ZA VI ODDELENIE

ZA U^ENICITE OD DRUGITE ZAEDNICI

MAKEDONSKI JAZIKMAKEDONSKI JAZIK

ZA VI ODDELENIE

ZA U^ENICITE OD DRUGITE ZAEDNICI

ЗОРА АНДОНОВСКА СУЗАНА КУЛЕСКА

Со Одлука за одобрување и употреба на учебник по предметот Македонски јазик за учениците од другите заедници за 6-то одделение во деветгодишно осниовно образование со бр. 22-1041/1 од 17.06.2011 година донесена од Национална комисија за учебници

CIP - Каталогизација во публикацијаНационална и универзитетска библиотека “Св.Климент Охридски” , СкопјеАВТОР: Андоновска, Зора - авторОДГОВОРНОСТ: Кулеска, Сузана - авторНАСЛОВ: Македонски јазик за VI одделение заучениците од другите заеднициИМПРЕСУМ: Скопје : Министерство за образование и наука на Република Македонија, 2011ФИЗИЧКИ ОПИС: 157 стр. : илустр. ; 30 смISBN: 978-608-226-302-1УДК: 373.3.016:811.163.3(075.2)ВИД ГРАЃА: монографска публикација, текстуална граѓа,печатенаИЗДАВАЊЕТО СЕ ПРЕДВИДУВА: 07.11.2011COBISS.MK-ID: 89110794

Издавач: Министерство за образование и наука за Република Македонија

Печати: Графички центар дооел, Скопје

Тираж: 9.100

РецензентиД-р Лидија ТантуровскаЕлизабета СтојановскаЗвезда Николовска

ЛекторЕлена Тошева

LIT�RATURA

„Pisatelot ima samo eden u~itel - ~itatelot“

Nikolaj GOGOQ

U^ILI[TETO IZVOR NA ZNAEWETO

„Vo ova prvo septemvrisko utropovesel e, ~inam, celiot svet,sekoe dete v u~ili{te itakako da e ptica vo radosen let“

¦ Yvoni - Du{ko Avramovski¦ Sre}en po~etok - Azra Mula~i}¦ Pesna za na{eto u~ili{te - Rajko Jov~eski¦ U~enik eden bil mnogu vreden - Vadimir Nazor¦ Snaodlivata Maja - Olivera [ija~ki¦ Najdobra doma{na zada~a - Ivan~o Mitrevski¦ Boi - Haki Sunat¦ Starata kniga - Vuk Cerovi}¦ Najubavata kniga - Gorjan Petrevski¦ Gramofonska plo~a - Gvido Tartaqa¦ Radioto vol{ebnik - Branko ]opi}¦ Znaeweto e najdragocen plod - Albanska narodna prikazna

YVONI

Yvoni ...Vo ova prvo septemvrisko utropovesel e ~inam celiot svet,sekoe dete v u~ili{te itakako da e ptica vo radosen let!

Yvoni ...Kako sina dalga vo {iroko morese razleva yvonot o~ekuvan, drag.Pred {kolskite vrati otvoreni {irumvo redica deca zastanale pak!

Yvoni ...Dali ima ne{to poubavo denesod toj yvonliv, milozvu~en glas,{to v gradovi, sela decata gi zbirav u~ilnici svetli na prviot ~as!

Du{ko AVRAMOVSKI

ita - brzadalga - bran

Od kolku strofi e sostavena ovaa pesna? Kakva slika si zamisluva{ za prvata strofa od pesnata? Vo koja strofa od pesnata e dadena slika za u~enicite

koi se postroeni pred u~ili{nite vrati vo redici? Sekoja strofa zapo~nuva so glagolot yvoni. [to posti-

gnal poetot so toa? Pronajdi gi stihovite vo koi poetot upotrebil sporedbi!

U~am novi zborovi -go zbogatuvam jazikot

Razgovarame za pesnata•

•

•

•

•

Kade go pomina letniot raspust?

[to ~uvstvuva{e, utroto, pred da trgne{ na u~ili{te?

Objasni!

7

SRE]EN PO^ETOK

Koga u~ebnata godina zavr{i, Davor be{e mnogu radosen.Prviot den od raspustot se razbudi kako i obi~no, pa koga se doseti

deka ne mora da odi na u~ili{te, se svrte na drugata strana i povtorno zaspa.

Vtoriot den dolgo igra{e nadvor. Doma vleguva{e samo koga be{e vreme za jadewe.

Tretiot den otide vo poseta kaj dedo mu i baba mu, kaj site tetki, vujni i strini {to gi ima{e.

^etvrtiot den otide vo Zoolo{kata gradina i gi vide nejzinite `iteli.

Pettiot den povtorno igra{e. Taka postapi i {estiot, sedmiot i osmiot den.

Devettiot den otide vo bibliotekata i zede edna kniga koja ja pro~ita istiot den.

Desettiot den, da, ve}e desettiot den vozdivna i posakuva{e da se vrati na u~ili{te.

Taka razmisluva{e i site drugi denovi od raspustot. Saka{e da se sretne so svoite nastavnici, so drugarite. Odvaj ~eka{e da se soberat vo u~ili{niot dvor.

Eden den Davor zapo~na povtorno da broi:U{te deset dena do po~etokot na u~ebnata godina!Potoa:U{te devet, u{te osum, u{te sedum . . .Edno utro se razbudi i radosen izvika:– Sre}en po~etok! Zapo~nuva novata u~ebna godina!

Azra MULA^I]

Koga zavr{ila u~ebnata godina Davor bil mnogu radosen. Zo{to toj bil radosen?

[to pravi Davor:

- prviot den od raspustot,- vtoriot den,- tretiot den,- ~etvrtiot den,- pettiot den,- devettiot den,- desettiot den?

Davor koga zapo~nal povtorno da gi broi denovite? So kakva cel go pravel toa? Koga bil sre}en toj?

Razgovarame za tekstot•

•

•

•

•

8

PESNATA ZA U^ILI[TETO

Kako osameno jagne na selskiot ridso runo ~isto, belo,taka oddaleku zra~i moeto u~ili{te v selo.

Kako rascvetano rosno cve}e so ne`na crvena boja, taka oddaleku pokrivot li~i na zgradata u~ili{na moja.

Kako glasot na pitomo planinsko srn~e po poleto {to e~i, taka glasot na u~ili{noto yvon~evo moeto u~ili{te yve~i.

U~ili{te osameno vo seloto so stari drveni vrati, ja zamoliv svetulkata ne`na vlezot da ti go zlati.

Rajko JOV^ESKI

Kako se vika u~ili{teto vo koe u~i{?Objasni zo{to se gordee{ so svoetou~ili{te.

So {to poetot go sporeduva u~ili{teto:

- vo prvata strofa,- vo vtorata strofa?

Na {to go potsetuva glasot na u~ili{noto yvon~e? Kakva ̀ elba izrazuva poetot vo poslednata strofa od pesnata?

1. Prepi{i dve strofi od pesnata po sopstven izbor!2. Nau~i dve strofi!3. Obidi se da napi{e{ pesna so naslov „Moeto u~ili{te”.

Odgovori!

Razgovarame za pesnata•

•

•

Zada~i po nivoa

9

U^ENI^E EDNO BILO MNOGU VREDNO

Marko v gri`i u~ebnici redi, nad niv v soba zaneseno sedi. Niz prozorec yirka sonce `arko, pa go mami: „Poigraj se, Marko! Po livadi rosno cve}e sjae, koj izleze nema da se kae“. Marko veli: „Ostavi me sega, za{to prvo da nau~am treba“.

Pti~e dojde, pa go vika `alno: „Dosta, Marko, u~eni~e vredno! Kako mo`e{ da sedi{ ko v zatvor, zarem ni{to ne te mami nadvor? Nebo vedro i mirisna treva, sonce bolska i radost se kreva“. Marko veli: „Ostavi me sega, za{to prvo da nau~am treba“.

Jabolknica nad prozor se diga, pa go kani da ostavi kniga. „Vezden pi{e{ i moren si – veli, zar ne saka{ ti jabolka zreli? Drugi deca berat i se sladat, tie se umni i umno si pravat“. Marko veli: „Ostavi me sega, za{to prvo da nau~am treba“.

I zavr{i, – knigite gi redi, vesel pee, – ve}e gri`i nema, pa izleze, – kako sokol da e, ~ini{ sonce vo du{a mu sjae! Jabolknica jabolka mu dava, ptici peat pesni~ka ubava! A na{ Marko gord i vesel ide, taka sekoj koj u~i }e bide!

Vladimir NAZOR

GATANKAUsta nema - umno zbori,i te u~i i te kori,lisje ima – nema cvet,nitu odi nitu {eta,no go znae siot svet.

Lazo KAROVSKI

Kakva vrska ima dadenata gatanka so tekstot? Kako se odnesuva u~enikot Marko kon svoite dol`nosti? Zo{to e vesel i gord toj na krajot? Kako se odnesuva{ ti kon u~eweto?

Razgovarame za tekstot•

•

•

•

10

SNAODLIVATA MAJA

Maja bez prestan skoka{e okolu masata. Po sekoja cena saka{e da go svrti vnimanieto na sebe.

– Moram da ja napi{am doma{nata zada~a, no ne znam kako. Mamo, kako bi napi{ala ti za pro... promenite vo prirodata naesen?

– Koga jas bi imala doma{na zada~a, sigurno bi znaela {to da napi{am.

– A, kako bi napi{ala? – be{e uporna Maja.– Mora{ malku i ti da razmisluva{. Zo{to nekoj drug postojano da

misli za tebe. Ajde, kakvi se tie promeni? Na primer kako gree sonceto vo esen?

– Sonceto? Sonceto gree poslabo.– Pogledni niz prozorecot, ve}e se stemnuva, a pet ~asot e. [to

zna~i toa?– Toa zna~i, zna~i... deka denot e pokratok!– Koga izleze da si poigra{ vo dvorot, go oble~e paltoto. Zo{to?– Zatoa {to nadvor e studeno!– A sega, pogledni povtorno niz prozorecot. Kakvi se drvjata?– Drvjata se ogoleni, bidej}i lisjata se sronati.Sega znam: Drvjata se partalavi bidej}i lisjata bapnale nazemi.– Lele, Maja! [to tropa{ bez vrska!A, bogami posle ova {to go ka`a, kojznae kakva }e ti bide doma{nata

zada~a! Olivera [IJA^KIOd zbirkata prikazni za deca „Pogledni levo, pa desno“

11

Kakov u~enik prepoznava{ vo likot na Maja? Kolku ja opravduva{ nejzinata postapka? [to bi ja sovetuval(a) ti, ako si na mestoto na nejzinata majka?

Nabquduvaj ja prirodata vo esen, otkrivaj i novi promeni i opi{i gi! Taka }e go dovr{i{ celosno sostavot na Maja.

Razgovarame za tekstot•

•

•

Ve`ba•

12

Kako se odnesuva{ ti kon doma{nite zada~i?

NAJDOBRATA DOMA[NA ZADA^A

1. Toj den Ana prvpat, otide v u~ili{te bez doma{na zada~a. U{te na prviot ~as, u~itelkata bara{e od u~enicite da gi pro~itaat svoite sostavi. Dojde red i na Ana.

– Ajde Ana! Ti sekoga{ pi{uva{ ubavi sostavi, – re~e u~itelkata.Ana poleka se ispravi vo klupata. Vo o~ite £ zasvetkaa nekolku

solzi~ki.– Jas . . . jas u~itelke . . . ne donesov doma{na zada~a, – ne uspea da ja

dovr{i re~enicata i glasno zalipa.2. Site se iznenadija.– Mora da ima nekoja pri~ina {tom ne si uspeala da ja napi{e{, -

saka{e da ? pomogne u~itelkata.– Nema, – niz solzi re~e Ana. – Zaboraviv.– Dobro, dobro, – re~e u~itelkata. – Se slu~uva. [tom e taka, ajde

raska`i ni kako go pomina pretpladneto.3. Izutrina, koga stanav, otidov da kupam leb i mleko, – po~na da

raska`uva Ana. – Potoa otidov do apteka da zemam lekovi, za baba. Koga se vrativ doma, na baba Dara £ pomognav da gi vnese drvata vo vizbata.

– Ponatamu, – zainteresirano re~e u~itelkata.– Dedo mi me zamoli da go odvedam do avtobuskata stanica. Znaete,

toj e star ~ovek i ne mo`e brzo da gi preminuva ulicite. I ... – I? – ja ohrabri u~itelkata.– Koga se vrativ doma, ~asovnikot poka`uva{e deka e vreme da

trgnam v u~ili{te.4. Koga ja islu{a dokraj, u~itelkata toplo se nasmevna.– Sedi, Ana, – re~e. – Ti si imala golema pri~ina {to ne si ja

napi{ala doma{nata zada~a. Sepak, ona {to si go storila e najdobra doma{na zada~a.

Nikoj od u~enicite ne re~e ni{to. Topla nasmevka na odobruvawe gi ozari nivnite lica.

Ivan~o MITREVSKI

Zo{to ne napi{ala doma{na zada~a Ana za toj den?[to misli{ ti za nejzinata postapka? [to po~uvstvuva koga go pro~ita krajot na tekstot?

Tekstot e podelen na ~etiri pomali delovi i sekoj od niv e ozna~en so broj.

Na sekoj od tie delovi daj mu poseben naslov!

Objasni!

Razgovarame za tekstot•

• •

Zada~a

13

!!!

BOI

Lica: Altug, Je{im, Mavi{, Sarixa, Karaxa, Akgun.Scena: [est masi~ki, {est stol~iwa.

(DOA\AAT DECATA SO BLOKOVI I BOICI I SEDNUVAAT SEKOJ NA DRUGA MASI^KA.)

ALTUG: [to }e crtame sega? Imame hartija, imame ~etki, imame boi ...JE[IM: Imame razni boi! No tema nemame! A edna slika po~nuva da se raboti, otkako }e se odredi temata ...SERIXA: (STANUVA) Drugari! Na{ata slika mora da im se dopadne na site! Razmisluvajte {to da nacrtame!MAVI[: Na{ata slika }e ja ispratat na izlo`ba. Taka re~e u~itelkata.AKGUN: Mora da napravime dobra slika!ALTUG: [tom otvoriv o~i, po~nav da mislam za slikata, no dosega nemam ideja.MAVI[: Ako razmisluvame premnogu, }e zadocnime. Dajte, da po~neme! ]e dojde u~itelkata, }e pra{a do kade sme.SARIXA: Temata }e bide sovremena, ne zaboravajte! (GLEDA KON KARAXA? SO PODBIV) A taka! Ovca i volk, livadi i ov~ari, zar ne ...?KARAXA: Ne me{ajte mi se! ]e crtam {to sakam!AKGUN: Crtajte site! Dosta gubevte vreme!

(DECATA SE NAVEDNUVAAT NAD BLOKOVITE, NO SE ^INI, SAMO ZA MIG. PAK PO^NUVA DISKUSIJATA.)

ALTUG: Deca! Crvenata boja najmnogu da ja upotrebuvame!JA[IM: A zo{to ne i zelenata? Crvenata e dobra, da, no so zelenata mo`eme da gi prika`eme ubavinite na prirodata ... Planinite se zeleni, lozjata se zeleni, livadite ... So koja boja da se prika`e proletta? Zelenata e boja na mladata treva, na ne`niot list ... so niedna druga boja ne mo`e da se prika`e seto toa.MAVI[: Tu, kako da ne poznavate druga boja, osven zelenata! A kako }e go nacrtate siniloto na neboto, da ve pra{am. Zeleno li?SARIXA: Jas ja sakam ̀ oltata boja. So nea se crta sonceto.ALTUG: Da znaev, nema{e da gi spomenam boite! [to ne iznaka`avte!KARAXA: ]e mi dadete li i mene malku zbor?ALTUG: Povelete! Da vidime!KARAXA: Spored mene, najzabele`liva e crnata boja.AKGUN: Lee! Koga imame bela, zo{to ni e crna?!ALTUG: Drugari, drugari! Niedna boja ne zna~i ni{to, dodeka e sama! Koga boite }e se izme{aat, toga{ zna~at mnogu!JA[IM: Navistina! Ete, vino`itoto ima sedum boi, i sekoja od niv ja nado-polnuva drugata.SARIXA: Zatoa e vino`itoto tolku ubavo!MAVI[: Sum videla mnogupati vino`itoto, po slab do`d ...JA[IM: Site sme videle .., Zar ne videl nekoj?AKGUN: (SPISKUVA) Se setiv! Se setiv!

14

DECATA: [to, {to? Ka`i ...AKGUN: Mo`eme toa da crtame ... Site zaedni~ki. Edno golemo vino`ito, vo koe boite se prelevaat edna vo druga i se dopolnuvaat edna so druga ... Site zaedno. Kako da se drugari, kakvi {to sme nie!DECATA: Uraaa! ]e crtame vino`ito!

Haki SUNAT(Prevod od turski: Emire EMIN)

diskusija - raspravavino`ito - lak od razli~ni boi na neboto

So kakva cel se sobrani decata i vodat razgovor? Zo{to tie ne mo`ele da se dogovorat {to da crtaat? [to im

nedostasuvalo nim? Po {to se razlikuva ovoj tekst od drugite?

Tekstot „BOI” se razlikuva od drugite tekstovi po toa {to e na-pi{an vo forma na razgovor me|u dve ili pove}e lica i e namenet za izvedba na scenata.

Vakvite tekstovi se vikaat d r a m s k i.

Vo dramskite tekstovi se dadeni bele{ki (tie naj~esto se vo zagradi) preku koi pisatelot im dava upatstva na glumcite i na re`iserot kako treba da postapuvaat na scenata.

Dramski tekst e literaturno delo nameneto za scenska izvedba so akteri pred publikata.

Raspredelete gi ulogite i izvedete go ovoj tekst na u~ili{nata scena na edna od va{ite priredbi.

U~am novi zborovi -go zbogatuvam jazikot

Vnimavaj!

Razgovarame za tekstot•

•

•

Zapomni!

Zada~a•

!!!

15

STARATA KNIGA

Vo agolot na detskata biblioteka, na najgornata polica, dolgo vreme, neotvorena le`e{e edna stara kniga.

Sekoj den vo bibliotekata doa|aa deca i razgleduvaa knigi na ~ii korici bea nacrtani kowi, topki, raketi, zelena treva, srni, zaja~iwa i drugi ̀ ivotinki.

Koga i da dojdea decata vo bibliotekata, knigata {to le`e{e na najgornata polica zatreperuva{e i se nadeva{e deka ovojpat sigurno ne~ija detska raka }e se spu{ti i vrz nejzinite korici. O, kako taa saka{e vrz nejzinite pra{livi korici da se spu{ti nekoja detska dlanka.

Gi gleda{e taa decata, trepere{e, gi povikuva{e na cel glas, no decata ne go slu{aa povikot na knigata.

Duri i starata higieni~arka Dara, koga }e gi ~iste{e knigite, pra{inata im ja bri{e{e samo na onie knigi ~ii korici bea novi, {areni i svetli, a preku pra{livite korici na starite knigi samo }e zamavne{e so ne~istata krpa i sekoga{ promrmoruva{e: „Zo{to ne gi frlat ovie stari knigi, samo zazemaat prostor i sobiraat pra{ina“.

Pominuvaa denovi i sedmici, meseci i godini. Starata kniga ve}e ja gube{e nade`ta deka nekoga{ }e najde nekoe dete koe }e ja zeme v race i }e ja otvori. I sè pove}e se povlekuva{e vo sebe, duri i ne se obiduva{e da se odbrani od pravta koja poleka pa|a{e vrz nea. Ponekoga{ i sama posakuva{e da ja odnesat vo nekoja vizba i tamu da izgnie daleku od decata i od novite,{areni knigi.

Eden den vo bibliotekata vleze devoj~eto Elena. Na grbot ja nose{e u~ili{nata ~anta. Taa dolgo i vnimatelno gi razgleduva{e knigite na policata. Koga dojde do starata kniga, napravi dvi`ewe kako da saka da ja odmine, no sepak ja zede.

Starata kniga po~uvstvuva deka ja gubi silata.Devoj~eto ja duvna pravta od knigata, vnimatelno gi izbri{a

nejzinite korici so salfetka i otvori na prvata stranica. Pro~ita nekolku redovi i odedna{ site deca i site ̀ ivotni od knigata o`iveaja i nestrplivo £ nudea dru{tvo na Elena.

Starata kniga tolku mnogu se razveseli, {to zapea na cel glas.

16

Devoj~eto pro~ita u{te nekolku redovi od knigata i od bibliotekarkata ja pobara tokmu taa kniga. Ja odnese doma, sedna pokraj masata i ~ita{e s¢ dodeka ne ja pro~ita i poslednata stranica od starata kniga.

Elena be{e voshitena. Vnimatelno gi zalepi iskinatite listovi, a potoa ja zavitka knigata.

Utredenta na svoite drugar~iwa od oddelenieto im se pofali deka pro~itala prekrasna kniga. Potoa ? ja dade na svojata najdobra drugarka, taa, pak, otkako ja pro~ita ? ja dade na svojata drugarka i taka starata kniga po~na da odi od raka v raka. Na nejzinite lisja ve}e nema{e ni zrnce prav.

Knigata gi zapozna site deca od oddelenieto na Elena. Taa im gi znae{e imiwata na site, a ponekoga{ gi otkriva{e i nivnite najtajni misli.

Knigata se razubavi. Po~na da go `ivee svojot vistinski vek vo mekite detski dlanki.

Vuk CEROVI]

Za {to se zboruva vo ovoj tekst? Zo{to u~enicite ne bile zainteresirani za knigata {to bila

smestena na najgornata polica vo u~ili{nata biblioteka? Koga £ se ispolnila ̀ elbata na taa stara kniga? [to misli{ za odnosot na Elena kon knigite pozajmeni od

bibliotekata? Kako starata kniga mo`ela da gi znae site u~enici od

oddelenieto na Elena, pa duri da gi znae i nivnite imiwa?

Razgovarame za tekstot •

•

•

•

•

17

Izberi edna kniga vo proza od onie {to dosega si gi pro~ital(a) i odgovori na slednive pra{awa:

- Kako glasi naslovot na taa kniga?- Koj e nejzin avtor?- Koj e glavniot nastan za koj se zboruva vo knigata?- Koga se slu~uva toj nastan?- Kade?- Koi likovi u~estvuvaat vo nastanot?- ^ij primer saka{ da go sledi{?- Zo{to? Opi{i go nadvore{niot izgled na toj lik usno!

Diskutirajte za vrednostite na edna od obrabotenite lektirni dela.

Vo dale~noto minato nemalo knigi . Pe{terskite lu|e pi{uvale i crtale po yidovite na svoite `iveali{ta. Tie pravele mastilo od jaglen vo koe stavale voda i lepilo.

Egip}anite go izmislile slikovnoto pismo koe se narekuva hieroglifsko.

Egipetski hieroglifi

Baraj preku Internet podatoci za da doznae{ koj ja konstruiral prvata ma{ina za pe~atewe knigi.

Ve`bi za izrazuvawe•

•

Zbogati gi svoite znaewa

Istra`uvaj

Diskusija

18

AnketaKoi knigi gi pro~ita za vreme na letniot raspust?Koja od niv najmnogu ti se dopadna? Ka`i ne{to/raska`i za sodr`inata na taa kniga

NAJUBAVATA KNIGA

Igraat: Jana, Dejan i bibliotekarkata

(Se slu~uva vo edna biblioteka. Jana i Dejan razgovaat i za ne{to se prepiraat. Bibliotekarkata se pravi deka ne gi slu{a. Gi razmestuva i gi prereduva knigite, no, sepak, go dolovuva razgovorot i se sme{ka...)

JANA (vo racete dr`i kniga): Dejane, kolku knigi pro~ita ova leto?DEJAN (navredeno): A ti kako da si nastavni~ka i saka{ da me ispra-

{uva{!?JANA (pomirlivo): Samo se interesiram... [to ima lo{o vo toa!?DEJAN (gi kreva ramenicite): Ima{ pravo, Jana... A ti kolku knigi

pro~ita?JANA: Jas prva te pra{av...

DEJAN: Pa, ete... Pro~itav mnogu knigi!

JANA: Mnogu, a? (podbivno) Kolku mnogu?

DEJAN (odmavnuva so rakata): Eheej! Kojznae kolku!

J A N A ( { e g o v i t o ) : N e mo`e{e da gi dobroi{! Taka?

DEJAN: I ne mo`am... (so {epot) Edna, dve, tri... sedum... deset, petnaeset... (razmisluva) Mo`ebi sto knigi !

JANA: A koja kniga od „tvoite pro~itani “ be{e najubava?!

DEJAN: Edna so raketa na koricata... Vo raketata sedi mom~e i se podgotvuva da otpatuva kon yvezdite...

JANA (go prekinuva): Jas „pro~itav“ u{te poubava... Toa e onaa na ~ija korica ima devoj~e na velosiped koe trgnuva na pat...

19

(Bibliotekarkata qubopitno gi slu{a. Potoa im prio|a...)

BIBLIOTEKARKATA: Vie za ne{to se prepirate!? (se nasmevnuva) Ve slu{am i si rekov da vi pomognam vo odgovorot...

JANA: Ne se prepirame ... (uverlivo) Za brojot na pro~itanite knigi ve}e se dogovorivme... A za najdobrata kniga sè u{te ne...

DEJAN (izbrzuva): Najubava e onaa so mom~eto na raketata!JANA (podnaluteno):Onaa so korica so devoj~e na velosiped e

poubava!BIBLIOTEKARKATA(otse~no): Ni ednata, ni drugata... (prekorno) i

ti , Jana, a i ti, Dejane, ne{to ste izme{ale...DEJAN (navredeno): Ama koricata so raketata...JANA (so ist ton): A koricata so devoj~eto na velosiped...BIBLIOTEKARKATA (gi prekinuva): Za da se ka`e koja kniga e

najubava, treba da se pro~ita! Vrednosta na knigata ne se meri spored koricata... Vie, ako znaete, raska`ete mi ja sodr`inata...

(Jana i Dejan se poglednuvaat i ostanuvaat zbuneti pred bibliotekarkata)

Gorjan PETREVSKI

[to razgovarale Jana i Dejan?Po {to tie ja cenele vrednosta na knigata?[to e potrebno, spored bibliotekarkata, za da se ka`e koja kniga

e najubava?Zo{to po zborovite na bibliotekarkata ostanale zbuneti Jana i

Dejan?

Razgovarame za tekstot

20

GRAMOFONSKI PLO^I

(Prodavnica za gramofonski plo~i)

BABATA: (vleguva) Dobro utro, sosedu!PRODAVA^OT: Dobro utro, majko! Kakvo dobro Ve donese kaj mene?BABATA: Eh, dobro... i e dobro, i ne e dobro...PRODAVA^OT: Da slu{nam, majko! [to taka ste podranile?BABATA: Eh, ba{ sum podranila! Ne spijam jas u{te od prvite petli.

Eve, dojdov da gi vidam i da gi slu{nam malku ovie tvoi plo~i. Bi kupila edna.

PRODAVA^OT: A, gramofonski plo~i sakate... Povelete, majko, mo`ete i da sednete. (Babata sednuva) A kakva plo~a Vi treba?

BABATA: Pa, da vidam kakvi ima{.PRODAVA^OT: Eve, vedna{ }e Vi poka`am. (Zema od policata edna

gramofonska plo~a, ja mesti i go pu{ta gramofonot da sviri. Se slu{a glasot na peja~ot).

BABATA: (Mu dava znak so rakata da prekine). Dosta, dosta... Jas ne ja sakam taa plo~a.

PRODAVA^OT: Ni{to, ni{to, majko. Imame nie i drugi plo~i. Slu{nete ja sega ovaa (Stava druga plo~a na gramofonot. Se slu{a xez - muzika).

BABATA: (Pak mu dava znak so rakata da prekine). Dosta, dosta. Zo{to mi e plo~ata?!

PRODAVA^OT: A kakva plo~a saka{, majko?BABATA: Sakam plo~a so prikaznata za Crvenkapa. Daj mi ja ti mene

taa plo~a.PRODAVA^OT: Velite plo~a so prikaznata za Crvenkapa. A zo{to

Vi e taa plo~a?

21

BABATA: Eh, u{te pra{uva{ zo{to mi e taa plo~a!? Sinko, so godini jas ja povtoruvam taa prikazna. Najprvin so denovi i denovi mu ja raska-`uvav na prvoto vnu~e, pa na vtoroto, pa na tretoto i taka so red sè do osmoto. Potoa nekolku godini se odmoriv. No, eve, sega imam i pravnu~e. Pa i toa sega bara sekoja ve~er da mu ja raska`uvam prikaznata za Crven-kapa.

PRODAVA^OT: Da, da, site deca ja sakaat taa prikazna. Ubava e.BABATA: Da, ubava e. No jas sum sè postara. Sè pote{ko mi e da

raska`uvam. Brzo se zamoruvam.PRODAVA^OT: A, zna~i taka. Sega, majko, Ve razbiram.BABATA: Taka, taka. Zatoa i dojdov da mi dade{ plo~a za Crvenkapa,

ako ima{. Plo~ata da me odmeni malku.PRODAVA^OT: Za ̀ al, majko, takva plo~a nema. Zatoa Vie }e morate

i natamu na svoeto pravnu~e da mu ja raska`uvate taa prikazna.BABATA: Toga{, do gledawe!PRODAVA^OT: Do gledawe, majko! I da ja raska`uvate taa prikazna

u{te mnogu godini.

Gvido TARTAQA

22

Kade se slu~uva dejstvoto za koe se zboruva vo ovoj tekst?So kakva cel babata vlegla vo prodavnicata za gramofonski

plo~i?Kako gi razbira{ nejzinite zborovi: „Ne spijam jas u{te od prvite

petli“? Koja gramofonska plo~a ja barala babata?Zo{to tokmu nea?Kakva `elba iska`al prodava~ot preku poslednata re~enica na

ovoj tekst?

Zabele`uva{ deka likovite vo ovoj tekst (babata i prodava~ot) razgovaraat me|u sebe. Razgovorot me|u dve ili pove}e lica vo lite-raturata se vika dijalog.

Dijalog e razgovor me|u dve ili pove}e lica.

Ponekoga{ literaturniot lik, a osobeno onoj od dramskite dela, vodi razgovor sam so sebe. Toa go pravi so cel da go zapoznae slu{atelite, odnosno ~itatelite so svoite du{evni sostojbi, pobudi i sl. Vakviot razgovor se vika monolog.

Monolog e govor na edna li~nost (naj~esto vo dramata) naso~en kon sebesi ili kon publikata.

Razgovarame za tekstot

Literaturno kat~e

Sogledaj!

Zapomni!

Zapomni!

23

RADIOTO VOL[EBNIK

Dodeka bev dete ne mo`ev ni da ~ujam za radioaparat. Mo`ebi toga{ u{te i nema{e radioaparati. Vo zimskite ve~eri sedev pokraj toplata pe~ka i slu{av kako vijat volcite vo planinata, kako laat lisicite i sviri vetrot na tavanot.

Navistina, slu{av i prikazni od starci, vojnici i patnici, i za svetot nadvor od mojot kraj znaev samo tolku kolku {to slu{av od niv.

A kako e toa denes?]e se soberat decata negde okolu radiopriemnikot i {to li s¢ ne

slu{aat! Gi slu{aat svoite omileni pisateli koga im ~itaat raskazi i pesni. Im go slu{aat glasot od iljadnici kilometri dale~ina kako da se tuka pokraj niv.

Nekoga{ pak slu{aat muzika ...Nekoga{ }e go pu{tat radioto i ete: se izveduva nekoja vesela

piesa. Ti se ~ini kako da se nao|a{ vo teatar. Prekrasno!Mora da se priznae: radioto denes e najdobriot u~itel na decata.

Toa gi znae site jazici, gi poznava site nauki, sviri na site instrumenti, pee, igra, gi znae napamet site prikazni, pesni i izveduva u{te bezbroj interesni raboti.

Branko ]OPI]

Vo vremeto koga pisatelot go pi{uval ovoj tekst nemalo radio-aparati.

Od kogo slu{al prikazni? Pisatelot pra{uva: „A kako e denes? Odgovori na negovoto pra-

{awe. Pisatelot veli deka radioto e najdobar u~itel na decata. [to

misli{ ti?

Kako mo`e radioto da gi poznava site nauki i da zboruva na site jazici?

Sledi nekoja radioemisija i preraska`i ja nejzinata sodr`ina.

Razgovarame za tekstot•

•

•

•

Objasni!

Ve`ba•

24

Nema pogolema sila od znaeweto^ovek vooru`en so znaewe e nepobediv!

Maksim GORKI

ZNAEWETO E NAJSKAPOCENIOT PLOD

Eden tatko imal tri sina. Eden den gi povikal i im rekol:- Sinovi moi, ve}e ste golemi i treba da pojdete po svetot za da

nau~ite da ̀ iveete. Na trojcata }e vi dadam po edno kese ̀ oltici. Odete po svetot i obidete se da go pronajdete najskapoceniot plod. Onoj {to }e go donese toj plod, najmnogu }e me zaraduva i }e mu dadam polovina od moeto bogatstvo.

Trojcata bra}a se prigotvile i zaminale na pat, sekoj na svojata strana.

Po tri godini site se vratile doma.Otkako se pozdravile, tatkoto mu se obratil na najstariot:

Sega, ka`i mi ti mene sinko, dali go najde najdragoceniot plod?Sinot otvoril edna kutija, poka`al nekoe ovo{je {to go donel i

rekol: Eve, tatko, ova e najdragoceniot plod {to go najdov tamu kade {to

bev. Zemi go!- Dobro, dobro, rekol tatkoto - si mi donel slatko ovo{je {to ne

uspeva kaj nas ... A {to donese ti?- go zapra{a sredniot sin.- Jas donesov isto, tatko. - rekol toj i pred tatkoto ostavil plod od

edna slatka ovo{ka {to ja nema vo nivniot kraj.

- I ti dobro si storil sinko.Potoa se obratil kon najmaliot sin.- A ti, sinko, {to donese? Te gledam so prazni race.- Navistina, tatko, jas se vrativ so prazni race. Parite gi potro{iv

za drugi plodovi. Jas se zapi{av vo edno u~ili{te i u~ev tri godini. Plodovite {to gi sobrav tamu se nao|aat vo moeto srce, vo mojata glava.

Mislam, dragi tatko, deka i ovie plodovi se skapoceni.Koga gi ~ul ovie zborovi, tatkoto se izraduval i rekol:- Ti, sinko, navistina mi gi donese najskapocenite plodovi. Ra-

dosta {to ja ~uvstvuvam zaradi toa e golema, za{to ~ovek nema podragoceni plodovi od tie {to mu gi dava znaeweto.

Albanska narodna prikazna

-

25

Preraska`i ja ovaa prikazna spored slednive pra{awa:- Kade tatkoto gi ispratil svoite sinovi?- [to im pora~al na razdelbata?- Po kolku vreme sinovite se vratile doma?- [to gi pra{al niv tatkoto?- [to odgovorile sinovite na tatkovite pra{awa:

a) [to odgovoril najstariot?b) [to odgovoril sredniot?v) [to odgovoril najmaliot?

- Od koj sin tatkoto bil najzadovolen? Zo{to?

Opredeli ja temata i otkrij ja porakata na prikaznata!

Izrazuvawe i tvorewe

Zada~a•

26

SRCETO NA TATKOVINATA

„Vo srceto na tatkovinata draga site na{i srca vo edno se zbrani“

¦ Srceto na tatkovinata - Gligor Popovski¦ Zlatna ~e{ma - Ali Huruglica¦ Drvjata v selo - Fahri Kaja¦ Prikazna za ra|aweto na edno ezero - Van~o Nikoleski¦ Planinsko ezerce - Mustafa Spahiu¦ Na ̀ elezni~kata stanica - Jordan Dobrevski ¦ Od vozot - Bla`e Koneski¦ Predanie za Ohridskoto Ezero - Narodno predanie¦ Biljana platno bele{e - Narodna pesna¦ Prikazna za sobata - Velko Nedelkovski¦ Mojata majka - Fejzi Bojku¦ Kafez - D. [tubwa - Zamotska¦ Samo slobodata takva pesna pee - Boris Bojaxiski¦ Rodina - Lazo Karovski¦ Ubava si, tatkovino - Savo Kostadinovski

SRCETO NA TATKOVINATA

Vo izvorot {to klokoti, vrie,pod onie karpi, pod planinata,}e ~ue{ kako spokojno biesrceto na tatkovinata!

Vo crcorot na {turecot vesel,vo rosata na trevite na padinata}e seti{ kako yvoni kako pesnasrceto na tatkovinata!

Tatkovinata na{a golemo srce imasrce {to za qubov so qubov n¢ hrani, Vo srceto na tatkovinata dragasite na{i srca vo edno se zbrani!

Gligor POPOVSKI

Kade s¢ poetot ja prepoznava tatkovinata?Zo{to, spored poetot, „tatkovinata na{a golemo srce ima”

Kako ja razbira{ poetovata misla izrazena preku stihot: „site na{i srca vo edno se zbrani”?

Razmisli i objasni• • •

?

29

^e{mite se svedoci za dobrinata na lu|eto

ZLATNA ^E[MA

U{te oddaleku Qah i Gazmend vidoa ne{to {to svete{e. Svetli-nata im gi zaslepuva{e o~ite. Pomislija deka toa e nekakvo ogledalo.

Koga pristignaa, vidoa deka toa e ~e{ma. Viknaa:- ̂ e{ma, ~e{ma, ~e{ma!^e{mata svete{e. Trepere{e vo sjaj... Nea be{e ja izrabotila raka

na nekoj golem majstor, umetnik. [epurkata ja napravil kako klun na ptica. Od nea te~e{e ~ista voda, koja svete{e kako srebro. Nad {epurkata, od prednata strana, toj nacrtal nekolku deca kako igraat oro. Potoa nekolku ptici i cve}iwa. Nad seto ova go nacrtal Sonceto, postojano nasmevnato. Okolu ~e{mata bea posadeni raznobojni cve}iwa. Tie so svojot miris gi pozdravuvaa patnicite koi navra}aa na ~e{mata. Nivnata raznobojnost sozdava{e vpe~atok kako da se rasfrlani male~ki fustan~iwa {to majkite gi isprale i gi ostavile kraj ~e{mata da se su{at...

Gazmend se dobli`i do ~e{mata i po~na da pie voda. [tom ispi edna goltka, se ispravi i mu re~e na Qah:

- Dobra voda!Po nego se navedna i Qah i po~na da pie voda. Potoa gi izmija racete

i liceto. Majstorot {to ja izgradil ~e{mata, pod {epurkata vo oblik na klun, napi{al:

30

„Po~ituvani patnici, so moi race ja izgradiv ~e{mava Koga }e pominuvate po ovoj pat, napijte se voda od nejzinata {epurka i spomenete me, za{to ~e{mava ja napraviv za vas Toa {to {epurkata li~i na klun na ptica, neka ne ve ~udi Pticite gi sakam najmnogu od sè na svetot Koga }e ja slu{nam nivnata pesna, mislam deka mi nosi sre}a

Decata gi nacrtav za{to gi sakam pove}e od sebe A toa {to se fateni vo oro, taka e za{to sakam postojano da igraat Nikoga{ da ne prestane toa veselo oro

Cve}iwata gi nacrtav za{to mi podaruvaat nasmevka i me pravat sre}en A Sonceto - za{to mi ja podari svetlinata Na svetov ni{to ne e poubavo od svetlinata na Sonceto “

Koga go do~itaa ova, dvajcata patnici viknaa glasno:Da si blagosloven majstore! Sekoj {to }e pie voda od tvojata

~e{ma ti ispra}a najtopli pozdravi!Ali HURUGLICA

Kade bila izgradena ~e{mata za koja stanuva zbor vo ovoj tekst? Zo{to majstorot ja izgradil tokmu tamu?

Od {to se rakovodel majstorot koga {epurkata na ~e{mata ja napravil kako klun na ptica?

Zo{to toj na ~e{mata nacrtal deca vo oro? Objasni zo{to majstorot nacrtal cve}iwa, a zo{to Sonce. Spored tebe, koi osobini gi ima majstorot {to ja izgradil ~e{ma-

ta kraj patot? Vrz osnova na {to dojde do takov zaklu~ok?

Sekako i vo tvojot roden kraj ima pove}e ~e{mi izgradeni vo minatoto.

Razgovaraj so vozrasnite za edna od tie ~e{mi za da otkrie{:a) Koj ja izgradil?b) Kako go dobila svoeto ime?

-

Razgovarame za tekstot•

•

•

•

•

Istra`uvaj!

31

DRVJATA V SELO

Sekoe drvo v seloe edno polezno delo.Od sekoe drvo imapolza i vo leto i vo zima.

Kru{i vodenki,slatki jabolka,prijatni cre{i,kiselkavi duwi,drvja nadvisnati,drvja polni.

Po selotonad vodatata`ni vrbilete, zimesal se kapat i se vednat.

V topli dni pakpod ~inarotse odmora sosvoite ovci ov~arot.

Fahri KAJAPrevod: Ilhami Emin

Vo po~etnata strofa na ovaa pesna poetot veli:„Od sekoe drvo imapolza i vo leto i vo zima.“

Potkrepi go ova tvrdewe i objasni: Kakva polza imaat lu|eto od drvjata vo leto, a kakva vo zima? Koi ovo{ni plodovi se spomnuvaat vo vtorata strofa od pesnata? Vo koja strofa od pesnata e dadena slika za ta`nite vrbi {to se

vednat nad re~nite vodi? Kakva slika e dadena vo poslednata strofa od pesnata?

Organizirano zasadete ukrasni drvca vo u~ili{niot dvor.

Bele{ka za poetotFahri Kaja e roden vo Kumanovo 1930 godina.Avtor e na knigite: „Prvite ~ekori”, „Detski soni{ta” (pesni za

deca), „Sre}no”, „Gospo|ica” i dr. (raskazi).

Razgovarame za pesnata•

•

•

•

•

•

Zada~a•

32

PRIKAZNA ZA RA\AWETO NA EDNO EZERO

Eden den se raznese vest deka Radika }e se vliva vo Vardar.U{te v rana prolet za toa slu{na i Vardar, slu{na no ne razbra

dobro. A Vardar e Vardar. Otkako postoi na ovoj svet, sekoga{ e tvrdoglav i gord. Ovaa vest mnogu go razluti, pa pote~e zapenet i maten. Be{e tolku razluten, {to po~na da vle~e drva i kamewa. Negoviot bes otide dotamu {to, velat, odnel celi drvja, a nekoi ka`uvaat, odnel i tri drveni mosta.

Tuka mora da ima ne{to! mislea selanite. I imaa pravo.Vardar potskokna nekolkupati, se preli preku koritoto, gi popla-

vi bivolite {to pasea na negovite bregovi i ? podvikna na Radika:- Ti li saka{ ovde da te~e{? [to bara{ vo moeto korito?-Ni

santimetar da ne si se pomestila navamu, za{to }e ti gi iskr{am site koski!

- Ama... - po~na da se brani Radika.- Nema tuka „ama” - naluteno ja prekina Vardar i ne ? dozvoli da mu

objasni.- Zar tolku iljadi godini - prodol`i Vardar - jas go dlabev i dla-

bev moeto korito, a ti sega da dojde{ na gotovo i so mene da te~e{! Da znae{, nema da ti dozvolam! Nema! - Ej, Vardare, po~ekaj malku! - mu vikna odozgora planinata Bistra. - Radika e moe ~edo. Taa izvira od moite {iroki zeleni pasi{ta. Ne dozvoluvam da ja navreduva{! Ete [ara e visoka, stara i pametna planina,

-

-

33

pa taa neka ka`e dali toa e pravilno?Sne`nata [ara ja slu{na karanicata, gi strese svoite stare~ki

ple}i i re~e:[to e pravilno, pravilno e! Ti, Vardare, ne treba da se kara{ so

rekata Radika.- Ama... kako da nemam pravo po~na da se brani Vardar.- Radika }e dava mnogu elektri~na struja koja im e potrebna na

selata i gradovite - re~e [ara.- Kako, zar Radika? A, jas ne mo`am li?- Ne mo`e{!- Zo{to da ne mo`am?- Pa, Radika e planinska reka.- Ni{to jas ovde ne razbiram. Zar jas ne sum pogolema reka od nea?-

prodol`i da zapra{uva Vardar. - Slu{aj, pa }e razbere{: Gore, kaj Mavrovi Anovi, Radika }e bide

pregradena. Mavrovskoto Pole }e bide pretvoreno vo ogromno bistro ezero. Vo ezeroto }e se razmno`uvaat ribi, po nego }e plovat kaj~iwa, a preku letoto mnogu lu|e }e doa|aat na odmor i pro{etki. Pod planinata Vlajnica, pak, }e iskopaat tunel niz koj }e te~e Radika se do seloto Vrutok. Tuka Radika }e se vliva vo tebe, Vardare. Pa|aj}i od golema viso~ina, malata Radika }e dobie ogromna vodena sila.

- Kako, zar Radika ima pogolema vodena sila od mojata? - za~udeno pra{a Vardar.

- Da, rekata ima pogolema sila koga nejzinata voda }e pa|a od pogolema viso~ina i taa sila razdvi`uva elektri~ni turbini.

- Gledaj, gledaj, te molam! - po~na da se ~udi Vardar. - Kako jas toa dosega da ne go znam?

- Ne si znael - prodol`i [ara - zatoa ne veruva{e vo silata na Radika. Nekoga{ i malite mo`at da izvr{at golema rabota, samo ako vo sebe imaat sila - prijatelski re~e [ara.

Taka zavr{i razgovorot me|u Vardar i [ara, a so toa i prikaznata za ra|aweto na Mavrovskoto Ezero.

Neodamna pominuvavme tuka: Radika go napolnila poleto so voda, mnogu selski ku}i poplavila... Sega mesto starite ku}i i nivi veterot ja branuva ezerskata voda, a na nea se lulaat raznobojni kaj~iwa. Se gradat novi sela i naselbi. Silata na ezeroto e ogromna, za{to go sozdal ~ovekot.

Van~o NIKOLESKI

-

34

Razgovarame za tekstot•

•

•

•

•

Glavni likovi vo ovoj tekst se rekite Radika i Vardar i planinite Bistra i [ara ([ar Planina). Nim pisatelot im pripi{al osobini {to mu se svojstveni samo na ~ovekot. Potkrepi go ova tvrdewe so fakti, odnosno izbrani re~enici od tekstot.

Do kakov spor do{lo me|u Vardar i Radika? [to mislela [ar Planina vo vrska so sporot me|u ovie dve reki? Kako zavr{ila prepirkata me|u dvete reki? Vo {to se sostoi silata i va`nosta na ezerata?

Prepi{i nekolku re~enici od razgovorot me|u Vardar i [ar Planina.

Doseti se!Zo{to zborovite: Radika, Vardar, Bistra, [ara ([ar Planina),

Mavrovi Anovi, Mavrovsko Pole i Mavrovsko Ezero se napi{ani so golema po~etna bukva?

Van~o Nikoleski e roden 1912 godina vo s. Crvena Voda, Ohridsko.

Rabotel kako u~itel vo Bitola i Ohrid.

Toj e mnogu ploden pisatel za deca. Negovite knigi so zadovolstvo se ~itani i od vozrasnite.

Avtor e na:a) Zbirki pesni za deca: „[kolsko

yvon~e “ , „Prva radost “ , „Babinoto vretence“, „Kraj ogni{te“ i dr.

b) Zbirki raskazi: „^udotvoren kaval“, „^udni slu~ki“, „Prikazni od moeto selo“, „Prikazni od vol{ebnata ku}i~ka“ i dr.v) Romani za deca: „Goce Del~ev“, „Pod

viornoto zname“, „Vol{ebnoto samar~e“ i dr.

Zada~a•

35

PLANINSKO EZERCE

Na vrvot na planinata gorekako obraz neboto da mu dalo,taka stoi ~istoezerce edno malo.

Od pamtivek bistroproyirno kako sina svilakoja pod svoite pazuvisamovila gorska ja skrila.

Jagniwa ponekoga{ mu idatkako grut~iwa od snegoti kako zrnce od bisermu se nani`uvaat kraj bregot.

Mustafa SPAHIUPrepev: Rajko Jov~evski

pamtivek- od mnogu odamna, od minato vreme, od stari vremiwasamovila - mitolo{ko, ̀ ensko su{testvo {to ̀ ivee vo {umite

Kakva slika e dadena vo prvata strofa? Poetot so {to go sporeduva ezerceto? Kakva slika e pretstavena vo vtorata strofa?Kakva slika bi nacrtal(a) ti spored stihovite od tretata stro-

fa?

Nau~i ja pesnata napamet i po se}avawe prepi{i ja vo tetratkata po makedonski jazik, no bez da poglednuva{ vo u~ebnikot.

Na krajot, otvori go u~ebnikot i sporedi go tvojot tekst so toj vo u~ebnikot za da vidi{ kade si pogre{il i da si gi popravi{ sopstve-nite gre{ki!

Mustafa Spahiu e detski pisatel od albanska nacionalnost vo Makedonija.

Roden e 1948 godina vo s.Mu~ivrce, Kosovska Mitrovica, Kosovo.Avtor e na slednive poetski knigi: „Mojata livada“, „Vino`ito na

slobodata“, „Bumbar na zelenilo“, „Nad izvorot“ i dr.@ivee i raboti vo Skopje.

U~am novi zborovi - go zbogatuvam jazikot

Ve`ba•

•

Razgovarame za pesnata•

•

•

•

36

NA @ELEZNI^KATA STANICA

@elezni~kata stanica ne pomni takvo ne{to. Cela no} ne pristigna nitu eden voz. A koga po~na da se razdenuva, se slu~i ona {to nikoj ne go o~ekuva{e...

Dopatuva eden voz od sever i zastana na prviot kolosek. Od vagonot za spiewe izleze eden bledokos dedo. Toj be{e edinstveniot patnik {to sleze od vozot.

– Stoj! – vikna Peronot. – Ne primam pove}e patnici!– Zo{to? – Se iznenadi dedoto. – Neli si namenet za patnici: preku

tebe da izleguvaat na kolosecite ili da vleguvaat vo `elezni~kata stanica?

– E, ka`i im go toa na onie vnatre! – u{te poluto vikna Peronot.Od ̀ elezni~kata stanica izleta piskliv glas:– Jas i jas... Od mene nema pova`en ovde! – piska{e drugarkata

Blagajna.– Ti, osven za prodavawe bileti, za ni{to drugo ne slu`i{–

zaripnato zabele`a drugarkata Garderoba. – Ako ne sum jas, nema kade da stoi baga`ot i patnikot }e se otka`e od patuvaweto!

– Dosta, dosta – se javi [alterot za informacii. – Ako zboruvame za toa koj e najva`en, toga{ s? e jasno: bez informacii ne mo`ete da postoite site vie! Jas ka`uvam koj voz za kade odi, vo kolku ~asot trgnuva, kolku docnat vozovite {to doa|aat, kade se nao|ate vie i u{te mnogu drugi informacii! I koj e toj {to }e se javi pred mene deka e najva`en?

– A zo{to mene me preskoknuva{? – tiho pra{a Vozniot red zalepen na edna tabla. – Mnogu informacii ka`uvam i jas, no tie va`at samo za onie {to znaat da ~itaat!

– Bravo! Bravo! – se slu{na debeliot glas na ^ekalnicata. – Da ne sum jas, kade }e gi ~ekaat vozovite po~ituvanite patnici?! ]e si sedat doma, neli? Ili, pak, vo Garderobata ili vo [alterot za informacii?!

Dedoto stoe{e vko~anet na Peronot. Malku se podnaka{la, zapali cigara i tiho re~e:

– Vie site ste va`ni. Ako ne ste vie, ne }e postoi ni @elezni~kata stanica, ni ̀ elezni~arite...

Jordan DOBREVSKI

peron – mesto kade {to patnicite vleguvaat vo voz i sleguvaat od nego

blagajna – mesto kade {to se izdavaat bileti garderoba – prostorija vo `elezni~kata stanica kade {to se ~uva

baga`ot na patnicite{alter – del vo stanicata, vo bankite, vo po{tite preku koe

slu`benikot kontaktira so lu|eto

U~am novi zborovi – go zbogatuvam jazikot

37

Koi se glavnite likovi vo ovoj tekst? So kakva cel avtorot im pripi{al osobini koi gi poseduvaat

samo lu|eto? Koja e negovata poraka preku ovoj tekst?

Vo ovoj tekst Blagajna, Garderoba, Peron itn. se pi{ani so golema bukva, zatoa{to likovite dobivaat ~ove~ka karakteristika.

Preraska`i ja sodr`inata na tekstot spored ovoj plan:- Koj slegol od vozot {to pristignal od sever?- [to mu rekol Peronot na edinstveniot patnik vo vozot?- [to odgovoril patnikot?-[to rekle:

- Blagajnata,- Garderobata,- [alterot za informacii,- Vozniot red,- ̂ ekalnica?

Zo{to se pi{uvaat so golema bukva: Blagajna, Garderobata, [alterot za informacii, Vozniot red, ̂ ekalnicata?

Razgovarame za tekstot•

•

•

Ve`ba•

38

Dimitar Avramovski - Pandilov - Tovaren voz

OD VOZOT

Ene go krajot vo vozbuda sina.Tamu detstvoto moe mi mina.Pla~at onie planini za mene!

Pod niv, na padina, se priyira selo.Zar nekoj ne mavta so {ami~e belo?Pla~at onie planini za mene!

Vozot odminuva s? {to }e srete.Si bilo onamu edna{ edno dete.Pla~at onie planini za mene!

^esto mislata nazad me vra}a.@ivotot drugade negde me pra}a.Pla~at onie planini za mene!

Bla`e KONESKI

vozbuda – du{even nemir predizvikan od nekoj neo~ekuvan nastan, pojava, do`ivuvawe i sl.

padina – mesto pod planina

U~am novi zborovi – go zbogatuvam re~nikot

39

Narodnite umotvorbi – svedo{tvo za na{eto minato

PREDANIE ZA OHRIDSKOTO EZERO

Mestoto kaj {to e deneska Ohridskoto Ezero, vo staro vreme bilo pole so najubavi liva|e.

Blizu do gradot Orid imalo edno izvor~e, mnogu dlaboko i napraveno kako bunar so kapak odozgora, da se zaklopuva kako nekoja kutija {to da nema vlakno od kaj da izlezi, nitu da vlezi vnatre. Gradot Orid bil kako nekoe selo, i bidej}i nemalo vo gradot ni ~e{ma, ni bunar, si leele voda od izvor~eto, orickite `eni, sekoja `ena {to }e zaleela voda od izvor~eto, trebala ubavo da go zatvori kapako. Ne oti za da stoi ~is izvorot, ami eden nasiet, {to mu bil ostaven na ̀ enite i na ma`ite od dedo – pradedo, da go zatvoraat izvorot, oti ako ne go zatvoraat, }e izbrzani vodata i }e mu go udai seto pole, mo`ebi i seloto.

Znaej}i ori~ani toj star nasiet, so golem mukaet go otvarale i go zatvorale izvorot, ~unki site veruvale oti, ako go ostavat otvoren kapakot, }e izbrzani vodata, i za vistina toa i na{lo.

Se na{la edna glupaa nevesta {to si zaleala edna ve~er voda i od mrza, ami i od budala{tina nezina ne go zatvorila izvorot so kapakot. [tom se na{ol izvorot od ustinata nadvor, ta si tekol, tekol celata no} i se ispolnilo seto pole: stanalo celo blato.

Koga se obzorilo, oti{le ̀ eni da si leat voda i {to da vidat – seto pole se udailo od vodata od izvor~eto!. I ne mogle ve}e da se priberat da si zaleat od izvor~eto voda, ami si zaleale otkraj. Baraa, tra`eja koja be{e taa `ena {to go ostavi izvor~eto otvoreno, i ja na{le koja nevesta bila, ama {to da napraat, oldi bitti, toa ve}e se storilo i ne mo`elo da se otstori. Od den na den rastela vodata, rastela, duri se stori celo ezero, kako {to go gledame i deneska, {to e najgolemo ezero.

Narodno predanie

predanie – narodna umotvorba vo koja naj~esto se opi{uva nasta-nuvawe na nekoe mesto ili se zboruva za istoriski nastani i li~nosti i obi~no e na dijalekt (naroden govor).

nasiet – vo ovj tekst zavet, poraka~unki – bidej}iso mukaet – vnimatelno

U~am novi zborovi – go zbogatuvam jazikot

40

[to imalo nekoga{ na mestoto kade {to denes e Ohridskoto Ezero?

Kako lu|eto od ovoj kraj se gri`ele za izvorite kraj Ohrid?[to se slu~ilo koga edna nevesta zaboravila da go zatvori

izvorot so kapakot?

Razgovarame za tekstot•

• •

41

BILJANA PLATNO BELE[E

Biljana platno bele{e,Na Ohridskite izvori.Ozdola idat vinari,vinari belogra|ani.– Vinari, belogra|ani,krotko terajte karvanot,da ne mi platno zgazite,platnoto mi e darovno.– Biljano, mome ubavo,ako ti platno zgazime,so vino }e go platime!– Jas vi go nej}am vinoto,tuku go sakam ludoto,{to napred odi pred karvan,{to turil fev~e nad oko,a mene gleda pod oko!

Narodna pesna

karvan – pove}e natovareni kowifes – cilindri~na kapa od crvena ~oja

Kade belela platno Biljana? Koj doa|al kon nea i kon nejzinoto platno? [to im rekla Biljana na vinarite? [to £ odgovorile tie?

Biljana platno bele{e e popularna makedonska narodna pesna. Taa mnogu ~esto se pee. Nau~ete ja i vie!

U~am novi zborovi – go zbogatuvam jazikot

Razgovarame za pesnata•

•

42

Kakvi spomeni te vrzuvaat za sobata vo koja spie{?

PRIKAZNA ZA SOBATA

Kaj semejstvoto Simonovi dojde gostin.– Poveli, sedi, – re~e tatkoto Simon.Gostinot sedna na edno stol~e, se namurti i re~e:– Stolot vi e rasklaten. ̂ kripi.– Ne ~uv, – re~e tatkoto Simon. – No slu{am kako se smee mojata

}erki~ka Biljana.– A zo{to nemate luster na tavanot? – pra{a gostinot.– Gledaj kako bleskaat o~iwata na mojot sin Bojan! – re~e tatkoto

Simon.– Sobata vi e tesna, a mebelot star, – zabele`a gostinot.– Gledaj, decata tr~aat niz nea kako da e poljanka!– Nemate ni televizor, ni radio!– Saka{ li da gi ~ue{ decata kako peat?– Prozorecot vi e male~ok i nema sonce vo sobata!– Biljana, trgni go per~eto kosa od ~eloto, vedna{ }e bide posvetlo!

– re~e tatkoto Simon.Gostinot razmisluva{e, potoa gi pomiluva decata i re~e:– Se {eguvav. Ova e navistina ubava soba!Tatkoto Simon se nasmevna i re~e:– Ovaa e najubavata soba na svetot, za{to vo nea rastat moite deca!

Velko NEDELKOVSKI

Koj do{ol kaj semejstvoto Simonovi? [to rekol gostinot za:

- stol~eto na koe sedel?- lusterot na tavanot?- sobata vo koja bil srde~no do~ekan?- televizorot i radioto?- prozorecot vo sobata? [to odgovoril tatkoto Simon na sekoja od zabele{kite na

gostinot? [to rekol na krajot gostinot? Zo{to tatkoto Simon rekol deka taa soba e najubavata soba na

svetot?

So pomo{ na nastavnikot po makedonski jazik dramatizirajte go ovoj tekst, podelete gi ulogite, nau~ete gi napamet i pretstavete se na nekoja sve~enost vo u~ili{teto.

Objasni!

Razgovarame za tekstot•

•

•

•

•

Zada~a •

43

[to pretstavuva tvojata majka za tebe?Na koj na~in £ se oddol`uva{ za seta nejzina gri`a?

MOJATA MAJKA

Den-dva pred Osmi mart, na{iot u~itel n? zadol`i da napi{eme ne{to za na{ite majki. Sedam i razmisluvam: {to bi mo`el da napi{am za praznikot na majka mi? [totuku }e posakam da napi{am ne{to, s¢ ne{to }e me spre~i, }e me zadr`i. Se pla{am da ne napi{am ne{to premnogu ubavo i da ispadne deka pove}e ja sakam majka mi od tatko mi. A jas navistina i dvajcata si gi sakam podednakvo.

Ne znam kako da zapo~nam. Da napi{am deka mnogu ja sakam, toa e odamna re~eno, sekoj go znae. Najposle, ima li dete koe ne ja saka majka si?

Za majkite se napi{ani celi knigi. Ne{to sum ~ital, pa zatoa sega mi e te{ko da go odberam ona {to e najubavo ...

Odgovori:•

•

44

Go zapi{uvam naslovot: Mojata majka . . .Na beliot list hartija dve zbor~iwa. I samo tolku. Vremeto

odminuva. Kade mi se drugite zborovi? Kade e toa nepresu{eno izvor~e koe treba da blika, da te~at re~enici kako voda?

Po~nuvam da gi ni`am zborovite. Pi{uvam: „Taa me saka, sekoga{ stanuva prva od postelata, a posledna legnuva. Taka pravi i koga e bolna, koga odvaj stoi na noze. U{te vo ranina gi zapo~nuva sekojdnevnite raboti: rasporeduva, gotvi, ~isti, mie, gi raskreva postelite, provetruva i sekoga{ stignuva sè da zavr{i. Si mislam: du{i~ka slatka, u{te i nao|a vreme da ni se nasmevne, da nè pogali, da isprati do dvorot, da ni re~e po nekoj topol zbor {to }e ne gree do novata sredba, dodeka se vratime od u~ili{te.

Mojata majka e cvet. Taa cel den ne znae za odmor. Retko mo`am da ja vidam da

sedne. “

Za svojot sostav od u~ili{te £ nosam petka. Taa neizmerno se raduva: se raduva, ~ini{ nekoj £ podaril najgolemo bogatstvo ...

Fejzi BOJKU

Kogo prepoznava{ vo u~enikot koj pi{uva sostav za svojata majka? Vrz osnova na {to dojde do takov zaklu~ok?

Pred kakva dilema se na{ol u~enikot pri pi{uvaweto na sostavot?

[to doznava{ od sostavot za negovata majka? Kakva sli~nost ja povrzuva negovata majka so cvetot?

Na Osmi mart ~estitaj £ go praznikot na svojata majka usno ili vo pismena forma, odnosno so ~estitka.

Fejzi Bojku e pisatel za deca od albanskata nacionalnost vo Makedonija.

Roden e 1937 godina vo s. Vele{ta, Stru{ko.Na decat im gi podaril slednive knigi: „Pesni za

bukvite“, „Boite na moeto nebo“, „Beli peperutki“, „Zborovi i branovi“ i dr.

Razgovarame za tekstot•

•

•

•

Ve`ba •

45

KAFEZ

Deteto:- Pile milo, zo{to pla~e{, ka`i,za hrana li srceto ti ta`i?

Pticata:- Jadeweto za mene ne e va`novo kafezot te{ko e i ta`no!

So kopne` vrel srce mi se bori,za dolini, poliwa i gori!

Deteto:- Ne taguvaj, ptico, zima ide,vo kafezot toplo }e ti bide!

Pticata:- Podobro e lut mraz da me se~e,Odo{to bez sloboda ̀ ivot da mi te~e!

Tamu vo sloboda radost e do nebo,a vo zatvorot gor~liv e i lebot!

D. [TUBWA - ZAMOTSKA

[to odgovorila pticata na pra{aweto zo{to e ta`na? Po {tokopneela taa? [to £ nudi deteto na pticata vo ~etvrtata strofa od pesnata? Zo{to pticata i toa go odbiva?

Vo posledniot stih od pesnata poetesata veli: „Vo zatvorot gor~liv e i lebot”. Zo{to?

Sporedi ja ovaa pesna so tekstot „Samo slobodata takva pesna pee”. Po {to ovie dva teksta se mnogu sli~ni, a po {to se razlikuvaat eden od drug?

Razgovarame za pesnata•

•

•

•

Objasni!

Sporedi!

46

SAMO SLOBODATA TAKVA PESNA PEE

Slavej~e nablizu izviva vesela pesna. Ja prifa}a drugo i ja nosi na klun~eto niz rascutenite drvja. A nekoe, skrieno vo mladozelenite granki, ja podzema ponatamu. S¢ taka odziva veselata pesna ... Duri do sinoto nebo.

Jov~e tr~a po pesnata. Saka odblizu da ja ~ue. Saka da razbere od kade slavej~eto tolku milozvu~en glas ima. Samo da go yirne razvese-lenoto pesnopoj~e!

A {tom }e nabli`i, bezgri`nata pesna zamira. Slavej~eto mol~i. Jov~e naprazno ~eka. Do~ue li odnovo da pee, toj tr~a s¢ ponatamu i ponatamu ...

A toa odletuva podaleku i podaleku. Premoren ve}e, Jov~e se vra}a v bav~a kaj staroto slavej~e.

Toa se sobralo vo edno }o{e od kafezot i treperi. Gi zatvorilo o~iwata. Glav~eto go navednalo. Stoi i hranata negibnata. Samo so vodata si ja bla`i makata.

- Slavej~e, slavej~e! nata`en tivko go vika Jov~e.A toa s¢ pove}e se sobira i se

pla{i.- Bate, bate! Zo{to moevo slavej~e

ne pee? - go pra{uva Jov~e golemiot brat {to ~ita pod jabolknicata.

Toj ja kreva glavata od knigata:- Zatoa {to go dr`i{ v kafez.- Ama, s¢ ima!- S¢, s¢, Jov~e, samo edno nema ...

Saka{ li i tvoeto da zapee?

-

47

Stanuva brat mu od pod jabolknicata, go otvora vratin~eto od kafezot i slavej~eto letnuva nadvor.

Od gran~e na gran~e toa radosno potskoknuva. Gi trese krilcata, gi {iri i gi sobira. Potoa izviva pesna ne`na, milozvu~na, prekrasna, nikoga{ porano nezapeana, nikoga{ dotoga{ ne~uena ...

Bate, bate! Go slu{a{ li? presre}en klika Jov~e.- Slu{am. Jov~e, slu{am. Samo slobodata takva pesna pee!

Boris BOJAXISKI

Narodna pogovorkaSLOBODATA E NAJMILA

Vo kakva vrska e narodnata pogovorka „Slobodata e najmila” so ovoj tekst?

Kakva slika zamisluva{ otkako }e gi pro~ita{ prvite re~enici od ovoj tekst?

[to posakuval Jov~e? Zo{to negovoto slavej~e bilo ta`no iako toa vo kafezot imalo

dovolno i hrana i voda? Kako se ~uvstvuvalo slavej~eto koga bilo pu{teno na sloboda?

Boris Bojaxiski e roden 1915 godina vo Ohrid.

Avtor e na knigite: „Dadovme zbor“ (drama), „Dedo Mraz i kaj nas“ (drama), „Milka“ (drama), „Palavoto zaj~e“ (raskazi), „Prvite cutovi“ (raskazi), „^ekori {to ne mo`ea da zaprat“ (raskazi).

- -

Razgovarame za tekstot•

•

•

•

•

48

RODINA

Ej, {to e mila prolettaso toa pole {iroko,so sino nebo visoko,so ̀ itata oroseni,so trevite nekoseni...

Ej, {to e mila gorataso tie senki dabovi,so rosni kitki alovi,so tie bistri kladenci,so beli krotki jaganci...

A u{te poj}e mili se:na srnata planinata,na pticata {irinata,na majkata porodata,na ~ovekot slobodata.

Lazo KAROVSKI

Koi poetski sliki gi otkriva{ vo- prvata strofa,- vtorata strofa?

[to, spored poetot, im e najmilo na:- srnata,- pticata,- majkata,- ~ovekot?

Nastavnikot ili eden od u~enicite neka ja diktira pesnata, a drugite vnimatelno neka slu{aat i neka pi{uvaat na posebni liv~iwa.

Na krajot, razmeneti si gi me|u sebe liv~iwata i izvr{ete pro-verka!

Lazo Kravski (roden 1927, Kavadarci) e istaknat makedonski poet i pisatel. Pi{uva poezija i proza za deca. Gi objavil zbirkite pesni: „Ov~ar~e“, „Pesnata na slavejot“ i dr.

Avtor e na romanite: „Pati{ta“, „Zaorak“, „Raskin“.

Razgovarame za pesnata•

•

Ve`ba

•

•

49

UBAVA SI, TATKOVINO

Toplo sonce zraci see,ptici {irat vi{en let,veselba se sedge lee,raspean e siot svet.

Po Pelister i po [arabezbroj stada glasoj leat,po poliwa i po nivikombajnite ̀ etva ̀ neat.

Vo Prilepsko rodno pole`olto zlato momci berat,vo Resensko i vo Pologjabolkata so~ni zreat.

Preksrasna si, zemjo mila,v {ir celiot ubav kraj,te sakame ve~na da sili~na da si kako v maj.

Sava KOSTADINOVSKI

Koja zemja ja prepoznava{ preku stihovite na ovaa pesna? [to ti pomogna da dojde{ do takov zaklu~ok? Kolku poetski sliki otkriva{ vo prvata strofa? Koi na{i planini se opeani vo vtorata strofa? Koe e toa „`olto zlato“ {to lu|eto go sobiraat niz Prilepsko

Pole? Za {to pee poetot vo tretiot i vo ~etvrtiot stih od tretata

strofa? Kakva ̀ elba izrazil toj vo poslednata strofa?

Niz nekolku re~enici obidi se da iska`e{ ̀ elba za napredok na na{ata tatkovina i za sre}en ̀ ivot na lu|eto vo nea.

Razgovarame za pesnata•

•

•

•

•

•

•

Ve`ba•

50

NEKA YVONAT DOBRITE ZBOROVI

„Neka yvonat dobrite zboroviko yvonec na jagnenca beli,a sekoj ubav topol zborv srce neka ti se vseli“

Neka yvonat dobrite zborovi - Slavka Arsova¦ Bujar - Qutvi Rusi¦ Pismo - Peni Trpkovski¦ Koj treba da se srami - Petar Dubo~kin¦ Ubaviot zbor - Nada Zekmanova - Jakimova¦ Vol{ebnite zborovi - Narodna prikazna (Prevod: K. M.)¦ ̂ estitkata na \or|i - Gorjan Petrvski¦ Trite sestri~ki - Narodna prikazna¦ Podarenite ~evli~ki - Abduqazi Isqami¦ Ubavi zborovi - Vidoe Podgorec

¦

Sekoga{

NEKA YVONAT DOBRITE ZBOROVI

Denot so ubav zbor sekoga{ neka ti po~ne,na prozorec neka dojde v belo utro da ti {epne:

„@ivotot e ubav znajso zbor {to se ra|a od cvet,{to izvira od ~ist izvori doa|a so sila na vetrot.

Zborot mo`e da zagree,mo`e bolka da ti smirii kamenot mo`e da go stopi,ko vulkan znae da gori.

Neka yvonat dobrite zboroviko yvonec na jagnenca beli,a sekoj ubav topol zborv srce neka ti se vseli.“

Slavka ARSOVA

UBAVIOT ZBOR- @ELEZNA VRATA OTVORA

Otkrij ja vrskata na narodnata pogovorka so naslovot na ovaa pesna! Koja e nivnata bliskost vo odnos na zna~eweto?

[to im posakuva poetesata na svoite ~itateli preku prvite dva stiha od pesnata?

Koja `elba iska`uva poetesata vo poslednite dva stiha od pesnata?

Kako mo`e zborot „da zgree“ i „bolka da smiri“?Koga }e yvonat zborovite kako yvonci na jagnenca beli?

PorakaVo razgovorot so drugite {to po~esto koristi gi

zborovite: molam, poveli, blagodaram, izvini i dr.

denot so ubav zbor neka ti po~ne

Narodna pogovorka:

Razgovarame za pesnataSporedi!

Objasni!

53

Dobriot zbor ja stopluva du{ata

BUJAR

Beloto ku~ence kako da padna od nebo, odedna{ se najde pred nozete na Tajar. Toj ne go zabele`a. Be{e zanesen od ubavinata na proletnoto utro, od boite {to se prelivaa i vo nedogled se {irea pred negovite o~i. Tajar go zabele`a ku~enceto duri koga po~na da mu se metka okolu nozete i koga civna so treperliv glas. Se navedna, go fati so levata raka, a so desnata po~na da go miluva. Ku~enceto prestana da kvi~i. Toa go naso~i pogledot kon liceto na Tajar i o~ite ne gi oddeluva{e od nego. Tajar, iako dobro gi poznava{e ku~e{kite postapki, ovojpat ne mo`e{e da mu ja razbere ̀ elbata.

- Ne te razbiram!... [to saka{? tivko i milo mu se obrati.Ku~enceto kako da go razbra zna~eweto na zborovite i povtorno

po~na tivko i nespokojno da civka.- Male~ko si mi, kutrence moe... Ne znae{ da ja izlae{ ̀ elbata i da

go ka`e{ toa {to go saka{ - prodol`i Tajar, miluvaj}i go po grbot.Kvi~eweto prodol`i u{te nekolku miga, no toa be{e s¢ potivko i

potivko. Tajar za toa ne se lute{e i ne se voznemiruva{e, no nekakva iskra na nesigurnost go natera da razmisli {to bara.

- Sirototo kutre, mo`ebi e gladno - pomisli Tajar.Vedna{ potoa re{itelno se upati kon kujnata. Tamu be{e majka mu.

Koga vide {to nosi, taa se namurti.- Kaj go najde, sine? - go zapra{a re{ena da ne go prekori.- Ne znam kako se najde pred na{ata vrata!-go ~u odgovorot na Tajar.- Da ne e gladno? - zapra{a majka mu.- Mo`ebi!- odgovori Tajar i ja ispru`i rakata. Od majka si ja pobara

~inijata so ka~amak {to ostana od pojadokot.Tajler trgna kon dvorot, dr`ej}i go ku~enceto vo levata, a ~inijata

vo desnata raka. [tom stignaa vo dvorot, go spu{ti ku~enceto na zemjata popoleka mu go prinese ka~amakot. Ku~enceto somnitelno mirisna. Najverojatno ne be{e vkusilo takvo jadewe. Du{ka{e nekolku miga, potoa zafati so ustata edno male~ko par~e, go premetna niz ustata i go goltna. Nabrgu se oslobodi i po~na da lapa bez strav i nedoverba.

Vedna{ potoa pred beloto ku~ence se najde i drugo ku~ence kako da nikna od zemja. Beloto, {tom go vide, se podistavi i mu oslobodi mesto {to be{e znak na pokana. Dvete ku~enca potoa nenasitno se nafrlija vrz ka~amakot.

Tajar so zadovolstvo gi gleda{e. Ne se zame{a. Pomisli: „Negova rabota. Koga mu dozvoluva toa, zo{to jas da mu branam?“

Otkako se najade, pridojdenoto ku~ence vedna{ se oddale~i, a be-loto ku~ence mu se dobli`i na Tajar i po~na da mu se metka okolu nozete. Tajar go fati i go krena. Ja vide praznata ~inija, ja zede v race i trgna kon kujnata. [tom ja vide majka si, radosno ? raska`a s¢.

- Te molam, dozvoli mi da go zadr`am ku~encevo, - re~e na krajot i molkna, o~ekuvaj}i go misleweto na majka si.

- Dobro... Ako ti saka{ taka, se razbira... Mo`e{ da go zadr`i{.

-

54

Tajar se zaraduva. Negovoto lice dobi vesel radosen izraz, no po kuso vreme povtorno ? se obrati na majka si:

Znae{, mamo... Jas mislam na ku~evo da mu dademe... da mu dademe ime. Te molam da mu bide{ kuma...

Majka mu glasno se nasmea.- Jas kuma?! ... A zo{to da ne bide{ ti?!- Ti podobro gi poznava{ obi~aite i redot. Znae{ {to treba da

pravi kumot...- Dobro, - se soglasi taa. - Jas }e mu bidam kuma. Kakvo ime da mu

dademe, a?- Jas vo toa ne se me{am... Mislam deka toa e rabota na kumata...- Da mu go dademe imeto... Da mu go dademe imeto Bujar... [to

misli{? Ti se dopa|a?Tajar ne be{e slu{nal dotoga{ za takvo ime.- [to ime e toa, mamo? - zapra{a.- Bujar zna~i blagoroden, dobrodu{en...- Dobro ime e toa, mamo - se soglasi Tajar.- Na{evo ku~ence zaslu`uva taka da se vika. Toa i go potvrdi koga

mu dozvoli i na drugoto ku~ence, kako {to mi raska`a ti, da se najade. Taka postapuvaat samo tie {to se blagorodni, {to imaat {iroka i nesebi~na du{a...

Qutvi RUSI(Izvadok od knigata „Dvajca drugari“)

Kakov nastan e opi{an vo tekstot?Za {to razmisluval Tajar dodeka ku~enceto ta`no kvi~elo? [to

se slu~ilo potoa?Koe ime re{ila da mu go dade majka mu na Tajar na ku~enceto?Od koja postapka se gleda deka ku~enceto bilo dobro i blago-

rodno?

Podredi gi pravilno zborovite vo slednive re~enici:Ku~e Tajar najde. Go zede Tajar ku~enceto. @alno toa kvi~e{e.

Lep~e Tajar mu dade. Lep~eto ku~enceto ne go izede.

Qutvi Rusi e roden 1923 godina vo Debar. Rabotel kako novinar vo Radio Skopje. Avtor e na knigite: „Kalewe“, „Pesni za pionerite“, „Somnevawe“,

„Gluvonemiot“ i dr.Po~inal 1981 godina vo Skopje.

-

Razgovarame za tekstot• •

• •

Ve`ba• •

55

PISMO

Potseti se!Koga se oddale~eni lu|eto prostorno, me|u sebe op{tat naj~esto

preku pisma. Na toj na~in tie im gi prenesuvaat svoite poraki na drugite.

Pismoto e sostav {to ima zna~aen karakter vo `ivotot na ~ovekot. Preku ovaa forma na komunicirawe ~ovekot mo`e da gi iznese svoite najrazli~ni `elbi i potrebi, upatstva, sugestii i sl. Ponekoga{ pismoto mo`e da bide i od intimen karakter. Pismata mo`at da bidat privatni i slu`beni. Vo dene{ni uslovi del od ulogata na pismoto ja ima prezemeno telefonot.

PISMO

Majko,Znam, Sonceto sega izgreva nad na{ata planina. Ti si razbudena i

{eta{ niz dvorot, a koko{kite i piliwata civkaat okolu tebe. Sonceto izgreva, p~elite se razbuduvaat i letnuvaat kon lipata. Lastovi~kite se izvivaat i crcorat pod streite. S¢ e veselo, seta priroda se razbudila, a ti stoi{ nata`ena vo dvorot so prevrzana {amija. [to te ma~i? Zo{to ne mu se raduva{ na ̀ ivotot kako porano koga bev jas doma?

Bidi vesela i radosna, ra{iri go srceto i pu{ti da pee radosni pesni niz polskite nivi. Ne `ali za sinot dale~en. Jas pak }e se vratam. ]e navratam nekoe utro koga sonceto }e izgreva nad na{ata planina, }e te najdam vo dvorot me|u koko{kite i piliwata i }e te pregrnam pak kako porano za da ti ka`am deka u{te pove}e te sakam. A dotoga{ ti bidi vesela i veselo pozdravuvaj gi dobrite lu|e {to odat na rabota i ne zaboravaj deka i tie se del od moeto minato detstvo.

Peni TRPKOVSKI

Kogo prepoznava{ vo avtorot na pismoto?Komu mu go ispra}a toa pismo toj?Vo koe godi{no vreme go pi{uva pismoto? Vrz osnova na koi

podatoci dojde do takov zaklu~ok?Kakva slika si sozdava avtorot na ovoj tekst za:

- likot na majka si,- svojot dom?

Zo{to toj misli deka negovata majka e nata`ena? [to ? vetuva? [to ? pora~uva?

Zapomni

Razgovarame za tekstot• • •

•

•

56

Podelete se na tri grupi. Sekoja grupa treba da napi{e i da isprati pismo do:

Prva grupa: do poznato ili nepoznato drugar~e od drugo u~ili{te;Vtora grupa: do nastavnik;Treta grupa: do roditel.

Sekoe pismo treba da sodr`i to~na i celosna adresa na ispra-}a~ot i na primatelot na pismoto.

Do Darko Ivanovski ul. „Korab” br. 19

Prilep

Vlatko Petrovski s. Mralino Skopje

Ve`bi za izrazuvawe i tvorewe•

•

Pro{iri gi svoite znaewa!

57

KOJ TREBA DA SE SRAMI

Edno devoj~e dojde kaj prodavnicata za leb i slu~ajno ispu{ti pari. Tuku{to saka{e da gi krene parite, toa go stori edno crvenokoso mom~e. Toa se navedna, a devoj~eto vikna:

Ne smee{ da giba{, toa se moi pari!Ovie zborovi taa gi ka`a tolku silno, taka {to site se svrtea natamu.- Se razbira, tvoi se! - re~e mom~eto i gi podade parite. - Zatoa i gi

podignav, za da ti gi dadam.Devoj~eto mu gi istrgna parite od rakata i murtej}i se re~e:- [to se vadi{? Ti saka{e da gi zeme{!- Se la`e{, devoj~e, - u~tivo no navredeno pro{epna mom~eto. Toa ne

o~ekuva{e vakvo prefrlawe, se zbuni i se zacrvi.- A zo{to toga{ se zacrvi? - ne prestanuva{e devoj~eto. - Sega ti e

sram! Se srami{!Pokraj niv stoe{e eden ~ovek vo kuso palto. Toj go potupka mom~eto po

ramo i go pofali glasno site da ~ujat:- Gledam deka si dobro mom~e! Dvapati napravi dobro delo. Gi krena

parite na devoj~eto - toa e prvoto dobro delo. Se zacrvi mesto nego - toa e vtoroto dobro delo.

Devoj~eto gi slu{na ovie zborovi i isto taka se zacrvi. Toa bezdrugo sfati koj treba da se srami.

Petar DUBO^KIN

[to mu se slu~ilo na devoj~eto dodeka ~ekalo pred prodavnicata za leb?

Kako postapilo mom~eto, koe, isto taka, ~ekalo da kupi leb?Poradi {to mom~enceto bilo obvineto od devoj~eto?Zo{to eden od prisutnite se vme{al vo prepirkata me|u devoj~eto

i mom~eto? [to rekol toj?Koga devoj~eto sfatilo deka pogre{ilo?

Koj spored tebe, treba da se srami: mom~eto ili devoj~eto? Poradi {to treba da se srami?

Sporedi gi postapkite na mom~eto i na devoj~eto! ^ii postapki odobruva{ i saka{ da gi sledi{? Zo{to taka misli{?

Obidi se da go prodol`i{ ovoj tekst. Pomogni mu na devoj~eto da ja sogleda svojata gre{ka i da mu se izvini na mom~eto za nanesenata navreda.

-

£

Razgovarame za tekstot•

•

•

•

•

Objasni!

Sporedi!

Ve`ba•

58

Koi zborovi, spored tebe, se ubavi?Zo{to e potrebno ~esto da koristime

ubavi zborovi?

UBAVIOT ZBOR

Studen dekemvriski den. Severniot vetar bri{e{e s¢ pred sebe. Najulavo duva vo gorata i gi tera nejzinite ̀ iteli podlaboko da navlezat vo svoite zimski zasolni{ta. Bezmilosno se provira niz grankite na drvjata. Gi vko~anuva od stud i im gi kine poslednite lisja.

Stariot dab i mladata breza se na krajot od gorata. Severecot najsilno naletuva niz niv. I dodeka dabot so svoite {iroki i jaki ple}i mu se sprotivstavuva, krevkata breza ispla{ena i premrznata so seta sila vodi borba so nego. Se vie do zemja sakaj}i da gi za~uva grankite od kr{ewe.

Dabot so taga ja gleda nejzinata maka. Saka da £ pomogne, da ja za{titi, no poradi dale~inata ne mo`e. Da e malku poblisku, }e store{e ne{to. Zatoa mu e ̀ al i strada zaedno so nea. Se trudi da smisli ne{to so {to bi mo`el da £ olesni. Najposle se seti.

– Draga brezo, odamna sakam da ti ka`am deka so svoeto postoewe go ukrasuva{ svetot. Sekoj £ se voshituva na tvojata ubavina i vitkost. Gledaj}i te tebe i jas se voodu{evuvam i sre}en sum {to si mi sosetka ...

Od ovie zborovi brezata se zarumeni. Seti toplina, a taa £ se razlea niz celoto telo. Sega vitkaweto £ zaprilega na igra so vetrot.

Saka{e da mu odgovori.– Ti blagodaram, dobar sosedu. I ti si sekoga{ veli~estven. Vo pro-

let koga mladite novi listenca ti gi smenuvaat starite, v leto koga so svo-jata {iro~ina ja krasi{ celata gora, vo esen iskiten so ~udesni ̀ eladi i

Razmisli!

59

vo zima zgrnat so ogromna bela nametka od kristalni snegulki – no pove}e ne mo`e{e da zboruva.

A dabot kako da go razbra seto toa. Se raspolo`i i so malde{ki, vesel glas, prodol`i:

– Ne`na si kako srni~ka. Tvoite lisja, tie prekrasni mali balerini, tancuvaat skladno i pri najmale~ok provev. Se nasladuvam gledaj}i ja nivnata igra.

Brezata stana u{te poradosna. Sobra sili da zboruva:– Ti blagodaram, dobar sosedu, dragi dedo dabe. Tvoite zborovi me

zajaknaa. Veterot ve}e ne me pla{i.I dodeka brezata i dabot i natamu prodol`uvaa da se raduvaat na

zaemnata blizina i prijatelstvoto, eden `elad {to odamna le`e{e ma zemjata, yirna od pod snegot i veselo izvika:

– Ubaviot zbor so pari ne se kupuva! Toj e najdobar lek za du{ata i vleguva pravo vo srceto.

Nada ZEKMANOVA – JAKIMOVA

Koi se glavnite likovi vo ovoj tekst? Kako si ja objasnuva{ nivnata sposobnost da razgovaraat me|u sebe?

Zo{to pisatelkata se odlu~ila na dabot i na brezata da im pridade osobini {to im se svojstveni samo na lu|eto?

Kako e pretstaven dabot vo ovoj tekst?A brezata?

Vo zavr{niot del od tekstot pisatelkata upotrebila i edna narodna pogovorka, {to vsu{nost, e i osnovna misla vo tekstot. Pronajdi ja taa re~enica i so svoi zborovi objasni go nejzinoto zna~ewe.

VOL[EBNITE ZBOROVI

Edna{, mnogu odamna, vo edna dale~na zemja, `iveeja dve kralici. Sekoja od niv ima{e golema palata so {iroki, nedogledni gradini. Palatite bea tolku golemi, {to na kralicite im bea potrebni mnogu slugi okolu odr`uvaweto na gradinite i palatata.

Kralicata Zelenkovska be{e mnogu mrzliva. Cel den sede{e na svojt kralski stol, vikaj}i so zapovedni~ki ton:

- Is~istete go podot! Donesete go mojot pojadok! Namestete ja postelata!

Razgovarame za tekstot•

•

•

•

Zada~a

60

Nejzinite podanici ne mo`ea pove}e da slu{aat, pa si zaminaa od palatata, nao|aj}i rabota na drugo mesto.

Taka kralicata ostana sama, bez pomo{ od nikoj i nikade. Celata gradina be{e vo nered, a vo kralskata kujna nema{e nitu edna ~ista ~inija!

- Ne mo`am da ̀ iveam vo vakva ne~istotija! vika{e kralicata na set glas.

No, nema{e koj da ja slu{ne.Eden den re{i da ja poseti kralicata Rozovska, koja `ivee{e od

drugata strana na ridot.Palatata na kralicata Rozovska izgleda{e besprekorno. Gradi-

nata be{e prepolna so ubavi cve}iwa, a na masata pod rascutenata mangolija be{e serviran vkusen ru~ek. Slugite bea rastr~ani na site strani, sakaj}i da ? ugodat na svojata kralica.

- Kako uspeva{ da vovede{ vakov red?! - se ~ude{e kralicata Zelenkovska.

- O, pa toa voop{to ne e te{ko. Jas samo gi upotrebuvam vol{ebnite zborovi!

- Vol{ebnite zborovi?! Kakvi vol{ebni zborovi?- Toa se zborovite „Ve molam“ i „Blagodaram“.Kralicata Zelenkovska be{e v~udovidena. Se zamisli malku i

sfati, deka taa, vsu{nost, nikoga{ ne gi upotrebila ovie zborovi. „Ne e ni ~udo {to site moi slugi si zaminaa“, zaklu~i taa. „Nikoga{ pove}e nema da se odnesuvam taka zapovedni~ki“, si veti samata sebesi, a svoeto prvo „Blagodaram“ ? go ka`a na kralicata Rozovska, koja be{e mnogu qubezna {to ? dade tolku vreden i korisen sovet.

Nabrgu i palatata na kralicata Zelenkovska izgleda{e uredno i ~isto.

Narodna prikaznaPrevod K. M.

-

61

Zo{to lu|eto si upatuvaat ~estitki edni na drugi?[to s¢ mo`e da se ~estita?

^ESTITKATA NA \OR\I

Pred Novata godina \or|i gi odbra najubavite ~estitki za da gi prati na razni strani. Sepak, edna od niv be{e poubava od drugite... Na nea se gleda{e zimska slika so sneg na pokrivite. A ima{e i ubav Sne{ko napraven od ume{ni detski race. Nekoi vle~ea sanki, drugi rastr~uvaa niz snegot ... Gi ima{e i onie {to se spu{taa hrabro so svoite skii.

A i doma, na majkata i tatkoto, im se dopadnaa ~estitkite {to gi odbra nivniot sin. No, sepak, onaa, so zimskiot pejza`, najmnogu im se bendisa.

Najubava e ovaa ~estitka! go pofali majkata. Zimska i vesela. I drugite ne se lo{i, no . . .

Prekrasna e! prifati tatkoto. Kolku ubav pejza`! I mene ovaa najmnogu mi se dopa|a.

A komu }e mu ja prati{? pra{a majkata. Ako ne e tajna, se razbira.

Koj }e ja dobie? se interesira{e tatkoto. Na ~ija adresa }e stigne? I jas bi sakal da znam . . .

]e £ ja ispratam na baba Milica! im odgovori \or|i. Taa zaslu`uva najubava ~estitka.

Majkata i tatkoto bea zadovolni.\or|i vo ~estitkata napi{a:

„Mila baba Milice,

Novata godina sakam da ti donese mnogu sre}a A i drugite praznici vo nea Bo`ik, Veligden i drugite {to }e dojdat, da ti bidat veseli Na leto, mila babi~ke, da se izraduva{ na moeto doa|awe Jas pak }e bidam kaj tebe i dolgo }e ostanam v selo

Te saka tvojot vnuk \or|i“

Gorjan PETREVSKI

Razmisli!

..

..

.

62

Kakvi ~estitki kupil \or|i pred Novata godina?Koja od tie ~estitki najmnogu mu se dopa|ala?Komu mu ja ispratil toj taa ~estitka?Zo{to majka mu i tatko mu bile zadovolni?[to i posakal \or|i na svojata baba preku novogodi{nata

~estitka?

Napi{i ~estitka so koja }e £ ja ~estita{ Novata godina na nastavni~kata ili na tvojata majka.

Gorjan Petrevski spa|a vo redot na najplodnite i naj~itanite pisateli za deca i mladinci.

Roden e 1951 godina vo selo Mrenoga, Demirhisarsko.

Avtor e na knigite: „Gorocvet“, „Zemjata od sonot“, „Ta`niot svira~“, „Tatkovite solzi“ (zbirka raskazi).

„Spomenka“, „Dale~na qubov“, „Isti o~i“, „Ve~niot vetar“, „Sama“ (romani).

TRITE SESTRI^KI

Prviot den na proletta letnale radosno nad poleto tri sestri~ki – peperugi.

No, nenadejno nad zelenite poliwa se stemnilo. Se krenala stra{na bura. Zavrnal silen do`d. Trite peperugi so navodeneti krilca ~uknale na vrati~kata od beliot liljan.

– Te molime, skrij n? vo tvojata bela ku}i~ka – rekla `oltata peperuga.

Beliot liljan go otvoril prozorecot i rekol:

– ]e ja pu{tam samo belata peperuga, za{to e bela kako mene!

– Toga{ }e si odime! – se javila belata peperuga. – [tom nema mesto za site tri, podobro e da ostanam na do`dot.

I si odletale.^uknale na vrati~kta od ̀ oltoto lale.

– Daj ni zasolni{te, ubavo `olto lalence – zamolile tie. – Pu{ti n¢ pod tvojata strea dodeka prevrne do`dot.

Razgoavarame za tekstot•

•

•

•

•

Ve`ba•

63

– Mo`am da ja zemam pod suvo samo ̀ oltata peperuga. Pove}e nemam mesto – odgovorilo laleto.

– Ili za site, ili za nikogo! – rekla ̀ oltata peperuga.Trgnale natamu. Go zabele`ale crveniot bo`ur.– Pu{ti n? dodeka mine burata i prevrne do`dot, brate mil!– Imam mesto samo za crvenata peperuga – odgovoril bo`urot.– Zbogum! – mu rekle trite sestri~ki.Se fatile za race i trgnale po do`dot.Sonceto se probivalo zad temnite oblaci. Toa ~ulo kako trite

sestri~ki im odgovarale na cve}iwata. Mu se svidela nivnata zaemna qubov i nerazdelnost.

Se nasmealo sonceto. Negovite topli zraci im gi isu{ile navodenetite krilca na peperugite.

Narodna prikazna

VO SLOGATA E SPASOT

Vo kakva opasnost se na{le trite sestri~ki – peperugi vo prviotden na proletta?Od kogo najprvin tie pobarale pomo{?[to im odgovoril beliot liljan?Zo{to belata peperuga odbila da se skrie vo belata ku}i~ka na

liljanot?Potoa peperugite pobarale spas od `oltoto lale. [to im

odgovorilo toa?Kako bila prifatena nivnata molba od crveniot bo`ur?[to se slu~ilo, na krajot, so trite sestri~ki peperugi?

Preraska`i ja sodr`inata na ovaa prikazna spored sledniov plan, odnosno spored slednive pra{awa:

1) Koga trite sestri~ki – peperugi se vo opasnost?2) Zo{to peperugite pobarale pomo{ od beliot liljan?3) [to se slu~ilo koga peperugite pobarale pomo{ od `oltoto

lale?4) Kako bila prifatena nivnata molba od crveniot bo`ur?5) Koj im pomognal na peperutkite?

Narodna pogovorka

Razgovarame za prikaznata•

•

•

•

•

•

•

Zada~a

64

Kakvi ~uvstva te obzemaat od dobrite podaroci?

PODARENITE ^EVLI^KI

Proletnoto sonce gree{e. Razvigorot go raznesuva{e prijatniot miris od cve}iwata. Od dale~inata dopiraa glasovite na kukavicata i slaveite.

Decata tr~aa po peperutki. So niv be{e i Suzana. Taa li~e{e na golema peperutka. Nose{e belo fustan~e so sini rigi. Na kosata ima{e bela pandelka, a na nozete £ svetea novite ~evli~ki. I nejzinite dru-garki bea ubavo oble~eni. Koga sedea na edno mesto, li~ea na golemi kitki od raznobojno cve}e. Tr~aa po livadite, sobiraa cve}iwa, pletea {areni ven~iwa i peeja. Edno od devoj~iwata be{e boso i nata`eno.

Suzana gi soble~e ~evli~kite so sina boja i mu gi podade na bosono-goto devoj~e.

- Eve, zemi gi moive ~evli~ki! Novi se, so zdravje da si gi nosi{... ti gi podaruvam...

Devoj~eto ja pogledna Suzana. Misle{e deka sonuva. Ne mu se veruva{e. Zatoa treperlivo i so {epot odgovori:

- Blagodaram, no ti }e ostane{ bosa.- Ne gri`i se! Jas imam drugi ~evli~ki. I tie se novi.Devoj~eto gi zede ~evli~kite, a koga gi obu, pak ? re~e:- Suzana, ti blagodaram!Suzana cute{e od sre}a.Drugite devoj~iwa se po~uvstvuvaa zasrameni. Tie molkum se

oddelija od niv i ja napu{tija livadata. Po niv za~ekorija Suzana i devoj~eto, a potoa se razdelija kako dve sestri~ki.

Suzana vedna{ potr~a doma i ja pregrna majka si i sosema tivko {epna:

- Mamo, neli nema da me kara{?Majka ? ja pogledna, pa ja pra{a:- Zo{to, da ne si skr{ila ne{to?- Mamo, ~evli~kite...Potoa Suzana ne re~e ni zbor. S¢ {to saka{e da ka`e, ? sekna vo

grloto.Majka ? go zabele`a toa i ja pogali po kosata. So blag pogled ja

pra{a:- [to im napravi na ~evli~kite? Gi zagubi li?- Ne, tuku ? gi podariv na Hirka. Taa be{e bosa, a mene mi be{e ̀ al..Majka ? se nasmevna i odnovo ja pogali po kosata. Potoa ? re~e:- Si napravila dobro delo. ]erki~ke moja, ti ima{ blago srce... ]e

ti kupam novi ~evli~ki.Suzana ne mo`e{e da istrae. Vedna{ £ se frli vo pregratki i po~na

da ja baknuva. Po nejzinite obrazi se istrkalaa nekolku solzi radosnici. Taa sosem tivko pro{epoti:

- Mamo, ti blagodaram. I tvoeto srce e blagorodno.Abduqazis ISQAMI

Objasni!

65

^INI DOBRO, NE KAJ SE!

Vo koe godi{no vreme se slu~ilo ona {to e opi{ano vo ovoj tekst? Na koe mesto?

Vo koj moment drugarite na Suzana se zasramile?Kako }e postape{e ti da be{e na nivno mesto?I majkata na Suzana ima blagorodno srce. Od koj del vo tekstot se

gleda toa?

UBAVI ZBOROVI

Aj, da izmisluvame ubavi zborovi!Eve, vaka:Da bide radost namesto maka.

S¢ {to e nasilno, svirepo grubo neka go nosi imeto qubov!

Vistina stavame namesto lagaSmea i veselba namesto taga.

Bolkata neka e vedrina sega,a site vojni da stanat {ega.

Crnoto neka si ostane boja,no, da ne ta`i vo du{ata tvoja..

Solzite maka v srce {to nosatNeka se pretvorat vo kapki rosa.

Vidoe PODGOREC

1. Dopolni ja pesnata so u{te dve strofi vo koi }e iska`e{ svoi razmi-sluvawa za ubavite zborovi.2. Nau~i ja pesnata i ka`i ja so ~uvstvo!

Narodna pogovorka

Razgovarame za tekstot•

•

•

•

Zada~a:

66

NOVINARSKI TEKST

Novinarskite tekstovi slu`at za izvestuvawe na javnosta za site bitni faktori neophodni za podobro zapoznavawe na svetot vo koj `iveeme.

Osnovmata zada~a na novinarot e da sobira informacii, da obrabotuva, da gi klasificira i da gi {iri preku sredstvata za masovna komunikacija (pe~atot, radioto, televizijata, filmot itn.)

VOZOT NA DETSTVOTO

¦ Decata od svetot - Slavko Janevski¦ Jazikot ne e pre~ka za dobro drugaruvawe - Nexati Zekerija¦ Novogodi{en podarok - Marta Grom¦ Vo Novata godina - [ukri Ramo¦ Mala golema to~ka - Cane Andreevski¦ Yvezdite sjajni {epotat tajni - Ndre Mjeda¦ Nata`enata mese~ina - Danko Oblak¦ Mese~ina - Vlo|ime` Domeradski¦ Let vo vselenata - Govorna ve`ba¦ Podarok za vselenskoto dete - Sun~ica [kriwari}¦ Vozot na detstvoto - Makedonka Jan~evska

DECATA OD SVETOT

Nie, decatavo svojata vselenasme yvezdi brojni,zatoa ne doleta

so zakani i vojni.

Vojnici smeso vi{niov cut od granka,

vojnici smeso bel gulab na dlanka,

vojnici smeprotiv vojuvawe,zatoa idninata

dajte ni ja na ~uvawe.

Slavko Janevski

[to im pora~uvaat decata na vozrasnite vo prviot del od pesnata?

Zo{to tie ne sakaat vojni? [to posakuvaat decata vo poslednite stihovi od pesnata?

Razgovarame za pesnata•

•

•

69

Na {to pomisluva{ koga }e vidi{ bel gulab na detska dlanka?

Napi{i sostav preku koj }e gi iska`e{ svoite `elbi. Naslov na svojot sostav izmisli sam(a).

Bele{ka za pisatelotSlavko Janevski e istaknat makedonski pisatel

za deca i za vozrasni. Roden e 1920 godina.Za decata gi napi{al slednive knigi: „Pioneri,

pionerki, buba~ki i {umski yverki“, „Raspeani bukvi“, „[e}erna prikazna“, „Senkata na Karamba Baramba“, „Marsovci i gluvci“, „Pupi Paf“ i dr.

Po~inal vo 2000 godina vo Skopje.Dobitnik e na nagradite: „11 Oktomvri“, „Ko~o

Racin“, „Bra}a Miladinovci“ i dr.

Povrzi!

Ve`ba•

70

JAZIKOT NE E PRE^KA ZA DOBRO DRUGARUVAWE

Ovaa slika se rodi vo eden lift. Potoa izleze na ulica i stana golema.

Orhan se ka~i na devettiot kat. Slav~o na sedmiot, a Agim na ~etvrtiot kat so liftot. Sekoj od niv zboruva{e na drug jazik. No, sepak se razbraa.

I Orhan i Slav~o i Agim se smeeja. Trite deca imaa sli~na nasmevka. Koga se smeat, na ist na~in se smeat decata.

Edna{, za vreme na odmorot, pak se sretnaa. Vo u~ili{niot dvor me|u sebe ja podelija u`inata. Decata i sega ne razgovaraa na ist jazik, no nivnata qubov be{e ista.

Koga go napu{tija u~ili{teto, na ulicata zabele`aa kako edno od pogolemite deca na opa{kata od edno ma~e vrzuva konzerva. Ma~eto bolno mjauka{e.

- Zo{to go pravi{ toa? re~e Orhan.Deteto go udri Orhan. Orhan odvaj se zadr`a da ne oadne na zemja. Na

Slav~o i Agim im be{e ̀ al. Zaplakaa so nego.Jazikot ne e pre~ka za dobro drugaruvawe.

Nexati ZEKERIJA

lift - ured za krevawe od eden do drug katskazna - prikazna so neobi~na sodr`ina

[to gi zbli`ivu decata me|u sebe? ̂ ija postapka ne ti se dopa|a vo ovoj tekst? Zo{to? Avtorot veli: „Jazikot ne e pre~ka za dobro drugaruvawe“. Kako ja

razbira{ ovaa negova misla?

Ako saka{ da doznae{ pove}e za Orhan i za negovite drugari, pro~itaj ja knigata, †Decata od na{ata ulica“ od Nexati Zekerija.

Nexati Zekerija e poznat pisatel za deca.Roden e vo Skopje 1928 godina.Avtor e na knigite: „[kolsko yvon~e“, „Zajak me~uvalec“, „Crveni

obetki“ i dr. (pesni za deca); „Decata od na{ata ulica“, „Decata od starata ulica“, „Julija od na{ata ulica“, „Staro kupuvam, novo prodavam“ i dr. (raskazi za deca).

Po~inal vo Sremska Mitrovica vo 1988 godina.

-

U~am novi zborovi - go zbogatuvam jazikot

Razgovarame za tekstot

•

•

•

Pro{iri gi svoite znaewa!

71

NOVOGODI[EN PODAROK

Stariot selanec se vra}a{e doma vo studenoto novogodi{no utro. Be{e po rabota v grad, no tamu mnogu se zadr`a, taka {to cela no} patu-va{e. Odedna{ ne mo`e{e da im poveruva na svoite o~i: kraj smrznatoto telo na srnata, koja le`e{e na patekata, se stiska{e maloto srn~e.

Selanecot go digna kutroto `ivotin~e v pregrab. Go stisna do sebesi i se razne`i. Tokmu zad ridot se pojavi sonceto, ona skr`avo zimsko sonce, koe svetlite obleki gi pretvori vo svetlikavi obetki. Sonceto so svoite zraci kako da go bakna kutroto srn~e koe premrznato se stiska{e vo toplite selski race.

Postojano toj se zagleduva{e vo maloto `ivotin~e, koe stanuva{e se po`ivo i po`ivo.

Vratata {umno se otvori. Stariot selanec, koj nekako tainstveno se nasmevnuva{e, go obikolija pette de~iwa.

– Dedo, kade be{e? Zo{to tolku se zadr`a? – veselo pra{uvaa.– Kade... dolu vo gradot. I koga se vra}av, go najdov ova...Od pod dedovata obleka se izmolkna ne{to `ivo. Decata se

za~udija.

72

– Eve, ovde imate srn~e. Male~ko e, pogri`ete se za nego! Decata se nafrlija kon kutroto ̀ ivotno: go galea, go baknuvaa...

Potoa mu donesoa mleko. Go napolnija {i{eto i so mala cucla mu davaa da cica.

Toga{ najmaloto mom~e stana. Otide kaj deda si, mu sedna vo skutot i na`aleno mu re~e:

– Dedo, zo{to ne ja donese majka mu na srn~evo? Vidi, samo kako te{ko pie od {i{eto!

Stariot selanec se {trekna i vo istiot mig niz negovata usta, te{ko pominaa ovie zborovi:

– Taa be{e mrtva... nejziniot `ivot zgasna za da `ivee novoto... mladoto...

Ova se slu~i prviot den od Novata godina. Na denot koga po site ku}i i domovi se otfrlaat starite kalendari i se zaka~uvaat novite.

– Novata godina! – vikna selanecot – neka bide zdrava sre}na za site lu|e.

Da bide zdrava i sre}na i za na{eto malo srn~e! Za kutroto srn~e bez majka!.. – re~e edno mom~e i za malku {o ne se rasplaka.

Toa be{e i najubav novogodi{en podarok za malite deca.

Marta GROM

[to se slu~ilo vo prviot den od novata godina? Vo koj del od denot selanecot go prona{ol smrznatoto srn~e na

patot? Od koja re~enica vo raskazot doznava{ za toa? Koj del najmnogu te nata`i? Zo{to? A koj del te razveseli?

Preku ovoj tekst se zapoznavate so golemata qubov i ne`nost na decata sprema maloto neza{titeno srn~e. Eve mo`nost i za vas: raska`ete i vie za edna va{a sredba so edno `ivotno. Zaedni~ki naslov za site mo`e da bide i ovoj: „@ivotnoto koe najmnogu go sakam“ no sekoj od vas mo`e da koristi drug naslov.

Organizirano posetete nekoja zoolo{ka gradina i so najgolemo vnimanie nabquduvajte gi {umskite `ivotni i ptici. Napravete sporedba i podnesete izve{taj od izvr{enata poseta.

Razgovarame za tekstot•

•

•

•

Ve`bi za izrazuvawe i tvorewe•

Zada~a•

73

VO NOVATA GODINA

Denot se rodi so sne`na glava,Denot se rodi so smrznat kamen,Denot se rodi so bela griva,Denot se rodi i ni donese radost

vo Novata godina.

Denot se rodi so belo lice,Denot se rodi so ̀ olto oko,Denot se nasmea so tenka ̀ ica,Denot se nasea so pogled od sokol

vo Novata godina.

Denot e postar za edna godina,Denot e ka~en vrz kamen i planina,Denot e dojden v pole i dolina,Denot dojde i ni donese nasmevka

vo Novata godina.

[ukri RAMO

Novata godina poetot ja do`ivuva kako ra|awe na denot. Od koi stihovi se gleda toa?

[to postignal poetot so toa {to sekoj stih go zapo~nuva so zbo-rot denot?

Kako go razbira{ iskazot sodr`an vo stihot:

„Denot e postar za edna godina”?

[ukri Ramo e pisatel od turskata naci-onalnost vo Makedonija. Roden e vo [tip 1918 godina, a po~ina vo Skopje vo 1989 godina. U~esnik e vo NOB u{te od prvite denovi. Objavil zbirki poezija i proza, me|u koi: „Tatkovinata e edna, ne zaboravaj!“, „Venec“, „Dobrodojdovte“, „Ubavi denovi“, „[areni nasmevki“, „Glasot na pticata“, (poezija) i: „Polski cvet“, „Zeleno selo“, „Od plamen kon yvezda“, (proza). Na makedonski i albanski jazik mu e otpe~atena zbirkata „Toj, ~ovek“.

Razgovarame za pesnata•

•

•

74

Potseti se!Zad koj vid re~enici spored sodr`inata seupotrebuva znakot to~ka?

MALATA GOLEMA TO^KA

Na stranicata od tetratkata za

doma{na zada~a se sretnaa dve to~ki.

- Dobar den, ? veli ednata to~ka na

drugata.

- Ajde, trgni mi se od patot! Gleda{

deka imam mnogu rabota, - drsko odgovara

drugata to~ka.

Prvata to~ka {to da vidi?! Nejzinata

sosetka tr~a i se lepi zad sekoj zbor, a ne

samo na krajot od re~enicata. Taka sakala

taa. Saka da zasedne zad sekoj zbor, kako kralica na prestol. A eve kako

izgleda toa. Vo tetratkata za doma{ni raboti, so naslov - „Moeto najomi-

leno doma{no `ivotno“, sostavot po~nuva vaka: „Moeto. Najomileno. @i-

votno. E. Ma~eto. Nego. Jas. Go. Vikam. Maci...“

Ete, zamislete si kakva drskost! Ne odi toa taka - sekade da se

istopori{. Si ima red vo pi{uvaweto. Se znae kaj im e mestoto na to~ki-

te, na zapirkite, na golemite bukvi. Treba malku da se razmisli.

Sega, {to stanuva? Ednata to~ka sfa}a deka drugata e mnogu, mnogu

voobrazena.

Ama so takvoto nejzino mestewe zad sekoj zbor }e go posramoti

u~enikot. So ubavo saka da £ objasni deka toj tekst bi trebalo da izgleda

vaka: „Moeto najomileno doma{no `ivotno e ma~eto. Nego jas go vikam

Maci...“

Voobrazenata to~ka gleda deka taa e otstraneta od mnogu mesta. Ne

£ e ba{ najdrago, ama {to da pravi.

Veli:

- Dobro, dobro... }e razmislam.

Ubavo e da razmisli, ama ne e za veruvawe. Za{to, na voobrazenite

treba tripati d a im ja ka`e{ vistinata za da si ja popravat gre{kata.

Cane ANDREEVSKI

-

75

^udno ~udo! Da ne ti se veruva: dve mali, sosem mali to~ki se

glavni likovi vo ovoj tekst. Koja od tie dve to~ki - prvata ili

vtorata misli deka e semo}na i mo`e da stoi kade {to }e posaka?

Kakva gre{ka pravi taa to~ka?

No, se razbira, si ima red vo pi{uvaweto. Se znae kaj £ e mestoto

na to~kata. A znae{ li ti? Ako ne znae{, potseti se dodeka e vreme.

Pro~itaj ja vnimatelno slednava basna:

KU^ETO I NEGOVATA SENKA

KU^ETO NOSELO. PAR^E MESO TOA. POMINALO POKRAJ. EDNA

REKA VO VODATA. KU^ETO JA VIDELO. SVOJATA SENKA I POMISLILO

DEKA. VO VODATA SIGURNO STOI NEKOE. DRUGO KU^E. I SI

POMISLILO DEKA TOA. KU^E VO USTATA. NOSI POGOLEMO. PAR^E

MESO SKOKNA. VO VODATA DA. MU GO ZEME. NO TOGA[ GO ISPU[TI.

SVOETO PAR^E. MESO I VODATA MU GO. ODNESE VO. NEDOGLED SEGA.

KU^ETO SE ZA^UDI KAKO. ZA EDEN MIG GI. IZGUBI DVETE PAR^IWA

MESO.

Spored Dositej OBRADOVI]

Vo ovaa basna to~kata stoi na poge{no mesto.

Prepi{i go ovoj tekst pravilno vo tetratkata po makedonski jazik!

Cane Andreevski e ploden poet i raska`uva~ za deca.

Roden e vo 1930 godina vo Kratovo.

Avtor e na knigite: „Son~eva poraka“, (poezija za

deca), „[to ima novo?“ (poezija za deca), „Planetata

so petel“, (poezija za deca), „Jagotki“ (raskazi za

deca), „Darbi“ (Prikazni za deca) i dr. Dobitnik e na

nagradite „Ko~o Racin“ i „RTV Skopje“ na Stru{kite

ve~eri na poezijata.

Razgovarame za tekstot

•

•

•

Ve`ba

•

Cane Andreevski

76

YVEZDITE SJAJNI [EPOTAT TAJNI

Lunata gori,Vilite gorskinad svetot svetlost to~at Yvezdite sjajni[epotat tajni,Vrz svodot blesok dro~at.

V mugrata belaZemjata celaV alovi boi se lee Vrz krevka trevaRosata slevaSrceto kopne` go gree.

Radosta vtasa,Pticite se glasat,Niz gori poj se slu{a ^ini{e sveden,Cvetot se vedne,Tih povej da go gu{ka.

Ndre MJEDA

luna - mese~ina,vila (gorska) - samovila,sveden - praznik.

Kakvi tajni, spored tebe, krijat yvezdite? Kakva slika zamisluva{ za slednive stihovi:

„V mugrata belaZemjata celaV alovi boi se lee“?

[to pobudilo radost kaj poetot i {to mu go razne`nilo srceto? Kakvi ~uvstva kaj tebe pobudi ovaa pesna?

Zbor po zbor - go zbogatuvam re~nikot

Razgovarame za pesnata•

•

•

•

77

Ve`ba•

Pro{iri gi svoite znaewa!•

Po sopstven izbor prepi{i so rakopisni bukvi edna strofa od pesnata.

Spored nau~nicite, yvezdite se gasoviti nebeski tela {to no}e se gledaat kako svetli to~ki.

78

NATA@ENATA MESE^INA

- [to £ e ve~erva na mese~inata? se zapra{aa gri`no srnite brzaj}i kon izvorot.

- Zo{to Mese~inata e tolku ta`na? - vo hor povtoruvaa svetulkite skrieni vo trevata.

Samo zeleniot veter, veterot razvigorec, veterot koj nasekade yirnuva i go prevrtuva sekoe liv~e, znae{e {to £ e na Mese~inata. Vete-rot znae{e s¢ {to se slu~uva vo {umata preku denot. Znae{e duri i ona {to se slu~uva i no}e, koga i zajacite i klukajdrvcite spijat vo dlabok son.

Eve {to mi raska`a veterot dodeka leta{e nad pokrivite:– Vo gradot, zad bregot, zad mnogu pokrivi, zad mnogu prozorci, zad

mnogu vrati, ̀ iveelo edno dete. - ̂ udo od dete, kakvo nema ni vo mojata, ni vo tvojata ulica, na krajot na svetot.

Toa dete ne e kako drugite deca koi igraat so topka, se vozat na velosiped i trotinet - toa konstruira raketi! Neobi~no dete!

I toa dete, koe ne li~i na drugite deca, £ se smeelo na Mese~inata. I £ reklo deka eden den koga doma nema da bide majka mu, }e letne. Deka }e skokne. Deka }e podripne. I deka od {ega Mese~inata }e ja preskokne.

Koga Mese~inata go ~ula ova, se zagri`ila.- Kakov e toj na~in decata so raketa da letaat preku Mese~inata! -

se po`alila taa na svojot prijatel vetrot - razvigorec.Ottoga{ Mese~inata e zagri`ena i skita preku zaspanata {uma i

vla`niot rid.Danko NOVAK

Poradi {to bila ta`na ? Koj ja otkril nejzinata zagri`enost? [to raska`uva vetrot?

-

Mese~inataRazgovarame za tekstot•

•

•

79

MESE^INA

Posrebreni reka,pat i pole celo...Visi kifla mekanad na{eto selo.

Po neboto ezdiv sjaj niz no}ta gluvai sekoj roj yvezdiko stra`ar go ~uva.

Koga denot jasen}e yirne pod strea,toj }e si ja kasneza pojadok nea.

Vlo|ime` DOMERADSKI (Polska)

Za poetot mese~inata e:„posrebrena reka i kifla meka”

Koga mese~inata li~i na posrebrena reka, a koga na kifla?Koi poetski sliki gi otkriva{ vo vtorata strofa?

Kako mo`e denot da si ja kasne mese~inata za pojadok?

Razgovarame za pesnata•

Nabquduvaj i objasni!• •

Razmisli¦

80

LET VO VSELENATA

Otkako }e gi razgleda{ slikite, raska`i {to se slu~ilo. Na deteto daj mu ime.

Ve`bi za izrazuvawe i tvoreweRaska`uvawe•

81

NAU^NO-POPULAREN TEKST

PODAROK ZA VSELENSKOTO DETE

Sedev pod starata kru{a, koga odnenade` pred mene na vol{eben na~in se pojavi edno mom~e, ~ini{ od zemjata niknalo.

– Doa|am od Mese~inata – re~e toa, makar {to ni{to ne go pra{av. – Vozbudlivo patuvawe! Pogledni tamu e moeto letalo!

– Gluposti! Na Mese~inata nema lu|e! Toa e odamna konstatirano, u{te vo vremeto na mojot dedo – se potsmevnav.

– [to e toa dedo? – seriozno pra{a mom~eto.– Tatko na mojot tatko. No, sega dosta so glupavi pra{awa. Igra{

fudbal?– [to e toa fudbal? – povtorno pra{a mom~eto.Ovojpat povnimatelno go zagledav. Mom~eto be{e oble~eno vo

neobi~na, tenka, fina i svetlikava obleka. Na glavata nose{e nekakov vid na tropski {lem. Liceto mu be{e bledo, vsu{nost sino, kako da prebolelo te{ka bolest. Zelenite o~i bea polni so ~udewe. Se dvoumev.

– Fudbalot e najinteresnata igra na svetot. Se igra so topka – objasniv.

– [to e topka? – pra{a mom~eto.– Eh, ova e premnogu! Ako dete na tvoi godini ne znae {to e toa topka,

toga{ navistina mora da e padnato od Mese~inata.– Ne padnav, tuku doletav.– Zarem na Mese~inata ima lu|e?– Ima su{testva kako mene. Saka{ li da dojde{i ti?

– Tamu ne mo`e da se `ivee. Toa e nau~no utvrdeno.

– Toa bilo gre{ka. Da ostanev, n e { t o } e s m i s l e v . N o , mnogumina dojdoa, otkako tvoite lu|e se vratija na Zemjata.

– Dali tamu ima u{te vakvi deca? – pra{av.

– Sekako. Od Zemjata sekoja godina doa|aat mnogubrojni deca koi ne se zadovolni od rodite-lite, bra}ata, sestrite, prijate-lite, lo{ite ocenki vo u~i-li{te...

– Toa ne e vistina! Nikoj ne saka da zamine na Mese~inata! Taa e zdodevna i studena. Seto toa si go izmislil! – povikav.

– Ne se site sre}ni kako tebe!

82

Mnogumina nemaat {to da jadat i nema koj da se gri`i za niv. No, mene mi se pristori daka si osamen i deka saka{ da dojde{ so mene.

– Ne, ne! Sakam da ostanam na Zemjata i da im pomagam na osta-natite deca da bidat sre}ni. No, sega brzam. Me ~ekaat drugarite da igrame fudbal. Ako saka{ mo`e{ da n¢ gleda{.

– Ako navistina saka{ da pomaga{, dojdi na Mese~inata i podari im ja topkata na decata tamu – re~e veseloto dete. Poleka mu ja podadov topkata.

– Odnesi ja ti!Mom~eto od Mese~inata ja zede, mi se zablagodari i is~ezna, ~ini{

vozduh se stori.Seto ova im go raska`av na drugarite, no nikoj od niv ne mi

poveruva. Mislea deka sum ja zagubil topkata ili deka nekoj mi ja ukral dodeka sum dremel pod starata kru{a.

Sun~ica [KRIWARI]

Vo tekstot „Podarok za vselenskoto dete“ se izneseni izmisleni nastani i slu~ki. Potkrepi go ova tvrdewe so odbrani re~enici od tekstot!

No, toa {to nekoga{ bilo izmislica denes ve}e e stvarnost! I ova tvrdewe potkrepi go so fakti.

Zamisli deka si na Mese~inata i deka ima{ sredba so nejzinite `iteli.

Raska`i usno kako prote~e taa sredba!

Razgovarame za tekstot•

•

Ve`ba•

•

83

VOZOT NA DETSTVOTO

Ajde, ajde, sekoj mo`eda patuva bez bileti,ako ima srce zlatnood dobrina {to mu sveti.

Patuvame, patuvamebez zapirki, bez stanici.Viza ni e srce polnoso dobrini bez granici.

Ajde, ajde, vozot brzakon novite utra beli.Rodna zemja nas n¢ ~ekaej, sjateni orli smeli.

Patuvame, patuvamebez zapirki, bez stanici.Viza ni e srce polnoso dobrini bez granici.

Makedonka JAN^EVSKA

84

U~am novi zborovi - go zbogatuvam jazikotviza dozvola na stranska vlada za vlez, izlez, prestoj

Na kakvo patuvawe povikuva poetesata? Kakva slika zamisluva{ za vtorata strfa od pesnata?

Bele{ka za poetesataMakedonka Jan~evska e plodna poetesa za

deca.Rodena e vo Gradsko 1940 godina.Avtor e na slednive poetski zbirki:

„Yvezdeno nebo“, „Monista za |erdan~e“, „[arena poplava“ i dr.

Dobitnik e na nagradata „Van~o Nikole-ski“ (Bitola).

@ivee vo Veles.

–

Razgovarame za pesnata•

•

85

86

PRIKAZNITE NEMAA KRAJ

„Trista babi i dedovci raznina vnucite im {epotat skazniNitu skaznite, nitu sonot, znaj,Nitu po~etok imaat nitu kraj “.

¦ Prikaznite nemaat kraj - Adem Gajtani¦ [trkot i lisicata - Narodna prikazna¦ Gladnata gostinka - Risto Dav~evski¦ Ribarot i ripkata - Aleksandar S. Pu{kin¦ Baba Meca i krtot - Lazo Karovski¦ Zboruvaat dve devojki - Narodna pesna¦ Zimski jagotki - Narodna skazna¦ Taga za Pepela{ka - Pero Milenkovski¦ Stra{ni lovci - Narodna prikazna¦ Ververi~kata i volkot - Lav Tolstoj¦ Volkot i ovcata - Narodna prikazna¦ Koj pomaga najubavo - Leonid Kaminski¦ Brzozborki

PRIKAZNITE NEMAAT KRAJ

Pepela{ka bez ~evel e sega.Crvenkapa pred vol~ko bega?Xuxiwata, glej, nemaat baba!Edno ~udno vol{ebno ogledaloubavica pretvori vo ̀ aba!Prikaznata natamu veli najmaliot i najglupaviot bratnajjuna~ki megdan deli.Vodenica ima kosot, moi dragi,i vo nea vezden mele lagi!

Trista babi i dedovci raznina vnucite im {epotat skazni.Nitu skaznite, nitu sonot, znaj,Nitu po~etok imaat nitu kraj.

Adem GAJTANI

Zo{to prikaznite nemaat kraj?Vo koi skazni se glavni likovi:- Pepela{ka,- Crvenkapa,- xuxiwata?

Preraska`i edna od prikaznite {to si gi pro~ital(a) ili si ja slu{nal(a) od drugi.

Vnimavaj na redosledot po koj se odvivaat nastanite!

Razgovarame za pesnata

Ve`ba

Adem Gajtani (1935 - 1982) e poet preveduva~ od albanska nacionalnost vo Makedonija.

^len na DPM (Dru{tvo na pisatelite na Makedonija) od 1973 godina.

Avtor e na knigite: „Morska {kolka“ , „Svetlina na srceto“, „Od cvet do cvet“, „Lebedova pesna“ i dr.

Dobitnik e na nagradata „Bra}a Miladinovci“.

89

U~am novi zborovi - go zbogatu-vam jazikotxuxe - malo ~ovekoliko su{testvoskazna - prikazna so izmisleni nastani i li~nosti

[TRKOT I LISICATA

[trkot i lisicata stanale prijateli.Eden den {trkot ja pokanil lisicata na gosti. Turil mleko vo edno

grne so tesna ustinka. Nadrobil leb i po~nal da ja nudi lisicata.- Poveli, kuma liso, jadi, ne srami se!Lisicata popusto se vrtela okolu grneto. Mirisala, no ne mo`ela

ni{to da kasne. A {trkot kolvel s¢ dodeka ne izel s¢.Po nekolku dena lisicata go pokanila {trkot na gosti. Zgotvila

ka{a i ja stavila vo edna plitka ~inija. Po~nala da go nudi {trkot:- Jadi, prijatele, jadi, ne stegaj se. Na jadewe nema sram.[trkot samo kluknal i ne mo`el ni{to da kasne. Lisicata lakomo

jadela s¢ dodeka ne ja izela seta ka{a.

90

Pri razdelbata {trkot rekol:- Koga te pokaniv na gosti, ti ubavo se najade. A sega jas ostanav

gladen.Lisicata mu odgovorila:- Pro{tavaj, kume. Celoto maalo ~u kako jade{, a jas kaj tebe ostanav

gladna . . .Narodna prikazna

Narodni pogovorki

[to }e nadrobi{, toa }e srka{.Kako }e si posteli{, taka }e si legne{.

[to }e posee{, toa }e o`nee{.

GATANKATaa yverka divaso opa{ka siva,~esto odi v seloza da grabne petle belo.

Kako postapil {trkot koga lisicata mu do{la na gosti? Kako mu vratila lisicata so ista merka na {trkot? [to £ rekol {trkot na lisicata na razdelbata? [to mu odgovorila taa?

Povrzi!Povrzi gi narodnite pogovorki so ovaa prikazna i objasni go nivnoto

zna~ewe!

Preraska`i ja prikaznata „[trkot i lisicata“ spored sledniov plan: Lisicata - gostinka na {trkot [trkot - gostin na lisicata Razdelba

Razgovarame za prikaznata•

•

•

•

Ve`ba•

•

•

•

91

GLADNA GOSTINKA

Likovi: PETEL I LISICA(Petelot pie voda, a Lisicata, pritaena zad plotot, lakomo se

obli`uva i go zazboruva)

LISICATA: Hi, hi, hi, ... Petle, zo{to po sekoja goltka ja kreva{ glavata I gleda{ vo praznoto nebo?PETELOT: Zatoa, Lisico , za da vidam podobro ... Da ne mi naleta nekoj strvnik kako tebe, pa da mi ja ukrade vodata.LISICATA: Budal~e, kade se ~ulo lisica voda da krade?!PETELOT: Lisicata voda ne krade, no mo`e da go ukrade toj {to ja pie vodata. A toa ti e isto, neli? Sega ostavi me na mira, barem dodeka si pijam od svojata voda.LISICATA: Dobro, si odam! Dopij go crepot, ama ne bidi vaka skr`av i potoa koga }e te posetam na ve~era.PETELOT: Glupava Lisico! Zar u{te ne znae{ deka petelot ne ve~era?!LISICATA: Petlite ne ve~eraat, ama ve~eraat lisicite, skr`avko neviden na svetov!PETELOT: Dobro, dobro kumi~ke - toga{ dojdi ve~erva. No, ne zameruvaj mi dokolku me zatekne{ na spiewe ...LISICATA: Ti, Petle, slobodno spij si. Mene ne mi pre~i spieweto. Mene mi pre~i samo zatvorenata vrata.PETELOT: He, he, he... Znam deka ti pre~i zatvorenata vrata, ama jas ne mo`am da ti pomognam. Za toa }e mora da razgovara{ so vratarot ...LISICATA: Vratarot?! ... Koj e vratar?PETELOT: Mojot vratar se vika Murgo. Ku~eto Murgo!LISICATA: Uuuu, begaj Lisico! Podobro bez ve~era, otkolku ve~era so lo{ ~uvar!

(Lisicata pobegnuva, a petelot prodol`uva da si pie voda)

Risto DAV^EVSKI

So kakva cel lisicata do{la kaj petelot? Od koi postapki na petelot doznava{ deka toj e

vnimatelen i umen? Vo koj moment lisicata pobegnala? Zo{to? Kako e predaden likot na lisicata vo ovoj tekst?

^itajte go tekstot po ulogi! Eden u~enik neka gi ~ita zborovite na petelot, a edna od u~eni~kite - zborovite na lisicata. Potoa smenete gi ulogite.

Razgovarame za tekstot•

•

•

•

Zada~a

92

RIBAROT I RIPKATA

Na morskiot breg, vo zemjanka tro{na i stara, si ̀ iveel siroma{en ribar so svojata ̀ ena. Edna{ ribarot vo mre`ata fatil zlatna ripka, koja mu vetila deka }e mu gi ispolni site `elbi, samo da ja pu{ti nazad vo vodata. Ribarot se so`alil vrz kutrata ripka i ja pu{til vo moreto.

Koga se vratil doma s¢ £ raska`al na `ena si, a taa go ispokarala {to ne pobaral barem edno korito za da ne pere vo staroto, koe ve}e bilo seto ispokr{eno. Ribarot se vratil na morskiot breg i od ribata pobaral korito. No, doma `ena mu go pre~ekala naluteno i mu rekla deka namesto korito trebalo da pobara nova ku}a. [to }e £ e korito bez ku}a?

Ribarot pobaral nova ku}a od ripkata, arno ama `ena mu i ovoj pat ne bila zadovolna, tuku posakala da stane boljarka. Koga i toa £ zdodealo, posakala da stane carica, a najposle i gospodarka na site moriwa i okeani, ta zlatnata ripka ko sluginka da ja dvori.

93

Ripkata im gi ispolnuvala site `elbi, s? dodeka ne ja slu{nala posledenata. Toga{ plesnala so zlatniot opa{ i bez zbor se nurnala vo moreto. Koga ribarot se vratil doma, videl deka ripkata im odzela s? {to im dala. Tie povtorno bile siroma{ni so staroto koritce pred zemjankata vo koja porano ̀ iveele.

Aleksandar S. PU[KIN

U~am novi zborovi - go zbogatuvam jazikotzemjanka - mala, niska ku}i~ka izgradena od zemjaboljarka - bogata{ka

Koi likovi se glavni vo ovaa prikazna? Koja ̀ elba na babata ja smeta{ za opravdana i prifatliva? Koga trebalo da prestane taa so svoite ̀ elbi? Kako bila kazneta poradi neskromnosta? [to im pora~uva avtorot na ~itatelite preku ovoj tekst?

Razgovarame za prikaznata•

•

•

•

•

94

BABA MECA I KRTOT

Si {etala Baba Meca po visokiot srt i tamu go sretnala mi`urka-viot krt. Pomislila deka e nekoja `ivotinka slepa, pa go pritisnala so svojata {epa.

Krtot spi{tel kolku {to imal glas, pa zapo~nal da se moli za spas.- Pu{ti me, Baba Meco! Na dobrinata tvoja so dobrina }e vratam.

Veruvaj mi, za ova dobro skapo }e ti platam.Odgovori Baba Meca:- Se ~udam, `ivotinko mala, kako tolku malku um tebe pirodata ti

dala! Kako mo`e{ da misli{ taka, crvu eden, jas da popadnam v maki, vo nekoj ~as beden, ta ti da mi podade{ raka? Prirodata mene mi dala najskapocen dar: vo seta planina jas sum gospodar! Ja gleda{ li ovaa karpa? Da sakam, za mig }e ja krenam! Tuku prosto neka ti bide za ovaa male~ka {ega, {tom moli{, }e ti go podaram `ivotot sega. No, drugpat misli na zborot, za{to sekoj nema da ti prosti: za kazna, so tvoeto mevce carski }e se gosti.

Ne minalo dolgo vreme, Baba Meca legnala v pe{tera malku da dreme.

Edna golema karpa, kolku ku}i~ka na dva kata, se odronila tokmu pred me~kinata vrata. Baba Meca napna so svojata silna ple{ka, no nikako da ja pomrdne karpata te{ka.

Eve go krtot vjasa i v~as kaj Baba Meca vtasa.- Ne pla~i, Baba Meco, a po~ekaj dva-tri dena: karpava }e ja krenam!Baba Meca se ~udi:

95

„Zar u{te ima ̀ ivotinki tolku ludi?“

Se pikna krtot pod karpata, se pikna i po~na da rie. Vle~e zemja grst po grst.

Gleda me~kata i se ~udi:„Dali e ova son ili sum poludela? Zar mo`e ovoj mi`urkav krt da me

spasi mene od sigurna smrt“?

Lazo KAROVSKI

Preraska`i ja sodr`inata na tekstot „Baba Meca i krtot“ spored slednive pra{awa:

[to mu napravila Baba Meca na mi`urkaviot krt {to go sretna-la na eden visok srt?

So koi zborovi krtot ja molel Baba Meca za spas vo toj lo{ ~as? [to mu odgovorila Baba Meca na maliot krt, koga £ stanalo za

nego ̀ al? Kako, na krajot, mi`urkaviot krt ja spasil me~kata od sigurna

smrt?

Obidi se da napi{e{ stihotvorba.

Na primer:

Si {etala Baba Meca po visokiot srt,tamu go sretnala mi`urkaviot krt.

Pomislila deka e nekoja ̀ ivotinka slepa,pa go pritisnala so svojata {epa . . .

Ve`ba•

•

•

•

•

Zada~a

96

ZBORUVAAT DVE DEVOJKI

Zboruvaat dve devojki:- Blaze si ti, o Felaza,{to si ima{ dobra majka,ti ja skroi ko{ulata,podolgi~ka, po{iroka,i ti veli: „Oble~i ja,i so zdravje da ja nosi{!”A jas imam zla ma}ea,mi ja skroi ko{ulata,natesni~ko, nakusi~ko,i mi veli: „Oble~i ja,no da ne se naraduva{!”

Albanska narodna pesna

Kakvi ~uvstva pobuduva ovaa pesna kaj tebe? Zo{to? Kolku stihovi ima ovaa pesna? Kako se grupirani tie? Po kolku slogovi ima sekoj stih? Kako se vika takviot stih? Po {to se razlikuvaat dvete devojki za koi stanuva zbor vo

ovaa narodna pesna?

^itaj, razmisluvaj, analiziraj, komentiraj!¦

¦

¦

¦

¦

¦

¦

97

„@alno e {to ima lu|e koi edni sakaat,a drugi mrazat”

@ak B. MOLIER

ZIMSKI JAGOTKI

Nekoja `ena imala dve }erki. Ednata bila nejzina, a drugata pastorka. Nejzinata }erka bila grda i za sekoja sitnica pla~ela. Pastorkata, pak, bila ubava, mila i sekoga{ nasmeana.

Vo eden dekemvriski den, koga }erkata na ma}eata trebalo da go proslavi rodendenot £ rekla na majkata:

- Mamo, sakam jagotki!- Jagotki!? - se za~udi majkata.- Da, da mamo! Sakam jagotki!- No, dete moe, zarem vo ova vreme na godinata jagotki?- Da, vo ova vreme! - ? rekla }erkata i po~nala da pla~e.- ]e ti dadam jabolko ili portokal, no sega nema jagotki - ja te{ela

majkata.Vo toj moment vo sobata vlegla pastorkata, nosej}i naramnik drva.– Aa, si do{la, ve{terke edna! – izvika }erkata na ma{teata. Ti }e

mi najde{ jagotki. I nemoj da se vra}a{ doma bez niv. Dali slu{na?Toa rekla i so seta sila ja udrila po obrazot. Pastorkata se

zateteravila i odvaj se zadr`ala na nozete. Zadr`uvaj}i gi solzite, izlegla od doma.

„Kade mo`e sega da £ najdam jagotki? – razmisluvalo devoj~eto i po{lo v gora. Predelot niz koj minuvala bil pust. Na neboto bleskala Mese~inata kako Sonceto napladne. Odedna{ toj pust kraj po~nal da se polni so drvja, od zemjata po~nala da nikne treva, a po trevata rumeni jagotki. Zapeale i pticite koi na devoj~eto po~nale da mu sletuvaat na ramenata. Brzo ja polnelo ko{nicata so jagotki.

Koga se vratilo doma, doma{nite ne mo`ele da se na~udat: devoj~eto donelo vistinski jagotki. Vedna{ gi izele.

– Mora{ da odi{ pak po jagotki - zapovedala ma{teata. – Ti kolku malku donese, {to nam samo apetitot ni se otvori. No, sega i nie }e pojdeme so tebe za da vidime koj ti gi dal.

– Nikoj ne mi gi dade. Sama gi nabrav, – odgovori devoj~eto.– Misli{ deka sme tolku glupavi i deka ne sfa}ame ni{to – viknala

ma{teata.– Trgnuvaj, {to ~eka{!So solzi vo o~ite, devoj~eto trgnalo v gora, a po nea doma{nite.

Patem go tepale i go gonele za da odi pobrzo, iako bilo umorno. Najposle go naterale da tr~a. Dolgo tr~alo, a koga se umorilo padnalo vo snegot. Ma{teata potr~ala da go udri so lastegarkata so koja se potpiralo, no pred nego se napravila bara. Od zemjata po~nale da niknat bodlikavi grmki, koi brzo se {irele.

-

98

[to stanalo so devoj~eto?Koga se pribralo od umor, stanalo i poglednalo nazad, no imalo {to

da vidi: negovite goniteli is~eznale. Stanalo i po{lo kaj jagotkite. Od bliskata {uma poletale ptici.

Ottoga{ pove}e nikoj ne go videl devoj~eto me|u lu|eto. Vo dolgite, studeni dekemvriski no}i, koga decata ja do~ekuvaat Novata godina, severniot veter sega im raska`uva za devoj~eto, koe pticite go odnele vo nepoznat, prekrasen kraj. Od toa vreme do denes, pokraj onaa bara se nao|a edna vrba koja pla~e, edna tenka topola i eden isu{en brest na koj kukaat kukavici.

Sibirska narodna prikazna(Prevod: Petko DOMAZETOVSKI)

Koi se glavnite likovi vo ovaa prikazna?Koi od tie likovi se nasilnici? Zo{to?Kakva `elba izrazila razgalenata }erka za svojot rodenden?

Zo{to bila neostvarliva taa nejzina ̀ elba?Kakvo ~udo se slu~ilo koga pastorkata oti{la vo gorata po

jagodi?[to simbolizira vrbata, koja pokraj barata pla~e, a {to simbo-

liziraat topolata i isu{eniot brest, na koj kukaat kukavici?

^itam, razmisluvam, zaklu~uvam¦

¦

¦

¦

¦

99

U~am novi zborovi - go zbogatuvam jazikotse zateteravi se zani{aapetit ̀ elba za jadewelastegarka stap

-

-

-

Po {to ovaa pesna e sli~na na prikanata „Zimski jagotki”?Kakva slika e dadena vo prvata strofa?U{te kolku drugi strofi ima pesnata?Po kolku stihovi ima vo sekoja strofa?Koi stihovi vo strofite se rimuvani?Kakvi ~uvstva pobuduva pesnava kaj tebe?

^itam, razmisluvam, zaklu~uvam¦

¦

¦

¦

¦

¦

.. Samo za solzi, kletvi i tagaVo topla soba – dom tatkov sakanznae{e toa devoj~e milo.~ita{e dete prekrasna bajka

za edno ta`no devoj~e malo Navredi te{ki noselo v srce –`edno za radost, za qubov bilo.I edna lo{a ma}ea – majka

. . . Deteto v taga proroni solzi,Maj~ina raka bez da go galibezmerna bolka na srce setirasnelo ta`no, bez igri, pesni –I v {epot re~e: „O, zo{to, zo{tonejako pti~e udreno v krilo,`iveat lu|e zlobni i kleti!“samo, bez jato sred buri besni.

Pero MILENKOVSKI

TAGA ZA PEPELA[KA

100

STRA[NI LOVCI

Si bile trojca lovci, si imale tri pu{ki. Ednata nemala sa~mi, a dvete bile prazni. Oti{le na lov vo bliskata {uma – da lovat zajaci, lisici i yverki razni.

Blisku do {umata, videle tri zajaci. I, lovcite vedna{ pu{kite gi stegnale. No, edniot zajak im se skirl nekade, a drugite dva – kako streli pobegnale! Toga{ edniot od lovcite rekol:

– Pobratimi, ogladnev, od nekade kotle da stokmime. Zajakot {to ni pobegna, vo nego da go zgotvime.

Za sre}a, vo blizina videle edna ku}i~ka {to nemala ni yidovi, ni pokriv, ni vrata. Oti{le do nea trojcata prijateli i sekoj na vratata tropnal po sedumpati! Stopanot, koj ne bil doma, vedna{ izlegol, krpej}i go paltoto so igla bez konec.

– Prijatele, – lovcite mu rekle, – ogladnevme ... Za varewe zajak pozajmi ni kotle ili tenxere.

– Na drago srce, – im vratil ovoj, – eve, videte, imam tri, no... dvete od niv za ni{to ne ~inat, a, pak tretoto, gledate, voop{to nema dno!

Taka, vo kotleto {to ne go zele, go svarile zajakot {to ne go fatile, se najale, se napile i so „polni“ torbi – site doma veseli se vratile!

Makedonska narodna prikaznaObrabotil: K. DONEV

101

U~am novi zborovi - go zbogatuvam jazikotsa~ma - olovno zrnostopan - sopstvenik

Prikaznava ima naslov „Stra{ni lovci“. Po {to lovcite za koi se zboruva vo prikaznata?

[to e neobi~no vo nivnoto odnesuvawe dodeka se na lov? Zo{to vo poslednata re~enica od prikaznata zborot „polni“

(torbi) e staven vo navodnici? [to najmnogu te nasmea koga ja ~ita{e ovaa prikazna?

Razgovarame za prikaznata•

•

•

•

se „stra{ni“

102

VERVERI^KATA I VOLKOT

Ververi~kata skoka{e od granka na granka i padna vrz eden zaspan volk. Volkot ripna i saka{e da ja izede. Ververi~kata po~na da mu se moli:

- Pu{ti me!Volkot re~e:- Dobro, }e te pu{tam, samo }e mi ka`e{

zo{to vie ververi~kite tolku ste veseli. Mene sekoga{ mi e zdodevno, a vie postojano si igrate gore po grankite na drvjata, veselo ripkate.

Ververi~kata re~e:- Prvin pu{ti me da se iska~am na drvoto,

za{to se pla{am od tebe, a potoa }e ti ka`am.Volkot ja pu{ti, a ververi~kata se iska~i

na drvoto i ottamu re~e:- Tebe ti e zdodevno zatoa {to si zol. Tebe

zlobata srceto ti go gori. A nie ververi~kite sme veseli za toa {to sme dobri i nikomu zlo ne mu pravime.

Lav TOLSTOJ (Prevod od ruski)

)

[to ? se slu~ilo na ververi~kata koga skokala po grankite na drvjata?

Vo kakva opasnost se na{la taa? [to pobaral volkot od nea za da ja pu{ti? [to mu odgovorila vereri~kata:

- pred volkot da ja pu{ti i- otkako ja pu{til? Koja e porakata na pisatelot preku ovoj tekst?

Opi{i ja ververi~kata.

Formirajte grupi od po tri u~enici i ~itajte go tekstot po ulogi!Prviot neka gi ~ita pojasnuvawata {to gi dava pisatelot, vtoriot

neka gi ~ita zborovite na ververi~kata, a tretiot zborovite na volkot.

Menuvajte gi ulogite!

Razgovarame za tekstot•

•

•

•

•

Ve`ba•

Zada~a

103

VOLKOT I OVCATA

Siot iskasan od ku~iwa, volkot le`e{e kraj rekata. Vo blizinata zabele`a ovca. ¥ se pribli`i i po~na da ja moli da se smiluva na nego i da mu donese malku voda.

- Jas so zadovolstvo bi go storila toa - odgovori ovcata - no, iako si siot iskasan i osakaten, ti si sepak volk. Se pla{am da ne si pove}e gladen odo{to ̀ eden.

Narodna prikazna

Koj go ispokasal volkot? [to zabele`al toj kraj rekata? [to ja molel volkot ovcata? Od koi pri~ini go pravel toa? [to mu odgovorila ovcata?

Opi{i go volkot!

Pro{iri ja ovaa prikazna so novi elementi:- borbata na volkot so ov~arskite ku~iwa,- pomo{ na ku~iwata na ov~arot,- begstvo i spas na volkot,- sredba so ovcata.

Razgovarame za prikaznata•

•

•

•

•

Ve`ba•

Zada~a

104

KOJ POMAGA NAJUBAVO

Si bil eden kral. Imal tri }erki Alina, Polina i Evelina. Eden den kralot im rekol na svoite }erki:

- Denes jas pro{etav nasekade niz na{iot dvorec i za glava se fativ: vistinsko bezredie! Hartii rasfrlani po podot, ~evli na prozorcite, ali{ta po krevetite! Nasekade - bezbroj kni`iwa od bonboni. I re{iv, }erki moi, da fatam i da go sredam dvorecot. A vas sakam da ve pra{am: kako }e mi pomognete?

Najstarata }erka, Alina, rekla:- Eve kako }e pomognam jas. Koga ti }e po~ne{ da mete{, jas }e go

vklu~am gramofonot i }e ja stavam tvojata sakana plo~a: „Kralevite mo`at s¢“. So veselata pesna ti v ~as }e go is~isti{ dvorecot!

- A jas pak }e go vklu~am televizorot, - rekla srednata }erka Polina. - Na televizja sega e emisijata „Na gosti kaj skaznite“. Jas vnimatelno }e ja gledam emisijata potoa se }e ti raska`am. A ti brzo, kako vo skazna, }e go is~isti{ celiot dvorec.

- A ti {to }e vklu~i{? - ja pra{al tatkoto najmalata }erka.- Jas }e ja vklu~am pravosmukalkata, - odgovorila Evelina. - Ne, ne, prvin }e gi stavam site rasfrlani predmeti na svoite,

mesta, pa }e ja zemam metlata }e go smetam seto |ubre. Potoa }e zemam vla`na krpa i }e ja izbri{am pravta od prozorcite, od masite, televizorot, policite, pa }e ja vklu~am pravosmukalkata i }e ja soberam seta prav od podot. A koga s¢ }e is~istam, nie site zaedno }e sedneme i }e gledame televizija.

- I taka, }erki moi - rekol kralot - jas denes razbrav deka imam samo edna vistinska pomo{ni~ka!

Leonid KAMINSKI

Skazna e prikazna so izmislena sodr`ina.

Koi se glavnite likovi vo ovoj tekst? Koi }erki na kralot se mnogu mrzlivi? Od koi nivni postapki se gleda toa? Po {to Evelina se razlikuva od svoite postari sestri? Zo{to nivniot tatko veli deka ima samo edna vistinska

pomo{ni~ka?

-

-

U~am novi zborovi - go zbogatuvam jazikot

Razgovarame za tekstot•

•

•

•

•

105

BRZOZBORKI

Narodni brzozborkiKrivo jare pod kriv javor le`e{e, kriva kle~ka grize{e.Petel preta v pepel.Petre plete plot, pred Petreva plevna.Pij voda pod puknat kamen, pij voda nad puknat kamen.Crn pr~, crn trn grize{e.[trk, {trk balaban, polna pu{ka {arlagan.

Brzozborkite se narodni ili avtorski tvorbi sozdadeni so cel da se ve`ba nivnoto brzo izgovarawe. Tie imaat zabaven karakter, no slu`at i da podu~uvaat.

Pro~itaj gi brzo po nekolku pati ovie brzozborki!

Zapomni

Zada~a•

Avtorski brzozborkiSeto DVE BOR^IWAselosobrano, Bor~e do bor~eseno vo dvor~e.slama Zbor~e po zbor~esobira. od Bor~e.Samo Simo Dve bor~iwasedi vo dvor~eto,srede dve zbor~iwaselo od Bor~eto.sam.

Vasli KUNOSKIGligor POPOVSKI

STARECOT SOMVA[E I NA[E

Spieslatko Na{eto e na{e,starec va{eto e va{e,som, va{eto - na{e,sega na{eto - va{e,soni pa s¢ {to imamesedmi i na{e i va{e.son.

Gligor POPOVSKI Vasil KUNOSKI

106

AZBUKA NA PRIRODATA

„Prirodata da ja ~uvamei stari i mladisve`ina da blikavo na{ite gradi“

? Zlatoto na esenta - Vidoe Podgorec? Esenski pejza`i - Svetolik Rankovi}? Grozdober - Tome Bo`inovski? Docna esen - Vasil Tocinovski? Palavoto esensko liv~e - Jovan Bocevski? Zimska slika - Kiro Donev? Proletta e slikar - Jure Ka{telan? Ni prela gora ni tkala - Narodna pesna? Na{iot prv izlet vo priroda - Miho Atanasovski? Pesna - Tiho Najdovski? Ekolo{ka poraka - \or|i \or|ievski? Pejza` - Vasil Kunovski? Vol{ebnikot i pticite - Angel Karalij~ev? Godi{nite vremiwa - Bo{ko Sma}oski

Izjasni se:Po {to ja pameti{ minatogodi{nata esen?

ZLATOTO NA ESENTA

Jas dojdov da go prebrojam zlatoto na esnta.Mojot pat go sledat oblaci, do`dovi i vetrovi. Ama ne lutete se za

toa. S¢ u{te mo`am da ve po~estam so orevi i kosteni.Zagledajte se dobro vo grankite - mo`e da se najde i nekoe jabolko

zaboraveno od bera~ite.Zemete ko{nici - }e vi gi napolnam so pe~urki.No, sega ostavete me za malku. Treba da otr~am do planinata, kaj

moite prijateli.Ververi~ke, pobrzaj da si go napolni{ ambar~eto so zimnica. Vo

{umata ima{ orevi, ̀ eladi, {i{arki ...E{ko, si iskopa li toplo leglo vo lisjata?Mecano, vo koe duvlo }e sonuva{ mirizliv lipov med?Ete, malku ta`no e seto toa: pusto pole, gola {uma, magli i do`dovi

... No, ora~ite velat:- Neka vrne! Treba da poseeme novo ̀ ito.Yirnav i vo u~ili{teto. Decata u~at stihovi, peat pesni, raska-

`uvaat za borbite. Se podgotvuvaat da go proslavat denot na vostanieto - mojot edinaesetti den.

Sre}en praznik, drugar~iwa! Jas brzam, prostete mi! Dojdov da go prebrojam zlatoto na esenta. No, toa e tolku mnogu - se dobrojuva li?

Vidoe Podgorec

Zagledajte se dobro vo grankite - mo`e da se najde i nekoe jabolko zaboraveno od bera~ite.“

Na {to misli pisatelot koga veli „Dojdov da go prebrojam zla-toto na esenta?“

Kakvi promeni vo prirodata se slu~uvaat vo ova godi{no vreme? So koi plodovi mo`e da te po~esti esenta? [to im pora~uva esenta na ovie {umski ̀ ivotni:

- na Ververi~kata;- na E{ko;- na Mecana?

[to se slu~uva vo esenta vo u~ili{tata? Koi dr`avni praznici gi proslavuvame vo esenta? Od kakvo zna-

~ewe se tie praznici za gra|anite na Republika Makedonija?

Prepi{i!Prepi{i tri re~enici po sopstven izbor!

Obidi se da ja pretstavi{ slednava re~enica od tekstot so crte`: „

Razgovarame za tekstot•

•

•

•

•

•

Bidi ilustrator

109

ESENSKI PEJZA@I

Stojam na rit~e i ja posmatram vol{ebnata esen, nejzinite ubavini i nejzinite bogati plodovi. Gi posmatram edinstvenite, skapoceni pejza`i posipani so blagi son~evi zraci, oboeni so bleskavi, ̀ ivi i fantasti~ni boi, kakvi {to mo`e da dade samo prirodata. Pa, taka zanesen, voshiten, ne znam kaj da poglednam pobrgu i kade pobrgu da se svrtam...

Kade i da pogledne{ okolu tebe s¢ e prepolneto, izobilno rodilo, nababrilo, s¢ e polno i sito, s¢ e slatko kako medovina...

Da pogledneme samo vo bogatite lozja. Nakiteni so grozje, crveno kako smola ili `olto kako kilibar - polno so meden sok mevlem za umorni, malaksani gradi... Preskokni samo preku brazdata, prijdi kon onaa razgraneta duwa srede lozjeto i }e po~uvstvuva{ ~uden miris... Tri ~ekori podaleku od tebe se razgranala bogata praska, polovinata lisja ? popadnale i na golite, crni i rapavi granki se ̀ olteat slatki praski kako vistinski smil.

Svetolik RANKOVI]

110

pejza` - slika na predel od prirodatakilibar -smola so proyirna ̀ olta bojamevlem - leksmil - rastenie so ̀ olt cvet

Kogo prepoznava{ vo likot {to ja nabquduva esenta? Od kade toj ja nabquduva esenta? Zo{to tokmu ottuka? Kakvi sliki nudi prirodata vo esen? Kako izgledaat lozjata vo esen? Vo koj del od tekstot se dadeni opisi na ovo{nata gradina?

Slednive re~enici prepi{i gi vo tetratkata po makedonski jazik i dopolni gi ispu{tenite zborovi:

Od bliskoto rit~e ja nabquduvam prirodata vo godi{noto vreme ___________. Ovo{nite drvja se prepolni so ______________. Na grankite od jabolknicata visat crveni _______________. Duwite gi zavitkale svoite ______________ so _______________ duwi.

Pticite peat prekrasni _____________. Nivnite ______________ se raznesuvaat nasekade.

U~am novi zborovi -go zbogatuvam jazikot

Ve`ba•

•

•

•

Razgovarame za tekstot•

•

•

•

•

111

GROZDOBER

Od dvete strani na patot se protegaat lozjata. Vo niv e najgolemata te`ina i najgolemata radost.

Te`ina: koga se kopaat i koga se korne troskotot.Radost: koga se branat od pticite grozjarki i koga se berat.Dedo ~esto ni raska`uva{e edna prikazna za ~ovekot {to go dovel

celoto semejstvo na grozdober kaj svoj prijatel, a sam do{ol na kopawe. Koga so pesna i veselba go obrale lozjeto, prijatelot mu rekol na doma}inot!

- Ej, ~orbaxija, kako ne si se setil da go posadi{ so lozje celiot rid, ta da mo`eme da bereme i cela nedela!

- Arno veli{, - mu rekol stopanot na svojot prijatel - ama ne stigaat racete.

Koga puknala proletta, stopanot go pokanil svojot prijatel da go skopaat lozjeto. Se soglasil prijatelot i do{ol sam. Iskopal samo eden red i ispoten i izmoren, se zagledal vo stopanot koj mirno kopal i mu rekol:

- Mnogu redovi si nasadil, ~orbaxijo! Snaga ne }e ostane od nas po dolgi redi{ta. Mesto nekolku reda da si posadil, si zafatil re~isi cel rid.

- E, prijatele, toa e istoto lozje esenoska {to go berevme - mu se podnasmeal stopanot na prijatelot.

... I taka se raska`uva prikaznata od grozdober na grozdober, od kroewe na kroewe, od ~uvawe na ~uvawe...

[tom }e nadro~at grozdovite i {tom }e dobijat vinska boja, nie decata, se krieme pod kro{nite na kajsiite i bademite vo lozjeto i so tenekii tropame po pticite grozjarki. Im se zakanuvame da ne sletuvaat vo lozjata, za{to nitu perduv~e nema da im ostavime, a tie kako temen oblak }e nadletaat nad nas i strvno piskaat li piskaat...

112

Dovikuvaweto od lozjata i {egite so pticite se vistinski do`ivuvawa vo tie denovi pred grozdober...

[tom selanite }e re~at deka grozjeto e zrelo za berba, zaskrcuvaat kolite natovareni so ko{ovi i vareli. Kraj ~e{mite kisnat buriwa i bo~vi.

Grozdoberot e najslatkiot, najveseliot praznik. Pesnite, igrite i zaka~kite nemaat kraj...

Tome BOGDANOVSKI

varela - drven sad vo koj se gme~i grozjetobo~va - drven sad za ~uvawe vino

Dedoto ~esto na svoite vnu~iwa im raska`uval prikazni za prijatelot {to go dovel seto semejstvo na grozdober.

Od koi postapki na dedoviot prijatel doznava{ deka toj e mrzliv ~ovek?

[to e sme{no vo dedovata prikazna? Kakvi spomeni go vrzuvaat pisatelot za denovite od detstvoto

pred grozdober? Kakva slika e dadena za grozdoberot vo zavr{niot del od

tekstov? „Grozdoberot e najslatkiot i najveseliot praznik“ veli pisate-

lot vo poslednata re~enica od ovoj tekst. Zo{to?

Ako si u~estvuval vo grozdober, usno objasni kako si go do`iveal grozdoberot.

U~am novi zborovi -go zbogatuvam jazikot

Razgovarame za tekstot•

•

•

•

•

•

Zada~a•

113

DOCNA ESEN

I posledniot list od drvoredotbolno se odrona ve�e,vo gradinata svena ru`ata moeto najsakano cve�e.

Sonceto daleku zad ridot is~ezna,posledni denovi toa broi.Lastovicite odletaa,prazno e gnezdoto pod na{ata strea.

S¢ e tivko.Niz ulicite luduva veterot besen.Lu|eto brzaat so jakni,sega e ve}e docna esen.

Vasil TOCINOVSKI

Kolku poetski sliki se dadeni vo: prvata strofa, vtorata strofa, tretata strofa?

Koja od tie sliki najmnogu ti se dopa|a? Po {to ti ja prepoznava{ docnata esen? Kakvi ~uvstva pobuduva kaj tebe ovaa pesna?

Napi{i sostav so naslov „Docna esen“!

Vasil Tocinovski e roden 1946 godina vo s. Stojakovo, Gevgelisko.

Bil urednik vo Makedonskata radio-televizija. Raboti vo Institutot za makedonska literatura vo Skopje.

Avtor e na knigite: „Tajna vo sonot“, „Den za igra“, „Krienka“ i dr. (poezija).

„Otvori ~etiri o~i“, „Ptici vo krugot“, i dr. (raskazi).

„Zlatnoto dete“ (roman za deca).Dobitnik e na nagradite: „Kiment Ohridski“,

„Krste Misirkov“, „Goce Del~ev“ i dr.

Razgovarame za pesnata•

•

•

•

Ve`ba•

114

Soberi listovi vo razni formi i boi! Neka gi krasat listovite od

blok~iwata tvoi

PALAVOTO ESENSKO LIV^E

Duvna palavoto esensko vetre. Se provira{e niz polugolite granki od duwata i zrelite po`olteni duwi. A `oltite listovi ne`no {umea i `alno se odronuvaa od svoite granki.

Samo edno liv~e s¢ u{te be{e na edna od grankite, ta bu~no za{u-moli i posaka da se odroni i da ja dopre zemjata.

Nekolku miga potoa se odroni od grankata i so pomo{ na veterot se krena vo vozduhot.

Leta{e i leta{e... Gleda{e kako pticite letaat okolu duwata, crcorej}i, i kriej}i se niz razgolenite granki. Na svojot pat gi vide decata kako brzaat kon u~ili{teto i veselo vleguvaat vo dvorot. Vide i deca zastanati pod duwata.

Radosno i vozbudeno, gledaj}i s¢ okolu sebe, palavoto liv~e go prodol`i svojot let. I leta{e, leta{e ponatamu. Im se voshituva{e na ubavinite {to gi gleda{e okolu sebe.

A koga se izmori od letot posaka da se najde na zemjata. Se spu{ti kon zemjata i gi vide po`oltenite lisja kako go o~ekuvaat za da im gi raska`e avanturite {to gi do`ivea.

Se ~uvstvuva{e presre}no. Sega mo`e{e mirno da gi do~eka poslednite denovi na esenta.

Jovan BOCEVSKI

palavo - nemirnoavantura - vozbudlivo do`ivuvawe

Razmisli i odgovori!• [to se slu~ilo so lisjata na drvjata koga po~nalo da duva

palavoto esensko vetre?• [to posakuvalo liv~eto, koe posledno ostanalo na edna od

grankite?• [to videlo s toa liv~e dodeka lebdelo niz vozduhot?• [to se slu~ilo koga liv~eto se izmorilo?

Zbor po zbor - bogat re~nik

e

115

Kakvi igri igra{ vo zima?So kogo si igra{ naj~esto?

ZIMSKA SLIKA

Zima, zima, sne`e vee,{tipe, studi - s¢ belee!Reka, pole, {uma, breg -po~ivaat pod jorgan mek!

De~iwata sne{ko pravat,vrap~iwata nad niv „slavat“,ta`ni gnezda, goli granki - sne`ni topki, brzi sanki...

Kolku deca, tolku ̀ elbi,ama nema kavgi, delbi...Pesna e~i, radost blika,lele, kakva zimska slika!

Brzo, brzo nadvor site,prekrasni se zime dnite!Se~ko se~e, sne`e vee,em ni studi, em n¢ gree!

Neka vee, neka kosisnegot radost, zdravje nosi!

Kiro DONEV

[to po~iva s¢ pod jorgan mek“ vo zima? [to pravat de~iwata vo zima? Zo{to vo zima gnezdata se ta`ni, a grankite goli? Kade gi povikuvaa decata poetot? Koj mesec prepoznava{ vo se~ko? Vo posledniot stih od pesnata poetot veli:

„Sne{ko radost, zdravje nosi“. Ako se soglasuva{ so poetot, potrudi se da navede{ primeri od

koi }e se gleda deka snegot navistina nosi i radost i zdravje.

Razgovarame za pesnata•

•

•

•

•

•

•

„

116

Nabquduvaj gi slikite na proletta!Tie se izlo`eni nasekade

PROLETTA E SLIKAR

Proletta e slikar, koj gi izlo`uva svoite sliki na livadite, gi besi na grankite, gi crta vo vodite i ezerata, vo planinite, vo viso~inite, na nivite, vo staklata na prozorcite i vo ~ovekovite o~i.

Ne se prodavaat slikite na Proletta. Tie nam ni se podareni.Da gi zememe so sebe, da gi so~uvame vo o~ite!I `ivotot zasekoga{ }e ni ostane prolet: lastovicite }e pravat

sedala pod vedro nebo; i vo ledenata zima }e ~ueme slavej~e ako ja so~uvame slikata na proletta vo svoite o~i.

Jure KA[TELAN

Pisatelot so pravo zaklu~uva deka proletta e slikar. Potkrepi go ova tvrdewe na toj na~in {to }e dade{ celosni i precizni odgovori na slednive pra{awa:

Kade gi izlo`uva svoite sliki proletta? Koi boi se karakteristi~ni za ova godi{no vreme?

Kakvi promeni vo prirodata se slu~uvaat vo prolet?Kako ̀ ivotot mo`e da ni ostane zasekoga{ prolet?

Sostavi i napi{i tri re~enici za godi{noto vreme prolet!

Razgovarame za tekstot•

•

•

Objasni!

Sostavi!

117

NI PRELA GORA, NI TKALA

Ni prela gora, ni tkala,sa zimo bolna le`alakoga mi dojde \ur|ovden,sama se gora oblekla:s¢ vo zelena dolama,s¢ vo zeleno kadife.

Narodna pesna

Preku stihovite od ovaa pesna narodniot peja~ gi iska`al ~uv-stvata na radost i sre}a od ona {to se slu~ilo vo prirodata so nastapuvaweto na proletta.

Zo{to gorata preku zimata e bolna? Kakvi promeni nastanale vo gorata so doa|aweto na proletta?

Na {to se dol`at tie promeni? Iako e mnogu kratka, ovaa pesna e mnogu ubava i otkriva edna

`ivotna vistina. Koja e taa vistina? Kolku poetski sliki otkriva{ vo pesnava? Koja od tie sliki e

najubava? Zo{to narodniot peja~ razlistuvaweto na gorata go povrzuva so

verskiot praznik \ur|ovden?

Razgovarame za pesnata•

•

•

•

•

•

118

NA[IOT PRV IZLET VO PRIRODATA

I toga{ koga go pro~itavme toa, nikako ne ni poa|a{e od raka da go raska`eme ona {to go vidovme, {to go do`iveavme na izletot. Sekoj od nas saka{e da ka`e ne{to golemo, ne{to neobi~no, ne{to mnogu umno.

Po s¢ izgleda deka mene mi be{e najte{ko. Ja klimkav glavata stavena vo dvete race i se obiduvav da najdam zborovi za da ja opi{am ubavata gletka na na{iot prv izlet. I s¢ mi se me{a{e: cve}iwata so pol`av~iwata, pticite i sonceto, neboto i livadite, taka {to ne znaev od kade da po~nam.

No, koga vidov deka odminuva vremeto, po~nav da pi{uvam:„ Izletite se mnogu ubava rabota Toa go vidov koga bev na izlet

Jas i moite drugar~iwa tr~avme po neboto gledaj}i gi nad nas zelenite livadi po koi letaa pol`av~iwata i crcorea vo zazelenetoto sonce. Potocite visoko gi krevaa svoite vetki, vednej}i se nad drvjata Od seto toa site bevme odu{eveni, a osobeno jas, za{to.”

Ne uspeav da go zavr{am sostavot, iako tolku mnogu brzav so pi{uvaweto. Do mene dopre glasot na na{ata nastavni~ka:

Marko, ajde ti pro~itaj ni {to si napi{al!Stanav, ja zedov tetratkata v raka, se podnaka{lav, se ispraviv i...

toga{ zayvoni yvon~eto. Zavr{i ~asot.- Dobro - re~e nastvni~kata - idniot ~as }e ~ueme {to si napi{al,

Marko.E, za idniot ~as jas znam kako da napi{am!

Miho ATANASOVSKI

. .

-

119

izlet- pro{etka ili kratko patuvawexbun - nisko rastenie (grmu{ka)vetka - granka od drvo

U~enicite od edno oddelenie bile na izlet vo prirodata. Vo koe godi{no vreme bil organiziran nivniot izlet? Po {to doa|a{ do takov zaklu~ok?

Za vreme na izletot u~enicite bile: sre}ni, radosni, zadovolni, raspeani, razigrani, nasmevnati, rastr~ani... Vo koj del od tekstot e dadena slika za raspolo`enieto na u~enicite?

Spored zborovite na raska`uva~ot, te{kotiite nastanale utredenta. Navedi gi pri~inite za toa.

Kakov vpe~atok ti ostavi sostavot na Marko? [to te nasmea koga go ~ita{e negoviot sostav? Kakvi gre{ki otkriva{ vo toj sostav?

1. Usno raska`uvaj za eden izlet! Pritoa koristi go sledniov plan:

1. Podgotovka2. Trgnuvawe3. Patuvawe4. Do`ivuvawe za vreme na izletot5. Vra}awe

2. Obidi se da gi popravi{ gre{kite vo re~enicite na tvoeto drugar~e.

Sovremeniot makedonski pisatel Miho Atanasovski e roden 1934 godina vo Skopje.

Pi{uva pesni i raskazi za deca i vozrasni.Avtor e na knigite:„Tutale bale“, „Uli~eto so obetki od cre{i“,

„Cvetot {to nosi sre}a“ i dr. (poezija).„Marko Novinarko“ (raskazi).„Ku}i~kata so bela {amija“, „Bambila od

drugiot svet“ (roman za deca).Dobitnik e na nagradata „Van~o Nikoleski“ na

DPM.

U~am novi zborovi - go zbogatuvam jazikot

Razgovarame za tekstot•

•

•

•

Zada~a:

120

PESNA

Edna lastovi~ka doleta na balkonot od Vesna. Tuka ja zapo~na svo-jata najubava utrinska pesna.

Doleta vtora lastovi~ka. I taa se pridru`i kon pesnata.Doleta i treta. Ja prifati pesnata {to ja zapo~nale nejzinite se-

stri~ki.Za mig celiot balkon na Vesna be{e poln so lastovi~ki, koi

prekrasno peeja. Nivnata pesna ja ispolnuva{e ulicata.Vesna e sre}na i radosna. Vesela e kako ubavo majsko utro. Saka da

se pridru`i kon pesnata na lastovi~kite. No, se pla{e{e da ne ja naru{i ubavata ne`na melodija...

Odnenade` ulicata se ispolni so neprijatno brm~ewe. Pod balko-not na Vesna minuva{e golem kamion.

Lastovi~kite upla{eno odletaa.Zgasna ubavata pesna.Sekna i radosta na Vesna.

Tiho NAJDOVSKI

[to doletalo na balkonot od Vesna? Zo{to Vesna bila sre}na i radosna? [to se slu~ilo odnenade`? Kako se ~uvstvuvala Vesna koga izbegale lastovi~kite?

Tiho Najdovski e roden 1933 godina vo Veles. Pi{uva pesni, raskazi i romani za deca i mladinci. Objaveni mu se knigite: „Zdravica“, „Me|a“ i dr. (poezija). „Trepetlika“, „Solzi“, „Yvezdalii“ i dr (raskazi). „Beliot Galeb“, „Dremlivo patuvawe“ (romani). Dobitnik e na nagradata „Kliment Ohridski“.

Razgovarame za tekstot•

•

•

•

121

EKOLO[KA PORAKA

Prirodata da ja ~uvamei stari i mladi,sve`ina da blikavo na{ite gradi.

Da ~uvame planini,prirodni ubavinina golite terenis¢ da se razzeleni.

Rekite, ezeratada ni bidat bistri,izletni~kite mestauredni i ~isti.

Sadnici da sadimevo gradovi i selaprekrasna da ni eRodinata cela.

\or|i \OR\IEVSKI

Odgovori!• Koi poraki se sodr`ani vo:- prvata strofa,- vtorata strofa,- tretata strofa?

• So {to pridonesuva{ ti za ~ista zdrava okolina vo mesto-to vo koe ̀ ivee{?

Ekologijata e nauka za odnosite na `ivite su{testva na Zemjata sprema okolinata vo koja ̀ iveat.

Ekologijata gi objasnuva i vrskite me|u razli~nite `ivi organizmi.

Zbogati gi svoite znaewa

122

PEJZA@

Modree sino nebo,treperi vozduh ~istpogali sonce pupka,izmami zelen list.

Zapea ptica v gora,slavej~e izvi glas,pozdravi ne`ni pratitenkiot ̀ iten klas.

Cve}enca kilim tkaat,p~elkin gi ni{ka zuj,daleku v sini vrvojproleten potok brui.

Vasil KUNOSKI

Koi poetski sliki gi otkriva{ vo:- prvata strofa od pesnata,- vtorata strofa,- tretata strofa? Koi elementi gi prifa}a{ preku vidot, a koi preku sluhot?

[to s? mo`e da se opi{uva? Mo`e da se opi{uva seto ona {to n? opkru`uva: ~ovekot,

predmetite, `ivotnite, rastenijata, pojavite vo prirodata, samata priroda i sl.

Za da napravime uspe{en opis na ne{to, potrebno e da bideme do- bri nabquduva~i so cel da go voo~ime ona {to e karakteristi~no za opisot {to sakame da go napravime.

Nabquduvaj nekoj predel od prirodata vo tvojot kraj i opi{i go, no pritoa, nastojuvaj da upotrebi{ ubavi opisi!

Razgovarame za pesnata•

•

Ve`bi za izrazuvawe i tvorewe

Opi{uvawe•

•

•

Zada~a •

123

Vasil Kunoski e roden vo Debar 1916 godina. Dolgo vreme rabotel kako urednik na listovite i spisanijata za deca {to gi izdava „Detska radost“ od Skopje.

Po~ina vo 1993 godina vo Skopje.Kunoski sozdava poezija za deca. Objaveni mu se

slednive zbirki: „Vol{ebno liv~e“, „Kade e klu~eto“, „Vredna raka crta vaka“, „Pretprazni~ni ve~eri“, „Stra{no, postra{no i najstra{no“, „Zaj~e bez opav~e“ i dr.

Stihovite na Kunoski se polni so prekrasni sliki, koi pobuduvaat vedrina, radost, smea kaj mladite ~itateli.

124

VOL[EBNIKOT I PTICATA

Stariot vol{ebnik izleze vo poleto. Po~na da mafta so racete. Dodeka mafta{e, od rakavite po~naa da mu izletuvaat ptici. Izletuvaat po tri ptici. Sekoja ptica si ima{e svoe ime.

Koga izletaa prvite tri ptici - po~na da vee sneg. Toj gi pokri ni-vjeto, selata i gradovite.

Koga od rakavite na vol{ebnikot izleta vtorata trojka, snegot se stopi, ora~ite izlegoa da oraat, a jabolknicite rascutea.

Koga i tie tri ptici is~eznaa, od rakavite mu izletaa tri novi. Toga{ jabolkata i ̀ itnite klasja uzreaja.

Najposle od svoite rakavi vol{ebnikot gi pu{ti poslednite tri ptici. Zavrna siten do`dec, lisjata brgu kapnaa.

Tie ptici ne se kako drugite ptici.Sekoja ptica ima po ~etiri krilja, a sekoe krilo ima po sedum perdu-

vi. Perduvite imaat razli~ii imiwa. Sekoj perduv do polovina e bel, a od polovina natamu crn.

Angel KARALIJ^EV

Koj se krie zad:- vol{ebnikot;- pticite {to izleguvaat od negovite rakavi;- kriljata na pticite;- perduvite na pticata;- bojata na perduvite?

[to se slu~ilo koga izletale:- prvite tri ptici;- vtorite tri ptici;- tretite tri ptici;- poslednite tri ptici?

Koi se imiwata {to se krijat zad sedumte perduvi na pticite?

Razmisli i odgovori•

•

•

125

GODI[NITE VREMIWA

Nate`nale plodovi zreli,do`dec vrne ~ist,na jug odat lastovi~ki,kape svenat list.

Nasekade sneg belee,vee vetar lut,gladni volci v gora vijat,stega golem stud.

Lastovi~ki od jug idat,sjae son~ev zrak,vo poleto raste treva,kako lani pak.

@arko sonce ko sa~ gori,brza reka v tek,v rodna niva ̀ etvar ̀ neena letniot pek.

Bo{ko SMA]OSKI

126

sa~ - vr{nikpek - ̀ e{tina

Koe godi{no vreme go prepoznava{ preku prvata strofa? Vo koja strofa otkriva{ sliki karakteristi~ni za godi{noto

vreme zima? Vo koe godi{no vreme lastovi~kite se vra}aat od jug vo na{ite

krai{ta? Koja strofa od pesnata mu e posvetena na letoto?

Nacrtaj ovo{en plod {to zree vo esen! Napravi Sne{ko pred domot vo koj ̀ ivee{! Napi{i dve-tri re~enici za ubavinite na prirodata vo prolet! Opi{i edna prirodna pojava {to e karakteristi~na vo godi{-

noto vreme leto. Najprvin podgotvi plan po koj }e pi{uva{.

Bele{ki za poetotBo{ko Sam}oski e roden 1938 godina vo s.

Modri~, Debarsko.Avtor e na slednive knigi.a) Pesni za deca: „Dodeka rosi“, „Majski

yvon~iwa“

b) Raskazi za deca: „Eden bagrem i ~etiri deca“

v) Romani: „Golemi i mali“, „Cve}e od devettiot rid“ i dr.

Po~inal 1998 godina vo Skopje.

U~am novi zborovi - go zbogatuvam re~nikot

Razgovarame za pesnata• •

•

•

Zada~a po sopstven izbor•

•

•

•

127

128

JAZIK

Jazikot e najsovr{enoto sredstvo

za razbirawe me|u lu|eto

Gramatika

- Imenki

- Zamenki (Li~ni zamenki)

- Pridavki

- Glagoli. Gramati~ki kategorii kaj glagolite

- Re~enici spored sostavot

Pravopis

- Pi{uvawe golema bukva vo imiwata na pretprijatija, na firmi,

na dru{tva

- Pi{uvawe skratenici

- Pi{uvawe negacija vo odredeni re~enici

- Slo`eno i razdelno pi{uvawe na zborovite

GRAMATIKA

Gramatika e nauka {to go prou~uva sistemot na

nekoj jazik i negovite zakoni

Kategorija rod kaj imenkiteImenkite vo makedonskiot jazik imaat tri roda: ma{ki rod,

`enski rod i sreden rod.

Kategorija broj kaj imenkiteImenkite vo makedonskiot jazik imaat dva broja:

ednina mno`ina

Pronajdi gi imenkite vo pesnata „Godi{nite vremiwa”, str. 126 i

opredeli go rodot i brojot na sekoja od tie imenki.

IMENKI

Potseti se

Ve`ba

131

KATEGORIJA OPREDELENOST

„Vo agolot na detskata biblioteka, na najgornata polica, dolgo

vreme, neotvorena le`e{e edna stara kniga.

Koga i da dojdea decata vo bibliotekata, knigata {to le`e{e na

najgornata polica zatreperuva{e i se nadeva{e deka ovojpat ne~ija

detska raka }e se spu{ti i vrz nejzinite korici ...”

Sporedi!

biblioteka - biblioteka

kniga - kniga

Po {to se razlikuvaat imenkite biblioteka i kniga od imenkite

bibliotekata i knigata?

So imenkite biblioteka i kniga se imenuvani po edno mno`estvo od

istorodni predmeti, a so istite imenki vo vtorata re~enica napraveno e

izdeluvawe na spomenite predmeti od mno`estvoto istorodni predmeti

so {to tie stanuvaat pobliski, poopredelni. Nivnata opredelenost se

postignuva preku nastavkata {to im se dodava na imenkite. Taa nastavka

se vika ~len, a imenkite na ~ij kraj stojat vakvi nastavki se vikaat

~lenuvani, odnosni opredeleni imenki.

Nastavkata {to £ se dodava na imenkata za da se izrazi

kategorijata opredelenost se vika ~len, a imenkite {to imaat vakvi

nastavki se vikaat ~lenuvani imenki.

Sogledaj!

ta

ta

Zapomni!

132

^lenot vo makedonskiot literaturen jazik e troen odnosno ima tri

formi {to mo`e da se vidi od slednava tabela:

Formi na ~lenot vo makedonskiot literaturen jazik

EDNINA MNO@INA

za m.r. za ̀ .r. za sr.r. za m.r. za ̀ .r. za sr.r.

-OT -TA -TO -TE -TE -TA

-OV -VA -VO -VE -VE -VA

-ON -NA -NO -NE -NE -NA

So formite: -ot, -ta, -to, -te i -ta se ozna~eni predmeti, su{testva i

pojavi {to im se poznati i na govoritelot i na negoviot sogovornik.

Na primer: U~enikot, koj denes e otsuten, e vo Kavadarci.

Ja sretnav u~eni~kata od na{ata ulica.

Mu dadov lep~e na jagneto.

So formite: -ov, -va, -vo, -ve i -va se ozna~eni predmeti, su{testva

i pojavi bliski do liceto {to zboruva.

Na primer: Denes tablava ne e ~ista.

Zemi go sun|erov i izbri{i ja.

So formite: -on, -na, -no, -ne i -na se ozna~eni predmeti, su{testva

i pojavi {to se oddale~eni od liceto {to zboruva za niv, no sepak toa lice

gi gleda, odnosno tie se vo negoviot vidokrug.

Na primer: Go gleda{ li vino`itono na nebono.

Na planinana s¢ u{te ima sneg.

Vo tekstot „Stariot ribar“ otkrij gi site imenki, a potoa

imenkite {to ne se ~lenuvani podvle~i gi so sina boi~ka, a imenkite

{to se vo ~lenuvana forma podvle~i gi so crvena boi~ka.

Ve`ba

•

133

STARIOT RIBAR

Blisku do edno selce, vo edno malo grat~e, `ivee{e star ribar so

svojata babi~ka. Ribarot be{e mnogu siroma{en, no mnogu dobrodu{en,

vreden i ~esen ~ovek. Toj, sekoe utro, }e ja zeme{e pra~kata so jadicata, vo

torbi~kata }e si stave{e toplo lep~e, }e ja zeme{e i kutijata so glisti i

}e £ podvikne{e na babata:

- Ej, babo, odam na ribolov!

Toa utro dedoto stana porano, se podgotvi i trgna.

Koga vide deka reki~kata be{e zamatena, na liceto mu se razlea

nasmevka.

- Deneska }e padne bogat lov! - re~e toj i ja frli jadi~kata vo edno

vir~e. Jadi~kata vedna{ potona. Na nea se zaka~i malo rip~e.

Toa utro dedoto nalovi ribi za ru~ek.

Spored Van~o NIKOLESKI

134

ZAMENKI

LI^NI ZAMENKI

jas ti toj (taa, toa)

nie vie tie

[to ozna~uvaat zborovite: jas, ti, toj (taa, toa), nie, vie i tie?

Zborot jas uka`uva na liceto {to zboruva za sebe.Toa e prvoto lice

vo ednina.

Zborot ti uka`uva na liceto kon koe se obra}ame pri zboruvaweto.

Toa e vtoroto lice ednina.

Zborovite toj (za ma{ki rod), taa (za `enski rod) i toa (za sreden

rod) uka`uvaat na lica za koi se zboruva, no tie ne moraat da bidat

prisutni. Ovie zborovi se odnesuvaat na tretoto lice ednina.

Zborot nie uka`uva na licata koi zboruvaat za sebe. Toa e prvoto

lice mno`ina.

Zborot vie uka`uva na licata na koi im se obra}ame. Toa e vtoroto

lice mno`ina.

^esto li~nata zamenka Vie se upotrebuva za iska`uvawe po~it kon

nekoja li~nost.

Na primer: Po~ituvan profesore, Vie ste mnogu zaslu`ni za uspehot

135

na na{eto u~ili{te.

Zborot tie uka`uva na licata koi gi spomenuvame vo govorot, no

nivnoto prisustvo ne e zadol`itelno.

Zborovite jas, ti, toj (taa, toa), nie, vie i tie ozna~uvaat odnosi

me|u u~esnicite vo govorot i bidej}i razlikuvaat formi za lica se

vikaat li~ni zamenki.

Li~nite zamenki imaat formi za site tri lica vo ednina i vo

mno`ina.

EDNINA MNO@INA

1 lice - jas 1 lice - nie

2 lice - ti 2 lice - vie

3 lice - toj (za m.r.) 3 lice - tie

taa (za ̀ .r.)

toa (za sr.r.)

[to ozna~uvaat li~nite zamenki?

Koi se formite na li~nite zamenki vo makedonskiot literaturen

jazik:

- vo ednina,

- vo mno`ina?

Vo koe lice li~nite zamenki imaat formi za rod?

Podvle~i gi so moliv li~nite zamenki vo basnata: „Slavej~eto,

kukavicata i magareto“, str. 137.

Zapomni!

Proveri gi svoite znaewa!

•

•

Ve`ba

•

136

SLAVEJ^ETO, KUKAVICATA I MAGARETO

Edna{ kukavicata mu re~e na slavej~eto:

- Saka{ li da se oblo`ime deka jas poubavo peam od tebe?

- Ajde, ako ti ba{ toa go saka{, no koj }e ni bide sudija?

- Ene, onoj {to pase tamu. Gleda{ li kolku golemi u{i ima toj!

Tie zapo~nale da peat, ama kolku magareto se razbiralo vo pesnata!

Toa re~e:

- Vie i dvajcata ubavo peete. Sepak kukavicata poubavo kuka. Taa go

natpea slavej~eto.

Taka slavej~eto go izgubi oblogot, no dobi uteha od ov~arot, toj mu

re~e na slavej~eto:

- Ne srami se, pesnopoecu! Za tebe e pogolema ~est {to tvojata pesna

ne mu se dopa|a na magareto.

Narodna basna

[to e basna?

Basna e kratka prikazna vo koja preku `ivotnite se prika`ani

karakternite osobini na lu|eto.

137

PRIDAVKI

bel, brz, krotok, visok, ubav, mala, niska, svetla, drvena,

pameten kafeava

Zborovite: bel, brz, krotok, visok, ubav i pameten ozna~uvaat

karakteristika na edno doma{no `ivotno, a zborovite: mala, niska,

svetla, drvena i kafeava ozna~uvaat karakteristiki na objekt namenet za

`iveewe na lu|eto.

Vakvite zborovi se vikaat pridavki.

Pridavki se zborovi so koi se ozna~uvaat nekakvi

karakteristiki na predmetite, na su{testvata i na pojavite.

Pridavkite sekoga{ se usoglasuvaat spored kategoriite rod i broj

so imenkite.

Sogledaj!

Zapomni

138

Na primer:

Usoglasuvawe po rod

bel kow drvena ku}a rosno cve}e

pridavka imenka pridavka imenka pridavka imenka

m.r. m.r. ̀ .r. ̀ .r. sr.r. sr.r.

Usoglasuvawe spored brojot

beli kowi drveni ku}i rosni cve}iwa

pridavka imenka pridavka imenka pridavka imenka

mn. mn. mn. mn. mn. mn.

Pridavkite, kako i imenkite, mo`at da se ~lenuvaat.

Na primer: beli kow; drvena ku}a, rosni cve}iwa.

Poso~i gi pridavkite vo pesnata „Jagne“ i opredeli gi rodot i

brojot.

JAGNE

Mlado jagne sred livada {irna -

luda du{a kako da smiri!?

Tr~a, skoka, a nozete krevki -

meko tonat v zelenite trevki.

Beli radi veselo go mamat,

toa skoka, podblevnuva samo.

Mo`e misli za belite radi

se nekoe polegnato stado!

Bo{ko SMA]OSKI

ot ta te

Ve`ba

•

139

Prepi{i gi slednive re~enici vo tetratkata po makedonski

jazik, no taka {to na sekoja od praznite linii }e zapi{e{ po edna

pridavka.

Sega e docna esen. Po _________ ridovi i pokraj _______ reki se

vle~at _________ magli. _________ listovi se ronat i pa|aat na

_________ zemja. Na ___________ nema ima mnogu ___________ oblaci.

Mladen i Nenad si oblekoa ___________ palta. Pro{etaa vo

___________ gradina. Na edna granka ___________ zabele`aa dve

___________ jabolka. So pomo{ na _________ pra~ka gi ~uknaa

jabolkata i sekoj od niv ima{e po edno _________ jabolko.

Zada~a

•

140

GLAGOLI

Potseti se!

[to ozna~uvaat glagolite?

Pro~itaj go vnimatelno tekstot „Ku~e i do`d“, a vnimanieto

zadr`i go posebno na glagolskite formi vo toj tekst.

KU^E I DO@D

Edno ku~e mnogu se pla{e{e od do`d. Koga vrne{e, toa se

vovlekuva{e vo svojata drvena ku}i~ka i dolgo le`e{e vo nea. Go vide

edno drugo ku~e i go pra{a:

- Pobratime, zo{to tolku se krie{ od do`dot?

Ku~eto mu odgovori:

- Edna{ so vrela voda mi go poparija grbot, pa sega se pla{am i od

studenata.

APSTEMIE

GRAMATI^KI KATEGORII KAJ GLAGOLITE

Zada~a

•

141

Vo tekstot „Ku~e i do`d“ ima pove}e glagoli, koi me|u sebe se

razlikuvaat spored gramati~kata kategorija na koja £ pripa|aat.

Glagolite razlikuvaat nekolku gramati~ki kategorii: vid, vreme,

lice i dr.

vid

Glagolskite formi: vide, pra{a, odgovori i poparija ozna~uvaat

svr{eni dejstva. Tie se glagoli od svr{en vid.

Za razlika od niv glagolskite formi: se pla{e{e, vrne{e, se

vovlekuva{e, le`e{e, se krie{e i se pla{am, ozna~uvaat dejstva

pretstaveni vo nivnoto odvivawe, odnosno dejstva {to ne se zavr{eni.

Tie se glagoli od nesvr{en vid.

Spored traeweto na dejstvata ima dva vida glagoli: svr{eni i

nesvr{eni.

vreme

Glagolite se razlikuvaat i spored vremeto vo koe se vr{ele, se

vr{at ili }e se vr{at dejstvata ozna~eni so niv.

Taka na primer, glagolite: se krie{ i se pla{am ozna~uvaat

dejstva {to se vr{at vo sega{nost, odnosno dodeka zboruvame za niv. Tie

se vo sega{no vreme.

Glagolskite formi: se pla{e{e, vrne{e, se vovlekuva{e,

le`e{e, vide, pra{a, odgovori i poparija ozna~uvaat dejstva,

koi se vr{ele ili se izvr{ile vo minatosta. Tie glagoli se vo minato

vreme.

Glagolite razlikuvaat kategorija vreme: sega{no, minato, idno

vreme itn.

Kategorija kaj glagolite

Kategorija kaj glagolite

Zapomni

Zapomni!

142

Kategorija kaj glagolitelice

Glagolite vo tekstot „Ku~e i do`d“ se razlikuvaat spored liceto vo

koe se upotrebeni.

Glagolskata forma se pla{am e upotrebena vo 1 l. ednina,

glagolskata forma se krie{e vo 2 l. ednina, glagolskite formi: se

pla{e{e, vrne{e, se vovlekuva{e, la`e{e, vide i pra{a od tekstot se

vo 3l ednina, a glagolot poparija e vo 3 l. mno`ina.

Glagolite razlikuvaat gramati~ki kategorii lice i broj.

Opredeli gi gramati~kite kategorii kaj glagolite vo slednava

pesna:

ZNAAT SAMO YVEZDITE

[tom v no}ite smiteni,

svetlini }e zgasnat,

vo toplite posteli

de~iwata rasnat.

Nad niv bdeat majkite,

nasmevki im leat,

poeti stanuvaat,

ne`ni pesni peat.

Kolku qubov golema

v srce majka nosi,

koga ~edo miluva,

{to mu gali kosi?

Znaat samo yvezdite

nad pokrivot siv,

ako ne veruvate,

pra{ajte gi niv.

Zapomni!

Ve`ba

•

143Naum POPOVSKI

Potseti se!

[to e re~enica? Koi se nejzinite glavni delovi?

Babata plete. Dedoto ~ita.

Baba Cveta plete {al~e. Dedo Stojmir ~ita vesnik.

Kakvi se ovie ~etiri re~enici spored sostavot?

Prvite dve re~enici se sostaveni samo od po dva zbora: podmet i

prirok.

Vo drugite dve re~enici osven podmet i prirok, ima i drugi

delovi, no i pokraj toa i ednite i drugite re~enici spored sostavot se

prosti, bidej}i vo sekoja od niv ima samo po eden glagol vo li~na

glagolska forma.

RE^ENICI SPORED SOSTAVOT

PROSTI RE^ENICI

Razmisli

¦

Pomo{

144

Re~enicite {to imaat po eden glagol vo li~na glagolska

forma, nezavisno od brojot na drugite nivni delovi, se vikaat

prosti re~enici.

a) Baba Cveta plete {al~e. a) Dedo Stojmir ~ita vesnik.

b) Baba Cveta plete {al~e b) Dedo Stojmir ~ita vesnik

so {to }e go izraduva svoeto vnu~e. i razmisluva.

Po {to se razlikuvaa vtorite i prvite re~enici vo ovie primeri?

Kolku glagoli ima vo re~enicite pod a, a kolku vo re~enicite pod

b?

Re~enicite vo ovie primeri se razlikuvaat po brojot na glagolite

vo niv.

Vo re~enicite: „Baba Cveta plete {al~e“, „Dedo Stojmir ~ita

vesnik“ ima samo po eden glagol vo li~nata glagolska forma: plete i

~ita. Tie re~enici se prosti.

Vo re~enicite: „Baba Cveta plete {al~e so {to }e go izraduva

svoeto vnu~e“ i „Dedo Stojmir ~ita vesnik i razmisluva“ ima po dva

glagoli vo li~na glagolska forma.

Re~enicite vo koi ima dva ili pove}e glagoli vo li~na glagolska

forma se vikaat slo`eni re~enici.

Koi re~enici se prosti spored sostavot?

Po {to se razlikuvaat slo`enite od prostite re~enici?

Zapomni

Zapomni!

SLO@ENI RE^ENICI

Proveri gi svoite znaewa!

•

•

Sporedi!

145

Opredeli koi re~enici se prosti, a koi slo`eni vo sledniov

tekst:

POSETA

Toplo be{e i snegot se tope{e po pokrivite. Streite kapea, a

kapkite svetea na sonceto. Po ulicite vrvea gradski lu|e vo ubavi obleki.

Majkata stigna predvreme vo u~ili{teto. Na golemiot plo{tad

ve}e vladee{e poln mir. Prozorcite na visokite ku}i bleskaa i odvreme -

navreme se slu{a{e glasot na u~itelot, koj zboruva{e so visok ton.

Majkata dojde od seloto {to be{e oddale~eno od gradot ~etiri ~asa

odewe. Nejzinite ma{ki ~izmi bea sosem izvalkani, a ima{e kal i po

{irokoto selsko zdolni{te. Vo desnata raka taa dr`e{e ~ador i golema

bov~a, vo koja bea vrzani ko{uli i novi ~izmi za Jo`e.

Majkata be{e gladna i umorna. Utroto ne kupi leb za da ne ja

rasitnuva edinstvenata desetka. Nozete ja bolea i ka{la{e. Liceto £

be{e sivo, na obrazite ima{e dlaboki br~ki. Ode{e gore-dolu po

plo{tadot i se zagleduva{e po prozorcite {to bleskaa kako da se

pozlateni.

Vo u~ili{teto ~ukna yvon~eto. Potoa se slu{na vikot i vreva. Niz

golemata vreva istr~aa mnogu u~enici. Vo ednata grupa veseli deca izleze

i Jo`e...

Ivan CANKAR

Napi{i nekolku prosti re~enici, a potoa tie re~enici pretvori

gi vo slo`eni re~enici.

Na primer: Marija pozajmi kniga od gradskata biblioteka.

Marija pozajmi kniga od gradskata biblioteka

i so zadovolstvo ja pro~ita za nekolku dena.

Ve`ba

•

Zada~a

•

146

PRAVOPIS

PI[UVAWE GOLEMA BUKVAVO IMIWA NA PRETPRIJATIJA, FIRMI, DRU[TVA

Potseti se!

So golema po~etna bukva zapo~nuva sekoja re~enica.

Esenta e zlatna.

Zlatoto £ go podarija plodovite.

Esenta e do`dliva.

Do`dot £ go podarija oblacite...

Esenta e nasmeana.

Smeata £ ja podarija decata.

Esenta e u~ili{te.

U~ili{teto taa im go podari

na decata.

Nexati ZEKERIJA

So golema po~etna bukva se pi{uvaat:

- li~nite imiwa, prezimiwata i prekarite.

Primeri: Milka, Atanas, Lidija, Venko Andonovski, Vera Ciriviri

- Trena, Blagoja Spirkovski - Xumerko itn.

- Imiwa na ̀ ivotnite

Primer: Bel~o (kow), Siv~o (vol), Bre{ka (krava), Murxo (ku~e) itn.

Geografski poimi

Primeri: Strumina, Bogdanci, Vardar, [ar Planina, Ohridsko

Ezero, Republika Makedonija, Evropa itn.

- Imiwata na dr`avnite i verskite praznici

Primeri: Osmi septemvri, Nova godina, Veligden, Bajram, \ur|ovden

itn.

147

So golema po~etna bukva se pi{uvaat prviot zbor od imiwata na

pretprijatija, na firmi, na dru{tva i sl.

Primeri: Stru{ki ve~eri na poezijata, Pretprijatie za

zanat~iski uslugi, Makedonski naroden teatar, Kulturno umetni~ki

dru{tvo „Vlado Tasevski“, Dru{tvo za makedonski jazik i literatura

i dr.

Napi{i vo tetratkata nekolku re~enici vo koi }e upotrebi{

imiwa na pretprijatija, na firmi, na dru{tva i sl.

Vnimavaj so kakva bukva }e go napi{e{ nivniot prv zbor!

Koga se izrazuvame vo pismena forma, ~esto nekoi zborovi gi

pi{uvame skrateno i na toj na~in nastanuvaat skratenici.

Postojat pove}e vidovi skratenici me|u koi i slednive tri vida:

1. Skratenici vo koi vleguvaat prvite bukvi od pooddelni zborovi

ili od grupa zborovi:

Primer: selo - s. i drugo - i dr.

grad - gr. i sli~no - i sl.

ulica -ul. na primer - na pr.

kniga - kn. i taka natamu - itn.

Zad skratenicite od vakov vid se pi{uva to~ka.

2. Skratenici koi se pi{uvaat so prvata i poslednata bukva ili

slog me|u koi se stava crti~ka.

Primer: magister m - r

gospo|ica g - ca

Zapomni

Ve`ba

•

•

PI[UVAWE SKRATENICI

148

3. Skratenici {to nastanuvaat so spojuvawe na po~etnite bukvi ili

slogovi od pooddelni nazivi sostaveni od pove}e zborovi.

Primer:

OU - osnovno u~ili{te

NOV - Narodnoosloboditelna vojna

GUC - Grade`en u~ili{en centar

OON - Organizacija na obedinetite nacii i sl.

Zad skratenicite od vakov vid ne se pi{uva to~ka.

Napravi skratenici od slednive zborovi: doktor, to~ka, broj,

gospodin, denar, godina.

Vo tetratkata po makedonski jazik napi{i {to zna~at slednive

skratenici:

MRT

ARM

RM

ASNOM

MANU

PTT

OU

Ve`ba

•

Zada~a

•

149

ma{ki rod,

VERVERICA

Ne sum dete,

Ne sum ptica,

Jas se vikam ververica.

Po gran~iwa se ka~uvam,

na lovxii pora~uvam:

Koj lovxija dojde vamu,

da me bara vamu tamu,

ama blizu ne }e bidam.

Van~o NIKOLESKI

Sekoj stih vo ovaa pesna e posebna re~enica.

So edni od re~enicite vo ovaa pesna se tvrdi ne{to : (Jas se vikam

ververica, Po grn~iwa se ka~uvam i dr.), a so drugi se odrekuva ne{to

(Ne sum dete Ne sum ptica...)

Re~enicite so koi se tvrdi ne{to se vikaat potvrdni re~enici,

a re~enicite so koi se odrekuva ne{to se vikaat odre~ni re~enici.

Odre~ni re~enici se pravat so upotreba na negacijata ne.

Na primer: Van~o ne napi{al doma{na rabota.

Majka mi ne mi ja ispegla ko{ulata.

Negacijata NE se pi{uva oddelno od drugite zborovi.

Sogledaj!

Zapomni!

Zapomni!

150

PI[UVAWE NA NEGACIJATA VO ODRE^NI RE^ENICI

NE

Dodavaj}i ja negacijata ne pretvori gi vo odre~ni slednive

potvrdni re~enici:

Denes decata igraat na ridot.

@ivko gi hrani piliwata.

Ja najdovme knigata.

Tatko mi otide na rabota.

Nadvor duva veter.

Vesna kupi tetratka.

De`urniot u~enik ja izbri{a tablata.

Avionot leta visoko.

Na neboto se gledaat oblaci.

Vo makedonskiot literaturen jazik ~estopati dva ili pove}e

zborovi obrazuvaat nov, slo`en zbor koj dobiva svoe, posebno, poinakvo,

novo zna~ewe. Vo toj slu~aj tie zborovi se pi{uvaat kako eden zbor,

odnosno sleano. Me|utoa, vo drugi slu~ai toj proces na srasnuvawe na

zborovite ne se vr{i dokraj, pa zatoa oddelnite zborovi od koi se

obrazuva nov, slo`en zbor se povrzuvaat so crti~ka. Ako, pak, nekoj od

zborovite {to vleguva vo sostav na noviot, slo`en zbor, si go zadr`uva

svoeto osnovno zna~ewe, vo takov slu~aj oddelnite zborovi se pi{uvaat

razdelno.

Za da ne pogre{ime pri pi{uvaweto na slo`enite zborovi, treba da

gi po~ituvame slednive pravila:

a) Sleano se pi{uvaat:

* Slo`enite zborovi od dve imenki me|u sebe povrzani so samo-

glaskite o ili e: stihotvorba, basnopisec, ma{inovoza~, drvored i dr.;

* Slo`enite imenki ~ij prv del e glagol vo zapoveden na~in:

mol~itol~i, paligora, neranimajko, vle~ivle~ko i dr.;

* Slo`enite imenki {to ozna~uvaat imiwa na praznici: Veligden,

\ur|ovden, Petrovden, Mitrovden i dr.;

* Imenkite ~ij prv del e nekoj od slednive zborovi: avio-, avto-,

kino-. kosmo-, foto-, kontra-: avtomehani~ar, aviomaterijal, avtomobil,

Ve`ba

•

SLEANO I RAZDELENO PI[UVAWE NA ZBOROVITE

151

avtopat, kinoproektor, kinoreklama, kosmodrom, kosmopolit,

fotoaparat, fotoreporter, kontraadminiral, kontrarevolucija i dr.;

* Imenkite ~ij prv del e elementot pol- ili polu-: polno}, polkilo,

polubrat, polugodie i dr.;

* Slo`enite imenki kaj koi vtoriot del e eden od slednive zborovi:

litar, metar, gram: mililitar, hektolitar, milimetar, santimetar,

miligram, kilogram i dr.;

* Slo`enite imenki kaj koi prviot del od zborot e broj: edno~inka,

dvocevka, trimese~je, ~etiriagolnik, stonogalka i dr.;

* Slo`enite pridavki od dva zbora koi me|u sebe se povrzuvaat so

samoglaskite o ili e: bosonog, crnooka, belolika, tenkostava i dr.;

* Elementite po- i naj- {to slu`at za stepenuvawe na pridavkite:

pomal, postar, poubav, najgolem, najmiren, najvisok i dr.;

* Odre~niot zbor ne koga e sostaven del na imenkata ili na

pridavkata i zaedno so niv obrazuva nov zbor so posebno zna~ewe:

nevreme, neprijatel, ne~ovek, neiskren, nedoma}in, nevesel i dr.

b) So crti~ka se povrzuvaat:

* Li~nite imiwa pred koi ili zad koi stoi nekoj op{t naziv {to

slu`i kako opredelba: Axi-Trajko, Omer-pa{a, Nasradin-oxa, Osman-beg,

Smail-aga i dr.;

* Dve prezimiwa {to doa|aat kon li~noto ime: Naum Naumovski

-Bor~e, Vera Ciriviri-Trena, Kuzman Josifovski-Pitu i dr.;

* Dve imenki {to se doplnuvaat edna so druga po zna~ewe: nacrt-

zakon, spomen-plo~a, solo-peja~, general-major i dr.;

* Slo`eni imenki od dva zbora: drob-sarma, turli-tava, soda-voda,

i dr.;

* Tu|ite iskazi od dva dela: ping-pong, xez-muzika, `iri-komisija,

gas-maska, vizit-karta i dr.;

* Broevite {to ozna~uvaat pribli`na brojnost kako i brojnite

imenki: dva-tri, tri-~etiri, sedum-osum, dva-trojca, tri-~etvorica,

sedum-osummina i dr.;

* Slo`enite prilozi: zgora-zgora, brgu-brgu, ovde-onde, vamu-tamu,

krivo-levo i dr.;

* Slo`enite pridavki ~ii sostavni delovi ne se napolno srasnati:

makedonsko-francuski (re~nik), prosvetno-kulturen (`ivot), prilepsko-

bitolski (govor) i dr.;

152

v) Razdeleno pi{uvaat:

* Geografskite imiwa {to se sostaveni od dva ili pove}e zborovi, a

sekoj od niv si go zadr`al svoeto osnovno zna~ewe: [ar Planina, Novo

Selo, Me~kin Kamen, Kriva Palanka, Severna Amerika i dr.;

* Kratkite zamenski formi koga stojat zad imenki {to zna~at

rodninski vrski: tatko mi, majka mi, sestra mu, vujko ti, tetka im, ~i~ko vi

i dr.;

* Broevite sostaveni od dva ili pove}e zbora od koi poslednite dva

se svrzuvaat so svrznikot i: dvaeset i pet, trista osumdeset i osum, iljada

~etiristotini trieset i sedum i dr.;

* Odre~niot zbor ne pred glagolski formi: ne u~i, ne ~ita, ne jade,

ne spie i dr.;

* Pozdravite sostaveni od dva ili pove}e zborovi: dobro utro,

dobar den, do gledawe, so zdravje, do viduvawe i dr.

Vo sekoja kolona od tabelava zapi{i po nekolku primeri spored

dadenite barawa.

Zborovi {to se pi{uvaat:

sleano povrzani so crti~ka razdeleno

Zada~a:

•

153

155

SODR@INA

LITERATURA

U~ili{teto izvor na znaewetoYvoni Du{ko Avramovski............... 07Sre}en po~etok Azra Mula~i}........................08Pesnata za u~ili{teto Rajko Jov~eski......................09U~eni~e edno bilo mnogu vredno Vladimir Nazor................... 10Snaodlivata Maja Olivera [ija~ki..................11Najdobrata doma{na zada~a Ivan~o Mitrevski................13Boi Haki Sunat............................ 14Starata kniga Vuk Cerovi}..........................16Najubavata kniga Gorjan Petrevski..................19Gramofonski plo~i Gvido Tartaqa..................... 21Radioto vol{ebnik Branko ]opi}........................24Znaeweto e najskapoceniot plod Albanska narodna prikazna.... 25

Srceto na tatkovinataSrceto na tatkovinata Gligor Popovski...................29Zlatna ~e{ma Ali Huruglica.......................30Drvjata v selo Fahri Kaja.............................32Prikazna za ra|aweto na edno ezero Van~o Nikoleski..................33Planinsko ezerce Mustafa Spahiu................... 36Na ̀ elezni~kata stanica Jordan Dobrevski.................37Od vozot Bla`e Koneski..................... 39Predanie za Ohridskoto Ezero Narodno predanie................40Biljana platno bele{e Narodna pesna...................... 42Prikazna za sobata Velko Nedelkovski............. 43Mojata majka Fejzi Bojku............................ 44Kafez D.[tubwa Zamotska............. 46Samo slobodata takva pesna pee Boris Bojaxiski....................47Rodina Lazo Karovski...................... 49Ubava si, tatkovino Sava Kostadinovska............ 50

Neka yvonat dobrite zboroviNeka yvonat dobrite zborovi Slavka Arsova......................53Bujar Qutvi Rusi............................54Pismo Peni Trpkovski.................... 56Koj treba da se srami Petar Dubo~ki...................... 58Ubavi zborovi Nada Zenkmanova Jakimovska........59Vol{ebnite zborovi K.M. ....................................... 60^estitkata na \or|i Gorjan Petrevski..................62Trite sestri~ki Narodna prikazna................ 63Podareni ~evli~ki Abdulazis Isqami...............65Ubavi zborovi Vidoe Podgorec....................66

Novinarski tekst Antonio Ristevski..........................67Vozot na detstvoto

Decata od svetot Slavko Janevski.................. 69Jazikot ne e pre~ka za dobro drugaruvawe Nexati Zekerija.........71Novogodi{en podarok Marta Grom............................72Vo novata godina [ukri Ramo...........................74Malata golema to~ka Cane Andreevski..................75Yvezdite sjajni {epotat tajni Ndre Mjeda............................77Nata`enata mese~ina Danko Novak..........................79Mese~ina Vlo|ime` Domeradski.........80Let vo vselenata Ve`ba za izrazuvawe i tvorewe ............. 81

Nau~no-popularen tekst................................................................................. 82Podarok za vselenskoto dete Sun~ica [krwari}..............82Vozot na detstvoto Makedonka Jan~evska..........84

Prikaznite nemaat krajPrikaznite nemaat kraj Adem Gajtani......................... 89[trkot i lisicata Narodna prikazna................ 90Gladna gostinka Risto Dav~evski...................92Ribarot i ripkata Aleksandar S. Pu{kin.........93Baba Meca i krtot Lazo Karovski...................... 95Zboruvaat dve devojki Albanska narodna pesna.................97Zimski jagotki Sibirska narodna prikazna...........98Taga za Pepela{ka Pero Milenkovski............. 100Stra{ni lovci Narodna prikazna.............. 101Ververi~kata i volkot Lav Tolstoj..........................103Volkot i ovcata Narodna prikazna.............. 104Koj pomaga najubavo Leonid Kaminski................105Brzozborki.......................................................................................... 106

Azbuka na prirodataZlatoto na esenta Vidoe Podgorec..................109Esenski pejza`i Svetolik Rankovi}............110Grozdober Tome Bogdanovski.............. 113Docna esen Vasil Tocinovski.............. 114Palavo esensko liv~e Jovan Bocevski...................115Zimska slika Kiro Donev..........................116Proletta e slikar Jure Ka{telan....................117Ni prela gora, ni tkala Narodna pesna.................... 118Na{iot prv izlet vo prirodata Miho Atanasovski.............. 119Pesna Tiho Najdovski................... 121Ekolo{ka poraka \or|i \or|ievski................ 122Pejza` Vasil Kunovski.................. 123Vol{ebnikot i pticite Angel Kar{ij~ev.................125Godi{ni vremiwa Bo{ko Sma}oski.................126

156

JAZIK

Gramatika

Imenki............................................................................................................131Kategorija opredelenost................................................................... 132

Zamenki.....................................................................................................135Li~ni zamenki.....................................................................................135

Pridavki........................................................................................................ 138Glagoli........................................................................................................... 141

Gramati~ki kategorii kaj glagolite................................................. 141Kategorija vid kaj glagolite..............................................................142Kategorija vreme kaj glagolite..........................................................142Kategorija lice kaj glagolite............................................................143

Re~enici spored sostavot............................................................................ 144Prosti re~enici................................................................................. 144Slo`eni re~enici..............................................................................145

Pravopis.........................................................................................................147Pi{uvawe golemi bukvi vo imiwa na pretprijatija, firmi i

dru{tva.......................................................................................................... 147Pi{uvawe skratenici........................................................................148Pi{uvawe na negacijata ne vo odre~ni re~enici............................150Sleano i razdeleno pi{uvawe na zborovite...................................151

157