Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -6 Πίστεις

VI. Πίστεις - 1 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

ΠΙΣΤΕΙΣ Όταν οι άνθρωποι θεωρούν ορισμένες καταστάσεις σαν πραγματικές, αυτές είναι

πραγματικές στις επιπτώσεις τους <W.I.Thomas>.

Το θεώρημα αυτό του Ουίλιαμ Τόμας είναι από τα πιο σημαντικά στις κοινωνικέςεπιστήμες και αναφέρεται συχνά σαν δημιουργική πρόβλεψη (ή προφητεία ή πίστη),επειδή στην πιο παράδοξη μορφή του σημαίνει: Ακόμα και αν κάτι δεν ισχύει, αρκεί οιάνθρωποι να το πιστέψουν (λαθεμένα), για να ισχύσει (να δημιουργηθεί).

Ένα εύγλωττο παράδειγμα είναι στο Χρηματιστήριο: Μπορεί μια εταιρεία να πηγαίνεικαλά. Αν όμως οι επενδυτές πιστέψουν ότι πηγαίνει χάλια, τότε -καθώς όλοι θαθελήσουν να ξεφορτωθούν τις μετοχές τους και καθώς ο κάθε ένας που θα πουλάειτις μετοχές του θα επιβεβαιώνει τις προβλέψεις και των άλλων- οι τιμές των μετοχώντης θα καταρρεύσουν.

Αν οι καταναλωτές πιστέψουν πως οι τιμές π.χ. των αυτοκινήτων θα πέσουν, τότεθα αναβάλουν την αγορά αυτοκινήτου με αποτέλεσμα ακριβώς (εξαιτίας τουμηχανισμού της προσφοράς και της ζήτησης) να πέσουν οι τιμές!

Η θεωρία του χαρακτηρισμού (labelling) στην εγκληματολογία επίσης, όπως είδαμε,βασίζεται στην ίδια διαδικασία: Ονομάζουμε κάποιον εγκληματία και, έτσι, τονκάνουμε να διαπράττει εγκλήματα.

Τα ρατσιστικά φαινόμενα επίσης αντλούν τη δύναμή τους από τη δημιουργικήπροφητεία. Ο Ρ.Μέρτον εξηγεί με τον τρόπο αυτόν τις σχέσεις των μαύρων με τασυνδικάτα στη Βόρειο Αμερική κατά το δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι μαύροιγίνονταν προδότες των άλλων εργαζομένων γιατί, καθώς τους θεωρούσανπροδότες, τους απέκλειαν από τα συνδικάτα. Αλλά εκτός συνδικάτου, δενμπορούσαν να αντισταθούν στους εργοδότες, που, για να αντιμετωπίσουν τις απεργίες,τους άνοιγαν την απαγορευμένη πόρτα της εργασίας. Ο έντιμος λευκός συμπολίτηςμας δεν συνειδητοποιεί ότι ο ίδιος και οι δικοί του δημιουργούν τα γεγονότα πουπαρατηρούν, ότι οι συλλογικές πίστεις δημιουργούν την πραγματοποίησή τους.

Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, οι άνθρωποι προβλέπουν κάτι που από μόνο τουείναι λάθος, είναι αυταπάτη. Και όμως, επειδή ακριβώς το προβλέπουν, για αυτό και τοδημιουργούν. Ο μηχανισμός με τον οποίο γίνεται αυτό είναι εύκολο να περιγραφεί:

! Τα άτομα δρουν με βάση τις ιδέες που έχουν, μεταξύ των οποίων είναι και οιπροβλέψεις τους. Έτσι, συμπεριφέρονται σαν η πρόβλεψή τους να είναι ορθή και τοαποτέλεσμα είναι και η αντικειμενική πραγματικότητα να προσαρμόζεται στηνπρόβλεψη.

Συνήθως ένα άτομο μόνο του δεν αρκεί για να αλλάξει τον κόσμο. Μπορεί όμωςμε την ίδια διαδικασία να αλλάξει τον δικό του κόσμο. Για παράδειγμα, το θεώρημα του


Τόμας χρησιμοποιείται και στην ψυχολογία: ο μαθητής που πιστεύει πως είναι αδύνατοςστα μαθηματικά και, για αυτό, είναι κακός μαθητής στα μαθηματικά ή ο μαθητής πουφοβάται πως θα γράψει άσχημα στις εξετάσεις και, επειδή το φοβάται, έχει τόσο άγχοςπου τελικά γράφει άσχημα.

Όμως οι προβλέψεις έχουν γενικά επίπτωση και στους άλλους. Το θεώρημα τουΤόμας διατυπώθηκε αρχικά με ένα παράδειγμα: Πολύ συχνά, υπάρχει μεγάλη διαφοράανάμεσα στην κατάσταση έτσι όπως την βλέπουν οι άλλοι και στην κατάσταση όπωςμοιάζει να είναι για ένα άτομο... Για παράδειγμα, ένας άνδρας είχε σκοτώσει πολλά άτομαπου είχαν την άτυχη συνήθεια να μονολογούν μόνοι τους στο δρόμο. Βασιζόμενος στηνκίνηση των χειλιών τους, αυτός φανταζόταν ότι τον έβριζαν και συμπεριφέρθηκε σαν ναήταν αλήθεια. Εάν οι άνθρωποι ορίσουν τις καταστάσεις τους σαν πραγματικές, αυτέςείναι πραγματικές στις συνέπειές τους.

Δεν χρειάζεται άλλωστε να υπάρχουν μάζες ανθρώπων. Μπορεί να υπάρχουνκαι δύο μόνο άτομα ή δύο στρατηγικοί εταίροι: Δύο κράτη που προβλέπουν ότι θακάνουν πόλεμο είναι πιθανό, προετοιμαζόμενα, να τον προκαλέσουν. Επίσης, στοδίλημμα του φυλακισμένου, οι άνθρωποι καταλήγουν να μη συνεργάζονται, παρόλοπου θα το ήθελαν, απλώς επειδή πιστεύουν ότι ο άλλος δε θα συνεργαστεί.

Υπάρχει και η αντίστροφη δυνατότητα: Οι άνθρωποι προβλέπουν κάτι που είναισωστό και, επειδή το προβλέπουν σωστά, το εμποδίζουν να πραγματοποιηθεί. Είναι ηκαταστροφική πρόβλεψη. Π.χ.:

Οι οικογένειες και τα παιδιά σωστά προβλέπουν πως, τελειώνοντας το σχολείο ή τοπανεπιστήμιο θα έχουν πολύ καλύτερες προϋποθέσεις για να ζήσουν καλύτερα.Όμως, καθώς έτσι περισσότεροι τελειώνουν το σχολείο ή το πανεπιστήμιο, οικαλύτερες αυτές προϋποθέσεις εξανεμίζονται, γιατί οι περισσότεροι τελειόφοιτοι έχουνμεγαλύτερη δυσκολία να βρουν δουλειά και αν την βρουν θα είναι με μικρότερουςμισθούς, κοινωνική αίγλη, κλπ.

Αν ένας οικονομολόγος προβλέψει υπερπαραγωγή σιταριού, τότε ενδεχομένως οιπαραγωγοί σιταριού να περιορίσουν την παραγωγή τους, με αποτέλεσμα ηυπερπαραγωγή να μην πραγματοποιηθεί!

Το ίδιο πρόβλημα συμβαίνει και με τα γκάλοπ και τη δυνατότητα που έχουν, ανγνωστοποιηθούν, να ακυρωθούν σαν πρόβλεψη.

Και ένα κράτος, όπως ο λαγός στο γνωστό μύθο του Αισώπου, μπορεί να χάσειέναν πόλεμο επειδή προβλέπει πως θα τον κερδίσει και έτσι δεν προετοιμάζεταιαρκετά.

Ο Ρ. Μέρτον χαρακτηρίζει τις καταστροφικές προβλέψεις και σαν αυτοκτονικές(ήδη ο μαθηματικός John Venn είχε μίλησε πρώτος για πρόβλεψη αυτοκτονία). Οιπροβλέψεις αυτές ακολουθούν την αντίστροφη διαδικασία από τις προηγούμενες. Οιάνθρωποι προβλέπουν κάτι που ενδεχομένως είναι ορθό και, επειδή το προβλέπουν,προσαρμόζουν τις συμπεριφορές τους στην πρόβλεψη, με αποτέλεσμα να τηνακυρώσουν!


[Μπορούμε να δεχτούμε και ενδιάμεσες περιπτώσεις: Η πρόταση του Τόμας, αν καισωστή στην κυριολεξία της, είναι ωστόσο λαθεμένη στην τρέχουσα ερμηνεία της. Είναι προφανέςπως το να οριστεί μια κατάσταση σαν πραγματική αυτό έχει συνέπειες, αλλά αυτές μπορεί να έχουνμικρή μόνο επίπτωση στην πορεία των πραγμάτων. Μπορεί να συμβεί ένας αταίριαστος ορισμόςτης κατάστασης να έχει μόνο σαν αποτέλεσμα να αφήσει μια μικρή αμηχανία σε αυτούς που τονδιακινδύνεψαν <E. Goffman>.]

Σε κάθε περίπτωση, η πρόβλεψη -σωστή ή λαθεμένη- παρεμβαίνει στην πορείατων γεγονότων, συμμετέχει στον κόσμο στον οποίο αναφέρεται. Στα προηγούμεναπαραδείγματα, ο μηχανισμός με τον οποίο γίνεται αυτό είναι ο εξής: Τα άτομα δρουν μεβάση τις ιδέες που έχουν, μεταξύ των οποίων είναι και οι προβλέψεις τους. Αν το κάθεάτομο δεν μπορεί να αλλάξει την κατάσταση στην οποία βρίσκεται, ωστόσο μια πρόβλεψηπου τροποποιεί τη δράση όλων των ατόμων καταλήγει στο να αλλάξει και τον κόσμοτους. Πρόκειται για διαδικασία σύνθεσης των ατομικών πράξεων.

Δηλαδή οι ιδέες μας, οι πίστεις μας έχουν άμεση επίπτωση (δημιουργική ήκαταστροφική, φαύλος κύκλος ή αυτοκτονία) στην κοινωνική μας πραγματικότητα.Πράγμα, άλλωστε, που πολλές φορές το αναγνωρίζουμε: Γιατί οι κυβερνήσεις διαψεύδουνσταθερά τις φήμες για υποτίμηση του νομίσματός τους; Αλλες φορές έχουμε περισσότεροτην τάση να το κρύψουμε. Ο εθνικισμός, ο ρατσισμός, ο φαλλοκρατισμός, ο θρησκευτικόςφανατισμός, βασίζουν τη δύναμή τους σε παρόμοιες διαδικασίες, ιδιαίτερα στο φαύλοκύκλο της δημιουργικής πίστης.

Αυτό σημαίνει πως η κοινωνική πραγματικότητα έχει κάτι το λιγότερο χειροπιαστόαπό τη φύση. Μοιάζει πιό κατασκευασμένη και εύθραυστη. Το ίδιο άλλωστε και ηθεωρία που την εξηγεί: Ένας μετεωρολόγος που προβλέπει βροχή, δεν μπορεί να φέρειξηρασία (ούτε άλλωστε βροχή). Όμως, στις κοινωνικές επιστήμες, μια διαπίστωση ή μιαπρόβλεψη μπορεί να αναιρεθεί ή και να πραγματοποιηθεί, επειδή απλώς γίνεται ήγνωστοποιείται!

Κύρια ιδέα: Η κοινωνία δεν αποτελείται μόνο από αντικειμενικές σχέσεις,κατασκευές, δομές. Το τί πιστεύουν οι άνθρωποι είναι σημαντικό: Όχι μόνο γιατί καθορίζειτο πώς συμπεριφέρονται, ούτε μόνο γιατί έχει επιπτώσεις πάνω τους, αλλά και γιατίαλλάζει τις αντικειμενικές τους σχέσεις, κατασκευές, δομές. Ή, για να το πούμε μεδιαφορετικό τρόπο, η αντικειμενική πραγματικότητα επηρεάζεται, διαμορφώνεται καιαπό τις ιδέες ή πίστεις που έχουμε για αυτήν, ακόμα και αν αυτές είναι λαθεμένες. Ηαντικειμενική πραγματικότητα δεν είναι τόσο αντικειμενική...

Πειθώ και θεραπεία

Ο Κεσαλίντ δεν έγινε μεγάλος μάγος επειδή θεράπευε τους αρρώστους του.Αντίθετα, θεράπευε τους αρρώστους του, επειδή είχε γίνει μεγάλος μάγος <Levi-Strauss>.

Οι ιδέες, σωστές ή λαθεμένες, αλλάζουν τον αντικειμενικό κόσμο. Αυτός νοείταισαν κοινωνικός. Όμως, η δύναμή τους μπορεί να έχει επιπτώσεις ακόμα και στο φυσικότους κόσμο (η ιδεολογία σπάει κόκκαλα). Για παράδειγμα, ας προσπαθήσουμε νααπαντήσουμε στο ερώτημα: πώς οι άνθρωποι γιατρεύονται, όταν αρρωστήσουν;

Αυτή είναι μια περίπλοκη ερώτηση, στην οποία προσπαθεί να απαντήσει η ιατρική.Το ζήτημα είναι ότι η ιατρική είναι μια πολύ πρόσφατη επιστήμη, ενώ σε όλες τις κοινωνίεςάνθρωποι γιατρεύονταν. Ολες οι κοινωνίες διαθέτουν γνώσεις και τεχνικές για να


γιατρεύουν ορισμένες αρρώστιες. Π.χ. οι αμερικάνικες κοινωνίες (πριν τον Κολόμβο)διέθεταν πολύ προχωρημένες γνώσεις για βότανα, δηλητήρια και ναρκωτικές ουσίες μεθεραπευτικά αποτελέσματα (ένα μεγάλο μέρος από τις γνώσεις αυτές έχουν άλλωστεγια πάντα χαθεί από την καταστροφή των πολιτισμών αυτών). Επίσης η Κίνα διέθετεθεραπευτικές τεχνικές που η δυτική ιατρική αρχίζει να ξανα-ανακαλύπτει (π.χ.βελονισμούς).

Αυτό που είναι ακόμα πιο ενδιαφέρον -και εντυπωσίασε τους πρώτουςανθρωπολόγους- είναι το ότι σε πολλές πρωτόγονες κοινωνίες άνθρωποι γίνοντανκαλά με θεραπείες που είναι μαγικές! Πώς να εξηγηθεί αυτό; Πώς ένας μάγος-θεραπευτής, ένας σαμάν, καταφέρνει να γιατρέψει μαγικά πολλούς συμπολίτες τουαπό αρρώστιες που ο δυτικός γιατρός δεν τα καταφέρνει; Οι ιθαγενείς Αυστραλοί έχουνπλήρη πίστη στις θεραπευτικές μεθόδους που ακολουθούν οι δικοί τους θεραπευτές.Και, αντίστροφα, ένας δυτικός γιατρός ομολόγησε ότι, γενικά, κάθε φορά που είχεφροντίσει ιδιαίτερα κάποιον άρρωστο ιθαγενή, το μόνο που κατάφερε ήταν να τον σκοτώσειπιο γρήγορα... ενώ, όταν αφήνονταν στο δάσος, γίνονταν γρήγορα καλά <Levi-Bruhl>.(Το αφήνονταν στο δάσος είναι προφανώς μια περιφρονητική έκφραση του δυτικού,για τον οποίο η τοπική κοινωνία είναι μια κατάσταση ημιάγρια, φυσική, σαν το δάσος).

Αν με τις δικές μας ιδέες θα μπορούσαμε να καταλάβουμε τη θεραπεία μέσοάγνωστων βοτάνων, ωστόσο μας μοιάζει απίστευτο άνθρωποι να γιατρεύονται απόπραγματικές (ακόμα και οργανικές) αρρώστιες μετά από απλές τελετές του μάγου-θεραπευτή. Και, όμως, αυτό είναι η διαπίστωση που πρέπει να εξηγηθεί. Η εξήγησηβρίσκεται στην ίδια την πίστη του αρρώστου. Είναι μια περίπτωση δημιουργικήςπροφητείας.

Ας παρακολουθήσουμε τον Λεβι-Στρώς: Ο μάγος-θεραπευτής, ο σαμάν διαθέτει ορισμένεςθετικές γνώσεις και ορισμένες εμπειρικές τεχνικές που επιτρέπουν να εξηγήσουμε εν μέρει τηνεπιτυχία του. Κατά τάλλα, διαταραχές του τύπου που σήμερα τις ονομάζουμε ψυχοσωματικές καιπου αντιπροσωπεύουν ένα μεγάλο μέρος των συνηθισμένων ασθενειών σε κοινωνίες με αρκετέςανασφάλειες πρέπει συχνά να αντιμετωπιστούν με ψυχολογική θεραπευτική. Γενικά, οι πρωτόγονοιγιατροί, όπως και οι πολιτισμένοι συνάδελφοί τους, γιατρεύουν τουλάχιστον ένα μέρος τωνπεριπτώσεων που θεραπεύουν και, χωρίς αυτήν τη σχετική αποτελεσματικότητα, οι μαγικές πρακτικέςδεν θα είχαν γνωρίσει τη μεγάλη διάδοση που έχουν, στο χρόνο και στο χώρο.

Η θεραπεία συνίσταται στο να γίνει αντιμετωπίσιμη μια κατάσταση που καταρχήν είναισυναισθηματική και άρα να γίνουν αποδεκτοί για το νου οι πόνοι που το σώμα αρνιέται να ανεχτεί.Το ότι η μυθολογία του σαμάν δεν ανταποκρίνεται σε μια αντικειμενική πραγματικότητα δεν έχεισημασία: Ο άρρωστος την πιστεύει και ανήκει σε μια κοινωνία που την πιστεύει. Τα καλά και τακακά πνεύματα, τα υπερφυσικά τέρατα και τα μαγικά ζώα, ανήκουν σε ένα συνεκτικό σύνολο πουθεμελιώνει την τοπική αντίληψη για τον κόσμο. Ο άρρωστος τα δέχεται ή, ακριβέστερα, δεν τα έχειποτέ αμφισβητήσει. Αυτό που δεν δέχεται είναι τον ακατανόητο και αυθαίρετο πόνο, που είναι ξένοστοιχείο και που ο σαμάν, με τον μύθο του, θα τον εντάξει σε ένα σύνολο όπου θα έχει νόημα.

Αλλά καθώς ο άρρωστος αρχίζει να καταλαβαίνει δεν παραμένει παθητικός: Επιπλέονγίνεται καλά. Και τίποτα το ανάλογο δεν συμβαίνει στους δικούς μας αρρώστους, όταν τους εξηγείταιη αιτία των διαταραχών τους με την επίκληση μικροβίων και ιών. Θα μας πούνε ίσως ότιπαραδοξολογούμε εάν απαντήσουμε ότι ο λόγος είναι πως τα μικρόβια υπάρχουν, ενώ τα τέραταδεν υπάρχουν. Και όμως, η σχέση ανάμεσα σε μικρόβια και σε αρρώστια είναι έξω από το πνεύματου αρρώστου, είναι μια σχέση αίτιου και αποτελέσματος. Ενώ η σχέση ανάμεσα σε τέρας και σεαρρώστια βρίσκεται μέσα στο πνεύμα του αρρώστου, συνειδητά ή ασυνείδητα.

Ο σαμάν προσφέρει στον άρρωστό του μια γλώσσα που του επιτρέπει να εκφράσεικαταστάσεις που δεν μπορούσε να τις διατυπώσει. Αυτή η δυνατότητα έκφρασης (που επιτρέπειταυτόχρονα να βιωθεί σαν κατανοητή μια εμπειρία που αλλιώς μοιάζει αναρχική και αδιανόητη)


είναι που θέτει σε κίνηση τη φυσιολογική διαδικασία αναδιοργάνωσης προς ευνοϊκή κατεύθυνση.Από την άποψη αυτήν, η σαμανική θεραπεία βρίσκεται στη μέση ανάμεσα στη δική μας οργανικήιατρική και σε ψυχολογικές θεραπευτικές, όπως η ψυχανάλυση. Η ιδιομορφία της συνίσταται στοότι σε οργανικές διαταραχές εφαρμόζει μεθόδους πολύ κοντινές με την τελευταία. (...) Βέβαια, οψυχαναλυτής ακούει, ενώ ο σαμάν μιλάει. Αλλά η αποτελεσματικότητά τους προέρχεται από το ότικαι οι δύο έχουν σαν στόχο να προκαλέσουν μια εμπειρία που ο άρρωστος πρέπει να ζήσει ή ναξαναζήσει.

Δηλαδή, η πίστη ότι για την αρρώστια μου φταίνε τέρατα και πνεύματα και ότιο σαμάν με τις τελετουργίες του τα αντιμετωπίζει, με κάνουν να πιστέψω ότι βρίσκομαισε πορεία γιατρειάς και, επειδή το πιστεύω αυτό, έχω και μεγάλη πιθανότητα ναγιατρευτώ, αφού θέτω σε κίνηση τη φυσιολογική διαδικασία αναδιοργάνωσης προς τηνευνοϊκή κατεύθυνση. Το γιατί γίνεται το τελευταίο, οι ψυχολόγοι και οι γιατροί μπορούννα το εξηγήσουν. Αυτό που έχει για μας σημασία είναι ότι το ίδιο ακριβώς συμβαίνει καιμε τους σύγχρονους αρρώστους:

Οι ψυχολόγοι και οι γιατροί έχουν προσπαθήσει να μετρήσουν την επίπτωσηπου έχει η πίστη του ασθενούς στη θεραπεία. Είναι η λεγόμενη επίπτωση τουψευτοφάρμακου ή αδρανούς ουσίας (placebo). Με ομάδες ελέγχου, μπορούμε να δούμεπόσοι ασθενείς γίνονται καλά παίρνοντας ένα ψευτοφάρμακο (δηλαδή μια ανώδυνηουσία, σαν το νερό, σε κατάλληλη συσκευασία) νομίζοντας πως παίρνουν κανονικόφάρμακο και να το συγκρίνουμε με τα αποτελέσματα του κανονικού φαρμάκου. Ηεπίπτωση του ψευτοφάρμακου είναι πολύ σημαντική. Δηλαδή, σε κάθε περίπτωση, ηπίστη που έχει ο ασθενής στη θεραπευτική αγωγή είναι ένας σημαντικός παράγονταςγια την ίδια τη θεραπεία του, ακόμα και αν η ίδια η θεραπευτική αγωγή δεν περιέχειτίποτε το θεραπευτικό!

Βέβαια, η επίπτωση του ψευτοφάρμακου ποικίλει ανάλογα με την αρρώστια,πράγμα αναμενόμενο, αφού από μόνη της η πίστη δεν μπορεί να κάνει θαύματα!Επιπλέον, η επίπτωση του ψευτοφάρμακου ποικίλει και ανάλογα με τρεις άλλουςπαράγοντες:

Από την παρουσίαση του ψευτοφάρμακου (το χρώμα του, τον τρόπο εισαγωγήςτου στο οργανισμό), που ανάγονται στις φαρμακευτικές αντιλήψεις του ασθενούς,δηλαδή στην πειστικότητα του ψευτοφάρμακου για τον ασθενή.

Από τα χαρακτηριστικά του ατόμου (άλλοι είναι περισσότερο επιρρεπείς στηνεπίπτωση του ψευτοφάρμακου και άλλοι λιγότερο), που ανάγονται στο ποιά στάση(ποιά πίστη) έχει το άτομο απέναντι στην αρρώστια, στη θεραπεία, στους γιατρούς.

Από το αν γνωρίζει ο ίδιος ο γιατρός που χορηγεί το ψευτοφάρμακο αν αυτό είναι ήόχι αληθινό.

Και οι τρεις αυτοί παράγοντες μπορούν να συμπυκνωθούν στην επίπτωση πουμπορούν να έχουν στην ίδια την πίστη του ασθενούς για τη θεραπευτική ικανότητα τουφαρμάκου. Πράγμα που σημαίνει πως μια αληθινή και βαθιά πίστη στη θεραπευτικήικανότητα του φαρμάκου είναι από μόνη της θεραπευτική! Ο τρίτος μάλιστα παράγονταςέχει ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον από την κοινωνιολογική σκοπιά: Δεν αρκεί να πιστεύωεγώ, ο άρρωστος, τη θεραπευτική αξία του φαρμάκου. Πρέπει και αυτός που μου τοδίνει να το πιστεύει (και όχι απλώς να το λέει). Πράγμα που σημαίνει:


Ότι μια πίστη είναι αποτελεσματική, αν είναι κοινωνική, αν την συμμερίζονται και οιάλλοι.

Ότι η ίδια η σχέση ασθενούς-γιατρού, η μικρο-κοινωνία τους, έχει θεραπευτικήσημασία. Η θεραπεία δεν είναι μόνο φυσιολογική διαδικασία, είναι και κοινωνική.

[Αυτό το διαισθάνονται και οι γιατροί, που συνήθως έχουν άρρωστους με κύριο πρόβλημανα θέλουν να πουν τον καημό τους σε κάποιον. Η σχέση γιατρού-ασθενούς είναι μια σχέση κοινωνική,όπου παίζονται ρόλοι. Η πορεία της θεραπείας εξαρτάται από αυτές τις σχέσεις των ρόλων. Είναιμια κατεύθυνση που ορισμένοι κοινωνιολόγοι -π.χ. Πάρσονς- έχουν ερευνήσει.]

Συμπερασματικά, οι πίστεις των ανθρώπων δεν αλλάζουν μόνο τον κοινωνικότους κόσμο, αλλά έως και τον δικό τους εαυτό. Ακόμα και σε καταστάσεις που έχουνσχέση με τη φυσιολογία και την ιατρική, οι πίστεις των ανθρώπων έχουν επιπτώσεις.Δεν είναι απλώς σωστές ή λαθεμένες ιδέες.

Γιατί πιστεύουν οι άνθρωποι αυτό που πιστεύουν;

Το τί έχουν οι άνθρωποι στο μυαλό τους μας ενδιαφέρει.

Μας ενδιαφέρει πρώτον γιατί εξηγεί, εν μέρει, το γιατί κάνουν αυτό που κάνουν.

Μας ενδιαφέρει δεύτερον γιατί μπορεί να μας φωτίσει και στο γιατί εμείς οικοινωνιολόγοι έχουμε και εμείς στο μυαλό μας ορισμένα πράγματα (για το πρόβλημαπου αυτό θέτει, βλ. κεφάλαιο Πράξη και Ουτοπία).

Αλλά μας ενδιαφέρει και κατεξοχήν κοινωνιολογικά, επειδή αυτό που οι άνθρωποιπιστεύουν διαμορφώνει την κοινωνική πραγματικότητα και συμμετέχει σε αυτήν. Οιπεποιθήσεις, πίστεις, δοξασίες, ιδέες, παραστάσεις, αντιλήψεις, των ανθρώπων είναιτμήμα της κοινωνίας τους, αλλά είναι ένα τμήμα που ταυτόχρονα τη δημιουργεί.

Στο μυαλό μας, βέβαια, έχουμε πολλά πράγματα:

Σκέψεις, ιδέες, αλλά και συναισθήματα και συγκινήσεις.

Οι πίστεις μπορεί να είναι πολλών ειδών: Βαθιές (αξίες και πιστεύω) καιεπιφανειακές (απλές γνώμες και προτιμήσεις), ευμετάβλητες και σταθερές, κλπ.

Μπορεί να αναφέρονται στο τί είναι αληθινό, στο τί είναι ωραίο ή στο τί είναι δίκαιο.

Επιπλέον, το κάθε άτομο δεν έχει στο μυαλό του τα ίδια πράγματα με τους άλλους.Σε άλλες κοινωνίες και σε άλλες ομάδες οι άνθρωποι πιστεύουν άλλα πράγματα.

Όλες οι πλευρές αυτές μπορούν να μελετηθούν. Εμείς εδώ παίρνουμε σαν κέντροτο εξής ερώτημα: Γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν αυτό που πιστεύουν; ΄Ετσι, αφήνουμεστην άκρη τα θέματα που προκύπτουν από τη δομή των πίστεων και επικεντρωνόμαστεκυρίως στη γνωστική πλευρά: Τί πιστεύουν οι άνθρωποι για την πραγματικότητά τους(φυσική, κοινωνική, ατομική). Πώς απαντάν στο ερώτημα για το τί συμβαίνει;; Τί θεωρούναλήθεια;

[Αυτό δεν σημαίνει πως πρέπει για παράδειγμα να υποτιμηθεί ο συναισθηματικός τους


κόσμος ή να θεωρηθεί σαν λιγότερο σημαντικός για την εξήγηση της συμπεριφοράς των ανθρώπων.Επιπλέον, αφήνουμε στην άκρη τις διαβαθμίσεις της πίστης. Για αυτό άλλωστε χρησιμοποιούμε τηλέξη πίστη ή πεποίθηση: Μια λέξη, όπως ιδεολογία, θα ήταν πολύ δεσμευτική για το βασικόπρόβλημα: Πώς πιστεύουμε ό,τι και να είναι αυτό που πιστεύουμε;]

΄Ηδη είδαμε ότι οι πίστεις επηρεάζουν την κοινωνική πραγματικότητα. Αν πιστεύωότι μπορώ να πετάξω και το δοκιμάσω στην πράξη, το πιθανότερο είναι να σπάσω ταμούτρα μου. Η πραγματικότητα είναι άλλο πράγμα από την ιδέα που έχω για αυτήν.Ωστόσο, στην κοινωνία -και γενικότερα στην ανθρώπινη πραγματικότητα- το τί πιστεύωδεν είναι απλώς μια ιδέα (σωστή ή λαθεμένη), γιατί μπορεί να αλλάξει την πραγματικότητα:Αν πιστεύω ότι είμαι κότα (κατά το γνωστό ανέκδοτο), είναι ενδεχόμενο να συμπεριφερθώσαν κότα (στο μέτρο που το μπορώ)! Έτσι, το τί πιστεύουν οι άνθρωποι μπορεί ναεξηγήσει τη συμπεριφορά τους και άρα και την πραγματικότητά τους. Με αυτή την έννοια,οι πίστεις δεν είναι απλώς (σωστές ή λαθεμένες) ιδέες: Είναι πραγματικές, συμμετέχουνστον κόσμο και τον διαμορφώνουν.

Όμως, τίθεται και το αντίστροφο ερώτημα. Αν οι πίστεις των ανθρώπων, ακόμακαι λαθεμένες, είναι πραγματικές και όχι απλές αυταπάτες, μένει να αναρωτηθούμε γιατίοι άνθρωποι τις υιοθετούν. Ιδιαίτερα όταν βρεθούμε μπροστά σε άλλους ανθρώπους,ομάδες, κοινωνίες, χώρες, κλπ., που δεν πιστεύουν τα ίδια πράγματα με εμάς, τίθεται τοερώτημα: Πώς γίνεται αυτό; Είναι προϊόν άγνοιας; Είναι παραποίηση; Μήπως οιπίστεις δεν είναι πραγματικές πίστεις περί της αλήθειας, αλλά έκφραση συναισθήματος(π.χ. επιθυμίας); Μήπως η αλήθεια είναι σχετική, και όχι μία;

Θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε στα εξής ερωτήματα:

! Πώς πείθονται οι άνθρωποι; Πώς θεωρούν πειστικές απόψεις, ακόμα και αν δενείναι ή δεν μοιάζουν να είναι πειστικές ή αν είναι λαθεμένες:

! Πώς μπορεί να εξηγηθεί αυτό που οι άνθρωποι πιστεύουν; Από τη σκοπιά αυτήν θαεξηγήσουμε τις εξής σχέσεις:

Η κοινωνική πραγματικότητα επηρεάζει τις πίστεις.

Οι πίστεις στηρίζονται στις ίδιες τις πίστεις.

Η οπτική γωνία καθορίζει την πίστη.

Είναι αλήθεια ότι συνήθως οι άνθρωποι πιστεύουν αυτό που βλέπουν (ήαντιλαμβάνονται). Το πρόβλημα είναι ότι αυτό που βλέπουν δεν είναι απλό. Ο Αζάντεπου βλέπει ένα πνεύμα στο φυτό που παρατηρεί, ο αστυνόμος που βλέπει έναν ύποπτομπροστά σε ένα μαγαζί, ο εργάτης που βλέπει μια νέα μηχανή να τον απειλεί με απόλυση,όλοι αυτοί βλέπουν κάτι. Αλλά, όπως ακόμα και στη φύση, το να βλέπω τη γη επίπεδηδεν σημαίνει ότι αυτή πράγματι είναι. Για να εξηγήσουμε τί βλέπουν οι άνθρωποι, πρέπεινα εξετάσουμε τουλάχιστον δύο προβλήματα: τί ήδη πιστεύουν και από ποιά σκοπιά,από ποιά οπτική γωνία βλέπουν ό,τι βλέπουν.

Πριν ασχοληθούμε με την κοινωνική εξήγηση της πίστης, ας εισάγουμε το ζήτημαμε ένα κλασικό πρόβλημα: Τη μαγεία. Αυτό θα μας επιτρέψει να καταλάβουμε γιατί,πριν βιαστούμε να αποδόσουμε στις πίστεις των άλλων (ανθρώπων, ομάδων, κοινωνιών,


χωρών) το χαρακτήρα του παράλογου, θα πρέπει να κάνουμε μια προσπάθεια να τιςκαταλάβουμε σαν ορθολογικές απόψεις.

Είναι η μαγεία παράλογη;

Οι μηχανισμοί της πειθούς

Σε πολλές από τις λεγόμενες πρωτόγονες κοινωνίες βρέθηκαν οι δυτικοί μπροστάσε ακατανόητες και φαινομενικά ανορθολογικές συμπεριφορές και σε περίεργες μαγικέςαντιλήψεις και πρακτικές.

Ο ορθολογιστής δυτικός που βλέπει το μάγο να προσφεύγει σε τελετές για ναφέρει βροχή εντυπωσιάζεται ακόμα περισσότερο με την αφέλεια των ιθαγενών, πουμοιάζουν να πιστεύουν στις βροχοποιητικές του δυνάμεις. Ο Λίβινγκστον περιγράφειμια μεγάλη συζήτηση που είχε με βροχοποιούς και καταλήγει: Ποτέ δεν μπόρεσα ναπείσω ούτε έναν από αυτούς για το λάθος των συλλογισμών τους. Η εμπιστοσύνη πουέχουν στις ικανότητές τους είναι απεριόριστη <αναφέρεται από τον Levi-Bruhl>.

Πώς οι άγριοι ήταν τόσο πεισμένοι ότι ο μάγος βροχοποιός τους ήταν αυτόςπου έφερνε τη βροχή; Σε μας, που ξέρουμε ότι η βροχή είναι ένα σύνθετο φυσικόφαινόμενο, η πίστη αυτή μας φαίνεται αδιανόητη και παράλογη, στο μέτρο πουφανταζόμαστε ότι εύκολα κάποιος θα μπορούσε να καταλάβει την έλλειψη αιτιότηταςανάμεσα στην ιεροτελεστία του μάγου και στη βροχή. Ωστόσο, αν είμαι άγριος, πράγματιπιστεύω ότι ο μάγος μου είναι βροχοποιός. Πώς να εξηγηθεί αυτό;

! Η πρώτη σοβαρή θεωρία για την εξήγηση της μαγείας είναι μια πολιτιστική ερμηνεία:Επειδή οι άνθρωποι πάντα βλέπουν αυτό που ξέρουν να δουν, τα σχήματα σκέψης μετα οποία αντιλαμβάνονται οι άγριοι είναι διαφορετικά από τα δικά μας. Ο Levi-Bruhlθεωρητικοποίησε την άποψη αυτήν και προσπάθησε να περιγράψει την πρωτόγονηνοοτροπία: Η προ-λογική σκέψη του άγριου είναι αλλιώς προσανατολισμένη απότη δική μας. Οι συλλογικές του αναπαραστάσεις και οι σχέσεις ανάμεσα στιςαναπαραστάσεις αυτές που συγκροτούν τη νοοτροπία αυτήν διαπερνούνται από το νόμοτης συμμετοχής και όχι από το λογικό νόμο της αντίφασης. Ο νόμος της συμμετοχής,όπως τον ονομάζει ο Λεβι-Μπρύλ, είναι η ιδέα ότι όλα τα πράγματα συνδέονται μεταξύτους (συμμετέχουν) με τρόπο που δεν είναι φυσικός αλλά μυστικιστικός, όπως π.χ. ηονομασία ενός πράγματος με το ίδιο το πράγμα. Παρόλο που η θεωρία του Λεβι-Μπρυλγια τη μαγεία δεν είναι σήμερα πολύ αποδεκτή, ωστόσο τόνισε μια ιδέα που αυτή είναιγενικά αποδεκτή: Ότι για να εξηγήσουμε και να καταλάβουμε μια κοινωνία, πρέπει νατην δούμε με τα δικά της μάτια και πάντως να ξεφύγουμε από τις δικές μας οπτικέςγωνίες, αυτό που ονομάστηκε εθνοκεντρισμός.

! Ο Μαξ Βέμπερ έδωσε μια αντίστροφη από τον Λεβι-Μπρυλ συμβουλή, που μάλισταμοιάζει περίεργη: Για να εξηγήσουμε τη μαγεία, θα πρέπει να τη δούμε σαν ορθολογικήσυμπεριφορά: Οι πράξεις που ορίζονται από τη θρησκεία ή τη μαγεία (...) είναι πράξεις,


τουλάχιστον σχετικά, ορθολογικές, ιδιαίτερα στην πρωτόγονη μορφή τους: Ακολουθούντους κανόνες της εμπειρίας . (...). Όπως το τρίψιμο του ξύλου και της πέτρας πετάει μιασπίθα, έτσι και η μιμητική του ειδικού τεχνήτη θα φέρει τη βροχή από τον ουρανό. Οισπίθες που παράγονται από το τρίψιμο του ξύλου είναι εξίσου μαγικά αποτελέσματα μετη βροχή που παράγουν οι χειρισμοί του βροχοποιού. Δεν πρέπει λοιπόν να εκτοπίσεικανείς από το χώρο των σκόπιμων συμπεριφορών της καθημερινής ζωής τουςθρησκευτικούς ή μαγικούς τρόπους δράσης και σκέψης, ακόμα περισσότερο που οιστόχοι των μαγικών και θρησκευτικών πράξεων είναι κυρίως οικονομικοί.

Την ίδια ιδέα, πιο αναλυτικά, αναπτύσσει και ο Ντυρκάιμ. Ας παρακολουθήσουμετην επιχειρηματολογία του, γιατί είναι μια λαμπρή παρουσίαση των μηχανισμών τηςπειθούς:

! Μια συλλογική αναπαράσταση, επειδή ακριβώς είναι συλλογική, παρουσιάζει ήδηορισμένες εγγυήσεις αντικειμενικότητας. Γιατί δεν είναι χωρίς λόγο που μπόρεσε ναγενικευτεί και να διατηρηθεί με τόση επάρκεια. Εάν δεν συμφωνούσε με τη φύση τωνπραγμάτων, δεν θα μπορούσε να είχε αποκτήσει τόσο πλατιά και παρατεταμένηεπικράτηση στα πνεύματα. (...) Μια συλλογική αναπαράσταση υπόκειται αναγκαστικά σεέναν συνεχώς επαναλαμβανόμενο έλεγχο: Οι άνθρωποι που την αποδέχονται τηνεπιβεβαιώνουν με την ίδια τους την εμπειρία. Επομένως δεν μπορεί να είναι τελείωςλαθεμένη. Μπορούμε δηλαδή να καταλάβουμε ότι ο ιθαγενής που πιστεύει στη μαγείαπιστεύει, καταρχήν, γιατί όλοι οι άλλοι πιστεύουν και άρα είναι λογικό (και ορθολογικό)για τον ίδιο να δεχτεί αυτό που όλοι οι άλλοι πιστεύουν. Όχι μόνο γιατί μου το επιβάλλουν,αλλά και επειδή είναι λογικό να υιοθετήσω μια άποψη ευρέως αποδεκτή και άρα ευρέωςελεγμένη.

! Κατά δεύτερον, συνεχίζει ο Ντυρκάιμ, οι ιδέες και οι έννοιες ακόμα και αν έχουνκατασκευαστεί με όλους τους κανόνες της επιστήμης, δεν αντλούν το κύρος τους μόνοαπό την αντικειμενική τους αξία. Δεν αρκεί να είναι αληθινές για να γίνουν και πιστευτές.Εάν δεν βρίσκονται σε αρμονία με τις άλλες πίστεις, τις άλλες γνώμες, δηλαδή με τοσύνολο των συλλογικών αναπαραστάσεων, τότε θα απορριφθούν. (...) Εάν, σήμερα,αρκεί γενικά να έχουν την υπογραφή της επιστήμης για να τύχουν ενός είδουςπρονομιακής φερεγγυότητας, αυτό συμβαίνει επειδή έχουμε πίστη στην επιστήμη. Αλλάη πίστη αυτή δεν διαφέρει ουσιαστικά από τη θρησκευτική πίστη. Η αξία που αποδίδουμεστην επιστήμη εξαρτάται εν ολίγοις από την ιδέα που φτιάχνουμε συλλογικά για τη φύσηκαι το ρόλο της στη ζωή. Δηλαδή εκφράζει μια κατάσταση γνώμης. Πράγματι, όλα στηνκοινωνική ζωή, ακόμα και η ίδια η επιστήμη, στηρίζονται στη γνώμη.

Το δεύτερο αυτό επιχείρημα του Ντυρκάιμ στηρίζεται σε μια παρατήρηση για τηδική μας κοινωνία: Εμείς δίνουμε μια ιδιαίτερη αξία στην επιστήμη και για αυτό πιστεύουμεσε αυτά που λέει η επιστήμη και οι επιστήμονες. Πιστεύω ότι η γη γυρίζει γύρω από τον


εαυτό της και όχι ο ήλιος γύρω από τη γη, αλλά η πίστη μου αυτή -εκτός αν είμαι φυσικόςή αστρονόμος- θεμελιώνεται στο ότι έχω εμπιστοσύνη στην επιστήμη. Αν πιστεύω πωςένα αντιβιοτικό που μου δίνει ο γιατρός μπορεί να με κάνει καλά δεν είναι επειδή ξέρω ήκαταλαβαίνω από βιολογία ή ιατρική, αλλά επειδή έχω πίστη στην ιατρική. Η πίστηαυτή δεν διαφέρει ουσιαστικά από την πίστη του ιθαγενή στο μάγο και στη μαγεία. Αναυτός πιστεύει ότι το γιατροσόφι του μάγου θα τον κάνει καλά ή ότι η τελετουργία τουβροχοποιού θα φέρει βροχή, αυτό οφείλεται στο ότι -ακριβώς όπως και εμείς- έχειεμπιστοσύνη στο γνώστη, στο σοφό της κοινωνίας του.

Υπάρχει μια προφανής αντίρρηση σε αυτή τη θεωρία για το ότι ο ιθαγενής έχειδίκιο να πιστεύει στο μάγο του: Είναι η αντίρρηση της εμπειρίας. Εμείς που ξέρουμε ότιδεν υπάρχει τίποτα το μαγικό στον σπινθήρα που προκαλείται από την τριβή, ενώ -αντίστροφα- θεωρούμε ότι η βροχή δεν έχει καμιά σχέση με τα μάγια του βροχοποιού,μας είναι δύσκολο να ακολουθήσουμε τη συμβουλή του Βέμπερ και να δούμε και τα δύοαυτά φαινόμενα κάτω από την ίδια κατηγορία, είτε σαν μαγικά είτε σαν ορθολογικά.Το τρίψιμο της πέτρας φέρνει πάντα σπινθήρα, ενώ τα μάγια του βροχοποιού; Δεναποτυχαίνει ο βροχοποιός; Και δεν την βλέπουν την αποτυχία οι άνθρωποι;

! Αλλά, λέει ο Ντυρκάιμ, η σύγκριση με την εμπειρία δεν είναι κάτι απλό. Πρώτα-πρώτα, η πίστη με μια έννοια δεν μπορεί να αναιρεθεί από την εμπειρία. Εάν οιεπαναλαμβανόμενες αποτυχίες δεν κλονίζουν την εμπιστοσύνη που έχει ο Αυστραλόςστην τελετή του, αυτό οφείλεται στο ότι κρατιέται με όλη τη δύναμη της ψυχής του στιςπρακτικές αυτές και τις επαναλαμβάνει τακτικά. Δεν θα μπορούσε να αρνηθεί την αρχήτους χωρίς να προκαλέσει έναν τεράστιο κλονισμό του είναι του που αντιστέκεται. Γιανα μπορέσει κάποιος να απαρνηθεί την πίστη του, θα πρέπει να έχει πάρα πολύ ισχυρούςλόγους. Ακόμα περισσότερο που, στην κοινωνία του, η ηθική αποτελεσματικότητα τηςτελετής είναι πραγματική και την συναισθάνονται άμεσα όλοι όσοι συμμετέχουν. Είναιμια εμπειρία που συνεχώς επαναλαμβάνεται και που καμία αντίθετη εμπειρία δεν μπορείνα της μειώσει την εμβέλεια.

Επιπλέον, και η ίδια η φυσική αποτελεσματικότητα βρίσκει στην αντικειμενικήπαρατήρηση μια -τουλάχιστον επιφανειακή- επιβεβαίωση. Για παράδειγμα, ο βροχοποιόςκάνει συχνά τις τελετές του όταν είναι η εποχή των βροχών. Ολα γίνονται λοιπόν, στημεγάλη πλειοψηφία των περιπτώσεων, σαν οι τελετουργικές χειρονομίες να είχανπραγματικά προκαλέσει τις επιπτώσεις που αναμένονταν. Οι αποτυχίες είναι η εξαίρεση.Καθώς οι τελετές, κυρίως αυτές που είναι περιοδικές, δε ζητούν από τη φύση τίποτε άλλοαπό το να ακολουθήσει τη συνηθισμένη της πορεία, δεν είναι παράξενο ότι, συνήθως,αφήνει την εντύπωση ότι τις υπακούει. Δηλαδή, μπορεί να μην υπάρχει σχέση ανάμεσαστις τελετές του βροχοποιού και στη βροχή, όμως το γεγονός ότι συνήθως πράγματιέρχεται βροχή μετά την τελετή επιβεβαιώνει την πίστη στα μάγια του βροχοποιού.

Τέλος, αν συμβεί στον πιστό να απορρίψει ορισμένα μαθήματα της εμπειρίας,αυτό το κάνει στηριζόμενος σε άλλες εμπειρίες που του φαίνονται πιο σωστές. Οταν οΑυστραλός αποδίδει την αποτυχία μιας τελετής σε κάποιο κακό ή την αφθονία μιαςπρόωρης συγκομιδής σε κάποια μυστικιστική τελετή από το υπερπέραν κάνει ακριβώς


το ίδιο που κάνουμε και εμείς στην καθημερινή μας ζωή, ακόμα και οι επιστήμονες:Οταν ένας επιστημονικός νόμος διαθέτει το κύρος πολλών και ποικίλων εμπειριών,αντίκειται σε κάθε μέθοδο το να εγκαταλειφθεί υπερβολικά εύκολα μόλις ανακαλυφθείκάποιο γεγονός που μοιάζει να τον αντικρούει. Γιατί θα πρέπει πρώτα να εξασφαλίσουμεπως το γεγονός αυτό δεν έχει παρά μόνο μία ερμηνεία και ότι δεν είναι δυνατόν να τοεξηγήσουμε χωρίς να εγκαταλείψουμε την πρόταση που μοιάζει να καταρρίπτει.

[Όπως φαίνεται ότι το έθεσε ένας ιθαγενής βροχοποιός στον Λίβινγκστον που τονκατηγορούσε πως περιμένει τα σύννεφα και μετά χρησιμοποιεί τα γιατροσόφια του, για να καυχηθείότι έφερε βροχή, ο βροχοποιός του απαντάει: Είμαστε και οι δύο γιατροί και όχι απατεώνες. Εσύδίνεις στον άρρωστο ένα φάρμακο. Μερικές φορές ο Θεός θέλει να τον θεραπεύσει με το φάρμακόσου. Μερικές φορές όχι -και ο άρρωστος πεθαίνει. Οταν θεραπεύεται, εσύ περηφανεύεσαι για ό,τικάνει ο Θεός. Το ίδιο κάνω και εγώ. Κάποτε ο Θεός μας δίνει βροχή, κάποτε όχι. Οταν μας δίνειβροχή, εμείς περηφανευόμαστε για τα μάγια που κάναμε. Οταν πεθάνει ένας άρρωστος, δενσταματάς να εμπιστεύεσαι τα φάρμακά σου. Ούτε και εγώ όταν δεν βρέχει... <αναφέρεται από τονGodfrey Lienhardt>.

Η εξήγηση αυτή της μαγείας σύμφωνα με τις οδηγίες του Βέμπερ είναι σημαντικήγιατί μπορεί να ανοίξει το δρόμο στην κατανόηση των ιδεών και στη δική μας κοινωνία,ιδιαίτερα για την εξήγηση της πειστικότητάς τους. Και οι πίστεις στη δική μας κοινωνίαλειτουργούν με τον ίδιο τρόπο. Ασφαλώς πιστεύουμε πως ό,τι πιστεύουμε το πιστεύουμεεπειδή έτσι είναι, επειδή είναι ορθό, αλλά το αν πράγματι είναι ορθό είναι ένα πρόβλημασυνήθως πολύ περίπλοκο, που ακριβώς η επιστήμη προσπαθεί να λύσει. Ομως εμείςπιστεύουμε ορισμένα πράγματα και ο τρόπος με τον οποίο τα πιστεύουμε είναιανεξάρτητος της ορθότητάς τους. Η δύναμη που έχει η διαδικασία της ορθολογικήςπειθούς φαίνεται ιδιαίτερα όταν πιστεύουμε σε πράγματα που είναι λαθεμένα.

[Κρύο και αρρώστια

Ας προσπαθήσουμε να ακολουθήσουμε την επιχειρηματολογία του Ντυρκάιμ για ναεξηγήσουμε μια σύγχρονη πίστη:

Πιστεύουμε ότι, αν βγούμε έξω στο κρύο ακατάλληλα ντυμένοι, θα κρυώσουμε, θαγριπιαστούμε, θα αρρωστήσουμε. Δηλαδή εφαρμόζουμε ένα σχήμα που λέει ότι το κρύο είναι αιτίαγριπιάσματος. Το ενδιαφέρον σε αυτή την πίστη μας είναι ότι είναι μια πολύ γερά ριζωμένη πίστη,που όμως είναι λαθεμένη! (Και σωστή, όμως, να ήταν, το ζήτημα θα παρέμενε ακριβώς το ίδιο).Κάποιος από τα βουνά του Μεξικού, όπου δεν το πιστεύουν αυτό, θα μας έβλεπε ακριβώς όπωςεμείς βλέπουμε το βροχοποιό: Θα αναρωτιόταν πώς μπορούμε και το πιστεύουμε, πώς δενβλέπουμε την πραγματικότητα να μας διαψεύδει, πώς πιστεύουμε σε τόσο παράλογα πράγματα!

Μπορούμε να εφαρμόσουμε τη συμβουλή του Βέμπερ και να δούμε ότι, από τη στιγμήπου το πιστεύουμε, έχουμε δίκιο να το πιστεύουμε, και ας είναι παράλογο!

Α) Πρώτον, μια συλλογική αναπαράσταση, επειδή ακριβώς είναι συλλογική, παρουσιάζειήδη ορισμένες εγγυήσεις αντικειμενικότητας. (...) Δεν μπορεί να είναι τελείως λαθεμένη. Αφού τολένε όλοι, κάτι θα ξέρουν.

Β) Δεύτερον, καθώς ακόμα και η ίδια η επιστήμη στηρίζεται στη γνώμη, ο γιατρός [που ωςμέλος της ίδιας κοινωνίας πιστεύει και αυτός το ίδιο και, όταν δίνει συμβουλές, δεν κάνει σύνθετεςεπιστημονικές πραγματείες] δεν έχει λόγο να αντιταχθεί σε μια πίστη, που δεν θεωρεί ότι κάνεικακό, ενώ έχει κάθε λόγο να συμμεριστεί την πίστη αυτήν.

Γ) Τρίτον, η πίστη με μια έννοια δεν μπορεί να αναιρεθεί από την εμπειρία. Γιατί αν οιεπαναλαμβανόμενες αποτυχίες [δηλαδή, στην περίπτωσή μας, όλες οι φορές που βγήκαμε εμείςή είδαμε άλλους να βγαίνουν στο κρύο ελαφρά ντυμένοι και να μην αρρωσταίνουν] δεν κλονίζουντην πίστη μας αυτή είναι γιατί:

uΠρώτα-πρώτα κρατιόμαστε με όλη τη δύναμη της ψυχής μας από τα πιστεύω μας.


Μια αμφισβήτησή τους θα μας απειλούσε με τεράστιο κλονισμό.

uΈπειτα, η ηθική αποτελεσματικότητα της πίστης αυτής είναι πραγματική: Μαςκάνει να έχουμε κοινή γλώσσα και κοινές συμπεριφορές (στο ντύσιμο). Θα είμασταντρελοί αν βγαίναμε γυμνοί στο κρύο. Καμία αντίθετη εμπειρία δεν μπορεί να μειώσειτην εμβέλεια αυτή.

Επιπλέον, και η ίδια η φυσική αποτελεσματικότητα βρίσκει στην αντικειμενικήπαρατήρηση μια -τουλάχιστον επιφανειακή- επιβεβαίωση: Πράγματι, μήπως δεναρρωσταίνουμε κυρίως το χειμώνα, όταν κάνει κρύο; Οταν, επομένως, μας συμβαίνεισυχνά να αισθανόμαστε κρύο και άρα να την αρπάζουμε εύκολα; Ολα γίνονταιλοιπόν, στη μεγάλη πλειοψηφία των περιπτώσεων, σαν το κρύο να είχε πραγματικάπροκαλέσει τις επιπτώσεις που αναμένονταν. Οι αποτυχίες είναι η εξαίρεση. Αυτόπου βλέπουμε είναι πράγματι συνήθως να αρρωσταίνουμε όταν μας χτυπάει τοκρύο (έστω και αν υπάρχουν και εξαιρέσεις, δηλαδή να αρρωστήσουμε χωρίς ναμας χτυπήσει το κρύο ή να μην αρρωστήσουμε παρόλο που μας χτύπησε το ρεύμα).Η πραγματικότητα επιβεβαιώνει, τουλάχιστον επιφανειακά, την πίστη μας.

Τέλος, όταν απορρίπτουμε ορισμένα μαθήματα της εμπειρίας (τις αποτυχίες ήεξαιρέσεις, που δεν ταιριάζουν στην πίστη μας), καλά κάνουμε! Αντίκειται σε κάθεμέθοδο το να εγκαταλείψουμε την πίστη μας υπερβολικά εύκολα μόλις ανακαλυφθείκάποιο γεγονός που μοιάζει να την αντικρούει. Γιατί θα πρέπει πρώτα ναεξασφαλιστούμε πως το γεγονός αυτό δεν έχει παρά μόνο μία ερμηνεία και ότι δενείναι δυνατόν να το εξηγήσουμε χωρίς να εγκαταλείψουμε την πρόταση που μοιάζεινα καταρρίπτει. Ομως, υπάρχουν πάντα εναλλακτικές ερμηνείες για τις διαψεύσειςτης εμπειρίας: Μπορεί κάποιος να μην αρρώστησε γιατί είναι σκληραγωγημένος ήγιατί δεν πρόλαβε να εκτεθεί πολύ ώρα στο κρύο, ή μπορεί κάποιος να αρρώστησεγιατί τον χτύπησε το ρεύμα χωρίς να το καταλάβει, ή... Πριν εγκαταλείψουμε μιαθεωρία, έχουμε κάθε λόγο να εξετάσουμε πρώτα μέσα από την ίδια θεωρία γιατί κάτιμοιάζει να την διαψεύδει. ]

Η κοινωνία παράγει ιδέες

Ανομική αυτοκτονία

Ένα παράδειγμα θα μας εισάγει στην ιδέα ότι οι πίστεις δεν πέφτουν από τονουρανό, αλλά έχουν την εξήγησή τους μέσα στην κοινωνία. Είναι η εξήγηση της ανομικήςαυτοκτονίας από τον Ντυρκάιμ.

[Η θεωρία του Ντυρκάιμ για την αυτοκτονία είναι περίπλοκη και συζητήσιμη. Με λίγα λόγια,ο Ντυρκάιμ διαπιστώνει τρεις τύπους αυτοκτονίας: α) Την αλτρουιστική αυτοκτονία: Είναι ηαυτοκτονία που γίνεται για χάρη της κοινωνίας. Ο στρατιώτης που σκοτώνεται στον πόλεμο, οστρατιωτικός που αυτοκτονεί επειδή έκανε ένα λάθος, η Ινδή σύζυγος που καίγεται μαζί με τονάνδρα της, κλπ. β) Εγωιστική αυτοκτονία: Είναι η αυτοκτονία που δημιουργείται όταν η κοινωνικήομάδα στην οποία είναι ενταγμένο το άτομο χαλαρώνει τους δεσμούς της με αποτέλεσμα το άτομονα μένει χωρίς κοινωνική ένταξη ή προσανατολισμούς που να του παρέχουν νόημα. Το άτομοσκοτώνεται επειδή χάνει τους δεσμούς του με την κοινωνική ομάδα (θρησκεία, οικογένεια, κλπ.).Στην ορολογία του Καταμερισμού της εργασίας και αυτή η αυτοκτονία θα είχε χαρακτηριστεί σανανομική, αφού πηγάζει από την κοινωνική αποδιάρθρωση, από τη ρήξη της αλληλεγγύης. γ)


Ανομική αυτοκτονία: Η αυτοκτονία που παράγει η κοινωνία όχι επειδή μειώνεται η αλληλεγγύη,αλλά επειδή απορρυθμίζεται η συνοχή (συμπληρωματικότητα, λειτουργικότητα, αμοιβαιότητα)ανάμεσα σε στόχους και σε μέσα, σε αξίες και κανόνες. Εδώ τα άτομα αυτοκτονούν, όχι επειδήαπομακρύνονται από μια ομάδα που χαλαρώνει ή διαλύεται, αλλά επειδή η ίδια η ομάδα δημιουργείμια κοινωνική κατάσταση ανομίας, δηλαδή αποπροσανατολισμού του ατόμου. Η ανομική αυτοκτονίαείναι η κατεξοχήν κοινωνική αυτοκτονία, με την έννοια ότι είναι η ομάδα που δημιουργεί τηναυτοκτονία, χωρίς να το θέλει. Έτσι, για παράδειγμα, εξηγείται γιατί η οικονομική ευφορία προκαλείεξίσου ή και περισσότερο αυτοκτονίες με τις οικονομικές κρίσεις. Η δυσκολία προέρχεται από τοότι ο Ντυρκάιμ φαίνεται να έχει δύο έννοιες ανομίας: Η πρώτη είναι ρήξη της κοινωνικής συνοχής,αποδιάρθρωση. Η δεύτερη είναι ξεπέρασμα της μηχανικής αλληλεγγύης, άρα οργανικότητα,ειδίκευση, κλπ., που μεταθέτει στο άτομο περισσότερες ευθύνες (ατομικισμός)].

Το ζήτημα που πρέπει να απαντηθεί είναι το γνωστό, αλλά παράδοξο, φαινόμενοότι η οικονομική άνθιση αυξάνει τις αυτοκτονίες. Κάπως σαν η ευημερία να μην έφερνεκαι ευτυχία. Πώς γίνεται αυτό;

Βέβαια, ισχύει και το αντίστροφο, που πρέπει επίσης να εξηγηθεί. Είναι γνωστόότι οι οικονομικές κρίσεις ενισχύουν την τάση για αυτοκτονία. Γιατί άραγε;

Μήπως η δυστυχία που φέρνουν το εξηγεί; Μήπως, επειδή μειώνοντας το δημόσιοπλούτο αυξάνουν τη φτώχεια; Μήπως, επειδή η ζωή γίνεται πιο δύσκολη, την εγκαταλείπεικανείς πιο εύκολα; Μια τέτοια εξήγηση είναι ελκυστικά απλή και συμφωνεί εξάλλου καιμε την τρέχουσα αντίληψη για την αυτοκτονία. Ωστόσο διαψεύδεται από τηνπραγματικότητα.

Η ίδια η φτώχεια δεν συνδέεται άμεσα με την αυτοκτονία. Τόσο λίγο ευθύνεται ηαύξηση της αθλιότητας για την αύξηση των αυτοκτονιών που ακόμα και όταν υπάρχουνευτυχείς κρίσεις, που αυξάνουν απότομα την άνθιση μιας χώρας, αυτές έχουν τις ίδιεςεπιπτώσεις στην αυτοκτονία με τις οικονομικές καταστροφές. Αυτό μάλιστα που δείχνεικαλύτερα ότι η οικονομική ένδεια δεν έχει την άσχημη επίπτωση που τόσο συχνά τηςαπέδωσαν, είναι ότι έχει μάλλον την αντίστροφη επίδραση. Στην Ιρλανδία, όπου ο αγρότηςδιεξάγει μια τόσο σκληρή ζωή, υπάρχουν πολύ λίγες αυτοκτονίες. Η φτωχιά Καλαβρίαδεν έχει σχεδόν καθόλου αυτοκτονίες. Η Ισπανία έχει δέκα φορές λιγότερες από τη Γαλλία.Θα μπορούσαμε μάλιστα να πούμε ότι η φτώχεια προστατεύει από την αυτοκτονία. Πώςάραγε είναι αυτό δυνατόν; Πώς γίνεται αυτό που γενικά θεωρείται ότι βελτιώνει την ύπαρξηνα απομακρύνει από αυτήν;.

Εύκολα βλέπουμε γιατί η κρίση αυξάνει τις αυτοκτονίες, αφού αυξάνει τη δυστυχία.Καταλαβαίνουμε ότι στην περίπτωση οικονομικής καταστροφής, παρατηρείται έναξεκλήρισμα που ρίχνει απότομα ορισμένα άτομα σε μια κατάσταση κατώτερη από αυτήνπου είχαν ώς τότε. Αυτοί πρέπει λοιπόν να μειώσουν τις απαιτήσεις τους, να περιορίσουντις ανάγκες τους, να μάθουν να συγκρατούνται περισσότερο. Εξού και οι δυστυχίες τηςυποβαθμισμένης τους ύπαρξης πριν ακόμα τη δοκιμάσουν.

Όμως το ίδιο συμβαίνει και όταν η κρίση προέρχεται από μια απότομη αύξησητης δύναμης και του πλούτου. Πράγματι, τότε, καθώς οι συνθήκες ζωής αλλάζουν, ηκλίμακα με την οποία ρυθμίζονταν οι ανάγκες δεν μπορεί πλέον να παραμείνει η ίδια. Ηοικονομική ευφορία δεν είναι μόνο οικονομική. Έχει επιπτώσεις και στις ιδέες τωνανθρώπων, στο τί αυτοί βλέπουν και πιστεύουν.

Πιο συγκεκριμένα, επειδή η άνθιση έχει μεγαλώσει, οι επιθυμίες ενισχύονται. Ηπιο πλούσια λεία που τους προσφέρεται ενθαρρύνει τους ανθρώπους, τους κάνει πιο


απαιτητικούς. Ο πλούτος, με τις εξουσίες που προσδίδει, μας δίνει την αυταπάτη πωςεξαρτώμαστε μόνο από τον εαυτό μας. Μειώνοντας την αντίσταση που μας αντιτάσσουντα πράγματα, μας κάνει να πιστέψουμε ότι αυτά μπορούν να δαμάζονται επάπειρον.Ομως, όσο λιγότερο περιορισμένοι αισθανόμαστε, τόσο πιο ανυπόφορος μας φαίνεταιο οποιοσδήποτε περιορισμός.

Και, με τη σειρά τους, οι ιδέες που γεννιούνται από την κοινωνία την τροποποιούν,επεμβαίνουν και παλεύουν μαζί της: Αλλά τότε οι ίδιες οι απαιτήσεις καθιστούν αδύνατοντο να ικανοποιηθούν. Οι υπερδιεγερμένες φιλοδοξίες πάνε όλο και πιο πέρα από τααποτελέσματα που έχουν επιτευχθεί, όποια και να είναι αυτά. Η προσπάθεια λοιπόνείναι πιο σημαντική ακριβώς τη στιγμή που γίνεται και πιο αναποτελεσματική. Πώς, σεαυτές τις συνθήκες, να μην εξασθενίσει η θέληση για ζωή;.

Τρία σημεία:

Οι άνθρωποι πιστεύουν αυτό που βλέπουν: Ο πλούτος έχει αυξηθεί. Οι φιλοδοξίεςτους -ή προσδοκίες- καθορίζονται από αυτό που βλέπουν.

Αυτό που βλέπουν οι άνθρωποι είναι σύνθετο, είναι πολλές ιδέες μαζί (στόχοι, αλλάκαι μέσα), σχετικές η μία προς την άλλη.

Αυτό που πιστεύουν οι άνθρωποι δεν είναι παθητικό αντικαθρέπτισμα τηςπραγματικότητας, γιατί περνάει από το φίλτρο της ενεργητικής τους αξιολόγησης(συγκρίνουν φιλοδοξίες και επιτεύγματα) και από αυτό εξαρτάται το αποτέλεσμα:Καθώς οι φιλοδοξίες των ατόμων καθορίζονται υψηλά, το αποτέλεσμα είναι η απότομηάνοδος του πλούτου να τους προκαλέσει δυσαρέσκεια! Εξού και η αύξηση τηςαυτοκτονίας.

[Είναι μια περίπτωση καταστροφικής πίστης. Οι άνθρωποι σωστά πιστεύουν ότι μπορούννα έχουν υψηλότερες απαιτήσεις, αφού αυξήθηκε ο πλούτος, αλλά επειδή το πιστεύουν, ανεβάζουντις φιλοδοξίες τους, με αποτέλεσμα ο αυξημένος πλούτος να μην αρκεί για να τις ικανοποιήσει!Ίδιος μηχανισμός ισχύει και για τον οικονομικό κύκλο].

Σε κάθε όμως περίπτωση, αυτό που οι άνθρωποι βλέπουν προέρχεται από αυτόπου συμβαίνει στην αντικειμενική πραγματικότητα. Αυτή είναι που εξηγεί τί βλέπουν οιάνθρωποι. Αν οι φιλοδοξίες είναι υψηλές, είναι επειδή η κοινωνία πράγματι τις έχειτοποθετήσει υψηλά. Οι άνθρωποι το βλέπουν με το δικό τους, ενεργητικό πρίσμα, αλλάαυτό που βλέπουν είναι η πραγματικότητα, όχι δικά τους μυθικά ή αυθαίρετακατασκευάσματα. Επιπλέον, η παραγωγή ιδεών δεν γίνεται όπως απέναντι στη φύση,όπου υποτίθεται πως ο παρατηρητής κοιτάει μια αντικειμενική πραγματικότητα και ηιδέα που κατασκευάζει στο μυαλό του είναι απλώς το αντικαθρέπτισμα ή μιααναπαράσταση του αντικειμένου του. Η φιλοδοξία στηρίζεται στις αυξημένεςδυνατότητες, αλλά δεν είναι απλή τους αναπαράσταση. Είναι ενεργητικόςμετασχηματισμός τους, σε όρους π.χ. υποκειμενικών στόχων, που τροποποιούν και τηνίδια την αντικειμενική πραγματικότητα.

Η πίστη βασίζεται στην πίστη!

Η παραγωγή των ιδεών που πιστεύουμε ξεκινάει από την κοινωνία. ΄Ομως καιεμείς, τα άτομα, δεν είμαστε αμέτοχοι, δεν είμαστε παθητικοί δέκτες, είμαστε συνένοχοι:


Οι αυξημένες οικονομικές δυνατότητες (στο παράδειγμα του Ντυρκάιμ) μετατρέπονταιενεργητικά από εμάς σε φιλοδοξίες και στόχους. Και αυτό το καταφέρνουμε, γιατίέχουμε ήδη ιδέες, πίστεις, επιθυμίες, μέσα μας.

Αυτές οι ιδέες που ήδη έχουμε μπορούν να παραμορφώσουν ή να αλλάξουναυτό που βλέπουμε. Όμως ταυτόχρονα μας επιτρέπουν και να το δούμε. Και μάλισταείναι ο μόνος τρόπος που έχουμε για να μπορέσουμε να το δούμε. Για να μπορέσουμεκαι μόνο να δούμε κάτι, κινητοποιούμε μέσα μας μια σειρά από γνώσεις, ιδέες, σκέψεις,με τις οποίες μπορούμε να το διακρίνουμε. Χωρίς αυτή την εργασία, είμαστε ανίκανοιακόμα και να το δούμε. Δηλαδή η όραση είναι πάντα ήδη μια ερμηνεία με βάση τιςιδέες που ήδη έχουμε και που, για αυτό, μπορούμε εδώ να τις πούμε πλαίσια αναφοράςή ερμηνευτικά σχήματα.

Με ποιόν τρόπο απαντάμε στην ερώτηση τί συμβαίνει;, ακόμα και στα πιοασήμαντα ή καθημερινά ή ορατά πράγματα; Συνεχώς προβάλλουμε τα πλαίσιααναφοράς μας σε ό,τι μας περιβάλλει, αλλά δεν το συνειδητοποιούμε, στο μέτρο που ταγεγονότα έρχονται να τα επιβεβαιώσουν και όσο η κανονική πορεία των δραστηριοτήτωνεπαληθεύει τις υποθέσεις μας. Μια γυναίκα άψογα ντυμένη που, αφού εξετάσει προσεκτικάτην κορνίζα ενός καθρέπτη σε ένα μαγαζί που πουλάει καθρέπτες, υποχωρεί για ναελέγξει την ποιότητα του καθρεπτίσματος, είναι πιθανόν να μην προσελκύσει την προσοχήτων άλλων ατόμων. Αντίστροφα, όμως, αν αρχίσει να ισιώνει το καπέλο της, αυτοί πουτην παρατηρούν θα καταλάβουν τότε ότι στην πραγματικότητα από την αρχή δενενδιαφερόταν παρά μόνο επιφανειακά [για τον καθρέπτη] και ότι το αντικείμενο που είναικρεμασμένο στον τοίχο δεν ήταν ένας καθρέπτης για πούλημα αλλά μάλλον έναςκαθρέπτης σκέτα <E. Goffman>.

Για να δούμε κάτι, πρέπει να μπορούμε να το ερμηνεύσουμε, να του αποδώσουμεένα νόημα. Ακόμα και να μπορώ να δώ μια γυναίκα να κάνει τις κινήσεις που περιγράφειο Γκόφμαν, δεν θα μπορούσα να απαντήσω στο ερώτημα τί βλέπω, αν δεν του εφάρμοζαένα ερμηνευτικό σχήμα. Και τέτοια σχήματα ή πλαίσια συνεχώς εφαρμόζουμε, κατάκανόνα με επιτυχία, ας είναι και πολύ σύνθετα.

Έτσι, ξεχωρίζουμε ένα νεύμα του χεριού, αν είναι χαιρετισμός ενός φίλου, ανείναι διαταγή για να σταματήσουμε από έναν τροχονόμο, αν είναι μούτζα από έναν άλλονοδηγό. Και το ξεχωρίζουμε ακόμα και αν είναι πραγματικός χαιρετισμός ή όχι: Ο ηθοποιόςπου χαιρετάει κάποιον μέσα σε ένα έργο δεν χαιρετάει πραγματικά. Υποδύεται τοπρόσωπο που χαιρετάει στο έργο. Η μπορεί και να υποδύεται τον εαυτό του στοχαιρετισμό που προτίθεται να αναπαραστήσει, αν π.χ. κάνει πρόβα. Και αν ο χαιρετισμόςστο έργο είναι σε ένα έργο μέσα στο έργο -π.χ. Αμλετ ή τεχνική που χρησιμοποιείταισυχνά στα αστυνομικά- τότε το τί συμβαίνει;, ποιά είναι η πραγματικότητα, τί βλέπουμε,είναι ένα θέμα εξαιρετικά περίπλοκο.

Περίπλοκο ή όχι, το ζήτημα παραμένει ότι στην καθημερινή μας ζωή καταφέρνουμενα το λύνουμε συνεχώς. Το καταφέρνουμε αποδίδοντας νοήματα, ακόμα και αν χρειαστείνα αναγνωρίσουμε τη σχετικότητα των πίστεων: Αν δεν θυμώνω με αυτόν που μεμουτζώνει είναι γιατί θεωρώ πως είναι ένας ξένος τουρίστας που δεν ξέρει από μούτζεςκαι άρα στην πραγματικότητα δεν με μουτζώνει, αλλά με χαιρετάει. Δηλαδήαντιλαμβανόμαστε τα γεγονότα σύμφωνα με πλαίσια αναφοράς και χρησιμοποιούμε


κάθε στιγμή πολλά πλαίσια. Αυτό που είναι διφορούμενο είναι το νόημα των συμβάντων,δηλαδή πώς να επιλέξουμε το ερμηνευτικό πλαίσιο που πρέπει να εφαρμόσουμε και νασυνεχίσουμε να εφαρμόζουμε, δεδομένου ότι τα ενδεχόμενα διαθέσιμα πλαίσια διαφέρουνσυχνά πολύ.

Η σημασία των σχημάτων σκέψης για την αντίληψη φαίνεται μόλις υπάρξουναποτυχίες στην ερμηνεία, είτε γιατί υπάρχουν πολλές δυνατές ερμηνείες: Αυτός πουχτυπιέται στο πάτωμα είναι ένας αξιοσέβαστος μάγος που επικοινωνεί με τα πνεύματα,είναι ένας άρρωστος τρελός ή είναι κάποιος που θέλει να κάνει τον τρελό για να πάρειαπολυτήριο από το στρατό;

Επίσης, η σημασία των πλαισίων που εφαρμόζουμε φαίνεται στις διαφορές πουυπάρχουν ανάμεσα στις κοινωνίες και στις ομάδες ή τάξεις: Αυτό που βλέπουν κάθεφορά μπορεί να έχει μικρή σχέση με την πραγματικότητα και να εξαρτάται πολύπερισσότερο από τα σχήματα σκέψης που εφαρμόζουν.

Στην Πολυνησία, ο Μαλινόφσκυ εξηγεί πως τα αδέλφια δεν μοιάζουν μεταξύ τους!Οι Εβραίοι απέκτησαν γαμψή μύτη μόνο τον 12ο αιώνα!. Τα χρώματα της ίριδοςδεν είναι τα ίδια στην κοινωνία μας με την αρχαία Ελλάδα, με την Αφρική, με τηνΙαπωνία.

Αν οι άνθρωποι βλέπουν διαφορετικά, κάθε φορά, πράγματα -ακόμα και όταν ηαντικειμενική πραγματικότητα είναι η ίδια- αυτό οφείλεται στο ότι εφαρμόζουνδιαφορετικά πλαίσια ή ερμηνευτικά σχήματα. ΄Ετσι μπορεί να μην υπάρχει ασφαλήςτρόπος να διακρίνουμε την αντικειμενική πραγματικότητα σε μια πολεμική κλιμάκωσηανάμεσα σε δύο χώρες, όταν η κάθε κίνηση της μιας ερμηνεύεται σαν επιθετική από τηνάλλη.

[Η ενεργητική πλευρά της σκέψης δεν είναι κάτι που ανακάλυψαν οι κοινωνιολόγοι:

Οι ψυχολόγοι που ασχολήθηκαν με την αντίληψη την χαρακτήρισαν εκλεκτική καιεξήγησαν ότι αυτό που βλέπουν οι άνθρωποι είναι αυτό που κατασκευάζουν. Εξούπ.χ. και οι οφθαλμαπάτες.

Οι ψυχαναλυτές επίσης μελετώντας τις νευρώσεις κατέληξαν στο ότι αυτό πουβλέπουν οι άνθρωποι εξαρτάται από συνειδητές και υποσυνείδητες πίστεις καισυναισθήματα.

Οι ψυχολόγοι που ασχολήθηκαν με τη νόηση (π.χ. Piaget) έδωσαν επίσης βάροςστην ενεργητική παρεμβολή της νόησης για το τί οι άνθρωποι μπορούν να δουν.

Οι κοινωνικοί ψυχολόγοι έδειξαν πώς οι άνθρωποι βλέπουν μόνο ό,τι εντάσσεταιστα έτοιμα σχήματα σκέψης τους, τις αξίες τους, κλπ., όπως π.χ. ερμηνεύοντας τηνπολιτιστική ποικιλία αντιλήψεων για το χρόνο ή για τα χρώματα.

Οι φιλόσοφοι, μετά τον Hume και τον Kant -αν όχι από τον Πλάτωνα-, δέχονται ότιστη γνώση παρεμβάλλονται a priori ιδέες, που είναι διανοητικές κατασκευές.


Οι επιστημολόγοι, ακόμα και για τις φυσικές επιστήμες, αναρωτιούνται κατά πόσοπράγματι η επιστήμη προχωράει όπως το περιγράφουν ή το αισθάνονται οι ίδιοι οιεπιστήμονες, δηλαδή με θεωρίες που, όταν συναντήσουν όρια, αναδιατυπώνονται,και όχι με βάση θεωρίες κοινωνικής αποδοχής από την κοινότητα των επιστημόνων(Popper ή Kuhn).]

Άλλωστε, την ιδέα ότι η πίστη βασίζεται στην πίστη ήδη την χρησιμοποιήσαμε:

Στη θεωρία για την απόκλιση σαν κοινωνική κατασκευή, ο αποκλίνων είναι έναςχαρακτηρισμός που βασίζεται στην πίστη.

Γενικότερα, όταν οι άνθρωποι κατηγοριοποιούν την πραγματικότητά τους (και τουςάλλους ανθρώπους) οι κατηγορίες που φτιάχνουν είναι κατασκευές.

Την ίδια αυτή ενεργητική πλευρά την ξαναβρίσκουμε και στις θεωρίες για τηνιδεολογία σαν συνείδηση (ορθή ή ψευδή) ή και την ιδεολογία σαν ειδική παραγωγήστρωμάτων διανοουμένων.

Η ιδιομορφία όμως των πίστεων στην κοινωνία είναι ότι έχουν πραγματικέςεπιπτώσεις, αλλάζουν την πραγματικότητα, πράγμα που δεν μπορεί να συμβεί στη φύση.Δηλαδή, όχι μόνο

οι πίστεις βασίζονται σε άλλες πίστεις, αλλά και

έχουν μια αμφίδρομη σχέση με την πραγματικότητα,

στην οποία εξάλλου συμμετέχουν!

Αυτό είναι που καθιστά τις πίστεις αναγκαστικά προβληματικές, αυτό είναι πουδεν μας επιτρέπει να επαναπαυόμαστε σε ορισμούς, αυτό είναι που σημαίνει πωςδεν μπορούμε να απαλλαγούμε από το πλαίσιο, από το να παραπέμπουμε κάθε φοράσε άλλο πράγμα.

[Ένα τμήμα των προβλημάτων αυτών θα δούμε στο κεφάλαιο Πράξη και Ουτοπία. Αςσημειώσουμε εδώ πως οι γλωσσολόγοι και οι θεωρητικοί της κοινωνικής επικοινωνίας και τωνσυζητήσεων εντοπίζουν το ίδιο πρόβλημα λέγοντας ότι η γλώσσα έχει πάντα μια δεικτική μορφή,δεν μπορεί να περιγράψει πλήρως αυτό που λέει. Εξαρτάται πάντα από το πλαίσιο. Σανπαράδειγμα, πάρτε την καθημερινή συνομιλία (αναφέρεται από τον Sacks):

- Έχω ένα γιο δεκατεσσάρων χρονών.

- Πολύ ωραία.

- ΄Εχω και ένα σκύλο.

- Λυπάμαι πολύ.

Αν δεν καταλαβαίνουμε το νόημα είναι επειδή δεν ξέρουμε το πλαίσιο, δηλαδή ό,τι ησυνομιλία δεν λέει, αλλά που είναι αναγνωρίσιμο από τον επίδοξο ενοικιαστή και τον δύστροποιδιοκτήτη.]


Η οπτική γωνία δημιουργεί το αντικείμενο

Η φράση αυτή είναι δύο κοινωνιολόγων, των Christian Baudelot και RogerEstablet, και θα το χρησιμοποιήσουμε σαν παράδειγμα. Διαπιστώνοντας ότι υπάρχειμια γερή πεποίθηση για το ότι το επίπεδο των σπουδών πέφτει, οι δύο αυτοίκοινωνιολόγοι βάλθηκαν να το ψάξουν. Πέρα από την ίδια την επίδοση του εκπαιδευτικούσυστήματος, που μπορεί να βελτιώνεται ή να επιδεινώνεται, αυτό που προκαλεί εντύπωσηείναι το ότι: Σήμερα, όπως και χτες, όλες οι εξελίξεις που δείχνουν μια βελτίωση τηςσχολικής απόδοσης θεωρούνται και περιγράφονται με καταστροφική και αρνητική χροιά.Δηλαδή, ακόμα και όταν το επίπεδο ανεβαίνει, οι άνθρωποι πιστεύουν ότι πέφτει.Ακόμα και οι άμεσα εμπλεκόμενοι, όπως οι καθηγητές, το ίδιο πιστεύουν. Και μάλισταδεν το πιστεύουν απλώς, το βλέπουν, το θεωρούν διαπίστωση ή γεγονός. Γιατί άραγε;.

Για να το εξηγήσουμε, πρέπει να δούμε πώς είναι οργανωμένη η κοινωνία και τίβλέπει κάποιος από τη δική του σκοπιά:

Η θέση που κατέχει ο παρατηρητής μέσα στο σχολικό σύστημα είναι θεμελιακήδιάσταση του ζητήματος: Η ιδέα για πτώση του επιπέδου δεν θα έβρισκε τέτοια επιτυχίααν δεν επιβεβαιωνόταν από την καθημερινή εμπειρία πολύ πραγματικών γεγονότων.

Ποιά είναι τα πραγματικά γεγονότα που βλέπει ένας καθηγητής; Ενας καθηγητήςπου διδάσκει εδώ και πολύ καιρό στην πρώτη γυμνασίου είναι μάρτυρας μιας αλλαγής,τόσο αριθμητικής όσο και ποιοτικής, του κοινού του. Πάει πλέον ο καιρός που είχεμπροστά του απλώς μια ελίτ, ήδη επιλεγμένη από εξετάσεις και επιτροπές. Η εμπειρίαπου έχει ο καθηγητής είναι ότι οι μαθητές του είναι γενικά χειρότεροι από πριν. Δενείναι περίεργο αυτό, αφού παλιότερα είχε για μαθητές μόνο μια ελίτ, μαθητές πουεπιλέγονταν από εξετάσεις. Δηλαδή, πράγματι ο καθηγητής βλέπει στους μαθητέςτου να πέφτει το επίπεδο.

Όμως αυτό δεν είναι αναγκαστικό. Αυτό δεν σημαίνει πως οι δυσκολίες ανάγνωσηςή γραφής αυξήθηκαν στα παιδιά ηλικίας 11-12 χρονών.

Απλώς σήμερα μπαίνουν στο γυμνάσιο παιδιά που δεν έμπαιναν πριν. Δηλαδήοφείλεται στο άνοιγμα του σχολείου, στην προσπάθεια να ανεβάσει το μορφωτικόεπίπεδο του πληθυσμού. Αυτό σημαίνει πως μάλλον τα προβλήματα επιπέδουέχουν μειωθεί (περισσότερα παιδιά είναι σε θέση να γράφουν και να διαβάζουν).

Γενικά, μπορεί το επίπεδο όλης της γενιάς των μαθητών να έχει αυξηθεί χωρίςωστόσο και να ανεβαίνει σε κάθε σχολική τάξη. Αυτό που συμβαίνει στην κοινωνία(γενιά) δεν είναι αναγκαστικό ότι θα συμβαίνει και σε ατομικό επίπεδο (σε κάθε σχολικήτάξη).

Και μάλιστα θα μπορούσε να πέφτει σε όλες τις σχολικές τάξεις καθώς αυξάνεται σεόλη τη γενιά!. Ή, όταν το επίπεδο αυξάνεται σε όλη την κοινωνία, κανονικάπρέπει να περιμένουμε να πέφτει σε κάθε σχολική τάξη!

Με άλλα λόγια, ο καθηγητής βλέπει το επίπεδο των μαθητών του να πέφτει.


Δεν πρόκειται για αυταπάτη ούτε για παραλογισμό. Για τον ίδιο, είναι μια διαπίστωση,ένα γεγονός. Που όμως δεν οφείλεται στο ότι το επίπεδο των σπουδών πέφτει ή στοότι οι σημερινοί μαθητές μορφώνονται λιγότερο (μάλλον άλλωστε συμβαίνει τοαντίστροφο). Οφείλεται στην οπτική του γωνία. Από τη γωνία του καθηγητή αυτό βλέπει,γιατί αυτό πράγματι συμβαίνει.

Άλλα παραδείγματα:

Το ίδιο θέμα το είδαμε και στην κινητικότητα, όταν σε ένα παράδειγμα εξηγήσαμεπώς η κοινωνική θέση του ατόμου καθορίζει την κατανόηση που έχει. Και μάλισταείχαμε εκεί διαπιστώσει (α) ότι η κατανόηση αυτή μπορεί να διαφέρει από το τίπράγματι συμβαίνει και (β) ότι από διαφορετικές θέσεις οι άνθρωποι βλέπουν άλλαπράγματα.

Επίσης (στο κεφάλαιο για την απόκλιση) αναφερθήκαμε στους Λουντίτες πουέσπαζαν τις μηχανές και είπαμε ότι η ιδέα που υποτίθεται πως είχαν για τις μηχανέςπου τους παίρνουν τις δουλειές, από τη δική τους οπτική γωνία, θα ήταν απολύτωςορθή (απλώς δεν είναι σίγουρο πως την είχαν).

Το ίδιο μπορούμε να πούμε και για την πρόβλεψη που μπορεί να εκφράσει έναςεπιχειρηματίας όταν θα θεωρήσει την αύξηση της φορολογίας σαν αιτία αύξησηςτου πληθωρισμού. Γιατί, πράγματι, στο επίπεδο της επιχείρησής του, όταν αυξάνεταιτο κόστος (και ο φόρος για τον επιχειρηματία είναι κάτι που πληρώνει, δηλαδήκόστος), θα υπάρξει η τάση να μετακυλιστεί η αύξηση αυτή του κόστους στις τιμέςτων προϊόντων που πουλάει. Δηλαδή, από τη δική του οπτική γωνία, πράγματιβλέπει τη φορολογία σαν πληθωριστικό παράγοντα (έστω και αν, σύμφωνα με τονΚέυνς, η αύξηση της φορολογίας γίνεται για να μειωθεί -όχι για να αυξηθεί- οπληθωρισμός).

Η ξενοφοβία και ο ρατσισμός που αναπτύσσονται μαζί με την ανεργία εν μέρειενισχύονται από την οπτική γωνία: εγώ που είμαι άνεργος βλέπω τον εργαζόμενοξένο και νομίζω πως μου παίρνει τη δουλειά. Είπαμε όμως εδώ εν μέρει, γιατί τοσυμπέρασμα δεν πηγάζει από την οπτική γωνία: πρέπει να συνδυαστεί και με άλλεςιδεολογικές κατηγοριοποιήσεις, π.χ. να δημιουργήσω την κατηγορία ξένος άρα καιτην κατηγορία αυτόχθονας (δηλαδή τον εθνικό μύθο) και πρέπει επιπλέον ναεπιλέξω την κατηγορία στην οποία θα στρέψω τα πυρά μου, γιατί μπορεί να είναι οιξένοι, αλλά μπορεί να είναι και οι γυναίκες, οι γέροι, οι νέοι ή οποιοσδήποτεάλλος. Αυτό που πηγάζει από την οπτική γωνία είναι ότι δεν βλέπω πως μια μείωσητου εργατικού δυναμικού μπορεί να αυξήσει (και όχι να μειώσει) την ανεργία (εφόσονθα μειώσει τη ζήτηση και αφού γενικά θα αυξήσει το κόστος και άρα θα περιορίσει τακέρδη και την αποδοτικότητα των επιχειρήσεων). Αυτό ίσως το υποψιαστώ αν είμαιμπακάλης σε μια συνοικία με ξένους ή αν ξέρω τους μισθούς πείνας που παίρνουνοι ξένοι συνάδελφοί μου... Για αυτό και η οπτική γωνία του ανέργου μόνο να ενισχύσειτο ρατσισμό μπορεί, όχι και να τον δημιουργήσει.


Ο φετιχισμός του εμπορεύματος είναι μια περίφημη ανάλυση του Μαρξ, που μεπαρόμοιους όρους έχουν αναπτύξει και πολλοί άλλοι κοινωνιολόγοι: Γιατί, λέει οΜαρξ, οι άνθρωποι δεν βλέπουν πως τα προϊόντα που ανταλλάσσουν αξίζουν μόνοκαι μόνο επειδή είναι προϊόντα ανθρώπινης εργασίας; Γιατί φαντάζονται και αναζητούνστα ίδια τα πράγματα μια εσώτερή τους μυστικιστική αξία; Ο λόγος είναι ότι, όταν οιάνθρωποι ανταλλάσσουν εμπορεύματα, τότε πράγματι μετατρέπουν τα προϊόντατης εργασίας τους σε πράγματα. Αν φτιάχνω βίδες και τις ανταλλάσσω με ψωμί,κανέναν δεν ενδιαφέρει το μεράκι που ενδεχομένως έχω βάλει στις βίδες μου. Αυτόπου ενδιαφέρει τον εταίρο μου είναι να είναι αντικειμενικά βίδες, το ίδιο καλές μεοποιεσδήποτε άλλες βίδες και να αξίζουν όσο το ψωμί του, το οποίο και για μένα έχειμια αντικειμενική (ή κοινωνικά αναγνωρισμένη) αξία από μόνο του. Αν λοιπόν δενβλέπουμε πως ανταλλάσσουμε εργασία αλλά βλέπουμε ότι ανταλλάσσουμεπράγματα που αξίζουν από μόνα τους σαν αντικείμενα, αυτό γίνεται γιατί από τηνπλευρά μας, σαν έμποροι προϊόντων, πράγματι η ανταλλαγή μας παίρνει τη μορφήανταλλαγής πραγμάτων και όχι τη μορφή π.χ. συντονισμού της δουλειάς μας.

[Μια καθορισμένη κοινωνική σχέση ανάμεσα σε ανθρώπους παίρνει εδώ για αυτούς τηφανταστική μορφή μιας σχέσης ανάμεσα σε πράγματα. Για να βρούμε μια αναλογία με το φαινόμενοαυτό, θα πρέπει να την ψάξουμε στη νεφελώδη περιοχή του θρησκευτικού κόσμου. Εκεί τα προϊόντατου ανθρώπινου εγγεφάλου παίρνουν τη μορφή ανεξάρτητων όντων, με δικά τους σώματα και μεσχέσεις επικοινωνίας με τους ανθρώπους και μεταξύ τους. Το ίδιο γίνεται και με τα προϊόντα τουχεριού του ανθρώπου στον εμπορευματικό κόσμο. Αυτό μπορεί να ονομαστεί φετιχισμός απέναντιστα προϊόντα της εργασίας, μόλις αυτά παρουσιαστούν σαν εμπορεύματα. Για τους παραγωγούς,οι σχέσεις των ιδιωτικών τους εργασιών φαίνονται σαν αυτό που είναι, δηλαδή όχι σαν άμεσεςκοινωνικές σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους μέσα από την εργασία τους, αλλά μάλλον σανκοινωνικές σχέσεις ανάμεσα στα ίδια τα πράγματα <Karl Marx>.]

Από μια άποψη, η θεματική της οπτικής γωνίας ενυπάρχει σε κάθε κοινωνιολογία:γιατί για να καταλάβουμε ένα κοινωνικό φαινόμενο πρέπει να καταλάβουμε, νακατανοήσουμε τον κόσμο από την άποψη των ανθρώπων που συμμετέχουν σε αυτόν.Δηλαδή να καταλάβουμε το νόημα που δίνουν οι ίδιοι οι άνθρωποι στην κοινωνική τουςπραγματικότητα, στις σχέσεις τους, στη δράση τους. Και για να το πετύχουμε αυτό δενμπορούμε παρά να υιοθετήσουμε (έστω προσωρινά) την οπτική τους γωνία. Αυτήμπορεί να μας αποκαλύψει τί οι άνθρωποι βλέπουν, αλλά και τί δεν μπορούν να δουν.

Υπάρχουν όμως τρία ειδικότερα προβλήματα:

Το ένα είναι ότι, αν αυτά που πιστεύουμε είναι εν μέρει προϊόν της οπτικής μαςγωνίας, τότε η οπτική γωνία της ίδιας της κοινωνιολογίας ποιά είναι; Από πού κοιτάειτον κόσμο; Και άρα το ερώτημα είναι πώς η κοινωνιολογία μπορεί να πει τί πράγματισυμβαίνει; Αρκεί άραγε μια επιστημονική αυτοδιακήρυξή της;

Το άλλο είναι ποιό είναι το βάρος που έχει η οπτική γωνία, τί εννοούσαμε με τηνέκφραση η οπτική γωνία καθορίζει τις πίστεις; Ώς ποιό σημείο τις καθορίζει; Τιςεπηρεάζει προς μια κατεύθυνση, τις δεσμεύει σε μια γραμμή, απαγορεύει να ειδωθούνπράγματα;

Το τρίτο είναι πώς τότε η κοινωνία καταφέρνει να έχει μια συνοχή; Αν οι άνθρωποι


βλέπουν τα πράγματα ο καθένας από τη δική του γωνιά και αν οι θέσεις αυτές είναιποικίλες, πώς τότε παράγεται μια κοινωνική ομοιογένεια στις αντιλήψεις (ανπαράγεται);

[βλ. και κεφάλαιο Πράξη και Ουτοπία]

Τα ερωτήματα αυτά ήδη θέτουν το πρόβλημα της συνοχής και της σύγκρουσηςτων αντιλήψεων που υπάρχουν σε μια κοινωνία καθώς και της ορθότητάς τους. Όλες οιπίστεις, ιδέες, αντιλήψεις, πεποιθήσεις, κοσμοθεωρίες, κλπ., που έχουμε αποτελούντην ιδεολογία μας. Η έννοια ιδεολογία παραπέμπει σε περισσότερα πράγματα από τιςγνωστικές πίστεις, αλλά κυρίως παραπέμπει στο ότι οι ιδεολογίες είναι δομές τηςκοινωνίας που συμμερίζονται οι άνθρωποι. Τα τρία προηγούμενα ερωτήματα μπορούννα τεθούν σε σχέση με την ιδεολογία (πράγμα που θα μας επιτρέψει και να διευκρινίσουμετην ποικιλία των σημασιών που έχει πάρει η λέξη ιδεολογία):

! Ποιά είναι η σχέση της ιδεολογίας με την αλήθεια:

Συνήθως η ιδεολογία αντιπαραβάλλεται στην αλήθεια, άρα και στην επιστήμη. Ηιδεολογία θεωρείται έτσι σαν το απόλυτο αντίθετο της επιστήμης. Τότε κυρίως τοθέμα είναι να απομακρύνει κανείς την ιδεολογία, για να μπορέσει χωρίςπροκαταλήψεις να κάνει επιστήμη. Το πρόβλημα εδώ δεν είναι η (θεμιτή) διακήρυξητης αξίας της αλήθειας, το πρόβλημα είναι η δυνατότητά της.

Όμως η αντιπαραβολή αυτή δεν είναι πάντα ριζική. Τα λάθη της ιδεολογίας πηγάζουναπό την τμηματική της οπτική γωνία ή από τη φιλοδοξία της να στηρίξει συγκεκριμένασυμφέροντα. Από τη σκοπιά αυτήν οι ιδέες που παραμορφώνουν την πραγματικότηταδεν θεωρούνται ριζικά διάφορες των επιστημονικών αληθειών και άρα τίθεται έναζήτημα για το πώς (με ποιές προϋποθέσεις) αυτές οι πίστεις μπορούν να μετατραπούνσε αληθινή γνώση.

! Πώς παράγονται και πώς κυριαρχούν οι ιδεολογίες; Ιδιαίτερα, πώς καταφέρνουμενα έχουμε κοινή ιδεολογία, κοινές αξίες, αντιλήψεις, έστω και εν μέρει; Με άλλα λόγια,πώς η κυρίαρχη ιδεολογία επιβάλλεται;

Η ιδεολογία θεωρείται σαν αυτό που παράγουν οι ειδικοί μηχανισμοί ή στρώματα(σχολείο, εκκλησία, κλπ., και διανοούμενοι διαφόρων τύπων). Η ιδεολογία απόαυτή τη σκοπιά είναι ιδέες που κατασκευάζονται και μετά επιβάλλονται σαν τέτοιεςστους ανθρώπους και έτσι κυριαρχούν.

Από αντίθετη σκοπιά, η ιδεολογία μπορεί να θεωρηθεί ότι κυριαρχεί με βάση κυρίωςτην οπτική γωνία: Επειδή η κοινωνική πραγματικότητα έχει έναν ειδικό τρόποοργάνωσης, η ένταξη μέσα σε αυτόν οδηγεί σε μια θεωρητικοποίηση της καθημερινήςδραστηριότητας μέσα στην κοινωνία. Μια κοινωνία με συγκεκριμένους τρόπους


λειτουργίας δείχνει ορισμένες πλευρές της με ορισμένο τρόπο στα μέλη της. Αν μιαιδεολογία κυριαρχεί στην κοινωνία, αυτό οφείλεται κατά κύριο λόγο στο ότι η κοινωνίαέχει έναν τρόπο οργάνωσης.

! Πώς η ιδεολογία συνδέεται με την οπτική γωνία; Πώς καθορίζεται από αυτήν; Ιδιαίτερα,σε μια διασπασμένη σε τάξεις κοινωνία, πώς μια τάξη μπορεί και διαμορφώνει ιδεολογία;

Η πιο κλειστή (αλλά κοινή) έννοια της ιδεολογίας είναι να θεωρηθεί σαν απλήπρόφαση, δικαιολογία ή θεωρητικοποίηση των συμφερόντων της. Συνήθως, ηιδεολογία με την έννοια αυτή παραπέμπει σε ιδέες που δεν είναι αληθινές πίστεις:είναι απλώς προφάσεις, που δεν τις πιστεύουν οι άνθρωποι που τις προβάλλουν,αλλά τις προβάλλουν σαν επιχειρήματα για να εξυπηρετήσουν συμφέροντά τους. Ηιδεολογία με την έννοια αυτή χρησιμοποιείται συχνά και μπορούμε να δούμεπεριπτώσεις όπου αποτελεί μια καλή περιγραφή, αλλά δεν είναι πολύ σημαντική: Τοουσιαστικό με την ιδεολογία είναι να εντοπίσουμε και να εξηγήσουμε πραγματικέςπίστεις.

Μια ταξική αντίληψη για την ιδεολογία ξεκινάει από τις ιδέες που πράγματι πιστεύειμια κοινωνική τάξη και τις πιστεύει επειδή βλέπει τον κόσμο από την πλευρά της(οπτική γωνία). Οι ιδέες αυτές γενικά ταιριάζουν με τα συμφέροντα της τάξης (έστωκαι αν δεν ταιριάζουν σημείο προς σημείο). Καταρχήν όμως πρέπει να θεωρηθούνσαν γενικά μονομερείς αν όχι λαθεμένες: Παρουσιάζουν τον κόσμο όπως τον βλέπειη τάξη και όχι όπως αυτός είναι. Όμως η ταξική ιδεολογία θεωρείται σαν δυναμική,σαν μορφή συνείδησης που εξελίσσεται. Μια τάξη υφίσταται το βάρος της κυρίαρχηςιδεολογίας, αλλά ταυτόχρονα η πρακτική της, η ειδική οπτική της γωνία την βάζουννα θέτει ερωτήματα που ξεπερνούν το πλαίσιο της κυρίαρχης ιδεολογίας. Θαμπορούσε μάλιστα να εντοπιστεί η ταξική συνείδηση που ανταποκρίνεται στη θέσητης ίδιας της τάξης, έστω και αν αυτή δεν έχει ακόμα φτάσει στη συνείδηση αυτήν.Ο κύριος λόγος είναι ότι, σε μια τέτοια αντίληψη, η κοινωνία θεωρείται διασπασμένησε αντικρουόμενες τάξεις, που επομένως έχουν μια δυνατότητα να φτιάχνουνστρατηγικές (και άρα και ιδεολογίες).

Documents

Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -6 Πίστεις