρά άλλων αναθηματικών ή επιτύμβιων αναθηματικών επιγραφών που χρονολογούνται από την ελληνιστική έως την ύστερη αυτοκρατορική περίοδο (αρ ευρ 13 18 25 28 40 41 42) καθώς και κάποιες επιγραφές που είχαν μεταφερθεί στη Μεγίστη από τα Πάταρα και τις Γάγες Οι επιγραφές είχαν αποσταλεί με αρχικό προορισμό το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών από την επαναστατική ελληνική διοίκηση της νήσου που ζητούσε την ένωση με την Ελλάδα κατά το σύντομο διάστημα 1913-191532 Σύμφωνα με τον Susini 1955 καμμία επιγραφή με προέλευση από τη Μεγίστη δεν είναι δυνατόν να χρονολογηθεί με ακρίβεια33 Ἐπιστάται Aἰσχίνας Διάνδρου Tιμόστρατος Eὐκράτευς Ἀπόλλωνι Mεγιστεῖ Η επιγραφή (SGDI 4330) αναφέρεται από τον Ludwig Ross ως εντοιχισμένη στο ιερό της Μονής του Αγίου Παντελεήμονα Ο Διαμαντάρας (1899 333) δημοσίευσε μία έκτη επιγραφή επιστάτου χωρίς να αναφέρει τόπο εύρεσης

Εικ 5 Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου από ΝΑ Στο βάθος η Ρω (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

33

4μ αποτελεί το καλύτερα σωζόμενο τμήμα της οχύρωσης (εικ 6) Είναι χτισμένος με

κυφωτές λιθοπλίνθους σύμφωνα με το ισόδομο σύστημα με λαξευμένο γωνιαίο οδηγό

στους γωνιόλιθους Τμήματα της ελληνιστικής φάσης διατηρούνται κατά τόπους στους

κατώτερους δόμους του εξωτερικού τείχους34

Δύο μεγάλες λαξευτές ελλειψοειδείς δεξαμενές με λαξευμένες κλίμακες καθόδου η μία

στον εσωτερικό και η δεύτερη στον εξωτερικό περίβολο εξασφάλιζαν νερό για μεγάλες

περιόδους (εικ 7) Η μεγαλύτερη από αυτές έχει διάμετρο περίπου 530μ και βάθος 4μ

Οι δεξαμενές αυτές στεγασμένες με θόλους στις νεότερες περιόδους θα πρέπει κατά την

αρχαιότητα να βρίσκονταν σε υπόγειους χώρους πύργων

Μικρές κόγχες λαξευμένες στο μέτωπο του βράχου στη νότια πλευρά του εσωτερικού

υπερυψωμένου τμήματος της ακρόπολης δηλώνουν την ύπαρξη ιερού στο σημείο αυτό

ή ΒίγλαΣτη θέση Βίγλα ndash το υψηλότερο σημείο του νησιού που δεσπόζει πάνω από τον οικισμό σε

υψόμετρο 220μ ndash σώζεται αρχαίο οχυρωματικό τείχος σε μήκος 60μ με κατεύθυνση Α-Δ

Η πολυγωνική του τοιχοδομία έχει χαρακτηριστεί laquoκυκλώπειαraquo και στο παρελθόν το τείχος

είχε θεωρηθεί μυκηναϊκό35 Πρόκειται ωστόσο για τοιχοδομία αρκετά συνηθισμένη στην

Καρία από τους κλασικούς χρόνους μέχρι τη ρωμαϊκή περίοδο και πιθανώς αποτελούσε

τμήμα της ελληνιστικής οχύρωσης36 Σε συνδυασμό με το Παλαιόκαστρο χρησίμευε για την

προστασία της ενδοχώρας

Εκτός από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και τα παραθαλάσσια οχυρά του Κάστρου

34 Οι λιθόπλινθοι της νοτιοδυτικής γωνίας του εξωτερικού τείχους έχουν συστραφεί και μετατοπιστεί με αποτέλεσμα το σημείο αυτό του τείχους να κινδυνεύει με κατάρρευση Έπειτα από την τοπογραφική αποτύπωση από την Ε Βασιλειάδου η ΚΒ΄ ΕΠΚΑ έχει αναλάβει το έργο της αποκατάστασης της νοτιοδυτικής γωνίας στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ βάσει των μελετών των Γ Αντωνίου Κ Ζάμπα και Ε Παυλίδη35 Κυπαρίσσης 191536 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 Wurster 1981 231-232

Εικ 6 Παλαιόκαστρο Ο εσωτερικός πύργος από ΝΑ (φωτ αρχείο ΜΚΤ) Εικ 7 Λαξευτή δεξαμενή στο Παλαιόκαστρο (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

34

και των νησίδων Ρω και Στρογγυλής (βλ παρακάτω σελ 44 - 47)37 το αμυντικό δίκτυο

της Μεγίστης συμπληρωνόταν από επί μέρους μικρές laquoακροπόλειςraquo στο εσωτερικό του

νησιού (όπως το Λαντωμένο ή τα Υψηλά στο κτήμα Μιρικλή38 στη ΝΑ πλευρά του νησιού)

και πύργους-φρυκτώρια (όπως ο μικρός πύργος με πυραμιδική βάση στο Καστρέλλι στην

χερσόνησο της Μούντας και το φρυκτώριο στη θέση Καρύδια στο φρύδι της απόκρημνης

ανατολικής ακτής) καθώς και στην απέναντι ηπειρωτική ακτή Τειχισμένο παραθαλάσσιο

αστικό κέντρο δεν φαίνεται να υπήρχε κατά την αρχαιότητα ενώ ο οικισμός του λιμένα

ήταν πιθανώς περιορισμένης έκτασης και εξυπηρετούσε τις ανάγκες τροφοδοσίας και

επισκευής των πλοίων

Το κυρίως οχυρωματικό δίκτυο του συμπλέγματος της Μεγίστης κατασκευάστηκε βάσει

κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού του ροδιακού κράτους στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ πιθα-

νότατα την περίοδο μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου Αδιευκρίνιστη παραμένει

η ακριβέστερη χρονολόγησή της κατασκευής του ενώ δεν θα πρέπει να αποκλειστεί το εν-

δεχόμενο να ενσωμάτωσε προϋπάρχουσες κατασκευές και να συμπληρώθηκε στη διάρκεια

του 3ου και 2ου αι πΧ με πρόσθετες κατασκευές και μετασκευές Οι οχυρώσεις αποτέλεσαν

μέρος ενός ευρύτερου σχεδιασμού με μακροπρόθεσμο στόχο την απρόσκοπτη ναυσιπλοΐα

και τον ανεφοδιασμό του πολεμικού και εμπορικού στόλου παρακάμπτοντας τα λιμάνια της

Λυκίας με την οποία οι σχέσεις του ροδιακού κράτους ήταν μονίμως τεταμένες39

Οχυρωμένες αγροικίεςΕκτός από τα παραπάνω οχυρά στο Καστελλόριζο έχει εντοπισθεί μεγάλος αριθμός

μεμονωμένων οχυρών κτισμάτων τα οποία μπορούν να ερμηνευθούν ως αγροτικοί πύργοι

ή οχυρωμένες αγροικίες40 Στην πλειονότητά τους οι αγροικίες αυτές είναι μεμονωμένες

και αυτάρκεις με εξαίρεση πιθανώς τις εγκαταστάσεις στην Αυλωνιά που θα μπορούσαν

να ανήκουν σε μικρό οικισμό ή κώμη από πυργόσπιτα Ανάλογοι πύργοι κατασκευάζονται

τον 4ο και 3ο αι πΧ σε πολλές περιοχές κυρίως στο νησιωτικό χώρο41 Μερικές φορές

συσχετίζονται με τις ανάγκες προστασίας κάποιας συγκεκριμένης παραγωγής42 συνήθως

όμως πρόκειται για αγροτικές εγκαταστάσεις οι οποίες συγχρόνως εξυπηρετούν κάποιον

ευρύτερο αμυντικό σχεδιασμό Πιθανώς αποτελούσαν ιδιοκτησίες ενδεχομένως όμως

κάποιες από αυτές να παραχωρούνταν στη φρουρά και τις οικογένειές τους για χρήση και

εκμετάλλευση με αντάλλαγμα τη λειτουργία παρατηρητηρίου-φρυκτωρίας43

Αντίστοιχες κατασκευές οχυρωμένων αγροικιών των ελληνιστικών χρόνων και σε εξίσου

37 Μελετώντας τις ελληνιστικές οχυρώσεις στην ενσωματωμένη ροδιακή Περαία η Pimouguet (1994) διέκρινε τρεις κατηγορίες αμυντικών εγκαταστάσεων οχυρωμένες ακροπόλεις στην κορυφή υψώματος οχυρωμένα παραθαλάσσια αστικά κέντρα και παραθαλάσσια οχυρά και πύργους χτισμένους επάνω σε χερσόνησο ή στόμιο κόλπου Κάθε μία από αυτές τις εγκαταστάσεις είχε τη δική της ιδιαίτερη επιχειρησιακή λειτουργία η οργάνωσή τους όμως δείχνει την ύπαρξη ενός κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού που εξυπηρετούσε απευθείας τα συμφέροντα του ροδιακού κράτους Έτσι ερμηνεύεται και η σχετική ομοιογένεια που χαρακτηρίζει όλες τις κατηγορίες των εγκαταστάσεων αυτών ως προς τα λειτουργικά τους στοιχεία και τον τρόπο κατασκευής τους χαρακτηριστικά τα οποία η Pimouguet θεωρεί ενδείξεις μιας laquoηπειρωτικής ροδιακής αρχιτεκτονικήςraquo38 Ashton 1995 8039 Bresson 1999 Bryce ndash Zahle 198640 Ο Ashton (1995 68-91 κυρίως 69) σημειώνει σαράντα πέντε περίπου οχυρωμένες θέσεις οι περισσότερες από τις οποίες βρίσκονται σε συσχετισμό με πατητήρια και δεξαμενές41 Βλ Μαραγκού 2005 323-326 Young 1956α Osborne 198642 Βλ για παράδειγμα τα ορυχεία αργύρου της Σίφνου (Young 1956β και Ashton ndash Pantazoglou 1991)43 Σχετικά με την κυριότητα των μεμονωμένων οχυρών δηλαδή εάν επρόκειτο για ιδιωτικά ή δημόσια οικοδομήματα βλ Μαραγκού 2009 21

35

μεγάλη πυκνότητα εντοπίζονται στη Λυκία44 Κάποιες από τις κτιστές κατασκευές που

έχουν στο παρελθόν θεωρηθεί τάφοι45 θα πρέπει πιθανώς να ερμηνευθούν ως υπόγειοι

χώροι πύργων με χρήση αποθηκευτική ή ως δεξαμενής νερού όπως η κτιστή κατασκευή

που είναι σήμερα γνωστή ως laquoτάφος με το χρυσό στεφάνιraquo στο οροπέδιο του Άη Γιώργη

του Βουνού46 και η υπόγεια κρύπτη του Aγ Χαραλάμπους στο μοναστήρι του Άη Γιώργη

του Bουνού Χρήση αγροικίας είχε πιθανώς η οχυρωμένη εγκατάσταση που περιβάλλεται

από ισχυρό τείχος στο κτήμα Σαρίνα στη θέση Άχερες δυτικά του λιμανιού στη μοναδική

εύκολα προσβάσιμη και καλλιεργήσιμη περιοχή στο νησί47 Εδώ εκτός από στεγασμένη

δεξαμενή περιλαμβάνεται και ικανή καλλιεργήσιμη γη

διαχείριση υδάτωνΗ Μεγίστη είναι νησί άνυδρο Πηγάδια με γλυκό νερό (υφάλμυρο για την ακρίβεια)

εντοπίζονται μόνο στην περιοχή του μυχού του λιμανιού όπου και η εκκλησία του Άη

Γιώργη του Πηγαδιού Κατά τις εργασίες για την κατασκευή λιμνοδεξαμενής στη θέση

Κιόλια στο κεντρικό τμήμα του νησιού ΝΔ του αεροδρομίου αποκαλύφθηκαν δύο

κτιστές κυκλικές κατασκευές διαμέτρου 5 και 6 μ εγγεγραμμένες σε κτιστή κατασκευή

από ισχυρούς τοίχους οι οποίες ερμηνεύονται ως δεξαμενές νερού Η κατασκευή τους

χρονολογείται στην ελληνιστική περίοδο συνέχισαν δε να χρησιμοποιούνται στα ρωμαϊκά

χρόνια σύμφωνα με την κεραμική που βρέθηκε κατά την ανασκαφή48 Σημειωτέον ότι το

παλαιό όνομα της θέσης ήταν Φλετρά (φρεατερά)49

Στην ελληνιστική περίοδο κατασκευάστηκε πιθανώς το συγκρότημα εννέα μεγάλων

κυκλικών δεξαμενών στη θέση Άχερες επάνω από τον οικισμό του Καστελλορίζου η

κατασκευή του οποίου ανάγεται συνήθως στην περίοδο της Τουρκοκρατίας Ωστόσο ένα

τέτοιας κλίμακας έργο υποδομής μαρτυρεί έναν κεντρικό σχεδιασμό ο οποίος μόνον στην

ελληνιστική περίοδο παρατηρείται στο νησί Το συγκρότημα αυτό των δεξαμενών στις

Άχερες θα έπρεπε να επαρκεί για τις ανάγκες όχι μόνον του οικισμού και των εγκαταστάσεων

του λιμένα αλλά και για τον ανεφοδιασμό του ροδιακού στόλου και των εμπορικών

πλοίων που μετέφεραν σιτηρά αμφορείς με κρασί και άλλα προϊόντα που διακινούσε το

ροδιακό κράτος καθώς και ξυλεία από τη Λυκία50

Παράλληλα λαξευμένες ή κτιστές δεξαμενές μικρές και μεγάλες υπάρχουν σε όλες τις

αρχαίες θέσεις εγκατάστασης στο νησί από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και το

Κάστρο του λιμένα έως τις διάσπαρτες στην ύπαιθρο οχυρωμένες αγροτικές εγκαταστάσεις

ενώ παρατηρείται η χρήση φυσικών ρηγμάτων ως δεξαμενών για τη συλλογή ομβρίων

44 Πρόκειται για πυργοειδείς κατασκευές χωρίς ανοίγματα στο ισόγειο εκτός της πόρτας αλλά με παράθυρα στον όροφο Έχουν προσεγμένη τοιχοδομία και συνδυάζονται πάντα με βοηθητικά κτίσματα πατητήρια και αλώνια Χαρακτηριστική τους λεπτομέρεια αποτελούν οι υπόγειοι χώροι Βλ Konecny 1994 και Konecny 199745 Ashton 1995 100-10246 Στην πραγματικότητα το στεφάνι (αρ κατ 13) βρέθηκε σε λίθινη θήκη σφηνωμένη στο έδαφος βλ Κυπαρίσσης 1915 6347 Βλ Ashton 1995 9048 Βλ Κ Μπαϊράμη στο ΑΔ 2000 Χρον (υπό δημοσίευση)49 Διαμαντάρας χχέ 1350 Το συγκρότημα δεξαμενών στις Άχερες εξυπηρετούσε τις ανάγκες των κατοίκων του οικισμού μέχρι πρόσφατα μαζί με μερικές κυκλικές λαξευμένες δεξαμενές εντός οικισμού γνωστές ως Πασάδες

30

γραμματεία ο Τίτος Λίβιος (Ab Urbe Condita 37225 372412 37452) αναφέρει την

Μεγίστη τρεις φορές σε σχέση με τις πολεμικές επιχειρήσεις του 190 πX Στο κείμενο

εξαίρεται η στρατηγική θέση της Μεγίστης καθώς και η σημασία του λιμανιού της για

το ροδιακό κράτος ως ναυστάθμου του ροδιακού στόλου Τα παραπάνω αποσπάσματα

μαρτυρούν ότι η Μεγίστη έπαιξε σημαντικό στρατηγικό ρόλο κυρίως μάλιστα εφrsquo όσον η

υπόλοιπη Λυκία με την εξαίρεση της Φασήλιδος ήταν εχθρικά διακείμενη προς τη Ρόδο

Η συνθήκη της Απάμειας (188 πΧ) που επιβλήθηκε στη συνέχεια από τη Ρωμαϊκή σύγκλητο

επί των Ελλήνων της Μικράς Ασίας ήταν εξαιρετικά ευνοϊκή για τους Ροδίους Την αμέσως

επόμενη περίοδο έως τη συμμαχία με τη Ρώμη - ουσιαστικά την υποταγή σε αυτή - το

164 πΧ το ροδιακό κράτος επεκτάθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της Καρίας και της Λυκίας

Οι περιοχές αυτές αποτέλεσαν τη λεγόμενη laquoυποτελή Περαίαraquo Η Λυκία αντιστάθηκε στη

ροδιακή κατοχή και ακολούθησε σειρά πολεμικών συγκρούσεων οι λεγόμενοι Λυκιακοί

πόλεμοι22 Κατά την περίοδο αυτή (188 - 167 πΧ) η Μεγίστη εξακολούθησε να λειτουργεί

ως βάση για τις ναυτικές επιχειρήσεις του ροδιακού στόλου

Η μόνιμη ροδιακή παρουσία στη Μεγίστη ερμηνεύει την επιρροή της Ρόδου στην κεντρική

Λυκία κατά την ελληνιστική περίοδο η οποία μαρτυρείται επιγραφικά23 Αντίστοιχη

λυκιακή παρουσία ή επιρροή στη Μεγίστη δεν σημειώνεται κρίνοντας από την έλλειψη

μνημείων στο νησί Ακόμη και κατά την περίοδο αναβίωσης της λυκιακής συμμαχίας κατά

τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο24 η Μεγίστη φαίνεται ότι παρέμεινε ανεπηρέαστη

από τη λυκιακή επιρροή παρά την εγγύτητά της στη λυκιακή ακτή

Αναπόφευκτα η πολιτική ισχύς της Ρόδου μειωνόταν όσο αυξανόταν η επιρροή της Ρώμης

Έπειτα από την υπογραφή συνθήκης με τη Ρώμη το 164 πΧ παρότι τυπικά αυτόνομη η

Ρόδος ακολουθεί τις επιταγές του ρωμαϊκού κράτους Η ίδρυση στη Δήλο αφορολόγητου

εμπορείου ρωμαϊκών συμφερόντων συνετέλεσε στην οικονομική συρρίκνωση της Ρόδου

Στον ύστερο 1ο αι πΧ ο Αντώνιος και ο Αύγουστος απέδωσαν ξανά κάποιες από τις

νησιωτικές της κτήσεις ενώ ο Αύγουστος επιβεβαίωσε τον παλαιότερο τίτλο της ως

laquoελεύθερης και συμμάχου πόλεωςraquo

Τον 1ο αι μΧ ο Στράβων (ΧΙV 3 7) αναφέρει και πάλι τη Μεγίστη ως ροδιακή κτήση Εκτός

από τον Στράβωνα δύο ακόμη πηγές του 1ου και 2ου αι μΧ αναφέρονται στη Μεγίστη ο

Πτολεμαίος (V III) και o Πλίνιος (Φυσική Ιστορία V 35131) ο οποίος μάλιστα αναφέρει ότι

η πόλις της Μεγίστης έχει εκλείψει (hellip Megista cuius civitas interdiit) Σύμφωνα ωστόσο

με τις αρχαιολογικές ενδείξεις το νησί κατοικείτο κατά τον 1ο αι μΧ οπότε η δήλωση του

Πλίνιου πιθανώς σημαίνει είτε ότι ο πληθυσμός του συρρικνώθηκε είτε ότι η στρατηγική

σημασία του μειώθηκε είτε ότι ήταν πλέον υποτελές

Υπό τον αυτοκράτορα Βεσπασιανό (67 - 69 μΧ) η Ρόδος ενσωματώθηκε επίσημα στο

Ρωμαϊκό κράτος ενώ από τον Διοκλητιανό (284 - 305 μΧ) ορίστηκε ως πρωτεύουσα της

Επαρχίας των Νήσων η οποία υπαγόταν στη Διοίκηση της Ασίας

Στην αυτοκρατορική περίοδο η Μεγίστη εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ως ναύσταθμος

όπως μαρτυρούν οι επισκευές στα τείχη της ακρόπολης και επιφανειακά ευρήματα στο

νησί αλλά κυρίως οι λιμενικές εγκαταστάσεις Στη ρωμαϊκή περίοδο χρονολογούνται

22 Bresson 1999 106-111 Πολύβιος 254423 Σχετικά με τα επιγραφικά στοιχεία που μαρτυρούν τη ροδιακή επιρροή στη Λυκία την υιοθέτηση ροδιακών πρακτικών τις αναθηματικές επιγραφές που τιμούν Ροδίους την λατρεία του Διός Ατταβυρίου και του Ηλίου βλ Zimmermann 1992 81 156-158 Zimmermann 1993 119-121 Bresson 1999104-10624 Βλ Τίτος Λίβιος 41258 42148 44151 Επίσης βλ Πολύβιος 30512 30314-5 3141-3

31

πιθανώς οι βυθισμένοι μόλοι στη γλώσσα που χωρίζει τα δυο λιμάνια και γύρω από το

απέναντι νησάκι Ψωραδιά καθώς και κεραμική από ναυάγια στις θέσεις αυτές25 Το λιμάνι

της Μεγίστης λειτουργούσε ακόμη ως εμπορικός λιμένας αλλά και ως ναύσταθμος του

ρωμαϊκού στόλου μάλλον όμως ως βοηθητικός του ναυστάθμου στα Πάταρα της Λυκίας

Οπωσδήποτε η σημασία του νησιού δεν ήταν πλέον εξέχουσα σε μια Μεσόγειο που

αποτελούσε laquoρωμαϊκή λίμνηraquo

Η ιστορία του νησιού αντικατοπτρίζει τη σημαντική γεωγραφική του θέση και την οικονομική

και στρατηγική σημασία ολόκληρης της περιοχής Την εξέχουσα θέση του ως σημαντικής

κτήσης της Ρόδου ακολούθησαν αιώνες αφάνειας κατά τους οποίους σχεδόν εξαφανίστηκε

από τις πηγές Υπάρχουν μεγάλες περίοδοι που χαρακτηρίζονται από την πλήρη απουσία

μνημείων και στοιχείων Τα μέχρι τώρα στοιχεία δείχνουν ότι το νησί ήκμασε ως ναυτική

βάση κυρίως σε περιόδους ανάγκης οργανωμένου ελέγχου των θαλάσσιων περασμάτων

από μια κεντρική αρχή

τα αρΧαια μνήμΕιαΟ λιμένας και το ΚάστροΟ κόλπος δυτικά του Κάβου ndash πεταλόσχημος βαθύς και καλά προστατευμένος από τον

καιρό ndash ήταν ο κυρίως λιμένας ενώ ο ανατολικός στο Μανδράκι μικρότερος και ρηχός26

λειτουργούσε πιθανώς ως ναυπηγοεπισκευαστικός χώρος στην αρχαιότητα όπως και κατά

τον 19ο αιώνα Ο κύριος ωστόσο ρόλος του διπλού λιμένα της Μεγίστης ήταν η τροφοδοσία

των πολεμικών και εμπορικών πλοίων ενώ πιθανώς συμμετείχε στο περιφερειακό

εμπόριο

Το λιμάνι της Μεγίστης προστατευόταν ήδη κατά την αρχαιότητα από αρχαίο οχυρό στη

θέση του ιπποτικού Κάστρου (εικ 2 3) Η πυραμιδική βάση του σωζόμενου πύργου (εικ 3) χρονολογείται στον β΄ μισό του 4ου αι πΧ27 όπως μαρτυρεί η λαξευμένη ταινία στις

δύο όψεις της επικλινούς ακμής των γωνιόλιθων ο λεγόμενος γωνιαίος οδηγός Προφανώς

η ασυνήθιστη για τον χώρο κατασκευή έγινε προκειμένου να δοθεί πρόσθετο ύψος στον

ορθογώνιο πύργο ο οποίος δέσποζε στα δύο λιμάνια και ήλεγχε τη θαλάσσια περιοχή του

διαύλου με τις διάσπαρτες νησίδες

Στο βράχο όπου εδράζεται ο πύργος του Κάστρου βρίσκεται εγχάρακτη η αναθηματική

επιγραφή του Ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλή Νικαγόρα στον Ερμή Προπύλαιο (εικ 4) που χρονολογείται τον 2ο αι πΧ Σωσικλῆς Nικαγόρα Ἂμιος ἐπιστατήσας ἒν τε Kαστάβῳ

καὶ ἐπὶ τοῦ πύργου τοῦ ἐν Mε γίστᾳ Ἑρμᾷ Προπυ λαίῳ χαριστήριον28 Η αναθηματική επιγραφή

του laquoεπιστατήσαντοςraquo Σωσικλέους είναι οπωσδήποτε μεταγενέστερη της κατασκευής του

πύργου και συνοδεύεται από εντορμίες για τη στερέωση αναθήματος πιθανώς ερμαϊκής

στήλης

Ολόκληρη η βόρεια πλευρά του πύργου έχει καταρρεύσει μαζί με τον βράχο έδρασης

πιθανώς εξ αιτίας σεισμού ή έπειτα από κάποιον από τους πολυάριθμους βομβαρδισμούς

που έχει υποστεί το μνημείο σε νεότερες περιόδους Ο βόρειος τοίχος του πύργου κτισμένος

σύρριζα στο φρύδι του βράχου είναι κατακόρυφος και εμφανώς μεταγενέστερος

25 Βλ Pirazzoli 198726 Κατά την αρχαιότητα η στάθμη της θάλασσας βρισκόταν αρκετά χαμηλότερα βλ Pirazzoli 198727 Η κατασκευή βρίσκει παράλληλα στην περιοχή της Αργολίδας Πυραμιδική βάση ορθογώνιου πύργου επάνω σε ορθογώνια κρηπίδα βρίσκεται στο Κεφαλάρι Ελληνικού στο Άργος (Πίκουλας 1996-97 Lord 1938 Scranton 1938) Βάσει των ευρημάτων χρονολογείται στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ και λειτουργούσε ως φυλακείο για τον έλεγχο του άξονα Άργους-Κεγχρεών Βλ Πίκουλας 199528 SGDI 4332

Εικ 2 Ο Κάβος το Κάστρο και ο laquoΛυκιακός τάφοςraquo (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

Εικ 3 Το Κάστρο η πυραμιδική βάση του πύργου από ΝΑ (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

Εικ 4 Η αναθηματική επιγραφή του ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλέους (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

32

το παλαιόκαστροΑποτελεί την καλύτερα σωζόμενη

οχυρωμένη θέση της αρχαίας Mεγίστης

στο εσωτερικό του νησιού και πιθανώς

το πλέον στρατηγικό σημείο (εικ 5) Η

ακρόπολη είχε πιθανώς κατασκευαστεί πριν

τον ύστερο 4ο αι πΧ επάνω σε αρχαιότερη

προ-κλασική ακρόπολη παρουσιάζει δε

ίχνη διαρκούς κατοίκησης μέχρι τους

βυζαντινούς χρόνους29 Ήλεγχε τον λιμένα

και τον όρμο Λιμενάρι στα δυτικά κυρίως

όμως αποτελούσε κομβικό σημείο από

όπου ασκείτο ο έλεγχος των θαλάσσιων

διόδων μέσω ενός δικτύου φρυκτωριών

εγκατεστημένων σε διάφορα σημεία του

νησιού στις γειτονικές νησίδες Στρογγυλή

και Pω καθώς και στην απέναντι λυκιακή

ακτή Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου καλύπτει έκταση περ 6000 τμ και αποτελείται από

εξωτερικό τείχος με τέσσερις - αρχικά - πύργους στη NA πλευρά την πλέον προσβάσιμη

καθώς και εσωτερικό πύργο Στον νοτιότερο πύργο σώζεται μία από τις αρχαίες εισόδους

αν και έχει υποστεί μεταγενέστερες επεμβάσεις Εντοιχισμένες σε δεύτερη χρήση

βρίσκονται εδώ δύο αναθηματικές επιγραφές επιστατών30 Ο κατεστραμμένος σήμερα

τέταρτος πύργος στην ανατολική γωνία του εξωτερικού τείχους σε σημείο που δεσπόζει

επάνω από τον οικισμό και το λιμάνι ήταν πιθανώς η θέση εύρεσης της επιγραφής

του επιστάτη Κρατιδάμου ο οποίος κατασκεύασε πύλη και ανέθεσε τα αγάλματα του

Απόλλωνος Πυλαίου και της Αρτέμιδος Σωτείρας31 Η επιγραφή η οποία χρονολογείται

πιθανώς στον 3ο ή 2ο αι πΧ32 δηλώνει την ύπαρξη μιας δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό

Μία τέταρτη επιγραφή ndash αυτή τη φορά από δύο επιστάτες ndash θα πρέπει να συσχετιστεί με

την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου33 O εσωτερικός πύργος που σώζεται σε ύψος περίπου

29 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 73-74 εικ 7 Wurster 1981 226-231 πίν 74-75 εικ 8 Το 1943 οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής εγκατέστησαν στην κορυφή του υψώματος την αντιαεροπορική τους άμυνα όπως φαίνεται από τα δύο πολυβολεία αλλά και από το άφθονο υλικό λατύπης που δημιουργήθηκε από τον βομβαρδισμό του μνημείου από τους συμμάχους30 Ἐπικρατίδας Ἀναξικράτευς ἐπιστατήσας καὶ τοὶ συστρατευσάμενοι [Δ]ιοσκόροις (SGDI 4331 και Διαμαντάρας 1892 304) και [B]ασίλων Ἐξα[κ]- εστίωνος Λέλιος ἐπιστα- τήσας (Διαμαντάρας 1892 305)31 Susini 1955 Michelier 1917 Δεν είναι σαφές ποια ακριβώς είναι η ΝΑ γωνία της ακρόπολης όπου σύμφωνα με τον Michelier βρέθηκε η επιγραφή του Κρατιδάμου Πιθανώς πρόκειται για τον κατεστραμμένο πλέον τέταρτο πύργο της ΝΑ πλευράς της ακρόπολης Η ύπαρξη της συγκεκριμένης επιγραφής δηλώνει την ύπαρξη δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό Η επιγραφή βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης (αρ ευρ 40) μαζί με μια σειρά άλλων αναθηματικών ή επιτύμβιων αναθηματικών επιγραφών που χρονολογούνται από την ελληνιστική έως την ύστερη αυτοκρατορική περίοδο (αρ ευρ 13 18 25 28 40 41 42) καθώς και κάποιες επιγραφές που είχαν μεταφερθεί στη Μεγίστη από τα Πάταρα και τις Γάγες Οι επιγραφές είχαν αποσταλεί με αρχικό προορισμό το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών από την επαναστατική ελληνική διοίκηση της νήσου που ζητούσε την ένωση με την Ελλάδα κατά το σύντομο διάστημα 1913-191532 Σύμφωνα με τον Susini 1955 καμμία επιγραφή με προέλευση από τη Μεγίστη δεν είναι δυνατόν να χρονολογηθεί με ακρίβεια33 Ἐπιστάται Aἰσχίνας Διάνδρου Tιμόστρατος Eὐκράτευς Ἀπόλλωνι Mεγιστεῖ Η επιγραφή (SGDI 4330) αναφέρεται από τον Ludwig Ross ως εντοιχισμένη στο ιερό της Μονής του Αγίου Παντελεήμονα Ο Διαμαντάρας (1899 333) δημοσίευσε μία έκτη επιγραφή επιστάτου χωρίς να αναφέρει τόπο εύρεσης

Εικ 5 Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου από ΝΑ Στο βάθος η Ρω (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

33

4μ αποτελεί το καλύτερα σωζόμενο τμήμα της οχύρωσης (εικ 6) Είναι χτισμένος με

κυφωτές λιθοπλίνθους σύμφωνα με το ισόδομο σύστημα με λαξευμένο γωνιαίο οδηγό

στους γωνιόλιθους Τμήματα της ελληνιστικής φάσης διατηρούνται κατά τόπους στους

κατώτερους δόμους του εξωτερικού τείχους34

Δύο μεγάλες λαξευτές ελλειψοειδείς δεξαμενές με λαξευμένες κλίμακες καθόδου η μία

στον εσωτερικό και η δεύτερη στον εξωτερικό περίβολο εξασφάλιζαν νερό για μεγάλες

περιόδους (εικ 7) Η μεγαλύτερη από αυτές έχει διάμετρο περίπου 530μ και βάθος 4μ

Οι δεξαμενές αυτές στεγασμένες με θόλους στις νεότερες περιόδους θα πρέπει κατά την

αρχαιότητα να βρίσκονταν σε υπόγειους χώρους πύργων

Μικρές κόγχες λαξευμένες στο μέτωπο του βράχου στη νότια πλευρά του εσωτερικού

υπερυψωμένου τμήματος της ακρόπολης δηλώνουν την ύπαρξη ιερού στο σημείο αυτό

ή ΒίγλαΣτη θέση Βίγλα ndash το υψηλότερο σημείο του νησιού που δεσπόζει πάνω από τον οικισμό σε

υψόμετρο 220μ ndash σώζεται αρχαίο οχυρωματικό τείχος σε μήκος 60μ με κατεύθυνση Α-Δ

Η πολυγωνική του τοιχοδομία έχει χαρακτηριστεί laquoκυκλώπειαraquo και στο παρελθόν το τείχος

είχε θεωρηθεί μυκηναϊκό35 Πρόκειται ωστόσο για τοιχοδομία αρκετά συνηθισμένη στην

Καρία από τους κλασικούς χρόνους μέχρι τη ρωμαϊκή περίοδο και πιθανώς αποτελούσε

τμήμα της ελληνιστικής οχύρωσης36 Σε συνδυασμό με το Παλαιόκαστρο χρησίμευε για την

προστασία της ενδοχώρας

Εκτός από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και τα παραθαλάσσια οχυρά του Κάστρου

34 Οι λιθόπλινθοι της νοτιοδυτικής γωνίας του εξωτερικού τείχους έχουν συστραφεί και μετατοπιστεί με αποτέλεσμα το σημείο αυτό του τείχους να κινδυνεύει με κατάρρευση Έπειτα από την τοπογραφική αποτύπωση από την Ε Βασιλειάδου η ΚΒ΄ ΕΠΚΑ έχει αναλάβει το έργο της αποκατάστασης της νοτιοδυτικής γωνίας στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ βάσει των μελετών των Γ Αντωνίου Κ Ζάμπα και Ε Παυλίδη35 Κυπαρίσσης 191536 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 Wurster 1981 231-232

Εικ 6 Παλαιόκαστρο Ο εσωτερικός πύργος από ΝΑ (φωτ αρχείο ΜΚΤ) Εικ 7 Λαξευτή δεξαμενή στο Παλαιόκαστρο (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

34

και των νησίδων Ρω και Στρογγυλής (βλ παρακάτω σελ 44 - 47)37 το αμυντικό δίκτυο

της Μεγίστης συμπληρωνόταν από επί μέρους μικρές laquoακροπόλειςraquo στο εσωτερικό του

νησιού (όπως το Λαντωμένο ή τα Υψηλά στο κτήμα Μιρικλή38 στη ΝΑ πλευρά του νησιού)

και πύργους-φρυκτώρια (όπως ο μικρός πύργος με πυραμιδική βάση στο Καστρέλλι στην

χερσόνησο της Μούντας και το φρυκτώριο στη θέση Καρύδια στο φρύδι της απόκρημνης

ανατολικής ακτής) καθώς και στην απέναντι ηπειρωτική ακτή Τειχισμένο παραθαλάσσιο

αστικό κέντρο δεν φαίνεται να υπήρχε κατά την αρχαιότητα ενώ ο οικισμός του λιμένα

ήταν πιθανώς περιορισμένης έκτασης και εξυπηρετούσε τις ανάγκες τροφοδοσίας και

επισκευής των πλοίων

Το κυρίως οχυρωματικό δίκτυο του συμπλέγματος της Μεγίστης κατασκευάστηκε βάσει

κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού του ροδιακού κράτους στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ πιθα-

νότατα την περίοδο μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου Αδιευκρίνιστη παραμένει

η ακριβέστερη χρονολόγησή της κατασκευής του ενώ δεν θα πρέπει να αποκλειστεί το εν-

δεχόμενο να ενσωμάτωσε προϋπάρχουσες κατασκευές και να συμπληρώθηκε στη διάρκεια

του 3ου και 2ου αι πΧ με πρόσθετες κατασκευές και μετασκευές Οι οχυρώσεις αποτέλεσαν

μέρος ενός ευρύτερου σχεδιασμού με μακροπρόθεσμο στόχο την απρόσκοπτη ναυσιπλοΐα

και τον ανεφοδιασμό του πολεμικού και εμπορικού στόλου παρακάμπτοντας τα λιμάνια της

Λυκίας με την οποία οι σχέσεις του ροδιακού κράτους ήταν μονίμως τεταμένες39

Οχυρωμένες αγροικίεςΕκτός από τα παραπάνω οχυρά στο Καστελλόριζο έχει εντοπισθεί μεγάλος αριθμός

μεμονωμένων οχυρών κτισμάτων τα οποία μπορούν να ερμηνευθούν ως αγροτικοί πύργοι

ή οχυρωμένες αγροικίες40 Στην πλειονότητά τους οι αγροικίες αυτές είναι μεμονωμένες

και αυτάρκεις με εξαίρεση πιθανώς τις εγκαταστάσεις στην Αυλωνιά που θα μπορούσαν

να ανήκουν σε μικρό οικισμό ή κώμη από πυργόσπιτα Ανάλογοι πύργοι κατασκευάζονται

τον 4ο και 3ο αι πΧ σε πολλές περιοχές κυρίως στο νησιωτικό χώρο41 Μερικές φορές

συσχετίζονται με τις ανάγκες προστασίας κάποιας συγκεκριμένης παραγωγής42 συνήθως

όμως πρόκειται για αγροτικές εγκαταστάσεις οι οποίες συγχρόνως εξυπηρετούν κάποιον

ευρύτερο αμυντικό σχεδιασμό Πιθανώς αποτελούσαν ιδιοκτησίες ενδεχομένως όμως

κάποιες από αυτές να παραχωρούνταν στη φρουρά και τις οικογένειές τους για χρήση και

εκμετάλλευση με αντάλλαγμα τη λειτουργία παρατηρητηρίου-φρυκτωρίας43

Αντίστοιχες κατασκευές οχυρωμένων αγροικιών των ελληνιστικών χρόνων και σε εξίσου

37 Μελετώντας τις ελληνιστικές οχυρώσεις στην ενσωματωμένη ροδιακή Περαία η Pimouguet (1994) διέκρινε τρεις κατηγορίες αμυντικών εγκαταστάσεων οχυρωμένες ακροπόλεις στην κορυφή υψώματος οχυρωμένα παραθαλάσσια αστικά κέντρα και παραθαλάσσια οχυρά και πύργους χτισμένους επάνω σε χερσόνησο ή στόμιο κόλπου Κάθε μία από αυτές τις εγκαταστάσεις είχε τη δική της ιδιαίτερη επιχειρησιακή λειτουργία η οργάνωσή τους όμως δείχνει την ύπαρξη ενός κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού που εξυπηρετούσε απευθείας τα συμφέροντα του ροδιακού κράτους Έτσι ερμηνεύεται και η σχετική ομοιογένεια που χαρακτηρίζει όλες τις κατηγορίες των εγκαταστάσεων αυτών ως προς τα λειτουργικά τους στοιχεία και τον τρόπο κατασκευής τους χαρακτηριστικά τα οποία η Pimouguet θεωρεί ενδείξεις μιας laquoηπειρωτικής ροδιακής αρχιτεκτονικήςraquo38 Ashton 1995 8039 Bresson 1999 Bryce ndash Zahle 198640 Ο Ashton (1995 68-91 κυρίως 69) σημειώνει σαράντα πέντε περίπου οχυρωμένες θέσεις οι περισσότερες από τις οποίες βρίσκονται σε συσχετισμό με πατητήρια και δεξαμενές41 Βλ Μαραγκού 2005 323-326 Young 1956α Osborne 198642 Βλ για παράδειγμα τα ορυχεία αργύρου της Σίφνου (Young 1956β και Ashton ndash Pantazoglou 1991)43 Σχετικά με την κυριότητα των μεμονωμένων οχυρών δηλαδή εάν επρόκειτο για ιδιωτικά ή δημόσια οικοδομήματα βλ Μαραγκού 2009 21

35

μεγάλη πυκνότητα εντοπίζονται στη Λυκία44 Κάποιες από τις κτιστές κατασκευές που

έχουν στο παρελθόν θεωρηθεί τάφοι45 θα πρέπει πιθανώς να ερμηνευθούν ως υπόγειοι

χώροι πύργων με χρήση αποθηκευτική ή ως δεξαμενής νερού όπως η κτιστή κατασκευή

που είναι σήμερα γνωστή ως laquoτάφος με το χρυσό στεφάνιraquo στο οροπέδιο του Άη Γιώργη

του Βουνού46 και η υπόγεια κρύπτη του Aγ Χαραλάμπους στο μοναστήρι του Άη Γιώργη

του Bουνού Χρήση αγροικίας είχε πιθανώς η οχυρωμένη εγκατάσταση που περιβάλλεται

από ισχυρό τείχος στο κτήμα Σαρίνα στη θέση Άχερες δυτικά του λιμανιού στη μοναδική

εύκολα προσβάσιμη και καλλιεργήσιμη περιοχή στο νησί47 Εδώ εκτός από στεγασμένη

δεξαμενή περιλαμβάνεται και ικανή καλλιεργήσιμη γη

διαχείριση υδάτωνΗ Μεγίστη είναι νησί άνυδρο Πηγάδια με γλυκό νερό (υφάλμυρο για την ακρίβεια)

εντοπίζονται μόνο στην περιοχή του μυχού του λιμανιού όπου και η εκκλησία του Άη

Γιώργη του Πηγαδιού Κατά τις εργασίες για την κατασκευή λιμνοδεξαμενής στη θέση

Κιόλια στο κεντρικό τμήμα του νησιού ΝΔ του αεροδρομίου αποκαλύφθηκαν δύο

κτιστές κυκλικές κατασκευές διαμέτρου 5 και 6 μ εγγεγραμμένες σε κτιστή κατασκευή

από ισχυρούς τοίχους οι οποίες ερμηνεύονται ως δεξαμενές νερού Η κατασκευή τους

χρονολογείται στην ελληνιστική περίοδο συνέχισαν δε να χρησιμοποιούνται στα ρωμαϊκά

χρόνια σύμφωνα με την κεραμική που βρέθηκε κατά την ανασκαφή48 Σημειωτέον ότι το

παλαιό όνομα της θέσης ήταν Φλετρά (φρεατερά)49

Στην ελληνιστική περίοδο κατασκευάστηκε πιθανώς το συγκρότημα εννέα μεγάλων

κυκλικών δεξαμενών στη θέση Άχερες επάνω από τον οικισμό του Καστελλορίζου η

κατασκευή του οποίου ανάγεται συνήθως στην περίοδο της Τουρκοκρατίας Ωστόσο ένα

τέτοιας κλίμακας έργο υποδομής μαρτυρεί έναν κεντρικό σχεδιασμό ο οποίος μόνον στην

ελληνιστική περίοδο παρατηρείται στο νησί Το συγκρότημα αυτό των δεξαμενών στις

Άχερες θα έπρεπε να επαρκεί για τις ανάγκες όχι μόνον του οικισμού και των εγκαταστάσεων

του λιμένα αλλά και για τον ανεφοδιασμό του ροδιακού στόλου και των εμπορικών

πλοίων που μετέφεραν σιτηρά αμφορείς με κρασί και άλλα προϊόντα που διακινούσε το

ροδιακό κράτος καθώς και ξυλεία από τη Λυκία50

Παράλληλα λαξευμένες ή κτιστές δεξαμενές μικρές και μεγάλες υπάρχουν σε όλες τις

αρχαίες θέσεις εγκατάστασης στο νησί από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και το

Κάστρο του λιμένα έως τις διάσπαρτες στην ύπαιθρο οχυρωμένες αγροτικές εγκαταστάσεις

ενώ παρατηρείται η χρήση φυσικών ρηγμάτων ως δεξαμενών για τη συλλογή ομβρίων

44 Πρόκειται για πυργοειδείς κατασκευές χωρίς ανοίγματα στο ισόγειο εκτός της πόρτας αλλά με παράθυρα στον όροφο Έχουν προσεγμένη τοιχοδομία και συνδυάζονται πάντα με βοηθητικά κτίσματα πατητήρια και αλώνια Χαρακτηριστική τους λεπτομέρεια αποτελούν οι υπόγειοι χώροι Βλ Konecny 1994 και Konecny 199745 Ashton 1995 100-10246 Στην πραγματικότητα το στεφάνι (αρ κατ 13) βρέθηκε σε λίθινη θήκη σφηνωμένη στο έδαφος βλ Κυπαρίσσης 1915 6347 Βλ Ashton 1995 9048 Βλ Κ Μπαϊράμη στο ΑΔ 2000 Χρον (υπό δημοσίευση)49 Διαμαντάρας χχέ 1350 Το συγκρότημα δεξαμενών στις Άχερες εξυπηρετούσε τις ανάγκες των κατοίκων του οικισμού μέχρι πρόσφατα μαζί με μερικές κυκλικές λαξευμένες δεξαμενές εντός οικισμού γνωστές ως Πασάδες

31

πιθανώς οι βυθισμένοι μόλοι στη γλώσσα που χωρίζει τα δυο λιμάνια και γύρω από το

απέναντι νησάκι Ψωραδιά καθώς και κεραμική από ναυάγια στις θέσεις αυτές25 Το λιμάνι

της Μεγίστης λειτουργούσε ακόμη ως εμπορικός λιμένας αλλά και ως ναύσταθμος του

ρωμαϊκού στόλου μάλλον όμως ως βοηθητικός του ναυστάθμου στα Πάταρα της Λυκίας

Οπωσδήποτε η σημασία του νησιού δεν ήταν πλέον εξέχουσα σε μια Μεσόγειο που

αποτελούσε laquoρωμαϊκή λίμνηraquo

Η ιστορία του νησιού αντικατοπτρίζει τη σημαντική γεωγραφική του θέση και την οικονομική

και στρατηγική σημασία ολόκληρης της περιοχής Την εξέχουσα θέση του ως σημαντικής

κτήσης της Ρόδου ακολούθησαν αιώνες αφάνειας κατά τους οποίους σχεδόν εξαφανίστηκε

από τις πηγές Υπάρχουν μεγάλες περίοδοι που χαρακτηρίζονται από την πλήρη απουσία

μνημείων και στοιχείων Τα μέχρι τώρα στοιχεία δείχνουν ότι το νησί ήκμασε ως ναυτική

βάση κυρίως σε περιόδους ανάγκης οργανωμένου ελέγχου των θαλάσσιων περασμάτων

από μια κεντρική αρχή

τα αρΧαια μνήμΕιαΟ λιμένας και το ΚάστροΟ κόλπος δυτικά του Κάβου ndash πεταλόσχημος βαθύς και καλά προστατευμένος από τον

καιρό ndash ήταν ο κυρίως λιμένας ενώ ο ανατολικός στο Μανδράκι μικρότερος και ρηχός26

λειτουργούσε πιθανώς ως ναυπηγοεπισκευαστικός χώρος στην αρχαιότητα όπως και κατά

τον 19ο αιώνα Ο κύριος ωστόσο ρόλος του διπλού λιμένα της Μεγίστης ήταν η τροφοδοσία

των πολεμικών και εμπορικών πλοίων ενώ πιθανώς συμμετείχε στο περιφερειακό

εμπόριο

Το λιμάνι της Μεγίστης προστατευόταν ήδη κατά την αρχαιότητα από αρχαίο οχυρό στη

θέση του ιπποτικού Κάστρου (εικ 2 3) Η πυραμιδική βάση του σωζόμενου πύργου (εικ 3) χρονολογείται στον β΄ μισό του 4ου αι πΧ27 όπως μαρτυρεί η λαξευμένη ταινία στις

δύο όψεις της επικλινούς ακμής των γωνιόλιθων ο λεγόμενος γωνιαίος οδηγός Προφανώς

η ασυνήθιστη για τον χώρο κατασκευή έγινε προκειμένου να δοθεί πρόσθετο ύψος στον

ορθογώνιο πύργο ο οποίος δέσποζε στα δύο λιμάνια και ήλεγχε τη θαλάσσια περιοχή του

διαύλου με τις διάσπαρτες νησίδες

Στο βράχο όπου εδράζεται ο πύργος του Κάστρου βρίσκεται εγχάρακτη η αναθηματική

επιγραφή του Ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλή Νικαγόρα στον Ερμή Προπύλαιο (εικ 4) που χρονολογείται τον 2ο αι πΧ Σωσικλῆς Nικαγόρα Ἂμιος ἐπιστατήσας ἒν τε Kαστάβῳ

καὶ ἐπὶ τοῦ πύργου τοῦ ἐν Mε γίστᾳ Ἑρμᾷ Προπυ λαίῳ χαριστήριον28 Η αναθηματική επιγραφή

του laquoεπιστατήσαντοςraquo Σωσικλέους είναι οπωσδήποτε μεταγενέστερη της κατασκευής του

πύργου και συνοδεύεται από εντορμίες για τη στερέωση αναθήματος πιθανώς ερμαϊκής

στήλης

Ολόκληρη η βόρεια πλευρά του πύργου έχει καταρρεύσει μαζί με τον βράχο έδρασης

πιθανώς εξ αιτίας σεισμού ή έπειτα από κάποιον από τους πολυάριθμους βομβαρδισμούς

που έχει υποστεί το μνημείο σε νεότερες περιόδους Ο βόρειος τοίχος του πύργου κτισμένος

σύρριζα στο φρύδι του βράχου είναι κατακόρυφος και εμφανώς μεταγενέστερος

25 Βλ Pirazzoli 198726 Κατά την αρχαιότητα η στάθμη της θάλασσας βρισκόταν αρκετά χαμηλότερα βλ Pirazzoli 198727 Η κατασκευή βρίσκει παράλληλα στην περιοχή της Αργολίδας Πυραμιδική βάση ορθογώνιου πύργου επάνω σε ορθογώνια κρηπίδα βρίσκεται στο Κεφαλάρι Ελληνικού στο Άργος (Πίκουλας 1996-97 Lord 1938 Scranton 1938) Βάσει των ευρημάτων χρονολογείται στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ και λειτουργούσε ως φυλακείο για τον έλεγχο του άξονα Άργους-Κεγχρεών Βλ Πίκουλας 199528 SGDI 4332

Εικ 2 Ο Κάβος το Κάστρο και ο laquoΛυκιακός τάφοςraquo (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

Εικ 3 Το Κάστρο η πυραμιδική βάση του πύργου από ΝΑ (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

Εικ 4 Η αναθηματική επιγραφή του ρόδιου στρατιωτικού διοικητή Σωσικλέους (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

32

το παλαιόκαστροΑποτελεί την καλύτερα σωζόμενη

οχυρωμένη θέση της αρχαίας Mεγίστης

στο εσωτερικό του νησιού και πιθανώς

το πλέον στρατηγικό σημείο (εικ 5) Η

ακρόπολη είχε πιθανώς κατασκευαστεί πριν

τον ύστερο 4ο αι πΧ επάνω σε αρχαιότερη

προ-κλασική ακρόπολη παρουσιάζει δε

ίχνη διαρκούς κατοίκησης μέχρι τους

βυζαντινούς χρόνους29 Ήλεγχε τον λιμένα

και τον όρμο Λιμενάρι στα δυτικά κυρίως

όμως αποτελούσε κομβικό σημείο από

όπου ασκείτο ο έλεγχος των θαλάσσιων

διόδων μέσω ενός δικτύου φρυκτωριών

εγκατεστημένων σε διάφορα σημεία του

νησιού στις γειτονικές νησίδες Στρογγυλή

και Pω καθώς και στην απέναντι λυκιακή

ακτή Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου καλύπτει έκταση περ 6000 τμ και αποτελείται από

εξωτερικό τείχος με τέσσερις - αρχικά - πύργους στη NA πλευρά την πλέον προσβάσιμη

καθώς και εσωτερικό πύργο Στον νοτιότερο πύργο σώζεται μία από τις αρχαίες εισόδους

αν και έχει υποστεί μεταγενέστερες επεμβάσεις Εντοιχισμένες σε δεύτερη χρήση

βρίσκονται εδώ δύο αναθηματικές επιγραφές επιστατών30 Ο κατεστραμμένος σήμερα

τέταρτος πύργος στην ανατολική γωνία του εξωτερικού τείχους σε σημείο που δεσπόζει

επάνω από τον οικισμό και το λιμάνι ήταν πιθανώς η θέση εύρεσης της επιγραφής

του επιστάτη Κρατιδάμου ο οποίος κατασκεύασε πύλη και ανέθεσε τα αγάλματα του

Απόλλωνος Πυλαίου και της Αρτέμιδος Σωτείρας31 Η επιγραφή η οποία χρονολογείται

πιθανώς στον 3ο ή 2ο αι πΧ32 δηλώνει την ύπαρξη μιας δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό

Μία τέταρτη επιγραφή ndash αυτή τη φορά από δύο επιστάτες ndash θα πρέπει να συσχετιστεί με

την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου33 O εσωτερικός πύργος που σώζεται σε ύψος περίπου

29 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 73-74 εικ 7 Wurster 1981 226-231 πίν 74-75 εικ 8 Το 1943 οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής εγκατέστησαν στην κορυφή του υψώματος την αντιαεροπορική τους άμυνα όπως φαίνεται από τα δύο πολυβολεία αλλά και από το άφθονο υλικό λατύπης που δημιουργήθηκε από τον βομβαρδισμό του μνημείου από τους συμμάχους30 Ἐπικρατίδας Ἀναξικράτευς ἐπιστατήσας καὶ τοὶ συστρατευσάμενοι [Δ]ιοσκόροις (SGDI 4331 και Διαμαντάρας 1892 304) και [B]ασίλων Ἐξα[κ]- εστίωνος Λέλιος ἐπιστα- τήσας (Διαμαντάρας 1892 305)31 Susini 1955 Michelier 1917 Δεν είναι σαφές ποια ακριβώς είναι η ΝΑ γωνία της ακρόπολης όπου σύμφωνα με τον Michelier βρέθηκε η επιγραφή του Κρατιδάμου Πιθανώς πρόκειται για τον κατεστραμμένο πλέον τέταρτο πύργο της ΝΑ πλευράς της ακρόπολης Η ύπαρξη της συγκεκριμένης επιγραφής δηλώνει την ύπαρξη δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό Η επιγραφή βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης (αρ ευρ 40) μαζί με μια σειρά άλλων αναθηματικών ή επιτύμβιων αναθηματικών επιγραφών που χρονολογούνται από την ελληνιστική έως την ύστερη αυτοκρατορική περίοδο (αρ ευρ 13 18 25 28 40 41 42) καθώς και κάποιες επιγραφές που είχαν μεταφερθεί στη Μεγίστη από τα Πάταρα και τις Γάγες Οι επιγραφές είχαν αποσταλεί με αρχικό προορισμό το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών από την επαναστατική ελληνική διοίκηση της νήσου που ζητούσε την ένωση με την Ελλάδα κατά το σύντομο διάστημα 1913-191532 Σύμφωνα με τον Susini 1955 καμμία επιγραφή με προέλευση από τη Μεγίστη δεν είναι δυνατόν να χρονολογηθεί με ακρίβεια33 Ἐπιστάται Aἰσχίνας Διάνδρου Tιμόστρατος Eὐκράτευς Ἀπόλλωνι Mεγιστεῖ Η επιγραφή (SGDI 4330) αναφέρεται από τον Ludwig Ross ως εντοιχισμένη στο ιερό της Μονής του Αγίου Παντελεήμονα Ο Διαμαντάρας (1899 333) δημοσίευσε μία έκτη επιγραφή επιστάτου χωρίς να αναφέρει τόπο εύρεσης

Εικ 5 Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου από ΝΑ Στο βάθος η Ρω (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

33

4μ αποτελεί το καλύτερα σωζόμενο τμήμα της οχύρωσης (εικ 6) Είναι χτισμένος με

κυφωτές λιθοπλίνθους σύμφωνα με το ισόδομο σύστημα με λαξευμένο γωνιαίο οδηγό

στους γωνιόλιθους Τμήματα της ελληνιστικής φάσης διατηρούνται κατά τόπους στους

κατώτερους δόμους του εξωτερικού τείχους34

Δύο μεγάλες λαξευτές ελλειψοειδείς δεξαμενές με λαξευμένες κλίμακες καθόδου η μία

στον εσωτερικό και η δεύτερη στον εξωτερικό περίβολο εξασφάλιζαν νερό για μεγάλες

περιόδους (εικ 7) Η μεγαλύτερη από αυτές έχει διάμετρο περίπου 530μ και βάθος 4μ

Οι δεξαμενές αυτές στεγασμένες με θόλους στις νεότερες περιόδους θα πρέπει κατά την

αρχαιότητα να βρίσκονταν σε υπόγειους χώρους πύργων

Μικρές κόγχες λαξευμένες στο μέτωπο του βράχου στη νότια πλευρά του εσωτερικού

υπερυψωμένου τμήματος της ακρόπολης δηλώνουν την ύπαρξη ιερού στο σημείο αυτό

ή ΒίγλαΣτη θέση Βίγλα ndash το υψηλότερο σημείο του νησιού που δεσπόζει πάνω από τον οικισμό σε

υψόμετρο 220μ ndash σώζεται αρχαίο οχυρωματικό τείχος σε μήκος 60μ με κατεύθυνση Α-Δ

Η πολυγωνική του τοιχοδομία έχει χαρακτηριστεί laquoκυκλώπειαraquo και στο παρελθόν το τείχος

είχε θεωρηθεί μυκηναϊκό35 Πρόκειται ωστόσο για τοιχοδομία αρκετά συνηθισμένη στην

Καρία από τους κλασικούς χρόνους μέχρι τη ρωμαϊκή περίοδο και πιθανώς αποτελούσε

τμήμα της ελληνιστικής οχύρωσης36 Σε συνδυασμό με το Παλαιόκαστρο χρησίμευε για την

προστασία της ενδοχώρας

Εκτός από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και τα παραθαλάσσια οχυρά του Κάστρου

34 Οι λιθόπλινθοι της νοτιοδυτικής γωνίας του εξωτερικού τείχους έχουν συστραφεί και μετατοπιστεί με αποτέλεσμα το σημείο αυτό του τείχους να κινδυνεύει με κατάρρευση Έπειτα από την τοπογραφική αποτύπωση από την Ε Βασιλειάδου η ΚΒ΄ ΕΠΚΑ έχει αναλάβει το έργο της αποκατάστασης της νοτιοδυτικής γωνίας στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ βάσει των μελετών των Γ Αντωνίου Κ Ζάμπα και Ε Παυλίδη35 Κυπαρίσσης 191536 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 Wurster 1981 231-232

Εικ 6 Παλαιόκαστρο Ο εσωτερικός πύργος από ΝΑ (φωτ αρχείο ΜΚΤ) Εικ 7 Λαξευτή δεξαμενή στο Παλαιόκαστρο (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

34

και των νησίδων Ρω και Στρογγυλής (βλ παρακάτω σελ 44 - 47)37 το αμυντικό δίκτυο

της Μεγίστης συμπληρωνόταν από επί μέρους μικρές laquoακροπόλειςraquo στο εσωτερικό του

νησιού (όπως το Λαντωμένο ή τα Υψηλά στο κτήμα Μιρικλή38 στη ΝΑ πλευρά του νησιού)

και πύργους-φρυκτώρια (όπως ο μικρός πύργος με πυραμιδική βάση στο Καστρέλλι στην

χερσόνησο της Μούντας και το φρυκτώριο στη θέση Καρύδια στο φρύδι της απόκρημνης

ανατολικής ακτής) καθώς και στην απέναντι ηπειρωτική ακτή Τειχισμένο παραθαλάσσιο

αστικό κέντρο δεν φαίνεται να υπήρχε κατά την αρχαιότητα ενώ ο οικισμός του λιμένα

ήταν πιθανώς περιορισμένης έκτασης και εξυπηρετούσε τις ανάγκες τροφοδοσίας και

επισκευής των πλοίων

Το κυρίως οχυρωματικό δίκτυο του συμπλέγματος της Μεγίστης κατασκευάστηκε βάσει

κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού του ροδιακού κράτους στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ πιθα-

νότατα την περίοδο μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου Αδιευκρίνιστη παραμένει

η ακριβέστερη χρονολόγησή της κατασκευής του ενώ δεν θα πρέπει να αποκλειστεί το εν-

δεχόμενο να ενσωμάτωσε προϋπάρχουσες κατασκευές και να συμπληρώθηκε στη διάρκεια

του 3ου και 2ου αι πΧ με πρόσθετες κατασκευές και μετασκευές Οι οχυρώσεις αποτέλεσαν

μέρος ενός ευρύτερου σχεδιασμού με μακροπρόθεσμο στόχο την απρόσκοπτη ναυσιπλοΐα

και τον ανεφοδιασμό του πολεμικού και εμπορικού στόλου παρακάμπτοντας τα λιμάνια της

Λυκίας με την οποία οι σχέσεις του ροδιακού κράτους ήταν μονίμως τεταμένες39

Οχυρωμένες αγροικίεςΕκτός από τα παραπάνω οχυρά στο Καστελλόριζο έχει εντοπισθεί μεγάλος αριθμός

μεμονωμένων οχυρών κτισμάτων τα οποία μπορούν να ερμηνευθούν ως αγροτικοί πύργοι

ή οχυρωμένες αγροικίες40 Στην πλειονότητά τους οι αγροικίες αυτές είναι μεμονωμένες

και αυτάρκεις με εξαίρεση πιθανώς τις εγκαταστάσεις στην Αυλωνιά που θα μπορούσαν

να ανήκουν σε μικρό οικισμό ή κώμη από πυργόσπιτα Ανάλογοι πύργοι κατασκευάζονται

τον 4ο και 3ο αι πΧ σε πολλές περιοχές κυρίως στο νησιωτικό χώρο41 Μερικές φορές

συσχετίζονται με τις ανάγκες προστασίας κάποιας συγκεκριμένης παραγωγής42 συνήθως

όμως πρόκειται για αγροτικές εγκαταστάσεις οι οποίες συγχρόνως εξυπηρετούν κάποιον

ευρύτερο αμυντικό σχεδιασμό Πιθανώς αποτελούσαν ιδιοκτησίες ενδεχομένως όμως

κάποιες από αυτές να παραχωρούνταν στη φρουρά και τις οικογένειές τους για χρήση και

εκμετάλλευση με αντάλλαγμα τη λειτουργία παρατηρητηρίου-φρυκτωρίας43

Αντίστοιχες κατασκευές οχυρωμένων αγροικιών των ελληνιστικών χρόνων και σε εξίσου

37 Μελετώντας τις ελληνιστικές οχυρώσεις στην ενσωματωμένη ροδιακή Περαία η Pimouguet (1994) διέκρινε τρεις κατηγορίες αμυντικών εγκαταστάσεων οχυρωμένες ακροπόλεις στην κορυφή υψώματος οχυρωμένα παραθαλάσσια αστικά κέντρα και παραθαλάσσια οχυρά και πύργους χτισμένους επάνω σε χερσόνησο ή στόμιο κόλπου Κάθε μία από αυτές τις εγκαταστάσεις είχε τη δική της ιδιαίτερη επιχειρησιακή λειτουργία η οργάνωσή τους όμως δείχνει την ύπαρξη ενός κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού που εξυπηρετούσε απευθείας τα συμφέροντα του ροδιακού κράτους Έτσι ερμηνεύεται και η σχετική ομοιογένεια που χαρακτηρίζει όλες τις κατηγορίες των εγκαταστάσεων αυτών ως προς τα λειτουργικά τους στοιχεία και τον τρόπο κατασκευής τους χαρακτηριστικά τα οποία η Pimouguet θεωρεί ενδείξεις μιας laquoηπειρωτικής ροδιακής αρχιτεκτονικήςraquo38 Ashton 1995 8039 Bresson 1999 Bryce ndash Zahle 198640 Ο Ashton (1995 68-91 κυρίως 69) σημειώνει σαράντα πέντε περίπου οχυρωμένες θέσεις οι περισσότερες από τις οποίες βρίσκονται σε συσχετισμό με πατητήρια και δεξαμενές41 Βλ Μαραγκού 2005 323-326 Young 1956α Osborne 198642 Βλ για παράδειγμα τα ορυχεία αργύρου της Σίφνου (Young 1956β και Ashton ndash Pantazoglou 1991)43 Σχετικά με την κυριότητα των μεμονωμένων οχυρών δηλαδή εάν επρόκειτο για ιδιωτικά ή δημόσια οικοδομήματα βλ Μαραγκού 2009 21

35

μεγάλη πυκνότητα εντοπίζονται στη Λυκία44 Κάποιες από τις κτιστές κατασκευές που

έχουν στο παρελθόν θεωρηθεί τάφοι45 θα πρέπει πιθανώς να ερμηνευθούν ως υπόγειοι

χώροι πύργων με χρήση αποθηκευτική ή ως δεξαμενής νερού όπως η κτιστή κατασκευή

που είναι σήμερα γνωστή ως laquoτάφος με το χρυσό στεφάνιraquo στο οροπέδιο του Άη Γιώργη

του Βουνού46 και η υπόγεια κρύπτη του Aγ Χαραλάμπους στο μοναστήρι του Άη Γιώργη

του Bουνού Χρήση αγροικίας είχε πιθανώς η οχυρωμένη εγκατάσταση που περιβάλλεται

από ισχυρό τείχος στο κτήμα Σαρίνα στη θέση Άχερες δυτικά του λιμανιού στη μοναδική

εύκολα προσβάσιμη και καλλιεργήσιμη περιοχή στο νησί47 Εδώ εκτός από στεγασμένη

δεξαμενή περιλαμβάνεται και ικανή καλλιεργήσιμη γη

διαχείριση υδάτωνΗ Μεγίστη είναι νησί άνυδρο Πηγάδια με γλυκό νερό (υφάλμυρο για την ακρίβεια)

εντοπίζονται μόνο στην περιοχή του μυχού του λιμανιού όπου και η εκκλησία του Άη

Γιώργη του Πηγαδιού Κατά τις εργασίες για την κατασκευή λιμνοδεξαμενής στη θέση

Κιόλια στο κεντρικό τμήμα του νησιού ΝΔ του αεροδρομίου αποκαλύφθηκαν δύο

κτιστές κυκλικές κατασκευές διαμέτρου 5 και 6 μ εγγεγραμμένες σε κτιστή κατασκευή

από ισχυρούς τοίχους οι οποίες ερμηνεύονται ως δεξαμενές νερού Η κατασκευή τους

χρονολογείται στην ελληνιστική περίοδο συνέχισαν δε να χρησιμοποιούνται στα ρωμαϊκά

χρόνια σύμφωνα με την κεραμική που βρέθηκε κατά την ανασκαφή48 Σημειωτέον ότι το

παλαιό όνομα της θέσης ήταν Φλετρά (φρεατερά)49

Στην ελληνιστική περίοδο κατασκευάστηκε πιθανώς το συγκρότημα εννέα μεγάλων

κυκλικών δεξαμενών στη θέση Άχερες επάνω από τον οικισμό του Καστελλορίζου η

κατασκευή του οποίου ανάγεται συνήθως στην περίοδο της Τουρκοκρατίας Ωστόσο ένα

τέτοιας κλίμακας έργο υποδομής μαρτυρεί έναν κεντρικό σχεδιασμό ο οποίος μόνον στην

ελληνιστική περίοδο παρατηρείται στο νησί Το συγκρότημα αυτό των δεξαμενών στις

Άχερες θα έπρεπε να επαρκεί για τις ανάγκες όχι μόνον του οικισμού και των εγκαταστάσεων

του λιμένα αλλά και για τον ανεφοδιασμό του ροδιακού στόλου και των εμπορικών

πλοίων που μετέφεραν σιτηρά αμφορείς με κρασί και άλλα προϊόντα που διακινούσε το

ροδιακό κράτος καθώς και ξυλεία από τη Λυκία50

Παράλληλα λαξευμένες ή κτιστές δεξαμενές μικρές και μεγάλες υπάρχουν σε όλες τις

αρχαίες θέσεις εγκατάστασης στο νησί από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και το

Κάστρο του λιμένα έως τις διάσπαρτες στην ύπαιθρο οχυρωμένες αγροτικές εγκαταστάσεις

ενώ παρατηρείται η χρήση φυσικών ρηγμάτων ως δεξαμενών για τη συλλογή ομβρίων

44 Πρόκειται για πυργοειδείς κατασκευές χωρίς ανοίγματα στο ισόγειο εκτός της πόρτας αλλά με παράθυρα στον όροφο Έχουν προσεγμένη τοιχοδομία και συνδυάζονται πάντα με βοηθητικά κτίσματα πατητήρια και αλώνια Χαρακτηριστική τους λεπτομέρεια αποτελούν οι υπόγειοι χώροι Βλ Konecny 1994 και Konecny 199745 Ashton 1995 100-10246 Στην πραγματικότητα το στεφάνι (αρ κατ 13) βρέθηκε σε λίθινη θήκη σφηνωμένη στο έδαφος βλ Κυπαρίσσης 1915 6347 Βλ Ashton 1995 9048 Βλ Κ Μπαϊράμη στο ΑΔ 2000 Χρον (υπό δημοσίευση)49 Διαμαντάρας χχέ 1350 Το συγκρότημα δεξαμενών στις Άχερες εξυπηρετούσε τις ανάγκες των κατοίκων του οικισμού μέχρι πρόσφατα μαζί με μερικές κυκλικές λαξευμένες δεξαμενές εντός οικισμού γνωστές ως Πασάδες

32

το παλαιόκαστροΑποτελεί την καλύτερα σωζόμενη

οχυρωμένη θέση της αρχαίας Mεγίστης

στο εσωτερικό του νησιού και πιθανώς

το πλέον στρατηγικό σημείο (εικ 5) Η

ακρόπολη είχε πιθανώς κατασκευαστεί πριν

τον ύστερο 4ο αι πΧ επάνω σε αρχαιότερη

προ-κλασική ακρόπολη παρουσιάζει δε

ίχνη διαρκούς κατοίκησης μέχρι τους

βυζαντινούς χρόνους29 Ήλεγχε τον λιμένα

και τον όρμο Λιμενάρι στα δυτικά κυρίως

όμως αποτελούσε κομβικό σημείο από

όπου ασκείτο ο έλεγχος των θαλάσσιων

διόδων μέσω ενός δικτύου φρυκτωριών

εγκατεστημένων σε διάφορα σημεία του

νησιού στις γειτονικές νησίδες Στρογγυλή

και Pω καθώς και στην απέναντι λυκιακή

ακτή Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου καλύπτει έκταση περ 6000 τμ και αποτελείται από

εξωτερικό τείχος με τέσσερις - αρχικά - πύργους στη NA πλευρά την πλέον προσβάσιμη

καθώς και εσωτερικό πύργο Στον νοτιότερο πύργο σώζεται μία από τις αρχαίες εισόδους

αν και έχει υποστεί μεταγενέστερες επεμβάσεις Εντοιχισμένες σε δεύτερη χρήση

βρίσκονται εδώ δύο αναθηματικές επιγραφές επιστατών30 Ο κατεστραμμένος σήμερα

τέταρτος πύργος στην ανατολική γωνία του εξωτερικού τείχους σε σημείο που δεσπόζει

επάνω από τον οικισμό και το λιμάνι ήταν πιθανώς η θέση εύρεσης της επιγραφής

του επιστάτη Κρατιδάμου ο οποίος κατασκεύασε πύλη και ανέθεσε τα αγάλματα του

Απόλλωνος Πυλαίου και της Αρτέμιδος Σωτείρας31 Η επιγραφή η οποία χρονολογείται

πιθανώς στον 3ο ή 2ο αι πΧ32 δηλώνει την ύπαρξη μιας δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό

Μία τέταρτη επιγραφή ndash αυτή τη φορά από δύο επιστάτες ndash θα πρέπει να συσχετιστεί με

την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου33 O εσωτερικός πύργος που σώζεται σε ύψος περίπου

29 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 73-74 εικ 7 Wurster 1981 226-231 πίν 74-75 εικ 8 Το 1943 οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής εγκατέστησαν στην κορυφή του υψώματος την αντιαεροπορική τους άμυνα όπως φαίνεται από τα δύο πολυβολεία αλλά και από το άφθονο υλικό λατύπης που δημιουργήθηκε από τον βομβαρδισμό του μνημείου από τους συμμάχους30 Ἐπικρατίδας Ἀναξικράτευς ἐπιστατήσας καὶ τοὶ συστρατευσάμενοι [Δ]ιοσκόροις (SGDI 4331 και Διαμαντάρας 1892 304) και [B]ασίλων Ἐξα[κ]- εστίωνος Λέλιος ἐπιστα- τήσας (Διαμαντάρας 1892 305)31 Susini 1955 Michelier 1917 Δεν είναι σαφές ποια ακριβώς είναι η ΝΑ γωνία της ακρόπολης όπου σύμφωνα με τον Michelier βρέθηκε η επιγραφή του Κρατιδάμου Πιθανώς πρόκειται για τον κατεστραμμένο πλέον τέταρτο πύργο της ΝΑ πλευράς της ακρόπολης Η ύπαρξη της συγκεκριμένης επιγραφής δηλώνει την ύπαρξη δεύτερης πύλης στο σημείο αυτό Η επιγραφή βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης (αρ ευρ 40) μαζί με μια σειρά άλλων αναθηματικών ή επιτύμβιων αναθηματικών επιγραφών που χρονολογούνται από την ελληνιστική έως την ύστερη αυτοκρατορική περίοδο (αρ ευρ 13 18 25 28 40 41 42) καθώς και κάποιες επιγραφές που είχαν μεταφερθεί στη Μεγίστη από τα Πάταρα και τις Γάγες Οι επιγραφές είχαν αποσταλεί με αρχικό προορισμό το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών από την επαναστατική ελληνική διοίκηση της νήσου που ζητούσε την ένωση με την Ελλάδα κατά το σύντομο διάστημα 1913-191532 Σύμφωνα με τον Susini 1955 καμμία επιγραφή με προέλευση από τη Μεγίστη δεν είναι δυνατόν να χρονολογηθεί με ακρίβεια33 Ἐπιστάται Aἰσχίνας Διάνδρου Tιμόστρατος Eὐκράτευς Ἀπόλλωνι Mεγιστεῖ Η επιγραφή (SGDI 4330) αναφέρεται από τον Ludwig Ross ως εντοιχισμένη στο ιερό της Μονής του Αγίου Παντελεήμονα Ο Διαμαντάρας (1899 333) δημοσίευσε μία έκτη επιγραφή επιστάτου χωρίς να αναφέρει τόπο εύρεσης

Εικ 5 Η ακρόπολη του Παλαιοκάστρου από ΝΑ Στο βάθος η Ρω (φωτ αρχείο ΚΒ΄ ΕΠΚΑ)

33

4μ αποτελεί το καλύτερα σωζόμενο τμήμα της οχύρωσης (εικ 6) Είναι χτισμένος με

κυφωτές λιθοπλίνθους σύμφωνα με το ισόδομο σύστημα με λαξευμένο γωνιαίο οδηγό

στους γωνιόλιθους Τμήματα της ελληνιστικής φάσης διατηρούνται κατά τόπους στους

κατώτερους δόμους του εξωτερικού τείχους34

Δύο μεγάλες λαξευτές ελλειψοειδείς δεξαμενές με λαξευμένες κλίμακες καθόδου η μία

στον εσωτερικό και η δεύτερη στον εξωτερικό περίβολο εξασφάλιζαν νερό για μεγάλες

περιόδους (εικ 7) Η μεγαλύτερη από αυτές έχει διάμετρο περίπου 530μ και βάθος 4μ

Οι δεξαμενές αυτές στεγασμένες με θόλους στις νεότερες περιόδους θα πρέπει κατά την

αρχαιότητα να βρίσκονταν σε υπόγειους χώρους πύργων

Μικρές κόγχες λαξευμένες στο μέτωπο του βράχου στη νότια πλευρά του εσωτερικού

υπερυψωμένου τμήματος της ακρόπολης δηλώνουν την ύπαρξη ιερού στο σημείο αυτό

ή ΒίγλαΣτη θέση Βίγλα ndash το υψηλότερο σημείο του νησιού που δεσπόζει πάνω από τον οικισμό σε

υψόμετρο 220μ ndash σώζεται αρχαίο οχυρωματικό τείχος σε μήκος 60μ με κατεύθυνση Α-Δ

Η πολυγωνική του τοιχοδομία έχει χαρακτηριστεί laquoκυκλώπειαraquo και στο παρελθόν το τείχος

είχε θεωρηθεί μυκηναϊκό35 Πρόκειται ωστόσο για τοιχοδομία αρκετά συνηθισμένη στην

Καρία από τους κλασικούς χρόνους μέχρι τη ρωμαϊκή περίοδο και πιθανώς αποτελούσε

τμήμα της ελληνιστικής οχύρωσης36 Σε συνδυασμό με το Παλαιόκαστρο χρησίμευε για την

προστασία της ενδοχώρας

Εκτός από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και τα παραθαλάσσια οχυρά του Κάστρου

34 Οι λιθόπλινθοι της νοτιοδυτικής γωνίας του εξωτερικού τείχους έχουν συστραφεί και μετατοπιστεί με αποτέλεσμα το σημείο αυτό του τείχους να κινδυνεύει με κατάρρευση Έπειτα από την τοπογραφική αποτύπωση από την Ε Βασιλειάδου η ΚΒ΄ ΕΠΚΑ έχει αναλάβει το έργο της αποκατάστασης της νοτιοδυτικής γωνίας στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ βάσει των μελετών των Γ Αντωνίου Κ Ζάμπα και Ε Παυλίδη35 Κυπαρίσσης 191536 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 Wurster 1981 231-232

Εικ 6 Παλαιόκαστρο Ο εσωτερικός πύργος από ΝΑ (φωτ αρχείο ΜΚΤ) Εικ 7 Λαξευτή δεξαμενή στο Παλαιόκαστρο (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

34

και των νησίδων Ρω και Στρογγυλής (βλ παρακάτω σελ 44 - 47)37 το αμυντικό δίκτυο

της Μεγίστης συμπληρωνόταν από επί μέρους μικρές laquoακροπόλειςraquo στο εσωτερικό του

νησιού (όπως το Λαντωμένο ή τα Υψηλά στο κτήμα Μιρικλή38 στη ΝΑ πλευρά του νησιού)

και πύργους-φρυκτώρια (όπως ο μικρός πύργος με πυραμιδική βάση στο Καστρέλλι στην

χερσόνησο της Μούντας και το φρυκτώριο στη θέση Καρύδια στο φρύδι της απόκρημνης

ανατολικής ακτής) καθώς και στην απέναντι ηπειρωτική ακτή Τειχισμένο παραθαλάσσιο

αστικό κέντρο δεν φαίνεται να υπήρχε κατά την αρχαιότητα ενώ ο οικισμός του λιμένα

ήταν πιθανώς περιορισμένης έκτασης και εξυπηρετούσε τις ανάγκες τροφοδοσίας και

επισκευής των πλοίων

Το κυρίως οχυρωματικό δίκτυο του συμπλέγματος της Μεγίστης κατασκευάστηκε βάσει

κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού του ροδιακού κράτους στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ πιθα-

νότατα την περίοδο μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου Αδιευκρίνιστη παραμένει

η ακριβέστερη χρονολόγησή της κατασκευής του ενώ δεν θα πρέπει να αποκλειστεί το εν-

δεχόμενο να ενσωμάτωσε προϋπάρχουσες κατασκευές και να συμπληρώθηκε στη διάρκεια

του 3ου και 2ου αι πΧ με πρόσθετες κατασκευές και μετασκευές Οι οχυρώσεις αποτέλεσαν

μέρος ενός ευρύτερου σχεδιασμού με μακροπρόθεσμο στόχο την απρόσκοπτη ναυσιπλοΐα

και τον ανεφοδιασμό του πολεμικού και εμπορικού στόλου παρακάμπτοντας τα λιμάνια της

Λυκίας με την οποία οι σχέσεις του ροδιακού κράτους ήταν μονίμως τεταμένες39

Οχυρωμένες αγροικίεςΕκτός από τα παραπάνω οχυρά στο Καστελλόριζο έχει εντοπισθεί μεγάλος αριθμός

μεμονωμένων οχυρών κτισμάτων τα οποία μπορούν να ερμηνευθούν ως αγροτικοί πύργοι

ή οχυρωμένες αγροικίες40 Στην πλειονότητά τους οι αγροικίες αυτές είναι μεμονωμένες

και αυτάρκεις με εξαίρεση πιθανώς τις εγκαταστάσεις στην Αυλωνιά που θα μπορούσαν

να ανήκουν σε μικρό οικισμό ή κώμη από πυργόσπιτα Ανάλογοι πύργοι κατασκευάζονται

τον 4ο και 3ο αι πΧ σε πολλές περιοχές κυρίως στο νησιωτικό χώρο41 Μερικές φορές

συσχετίζονται με τις ανάγκες προστασίας κάποιας συγκεκριμένης παραγωγής42 συνήθως

όμως πρόκειται για αγροτικές εγκαταστάσεις οι οποίες συγχρόνως εξυπηρετούν κάποιον

ευρύτερο αμυντικό σχεδιασμό Πιθανώς αποτελούσαν ιδιοκτησίες ενδεχομένως όμως

κάποιες από αυτές να παραχωρούνταν στη φρουρά και τις οικογένειές τους για χρήση και

εκμετάλλευση με αντάλλαγμα τη λειτουργία παρατηρητηρίου-φρυκτωρίας43

Αντίστοιχες κατασκευές οχυρωμένων αγροικιών των ελληνιστικών χρόνων και σε εξίσου

37 Μελετώντας τις ελληνιστικές οχυρώσεις στην ενσωματωμένη ροδιακή Περαία η Pimouguet (1994) διέκρινε τρεις κατηγορίες αμυντικών εγκαταστάσεων οχυρωμένες ακροπόλεις στην κορυφή υψώματος οχυρωμένα παραθαλάσσια αστικά κέντρα και παραθαλάσσια οχυρά και πύργους χτισμένους επάνω σε χερσόνησο ή στόμιο κόλπου Κάθε μία από αυτές τις εγκαταστάσεις είχε τη δική της ιδιαίτερη επιχειρησιακή λειτουργία η οργάνωσή τους όμως δείχνει την ύπαρξη ενός κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού που εξυπηρετούσε απευθείας τα συμφέροντα του ροδιακού κράτους Έτσι ερμηνεύεται και η σχετική ομοιογένεια που χαρακτηρίζει όλες τις κατηγορίες των εγκαταστάσεων αυτών ως προς τα λειτουργικά τους στοιχεία και τον τρόπο κατασκευής τους χαρακτηριστικά τα οποία η Pimouguet θεωρεί ενδείξεις μιας laquoηπειρωτικής ροδιακής αρχιτεκτονικήςraquo38 Ashton 1995 8039 Bresson 1999 Bryce ndash Zahle 198640 Ο Ashton (1995 68-91 κυρίως 69) σημειώνει σαράντα πέντε περίπου οχυρωμένες θέσεις οι περισσότερες από τις οποίες βρίσκονται σε συσχετισμό με πατητήρια και δεξαμενές41 Βλ Μαραγκού 2005 323-326 Young 1956α Osborne 198642 Βλ για παράδειγμα τα ορυχεία αργύρου της Σίφνου (Young 1956β και Ashton ndash Pantazoglou 1991)43 Σχετικά με την κυριότητα των μεμονωμένων οχυρών δηλαδή εάν επρόκειτο για ιδιωτικά ή δημόσια οικοδομήματα βλ Μαραγκού 2009 21

35

μεγάλη πυκνότητα εντοπίζονται στη Λυκία44 Κάποιες από τις κτιστές κατασκευές που

έχουν στο παρελθόν θεωρηθεί τάφοι45 θα πρέπει πιθανώς να ερμηνευθούν ως υπόγειοι

χώροι πύργων με χρήση αποθηκευτική ή ως δεξαμενής νερού όπως η κτιστή κατασκευή

που είναι σήμερα γνωστή ως laquoτάφος με το χρυσό στεφάνιraquo στο οροπέδιο του Άη Γιώργη

του Βουνού46 και η υπόγεια κρύπτη του Aγ Χαραλάμπους στο μοναστήρι του Άη Γιώργη

του Bουνού Χρήση αγροικίας είχε πιθανώς η οχυρωμένη εγκατάσταση που περιβάλλεται

από ισχυρό τείχος στο κτήμα Σαρίνα στη θέση Άχερες δυτικά του λιμανιού στη μοναδική

εύκολα προσβάσιμη και καλλιεργήσιμη περιοχή στο νησί47 Εδώ εκτός από στεγασμένη

δεξαμενή περιλαμβάνεται και ικανή καλλιεργήσιμη γη

διαχείριση υδάτωνΗ Μεγίστη είναι νησί άνυδρο Πηγάδια με γλυκό νερό (υφάλμυρο για την ακρίβεια)

εντοπίζονται μόνο στην περιοχή του μυχού του λιμανιού όπου και η εκκλησία του Άη

Γιώργη του Πηγαδιού Κατά τις εργασίες για την κατασκευή λιμνοδεξαμενής στη θέση

Κιόλια στο κεντρικό τμήμα του νησιού ΝΔ του αεροδρομίου αποκαλύφθηκαν δύο

κτιστές κυκλικές κατασκευές διαμέτρου 5 και 6 μ εγγεγραμμένες σε κτιστή κατασκευή

από ισχυρούς τοίχους οι οποίες ερμηνεύονται ως δεξαμενές νερού Η κατασκευή τους

χρονολογείται στην ελληνιστική περίοδο συνέχισαν δε να χρησιμοποιούνται στα ρωμαϊκά

χρόνια σύμφωνα με την κεραμική που βρέθηκε κατά την ανασκαφή48 Σημειωτέον ότι το

παλαιό όνομα της θέσης ήταν Φλετρά (φρεατερά)49

Στην ελληνιστική περίοδο κατασκευάστηκε πιθανώς το συγκρότημα εννέα μεγάλων

κυκλικών δεξαμενών στη θέση Άχερες επάνω από τον οικισμό του Καστελλορίζου η

κατασκευή του οποίου ανάγεται συνήθως στην περίοδο της Τουρκοκρατίας Ωστόσο ένα

τέτοιας κλίμακας έργο υποδομής μαρτυρεί έναν κεντρικό σχεδιασμό ο οποίος μόνον στην

ελληνιστική περίοδο παρατηρείται στο νησί Το συγκρότημα αυτό των δεξαμενών στις

Άχερες θα έπρεπε να επαρκεί για τις ανάγκες όχι μόνον του οικισμού και των εγκαταστάσεων

του λιμένα αλλά και για τον ανεφοδιασμό του ροδιακού στόλου και των εμπορικών

πλοίων που μετέφεραν σιτηρά αμφορείς με κρασί και άλλα προϊόντα που διακινούσε το

ροδιακό κράτος καθώς και ξυλεία από τη Λυκία50

Παράλληλα λαξευμένες ή κτιστές δεξαμενές μικρές και μεγάλες υπάρχουν σε όλες τις

αρχαίες θέσεις εγκατάστασης στο νησί από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και το

Κάστρο του λιμένα έως τις διάσπαρτες στην ύπαιθρο οχυρωμένες αγροτικές εγκαταστάσεις

ενώ παρατηρείται η χρήση φυσικών ρηγμάτων ως δεξαμενών για τη συλλογή ομβρίων

44 Πρόκειται για πυργοειδείς κατασκευές χωρίς ανοίγματα στο ισόγειο εκτός της πόρτας αλλά με παράθυρα στον όροφο Έχουν προσεγμένη τοιχοδομία και συνδυάζονται πάντα με βοηθητικά κτίσματα πατητήρια και αλώνια Χαρακτηριστική τους λεπτομέρεια αποτελούν οι υπόγειοι χώροι Βλ Konecny 1994 και Konecny 199745 Ashton 1995 100-10246 Στην πραγματικότητα το στεφάνι (αρ κατ 13) βρέθηκε σε λίθινη θήκη σφηνωμένη στο έδαφος βλ Κυπαρίσσης 1915 6347 Βλ Ashton 1995 9048 Βλ Κ Μπαϊράμη στο ΑΔ 2000 Χρον (υπό δημοσίευση)49 Διαμαντάρας χχέ 1350 Το συγκρότημα δεξαμενών στις Άχερες εξυπηρετούσε τις ανάγκες των κατοίκων του οικισμού μέχρι πρόσφατα μαζί με μερικές κυκλικές λαξευμένες δεξαμενές εντός οικισμού γνωστές ως Πασάδες

33

4μ αποτελεί το καλύτερα σωζόμενο τμήμα της οχύρωσης (εικ 6) Είναι χτισμένος με

κυφωτές λιθοπλίνθους σύμφωνα με το ισόδομο σύστημα με λαξευμένο γωνιαίο οδηγό

στους γωνιόλιθους Τμήματα της ελληνιστικής φάσης διατηρούνται κατά τόπους στους

κατώτερους δόμους του εξωτερικού τείχους34

Δύο μεγάλες λαξευτές ελλειψοειδείς δεξαμενές με λαξευμένες κλίμακες καθόδου η μία

στον εσωτερικό και η δεύτερη στον εξωτερικό περίβολο εξασφάλιζαν νερό για μεγάλες

περιόδους (εικ 7) Η μεγαλύτερη από αυτές έχει διάμετρο περίπου 530μ και βάθος 4μ

Οι δεξαμενές αυτές στεγασμένες με θόλους στις νεότερες περιόδους θα πρέπει κατά την

αρχαιότητα να βρίσκονταν σε υπόγειους χώρους πύργων

Μικρές κόγχες λαξευμένες στο μέτωπο του βράχου στη νότια πλευρά του εσωτερικού

υπερυψωμένου τμήματος της ακρόπολης δηλώνουν την ύπαρξη ιερού στο σημείο αυτό

ή ΒίγλαΣτη θέση Βίγλα ndash το υψηλότερο σημείο του νησιού που δεσπόζει πάνω από τον οικισμό σε

υψόμετρο 220μ ndash σώζεται αρχαίο οχυρωματικό τείχος σε μήκος 60μ με κατεύθυνση Α-Δ

Η πολυγωνική του τοιχοδομία έχει χαρακτηριστεί laquoκυκλώπειαraquo και στο παρελθόν το τείχος

είχε θεωρηθεί μυκηναϊκό35 Πρόκειται ωστόσο για τοιχοδομία αρκετά συνηθισμένη στην

Καρία από τους κλασικούς χρόνους μέχρι τη ρωμαϊκή περίοδο και πιθανώς αποτελούσε

τμήμα της ελληνιστικής οχύρωσης36 Σε συνδυασμό με το Παλαιόκαστρο χρησίμευε για την

προστασία της ενδοχώρας

Εκτός από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και τα παραθαλάσσια οχυρά του Κάστρου

34 Οι λιθόπλινθοι της νοτιοδυτικής γωνίας του εξωτερικού τείχους έχουν συστραφεί και μετατοπιστεί με αποτέλεσμα το σημείο αυτό του τείχους να κινδυνεύει με κατάρρευση Έπειτα από την τοπογραφική αποτύπωση από την Ε Βασιλειάδου η ΚΒ΄ ΕΠΚΑ έχει αναλάβει το έργο της αποκατάστασης της νοτιοδυτικής γωνίας στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ βάσει των μελετών των Γ Αντωνίου Κ Ζάμπα και Ε Παυλίδη35 Κυπαρίσσης 191536 Hope Simpson ndash Lazenby 1970 75 Wurster 1981 231-232

Εικ 6 Παλαιόκαστρο Ο εσωτερικός πύργος από ΝΑ (φωτ αρχείο ΜΚΤ) Εικ 7 Λαξευτή δεξαμενή στο Παλαιόκαστρο (φωτ αρχείο ΜΚΤ)

34

και των νησίδων Ρω και Στρογγυλής (βλ παρακάτω σελ 44 - 47)37 το αμυντικό δίκτυο

της Μεγίστης συμπληρωνόταν από επί μέρους μικρές laquoακροπόλειςraquo στο εσωτερικό του

νησιού (όπως το Λαντωμένο ή τα Υψηλά στο κτήμα Μιρικλή38 στη ΝΑ πλευρά του νησιού)

και πύργους-φρυκτώρια (όπως ο μικρός πύργος με πυραμιδική βάση στο Καστρέλλι στην

χερσόνησο της Μούντας και το φρυκτώριο στη θέση Καρύδια στο φρύδι της απόκρημνης

ανατολικής ακτής) καθώς και στην απέναντι ηπειρωτική ακτή Τειχισμένο παραθαλάσσιο

αστικό κέντρο δεν φαίνεται να υπήρχε κατά την αρχαιότητα ενώ ο οικισμός του λιμένα

ήταν πιθανώς περιορισμένης έκτασης και εξυπηρετούσε τις ανάγκες τροφοδοσίας και

επισκευής των πλοίων

Το κυρίως οχυρωματικό δίκτυο του συμπλέγματος της Μεγίστης κατασκευάστηκε βάσει

κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού του ροδιακού κράτους στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ πιθα-

νότατα την περίοδο μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου Αδιευκρίνιστη παραμένει

η ακριβέστερη χρονολόγησή της κατασκευής του ενώ δεν θα πρέπει να αποκλειστεί το εν-

δεχόμενο να ενσωμάτωσε προϋπάρχουσες κατασκευές και να συμπληρώθηκε στη διάρκεια

του 3ου και 2ου αι πΧ με πρόσθετες κατασκευές και μετασκευές Οι οχυρώσεις αποτέλεσαν

μέρος ενός ευρύτερου σχεδιασμού με μακροπρόθεσμο στόχο την απρόσκοπτη ναυσιπλοΐα

και τον ανεφοδιασμό του πολεμικού και εμπορικού στόλου παρακάμπτοντας τα λιμάνια της

Λυκίας με την οποία οι σχέσεις του ροδιακού κράτους ήταν μονίμως τεταμένες39

Οχυρωμένες αγροικίεςΕκτός από τα παραπάνω οχυρά στο Καστελλόριζο έχει εντοπισθεί μεγάλος αριθμός

μεμονωμένων οχυρών κτισμάτων τα οποία μπορούν να ερμηνευθούν ως αγροτικοί πύργοι

ή οχυρωμένες αγροικίες40 Στην πλειονότητά τους οι αγροικίες αυτές είναι μεμονωμένες

και αυτάρκεις με εξαίρεση πιθανώς τις εγκαταστάσεις στην Αυλωνιά που θα μπορούσαν

να ανήκουν σε μικρό οικισμό ή κώμη από πυργόσπιτα Ανάλογοι πύργοι κατασκευάζονται

τον 4ο και 3ο αι πΧ σε πολλές περιοχές κυρίως στο νησιωτικό χώρο41 Μερικές φορές

συσχετίζονται με τις ανάγκες προστασίας κάποιας συγκεκριμένης παραγωγής42 συνήθως

όμως πρόκειται για αγροτικές εγκαταστάσεις οι οποίες συγχρόνως εξυπηρετούν κάποιον

ευρύτερο αμυντικό σχεδιασμό Πιθανώς αποτελούσαν ιδιοκτησίες ενδεχομένως όμως

κάποιες από αυτές να παραχωρούνταν στη φρουρά και τις οικογένειές τους για χρήση και

εκμετάλλευση με αντάλλαγμα τη λειτουργία παρατηρητηρίου-φρυκτωρίας43

Αντίστοιχες κατασκευές οχυρωμένων αγροικιών των ελληνιστικών χρόνων και σε εξίσου

37 Μελετώντας τις ελληνιστικές οχυρώσεις στην ενσωματωμένη ροδιακή Περαία η Pimouguet (1994) διέκρινε τρεις κατηγορίες αμυντικών εγκαταστάσεων οχυρωμένες ακροπόλεις στην κορυφή υψώματος οχυρωμένα παραθαλάσσια αστικά κέντρα και παραθαλάσσια οχυρά και πύργους χτισμένους επάνω σε χερσόνησο ή στόμιο κόλπου Κάθε μία από αυτές τις εγκαταστάσεις είχε τη δική της ιδιαίτερη επιχειρησιακή λειτουργία η οργάνωσή τους όμως δείχνει την ύπαρξη ενός κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού που εξυπηρετούσε απευθείας τα συμφέροντα του ροδιακού κράτους Έτσι ερμηνεύεται και η σχετική ομοιογένεια που χαρακτηρίζει όλες τις κατηγορίες των εγκαταστάσεων αυτών ως προς τα λειτουργικά τους στοιχεία και τον τρόπο κατασκευής τους χαρακτηριστικά τα οποία η Pimouguet θεωρεί ενδείξεις μιας laquoηπειρωτικής ροδιακής αρχιτεκτονικήςraquo38 Ashton 1995 8039 Bresson 1999 Bryce ndash Zahle 198640 Ο Ashton (1995 68-91 κυρίως 69) σημειώνει σαράντα πέντε περίπου οχυρωμένες θέσεις οι περισσότερες από τις οποίες βρίσκονται σε συσχετισμό με πατητήρια και δεξαμενές41 Βλ Μαραγκού 2005 323-326 Young 1956α Osborne 198642 Βλ για παράδειγμα τα ορυχεία αργύρου της Σίφνου (Young 1956β και Ashton ndash Pantazoglou 1991)43 Σχετικά με την κυριότητα των μεμονωμένων οχυρών δηλαδή εάν επρόκειτο για ιδιωτικά ή δημόσια οικοδομήματα βλ Μαραγκού 2009 21

35

μεγάλη πυκνότητα εντοπίζονται στη Λυκία44 Κάποιες από τις κτιστές κατασκευές που

έχουν στο παρελθόν θεωρηθεί τάφοι45 θα πρέπει πιθανώς να ερμηνευθούν ως υπόγειοι

χώροι πύργων με χρήση αποθηκευτική ή ως δεξαμενής νερού όπως η κτιστή κατασκευή

που είναι σήμερα γνωστή ως laquoτάφος με το χρυσό στεφάνιraquo στο οροπέδιο του Άη Γιώργη

του Βουνού46 και η υπόγεια κρύπτη του Aγ Χαραλάμπους στο μοναστήρι του Άη Γιώργη

του Bουνού Χρήση αγροικίας είχε πιθανώς η οχυρωμένη εγκατάσταση που περιβάλλεται

από ισχυρό τείχος στο κτήμα Σαρίνα στη θέση Άχερες δυτικά του λιμανιού στη μοναδική

εύκολα προσβάσιμη και καλλιεργήσιμη περιοχή στο νησί47 Εδώ εκτός από στεγασμένη

δεξαμενή περιλαμβάνεται και ικανή καλλιεργήσιμη γη

διαχείριση υδάτωνΗ Μεγίστη είναι νησί άνυδρο Πηγάδια με γλυκό νερό (υφάλμυρο για την ακρίβεια)

εντοπίζονται μόνο στην περιοχή του μυχού του λιμανιού όπου και η εκκλησία του Άη

Γιώργη του Πηγαδιού Κατά τις εργασίες για την κατασκευή λιμνοδεξαμενής στη θέση

Κιόλια στο κεντρικό τμήμα του νησιού ΝΔ του αεροδρομίου αποκαλύφθηκαν δύο

κτιστές κυκλικές κατασκευές διαμέτρου 5 και 6 μ εγγεγραμμένες σε κτιστή κατασκευή

από ισχυρούς τοίχους οι οποίες ερμηνεύονται ως δεξαμενές νερού Η κατασκευή τους

χρονολογείται στην ελληνιστική περίοδο συνέχισαν δε να χρησιμοποιούνται στα ρωμαϊκά

χρόνια σύμφωνα με την κεραμική που βρέθηκε κατά την ανασκαφή48 Σημειωτέον ότι το

παλαιό όνομα της θέσης ήταν Φλετρά (φρεατερά)49

Στην ελληνιστική περίοδο κατασκευάστηκε πιθανώς το συγκρότημα εννέα μεγάλων

κυκλικών δεξαμενών στη θέση Άχερες επάνω από τον οικισμό του Καστελλορίζου η

κατασκευή του οποίου ανάγεται συνήθως στην περίοδο της Τουρκοκρατίας Ωστόσο ένα

τέτοιας κλίμακας έργο υποδομής μαρτυρεί έναν κεντρικό σχεδιασμό ο οποίος μόνον στην

ελληνιστική περίοδο παρατηρείται στο νησί Το συγκρότημα αυτό των δεξαμενών στις

Άχερες θα έπρεπε να επαρκεί για τις ανάγκες όχι μόνον του οικισμού και των εγκαταστάσεων

του λιμένα αλλά και για τον ανεφοδιασμό του ροδιακού στόλου και των εμπορικών

πλοίων που μετέφεραν σιτηρά αμφορείς με κρασί και άλλα προϊόντα που διακινούσε το

ροδιακό κράτος καθώς και ξυλεία από τη Λυκία50

Παράλληλα λαξευμένες ή κτιστές δεξαμενές μικρές και μεγάλες υπάρχουν σε όλες τις

αρχαίες θέσεις εγκατάστασης στο νησί από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και το

Κάστρο του λιμένα έως τις διάσπαρτες στην ύπαιθρο οχυρωμένες αγροτικές εγκαταστάσεις

ενώ παρατηρείται η χρήση φυσικών ρηγμάτων ως δεξαμενών για τη συλλογή ομβρίων

44 Πρόκειται για πυργοειδείς κατασκευές χωρίς ανοίγματα στο ισόγειο εκτός της πόρτας αλλά με παράθυρα στον όροφο Έχουν προσεγμένη τοιχοδομία και συνδυάζονται πάντα με βοηθητικά κτίσματα πατητήρια και αλώνια Χαρακτηριστική τους λεπτομέρεια αποτελούν οι υπόγειοι χώροι Βλ Konecny 1994 και Konecny 199745 Ashton 1995 100-10246 Στην πραγματικότητα το στεφάνι (αρ κατ 13) βρέθηκε σε λίθινη θήκη σφηνωμένη στο έδαφος βλ Κυπαρίσσης 1915 6347 Βλ Ashton 1995 9048 Βλ Κ Μπαϊράμη στο ΑΔ 2000 Χρον (υπό δημοσίευση)49 Διαμαντάρας χχέ 1350 Το συγκρότημα δεξαμενών στις Άχερες εξυπηρετούσε τις ανάγκες των κατοίκων του οικισμού μέχρι πρόσφατα μαζί με μερικές κυκλικές λαξευμένες δεξαμενές εντός οικισμού γνωστές ως Πασάδες

34

και των νησίδων Ρω και Στρογγυλής (βλ παρακάτω σελ 44 - 47)37 το αμυντικό δίκτυο

της Μεγίστης συμπληρωνόταν από επί μέρους μικρές laquoακροπόλειςraquo στο εσωτερικό του

νησιού (όπως το Λαντωμένο ή τα Υψηλά στο κτήμα Μιρικλή38 στη ΝΑ πλευρά του νησιού)

και πύργους-φρυκτώρια (όπως ο μικρός πύργος με πυραμιδική βάση στο Καστρέλλι στην

χερσόνησο της Μούντας και το φρυκτώριο στη θέση Καρύδια στο φρύδι της απόκρημνης

ανατολικής ακτής) καθώς και στην απέναντι ηπειρωτική ακτή Τειχισμένο παραθαλάσσιο

αστικό κέντρο δεν φαίνεται να υπήρχε κατά την αρχαιότητα ενώ ο οικισμός του λιμένα

ήταν πιθανώς περιορισμένης έκτασης και εξυπηρετούσε τις ανάγκες τροφοδοσίας και

επισκευής των πλοίων

Το κυρίως οχυρωματικό δίκτυο του συμπλέγματος της Μεγίστης κατασκευάστηκε βάσει

κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού του ροδιακού κράτους στο β΄ μισό του 4ου αι πΧ πιθα-

νότατα την περίοδο μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου Αδιευκρίνιστη παραμένει

η ακριβέστερη χρονολόγησή της κατασκευής του ενώ δεν θα πρέπει να αποκλειστεί το εν-

δεχόμενο να ενσωμάτωσε προϋπάρχουσες κατασκευές και να συμπληρώθηκε στη διάρκεια

του 3ου και 2ου αι πΧ με πρόσθετες κατασκευές και μετασκευές Οι οχυρώσεις αποτέλεσαν

μέρος ενός ευρύτερου σχεδιασμού με μακροπρόθεσμο στόχο την απρόσκοπτη ναυσιπλοΐα

και τον ανεφοδιασμό του πολεμικού και εμπορικού στόλου παρακάμπτοντας τα λιμάνια της

Λυκίας με την οποία οι σχέσεις του ροδιακού κράτους ήταν μονίμως τεταμένες39

Οχυρωμένες αγροικίεςΕκτός από τα παραπάνω οχυρά στο Καστελλόριζο έχει εντοπισθεί μεγάλος αριθμός

μεμονωμένων οχυρών κτισμάτων τα οποία μπορούν να ερμηνευθούν ως αγροτικοί πύργοι

ή οχυρωμένες αγροικίες40 Στην πλειονότητά τους οι αγροικίες αυτές είναι μεμονωμένες

και αυτάρκεις με εξαίρεση πιθανώς τις εγκαταστάσεις στην Αυλωνιά που θα μπορούσαν

να ανήκουν σε μικρό οικισμό ή κώμη από πυργόσπιτα Ανάλογοι πύργοι κατασκευάζονται

τον 4ο και 3ο αι πΧ σε πολλές περιοχές κυρίως στο νησιωτικό χώρο41 Μερικές φορές

συσχετίζονται με τις ανάγκες προστασίας κάποιας συγκεκριμένης παραγωγής42 συνήθως

όμως πρόκειται για αγροτικές εγκαταστάσεις οι οποίες συγχρόνως εξυπηρετούν κάποιον

ευρύτερο αμυντικό σχεδιασμό Πιθανώς αποτελούσαν ιδιοκτησίες ενδεχομένως όμως

κάποιες από αυτές να παραχωρούνταν στη φρουρά και τις οικογένειές τους για χρήση και

εκμετάλλευση με αντάλλαγμα τη λειτουργία παρατηρητηρίου-φρυκτωρίας43

Αντίστοιχες κατασκευές οχυρωμένων αγροικιών των ελληνιστικών χρόνων και σε εξίσου

37 Μελετώντας τις ελληνιστικές οχυρώσεις στην ενσωματωμένη ροδιακή Περαία η Pimouguet (1994) διέκρινε τρεις κατηγορίες αμυντικών εγκαταστάσεων οχυρωμένες ακροπόλεις στην κορυφή υψώματος οχυρωμένα παραθαλάσσια αστικά κέντρα και παραθαλάσσια οχυρά και πύργους χτισμένους επάνω σε χερσόνησο ή στόμιο κόλπου Κάθε μία από αυτές τις εγκαταστάσεις είχε τη δική της ιδιαίτερη επιχειρησιακή λειτουργία η οργάνωσή τους όμως δείχνει την ύπαρξη ενός κεντρικού αμυντικού σχεδιασμού που εξυπηρετούσε απευθείας τα συμφέροντα του ροδιακού κράτους Έτσι ερμηνεύεται και η σχετική ομοιογένεια που χαρακτηρίζει όλες τις κατηγορίες των εγκαταστάσεων αυτών ως προς τα λειτουργικά τους στοιχεία και τον τρόπο κατασκευής τους χαρακτηριστικά τα οποία η Pimouguet θεωρεί ενδείξεις μιας laquoηπειρωτικής ροδιακής αρχιτεκτονικήςraquo38 Ashton 1995 8039 Bresson 1999 Bryce ndash Zahle 198640 Ο Ashton (1995 68-91 κυρίως 69) σημειώνει σαράντα πέντε περίπου οχυρωμένες θέσεις οι περισσότερες από τις οποίες βρίσκονται σε συσχετισμό με πατητήρια και δεξαμενές41 Βλ Μαραγκού 2005 323-326 Young 1956α Osborne 198642 Βλ για παράδειγμα τα ορυχεία αργύρου της Σίφνου (Young 1956β και Ashton ndash Pantazoglou 1991)43 Σχετικά με την κυριότητα των μεμονωμένων οχυρών δηλαδή εάν επρόκειτο για ιδιωτικά ή δημόσια οικοδομήματα βλ Μαραγκού 2009 21

35

μεγάλη πυκνότητα εντοπίζονται στη Λυκία44 Κάποιες από τις κτιστές κατασκευές που

έχουν στο παρελθόν θεωρηθεί τάφοι45 θα πρέπει πιθανώς να ερμηνευθούν ως υπόγειοι

χώροι πύργων με χρήση αποθηκευτική ή ως δεξαμενής νερού όπως η κτιστή κατασκευή

που είναι σήμερα γνωστή ως laquoτάφος με το χρυσό στεφάνιraquo στο οροπέδιο του Άη Γιώργη

του Βουνού46 και η υπόγεια κρύπτη του Aγ Χαραλάμπους στο μοναστήρι του Άη Γιώργη

του Bουνού Χρήση αγροικίας είχε πιθανώς η οχυρωμένη εγκατάσταση που περιβάλλεται

από ισχυρό τείχος στο κτήμα Σαρίνα στη θέση Άχερες δυτικά του λιμανιού στη μοναδική

εύκολα προσβάσιμη και καλλιεργήσιμη περιοχή στο νησί47 Εδώ εκτός από στεγασμένη

δεξαμενή περιλαμβάνεται και ικανή καλλιεργήσιμη γη

διαχείριση υδάτωνΗ Μεγίστη είναι νησί άνυδρο Πηγάδια με γλυκό νερό (υφάλμυρο για την ακρίβεια)

εντοπίζονται μόνο στην περιοχή του μυχού του λιμανιού όπου και η εκκλησία του Άη

Γιώργη του Πηγαδιού Κατά τις εργασίες για την κατασκευή λιμνοδεξαμενής στη θέση

Κιόλια στο κεντρικό τμήμα του νησιού ΝΔ του αεροδρομίου αποκαλύφθηκαν δύο

κτιστές κυκλικές κατασκευές διαμέτρου 5 και 6 μ εγγεγραμμένες σε κτιστή κατασκευή

από ισχυρούς τοίχους οι οποίες ερμηνεύονται ως δεξαμενές νερού Η κατασκευή τους

χρονολογείται στην ελληνιστική περίοδο συνέχισαν δε να χρησιμοποιούνται στα ρωμαϊκά

χρόνια σύμφωνα με την κεραμική που βρέθηκε κατά την ανασκαφή48 Σημειωτέον ότι το

παλαιό όνομα της θέσης ήταν Φλετρά (φρεατερά)49

Στην ελληνιστική περίοδο κατασκευάστηκε πιθανώς το συγκρότημα εννέα μεγάλων

κυκλικών δεξαμενών στη θέση Άχερες επάνω από τον οικισμό του Καστελλορίζου η

κατασκευή του οποίου ανάγεται συνήθως στην περίοδο της Τουρκοκρατίας Ωστόσο ένα

τέτοιας κλίμακας έργο υποδομής μαρτυρεί έναν κεντρικό σχεδιασμό ο οποίος μόνον στην

ελληνιστική περίοδο παρατηρείται στο νησί Το συγκρότημα αυτό των δεξαμενών στις

Άχερες θα έπρεπε να επαρκεί για τις ανάγκες όχι μόνον του οικισμού και των εγκαταστάσεων

του λιμένα αλλά και για τον ανεφοδιασμό του ροδιακού στόλου και των εμπορικών

πλοίων που μετέφεραν σιτηρά αμφορείς με κρασί και άλλα προϊόντα που διακινούσε το

ροδιακό κράτος καθώς και ξυλεία από τη Λυκία50

Παράλληλα λαξευμένες ή κτιστές δεξαμενές μικρές και μεγάλες υπάρχουν σε όλες τις

αρχαίες θέσεις εγκατάστασης στο νησί από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και το

Κάστρο του λιμένα έως τις διάσπαρτες στην ύπαιθρο οχυρωμένες αγροτικές εγκαταστάσεις

ενώ παρατηρείται η χρήση φυσικών ρηγμάτων ως δεξαμενών για τη συλλογή ομβρίων

44 Πρόκειται για πυργοειδείς κατασκευές χωρίς ανοίγματα στο ισόγειο εκτός της πόρτας αλλά με παράθυρα στον όροφο Έχουν προσεγμένη τοιχοδομία και συνδυάζονται πάντα με βοηθητικά κτίσματα πατητήρια και αλώνια Χαρακτηριστική τους λεπτομέρεια αποτελούν οι υπόγειοι χώροι Βλ Konecny 1994 και Konecny 199745 Ashton 1995 100-10246 Στην πραγματικότητα το στεφάνι (αρ κατ 13) βρέθηκε σε λίθινη θήκη σφηνωμένη στο έδαφος βλ Κυπαρίσσης 1915 6347 Βλ Ashton 1995 9048 Βλ Κ Μπαϊράμη στο ΑΔ 2000 Χρον (υπό δημοσίευση)49 Διαμαντάρας χχέ 1350 Το συγκρότημα δεξαμενών στις Άχερες εξυπηρετούσε τις ανάγκες των κατοίκων του οικισμού μέχρι πρόσφατα μαζί με μερικές κυκλικές λαξευμένες δεξαμενές εντός οικισμού γνωστές ως Πασάδες

35

μεγάλη πυκνότητα εντοπίζονται στη Λυκία44 Κάποιες από τις κτιστές κατασκευές που

έχουν στο παρελθόν θεωρηθεί τάφοι45 θα πρέπει πιθανώς να ερμηνευθούν ως υπόγειοι

χώροι πύργων με χρήση αποθηκευτική ή ως δεξαμενής νερού όπως η κτιστή κατασκευή

που είναι σήμερα γνωστή ως laquoτάφος με το χρυσό στεφάνιraquo στο οροπέδιο του Άη Γιώργη

του Βουνού46 και η υπόγεια κρύπτη του Aγ Χαραλάμπους στο μοναστήρι του Άη Γιώργη

του Bουνού Χρήση αγροικίας είχε πιθανώς η οχυρωμένη εγκατάσταση που περιβάλλεται

από ισχυρό τείχος στο κτήμα Σαρίνα στη θέση Άχερες δυτικά του λιμανιού στη μοναδική

εύκολα προσβάσιμη και καλλιεργήσιμη περιοχή στο νησί47 Εδώ εκτός από στεγασμένη

δεξαμενή περιλαμβάνεται και ικανή καλλιεργήσιμη γη

διαχείριση υδάτωνΗ Μεγίστη είναι νησί άνυδρο Πηγάδια με γλυκό νερό (υφάλμυρο για την ακρίβεια)

εντοπίζονται μόνο στην περιοχή του μυχού του λιμανιού όπου και η εκκλησία του Άη

Γιώργη του Πηγαδιού Κατά τις εργασίες για την κατασκευή λιμνοδεξαμενής στη θέση

Κιόλια στο κεντρικό τμήμα του νησιού ΝΔ του αεροδρομίου αποκαλύφθηκαν δύο

κτιστές κυκλικές κατασκευές διαμέτρου 5 και 6 μ εγγεγραμμένες σε κτιστή κατασκευή

από ισχυρούς τοίχους οι οποίες ερμηνεύονται ως δεξαμενές νερού Η κατασκευή τους

χρονολογείται στην ελληνιστική περίοδο συνέχισαν δε να χρησιμοποιούνται στα ρωμαϊκά

χρόνια σύμφωνα με την κεραμική που βρέθηκε κατά την ανασκαφή48 Σημειωτέον ότι το

παλαιό όνομα της θέσης ήταν Φλετρά (φρεατερά)49

Στην ελληνιστική περίοδο κατασκευάστηκε πιθανώς το συγκρότημα εννέα μεγάλων

κυκλικών δεξαμενών στη θέση Άχερες επάνω από τον οικισμό του Καστελλορίζου η

κατασκευή του οποίου ανάγεται συνήθως στην περίοδο της Τουρκοκρατίας Ωστόσο ένα

τέτοιας κλίμακας έργο υποδομής μαρτυρεί έναν κεντρικό σχεδιασμό ο οποίος μόνον στην

ελληνιστική περίοδο παρατηρείται στο νησί Το συγκρότημα αυτό των δεξαμενών στις

Άχερες θα έπρεπε να επαρκεί για τις ανάγκες όχι μόνον του οικισμού και των εγκαταστάσεων

του λιμένα αλλά και για τον ανεφοδιασμό του ροδιακού στόλου και των εμπορικών

πλοίων που μετέφεραν σιτηρά αμφορείς με κρασί και άλλα προϊόντα που διακινούσε το

ροδιακό κράτος καθώς και ξυλεία από τη Λυκία50

Παράλληλα λαξευμένες ή κτιστές δεξαμενές μικρές και μεγάλες υπάρχουν σε όλες τις

αρχαίες θέσεις εγκατάστασης στο νησί από την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου και το

Κάστρο του λιμένα έως τις διάσπαρτες στην ύπαιθρο οχυρωμένες αγροτικές εγκαταστάσεις

ενώ παρατηρείται η χρήση φυσικών ρηγμάτων ως δεξαμενών για τη συλλογή ομβρίων

44 Πρόκειται για πυργοειδείς κατασκευές χωρίς ανοίγματα στο ισόγειο εκτός της πόρτας αλλά με παράθυρα στον όροφο Έχουν προσεγμένη τοιχοδομία και συνδυάζονται πάντα με βοηθητικά κτίσματα πατητήρια και αλώνια Χαρακτηριστική τους λεπτομέρεια αποτελούν οι υπόγειοι χώροι Βλ Konecny 1994 και Konecny 199745 Ashton 1995 100-10246 Στην πραγματικότητα το στεφάνι (αρ κατ 13) βρέθηκε σε λίθινη θήκη σφηνωμένη στο έδαφος βλ Κυπαρίσσης 1915 6347 Βλ Ashton 1995 9048 Βλ Κ Μπαϊράμη στο ΑΔ 2000 Χρον (υπό δημοσίευση)49 Διαμαντάρας χχέ 1350 Το συγκρότημα δεξαμενών στις Άχερες εξυπηρετούσε τις ανάγκες των κατοίκων του οικισμού μέχρι πρόσφατα μαζί με μερικές κυκλικές λαξευμένες δεξαμενές εντός οικισμού γνωστές ως Πασάδες