Πάνοε Γκαργκάναε, N ikos AoCivtos, Λέανδροε MnoHapns

Η πάλη ενάντια στηνΙσϋαμοφοΒία

συμπεριλαμβάνει το κείμενο ίου Chris Harman

Ο Προφήτικ και το ΠρολεταριάτοΡιζοσπαστικό Ισλάμ, Ιμπεριαλισμό5 και Αριστερά

Πάνος Γκαργ κάνας, Νίκος Λούντος, Λέανδρος ΜπόλαρηςΗ πάλη ενάντια στην Ισλαμοψοβίασυμπεριλαμβάνει το κείμενο τον Chris HarmanΟ Προφήτης και το ΠρολεταριάτοΡιζοσπαστικό Ισλάμ, Ιμπεριαλισμός και Αριστερά

Φωτό εξωφύλ ου:Σκούπα της γαλλικής αστυνομίας στο Παρίσι σε μουαουλμάνες.

Φωτό οπισθόφυλλου:Η ελληνική αστυνομία σε ρατσιστική επιχείρηση ’ανακατάληψης’ του κέντρου της Αθήνας.

ISBN: 978-960-7967-92-3

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΕΡΓΑΤΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΑΘΗΝΑ: Τ θ 8161,100 10, Αθήνα ΛΕΥΚΩΣΙΑ: ΤΚ 7280, Λευκωσία Τυπώθηκε τον Μάη του 2015 σε 1000 αντίτυπα Πρόλογος, επιμέλεια: Κώστας Πίττας Μετάφραση: Λέανδρος Μπόλαρης, Νίκος Λούντος Διόρθωση κειμένου, σελιδοποίηση: ΗλΙας Κολοβός Εξώφυλλο: Παντελής ΓαβριηλίδηςΕκτύπωση: Φώτης Ζαρακιώτης, Καλλιδρόμου 16, Περιστέρι ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ ΑΘΗΝΑ: ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ Φειδίου 14-16, Τ.Κ.10678, τηλ.: 210 5247584 wwwjnarrigtiko.gr marxistiko@yahoo.gr

Π εριεχόμενα

Πρόλογος 5

Κρις Χάρμαν - Ο Προφήτης και το ΠρολεταριάτοΡιζοσπαστικό Ισλάμ, Ιμπεριαλισμός και Αριστερά 13• Πρόλογος του Κρις Χάρμαν · Εισαγωγή · Ισλάμ, θρησκεία και ιδεολογία♦ Η ταξική βάση του Ισλαμισμού · Το Ριζοσπαστικό Ισλάμ ως κοινωνικό κί­νημα · Οι αντιφάσεις του Ισλαμισμού: Αίγυπτος ♦ Οι αντιφάσεις του Ισλαμι­σμού: Αλγερία ♦ Διασπάσεις σε δύο κατευθύνσεις · Η εμπειρία του Ιράν• Οι αντιφάσεις του Ισλαμισμού: Σουδάν · Συμπεράσματα · Αφγανιστάν:

Ο δρόμος προς την κόλαση · Η πρωταρχική αιτία · Το πραξικόπημα και ο εμφύλιος πόλεμος · Εισβολή και αντίσταση · Οι ηγέτες των Μουτζαχεντίν♦ Αναζωπύρωση του εμφύλιου πολέμου ♦ Ο Μπιν Λάντεν και η Αλ Κάιντα

Πάνος Γκαργκάνας - Επιστημονικά αντίδοτα στην ισλαμοφοβία 142• Το μεταφραστικό κίνημα ♦ Τα άλματα στην επιστήμη• Μαρξιστική προσέγγιση

Νίκος Λούντος - Ο ρατσισμός δεν είναι «ελευθερία του λόγου» 154• Αντιμπεριαλιστικές διαδηλώσεις · Ταχρίρ• Θρησκευτικός φανατισμός; · Αριστερή ισλαμοφοβία

Νίκος Λούντος - Η επέμβαση στο ΜαλίΠόλεμος στην ‘ πίσω αυλή' της Γαλλίας 166• Γαλλικό «Αφγανιστάν» · Προστάτες δικτατοριών « Εθνική καταπίεση

Λέανδρος Μπόλαρης - Είμαστε όλοι Charlie Hebdo; 176• Ιμπεριαλισμός και ισλαμοφοβία: από τον Μπους στον Ομπάμα• Γαλλικός ιμπεριαλισμός: παρελθόν και «επιστροφή»• Θρησκεία και Ισλαμισμός · Πίσω στο Διαφωτισμό; · Διμέτωπος;

Σημειώσεις 192

- 3 -

O Chris Harman (1942-2009) ήταν μέλος του Socialist Workers Party στη Βρετανία και εκδότης του περιοδικού International Socialism. Είναι συγγραφέας του βιβλίου Λαϊκή Ιστορία του Κόσμου. Από το Μαρ­ξιστικό Βιλιοπωλείο κυκλοφορούν πολλά βιβλία του ανάμεσα στα οποία τα Καπι­ταλισμός Ζόμπι, Γερμανία 1918-1924 - Η χαμένη επανάσταση. Βάση και εποικοδό­μημα, Πώς χάθηκε η ρώσικη επανάσταση (συλλογικό).

Ο Πάνος Γκαργκάνας είναι διευθυντής σύνταξης της εφημερίδας Εργατική Αλ­ληλεγγύη. Από το Μαρξιστικό Βιβλιοπω­λείο κυκλοφορούν τα βιβλία του Κόμμα- Τάξη-ΚΙνημα, Πώς Χ ά θηκε η Ρώσικη Επανάσταση (συλλογικό), Ο Ελληνικός Καπιταλισμός, η παγκόσμια οικονομία και η κρίση (συλλογικό) και άλλα.

Ο Νίκος Λούντος είναι μέλος της συντα­κτικής επιτροπής του περιοδικού Σοσια­λισμός Από τα Κάτω. Από το Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο κυκλοφορεί το βιβλίο του Λίβανος - Πώς νίκησε η αντίσταση, Πώς νίκησε η ρώσικη επανάσταση.

Ο Λέανδρος Μπόλαρης είναι μέλος της συντακτικής επιτροπής του περιοδικού Σοσιαλισμός Από τα Κάτω. Από το Μαρ­ξιστικό Βιβλιοπωλείο κυκλοφορούν τα βιβλία του Ουκρανία - Το σταυροδρόμι των ιμπεριαλισμών, Αντίσταση - Η επα­νάσταση που χάθηκε, Εμφύλιος πόλεμος 1946-49 - Επανάσταση και αντεπανάστα­ση στην Ελλάδα, ΣΕΚΕ - Οι επαναστατι­κές ρίζες της αρισΐεράς στην Ελλάδα, Η Εργατική Τάξη Σήμερα, Ιουλιανά 196S (συλλογικό)

Πρόλογος

Η ισλαμοφοβία έχει γίνει η κύρια μορφή ρατσισμού σήμερα. Την ίδια ώρα που η «Ευρώπη-φρούριο» πνίγει στη Μεσόγειο χιλιάδες πρόσφυγες από την Ασία και την Αφρική, οι κυβερνήσεις της, συ- νεπικουρούμενες από τα ΜΜΕ και μια συγχορδία «πρόθυμων» σχολιαστών, αναλυτών κλπ, δεν χάνουν ευκαιρία να αναδείξουν τους μουσουλμάνους σαν τον υπ’ αριθμόν ένα κίνδυνο που απειλεί τις ζωές μας. Οι δολοφονίες των δημοσιογράφων του Charlie He- bdo στο Παρίσι και οι αγριότητες του αντιδραστικού ISIS στη Συ­ρία και στο Ιράκ, έχουν τροφοδοτήσει ακόμα περισσότερο αυτή την υστερική προπαγάνδα που θέλει να μας πείσει ότι πίσω από κάθε γυναίκα με μαντήλα και κάθε μουσουλμάνο μετανάστη ή πρόσφυγα κρύβεται ένας πιθανός τζιχαντιστής εκτελεστής.

Οι ηγέτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχουν κάθε λόγο να «σπρώ­χνουν» μια τέτοια ρατσιστική πολιτική. Μέσα στη μεγαλύτερη οι­κονομική κρίση του καπιταλισμού, επιδιώκουν να κάνουν τους με­τανάστες -κύρια τους μουσουλμάνους- έναν «εύκολο» αποδιο­πομπαίο τράγο για τη λιτότητα, τη φτώχεια, την ανεργία και έτσι να φέρουν τη διάσπαση μέσα στο ίδιο το εργατικό κίνημα, αδυνα­

- 5 -

τίζοντας τις αντιστάσεις του. «Όλοι μαζί, ενάντια στον κοινό εχ­θρό, τους ισλαμιστές», είναι η λεζάντα κάτω από τις χυδαίες φωτο­γραφίες της Μέρκελ, του Ολάντ, του σφαγέα Νετανιάχου και όλου του υπόλοιπου συρφετού που παρέλασε στα Ιλίσια Πεδία κραυγά­ζοντας «Je sui Charlie» το Γενάρη του 2015.

Η ισλαμοφοβία σήμερα, σαν μορφή καλλιεργούμενου ρατσι­σμού από τις άρχουσες τάξεις, δεν διαφέρει σε πολλά από τον αντι­σημιτισμό του 20ού αιώνα που τελικά οδήγησε στο Ολοκαύτωμα: στηρίζεται στη στοχοποίηση και τη θυματοποίηση μιας μειονοτικής ομάδας στον πληθυσμό, στη βάση ότι η κουλτούρα της και τα βα­σικά πιστεύω της αποτελούν θεμελιακή απειλή για την υπόλοιπη κοινωνία. Το ιδεολογικό κονσένσους της συντριπτικής πλειοψηφίας των κυβερνήσεων είναι ότι η «πολυπολιτισμικότητα» και οι όποιες πολιτικές ανοχής έχουν αφοπλίσει την Ευρώπη και έτσι η κοινωνία έχει μείνει ανυπεράσπιστη ενάντια στην επέλαση των ιδεών του ισ- λαμικού φονταμενταλισμού που καλλιεργείται μέσα στους μου­σουλμανικούς πληθυσμούς και κοινότητες. Και αυτό δικαιολογεί κάθε ρατσιστική και κατασταλτική πολιτική. Το γεγονός ότι από αυτές τις πολιτικές επωφελούνται οι φασίστες και η ακροδεξιά, από τον Μιχαλολιάκο και την Λεπέν μέχρι το Pegida στη Γερμανία, μοιάζει ότι δεν πολυαπασχολεί τους συμμετέχοντες στις συνόδους κορυφής της ΕΕ. Όσο για τους πνιγμένους πρόσφυγες στη Λαμ- πεντούζα και στο Αιγαίο, η απάντηση της Ευρώπης-φρούριο είναι περισσότερη Frontex και φράχτες σαν κι αυτόν στον Έβρο και πε­ρισσότερη συμμετοχή στις ιμπεριαλιστικές επεμβάσεις στη Μέση Ανατολή και την Αφρική.

Είναι ανάγκη και καθήκον για το εργατικό κίνημα να σταματή­σει αυτές τις ρατσιστικές και δολοφονικές πολιτικές, που στον πυ­ρήνα τους σήμερα βρίσκεται η ισλαμοφοβία. Αλλά για να μπορέσει να δώσει με επιτυχία η Αριστερά τις μεγάλες αντιρατσιστικές μά­χες που έχει μπροστά της χρειάζεται να είναι ξεκάθαρη απέναντι στην ισλαμοφοβική προπαγάνδα της κυρίαρχης τάξης. Να μην

- 6 -

τσιμπάει στα χυδαία ιδεολογήματα των απολογητών του συστήμα­τος ότι ο εχθρός βρίσκεται σε κάποιον υποτιθέμενο «ισλαμοφασι- σμό» που απειλεί «τις αξίες του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού». Να ορ­γανώνει μαζί με τους μουσουλμάνους μετανάστες/στριες και πρό­σφυγες την αντίσταση σε κάθε ισλαμοφοβική ρατσιστική επίθεση: από την κρατική καταστολή στις μουσουλμάνες δεύτερης και τρί­της γενιάς που φοράνε μαντήλα στη Γαλλία μέχρι τον εγκλεισμό των μεταναστών σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Να βάζει ως προ­τεραιότητα στις διεκδικήσεις της την παροχή άσυλου και στέγης στους πρόσφυγες, τη νομιμοποίηση, τα συνδικαλιστικά δικαιώμα­τα, την ιθαγένεια για τα παιδιά των μεταναστών στην Ελλάδα.

Η μαρξιστική ανάλυση για το τι είναι ο ρατσισμός και πώς πα­λεύεται είναι αναντικατάστατο όπλο σε αυτές τις μάχες. Τα κείμε­να που περιέχονται σε αυτή την έκδοση του Μαρξιστικού Βιβλιο­πωλείου επιχειρούν να συγκεκριμενοποιήσουν και να επικαιροποι- ήσουν αυτή την ανάλυση με κέντρο την ισλαμοφοβία.

Το πρώτο από τα κείμενα του βιβλίου είναι του Chris Harman και έχει τίτλο Ο Προφήτης και το προλεταριάτο - Ριζοσπαστικό Ισ- λάμ, ιμπεριαλισμός και αριστερά. Το μεγαλύτερο μέρος του γρά­φτηκε σε μάλλον «ανύποπτο» χρόνο, το 1994, και συμπληρώθηκε με νέα στοιχεία το 2002 μετά την επίθεση στους Δίδυμους Πύργους και την αμερικάνικη επέμβαση στο Αφγανιστάν. Ο συγγραφέας του κλασικού πια βιβλίου Λαϊκή ιστορία του κόσμου επιχειρεί κα- ταρχήν να δώσει μια συνολική ανάλυση του «φαινομένου» του σύγχρονου ισλαμικού ριζοσπαστισμού, ξεκινώντας από την ιστορι­κή αναδρομή του Ισλάμ ως θρησκεία και ιδεολογία. Απορρίπτει όλα τα τυπικά στερεότυπα που θέλουν το Ισλάμ μια θρησκεία «αι­ώνια διαφορετική» από τις άλλες και από τη φύση της «οπισθο- δρομική» και «επιθετική», και προχωράει στις αιτίες της ισλαμικής αναβίωσης δίνοντας βάρος στην ανάλυση της σημερινής ταξικής φύσης της και του χαρακτήρα της ως κοινωνικό κίνημα. Όπως γρά­φει: «Κάθε έκκληση για επιστροφή στις πρακτικές της εποχής του

- 7 -

προφήτη [Μωάμεθ] δεν έχει να κάνει με τη διατήρηση του παρελ­θόντος, αλλά με την αναδιαμόρφωση της συμπεριφοράς του κό­σμου σε μια εντελώς νέα κατεύθυνση». Ο Harman εξετάζει τρεις παράγοντες που καθόρισαν την πορεία της ισλαμικής αναβίωσης: το ρόλο του ιμπεριαλισμού, το ρόλο των τοπικών καθεστώτων σε χώρες με πλειοψηψία μουσουλμανικού πληθυσμού και το ρόλο της Αριστερός. Καταλήγει με μια αναλυτική εμβάθυνση του αντιφατι­κού χαρακτήρα των σύγχρονων ισλαμιστικών κινημάτων και των αδιεξόδων του λεγάμενου «πολιτικού Ισλάμ», χρησιμοποιώντας τα παραδείγματα μιας σειράς χωρών με έντονη (όταν γραφόταν το κείμενο) παρουσία των Ισλαμιστών -της Αιγύπτου, της Αλγερίας, του Σουδάν, του Ιράν και του Αφγανιστάν. Το συμπέρασμά του εί­ναι πως

ήταν λάθος της α ρισ τερό ς [και σ τ ις μουσ ουλμα νικές χώ ρες και στη Δύση] να βλέπ ει τα ισλαμιστικά κινήματα ε ίτε σαν αυ­τομάτω ς «α ντιδρ α σ τικά » και «φ α σ ιστικά » [Α ίγυπτος, Α λγε­ρία], ε ίτε σαν αυτομάτως «α ντιμπ ερ ια λ ισ π κ ά » και «π ρ ο ο δευ ­τικά » [Ιράν]... Ο ι Ισλαμιστές δεν είνα ι σύμμαχοί μας... [Αλλά] σαν σοσιαλιστές δεν μπορούμε να υποστηρίξουμε τους ιμπε­ρ ιαλιστές και το κράτος ενά ντιά τους. Αυτοί που το κάνουν, στη βάση ότι οι Ισλαμιστές απειλούν τις κοσμικές αξίες, απλά τους δ ιευκολύνουν να παρουσιάζουν την αριστερά σαν τμήμα της «ά π ιστης» συνεργασίας των «κατα πιεστώ ν» ενάντια στα π ιο εξαθλιω μένα τμήματα της κο ινω νίας...

Το κείμενο αυτό αποτέλεσε το περιεχόμενο μιας έκδοσης του Μαρ­ξιστικού Βιβλιοπωλείου με τίτλο Ριζοσπαστικό Ισλάμ, ιμπεριαλι­σμός και αριστερά (2003) η οποία έχει εξαντληθεί. Η επικαιρότητα (και η επιβεβαίωση) της αφήγησης του Harman, ακόμα και των προβλέψεών του, πχ για τους Αδελφούς Μουσουλμάνους στην Αί­γυπτο, είναι εντυπωσιακή. 20 χρόνια μετά την πρώτη δημοσίευσή της στο περιοδικό International Socialism, βρισκόμαστε αντιμέτω­ποι με τις ίδιες πολιτικές επιλογές. Στην κορύφωση της επανάστα­

σης στην Αίγυπτο, το μεγαλύτερο μέρος της Αριστερός έκανε το λάθος να υποστηρίξει το αντεπαναστατικό στρατιωτικό πραξικό­πημα του Σίσι με το επιχείρημα ότι μεγαλύτερος εχθρός είναι ο «ισ- λαμοφασισμός» του Μόρσι και της κυβέρνησης των Αδελφών Μουσουλμάνων. Όμως, όπως σωστά έγραφε ο Νίκος Λούντος στο περιοδικό Σο σ ια λ ισ μ ό ς από τα κάτω το Γενάρη του 2013:

Αντί για συμμαχίες με νοσταλγούς [του δικτάτορα Μουμπά- ρακ], το κλειδ ί είνα ι να έρθουν στο προσκήνιο οι αντιφάσεις στο εσω τερικό του μπλοκ των Ισλαμιστών. Α φενός ανάμεσα στην ηγεσία της Α δελφ ότητα ς που είνα ι πλούσιο ι καπ ιτα λι­στές και στην οργανω μένη μικροαστική της βάση. Α φετέρου ανάμεσα στις πολιτικές της Α δελφ ότητας και στις ελπ ίδες του κόσμου που επηρεάζει και την ψηφίζουν -ερ γά τες , αγρότες, φτωχά στρώ ματα. Αυτό απα ιτεί α νεξάρτητη παρέμβαση της επαναστατικής αριστερός και της εργα τικής τάξης, ώ στε μέσα στις κα θημερινές μάχες να έρχεται στο φως τ ι βρίσκετα ι πίσω από τα γενικόλογα συνθήματα των Ισλαμιστών. Η σαρία στο μυαλό πολλώ ν φτωχών χωρικών σημα ίνει εξασφάλιση δικαιο­σύνης για όλους τους ανθρώπους, ενώ η «κοσ μικότητα » είνα ι τα υτισ μένη με τον αυταρχισμό των στρα τιω τικώ ν καθεστώ ­των. Αντί λοιπόν για θεω ρητική αντιπ αρά θεση για το αν θα π ερ ιέχ ε ι το Σύ ντα γμ α [της Α ίγυπτου] α να φ ο ρές σ τη θ ρ η ­σκεία, το ζήτημα είνα ι πώς ο κόσμος που θ έλ ει δικαιοσύνη θα μπει στη μάχη για να τη δ ιεκδ ικήσ ει και πού θα κοιτάξει για να β ρ ει συμμάχους. Αν, όμως, δε ι τα συνδικάτα και την α ρι­στερά να συμμαχούνε με τα αφεντικά και τους στρατοκράτες, φυσικά και δεν θα κοιτάξει προς τα εκεί.

Το ζήτημα του πώς η Αριστερά αντιμετωπίζει την ισλαμοφοβική προπαγάνδα σήμερα δεν περιορίζεται μόνο σε χώρες, όπως η Αίγυ­πτος, που βρέθηκαν στην επαναστατική καταιγίδα της «αραβικής άνοιξης». Γίνεται κεντρικό σε κάθε ιμπεριαλιστική επέμβαση (για παράδειγμα, αν θα πρέπει η Αριστερά να συμπαραταχθεί με τους βομβαρδισμούς του Ομπάμα ενάντια στους «ισλαμοφασίστες» του ISIS) και σε κάθε αντιρατσιστική και αντιφασιστική μάχη του ερ­

- 9 -

γατικού κινήματος. Σε αυτό το ξεκαθάρισμα συμβάλλουν τα επό­μενα τέσσερα κείμενα από το περιοδικό Σοσιαλισμός από τα κάτω που περιλαμβάνονται σε αυτή την έκδοση.

Το πρώτο έχει τίτλο Επιστημονικά αντίδοτα στην ισλαμοφοβία και είναι του Πάνου Γκαργκάνα. Γράφτηκε το Σεπτέμβρη του 2011 με αφορμή την παρουσίαση ενός βιβλίου (στα αγγλικά) για τον «Χρυσό Αιώνα των Αραβικών Επιστημών». Ο συγγραφέας, αφού επισημαίνει αρχικά ότι οι προσπάθειες να ζωγραφιστεί το Ισλάμ με τα πιο μελανά χρώματα μιας «σκοτεινής απειλής» υπηρετούν πολ­λαπλές σκοπιμότητες -από τη συκοφάντηση των μουσουλμάνων μεταναστών στις ευρωπαϊκές μητροπόλεις μέχρι τις ιμπεριαλιστι­κές επεμβάσεις- αντλεί ιστορικά παραδείγματα για τη συμβολή του μουσουλμανικού κόσμου στην ανάπτυξη της σύγχρονης επι­στήμης. Κάνοντας μια μαρξιστική προσέγγιση των επιτευγμάτων της ισλαμικής Αναγέννησης από το 750 ως το 1250 στα μαθηματι­κά, την ιατρική, τη χημεία, τη φιλοσοφία καταρρίπτει τα πλαστά στερεότυπα της ισλαμοφοβικής προπαγάνδας.

Ακολουθούν δυο κείμενα του Νίκου Λούντου. Το πρώτο με τον επίκαιρο τίτλο Ο ρατσισμός δεν είναι «ελευθερία του λόγου» (Νο­έμβρης 2012), εξετάζει την προηγούμενη ισλαμοφοβική έξαρση, όταν ξέσπασαν διαδηλώσεις μουσουλμάνων σε όλο τον κόσμο σε αντίδραση για ένα αμερικάνικο βίντεο που ήταν μια ανοικτή επίθε­ση στο Ισλάμ. Φέρνοντας τις πραγματικές εικόνες από αυτές τις διαδηλώσεις, αλλά και από την «αραβική άνοιξη» της πλατείας Τα- χρίρ και από την Παλαιστίνη, εξηγεί ότι δεν είναι ο «θρησκευτικός φανατισμός» που ωθεί αυτές τις αντιδράσεις, αλλά η ρατσιστική καταπίεση και οι ιμπεριαλιστικές επεμβάσεις. Καταλήγει: «Με την ισλαμοφοβία να βρίσκεται στην αιχμή της ρατσιστικής εκστρατείας φασιστών και κυβερνήσεων σε όλη την Ευρώπη, η Αριστερά πρέπει να είναι ετοιμοπόλεμη και στις μύτες των ποδιών της απέναντι σε οποιαδήποτε πρόκληση ενάντια στους μετανάστες και στο Ισλάμ».

Η Γαλλία ήταν η ευρωπαϊκή χώρα που πρωτοστάτησε στην

- ίο -

ενορχήστρωση της ισλαμοφοβικής εκστρατείας από πολύ νωρίς. Το δεύτερο κείμενο του Λούντου συνδέει ακριβώς την ισλαμοφο- βία με την ιμπεριαλιστική επέμβαση του γαλλικού καπιταλισμού στο Μαλί της Αφρικής (Μάρτης 2013). Αποκαλύπτει ποιο είναι το πραγματικό υπόβαθρο που αναγκάζει χιλιάδες ανθρώπους από την Αφρική να αποφασίζουν το φρικτό ταξίδι προς τη Μεσόγειο, με κίνδυνο να πνιγούν στα νερά της (καθόλου τυχαίο ότι οι περισ­σότεροι από τους διασωθέντες των ναυαγίων στη Λαμπεντούζα που φτάνουν να μιλήσουν στην τηλεόραση είναι γαλλόφωνοι). Δεί­χνει ακόμα το πόσο χωμένη είναι η Ευρωπαϊκή Ένωση στις βρόμι­κες ιμπεριαλιστικές επεμβάσεις, όχι μόνο σαν συνέταιρος των αμε- ρικάνων στο Αφγανιστάν, το Ιράκ ή τη Συρία, αλλά και για τα δικά της καπιταλιστικά συμφέροντα από την εποχή της αποικιοκρατίας μέχρι σήμερα.

Το βιβλίο κλείνει με το κείμενο του Λέανδρου Μπόλαρη Είμα­στε όλοι Charlie Hebdo·, Η δολοφονία των δημοσιογράφων έγινε η αφορμή για να ξετυλιχτεί με ακόμα μεγαλύτερη ένταση η εκστρα­τεία ισλαμοφοβίας. Ο Μπόλαρης κάνει όλες τις συνδέσεις με τον ιμπεριαλισμό, τη θρησκεία, το Διαφωτισμό, για να επιχειρηματολο­γήσει ότι όχι μόνο δεν πρέπει η Αριστερά, το εργατικό κίνημα και η νεολαία να συμπαραταχθούν με τις παρελάσεις εθνικής ή ευρωπαϊ­κής ενότητας ενάντια σε κάποιο φανταστικό «χειρότερο ισλαμικό εχθρό», αλλά αντίθετα πρέπει να βάλουν τους εαυτούς τους στην υπεράσπιση κάθε καταπιεσμένου πρόσφυγα ή μετανάστη. Κι αυτό σημαίνει δυνάμωμα της σύγκρουσης με την Ευρώπη του κεφάλαι- ου, του πολέμου, του ρατσισμού.

Απέναντι στην «βιομηχανία ισλαμοφοβίας» η πραγματικότητα είναι ότι οι μουσουλμάνοι αποτελούν μόνο το 4% του πληθυσμού της Ευρώπης και σε καμιά από τις χώρες της δεν υπερβαίνουν το 7% (στις ΗΠΑ είναι μεταξύ 0,2 και 0,6%). Η πλειοφηφία τους δεν έχει ουσιαστική πρόσβαση σε καμιά πολιτική ή οικονομική εξουσία σε εθνικό επίπεδο. Είναι ανάμεσα στα πιο χτυπημένα κομμάτια της

-11 -

εργατικής τάξης, υποφέρουν από διακρίσεις, ανεργία, φτώχεια. Σε χώρες, όπως η Ελλάδα, οι περισσότεροι θεωρούνται «παράνομοι» και ζουν κάτω από τη συνεχή απειλή των ρατσιστικών αστυνομι­κών επιδρομών, των φασιστικών επιθέσεων και του εγκλεισμού τους σε στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Αλλά ταυτόχρονα, είναι τμήμα της τάξης μας. Με τη συμπαρά­σταση και τη στήριξη του αντιρατσιστικού κινήματος, έχουν δώσει αξιοζήλευτους αγώνες κάτω από τις πιο σκληρές συνθήκες. Οι μουσουλμάνοι αγρεργάτες από το Μπανγκλαντές στα φραουλο- χώραφα της Μανωλάδας, οι μουσουλμάνοι εργάτες από το Πακι­στάν στο εργοστάσιο της Γενικής Ανακύκλωσης ΑΕ και στη Σκάλα Λακωνίας, οι αιγύπτιοι ψαράδες στο Πέραμα, οι Σενεγαλέζοι στην πλατεία Αμερικής, οι Σύριοι στο Σύνταγμα, οι χιλιάδες που διαδη­λώνουν στους δρόμους της Αθήνας με την ΚΕΕΡΦΑ κάθε Μάρτη, αλλά και ο κόσμος της μειονότητας στη Θράκη που κινητοποιείται για συμπαράσταση στην Παλαιστίνη και ενάντια στους φασίστες της Χρυσής Αυγής, είναι δύναμη για το εργατικό κίνημα.

Σε αυτούς τους μουσουλμάνους εργάτες και εργάτριες και στους αγώνες του αντιρατσιστικού κινήματος είναι αφιερωμένη η έκδοση αυτού του βιβλίου του Μαρξιστικού Βιβλιοπωλείου.

Κώστας Πίττας, Α πρίλης 2015

- 12-

Κρις Χάρμαν

Ο Προφήτης και το ΠρολεταριάτοΡιζοσπαστικό Ισλάμ,

Ιμπεριαλισμός και Αριστερά

Πρόλογος του Κρις Χάρμαν

«Ισλαμικός φονταμενταλισμός», «πολιτικό Ισλάμ», «Ισλαμισμός». Όλες αυτές οι εκφράσεις οι οποίες περιγράφουν το ίδιο φαινόμενο έχουν γίνει αντικείμενο τεράστιας συζήτησης από τις 11 Σεπτέμ­βρη του 2001, όταν αεροπειρατές καμικάζι κατέστρεφαν το Παγ­κόσμιο Κέντρο Εμπορίου και ο Τζορτζ Μπους ξεκίνησε τον «πόλε­μο κατά της τρομοκρατίας» με το βομβαρδισμό του Αφγανιστάν.

Εκατομμύρια λέξεις έχουν γραφτεί σε χιλιάδες περιοδικά, βι­βλία και εφημερίδες γι’ αυτό το θέμα.

Στην πραγματικότητα, όμως, ένα πολύ μικρό μέρος αυτής της φιλολογίας χρησιμεύει στην κατανόηση του ζητήματος. Οι περισ­σότερες απ’ αυτές τις απόπειρες ερμηνείας έχουν σαν σημείο ανα­φοράς μια γενική σύγχυση ανάμεσα στο Ισλάμ -μια θρησκεία την οποία ασπάζεται το ένα πέμπτο του παγκόσμιου πληθυσμού- και στις Ισλαμιστικές πολιτικές ομάδες που έχουν πολύ μικρότερο αριθμό οπαδών. Δεν μπορούμε να ταυτίσουμε γενικά το Ισλάμ με μια συγκεκριμένη Ισλαμιστική ομάδα, για τον ίδιο λόγο που δεν μπορούμε να ταυτίσουμε τον Καθολικισμό με τα Χριστιανοδημο- κρατικά κόμματα της Ευρώπης ή τον Προτεσταντισμό με τα κη­

- 14-

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

ρύγματα μίσους του'Ιαν Πέσλεϊ (αρχηγού του πιο ακροδεξιού ρεύ­ματος των «Ενωτικών» της Βόρειας Ιρλανδίας, Στμ).

Το μοτίβο που επαναλαμβάνεται στην πλειοψηφία τέτοιων «αναλύσεων», είναι η άποψη ότι αυτές οι ομάδες αποτελούνται απλά από «φανατικούς», «παρανοϊκούς» και «τρελαμένους μουλά- δες» -ενσαρκώσεις του «απόλυτου κακού». Η λέξη «φασίστες» χρησιμοποιείται επίσης συχνά. Τέτοιου τύπου εξηγήσεις αποτέλε- σαν τη δικαιολογία τόσο για την ακροδεξιά του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος στο Λευκό Οίκο όσο και για το Δημοκρατικό Κόμμα στο Κογκρέσο των ΗΠΑ να συνασπιστούν με δεξιές και σοσιαλδημο­κρατικές κυβερνήσεις της Ευρώπης σε ένα πόλεμο για την «υπερά­σπιση του πολιτισμού».

Αυτές τις απόψεις δεν τις ασπάζονται μόνο οι κυβερνήσεις. Το ίδιο κάνουν και κάποιοι που μέχρι πριν λίγο καιρό ήταν αριστεροί επικριτές αυτών των κυβερνήσεων. Ο υποτιθέμενος «φασιστικός» χαρακτήρας του Ισλαμισμού επέτρεψε τουλάχιστον σε έναν επικρι­τή των προηγούμενων στρατιωτικών επεμβάσεων των ΗΠΑ, τον Κρίστοφερ Χίτσενς, να γίνει απολογητής των βομβαρδισμών που έθαψαν ζωντανά παιδιά στο Αφγανιστάν. Παρόμοια σύγχυση κυ­ριαρχεί σε πολύ ευρύτερους κύκλους, πέρα από τα σαλόνια της Νέ­ας Υόρκης στα οποία συχνάζει τώρα ο Χίτσενς.

Μια ματιά σε αριστερές ή φιλελεύθερες εκδόσεις των τελευταί­ων χρόνων, θα αποκαλύψει αμέτρητες αναφορές στον υποτιθέμενο βάρβαρο και ανορθολογικό χαρακτήρα του Ισλάμ και στο «μεσαι­ωνικό φασισμό» των πολιτικών ομάδων που αναφέρονται σε αυτό. Έτσι, για παράδειγμα, η Σούζαν Τζορτζ, μια αξιόλογη αγωνίστρια ενάντια στις καταστροφικές επιπτώσεις της παγκοσμιοποίησης, μάλλον θεωρεί τους Ισλαμιστές πιο επικίνδυνους ακόμα και από τον παγκοσμιοποιημένο καπιταλισμό. Στα άρθρα της αναφέρεται στους «φασίστες φονταμενταλιστές», οι οποίοι έχοντας έναν «με- γαλομανή αρχηγό που θέλει να κυριαρχήσει στον κόσμο», αποτε­λούν έναν «ασαφή, απροσδιόριστο, υπερτοπικό εχθρό, που δεν

- 15-

Κρις Χάρμα

αγωνίζεται για παραδοσιακούς σκοπούς, δεν σέβεται κανέναν από τους "κανόνες του πολέμου" που έχουν διαμορφωθεί στο πέρασμα των αιώνων και ο οποίος μεταφέρει τον τρόμο του απρόβλεπτου στα σπίτια και στους χώρους εργασίας των ευκατάστατων, των δη­μοκρατικών, των νομοταγών».

Αυτές οι σκέψεις την οδήγησαν να δηλώσει ότι ήταν «μπερδε­μένη» για το αν θα έπρεπε να υποστηρίξει ή όχι τους βομβαρδι­σμούς που εξαπέλυσε ο Μπους στο Αφγανιστάν -βομβαρδισμούς που σκότωσαν μάλλον περισσότερους αμάχους απ’ ό,τι η επίθεση στο Παγκόσμιο Κέντρο Εμπορίου.

Οι υβριστικοί αφορισμοί δεν μας βοηθάνε να κατανοήσουμε οποιοδήποτε σημαντικό πολιτικό φαινόμενο. Οι λέξεις που επι­στρατεύονται πρέπει να δίνουν κάποιου τύπου εξήγηση.

Το να κατανοείς κάτι δεν σημαίνει απαραίτητα ότι και το επι­δοκιμάζεις. Η κατανόηση των αιτιών του καρκίνου δεν σημαίνει ότι δικαιολογείς τον πόνο και το θάνατο. Η κατανόηση των αιτιών που έσπρωξαν μια ομάδα νέων από την αραβική χερσόνησο να καταδι­κάσουν σε θάνατο 3000 ανθρώπους και τους εαυτούς τους, δεν ση­μαίνει υποστήριξη των πράξεών τους. Η κατανόηση των αιτίων που βρίσκονται πίσω από την προσπάθεια μιας μειοψηφίας μου­σουλμάνων ανδρών να επιβάλουν στις γυναίκες να φοράνε τη μαντήλα -και το γιατί κάποιες μουσουλμάνες γυναίκες συναινούν σ’ αυτό- δεν σημαίνει εγκατάλειψη του αγώνα για τη γυναικεία απελευθέρωση.

Το κείμενο αυτού του βιβλίου γράφτηκε αρχικά το 1994 με τη μορφή άρθρου στο περιοδικό μαρξιστικής θεωρίας International Socialism Journal και είχε στόχο να βοηθήσει σε μια τέτοια προ­σπάθεια κατανόησης. Τα βασικά του επιχειρήματα είναι σήμερα πιο επίκαιρα από ποτέ, καθώς μετά τις 11 Σεπτέμβρη, βρισκόμαστε στο μέσο ενός μάλλον ατέλειωτου «πολέμου κατά της τρομοκρα­τίας» (η εισαγωγή γράφτηκε το Γενάρη του 2002, πριν από το νέο πόλεμο του Μπους στο Ιράκ, Στμ).

- 16-

Η βασική μας αφετηρία πρέπει να είναι το γεγονός ότι ο Ισλα­μισμός δεν μπορεί να γίνει κατανοητός χωρίς να κατανοήσουμε ταυτόχρονα τον τρόπο με τον οποίο ο δυτικός ιμπεριαλισμός εισέ­βαλε στις ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων σε μια περιοχή που απλώ­νεται από τις ακτές του Ατλαντικού στη βόρειο Αφρική μέχρι τον Κόλπο της Βεγγάλης και ακόμα παραπέρα. Από την εποχή της βρετανικής κατάκτησης της Βεγγάλης το 1757 και της κατάληψης της Αίγυπτου από τον Ναπολέοντα το 1798, οι δυτικές δυνάμεις επανειλημμένα έχουν χρησιμοποιήσει τη στρατιωτική τους ισχύ για να επιβάλουν την κυριαρχία τους στην περιοχή: 1830, 1882, 1919, 1936, 1947, 1956, 1958, 1967, 1973, 1982, 1991 -αυτές είναι μόνο μερικές από τις σημαντικότερες χρονολογίες όπου εκδηλώθηκε με δυτική στήριξη η στρατιωτική επιβολή, πολύ συχνά με ιδιαίτερα αι­ματηρά αποτελέσματα.

Οι επιπτώσεις αυτών των επεμβάσεων συνεχίζουν να υπάρχουν και σήμερα. Οι κυρώσεις σε βάρος του Ιράκ έχουν κοστίσει τη ζωή σε μισό εκατομμύριο παιδιά. Ο πλούτος της αραβικής χερσονήσου, το πετρέλαιο, συνεχίζει να βρίσκεται στα χέρια δυτικών πολυεθνι­κών που παραχωρούν ένα κομμάτι του στο λεπτό στρώμα της ντό­πιας άρχουσας τάξης, ενώ την ίδια στιγμή η μάζα του πληθυσμού ζει στη φτώχια. Το ΔΝΤ και η Παγκόσμια Τράπεζα υπαγορεύουν οικονομικά προγράμματα σε χώρες όπως η Αίγυπτος και η Αλγε­ρία, θυμίζοντας την εποχή του 1880, όταν ο Λόρδος Κρόμερ διοι­κούσε την Αίγυπτο και την Αλγερία για λογαριασμό των βρετανών και γάλλων δανειστών τους. Και το πιο ταπεινωτικό απ’ όλα: το κράτος του Ισραήλ, που ξεκίνησε σαν μια ευρωπαϊκή αποικία εποί- κων που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή με τη στήριξη της Βρετα­νίας, συνεχίζει να ασκεί ανεμπόδιστα μια δικτατορία πάνω στο λαό της Παλαιστίνης, διώχνοντάς τον από τη γη του και επεκτείνοντας τους οικισμούς των εποίκων του στα Κατεχόμενα.

Η Μέση Ανατολή δεν είναι η μοναδική περιοχή που έχει υπο­φέρει από το δυτικό ιμπεριαλισμό. Παρόμοιες είναι οι ιστορίες της

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο_______________________________________

- 17-

Κρις Χάρμαν

Υποσαχάριας Αφρικής, της Κεντρικής Αμερικής, της Νοτιοανατο­λικής Ασίας. Αλλά επειδή όλοι οι κάτοικοι και οι περισσότεροι κυ­βερνήτες αυτής της περιοχής είναι μουσουλμάνοι -κομμάτι μιας κοινής χιλιετούς πολιτιστικής κληρονομιάς- ήταν εύκολο να πα­ρουσιάζεται ότι στη Μέση Ανατολή αυτό που συμβαίνει είναι μια σύγκρουση ανάμεσα στον Ισλαμισμό και στο Χριστιανισμό και όχι μια ιμπεριαλιστική λεηλασία από καπιταλιστές που δεν δίνουν δε­κάρα για τη θρησκεία αυτών που εκμεταλλεύονται.

Με αυτή την έννοια, ο Ισλαμισμός είναι μια απάντηση στα δει­νά που έχει σωρεύσει ο ιμπεριαλισμός. Αλλά είναι μια απάντηση που στρέφεται προς το παρελθόν, για να αγκαλιάσει τα πιο αντι­δραστικά χαρακτηριστικά προκαπιταλιστικών κοινωνιών, αντί να βλέπει μπροστά, στην πάλη ενάντια στον ιμπεριαλισμό.

Επίσης, η θρησκευτική γλώσσα των Ισλαμιστών και η δαιμονο- ποίηση που υφίστανται από τους αντιπάλους τους, συγκαλύπτουν την τεράστια ποικιλία ρευμάτων μέσα στο ίδιο το Ισλάμ. Μια Ισλα- μιστική οργάνωση που αναπτύχθηκε μέσα από την πάλη για το διώξιμο των ισραηλινών δυνάμεων κατοχής από το νότιο Λίβανο, μπορεί να παίζει εντελώς διαφορετικό ρόλο από μια άλλη Ισλαμι- στική οργάνωση η οποία, για παράδειγμα, συνεργάζεται εδώ και εί­κοσι χρόνια στενά με τις μυστικές υπηρεσίες του Πακιστάν.

Το ίδιο θολές αφήνονται και οι αιτίες για την ανάπτυξη του Ισ­λαμισμού στις δεκαετίες του '80 και του ’90.

Τις προηγούμενες δεκαετίες, κινήματα που εμπνέονταν από κοσμικές ιδεολογίες -συνήθως τον εθνικισμό ή τον κομμουνισμό (με την έννοια που του έδινε η τότε Σοβιετική Ένωση)- έμοιαζαν ότι προσέφεραν, τόσο σε τμήματα των μεσαίων στρωμάτων στον Τρίτο Κόσμο όσο και στους αγρότες και τους εργάτες αυτών των χωρών, μια κοινή εναλλακτική προοπτική απέναντι στον ιμπερια­λισμό. Όμως, μπαίνοντας στη δεκαετία του '80, τα εθνικιστικά κα­θεστώτα που προέκυψαν είχαν ήδη συμβιβαστεί με το παγκόσμιο σύστημα και αντίθετα αφιέρωναν τις δυνάμεις τους να αντιμάχον­

- 18-

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

ται μεταξύ τους. Ύστερα ήρθε η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένω­σης.

Ο Ισλαμισμός μπόρεσε να καλύψει το κενό που δημιουργήθη- κε, προσψέροντας σε κάποια σημαντικά κοινωνικά στρώματα μια εξήγηση για το τι πήγε λάθος, ρίχνοντας το φταίξιμο στη διαφθορά των καθεστώτων που υιοθέτησαν Δυτικές μη-ισλαμικές αξίες. Το συμπέρασμα που έβγαλαν οι πιο παλιές και πιο συντηρητικές Ισ- λαμιστικές ομάδες ήταν ότι αυτό που χρειάζονταν ήταν η μεταρ­ρύθμιση αυτών των καθεστώτων, ώστε να επιβληθούν πιο αυστη­ροί κώδικες συμπεριφοράς στον κόσμο. Αλλά για κάποια νεότερα και πιο ριζοσπαστικά στοιχεία, το συμπέρασμα ήταν η ανάγκη διε­ξαγωγής ενός ολοκληρωτικού πολέμου, τόσο ενάντια στα τοπικά κράτη όσο και ενάντια στις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις που τα στηρί­ζουν.

Όπως προσπαθώ να αποδείξω στο κείμενο που ακολουθεί, ο απολογισμός της δράσης τέτοιων ριζοσπαστικών ομάδων ήταν η αποτυχία. Μπόρεσαν να τραυματίσουν τους εχθρούς τους, αλλά δεν κατάφεραν να τους ανατρέψουν. Καθώς γράφονται αυτές οι γραμμές το FIS (Ισλαμικό Μέτωπο Σωτηρίας) στην Αλγερία έχει συμβιβαστεί με το καθεστώς. Ο Τουραμπί, ο ηγέτης των Ισλαμι- στών στο Σουδάν, είναι φυλακισμένος και τα ριζοσπαστικά Ισλαμι- στικά δίκτυα στην Αίγυπτο έχουν συντρίβει.

Το δίκτυο της Αλ Κάιντα, η οποία θεωρείται ότι βρίσκεται πίσω από τις επιθέσεις της 11ης Σεπτέμβρη, είναι προϊόν αυτών των ητ­τών. Ήταν ένας συνασπισμός υπολειμμάτων τέτοιων οργανώσεων που βρέθηκαν στην εξορία ύστερα από μια σκληρή και αποτελε­σματική εκστρατεία καταστολής σε βάρος τους. Ο Μπιν Λάντεν έγινε η ηγετική προσωπικότητα αυτού του δικτύου, επειδή ήταν κάποιος που διέθετε τους απαραίτητους πόρους σαν εκατομμυρι­ούχος, αλλά και την απαιτούμενη ενεργητικότητα για να συντονί­σει σε διεθνή κλίμακα αυτές τις ομάδες και να τους εξασφαλίσει μια προσωρινή βάση στο Αφγανιστάν.

- 19-

Kpic Χάρμαν

Η επίθεση στο Παγκόσμιο Κέντρο Εμπορίου αποτέλεσε με κά­ποιο τρόπο τη λογική κατάληξη μιας δεκαετίας γεμάτης ήττες. Ήταν μια πράξη απελπισίας, όχι επίδειξης δύναμης. Μια απόπειρα να χρησιμοποιηθούν οι ίδιες τρομακτικές μέθοδοι με αυτές που επιστρατεύουν οι ΗΠΑ όταν βάζουν στο στόχαστρο άλλες χώρες (Λιβύη, Παναμάς, Ιράκ, Σερβία και Αφγανιστάν), αλλά αυτή τη φο­ρά ενάντια στις ίδιες τις ΗΠΑ.

Αυτό υποδηλώνει το βαρύ τίμημα των απωλειών αμάχων. Όμως η επίθεση δεν μείωσε τη δύναμη του αμερικάνικου κράτους, το οποίο μπόρεσε να την χρησιμοποιήσει ως δικαιολογία για το βομβαρδισμό μιας από τις φτωχότερες χώρες στον πλανήτη. Οι ΗΠΑ έκαναν έτσι μια επίδειξη της ικανότητάς τους να τιμωρούν οποιονδήποτε παρεμποδίζει την υλοποίηση των οικονομικών και στρατηγικών στόχων τους, βαφτίζοντας αυτή την τιμωρία «πόλεμο ενάντια στην τρομοκρατία».

Σε πολλές χώρες υπήρξαν σημαντικά κινήματα που αντιτάχθη- καν στον πόλεμο του Μπους στο Αφγανιστάν. Αλλά σε κάποιες άλλες, που κανονικά θα έπρεπε να βρεθούν στην πρώτη γραμμή του αγώνα ενάντια στον πόλεμο, τέτοια κινήματα παρέλυσαν επει­δή τους έλειπε η σωστή αντιμετώπιση του Ισλαμισμού και τα οποία προτίμησαν να υιοθετήσουν απόψεις σαν της Σούζαν Τζορτζ, θεω­ρώντας τον Ισλαμισμό μεγαλύτερο κακό από τον ιμπεριαλισμό. Μια τέτοια κοντόφθαλμη αντίληψη, αθέλητα, ενισχύει τη δυνατό­τητα των ΗΠΑ να επιβάλλουν τη θέληση τους στον υπόλοιπο κό­σμο, είτε μέσω του Πενταγώνου και του ΝΑΤΟ, είτε μέσω οργανι­σμών σαν το ΔΝΤ και τον ΠΟΕ. Δίνει ακόμα τη δυνατότητα στους Ισλαμιστές να ισχυρίζονται, απευθυνόμενοι σε αυτούς που υποφέ­ρουν από τον ιμπεριαλισμό και τις δικτατορίες που χρηματοδοτεί στη Μέση Ανατολή, ότι η αριστερά διεθνώς δεν ενδιαφέρεται για τα βάσανά τους. Αντίθετα, το επιχείρημα των Ισλαμιστών ότι όσα γίνονται αποτελούν σύγκρουση ανάμεσα στο Ισλάμ και τη Δύση, θα πρέπει να έχασε πολλή από την επιρροή του, όταν οι τηλεορά­

-2 0 -

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

σεις μετέδιδαν εικόνες από τις αντιπολεμικές διαδηλώσεις στη Δύ­ση και στον υπόλοιπο Τρίτο Κόσμο, όπου σοσιαλιστές, συνδικαλι­σμένοι εργάτες και νεολαία κάθε είδους καταγωγής διαδήλωναν ενάντια στον πόλεμο.

Οι δεξαμενές της δυσαρέσκειας από τις οποίες αντλεί δυνάμεις ο Ισλαμισμός δεν πρόκειται να στερέψουν. Η απόγνωση θα οδηγή­σει σε περισσότερες επιθέσεις στα χνάρια της 11ης Σεπτέμβρη και ο ιμπεριαλισμός θα χρησιμοποιήσει ξανά αυτές τις επιθέσεις σαν δικαιολογία για νέες επεμβάσεις.

Αυτός ο φαύλος κύκλος θα σπάσει μόνο όταν η αριστερά στα­θεί ικανή να αποδείξει ότι μπορεί να ηγηθεί στον αγώνα ενάντια στην εκμετάλλευση και την καταπίεση σε παγκόσμια κλίμακα. Αλ­λά δεν πρόκειται να κατορθώσει κάτι τέτοιο αν δεν έχει ξεκάθαρο το ποιος είναι ο κύριος εχθρός -και το ζήτημα του Ισλαμισμού έχει άμεση σχέση με αυτό.

Το μεγαλύτερο μέρος αυτού του βιβλίου γράφτηκε το 1994 και δεν έχει προστεθεί νέο υλικό. Κάποια από τα γεγονότα στα οποία αναφέρομαι σε ενεστώτα χρόνο ανήκουν πια στο παρελθόν. Όμως τα βασικά επιχειρήματα παραμένουν σήμερα το ίδιο επίκαιρα με τότε. Παρ’ όλα αυτά πρόσθεσα σαν παράρτημα ένα άρθρο που έγραψα τρία χρόνια μετά, σχετικά με το Αφγανιστάν. Σ’ αυτό έχω προσθέσει υλικό ώστε να παίρνει υπόψη και την αλυσίδα των γεγο­νότων που οδήγησαν στην επίθεση των ΗΠΑ ενάντια στους Ταλιμ- πάν.

Κρις Χάρμαν, Γενάρης 2002

- 21 -

Εισαγωγή

Από την επανάσταση στο Ιράν το 1978-9 μέχρι σήμερα, οι πολιτι­κές εξελίξεις στη Μέση Ανατολή και την ευρύτερη περιοχή, κυ­ριαρχούνται από Ισλαμιστικά κινήματα. Αυτά τα κινήματα -που στη Δύση έχουν περιγράφει με ποικίλα ονόματα όπως «ισλαμικός φονταμενταλισμός», «Ισλαμισμός», «ιντεγκρισμός», «πολιτικό Ισ- λάμ» και «ισλαμική αναβίωση»- επιζητούν την «αναγέννηση» της κοινωνίας μέσω της επιστροφής στις διδαχές του προφήτη Μωά­μεθ. Αποτελούν την κυρίαρχη πολιτική δύναμη στο Ιράν και το Σουδάν (όπου κατέχουν την εξουσία), στην Αίγυπτο, την Αλγερία και το Τατζικιστάν (όπου έχουν εμπλακεί σε σκληρές ένοπλες ανα­μετρήσεις ενάντια στο κράτος), στο Αφγανιστάν (όπου αντίπαλες ισλαμικές παρατάξεις έχουν αποδυθεί σε ένα αιματηρό εμφύλιο πόλεμο μετά την κατάρρευση της φιλορωσικής κυβέρνησης), στην κατεχόμενη Δυτική Όχθη του Ιορδάνη (όπου η μαχητικότητά τους αμφισβητεί την παραδοσιακή ηγεμονία της PLO στην παλαιστινια­κή αντίσταση), στο Πακιστάν (όπου αποτελούν ένα σημαντικό τμήμα της αντιπολίτευσης) και στην Τουρκία (όπου το Κόμμα της Ευημερίας έχει κάτω από τον έλεγχό του τους δήμους της Ιστανμ-

-2 2 -

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

πούλ, της Άγκυρας και άλλους).Η ανάπτυξη αυτών των κινημάτων ήταν ένα μεγάλο σοκ για τη

φιλελεύθερη διανόηση και προκάλεσε ένα κύμα πανικού σε όσους πίστευαν ότι ο «εκσυγχρονισμός» -προϊόν της νίκης των αντιαποι- κιακών αγώνων στις δεκαετίες του ’50 και του '60- θα οδηγούσε αναπόφευκτα σε πιο πεφωτισμένες και λιγότερο καταπιεστικές κοινωνίες.1 Αντί γι’ αυτή την εξέλιξη, γίνονται μάρτυρες της ανά­πτυξης κινημάτων που οραματίζονται μια συντηρητική κοινωνία, η οποία αναγκάζει τις γυναίκες να φοράνε μπούργκες, καταστέλλει την ελεύθερη σκέφη και επιβάλλει τις πιο βάρβαρες τιμωρίες σε όσους τολμούν να αμφισβητούν τους κανόνες της. Σε χώρες όπως η Αίγυπτος και η Αλγερία οι φιλελεύθεροι διανοούμενοι και πολιτι­κοί συμμαχούν με το κράτος, που στο παρελθόν τους κατεδίωκε και τους φυλάκιζε, στον πόλεμο που αυτό έχει εξαπολύσει ενάντια στα Ισλαμιστικά κόμματα.

Όμως, η άνοδος του Ισλαμισμού δεν σκόρπισε τη σύγχυση μό­νο στο στρατόπεδο των φιλελεύθερων. Το ίδιο συμβαίνει και με την αριστερά. Δεν ξέρει πώς να αντιμετωπίσει κάτι που θεωρεί σαν ένα σκοταδιστικό δόγμα που το στηρίζουν αντιδραστικές δυνάμεις, αλ­λά που ταυτόχρονα έχει τεράστια απήχηση σε κάποια από τα φτω­χότερα στρώματα της κοινωνίας. Σαν αποτέλεσμα, στους κόλπους της αριστερός έχουν διαμορφωθεί δυο αντιτιθέμενες προσεγγίσεις.

Η πρώτη, είναι η αντιμετώπιση του Ισλαμισμού σαν την ενσάρ­κωση της αντίδρασης, σαν μια μορφή φασισμού. Αυτή τη στάση υιοθέτησε για παράδειγμα στη Βρετανία ο αριστερός ακαδημαϊκός Φρεντ Χαλιντέι λίγο μετά την ιρανική επανάσταση, όταν περιέ­γραψε το ιρανικό καθεστώς ως «Ισλάμ με φασιστικό πρόσωπο».2 Την ίδια στάση υιοθέτησε, μετά την παγίωση της εξουσίας του κα­θεστώτος του Χομεϊνί το 1981-82, η μεγάλη πλειοψηφία της αρι­στερός του Ιράν. Σήμερα την υιοθετεί και ένα μεγάλο τμήμα της αριστερός στην Αίγυπτο και την Αλγερία. Για παράδειγμα, μια επα­ναστατική μαρξιστική ομάδα στην Αλγερία υποστήριξε ότι οι αρ­

- 2 3 -

Κρις Χάρμαν

χές, η ιδεολογία και η πολιτική δράση του Μετώπου Ισλαμικής Σω­τηρίας (FIS) «είναι όμοιες με του Εθνικού Μετώπου στη Γαλλία» και ότι αποτελεί «φασιστικό ρεύμα».3

Μια τέτοια ανάλυση οδηγεί εύκολα στο πρακτικό συμπέρασμα ότι για να αντιμετωπιστούν οι φασίστες απαιτείται η συγκρότηση πολιτικών συμμαχιών με κάθε κόστος. Έτσι, ο Χαλιντέι συμπέρανε ότι η αριστερά στο Ιράν έκανε λάθος όταν ανάμεσα στο 1979 και το 1981 δεν συμμάχησε με τη «φιλελεύθερη αστική τάξη» ενάντια «στις αντιδραστικές ιδέες και πολιτικές του Χομεϊνί».4 Σήμερα στην Αίγυπτο η αριστερά -επηρεασμένη από την κυρίαρχη παρά­δοση των Κομμουνιστικών Κομμάτων- στην πράξη υποστηρίζει τον πόλεμο του κράτους του Μουμπάρακ ενάντια στους Ισλαμι- στές.

Η άλλη προσέγγιση, ήταν η αντιμετώπιση των ισλαμικών κινη­μάτων σαν «προοδευτικά», «αντιμπεριαλιστικά» κινήματα των κα­ταπιεσμένων. Αυτή τη θέση είχε πάρει η μεγάλη πλειοψηφία της αριστερός στο Ιράν στη διάρκεια της πρώτης φάσης της επανάστα­σης του 1979. Τόσο το Κόμμα Τουντέχ (που επηρεαζόταν από τη Σοβιετική Ένωση) όσο και οι αντάρτες Φενταγίν του Λαού και οι αριστεροί Ισλαμιστές Μουτζαχεντίν του Λαού, χαρακτήριζαν τις δυνάμεις που στήριξαν τον Χομεϊνί «προοδευτικά τμήματα των μι­κροαστών». Το αποτέλεσμα αυτής της προσέγγισης ήταν η σχεδόν άκριτη υποστήριξη του Χομεϊνί.5 Πριν 25 χρόνια οι αιγύπτιοι Κομ­μουνιστές, τουλάχιστον για ένα μικρό χρονικό διάστημα, είχαν υιο­θετήσει περίπου την ίδια στάση απέναντι στη Μουσουλμανική Αδελφότητα, καλώντας την σε «κοινό αγώνα ενάντια στη φασιστι­κή δικτατορία του Νάσερ και των αγγλο-αμερικάνων προστατών του».6

Αυτό που θέλω να υποστηρίξω είναι ότι και οι δυο παραπάνω θέσεις είναι λανθασμένες. Δεν αναλύουν σωστά τον ταξικό χαρα­κτήρα του σύγχρονου Ισλαμισμού, ούτε τη σχέση του με το κεφά­λαιο, το κράτος και τον ιμπεριαλισμό.

- 24-

Ισλάμ, θρησκεία και ιδεολογία

Η παραπάνω σύγχυση έχει συχνά αφετηρία τη γενικότερη σύγχυ­ση για τη δύναμη της ίδιας της θρησκείας. Οι θρησκευόμενοι άν­θρωποι την αντιμετωπίζουν σαν μια ανεξάρτητη ιστορική δύναμη, καλή ή κακή. Το ίδιο κάνουν και οι περισσότεροι αστοί αντικληρι­κοί και φιλελεύθεροι στοχαστές. Γι’ αυτούς, ο αγώνας ενάντια στους θρησκευτικούς θεσμούς και τις σκοταδιστικές ιδέες, είναι από μόνος του ο δρόμος για την ανθρώπινη απελευθέρωση.

Όμως, παρόλο που πράγματι οι θρησκευτικοί θεσμοί και ιδέες διαδραματίζουν ρόλο στην κοινωνία, αυτό δεν γίνεται ξεκομμένα από την υλική πραγματικότητα. Οι θρησκευτικοί θεσμοί, και μαζί τους τα στρώματα των κληρικών και των κατηχητών της διδασκα­λίας τους, αναπτύσσονται σε συγκεκριμένες κοινωνίες και αλληλε- πιδρούν μ’ αυτές. Καθώς οι κοινωνίες αλλάζουν, είναι αναγκασμέ­νοι ν’ αλλάξουν κι αυτοί τη βάση της επιρροής τους για να διατη­ρηθούν. Έτσι για παράδειγμα, ένας από τους ισχυρότερους θρη­σκευτικούς θεσμούς, η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, έχει τις ρίζες της στην ύστερη αρχαιότητα και επέζησε προσαρμοζόμενη για χί­λια χρόνια στη φεουδαρχία και ύστερα, με πολύ κόπο, στην καπι­ταλιστική κοινωνία που αντικατέστησε τη φεουδαρχία, αλλάζον­τας στην πορεία ένα μεγάλο τμήμα του περιεχόμενου των δοξα­σιών της. Οι άνθρωποι είχαν πάντα την ικανότητα να δίνουν δια­φορετικό περιεχόμενο στις θρησκευτικές τους ιδέες, ανάλογα με την υλική τους κατάσταση, τις σχέσεις τους με άλλους ανθρώπους και τις συγκρούσεις στις οποίες συμμετείχαν. Η ιστορία είναι γεμά­τη από παραδείγματα ανθρώπων οι οποίοι, παρόλο που μοιράζον­ται τις ίδιες θρησκευτικές πεποιθήσεις, τάσσονται σε αντίπαλες θέ­σεις στη διάρκεια μεγάλων κοινωνικών συγκρούσεων. Αυτό συνέβη στη διάρκεια των τεράστιων κοινωνικών αναταράξεων που σάρω­σαν την Ευρώπη την εποχή της μεγάλης κρίσης της φεουδαρχίας τον 16ο και 17ο αιώνα. Τότε, ο Λούθηρος, ο Καλβίνος, ο Μίνστερ

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο_______________________________________

-2 5 -

Κρις Χάρμαν

και πολλοί άλλοι «θρησκευτικοί» ηγέτες, μέσω της επανερμηνείας των κειμένων της Βίβλου, πρόσφεραν στους οπαδούς τους μια νέα αντίληψη για το πώς θα έπρεπε να είναι ο κόσμος.

Απ' αυτή την άποψη το Ισλάμ δεν διαφέρει από τις άλλες θρη­σκείες. Γεννήθηκε και αναπτύχθηκε σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο, ανάμεσα στις κοινότητες εμπόρων των πόλεων της Αραβίας του 7ου αιώνα και σε μια κοινωνία που ήταν οργανωμένη γύρω από τις φυλές. Ανθισε στη διάρκεια των διαδοχικών αυτοκρατοριών που ίδρυσαν οι οπαδοί του. Σήμερα αποτελεί κυρίαρχη ιδεολογία σε πολυάριθμα καπιταλιστικά κράτη (Σαουδική Αραβία, Σουδάν, Πα­κιστάν, Ιράν κλπ) και ταυτόχρονα έμπνευση για πολλά αντιπολι­τευτικά κινήματα.

Το Ισλάμ κατάφερε να επιβιώσει σε τόσο διαφορετικές κοινω­νίες γιατί ήταν ικανό να προσαρμοστεί σε διαφορετικά ταξικά συμ­φέροντα. Πηγή της χρηματοδότησης για τα τζαμιά και το ισλαμικό ιερατείο υπήρξαν διαδοχικά οι έμποροι της Αραβίας, οι γραφει­οκράτες, οι γαιοκτήμονες και οι έμποροι των μεγάλων αυτοκρατο­ριών και οι βιομήχανοι του σύγχρονου καπιταλισμού. Όμως πα­ράλληλα το Ισλάμ κέρδισε και την υποστήριξη της μεγάλης πλει- οψηφίας του κόσμου, μεταδίδοντας ένα μήνυμα που δίνει παρηγο­ριά στους φτωχούς και τους καταπιεσμένους. Σε κάθε συγκεκριμέ­νη στιγμή αυτό το μήνυμα ισορροπούσε ανάμεσα στην υπόσχεση για κάποια προστασία στους φτωχούς και ταυτόχρονα στην εξα­σφάλιση για τις άρχουσες τάξεις της προστασίας από την απειλή μιας επαναστατικής ανατροπής.

Έτσι, το Ισλάμ τονίζει ότι οι πλούσιοι πρέπει να πληρώνουν ένα ισλαμικό φόρο 2,5% (το zakat) για την ανακούφιση των φτωχών, ότι οι ηγέτες πρέπει να κυβερνούν δίκαια και ότι οι άνδρες δεν πρέπει να κακομεταχειρίζονται τις συζύγους τους. Αλλά, επίσης, θεωρεί κλοπή την απαλλοτρίωση των πλούσιων από τους φτωχούς, επιμένει ότι η ανυπακοή σε μια «δίκαιη» κυβέρνηση είναι έγκλημα που πρέπει να τιμωρείται με όλη την αυστηρότητα του νόμου και

- 2 6 -

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

δίνει λιγότερα δικαιώματα στις γυναίκες, είτε στην κληρονομιά αν είναι παντρεμένες, είτε σχετικά με τα παιδιά τους σε περίπτωση διαζυγίου. Απευθύνεται και στους φτωχούς και στους πλούσιους, προσφέροντας ένα σύνολο κανόνων σε ζητήματα καταπίεσης, οι οποίοι προβάλλονται τόσο σαν ανάχωμα απέναντι σε μια πιο σκληρή καταπίεση όσο και σαν ανάχωμα απέναντι στην επανά­σταση. Το Ισλάμ, όπως ο Χριστιανισμός, ο Ινδουισμός ή ο Βουδι­σμός είναι ταυτόχρονα η καρδιά ενός άκαρδου κόσμου και το όπιο του λαού.

Όμως κανένα σύνολο ιδεών δεν μπορεί να ασκεί τόσο μεγάλη επιρροή σε διαφορετικές τάξεις, ιδιαίτερα σε στιγμές μεγάλων κοι­νωνικών αναταραχών, αν δεν είναι γεμάτο από αμφισημίες. Πρέπει να είναι ανοιχτό σε διαφορετικές ερμηνείες, ακόμα και αν οδηγούν σε σκληρές συγκρούσεις ανάμεσα στους οπαδούς της καθεμιάς. Για το Ισλάμ αυτό ισχύει από τα πρώτα του βήματα. Μετά το θάνατο του Μωάμεθ το 632 μ.χ. -μόλις δυο χρόνια μετά την κατάκτηση της Μέκκας από το Ισλάμ- ξέσπασε έντονη διαμάχη ανάμεσα στους υποστηρικτές του Αμπού Μπακρ που έγινε ο πρώτος Χαλί­φης (διάδοχος του Μωάμεθ στην ηγεσία του Ισλάμ) και του Αλί, που ήταν σύζυγος της Φατίμα, της κόρης του προφήτη. Ο Αλί υπο­στήριζε ότι κάποιες από τις αποφάσεις του Αμπού Μπακρ ήταν κα­ταπιεστικές. Η ρήξη εντάθηκε μέχρι που αντίπαλοι ισλαμικοί στρα­τοί συγκρούστηκαν στη Μάχη της Καμήλας με απολογισμό 10.000 νεκρούς. Μέσα από αυτή τη ρήξη διαμορφώθηκαν ο σουνιτικός και ο σιιτικός κλάδος του Ισλάμ. Ήταν η πρώτη από μια ολόκληρη σει­ρά τέτοιων ρήξεων. Επανειλημμένα εμφανίστηκαν ομάδες οι οποί­ες υποστήριζαν ότι οι καταπιεσμένοι υποφέρουν στα χέρια των άθεων και απαιτούσαν την επιστροφή στο αυθεντικό «αγνό» Ισ­λάμ. Όπως γράφει ο Ακμπάρ Σ. Αχμέντ:

Στη διά ρκεια της ισλα μικής ιστορίας, π ο λλο ί μουσουλμάνοιηγέτες κήρυξαν την πορεία προς το ιδα νικό ... Συχνά έδωσαν

-2 7 -

Κρις Χάρμαν

έκφραση σε ασαφή εθνικά , κοινωνικά ή πολιτικά κ ινήματα... Έ βαλαν τις βάσεις για ένα ολόκληρο σχισματικό φάσμα ιδεών στην ισλαμική σ κέψ η -α π ό το Σ ιιτ ισ μ ό με όλες τις διακλαδώ ­σεις του, σαν τους Ισμαηλίτες, μέχρι πιο πρόσφατα κ ινήμ α ­τα ... Η μουσουλμανική ιστορία είνα ι γεμάτη από Μ α χντίς οι οπο ίοι έχουν ηγηθ ε ί εξεγέρσ εω ν ενά ντια στην κα τεσ τημένη τάξη και που συχνά έχουν βρ ει το θάνατο σε αυτή την από­πειρα ... Τέτο ιο ι ηγέτες ήταν συχνά φτωχοί χωρικοί ή π ρο έρ­χονταν από καταπιεσμένες εθν ικές ομάδες. Η χρήση του κοι­νού ισλα μικού τρ όπου έκφ ρασ ης τόνω σε την α ίσ θησ η των στερήσεώ ν τους και εδραίω σε το κίνημα.7

Ωστόσο, ακόμα και το μη «αιρετικό» Ισλάμ δεν αποτελεί ένα ομοι­ογενές σύνολο πεποιθήσεων, τουλάχιστον στις λαϊκές εκδοχές του. Η διάδοση της θρησκείας σε μια περιοχή που απλώνεται από την ατλαντική ακτή της βορειοδυτικής Αφρικής μέχρι τον Κόλπο της Βεγγάλης, περιέλαβε στους κόλπους της ισλαμικής κοινωνίας πλη­θυσμούς οι οποίοι ενσωμάτωσαν στο Ισλάμ πολλές από τις προ­ηγούμενες θρησκευτικές πρακτικές τους έστω κι αν αυτές έρχον­ταν σε αντίθεση με τα αρχικά αξιώματα του Ισλάμ. Έτσι, το λαϊκό Ισλάμ συχνά περιλαμβάνει λατρείες τοπικών αγίων ή αγίων λειψά­νων, παρόλο που το ορθόδοξο Ισλάμ θεωρεί τέτοιες πρακτικές ιε­ρόσυλη ειδωλολατρία. Επίσης διαδομένες είναι οι αδελφότητες των Σούφι οι οποίες, παρόλο που τυπικά δεν αντιτίθενται στο ορθόδο­ξο Ισλάμ, δίνουν έμφαση στη μυστικιστική και μαγική εμπειρία, με την οποία δυσανασχετούν πολλοί φονταμενταλιστές.8

Σε μια τέτοια κατάσταση, κάθε έκκληση για επιστροφή στις πρακτικές της εποχής του προφήτη δεν έχει να κάνει με τη διατή­ρηση του παρελθόντος, αλλά με την αναδιαμόρφωση της συμπερι­φοράς του κόσμου σε μια εντελώς νέα κατεύθυνση.

Αυτό ισχύει και για τα ρεύματα της ισλαμικής αναβίωσης του τελευταίου αιώνα. Γεννήθηκαν σαν μια απόπειρα ερμηνείας της υλικής κατάκτησης και της πολιτιστικής μεταμόρφωσης που υπέ- στη η Ασία και η Βόρεια Αφρική από την καπιταλιστική Ευρώπη.

-2 8 -

Ο Προφήτης και το ΠροΧεταριάι

Οι «αναβιωτές» του Ισλάμ υποστήριζαν ότι αυτό έγινε δυνατό μό­νο και μόνο επειδή οι αρχικές ισλαμικές αξίες διεφθάρησαν από τις επίγειες επιδιώξεις των μεγάλων μεσαιωνικών [ισλαμικών] αυτο­κρατοριών. Η αναγέννηση θα γινόταν δυνατή μόνο μέσω της ανα­βίωσης του αρχικού πνεύματος του Ισλάμ που εξέφραζαν οι τέσσε­ρις πρώτοι Χαλίφηδες (ή ο Αλί, για τους Σιίτες). Βασισμένος σε αυ­τό το πνεύμα, ο Χομεϊνί αποκήρυξε όλη την ιστορία του Ισλάμ για τα τελευταία 1.300 χρόνια:

Δυστυχώς, το πραγματικό Ισλάμ διήρκεσε μόνο για μια μικρή περ ίοδο μετά την ίδρυσή του. Πρώτα οι Ο υμα γίδες [η πρώτη α ρα βική δυνα στεία μετά τον Αλί] και ύστερα οι Α ββα σίδες [που τους εκθρόνισαν το 750 μ.χ.] έφ εραν κάθε είδους ζημιά στο Ισλάμ. Αργότερα οι μονάρχες που κυβερνούσαν το Ιράν συνέχισαν στον ίδιο δρόμο: διαστρέβλω σαν πλήρω ς το Ισλάμ και έβα λα ν κάτι εντελώ ς διαφορετικό στη θέση του.9

Έτσι, παρόλο που υποστηρικτές και αντίπαλοι του Ισλαμισμού τον παρουσιάζουν σαν ένα δόγμα που ζητάει επιστροφή στις παραδό­σεις και βασίζεται στην απόρριψη του σύγχρονου κόσμου, η πραγ­ματικότητα είναι πολύ πιο πολύπλοκη. Η επιθυμία για την ανάπλα­ση ενός μυθικού παρελθόντος δεν επιδιώκει να αφήσει άθικτη την υπάρχουσα κοινωνία, αλλά να την αλλάξει. Πολύ περισσότερο, αυ­τή η αλλαγή δεν μπορεί να έχει ως στόχο την παραγωγή ενός αντι­γράφου του Ισλάμ του 7ου αιώνα, αφού οι Ισλαμιστές δεν απορρί­πτουν κάθε πτυχή της σύγχρονης κοινωνίας. Γενικά αποδέχονται τη σύγχρονη βιομηχανία, τη μοντέρνα τεχνολογία και ένα μεγάλο μέρος της επιστήμης στην οποία βασίζονται τα παραπάνω -μάλι­στα υποστηρίζουν ότι επειδή το Ισλάμ είναι πιο ορθολογικό δόγμα και με λιγότερες προλήψεις απ’ ό,τι ο Χριστιανισμός, συμβαδίζει περισσότερο με τη σύγχρονη επιστήμη. Και έτσι, οι «αναβιωτές» στην πραγματικότητα επιζητούν να εγκαθιδρύσουν κάτι που δεν υπήρξε ποτέ, το οποίο θα συγχωνεύει αρχαίες παραδόσεις με μορ-

-29-

Κρις Xdppc

φές της σύγχρονης κοινωνικής ζωής.Αυτό σημαίνει ότι είναι λάθος η περιγραφή όλων των Ισλαμι-

στών ως «αντιδραστικών» ή η ταύτιση του «ισλαμικού φονταμεν- ταλισμού» με το είδος του χριστιανικού ψονταμενταλισμού ο οποί­ος αποτελεί το προπύργιο της δεξιάς του Ρεπουμπλικανικού Κόμ­ματος στις ΗΠΑ. Φιγούρες όπως ο Χομεϊνί, οι επικεφαλής των αν- τιμαχόμενων ομάδων Μουτζαχεντίν στο Αφγανιστάν ή οι ηγέτες του FIS της Αλγερίας μπορεί να χρησιμοποιούν στο λόγο τους θέ­ματα της παράδοσης και να απευθύνονται στη νοσταλγικότητα κοινωνικών ομάδων που εξαφανίζονται, αλλά επίσης απευθύνον­ται και σε ριζοσπαστικά ρεύματα τα οποία γεννιούνται καθώς η κοινωνία μεταμορφώνεται κάτω από την επίδραση του καπιταλι­σμού. Αναφερόμενος στους αφγανούς Ισλαμιστές, ο Όλιβιερ Ρόι υποστηρίζει ότι:

Ο φ οντα μεντα λισ μός είνα ι πολύ δια φ ορετικός [σε σχέση με τα προσκολλημένα στην παράδοση ρεύματα): Για το φοντα- μεντα λισμό αυτό που έχει κα θοριστική σημασία είνα ι η επ ι­στροφ ή σ τις γραφ ές, η α παλλαγή από κάθε συσκότιση που έχει επ ιφ έρει η παράδοση. Π άντοτε αναζητά την επ ιστροφ ή σε μια π ρ ο η γο ύ μ ενη κα τά στα ση: χ α ρ α κ τη ρ ίζετα ι από την πρακτική της ανάγνω σης των κειμένω ν εκ νέου, της αναζήτη­σης των πρωταρχικών πηγών. Ο εχθρός δεν είνα ι η νεω τερι- κότητα, αλλά η παράδοση - ή μάλλον, στο πλαίσιο του Ισλάμ, ο τ ιδήπ ο τε δεν α π ο τελεί την Π αράδοση του Π ροφ ήτη. Αυτό ε ίνα ι πραγματική μετα ρρ ύ θμ ισ η ...10

Το παραδοσιακό Ισλάμ είναι μια ιδεολογία η οποία επιδιώκει τη δι­αιώνιση μιας κοινωνικής τάξης πραγμάτων που υπονομεύεται από την ανάπτυξη του καπιταλισμού ή τουλάχιστον, όπως ισχύει με την εκδοχή που προωθεί η οικογενειακή δυναστεία που κυβερνάει τη Σαουδική Αραβία, εξιδανικεύει αυτή την τάξη πραγμάτων για να συγκαλύψει τη μεταμόρφωση μιας παλιάς άρχουσας τάξης σε σύγ­χρονους καπιταλιστές. Ο Ισλαμισμός παρόλο που μοιράζεται κοι­

-3 0 -

Ο Προφήτης Προλεταριάτο

νές αναφορές, επιδιώκει το μετασχηματισμό της κοινωνίας, όχι τη διατήρηση των παλιών τρόπων. Γι’ αυτό το λόγο, ακόμα και ο όρος «φονταμενταλισμός» δεν είναι στην πραγματικότητα κατάλληλος. Όπως παρατηρεί ο Αμπραχαμιάν:

Ο ορισμός «φ οντα μεντα λισ μός» υπονοεί θρησ κευτική ακαμ­ψ ία, παραδοσιακή πολιτική ακόμα και κοινω νικό συντη ρη τι­σμό, καθώς και την κεντρικ ότη τα πνευμα τικώ ν-δογμα τικώ ν αρχών. Μ ε τον όρο «φ οντα μεντα λισ μός» υπονοείται η απόρ­ριψ η του σύγχρονου κόσμου.11

Ωστόσο, στην πραγματικότητα, κινήματα όπως του Χομεϊνί στο Ιράν βασίστηκαν σε «ιδεολογική προσαρμοστικότητα και διανοη­τική ευλυγισία απέναντι στις πολιτικές διαμαρτυρίες ενάντια στο καθεστώς και απέναντι στα κοινωνικοοικονομικά ζητήματα που τροφοδότησαν τη μαζική αντίθεση στο στάτους κβο».12

Παρ’ όλα αυτά, η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στα παραδο­σιακά ρεύματα και στον Ισλαμισμό πολλές φορές είναι θολή. Ακρι­βώς επειδή η έννοια της κοινωνικής αναγέννησης διατυπώνεται σε θρησκευτική γλώσσα, είναι ανοικτή σε διαφορετικές ερμηνείες. Μπορεί απλά να σημαίνει τον τερματισμό «έκφυλων πρακτικών» μέσω της επιστροφής σε ένα τύπο συμπεριφοράς που υποτίθεται υπήρχε πριν τη «διαφθορά» του Ισλάμ από τον «πολιτιστικό ιμπε­ριαλισμό». Εδώ η έμφαση δίδεται στη γυναικεία «σεμνότητα» και στο τσαντόρ, στο σταμάτημα της «προκλητικής» ανάμιξης των δύο φύλων σε σχολεία και χώρους εργασίας, στην απόρριψη της δυτι­κής μουσικής και άλλα. Έτσι, για παράδειγμα ο Αλί Μπελχαντζί, ένας από τους δημοφιλείς ηγέτες του αλγερινού FIS, καταγγέλλει τη «βία» ενάντια στους Μουσουλμάνους από την «πολιτιστική ει­σβολή»:

Εμείς ο ι Μ ουσουλμάνοι π ιστεύουμε ότι η πιο σοβαρή μορφή β ίας από την οποία υποφέρουμε δεν είνα ι η φυσική βία, για την οποία είμαστε έτο ιμ ο ι... Ε ίναι η βία που εκφράζεται σε βά-

- 3 1 -

Κρις Χάρμπν

ρος της μουσουλμανικής κοινότητας μέσω της επ ιβολής μιας δ ια βολικής νομοθεσίας στη θέση της σαρία [του ισλαμικοΰ δ ί­καιου]...Υπάρχει βία χειρότερη από την ενθάρρυνση αυτών που απα­γορεύει ο Θεός; Α νοίγουν επ ιχειρήσεις που φτιάχνουν κρασί, το έργο του διαβόλου, και τους προστα τεύει η αστυνομία... Μ π ο ρείτε να δ ια νο ηθ είτε βία μ εγα λύτερη από αυτή της γυ ­ναίκας που κα ίει τη μαντήλα της δημόσια μπροστά στα μάτια όλων, λέγοντας ότι ο Ο ικογενεια κός Κώδικας πο ιν ικοποιεί τις γυναίκες, και βρ ίσ κει υποστήριξη από τους θηλυπρεπείς, τους μισο-άνδρες και τους τρανσέξουαλ...Δ εν είνα ι όμως βία να απαιτεί κανείς ότι η γυναίκα πρέπει να μείνει στο σπ ίτι, σε μια ατμόσφαιρα αγνότητας, συγκράτησης και ταπεινοφροσύνης και να βγα ίνει έξω μόνο σε περιπτώ σεις ανάγκης, που ορίζονται από το νο μ ο θέτη ... να απαιτεί κανείς το διαχωρισμό των φύλων στα σχολεία και την απουσία αυτής της ρυπαρής ανάμιξης που προκα λεί τη σεξουαλική β ία ...13

Όμως η αναγέννηση μπορεί να σημαίνει την αμφισβήτηση του κράτους και στοιχείων της πολιτικής κυριαρχίας του ιμπεριαλι­σμού. Έτσι οι ιρανοί Ισλαμιστές έκλεισαν το μεγαλύτερο σταθμό ηλεκτρονικής παρακολούθησης των ΗΠΑ στην Ασία και κατέλα­βαν την αμερικάνικη πρεσβεία. Η Χεζμπολάχ στο νότιο Λίβανο και η Χαμάς στη Δυτική Όχθη και τη Λωρίδα της Γάζας έχουν παίξει ένα κεντρικό ρόλο στον ένοπλο αγώνα ενάντια στο Ισραήλ. Το αλ- γερινό FIS όντως οργάνωσε μαζικές διαδηλώσεις ενάντια στον πό­λεμο των ΗΠΑ στον Κόλπο [το 1991] και αυτό του κόστισε τη δια­κοπή της χρηματοδότησης από τη Σαουδική Αραβία. Αναγέννηση μπορεί ακόμα να σημαίνει, σε κάποιες στιγμές, υποστήριξη στους υλικούς αγώνες των εργατών και των χωρικών όπως έγινε με τους ιρανοός Μουτζαχεντίν το 1979-82.

Οι διαφορετικές ερμηνείες της αναγέννησης είναι φυσικό να ασκούν επιρροή σε διαφορετικές τάξεις. Όμως η θρησκευτική φρα­σεολογία που χρησιμοποιείται μπορεί να εμποδίζει αυτούς που τη χρησιμοποιούν να κατανοήσουν τις διαφορές. Ένα άτομο, μέσα στη

-3 2 -

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

φωτιά της μάχης, μπορεί να αναμίξει τα διαφορετικά νοήματα, έτσι ώστε η πάλη ενάντια στην αφαίρεση της μαντήλας από τις γυναί­κες να ταυτίζεται στα μάτια του με την πάλη ενάντια στις δυτικές εταιρίες πετρελαίου και την αβυσσαλέα φτώχεια που μαστίζει την πλειοψηφία του πληθυσμού. Έτσι, στην Αλγερία του τέλους της δε­καετίας του '80, ο Μπελχατζί

έγ ιν ε η φωνή αυτών που δεν είχαν να χάσουν τίποτα... Ε κλαμ­βάνοντας το Ισλάμ στην πιο καθαρή μορφή που πηγάζει από τις γραφές, κήρυττε την α υστηρή εφαρμογή όλων των εντο ­λών του... Κάθε Π αρασκευή ο Μ πελχατζί έκανε πόλεμο ενά ν­τια σε όλο τον κόσμο. Ε βραίοι και Χρ ιστια νο ί, Σ ιω νιστές, κομ­μουνιστές και κοσμικοί, φ ιλελεύθ ερ ο ι και α γνω στικιστές, κυ­βερνήσ εις της Ανατολής και της Δύσης, Α ραβες ή Μ ουσουλ­μάνοι επ ικεφα λής κρατών, εκδυτικ ισμένο ι κομματικοί ηγέτες και διανοούμενο ι, ήταν οι αγαπ ημένο ι στόχοι στα κηρύγματά του.14

Όμως κάτω από αυτές τις συγχυσμένες ιδέες, δρούσαν πραγματικά ταξικά συμφέροντα.

Η ταξική βάση του Ισλαμισμού

Ο Ισλαμισμός αναπτύχθηκε σε κοινωνίες τραυματισμένες από τις συνέπειες του καπιταλισμού -πρώτα με την μορφή της κατάκτη- σης από τον ιμπεριαλισμό και ύστερα, όλο και περισσότερο με την εσωτερική μεταμόρφωση των κοινωνικών σχέσεων που συνόδευαν την άνοδο μιας τάξης ντόπιων καπιταλιστών και τη δημιουργία ενός ανεξάρτητου καπιταλιστικού κράτους. Παλιές κοινωνικές τά­ξεις αντικαταστάθηκαν από νέες, αν και αυτή η διαδικασία δεν έγι­νε στιγμιαία ούτε με ένα σαφή τρόπο. Αυτό που συνέβη ήταν η δια­δικασία που ο Τρότσκι είχε ονομάσει «ανισόμετρη και συνδυασμέ­νη ανάπτυξη».

-3 3 -

Κρις Χάρμαν

Εξωτερικά, η αποικιοκρατία έχει υποχωρήσει, αλλά οι μεγάλες ιμπεριαλιστικές δυνάμεις, κύρια οι ΗΠΑ, συνεχίζουν να χρησιμο­ποιούν τη στρατιωτική ισχύ τους σαν εργαλείο για να παζαρεύουν την επιρροή τους στο πιο σημαντικό προϊόν της Μέσης Ανατολής, το πετρέλαιο. Εσωτερικά, η ενθάρρυνση από το κράτος -και πολ­λές φορές η ίδια η κρατική ιδιοκτησία- έχει οδηγήσει στην ανά­πτυξη μιας σύγχρονης βιομηχανίας σε σχετικά ευρεία κλίμακα, ενώ παράλληλα διατηρούνται μεγάλοι τομείς της «παραδοσιακής» βιο­τεχνίας, βασισμένοι σε ένα τεράστιο αριθμό μικρών εργαστηρίων όπου ο ιδιοκτήτης εργάζεται στο πλάι ενός ή δυο εργαζόμενων, συ­νήθως μελών της οικογένειάς του. Η αγροτική μεταρρύθμιση μετέ­τρεψε κάποιους χωρικούς σε σύγχρονους αγρότες καπιταλιστές, αλλά ξερίζωσε πολύ περισσότερους, αψήνοντάς τους με λίγη ή κα­θόλου γη και αναγκάζοντάς τους να αναζητούν ένα κομμάτι ψωμί σε ευκαιριακές δουλειές στα εργαστήρια ή στις αγορές των παραγ- κογειτονιών που γιγαντώνονται γύρω από τις πόλεις. Το εκπαιδευ­τικό σύστημα που επεκτάθηκε μαζικά παράγει τεράστιους αριθ­μούς αποφοίτων δευτεροβάθμιας και τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Αλλά αυτοί έρχονται αντιμέτωποι με τον περιορισμένο αριθμό θέ­σεων απασχόλησης στους σύγχρονους τομείς της οικονομίας και εναποθέτουν τις ελπίδες τους στην είσοδο στις τάξεις της κρατικής γραφειοκρατίας. Και στο μεταξύ προσπαθούν να βγάλουν τα προς το ζην απασχολούμενοι στον «ανεπίσημο» τομέα της οικονομίας, κάνοντας τον κράχτη για μαγαζάτορες, τον ξεναγό σε τουρίστες, τον πωλητή λαχείων ή τον οδηγό ταξί.

Τα τελευταία 20 χρόνια οι κρίσεις της παγκόσμιας οικονομίας έχουν εντείνει αυτές τις αντιφάσεις. Οι σύγχρονες βιομηχανίες ανακαλύπτουν ότι το μικρό μέγεθος της εθνικής οικονομίας δεν τους επιτρέπει να λειτουργούν αποτελεσματικά, αλλά και ότι η παγκόσμια οικονομία είναι πολύ ανταγωνιστική ώστε να μπορέ­σουν να επιβιώσουν σ’ αυτή χωρίς την κρατική προστασία. Γενικά, οι παραδοσιακές βιομηχανίες δεν μπόρεσαν να εκσυγχρονιστούν

- 3 4 -

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

χωρίς τη στήριξη του κράτους και έτσι δεν μπορούν να αναπληρώ­σουν την αποτυχία της σύγχρονης βιομηχανίας να δημιουργήσει θέσεις εργασίας για τον γοργά αυξανόμενο πληθυσμό των πόλεων. Όμως μερικοί κλάδοι έχουν καταφέρει να αποκτήσουν δεσμούς με το διεθνές κεφάλαιο και δυσθυμούν για την κυριαρχία του κράτους στην οικονομία. Στις πόλεις οι πλούσιοι αποκτούν όλα τα πολυτε­λή αγαθά που είναι διαθέσιμα στην παγκόσμια αγορά, προκαλών- τας τη δυσαρέσκεια των ευκαιριακά εργαζόμενων και των ανέργων.

Ο Ισλαμισμός είναι αποτέλεσμα της προσπάθειας των ανθρώ­πων που έχουν διαπαιδαγωγηθεί να σέβονται τις παραδοσιακές ισ- λαμικές ιδέες, να αντιμετωπίσουν αυτές τις αντιφάσεις. Όμως η επιρροή του δεν μοιράζεται εξίσου σε όλα τα στρώματα της κοινω­νίας. Κάποια από αυτά τα στρώματα υιοθετούν μια μοντέρνα μη- θρησκευτική αστική ή εθνικιστική ιδεολογία, ενώ κάποια άλλα τεί­νουν να δίνουν απαντήσεις γενικά από τη σκοπιά της εργατικής τάξης. Η ισλαμική αναβίωση έλκει την υποστήριξή της από τέσσε­ρις διαφορετικές κοινωνικές ομάδες, η καθεμιά από τις οποίες ερ­μηνεύει με το δικό της τρόπο το Ισλάμ.

α) Ο Ισλαμισμός των παλιών εκμεταλλευτών. Καταρχήν πρό­κειται για τα μέλη εκείνων των παραδοσιακών προνομιούχων τάξε­ων που φοβούνται ότι θα βγουν χαμένοι από τον καπιταλιστικό εκ- μοντερνισμό της κοινωνίας. Αυτό αφορά ιδιαίτερα τους γαιοκτήμο­νες (και τους κληρικούς οι οποίοι εξαρτώνται από το εισόδημα της γης που ανήκει σε θρησκευτικά ιδρύματα), τους παραδοσιακούς εμπόρους καπιταλιστές, τους ιδιοκτήτες αυτού του τεράστιου αριθ­μού μικρών καταστημάτων και εργαστηρίων. Αυτές οι ομάδες έχουν αποτελέσει συχνά την παραδοσιακή πηγή χρηματοδότησης των τζαμιών. Βλέπουν το Ισλάμ σαν ένα μέσο υπεράσπισης του πα­ραδοσιακού τρόπου ζωής τους και σαν δυνατότητα να ακουστεί η φωνή τους απ’ αυτούς που επιβλέπουν τις κοινωνικές αλλαγές. Για παράδειγμα στο Ιράν και στην Αλγερία αυτό το στρώμα διέθεσε στον κλήρο τα μέσα που του επέτρεψαν να αντιταχθεί στην αγρο­

-3 5 -

Κρις Χάρμαν

τική μεταρρύθμιση που προώθησε το κράτος στις δεκαετίες του '60 και του 70.

β) Ο Ισλαμισμός των νέων εκμεταλλευτών. Το δεύτερο στρώμα, που συχνά προέρχεται από τους κόλπους του πρώτου, είναι αυτοί οι καπιταλιστές που πέτυχαν να αναδειχθούν παρά την εχθρότητα των τμημάτων της άρχουσας τάξης που είναι δεμένα με το κράτος. Στην Αίγυπτο, για παράδειγμα, η σημερινή Μουσουλμανική Αδελ­φότητα «προώθησε τις θέσεις του Σαντάτ στον οικονομικό ιστό της Αιγύπτου, σε μια εποχή δηλαδή που ολόκληρα τμήματα στρά­φηκαν προς τον καπιταλισμό του ελεύθερου ανταγωνισμού. Ο Ουθμάν Αχμάντ Ουθμάν, ο Αιγύπτιος Ροκφέλερ, δεν έκρυψε ποτέ τη συμπάθειά του για τους Αδελφούς».15

Το Κόμμα της Ευημερίας στην Τουρκία έχει σαν ηγέτη του ένα πρώην στέλεχος του μεγαλύτερου συντηρητικού κόμματος και απολαμβάνει την υποστήριξη ενός μεγάλου τμήματος «μεσαίων» καπιταλιστών. Στο Ιράν, ανάμεσα στους bazaaris (τους επιχειρημα­τίες του παζαριού, Στμ) που πρόσφεραν την υποστήριξή τους στο κίνημα του Χομεϊνί ενάντια στο Σάχη, συγκαταλέγονταν και πολ­λοί καπιταλιστές δυσαρεστημένοι με τον τρόπο που οι οικονομικές πολιτικές ευνοούσαν όσους ήταν κοντά στο θρόνο.

γ) Ο Ισλαμισμός των φτωχών. Το τρίτο στρώμα είναι οι φτωχοί της υπαίθρου που πλήχθηκαν από την εμφάνιση της καπιταλιστι­κής αγροτικής οικονομίας, με αποτέλεσμα να οδηγηθούν σε μια απελπισμένη αναζήτηση εργασίας στις πόλεις. Στην Αλγερία από τα 8,2 εκατομμύρια του αγροτικού πληθυσμού μόνο τα 2 εκατομ­μύρια βγήκαν κάπως κερδισμένα από την αγροτική μεταρρύθμιση. Τα υπόλοιπα έξι βρέθηκαν αντιμέτωπα με το δίλημμα είτε να ζή- σουν σε συνθήκες μεγαλύτερες φτώχειας στον τόπο τους είτε να ψάξουν για δουλειά στις πόλεις.16 Όμως στις πόλεις «το χαμηλότε­ρο στρώμα αποτελείται από το σκληρό πυρήνα των ανέργων που στην πλειοψηφία τους είναι ξεριζωμένοι αγρότες οι οποίοι πλημμύ­ρισαν τις πόλεις σε αναζήτηση κοινωνικών ευκαιριών και εργα­

- 3 6 -

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

σίας... [Είναι] ξεκομμένοι από την αγροτική κοινωνία χωρίς να έχουν ενταχθεί πλήρως στην κοινωνία των αστικών κέντρων».17

Έχασαν όλες τις βεβαιότητες που συνόδευαν τον παλιό τρόπο ζωής -οι οποίες στα μάτια τους ταυτίζονταν με τη μουσουλμανική κουλτούρα- χωρίς όμως να κερδίσουν μια ασφαλή υλική ύπαρξη ή ένα σταθερό τρόπο ζωής: «Δεν υπάρχουν πια ξεκάθαροι κανόνες συμπεριφοράς για εκατομμύρια Αλγερινούς οι οποίοι είναι εγκλω­βισμένοι ανάμεσα σε μια παράδοση προς την οποία έχει μειωθεί η αφοσίωση τους και σε μια νεωτερικότητα η οποία δεν μπορεί να ικανοποιήσει τις ψυχολογικές και πνευματικές ανάγκες, ιδιαίτερα των νέων ανθρώπων».18

Σε τέτοιες συνθήκες μπορεί να βρίσκει απήχηση ανάμεσα σε αγρότες και πρώην αγρότες ακόμα και η εκστρατεία, για λογαρια­σμό των γαιοκτημόνων, που οργάνωσαν οι Ισλαμιστές ενάντια στην αγροτική μεταρρύθμιση της δεκαετίας του 1970. Γιατί η αγρο­τική μεταρρύθμιση μπορούσε να γίνει το σύμβολο ενός μετασχη­ματισμού της υπαίθρου ο οποίος κατέστρεψε ένα ασφαλή, έστω και στερημένο, τρόπο ζωής. «Οι Ισλαμιστές πρόσφεραν την ίδια προ­οπτική και στους ιδιοκτήτες γης και στους άκληρους αγρότες: το Κοράνι στιγματίζει την απαλλοτρίωση αγαθών που ανήκουν σε άλλους και συνιστά στους πλούσιους και στους κυβερνώντες να εί­ναι γενναιόδωροι, ακολουθώντας τις επιταγές της Surma (τις θρη­σκευτικές παραδόσεις και ήθη, Στμ)».19

Η επιρροή του Ισλαμισμού στην Αλγερία μεγάλωσε στη διάρ­κεια της δεκαετίας του 1980 καθώς εντεινόταν η αντίθεση ανάμεσα στις εξαθλιωμένες μάζες και στο 1% του πληθυσμού που είχε στα χέρια του την οικονομία και το κράτος. Ο πλούτος και ο δυτικός τρόπος ζωής τους δεν ταίριαζε με τον ισχυρισμό τους ότι είναι οι κληρονόμοι του αγώνα ενάντια στη γαλλική αποικιοκρατία. Ήταν εύκολο για τους πρώην αγρότες να θεωρήσουν τον «μη-ισλαμικό» τρόπο ζωής αυτής της ελίτ σαν την αιτία της δυστυχίας τους.

Στο Ιράν, επίσης, ο καπιταλιστικός μετασχηματισμός της γεωρ­

- 37 -

Κρις Χάρμαν

γίας, που εκφράστηκε με την αγροτική μεταρρύθμιση του Σάχη στη δεκαετία του 1960, ευεργέτησε μια μειοψηφία των αγροτών ενώ για τους υπόλοιπους η κατάσταση είτε έμεινε όπως πριν, είτε χειροτέρεψε. Αυτό τροφοδότησε την αντίθεση των φτωχών χωρι­κών και όσων είχαν βρεθεί πρόσφατα στις πόλεις, ενάντια στο κρά­τος, μια αντίθεση που ωφέλησε την ισλαμική αντιπολίτευση, αφού αυτή είχε ταχθεί κατά της αγροτικής μεταρρύθμισης. Έτσι όταν, το 1962 για παράδειγμα, ο Σάχης χρησιμοποίησε τις δυνάμεις κατα­στολής ενάντια σε γνωστούς Ισλαμιστές, μετέτρεψε τους τελευταί­ους σε πόλο έλξης της δυσαρέσκειας ενός πολύ μεγάλου αριθμού ανθρώπων.

Στην Αίγυπτο, το «άνοιγμα» της οικονομίας στην παγκόσμια αγορά, από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 με μια σειρά συμφω­νιών με το ΔΝΤ και την Παγκόσμια Τράπεζα, χειροτέρεψε αισθητά τις συνθήκες ζωής των αγροτών και των πρώην αγροτών, δημιουρ­γώντας τεράστιες δεξαμενές δυσαρέσκειας και οργής. Και στο Αφ­γανιστάν οι αγροτικές μεταρρυθμίσεις που ακολούθησαν το πραξι­κόπημα του Λαϊκού Δημοκρατικού Κόμματος (του Κομμουνιστικού Κόμματος) το 1978, προκάλεσαν εξεγέρσεις απ’ όλα τα τμήματα του αγροτικού πληθυσμού:

Ο ι μετα ρρυθμ ίσεις έβα λα ν τέλος σε παραδοσιακές μορφές ερ ­γασίας, ο ι οποίες στηρίζονταν στο α μοιβα ίο προσωπικό σ υμ­φέρον, χωρίς να προσφέρουν μια ενα λλα κτική λύση. Ο ι γα ι­οκτήμονες που έχασαν τα κτήματά τους, ήταν αρκετά προσ ε­κ τικ ο ί στο να μη δ ια νείμ ο υ ν σ πόρους σ τους κ α λ λ ιερ γ η τές τους. Α νθρω ποι που συνήθω ς ήταν πρόθυμοι να δανείσουν, τώρα αρνούνταν να το κάνουν. Υπήρχαν σχέδια για τη δη μ ι­ουργία μιας τράπεζας αγροτικής ανάπτυξης και για την ίδρυ­ση μιας υπηρεσίας που θα επ έβλ επ ε τη διανομή σπόρων και ζωοτροφών, αλλά κανένα απ’ αυτά τα σχέδια δεν είχε υλοποι­ηθεί όταν άρχισε να εφαρμόζεται η μετα ρρύθμ ισ η... Η αναγ­γελ ία της μετα ρρύθμισης α πέκοψε τους χωρικούς από τις π η­γές π ρομήθειας σπόρων... Η μετα ρρύθμ ισ η δεν κα τέσ τρ εψ ε

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

μ όνο τη ν ο ικ ο νο μ ικ ή δο μ ή , α λλά ο λό κ λη ρ ο το κο ινω νικό πλαίσιο της πα ραγω γής... ΓΓ αυτό το λόγο δεν είνα ι παράξενο ό τι α ντί να σ τρέψο υ ν το 98% του λαού ενά ντια στο 2% των εκμεταλλευτρ ιώ ν τάξεων, αυτές οι αλλα γές προκάλεσαν την εξέγερσ η του 75% στις αγροτικές περιοχές. [Και] όταν α ποδεί­χτηκε ότι το νέο σύστημα δεν λειτουργούσε, ακόμα και ο ι χω­ρικοί που είχαν καλω σορίσει τη μεταρρύθμιση ένιωσαν ότι θα ήταν καλύτερα αν επέστρεφα ν στους παλιούς τρόπους.20

Όμως, δεν είναι μόνο η εχθρότητα προς το κράτος που κάνει το μήνυμα των Ισλαμιστών ευπρόσδεκτο στις τάξεις των αγροτών. Τα τζαμιά αποτελούν σημείο αναφοράς για ανθρώπους που αισθάνον­ται χαμένοι στη μεγάλη και ξένη πόλη, και οι ισλαμικές φιλανθρω­πίες προσφέρουν στοιχειώδεις κοινωνικές υπηρεσίες (κλινικές, σχολεία κλπ) που δεν προσφέρει το κράτος. Στην Αλγερία, η μεγέ­θυνση των πόλεων στη δεκαετία του 70 και του '80 συνοδεύτηκε από την κατακόρυφη αύξηση του αριθμού των τζαμιών: «Τα πάντα συνέτειναν στο να σπρώξουν χιλιάδες ενήλικους, νέους και παιδιά στα τζαμιά: η παράλυση της εκπαίδευσης και η Αραβοποίηση, η απουσία υποδομής για πολιτισμό και ανάπαυση, η ανυπαρξία δη­μόσιας ελευθερίας, η έλλειψη κατοικίας».21

Μ’ αυτόν τον τρόπο, κονδύλια που προέρχονταν απ’ εκείνους που είχαν διαμετρικά αντίθετα συμφέροντα με αυτά της μεγάλης πλειοψηφίας -από την παλιά τάξη των γαιοκτημόνων, τους νεό­πλουτους ή την κυβέρνηση της Σαουδικής Αραβίας- μπορούσαν να εξασφαλίσουν κάτι που έμοιαζε με παράδεισο στους φτωχούς. «Στο τζαμί ο καθένας -ο νέος ή παλιός καπιταλιστής, ο φονταμεν- ταλιστής, ο εργαζόμενος σε μια επιχείρηση- έβλεπε τη δυνατότητα έκφρασης ή πραγματοποίησης της δικής του στρατηγικής, των ονείρων και των ελπίδων του».22

Όλα αυτά δεν εκμηδένισαν τον ταξικό διαχωρισμό στο τζαμί. Για παράδειγμα στην Αλγερία ξέσπασαν αναρίθμητοι καυγάδες μέ­σα στις επιτροπές των τζαμιών ανάμεσα σε ανθρώπους που η δια­

- 3 9 -

Κρις Χάρμαν

φορετική κοινωνική προέλευσή τους τούς οδηγούσε να βλέπουν με διαφορετικό μάτι τη διαχείριση του τζαμιού, όπως πχ για το αν έπρεπε να αρνηθούν δωρεές που προέρχονταν από «αμαρτωλές» (haram) πηγές. «Είναι πράγματι σπάνιο μια θρησκευτική επιτροπή να κατορθώσει να ολοκληρώσει τη θητεία της, συνήθως δυο χρό­νων, μέσα στο πνεύμα αρμονίας και συναίνεσης τις οποίες επιτάσ­σει η λατρεία της ενότητας του θείου που κηρύττουν αδιάκοπα οι μουεζίνηδες».23 Όμως οι συγκρούσεις εξακολουθούν να καλύπτον­ται από το θρησκευτικό μανδύα και δεν εμπόδισαν έτσι τον πολλα­πλασιασμό των τζαμιών και την αύξηση της επιρροής του Ισλαμι­σμού.

δ) Ο Ισλαμισμός της νέας μεσαίας τάξης. Παρ' όλα αυτά, ούτε οι «παραδοσιακές» εκμεταλλευτικές τάξεις ούτε οι μάζες των εξα­θλιωμένων αποτελούν το ζωτικό στοιχείο του αναβιωτικού, πολιτι­κού Ισλάμ, δηλαδή του πυρήνα των ακτιβιστών που προπαγανδί­ζουν τις αρχές του ριζοσπαστικού ισλαμισμού και είναι έτοιμοι να διακινδυνεύσουν τη σωματική τους ακεραιότητα, την ελευθερία ακόμα και τη ζωή τους στη αντιπαράθεση με τους εχθρούς τους.

Από τη φύση τους, οι παραδοσιακές εκμεταλλευτικές τάξεις εί­ναι συντηρητικές. Είναι πρόθυμες να δώσουν χρήματα για να πα­λέψουν κάποιοι άλλοι, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για την προάσπιση των υλικών συμφερόντων τους. Αυτό έκαναν στην Αλγερία όταν βρέθηκαν αντιμέτωπες με την αγροτική μεταρρύθμιση στη δεκαε­τία του 70, στη Συρία όταν το Μπααθικό καθεστώς έπληξε τα συμ­φέροντα των εμπόρων των πόλεων την άνοιξη του '8024 και στο Ιράν όταν οι έμποροι και οι μικροεπιχειρηματίες του παζαριού (ba­zaar) ένιωσαν ότι απειλούνται από τον Σάχη το 1976-78 και από την αριστερά το 1979-81. Όμως, είναι πολύ διατακτικοί να διακιν­δυνεύσουν τις επιχειρήσεις και πολύ περισσότερο τη ζωή τους. Προφανώς δεν αποτελούν τη δύναμη που στάθηκε ικανή να διχά­σει κοινωνίες όπως της Αλγερίας και της Αιγύπτου, να ξεσηκώσει μια ολόκληρη πόλη, τη Χάμα της Συρίας, να οργανώνει επιθέσεις

-4 0 -

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

αυτοκτονίας ενάντια στους Αμερικανούς και τους Ισραηλινούς στο Λίβανο ή να δώσει μια τροπή στην Ιρανική Επανάσταση πολύ πιο ριζοσπαστική απ’ ό,τι περίμενε οποιοδήποτε τμήμα της αστικής τά­ξης.

Αυτή η δύναμη στην πραγματικότητα προέρχεται από ένα τέ­ταρτο στρώμα, πολύ διαφορετικό από τα προαναψερθέντα, από ένα στρώμα της νέας μεσαίας τάξης που διαμορφώθηκε στον Τρίτο Κόσμο ως αποτέλεσμα του καπιταλιστικού εκσυγχρονισμού.

Από αυτό το υπόβαθρο προέρχονταν τα στελέχη και των τριών ισλαμικών κινημάτων που κυριάρχησαν στη πολιτική ζωή των πρώ­των χρόνων της επανάστασης στο Ιράν. Για παράδειγμα μια περι­γραφή της κοινωνικής σύνθεσης των υποστηρικτών του Μπαζαργ- κάν (του πρώτου μετα-επαναστατικού πρωθυπουργού του Ιράν) αναφέρει:

Καθώς το εκπα ιδευτικό σύστημα του Ιράν επεκτεινόταν στις δεκα ετίες του 1950 και του 1960, όλο και μεγα λύτερος α ριθ­μός από τα παραδοσιακά μεσαία στρώματα αποκτούσε πρό ­σβαση στα πα νεπ ισ τήμ ια . Αυτοί ο ι νεο φ ερμ ένο ι, καθώς έρ ­χονταν α ντιμέτω ποι με θεσμούς στους οποίους κυριαρχούσαν π α λιό τερ ες εκ δυ τικ ισ μ ένες ελ ίτ , έν ιω θαν την ανάγκη να δ ι­καιολογήσουν πρώτα στον ίδιο τους τον εαυτό τη συνεχιζόμε­νη αφοσίωσή τους στο Ισλάμ. Π νονταν μέλη των Ισλαμικών Ενώσεων Σπουδαστώ ν [που ανάμεσα στους ηγέτες τους ήταν και ο Μ παζαργκάν]... και όταν ξεκινούσαν την επα γγελμ α τι­κή τους καριέρα, συχνά οι νέο ι μηχανικοί γ ίνονταν μέλη της Ισ λ α μ ικ ή ς Έ νω σ ης Μ ηχ α νικώ ν που ε ίχ ε ιδ ρ ύ σ ε ι επ ίσ η ς ο Μ παζαργκάν. Αυτό το δ ίκ τυ ο των ενώ σεω ν α π ο τέλεσ ε την π ρα γματική οργανω μένη κοινω νική βάση του Μ παζαργκάν και του ισλαμικού μοντερνισμού ... Η ελκτικότητα που ασκού­σε το μήνυμα του Μπαζαργκάν και του Ταλακανί βασιζόταν στο γεγονός ότι πρόσφερε μια αίσθηση αξιοπρέπειας και επ ι­β εβαίω σης στα ανερχόμενα μέλη των παραδοσιακών μεσαίων στρω μάτω ν, σε μια κοινω νία σ την οποία κυριαρχούσε αυτό που θεω ρούσαν σαν μια διεφ θα ρμένη, άθεη και εκδυτικ ισμένη

-41 -

Κρις Χάρμαν

ελ ίτ .25

Ο Αμπραχομιάν, γράφοντας για τους Μουτζαχεντίν του Λαού, σχολιάζει ότι πολλές μελέτες των πρώτων χρόνων της επανάστα­σης στο Ιράν αναφέρονται στην επιρροή του Ισλάμ στα στρώματα των «καταπιεσμένων», αλλά ότι η βάση των Μουτζαχεντίν δεν εν­τοπίζονταν γενικά στους καταπιεσμένους, αντίθετα την αποτελού­σε το πολυάριθμο τμήμα των μεσοστρωμάτων που οι γονείς τους ήταν μέλη των παραδοσιακών μικροαστικών στρωμάτων. Για να υποστηρίξει το επιχείρημά του παρουσιάζει στοιχεία σχετικά με τα επαγγέλματα των Μουτζαχεντίν που είχαν συλληφθεί είτε από το καθεστώς του Σάχη, είτε αργότερα στη διάρκεια της καταστολής που εξαπέλυσε το καθεστώς του Χομεϊνί.26

Για την τρίτη ισλαμική πολιτική δύναμη, που τελικά επικράτη­σε, το Ισλαμικό Ρεπουμπλικανικό Κόμμα του Χομεϊνί, συνήθως επι­κρατεί η άποψη ότι κυριαρχείται από κληρικούς οι οποίοι έχουν δε­σμούς με τους παραδοσιακούς εμπόρους του παζαριού. Όμως, ο Μοαντέλ έχει αποδείξει ότι πάνω από τους μισούς βουλευτές αυ­τού του κόμματος ήταν επαγγελματίες, γιατροί, δικηγόροι, δημόσι­οι υπάλληλοι, φοιτητές, έστω κι αν το 25% κατάγονταν από οικογέ­νειες εμπόρων του παζαριού.27 Και ο Μπαγιάτ επισημαίνει ότι το καθεστώς στην προσπάθειά του να καταστείλει τις εργατικές ορ­γανώσεις στα εργοστάσια μπορούσε να στηριχθεί στους επαγγελ­ματίες μηχανικούς που εργάζονταν σ’ αυτά.2®

Επίσης η Αζάρ Ταμπαρί επισημαίνει ότι μετά την πτώση του Σάχη ένας πολύ μεγάλος αριθμός γυναικών που ζούσαν στις πό­λεις επέλεξε να φορέσει τη μαντήλα και τάχθηκε με το μέρος του Χομεϊνί ενάντια στην αριστερά. Υποστηρίζει ότι αυτές οι γυναίκες συνήθως προέρχονταν από το τμήμα των μεσοστρωμάτων που αποτέλεσε την πρώτη γενιά η οποία βίωσε τη διαδικασία της «κοι­νωνικής ενσωμάτωσης». Συχνά κατάγονταν από παραδοσιακές μι­κροαστικές οικογένειες -με πατεράδες που ήταν έμποροι του πα­

-4 2 -

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

ζαριού ή πραματευτάδες κλπ- και προσανατολίστηκαν προς την ανώτερη εκπαίδευση επειδή η εκβιομηχάνιση είχε αρχίσει να στερεί από τις οικογένειές τους τις παραδοσιακές ευκαιρίες που είχαν στο παρελθόν. Γι’ αυτές τις γυναίκες υπήρχαν θέσεις στο τομέα της εκ­παίδευσης ή της υγείας. Όμως, «αυτές οι γυναίκες έπρεπε να περά­σουν μέσα από τη συχνά επώδυνη και τραυματική εμπειρία της προσαρμογής της πρώτης γενιάς»:

Καθώς οι νεαρές γυναίκες έμπαιναν στα πα νεπιστήμια ή έβ ρ ι­σκαν α πασχόληση στα νο σ οκ ο μ εία , όλες οι πα ραδοσια κές τους α ξ ίες σφ υροκοπούντα ν κα θημ ερ ινά από «ξ έν α » π ερ ι­βάλλοντα, όπου οι γυναίκες αναμιγνύονταν με τους άνδρες, δεν φορούσαν μα ντήλες και μ ερ ικές φορές ντύνοντα ν σ ύμ­φωνα με την τελευταία ευρωπαϊκή μόδα. Ο ι γυναίκες συχνά διχάζονταν ανάμεσα στην υπακοή προς τις ο ικογενεια κές πα­ραδόσεις και την π ίεση του νέου π ερ ιβάλλοντο ς. Δ εν μπορού­σαν να φοράνε τη μαντήλα στη δουλειά , α λλά ούτε και να φύ­γουν από το σπίτι χωρίς να είνα ι καλυμμένες μ’ αυτή.

Μια διαδεδομένη απάντηση σε αυτές τις αντιφατικές πιέσεις ήταν η «καταφυγή στο Ισλάμ», η οποία «συμβολιζόταν από τις γυναίκες που φορούσαν επίτηδες τη μαντήλα στη διάρκεια μεγάλων διαδη­λώσεων». Η Ταμπαρί υποστηρίζει ότι αυτή η αντιμετώπιση ήταν πολύ διαφορετική από αυτήν που υιοθέτησαν γυναίκες οι οποίες ανήκαν σε παλιότερα νέα μεσοστρώματα με δυο ή τρεις γενιές πί­σω τους. Αυτές συνήθως έτειναν να υποστηρίζουν τους φιλελεύθε­ρους ή την αριστερά.29 Ο Ρόι επισημαίνει σχετικά με το Αφγανι­στάν:

Το Ισλαμιστικό κίνημα γεν ν ή θ η κ ε στους κόλπους των σ ύγ­χρονω ν τμημάτων της κοινωνίας και α ναπτύχθηκε ασκώντας κρ ιτική στα λαϊκά κ ινήματα που π ροηγήθηκα ν... Ο ι Ισλαμι- σ τές ε ίνα ι δ ια νο ο ύμ ενο ι, τα προ ϊόντα σ ύγχρονω ν νησ ίδω ν μιας παραδοσιακής κοινωνίας: η κοινω νική καταγωγή τους ε ί­ναι αυτό που έχουμε ορίσει ως κρατική αστική τάξη -π ρ ο ϊό ν ­τα του δημόσιου εκπαιδευτικού συστήματος που μόνη δ ιέξο ­

- 43 -

δο δ ίνει την απασχόληση στον κρατικό μηχανισμό... Ο ι Ισλα- μ ιστές προέρχοντα ι από το δημόσιο εκπα ιδευτικό σύστημα. Πολύ λ ίγο ι έχουν σπουδάσει τέχνες. Στο χώρο του πα νεπ ιστή­μιου έρχοντα ι περισσότερο σε επαφή με τους Κομμουνιστές, με τους οποίους συγκρούοντα ι βίαια, παρά με τους ulam m a [τους ερμηνευτές των γραφών] απένα ντι στους οποίους υ ιο­θετούν μια αμφίσημη στάση. Μ οιράζοντα ι κοινές πεποιθήσεις μαζί τους, αλλά η δική τους Ισλαμιστική σκέψ η έχει αναπτυχ­θ εί μέσω της επαφής με τις μ εγά λες δυ τικές ιδ εο λο γ ίες, τ ις οποίες θεω ρούν σαν το κλειδ ί για την τεχνολογική ανάπτυξη της Δύσης. Το πρ ό βλημ α γ ι’ αυτούς ε ίνα ι η α νάπ τυξη μιας σ ύγχρονης π ο λ ιτ ική ς ιδεο λο γ ία ς βα σισ μ ένης στο Ισλάμ, το οποίο θεω ρούν σαν το μοναδικό τρόπο που μπορεί κανείς να ερμηνεύσ ει το σ ύγχρονο κόσμο και σαν το καλύτερο εργα λείο στην α ντιπαράθεση με τον ξένο ιμπερια λισμό.30

Η πιο σημαντική πηγή στρατολόγησης για το FIS στην Αλγερία εί­ναι οι αραβόφωνοι (σε αντίθεση με τους γαλλόφωνους) μαθητές λυκείων και φοιτητές, καθώς και όσοι θα ήθελαν να σπουδάσουν αλλά δεν βρίσκουν επαρκείς θέσεις στα πανεπιστήμια:

To FIS α ντλεί τα μέλη του από τρεις κατηγορίες του πληθυ ­σμού: τις εμπορ ικές μεσαίες τάξεις, ανάμεσά τους και κάποιοι που είνα ι ιδ ια ίτερα πλούσιο ι, μια μάζα νέω ν ανθρώ πω ν που είνα ι άνεργοι και αποκλεισμένοι από την ανώ τερη εκπα ίδευ­ση οι οποίοι συγκροτούν το νέο λούμπεν-προλετα ρ ιά το των δρόμων, και ένα στρώμα αραβόφωνων διανοούμενω ν με ανο­δική κοινω νική κ ινητικότητα. Ο ι δυο τελευ τα ίες κα τηγορίες είνα ι οι πιο πολυάριθμες και σημα ντικές.31

Οι Ισλαμιστές διανοούμενοι κάνουν τις καριέρες τους έχοντας εξα­σφαλίσει την ηγεμονία στις σχολές θεολογίας και αραβικής γλώσ­σας των πανεπιστημίων και χρησιμοποιούν αυτές τις θέσεις για να στελεχώσουν τις θέσεις των ιμάμηδων στα τζαμιά και των καθηγη­τών στα λύκεια. Αποτελούν ένα δίκτυο το οποίο εξασφαλίζει την πρόσληψη περισσότερων Ισλαμιστών σε αυτές τις θέσεις και ταυ­

___________________________________________________________ Κρις Χάρμαν

- 4 4 -

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

τόχρονα διαχέει τις Ισλαμιστικές ιδέες στη νέα γενιά των σπουδα­στών. Αυτό με τη σειρά του, τους επιτρέπει να ασκούν την επιρροή τους πάνω σε ένα τεράστιο αριθμό νέων ανθρώπων.

Ο Αχμέντ Ρουαντία γράφει ότι οι Ισλαμιστικές ομάδες άρχισαν να μεγαλώνουν από τα μέσα της δεκαετίας του 70 όταν στα πανε­πιστήμια άρχισαν να κερδίζουν την υποστήριξη αραβόφωνων φοι­τητών, οι οποίοι ανακάλυπταν πως επειδή δεν μιλούσαν άνετα τα γαλλικά δεν μπορούσαν να βρουν απασχόληση στις δημόσιες υπη­ρεσίες, σε τομείς προηγμένης τεχνολογίας και σε διευθυντικές θέ­σεις.32 Έτσι, για παράδειγμα, στα μέσα της δεκαετίας του ’80 στο Πανεπιστήμιο της Κωνσταντίνης διαδραματίστηκε μια σκληρή σύγκρουση με τον Πρύτανη, ο οποίος κατηγορήθηκε ότι πρόσβαλε την «αξιοπρέπεια της αραβικής γλώσσας» και ότι «είναι πιστός στη γαλλική αποικιοκρατία», επειδή επέτρεψε να παραμείνουν τα γαλ­λικά ως η κυρίαρχη γλώσσα στις τεχνολογικές και φυσικομαθημα­τικές σχολές:33

Ο ι αρα βόφω νοι διπλω ματούχοι βρ ίσ κουν κλεισ τή την π ρ ό ­σβαση σε όλους τους τομείς-κλειδ ιά , ιδ ια ίτερα στις βιομηχα­νίες που απαιτούν την κατοχή τεχνικώ ν γνώ σεω ν και ξένω ν γλωσσών. Ο ι αραβόφω νοι, ακόμα και αν έχουν διπλώ ματα, δεν μπορούν να βρουν θέσ η στη σ ύγχρονη βιομηχα νία . Το μεγα λύτερο μέρος τους τελ ικά στρέφ ετα ι προς τα τζαμιά.34

Οι φοιτητές, οι αραβόφωνοι απόφοιτοι και περισσότερο απ’ όλους οι άνεργοι πρώην φοιτητές, αποτελούν μια γέφυρα με τη μεγάλη μάζα της δυσαρεστημένης νεολαίας που βρίσκεται αποκλεισμένη από τα πανεπιστήμια στα οποία δεν μπορεί να βρει θέση παρά τα χρόνια που έχει ξοδέψει σε ένα αναποτελεσματικό και με ελλιπή χρηματοδότηση εκπαιδευτικό σύστημα. Στη δευτεροβάθμια εκπαί­δευση φοιτούν ένα εκατομμύριο μαθητές, εκ των οποίων τα τέσσε­ρα πέμπτα αναμένεται ότι θα αποτύχουν στις εξετάσεις για την εί­σοδο στο πανεπιστήμιο και θα βρεθούν σε συνθήκες ανασφάλειας

-4 5 -

Κρις Χάρμαχ

στο περιθώριο της απασχόλησης:35

Ο ιντεγκρισμός [Ισλαμισμός] α ντλεί την ισχύ του από τις κοι­νω νικές α πογοητεύσεις που πλήττουν ένα μεγά λο τμήμα της νεολαίας, αυτούς δηλαδή που δεν πα ίρνει υπόψη το κοινω νι­κό και ο ικονομικό σύστημα. Το μήνυμα του Ισλαμισμού είνα ι απλό: για τη φτώχεια, τα βάσανα και την απόγνωση υπεύθυ­νο ι είνα ι αυτοί που κατέχοντας την εξουσία δεν βασίζονται στη νο μ ιμ ό τητα της shorah [του δια λόγου] α λλά μόνο στη βία. Η επαναφορά του Ισλάμ των πρώτων χρόνω ν θα εξαφα­νίσει τις α ν ισ ό τητες ...36

Μέσω της επιρροής του σε ένα πλατύ στρώμα φοιτητών, πτυχιού- χων και άνεργων διανοούμενων, ο Ισλαμισμός είναι σε θέση να εξασφαλίσει την αναπαραγωγή των ιδεών του στα γκέτο και τις φτωχογειτονιές όπου ζουν οι πρώην χωρικοί.Ένα τέτοιο κίνημα δεν μπορεί να περιγράφει ως «συντηρητικό». Η μορφωμένη αραβόφω­νη νεολαία δεν στρέφεται στο Ισλάμ γιατί επιδιώκει τη διατήρηση της υπάρχουσας κατάστασης, αλλά επειδή πιστεύουν ότι το Ισλάμ προσφέρει τη δυνατότητα ριζικής κοινωνικής αλλαγής.37

Στην Αίγυπτο, το Ισλαμιστικό κίνημα έκανε την εμφάνισή του πριν 65 χρόνια, όταν ο Χασάν αλ-Μπάνα ίδρυσε τη Μουσουλμανι­κή Αδελφότητα. Αυτή η οργάνωση αναπτύχθηκε στις δεκαετίες του 1930 και του 1940, καθώς το κύριο εθνικιστικό κόμμα του Γουάφντ διέψευσε τις ελπίδες που είχε γεννήσει για απαλλαγή από τη βρετανική αποικιοκρατία. Τη βάση του κινήματος αποτελούσαν δημόσιοι υπάλληλοι και φοιτητές. Στα τέλη της δεκαετίας του '40 και τις αρχές της δεκαετίας του ’50 έπαιξε κεντρικό ρόλο στο κίνη­μα διαμαρτυρίας που σάρωσε τα πανεπιστήμια.38 Όμως κατάφερε να απλώσει την επιρροή του, προσελκύοντας κάποιους εργάτες και αγρότες, φτάνοντας στο απόγειο της δύναμής του το μισό εκατομ­μύριο μέλη. Ο Μπάνα δεν δίστασε να συνεργαστεί με κύκλους που βρίσκονταν κοντά στο παλάτι για να ενισχύσει τις θέσεις της οργά­νωσής του και «η δεξιά πτέρυγα του Γουάφντ θεωρούσε την Αδελ­

-4 6 -

Ο Προφήτης και το Προλεταριάι

φότητα σαν αντίβαρο στην επιρροή των Κομμουνιστών στους ερ­γάτες και τους φοιτητές».39

Όμως, η Αδελφότητα μπορούσε να ανταγωνιστεί αποτελεσμα­τικά τους Κομμουνιστές για να αποσπάσει την υποστήριξη των φτωχών μικροαστικών στρωμάτων -και μέσω αυτών της φτωχολο­γιάς των πόλεων- μόνο αν η θρησκευτική φρασεολογία της εμπε­ριείχε τη δέσμευση για μεταρρυθμίσεις, οι οποίες πήγαιναν πολύ μακρύτερα απ’ όσο επιθυμούσαν οι δεξιοί σύμμαχοί της. Οι σκοποί της ήταν «σε τελευταία ανάλυση ασύμβατοι με τη διαιώνιση του πολιτικού, οικονομικού και κοινωνικού status quo, στο οποίο ήταν αφοσιωμένες οι κυρίαρχες ομάδες». Κάτι τέτοιο σήμαινε ότι «η σχέση ανάμεσα στην Αδελφότητα και τους συντηρητικούς κυβερ­νήτες θα παρέμενε τόσο ασταθής όσο και γεμάτη ένταση».40

Όταν το στρατιωτικό καθεστώς του Γκαμάλ Αμπντέλ Νάσερ συγκέντρωσε όλη την εξουσία στα χέρια του στις αρχές της δεκαε­τίας του '50, η Αδελφότητα ουσιαστικά συντρίφτηκε. Έξι από τους ηγέτες εκτελέστηκαν δια απαγχονισμού το Δεκέμβρη του 1954 και χιλιάδες μέλη της κλείστηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Μια απόπειρα αναβίωσης του κινήματος στα μέσα της δεκαετίας του '60 οδήγησε σε ένα νέο κύμα εκτελέσεων. Αλλά μετά, οι διάδοχοι του Νάσερ, ο Σαντάτ και ο Μουμπάρακ, της επέτρεψαν να λει­τουργεί σε ένα καθεστώς ημι-νομιμότητας, αρκεί να μην επιχειρού­σε να έρθει σε μετωπική σύγκρουση με το καθεστώς. Η ηγεσία της οργάνωσης που μερικές φορές αποκαλείται «Νέο-Ισλαμική Αδελ­φότητα» αποδέχτηκε αυτούς τους περιορισμούς και υιοθέτησε «με­τριοπαθή» και «συμφιλιωτική» πολιτική, λαμβάνοντας ταυτόχρονα μεγάλα χρηματικά ποσά από παλιά μέλη της που είχαν βρει κατα­φύγιο στη Σαουδική Αραβία τη δεκαετία του ’50 και εκεί επωφελή- θηκαν από το πετρελαϊκό μπουμ.41 Αυτό επέτρεψε στην Αδελφότη­τα να προσφέρει ένα «εναλλακτικό μοντέλο ισλαμικού κράτους» με «τις δικές της τράπεζες, κοινωνικές υπηρεσίες, εκπαιδευτικά ιδρύματα... και τα δικά της τζαμιά» 42

-4 7 -

Κρις Χάρμαν

Αλλά ακολουθώντας αυτό το δρόμο έχασε την επιρροή της σε μια νέα γενιά ριζοσπαστικών Ισλαμιστών που είχε αναδυθεί μέσα από τα πανεπιστήμια και τους κόλπους της εξαθλιωμένης «νέας» μεσαίας τάξης, όπως είχε κάνει στο παρελθόν και η ίδια η Αδελφό­τητα. Πρόκειται για τους κύκλους των Ισλαμιστών που οργάνωσαν τη δολοφονία του Σαντάτ το 1981 και από τότε διεξάγουν έναν ένοπλο αγώνα τόσο ενάντια στο κράτος όσο και ενάντια στη φιλε­λεύθερη διανόηση:

Ό ταν μιλά με για τους φοντα μεντα λιστές στην Α ίγυπτο, ανα- ψ ερόμα στε σε μια μειοψηφ ική ομάδα, που είνα ι α ντίθετη ακό­μα και στους Α δελφ ούς Μ ουσουλμάνους... Αυτές οι ομάδες αποτελούντα ι κυρίως από νέους... Ε ίναι πολύ αγνο ί ά νθρω ­ποι, έτο ιμοι να θυσιάσουν τη ζωή τους, να κάνουν το οτιδήπο­τε. Και α π ο τελο ύ ν τη ν α ιχμή του δό ρα το ς κά θε κ ινήμ α το ς γ ια τί είνα ι έτο ιμοι να πάρουν μέρος σε τρομοκρατικές εν έρ ­γειες .43

Οι ισλαμικές φοιτητικές ενώσεις, που κυριάρχησαν στα πανεπιστή­μια στη διάρκεια της προεδρίας του Σαντάτ, «αποτέλεσαν τις μο­ναδικές γνήσια μαζικές οργανώσεις του Ισλαμιστικού κινήμα­τος».44 Αναπτύχθηκαν ως αντίδραση στις συνθήκες που επικρα­τούν στα πανεπιστήμια και στις σκοτεινές προοπτικές με τις οποίες έρχονται αντιμέτωποι οι φοιτητές, αν καταφέρουν να τελειώσουν τις σπουδές τους:

Ο α ρ ιθ μ ό ς τω ν φ ο ιτη τώ ν α υ ξ ή θ η κ ε α πό λ ιγ ό τ ερ ο υ ς από 200 .000 το 1970 σε μ ισό εκ α το μ μ ύ ριο το 1977. Χω ρίς τους α πα ιτο ύ μ ενο υς πόρους, η προσφορά δω ρεά ν εκ π α ίδ ευσ ης στο μ εγα λύ τερ ο δυνα τό α ριθμό νέω ν της χώρας πα ρήγα γε ένα αποτυχημένο εκπαιδευτικό σύστημα.45

Η έλλειψη χώρου είναι ένα ενοχλητικό πρόβλημα, ιδιαίτερα για τις φοιτήτριες που αντιμετωπίζουν κάθε είδους παρενόχληση στα κα­τάμεστα αμφιθέατρα και στα λεωφορεία. Σαν απάντηση σε αυτή

την κατάσταση

Ο ι j a m a a a l islam iya [Ισλαμιστικές Ενώσεις] ά ντλησαν τη δύ ­ναμή τους από την ικανότητα την οποία επέδειξαν στον εντο ­πισμό τέτοιω ν προβλημάτω ν και στην προσφορά άμεσων λύ­σεω ν... Για πα ρά δειγμ α , χρη σιμ ο π ο ίησ α ν τους πόρους των φ ο ιτητικώ ν συλλόγω ν για να ναυλώ σουν μ ίν ι-μ π α ς για τις φ ο ιτήτρ ιες, [στα οποία είχαν προτεραιότητα όσες φορούσαν τη μαντήλα] προβάλλοντα ς το αίτημα για χωριστούς χώρους για τις κοπέλες στα αμφιθέατρα, οργανώ νοντας ομάδες μ ελ έ­της που σ υναντιούνταν στα τζαμιά και ανατυπώ νοντας φ τη­νές εκδόσεις βασικών συγγραμμάτω ν.44

Οι απόφοιτοι των πανεπιστημίων δεν ξεφεύγουν από την ενδημική φτώχια που μαστίζει το μεγαλύτερο μέρος της αιγυπτιακής κοινω­νίας:

Κάθε απόφοιτος έχει το δικαίωμα να καταλάβει μια θέσ η στο δημόσιο τομέα. Αυτό το μέτρο το μόνο που καταφέρνει είνα ι να σ υγκ α λύ ψ ει το μ έγεθ ο ς της α νεργίας, στοιβά ζοντα ς στα γραφ εία ένα τεράστιο αριθμό κακοπληρω μένω ν υπαλλήλω ν... Μ π ο ρο ύν να εξα σφ αλίζουν στο ιχειω δώ ς τη δ ια τρο φ ή τους αγοράζοντας τα βασικά προϊόντα, οι τ ιμές των οποίων επ ιδο ­τούντα ι ακόμα από το κράτος, αλλά είνα ι μά λλον απίθανο να ξεφύγουν από το κατώτατο όριο επ ιβ ίω σης... Σχεδόν κάθε δη­μ όσιος υ π ά λληλος κά νει μ ια δ εύ τερ η ή και τ ρ ίτη δο υ λε ιά . Αναρίθμητοι υ π ά λληλοι που το πρωί κάθοντα ι πίσω από τα γραφ εία τους στις α μέτρητες υπηρεσ ίες των υπουργείω ν ξο­δεύουν το απόγευμά τους απασχολούμενοι ε ίτε ως υδραυλι­κοί, ε ίτε ως ο δηγο ί ταξί, εργα σίες που κάνουν τόσο άσχημα ώ στε να θεω ρεί κανείς ότι θα ήταν καλύτερα να γ ίνονταν από αγράμματους... Μ ια αγράμματη αγρότισσα που έρχεται στην πόλη για να γ ίν ε ι υπηρέτρια κάποιου ξένου θα πληρω θεί λίγο ως πολύ το διπλάσιο ποσό από το μισθό ενός βοηθού λέκτορα στο πανεπιστήμιο.47

Για τους περισσότερους η μόνη διέξοδος απ’ αυτό το τέλμα είναι να βρουν απασχόληση στο εξωτερικό, ιδιαίτερα στη Σαουδική Αραβία

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο_______________________________________

-4 9 -

Κρις Χάρμαν

και τα κράτη του Κόλπου. Και για τους περισσότερους αυτή η προ­οπτική δεν αποτελεί μόνο τη διέξοδο από τη φτώχεια, αλλά είναι και η προϋπόθεση για το γάμο, σε μια κοινωνία όπου το προγαμι­αίο σεξ είναι σπάνιο φαινόμενο.

Οι Ισλαμιστές μπόρεσαν να εκφράσουν αυτά τα προβλήματα σε θρησκευτική γλώσσα. Όπως έγραψε ο Κέπελ για έναν από τους ηγέτες μιας από τις πρώτες Ισλαμιστικές σέχτες, ο τύπος του δεν αντιστοιχεί «σε έναν φανατικό ενός περασμένου αιώνα, αλλά σε κάποιον που καυτηριάζει -με το δικό του τρόπο- ένα ζωτικό πρό­βλημα της σύγχρονης αιγυπτιακής κοινωνίας».48

Όπως έγινε και στην Αλγερία, από τη στιγμή που οι Ισλαμιστές κατάφεραν να εδραιώσουν τη βάση τους στα πανεπιστήμια μπόρε­σαν να απλωθούν και σε ένα πλατύτερο περιβάλλον -το περιβάλ­λον του εξαθλιωμένου δρόμου των μεγάλων πόλεων, όπου οι πρώην φοιτητές έρχονται σε επαφή με μια μάζα ανθρώπων που προσπαθεί να βγάλει ένα κομμάτι ψωμί. Αυτό άρχισε να γίνεται όταν στα μέσα της δεκαετίας του 70, μετά τις συνθήκες ειρήνης με το Ισραήλ, το καθεστώς χρησιμοποίησε σκληρή καταστολή ενάν­τια στο Ισλαμιστικό κίνημα στα πανεπιστήμια. «Αντί όμως να στα­ματήσει τις jam aa αυτή η επίθεση τους έδωσε νέα πνοή... το μήνυ­μά τους άρχισε να απλώνεται έξω από τον κόσμο των φοιτητών. Τα στελέχη των Ισλαμιστών και οι προπαγανδιστές τους πήγαν να κη­ρύξουν στις φτωχογειτονιές».49

Το Ριζοσπαστικό Ισλάμ ως κοινωνικό κίνημα

Η ταξική βάση του Ισλαμισμού είναι η ίδια με αυτή του κλασικού φασισμού και με αυτή του ινδουιστικού φονταμενταλισμού του BJP, του Shiv Sena και του RSS [το πρώτο είναι το δεξιό κόμμα που το 2002 βρισκόταν στην κυβέρνηση της Ινδίας. Οι άλλες δυο είναι φα­

-5 0 -

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

σιστικές οργανώσεις που λειτουργούν ως συνιστώσες αυτού του κόμματος, Στμ\. Όλες αυτές οι οργανώσεις στρατολογούν κυρίως από τις τάξεις των ανώτερων υπαλληλικών μεσοστρωμάτων, όπως επίσης και από τις τάξεις των φοιτητών και των παραδοσιακών εμ­πορικών και επαγγελματικών μικροαστικών στρωμάτων. Το γεγο­νός αυτό, σε συνδυασμό με την εχθρότητα που επιδεικνύουν τα πε­ρισσότερα Ισλαμιστικά κινήματα απέναντι στην αριστερά, στα δι­καιώματα των γυναικών και τις κοσμικές ιδέες, έχει οδηγήσει πολ­λούς σοσιαλιστές και φιλελεύθερους να θεωρήσουν αυτά τα κινή­ματα ως φασιστικά. Όμως, κάνουν λάθος.

Η μικροαστική κοινωνική βάση δεν αποτελεί αποκλειστικό χα­ρακτηριστικό στοιχείο μόνο του φασισμού. Τέτοια ήταν η βάση των Ιακωβίνων στη Γαλλική Επανάσταση, του Τριτοκοσμικού εθνικι­σμού, του Μαοϊκού σταλινισμού και του Περονισμού στην Αργεν­τινή. Τα μικροαστικά κινήματα είναι φασιστικά μόνο αν αναπτύσ­σονται σε μια συγκεκριμένη στιγμή της πάλης των τάξεων και παί­ζουν ένα συγκεκριμένο ρόλο. Και αυτός ο ρόλος δεν είναι απλά να κινητοποιήσουν τους μικροαστούς, αλλά να εκμεταλλευτούν την αγανάκτηση αυτών των στρωμάτων για τις επιθέσεις που τους εξα­πολύει ένα σύστημα σε έντονη κρίση και να τα μετατρέψουν σε ορ­γανωμένους τραμπούκους, έτοιμους να μπουν στην υπηρεσία του κεφαλαίου για να τσακίσουν τις εργατικές οργανώσεις.

Γι’ αυτό το λόγο ήταν φασιστικά τα κινήματα του Χίτλερ και του Μουσολίνι, ενώ πχ δεν ήταν φασιστικό το κίνημα του Περόν στην Αργεντινή. Παρόλο που ο Περόν δανείστηκε στοιχεία που εί­ναι συμβολικά των φασιστικών καθεστώτων, κατέλαβε την εξουσία δρώντας σε μια ιδιαίτερη συγκυρία, η οποία του επέτρεψε να εξα­γοράσει τις εργατικές οργανώσεις και ταυτόχρονα να διοχετεύσει κεφάλαια από τον αγροτικό καπιταλιστικό τομέα στη βιομηχανική επέκταση. Στα πρώτα έξι χρόνια της προεδρίας του, εξαιρετικές συνθήκες επέτρεψαν την άνοδο των μισθών περίπου 60%. Σε ένα γνήσιο φασιστικό καθεστώς θα συνέβαινε ακριβώς το αντίθετο.

-51 -

Κρις Χάρμαν

Παρ’ όλα αυτά, τότε, και το Κομμουνιστικό Κόμμα της Αργεντινής και μεγάλα τμήματα της φιλελεύθερης διανόησης περιέγραφαν το καθεστώς ως «Ναζιστικό Περονισμό», με περίπου την ίδια συλλο­γιστική που χρησιμοποιεί σήμερα διεθνώς η αριστερά για να χαρα­κτηρίσει ως φασιστικά τα Ισλαμιστικά κινήματα.50

Τα μαζικά Ισλαμιστικά κινήματα σε χώρες όπως η Αλγερία και η Αίγυπτος παίζουν ένα ρόλο πολύ διαφορετικό απ’ αυτόν του φα­σισμού. Δεν στρέφουν το βασικό όγκο των πυρών τους στις εργατι­κές οργανώσεις, ούτε προσφέρονται στις βασικές ομάδες του κε­φαλαίου σαν η λύση των προβλημάτων του σε βάρος των εργατών. Έχουν εμπλακεί σε μια ένοπλη, μετωπική αναμέτρηση με τις δυνά­μεις του κράτους, κάτι που πολύ σπάνια έχουν αποπειραθεί φασι­στικά κόμματα. Και αντί να είναι άμεσοι πράκτορες του ιμπεριαλι­σμού, αυτά τα κινήματα υιοθετούν συχνά αντιμπεριαλιστικά συν­θήματα και έχουν αναλάβει αντιμπεριαλιστική δράση που έχει δυ- σαρεστήσει πολύ σημαντικά εθνικά και διεθνή καπιταλιστικά συμ­φέροντα (όπως στην Αλγερία στη διάρκεια του Πολέμου στον Κόλ­που, στην Αίγυπτο ενάντια στις «συνθήκες ειρήνευσης» με το Ισ­ραήλ, στο Ιράν ενάντια στην αμερικάνικη παρουσία μετά την ανα­τροπή του Σάχη).

Η CIA δεν δίστασε να συνεργαστεί με τις μυστικές υπηρεσίες του Πακιστάν και τα φιλοδυτικά κράτη της Μέσης Ανατολής για να εξοπλίσει χιλιάδες εθελοντές από κάθε χώρα της περιοχής και να τους στείλει να πολεμήσουν τους Ρώσους στο Αφγανιστάν. Όμως, τώρα οι εθελοντές που επιστρέφουν στις πατρίδες τους ανακαλύπτουν ότι αντί για το Ισλάμ πολέμησαν για λογαριασμό των ΗΠΑ -και αποτελούν τον οργισμένο και σκληρό πυρήνα της αντιπολίτευσης απέναντι στις περισσότερες κυβερνήσεις που τους ενθάρρυναν να πάνε να πολεμήσουν. Ακόμα και στη Σαουδική Αραβία -όπου η υπέρ-πουριτανική εκδοχή της σαρία (του ισλαμι- κού θρησκευτικού νόμου) επιβάλλεται με όλη την δύναμη που δια­θέτει το κράτος- η αντιπολίτευση ισχυρίζεται ότι έχει την υποστή­

- 5 2 -

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

ριξη «χιλιάδων μαχητών του Αφγανιστάν», οι οποίοι είναι αηδια­σμένοι από την υποκρισία μιας βασιλικής οικογένειας που ολοένα και περισσότερο συγχωνεύεται με την παγκόσμια καπιταλιστική άρχουσα τάξη. Τώρα η κυβέρνηση της Σαουδικής Αραβίας εφαρ­μόζει αντίποινα, αποξενώνοντας ακόμα περισσότερο τους ανθρώ­πους που ενθάρρυνε στο παρελθόν. Διέκοψε τη χρηματοδότηση του FIS στην Αλγερία γιατί υποστήριξε το Ιράκ στο δεύτερο Πόλε­μο του Κόλπου και απέλασε έναν Σαουδάραβα εκατομμυριούχο ο οποίος ενίσχυε χρηματικά τους Ισλαμιστές στην Αίγυπτο.

Όσοι στην αριστερά αντιμετωπίζουν τους Ισλαμιστές απλά ως «φασίστες» δεν καταλαβαίνουν την αποσταθεροποιητική επίδρα­ση που έχουν αυτά τα κινήματα στα συμφέροντα του καπιταλισμού σε όλη τη Μέση Ανατολή, και καταλήγουν να τάσσονται στο πλευ­ρό κρατών τα οποία είναι οι κύριοι στυλοβάτες τόσο του ιμπεριαλι­σμού όσο και του ντόπιου κεφαλαίου. Αυτό, για παράδειγμα, συνέ­βη στα τμήματα της αριστεράς της Αιγύπτου που ακόμα επηρεά­ζονται από τα κατάλοιπα του σταλινισμού. Το ίδιο συνέβη και με το μεγαλύτερο μέρος της ιρανικής αριστεράς στα τελευταία στάδια του πρώτου Πολέμου του Κόλπου [ανάμεσα σε Ιράκ και Ιράν, Στμ\, όταν ο αμερικάνικος ιμπεριαλισμός έστειλε το στόλο του για να στηρίξει το Ιράκ ενάντια στο Ιράν. Και τον ίδιο κίνδυνο διατρέχει και η κοσμική αριστερά στην Αλγερία που βρίσκεται αντιμέτωπη με ένα κλιμακούμενο εμφύλιο πόλεμο ανάμεσα στους Ισλαμιστές και το κράτος.

Όμως, αν είναι λάθος να αντιμετωπίζει κανείς τα Ισλαμιστικά κινήματα ως «φασιστικά», άλλο τόσο λάθος είναι να τα θεωρήσει κανείς απλά «αντιμπεριαλιστικά» ή «αντικρατικά». Δεν παλεύουν μόνο ενάντια στις τάξεις που καταπιέζουν και εκμεταλλεύονται την πλειοψηφία του πληθυσμού. Αγωνίζονται, επίσης, ενάντια στις κοσμικές ιδέες, στρέφονται ενάντια στις γυναίκες που αρνούνται να ακολουθήσουν τα ισλαμικά πρότυπα «σεμνότητας», ενάντια στην αριστερά και -σε κάποιες σημαντικές περιπτώσεις- ενάντια

- 53-

Κρις Xdppc

σε εθνικές ή θρησκευτικές μειονότητες. Οι Ισλαμιστές της Αλγε­ρίας κατοχύρωσαν τον έλεγχό τους στα πανεπιστήμια οργανώνον­τας «επιδρομές τιμωρίας» ενάντια στην αριστερά με τη συνεργασία της αστυνομίας και το πρώτο θύμα της δράσης τους δεν ήταν κά­ποιος κρατικός αξιωματούχος, αλλά ένα μέλος μιας τροτσκιστικής οργάνωσης. Μια άλλη τους ενέργεια ήταν η καταγγελία από το βή­μα του φεστιβάλ ισλαμικού βιβλίου το 1985, του Hard Rock Maga­zine, της ομοφυλοφιλίας, του πανκ και των ναρκωτικών. Στις πό­λεις που έχουν ισχυρή παρουσία οργανώνουν επιθέσεις σε βάρος γυναικών που τολμάνε να αφήσουν ακάλυπτο ένα μέρος του δέρ­ματός τους. Η πρώτη διαδήλωση του FIS το 1989 οργανώθηκε ως απάντηση σε «φεμινιστικές» και «κοσμικές» διαδηλώσεις διαμαρ­τυρίας για την ισλαμική βία που είχε γυναίκες σαν τα κύρια θύματά της.51 Η εχθρότητά τους δεν έχει στόχο μόνο το κράτος και το ξένο κεφάλαιο, αλλά και το ένα εκατομμύριο αλγερινούς πολίτες που - χωρίς να φταίνε- έχουν ανατραφεί με τα γαλλικά σαν κύρια γλώσ­σα τους και το 10% του πληθυσμού που μιλάει Βερβερίνικα και όχι Αραβικά.

Παρόμοια, στην Αίγυπτο οι ένοπλες Ισλαμιστικές ομάδες δο­λοφονούν κοσμικούς και άλλους Ισλαμιστές που διαφωνούν έντο­να μ’ αυτές. Υποθάλπουν το θρησκευτικό μίσος των Μουσουλμά­νων, οργανώνοντας μέχρι και πογκρόμ ενάντια στους Χριστιανούς Κόπτες οι οποίοι αποτελούν το 10% του πληθυσμού της χώρας. Ανάμεσα στο 1979 και το 1981, στο Ιράν, η πτέρυγα των Ισλαμι- στών που ακολούθησε τον Χομεϊνί εκτέλεσε τουλάχιστον 100 αν­θρώπους που υπέπεσαν σε «σεξουαλικά αδικήματα», όπως η ομο­φυλοφιλία και η μοιχεία. Έδιωξε τις γυναίκες από τις θέσεις που κα­τείχαν στο νομικό σύστημα. Οργάνωσε ομάδες τραμπούκων, τους ιρανούς Χεζμπολάχ, για να κάνουν επιθέσεις σε γυναίκες που αρ- νούνταν να φορέσουν τη μαντήλα και σε αριστερούς. Και δολοφό­νησαν χιλιάδες μέλη των αριστερών Ισλαμιστών, των Μουτζαχεν- τίν του Λαού. Οι Ισλαμιστικές οργανώσεις στο Αφγανιστάν, αφού

-5 4 -

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

διεξήγαγαν ένα μακρόχρονο και αιματηρό πόλεμο ενάντια στη ρώ- σικη κατοχή, έστρεψαν το βαρύ οπλισμό τους η μια ενάντια στην άλλη, με αποτέλεσμα να ισοπεδώσουν ένα μεγάλο τμήμα της Καμ­πούλ.

Ακόμα και όταν οι Ισλαμιστές δίνουν έμφαση στον «αντιμπε- ριαλισμό», στην πραγματικότητα πολύ συχνά αφήνουν ανέπαφο τον ιμπεριαλισμό. Γιατί σήμερα ο ιμπεριαλισμός συνήθως δεν έχει τη μορφή άμεσου διοικητικού ελέγχου περιοχών του Τρίτου Κό­σμου από Δυτικά κράτη, αλλά περισσότερο τη μορφή ενός παγκό­σμιου συστήματος ανεξάρτητων καπιταλιστικών τάξεων (ιδιωτικών ή κρατικών) οι οποίες είναι ενσωματωμένες στην παγκόσμια αγο­ρά. Κάποιες απ' αυτές τις άρχουσες τάξεις είναι πιο ισχυρές από τις άλλες και έτσι έχουν την ικανότητα να επιβάλλουν τους όρους τους μέσω του ελέγχου τους στο εμπόριο, το χρηματοπιστωτικό σύστημα και ενίοτε με τη χρήση γυμνής βίας. Αυτές οι άρχουσες τάξεις βρίσκονται στην κορυφή ενός ολόκληρου εκμεταλλευτικού οικοδομήματος. Αλλά αυτές που κατέχουν την αμέσως επόμενη θέση στην ιεραρχία, οι άρχουσες τάξεις των φτωχότερων κρατών που είναι ριζωμένες στην εθνική τους οικονομία, κερδίζουν επίσης από το σύστημα καθώς συνδέονται όλο και περισσότερο με τα κυ­ρίαρχα πολυεθνικά δίκτυα για να μπουν στις αναπτυγμένες αγο­ρές, ακόμα και αν σε κάποιες περιπτώσεις στρέφονται ενάντια στους ιεραρχικά ανωτέρους τους.

Η ευθύνη για τη δυστυχία της μεγάλης μάζας των πληθυσμών αυτών των χωρών δεν έχει σαν μόνη και αποκλειστική αιτία τις με­γάλες ιμπεριαλιστικές δυνάμεις και τους «θεσμούς», όπως το ΔΝΤ και η Παγκόσμια Τράπεζα. Μερίδιο της ευθύνης έχουν επίσης και οι «πιο αδύνατοι» καπιταλιστές και τα κράτη τους, οι οποίοι συμ­μετέχουν με ενθουσιασμό στη διαδικασία της εκμετάλλευσης. Αυ­τοί αναλαμβάνουν την εφαρμογή πολιτικών οι οποίες καταστρέ­φουν τις ζωές των ανθρώπων. Και είναι οι ίδιοι που χρησιμοποιούν την αστυνομία και τις φυλακές για να συντρίψουν όσους αντιστέ­

- 55-

Κρις Χάρμαν

κονται.Εδώ υπάρχει μια σημαντική διαφορά από τον ιμπεριαλισμό των

αποικιακών αυτοκρατοριών, όπου οι δυτικοί αποικιοκράτες διοι­κούσαν το κράτος και οργάνωναν την καταστολή. Εκείνη την πε­ρίοδο, οι ντόπιες εκμεταλλευτικές τάξεις διχάζονταν ανάμεσα σε δυο κατευθύνσεις: την αντίσταση στο (αποικιακό) κράτος κάθε φο­ρά που έπληττε τα συμφέροντά τους και τη συνεργασία μαζί του όταν αυτά τα συμφέροντα κινδύνευαν από τους εκμεταλλευόμε­νους. Αλλά δεν βρίσκονταν αναγκαστικά στην πρώτη γραμμή υπε­ράσπισης του συστήματος απέναντι στην εξέγερση. Σήμερα είναι στην πρώτη γραμμή. Είναι τμήμα του συστήματος, έστω κι αν κά­ποιες φορές καυγαδίζουν με αυτό. Δεν είναι πια οι ασυνεπείς του αντίπαλοι.52

Σε τέτοιες συνθήκες, κάθε ιδεολογία που αυτοπεριορίζεται με το να θεωρεί σαν μοναδικό εχθρό τον ξένο ιμπεριαλισμό, στην ου­σία αποφεύγει οποιαδήποτε πραγματική αντιπαράθεση με το σύ­στημα. Εκφράζει την οργή και την απόγνωση του κόσμου, αλλά δεν καταφέρνει να τις στρέφει ενάντια στους πραγματικούς εχ­θρούς. Αυτό ισχύει για τις περισσότερες εκδοχές του Ισλαμισμού, όπως ισχύει σήμερα πια και για τους περισσότερους τριτοκοσμι­κούς εθνικισμούς. «Δείχνουν» έναν πραγματικό εχθρό, το παγκό­σμιο σύστημα -και σε μερικές περιπτώσεις συγκρούονται σκληρά με το κράτος. Αλλά δίνουν άφεση αμαρτιών στο μεγαλύτερο τμήμα της ντόπιας αστικής τάξης, δηλαδή του πιο σημαντικού συνεταί­ρου του ιμπεριαλισμού, σε βάθος χρόνου.

Μια πρόσφατη μελέτη του Αμπραχαμιάν σχετικά με τον Χο- μεϊνισμό στο Ιράν, συγκρίνει αυτό το κίνημα με τον Περονισμό και άλλες παρόμοιες μορφές «λαϊκισμού»:

Ο Χ ομεϊν ί υ ιοθέτησ ε μια ριζοσπαστική θεμα τολογία ... Μ ερ ι­κές φορές ακουγόταν πιο ριζοσπαστικός ακόμα και από τους Μ αρξιστές. Αλλά καθώς υ ιοθετούσε αυτή τη θεματολογία πα­ρέμ ενε αυστηρά προσηλω μένος στη δ ια τήρηση της ιδ ιο κτη­

- 5 6 -

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

σίας των μεσαίων τάξεων. Αυτή η μορφή μεσοαστικού ριζο­σπαστισμού μοιάζει με αυτόν των Λ α τινοαμερικάνω ν λ α ϊκ ι­στών, ιδ ια ίτερα των Π ερονιστώ ν.53

Και ο Αμπραχαμιάν επισημαίνει:

Μ ε τον όρο «λα ϊκ ισ μ ό ς» εννοώ ένα κίνημα της ευκατάστατης μεσαίας τάξης η οποία κινητοποιεί τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα, ιδια ίτερα τους φτωχούς των πόλεων, χρησιμοποι­ώ ντας μια ρ ιζο σπ α σ τική ρ ητο ρ ικ ή που σ τρ έφ ετα ι ενά ντια στον ιμπερ ια λισ μό, το ξένο κεφάλαιο και το πο λ ιτικό κα τε­σ τημ ένο ... Τα λαϊκιστικά κινήματα υπόσχονται ότι θα βελτιώ ­σουν δραστικά το β ιοτικό επ ίπεδο και θα καταστήσουν τη χώ­ρα πραγματικά ανεξάρτητη. Το πιο σημαντικό όμως είνα ι ότι αυτά τα κινήματα, ενώ επ ιτ ίθεντα ι στο s ta tu s quo με τη ριζο­σπαστική φρασεολογία τους, κάθε άλλο παρά α πειλούν τους μ ικρο α σ το ύ ς κα ι ό λη τη λ ο γ ικ ή της α το μ ικ ής ιδ ιο κτησ ία ς. Αναπόφευκτα λοιπόν τα λαϊκιστικά κινήματα δίνουν έμφαση στην ανάγκη μιας π ο λ ιτισ τικής, εθ ν ικ ή ς και πο λ ιτ ική ς ανα ­συγκρότησης και όχι στη σημασία μιας ο ικονομικής και κοι­νω νικής επανάστασης.54

Αυτά τα κινήματα τείνουν να συγχύζουν τα πράγματα όταν αφή­νουν τον πραγματικό αγώνα ενάντια στον ιμπεριαλισμό για να υιο­θετήσουν μια αφηρημένη ιδεολογική αντιπαράθεση σε ό,τι θεω­ρούν σαν πολιτιστική έκφρασή του. Σαν πηγή όλων των δεινών θε­ωρούν τον «πολιτιστικό ιμπεριαλισμό» και όχι την υλική εκμετάλ­λευση. Με αυτή τη λογική ο αγώνας δεν στρέφεται ενάντια στους πραγματικούς υπεύθυνους για τη δυστυχία του κόσμου, αλλά σε όσους μιλούν «ξένες» γλώσσες, ασπάζονται «αλλότριες» θρησκείες ή απορρίπτουν κάποιους υποτιθέμενους «παραδοσιακούς» τρό­πους συμπεριφοράς. Μια τέτοια κατεύθυνση είναι πολύ βολική για κάποια τμήματα του ντόπιου κεφαλαίου για τα οποία είναι πολύ εύκολη η υιοθέτηση της «εθνικής κουλτούρας», τουλάχιστον δημό­σια. Αποτελεί επίσης και ένα άμεσο υλικό όφελος για τμήματα της μεσαίας τάξης, που μ’ αυτό τον τρόπο προωθούν τη σταδιοδρομία

- 57 -

Κρις Χάρμαν

τους εκτοπίζοντας άλλους από τις θέσεις εργασίας. Όμως μετριάζει τους κινδύνους για τον ιμπεριαλισμό σαν σύστημα, που εκπροσω­πούν αυτά τα κινήματα.

Έτσι λοιπόν, ο Ισλαμισμός κινητοποιεί τη λαϊκή δυσαρέσκεια και ταυτόχρονα την παραλύει. Δίνει σάρκα και οστά στην αίσθηση του κόσμου ότι κάτι πρέπει να γίνει και ταυτόχρονα την οδηγεί σε αδιέξοδα μονοπάτια. Αποσταθεροποιεί το κράτος, αλλά και βάζει όρια στον πραγματικό αγώνα ενάντια στο κράτος.

Ο αντιφατικός χαρακτήρας του Ισλαμισμού πηγάζει από την ταξική φύση της ραχοκοκαλιάς του. Τα μικροαστικά στρώματα δεν μπορούν να ακολουθήσουν με συνέπεια μια ανεξάρτητη πολιτική. Αυτό ίσχυε πάντοτε για τα παραδοσιακά μικροαστικά στρώματα - τους μικρομαγαζάτορες, τους εμπόρους και τους αυτοαπασχολού­μενους επαγγελματίες. Είναι παγιδευμένοι ανάμεσα σε μια συντη­ρητική λαχτάρα για ασφάλεια που κοιτάει προς το παρελθόν και την ελπίδα ότι μια ριζοσπαστική αλλαγή θα τους ωφελήσει ατομι­κά. Η ίδια αντίφαση ισχύει και για την εξαθλιωμένη «νέα» μεσαία τάξη -και την ακόμα περισσότερο εξαθλιωμένη μελλοντική «νέα» μεσαία τάξη των ανέργων πτυχιούχων- στις λιγότερο οικονομικά αναπτυγμένες χώρες. Μπορεί να νοσταλγούν και να ποθούν ένα υποτιθέμενο χρυσό παρελθόν. Και μπορεί να θεωρούν ότι η μελ­λοντική κοινωνική πρόοδός τους εξαρτάται από μια επαναστατική αλλαγή. Επίσης μπορεί να ρίξουν το φταίξιμο για τη διάψευση των ελπίδων τους σε άλλα στρώματα του πληθυσμού που κατέχουν «άδικα» ένα δυσανάλογο ποσοστό μεσοαστικών θέσεων απασχό­λησης: θρησκευτικές ή εθνικές μειονότητες, τμήματα που μιλάνε μια διαφορετική γλώσσα, γυναίκες που κάνουν «μη-παραδοσια- κές» εργασίες.

Η κατεύθυνση που θα επιλέξουν να ακολουθήσουν δεν εξαρ- τάται μόνο από άμεσους υλικούς παράγοντες. Έχει να κάνει και με τους αγώνες που ξεσπάνε σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. Στη διάρ­κεια των δεκαετιών του ’50 και του ’60, οι αντιαποικιακοί και αντιμ-

-5 8 -

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

περιαλιστικοί αγώνες ενέπνευσαν ένα μεγάλο μέρος της επίδοξης νέας μεσαίας τάξης του Τρίτου Κόσμου, καθώς επικρατούσε γενικά η αίσθηση ότι η κρατικά ελεγχόμενη οικονομική ανάπτυξη ήταν ο δρόμος προς τα εμπρός. Η κοσμική αριστερά, ή τουλάχιστον τα κυρίαρχα ρεύματα του σταλινισμού και του εθνικισμού, εμφανιζό­ταν σαν η ενσάρκωση αυτού του οράματος και σε ένα βαθμό είχε κατακτήσει την ηγεμονία μέσα στα πανεπιστήμια. Ακόμα και όσοι είχαν ένα θρησκευτικό προσανατολισμό σαν αφετηρία, σύντομα έλκονταν προς αυτό που θεωρούσαν σαν αριστερά -επηρεασμένοι από τον αγώνα του Βιετνάμ ενάντια στις ΗΠΑ ή από τη λεγόμενη Πολιτιστική Επανάσταση στην Κίνα- και άρχισαν να απορρίπτουν τις παραδοσιακές θρησκευτικές πεποιθήσεις για ζητήματα όπως των γυναικών. Αυτή ήταν η πορεία που ακολούθησε το ρεύμα της Θεολογίας της Απελευθέρωσης στη Λατινική Αμερική και οι Μου- τζαχεντίν του Λαού στο Ιράν. Ακόμα και στο Αφγανιστάν, οι Ισλα- μιστές φοιτητές

διαδήλω σαν ενά ντια στο Σιω νισμό στη διάρκεια του Π ολέμου των Έ ξι Η μερών [το 1967, Στμ], ενά ντια στην αμερικάνικη πο­λ ιτ ική στο Β ιετνά μ και ενά ντια στο κα τεστημένο. Α ντιπολι­τεύτηκα ν βίαια προσωπικότητες της παραδοσιακής πλευράς, όπω ς το β α σ ιλ ιά και ιδ ια ίτερ α τον ξά δερφ ό του, τον Ντα- ο ΰντ... Δ ιαμαρτυρήθηκαν για την ξένη επ ιρροή στο Α φ γανι­στάν, τόσο τη ς Σ ο β ιε τ ικ ή ς Έ νω σης όσο και της Δ ύ σ ης και ενά ντια στην κερδοσκοπία στη διάρκεια του λ ιμού του 1972, απαιτώ ντας να επ ιβ λη θ ο ύ ν έλ εγχ ο ι στον προσωπικό πλο ύ ­το.55

Το κλίμα άλλαξε στα τέλη της δεκαετίας του 70 και στη δεκαετία του '80. Τότε ξεκίνησε ένα παγκόσμιο ρεύμα κατάρρευσης των ψευδαισθήσεων για το «σοσιαλιστικό» μοντέλο των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης. Αυτή η διαδικασία πυροδοτήθηκε από την εικόνα των σφαγών στην Καμπότζη, τον μινι-πόλεμο ανάμεσα στην Κίνα και το Βιετνάμ και τη φιλο-αμερικανική στροφή στην πολιτι­

Κρις Χάρμαν

κή της Κίνας. Εντάθηκε στο τέλος της δεκαετίας του ’80 σαν απο­τέλεσμα των αλλαγών στην Ανατολική Ευρώπη και της κατάρρευ­σης της ΣοβιετικήςΈνωσης.

Στη Μέση Ανατολή, η διαδικασία αυτή ήταν ακόμα πιο έντονη από άλλα σημεία του κόσμου, επειδή οι ψευδαισθήσεις δεν αφο­ρούσαν απλά ζητήματα εξωτερικής πολιτικής. Τα τοπικά καθεστώ­τα ισχυρίζονταν ότι οικοδομούσαν μια εθνική εκδοχή ενός «σοσια­λισμού» που λίγο ή πολύ είχε ως πρότυπο το Ανατολικοευρωπαϊκό μοντέλο. Ακόμα και τμήματα της αριστερός που κρατούσαν μια κριτική στάση απέναντι στις κυβερνήσεις τους δεν αμφισβητούσαν αυτούς τους ισχυρισμούς. Έτσι, για παράδειγμα στην Αλγερία στις αρχές της δεκαετίας του 70, η αριστερά πήγε εθελοντικά από τα πανεπιστήμια στην ύπαιθρο για να ενισχύσει την «αγροτική μεταρ­ρύθμιση», παρόλο που η κυβέρνηση είχε διαλύσει την αριστερή φοιτητική οργάνωση και είχε επιβάλει αστυνομικό έλεγχο στα πα­νεπιστήμια. Και οι Κομμουνιστές στην Αίγυπτο συνέχισαν να απο- καλούν τον Νάσερ σοσιαλιστή, ακόμα και όταν τους έριξε στις φυ­λακές. Για πολλούς ανθρώπους, η απογοήτευση που έσπειραν αυτά τα καθεστώτα, σήμαινε και απογοήτευση με την αριστερά.

Από την άλλη, αναδύθηκαν σαν πολιτική δύναμη μια σειρά ισ- λαμικά κράτη. Η κατάληψη της εξουσίας από τον Καντάφι στη Λι­βύη, το πετρελαϊκό εμπάργκο στο οποίο ηγήθηκε η Σαουδική Αρα­βία στη διάρκεια του αραβοϊσραηλινού πολέμου του 1973 και, ακό­μα πιο δραματικά, η επαναστατική εγκαθίδρυση της Ιρανικής Ισ- λαμικής Δημοκρατίας το 1979.

Ο Ισλαμισμός άρχισε να κυριαρχεί στα στρώματα της νεολαίας και των φοιτητών που πριν κοιτούσαν προς τ’ αριστερά. Για παρά­δειγμα, στην Αλγερία «τμήματα της νεολαίας άρχισαν να βλέπουν τον Χομεϊνί όπως έβλεπαν παλιότερα τον Μάο ή τον Τσε Γκεβά- ρα».56 Η υποστήριξη για τα Ισλαμιστικά κινήματα μεγάλωνε διαρ­κώς καθώς φαινόταν ότι πρόσφεραν την προοπτική μιας ριζοσπα­στικής και άμεσης αλλαγής. Οι ηγέτες τους θριαμβολογούσαν.

-6 0 -

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

Αλλά οι αντιφάσεις του Ισλαμισμού δεν εξαφανίστηκαν -και στη δεκαετία που ακολούθησε εκφράστηκαν με βίαιο τρόπο. Ο Ισ­λαμισμός αντί να αποτελέσει μια ασταμάτητη δύναμη, στην πραγ­ματικότητα έχει πέσει θύμα των εσωτερικών του πιέσεων και αντι­φάσεων, οι οποίες έχουν οδηγήσει τους οπαδούς του να στραφούν ο ένας ενάντια στον άλλο. Η ιστορία του Ισλαμισμού στις δεκαε­τίες του ’80 και του ’90 θυμίζει την ιστορία των αποτυχιών, των προδοσιών, των διασπάσεων και της καταστολής του σταλινισμού στη Μέση Ανατολή των δεκαετιών του '40 και του ’50.

Ο ι αντιφάσεις του Ισλαμισμού: Αίγυπτος

Ο αντιφατικός χαρακτήρας του Ισλαμισμού βρίσκει έκφραση στις διαφορετικές διαδρομές που ακολουθεί για την εφαρμογή της «επι­στροφής στο Κοράνι». Αυτό μπορεί να σημαίνει μεταρρύθμιση των «αξιών» της υπάρχουσας κοινωνίας, με την έννοια της επιστροφής στη θρησκευτική λατρεία, κάτι που αφήνει άθικτες τις βασικές δο­μές της κοινωνίας. Ή μπορεί να σημαίνει την επαναστατική ανα­τροπή της υπάρχουσας κοινωνίας. Αυτή η αντίθεση είναι εμφανής τόσο στην ιστορία της παλιάς Μουσουλμανικής Αδελφότητας στην Αίγυπτο τις δεκαετίες του ’30, του '40 και του ’50, όσο και στα νέα ριζοσπαστικά Ισλαμιστικά κινήματα των δεκαετιών από το 70 μέ­χρι το '90.

Όπως είδαμε παραπάνω, η Μουσουλμανική Αδελφότητα ανα­πτύχθηκε ραγδαία στις δεκαετίες του '30 και του '40 αξιοποιώντας την απογοήτευση που προκάλεσαν οι συμβιβασμοί του κύριου εθνικιστικού κόμματος, του Γουάφντ, με τους βρετανούς αποικιο- κράτες. Η επιρροή της ενισχύθηκε ακόμα περισσότερο από τις διαρκείς ταλαντεύσεις της κομμουνιστικής αριστερός, κάτω από την επιρροή του Στάλιν, η οποία έφτασε στο σημείο να υποστηρίξει

-61 -

Κρις Χάρμαν

την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ. Στρατολογώντας εθελοντές για να πολεμήσουν στην Παλαιστίνη ή στην περιοχή της Διώρυγας του Σουέζ που κατεχόταν από τους βρετανούς, η Αδελφότητα πα­ρουσιαζόταν σαν ο υποστηρικτής του αντιμπεριαλιστικού αγώνα. Όμως τα προβλήματα ήρθαν στην επιφάνεια τη στιγμή της μεγα­λύτερης ακμής της Αδελφότητας. Η ηγεσία της ισορροπούσε ανά­μεσα σε δυνάμεις που κινούνταν σε διαφορετικές κατευθύνσεις: εί­χε στρατολογήσει μια μάζα μικροαστικής νεολαίας, διατηρούσε δε­σμούς με το Παλάτι, έκλεινε συμφωνίες με τη δεξιά πτέρυγα του Γουάφντ και κατέστρωνε συνωμοσίες με χαμηλόβαθμους νεαρούς αξιωματικούς του στρατού.

Καθώς η αιγυπτιακή κοινωνία κλυδωνιζόταν από απεργίες, διαδηλώσεις, εκτελέσεις, τη στρατιωτική ήττα στην Παλαιστίνη και τον ανταρτοπόλεμο στη Διώρυγα του Σουέζ, η Αδελφότητα βρέθη­κε στα πρόθυρα της αποσύνθεσης. Πολλά μέλη ήταν εξοργισμένα με την προσωπική συμπεριφορά του γενικού της γραμματέα, του Αμπαντίν, ο οποίος ήταν και κουνιάδος του Μπάνα. Ο ίδιος ο Μπάνα καταδίκασε τα μέλη της Αδελφότητας που δολοφόνησαν τον πρωθυπουργό Νακρασί. Ο ηγέτης που διαδέχθηκε τον Μπάνα, που πέθανε το 1949, ανακάλυψε έκπληκτος την ύπαρξη ενός μυ­στικού τρομοκρατικού τμήματος. Η κατάληψη της εξουσίας από τους στρατιωτικούς με επικεφαλής τον Νάσερ ανάμεσα στο 1952 και το 1954, προκάλεσε μια βαθιά διαίρεση στο εσωτερικό της Αδελφότητας, ανάμεσα σε αυτούς που υποστήριζαν το πραξικόπη­μα και αυτούς που τάχθηκαν ενάντιά του. Τελικά οι αντίπαλες ομάδες έφτασαν να συγκρουστούν βίαια για τον έλεγχο των γρα­φείων της οργάνωσης.57 «Η πλήρης απώλεια εμπιστοσύνης προς την ηγεσία» επέτρεψε τελικά στον Νάσερ να τσακίσει αυτό που κά­ποτε ήταν μια πανίσχυρη μαζική οργάνωση.58

Όμως, η απώλεια της εμπιστοσύνης δεν ήταν τυχαία. Πήγαζε από τις αγεφύρωτες διαιρέσεις που ήταν μοιραίο να αναδειχθούν σε ένα μικροαστικό κίνημα, καθώς η κοινωνική κρίση γινόταν πιο

-6 2 -

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

βαθιά. Στη μια πλευρά υπήρχαν αυτοί που έλπιζαν ότι θα χρησιμο­ποιήσουν την κρίση για να αναγκάσουν την παλιά άρχουσα τάξη να συνεργαστεί μαζί τους στην επιβολή των «ισλαμικών αξιών». Ο ίδιος ο Μπάνα έτρεψε ελπίδες ότι θα συνεργαστεί με τη μοναρχία στην εγκαθίδρυση ενός «Νέου Χαλιφάτου» -και σε μια άλλη περί­πτωση έδωσε τη στήριξή του σε μια κυβέρνηση με αντάλλαγμα την υπόσχεση για το ξεκίνημα μιας εκστρατείας καταστολής της πορ­νείας και της κατανάλωσης αλκοόλ.59 Από την άλλη πλευρά βρί­σκονταν ριζοσπαστικοί μικροαστοί οι οποίοι ήθελαν πραγματική κοινωνική αλλαγή, αλλά δεν μπορούσαν να δουν τίποτα πέρα από τον άμεσο ένοπλο αγώνα ως μέσο για την επιβολή της.

Οι ίδιες αντιθέσεις διατρέχουν τον Ισλαμισμό και στη σημερινή Αίγυπτο. Η επανιδρυμένη Μουσουλμανική Αδελφότητα άρχισε να λειτουργεί μισο-νόμιμα στα τέλη της δεκαετίας του ’60 γύρω από το περιοδικό al-Dawa, έχοντας απορρίψει οριστικά κάθε προοπτι­κή ανατροπής του αιγυπτιακού καθεστώτος. Αντίθετα έθεσε σαν στόχο τη μεταρρύθμιση της αιγυπτιακής κοινωνίας σύμφωνα με τις ισλαμικές αρχές, μέσω της άσκησης πιέσεων «από τα μέσα». Όπως είχε δηλώσει ο «ανώτατος αρχηγός» της Αδελφότητας σε ένα βι­βλίο που έγραψε στη φυλακή, ο σκοπός των Αδελφών ήταν να γί­νουν «κήρυκες όχι δικαστές».60 Στην πράξη αυτό σήμαινε την υιο­θέτηση ενός ισλαμικού «ρεφορμιστικού» προσανατολισμού και το συμβιβασμό με το καθεστώς του Σαντάτ.61 Σε αντάλλαγμα, το κα­θεστώς χρησιμοποίησε τους Ισλαμιστές ενάντια σε αυτούς που θε­ωρούσε σαν τον κύριο εχθρό του εκείνη την περίοδο, δηλαδή την αριστερά: «Το καθεστώς αντιμετώπισε με μεγαλοψυχία τη μεταρ- ρυθμιστική πτέρυγα του Ισλαμισμού γύρω από το μηνιαίο περιοδι­κό al-Dawa και τις Ισλαμιστικές Ενώσεις, την ίδια στιγμή που οι Ισ- λαμιστές ξερίζωναν από τα πανεπιστήμια οτιδήποτε έστω θύμιζε κομμουνισμό ή νασερισμό».62

Το Γενάρη του 1977 η Αίγυπτος συγκλονίστηκε από το κύμα απεργιών, διαδηλώσεων και συγκρούσεων που απλώθηκαν σε 13

- 6 3 -

Κρις Χάρμα\

πόλεις ως αντίδραση στις αυξήσεις που επέβαλε η κυβέρνηση στην τιμή του ψωμιού και άλλων βασικών αγαθών. Ήταν η μεγαλύτερη εξέγερση που είχε γνωρίσει η χώρα από την εποχή του εθνικού ξε­σηκωμού ενάντια στους Βρετανούς το 1919. Τόσο η Μουσουλμανι­κή Αδελφότητα όσο και οι Ισλαμιστικές Ενώσεις καταδίκασαν την εξέγερση σαν «κομμουνιστική συνομωσία» και έστειλαν μηνύματα συμπαράστασης στο κράτος.

Για τον ισλαμικό «ρεφορμισμό» αυτό που έχει σημασία είναι η αλλαγή των ηθών της κοινωνίας, όχι η αλλαγή της ίδιας της κοινω­νίας. Για την αναγέννηση της ισλαμικής κοινότητας (umma) η έμ­φαση δεν δίνεται στην αλλαγή της κοινωνίας, αλλά περισσότερο στη επιβολή κάποιων συγκεκριμένων κανόνων συμπεριφοράς στην υπάρχουσα κοινωνία. Ο εχθρός δεν είναι το κράτος και οι «δυνά­στες» στο εσωτερικό, αλλά εξωτερικές δυνάμεις -στην περίπτωση του al-Dawa ο «Εβραϊσμός», η «σταυροφορία» (δηλαδή οι Χρι­στιανοί γενικά, αλλά και οι Κόπτες), ο «κομμουνισμός» και οι «κο­σμικές ιδέες». Ο τρόπος για να αντιμετωπισθούν αυτές οι δυνάμεις είναι η πίεση για την εφαρμογή της σαρία (το νομικό σύστημα που έχουν κωδικοποιήσει ισλαμιστές δικαστές βασιζόμενοι στο Κοράνι και την ισλαμική παράδοση). Είναι μια μάχη για να πειστεί το κρά­τος να επιβάλει μια συγκεκριμένη κουλτούρα στην κοινωνία, όχι μια μάχη για την ανατροπή του κράτους.

Μια τέτοια προοπτική είναι πολύ ταιριαστή με τις επιθυμίες παραδοσιακών κοινωνικών ομάδων οι οποίες υποστηρίζουν μια συγκεκριμένη εκδοχή του Ισλαμισμού (τα κατάλοιπα της τάξης των παλιών γαιοκτημόνων, έμποροι κλπ). Επίσης ταιριάζει σ’ αυτούς που στα νιάτα τους ήταν ριζοσπαστικοί Ισλαμιστές, αλλά τώρα έχουν αποκατασταθεί (κάνοντας περιουσίες στη Σαουδική Αραβία ή πετυχημένες σταδιοδρομίες σε μεσοαστικά επαγγέλματα), καθώς επίσης και σε εκείνους τους ριζοσπάστες Ισλαμιστές που έχασαν την πίστη τους στη δυνατότητα μιας ριζικής κοινωνικής αλλαγής όταν ήρθαν αντιμέτωποι με την κρατική καταστολή.

-6 4 -

Όμως, αυτή η προοπτική δεν καλύπτει τις κατεστραμμένες ελ­πίδες της μάζας των εξαθλιωμένων φοιτητών και πτυχιούχων ,ούτε αυτών με τους οποίους έρχονται σε επαφή στις φτωχογειτονιές, δη­λαδή τους πρώην αγρότες. Όλοι αυτοί πολύ ευκολότερα έλκονται από περισσότερο ριζοσπαστικές ερμηνείες του τι σημαίνει «επι­στροφή στο Κοράνι». Ερμηνείες που δεν στρέφονται ενάντια μόνο στις εξωτερικές επιρροές στα υπάρχοντα ισλαμικά κράτη, αλλά και ενάντια στα ίδια τα κράτη.

Ένα από τα βασικά κείμενα αναφοράς για τους Ισλαμιστές στην Αίγυπτο είναι το βιβλίο Οδηγίες, το οποίο έγραψε ο Σαγίντ Κουτμπ, ένα από τα μέλη της Μουσουλμανικής Αδελφότητας που απαγχονίστηκαν από τον Νάσερ το 1966. Το βιβλίο δεν αρκείται στην αποκήρυξη της επιρροής της δυτικής και σταλινικής ιδεολο­γίας, αλλά επιμένει ότι ένα κράτος που αυτοαποκαλείται ισλαμικό μπορεί να συνεχίζει να στηρίζεται στην προ-ισλαμική βαρβαρότη­τα (jahiliyya, το όνομα που είχαν δώσει οι Μουσουλμάνοι στην προ-ισλαμική κοινωνία της Αραβίας).63

Αυτή την κατάσταση μπορεί να την επανορθώσει μόνο η δρά­ση της «πρωτοπορίας της umma» η οποία ηγείται μιας επανάστα­σης στα πρότυπα της «πρώτης γενιάς του Κορανιού»,64 δηλαδή με το να αποτραβηχτεί από την κοινωνία, όπως έκανε ο Μωάμεθ όταν εγκατέλειψε τη Μέκκα, με σκοπό τη συγκρότηση μιας δύναμης που θα είναι ικανή να την ανατρέψει.

Επιχειρήματα σαν αυτά, προχωρούσαν παραπέρα από το να θεωρούν σαν αποκλειστικό εχθρό τον ιμπεριαλισμό και για πρώτη φορά έβαζαν άμεσα στο στόχαστρο το ίδιο το τοπικό κράτος. Προ- κάλεσαν μεγάλη αμηχανία στους μετριοπαθείς της νεο-Μουσουλ- μανικής Αδελφότητας, οι οποίοι υποτίθεται ότι τιμούσαν σαν μάρ­τυρα το συγγραφέα. Όμως, αυτές οι απόψεις ενέπνευσαν πολλές χιλιάδες νέους ανθρώπους. Για παράδειγμα, στα μέσα της δεκαε­τίας του 70 μια ομάδα, η al Taktir Wal Higra (ο ηγέτης της ο Σου- κρί Μουσταφά εκτελέστηκε το 1977 γιατί οργάνωσε την απαγωγή

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

- 6 5 -

Κρις Χάρμαν

ενός ανώτερου θρησκευτικού αξιωματούχου), απέρριψε σαν «μη- ισλαμική» όλη την υπάρχουσα κοινωνία μαζί με τα τζαμιά, τους θρησκευτικούς ηγέτες ακόμα και τη νέο-Μουσουλμανική Αδελφό­τητα που είχε σχέσεις με το περιοδικό al-Dawa.6S Η ομάδα διακή­ρυττε ότι μόνο τα μέλη της ήταν γνήσιοι Μουσουλμάνοι και ότι έπρεπε να αναχωρήσουν από την κοινωνία και να ζήσουν σε δικές τους κοινότητες, θεωρώντας όλους τους υπόλοιπους σαν άπιστους.

Οι Ισλαμιστικές Ενώσεις στα πανεπιστήμια ήταν αρχικά κάτω από την επιρροή της μετριοπαθούς Μουσουλμανικής Αδελφότη­τας και γι’ αυτό καταδίκασαν την εξέγερση του 1977, αλλά και αποκήρυξαν τον Σούκρι που απαγχονίστηκε την ίδια χρονιά. Ομως, άρχισαν να μεταβάλλουν τη στάση τους, ιδιαίτερα από το τέλος του 1977, όταν ο Σαντάτ ξεκίνησε ειρηνευτικές συνομιλίες με το Ισραήλ. Μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα οι ακτιβιστές στα πανεπιστήμια άρχισαν να υιοθετούν απόψεις ακόμα πιο ακραί­ες απ’ αυτές του Σούκρι: όχι μόνο απέρριψαν την υπάρχουσα κοι­νωνία, αλλά άρχισαν να οργανώνονται για την ανατροπή της, όπως έκανε για παράδειγμα η οργάνωση Τζιχάντ του Αμπντ αλ- Σαλάμ Φαράζ, η οποία δολοφόνησε τον Σαντάτ τον Οκτώβρη του 1981.

Ο Φαράζ είχε εκφράσει ανοιχτά τις σκληρές κριτικές του για τις στρατηγικές των άλλων ρευμάτων του Ισλαμιστικού κινήματος -τις ομάδες που ασχολούνταν με τις Ισλαμιστικές φιλανθρωπίες, όσους επιδίωκαν τη δημιουργία ενός ισλαμιστικού κόμματος που θα νομιμοποιούσε το υπάρχον καθεστώς (όπως η νέο-Μουσουλμα­νική Αδελφότητα), αυτούς που αρκούνταν στο κήρυγμα και απέρ- ριπταν την Τζιχάντ, όσους κήρυτταν τον αναχωρητισμό από την κοινωνία με βάση τα κηρύγματα του Σούκρι και αυτούς που έθεταν ως προτεραιότητα τον αγώνα μόνο ενάντια στους εξωτερικούς εχ­θρούς του Ισλάμ (στην Παλαιστίνη ή στο Αφγανιστάν). Σε πείσμα όλων αυτών επέμενε ότι ο άμεσος ένοπλος αγώνας, «η τζιχάντ ενάντια στον άνομο πρίγκηπα», ήταν το καθήκον όλων των Μου­

-66-

σουλμάνων:

Ο αγώνας ενά ντια στον εσω τερικό εχθρό έχει προτεραιότητα απένα ντι στον αγώνα ενά ντια στον εξω τερικό εχθρό... Αυτές οι άπιστες κυβερνήσεις είνα ι οι υπεύθυνες για την ύπαρξη της α ποικ ιοκρατίας και του ιμπερ ια λισ μού σ τις μουσουλμανικές μας χώρες. Η έναρξη ενός αγώνα ενά ντια στον ιμπεριαλισμό είνα ι γ ι’ αυτό το λόγο άχρηστη και άδοξη, χάσιμο χρόνου.66

Οι απόψεις του Φαράζ οδηγούσαν στην προοπτική της άμεσης αναμέτρησης με το κράτος. Αλλά αυτό δεν σήμαινε ότι δεν υπήρ­χαν σημαντικές διαφορές στο εσωτερικό της ομάδας του, ανάμεσα στο τομέα του Καΐρου, που είχε οργανωθεί γύρω από τον άμεσο στόχο της καταστροφής του κράτους των απίστων, και τον τομέα που δρούσε στην πόλη Ασούτ -στην κεντρική Αίγυπτο- η οποία θεωρούσε «τον χριστιανικό προσηλυτισμό σαν το κύριο εμπόδιο στην εξάπλωση του Ισλάμ».67

Στην πράξη αυτό σήμαινε ότι η ομάδα της Ασούτ προσανατό­λιζε τον όγκο των πυρών της ενάντια στη μειονότητα των χριστια­νών Κοπτών (στην πλειοψηφία τους φτωχοί αγρότες). Ήταν μια πολιτική που είχαν ακολουθήσει οι φοιτητές των jam aa νωρίτερα τον ίδιο χρόνο με τρομακτικές συνέπειες -όταν πυροδότησαν φρι- κτές ενδοκοινοτικές συγκρούσεις στη πόλη Μίνια της κεντρικής Αιγύπτου και στη γειτονιά του Καΐρου, αλ Ζαβίγια αλ-Χάμρα: «Οι jamaa δεν δίστασαν να ρίξουν λάδι στη φωτιά των κοινοτικών εν­τάσεων με σκοπό να φέρουν σε δύσκολη θέση το κράτος και να επιδείξουν τη δυνατότητά τους να το αντικαταστήσουν κατά κά­ποιο τρόπο βήμα-βήμα».68

Ο τομέας της Τζιχάντ στο Ασούτ, εφάρμοσε μια δοκιμασμένη μέθοδο για να κερδίσει μαζική υποστήριξη μέσω της ενθάρρυνσης του κοινοτικού μίσους. Αυτό της επέτρεψε να αποκτήσει για ένα σύντομο χρονικό διάστημα τον έλεγχο της πόλης, μετά τη δολοφο­νία του Σαντάτ. Αντίθετα, οι ακτιβιστές της οργάνωσης στο Κάιρο,

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο_______________________________________

- 67 -

Κρις Χάρμαν

με την έμφαση που έδιναν στο κράτος σαν τον κύριο εχθρό «δεν διέθεταν δίκτυα συνεργατών και υποστήριξης, και την απομονωμέ­νη πράξη τους -τη δολοφονία του Σαντάτ- δεν ακολούθησε ο ξε­σηκωμός των Μουσουλμάνων της πόλης, που τόσο θερμά επεδίω- καν ο Φαράζ και οι φίλοι του».69

Αντί η δολοφονία να επιτρέψει στους Ισλαμιστές να καταλά­βουν την εξουσία, το κράτος κατόρθωσε να εκμεταλλευτεί τη σύγ­χυση που προκάλεσε για να συντρίψει τους Ισλαμιστές. Η κατα­στολή έπληξε σκληρά το κίνημα, καθώς χιλιάδες συλλαμβάνονταν και οι ηγέτες τους εκτελούνταν. Παρ’ όλα αυτά οι αιτίες που έσπρωξαν χιλιάδες νέους ανθρώπους να γίνουν Ισλαμιστές δεν εξαφανίστηκαν. Από τα τέλη της δεκαετίας του ’80, το κίνημα είχε πια ανακτήσει την αυτοπεποίθησή του και άρχισε να αναπτύσσεται με γρήγορους ρυθμούς σε μερικές περιοχές του Καΐρου και της Αλεξάνδρειας. Αυτή η εξέλιξη συνοδεύτηκε από μια πετυχημένη σειρά επιθέσεων στην αστυνομία και στις δυνάμεις ασφαλείας.

Το Δεκέμβρη του 1992, το κράτος εξαπέλυσε ένα νέο κύμα κα­ταστολής, μεγαλύτερο από κάθε άλλη φορά. Παραγκουπόλεις του Καΐρου, όπως η Ιμπάντα, καταλήφθηκαν από 20.000 στρατιώτες με θωρακισμένα οχήματα. Δεκάδες χιλιάδες συνελήφθησαν και ομά­δες εκτελεστών στάλθηκαν να δολοφονήσουν όσους διέφυγαν. Τα κυριότερα τζαμιά στα οποία κήρυτταν ριζοσπαστικοί Ισλαμιστές σφραγίστηκαν με τσιμέντο. Γονείς, παιδιά και σύζυγοι ακτιβιστών συνελήφθησαν και βασανίστηκαν.

Για άλλη μια φορά, όπως στις αρχές της δεκαετίας του ’80, η κρατική καταστολή πέτυχε τους στόχους της. Το Ισλαμιστικό κίνη­μα δεν κατάφερε να οργανώσει κάποια συμπαράσταση με διαδη­λώσεις, ούτε καν προσπάθησε. Αντίθετα υιοθέτησε μια πλήρως τρομοκρατική στρατηγική η οποία δεν κατάφερε να κλονίσει το καθεστώς του Μουμπάρακ, έστω κι αν κατάφερε σχεδόν να κατα­στρέψει τον τουριστικό τομέα της οικονομίας.

Εν τω μεταξύ, η Μουσουλμανική Αδελφότητα συνέχισε να

-68-

Ο Προφήτης και το Προλετάριό

συμπεριφέρεται σαν η νομιμόφρων αντιπολίτευση, ξεκινώντας δια­πραγματεύσεις με την κυβέρνηση για τη σταδιακή εισαγωγή της σαρία στο δημόσιο ποινικό κώδικα και απέχοντας από διαμαρτυ­ρίες στη διάρκεια της καταστολής.

Ο ι αντιφάσεις του Ισλαμισμού: Αλγερία

Η ιστορία της ανόδου και της ριζοσπαστικοποίησης του Ισλαμι­σμού στην Αλγερία είναι ανάλογη από πολλές πλευρές με την πε­ρίπτωση της Αιγύπτου. Ο αλγερινός δικτάτορας του τέλους της δε­καετίας του '60 και του 70, ο Μπουμεντιέν, ενθάρρυνε τον μετριο­παθή Ισλαμισμό σαν αντίβαρο στην αριστερά και στους άλλους ιστορικούς αντιπάλους του μέσα στο απελευθερωτικό κίνημα που είχε βάλει τέρμα στη γαλλική αποικιοκρατία.

Το 1970 το αλγερινό κράτος ξεκίνησε μια εκστρατεία εξισλαμι- σμού υπό την ηγεσία του Μουλούντ Κασέμ, υπουργού Εκπαίδευ­σης και Θρησκείας. Μια εκστρατεία που αποκήρυξε την «ηθική κα­τάπτωση» και τις «Δυτικές επιρροές» που βρίσκονταν πίσω από «τον κοσμοπολιτισμό, τον αλκοολισμό και το σνομπισμό που ενυ­πάρχει πίσω από τη λογική να ακολουθείς πάντα τη Δύση και να κυκλοφορείς μισόγυμνος».70 Οι Ισλαμιστές μπόρεσαν να εκμεταλ- λευθούν αυτή την εκστρατεία και να αυξήσουν τη δική τους επιρ­ροή, παίρνοντας χρήματα από γαιοκτήμονες που ανησυχούσαν για την αγροτική μεταρρύθμιση και προπαγανδίζοντας ένα μήνυμα που μπορούσε να απευθυνθεί στα πιο εξαθλιωμένα στρώματα της κοινωνίας:

Ο πυρήνας της προπαγάνδας των ιντεγκριστώ ν [ισλαμιστών] ήταν ό τι το Ισλάμ δεχότα ν επ ίθεσ η από α θεϊσ τική και κομ­μ ο υνισ τική παρείσφ ρηση, που φορέας της ήτα ν η α γροτική μ ετα ρρύ θμ ισ η. Ο ι ιν τεγκ ρ ισ τές δ ιέδ ιδ α ν τις ιδ έες τους στις

- 6 9 -

πιο υποβαθμισμένες γειτονιές, αφού έχτιζαν πρόχειρα τζαμιά, τα οποία αργότερα γ ίνονταν σ τέρεες κατασκευές. Ο ι εργά τες και ο ι άνεργο ι, α νεπηρέαστοι από την α γροτική επανάσταση και ζώντας σ ε ά σχημες σ υνθ ήκ ες , ά κουγαν τους ιν τ εγ κ ρ ι- στές.71

Τότε, στα μέσα της δεκαετίας του 70, κέρδισαν την υποστήριξη με­ρίδας του καθεστώτος με στόχο να υπονομεύσουν την αριστερά μέσα στα πανεπιστήμια: «Μεταξύ 1976 και 1980 οι ιντεγκριστές κατάφεραν, με τη σύμπνοια του καθεστώτος, να εκμηδενίσουν την επιρροή των Μαρξιστών».72

Στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του '80, ένα τμήμα του καθε­στώτος συνέχιζε να αναζητά πιο «μετριοπαθείς» εκδοχές του Ισλα­μισμού για να ενισχύσει τη βάση του. Ο υπουργός Θρησκευτικών Υποθέσεων μέχρι το 1986, ο Σιμπάν, έλπιζε να χτίσει μια τέτοια Ισ- λαμιστική τάση, και μ’ αυτό το σκοπό βοήθησε τους Ισλαμιστές να πάρουν χρήματα για κατασκευή τζαμιών από βιομηχάνους και εμ­πορικά συμφέροντα.73 Αυτή η εξέλιξη δε σταμάτησε την ανάπτυξη ριζοσπαστικών ερμηνειών του Ισλάμ που απέρριπταν το καθεστώς. Μια έρευνα που αφορά την πόλη Κωνσταντίνη, αναφέρει:

Ο ιντεγκρ ισ μός έχει α ντικαταστήσει σε μεγάλα τμήματα της κοινής γνώ μης στην Κω νσταντίνη τις παραδοσιακές ιδέες με ένα δημο φ ιλές νέο ισλαμικό όραμα, που π ρεσ βεύει την επα­νεμ φ ά νισ η της Κ ο ινό τητα ς του Π ρ οφ ήτη . Ο ιν τεγ κ ρ ισ μ ό ς α ντλεί δύναμη από τις κοινω νικές α πογοητεύσεις που α γγ ί­ζουν ένα μεγά λο μέρος της νεολαίας, αυτούς που έχουν ξεχα- σ τεί από το κοινω νικό και ο ικονομικό σύστημα.74

Το υπουργείο Θρησκευτικών Υποθέσεων αναγκάστηκε να διορίσει τους εκπροσώπους αυτής της ερμηνείας του Ισλάμ ως ιμάμηδες στα τζαμιά, λόγω της μεγάλης δύναμης που είχαν αποκτήσει, αντί να βάλει κάποιους υποστηρικτές πιο «μετριοπαθών» απόψεων.

Το καθεστώς είχε αρχίσει να χάνει τον έλεγχο του ίδιου του μη­χανισμού που είχε αρχικά ενθαρρύνει για να χτυπήσει την αριστε­

___________________________________________________________Κρις Χάρμαν

ί ο -

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

ρά. Ο Ισλαμισμός, αντί να ελέγχει τις μάζες για χάρη του καθεστώ­τος, πρόσφερε μια εστία συσπείρωσης όλου του θυμού και του μί­σους ενάντια σ’ αυτούς τους ηγέτες που προέρχονταν από τον απε­λευθερωτικό αγώνα της δεκαετίας του ’60, αλλά τώρα είχαν εξελι­χτεί σε μια βολεμένη άρχουσα τάξη. Η οικονομική κρίση που χτύ­πησε την αλγερινή κοινωνία στα μέσα της δεκαετίας του ’80 ενί- σχυσε αυτό το θυμό -ενώ ταυτόχρονα η άρχουσα τάξη στρεφόταν στους Δυτικούς καπιταλιστές, αυτούς που κάποτε αποκήρυττε, σε μια προσπάθεια να αντιμετωπίσει την κρίση. Η Ισλαμιστική προ­παγάνδα ενάντια σ’ αυτούς που μιλούσαν γαλλικά και είχαν «δια- φθαρεί από τις Δυτικές αξίες» μπορούσε εύκολα να μετατραπεί σε επίθεση ενάντια στο «μικρό αλλά με μεγάλη επιρροή στρώμα τε­χνοκρατών με υψηλή μόρφωση που αποτελούσε τον πυρήνα μιας νέας καλοπληρωμένης και γραφειοκρατικοποιημένης τάξης».75

Το καθεστώς άρχισε να στρέφεται ενάντια στους Ισλαμιστές φυλακίζοντας κάποιους από τους ηγέτες τους στα μέσα της δεκαε­τίας του ’80, ενώ ο επικεφαλής του καθεστώτος, ο Σαντλί, κατηγο­ρούσε τους ιμάμηδες για «πολιτική δημαγωγία».76 Το αποτέλεσμα όμως δεν ήταν η καταστροφή των Ισλαμιστών, αλλά η ενίσχυση της εικόνας τους σαν αντιπολίτευση στο καθεστώς.

Αυτό έγινε ξεκάθαρο τον Οκτώβρη του 1988. Όλος ο θυμός ενάντια στην άρχουσα τάξη και το καθεστώς εξερράγη σε μια εξέ­γερση παρόμοια με αυτές που θα συνέβαιναν στην Ανατολική Ευ­ρώπη ένα χρόνο μετά. Το κίνημα, ξεκινώντας με μια σειρά αυθόρ­μητων απεργιών στην περιοχή του Αλγεριού, μετατράπηκε σύντο­μα σε μαζικές συγκρούσεις στο δρόμο μεταξύ νεολαίας και αστυ­νομίας: «Ο κόσμος, σαν κρατούμενος που μόλις απελευθερώθηκε, ξαναανακάλυπτε την ίδια του τη φωνή και την αίσθηση της ελευθε­ρίας. Ακόμη και η αστυνομική ισχύς δεν φόβιζε κανέναν πλέον».77 «Η σύγκρουση του Οκτώβρη 1988 ήταν πάνω απ’ όλα μια εξέγερ­ση νέων ανθρώπων ενάντια στις συνθήκες ζωής τους μετά από εί­κοσι πέντε χρόνια στρατιωτικής δικτατορίας».7*

-71 -

Η εξέγερση ταρακούνησε βαθιά το καθεστώς. Όπως και στην Ανατολική Ευρώπη, κάθε είδους πολιτική δύναμη που καταπιεζό­ταν άρχισε να εκφράζεται ανοιχτά. Οι δημοσιογράφοι έγραφαν ελεύθερα για πρώτη φορά, οι διανοούμενοι άρχισαν να μιλάνε ανοιχτά για την πραγματική κατάσταση της αλγερινής κοινωνίας, εξόριστοι πολιτικοί της αριστεράς και της δεξιάς επέστρεψαν από το εξωτερικό και ένα γυναικείο κίνημα εμφανίστηκε για να τα βά­λει με τον ισλαμικό «οικογενειακό νόμο» του καθεστώτος, που έδι­νε στις γυναίκες λιγότερα δικαιώματα από τους άντρες. Αλλά σύν­τομα έγινε φανερό ότι, εκτός από τις Βερβερόφωνες περιοχές, οι ισλαμιστές ήταν η ηγεμονική δύναμη μέσα στην αντιπολίτευση. Η επιρροή τους ήταν κατά πολύ ανάλογη με αυτή των «δημοκρατών» στην Ανατολική Ευρώπη και την ΕΣΣΔ την επόμενη χρονιά. Η ανοχή που τους έδειχναν τμήματα του καθεστώτος στο παρελθόν και η ενίσχυση που συνέχισαν να δέχονται από ισχυρά ξένα κράτη (για παράδειγμα, οικονομική βοήθεια από τη Σαουδική Αραβία) συνδυάστηκαν με την ικανότητά τους να αρθρώνουν ένα λόγο που συσπείρωνε το θυμό της μεγάλης πλειοψηφίας του πληθυσμού:

Μ ε το μεγά λο αριθμό τους, το δίκτυο των τζαμιών και την τά­ση τους να δρουν α υθόρμητα σαν να είνα ι ένας ά νθρω πος, σαν να υπακούν σε κάποια μυστική κεντρική επ ιτροπή, ο ι Ισ- λαμιστές εμφανίστηκαν σαν το μόνο κίνημα που ήταν ικανό να κ ινητοποιήσει τις μάζες και να επηρεάσ ει την πορεία των γεγονότω ν. Ήταν αυτοί που μπορούσαν να βγο υν μπροστά σαν εκπρόσω ποι των εξεγερμ ένω ν, να παρουσιάζοντα ι σαν μελλο ντικο ί ηγέτες του κινήματος. Χωρίς να ξέρει με ποιον να συνομιλήσει, όταν σταμάτησε τα πολυβόλα του, το καθεστώς έψ α χνε για «η γέτες», εκπροσώπους ικανούς να θέσουν α ιτή­ματα και να ελέγξουν ένα πλήθος τόσο β ίαιο που έμοιαζε α νε­ξέλεγκτο . Έτσι ο Σ α ντλί δέχτηκε να σ υνομιλήσει με τον Μ αν- τανί, τον Μ πελχάτζ και τον Ν αχνάν (τις πιο γνω στές προσω­πικότητες των Ισλαμιστών).79

Η επιρροή του Ισλαμιστικού κινήματος, που τώρα είχε οργανωθεί

Κρις Χάρμαν

-7 2-

Ο Προφήτης ι Προλεταριάτο

με το όνομα FIS, αυξήθηκε τόσο πολύ τους επόμενους μήνες που κατάφερε να κερδίσει τον έλεγχο των πιο σημαντικών δήμων στις δημοτικές εκλογές του Ιούνη του 1990 και μετά να εκλεγεί πρώτο κόμμα στις εθνικές εκλογές το Δεκέμβρη του 1991, παρότι δέχτηκε άγρια καταστολή. Ο αλγερινός στρατός ακύρωσε τις εκλογές για να εμποδίσει το σχηματισμό κυβέρνησης από Ισλαμιστές. Αλλά αυτό δεν εμπόδισε τη μαζική υποστήριξη στους Ισλαμιστές να δη­μιουργήσει συνθήκες εμφύλιου πολέμου στη χώρα, με ολόκληρες περιοχές να πέφτουν για τα καλά στον έλεγχο ένοπλων Ισλαμιστι- κών ομάδων.

Όμως, η άνοδος της επιρροής τους συνοδεύτηκε από αύξηση της σύγχυσης γύρω από το τι υποστηρίζει το FIS. Όσο είχε τον έλεγχο των βασικών δήμων της χώρας, μεταξύ Ιούνη 1990 και Μάη 1991,

...οι αλλαγές που έφερε ήταν ήπιες: έκλεισε τα μπαρ, ακύρω­σε μουσικά θεάματα, οργάνωσε εκστρατείες, μερικές φορές βίαιες, υπέρ της «γυναικείας σεμνότητας» και ενάντια στα πανταχού παρόντα δορυφορικά πιάτα που «επιτρέπουν την προβολή της Δυτικής πορνογραφίας». Ούτε ο Μαντανί [ο βα­σικός ηγέτης του FIS] ούτε η συμβουλευτική του επιτροπή πα­ρουσίασαν κάποιο πραγματικό πολιτικοκοινωνικό πρόγραμ­μα, ούτε συγκάλεσαν κάποιο συνέδριο για να το συζητήσουν.Ο Μαντανί περιοριζόταν να λέει ότι αυτά θα γίνονταν αφού σχημάτιζαν κυβέρνηση.80

Αυτό που έκανε όμως το FIS είναι να αντιταχθεί στα αιτήματα των εργατών για αυξήσεις στους μισθούς. Μέσα σ’ αυτούς τους μήνες αντιτάχθηκε σε μια απεργία οδοκαθαριστών στο Αλγέρι, σε μια απεργία δημοσίων υπαλλήλων και σε μια 24ωρη γενική απεργία που κάλεσε η πρώην «επίσημη» εργατική ομοσπονδία. Ο Μαντανί δικαιολόγησε το σπάσιμο της απεργίας των οδοκαθαριστών σε μια συνέντευξή του σε εφημερίδα, παραπονούμενος ότι η απεργία ανάγκαζε αξιοσέβαστους ανθρώπους όπως γιατρούς και μηχανι­

-7 3 -

Κρις Χάρμαν

κούς να σκουπίζουν:

Ο ι οδοκαθαριστές έχουν το δικαίωμα να απεργούν, αλλά όχι να ε ισ βά λλουν στην πρωτεύουσά μας και να μετατρέπουν τη χώρα μας σε σκουπιδοντενεκέ. Υπάρχουν α περγίες των σ υνδ ι­κάτων που έχο υν γ ίν ε ι π εδ ίο δρά σ ης για τους δ ια φ θ ο ρ είς , τους εχθρούς του Αλλάχ και της πατρίδας, κομμουνιστές και άλλους, που εξαπλώ νονται παντού καθώς το στελεχικό δυνα ­μικό του FLN υποχωρεί. Ξαναζούμε τις μ έρες του O A S [γαλ­λική παραστρατιω τική τρομοκρατική οργάνωση ενά ντια στην αλγερινή ανεξαρτησία].81

Μια τέτοια ευυπόληπτη στάση ταίριαζε μια χαρά με τα συμφέρον­τα των τάξεων που είχαν χρηματοδοτήσει τους Ισλαμιστές από την περίοδο της αγροτικής μεταρρύθμισης και μετά. Ταίριαζε επίσης με τα επιτυχημένα μέλη της μικροαστικής τάξης που ήταν τμήματα του FIS -καθηγητές πανεπιστημίων, διορισμένοι ιμάμηδες και δη­μοδιδάσκαλοι. Απευθυνόταν επίσης σε εκείνους που βρίσκονταν στην ύπαιθρο και η προσκόλλησή τους στο πρώην κυρίαρχο κόμ­μα, το FLN, τους είχε δώσει τη δυνατότητα να πλουτίσουν, να γί­νουν επιτυχημένοι καπιταλιστές στον αγροτικό τομέα ή μικροί επι­χειρηματίες. Όμως μια τέτοια στάση δεν αρκούσε ούτε για να ικα­νοποιηθούν οι εξαθλιωμένες μάζες των πόλεων που στράφηκαν στο FIS για τη σωτηρία τους, ούτε για να εξαναγκαστεί η άρχουσα τάξη και ο στρατός να υποχωρήσουν και να αποδεχτούν μια κυ­βέρνηση FIS.

Στα τέλη του Μάη του 1991, αντιμέτωποι με απειλές του στρα­τού για σαμποτάζ της εκλογικής διαδικασίας προκειμένου να απο­φευχθεί μια πιθανή νίκη του FIS, οι ηγέτες των Ισλαμιστών άλλα­ξαν γραμμή και «ξεκίνησαν μια αυθεντική σύγκρουση που θύμιζε τον Οκτώβρη του 1988: βόμβες μολότοφ, δακρυγόνα και οδοφράγ­ματα. Ο Αλί Μπελχάτζ, ο χαρισματικός ιμάμης, κατάφερε να ρίξει δεκάδες χιλιάδες διαδηλωτές στο δρόμο».82 Για κάποιο διάστημα το FIS πήρε τον έλεγχο του κέντρου του Αλγεριού, με την υποστή­

-7 4 -

ριξή ενός τεράστιου αριθμού νεολαίων για τους οποίους το Ισλάμ καηη τζιχάντ έμοιαζαν η μόνη εναλλακτική λύση στη μιζέρια της κοινωνίας που υπεράσπιζαν οι στρατοκράτες.

|Στην πραγματικότητα, όσο ισχυρότερο γινόταν το FIS, τόσο πιο πολύ παγιδευόταν ανάμεσα στην ευυποληψία και τη σύγκρου­ση, λέγοντας αρχικά στον κόσμο να μην απεργήσει το Μάρτη του 1991 και μετά καλώντας τον να ανατρέψει το κράτος δύο μήνες αργότερα, το Μάη.

Από τότε, οι ίδιες αντιφάσεις συνέχισαν ν’ αναδεικνύονται μέ­σα στο Ισλαμιστικό κίνημα, καθώς η ένταση του ανταρτοπόλεμου έχει αυξηθεί και στις πόλεις και στην ύπαιθρο. «Η καταδίκη του Αμπάσι Μαντανί και του Αλί Μπελχάτζ σε 12 χρόνια φυλακή... προκάλεσε μια τεράστια ριζοσπαστικοποίηση στο FIS και διάσπα­ση στη βάση του. Η κράτηση χιλιάδων μελών και υποστηρικτών του σε στρατόπεδα στη Σαχάρα εξάπλωσε την τρομοκρατία στις πόλεις και τον ανταρτοπόλεμο στην ύπαιθρο».83 Δύο ένοπλες ορ­γανώσεις αναδείχτηκαν: το Ένοπλο Ισλαμικό Κίνημα (ΜΙΑ, που μετονομάστηκε αργότερα σε AIS) και οι Ένοπλες Ισλαμικές Ομά­δες (GIA), που σύντομα άρχισαν να υποστηρίζονται από ομάδες ένοπλων μαχητών σε ολόκληρη τη χώρα. Αλλά τα παράνομα αυτά κινήματα χαρακτηρίζονταν από «εσωτερική διχόνοια».84

Στην υποτιθέμενη «μ ετρ ιο π ά θεια » του Μ ΙΑ , που εκ τελε ί «μ ό ­νο » τους αντιπροσώ πους του «βέβηλο υ καθεστώ τος», ο ι G IA αντιπ αρα θέτουν μια ακραία τζιχάντ της οποίας τα επ ιλεγμ ένα θύμα τα ε ίνα ι δη μο σ ιο γρά φ ο ι, σ υγγρα φ είς , π ο ιητές , φ ε μ ιν ί­σ τριες και δια νοούμενο ι, σκοτώνοντας από το Ν οέμβρη του 1993 τριάντα δύο μετριοπ αθείς ιμάμηδες και γυναίκες χωρίς μ α ντήλα ... Ο ι φα τρια στικές συγκρούσεις ανάμεσα στο Μ ΙΑ και τις G IA είχαν αποτέλεσμα δεκάδες θα νάτους...85

Οι GIA κατηγορούν την ιστορική ηγεσία του FIS για «οπορτουνι­σμό, προδοσία και εγκατάλειψη του προγράμματος για ολοκληρω­τική εφαρμογή της σαρία [ισλαμικού νόμου]».86

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

- 75 -

Κρις Χάρμς

Διασπάσεις σε δύο κατευθύνσεις 1Η εμπειρία του Ισλαμισμού στην Αίγυπτο και την Αλγερία δει [νει πώς αυτός μπορεί να διασπαστεί πάνω σε δύο διαφορετικά ζι τή- ματα: πρώτον, αν πρέπει να ακολουθήσει μια πορεία μικρότερο ν ή μεγαλύτερων ειρηνικών μεταρρυθμίσεων ή αν πρέπει να πάρει τα όπλα. Και δεύτερον, αν πρέπει να παλέψει για να αλλάξει το Κρά­τος ή για να εξαγνίσει τη μολυσμένη από την «ασέβεια» κοινωνία.

Στην Αίγυπτο σήμερα, η Μουσουλμανική Αδελφότητα βασίζε­ται σε μια πολιτική μεταρρυθμίσεων που απευθύνεται προς το κρά­τος. Προσπαθεί να δουλεύει μέσα στην υπάρχουσα κοινωνία, οικο­δομώντας τη δύναμή της ώστε να γίνει νόμιμη αντιπολίτευση, με βουλευτές, δικά της έντυπα, έλεγχο πάνω σε διάφορες επαγγελμα­τικές οργανώσεις της μεσαίας τάξης και επιρροή σε ευρύτερα στρώματα του πληθυσμού μέσα από τα τζαμιά και τα ισλαμικά φι­λανθρωπικά ιδρύματα. Προσπαθεί ακόμη να εντείνει τον αγώνα για επιβολή της ισλαμικής αγνότητας, μέσα από εκστρατείες που απαιτούν από το υπάρχον καθεστώς να ενσωματώσει τη σαρία στους νόμους του κράτους.

Πρόκειται για μια στρατηγική που φαίνεται να αποδέχεται ένα τμήμα των φυλακισμένων ή εξόριστων ηγετών του FIS στην Αλγε­ρία. Τους πρώτους μήνες του 1994 υπήρχαν ρεπορτάζ για διαπραγ­ματεύσεις ανάμεσα σ’ αυτούς και το καθεστώς, με μια προοπτική να μοιραστούν την εξουσία και να εφαρμοστεί ένα μέρος της σα­ρία. Έτσι η βρετανική εφημερίδα Guardian τον Απρίλη του 1994 ανέφερε πως ο Ραμπάχ Κεμπίρ, εξόριστος ηγέτης του FIS, υποδέ­χτηκε το διορισμό τού «τεχνοκράτη» Ρέντχα Μάλεκ ως νέου πρω­θυπουργού της Αλγερίας, σαν «θετική πράξη»'7 -μόλις δυο μέρες αφού το FIS είχε αποκηρύξει το τελευταίο πακέτο μέτρων που είχε συμφωνήσει η κυβέρνηση με το ΔΝΤ.8*

Κάποιοι διορατικοί σχολιαστές βλέπουν μια τέτοια συμφωνία σαν τον καλύτερο τρόπο για την αλγερινή αστική τάξη να βάλει

-7 6 -

Ο ίΐροφήτης και το Προλεταριάτο

τέ( μα στην αστάθεια και να διατηρήσει τη θέση της.Έτσι, ο Χουάν Γκαϋτισόλο υποστηρίζει ότι το καθεστώς θα μπορούσε να έχει γλι- τώ< ει από πολλά προβλήματα αν επέτρεπε στο FIS να σχηματίσει κυ( έρνηση μετά τις εκλογές του 1991:

Ο ι σ υνθήκες κάτω από τις οποίες θα ανέβα ινε στην εξουσία το FIS θα περιόριζαν πολύ αποτελεσματικά την εφαρμογή του Ιπρογράμματός του. Το χρέος της Α λγερίας και η δημοσιονο­μική της εξάρτηση από τους Ευρωπαίους και Ιάπωνες δα νει­στές της, μαζί με το ο ικονομικό χάος και την εχθρική στάση των ενόπλω ν δυνάμεω ν θ ’ αποτελούσαν ένα δύσκολο εμπόδιο που δύσκολα θα μπορούσε να ξεπεράσει η κυβέρνηση FIS. Η αδυναμία να εκπληρώ σ ει τις εκλο γ ικές της υποσχέσεις ήταν απόλυτα π ρ ο βλέψ ιμ η . Ένας χρόνος κυβέρνησ ης περ ικυκλω ­μένης από όλους τους εχθρούς, θα οδηγούσε το FIS να χάσει ένα μεγά λο μέρος της αξιοπιστίας του.89

Ο «ισλαμικός ρεφορμισμός» καλύπτει τις ανάγκες συγκεκριμένων βασικών κοινωνικών ομάδων -τους παραδοσιακούς γαιοκτήμονες και εμπόρους, τη νέα ισλαμική αστική τάξη (όπως αυτούς που ανή­κουν στη Μουσουλμανική Αδελφότητα και έβγαλαν εκατομμύρια στη Σαουδική Αραβία) και εκείνο το τμήμα της νέας ισλαμικής με­σαίας τάξης που απόλαυσε κοινωνική άνοδο. Αλλά δεν ικανοποιεί άλλα τμήματα που στράφηκαν στον Ισλαμισμό -τους φοιτητές και τους εξαθλιωμένους πρώην φοιτητές ή τη φτωχολογιά της πόλης. Όσο η Μουσουλμανική Αδελφότητα ή το FIS στρέφονται προς το συμβιβασμό, τόσο αυτά τα στρώματα ψάχνουν προς άλλες κατευ­θύνσεις, βλέποντας σαν προδοσία την οποιαδήποτε αλλοίωση του αιτήματος για εγκαθίδρυση του Ισλάμ των χρόνων του Κορανίου.

Αλλά η αντίδραση σε μια τέτοια εξέλιξη μπορεί να στραφεί προς διαφορετικές κατευθύνσεις. Μπορεί να παραμείνει παθητική απέναντι στο κράτος, προωθώντας μια στρατηγική αναχωρητι- σμού από την κοινωνία, όπου κυρίαρχο ρόλο έχει το κήρυγμα και ο εξαγνισμός της ισλαμικής μειοψηφίας, παρά η σύγκρουση. Αυτή

-7 7 -

ήταν η αρχική στρατηγική της ομάδας του Σούκρι στην Αίγυι το στα μέσα της δεκαετίας του 70, καθώς και η προσέγγιση κόπο ων ριζοσπαστών κηρύκων που καταλαβαίνουν τη δύναμη του κράτ >υς σήμερα.

Η αντίδραση στους συμβιβασμούς μπορεί να στραφεί και σ rov ένοπλο αγώνα. Όμως, όπως ο ειρηνικός αγώνας μπορεί να στρέ φε- ται είτε ενάντια στο κράτος ή μόνο ενάντια στην κοινωνική ευσέ­βεια, έτσι και ο ένοπλος αγώνας μπορεί να είναι ένοπλος αγώνας για την ανατροπή του κράτους ή ένοπλες επιθέσεις ενάντια στους «εχθρούς του Ισλάμ» μέσα στον ίδιο τον πληθυσμό -τις εθνικές και θρησκευτικές μειονότητες, τις γυναίκες χωρίς μαντήλα, τις ξένες ταινίες, την επιρροή του «πολιτισμικού ιμπεριαλισμού» και άλλα τέτοια. Η λογική της κατάστασης μοιάζει να σπρώχνει τους ανθρώ­πους προς την επιλογή του ένοπλου αγώνα ενάντια στο κράτος. Αλλά στην πράξη υπάρχει μια ισχυρή αντίρροπη λογική, που βασί­ζεται στην ταξική σύνθεση των οπαδών του Ισλαμισμού.

Όπως είδαμε, τα τμήματα των εκμεταλλευτριών τάξεων που στηρίζουν τον Ισλαμισμό τείνουν φυσικά προς τις πιο μεταρρυθμι- στικές του εκδοχές. Ακόμη κι εκεί που δεν βρίσκουν πολλές επιλο­γές πέρα από το να πάρουν τα όπλα, το κάνουν με τέτοιους τρό­πους που ελαχιστοποιούν την ευρύτερη κοινωνική αναταραχή. Στρέφονται σε πραξικοπήματα παρά σε μαζική δράση. Κι αν αυτή ξεσπάσει ερήμην τους, προσπαθούν να τη σταματήσουν όσο πιο γρήγορα γίνεται.

Η εξαθλιωμένη νέα μικροαστική τάξη μπορεί να κινηθεί πιο προωθημένα προς την προοπτική της ένοπλης δράσης. Αλλά η ίδια της η περιθωριακή κοινωνική θέση την εμποδίζει να δει αυτή τη δράση σαν αποτέλεσμα μαζικών αγώνων, όπως απεργίες. Αντί­θετα στρέφεται σε συνομωσίες βασισμένες σε μικρές ένοπλες ομά­δες -συνομωσίες που δεν οδηγούν σε επαναστατικές αλλαγές όπως θέλουν οι οργανωτές τους- ακόμη και εκεί που, όπως στη δολοφονία του Σαντάμ, πετυχαίνουν τους άμεσους στόχους τους.

- 78 -

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

Μπορούν να δημιουργήσουν τεράστια αναταραχή στην υπάρχου- σα κοινωνία, αλλά δεν μπορούν να την επαναστατικοποιήσουν.

I Αυτή ήταν η εμπειρία των λαϊκιστών [των Ναρόντνικων] στη Ρωσία πριν το 1917. Ήταν η εμπειρία μιας γενιάς φοιτητών και πρώην φοιτητών σε ολόκληρο τον Τρίτο Κόσμο, που στράφηκαν στον Γκεβαρισμό και στον Μαοϊσμό στα τέλη της δεκαετίας του '60 (και των οποίων οι διάδοχοι ακόμη πολεμούν στις Φιλιππίνες και στο Περού). Είναι η εμπειρία και των ένοπλων αντικρατικών Ισλα- μιστών στην Αίγυπτο και την Αλγερία σήμερα.

Ο μόνος τρόπος να βγουν οι Ισλαμιστές από το αδιέξοδο θα ήταν να βασιστούν σε μη-περιθωριοποιημένα στρώματα των φτω­χών της πόλης σήμερα -στους εργάτες που δουλεύουν στη βιομη­χανία μεσαίας και μεγάλης κλίμακας. Αλλά οι βασικές αρχές του Ισλαμισμού κάνουν αδύνατη αυτή την προοπτική καθώς το Ισλάμ, ακόμη και στην πιο ριζοσπαστική του μορφή, πρεσβεύει την επι­στροφή στην κοινότητα (umma) που συμβιβάζει τους πλούσιους και τους φτωχούς, όχι την ανατροπή των πλούσιων. Έτσι, το οικο­νομικό πρόγραμμα του FIS προτείνει σαν υποτιθέμενη εναλλακτι­κή λύση προς το «Δυτικό καπιταλισμό» ένα σχέδιο για τη «μικρή επιχείρηση» που παράγει για τις «τοπικές ανάγκες», το οποίο είναι σχεδόν δυσδιάκριτο από την προεκλογική προπαγάνδα αναρίθμη­των συντηρητικών και φιλελεύθερων κομμάτων σε ολόκληρο τον κόσμο.90 Η προσπάθειά του να δημιουργήσει «ισλαμικά συνδικά­τα» το καλοκαίρι του 1990 έριχνε βάρος στις «υποχρεώσεις των ερ­γατών» γιατί, όπως ισχυριζόταν, το παλιό καθεστώς τους έδινε πολλά δικαιώματα και «συνήθιζε τους εργάτες να μην δουλεύουν». Η ταξική πάλη, επέμενε, «δεν υπάρχει στο Ισλάμ», γιατί τα ιερά κείμενα δεν την αναφέρουν. Αυτό που χρειάζεται είναι ο εργοδότης να μεταχειρίζεται τους εργάτες του με τον τρόπο που λέει το Κορά- νι στους πιστούς του να μεταχειρίζονται τους οικιακούς τους σκλά­βους, σαν «αδελφούς».91

Δεν είναι ανεξήγητο λοιπόν, ότι πουθενά, καμιά ισλαμική ομά-

- 7 9 -

I

δα δεν έχει καταφέρει να χτίσει μια βάση σε εργοστάσιο, ούτε κφά το ένα δέκατο απ’ όσο τα καταφέρνουν στις γειτονιές. Αλλά χωρίς μια τέτοια βάση δεν μπορούν να παίξουν ρόλο και να καθορίσουν την κατεύθυνση της κοινωνικής αλλαγής, ακόμη κι αν καταφέρουν να οδηγήσουν στην κατάρρευση ένα υπάρχον καθεστώς. Αυτοί που βρίσκονται στο περιθώριο της κοινωνίας, μπορούν κατά καιρούς να προκαλέσουν μεγάλη κρίση μέσα σε ένα ήδη ασταθές καθεσψς. Δεν μπορούν όμως να καθορίσουν πώς θα λυθεί αυτή η κρίση.

Οι Ισλαμιστικές ομάδες μπορεί να καταφέρουν να προκαλέ­σουν μια τέτοια κρίση σε κάποιο από τα υπάρχοντα καθεστώτα και να διώξουν τους σημερινούς ηγέτες. Αλλά αυτό δεν θα εμποδίσει την άρχουσα τάξη, που έχει θησαυρίσει με αυτούς τους ηγέτες, να κάνει συμφωνία με τους λιγότερο μαχητικούς Ισλαμιστές για να μείνει στην εξουσία. Και σε περίπτωση μιας τέτοιας κρίσης, οι ίδιοι οι μαχητικοί Ισλαμιστές θα πληρώσουν βαρύ φόρο αίματος στα χέ­ρια του κράτους.

Είναι αυτή η πίεση από μεριάς του κράτους που σπρώχνει κά­ποιους από αυτούς τους Ισλαμιστές να στρέφονται από την άμεση επίθεση στο καθεστώς, στο ευκολότερο έργο της επίθεσης στους «βλάσφημους» και τις μειονότητες -μια προσέγγιση που με τη σει­ρά της μπορεί να τους φέρει ξανά κοντά στους γνωστούς «μετριο­παθείς ρεφορμιστές» Ισλαμιστές.

Υπάρχει, στην πραγματικότητα, μια συγκεκριμένη διαλεκτική που εμφανίζεται στον Ισλαμισμό. Οι μαχητικοί αντικρατικοί Ισλα- μιστές, αφού υποστούν το μαρτύριο του αποτυχημένου ένοπλου αγώνα, μαθαίνουν το δύσκολο δρόμο να κρατάνε τα κεφάλια κάτω και έτσι στρέφονται στην προσπάθεια να επιβάλουν την ισλαμική συμπεριφορά είτε άμεσα, είτε μέσω του Ισλαμιστικού ρεφορμισμού. Αλλά ούτε η επιβολή της ισλαμικής συμπεριφοράς, ούτε οι μεταρ­ρυθμίσεις ικανοποιούν την τεράστια δυσαρέσκεια των κοινωνικών στρωμάτων που έχουν στηρίξει τις ελπίδες τους στον Ισλαμισμό. Κι έτσι ξεπετιούνται νέοι μαχητές που διασπώνται για να επιστρέ-

- 8 0 -

____________________________________________________ Κρις Xjptjgv

Ο Προφήτης ι Προλεταριάτο

ψουν στο δρόμο της ένοπλης πάλης, μέχρι κι αυτοί να μάθουν με τον πιο σκληρό τρόπο τα όρια των ενόπλων πράξεων που είναι ξε­κομμένες από τη ζωντανή κοινωνική βάση.

Δεν υπάρχει αυτόματη διαδικασία που οδηγεί από την κατα­νόηση των ορίων του Ισλαμιστικού ρεφορμισμού προς την επανα­στατική πολιτική. Τα όρια του ρεφορμισμού οδηγούν περισσότερο προς την τρομοκρατία και το αντάρτικο κάποιων ομάδων που προ­σπαθούν να δράσουν χωρίς μαζική βάση -ή προς την κατεύθυνση της αντιδραστικής επίθεσης σε αποδιοπομπαίους τράγους για τα προβλήματα του συστήματος. Και επειδή όλες αυτές οι προσεγγί­σεις εκφράζονται με την ίδια θρησκευτική γλώσσα, συχνά εμφανί­ζεται μια αλληλοεπικάλυψη. Αυτοί που θέλουν να επιτεθούν στο καθεστώς και στον ιμπεριαλισμό κάνουν επιθέσεις στους Κόπτες, τους Βέρβερους και στις γυναίκες χωρίς μαντήλα. Αυτοί που έχουν ενστικτωδώς ένα μίσος για ολόκληρο το σύστημα πέφτουν στην παγίδα να θέλουν να διαπραγματευτούν για την επιβολή της σαρία από το κράτος. Και όπου υπάρχουν διαφορές ανάμεσα σε αντίπα­λες ομάδες -κάποιες φορές τόσο άγριες που αρχίζουν να αλληλο- σκοτώνονται ως «αποστάτες» του πραγματικού Ισλάμ- οι διαφο­ρές εκφράζονται με τρόπους που συσκοτίζουν τα πραγματικά κοι­νωνικά αίτια που βρίσκονται πίσω τους. Αν ένας Ισλαμιστής ανα- δειχτεί κοινωνικά και εγκαταλείψει τον αγώνα είναι προσωπικά «κακός μουσουλμάνος» (ή ακόμη και αποστάτης), δεν εμποδίζει όμως κάποιον άλλο Ισλαμιστή που αναδεικνύεται κοινωνικά να εί­ναι «καλός μουσουλμάνος».

Η εμπειρία του Ιράν

Το ισλαμικό καθεστώς στο Ιράν κυριαρχεί στις συζητήσεις για την αναβίωση του Ισλάμ, όπως η εμπειρία του σταλινισμού κυριαρχεί

-81 -

Κρις Χάρμα\

στις συζητήσεις για το σοσιαλισμό. Και συχνά, ακόμη και στην αρι­στερά, βγαίνουν παρόμοια συμπεράσματα. Οι Ισλαμιστές περιγρά- φονται, όπως κάποτε και οι σταλινικοί, σαν η πιο επικίνδυνη από όλες τις πολιτικές δυνάμεις, ικανή να επιβάλει έναν ολοκληρωτι­σμό που θα εμποδίσει οποιαδήποτε μελλοντική προοδευτική εξέλι­ξη. Με σκοπό να τους σταματήσει, η αριστερά είναι αναγκαίο να ενωθεί με το φιλελεύθερο τμήμα της αστικής τάξης,92 ή ακόμη και να υποστηρίξει αντιδημοκρατικά κράτη στην καταπίεση των Ισλα- μιστικών ομάδων.93 Είναι μια άποφη που υπερεκτιμά την ομοιογέ­νεια του Ισλαμισμού και του προσδίδει μια ικανότητα να καθορίζει τις ιστορικές εξελίξεις που στην πραγματικότητα δεν έχει. Και στη­ρίζεται σε μια λανθασμένη κατανόηση του ρόλου που έπαιξε το Ισ- λάμ κατά τη διάρκεια και μετά την Ιρανική Επανάσταση του 1979.

Η επανάσταση αυτή δεν ήταν προϊόν του Ισλαμισμού, αλλά των τεράστιων αντιθέσεων που εμφανίστηκαν στο καθεστώς του Σάχη, από τα μέσα ως το τέλος της δεκαετίας του 70. Η οικονομι­κή κρίση είχε οξύνει τις αντιθέσεις που υπήρχαν ανάμεσα σε τμή­ματα του σύγχρονου κεφαλαίου που είχαν σχέσεις με το κράτος και σε άλλα, πιο «παραδοσιακά» τμήματα, που λειτουργούσαν γύ­ρω από το παζάρι (στο οποίο διεξάγονταν τα δύο τρίτα του χοντρι­κού εμπορίου και τα τρία τέταρτα του λιανικού). Την ίδια στιγμή βάθαινε η δυσαρέσκεια της μεγάλης μάζας των εργατών και του υπέρογκου αριθμού των πρώην αγροτών που πλημμύριζαν τις πό­λεις. Διαδηλώσεις διανοούμενων και φοιτητών κατέληγαν σε μεγά­λες συγκρούσεις με την αστυνομία και το στρατό. Ένα κύμα απερ­γιών παρέλυσε τη βιομηχανία και πάγωσε την παραγωγή όλων των σημαντικών πετρελαιοπηγών. Και τότε, το Φλεβάρη του 1979, οι αριστεροί αντάρτες Φενταγίν και οι αριστεροί ισλαμιστές αντάρτες Μουτζαχεντίν του Λαού κατάφεραν να οργανώσουν μια ανταρσία μεγάλης κλίμακας στο στρατό, οδηγώντας το παλιό καθεστώς σε επαναστατική κατάρρευση.

Μεγάλο τμήμα του κινήματος που είχε ξεσπάσει είχε ταυτιστεί

-8 2 -

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

με τον εξόριστο ισλαμιστή ηγέτη Αγιατολάχ Χομεϊνί. Το όνομά του έγινε σύμβολο αντίθεσης στη μοναρχία και η κατοικία του έξω από το Παρίσι είχε γίνει το σημείο επαφής ανάμεσα στους αντιπροσώ­πους των διάφορων εμπλεκόμενων πολιτικών δυνάμεων -τους μι- κροκαπιταλιστές του παζαριού και τους κληρικούς που συνδέον­ταν μ’ αυτούς, της φιλελεύθερης αστικής αντιπολίτευσης, των επαγγελματικών ενώσεων, των φοιτητών, ακόμη και των αριστε­ρών ανταρτών. Με την επιστροφή του στην Τεχεράνη το Γενάρη του 1979, έγινε ο συμβολικός ηγέτης της επανάστασης.

Σε εκείνο το στάδιο, όμως, ο Χομεϊνί ήταν πολύ μακριά από το να ελέγχει τα γεγονότα, παρόλο που είχε μια άμεση αίσθηση της πολιτικής τακτικής. Τα γεγονότα κλειδιά που έριξαν το Σάχη -το άπλωμα των απεργιών, η ανταρσία μέσα στις ένοπλες δυνάμεις- συνέβησαν τελείως ανεξάρτητα από τον Χομεϊνί. Και τους μήνες μετά την επανάσταση δεν ήταν ικανότερος από οποιονδήποτε άλ­λον να επιβάλει μια μοναδική εξουσία πάνω στην επαναστατική έκρηξη. Στις πόλεις μια σειρά τοπικές επιτροπές (κομιτέχ) ασκού­σαν μια εξουσία στην πράξη. Τα πανεπιστήμια βρίσκονταν στον έλεγχο της αριστερός και των Μουτζαχεντίν. Στα εργοστάσια τα σάρας (εργοστασιακά συμβούλια) πάλευαν ενάντια στους διευθυν­τές για τον έλεγχο, συχνά πετώντας έξω όσους είχαν σχέση με το καθεστώς του Σάχη και αναλαμβάνοντας τα ίδια την οργάνωση της παραγωγής. Στις περιοχές που κατοικούνταν από εθνικές μει­ονότητες -το Κουρδιστάν στα βορειοδυτικά και το Χουζιστάν στις αραβόφωνες περιοχές νοτιοδυτικά- τοπικά κινήματα άρχισαν να παλεύουν για την αυτοδιάθεση. Και στην κορυφή, παρακολουθών­τας αυτή τη διαδικασία, δεν υπήρχε ένα σώμα αλλά δύο. Το ένα ήταν η προσωρινή κυβέρνηση υπό την ηγεσία του Μπαζαργκάν, ενός «μετριοπαθή» ισλαμιστή με σχέσεις με τα μοντέρνα τμήματα της αστικής τάξης (είχε ιδρύσει την Ισλαμική Φοιτητική Ένωση στη δεκαετία του ’50 και μετά την Ισλαμική Ένωση Μηχανικών). Αλλά δίπλα στην κυβέρνηση, δρώντας σαν ένα εναλλακτικό κέντρο

- 8 3 -

Κρις Χάρμαν

εξουσίας, υπήρχε ένα επαναστατικό συμβούλιο κυριαρχούμενο από τον Χομεϊνί, γύρω από το οποίο συσπειρωνόταν μια ομάδα κληρικών και ισλαμιστών διανοούμενων με δεσμούς με τους αστούς του παζαριού.

Η ομάδα γύρω από τον Χομεϊνί κατάφερε τελικά να εγκαθι- δρύσει σχεδόν καθολική εξουσία για την ίδια και το Ισλαμικό Ρε- πουμπλικανικό Κόμμα της (ΙΡΚ). Αλλά τους πήρε δυόμισι χρόνια χειρισμών προς τις διάφορες κοινωνικές δυνάμεις, οι οποίες θα μπορούσαν εύκολα να τους έχουν ξεπεράσει. Το μεγαλύτερο μέρος του 1979 συνεργάζονταν με τον Μπαζαργκάν σε μια προσπάθεια να σφίξουν τα λουριά των εργοστασιακών σάρας μέσα στα εργο­στάσια και των αποσχιστικών εθνικών κινημάτων. Χρησιμοποιού­σαν ισλαμική φρασεολογία για να κινητοποιήσουν πίσω τους τμή­ματα του λούμπεν προλεταριάτου μέσα σε συμμορίες, τις Χεζμπο- λάχ, που μπορούσαν να επιτίθενται στην Αριστερά, να επιβάλουν την ισλαμική «ηθική» (για παράδειγμα σε γυναίκες που αρνούνταν να φορέσουν μαντήλα) και να ενώνονται με το στρατό για να κα­ταστέλλουν αποσχιστικές εξεγέρσεις. Υπήρξαν στιγμές βάρβαρης καταστολής (η εκτέλεση σχεδόν 100 ανθρώπων για «σεξουαλικά εγκλήματα» -ομοφυλοφιλία και μοιχεία- η εκτέλεση κάποιων αρι­στερών ακτιβιστών, ο πυροβολισμός διαδηλωτών που ανήκαν σε εθνικές μειονότητες), όπως γίνεται σε κάθε προσπάθεια επαναφο­ράς στην αστική «ομαλότητα» μετά από μια μεγάλη επαναστατική έκρηξη. Αλλά τα συνολικά αποτελέσματα του ΙΡΚ δεν ήταν πολύ θετικά μέχρι τις αρχές του φθινοπώρου το 1979. Από τη μια μεριά, οι επιτυχίες της ομάδας γύρω από τον Μπαζαργκάν όσον αφορά τον έλεγχο της επανάστασης είχαν ενισχύσει αυτή την ομάδα με την οποία πια το ΙΡΚ βρίσκονταν σε όλο και μεγαλύτερη αντιπα­λότητα. Μια μελέτη του κινήματος του Μπαζαργκάν διατύπωνε την κατάσταση ως εξής:

Ένα χρόνο μετά την πτώση του Σάχη γινόταν ξεκάθαρο ότι οι

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

πιο μορφω μένες μεσαίες τάξεις και ο ι πολιτικές δυνάμεις που μας υποστήριζαν αύξαναν ταχύτατα την επ ιρροή τους και κυ­ριαρχούσαν σε κρίσ ιμες θέσ εις στα Μ Μ Ε , τους κρατικούς ορ­γανισμούς και ειδικά στα εκπαιδευτικά ιδρύματα. Μ ε την κα­τάρρευση της ενότητας των ισλαμικών δυνάμεων, οι ισλαμικές επ ιτροπές δεν ήταν ικανές να έχουν μαζί τους τη μεγά λη πλει- οψ ηψία όσων παλιότερα υποστήριζαν τις οργανώ σεις τους.94

Από την άλλη, υπήρχε ένας αυξανόμενος αναβρασμός που απει­λούσε να ξεφύγει από τον έλεγχο των Χομεϊνικών, οδηγώντας σε μαζική ανάπτυξη και της κοσμικής και της ισλαμικής αριστερός. Η αριστερά ήταν κυρίαρχη δύναμη στους φοιτητές, παρά το πρώτο κύμα καταστολής ενάντιά της τον Αύγουστο του 1979. Τα σάρας στα εργοστάσια είχαν αποδυναμωθεί από την (δια αυτή καταστο­λή, αλλά πολλά παρέμειναν ανέπαφα για έναν ακόμη χρόνο,95 και η διάθεση των εργατών να παλέψουν σίγουρα δεν είχε τσακιστεί - έγιναν 360 «απεργίες, καταλήψεις σχολών και εργοστασίων» το 1979-80,180 το 1980-81 και 82 το 1981-82.96

Το ΙΡΚ μπόρεσε να ξαναπάρει τον έλεγχο κάνοντας μια ριζική στροφή το Νοέμβρη του 1979. Η μειοψηφία των φοιτητών που ακολουθούσαν τη δική του σημαία και όχι των Φενταγίν ή των Μουτζαχεντίν του Λαού, οργάνωσε την κατάληψη της πρεσβείας των ΗΠΑ και κράτησε όμηρο το προσωπικό της, προκαλώντας τε­ράστια σύγκρουση με την πιο σημαντική ιμπεριαλιστική δύναμη του κόσμου. Μια άλλη μελέτη αυτής της περιόδου λέει: «Οι φοντα- μενταλιστές φοιτητές των "Ισλαμικών Ενώσεων” που περιγράφον- ταν από τους αντιπάλους τους σαν αντιδραστικοί και φανατικοί μέχρι πριν λίγες βδομάδες, τώρα εμφανίζονταν σαν υπερ-επανα- στάτες και πλήθη ανθρώπων πανηγύριζαν όταν τους έβλεπαν να εμφανίζονται στην πύλη της πρεσβείας για να δώσουν συνέντευξη σε δημοσιογράφους».97

Η στροφή σ’ αυτή την ιδιαίτερα ριζοσπαστική αντιμπεριαλιστι- κή στάση συνοδεύτηκε από ριζοσπαστικοποίηση της πολιτικής του

Κρις Χάρμαν

ΙΡΚ μέσα στους χώρους δουλειάς. Ενώ παλιά υπερασπιζόταν πολ­λούς από τους παλιούς διευθυντές, τώρα άρχισε να προπαγανδίζει την απομάκρυνσή τους. Δεν πρότεινε όμως να πάρουν τον έλεγχο τα εργοστασιακά συμβούλια, τα σάρας, αλλά «ισλαμιστές διευθυν­τές» που θα συνεργάζονταν με τα ισλαμικά συμβούλια από τα οποία η αριστερά και οι Μουτζαχεντίν ήταν αυτομάτως αποκλει­σμένοι ως «άπιστοι».

Αυτή η ριζοσπαστική στροφή έφερε νέα δημοτικότητα στο ΙΡΚ.Έμοιαζε να ξαναφέρνουν στο προσκήνιο τον αντιμπεριαλισμό που προπαγάνδιζε η ομάδα γύρω από τον Μπαζαργκάν στα χρό­νια της αντιπολίτευσης στον Σάχη, αλλά που είχε πλέον εγκατα­λείψει προσπαθώντας να οικοδομήσει μια νέα σχέση μεταξύ Ιράν και ΗΠΑ. Το ΙΡΚ προσαρμόστηκε με τα κύρια και πιο δημοφιλή συνθήματα που είχαν αναδειχτεί τους μήνες μετά την επανάσταση από τις ανερχόμενες δυνάμεις της κοσμικής και ισλαμικής αριστε- ράς.

Η κατάληψη της αμερικάνικης πρεσβείας βοήθησε τους ψον- ταμενταλιστές να ξεπεράσουν κάποιες από τις δυσκολίες τους... Είχε σαν αποτέλεσμα να βοηθήσει τις ομάδες που υποστήριζαν την κυριαρχία των κληρικών να επιβάλουν τις πολιτικές τους και να καταλάβουν τους ευαίσθητους οργανισμούς που ήταν στελεχωμέ­νοι και ελέγχονταν από την περισσότερο μορφωμένη μεσαία τάξη. Όταν οι φοιτητές που ήταν πιστοί στους κληρικούς εισέβαλαν στις πύλες της αμερικάνικης πρεσβείας, αυτοί που είχαν καταγραφεί ως «αντιδραστικοί» αναβαπτίστηκαν ως ηγετικοί επαναστάτες, ικανοί να πετάξουν στα σκουπίδια τις εκσυγχρονιστικές και τις κοσμικές πολιτικές δυνάμεις όλες μαζί. Ήταν η αρχή μια νέας συμμαχίας στην οποία συγκεκριμένοι κληρικοί μαζί με τους συνεργάτες τους αστούς του παζαριού ήταν οι ηγέτες, και μεγάλα τμήματα των κα­τώτερων μεσαίων τάξεων και των χαμηλών στρωμάτων της πόλης ακολουθούσαν.9®

Η ομάδα γύρω από τον Χομεϊνί δεν κέρδιζε απλά σε δημοτικό­

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

τητα, δημιουργούσε ταυτόχρονα μια πιο πλατιά βάση για τον εαυ­τό της καθώς εξοβέλιζε, ή τουλάχιστον απειλούσε να εξοβελίσει, τους παλιούς «μη ισλαμιστές» διευθυντές και κρατικούς λειτουρ­γούς. Στη βιομηχανία, τα ΜΜΕ, το στρατό και την αστυνομία ένα νέο στρώμα ανθρώπων άρχισε να ασκεί εξουσία, άνθρωποι των οποίων οι καριέρες εξαρτιόνταν από την ικανότητά τους να προ­παγανδίζουν υπέρ της Χομεϊνικής εκδοχής του Ισλαμισμού. Και αυτοί που παρέμειναν από την παλιά ιεραρχία της εξουσίας έσπευ- σαν να αποδείξουν τα δικά τους διαπιστευτήρια Ισλαμισμού εφαρ­μόζοντας τη γραμμή του ΙΡΚ.

Η επιτυχία της ομάδας γύρω από τον Χομεϊνί ήταν ότι κατάφε- ρε να ενώσει πίσω της ένα ευρύ τμήμα της μεσαίας τάξης -και την παραδοσιακή μικροαστική τάξη του παζαριού και πολλούς από την πρώτη γενιά της νέας μεσαίας τάξης- πάνω στον αγώνα να ελέγξει την ιεραρχία της εξουσίας. Το μυστικό της επιτυχίας τους ήταν η ικανότητά τους να δίνουν την ευκαιρία σε όσους τους ακο­λουθούσαν να συνδυάζουν το θρησκευτικό ενθουσιασμό με την προσωπική ανάδειξη. Κάποιος που ήταν βοηθός προϊστάμενος σε μια εταιρία ξένης ιδιοκτησίας μπορούσε τώρα να την διευθύνει υπό κρατικό έλεγχο και να νιώθει ότι εκπληρώνει το θρησκευτικό του καθήκον να υπηρετεί την κοινότητα (umma), κάποιος που ζούσε σε βαθειά φτώχεια μέσα στο λούμπεν προλεταριάτο μπορούσε πλέον να έχει υλική ασφάλεια και μια αίσθηση αυτοανάδειξης ηγούμενος μιας συμμορίας της Χεζμπολάχ, προσπαθώντας να εξαγνίσει την κοινωνία από την «ασέβεια» και τους «άπιστους κομμουνιστές».

Οι ευκαιρίες που άνοιγαν για όσους στήριζαν τη γραμμή του Χομεϊνί ήταν τεράστιες. Η φυγή από τη χώρα ντόπιων και ξένων διευθυντών και τεχνικών τους πρώτους μήνες της επαναστατικής έκρηξης είχε δημιουργήσει 130.000 κενές θέσεις εργασίας." Ο διωγμός των «μη ισλαμιστών» διευθυντών, κρατικών λειτουργών και αξιωματικών του στρατού έκανε τον συνολικό αριθμό αφάντα­στα μεγαλύτερο.

- 87 -

Κρις Χάρμαν

Το ενδιαφέρον στοιχείο με τη μέθοδο που χρησιμοποίησε η ομάδα γύρω από τον Χομεϊνί για να εκδιώξει τους αντιπάλους της και να εγκαθιδρύσει ένα μονοκομματικό καθεστώς ήταν ότι δεν εί­χε τίποτα ιδιαιτέρως ισλαμικό. Δεν ήταν, όπως υποστηρίζουν πολ­λοί που έχουν τρομοκρατηθεί από την έλλειψη θρησκευτικής ανο­χής του καθεστώτος, αποτέλεσμα κάποιου «παράλογου» ή «μεσαι­ωνικού» χαρακτηριστικού του «ισλαμικού φονταμενταλισμού». Στην πραγματικότητα, ήταν αρκετά όμοια με τη μέθοδο που χρησι­μοποιήθηκε σε πολλά και διαφορετικά μέρη του κόσμου από κόμ­ματα που βασίζονταν σε τμήματα της μικροαστικής τάξης. Ήταν η μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε, για παράδειγμα, από τα αδύναμα Κομμουνιστικά Κόμματα στο μεγαλύτερο μέρος της Ανατολικής Ευρώπης για να επιβάλουν τον έλεγχό τους μετά το 1945.100 Και το αρχέτυπο του μικροαστού που συνδυάζει τον ιδεολογικό ζήλο με την προσωπική ανάδειξη μπορεί να βρεθεί στο έργο «Πατέρας Γκοριό» του Μπαλζάκ -ο φανατικός Γιακωβίνος που βγάζει μια πε­ριουσία εκμεταλλευόμενος τις ελλείψεις αγαθών που προκαλεί η επαναστατική έκρηξη.

Ένα πολιτικό κόμμα που βασίζεται στην οργάνωση ενός τμή­ματος της μικροαστικής τάξης που παλεύει για να αποκτήσει θέ­σεις, δεν μπορεί να πάρει την εξουσία σε οποιεσδήποτε περιστά­σεις. Οι περισσότερες ανάλογες προσπάθειες κατέληξαν στο μη­δέν, γιατί οι μικροαστικές συλλογικότητες είναι πολύ αδύναμες για να τα βάλουν με την ισχύ της παλιάς άρχουσας τάξης χωρίς την κι­νητοποίηση της μάζας της κοινωνίας την οποία δεν μπορούν να ελέγξουν. Έτσι στην Πορτογαλική Επανάσταση το 1974-75, οι προ­σπάθειες του Κομμουνιστικού Κόμματος να διεισδύσει στην ιεραρ­χία της εξουσίας κατέρρευσαν, μπροστά στην αντίσταση που ορ­γάνωσαν οι μεγάλες καπιταλιστικές δυνάμεις της Δύσης από τη μια μεριά, και στην ταυτόχρονη έξαρση της μαχητικότητας των ερ­γατών από τα κάτω από την άλλη. Τέτοιου είδους προσπάθειες μπορούν να δουλέψουν μόνο αν, για συγκεκριμένους ιστορικούς

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

λόγους, οι βασικές κοινωνικές τάξεις έχουν παραλύσει.Όπως το διατύπωσε ο Τόνι Κλιφ σε ένα κορυφαίο δείγμα μαρ­

ξιστικής ανάλυσης, αν η παλιά άρχουσα τάξη είναι πολύ αδύναμη για να κρατηθεί στην εξουσία μπροστά στην οικονομική κρίση και τον ξεσηκωμό από τα κάτω, ενώ η εργατική τάξη δεν έχει την ανε­ξάρτητη πολιτική οργάνωση που θα της επιτρέψει να αποτελέσει την ηγεσία του κινήματος, τότε τμήματα της διανόησης μπορούν να παίξουν το στοίχημα της εξουσίας, νοιώθοντας ότι έχουν απο­στολή να λύσουν τα προβλήματα της κοινωνίας στο σύνολό τους:

Η διανόηση είνα ι επ ίσης ευα ίσθητη στην τεχνολογική καθυ­στέρηση της χώρας. Έχοντας έτσ ι κι αλλιώ ς το δικό της μ ερ ί­διο σ τον επ ισ τημ ο ν ικ ό και τεχνο λο γ ικό κόσμο του 20ού α ι­ώνα, π ν ίγ ετα ι από την κα θυστέρηση του δικού της έθνους. Αυτό το συνα ίσθημα εντε ίν ετα ι από την «α νερ γ ία πτυχιού- χω ν» που είνα ι ενδημ ική σε αυτές τις χώρες. Μ ε δοσμένη τη γενική ο ικονομική καθυστέρηση, η μόνη ελπ ίδα για τους π ε­ρισσότερους φο ιτητές είνα ι μια θέση στον κρατικό μηχανισμό, όμως το πρόβλημα είνα ι ό τι δεν υπάρχουν πολλές τέτο ιες θ έ­σεις για να βολευτούν όλο ι. Ο ι πνευμα τικές αναζητήσεις των δ ια νο ο ύμ ενω ν ε ίν α ι επ ίσ ης σε κρ ίσ η . Σ ε μ ια α στα θή τάξη πραγμάτων, όπου τα παραδοσιακά πρότυπα θρυμματίζονται, νοιώθουν ανασφαλείς, χωρίς ρίζες και σταθερές αξίες. Η δ ιά ­λυση των πολιτιστικώ ν παραδόσεω ν αναπτύσσει μια ισχυρή τάση για μια νέα ανασύνταξη του έθνους, η οποία πρέπει να είνα ι συνολική και δυναμική -α ν θ έλ ει να κα λύψ ει το κοινω ­νικό και πνευματικό κ εν ό - και π ρέπει να συνδυάζει το θρ η­σκευτικό ζήλο με το μαχητικό εθνικισμό. Η διανόηση ψ άχνει για ένα δυναμικό κίνημα που θα ενοποιεί το έθνος και θα του α νο ίγε ι νέους ορίζοντες, α λλά που την ίδια σ τιγμ ή θα δ ίν ε ι την εξουσία στην ίδια ...Ο ι δια νοούμενο ι ελπίζουν σε μεταρρυθμίσεις από τα πάνω και ευχαρίστως θα προτιμούσαν να προσφέρουν οι ίδ ιο ι το «νέο κόσμο» σ ’ ένα λαό που θα τους ευ γνω μ ονεί, παρά να δουν την απελευθερω τική πάλη ενός σ υνειδητού και αυτο-οργανω- μένου λαού που μόνος του δημιουργεί ένα νέο κόσμο για τον

-8 9 -

Κρις Χάρμαν

εαυτό του. Φ ροντίζουν πολύ για τη λήψ η μέτρω ν που θα β ο η­θήσουν το έθνος να ξεπερά σει τη στασιμότητα, αλλά ενδιαφέ- ρονται πολύ λ ίγο για τη δημοκρατία ... Ό λα αυτά κάνουν τον ολοκληρω τισμό του κρατικού καπιταλισμού έναν πολύ ελκυ ­σ τικό στόχο για τους διανοούμενους αυτών των χωρών.101

Παρότι αυτές οι γραμμές γράφτηκαν πριν μερικές δεκαετίες και αφορούσαν τη δημοτικότητα που είχε ο Σταλινισμός, ο Μαοϊσμός και ο Καστρισμός στις χώρες του Τρίτου Κόσμου, ταιριάζουν από­λυτα με την Ισλαμιστική διανόηση γύρω από τον Χομεϊνί στο Ιράν. Αυτό το στρώμα δεν ήταν, όπως πολλοί αριστεροί σχολιαστές πί­στεψαν λανθασμένα, απλά μια έκφραση του «καθυστερημένου», παραδοσιακού και εξαρτημένου από το παζάρι, «παρασιτικού», «εμπορικού κεφαλαίου».102 Ούτε ήταν απλά μια έκφραση της κλα­σικής αστικής αντεπανάστασης.103 Ανέλαβε μια επαναστατική αναδιοργάνωση της ιδιοκτησίας και του ελέγχου του κεφαλαίου μέσα στο Ιράν, ακόμη κι αν άφησε τις καπιταλιστικές σχέσεις πα­ραγωγής άθικτες, παίρνοντας την ιδιοκτησία του μεγάλου κεφα­λαίου από την ομάδα γύρω από το Σάχη και δίνοντάς την στο κρά­τος ή σε υποστηρικτικούς μηχανισμούς που ελέγχονταν από τους ίδιους -για τα συμφέροντα των «καταπιεσμένων», φυσικά. Η εται­ρία που πήρε τη θέση της οικονομικής αυτοκρατορίας του Σάχη ονομαζόταν πια Ιδρυμα Μουσταφαζίν («Καταπιεσμένων»). Όπως γράφει ο Μπαγιάτ:

Η κατάληψη της εξουσίας από τον κλήρο ήταν μια αντανά­κλα ση του π ο λ ιτ ικο ύ κενο ύ στο μετεπ α να σ τα τικό κράτος. Ο ύ τε το π ρ ο λεταρ ιάτο , ο ύτε η α στική τάξη ήταν ικα νο ί να εξασκήσουν την πολιτική τους ηγεμονία . Ο λόγος για την α νι­κανότητά τους πρέπει να αναζητηθεί στην ιστορική τους ανά­πτυξη που είνα ι απόδειξη της αδυναμίας και των δύο.104

Η, όπως ο Τόνι Κλιφ το διατύπωσε για την διανόηση στις χώρες του Τρίτου Κόσμου: «Η δύναμή της έχει άμεση σχέση με την αδυ­

- 9 0 -

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

ναμία των άλλων τάξεων και την πολιτική τους ανικανότητα».105Η ομάδα γύρω από τον ΧομεϊνΙ, επειδή εξαρτιόταν από την

ισορροπία ανάμεσα στις βασικές κοινωνικές τάξεις για να προωθή­σει το δικό της έλεγχο πάνω στο κράτος και σε ένα τμήμα του κε­φαλαίου, έπρεπε πρώτα να χτυπήσει τις αριστερές οργανώσεις και μετά τις κατεστημένες οργανώσεις της αστικής τάξης (του Μπα- ζαργκάν και άλλες) πριν φτάσει στο σημείο να μπορεί να σταθερο­ποιήσει τη δική της εξουσία. Το 1979 αυτό σήμαινε συνεργασία με τον Μπαζαργκάν ενάντια στην αριστερά για να καθυποτάξουν το επαναστατικό κύμα, και μετά συγκεκριμένες κινήσεις φιλίας προς την αριστερά, ταυτόχρονα με την κατάληψη της αμερικάνικης πρε­σβείας, για να απομονωθεί η κατεστημένη αστική τάξη. Στη δεκαε­τία του ’80, αυτό σήμαινε άλλο ένα ζιγκ-ζαγκ, επιτρέποντας σε μια άλλη φυσιογνωμία των Ισλαμιστών που είχε δεσμούς με την κατε­στημένη αστική τάξη, τον Μπανί Σαντρ, να αναλάβει την προ­εδρία και σε συνεργασία μαζί του να τσακίσουν το προπύργιο της αριστεράς, τα πανεπιστήμια. Όταν το ΙΡΚ πρότεινε να στείλουν τις Ισλαμιστικές συμμορίες, τη Χεζμπολάχ, μέσα στα πανεπιστήμια για να καταδιώξει τα «αντι-ισλαμικά στοιχεία», ο Μπάνι Σαντρ υπά­κουσε μετά χαράς:

Και οι ηγέτες του ΙΡΚ και ο ι φ ιλελεύθ ερ ο ι συμφώνησαν στην ιδέα της πολιτισ τικής επανάστασης μέσα από την άμεση δρά ­ση των ανθρώπων που είχαν κ ινητοποιηθεί για να εισβάλουν στα πανεπιστήμια . Για τους φ ιλελεύθερο υς ήταν ένα μέσο να ξεφορτω θούν τους εκπροσώ πους της Α ρισ τερός από τα δ η ­μόσια ιδρύματα, τα εργοστάσια και την ύπαιθρο, ώστε να επ ι­σ τρέφ ει η ο ικονομική και πολιτική σ ταθερότητα στη χώρα...Ο ι σ υμμο ρ ίες της Χεζμπολά χ εισ έβα λα ν στα πανεπ ισ τήμ ια , τραυμάτισαν και σκότωσαν μέλη των πολιτικώ ν οργανώσεων που α ντισ τέκονταν στην π ο λιτισ τική επανάσταση, ενώ έκα­ψαν β ιβλ ία και εφ ημερ ίδες που θεω ρήθηκαν «μ η ισλαμικά». Η κυ βέρνηση έκ λεισ ε όλα τα πανεπ ιστήμ ια και τα κολέγια για τρ ία χ ρ ό ν ια , μέσ α στα ο π ο ία ξ α ν α γ ρ ά φ τη κ ε η δ ιδ α κ τ έα

-91 -

Κρις Χάρμαν

ύ λη.106

Ακόμη και εκείνη τη στιγμή, οι Χομεϊνικοί συνέχισαν να συντηρούν ένα μέρος της «αριστερής» τους εικόνας, χρησιμοποκόντας αντιμ- περιαλιστική φρασεολογία για να δικαιολογήσουν αυτά που έκα­ναν. Επέμεναν ότι η μάχη για την επιβολή των «ισλαμικών αξιών» ήταν βασική στον αγώνα ενάντια στον «πολιτισμικό ιμπεριαλι­σμό», και ότι, αφού η αριστερά αντιστεκόταν σ’ αυτή τη διαδικασία δούλευε στην πραγματικότητα για τον ιμπεριαλισμό.

Εξωτερικά γεγονότα τους βοήθησαν σ’ αυτή την επιχειρηματο­λογία. Ήταν οι μήνες της αποτυχημένης προσπάθειας των ΗΠΑ να ανακαταλάβουν την πρεσβεία στέλνοντας μαχητικά ελικόπτερα (που συγκρούστηκαν μεταξύ τους μέσα στην έρημο), διαδηλώσεων των Σιιτών ενάντια στην κυβέρνηση του Μπαχρέιν, ταραχών υπέρ του Χομεϊνί στην πλούσια σε πετρέλαιο περιοχή Χάσα της Σαουδι­κής Αραβίας, της κατάληψης του Μεγάλου Τζαμιού της Μέκκα από ένοπλους Σουνίτες Ισλαμιστές και της προσπάθειας του Σαν- τάμ Χουσεΐν να γίνει αρεστός στις ΗΠΑ και τους σεΐχηδες του Κόλπου, ξεκινώντας εισβολή στο Ιράν. Οι Χομεϊνικοί μπορούσαν να ισχυριστούν, σωστά, ότι η επανάσταση δεχόταν επίθεση από δυνάμεις συμμαχικές του ιμπεριαλισμού και, λανθασμένα, ότι ήταν οι μόνοι που μπορούν να την υπερασπίσουν. Καθόλου παράξενο λοιπόν ότι ο Χομεϊνί ονόμαζε την επίθεση «θεόσταλτη». Η ανάγκη για καθολική κινητοποίηση ενάντια στις δυνάμεις των εισβολέων το χειμώνα του 1980-81 επέτρεψε στους οπαδούς του να δικαιολο­γήσουν την αύξηση του ελέγχου τους, ενάντια και στην αριστερά και στην ομάδα του Μπάνι Σαντρ, μέχρι που τον Ιούνη ως τον Ιού­λη του 1981 κατάψεραν να τσακίσουν και τους δύο και να εγκαθι- δρύσουν ένα σχεδόν ολοκληρωτικό μηχανισμό.

Όμως γιατί η αριστερά δεν ήταν ικανή να αντιμετωπίσει την ανάπτυξη του ΙΡΚ; Εκ των υστέρων, υποστηρίζεται πολύ συχνά ότι το πρόβλημα βρίσκεται στην ανικανότητα της αριστερός να κατα­

- 9 2 -

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

λάβει εγκαίρως την ανάγκη για μια συμμαχία με την «προοδευτι­κή», «φιλελεύθερη» αστική τάξη. Αυτό είναι το επιχείρημα του Χά- λιντεϊ.107 Αλλά, όπως είδαμε, η φιλελεύθερη αστική τάξη υπό την ηγεσία του Μπαζαργκάν και μετά του Μπανί Σαντρ ήταν μαζί με τον Χομεϊνί στην εκστρατεία ενάντια στα σάρας στα εργοστάσια και στην εκστρατεία για εκκαθάριση των πανεπιστήμιων. Αυτό που τους χώριζε ήταν το ποιος θα επωφελούνταν από τις επιτυχίες ενάντια στην αριστερά. Μόνο όταν κατάλαβε τελικά ότι είχε χάσει, ο Μπανί Σαντρ (όχι όμως και ο Μπαζαργκάν, που το κόμμα του συνέχισε να λειτουργεί νόμιμα, αλλά αναποτελεσματικά) συντάχ­θηκε με τους αριστερούς Ισλαμιστές των Μουτζαχεντίν του Λαού σε μια αποτυχημένη προσπάθεια να ανατρέψουν το καθεστώς.

Οι Χομεϊνικοί κατάφεραν να υπερφαλαγγίσουν το υποτιθέμενο «φιλελεύθερο» τμήμα της αστικής τάξης γιατί, αφού διέλυσαν την αριστερά, μπόρεσαν να χρησιμοποιήσουν την αντιμπεριαλιστική ρητορική για να κινητοποιήσουν τμήματα της φτωχολογιάς της πό­λης ενάντια στην κατεστημένη αστική τάξη. Μπόρεσαν να πατή­σουν πάνω στο προφανές χάσμα ανάμεσα στις άθλιες ζωές των μα­ζών και στον «μη ισλαμικό» τρόπο ζωής των καλοβολεμένων πλού­σιων. Η αριστερά δεν θα μπορούσε να αντισταθεί σ’ αυτή την τα­κτική ευθυγραμμιζόμενη με αυτό το καλοβολεμένο Δυτικότροπο τμήμα της αστικής τάξης.

Το κλειδί για την υπονόμευση των Χομεϊνικών βρισκόταν στην κινητοποίηση των εργατών για να παλέψουν για λογαριασμό της τάξης τους. Αυτό θα έβαζε το υποτιθέμενο «φιλελεύθερο» τμήμα της αστική τάξης και το ΙΡΚ σε θέση άμυνας.

Οι εργατικοί αγώνες έπαιξαν κεντρικό ρόλο στην ανατροπή του Σάχη και αμέσως μετά έγιναν μεγάλες μάχες στα μεγάλα εργο­στάσια ανάμεσα στα εργοστασιακά συμβούλια, τα σάρας, και τη δι­εύθυνση. Αλλά όταν εκδιώχθηκε ο Σάχης, οι εργατικοί αγώνες σπάνια προχώρησαν πέρα από τα όρια των μεμονωμένων εργοστα­σίων για να διεκδικήσουν την ηγεσία όλων των καταπιεσμένων και

- 9 3 -

Κρις Χάρμαν

εκμεταλλευόμενων. Τα εργοστασιακά συμβούλια ποτέ δεν έγιναν εργατικά συμβούλια με τη μορφή των σοβιέτ της Ρωσίας του 1905 και του 1917.108 Και λόγω αυτής της αποτυχίας δεν κατάφεραν να συσπειρώσουν πίσω τους τη μάζα των περιστασιακών εργατών, των αυτοαπασχολούμενων, των τεχνιτών και των εξαθλιωμένων μι- κροπωλητών -του λούμπεν προλεταριάτου- αυτούς που οι Χομεϊ- νικοί κινητοποίησαν ενάντια στην αριστερά με θρησκευτικά συν­θήματα.

Αυτή η αδυναμία του εργατικού κινήματος ήταν κατά ένα μέ­ρος αποτέλεσμα αντικειμενικών παραγόντων. Υπήρχε ένας διχα­σμός μέσα στην εργατική τάξη, ανάμεσα σ’ αυτούς που δούλευαν στους σύγχρονους τομείς των μεγάλων εργοστασίων και σ’ αυτούς του παραδοσιακού τμήματος των μικρών εργαστηρίων (στα οποία δούλευαν πολλές φορές οι ίδιοι ιδιοκτήτες ή τα μέλη της οικογένει- άς τους). Στις περιοχές που έμεναν οι εργάτες, κυριαρχούσαν αριθ­μητικά τα τμήματα της εξαθλιωμένης μικροαστικής τάξης: υπήρ­χαν 750.000 «έμποροι, μικρομεσαίοι και μικροπωλητές» στην Τεχε­ράνη το 1980, δίπλα σε 400.000 εργάτες της μεγάλης βιομηχα­νίας.109 Μεγάλα τμήματα εργατών ήταν νέα στη βιομηχανία και εί­χαν μικρή παράδοση εργατικής πάλης: 80% είχαν αγροτική προ­έλευση και κάθε χρόνο ακόμα 330.000 πρώην χωρικοί πλημμύριζαν τις πόλεις.110 Μόνο το ένα τρίτο ήξερε πλήρως γραφή και ανάγνω­ση κι έτσι μπορούσε να διαβάζει τις αριστερές εφημερίδες, παρότι 80% είχαν τηλεόραση. Και τέλος, η κλίμακα της καταστολής στα χρόνια του Σάχη σήμαινε ότι ο αριθμός των καταξιωμένων μαχη­τών στους εργατικούς χώρους ήταν πολύ μικρός.

Αλλά η αδυναμία του εργατικού κινήματος να πάρει την ηγε­σία του ευρύτερου μαζικού κινήματος δεν ήταν μόνο αποτέλεσμα αντικειμενικών παραγόντων. Ήταν και αποτέλεσμα πολιτικής απο­τυχίας σημαντικών τμημάτων της αριστερός που δρούσαν στους μετεπαναστατικούς μήνες. Οι Φενταγίν και οι Μουτζαχεντίν του Λαού περηφανεύονταν για συγκεντρώσεις με πολλές χιλιάδες κό­

-94-

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

σμο, ενώ οι Μουτζαχεντίν κέρδισαν και 25% των ψήφων στην Τεχε­ράνη στις εκλογές της άνοιξης του 1980. Αλλά η παράδοση των Φενταγίν και των Μουτζαχεντίν ήταν πολύ προσανατολισμένη στο αντάρτικο και έδειχναν λίγη προσοχή στη δραστηριότητα γύρω απ’ τα εργοστάσια. Τα προπύργια της υποστήριξής τους ήταν τα πανεπιστήμια, όχι οι εργοστασιακές περιοχές. Έτσι οι Μουτζαχεν­τίν του Λαού είχαν πέντε «μέτωπα» δραστηριότητας: μια παράνο­μη οργάνωση για την προετοιμασία του «ένοπλου αγώνα», ένα μέ­τωπο νεολαίας, ένα μέτωπο γυναικών, ένα μέτωπο του παζαριού και -ξεκάθαρα όχι πρώτο στη σειρά- ένα εργατικό μέτωπο.

Και ακόμη χειρότερα, οι μεγάλες αριστερές οργανώσεις είχαν λίγα να πουν, ακόμη κι όταν οι μαχητές του εργατικού κινήματος γινόντουσαν μέλη τους. Στους κρίσιμους πρώτους οχτώ μήνες της επανάστασης έκαναν μόνο περιορισμένη κριτική στο νέο καθεστώς και αυτή περιοριζόταν κυρίως στην αποτυχία του να τα βάλει με τον ιμπεριαλισμό. Οι Μουτζαχεντίν του Λαού για παράδειγμα:

Ακολουθούσαν π ιστά μια πο λ ιτ ική αποφυγής της σ ύγκρου­σης με την σκιώδη κυβέρνηση των κληρικών. Στα τέλη Φ λ ε­βάρη όταν οι Φ εντα γ ίν οργάνωσαν μια διαδήλω ση περισσότε­ρων από 80.000 στο πανεπ ιστήμ ιο της Τεχεράνης απαιτώντας α γρο τική μ ετα ρρ ύ θ μ ισ η , κα τά ργηση της λογο κ ρ ισ ία ς στον Τύπο και διάλυση των ενόπλω ν δυνάμεω ν, ο ι Μ ουτζαχεντίν απείχαν. Και στις αρχές Μ άρτη, όταν γυναίκες με δυτική μόρ­φωση γιόρτασαν την παγκόσμια μέρα των γυναικών διαδηλώ- νοντας ενά ντια στα διατάγματα του Χ ο μ εϊν ί που καταργού­σαν το Ν όμο Π ροστασίας της Ο ικογένειας, επέβα λαν τη χ ρή­ση της μ α ντήλα ς στα κυ βερ νητικά κτήρια κα ι έδ ιω χνα ν το «λ ιγ ό τ ερ ο α μ ερ ό λ η π το φ ύ λ ο » από το δ ικ α σ τ ικ ό σώμα, οι Μ ουτζα χεντίν προειδοποιούσα ν ότι «ο ιμπερ ια λισ μός εκ μ ε­τα λλευ ό τα ν τέτο ια διχαστικά ζη τήματα ». Στα τέλη Μ ά ρτη, όταν φανατικοί οπλισ μένο ι με ρόπαλα επ ιτέθηκαν στα γρα ­φεία της εφ ημ ερ ίδα ς Α για ντεγά ν που έπ α ιρνε θέση ενά ντια στον κλήρο, ο ι Μ ουτζαχεντίν δεν είπαν τίποτα. Αντιτάχθηκαν στο μποϊκοτάζ του δημοψηφ ίσμα τος για την ισλαμική δημο-

- 95 -

κρατία και στον κουρδικό αγώνα για αυτονομία. Αν το έθνος δεν πα ρέμενε ενω μένο πίσω από τον ιμάμη Χ ομεϊν ί, τόνιζαν οι Μ ουτζαχεντίν, ο ι ιμπ ερ ια λ ισ τές θα έμπα ιναν στον πειρασμό να επαναλάβουν τα κατορθώματα του 1953.111

Τον Αύγουστο οι Μουτζαχεντίν σιώπησαν όταν ένοπλες συμμορίες επιτέθηκαν στα γραφεία των Φενταγίν, ενώ απέφυγαν να αντιμε­τωπίσουν τους υποψήφιους του ΙΡΚ στις εκλογές του 1979 για τη Βουλή των Ειδικών. Μετά την κατάληψη της πρεσβείας των ΗΠΑ, η αριστερά έγινε ακόμη λιγότερο κριτική στον Χομεϊνί:

[Ο Χ ο μ εϊν ί ήταν] ικανός να διχάσει την αριστερή α ντιπ ολ ίτευ­ση τελείω ς. Δ ια κ ή ρ υ ττε πλέο ν ότι όλα τα π ρ οβλήμα τα που υπήρχαν στα εργοστάσια, στις γυναίκες και στις εθν ικές μ ει­ο νότητες ήταν λόγω του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού. Ήταν ο αμερ ικάνικος ιμπερ ια λισ μό ς που πολεμούσ ε την κυβέρνησ η στο Κουρδιστάν, στο Ταμπρίζ, στην Τορκαμανσάχρα και στο Χουζιστάν. Ο ι γυναίκες που α ντιτίθονταν στον ισλαμικό νόμο ήταν πράκτορες των Η Π Α και των Σιωνιστών. Τα σόρας της εργα τικής αντίστασης ήταν πρακτορεία του ιμπεριαλισμού.Το κόμμα Τουντέχ [το Κ ομμουνιστικό Κόμμα] σ υντάχθηκε με το επ ιχείρημα του Χ ο μ εϊν ί και σ τήρ ιξε τη γραμμή του. Ο ι με­γα λύτερες α ρισ τερές οργανώ σεις - ο ι Φ εντα γ ίν , ο ι Μ ουτζα­χεντίν και το Π αϊκάρ [μα οϊκο ί]- παραιτήθηκαν κι αυτές από τον αγώνα, παρατώντας τους μαχητικούς εργάτες, τις γυ να ί­κες και τις εθν ικές μειονότητες, ανάμεσα στους οποίους είχαν σημαντική παρουσία.112

Το κόμμα Τουντέχ (το φιλο-ρωσικό Κομμουνιστικό Κόμμα) και η πλειοψηφία των Φενταγίν συνέχισαν να υποστηρίζουν τον Χομεϊνί μέχρι που εδραίωσε την εξουσία του το 1982 και άρχισε να τους επιτίθεται.

Καθώς ο καιρός προχώραγε, η Αριστερά έπεφτε από το ένα λά­θος στο άλλο. Ενώ η πλειοψηφία των Φενταγίν παραιτήθηκε από κάθε κριτική στο καθεστώς μετά την κατάληψη της αμερικάνικης πρεσβείας, οι Μουτζαχεντίν του Λαού τελικά κατέληξαν στο άλλο

___________________________________________________________Κρις Χάρμαν

-9 6 -

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

άκρο, βγαίνοντας σε ανοιχτή αντιπολίτευση προς το καθεστώς στα τέλη του 1980 (μετά την επίθεση του καθεστώτος στους υποστηρι- κτές τους στα πανεπιστήμια). Αλλά η αντάρτικη τακτική τους τούς οδήγησε να πέσουν κατευθείαν στα χέρια του καθεστώτος. Μαζί με τον Μπανί Σαντρ ξεκίνησαν έναν άμεσο αγώνα για την εξουσία, που δεν βασιζόταν καθόλου στους καθημερινούς αγώνες της πλει- οψηφίας του λαού. Όταν οι μαζικές διαδηλώσεις δεν κατάψεραν να ρίξουν το καθεστώς, οι ηγέτες των Μουτζαχεντίν αυτοεξορίστη- καν, ενώ οι παράνομοι ακτιβιστές τους οργάνωναν ένοπλες επιθέ­σεις σε πρόσωπα-κλειδιά του καθεστώτος: «Η βομβιστική επίθεση στα γραφεία του ΙΡΚ τον Ιούνη του 1981, που οδήγησε στο θάνατο του Αγιατολάχ Μπεχεστί (προέδρου του ΙΡΚ) και πολλών άλλων ηγετών και στελεχών του ΙΡΚ, έδωσε τη δικαιολογία στην ούλαμα [τον κλήρο] να εξαπολύσει ένα κύμα τρομοκρατίας ενάντια στην αντιπολίτευση, πρωτοφανές στη σύγχρονη ιστορία του Ιράν».113

Η αριστερά συνεργαζόταν με έναν εκπρόσωπο της κατεστημέ­νης αστικής τάξης σε μια εκστρατεία δολοφονιών, με στόχο πρό­σωπα που η μεγάλη πλειοφηφία του κόσμου έβλεπε να παίζουν αν- τιμπεριαλιστικό ρόλο. Δεν είναι παράξενο που η εξαθλιωμένη μι­κροαστική τάξη και οι λούμπεν υποστηρικτές του ΙΡΚ ταυτίστηκαν με τους ηγέτες τους στη σφαγή ενάντια στην αριστερά. Οι ηγέτες αυτοί το βρήκαν εύκολο να ζωγραφίσουν την αριστερά σαν να δου­λεύει χέρι-χέρι με τους ιμπεριαλιστές εχθρούς της επανάστασης - ένα επιχείρημα που κέρδισε ακόμη μεγαλύτερη αξιοπιστία ένα δυο χρόνια αργότερα, όταν οι Μουτζαχεντίν του Λαού συμμετείχαν στην επίθεση κατά του Ιράν που εξαπόλυσε ο ιρακινός στρατός του Σαντάμ Χουσεΐν.

Στην πραγματικότητα, οι Μουτζαχεντίν είχαν όλα τα «ελαττώ­ματα» που χαρακτηρίζουν τη νέα μικροαστική τάξη σε πολλές τρι­τοκοσμικές χώρες, είτε αυτή είναι οργανωμένη σε Ισλαμιστικά, είτε σε μαοϊκά ή σε εθνικιστικά κόμματα. Βλέπει την πολιτική δράση εξαρτημένη από μια μειοψηφία, που δρα ως «πρωτοπορία» απομο­

-97-

Κρις Χάρμαν

νωμένη αϊτό τους αγώνες των μαζών. Η μάχη για την εξουσία πε­ριορίζεται στο πραξικόπημα από τη μια μεριά και στη συμμαχία με τις υπάρχουσες δυνάμεις της αστικής τάξης από την άλλη. Με «ηγεσία» σαν κι αυτή, δεν είναι παράξενο που οι πιο ριζοσπαστικο- ποιημένοι εργάτες δεν κατάφεραν να μετατρέψουν τους μαχητι­κούς τους αγώνες στα ξεχωριστά εργοστάσια σε ένα κίνημα ικανό να ενώσει πίσω του τη μάζα των φτωχών της πόλης και τους χωρι­κούς κι έτσι άφησαν ένα κενό που κατάφερε να καλύψει το ΙΡΚ.

Δεν ήταν όλη η αριστερά τόσο κακή όσο οι Μουτζαχεντίν, η πλειοψηφία των Φενταγίν ή το Τουντέχ. Αλλά οι παραπάνω απο­τελούσαν τις βασικές δυνάμεις στις οποίες στράφηκαν εκείνοι που ριζοσπαστικοποιήθηκαν από την εμπειρία της επανάστασης. Οι αποτυχίες τους ήταν πολύ σημαντικός λόγος που επιτράπηκε στην ομάδα του Χομεϊνί να διατηρήσει την πρωτοβουλία των κινήσεων και να ξαναοικοδομήσει ένα εξασθενημένο κράτος, μετατρέποντάς το σε πανίσχυρο εργαλείο ικανό για την πιο αιματηρή καταστολή.

Και τέλος, ακόμη και εκείνοι στην αριστερά που δεν έκαναν τα λάθη της κλίμακας των Μουτζαχεντίν, των Φενταγίν ή του Τουν­τέχ, έκαναν δικά τους λάθη. Είχαν όλοι πίσω τους την παράδοση σταλινισμού και μαοϊσμού που τους έκανε να ψάχνουν για κάποιο «προοδευτικό» τμήμα της αστικής ή της μικροαστικής τάξης για να ηγηθεί στον αγώνα. Κι όταν αποφάσιζαν ότι ένα κίνημα ήταν της «προοδευτικής» ή της «αντιμπεριαλιστικής» μικροαστικής τά­ξης, τότε περιόριζαν κάθε κριτική. Αν, από την άλλη, αποφάσιζαν ότι κάποιο κίνημα δεν ήταν της «προοδευτικής μικροαστικής τά­ξης», συμπέραιναν ότι αυτό ποτέ δεν θα συγκρουόταν με τον ιμπε­ριαλισμό. Δεν είχαν καμιά κατανόηση του γεγονότος ότι ξανά και ξανά στις χώρες του Τρίτου Κόσμου αστοί και μικροαστοί ηγέτες που ήταν φιλοκαπιταλιστές και εξαιρετικά αντιδραστικοί στις κοι­νωνικές τους απόψεις, παρά τη θέλησή τους, ενεπλάκησαν σε συγ­κρούσεις με τον ιμπεριαλισμό. Αυτό, για παράδειγμα, ισχύει για τον Κεμάλ Ατατούρκ στην Τουρκία, το Γρίβα και το Μακάριο στην Κύ­

- 9 8 -

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

προ, τον Κενυάτα στην Κένυα, τον Νεχρού και τον Γκάντι στην Ιν­δία και πιο πρόσφατα για τον Σαντάμ Χουσεΐν στο Ιράκ. Κι αυτό πολλές φορές πρόσφερε σε τέτοιους «ηγέτες» δημοτικότητα και υποστήριξη ακόμα και από εκείνον τον κόσμο που είχαν την πρό­θεση να εκμεταλλευτούν και να καταπιέσουν.

Η αριστερά δεν μπορεί να εμποδίσει μια τέτοια εξέλιξη ούτε επιτιμώντας τους σαν «προοδευτικούς, αντιμπεριαλιστές» ήρωες, ούτε προσποιούμενη ότι η σύγκρουση με τον ιμπεριαλισμό δεν με­τράει. Αντίθετα πρέπει με κάθε κόστος να διατηρήσει την πολιτική της ανεξαρτησία, επιμένοντας στη δημόσια κριτική τέτοιων προ­σώπων -και για τις εγχώριες πολιτικές τους και για τις αναπόφευ­κτες αποτυχίες τους στη μάχη ενάντια στον ιμπεριαλισμό- ξεκα­θαρίζοντας ταυτόχρονα ότι θέλουμε να ηττηθεί ο ιμπεριαλισμός περισσότερο από όσο θέλουν εκείνοι.

Δυστυχώς, σχεδόν ολόκληρη η ιρανική Αριστερά κινιόταν σαν μπαλάκι από τη μια λανθασμένη άποψη στην άλλη, έτσι ώστε κα- τέληξαν να πάρουν ουδέτερη θέση στους τελευταίους μήνες του Πρώτου Πολέμου του Κόλπου όταν ο αμερικάνικος στόλος έκανε άμεση παρέμβαση για να στρέψει την πλάστιγγα υπέρ του Ιράκ και ενάντια στο Ιράν. Δεν καταλάβαιναν ότι υπάρχει τρόπος να κρα­τήσεις αντιμπεριαλιστική στάση που θα μπορούσε να ενισχύσει και τον αγώνα ενάντια στο ιρανικό καθεστώς μέσα στην ίδια τη χώρα (καταγγέλλοντας την άρνηση του καθεστώτος να βάλει τους πλού­σιους να πληρώσουν για τον πόλεμο ενάντια στο Ιράκ και τον ιμ­περιαλισμό, κριτικάροντας τη βάρβαρη και ανώφελη στρατιωτική τακτική του «ανθρώπινου κύματος» που έστελνε ελαφρά οπλισμέ­νο πεζικό σε μετωπικές επιθέσεις ενάντια σε βαριά οπλισμένες ιρα- κινές θέσεις, καταδικάζοντας την άρνηση του καθεστώτος να εφαρμόσει ένα πρόγραμμα που θα μπορούσε να ξεσηκώσει τους ιρακινούς εργάτες και τις μειονότητες ενάντια στον Σαντάμ Χου­σεΐν, καταγγέλλοντας το αίτημα για πολεμικές αποζημιώσεις γιατί θα έκανε τον ιρακινό λαό να πληρώσει για τα εγκλήματα των ηγε­

-9 9 -

Κρις Χάρμί

τών του κλπ). Αντίθετα, υιοθέτησαν μια θέση που τους απόκοπτε από οποιονδήποτε στο Ιράν θυμόταν τι έκανε ο ιμπεριαλισμός στη χώρα τους στο παρελθόν και έβλεπαν ότι μπορούσε να το επανα- λάβει, αν του δινόταν η ευκαιρία.

Η νίκη των δυνάμεων του Χομεϊνί στο Ιράν δεν ήταν, λοιπόν, αναπόφευκτη και ούτε αποδεικνύει ότι ο Ισλαμισμός είναι μια εξαι­ρετικά αντιδραστική δύναμη ενάντια στην οποία η αριστερά πρέ­πει να είναι έτοιμη να συμμαχήσει με το διάβολο (ή καλύτερα με το Μεγάλο Σατανά [έτσι αποκαλούσε ο Χομεϊνί τις ΗΠΑ, Στμ]) του ιμπεριαλισμού και τους ντόπιους συμμάχους του. Απλά επιβεβαι­ώνει ότι, με την απουσία ανεξάρτητης ηγεσίας της εργατικής τά­ξης, η επαναστατική έκρηξη μπορεί να ανοίξει δρόμο για περισσό­τερες από μία μορφές ξανασταθεροποίησης της αστικής κυριαρ­χίας κάτω από ένα καταπιεστικό, αυταρχικό μονοκομματικό κρά­τος. Το μυστικό συστατικό σ’ αυτή τη διαδικασία δεν ήταν ο υποτι­θέμενος «μεσαιωνικός» χαρακτήρας του Ισλάμ, αλλά το κενό που δημιούργησε η αποτυχία των σοσιαλιστικών οργανώσεων να προ­σφέρουν ηγεσία σε μια άπειρη, αλλά πολύ μαχητική εργατική τάξη.

Ο ι αντιφάσεις του Ισλαμισμού: Σουδάν

Το Ιράν δεν ήταν η μόνη χώρα στην οποία οι Ισλαμιστές άσκησαν εξουσία. Τα τελευταία χρόνια η Σουδανική Ισλαμική Αδελφότητα, η Ikhwan al Muslimin, αναδείχτηκε σε καθοριστική επιρροή μιας στρατιωτικής κυβέρνησης μέσω του Εθνικού Ισλαμικού Μετώπου (ΕΙΜ).

Η Σουδανική Αδελφότητα ξεκίνησε τη δεκαετία του '40 σαν κλάδος της Μουσουλμανικής Αδελφότητας της Αιγύπτου του Μπάνα, αλλά είχε τη δική της πορεία με τη δική της ιδεολογία με­τά το τσάκισμα της μητέρας οργάνωσης από τον Νάσερ τη δεκαε­

- 100-

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

τία του ’50. Η οργάνωση είχε τις ρίζες της στο πανεπιστήμιο του Χαρτούμ, όπου συγκρουόταν με τους κομμουνιστές για την επιρ­ροή στους φοιτητές. Αυτό οδήγησε την πρώτη της ηγεσία να δίνει έμφαση στα ριζοσπαστικά στοιχεία του Ισλαμισμού. Αλλά τη δε­καετία του '60 μια νέα ηγεσία, υπό τον Χασσάν αλ-Τουραμπί, κατά- φερε να διευρύνει τη βάση της οργάνωσης, στρατολογώντας χιλιά­δες καινούργιους Ισλαμιστές, δίπλα στο σκληρό πυρήνα των 2.000 μελών. «Η σύνθεση της οργάνωσης γνώρισε μια σημαντική διαφο­ροποίηση με τη συμμετοχή μελών του κλήρου, ιμάμηδες των τζα­μιών, εμπόρων, Σουφιστών ηγετών και άλλων, παρότι η αναλογία των μελών χωρίς υψηλή μόρφωση παρέμενε μικρή στα ενεργά μέ­λη».1,4 Στη δεκαετία του ’80 μεγάλωσε κι άλλο, βοηθούμενη από την εμφάνιση (με την ενθάρρυνση του κράτους) ενός «ισλαμικού» τομέα στην οικονομία. «Η πολιτική απασχόλησης της Ισλαμικής Τράπεζας, που ευνοούσε τους θρησκευόμενους ανθρώπους, ήταν πολύ βοηθητική για την Αδελφότητα». Τα ισλαμικά ιδρύματα οδή­γησαν στην «εμφάνιση μιας εντελώς νέας τάξης επιχειρηματιών που έγιναν πλούσιοι σε μία νύχτα» και «άνοιξαν λεωφόρους οικο­νομικής κινητικότητας για πολλούς που αλλιώς, το πολύ-πολύ, να ήταν ανώτεροι δημόσιοι υπάλληλοι». Η Αδελφότητα δεν είχε στην κατοχή της τις ισλαμικές τράπεζες -αυτές χρηματοδοτούνταν από έναν συνδυασμό σαουδαραβικού χρήματος και ντόπιου κεφαλαίου. Αλλά εξασκούσε τεράστιο έλεγχο με την ικανότητά της «να επηρε­άζει τα δάνεια και άλλες εξυπηρετήσεις προς τους πελάτες».115 Αυ­τό μετατράπηκε σε υποστήριξη για την Αδελφότητα ανάμεσα σε κάποιους από τους νεόπλουτους που βρίσκονταν και μέσα στην ίδια την κρατική μηχανή: «Το κίνημα συνέχισε να βασίζεται σε ένα σκληρό πυρήνα ακτιβιστών, κυρίως επαγγελματιών με υψηλή μόρ­φωση, αλλά άρχισε να αναδεικνύεται μια σημαντική αντιπροσω­πεία επιχειρηματιών (ή επαγγελματιών που είχαν γίνει διευθυν- τές)».116

Στις εκλογές του 1986 μετά την ανατροπή της δικτατορίας Νι-

- 101 -

Κρις Χάρμο

μέιρι, το μέτωπο της Αδελφότητας, το ΕΙΜ, κέρδισε μόνο το 18,5% των συνολικών ψήφων, με τα παραδοσιακά κόμματα να κερδίζουν τα μεγαλύτερα ποσοστά. Αλλά κέρδισε 23 από τις 28 έδρες που εκλέγονται μόνο από τους απόφοιτους πανεπιστημίου και σύντομα φάνηκε ότι είχε αρκετή επιρροή σε ένα τμήμα των μεσοστρωμάτων της πόλης και στους επιχειρηματίες που ήταν φυσικοί σύμμαχοι βασικών αξιωματικών του στρατού. Ένα πραξικόπημα, το 1989, έδωσε την εξουσία στο στρατηγό Μπασίρ, αλλά η πραγματική εξουσία φαινόταν να είναι στα χέρια του ΕΙΜ. Και από τότε το Χαρτούμ έγινε ένα από τα κέντρα του διεθνούς Ισλαμιστικού κινή­ματος, ένας πόλος έλξης για τους ακτιβιστές ισοδύναμος με την Τεχεράνη και το Ριάντ.

Όμως, η άνοδος της Αδελφότητας στην εξουσία δεν ήταν εύ­κολη υπόθεση. Ξανά και ξανά παρά λίγο να χάσει πολλά μέλη και μεγάλο μέρος της υποστήριξής της. Και η παραμονή της στην εξουσία δεν είναι και τόσο εξασφαλισμένη.

Ο Τουραμπί κατάφερε να οικοδομήσει την επιρροή της Αδελ­φότητας όταν οι αντίπαλοί του ήταν στην κυβέρνηση, οργανώνον­τας κόσμο ανάμεσα στους φοιτητές, τις μεσαίες τάξεις και σε ένα βαθμό, τους εργάτες -αλλά άρπαξε και κάθε ευκαιρία να συμμετά- σχει στην κυβέρνηση και ο ίδιος, ώστε να αυξήσει την επιρροή της Αδελφότητας μέσα στην ιεραρχία του κράτους. Αυτό το πρωτοέκα- νε στις αρχές της δεκαετίας του '60. Η προπαγάνδα της Αδελφότη­τας επιτάχυνε την επανάσταση των φοιτητών, των επαγγελματιών της μεσαίας τάξης και των εργατών τον Οκτώβρη του 1964. Χρησι­μοποίησε τότε τη θέση της στη νέα κυβέρνηση για να περιορίσει το κύμα ριζοσπαστικοποίησης και να πιέσει για την απαγόρευση των κομμουνιστών -κ ι έτσι να κερδίσει κάποια από τα συντηρητικά προνομιούχα στρώματα.

Ακολούθησε την ίδια τακτική ξανά μετά από ένα στρατιωτικό πραξικόπημα που έφερε το στρατηγό Γκααφάρ αλ-Νιμέιρι στην εξουσία το Μάη του 1969. Ο Νιμέιρι κατέστειλε τη δράση της

- 102-

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

Αδελφότητας μαζί με τα υπόλοιπα παραδοσιακά κόμματα για κά­ποιο καιρό. Αλλά ο περιορισμός της στην αντιπολίτευση τής επέ­τρεψε να ξανακερδίσει κάποια από τη λαϊκή υποστήριξη που είχε χάσει ενόσω ήταν στην κυβέρνηση, παίρνοντας κεφάλι στη μάχη για τις συνθήκες σπουδών και μπαίνοντας στην ηγεσία μιας απο­τυχημένης φοιτητικής εξέγερσης ενάντια στο καθεστώς το 1973. Τότε, στα τέλη της δεκαετίας του 70, άδραξε μια προσφορά του Νιμέιρι περί «εθνικής συμφιλίωσης» για να συμμετάσχει στο καθε­στώς του, με τον Τουραμπί να γίνεται γενικός εισαγγελέας «υπεύ­θυνος για τον επανέλεγχο των νόμων ώστε να συμφωνούν με τη σαρ/α».1,7Ήταν εκείνη την περίοδο που χρησιμοποίησε την ανά­πτυξη του ισλαμικού οικονομικού τομέα για να αποκτήσει ρίζες στους κεφαλαιοκράτες. Ήταν η ίδια περίοδος που η Αδελφότητα άρχισε να κερδίζει στη μεριά της συγκεκριμένους αξιωματικούς του στρατού.

Όμως αυτές οι στροφές δημιούργησαν συνεχείς εντάσεις μέσα στην Αδελφότητα και επανειλημμένα απείλησαν την ευρύτερη βά­ση υποστήριξής της. Τα παλιά στελέχη της Αδελφότητας από τις αρχές της δεκαετίας του ’50 δεν ήταν καθόλου ευχαριστημένα με την υποστήριξη του ηγέτη τους προς την παραδοσιακή ελίτ και τους νεόπλουτους. Οι μέθοδοι του Τουραμπί δεν έμοιαζαν καθό­λου να ταιριάζουν με την αυθεντική ερμηνεία της ισλαμικής πρω­τοπορίας την οποία υποστήριζαν ως ριζοσπάστες φοιτητές τη δε­καετία του '40. Έμοιαζε, στα μάτια τους, να νερώνει τις ισλαμικές ιδέες ώστε να κερδίσει ευυποληψία -ειδικά όταν προσπάθησε να στρατολογήσει γυναίκες, υποστήριξε το δικαίωμά τους να ψηφί­ζουν και δημοσίευσε μια παμφλέτα στην οποία υποστήριζε ότι το «αυθεντικό» Ισλάμ θα τους έδινε ίσα δικαιώματα με τους άντρες.118 Για τους πιστούς έμοιαζε ότι απλά κολάκευε τις μη θρησκευόμενες μεσαίες τάξεις. Και πάνω σ’ όλα αυτά, ο Νιμέιρι ήταν κάποιος εξω­φρενικά μη ισλαμικός στη συμπεριφορά του -ιδιαίτερα στην κατα­νάλωση αλκοόλ. Μια ομάδα παλιών μελών προτιμούσαν το ριζο­

- 103 -

σπαστισμό κάποιου σαν τον Κουτμπ και τελικά διασπάστηκαν για να δημιουργήσουν μια δική τους οργάνωση με δεσμούς με τη Μου­σουλμανική Αδελφότητα της Αίγυπτου.1,9

Η συνεργασία με ένα όλο και περισσότερο αντιδημοφιλές κα­θεστώς άρχισε να υπονομεύει την ευρύτερη υποστήριξη στην Αδελφότητα. Στις αρχές του '80 ξέσπασε ένα ογκούμενο κύμα δια­μαρτυριών κατά του Νιμέιρι, με φοιτητικές διαδηλώσεις το 1981- 82, μια απεργία σιδηροδρομικών το 1982, ανταρσίες των στρατευ­μάτων του νότου το 1983, που τις διαδέχτηκαν απεργίες δικαστών και γιατρών. Μέσα σ’ αυτή την περίοδο η Αδελφότητα υπήρξε η μόνη δύναμη, εκτός από το ίδιο το καθεστώς, που υποστήριζε τον Νιμέιρι και άρχισε να φοβάται ότι θα καταστραφεί μαζί με το δι­κτάτορα όταν αυτός θα έπεφτε.

Τότε ο Νιμέιρι έπαιξε ένα τελευταίο στοίχημα. Ανακοίνωσε την άμεση εισαγωγή της σαρία στη νομοθεσία. Η Αδελφότητα δεν είχε άλλη επιλογή από το να ρίξει το βάρος της πίσω του. Για περισσό­τερα από 30 χρόνια η «επιστροφή στη σαρία» υπήρξε η απάντηση που έδινε η Αδελφότητα απέναντι σε όλα τα προβλήματα του Σου­δάν. Ήταν το μοναδικό απλό σύνθημα που συνέδεε τη μεταρρύθμι­ση που πρότειναν με τις ισλαμικές παραδόσεις των μαζών πέρα από τις μεσαίες τάξεις της πόλης. Κι έτσι άρχισαν εκστρατεία για την υποστήριξη της επιβολής της σαρία, αντιμετωπίζοντας την αν­τίσταση των δικαστών και μεγάλου μέρους του νομικού συστήμα­τος. Ένα εκατομμύριο άνθρωποι συμμετείχαν στη διαδήλωση της Αδελφότητας υπέρ ενός διεθνούς συνεδρίου για την επιβολή της σαρία -και τα μέλη της Αδελφότητας στελέχωσαν τα ειδικά δικα­στήρια της σαρία που έστησε ο Νιμέιρι.

Αυτό αύξησε την επιρροή της Αδελφότητας ανάμεσα σε συν­τηρητικούς κύκλους, ιδιαίτερα όταν αυτά τα δικαστήρια άρχισαν να εκθέτουν τη διαφθορά κάποιων διακεκριμένων κοινωνικά αν­θρώπων. Και η νέα εξουσία αύξησε την έλξη που ασκούσε προς μέ­λη του κρατικού μηχανισμού που έψαχναν τρόπο ανάδειξης. Όμως

__________________________________________________________ Κρις Χάρμαν

- 104-

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

τα καινούργια αυτά μέτρα, ενώ έκαναν την Αδελφότητα δημοφιλή στους συντηρητικούς κύκλους, αύξησαν μαζικά την απογοήτευση αλλού. Εκνεύρισαν αυτούς που ήταν κοσμικοί ή υποστηρικτές άλ­λων θρησκειών (την πλειοψηφία του πληθυσμού στο νότο της χώ­ρας), χωρίς, στην πραγματικότητα, να μπορέσουν να βελτιώσουν τις συνθήκες ζωής των ισλαμικών μαζών. Ο μύθος της σαρία ήταν ότι θα αποτελούσε ένα νέο νομικό σύστημα που θα έβαζε τέλος σε όλες τις αδικίες. Όμως κάτι τέτοιο δεν μπορούσε να γίνει μόνο με νομικές μεταρρυθμίσεις, πόσο μάλλον με μεταρρυθμίσεις που θα επέβαλε ένα διεφθαρμένο και αντιδημοφιλές καθεστώς. Έτσι, αυτό που σήμανε πραγματικά ο νέος νόμος ήταν η επιστροφή στις τιμω­ρίες της σαρία, το χουντούντ -τον ακρωτηριασμό σαν ποινή για την κλοπή, το λιθοβολισμό για τη μοιχεία κλπ.

Τη δεκαετία του ’60 η Αδελφότητα είχε μπορέσει να οικοδομή­σει δυνάμεις στη διανόηση της πόλης, εν μέρει γιατί είχε περιθω­ριοποιήσει αυτό το μέρος της σαρία. Η ισλαμική ορθοδοξία που αποδεχόταν ο Τουραμπί ήταν να «καλύπτει αυτό το θέμα, υποστη­ρίζοντας ότι το χουντούντ ήταν εφαρμόσιμο μόνο σε μια ιδανική ισλαμική κοινωνία στην οποία οι ανάγκες θα είχαν εξοβελιστεί».120 Τώρα, όμως, η πιο απτή απόδειξη ότι η σαρία αλλάζει το νομικό σύστημα ήταν η χρήση τέτοιων ποινών, έτσι ο Τουραμπί έκανε στροφή 180 μοιρών, επιτιθέμενος σε όσους ισχυρίζονταν ότι δεν μπορείς να επιβάλεις την ηθική στους ανθρώπους με νομοθεσία.121

Η αγανάκτηση για τα δικαστήρια της σαρία ήταν σε άμεση σχέση με την αγανάκτηση για τον ισλαμικό τομέα της οικονομίας. Ο τομέας αυτός είχε επιτρέψει σε κάποια μέλη της μεσαίας τάξης να ανέλθουν κοινωνικά προς σημαντικούς τομείς της βιομηχανίας. Αλλά αναγκαστικά άφηνε απ’ έξω πολλούς περισσότερους απο­γοητευμένους:

Η αγανάκτηση δη μιο υ ργήθηκε στην επ ιχειρηματική κο ινότη­τα και μέσα στους χ ιλ ιά δ ες που προσδοκούσαν οφ έλη, που

- 105-

Κρις Χάρμαν

πίστευαν ό τι ο μόνος λόγος που είχαν α δικηθεί από τα οφέλη του νέου συστήματος ήταν οι προτιμήσεις της Ikh-wan [Α δελ­φότητας]. Στο τέλος, ο ι υποθέσεις για τις καταχρήσεις του ισ- λαμικού τραπεζικού συστήματος από την Ikh-wan α ποτέλε- σαν την πιο καταστροφική ευθύνη που τους φορτώ θηκε από την περίοδο του Ν ιμ έιρ ι και τους καταβαράθρω σε στα μάτια μεγάλω ν τμημάτων του πληθυσμού.122

Τελικά η συμμαχία της Αδελφότητας με τον Νιμέιρι στο ζήτημα της σαρία, την ανάγκασε να τον δικαιολογεί σε ό,τι έκανε, σε μια περίο­δο που υπήρχε ένα αυξανόμενο κλίμα εναντίον του. Παρότι ο Νι- μέιρι, κάτω από πίεση των ΗΠΑ, τελικά κινήθηκε εναντίον της Αδελφότητας λίγο πριν τον ανατρέψει ένας λαϊκός ξεσηκωμός, ήταν πολύ αργά για την Αδελφότητα για να ταυτιστεί με οποιονδή- ποτε τρόπο με την επανάσταση.

Όμως, επιβίωσε και πήρε ακόμη μεγαλύτερη δύναμη από ποτέ στα χέρια της μέσα σε τέσσερα χρόνια, γιατί πρόσφερε στους αξιω­ματικούς του στρατού που τελικά στράφηκαν εναντίον του Νιμέιρι κάτι που δεν είχε κανείς άλλος: χιλιάδες ενεργά μέλη έτοιμα να τους στηρίξουν στο βάρβαρο εμφύλιο πόλεμό τους ενάντια στους μη μουσουλμάνους αντάρτες του νότου και στην καταστολή των διαμαρτυριών στις πόλεις του βορρά. Η συμμαχία των κοσμικών δυνάμεων που είχαν ηγηθεί της εξέγερσης ενάντια στον Νιμέιρι παρέλυσε λόγω των αντιτιθέμενων ταξικών συμφερόντων τους. Η συμμαχία αυτή ήταν αδύναμη. Έπρεπε είτε να εστιάσει τη δυσαρέ­σκεια του κόσμου σε ένα κίνημα για το συνολικό μετασχηματισμό της κοινωνίας, που θα περιλάμβανε αναδιανομή του πλούτου και αυτοδιάθεση στο νότο, είτε να τσακίσει αυτό το κίνημα. Αυτό επέ­τρεψε στην Αδελφότητα όλο και περισσότερο να προσφέρει τον εαυτό της στους αξιωματικούς σαν τη μόνη δύναμη που μπορούσε να επιβάλει τη σταθερότητα, επιδεικνύοντας τη δύναμή της και οργανώνοντας μια μεγάλη διαδήλωση ενάντια σε οποιονδήποτε συμβιβασμό με τους αντάρτες του νότου. Έτσι συνέβη το 1989,

- 106-

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

όταν ο στρατός ξαναπήρε για άλλη μια φορά την εξουσία για να προλάβει μια ειρηνευτική συμφωνία που είχε προταθεί ανάμεσα στην κυβέρνηση και τους αντάρτες, και το έκανε σε συνεργασία με την Αδελφότητα.

Όντας στην εξουσία, όμως, η Αδελφότητα ήξερε μόνο μία απάντηση στα προβλήματα που αντιμετώπιζε το καθεστώς -αυξα­νόμενη άγρια καταστολή τυλιγμένη με θρησκευτική ορολογία. Το Μάρτη του ’91 η σαρία επαναφέρθηκε μαζί με τις ποινές χονντούντ. Ο πόλεμος στο νότο συνοδεύτηκε από καταστολή ενάντια σε άλ­λες μη αραβικές κοινότητες, όπως οι Φουρ και οι Νούβιοι, παρά τους ισχυρισμούς του Τουραμπί όσο ήταν στην αντιπολίτευση, ότι ήταν ενάντια σε κάθε μορφή του Ισλάμ που βασίζεται στον αραβι­κό σοβινισμό. Ενδεικτικές της καταστολής ενάντια σε όσους αντι- τίθονταν στον πόλεμο στο νότο ήταν οι θανατικές καταδίκες που εφαρμόστηκαν το 1992 ενάντια σε μια ομάδα ανθρώπων στο Νταρφούρ, επειδή «ξεκίνησαν πόλεμο ενάντια στο κράτος και για κατοχή όπλων». Ένας άντρας καταδικάστηκε σε απαγχονισμό και μετά το σώμα του σταυρώθηκε σε δημόσια θέα.123 Στην πορεία για εκλογές στα συνδικάτα και τις επαγγελματικές ενώσεις υπήρχαν ρεπορτάζ εκφοβισμών, συλλήψεων και βασανισμών.124 Ακόμη και κάποιοι οπαδοί της ισλαμικής παράδοσης που υποστήριξαν την εκ­στρατεία εξισλαμισμού της νομοθεσίας, είχαν γίνει πλέον θύματα της καταστολής. Το καθεστώς έσφιξε τον έλεγχο πάνω στις αιρέ­σεις των Σουφιστών, «των οποίων τα κηρύγματα θεωρούνταν ότι υποδαυλίζουν τη λαϊκή δυσαρέσκεια»,125 ενώ ο περισσότερος κό­σμος κατηγόρησε το καθεστώς και την Αδελφότητα για μια βομβι­στική επίθεση σε ένα τζαμί Σουφιστών το 1994 η οποία σκότωσε 16 ανθρώπους.

Η καταστολή, όμως, δεν προσέφερε τίποτα περισσότερο από προσωρινή σταθεροποίηση στο καθεστώς. Υπήρξαν μια σειρά τα­ραχές στις πόλεις το 1992 ως αποτέλεσμα της έλλειψης αγαθών και της αύξησης των τιμών. Οι αρχικές επιδείξεις ανυπακοής προς το

- 107-

Κρις Χάρμαν

ΔΝΤ έδωσαν τη θέση τους σε ένα «Πρόγραμμα Οικονομικής Σω­τηρίας» που βασιζόταν στην «οικονομική φιλελευθεροποίηση», «περιλάμβανε πολλές πολιτικές που προηγουμένως είχαν προταθεί από το ΔΝΤ»126 και οδήγησε σε νέες διαπραγματεύσεις με το διε­θνή οργανισμό. Το Πρόγραμμα έφερε απότομη πτώση στους όρους διαβίωσης, ακόμη μεγαλύτερη δυσαρέσκεια και άλλες ταραχές.

Στο μεταξύ, το καθεστώς απομονώθηκε διεθνώς από τα άλλα βασικά ισλαμικά καθεστώτα: η Αδελφότητα τα έσπασε αρχικά με το Ιράν (γιατί ευθυγραμμίστηκε εναντίον του στον πόλεμό του με το Ιράκ) και μετά με τη Σαουδική Αραβία (γιατί υποστήριξε το Ιράκ στον πόλεμο του ’91). Πιθανώς λόγω αυτών των εξελίξεων προσπάθησε να αυτοπαρουσιαστεί σαν πόλος έλξης για τους Ισλα- μιστές από άλλα μέρη που είχαν δυσανασχετήσει με τις δύο αυτές χώρες και με την Αιγυπτιακή Μουσουλμανική Αδελφότητα -ακό­μη κι αν οι πολιτικές του Τουραμπί για 30 χρόνια, ήταν πολύ μα­κριά από τον ριζοσπαστισμό που ασπάζονταν αυτές οι Ισλαμιστι- κές ομάδες.

Η σουδανέζικη Α δελφ ότητα β ρ έθ ηκε η ίδια κάτω από τερά ­στια π ίεση. Υπάρχουν φήμες ότι το ΕΙΜ μπορεί να σπάσει στα δύο, με τους ζηλω τές να παραμερίζοντα ι και τα σχετικά πιο μετριοπαθή τμήματα να ενώ νονται με τα συντηρητικά τμήμα ­τα του Κόμματος της θ ύ μ α και του D U P [τα δύο βασικά πα­ραδοσιακά κόμματα]. Υπάρχουν διαφορές ανάμεσα στην πα­λιά γενιά του ΕΙΜ που είνα ι έτοιμη να συνεργα στεί με τα κο­σμικά κόμματα και στη νέα γενιά των ασυμβίβα στω ν ζηλω ­τώ ν.127

Αξίζει μια τελική επισήμανση για το Σουδάν. Η άνοδος στην εξου­σία της Αδελφότητας δεν έγινε λόγω κάποιων μαγικών ικανοτήτων της ίδιας. Η αιτία βρίσκεται περισσότερο στην αποτυχία άλλων πο­λιτικών δυνάμεων να προσφέρουν μια λύση στο όλο και πιο βαθύ αδιέξοδο που έμπαινε η χώρα. Στις δεκαετίες του ’50 και του '60 το Κομμουνιστικό Κόμμα ήταν πιο ισχυρή δύναμη από την Αδελφό­

- 108-

Ο Προφήτης και το Προλεταριάι

τητα. Ανταγωνίστηκε με την Αδελφότητα για επιρροή μέσα στους φοιτητές και έχτισε μια βάση υποστήριξης από τους συνδικαλισμέ­νους εργάτες των πόλεων. Όμως το 1964 και το 1969 επέλεξε να χρησιμοποιήσει αυτή την επιρροή του όχι για ένα πρόγραμμα επα­ναστατικής αλλαγής, αλλά για να συμμετάσχει σε μη επαναστατι­κές κυβερνήσεις, οι οποίες έπειτα στράφηκαν ενάντιά του όταν το ίδιο είχε φροντίσει να καταλαγιάσει το κύμα λαϊκής κινητοποίησης. Ήταν, ιδιαίτερα, η υποστήριξη που έδειξε το Κομμουνιστικό Κόμμα προς τον Νιμέιρι τα πρώτα του χρόνια, αυτό που έδωσε στην Αδελ­φότητα την ευκαιρία να πάρει κεφάλι στη δράση στους φοιτητι­κούς χώρους και να υπονομεύσει την βάση των Κομμουνιστών.

Συμπεράσματα

Είναι λάθος της αριστερός να βλέπει τα Ισλαμιστικά κινήματα είτε σαν αυτομάτως αντιδραστικά και «φασιστικά», είτε σαν αυτομά­τως «αντιμπεριαλιστικά» και «προοδευτικά». Ο ριζοσπαστικός Ισ­λαμισμός, με το σχέδιο της επανεγκαθίδρυσης μιας κοινωνίας βα­σισμένης στο μοντέλο που δημιούργησε ο Μωάμεθ στην Αραβία του 7ου αιώνα, είναι στην πραγματικότητα μια «ουτοπία» που εκ­πορεύεται από ένα εξαθλιωμένο τμήμα της νέας μεσαίας τάξης. Όπως με κάθε «μικροαστική ουτοπία»,128 οι υποστηρικτές της έχουν στην πράξη να αντιμετωπίσουν μια επιλογή ανάμεσα σε ηρωικές αλλά άκαρπες προσπάθειες να την επιβάλουν, σε σύγ­κρουση με αυτούς που ελέγχουν την παρούσα κοινωνία και από την άλλη να συμβιβαστούν μαζί τους, προσφέροντας ένα ιδεολογι­κό άλλοθι στη συνεχιζόμενη καταπίεση και εκμετάλλευση. Έτσι, οδηγούνται αναπόφευκτα σε διασπάσεις ανάμεσα σε μια ριζοσπα­στική, τρομοκρατική πτέρυγα του Ισλαμισμού από τη μια μεριά και μια «ρεφορμιστική»-μεταρρυθμιστική πτέρυγα από την άλλη. Έτσι

- 109-

Κρις Χάρμο

εξηγείται και η στροφή κάποιων ριζοσπαστών από το να χρησιμο­ποιούν όπλα με σκοπό να φέρουν μια κοινωνία χωρίς «καταπιε- στές», στο να χρησιμοποιούν αυτούς τους καταπιεστές για να επι­βάλουν «ισλαμικούς» τρόπους συμπεριφοράς στους ανθρώπους.

Ως σοσιαλιστές δεν μπορούμε να θεωρήσουμε τους μικροα­στούς ουτοπιστές σαν τους κύριους εχθρούς μας. Δεν είναι υπεύθυ­νοι για το σύστημα του διεθνούς καπιταλισμού, την υποταγή δισε­κατομμυρίων ανθρώπων στο τυφλό κυνήγι της συσσώρευσης, στο πλιάτσικο ολόκληρων ηπείρων από τις τράπεζες, ούτε για τις μηχα­νορραφίες που οδήγησαν σε μια σειρά τρομερών πολέμων μετά τη διακήρυξη της «νέας παγκόσμιας τάξης πραγμάτων». Δεν ήταν υπεύθυνοι για τη φρίκη του πολέμου Ιράν-Ιράκ, που ξεκίνησε με μια προσπάθεια του Σαντάμ Χουσεΐν να κάνει το χατίρι στις ΗΠΑ και στους σεΐχηδες του Κόλπου και κατέληξε σε άμεση παρέμβαση των ΗΠΑ υπέρ του Ιράκ. Δεν έχουν την ευθύνη για το μακελειό στο Λίβανο, όπου οι σφαγές της φασιστικής Φάλαγγας, η συριακή παρέμβαση ενάντια στην αριστερά και η ισραηλινή εισβολή δημι­ούργησαν τις συνθήκες που εξέθρεψαν το μαχητικό Σιιτισμό της Χεζμπολάχ. Δεν έφταιγαν για τον πόλεμο του Κόλπου το ’91, με τους «βομβαρδισμούς ακριβείας» νοσοκομείων στη Βαγδάτη και το μακέλεμα 80.000 ανθρώπων καθώς υποχωρούσαν από το Κου­βέιτ προς τη Βασόρα. Η φτώχεια, η εξαθλίωση, οι διωγμοί και η πα­ραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων θα υπήρχαν σε χώρες σαν την Αίγυπτο και την Αλγερία ακόμη κι αν οι Ισλαμιστές εξαφανί­ζονταν αύριο.

Γι’ αυτούς τους λόγους σαν σοσιαλιστές δεν μπορούμε να υπο­στηρίξουμε το κράτος ενάντια στους Ισλαμιστές. Αυτοί που το κά­νουν, στη βάση ότι οι Ισλαμιστές απειλούν τις κοσμικές αξίες, απλά διευκολύνουν τους Ισλαμιστές να παρουσιάζουν την αριστερά σαν τμήμα της «άπιστης», «κοσμικής» συνεργασίας των «καταπιε- στών» ενάντια στα πιο εξαθλιωμένα τμήματα της κοινωνίας. Επα­ναλαμβάνουν τα λάθη που έκανε η αριστερά στην Αλγερία και την

-110-

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

Αίγυπτο όταν εγκωμίαζε ως «προοδευτικά», καθεστώτα που δεν έκαναν τίποτα καλό για την πλειοψηφία των ανθρώπων -λάθη που βοήθησαν τους Ισλαμιστές να δυναμώσουν. Και ξεχνούν ότι η οποιαδήποτε στήριξη δίνει το κράτος σε κοσμικές αξίες είναι προ­σωρινή: όταν το συμφέρει μπορεί να συμφωνήσει με τους πιο συν­τηρητικούς Ισλαμιστές για να επιβάλει τμήματα της σαρία -ιδιαίτε­ρα τα τμήματα που προβλέπουν άγριες ποινές στον κόσμο- με αν­τάλλαγμα να ξεφορτωθούν τους ριζοσπάστες που πιστεύουν στο τέλος της καταπίεσης. Αυτό συνέβη στο Πακιστάν με τον Ζία και στο Σουδάν με τον Νιμέιρι, και είναι ακριβώς αυτό που συμβούλευ- σε η κυβέρνηση Κλίντον τους αλγερινούς στρατηγούς να κάνουν.

Αλλά σαν σοσιαλιστές δεν μπορούμε ούτε να υποστηρίξουμε τους Ισλαμιστές. Αυτό θα ήταν σαν να είχαμε ως κάλεσμα την αλ­λαγή της μιας μορφής καταπίεσης με μια άλλη. Σαν να αντιδρού- σαμε στη βία του κράτους εγκαταλείποντας την υποστήριξή μας στις εθνικές και θρησκευτικές μειονότητες, τις γυναίκες και τους ομοφυλόφιλους, συμπράττοντας στο κυνήγι αποδιοπομπαίων τρά­γων που μπορεί και κάνει την καπιταλιστική εκμετάλλευση να συ­νεχίζει ανεξέλεγκτη, αρκεί να πάρει «ισλαμική» μορφή, θα ήταν εγ­κατάλειψη του στόχου της ανεξάρτητης σοσιαλιστική πολιτικής που βασίζεται στους εργάτες και τις εργάτριες που οργανώνουν με βάση τους αγώνες τους και παίρνουν μαζί τους όλους τους κατα­πιεσμένους και τους εκμεταλλευόμενους, θα ήταν η μετατροπή μας σε ουρά ενός μικροαστικού ουτοπισμού που δεν μπορεί να τα κα­ταφέρει ούτε με τους δικούς του όρους.

Οι Ισλαμιστές δεν είναι σύμμαχοί μας. Είναι εκπρόσωποι μιας τάξης που προσπαθεί να επηρεάσει την εργατική τάξη και η οποία όσο τα καταφέρνει τραβάει τους εργάτες είτε στην κατεύθυνση του άκαρπου και καταστροφικού τυχοδιωκτισμού, είτε μιας αντιδρα­στικής συνθηκολόγησης με το σύστημα -ή συχνά στον τυχοδιω­κτισμό και μετά στη συνθηκολόγηση.

Αλλά αυτό δε σημαίνει ότι απλά πρέπει να κρατάμε στάση πε­

- 111 -

Κρις Χάρμαν

ριφρόνησης και αδιαφορίας προς τους Ισλαμιστές. Δυναμώνουν στο περιβάλλον πολύ μεγάλων κοινωνικών ομάδων που υποφέ­ρουν στη σημερινή κοινωνία και των οποίων το αίσθημα εξέγερσης θα μπορούσε να οδηγηθεί σε προοδευτικούς σκοπούς, σε περίπτω­ση που ένα υψηλό επίπεδο εργατικών αγώνων θα έδειχνε το δρό­μο. Κι ακόμη κι αν λείπει μια τέτοια άνοδος αγώνων, πολλοί από αυτούς που έχουν ατομικά στραφεί σε ριζοσπαστικές εκδοχές του Ισλαμισμού μπορούν να επηρεαστούν από τους σοσιαλιστές -με την προϋπόθεση ότι οι σοσιαλιστές θα συνδυάσουν την πλήρη πο­λιτική ανεξαρτησία τους από κάθε μορφή Ισλαμισμού με μια θέλη­ση να χρησιμοποιήσουν κάθε ευκαιρία για να τραβήξουν και να κερδίσουν μεμονωμένους Ισλαμιστές σε γνήσια ριζοσπαστικές μορφές αγώνα δίπλα τους.

Ο ριζοσπαστικός Ισλαμισμός είναι γεμάτος αντιφάσεις. Η μι­κροαστική τάξη πάντα τραβιέται σε δύο κατευθύνσεις: προς τη ρι­ζοσπαστική εξέγερση ενάντια στην υπάρχουσα κοινωνία και προς το συμβιβασμό μ’ αυτήν. Κι έτσι ο Ισλαμισμός βρίσκεται πάντα πα- γιδευμένος ανάμεσα στην εξέγερση για να φέρει μια συνολική ανα­γέννηση της ισλαμικής κοινότητας και στο συμβιβασμό με σκοπό να επιβληθούν ισλαμικές «μεταρρυθμίσεις». Αυτές οι αντιφάσεις αναγκαστικά εκφράζονται με τις έντονες, συχνά βίαιες συγκρού­σεις μέσα και ανάμεσα σε Ισλαμιστικές ομάδες.

Αυτοί που αντιμετωπίζουν τον Ισλαμισμό σαν έναν ιδιαίτερα αντιδραστικό μονόλιθο ξεχνούν ότι υπήρχαν διαμάχες ανάμεσα σε διαφορετικούς Ισλαμιστές γύρω από τη στάση που θα κρατούσαν όταν η Σαουδική Αραβία και το Ιράν βρίσκονταν στα αντίπαλα στρατόπεδα στον Πρώτο Πόλεμο του Κόλπου. Υπήρξε η συζήτηση που οδήγησε το FIS στην Αλγερία να σπάσει τις σχέσεις του με τους Σαουδάραβες υποστηρικτές του ή τους Ισλαμιστές στην Τουρκία να οργανώσουν διαδηλώσεις υπέρ του Ιράκ που ξεκινού­σαν από τζαμιά που στήριζε οικονομικά η Σαουδική Αραβία στον Δεύτερο Πόλεμο του Κόλπου. Υπήρχαν μεγάλες ένοπλες μάχες

-112-

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

που εξελίχτηκαν μεταξύ αντίπαλων Ισλαμιστικών στρατών στο Αφγανιστάν. Υπάρχει η συζήτηση μέσα στην παλαιστινιακή οργά­νωση Χαμάς για το αν πρέπει ή όχι να συμβιβαστούν με την ξεπε­σμένη και συμβιβαστική Παλαιστινιακή Αρχή του Αραφάτ -και άρα εμμέσως με το Ισραήλ- σε αντάλλαγμα με την εφαρμογή από μεριάς Αραφάτ ισλαμικών νόμων. Τέτοιες διαφορές στάσης προκύ­πτουν αναγκαστικά όταν το «ρεφορμιστικό» Ισλάμ συμμετέχει σε υπάρχοντες κρατικούς μηχανισμούς που είναι ενταγμένοι στο παγ­κόσμιο σύστημα. Γιατί το καθένα από αυτά τα κράτη είναι σε αντα­γωνισμό με τα υπόλοιπα και καθένα από αυτά κάνει τα δικά του παζάρια με τις κυρίαρχες ιμπεριαλιστικές δυνάμεις.

Παρόμοιες διαφορές σίγουρα προκύπτουν κάθε φορά που υπάρχει μια άνοδος του επιπέδου των εργατικών αγώνων. Αυτοί που χρηματοδοτούν τις Ισλαμιστικές οργανώσεις θα θέλουν να σταματήσουν αυτούς τους αγώνες, αν όχι να τους τσακίσουν. Κά­ποιοι από τους πιο ριζοσπάστες νέους Ισλαμιστές ενστικτωδώς θα υποστηρίξουν τους αγώνες. Οι ηγέτες των οργανώσεων θα βρε­θούν στη μέση, μουρμουρίζοντας για την ανάγκη να δείξουν φι­λανθρωπία οι εργοδότες και αυτοσυγκράτηση οι εργάτες.

Τέλος, η ίδια η εξέλιξη του καπιταλισμού αναγκάζει τους Ισλα- μιστές ηγέτες να κάνουν ιδεολογικά άλματα όποτε βρεθούν κοντά στην εξουσία. Αντιπαραθέτουν τις «ισλαμικές» στις «δυτικές» αξίες. Αλλά οι περισσότερες από τις λεγόμενες δυτικές αξίες δεν έχουν τις ρίζες τους σε κάποια φανταστική ευρωπαϊκή κουλτούρα, αλλά προκύπτουν από την ανάπτυξη του καπιταλισμού τους τε­λευταίους δύο αιώνες. Έτσι, πριν από ενάμισι αιώνα η κυρίαρχη αν­τιμετώπιση της σεξουαλικότητας από τη μεσαία τάξη της Αγγλίας ήταν εξαιρετικά όμοια με αυτή που κηρύττουν οι Ισλαμιστές ανα- βιωτές σήμερα (απαγόρευση του σεξ εκτός γάμου, οι γυναίκες δεν πρέπει να αποκαλύπτουν ούτε τους αστραγάλους τους, το να είναι κανείς γεννημένος εκτός γάμου ήταν σπίλωση που δεν μπορούσε να γλιτώσει), ενώ οι γυναίκες είχαν λιγότερα δικαιώματα ακόμη και

-1 1 3 -

Κρις Χάρμαν

από αυτά που τους προσφέρουν κάποιες εκδοχές του Ισλάμ σήμε­ρα (η κληρονομιά πήγαινε στον πρωτότοκο γιο μόνο, ενώ το Ισλάμ δίνει στην κόρη τη μισή αναλογία του γιου, δεν υπήρχε δικαίωμα στο διαζύγιο, ενώ το Ισλάμ δίνει αυτό το δικαίωμα σε πολύ ειδικές περιπτώσεις). Αυτό που άλλαξε την αντιμετώπιση των Άγγλων δεν ήταν κάτι έμφυτο στη δυτική ψυχοσύνθεση ούτε κάποιες υποτιθέ­μενες «Ιουδαιοχριστιανικές αξίες», αλλά ο αντίκτυπος της καπιτα­λιστικής ανάπτυξης -ο τρόπος με τον οποίο η ανάγκη του καπιτα­λισμού για την εργατική δύναμη των γυναικών τον ανάγκασε να αλλάξει συγκεκριμένες αντιμετωπίσεις και, το πιο σημαντικό, να βάλει τις γυναίκες σε μια θέση όπου θα μπορούσαν να απαιτήσουν ακόμη μεγαλύτερες αλλαγές.

Γι’ αυτό ακόμη και σε χώρες όπου η Καθολική εκκλησία ήταν εντυπωσιακά ισχυρή, όπως η Ιρλανδία, η Ιταλία, η Πολωνία και η Ισπανία, έπρεπε να αποδεχτεί, επιφυλακτικά, μια μείωση της επιρ­ροής της. Οι χώρες στις οποίες το Ισλάμ είναι κρατική θρησκεία δεν μπορούν να γλιτώσουν από την πίεση για ανάλογες αλλαγές, όσο σκληρά κι αν προσπαθήσουν.

Αυτό έδειξε η εμπειρία της Ιρανικής Ισλαμικής Δημοκρατίας. Παρ’ όλη την προπαγάνδα για τον κύριο ρόλο της γυναίκας ως μη­τέρας και συζύγου και όλη την πίεση να διώξουν τις γυναίκες από συγκεκριμένα επαγγέλματα όπως το νομικό, η αναλογία των γυ­ναικών στο εργατικό δυναμικό αυξήθηκε οριακά και συνεχίζουν να αποτελούν το 28% των κυβερνητικών υπαλλήλων, το ίδιο με την εποχή της επανάστασης.129 Μ’ αυτά τα δεδομένα, το καθεστώς έπρεπε να αλλάξει τη στάση του στο θέμα του ελέγχου των γεννή­σεων, με το 23% των γυναικών να χρησιμοποιούν αντισυλληπτι- κά,130 και κατά περιπτώσεις να χαλαρώσει την αυστηρή επιβολή της μαντήλας. Παρότι οι γυναίκες δεν έχουν ίσα δικαιώματα με τους άντρες στα ζητήματα διαζυγίου και οικογενειακών νόμων, έχουν δικαίωμα ψήφου (υπάρχουν δύο βουλευτίνες), πηγαίνουν στο σχολείο, έχουν ποσόστωση στις θέσεις στο Πανεπιστήμιο σε

-1 1 4 -

Ο Προφήτης Προλεταριάι

όλους τους επιστημονικούς κλάδους και ενθαρρύνονται να σπου­δάσουν ιατρική και να αποκτήσουν στρατιωτική εκπαίδευση.131 Όπως γράφει ο Αμπραχάμιαν για τον Χομεϊνί:

Ο ι πιο κοντινο ί και έμπ ισ τοί του συχνά κορόιδευαν τους «π α ­ραδοσιακούς» ότι ήταν «π α λ ιο μ ο δίτες». Τους κατηγορούσαν ότι παραφ έροντα ι για την πνευματική α γνότητα όταν απαγο­ρεύουν στις κόρες τους να πάνε σχολείο, όταν επ ιμένουν ότι τα νεαρά κορίτσια π ρέπει να φορούν μαντήλα ακόμη κι όταν δεν είνα ι παρόντες ά ντρες, όταν κατα γγέλλουν πνευματικές αναζητήσεις όπως η τέχνη, η μουσική και το σκάκι, και το χ ει­ρότερο απ’ όλα όταν α ρνούντα ι να εκμεταλλευτούν τη χρήση των εφ ημερίδω ν, του ραδιοφώνου και της τηλεόρασης.132

Τίποτα από όλα αυτά δεν θα έπρεπε να μας εκπλήσσει. Αυτοί που ελέγχουν τον ιρανικό καπιταλισμό και το ιρανικό κράτος δεν μπο­ρούν να γλιτώσουν από τη συμμετοχή των γυναικών σε τομείς - κλειδιά της οικονομίας. Και τα τμήματα της μικροαστικής τάξης που διαμόρφωσαν τη ραχοκοκαλιά του ΙΡΚ άρχισαν να στέλνουν τις κόρες τους στα πανεπιστήμια και να ζητάνε προσλήψεις τη δε­καετία του 70, ακριβώς επειδή θέλανε τους επιπλέον μισθούς για να αυξήσουν το οικογενειακό εισόδημα και να αυξήσουν τις πιθα­νότητες γάμου των κοριτσιών τους. Δεν είχαν καμιά όρεξη τη δε­καετία του '80 να τα διαγράψουν όλα αυτά για χάρη της θρησκευ­τικής καθαρότητας.

Ο Ισλαμισμός δεν μπορεί να παγώσει τις οικονομικές και κατ’ επέκταση τις κοινωνικές εξελίξεις περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο ιδεολογικό περίβλημα. Και γι’ αυτό ξανά και ξανά θα εμφανί­ζονται εντάσεις στο εσωτερικό του και θα βρίσκουν έκφραση σε έν­τονες ιδεολογικές διαμάχες μεταξύ των εκφραστών του.

Η Ισλαμιστική νεολαία συνήθως αποτελείται από ευφυή και συγκροτημένα άτομα, που είναι προϊόντα της σύγχρονης κοινω­νίας. Διαβάζουν βιβλία και εφημερίδες, παρακολουθούν τηλεόρα­ση, κι έτσι γνωρίζουν όλες τις διαφορές και τις συγκρούσεις που

- 115-

Κρις Χάρμαν

υπάρχουν μέσο στα ίδια τα κινήματά τους. Όσο κι αν παραμερί­ζουν τις διαφορές τους, όταν έχουν να αντιμετωπίσουν «κοσμι­κούς», είτε από την αριστερά, είτε από την αστική τάξη, αναπτύσ­σουν θυελλώδεις συζητήσεις στο εσωτερικό τους -όπως ακριβώς η φιλορώσικη και η φιλοκινέζικη πτέρυγα έκαναν στο ιδιαίτερα μο­νολιθικό παγκόσμιο σταλινικό κίνημα πριν από 30 χρόνια. Και κά­ποιες από αυτές τις συζητήσεις θα προκαλέσουν υπόγειες αμφιβο­λίες στα μυαλά τουλάχιστον μερικών από αυτούς.

Σαν σοσιαλιστές μπορούμε να αξιοποιήσουμε αυτές τις αντι­φάσεις για να αρχίσουμε να κάνουμε κάποιους ριζοσπάστες Ισλα- μιστές να αμφισβητήσουν την αφοσίωσή τους στις ιδέες και τις ορ­γανώσεις τους -μόνο όμως αν φτιάξουμε τις δικές μας ανεξάρτητες οργανώσεις που δεν θα ταυτίζονται ούτε με τους ισλαμιστές, ούτε με το κράτος.

Σε κάποια θέματα μπορούμε να βρούμε τους εαυτούς μας στην ίδια πλευρά με τους Ισλαμιστές, ενάντια στον ιμπεριαλισμό και το κράτος. Αυτό ίσχυε, για παράδειγμα, σε πολλές χώρες κατά τη διάρκεια του πολέμου στο Ιράκ το ’91 και την αμερικάνικη εισβολή. Θα πρέπει να ισχύει σε χώρες όπως η Γαλλία ή η Βρετανία όσον αφορά τη μάχη ενάντια στο ρατσισμό και την ισλαμοφοβία. Όταν οι Ισλαμιστές βρίσκονται στην αντιπολίτευση ο κανόνας πρέπει να είναι: «Με τους Ισλαμιστές, κάποιες φορές, με το κράτος ποτέ».

Αλλά ακόμη και τότε συνεχίζουμε να διαφωνούμε με τους Ισ- λαμιστές σε βασικά ζητήματα. Είμαστε υπέρ του δικαιώματος της κριτικής στη θρησκεία, όπως είμαστε και με το δικαίωμα να εξα­σκείς την πίστη σου. Είμαστε με το δικαίωμα να μην φοράς μαντή- λα, όπως είμαστε με το δικαίωμα των νεαρών μουσουλμάνων γυ­ναικών σε ρατσιστικές χώρες όπως η Γαλλία να τη φοράνε. Είμαστε ενάντια στις εργασιακές διακρίσεις από τις μεγάλες επιχειρήσεις σε βάρος όσων μιλούν αραβικά σε χώρες όπως η Αλγερία, αλλά είμα­στε και ενάντια στις διακρίσεις προς τους Βερβερόφωνους και άλ­λα τμήματα των εργατών και των μεσαίων τάξεων που μεγάλωσαν

-1 1 6 -

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

μιλώντας γαλλικά. Πάνω από όλα, είμαστε ενάντια σε κάθε πράξη που βάζει ένα τμήμα των εκμεταλλευόμενων και καταπιεσμένων τάξεων ενάντια σε ένα άλλο, πάνω σε θρησκευτική ή εθνική βάση. Κι αυτό σημαίνει ότι, ενώ πρέπει να υπερασπίζουμε τους Ισλαμι- στές απέναντι στο κράτος, πρέπει να συμμετέχουμε στην υπερά­σπιση των γυναικών, των ομοφυλόφιλων, των Βερβέρων ή των Κο- πτών ενάντια σε κάποιους Ισλαμιστές.

Όταν βρίσκουμε τους εαυτούς μας στην ίδια πλευρά με τους Ισλαμιστές, ένα μέρος της δουλειάς μας είναι να διαφωνούμε έντο­να μαζί τους, να τους αμφισβητούμε -και όχι μόνο στο ζήτημα της αντιμετώπισης των γυναικών και των μειονοτήτων από τις οργα­νώσεις τους, αλλά στο θεμελιώδες ζήτημα αν χρειάζεται φιλανθρω­πία από τους πλούσιους ή ανατροπή των σημερινών ταξικών σχέ­σεων.

Η αριστερά έχει κάνει δύο λάθη σε σχέση με τους Ισλαμιστές στο παρελθόν. Το πρώτο ήταν να τους ξεγράφει εντελώς ως φασί­στες, με τους οποίους δεν έχουμε τίποτα κοινό. Το δεύτερο ήταν να τους δει ως «προοδευτικούς» που δεν πρέπει να κριτικάρουμε. Αυ­τά τα λάθη έπαιξαν μαζί ρόλο στο να βοηθήσουν τους Ισλαμιστές να δυναμώσουν σε βάρος της αριστεράς σε μεγάλο τμήμα της Μέ­σης Ανατολής. Η ανάγκη που υπάρχει είναι για μια διαφορετική προσέγγιση που βλέπει τον Ισλαμισμό σαν προϊόν μιας βαθειάς κοινωνικής κρίσης, μιας κρίσης για την οποία ο ίδιος δεν μπορεί να κάνει κάτι για να τη λύσει. Χρειάζεται μια προσέγγιση που θα αγω­νιστεί να κερδίσει κάποιους από τους νέους ανθρώπους που υπο­στηρίζουν τον Ισλαμισμό σε μια πολύ διαφορετική, ανεξάρτητη, επαναστατική σοσιαλιστική προοπτική.

- 117-

Κρις Χάρμαν

ΠαράρτημαΟ πόλεμος κατά του Αφγανιστάν έφερε στο προσκήνιο δυο εκδοχές του Ισλαμισμού: τους Ταλιμπάν, οι οποίοι το 1996 έθεσαν το μεγαλύτερο μέρος της χώρας κάτω από τον έλεγχό τους και το διεθνές δίκτυο της Αλ Κάιντα, η οποία συνδέεται με τον Οσάμα Μπιν Λάντεν, που υποτί­θεται ότι είχε βρει άσυλο από το καθεστώς των Ταλιμπάν. Τον Οκτώβρη του 1997, μετά την κατάληψη της Καμπούλ από τους Ταλιμπάν, έγραψα ένα άρθρο προσπαθώντας να εξηγήσω τις συνθήκες που οδήγησαν σε αυτή την εξέλιξη. Τα βασικά του επιχειρήματα εξακολουθούν να διατη­ρούν την επικαιρότητά τους.133

Αφγανιστάν: Ο δρόμος προς την κόλαση

Ιδού η απόλυτη φρίκη, επαναλάμβαναν τα μέσα μαζικής ενημέρω­σης της Δύσης, ιδού το λογικό επακόλουθο κάθε Ισλαμιστικής πο­λιτικής οπουδήποτε στον κόσμο.Ένας θρησκευτικός στρατός πήρε τον έλεγχο του κράτους. Το πρόγραμμά του ήταν η πλήρης εφαρ­μογή των τιμωριών που προβλέπει η σαρία: ο λιθοβολισμός των μοιχών, το κόψιμο των χεριών όσων κλέβουν κλπ. Απαγόρευσε κά­θε μορφή οπτικής αναπαράστασης, όπως τον κινηματογράφο και την τηλεόραση. Διέταξε τις γυναίκες να σταματήσουν να εργάζον­ται έξω από το σπίτι (στερώντας τους την πρόσβαση σε οποιαδή- ποτε ιατρική φροντίδα, αφού το σώμα της γυναίκας επιτρέπεται να το βλέπει μόνο ο σύζυγός της), κατάργησε όλα τα σχολεία θηλέων και επέβαλε τη φορεσιά της μπούργκας, που καλύπτει κάθε χιλιο­στό του δέρματος.

Όλα αυτά δικαιολογούν, συνέχιζε το μήνυμα των μέσων μαζι­κής ενημέρωσης, την συμπαράταξη με οποιαδήποτε δύναμη όσο δεσποτική και να είναι, αρκεί να θέλει να καταπολεμήσει τέτοιες πολιτικές. Πολλοί στην αριστερά υιοθέτησαν αυτή τη στάση, επει­δή κατά κάποιο τρόπο επιβεβαίωνε την παλιότερη πεποίθησή τους ότι η ήττα του Σοβιετικού στρατού στο Αφγανιστάν το 1989, ήταν

-1 1 8 -

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

μια ήττα του πολιτισμού από τις βάρβαρες «φεουδαρχικές» δυνά­μεις. Όμως, η κατάληψη της Καμπούλ από τους Ταλιμπάν δεν ήταν ούτε η πρώτη, ούτε και η χειρότερη από τις συμφορές που έχουν πλήξει το λαό του Αφγανιστάν. Για δυο δεκαετίες, μια σειρά από πολιτικές δυνάμεις έχουν σπείρει το χάος και την καταστροφή στη χώρα και το λαό της: δυνάμεις κοσμικές και θρησκευτικές, φιλο- ρωσικές και φιλο-αμερικανικές, εκσυγχρονιστικές και παραδοσια­κές. Ένα εκατομμύριο άνθρωποι έχουν σκοτωθεί και τέσσερα εκα­τομμύρια κατέφυγαν στο γειτονικό Πακιστάν. Η παραγωγή τροφί­μων ανά αγρότη έχει πέσει τουλάχιστον κατά 50%. Και αυτή η δια­δοχή των φρικιαστικών καταστάσεων δεν πρόκειται να σταματή­σει, ακόμα και αν οι Ταλιμπάν εκδιωχθούν από την Καμπούλ.

Το Αφγανιστάν αποτελεί το τυπικό δείγμα για το τι συμβαίνει όταν μια πολύ φτωχή χώρα μπαίνει στο μάτι του κυκλώνα των ιμ­περιαλιστικών ανταγωνισμών.

Η πρωταρχική αιτία

Στη δεκαετία του 70, το Αφγανιστάν ήταν από κάθε άποψη μια από τις λιγότερο σύγχρονες χώρες στον κόσμο. Τα εννιά δέκατα του πληθυσμού τα αποτελούσαν πάμφτωχοι χωρικοί ή νομάδες βο­σκοί, το 85% του πληθυσμού ήταν αγράμματο και επιβίωνε με τη βοήθεια κάποιων υποζυγίων και λιγοστών νερόμυλων.

Η κοινωνική οργάνωση ήταν βασισμένη σε συγγενικά γένη ή φυλές, συχνά με αιματηρές βεντέτες μεταξύ τους, που είχαν επικε­φαλής τους μεγάλους γαιοκτήμονες, τους Χαν, οι οποίοι έπαιρναν περίπου τη μισή σοδειά των αγροτών. Η καθημερινή ζωή κυλούσε σύμφωνα με τις παραδόσεις, με γόμους που κανονίζονταν από τις κεφαλές των οικογενειών με βάση το «κόστος πληρωμής» της νύ­φης, την υποταγή των γυναικών στις θελήσεις των συζύγων τους,

-1 1 9 -

Κρις Χάρμαν

την αποδοχή του κορανικού νόμου που ερμήνευαν νομομαθείς του Ισλάμ. Δεν υπήρχε καμιά αίσθηση εθνικής ταυτότητας, ο κόσμος μιλούσε μια ποικιλία διαφορετικών διαλέκτων, Παστούν, Φαρσί ή Τουρκικά. Ένας μονάρχης με καταγωγή από τη φυλή των Παστούν κυβερνούσε σε ένα χάος τοπικών ομάδων, οι οποίες έβλεπαν το κράτος σαν έναν εξωτερικό καταναγκασμό που τους είχε επιβληθεί και τους κρατικούς αξιωματούχους που προσπαθούσαν να τους αλλάξουν συνήθειες, σαν εχθρούς τους.

Όμως, ακόμα και αν ήθελαν να αγνοούν τις εξωτερικές επιδρά­σεις, αυτές δεν σταματούσαν να τους πιέζουν. Μια από τις ατυχίες του Αφγανιστάν ήταν ότι βρισκόταν τοποθετημένο σε ένα στρατη­γικό σημείο ανάμεσα σε αντίπαλους ιμπεριαλισμούς -το 19ο αιώνα ανάμεσα στην τσαρική και τη βρετανική αυτοκρατορία (η οποία αποπειράθηκε τρεις αιματοβαμμένες εισβολές) και στα μέσα του 20ού αιώνα ανάμεσα στην ΕΣΣΔ, το Ιράν και το Πακιστάν, τον πε­ριφερειακό σύμμαχο των ΗΠΑ.

Η βασιλική διοίκηση της Καμπούλ δεν μπορούσε να αγνοήσει τις πιέσεις του έξω κόσμου και ήταν αναγκασμένη να προσπαθήσει να εκσυγχρονίσει τη χώρα, να φτιάξει σχολεία και πανεπιστήμια, να συγκροτήσει ένα καλά οπλισμένο σύγχρονο στρατό και να εκ­μεταλλευτεί τους ψυχροπολεμικούς ανταγωνισμούς για να εξα­σφαλίσει χρηματοδότηση για τα τέσσερα πεντάχρονα αναπτυξια­κά πλάνα, τα οποία στόχευαν στη δημιουργία μιας σύγχρονης υπο­δομής και κρατικά ελεγχόμενης βιομηχανίας.

Το μεγαλύτερο μέρος αυτής της βοήθειας προερχόταν από την ΕΣΣΔ και οι ΗΠΑ είχαν αποδεχθεί ότι το Αφγανιστάν «κατά 80%» ανήκε στη ρώσικη σφαίρα επιρροής».

Όμως τα σχέδια που τα υπαγόρευε η γεωπολιτική και η «εθνι­κή ασφάλεια» δεν πρόσφεραν τίποτα στη μάζα του πληθυσμού. Το ένα τρίτο των επενδύσεων ξοδεύτηκε για την κατασκευή ενός αυ­τοκινητόδρομου 2000 μιλιών στα βουνά που έφτανε στα ρώσικα σύνορα, αλλά ο οποίος δεν διέθετε δρόμους που θα τον συνέδεαν

- 120-

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

με τα κύρια κέντρα παραγωγής ούτε, πολύ περισσότερο, με τις αγροτικές αγορές. Οι νέοι σταθμοί παραγωγής ηλεκτρικής ενέργει­ας εργάζονταν στο 40% της δυναμικότητάς τους γιατί απούσιαζε ένα επαρκές σύστημα διανομής. Τα περισσότερα νέα εργοστάσια υπολειτουργούσαν ή έμεναν κλειστά, επειδή υπήρχε έλλειψη πρώ­των υλών. Και όταν στα μέσα της δεκαετίας του '60 σημειώθηκε η πρώτη ύφεση του Ψυχρού Πολέμου, η βοήθεια από το εξωτερικό μειώθηκε στο μισό και η οικονομία αποδιοργανώθηκε.

Ανάμεσα στο 1970 και το 1972 ξηρασίες έπληξαν την ύπαιθρο προκαλώντας λιμό και χιλιάδες θανάτους από πείνα. Εντωμεταξύ στις πόλεις, ένας μεγάλος αριθμός αποφοίτων της δευτεροβάθμιας και τριτοβάθμιας εκπαίδευσης δεν έβρισκε καμιά δουλειά.

Το πραξικόπημα και ο εμφύλιος πόλεμος

Για ένα μεγάλο μέρος των μεσαίων στρωμάτων της Καμπούλ, ο μο­ναδικός τρόπος που έβλεπαν για το σπάσιμο αυτού του φαύλου κύ­κλου της φτώχειας και της υπανάπτυξης ήταν η «απελευθέρωση» εσωτερικών πόρων για τη χρηματοδότηση του εκσυγχρονισμού της χώρας, μέσω του ριζικού μετασχηματισμού της ζωής στην ύπαιθρο.

Αυτή την πολιτική προωθούσε το Λαϊκό Δημοκρατικό Κόμμα του Αφγανιστάν (ΛΔΚΑ), ταυτισμένο με το σταλινικό μοντέλο ανάπτυξης. Στις αρχές του 1978 κατέλαβε την εξουσία με ένα στρατιωτικό πραξικόπημα. Ο Ταράκι, ο ηγέτης του κόμματος, είχε διατυπώσει τη θεωρία ότι «ο στρατός» μπορούσε να πάρει τη θέση «της εργατικής τάξης που δεν είχε ακόμα αναπτυχτεί» στην πάλη για την ανατροπή «της φεουδαρχικής καταπιεστικής κυβέρνησης». Οι μικροαστοί επαγγελματίες και οι αξιωματικοί του στρατού οι οποίοι κυριαρχούσαν στο κόμμα, ήταν φορείς της αντίληψης ότι αρκεί η δύναμη της θέλησης και η βία για να ξεπεραστεί η φτώχεια

- 121 -

Κρις Χάρμαν

και η καθυστέρηση της υπαίθρου.Το νέο καθεστώς προώθησε μια σειρά μεταρρυθμίσεις χωρίς τη

συμμετοχή και ενάντια στις παραδόσεις της μεγάλης πλειοψηφίας του αγροτικού πληθυσμού. Τα αποτελέσματα ήταν καταστροφικά.

Στα χωριά πήγαν αξιωματούχοι για να μοιράσουν τη γη των Χαν στους χωρικούς και για να απαγορεύσουν το δανεισμό από τους τοκογλύφους. Αλλά δεν υπήρξε καμιά πρόβλεψη για τη διά­θεση των σπόρων που μέχρι τότε έδιναν στους χωρικούς οι Χαν, ούτε για πηγές που θα αντικαθιστούσαν τα ποσά που δάνειζαν οι κερδοσκόποι. Η παροχή όλων αυτών απαιτούσε πόρους τους οποί­ους δεν διέθετε το κράτος. Αντίθετα, προσπάθησε να εφαρμόσει αυτές τις μεταρρυθμίσεις με το ένα δέκατο της απαιτούμενης δα­πάνης -και το αποτέλεσμα ήταν η ζωή για τους φτωχούς αγρότες να γίνει χειρότερη μετά τη μεταρρύθμιση απ’ ό,τι ήταν πριν.

Ακόμα και η εκστρατεία κατά του αναλφαβητισμού γύρισε ενάντια στην κυβέρνηση αντί να την ωφελήσει, αφού έκανε το στοιχειώδες λάθος να φέρει νεαρούς δασκάλους να διδάσκουν σε μικτά τμήματα στα χωριά, παρ’ ότι η παράδοση απαγόρευε κάθε συγχρωτισμό των δυο φύλων.

Οι χωρικοί συμπέραναν ότι το κράτος, που άλλωστε ποτέ δεν είχαν εμπιστευθεί, τους καταδικάζει στη φτώχεια και ότι καταπατά­ει τον παραδοσιακό τρόπο ζωής τους, που τον ταύτιζαν με το Ισ- λάμ. Οι εξεγέρσεις, τις περισσότερες φορές αυθόρμητες, απλώνον­ταν από τη μια περιοχή της χώρας στην άλλη, έχοντας συνήθως επικεφαλής τοπικούς θρησκευτικούς ηγέτες.

Και καθώς η κυβέρνηση, που απομονώνονταν όλο και περισ­σότερο, έβλεπε τα μεταρρυθμιστικά της σχέδια να καταρρέουν, έστειλε το στρατό και την αστυνομία να συντρίψουν την αγροτική αντίσταση και εξαπέλυσε ένα κύμα καταστολής στις πόλεις ενάν­τια σε όσους ασκούσαν κριτική εναντίον της: τον ανώτερο κλήρο, διανοούμενους, Ισλαμιστικές πολιτικές ομάδες, Μαοϊκούς, ακόμα και απλούς ανθρώπους που απλά εκδήλωναν τη δυσαρέσκειά τους

- 122-

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

για την καταστολή. Το Σεπτέμβρη του 1978 ήρθε η σειρά της φρά­ξιας «Παρτσάμ» του κυβερνώντος κόμματος [που σημαίνει «Λάβα­ρο». Η αντίπαλη φράξια ήταν η «Χαλκ» δηλαδή «Λαός», Στμ] να υποστεί την καταστολή. Και μετά από ένα χρόνο η ηγεσία αλληλο- φαγώθηκε. Ο Αμίν, ο πρωθυπουργός, δολοφόνησε τον πρόεδρο, τον Ταράκι.

Επίσημες ανακοινώσεις αργότερα μιλούσαν για ένα θλιβερό απολογισμό 12.000 εκτελέσεων μέσα σε μόλις 20 μήνες και ανεπί­σημοι υπολογισμοί ανεβάζουν αυτό τον αριθμό σε 50.000 «εξαφα­νισμένους».

Εισβολή και αντίσταση

Φτάνοντας πια ο Δεκέμβρης του 1979 για το καθεστώς του Μπρέζ- νιεφ στη Ρωσία, ήταν ξεκάθαρο ότι η κυβέρνηση του Αφγανιστάν βρισκόταν στο χείλος της κατάρρευσης -και μαζί της η Σοβιετική επιρροή σε ένα στρατηγική σημείο των συνόρων, τη στιγμή που ο Ψυχρός Πόλεμος εντείνονταν. Σε μια κίνηση απελπισίας η Ρωσία έστειλε στρατεύματα να καταλάβουν την Καμπούλ. Οργάνωσε τη δολοφονία του Αμίν, αντικαθιστώντας τον με τον εκλεκτό της, τον Καρμάλ, τον εξόριστο ηγέτη της φράξιας «Παρτσάμ» του ΛΔΚΑ, ο οποίος ισχυρίστηκε ότι αυτός είχε προσκαλέσει τα ρώσικα στρα­τεύματα.

Στις φυλές, στα συγγενικά γένη και τις εθνικές ομάδες της αφ- γανικής υπαίθρου, η εισβολή είχε τον ίδιο αντίκτυπο με τις βρετα­νικές εισβολές του 19ου αιώνα: τους ένωσε όλους στον κοινό αγώ­να ενάντια στον ξένο εισβολέα.

Σύντομα ο πόλεμος μετατράπηκε στο Βιετνάμ της Σοβιετικής Ένωσης. Τα στρατεύματά της δεν μπορούσαν να εξοντώσουν τους αντάρτες, οι οποίοι μόλις δέχονταν επίθεση διαχέονταν στον τοπι­

-123-

Κρις Χάρμαν

κό πληθυσμό. Σύντομα, το βάρος αυτών των επιθέσεων στράφηκε ενάντια σε ολόκληρα τμήματα του πληθυσμού.

Το 1986, η ρώσικη κυβέρνηση σε μια προσπάθεια να μειώσει τις απώλειες και να ξεκινήσει την απόσυρση από το Αφγανιστάν χωρίς να ταπεινωθεί, εγκατέστησε μια νέα κυβέρνηση στην Καμ­πούλ με επικεφαλής τον πρώην αρχηγό της μυστικής αστυνομίας, τον Νατζιμπουλάχ. Αυτός εγκατέλειψε το πρόγραμμα των μεταρ­ρυθμίσεων και προσπάθησε να τα βρει με όσο γινόταν περισσότε­ρους τοπικούς αρχηγούς των ανταρτών.

Τώρα, όμως, ήταν η σειρά των ΗΠΑ να τροφοδοτήσουν τη φρίκη. Ο νέος Ψυχρός Πόλεμος βρισκόταν στο αποκορύφωμά του και οι ΗΠΑ άρχιζαν να εξοπλίζουν τις ομάδες των Μουτζαχεντίν - οι οποίες μέχρι τότε διέθεταν αρχαία τουφέκια και όπλα που είχαν πάρει από τους Σοβιετικούς- με μοντέρνα όπλα, όπως όλμους 120 χιλιοστών και πυραύλους Στίνγκερ.

Ο ι ηγέτες των Μουτζαχεντίν

Όταν ανάμεσα στο 1988-89 ολοκληρώθηκε η αποχώρηση των ρώ- σικων στρατευμάτων, ο πόλεμος είχε πια καταστρέφει τις περισσό­τερες από τις παλιές κοινωνικές δομές. Το εκπαιδευτικό σύστημα είχε καταρρεύσει, ολόκληρες κοινότητες είχαν εγκαταλείφει την πατρογονική τους γη, οι περισσότεροι Χαν είχαν καταφύγει στο εξωτερικό, ενώ τις γαίες που είχαν εγκαταλείψει άρχισαν να τις καλλιεργούν χωρικοί για δικό τους λογαριασμό. Ένα μεγάλο τμήμα της μορφωμένης μεσαίας τάξης είχε εξοντωθεί. Καθώς εκατομμύ­ρια έπαιρναν το δρόμο της προσφυγιάς, ο κλήρος πρόσφερε το μο­ναδικό συνδετικό κρίκο με το παρελθόν.

Αλλά αυτό δεν ήταν το τέλος της δυστυχίας του Αφγανιστάν. Οι Μουτζαχεντίν είχαν κατορθώσει να διώξουν τους Σοβιετικούς

-1 2 4 -

εισβολείς, αλλά δεν είχαν συμφωνήσει για το μέλλον. Χρησιμοποι­ούσαν συχνά τα μοντέρνα όπλα που είχαν περιέλθει στην κατοχή τους για να ανανεώσουν αρχαίες βεντέτες, ενώ οι αρχηγοί τους άρ­παζαν κάθε ευκαιρία που θα τους επέτρεπε να πλουτίσουν.

Έγιναν διάφορες απόπειρες να συγκροτηθεί μια πανεθνική δο­μή γι’ αυτές τις ομάδες, από διάφορες Ισλαμιστικές ομάδες οι οποί­ες αποτελούνταν από μεσοαστούς της Καμπούλ. Η επιθυμία για το μετασχηματισμό της κοινωνίας είχε οδηγήσει τέτοιους ανθρώπους στα μέσα της δεκαετίας του ’60 και του 70 να αναζητήσουν την προοπτική σε ένα ανανεωμένο Ισλάμ αντί για το σταλινισμό. Με τα αρχηγεία τους εγκατεστημένα στην πόλη Πεσαβάρ του Πακι­στάν, έπαιρναν μεγάλη βοήθεια από τις ΗΠΑ. Όμως, εκεί βυθίστη­καν σε βίαιες, συχνά αιματοβαμμένες έριδες, καθώς οι διαφορετι­κές ερμηνείες του τι σημαίνει ο ισλαμικός μετασχηματισμός του Αφγανιστάν, διαπλέκονταν με διαφορετικές φατρίες και εθνικές αναφορές.

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο_______________________________________

Αναζωπύρωση του εμφύλιου πολέμου

Τελικά η κατάληψη της Καμπούλ από τους Μουτζαχεντίν δεν μπο­ρούσε να φέρει την ειρήνη για την οποία έλπιζαν πολλοί. Το Ισλάμ δεν πρόσφερε στους νέους ηγέτες των Μουτζαχεντίν μια μαγική συνταγή για την ανασυγκρότηση μιας κατακερματισμένης κοινω­νίας. Στην πραγματικότητα, κάθε μέλος της κυβέρνησης για να προωθήσει τα συμφέροντά του, στηριζόταν στη στρατιωτική δύνα­μη των οπαδών του στην περιοχή απ’ όπου προέρχονταν.

Η συμπεριφορά των κυβερνήσεων των ΗΠΑ και του Πακιστάν έκανε ακόμα χειρότερη την κατάσταση. Στα τέλη της δεκαετίας του '80, το μεγαλύτερο μέρος των σύγχρονων όπλων τους πήγαινε στο κόμμα του Γκαλμπουντίν Χεκματιάρ, (που ήταν Παστούν), το

- 125-

Κρις Χάρμο

Χιζμπ-Ι-Ισλάμι, γιατί θεωρούσαν ότι αυτός εξυπηρετούσε καλύτε­ρα τα στρατηγικά τους συμφέροντα. Τώρα ο Χεκματιάρ χρησιμο­ποίησε τα όπλα αυτά για να βομβαρδίσει την Καμπούλ, σε μια προ­σπάθεια να πάρει την εξουσία από τα χέρια του παλιού ισλαμιστή συμμάχου του, του Ραμπανί. Μέσα σε λίγους μήνες προκάλεσε πε­ρισσότερες καταστροφές στην πόλη απ’ όσες είχε υποστεί σε μια δεκαετία πολέμου. Την ίδια στιγμή οι ΗΠΑ έκοψαν τη βοήθεια στα στρατόπεδα των προσφύγων, αφού οι στόχοι που είχε επιβάλει ο Ψυχρός Πόλεμος είχαν επιτευχθεί.

Αυτές οι συνθήκες επικρατούσαν όταν οι Ταλιμπάν έκαναν την εμφάνισή τους σαν υπολογίσιμη δύναμη.

Οι Ταλιμπάν έχουν τις καταβολές τους στην προσπάθεια των ΗΠΑ και της Σαουδικής Αραβίας να εμποδίσουν το άπλωμα της ιρανικής επιρροής στους Αφγανούς πρόσφυγες που κατέφυγαν στο Πακιστάν. Με χρήματα της Σαουδικής Αραβίας κτίστηκαν εκατοντάδες θρησκευτικά σχολεία (τα «μαντρασάς») όπου εκπαι­δεύτηκε μια νέα γενιά μουλάδων. Η εκπαίδευσή τους έγινε όχι σύμ­φωνα με την Χαναφίτικη ερμηνεία του Ισλάμ που επικρατεί στο Αφγανιστάν, αλλά σύμφωνα με την Ουαχαμπίστικη ερμηνεία των Σαουδαράβων. Αυτή η τελευταία απαιτεί την πλήρη κάλυψη των γυναικών, τους απαγορεύει να εργάζονται, επιβάλει την άμεση χρήση των ποινών που προβλέπει η σαρία και αντιμετωπίζει τις πε­ρισσότερες θρησκευτικές πρακτικές των Αφγανών σαν τη χειρότε­ρη μορφή ειδωλολατρίας.

Οι απόφοιτοι αυτών των θρησκευτικών σχολών είναι αυτοί που αποτελούν το σκληρό πυρήνα των Ταλιμπάν. Παρ’ όλα αυτά, η ξαφνική εμφάνιση των Ταλιμπάν δεν μπορεί να ερμηνευτεί κατά κύριο λόγο μόνο με την υποστήριξη του Πακιστάν και τις επιδοτή­σεις της Σαουδικής Αραβίας.

Η πλειοψηφία των Αφγανών καλωσόρισε τους Ταλιμπάν λόγω της απελπισίας που κυριαρχούσε μετά από δυο δεκαετίες πολέμου. Πρόσφεραν ελπίδα μέσα στο χάος που έφερε η καταστροφή του

- 126-

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

παραδοσιακού τρόπου ζωής του πληθυσμού. Γι’ αυτό βρήκαν αντα­πόκριση στα εκατομμύρια των εκτοπισμένων από τη γη τους αγρο­τών που στοιβάζονταν πια στις παραγκουπόλεις ή στα προσφυγικά στρατόπεδα. Η πουριτανική «αγνότητα» και το πάθος του μηνύμα­τος των Ταλιμπάν έμοιαζε να αποτελεί εναλλακτική λύση απέναντι στο βόλεμα και τους τσακωμούς των κατεστημένων ισλαμιστών πολιτικών, τους οποίους οι Ταλιμπάν κατηγορούσαν σαν «κακούς» μουσουλμάνους ή ακόμα και σαν άπιστους.

Αυτό και μόνο εξηγεί γιατί χιλιάδες νέοι άνδρες ήταν πρόθυμοι να πολεμήσουν με φανατισμό γι’ αυτό το μήνυμα και γιατί πολλές από τις αφγανικές περιοχές των Παστούν καλωσόρισαν το στρατό των Ταλιμπάν.

Όμως, αυτή η ιδεολογία δεν μπορεί να στεριώσει περισσότερο απ’ ό,τι οι άλλες ιδεολογίες που πολέμησαν τις προηγούμενες δε­καετίες για να κερδίσουν επιρροή στο Αφγανιστάν. Το καθεστώς δεν μπορεί να ξεπεράσει τη φτώχεια και την οικονομική καθυστέ­ρηση που έχει χειροτερέψει εξαιτίας του πολέμου. Η προσπάθειές του να επιβάλει τον ισλαμικό νόμο -ειδικότερα η άρνησή του να επιτρέψει τη γυναικεία εργασία που θα βοηθούσε την κάθε οικογέ­νεια- θα οδηγήσει γρήγορα σε απογοήτευση τον κόσμο. Και επει­δή η βάση της υποστήριξής του προέρχεται στην πλειοψηφία της από τους Παστούν, αναπόφευκτα θα οδηγηθεί σε σύγκρουση με τους ιρανόφωνους και ουζμπεκόφωνους πληθυσμούς στις κεντρι­κές, βόρειες και δυτικές περιοχές της χώρας.

Από την εποχή που έγραφα αυτές τις γραμμές, έχουν δει το φως της δημοσιότητας πολλές νέες πληροφορίες. Σε μεγάλο βαθμό επιβεβαιώνουν τα βασικά σημεία εκείνου του άρθρου.

Ο Μπρεζίνσκι, ο σύμβουλος εθνικής ασφαλείας των ΗΠΑ στα τέλη της δεκαετίας του ’80, παραδέχτηκε ότι οι ΗΠΑ άρχισαν να δίνουν όπλα στους εχθρούς του φιλορωσικού καθεστώτος της Καμπούλ ακόμα και πριν τη ρωσική εισβολή. Όταν ρωτήθηκε αν ήταν σωστό να δίνεται βοήθεια σε δυνάμεις που οι ΗΠΑ κανονικά

- 127-

Κρις Χάρμαν

θα τις θεωρούσαν «βάρβαρες», ο Μπρεζίνσκι έδωσε την παρακάτω διαβόητη απάντηση:

Τι είνα ι πιο σ ημαντικό από ιστορική οπτική σκοπιά; Ο ι Ταλιμ- πάν ή η κατάρρευση της Σ ο β ιετικ ής Αυτοκρατορίας; Μ ερικο ί φασαριόζοι μουσουλμάνοι ή η α πελευθέρω ση της Κ εντρ ικής Ευρώπης και το τέλος του Ψυχρού Π ολέμου;134

Ο Μπρεζίνσκι, βέβαια, υπερβάλλει όσον αφορά το δικό του ρόλο στην ιστορία, αν πιστεύει ότι αυτός ήταν πίσω από την εξέγερση που ξέσπασε. Το ψιλορωσικό καθεστώς βρισκόταν ήδη σε βαθειά κρίση πριν επέμβουν οι αμερικάνοι -κάτι που αποδεικνύεται από την αιματηρή σύγκρουση ανάμεσα στις αντίπαλες φράξιες Χαλκ (Λαός) και Παρτσάμ (Λάβαρο) μέσα στο κυβερνών κόμμα.135

Ο Αχμέντ Ρασίντ έχει εξηγήσει λεπτομερώς γιατί δεν ήταν μό­νο η σαουδαραβική βασιλική οικογένεια και οι μυστικές υπηρεσίες του Πακιστάν αυτοί που στήριξαν την άνοδο των Ταλιμπάν το 1994-96. Το ίδιο έκανε, για μια σύντομη αλλά κρίσιμη περίοδο και το υπουργείο εξωτερικών των ΗΠΑ, ανταποκρινόμενο στην πίεση της πετρελαϊκής εταιρείας Unocal (στην οποία ο Κίσινγκερ είχε θέ­ση συμβούλου) και η οποία ήθελε να φτιάξει έναν αγωγό δια μέσου του Αφγανιστάν.136 Χωρίς τη βοήθεια από τη Σαουδική Αραβία και το Πακιστάν (που τότε είχε μια κοσμική κυβέρνηση υπό την Μπε- ναζίρ Μπούτο), οι Ταλιμπάν ποτέ δεν θα μπορούσαν να καταλά­βουν την Καμπούλ.

Αυτό, όμως, δεν σημαίνει ότι οι Ταλιμπάν ήταν απλά δημιούρ­γημα ξένων δυνάμεων. Μπόρεσαν να αναδειχτούν λόγω του απο­προσανατολισμού και της αηδίας που ένοιωσαν πολλοί από εκεί­νους που μάχονταν ενάντια στους Ρώσους (αλλά και από μερικούς που ήταν με τη μεριά των Ρώσων, όπως ένα τμήμα αξιωματικών του στρατού που συνδέονταν με τη φράξια Χαλκ του κυβερνώντος Λαϊκού Δημοκρατικού Κόμματος), απέναντι στη διαφθορά και την ασυνέπεια των αντίπαλων αρχηγών των Μουτζαχεντίν.

-1 2 8 -

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

Ο Ρασίντ περιγράφει την κατάσταση στην Κανταχάρ, απ’ όπου ξεκίνησαν οι Ταλιμπάν:

Ο ι δ ιεθ νείς οργανισμοί βοήθειας φοβόντουσαν ακόμα και να δο υ λέψ ο υ ν στην Κανταχάρ, καθώς η πόλη ήτα ν χω ρισμένη ανάμεσα σε αντίπ αλες εχθρικές ομάδες. Ο ι αρχηγοί τους που­λούσαν τα πάντα σε πακιστανούς έμπορους για να βγάλουν λεφτά, από τηλεφω νικά καλώδια και σ τήλες που τα έκοβαν, μέχρι δέντρα , βιοτεχνίες , μηχανήματα, ακόμα και οδοστρω τή­ρες. Ο ι πολέμαρχοι έμπαιναν σε σπίτια και αγροκτήματα, πέ- τα γαν έξω τους ενο ίκο υ ς τους και τα έδ ινα ν σ τους δ ικούς τους οπαδούς. Κακοποιούσαν τον πληθυσμό, αρπάζοντας ν ε­αρά κορίτσια κι αγόρια για τη σεξουαλική τους ικανοποίηση, ληστεύοντα ς τους έμπορους στο παζάρι και τρομοκρατώ ντας στους δρόμους. Αντί να γυρίζουν οι πρόσφυγες από το Π ακι­στάν, άρχισε να φεύγει όλο και περισσότερος κόσμος από την Κανταχάρ.137

Αυτή ήταν η κατάσταση, όταν μια ομάδα γύρω από τον Μωχάμετ Ομάρ άρχισε να υποστηρίζει ότι χρειαζόταν μια νέα ισλαμική αντι­πολίτευση στους παλιούς Μουτζαχεντίν. Γρήγορα απέκτησε μεγά­λη επιρροή στους παλιούς πολεμιστές και στους νέους σπουδαστές των θρησκευτικών σχολείων:

Ό λοι αυτοί που μαζεύτηκαν γύρω από τον Ομάρ ήταν τα παι­διά της Τζιχάντ, αλλά ταυτόχρονα ήταν βαθειά απογοητευμέ­νοι από τους τσακωμούς και τις εγκλημα τικές δρα σ τηριότη­τες της ηγεσίας των Μ ουτζαχεντίν που κάποτε την λάτρευαν σαν είδω λο. Ε ίδαν τους εαυτούς τους σαν τους φορείς εξα γν ι­σμού ενός αντάρτικου πόλεμου, ενός κοινω νικού συστήματος που πήρε λάθος δρόμο κι ενός ισλαμικού τρόπου ζωής που κα τέληξε στο συμβιβασμό με τη διαφθορά. Π ο λλο ί από αυ­τούς είχαν γεννηθ ε ί στα πακιστανικά προσφυγικά σ τρατόπε­δα, είχαν εκ π α ιδ ευθεί στα πακιστανικά μα ντρα σάς και από- κτησαν στρατιω τική εμπειρ ία με τα κόμματα των Μ ουτζαχεν­τίν που είχαν τη βάση τους στο Πακιστάν. Έτσι, ο ι νεαροί Τα- λιμπά ν ελάχιστα γνώριζαν τη δική τους πατρίδα ή την ιστορία

- 129-

Κρις Χάρμαν

της, αλλά στα μαντρα σάς είχαν μάθει τα πάντα για την ιδα ν ι­κή ισλαμική κοινωνία που είχε δ ιδά ξει ο προφήτης Μ ω άμεθ 1400 χρόνια π ρ ιν και αυτή την κοινω νία είχαν σαν π ρ ό τυ ­πο.13»

Δεκαεφτά χρόνια πολέμου είχαν κατακερματίσει την παλιά κοινω­νία. Οι παραδοσιακές σχέσεις που στηρίζονταν στο γένος ή στη φυλή είχαν αντικατασταθεί από αυτές που στηρίζονταν στις σφαί­ρες και στις δωροδοκίες. Εκεί που παλιά φύτρωνε το στάρι για το ψωμί του χωριού, τώρα φύτρωνε το όπιο για μακρινές αγορές. Οι γυναίκες, που παλιά καταπιέζονταν, αλλά ταυτόχρονα προστα­τεύονταν με τους δεσμούς της οικογένειας, τώρα αποτελούσαν λεία για τις συμμορίες των αντιμαχόμενων στρατιωτών ή κυριολε­κτικά εμπορεύματα που αγοράζονταν και πουλιόνταν από τους πολέμαρχους. Οι πλούσιοι μπορούσαν να γράψουν στα παλιά τους τα παπούτσια τις παραδοσιακές υποχρεώσεις τους για την προ­σφορά κάποιου ελάχιστου κοινωνικού ενδιαφέροντος για τους φτωχούς.

Οι Ταλιμπάν αναδύθηκαν σαν απάντηση σε αυτή την κατά­σταση υλικού και ηθικού χάους. Ήταν μια βάρβαρη απόπειρα να αποκατασταθεί η τάξη σε μια κοινωνία που είχε κομματιαστεί από τη βαρβαρότητα. Το πλαίσιο αυτής της απάντησης ήταν το Ισλάμ, αλλά ένα Ισλάμ που δεν είχε τίποτε κοινό με άλλες μορφές έξω από τον Ουαχαμπισμό της Σαουδικής Αραβίας. Ήταν το θρησκευ­τικό μήνυμα όπως διδασκόταν στα μαντρασάς, αλλά και όπως ερ­μηνευόταν από κάποιους που γνώριζαν ελάχιστα για τον κόσμο πέρα από τα απομονωμένα και εξαθλιωμένα χωριά τους, τα προ- σφυγικά στρατόπεδα και το στρατό. Έτσι η απάντηση των θρη­σκευτικών σπουδαστών απέναντι στις κακοποιήσεις των συζύγων, των αδελφών και των κορών τους ήταν να αποκόψουν δια της βίας όλες τις γυναίκες από κάθε μορφής κοινωνική σχέση με τους άν- δρες πέρα από τους συζύγους τους, τους αδελφούς και τους πατε-

-1 3 0 -

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

ρόδες τους. Η απάντηση στην κλεψιά που ήταν ενδημική σε μια κοινωνία υπό διάλυση ήταν ο ακρωτηριασμός των κλεφτών. Η απάντηση στη σεξουαλική βία που έφερε ο πόλεμος ήταν η τιμω­ρία από τη θρησκευτική αστυνομία κάθε έκφρασης σεξουαλικότη­τας έξω από τα στενά όρια του γάμου. Η απάντηση στην κατα­στροφή του Αφγανιστάν από εξωτερικές δυνάμεις ήταν η απόπει­ρα να απαγορευτεί κάθε μορφή πολιτιστικής έκφρασης που πήγαζε από αυτές τις δυνάμεις -τηλεόραση, ηχογραφημένη μουσική, ακό­μα και φωτογραφίες.

Το καθεστώς που προέκυψε από τη νίκη των Ταλιμπάν ήταν πολύ δυσάρεστο. Αλλά είναι ανοησία να το αποκαλεί κανείς φασι­στικό, όπως ο Κρίστοφερ Χίτσενς. Ο φασισμός αναδύθηκε στα χρόνια του μεσοπολέμου σαν αποτέλεσμα της οικονομικής κρίσης στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες και στην κορύφωσή του μπόρεσε να καταλάβει το μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης στηριγ­μένος στην παραγωγή μιας αναπτυγμένης βιομηχανίας. Οι Ταλιμ- πάν εμφανίστηκαν σε μια από τις φτωχότερες χώρες του κόσμου σαν αντίδραση στην παραπέρα εξαθλίωσή της και στην καταστρο­φική ερήμωσή της -και δεν ήταν καν σε θέση να καταλάβουν όλό το Αφγανιστάν. Είναι επίσης λάθος να τους δούμε σαν το λογικό επακόλουθο της πολιτικής του Ισλαμισμού. Οπως έχουν αποδείξει συγγραφείς σαν τον Όλιβερ Ρόι, τα Ισλαμιστικά κινήματα αναδύ­θηκαν μέσα από την προσπάθεια της διανόησης να συνδυάσει τις ισλαμικές παραδόσεις με τους όρους του σύγχρονου κόσμου. Αντί­θετα, οι Ταλιμπάν ξεπήδησαν από την αντίδραση ενάντια σε κάθε τάση της διανόησης που συνδεόταν με τον «εκσυγχρονισμό», Ισ- λαμιστικής και κοσμικής, αντιμετωπίζοντάς τες όλες σαν συμμέτο­χες στην καταστροφή και το χάος των χρόνων του εμφυλίου πολέ­μου. Προσπάθησαν να αντιπαραβάλουν στη φρίκη μια μυθική ει­κόνα για το πώς ήταν το παλιό, παραδοσιακό Αφγανιστάν.

Η κυριαρχία των Ταλιμπάν ήταν το παθολογικό προϊόν της τραυματισμένης αφγανικής κοινωνίας, από τη στιγμή που αυτή

-131 -

Κρις Χάρμαν

έγινε παιχνίδι στα χέρια των μεγάλων δυνάμεων στον Ψυχρό Πό­λεμο και των συμφερόντων του πετρελαίου στη μεταψυχροπολεμι­κή περίοδο. Να γιατί είναι πρόστυχο, καθώς γράψω αυτές τις γραμμές, οι ίδιες μεγάλες δυνάμεις να συνασπίζονται για να βομ­βαρδίσουν το Αφγανιστάν, χρησιμοποιώντας σαν πρόσχημα τους Ταλιμπάν.

Ο Μπιν Λάντεν και η Αλ ΚάινταΣτη συζήτηση για τον πόλεμο τα περισσότερα ΜΜΕ αντιμετωπί­ζουν σαν συνώνυμα τον Μπιν Λάντεν, το δίκτυο της Αλ Κάιντα και τους Ταλιμπάν. Υπήρξαν σύμμαχοι μετά τα μέσα της δεκαετίας του '90. Οι Ταλιμπάν πρόσφεραν καταφύγιο στον Μπιν Λάντεν όταν αυτός απελάθηκε, πρώτα από την πατρίδα του Σαουδική Αραβία και μετά από το Σουδάν. Αυτά συνέβησαν μετά την κατάληψη του συνόλου της χώρας από τους Ταλιμπάν, όπου ο Μπιν Λάντεν δεν έπαιξε απολύτως κανένα ρόλο.

Βρισκόταν, όμως, στη χώρα στη διάρκεια του δεύτερου μισού της δεκαετίας του '80. Στάλθηκε εκεί από τη Σαουδαραβική κυβέρ­νηση που δούλευε με τη CIA και τις μυστικές υπηρεσίες του Πακι­στάν για να δημιουργήσει μια στρατιωτική δύναμη πολλών χιλιά­δων ανδρών που θα πολεμούσε τους Ρώσους. Αυτή η δύναμη απο­τελούνταν από εθελοντές απ’ όλη τη Μέση Ανατολή, στην πλει- οψηφία τους μαχητές Ισλαμιστές που οι κυβερνήσεις τους έτσι κι αλλιώς ήθελαν να τους στείλουν όσο μακρύτερα μπορούσαν από τις χώρες τους. Ο Μπιν Λάντεν ήταν ο οργανωτής του Σαουδαρα- βικού τμήματος αυτής της επιχείρησης στο έδαφος του Αφγανι­στάν, χτίζοντας στρατόπεδα εκπαίδευσης και υπόγεια οχυρά με χρήματα της CIA και της Σαουδικής Αραβίας.

Επέστρεψε στη Σαουδική Αραβία το 1990 όπου έγινε εχθρικός

-1 3 2 -

Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο

τόσο στη βασιλική οικογένεια, όσο και στις ΗΠΑ εξαιτίας του πο­λέμου ενάντια στο Ιράκ. Αυτό ήταν μέρος της γενικότερης απο­γοήτευσης για τις ΗΠΑ που εμφάνισαν οι περισσότεροι εθελοντές Ισλαμιστές που είχαν πάει να πολεμήσουν τους Ρώσους. Αυτοί αποτέλεσαν σύντομα τον πόλο συσπείρωσης ενός Ισλαμισμού που στρεφόταν πια ενάντια στην επιρροή των ΗΠΑ στις χώρες από τις οποίες προέρχονταν. Στο ίδιο το Αφγανιστάν πολεμούσαν μαζί με τον Χεκματιάρ και μετά με τους Ταλιμπάν ενάντια στη Βόρεια Συμμαχία -και στις δυο περιπτώσεις υποστηρίζοντας τους προσφι­λείς συμμάχους των ΗΠΑ, του Πακιστάν και της Σαουδικής Αρα­βίας. Αλλά την ίδια στιγμή δρούσαν σαν σύνδεσμος ανάμεσα στις διάφορες Ισλαμιστικές ομάδες και κόμματα σε ολόκληρη την πε­ριοχή, που γινόντουσαν όλο και πιο εχθρικά προς τις ΗΠΑ. Μέσα απ’ αυτές τις διασυνδέσεις δημιουργήθηκε αυτό που τα ΜΜΕ ονο­μάζουν δίκτυο της Αλ Κάιντα, στο οποίο ο Μπιν Λάντεν υποτίθε­ται ότι έπαιζε ηγετικό ρόλο.

Στην πραγματικότητα, γνωρίζουμε πολύ λίγα για τη δύναμη αυτού του δίκτυου. Οι περισσότερες πληροφορίες βασίζονται σε αμφιβόλου ποιότητας μαρτυρίες που πάρθηκαν από αυτούς που δι­κάζονταν στα αμερικανικά δικαστήρια για τις βομβιστικές ενέργει­ες στις πρεσβείες των ΗΠΑ το 1998. Απ’ όσο φαίνεται, όμως, δεν επρόκειτο για κάποια συνωμοσία με συγκεντρωτικό χαρακτήρα, αλλά για μια χαλαρή σύνδεση διαφόρων Ισλαμιστικών ομάδων που πολεμούσαν ανεπιτυχώς τις δικές τους κυβερνήσεις. Για παράδειγ­μα, εκείνη την εποχή ο εμφύλιος πόλεμος στην Αλγερία έφτανε στο τέλος του καθώς το FIS έκανε ανακωχή με το καθεστώς. Το στρα­τιωτικό καθεστώς του Σουδάν στρεφόταν ενάντια στο ισλαμικό Μπρέθρεν. Και το αιγυπτιακό καθεστώς είχε κυριολεκτικά διαλύσει όλες τις παράνομες Ισλαμιστικές οργανώσεις μετά τις επιθέσεις τους ενάντια σε υπουργούς, στη χριστιανική μειονότητα, σε ξένους τουρίστες και σε συγγραφείς, όπως οι Φαράγκ Φούντα (δολοφο­νήθηκε το 1992) και Ναγκίμπ Μαχφούζ (τραυματίστηκε το 1994).

-1 3 3 -

Κρις Χάρμαν

Το αιγυπτιακό κράτος απάντησε «με τις συλλήψεις χιλιάδων, τις δολοφονίες εκατοντάδων σε επιθέσεις ενάντια σε ύποπτα για κρυ- σφύγετα μέρη και με την εκτέλεση δεκάδων μετά από συνοπτικές δίκες».139 Τώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές, τα ρεπορτάζ από την Αίγυπτο αναφέρουν ότι η καταστολή έχει διαλύσει κάθε ικανό­τητα αυτών των ομάδων να προχωρήσουν σε οποιαδήποτε δράση, ειρηνική ή βίαια.

Αυτό δεν σημαίνει ότι η επιρροή των Ισλαμιστικών ιδεών έχει εκλείψει, όπως δείχνει και το γεγονός ότι είναι πολύ διαδεδομένες οι βιντεοταινίες με τον Μπιν Λάντεν στη μεσαία τάξη της Σαουδι­κής Αραβίας. Αλλά η ήττα είναι πραγματική -αρχικά στην Αίγυ­πτο και στην Αλγερία και τώρα στο Αφγανιστάν.

Ήδη από το 1995 ο Ολιβιέρ έδινε σε ένα από τα βιβλία του τον τίτλο Η Αποτυχία του Πολιτικού Ισλάμ. Υποστήριζε ότι η αποτυχία των προσπαθειών να αλλάξουν την κοινωνία με πολιτικό τρόπο, οδηγούσε τους Ισλαμιστές πίσω στο να επιχειρούν να ασκήσουν πίεση στα υφιστάμενα κράτη κεντράροντας στην αλλαγή της συμ­περιφοράς τους. Η επακόλουθη ανάπτυξη της Αλ Κάιντα δείχνει ότι αυτή του η πρόβλεψη ήταν κάπως πρόωρη.

Όμως και η (δια η Αλ Κάιντα είναι προϊόν της ήττας. Αυτό φαί­νεται με δυο τρόπους. Ο ένας είναι η προσπάθεια της Αλ Κάιντα να απευθυνθεί πέρα από το στενά θρησκευτικό ακροατήριο. Η έμ­φαση των ομάδων που συνδέονται με την Αλ Κάιντα στρέφεται κύ­ρια στον ρόλο των ΗΠΑ «που έχουν καταλάβει τη γη του Ισλάμ... κλέβουν τα πλούτη της... διατάζουν τους ηγέτες της... τρομοκρα­τούν τους γείτονές της».140 Τονίζουν ιδιαίτερα το ρόλο των ΗΠΑ σαν υποστηρικτή του Ισραήλ στην κατοχή της Παλαιστίνης. Σε τέ­τοιες δηλώσεις οι επιθέσεις στις κοσμικές ιδέες υποκαθίστανται, έστω και για οπορτουνιστικούς λόγους, από τις επιθέσεις στον ιμ­περιαλισμό.

Δεύτερον, η ήττα έχει αυξήσει την τάση ανάμεσα στις ομάδες που δεν έχουν εγκαταλείψει την ένοπλη δράση, να μετατραπούν σε

-1 3 4 -

Ο Προφήτης Προλεταριάτο

ακόμα περισσότερο μυστικές, συνωμοτικές. Τους έχει επίσης εν­θαρρύνει να μη δίνουν σημασία στο ανθρώπινο κόστος τέτοιων ενεργειών -και όσον αφορά στους εαυτούς τους και σε ανθρώπους που δεν έχουν καμιά σχέση ούτε με τον αγώνα τους, ούτε με τον ιμ­περιαλισμό. Οι επιθέσεις αυτοκτονίας πάνω στους δίδυμους πύρ­γους αντιπροσωπεύουν την ακραία λογική αυτής της τάσης. Οι αε- ροπειρατές πίστευαν ότι ο δρόμος για να πολεμήσεις τον ιμπερια­λισμό ήταν να καταψύγεις σε επιθέσεις ενάντια σε πολίτες, κάτι που είναι ένα χαρακτηριστικό όλων των ιμπεριαλιστικών πολέμων. Είναι μια προσέγγιση που δεν μπορεί να νικήσει. Ο ιμπεριαλισμός έχει συντριπτικά ανώτερη δύναμη πυρός και μόνο η μαζική πάλη μπορεί σταματήσει τη χρήση αυτής της δύναμης.

Η κοσμική αριστερά μπορεί να βρεθεί στην ηγεσία της πάλης για μια καλύτερη κοινωνία. Αλλά μόνο αν αποφύγει την παγίδα να πιστέψει ότι ο ιμπεριαλισμός ή τα τοπικά καθεστώτα που συνεργά­ζονται μ’ αυτόν είναι κατά κάποιο τρόπο πιο «πολιτισμένα» από τους Ισλαμιστές αντιπάλους τους. Αν η αριστερά συνεχίσει να κά­νει αυτό το λάθος, το μόνο που θα πετύχει είναι να οδηγήσει πολ­λούς ανθρώπους πίσω σ’ έναν Ισλαμισμό που βρίσκεται σε κρίση μετά από μια δεκαετία ηττών στις χώρες που κάποτε ήταν ισχυρός.

- 135 -

Χρυσός αιώναςτων αραβικών επιστημών

Η πρώτη χρήση δεκαδικώ ν ψηφίω ν σ ε μαθη­ματικό σύγγραμμα τον al-U qU disi στα μέσα του ΙΟσυ αιώνα. Το όνομα του συγγραφέα είνα ι εμπνευσμένο από τον Ε υκλείδη. y

UttJUUkSfiJb -W L lSU ^I ̂ υ ·,Λ -Λ Λ >^

J V 4 <1/1 ή ^^--^W**»***·^ r, UIV 7 i * * V

■ Zytutocr · * In» , r '̂ • h Ubfi *

m v <i I rfUS^Mt^viuiAw .^ y i ζ ζ ί -έ ί : \ s ‘

6 ^ l r

·£? Ι̂ Ι̂̂ Ι̂ -̂ΙΟΙΙλλ^ ο& h j

|P ^ » ^ 2 3 5

a Διάγραμμα ηλιακής έκλειψ ης από χειρόγραφο του al-K aik b i 11ος αιώνας.

i Ανατομική περιγραφή του ματιού σε σύγγραμμα του Hunayn ibo M ag το 860.

Επανάσταση am Ιράν και ανατροπή τον δικτάτορα Σάχη το 1979.

Η κατάληψη της αμερικάνικης πρεσβείας στην Τεχεράνη από ιαλαμιστές φοιτητές το Ν οέμβρη του 1979.

Συλλαλητήριο μουσουλμάνων μεταναστών στην Ομόνοια, ενάντια σε ρατσιστικό ισλαμοφοβιχό φ ιλμ το 2011

Το μόνο που έφ εραν ο ι περιπ ολίες της Frontex είνα ι μ α ζικο ί π νιγμο ί προσφύγων στη Μ εσόγειο.

Α ντιρατσισακή διαδήλωση ενάντια στην Ενρώπη-φρούριο στη Λ ειψ ία , Γερμανία .

Η υποκρισία στο μεγα λείο της! Ο ι ηγέτες της Ε Ε κα ι άλλων κρατών «διαδηλώ νσυν» για την «ελευθερίά του λόγου» μετά το C harlie H ebdo.

28 Απρίλη 2013. Α γρεργάτες μετανάστες στη Μσνωλάδα ακεργούν καχ δταδηλώνονν εναντία στη δολοφονική επ ίθεση των αφεντικών.

15 Γενάρη 2015. Α περγοί μετανάστες στη Γενυτή Ανακύκλωση διαδηλώνουν στον Ααπρόπνργο μα ζί με συμπαραστάτες.

Τ ο κε ίμ εν ο που α κο λο υθεί δ η μ ο σ ιεύ τη κ ε για πρώτη φορά στο περιοδικό Σοσ ια λισ μός Από τα Κάτω , N o 88, Σεπτέμβρης-Ο κτώ βρης 2011.

Πάνος ΓκαργκάναςΕπιστημονικά αντίδοτα στην ισλαμοφοβία

Η πολύνεκρη φασιστική επίθεση στη Νορβηγία έφερε αναγκαστι­κά στο προσκήνιο τα θέματα της ισλαμοψοβίας. Όσες προσπάθειες κι αν έγιναν για να παρουσιαστεί ο δολοφόνος Μπρέιβικ σαν μο­ναχική διαταραγμένη προσωπικότητα, η επιμονή του να αυτοπρο- βάλλεται ως σύγχρονος σταυροφόρος που επιχειρεί να σώσει τη χριστιανική Ευρώπη από την «εισβολή» του Ισλάμ ανάγκασε όλες τις πολιτικές δυνάμεις της «γηραιός ηπείρου» να τοποθετηθούν.

Το έγκλημά του ήταν τόσο φρικαλέο ώστε ακόμα και η ακρο­δεξιά προσπάθησε να πάρει αποστάσεις, έστω κι αν τα αντανακλα­στικά στελεχών της σε πολλές χώρες (Γαλλία, Ιταλία, Αυστρία) ήταν να δηλώσουν ότι «πολλά από αυτά που λέει ο Μπρέιβικ είναι σωστά». Όμως, το γεγονός ότι κραυγαλέοι ρατσιστές αναγκάζον­ται να αναδιπλωθούν, δεν σημαίνει ότι έπαψαν να υπηρετούν μια εκστρατεία που «δεν τολμάει να πει το όνομά της».

Οι προσπάθειες να ζωγραφιστεί το Ισλάμ με τα πιο μελανά χρώματα μιας «σκοτεινής απειλής» δεν πρόκειται να σταματήσουν,

- 142-

Επιστημονικά αντίδοτα στην ισλαμοφοβία

γιατί υπηρετούν πολλαπλές πολιτικές σκοπιμότητες -από τη συ- κοφάντηση των μουσουλμάνων μεταναστών στις ευρωπαϊκές μη- τροπόλεις μέχρι την κάλυψη των ιμπεριαλιστικών επεμβάσεων στο Αφγανιστάν, στο Ιράκ, στη Σομαλία, στην Τσετσενία, στις επαρχίες των Ουιγούρων στην Κίνα, τώρα και στη Λιβύη. Όσο ο Καντάφι προσπαθούσε να πείσει τη Δύση να προτιμήσει το καθεστώς του απέναντι στους εξεγερμένους, μιλούσε για «ισλαμιστές τρομοκρά­τες» που θα χτυπάνε την Ευρώπη από τη Λιβύη αν επικρατήσουν. Τώρα που ο Καντάφι καταρρέει, είναι το ίδιο το ΝΑΤΟ που ανησυ­χεί για «ανεξέλεγκτα Ισλαμιστικά στοιχεία στη διάδοχη κατάστα­ση» και είναι βέβαιο ότι θα χρησιμοποιήσει αυτό το πρόσχημα για να κλιμακώσει την επέμβασή του περνώντας από την εναέρια στην επίγεια δράση.

Οι προπαγανδιστικές ανάγκες των ιμπεριαλιστικών πολέμων και του ρατσισμού έχουν να αντλήσουν πυρομαχικά από μια παρά­δοση που πηγαίνει πολύ πίσω. Οι προκαταλήψεις που ταυτίζουν το Ισλάμ με το σκοταδισμό και την υπανάπτυξη έχουν ευρωπαϊκές ρί­ζες που απλώνονται πίσω στον 20ό και το 19ο αιώνα. Και αν μιλά­με για την Ελλάδα, η κυρίαρχη ιδεολογία πάντα είχε σαν συστατι­κό της την αντιμετώπιση του «προαιώνιου εχθρού» από την ανατο­λή.

Ένα βιβλίο που κυκλοφόρησε στα αγγλικά την περασμένη χρο­νιά [το 2010] έρχεται να βοηθήσει στην κατάρριψη αυτών των πλα­στών στερεότυπων. Έχει τίτλο Ιχνηλάτες (Pathfinders) και υπότιτλο Ο Χρυσός Αιώνας των Αραβικών Επιστημών. Ήδη ο υπότιτλος προ- καλεί: υπήρξε άραγε ανάπτυξη των επιστημών στον αραβικό κό­σμο και μάλιστα τέτοια που να αξίζει να ονομαστεί χρυσός αιώνας; Κι όμως, οι σελίδες του βιβλίου δεν αφήνουν κανένα περιθώριο για αμφιβολία.

Ο συγγραφέας του βιβλίου, ο καθηγητής Θεωρητικής Φυσικής στο Πανεπιστήμιο του Σάρεϊ στην Αγγλία, Jim Al-Khalili, εξηγεί ει­σαγωγικά ότι δεν πιστεύει στο διαχωρισμό της επιστήμης σε χρι­

- 143-

Πάνος Γκαργκάνας

στιανική, εβραϊκή ή μουσουλμανική, ούτε σε ευρωπαϊκή ή ασιατι­κή. Διάλεξε τον όρο «αραβική» απλά για να υποδηλώσει ότι ερευ­νά την ανάπτυξη των επιστημών σε μια συγκεκριμένη ιστορική πε­ρίοδο και περιοχή όπου η αραβική ήταν η γλώσσα στην οποία έγραψαν οι άνθρωποι που υπηρέτησαν τις επιστήμες όταν ανθού­σε το Ισλάμ από τις ακτές του Ατλαντικού μέχρι τα βάθη της Ασίας, περίπου από το 750 μέχρι το 1250.

Με την έρευνά του αυτή, ο συγγραφέας μάς δίνει μια εμπερι­στατωμένη εικόνα για τη γέφυρα που αποτέλεσε η «ισλαμική Ανα­γέννηση» στην εξέλιξη των επιστημών από τους αρχαίους ελληνι­στικούς χρόνους στις σύγχρονες επιστημονικές επαναστάσεις του Κοπέρνικου, του Γαλιλαίου και του Νεύτωνα. Το βιβλίο λειτουργεί σαν ένας μεγεθυντικός φακός πάνω στις ήδη γνωστές αναφορές στη συμβολή των λογίων του μουσουλμανικού κόσμου στη μεσαι­ωνική εποχή.

Γράφει ο Ευτύχης Μπιτσάκης στο κλασικό του βιβλίο για την Ε ξ έλ ιξ η τω ν Θ εω ριώ ν τη ς Φ υ σ ικ ής :

Επικρατεί η α ντίληψ η ότι ο χριστιανικός Μ εσαίωνας ήταν μια εποχή καθολικά σκοτεινή. Ε ιδ ικότερα, ότι Μεσαίωνας και επ ι­σ τημ ο ν ικ ή πρόοδος ε ίνα ι έννο ιες α συμβίβα σ τες. Ό τι, όπως γράφ ει ο Rene Taton, π ιστεύεται ότι το «ελλην ικ ό θαύμα» λ η ­σμονήθηκε και ξεθά φτηκε από τους Ο υμα νιστές της Α ναγέν­νησης. Η άποψη αυτή, κατά το γά λλο ιστορικό της επ ιστήμης, αντιφ άσκει με την πραγματική ιστορία.Είναι γεγονός ότι μετά την κατάρρευση της ρωμαϊκής αυτο­κρατορίας υπήρξε μια συνολική οπισθοδρόμηση και ε ιδ ικό τε­ρα στα γράμματα, σ τις επ ισ τήμ ες και στη φιλοσοφία . Όπως σημειώ νει ο Th. Kuhn, μέχρι τον 7ο αιώνα οι Ευρωπαίοι δεν είχαν πρόσβαση στην αρχαία ελλη ν ικ ή επ ισ τήμη. Ο Ε υκλεί­δης ήταν γνω στός μόνο σε μια μη πλήρη λατιν ική μετάφραση από τον Βοήθιο. Ο Π τολεμαίος ήταν εντελώ ς άγνωστος. Από το έργο του Α ρισ τοτέλη ήταν γνω στά μόνο λ ίγα έργα λ ο γ ι­κής. Η επισ τήμη είχε παραμεληθεί. Η εκκλησία ήταν αρχικά εχθρική προς τις επ ισ τήμες. Α λλά όταν στην Ευρώπη η επ ι­

- 144-

σ τήμη βρ ισ κότα ν στο να δίρ , στο Ισλάμ πρα γματοποιούτα ν μια μεγά λη Α να γέννηση. Ο ι Ά ρα βες α νασ υγκρότησ α ν την αρχαία επ ισ τήμ η , μετα φρά ζοντας αρχικά κε ίμ ενα ελλή νω ν από τα συριακά στα αραβικά. Ο ι ίδ ιο ι προώ θησαν τα μαθημα­τικά, την αστρονομία, την οπτική, τη χημεία κλπ. Η χρισ τιανι­κή Ευρώπη γνώ ρισε την αρχαία επ ισ τήμη από τους Ά ραβες, συνήθω ς από α ρα βικές μεταφράσεις (η Α λμα γέσ τη [το κλασι­κό έργο του Πτολεμαίου] είνα ι σύντμηση αραβικού τίτλου του 9ου αιώνα), (σελ. 178-9).

Το βιβλίο του Al-Khalili αφιερώνει ξεχωριστά κεφάλαια σε κάθε μια πτυχή της μεγάλης εκείνης Αναγέννησης, αρχίζοντας από το κίνημα των μεταφράσεων.

Επιστημονικά αντίδοτα στην ισΧαμοψοβία________________________________

Το μεταφραστικό κίνημα

Η Βαγδάτη στον 8ο και 9ο αιώνα, κάτω από την ηγεσία των Αββα- σιδών Χαλίφηδων Χαρούν αλ-Ρασίντ (μεταφράζεται σαν Ααρών ο Δίκαιος) και του γιου του Αλ-Μαμούν, αναδύεται σαν μια τεράστια πόλη, η μεγαλύτερη της εποχής με ένα εκατομμύριο κατοίκους, πρωτεύουσα μιας απέραντης αυτοκρατορίας που αναπτύσσει το εμπόριο καθώς ενσωματώνει τους εμπόρους στην άρχουσα τάξη και τους δίνει δυνατότητα να κινούνται από τον Ατλαντικό μέχρι την Ινδία. Αναφέρεται χαρακτηριστικά ότι ήταν δυνατό να γράφε­ται μια επιταγή στη Βαγδάτη και να εξαργυρώνεται στα παράλια της Βόρειας Αφρικής με κοινό νόμισμα το δηνάριο.

Η ιστορικός Reay Tannahill στο βιβλίο της για τα τρόφιμα και τη διατροφή αναφέρει:

Σύντομα η Βαγδάτη εξελ ίχ θηκ ε σε μεγά λη αποθήκη της επο ­χής της, γεμά τη με τα προϊόντα της Ανατολής. Από τη Βαγδά­τη ξ εκ ινο ύ σ α ν Ά ρ α βες κα ι Ε βρ α ίο ι έμ π ο ρ ο ι και τα ξίδευα ν στην Κίνα για να φέρουν κανέλα και rh u barb (απαραίτητο για

-1 4 5 -

Πάνος Γκαργκάνας

την ιατρική), αλλά και στην Ινδία για καρύδες. Α λλο ι πήγαι­ναν στο Ισπαχάν για μ έλ ι, κυδώνια, μήλα, σαφράν και αλάτι, στη Μ οσούλη για ορτύκια και στη Χαλουάν για ρόδια, σύκα και ξύδι.Ο ρ ισμένα από αυτά τα προϊόντα προορίζονταν για να προ ­ω θηθούν και να π ο υ ληθούν σ την Ευρώπη. Α λλα ταξίδευα ν μαζί με τους άρα βες αξιωματούχους σ τις α ποικ ίες που δ ιο ι­κούσαν μέχρι την Ισπανία, όπου με τη βοήθεια ενός νέου δ ι­κτύου καναλιών δημιουργούνταν συντρ ιβάνια και κήποι κατ’ εικόνα και ομοίωση της Μ εσοποταμίας. (Food in H isto ry , Pen­guin Books, 1988, σελ.141).

Η συγκέντρωση πλούτου και στρατιωτικής δύναμης σε αυτό το κέντρο συνδυάστηκε με την ανάγκη για συγκέντρωση του επιστη­μονικού πλούτου της εποχής. Οι επικοινωνίες είχαν ανάγκη από γέφυρες, κανάλια, χάρτες (αλλά και κεραμικά για τα κτίρια και ατσάλι για τα σπαθιά των πολεμιστών), και, κατά προέκταση, από όλα τα μέχρι τότε επιτεύγματα της αστρονομίας, της γεωμετρίας, της ιατρικής και όσων άλλων γνώσεων είχαν συσσωρευτεί.

Η Βαγδάτη αποκτάει τη μεγαλύτερη βιβλιοθήκη από την επο­χή της ελληνιστικής Αλεξάνδρειας, τον Μπαΐτ αλ-Χίκμα (Οίκο της Σοφίας), όπου συγκεντρώνονται μεταφρασμένα στα αραβικά όλα τα έργα της ελληνικής κληρονομιάς, αλλά και της περσικής και της ινδικής.

Ο Ραμπάν αλ-Ταμπαρί μεταφράζει τη Μεγίστη Σύνταξη του Πτολεμαίου, που θα συνεχίσει την πορεία της στην ιστορία πλέον με το αραβικό της όνομα ως Αλμαγέστη. Ο Χουναΐν ιμπν Ισάκ με­ταφράζει Ιπποκράτη και Γαληνό, ο Ταμπίτ ιμπν Κούρα Ευκλείδη, Αρχιμήδη και Απολλώνιο, ο Κούστα ιμπν Λούκα Διόφαντο και Αρίσταρχο. Εκτός από τους διάσημους μεταφραστές, το κίνημα απλώνεται σε πλήθος άλλους που ενισχύονται από τις χορηγίες όχι μόνο του Χαλίφη και του Βεζίρη αλλά και των άλλων αξιωματού- χων και των πλουσίων εμπόρων. Οι πιο μεγάλοι μεταφραστές δια­θέτουν ακολουθία από αντιγράφεις που αναπαράγουν τις μετα­

- 146-

Επιστημονικά αντίδοτα στην ισλαμοφοβία

φράσεις σε αντίγραφα. Ο όγκος των βιβλίων στον Οίκο της Σοφίας αλλά και στις ιδιωτικές βιβλιοθήκες των αρχοντικών φτάνει σε πρωτοφανή επίπεδα.

Χαρακτηριστικό του κλίματος εκείνης της εποχής είναι το γε­γονός ότι ένας από τους άραβες ιστορικούς αναφέρει μια ιστορία που κυκλοφορούσε για τον χαλίφη Al-Mamun ότι είδε στο όνειρό του τον Αριστοτέλη!

Χαλίφηδες που ονειρεύονται και εμπνέονται από τον Αριστο­τέλη και γίνονται αραβικοί θρύλοι, είναι σίγουρα μια εικόνα που αντιφάσκει με τα κυρίαρχα στερεότυπα. Ο Al-Khalili δίνει στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου του τον τίτλο «Ένα Όνειρο για τον Αριστοτέλη».

Έστω και αν η Βαγδάτη και ο Οίκος της Σοφίας καταστράφηκε μετά την εισβολή των Μογγόλων το 1258, η παράδοση αυτή βρήκε τη συνέχειά της και στον Οίκο της Σοφίας του Κάιρου και στις πε­ρίφημες βιβλιοθήκες της Ανδαλουσίας, στην Κόρδοβα και στη Γρα- νάδα.

Όταν ο Al-Khalili γράφει για χιλιάδες βιβλία κυριολεκτεί. Ένας από τους παράγοντες που συνέβαλαν σε εκείνη την άνθηση ήταν το πέρασμα της γνώσης του χαρτιού από την Κίνα στους άραβες. Η πρώτη παραγωγή χαρτιού στην αυτοκρατορία των Αββασιδών έγι­νε στη Σαμαρκάνδη, από Κινέζους αιχμάλωτους πολέμου μετά την ήττα της κινεζικής δυναστείας των Τανγκ από τα μουσουλμανικά στρατεύματα το 751. Η παραγωγή χαρτιού άνθισε στη Βαγδάτη την τελευταία δεκαετία του 8ου αιώνα και συνδυάστηκε με άνθηση όλων των τεχνικών που απαιτεί η παραγωγή βιβλίων (μελάνια, κόλλες, δέρματα, βιβλιοδεσία).

Εκτός από τις ιδέες, λοιπόν, το Ισλάμ και ο αραβικός κόσμος αποτέλεσε τη γέφυρα και για την πρώτη ύλη για τη διάδοσή τους. Σύμφωνα με τον Henri-Jean Martin και το κλασικό του έργο Η Έ λευσ η του Β ιβ λ ίο υ :

- 147-

Πάνος Γκαρι κάνας

η α νακάλυψη της τυπογραφίας θα ήταν αδύνατη χωρίς την ώ θηση που έδω σε το χαρτί, το οποίο έφ τα σε σ την Ευρώπη από την Κίνα διαμέσου των αράβω ν...Το 12ο αιώνα εμφα νίστηκε στην Ιταλία ένα νέο είδος «π εργα ­μηνής», το χαρτί, το οποίο έφ ερα ν έμπο ρο ι που συνα λλά σ ­σονταν με α ρα β ικές χώ ρες... Ο ι αξιω ματούχοι της Γένοβας, όπου πρω τοεμφανίστηκε το χαρτί από την αραβική Ισπανία, το χρησιμοποιούσαν για τους λογαριασμούς τους... Σύντομα, ολόκληρα δέματα χαρτιού έφταναν στα ιταλικά λιμάνια. (Lu- cien Febvre and H enri-Jean M artin , The C om ing o f th e Book, V erso 1990, σελ. 30).

Από το πλούσιο απόθεμα γνώσεων που συγκέντρωσαν τα κέν­τρα του μεσαιωνικού Ισλάμ άντλησε πλουσιοπάροχα το μεταφρα­στικό κίνημα από τα αραβικά στα λατινικά που αναπτύχθηκε αι­ώνες αργότερα, στο Τολέδο του 12ου αιώνα. Ο επίσκοπος Ραϋμόν- δος του Τολέδο δημιούργησε ένα μεταφραστικό κέντρο που άνθη­σε στα μέσα εκείνου του αιώνα. Αλλά η Reconquista της αραβικής Ανδαλουσίας από τους χριστιανούς ηγεμόνες δεν ήταν η μόνη πύ­λη εισόδου της αραβικής επιρροής στην Ευρώπη. Η Βενετία με το εκτεταμένο εμπόριό της στην Ανατολή και η Σικελία σαν σταυρο­δρόμι όπου τα εβραϊκά, τα αραβικά, τα λατινικά και τα ελληνικά συνυπήρχαν σαν επίσημες γλώσσες κάτω από την ηγεμονία των Ρογήρων (πατέρα και γιού), έπαιξαν αντίστοιχο ρόλο. Στα τέλη του 15ου αιώνα, γράφει ο Al-Khalili, τα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια ήταν εφοδιασμένα με λατινικές μεταφράσεις όλων των σημαντικών αρα­βικών έργων.

Τα άλματα στην επιστήμη

Ωστόσο η σημασία της ισλαμικής Αναγέννησης δεν περιορίζεται στο ρόλο της γέφυρας ανάμεσα στην αρχαιότητα και την ευρωπαϊ­κή Αναγέννηση, παρόλο που αυτό από μόνο του θα ήταν τεράστιο.

- 148-

Επιστημονικά αντίδοτα στην ισλαμοφοβία

Όπως και σε άλλες στιγμές της ιστορίας όπου συμπυκνώνονται πολλές αλλαγές και συσσωρεύονται γνώσεις και εμπειρίες, σημει­ώθηκαν άλματα στην εξέλιξη της επιστημονικής γνώσης. Το βιβλίο του Al-Khalili εντοπίζει αυτά τα άλματα και εξηγεί τη συμβολή τους για τη συνέχεια σε πολλούς τομείς, αφιερώνοντας κεφάλαια στη Χημεία, στα Μαθηματικά, στην Αστρονομία, στη Φιλοσοφία, στην Οπτική, στην Ιατρική.

Ένας τρόπος για να γίνει κατανοητό αυτό είναι να δούμε πόσοι άραβες απέκτησαν λατινικά ονόματα, επειδή τα έργα τους έγιναν απαραίτητα στην επιστημονική βιβλιογραφία: Averroes (Ibn Ru- shd), Avicenna (Ibn Sina), Alkindus (AI-Kindi), Geber the Alche­mist (Jabir ibn Hayyan), Algorithmus (ο πατέρας της άλγεβρας Al- Kwarizmi), Abulcasis (Abu al-Qasim al-Zahrawi), Albatenius (al- Battani), Alfraganus (Al-Farghani) και πολλοί άλλοι.

Προφανώς δεν μπορούμε στα πλαίσια αυτού του άρθρου να συνοψίσουμε όλες αυτές τις τομές. Ας περιοριστούμε, λοιπόν, σε μερικά από τα πιο σημαντικά παραδείγματα.

Η άλγεβρα χρωστάει το όνομά της στο βιβλίο του Al-Kwarizmi με τίτλο Al-Kitab al-Mukhtasar f i Hisab al-Jebr wal-Muqabala, που σημαίνει «Το Εγχειρίδιο των Υπολογισμών με Αποκατάσταση και Εξισορρόπηση». Εκείνο το al-Jebr από όλο αυτό το μακρινάρι, έμεινε στην ιστορία. Ο AI-Kwarizmi ήταν από τους βασικούς λόγι­ους του Οίκου της Σοφίας στη Βαγδάτη στο πρώτο μισό του 9ου αιώνα. Συνδύασε τις επιρροές από τον Ευκλείδη και από την ινδική αριθμητική και κατάφερε να δώσει κανόνες (αλγόριθμους, από το λατινικό όνομά του), για τη λύση αλγεβρικών εξισώσεων μέχρι το δεύτερο βαθμό. Το βιβλίο του μεταφράστηκε στα λατινικά το 1145 και βοήθησε στην εξέλιξη των σύγχρονων μαθηματικών. Ο Al- Khalili εξετάζει τη σχέση του με τον Διόφαντο και με τον ινδό Brahmagupta και επιμένει ότι ο τίτλος του πατέρα της άλγεβρας ανήκει στον Al-Kwarizmi.

Παράλληλα, ο Al-Kwarizmi έπαιξε ρόλο στην καθιέρωση των

-1 4 9 -

Πάνος Γκαργκάνας

ινδικών ψηφίων για τους αριθμούς στον ισλαμικό κόσμο και από εκεί στην Ευρώπη. Εκεί βρίσκονται οι ρίζες των αριθμών που χρησι­μοποιούμε (1,2,3,4,...) καθώς και η δυνατότητα να γράφουμε όχι μόνο μέχρι το 9 αλλά οποιοδήποτε μέγεθος με τα ίδια ψηφία, όπως επίσης και η χρήση δεκαδικών ψηφίων.

Ένα δεύτερο σημαντικό παράδειγμα αφορά στην Αστρονομία. Τι πρόοδος υπήρχε πριν ο Κοπέρνικος ανατρέψει τη γεωκεντρική θεώρηση του Πτολεμαίου με το ηλιοκεντρικό σύστημα; Ο ίδιος ο Κοπέρνικος είχε μελετήσει την Αλμαγέστη του Πτολεμαίου στα λα­τινικά από τη μετάφραση που είχε κάνει από τα αραβικά ο Γεράρ- δος της Κρεμόνα, ένας από τους πρωταγωνιστές του μεταφραστι­κού κινήματος της ευρωπαϊκής Αναγέννησης. Είχε χρησιμοποιήσει επίσης την Επιτομή της Αλμαγέστης που είχαν συγγράψει από κοι­νού ο Γκέοργκ Πόιερμπαχ και ο Ρεγκιομοντάνους. Από εκεί έμαθε για τα έργα αράβων αστρονόμων όπως ο Thabit ibn Qurra και ο al- Battani και έκανε αναφορές σε αυτά στο περιβόητο σύγγραμμά του De Revolutionibus. Σύμφωνα με τον Al-Khalili όμως, η πιο σημαντι­κή επιρροή στο έργο του Κοπέρνικου προέρχεται από τους αστρο­νόμους της λεγόμενης Σχολής της Maragha.

Η Maragha ήταν αστρονομικό παρατηρητήριο στα ανατολικά της Τεχεράνης, όπου εργάστηκε ο Nasr al-Din al-Tusi από το 1259 και μετά. Εκτός από την καταγραφή παρατηρήσεων με μεγαλύτερη ακρίβεια, αυτό που πρόσφερε ο al-Tusi ήταν ένα μαθηματικό μον­τέλο (το «ζεύγος Tusi») με κίνηση ενός μικρότερου κύκλου μέσα σε έναν μεγαλύτερο, χάρη στο οποίο μπορούσε να απλοποιηθεί η προσπάθεια του Πτολεμαίου να ερμηνεύσει τις τροχιές στο γεω­κεντρικό μοντέλο του. Ο Κοπέρνικος χρησιμοποίησε ένα αντίστοι­χο μοντέλο με το «ζεύγος Tusi» στο δικό του ηλιοκεντρικό σύστη­μα.

Το βιβλίο του Α1 Khalili είναι γεμάτο με ιστορικές αναδρομές, επιστημονικές συγκρίσεις και πίνακες και διαγράμματα από αραβι­κά συγγράμματα που στοιχειοθετούν και ζωντανεύουν τα επιτεύγ­

-1 5 0 -

Επιστημονικά αντίδοτα στην ισλαμοψοβία

ματα της ισλαμικής Αναγέννησης. Τα πρώτα βήματα από την Αλ­χημεία στη Χημεία, ο υπολογισμός του μήκους της περιφέρειας της γης με απίστευτη ακρίβεια, η ανάπτυξη της ιατρικής έτσι ώστε επί περίπου πέντε αιώνες στη μεσαιωνική Ευρώπη τα βασικά ιατρικά συγγράμματα ήταν μεταφράσεις των έργων των Al-Razi, Ibn Sina και AI-Zahrawi.

Το αδύνατο σημείο στο βιβλίο του Al-Khalili βρίσκεται στην προσπάθειά του να απαντήσει στο ερώτημα γιατί η ισλαμική Ανα­γέννηση δεν είχε συνέχεια όπως η ευρωπαϊκή που ακολούθησε. Στον τομέα αυτό περιορίζεται να αντικρούσει τις αντιλήψεις που χρεώνουν την παρακμή σε εγγενή σκοταδισμό του Ισλάμ σαν θρη­σκεία, λες και η χριστιανική εκκλησία πολέμησε λιγότερο την ανά­δειξη των επιστημών όταν έκαιγε τον Τζιορντάνο Μπρούνο στην πυρά και καταδίωκε τον Γαλιλαίο. Γιατί οι επιστημονικές επανα­στάσεις απογειώθηκαν στην Ευρώπη παρά αυτές τις διώξεις, ενώ αντίθετα παρήκμασαν στον αραβικό κόσμο;

Μαρξιστική προσέγγιση

Για να απαντηθεί αυτό το ερώτημα χρειάζεται μια μαρξιστική προ­σέγγιση για τις ρίζες αλλά και τα όρια της ισλαμικής Αναγέννησης. Στην προσπάθεια αυτή μπορούμε να βρούμε χρήσιμους προσανα­τολισμούς στο βιβλίο του Κρις Χάρμαν, Λαϊκή Ιστορία του Κόσμου.

Η επικράτηση των Αββασιδών δεν ήταν μια απλή αλλαγή δυ­ναστείας σε μια μεγάλη αυτοκρατορία. Ήταν καρπός εξέγερσης και υπάρχουν ιστορικοί που φτάνουν στο σημείο να μιλούν για επανά­σταση, ακόμη και για πρώιμη αστική επανάσταση. Σίγουρα έφερε αλλαγές στη θέση των εμπόρων μέσα στην άρχουσα τάξη και απε­λευθέρωσε μια αναπτυξιακή δυναμική που βοήθησε στην ανάδειξη μεγάλων πόλεων και στη δημιουργία θεσμών όπως οι «Οίκοι της

- 151 -

Πάνος Γκαργκάνας

Σοφίας». Αλλά αυτή η δυναμική ποτέ δεν έφτασε σε αλλαγές στον τρόπο παραγωγής που να στηρίξουν την παραπέρα ανάπτυξη των επιστημονικών επαναστάσεων.

Γράφει ο Χάρμαν:

Η ανάδειξη του ισλαμικού π ο λ ιτισ μού τον 7ο και 8ο αιώνα ο φ ειλό τα ν στον τρόπο που αρχικά οι α ρα β ικο ί σ τρα το ί και στη σ υνέχεια η επανάσταση των Α ββα σιδώ ν κατάφεραν να ενώ σουν την περ ιοχή από τον Α τλα ντικό ω κεανό μέχρι τον Ινδό ποταμό, με ένα δόγμα που καθιστούσε τον έμπορο και το β ιοτέχνη εξίσου σ ημαντικό με το γα ιοκτήμονα και το σ τρα τη­γό. Αυτό ήταν που επέτρ εφ ε σε προϊόντα, τεχνικά επ ιτεύγμα ­τα, κα λλιτεχνικές αναζητήσεις και επ ισ τημονικές γνώ σεις να κυκλοφορούν από το ένα άκρο της Ευρασίας στο ά λλο και να π ρ οσ τεθούν πρα γματικές κατακτήσεις πάνω στην κληρο νο ­μιά των αρχαίων αυτοκρατοριώ ν της Μ εσοποταμίας, της Αι- γύπτου, της Ελλάδας, της Ρώμης, της κλασικής Ινδίας και της Κίνας εκείνης της εποχής. Αντίστοιχα, όμως, η παρακμή του ισλαμικού πολιτισμού από τον 10ο αιώνα και μετά οφειλόταν στα όρια της επανάστασης των Αββασιδώ ν. Σ την πρα γματι­κότητα ήταν μισή επανάσταση. Ε π έτρ εψ ε στους εμπόρους και τους β ιοτέχνες να ασκούν επ ιρροή πάνω στο κράτος, αλλά όχι να πάρουν τον έλεγχό του.Ισορροπώντας ανάμεσα στις τάξεις των πόλεω ν και στις με­γά λες τάξεις των γαιοκτημόνω ν, η κρατική μηχανή έγ ιν ε πα­νίσχυρη. Α πορροφ ούσε φόρους από ό λες τις τά ξεις, χάριζε απέραντα κτήματα στους σ τρατηγούς και τους γραφ ειοκρά ­τες της, ρουφ ούσε το πλεόνασμα που θα μπορούσε να είχε α ξ ιο π ο ιηθεί για την α νάπτυξη της πα ραγω γικής βάσης της κοινω νίας και τελ ικ ά ο δήγη σ ε το μεγά λο π λήθ ο ς των κα λ­λιεργητώ ν της γης κάτω από τα όρια επ ιβίω σης, με α π ο τέλε­σμα τη συρρίκνω ση της σ υνο λ ικής παραγω γής. Αυτό μ ε τη σειρά του π ερ ιό ρισ ε την αγορά για τους εμπόρους και τους β ιοτέχνες, που δεν είχαν κίνητρα να περάσουν από τη μικρή παραγωγή σε κάποιες πρώτες μορφές εργοστασιακής παρα­γω γής. Η τεχ νο λο γ ικ ή π ρό ο δο ς σ κ ό ντα ψ ε... Ο π ο λ ιτ ισ μ ός ήταν περιορισμένος σε ένα σχετικά λεπτό στρώμα του πληθυ ­

-1 5 2 -

Επιστημονικά αντίδοτα στην ισλαμοφοβία

σμού και άρχισε να μαραίνετα ι καθώς οι ο ικονομικές σ υνθή­κες που τον συντηρούσαν χ ειροτέρεψ α ν...Ο ισλαμικός πολιτισμός, όπως και οι πολιτισμοί των περιόδω ν Τανγκ και Σο υνγκ στην Κίνα, ήταν σημα ντικο ί για να δ η μ ι­ουργήσουν τους σπόρους μιας μελλο ντική ς ανάπτυξης. Α λλά το συντριπτικό βάρος του παλιού εποικοδομήματος δεν επ έ­τρ εψ ε σε αυτούς τους σπόρους να ριζώσουν -π α ρ ά μόνο όταν μετα φ υ τεύ τη κα ν σε μια πρω τόγονη π ερ ιο χή της Ευρώ πης, όπου τέτο ιο εποικοδόμημα σχεδόν δεν υπήρχε, (σελ.132-3).

Η «πρωτόγονη», σε σύγκριση με τον ισλαμικό πολιτισμό μεσαιωνι­κή Ευρώπη, προχώρησε να φτάσει και να ξεπεράσει τις κατακτή­σεις των προηγούμενων πολιτισμών. Αλλά αυτό δεν νομιμοποιεί όσους επιχειρούν να διαιωνίσουν ισλαμοφοβικές προκαταλήψεις. Νομιμοποιεί μόνο τους επαναστάτες της εργατικής τάξης που πι­στεύουν ότι οι σοσιαλιστικές επαναστάσεις θα φέρουν νέα περά­σματα σε ανώτερους πολιτισμούς, όπως η πορεία προς τις αστικές επαναστάσεις ξεπέρασε τις κατακτήσεις του ισλαμικού πολιτισμού.

- 153-

Τ ο κ ε ίμ ενο που α κο λο υθεί δ η μ ο σ ιεύ τη κ ε για πρώτη φορά στο περιοδικό Σοσ ια λισ μός Από τα Κάτω , N o 95, Ν οέμβρης-Δεκέμβρης 2012.

Νίκος Λούντος Ο ρατσισμός δεν είναι «ελευθερία του λόγου»

Πλησιάζοντας προς τις 11 Σεπτέμβρη φέτος [το 2012], στην 11η επέτειο της επίθεσης στους Δίδυμους Πύργους και το Πεντάγωνο, τα μεγάλα διεθνή ΜΜΕ αυτοϊκανοποιούνταν με ένα κοινό μοτίβο, σύμφωνα με το οποίο έχει πλέον κλείσει ο κύκλος του πολέμου που ξεκίνησε το 2001 -δέκα χρόνια ήταν αρκετά.1 Όμως η πραγ­ματικότητα δεν υπάκουσε τις ελπίδες τους. Στις 11 Σεπτέμβρη 2012 δολοφονήθηκε ο αμερικανός πρέσβης στη Βεγγάζη της Λι­βύης, ο πρώτος αμερικανός πρέσβης που δολοφονείται μετά το 1979.2 Σχεδόν ταυτόχρονα σε ολόκληρο τον πλανήτη άρχισε να απλώνεται ένα κύμα μαχητικών διαδηλώσεων έξω από αμερικάνι­κες πρεσβείες.

Αφορμή ήταν ένα 14λεπτο βίντεο που κυκλοφόρησε στο διαδί­κτυο, ως υποτιθέμενο τρέιλερ για μια μεγαλύτερη ταινία με τίτλο Αθωότητα των Μουσουλμάνων. Το βίντεο ήταν μια ρατσιστική επί­θεση στο Ισλάμ και τους μουσουλμάνους. Οι ηθοποιοί που είχαν

- 154-

παίξει δεν γνώριζαν το περιεχόμενο. Μετά το γύρισμα της ταινίας κλήθηκαν συμπληρωματικοί ηθοποιοί για να ντουμπλάρουν τους διαλόγους και ο «άρχοντας Τζορτζ» της αρχικής εκδοχής να ακού- γεται ως Μωάμεθ. Η «παραγωγή» είχε γίνει στις ΗΠΑ, με σκηνο­θέτη έναν αιγύπτιο χριστιανό Κόπτη απατεώνα, τον Νακούλα Μπασίλι Νακούλα, ενώ η προώθησή του είχε αρχίσει να γίνεται μέ­σα από τα δίκτυα της αμερικάνικης ακροδεξιάς. Ένας από τους υποστηρικτές της ταινίας ήταν ο πάστορας Τέρι Τζόουνς, ο οποίος πρόπερσι, πάλι στις 11 Σεπτέμβρη, είχε τη φαεινή ιδέα να ζητήσει από τους «πιστούς» να φέρουν αντίτυπα του Κορανίου για να τα κάψουν όλοι μαζί.3 Δύο χρόνια μετά, αντί να καίγονται τα Κορά­νια, ήταν οι αμερικάνικες πρεσβείες που πήραν φωτιά. Διαδηλώ­σεις, στις δυο βδομάδες που ακολούθησαν, έγιναν σε πάνω από 60 χώρες στις πέντε ηπείρους, από τη Νότια Αφρική ως την Ελλάδα. Υπήρξαν νεκροί στην Αίγυπτο, το Λίβανο, το Σουδάν, την Υεμένη, την Τυνησία, το Πακιστάν και το Αφγανιστάν.

Υπάρχει ένα τεράστιο χάσμα ανάμεσα στην πραγματική φύση των γεγονότων εκείνων των ημερών και στη συζήτηση που άνοιξε γύρω απ’ αυτά. Ένας ξεσηκωμός που απλώθηκε σε όλο τον πλανή­τη, οδήγησε σε εισβολές σε αμερικάνικες πρεσβείες, πανικοβάλ- λοντας το Πεντάγωνο και μια σειρά καθεστώτα, έγινε αντικείμενο συζήτησης με κύριο θέμα το «φανατισμό» και την «ελευθερία λό­γου». Οι διαδηλώσεις των μουσουλμάνων μπήκαν στο ίδιο τσουβά­λι με τη σύλληψη του «Γέροντα Παστίτσιου» και με τις προκλήσεις των παραθρησκευτικών οργανώσεων και των Χρυσαυγιτών έξω από το θέατρο «Χυτήριο». Αυτοί οι συμψηφισμοί ήταν αναμενόμε­νο να υπάρχουν στα μυαλά των φιλελεύθερων που αντιμετωπίζουν τον κόσμο όταν διαδηλώνει πάντα ως φανατισμένο όχλο, είτε κρα- τάει κόκκινες σημαίες, είτε κομποσκοίνια. Όμως έγιναν με ευκολία αποδεκτοί και από μερίδα της Αριστερός.

Δυστυχώς σε αυτή την περίπτωση, είναι οι ρατσιστικές προκα­ταλήψεις και η ισλαμοφοβία που οδηγεί αριστερούς να βλέπουν

Ο ρατσισμός δεν είναι «ελευθερία του λόγου»____________________________

- 155-

Νίκος Λούντος

την πραγματικότητα μέσα από φιλελεύθερα γυαλιά, διότι τα πράγ­ματα από μόνα τους είναι εντελώς ξεκάθαρα.

Αντιμπεριαλιστικές διαδηλώσεις

Καταρχάς, η αφορμή δόθηκε από ένα ρατσιστικό βίντεο που είχε φτιαχτεί επίτηδες για να βρίσει και να προσβάλει. Δεν επρόκειτο για ένα «έργο τέχνης» που λογοκρίθηκε. Ο Νακούλα κρυβόταν πί­σω από ψευδώνυμα, κορόιδεψε τους ίδιους τους ηθοποιούς, γνωρί­ζοντας ότι στήνει ένα λίβελο. Ο άνθρωπος που ξέθαψε το βίντεο και το έκανε γνωστό στον αραβικό κόσμο μέσω του youtube είναι ένας φανατικός Κόπτης, που πρόπερσι στις 11/9 είχε πάει στο μνη­μείο των δίδυμων πύργων με έναν τεράστιο σταυρό και μια Αγία Γραφή φωνάζοντας «το Ισλάμ είναι σατανικό», για να μην ανεγερ- θεί τζαμί στην περιοχή. Αν κάποιος ψάχνει ομοιότητες με τους ρα­σοφόρους που κυκλώνουν το Χυτήριο, δεν πρέπει να κοιτάει προς τον κόσμο που διαδήλωσε, αλλά στους δημιουργούς του βίντεο. Ακόμη και ο Σάλμαν Ράσντι, ο δημιουργός των Σατανικών Στίχων που πολλοί θέλησαν να τον συγκρίνουν με τον Νακούλα, χωρίς καν να υποψιάζονται πόσο προσβλητική είναι μια τέτοια σύγκριση ανάμεσα σε ένα λογοτέχνη και έναν ρατσιστή του συρμού, δήλωσε ότι το βίντεο είναι «αηδιαστικό» και χαρακτήρισε τέτοιου τύπου δημιουργήματα στο ίντερνετ ως «τα σκουπίδια του ανθρώπινου γέ­νους».

Δεύτερον, το βίντεο δεν προκάλεσε κάποιο κύμα «θρησκευτι­κών διαμαχών», αλλά ένα γύρο από αντιμπεριαλιστικές διαδηλώ­σεις. Μπορεί η ακροδεξιά στην Ευρώπη και την Αμερική να περι- κυκλώνει τζαμιά, αλλά οι μουσουλμάνοι διαδηλωτές δεν περικύ­κλωσαν εκκλησίες. Περικύκλωσαν τις αμερικάνικες πρεσβείες. Ει­σέβαλαν στην πρεσβεία στη Λιβύη αλλά και στην Τεμένη. Στις χώ­

-1 5 6 -

ρες που δεν υπάρχουν πρεσβείες, περικυκλώθηκαν άλλα σύμβολα του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού. Οι διαδηλώσεις στην Αίγυπτο δεν στράφηκαν ενάντια στους Κόπτες, αλλά ενάντια στις πρεσβείες και προξενεία των ΗΠΑ σε Κάιρο και Αλεξάνδρεια, ενάντια στον ισραηλινό στρατό στα σύνορα με τη Λωρίδα της Γάζας. Μπροστά- μπροστά στη διαδήλωση στο Κάιρο, διαδηλωτές κρατούσαν το σύμβολο της ενότητας αιγύπτιων χριστιανών και μουσουλμάνων, το σταυρό μαζί με την ημισέληνο. Οι διαδηλώσεις δηλαδή έκαναν τη σύνδεση ανάμεσα στην ισλαμοφοβία, τις ρατσιστικές επιθέσεις ενάντια στους μουσουλμάνους και στον ιμπεριαλιστικό έλεγχο στη Μέση Ανατολή. Είχαν ταυτόχρονα αντιρατσιστικό και αντιμπερια- λιστικό χαρακτήρα. Ο κόσμος στις κατά πλειοψηφία μουσουλμανι­κές χώρες ξέρει πως η άλλη όψη της καταπίεσης που υφίσταται στη χώρα του είναι οι ρατσιστικές εκστρατείες κατά των ομόθρησκών του που έχουν γίνει πρόσφυγες και μετανάστες στην Ευρώπη. Οι μετανάστες στις χώρες της Δύσης ξέρουν πως υφίστανται τα κλομπ, τα κρατητήρια και τις ορέξεις του κάθε φασίστα, επειδή οι χώρες τους είναι κάτω από το έλεος στρατών κατοχής και βομβαρ­δισμών.

Το πιο σημαντικό κρατούμενο όσον αφορά στις διαδηλώσεις στις χώρες της Ανατολής είναι ότι έδωσαν μια καθαρή εικόνα ότι η «σταθερότητα» των ιμπεριαλιστών είναι τοποθετημένη πάνω σε μπαρούτι. ΓΓ αυτό έτρεξε και ο Μπαράκ Ομπάμα και η Χίλαρι Κλίντον αμέσως να καταδικάσουν το ρατσιστικό βίντεο. Τους κυρί­ευσε ο φόβος όταν είδαν να καίγεται η πρεσβεία τους στη Βεγγάζη της Λιβύης, την πόλη που υποτίθεται τα ΝΑΤΟϊκά στρατεύματα απελευθέρωσαν πριν από μερικούς μήνες και εκεί όπου οι Σαρκοζί- Κάμερον έγιναν δεκτοί με πανηγυρισμούς και κόκκινα χαλιά. Αν δεν ελέγχουν τη Βεγγάζη, τι ελέγχουν; Η εικόνα των αμερικάνικων στρατευμάτων να κλείνονται μέσα στα στρατόπεδα στο Αφγανι­στάν, την ώρα που δύο πρεσβείες φλέγονται και διαδηλώσεις ξε- σπάνε παντού, έδειξε τι σημαίνει στην πράξη η υπερεπέκταση του

Ο ρατσισμός δεν είναι «ελευθερία του λόγου»____________________________

- 157-

Νίκος Λούντος

αμερικάνικου στρατού.Ποιο είναι το πρακτικό μήνυμα που έδωσε ο θάνατος του αμε-

ρικάνου πρέσβη; Είναι ότι γίνεται ακόμη πιο δύσκολη η επιλογή για τις ΗΠΑ και τους συμμάχους τους να προχωρήσουν σε επόμε­νη επέμβαση, είτε στη Συρία, είτε στο Ιράν, είτε σε οποιαδήποτε άλλη χώρα. Το μήνυμα για τον απλό κόσμο είναι ότι έχουν ακόμη περισσότερες δυνατότητες να συγκρουστούν με τις κυβερνήσεις τους και τον ιμπεριαλισμό, χωρίς να φοβούνται την εκδίκηση του «μεγάλου αφεντικού». Η κρίση του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού, η αποτυχία της κατοχής στο Αφγανιστάν και το Ιράκ από τη μια με­ριά και η Αραβική Άνοιξη από την άλλη, συνεχίζουν να δημιουρ­γούν ένα μίγμα που οδηγεί σε ενδυνάμωση των απλών ανθρώπων, σε αυτοπεποίθηση και δράση.

Αντίστοιχη ενδυνάμωση δηλώνουν και οι διαδηλώσεις των μουσουλμάνων μεταναστών στην Ευρώπη. Μέσα σε συνθήκες αστυνομικής καταστολής, κλιμάκωσης της ρατσιστικής βίας και ρητορείας, με την ισλαμοφοβία στο κατακόρυφο, οι μετανάστες έχουν τον τσαμπουκά να διαδηλώνουν, ακόμη και κάτω από την απειλή της παρανομίας. Με δυο λόγια, οι καταπιεσμένοι σε Ανα­τολή και Δύση βγαίνουν στο δρόμο ενάντια σε αυτούς που τους διαλύουν τις ζωές. Χρειάζεται πολλή σκέψη γιατί η Αριστερά πρέ­πει μια τέτοια διαδικασία να την πανηγυρίσει και να την αγκαλιά­σει;

ΤαχρΙρ

Αφού τα πράγματα είναι τόσο ξεκάθαρα, γιατί δεν ήταν ομόθυμη η στήριξη των κινητοποιήσεων; Ας δούμε σε ποια σημεία δημιουρ- γούνται προβλήματα κατανόησης. Όπως είδαμε, ένα μεγάλο μέρος της συζήτησης διοχετεύθηκε στο ζήτημα της «ελευθερίας του λό­

- 158-

Ο ρατσισμός δεν είναι «ελευθερία του X6yc

γου» και του «φανατισμού». Αυτή η προσέγγιση έτσι κι αλλιώς εί­ναι έωλη, αλλά μερικές φορές μια προσεκτική ανάγνωση των γεγο­νότων αρκεί για να δούμε ότι τα πράγματα είναι διαφορετικά από τις εύκολες περιγραφές. Για παράδειγμα στην Αίγυπτο, το ρεπορ­τάζ λέει:

Εδώ στο Κάιρο, ο ι υπερσυντηρητικο ί Ισλαμιστές, γνω στοί ως Σα λα φ ίτες , βοήθησ αν να ξεσ ηκω θεί η αγανά κτηση ενά ντια στο β ίντεο και σ υγκέντρω σαν τους υποστηρικτές τους για να διαδηλώ σουν έξω από την πρεσβεία. Ό μως, όταν νύχτωσε και μ ια ομάδα νεαρών αντρώ ν σκαρφάλωσε στον τοίχο της π ρ ε­σβείας, ο ι Σα λα φίτες δεν βρίσκονταν πουθενά και δεν ξανα- κατέβηκαν στη διαδήλω ση όλη την υπόλοιπη βδομάδα. (...) οι επ ό μ ενες τρεις μέρες διαδηλώ σεω ν κυριαρχήθηκαν από ένα σχετικά μικρό πλήθος εφ ήβω ν και νεαρών ανδρών, ανάμεσά τους σ κ λ η ρ ο ί ο π α δο ί π ο δο σ φ α ίρου , γνω σ το ί ως Ο ύλτρα ς. Φ α ίνετα ι ότι βασικό κίνητρο συμμετοχής τους ήταν η διάθεσή τους να επ ιτεθο ύν στην αστυνομία, την οποία μισούν.4

Να θυμηθούμε ότι οι Ούλτρας έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο στην επανάσταση που έριξε τον Μουμπάρακ και στη συνέχεια, με τα μέ­λη τους να δίνουν τις περισσότερες μάχες με την αστυνομία στενό το στενό και οι καραβανάδες προσπάθησαν πολλές φορές να τους στήσουν προβοκάτσιες μέσα στα γήπεδα, ορισμένες φορές με βαρύ φόρο αίματος. Ήταν συνεπώς τα «Εξάρχεια» του Καΐρου που κυ­ριάρχησαν στις διαδηλώσεις και έδωσαν τον πιο μαχητικό τόνο. Θα μείνει χαμένος στη μετάφραση λοιπόν όποιος νομίσει ότι αυτοί που διαδηλώνουν για την ταινία στις μουσουλμανικές χώρες είναι η άλλη όψη των τουλουπωμένων καλογριών που φωνάζουν «Όχι στο 666». Το αντίθετο, είναι αδέρφια των παιδιών που κάνουν καταλή­ψεις στα σχολεία, που κατεβαίνουν στις διαδηλώσεις και συγ­κρούονται με την αστυνομία στην Αθήνα.

Ακόμη και οι λιγότερο μαχητικοί διαδηλωτές στην αμερικάνι­κη πρεσβεία δεν ήταν η «συντηρητική πτέρυγα του Καΐρου». Τις

- 159-

Νίκος Λούντος

ίδιες μέρες στην Αίγυπτο ξεκινούσε απεργία διάρκειας των εκπαι­δευτικών, οι οποίοι, όπως γράφαμε στην Εργατική Αλληλεγγύη: «Επί μια βδομάδα είχαν κατασκηνώσει έξω από το Υπουργείο Παι­δείας. Οι διαδηλωτές που επέστρεφαν από την πλατεία Ταχρίρ ενάντια στην ισλαμοφοβική ταινία, περνούσαν από το Υπουργείο και φώναζαν τα συνθήματα των δασκάλων και των εκπαιδευτι­κών».

Τα γεγονότα απαντούν από μόνα τους. Ωστόσο, το γενικότερο ζήτημα περί «ελευθερίας λόγου» παραμένει. Χρειάζεται να είναι θέση αρχής ότι δεν είναι ελευθερία να βρίζεις τα θύματα της ρατσι­στικής βίας. Την ώρα που οι μουσουλμάνοι μετανάστες στην Αθή­να έχουν να επιβιώσουν και να πάνε στη δουλειά τους ανάμεσα σε μπλόκα της ομάδας ΔΙΑΣ και των Χρυσαυγιτών, με το φόβο ότι μπορεί να καταλήξουν σε στρατόπεδο συγκέντρωσης ακόμη κι αν έχουν χαρτιά, την ώρα που τα αυτοσχέδια τζαμιά δέχονται επιθέ­σεις με βόμβες μολότοφ, με μαχαιρώματα και με σκουπίδια, δεν χω­ράει καμιά υπεράσπιση σε μια γελοιογραφία ή ένα κείμενο που ει­ρωνεύεται το Μωάμεθ. Ο ρατσιστικός λόγος είναι προέκταση και ιδεολογική πανοπλία για τα εγκλήματα φυσικής βίας. Μια γελοι­ογραφία κατά του Ισλάμ είναι ισότιμη με την υπογραφή της Χρυ­σής Αυγής έξω από ένα τζαμί που κάηκε.

Το να εξηγούνται οι διαδηλώσεις με βάση το «φανατισμό», εί­ναι υποχώρηση απέναντι στον πιο ακατέργαστο ρατσισμό και ισ- λαμοφοβία. Μια ταινία που θα παρουσίαζε τις γυναίκες ως σκουπί­δια που αξίζουν μόνο ξυλοφόρτωμα δεν θα ξεσήκωνε όχι μόνο τις γυναικείες οργανώσεις, αλλά τους πάντες; Το ίδιο δεν θα συνέβαι- νε σε ένα «έργο» που θα εξηγούσε τα «δεινά» που προκαλούν στην κοινωνία οι άνθρωποι με αναπηρία; Η αντίδραση απέναντι σε αυτά θα ήταν φανατισμός; Γιατί να χαρακτηρίζεται φανατισμός η αντί­δραση απέναντι σε μια επίθεση σε βάρος των θυμάτων και του ρα­τσισμού και του ιμπεριαλισμού;

-160-

Ο ρατσισμός δεν είναι «Ελευθερία του λόγου»

Θρησκευτικός φανατισμός;

Είναι δείγμα «καθυστέρησης» ότι αυτή η αντίδραση παίρνει θρη­σκευτικά χαρακτηριστικά; Εδώ ξανά χρειάζεται γερό ταρακούνημα για να μην υποχωρήσει κανείς ούτε πόντο στα ρατσιστικά στερεό­τυπα. Καταρχάς η αντίσταση στον ιμπεριαλισμό και στο ρατσισμό δεν παίρνει μόνο και δεν παίρνει κυρίως θρησκευτικά χαρακτηρι­στικά. Οι διαδηλώσεις των μεταναστών στην Ευρώπη, το αντιρα- τσιστικό κίνημα, η αντίσταση στην κατοχή, οι επαναστάσεις στις αραβικές χώρες κόντρα στα καταπιεστικά καθεστώτα δεν πήραν θρησκευτικό χαρακτήρα. Χριστιανοί και μουσουλμάνοι πάλεψαν μαζί στην Αίγυπτο, πάντα πάλευαν μαζί και στην Παλαιστίνη. Την κόντρα με τη ρατσιστική Ευρώπη φρούριο τη δίνουν από κοινού Χριστιανοί από την Ανατολική Ευρώπη αλλά και από την Αφρική, Σιχ και Ινδουιστές από την Ινδία, Μουσουλμάνοι κάθε δόγματος από πολλές γωνιές του πλανήτη.

Δεύτερον, χρειάζεται να μην ταυτίζουμε το μανδύα με τον οποίο παρουσιάζεται ένα γεγονός με την πραγματική του ουσία. Με τον ίδιο τρόπο που είδαμε πως στο Κάιρο οι διαδηλωτές έβα­λαν στο στόχαστρο την αιγυπτιακή αστυνομία, όχι τον ανεκδιήγη­το σκηνοθέτη, αντίστοιχα πρέπει να δούμε τα πράγματα και αλ­λού. Για την επίθεση, για παράδειγμα, στο αμερικάνικο στρατόπε­δο στο Αφγανιστάν που έγινε στις 14 Σεπτέμβρη, ανέλαβαν την ευθύνη οι Ταλιμπάν στο όνομα της διαμαρτυρίας για την ταινία. Δεν χωράει αμφιβολία ότι μια επιχείρηση που περιέλαβε 20 Αφγα­νούς μεταμφιεσμένους σε αμερικανούς στρατιώτες, η οποία κατά- φερε να διαλύσει έξι μαχητικά αεροσκάφη μέσα στη βάση, δεν προλάβαινε να οργανωθεί μέσα στις πέντε-έξι μέρες που είχε γίνει γνωστή η ταινία. Το ίδιο ισχύει για την επίθεση αυτοκτονίας που προκάλεσε 14 νεκρούς, η οποία έγινε στις 18 Σεπτέμβρη. Ακόμη και για την εισβολή στην αμερικάνικη πρεσβεία στη Βεγγάζη χρει­άζεται πολλή φαντασία για να πει κάποιος ότι «προκλήθηκε» από

-161 -

Νίκος Λούντος

την ταινία. Όχι ότι το ζήτημα της προσβολής της θρησκευτικής αξιοπρέπειας δεν είναι από μόνο του σοβαρό. Είναι τόσο σοβαρό ώστε να μπορεί να γίνεται αιχμή που συμπυκνώνει τις αντιδράσεις για όλων των ειδών τις άλλες καταπιέσεις.

Η ιστορία των κινημάτων στις χώρες που βρέθηκαν κάτω από αποικιοκρατικό ή ιμπεριαλιστικό ζυγό βρίθει παραδειγμάτων. Η ιστορία λέει πως η ινδική εξέγερση του 1857 ενάντια στους Άγ­γλους, πυροδοτήθηκε όταν έγινε γνωστό πως τα σκάγια που χρησι­μοποιούσε ο ινδικός στρατός περιείχαν λίπος αγελάδας και χοιρι­νού. Επειδή το περιτύλιγμα άνοιγε με το στόμα, ήταν μια προσβολή και για τους Ινδουιστές και για τους Μουσουλμάνους στρατιώτες, οι οποίοι ενώθηκαν ενάντια στους Άγγλους. Ποιος δεν καταλαβαί­νει ότι η αιτία της εξέγερσης ήταν η κατοχή της Ινδίας και όχι τα σκάγια; Η Παλαιστινιακή Ιντιφάντα του 2000 ξέσπασε όταν ο Αριέλ Σαρόν επισκέφτηκε την περιοχή του τζαμιού αλ-Άκσα στην Ιερουσαλήμ, αλλά ποιος μπορεί να πει ότι η Ιντιφάντα ήταν μια «θρησκευτική» εξέγερση; Αντίστοιχα ισχύουν στην ιστορία των Ιρ­λανδών και των Πολωνών, για τους οποίους ο Καθολικισμός έγινε ο μανδύας με τον οποίο ντύθηκε σε πολλές περιπτώσεις η αντίστα­ση στους κατακτητές -Άγγλους, Γερμανούς ή Ρώσους. Εξάλλου, όταν η ίδια η καταπίεση παίρνει θρησκευτικό χαρακτήρα, με μέτρα των ισχυρών σε βάρος της θρησκείας των «υποτελών», θα ήταν παράλογο και η αντίσταση να μην έχει και αντίστοιχα χαρακτηρι­στικά.

Οπότε, αντί να ψάχνει κανείς τους «ειδικούς» λόγους για τους οποίους οι άνθρωποι εξεγείρονται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο σε κάθε σημείο της γης, καλό είναι να ξεκινήσει από το αν έχουν δίκιο να εξεγείρονται. Η απάντηση είναι ότι οι μουσουλμάνοι, είτε ζουν στην Καμπούλ είτε στο Παρίσι, έχουν πολλούς λόγους και πολύ δί­κιο να εξεγείρονται. Στο Αφγανιστάν εξελίσσεται ένας πόλεμος και μια κατοχή εδώ και 11 χρόνια, σε μια χώρα που είχε βγει από έναν ακόμα μακρόχρονο πόλεμο και τη ρώσικη κατοχή. Ο πόλεμος έχει

-162-

επεκταθεί στο Πακιστάν με τα μη-επανδρωμένα αμερικανικά αε­ροσκάφη να βομβαρδίζουν καθημερινά φτωχές, αγροτικές περιο­χές. Είναι διαρκή τα κύματα των προσφύγων προς τις πακιστανικές πόλεις, όπου ο κόσμος ανταγωνίζεται με τους ντόπιους για ένα κομμάτι ψωμί. Οι επίσημες εκτιμήσεις κάνουν λόγο για 130 χιλιά­δες νεκρούς σε αυτό το διάστημα και για εκατομμύρια πρόσφυγες. Η στέρηση της δημοκρατίας, της αξιοπρέπειας, της οικογένειας, της ζωής έχει αμερικάνικη υπογραφή για αναρίθμητες μάζες αν­θρώπων στο μουσουλμανικό κόσμο. Η αίσθηση ότι αφού σε έχουν τσακίσει, σε έχουν ξεζουμίσει, μπορούν και να ειρωνεύονται εσένα και τη θρησκεία του τόπου σου, δικαιώνει κάθε είδους αντιδράσεις.

Ο ρατσισμός δεν είναι «ελευθερία του λόγου»____________________________

Αριστερή ισλαμοψοβία

Το ίδιο ισχύει για τους μετανάστες στο Δυτικό Κόσμο. Έχουν χίλι- ους λόγους να βρίσκονται απέναντι σε ένα σύστημα που δεν τους αφήνει να ζήσουν ισότιμα, να ενωθούν με τις οικογένειές τους, να προχωρήσουν ελεύθεροι στο δρόμο, να στείλουν τα παιδιά τους σχολείο. Το αν το ξέσπασμα της οργής θα έρθει επειδή ένας μπά- τσος θα σκίσει το Κοράνι, επειδή θα προβληθεί μια προσβλητική ταινία, ή επειδή θα πεθάνει ένας εργάτης σε εργατικό «ατύχημα» είναι απλώς ζήτημα αφορμής.

Είναι σιχαμερή η λογική που λέει πως το γαλλικό κράτος απα­γόρευσε τη συγκέντρωση των μουσουλμάνων στο Παρίσι επειδή με αυτόν τον τρόπο «υπεράσπισε την ελευθερία του λόγου». Τις ίδιες μέρες η γαλλική αστυνομία είχε βγει παγανιά και συλλάμβανε γυ­ναίκες επειδή φορούσαν μαντίλα, ενώ λίγο αργότερα μια ναζιστική συμμορία έκανε κατάληψη σε τζαμί. Τα φιλελεύθερα περιοδικά σαν τη Marianne και το Charlie Hebdo που προμοτάρουν τις επιθέσεις κατά των μουσουλμάνων, δίνοντάς τους «αριστερή» κάλυψη, έχουν

- 163-

Ν(κος Λούντος

ήδη αρχίσει να χαριεντίζονται με την Μαρίν Λεπέν, η οποία πλέον αντιμετωπίζεται όχι ως φασίστρια αλλά ως τμήμα του «δημοκρατι­κού τόξου» που πολεμάει τους «φανατικούς αντιδημοκράτες Ισλα- μιστές». Ο Αλέν Γκρες, διευθυντής της Monde Diplomatique, με μια επιστολή του προσπαθεί να βάλει τα πράγματα στη θέση τους, αναφέροντας:

Ας φανταστούμε ότι βρισκόμαστε στη Γερμανία τού 1931, στο απόγειο της α ντισ ημ ιτ ικής εκστρα τείας, και ό τι κυκλοφ ορεί ειδ ικό τεύχος ενό ς εβ δο μ α δια ίο υ π ερ ιο δ ικο ύ της α ρισ τερό ς αφιερω μένο στη θρησκεία τού ιουδαϊσμού, όπου σε σειρά άρ­θρων, διευκρινίζετα ι, χωρίς υποψία αντισημιτισμού, ό τι ο ιου­δαϊσμός είνα ι οπισθοδρομική θρησκεία , ότι η Β ίβλο ς αποτελεί «α π ο λο γ ία » υπέρ της βίας, της γενο κ τον ία ς, του λ ιθ ο β ο λ ι­σμού, ότι οι εβρα ίο ι ντύνοντα ι περίεργα, ότι φ έρουν εμφανή θρησκευτικά σύμβολα, κλπ. Ε ίναι προφανές ό τι η εν λόγω δ η ­μοσίευση θα ήταν αδιαχώριστη από το γεν ικό πολιτικό πλαί­σιο και την άνοδο τού ναζισμού στη Γερμανία και ό τι κανείς δ εν θα μπορούσε να πάρει αψήφιστα τις συνέπειες παρόμοι­ων αντιλήψεω ν, όπως για παράδειγμα κάνει ο Σα ρμπ στη Λ ιμ- περασιόν της 20ής Σ επ τεμ βρ ίου .5

Είχαμε και στην Ελλάδα τέτοιου τύπου ισλαμοψοβία και μάλι­στα σε πολύ φτηνή εκδοχή. Ο Κώστας Θεριανός και ο Λευτέρης Ρι- ζάς, στο Δρόμο της Αριστερός, έγραψαν ένα άρθρο ανοιχτά ρατσι­στικό, το οποίο σύγκρινε τους μουσουλμάνους που διαδήλωσαν στην Αθήνα με τους βουλευτές της Χρυσής Αυγής:

Την ίδια στιγμή που α ριστερο ί έλεγα ν όλα αυτά, α ρκετοί από το υς εν Ε λλ ά δ ι - κ α ι μ ά λισ τα « ε ν Α θ ή ν α ις » - δ ια μ έν ο ν τες μουσουλμάνους διαδήλω ναν μαζικά και δυναμικά. Π ροσπά­θησαν να βαδίσουν -ό π ω ς έκαναν και σε ά λλες χώρες πλην των α ρα βικώ ν- προς την πρεσβεία των Η Π Α. Επειδή δεν τους επετράπη τα έκαναν γυαλιά καρφιά. Σπάσανε β ιτρ ίνες κατα­στημάτω ν, αυτοκ ίνητα κλπ., κραυγάζοντας και α πειλώ ντα ς μας με τον ερχομό του Μ ω άμεθ!Δ ηλαδή, μαζικά και μαχητικά δ ιεκδίκησα ν να επ ιβά λουν για

-164-

Ο ρατσισμός δεν είναι «ελευθερία του λόγοι»

λογα ριασμό της θρησ κεία ς τους αυτό, ακριβώ ς το Ιδιο, που έκανε κι ο βουλευτής της Χρυσής Αυγής Χρ. Παππάς. Ο κα­θένας, βέβαια , στο όνομα των δικών του θρησκευτικώ ν πεπ οι­θήσεων.6

Πέρα από την άγνοιά τους να δηλώνουν ότι στις αραβικές χώρες δεν έγιναν πορείες προς τις πρεσβείες των ΗΠΑ, το ανεκδιήγητο δίδυμο είδε τους μπάτσους να δέρνουν μετανάστες και να τους απαγορεύουν την πορεία και κατάλαβε ότι απειλούνται από τους μετανάστες. Δεν τους νοιάζουν τα σπασμένα κόκκαλα, αλλά τους νοιάζουν οι σπασμένες βιτρίνες. Σαν πρώην αριστερός ο Λ. Ριζάς θα έπρεπε να θυμάται πώς αντιδρούσαν οι οικοδόμοι τη δεκαετία του '60 και του 70 όταν οι μπάτσοι τούς απαγόρευαν πορείες.

Με την ισλαμοφοβία να βρίσκεται στην αιχμή της ρατσιστικής εκστρατείας φασιστών και κυβερνήσεων σε όλη την Ευρώπη, η Αριστερά πρέπει να είναι ετοιμοπόλεμη και στις μύτες των ποδιών της απέναντι σε οποιαδήποτε πρόκληση ενάντια στους μετανά­στες και στο Ισλάμ. Οι διαδηλώσεις που έγιναν για την ισλαμοφο- βική ταινία σε όλο τον πλανήτη είναι δείγμα μιας νέας αυτοπεποί­θησης, από την οποία έχει να κερδίσει ολόκληρη η εργατική τάξη, είναι μήνυμα κρίσης του ιμπεριαλισμού και βατήρας για να χτίσει η Αριστερά ακόμη περισσότερες γέφυρες πάνω από θρησκείες και πάνω από σύνορα.

-165-

Το κείμενο που ακολουθεί δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο περιοδικό Σοσιαλισμός Από τα Κάτω, No 97, Μάρτης-Απρίλης 2013.

Νίκος ΛούντοςΗ επέμβαση στο ΜαλίΠόλεμος στην «πίσω αυλή» της Γαλλίας

Η επέμβαση των Γάλλων στο Μαλί έπιασε τους περισσότερους απροετοίμαστους. Τι συμβαίνει στο Μαλί; Και γιατί ο Ολάντ, πριν ακόμα κλείσει ένα χρόνο στην προεδρία, δείχνει καθαρά ότι αντί να απομακρύνεται από τους ναπολεοντισμούς του Σαρκοζί δείχνει να νοσταλγεί την εποχή της «γαλλικής Αφρικής»;

Από τις πρώτες μέρες της επίθεσης, έγινε φανερό ότι το γεω­γραφικό εύρος των γεγονότων είναι μεγαλύτερο από το ίδιο το Μαλί. Στα μέσα Γενάρη, το εργοστάσιο φυσικού αερίου στο Ιν Αμε- νάς της Αλγερίας καταλήφθηκε από ενόπλους. Οχτακόσιοι εργα­ζόμενοι έγιναν όμηροι και τελικά σχεδόν 70 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους. Η επιχείρηση είχε σαν βασικό αίτημα να φύγουν οι Γάλ­λοι από το βόρειο Μαλί. Πάνω από 25 στρατιώτες του Τσαντ -που δεν συνορεύει με το Μάλι- βρίσκονται ήδη ανάμεσα στους νε­κρούς του πολέμου. Η κυβέρνηση του Τσαντ ήταν παραπάνω από πρόθυμη να στείλει δύο χιλιάδες άντρες στο πλευρό των Γάλλων.

-166-

Η επέμβαση στο Μαλί

Στο Νίγηρα, στα ανατολικά σύνορα του Μαλί, έφτασαν οι πρώτοι 100 αμερικανοί στρατιώτες, στελεχώνοντας τη βάση των μη-επαν- δρωμένων αεροσκαφών που ήδη επιχειρούν πάνω από το Μαλί. Κατά τις εκκαθαρίσεις των Γάλλων στο Βορρά, βρέθηκαν φυλλάδια Ισλαμιστικών οργανώσεων της Νιγηρίας. Οι περισσότεροι συνδέ­ουν την αποσταθεροποίηση του Μαλί με τις τεράστιες αλλαγές που έχουν συμβεί στη Λιβύη. Καινούργια προσφυγικά ρεύματα δη- μιουργούνται, ενώ από προηγούμενους γύρους αστάθειας του Μα­λί πρόσφυγες υπάρχουν ήδη σε Αλγερία, Νίγηρα, Μαυριτανία και Μπουρκίνα Φάσο. Με λίγα λόγια, ο πόλεμος στο Μαλί έχει προ­εκτάσεις που απλώνονται από το Μαγρέμπ και τη Βόρεια Αφρική, την περιοχή του Σαχέλ μέχρι το Τσαντ και την ίδια τη Δυτική Αφρι­κή:

Παρά τις διακηρύξεις των Γάλλων ότι θα επρόκειτο για μια επί­θεση αστραπή, ήταν οι εκπρόσωποι των ΗΠΑ που πρώτοι είπαν ανοιχτά ότι τα πράγματα είναι τόσο εύθραυστα που θα χρειαστεί αρκετός καιρός. Ο υπεύθυνος για την Αφρική του αμερικάνικου υπουργείου Εξωτερικών δήλωσε στο Κογκρέσο πως «θα υπάρχει διαρκής ανάγκη για αντιτρομοκρατικές επιχειρήσεις στο βόρειο Μαλί και πιθανώς αυτές θα βρίσκονται συνεχώς στα χέρια των Γάλλων και όχι των Ηνωμένων Εθνών».1

Γαλλικό «Αφγανιστάν»

Ο βρετανός πρωθυπουργός, Ντέιβιντ Κάμερον, είπε πως η αντιμε­τώπιση του Ισλαμιστικού εξτρεμισμού στην περιοχή είναι ένα ζήτη­μα «που θα χρειαστεί χρόνια, ίσως και δεκαετίες, πάντως όχι μή­νες».2 Η επιβεβαίωση ήρθε γρήγορα: «Τα γαλλικά στρατεύματα θα μείνουν στο Μαλί τουλάχιστον μέχρι τον Ιούλη, εν μέσω σκληρότε­ρης από την αναμενόμενη αντίστασης των Ισλαμιστών μαχητών,

-167-

Νίκος Λοίιντος

δήλωσαν επίσημοι στο Ασοσιέιτεντ Πρες, παρά τις παλαιότερες υποσχέσεις ότι θα ξεκινούσε μια γρήγορη αποχώρηση εντός εβδο­μάδων. Η ηγεσία της Γαλλίας είχε περιγράφει την επέμβαση (...) ως ταχεία και περιορισμένη, ενώ έλεγαν πως η Γαλλία θα ξεκινούσε να αποσύρει τους 4000 στρατιώτες της από το Μαλί εντός του Μάρτη και θα έδινε καθήκοντα ασφαλείας σε αφρικανική δύναμη. Όμως οι μάχες στα άγρια βουνά της Σαχάρας γίνονται ολοένα και σκληρό­τερες, ενώ υπάρχει αυξανόμενη απειλή ότι οι μαχητές θα στρα­φούν σε επιθέσεις αυτοκτονίας, απαγωγή ομήρων και άλλες τακτι­κές ανταρτοπόλεμου».3

Αν η επιλογή της Γαλλίας να μπλεχτεί εθελοντικά σε τόσο με­γάλους μπελάδες μοιάζει παρανοϊκή, πρέπει να λάβουμε υπόψη πως όλες οι ιμπεριαλιστικές δυνάμεις δείχνουν ολοένα και μεγαλύ­τερο ενδιαφέρον για την Αφρική. Τους ελκύουν οι πηγές ενέργειας και οι υπόλοιπες πρώτες ύλες που βρίσκονται στο υπέδαφος, σε μια περίοδο που οι τιμές έχουν εκτοξευτεί (ένας τόνος σιδηρομε- τάλλευμα πωλείται σήμερα 150 δολάρια. Πριν από 10 χρόνια κό­στιζε 14 δολάρια και πριν από 5 χρόνια κόστιζε 60 δολάρια).4 Οι πηγές ενέργειας της Αλγερίας αποτελούν βασική τροφοδοσία της Ευρώπης. Στη διάρκεια του πολέμου στη Λιβύη, οι ανταγωνισμοί Γάλλων, Ιταλών, Κινέζων, Ρώσων και Αμερικάνων για το ποιος θα εξασφαλίσει την εκμετάλλευση των κοιτασμάτων εξελίσσονταν χω­ρίς προσχήματα. Τώρα, νέα κοιτάσματα σε πολλές και διαφορετι­κές χώρες της Αφρικής προσελκύουν τη βουλιμία όλων των μεγά­λων δυνάμεων. Η Γαλλία εξαρτάται από την πυρηνική ενέργεια, η οποία έχει σαν πρώτη ύλη το ουράνιο που παίρνει από το Νίγηρα.

Σε αυτό τον ανταγωνισμό δεν ξεκινάνε όλοι από την ίδια θέση. Οι Γάλλοι έχουν μια μακριά ιστορία επεμβάσεων στην Αφρική, ακόμη και αφότου αναγκάστηκαν να αποχωρήσουν από τις παλιές τους αποικίες. Από το 1962 ως σήμερα έχουν πραγματοποιήσει πε­ρισσότερες από 20 επεμβάσεις. Οι μισοί από τους γάλλους στρα­τιώτες που συμμετέχουν σε «ειρηνευτικές αποστολές» στο εξωτερι­

- 168-

Η επέμβαση στο Μαλί

κό, βρίσκονται στην Αφρική. Πολλές από τις συμφωνίες με τις οποίες παραχώρησαν ανεξαρτησία σε χώρες της Αφρικής, περιέ­χουν την «υποχρέωση» της Γαλλίας να επέμβει, αν υπάρξει ανάγ­κη. Το καθεστώς του Ντεμπί στο Τσαντ, που τώρα βοηθά τη μητέ­ρα Γαλλία, έχει το ίδιο μείνει στη θέση του χάρη στους γάλλους φαντάρους που σταθμεύουν εκεί. Οι ΗΠΑ ξεκινώντας από πιο αδύναμη θέση έχουν προχωρήσει με ταχύτατα βήματα. Το 2006, επί προεδρίας Μπους στήθηκε η αμερικανική AFRICOM (η αφρι­κανική διοίκηση), ενώ η βάση Λεμονιέ, στο Τζιμπουτί, στο ανατο­λικό άκρο της Αφρικής, εξελίσσεται σε μία από τις μεγαλύτερες αμερικάνικες βάσεις. Το 2007 ανακοινώθηκε ο πενταπλασιασμός της έκτασής της.

Παρά τη φαινομενική «έκπληξη» και την αίσθηση κατεπείγον- τος, η επέμβαση στο Μαλί προετοιμάζεται εδώ και μήνες. Στις αρ­χές Νοέμβρη η Χίλαρι Κλίντον έκανε επίσκεψη στην περιοχή και προετοίμασε το έδαφος. Όταν συναντήθηκε με τον Αμπντελαζίζ Μπουτεφλίκα της Αλγερίας, τα διεθνή πρακτορεία μετέδωσαν δη­λώσεις ανώνυμων αξιωματούχων: «[Οι αλγερινοί] θα στηρίξουν μια μεγάλης κλίμακας προσπάθεια στο Μαλί και για να αποκαταστα- θεί η δημοκρατία και για να αποκατασταθεί η τάξη στο Βορρά». Πηγή του αμερικανικού Υπουργείου Εξωτερικών έλεγε πως ο αλγε- ρινός πρόεδρος «έχει αρχίσει να καλοβλέπει την ιδέα μιας εισβο­λής στο Μαλί, με διάφορα αφρικανικά καθεστώτα να συνεισφέ­ρουν το ανθρώπινο δυναμικό ώστε να στηριχτεί η προσωρινή κυ­βέρνηση. Τότε, οι υπόλοιποι από εμάς θα πρέπει να υποστηρίξουμε μια τέτοια κίνηση και να παράσχουμε τα μέσα για την επιτυχία της·5

Τα ίδια ρεπορτάζ άφηναν ανοιχτό ποιος θα αναλάβει την ευθύ­νη μιας τέτοιας επέμβασης. Η κυβέρνηση Ομπάμα ήθελε να μπει μπροστά ο ΟΗΕ και στη συνέχεια τις μάχες να τις δώσουν δυνά­μεις της Αφρικανικής Ένωσης. Όμως σημείωναν πως «Δυτικές δυ­νάμεις, όπως η νέα σοσιαλιστική κυβέρνηση της Γαλλίας και η κυ­

-169-

Νίκος Λούντος

βέρνηση Ομπόμα θα παίξουν επίσης κρίσιμο ρόλο».Η επιλογή του Ολάντ, συνεπώς, να προχωρήσει στην επέμβα­

ση ήταν μια κίνηση επίδειξης τόλμης. Η Γαλλία επιστρέφει στη λο­γική που θέλει τη Δυτική Αφρική «πίσω αυλή» της και έτσι όταν όλοι λένε πως χρειάζεται μια επέμβαση, παίρνει την πρωτοβουλία και την υλοποιεί. Η επέμβαση στη Λιβύη κινήθηκε σε παρόμοιο μο- τίβο.

Προστάτες δικτατοριών

Στην περίπτωση του Μαλί, είναι πολύ πιο δύσκολο η επέμβαση να βαπτιστεί «δημοκρατική», όπως στη Λιβύη όπου οι ιμπεριαλιστές εμφανίστηκαν ως πάτρωνες της επανάστασης που είχε ξεσπάσει κατά του Καντάφι. Η γαλλική επέμβαση στο Μαλί στηρίζει μια κυ­βέρνηση που ανέβηκε στην εξουσία με πραξικόπημα το Μάρτη του 2012. Ο Αμαντού Τουμανί Τουρέ είχε γίνει πρόεδρος με εκλογές το 2007 και ένα χρόνο πριν τη λήξη της θητείας του ανατράπηκε από τμήματα του στρατού. Πρόεδρος από τον περασμένο Απρίλη έγινε ο Ντιονκουντά Τραορέ. Το Δεκέμβρη, οι πραξικοπηματίες προχώ­ρησαν σε νέο, εσωτερικό πραξικόπημα, και ανέτρεψαν τον ίδιο τους τον πρωθυπουργό.

Οι κινήσεις αυτές είναι σίγουρο ότι επιτάχυναν την επέμβαση. Οι ιμπεριαλιστές έβλεπαν πως η κυβέρνηση δεν μπορεί από μόνη της να εξασφαλίσει τη σταθερότητα στο Μαλί. Οι θεσμοί διαλύον­ταν, οι διασπάσεις στο καθεστώς πλήθαιναν, η ανθρωπιστική κρίση συνεχιζόταν. Το Μαλί βρίσκεται στις 25 φτωχότερες χώρες του κό­σμου, ενώ συνολικά στο Σαχέλ το Παγκόσμιο Πρόγραμμα Τροφί­μων εκτιμά ότι 5-6 εκατομμύρια άνθρωποι έχουν άμεση ανάγκη βοήθειας σε τρόφιμα λόγω ξηρασίας και λιμού. Δίπλα σε όλα αυτά επιταχυνόταν η «εδαφική» κρίση. Ο Βορράς της χώρας είχε πλέον

- 170-

Η επέμβαση στο Μαλί

περάσει στα χέρια ανταρτών.Το πραξικοπηματικό καθεστώς είχε ανατρέψει τον Τουρέ, κα­

τηγορώντας τον κυρίως για ανικανότητα να σταματήσει την κρίση στο Βορρά. Τους πρώτους μήνες του 2012 ο στρατός είχε αποχω­ρήσει κυνηγημένος από όλες τις βόρειες πόλεις. Τώρα, το ρεζίλεμα επαναλαμβανόταν. Παρά τις πολεμοκάπηλες διακηρύξεις, είχε αποδειχθεί πολύ δύσκολο για την κυβέρνηση να βάλει πόδι στην περιοχή. Εκτιμάται ότι στο Βορρά υπήρχαν περίπου 4.000 ένοπλοι, οι περισσότεροι από τους οποίους αποφασισμένοι και μπαρουτο- καπνισμένοι. Από την πλευρά του, το κράτος διέθετε 5.000, από τους οποίους περίπου 2.000 θεωρούνται αρκετά πιστοί ώστε να δώσουν πραγματικές μάχες.6 Τώρα, αναλυτές λένε πως χρειάζονται οχτώ μήνες για να μπορέσει να ξαναστηθεί ο επίσημος στρατός και στο μεσοδιάστημα (μέχρι το Σεπτέμβρη του 2013) δεν πρέπει να συμμετέχει σε μεγάλες επιχειρήσεις.7 Στην πρωτεύουσα Μπαμάκο έκαναν ήδη την εμφάνισή τους συγκρούσεις μεταξύ τμημάτων του στρατού που συμμετείχαν στο πραξικόπημα και άλλων που δεν συμμετείχαν.

Το φόβητρο του «Ισλαμισμού» που χρησιμοποιούν οι Γάλλοι για να δικαιολογήσουν την επέμβασή τους συσκοτίζει τις πραγμα­τικές αιτίες της αστάθειας του Μαλί. Ο ανατραπείς πρόεδρος της χώρας ήταν πιο ειλικρινής:

[Στο βόρειο Μ αλί) δεν υπάρχουν δρόμοι, δεν υπάρχουν νοσο­κομεία, σχολεία, πηγάδια, ούτε βασικές υποδομές. Δ εν υπάρ­χει τίποτα. Ένας νέος από εκείνη την περιοχή δεν έχει καμιά π ιθανότητα να πα ντρευτεί και να πετύχει στη ζωή του, εκτός αν κ λ έψ ει κανένα αμάξι και μπει σε κάποιο δίκτυο λαθρεμπό­ρων.®

Πολύ πριν αναπτυχθούν οι Ισλαμιστικές αντάρτικες ομάδες στο βόρειο Μαλί, το κράτος είχε να αντιμετωπίσει το κίνημα των Τουα- ρέγκ. Η νομαδική εθνότητα των Τουαρέγκ, η οποία ζει κυρίως στο

-171 -

Νίκος Λοϋντος

Νίγηρα και στο Μαλί, είχε προχωρήσει σε τρεις μεγάλες εξεγέρσεις το 1963, το 1990 και το 2006, με αίτημα τη δημιουργία ανεξάρτη­του κράτους (Αζαουάντ όπως το αποκαλούν).

Η πιο πρόσφατη εξέγερσή τους ξεκίνησε στις 17 Γενάρη του 2012, με ηγεσία την οργάνωση MNLA (Εθνικό Κίνημα για την Απελευθέρωση του Αζαουάντ). Ένας συνδυασμός αποτυχημένων επιλογών των ιμπεριαλιστών και των τοπικών αρχουσών τάξεων τί­ναξε την κατάσταση στον αέρα. Η ανατροπή του Καντάφι οδήγησε στη φυγή προς το Μαλί πολλών ένοπλων Τουαρέγκ (που πολεμού­σαν στο πλευρό του). Ταυτόχρονα και τα Ισλαμιστικά δίκτυα της περιοχής βγήκαν ενισχυμένα σε όπλα και χρήμα, μιας και μπόρε­σαν να πάρουν τμήμα της εξουσίας στη Λιβύη. Κάποιες από τις Ισ- λαμιστικές αυτές ομάδες, σύμφωνα με αναλυτές, δέχονταν ήδη τη βοήθεια της κυβέρνησης του Μαλί, ώστε να μπορέσουν να αντι­σταθμίσουν το κίνημα των Τουαρέγκ.9 To MNLA (που δεν είναι Ισ- λαμιστικό) συνεργάστηκε αρχικά με την οργάνωση Ανσάρ Ντιν, αλλά στη συνέχεια είδε τους Ισλαμιστές να παίρνουν τον έλεγχο σε όλες τις «απελευθερωμένες» περιοχές. Οι «Ισλαμιστές» δεν είναι κάτι το ενιαίο, ούτε απλώς «παρακλάδι της αλ-Κάιντα» όπως ισχυ­ρίζονται οι Γάλλοι. Μία μόνο από τις τρεις μεγάλες οργανώσεις δη­λώνει «αλ-Κάιντα», αλλά αντίθετα με το μύθο ενός υποτιθέμενου διεθνούς δικτύου τρομοκρατών, αυτό που συμβαίνει είναι ότι πε­ρισσότερο χρησιμοποιούν μια ταμπέλα για να αποκτήσουν διασυν­δέσεις και κύρος.

Η εξέγερση των Τουαρέγκ, μέσα στην οποία κέρδισαν χώρο οι Ισλαμιστές, επιταχύνθηκε από το πραξικόπημα το οποίο απειλούσε να προχωρήσει σε πρωτοφανή καταστολή. Οι Τουαρέγκ που είχαν ενταχθεί στον εθνικό στρατό με την τελευταία συμφωνία συμφι­λίωσης, αποχώρησαν. Οι αμερικάνοι έχουν ήδη παραδεχθεί το πό­σο έξω έπεσαν. Για χρόνια ξόδευαν εκατοντάδες εκατομμύρια δο­λάρια εκπαιδεύοντας στους στρατούς των χωρών της Δυτικής Αφρικής και τελικά: «Ήμουν εξαιρετικά απογοητευμένος βλέπον­

- 172-

Η επέμβαση στο Μαλί

τας έναν στρατό με τον οποίο είχαμε εκπαιδευτική σχέση να συμ­μετέχει σε πραξικοπηματική ανατροπή μιας εκλεγμένης κυβέρνη­σης. Κάποιοι από αυτούς τους αξιωματικούς του Μαλί είχαν έρθει στις ΗΠΑ για εκπαίδευση», εξηγούσε τον περασμένο μήνα, με ντροπιασμένο ύφος, ο στρατηγός Κάρτερ Χαμ, επικεφαλής της Αφρικανικής Διοίκησης των ΗΠΑ.10

Εθνική καταπίεση

Η παρουσία των γάλλων όχι μόνο δεν είναι «ανθρωπιστική», αντί­θετα επιδεινώνει τις συνθήκες που γέννησαν την αστάθεια αρχικά. Ο Ολάντ πήγε στο Μπαμάκο για να πανηγυρίσει τις πρώτες επιτυ­χίες του γαλλικού στρατού και έγινε δεκτός ως «απελευθερωτής». Όμως γύρω του για να φωνάξουν «Ζήτω η Γαλλία» είχαν συγκεν­τρωθεί μόνο μαύροι αφρικανοί. Οι Τουαρέγκ και οι Αραβες που αποτελούν την πλειονότητα της περιοχής βρέθηκαν κάτω από νέ­ους διωγμούς, με το στρατό του Μαλί να ξεσπάει πάνω τους με λο­γική συλλογικής ευθύνης.

Ο στρατός του Μ α λί χρησιμοποίησε επίσης τη γα λλική επ έμ ­βα ση γ ια να εκ δ ώ σ ει εν τά λμ α τα σ ύ λ λ η ψ η ς κατά ηγετώ ν Τουαρέγκ και να ξεγρ ά ψ ει τα α ιτήματα της κοινότητάς τους.Ο έλεγχος στις πόλεις έχει επανεδραιω θεί, όμως οι Ισλαμιστές μαχητές έχουν ανακατευτεί ανεπαίσθητα με τον ντόπιο π λη­θυσμό γύρω από το Γκάο. Και μεγά λο κομμάτι αυτού του π λη­θυσμού, στα απομονωμένα χωριά, τους βλέπ ει καλοπροαίρε­τα, λένε κάτοικοι και ειδ ικο ί που γνω ρίζουν καλά την περ ιο­

χή·'1

«Αυτό είναι το πρόβλημα με το Γκάο πλέον. Υπάρχουν τζιχαντιστές που κρύβονται σε αυτά τα χωριά. Είναι ντόπιοι τζιχαντιστές. Και ο στρατός του Μαλί δεν μπορεί να καταλάβει διαφορές ανάμεσα σε

- 173-

Νίκος Λοΰντος

αυτούς και στο συνολικό πληθυσμό», δηλώνει ο δάσκαλος Ουμάρ Μουμούνι.12

Μέσα σε τέτοιες συνθήκες, όπου ο παλιός αφέντης της περιο­χής, οι Γάλλοι, επιστρέφουν για να επιβάλουν την «τάξη» και ανα­ζωπυρώνουν όλες τις εθνοτικές και ρατσιστικές διαμάχες, η στάση της γαλλικής αριστεράς στο μεγαλύτερο μέρος της είναι απαράδε­κτη. Το Μέτωπο της Αριστερός, συμπεριλαμβανομένου του Κομ­μουνιστικού Κόμματος, στήριξε τις επιλογές του Ολάντ και ψήφισε υπέρ της επέμβασης. Έφτασε να κατηγορεί τον Ολάντ γιατί δεν προχώρησε στην επέμβαση νωρίτερα. Ο γνωστός διανοούμενος της Αριστερός, Σαμίρ Αμίν, ακολουθώντας το αδιέξοδο μονοπάτι της σύγκρισης του ισλαμισμού με το φασισμό, κατέληξε κι αυτός να χειροκροτεί την επέμβαση.13 Ακόμη και η «Gauche Anticapitali- ste», το τμήμα του Νέου Αντικαπιταλιστικού Κόμματος (ΝΡΑ) που είχε αποχωρήσει για να συνεργαστεί με το Μέτωπο της Αριστερός, υποστήριξε ότι πρέπει να ξεπεράσουμε τις... αγκυλώσεις του παλι­ού αντιμπεριαλισμού. Ο Κλοντ Γκαμπριέλ, σε ένα άρθρο που θυμί­ζει τους φιλελεύθερους που στήριζαν τις σφαγές των αποικιοκρα- τών στην Αφρική ως μάχη του πολιτισμού κατά της βαρβαρότητας, γράφει πως: «Αν οι Γάλλοι φύγουν, θα είναι χειρότερα για τους λα­ούς της περιοχής. Αυτό είναι το παράδοξο: σε ορισμένες περιπτώ­σεις, οι κυρίαρχες αστικές δημοκρατικές δυνάμεις έχουν συμφέ­ροντα που είναι αντίθετα με την επέκταση της βαρβαρότητας».14 Πρόκειται για το τέλος του κατήφορου μιας Αριστερός που δεν ήθελε να υπερασπίσει το δικαίωμα των μεταναστριών να φοράνε μαντίλα και αντί να οργανώνει κατά των φασιστών της Λεπέν, θέ­λει να μας πείσει ότι ο Ολάντ κάνει εν αγνοία του αντιφασιστικό πόλεμο στην Αφρική. Το Νέο Αντικαπιταλιστικό Κόμμα έσωσε την τιμή της Αριστερός παίρνοντας καθαρή θέση κατά του πολέμου και οργανώνοντας κινητοποιήσεις.

Ο πόλεμος στο Μαλί αποκαλύπτει το πόσο μεγάλη έχει γίνει η σκακιέρα των ανταγωνισμών. Η Αφρική μετατρέπεται σε σημαντι­

- 174-

Η επέμβαση στο Μαλί

κό πεδίο διαμάχης για τον πολιτικό και οικονομικό έλεγχο των με­γάλων δυνάμεων. Πολλοί λαοί έχουν τη διπλή ατυχία να είναι φτω­χοί πάνω σε μία πλούσια γη. Είναι δικό μας καθήκον να κόψουμε τα χέρια των κυβερνήσεων που ενώ επιβάλλουν τη λιτότητα και το ρατσισμό σε Ευρώπη και Αμερική, θέλουν να εξάγουν στην Αφρική τον «πολιτισμό» των τανκς και των βομβαρδισμών.

- 175-

Το κείμενο που ακολουθεί δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο περιοδικό Σοσιαλισμός Από τα Κάτω, No 109, Μάρτης-Απρίλης 2015.

Λέανδρος Μπόλαρης Είμαστε όλοι Charlie Hebdo;

Η επίθεση στο περιοδικό Charlie Hebdo και η δολοφονία των δη­μοσιογράφων του στις 7 Γενάρη έγινε η αφορμή για να ξετυλιχτεί με ακόμα μεγαλύτερη ένταση η εκστρατεία της ισλαμοφοβίας που έχουν εξαπολύσει οι άρχουσες τάξεις. Είναι μια εκστρατεία συστη­ματική, επίμονη και βρόμικη.

Στις 11 Γενάρη, 56 αρχηγοί κρατών ανταποκρίθηκαν στο κάλε­σμα του γάλλου προέδρου Ολάντ να συμμετέχουν στην πορεία που έγινε στη μνήμη των θυμάτων: και μόνο το γεγονός ότι δίπλα του βρέθηκε ο Νιετανιάχου, με το αίμα της Γάζας ακόμα φρέσκο στα χέρια του, δείχνει το μέγεθος του θράσους και της υποκρισίας. Το σκίτσο του Ιωάννου στο Έθνος je suis charlatan (είμαστε όλοι τσαρλατάνοι) αποτυπώνει πολύ πετυχημένα τι σκέφτηκε πολύς κό­σμος βλέποντας όλον αυτόν τον θίασο δολοφόνων και υποκριτών.

Ένα μήνα μετά την επίθεση στο Παρίσι τα διεθνή ΜΜΕ γέμι­σαν με νέες ιστορίες πανικού για την επίθεση ενός ενόπλου σε εκ­δήλωση για την «ελευθερία του λόγου και τον ισλαμισμό» στην Κο­

- 176-

Είμαστε όλοι Charlie Hebdo;

πεγχάγη. Στόχος μάλλον ήταν ο σκιτσογράφος Λαρς Βιλκς. Το 2005 η δεξιά εφημερίδα Jyllands-Posten, είχε δημοσιεύσει τα σκίτσα του που απεικόνιζαν με τον πιο προσβλητικό τρόπο τον Μωάμεθ.

Τότε ένα κύμα οργισμένων διαδηλώσεων είχε σαρώσει τις μου­σουλμανικές χώρες για μήνες. Ο Μπους, αυτός ο υπερασπιστής της «ελευθερίας του λόγου», είχε σπεύσει να εκφράσει τη συμπαράστα­σή του στη δανέζικη κυβέρνηση. To Charlie Hebdo είχε σπεύσει να αναδημοσιεύσει τα σκίτσα. Δέκα χρόνια μετά, ο γάλλος πρεσβευ­τής συμμετείχε στην εν λόγω εκδήλωση στην Κοπεγχάγη, την ίδια στιγμή που η γαλλική αστυνομία συλλαμβάνει Ιόχρονους για «υπεράσπιση της τρομοκρατίας» (ειρωνικά σχόλια στο ίντερνετ για το Charlie Hebdo).1

Οι ιμπεριαλιστές που έχουν αιματοκυλήσει τη Μέση Ανατολή τη δεκαετία που πέρασε, έχουν ξεκινήσει ένα νέο πόλεμο για να επανακτήσουν τον έλεγχο της περιοχής. Είναι η απάντησή τους στην τρομάρα που τους έδωσαν οι Αραβικές Επαναστάσεις τα προηγούμενα χρόνια. Προσπαθούν να καλυφθούν κάτω από τις σημαίες της ελευθερίας του λόγου και των ανθρώπινων δικαιωμά­των, αλλά στην πραγματικότητα αυτό που παράγουν είναι το δη­λητήριο της σύγχρονης μορφής του ρατσισμού, της ισλαμοφοβίας.

Ιμπεριαλισμός και ισλαμοφοβία: από τον Μπους στον Ομπάμα

Από τη δεκαετία του '80 κιόλας, οι ιμπεριαλιστικές επεμβάσεις στη Μέση Ανατολή γίνονταν με το μανδύα της καταπολέμησης του «ισλαμιστικού κινδύνου». Στον απόηχο της επανάστασης στο Ιράν που ανέτρεψε το Σάχη το 1979, η εικόνα που ζωγράφιζαν τα ΜΜΕ ήταν των «τρελών μουλάδων» που απειλούν το δυτικό πολιτισμό.

Έντεκα χρόνια πριν την επίθεση στους Δίδυμους Πύργους το

- 177-

Λέανδρος Μπόλαρης

2001, ο Μπέρναρντ Λιούις, ένας από τους διάσημους -και πιο μα­κρόβιους- «πολιτικούς διανοούμενους» του δυτικού ιμπεριαλι­σμού, έγραφε ένα δοκίμιο με τίτλο «Η πηγή της μουσουλμανικής οργής». Ούτε ο ιμπεριαλισμός ούτε η αποικιοκρατία, είναι ικανο­ποιητικές εξηγήσεις της, έγραφε. Το πρόβλημα είναι στο ίδιο το Ισ- λάμ το οποίο «ποτέ, ούτε στη θεωρία ούτε στην πράξη, δεν ήταν έτοιμο να δώσει πλήρη ισότητα σε όσους είχαν διαφορετικές πε­ποιθήσεις και διαφορετικές λατρευτικές συνήθειες». Η «Δύση» πέ­ρασε στην κοσμικότητα και στην ανεκτικότητα από τον 17ο και 18ο αιώνα, το Ισλάμ όχι.2 Ένας άλλος, ο Σάμιουελ Χάντιγκτον έγραψε το 1996 τη Σύγκρουση των Πολιτισμών όπου τη θέση του «κακού», μιας και είχε καταρρεύσει το ανατολικό μπλοκ, την έπαιρνε το Ισλάμ.

Η κυβέρνηση του υιού Μπους έφερε σε νέα ύψη αυτού του τύ­που την ισλαμοφοβία. Η «σύγκρουση των πολιτισμών» έγινε η ιδε­ολογική βάση για τη διεξαγωγή των πολέμων στο Αφγανιστάν και στο Ιράκ, και γενικότερα του «πολέμου κατά της τρομοκρατίας».

Προϊόν αυτού του πολέμου ήταν και η στοχοποίηση των μου­σουλμανικών κοινοτήτων. Αρκεί να θυμηθούμε την υπόθεση της απαγωγής των Πακιστανών από τα Γιάννενα το καλοκαίρι του 2005, από τη βρετανική ΜΙ6 σε συνεργασία με την ΕΤΠ και την εκ­δικητική δίωξη του πρόεδρου της Πακιστανικής Κοινότητας Τζια- βέντ Ασλάμ, που την ακολούθησε.3 Οι διαδηλώσεις για τα «σκίτσα του Μωάμεθ» ξέσπασαν την ίδια περίοδο. Ο μουσουλμάνοι μετα­νάστες που διαδήλωναν στα τζαμιά τους στην Αθήνα, βρέθηκαν στην πρώτη γραμμή των κινητοποιήσεων ενάντια στο ρατσισμό το επόμενο διάστημα, και ενάντια στον πόλεμο του Ισραήλ στη Γάζα.

Η εκλογή του Ομπάμα στην προεδρία των ΗΠΑ το 2009, έφε­ρε αλλαγές στο επίπεδο της ιδεολογικής κάλυψης των ιμπεριαλι­στικών επεμβάσεων. Τον Ιούνη του 2009 πήγε στο Κάιρο και έβγα­λε ένα λόγο στον οποίο ζητούσε «Ένα νέο ξεκίνημα»4 στις σχέσεις των ΗΠΑ με το «μουσουλμανικό κόσμο». Πλέον, η «σύγκρουση

- 178-

Είμαστε όλοι Charlie Hebdo;

των πολιτισμών» είχε μπει επισήμως στο ντουλάπι- εχθρός δεν εί­ναι οι «μουσουλμάνοι» αλλά οι «κακοί μουσουλμάνοι» -οι «τρο­μοκράτες» και οι «τζιχαντιστές».

Όμως, στην πραγματικότητα ο «πόλεμος κατά της τρομοκρα­τίας» συνέχιζε να δίνει κάλυψη στις ιμπεριαλιστικές επεμβάσεις, από τα σύνορα του Πακιστάν με το Αφγανιστάν, μέχρι τη Μέση Ανατολή και την Αφρική. Για εκατομμύρια ανθρώπους που βίωναν και βιώνουν τις συνέπειες αυτών των πολέμων, οι βόμβες του Ομ- πάμα δεν είχαν και μεγάλη διαφορά από τις βόμβες του Μπους.

Η διάκριση ανάμεσα στους «καλούς» μουσουλμάνους και τους «κακούς» ή τον «μουσουλμανικό εξτρεμισμό», που έκανε και συνεχί­ζει να κάνει η προεδρία Ομπάμα, από μια άποψη αντανακλούσε τις πιέσεις που έβαζε η κρίση της αμερικάνικης ηγεμονίας μετά την αποτυχία των πολέμων στο Ιράκ και το Αφγανιστάν. Ήταν μια πραγ­ματιστική προσαρμογή στην ανάγκη να αποκατασταθούν γέφυρες και να χτιστούν συμμαχίες που είχε διαταράξει η «νεοσυντηρητική» προεδρία Μπους. Όμως, δεν αποτελεί ρήξη με την ισλαμοφοβία.

Καταρχήν, γιατί και ο Μπους κατάφευγε συχνά στα ίδια ρητο­ρικά τεχνάσματα. Έλεγε πχ το 2005 σε μια ομιλία του ότι οι οργα­νώσεις και ομάδες που «κάποιοι ονομάζουν ριζοσπαστικό Ισλάμ, κάποιοι ισλαμοφασισμό», στην πραγματικότητα «διαστρεβλώνουν τη θρησκεία του Ισλάμ».5

Όπως έχει επισημάνει ο Stephen Seehi:

Τα φ ιλ ελεύθ ερ α ακροα τήρια μπορούν να καταπιούν τις πιο π ρ ο σ βλ η τ ικ ές και σ κα νδα λώ δεις ισλα μ οφ ο βικ ές α ναπαρα­στάσεις αν αυτές παρουσιάζονται σε ένα πλαίσιο διαφοροποί­ησης ανάμεσα στους «κ α λο ύς» και τους «κακούς» μουσουλ­μάνους. Από αυτή την άποψη, π ροκλητικές δηλώ σεις... πρό- σφεραν στον Μ πους, στον Τσένι και στην Ράις το λεκτικό χώ­ρο να πάρουν την πιο «λ ο γ ικ ή » και ανεκτική θέση α πέναντι στους «μουσουλμάνους φίλους μας».

Ο Ομπάμα συνέχισε στο ίδιο μοτίβο, με τη διαφορά ότι «η γλώσσα

- 179-

Λέανδρος Μπόλαρης

του μεταμορφώνει τους Αμερικάνους από εκπολιτιστικούς ιεραπο­στόλους και μισθοφόρους του Μπους σε ακούσιους και αλτρουι­στές υπερασπιστές». Εντωμεταξύ:

Συνεχίζει να απομονώνει μουσουλμάνους σε ειδ ικές πτέρυγες φ υλακώ ν που ο νο μ ά ζο ντα ι C o m m u n ic a t io n M a n ag e m e n t U nits, στερώ ντα ς τους ανθρώ πινα και πολιτικά δικαιώ ματα που απολαμβάνουν ά λλο ι κρα τούμενοι... Στα α εροδρόμια και στα σύνορα Μ ουσουλμάνοι, Α ραβες και γενικά «σκουρόχρω ­μ ο ι» , συνεχίζουν να φακελώ νονται, να κρατούντα ι και να πα- ρ ενοχλούνται.6

Γαλλικός ιμπεριαλισμός παρελθόν και «επιστροφή»

Το 2003, όταν ο Μπους και η «συμμαχία των προθύμων» ξεκινού­σε την εισβολή στο Ιράκ, η Γαλλία δεν συμμετείχε, καλλιεργώντας την εικόνα της «ειρηνικής» Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αυτή τη στιγμή είναι ο νο2 σύμμαχος του Ομπάμα στο νέο «πόλεμο κατά της τρο­μοκρατίας».

Κι η εμπλοκή της μεγαλώνει συνεχώς: στις 12 Γενάρη, το γαλ­λικό κοινοβούλιο ψήφισε σχεδόν ομόφωνα (μόνο μια ψήφος κατά) την αποστολή περισσότερων στρατευμάτων στο Ιράκ. Το πυρηνο- κίνητο αεροπλανοφόρο Σαρλ Ντε Γκολ, η ναυαρχίδα του γαλλικού στόλου, απέπλευσε για να συνδράμει τις επιχειρήσεις.

Από το Ιράκ μέχρι τη Σαχάρα ο γαλλικός ιμπεριαλισμός διεκδι- κεί τη συμμετοχή του στις επεμβάσεις για τη «σταθεροποίηση» της περιοχής. Ταυτόχρονα, διεκδικεί τα δικά του συμφέροντα, πχ στους οικονομικούς και «γεωστρατηγικούς» ανταγωνισμούς στην Αφρική.

Και πάλι, αυτή η επέμβαση γίνεται στο όνομα της καταπολέμη­σης των «τζιχαντιστών». Το 2013 χιλιάδες γάλλοι στρατιώτες έφτασαν στο Μαλί γι’ αυτό το σκοπό.7 Δυο χρόνια μετά, η γαλλική στρατιωτική παρουσία στην ευρύτερη περιοχή εξαπλώνεται. Όπως

-1 8 0 -

Είμαστε όλοι Charlie Hebdo;

σημειώνει ο Pape Samba Kane, δημοσιογράφος και πολιτικός ανα­λυτής από τη Σενεγάλη:

Η «α π ειλή της τρομοκρατία ς» είνα ι μια μεγά λη ευκαιρία για τη Γαλλία να απλώσει ξανά τα χέρια της στη Δ υ τικ ή Αφρική, σ τρ α τ ιω τ ικ ά , π ο λ ιτ ικ ά , ακόμα κα ι ο ικ ο νο μ ικ ά . Φ υ σ ικ ά ο ι Η Π Α είνα ι με τους Γάλλους, μέχρι που τους πρόσφερε και μια φ ιλ ικ ή επ ιχείρηση με μη-επανδρω μένα αεροσκάφ η από την πρω τεύουσ α του Ν ίγη ρ α ... Μ ε τη Γαλλία να επ ε κ τ ε ίν ε ι το σ τρατιω τικό έλεγχό της στην περιοχή, υπάρχουν κάποιοι που κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου, προειδοποιώ ντα ς ότι ο αποικιακός «α φ έντη ς» έχει επ ισ τρέφ ει.8

Οι αντιμουσουλμανικές προκαταλήψεις ήταν πάντοτε κομμάτι της ρατσιστικής ιδεολογίας των ιμπεριαλιστών. Ο γαλλικός ιμπεριαλι­σμός έντυνε από πολύ παλιά αυτές τις προκαταλήψεις και την πο­λιτική διακρίσεων που τη συνόδευε με ένα μανδύα κοσμικότητας και προόδου. Είναι χαρακτηριστικός ο τρόπος με τον οποίο παρου­σίαζε τον πόλεμό του στην Αλγερία ανάμεσα στο 1954 και το 1962.

Το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο της Αλγερίας (FLN) δεν ήταν μόνο «κρυπτο-κομμουνιστικό» αλλά και «ισλαμιστικό εξτρε- μιστικό». Απέναντι σ’ αυτή την απειλή η Γαλλία ήταν εκείνη που εκσυγχρόνιζε την Αλγερία και την απελευθέρωνε από τα δεσμά της φεουδαρχικής καθυστέρησης και του θρησκευτικού σκοταδισμού. Το «Σχέδιο της Κωνσταντίνης» το 1958 προέβλεπε σαρωτικές επενδύσεις αλλά και μέτρα για την «απελευθέρωση» των αλγερι- νών γυναικών. Την ίδια χρονιά το ντοκιμαντέρ The Falling Veil (To Βέλο Πέφτει) άρχισε να προβάλλεται στα αμερικάνικα σινεμά - ήταν μια παραγωγή της γαλλικής κυβέρνησης.

«Θρέψε το νου και η μαντήλα θα πέσει», δήλωνε το 1958 η σύ­ζυγος του στρατηγού Μασού, -του επικεφαλής των αλεξιπτωτι­στών που «ξεκαθάριζαν» το Αλγέρι από τους «τρομοκράτες» με βασανιστήρια, μπλόκα, και συνοπτικές εκτελέσεις. Στις 16 Μάη του 1958 οι «γαλλίδες κυρίες» με επικεφαλής τη Μασού οργάνω­

-181 -

Λέανδρος ΜπόΧαρης

σαν και μια απελευθερωτική τελετή στο Αλγέρι: βοήθησαν τελε­τουργικά, τις «αλγερινές αδελφές» τους να βγάλουν την παραδο­σιακή μαντήλα.9

Η υπεράσπιση των «κοσμικών αξιών» απέναντι στον αραβικό και μουσουλμανικό «φανατισμό» ήταν η συγκολλητική ιδεολογική ουσία των πιο διαφορετικών κατά τ’ άλλα οπαδών της «Γαλλικής Αλγερίας». Το 1960 στην «Επιτροπή της Βενσέν» δίπλα σε σοσια­λιστές πρώην υπουργούς συμμετείχαν τα ανερχόμενα αστέρια της γαλλικής ακροδεξιάς, ανάμεσά τους και ένας νεαρός βουλευτής με θητεία στην Αλγερία, ονόματι Ζαν Μαρί Λεπέν.10

Το δηλητηριώδες μείγμα ισλαμοφοβικού ρατσισμού με τις υπο­τιθέμενες αξίες της Γαλλικής Δημοκρατίας δεν ήταν προϊόν κάποι­ων περιθωριακών στοιχείων. Το 1959, ο πρόεδρος πλέον Ντε Γκολ, δήλωνε σε μια συνέντευξή του:

Ε ίμαστε πάνω απ’ όλα ένας ευρωπαϊκός λαός με ελλη νορ ω ­μαϊκή κουλτούρα και χρισ τιανική θ ρ ησ κεία ... Έ χετε δ ε ι τους μουσουλμάνους με τα τουρμπάνια και τις κελεμ π ίες τους; Π ι­σ τεύ ετε ό τι η γα λλ ική κοινω νία μπορεί να απορροφ ήσει 10 εκατομμύρια Α ρα βες, που μ εθα ύρ ιο θα γ ίνο υν 20 και 4 0 ;... Τ ό τε το χω ριό μου δ εν θα ονο μά ζετα ι C o lo m b ey Ies D eux E glises α λλά C olom bey les D eux M o sq u ^e s11 (Κ ολομπέ Δ υο Ε κκλησιές-Κ ολομπέ Δ υο Τζαμιά).

Το σημερινό πολιτικό προσωπικό της γαλλικής άρχουσας τάξης σε όλες τις εκδοχές του αναπαράγει, σχεδόν αυτολεξεί πολλές φορές, το ρατσιστικό ισλαμοφοβικό λόγο του «εθνάρχη» Ντε Γκολ.

Θρησκεία και Ισλαμισμός

Για ένα μεγάλο τμήμα της Αριστερός, όταν η συζήτηση έρχεται στη Μέση Ανατολή ή σε επιθέσεις όπως στο Charlie Hebdo, ο ιμπερια­

-182-

Είμαστε όλοι Charlie Hebdo;

λισμός και τα εγκλήματά του υποβαθμίζονται ή εξαφανίζονται μπροστά στην αντιδραστική απειλή του «ισλαμισμού» γενικά ή του Ισλαμικού Κράτους (πρώην ISIS). Αυτές οι τοποθετήσεις έχουν μια σειρά προβλήματα.

Το πρώτο είναι η απουσία αίσθησης των αναλογιών. Ο Μπους παλιότερα ή ο Ομπάμα σήμερα διαχειρίζονται την ισχυρότερη πο­λεμική μηχανή του πλανήτη. Το ίδιο ισχύει για το γαλλικό ιμπερια­λισμό. Ακόμα και το κράτος του χρεοκοπημένου ελληνικού καπιτα­λισμού διαθέτει καταστροφική ισχύ πολλές φορές μεγαλύτερη από εκείνη της πιο δολοφονικής ομάδας τζιχαντιστών.

Αυτή η υπενθύμιση έχει σημασία, γιατί και στο πρόσφατο πα­ρελθόν κομμάτια της Αριστερός που δεν την έπαιρναν υπόψη στά­θηκαν αμήχανα ή υποχώρησαν απέναντι στις ιδεολογικές εκστρα­τείες που συνόδευαν ιμπεριαλιστικές επεμβάσεις και πολέμους. Το 2002, η εισβολή και κατοχή του Αφγανιστάν ενδύθηκε το μανδύα της απελευθέρωσης, ιδιαίτερα των γυναικών, από το «μεσαιωνικό τρόμο» των Ταλιμπάν. Χρειάστηκε να δοθεί μια έντονη πολιτική μάχη τότε στο αντιπολεμικό κίνημα της Ευρώπης και της Αμερικής για να πάρει θέση «όχι στον πόλεμο - χωρίς ναι μεν, αλλά...».

Όμως, το πρόβλημα είναι βαθύτερο. Είναι η αντίληψη που αν­τιμετωπίζει τις θρησκείες σαν αυθύπαρκτες δυνάμεις. Δηλαδή έξω από την υλική πραγματικότητα της κάθε κοινωνίας, τις σχέσεις των τάξεων που την αποτελούν και τη συγκυρία στην οποία διαμορφώ­νονται πολιτικά κινήματα που τη χρησιμοποιούν ως σημαία τους.

Όπως έγραφε ο Κρις Χάρμαν:

Ο ι θρησκευτικο ί θεσμοί, και μαζί τους τα στρώματα των κλη­ρικών και των κατηχητών της διδασκαλίας τους, αναπτύσσον­ται σε σ υγκεκριμένες κοινω νίες και αλληλεπ ιδρούν με αυτές. Καθώς οι κοινω νίες αλλάζουν, είνα ι αναγκασμένοι να α λλά ­ζουν κι αυτοί τη βάση της επ ιρροής τους για να διατηρηθούν. Έτσι για παράδειγμα, ένας από τους ισχυρότερους θρησ κευτι­κούς θεσμούς, η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, έχει τις ρίζες της

- 183-

Λέανδρος Μπόλαρης

στην ύστερη αρχαιότητα και επέζησε προσαρμοζόμενη για χ ί­λια χρόνια στη φεουδαρχία και ύστερα, με πολύ κόπο, στην κα π ιτα λισ τική κοινω νία που α ντικ α τέσ τη σ ε τη φεουδαρχία , αλλάζοντας στην πορεία ένα μεγάλο τμήμα του περιεχομένου των δοξασιών της. Ο ι άνθρω ποι είχαν πάντα την ικανότητα να δίνουν διαφορετικό περιεχόμενο στις θρησκευτικές τους ιδέες, ανάλογα με την υλική τους κατάσταση, τις σχέσεις τους με ά λ­λους ανθρώπους και τις συγκρούσεις στις οποίες συμμετείχαν.

Ο ισλαμισμός -ένα πολιτικό κίνημα- δεν είναι ενσάρκωση κάποιων θρησκευτικών δοξασιών που υπάρχουν έξω από τον τόπο και το χρόνο. Όπως έχει επισημάνει ο Κρις Χάρμαν:

Ο Ισλαμισμός α ναπτύχθηκε σε κοινω νίες τραυματισμένες από τις συνέπειες του καπιταλισμού, πρώτα με τη μορφή της κα- τάκτησης από τον ιμπερια λισμό και ύστερα όλο και περισσό­τερο με την εσω τερική μεταμόρφωση των κοινωνικών σχέσε­ων που σ υνόδευα ν την άνοδο μιας τάξης ντόπιω ν κα πιτα λι­στώ ν κα ι τη δη μ ιο υ ργ ία ενό ς α νεξά ρτητο υ κα π ιτα λισ τικ ο ύ κράτους.

Ραχοκοκαλιά των περισσότερων ριζοσπαστικών Ισλαμιστικών ορ­γανώσεων είναι τμήματα της «νέας μεσαίας τάξης» που νιώθουν παραμερισμένα και προσβεβλημένα. Ο ριζοσπαστισμός τους, τους δίνει τη δυνατότητα να επικοινωνούν με τμήματα των φτωχών, της νεολαίας, των αγροτών. Όμως:

ο Ισλαμισμός κ ινητο π ο ιε ί τη λα ϊκή δυσαρέσκεια και τα υτό ­χρονα την παραλύει. Δ ίν ε ι σάρκα και οστά στην α ίσθηση του κόσμου ότι κάτι π ρέπει να γ ίν ε ι και ταυτόχρονα την οδηγεί σε α διέξοδα μονοπάτια . Α ποσ τα θεροπ οιεί το κράτος και βάζει όρια στον πραγματικό αγώνα ενά ντια στο κράτος. Ο αντιφ α ­τικός χαρακτήρας του Ισλαμισμού πηγάζει από τη ταξική φύ­ση της ραχοκοκαλιάς του.12

Αυτή η αφετηρία είναι πολύτιμη στην ανάλυση των εξελίξεων σή­μερα. Ο κυρίαρχος λόγος για το τι συμβαίνει στο Ιράκ, για παρά-

- 184-

Είμαστε όλοι Charlie Hebdo;

δείγμα, αναπαράγει το ιδεολόγημα του «προαιώνιου μίσους» ανά­μεσα σε Σουνίτες και Σιίτες. Το Ισλαμικό Κράτος, σύμφωνα με αυ­τή την οπτική, δεν είναι τίποτα περισσότερο από τη συνέχεια του Βαχαμπιστικού Ισλάμ που έχει τις ρίζες του στη Σαουδική Αραβία του 18ου αιώνα. Κι όμως, δεν μπορούμε να εξηγήσουμε την άνοδο πρώτα της Αλ-Κάιντα του Ιράκ και κατόπιν του Ισλαμικού Κρά- τους/ISIS, αν δεν πάρουμε ως αφετηρία την κοινωνική καταστρο­φή που προκάλεσε η αμερικάνικη κατοχή, και τη θεσμοθέτηση της «συνεταιρικής δημοκρατίας» όπου τα πόστα της εξουσίας μοιρά­ζονταν ανάλογα με τη θρησκευτική/εθνοτική ένταξη των διάφο­ρων κομματιών της άρχουσας τάξης.

Δηλαδή ο αμερικάνικος ιμπεριαλισμός ήταν αυτός που δημι­ούργησε τις συνθήκες για να εμφανιστεί το «τέρας» το οποίο πα­σχίζει να αντιμετωπίσει σήμερα.

Για τους περισσότερους φιλελεύθερους και αντικληρικαλιστές διανοούμενους η κριτική της θρησκείας, των θεσμών της και των σκοταδιστικών ιδεών της, είναι από μόνη της ο δρόμος για την αν­θρώπινη απελευθέρωση. Γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν σε τέτοιες αποδεδειγμένα λάθος ιδέες και δοξασίες; Γιατί τους τις βάζουν στο κεφάλι οι παπάδες. Πέρα από την ανεπάρκεια αυτής της εξήγησης, υπάρχει και η ταξική της διάσταση: οι «αμαθείς και εξαθλιωμένες μάζες» είναι, υποτίθεται, το εύπλαστο υλικό για τέτοιου τύπου χει­ραγώγηση και το αντικείμενο φόβου και λοιδορίας απ’ τους «ανοι­χτόμυαλους» αστούς και μεσοαστούς.

Είναι πολύ εύκολο -και γίνεται- αυτές οι «μάζες» να αποκτή­σουν «χρώμα» και θρησκεία στο λόγο πολιτικών, ακαδημαϊκών και ΜΜΕ: είναι τα εκατομμύρια των εργατών και φτωχών σε μουσουλ­μανικές χώρες, οι φτωχοί και εργάτες Μουσουλμάνοι μετανάστες στη Δύση. Έτσι έχουμε φτάσει στο παράδοξο, τα κόμματα της ευ­ρωπαϊκής άκρας δεξιάς να παρουσιάζονται ως υπερασπιστές των κοσμικών αξιών του Διαφωτισμού.

- 185-

Λέανδρος Μπόλαρης

Πίσω στο Διαφωτισμό;

Ο πανεπιστημιακός Δ. Χριστόπουλος υποστήριξε σε ένα άρθρο του μετά την επίθεση στο Charlie Hebdo ότι:

Τ ίπ ο τε... δεν είνα ι συμψηφ ίσ ιμο με το προχθεσινό. Και αυτό το λέω όσο π ιο εμφ α τικά γ ίν ετα ι. Η μαζική δολοφ ονία στο C harlie H ebdo είνα ι ένας κόλαφος στη νεω τερικότητα, η δο ­λοφονία της νεω τερικότητας. Ό τι έχουμε δικαίωμα να μιλάμε, ακόμη και βλασφημώντας. Αυτό όμως είνα ι μέρος του Δ ιαφ ω ­τισμού, σε τελευτα ία ανάλυση.13

Η Αριστερά δεν μπορεί να αφήσει τον Διαφωτισμό να διασύρεται από τέτοιους «φίλους». Πρέπει να τον υπερασπίζει. Όμως δεν μπο­ρεί να σταματάει εκεί.

Πρέπει να θυμηθούμε ότι ο Μαρξ δεν ήταν μόνο συνεχιστής του Διαφωτισμού, αλλά και ο πιο οξυδερκής κριτικός του. Ο Δια­φωτισμός ήταν το πνευματικό κίνημα του Που και 18ου αιώνα που βοήθησε μια νέα, ανερχόμενη κοινωνική τάξη, την αστική, να ανα­τρέψει το παλιό καθεστώς της φεουδαρχίας και να αρχίζει να πλά­θει την κοινωνία κατ’ εικόνα και ομοίωσή της.

Στη «καρδιά» αυτού του κινήματος (που δεν ήταν ομοιογενές) βρισκόταν η πεποίθηση ότι μπορούμε να ερμηνεύσουμε τη φύση και την κοινωνία χωρίς την ανάγκη μυστικιστικών δοξασιών. Η σύγκρουση με τα δόγματα της θρησκείας και την εξουσία της Εκ­κλησίας ήταν η συνέπεια αυτής της πεποίθησης.

Σ’ αυτό το σημείο πρέπει να σημειώσουμε, ότι ιδιαίτερα το πιο ριζοσπαστικό ρεύμα Διαφωτισμού, αντιμετώπιζε με πολύ μεγαλύ­τερη ανεκτικότητα το Ισλάμ απ’ ό,τι το Χριστιανισμό. Σύμφωνα με τον Jonathan Israel, από ένα σημείο και μετά στα κείμενα των ριζο­σπαστών Διαφωτιστών, το Ισλάμ αντιμετωπιζόταν «ως ένας καθα­ρός μονοθεϊσμός υψηλού ηθικού διαμετρήματος, ο οποίος ήταν επίσης μια επαναστατική δύναμη αλλαγής που από την αρχή ήταν πιο ορθολογικός και λιγότερο βασισμένος στα θαύματα απ’ ό,τι ο

Είμαστε όλοι Charlie Hebdo;

Χριστιανισμός ή ο Ιουδαϊσμός».14Οι άλλες βασικές ιδέες του Διαφωτισμού ήταν εξίσου επανα­

στατικές: η πρώτη ήταν η ιστορική πρόοδος, οι κοινωνίες αλλά­ζουν και κινούνται προς τα μπρος. Η δεύτερη, ότι όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται ίσοι, ότι υπάρχουν βασικά ανθρώπινα δικαιώματα ανε­ξάρτητα από την κοινωνική καταγωγή ή θρησκεία του καθενός.

Όμως, όσο επαναστατικές συνέπειες και αν είχαν αυτές οι ιδέ­ες, διατρέχονταν από μια αντίφαση. Οι Διαφωτιστές ήταν διανοού­μενοι που προέρχονταν είτε από τη νέα τάξη των αστών είτε από τα τμήματα της αριστοκρατίας που συμμαχούσαν με αυτήν. Και γι’ αυτό αντιμετώπιζαν πάντα με δυσπιστία ακόμα και με φόβο τις «κατώτερες τάξεις». Αυτός ο φόβος έβαζε όρια στην «οικουμενικό- τητα» των αξιών τους.

Τα σκοτάδια της θρησκευτικής προκατάληψης έπρεπε να πα­ραμεριστούν από το φως του ορθολογισμού και της επιστήμης. Όμως, ήταν όλοι κατάλληλοι δέκτες γι’ αυτό; Ο Paul Siegel επιση­μαίνει ότι:

Φ οβόντα ν, με ένα πνεύμα ελ ιτισμού, τι θα σ υμβεί αν την ιδέα του Θ εο ύ της Χ ρ ισ τια νο σ ύ νης την α π έρρ ιπ τα ν όχι μόνο οι σπουδαγμένοι, αλλά και ο ι μάζες. Αυτό ήταν το νόημα του ευ ­φ υ ο λο γή μ α το ς του Β ο λ τα ίρ ο υ : «Α ν δ εν υπ ά ρχ ει Θ εό ς θα έπρεπε να τον εφ εύρ ο υ μ ε».15

Η Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας που υιοθέτησε η Αμερικάνικη Επανάσταση το 1776 θεωρείται θρίαμβος των ιδεών του Διαφωτι­σμού. Στο προοίμιό της αναφέρει ότι: «όλοι οι άνθρωποι δημιουρ- γούνται ίσοι, και προικίζονται από το Δημιουργό τους με συγκεκρι­μένα απαραβίαστα Δικαιώματα, μεταξύ των οποίων είναι το δι­καίωμα στη Ζωή, το δικαίωμα στην Ελευθερία, και το δικαίωμα στην επιδίωξη της Ευτυχίας».

Κι όμως, από τότε κιόλας μια σειρά Διαφωτιστές16 επεσήμαναν το χάσμα ανάμεσα στις διακηρύξεις και στην πραγματικότητα: «δι­

- 187-

Λέανδρος Μπόλαρης

καίωμα στην ελευθερία» δεν είχαν οι μαύροι σκλάβοι και για πολ­λούς δεν γεννιόνταν «ίσοι» με τους άλλους ανθρώπους. Τι σήμαινε «επιδίωξη της ευτυχίας»; Μήπως οδηγούσε στη διαμόρφωση μιας νέας «ανεπίσημης αριστοκρατίας» των προνομίων και του χρήμα­τος;

Το 1880 ο Φ.Ένγκελς μπορούσε να απαντήσει με ασφάλεια σε αυτά τα ερωτήματα:

Σήμερα ξέρουμε πως το βα σίλειο αυτό του ορθού λόγου δεν ήταν τίποτα άλλο από την εξιδα νικευμένη βα σιλεία της αστι­κής τάξης... Μ ε λ ίγα λόγια , σε σύγκριση με τις πανηγυρικές επ α γγελ ίες των φιλοσόφω ν [του Διαφωτισμού] ο ι κοινω νικοί και πολιτικο ί θεσμο ί που είχε γ εννήσ ει ο «θρ ία μβος του ορθού λ ό γο υ » α π ο δείχ τηκα ν κα ρ ικα το ύρες που α π ο γο ήτευ α ν π ι­κρά.17

ΓΓ αυτό είναι προβληματική η άποψη ότι πρέπει να αντιμετωπίσου­με τις δολοφονίες στο Charlie Hebdo ως επίθεση στη «νεωτερικό- τητα» και στις αξίες του Διαφωτισμού. Όταν το περιοδικό δημοσί­ευε γελοιογραφίες που πρόσβαλαν βάναυσα τους Μουσουλμάνους -κ ι όχι μόνο τη θρησκεία τους- δεν βάδιζε στα χνάρια της προτρο­πής του Βολταίρου tcrasez /’ infdme (Συντρίψτε το αίσχος -δηλα­δή τις θεσμοθετημένες θρησκευτικές προκαταλήψεις), γιατί η επο­χή που ο Βολταίρος και οι Διαφωτιστές κήρυτταν τον πόλεμο στο Παλιό Καθεστώς έχει περάσει ανεπιστρεπτί.

Το περιοδικό αντίθετα, τασσόταν στο στρατόπεδο των «ισχυ­ρών» και της ισλαμοφοβικής εκστρατείας τους, παρ’ όλη την αύρα του '68 που το συνόδευε. Ο Μ. Τρίκκας σε ένα άρθρο στην Αυγή που δεν μπορεί να του προσάψει κανείς συμπάθειες για τους «μι­σαλλόδοξους φονιάδες... που οραματίζονται την επιστροφή της ανθρωπότητας στην πιο σκοτεινή εκδοχή του Μεσαίωνα» επιση­μαίνει ότι παρ’ όλα αυτά «το περιοδικό γύρισε και το ίδιο την πλά­τη σε πολλές από τις αξίες του Διαφωτισμού, τον οποίο όλοι επικα­

- 188-

Είμαστε όλοι Charlie Hebdo;

λούνται αυτές τις ημέρες. Δεν ήταν μόνο η απάρνηση -αν όχι ο ανελέητος χλευασμός- των ανίσχυρων, που η σάτιρα υποτίθεται ότι υπερασπίζεται απέναντι στην εξουσία, και η ταύτιση του περιο­δικού με μια δημοκρατία που εκπολιτίζει με βομβαρδισμούς. Ήταν κυρίως η ίδια η απόρριψη του ορθού λόγου που πάνω από όλα πρέ­σβευε ο Διαφωτισμός».18

Διμέτωπος;

Αυτό φυσικά δεν σημαίνει ότι οι αδελφοί Κουασί, που πραγματο­ποίησαν την επίθεση στο Charlie Hebdo, ήταν αντιμπεριαλιστές μαχητές. Δεν ήταν, όμως, και εκπρόσωποι μιας «ισλαμικής άκρας δεξιάς» που διαμορφώνεται στην Ευρώπη. Ήταν προϊόν του συν­δυασμού οργής και απόγνωσης που βιώνουν πλατιά στρώματα της δεύτερης και τρίτης γενιάς των μεταναστών στη Γαλλία, τόσο από την καταπίεση του γαλλικού κράτους στο εσωτερικό όσο και από τα εγκλήματα του ιμπεριαλισμού στο «εξωτερικό».

Αυτά τα αδιέξοδα της απελπισίας θα εντείνονται αν η Αριστε­ρά, και ιδιαίτερα η επαναστατική, υποστέλλει τη σημαία της πάλης ενάντια στις ιμπεριαλιστικές επεμβάσεις και στο ρατσισμό της ισ- λαμοφοβίας, στο όνομα ενός «διμέτωπου» ενάντια στον «ισλαμο- φασισμό». Το δυστύχημα στη Γαλλία για παράδειγμα, είναι ότι η Αριστερά έχει αποτύχει σε αυτό το τεστ. Στις 11 Γενάρη η Αριστερά (με την εξαίρεση του ΝΡΑ) στοιχήθηκε πίσω από τον Ολάντ και τους φίλους του στη «ρεπουμπλικανική διαδήλωση» η οποία, όπως επισήμανε ο Αλεξ Καλλίνικος, «από πολλές απόψεις θυμίζει την “ιερά ένωση” των αφεντικών και των εργατών υπέρ του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου που προσπάθησε να επιβάλει η γαλλική άρ- χουσα τάξη».19

Ο ίδιος ο όρος «ισλαμοφασισμός» είναι δάνειο από το προπα­

-1 8 9 -

Λέανδρος ΜπόΧαρης

γανδιστικό οπλοστάσιο των ιμπεριαλιστών και των ιδεολογικών τους εκπροσώπων ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του ’90 και πα- λιότερα. Ο Μπους είχε βαφτίσει τον «πόλεμο κατά της τρομοκρα­τίας» πόλεμο ενάντια στον «ισλαμοψασισμό», το κράτος του Ισ­ραήλ δεν χάνει ευκαιρία να προβάλλεται σαν προμαχώνας της ελευθερίας απέναντι στους «ισλαμοφασίστες» της Χαμάς και της Χεζμπολάχ, η δικτατορία του στρατηγού Σίσι στην Αίγυπτο υποτί­θεται ότι απάλλαξε τη χώρα από την «ισλαμοφασιστική» Μου­σουλμανική Αδελφότητα με μαζικές εκτελέσεις και υπό τις επευφη­μίες ενός μεγάλου τμήματος της Αριστερός.

Επιπροσθέτως, η ανακήρυξη του Ισλαμικοΰ Κράτους/ISIS στο νέο πρόσωπο του «ισλαμοφασισμού» αποτυγχάνει πλήρως στην ερμηνεία του πλαισίου που οδήγησε στην άνοδο της επιρροής αυ­τής της οργάνωσης και στην εκτίμηση της δυναμικής της. Όπως εξηγεί η Anne Alexander: «Το τελικό πλαίσιο της ανόδου του ISIS είναι η κρίση του μεταρρυθμιστικού ισλαμισμού μετά τις επανα­στάσεις του 2011 και η αντεπανάσταση που τις ακολούθησε».20

Κατανοώ δεν σημαίνει συμπαθώ. Οργανώσεις όπως η αλ-Κάιν- τα ή το Ισλαμικό Κράτος παίζουν ένα άμεσα αντεπαναστατικό ρό­λο. Στη Συρία έστρεψαν τα όπλα τους ενάντια στις μαζικές δημο­κρατικές οργανώσεις που γέννησε η επανάσταση ενάντια στο κα­θεστώς του Ασαντ, κυνήγησαν και δολοφόνησαν οργανώσεις και αγωνιστές της επαναστατικής αριστερός που συμμετείχαν στην επανάσταση. Όταν το κίνημα στη Μέση Ανατολή αναλάβει από τις ήττες και τα πισωγυρίσματά του θα έχει να αναμετρηθεί και με αυ­τούς τους εχθρούς.

Εντωμεταξύ, η Αριστερά στη Δύση έχει να δώσει μάχες για να διευκολύνει αυτή τη διαδικασία, αλλά και για να θωρακίσει την ερ­γατική τάξη από το δηλητήριο του ισλαμοφοβικού ρατσισμού. Όπως αναφέρει η Διακήρυξη της Διεθνούς Σοσιαλιστικής Τάσης:

Σ ε αυτές τις συνθήκες, το πιο επ είγο ν καθήκον για τους επα-

-1 9 0 -

Είμαστε όλοι Charlie Hebdo;

ναστάτες σοσιαλιστές είνα ι να χτίσουν το πιο πλατύ κίνημα ενά ντια στο ρατσισμό και την ισλαμοφοβία. Το τι απαιτεί αυ­τή η προσπάθεια μπορεί να είνα ι διαφορετικό ανάλογα με τις περιστάσεις από χώρα σε χώρα. Εκεί όπου οι ρατσιστές και οι φασίστες κ ινητοποιούντα ι στους δρόμους, είνα ι αναγκαίο να πάρουν απάντηση με μαζικές αντι-διαδηλώ σεις. Η ρατσιστική δημα γω γία π ρ έπ ει επ ίσ ης να βρ ίσ κ ε ι α π ένα ντι της μαζικές διαμαρτυρίες. Η Δ ιεθ νή ς Μ έρα Δ ράσης κατά του Ρατσισμού στις 21 Μ άρτη δ ίνει μια ευκαιρία σε όλους όσοι θέλουν να αν- τισταθούν στο ρατσισμό και την ισλαμοφοβία να βγουν στους δρόμους...Ταυτόχρονα, π ρ έπ ει να συνεχίσ ουμε την καμπάνια ενά ντια σ τ ις ιμ π ερ ια λ ισ τ ικ ές σ τρ α τ ιω τ ικ ές επ εμ β ά σ ε ις σε ό λο τον π αγκόσμιο Νότο, τον ά λλο τε λεγόμενο Τρίτο Κόσμο. ... Π ρέ­π ει να α ντισ τα θούμε σε αυτές τις σ τρα τιω τικές εκστρα τείες και σε όλες τις απόπειρες ενίσχυσης των ιμπερια λιστικώ ν μ η­χανισμών επ ιτήρησης και καταστολής στο όνομα της καταπο­λέμησ ης της τρομοκρατίας.Ο ι επ ιθέσ εις στο Παρίσι και ο ι επιπτώ σεις τους α ποτελούν μια μεγά λη πρόκληση για τη ριζοσπαστική και την επαναστατική αριστερά. Στην Ευρώπη, η υποστήριξη που έχουν προσφέρει σ ημαντικά τμήματα της ριζοσπαστικής αριστεράς στο C harlie Hebdo ισοδυναμεί με εγκ α τά λειψ η της μουσουλμανικής μ ε ι­ονότητας. Ο ι επαναστάτες σοσιαλιστές, όμως, π ρέπει να είνα ι υπερασπιστές των καταπιεσμένων. Ο λες μας οι δρα σ τηριότη­τες πρέπει να λογοδοτούν στο στόχο της ενότητα ς της εργα ­τ ικ ή ς τά ξη ς α νεξ ά ρ τη τα α πό φ ύλο, θ ρ η σ κ ε ία , χρώ μα και έθνος, στην πάλη για να απαλλάξουμε τον κόσμο από την κα­πιτα λιστική εκμετάλλευσ η και καταπίεση.21

-191 -

Σημειώσεις

Ο Προφήτης και το ΠρολεταριάτοΡιζοσπαστικό Ισλάμ, Ιμπεριαλισμός και Αριστερά

1. Έτσι, μια διεισδυτική μελέτη της αιγυτπιακής Μουσουλμανικής Αδελ­φότητας συμιτέραινε το 1969 ότι η προσπάθεια αναγέννησης του κινή­ματος στα μέσα της δεκαετίας του ’60 «ήταν η αναμενόμενη έκρηξη των συνεχιζόμενων εντάσεων που προέκυπταν μέσα σε μια ομάδα που μαράζωνε, καθώς τα μέλη της ήταν αψοσιωμένα σε μια όλο και λιγότε­ρο εφαρμόσιμη μουσουλμανική «άποψη» για την κοινωνία. R Ρ Mitch­ell, The Society o f the Muslim Brothers, (Λονδίνο, 1969), σελ. vii.

2. Αρθρο στο περιοδικό New Statesm an το 1979, το οποίο αναφέρεται από τον ίδιο τον Φρεντ Χάλιντεϊ στο άρθρο «Η Ιρανική Επανάσταση και οι συνέπειές της», New Left Review 166 (Ν οέμβρης Δεκέμβρης 1987), σελ. 36.

3. Συνέντευξη με το Κομμουνιστικό Κίνημα Αλγερίας (MCA) στο Sociali- sme Internationale (Παρίσι, Ιούνης 1990). To M CA δεν υπάρχει πλέον.

4. Φρεντ Χάλιντεϊ, ό.π. σελ. 57.

5. Για μια εκτίμηση της υποστήριξης που έδωσαν οι διάφορες αριστερές ορ­γανώσεις στους ισλαμιστές βλέπε Ρ. Marshall, Revolution and Counter-Re­volution in Iran (Λονδίνο, 1988), σελ. 60-68, 89-92, M. Moaddel, Class, Po­litics and Ideology in the Iranian Revolution (Νέα Τόρκη, 1993), σελ. 215-

- 192-

218, V. Moghadan, «Λάθος Δρόμοι στο Ιράν», New Left Review, σελ. 166.

6. Φυλλάδιο το οποίο αναφέρει ο R Ρ Mitchell, ό.π. σελ. 217.

7. A S Ahmed, Discovering Islam (Νεο Δελχί, 1990), σελ. 61-64.

8. Για μια εκτίμηση του αφγανικού Σουφισμού, βλέπε Ο Roy, Islam and Resistance in Afghanistan (Κέμπριτζ, 1990), σελ. 38-44. Για το Σουφισμό στην Ινδία και το Πακιστάν, βλέπε A S Ahmed, ό.π. σελ. 90-98.

9. I Khomeini, Islam an d Revolution (Μπέρκλεϊ, 1981), αναφέρεται στο AS Ahmed, ό.π. σελ. 31.

10. Ο Roy, ό.π. σελ. 5 .0 Χασάν αλ-ΤουραμπΙ, ηγετικός ισλαμιστής και ηγέ­της της σουδανέζικης ισλαμικής Αδελφότητας, υποστηρίζει ακριβώς τα ίδια, καλώντας σε ισλαμικοποίηση της κοινωνίας επειδή «η θρησκεία μπορεί να γίνει η πιο δυνατή κινητήρια δύναμη της ανάπτυξης», στο «Το νέο ξύπνημα του Ισλάμ», Liberation (Παρίσι), 5 Αυγούστου 1994.

11. Ε Abrahamian, Khomeinism (Λονδίνο, 1993), σελ. 2.

12. στο Ιδιο.

13. «Ποιος είναι υπεύθυνος για τη βία;» στο Μ Al-Ahnaf, Β. Botivewau και F Fregosi (εκδ) L’ Algerie p a r les Islamistes, (Παρίσι, 1990), σελ 132 κ.ε.

14. στο ίδιο, σελ. 31.

15. G Kepel, The prophet an d the Pharaoh: M uslim Extremism in Egypt (Λονδίνο, 1985), σελ. 109.

16. Βλέπε για παράδειγμα, Κ Pfeifer, Agrarian Reform under State C apita­lism in Algeria (Μπούλκλερ, 1985), σελ. 59, C Andersson, Peasant or Proletarian? (Στοκχόλμη, 1986), σελ. 67, M Raffinot και P Jacquernot, Le capitalism e d' dtat Algirien (Παρίσι, 1977).

17. J P Entelis, Algeria, the Institutionalised Revolution (Μπούλντερ, 1986), σελ. 76.

18. στο ίδιο.

19. A Rouadia, Les Frires et la M osquie (Παρίσι, 1990), σελ. 33.

20. O Roy, ό.π. σελ. 88-90.

21. A Rouadia, ό.π. σελ. 82.

22. στο ίδιο, σελ. 78.

23. στο ίδιο.

24. Για μια εκτίμηση αυτών των γεγονότων βλέπε D Hito, Islamic Funda­mentalism (Λονδίνο, 1989), σελ. 97.

25. Η Ε Chebabi, Iran ian Politics an d Religious M odernism (Λονδίνο, 1990), σελ. 89.

- 193-

26. E Abrahamian, The Iranian M ujahidin (Λονδίνο, 1989), σελ. 107, 201, 214, 225-226.

27. M Moaddel, ό.π. σελ. 224-238.

28. As Bayat, Workers an d Revolution in Iran (Λονδίνο, 1987), σελ. 57.

29. ATabari, «Το Ισλάμ και ο αγώνας για τη γυναικεία απελευθέρωση στο Ιράν», στο ATabari και Ν Yeganeh, In the Shadow of Islam: The Women’s Movement in Iran.

30. O Roy, ό.π., σελ. 68-69.

31. M Al-Ahnaf, B Botivewau και F Fregosi, ό.π.

32. A Rouadia, ό.π.

33. στο ίδιο.

34. στο Ιδιο.

35. Το 1989, από τους 250.000 που έδωσαν εξετάσεις, μόνο 54.000 πήραν το πτυχίο. Στο ίδιο σελ. 137.

36. στο ίδιο, σελ. 146.

37. στο ίδιο, σελ. 147.

38. βλέπε R Ρ Mitchell, ό.π. σελ. 13.

39. στο ίδιο, σελ. 27.

40. στο ίδιο, σελ. 38.

41. Μ Hussein, «Ο ισλαμικός ριζοσπαστισμός ως κίνημα πολιτικής διαμαρ­τυρίας», στο Ν Sa'dawi, S Hitata, Μ Hussein και S Satwat, Islamic Fun­damentalism (Λονδίνο, 1989).

42. στο ίδιο.

43. S Hitata, «Σχέσεις Ανατολής Δύσης», στο Ν Sa’dawi, S Hitata, Μ Hus­sein και S Safwar, ό.π.

44. Ο Kepel, ό.π. σελ. 129.

45. στο ίδιο.

46. στο ίδιο, σελ. 143-144.

47. στο ίδιο, σελ. 85.

48. στο ίδιο, σελ. 95-% .

49. στο ίδιο, σελ. 149.

50. Για μια εκτίμηση αυτής της περιόδου βλέπε, για παράδειγμα, A Dabat και L Lorenzano. Conflicto M alvinense y C risis N acio n al (Μ εξικό, 1982), σελ. 46-48.

- 194-

51. M Al-Ahnaf, Β Botivewau και F Fregosi, ό.ττ. σελ. 34.

52. Το κατά τα άλλα χρήσιμο άρθρο του Φ ιλ Μάρσαλ «Ισλαμικός Φοντα- μενταλισμός - Καταπίεση και Επανάσταση», στο περιοδικό Internatio­nal Socialism 40 (1988), αποτυγχάνει σ’ αυτό ακριβώς γιατί δεν κατα­φέρνει να διακρίνει τη διαφορά μεταξύ του αντιμπεριαλισμού των αστι­κών κινημάτων που έχουν απέναντι τους την αποικιοκρατία και του αντιμπεριαλισμού των μικροαστικών κινημάτων που έχουν απέναντι τους ανεξάρτητα καπιταλιστικά κράτη ενταγμένα στο παγκόσμιο σύ­στημα. Η έμφασή του είναι στο ρόλο που μπορούν να παίξουν τα κινή­ματα καθώς «εκφράζουν την πάλη ενάντια στον ιμπεριαλισμό». Μ’ αυ­τό τον τρόπο ξεχνά ότι το ντόπιο κράτος και η ντόπια αστική τάξη εί­ναι συνήθως ο άμεσος εκφραστής της εκμετάλλευσης και της καταπίε­σης στον Τρίτο Κόσμο σήμερα -κάτι που κάποιες εκδοχές του ριζοσπα­στικού Ισλαμισμού τουλάχιστον κατά ένα μέρος αναγνωρίζουν (όπως όταν ο Κουτμπ περιγράφει κράτη σαν την Αίγυπτο ως «μη Ισλαμικά»).

Το άρθρο επίσης δεν βλέπει ότι τα μικροαστικά όρια των Ισλαμιστικών κινημάτων σημαίνουν ότι οι ηγέτες τους, όπως και οι ηγέτες κινημάτων όπως ο Περονισμός παλιότερα, χρησιμοποιούν συχνά ρητορική περί «ιμπεριαλισμού» για να δικαιολογήσουν τελικά μια συμφωνία με το ντόπιο κράτος και την άρχουσα τάξη, την ώρα που εκτρέπουν την οργή του κόσμου προς επιθέσεις σε μειονότητες τις οποίες ονομάζουν ντόπι­ους πράκτορες του «πολιτισμικού ιμπεριαλισμού». Ο Μάρσαλ λοιπόν κάνει λάθος όταν λέει ότι οι επαναστάτες Μαρξιστές μπορούν να ακο­λουθήσουν την ίδια προσέγγιση στον Ισλαμισμό με αυτή που ακολού­θησε η Κομμουνιστική Δ ιεθνής πριν τον Στάλιν απέναντι στα ανερχό- μενα αντιαποικιακά κινήματα στις αρχές της δεκαετίας του '20. Σίγου­ρα, πρέπει ν’ ακολουθήσουμε και σήμερα την τακτική που χάραξε τα πρώτα χρόνια της η Κομμουνιστική Διεθνής, ότι μπορείς να βρίσκεσαι στην ίδια πλευρά με ένα συγκεκριμένο κίνημα (ή ακόμη και κράτος) όσο αυτό παλεύει τον ιμπεριαλισμό, την (δια στιγμή που αγωνίζεσαι για την ανατροπή της ηγεσίας του και διαφωνείς με την πολιτική του, τη στρατηγική και την τακτική του. Αλλά αυτό δεν είναι καθόλου το ίδιο με το να λες πως ο αστικός και μικροαστικός Ισλαμισμός της δεκαετίας του ’90 είναι ίδιος με το αστικό και μικροαστικό αντιαποικιακό κίνημα της δεκαετίας του '20.

Αλλιώς, θα πέφταμε στα ίδια λάθη με αυτά που έκανε η Αριστερά σε χώρες όπως η Αργεντινή στα τέλη της δεκαετίας του ’60 και στις αρχές του 70 , όταν τα μέλη της υποστήριζαν τον εθνικισμό της αστικής τους τάξης στη βάση ότι ζούσαν σε «ημι-αποικίες».

Όπως σημείωσαν αρκετά σωστά ο A Dabat και ο L Lorenzano: Η εθνι­

- 195-

κιστική και μαρξιστική Αριστερά στην Αργεντινή μπέρδεψε τη σχέση (της δικής της κυβέρνησης) με τα συμφέροντα της ιμπεριαλιστικής αστικής τάξης και τη διπλωματική τους δουλικότητα προς τον αμερι­κάνικο στρατό και το κράτος με την πολιτική εξάρτηση («ημι-αποικιο- κρατία», «αποικιοκρατία»). Αυτό οδήγησε τις πιο ριζοσπαστικές και αποφασιστικές δυνάμεις της Αριστεράς να καλούν σε ένοπλο αγώνα για τη «δεύτερη ανεξαρτησία». Στην πραγματικότητα είχαν να αντιμε­τωπίσουν κάτι αρκετά διαφορετικό. Η συμπεριφορά οποιοσδήποτε κυ­βέρνησης μιας σχετικά αδύναμης καπιταλιστικής χώρας (όσο ανεξάρ­τητη κι αν είναι η κρατική της δομή) είναι αναγκαστικά «συμβιβαστι­κή» και τείνει στη «συνθηκολόγηση» όταν πρόκειται αυτό να εξυπηρε­τήσει τα συμφέροντά της... να φέρει παροχές από τις ιμπεριαλιστικές κυβερνήσεις και εταιρίες... ή να εδραιώσει συμμαχίες με αυτά τα κράτη. Αυτές οι πράξεις είναι στην ουσία τους ίδιες για όλες τις αστικές κυβερ­νήσεις, όσο εθνικιστικές κι αν αυτοθεωρούνται. Αυτό δεν επηρεάζει τη δομή του κράτους και τη σχέση του με τη διαδικασία αναπαραγωγής του κεφαλαίου σε εθνικό επίπεδο (το χαρακτήρα του κράτους ως άμε­ση έκφραση των εθνικών κυρίαρχων τάξεων και όχι ως έκφραση των ιμ­περιαλιστικών κρατών και των αστικών τάξεων άλλων χωρών). Conflic- to Malvinense y Crisis National, ό.π. σελ. 70.

53. E Abrahamian, Khomeinism, ό.π. σελ. 3.

54. στο ίδιο, σελ. 17.

55. Ο Roy, ο.π.π. σελ.71.

56. Μ Ai-Ahnaf, Β Botivewau και F Fregosi (εκδ), ό.π. σελ. 26-27.

57. R Ρ Mitchell, ό.π. σελ.145.

58. στο ίδιο, σελ. 116.

59. στο ίδιο, σελ. 40.

60. βιβλίο του Hudaybi, που αναφέρεται στο G Kepel, ό.π. σελ. 61.

61. στο ίδιο, σελ. 71.

62. στο ίδιο.

63. βλέπε απόσπασμα στο ίδιο, σελ. 44.

64. στο ίδιο, σελ. 53.

65. για λεπτομέρειες, βλέπε στο ίδιο, σελ. 78.

66. Για μια εκτεταμένη αναφορά στις απόψεις του Faraj, στο βιβλίο του, The Hidden Imperative, βλέπε στο ίδιο, σελ. 193-202.

67. στο ίδιο, σελ. 208.

68. στο ίδιο, σελ. 164.

-196-

69. στο Ιδιο, σελ. 210.

70. A Rouadia, ό.π. σελ. 20.

71. στο Ιδιο, σελ. 33-34.

72. στο Ιδιο, σελ. 36.

73. στο Ιδιο, σελ. 144.

74. στο Ιδιο, σελ. 145-146.

75. J Ρ Entelis, ό.π. σελ.74.

76. A Rouadia, ό.π. σελ. 191.

77. στο Ιδιο, σελ. 209.

78. Μ ΑΙ Ahnaf, Β Botivewau και F Fregosi (εκδ), ό.π. σελ. 30.

79. στο Ιδιο.

80. J Goytisolo, «Argelia en el Vendava», στην El Pais, 30 Μάρτη, 1994.

81. El Salaam , 21 Ιούνη 1990, μεταφρασμένο στο M Ai-Ahnaf, Β Botive­wau και F Fregosi (εκδ), ό.π. σελ. 200-202.

82. Για μια εκτίμηση αυτών των γεγονότων βλέπε J Goytisolo, ό.π. 29 Μάρ­τη 1994. Είναι η πηγή που προτείνουν οι Financial Times, η εφημερίδα των μεγάλων επιχειρήσεων της Βρετανίας, (βλέπε τεύχος 19 Ιούλη 1994), αλλά και η (δια η αμερικάνικη κυβέρνηση.

83. J Goytisolo, ό.π. 30 Μάρτη 1994.

84. στο Ιδιο.

85. στο Ιδιο.

86. στο Ιδιο, 3 Απρίλη 1994.

87. Guardian, 15 Απρίλη 1994.

88. Guardian, 13 Απρίλη 1994.

89. J Goytisolo, ό.π. 29 Μάρτη 1994.

90. Βλέπε στα αγγλικά για την οικονομική πολιτική στο Μ Al-Ahnaf, Β Bo­tivewau και F Fregosi (εκδ), ό.π.

91. στο Ιδιο, σελ. 109.

92. Αυτή είναι η άποψη του Φ ρεντ Χάλιντεϊ, ό.π. Είναι η άποψη του Μαξ Σάχτμαν και άλλων για το Σταλινισμό. Βλέπε Μ Schahtman, The Bure­aucratic Revolution (Νέα Υόρκη, 1962) και για μια κριτική, Τόνι Κλιφ «παράρτημα 2: Η θεωρία του γραφειοκρατικού κολεκτιβισμού», στο Ο Κρατικός Καπιταλισμός στη Ρωσία (εκδ. Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο).

93. Αποψη του μεγαλύτερου τμήματος της Αριστερός σήμερα και στην Αλ­γερία και την Αίγυπτο.

- 197-

94. Η Ε Chelabi, ό.π. σελ. 169.

95. Για λεπτομέρειες, βλέπε A Bayat, ό.π. σελ. 101-102,128-129.

96. στοιχεία στο ίδιο. σελ. 108.

97. Μ Μ Salehi, Insurgency through Culture an d Religion (Νέα Υόρκη, 1988), σελ. 171.

98. Η Ε Cheliabi, ό.π. σελ. 169.

99. Τα στοιχεία δίνονται στο D Hiro, ό.π. σελ. 187.

100. Βλέπε κεφάλαιο 3 του δικού μου C lass Struggles in Eastern Europe, 1945-83 (Λονδίνο, 1983).

ΙΟΙ.Τόνι Κλιφ, Διαρκής Επανάσταση και Τρίτος Κόσμος, εκδ. Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο.

102. Κι ακόμη λιγότερο αντιπροσώπευαν, όπως μοιάζει να δέχεται ο Χάλιν- τεϊ: «τη δύναμη των καπιταλιστικών κοινωνικών δυνάμεων», ό.π. σελ. 35. Κάνοντας μια τέτοια παραδοχή ο Χάλιντεϊ δείχνει μόνο πόσο η δι­κή του μαοϊκή-σταλινική καταγωγή τον εμποδίζει να καταλάβει το χα­ρακτήρα του καπιταλισμού στον 20ό αιώνα.

103. Όπως μοιάζει να εννοεί ο Φ ιλ Μάρσαλ στο κατά τα άλλα εξαιρετικό βι­βλίο του Revolution an d Counter-Revolution in Iran, ό.π.

104. A Bayat, ό.π. σελ. 134.

105. Τόνι Κλιφ, ό.π.

106. Μ Moaddel, ό.π.σελ. 212.

107. F Halliday ό.π. σελ. 57.

108. Η Maryam Poya λανθασμένα χρησιμοποιεί τον όρο «εργατικά συμβού­λια» για να μεταφράσει τα σάρας στο άρθρο της «Ιράν 1979: Ζήτω η Επανάσταση... Ζήτω το Ισλάμ;» στο Revolutionary Rehearsals (Λονδί­νο, 1987).

109. Σύμφωνα με τον Μ Moaddel, ό.π. σελ. 238.

110. A Bayat ό.π. σελ. 42.

111. Ε Abrahamian, The Iranian Mojahedin, ό.π. σελ. 189.

112. Μ Poya, ό.π.

113. Μ Moaddel, ό.π. σελ. 216.

114. Abdelwahab el-Affendi, Turabi's Revolution, Islam an d Power in Sudan (Λονδίνο, 1991).

115. στο ίδιο, σελ. 116-117.

116. στο ίδιο, σελ. 117.

- 198-

117. στο (διο, σελ. 115.

118. Για τη θέση του για τις γυναίκες, βλέπε τη σύνοψη του φυλλαδίου του, στο Ιδιο, σελ. 174. Βλέπε ακόμη το άρθρο του, «Το νέο ξύπνημα του Ισ- λάμ», ό.π.

119. A el-Affendi, ό.π. σελ. 118.

120. στο Ιδιο, σελ. 163.

121. στο Ιδιο, σελ. 163-164.

122. στο Ιδιο, σελ. 116.

123. Η αναφορά της Διεθνούς Αμνηστίας υπάρχει στο Economist Intelligen­ce Unit Report, Σουδάν, 1992:4.

124. στο Ιδιο.

125. Economist Intelligence Unit Report, Σουδάν, 1993:3.

126. Econom ist Intelligence Unit Profile, Σουδάν, 1993:4. Στον ΤουραμπΙ αρέσει να επιμένει ότι «η ισλαμική ανάταση δεν ενδιαφέρεται πλέον να πολεμήσει τη Δύση... Η Δύση δεν είναι εχθρός για μας». «Το νέο ξύ­πνημα του Ισλάμ», ό.π.

127. Economist Intelligence Unit Report, Σουδάν, 1993:1.

128. Αυτή ήταν η αρκετά σωστή περιγραφή των ιδεών των ΜουτζαχεντΙν του Λαού από πλευράς εκείνου του τμήματος της ηγεσίας και των με­λών που διασπάστηκαν στα μέσα της δεκαετίας του 7 0 για να σχηματί­σουν την οργάνωση που αργότερα ονομάστηκε Παϊκάρ. Δυστυχώς, η οργάνωση αυτή συνέχισε να βασίζεται στο αντάρτικο και τον Μαοϊσμό παρά στον αυθεντικό επαναστατικό Μαρξισμό.

129. V Moghadam, «Ο ι γυναίκες, η Εργασία και η Ιδεολογία στην Ισλαμική Δημοκρατία», στο International Journal o f Middle E ast Studies, 1988, σελ. 230.

130. στο Ιδιο, σελ. 227.

131. στο Ιδιο.

132. Ε Abrahamian, Khomeinism, ό.π. σελ. 16.

133. Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό So cialist Review, Ν οέμβρης 19%. Αναδημοσιεύεται εδώ ολόκληρο με μία δύο φραστικές αλλαγές.

134. Αναφέρεται στο Α ΡασΙντ, Ταλιμπάν: Ισλάμ, Πετρέλαιο και το νέο μεγά­λο παιχνίδι στην κεντρική Ασία, εκδ. Ενάλιος.

135. Για την εξέλιξη της κρίσης, βλέπε Ο Roy, Islam an d Resistance in Afgha­nistan (Κέμπριτζ, 1990), και H S Bradsher, Afghan Communism and So­viet Intervention (Οξφόρδη, 1999).

- 199-

136. Α ΡασΙντ, ό.ττ.

137. στο Ιδιο.

138. στο Ιδιο.

139. Τ Mitchell, «Εισαγωγή στο μέρος 4», στο J Beinin και J Stork, Political Islam (Λονδίνο, 1997), σελ. 255.

140. Ανακοίνωση από το στρατόπεδο Χοτ στις 23 Φλεβάρη 1999, αναφέρε- ται από τον Α ΡασΙντ, ό.π.

Ο ρατσισμός δεν είναι «ελευθερία του λόγου»1. To Associated Press έγραφε πως «οι φετινές τελετές (...) σηματοδότη­

σαν ότι είναι καιρός να προχωρήσουμε μετά από μια δεκαετία μνήμης» («Thousands gather to remember, but 11Λ anniversary o f 9/11 is more subdued», AP, 11 Σεπτέμβρη 2012). Ο ι New York Times για πρώτη φο­ρά δεν είχαν αναφορά στην επέτειο στο πρωτοσέλιδο. («How to Cover the 11th Anniversary o f 9/11?», Public Editor's Journal, 11 Σεπτέμβρη 2012). Δέχθηκαν μεγάλη επίθεση από τα δεξιά τους.

2. Ο πρέσβης Αντολφ Νταμπς δολοφονήθηκε το 1979 στο Αφγανιστάν.

3. Μαζικές διαδηλώσεις στο Αφγανιστάν», Εργατική Αλληλεγγύη, 15 Σ ε­πτέμβρη 2010.

4. «Cultural Clash Fuels Muslims Angry at Online Video», New York Ti­mes, 16 Σεπτέμβρη 2012.

5. Η μετάφραση του άρθρου του Γκρες ήταν μια αξιέπαινη πρωτοβουλία του ιστολογίου waltendegewalt: http://tinyurl.com/8mbtc3w.

6. Η Αριστερά, ο «Παστίτσιος» και οι οργισμένοι μουσουλμάνοι, Δρόμος της Αριστερός, 29.09.2012.

Η επέμβαση στο Μ αλί1. «Μαλί. Ένα γαλλικό Αφγανιστάν;», Εργατική Αλληλεγγύη, φύλλο 1059.

2. «David Cameron calls for «global response» after Algerian hostage cri­sis», G uardian 21 Γενάρη 2012.

3. Associated Press, 28 Φλεβάρη 2013.

4. Index Mundi (http://www.indexmundi.com/).

- 2 0 0 -

5. «O bam a to Help UN Invade M ali», The New Am erican, 9 Νοέμβρη 2012. (To περιοδικό της ακραίας δεξιάς έχει φυσικά τους δικούς του λό­γους να επιτίθεται στις επιλογές της κυβέρνησης Ομπάμα).

6. Monde Diplomatique, http://m ondediplo.com /2013/01/04m ali.

7. στο ίδιο.

8. Αναφέρεται στο http://mondediplo.com/2012/04/05sahel.

9. Πάτρικ Κόμπερν, «The Mali Trap», Counterpunch, 21 Γενάρη 2013.

10. «A FRICOM Com m ander Addresses Concerns, Potential Solutions in Mali», http://tinyurl.com/aefznsv.

11. http://tinyurl.com/c4zunuz.

12. Αναφέρεται στους New York Times (17/2): http://tinyurl.com/cxhl3qo.

13. http://www.zcommunications.org/mali-analysis-by-samir-amin-by-sa- mir-amin.

14. «M ali et con trad ic tio n s d ’un an ti-im p0ria lism e con ventionn el», http://tinyurl.com/bntkpp2.

Είμαστε όλοι Charlie Hebdo;1. «France begins jailing people for ironic com m ents», http://electronicin-

tifada .net/b logs/ali-abunim ah /fran ce-begins-jailing-people-iron ic- com m ents.

2. Bernard Lewis, «The Roots o f Muslim Rage», The Atlantic, September 1990, http://w ww .theatlantic.com /magazine/archive/1990/09/the-ro- ots-of-m uslim-rage/304643/4/.

3. Για τις απαγωγές και για την εμπλοκή της τότε κυβέρνησης Καραμανλή στον «πόλεμο κατά της τρομοκρατίας» βλέπε για παράδειγμα, Λ. Μπό- λαρης, «Ο ι δημοκρατικές ελευθερίες στο στόχαστρο», Σοσιαλισμός από τα Κάτω τ. 58 (Μάης-Ιούνης 2006), http://socialismfrombelow.gr/arti- de.php?id=88.

4. The President’s Speech in Cairo: A New Beginning, http://www.white- house.gov/issues/foreign-policy/presidents-speech-cairo-a-new-begin- ning.

5. President D iscusses War on Terror at National Endowment for Demo­cracy, October 6, 2005, http://georgewbush-whitehouse.archives.gov/ new s/releases/2005/10/20051006-3.html.

-201 -

6. Stephen Seehi, Islam ophobia The Ideological Cam paign Against M us­lims, Clarity Press 2011, Kindle Locations, 4318,4537,4776.

7. Για τη γαλλική επέμβαση στο Μαλί, βλέπε Νίκος Λούντος, «Επέμβαση στο Μαλί. Πόλεμος στην “πίσω αυλή” της Γαλλίας», Σοσιαλισμός από τα Κάτω τ. 97 (Μάρτης-Απρίλης 2013), http://socialismfrombelow.gr/ artide.php?id=206.

8. Pape Sam ba Kane, «M ali: The forgotten w ar», 6 Σεπ τέμ βρ η 2014, h ttp://w w w .aljazeera.com /indepth/opinion/2014/09/m ali-forgotten- war-20149691511333443.html.

9. Joan Wallach Scott, The Politics o f the Veil, Princeton 2007, σελ. 63.

10. Για το ντοκιμαντέρ «Το Βέλο Π έφτει» βλέπε M artin Evans, Algeria: France’s Undeclared War, Oxford 2012, Kindle Location 4617 και για την Επιτροπή της Βενσέν στο Ιδιο, Kindle Location 5222.

11. Joan Wallach Scott, σελ. 62.

12. Τα αποσπάσματα από Κρις Χάρμαν, Ο Προφήτης και το Προλεταριάτο, Ριζοσπαστικό Ισλάμ, Ιμπεριαλισμός και Αριστερά, στις σελίδες 25, 33 και 57 αυτού του βιβλίου.

13. Δ. Χριστόπουλος «Charlie Hebdo. Η δολοφονία της νεωτερικότητας», 11 Ιανουάριου 2015, https://enthem ata.w ordpress.com /2015/01/ll/ch- arlie-hebdo/.

14. Jonathan 1. Israel, Enlightenment Contested Philosophy Modernity and the Emancipation o f M an 1670-17S2, Oxford 2006, σελ. 616.

15. Paul N. Siegel, The Meek an d the M ilitan t Religion an d Power Across the World, Zed 1986, σελ. 22.

16. Οπως εξηγεί λεπτομερώς ο Jonathan I. Israel στο A Revolution o f the M ind: Radical Enlightenment an d the Intellectual Origins o f Modern Democracy, Princeton 2010, σ.σ. 40-45.

17. Φ.Ένγκελς, Σοσιαλισμός Ουτοπικός και Επιστημονικός, Μαρξιστικό Βι­βλιοπωλείο, σ.σ. 86,90.

18. Μ. Τρίκκα, « Charlie Hebdo: Χιούμορ που σκοτώνει», Αυγή 11 Γενάρη 2015, http://www.avgi.gr/article/5203306/charlie-hebdo-xioumor-pou- skotonei.

19. Alex Callinicos, «Paris attacks are a legacy o f imperialism», http://so- cialistworker.co.uk/art/39717/Paris+attacks+are+a+legacy+of+imperia- lism.

20. Anne Alexander, «ISIS and counter-revolution: towards a M arxist ana­ly s is » , In te rn a tio n a l S o c ia lism Jo u rn a l 2 :145 (w in ter 2 015 ),

- 202 -

http://isj.org.uk/index.php4?id= 1037&issue= 145.

21. Διακήρυξη της Δ ιεθνιστικής Σοσιαλιστικής Τάσης: Μετά το Charlie Hebdo http ://internationalsocialists.org/w ordpress/2015/02/διακή pu- ξη-της-διεθνιστικής-σοσιαλισ/.

- 203-

Επαναστατικές μαρξιστικό^ ιδέες από το β ιβ λ ιο π ω λ ε ίο ®Φειδίου 14 (πίσω από Τιτάνια-ΡΕΞ) τηλ. 2105247584 www.mandstiko.gr

ΡΑΤΣΙΣΜΟΣ

ΡατσισμόςΤ ι ε ίν α ι κα ι πώ ς π α λ εύ ετα ι

Alex Callinicos

Μ έση ΑνατολήΗ π ά λη εν ά ν τ ια σ τ ις ιμ π ερ ια λ ισ τ ικ ές επ ε μ β ά σ ε ις

Δήμητρα Κυρίλλου

ΛΙΒΑΝΟΣΠ ώ ς ν ίκ η σ ε η Α ντ ίσ τα σ η

ΛίβανοςΠ ω ς ν ίκ η σ ε η α ντ ίσ τα σ η

Νίκος Λούντος

Επαναστατικές μαρξιστικό ιδέες από το βιβλιοπωλείοΦειδίου 14 (πίσω από Ταάνια-ΡΕΞ) τηλ. 2105247584 www.mandstiko.gr

Ιμπεριαλισμόςκα ι π α γκό σ μ ια ο ικ ο νο μ ία

Νικολάι Μπουχάριν