Ιστορία της πόλεως των Αθηνών

Η τοπογραφία της Αθήνας στη βυζαντινή και μεταβυζαντινή εποχή Νίκος Μοσχονάς Ιστορικός Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών ΕΙΕ Το έτος 267 μΧ οι Έρουλοι ndash ένας βαρβαρικός λαός με σκανδιναβική προέλευση εγκαταστημένος τον 3ο αιώνα στα βόρεια παράλια του Ευξείνου ndash σε συνεργασία με τους Γότθους επέδραμαν στα νησιά του Αιγαίου και στην ηπειρωτική Ελλάδα εισέβαλαν στην Αττική κατέλαβαν την Αθήνα τη λεηλάτησαν και την πυρπόλησαν1 Οι συνέπειες της επιδρομής των Ερούλων στην Αθήνα ήταν τρομακτικές Η περίλαμπρη πόλη καταστράφηκε ολοκληρωτικά με μόνη εξαίρεση την Ακρόπολη που διέφυγε τότε την καταστροφή Ένα στρώμα στάχτης κάλυψε όλη την έκταση της πόλης απ όπου ξεπρόβαλλαν τα καπνισμένα ερείπια των έξοχων οικοδομημάτων και των άλλων μνημείων της Είχε βέβαια προηγηθεί η μεγάλη καταστροφή της Αθήνας από τα στρατεύματα του Ρωμαίου στρατηγού Σύλλα όταν κατέλαβαν την πόλη το 86 πΧ2 Αλλά αμέσως μετά την καταστροφή εκείνη η Αθήνα άρχισε να ανασυγκροτείται και στους επόμενους αιώνες κοσμήθηκε με νέα λαμπρά οικοδομήματα χάρη στη γενναιόδωρη χορηγία Ρωμαίων αυτοκρατόρων ξένων βασιλέων (όπως ο βασιλιάς της Καππαδοκίας Αριοβάρζανος) και επιφανών φιλαθηναίων Κατά τον 2ο μΧ αιώνα η Αθήνα όχι μόνο είχε ανακτήσει την αρχαία της λαμπρότητα αλλά είχε οδηγηθεί σε νέα άνθηση με την ευεργετική επέμβαση του Ηρώδη του Αττικού και του αυτοκράτορα Αδριανού Όπως επιγραμματικά σχολιάζει ο Παυσανίας (Ι 20 7) Αθήναι μεν όντως υπό του πολέμου κακωθείσαι τον Ρωμαίων αύθις Αδριανού βασιλεύοντος ήνθησαν3 Τότε οικοδομήθηκε4 ο ναός του Ολυμπίου Διός το Πάνθεον το Αδριάνειο Γυμνάσιο και η Βιβλιοθήκη καθώς και ολόκληρη η αδριάνεια πόλη κοντά στον Ιλισό παράλληλα με πλείστα σημαντικότατα έργα κοινής ωφέλειας όπως υδραγωγεία δρόμοι γέφυρες υπόνομοι Αντίθετα μετά την επιδρομή των Ερούλων η ανασυγκρότηση της Αθήνας ακολούθησε βραδύτατους ρυθμούς χωρίς να αποκατασταθεί ολότελα η αλλοτινή φυσιογνωμία της πόλης Όπως είναι γνωστό η αρχαία πόλη της Αθήνας είχε αναπτυχθεί γύρω από την Ακρόπολη αλλά κυρίως στην περιοχή που εκτείνεται βόρεια του λόφου Αμέσως μετά τη μάχη των Πλαταιών το 479 πΧ η πόλη περιτειχίστηκε με το Θεμιστόκλειο τείχος που λείψανα του έχουν διασωθεί σε διάφορα σημεία της σημερινής Αθήνας Από τον λόφο των Μουσών (τον γνωστό ως λόφο του Φιλοπάππου) το Θεμιστόκλειο τείχος κατερχόταν προς τα νοτιοδυτικά όπου άρχιζαν τα laquoμακρά τείχηraquo5 που συνέδεαν την Αθήνα με τον Πειραιά κατευθυνόταν βορειοανατολικά προς τον λόφο των Νυμφών διερχόταν από τον Κεραμεικό έστρεφε ανατολικά τέμνοντας τη σημερινή οδό Αθηνάς στη διασταύρωση με την οδό Σοφοκλέους προχωρούσε προς την οδό Αιόλου τρεπόταν νοτιοανατολικά και ακολουθώντας φορά παράλληλη προς την οδό Σταδίου διερχόταν από την Πλατεία Κλαυθμώνος διέσχιζε την οδό Κολοκοτρώνη διερχόταν από την οδό Βουλής ακολουθούσε το νοτιότερο τμήμα της οδού Νίκης και έφθανε στο Ολυμπιείο απ όπου με τεθλασμένη γραμμή κατευθυνόταν προς τα δυτικά καταλήγοντας στον λόφο του Φιλοπάππου Το Θεμιστόκλειο τείχος κατεδαφίστηκε από τον Λύσανδρο μετά το τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου το 403 πΧ αλλά ξαναχτίστηκε το 394 πΧ από τον Κόνωνα ενώ κατά τα τέλη του 4ου αιώνα πΧ χτίστηκε το διατείχισμα από τον λόφο των Μουσών ως τον λόφο των Νυμφών Τα τείχη της Αθήνας καταστράφηκαν οριστικά από τον

Τοπογραφικό σχέδιο της Αθήνας στην περίοδο από την καταστροφή της πόλης από του Ερούλους το 267 μΧ μέχρι την εποχή του αυτοκράτορα Θεοδοσίου Β΄(408 μΧ)Ι Τραυλού Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών 2η έκδοση Αθήνα 1993 πίν VI

Σύλλα το 86 πΧ Κατά την εποχή του Αδριανού επισκευάστηκαν τα παλιά τείχη και περιτειχίστηκε η νέα αδριάνεια πόλη Το νέο αυτό τείχος άρχιζε από το σημείο συμβολής των σημερινών οδών Βουλής και Κολοκοτρώνη εκτεινόταν ανατολικά και κατά μήκος της οδού Βασιλίσσης Σοφίας μέχρι του ύψους της οδού Μέρλιν τρεπόταν νοτιοανατολικά μέχρι το σημερινό Προεδρικό Μέγαρο και από εκεί κατευθυνόταν νοτιοδυτικά προς το Ολυμπιείο όπου ενωνόταν με το Θεμιστόκλειο τείχος Η μακρόχρονη ειρηνική περίοδος που ακολούθησε είχε ως συνέπεια να παραμεληθούν τα τείχη της Αθήνας Μόλις κατά τα μέσα του 3ου μΧ αιώνα στα πλαίσια του ευρύτερου αμυντικού προγράμματος του αυτοκράτορα Βαλεριανού (253-260 μΧ) έγινε συστηματική ανοικοδόμηση και μερική επέκταση των αθηναϊκών τειχών6 Ωστόσο την επομένη δεκαετία τα τείχη αυτά αποδείχτηκαν ανεπαρκή για να προστατεύσουν αποτελεσματικά την πόλη από τη βαρβαρική απειλή Η επιδρομή των Ερούλων το 267 μΧ επέφερε στην Αθήνα δεινή και ανεπανόρθωτη καταστροφή και ερήμωση ανατρέποντας τη δημογραφική και την πολεοδομική φυσιογνωμία της Ο αστικός ιστός συρρικνώνεται και περιορίζεται στο κεντρικότερο τμήμα της πόλης γύρω από τη Ρωμαϊκή Αγορά Η περιοχή αυτή που εκτείνεται βόρεια του λόφου της Ακρόπολης περιτειχίστηκε στα τέλη του 3ου αιώνα πιθανότατα κατά την εποχή του αυτοκράτορα Πρόβου (276-282 μΧ) ή λίγο αργότερα Το νέο αυτό τείχος ξεκινούσε από το βορειοδυτικό άκρο των τειχών της Ακρόπολης κατευθυνόταν βόρεια κατά μήκος της ανατολικής πλευράς της οδού των Παναθηναίων φθάνοντας στο νότιο άκρο της Στοάς του Αττάλου που ενσωματωνόταν σε αυτό από το βόρειο άκρο της Στοάς κατευθυνόταν ανατολικά συναντούσε τον νότιο τοίχο της Βιβλιοθήκης του Αδριανού που επίσης ενσωματωνόταν στο τείχος προχωρούσε ανατολικά και σε απόσταση 350 περίπου μέτρων (εκεί όπου στη νεότερη εποχή θα ανεγειρόταν το αρχοντικό των Μπενιζέλων) έστρεφε νότια και κατευθυνόταν προς τα τείχη της Ακρόπολης Είναι φανερό ότι το τείχος αυτό ήταν προϊόν έντονης ανησυχίας και φόβου και κατασκευάστηκε με σπουδή κάτω από την επήρεια της νωπής ακόμη ανάμνησης της συμφοράς που είχε προξενήσει η επιδρομή των Ερούλων Αποβλέποντας στην αποτροπή νέων δεινών οι Αθηναίοι ndash όσοι είχαν απομείνει στη ρημαγμένη πόλη ndash οικοδόμησαν ένα οχυρό περίβολο χρησιμοποιώντας ως δομικό υλικό τους ίδιους τους δόμους των ερειπωμένων αρχαίων κτηρίων και εξοικονομώντας χρόνο και εργασία με την ενσωμάτωση στον περίβολο

αυτό εκείνων των αρχαίων κτισμάτων που χάρη στη θέση την κατασκευή και τον όγκο τους προσφέρονταν γι αυτό Η Αθήνα ήταν τώρα πια ένας περιορισμένος σε έκταση μικρός και ολιγάνθρωπος οικισμός που αγωνιζόταν να επιβιώσει μέσα σ ένα απέραντο και θλιβερό χώρο ερειπίων Παρ όλα αυτά η ζωή επανήλθε σε κανονικούς ρυθμούς και κατά τον 4ο αιώνα η Αθήνα παρουσιάζει κάποιες7 έχοντας καταστεί και πάλι σπουδαίο παιδευτικό κέντρο όπου διδάσκουν ξακουστοί φιλόσοφοι όπως ο Λιβάνιος και όπου έρχονται να διδαχθούν νέοι απ όλη την ελληνορωμαϊκή οικουμένη Ανάμεσά τους και έξοχα πνεύματα του όψιμου αρχαίου κόσμου όπως ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός ο Μέγας Βασίλειος και ο

Κάτοψη Σχολής που ανασκάφτηκε στην Αρχαία Αγορά (400-410 μΧ)Ι Τραυλού Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών 2η έκδοση Αθήνα 1993 σελ 133

Τοπογραφικό σχέδιο της Αθήνας στην περίοδο από τη βασιλεία του Θεοδοσίου Β΄μέχρι τους χρόνους του Ιουστινιανού (408 ndash 565 μΧ)Ι Τραυλού Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών 2η έκδοση Αθήνα 1993 πίν VIΙ

μετέπειτα αυτοκράτορας Ιουλιανός ο γνωστός ως Παραβάτης8 Βέβαια η Αθήνα δεν ήταν τότε παρά ένα φτωχό απομεινάρι του λαμπρού παρελθόντος Ο Συνέσιος ο Κυρηναίος που είχε επισκεφθεί την Αθήνα στα τέλη του 4ου αιώνα έγραφε χαρακτηριστικά ότι η πόλη δεν είχε τίποτα το σπουδαίο εκτός από τα ένδοξα τοπωνύμια Ουδέν έχουσιν αι νυν Αθήναι σεμνόν αλλ ή τα κλεινά των χωρίων ονόματα Μόνο τις άδειες φιλοσοφικές σχολές και τη γυμνή Ποικίλη Στοά μπορούσε κανείς να θαυμάσει στην Αθήνα την πόλη που άλλοτε ήταν Εστία σοφών και τώρα laquoσεμνύνουσιν οι μελιττουργοίraquo (Επιστ 1369) Οπωσδήποτε κατά τον 4ο αιώνα η πόλη αρχίζει να επεκτείνεται και πάλι έξω από το εσωτερικό τείχος γεγονός που οδήγησε στην επισκευή του εξωτερικού αρχαίου τείχους κατά το δεύτερο μισό του αιώνα Στην ευρύτερη αυτή ζώνη της Αθήνας όπου παρά τις αλλεπάλληλες δηώσεις και καταστροφές η ανθρώπινη δραστηριότητα δεν είχε ολότελα εξαφανιστεί παρατηρείται έντονη οικοδομική δραστηριότητα γύρω στα τέλη του 4ου

και τις αρχές του 5ου αιώνα με την επισκευή παλαιών κτηρίων και την ανέγερση νέων Στην περιοχή της αρχαίας Αγοράς όπου το μόνο κτήριο που είχε διαφύγει την καταστροφή ήταν ο ναός του Ηφαίστου (το λεγόμενο laquoΘησείοraquo) επισκευάστηκαν η θόλος και το Μητρώον ενώ στον νότιο κεντρικό χώρο της Αγοράς όπου υπήρχε το Ωδείο του Αγρίππα οικοδομήθηκε γύρω στο 400 μΧ το Γυμνάσιον πανεπιστημιακό συγκρότημα που περιλάμβανε αίθουσες διδασκαλίας βιβλιοθήκη παλαίστρα και λουτρά Πολλά ιδιωτικά εκπαιδευτήρια οικοδομούνται νοτιότερα κάτω από τον Άρειο Πάγο10 Επίσης επισκευάζεται η Βιβλιοθήκη του Αδριανού (από τον Ερκούλιο ύπαρχο του Ιλλυρικού μεταξύ των ετών 402-410) και ανατολικότερα ανεγείρεται το 401 από τον ύπαρχο Αέτιο ένα μεγάλο οικοδόμημα προς τιμή των αυτοκρατόρων Ονωρίου και Αρκαδίου Άλλο Γυμνάσιο χτίζεται νότια του Ωδείου του Ηρώδη του Αττικού ενώ παράλληλα επισκευάζονται πολλά από τα Γυμνάσια τα ρωμαϊκά λουτρά και τα άλλα κτίσματα που υπήρχαν στην αδριάνεια πόλη Η επέκταση και η ανάπτυξη της Αθήνας έξω από το εσωτερικό υστερορρωμαϊκό τείχος συνεχίστηκε και κατά τους επόμενους αιώνες Και αυτή ακριβώς η επέκταση της πόλης αιτιολογεί την κατά τους χρόνους του Ιουστινιανού ανοικοδόμηση του εξωτερικού τείχους παράλληλα με την επισκευή του εσωτερικού11 Ο Ιουστινιανός βέβαια είχε καταφέρει καίριο πλήγμα στην πνευματική και την οικονομική ζωή της Αθήνας με την κατάργηση των φιλοσοφικών σχολών (529 μΧ)12 Εξάλλου τότε αποσπάστηκαν από κτήρια της αθηναϊκής Αγοράς κάποιοι κίονες που μεταφέρθηκαν στην Κωνσταντινούπολη για να χρησιμοποιηθούν στην οικοδόμηση του ναού της Αγίας Σοφίας Έτσι η μέριμνα για την αποκατάσταση των οχυρώσεων της Αθήνας θεωρήθηκε ως ένα είδος αποζημίωσης για όσα είχαν γίνει σε βάρος της Παρά την αποκατάσταση του εξωτερικού τείχους το εσωτερικό υστερορρωμαϊκό δεν αχρηστεύθηκε ούτε εγκαταλείφθηκε Χρήσιμο σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης παρουσιάζει σαφή σημεία επισκευών κατά την ύστερη βυζαντινή εποχή και αργότερα κατά την περίοδο της λατινικής κυριαρχίας Λίγο μετά τα μέσα του 11ου αιώνα παράλληλα με τις επισκευές του εσωτερικού τείχους χτίστηκε το Ριζόκαστρο που περιέβαλε τον λόφο της Ακρόπολης Έτσι κατά το τέλος της βυζαντινής περιόδου η Αθήνα διέθετε ικανή άμυνα χάρη στο σύστημα των τριών οχυρωματικών περιβόλων της Ένα νεότερο τείχος που κατασκευάστηκε με εντολή του

Τμήμα της πρόσοψης της βιβλιοθήκης του Αδριανού όπου η κιονοστοιχία με κίονες από φρυγικό μάρμαρο Ο χώρος είχε χρησιμεύσει για την ανέγερση του ναού των Αγίων Ασωμάτων στα Σκαλιά ονομασία που προσέλαβε απο τις βαθμίδες της εισόδου της Βιβλιοθήκης

βοεβόδα Χατζή Αλή Χασεκή το 1778 και που περιέκλειε σημαντικά μικρότερη έκταση απ ότι το αρχαίο τείχος αντικατέστησε τα ερειπωμένα πλέον παλιά τείχη της Αθήνας Παρά τις αλλεπάλληλες επιδρομές και τις οδυνηρές καταστροφές που επέφεραν στην αθηναϊκή ύπαιθρο και την πόλη η εγκατοίκηση και η δραστηριότητα στον ευρύτερο αστικό χώρο της Αθήνας εξακολουθεί με αυξομειώσεις και διακυμάνσεις σε όλη τη βυζαντινή περίοδο Οι ανασκαφικές έρευνες αποκάλυψαν την ύπαρξη βυζαντινών οικιών εργαστηρίων και άλλων κτισμάτων καθώς και ολόκληρων συνοικιών στις περιοχές της αρχαίας Αγοράς του Αγοραίου Κολωνού μεταξύ του λόφου των Νυμφών και του Αρείου Πάγου νότια του Ριζόκαστρου και βόρεια του Ολυμπιείου Μεγάλες οικοδομές χτίστηκαν στα πρωτοχριστιανικά χρόνια και καταστράφηκαν κατά την επιδρομή των Ερούλων Άλλα οικοδομικά σύνολα επιβιώνουν ως τα τέλη του 6ου αιώνα και εγκαταλείπονται μετά την επιδρομή των Σλάβων Νεότερα οικοδομήματα και συνοικίες στην περιοχή της Αγοράς και στις γειτονικές περιοχές ανάγονται σε διάφορες εποχές από τον 7ο έως τον 15ο αιώνα Αλλά και νότια της Ρωμαϊκής Αγοράς μέσα στον εσωτερικό περίβολο υπάρχουν λείψανα οικιών από τον 10ο έως τον 14ο αιώνα Σε πολλές περιπτώσεις διακρίνονται ίχνη καταστροφών που ανάγονται στις αρχές του 13ου αιώνα (επιδρομή του Λέοντα του Σγουρού το 1203 φραγκική κατάληψη το 1204) ή αποδίδονται στα πολεμικά γεγονότα του 14ου και των αρχών του 15ου αιώνα Ο Χριστιανισμός που εισάγεται στην Αθήνα ενωρίτατα με τη διδασκαλία του αποστόλου Παύλου13 έμελλε να διαδραματίσει σπουδαιότατο ρόλο στη διαμόρφωση της αθηναϊκής τοπογραφίας των μετέπειτα αιώνων Σύμφωνα με την παράδοση ο πρώτος αθηναϊκός χριστιανικός ναός είχε χτιστεί τον 1ο μΧ αιώνα στα βόρεια περίχωρα της πόλης και στον ναό αυτό οι χριστιανοί Αθηναίοι laquoανεστήλωσανraquo εικόνα της Θεοτόκου που είχε ζωγραφίσει ο ευαγγελιστής Λουκάς Ο ναός αυτός ταυτίστηκε με την παλαιοχριστιανική βασιλική που είχε ανασκαφεί το 1859 από τον Κ Πιττάκη στα Πατήσια στη θέση όπου υπήρχε τον 19ο αιώνα μικρός ναός του Αγίου Λουκά που αντικαταστάθηκε από τον σημερινό περικαλλή ομώνυμο ναό της οδού Πατησίων Η ύπαρξη ενός χριστιανικού ναού σε απομακρυσμένη από την πόλη εξοχική τοποθεσία κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες είναι δικαιολογημένη Ο ναός θα είχε οικοδομηθεί στο κτήμα κάποιου εύπορου χριστιανού Αθηναίου που παρείχε την αναγκαία κάλυψη για λόγους ασφάλειας Εκεί θα είχε πιθανότατα δημιουργηθεί και χριστιανικό κοιμητήριο ίσως κατά τον τύπο μιας κατακόμβης Έξω από τα τείχη της πόλης στη νότια πλευρά του Λυκαβηττού στη θέση όπου είχε ταφεί ο επίσκοπος της Αθήνας Κλημάτιος είχε ανεγερθεί κατά τον 4ο αιώνα χριστιανική βασιλική ενώ στην αριστερή όχθη του Ιλισού υπήρχε το laquoμαρτύριοraquo του Λεωνίδη όπου επίσης ιδρύθηκε στο δεύτερο μισό του 5ου αιώνα μεγάλη χριστιανική βασιλική προς τιμή του μάρτυρα επισκόπου της Αθήνας Από τα μέσα του 5ου αιώνα μετά τα διατάγματα του Θεοδοσίου του Β΄ κατά των Εθνικών (437 μΧ) άρχισε η μετατροπή ειδωλολατρικών ναών σε χριστιανικούς ενώ παράλληλα ανεγέρθηκαν νέοι χριστιανικοί ναοί (έχουν εντοπιστεί 22 συνολικά) Στην Ακρόπολη μετατράπηκαν σε χριστιανικούς ναούς ο Παρθενώνας (ως ναός της Παρθένου Μαρίας) και το Ερεχθείο ενώ ανάμεσα σε αυτούς στη θέση του ναού της Πολιάδος Αθηνάς ιδρύθηκε ο ναός της Αγίας Τριάδας και στα Προπύλαια διασκευάστηκε σε χριστιανικό ναό (ίσως των Αρχαγγέλων) η νότια πτέρυγα του οικοδομήματος Ως τόποι χριστιανικής λατρείας

Τοπογραφικό σχέδιο της Αθήνας στην περίοδο από την εποχή του Ιουστινιανού μέχρι την κατάληψη της πόλης από τους Φράγκους (565 ndash 1205 μΧ) Η πόλη εκτείνεται και πέρα από το υστερορωμαϊκό τείχος και το Ριζόκαστρο στα όρια που περικλείονται από τα αρχαία τείχη όπου αναπτύσσονται βυζαντινές συνοικίες και όπου εμφανίζονται διάσπαρτοι οι βυζαντινοί ναοί Ι Τραυλού Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών 2η έκδοση Αθήνα 1993 πίν VIΙΙ

χρησίμευσαν και τα σπήλαια της Ακρόπολης το σπήλαιο του Πάνος (Άγιος Αθανάσιος) η Κλεψύδρα (Άγιοι Απόστολοι στα Μάρμαρα) και το σπήλαιο στο χορηγικό μνημείο του Θρασύλλου (Παναγία η Σπηλιώτισσα) Στα μέσα του 5ου αιώνα ιδρύθηκε η βασιλική του Διονυσιακού θεάτρου και η βασιλική του Ασκληπιείου προς τιμή των Αγίων Αναργύρων ενώ πάνω από το Ωδείο του Ηρώδη του Αττικού φέρεται ότι υπήρχε βασιλική του Αγίου Ανδρέα Μέσα στην κεντρική περιοχή της Αθήνας την οποία περιέκλειε το υστερορρωμαϊκό τείχος μετασκευάζεται σε βασιλική το λεγόμενο Αγορανομείο και σε βαπτιστήριο το Ωρολόγιο του Κυρρήστου Εξάλλου μέσα στον χώρο της Βιβλιοθήκης του Αδριανού χτίστηκε στις αρχές του 5ου αιώνα ο τετράκογχος ναός της Μεγάλης Παναγίας που υπήρξε πιθανότατα ο καθεδρικός ναός της Αθήνας και που μετατράπηκε σε μικρότερη τρίκλιτη βασιλική στις αρχές του 6ου αιώνα Πολλοί επίσης χριστιανικοί ναοί ιδρύθηκαν και στον ευρύτερο χώρο της Αθήνας Στον λόφο του Αγοραίου Κολωνού ο ναός του Ηφαίστου διασκευάστηκε σε χριστιανικό ναό αφιερωμένο στον Άγιο Γεώργιο Κάτω από τον Άρειο Πάγο υπήρχε παλαιοχριστιανικός ναός αφιερωμένος πιθανότατα στη μνήμη του Αγίου Διονυσίου του Αρεοπαγίτη ndash όπως και ο γειτονικός μεταγενέστερος ναός (του 17ου αιώνα) που τα ερείπιά του διακρίνονται στην περιοχή ndash ενώ στο σπήλαιο του λόφου των Νυμφών ιδρύθηκε ο ναός της Αγίας Μαρίνας Βόρεια της αρχαίας Αγοράς υπήρχε παλαιοχριστιανικός ναός κάτω από τον σημερινό ναό του Αγίου Φιλίππου καθώς και στη θέση όπου άλλοτε υπήρχε ο ναός της Αγίας Θέκλας και ένας τρίτος ακόμη βορειότερα στην οδό Ευριπίδου στη θέση όπου υπάρχει ο μικρός ναός του Αγίου Ιωάννη στην Κολώνα Ανατολικά της Ακρόπολης υπήρχαν πέντε παλαιοχριστιανικοί ναοί στη θέση του μεταγενέστερου ναού της Αγίας Αικατερίνης στη θέση του ναού της Σωτείρας του Λυκοδήμου η βασιλική του Εθνικού Κήπου η τρίκλιτη βασιλική στη βόρεια πλευρά του Ολυμπιείου (αφιερωμένη πιθανότατα στον Άγιο Νικόλαο) και ο ναός που υπήρχε νότια του Ολυμπιείου Τέλος ο ναός της Δήμητρας και της Κόρης κοντά στη νότια όχθη του Ιλισού μετατρέπεται σε ναό της Παναγίας με την επωνυμία Παναγία στην Πέτρα Στις περιπτώσεις μετατροπής των αρχαίων ναών και ιερών σε χριστιανικούς ναούς παρατηρείται η τάση διατήρησης του παραδοσιακού λατρευτικού χαρακτήρα του χώρου με τη μεταλλαγή της ειδωλολατρικής αφιέρωσης σε αντίστοιχη χριστιανική ο Παρθενώνας (ναός της Παρθένου Αθηνάς) γίνεται ναός της Παρθένου Μαρίας14 στα Προπύλαια διαμορφώνεται ναός των φρουρών Αρχαγγέλων στο Ασκληπιείο ανεγείρεται ναός των Αγίων Αναργύρων και η εκεί αρχαία ιερή κρήνη γίνεται αποδεκτή ως άγιασμα ενώ γύρω από τον ναό της Δήμητρας και της Κόρης (που η λατρεία τους συνδέεται με το πρόβλημα του θανάτου) δημιουργείται χριστιανικό κοιμητήριο Κατά την ίδια εποχή υπήρχαν οκτώ χριστιανικά κοιμητήρια στην Αθήνα Τα δύο βρίσκονταν μέσα στην πόλη στη νότια πλευρά της Ακρόπολης στον χώρο του ναού του Αγίου Ανδρέα και της βασιλικής του Διονυσιακού θεάτρου Τα άλλα βρίσκονταν έξω από τα τείχη της πόλης στον Κεραμεικό στην περιοχή της παλιάς Βουλής στη νότια πλευρά του Λυκαβηττού (μεταξύ Δεξαμενής Σχιστής Πέτρας και βασιλικής του Κληματίου) στον Ιλισό όπου υπήρχε ο ναός της Δήμητρας και της Κόρης (Παναγία στην Πέτρα) στην περιοχή του Κυνοσάργους και στη νότια πλευρά του λόφου του Φιλοπάππου Λίγο πριν από τα μέσα του 8ου αιώνα η Αθήνα προάγεται εκκλησιαστικά από επισκοπή σε μητρόπολη πράγμα που φανερώνει ότι την εποχή αυτή παρουσίαζε αξιόλογη ανάπτυξη Τον 9ο αιώνα παρατηρείται νέα δραστηριότητα στον τομέα της ναοδομίας Τότε ανεγέρθηκαν νέοι ναοί όπως ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος του Μαγκούτη που χτίστηκε το 871 μΧ στις βόρειες υπώρειες της Ακρόπολης (οδός Μνησικλέους) και η Παναγία Νεραντζιώτισσα στο Μαρούσι Μεγάλος αριθμός ναών οικοδομήθηκε στην Αθήνα από τον 10ο (Μονή Πετράκη) έως τα τέλη του 12ου αιώνα οπότε το σύνολο των αθηναϊκών εκκλησιών υπολογίζεται ότι έφτασε τις σαράντα Από τους ναούς αυτούς σώζονται μέχρι σήμερα στην αρχική μορφή τους ή με μικρές μεταγενέστερες επεμβάσεις επτά ναοί του 11ου αιώνα ndash οι Άγιοι Απόστολοι του Σολάκη στην αρχαία Αγορά οι Άγιοι Ασώματοι του Κεραμεικού οι Άγιοι Θεόδωροι η Καπνικαρέα η Σωτήρα του Λυκοδήμου στην οδό Φιλελλήνων (σήμερα

ρωσική εκκλησία) η Αγία Αικατερίνη ο Άγιος Ιωάννης ο θεολόγος ndash και ένας του τέλους του 12ου αιώνα η Παναγία η Γοργοεπήκοος (γνωστή ως laquoμικρή Μητρόποληraquo ή Άγιος Ελευθέριος) Από τους υπόλοιπους άλλοι έχουν παραμορφωθεί από τις μεταγενέστερες προσθήκες και επισκευές (όπως η Σωτήρα του Κωττάκη και ο Άγιος Νικόλαος του Ραγκαβά όπου τελευταία έγιναν εργασίες αποκατάστασης) ή έχουν αντικατασταθεί με νεότερους ναούς που χτίστηκαν πάνω στους παλιούς διατηρώντας την παλιά επωνυμία (όπως η Αγία Ειρήνη η Παναγία η Χρυσοσπηλιώτισσα ο Άγιος Γεώργιος του Καρύκη οι Άγιοι Ανάργυροι του Κολοκύνθη) ή τέλος διασώζονται μόνο κάποια ίχνη τους σε αρχαία οικοδομήματα Την εποχή αυτή εισάγεται στην αθηναϊκή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική ο ρυθμός του δικιόνιου ή τετρακιόνιου εγγεγραμμένου σταυρικού τύπου με τρούλο όπως είναι οι περισσότεροι ναοί που έχουν διασωθεί με εξαίρεση τον ναό της Σωτήρας του Λυκοδήμου οκταγωνικού ρυθμού που αποτελεί επίσης αρχιτεκτονική καινοτομία της εποχής και τον τρίκογχο ναό των Αγίων Αποστόλων του Σολάκη Οι περισσότεροι από τους νέους αυτούς ναούς χτίστηκαν στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας που εκτείνεται έξω από το υστερορρωμαϊκό τείχος όπου την εποχή αυτή υπάρχει σημαντική οικοδομική δραστηριότητα όπως αποδεικνύεται από το πλήθος των ανασκαφικών ευρημάτων που ανάγονται στην περίοδο από τον 9ο έως τον 12ο αιώνα Στο βόρειο άκρο της Αγοράς ανατολικά του Θησείου Ο μικρός ναός είναι κομψό κτίσμα του δεύτερου μισού του 11ου αι και ανήκει στον τετρακιόνιο αθηναϊκό τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλλο και νάρθηκα Η Βυζαντινή Αθήνα είχε διαμορφωθεί από τον 10ο έως τον 12ο αιώνα ευρύτατη και πυκνοκατοικημένη συνοικία που εγκαταλείπεται τον 13ο και δεν επαναδραστηριοποιείται έως τα τέλη του 18ου αιώνα Αντίθετα στην περιοχή που εκτείνεται βόρεια του Αγοραίου Κολωνού και συνεχίζεται πέρα από την τάφρο της γραμμής του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου διαπιστώνεται μεγαλύτερη διάρκεια εγκατοίκησης Σε αυτή την περιοχή εντοπίστηκε ένα μεγάλο βυζαντινό οικοδόμημα του 12ου αιώνα που κόπηκε με τη διάνοιξη της σιδηροδρομικής γραμμής Το κτήριο που είχε 30 δωμάτια πρέπει να εγκαταλείφθηκε τον 13ο ή τον 14ο αιώνα Ως προς τη χρήση του που παραμένει άγνωστη διατυπώθηκαν διάφορες απόψεις θεωρήθηκε ως αρχοντική κατοικία ως πολυκατοικία ως εμπορικό κέντρο ή δημόσιο κτήριο ή τέλος ως ενδιαίτημα των μοναχών του γειτονικού Αγίου Γεωργίου του Κολωνού (Θησείου) και ως ξενώνας προσκυνητών Ακόμη βορειότερα ανασκάφτηκε συνοικία με σχετικά μεγάλες ιδιωτικές κατοικίες αλλά χωρίς ιδιαίτερη επιμέλεια κατασκευής ή διακόσμηση Τα κτίσματα φαίνεται ότι καταστράφηκαν από πυρκαγιά στα μέσα του 12ου αιώνα και πιθανότατα η αιτία της καταστροφής να ήταν η νορμανδική επιδρομή του 1147 μΧ Στην ίδια περιοχή που πρέπει να ήταν εργατική συνοικία ανασκάφτηκε ένα βιοτεχνικό συγκρότημα πιθανότατα υφαντουργείο Η περιοχή σύντομα ανοικοδομήθηκε αλλά στις αρχές του 13ου αιώνα μαρτυρείται νέα καταστροφή Ακολούθησαν νεότερες οικοδομήσεις και καταστροφές τον 13ο και στις αρχές του 14ου αιώνα Ως δομικό υλικό είχαν χρησιμοποιηθεί αργοί λίθοι και σε μικρότερη κλίμακα δόμοι από αρχαία κτίσματα Οι τοίχοι ήταν επιχρισμένοι με ασβεστοκονίαμα και τα δάπεδα καλύπτονταν από πιεσμένο χώμα με κάποια σπάνια εξαίρεση όπου διασώζονται ίχνη ψηφιδωτού και πλακόστρωσης κεραμικής ή λίθινης Οι ίδιες σχεδόν οικοδομικές φάσεις διαπιστώνονται και στην περιοχή του Αγοραίου Κολωνού

Η περιοχή του Θησείου και του Ψυρρή με την εκκλησία των Αγ Αναργύρων κατοικίες και σκηνές της καθημερινής ζωής σχεδιασμένα από τον August Ferdinand Stademann και λιθογραφημένα για την έκδοση Panorama von Athen Μόναχο 1841 (Aθήνα Μουσείο Μπενάκη) O ναός των Αγίων Αναργύρων είναι του 11ου αι και ανήκει στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου αλλά με ιδιότυπο εξάπλευρο τρούλλο που χωρίζεται σε δύο τμήματα με εξέχον γείσο Βυζαντινή Αθήνα σελ 57 εικ 22

ρωσική εκκλησία) η Αγία Αικατερίνη ο Άγιος Ιωάννης ο θεολόγος ndash και ένας του τέλους του 12ου αιώνα η Παναγία η Γοργοεπήκοος (γνωστή ως laquoμικρή Μητρόποληraquo ή Άγιος Ελευθέριος) Από τους υπόλοιπους άλλοι έχουν παραμορφωθεί από τις μεταγενέστερες προσθήκες και επισκευές (όπως η Σωτήρα του Κωττάκη και ο Άγιος Νικόλαος του Ραγκαβά όπου τελευταία έγιναν εργασίες αποκατάστασης) ή έχουν αντικατασταθεί με νεότερους ναούς που χτίστηκαν πάνω στους παλιούς διατηρώντας την παλιά επωνυμία (όπως η Αγία Ειρήνη η Παναγία η Χρυσοσπηλιώτισσα ο Άγιος Γεώργιος του Καρύκη οι Άγιοι Ανάργυροι του Κολοκύνθη) ή τέλος διασώζονται μόνο κάποια ίχνη τους σε αρχαία οικοδομήματα Την εποχή αυτή εισάγεται στην αθηναϊκή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική ο ρυθμός του δικιόνιου ή τετρακιόνιου εγγεγραμμένου σταυρικού τύπου με τρούλο όπως είναι οι περισσότεροι ναοί που έχουν διασωθεί με εξαίρεση τον ναό της Σωτήρας του Λυκοδήμου οκταγωνικού ρυθμού που αποτελεί επίσης αρχιτεκτονική καινοτομία της εποχής και τον τρίκογχο ναό των Αγίων Αποστόλων του Σολάκη Οι περισσότεροι από τους νέους αυτούς ναούς χτίστηκαν στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας που εκτείνεται έξω από το υστερορρωμαϊκό τείχος όπου την εποχή αυτή υπάρχει σημαντική οικοδομική δραστηριότητα όπως αποδεικνύεται από το πλήθος των ανασκαφικών ευρημάτων που ανάγονται στην περίοδο από τον 9ο έως τον 12ο αιώνα Στο βόρειο άκρο της Αγοράς ανατολικά του Θησείου Ο μικρός ναός είναι κομψό κτίσμα του δεύτερου μισού του 11ου αι και ανήκει στον τετρακιόνιο αθηναϊκό τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλλο και νάρθηκα Η Βυζαντινή Αθήνα είχε διαμορφωθεί από τον 10ο έως τον 12ο αιώνα ευρύτατη και πυκνοκατοικημένη συνοικία που εγκαταλείπεται τον 13ο και δεν επαναδραστηριοποιείται έως τα τέλη του 18ου αιώνα Αντίθετα στην περιοχή που εκτείνεται βόρεια του Αγοραίου Κολωνού και συνεχίζεται πέρα από την τάφρο της γραμμής του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου διαπιστώνεται μεγαλύτερη διάρκεια εγκατοίκησης Σε αυτή την περιοχή εντοπίστηκε ένα μεγάλο βυζαντινό οικοδόμημα του 12ου αιώνα που κόπηκε με τη διάνοιξη της σιδηροδρομικής γραμμής Το κτήριο που είχε 30 δωμάτια πρέπει να εγκαταλείφθηκε τον 13ο ή τον 14ο αιώνα Ως προς τη χρήση του που παραμένει άγνωστη διατυπώθηκαν διάφορες απόψεις θεωρήθηκε ως αρχοντική κατοικία ως πολυκατοικία ως εμπορικό κέντρο ή δημόσιο κτήριο ή τέλος ως ενδιαίτημα των μοναχών του γειτονικού Αγίου Γεωργίου του Κολωνού (Θησείου) και ως ξενώνας προσκυνητών Ακόμη βορειότερα ανασκάφτηκε συνοικία με σχετικά μεγάλες ιδιωτικές κατοικίες αλλά χωρίς ιδιαίτερη επιμέλεια κατασκευής ή διακόσμηση Τα κτίσματα φαίνεται ότι καταστράφηκαν από πυρκαγιά στα μέσα του 12ου αιώνα και πιθανότατα η αιτία της καταστροφής να ήταν η νορμανδική επιδρομή του 1147 μΧ Στην ίδια περιοχή που πρέπει να ήταν εργατική συνοικία ανασκάφτηκε ένα βιοτεχνικό συγκρότημα πιθανότατα υφαντουργείο Η περιοχή σύντομα ανοικοδομήθηκε αλλά στις αρχές του 13ου αιώνα μαρτυρείται νέα καταστροφή Ακολούθησαν νεότερες οικοδομήσεις και καταστροφές τον 13ο και στις αρχές του 14ου αιώνα Ως δομικό υλικό είχαν χρησιμοποιηθεί αργοί λίθοι και σε μικρότερη κλίμακα δόμοι από αρχαία κτίσματα Οι τοίχοι ήταν επιχρισμένοι με ασβεστοκονίαμα και τα δάπεδα καλύπτονταν από πιεσμένο χώμα με κάποια σπάνια εξαίρεση όπου διασώζονται ίχνη ψηφιδωτού και πλακόστρωσης κεραμικής ή λίθινης Οι ίδιες σχεδόν οικοδομικές φάσεις διαπιστώνονται και στην περιοχή του Αγοραίου Κολωνού

Η περιοχή του Θησείου και του Ψυρρή με την εκκλησία των Αγ Αναργύρων κατοικίες και σκηνές της καθημερινής ζωής σχεδιασμένα από τον August Ferdinand Stademann και λιθογραφημένα για την έκδοση Panorama von Athen Μόναχο 1841 (Aθήνα Μουσείο Μπενάκη) O ναός των Αγίων Αναργύρων είναι του 11ου αι και ανήκει στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου αλλά με ιδιότυπο εξάπλευρο τρούλλο που χωρίζεται σε δύο τμήματα με εξέχον γείσο Βυζαντινή Αθήνα σελ 57 εικ 22

όπου τα κτίσματα είχαν δομηθεί με τη μεγαλύτερη δυνατή απλότητα από λίθους και πλίνθους ενώ οι αρχαίοι δόμοι χρησιμοποιούνται στις γωνίες των κτηρίων Και αυτών των κτισμάτων οι τοίχοι είχαν επιχριστεί με ασβεστοκονίαμα Παρά τις επανειλημμένες καταστροφές και τις ανοικοδομήσεις ο πολεοδομικός ιστός της Αθήνας δεν μεταβλήθηκε ουσιαστικά Οι αστικοί δρόμοι σε όλη τη διάρκεια της μεσαιωνικής περιόδου ακολουθούν τον αρχαίο σχεδιασμό του οδικού δικτύου της πόλης και συμπίπτουν με τους αρχαίους δρόμους Το ίδιο φαινόμενο παρατηρείται και στη νεότερη περίοδο αλλά και στη σημερινή ακόμη εποχή στο παλιό τμήμα της πόλης και στη διάταξη ορισμένων από τις βασικές οδικές αρτηρίες της Αθήνας Έξω από τα τείχη της πόλης το αρχαίο δίκτυο των δρόμων που οδηγούσε στα περίχωρα της Αθήνας παραμένει αμετάβλητο Άλλωστε με μικρές αποκλίσεις επιβιώνει μέχρι σήμερα Στα μέσα του 12ου αιώνα ο Άραβας γεωγράφος Εδρισή (Al-Idrisi) αναφέρεται στην Αθήνα και την περιγράφει ως laquoπολυάνθρωπη πόλη που περιβάλλεται από κήπους και καλλιεργημένα χωράφιαraquo15 Αλλά και ο πατριάρχης Λουκάς Χρυσοβέργης λίγα χρόνια αργότερα το 1166 δεν διστάζει να προσδώσει στην Αττική τον ευφημισμό laquoπανευδαίμων χώραraquo Ο ίδιος ο Μιχαήλ ο Χωνιάτης ο λόγιος μητροπολίτης της Αθήνας που με κάθε ευκαιρία εκφράζει την απογοήτευση που αισθάνεται για την κατάντια της Αθήνας εκστασιάζεται από το φυσικό περιβάλλον και βεβαιώνει έμμεσα ότι άλλοτε η Αττική ήταν χώρα πολυπληθής16 Παρά το αμμώδες και φτωχό κατά τη μαρτυρία του Χωνιάτη έδαφος της Αττικής υπήρχαν ελαιώνες και αμπελώνες καθώς και χωράφια δοσμένα στην καλλιέργεια του σταριού Το αττικό τοπίο συμπληρώνεται με τις πευκόφυτες εκτάσεις που κάλυπταν τους λόφους του λεκανοπεδίου και έφταναν στις πλαγιές των γειτονικών βουνών Κατά το τελευταίο τέταρτο του 12ου αιώνα λίγα χρόνια πριν από τον ερχομό του μητροπολίτη Μιχαήλ του Χωνιάτη η Αθήνα έπαθε μεγάλη καταστροφή από την επιδρομή των Σαρακηνών που κατέλαβαν την πόλη και απείλησαν το Ριζόκαστρο και την Ακρόπολη Την άθλια εικόνα της κατεστραμμένης πόλης αντίκρισε ο Χωνιάτης όταν εόρτασε στην Αθήνα το 1182 Γεμάτος από το όραμα του αθηναϊκού μεγαλείου της κλασικής εποχής ο λόγιος ιεράρχης αντικρίζει ένα απογοητευτικό θέαμα17 Ερειπωμένα ή ολότελα γκρεμισμένα τείχη σπίτια να έχουν ανασκαφεί και να έχουν μετατραπεί σε χωράφια18 ανθρώπους σε απόγνωση από τον λοιμό και την πείνα19 που μάστιζε την πόλη Ο ίδιος θρηνεί20 για την κατάσταση της Αθήνας και την περιγράφει με ζοφερά χρώματα21 στις επιστολές και στους λόγους του προσπαθώντας να κινήσει το ενδιαφέρον των ισχυρών για την ανακούφιση του ποιμνίου του Αλλά στη διάρκεια της ιεραρχίας του ο Χωνιάτης θα έβλεπε να ολοκληρώνεται η φοβερή αυτή καταστροφή με την εισβολή στην Αττική το 1203 του Λέοντα του Σγουρού δυνάστη του Ναυπλίου Ο δραστήριος μητροπολίτης της Αθήνας υπερασπίστηκε τότε με σθένος την πόλη και το ποίμνιό του αντιτάσσοντας αποτελεσματική άμυνα στον επιδρομέα Ωστόσο τα αποθέματα δυνάμεων φαίνεται ότι είχαν εξαντληθεί22 Οι Αθηναίοι εξουθενωμένοι από τις λεηλασίες και τις καταστροφές δεν ήταν πλέον σε θέση να προβάλουν άλλη αντίσταση ούτε η κατάσταση της πόλης το επέτρεπε Η Αθήνα έγινε λοιπόν εύκολη λεία για τους Φράγκους που έφτασαν το 1204 και διεκδίκησαν την κατοχή της23 Ο Χωνιάτης βλέποντας τώρα πως

Φανταστική άποψη της Αθήνας από χειρόγραφο του 16ου αι Χαρακτηριστική η τοποθέτηση γλαυκών στους πύργους των τειχών της πόλης

ήταν ανώφελο να προβάλει αντίσταση στους σιδερόφρακτους ιππότες παρέδωσε την Αθήνα στον Βονιφάτιο τον Μομφερρατικό Με απληστία οι νέοι κυρίαρχοι της ένδοξης πόλης επιδόθηκαν στη λεηλασία και τη διαρπαγή των εκκλησιαστικών θησαυρών των κειμηλίων και των άλλων πολύτιμων αντικειμένων που υπήρχαν εκεί Ο Παρθενώνας ο περίλαμπρος ναός της Παναγίας της Αθηνιώτισσας λαφυραγωγήθηκε ενώ η σπουδαία βιβλιοθήκη του Χωνιάτη λεηλατήθηκε και τα χειρόγραφά της διασκορπίστηκαν Ο ίδιος ο Χωνιάτης αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Αθήνα και αφού περιπλανήθηκε για κάποιο διάστημα στη Θεσσαλονίκη και στην Εύβοια εγκαταστάθηκε τελικά στην Κέα Ο Βονιφάτιος παραχώρησε την Αθήνα και την Αττική ως φέουδο στον Βουργουνδό ευπατρίδη Όθωνα de la Roche που προσαγορεύτηκε laquoΚύριος των Αθηνώνraquo (Dominus Athenarum Sire d Athegravenes) και από τους Έλληνες laquoΜέγας Κυρraquo ή laquoΜέγας Κύρηςraquo Μετά την παράδοση της πόλης και την αποχώρηση του Χωνιάτη η Αθήνα εγκαταλείπεται στην κυριαρχία των Λατίνων στερημένη από κάθε δυνατότητα πολιτικής ή εκκλησιαστικής24 προστασίας από ελληνικής πλευράς Στη διάρκεια των δυόμισι αιώνων της λατινικής κυριαρχίας η Αθήνα παραμένει μια μικρή πόλη που περιορίζεται μέσα στο υστερορρωμαϊκό τείχος και το Ριζόκαστρο Το εξωτερικό τείχος εγκαταλείπεται οριστικά και στην έκταση που περικλείει παραμένουν μόνο τα λαμπρά ερείπια των αρχαίων μνημείων συντροφιασμένα από τους κομψούς βυζαντινούς ναούς των προηγούμενων αιώνων ανάμεσα σε πλήθος από χαλάσματα κατοικιών όπου λίγες δεκαετίες νωρίτερα υπήρχε η ζωντανή ανθρώπινη παρουσία και δραστηριότητα Τον 13ο αιώνα ελάχιστες επεμβάσεις γίνονται στον αθηναϊκό αστικό χώρο Στην Ακρόπολη οι Βουργουνδοί κυρίαρχοι γύρω στα μέσα του αιώνα σφραγίζουν την κύρια πύλη ndash τη γνωστή ως πύλη Beuleacute ndash και χρησιμοποιούν τη δεύτερη μικρότερη πύλη που βρίσκεται κάτω από τον πύργο του ναού της Απτέρου Νίκης απ όπου γινόταν η άνοδος στην Ακρόπολη από τα προϊστορικά χρόνια Για την προστασία της πύλης αυτής χτίστηκε ένα προτείχισμα που τμήμα του διατηρείται μέχρι σήμερα Την ίδια περίπου εποχή κατασκευάστηκε το οχυρωματικό τείχος της πηγής της Κλεψύδρας ανοίχτηκε δίοδος στον βόρειο αναλημματικό τοίχο των Προπυλαίων και κατασκευάστηκε η κλίμακα που εξασφάλιζε την επικοινωνία του χώρου των Προπυλαίων με την πηγή της Κλεψύδρας Εξάλλου για την ενίσχυση της οχύρωσης της Ακρόπολης οικοδομήθηκε στη νότια πτέρυγα των Προπυλαίων ο Φραγκικός πύργος που κατεδαφίστηκε το 1875 Από τον πύργο αυτό ήταν δυνατή η κατόπτευση όλου του αθηναϊκού λεκανοπεδίου και η επιτήρηση των τειχών της Ακρόπολης σε συνδυασμό με τον άλλο πύργο που κατασκευάστηκε επίσης τότε στην ανατολική πλευρά τον γνωστό ως Belvedere Κατά την οικοδόμηση του Φραγκικού πύργου καταστράφηκε ο παλαιοχριστιανικός ναός που υπήρχε στη νότια πτέρυγα των Προπυλαίων αλλά δημιουργήθηκε άλλος στον άξονα του συγκροτήματος Οι Καταλανοί25 που έγιναν κύριοι της Αθήνας μετά τη μάχη του βοιωτικού Κηφισού το 1311 μετέτρεψαν τα Προπύλαια σε Διοικητήριο (Palau del Castell de Cetines) και προσοικοδόμησαν το παρεκκλήσι του Αγίου Βαρθολομαίου (La Capella de Sant Berthomeu)26 Στην Ακρόπολη είχε εγκατασταθεί η διοίκηση και η φρουρά αλλά και ορισμένες εξέχουσες προσωπικότητες ενώ σε κτήριο που είχε ανεγερθεί ανάμεσα στον Παρθενώνα και το Ερεχθείο διέμενε ο Λατίνος επίσκοπος της Αθήνας με το σώμα των δώδεκα εφημερίων του καθεδρικού ναού Περισσότερη οικοδομική δραστηριότητα27 επέδειξαν οι Φλωρεντινοί δούκες28 της Αθήνας Στον Νέριο τον Αrsquo τον Acciaiuoli29 (1387-1395) αποδίδεται η επισκευή των τειχών η κατασκευή δρόμων και η μετασκευή των Προπυλαίων σε δουκικό μέγαρο

Γενική άποψη της Αθήνας με θέα προς τη θάλασσα Σχεδιαστής ο Wolfensberger και χάρακτης ο Brandard (19ος αι) Βενετία Biblioteca del Civico Museo Correr M 38144

Οι εργασίες που συντελέστηκαν τότε στα Προπύλαια ανέδειξαν το κτηριακό αυτό συγκρότημα σε ισχυρότατο ανεξάρτητο οχυρό Ο Νέριος ο Αrsquo ενδιαφέρθηκε επίσης για την ανακαίνιση του Παρθενώνα30 τον ναό της Παναγίας της Αθηνιώτισσας που μετά την κατάληψη της Αθήνας από τους Φράγκους είχε μετατραπεί σε ναό δυτικού δόγματος (Santa Maria di Setines) Τότε ενδέχεται να ανοικοδομήθηκε ο ναός του Αγίου Ιωάννη του Μαγκούτη που επίσης διαμορφώθηκε ως ναός δυτικός Εξάλλου η αποκατάσταση της ορθόδοξης Εκκλησίας και η ανασύσταση του μητροπολιτικού θρόνου από τον Νέριο τον Αrsquo είχε ως συνέπεια την ανάπτυξη της οικοδομικής δραστηριότητας σε ακόμη μεγαλύτερη κλίμακα Οι περισσότεροι αθηναϊκοί ναοί επισκευάζονται αυτή την εποχή και παράλληλα ανεγείρονται νέοι Τότε οικοδομήθηκε ο μικρός ναός της Μεταμόρφωσης στο βόρειο πρανές της Ακρόπολης ο ναός του Προφήτη Ηλία στη Ρωμαϊκή Αγορά που δεν έχει διασωθεί και ο ναός του Αγίου Φράγκου στον Ιλισό κοντά στο Στάδιο γνωστός από κείμενα περιηγητών Την ίδια εποχή φαίνεται ότι προστέθηκαν στους αθηναϊκούς ναούς και τα καμπαναριά Μετά την πρόσκαιρη βενετική κατοχή (1395-1403) η οικοδομική δραστηριότητα συνεχίζεται στην Αθήνα την εποχή του Αντώνιου του Α του Acciaiuoli Ωστόσο παρά τη δραστηριότητα αυτή σε όλη τη διάρκεια της λατινικής κυριαρχίας η Αθήνα δεν επεκτείνεται ουσιαστικά έξω από το υστερορρωμαϊκό τείχος και το Ριζόκαστρο παραμένοντας μια μικρή πόλη με συνολική έκταση 400000 τετραγωνικά μέτρα και περίμετρο τειχών μόλις 2170 μέτρα Βέβαια τη μικρή αυτή πόλη εξακολουθούσε να την περιβάλλει η αίγλη31 του ένδοξου παρελθόντος που αδιάψευστοι μάρτυρες του ήταν τα επιβλητικά ερείπια των αρχαίων μνημείων οι εγκατεσπαρμένοι μαρμάρινοι δόμοι οι απειράριθμες επιγραφές και κοντά σε όλα αυτά τα σεμνά μνημεία των παλαιοχριστιανικών χρόνων και οι ναοί των προσφάτων βυζαντινών αιώνων που επιβεβαίωναν την αδιάλειπτη πολιτισμική συνέχεια της Αθήνας Δεν είναι λοιπόν παράδοξο το γεγονός ότι ο σπουδαίος Άραβας πολεμιστής ιστοριογράφος και γεωγράφος Abulfeda32 στο πρώτο μισό του 14ου αιώνα αναφέρεται με θαυμασμό στην Αθήνα βεβαιώνοντας ότι υπήρξε η κοιτίδα της ελληνικής φιλοσοφίας και ο τόπος όπου διατηρούνται οι επιστήμες και οι φιλοσοφικές διδασκαλίες των Ελλήνων Την ίδια περίπου εποχή ο Γερμανός κληρικός Λουδόλφος από το Sudheim της Βεστφαλίας33 προσκυνητής στους Άγιους Τόπους (1336-1341) πέρασε από την Πελοπόννησο και κατέγραψε τις πληροφορίες που πήρε για την Αθήνα που ωστόσο δεν επισκέφτηκε laquoΗ πόλη αυτήraquo σημειώνει laquoάλλοτε ήταν επιφανέστατη αλλά τώρα είναι σχεδόν έρημηraquo (Haec civitas quondam fuit nobilissima sed nunc est quasi deserta) Και εξηγεί ότι η ερήμωση της πόλης οφειλόταν στο γεγονός ότι οι αθηναϊκές αρχαιότητες είχαν μεταφερθεί ως δομικό υλικό στη Γένουα όπου χρησιμοποιήθηκαν στην οικοδόμηση και στον καλλωπισμό της πόλης εκείνης laquoόπου δεν υπάρχει μαρμάρινη κολώνα ή όμορφο λίθινο γλυπτό παρά μονάχα ότι έχει

Τα Προπύλαια της Ακρόπολης διασκευασμένα σε ανάκτορο των Ατσαγιουόλι των Φλωρεντινών δουκών της Αθήνας (σχέδιο Τ Τανούλα)Αθήναι Από την κλασική εποχή έως σήμερα σελ 217

Άποψη της πόλης της Αθήνας χαλκογραφία από το έργο του Vincenzo Maria Coronelli Memorie istoriografiche dersquo regni della Morea Negreponte e littoral finrsquo a Salonichihellip Βενετία 1686 Αποτελεί αναπαραγωγή του χαρακτικού του J Spon με ζωγραφικότερη απόδοση χωρίς τοπωνυμικό υλικό Στάικος ndash Βιγγοπούλου Η Ανάδυση σελ 5 αρ 4

μεταφερθεί εκεί από την Αθήναraquo Σύμφωνα με όσα υποστηρίζει η Γένουα χτίστηκε ολοκληρωτικά από αθηναϊκό υλικό όπως ακριβώς και η Βενετία είχε χτιστεί με τις πέτρες της Τροίας Φυσικά πρόκειται για υπερβολή που οφείλεται σε πλανημένα και αφελή ακούσματα όπου παρ όλα αυτά διαφαίνονται δύο σημαντικά πραγματικά στοιχεία η τάση των Δυτικών για απόσπαση από τον ελληνικό χώρο και νεοπλουτική ιδιοποίηση των έργων της αρχαιότητας ndash τάση που από τη ρωμαϊκή εποχή μέχρι τα νεότερα χρόνια είχε οδυνηρές επιπτώσεις για την Ελλάδα ndash και η μυθοπλασία ευγενούς πολιτισμικού παρελθόντος των νέων ισχυρών ιταλικών πολιτειών της Γένουας και της Βενετίας που επιδίωκαν να ανταγωνιστούν και να υπερκεράσουν σε αίγλη την κραταιά Ρώμη ενώ παράλληλα διεκδικούσαν την υπεροχή και την ηγεμονία στον χώρο της Ελληνικής Ανατολής γι αυτό και προβάλλονταν ως διάδοχοι των ενδοξότερων πόλεων της αρχαιότητας Στα τέλη του 14ου αιώνα επισκέφτηκε την Αθήνα ο Ιταλός νοτάριος από την Κάπουα Niccolo da Martoni που ταξίδευε επιστρέφοντας στην Ιταλία από ένα προσκύνημα στην Ανατολή Έφτασε στην Αθήνα στις 24 Φεβρουαρίου 1395 και στις δύο ημέρες που έμεινε εδώ φρόντισε να γνωρίσει την πόλη και να ξεναγηθεί στα μνημεία της34 Η καταγραφή της εμπειρίας του αποτελεί σημαντική μαρτυρία για την κατάσταση του αθηναϊκού χώρου εκείνη την εποχή Η πόλη όπως αναφέρει ο da Martoni βρίσκεται ανάμεσα σε δύο βουνά και περιβάλλεται από μια όμορφη πεδιάδα όπου υπάρχουν laquoπολλοί και ωραίοι ελαιώνεςraquo (plura et pluchra oliveta)35 Ο da Martoni επισημαίνει το πλήθος των ερειπίων τονίζει το μέγεθος και την έκταση που είχε άλλοτε η πόλη και υπογραμμίζει το γεγονός ότι μετά την τελευταία καταστροφή της είχε πλέον περιοριστεί σ ένα μικρό οικισμό κοντά στην Ακρόπολη Σύμφωνα με τη μαρτυρία του ίδιου η πόλη είχε τότε περίπου χίλια νοικοκυριά Η Αθήνα δεν διέθετε πανδοχείο ή άλλο κατάλυμα για ξένους και ο da Martoni φιλοξενήθηκε36 στο σπίτι του βικάριου του Λατίνου αρχιεπισκόπου Ο Ιταλός επισκέπτης κατά τη σύντομη παραμονή του στην πόλη εκδήλωσε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις αθηναϊκές αρχαιότητες Με τη συνοδεία λοιπόν αθηναίων ξεναγών επισκέφτηκε37 το αδριάνειο υδραγωγείο στους πρόποδες του Λυκαβηττού και την εκεί δήθεν Σχολή του Αριστοτέλη από εκεί κατεβαίνει στις όχθες του Ιλισού όπου επισκέπτεται το Ολυμπιείο που το θεωρεί ως ανάκτορο του Αδριανού περιγράφει την κομψή Πύλη του Αδριανού τα ερείπια του Σταδίου και την εκεί ρωμαϊκή γέφυρα του Ιλισού και τέλος καταλήγει στην Ακρόπολη38 Εκεί θαυμάζει ο ξένος επισκέπτης το δουκικό ανάκτορο των Προπυλαίων ενώ μένει έκθαμβος όταν επισκέπτεται τον Παρθενώνα τη μεγάλη εκκλησία της Παναγίας όπως χαρακτηριστικά σημειώνει περιγράφει με λεπτομέρεια το μεγαλειώδες κτήριο και καταγράφει τις παραδόσεις39 που σχετίζονται με αυτό Στο δεύτερο τέταρτο του 15ου αιώνα επισκέφτηκε δύο φορές την Αθήνα το 1436 και το 1444 ο Ιταλός αρχαιοδίφης Κυριακός de Pizzicoli από την Αγκώνα Ο Κυριακός παρατηρεί40 με περισσότερη εμβρίθεια τον αθηναϊκό χώρο περιγράφει τις αρχαιότητες σχεδιάζει αντιγράφει επιγραφές Στο πρώτο ταξίδι του επισκέπτεται και αυτός το αδριάνειο υδραγωγείο41 και σημειώνει ότι οι Αθηναίοι το θεωρούσαν ως Σχολή του Αριστοτέλη (φαίνεται πως ακριβώς γι αυτό τον λόγο ήταν από τα περισσότερο αξιοθέατα μνημεία της τότε Αθήνας) Θεωρεί ωστόσο και αυτός το Ολυμπιείο42 ως ανάκτορο του Αδριανού μνημονεύει τα χορηγικά μνημεία του Λυσικράτη43 και του Θρασύλλου44 και περιγράφει το μνημείο του Φιλοπάππου Κάνει λόγο επίσης για τα laquoνέα τείχηraquo της Αθήνας (nova moenia) που όπως

Ο ναός των Ταξιαρχών της Αγοράς σε επιχρωματισμένη χαλκογραφία του William Cole (1833) για το Select views of the remains of ancient monuments in Greece που εκδόθηκε στο Λονδίνο το 1835 (Μουσείο Μπενάκη) Βυζαντινή Αθήνα σελ 113 εικ 21

αναφέρει είχαν χτιστεί από τους Φλωρεντινούς ή τους Καταλανούς και όπου είχαν ενσωματωθεί πολλές αρχαίες επιγραφές Είναι προφανές ότι ο Κυριακός αναφέρεται στο υστερορρωμαϊκό τείχος της Αθήνας που είχε επισκευαστεί στα χρόνια της ξένης κυριαρχίας Έξω από αυτό το τείχος ο Κυριακός επισκέφτηκε το laquoΘησείοraquo που το αναφέρει ως ναό του Άρη Στο δεύτερο ταξίδι του στην Αθήνα οκτώ χρόνια αργότερα ο Κυριακός περιγράφει το Ωρολόγιο του Κυρρήστου45 laquoτον μαρμάρινο οκταγωνικό ναό του Αιόλουraquo και ανεβαίνει στην Ακρόπολη όπου περιγράφει τα υπέροχα Προπύλαια46 και θαυμάζει τον Παρθενώνα47 laquoεκείνο τον έξοχο και θαυμάσιο ναόraquo (eximium illud et mirable templum) Όπως έχει παρατηρηθεί είναι αξιοσημείωτο ότι ο Κυριακός είναι ο πρώτος που χρησιμοποιεί και πάλι στα νεότερα χρόνια τον όρο Acropolis αντί του συνηθισμένου από τη μεσαιωνική εποχή όρου laquoΚάστροraquo (Castrum)48 Ένας άγνωστος Έλληνας συγγραφέας συνέταξε λίγο μετά τα μέσα του 15ου αιώνα σύντομο οδηγό στις αθηναϊκές αρχαιότητες με τίτλο Τα θέατρα και τα διδασκαλεία των Αθηνών Στο κείμενο αυτό γνωστό ως Ανώνυμος της Βιέννης συνυπάρχουν πραγματικά στοιχεία του αθηναϊκού χώρου παραδόσεις και μυθεύματα Βέβαια ο συγγραφέας δεν ενδιαφέρεται να περιγράψει τη σύγχρονή του Αθήνα αλλά να ταυτίσει με συγκεκριμένες θέσεις και μνημεία τις υπαρκτές ή φανταστικές σχολές των μεγάλων φιλοσόφων και δραματουργών της αρχαιότητας περιγράφοντας έμμεσα τον χώρο και μεταφέροντας αντιλήψεις της εποχής Στα περίχωρα λοιπόν της τότε Αθήνας τοποθετεί ορισμένες από τις μεγάλες σχολές49 την Ακαδημία στην τοποθεσία Βασιλικά στα νότια της πόλης το διδασκαλείο του Πλάτωνος στο Παραδείσιον που κατά μία άποψη ταυτίζεται με τα Πατήσια την Ελαιατική σχολή στους Αμπελοκήπους όπου υπήρχε ο αρχαίος δήμος Αλωπεκής ονομασία που παρεφθαρμένη ανιχνεύεται στο νεότερο τοπωνύμιο και τέλος τις σχολές του Πολυζήλου και του Διόδωρου στον Υμηττό Μέσα στην Αθήνα τοποθετεί50 τη σχολή του Σωκράτη στο Ωρολόγιο του Κυρρήστου και θεωρεί ότι δυτικά σε αυτό ίστανται τα παλάτια του Θεμιστοκλέους προσδιορίζοντας με αυτό τον χαρακτηρισμό τα ερείπια της Ρωμαϊκής Αγοράς Αναφέρεται επίσης στην περιοχή της αρχαίας Αγοράς51 και στην περιοχή52 που εκτείνεται στο νότιο πρανές της Ακρόπολης όπου στα ερείπια του Ωδείου του Ηρώδη του Αττικού αναγνωρίζει το παλάτι του Μιλτιάδη ενώ τη Στοά του Ευμενή τη θεωρεί ως διδασκαλείον λεγόμενον του Αριστοτέλους Στην περιοχή που εκτείνεται ανατολικά της Ακρόπολης ανάμεσα σε άλλα αξιοθέατα53 ίσταται ο Λύχνος του Δημοσθένους όπως λεγόταν τότε το χορηγικό μνημείο του Λυσικράτη γνωστό στα νεότερα χρόνια ως laquoΦανάρι του Διογένηraquo Μνημονεύει54 την Πύλη του Αδριανού55 το Ολυμπιείο που και αυτός θεωρεί ότι ήταν οίκος βασιλικός την laquoΕννεάκρουνοraquo ndash όπως την ονομάζει ndash Καλλιρρόη πηγή τον ναό της Δήμητρας και της Κόρης που τον θεωρεί ως ναό της Ήρας που laquoμετεποιήθη εις ναόν της υπεραγίας Θεοτόκου υπό των ευσεβώνraquo (η γνωστή laquoΠαναγία στην Πέτραraquo) Περιγράφει ακόμη το Στάδιο56 το υδραγωγείο του Αδριανού57 και τέλος αναφέρεται στην Ακρόπολη58 Εκεί αντικρίζει τον ναό της Απτέρου Νίκης που τον θεωρεί ως ένα μικρόν διδασκαλείον για μουσικούς όπερ Πυθαγόρας ο Σάμιος συνεστήσατο και περιγράφει το περικαλλές δουκικό ανάκτορο των Προπυλαίων (παλάτιον μέγιστον) όπου υπήρχε η Καγκελλαρία στον χώρο της αρχαίας Πινακοθήκης η στοά όπου δίδασκαν οι Στωικοί και απέναντι σε αυτή το διδασκαλείο των Επικούρειων Τέλος περιγράφεται ο Παρθενώνας59 ο ναός της θεομήτορος ον ωκοδόμησαν Απολώς και Ευλόγιος επ όνόματι αγνώστω θεώ

Ο πύργος των Ανέμων (Ωρολόγιο του Ανδρόνικου Κυρρήστου) στη Ρωμαϊκή Aγορά σε επιχρωματισμένη λιθογραφία του Theodore du Moncel από το Vues pittoresques des monuments drsquoAthegravenes Παρίσι 1845 (Αθήνα Εθνικό Ιστορικό Μουσείο) Βυζαντινή Αθήνα σελ 37 εικ 6

Το 1456 τα στίφη του Οθωμανού διοικητή της Θεσσαλίας Ομάρ που με εντολή του Μωάμεθ του Βrsquo του Πορθητή είχαν εκστρατεύσει κατά της Αθήνας κυρίευσαν την πόλη και την Ακρόπολη κατέλυσαν το δουκάτο της Αθήνας και επέβαλαν την οθωμανική κυριαρχία Δύο χρόνια αργότερα το φθινόπωρο του 1458 επισκέφτηκε την Αθήνα ο ίδιος ο Μωάμεθ Περιηγήθηκε τα μνημεία της πόλης και επιθεώρησε τα λιμάνια της περιοχής Ενθουσιασμένος από το θέαμα της Ακρόπολης και των άλλων μνημείων εκδήλωσε την ικανοποίησή του για την απόκτηση της Αθήνας και εξέφρασε την ευγνωμοσύνη του προς τον Ομάρ Η οθωμανική κατάκτηση συντελέστηκε χωρίς να προξενηθούν καταστροφές στην πόλη Ωστόσο λίγα χρόνια αργότερα το 1464 η Αθήνα δέχτηκε την επιδρομή των Βενετών που πολιόρκησαν χωρίς επιτυχία την Ακρόπολη και επιδόθηκαν στη λεηλασία και την καταστροφή της κάτω πόλης Έπειτα από λίγα χρόνια γύρω στο 1470 επισκέφτηκε την Αθήνα ένας άγνωστος Βενετός που συνέταξε μια αξιοσημείωτη περιγραφή του αθηναϊκού χώρου Αναφέρεται στη θέση60 της πόλης περιγράφει το laquoΚάστροraquo ndash την Ακρόπολη61 ndash που το χαρακτηρίζει laquoπολύ ωραίοraquo εντυπωσιάζεται από τον Παρθενώνα62 (τον θεωρεί βέβαια ως αρχαίο ρωμαϊκό ναό) και θαυμάζει τα ανάκτορα των Προπυλαίων63 Η τειχισμένη πόλη απλώνεται βόρεια του Κάστρου Πολυάριθμα λείψανα αρχαίων κτηρίων64 υπάρχουν μέσα στον περιτειχισμένο χώρο και έξω από αυτόν Τα αρχαία τείχη είναι ερειπωμένα αλλά πολύ εντυπωσιακά Ο Βενετός επισκέπτης περιγράφει το Ολυμπιείο65 χαρακτηρίζει την Πύλη του Αδριανού66 ως laquoωραία θριαμβική αψίδαraquo (un bel arco triuphale) και αντιγράφει τις δύο επιγραφές της Επισκέπτεται το αδριάνειο υδραγωγείο στους πρόποδες του Λυκαβηττού που οι Αθηναίοι το θεωρούσαν όπως λέει ως Σχολή του Αριστοτέλη αναφέρει περιγραφικά το μνημείο του Λυσικράτη67 ως ένα ωραιότατο μαρμάρινο κτίσμα που μοιάζει με φανάρι και βρίσκεται όχι μακριά από τα τείχη της κατοικημένης περιοχής αναφέρει τα χορηγικά μνημεία του Θρασύλλου και του Θρασικλή68 περιγράφει με κάθε δυνατή λεπτομέρεια το μνημείο του Φιλοπάππου69 που το θεωρεί ως μνημείο του Αδριανού όπως συνέβαινε ως τον 17ο αιώνα Στη συνέχεια περιγράφει το Θησείο70 την είσοδο της Βιβλιοθήκης του Αδριανού71 που χρησίμευε ως πύλη της Αθήνας από τον βορρά το Ωρολόγιο του Κυρρήστου72 που είχε μετασκευαστεί σε χριστιανικό ναό ndash laquoπολύ αξιόλογο έργοraquo όπως επιλέγει ndash σημειώνει μαζί με άλλα ερείπια το (δυτικό) πρόπυλο της Ρωμαϊκής Αγοράς73 και τέλος επισκέπτεται το λιμάνι του Πειραιά όπου είδε το μαρμάρινο επώνυμο του τόπου λιοντάρι74 Είναι φανερό ότι παρά τις επιμέρους διαφορές που οφείλονται στη νοοτροπία την παιδεία τα ενδιαφέροντα και την πληροφόρηση κάθε συγγραφέα όλα τα κείμενα παρουσιάζουν ορισμένα κοινά στοιχεία που επιτρέπουν τη συναγωγή συγκεκριμένων συμπερασμάτων Τα σημαντικότερα είναι ο περιορισμός της Αθήνας μέσα στα όρια του υστερορρωμαϊκού τείχους και του Ριζόκαστρου η καταστροφή του αρχαίου τείχους η διάσωση ορισμένων αρχαίων οικοδομημάτων και μνημείων της Ακρόπολης και ορισμένων από τα μνημεία της κάτω πόλης για νέες χρήσεις η διατήρηση στη μνήμη των συγχρόνων του πραγματικού προορισμού του μνημείου ή αντίθετα η αλλοίωση της ιστορίας του από την προφορική παράδοση η επικέντρωση του ενδιαφέροντος στην αρχαιότητα και η παντελής έλλειψη ειδήσεων για τη μορφολογία και την ποιότητα του σύγχρονου αστικού περιβάλλοντος και των σημαντικών μεσαιωνικών μνημείων της πόλης ή στην καλύτερη περίπτωση κάποια πενιχρή πληροφορία ή έμμεση αναφορά Στα περίχωρα της πόλης υπήρχαν επίσης θαυμάσια μεσαιωνικά μνημεία όπως οι μονές της Καισαριανής του Αστεριού και του Αγίου Ιωάννη του Κυνηγού στον Υμηττό η

Αγορά της Αθήνας με την Ακρόπολη στο βάθος και δύο μιναρέδες Έγχρωμο χαρακτικό του Sasso από τον τρίτο τόμο του βιβλίου Giulio Ferrario Il costume antico e moderno Φλωρεντία 1827Βενετία Biblioteca Querini Stampalia I d 2056 και Συλλογή οικογένειας Ν Μοσχονά

Όμορφη Εκκλησιά στις υπώρειες του Αγχεσμού (στο σημερινό Γαλάτσι) η εξαίσια μονή του Δαφνίου όπου είχαν εγκατασταθεί Δυτικοί μοναχοί του τάγματος των Κιστερκιανών και χρησίμευσε ως μαυσωλείο των Φράγκων δουκών της Αθήνας και τέλος η Μονή των Κλειστών στις υπώρειες της Πάρνηθας Όλα αυτά τα μοναστήρια και οι αντίστοιχοι ναοί χτίστηκαν κατά την περίοδο από τα μέσα του 10ου μέχρι τις αρχές του 13ου αιώνα και αποτελούν θαυμαστά μνημεία της βυζαντινής αρχιτεκτονικής Στη διάρκεια των μεσαιωνικών χρόνων η φυσιογνωμία του τοπίου στα περίχωρα της Αθήνας δέχτηκε ορισμένες μεταβολές που οφείλονται στον ανθρώπινο παράγοντα Οι αθηναϊκοί ελαιώνες οι αμπελώνες οι κήποι τα άλση και οι πευκώνες συχνά καταστρέφονται κατά τις επιδρομές των ποικιλώνυμων εισβολέων που άφηναν μετά την αποχώρηση τους καμένη γη και ερείπια Η ανασυγκρότηση του χώρου μετά την καταστροφή ακολουθούσε άλλους ρυθμούς που επέβαλλαν οι νέες συνθήκες και οι ανάγκες του πληθυσμού Εξάλλου η δημογραφική κάμψη αναπόφευκτη συνέπεια των επιδρομών αποτελούσε αρνητικό παράγοντα στην προσπάθεια της ανασυγκρότησης Από τα ρημαγμένα εργατών παλιότερων εποχών ελάχιστα αναβίωναν Τα περισσότερα ιδιαίτερα όσα δεν ανταποκρίνονταν στις απαιτήσεις των καιρών έμεναν οριστικά ως ερείπια σιωπηλοί μάρτυρες της ιστορίας του τόπου και της ανθρώπινης συμπεριφοράς Ωστόσο σε μερικές περιπτώσεις στη θέση των παλιών ή σε άλλες θέσεις κατασκευάστηκαν νέα έργα που έδωσαν καινούριο μορφολογικό στίγμα στην περιοχή Οι ανάγκες της επικοινωνίας των Αθηναίων με τα περίχωρα της Αθήνας και με την υπόλοιπη χώρα δεν παρουσιάζουν ουσιαστική διαφοροποίηση κατά τη μεσαιωνική περίοδο

και εξακολουθούν να εξυπηρετούνται με το αρχαίο οδικό δίκτυο Σούνιο Χαλκίδα Θήβα κα Στο κάτω μέρος διέρχεται ο ποταμός Ιλισός Οι δρόμοι της μικρής μεσαιωνικής Αθήνας διέρχονταν από τις πύλες του υστερορρωμαϊκού τείχους όπου συντάσσονταν με το οδικό δίκτυο του ερειπωμένου αστικού χώρου της αρχαίας Αθήνας που κατέληγε στις πύλες του εξωτερικού αρχαίου τείχους Από εκεί ξεκινούσαν ακτινωτά οι δρόμοι που οδηγούσαν έξω από την πόλη Δυτικά ο δρόμος που άλλοτε περνούσε από τις laquoΠειραϊκές Πύλεςraquo του αρχαίου τείχους οδηγούσε στο επίνειο της Αθήνας τον Πειραιά (το Πόρτο Λεόνε όπως λεγόταν τότε από τους ξένους για το μαρμάρινο λιοντάρι που υπήρχε εκεί) ακολουθώντας την κατεύθυνση της σημερινής Οδού Πειραιώς Βορειότερα από την laquoΙερά Πύληraquo διερχόταν η laquoΙερά Οδόςraquo που οδηγούσε στην Ελευσίνα και στην Πελοπόννησο έχοντας την ίδια κατεύθυνση με τον σημερινό ομώνυμο δρόμο Από

Τοπογραφικό της Ακρόπολης και σχηματική απεικόνιση της Αθήνας και του Πειραιά Σημειώνονται οι δρόμοι που οδηγούν στην εξοχή το Στάδιο με τη γέφυρα του Ιλισσού το Ολυμπιείο (ως laquoΣτύλοι του Αδριανούraquo) οι εκκλησίες των Αγίων Θεοδώρων της Αγίας Σκέπης της Παναγίας του Λυκοδήμου αλλά και του Αγ Κοσμά (όπου η σημερινή ομώνυμη περιοχή) του Αγ Νικολάου κοντά στον όρμο του Φαλήρου και το λιμάνι του Πειραιά (Porto Leone) Την πόλη περιβάλλουν οι ποταμοί Ιλισός και Κηφισός Οξυγραφία από το έργο του George Wheler Voyage de Dalmatie de Grece et du Levant 2vol Amsterdam 1689 άγγλου που περιηγήθηκε μαζί με τον J Spon την Ελλάδα Στάικος ndash Βιγγοπούλου Η Ανάδυση σελ 7 αρ 6

Τοπογραφικός χάρτης της πόλης και της Ακρόπολης της Αθήνας με σημειωμένα τα μνημεία τον λόφο του Αγ Γεωργίου (Λυκαβηττός) και τον ναό του Αγ Διονυσίου του Αεροπαγίτη τον Ιλισό και χαραγμένες οδούς προς άλλες πόλεις και τοποθεσίες (Χαλκίδα Καβο-Κολώνα Σούνιο Πειραιά κλπ) τη Σχολή του Αριστοτέλη Υδραγωγείο Αδριανού κλπ Χαρακτικό του Vincenzo Maria Coronelli Βενετία 1688 Βενετία Biblioteca del Civico Museo Correr M 4990

το Δίπυλον άλλος δρόμος οδηγούσε προς την Ακαδημία Στο βόρειο τμήμα του τείχους κατά τη διασταύρωση των σημερινών οδών Αιόλου και Σοφοκλέους υπήρχαν οι laquoΑχαρνικές Πύλεςraquo απ όπου περνούσε ο δρόμος που οδηγούσε στις Αχαρνές ακολουθώντας την κατεύθυνση των σημερινών οδών Αιόλου και Πατησίων Το ανατολικό τμήμα της πόλης διέσχιζε δρόμος που είχε την κατεύθυνση της σημερινής οδού Απόλλωνος περνούσε από τις laquoΔιοχάρους Πύλεςraquo του αρχαίου τείχους ακολουθούσε το όριο του Εθνικού Κήπου και έχοντας την κατεύθυνση των οδών Μουρούζη και Βασιλίσσης Σοφίας οδηγούσε προς τα Μεσόγεια και την Κηφισιά Ένας άλλος δρόμος ξεκινούσε από την ανατολική πύλη του υστερορρωμαϊκού τείχους και ακολουθώντας την κατεύθυνση των σημερινών οδών Φλέσσα Νικόδημου και Σουρή πίσω από τη Σωτήρα του Λυκοδήμου περνούσε ανάμεσα από τον Εθνικό Κήπο και το Ζάππειο διερχόταν από την εκεί πύλη του τείχους της laquoΑδριανού Πόλεωςraquo και κατέληγε στη γέφυρα του Ιλισού στην είσοδο του Σταδίου Εξάλλου ένας εγκάρσιος δρόμος διέσχιζε τον χώρο της αρχαίας πόλης από βορρά προς νότο συνδέοντας τις laquoΑχαρνικές Πύλεςraquo με τις laquoΔιόμειες Πύλεςraquo στην περιοχή του Ολυμπιείου απ όπου οδηγούσε στο Κυνόσαργες Η πορεία του δρόμου αυτού ανιχνεύεται σήμερα στη συνέχεια των οδών Αγίου Μάρκου Ευαγγελιστρίας Αγίας Φιλοθέης Αδριανού Φρυνίχου Αθανασίου Διάκου και Αναπαύσεως Νοτιότερα από την laquoΠύλη του Ραγκαβάraquo του υστερορρωμαϊκού τείχους υπήρχε ο δρόμος που ακολουθώντας την κατεύθυνση των σημερινών οδών Τριπόδων Σέλλεϋ Βύρωνος και Μακρυγιάννη διερχόταν από τις laquoΙτωνίες Πύλεςraquo του αρχαίου τείχους και ακολουθώντας την άλλοτε οδό Φαλήρου (την σημερινή λεωφόρο Συγγρού) έφθανε στο Φάληρο Τη χάραξη αρχαίου δρόμου που προεκτεινόταν ως το Δίπυλον ακολουθούν οι σημερινές οδοί Χατζηχρήστου Ροβέρτου Γκάλλι και Αποστόλου Παύλου Επίσης τη χάραξη αρχαίων δρόμων ακολουθούν οι σημερινές οδοί Αδριανού και Πανδρόσου ενώ η οδός Αγίου Φιλίππου τμήμα της οδού Καραϊσκάκη και η οδός Παλλάδος ακολουθούν τη χάραξη αρχαίου δρόμου που οδηγούσε από την Αγορά στις laquoΑχαρνικές Πύλεςraquo και που αποτελούσε την κύρια αρτηρία τροφοδοσίας της αγοράς με τα αγροτικά προϊόντα Η σύγχρονη Αθήνα δεν διευκολύνει τον σημερινό της κάτοικο να προσεγγίσει τη δομή και τη μορφολογία που είχε η πόλη στη μεσαιωνική περίοδο Ο σύγχρονος Αθηναίος που κινείται μέσα σε μια ασθμαίνουσα ατμόσφαιρα δύσκολα μπορεί να διανοηθεί ότι η άσφαλτος έχει καλύψει τα ίχνη αρχαίων βημάτων που μολονότι λιγότερο βιαστικά είχαν την ίδια κατεύθυνση με τα δικά του Και είναι κρίμα που ο Δήμος της Αθήνας δεν έχει τοποθετήσει αναμνηστικές στήλες με επιγραφές που να επισημαίνουν τους αρχαίους δρόμους και τις πύλες των τειχών της πόλης Από τους 140 ναούς που έχουν καταγραφεί και που υπήρχαν στην Αθήνα στα μεσαιωνικά και στα μεταμεσαιωνικά χρόνια έχουν απομείνει ελάχιστοι σήμερα Πολλοί κατεδαφίστηκαν τον 19ο αιώνα κατά την εφαρμογή του νέου πολεοδομικού σχεδίου της πόλης (οι Βυζαντινοί είχαν την παραξενιά να χτίζουν τις εκκλησιές σε εκείνα τα σημεία απ όπου θα περνούσαν αργότερα οι δρόμοι της νεότερης Αθήνας) Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η οδός Ερμού όπου κατεδαφίστηκε η Παναγία η Ροδακιώτισσα που υπήρχε στη διασταύρωση με την οδό Βουλής ενώ η Καπνικαρέα διασώθηκε χάρη στην επέμβαση του ελληνολάτρη βασιλιά της Βαυαρίας Λουδοβίκου πατέρα του Όθωνα

Τοπογραφικός χάρτης της πόλης και της Ακρόπολης της Αθήνας με σημειωμένα τα μνημεία τον λόφο του Αγ Γεωργίου (Λυκαβηττός) και τον ναό του Αγ Διονυσίου του Αεροπαγίτη τον Ιλισό και χαραγμένες οδούς προς άλλες πόλεις και τοποθεσίες (Χαλκίδα Καβο-Κολώνα Σούνιο Πειραιά κλπ) τη Σχολή του Αριστοτέλη Υδραγωγείο Αδριανού κλπ σε πλαίσιο πλούσια διακοσμημένο Χαρακτικό του Vincenzo Maria Coronelli Βενετία 1688 Βενετία Biblioteca del Civico Museo Correr M 4990

Ωστόσο τη μεγάλη καταστροφή την προκάλεσε ο κλασικισμός του 19ου και του 20ου αιώνα που επέβαλε την κατεδάφιση ναών και άλλων κτισμάτων προκειμένου να πραγματοποιηθούν αρχαιολογικές ανασκαφές Η χαριστική βολή δόθηκε στην εποχή μας Μαζί με τη συνοικία του 19ου αιώνα που εκτεινόταν στον χώρο της αρχαίας Αγοράς κατεδαφίστηκαν αξιόλογοι ναοί όπως η Υπαπαντή ο Χριστός της οδού Μητρώου η Παναγία η Βλασσαρού και άλλοι Το πρόβλημα παρουσιάζεται οξύτερο στις περιπτώσεις που ανασκαφείς ξένοι προς τις παραδόσεις και τα βιώματα του ελληνικού λαού

αποφάσιζαν για την τύχη ελληνικών μνημείων Χαρακτηριστική ήταν η περίπτωση της Υπαπαντής που κατά τον βυζαντινολόγο Γεώργιο Σωτηρίου ήταν κτίσμα του 9ου αιώνα Οι ανασκαφείς δεν δίστασαν να προβούν στην κατεδάφιση του ναού το 1938 θεωρώντας τον ως νεότερο κτίσμα Από τη μελέτη της στρωματογραφίας συμπέραναν τότε ότι ο ναός δεν ήταν τόσο παλιός αλλά είχε οικοδομηθεί τον 17ο αιώνα Όμως ακόμη και αν είναι σωστές οι εκτιμήσεις αυτές ο ναός κατεδαφίστηκε παρόλο που υπήρχε διατυπωμένη άποψη για την παλαιότητά του Από την άλλη μεριά δεν θα έπρεπε να αμφισβητείται το δικαίωμα καταστροφής ενός μνημείου έστω και του 17ου αιώνα Αλλά και όταν δεν κατεδαφίζεται αλλά απλώς αναστηλώνεται ένας βυζαντινός ναός συχνά παρατηρείται αδιαφορία για την ουσία του κτηρίου που είναι η χρήση του ως χώρου ζωντανής λατρείας και μετατρέπεται σε ένα άψυχο νεκρό μνημείο Τέτοια ήταν η τύχη του θαυμάσιου ναού των Αγίων Αποστόλων του Σολάκη στην περιοχή της αρχαίας Αγοράς Κατά τη βυζαντινή και τη μεταβυζαντινή περίοδο η Αθήνα είναι μια μικρή επαρχιακή πόλη που η ζωή της ακολουθεί τους ρυθμούς της εποχής Ο αστικός ιστός της Αθήνας άλλοτε συμπτύσσεται και άλλοτε αναπτύσσεται ανάλογα με τις ιδιαίτερες συνθήκες που επικρατούν σε κάθε εποχή Ωστόσο εξακολουθεί να φέρει τη λαμπρή περιβολή της αρχαιότητας και να στέφεται με το έξοχο στέμμα της Ακρόπολης laquoτο πιο ακριβό στολίδι που υπάρχει στον κόσμοraquo όπως τη χαρακτήρισε75 ο ποιητής βασιλιάς της Αραγώνας και δούκας της Αθήνας Πέτρος ο Δrsquo το 1380 Υπέροχα αρχαία κτήρια που σώζονται ακέραια διασκευασμένα για νέες χρήσεις συντροφεύονται από κομψούς βυζαντινούς ναούς μέσα σε μια υποβλητική ατμόσφαιρα που δημιουργεί το πλήθος των ερειπωμένων αρχαίων μνημείων Το μεγαλείο της Αθήνας προκαλούσε αστείρευτο θαυμασμό στους ξένους που την επισκέπτονταν θαυμασμό και περηφάνια σε εκείνους που την κατέκτησαν Το 1423 ο Niccolograve Machiavelli πρόγονος του μεγάλου Φλωρεντινού συνωνύμου του έγραφε76 στον θείο του Nerio Acciaiuoli που βρισκόταν στην Λευκάδα laquoΚαλέ μου δεν είδες ποτέ πιο όμορφο τόπο από τούτον ούτε και ωραιότερο Κάστροraquo ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ BURNOUF E La ville et lAcropole dAthegravenes Παρίσι 1877 ΓΡΗΓΟΡΟΒΙΟΥ Φ - ΛΑΜΠΡΟΥ ΣΠΠ Ιστορία της πόλεως των Αθηνών κατά τους

μέσους αιώνας τόμοι 2 Αθήνα 1904

Η Καπνικαρέα Λιθογραφία επιζωγραφισμένη του Theacuteodore du Moncel Vues pittoresques 1843 (Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών) Βυζαντινή Αθήνα σελ 107 εικ 15

Η αρχαία Αγορά της Αθήνας συνεχίζει και στο τέλος του 19ου αι την ίδια λειτουργία όπως την είδε και την ζωγράφισε ο John Fulleylove Στο έργο Greece painted by John Fulleylovehellip described by hellip J A McClymont (Λονδίνο 1924) Στάικος ndash Βιγγοπούλου Η Ανάδυση σελ 28 αρ 25

CYRIACI ANCONITANI Inscriptiones seu epigrammata graeca et latino reperta per Illyricum Ρώμη 1747

DE LABORDE L Athegravenes aux XVe XVIe et XVIIe siegravecles Παρίσι 1854 FRANTZ ALISON The Athenian Agora XXIV Late Antiquity AD 267-700 Princeton

NJ 1988 FRANTZ ALISON From Paganism to Christianity in the Temples of Athens

Dumbarton Oaks Papers 19 (1965) σελ 187-205 GRAINDOR P Athegravenes sous Hadrien Le Caire 1934 JAUBERT A Geacuteographie d Edrisi Παρίσι 1846 JUDEICH W Topographie von Athen Μόναχο 1931 ΚΑΜΠΟΥΡΟΓΛΟΥ Δ Ιστορία των Αθηναίων τόμοι 3 Αθήνα 1890-1896 ΚΑΜΠΟΥΡΟΓΛΟΥ Δ Το Ριζόκαστρο Αθήνα 1920 ΚΑΜΠΟΥΡΟΓΛΟΥ Δ Αι παλαιαί Αθήναι Αθήνα 1922 ΚΑΜΠΟΥΡΟΓΛΟΥ Δ Η άλωσις των Αθηνών υπό των Σαρακηνών Αθήνα 1935 ΚΟΥΤΕΛΑΚΗ ΧΜ Ανασκευή στα τοπωνυμικά παράδοξα Αττικής Αθήνα 1994 ΛΑΜΠΡΟΥ ΣΠ Π Περί Δεξίππου και της υπό των Ερούλων αλώσεως των Αθηνών Αθήνα

1884 ΛΑΜΠΡΟΥ ΣΠ Π Αι Αθήναι περί τα τέλη του δωδεκάτου αιώνος Αθήνα 1878 LEGRAND L Relation du pegravelerinage agrave Jeacuterusalem de Nicolas de Martoni notaire italien

Revue de lOrient Latin 3 (1895) σελ 647-653 LUDOLPHUS DE SUDHEIM De itinere Terraelig Sanctaelig έκδ GA Neumann Archives

de lOrient Latin 2 (1884) σελ 305-377 ΜΙΛΛΕΡ ΟΥ Ιστορία της Φραγκοκρατίας εν Ελλάδι μετάφρασις Σπυρ Π Λάμπρου μετά

προσθηκών και βελτιώσεων τόμοι 2 Αθήνα 1909-1910 ΜΙΧΑΗΛ ΑΚΟΜΙΝΑΤΟΥ ΤΟΥ ΧΩΝΙΑΤΟΥ Τα σωζόμενα έκδ Σπ Π Λάμπρου τόμ

Α Αθήνα 1879 ΜΠΙΡΗ Κ Αι εκκλησίαι των παλαιών Αθηνών Αθήνα 1940 ΜΠΙΡΗ Κ Αι τοπωνυμίαι της πόλεως και των περιχώρων των Αθηνών Αθήνα 1971 ΠΑΠΑΧΑΤΖΗ Ν Δ Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις Αττικά Εκδοτική Αθηνών Αθήνα

1992 PATON J Mediaeval and Renaissance Visitors to Greek Lands Princeton N J 1951 REINAUD J T Geacuteographie dAboulfeacuteda τόμ II μέρος 1 Παρίσι 1848 ΣΥΝΕΣΙΟΥ ΤΟΥ ΚΥΡΗΝΑΙΟΥ Επιστολαί έκδ A Garzya Synesii Cyrenensis Epistolaelig

Ρώμη 1979 SETTON K N Catalan Domination of Athens 1311-1388 αναθεωρημένη έκδοση

Λονδίνο Variorum 1975 SETTON K N Athens in the Later Twelfth Century laquoSpeculumraquo 19 (1944) σελ 179-

209 ΤΡΑΥΛΟΥ Ι Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών Αθήνα 1960 ΧΑΤΖΗΔΑΚΗ Μ Βυζαντινή Αθήνα Αθήνα (1958) UDINA I MARTORELL F Elogio de la Acropolis de Atenas Έπαινος της Ακροπόλεως

των Αθηνών Βαρκελώνη 1980

1 ΖΩΣΙΜΟΣ Ίστορία Νέα Ι391 laquoΟι Σκύθες [Έρουλοι] που προξένησαν τις χειρότερες καταστροφές στην Ελλάδα και εξανάγκασαν την ίδια την Αθήνα που πολιόρκησαν να παραδοθεί []raquo

Το χωρίο αυτό αναφέρεται επιγραμματικά στην καταστροφική άλωση της Αθήνας από τους Ερούλους Το 267 μΧ οι Έρουλοι λαός σκανδιναβικής καταγωγής που είχε εγκατασταθεί τον 3ο αιώνα στα βόρεια παράλια του Ευξείνου Πόντου αφού επέδραμαν σε συνεργασία με τους Γότθους στα νησιά του Αιγαίου και στην ηπειρωτική Ελλάδα εισέβαλαν κατόπιν στην Αττική κυρίευσαν την Αθήνα τη λεηλάτησαν και την πυρπόλησαν Η επιδρομή των Ερούλων ήταν τόσο τρομερή ώστε ολόκληρη η πόλη καταστράφηκε ολοκληρωτικά εκτός της Ακρόπολης (Ν Γ Μοσχονάς laquoΗ τοπογραφία της Αθήνας κατά τη βυζαντινή και μεταβυζαντινή περίοδοraquo στο Αρχαιολογία της πόλης των Αθηνών επιμ Ε Γραμματικοπούλου ΕΙΕ Αθήνα 1996 σελ 137-156 ειδ 137)

2 ΑΠΠΙΑΝΟΣ Μιθριδάτειος XXXVIII147-150 laquoΜαθαίνοντας ότι αυτοί που βρίσκονταν μέσα στην πόλη ήταν πάρα πολύ πιεσμένοι [από την πείνα] είχαν σφάξει όλα τα κοπάδια είχαν βράσει δέρματα και δορές και είχαν γλύψει ότι μπορούσαν να λάβουν από αυτά και ότι μερικοί είχαν μαγειρέψει ακόμα και νεκρούς [ο Σύλλας] διέταξε τον στρατό του να περιβάλει την πόλη με τάφρο για να μην γλιτώσει κάποιος διαφεύγοντας την προσοχή Όταν εκτελέστηκε και αυτό έφερε τις σκάλες κοντά και διέρρηξε το τείχος Καθώς οι εξουθενωμένοι άνδρες τράπηκαν αμέσως σε φυγή εισόρμησε στην πόλη και αμέσως έγινε στην Αθήνα μεγάλη και ανηλεής σφαγή γιατί ούτε [οι κάτοικοι] μπορούσαν να ξεφύγουν εξαιτίας της έλλειψης τροφής ούτε έδειξαν οίκτο στα παιδιά ή στις γυναίκες αφού ο Σύλλας διέταξε [τους στρατιώτες του] να σκοτώσουν οποιονδήποτε βρουν στο δρόμο τους εξοργισμένος επειδή [οι Αθηναίοι] αιφνίδια και άνευ λόγου προσχώρησαν στους βαρβάρους και απέναντί του επέδειξαν τόσο σφοδρή εχθρότητα Αυτό είχε ως αποτέλεσμα ότι οι περισσότεροι [Αθηναίοι] όταν άκουσαν τη διαταγή έριξαν τους εαυτούς τους ως θύματα στους σφαγείς τους Λίγοι έτρεξαν παραπαίοντας στην Ακρόπολη και ο Αριστίων έφυγε μαζί τους αφού πρώτα πυρπόλησε το Ωδείο για να μην βρει ο Σύλλας αμέσως πρόχειρη ξυλεία και παρενοχλήσει την Ακρόπολη Ο Σύλλας απαγόρευσε να πυρπολήσουν την πόλη αλλά την παραχώρησε στο στρατό του για να τη λαφυραγωγήσει Σε πολλά σπίτια βρέθηκαν ανθρώπινες σάρκες έτοιμες για φάγωμα Την επόμενη ημέρα ο Σύλλας πούλησε τους δούλους ενώ τους ελεύθερους όσους δεν πρόφθασαν να σκοτώσουν επειδή έπεσε η νύχτα ndash οι οποίοι ήταν πάρα πολύ λίγοι ndash διαβεβαίωσε ότι θα τους παραχωρούσε την ελευθερία τους αλλά τους αφαίρεσε το δικαίωμα του ψηφίζειν και εκλέγειν επειδή τον είχαν πολεμήσει και αυτά τα επέκτεινε και στους απογόνους τουςraquo

Κατά τον Α΄ Μιθριδατικό πόλεμο (88 - 84 πΧ) η Αθήνα είχε ταχθεί με το μέρος του βασιλιά του Πόντου Μιθριδάτη ΣΤ΄ του Ευπάτορος (120 - 63 πΧ) εναντίον των Ρωμαίων Γιrsquo αυτόν το λόγο το 86 πΧ ο Ρωμαίος στρατηγός Λεύκιος Κορνήλιος Σύλλας (περ 138 - 78 πΧ) την πολιόρκησε και τη λεηλάτησε για να την τιμωρήσει για την απιστία της Μολονότι η πόλη στη συνέχεια άρχισε να ανασυγκροτείται ndash και τον 2ο μΧ αιώνα μάλιστα σημείωσε νέα άνθηση χάρη στον Ηρώδη τον Αττικό και στον αυτοκράτορα Αδριανό ndash η καταστροφή που προξένησαν τα στρατεύματα του Σύλλα ήταν τόσο εκτεταμένη ώστε ποτέ ξανά η πόλη δεν ανέκτησε την αρχαία της ισχύ και δόξα Το παρόν χωρίο εξιστορεί τα τραγικά γεγονότα που συνέβησαν κατά την άλωση της πόλης από τον Σύλλα

ΑΠΠΙΑΝΟΣ Μιθριδάτειος XXXIX152 laquoΑπό την Ακρόπολη συγκεντρώθηκε χρυσός περίπου σαράντα λίτρες και άργυρος περίπου εξακόσιεςraquo

ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ Σύλλας 1413 laquoΜετά από λίγο καιρό ο Σύλλας κυρίευσε και τον Πειραιά και έκαψε εντελώς το μεγαλύτερο μέρος του περιλαμβανομένου του οπλοστασίου του Φίλωνος ένα έργο αξιοθαύμαστοraquo

ΣΤΡΑΒΩΝ Γεωγραφικών 9120 laquoΟι Ρωμαίοι που τους παρέλαβαν με δημοκρατία διατήρησαν την αυτονομία και την ελευθερία τους Ξέσπασε όμως ο Μιθριδατικός πόλεμος και τους επιβλήθηκαν τύραννοι αυτούς που ήθελε ο βασιλιάς [= Μιθριδάτης ΣΤ΄ του Πόντου] Αυτόν που επικράτησε ιδιαίτερα τον Αριστίωνα ο οποίος καταπίεσε την πόλη ο Σύλλας ο αρχηγός των ρωμαϊκών δυνάμεων που την κυρίευσε με πολιορκία τον τιμώρησε ενώ την πόλη τη συγχώρεσε Και μέχρι σήμερα τελεί σε κατάσταση ελευθερίας και οι Ρωμαίοι την τιμούνraquo

3 laquoΗ Αθήνα που υπέστη τέτοια δεινά από τον πόλεμο των Ρωμαίων ήκμασε εκ νέου όταν ήρθε στην εξουσία ο Αδριανόςraquo

4 ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ Ελλάδος Περιηγήσεωςmiddot Αττικά Ι189 laquoΟ Αδριανός έχτισε και άλλα στους Αθηναίους ένα ναό της Ήρας και του Πανελληνίου Διός και κοινό ιερό για όλους τους θεούς το πιο αξιοπρόσεκτο [έργο] όμως είναι οι εκατό κίονες από φρυγικό μάρμαρο οι τοίχοι είναι φτιαγμένοι από το ίδιο υλικό με τις στοές Εδώ υπάρχουν επίσης δωμάτια με επίχρυση και αλαβάστρινη οροφή στολισμένα με αγάλματα και ζωγραφήματα μέσα σε αυτά υπάρχουν βιβλία Υπάρχει επίσης Γυμνάσιο που φέρει το όνομα του Αδριανού και εδώ υπάρχουν εκατό κίονες από τα λατομεία της Λιβύηςraquo

Η θέση του κοινού ιερού των θεών του Πανθέου δεν έχει εξακριβωθεί Ο Παυσανίας με την αναφορά του στα δωμάτια

που περιέχουν βιβλία εννοεί τη Βιβλιοθήκη του Αδριανού Όσον αφορά το Γυμνάσιο του Αδριανού πρέπει να βρισκόταν μεταξύ της Βιβλιοθήκης και της στοάς του Αττάλου (Τραυλός Πολεοδομική εξέλιξις σελ 111)

5 ΣΤΡΑΒΩΝ Γεωγραφικών 9115 laquoΜε αυτό το τείχος [= της Μουνυχίας και του Πειραιά] ενώνονταν τα σκέλη του τείχους που εκτείνονταν προς τα κάτω από το άστυ αυτά ήταν τα Μακρά Τείχη μήκους σαράντα σταδίων που συνέδεαν το άστυ με τον Πειραιά Οι πολλοί πόλεμοι όμως κατέστρεψαν το τείχος και το φρούριο της Μουνυχίας ενώ μείωσαν τον Πειραιά σε μικρό οικισμό γύρω από τα λιμάνια και το ιερό του Σωτήρος Διός Οι μικρές στοές του ιερού έχουν έργα διάσημων καλλιτεχνών ενώ έξω στο ύπαιθρο υπάρχουν ανδριάντες | Τα Μακρά Τείχη έχουν επίσης γκρεμιστεί έχοντας καταστραφεί πρώτα από τους Λακεδαιμόνιους και ύστερα από τους Ρωμαίους όταν ο Σύλλας κυρίευσε με πολιορκία τον Πειραιά και το άστυraquo

Ο Ρωμαίος στρατηγός Σύλλας κατέστρεψε τα Μακρά Τείχη και τον περίβολο του Πειραιά που δεν επανακτίστηκαν ποτέ Όπως αναφέρει και ο Στράβων (6463 πΧ - περ 23 μΧ) στην περιγραφή του Πειραιά λίγες δεκαετίες μετά την καταστροφή που προξένησε ο Σύλλας (86 πΧ) η άλλοτε φημισμένη και ευημερούσα ναυτική πόλη είχε παρακμάσει σε μικρό οικισμό (Ι Τραυλός Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών από των προϊστορικών χρόνων μέχρι των αρχών του 19ου αιώνος Εκδόσεις Καπόν Αθήνα 2005 σελ 93)

6 ΖΩΣΙΜΟΣ Ίστορία Νέα Ι292-3 laquoΌταν οι Σκύθες [Έρουλοι] που ξεσηκώθηκαν από τους τόπους τους και κοντά σε αυτούς οι Μαρκομάννοι λεηλάτησαν σε μία επιδρομή τις γειτονικές περιοχές της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας hellip όλη η Ελλάδα δοκιμάστηκε από τις αναταραχές Οι Αθηναίοι επισκεύασαν το τείχος τους που ποτέ δεν είχαν θεωρήσει άξιο φροντίδας από τότε που ο Σύλλας το κατέστρεψε []raquo

Η απειλή των επιδρομών των Ερούλων και των Γότθων επέβαλε στον Ρωμαίο αυτοκράτορα Ουαλεριανό (253 - 260 μΧ) να μεριμνήσει για την οχύρωση της Αθήνας ndash μεταξύ πολλών άλλων πόλεων ndash τα τείχη της οποίας δεν είχαν υποστεί ξανά μεγάλης έκτασης επισκευή μετά την καταστροφή τους από τον Σύλλα (86 πΧ) (Τραυλός Πολεοδομική εξέλιξις σελ 122)

7 ΖΩΣΙΜΟΣ Ίστορία Νέα V61-2 laquoΌταν ο Αλάριχος πλησίασε με όλο το στρατό του την πόλη είδε την Αθηνά Πρόμαχο να περιφέρεται στο τείχος με τη μορφή που απεικονίζεται στα αγάλματα οπλισμένη και έτοιμη να εναντιωθεί στους επιτιθέμενους [είδε] επίσης τον ήρωα Αχιλλέα να στέκεται κοντά στα τείχη έτσι όπως ο Όμηρος τον παρουσίασε στους Τρώες όταν πολεμούσε με οργή για να εκδικηθεί τον θάνατο του Πατρόκλου Ο Αλάριχος μη μπορώντας να αντέξει αυτό το όραμα εγκατέλειψε κάθε επιχείρηση κατά της πόλης και απέστειλε πρέσβεις για να διαπραγματευθούν την ειρήνη αφού οι Αθηναίοι αποδέχτηκαν τις προτάσεις του και ανταλλάχθηκαν όρκοι ο Αλάριχος εισήλθε μαζί με λίγους άνδρες στην Αθήνα Και αφού του επιφυλάχθηκε ιδιαίτερα ευμενής μεταχείριση λούστηκε και συμμετείχε σε συμπόσιο με τους σημαίνοντες άνδρες της πόλης και επιπλέον έλαβε δώρα αποχώρησε αφήνοντας άθικτη και την πόλη και όλη την Αττικήraquo

Ο ηγεμόνας των Βησιγότθων Αλάριχος εισέβαλε το 396397 στην Ελλάδα σε μία επιδρομή που έφτασε μέχρι την Σπάρτη λεηλατώντας ακόμα και τους Δελφούς αλλά αφήνοντας ανέγγιχτη την Αθήνα (Τ Κ Λουγγής Επισκόπηση βυζαντινής ιστορίας τ Α΄ (324-1204) Σύγχρονη Εποχή Αθήνα 21998 σελ 69)

8 ΖΩΣΙΜΟΣ Ίστορία Νέα ΙΙΙ21 laquo[]Ο Κωνστάντιος κάλεσε τον Ιουλιανό από την Αθήνα όπου ζούσε μαζί με τους φιλοσόφους και σε όλους τους τομείς της γνώσης είχε ξεπεράσει τους δασκάλους τουraquo

9 ΣΥΝΕΣΙΟΣ ΚΥΡΗΝΗΣ επιστ 136 Τω αδελφώ laquoΗ σημερινή Αθήνα δεν έχει τίποτα λαμπρό εκτός από τα διάσημα ονόματα των τόπων Όπως ακριβώς στο θυσιαζόμενο ζώο μόνο το δέρμα απομένει ως στοιχείο που βοηθά να αναγνωρίσουμε αυτό που κάποτε ήταν ζωντανό έτσι από τότε που έφυγε η φιλοσοφία από τούτο το μέρος το μόνο που απομένει στον περιηγητή να θαυμάσει είναι η Ακαδημία το Λύκειο και μα τον Δία η Ποικίλη Στοά που έδωσε το όνομά της στη φιλοσοφία του Χρυσίππου αλλά δεν είναι πλέον laquoδιακοσμημένηraquo γιατί ο ανθύπατος αφαίρεσε τους πίνακες που φιλοτέχνησε ο Πολύγνωτος από τη Θάσο [hellip] Η πόλη της Αθήνας ήταν άλλοτε η εστία των σοφών αλλά σήμερα μόνο οι μελισσοκόμοι τής φέρνουν δόξαraquo

Όπως αναφέρεται στο χωρίο η Ποικίλη Στοά έδωσε το όνομά της στον Στωικισμό τη σημαντικότερη και επιδραστικότερη κίνηση στην ελληνιστική φιλοσοφία Μολονότι τη συγκεκριμένη φιλοσοφική σχολή ίδρυσε ο Ζήνων ο Χρύσιππος ήταν ο κορυφαίος λόγιος του Στωικισμού ο οποίος αποσαφήνισε τη διδασκαλία του Ζήνωνος (Βλ A A Long Η ελληνιστική φιλοσοφία Στωικοί Επικούρειοι Σκεπτικοί ΜΙΕΤ Αθήνα 1990 σελ 177 κε)

10 ΕΝΥΠΑΝΤΙΟΣ Βίοι φιλοσόφων και σοφιστών laquoΟ συγγραφέας έβλεπε και το σπίτι του Ιουλιανού στην Αθήνα το οποίο ήταν μικρό και λιτό αλλά εξέπεμπε την αύρα του Ερμή και των Μουσών έτσι ώστε δεν διέφερε καθόλου από ιερό αφιερωμένο στους θεούς [hellip] Υπήρχαν ανεγηγερμένοι ανδριάντες των συντρόφων του που θαύμαζε και το θέατρο ήταν από κατεργασμένο μάρμαρο μιμούμενο τα δημόσια θέατρα αλλά μικρότερο και τόσο που να ταιριάζει στο σπίτι Γιατί εκείνη την εποχή τόσο μεγάλη ήταν στην Αθήνα η διχόνοια μεταξύ των πολιτών και των νέων σαν η πόλη από την εποχή των παλαιών εκείνων πολέμων να καλλιεργούσε εντός των τειχών της τον κίνδυνο ώστε κανείς από τους σοφιστές δεν τολμούσε να κατέβει και να συνομιλήσει δημόσια αλλά στα ιδιωτικά θέατρα [hellip] συνομιλούσαν με νεαρούς άνδρες [hellip]raquo

Η περιγραφή που μας παρέχει ο Ευνάπιος για το σπίτι του Ιουλιανού στην Αθήνα το οποίο περιελάμβανε θεατροειδή

χώρο όπου διεξάγονταν ομιλίες και φιλοσοφικές συζητήσεις είναι ενδεικτική της διάταξης των ιδιωτικών εκπαιδευτηρίων στην Αθήνα κατά τον 4ο και 5ο αιώνα (Τραυλός Πολεοδομική εξέλιξις σελ 130-132)

11 ΠΡΟΚΟΠΙΟΣ Περί Κρισμάτων IV223-24 laquo[Ο Ιουστινιανός] κατέστησε ασφαλείς όλες τις πόλεις της Ελλάδας που βρίσκονται μέσα στα τείχη των Θερμοπυλών ανακαινίζοντας όλους τους περιβόλους Γιατί είχαν γίνει ερείπια εδώ και πολλά χρόνια στην Κόρινθο εξαιτίας ισχυρών σεισμών ενώ στην Αθήνα τις Πλαταιές και την περιοχή της Βοιωτίας εξαιτίας της φθοράς του χρόνου αφού κανείς από τους ανθρώπους δεν φρόντισε γιrsquo αυτούςraquo

Ο Ιουστινιανός συγκεκριμένα επισκεύασε και ενίσχυσε με επιπλέον πύργους το εξωτερικό αρχαίο τείχος και το εσωτερικό υστερορρωμαϊκό τείχος της Αθήνας (Τραυλός Πολεοδομική εξέλιξις σελ 144-145) Αυτό το σύστημα τειχών συμπεριλαμβανομένων και των τειχών της Ακρόπολης επέτρεψε στην πόλη να επιβιώσει κατά τους λεγόμενους laquoΣκοτεινούς Αιώνεςraquo περίοδο κατά την οποία οι βυζαντινές πόλεις απειλούνταν από τους Σλάβους στην ξηρά και τους Άραβες στη θάλασσα (M Kazanaki-Lappa laquoMedieval Athensraquo στο The Economic History of Byzantium From the Seventh through the Fifteenth Century γεν επιμ A E Laiou τ 2 Dumbarton Oaks Ουάσινγκτον 2002 σελ 639-646 ειδ 640)

12 ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΑΛΑΛΑΣ Χρονογραφία laquoΤην περίοδο της υπατείας του Δεκίου ο αυτοκράτορας [= Ιουστινιανός Α΄] απέστειλε στην Αθήνα διάταγμα που θέσπισε προστάζοντας να μην διδάσκει κανείς φιλοσοφία ούτε να ερμηνεύει την αστρονομία [hellip]raquo

13 ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΑΛΑΛΑΣ Χρονογραφία laquoΣτα χρόνια της βασιλείας του Νέρωνα ο άγιος Παύλος ήρθε στην Αθήνα την πόλη της Ελλάδας και βρήκε εκεί έναν φιλόσοφο που ονομαζόταν Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης ο περίφημος Αθηναίος που ήταν κατάφορτος με διδάγματα φιλοσοφίας Αυτός εξηγούσε σχετικά με τον ήλιο ότι εκπορεύεται από το φως του Θεού ενώ έλεγε και άλλα σχετικά για την πλάση Όταν τον είδε ο άγιος Παύλος τον χαιρέτισε και ο Διονύσιος ρώτησε τον άγιο Παύλο laquoποιον θεό κηρύσσεις φλύαρεraquo Όταν όμως ο Διονύσιος άκουσε τον άγιο Παύλο να διδάσκει έπεσε στα πόδια του ζητώντας του να τον βαπτίσει και να τον κάνει Χριστιανό Και βαπτίζοντάς τον ο άγιος Παύλος τον έκανε Χριστιανό Και βλέποντας ο άγιος Παύλος τη θέρμη της πίστης του Διονυσίου τον έκανε επίσκοπο του τόπου εκείνουraquo

14 ΌΣΙΟΣ ΛΟΥΚΑΣ Ο βίος του οσίου Λουκά του Στειριώτη laquoΌσιος Λουκάς όπ σελ 80-81 Δύο μοναχοί που έρχονταν από την παλαιά Ρώμη έφθασαν και στο χωριό απrsquo όπου καταγόταν ο άγιος και φιλοξενήθηκαν εκεί από τη μητέρα του [hellip] Μόλις λοιπόν τους συνάντησε τους παρακαλούσε να γίνει συνοδοιπόρος τους και να περιβληθεί και αυτός το μοναχικό σχήμα Αλλά εκείνοι αφού τον ενημέρωσαν ότι σκοπός της πορείας τους ήταν τα Ιεροσόλυμα αρνούνταν να τον πάρουν μαζί τους και να τον ντύσουν μοναχό [hellip] Έτσι αφού εξήλθαν από το χωριό κρυφά μαζί μrsquo αυτόν φθάνουν στην Αθήνα και εισέρχονται και προσεύχονται στον εκεί ιερό ναό της μητέρας του Θεού Αυτοί τότε αφήνουν τον Λουκά στο μοναστήρι όπου είχαν καταλύσει τον παραδίνουν και τον εμπιστεύονται στον καθηγούμενο της μονής για να τον αποκείρει μοναχό σε σύντομο χρονικό διάστημα και να τον συγκαταλέξει στην εκλεκτή χορεία των αδελφώνraquo

Ο ναός της Θεοτόκου στην Αθήνα όπου προσευχήθηκε ο όσιος Λουκάς με τους δύο μοναχούς ήταν η Παναγία η Αθηνιώτισσα στον Παρθενώνα Ο Δ Σοφιανός εκδότης του βίου του οσίου Λουκά του Στειριώτη θεωρεί ότι το μοναστήρι όπου ο όσιος εκάρη μοναχός ήταν πιθανότατα η Μονή της Παντανάσσης των Αθηνών στο Μοναστηράκι (Όσιος Λουκάς όπ σελ 44)

15 IDRISI La premiegravere geacuteographie de lrsquoOccident (μτφ Chevalier Jauber επιμ H Bresc ndash A Nef GF Flammarion Παρίσι 1999 σελ 409) laquoCrsquoest une ville prospegravere et bien peupleacutee entoureacutee de jardins et de champs cultiveacutesraquo

16 ΜΙΧΑΗΛ ΑΚΟΜΙΝΑΤΟΣ Ο ΧΩΝΙΑΤΟΣ Τα Σωζόμενα Α 3073-6 laquoΤο κατrsquo εμάς όριο των Αθηνών από παλιά για διάφορους λόγους πάντα εκκενώνονταν από το πλήθος των εποίκων του τώρα κινδυνεύει να μετατραπεί στη λεγόμενη σκυθηκή έρημο Το αίτιο είναι ότι υποφέρουμε πολλές κακουχίες μάλλον περισσότερες και δυσκολότερες από τους υπόλοιπους γειτνιάζοντες κατωτικούςraquo

Α14725-26 laquoΌσο τα παιδιά λιγοστεύουν τόσο φθείρεται []raquo

Α3108-10 laquo[] μάλλον λοιπόν ζημιωμένο γιατί σιγά σιγά μεταναστεύουν οι περισσότεροι από εμάς και ερημώνει πλέον η χώρα μας []raquo

17 Α 15923-1606 laquoΒλέπεις τα τείχη τα μεν απογυμνωμένα τα δε εξrsquo ολοκλήρου αφανισμένα κατεδαφισμένα σπίτια και καλλιεργημένα γιατί αυτή είναι ενίοτε η τελευταία βίαιη συμπεριφορά των καταστροφέων [] βλέπεις την [πόλη] ερημωμένη και μη κατοικήσιμη [] Ενώ δε θα βρεις ούτε ερείπιο λοιπόν της Ηλαίας ή του Περιπάτου ή του Λυκείου οτιδήποτε κι αν κάνεις Μόνο το βραχώδη λόφο του Αρείου Πάγου μπορείς να δεις τίποτα το ακμαίο γιατί δεν υπάρχει ψιλή πέτρινη άκρη και μόνο από το ιερό αναγνωρίζεται το όνομα Τυγχαίνει και στην Ποικίλη Στοά να βρίσκεται ένα μικρό απομεινάρι σημάδι ποιμένων και αυτό και φαγωμένο στις πλίνθους από την πάροδο του χρόνουraquo

Α 3165-8 laquo[] όπως έπειτα και οι χείμαρροι διατρέχουν τις πέτρες που προεξέχουν στην μόνη και ταλαιπωρημένη Αθήνα όλα ρέουν με μένος παρακωλύοντας κάθε οχύρωμαraquo

18 Α 31919-21 laquo[] ώστε επειδή κανένας αγρός δε μπορούσε να οργωθεί στην Αθήνα και υπέφεραν άρχισαν να σπέρνουν τα οικόπεδα αυτών που κακήν κακώς εποίκισαν εκείνο το μέρος []raquo 19 ΕΥΘΥΜΙΟΣ ΜΑΛΑΚΗΣ επιστ προς Μιχαήλ Χωνιάτη laquoΌχι μόνο αυτά αλλά ο θεός των θαυμαστών και θα θρέψει τελείως τον πεινασμένο λαό και θα τον χορτάσει με λιγους άρτους [] κια θα παραθέσει ο Αθηναίος τραπέζι φέρνοντας ένα φτωχό μόνο κομμάτι άρτου ή λίγη κριθαρένια σταχτόπιτα με σκοπό όχι να ευχαριστηθεί με κρέας Και πώς μα την αλήθεια λοιπόν όταν όχι μόνο χόρτα ή ζώα αλλά ούτε ξηρά σύκα ή ελιές δεν έχουν Αυντή είναι η κατάσταση της Αθήναςraquo 20 ΜΙΧΑΗΛ ΑΚΟΜΙΝΑΤΟΣ Ο ΧΩΝΙΑΤΟΣ Τα Σωζόμενα Α 15829-31 laquo[] δεν είμαι ευτυχυσμένος γιατί εξαιτίας της μεγάλης ερημιάς της άλλοτε μεγάλης πόλης πολύ δυστυχές και μικρό είναι το ποίμνιο που διοικώraquo 21 Α 3262-4 laquo[] οι πέτρες κραύγαζαν όχι μόνο των σπασμένων παλιών περιβόλων αλλά και των οικοπέδων

αυτών που μετανάστευαν κάθε φοράlaquo

Β 40330-32 laquoΚαι έαν τον δικό σου Άρειο Πάγο το Αθηναϊκό όρος που βρίσκεται πάνω από τα σύννεφα το διασχίζουν παντού χαράδρες και γκρεμοί []raquo

Β 4188-10 laquo[] ότι τα χέρια σου ρέουν κατά τον χρυσό ποταμό και ανακαινίζεις τον άλλοτε κατεστραμμένο βωμό του Ελέους απέναντι από τους Αθηναίους []raquo 22 Β 1111-12 laquoΑυτούς που έχουν απομείνει γυναίκες και παιδία και υπέργηροι με τους πολλούς που έχουν τη σωστή ηλικίαraquo

Β 24823 laquoΑφανίζεται το εναπομείναν μικρό ποίμνιο των Αθηνώνraquo 23 Β 4216-17 laquo[] και συντριβή των πιο φτωχών και ολοκληρωτικό αποικισμόraquo 24 ΠΑΠΑΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Θ΄ (1227-1241) έτος 1232 laquoτώρα [hellip] Ο αρχιεπίσκοπος των Αθηνών δεν επιτρέπει να συνάπτονται γάμοι ούτε από όσους είτε αποδίδουν καποιο χρηματικό ποσό είτε επιδεικνύουν ευλάβεια σύμφωνα με τη θέλησή τουhellip πρώτα να αποδοθείhellip επειδή οι ΄Ελληνες σε οποιαδήποτε περίπτωση εναντιώνονται στο νόμο και από την υπακοή στη Ρωμαϊκή Εκκλησία προσπαθούν να εξαιρεθούν σε αυτές τις επαρχίες τόσο από Λατίνους όσο και από Ελληνες σοβαρό ατόπημα συμβαίνει Στ΄ αλήθεια είναι πραγματικότητα αυτά που διαπιστώνουμε με τα μάτια μας που δε θέλουμε να τα προσπεράσουμε ούτε να αδιαφορήσουμε εφrsquo όσον έχουν έτσι Και ο προαναφερθείς επίσκοπος πρέπει να επαναφέρει την τάξη και σε περίπτωση που είναι αναποφάσιστος αν πρέπει να τα θέσει υπrsquo όψη μας προς όφελος της εκκλησίας σκεφθείτε πως θα έλθει να επανορθώσει αφού του επιδοθεί έγκληση για εκκλησιαστικό έλεγχο Ειδάλλως όλοι κοκraquo

(Γρηγορόβιος Φ Ιστορία της Πόλεως των Αθηνών κατά τους μέσους αιώνας από του Ιουστινιανού μέχρι της υπό των Τούρκων κατακτήσεως Μεταφρασθείσα εκ της γερμανικής μετά διορθώσεων και προσθηκών υπό Σπ Π Λάμπρου III Αθήνα 1906(φωτοτυπική ανατύπωση Αθήνα 1977) σ 36 αρ 23) 25 laquo[hellip] los sindichs e prohomens e universitat de Cetines axi franchs com grechs [hellip]raquo

laquo[hellip] οι σύνδικοι και οι εξέχοντες και τα μέλη της κοινότητας των Αθηνών τόσο Φράγκοι όσο και Έλληνες [hellip]raquo

(Antoni Rubioacute y Lluch La Poblacioacute de la Gregravecia catalana en el segle XIV Barcelona 1933 σ 29)

laquoAls feels nostres tots aquells que son foragitats de la ciutat de Estines axi franchs com grechs qui sont en negre pont en lo duchat d Atenesraquo

laquoΣε όλους εμάς που είμαστε κάτοικοι της πόλης της Αθήνας τόσο Φράγκοι όσο και Έλληνες που βρίσκονται στο Νεγρεπόντε (εννοεί τον Εύριπο δηλαδή την πόλη της Χαλκίδας) και στο Δουκάτο των Αθηνώνraquo

(Antoni Rubioacute y Lluch Los Navarros en Grecia y el Ducado catalaacuten de Atenas en la Eacutepoca de su Invasioacuten Barcelona 1886 doc III σ 218-219)

laquoA nos es estat suplicat que volguessem atorgar a tot grech et albanes qui vulla venir en lo Ducat de Athenes que sia franch per II anysraquo

laquoΚαλούμε όλους τους Έλληνες και Αλβανούς που θέλουν να έρθουν να εγκατασταθούν στο Δουκάτο των Αθηνών παραχωρώντας τους για δύο έτη τα προνόμια των Φράγκωνraquo

(Antoni Rubioacute y Lluch La Poblacioacute de la Gregravecia catalana en el segle XIV Barcelona 1933 σ 22)

ΒΑΣΙΛΙΣΑ SIBILIA (2 Νοέμβριου 1379) (σύζυγος του Don Pedro IV) laquoRegina Aragonum Reverende in Christo pater | Intellecto quod in vestri ecclesia sante Marie de Satines reliquie sunt quamplurime tam beate Marie quam aliorum sanctorum paternitatem vestram quanto afectuosius possumus deprecamur quatenus de ipsis reliquiis nobis transmittere velitis per Bernardum Ballesterii presentium portitorem qui expeditis per ipsum inibi negociis quibusdam est huc breviter reversurus et alias super predictis creder hiis quae idem Bernardus vobis retulerit nostri parte ex hiis enim signatum impendetis nobis obsequium pro quo nos reputabimus vobis astriccius obligatam Datum Barchinone sub nostro sigillo secreto secunda die novembris anno a civitate mccclxxnono secretarius | Dirigitur archiepiscopo Athenarumraquo

laquoΗ Βασίλισσα της Αραγωνίας προς τον επίσκοπο πατέρα στην πίστη του Χριστού | Γνωρίζω ότι στην

εκκλησία Σας της Θεοτόκου Μαρίας των Αθηνών βρίσκονται πάρα πολλά ιερά κειμήλια τόσο της Παναγίας όσο και άλλων αγίων Λαμβάνουμε το θάρρος να παρακαλέσουμε την τόσο στοργική πατρική Σεβασμιότητά Σας για όσο διάστημα το επιθυμεί να μας αποστείλει τα εν λόγω ιερά κειμήλια με τον παρόντα κομιστή το Bernardum Ballesterii τον οποίο θα πέμψετε με τα πολύτιμα λέιψανα και ο ίδιος θα σας τα επιστρέψει και πάλι εκεί Και πιστέψτε όλα τα προλεχθέντα καθώς ο ίδιος ο Bernardus θα σας φέρει πίσω τα κειμήλια εκ μέρους μας Σε αυτά μάλιστα βάλτε σημάδι αναγνώρισης προς δική μας χάρη και ευπείθεια για το οποίο θα σας έχουμε υποχρέωση Η επιστολή να δοθεί στο Barchinone με τη δική μας μυστική σφραγίδα Δεύτερη μέρα του Νοεμβρίου του 1379 μετά τη Γέννηση του Κυρίου Ο Γραμματέας | Να δοθεί στον Αρχιεπίσκοπο των Αθηνώνraquo

(Antoni Rubioacute y Lluch Diplomatari de lrsquo Orient Catalagrave (1301-1409) Colleccioacute de documents per a la historia de l΄ expedicioacute Catalana a Orient i dels ducats dagrave Atenes i Neopagravetria Barcelona 1947 σ 466 doc no CCCLXXXVI)

Καταλανοί συμπολίτες σε αίτηση εκ μέρους Romeo de Bellarbre laquopobretat [hellip] del poble daquellaraquo

laquoφτώχειαhellipτου λαού της Αθήναςraquo

(Antoni Rubioacute y Lluch Los Navarros en Grecia y el Ducado catalaacuten de Atenas en la Eacutepoca de su Invasioacuten Barcelona 1886 doc XXXII σ 242 doc CCCXCI σ 473)

Capitula (1362) laquo[] in capitulis editis per dictam societatem francorum inter alia continentur quod nulla de catholicis christianis detur in uxorem alicui Greco vel qui fuerit grecus sub certa pena in capitulo ipso contenta []raquo

laquo[hellip] στους κανόνες που εκδόθηκαν για την εν λόγω κοινότητα Φράγκων ανάμεσα στα άλλα προβλέπεται και ότι καμία από τις καθολικές χριστιανές δεν μπορεί να παντρευτεί Έλληνα ή όποιον γίνει Έλληνας μάλιστα στο ίδιο κεφάλαιο ορίζεται και ποινή [hellip]raquo

(Λάμπρος Σπ Π Έγγραφα αναφερόμενα εις την μεσαιωνικήν Ιστορίαν των Αθηνών Αθήνα 1906 pt IV doc 91 σ 338)

CURIAL I GUumlELFA laquoaquella ciutat antiga noble e molt famosa qui donagrave lleys a Roma e [hellip] aquell estudi famoacutes en el qual la ciegravencia de conegraveixer Deacuteu srsquo aprenia [hellip]raquo

laquoεκείνη η αρχαία ευγενική και ένδοξη πόλη που έδωσε νόμους στη Ρώμη και [hellip] εκείνη η διάσημη εστία σπουδών στην οποία λάμβανε κανείς τη γνώση να προσεγγίσει το Θεό []raquo

(Antoni Rubioacute y Lluch laquoLa Gregravecia catalana des de la mort de Roger de Lluria fins a la de Frederic III de Sicilia (1370-1377)raquo Anuaris de lrsquo Institut Catalans V (1913-1914) σ 425 (όπου παρατίθεται από το Curial i Guumlelfa Novella catalana del Segle XV ed Ant Rubio y Lluch Barcelona 1901 III chap XXVIII σ 382) 26 laquo[hellip] la capella de Sant Berthomeu del palau del castel de Cetines [hellip]raquo

laquoΤο παρεκκλήσι του Αγίου Βαρθολομαίου στο παλάτι του κάστρου της Αθήναςraquo

(Antoni Rubioacute y Lluch La Acropolis de Atenas en la epoca Catalana Barcelona 1908 σ 20 30)

Αυτό πιθανότατα βρισκόταν στα Προπύλαια και εκεί κατοικούσε ο διοικητής της Ακρόπολης 27 laquo[hellip] adornograve de strade e di edifizii la cittagrave drsquo Atene e fece mettere in fulla bocca del Porto Pireo due Lioni di marmo i quali arsquo nostri tempi ancora vi si veggonoraquo

laquo[]στόλισε την πόλη της Αθήνας με δρόμους και κτίρια και διέταξε να τοποθετήσουν στο λιμάνι του Πειραιά δύο μαρμάρινα λιοντάρια τα οποία και στις μέρες μας τα βλέπει κανείς στο Porto Leoneraquo

(Giambattista Ubaldini ldquoOrigine della famiglia delli Acciaiolirdquo στο Istoria della casa degli Ubaldini Florence 1588 σ 176)

Αναφέρεται στην δραστηριότητα των Φλωρεντινών δουκών της Αθήνας 28 Πάπας Γρηγόριος Θ΄ (1227-1241) έτος 1232 laquoReverendissimo signore mio sappia la vostra Magnificenza che adi 6 di questo per la grazia di Dio giunsi in Patrasso sano e salvo e qua trovai novelle che messer Neri e tutta la sua famigl(i)a stanno bene ed ebe adi 2 di questo lo chastello di Settine Egrave vero che a Settine egrave stato ed egrave grande mortalitagrave dicheacute messer Neri chon tutta la famigl(i)a se nrsquo egrave andato e sta a Stiveraquo

laquoΥψηλότατε κύριέ μου ας μάθει η Μεγαλειότητά Σας πως στις 6 αυτού του μήνα (Μάιος) με τη χάρη του Θεού στεφθήκαμε στην Πάτρα νικητές αβλαβείς και σώοι και λάβαμε την είδηση ότι ο άρχοντας Neri και όλη η οικογένειά του είναι καλά και κατέχουν από τις 2 του μήνα το κάστρο των Αθηνών Είναι αλήθεια πως στην Αθήνα υπάρχει μεγάλη θνησιμότητα για αυτό το λόγο ο αφέντης Neri μαζί με όλη την οικογένειά του μετέβη και διαμένει στη Θήβαraquo

Από επιστολή του Jacopo da Prato προς το Donato Acciaiuoli στην οποία τον ενημερώνει ότι ο Neri Acciaiuoli κατέλαβε την Αθήνα που την κατείχαν οι Καταλανοί 29 Αντίγραφο της διαθήκης του Neri Acciaiuoli αφέντη της Κορίνθου

laquo1 Εγώ ο Nerio Acciaiuoli ηγεμών της Κορίνθου και του δουκάτου των Αθηνών έχων σώας τας φρένας

παρά την ασθένεια του σώματος με την επιθυμία να προνοήσω για την σωτηρία της ψυχής μου και για τη γαλήνη της χώρας μου συντάσσω και διατάσσω να εκτελεστεί με την παρούσα επιστολή η διαθήκη και η τελευταία βούλησή μου Αρχικά εμπιστεύομαι τη ψυχή μου στον Παντοδύναμο Θεό τον οποίο σέβομαι και το σώμα μου ορίζω να ταφεί στην εκκλησία της Παναγίας της Αθηνιώτισσας

2 Ακολούθως αφήνω στην Εκκλησία της Παναγίας των Αθηνών όλες τις αρμοδιότητες και δικαιοδοσίες της Αφήνω επίσης όλες τις [hellip] (ccedilumente) της φυλής μας Επιθυμώ ακόμα οι πόρτες του εν λόγω ναού οι οποίες ήταν κοσμημένες με ασήμι να στολιστούν και να επικαλυφθούν από την αρχή και πάλι Θέλω επιπλέον όλα τα ιερά κειμήλια και σκεύη τα στολισμένα με χρυσό ασήμι και πολύτιμες πέτρες που αφαιρέθηκαν από τη συγκεκριμένη εκκλησία για την πληρωμή των λύτρων της αιχμαλωσίας μου να αγοραστούν και να αποδοθούν στο ναό των Αθηνών Βούλομαι επιπροσθέτως στην εκκλησία αυτή να βρίσκονται διαρκώς είκοσι ιερείς και των δύο βαθμών οι οποίοι πρέπει να είναι Λατίνοι της καθολικής πίστης να υπηρετούν νύχτα και μέρα να ασκούν τα διοικητικά καθήκοντα της εκκλησίας των Αθηνών αλλά και να λειτουργούν για τη σωτηρία της ψυχής μας Ακόμα επιθυμώ οι φόροι και οι [hellip] (ccedilumente) από την πόλη των Αθηνών να αποδοθούν στους είκοσι προαναφερθέντες ιερείς για να τους διαχείριζονται και για τη μισθοδοσία τους κατά τη διακριτική ευχέρεια των εκτελεστών τη διαθήκης Θέλω επίσης οι εν λόγω φόροι και οι [hellip] (choxe) να χρησιμοποιηθούν για την κατασκευή και επισκευή μερών του ναού της Αθήνας Μάλιστα ορίζω η χειροτονία των είκοσι ιερέων καθώς και των άλλων [hellip] που ανήκουν στην Εκκλησία των Αθηνών να υπαχθεί στη φροντίδα και επίβλεψη της εξαίσιας και εκλαμπρότατης Signoria της Βενετίας έτσι ώστε κανένας να μην μπορεί να εμποδίσει την εντολή μου τόσο για τους ιερείς όσο και για τα άλλα ζητήματα που αφορούν στην εκκλησία των Αθηνών Και σε περίπτωση παραμέλησης από τους εκτελεστές της διαθήκης των καθηκόντων τους η Signoria του Δόγη να έχει τη δύναμη και την ελευθερία να θέσει σε ισχύ με αποτελεσματικότητα όλες τις εντολές μου τόσο για τους ιερείς όσο και για τα άλλα ζητήματα που αφορούν την εκκλησία των Αθηνών

5 Στη συνέχεια ορίζω να δοθούν στον επίσκοπο του Άργους [hellip] χρυσά δουκάτα τα οποία έχουμε από τα εισοδήματα της Εκκλησίας των Αθηνών κατά το χρόνο εκείνο που ο εν λόγω επίσκοπος υπηρέτησε στην εκκλησία της Αθήνας ως [hellip]

7 Επίσης βούλομαι όλοι οι ναοί καθεδρικοί και μη οι οποίοι βρίσκονται στη διαχείρισή μου είτε με ενοίκιο είτε με άλλο τρόπο όταν λήξει η μίσθωσή τους να επιστρέψουν ελεύθερα στην ιδιοκτησία των κατόχων τουςraquo 30 laquoΣτο έτος 1412 μΧ ο πρεσβύτερος Petrus Stosbezch ηγούμενος της μονής Δαφνίου απεβίωσε την 21η Αυγούστου Η ψυχή του ας αναπαύεται εν ειρήνη Αμήνraquo

(ΑΚΟρλάνδος-ΛΒρανούσης Τα χαράγματα του Παρθενώνος ήτοι επιγραφαί χαραχθείσαι επί των κιόνων του Παρθενώνος κατά τους Παλαιοχριστιανικούς και Βυζαντινούς χρόνους Αθήνα 1973 σ177-178 χάραγμα υπ αρ 223)

Ο Αββάς Petrus Stosbezch (ορθή γραφή Stolbezch ή Strosberch) ήταν ο όγδοος κατά σειρά ηγούμενος της μονής Δαφνίου η οποία από το έτος 1207μ Χ ανήκε στο Ρωμαιοκαθολικό μοναστικό τάγμα των Κιστερκιανών ύστερα από παραχώρηση της σε αυτούς από το δούκα των Αθηνών Όθωνα ντε λα Ρος Εθεωρείτο το πλέον γνωστό κιστερσιανό μοναστήρι του Ελλαδικού χώρου και αποτελούσε νεκροταφείο των δουκών της Αθήνας Βλ Ορλάνδος Χαράγματα σ 177-178 και Πίτερ Λοκ Οι Φράγκοι στο Αιγαίο 1204mdash1500 (μετάφραση από το αγγλικό πρωτότυπο Γιώργος Κουσουνέλος) Αθήνα 1998 σ 364-365

laquoΣτο έτος 1412 μΧ ο πρεσβύτερος Νικόλαος δεκανός της εκκλησίας των Αθηνών απεβίωσε την 2α Μαρτίου Η ψυχή του ας αναπαύεται εν ειρήνη Αμήνraquo

(Ορλάνδρος Χαράγματα σ178 χάραγμα υπ αρ 224)

laquoστο έτος 1412 μΧ ο πρεσβύτερος Νικόλαος δεκανός της εκκλησίας των Αθηνών απεβίωσε την 2α Μαρτίου Η ψυχή του ας αναπαύεταιraquo

(Ορλάνδρος Χαράγματα σ179 χάραγμα υπ αρ 225)

Αυτό και το προηγούμενο χάραγμα είναι για το ίδιο πρόσωπο τον πρεσβύτερο της καθολικής εκκλησίας Νικόλαο ο οποίος ασκούσε ταυτόχρονα το κατώτερο εκκλησιαστικό διακόνημα του δεκανού Για το δεκανό βλ Δ Δημητράκος Μέγα Λεξικόν όλης της Ελληνικής γλώσσης τόμος Δ΄ Αθήνα 21964 σ 1788 λήμμα laquo(ο)δεκανόςraquo 31 laquoAquella vetustissima e famosissima Atenes drsquoon eacutes eixida tota la elegagravencia eloquumlegravencia e doctrina dels Grechsraquo

laquoΣε εκείνη την αρχαιότατη και ενδοξότατη Αθήνα απrsquo όπου προήλθαν όλη η κομψότητα η τέχνη της ρητορείας και οι επιστήμες των Ελλήνωνraquo

(Antoni Rubioacute y Luch Anuaris de lrsquo Institut Catalans Ι (1907) σ 254 και V (1913-1914) σ 432 (όπου παρατίθεται από το Ricard Albert amp Joan Gassior (ed) Parlaments a les Corts Catalanes Barcelona 1928 σ 209)

32 laquoΗ Αθήνα ήταν ο οίκος των ελλήνων φιλοσόφων [hellip] ήταν το λίκνο της φιλοσοφίας των Ελλήνων και ο τόπος όπου διασώζονταν οι επιστήμες και οι φιλοσοφικές τους απόψειςraquo

(Geacuteographie drsquo Aboulfeacuteda μετάφραση Joseph T Reinaud vol II pt I (Paris 1848) σ 313) 33 laquo[] Όχι μακριά από την Πάτρα βρίσκεται η Αθήνα στην οποία υπήρξε κάποτε το φυτώριο σπουδών των Ελλήνων Αυτή η πόλη υπήρξε κάποτε η ευγενέστερη των πόλεων όμως τώρα είναι σχεδόν έρημη Πράγματι στην πόλη της Γένοβας δεν υπάρχει άλλη μαρμάρινη στήλη ή άλλο αξιόλογο έργο φτιαγμένο από πέτρα παρά μόνο ότι μεταφέρθηκε εκεί από την Αθήνα και καθrsquo ολοκληρία η Γένοβα κτίσθηκε από τα μνημειακό υλικό της Αθήνας όπως η Βενετία κτίστηκε από τις πέτρες της Τροίαςraquo

(Ludolf de Sudheim (Suchem) De itinere terrae sanctae liber έκδοση Ferdinard Deycks Bibliothek des litterarischen Vereins in Stuttgart XXV(1851) σ 23) 34 laquoΜε τη σκέψη πάντα να επιστρέψουμε στην πατρίδα διατάξαμε να κατεβούμε στην πόλη των Αθηνών την οποία εκ νέου οι Βενετοί κατέλαβαν και έθεσαν υπό τον έλεγχό τους μετά το θάνατο του άρχοντα Raynieri της Φλωρεντίας που την είχε πριν υπό την κυριαρχία του [] κι έτσι επιβιβαστήκαμε σε ένα πλοιάριο από την περιοχή της Fermia με αντίτιμο δέκα δουκάτα για να μας μεταφέρει στη γη των Αθηνών η οποία απέχει από τη Fermia περίπου 80 μιλιάρια [] στις 24 του μηνός Φεβρουαρίου φθάσαμε στην πολιτεία των Αθηνώνraquo

(Leacuteon Legrand ldquoRelation du pegravelerinage agrave Jeacuterusalem de Nicolas de Martoni notaire italienrdquo Revue de lrsquoOrient latin III (Paris 1895) σ 647-653 656) 35 laquoΠερί της πόλης των Αθηνών Η πόλη των Αθηνών που συναποτελείται από κτίρια της αρχαιότητας και στην οποία διέμεναν επιστήμονες και συγγραφείς καθώς κάποτε υπήρξε σπουδαία πολιτεία με εξαίσια κτίσματα βλέπουμε ότι έχει πολλούς στύλους και κομμάτια από μάρμαρο που τώρα κείτονται εκεί όπου κάποτε κτίστηκε αυτή η πόλη Η ίδια αυτή πόλη απλωνόταν ως τις ακτές της θάλασσας και η περίμετρός της οριζόταν στα 24 μίλια επί εποχής του αυτοκράτορα Αδριανού ο οποίος υπήρξε κι αυτός κυρίαρχός της Αργότερα μετά την καταστροφή της από τους Τρώες η έκταση της Αθήνας περιορίστηκε στην περιοχή υπό το βράχο της Ακρόπολης Η ίδια η πόλη βρίσκεται ανάμεσα σε δύο βουνά τα οποία χωρίζει απόσταση έξι μιλίων και έχει ύπαιθρο που εκτείνεται στα 12 μίλια γεμάτη με πολλά και όμορφα δέντρα με ελιές Τώρα στrsquo αλήθεια η πόλη πρέπει να έχει γύρω στις χίλιες οικίεςraquo

Πρόκειται για τα βουνά του Υμηττού και του Αιγάλεω τα οποία απέχουν 8 μίλια ή 88 χιλιόμετρα Βλ Paton James Morton Mediaeval and Renaissance visitors to Greek Lands Princeton 1951 σ 32 σημ 11

Ο Martoni δεν μπορεί να μέτρησε όλα τα σπίτια των Αθηνών η εκτίμησή του ωστόσο φαίνεται ορθή Το 14ο αιώνα η Αθήνα εκτεινόταν σε μια μικρή μάλλον περιοχή κυρίως στη βόρεια και βορειοανατολική πλευρά του βράχου της Ακρόπολης Υπήρχαν επίσης σπίτια και πολλές εκκλησίες στην περιοχή γύρω από το ναό του Διός και κατά μήκος των όχθων του Ιλισσού ποταμού Πράγματι η Αθήνα κατά την περίοδο της καταλανικής κυριαρχίας έμοιαζε περισσότερο με πόλη και ήταν με βεβαιότητα σε πολύ καλύτερη κατάσταση απrsquo ότι υπήρξε το 1833 και 1834 όταν η τότε κυβέρνηση αποφάσισε να την ορίσει πρωτεύουσα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους Βλ KM Setton Catalan Domination of Athens 1311-1388 London 1975 (revised edition) σ 228 36 laquoΌταν φθάσαμε στην Αθήνα- Την ημέρα του Σαββάτου θα ήταν μάλλον εννιά φθάσαμε στην Αθήνα με την ελπίδα ότι θα βρούμε τον άρχοντα Λουδοβίκο της Πράτα αρχιεπίσκοπο της πόλης Εντούτοις δεν τον βρήκαμε γιατί βρισκόταν στην Κόρινθο με τον δούκα της Κεφαλονιάς Βρήκαμε τότε τον αντικαταστάτη του αρχιεπισκόπου και κάποιους οικείους του τους οποίους είχε εμπιστευτεί να προσέχουν την περιουσία του και να διοικούν με σύνεση την εκκλησία του Εκείνοι μας φιλοξένησαν τη μέρα που προαναφέρθηκε και την επόμενη νύχτα καθώς στην Αθήνα δεν υπήρχαν ξενώνες και καταλύματα φιλοξενίαςraquo

37 laquoΠερί των πηγών νερού από τις οποίες συνέβαινε να πίνουν οι σπουδάζοντες στην Αθήνα- Με την επιθυμία να δω κάποιες από τις αρχαιότητες αυτής της πόλης ζήτησα από μερικούς κατοίκους να με οδηγήσουν στα αρχαία μνημεία Και πρώτα πήγαμε σε εκείνες τις δύο πηγές νερού από τις οποίες έπρεπε να πιει ο σπουδαστής για να αποκτήσει τη γνώση κι εκεί σύχναζαν οι συγγραφείς καθώς οι πηγές του νερού από όπου έπιναν ήταν ο χώρος μελέτης των μεγάλων φιλοσόφων του Αριστοτέλη και άλλων που ζούσαν στην Αθήνα αυτές οι δύο μάλιστα ήταν όμορφα κατεργασμένες με κομμάτια μάρμαρο Έπειτα μεταβήκαμε στη Σχολή του Αριστοτέλη η οποία κατασκευασμένη από μάρμαρο εκτεινόταν σε είκοσι πόδια μήκος και 15 πλάτος Ήταν καλυμμένη με μαρμάρινες δοκούς και πάνω από αυτές βρίσκονταν μαρμάρινες πλάκες και όλο το κτίσμα περιμετρικώς και άνωθεν ήταν διακοσμημένο με ποικίλα στολίδια από φύλλα χρυσού και άλλα ωραία χρώματα και μάλιστα από κάθε πλευρά της σχολής φαίνονται τυπωμένα τα εν λόγω διακοσμητικά στοιχεία Οι εξωτερικές πύλες οδηγούν σε αίθρια με κολώνες καλυπτόμενες από μαρμάρινες δοκούς και πλάκες στα οποία αίθρια τα έτσι περίτεχνα στολισμένα ο Αριστοτέλης όταν ήταν κουρασμένος από τη μελέτη περνούσε την ώρα του ψυχαγωγούμενος Κατόπιν πήγαμε εκεί όπου υπήρχε η μεγάλη οικία του αυτοκράτορα Αδριανού η οποία έχει καταστραφεί τώρα παραμένουν είκοσι κολώνες περίπου είκοσι παλάμες σε ύψος και τόσο μεγάλες σε όγκο ώστε θα χρειάζονταν τέσσερις άνθρωποι με ενωμένα τα χέρια σε πλήρη έκταση για να αγκαλιάσουν τη μία από αυτές Πάνω στις κολώνες αυτές βρίσκονται δοκοί από μάρμαρο μεγάλες σε μήκος και όγκο πάνω από τις οποίες υψωνόταν μεγάλο κτίριοraquo

Ο περιηγητής βρισκόταν στους πρόποδες του Λυκαβηττού και έβλεπε μέρος από τα ερείπια του υδραγωγείου που

ξεκίνησε να κατασκευάζεται επί Αδριανού και ολοκληρώθηκε επί του Αντωνίνου Πίου Βλ Setton όπ σ 229

Ο Martoni παρατηρούσε ότι είχε απομείνει από το ναό του Ολυμπίου Διός Βλ Setton όπ σ 229

laquoΠερί της εισόδου του μεγάλου κάστρου- Κι εκεί κοντά βρίσκεται μια θύρα εισόδου που ήταν του προειρημένου κάστρου η οποία είσοδος αποτελείται από μαρμάρινες πέτρες (λιθοπλίνθους) με εξαίσια κατεργασία τόσο όμορφη όσο και η είσοδος του πύργου της πόλης της Κάπουας αλλά όχι τόσο μεγάλη για είσοδος όπως μου φαίνεται Επίσης έξω από την πόλη βρίσκεται αυτή η μεγάλη γέφυρα με το μεγάλο οικοδόμημα όπου άλλοτε στρατιώτες πολεμούσαν κατά ομάδες έτρεχαν από κάθε πλευρά και στο μέσο της γέφυρας διεξαγόταν η μάχηraquo

Ο Setton θεωρεί ότι η σχετική παράγραφος του Martoni De introytu qui fuerit castri περιγράφει τα Προπύλαια και το Στάδιο Βλ Setton όπ σ 229 και σημ 45 Ο Τανούλας ωστόσο εκτιμά πως η περιγραφή της εισόδου με πύργους συμμετρικούς όπως ήταν σύνηθες κατά το Μεσαίωνα στην Ιταλία μας οδηγεί κατευθείαν στην υστερορωμαϊκή πύλη γνωστή σήμερα ως laquoπύλη Beuleacuteraquo η οποία τότε δεν είχε καλυφθεί ακόμη από το μεταγενέστερο ογκώδη προμαχώνα Η είσοδος πρέπει να ήταν κλειστή όπως φαίνεται από την έκφραση του Martoni laquoθύρα εισόδου που ήταν του κάστρουraquo όπου το ρήμα βρίσκεται σε παρελθόντα χρόνο Θεωρεί ακόμα πολύ πιθανό ότι αυτό που ο Martoni ονομάζει μεγάλη γέφυρα είναι ο νότιος τοίχος του Ωδείου του Ηρώδου του Αττικού το κάτω τμήμα του οποίου ήταν θαμμένο στις επιχώσεις με αποτέλεσμα να μην διακρίνονται οι είσοδοι Συμπεραίνει μάλιστα πως ένας ελεύθερος τοίχος διάτρητος από δύο σειρές τοξωτών ανοιγμάτων ήταν φυσικό να ερμηνευθεί ως γέφυρα με δεδομένο το στρατιωτικό της χαρακτήρα καθώς εκείνη την εποχή ήταν ενταγμένη στην οχύρωση των κλιτύων της Ακρόπολης δηλαδή του Ριζοκάστρου Βλ Τανούλας Τάσος Τα Προπύλαια της Αθηναϊκής Ακρόπολης κατά τον Μεσαίωνα Αθήνα 1997 σ 39 Στο ίδιο έργο σ 42 σημ5 ο συγγραφέας εκθέτει με πειστικό τρόπο την επιχειρηματολογία του με την οποία στηρίζει την αρχαιολογική του υπόθεση έναντι της ερμηνείας του Setton Έτσι συμπεραίνει ότι η βέβαιη διαδρομή του Ν Martoni πρέπει να ήταν η εξής Υδραγωγείο του Αδριανού (Σχολή του Αριστοτέλη) Ολυμπιείο (Παλάτι του Αδριανού) θέατρο Ηρώδου του Αττικού (μεγάλη γέφυρα) πύλη Beuleacute (πόρτα εισόδου του κάστρου)

38 laquoΠερί του κάστρου των Αθηνών και της κεντρικής του αίθουσας- Ακολούθως μπήκαμε στο ίδιο το κάστρο της πόλης που βρίσκεται πάνω από αυτή [την πολιτεία] χτισμένο από μαρμάρινους λίθους και στο οποίο υπάρχει αυτή η μεγάλη αίθουσα στην οποία βρίσκονται δεκατρείς μεγάλοι κίονες Πάνω από αυτούς τους κίονες υπάρχουν δοκοί τριάντα πόδια μάκρος και πάνω από αυτές τις δοκούς υπάρχουν μαρμάρινες πλάκες τεράστιο και αξιοθαύμαστο έργο να το βλέπειςraquo

Η κεντρική αυτή αίθουσα ήταν η δυτική αίθουσα του κεντρικού κτιρίου των Προπυλαίων περιλάμβανε έξι ιωνικούς κίονες στο εσωτερικό και έξι δωρικούς στην πρόσοψη Ο Martoni μετράει δεκατρείς είτε γιατί απλά σφάλλει είτε γιατί προσμετρά και έναν από τους κίονες των πτερύγων που δεν είχε ακόμα εντοιχιστεί όπως οι υπόλοιποι Από το γεγονός αυτό και από τη σειρά της αφήγησης συνάγεται ότι ο περιηγητής μπήκε στην Ακρόπολη μέσα από το κεντρικό κτίριο των Προπυλαίων του οποίου οι κίονες ήταν ακόμη ελεύθεροι Τανούλας όπ σ 40

laquoΠερί της εκκλησίας της μεγάλης των Αθηνών και των ωραίων κτιρίων της- Κατόπιν πήγαμε στη μεγάλη εκκλησία που βρίσκεται εντός του κάστρου και είναι αφιερωμένη στην Παναγία Αυτή η εκκλησία είναι χτισμένη με μεγάλες μαρμάρινες πλάκες όλες κοσμημένες και είναι μεγάλη όπως η εκκλησία της Καπούης Την περιστοιχίζουν απ΄ έξω εξήντα μεγάλοι κίονες οι οποίοι είναι πολύ ψηλοί και φαίνεται πως με κλίμακες θα μπορούσε να φτάσει κανείς τόσο ψηλά και μάλιστα είναι τόσο μεγάλοι που χρειάζονται πέντε άνδρες στη σειρά να ενώσουν τα τεντωμένα χέρια τους για να τους αγκαλιάσουν Και πάνω στους κίονες υπάρχουν μαρμάρινες δοκοί μεγάλες και επιμήκεις από μάρμαρο Πάνω σε αυτές βρίσκεται το αίθριο του ναού Φαίνεται απίστευτο να συλλάβει το ανθρώπινο μυαλό με ποιό τρόπο μπόρεσαν να κατασκευάσουν αυτό το μεγαλοπρεπές κτίριο Περί του πρώτου ιερού- Αυτός ο ναός είχε δύο επίπεδα το ένα μετά το άλλο Στο πρώτο είναι το πρώτο ιερό στον κόσμο που ίδρυσε ο Άγιος Διονύσιος αφού ασπάστηκε την ιερή αυτή καθολική πίστηraquo

Ο περιηγητής στρογγυλοποίησε τον αριθμό των 58 κιόνων Βλ Paton όπ σ 33 σημ 17

Πρόκειται για τον αρχαίο Παρθενώνα και τον Εκατόμπεδο Βλ Setton όπ σ 230

39 laquoΠερί του κίονα που φέρει χάραγμα του Αγίου Διονυσίου- Μεταξύ των εν λόγω κιόνων βρίσκεται και ένας που φέρει χάραγμα Σε αυτόν στεκόταν μπροστά ο Άγιος Διονύσιος την εποχή που συνέβαινε το Πάθος του Κυρίου μας Ιησού Χριστού και τότε καθώς κάθε κτίσμα της Αθήνας έτρεμε συθέμελα από το σεισμό που συντάραξε ολάκερη τη γη είπε τα εξής laquoΕίτε καταστρέφεται η μηχανή του κόσμου είτε συμβαίνει κάτι στον Υιό του Θεούraquo και ακολούθως σημάδεψε με το χέρι του το συγκεκριμένο κίονα με ένα σταυρό Αυτός μάλιστα ο σταυρός παραμένει εκεί ως τις μέρες μας Η είσοδος της ίδιας εκκλησίας είναι μεγάλη όπως εκτιμώ τέσσερις κάνες στο πλάτος και πέντε στο ύψος Στην εν λόγω είσοδο υπάρχουν θύρες οι ίδιες με αυτές που βρίσκονταν στην πύλη του κάστρου της Τροίας Όταν καταστράφηκε η πολιτεία των Τρώων οι θύρες του κάστρου τους μεταφέρθηκαν στην Αθήνα και έγιναν μέρος των πυλών του ναού αυτού της Παναγίαςraquo

laquoΣχετικά με τους κίονες από πολύχρωμα ακριβά μάρμαρα ndash Το μέρος της εκκλησίας όπου στέκεται ο χορός

(των ψαλτών) είναι πολύ όμορφο και γύρω από το ιερό υψώνονται τέσσερις κίονες από πολύχρωμα ακριβά μάρμαρα και είναι τόσο μεγάλοι σε πλάτος που θα χρειάζονταν δύο άντρες με τα χέρια τους σε διάταση για να τις αγκαλιάσουν και σε ύψος είναι δύο κάνες Πάνω στους κίονες στηρίζεται ένας πολύ ωραίος τρούλος που υψώνεται άνωθεν του μεγάλου ιερού Πλησίον του ιερού βωμού υπάρχει μια ωραία και μεγάλη στέρνα στην οποία ρέει πολύ νερό όταν βρέχειraquo

laquoΠερί της εικόνας της Παναγίας που αγιογράφησε ο Άγιος Λουκάς - Κοντά στο ιερό σε ένα μικρό παρεκκλήσι που βρίσκεται στη δεξιά πλευρά του υπάρχει μια εικόνα της Παναγίας μας ζωγραφισμένη δια χειρός του ευαγγελιστή Λουκά Αυτή η εικόνα είναι στολισμένη με μαργαριτάρια και διάφορες άλλες πολύτιμες πέτρες και με πολλή προσοχή τη φύλαγαν κλειδώνοντας το παρεκκλήσι για να μην κλαπεί Περιμετρικά του ναού βρίσκονται ογδόντα μαρμάρινοι κίονες πάνω στους οποίους υπάρχουν μαρμάρινες επιμήκεις δοκοί με πλάκες από μάρμαρο στις οποίες στηρίζεται ένα πρόσθετο κτίσμα που διατρέχει περιμετρικά όλη την εκκλησία Σε κάποια κρυψώνα στον τοίχο του ναού φαίνεται το φως από μια φλόγα η οποία ποτέ δεν σβήνει θεωρείται ότι κάποτε εκεί βρισκόταν θαμμένη η σορός ενός αγίουraquo

Αν οι Βενετοί είχαν πιστεύσει ότι όντως η εικόνα αυτή ήταν δια χειρός του ευαγγελιστή Λουκά θα την είχαν μεταφέρει στο ναό του Αγίου Μάρκου της Βενετίας και θα σωζόταν πιθανότατα ως τις μέρες μας Βλ Setton όπ σ 230

Ο Setton αναφέρει ότι επρόκειτο για μία πινακοθήκη που κτίστηκε κατά τη βυζαντινή περίοδο πολύ πριν την εποχή του Μιχαήλ Χωνιάτη Setton όπ σ 231

Το φως από τη φλόγα αυτή περιγράφει και ο περιηγητής Saewulf που επισκέφθηκε την Αθήνα το 1103 Η πίστη σε αυτό εκδηλώθηκε επίσης σε ένα συγκινητικό κήρυγμα του Μιχαήλ Χωνιάτη προς το ποίμνιο των πιστών στο ναό της Παναγίας της Αθηνιώτισσας Ωστόσο οι περιηγητές του 17ου αιώνα κάνουν απλώς λόγο για ένα διαφανή στο φως λίθο που είχε εντοιχιστεί με τους λοιπούς απλούς Βλ Setton όπ

laquoΠερί των ιερών κειμηλίων της εκκλησίας των Αθηνών ndash Στη συγκεκριμένη εκκλησία την προαναφερθείσα ημέρα είδαμε τα κάτωθι ιερά κειμήλια που τα παρουσίασαν ενώπιόν μας οι φύλακες του ναού Υπήρχαν λοιπόν λείψανα από

- το κεφάλι του Αγίου Μακαρίου

- το οστό του χεριού (μπράτσο) του Αγίου Διονυσίου της Φραγκιάς

- το χέρι (μπράτσο) του Αγίου Κυπριανού

- το χέρι (μπράτσο) του Αγίου Ιουστίνου

- το οστό επίσης του Αγίου Μακκαβαίου καθώς και κειμήλια όπως ένα βιβλίο με όλα τα Ευαγγέλια γραμμένο από την Αγία Ελένη σε περγαμηνές στην ελληνική γλώσσα το οποίο και θεωρείται μέγας θησαυρόςraquo

laquoΠερί ενός ειδώλου - Έξω από τα τείχη του κάστρου βρίσκονται δύο κίονες πάνω στους οποίους λέγεται ότι κάποτε υπήρχε κάποιου εξαίσιο κτίσμα στο οποίο περικλειόταν ένα είδωλο που είχε τη δύναμη να καταστρέφει όσα πλοία πλησίαζαν εκείνη την εποχή την Αθήνα με εχθρική διάθεση όσο μακριά στη θάλασσα κι αν βρίσκονταν αυτάbull εξαιτίας λοιπόν του ειδώλου βυθίζονταν ενώ στrsquo αλήθεια λέγεται ότι όσα πλοία έρχονταν για καλό τίποτα κακό δεν πάθαιναν από το άγαλμαraquo

Ο Martoni αναφέρεται προφανώς σε δύο ρωμαϊκούς κίονες που υπάρχουν στη νότια πλαγιά της Ακρόπολης πάνω από το μνημείο του Θρασύλλου και του γιου του Θρασυκλή Φαίνεται πως ο μύθος του ειδώλου που απορρέει από αυτόν του κεφαλιού της Γοργώς ήταν ζωντανός και κατά την Αρχαιότητα και κατά το Μεσαίωνα Βλ Setton όπ σ 232

40 laquoΤην 7η Απριλίου (1436) ήλθα στην Αθήνα την ξακουστή πόλη της Αττικής όπου είδα πρώτα-πρώτα τεράστια τείχη παντού σε κατάσταση κατάρρευσης λόγω της παλαιότητας τους Και εντός και εκτός της πόλης στους αγρούς υπήρχαν μαρμάρινα κτίσματα πέρα από κάθε φαντασία -οικίες ιεροί ναοί- καθώς και διάφορα έργα τέχνης άξια παρατήρησης για την εκπληκτική τους κατασκευή και τους πελώριους κίονες αλλά όλα σε σωρούς γκρεμισμένων ερειπίων παντούraquo

Ο Ciriaco dei Pizzicolli ή Κυριάκος ο Αγκωνίτης (c 1391-1452) ήταν Ιταλός περιηγητής του 15ου αιώνα μ Χ ο οποίος επισκέφθηκε τρεις ή τέσσερις φορές την Ελλάδα μεταξύ των ετών 1435-1448 Ήλθε στην Αθήνα δύο φορές μία τον Απρίλιο του 1436 και δεύτερη φορά το 1444 Στις αρχές Απριλίου του 1436 ο Κυριάκος ο Αγκωνίτης έφτασε στην πόλη των Αθηνών πιθανόν από το Βορρά ίσως μέσω της κύριας οδού πρόσβασης που ήταν η κοιλάδα μεταξύ των βουνών της Πάρνηθας και της Πεντέλης Βλ Setton Domination σ 232 και Edward W Bodnar SJ ldquoAthens in April 1436rdquo Archaelogy Vol 23 No 2 (April 1970) σ 97

41 laquo[hellip] μια μαρμάρινη αψίδα που αποτελείται από δύο μονόλιθους [hellip] στην είσοδο ενός υδραγωγείου ένα μίλι έξω από την πόλη το οποίο έχει καταρρεύσει λόγω παλαιότητας [hellip] Οι αυτόχθονες κάτοικοι των Αθηνών το αποκαλούν Σχολή του Αριστοτέληraquo

Η δεξαμενή νερού στο Λυκαβηττό ( Το Υδραγωγείο του Αδριανού) ή αλλιώς Σχολή του Αριστοτέλη

42 laquo[Ο ναός του Ολυμπίου Διός] []Ο οίκος του αυτοκράτορα Αδριανού με τεράστιους μαρμάρινους κίονες οι περισσότεροι από τους οποίους έχουν καταρρεύσει Ωστόσο στέκονται ακόμα 21 κίονες με ακέραια τα κιονόκρανα και στοιχισμένοι σε ευθείες []Η διάμετρος τους είναι επτά πόδια Τα κιονόκρανα τους έχουν διάμετρο δεκατέσσερα πόδια Και το ύψος τους είναι εξήντα πόδιαraquo

Από τις 21 κολώνες που αναφέρει ο Αγκωνίτης μόνο 15 σώζονται σήμερα Βλ Bodnar ό π

Οι σωστές μετρήσεις είναι 6 πόδια και 3frac12 ίντσεςbull 10 πόδιαbull 55 πόδια και 5 ίντσες Βλ Bodnar ό π

laquo[]σε μια κομψή μαρμάρινη αψίδα του Υψηλότατου αυτοκράτορα Αδριανού κοντά σε αυτό το παλάτιraquo

Έτσι περιέγραψε ο Αγκωνίτης την Πύλη του Αδριανού καθώς αντέγραφε δύο επιγραφές που βρίσκονταν χαραγμένες πάνω της κοντά στο παλάτι του Ρωμαίου Αυτοκράτορα το οποίο ταυτιζόταν με το ναό του Ολυμπίου Διός Βλ Bodnar ό π σ 195

43 laquo[Το φανάρι του Δημοσθένη] []μία διακοσμητική μαρμάρινη έδρα που αποτελεί μέρος ενός προστώουraquo

Δεν ξέρουμε τι ακριβώς εννοούσε σε αυτή την περιγραφή ο Αγκωνίτης Γνωρίζουμε ότι αργότερα το μνημείο ενσωματώθηκε στην άκρη ενός μοναστηριού που προεκτεινόταν σε έναν κήπο Από το σκίτσο ενός άλλου περιηγητή του Dodwell μαθαίνουμε ότι το μέρος αυτό του μοναστηριού ήταν ανοικτό αποκαλύπτοντας έτσι το εσωτερικό του κοίλωμα που χρησίμευε ως χώρος υποδοχής ή και μελέτης των μοναχών κατά το σχέδιο του περιηγητή Ο Αγκωνίτης αντέγραψε σωστά την επιγραφή που βρισκόταν σε αυτό το μνημείο η οποία υπενθύμιζε τη νίκη του Λυσικράτη σε έναν ποιητικό αγώνα Βλ Edward W Bodnar SJ ldquoAthens in April 1436rdquo Archaelogy Vol 23 No 3 (June 1970) σ 194-195

44 laquo[Το μνημείο του Θρασύλλου] Στην πλαγιά της Ακρόπολης κοντά στο άγαλμα της Γοργώς ήταν μια περίτεχνη μαρμάρινη πρόσοψη σε ένα ρήγμα στο βράχο σε μια υπέροχα διαμορφωμένη σπηλιάraquo

Εκεί ο Κυριάκος παρατήρησε και έκανε το σχέδιο του ακέφαλου και δίχως όπλα αγάλματος του Διονύσου το οποίο εκτίθεται στο Βρετανικό Μουσείο Αντέγραψε επίσης τρεις επιγραφές οι οποίες υπενθύμιζαν νίκες σε μουσικούς διαγωνισμούς και βρίσκονταν χαραγμένες σε βάσεις που πρώτα στήριζαν τρίποδες Τον 3ο αιώνα μ Χ ο τρίποδας στο χαμηλότερο διάζωμα που αποτελούσε μνημείο της νίκης του Θρασύλλου αντικαταστάθηκε από το άγαλμα του Διονύσου Στα ψηλότερα διαζώματα και στις δύο άκρες οι τρίποδες απαθανάτιζαν τις νίκες του γιου του Θρασύλλου του Θρασυκλή Οι επιγραφές σώζονταν ακέραιες την εποχή του Κυριάκου Στις μέρες μας μόνο μία διασώζεται ολόκληρη και οι άλλες δύο αποσπασματικά Βλ Bodnar ό π σ 196

45 laquo[Ο Πύργος των Αέρηδων] Επισκεφθήκαμε ξανά τον οκταγωνικό ναό του Αιόλου Πάνω σε αυτό είναι οκτώ πτερωτές μορφές των ανέμων με τα σύμβολά τους στην κορυφή κάθε γωνιώδους τοίχου εξαιρετικά δείγματα γλυπτικής Και κάθε μορφή έχει γραμμένο το όνομα της από πάνω σε μεγαλογράμματη αττική γραφή όπως διαπιστώσαμε προχείρως από κοντάraquo

Εννοεί τον πύργο των Αέρηδων δηλαδή το ωρολόγιο του Ανδρονίκου Κυρρίστου του 1ου αιώνα π Χ Βλ Setton όπ σ 234

46 laquo[Το παλάτι του Nerio Acciajuoli] Όταν πήγα να επισκεφθώ το Nerio Acciajuoli ένα Φλωρεντινό που εκείνη την εποχή (1444) ήταν ο Πρίγκιπας της Αθήνας -πήγα μαζί με τον αδελφό του που λεγόταν και αυτός Nerio- τον συνάντησα στην Ακρόπολη το κορυφαίο κάστρο της πόλης Αλλά αυτό που παρατήρησα με ιδιαίτερη ευχαρίστηση καθώς εξέταζα προσεκτικά το θαυμάσιο ανάκτορό του ένα έργο εξαιρετικά επιμελημένο ήταν το εκπληκτικό προστώο Αποτελούνταν από τέσσερις καλά λειασμένους μαρμάρινους κίονες και από πάνω τους δέκα μαρμάρινες δοκούς στη σειρά Όταν κατόπιν ήλθαμε στην ίδια [αίθουσα που είναι] και ο κύριος χώρος (είδαμε) έξι υπερμεγέθεις κίονες με διάμετρο τρία πόδια διατεταγμένους ανά ζεύγη που υποβάσταζαν μαρμάρινα φατνώματα οροφής και εικοσιτέσσερις δοκούς τοποθετημένες σε τρεις σειρές (των οκτώ κιόνων) Αυτές οι δοκοί ήταν από λειασμένο μάρμαρο και η καθεμία (δοκός) ήταν εικοσιτέσσερα πόδια στο μάκρος και τρία πόδια στο πλάτος κατά την εκτίμησή μου Οι εντυπωσιακοί μαρμάρινοι τοίχοι ήταν και οι ίδιοι από λειασμένα κομμάτια μαρμάρου όλα ισομεγέθη Η είσοδος γινόταν από μία μόνο τεράστια θύρα ένα εκπληκτικό έργοraquo

Ο Αγκωνίτης είναι ο πρώτος δυτικός που αποκαλεί την Ακρόπολη με το όνομά της Βλ Τανούλας Τάσος Τα Προπύλαια της Αθηναϊκής Ακρόπολης κατά τον Μεσαίωνα Αθήνα 1997 σ 40

Η περιγραφή του προστώου από τον Αγκωνίτη επισημαίνει ο Τανούλας δεν αφήνει αμφιβολία ότι πρόκειται για την ανατολική στοά του κεντρικού κτιρίου των Προπυλαίων Ο περιηγητής κάνει λόγο για τέσσερις κίονες ωστόσο οι κίονες του προστώου είναι έξι πραγματικότητα που μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι δύο ακραίοι κίονες πρέπει να ήταν ενταγμένοι σε κάποιες νεότερες κατασκευές και δεν γίνονταν εύκολα αντιληπτοί Βλ Τανούλας ό π σ 40-41

Στην πραγματικότητα υπήρχαν είκοσι μία δοκοί δηλαδή μια τριάδα λιγότερο Βλ Τανούλας ό π σ 42 σημ 12

Η περιγραφή της αίθουσας συμπεραίνει ο Τανούλας δεν αφήνει αμφιβολία ότι πρόκειται για τη δυτική αίθουσα του κεντρικού κτιρίου των Προπυλαίων Βλ Τανούλας ό π σ 41

Πρόκειται για τη μεσαία πόρτα του θυραίου τοίχου Αυτό σημαίνει αναλύει ο Τανούλας ότι οι υπόλοιπες τέσσερις πόρτες

του θυραίου τοίχου έχουν φραχτεί όπως και τα μετακιόνια της δυτικής πρόσοψης του κεντρικού κτιρίου και τα διαστήματα ανάμεσα στους γωνιακούς κίονες και στις αντίστοιχες παραστάδες Κατ΄ επέκταση δεν υπάρχει άμεση επικοινωνία μεταξύ της αίθουσας και των πλάγιων πτερύγων των Προπυλαίων Μάλιστα το τελευταίο αυτό σχόλιο του περιηγητή σε συνάρτηση με τη σειρά που ακολουθεί στην περιγραφή του οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο δρόμος που οδηγούσε στο εσωτερικό της Ακρόπολης δεν περνούσε πια μέσα από τα Προπύλαια αλλά έκανε το γύρο του νότιου μισού του συγκροτήματος των Προπυλαίων για να φθάσει στην ανατολική στοά του κεντρικού κτιρίου η οποία χρησίμευε ως πρόπυλο της κατοικίας του Δούκα Η μεταβολή αυτή έχει γίνει μετά την επίσκεψη του Martoni το 1395 Βλ Τανούλας ό π

47 laquo[Ο Παρθενώνας] Ευχαριστήθηκα πολύ όταν παρατήρησα ότι στην κορυφή του κάστρου της πόλης (Ακρόπολη) υπάρχει ένας τεράστιος θαυμάσιος ναός της θεάς Αθηνάς το ευγενές έργο του Φειδία Είναι κτίριο ψηλό με 58 κίονες με επτά πόδια διάμετρο είναι διακοσμημένο με όμορφα αγάλματα και στις δύο προσόψεις του οικοδομήματος στο υψηλότερο σημείο των τοίχων και εξωτερικά στο επιστύλιο όπου φαίνεται μία μάχη των Κενταύρων εξαιρετικά προϊόντα της τέχνης του γλύπτη | Το ενδιαφέρον μου ήταν όμως να επισκεφθώ πάλι σε αυτήν την ίδια περίφημη Ακρόπολη το όμορφο ιερό της θεάς Αθηνάς Ήθελα να εξετάσω το ναό προσεκτικότερα από κάθε πλευρά Φτιαγμένο από μοναδικό λειασμένο μάρμαρο είναι το θαυμαστό έργο του Φειδία όπως γνωρίζουμε από την μαρτυρία των λόγων του Αριστοτέλη προς το βασιλιά Αλέξανδρο όπως επίσης (γνωρίζουμε) και από το δικό μας Πλίνιο και πλήθος άλλων διακεκριμένων συγγραφέων Αυτός ο εξαιρετικά θαυμάσιος ναός διατηρείται μέχρι τις μέρες μας (1444) Στηρίζεται σε 58 κίονες δώδεκα σε κάθε μία από τις δύο προσόψεις δηλαδή δύο σειρές από έξι κίονες στη μέση [μεταξύ των δύο εξωτερικών κιονοστοιχιών] και εξωτερικά από τους τοίχους του σηκού δεκαεπτά κατά μήκος κάθε πλευράς Κάθε κίονας έχει διάμετρο πέντε ποδών Υπάρχουν στοές μήκους οκτώ ποδών μεταξύ των πλευρικών κιόνων και των θαυμάσιων τοίχων του σηκού σε κάθε πλευρά Οι κίονες στηρίζουν γείσο 95 πόδια μάκρος και 4 πόδια ύψος Σε αυτά παριστάνεται η μάχη μεταξύ των Κενταύρων και των Λαπήθων η οποία έλαβε χώρα στη Θεσσαλία σκαλισμένη με θαυμαστή δεξιότητα Στις ανώτερες ζωφόρους των τεσσάρων τοίχων σε απόσταση δύο πήχεων κάτω από το πιο ψηλό σημείο των τοίχων ο καλλιτέχνης διακόσμησε με εξαιρετική τελειότητα [αναπαραστάσεις] των αθηναϊκών νικών της εποχής του Περικλή Το ύψος τους είναι περίπου αυτό ενός παιδιού δέκα ετών Στις δύο προσόψεις πάνω από όλο το τμήμα που καλύπτεται από το αέτωμα μπορεί να δει κανείς ψηλά μεγάλα πραγματικά κολοσσιαία αγάλματα ανδρών και ίππων ένας ωραίος καλλωπισμός για αυτόν τον εντυπωσιακό χώρο λατρείας Κατέβαλα μεγάλη προσπάθεια για να συμπεριλάβω ένα σχέδιο από αυτό το σπουδαίο κτίριο όπως εντυπώθηκε στα μάτια μου στο σημειωματάριο το οποίο διατηρώ και κατά τη διάρκεια του παρόντος ταξιδιού μου στην Ελλάδαraquo

Οι κίονες είναι 58 αν αριθμήσει κανείς δύο φορές τους γωνιακούς κίονες Βλ Setton Domination σ 232

Έτσι αντιλαμβάνεται τα γλυπτά ο Κυριακός Βλ Setton όπ σ 235

48 Ανώνυμος Τοπογραφία Αθηνών laquoΠερί της Αττικής Το κάστρο είναι η Ακρόπολη Το laquoισμαϊδιraquo (ισλαμικό τέμενος) είναι ο ναός της Αθηνάς Παλλάδος Χρυσοσπηλιώτισσα λέγεται η σπηλιά του θεού Πάνα Δύο κολώνες στη μία βρισκόταν το άγαλμα της θεάς Αθηνάς με κεφαλή γοργόνας και στην άλλη (κολώνα) ήταν το άγαλμα του θεού Δία Κάτω από την κολώνα αυτή υπάρχει μαρμάρινο ρολόι Λίγο παρακάτω ήταν το Λύκειο του Αριστοτέλη Στον ναό του Αγίου Γεωργίου του Αλεξανδρινού ήταν στην πλάκα () μαρμάρινο κανδύλι του Δημοσθένη Οι κολώνες () της Καλλιρρόης ήταν θέατρο και η σκηνή του Αριστοφάνη Στις δύο κολώνες του βουνού ήταν κτίσμα του Τραϊανού του αυτοκράτορα με λατινική επιγραφή Στον τεκέ του Πραΐμη ήταν ναός και σχολείο του Σωκράτη γύρω από το οποίο έχει τους δώδεκα ανέμους και τις ώρες Στον Άγιο Γεώργιο τον Ακαμάτη ήταν ο Κεραμεικός και ο ναός του Θησέως το μαρμάρινο λιοντάρι ήταν το μεγάλο υδραγωγείο των Αθηναίων και οι τάφοι των ηρώων στα βασιλικά ήταν σχολή των στωικών Στην ακαδημία ήταν σχολή του Πλάτωνοςraquo

(Καμπούρογλου Δημ Μνημεία της Ιστορίας των Αθηναίων τομ Ι Αθήνα 1891 σ 94-95)

49 Καμπούρογλου Δημ Μνημεία της Ιστορίας των Αθηναίων τομ Ι Αθήνα 1891 σ 92-94

laquoΠρώτον η Ακαδημία στην περιφέρεια των Βασιλικών δεύτερον η Ελεατική Σχολή στους Αμπελοκήπους τρίτον το Διδασκαλείο του Πλάτωνος στο Παραδείσιο [Πατήσια] τέταρτον το διδασκαλείο του Πολύζηλου στον Υμηττό και πέμπτον κοντά σε αυτό το διδασκαλείο του Διόδωρουraquo 50 laquoΜέσα στην πόλη βρίσκεται το σχολείο του Σωκράτη στο οποίο απεικονίζονται κυκλυκά οι άνδρες και οι άνεμοι Δυτικά αυτού βρίσκονται τα ανάκτορα του Θεμιστοκλή και κοντά σε αυτά οι λαμπροί οίκοι του Πλεμάρχου Πολύ κοντά σε αυτά βρίσκονται τα αγάλματα του Διός απέναντι από τα οποία υπάρχει βωμός στον

οποίο αξίζουν ταφή οι αθλητές του παγκρατίου και των ολυμπιακών αγώνων Σε αυτόν τον τόπο περιφερόμενοι οι ρήτορες διάβαζαν τους επιτάφιους λόγουςraquo 51 laquoΒόρεια αυτού του τόπου υπήρχε η πρώτη αγορά της πόλης στην οποία ο απόστολος Φίλιππος βύθισε τον γραμματέα Υπήρχαν και οι λαμπροί οίκοι της Πανδιονίδος φυλής Στο νότιο μέρος υπήρχε διδασκαλείο των Κυνικών φιλοσόφων και κοντά σε αυτό των Τραγικών έξω από την Ακρόπολη λίγο προς τα δυτικά κατοικούσαν οι θαλαμ[] και κοντά σε αυτό υπήρχε το διδασκαλείο του Σοφοκλή Νότια αυτού υπήρχε ο Άρειος Πάγος στον οποίο ο υιός του Ποσειδώνα Αλιρρόθιος θανατώθηκε από τον Άρηraquo 52 laquoΑνατολικά αυτού υπήρχαν τα ανάκτορα του Κλεονίδη και του Μιλτιάδη και κοντά σε αυτά ακόμα υπάρχει το διδασκαελίο του Αριστοτέλη Πάνω από αυτό υπάρχουν δύο κίονες Στον ανατολικό υπήρχε το άγαλμα της Αθηνάς στον δυτικό του Ποσειδώνος Ανάμεσα τους λέγεται ότι υπήρχε καφλή Γοργόνας μέσα σε σιδερένια κόγχη Υπάρχει και μαρμάρινο ηλιακό ρολόιraquo 53 laquoΑπέναντι αυτού προς το νότο υπήρχε το διδασκαλείο του Αριστοφάνη και ανατολικά αυτού ακόμα υπάρχει ο λύχνος του Δημοσθένη Κοντά αυτόν ήτα τότε το σπίτι του Θουκυδίδη και του Σόλωνος η δεύτερη αγορά και το σπίτι του Αλκμαίονα και μεγάλο λουτρό Νότια αυτού η μεγάλη αγορά της πόλησ και πολλά αξιόλογα ιερά επί της νότιας πύλης στους παραστάδες της οποίας απεικονίζονται δεκαεννέα άνδρες [] τον ένα εδίωκα Εκεί υπήρχε και το βασικό λουτρό στο οποίο θέλησαν να φοβίσουν τον Μέγα Βασίλειο με θορύβους Εκεί και το σπίτι του Μνηστάρχουraquo 54 laquoΝότια αυτών υπάρχει βασιλικός οίκος ωραίος στον οποίο ερχόμενος ο δούκας κατά καιρούς κινούνταν για το συμπόσιο Εκεί είναι και η Καλλιρρόη πηγή με τους εννέα κρουνούς στην οποία αφού πλενόταν ερχόταν στο ιερό της Ήρας και προσευχόταν τώρα μετατρεμμένο από τους ευσεβείς σε ναό της Υπεραγίας Θεοτόκουraquo 55 laquoΥπάρχει ανατολικά αυτού μεγάλη και ωραία καμάρα με τα ονόματα του Αδριανού και του Θησέα Βρίσκεται μέσα στην αυλή [] μεγάλη ετύγχανε στηριζόμενη από κάτω με πληθώρα κιόνων μέσα στην οποία υπήρχε

βασιλικός οίκος ο οποίος διακοσμήθηκε από τους δώδεκα βασιλείς που οικοδόμησαν την κορυφή [Ακρόπολη]laquo 56 laquoΑνατολικά αυτού υπάρχει το θέατρο των Αθηνών περιεχομένο σε κύκλο διαστήματος περίπου ενός μιλίου έχοντας δύο εισόδους [] η βορινή είσοδος αφθονεί η άλλη [] νότια επεκτάθηκε Το θέατρο κοσμείται κυκλικά με εκατό ζώνες φτιαγμένες από λευκό μάρμαρο στις οποίες ο λαός καθιστός παρακολουθεί αυτόν που αγωνίζεται στην πάληraquo 57 laquoΑπό αυτό λοιπόν εισερχόμενοι στην ανατολική πύλη βρίσκουμε άλλη αγορά και δύο αγωγούς ύδατος τους οποίους κατασκεύασε ο Ιούλιος Καίσαρας προσφέροντας τους στους Αθηναίους και έφερε νερό από μαρκιά Υπάρχει και άλλος αγωγός στην βόρεια πύλη τον οποίο έφτιαξε ο Θησέας Αυτά μετά την τυραννία της πόλεως των Αθηνών όπως ισχυρίζεται ο Άβαρις και ο Ηρόδοτος κατασκευάσθηκαν από δώδεκα βασιλείς Ο Κέκροπας ο δίμορφος τα ελάμπρυνε πολύ και τα καλλώπισε με μεγάλη δόξα τα μεν τείχη ανέγειρε σε ύψος το δε έδαφος έστρωσε με διαφόρων ειδών μάρμαρα και τα ιερά εντός και εκτός καταχράστηκε και αυτήν ονόμασε Αθήναraquo 58 laquoΕισερχόμενοι λοιπόν στην Ακρόπολη βρίσκουμε ένα μικρό διδασκαλείο που υπήρχε των μουσικών το οποίο ίδρυσε ο Πυθαγόρας ο Σάμιος Απέναντι αυτού υπάρχει μεγάλο ανάκτορο και κάτω από αυτό υπάρχουν πολλοί [] διακοσμημένοι με λευκά μάρμαρα συν την οροφή και τα τείχη Προς το βόρειο κλίτος υπήρχε η καγκελαρία φτιαγμένη όλη από μάρμαρο και κίονες όλα λευκά Νότια αυτής υπήρχε η Ποικίλη Στοά ωραιότατα περιχρυσμένη ολόγυρα και από την έξω πλευρά και κοσμημένη με πολύτιμους λίθους Από αυτή οι μαθητευόμενοι σε αυτήν ονομάζονταν Στωικοί φιλόσοφοι Απέναντι από αυτή άκμαζε το διδασκαλείο των μαθητών του Επίκουρουraquo 59 laquoΑναφορικά με τον ναό της Θεομήτορος τον οποίον οικοδόμησαν ο Απολλώς και ο Ευλόγιος στο όνομα του Αγνώστου Θεού έχει ως εξής Είναι δρομικός ναός και ευρύχωρος και επεκτείναται πολύ σε μήκος Τα τείχη του είναι φτιαγμένα από λευκό μάρμαρο και η θέση τους κατέστη τετράγωνη Ο κάθε τοίχος ανεγέρθη χωρίς πηλό και ασβέστη αλλά με σίδηρο και μόλυβδο Εκτός του τοίχου αφθονούν κίονες διαφόρων μεγεθών οι οποίοι περιτρέχουν κυκλικώς τον ναό Μεταξύ των δύο κιόνων περιέχεται λοξότητα Προς την ωραία πύλη και το άγιο βήμα όπου είναι κατά τον λίβα και τον θρασκιά και [] την τοποθέτηση των κιόνων επέκτεινε μέχρι μεγάλο ύψος προοδευτικά Οι κεφαλές των κιόνων είναι σκαλισμένες με σιδερένια γλυφίδα σε σχήμα φοίνικα Είναι δε τροποποιημένες Και οι δοκοί πάνω από αυτές φτιαγμένες από το λευκό μάρμαρο των τειχών έχουν από πάνω και στο τείχος συγκολλημένες πλάκες και σχηματίζεται ομοίωμα οροφής Η κύρτωση αυτών διακρίνεται Ωραιότατος τοίχος στηρίζεται από τους κίονεςraquo 60 Erich Ziebarth laquoEin griechischer Reisebericht des fuumlnfzehnten Jahrhundertsraquo Mittheilungen des k deutschen archaumlologischen Instituts Athen Abth XXIV (1899) σ 73-78

laquoΗ πόλη των Αθηνών εκτείνεται σε μια πεδιάδα μήκους περίπου 12 μιλίων και πλάτους περίπου 6 και είναι σε απόσταση περίπου 3 μιλίων από τη θάλασσα αλλά από το λιμάνι του Πειραιά απέχει πράγματι 5 μίλια Και είναι κτισμένη πάνω σε έναν βράχο πάνω σε ένα βουνό όχι πολύ ψηλό Και οι κατοικίες βρίσκονται προς τα βόρεια στην περιοχή που περιβάλλεται από τείχη όπου απλώνεται η πεδιάδα Υπάρχουν επίσης από τη δεξιά πλευρά όπου βρίσκεται η θάλασσα μερικές ακόμα οικίες και κατά την ανατολή κάποια κτίσματα έτσι ώστε όλο το βουνό περιβάλλεται από σπίτιαraquo

61 laquoΚαι στη κορυφή του βουνού βρίσκεται το κάστρο το οποίο είναι πολύ ισχυρό και περιβάλλεται με αρχαία τείχη από τετράγωνους λίθους και έχει μήκος το εν λόγω φρούριο περίπου 4 μίλιαraquo 62 laquo[]και από τη δύση στην ανατολή απλώνεται κατά μήκος ένα υπέροχο κτίριο στην όψη και στο προαναφερθέν κάστρο υπάρχει μία εκκλησία που ήδη υπήρχε και κατά την εποχή των Ρωμαίων αξιοθαύμαστη όλη από μάρμαρο και περιστοιχισμένη από κίονες και επιμήκης επίσης από τη δύση στην ανατολή ενώ στην πρόσοψη μπροστά υπάρχει εκτεταμένη σειρά αναπαραστάσεων από μάρμαρο όλες ανάγλυφες και καλυμμένες με μάρμαροraquo

Αυτή είναι και η τελευταία φορά που ο Παρθενώνας αναφέρεται ως εκκλησία και γενικότερα είναι η τελευταία περιγραφή της μεσαιωνικής Ακρόπολης από αυτόπτη μάρτυρα Βλ Τανούλας ό π σ 44 63 laquoΥπάρχει ακόμα σε αυτό το κάστρο ένα περίφημο αρχαίο ανάκτορο κοντά στην εκκλησία το οποίο είναι φτιαγμένο από μάρμαρο (όπως κατασκεύαζαν και) κατά τη ρωμαϊκή τεχνοτροπίαraquo

Πρόκειται για τα Προπύλαια Βλ Τανούλας ό π 64 laquoΣτον περιβάλλοντα χώρο υπάρχουν επίσης πολλά ακόμη αρχαία μνημεία μερικά εντός της περιοχής που τελευταία ορίστηκε από τα τείχη και μερικά εκτός αυτής Τα αρχαία τείχη καταστράφηκαν όλα όμως φαίνονται ακόμα τα ίχνη τους όπου αυτά υψώνονταν και υπάρχουν μεγάλα τείχη από τετράγωνους λίθους μερικοί από τους οποίους είναι τόσοι που ούτε 4 ζευγάρια βόδια δε θα μπορούσαν να τους μεταφέρουν Η περίμετρος των τειχών είναι μεγαλύτερη από αυτή της Πάδοβας και τα περισσότερα κτίρια που βλέπει κανείς είναι εντός των εν λόγω αρχαίων τειχώνraquo

Ίσως αυτό να σημαίνει ότι οι Οθωμανοί μόλις εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα φρόντισαν να οχυρώσουν την πόλη και το κάστρο Τανούλας ό π 65 Κατά το σιρόκο της Ανατολής υπάρχουν κάτω 20 κίονες από τους οποίους καταλαβαίνουμε ότι κάποτε υπήρχε ένα μεγάλο κτίριο τετράγωνης κάτοψης και κατά μήκος σώζεται μέρος μιας αψίδας πάνω από μία βαλλέστρα Από τη μία γωνία ως την άλλη δεν μπορούμε να υπολογίσουμε το μήκος γιατί από τη μια πλευρά δε διασώζονται αρκετά στοιχεία που να μας μαρτυρούν ως που ακριβώς εκτεινόταν το συγκεκριμένο μνημείο Παραμένουν μόνο δύο πλευρές και σε αυτή που βλέπει προς την πόλη υψώνονται 9 κίονες και στην άλλη 11 και στοιχίζονται σε αυτή τη σειρά που φαίνεται ότι ακολουθούσε τόσο έξοχα και στις άλλες πλευρές Κάποιες κολώνες που βρίσκονταν ενδιάμεσα σε αυτές που παραμένουν όρθιες βρίσκονται ακόμα καταγής κάποιες μάλιστα ολόκληρες Φαίνεται πως το συγκεκριμένο κτίριο στηριζόταν όλο στους κίονες αυτούς καθώς διατηρούνται ακόμα κάποιοι λίθοι πάνω στους κίονες που ενώνουν τον ένα με τον άλλον ενώ στη γη δε φαίνεται κανένας τοίχος παρά μόνο το κάτω μέρος από τις κολώνες και όλο το κτίσμα είναι κατασκευασμένο από εξαίσιο μάρμαρο Οι κίονες είναι τόσο μεγάλοι όσο αυτοί του Αγίου Μάρκου ωστόσο είναι σε κομμάτιαraquo

Πρόκειται για τα βουνά του Υμηττού και του Αιγάλεω τα οποία απέχουν 8 μίλια ή 88 χιλιόμετρα Βλ Paton James Morton Mediaeval and Renaissance visitors to Greek Lands Princeton 1951 σ 32 σημ 11 66 laquoΛίγο πιο μακριά από το προαναφερθέν μνημείο προς την Αθήνα υπάρχει μία ωραία αψίδα θριάμβου εξ ολοκλήρου κατασκευασμένη από υπέροχο μάρμαρο στην οποία υπάρχει η εξής επιγραφή στην πλευρά προς την Αθήνα ΑΙΔΕΙΣ ΑΘΗΝΑΙ ΘΗΣΕΩΣ Η ΠΡΙΝ ΠΟΛΙΣ ltCIA III 401gt και στην άλλη όψη προς την Ανατολή η εξής ΑΙΔΕΙΣ ΑΔΡΙΑΝΟΥ ΟΧΙ ΘΗΣΕΩΣ ΠΟΛΙΣ ltCIA III 402gtraquo

Πρόκειται για την πύλη του Αδριανού Βλ Setton όπ 67 laquoΣτη συνέχεια όχι πολύ μακριά από την περιοχή που τώρα κατοικείται προς την ανατολή στο κάστρο υπάρχει ένα κτίριο πολύ ωραίο από εξαίσιο μάρμαρο η πρόσόψη του οποίου είναι ακριβώς τετράγωνη περίπου δύο πόδια σε μήκος και μεγάλο στην όψη άνωθεν του οποίου είναι 6 κιονίσκοι και μεταξύ τους υπάρχουν μαρμάρινες πλάκες που στο βάθος σχηματίζουν ένα φεγγίτη Και πάνω από τις κολώνες υπάρχει ένα θαυμάσιο γείσο όπου είναι χαραγμένη προς το μέρος της ανατολής η επιγραφή levante αποκράτης λισιθείδου κικυνεύς εχορήγει ltCIA II 1242gt Ο τόπος του [] Ο θόλος είναι εξαίσιος διακοσμημένος με φολίδες και με ένα ανθέμιο σε τριγωνικό σχήμα Ποιός ήταν ο λόγος που οδήγησε στην ανοικοδόμηση ενός τέτοιου κτιρίου δεν μπόρεσα να ανακαλύψωraquo

Πρόκειται πιθανώς για το χορηγικό μνημείο του Λυσικράτη Βλ Setton όπ 68 laquoΑκολούθως προς το μέσο στο νότο κοντά στα τείχη του κάστρου βρίσκονται δύο κίονες από μάρμαρο στους πρόποδες αρκετά ωραίοι ωστόσο δεν κατόρθωσα να μάθω γιατί ακριβώς είχαν κτισθείraquo

Ο περιηγητής είδε μάλλον δύο ρωμαϊκούς κίονες πάνω από το Θέατρο του Διονύσου αλλά καθώς δεν πλησίασε για να παρατηρήσει από κοντά δεν μπόρεσε να καταλάβει κάτι παραπάνω για το μνημείο Βλ Setton όπ 69 Επίσης στην ίδια πλευρά περίπου μισό μίλι μακριά από το κάστρο πάνω στο βράχο υπάρχει ένα μνημείο του Καίσαρα Νέρβα Τραϊανού Αυτό είναι ένα κτίριο όλο από υπέροχο μάρμαρο επίμηκες στην όψη περίπου 4 πόδια και σε ύψος περίπου 3 και η πρόσοψη που βλέπει στην Αθήνα (έχει) σχήμα αψίδας Διακρίνεται σε 3 χώρους σε εύρος και σε 2 σε ύψος Από τους τρεις αυτούς χώρους υπάρχει ένας προς τη δύση και είναι όλος καταγής όμως στο μεσαίο υπάρχει ένας βασιλιάς που κάθεται σε μία έδρα και είναι μεγαλύτερος από τα κοινά αγάλματα των ανθρώπων Στη βάση του αγάλματος υπάρχει η εξής επιγραφή φιλοπάππος αντιφανη βησαιεύς ltCIA III 557 cgt στο ανατολικό μέρος βρίσκεται ένα παρόμοιο άγαλμα βασιλιά που κάθεται με τον ίδιο

τρόπο Στη βάση του επιγράφονται τα ακόλουθα αντίοχος βασιλέως αντιόχου ltCIA III 557 dgt και το είδωλό του είναι εξαιρετικής τέχνης και ανάμεσα στα δύο (αγάλματα) υπάρχει μια κολώνα στο δάπεδο στην οποία επιγράφονται τα εξής C Iulius C F Fabantio etc ltCIL III 552gt στον τόπο του αλλά επειδή ο χώρος ήταν σκοτεινός και μικρός η εγχάραξη δεν έγινε με τελειότητα Στο μέρος κάτω απεικονίζεται ο αυτοκράτορας πάνω σε μία άμαξα θριάμβου που την οδηγούν τέσσερα άλογα στους άλλους χώρους δηλαδή στον ένα στην ανατολή και στον άλλο στη δύση βρίσκονται τέσσερις άνδρες ντυμένοι με μακριά ενδύματα όχι όμως ένοπλοι μέρος μάλιστα του διακόσμου είναι όλο από χρυσό() τέσσερις προπορεύονται και τέσσερις ακολουθούν Όλες αυτές οι αναπαραστάσεις είναι έργα εξαιρετικής τέχνης που φέρουν την τελειότητα Το μνημείο είναι αξιοθαύμαστο ακόμα και αν είναι ήδη εν μέρει κατεστραμμένο και βρίσκεται σε ένα λόφο καθώς βλέπει κανείς το βράχο της Ακρόπολης εντούτοις φαίνεται ότι ήταν εντός των τειχών της αρχαίας πόλης όπως δείχνουν τα ερείπια του αρχαίου τείχους

Στην πραγματικότητα αναφέρεται στο μνημείο του Φιλοπάππου Διαπιστώνουμε ωστόσο ότι εκείνη την εποχή το κτίριο είχε ταυτιστεί με τον αυτοκράτορα Τραϊανό και μόλις στα τέλη του 17ου αιώνα ο Jacob Spon το συνέδεσε με το όνομα του Φιλοπάππου Βλ Setton όπ 70 laquoΣτη συνέχεια στη δυτική πλευρά υπάρχει ένα κτίριο όμοιο στην όψη με εκείνο που βρίσκεται στο βράχο όχι με τις ίδιες παραστάσεις αλλά σκέτο με επιμήκη κάτοψη με στοά με καμάρες με πολλούς κίονες περιμετρικά όλοι ακέραιοι και όλοι από μάρμαρο χωρίς καθόλου ξυλεία έργο πολύ άξιο προσοχής και παρατήρησης που υπήρξε σε κάθε εποχή ναός των θεώνraquo

Ο περιηγητής περιγράφει το Θησείο Βλ Setton όπ σ 240 71 laquoΑκολούθως σε μια πλευρά των τειχών της περιοχής μεταξύ δύσης και βοριά υπάρχει ένα μεγάλο κτίριο με τετράγωνη κάτοψη Στην πρόσοψη που βλέπει στη δύση υψώνεται μια θύρα με ένα προστώο από τέσσερις κίονες από την οποία στις μέρες μας εισέρχεται κανείς στην περιοχή Στα αριστερά της θύρας υπάρχουν 5 ωραίες και μεγάλες κολώνες με επιτοίχια διακόσμηση στα δεξιά υπάρχει μόνο τοίχος με τετράγωνες μαρμάρινες πλάκες Και όλη η πρόσοψη κοσμείται από μια σειρά αψίδες ενώ η άλλη όψη του βορρά δεν έχει κανένα διάκοσμο εκτός από το θριγκό της Ωστόσο υπάρχει ένας ωραίος τοίχος και 3 πύργοι ένας σε κάθε γωνία και ένας στη μέση Η όψη αυτή είναι σε έκταση μεγαλύτερη από όσο μια βαλλιστρίδα Κα οι δύο εν λόγω όψεις του κτίσματος σώζονται ακέραιες ενώ οι δύο άλλες έχουν καταστραφεί φαίνεται πάντως ότι υπήρξε ένα τεράστιο και όμορφο οικοδόμημαraquo

Ο Βενετός αναφέρεται στη Στοά του Αδριανού Βλ Setton όπ 72 laquoΕντός της περιοχής υπάρχει πρωτίστως και ένα κτίριο όχι πολύ μεγάλο διατηρείται εντούτοις ακέραιο με τις οκτώ του όψεις και με έναν ωραίο θόλο και κάτω ακριβώς από το γείσο βρίσκονται 8 απεικονίσεις εξαίσιες μεγαλύτερες από αγάλματα ανθρώπου Και η κάθε μορφή συλλαμβάνεται ανάγλυφα να πράττει διαφορετικά πνέουν όλες ανέμους ωστόσο άλλος φυσά χρησιμοποιώντας ένα κέρατο άλλος από την αγκαλιά του άλλος με το στόμα του και πάνω από κάθε άνεμο γράφεται το όνομά του βορράς κοκ Στις μέρες μας λειτουργεί ως ναός των Ελλήνων και είναι ένα έργο εξαιρετικό εξ ολοκλήρου από μάρμαροraquo

Πρόκειται για τον Πύργο των Αέρηδων 73 laquoΑπό την άλλη πλευρά δηλαδή τη δυτική όχι πολύ μακριά από την πλατεία είναι μια θριαμβική αψίδα αρκετά ωραία με πολλές ελληνικές επιγραφές ωστόσο δεν είναι όλες ευανάγνωστες Εκεί κοντά υπάρχει και ένας κίονας τετράγωνος περίπου ένα πόδι και μισό ψηλός και φέρει πολλές επιγραφές στη μπροστινή του όψη Λέγεται ότι ήταν οι νόμοι των Αθηναίων | Αρκετοί άλλοι κίονες και λίθοι (από κτίρια) υπάρχουν εντός και εκτός της περιοχής και πάνω τους βρίσκονται όμορφα αγάλματα και αναπαραστάσειςraquo 74 laquoΣτο λιμάνι υπάρχει ένα μεγάλο μαρμάρινο λιοντάρι το οποίο κάθεται και είναι τόσο ψηλό που ούτε ένας έφιππος άνδρας δε θα μπορούσε να αγγίξει το στόμα του από το οποίο ρέει νερό όπως από μια πηγήmiddot αυτή είναι η γνώμη κάθε ανθρώπουraquo 75 laquo[]lo dit castell sia la pus richa joya qui al mont sia e tal que entre tots los reys de cristians envides lo porien fer semblant []raquo

laquo[]το εν λόγω κάστρο (η Ακρόπολη) είναι το πολυτιμότερο κόσμημα στον κόσμο και τέτοιο που όμοιο του δεν μπορεί να βρεθεί σε κανένα άλλο βασίλειο της Χριστιανοσύνης []raquo

(Antoni Rubioacute y Lluch Los Catalanes en Grecia Uacuteltimos antildeos de su Dominacioacuten Cuadros histoacutericos Madrid 1927 σ 133) 76 laquoMio tu non vedesti mai el piugrave bello paese che questo ne la piugrave bela cortezaraquo

laquoΚαλέ μου δεν έχεις δει ποτέ σου χώρα πιο ωραία από αυτή ούτε πιο ωραίο κάστροraquo

(KM Setton Catalan Domination of Athens 1311-1388 London 1975 (revised edition) σ 206 σημ 108)

1 ΖΩΣΙΜΟΣ Ίστορία Νέα Ι391 laquoΟι Σκύθες [Έρουλοι] που προξένησαν τις χειρότερες καταστροφές στην Ελλάδα και εξανάγκασαν την ίδια την Αθήνα που πολιόρκησαν να παραδοθεί []raquo

Το χωρίο αυτό αναφέρεται επιγραμματικά στην καταστροφική άλωση της Αθήνας από τους Ερούλους Το 267 μΧ οι Έρουλοι λαός σκανδιναβικής καταγωγής που είχε εγκατασταθεί τον 3ο αιώνα στα βόρεια παράλια του Ευξείνου Πόντου αφού επέδραμαν σε συνεργασία με τους Γότθους στα νησιά του Αιγαίου και στην ηπειρωτική Ελλάδα εισέβαλαν κατόπιν στην Αττική κυρίευσαν την Αθήνα τη λεηλάτησαν και την πυρπόλησαν Η επιδρομή των Ερούλων ήταν τόσο τρομερή ώστε ολόκληρη η πόλη καταστράφηκε ολοκληρωτικά εκτός της Ακρόπολης (Ν Γ Μοσχονάς laquoΗ τοπογραφία της Αθήνας κατά τη βυζαντινή και μεταβυζαντινή περίοδοraquo στο Αρχαιολογία της πόλης των Αθηνών επιμ Ε Γραμματικοπούλου ΕΙΕ Αθήνα 1996 σελ 137-156 ειδ 137)

2 ΑΠΠΙΑΝΟΣ Μιθριδάτειος XXXVIII147-150 laquoΜαθαίνοντας ότι αυτοί που βρίσκονταν μέσα στην πόλη ήταν πάρα πολύ πιεσμένοι [από την πείνα] είχαν σφάξει όλα τα κοπάδια είχαν βράσει δέρματα και δορές και είχαν γλύψει ότι μπορούσαν να λάβουν από αυτά και ότι μερικοί είχαν μαγειρέψει ακόμα και νεκρούς [ο Σύλλας] διέταξε τον στρατό του να περιβάλει την πόλη με τάφρο για να μην γλιτώσει κάποιος διαφεύγοντας την προσοχή Όταν εκτελέστηκε και αυτό έφερε τις σκάλες κοντά και διέρρηξε το τείχος Καθώς οι εξουθενωμένοι άνδρες τράπηκαν αμέσως σε φυγή εισόρμησε στην πόλη και αμέσως έγινε στην Αθήνα μεγάλη και ανηλεής σφαγή γιατί ούτε [οι κάτοικοι] μπορούσαν να ξεφύγουν εξαιτίας της έλλειψης τροφής ούτε έδειξαν οίκτο στα παιδιά ή στις γυναίκες αφού ο Σύλλας διέταξε [τους στρατιώτες του] να σκοτώσουν οποιονδήποτε βρουν στο δρόμο τους εξοργισμένος επειδή [οι Αθηναίοι] αιφνίδια και άνευ λόγου προσχώρησαν στους βαρβάρους και απέναντί του επέδειξαν τόσο σφοδρή εχθρότητα Αυτό είχε ως αποτέλεσμα ότι οι περισσότεροι [Αθηναίοι] όταν άκουσαν τη διαταγή έριξαν τους εαυτούς τους ως θύματα στους σφαγείς τους Λίγοι έτρεξαν παραπαίοντας στην Ακρόπολη και ο Αριστίων έφυγε μαζί τους αφού πρώτα πυρπόλησε το Ωδείο για να μην βρει ο Σύλλας αμέσως πρόχειρη ξυλεία και παρενοχλήσει την Ακρόπολη Ο Σύλλας απαγόρευσε να πυρπολήσουν την πόλη αλλά την παραχώρησε στο στρατό του για να τη λαφυραγωγήσει Σε πολλά σπίτια βρέθηκαν ανθρώπινες σάρκες έτοιμες για φάγωμα Την επόμενη ημέρα ο Σύλλας πούλησε τους δούλους ενώ τους ελεύθερους όσους δεν πρόφθασαν να σκοτώσουν επειδή έπεσε η νύχτα ndash οι οποίοι ήταν πάρα πολύ λίγοι ndash διαβεβαίωσε ότι θα τους παραχωρούσε την ελευθερία τους αλλά τους αφαίρεσε το δικαίωμα του ψηφίζειν και εκλέγειν επειδή τον είχαν πολεμήσει και αυτά τα επέκτεινε και στους απογόνους τουςraquo

Κατά τον Α΄ Μιθριδατικό πόλεμο (88 - 84 πΧ) η Αθήνα είχε ταχθεί με το μέρος του βασιλιά του Πόντου Μιθριδάτη ΣΤ΄ του Ευπάτορος (120 - 63 πΧ) εναντίον των Ρωμαίων Γιrsquo αυτόν το λόγο το 86 πΧ ο Ρωμαίος στρατηγός Λεύκιος Κορνήλιος Σύλλας (περ 138 - 78 πΧ) την πολιόρκησε και τη λεηλάτησε για να την τιμωρήσει για την απιστία της Μολονότι η πόλη στη συνέχεια άρχισε να ανασυγκροτείται ndash και τον 2ο μΧ αιώνα μάλιστα σημείωσε νέα άνθηση χάρη στον Ηρώδη τον Αττικό και στον αυτοκράτορα Αδριανό ndash η καταστροφή που προξένησαν τα στρατεύματα του Σύλλα ήταν τόσο εκτεταμένη ώστε ποτέ ξανά η πόλη δεν ανέκτησε την αρχαία της ισχύ και δόξα Το παρόν χωρίο εξιστορεί τα τραγικά γεγονότα που συνέβησαν κατά την άλωση της πόλης από τον Σύλλα

ΑΠΠΙΑΝΟΣ Μιθριδάτειος XXXIX152 laquoΑπό την Ακρόπολη συγκεντρώθηκε χρυσός περίπου σαράντα λίτρες και άργυρος περίπου εξακόσιεςraquo

ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ Σύλλας 1413 laquoΜετά από λίγο καιρό ο Σύλλας κυρίευσε και τον Πειραιά και έκαψε εντελώς το μεγαλύτερο μέρος του περιλαμβανομένου του οπλοστασίου του Φίλωνος ένα έργο αξιοθαύμαστοraquo

ΣΤΡΑΒΩΝ Γεωγραφικών 9120 laquoΟι Ρωμαίοι που τους παρέλαβαν με δημοκρατία διατήρησαν την αυτονομία και την ελευθερία τους Ξέσπασε όμως ο Μιθριδατικός πόλεμος και τους επιβλήθηκαν τύραννοι αυτούς που ήθελε ο βασιλιάς [= Μιθριδάτης ΣΤ΄ του Πόντου] Αυτόν που επικράτησε ιδιαίτερα τον Αριστίωνα ο οποίος καταπίεσε την πόλη ο Σύλλας ο αρχηγός των ρωμαϊκών δυνάμεων που την κυρίευσε με πολιορκία τον τιμώρησε ενώ την πόλη τη συγχώρεσε Και μέχρι σήμερα τελεί σε κατάσταση ελευθερίας και οι Ρωμαίοι την τιμούνraquo

3 laquoΗ Αθήνα που υπέστη τέτοια δεινά από τον πόλεμο των Ρωμαίων ήκμασε εκ νέου όταν ήρθε στην εξουσία ο Αδριανόςraquo

4 ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ Ελλάδος Περιηγήσεωςmiddot Αττικά Ι189 laquoΟ Αδριανός έχτισε και άλλα στους Αθηναίους ένα ναό της Ήρας και του Πανελληνίου Διός και κοινό ιερό για όλους τους θεούς το πιο αξιοπρόσεκτο [έργο] όμως είναι οι εκατό κίονες από φρυγικό μάρμαρο οι τοίχοι είναι φτιαγμένοι από το ίδιο υλικό με τις στοές Εδώ υπάρχουν επίσης δωμάτια με επίχρυση και αλαβάστρινη οροφή στολισμένα με αγάλματα και ζωγραφήματα μέσα σε αυτά υπάρχουν βιβλία Υπάρχει επίσης Γυμνάσιο που φέρει το όνομα του Αδριανού και εδώ υπάρχουν εκατό κίονες από τα λατομεία της Λιβύηςraquo

Η θέση του κοινού ιερού των θεών του Πανθέου δεν έχει εξακριβωθεί Ο Παυσανίας με την αναφορά του στα δωμάτια

που περιέχουν βιβλία εννοεί τη Βιβλιοθήκη του Αδριανού Όσον αφορά το Γυμνάσιο του Αδριανού πρέπει να βρισκόταν μεταξύ της Βιβλιοθήκης και της στοάς του Αττάλου (Τραυλός Πολεοδομική εξέλιξις σελ 111)

5 ΣΤΡΑΒΩΝ Γεωγραφικών 9115 laquoΜε αυτό το τείχος [= της Μουνυχίας και του Πειραιά] ενώνονταν τα σκέλη του τείχους που εκτείνονταν προς τα κάτω από το άστυ αυτά ήταν τα Μακρά Τείχη μήκους σαράντα σταδίων που συνέδεαν το άστυ με τον Πειραιά Οι πολλοί πόλεμοι όμως κατέστρεψαν το τείχος και το φρούριο της Μουνυχίας ενώ μείωσαν τον Πειραιά σε μικρό οικισμό γύρω από τα λιμάνια και το ιερό του Σωτήρος Διός Οι μικρές στοές του ιερού έχουν έργα διάσημων καλλιτεχνών ενώ έξω στο ύπαιθρο υπάρχουν ανδριάντες | Τα Μακρά Τείχη έχουν επίσης γκρεμιστεί έχοντας καταστραφεί πρώτα από τους Λακεδαιμόνιους και ύστερα από τους Ρωμαίους όταν ο Σύλλας κυρίευσε με πολιορκία τον Πειραιά και το άστυraquo

Ο Ρωμαίος στρατηγός Σύλλας κατέστρεψε τα Μακρά Τείχη και τον περίβολο του Πειραιά που δεν επανακτίστηκαν ποτέ Όπως αναφέρει και ο Στράβων (6463 πΧ - περ 23 μΧ) στην περιγραφή του Πειραιά λίγες δεκαετίες μετά την καταστροφή που προξένησε ο Σύλλας (86 πΧ) η άλλοτε φημισμένη και ευημερούσα ναυτική πόλη είχε παρακμάσει σε μικρό οικισμό (Ι Τραυλός Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών από των προϊστορικών χρόνων μέχρι των αρχών του 19ου αιώνος Εκδόσεις Καπόν Αθήνα 2005 σελ 93)

6 ΖΩΣΙΜΟΣ Ίστορία Νέα Ι292-3 laquoΌταν οι Σκύθες [Έρουλοι] που ξεσηκώθηκαν από τους τόπους τους και κοντά σε αυτούς οι Μαρκομάννοι λεηλάτησαν σε μία επιδρομή τις γειτονικές περιοχές της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας hellip όλη η Ελλάδα δοκιμάστηκε από τις αναταραχές Οι Αθηναίοι επισκεύασαν το τείχος τους που ποτέ δεν είχαν θεωρήσει άξιο φροντίδας από τότε που ο Σύλλας το κατέστρεψε []raquo

Η απειλή των επιδρομών των Ερούλων και των Γότθων επέβαλε στον Ρωμαίο αυτοκράτορα Ουαλεριανό (253 - 260 μΧ) να μεριμνήσει για την οχύρωση της Αθήνας ndash μεταξύ πολλών άλλων πόλεων ndash τα τείχη της οποίας δεν είχαν υποστεί ξανά μεγάλης έκτασης επισκευή μετά την καταστροφή τους από τον Σύλλα (86 πΧ) (Τραυλός Πολεοδομική εξέλιξις σελ 122)

7 ΖΩΣΙΜΟΣ Ίστορία Νέα V61-2 laquoΌταν ο Αλάριχος πλησίασε με όλο το στρατό του την πόλη είδε την Αθηνά Πρόμαχο να περιφέρεται στο τείχος με τη μορφή που απεικονίζεται στα αγάλματα οπλισμένη και έτοιμη να εναντιωθεί στους επιτιθέμενους [είδε] επίσης τον ήρωα Αχιλλέα να στέκεται κοντά στα τείχη έτσι όπως ο Όμηρος τον παρουσίασε στους Τρώες όταν πολεμούσε με οργή για να εκδικηθεί τον θάνατο του Πατρόκλου Ο Αλάριχος μη μπορώντας να αντέξει αυτό το όραμα εγκατέλειψε κάθε επιχείρηση κατά της πόλης και απέστειλε πρέσβεις για να διαπραγματευθούν την ειρήνη αφού οι Αθηναίοι αποδέχτηκαν τις προτάσεις του και ανταλλάχθηκαν όρκοι ο Αλάριχος εισήλθε μαζί με λίγους άνδρες στην Αθήνα Και αφού του επιφυλάχθηκε ιδιαίτερα ευμενής μεταχείριση λούστηκε και συμμετείχε σε συμπόσιο με τους σημαίνοντες άνδρες της πόλης και επιπλέον έλαβε δώρα αποχώρησε αφήνοντας άθικτη και την πόλη και όλη την Αττικήraquo

Ο ηγεμόνας των Βησιγότθων Αλάριχος εισέβαλε το 396397 στην Ελλάδα σε μία επιδρομή που έφτασε μέχρι την Σπάρτη λεηλατώντας ακόμα και τους Δελφούς αλλά αφήνοντας ανέγγιχτη την Αθήνα (Τ Κ Λουγγής Επισκόπηση βυζαντινής ιστορίας τ Α΄ (324-1204) Σύγχρονη Εποχή Αθήνα 21998 σελ 69)

8 ΖΩΣΙΜΟΣ Ίστορία Νέα ΙΙΙ21 laquo[]Ο Κωνστάντιος κάλεσε τον Ιουλιανό από την Αθήνα όπου ζούσε μαζί με τους φιλοσόφους και σε όλους τους τομείς της γνώσης είχε ξεπεράσει τους δασκάλους τουraquo

9 ΣΥΝΕΣΙΟΣ ΚΥΡΗΝΗΣ επιστ 136 Τω αδελφώ laquoΗ σημερινή Αθήνα δεν έχει τίποτα λαμπρό εκτός από τα διάσημα ονόματα των τόπων Όπως ακριβώς στο θυσιαζόμενο ζώο μόνο το δέρμα απομένει ως στοιχείο που βοηθά να αναγνωρίσουμε αυτό που κάποτε ήταν ζωντανό έτσι από τότε που έφυγε η φιλοσοφία από τούτο το μέρος το μόνο που απομένει στον περιηγητή να θαυμάσει είναι η Ακαδημία το Λύκειο και μα τον Δία η Ποικίλη Στοά που έδωσε το όνομά της στη φιλοσοφία του Χρυσίππου αλλά δεν είναι πλέον laquoδιακοσμημένηraquo γιατί ο ανθύπατος αφαίρεσε τους πίνακες που φιλοτέχνησε ο Πολύγνωτος από τη Θάσο [hellip] Η πόλη της Αθήνας ήταν άλλοτε η εστία των σοφών αλλά σήμερα μόνο οι μελισσοκόμοι τής φέρνουν δόξαraquo

Όπως αναφέρεται στο χωρίο η Ποικίλη Στοά έδωσε το όνομά της στον Στωικισμό τη σημαντικότερη και επιδραστικότερη κίνηση στην ελληνιστική φιλοσοφία Μολονότι τη συγκεκριμένη φιλοσοφική σχολή ίδρυσε ο Ζήνων ο Χρύσιππος ήταν ο κορυφαίος λόγιος του Στωικισμού ο οποίος αποσαφήνισε τη διδασκαλία του Ζήνωνος (Βλ A A Long Η ελληνιστική φιλοσοφία Στωικοί Επικούρειοι Σκεπτικοί ΜΙΕΤ Αθήνα 1990 σελ 177 κε)

10 ΕΝΥΠΑΝΤΙΟΣ Βίοι φιλοσόφων και σοφιστών laquoΟ συγγραφέας έβλεπε και το σπίτι του Ιουλιανού στην Αθήνα το οποίο ήταν μικρό και λιτό αλλά εξέπεμπε την αύρα του Ερμή και των Μουσών έτσι ώστε δεν διέφερε καθόλου από ιερό αφιερωμένο στους θεούς [hellip] Υπήρχαν ανεγηγερμένοι ανδριάντες των συντρόφων του που θαύμαζε και το θέατρο ήταν από κατεργασμένο μάρμαρο μιμούμενο τα δημόσια θέατρα αλλά μικρότερο και τόσο που να ταιριάζει στο σπίτι Γιατί εκείνη την εποχή τόσο μεγάλη ήταν στην Αθήνα η διχόνοια μεταξύ των πολιτών και των νέων σαν η πόλη από την εποχή των παλαιών εκείνων πολέμων να καλλιεργούσε εντός των τειχών της τον κίνδυνο ώστε κανείς από τους σοφιστές δεν τολμούσε να κατέβει και να συνομιλήσει δημόσια αλλά στα ιδιωτικά θέατρα [hellip] συνομιλούσαν με νεαρούς άνδρες [hellip]raquo

Η περιγραφή που μας παρέχει ο Ευνάπιος για το σπίτι του Ιουλιανού στην Αθήνα το οποίο περιελάμβανε θεατροειδή

χώρο όπου διεξάγονταν ομιλίες και φιλοσοφικές συζητήσεις είναι ενδεικτική της διάταξης των ιδιωτικών εκπαιδευτηρίων στην Αθήνα κατά τον 4ο και 5ο αιώνα (Τραυλός Πολεοδομική εξέλιξις σελ 130-132)

11 ΠΡΟΚΟΠΙΟΣ Περί Κρισμάτων IV223-24 laquo[Ο Ιουστινιανός] κατέστησε ασφαλείς όλες τις πόλεις της Ελλάδας που βρίσκονται μέσα στα τείχη των Θερμοπυλών ανακαινίζοντας όλους τους περιβόλους Γιατί είχαν γίνει ερείπια εδώ και πολλά χρόνια στην Κόρινθο εξαιτίας ισχυρών σεισμών ενώ στην Αθήνα τις Πλαταιές και την περιοχή της Βοιωτίας εξαιτίας της φθοράς του χρόνου αφού κανείς από τους ανθρώπους δεν φρόντισε γιrsquo αυτούςraquo

Ο Ιουστινιανός συγκεκριμένα επισκεύασε και ενίσχυσε με επιπλέον πύργους το εξωτερικό αρχαίο τείχος και το εσωτερικό υστερορρωμαϊκό τείχος της Αθήνας (Τραυλός Πολεοδομική εξέλιξις σελ 144-145) Αυτό το σύστημα τειχών συμπεριλαμβανομένων και των τειχών της Ακρόπολης επέτρεψε στην πόλη να επιβιώσει κατά τους λεγόμενους laquoΣκοτεινούς Αιώνεςraquo περίοδο κατά την οποία οι βυζαντινές πόλεις απειλούνταν από τους Σλάβους στην ξηρά και τους Άραβες στη θάλασσα (M Kazanaki-Lappa laquoMedieval Athensraquo στο The Economic History of Byzantium From the Seventh through the Fifteenth Century γεν επιμ A E Laiou τ 2 Dumbarton Oaks Ουάσινγκτον 2002 σελ 639-646 ειδ 640)

12 ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΑΛΑΛΑΣ Χρονογραφία laquoΤην περίοδο της υπατείας του Δεκίου ο αυτοκράτορας [= Ιουστινιανός Α΄] απέστειλε στην Αθήνα διάταγμα που θέσπισε προστάζοντας να μην διδάσκει κανείς φιλοσοφία ούτε να ερμηνεύει την αστρονομία [hellip]raquo

13 ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΑΛΑΛΑΣ Χρονογραφία laquoΣτα χρόνια της βασιλείας του Νέρωνα ο άγιος Παύλος ήρθε στην Αθήνα την πόλη της Ελλάδας και βρήκε εκεί έναν φιλόσοφο που ονομαζόταν Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης ο περίφημος Αθηναίος που ήταν κατάφορτος με διδάγματα φιλοσοφίας Αυτός εξηγούσε σχετικά με τον ήλιο ότι εκπορεύεται από το φως του Θεού ενώ έλεγε και άλλα σχετικά για την πλάση Όταν τον είδε ο άγιος Παύλος τον χαιρέτισε και ο Διονύσιος ρώτησε τον άγιο Παύλο laquoποιον θεό κηρύσσεις φλύαρεraquo Όταν όμως ο Διονύσιος άκουσε τον άγιο Παύλο να διδάσκει έπεσε στα πόδια του ζητώντας του να τον βαπτίσει και να τον κάνει Χριστιανό Και βαπτίζοντάς τον ο άγιος Παύλος τον έκανε Χριστιανό Και βλέποντας ο άγιος Παύλος τη θέρμη της πίστης του Διονυσίου τον έκανε επίσκοπο του τόπου εκείνουraquo

14 ΌΣΙΟΣ ΛΟΥΚΑΣ Ο βίος του οσίου Λουκά του Στειριώτη laquoΌσιος Λουκάς όπ σελ 80-81 Δύο μοναχοί που έρχονταν από την παλαιά Ρώμη έφθασαν και στο χωριό απrsquo όπου καταγόταν ο άγιος και φιλοξενήθηκαν εκεί από τη μητέρα του [hellip] Μόλις λοιπόν τους συνάντησε τους παρακαλούσε να γίνει συνοδοιπόρος τους και να περιβληθεί και αυτός το μοναχικό σχήμα Αλλά εκείνοι αφού τον ενημέρωσαν ότι σκοπός της πορείας τους ήταν τα Ιεροσόλυμα αρνούνταν να τον πάρουν μαζί τους και να τον ντύσουν μοναχό [hellip] Έτσι αφού εξήλθαν από το χωριό κρυφά μαζί μrsquo αυτόν φθάνουν στην Αθήνα και εισέρχονται και προσεύχονται στον εκεί ιερό ναό της μητέρας του Θεού Αυτοί τότε αφήνουν τον Λουκά στο μοναστήρι όπου είχαν καταλύσει τον παραδίνουν και τον εμπιστεύονται στον καθηγούμενο της μονής για να τον αποκείρει μοναχό σε σύντομο χρονικό διάστημα και να τον συγκαταλέξει στην εκλεκτή χορεία των αδελφώνraquo

Ο ναός της Θεοτόκου στην Αθήνα όπου προσευχήθηκε ο όσιος Λουκάς με τους δύο μοναχούς ήταν η Παναγία η Αθηνιώτισσα στον Παρθενώνα Ο Δ Σοφιανός εκδότης του βίου του οσίου Λουκά του Στειριώτη θεωρεί ότι το μοναστήρι όπου ο όσιος εκάρη μοναχός ήταν πιθανότατα η Μονή της Παντανάσσης των Αθηνών στο Μοναστηράκι (Όσιος Λουκάς όπ σελ 44)

15 IDRISI La premiegravere geacuteographie de lrsquoOccident (μτφ Chevalier Jauber επιμ H Bresc ndash A Nef GF Flammarion Παρίσι 1999 σελ 409) laquoCrsquoest une ville prospegravere et bien peupleacutee entoureacutee de jardins et de champs cultiveacutesraquo

16 ΜΙΧΑΗΛ ΑΚΟΜΙΝΑΤΟΣ Ο ΧΩΝΙΑΤΟΣ Τα Σωζόμενα Α 3073-6 laquoΤο κατrsquo εμάς όριο των Αθηνών από παλιά για διάφορους λόγους πάντα εκκενώνονταν από το πλήθος των εποίκων του τώρα κινδυνεύει να μετατραπεί στη λεγόμενη σκυθηκή έρημο Το αίτιο είναι ότι υποφέρουμε πολλές κακουχίες μάλλον περισσότερες και δυσκολότερες από τους υπόλοιπους γειτνιάζοντες κατωτικούςraquo

Α14725-26 laquoΌσο τα παιδιά λιγοστεύουν τόσο φθείρεται []raquo

Α3108-10 laquo[] μάλλον λοιπόν ζημιωμένο γιατί σιγά σιγά μεταναστεύουν οι περισσότεροι από εμάς και ερημώνει πλέον η χώρα μας []raquo

17 Α 15923-1606 laquoΒλέπεις τα τείχη τα μεν απογυμνωμένα τα δε εξrsquo ολοκλήρου αφανισμένα κατεδαφισμένα σπίτια και καλλιεργημένα γιατί αυτή είναι ενίοτε η τελευταία βίαιη συμπεριφορά των καταστροφέων [] βλέπεις την [πόλη] ερημωμένη και μη κατοικήσιμη [] Ενώ δε θα βρεις ούτε ερείπιο λοιπόν της Ηλαίας ή του Περιπάτου ή του Λυκείου οτιδήποτε κι αν κάνεις Μόνο το βραχώδη λόφο του Αρείου Πάγου μπορείς να δεις τίποτα το ακμαίο γιατί δεν υπάρχει ψιλή πέτρινη άκρη και μόνο από το ιερό αναγνωρίζεται το όνομα Τυγχαίνει και στην Ποικίλη Στοά να βρίσκεται ένα μικρό απομεινάρι σημάδι ποιμένων και αυτό και φαγωμένο στις πλίνθους από την πάροδο του χρόνουraquo

Α 3165-8 laquo[] όπως έπειτα και οι χείμαρροι διατρέχουν τις πέτρες που προεξέχουν στην μόνη και ταλαιπωρημένη Αθήνα όλα ρέουν με μένος παρακωλύοντας κάθε οχύρωμαraquo

18 Α 31919-21 laquo[] ώστε επειδή κανένας αγρός δε μπορούσε να οργωθεί στην Αθήνα και υπέφεραν άρχισαν να σπέρνουν τα οικόπεδα αυτών που κακήν κακώς εποίκισαν εκείνο το μέρος []raquo 19 ΕΥΘΥΜΙΟΣ ΜΑΛΑΚΗΣ επιστ προς Μιχαήλ Χωνιάτη laquoΌχι μόνο αυτά αλλά ο θεός των θαυμαστών και θα θρέψει τελείως τον πεινασμένο λαό και θα τον χορτάσει με λιγους άρτους [] κια θα παραθέσει ο Αθηναίος τραπέζι φέρνοντας ένα φτωχό μόνο κομμάτι άρτου ή λίγη κριθαρένια σταχτόπιτα με σκοπό όχι να ευχαριστηθεί με κρέας Και πώς μα την αλήθεια λοιπόν όταν όχι μόνο χόρτα ή ζώα αλλά ούτε ξηρά σύκα ή ελιές δεν έχουν Αυντή είναι η κατάσταση της Αθήναςraquo 20 ΜΙΧΑΗΛ ΑΚΟΜΙΝΑΤΟΣ Ο ΧΩΝΙΑΤΟΣ Τα Σωζόμενα Α 15829-31 laquo[] δεν είμαι ευτυχυσμένος γιατί εξαιτίας της μεγάλης ερημιάς της άλλοτε μεγάλης πόλης πολύ δυστυχές και μικρό είναι το ποίμνιο που διοικώraquo 21 Α 3262-4 laquo[] οι πέτρες κραύγαζαν όχι μόνο των σπασμένων παλιών περιβόλων αλλά και των οικοπέδων

αυτών που μετανάστευαν κάθε φοράlaquo

Β 40330-32 laquoΚαι έαν τον δικό σου Άρειο Πάγο το Αθηναϊκό όρος που βρίσκεται πάνω από τα σύννεφα το διασχίζουν παντού χαράδρες και γκρεμοί []raquo

Β 4188-10 laquo[] ότι τα χέρια σου ρέουν κατά τον χρυσό ποταμό και ανακαινίζεις τον άλλοτε κατεστραμμένο βωμό του Ελέους απέναντι από τους Αθηναίους []raquo 22 Β 1111-12 laquoΑυτούς που έχουν απομείνει γυναίκες και παιδία και υπέργηροι με τους πολλούς που έχουν τη σωστή ηλικίαraquo

Β 24823 laquoΑφανίζεται το εναπομείναν μικρό ποίμνιο των Αθηνώνraquo 23 Β 4216-17 laquo[] και συντριβή των πιο φτωχών και ολοκληρωτικό αποικισμόraquo 24 ΠΑΠΑΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Θ΄ (1227-1241) έτος 1232 laquoτώρα [hellip] Ο αρχιεπίσκοπος των Αθηνών δεν επιτρέπει να συνάπτονται γάμοι ούτε από όσους είτε αποδίδουν καποιο χρηματικό ποσό είτε επιδεικνύουν ευλάβεια σύμφωνα με τη θέλησή τουhellip πρώτα να αποδοθείhellip επειδή οι ΄Ελληνες σε οποιαδήποτε περίπτωση εναντιώνονται στο νόμο και από την υπακοή στη Ρωμαϊκή Εκκλησία προσπαθούν να εξαιρεθούν σε αυτές τις επαρχίες τόσο από Λατίνους όσο και από Ελληνες σοβαρό ατόπημα συμβαίνει Στ΄ αλήθεια είναι πραγματικότητα αυτά που διαπιστώνουμε με τα μάτια μας που δε θέλουμε να τα προσπεράσουμε ούτε να αδιαφορήσουμε εφrsquo όσον έχουν έτσι Και ο προαναφερθείς επίσκοπος πρέπει να επαναφέρει την τάξη και σε περίπτωση που είναι αναποφάσιστος αν πρέπει να τα θέσει υπrsquo όψη μας προς όφελος της εκκλησίας σκεφθείτε πως θα έλθει να επανορθώσει αφού του επιδοθεί έγκληση για εκκλησιαστικό έλεγχο Ειδάλλως όλοι κοκraquo

(Γρηγορόβιος Φ Ιστορία της Πόλεως των Αθηνών κατά τους μέσους αιώνας από του Ιουστινιανού μέχρι της υπό των Τούρκων κατακτήσεως Μεταφρασθείσα εκ της γερμανικής μετά διορθώσεων και προσθηκών υπό Σπ Π Λάμπρου III Αθήνα 1906(φωτοτυπική ανατύπωση Αθήνα 1977) σ 36 αρ 23) 25 laquo[hellip] los sindichs e prohomens e universitat de Cetines axi franchs com grechs [hellip]raquo

laquo[hellip] οι σύνδικοι και οι εξέχοντες και τα μέλη της κοινότητας των Αθηνών τόσο Φράγκοι όσο και Έλληνες [hellip]raquo

(Antoni Rubioacute y Lluch La Poblacioacute de la Gregravecia catalana en el segle XIV Barcelona 1933 σ 29)

laquoAls feels nostres tots aquells que son foragitats de la ciutat de Estines axi franchs com grechs qui sont en negre pont en lo duchat d Atenesraquo

laquoΣε όλους εμάς που είμαστε κάτοικοι της πόλης της Αθήνας τόσο Φράγκοι όσο και Έλληνες που βρίσκονται στο Νεγρεπόντε (εννοεί τον Εύριπο δηλαδή την πόλη της Χαλκίδας) και στο Δουκάτο των Αθηνώνraquo

(Antoni Rubioacute y Lluch Los Navarros en Grecia y el Ducado catalaacuten de Atenas en la Eacutepoca de su Invasioacuten Barcelona 1886 doc III σ 218-219)

laquoA nos es estat suplicat que volguessem atorgar a tot grech et albanes qui vulla venir en lo Ducat de Athenes que sia franch per II anysraquo

laquoΚαλούμε όλους τους Έλληνες και Αλβανούς που θέλουν να έρθουν να εγκατασταθούν στο Δουκάτο των Αθηνών παραχωρώντας τους για δύο έτη τα προνόμια των Φράγκωνraquo

(Antoni Rubioacute y Lluch La Poblacioacute de la Gregravecia catalana en el segle XIV Barcelona 1933 σ 22)

ΒΑΣΙΛΙΣΑ SIBILIA (2 Νοέμβριου 1379) (σύζυγος του Don Pedro IV) laquoRegina Aragonum Reverende in Christo pater | Intellecto quod in vestri ecclesia sante Marie de Satines reliquie sunt quamplurime tam beate Marie quam aliorum sanctorum paternitatem vestram quanto afectuosius possumus deprecamur quatenus de ipsis reliquiis nobis transmittere velitis per Bernardum Ballesterii presentium portitorem qui expeditis per ipsum inibi negociis quibusdam est huc breviter reversurus et alias super predictis creder hiis quae idem Bernardus vobis retulerit nostri parte ex hiis enim signatum impendetis nobis obsequium pro quo nos reputabimus vobis astriccius obligatam Datum Barchinone sub nostro sigillo secreto secunda die novembris anno a civitate mccclxxnono secretarius | Dirigitur archiepiscopo Athenarumraquo

laquoΗ Βασίλισσα της Αραγωνίας προς τον επίσκοπο πατέρα στην πίστη του Χριστού | Γνωρίζω ότι στην

εκκλησία Σας της Θεοτόκου Μαρίας των Αθηνών βρίσκονται πάρα πολλά ιερά κειμήλια τόσο της Παναγίας όσο και άλλων αγίων Λαμβάνουμε το θάρρος να παρακαλέσουμε την τόσο στοργική πατρική Σεβασμιότητά Σας για όσο διάστημα το επιθυμεί να μας αποστείλει τα εν λόγω ιερά κειμήλια με τον παρόντα κομιστή το Bernardum Ballesterii τον οποίο θα πέμψετε με τα πολύτιμα λέιψανα και ο ίδιος θα σας τα επιστρέψει και πάλι εκεί Και πιστέψτε όλα τα προλεχθέντα καθώς ο ίδιος ο Bernardus θα σας φέρει πίσω τα κειμήλια εκ μέρους μας Σε αυτά μάλιστα βάλτε σημάδι αναγνώρισης προς δική μας χάρη και ευπείθεια για το οποίο θα σας έχουμε υποχρέωση Η επιστολή να δοθεί στο Barchinone με τη δική μας μυστική σφραγίδα Δεύτερη μέρα του Νοεμβρίου του 1379 μετά τη Γέννηση του Κυρίου Ο Γραμματέας | Να δοθεί στον Αρχιεπίσκοπο των Αθηνώνraquo

(Antoni Rubioacute y Lluch Diplomatari de lrsquo Orient Catalagrave (1301-1409) Colleccioacute de documents per a la historia de l΄ expedicioacute Catalana a Orient i dels ducats dagrave Atenes i Neopagravetria Barcelona 1947 σ 466 doc no CCCLXXXVI)

Καταλανοί συμπολίτες σε αίτηση εκ μέρους Romeo de Bellarbre laquopobretat [hellip] del poble daquellaraquo

laquoφτώχειαhellipτου λαού της Αθήναςraquo

(Antoni Rubioacute y Lluch Los Navarros en Grecia y el Ducado catalaacuten de Atenas en la Eacutepoca de su Invasioacuten Barcelona 1886 doc XXXII σ 242 doc CCCXCI σ 473)

Capitula (1362) laquo[] in capitulis editis per dictam societatem francorum inter alia continentur quod nulla de catholicis christianis detur in uxorem alicui Greco vel qui fuerit grecus sub certa pena in capitulo ipso contenta []raquo

laquo[hellip] στους κανόνες που εκδόθηκαν για την εν λόγω κοινότητα Φράγκων ανάμεσα στα άλλα προβλέπεται και ότι καμία από τις καθολικές χριστιανές δεν μπορεί να παντρευτεί Έλληνα ή όποιον γίνει Έλληνας μάλιστα στο ίδιο κεφάλαιο ορίζεται και ποινή [hellip]raquo

(Λάμπρος Σπ Π Έγγραφα αναφερόμενα εις την μεσαιωνικήν Ιστορίαν των Αθηνών Αθήνα 1906 pt IV doc 91 σ 338)

CURIAL I GUumlELFA laquoaquella ciutat antiga noble e molt famosa qui donagrave lleys a Roma e [hellip] aquell estudi famoacutes en el qual la ciegravencia de conegraveixer Deacuteu srsquo aprenia [hellip]raquo

laquoεκείνη η αρχαία ευγενική και ένδοξη πόλη που έδωσε νόμους στη Ρώμη και [hellip] εκείνη η διάσημη εστία σπουδών στην οποία λάμβανε κανείς τη γνώση να προσεγγίσει το Θεό []raquo

(Antoni Rubioacute y Lluch laquoLa Gregravecia catalana des de la mort de Roger de Lluria fins a la de Frederic III de Sicilia (1370-1377)raquo Anuaris de lrsquo Institut Catalans V (1913-1914) σ 425 (όπου παρατίθεται από το Curial i Guumlelfa Novella catalana del Segle XV ed Ant Rubio y Lluch Barcelona 1901 III chap XXVIII σ 382) 26 laquo[hellip] la capella de Sant Berthomeu del palau del castel de Cetines [hellip]raquo

laquoΤο παρεκκλήσι του Αγίου Βαρθολομαίου στο παλάτι του κάστρου της Αθήναςraquo

(Antoni Rubioacute y Lluch La Acropolis de Atenas en la epoca Catalana Barcelona 1908 σ 20 30)

Αυτό πιθανότατα βρισκόταν στα Προπύλαια και εκεί κατοικούσε ο διοικητής της Ακρόπολης 27 laquo[hellip] adornograve de strade e di edifizii la cittagrave drsquo Atene e fece mettere in fulla bocca del Porto Pireo due Lioni di marmo i quali arsquo nostri tempi ancora vi si veggonoraquo

laquo[]στόλισε την πόλη της Αθήνας με δρόμους και κτίρια και διέταξε να τοποθετήσουν στο λιμάνι του Πειραιά δύο μαρμάρινα λιοντάρια τα οποία και στις μέρες μας τα βλέπει κανείς στο Porto Leoneraquo

(Giambattista Ubaldini ldquoOrigine della famiglia delli Acciaiolirdquo στο Istoria della casa degli Ubaldini Florence 1588 σ 176)

Αναφέρεται στην δραστηριότητα των Φλωρεντινών δουκών της Αθήνας 28 Πάπας Γρηγόριος Θ΄ (1227-1241) έτος 1232 laquoReverendissimo signore mio sappia la vostra Magnificenza che adi 6 di questo per la grazia di Dio giunsi in Patrasso sano e salvo e qua trovai novelle che messer Neri e tutta la sua famigl(i)a stanno bene ed ebe adi 2 di questo lo chastello di Settine Egrave vero che a Settine egrave stato ed egrave grande mortalitagrave dicheacute messer Neri chon tutta la famigl(i)a se nrsquo egrave andato e sta a Stiveraquo

laquoΥψηλότατε κύριέ μου ας μάθει η Μεγαλειότητά Σας πως στις 6 αυτού του μήνα (Μάιος) με τη χάρη του Θεού στεφθήκαμε στην Πάτρα νικητές αβλαβείς και σώοι και λάβαμε την είδηση ότι ο άρχοντας Neri και όλη η οικογένειά του είναι καλά και κατέχουν από τις 2 του μήνα το κάστρο των Αθηνών Είναι αλήθεια πως στην Αθήνα υπάρχει μεγάλη θνησιμότητα για αυτό το λόγο ο αφέντης Neri μαζί με όλη την οικογένειά του μετέβη και διαμένει στη Θήβαraquo

Από επιστολή του Jacopo da Prato προς το Donato Acciaiuoli στην οποία τον ενημερώνει ότι ο Neri Acciaiuoli κατέλαβε την Αθήνα που την κατείχαν οι Καταλανοί 29 Αντίγραφο της διαθήκης του Neri Acciaiuoli αφέντη της Κορίνθου

laquo1 Εγώ ο Nerio Acciaiuoli ηγεμών της Κορίνθου και του δουκάτου των Αθηνών έχων σώας τας φρένας

παρά την ασθένεια του σώματος με την επιθυμία να προνοήσω για την σωτηρία της ψυχής μου και για τη γαλήνη της χώρας μου συντάσσω και διατάσσω να εκτελεστεί με την παρούσα επιστολή η διαθήκη και η τελευταία βούλησή μου Αρχικά εμπιστεύομαι τη ψυχή μου στον Παντοδύναμο Θεό τον οποίο σέβομαι και το σώμα μου ορίζω να ταφεί στην εκκλησία της Παναγίας της Αθηνιώτισσας

2 Ακολούθως αφήνω στην Εκκλησία της Παναγίας των Αθηνών όλες τις αρμοδιότητες και δικαιοδοσίες της Αφήνω επίσης όλες τις [hellip] (ccedilumente) της φυλής μας Επιθυμώ ακόμα οι πόρτες του εν λόγω ναού οι οποίες ήταν κοσμημένες με ασήμι να στολιστούν και να επικαλυφθούν από την αρχή και πάλι Θέλω επιπλέον όλα τα ιερά κειμήλια και σκεύη τα στολισμένα με χρυσό ασήμι και πολύτιμες πέτρες που αφαιρέθηκαν από τη συγκεκριμένη εκκλησία για την πληρωμή των λύτρων της αιχμαλωσίας μου να αγοραστούν και να αποδοθούν στο ναό των Αθηνών Βούλομαι επιπροσθέτως στην εκκλησία αυτή να βρίσκονται διαρκώς είκοσι ιερείς και των δύο βαθμών οι οποίοι πρέπει να είναι Λατίνοι της καθολικής πίστης να υπηρετούν νύχτα και μέρα να ασκούν τα διοικητικά καθήκοντα της εκκλησίας των Αθηνών αλλά και να λειτουργούν για τη σωτηρία της ψυχής μας Ακόμα επιθυμώ οι φόροι και οι [hellip] (ccedilumente) από την πόλη των Αθηνών να αποδοθούν στους είκοσι προαναφερθέντες ιερείς για να τους διαχείριζονται και για τη μισθοδοσία τους κατά τη διακριτική ευχέρεια των εκτελεστών τη διαθήκης Θέλω επίσης οι εν λόγω φόροι και οι [hellip] (choxe) να χρησιμοποιηθούν για την κατασκευή και επισκευή μερών του ναού της Αθήνας Μάλιστα ορίζω η χειροτονία των είκοσι ιερέων καθώς και των άλλων [hellip] που ανήκουν στην Εκκλησία των Αθηνών να υπαχθεί στη φροντίδα και επίβλεψη της εξαίσιας και εκλαμπρότατης Signoria της Βενετίας έτσι ώστε κανένας να μην μπορεί να εμποδίσει την εντολή μου τόσο για τους ιερείς όσο και για τα άλλα ζητήματα που αφορούν στην εκκλησία των Αθηνών Και σε περίπτωση παραμέλησης από τους εκτελεστές της διαθήκης των καθηκόντων τους η Signoria του Δόγη να έχει τη δύναμη και την ελευθερία να θέσει σε ισχύ με αποτελεσματικότητα όλες τις εντολές μου τόσο για τους ιερείς όσο και για τα άλλα ζητήματα που αφορούν την εκκλησία των Αθηνών

5 Στη συνέχεια ορίζω να δοθούν στον επίσκοπο του Άργους [hellip] χρυσά δουκάτα τα οποία έχουμε από τα εισοδήματα της Εκκλησίας των Αθηνών κατά το χρόνο εκείνο που ο εν λόγω επίσκοπος υπηρέτησε στην εκκλησία της Αθήνας ως [hellip]

7 Επίσης βούλομαι όλοι οι ναοί καθεδρικοί και μη οι οποίοι βρίσκονται στη διαχείρισή μου είτε με ενοίκιο είτε με άλλο τρόπο όταν λήξει η μίσθωσή τους να επιστρέψουν ελεύθερα στην ιδιοκτησία των κατόχων τουςraquo 30 laquoΣτο έτος 1412 μΧ ο πρεσβύτερος Petrus Stosbezch ηγούμενος της μονής Δαφνίου απεβίωσε την 21η Αυγούστου Η ψυχή του ας αναπαύεται εν ειρήνη Αμήνraquo

(ΑΚΟρλάνδος-ΛΒρανούσης Τα χαράγματα του Παρθενώνος ήτοι επιγραφαί χαραχθείσαι επί των κιόνων του Παρθενώνος κατά τους Παλαιοχριστιανικούς και Βυζαντινούς χρόνους Αθήνα 1973 σ177-178 χάραγμα υπ αρ 223)

Ο Αββάς Petrus Stosbezch (ορθή γραφή Stolbezch ή Strosberch) ήταν ο όγδοος κατά σειρά ηγούμενος της μονής Δαφνίου η οποία από το έτος 1207μ Χ ανήκε στο Ρωμαιοκαθολικό μοναστικό τάγμα των Κιστερκιανών ύστερα από παραχώρηση της σε αυτούς από το δούκα των Αθηνών Όθωνα ντε λα Ρος Εθεωρείτο το πλέον γνωστό κιστερσιανό μοναστήρι του Ελλαδικού χώρου και αποτελούσε νεκροταφείο των δουκών της Αθήνας Βλ Ορλάνδος Χαράγματα σ 177-178 και Πίτερ Λοκ Οι Φράγκοι στο Αιγαίο 1204mdash1500 (μετάφραση από το αγγλικό πρωτότυπο Γιώργος Κουσουνέλος) Αθήνα 1998 σ 364-365

laquoΣτο έτος 1412 μΧ ο πρεσβύτερος Νικόλαος δεκανός της εκκλησίας των Αθηνών απεβίωσε την 2α Μαρτίου Η ψυχή του ας αναπαύεται εν ειρήνη Αμήνraquo

(Ορλάνδρος Χαράγματα σ178 χάραγμα υπ αρ 224)

laquoστο έτος 1412 μΧ ο πρεσβύτερος Νικόλαος δεκανός της εκκλησίας των Αθηνών απεβίωσε την 2α Μαρτίου Η ψυχή του ας αναπαύεταιraquo

(Ορλάνδρος Χαράγματα σ179 χάραγμα υπ αρ 225)

Αυτό και το προηγούμενο χάραγμα είναι για το ίδιο πρόσωπο τον πρεσβύτερο της καθολικής εκκλησίας Νικόλαο ο οποίος ασκούσε ταυτόχρονα το κατώτερο εκκλησιαστικό διακόνημα του δεκανού Για το δεκανό βλ Δ Δημητράκος Μέγα Λεξικόν όλης της Ελληνικής γλώσσης τόμος Δ΄ Αθήνα 21964 σ 1788 λήμμα laquo(ο)δεκανόςraquo 31 laquoAquella vetustissima e famosissima Atenes drsquoon eacutes eixida tota la elegagravencia eloquumlegravencia e doctrina dels Grechsraquo

laquoΣε εκείνη την αρχαιότατη και ενδοξότατη Αθήνα απrsquo όπου προήλθαν όλη η κομψότητα η τέχνη της ρητορείας και οι επιστήμες των Ελλήνωνraquo

(Antoni Rubioacute y Luch Anuaris de lrsquo Institut Catalans Ι (1907) σ 254 και V (1913-1914) σ 432 (όπου παρατίθεται από το Ricard Albert amp Joan Gassior (ed) Parlaments a les Corts Catalanes Barcelona 1928 σ 209)

32 laquoΗ Αθήνα ήταν ο οίκος των ελλήνων φιλοσόφων [hellip] ήταν το λίκνο της φιλοσοφίας των Ελλήνων και ο τόπος όπου διασώζονταν οι επιστήμες και οι φιλοσοφικές τους απόψειςraquo

(Geacuteographie drsquo Aboulfeacuteda μετάφραση Joseph T Reinaud vol II pt I (Paris 1848) σ 313) 33 laquo[] Όχι μακριά από την Πάτρα βρίσκεται η Αθήνα στην οποία υπήρξε κάποτε το φυτώριο σπουδών των Ελλήνων Αυτή η πόλη υπήρξε κάποτε η ευγενέστερη των πόλεων όμως τώρα είναι σχεδόν έρημη Πράγματι στην πόλη της Γένοβας δεν υπάρχει άλλη μαρμάρινη στήλη ή άλλο αξιόλογο έργο φτιαγμένο από πέτρα παρά μόνο ότι μεταφέρθηκε εκεί από την Αθήνα και καθrsquo ολοκληρία η Γένοβα κτίσθηκε από τα μνημειακό υλικό της Αθήνας όπως η Βενετία κτίστηκε από τις πέτρες της Τροίαςraquo

(Ludolf de Sudheim (Suchem) De itinere terrae sanctae liber έκδοση Ferdinard Deycks Bibliothek des litterarischen Vereins in Stuttgart XXV(1851) σ 23) 34 laquoΜε τη σκέψη πάντα να επιστρέψουμε στην πατρίδα διατάξαμε να κατεβούμε στην πόλη των Αθηνών την οποία εκ νέου οι Βενετοί κατέλαβαν και έθεσαν υπό τον έλεγχό τους μετά το θάνατο του άρχοντα Raynieri της Φλωρεντίας που την είχε πριν υπό την κυριαρχία του [] κι έτσι επιβιβαστήκαμε σε ένα πλοιάριο από την περιοχή της Fermia με αντίτιμο δέκα δουκάτα για να μας μεταφέρει στη γη των Αθηνών η οποία απέχει από τη Fermia περίπου 80 μιλιάρια [] στις 24 του μηνός Φεβρουαρίου φθάσαμε στην πολιτεία των Αθηνώνraquo

(Leacuteon Legrand ldquoRelation du pegravelerinage agrave Jeacuterusalem de Nicolas de Martoni notaire italienrdquo Revue de lrsquoOrient latin III (Paris 1895) σ 647-653 656) 35 laquoΠερί της πόλης των Αθηνών Η πόλη των Αθηνών που συναποτελείται από κτίρια της αρχαιότητας και στην οποία διέμεναν επιστήμονες και συγγραφείς καθώς κάποτε υπήρξε σπουδαία πολιτεία με εξαίσια κτίσματα βλέπουμε ότι έχει πολλούς στύλους και κομμάτια από μάρμαρο που τώρα κείτονται εκεί όπου κάποτε κτίστηκε αυτή η πόλη Η ίδια αυτή πόλη απλωνόταν ως τις ακτές της θάλασσας και η περίμετρός της οριζόταν στα 24 μίλια επί εποχής του αυτοκράτορα Αδριανού ο οποίος υπήρξε κι αυτός κυρίαρχός της Αργότερα μετά την καταστροφή της από τους Τρώες η έκταση της Αθήνας περιορίστηκε στην περιοχή υπό το βράχο της Ακρόπολης Η ίδια η πόλη βρίσκεται ανάμεσα σε δύο βουνά τα οποία χωρίζει απόσταση έξι μιλίων και έχει ύπαιθρο που εκτείνεται στα 12 μίλια γεμάτη με πολλά και όμορφα δέντρα με ελιές Τώρα στrsquo αλήθεια η πόλη πρέπει να έχει γύρω στις χίλιες οικίεςraquo

Πρόκειται για τα βουνά του Υμηττού και του Αιγάλεω τα οποία απέχουν 8 μίλια ή 88 χιλιόμετρα Βλ Paton James Morton Mediaeval and Renaissance visitors to Greek Lands Princeton 1951 σ 32 σημ 11

Ο Martoni δεν μπορεί να μέτρησε όλα τα σπίτια των Αθηνών η εκτίμησή του ωστόσο φαίνεται ορθή Το 14ο αιώνα η Αθήνα εκτεινόταν σε μια μικρή μάλλον περιοχή κυρίως στη βόρεια και βορειοανατολική πλευρά του βράχου της Ακρόπολης Υπήρχαν επίσης σπίτια και πολλές εκκλησίες στην περιοχή γύρω από το ναό του Διός και κατά μήκος των όχθων του Ιλισσού ποταμού Πράγματι η Αθήνα κατά την περίοδο της καταλανικής κυριαρχίας έμοιαζε περισσότερο με πόλη και ήταν με βεβαιότητα σε πολύ καλύτερη κατάσταση απrsquo ότι υπήρξε το 1833 και 1834 όταν η τότε κυβέρνηση αποφάσισε να την ορίσει πρωτεύουσα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους Βλ KM Setton Catalan Domination of Athens 1311-1388 London 1975 (revised edition) σ 228 36 laquoΌταν φθάσαμε στην Αθήνα- Την ημέρα του Σαββάτου θα ήταν μάλλον εννιά φθάσαμε στην Αθήνα με την ελπίδα ότι θα βρούμε τον άρχοντα Λουδοβίκο της Πράτα αρχιεπίσκοπο της πόλης Εντούτοις δεν τον βρήκαμε γιατί βρισκόταν στην Κόρινθο με τον δούκα της Κεφαλονιάς Βρήκαμε τότε τον αντικαταστάτη του αρχιεπισκόπου και κάποιους οικείους του τους οποίους είχε εμπιστευτεί να προσέχουν την περιουσία του και να διοικούν με σύνεση την εκκλησία του Εκείνοι μας φιλοξένησαν τη μέρα που προαναφέρθηκε και την επόμενη νύχτα καθώς στην Αθήνα δεν υπήρχαν ξενώνες και καταλύματα φιλοξενίαςraquo

37 laquoΠερί των πηγών νερού από τις οποίες συνέβαινε να πίνουν οι σπουδάζοντες στην Αθήνα- Με την επιθυμία να δω κάποιες από τις αρχαιότητες αυτής της πόλης ζήτησα από μερικούς κατοίκους να με οδηγήσουν στα αρχαία μνημεία Και πρώτα πήγαμε σε εκείνες τις δύο πηγές νερού από τις οποίες έπρεπε να πιει ο σπουδαστής για να αποκτήσει τη γνώση κι εκεί σύχναζαν οι συγγραφείς καθώς οι πηγές του νερού από όπου έπιναν ήταν ο χώρος μελέτης των μεγάλων φιλοσόφων του Αριστοτέλη και άλλων που ζούσαν στην Αθήνα αυτές οι δύο μάλιστα ήταν όμορφα κατεργασμένες με κομμάτια μάρμαρο Έπειτα μεταβήκαμε στη Σχολή του Αριστοτέλη η οποία κατασκευασμένη από μάρμαρο εκτεινόταν σε είκοσι πόδια μήκος και 15 πλάτος Ήταν καλυμμένη με μαρμάρινες δοκούς και πάνω από αυτές βρίσκονταν μαρμάρινες πλάκες και όλο το κτίσμα περιμετρικώς και άνωθεν ήταν διακοσμημένο με ποικίλα στολίδια από φύλλα χρυσού και άλλα ωραία χρώματα και μάλιστα από κάθε πλευρά της σχολής φαίνονται τυπωμένα τα εν λόγω διακοσμητικά στοιχεία Οι εξωτερικές πύλες οδηγούν σε αίθρια με κολώνες καλυπτόμενες από μαρμάρινες δοκούς και πλάκες στα οποία αίθρια τα έτσι περίτεχνα στολισμένα ο Αριστοτέλης όταν ήταν κουρασμένος από τη μελέτη περνούσε την ώρα του ψυχαγωγούμενος Κατόπιν πήγαμε εκεί όπου υπήρχε η μεγάλη οικία του αυτοκράτορα Αδριανού η οποία έχει καταστραφεί τώρα παραμένουν είκοσι κολώνες περίπου είκοσι παλάμες σε ύψος και τόσο μεγάλες σε όγκο ώστε θα χρειάζονταν τέσσερις άνθρωποι με ενωμένα τα χέρια σε πλήρη έκταση για να αγκαλιάσουν τη μία από αυτές Πάνω στις κολώνες αυτές βρίσκονται δοκοί από μάρμαρο μεγάλες σε μήκος και όγκο πάνω από τις οποίες υψωνόταν μεγάλο κτίριοraquo

Ο περιηγητής βρισκόταν στους πρόποδες του Λυκαβηττού και έβλεπε μέρος από τα ερείπια του υδραγωγείου που

ξεκίνησε να κατασκευάζεται επί Αδριανού και ολοκληρώθηκε επί του Αντωνίνου Πίου Βλ Setton όπ σ 229

Ο Martoni παρατηρούσε ότι είχε απομείνει από το ναό του Ολυμπίου Διός Βλ Setton όπ σ 229

laquoΠερί της εισόδου του μεγάλου κάστρου- Κι εκεί κοντά βρίσκεται μια θύρα εισόδου που ήταν του προειρημένου κάστρου η οποία είσοδος αποτελείται από μαρμάρινες πέτρες (λιθοπλίνθους) με εξαίσια κατεργασία τόσο όμορφη όσο και η είσοδος του πύργου της πόλης της Κάπουας αλλά όχι τόσο μεγάλη για είσοδος όπως μου φαίνεται Επίσης έξω από την πόλη βρίσκεται αυτή η μεγάλη γέφυρα με το μεγάλο οικοδόμημα όπου άλλοτε στρατιώτες πολεμούσαν κατά ομάδες έτρεχαν από κάθε πλευρά και στο μέσο της γέφυρας διεξαγόταν η μάχηraquo

Ο Setton θεωρεί ότι η σχετική παράγραφος του Martoni De introytu qui fuerit castri περιγράφει τα Προπύλαια και το Στάδιο Βλ Setton όπ σ 229 και σημ 45 Ο Τανούλας ωστόσο εκτιμά πως η περιγραφή της εισόδου με πύργους συμμετρικούς όπως ήταν σύνηθες κατά το Μεσαίωνα στην Ιταλία μας οδηγεί κατευθείαν στην υστερορωμαϊκή πύλη γνωστή σήμερα ως laquoπύλη Beuleacuteraquo η οποία τότε δεν είχε καλυφθεί ακόμη από το μεταγενέστερο ογκώδη προμαχώνα Η είσοδος πρέπει να ήταν κλειστή όπως φαίνεται από την έκφραση του Martoni laquoθύρα εισόδου που ήταν του κάστρουraquo όπου το ρήμα βρίσκεται σε παρελθόντα χρόνο Θεωρεί ακόμα πολύ πιθανό ότι αυτό που ο Martoni ονομάζει μεγάλη γέφυρα είναι ο νότιος τοίχος του Ωδείου του Ηρώδου του Αττικού το κάτω τμήμα του οποίου ήταν θαμμένο στις επιχώσεις με αποτέλεσμα να μην διακρίνονται οι είσοδοι Συμπεραίνει μάλιστα πως ένας ελεύθερος τοίχος διάτρητος από δύο σειρές τοξωτών ανοιγμάτων ήταν φυσικό να ερμηνευθεί ως γέφυρα με δεδομένο το στρατιωτικό της χαρακτήρα καθώς εκείνη την εποχή ήταν ενταγμένη στην οχύρωση των κλιτύων της Ακρόπολης δηλαδή του Ριζοκάστρου Βλ Τανούλας Τάσος Τα Προπύλαια της Αθηναϊκής Ακρόπολης κατά τον Μεσαίωνα Αθήνα 1997 σ 39 Στο ίδιο έργο σ 42 σημ5 ο συγγραφέας εκθέτει με πειστικό τρόπο την επιχειρηματολογία του με την οποία στηρίζει την αρχαιολογική του υπόθεση έναντι της ερμηνείας του Setton Έτσι συμπεραίνει ότι η βέβαιη διαδρομή του Ν Martoni πρέπει να ήταν η εξής Υδραγωγείο του Αδριανού (Σχολή του Αριστοτέλη) Ολυμπιείο (Παλάτι του Αδριανού) θέατρο Ηρώδου του Αττικού (μεγάλη γέφυρα) πύλη Beuleacute (πόρτα εισόδου του κάστρου)

38 laquoΠερί του κάστρου των Αθηνών και της κεντρικής του αίθουσας- Ακολούθως μπήκαμε στο ίδιο το κάστρο της πόλης που βρίσκεται πάνω από αυτή [την πολιτεία] χτισμένο από μαρμάρινους λίθους και στο οποίο υπάρχει αυτή η μεγάλη αίθουσα στην οποία βρίσκονται δεκατρείς μεγάλοι κίονες Πάνω από αυτούς τους κίονες υπάρχουν δοκοί τριάντα πόδια μάκρος και πάνω από αυτές τις δοκούς υπάρχουν μαρμάρινες πλάκες τεράστιο και αξιοθαύμαστο έργο να το βλέπειςraquo

Η κεντρική αυτή αίθουσα ήταν η δυτική αίθουσα του κεντρικού κτιρίου των Προπυλαίων περιλάμβανε έξι ιωνικούς κίονες στο εσωτερικό και έξι δωρικούς στην πρόσοψη Ο Martoni μετράει δεκατρείς είτε γιατί απλά σφάλλει είτε γιατί προσμετρά και έναν από τους κίονες των πτερύγων που δεν είχε ακόμα εντοιχιστεί όπως οι υπόλοιποι Από το γεγονός αυτό και από τη σειρά της αφήγησης συνάγεται ότι ο περιηγητής μπήκε στην Ακρόπολη μέσα από το κεντρικό κτίριο των Προπυλαίων του οποίου οι κίονες ήταν ακόμη ελεύθεροι Τανούλας όπ σ 40

laquoΠερί της εκκλησίας της μεγάλης των Αθηνών και των ωραίων κτιρίων της- Κατόπιν πήγαμε στη μεγάλη εκκλησία που βρίσκεται εντός του κάστρου και είναι αφιερωμένη στην Παναγία Αυτή η εκκλησία είναι χτισμένη με μεγάλες μαρμάρινες πλάκες όλες κοσμημένες και είναι μεγάλη όπως η εκκλησία της Καπούης Την περιστοιχίζουν απ΄ έξω εξήντα μεγάλοι κίονες οι οποίοι είναι πολύ ψηλοί και φαίνεται πως με κλίμακες θα μπορούσε να φτάσει κανείς τόσο ψηλά και μάλιστα είναι τόσο μεγάλοι που χρειάζονται πέντε άνδρες στη σειρά να ενώσουν τα τεντωμένα χέρια τους για να τους αγκαλιάσουν Και πάνω στους κίονες υπάρχουν μαρμάρινες δοκοί μεγάλες και επιμήκεις από μάρμαρο Πάνω σε αυτές βρίσκεται το αίθριο του ναού Φαίνεται απίστευτο να συλλάβει το ανθρώπινο μυαλό με ποιό τρόπο μπόρεσαν να κατασκευάσουν αυτό το μεγαλοπρεπές κτίριο Περί του πρώτου ιερού- Αυτός ο ναός είχε δύο επίπεδα το ένα μετά το άλλο Στο πρώτο είναι το πρώτο ιερό στον κόσμο που ίδρυσε ο Άγιος Διονύσιος αφού ασπάστηκε την ιερή αυτή καθολική πίστηraquo

Ο περιηγητής στρογγυλοποίησε τον αριθμό των 58 κιόνων Βλ Paton όπ σ 33 σημ 17

Πρόκειται για τον αρχαίο Παρθενώνα και τον Εκατόμπεδο Βλ Setton όπ σ 230

39 laquoΠερί του κίονα που φέρει χάραγμα του Αγίου Διονυσίου- Μεταξύ των εν λόγω κιόνων βρίσκεται και ένας που φέρει χάραγμα Σε αυτόν στεκόταν μπροστά ο Άγιος Διονύσιος την εποχή που συνέβαινε το Πάθος του Κυρίου μας Ιησού Χριστού και τότε καθώς κάθε κτίσμα της Αθήνας έτρεμε συθέμελα από το σεισμό που συντάραξε ολάκερη τη γη είπε τα εξής laquoΕίτε καταστρέφεται η μηχανή του κόσμου είτε συμβαίνει κάτι στον Υιό του Θεούraquo και ακολούθως σημάδεψε με το χέρι του το συγκεκριμένο κίονα με ένα σταυρό Αυτός μάλιστα ο σταυρός παραμένει εκεί ως τις μέρες μας Η είσοδος της ίδιας εκκλησίας είναι μεγάλη όπως εκτιμώ τέσσερις κάνες στο πλάτος και πέντε στο ύψος Στην εν λόγω είσοδο υπάρχουν θύρες οι ίδιες με αυτές που βρίσκονταν στην πύλη του κάστρου της Τροίας Όταν καταστράφηκε η πολιτεία των Τρώων οι θύρες του κάστρου τους μεταφέρθηκαν στην Αθήνα και έγιναν μέρος των πυλών του ναού αυτού της Παναγίαςraquo

laquoΣχετικά με τους κίονες από πολύχρωμα ακριβά μάρμαρα ndash Το μέρος της εκκλησίας όπου στέκεται ο χορός

(των ψαλτών) είναι πολύ όμορφο και γύρω από το ιερό υψώνονται τέσσερις κίονες από πολύχρωμα ακριβά μάρμαρα και είναι τόσο μεγάλοι σε πλάτος που θα χρειάζονταν δύο άντρες με τα χέρια τους σε διάταση για να τις αγκαλιάσουν και σε ύψος είναι δύο κάνες Πάνω στους κίονες στηρίζεται ένας πολύ ωραίος τρούλος που υψώνεται άνωθεν του μεγάλου ιερού Πλησίον του ιερού βωμού υπάρχει μια ωραία και μεγάλη στέρνα στην οποία ρέει πολύ νερό όταν βρέχειraquo

laquoΠερί της εικόνας της Παναγίας που αγιογράφησε ο Άγιος Λουκάς - Κοντά στο ιερό σε ένα μικρό παρεκκλήσι που βρίσκεται στη δεξιά πλευρά του υπάρχει μια εικόνα της Παναγίας μας ζωγραφισμένη δια χειρός του ευαγγελιστή Λουκά Αυτή η εικόνα είναι στολισμένη με μαργαριτάρια και διάφορες άλλες πολύτιμες πέτρες και με πολλή προσοχή τη φύλαγαν κλειδώνοντας το παρεκκλήσι για να μην κλαπεί Περιμετρικά του ναού βρίσκονται ογδόντα μαρμάρινοι κίονες πάνω στους οποίους υπάρχουν μαρμάρινες επιμήκεις δοκοί με πλάκες από μάρμαρο στις οποίες στηρίζεται ένα πρόσθετο κτίσμα που διατρέχει περιμετρικά όλη την εκκλησία Σε κάποια κρυψώνα στον τοίχο του ναού φαίνεται το φως από μια φλόγα η οποία ποτέ δεν σβήνει θεωρείται ότι κάποτε εκεί βρισκόταν θαμμένη η σορός ενός αγίουraquo

Αν οι Βενετοί είχαν πιστεύσει ότι όντως η εικόνα αυτή ήταν δια χειρός του ευαγγελιστή Λουκά θα την είχαν μεταφέρει στο ναό του Αγίου Μάρκου της Βενετίας και θα σωζόταν πιθανότατα ως τις μέρες μας Βλ Setton όπ σ 230

Ο Setton αναφέρει ότι επρόκειτο για μία πινακοθήκη που κτίστηκε κατά τη βυζαντινή περίοδο πολύ πριν την εποχή του Μιχαήλ Χωνιάτη Setton όπ σ 231

Το φως από τη φλόγα αυτή περιγράφει και ο περιηγητής Saewulf που επισκέφθηκε την Αθήνα το 1103 Η πίστη σε αυτό εκδηλώθηκε επίσης σε ένα συγκινητικό κήρυγμα του Μιχαήλ Χωνιάτη προς το ποίμνιο των πιστών στο ναό της Παναγίας της Αθηνιώτισσας Ωστόσο οι περιηγητές του 17ου αιώνα κάνουν απλώς λόγο για ένα διαφανή στο φως λίθο που είχε εντοιχιστεί με τους λοιπούς απλούς Βλ Setton όπ

laquoΠερί των ιερών κειμηλίων της εκκλησίας των Αθηνών ndash Στη συγκεκριμένη εκκλησία την προαναφερθείσα ημέρα είδαμε τα κάτωθι ιερά κειμήλια που τα παρουσίασαν ενώπιόν μας οι φύλακες του ναού Υπήρχαν λοιπόν λείψανα από

- το κεφάλι του Αγίου Μακαρίου

- το οστό του χεριού (μπράτσο) του Αγίου Διονυσίου της Φραγκιάς

- το χέρι (μπράτσο) του Αγίου Κυπριανού

- το χέρι (μπράτσο) του Αγίου Ιουστίνου

- το οστό επίσης του Αγίου Μακκαβαίου καθώς και κειμήλια όπως ένα βιβλίο με όλα τα Ευαγγέλια γραμμένο από την Αγία Ελένη σε περγαμηνές στην ελληνική γλώσσα το οποίο και θεωρείται μέγας θησαυρόςraquo

laquoΠερί ενός ειδώλου - Έξω από τα τείχη του κάστρου βρίσκονται δύο κίονες πάνω στους οποίους λέγεται ότι κάποτε υπήρχε κάποιου εξαίσιο κτίσμα στο οποίο περικλειόταν ένα είδωλο που είχε τη δύναμη να καταστρέφει όσα πλοία πλησίαζαν εκείνη την εποχή την Αθήνα με εχθρική διάθεση όσο μακριά στη θάλασσα κι αν βρίσκονταν αυτάbull εξαιτίας λοιπόν του ειδώλου βυθίζονταν ενώ στrsquo αλήθεια λέγεται ότι όσα πλοία έρχονταν για καλό τίποτα κακό δεν πάθαιναν από το άγαλμαraquo

Ο Martoni αναφέρεται προφανώς σε δύο ρωμαϊκούς κίονες που υπάρχουν στη νότια πλαγιά της Ακρόπολης πάνω από το μνημείο του Θρασύλλου και του γιου του Θρασυκλή Φαίνεται πως ο μύθος του ειδώλου που απορρέει από αυτόν του κεφαλιού της Γοργώς ήταν ζωντανός και κατά την Αρχαιότητα και κατά το Μεσαίωνα Βλ Setton όπ σ 232

40 laquoΤην 7η Απριλίου (1436) ήλθα στην Αθήνα την ξακουστή πόλη της Αττικής όπου είδα πρώτα-πρώτα τεράστια τείχη παντού σε κατάσταση κατάρρευσης λόγω της παλαιότητας τους Και εντός και εκτός της πόλης στους αγρούς υπήρχαν μαρμάρινα κτίσματα πέρα από κάθε φαντασία -οικίες ιεροί ναοί- καθώς και διάφορα έργα τέχνης άξια παρατήρησης για την εκπληκτική τους κατασκευή και τους πελώριους κίονες αλλά όλα σε σωρούς γκρεμισμένων ερειπίων παντούraquo

Ο Ciriaco dei Pizzicolli ή Κυριάκος ο Αγκωνίτης (c 1391-1452) ήταν Ιταλός περιηγητής του 15ου αιώνα μ Χ ο οποίος επισκέφθηκε τρεις ή τέσσερις φορές την Ελλάδα μεταξύ των ετών 1435-1448 Ήλθε στην Αθήνα δύο φορές μία τον Απρίλιο του 1436 και δεύτερη φορά το 1444 Στις αρχές Απριλίου του 1436 ο Κυριάκος ο Αγκωνίτης έφτασε στην πόλη των Αθηνών πιθανόν από το Βορρά ίσως μέσω της κύριας οδού πρόσβασης που ήταν η κοιλάδα μεταξύ των βουνών της Πάρνηθας και της Πεντέλης Βλ Setton Domination σ 232 και Edward W Bodnar SJ ldquoAthens in April 1436rdquo Archaelogy Vol 23 No 2 (April 1970) σ 97

41 laquo[hellip] μια μαρμάρινη αψίδα που αποτελείται από δύο μονόλιθους [hellip] στην είσοδο ενός υδραγωγείου ένα μίλι έξω από την πόλη το οποίο έχει καταρρεύσει λόγω παλαιότητας [hellip] Οι αυτόχθονες κάτοικοι των Αθηνών το αποκαλούν Σχολή του Αριστοτέληraquo

Η δεξαμενή νερού στο Λυκαβηττό ( Το Υδραγωγείο του Αδριανού) ή αλλιώς Σχολή του Αριστοτέλη

42 laquo[Ο ναός του Ολυμπίου Διός] []Ο οίκος του αυτοκράτορα Αδριανού με τεράστιους μαρμάρινους κίονες οι περισσότεροι από τους οποίους έχουν καταρρεύσει Ωστόσο στέκονται ακόμα 21 κίονες με ακέραια τα κιονόκρανα και στοιχισμένοι σε ευθείες []Η διάμετρος τους είναι επτά πόδια Τα κιονόκρανα τους έχουν διάμετρο δεκατέσσερα πόδια Και το ύψος τους είναι εξήντα πόδιαraquo

Από τις 21 κολώνες που αναφέρει ο Αγκωνίτης μόνο 15 σώζονται σήμερα Βλ Bodnar ό π

Οι σωστές μετρήσεις είναι 6 πόδια και 3frac12 ίντσεςbull 10 πόδιαbull 55 πόδια και 5 ίντσες Βλ Bodnar ό π

laquo[]σε μια κομψή μαρμάρινη αψίδα του Υψηλότατου αυτοκράτορα Αδριανού κοντά σε αυτό το παλάτιraquo

Έτσι περιέγραψε ο Αγκωνίτης την Πύλη του Αδριανού καθώς αντέγραφε δύο επιγραφές που βρίσκονταν χαραγμένες πάνω της κοντά στο παλάτι του Ρωμαίου Αυτοκράτορα το οποίο ταυτιζόταν με το ναό του Ολυμπίου Διός Βλ Bodnar ό π σ 195

43 laquo[Το φανάρι του Δημοσθένη] []μία διακοσμητική μαρμάρινη έδρα που αποτελεί μέρος ενός προστώουraquo

Δεν ξέρουμε τι ακριβώς εννοούσε σε αυτή την περιγραφή ο Αγκωνίτης Γνωρίζουμε ότι αργότερα το μνημείο ενσωματώθηκε στην άκρη ενός μοναστηριού που προεκτεινόταν σε έναν κήπο Από το σκίτσο ενός άλλου περιηγητή του Dodwell μαθαίνουμε ότι το μέρος αυτό του μοναστηριού ήταν ανοικτό αποκαλύπτοντας έτσι το εσωτερικό του κοίλωμα που χρησίμευε ως χώρος υποδοχής ή και μελέτης των μοναχών κατά το σχέδιο του περιηγητή Ο Αγκωνίτης αντέγραψε σωστά την επιγραφή που βρισκόταν σε αυτό το μνημείο η οποία υπενθύμιζε τη νίκη του Λυσικράτη σε έναν ποιητικό αγώνα Βλ Edward W Bodnar SJ ldquoAthens in April 1436rdquo Archaelogy Vol 23 No 3 (June 1970) σ 194-195

44 laquo[Το μνημείο του Θρασύλλου] Στην πλαγιά της Ακρόπολης κοντά στο άγαλμα της Γοργώς ήταν μια περίτεχνη μαρμάρινη πρόσοψη σε ένα ρήγμα στο βράχο σε μια υπέροχα διαμορφωμένη σπηλιάraquo

Εκεί ο Κυριάκος παρατήρησε και έκανε το σχέδιο του ακέφαλου και δίχως όπλα αγάλματος του Διονύσου το οποίο εκτίθεται στο Βρετανικό Μουσείο Αντέγραψε επίσης τρεις επιγραφές οι οποίες υπενθύμιζαν νίκες σε μουσικούς διαγωνισμούς και βρίσκονταν χαραγμένες σε βάσεις που πρώτα στήριζαν τρίποδες Τον 3ο αιώνα μ Χ ο τρίποδας στο χαμηλότερο διάζωμα που αποτελούσε μνημείο της νίκης του Θρασύλλου αντικαταστάθηκε από το άγαλμα του Διονύσου Στα ψηλότερα διαζώματα και στις δύο άκρες οι τρίποδες απαθανάτιζαν τις νίκες του γιου του Θρασύλλου του Θρασυκλή Οι επιγραφές σώζονταν ακέραιες την εποχή του Κυριάκου Στις μέρες μας μόνο μία διασώζεται ολόκληρη και οι άλλες δύο αποσπασματικά Βλ Bodnar ό π σ 196

45 laquo[Ο Πύργος των Αέρηδων] Επισκεφθήκαμε ξανά τον οκταγωνικό ναό του Αιόλου Πάνω σε αυτό είναι οκτώ πτερωτές μορφές των ανέμων με τα σύμβολά τους στην κορυφή κάθε γωνιώδους τοίχου εξαιρετικά δείγματα γλυπτικής Και κάθε μορφή έχει γραμμένο το όνομα της από πάνω σε μεγαλογράμματη αττική γραφή όπως διαπιστώσαμε προχείρως από κοντάraquo

Εννοεί τον πύργο των Αέρηδων δηλαδή το ωρολόγιο του Ανδρονίκου Κυρρίστου του 1ου αιώνα π Χ Βλ Setton όπ σ 234

46 laquo[Το παλάτι του Nerio Acciajuoli] Όταν πήγα να επισκεφθώ το Nerio Acciajuoli ένα Φλωρεντινό που εκείνη την εποχή (1444) ήταν ο Πρίγκιπας της Αθήνας -πήγα μαζί με τον αδελφό του που λεγόταν και αυτός Nerio- τον συνάντησα στην Ακρόπολη το κορυφαίο κάστρο της πόλης Αλλά αυτό που παρατήρησα με ιδιαίτερη ευχαρίστηση καθώς εξέταζα προσεκτικά το θαυμάσιο ανάκτορό του ένα έργο εξαιρετικά επιμελημένο ήταν το εκπληκτικό προστώο Αποτελούνταν από τέσσερις καλά λειασμένους μαρμάρινους κίονες και από πάνω τους δέκα μαρμάρινες δοκούς στη σειρά Όταν κατόπιν ήλθαμε στην ίδια [αίθουσα που είναι] και ο κύριος χώρος (είδαμε) έξι υπερμεγέθεις κίονες με διάμετρο τρία πόδια διατεταγμένους ανά ζεύγη που υποβάσταζαν μαρμάρινα φατνώματα οροφής και εικοσιτέσσερις δοκούς τοποθετημένες σε τρεις σειρές (των οκτώ κιόνων) Αυτές οι δοκοί ήταν από λειασμένο μάρμαρο και η καθεμία (δοκός) ήταν εικοσιτέσσερα πόδια στο μάκρος και τρία πόδια στο πλάτος κατά την εκτίμησή μου Οι εντυπωσιακοί μαρμάρινοι τοίχοι ήταν και οι ίδιοι από λειασμένα κομμάτια μαρμάρου όλα ισομεγέθη Η είσοδος γινόταν από μία μόνο τεράστια θύρα ένα εκπληκτικό έργοraquo

Ο Αγκωνίτης είναι ο πρώτος δυτικός που αποκαλεί την Ακρόπολη με το όνομά της Βλ Τανούλας Τάσος Τα Προπύλαια της Αθηναϊκής Ακρόπολης κατά τον Μεσαίωνα Αθήνα 1997 σ 40

Η περιγραφή του προστώου από τον Αγκωνίτη επισημαίνει ο Τανούλας δεν αφήνει αμφιβολία ότι πρόκειται για την ανατολική στοά του κεντρικού κτιρίου των Προπυλαίων Ο περιηγητής κάνει λόγο για τέσσερις κίονες ωστόσο οι κίονες του προστώου είναι έξι πραγματικότητα που μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι δύο ακραίοι κίονες πρέπει να ήταν ενταγμένοι σε κάποιες νεότερες κατασκευές και δεν γίνονταν εύκολα αντιληπτοί Βλ Τανούλας ό π σ 40-41

Στην πραγματικότητα υπήρχαν είκοσι μία δοκοί δηλαδή μια τριάδα λιγότερο Βλ Τανούλας ό π σ 42 σημ 12

Η περιγραφή της αίθουσας συμπεραίνει ο Τανούλας δεν αφήνει αμφιβολία ότι πρόκειται για τη δυτική αίθουσα του κεντρικού κτιρίου των Προπυλαίων Βλ Τανούλας ό π σ 41

Πρόκειται για τη μεσαία πόρτα του θυραίου τοίχου Αυτό σημαίνει αναλύει ο Τανούλας ότι οι υπόλοιπες τέσσερις πόρτες

του θυραίου τοίχου έχουν φραχτεί όπως και τα μετακιόνια της δυτικής πρόσοψης του κεντρικού κτιρίου και τα διαστήματα ανάμεσα στους γωνιακούς κίονες και στις αντίστοιχες παραστάδες Κατ΄ επέκταση δεν υπάρχει άμεση επικοινωνία μεταξύ της αίθουσας και των πλάγιων πτερύγων των Προπυλαίων Μάλιστα το τελευταίο αυτό σχόλιο του περιηγητή σε συνάρτηση με τη σειρά που ακολουθεί στην περιγραφή του οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο δρόμος που οδηγούσε στο εσωτερικό της Ακρόπολης δεν περνούσε πια μέσα από τα Προπύλαια αλλά έκανε το γύρο του νότιου μισού του συγκροτήματος των Προπυλαίων για να φθάσει στην ανατολική στοά του κεντρικού κτιρίου η οποία χρησίμευε ως πρόπυλο της κατοικίας του Δούκα Η μεταβολή αυτή έχει γίνει μετά την επίσκεψη του Martoni το 1395 Βλ Τανούλας ό π

47 laquo[Ο Παρθενώνας] Ευχαριστήθηκα πολύ όταν παρατήρησα ότι στην κορυφή του κάστρου της πόλης (Ακρόπολη) υπάρχει ένας τεράστιος θαυμάσιος ναός της θεάς Αθηνάς το ευγενές έργο του Φειδία Είναι κτίριο ψηλό με 58 κίονες με επτά πόδια διάμετρο είναι διακοσμημένο με όμορφα αγάλματα και στις δύο προσόψεις του οικοδομήματος στο υψηλότερο σημείο των τοίχων και εξωτερικά στο επιστύλιο όπου φαίνεται μία μάχη των Κενταύρων εξαιρετικά προϊόντα της τέχνης του γλύπτη | Το ενδιαφέρον μου ήταν όμως να επισκεφθώ πάλι σε αυτήν την ίδια περίφημη Ακρόπολη το όμορφο ιερό της θεάς Αθηνάς Ήθελα να εξετάσω το ναό προσεκτικότερα από κάθε πλευρά Φτιαγμένο από μοναδικό λειασμένο μάρμαρο είναι το θαυμαστό έργο του Φειδία όπως γνωρίζουμε από την μαρτυρία των λόγων του Αριστοτέλη προς το βασιλιά Αλέξανδρο όπως επίσης (γνωρίζουμε) και από το δικό μας Πλίνιο και πλήθος άλλων διακεκριμένων συγγραφέων Αυτός ο εξαιρετικά θαυμάσιος ναός διατηρείται μέχρι τις μέρες μας (1444) Στηρίζεται σε 58 κίονες δώδεκα σε κάθε μία από τις δύο προσόψεις δηλαδή δύο σειρές από έξι κίονες στη μέση [μεταξύ των δύο εξωτερικών κιονοστοιχιών] και εξωτερικά από τους τοίχους του σηκού δεκαεπτά κατά μήκος κάθε πλευράς Κάθε κίονας έχει διάμετρο πέντε ποδών Υπάρχουν στοές μήκους οκτώ ποδών μεταξύ των πλευρικών κιόνων και των θαυμάσιων τοίχων του σηκού σε κάθε πλευρά Οι κίονες στηρίζουν γείσο 95 πόδια μάκρος και 4 πόδια ύψος Σε αυτά παριστάνεται η μάχη μεταξύ των Κενταύρων και των Λαπήθων η οποία έλαβε χώρα στη Θεσσαλία σκαλισμένη με θαυμαστή δεξιότητα Στις ανώτερες ζωφόρους των τεσσάρων τοίχων σε απόσταση δύο πήχεων κάτω από το πιο ψηλό σημείο των τοίχων ο καλλιτέχνης διακόσμησε με εξαιρετική τελειότητα [αναπαραστάσεις] των αθηναϊκών νικών της εποχής του Περικλή Το ύψος τους είναι περίπου αυτό ενός παιδιού δέκα ετών Στις δύο προσόψεις πάνω από όλο το τμήμα που καλύπτεται από το αέτωμα μπορεί να δει κανείς ψηλά μεγάλα πραγματικά κολοσσιαία αγάλματα ανδρών και ίππων ένας ωραίος καλλωπισμός για αυτόν τον εντυπωσιακό χώρο λατρείας Κατέβαλα μεγάλη προσπάθεια για να συμπεριλάβω ένα σχέδιο από αυτό το σπουδαίο κτίριο όπως εντυπώθηκε στα μάτια μου στο σημειωματάριο το οποίο διατηρώ και κατά τη διάρκεια του παρόντος ταξιδιού μου στην Ελλάδαraquo

Οι κίονες είναι 58 αν αριθμήσει κανείς δύο φορές τους γωνιακούς κίονες Βλ Setton Domination σ 232

Έτσι αντιλαμβάνεται τα γλυπτά ο Κυριακός Βλ Setton όπ σ 235

48 Ανώνυμος Τοπογραφία Αθηνών laquoΠερί της Αττικής Το κάστρο είναι η Ακρόπολη Το laquoισμαϊδιraquo (ισλαμικό τέμενος) είναι ο ναός της Αθηνάς Παλλάδος Χρυσοσπηλιώτισσα λέγεται η σπηλιά του θεού Πάνα Δύο κολώνες στη μία βρισκόταν το άγαλμα της θεάς Αθηνάς με κεφαλή γοργόνας και στην άλλη (κολώνα) ήταν το άγαλμα του θεού Δία Κάτω από την κολώνα αυτή υπάρχει μαρμάρινο ρολόι Λίγο παρακάτω ήταν το Λύκειο του Αριστοτέλη Στον ναό του Αγίου Γεωργίου του Αλεξανδρινού ήταν στην πλάκα () μαρμάρινο κανδύλι του Δημοσθένη Οι κολώνες () της Καλλιρρόης ήταν θέατρο και η σκηνή του Αριστοφάνη Στις δύο κολώνες του βουνού ήταν κτίσμα του Τραϊανού του αυτοκράτορα με λατινική επιγραφή Στον τεκέ του Πραΐμη ήταν ναός και σχολείο του Σωκράτη γύρω από το οποίο έχει τους δώδεκα ανέμους και τις ώρες Στον Άγιο Γεώργιο τον Ακαμάτη ήταν ο Κεραμεικός και ο ναός του Θησέως το μαρμάρινο λιοντάρι ήταν το μεγάλο υδραγωγείο των Αθηναίων και οι τάφοι των ηρώων στα βασιλικά ήταν σχολή των στωικών Στην ακαδημία ήταν σχολή του Πλάτωνοςraquo

(Καμπούρογλου Δημ Μνημεία της Ιστορίας των Αθηναίων τομ Ι Αθήνα 1891 σ 94-95)

49 Καμπούρογλου Δημ Μνημεία της Ιστορίας των Αθηναίων τομ Ι Αθήνα 1891 σ 92-94

laquoΠρώτον η Ακαδημία στην περιφέρεια των Βασιλικών δεύτερον η Ελεατική Σχολή στους Αμπελοκήπους τρίτον το Διδασκαλείο του Πλάτωνος στο Παραδείσιο [Πατήσια] τέταρτον το διδασκαλείο του Πολύζηλου στον Υμηττό και πέμπτον κοντά σε αυτό το διδασκαλείο του Διόδωρουraquo 50 laquoΜέσα στην πόλη βρίσκεται το σχολείο του Σωκράτη στο οποίο απεικονίζονται κυκλυκά οι άνδρες και οι άνεμοι Δυτικά αυτού βρίσκονται τα ανάκτορα του Θεμιστοκλή και κοντά σε αυτά οι λαμπροί οίκοι του Πλεμάρχου Πολύ κοντά σε αυτά βρίσκονται τα αγάλματα του Διός απέναντι από τα οποία υπάρχει βωμός στον

οποίο αξίζουν ταφή οι αθλητές του παγκρατίου και των ολυμπιακών αγώνων Σε αυτόν τον τόπο περιφερόμενοι οι ρήτορες διάβαζαν τους επιτάφιους λόγουςraquo 51 laquoΒόρεια αυτού του τόπου υπήρχε η πρώτη αγορά της πόλης στην οποία ο απόστολος Φίλιππος βύθισε τον γραμματέα Υπήρχαν και οι λαμπροί οίκοι της Πανδιονίδος φυλής Στο νότιο μέρος υπήρχε διδασκαλείο των Κυνικών φιλοσόφων και κοντά σε αυτό των Τραγικών έξω από την Ακρόπολη λίγο προς τα δυτικά κατοικούσαν οι θαλαμ[] και κοντά σε αυτό υπήρχε το διδασκαλείο του Σοφοκλή Νότια αυτού υπήρχε ο Άρειος Πάγος στον οποίο ο υιός του Ποσειδώνα Αλιρρόθιος θανατώθηκε από τον Άρηraquo 52 laquoΑνατολικά αυτού υπήρχαν τα ανάκτορα του Κλεονίδη και του Μιλτιάδη και κοντά σε αυτά ακόμα υπάρχει το διδασκαελίο του Αριστοτέλη Πάνω από αυτό υπάρχουν δύο κίονες Στον ανατολικό υπήρχε το άγαλμα της Αθηνάς στον δυτικό του Ποσειδώνος Ανάμεσα τους λέγεται ότι υπήρχε καφλή Γοργόνας μέσα σε σιδερένια κόγχη Υπάρχει και μαρμάρινο ηλιακό ρολόιraquo 53 laquoΑπέναντι αυτού προς το νότο υπήρχε το διδασκαλείο του Αριστοφάνη και ανατολικά αυτού ακόμα υπάρχει ο λύχνος του Δημοσθένη Κοντά αυτόν ήτα τότε το σπίτι του Θουκυδίδη και του Σόλωνος η δεύτερη αγορά και το σπίτι του Αλκμαίονα και μεγάλο λουτρό Νότια αυτού η μεγάλη αγορά της πόλησ και πολλά αξιόλογα ιερά επί της νότιας πύλης στους παραστάδες της οποίας απεικονίζονται δεκαεννέα άνδρες [] τον ένα εδίωκα Εκεί υπήρχε και το βασικό λουτρό στο οποίο θέλησαν να φοβίσουν τον Μέγα Βασίλειο με θορύβους Εκεί και το σπίτι του Μνηστάρχουraquo 54 laquoΝότια αυτών υπάρχει βασιλικός οίκος ωραίος στον οποίο ερχόμενος ο δούκας κατά καιρούς κινούνταν για το συμπόσιο Εκεί είναι και η Καλλιρρόη πηγή με τους εννέα κρουνούς στην οποία αφού πλενόταν ερχόταν στο ιερό της Ήρας και προσευχόταν τώρα μετατρεμμένο από τους ευσεβείς σε ναό της Υπεραγίας Θεοτόκουraquo 55 laquoΥπάρχει ανατολικά αυτού μεγάλη και ωραία καμάρα με τα ονόματα του Αδριανού και του Θησέα Βρίσκεται μέσα στην αυλή [] μεγάλη ετύγχανε στηριζόμενη από κάτω με πληθώρα κιόνων μέσα στην οποία υπήρχε

βασιλικός οίκος ο οποίος διακοσμήθηκε από τους δώδεκα βασιλείς που οικοδόμησαν την κορυφή [Ακρόπολη]laquo 56 laquoΑνατολικά αυτού υπάρχει το θέατρο των Αθηνών περιεχομένο σε κύκλο διαστήματος περίπου ενός μιλίου έχοντας δύο εισόδους [] η βορινή είσοδος αφθονεί η άλλη [] νότια επεκτάθηκε Το θέατρο κοσμείται κυκλικά με εκατό ζώνες φτιαγμένες από λευκό μάρμαρο στις οποίες ο λαός καθιστός παρακολουθεί αυτόν που αγωνίζεται στην πάληraquo 57 laquoΑπό αυτό λοιπόν εισερχόμενοι στην ανατολική πύλη βρίσκουμε άλλη αγορά και δύο αγωγούς ύδατος τους οποίους κατασκεύασε ο Ιούλιος Καίσαρας προσφέροντας τους στους Αθηναίους και έφερε νερό από μαρκιά Υπάρχει και άλλος αγωγός στην βόρεια πύλη τον οποίο έφτιαξε ο Θησέας Αυτά μετά την τυραννία της πόλεως των Αθηνών όπως ισχυρίζεται ο Άβαρις και ο Ηρόδοτος κατασκευάσθηκαν από δώδεκα βασιλείς Ο Κέκροπας ο δίμορφος τα ελάμπρυνε πολύ και τα καλλώπισε με μεγάλη δόξα τα μεν τείχη ανέγειρε σε ύψος το δε έδαφος έστρωσε με διαφόρων ειδών μάρμαρα και τα ιερά εντός και εκτός καταχράστηκε και αυτήν ονόμασε Αθήναraquo 58 laquoΕισερχόμενοι λοιπόν στην Ακρόπολη βρίσκουμε ένα μικρό διδασκαλείο που υπήρχε των μουσικών το οποίο ίδρυσε ο Πυθαγόρας ο Σάμιος Απέναντι αυτού υπάρχει μεγάλο ανάκτορο και κάτω από αυτό υπάρχουν πολλοί [] διακοσμημένοι με λευκά μάρμαρα συν την οροφή και τα τείχη Προς το βόρειο κλίτος υπήρχε η καγκελαρία φτιαγμένη όλη από μάρμαρο και κίονες όλα λευκά Νότια αυτής υπήρχε η Ποικίλη Στοά ωραιότατα περιχρυσμένη ολόγυρα και από την έξω πλευρά και κοσμημένη με πολύτιμους λίθους Από αυτή οι μαθητευόμενοι σε αυτήν ονομάζονταν Στωικοί φιλόσοφοι Απέναντι από αυτή άκμαζε το διδασκαλείο των μαθητών του Επίκουρουraquo 59 laquoΑναφορικά με τον ναό της Θεομήτορος τον οποίον οικοδόμησαν ο Απολλώς και ο Ευλόγιος στο όνομα του Αγνώστου Θεού έχει ως εξής Είναι δρομικός ναός και ευρύχωρος και επεκτείναται πολύ σε μήκος Τα τείχη του είναι φτιαγμένα από λευκό μάρμαρο και η θέση τους κατέστη τετράγωνη Ο κάθε τοίχος ανεγέρθη χωρίς πηλό και ασβέστη αλλά με σίδηρο και μόλυβδο Εκτός του τοίχου αφθονούν κίονες διαφόρων μεγεθών οι οποίοι περιτρέχουν κυκλικώς τον ναό Μεταξύ των δύο κιόνων περιέχεται λοξότητα Προς την ωραία πύλη και το άγιο βήμα όπου είναι κατά τον λίβα και τον θρασκιά και [] την τοποθέτηση των κιόνων επέκτεινε μέχρι μεγάλο ύψος προοδευτικά Οι κεφαλές των κιόνων είναι σκαλισμένες με σιδερένια γλυφίδα σε σχήμα φοίνικα Είναι δε τροποποιημένες Και οι δοκοί πάνω από αυτές φτιαγμένες από το λευκό μάρμαρο των τειχών έχουν από πάνω και στο τείχος συγκολλημένες πλάκες και σχηματίζεται ομοίωμα οροφής Η κύρτωση αυτών διακρίνεται Ωραιότατος τοίχος στηρίζεται από τους κίονεςraquo 60 Erich Ziebarth laquoEin griechischer Reisebericht des fuumlnfzehnten Jahrhundertsraquo Mittheilungen des k deutschen archaumlologischen Instituts Athen Abth XXIV (1899) σ 73-78

laquoΗ πόλη των Αθηνών εκτείνεται σε μια πεδιάδα μήκους περίπου 12 μιλίων και πλάτους περίπου 6 και είναι σε απόσταση περίπου 3 μιλίων από τη θάλασσα αλλά από το λιμάνι του Πειραιά απέχει πράγματι 5 μίλια Και είναι κτισμένη πάνω σε έναν βράχο πάνω σε ένα βουνό όχι πολύ ψηλό Και οι κατοικίες βρίσκονται προς τα βόρεια στην περιοχή που περιβάλλεται από τείχη όπου απλώνεται η πεδιάδα Υπάρχουν επίσης από τη δεξιά πλευρά όπου βρίσκεται η θάλασσα μερικές ακόμα οικίες και κατά την ανατολή κάποια κτίσματα έτσι ώστε όλο το βουνό περιβάλλεται από σπίτιαraquo

61 laquoΚαι στη κορυφή του βουνού βρίσκεται το κάστρο το οποίο είναι πολύ ισχυρό και περιβάλλεται με αρχαία τείχη από τετράγωνους λίθους και έχει μήκος το εν λόγω φρούριο περίπου 4 μίλιαraquo 62 laquo[]και από τη δύση στην ανατολή απλώνεται κατά μήκος ένα υπέροχο κτίριο στην όψη και στο προαναφερθέν κάστρο υπάρχει μία εκκλησία που ήδη υπήρχε και κατά την εποχή των Ρωμαίων αξιοθαύμαστη όλη από μάρμαρο και περιστοιχισμένη από κίονες και επιμήκης επίσης από τη δύση στην ανατολή ενώ στην πρόσοψη μπροστά υπάρχει εκτεταμένη σειρά αναπαραστάσεων από μάρμαρο όλες ανάγλυφες και καλυμμένες με μάρμαροraquo

Αυτή είναι και η τελευταία φορά που ο Παρθενώνας αναφέρεται ως εκκλησία και γενικότερα είναι η τελευταία περιγραφή της μεσαιωνικής Ακρόπολης από αυτόπτη μάρτυρα Βλ Τανούλας ό π σ 44 63 laquoΥπάρχει ακόμα σε αυτό το κάστρο ένα περίφημο αρχαίο ανάκτορο κοντά στην εκκλησία το οποίο είναι φτιαγμένο από μάρμαρο (όπως κατασκεύαζαν και) κατά τη ρωμαϊκή τεχνοτροπίαraquo

Πρόκειται για τα Προπύλαια Βλ Τανούλας ό π 64 laquoΣτον περιβάλλοντα χώρο υπάρχουν επίσης πολλά ακόμη αρχαία μνημεία μερικά εντός της περιοχής που τελευταία ορίστηκε από τα τείχη και μερικά εκτός αυτής Τα αρχαία τείχη καταστράφηκαν όλα όμως φαίνονται ακόμα τα ίχνη τους όπου αυτά υψώνονταν και υπάρχουν μεγάλα τείχη από τετράγωνους λίθους μερικοί από τους οποίους είναι τόσοι που ούτε 4 ζευγάρια βόδια δε θα μπορούσαν να τους μεταφέρουν Η περίμετρος των τειχών είναι μεγαλύτερη από αυτή της Πάδοβας και τα περισσότερα κτίρια που βλέπει κανείς είναι εντός των εν λόγω αρχαίων τειχώνraquo

Ίσως αυτό να σημαίνει ότι οι Οθωμανοί μόλις εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα φρόντισαν να οχυρώσουν την πόλη και το κάστρο Τανούλας ό π 65 Κατά το σιρόκο της Ανατολής υπάρχουν κάτω 20 κίονες από τους οποίους καταλαβαίνουμε ότι κάποτε υπήρχε ένα μεγάλο κτίριο τετράγωνης κάτοψης και κατά μήκος σώζεται μέρος μιας αψίδας πάνω από μία βαλλέστρα Από τη μία γωνία ως την άλλη δεν μπορούμε να υπολογίσουμε το μήκος γιατί από τη μια πλευρά δε διασώζονται αρκετά στοιχεία που να μας μαρτυρούν ως που ακριβώς εκτεινόταν το συγκεκριμένο μνημείο Παραμένουν μόνο δύο πλευρές και σε αυτή που βλέπει προς την πόλη υψώνονται 9 κίονες και στην άλλη 11 και στοιχίζονται σε αυτή τη σειρά που φαίνεται ότι ακολουθούσε τόσο έξοχα και στις άλλες πλευρές Κάποιες κολώνες που βρίσκονταν ενδιάμεσα σε αυτές που παραμένουν όρθιες βρίσκονται ακόμα καταγής κάποιες μάλιστα ολόκληρες Φαίνεται πως το συγκεκριμένο κτίριο στηριζόταν όλο στους κίονες αυτούς καθώς διατηρούνται ακόμα κάποιοι λίθοι πάνω στους κίονες που ενώνουν τον ένα με τον άλλον ενώ στη γη δε φαίνεται κανένας τοίχος παρά μόνο το κάτω μέρος από τις κολώνες και όλο το κτίσμα είναι κατασκευασμένο από εξαίσιο μάρμαρο Οι κίονες είναι τόσο μεγάλοι όσο αυτοί του Αγίου Μάρκου ωστόσο είναι σε κομμάτιαraquo

Πρόκειται για τα βουνά του Υμηττού και του Αιγάλεω τα οποία απέχουν 8 μίλια ή 88 χιλιόμετρα Βλ Paton James Morton Mediaeval and Renaissance visitors to Greek Lands Princeton 1951 σ 32 σημ 11 66 laquoΛίγο πιο μακριά από το προαναφερθέν μνημείο προς την Αθήνα υπάρχει μία ωραία αψίδα θριάμβου εξ ολοκλήρου κατασκευασμένη από υπέροχο μάρμαρο στην οποία υπάρχει η εξής επιγραφή στην πλευρά προς την Αθήνα ΑΙΔΕΙΣ ΑΘΗΝΑΙ ΘΗΣΕΩΣ Η ΠΡΙΝ ΠΟΛΙΣ ltCIA III 401gt και στην άλλη όψη προς την Ανατολή η εξής ΑΙΔΕΙΣ ΑΔΡΙΑΝΟΥ ΟΧΙ ΘΗΣΕΩΣ ΠΟΛΙΣ ltCIA III 402gtraquo

Πρόκειται για την πύλη του Αδριανού Βλ Setton όπ 67 laquoΣτη συνέχεια όχι πολύ μακριά από την περιοχή που τώρα κατοικείται προς την ανατολή στο κάστρο υπάρχει ένα κτίριο πολύ ωραίο από εξαίσιο μάρμαρο η πρόσόψη του οποίου είναι ακριβώς τετράγωνη περίπου δύο πόδια σε μήκος και μεγάλο στην όψη άνωθεν του οποίου είναι 6 κιονίσκοι και μεταξύ τους υπάρχουν μαρμάρινες πλάκες που στο βάθος σχηματίζουν ένα φεγγίτη Και πάνω από τις κολώνες υπάρχει ένα θαυμάσιο γείσο όπου είναι χαραγμένη προς το μέρος της ανατολής η επιγραφή levante αποκράτης λισιθείδου κικυνεύς εχορήγει ltCIA II 1242gt Ο τόπος του [] Ο θόλος είναι εξαίσιος διακοσμημένος με φολίδες και με ένα ανθέμιο σε τριγωνικό σχήμα Ποιός ήταν ο λόγος που οδήγησε στην ανοικοδόμηση ενός τέτοιου κτιρίου δεν μπόρεσα να ανακαλύψωraquo

Πρόκειται πιθανώς για το χορηγικό μνημείο του Λυσικράτη Βλ Setton όπ 68 laquoΑκολούθως προς το μέσο στο νότο κοντά στα τείχη του κάστρου βρίσκονται δύο κίονες από μάρμαρο στους πρόποδες αρκετά ωραίοι ωστόσο δεν κατόρθωσα να μάθω γιατί ακριβώς είχαν κτισθείraquo

Ο περιηγητής είδε μάλλον δύο ρωμαϊκούς κίονες πάνω από το Θέατρο του Διονύσου αλλά καθώς δεν πλησίασε για να παρατηρήσει από κοντά δεν μπόρεσε να καταλάβει κάτι παραπάνω για το μνημείο Βλ Setton όπ 69 Επίσης στην ίδια πλευρά περίπου μισό μίλι μακριά από το κάστρο πάνω στο βράχο υπάρχει ένα μνημείο του Καίσαρα Νέρβα Τραϊανού Αυτό είναι ένα κτίριο όλο από υπέροχο μάρμαρο επίμηκες στην όψη περίπου 4 πόδια και σε ύψος περίπου 3 και η πρόσοψη που βλέπει στην Αθήνα (έχει) σχήμα αψίδας Διακρίνεται σε 3 χώρους σε εύρος και σε 2 σε ύψος Από τους τρεις αυτούς χώρους υπάρχει ένας προς τη δύση και είναι όλος καταγής όμως στο μεσαίο υπάρχει ένας βασιλιάς που κάθεται σε μία έδρα και είναι μεγαλύτερος από τα κοινά αγάλματα των ανθρώπων Στη βάση του αγάλματος υπάρχει η εξής επιγραφή φιλοπάππος αντιφανη βησαιεύς ltCIA III 557 cgt στο ανατολικό μέρος βρίσκεται ένα παρόμοιο άγαλμα βασιλιά που κάθεται με τον ίδιο

τρόπο Στη βάση του επιγράφονται τα ακόλουθα αντίοχος βασιλέως αντιόχου ltCIA III 557 dgt και το είδωλό του είναι εξαιρετικής τέχνης και ανάμεσα στα δύο (αγάλματα) υπάρχει μια κολώνα στο δάπεδο στην οποία επιγράφονται τα εξής C Iulius C F Fabantio etc ltCIL III 552gt στον τόπο του αλλά επειδή ο χώρος ήταν σκοτεινός και μικρός η εγχάραξη δεν έγινε με τελειότητα Στο μέρος κάτω απεικονίζεται ο αυτοκράτορας πάνω σε μία άμαξα θριάμβου που την οδηγούν τέσσερα άλογα στους άλλους χώρους δηλαδή στον ένα στην ανατολή και στον άλλο στη δύση βρίσκονται τέσσερις άνδρες ντυμένοι με μακριά ενδύματα όχι όμως ένοπλοι μέρος μάλιστα του διακόσμου είναι όλο από χρυσό() τέσσερις προπορεύονται και τέσσερις ακολουθούν Όλες αυτές οι αναπαραστάσεις είναι έργα εξαιρετικής τέχνης που φέρουν την τελειότητα Το μνημείο είναι αξιοθαύμαστο ακόμα και αν είναι ήδη εν μέρει κατεστραμμένο και βρίσκεται σε ένα λόφο καθώς βλέπει κανείς το βράχο της Ακρόπολης εντούτοις φαίνεται ότι ήταν εντός των τειχών της αρχαίας πόλης όπως δείχνουν τα ερείπια του αρχαίου τείχους

Στην πραγματικότητα αναφέρεται στο μνημείο του Φιλοπάππου Διαπιστώνουμε ωστόσο ότι εκείνη την εποχή το κτίριο είχε ταυτιστεί με τον αυτοκράτορα Τραϊανό και μόλις στα τέλη του 17ου αιώνα ο Jacob Spon το συνέδεσε με το όνομα του Φιλοπάππου Βλ Setton όπ 70 laquoΣτη συνέχεια στη δυτική πλευρά υπάρχει ένα κτίριο όμοιο στην όψη με εκείνο που βρίσκεται στο βράχο όχι με τις ίδιες παραστάσεις αλλά σκέτο με επιμήκη κάτοψη με στοά με καμάρες με πολλούς κίονες περιμετρικά όλοι ακέραιοι και όλοι από μάρμαρο χωρίς καθόλου ξυλεία έργο πολύ άξιο προσοχής και παρατήρησης που υπήρξε σε κάθε εποχή ναός των θεώνraquo

Ο περιηγητής περιγράφει το Θησείο Βλ Setton όπ σ 240 71 laquoΑκολούθως σε μια πλευρά των τειχών της περιοχής μεταξύ δύσης και βοριά υπάρχει ένα μεγάλο κτίριο με τετράγωνη κάτοψη Στην πρόσοψη που βλέπει στη δύση υψώνεται μια θύρα με ένα προστώο από τέσσερις κίονες από την οποία στις μέρες μας εισέρχεται κανείς στην περιοχή Στα αριστερά της θύρας υπάρχουν 5 ωραίες και μεγάλες κολώνες με επιτοίχια διακόσμηση στα δεξιά υπάρχει μόνο τοίχος με τετράγωνες μαρμάρινες πλάκες Και όλη η πρόσοψη κοσμείται από μια σειρά αψίδες ενώ η άλλη όψη του βορρά δεν έχει κανένα διάκοσμο εκτός από το θριγκό της Ωστόσο υπάρχει ένας ωραίος τοίχος και 3 πύργοι ένας σε κάθε γωνία και ένας στη μέση Η όψη αυτή είναι σε έκταση μεγαλύτερη από όσο μια βαλλιστρίδα Κα οι δύο εν λόγω όψεις του κτίσματος σώζονται ακέραιες ενώ οι δύο άλλες έχουν καταστραφεί φαίνεται πάντως ότι υπήρξε ένα τεράστιο και όμορφο οικοδόμημαraquo

Ο Βενετός αναφέρεται στη Στοά του Αδριανού Βλ Setton όπ 72 laquoΕντός της περιοχής υπάρχει πρωτίστως και ένα κτίριο όχι πολύ μεγάλο διατηρείται εντούτοις ακέραιο με τις οκτώ του όψεις και με έναν ωραίο θόλο και κάτω ακριβώς από το γείσο βρίσκονται 8 απεικονίσεις εξαίσιες μεγαλύτερες από αγάλματα ανθρώπου Και η κάθε μορφή συλλαμβάνεται ανάγλυφα να πράττει διαφορετικά πνέουν όλες ανέμους ωστόσο άλλος φυσά χρησιμοποιώντας ένα κέρατο άλλος από την αγκαλιά του άλλος με το στόμα του και πάνω από κάθε άνεμο γράφεται το όνομά του βορράς κοκ Στις μέρες μας λειτουργεί ως ναός των Ελλήνων και είναι ένα έργο εξαιρετικό εξ ολοκλήρου από μάρμαροraquo

Πρόκειται για τον Πύργο των Αέρηδων 73 laquoΑπό την άλλη πλευρά δηλαδή τη δυτική όχι πολύ μακριά από την πλατεία είναι μια θριαμβική αψίδα αρκετά ωραία με πολλές ελληνικές επιγραφές ωστόσο δεν είναι όλες ευανάγνωστες Εκεί κοντά υπάρχει και ένας κίονας τετράγωνος περίπου ένα πόδι και μισό ψηλός και φέρει πολλές επιγραφές στη μπροστινή του όψη Λέγεται ότι ήταν οι νόμοι των Αθηναίων | Αρκετοί άλλοι κίονες και λίθοι (από κτίρια) υπάρχουν εντός και εκτός της περιοχής και πάνω τους βρίσκονται όμορφα αγάλματα και αναπαραστάσειςraquo 74 laquoΣτο λιμάνι υπάρχει ένα μεγάλο μαρμάρινο λιοντάρι το οποίο κάθεται και είναι τόσο ψηλό που ούτε ένας έφιππος άνδρας δε θα μπορούσε να αγγίξει το στόμα του από το οποίο ρέει νερό όπως από μια πηγήmiddot αυτή είναι η γνώμη κάθε ανθρώπουraquo 75 laquo[]lo dit castell sia la pus richa joya qui al mont sia e tal que entre tots los reys de cristians envides lo porien fer semblant []raquo

laquo[]το εν λόγω κάστρο (η Ακρόπολη) είναι το πολυτιμότερο κόσμημα στον κόσμο και τέτοιο που όμοιο του δεν μπορεί να βρεθεί σε κανένα άλλο βασίλειο της Χριστιανοσύνης []raquo

(Antoni Rubioacute y Lluch Los Catalanes en Grecia Uacuteltimos antildeos de su Dominacioacuten Cuadros histoacutericos Madrid 1927 σ 133) 76 laquoMio tu non vedesti mai el piugrave bello paese che questo ne la piugrave bela cortezaraquo

laquoΚαλέ μου δεν έχεις δει ποτέ σου χώρα πιο ωραία από αυτή ούτε πιο ωραίο κάστροraquo

(KM Setton Catalan Domination of Athens 1311-1388 London 1975 (revised edition) σ 206 σημ 108)

Η θέση του κοινού ιερού των θεών του Πανθέου δεν έχει εξακριβωθεί Ο Παυσανίας με την αναφορά του στα δωμάτια

που περιέχουν βιβλία εννοεί τη Βιβλιοθήκη του Αδριανού Όσον αφορά το Γυμνάσιο του Αδριανού πρέπει να βρισκόταν μεταξύ της Βιβλιοθήκης και της στοάς του Αττάλου (Τραυλός Πολεοδομική εξέλιξις σελ 111)

5 ΣΤΡΑΒΩΝ Γεωγραφικών 9115 laquoΜε αυτό το τείχος [= της Μουνυχίας και του Πειραιά] ενώνονταν τα σκέλη του τείχους που εκτείνονταν προς τα κάτω από το άστυ αυτά ήταν τα Μακρά Τείχη μήκους σαράντα σταδίων που συνέδεαν το άστυ με τον Πειραιά Οι πολλοί πόλεμοι όμως κατέστρεψαν το τείχος και το φρούριο της Μουνυχίας ενώ μείωσαν τον Πειραιά σε μικρό οικισμό γύρω από τα λιμάνια και το ιερό του Σωτήρος Διός Οι μικρές στοές του ιερού έχουν έργα διάσημων καλλιτεχνών ενώ έξω στο ύπαιθρο υπάρχουν ανδριάντες | Τα Μακρά Τείχη έχουν επίσης γκρεμιστεί έχοντας καταστραφεί πρώτα από τους Λακεδαιμόνιους και ύστερα από τους Ρωμαίους όταν ο Σύλλας κυρίευσε με πολιορκία τον Πειραιά και το άστυraquo

Ο Ρωμαίος στρατηγός Σύλλας κατέστρεψε τα Μακρά Τείχη και τον περίβολο του Πειραιά που δεν επανακτίστηκαν ποτέ Όπως αναφέρει και ο Στράβων (6463 πΧ - περ 23 μΧ) στην περιγραφή του Πειραιά λίγες δεκαετίες μετά την καταστροφή που προξένησε ο Σύλλας (86 πΧ) η άλλοτε φημισμένη και ευημερούσα ναυτική πόλη είχε παρακμάσει σε μικρό οικισμό (Ι Τραυλός Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών από των προϊστορικών χρόνων μέχρι των αρχών του 19ου αιώνος Εκδόσεις Καπόν Αθήνα 2005 σελ 93)

6 ΖΩΣΙΜΟΣ Ίστορία Νέα Ι292-3 laquoΌταν οι Σκύθες [Έρουλοι] που ξεσηκώθηκαν από τους τόπους τους και κοντά σε αυτούς οι Μαρκομάννοι λεηλάτησαν σε μία επιδρομή τις γειτονικές περιοχές της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας hellip όλη η Ελλάδα δοκιμάστηκε από τις αναταραχές Οι Αθηναίοι επισκεύασαν το τείχος τους που ποτέ δεν είχαν θεωρήσει άξιο φροντίδας από τότε που ο Σύλλας το κατέστρεψε []raquo

Η απειλή των επιδρομών των Ερούλων και των Γότθων επέβαλε στον Ρωμαίο αυτοκράτορα Ουαλεριανό (253 - 260 μΧ) να μεριμνήσει για την οχύρωση της Αθήνας ndash μεταξύ πολλών άλλων πόλεων ndash τα τείχη της οποίας δεν είχαν υποστεί ξανά μεγάλης έκτασης επισκευή μετά την καταστροφή τους από τον Σύλλα (86 πΧ) (Τραυλός Πολεοδομική εξέλιξις σελ 122)

7 ΖΩΣΙΜΟΣ Ίστορία Νέα V61-2 laquoΌταν ο Αλάριχος πλησίασε με όλο το στρατό του την πόλη είδε την Αθηνά Πρόμαχο να περιφέρεται στο τείχος με τη μορφή που απεικονίζεται στα αγάλματα οπλισμένη και έτοιμη να εναντιωθεί στους επιτιθέμενους [είδε] επίσης τον ήρωα Αχιλλέα να στέκεται κοντά στα τείχη έτσι όπως ο Όμηρος τον παρουσίασε στους Τρώες όταν πολεμούσε με οργή για να εκδικηθεί τον θάνατο του Πατρόκλου Ο Αλάριχος μη μπορώντας να αντέξει αυτό το όραμα εγκατέλειψε κάθε επιχείρηση κατά της πόλης και απέστειλε πρέσβεις για να διαπραγματευθούν την ειρήνη αφού οι Αθηναίοι αποδέχτηκαν τις προτάσεις του και ανταλλάχθηκαν όρκοι ο Αλάριχος εισήλθε μαζί με λίγους άνδρες στην Αθήνα Και αφού του επιφυλάχθηκε ιδιαίτερα ευμενής μεταχείριση λούστηκε και συμμετείχε σε συμπόσιο με τους σημαίνοντες άνδρες της πόλης και επιπλέον έλαβε δώρα αποχώρησε αφήνοντας άθικτη και την πόλη και όλη την Αττικήraquo

Ο ηγεμόνας των Βησιγότθων Αλάριχος εισέβαλε το 396397 στην Ελλάδα σε μία επιδρομή που έφτασε μέχρι την Σπάρτη λεηλατώντας ακόμα και τους Δελφούς αλλά αφήνοντας ανέγγιχτη την Αθήνα (Τ Κ Λουγγής Επισκόπηση βυζαντινής ιστορίας τ Α΄ (324-1204) Σύγχρονη Εποχή Αθήνα 21998 σελ 69)

8 ΖΩΣΙΜΟΣ Ίστορία Νέα ΙΙΙ21 laquo[]Ο Κωνστάντιος κάλεσε τον Ιουλιανό από την Αθήνα όπου ζούσε μαζί με τους φιλοσόφους και σε όλους τους τομείς της γνώσης είχε ξεπεράσει τους δασκάλους τουraquo

9 ΣΥΝΕΣΙΟΣ ΚΥΡΗΝΗΣ επιστ 136 Τω αδελφώ laquoΗ σημερινή Αθήνα δεν έχει τίποτα λαμπρό εκτός από τα διάσημα ονόματα των τόπων Όπως ακριβώς στο θυσιαζόμενο ζώο μόνο το δέρμα απομένει ως στοιχείο που βοηθά να αναγνωρίσουμε αυτό που κάποτε ήταν ζωντανό έτσι από τότε που έφυγε η φιλοσοφία από τούτο το μέρος το μόνο που απομένει στον περιηγητή να θαυμάσει είναι η Ακαδημία το Λύκειο και μα τον Δία η Ποικίλη Στοά που έδωσε το όνομά της στη φιλοσοφία του Χρυσίππου αλλά δεν είναι πλέον laquoδιακοσμημένηraquo γιατί ο ανθύπατος αφαίρεσε τους πίνακες που φιλοτέχνησε ο Πολύγνωτος από τη Θάσο [hellip] Η πόλη της Αθήνας ήταν άλλοτε η εστία των σοφών αλλά σήμερα μόνο οι μελισσοκόμοι τής φέρνουν δόξαraquo

Όπως αναφέρεται στο χωρίο η Ποικίλη Στοά έδωσε το όνομά της στον Στωικισμό τη σημαντικότερη και επιδραστικότερη κίνηση στην ελληνιστική φιλοσοφία Μολονότι τη συγκεκριμένη φιλοσοφική σχολή ίδρυσε ο Ζήνων ο Χρύσιππος ήταν ο κορυφαίος λόγιος του Στωικισμού ο οποίος αποσαφήνισε τη διδασκαλία του Ζήνωνος (Βλ A A Long Η ελληνιστική φιλοσοφία Στωικοί Επικούρειοι Σκεπτικοί ΜΙΕΤ Αθήνα 1990 σελ 177 κε)

10 ΕΝΥΠΑΝΤΙΟΣ Βίοι φιλοσόφων και σοφιστών laquoΟ συγγραφέας έβλεπε και το σπίτι του Ιουλιανού στην Αθήνα το οποίο ήταν μικρό και λιτό αλλά εξέπεμπε την αύρα του Ερμή και των Μουσών έτσι ώστε δεν διέφερε καθόλου από ιερό αφιερωμένο στους θεούς [hellip] Υπήρχαν ανεγηγερμένοι ανδριάντες των συντρόφων του που θαύμαζε και το θέατρο ήταν από κατεργασμένο μάρμαρο μιμούμενο τα δημόσια θέατρα αλλά μικρότερο και τόσο που να ταιριάζει στο σπίτι Γιατί εκείνη την εποχή τόσο μεγάλη ήταν στην Αθήνα η διχόνοια μεταξύ των πολιτών και των νέων σαν η πόλη από την εποχή των παλαιών εκείνων πολέμων να καλλιεργούσε εντός των τειχών της τον κίνδυνο ώστε κανείς από τους σοφιστές δεν τολμούσε να κατέβει και να συνομιλήσει δημόσια αλλά στα ιδιωτικά θέατρα [hellip] συνομιλούσαν με νεαρούς άνδρες [hellip]raquo

Η περιγραφή που μας παρέχει ο Ευνάπιος για το σπίτι του Ιουλιανού στην Αθήνα το οποίο περιελάμβανε θεατροειδή

χώρο όπου διεξάγονταν ομιλίες και φιλοσοφικές συζητήσεις είναι ενδεικτική της διάταξης των ιδιωτικών εκπαιδευτηρίων στην Αθήνα κατά τον 4ο και 5ο αιώνα (Τραυλός Πολεοδομική εξέλιξις σελ 130-132)

11 ΠΡΟΚΟΠΙΟΣ Περί Κρισμάτων IV223-24 laquo[Ο Ιουστινιανός] κατέστησε ασφαλείς όλες τις πόλεις της Ελλάδας που βρίσκονται μέσα στα τείχη των Θερμοπυλών ανακαινίζοντας όλους τους περιβόλους Γιατί είχαν γίνει ερείπια εδώ και πολλά χρόνια στην Κόρινθο εξαιτίας ισχυρών σεισμών ενώ στην Αθήνα τις Πλαταιές και την περιοχή της Βοιωτίας εξαιτίας της φθοράς του χρόνου αφού κανείς από τους ανθρώπους δεν φρόντισε γιrsquo αυτούςraquo

Ο Ιουστινιανός συγκεκριμένα επισκεύασε και ενίσχυσε με επιπλέον πύργους το εξωτερικό αρχαίο τείχος και το εσωτερικό υστερορρωμαϊκό τείχος της Αθήνας (Τραυλός Πολεοδομική εξέλιξις σελ 144-145) Αυτό το σύστημα τειχών συμπεριλαμβανομένων και των τειχών της Ακρόπολης επέτρεψε στην πόλη να επιβιώσει κατά τους λεγόμενους laquoΣκοτεινούς Αιώνεςraquo περίοδο κατά την οποία οι βυζαντινές πόλεις απειλούνταν από τους Σλάβους στην ξηρά και τους Άραβες στη θάλασσα (M Kazanaki-Lappa laquoMedieval Athensraquo στο The Economic History of Byzantium From the Seventh through the Fifteenth Century γεν επιμ A E Laiou τ 2 Dumbarton Oaks Ουάσινγκτον 2002 σελ 639-646 ειδ 640)

12 ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΑΛΑΛΑΣ Χρονογραφία laquoΤην περίοδο της υπατείας του Δεκίου ο αυτοκράτορας [= Ιουστινιανός Α΄] απέστειλε στην Αθήνα διάταγμα που θέσπισε προστάζοντας να μην διδάσκει κανείς φιλοσοφία ούτε να ερμηνεύει την αστρονομία [hellip]raquo

13 ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΑΛΑΛΑΣ Χρονογραφία laquoΣτα χρόνια της βασιλείας του Νέρωνα ο άγιος Παύλος ήρθε στην Αθήνα την πόλη της Ελλάδας και βρήκε εκεί έναν φιλόσοφο που ονομαζόταν Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης ο περίφημος Αθηναίος που ήταν κατάφορτος με διδάγματα φιλοσοφίας Αυτός εξηγούσε σχετικά με τον ήλιο ότι εκπορεύεται από το φως του Θεού ενώ έλεγε και άλλα σχετικά για την πλάση Όταν τον είδε ο άγιος Παύλος τον χαιρέτισε και ο Διονύσιος ρώτησε τον άγιο Παύλο laquoποιον θεό κηρύσσεις φλύαρεraquo Όταν όμως ο Διονύσιος άκουσε τον άγιο Παύλο να διδάσκει έπεσε στα πόδια του ζητώντας του να τον βαπτίσει και να τον κάνει Χριστιανό Και βαπτίζοντάς τον ο άγιος Παύλος τον έκανε Χριστιανό Και βλέποντας ο άγιος Παύλος τη θέρμη της πίστης του Διονυσίου τον έκανε επίσκοπο του τόπου εκείνουraquo

14 ΌΣΙΟΣ ΛΟΥΚΑΣ Ο βίος του οσίου Λουκά του Στειριώτη laquoΌσιος Λουκάς όπ σελ 80-81 Δύο μοναχοί που έρχονταν από την παλαιά Ρώμη έφθασαν και στο χωριό απrsquo όπου καταγόταν ο άγιος και φιλοξενήθηκαν εκεί από τη μητέρα του [hellip] Μόλις λοιπόν τους συνάντησε τους παρακαλούσε να γίνει συνοδοιπόρος τους και να περιβληθεί και αυτός το μοναχικό σχήμα Αλλά εκείνοι αφού τον ενημέρωσαν ότι σκοπός της πορείας τους ήταν τα Ιεροσόλυμα αρνούνταν να τον πάρουν μαζί τους και να τον ντύσουν μοναχό [hellip] Έτσι αφού εξήλθαν από το χωριό κρυφά μαζί μrsquo αυτόν φθάνουν στην Αθήνα και εισέρχονται και προσεύχονται στον εκεί ιερό ναό της μητέρας του Θεού Αυτοί τότε αφήνουν τον Λουκά στο μοναστήρι όπου είχαν καταλύσει τον παραδίνουν και τον εμπιστεύονται στον καθηγούμενο της μονής για να τον αποκείρει μοναχό σε σύντομο χρονικό διάστημα και να τον συγκαταλέξει στην εκλεκτή χορεία των αδελφώνraquo

Ο ναός της Θεοτόκου στην Αθήνα όπου προσευχήθηκε ο όσιος Λουκάς με τους δύο μοναχούς ήταν η Παναγία η Αθηνιώτισσα στον Παρθενώνα Ο Δ Σοφιανός εκδότης του βίου του οσίου Λουκά του Στειριώτη θεωρεί ότι το μοναστήρι όπου ο όσιος εκάρη μοναχός ήταν πιθανότατα η Μονή της Παντανάσσης των Αθηνών στο Μοναστηράκι (Όσιος Λουκάς όπ σελ 44)

15 IDRISI La premiegravere geacuteographie de lrsquoOccident (μτφ Chevalier Jauber επιμ H Bresc ndash A Nef GF Flammarion Παρίσι 1999 σελ 409) laquoCrsquoest une ville prospegravere et bien peupleacutee entoureacutee de jardins et de champs cultiveacutesraquo

16 ΜΙΧΑΗΛ ΑΚΟΜΙΝΑΤΟΣ Ο ΧΩΝΙΑΤΟΣ Τα Σωζόμενα Α 3073-6 laquoΤο κατrsquo εμάς όριο των Αθηνών από παλιά για διάφορους λόγους πάντα εκκενώνονταν από το πλήθος των εποίκων του τώρα κινδυνεύει να μετατραπεί στη λεγόμενη σκυθηκή έρημο Το αίτιο είναι ότι υποφέρουμε πολλές κακουχίες μάλλον περισσότερες και δυσκολότερες από τους υπόλοιπους γειτνιάζοντες κατωτικούςraquo

Α14725-26 laquoΌσο τα παιδιά λιγοστεύουν τόσο φθείρεται []raquo

Α3108-10 laquo[] μάλλον λοιπόν ζημιωμένο γιατί σιγά σιγά μεταναστεύουν οι περισσότεροι από εμάς και ερημώνει πλέον η χώρα μας []raquo

17 Α 15923-1606 laquoΒλέπεις τα τείχη τα μεν απογυμνωμένα τα δε εξrsquo ολοκλήρου αφανισμένα κατεδαφισμένα σπίτια και καλλιεργημένα γιατί αυτή είναι ενίοτε η τελευταία βίαιη συμπεριφορά των καταστροφέων [] βλέπεις την [πόλη] ερημωμένη και μη κατοικήσιμη [] Ενώ δε θα βρεις ούτε ερείπιο λοιπόν της Ηλαίας ή του Περιπάτου ή του Λυκείου οτιδήποτε κι αν κάνεις Μόνο το βραχώδη λόφο του Αρείου Πάγου μπορείς να δεις τίποτα το ακμαίο γιατί δεν υπάρχει ψιλή πέτρινη άκρη και μόνο από το ιερό αναγνωρίζεται το όνομα Τυγχαίνει και στην Ποικίλη Στοά να βρίσκεται ένα μικρό απομεινάρι σημάδι ποιμένων και αυτό και φαγωμένο στις πλίνθους από την πάροδο του χρόνουraquo

Α 3165-8 laquo[] όπως έπειτα και οι χείμαρροι διατρέχουν τις πέτρες που προεξέχουν στην μόνη και ταλαιπωρημένη Αθήνα όλα ρέουν με μένος παρακωλύοντας κάθε οχύρωμαraquo

18 Α 31919-21 laquo[] ώστε επειδή κανένας αγρός δε μπορούσε να οργωθεί στην Αθήνα και υπέφεραν άρχισαν να σπέρνουν τα οικόπεδα αυτών που κακήν κακώς εποίκισαν εκείνο το μέρος []raquo 19 ΕΥΘΥΜΙΟΣ ΜΑΛΑΚΗΣ επιστ προς Μιχαήλ Χωνιάτη laquoΌχι μόνο αυτά αλλά ο θεός των θαυμαστών και θα θρέψει τελείως τον πεινασμένο λαό και θα τον χορτάσει με λιγους άρτους [] κια θα παραθέσει ο Αθηναίος τραπέζι φέρνοντας ένα φτωχό μόνο κομμάτι άρτου ή λίγη κριθαρένια σταχτόπιτα με σκοπό όχι να ευχαριστηθεί με κρέας Και πώς μα την αλήθεια λοιπόν όταν όχι μόνο χόρτα ή ζώα αλλά ούτε ξηρά σύκα ή ελιές δεν έχουν Αυντή είναι η κατάσταση της Αθήναςraquo 20 ΜΙΧΑΗΛ ΑΚΟΜΙΝΑΤΟΣ Ο ΧΩΝΙΑΤΟΣ Τα Σωζόμενα Α 15829-31 laquo[] δεν είμαι ευτυχυσμένος γιατί εξαιτίας της μεγάλης ερημιάς της άλλοτε μεγάλης πόλης πολύ δυστυχές και μικρό είναι το ποίμνιο που διοικώraquo 21 Α 3262-4 laquo[] οι πέτρες κραύγαζαν όχι μόνο των σπασμένων παλιών περιβόλων αλλά και των οικοπέδων

αυτών που μετανάστευαν κάθε φοράlaquo

Β 40330-32 laquoΚαι έαν τον δικό σου Άρειο Πάγο το Αθηναϊκό όρος που βρίσκεται πάνω από τα σύννεφα το διασχίζουν παντού χαράδρες και γκρεμοί []raquo

Β 4188-10 laquo[] ότι τα χέρια σου ρέουν κατά τον χρυσό ποταμό και ανακαινίζεις τον άλλοτε κατεστραμμένο βωμό του Ελέους απέναντι από τους Αθηναίους []raquo 22 Β 1111-12 laquoΑυτούς που έχουν απομείνει γυναίκες και παιδία και υπέργηροι με τους πολλούς που έχουν τη σωστή ηλικίαraquo

Β 24823 laquoΑφανίζεται το εναπομείναν μικρό ποίμνιο των Αθηνώνraquo 23 Β 4216-17 laquo[] και συντριβή των πιο φτωχών και ολοκληρωτικό αποικισμόraquo 24 ΠΑΠΑΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Θ΄ (1227-1241) έτος 1232 laquoτώρα [hellip] Ο αρχιεπίσκοπος των Αθηνών δεν επιτρέπει να συνάπτονται γάμοι ούτε από όσους είτε αποδίδουν καποιο χρηματικό ποσό είτε επιδεικνύουν ευλάβεια σύμφωνα με τη θέλησή τουhellip πρώτα να αποδοθείhellip επειδή οι ΄Ελληνες σε οποιαδήποτε περίπτωση εναντιώνονται στο νόμο και από την υπακοή στη Ρωμαϊκή Εκκλησία προσπαθούν να εξαιρεθούν σε αυτές τις επαρχίες τόσο από Λατίνους όσο και από Ελληνες σοβαρό ατόπημα συμβαίνει Στ΄ αλήθεια είναι πραγματικότητα αυτά που διαπιστώνουμε με τα μάτια μας που δε θέλουμε να τα προσπεράσουμε ούτε να αδιαφορήσουμε εφrsquo όσον έχουν έτσι Και ο προαναφερθείς επίσκοπος πρέπει να επαναφέρει την τάξη και σε περίπτωση που είναι αναποφάσιστος αν πρέπει να τα θέσει υπrsquo όψη μας προς όφελος της εκκλησίας σκεφθείτε πως θα έλθει να επανορθώσει αφού του επιδοθεί έγκληση για εκκλησιαστικό έλεγχο Ειδάλλως όλοι κοκraquo

(Γρηγορόβιος Φ Ιστορία της Πόλεως των Αθηνών κατά τους μέσους αιώνας από του Ιουστινιανού μέχρι της υπό των Τούρκων κατακτήσεως Μεταφρασθείσα εκ της γερμανικής μετά διορθώσεων και προσθηκών υπό Σπ Π Λάμπρου III Αθήνα 1906(φωτοτυπική ανατύπωση Αθήνα 1977) σ 36 αρ 23) 25 laquo[hellip] los sindichs e prohomens e universitat de Cetines axi franchs com grechs [hellip]raquo

laquo[hellip] οι σύνδικοι και οι εξέχοντες και τα μέλη της κοινότητας των Αθηνών τόσο Φράγκοι όσο και Έλληνες [hellip]raquo

(Antoni Rubioacute y Lluch La Poblacioacute de la Gregravecia catalana en el segle XIV Barcelona 1933 σ 29)

laquoAls feels nostres tots aquells que son foragitats de la ciutat de Estines axi franchs com grechs qui sont en negre pont en lo duchat d Atenesraquo

laquoΣε όλους εμάς που είμαστε κάτοικοι της πόλης της Αθήνας τόσο Φράγκοι όσο και Έλληνες που βρίσκονται στο Νεγρεπόντε (εννοεί τον Εύριπο δηλαδή την πόλη της Χαλκίδας) και στο Δουκάτο των Αθηνώνraquo

(Antoni Rubioacute y Lluch Los Navarros en Grecia y el Ducado catalaacuten de Atenas en la Eacutepoca de su Invasioacuten Barcelona 1886 doc III σ 218-219)

laquoA nos es estat suplicat que volguessem atorgar a tot grech et albanes qui vulla venir en lo Ducat de Athenes que sia franch per II anysraquo

laquoΚαλούμε όλους τους Έλληνες και Αλβανούς που θέλουν να έρθουν να εγκατασταθούν στο Δουκάτο των Αθηνών παραχωρώντας τους για δύο έτη τα προνόμια των Φράγκωνraquo

(Antoni Rubioacute y Lluch La Poblacioacute de la Gregravecia catalana en el segle XIV Barcelona 1933 σ 22)

ΒΑΣΙΛΙΣΑ SIBILIA (2 Νοέμβριου 1379) (σύζυγος του Don Pedro IV) laquoRegina Aragonum Reverende in Christo pater | Intellecto quod in vestri ecclesia sante Marie de Satines reliquie sunt quamplurime tam beate Marie quam aliorum sanctorum paternitatem vestram quanto afectuosius possumus deprecamur quatenus de ipsis reliquiis nobis transmittere velitis per Bernardum Ballesterii presentium portitorem qui expeditis per ipsum inibi negociis quibusdam est huc breviter reversurus et alias super predictis creder hiis quae idem Bernardus vobis retulerit nostri parte ex hiis enim signatum impendetis nobis obsequium pro quo nos reputabimus vobis astriccius obligatam Datum Barchinone sub nostro sigillo secreto secunda die novembris anno a civitate mccclxxnono secretarius | Dirigitur archiepiscopo Athenarumraquo

laquoΗ Βασίλισσα της Αραγωνίας προς τον επίσκοπο πατέρα στην πίστη του Χριστού | Γνωρίζω ότι στην

εκκλησία Σας της Θεοτόκου Μαρίας των Αθηνών βρίσκονται πάρα πολλά ιερά κειμήλια τόσο της Παναγίας όσο και άλλων αγίων Λαμβάνουμε το θάρρος να παρακαλέσουμε την τόσο στοργική πατρική Σεβασμιότητά Σας για όσο διάστημα το επιθυμεί να μας αποστείλει τα εν λόγω ιερά κειμήλια με τον παρόντα κομιστή το Bernardum Ballesterii τον οποίο θα πέμψετε με τα πολύτιμα λέιψανα και ο ίδιος θα σας τα επιστρέψει και πάλι εκεί Και πιστέψτε όλα τα προλεχθέντα καθώς ο ίδιος ο Bernardus θα σας φέρει πίσω τα κειμήλια εκ μέρους μας Σε αυτά μάλιστα βάλτε σημάδι αναγνώρισης προς δική μας χάρη και ευπείθεια για το οποίο θα σας έχουμε υποχρέωση Η επιστολή να δοθεί στο Barchinone με τη δική μας μυστική σφραγίδα Δεύτερη μέρα του Νοεμβρίου του 1379 μετά τη Γέννηση του Κυρίου Ο Γραμματέας | Να δοθεί στον Αρχιεπίσκοπο των Αθηνώνraquo

(Antoni Rubioacute y Lluch Diplomatari de lrsquo Orient Catalagrave (1301-1409) Colleccioacute de documents per a la historia de l΄ expedicioacute Catalana a Orient i dels ducats dagrave Atenes i Neopagravetria Barcelona 1947 σ 466 doc no CCCLXXXVI)

Καταλανοί συμπολίτες σε αίτηση εκ μέρους Romeo de Bellarbre laquopobretat [hellip] del poble daquellaraquo

laquoφτώχειαhellipτου λαού της Αθήναςraquo

(Antoni Rubioacute y Lluch Los Navarros en Grecia y el Ducado catalaacuten de Atenas en la Eacutepoca de su Invasioacuten Barcelona 1886 doc XXXII σ 242 doc CCCXCI σ 473)

Capitula (1362) laquo[] in capitulis editis per dictam societatem francorum inter alia continentur quod nulla de catholicis christianis detur in uxorem alicui Greco vel qui fuerit grecus sub certa pena in capitulo ipso contenta []raquo

laquo[hellip] στους κανόνες που εκδόθηκαν για την εν λόγω κοινότητα Φράγκων ανάμεσα στα άλλα προβλέπεται και ότι καμία από τις καθολικές χριστιανές δεν μπορεί να παντρευτεί Έλληνα ή όποιον γίνει Έλληνας μάλιστα στο ίδιο κεφάλαιο ορίζεται και ποινή [hellip]raquo

(Λάμπρος Σπ Π Έγγραφα αναφερόμενα εις την μεσαιωνικήν Ιστορίαν των Αθηνών Αθήνα 1906 pt IV doc 91 σ 338)

CURIAL I GUumlELFA laquoaquella ciutat antiga noble e molt famosa qui donagrave lleys a Roma e [hellip] aquell estudi famoacutes en el qual la ciegravencia de conegraveixer Deacuteu srsquo aprenia [hellip]raquo

laquoεκείνη η αρχαία ευγενική και ένδοξη πόλη που έδωσε νόμους στη Ρώμη και [hellip] εκείνη η διάσημη εστία σπουδών στην οποία λάμβανε κανείς τη γνώση να προσεγγίσει το Θεό []raquo

(Antoni Rubioacute y Lluch laquoLa Gregravecia catalana des de la mort de Roger de Lluria fins a la de Frederic III de Sicilia (1370-1377)raquo Anuaris de lrsquo Institut Catalans V (1913-1914) σ 425 (όπου παρατίθεται από το Curial i Guumlelfa Novella catalana del Segle XV ed Ant Rubio y Lluch Barcelona 1901 III chap XXVIII σ 382) 26 laquo[hellip] la capella de Sant Berthomeu del palau del castel de Cetines [hellip]raquo

laquoΤο παρεκκλήσι του Αγίου Βαρθολομαίου στο παλάτι του κάστρου της Αθήναςraquo

(Antoni Rubioacute y Lluch La Acropolis de Atenas en la epoca Catalana Barcelona 1908 σ 20 30)

Αυτό πιθανότατα βρισκόταν στα Προπύλαια και εκεί κατοικούσε ο διοικητής της Ακρόπολης 27 laquo[hellip] adornograve de strade e di edifizii la cittagrave drsquo Atene e fece mettere in fulla bocca del Porto Pireo due Lioni di marmo i quali arsquo nostri tempi ancora vi si veggonoraquo

laquo[]στόλισε την πόλη της Αθήνας με δρόμους και κτίρια και διέταξε να τοποθετήσουν στο λιμάνι του Πειραιά δύο μαρμάρινα λιοντάρια τα οποία και στις μέρες μας τα βλέπει κανείς στο Porto Leoneraquo

(Giambattista Ubaldini ldquoOrigine della famiglia delli Acciaiolirdquo στο Istoria della casa degli Ubaldini Florence 1588 σ 176)

Αναφέρεται στην δραστηριότητα των Φλωρεντινών δουκών της Αθήνας 28 Πάπας Γρηγόριος Θ΄ (1227-1241) έτος 1232 laquoReverendissimo signore mio sappia la vostra Magnificenza che adi 6 di questo per la grazia di Dio giunsi in Patrasso sano e salvo e qua trovai novelle che messer Neri e tutta la sua famigl(i)a stanno bene ed ebe adi 2 di questo lo chastello di Settine Egrave vero che a Settine egrave stato ed egrave grande mortalitagrave dicheacute messer Neri chon tutta la famigl(i)a se nrsquo egrave andato e sta a Stiveraquo

laquoΥψηλότατε κύριέ μου ας μάθει η Μεγαλειότητά Σας πως στις 6 αυτού του μήνα (Μάιος) με τη χάρη του Θεού στεφθήκαμε στην Πάτρα νικητές αβλαβείς και σώοι και λάβαμε την είδηση ότι ο άρχοντας Neri και όλη η οικογένειά του είναι καλά και κατέχουν από τις 2 του μήνα το κάστρο των Αθηνών Είναι αλήθεια πως στην Αθήνα υπάρχει μεγάλη θνησιμότητα για αυτό το λόγο ο αφέντης Neri μαζί με όλη την οικογένειά του μετέβη και διαμένει στη Θήβαraquo

Από επιστολή του Jacopo da Prato προς το Donato Acciaiuoli στην οποία τον ενημερώνει ότι ο Neri Acciaiuoli κατέλαβε την Αθήνα που την κατείχαν οι Καταλανοί 29 Αντίγραφο της διαθήκης του Neri Acciaiuoli αφέντη της Κορίνθου

laquo1 Εγώ ο Nerio Acciaiuoli ηγεμών της Κορίνθου και του δουκάτου των Αθηνών έχων σώας τας φρένας

παρά την ασθένεια του σώματος με την επιθυμία να προνοήσω για την σωτηρία της ψυχής μου και για τη γαλήνη της χώρας μου συντάσσω και διατάσσω να εκτελεστεί με την παρούσα επιστολή η διαθήκη και η τελευταία βούλησή μου Αρχικά εμπιστεύομαι τη ψυχή μου στον Παντοδύναμο Θεό τον οποίο σέβομαι και το σώμα μου ορίζω να ταφεί στην εκκλησία της Παναγίας της Αθηνιώτισσας

2 Ακολούθως αφήνω στην Εκκλησία της Παναγίας των Αθηνών όλες τις αρμοδιότητες και δικαιοδοσίες της Αφήνω επίσης όλες τις [hellip] (ccedilumente) της φυλής μας Επιθυμώ ακόμα οι πόρτες του εν λόγω ναού οι οποίες ήταν κοσμημένες με ασήμι να στολιστούν και να επικαλυφθούν από την αρχή και πάλι Θέλω επιπλέον όλα τα ιερά κειμήλια και σκεύη τα στολισμένα με χρυσό ασήμι και πολύτιμες πέτρες που αφαιρέθηκαν από τη συγκεκριμένη εκκλησία για την πληρωμή των λύτρων της αιχμαλωσίας μου να αγοραστούν και να αποδοθούν στο ναό των Αθηνών Βούλομαι επιπροσθέτως στην εκκλησία αυτή να βρίσκονται διαρκώς είκοσι ιερείς και των δύο βαθμών οι οποίοι πρέπει να είναι Λατίνοι της καθολικής πίστης να υπηρετούν νύχτα και μέρα να ασκούν τα διοικητικά καθήκοντα της εκκλησίας των Αθηνών αλλά και να λειτουργούν για τη σωτηρία της ψυχής μας Ακόμα επιθυμώ οι φόροι και οι [hellip] (ccedilumente) από την πόλη των Αθηνών να αποδοθούν στους είκοσι προαναφερθέντες ιερείς για να τους διαχείριζονται και για τη μισθοδοσία τους κατά τη διακριτική ευχέρεια των εκτελεστών τη διαθήκης Θέλω επίσης οι εν λόγω φόροι και οι [hellip] (choxe) να χρησιμοποιηθούν για την κατασκευή και επισκευή μερών του ναού της Αθήνας Μάλιστα ορίζω η χειροτονία των είκοσι ιερέων καθώς και των άλλων [hellip] που ανήκουν στην Εκκλησία των Αθηνών να υπαχθεί στη φροντίδα και επίβλεψη της εξαίσιας και εκλαμπρότατης Signoria της Βενετίας έτσι ώστε κανένας να μην μπορεί να εμποδίσει την εντολή μου τόσο για τους ιερείς όσο και για τα άλλα ζητήματα που αφορούν στην εκκλησία των Αθηνών Και σε περίπτωση παραμέλησης από τους εκτελεστές της διαθήκης των καθηκόντων τους η Signoria του Δόγη να έχει τη δύναμη και την ελευθερία να θέσει σε ισχύ με αποτελεσματικότητα όλες τις εντολές μου τόσο για τους ιερείς όσο και για τα άλλα ζητήματα που αφορούν την εκκλησία των Αθηνών

5 Στη συνέχεια ορίζω να δοθούν στον επίσκοπο του Άργους [hellip] χρυσά δουκάτα τα οποία έχουμε από τα εισοδήματα της Εκκλησίας των Αθηνών κατά το χρόνο εκείνο που ο εν λόγω επίσκοπος υπηρέτησε στην εκκλησία της Αθήνας ως [hellip]

7 Επίσης βούλομαι όλοι οι ναοί καθεδρικοί και μη οι οποίοι βρίσκονται στη διαχείρισή μου είτε με ενοίκιο είτε με άλλο τρόπο όταν λήξει η μίσθωσή τους να επιστρέψουν ελεύθερα στην ιδιοκτησία των κατόχων τουςraquo 30 laquoΣτο έτος 1412 μΧ ο πρεσβύτερος Petrus Stosbezch ηγούμενος της μονής Δαφνίου απεβίωσε την 21η Αυγούστου Η ψυχή του ας αναπαύεται εν ειρήνη Αμήνraquo

(ΑΚΟρλάνδος-ΛΒρανούσης Τα χαράγματα του Παρθενώνος ήτοι επιγραφαί χαραχθείσαι επί των κιόνων του Παρθενώνος κατά τους Παλαιοχριστιανικούς και Βυζαντινούς χρόνους Αθήνα 1973 σ177-178 χάραγμα υπ αρ 223)

Ο Αββάς Petrus Stosbezch (ορθή γραφή Stolbezch ή Strosberch) ήταν ο όγδοος κατά σειρά ηγούμενος της μονής Δαφνίου η οποία από το έτος 1207μ Χ ανήκε στο Ρωμαιοκαθολικό μοναστικό τάγμα των Κιστερκιανών ύστερα από παραχώρηση της σε αυτούς από το δούκα των Αθηνών Όθωνα ντε λα Ρος Εθεωρείτο το πλέον γνωστό κιστερσιανό μοναστήρι του Ελλαδικού χώρου και αποτελούσε νεκροταφείο των δουκών της Αθήνας Βλ Ορλάνδος Χαράγματα σ 177-178 και Πίτερ Λοκ Οι Φράγκοι στο Αιγαίο 1204mdash1500 (μετάφραση από το αγγλικό πρωτότυπο Γιώργος Κουσουνέλος) Αθήνα 1998 σ 364-365

laquoΣτο έτος 1412 μΧ ο πρεσβύτερος Νικόλαος δεκανός της εκκλησίας των Αθηνών απεβίωσε την 2α Μαρτίου Η ψυχή του ας αναπαύεται εν ειρήνη Αμήνraquo

(Ορλάνδρος Χαράγματα σ178 χάραγμα υπ αρ 224)

laquoστο έτος 1412 μΧ ο πρεσβύτερος Νικόλαος δεκανός της εκκλησίας των Αθηνών απεβίωσε την 2α Μαρτίου Η ψυχή του ας αναπαύεταιraquo

(Ορλάνδρος Χαράγματα σ179 χάραγμα υπ αρ 225)

Αυτό και το προηγούμενο χάραγμα είναι για το ίδιο πρόσωπο τον πρεσβύτερο της καθολικής εκκλησίας Νικόλαο ο οποίος ασκούσε ταυτόχρονα το κατώτερο εκκλησιαστικό διακόνημα του δεκανού Για το δεκανό βλ Δ Δημητράκος Μέγα Λεξικόν όλης της Ελληνικής γλώσσης τόμος Δ΄ Αθήνα 21964 σ 1788 λήμμα laquo(ο)δεκανόςraquo 31 laquoAquella vetustissima e famosissima Atenes drsquoon eacutes eixida tota la elegagravencia eloquumlegravencia e doctrina dels Grechsraquo

laquoΣε εκείνη την αρχαιότατη και ενδοξότατη Αθήνα απrsquo όπου προήλθαν όλη η κομψότητα η τέχνη της ρητορείας και οι επιστήμες των Ελλήνωνraquo

(Antoni Rubioacute y Luch Anuaris de lrsquo Institut Catalans Ι (1907) σ 254 και V (1913-1914) σ 432 (όπου παρατίθεται από το Ricard Albert amp Joan Gassior (ed) Parlaments a les Corts Catalanes Barcelona 1928 σ 209)

32 laquoΗ Αθήνα ήταν ο οίκος των ελλήνων φιλοσόφων [hellip] ήταν το λίκνο της φιλοσοφίας των Ελλήνων και ο τόπος όπου διασώζονταν οι επιστήμες και οι φιλοσοφικές τους απόψειςraquo

(Geacuteographie drsquo Aboulfeacuteda μετάφραση Joseph T Reinaud vol II pt I (Paris 1848) σ 313) 33 laquo[] Όχι μακριά από την Πάτρα βρίσκεται η Αθήνα στην οποία υπήρξε κάποτε το φυτώριο σπουδών των Ελλήνων Αυτή η πόλη υπήρξε κάποτε η ευγενέστερη των πόλεων όμως τώρα είναι σχεδόν έρημη Πράγματι στην πόλη της Γένοβας δεν υπάρχει άλλη μαρμάρινη στήλη ή άλλο αξιόλογο έργο φτιαγμένο από πέτρα παρά μόνο ότι μεταφέρθηκε εκεί από την Αθήνα και καθrsquo ολοκληρία η Γένοβα κτίσθηκε από τα μνημειακό υλικό της Αθήνας όπως η Βενετία κτίστηκε από τις πέτρες της Τροίαςraquo

(Ludolf de Sudheim (Suchem) De itinere terrae sanctae liber έκδοση Ferdinard Deycks Bibliothek des litterarischen Vereins in Stuttgart XXV(1851) σ 23) 34 laquoΜε τη σκέψη πάντα να επιστρέψουμε στην πατρίδα διατάξαμε να κατεβούμε στην πόλη των Αθηνών την οποία εκ νέου οι Βενετοί κατέλαβαν και έθεσαν υπό τον έλεγχό τους μετά το θάνατο του άρχοντα Raynieri της Φλωρεντίας που την είχε πριν υπό την κυριαρχία του [] κι έτσι επιβιβαστήκαμε σε ένα πλοιάριο από την περιοχή της Fermia με αντίτιμο δέκα δουκάτα για να μας μεταφέρει στη γη των Αθηνών η οποία απέχει από τη Fermia περίπου 80 μιλιάρια [] στις 24 του μηνός Φεβρουαρίου φθάσαμε στην πολιτεία των Αθηνώνraquo

(Leacuteon Legrand ldquoRelation du pegravelerinage agrave Jeacuterusalem de Nicolas de Martoni notaire italienrdquo Revue de lrsquoOrient latin III (Paris 1895) σ 647-653 656) 35 laquoΠερί της πόλης των Αθηνών Η πόλη των Αθηνών που συναποτελείται από κτίρια της αρχαιότητας και στην οποία διέμεναν επιστήμονες και συγγραφείς καθώς κάποτε υπήρξε σπουδαία πολιτεία με εξαίσια κτίσματα βλέπουμε ότι έχει πολλούς στύλους και κομμάτια από μάρμαρο που τώρα κείτονται εκεί όπου κάποτε κτίστηκε αυτή η πόλη Η ίδια αυτή πόλη απλωνόταν ως τις ακτές της θάλασσας και η περίμετρός της οριζόταν στα 24 μίλια επί εποχής του αυτοκράτορα Αδριανού ο οποίος υπήρξε κι αυτός κυρίαρχός της Αργότερα μετά την καταστροφή της από τους Τρώες η έκταση της Αθήνας περιορίστηκε στην περιοχή υπό το βράχο της Ακρόπολης Η ίδια η πόλη βρίσκεται ανάμεσα σε δύο βουνά τα οποία χωρίζει απόσταση έξι μιλίων και έχει ύπαιθρο που εκτείνεται στα 12 μίλια γεμάτη με πολλά και όμορφα δέντρα με ελιές Τώρα στrsquo αλήθεια η πόλη πρέπει να έχει γύρω στις χίλιες οικίεςraquo

Πρόκειται για τα βουνά του Υμηττού και του Αιγάλεω τα οποία απέχουν 8 μίλια ή 88 χιλιόμετρα Βλ Paton James Morton Mediaeval and Renaissance visitors to Greek Lands Princeton 1951 σ 32 σημ 11

Ο Martoni δεν μπορεί να μέτρησε όλα τα σπίτια των Αθηνών η εκτίμησή του ωστόσο φαίνεται ορθή Το 14ο αιώνα η Αθήνα εκτεινόταν σε μια μικρή μάλλον περιοχή κυρίως στη βόρεια και βορειοανατολική πλευρά του βράχου της Ακρόπολης Υπήρχαν επίσης σπίτια και πολλές εκκλησίες στην περιοχή γύρω από το ναό του Διός και κατά μήκος των όχθων του Ιλισσού ποταμού Πράγματι η Αθήνα κατά την περίοδο της καταλανικής κυριαρχίας έμοιαζε περισσότερο με πόλη και ήταν με βεβαιότητα σε πολύ καλύτερη κατάσταση απrsquo ότι υπήρξε το 1833 και 1834 όταν η τότε κυβέρνηση αποφάσισε να την ορίσει πρωτεύουσα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους Βλ KM Setton Catalan Domination of Athens 1311-1388 London 1975 (revised edition) σ 228 36 laquoΌταν φθάσαμε στην Αθήνα- Την ημέρα του Σαββάτου θα ήταν μάλλον εννιά φθάσαμε στην Αθήνα με την ελπίδα ότι θα βρούμε τον άρχοντα Λουδοβίκο της Πράτα αρχιεπίσκοπο της πόλης Εντούτοις δεν τον βρήκαμε γιατί βρισκόταν στην Κόρινθο με τον δούκα της Κεφαλονιάς Βρήκαμε τότε τον αντικαταστάτη του αρχιεπισκόπου και κάποιους οικείους του τους οποίους είχε εμπιστευτεί να προσέχουν την περιουσία του και να διοικούν με σύνεση την εκκλησία του Εκείνοι μας φιλοξένησαν τη μέρα που προαναφέρθηκε και την επόμενη νύχτα καθώς στην Αθήνα δεν υπήρχαν ξενώνες και καταλύματα φιλοξενίαςraquo

37 laquoΠερί των πηγών νερού από τις οποίες συνέβαινε να πίνουν οι σπουδάζοντες στην Αθήνα- Με την επιθυμία να δω κάποιες από τις αρχαιότητες αυτής της πόλης ζήτησα από μερικούς κατοίκους να με οδηγήσουν στα αρχαία μνημεία Και πρώτα πήγαμε σε εκείνες τις δύο πηγές νερού από τις οποίες έπρεπε να πιει ο σπουδαστής για να αποκτήσει τη γνώση κι εκεί σύχναζαν οι συγγραφείς καθώς οι πηγές του νερού από όπου έπιναν ήταν ο χώρος μελέτης των μεγάλων φιλοσόφων του Αριστοτέλη και άλλων που ζούσαν στην Αθήνα αυτές οι δύο μάλιστα ήταν όμορφα κατεργασμένες με κομμάτια μάρμαρο Έπειτα μεταβήκαμε στη Σχολή του Αριστοτέλη η οποία κατασκευασμένη από μάρμαρο εκτεινόταν σε είκοσι πόδια μήκος και 15 πλάτος Ήταν καλυμμένη με μαρμάρινες δοκούς και πάνω από αυτές βρίσκονταν μαρμάρινες πλάκες και όλο το κτίσμα περιμετρικώς και άνωθεν ήταν διακοσμημένο με ποικίλα στολίδια από φύλλα χρυσού και άλλα ωραία χρώματα και μάλιστα από κάθε πλευρά της σχολής φαίνονται τυπωμένα τα εν λόγω διακοσμητικά στοιχεία Οι εξωτερικές πύλες οδηγούν σε αίθρια με κολώνες καλυπτόμενες από μαρμάρινες δοκούς και πλάκες στα οποία αίθρια τα έτσι περίτεχνα στολισμένα ο Αριστοτέλης όταν ήταν κουρασμένος από τη μελέτη περνούσε την ώρα του ψυχαγωγούμενος Κατόπιν πήγαμε εκεί όπου υπήρχε η μεγάλη οικία του αυτοκράτορα Αδριανού η οποία έχει καταστραφεί τώρα παραμένουν είκοσι κολώνες περίπου είκοσι παλάμες σε ύψος και τόσο μεγάλες σε όγκο ώστε θα χρειάζονταν τέσσερις άνθρωποι με ενωμένα τα χέρια σε πλήρη έκταση για να αγκαλιάσουν τη μία από αυτές Πάνω στις κολώνες αυτές βρίσκονται δοκοί από μάρμαρο μεγάλες σε μήκος και όγκο πάνω από τις οποίες υψωνόταν μεγάλο κτίριοraquo

Ο περιηγητής βρισκόταν στους πρόποδες του Λυκαβηττού και έβλεπε μέρος από τα ερείπια του υδραγωγείου που

ξεκίνησε να κατασκευάζεται επί Αδριανού και ολοκληρώθηκε επί του Αντωνίνου Πίου Βλ Setton όπ σ 229

Ο Martoni παρατηρούσε ότι είχε απομείνει από το ναό του Ολυμπίου Διός Βλ Setton όπ σ 229

laquoΠερί της εισόδου του μεγάλου κάστρου- Κι εκεί κοντά βρίσκεται μια θύρα εισόδου που ήταν του προειρημένου κάστρου η οποία είσοδος αποτελείται από μαρμάρινες πέτρες (λιθοπλίνθους) με εξαίσια κατεργασία τόσο όμορφη όσο και η είσοδος του πύργου της πόλης της Κάπουας αλλά όχι τόσο μεγάλη για είσοδος όπως μου φαίνεται Επίσης έξω από την πόλη βρίσκεται αυτή η μεγάλη γέφυρα με το μεγάλο οικοδόμημα όπου άλλοτε στρατιώτες πολεμούσαν κατά ομάδες έτρεχαν από κάθε πλευρά και στο μέσο της γέφυρας διεξαγόταν η μάχηraquo

Ο Setton θεωρεί ότι η σχετική παράγραφος του Martoni De introytu qui fuerit castri περιγράφει τα Προπύλαια και το Στάδιο Βλ Setton όπ σ 229 και σημ 45 Ο Τανούλας ωστόσο εκτιμά πως η περιγραφή της εισόδου με πύργους συμμετρικούς όπως ήταν σύνηθες κατά το Μεσαίωνα στην Ιταλία μας οδηγεί κατευθείαν στην υστερορωμαϊκή πύλη γνωστή σήμερα ως laquoπύλη Beuleacuteraquo η οποία τότε δεν είχε καλυφθεί ακόμη από το μεταγενέστερο ογκώδη προμαχώνα Η είσοδος πρέπει να ήταν κλειστή όπως φαίνεται από την έκφραση του Martoni laquoθύρα εισόδου που ήταν του κάστρουraquo όπου το ρήμα βρίσκεται σε παρελθόντα χρόνο Θεωρεί ακόμα πολύ πιθανό ότι αυτό που ο Martoni ονομάζει μεγάλη γέφυρα είναι ο νότιος τοίχος του Ωδείου του Ηρώδου του Αττικού το κάτω τμήμα του οποίου ήταν θαμμένο στις επιχώσεις με αποτέλεσμα να μην διακρίνονται οι είσοδοι Συμπεραίνει μάλιστα πως ένας ελεύθερος τοίχος διάτρητος από δύο σειρές τοξωτών ανοιγμάτων ήταν φυσικό να ερμηνευθεί ως γέφυρα με δεδομένο το στρατιωτικό της χαρακτήρα καθώς εκείνη την εποχή ήταν ενταγμένη στην οχύρωση των κλιτύων της Ακρόπολης δηλαδή του Ριζοκάστρου Βλ Τανούλας Τάσος Τα Προπύλαια της Αθηναϊκής Ακρόπολης κατά τον Μεσαίωνα Αθήνα 1997 σ 39 Στο ίδιο έργο σ 42 σημ5 ο συγγραφέας εκθέτει με πειστικό τρόπο την επιχειρηματολογία του με την οποία στηρίζει την αρχαιολογική του υπόθεση έναντι της ερμηνείας του Setton Έτσι συμπεραίνει ότι η βέβαιη διαδρομή του Ν Martoni πρέπει να ήταν η εξής Υδραγωγείο του Αδριανού (Σχολή του Αριστοτέλη) Ολυμπιείο (Παλάτι του Αδριανού) θέατρο Ηρώδου του Αττικού (μεγάλη γέφυρα) πύλη Beuleacute (πόρτα εισόδου του κάστρου)

38 laquoΠερί του κάστρου των Αθηνών και της κεντρικής του αίθουσας- Ακολούθως μπήκαμε στο ίδιο το κάστρο της πόλης που βρίσκεται πάνω από αυτή [την πολιτεία] χτισμένο από μαρμάρινους λίθους και στο οποίο υπάρχει αυτή η μεγάλη αίθουσα στην οποία βρίσκονται δεκατρείς μεγάλοι κίονες Πάνω από αυτούς τους κίονες υπάρχουν δοκοί τριάντα πόδια μάκρος και πάνω από αυτές τις δοκούς υπάρχουν μαρμάρινες πλάκες τεράστιο και αξιοθαύμαστο έργο να το βλέπειςraquo

Η κεντρική αυτή αίθουσα ήταν η δυτική αίθουσα του κεντρικού κτιρίου των Προπυλαίων περιλάμβανε έξι ιωνικούς κίονες στο εσωτερικό και έξι δωρικούς στην πρόσοψη Ο Martoni μετράει δεκατρείς είτε γιατί απλά σφάλλει είτε γιατί προσμετρά και έναν από τους κίονες των πτερύγων που δεν είχε ακόμα εντοιχιστεί όπως οι υπόλοιποι Από το γεγονός αυτό και από τη σειρά της αφήγησης συνάγεται ότι ο περιηγητής μπήκε στην Ακρόπολη μέσα από το κεντρικό κτίριο των Προπυλαίων του οποίου οι κίονες ήταν ακόμη ελεύθεροι Τανούλας όπ σ 40

laquoΠερί της εκκλησίας της μεγάλης των Αθηνών και των ωραίων κτιρίων της- Κατόπιν πήγαμε στη μεγάλη εκκλησία που βρίσκεται εντός του κάστρου και είναι αφιερωμένη στην Παναγία Αυτή η εκκλησία είναι χτισμένη με μεγάλες μαρμάρινες πλάκες όλες κοσμημένες και είναι μεγάλη όπως η εκκλησία της Καπούης Την περιστοιχίζουν απ΄ έξω εξήντα μεγάλοι κίονες οι οποίοι είναι πολύ ψηλοί και φαίνεται πως με κλίμακες θα μπορούσε να φτάσει κανείς τόσο ψηλά και μάλιστα είναι τόσο μεγάλοι που χρειάζονται πέντε άνδρες στη σειρά να ενώσουν τα τεντωμένα χέρια τους για να τους αγκαλιάσουν Και πάνω στους κίονες υπάρχουν μαρμάρινες δοκοί μεγάλες και επιμήκεις από μάρμαρο Πάνω σε αυτές βρίσκεται το αίθριο του ναού Φαίνεται απίστευτο να συλλάβει το ανθρώπινο μυαλό με ποιό τρόπο μπόρεσαν να κατασκευάσουν αυτό το μεγαλοπρεπές κτίριο Περί του πρώτου ιερού- Αυτός ο ναός είχε δύο επίπεδα το ένα μετά το άλλο Στο πρώτο είναι το πρώτο ιερό στον κόσμο που ίδρυσε ο Άγιος Διονύσιος αφού ασπάστηκε την ιερή αυτή καθολική πίστηraquo

Ο περιηγητής στρογγυλοποίησε τον αριθμό των 58 κιόνων Βλ Paton όπ σ 33 σημ 17

Πρόκειται για τον αρχαίο Παρθενώνα και τον Εκατόμπεδο Βλ Setton όπ σ 230

39 laquoΠερί του κίονα που φέρει χάραγμα του Αγίου Διονυσίου- Μεταξύ των εν λόγω κιόνων βρίσκεται και ένας που φέρει χάραγμα Σε αυτόν στεκόταν μπροστά ο Άγιος Διονύσιος την εποχή που συνέβαινε το Πάθος του Κυρίου μας Ιησού Χριστού και τότε καθώς κάθε κτίσμα της Αθήνας έτρεμε συθέμελα από το σεισμό που συντάραξε ολάκερη τη γη είπε τα εξής laquoΕίτε καταστρέφεται η μηχανή του κόσμου είτε συμβαίνει κάτι στον Υιό του Θεούraquo και ακολούθως σημάδεψε με το χέρι του το συγκεκριμένο κίονα με ένα σταυρό Αυτός μάλιστα ο σταυρός παραμένει εκεί ως τις μέρες μας Η είσοδος της ίδιας εκκλησίας είναι μεγάλη όπως εκτιμώ τέσσερις κάνες στο πλάτος και πέντε στο ύψος Στην εν λόγω είσοδο υπάρχουν θύρες οι ίδιες με αυτές που βρίσκονταν στην πύλη του κάστρου της Τροίας Όταν καταστράφηκε η πολιτεία των Τρώων οι θύρες του κάστρου τους μεταφέρθηκαν στην Αθήνα και έγιναν μέρος των πυλών του ναού αυτού της Παναγίαςraquo

laquoΣχετικά με τους κίονες από πολύχρωμα ακριβά μάρμαρα ndash Το μέρος της εκκλησίας όπου στέκεται ο χορός

(των ψαλτών) είναι πολύ όμορφο και γύρω από το ιερό υψώνονται τέσσερις κίονες από πολύχρωμα ακριβά μάρμαρα και είναι τόσο μεγάλοι σε πλάτος που θα χρειάζονταν δύο άντρες με τα χέρια τους σε διάταση για να τις αγκαλιάσουν και σε ύψος είναι δύο κάνες Πάνω στους κίονες στηρίζεται ένας πολύ ωραίος τρούλος που υψώνεται άνωθεν του μεγάλου ιερού Πλησίον του ιερού βωμού υπάρχει μια ωραία και μεγάλη στέρνα στην οποία ρέει πολύ νερό όταν βρέχειraquo

laquoΠερί της εικόνας της Παναγίας που αγιογράφησε ο Άγιος Λουκάς - Κοντά στο ιερό σε ένα μικρό παρεκκλήσι που βρίσκεται στη δεξιά πλευρά του υπάρχει μια εικόνα της Παναγίας μας ζωγραφισμένη δια χειρός του ευαγγελιστή Λουκά Αυτή η εικόνα είναι στολισμένη με μαργαριτάρια και διάφορες άλλες πολύτιμες πέτρες και με πολλή προσοχή τη φύλαγαν κλειδώνοντας το παρεκκλήσι για να μην κλαπεί Περιμετρικά του ναού βρίσκονται ογδόντα μαρμάρινοι κίονες πάνω στους οποίους υπάρχουν μαρμάρινες επιμήκεις δοκοί με πλάκες από μάρμαρο στις οποίες στηρίζεται ένα πρόσθετο κτίσμα που διατρέχει περιμετρικά όλη την εκκλησία Σε κάποια κρυψώνα στον τοίχο του ναού φαίνεται το φως από μια φλόγα η οποία ποτέ δεν σβήνει θεωρείται ότι κάποτε εκεί βρισκόταν θαμμένη η σορός ενός αγίουraquo

Αν οι Βενετοί είχαν πιστεύσει ότι όντως η εικόνα αυτή ήταν δια χειρός του ευαγγελιστή Λουκά θα την είχαν μεταφέρει στο ναό του Αγίου Μάρκου της Βενετίας και θα σωζόταν πιθανότατα ως τις μέρες μας Βλ Setton όπ σ 230

Ο Setton αναφέρει ότι επρόκειτο για μία πινακοθήκη που κτίστηκε κατά τη βυζαντινή περίοδο πολύ πριν την εποχή του Μιχαήλ Χωνιάτη Setton όπ σ 231

Το φως από τη φλόγα αυτή περιγράφει και ο περιηγητής Saewulf που επισκέφθηκε την Αθήνα το 1103 Η πίστη σε αυτό εκδηλώθηκε επίσης σε ένα συγκινητικό κήρυγμα του Μιχαήλ Χωνιάτη προς το ποίμνιο των πιστών στο ναό της Παναγίας της Αθηνιώτισσας Ωστόσο οι περιηγητές του 17ου αιώνα κάνουν απλώς λόγο για ένα διαφανή στο φως λίθο που είχε εντοιχιστεί με τους λοιπούς απλούς Βλ Setton όπ

laquoΠερί των ιερών κειμηλίων της εκκλησίας των Αθηνών ndash Στη συγκεκριμένη εκκλησία την προαναφερθείσα ημέρα είδαμε τα κάτωθι ιερά κειμήλια που τα παρουσίασαν ενώπιόν μας οι φύλακες του ναού Υπήρχαν λοιπόν λείψανα από

- το κεφάλι του Αγίου Μακαρίου

- το οστό του χεριού (μπράτσο) του Αγίου Διονυσίου της Φραγκιάς

- το χέρι (μπράτσο) του Αγίου Κυπριανού

- το χέρι (μπράτσο) του Αγίου Ιουστίνου

- το οστό επίσης του Αγίου Μακκαβαίου καθώς και κειμήλια όπως ένα βιβλίο με όλα τα Ευαγγέλια γραμμένο από την Αγία Ελένη σε περγαμηνές στην ελληνική γλώσσα το οποίο και θεωρείται μέγας θησαυρόςraquo

laquoΠερί ενός ειδώλου - Έξω από τα τείχη του κάστρου βρίσκονται δύο κίονες πάνω στους οποίους λέγεται ότι κάποτε υπήρχε κάποιου εξαίσιο κτίσμα στο οποίο περικλειόταν ένα είδωλο που είχε τη δύναμη να καταστρέφει όσα πλοία πλησίαζαν εκείνη την εποχή την Αθήνα με εχθρική διάθεση όσο μακριά στη θάλασσα κι αν βρίσκονταν αυτάbull εξαιτίας λοιπόν του ειδώλου βυθίζονταν ενώ στrsquo αλήθεια λέγεται ότι όσα πλοία έρχονταν για καλό τίποτα κακό δεν πάθαιναν από το άγαλμαraquo

Ο Martoni αναφέρεται προφανώς σε δύο ρωμαϊκούς κίονες που υπάρχουν στη νότια πλαγιά της Ακρόπολης πάνω από το μνημείο του Θρασύλλου και του γιου του Θρασυκλή Φαίνεται πως ο μύθος του ειδώλου που απορρέει από αυτόν του κεφαλιού της Γοργώς ήταν ζωντανός και κατά την Αρχαιότητα και κατά το Μεσαίωνα Βλ Setton όπ σ 232

40 laquoΤην 7η Απριλίου (1436) ήλθα στην Αθήνα την ξακουστή πόλη της Αττικής όπου είδα πρώτα-πρώτα τεράστια τείχη παντού σε κατάσταση κατάρρευσης λόγω της παλαιότητας τους Και εντός και εκτός της πόλης στους αγρούς υπήρχαν μαρμάρινα κτίσματα πέρα από κάθε φαντασία -οικίες ιεροί ναοί- καθώς και διάφορα έργα τέχνης άξια παρατήρησης για την εκπληκτική τους κατασκευή και τους πελώριους κίονες αλλά όλα σε σωρούς γκρεμισμένων ερειπίων παντούraquo

Ο Ciriaco dei Pizzicolli ή Κυριάκος ο Αγκωνίτης (c 1391-1452) ήταν Ιταλός περιηγητής του 15ου αιώνα μ Χ ο οποίος επισκέφθηκε τρεις ή τέσσερις φορές την Ελλάδα μεταξύ των ετών 1435-1448 Ήλθε στην Αθήνα δύο φορές μία τον Απρίλιο του 1436 και δεύτερη φορά το 1444 Στις αρχές Απριλίου του 1436 ο Κυριάκος ο Αγκωνίτης έφτασε στην πόλη των Αθηνών πιθανόν από το Βορρά ίσως μέσω της κύριας οδού πρόσβασης που ήταν η κοιλάδα μεταξύ των βουνών της Πάρνηθας και της Πεντέλης Βλ Setton Domination σ 232 και Edward W Bodnar SJ ldquoAthens in April 1436rdquo Archaelogy Vol 23 No 2 (April 1970) σ 97

41 laquo[hellip] μια μαρμάρινη αψίδα που αποτελείται από δύο μονόλιθους [hellip] στην είσοδο ενός υδραγωγείου ένα μίλι έξω από την πόλη το οποίο έχει καταρρεύσει λόγω παλαιότητας [hellip] Οι αυτόχθονες κάτοικοι των Αθηνών το αποκαλούν Σχολή του Αριστοτέληraquo

Η δεξαμενή νερού στο Λυκαβηττό ( Το Υδραγωγείο του Αδριανού) ή αλλιώς Σχολή του Αριστοτέλη

42 laquo[Ο ναός του Ολυμπίου Διός] []Ο οίκος του αυτοκράτορα Αδριανού με τεράστιους μαρμάρινους κίονες οι περισσότεροι από τους οποίους έχουν καταρρεύσει Ωστόσο στέκονται ακόμα 21 κίονες με ακέραια τα κιονόκρανα και στοιχισμένοι σε ευθείες []Η διάμετρος τους είναι επτά πόδια Τα κιονόκρανα τους έχουν διάμετρο δεκατέσσερα πόδια Και το ύψος τους είναι εξήντα πόδιαraquo

Από τις 21 κολώνες που αναφέρει ο Αγκωνίτης μόνο 15 σώζονται σήμερα Βλ Bodnar ό π

Οι σωστές μετρήσεις είναι 6 πόδια και 3frac12 ίντσεςbull 10 πόδιαbull 55 πόδια και 5 ίντσες Βλ Bodnar ό π

laquo[]σε μια κομψή μαρμάρινη αψίδα του Υψηλότατου αυτοκράτορα Αδριανού κοντά σε αυτό το παλάτιraquo

Έτσι περιέγραψε ο Αγκωνίτης την Πύλη του Αδριανού καθώς αντέγραφε δύο επιγραφές που βρίσκονταν χαραγμένες πάνω της κοντά στο παλάτι του Ρωμαίου Αυτοκράτορα το οποίο ταυτιζόταν με το ναό του Ολυμπίου Διός Βλ Bodnar ό π σ 195

43 laquo[Το φανάρι του Δημοσθένη] []μία διακοσμητική μαρμάρινη έδρα που αποτελεί μέρος ενός προστώουraquo

Δεν ξέρουμε τι ακριβώς εννοούσε σε αυτή την περιγραφή ο Αγκωνίτης Γνωρίζουμε ότι αργότερα το μνημείο ενσωματώθηκε στην άκρη ενός μοναστηριού που προεκτεινόταν σε έναν κήπο Από το σκίτσο ενός άλλου περιηγητή του Dodwell μαθαίνουμε ότι το μέρος αυτό του μοναστηριού ήταν ανοικτό αποκαλύπτοντας έτσι το εσωτερικό του κοίλωμα που χρησίμευε ως χώρος υποδοχής ή και μελέτης των μοναχών κατά το σχέδιο του περιηγητή Ο Αγκωνίτης αντέγραψε σωστά την επιγραφή που βρισκόταν σε αυτό το μνημείο η οποία υπενθύμιζε τη νίκη του Λυσικράτη σε έναν ποιητικό αγώνα Βλ Edward W Bodnar SJ ldquoAthens in April 1436rdquo Archaelogy Vol 23 No 3 (June 1970) σ 194-195

44 laquo[Το μνημείο του Θρασύλλου] Στην πλαγιά της Ακρόπολης κοντά στο άγαλμα της Γοργώς ήταν μια περίτεχνη μαρμάρινη πρόσοψη σε ένα ρήγμα στο βράχο σε μια υπέροχα διαμορφωμένη σπηλιάraquo

Εκεί ο Κυριάκος παρατήρησε και έκανε το σχέδιο του ακέφαλου και δίχως όπλα αγάλματος του Διονύσου το οποίο εκτίθεται στο Βρετανικό Μουσείο Αντέγραψε επίσης τρεις επιγραφές οι οποίες υπενθύμιζαν νίκες σε μουσικούς διαγωνισμούς και βρίσκονταν χαραγμένες σε βάσεις που πρώτα στήριζαν τρίποδες Τον 3ο αιώνα μ Χ ο τρίποδας στο χαμηλότερο διάζωμα που αποτελούσε μνημείο της νίκης του Θρασύλλου αντικαταστάθηκε από το άγαλμα του Διονύσου Στα ψηλότερα διαζώματα και στις δύο άκρες οι τρίποδες απαθανάτιζαν τις νίκες του γιου του Θρασύλλου του Θρασυκλή Οι επιγραφές σώζονταν ακέραιες την εποχή του Κυριάκου Στις μέρες μας μόνο μία διασώζεται ολόκληρη και οι άλλες δύο αποσπασματικά Βλ Bodnar ό π σ 196

45 laquo[Ο Πύργος των Αέρηδων] Επισκεφθήκαμε ξανά τον οκταγωνικό ναό του Αιόλου Πάνω σε αυτό είναι οκτώ πτερωτές μορφές των ανέμων με τα σύμβολά τους στην κορυφή κάθε γωνιώδους τοίχου εξαιρετικά δείγματα γλυπτικής Και κάθε μορφή έχει γραμμένο το όνομα της από πάνω σε μεγαλογράμματη αττική γραφή όπως διαπιστώσαμε προχείρως από κοντάraquo

Εννοεί τον πύργο των Αέρηδων δηλαδή το ωρολόγιο του Ανδρονίκου Κυρρίστου του 1ου αιώνα π Χ Βλ Setton όπ σ 234

46 laquo[Το παλάτι του Nerio Acciajuoli] Όταν πήγα να επισκεφθώ το Nerio Acciajuoli ένα Φλωρεντινό που εκείνη την εποχή (1444) ήταν ο Πρίγκιπας της Αθήνας -πήγα μαζί με τον αδελφό του που λεγόταν και αυτός Nerio- τον συνάντησα στην Ακρόπολη το κορυφαίο κάστρο της πόλης Αλλά αυτό που παρατήρησα με ιδιαίτερη ευχαρίστηση καθώς εξέταζα προσεκτικά το θαυμάσιο ανάκτορό του ένα έργο εξαιρετικά επιμελημένο ήταν το εκπληκτικό προστώο Αποτελούνταν από τέσσερις καλά λειασμένους μαρμάρινους κίονες και από πάνω τους δέκα μαρμάρινες δοκούς στη σειρά Όταν κατόπιν ήλθαμε στην ίδια [αίθουσα που είναι] και ο κύριος χώρος (είδαμε) έξι υπερμεγέθεις κίονες με διάμετρο τρία πόδια διατεταγμένους ανά ζεύγη που υποβάσταζαν μαρμάρινα φατνώματα οροφής και εικοσιτέσσερις δοκούς τοποθετημένες σε τρεις σειρές (των οκτώ κιόνων) Αυτές οι δοκοί ήταν από λειασμένο μάρμαρο και η καθεμία (δοκός) ήταν εικοσιτέσσερα πόδια στο μάκρος και τρία πόδια στο πλάτος κατά την εκτίμησή μου Οι εντυπωσιακοί μαρμάρινοι τοίχοι ήταν και οι ίδιοι από λειασμένα κομμάτια μαρμάρου όλα ισομεγέθη Η είσοδος γινόταν από μία μόνο τεράστια θύρα ένα εκπληκτικό έργοraquo

Ο Αγκωνίτης είναι ο πρώτος δυτικός που αποκαλεί την Ακρόπολη με το όνομά της Βλ Τανούλας Τάσος Τα Προπύλαια της Αθηναϊκής Ακρόπολης κατά τον Μεσαίωνα Αθήνα 1997 σ 40

Η περιγραφή του προστώου από τον Αγκωνίτη επισημαίνει ο Τανούλας δεν αφήνει αμφιβολία ότι πρόκειται για την ανατολική στοά του κεντρικού κτιρίου των Προπυλαίων Ο περιηγητής κάνει λόγο για τέσσερις κίονες ωστόσο οι κίονες του προστώου είναι έξι πραγματικότητα που μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι δύο ακραίοι κίονες πρέπει να ήταν ενταγμένοι σε κάποιες νεότερες κατασκευές και δεν γίνονταν εύκολα αντιληπτοί Βλ Τανούλας ό π σ 40-41

Στην πραγματικότητα υπήρχαν είκοσι μία δοκοί δηλαδή μια τριάδα λιγότερο Βλ Τανούλας ό π σ 42 σημ 12

Η περιγραφή της αίθουσας συμπεραίνει ο Τανούλας δεν αφήνει αμφιβολία ότι πρόκειται για τη δυτική αίθουσα του κεντρικού κτιρίου των Προπυλαίων Βλ Τανούλας ό π σ 41

Πρόκειται για τη μεσαία πόρτα του θυραίου τοίχου Αυτό σημαίνει αναλύει ο Τανούλας ότι οι υπόλοιπες τέσσερις πόρτες

του θυραίου τοίχου έχουν φραχτεί όπως και τα μετακιόνια της δυτικής πρόσοψης του κεντρικού κτιρίου και τα διαστήματα ανάμεσα στους γωνιακούς κίονες και στις αντίστοιχες παραστάδες Κατ΄ επέκταση δεν υπάρχει άμεση επικοινωνία μεταξύ της αίθουσας και των πλάγιων πτερύγων των Προπυλαίων Μάλιστα το τελευταίο αυτό σχόλιο του περιηγητή σε συνάρτηση με τη σειρά που ακολουθεί στην περιγραφή του οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο δρόμος που οδηγούσε στο εσωτερικό της Ακρόπολης δεν περνούσε πια μέσα από τα Προπύλαια αλλά έκανε το γύρο του νότιου μισού του συγκροτήματος των Προπυλαίων για να φθάσει στην ανατολική στοά του κεντρικού κτιρίου η οποία χρησίμευε ως πρόπυλο της κατοικίας του Δούκα Η μεταβολή αυτή έχει γίνει μετά την επίσκεψη του Martoni το 1395 Βλ Τανούλας ό π

47 laquo[Ο Παρθενώνας] Ευχαριστήθηκα πολύ όταν παρατήρησα ότι στην κορυφή του κάστρου της πόλης (Ακρόπολη) υπάρχει ένας τεράστιος θαυμάσιος ναός της θεάς Αθηνάς το ευγενές έργο του Φειδία Είναι κτίριο ψηλό με 58 κίονες με επτά πόδια διάμετρο είναι διακοσμημένο με όμορφα αγάλματα και στις δύο προσόψεις του οικοδομήματος στο υψηλότερο σημείο των τοίχων και εξωτερικά στο επιστύλιο όπου φαίνεται μία μάχη των Κενταύρων εξαιρετικά προϊόντα της τέχνης του γλύπτη | Το ενδιαφέρον μου ήταν όμως να επισκεφθώ πάλι σε αυτήν την ίδια περίφημη Ακρόπολη το όμορφο ιερό της θεάς Αθηνάς Ήθελα να εξετάσω το ναό προσεκτικότερα από κάθε πλευρά Φτιαγμένο από μοναδικό λειασμένο μάρμαρο είναι το θαυμαστό έργο του Φειδία όπως γνωρίζουμε από την μαρτυρία των λόγων του Αριστοτέλη προς το βασιλιά Αλέξανδρο όπως επίσης (γνωρίζουμε) και από το δικό μας Πλίνιο και πλήθος άλλων διακεκριμένων συγγραφέων Αυτός ο εξαιρετικά θαυμάσιος ναός διατηρείται μέχρι τις μέρες μας (1444) Στηρίζεται σε 58 κίονες δώδεκα σε κάθε μία από τις δύο προσόψεις δηλαδή δύο σειρές από έξι κίονες στη μέση [μεταξύ των δύο εξωτερικών κιονοστοιχιών] και εξωτερικά από τους τοίχους του σηκού δεκαεπτά κατά μήκος κάθε πλευράς Κάθε κίονας έχει διάμετρο πέντε ποδών Υπάρχουν στοές μήκους οκτώ ποδών μεταξύ των πλευρικών κιόνων και των θαυμάσιων τοίχων του σηκού σε κάθε πλευρά Οι κίονες στηρίζουν γείσο 95 πόδια μάκρος και 4 πόδια ύψος Σε αυτά παριστάνεται η μάχη μεταξύ των Κενταύρων και των Λαπήθων η οποία έλαβε χώρα στη Θεσσαλία σκαλισμένη με θαυμαστή δεξιότητα Στις ανώτερες ζωφόρους των τεσσάρων τοίχων σε απόσταση δύο πήχεων κάτω από το πιο ψηλό σημείο των τοίχων ο καλλιτέχνης διακόσμησε με εξαιρετική τελειότητα [αναπαραστάσεις] των αθηναϊκών νικών της εποχής του Περικλή Το ύψος τους είναι περίπου αυτό ενός παιδιού δέκα ετών Στις δύο προσόψεις πάνω από όλο το τμήμα που καλύπτεται από το αέτωμα μπορεί να δει κανείς ψηλά μεγάλα πραγματικά κολοσσιαία αγάλματα ανδρών και ίππων ένας ωραίος καλλωπισμός για αυτόν τον εντυπωσιακό χώρο λατρείας Κατέβαλα μεγάλη προσπάθεια για να συμπεριλάβω ένα σχέδιο από αυτό το σπουδαίο κτίριο όπως εντυπώθηκε στα μάτια μου στο σημειωματάριο το οποίο διατηρώ και κατά τη διάρκεια του παρόντος ταξιδιού μου στην Ελλάδαraquo

Οι κίονες είναι 58 αν αριθμήσει κανείς δύο φορές τους γωνιακούς κίονες Βλ Setton Domination σ 232

Έτσι αντιλαμβάνεται τα γλυπτά ο Κυριακός Βλ Setton όπ σ 235

48 Ανώνυμος Τοπογραφία Αθηνών laquoΠερί της Αττικής Το κάστρο είναι η Ακρόπολη Το laquoισμαϊδιraquo (ισλαμικό τέμενος) είναι ο ναός της Αθηνάς Παλλάδος Χρυσοσπηλιώτισσα λέγεται η σπηλιά του θεού Πάνα Δύο κολώνες στη μία βρισκόταν το άγαλμα της θεάς Αθηνάς με κεφαλή γοργόνας και στην άλλη (κολώνα) ήταν το άγαλμα του θεού Δία Κάτω από την κολώνα αυτή υπάρχει μαρμάρινο ρολόι Λίγο παρακάτω ήταν το Λύκειο του Αριστοτέλη Στον ναό του Αγίου Γεωργίου του Αλεξανδρινού ήταν στην πλάκα () μαρμάρινο κανδύλι του Δημοσθένη Οι κολώνες () της Καλλιρρόης ήταν θέατρο και η σκηνή του Αριστοφάνη Στις δύο κολώνες του βουνού ήταν κτίσμα του Τραϊανού του αυτοκράτορα με λατινική επιγραφή Στον τεκέ του Πραΐμη ήταν ναός και σχολείο του Σωκράτη γύρω από το οποίο έχει τους δώδεκα ανέμους και τις ώρες Στον Άγιο Γεώργιο τον Ακαμάτη ήταν ο Κεραμεικός και ο ναός του Θησέως το μαρμάρινο λιοντάρι ήταν το μεγάλο υδραγωγείο των Αθηναίων και οι τάφοι των ηρώων στα βασιλικά ήταν σχολή των στωικών Στην ακαδημία ήταν σχολή του Πλάτωνοςraquo

(Καμπούρογλου Δημ Μνημεία της Ιστορίας των Αθηναίων τομ Ι Αθήνα 1891 σ 94-95)

49 Καμπούρογλου Δημ Μνημεία της Ιστορίας των Αθηναίων τομ Ι Αθήνα 1891 σ 92-94

laquoΠρώτον η Ακαδημία στην περιφέρεια των Βασιλικών δεύτερον η Ελεατική Σχολή στους Αμπελοκήπους τρίτον το Διδασκαλείο του Πλάτωνος στο Παραδείσιο [Πατήσια] τέταρτον το διδασκαλείο του Πολύζηλου στον Υμηττό και πέμπτον κοντά σε αυτό το διδασκαλείο του Διόδωρουraquo 50 laquoΜέσα στην πόλη βρίσκεται το σχολείο του Σωκράτη στο οποίο απεικονίζονται κυκλυκά οι άνδρες και οι άνεμοι Δυτικά αυτού βρίσκονται τα ανάκτορα του Θεμιστοκλή και κοντά σε αυτά οι λαμπροί οίκοι του Πλεμάρχου Πολύ κοντά σε αυτά βρίσκονται τα αγάλματα του Διός απέναντι από τα οποία υπάρχει βωμός στον

οποίο αξίζουν ταφή οι αθλητές του παγκρατίου και των ολυμπιακών αγώνων Σε αυτόν τον τόπο περιφερόμενοι οι ρήτορες διάβαζαν τους επιτάφιους λόγουςraquo 51 laquoΒόρεια αυτού του τόπου υπήρχε η πρώτη αγορά της πόλης στην οποία ο απόστολος Φίλιππος βύθισε τον γραμματέα Υπήρχαν και οι λαμπροί οίκοι της Πανδιονίδος φυλής Στο νότιο μέρος υπήρχε διδασκαλείο των Κυνικών φιλοσόφων και κοντά σε αυτό των Τραγικών έξω από την Ακρόπολη λίγο προς τα δυτικά κατοικούσαν οι θαλαμ[] και κοντά σε αυτό υπήρχε το διδασκαλείο του Σοφοκλή Νότια αυτού υπήρχε ο Άρειος Πάγος στον οποίο ο υιός του Ποσειδώνα Αλιρρόθιος θανατώθηκε από τον Άρηraquo 52 laquoΑνατολικά αυτού υπήρχαν τα ανάκτορα του Κλεονίδη και του Μιλτιάδη και κοντά σε αυτά ακόμα υπάρχει το διδασκαελίο του Αριστοτέλη Πάνω από αυτό υπάρχουν δύο κίονες Στον ανατολικό υπήρχε το άγαλμα της Αθηνάς στον δυτικό του Ποσειδώνος Ανάμεσα τους λέγεται ότι υπήρχε καφλή Γοργόνας μέσα σε σιδερένια κόγχη Υπάρχει και μαρμάρινο ηλιακό ρολόιraquo 53 laquoΑπέναντι αυτού προς το νότο υπήρχε το διδασκαλείο του Αριστοφάνη και ανατολικά αυτού ακόμα υπάρχει ο λύχνος του Δημοσθένη Κοντά αυτόν ήτα τότε το σπίτι του Θουκυδίδη και του Σόλωνος η δεύτερη αγορά και το σπίτι του Αλκμαίονα και μεγάλο λουτρό Νότια αυτού η μεγάλη αγορά της πόλησ και πολλά αξιόλογα ιερά επί της νότιας πύλης στους παραστάδες της οποίας απεικονίζονται δεκαεννέα άνδρες [] τον ένα εδίωκα Εκεί υπήρχε και το βασικό λουτρό στο οποίο θέλησαν να φοβίσουν τον Μέγα Βασίλειο με θορύβους Εκεί και το σπίτι του Μνηστάρχουraquo 54 laquoΝότια αυτών υπάρχει βασιλικός οίκος ωραίος στον οποίο ερχόμενος ο δούκας κατά καιρούς κινούνταν για το συμπόσιο Εκεί είναι και η Καλλιρρόη πηγή με τους εννέα κρουνούς στην οποία αφού πλενόταν ερχόταν στο ιερό της Ήρας και προσευχόταν τώρα μετατρεμμένο από τους ευσεβείς σε ναό της Υπεραγίας Θεοτόκουraquo 55 laquoΥπάρχει ανατολικά αυτού μεγάλη και ωραία καμάρα με τα ονόματα του Αδριανού και του Θησέα Βρίσκεται μέσα στην αυλή [] μεγάλη ετύγχανε στηριζόμενη από κάτω με πληθώρα κιόνων μέσα στην οποία υπήρχε

βασιλικός οίκος ο οποίος διακοσμήθηκε από τους δώδεκα βασιλείς που οικοδόμησαν την κορυφή [Ακρόπολη]laquo 56 laquoΑνατολικά αυτού υπάρχει το θέατρο των Αθηνών περιεχομένο σε κύκλο διαστήματος περίπου ενός μιλίου έχοντας δύο εισόδους [] η βορινή είσοδος αφθονεί η άλλη [] νότια επεκτάθηκε Το θέατρο κοσμείται κυκλικά με εκατό ζώνες φτιαγμένες από λευκό μάρμαρο στις οποίες ο λαός καθιστός παρακολουθεί αυτόν που αγωνίζεται στην πάληraquo 57 laquoΑπό αυτό λοιπόν εισερχόμενοι στην ανατολική πύλη βρίσκουμε άλλη αγορά και δύο αγωγούς ύδατος τους οποίους κατασκεύασε ο Ιούλιος Καίσαρας προσφέροντας τους στους Αθηναίους και έφερε νερό από μαρκιά Υπάρχει και άλλος αγωγός στην βόρεια πύλη τον οποίο έφτιαξε ο Θησέας Αυτά μετά την τυραννία της πόλεως των Αθηνών όπως ισχυρίζεται ο Άβαρις και ο Ηρόδοτος κατασκευάσθηκαν από δώδεκα βασιλείς Ο Κέκροπας ο δίμορφος τα ελάμπρυνε πολύ και τα καλλώπισε με μεγάλη δόξα τα μεν τείχη ανέγειρε σε ύψος το δε έδαφος έστρωσε με διαφόρων ειδών μάρμαρα και τα ιερά εντός και εκτός καταχράστηκε και αυτήν ονόμασε Αθήναraquo 58 laquoΕισερχόμενοι λοιπόν στην Ακρόπολη βρίσκουμε ένα μικρό διδασκαλείο που υπήρχε των μουσικών το οποίο ίδρυσε ο Πυθαγόρας ο Σάμιος Απέναντι αυτού υπάρχει μεγάλο ανάκτορο και κάτω από αυτό υπάρχουν πολλοί [] διακοσμημένοι με λευκά μάρμαρα συν την οροφή και τα τείχη Προς το βόρειο κλίτος υπήρχε η καγκελαρία φτιαγμένη όλη από μάρμαρο και κίονες όλα λευκά Νότια αυτής υπήρχε η Ποικίλη Στοά ωραιότατα περιχρυσμένη ολόγυρα και από την έξω πλευρά και κοσμημένη με πολύτιμους λίθους Από αυτή οι μαθητευόμενοι σε αυτήν ονομάζονταν Στωικοί φιλόσοφοι Απέναντι από αυτή άκμαζε το διδασκαλείο των μαθητών του Επίκουρουraquo 59 laquoΑναφορικά με τον ναό της Θεομήτορος τον οποίον οικοδόμησαν ο Απολλώς και ο Ευλόγιος στο όνομα του Αγνώστου Θεού έχει ως εξής Είναι δρομικός ναός και ευρύχωρος και επεκτείναται πολύ σε μήκος Τα τείχη του είναι φτιαγμένα από λευκό μάρμαρο και η θέση τους κατέστη τετράγωνη Ο κάθε τοίχος ανεγέρθη χωρίς πηλό και ασβέστη αλλά με σίδηρο και μόλυβδο Εκτός του τοίχου αφθονούν κίονες διαφόρων μεγεθών οι οποίοι περιτρέχουν κυκλικώς τον ναό Μεταξύ των δύο κιόνων περιέχεται λοξότητα Προς την ωραία πύλη και το άγιο βήμα όπου είναι κατά τον λίβα και τον θρασκιά και [] την τοποθέτηση των κιόνων επέκτεινε μέχρι μεγάλο ύψος προοδευτικά Οι κεφαλές των κιόνων είναι σκαλισμένες με σιδερένια γλυφίδα σε σχήμα φοίνικα Είναι δε τροποποιημένες Και οι δοκοί πάνω από αυτές φτιαγμένες από το λευκό μάρμαρο των τειχών έχουν από πάνω και στο τείχος συγκολλημένες πλάκες και σχηματίζεται ομοίωμα οροφής Η κύρτωση αυτών διακρίνεται Ωραιότατος τοίχος στηρίζεται από τους κίονεςraquo 60 Erich Ziebarth laquoEin griechischer Reisebericht des fuumlnfzehnten Jahrhundertsraquo Mittheilungen des k deutschen archaumlologischen Instituts Athen Abth XXIV (1899) σ 73-78

laquoΗ πόλη των Αθηνών εκτείνεται σε μια πεδιάδα μήκους περίπου 12 μιλίων και πλάτους περίπου 6 και είναι σε απόσταση περίπου 3 μιλίων από τη θάλασσα αλλά από το λιμάνι του Πειραιά απέχει πράγματι 5 μίλια Και είναι κτισμένη πάνω σε έναν βράχο πάνω σε ένα βουνό όχι πολύ ψηλό Και οι κατοικίες βρίσκονται προς τα βόρεια στην περιοχή που περιβάλλεται από τείχη όπου απλώνεται η πεδιάδα Υπάρχουν επίσης από τη δεξιά πλευρά όπου βρίσκεται η θάλασσα μερικές ακόμα οικίες και κατά την ανατολή κάποια κτίσματα έτσι ώστε όλο το βουνό περιβάλλεται από σπίτιαraquo

61 laquoΚαι στη κορυφή του βουνού βρίσκεται το κάστρο το οποίο είναι πολύ ισχυρό και περιβάλλεται με αρχαία τείχη από τετράγωνους λίθους και έχει μήκος το εν λόγω φρούριο περίπου 4 μίλιαraquo 62 laquo[]και από τη δύση στην ανατολή απλώνεται κατά μήκος ένα υπέροχο κτίριο στην όψη και στο προαναφερθέν κάστρο υπάρχει μία εκκλησία που ήδη υπήρχε και κατά την εποχή των Ρωμαίων αξιοθαύμαστη όλη από μάρμαρο και περιστοιχισμένη από κίονες και επιμήκης επίσης από τη δύση στην ανατολή ενώ στην πρόσοψη μπροστά υπάρχει εκτεταμένη σειρά αναπαραστάσεων από μάρμαρο όλες ανάγλυφες και καλυμμένες με μάρμαροraquo

Αυτή είναι και η τελευταία φορά που ο Παρθενώνας αναφέρεται ως εκκλησία και γενικότερα είναι η τελευταία περιγραφή της μεσαιωνικής Ακρόπολης από αυτόπτη μάρτυρα Βλ Τανούλας ό π σ 44 63 laquoΥπάρχει ακόμα σε αυτό το κάστρο ένα περίφημο αρχαίο ανάκτορο κοντά στην εκκλησία το οποίο είναι φτιαγμένο από μάρμαρο (όπως κατασκεύαζαν και) κατά τη ρωμαϊκή τεχνοτροπίαraquo

Πρόκειται για τα Προπύλαια Βλ Τανούλας ό π 64 laquoΣτον περιβάλλοντα χώρο υπάρχουν επίσης πολλά ακόμη αρχαία μνημεία μερικά εντός της περιοχής που τελευταία ορίστηκε από τα τείχη και μερικά εκτός αυτής Τα αρχαία τείχη καταστράφηκαν όλα όμως φαίνονται ακόμα τα ίχνη τους όπου αυτά υψώνονταν και υπάρχουν μεγάλα τείχη από τετράγωνους λίθους μερικοί από τους οποίους είναι τόσοι που ούτε 4 ζευγάρια βόδια δε θα μπορούσαν να τους μεταφέρουν Η περίμετρος των τειχών είναι μεγαλύτερη από αυτή της Πάδοβας και τα περισσότερα κτίρια που βλέπει κανείς είναι εντός των εν λόγω αρχαίων τειχώνraquo

Ίσως αυτό να σημαίνει ότι οι Οθωμανοί μόλις εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα φρόντισαν να οχυρώσουν την πόλη και το κάστρο Τανούλας ό π 65 Κατά το σιρόκο της Ανατολής υπάρχουν κάτω 20 κίονες από τους οποίους καταλαβαίνουμε ότι κάποτε υπήρχε ένα μεγάλο κτίριο τετράγωνης κάτοψης και κατά μήκος σώζεται μέρος μιας αψίδας πάνω από μία βαλλέστρα Από τη μία γωνία ως την άλλη δεν μπορούμε να υπολογίσουμε το μήκος γιατί από τη μια πλευρά δε διασώζονται αρκετά στοιχεία που να μας μαρτυρούν ως που ακριβώς εκτεινόταν το συγκεκριμένο μνημείο Παραμένουν μόνο δύο πλευρές και σε αυτή που βλέπει προς την πόλη υψώνονται 9 κίονες και στην άλλη 11 και στοιχίζονται σε αυτή τη σειρά που φαίνεται ότι ακολουθούσε τόσο έξοχα και στις άλλες πλευρές Κάποιες κολώνες που βρίσκονταν ενδιάμεσα σε αυτές που παραμένουν όρθιες βρίσκονται ακόμα καταγής κάποιες μάλιστα ολόκληρες Φαίνεται πως το συγκεκριμένο κτίριο στηριζόταν όλο στους κίονες αυτούς καθώς διατηρούνται ακόμα κάποιοι λίθοι πάνω στους κίονες που ενώνουν τον ένα με τον άλλον ενώ στη γη δε φαίνεται κανένας τοίχος παρά μόνο το κάτω μέρος από τις κολώνες και όλο το κτίσμα είναι κατασκευασμένο από εξαίσιο μάρμαρο Οι κίονες είναι τόσο μεγάλοι όσο αυτοί του Αγίου Μάρκου ωστόσο είναι σε κομμάτιαraquo

Πρόκειται για τα βουνά του Υμηττού και του Αιγάλεω τα οποία απέχουν 8 μίλια ή 88 χιλιόμετρα Βλ Paton James Morton Mediaeval and Renaissance visitors to Greek Lands Princeton 1951 σ 32 σημ 11 66 laquoΛίγο πιο μακριά από το προαναφερθέν μνημείο προς την Αθήνα υπάρχει μία ωραία αψίδα θριάμβου εξ ολοκλήρου κατασκευασμένη από υπέροχο μάρμαρο στην οποία υπάρχει η εξής επιγραφή στην πλευρά προς την Αθήνα ΑΙΔΕΙΣ ΑΘΗΝΑΙ ΘΗΣΕΩΣ Η ΠΡΙΝ ΠΟΛΙΣ ltCIA III 401gt και στην άλλη όψη προς την Ανατολή η εξής ΑΙΔΕΙΣ ΑΔΡΙΑΝΟΥ ΟΧΙ ΘΗΣΕΩΣ ΠΟΛΙΣ ltCIA III 402gtraquo

Πρόκειται για την πύλη του Αδριανού Βλ Setton όπ 67 laquoΣτη συνέχεια όχι πολύ μακριά από την περιοχή που τώρα κατοικείται προς την ανατολή στο κάστρο υπάρχει ένα κτίριο πολύ ωραίο από εξαίσιο μάρμαρο η πρόσόψη του οποίου είναι ακριβώς τετράγωνη περίπου δύο πόδια σε μήκος και μεγάλο στην όψη άνωθεν του οποίου είναι 6 κιονίσκοι και μεταξύ τους υπάρχουν μαρμάρινες πλάκες που στο βάθος σχηματίζουν ένα φεγγίτη Και πάνω από τις κολώνες υπάρχει ένα θαυμάσιο γείσο όπου είναι χαραγμένη προς το μέρος της ανατολής η επιγραφή levante αποκράτης λισιθείδου κικυνεύς εχορήγει ltCIA II 1242gt Ο τόπος του [] Ο θόλος είναι εξαίσιος διακοσμημένος με φολίδες και με ένα ανθέμιο σε τριγωνικό σχήμα Ποιός ήταν ο λόγος που οδήγησε στην ανοικοδόμηση ενός τέτοιου κτιρίου δεν μπόρεσα να ανακαλύψωraquo

Πρόκειται πιθανώς για το χορηγικό μνημείο του Λυσικράτη Βλ Setton όπ 68 laquoΑκολούθως προς το μέσο στο νότο κοντά στα τείχη του κάστρου βρίσκονται δύο κίονες από μάρμαρο στους πρόποδες αρκετά ωραίοι ωστόσο δεν κατόρθωσα να μάθω γιατί ακριβώς είχαν κτισθείraquo

Ο περιηγητής είδε μάλλον δύο ρωμαϊκούς κίονες πάνω από το Θέατρο του Διονύσου αλλά καθώς δεν πλησίασε για να παρατηρήσει από κοντά δεν μπόρεσε να καταλάβει κάτι παραπάνω για το μνημείο Βλ Setton όπ 69 Επίσης στην ίδια πλευρά περίπου μισό μίλι μακριά από το κάστρο πάνω στο βράχο υπάρχει ένα μνημείο του Καίσαρα Νέρβα Τραϊανού Αυτό είναι ένα κτίριο όλο από υπέροχο μάρμαρο επίμηκες στην όψη περίπου 4 πόδια και σε ύψος περίπου 3 και η πρόσοψη που βλέπει στην Αθήνα (έχει) σχήμα αψίδας Διακρίνεται σε 3 χώρους σε εύρος και σε 2 σε ύψος Από τους τρεις αυτούς χώρους υπάρχει ένας προς τη δύση και είναι όλος καταγής όμως στο μεσαίο υπάρχει ένας βασιλιάς που κάθεται σε μία έδρα και είναι μεγαλύτερος από τα κοινά αγάλματα των ανθρώπων Στη βάση του αγάλματος υπάρχει η εξής επιγραφή φιλοπάππος αντιφανη βησαιεύς ltCIA III 557 cgt στο ανατολικό μέρος βρίσκεται ένα παρόμοιο άγαλμα βασιλιά που κάθεται με τον ίδιο

τρόπο Στη βάση του επιγράφονται τα ακόλουθα αντίοχος βασιλέως αντιόχου ltCIA III 557 dgt και το είδωλό του είναι εξαιρετικής τέχνης και ανάμεσα στα δύο (αγάλματα) υπάρχει μια κολώνα στο δάπεδο στην οποία επιγράφονται τα εξής C Iulius C F Fabantio etc ltCIL III 552gt στον τόπο του αλλά επειδή ο χώρος ήταν σκοτεινός και μικρός η εγχάραξη δεν έγινε με τελειότητα Στο μέρος κάτω απεικονίζεται ο αυτοκράτορας πάνω σε μία άμαξα θριάμβου που την οδηγούν τέσσερα άλογα στους άλλους χώρους δηλαδή στον ένα στην ανατολή και στον άλλο στη δύση βρίσκονται τέσσερις άνδρες ντυμένοι με μακριά ενδύματα όχι όμως ένοπλοι μέρος μάλιστα του διακόσμου είναι όλο από χρυσό() τέσσερις προπορεύονται και τέσσερις ακολουθούν Όλες αυτές οι αναπαραστάσεις είναι έργα εξαιρετικής τέχνης που φέρουν την τελειότητα Το μνημείο είναι αξιοθαύμαστο ακόμα και αν είναι ήδη εν μέρει κατεστραμμένο και βρίσκεται σε ένα λόφο καθώς βλέπει κανείς το βράχο της Ακρόπολης εντούτοις φαίνεται ότι ήταν εντός των τειχών της αρχαίας πόλης όπως δείχνουν τα ερείπια του αρχαίου τείχους

Στην πραγματικότητα αναφέρεται στο μνημείο του Φιλοπάππου Διαπιστώνουμε ωστόσο ότι εκείνη την εποχή το κτίριο είχε ταυτιστεί με τον αυτοκράτορα Τραϊανό και μόλις στα τέλη του 17ου αιώνα ο Jacob Spon το συνέδεσε με το όνομα του Φιλοπάππου Βλ Setton όπ 70 laquoΣτη συνέχεια στη δυτική πλευρά υπάρχει ένα κτίριο όμοιο στην όψη με εκείνο που βρίσκεται στο βράχο όχι με τις ίδιες παραστάσεις αλλά σκέτο με επιμήκη κάτοψη με στοά με καμάρες με πολλούς κίονες περιμετρικά όλοι ακέραιοι και όλοι από μάρμαρο χωρίς καθόλου ξυλεία έργο πολύ άξιο προσοχής και παρατήρησης που υπήρξε σε κάθε εποχή ναός των θεώνraquo

Ο περιηγητής περιγράφει το Θησείο Βλ Setton όπ σ 240 71 laquoΑκολούθως σε μια πλευρά των τειχών της περιοχής μεταξύ δύσης και βοριά υπάρχει ένα μεγάλο κτίριο με τετράγωνη κάτοψη Στην πρόσοψη που βλέπει στη δύση υψώνεται μια θύρα με ένα προστώο από τέσσερις κίονες από την οποία στις μέρες μας εισέρχεται κανείς στην περιοχή Στα αριστερά της θύρας υπάρχουν 5 ωραίες και μεγάλες κολώνες με επιτοίχια διακόσμηση στα δεξιά υπάρχει μόνο τοίχος με τετράγωνες μαρμάρινες πλάκες Και όλη η πρόσοψη κοσμείται από μια σειρά αψίδες ενώ η άλλη όψη του βορρά δεν έχει κανένα διάκοσμο εκτός από το θριγκό της Ωστόσο υπάρχει ένας ωραίος τοίχος και 3 πύργοι ένας σε κάθε γωνία και ένας στη μέση Η όψη αυτή είναι σε έκταση μεγαλύτερη από όσο μια βαλλιστρίδα Κα οι δύο εν λόγω όψεις του κτίσματος σώζονται ακέραιες ενώ οι δύο άλλες έχουν καταστραφεί φαίνεται πάντως ότι υπήρξε ένα τεράστιο και όμορφο οικοδόμημαraquo

Ο Βενετός αναφέρεται στη Στοά του Αδριανού Βλ Setton όπ 72 laquoΕντός της περιοχής υπάρχει πρωτίστως και ένα κτίριο όχι πολύ μεγάλο διατηρείται εντούτοις ακέραιο με τις οκτώ του όψεις και με έναν ωραίο θόλο και κάτω ακριβώς από το γείσο βρίσκονται 8 απεικονίσεις εξαίσιες μεγαλύτερες από αγάλματα ανθρώπου Και η κάθε μορφή συλλαμβάνεται ανάγλυφα να πράττει διαφορετικά πνέουν όλες ανέμους ωστόσο άλλος φυσά χρησιμοποιώντας ένα κέρατο άλλος από την αγκαλιά του άλλος με το στόμα του και πάνω από κάθε άνεμο γράφεται το όνομά του βορράς κοκ Στις μέρες μας λειτουργεί ως ναός των Ελλήνων και είναι ένα έργο εξαιρετικό εξ ολοκλήρου από μάρμαροraquo

Πρόκειται για τον Πύργο των Αέρηδων 73 laquoΑπό την άλλη πλευρά δηλαδή τη δυτική όχι πολύ μακριά από την πλατεία είναι μια θριαμβική αψίδα αρκετά ωραία με πολλές ελληνικές επιγραφές ωστόσο δεν είναι όλες ευανάγνωστες Εκεί κοντά υπάρχει και ένας κίονας τετράγωνος περίπου ένα πόδι και μισό ψηλός και φέρει πολλές επιγραφές στη μπροστινή του όψη Λέγεται ότι ήταν οι νόμοι των Αθηναίων | Αρκετοί άλλοι κίονες και λίθοι (από κτίρια) υπάρχουν εντός και εκτός της περιοχής και πάνω τους βρίσκονται όμορφα αγάλματα και αναπαραστάσειςraquo 74 laquoΣτο λιμάνι υπάρχει ένα μεγάλο μαρμάρινο λιοντάρι το οποίο κάθεται και είναι τόσο ψηλό που ούτε ένας έφιππος άνδρας δε θα μπορούσε να αγγίξει το στόμα του από το οποίο ρέει νερό όπως από μια πηγήmiddot αυτή είναι η γνώμη κάθε ανθρώπουraquo 75 laquo[]lo dit castell sia la pus richa joya qui al mont sia e tal que entre tots los reys de cristians envides lo porien fer semblant []raquo

laquo[]το εν λόγω κάστρο (η Ακρόπολη) είναι το πολυτιμότερο κόσμημα στον κόσμο και τέτοιο που όμοιο του δεν μπορεί να βρεθεί σε κανένα άλλο βασίλειο της Χριστιανοσύνης []raquo

(Antoni Rubioacute y Lluch Los Catalanes en Grecia Uacuteltimos antildeos de su Dominacioacuten Cuadros histoacutericos Madrid 1927 σ 133) 76 laquoMio tu non vedesti mai el piugrave bello paese che questo ne la piugrave bela cortezaraquo

laquoΚαλέ μου δεν έχεις δει ποτέ σου χώρα πιο ωραία από αυτή ούτε πιο ωραίο κάστροraquo

(KM Setton Catalan Domination of Athens 1311-1388 London 1975 (revised edition) σ 206 σημ 108)

Η περιγραφή που μας παρέχει ο Ευνάπιος για το σπίτι του Ιουλιανού στην Αθήνα το οποίο περιελάμβανε θεατροειδή

χώρο όπου διεξάγονταν ομιλίες και φιλοσοφικές συζητήσεις είναι ενδεικτική της διάταξης των ιδιωτικών εκπαιδευτηρίων στην Αθήνα κατά τον 4ο και 5ο αιώνα (Τραυλός Πολεοδομική εξέλιξις σελ 130-132)

11 ΠΡΟΚΟΠΙΟΣ Περί Κρισμάτων IV223-24 laquo[Ο Ιουστινιανός] κατέστησε ασφαλείς όλες τις πόλεις της Ελλάδας που βρίσκονται μέσα στα τείχη των Θερμοπυλών ανακαινίζοντας όλους τους περιβόλους Γιατί είχαν γίνει ερείπια εδώ και πολλά χρόνια στην Κόρινθο εξαιτίας ισχυρών σεισμών ενώ στην Αθήνα τις Πλαταιές και την περιοχή της Βοιωτίας εξαιτίας της φθοράς του χρόνου αφού κανείς από τους ανθρώπους δεν φρόντισε γιrsquo αυτούςraquo

Ο Ιουστινιανός συγκεκριμένα επισκεύασε και ενίσχυσε με επιπλέον πύργους το εξωτερικό αρχαίο τείχος και το εσωτερικό υστερορρωμαϊκό τείχος της Αθήνας (Τραυλός Πολεοδομική εξέλιξις σελ 144-145) Αυτό το σύστημα τειχών συμπεριλαμβανομένων και των τειχών της Ακρόπολης επέτρεψε στην πόλη να επιβιώσει κατά τους λεγόμενους laquoΣκοτεινούς Αιώνεςraquo περίοδο κατά την οποία οι βυζαντινές πόλεις απειλούνταν από τους Σλάβους στην ξηρά και τους Άραβες στη θάλασσα (M Kazanaki-Lappa laquoMedieval Athensraquo στο The Economic History of Byzantium From the Seventh through the Fifteenth Century γεν επιμ A E Laiou τ 2 Dumbarton Oaks Ουάσινγκτον 2002 σελ 639-646 ειδ 640)

12 ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΑΛΑΛΑΣ Χρονογραφία laquoΤην περίοδο της υπατείας του Δεκίου ο αυτοκράτορας [= Ιουστινιανός Α΄] απέστειλε στην Αθήνα διάταγμα που θέσπισε προστάζοντας να μην διδάσκει κανείς φιλοσοφία ούτε να ερμηνεύει την αστρονομία [hellip]raquo

13 ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΑΛΑΛΑΣ Χρονογραφία laquoΣτα χρόνια της βασιλείας του Νέρωνα ο άγιος Παύλος ήρθε στην Αθήνα την πόλη της Ελλάδας και βρήκε εκεί έναν φιλόσοφο που ονομαζόταν Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης ο περίφημος Αθηναίος που ήταν κατάφορτος με διδάγματα φιλοσοφίας Αυτός εξηγούσε σχετικά με τον ήλιο ότι εκπορεύεται από το φως του Θεού ενώ έλεγε και άλλα σχετικά για την πλάση Όταν τον είδε ο άγιος Παύλος τον χαιρέτισε και ο Διονύσιος ρώτησε τον άγιο Παύλο laquoποιον θεό κηρύσσεις φλύαρεraquo Όταν όμως ο Διονύσιος άκουσε τον άγιο Παύλο να διδάσκει έπεσε στα πόδια του ζητώντας του να τον βαπτίσει και να τον κάνει Χριστιανό Και βαπτίζοντάς τον ο άγιος Παύλος τον έκανε Χριστιανό Και βλέποντας ο άγιος Παύλος τη θέρμη της πίστης του Διονυσίου τον έκανε επίσκοπο του τόπου εκείνουraquo

14 ΌΣΙΟΣ ΛΟΥΚΑΣ Ο βίος του οσίου Λουκά του Στειριώτη laquoΌσιος Λουκάς όπ σελ 80-81 Δύο μοναχοί που έρχονταν από την παλαιά Ρώμη έφθασαν και στο χωριό απrsquo όπου καταγόταν ο άγιος και φιλοξενήθηκαν εκεί από τη μητέρα του [hellip] Μόλις λοιπόν τους συνάντησε τους παρακαλούσε να γίνει συνοδοιπόρος τους και να περιβληθεί και αυτός το μοναχικό σχήμα Αλλά εκείνοι αφού τον ενημέρωσαν ότι σκοπός της πορείας τους ήταν τα Ιεροσόλυμα αρνούνταν να τον πάρουν μαζί τους και να τον ντύσουν μοναχό [hellip] Έτσι αφού εξήλθαν από το χωριό κρυφά μαζί μrsquo αυτόν φθάνουν στην Αθήνα και εισέρχονται και προσεύχονται στον εκεί ιερό ναό της μητέρας του Θεού Αυτοί τότε αφήνουν τον Λουκά στο μοναστήρι όπου είχαν καταλύσει τον παραδίνουν και τον εμπιστεύονται στον καθηγούμενο της μονής για να τον αποκείρει μοναχό σε σύντομο χρονικό διάστημα και να τον συγκαταλέξει στην εκλεκτή χορεία των αδελφώνraquo

Ο ναός της Θεοτόκου στην Αθήνα όπου προσευχήθηκε ο όσιος Λουκάς με τους δύο μοναχούς ήταν η Παναγία η Αθηνιώτισσα στον Παρθενώνα Ο Δ Σοφιανός εκδότης του βίου του οσίου Λουκά του Στειριώτη θεωρεί ότι το μοναστήρι όπου ο όσιος εκάρη μοναχός ήταν πιθανότατα η Μονή της Παντανάσσης των Αθηνών στο Μοναστηράκι (Όσιος Λουκάς όπ σελ 44)

15 IDRISI La premiegravere geacuteographie de lrsquoOccident (μτφ Chevalier Jauber επιμ H Bresc ndash A Nef GF Flammarion Παρίσι 1999 σελ 409) laquoCrsquoest une ville prospegravere et bien peupleacutee entoureacutee de jardins et de champs cultiveacutesraquo

16 ΜΙΧΑΗΛ ΑΚΟΜΙΝΑΤΟΣ Ο ΧΩΝΙΑΤΟΣ Τα Σωζόμενα Α 3073-6 laquoΤο κατrsquo εμάς όριο των Αθηνών από παλιά για διάφορους λόγους πάντα εκκενώνονταν από το πλήθος των εποίκων του τώρα κινδυνεύει να μετατραπεί στη λεγόμενη σκυθηκή έρημο Το αίτιο είναι ότι υποφέρουμε πολλές κακουχίες μάλλον περισσότερες και δυσκολότερες από τους υπόλοιπους γειτνιάζοντες κατωτικούςraquo

Α14725-26 laquoΌσο τα παιδιά λιγοστεύουν τόσο φθείρεται []raquo

Α3108-10 laquo[] μάλλον λοιπόν ζημιωμένο γιατί σιγά σιγά μεταναστεύουν οι περισσότεροι από εμάς και ερημώνει πλέον η χώρα μας []raquo

17 Α 15923-1606 laquoΒλέπεις τα τείχη τα μεν απογυμνωμένα τα δε εξrsquo ολοκλήρου αφανισμένα κατεδαφισμένα σπίτια και καλλιεργημένα γιατί αυτή είναι ενίοτε η τελευταία βίαιη συμπεριφορά των καταστροφέων [] βλέπεις την [πόλη] ερημωμένη και μη κατοικήσιμη [] Ενώ δε θα βρεις ούτε ερείπιο λοιπόν της Ηλαίας ή του Περιπάτου ή του Λυκείου οτιδήποτε κι αν κάνεις Μόνο το βραχώδη λόφο του Αρείου Πάγου μπορείς να δεις τίποτα το ακμαίο γιατί δεν υπάρχει ψιλή πέτρινη άκρη και μόνο από το ιερό αναγνωρίζεται το όνομα Τυγχαίνει και στην Ποικίλη Στοά να βρίσκεται ένα μικρό απομεινάρι σημάδι ποιμένων και αυτό και φαγωμένο στις πλίνθους από την πάροδο του χρόνουraquo

Α 3165-8 laquo[] όπως έπειτα και οι χείμαρροι διατρέχουν τις πέτρες που προεξέχουν στην μόνη και ταλαιπωρημένη Αθήνα όλα ρέουν με μένος παρακωλύοντας κάθε οχύρωμαraquo

18 Α 31919-21 laquo[] ώστε επειδή κανένας αγρός δε μπορούσε να οργωθεί στην Αθήνα και υπέφεραν άρχισαν να σπέρνουν τα οικόπεδα αυτών που κακήν κακώς εποίκισαν εκείνο το μέρος []raquo 19 ΕΥΘΥΜΙΟΣ ΜΑΛΑΚΗΣ επιστ προς Μιχαήλ Χωνιάτη laquoΌχι μόνο αυτά αλλά ο θεός των θαυμαστών και θα θρέψει τελείως τον πεινασμένο λαό και θα τον χορτάσει με λιγους άρτους [] κια θα παραθέσει ο Αθηναίος τραπέζι φέρνοντας ένα φτωχό μόνο κομμάτι άρτου ή λίγη κριθαρένια σταχτόπιτα με σκοπό όχι να ευχαριστηθεί με κρέας Και πώς μα την αλήθεια λοιπόν όταν όχι μόνο χόρτα ή ζώα αλλά ούτε ξηρά σύκα ή ελιές δεν έχουν Αυντή είναι η κατάσταση της Αθήναςraquo 20 ΜΙΧΑΗΛ ΑΚΟΜΙΝΑΤΟΣ Ο ΧΩΝΙΑΤΟΣ Τα Σωζόμενα Α 15829-31 laquo[] δεν είμαι ευτυχυσμένος γιατί εξαιτίας της μεγάλης ερημιάς της άλλοτε μεγάλης πόλης πολύ δυστυχές και μικρό είναι το ποίμνιο που διοικώraquo 21 Α 3262-4 laquo[] οι πέτρες κραύγαζαν όχι μόνο των σπασμένων παλιών περιβόλων αλλά και των οικοπέδων

αυτών που μετανάστευαν κάθε φοράlaquo

Β 40330-32 laquoΚαι έαν τον δικό σου Άρειο Πάγο το Αθηναϊκό όρος που βρίσκεται πάνω από τα σύννεφα το διασχίζουν παντού χαράδρες και γκρεμοί []raquo

Β 4188-10 laquo[] ότι τα χέρια σου ρέουν κατά τον χρυσό ποταμό και ανακαινίζεις τον άλλοτε κατεστραμμένο βωμό του Ελέους απέναντι από τους Αθηναίους []raquo 22 Β 1111-12 laquoΑυτούς που έχουν απομείνει γυναίκες και παιδία και υπέργηροι με τους πολλούς που έχουν τη σωστή ηλικίαraquo

Β 24823 laquoΑφανίζεται το εναπομείναν μικρό ποίμνιο των Αθηνώνraquo 23 Β 4216-17 laquo[] και συντριβή των πιο φτωχών και ολοκληρωτικό αποικισμόraquo 24 ΠΑΠΑΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Θ΄ (1227-1241) έτος 1232 laquoτώρα [hellip] Ο αρχιεπίσκοπος των Αθηνών δεν επιτρέπει να συνάπτονται γάμοι ούτε από όσους είτε αποδίδουν καποιο χρηματικό ποσό είτε επιδεικνύουν ευλάβεια σύμφωνα με τη θέλησή τουhellip πρώτα να αποδοθείhellip επειδή οι ΄Ελληνες σε οποιαδήποτε περίπτωση εναντιώνονται στο νόμο και από την υπακοή στη Ρωμαϊκή Εκκλησία προσπαθούν να εξαιρεθούν σε αυτές τις επαρχίες τόσο από Λατίνους όσο και από Ελληνες σοβαρό ατόπημα συμβαίνει Στ΄ αλήθεια είναι πραγματικότητα αυτά που διαπιστώνουμε με τα μάτια μας που δε θέλουμε να τα προσπεράσουμε ούτε να αδιαφορήσουμε εφrsquo όσον έχουν έτσι Και ο προαναφερθείς επίσκοπος πρέπει να επαναφέρει την τάξη και σε περίπτωση που είναι αναποφάσιστος αν πρέπει να τα θέσει υπrsquo όψη μας προς όφελος της εκκλησίας σκεφθείτε πως θα έλθει να επανορθώσει αφού του επιδοθεί έγκληση για εκκλησιαστικό έλεγχο Ειδάλλως όλοι κοκraquo

(Γρηγορόβιος Φ Ιστορία της Πόλεως των Αθηνών κατά τους μέσους αιώνας από του Ιουστινιανού μέχρι της υπό των Τούρκων κατακτήσεως Μεταφρασθείσα εκ της γερμανικής μετά διορθώσεων και προσθηκών υπό Σπ Π Λάμπρου III Αθήνα 1906(φωτοτυπική ανατύπωση Αθήνα 1977) σ 36 αρ 23) 25 laquo[hellip] los sindichs e prohomens e universitat de Cetines axi franchs com grechs [hellip]raquo

laquo[hellip] οι σύνδικοι και οι εξέχοντες και τα μέλη της κοινότητας των Αθηνών τόσο Φράγκοι όσο και Έλληνες [hellip]raquo

(Antoni Rubioacute y Lluch La Poblacioacute de la Gregravecia catalana en el segle XIV Barcelona 1933 σ 29)

laquoAls feels nostres tots aquells que son foragitats de la ciutat de Estines axi franchs com grechs qui sont en negre pont en lo duchat d Atenesraquo

laquoΣε όλους εμάς που είμαστε κάτοικοι της πόλης της Αθήνας τόσο Φράγκοι όσο και Έλληνες που βρίσκονται στο Νεγρεπόντε (εννοεί τον Εύριπο δηλαδή την πόλη της Χαλκίδας) και στο Δουκάτο των Αθηνώνraquo

(Antoni Rubioacute y Lluch Los Navarros en Grecia y el Ducado catalaacuten de Atenas en la Eacutepoca de su Invasioacuten Barcelona 1886 doc III σ 218-219)

laquoA nos es estat suplicat que volguessem atorgar a tot grech et albanes qui vulla venir en lo Ducat de Athenes que sia franch per II anysraquo

laquoΚαλούμε όλους τους Έλληνες και Αλβανούς που θέλουν να έρθουν να εγκατασταθούν στο Δουκάτο των Αθηνών παραχωρώντας τους για δύο έτη τα προνόμια των Φράγκωνraquo

(Antoni Rubioacute y Lluch La Poblacioacute de la Gregravecia catalana en el segle XIV Barcelona 1933 σ 22)

ΒΑΣΙΛΙΣΑ SIBILIA (2 Νοέμβριου 1379) (σύζυγος του Don Pedro IV) laquoRegina Aragonum Reverende in Christo pater | Intellecto quod in vestri ecclesia sante Marie de Satines reliquie sunt quamplurime tam beate Marie quam aliorum sanctorum paternitatem vestram quanto afectuosius possumus deprecamur quatenus de ipsis reliquiis nobis transmittere velitis per Bernardum Ballesterii presentium portitorem qui expeditis per ipsum inibi negociis quibusdam est huc breviter reversurus et alias super predictis creder hiis quae idem Bernardus vobis retulerit nostri parte ex hiis enim signatum impendetis nobis obsequium pro quo nos reputabimus vobis astriccius obligatam Datum Barchinone sub nostro sigillo secreto secunda die novembris anno a civitate mccclxxnono secretarius | Dirigitur archiepiscopo Athenarumraquo

laquoΗ Βασίλισσα της Αραγωνίας προς τον επίσκοπο πατέρα στην πίστη του Χριστού | Γνωρίζω ότι στην

εκκλησία Σας της Θεοτόκου Μαρίας των Αθηνών βρίσκονται πάρα πολλά ιερά κειμήλια τόσο της Παναγίας όσο και άλλων αγίων Λαμβάνουμε το θάρρος να παρακαλέσουμε την τόσο στοργική πατρική Σεβασμιότητά Σας για όσο διάστημα το επιθυμεί να μας αποστείλει τα εν λόγω ιερά κειμήλια με τον παρόντα κομιστή το Bernardum Ballesterii τον οποίο θα πέμψετε με τα πολύτιμα λέιψανα και ο ίδιος θα σας τα επιστρέψει και πάλι εκεί Και πιστέψτε όλα τα προλεχθέντα καθώς ο ίδιος ο Bernardus θα σας φέρει πίσω τα κειμήλια εκ μέρους μας Σε αυτά μάλιστα βάλτε σημάδι αναγνώρισης προς δική μας χάρη και ευπείθεια για το οποίο θα σας έχουμε υποχρέωση Η επιστολή να δοθεί στο Barchinone με τη δική μας μυστική σφραγίδα Δεύτερη μέρα του Νοεμβρίου του 1379 μετά τη Γέννηση του Κυρίου Ο Γραμματέας | Να δοθεί στον Αρχιεπίσκοπο των Αθηνώνraquo

(Antoni Rubioacute y Lluch Diplomatari de lrsquo Orient Catalagrave (1301-1409) Colleccioacute de documents per a la historia de l΄ expedicioacute Catalana a Orient i dels ducats dagrave Atenes i Neopagravetria Barcelona 1947 σ 466 doc no CCCLXXXVI)

Καταλανοί συμπολίτες σε αίτηση εκ μέρους Romeo de Bellarbre laquopobretat [hellip] del poble daquellaraquo

laquoφτώχειαhellipτου λαού της Αθήναςraquo

(Antoni Rubioacute y Lluch Los Navarros en Grecia y el Ducado catalaacuten de Atenas en la Eacutepoca de su Invasioacuten Barcelona 1886 doc XXXII σ 242 doc CCCXCI σ 473)

Capitula (1362) laquo[] in capitulis editis per dictam societatem francorum inter alia continentur quod nulla de catholicis christianis detur in uxorem alicui Greco vel qui fuerit grecus sub certa pena in capitulo ipso contenta []raquo

laquo[hellip] στους κανόνες που εκδόθηκαν για την εν λόγω κοινότητα Φράγκων ανάμεσα στα άλλα προβλέπεται και ότι καμία από τις καθολικές χριστιανές δεν μπορεί να παντρευτεί Έλληνα ή όποιον γίνει Έλληνας μάλιστα στο ίδιο κεφάλαιο ορίζεται και ποινή [hellip]raquo

(Λάμπρος Σπ Π Έγγραφα αναφερόμενα εις την μεσαιωνικήν Ιστορίαν των Αθηνών Αθήνα 1906 pt IV doc 91 σ 338)

CURIAL I GUumlELFA laquoaquella ciutat antiga noble e molt famosa qui donagrave lleys a Roma e [hellip] aquell estudi famoacutes en el qual la ciegravencia de conegraveixer Deacuteu srsquo aprenia [hellip]raquo

laquoεκείνη η αρχαία ευγενική και ένδοξη πόλη που έδωσε νόμους στη Ρώμη και [hellip] εκείνη η διάσημη εστία σπουδών στην οποία λάμβανε κανείς τη γνώση να προσεγγίσει το Θεό []raquo

(Antoni Rubioacute y Lluch laquoLa Gregravecia catalana des de la mort de Roger de Lluria fins a la de Frederic III de Sicilia (1370-1377)raquo Anuaris de lrsquo Institut Catalans V (1913-1914) σ 425 (όπου παρατίθεται από το Curial i Guumlelfa Novella catalana del Segle XV ed Ant Rubio y Lluch Barcelona 1901 III chap XXVIII σ 382) 26 laquo[hellip] la capella de Sant Berthomeu del palau del castel de Cetines [hellip]raquo

laquoΤο παρεκκλήσι του Αγίου Βαρθολομαίου στο παλάτι του κάστρου της Αθήναςraquo

(Antoni Rubioacute y Lluch La Acropolis de Atenas en la epoca Catalana Barcelona 1908 σ 20 30)

Αυτό πιθανότατα βρισκόταν στα Προπύλαια και εκεί κατοικούσε ο διοικητής της Ακρόπολης 27 laquo[hellip] adornograve de strade e di edifizii la cittagrave drsquo Atene e fece mettere in fulla bocca del Porto Pireo due Lioni di marmo i quali arsquo nostri tempi ancora vi si veggonoraquo

laquo[]στόλισε την πόλη της Αθήνας με δρόμους και κτίρια και διέταξε να τοποθετήσουν στο λιμάνι του Πειραιά δύο μαρμάρινα λιοντάρια τα οποία και στις μέρες μας τα βλέπει κανείς στο Porto Leoneraquo

(Giambattista Ubaldini ldquoOrigine della famiglia delli Acciaiolirdquo στο Istoria della casa degli Ubaldini Florence 1588 σ 176)

Αναφέρεται στην δραστηριότητα των Φλωρεντινών δουκών της Αθήνας 28 Πάπας Γρηγόριος Θ΄ (1227-1241) έτος 1232 laquoReverendissimo signore mio sappia la vostra Magnificenza che adi 6 di questo per la grazia di Dio giunsi in Patrasso sano e salvo e qua trovai novelle che messer Neri e tutta la sua famigl(i)a stanno bene ed ebe adi 2 di questo lo chastello di Settine Egrave vero che a Settine egrave stato ed egrave grande mortalitagrave dicheacute messer Neri chon tutta la famigl(i)a se nrsquo egrave andato e sta a Stiveraquo

laquoΥψηλότατε κύριέ μου ας μάθει η Μεγαλειότητά Σας πως στις 6 αυτού του μήνα (Μάιος) με τη χάρη του Θεού στεφθήκαμε στην Πάτρα νικητές αβλαβείς και σώοι και λάβαμε την είδηση ότι ο άρχοντας Neri και όλη η οικογένειά του είναι καλά και κατέχουν από τις 2 του μήνα το κάστρο των Αθηνών Είναι αλήθεια πως στην Αθήνα υπάρχει μεγάλη θνησιμότητα για αυτό το λόγο ο αφέντης Neri μαζί με όλη την οικογένειά του μετέβη και διαμένει στη Θήβαraquo

Από επιστολή του Jacopo da Prato προς το Donato Acciaiuoli στην οποία τον ενημερώνει ότι ο Neri Acciaiuoli κατέλαβε την Αθήνα που την κατείχαν οι Καταλανοί 29 Αντίγραφο της διαθήκης του Neri Acciaiuoli αφέντη της Κορίνθου

laquo1 Εγώ ο Nerio Acciaiuoli ηγεμών της Κορίνθου και του δουκάτου των Αθηνών έχων σώας τας φρένας

παρά την ασθένεια του σώματος με την επιθυμία να προνοήσω για την σωτηρία της ψυχής μου και για τη γαλήνη της χώρας μου συντάσσω και διατάσσω να εκτελεστεί με την παρούσα επιστολή η διαθήκη και η τελευταία βούλησή μου Αρχικά εμπιστεύομαι τη ψυχή μου στον Παντοδύναμο Θεό τον οποίο σέβομαι και το σώμα μου ορίζω να ταφεί στην εκκλησία της Παναγίας της Αθηνιώτισσας

2 Ακολούθως αφήνω στην Εκκλησία της Παναγίας των Αθηνών όλες τις αρμοδιότητες και δικαιοδοσίες της Αφήνω επίσης όλες τις [hellip] (ccedilumente) της φυλής μας Επιθυμώ ακόμα οι πόρτες του εν λόγω ναού οι οποίες ήταν κοσμημένες με ασήμι να στολιστούν και να επικαλυφθούν από την αρχή και πάλι Θέλω επιπλέον όλα τα ιερά κειμήλια και σκεύη τα στολισμένα με χρυσό ασήμι και πολύτιμες πέτρες που αφαιρέθηκαν από τη συγκεκριμένη εκκλησία για την πληρωμή των λύτρων της αιχμαλωσίας μου να αγοραστούν και να αποδοθούν στο ναό των Αθηνών Βούλομαι επιπροσθέτως στην εκκλησία αυτή να βρίσκονται διαρκώς είκοσι ιερείς και των δύο βαθμών οι οποίοι πρέπει να είναι Λατίνοι της καθολικής πίστης να υπηρετούν νύχτα και μέρα να ασκούν τα διοικητικά καθήκοντα της εκκλησίας των Αθηνών αλλά και να λειτουργούν για τη σωτηρία της ψυχής μας Ακόμα επιθυμώ οι φόροι και οι [hellip] (ccedilumente) από την πόλη των Αθηνών να αποδοθούν στους είκοσι προαναφερθέντες ιερείς για να τους διαχείριζονται και για τη μισθοδοσία τους κατά τη διακριτική ευχέρεια των εκτελεστών τη διαθήκης Θέλω επίσης οι εν λόγω φόροι και οι [hellip] (choxe) να χρησιμοποιηθούν για την κατασκευή και επισκευή μερών του ναού της Αθήνας Μάλιστα ορίζω η χειροτονία των είκοσι ιερέων καθώς και των άλλων [hellip] που ανήκουν στην Εκκλησία των Αθηνών να υπαχθεί στη φροντίδα και επίβλεψη της εξαίσιας και εκλαμπρότατης Signoria της Βενετίας έτσι ώστε κανένας να μην μπορεί να εμποδίσει την εντολή μου τόσο για τους ιερείς όσο και για τα άλλα ζητήματα που αφορούν στην εκκλησία των Αθηνών Και σε περίπτωση παραμέλησης από τους εκτελεστές της διαθήκης των καθηκόντων τους η Signoria του Δόγη να έχει τη δύναμη και την ελευθερία να θέσει σε ισχύ με αποτελεσματικότητα όλες τις εντολές μου τόσο για τους ιερείς όσο και για τα άλλα ζητήματα που αφορούν την εκκλησία των Αθηνών

5 Στη συνέχεια ορίζω να δοθούν στον επίσκοπο του Άργους [hellip] χρυσά δουκάτα τα οποία έχουμε από τα εισοδήματα της Εκκλησίας των Αθηνών κατά το χρόνο εκείνο που ο εν λόγω επίσκοπος υπηρέτησε στην εκκλησία της Αθήνας ως [hellip]

7 Επίσης βούλομαι όλοι οι ναοί καθεδρικοί και μη οι οποίοι βρίσκονται στη διαχείρισή μου είτε με ενοίκιο είτε με άλλο τρόπο όταν λήξει η μίσθωσή τους να επιστρέψουν ελεύθερα στην ιδιοκτησία των κατόχων τουςraquo 30 laquoΣτο έτος 1412 μΧ ο πρεσβύτερος Petrus Stosbezch ηγούμενος της μονής Δαφνίου απεβίωσε την 21η Αυγούστου Η ψυχή του ας αναπαύεται εν ειρήνη Αμήνraquo

(ΑΚΟρλάνδος-ΛΒρανούσης Τα χαράγματα του Παρθενώνος ήτοι επιγραφαί χαραχθείσαι επί των κιόνων του Παρθενώνος κατά τους Παλαιοχριστιανικούς και Βυζαντινούς χρόνους Αθήνα 1973 σ177-178 χάραγμα υπ αρ 223)

Ο Αββάς Petrus Stosbezch (ορθή γραφή Stolbezch ή Strosberch) ήταν ο όγδοος κατά σειρά ηγούμενος της μονής Δαφνίου η οποία από το έτος 1207μ Χ ανήκε στο Ρωμαιοκαθολικό μοναστικό τάγμα των Κιστερκιανών ύστερα από παραχώρηση της σε αυτούς από το δούκα των Αθηνών Όθωνα ντε λα Ρος Εθεωρείτο το πλέον γνωστό κιστερσιανό μοναστήρι του Ελλαδικού χώρου και αποτελούσε νεκροταφείο των δουκών της Αθήνας Βλ Ορλάνδος Χαράγματα σ 177-178 και Πίτερ Λοκ Οι Φράγκοι στο Αιγαίο 1204mdash1500 (μετάφραση από το αγγλικό πρωτότυπο Γιώργος Κουσουνέλος) Αθήνα 1998 σ 364-365

laquoΣτο έτος 1412 μΧ ο πρεσβύτερος Νικόλαος δεκανός της εκκλησίας των Αθηνών απεβίωσε την 2α Μαρτίου Η ψυχή του ας αναπαύεται εν ειρήνη Αμήνraquo

(Ορλάνδρος Χαράγματα σ178 χάραγμα υπ αρ 224)

laquoστο έτος 1412 μΧ ο πρεσβύτερος Νικόλαος δεκανός της εκκλησίας των Αθηνών απεβίωσε την 2α Μαρτίου Η ψυχή του ας αναπαύεταιraquo

(Ορλάνδρος Χαράγματα σ179 χάραγμα υπ αρ 225)

Αυτό και το προηγούμενο χάραγμα είναι για το ίδιο πρόσωπο τον πρεσβύτερο της καθολικής εκκλησίας Νικόλαο ο οποίος ασκούσε ταυτόχρονα το κατώτερο εκκλησιαστικό διακόνημα του δεκανού Για το δεκανό βλ Δ Δημητράκος Μέγα Λεξικόν όλης της Ελληνικής γλώσσης τόμος Δ΄ Αθήνα 21964 σ 1788 λήμμα laquo(ο)δεκανόςraquo 31 laquoAquella vetustissima e famosissima Atenes drsquoon eacutes eixida tota la elegagravencia eloquumlegravencia e doctrina dels Grechsraquo

laquoΣε εκείνη την αρχαιότατη και ενδοξότατη Αθήνα απrsquo όπου προήλθαν όλη η κομψότητα η τέχνη της ρητορείας και οι επιστήμες των Ελλήνωνraquo

(Antoni Rubioacute y Luch Anuaris de lrsquo Institut Catalans Ι (1907) σ 254 και V (1913-1914) σ 432 (όπου παρατίθεται από το Ricard Albert amp Joan Gassior (ed) Parlaments a les Corts Catalanes Barcelona 1928 σ 209)

32 laquoΗ Αθήνα ήταν ο οίκος των ελλήνων φιλοσόφων [hellip] ήταν το λίκνο της φιλοσοφίας των Ελλήνων και ο τόπος όπου διασώζονταν οι επιστήμες και οι φιλοσοφικές τους απόψειςraquo

(Geacuteographie drsquo Aboulfeacuteda μετάφραση Joseph T Reinaud vol II pt I (Paris 1848) σ 313) 33 laquo[] Όχι μακριά από την Πάτρα βρίσκεται η Αθήνα στην οποία υπήρξε κάποτε το φυτώριο σπουδών των Ελλήνων Αυτή η πόλη υπήρξε κάποτε η ευγενέστερη των πόλεων όμως τώρα είναι σχεδόν έρημη Πράγματι στην πόλη της Γένοβας δεν υπάρχει άλλη μαρμάρινη στήλη ή άλλο αξιόλογο έργο φτιαγμένο από πέτρα παρά μόνο ότι μεταφέρθηκε εκεί από την Αθήνα και καθrsquo ολοκληρία η Γένοβα κτίσθηκε από τα μνημειακό υλικό της Αθήνας όπως η Βενετία κτίστηκε από τις πέτρες της Τροίαςraquo

(Ludolf de Sudheim (Suchem) De itinere terrae sanctae liber έκδοση Ferdinard Deycks Bibliothek des litterarischen Vereins in Stuttgart XXV(1851) σ 23) 34 laquoΜε τη σκέψη πάντα να επιστρέψουμε στην πατρίδα διατάξαμε να κατεβούμε στην πόλη των Αθηνών την οποία εκ νέου οι Βενετοί κατέλαβαν και έθεσαν υπό τον έλεγχό τους μετά το θάνατο του άρχοντα Raynieri της Φλωρεντίας που την είχε πριν υπό την κυριαρχία του [] κι έτσι επιβιβαστήκαμε σε ένα πλοιάριο από την περιοχή της Fermia με αντίτιμο δέκα δουκάτα για να μας μεταφέρει στη γη των Αθηνών η οποία απέχει από τη Fermia περίπου 80 μιλιάρια [] στις 24 του μηνός Φεβρουαρίου φθάσαμε στην πολιτεία των Αθηνώνraquo

(Leacuteon Legrand ldquoRelation du pegravelerinage agrave Jeacuterusalem de Nicolas de Martoni notaire italienrdquo Revue de lrsquoOrient latin III (Paris 1895) σ 647-653 656) 35 laquoΠερί της πόλης των Αθηνών Η πόλη των Αθηνών που συναποτελείται από κτίρια της αρχαιότητας και στην οποία διέμεναν επιστήμονες και συγγραφείς καθώς κάποτε υπήρξε σπουδαία πολιτεία με εξαίσια κτίσματα βλέπουμε ότι έχει πολλούς στύλους και κομμάτια από μάρμαρο που τώρα κείτονται εκεί όπου κάποτε κτίστηκε αυτή η πόλη Η ίδια αυτή πόλη απλωνόταν ως τις ακτές της θάλασσας και η περίμετρός της οριζόταν στα 24 μίλια επί εποχής του αυτοκράτορα Αδριανού ο οποίος υπήρξε κι αυτός κυρίαρχός της Αργότερα μετά την καταστροφή της από τους Τρώες η έκταση της Αθήνας περιορίστηκε στην περιοχή υπό το βράχο της Ακρόπολης Η ίδια η πόλη βρίσκεται ανάμεσα σε δύο βουνά τα οποία χωρίζει απόσταση έξι μιλίων και έχει ύπαιθρο που εκτείνεται στα 12 μίλια γεμάτη με πολλά και όμορφα δέντρα με ελιές Τώρα στrsquo αλήθεια η πόλη πρέπει να έχει γύρω στις χίλιες οικίεςraquo

Πρόκειται για τα βουνά του Υμηττού και του Αιγάλεω τα οποία απέχουν 8 μίλια ή 88 χιλιόμετρα Βλ Paton James Morton Mediaeval and Renaissance visitors to Greek Lands Princeton 1951 σ 32 σημ 11

Ο Martoni δεν μπορεί να μέτρησε όλα τα σπίτια των Αθηνών η εκτίμησή του ωστόσο φαίνεται ορθή Το 14ο αιώνα η Αθήνα εκτεινόταν σε μια μικρή μάλλον περιοχή κυρίως στη βόρεια και βορειοανατολική πλευρά του βράχου της Ακρόπολης Υπήρχαν επίσης σπίτια και πολλές εκκλησίες στην περιοχή γύρω από το ναό του Διός και κατά μήκος των όχθων του Ιλισσού ποταμού Πράγματι η Αθήνα κατά την περίοδο της καταλανικής κυριαρχίας έμοιαζε περισσότερο με πόλη και ήταν με βεβαιότητα σε πολύ καλύτερη κατάσταση απrsquo ότι υπήρξε το 1833 και 1834 όταν η τότε κυβέρνηση αποφάσισε να την ορίσει πρωτεύουσα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους Βλ KM Setton Catalan Domination of Athens 1311-1388 London 1975 (revised edition) σ 228 36 laquoΌταν φθάσαμε στην Αθήνα- Την ημέρα του Σαββάτου θα ήταν μάλλον εννιά φθάσαμε στην Αθήνα με την ελπίδα ότι θα βρούμε τον άρχοντα Λουδοβίκο της Πράτα αρχιεπίσκοπο της πόλης Εντούτοις δεν τον βρήκαμε γιατί βρισκόταν στην Κόρινθο με τον δούκα της Κεφαλονιάς Βρήκαμε τότε τον αντικαταστάτη του αρχιεπισκόπου και κάποιους οικείους του τους οποίους είχε εμπιστευτεί να προσέχουν την περιουσία του και να διοικούν με σύνεση την εκκλησία του Εκείνοι μας φιλοξένησαν τη μέρα που προαναφέρθηκε και την επόμενη νύχτα καθώς στην Αθήνα δεν υπήρχαν ξενώνες και καταλύματα φιλοξενίαςraquo

37 laquoΠερί των πηγών νερού από τις οποίες συνέβαινε να πίνουν οι σπουδάζοντες στην Αθήνα- Με την επιθυμία να δω κάποιες από τις αρχαιότητες αυτής της πόλης ζήτησα από μερικούς κατοίκους να με οδηγήσουν στα αρχαία μνημεία Και πρώτα πήγαμε σε εκείνες τις δύο πηγές νερού από τις οποίες έπρεπε να πιει ο σπουδαστής για να αποκτήσει τη γνώση κι εκεί σύχναζαν οι συγγραφείς καθώς οι πηγές του νερού από όπου έπιναν ήταν ο χώρος μελέτης των μεγάλων φιλοσόφων του Αριστοτέλη και άλλων που ζούσαν στην Αθήνα αυτές οι δύο μάλιστα ήταν όμορφα κατεργασμένες με κομμάτια μάρμαρο Έπειτα μεταβήκαμε στη Σχολή του Αριστοτέλη η οποία κατασκευασμένη από μάρμαρο εκτεινόταν σε είκοσι πόδια μήκος και 15 πλάτος Ήταν καλυμμένη με μαρμάρινες δοκούς και πάνω από αυτές βρίσκονταν μαρμάρινες πλάκες και όλο το κτίσμα περιμετρικώς και άνωθεν ήταν διακοσμημένο με ποικίλα στολίδια από φύλλα χρυσού και άλλα ωραία χρώματα και μάλιστα από κάθε πλευρά της σχολής φαίνονται τυπωμένα τα εν λόγω διακοσμητικά στοιχεία Οι εξωτερικές πύλες οδηγούν σε αίθρια με κολώνες καλυπτόμενες από μαρμάρινες δοκούς και πλάκες στα οποία αίθρια τα έτσι περίτεχνα στολισμένα ο Αριστοτέλης όταν ήταν κουρασμένος από τη μελέτη περνούσε την ώρα του ψυχαγωγούμενος Κατόπιν πήγαμε εκεί όπου υπήρχε η μεγάλη οικία του αυτοκράτορα Αδριανού η οποία έχει καταστραφεί τώρα παραμένουν είκοσι κολώνες περίπου είκοσι παλάμες σε ύψος και τόσο μεγάλες σε όγκο ώστε θα χρειάζονταν τέσσερις άνθρωποι με ενωμένα τα χέρια σε πλήρη έκταση για να αγκαλιάσουν τη μία από αυτές Πάνω στις κολώνες αυτές βρίσκονται δοκοί από μάρμαρο μεγάλες σε μήκος και όγκο πάνω από τις οποίες υψωνόταν μεγάλο κτίριοraquo

Ο περιηγητής βρισκόταν στους πρόποδες του Λυκαβηττού και έβλεπε μέρος από τα ερείπια του υδραγωγείου που

ξεκίνησε να κατασκευάζεται επί Αδριανού και ολοκληρώθηκε επί του Αντωνίνου Πίου Βλ Setton όπ σ 229

Ο Martoni παρατηρούσε ότι είχε απομείνει από το ναό του Ολυμπίου Διός Βλ Setton όπ σ 229

laquoΠερί της εισόδου του μεγάλου κάστρου- Κι εκεί κοντά βρίσκεται μια θύρα εισόδου που ήταν του προειρημένου κάστρου η οποία είσοδος αποτελείται από μαρμάρινες πέτρες (λιθοπλίνθους) με εξαίσια κατεργασία τόσο όμορφη όσο και η είσοδος του πύργου της πόλης της Κάπουας αλλά όχι τόσο μεγάλη για είσοδος όπως μου φαίνεται Επίσης έξω από την πόλη βρίσκεται αυτή η μεγάλη γέφυρα με το μεγάλο οικοδόμημα όπου άλλοτε στρατιώτες πολεμούσαν κατά ομάδες έτρεχαν από κάθε πλευρά και στο μέσο της γέφυρας διεξαγόταν η μάχηraquo

Ο Setton θεωρεί ότι η σχετική παράγραφος του Martoni De introytu qui fuerit castri περιγράφει τα Προπύλαια και το Στάδιο Βλ Setton όπ σ 229 και σημ 45 Ο Τανούλας ωστόσο εκτιμά πως η περιγραφή της εισόδου με πύργους συμμετρικούς όπως ήταν σύνηθες κατά το Μεσαίωνα στην Ιταλία μας οδηγεί κατευθείαν στην υστερορωμαϊκή πύλη γνωστή σήμερα ως laquoπύλη Beuleacuteraquo η οποία τότε δεν είχε καλυφθεί ακόμη από το μεταγενέστερο ογκώδη προμαχώνα Η είσοδος πρέπει να ήταν κλειστή όπως φαίνεται από την έκφραση του Martoni laquoθύρα εισόδου που ήταν του κάστρουraquo όπου το ρήμα βρίσκεται σε παρελθόντα χρόνο Θεωρεί ακόμα πολύ πιθανό ότι αυτό που ο Martoni ονομάζει μεγάλη γέφυρα είναι ο νότιος τοίχος του Ωδείου του Ηρώδου του Αττικού το κάτω τμήμα του οποίου ήταν θαμμένο στις επιχώσεις με αποτέλεσμα να μην διακρίνονται οι είσοδοι Συμπεραίνει μάλιστα πως ένας ελεύθερος τοίχος διάτρητος από δύο σειρές τοξωτών ανοιγμάτων ήταν φυσικό να ερμηνευθεί ως γέφυρα με δεδομένο το στρατιωτικό της χαρακτήρα καθώς εκείνη την εποχή ήταν ενταγμένη στην οχύρωση των κλιτύων της Ακρόπολης δηλαδή του Ριζοκάστρου Βλ Τανούλας Τάσος Τα Προπύλαια της Αθηναϊκής Ακρόπολης κατά τον Μεσαίωνα Αθήνα 1997 σ 39 Στο ίδιο έργο σ 42 σημ5 ο συγγραφέας εκθέτει με πειστικό τρόπο την επιχειρηματολογία του με την οποία στηρίζει την αρχαιολογική του υπόθεση έναντι της ερμηνείας του Setton Έτσι συμπεραίνει ότι η βέβαιη διαδρομή του Ν Martoni πρέπει να ήταν η εξής Υδραγωγείο του Αδριανού (Σχολή του Αριστοτέλη) Ολυμπιείο (Παλάτι του Αδριανού) θέατρο Ηρώδου του Αττικού (μεγάλη γέφυρα) πύλη Beuleacute (πόρτα εισόδου του κάστρου)

38 laquoΠερί του κάστρου των Αθηνών και της κεντρικής του αίθουσας- Ακολούθως μπήκαμε στο ίδιο το κάστρο της πόλης που βρίσκεται πάνω από αυτή [την πολιτεία] χτισμένο από μαρμάρινους λίθους και στο οποίο υπάρχει αυτή η μεγάλη αίθουσα στην οποία βρίσκονται δεκατρείς μεγάλοι κίονες Πάνω από αυτούς τους κίονες υπάρχουν δοκοί τριάντα πόδια μάκρος και πάνω από αυτές τις δοκούς υπάρχουν μαρμάρινες πλάκες τεράστιο και αξιοθαύμαστο έργο να το βλέπειςraquo

Η κεντρική αυτή αίθουσα ήταν η δυτική αίθουσα του κεντρικού κτιρίου των Προπυλαίων περιλάμβανε έξι ιωνικούς κίονες στο εσωτερικό και έξι δωρικούς στην πρόσοψη Ο Martoni μετράει δεκατρείς είτε γιατί απλά σφάλλει είτε γιατί προσμετρά και έναν από τους κίονες των πτερύγων που δεν είχε ακόμα εντοιχιστεί όπως οι υπόλοιποι Από το γεγονός αυτό και από τη σειρά της αφήγησης συνάγεται ότι ο περιηγητής μπήκε στην Ακρόπολη μέσα από το κεντρικό κτίριο των Προπυλαίων του οποίου οι κίονες ήταν ακόμη ελεύθεροι Τανούλας όπ σ 40

laquoΠερί της εκκλησίας της μεγάλης των Αθηνών και των ωραίων κτιρίων της- Κατόπιν πήγαμε στη μεγάλη εκκλησία που βρίσκεται εντός του κάστρου και είναι αφιερωμένη στην Παναγία Αυτή η εκκλησία είναι χτισμένη με μεγάλες μαρμάρινες πλάκες όλες κοσμημένες και είναι μεγάλη όπως η εκκλησία της Καπούης Την περιστοιχίζουν απ΄ έξω εξήντα μεγάλοι κίονες οι οποίοι είναι πολύ ψηλοί και φαίνεται πως με κλίμακες θα μπορούσε να φτάσει κανείς τόσο ψηλά και μάλιστα είναι τόσο μεγάλοι που χρειάζονται πέντε άνδρες στη σειρά να ενώσουν τα τεντωμένα χέρια τους για να τους αγκαλιάσουν Και πάνω στους κίονες υπάρχουν μαρμάρινες δοκοί μεγάλες και επιμήκεις από μάρμαρο Πάνω σε αυτές βρίσκεται το αίθριο του ναού Φαίνεται απίστευτο να συλλάβει το ανθρώπινο μυαλό με ποιό τρόπο μπόρεσαν να κατασκευάσουν αυτό το μεγαλοπρεπές κτίριο Περί του πρώτου ιερού- Αυτός ο ναός είχε δύο επίπεδα το ένα μετά το άλλο Στο πρώτο είναι το πρώτο ιερό στον κόσμο που ίδρυσε ο Άγιος Διονύσιος αφού ασπάστηκε την ιερή αυτή καθολική πίστηraquo

Ο περιηγητής στρογγυλοποίησε τον αριθμό των 58 κιόνων Βλ Paton όπ σ 33 σημ 17

Πρόκειται για τον αρχαίο Παρθενώνα και τον Εκατόμπεδο Βλ Setton όπ σ 230

39 laquoΠερί του κίονα που φέρει χάραγμα του Αγίου Διονυσίου- Μεταξύ των εν λόγω κιόνων βρίσκεται και ένας που φέρει χάραγμα Σε αυτόν στεκόταν μπροστά ο Άγιος Διονύσιος την εποχή που συνέβαινε το Πάθος του Κυρίου μας Ιησού Χριστού και τότε καθώς κάθε κτίσμα της Αθήνας έτρεμε συθέμελα από το σεισμό που συντάραξε ολάκερη τη γη είπε τα εξής laquoΕίτε καταστρέφεται η μηχανή του κόσμου είτε συμβαίνει κάτι στον Υιό του Θεούraquo και ακολούθως σημάδεψε με το χέρι του το συγκεκριμένο κίονα με ένα σταυρό Αυτός μάλιστα ο σταυρός παραμένει εκεί ως τις μέρες μας Η είσοδος της ίδιας εκκλησίας είναι μεγάλη όπως εκτιμώ τέσσερις κάνες στο πλάτος και πέντε στο ύψος Στην εν λόγω είσοδο υπάρχουν θύρες οι ίδιες με αυτές που βρίσκονταν στην πύλη του κάστρου της Τροίας Όταν καταστράφηκε η πολιτεία των Τρώων οι θύρες του κάστρου τους μεταφέρθηκαν στην Αθήνα και έγιναν μέρος των πυλών του ναού αυτού της Παναγίαςraquo

laquoΣχετικά με τους κίονες από πολύχρωμα ακριβά μάρμαρα ndash Το μέρος της εκκλησίας όπου στέκεται ο χορός

(των ψαλτών) είναι πολύ όμορφο και γύρω από το ιερό υψώνονται τέσσερις κίονες από πολύχρωμα ακριβά μάρμαρα και είναι τόσο μεγάλοι σε πλάτος που θα χρειάζονταν δύο άντρες με τα χέρια τους σε διάταση για να τις αγκαλιάσουν και σε ύψος είναι δύο κάνες Πάνω στους κίονες στηρίζεται ένας πολύ ωραίος τρούλος που υψώνεται άνωθεν του μεγάλου ιερού Πλησίον του ιερού βωμού υπάρχει μια ωραία και μεγάλη στέρνα στην οποία ρέει πολύ νερό όταν βρέχειraquo

laquoΠερί της εικόνας της Παναγίας που αγιογράφησε ο Άγιος Λουκάς - Κοντά στο ιερό σε ένα μικρό παρεκκλήσι που βρίσκεται στη δεξιά πλευρά του υπάρχει μια εικόνα της Παναγίας μας ζωγραφισμένη δια χειρός του ευαγγελιστή Λουκά Αυτή η εικόνα είναι στολισμένη με μαργαριτάρια και διάφορες άλλες πολύτιμες πέτρες και με πολλή προσοχή τη φύλαγαν κλειδώνοντας το παρεκκλήσι για να μην κλαπεί Περιμετρικά του ναού βρίσκονται ογδόντα μαρμάρινοι κίονες πάνω στους οποίους υπάρχουν μαρμάρινες επιμήκεις δοκοί με πλάκες από μάρμαρο στις οποίες στηρίζεται ένα πρόσθετο κτίσμα που διατρέχει περιμετρικά όλη την εκκλησία Σε κάποια κρυψώνα στον τοίχο του ναού φαίνεται το φως από μια φλόγα η οποία ποτέ δεν σβήνει θεωρείται ότι κάποτε εκεί βρισκόταν θαμμένη η σορός ενός αγίουraquo

Αν οι Βενετοί είχαν πιστεύσει ότι όντως η εικόνα αυτή ήταν δια χειρός του ευαγγελιστή Λουκά θα την είχαν μεταφέρει στο ναό του Αγίου Μάρκου της Βενετίας και θα σωζόταν πιθανότατα ως τις μέρες μας Βλ Setton όπ σ 230

Ο Setton αναφέρει ότι επρόκειτο για μία πινακοθήκη που κτίστηκε κατά τη βυζαντινή περίοδο πολύ πριν την εποχή του Μιχαήλ Χωνιάτη Setton όπ σ 231

Το φως από τη φλόγα αυτή περιγράφει και ο περιηγητής Saewulf που επισκέφθηκε την Αθήνα το 1103 Η πίστη σε αυτό εκδηλώθηκε επίσης σε ένα συγκινητικό κήρυγμα του Μιχαήλ Χωνιάτη προς το ποίμνιο των πιστών στο ναό της Παναγίας της Αθηνιώτισσας Ωστόσο οι περιηγητές του 17ου αιώνα κάνουν απλώς λόγο για ένα διαφανή στο φως λίθο που είχε εντοιχιστεί με τους λοιπούς απλούς Βλ Setton όπ

laquoΠερί των ιερών κειμηλίων της εκκλησίας των Αθηνών ndash Στη συγκεκριμένη εκκλησία την προαναφερθείσα ημέρα είδαμε τα κάτωθι ιερά κειμήλια που τα παρουσίασαν ενώπιόν μας οι φύλακες του ναού Υπήρχαν λοιπόν λείψανα από

- το κεφάλι του Αγίου Μακαρίου

- το οστό του χεριού (μπράτσο) του Αγίου Διονυσίου της Φραγκιάς

- το χέρι (μπράτσο) του Αγίου Κυπριανού

- το χέρι (μπράτσο) του Αγίου Ιουστίνου

- το οστό επίσης του Αγίου Μακκαβαίου καθώς και κειμήλια όπως ένα βιβλίο με όλα τα Ευαγγέλια γραμμένο από την Αγία Ελένη σε περγαμηνές στην ελληνική γλώσσα το οποίο και θεωρείται μέγας θησαυρόςraquo

laquoΠερί ενός ειδώλου - Έξω από τα τείχη του κάστρου βρίσκονται δύο κίονες πάνω στους οποίους λέγεται ότι κάποτε υπήρχε κάποιου εξαίσιο κτίσμα στο οποίο περικλειόταν ένα είδωλο που είχε τη δύναμη να καταστρέφει όσα πλοία πλησίαζαν εκείνη την εποχή την Αθήνα με εχθρική διάθεση όσο μακριά στη θάλασσα κι αν βρίσκονταν αυτάbull εξαιτίας λοιπόν του ειδώλου βυθίζονταν ενώ στrsquo αλήθεια λέγεται ότι όσα πλοία έρχονταν για καλό τίποτα κακό δεν πάθαιναν από το άγαλμαraquo

Ο Martoni αναφέρεται προφανώς σε δύο ρωμαϊκούς κίονες που υπάρχουν στη νότια πλαγιά της Ακρόπολης πάνω από το μνημείο του Θρασύλλου και του γιου του Θρασυκλή Φαίνεται πως ο μύθος του ειδώλου που απορρέει από αυτόν του κεφαλιού της Γοργώς ήταν ζωντανός και κατά την Αρχαιότητα και κατά το Μεσαίωνα Βλ Setton όπ σ 232

40 laquoΤην 7η Απριλίου (1436) ήλθα στην Αθήνα την ξακουστή πόλη της Αττικής όπου είδα πρώτα-πρώτα τεράστια τείχη παντού σε κατάσταση κατάρρευσης λόγω της παλαιότητας τους Και εντός και εκτός της πόλης στους αγρούς υπήρχαν μαρμάρινα κτίσματα πέρα από κάθε φαντασία -οικίες ιεροί ναοί- καθώς και διάφορα έργα τέχνης άξια παρατήρησης για την εκπληκτική τους κατασκευή και τους πελώριους κίονες αλλά όλα σε σωρούς γκρεμισμένων ερειπίων παντούraquo

Ο Ciriaco dei Pizzicolli ή Κυριάκος ο Αγκωνίτης (c 1391-1452) ήταν Ιταλός περιηγητής του 15ου αιώνα μ Χ ο οποίος επισκέφθηκε τρεις ή τέσσερις φορές την Ελλάδα μεταξύ των ετών 1435-1448 Ήλθε στην Αθήνα δύο φορές μία τον Απρίλιο του 1436 και δεύτερη φορά το 1444 Στις αρχές Απριλίου του 1436 ο Κυριάκος ο Αγκωνίτης έφτασε στην πόλη των Αθηνών πιθανόν από το Βορρά ίσως μέσω της κύριας οδού πρόσβασης που ήταν η κοιλάδα μεταξύ των βουνών της Πάρνηθας και της Πεντέλης Βλ Setton Domination σ 232 και Edward W Bodnar SJ ldquoAthens in April 1436rdquo Archaelogy Vol 23 No 2 (April 1970) σ 97

41 laquo[hellip] μια μαρμάρινη αψίδα που αποτελείται από δύο μονόλιθους [hellip] στην είσοδο ενός υδραγωγείου ένα μίλι έξω από την πόλη το οποίο έχει καταρρεύσει λόγω παλαιότητας [hellip] Οι αυτόχθονες κάτοικοι των Αθηνών το αποκαλούν Σχολή του Αριστοτέληraquo

Η δεξαμενή νερού στο Λυκαβηττό ( Το Υδραγωγείο του Αδριανού) ή αλλιώς Σχολή του Αριστοτέλη

42 laquo[Ο ναός του Ολυμπίου Διός] []Ο οίκος του αυτοκράτορα Αδριανού με τεράστιους μαρμάρινους κίονες οι περισσότεροι από τους οποίους έχουν καταρρεύσει Ωστόσο στέκονται ακόμα 21 κίονες με ακέραια τα κιονόκρανα και στοιχισμένοι σε ευθείες []Η διάμετρος τους είναι επτά πόδια Τα κιονόκρανα τους έχουν διάμετρο δεκατέσσερα πόδια Και το ύψος τους είναι εξήντα πόδιαraquo

Από τις 21 κολώνες που αναφέρει ο Αγκωνίτης μόνο 15 σώζονται σήμερα Βλ Bodnar ό π

Οι σωστές μετρήσεις είναι 6 πόδια και 3frac12 ίντσεςbull 10 πόδιαbull 55 πόδια και 5 ίντσες Βλ Bodnar ό π

laquo[]σε μια κομψή μαρμάρινη αψίδα του Υψηλότατου αυτοκράτορα Αδριανού κοντά σε αυτό το παλάτιraquo

Έτσι περιέγραψε ο Αγκωνίτης την Πύλη του Αδριανού καθώς αντέγραφε δύο επιγραφές που βρίσκονταν χαραγμένες πάνω της κοντά στο παλάτι του Ρωμαίου Αυτοκράτορα το οποίο ταυτιζόταν με το ναό του Ολυμπίου Διός Βλ Bodnar ό π σ 195

43 laquo[Το φανάρι του Δημοσθένη] []μία διακοσμητική μαρμάρινη έδρα που αποτελεί μέρος ενός προστώουraquo

Δεν ξέρουμε τι ακριβώς εννοούσε σε αυτή την περιγραφή ο Αγκωνίτης Γνωρίζουμε ότι αργότερα το μνημείο ενσωματώθηκε στην άκρη ενός μοναστηριού που προεκτεινόταν σε έναν κήπο Από το σκίτσο ενός άλλου περιηγητή του Dodwell μαθαίνουμε ότι το μέρος αυτό του μοναστηριού ήταν ανοικτό αποκαλύπτοντας έτσι το εσωτερικό του κοίλωμα που χρησίμευε ως χώρος υποδοχής ή και μελέτης των μοναχών κατά το σχέδιο του περιηγητή Ο Αγκωνίτης αντέγραψε σωστά την επιγραφή που βρισκόταν σε αυτό το μνημείο η οποία υπενθύμιζε τη νίκη του Λυσικράτη σε έναν ποιητικό αγώνα Βλ Edward W Bodnar SJ ldquoAthens in April 1436rdquo Archaelogy Vol 23 No 3 (June 1970) σ 194-195

44 laquo[Το μνημείο του Θρασύλλου] Στην πλαγιά της Ακρόπολης κοντά στο άγαλμα της Γοργώς ήταν μια περίτεχνη μαρμάρινη πρόσοψη σε ένα ρήγμα στο βράχο σε μια υπέροχα διαμορφωμένη σπηλιάraquo

Εκεί ο Κυριάκος παρατήρησε και έκανε το σχέδιο του ακέφαλου και δίχως όπλα αγάλματος του Διονύσου το οποίο εκτίθεται στο Βρετανικό Μουσείο Αντέγραψε επίσης τρεις επιγραφές οι οποίες υπενθύμιζαν νίκες σε μουσικούς διαγωνισμούς και βρίσκονταν χαραγμένες σε βάσεις που πρώτα στήριζαν τρίποδες Τον 3ο αιώνα μ Χ ο τρίποδας στο χαμηλότερο διάζωμα που αποτελούσε μνημείο της νίκης του Θρασύλλου αντικαταστάθηκε από το άγαλμα του Διονύσου Στα ψηλότερα διαζώματα και στις δύο άκρες οι τρίποδες απαθανάτιζαν τις νίκες του γιου του Θρασύλλου του Θρασυκλή Οι επιγραφές σώζονταν ακέραιες την εποχή του Κυριάκου Στις μέρες μας μόνο μία διασώζεται ολόκληρη και οι άλλες δύο αποσπασματικά Βλ Bodnar ό π σ 196

45 laquo[Ο Πύργος των Αέρηδων] Επισκεφθήκαμε ξανά τον οκταγωνικό ναό του Αιόλου Πάνω σε αυτό είναι οκτώ πτερωτές μορφές των ανέμων με τα σύμβολά τους στην κορυφή κάθε γωνιώδους τοίχου εξαιρετικά δείγματα γλυπτικής Και κάθε μορφή έχει γραμμένο το όνομα της από πάνω σε μεγαλογράμματη αττική γραφή όπως διαπιστώσαμε προχείρως από κοντάraquo

Εννοεί τον πύργο των Αέρηδων δηλαδή το ωρολόγιο του Ανδρονίκου Κυρρίστου του 1ου αιώνα π Χ Βλ Setton όπ σ 234

46 laquo[Το παλάτι του Nerio Acciajuoli] Όταν πήγα να επισκεφθώ το Nerio Acciajuoli ένα Φλωρεντινό που εκείνη την εποχή (1444) ήταν ο Πρίγκιπας της Αθήνας -πήγα μαζί με τον αδελφό του που λεγόταν και αυτός Nerio- τον συνάντησα στην Ακρόπολη το κορυφαίο κάστρο της πόλης Αλλά αυτό που παρατήρησα με ιδιαίτερη ευχαρίστηση καθώς εξέταζα προσεκτικά το θαυμάσιο ανάκτορό του ένα έργο εξαιρετικά επιμελημένο ήταν το εκπληκτικό προστώο Αποτελούνταν από τέσσερις καλά λειασμένους μαρμάρινους κίονες και από πάνω τους δέκα μαρμάρινες δοκούς στη σειρά Όταν κατόπιν ήλθαμε στην ίδια [αίθουσα που είναι] και ο κύριος χώρος (είδαμε) έξι υπερμεγέθεις κίονες με διάμετρο τρία πόδια διατεταγμένους ανά ζεύγη που υποβάσταζαν μαρμάρινα φατνώματα οροφής και εικοσιτέσσερις δοκούς τοποθετημένες σε τρεις σειρές (των οκτώ κιόνων) Αυτές οι δοκοί ήταν από λειασμένο μάρμαρο και η καθεμία (δοκός) ήταν εικοσιτέσσερα πόδια στο μάκρος και τρία πόδια στο πλάτος κατά την εκτίμησή μου Οι εντυπωσιακοί μαρμάρινοι τοίχοι ήταν και οι ίδιοι από λειασμένα κομμάτια μαρμάρου όλα ισομεγέθη Η είσοδος γινόταν από μία μόνο τεράστια θύρα ένα εκπληκτικό έργοraquo

Ο Αγκωνίτης είναι ο πρώτος δυτικός που αποκαλεί την Ακρόπολη με το όνομά της Βλ Τανούλας Τάσος Τα Προπύλαια της Αθηναϊκής Ακρόπολης κατά τον Μεσαίωνα Αθήνα 1997 σ 40

Η περιγραφή του προστώου από τον Αγκωνίτη επισημαίνει ο Τανούλας δεν αφήνει αμφιβολία ότι πρόκειται για την ανατολική στοά του κεντρικού κτιρίου των Προπυλαίων Ο περιηγητής κάνει λόγο για τέσσερις κίονες ωστόσο οι κίονες του προστώου είναι έξι πραγματικότητα που μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι δύο ακραίοι κίονες πρέπει να ήταν ενταγμένοι σε κάποιες νεότερες κατασκευές και δεν γίνονταν εύκολα αντιληπτοί Βλ Τανούλας ό π σ 40-41

Στην πραγματικότητα υπήρχαν είκοσι μία δοκοί δηλαδή μια τριάδα λιγότερο Βλ Τανούλας ό π σ 42 σημ 12

Η περιγραφή της αίθουσας συμπεραίνει ο Τανούλας δεν αφήνει αμφιβολία ότι πρόκειται για τη δυτική αίθουσα του κεντρικού κτιρίου των Προπυλαίων Βλ Τανούλας ό π σ 41

Πρόκειται για τη μεσαία πόρτα του θυραίου τοίχου Αυτό σημαίνει αναλύει ο Τανούλας ότι οι υπόλοιπες τέσσερις πόρτες

του θυραίου τοίχου έχουν φραχτεί όπως και τα μετακιόνια της δυτικής πρόσοψης του κεντρικού κτιρίου και τα διαστήματα ανάμεσα στους γωνιακούς κίονες και στις αντίστοιχες παραστάδες Κατ΄ επέκταση δεν υπάρχει άμεση επικοινωνία μεταξύ της αίθουσας και των πλάγιων πτερύγων των Προπυλαίων Μάλιστα το τελευταίο αυτό σχόλιο του περιηγητή σε συνάρτηση με τη σειρά που ακολουθεί στην περιγραφή του οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο δρόμος που οδηγούσε στο εσωτερικό της Ακρόπολης δεν περνούσε πια μέσα από τα Προπύλαια αλλά έκανε το γύρο του νότιου μισού του συγκροτήματος των Προπυλαίων για να φθάσει στην ανατολική στοά του κεντρικού κτιρίου η οποία χρησίμευε ως πρόπυλο της κατοικίας του Δούκα Η μεταβολή αυτή έχει γίνει μετά την επίσκεψη του Martoni το 1395 Βλ Τανούλας ό π

47 laquo[Ο Παρθενώνας] Ευχαριστήθηκα πολύ όταν παρατήρησα ότι στην κορυφή του κάστρου της πόλης (Ακρόπολη) υπάρχει ένας τεράστιος θαυμάσιος ναός της θεάς Αθηνάς το ευγενές έργο του Φειδία Είναι κτίριο ψηλό με 58 κίονες με επτά πόδια διάμετρο είναι διακοσμημένο με όμορφα αγάλματα και στις δύο προσόψεις του οικοδομήματος στο υψηλότερο σημείο των τοίχων και εξωτερικά στο επιστύλιο όπου φαίνεται μία μάχη των Κενταύρων εξαιρετικά προϊόντα της τέχνης του γλύπτη | Το ενδιαφέρον μου ήταν όμως να επισκεφθώ πάλι σε αυτήν την ίδια περίφημη Ακρόπολη το όμορφο ιερό της θεάς Αθηνάς Ήθελα να εξετάσω το ναό προσεκτικότερα από κάθε πλευρά Φτιαγμένο από μοναδικό λειασμένο μάρμαρο είναι το θαυμαστό έργο του Φειδία όπως γνωρίζουμε από την μαρτυρία των λόγων του Αριστοτέλη προς το βασιλιά Αλέξανδρο όπως επίσης (γνωρίζουμε) και από το δικό μας Πλίνιο και πλήθος άλλων διακεκριμένων συγγραφέων Αυτός ο εξαιρετικά θαυμάσιος ναός διατηρείται μέχρι τις μέρες μας (1444) Στηρίζεται σε 58 κίονες δώδεκα σε κάθε μία από τις δύο προσόψεις δηλαδή δύο σειρές από έξι κίονες στη μέση [μεταξύ των δύο εξωτερικών κιονοστοιχιών] και εξωτερικά από τους τοίχους του σηκού δεκαεπτά κατά μήκος κάθε πλευράς Κάθε κίονας έχει διάμετρο πέντε ποδών Υπάρχουν στοές μήκους οκτώ ποδών μεταξύ των πλευρικών κιόνων και των θαυμάσιων τοίχων του σηκού σε κάθε πλευρά Οι κίονες στηρίζουν γείσο 95 πόδια μάκρος και 4 πόδια ύψος Σε αυτά παριστάνεται η μάχη μεταξύ των Κενταύρων και των Λαπήθων η οποία έλαβε χώρα στη Θεσσαλία σκαλισμένη με θαυμαστή δεξιότητα Στις ανώτερες ζωφόρους των τεσσάρων τοίχων σε απόσταση δύο πήχεων κάτω από το πιο ψηλό σημείο των τοίχων ο καλλιτέχνης διακόσμησε με εξαιρετική τελειότητα [αναπαραστάσεις] των αθηναϊκών νικών της εποχής του Περικλή Το ύψος τους είναι περίπου αυτό ενός παιδιού δέκα ετών Στις δύο προσόψεις πάνω από όλο το τμήμα που καλύπτεται από το αέτωμα μπορεί να δει κανείς ψηλά μεγάλα πραγματικά κολοσσιαία αγάλματα ανδρών και ίππων ένας ωραίος καλλωπισμός για αυτόν τον εντυπωσιακό χώρο λατρείας Κατέβαλα μεγάλη προσπάθεια για να συμπεριλάβω ένα σχέδιο από αυτό το σπουδαίο κτίριο όπως εντυπώθηκε στα μάτια μου στο σημειωματάριο το οποίο διατηρώ και κατά τη διάρκεια του παρόντος ταξιδιού μου στην Ελλάδαraquo

Οι κίονες είναι 58 αν αριθμήσει κανείς δύο φορές τους γωνιακούς κίονες Βλ Setton Domination σ 232

Έτσι αντιλαμβάνεται τα γλυπτά ο Κυριακός Βλ Setton όπ σ 235

48 Ανώνυμος Τοπογραφία Αθηνών laquoΠερί της Αττικής Το κάστρο είναι η Ακρόπολη Το laquoισμαϊδιraquo (ισλαμικό τέμενος) είναι ο ναός της Αθηνάς Παλλάδος Χρυσοσπηλιώτισσα λέγεται η σπηλιά του θεού Πάνα Δύο κολώνες στη μία βρισκόταν το άγαλμα της θεάς Αθηνάς με κεφαλή γοργόνας και στην άλλη (κολώνα) ήταν το άγαλμα του θεού Δία Κάτω από την κολώνα αυτή υπάρχει μαρμάρινο ρολόι Λίγο παρακάτω ήταν το Λύκειο του Αριστοτέλη Στον ναό του Αγίου Γεωργίου του Αλεξανδρινού ήταν στην πλάκα () μαρμάρινο κανδύλι του Δημοσθένη Οι κολώνες () της Καλλιρρόης ήταν θέατρο και η σκηνή του Αριστοφάνη Στις δύο κολώνες του βουνού ήταν κτίσμα του Τραϊανού του αυτοκράτορα με λατινική επιγραφή Στον τεκέ του Πραΐμη ήταν ναός και σχολείο του Σωκράτη γύρω από το οποίο έχει τους δώδεκα ανέμους και τις ώρες Στον Άγιο Γεώργιο τον Ακαμάτη ήταν ο Κεραμεικός και ο ναός του Θησέως το μαρμάρινο λιοντάρι ήταν το μεγάλο υδραγωγείο των Αθηναίων και οι τάφοι των ηρώων στα βασιλικά ήταν σχολή των στωικών Στην ακαδημία ήταν σχολή του Πλάτωνοςraquo

(Καμπούρογλου Δημ Μνημεία της Ιστορίας των Αθηναίων τομ Ι Αθήνα 1891 σ 94-95)

49 Καμπούρογλου Δημ Μνημεία της Ιστορίας των Αθηναίων τομ Ι Αθήνα 1891 σ 92-94

laquoΠρώτον η Ακαδημία στην περιφέρεια των Βασιλικών δεύτερον η Ελεατική Σχολή στους Αμπελοκήπους τρίτον το Διδασκαλείο του Πλάτωνος στο Παραδείσιο [Πατήσια] τέταρτον το διδασκαλείο του Πολύζηλου στον Υμηττό και πέμπτον κοντά σε αυτό το διδασκαλείο του Διόδωρουraquo 50 laquoΜέσα στην πόλη βρίσκεται το σχολείο του Σωκράτη στο οποίο απεικονίζονται κυκλυκά οι άνδρες και οι άνεμοι Δυτικά αυτού βρίσκονται τα ανάκτορα του Θεμιστοκλή και κοντά σε αυτά οι λαμπροί οίκοι του Πλεμάρχου Πολύ κοντά σε αυτά βρίσκονται τα αγάλματα του Διός απέναντι από τα οποία υπάρχει βωμός στον

οποίο αξίζουν ταφή οι αθλητές του παγκρατίου και των ολυμπιακών αγώνων Σε αυτόν τον τόπο περιφερόμενοι οι ρήτορες διάβαζαν τους επιτάφιους λόγουςraquo 51 laquoΒόρεια αυτού του τόπου υπήρχε η πρώτη αγορά της πόλης στην οποία ο απόστολος Φίλιππος βύθισε τον γραμματέα Υπήρχαν και οι λαμπροί οίκοι της Πανδιονίδος φυλής Στο νότιο μέρος υπήρχε διδασκαλείο των Κυνικών φιλοσόφων και κοντά σε αυτό των Τραγικών έξω από την Ακρόπολη λίγο προς τα δυτικά κατοικούσαν οι θαλαμ[] και κοντά σε αυτό υπήρχε το διδασκαλείο του Σοφοκλή Νότια αυτού υπήρχε ο Άρειος Πάγος στον οποίο ο υιός του Ποσειδώνα Αλιρρόθιος θανατώθηκε από τον Άρηraquo 52 laquoΑνατολικά αυτού υπήρχαν τα ανάκτορα του Κλεονίδη και του Μιλτιάδη και κοντά σε αυτά ακόμα υπάρχει το διδασκαελίο του Αριστοτέλη Πάνω από αυτό υπάρχουν δύο κίονες Στον ανατολικό υπήρχε το άγαλμα της Αθηνάς στον δυτικό του Ποσειδώνος Ανάμεσα τους λέγεται ότι υπήρχε καφλή Γοργόνας μέσα σε σιδερένια κόγχη Υπάρχει και μαρμάρινο ηλιακό ρολόιraquo 53 laquoΑπέναντι αυτού προς το νότο υπήρχε το διδασκαλείο του Αριστοφάνη και ανατολικά αυτού ακόμα υπάρχει ο λύχνος του Δημοσθένη Κοντά αυτόν ήτα τότε το σπίτι του Θουκυδίδη και του Σόλωνος η δεύτερη αγορά και το σπίτι του Αλκμαίονα και μεγάλο λουτρό Νότια αυτού η μεγάλη αγορά της πόλησ και πολλά αξιόλογα ιερά επί της νότιας πύλης στους παραστάδες της οποίας απεικονίζονται δεκαεννέα άνδρες [] τον ένα εδίωκα Εκεί υπήρχε και το βασικό λουτρό στο οποίο θέλησαν να φοβίσουν τον Μέγα Βασίλειο με θορύβους Εκεί και το σπίτι του Μνηστάρχουraquo 54 laquoΝότια αυτών υπάρχει βασιλικός οίκος ωραίος στον οποίο ερχόμενος ο δούκας κατά καιρούς κινούνταν για το συμπόσιο Εκεί είναι και η Καλλιρρόη πηγή με τους εννέα κρουνούς στην οποία αφού πλενόταν ερχόταν στο ιερό της Ήρας και προσευχόταν τώρα μετατρεμμένο από τους ευσεβείς σε ναό της Υπεραγίας Θεοτόκουraquo 55 laquoΥπάρχει ανατολικά αυτού μεγάλη και ωραία καμάρα με τα ονόματα του Αδριανού και του Θησέα Βρίσκεται μέσα στην αυλή [] μεγάλη ετύγχανε στηριζόμενη από κάτω με πληθώρα κιόνων μέσα στην οποία υπήρχε

βασιλικός οίκος ο οποίος διακοσμήθηκε από τους δώδεκα βασιλείς που οικοδόμησαν την κορυφή [Ακρόπολη]laquo 56 laquoΑνατολικά αυτού υπάρχει το θέατρο των Αθηνών περιεχομένο σε κύκλο διαστήματος περίπου ενός μιλίου έχοντας δύο εισόδους [] η βορινή είσοδος αφθονεί η άλλη [] νότια επεκτάθηκε Το θέατρο κοσμείται κυκλικά με εκατό ζώνες φτιαγμένες από λευκό μάρμαρο στις οποίες ο λαός καθιστός παρακολουθεί αυτόν που αγωνίζεται στην πάληraquo 57 laquoΑπό αυτό λοιπόν εισερχόμενοι στην ανατολική πύλη βρίσκουμε άλλη αγορά και δύο αγωγούς ύδατος τους οποίους κατασκεύασε ο Ιούλιος Καίσαρας προσφέροντας τους στους Αθηναίους και έφερε νερό από μαρκιά Υπάρχει και άλλος αγωγός στην βόρεια πύλη τον οποίο έφτιαξε ο Θησέας Αυτά μετά την τυραννία της πόλεως των Αθηνών όπως ισχυρίζεται ο Άβαρις και ο Ηρόδοτος κατασκευάσθηκαν από δώδεκα βασιλείς Ο Κέκροπας ο δίμορφος τα ελάμπρυνε πολύ και τα καλλώπισε με μεγάλη δόξα τα μεν τείχη ανέγειρε σε ύψος το δε έδαφος έστρωσε με διαφόρων ειδών μάρμαρα και τα ιερά εντός και εκτός καταχράστηκε και αυτήν ονόμασε Αθήναraquo 58 laquoΕισερχόμενοι λοιπόν στην Ακρόπολη βρίσκουμε ένα μικρό διδασκαλείο που υπήρχε των μουσικών το οποίο ίδρυσε ο Πυθαγόρας ο Σάμιος Απέναντι αυτού υπάρχει μεγάλο ανάκτορο και κάτω από αυτό υπάρχουν πολλοί [] διακοσμημένοι με λευκά μάρμαρα συν την οροφή και τα τείχη Προς το βόρειο κλίτος υπήρχε η καγκελαρία φτιαγμένη όλη από μάρμαρο και κίονες όλα λευκά Νότια αυτής υπήρχε η Ποικίλη Στοά ωραιότατα περιχρυσμένη ολόγυρα και από την έξω πλευρά και κοσμημένη με πολύτιμους λίθους Από αυτή οι μαθητευόμενοι σε αυτήν ονομάζονταν Στωικοί φιλόσοφοι Απέναντι από αυτή άκμαζε το διδασκαλείο των μαθητών του Επίκουρουraquo 59 laquoΑναφορικά με τον ναό της Θεομήτορος τον οποίον οικοδόμησαν ο Απολλώς και ο Ευλόγιος στο όνομα του Αγνώστου Θεού έχει ως εξής Είναι δρομικός ναός και ευρύχωρος και επεκτείναται πολύ σε μήκος Τα τείχη του είναι φτιαγμένα από λευκό μάρμαρο και η θέση τους κατέστη τετράγωνη Ο κάθε τοίχος ανεγέρθη χωρίς πηλό και ασβέστη αλλά με σίδηρο και μόλυβδο Εκτός του τοίχου αφθονούν κίονες διαφόρων μεγεθών οι οποίοι περιτρέχουν κυκλικώς τον ναό Μεταξύ των δύο κιόνων περιέχεται λοξότητα Προς την ωραία πύλη και το άγιο βήμα όπου είναι κατά τον λίβα και τον θρασκιά και [] την τοποθέτηση των κιόνων επέκτεινε μέχρι μεγάλο ύψος προοδευτικά Οι κεφαλές των κιόνων είναι σκαλισμένες με σιδερένια γλυφίδα σε σχήμα φοίνικα Είναι δε τροποποιημένες Και οι δοκοί πάνω από αυτές φτιαγμένες από το λευκό μάρμαρο των τειχών έχουν από πάνω και στο τείχος συγκολλημένες πλάκες και σχηματίζεται ομοίωμα οροφής Η κύρτωση αυτών διακρίνεται Ωραιότατος τοίχος στηρίζεται από τους κίονεςraquo 60 Erich Ziebarth laquoEin griechischer Reisebericht des fuumlnfzehnten Jahrhundertsraquo Mittheilungen des k deutschen archaumlologischen Instituts Athen Abth XXIV (1899) σ 73-78

laquoΗ πόλη των Αθηνών εκτείνεται σε μια πεδιάδα μήκους περίπου 12 μιλίων και πλάτους περίπου 6 και είναι σε απόσταση περίπου 3 μιλίων από τη θάλασσα αλλά από το λιμάνι του Πειραιά απέχει πράγματι 5 μίλια Και είναι κτισμένη πάνω σε έναν βράχο πάνω σε ένα βουνό όχι πολύ ψηλό Και οι κατοικίες βρίσκονται προς τα βόρεια στην περιοχή που περιβάλλεται από τείχη όπου απλώνεται η πεδιάδα Υπάρχουν επίσης από τη δεξιά πλευρά όπου βρίσκεται η θάλασσα μερικές ακόμα οικίες και κατά την ανατολή κάποια κτίσματα έτσι ώστε όλο το βουνό περιβάλλεται από σπίτιαraquo

61 laquoΚαι στη κορυφή του βουνού βρίσκεται το κάστρο το οποίο είναι πολύ ισχυρό και περιβάλλεται με αρχαία τείχη από τετράγωνους λίθους και έχει μήκος το εν λόγω φρούριο περίπου 4 μίλιαraquo 62 laquo[]και από τη δύση στην ανατολή απλώνεται κατά μήκος ένα υπέροχο κτίριο στην όψη και στο προαναφερθέν κάστρο υπάρχει μία εκκλησία που ήδη υπήρχε και κατά την εποχή των Ρωμαίων αξιοθαύμαστη όλη από μάρμαρο και περιστοιχισμένη από κίονες και επιμήκης επίσης από τη δύση στην ανατολή ενώ στην πρόσοψη μπροστά υπάρχει εκτεταμένη σειρά αναπαραστάσεων από μάρμαρο όλες ανάγλυφες και καλυμμένες με μάρμαροraquo

Αυτή είναι και η τελευταία φορά που ο Παρθενώνας αναφέρεται ως εκκλησία και γενικότερα είναι η τελευταία περιγραφή της μεσαιωνικής Ακρόπολης από αυτόπτη μάρτυρα Βλ Τανούλας ό π σ 44 63 laquoΥπάρχει ακόμα σε αυτό το κάστρο ένα περίφημο αρχαίο ανάκτορο κοντά στην εκκλησία το οποίο είναι φτιαγμένο από μάρμαρο (όπως κατασκεύαζαν και) κατά τη ρωμαϊκή τεχνοτροπίαraquo

Πρόκειται για τα Προπύλαια Βλ Τανούλας ό π 64 laquoΣτον περιβάλλοντα χώρο υπάρχουν επίσης πολλά ακόμη αρχαία μνημεία μερικά εντός της περιοχής που τελευταία ορίστηκε από τα τείχη και μερικά εκτός αυτής Τα αρχαία τείχη καταστράφηκαν όλα όμως φαίνονται ακόμα τα ίχνη τους όπου αυτά υψώνονταν και υπάρχουν μεγάλα τείχη από τετράγωνους λίθους μερικοί από τους οποίους είναι τόσοι που ούτε 4 ζευγάρια βόδια δε θα μπορούσαν να τους μεταφέρουν Η περίμετρος των τειχών είναι μεγαλύτερη από αυτή της Πάδοβας και τα περισσότερα κτίρια που βλέπει κανείς είναι εντός των εν λόγω αρχαίων τειχώνraquo

Ίσως αυτό να σημαίνει ότι οι Οθωμανοί μόλις εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα φρόντισαν να οχυρώσουν την πόλη και το κάστρο Τανούλας ό π 65 Κατά το σιρόκο της Ανατολής υπάρχουν κάτω 20 κίονες από τους οποίους καταλαβαίνουμε ότι κάποτε υπήρχε ένα μεγάλο κτίριο τετράγωνης κάτοψης και κατά μήκος σώζεται μέρος μιας αψίδας πάνω από μία βαλλέστρα Από τη μία γωνία ως την άλλη δεν μπορούμε να υπολογίσουμε το μήκος γιατί από τη μια πλευρά δε διασώζονται αρκετά στοιχεία που να μας μαρτυρούν ως που ακριβώς εκτεινόταν το συγκεκριμένο μνημείο Παραμένουν μόνο δύο πλευρές και σε αυτή που βλέπει προς την πόλη υψώνονται 9 κίονες και στην άλλη 11 και στοιχίζονται σε αυτή τη σειρά που φαίνεται ότι ακολουθούσε τόσο έξοχα και στις άλλες πλευρές Κάποιες κολώνες που βρίσκονταν ενδιάμεσα σε αυτές που παραμένουν όρθιες βρίσκονται ακόμα καταγής κάποιες μάλιστα ολόκληρες Φαίνεται πως το συγκεκριμένο κτίριο στηριζόταν όλο στους κίονες αυτούς καθώς διατηρούνται ακόμα κάποιοι λίθοι πάνω στους κίονες που ενώνουν τον ένα με τον άλλον ενώ στη γη δε φαίνεται κανένας τοίχος παρά μόνο το κάτω μέρος από τις κολώνες και όλο το κτίσμα είναι κατασκευασμένο από εξαίσιο μάρμαρο Οι κίονες είναι τόσο μεγάλοι όσο αυτοί του Αγίου Μάρκου ωστόσο είναι σε κομμάτιαraquo

Πρόκειται για τα βουνά του Υμηττού και του Αιγάλεω τα οποία απέχουν 8 μίλια ή 88 χιλιόμετρα Βλ Paton James Morton Mediaeval and Renaissance visitors to Greek Lands Princeton 1951 σ 32 σημ 11 66 laquoΛίγο πιο μακριά από το προαναφερθέν μνημείο προς την Αθήνα υπάρχει μία ωραία αψίδα θριάμβου εξ ολοκλήρου κατασκευασμένη από υπέροχο μάρμαρο στην οποία υπάρχει η εξής επιγραφή στην πλευρά προς την Αθήνα ΑΙΔΕΙΣ ΑΘΗΝΑΙ ΘΗΣΕΩΣ Η ΠΡΙΝ ΠΟΛΙΣ ltCIA III 401gt και στην άλλη όψη προς την Ανατολή η εξής ΑΙΔΕΙΣ ΑΔΡΙΑΝΟΥ ΟΧΙ ΘΗΣΕΩΣ ΠΟΛΙΣ ltCIA III 402gtraquo

Πρόκειται για την πύλη του Αδριανού Βλ Setton όπ 67 laquoΣτη συνέχεια όχι πολύ μακριά από την περιοχή που τώρα κατοικείται προς την ανατολή στο κάστρο υπάρχει ένα κτίριο πολύ ωραίο από εξαίσιο μάρμαρο η πρόσόψη του οποίου είναι ακριβώς τετράγωνη περίπου δύο πόδια σε μήκος και μεγάλο στην όψη άνωθεν του οποίου είναι 6 κιονίσκοι και μεταξύ τους υπάρχουν μαρμάρινες πλάκες που στο βάθος σχηματίζουν ένα φεγγίτη Και πάνω από τις κολώνες υπάρχει ένα θαυμάσιο γείσο όπου είναι χαραγμένη προς το μέρος της ανατολής η επιγραφή levante αποκράτης λισιθείδου κικυνεύς εχορήγει ltCIA II 1242gt Ο τόπος του [] Ο θόλος είναι εξαίσιος διακοσμημένος με φολίδες και με ένα ανθέμιο σε τριγωνικό σχήμα Ποιός ήταν ο λόγος που οδήγησε στην ανοικοδόμηση ενός τέτοιου κτιρίου δεν μπόρεσα να ανακαλύψωraquo

Πρόκειται πιθανώς για το χορηγικό μνημείο του Λυσικράτη Βλ Setton όπ 68 laquoΑκολούθως προς το μέσο στο νότο κοντά στα τείχη του κάστρου βρίσκονται δύο κίονες από μάρμαρο στους πρόποδες αρκετά ωραίοι ωστόσο δεν κατόρθωσα να μάθω γιατί ακριβώς είχαν κτισθείraquo

Ο περιηγητής είδε μάλλον δύο ρωμαϊκούς κίονες πάνω από το Θέατρο του Διονύσου αλλά καθώς δεν πλησίασε για να παρατηρήσει από κοντά δεν μπόρεσε να καταλάβει κάτι παραπάνω για το μνημείο Βλ Setton όπ 69 Επίσης στην ίδια πλευρά περίπου μισό μίλι μακριά από το κάστρο πάνω στο βράχο υπάρχει ένα μνημείο του Καίσαρα Νέρβα Τραϊανού Αυτό είναι ένα κτίριο όλο από υπέροχο μάρμαρο επίμηκες στην όψη περίπου 4 πόδια και σε ύψος περίπου 3 και η πρόσοψη που βλέπει στην Αθήνα (έχει) σχήμα αψίδας Διακρίνεται σε 3 χώρους σε εύρος και σε 2 σε ύψος Από τους τρεις αυτούς χώρους υπάρχει ένας προς τη δύση και είναι όλος καταγής όμως στο μεσαίο υπάρχει ένας βασιλιάς που κάθεται σε μία έδρα και είναι μεγαλύτερος από τα κοινά αγάλματα των ανθρώπων Στη βάση του αγάλματος υπάρχει η εξής επιγραφή φιλοπάππος αντιφανη βησαιεύς ltCIA III 557 cgt στο ανατολικό μέρος βρίσκεται ένα παρόμοιο άγαλμα βασιλιά που κάθεται με τον ίδιο

τρόπο Στη βάση του επιγράφονται τα ακόλουθα αντίοχος βασιλέως αντιόχου ltCIA III 557 dgt και το είδωλό του είναι εξαιρετικής τέχνης και ανάμεσα στα δύο (αγάλματα) υπάρχει μια κολώνα στο δάπεδο στην οποία επιγράφονται τα εξής C Iulius C F Fabantio etc ltCIL III 552gt στον τόπο του αλλά επειδή ο χώρος ήταν σκοτεινός και μικρός η εγχάραξη δεν έγινε με τελειότητα Στο μέρος κάτω απεικονίζεται ο αυτοκράτορας πάνω σε μία άμαξα θριάμβου που την οδηγούν τέσσερα άλογα στους άλλους χώρους δηλαδή στον ένα στην ανατολή και στον άλλο στη δύση βρίσκονται τέσσερις άνδρες ντυμένοι με μακριά ενδύματα όχι όμως ένοπλοι μέρος μάλιστα του διακόσμου είναι όλο από χρυσό() τέσσερις προπορεύονται και τέσσερις ακολουθούν Όλες αυτές οι αναπαραστάσεις είναι έργα εξαιρετικής τέχνης που φέρουν την τελειότητα Το μνημείο είναι αξιοθαύμαστο ακόμα και αν είναι ήδη εν μέρει κατεστραμμένο και βρίσκεται σε ένα λόφο καθώς βλέπει κανείς το βράχο της Ακρόπολης εντούτοις φαίνεται ότι ήταν εντός των τειχών της αρχαίας πόλης όπως δείχνουν τα ερείπια του αρχαίου τείχους

Στην πραγματικότητα αναφέρεται στο μνημείο του Φιλοπάππου Διαπιστώνουμε ωστόσο ότι εκείνη την εποχή το κτίριο είχε ταυτιστεί με τον αυτοκράτορα Τραϊανό και μόλις στα τέλη του 17ου αιώνα ο Jacob Spon το συνέδεσε με το όνομα του Φιλοπάππου Βλ Setton όπ 70 laquoΣτη συνέχεια στη δυτική πλευρά υπάρχει ένα κτίριο όμοιο στην όψη με εκείνο που βρίσκεται στο βράχο όχι με τις ίδιες παραστάσεις αλλά σκέτο με επιμήκη κάτοψη με στοά με καμάρες με πολλούς κίονες περιμετρικά όλοι ακέραιοι και όλοι από μάρμαρο χωρίς καθόλου ξυλεία έργο πολύ άξιο προσοχής και παρατήρησης που υπήρξε σε κάθε εποχή ναός των θεώνraquo

Ο περιηγητής περιγράφει το Θησείο Βλ Setton όπ σ 240 71 laquoΑκολούθως σε μια πλευρά των τειχών της περιοχής μεταξύ δύσης και βοριά υπάρχει ένα μεγάλο κτίριο με τετράγωνη κάτοψη Στην πρόσοψη που βλέπει στη δύση υψώνεται μια θύρα με ένα προστώο από τέσσερις κίονες από την οποία στις μέρες μας εισέρχεται κανείς στην περιοχή Στα αριστερά της θύρας υπάρχουν 5 ωραίες και μεγάλες κολώνες με επιτοίχια διακόσμηση στα δεξιά υπάρχει μόνο τοίχος με τετράγωνες μαρμάρινες πλάκες Και όλη η πρόσοψη κοσμείται από μια σειρά αψίδες ενώ η άλλη όψη του βορρά δεν έχει κανένα διάκοσμο εκτός από το θριγκό της Ωστόσο υπάρχει ένας ωραίος τοίχος και 3 πύργοι ένας σε κάθε γωνία και ένας στη μέση Η όψη αυτή είναι σε έκταση μεγαλύτερη από όσο μια βαλλιστρίδα Κα οι δύο εν λόγω όψεις του κτίσματος σώζονται ακέραιες ενώ οι δύο άλλες έχουν καταστραφεί φαίνεται πάντως ότι υπήρξε ένα τεράστιο και όμορφο οικοδόμημαraquo

Ο Βενετός αναφέρεται στη Στοά του Αδριανού Βλ Setton όπ 72 laquoΕντός της περιοχής υπάρχει πρωτίστως και ένα κτίριο όχι πολύ μεγάλο διατηρείται εντούτοις ακέραιο με τις οκτώ του όψεις και με έναν ωραίο θόλο και κάτω ακριβώς από το γείσο βρίσκονται 8 απεικονίσεις εξαίσιες μεγαλύτερες από αγάλματα ανθρώπου Και η κάθε μορφή συλλαμβάνεται ανάγλυφα να πράττει διαφορετικά πνέουν όλες ανέμους ωστόσο άλλος φυσά χρησιμοποιώντας ένα κέρατο άλλος από την αγκαλιά του άλλος με το στόμα του και πάνω από κάθε άνεμο γράφεται το όνομά του βορράς κοκ Στις μέρες μας λειτουργεί ως ναός των Ελλήνων και είναι ένα έργο εξαιρετικό εξ ολοκλήρου από μάρμαροraquo

Πρόκειται για τον Πύργο των Αέρηδων 73 laquoΑπό την άλλη πλευρά δηλαδή τη δυτική όχι πολύ μακριά από την πλατεία είναι μια θριαμβική αψίδα αρκετά ωραία με πολλές ελληνικές επιγραφές ωστόσο δεν είναι όλες ευανάγνωστες Εκεί κοντά υπάρχει και ένας κίονας τετράγωνος περίπου ένα πόδι και μισό ψηλός και φέρει πολλές επιγραφές στη μπροστινή του όψη Λέγεται ότι ήταν οι νόμοι των Αθηναίων | Αρκετοί άλλοι κίονες και λίθοι (από κτίρια) υπάρχουν εντός και εκτός της περιοχής και πάνω τους βρίσκονται όμορφα αγάλματα και αναπαραστάσειςraquo 74 laquoΣτο λιμάνι υπάρχει ένα μεγάλο μαρμάρινο λιοντάρι το οποίο κάθεται και είναι τόσο ψηλό που ούτε ένας έφιππος άνδρας δε θα μπορούσε να αγγίξει το στόμα του από το οποίο ρέει νερό όπως από μια πηγήmiddot αυτή είναι η γνώμη κάθε ανθρώπουraquo 75 laquo[]lo dit castell sia la pus richa joya qui al mont sia e tal que entre tots los reys de cristians envides lo porien fer semblant []raquo

laquo[]το εν λόγω κάστρο (η Ακρόπολη) είναι το πολυτιμότερο κόσμημα στον κόσμο και τέτοιο που όμοιο του δεν μπορεί να βρεθεί σε κανένα άλλο βασίλειο της Χριστιανοσύνης []raquo

(Antoni Rubioacute y Lluch Los Catalanes en Grecia Uacuteltimos antildeos de su Dominacioacuten Cuadros histoacutericos Madrid 1927 σ 133) 76 laquoMio tu non vedesti mai el piugrave bello paese che questo ne la piugrave bela cortezaraquo

laquoΚαλέ μου δεν έχεις δει ποτέ σου χώρα πιο ωραία από αυτή ούτε πιο ωραίο κάστροraquo

(KM Setton Catalan Domination of Athens 1311-1388 London 1975 (revised edition) σ 206 σημ 108)

18 Α 31919-21 laquo[] ώστε επειδή κανένας αγρός δε μπορούσε να οργωθεί στην Αθήνα και υπέφεραν άρχισαν να σπέρνουν τα οικόπεδα αυτών που κακήν κακώς εποίκισαν εκείνο το μέρος []raquo 19 ΕΥΘΥΜΙΟΣ ΜΑΛΑΚΗΣ επιστ προς Μιχαήλ Χωνιάτη laquoΌχι μόνο αυτά αλλά ο θεός των θαυμαστών και θα θρέψει τελείως τον πεινασμένο λαό και θα τον χορτάσει με λιγους άρτους [] κια θα παραθέσει ο Αθηναίος τραπέζι φέρνοντας ένα φτωχό μόνο κομμάτι άρτου ή λίγη κριθαρένια σταχτόπιτα με σκοπό όχι να ευχαριστηθεί με κρέας Και πώς μα την αλήθεια λοιπόν όταν όχι μόνο χόρτα ή ζώα αλλά ούτε ξηρά σύκα ή ελιές δεν έχουν Αυντή είναι η κατάσταση της Αθήναςraquo 20 ΜΙΧΑΗΛ ΑΚΟΜΙΝΑΤΟΣ Ο ΧΩΝΙΑΤΟΣ Τα Σωζόμενα Α 15829-31 laquo[] δεν είμαι ευτυχυσμένος γιατί εξαιτίας της μεγάλης ερημιάς της άλλοτε μεγάλης πόλης πολύ δυστυχές και μικρό είναι το ποίμνιο που διοικώraquo 21 Α 3262-4 laquo[] οι πέτρες κραύγαζαν όχι μόνο των σπασμένων παλιών περιβόλων αλλά και των οικοπέδων

αυτών που μετανάστευαν κάθε φοράlaquo

Β 40330-32 laquoΚαι έαν τον δικό σου Άρειο Πάγο το Αθηναϊκό όρος που βρίσκεται πάνω από τα σύννεφα το διασχίζουν παντού χαράδρες και γκρεμοί []raquo

Β 4188-10 laquo[] ότι τα χέρια σου ρέουν κατά τον χρυσό ποταμό και ανακαινίζεις τον άλλοτε κατεστραμμένο βωμό του Ελέους απέναντι από τους Αθηναίους []raquo 22 Β 1111-12 laquoΑυτούς που έχουν απομείνει γυναίκες και παιδία και υπέργηροι με τους πολλούς που έχουν τη σωστή ηλικίαraquo

Β 24823 laquoΑφανίζεται το εναπομείναν μικρό ποίμνιο των Αθηνώνraquo 23 Β 4216-17 laquo[] και συντριβή των πιο φτωχών και ολοκληρωτικό αποικισμόraquo 24 ΠΑΠΑΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Θ΄ (1227-1241) έτος 1232 laquoτώρα [hellip] Ο αρχιεπίσκοπος των Αθηνών δεν επιτρέπει να συνάπτονται γάμοι ούτε από όσους είτε αποδίδουν καποιο χρηματικό ποσό είτε επιδεικνύουν ευλάβεια σύμφωνα με τη θέλησή τουhellip πρώτα να αποδοθείhellip επειδή οι ΄Ελληνες σε οποιαδήποτε περίπτωση εναντιώνονται στο νόμο και από την υπακοή στη Ρωμαϊκή Εκκλησία προσπαθούν να εξαιρεθούν σε αυτές τις επαρχίες τόσο από Λατίνους όσο και από Ελληνες σοβαρό ατόπημα συμβαίνει Στ΄ αλήθεια είναι πραγματικότητα αυτά που διαπιστώνουμε με τα μάτια μας που δε θέλουμε να τα προσπεράσουμε ούτε να αδιαφορήσουμε εφrsquo όσον έχουν έτσι Και ο προαναφερθείς επίσκοπος πρέπει να επαναφέρει την τάξη και σε περίπτωση που είναι αναποφάσιστος αν πρέπει να τα θέσει υπrsquo όψη μας προς όφελος της εκκλησίας σκεφθείτε πως θα έλθει να επανορθώσει αφού του επιδοθεί έγκληση για εκκλησιαστικό έλεγχο Ειδάλλως όλοι κοκraquo

(Γρηγορόβιος Φ Ιστορία της Πόλεως των Αθηνών κατά τους μέσους αιώνας από του Ιουστινιανού μέχρι της υπό των Τούρκων κατακτήσεως Μεταφρασθείσα εκ της γερμανικής μετά διορθώσεων και προσθηκών υπό Σπ Π Λάμπρου III Αθήνα 1906(φωτοτυπική ανατύπωση Αθήνα 1977) σ 36 αρ 23) 25 laquo[hellip] los sindichs e prohomens e universitat de Cetines axi franchs com grechs [hellip]raquo

laquo[hellip] οι σύνδικοι και οι εξέχοντες και τα μέλη της κοινότητας των Αθηνών τόσο Φράγκοι όσο και Έλληνες [hellip]raquo

(Antoni Rubioacute y Lluch La Poblacioacute de la Gregravecia catalana en el segle XIV Barcelona 1933 σ 29)

laquoAls feels nostres tots aquells que son foragitats de la ciutat de Estines axi franchs com grechs qui sont en negre pont en lo duchat d Atenesraquo

laquoΣε όλους εμάς που είμαστε κάτοικοι της πόλης της Αθήνας τόσο Φράγκοι όσο και Έλληνες που βρίσκονται στο Νεγρεπόντε (εννοεί τον Εύριπο δηλαδή την πόλη της Χαλκίδας) και στο Δουκάτο των Αθηνώνraquo

(Antoni Rubioacute y Lluch Los Navarros en Grecia y el Ducado catalaacuten de Atenas en la Eacutepoca de su Invasioacuten Barcelona 1886 doc III σ 218-219)

laquoA nos es estat suplicat que volguessem atorgar a tot grech et albanes qui vulla venir en lo Ducat de Athenes que sia franch per II anysraquo

laquoΚαλούμε όλους τους Έλληνες και Αλβανούς που θέλουν να έρθουν να εγκατασταθούν στο Δουκάτο των Αθηνών παραχωρώντας τους για δύο έτη τα προνόμια των Φράγκωνraquo

(Antoni Rubioacute y Lluch La Poblacioacute de la Gregravecia catalana en el segle XIV Barcelona 1933 σ 22)

ΒΑΣΙΛΙΣΑ SIBILIA (2 Νοέμβριου 1379) (σύζυγος του Don Pedro IV) laquoRegina Aragonum Reverende in Christo pater | Intellecto quod in vestri ecclesia sante Marie de Satines reliquie sunt quamplurime tam beate Marie quam aliorum sanctorum paternitatem vestram quanto afectuosius possumus deprecamur quatenus de ipsis reliquiis nobis transmittere velitis per Bernardum Ballesterii presentium portitorem qui expeditis per ipsum inibi negociis quibusdam est huc breviter reversurus et alias super predictis creder hiis quae idem Bernardus vobis retulerit nostri parte ex hiis enim signatum impendetis nobis obsequium pro quo nos reputabimus vobis astriccius obligatam Datum Barchinone sub nostro sigillo secreto secunda die novembris anno a civitate mccclxxnono secretarius | Dirigitur archiepiscopo Athenarumraquo

laquoΗ Βασίλισσα της Αραγωνίας προς τον επίσκοπο πατέρα στην πίστη του Χριστού | Γνωρίζω ότι στην

εκκλησία Σας της Θεοτόκου Μαρίας των Αθηνών βρίσκονται πάρα πολλά ιερά κειμήλια τόσο της Παναγίας όσο και άλλων αγίων Λαμβάνουμε το θάρρος να παρακαλέσουμε την τόσο στοργική πατρική Σεβασμιότητά Σας για όσο διάστημα το επιθυμεί να μας αποστείλει τα εν λόγω ιερά κειμήλια με τον παρόντα κομιστή το Bernardum Ballesterii τον οποίο θα πέμψετε με τα πολύτιμα λέιψανα και ο ίδιος θα σας τα επιστρέψει και πάλι εκεί Και πιστέψτε όλα τα προλεχθέντα καθώς ο ίδιος ο Bernardus θα σας φέρει πίσω τα κειμήλια εκ μέρους μας Σε αυτά μάλιστα βάλτε σημάδι αναγνώρισης προς δική μας χάρη και ευπείθεια για το οποίο θα σας έχουμε υποχρέωση Η επιστολή να δοθεί στο Barchinone με τη δική μας μυστική σφραγίδα Δεύτερη μέρα του Νοεμβρίου του 1379 μετά τη Γέννηση του Κυρίου Ο Γραμματέας | Να δοθεί στον Αρχιεπίσκοπο των Αθηνώνraquo

(Antoni Rubioacute y Lluch Diplomatari de lrsquo Orient Catalagrave (1301-1409) Colleccioacute de documents per a la historia de l΄ expedicioacute Catalana a Orient i dels ducats dagrave Atenes i Neopagravetria Barcelona 1947 σ 466 doc no CCCLXXXVI)

Καταλανοί συμπολίτες σε αίτηση εκ μέρους Romeo de Bellarbre laquopobretat [hellip] del poble daquellaraquo

laquoφτώχειαhellipτου λαού της Αθήναςraquo

(Antoni Rubioacute y Lluch Los Navarros en Grecia y el Ducado catalaacuten de Atenas en la Eacutepoca de su Invasioacuten Barcelona 1886 doc XXXII σ 242 doc CCCXCI σ 473)

Capitula (1362) laquo[] in capitulis editis per dictam societatem francorum inter alia continentur quod nulla de catholicis christianis detur in uxorem alicui Greco vel qui fuerit grecus sub certa pena in capitulo ipso contenta []raquo

laquo[hellip] στους κανόνες που εκδόθηκαν για την εν λόγω κοινότητα Φράγκων ανάμεσα στα άλλα προβλέπεται και ότι καμία από τις καθολικές χριστιανές δεν μπορεί να παντρευτεί Έλληνα ή όποιον γίνει Έλληνας μάλιστα στο ίδιο κεφάλαιο ορίζεται και ποινή [hellip]raquo

(Λάμπρος Σπ Π Έγγραφα αναφερόμενα εις την μεσαιωνικήν Ιστορίαν των Αθηνών Αθήνα 1906 pt IV doc 91 σ 338)

CURIAL I GUumlELFA laquoaquella ciutat antiga noble e molt famosa qui donagrave lleys a Roma e [hellip] aquell estudi famoacutes en el qual la ciegravencia de conegraveixer Deacuteu srsquo aprenia [hellip]raquo

laquoεκείνη η αρχαία ευγενική και ένδοξη πόλη που έδωσε νόμους στη Ρώμη και [hellip] εκείνη η διάσημη εστία σπουδών στην οποία λάμβανε κανείς τη γνώση να προσεγγίσει το Θεό []raquo

(Antoni Rubioacute y Lluch laquoLa Gregravecia catalana des de la mort de Roger de Lluria fins a la de Frederic III de Sicilia (1370-1377)raquo Anuaris de lrsquo Institut Catalans V (1913-1914) σ 425 (όπου παρατίθεται από το Curial i Guumlelfa Novella catalana del Segle XV ed Ant Rubio y Lluch Barcelona 1901 III chap XXVIII σ 382) 26 laquo[hellip] la capella de Sant Berthomeu del palau del castel de Cetines [hellip]raquo

laquoΤο παρεκκλήσι του Αγίου Βαρθολομαίου στο παλάτι του κάστρου της Αθήναςraquo

(Antoni Rubioacute y Lluch La Acropolis de Atenas en la epoca Catalana Barcelona 1908 σ 20 30)

Αυτό πιθανότατα βρισκόταν στα Προπύλαια και εκεί κατοικούσε ο διοικητής της Ακρόπολης 27 laquo[hellip] adornograve de strade e di edifizii la cittagrave drsquo Atene e fece mettere in fulla bocca del Porto Pireo due Lioni di marmo i quali arsquo nostri tempi ancora vi si veggonoraquo

laquo[]στόλισε την πόλη της Αθήνας με δρόμους και κτίρια και διέταξε να τοποθετήσουν στο λιμάνι του Πειραιά δύο μαρμάρινα λιοντάρια τα οποία και στις μέρες μας τα βλέπει κανείς στο Porto Leoneraquo

(Giambattista Ubaldini ldquoOrigine della famiglia delli Acciaiolirdquo στο Istoria della casa degli Ubaldini Florence 1588 σ 176)

Αναφέρεται στην δραστηριότητα των Φλωρεντινών δουκών της Αθήνας 28 Πάπας Γρηγόριος Θ΄ (1227-1241) έτος 1232 laquoReverendissimo signore mio sappia la vostra Magnificenza che adi 6 di questo per la grazia di Dio giunsi in Patrasso sano e salvo e qua trovai novelle che messer Neri e tutta la sua famigl(i)a stanno bene ed ebe adi 2 di questo lo chastello di Settine Egrave vero che a Settine egrave stato ed egrave grande mortalitagrave dicheacute messer Neri chon tutta la famigl(i)a se nrsquo egrave andato e sta a Stiveraquo

laquoΥψηλότατε κύριέ μου ας μάθει η Μεγαλειότητά Σας πως στις 6 αυτού του μήνα (Μάιος) με τη χάρη του Θεού στεφθήκαμε στην Πάτρα νικητές αβλαβείς και σώοι και λάβαμε την είδηση ότι ο άρχοντας Neri και όλη η οικογένειά του είναι καλά και κατέχουν από τις 2 του μήνα το κάστρο των Αθηνών Είναι αλήθεια πως στην Αθήνα υπάρχει μεγάλη θνησιμότητα για αυτό το λόγο ο αφέντης Neri μαζί με όλη την οικογένειά του μετέβη και διαμένει στη Θήβαraquo

Από επιστολή του Jacopo da Prato προς το Donato Acciaiuoli στην οποία τον ενημερώνει ότι ο Neri Acciaiuoli κατέλαβε την Αθήνα που την κατείχαν οι Καταλανοί 29 Αντίγραφο της διαθήκης του Neri Acciaiuoli αφέντη της Κορίνθου

laquo1 Εγώ ο Nerio Acciaiuoli ηγεμών της Κορίνθου και του δουκάτου των Αθηνών έχων σώας τας φρένας

παρά την ασθένεια του σώματος με την επιθυμία να προνοήσω για την σωτηρία της ψυχής μου και για τη γαλήνη της χώρας μου συντάσσω και διατάσσω να εκτελεστεί με την παρούσα επιστολή η διαθήκη και η τελευταία βούλησή μου Αρχικά εμπιστεύομαι τη ψυχή μου στον Παντοδύναμο Θεό τον οποίο σέβομαι και το σώμα μου ορίζω να ταφεί στην εκκλησία της Παναγίας της Αθηνιώτισσας

2 Ακολούθως αφήνω στην Εκκλησία της Παναγίας των Αθηνών όλες τις αρμοδιότητες και δικαιοδοσίες της Αφήνω επίσης όλες τις [hellip] (ccedilumente) της φυλής μας Επιθυμώ ακόμα οι πόρτες του εν λόγω ναού οι οποίες ήταν κοσμημένες με ασήμι να στολιστούν και να επικαλυφθούν από την αρχή και πάλι Θέλω επιπλέον όλα τα ιερά κειμήλια και σκεύη τα στολισμένα με χρυσό ασήμι και πολύτιμες πέτρες που αφαιρέθηκαν από τη συγκεκριμένη εκκλησία για την πληρωμή των λύτρων της αιχμαλωσίας μου να αγοραστούν και να αποδοθούν στο ναό των Αθηνών Βούλομαι επιπροσθέτως στην εκκλησία αυτή να βρίσκονται διαρκώς είκοσι ιερείς και των δύο βαθμών οι οποίοι πρέπει να είναι Λατίνοι της καθολικής πίστης να υπηρετούν νύχτα και μέρα να ασκούν τα διοικητικά καθήκοντα της εκκλησίας των Αθηνών αλλά και να λειτουργούν για τη σωτηρία της ψυχής μας Ακόμα επιθυμώ οι φόροι και οι [hellip] (ccedilumente) από την πόλη των Αθηνών να αποδοθούν στους είκοσι προαναφερθέντες ιερείς για να τους διαχείριζονται και για τη μισθοδοσία τους κατά τη διακριτική ευχέρεια των εκτελεστών τη διαθήκης Θέλω επίσης οι εν λόγω φόροι και οι [hellip] (choxe) να χρησιμοποιηθούν για την κατασκευή και επισκευή μερών του ναού της Αθήνας Μάλιστα ορίζω η χειροτονία των είκοσι ιερέων καθώς και των άλλων [hellip] που ανήκουν στην Εκκλησία των Αθηνών να υπαχθεί στη φροντίδα και επίβλεψη της εξαίσιας και εκλαμπρότατης Signoria της Βενετίας έτσι ώστε κανένας να μην μπορεί να εμποδίσει την εντολή μου τόσο για τους ιερείς όσο και για τα άλλα ζητήματα που αφορούν στην εκκλησία των Αθηνών Και σε περίπτωση παραμέλησης από τους εκτελεστές της διαθήκης των καθηκόντων τους η Signoria του Δόγη να έχει τη δύναμη και την ελευθερία να θέσει σε ισχύ με αποτελεσματικότητα όλες τις εντολές μου τόσο για τους ιερείς όσο και για τα άλλα ζητήματα που αφορούν την εκκλησία των Αθηνών

5 Στη συνέχεια ορίζω να δοθούν στον επίσκοπο του Άργους [hellip] χρυσά δουκάτα τα οποία έχουμε από τα εισοδήματα της Εκκλησίας των Αθηνών κατά το χρόνο εκείνο που ο εν λόγω επίσκοπος υπηρέτησε στην εκκλησία της Αθήνας ως [hellip]

7 Επίσης βούλομαι όλοι οι ναοί καθεδρικοί και μη οι οποίοι βρίσκονται στη διαχείρισή μου είτε με ενοίκιο είτε με άλλο τρόπο όταν λήξει η μίσθωσή τους να επιστρέψουν ελεύθερα στην ιδιοκτησία των κατόχων τουςraquo 30 laquoΣτο έτος 1412 μΧ ο πρεσβύτερος Petrus Stosbezch ηγούμενος της μονής Δαφνίου απεβίωσε την 21η Αυγούστου Η ψυχή του ας αναπαύεται εν ειρήνη Αμήνraquo

(ΑΚΟρλάνδος-ΛΒρανούσης Τα χαράγματα του Παρθενώνος ήτοι επιγραφαί χαραχθείσαι επί των κιόνων του Παρθενώνος κατά τους Παλαιοχριστιανικούς και Βυζαντινούς χρόνους Αθήνα 1973 σ177-178 χάραγμα υπ αρ 223)

Ο Αββάς Petrus Stosbezch (ορθή γραφή Stolbezch ή Strosberch) ήταν ο όγδοος κατά σειρά ηγούμενος της μονής Δαφνίου η οποία από το έτος 1207μ Χ ανήκε στο Ρωμαιοκαθολικό μοναστικό τάγμα των Κιστερκιανών ύστερα από παραχώρηση της σε αυτούς από το δούκα των Αθηνών Όθωνα ντε λα Ρος Εθεωρείτο το πλέον γνωστό κιστερσιανό μοναστήρι του Ελλαδικού χώρου και αποτελούσε νεκροταφείο των δουκών της Αθήνας Βλ Ορλάνδος Χαράγματα σ 177-178 και Πίτερ Λοκ Οι Φράγκοι στο Αιγαίο 1204mdash1500 (μετάφραση από το αγγλικό πρωτότυπο Γιώργος Κουσουνέλος) Αθήνα 1998 σ 364-365

laquoΣτο έτος 1412 μΧ ο πρεσβύτερος Νικόλαος δεκανός της εκκλησίας των Αθηνών απεβίωσε την 2α Μαρτίου Η ψυχή του ας αναπαύεται εν ειρήνη Αμήνraquo

(Ορλάνδρος Χαράγματα σ178 χάραγμα υπ αρ 224)

laquoστο έτος 1412 μΧ ο πρεσβύτερος Νικόλαος δεκανός της εκκλησίας των Αθηνών απεβίωσε την 2α Μαρτίου Η ψυχή του ας αναπαύεταιraquo

(Ορλάνδρος Χαράγματα σ179 χάραγμα υπ αρ 225)

Αυτό και το προηγούμενο χάραγμα είναι για το ίδιο πρόσωπο τον πρεσβύτερο της καθολικής εκκλησίας Νικόλαο ο οποίος ασκούσε ταυτόχρονα το κατώτερο εκκλησιαστικό διακόνημα του δεκανού Για το δεκανό βλ Δ Δημητράκος Μέγα Λεξικόν όλης της Ελληνικής γλώσσης τόμος Δ΄ Αθήνα 21964 σ 1788 λήμμα laquo(ο)δεκανόςraquo 31 laquoAquella vetustissima e famosissima Atenes drsquoon eacutes eixida tota la elegagravencia eloquumlegravencia e doctrina dels Grechsraquo

laquoΣε εκείνη την αρχαιότατη και ενδοξότατη Αθήνα απrsquo όπου προήλθαν όλη η κομψότητα η τέχνη της ρητορείας και οι επιστήμες των Ελλήνωνraquo

(Antoni Rubioacute y Luch Anuaris de lrsquo Institut Catalans Ι (1907) σ 254 και V (1913-1914) σ 432 (όπου παρατίθεται από το Ricard Albert amp Joan Gassior (ed) Parlaments a les Corts Catalanes Barcelona 1928 σ 209)

32 laquoΗ Αθήνα ήταν ο οίκος των ελλήνων φιλοσόφων [hellip] ήταν το λίκνο της φιλοσοφίας των Ελλήνων και ο τόπος όπου διασώζονταν οι επιστήμες και οι φιλοσοφικές τους απόψειςraquo

(Geacuteographie drsquo Aboulfeacuteda μετάφραση Joseph T Reinaud vol II pt I (Paris 1848) σ 313) 33 laquo[] Όχι μακριά από την Πάτρα βρίσκεται η Αθήνα στην οποία υπήρξε κάποτε το φυτώριο σπουδών των Ελλήνων Αυτή η πόλη υπήρξε κάποτε η ευγενέστερη των πόλεων όμως τώρα είναι σχεδόν έρημη Πράγματι στην πόλη της Γένοβας δεν υπάρχει άλλη μαρμάρινη στήλη ή άλλο αξιόλογο έργο φτιαγμένο από πέτρα παρά μόνο ότι μεταφέρθηκε εκεί από την Αθήνα και καθrsquo ολοκληρία η Γένοβα κτίσθηκε από τα μνημειακό υλικό της Αθήνας όπως η Βενετία κτίστηκε από τις πέτρες της Τροίαςraquo

(Ludolf de Sudheim (Suchem) De itinere terrae sanctae liber έκδοση Ferdinard Deycks Bibliothek des litterarischen Vereins in Stuttgart XXV(1851) σ 23) 34 laquoΜε τη σκέψη πάντα να επιστρέψουμε στην πατρίδα διατάξαμε να κατεβούμε στην πόλη των Αθηνών την οποία εκ νέου οι Βενετοί κατέλαβαν και έθεσαν υπό τον έλεγχό τους μετά το θάνατο του άρχοντα Raynieri της Φλωρεντίας που την είχε πριν υπό την κυριαρχία του [] κι έτσι επιβιβαστήκαμε σε ένα πλοιάριο από την περιοχή της Fermia με αντίτιμο δέκα δουκάτα για να μας μεταφέρει στη γη των Αθηνών η οποία απέχει από τη Fermia περίπου 80 μιλιάρια [] στις 24 του μηνός Φεβρουαρίου φθάσαμε στην πολιτεία των Αθηνώνraquo

(Leacuteon Legrand ldquoRelation du pegravelerinage agrave Jeacuterusalem de Nicolas de Martoni notaire italienrdquo Revue de lrsquoOrient latin III (Paris 1895) σ 647-653 656) 35 laquoΠερί της πόλης των Αθηνών Η πόλη των Αθηνών που συναποτελείται από κτίρια της αρχαιότητας και στην οποία διέμεναν επιστήμονες και συγγραφείς καθώς κάποτε υπήρξε σπουδαία πολιτεία με εξαίσια κτίσματα βλέπουμε ότι έχει πολλούς στύλους και κομμάτια από μάρμαρο που τώρα κείτονται εκεί όπου κάποτε κτίστηκε αυτή η πόλη Η ίδια αυτή πόλη απλωνόταν ως τις ακτές της θάλασσας και η περίμετρός της οριζόταν στα 24 μίλια επί εποχής του αυτοκράτορα Αδριανού ο οποίος υπήρξε κι αυτός κυρίαρχός της Αργότερα μετά την καταστροφή της από τους Τρώες η έκταση της Αθήνας περιορίστηκε στην περιοχή υπό το βράχο της Ακρόπολης Η ίδια η πόλη βρίσκεται ανάμεσα σε δύο βουνά τα οποία χωρίζει απόσταση έξι μιλίων και έχει ύπαιθρο που εκτείνεται στα 12 μίλια γεμάτη με πολλά και όμορφα δέντρα με ελιές Τώρα στrsquo αλήθεια η πόλη πρέπει να έχει γύρω στις χίλιες οικίεςraquo

Πρόκειται για τα βουνά του Υμηττού και του Αιγάλεω τα οποία απέχουν 8 μίλια ή 88 χιλιόμετρα Βλ Paton James Morton Mediaeval and Renaissance visitors to Greek Lands Princeton 1951 σ 32 σημ 11

Ο Martoni δεν μπορεί να μέτρησε όλα τα σπίτια των Αθηνών η εκτίμησή του ωστόσο φαίνεται ορθή Το 14ο αιώνα η Αθήνα εκτεινόταν σε μια μικρή μάλλον περιοχή κυρίως στη βόρεια και βορειοανατολική πλευρά του βράχου της Ακρόπολης Υπήρχαν επίσης σπίτια και πολλές εκκλησίες στην περιοχή γύρω από το ναό του Διός και κατά μήκος των όχθων του Ιλισσού ποταμού Πράγματι η Αθήνα κατά την περίοδο της καταλανικής κυριαρχίας έμοιαζε περισσότερο με πόλη και ήταν με βεβαιότητα σε πολύ καλύτερη κατάσταση απrsquo ότι υπήρξε το 1833 και 1834 όταν η τότε κυβέρνηση αποφάσισε να την ορίσει πρωτεύουσα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους Βλ KM Setton Catalan Domination of Athens 1311-1388 London 1975 (revised edition) σ 228 36 laquoΌταν φθάσαμε στην Αθήνα- Την ημέρα του Σαββάτου θα ήταν μάλλον εννιά φθάσαμε στην Αθήνα με την ελπίδα ότι θα βρούμε τον άρχοντα Λουδοβίκο της Πράτα αρχιεπίσκοπο της πόλης Εντούτοις δεν τον βρήκαμε γιατί βρισκόταν στην Κόρινθο με τον δούκα της Κεφαλονιάς Βρήκαμε τότε τον αντικαταστάτη του αρχιεπισκόπου και κάποιους οικείους του τους οποίους είχε εμπιστευτεί να προσέχουν την περιουσία του και να διοικούν με σύνεση την εκκλησία του Εκείνοι μας φιλοξένησαν τη μέρα που προαναφέρθηκε και την επόμενη νύχτα καθώς στην Αθήνα δεν υπήρχαν ξενώνες και καταλύματα φιλοξενίαςraquo

37 laquoΠερί των πηγών νερού από τις οποίες συνέβαινε να πίνουν οι σπουδάζοντες στην Αθήνα- Με την επιθυμία να δω κάποιες από τις αρχαιότητες αυτής της πόλης ζήτησα από μερικούς κατοίκους να με οδηγήσουν στα αρχαία μνημεία Και πρώτα πήγαμε σε εκείνες τις δύο πηγές νερού από τις οποίες έπρεπε να πιει ο σπουδαστής για να αποκτήσει τη γνώση κι εκεί σύχναζαν οι συγγραφείς καθώς οι πηγές του νερού από όπου έπιναν ήταν ο χώρος μελέτης των μεγάλων φιλοσόφων του Αριστοτέλη και άλλων που ζούσαν στην Αθήνα αυτές οι δύο μάλιστα ήταν όμορφα κατεργασμένες με κομμάτια μάρμαρο Έπειτα μεταβήκαμε στη Σχολή του Αριστοτέλη η οποία κατασκευασμένη από μάρμαρο εκτεινόταν σε είκοσι πόδια μήκος και 15 πλάτος Ήταν καλυμμένη με μαρμάρινες δοκούς και πάνω από αυτές βρίσκονταν μαρμάρινες πλάκες και όλο το κτίσμα περιμετρικώς και άνωθεν ήταν διακοσμημένο με ποικίλα στολίδια από φύλλα χρυσού και άλλα ωραία χρώματα και μάλιστα από κάθε πλευρά της σχολής φαίνονται τυπωμένα τα εν λόγω διακοσμητικά στοιχεία Οι εξωτερικές πύλες οδηγούν σε αίθρια με κολώνες καλυπτόμενες από μαρμάρινες δοκούς και πλάκες στα οποία αίθρια τα έτσι περίτεχνα στολισμένα ο Αριστοτέλης όταν ήταν κουρασμένος από τη μελέτη περνούσε την ώρα του ψυχαγωγούμενος Κατόπιν πήγαμε εκεί όπου υπήρχε η μεγάλη οικία του αυτοκράτορα Αδριανού η οποία έχει καταστραφεί τώρα παραμένουν είκοσι κολώνες περίπου είκοσι παλάμες σε ύψος και τόσο μεγάλες σε όγκο ώστε θα χρειάζονταν τέσσερις άνθρωποι με ενωμένα τα χέρια σε πλήρη έκταση για να αγκαλιάσουν τη μία από αυτές Πάνω στις κολώνες αυτές βρίσκονται δοκοί από μάρμαρο μεγάλες σε μήκος και όγκο πάνω από τις οποίες υψωνόταν μεγάλο κτίριοraquo

Ο περιηγητής βρισκόταν στους πρόποδες του Λυκαβηττού και έβλεπε μέρος από τα ερείπια του υδραγωγείου που

ξεκίνησε να κατασκευάζεται επί Αδριανού και ολοκληρώθηκε επί του Αντωνίνου Πίου Βλ Setton όπ σ 229

Ο Martoni παρατηρούσε ότι είχε απομείνει από το ναό του Ολυμπίου Διός Βλ Setton όπ σ 229

laquoΠερί της εισόδου του μεγάλου κάστρου- Κι εκεί κοντά βρίσκεται μια θύρα εισόδου που ήταν του προειρημένου κάστρου η οποία είσοδος αποτελείται από μαρμάρινες πέτρες (λιθοπλίνθους) με εξαίσια κατεργασία τόσο όμορφη όσο και η είσοδος του πύργου της πόλης της Κάπουας αλλά όχι τόσο μεγάλη για είσοδος όπως μου φαίνεται Επίσης έξω από την πόλη βρίσκεται αυτή η μεγάλη γέφυρα με το μεγάλο οικοδόμημα όπου άλλοτε στρατιώτες πολεμούσαν κατά ομάδες έτρεχαν από κάθε πλευρά και στο μέσο της γέφυρας διεξαγόταν η μάχηraquo

Ο Setton θεωρεί ότι η σχετική παράγραφος του Martoni De introytu qui fuerit castri περιγράφει τα Προπύλαια και το Στάδιο Βλ Setton όπ σ 229 και σημ 45 Ο Τανούλας ωστόσο εκτιμά πως η περιγραφή της εισόδου με πύργους συμμετρικούς όπως ήταν σύνηθες κατά το Μεσαίωνα στην Ιταλία μας οδηγεί κατευθείαν στην υστερορωμαϊκή πύλη γνωστή σήμερα ως laquoπύλη Beuleacuteraquo η οποία τότε δεν είχε καλυφθεί ακόμη από το μεταγενέστερο ογκώδη προμαχώνα Η είσοδος πρέπει να ήταν κλειστή όπως φαίνεται από την έκφραση του Martoni laquoθύρα εισόδου που ήταν του κάστρουraquo όπου το ρήμα βρίσκεται σε παρελθόντα χρόνο Θεωρεί ακόμα πολύ πιθανό ότι αυτό που ο Martoni ονομάζει μεγάλη γέφυρα είναι ο νότιος τοίχος του Ωδείου του Ηρώδου του Αττικού το κάτω τμήμα του οποίου ήταν θαμμένο στις επιχώσεις με αποτέλεσμα να μην διακρίνονται οι είσοδοι Συμπεραίνει μάλιστα πως ένας ελεύθερος τοίχος διάτρητος από δύο σειρές τοξωτών ανοιγμάτων ήταν φυσικό να ερμηνευθεί ως γέφυρα με δεδομένο το στρατιωτικό της χαρακτήρα καθώς εκείνη την εποχή ήταν ενταγμένη στην οχύρωση των κλιτύων της Ακρόπολης δηλαδή του Ριζοκάστρου Βλ Τανούλας Τάσος Τα Προπύλαια της Αθηναϊκής Ακρόπολης κατά τον Μεσαίωνα Αθήνα 1997 σ 39 Στο ίδιο έργο σ 42 σημ5 ο συγγραφέας εκθέτει με πειστικό τρόπο την επιχειρηματολογία του με την οποία στηρίζει την αρχαιολογική του υπόθεση έναντι της ερμηνείας του Setton Έτσι συμπεραίνει ότι η βέβαιη διαδρομή του Ν Martoni πρέπει να ήταν η εξής Υδραγωγείο του Αδριανού (Σχολή του Αριστοτέλη) Ολυμπιείο (Παλάτι του Αδριανού) θέατρο Ηρώδου του Αττικού (μεγάλη γέφυρα) πύλη Beuleacute (πόρτα εισόδου του κάστρου)

38 laquoΠερί του κάστρου των Αθηνών και της κεντρικής του αίθουσας- Ακολούθως μπήκαμε στο ίδιο το κάστρο της πόλης που βρίσκεται πάνω από αυτή [την πολιτεία] χτισμένο από μαρμάρινους λίθους και στο οποίο υπάρχει αυτή η μεγάλη αίθουσα στην οποία βρίσκονται δεκατρείς μεγάλοι κίονες Πάνω από αυτούς τους κίονες υπάρχουν δοκοί τριάντα πόδια μάκρος και πάνω από αυτές τις δοκούς υπάρχουν μαρμάρινες πλάκες τεράστιο και αξιοθαύμαστο έργο να το βλέπειςraquo

Η κεντρική αυτή αίθουσα ήταν η δυτική αίθουσα του κεντρικού κτιρίου των Προπυλαίων περιλάμβανε έξι ιωνικούς κίονες στο εσωτερικό και έξι δωρικούς στην πρόσοψη Ο Martoni μετράει δεκατρείς είτε γιατί απλά σφάλλει είτε γιατί προσμετρά και έναν από τους κίονες των πτερύγων που δεν είχε ακόμα εντοιχιστεί όπως οι υπόλοιποι Από το γεγονός αυτό και από τη σειρά της αφήγησης συνάγεται ότι ο περιηγητής μπήκε στην Ακρόπολη μέσα από το κεντρικό κτίριο των Προπυλαίων του οποίου οι κίονες ήταν ακόμη ελεύθεροι Τανούλας όπ σ 40

laquoΠερί της εκκλησίας της μεγάλης των Αθηνών και των ωραίων κτιρίων της- Κατόπιν πήγαμε στη μεγάλη εκκλησία που βρίσκεται εντός του κάστρου και είναι αφιερωμένη στην Παναγία Αυτή η εκκλησία είναι χτισμένη με μεγάλες μαρμάρινες πλάκες όλες κοσμημένες και είναι μεγάλη όπως η εκκλησία της Καπούης Την περιστοιχίζουν απ΄ έξω εξήντα μεγάλοι κίονες οι οποίοι είναι πολύ ψηλοί και φαίνεται πως με κλίμακες θα μπορούσε να φτάσει κανείς τόσο ψηλά και μάλιστα είναι τόσο μεγάλοι που χρειάζονται πέντε άνδρες στη σειρά να ενώσουν τα τεντωμένα χέρια τους για να τους αγκαλιάσουν Και πάνω στους κίονες υπάρχουν μαρμάρινες δοκοί μεγάλες και επιμήκεις από μάρμαρο Πάνω σε αυτές βρίσκεται το αίθριο του ναού Φαίνεται απίστευτο να συλλάβει το ανθρώπινο μυαλό με ποιό τρόπο μπόρεσαν να κατασκευάσουν αυτό το μεγαλοπρεπές κτίριο Περί του πρώτου ιερού- Αυτός ο ναός είχε δύο επίπεδα το ένα μετά το άλλο Στο πρώτο είναι το πρώτο ιερό στον κόσμο που ίδρυσε ο Άγιος Διονύσιος αφού ασπάστηκε την ιερή αυτή καθολική πίστηraquo

Ο περιηγητής στρογγυλοποίησε τον αριθμό των 58 κιόνων Βλ Paton όπ σ 33 σημ 17

Πρόκειται για τον αρχαίο Παρθενώνα και τον Εκατόμπεδο Βλ Setton όπ σ 230

39 laquoΠερί του κίονα που φέρει χάραγμα του Αγίου Διονυσίου- Μεταξύ των εν λόγω κιόνων βρίσκεται και ένας που φέρει χάραγμα Σε αυτόν στεκόταν μπροστά ο Άγιος Διονύσιος την εποχή που συνέβαινε το Πάθος του Κυρίου μας Ιησού Χριστού και τότε καθώς κάθε κτίσμα της Αθήνας έτρεμε συθέμελα από το σεισμό που συντάραξε ολάκερη τη γη είπε τα εξής laquoΕίτε καταστρέφεται η μηχανή του κόσμου είτε συμβαίνει κάτι στον Υιό του Θεούraquo και ακολούθως σημάδεψε με το χέρι του το συγκεκριμένο κίονα με ένα σταυρό Αυτός μάλιστα ο σταυρός παραμένει εκεί ως τις μέρες μας Η είσοδος της ίδιας εκκλησίας είναι μεγάλη όπως εκτιμώ τέσσερις κάνες στο πλάτος και πέντε στο ύψος Στην εν λόγω είσοδο υπάρχουν θύρες οι ίδιες με αυτές που βρίσκονταν στην πύλη του κάστρου της Τροίας Όταν καταστράφηκε η πολιτεία των Τρώων οι θύρες του κάστρου τους μεταφέρθηκαν στην Αθήνα και έγιναν μέρος των πυλών του ναού αυτού της Παναγίαςraquo

laquoΣχετικά με τους κίονες από πολύχρωμα ακριβά μάρμαρα ndash Το μέρος της εκκλησίας όπου στέκεται ο χορός

(των ψαλτών) είναι πολύ όμορφο και γύρω από το ιερό υψώνονται τέσσερις κίονες από πολύχρωμα ακριβά μάρμαρα και είναι τόσο μεγάλοι σε πλάτος που θα χρειάζονταν δύο άντρες με τα χέρια τους σε διάταση για να τις αγκαλιάσουν και σε ύψος είναι δύο κάνες Πάνω στους κίονες στηρίζεται ένας πολύ ωραίος τρούλος που υψώνεται άνωθεν του μεγάλου ιερού Πλησίον του ιερού βωμού υπάρχει μια ωραία και μεγάλη στέρνα στην οποία ρέει πολύ νερό όταν βρέχειraquo

laquoΠερί της εικόνας της Παναγίας που αγιογράφησε ο Άγιος Λουκάς - Κοντά στο ιερό σε ένα μικρό παρεκκλήσι που βρίσκεται στη δεξιά πλευρά του υπάρχει μια εικόνα της Παναγίας μας ζωγραφισμένη δια χειρός του ευαγγελιστή Λουκά Αυτή η εικόνα είναι στολισμένη με μαργαριτάρια και διάφορες άλλες πολύτιμες πέτρες και με πολλή προσοχή τη φύλαγαν κλειδώνοντας το παρεκκλήσι για να μην κλαπεί Περιμετρικά του ναού βρίσκονται ογδόντα μαρμάρινοι κίονες πάνω στους οποίους υπάρχουν μαρμάρινες επιμήκεις δοκοί με πλάκες από μάρμαρο στις οποίες στηρίζεται ένα πρόσθετο κτίσμα που διατρέχει περιμετρικά όλη την εκκλησία Σε κάποια κρυψώνα στον τοίχο του ναού φαίνεται το φως από μια φλόγα η οποία ποτέ δεν σβήνει θεωρείται ότι κάποτε εκεί βρισκόταν θαμμένη η σορός ενός αγίουraquo

Αν οι Βενετοί είχαν πιστεύσει ότι όντως η εικόνα αυτή ήταν δια χειρός του ευαγγελιστή Λουκά θα την είχαν μεταφέρει στο ναό του Αγίου Μάρκου της Βενετίας και θα σωζόταν πιθανότατα ως τις μέρες μας Βλ Setton όπ σ 230

Ο Setton αναφέρει ότι επρόκειτο για μία πινακοθήκη που κτίστηκε κατά τη βυζαντινή περίοδο πολύ πριν την εποχή του Μιχαήλ Χωνιάτη Setton όπ σ 231

Το φως από τη φλόγα αυτή περιγράφει και ο περιηγητής Saewulf που επισκέφθηκε την Αθήνα το 1103 Η πίστη σε αυτό εκδηλώθηκε επίσης σε ένα συγκινητικό κήρυγμα του Μιχαήλ Χωνιάτη προς το ποίμνιο των πιστών στο ναό της Παναγίας της Αθηνιώτισσας Ωστόσο οι περιηγητές του 17ου αιώνα κάνουν απλώς λόγο για ένα διαφανή στο φως λίθο που είχε εντοιχιστεί με τους λοιπούς απλούς Βλ Setton όπ

laquoΠερί των ιερών κειμηλίων της εκκλησίας των Αθηνών ndash Στη συγκεκριμένη εκκλησία την προαναφερθείσα ημέρα είδαμε τα κάτωθι ιερά κειμήλια που τα παρουσίασαν ενώπιόν μας οι φύλακες του ναού Υπήρχαν λοιπόν λείψανα από

- το κεφάλι του Αγίου Μακαρίου

- το οστό του χεριού (μπράτσο) του Αγίου Διονυσίου της Φραγκιάς

- το χέρι (μπράτσο) του Αγίου Κυπριανού

- το χέρι (μπράτσο) του Αγίου Ιουστίνου

- το οστό επίσης του Αγίου Μακκαβαίου καθώς και κειμήλια όπως ένα βιβλίο με όλα τα Ευαγγέλια γραμμένο από την Αγία Ελένη σε περγαμηνές στην ελληνική γλώσσα το οποίο και θεωρείται μέγας θησαυρόςraquo

laquoΠερί ενός ειδώλου - Έξω από τα τείχη του κάστρου βρίσκονται δύο κίονες πάνω στους οποίους λέγεται ότι κάποτε υπήρχε κάποιου εξαίσιο κτίσμα στο οποίο περικλειόταν ένα είδωλο που είχε τη δύναμη να καταστρέφει όσα πλοία πλησίαζαν εκείνη την εποχή την Αθήνα με εχθρική διάθεση όσο μακριά στη θάλασσα κι αν βρίσκονταν αυτάbull εξαιτίας λοιπόν του ειδώλου βυθίζονταν ενώ στrsquo αλήθεια λέγεται ότι όσα πλοία έρχονταν για καλό τίποτα κακό δεν πάθαιναν από το άγαλμαraquo

Ο Martoni αναφέρεται προφανώς σε δύο ρωμαϊκούς κίονες που υπάρχουν στη νότια πλαγιά της Ακρόπολης πάνω από το μνημείο του Θρασύλλου και του γιου του Θρασυκλή Φαίνεται πως ο μύθος του ειδώλου που απορρέει από αυτόν του κεφαλιού της Γοργώς ήταν ζωντανός και κατά την Αρχαιότητα και κατά το Μεσαίωνα Βλ Setton όπ σ 232

40 laquoΤην 7η Απριλίου (1436) ήλθα στην Αθήνα την ξακουστή πόλη της Αττικής όπου είδα πρώτα-πρώτα τεράστια τείχη παντού σε κατάσταση κατάρρευσης λόγω της παλαιότητας τους Και εντός και εκτός της πόλης στους αγρούς υπήρχαν μαρμάρινα κτίσματα πέρα από κάθε φαντασία -οικίες ιεροί ναοί- καθώς και διάφορα έργα τέχνης άξια παρατήρησης για την εκπληκτική τους κατασκευή και τους πελώριους κίονες αλλά όλα σε σωρούς γκρεμισμένων ερειπίων παντούraquo

Ο Ciriaco dei Pizzicolli ή Κυριάκος ο Αγκωνίτης (c 1391-1452) ήταν Ιταλός περιηγητής του 15ου αιώνα μ Χ ο οποίος επισκέφθηκε τρεις ή τέσσερις φορές την Ελλάδα μεταξύ των ετών 1435-1448 Ήλθε στην Αθήνα δύο φορές μία τον Απρίλιο του 1436 και δεύτερη φορά το 1444 Στις αρχές Απριλίου του 1436 ο Κυριάκος ο Αγκωνίτης έφτασε στην πόλη των Αθηνών πιθανόν από το Βορρά ίσως μέσω της κύριας οδού πρόσβασης που ήταν η κοιλάδα μεταξύ των βουνών της Πάρνηθας και της Πεντέλης Βλ Setton Domination σ 232 και Edward W Bodnar SJ ldquoAthens in April 1436rdquo Archaelogy Vol 23 No 2 (April 1970) σ 97

41 laquo[hellip] μια μαρμάρινη αψίδα που αποτελείται από δύο μονόλιθους [hellip] στην είσοδο ενός υδραγωγείου ένα μίλι έξω από την πόλη το οποίο έχει καταρρεύσει λόγω παλαιότητας [hellip] Οι αυτόχθονες κάτοικοι των Αθηνών το αποκαλούν Σχολή του Αριστοτέληraquo

Η δεξαμενή νερού στο Λυκαβηττό ( Το Υδραγωγείο του Αδριανού) ή αλλιώς Σχολή του Αριστοτέλη

42 laquo[Ο ναός του Ολυμπίου Διός] []Ο οίκος του αυτοκράτορα Αδριανού με τεράστιους μαρμάρινους κίονες οι περισσότεροι από τους οποίους έχουν καταρρεύσει Ωστόσο στέκονται ακόμα 21 κίονες με ακέραια τα κιονόκρανα και στοιχισμένοι σε ευθείες []Η διάμετρος τους είναι επτά πόδια Τα κιονόκρανα τους έχουν διάμετρο δεκατέσσερα πόδια Και το ύψος τους είναι εξήντα πόδιαraquo

Από τις 21 κολώνες που αναφέρει ο Αγκωνίτης μόνο 15 σώζονται σήμερα Βλ Bodnar ό π

Οι σωστές μετρήσεις είναι 6 πόδια και 3frac12 ίντσεςbull 10 πόδιαbull 55 πόδια και 5 ίντσες Βλ Bodnar ό π

laquo[]σε μια κομψή μαρμάρινη αψίδα του Υψηλότατου αυτοκράτορα Αδριανού κοντά σε αυτό το παλάτιraquo

Έτσι περιέγραψε ο Αγκωνίτης την Πύλη του Αδριανού καθώς αντέγραφε δύο επιγραφές που βρίσκονταν χαραγμένες πάνω της κοντά στο παλάτι του Ρωμαίου Αυτοκράτορα το οποίο ταυτιζόταν με το ναό του Ολυμπίου Διός Βλ Bodnar ό π σ 195

43 laquo[Το φανάρι του Δημοσθένη] []μία διακοσμητική μαρμάρινη έδρα που αποτελεί μέρος ενός προστώουraquo

Δεν ξέρουμε τι ακριβώς εννοούσε σε αυτή την περιγραφή ο Αγκωνίτης Γνωρίζουμε ότι αργότερα το μνημείο ενσωματώθηκε στην άκρη ενός μοναστηριού που προεκτεινόταν σε έναν κήπο Από το σκίτσο ενός άλλου περιηγητή του Dodwell μαθαίνουμε ότι το μέρος αυτό του μοναστηριού ήταν ανοικτό αποκαλύπτοντας έτσι το εσωτερικό του κοίλωμα που χρησίμευε ως χώρος υποδοχής ή και μελέτης των μοναχών κατά το σχέδιο του περιηγητή Ο Αγκωνίτης αντέγραψε σωστά την επιγραφή που βρισκόταν σε αυτό το μνημείο η οποία υπενθύμιζε τη νίκη του Λυσικράτη σε έναν ποιητικό αγώνα Βλ Edward W Bodnar SJ ldquoAthens in April 1436rdquo Archaelogy Vol 23 No 3 (June 1970) σ 194-195

44 laquo[Το μνημείο του Θρασύλλου] Στην πλαγιά της Ακρόπολης κοντά στο άγαλμα της Γοργώς ήταν μια περίτεχνη μαρμάρινη πρόσοψη σε ένα ρήγμα στο βράχο σε μια υπέροχα διαμορφωμένη σπηλιάraquo

Εκεί ο Κυριάκος παρατήρησε και έκανε το σχέδιο του ακέφαλου και δίχως όπλα αγάλματος του Διονύσου το οποίο εκτίθεται στο Βρετανικό Μουσείο Αντέγραψε επίσης τρεις επιγραφές οι οποίες υπενθύμιζαν νίκες σε μουσικούς διαγωνισμούς και βρίσκονταν χαραγμένες σε βάσεις που πρώτα στήριζαν τρίποδες Τον 3ο αιώνα μ Χ ο τρίποδας στο χαμηλότερο διάζωμα που αποτελούσε μνημείο της νίκης του Θρασύλλου αντικαταστάθηκε από το άγαλμα του Διονύσου Στα ψηλότερα διαζώματα και στις δύο άκρες οι τρίποδες απαθανάτιζαν τις νίκες του γιου του Θρασύλλου του Θρασυκλή Οι επιγραφές σώζονταν ακέραιες την εποχή του Κυριάκου Στις μέρες μας μόνο μία διασώζεται ολόκληρη και οι άλλες δύο αποσπασματικά Βλ Bodnar ό π σ 196

45 laquo[Ο Πύργος των Αέρηδων] Επισκεφθήκαμε ξανά τον οκταγωνικό ναό του Αιόλου Πάνω σε αυτό είναι οκτώ πτερωτές μορφές των ανέμων με τα σύμβολά τους στην κορυφή κάθε γωνιώδους τοίχου εξαιρετικά δείγματα γλυπτικής Και κάθε μορφή έχει γραμμένο το όνομα της από πάνω σε μεγαλογράμματη αττική γραφή όπως διαπιστώσαμε προχείρως από κοντάraquo

Εννοεί τον πύργο των Αέρηδων δηλαδή το ωρολόγιο του Ανδρονίκου Κυρρίστου του 1ου αιώνα π Χ Βλ Setton όπ σ 234

46 laquo[Το παλάτι του Nerio Acciajuoli] Όταν πήγα να επισκεφθώ το Nerio Acciajuoli ένα Φλωρεντινό που εκείνη την εποχή (1444) ήταν ο Πρίγκιπας της Αθήνας -πήγα μαζί με τον αδελφό του που λεγόταν και αυτός Nerio- τον συνάντησα στην Ακρόπολη το κορυφαίο κάστρο της πόλης Αλλά αυτό που παρατήρησα με ιδιαίτερη ευχαρίστηση καθώς εξέταζα προσεκτικά το θαυμάσιο ανάκτορό του ένα έργο εξαιρετικά επιμελημένο ήταν το εκπληκτικό προστώο Αποτελούνταν από τέσσερις καλά λειασμένους μαρμάρινους κίονες και από πάνω τους δέκα μαρμάρινες δοκούς στη σειρά Όταν κατόπιν ήλθαμε στην ίδια [αίθουσα που είναι] και ο κύριος χώρος (είδαμε) έξι υπερμεγέθεις κίονες με διάμετρο τρία πόδια διατεταγμένους ανά ζεύγη που υποβάσταζαν μαρμάρινα φατνώματα οροφής και εικοσιτέσσερις δοκούς τοποθετημένες σε τρεις σειρές (των οκτώ κιόνων) Αυτές οι δοκοί ήταν από λειασμένο μάρμαρο και η καθεμία (δοκός) ήταν εικοσιτέσσερα πόδια στο μάκρος και τρία πόδια στο πλάτος κατά την εκτίμησή μου Οι εντυπωσιακοί μαρμάρινοι τοίχοι ήταν και οι ίδιοι από λειασμένα κομμάτια μαρμάρου όλα ισομεγέθη Η είσοδος γινόταν από μία μόνο τεράστια θύρα ένα εκπληκτικό έργοraquo

Ο Αγκωνίτης είναι ο πρώτος δυτικός που αποκαλεί την Ακρόπολη με το όνομά της Βλ Τανούλας Τάσος Τα Προπύλαια της Αθηναϊκής Ακρόπολης κατά τον Μεσαίωνα Αθήνα 1997 σ 40

Η περιγραφή του προστώου από τον Αγκωνίτη επισημαίνει ο Τανούλας δεν αφήνει αμφιβολία ότι πρόκειται για την ανατολική στοά του κεντρικού κτιρίου των Προπυλαίων Ο περιηγητής κάνει λόγο για τέσσερις κίονες ωστόσο οι κίονες του προστώου είναι έξι πραγματικότητα που μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι δύο ακραίοι κίονες πρέπει να ήταν ενταγμένοι σε κάποιες νεότερες κατασκευές και δεν γίνονταν εύκολα αντιληπτοί Βλ Τανούλας ό π σ 40-41

Στην πραγματικότητα υπήρχαν είκοσι μία δοκοί δηλαδή μια τριάδα λιγότερο Βλ Τανούλας ό π σ 42 σημ 12

Η περιγραφή της αίθουσας συμπεραίνει ο Τανούλας δεν αφήνει αμφιβολία ότι πρόκειται για τη δυτική αίθουσα του κεντρικού κτιρίου των Προπυλαίων Βλ Τανούλας ό π σ 41

Πρόκειται για τη μεσαία πόρτα του θυραίου τοίχου Αυτό σημαίνει αναλύει ο Τανούλας ότι οι υπόλοιπες τέσσερις πόρτες

του θυραίου τοίχου έχουν φραχτεί όπως και τα μετακιόνια της δυτικής πρόσοψης του κεντρικού κτιρίου και τα διαστήματα ανάμεσα στους γωνιακούς κίονες και στις αντίστοιχες παραστάδες Κατ΄ επέκταση δεν υπάρχει άμεση επικοινωνία μεταξύ της αίθουσας και των πλάγιων πτερύγων των Προπυλαίων Μάλιστα το τελευταίο αυτό σχόλιο του περιηγητή σε συνάρτηση με τη σειρά που ακολουθεί στην περιγραφή του οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο δρόμος που οδηγούσε στο εσωτερικό της Ακρόπολης δεν περνούσε πια μέσα από τα Προπύλαια αλλά έκανε το γύρο του νότιου μισού του συγκροτήματος των Προπυλαίων για να φθάσει στην ανατολική στοά του κεντρικού κτιρίου η οποία χρησίμευε ως πρόπυλο της κατοικίας του Δούκα Η μεταβολή αυτή έχει γίνει μετά την επίσκεψη του Martoni το 1395 Βλ Τανούλας ό π

47 laquo[Ο Παρθενώνας] Ευχαριστήθηκα πολύ όταν παρατήρησα ότι στην κορυφή του κάστρου της πόλης (Ακρόπολη) υπάρχει ένας τεράστιος θαυμάσιος ναός της θεάς Αθηνάς το ευγενές έργο του Φειδία Είναι κτίριο ψηλό με 58 κίονες με επτά πόδια διάμετρο είναι διακοσμημένο με όμορφα αγάλματα και στις δύο προσόψεις του οικοδομήματος στο υψηλότερο σημείο των τοίχων και εξωτερικά στο επιστύλιο όπου φαίνεται μία μάχη των Κενταύρων εξαιρετικά προϊόντα της τέχνης του γλύπτη | Το ενδιαφέρον μου ήταν όμως να επισκεφθώ πάλι σε αυτήν την ίδια περίφημη Ακρόπολη το όμορφο ιερό της θεάς Αθηνάς Ήθελα να εξετάσω το ναό προσεκτικότερα από κάθε πλευρά Φτιαγμένο από μοναδικό λειασμένο μάρμαρο είναι το θαυμαστό έργο του Φειδία όπως γνωρίζουμε από την μαρτυρία των λόγων του Αριστοτέλη προς το βασιλιά Αλέξανδρο όπως επίσης (γνωρίζουμε) και από το δικό μας Πλίνιο και πλήθος άλλων διακεκριμένων συγγραφέων Αυτός ο εξαιρετικά θαυμάσιος ναός διατηρείται μέχρι τις μέρες μας (1444) Στηρίζεται σε 58 κίονες δώδεκα σε κάθε μία από τις δύο προσόψεις δηλαδή δύο σειρές από έξι κίονες στη μέση [μεταξύ των δύο εξωτερικών κιονοστοιχιών] και εξωτερικά από τους τοίχους του σηκού δεκαεπτά κατά μήκος κάθε πλευράς Κάθε κίονας έχει διάμετρο πέντε ποδών Υπάρχουν στοές μήκους οκτώ ποδών μεταξύ των πλευρικών κιόνων και των θαυμάσιων τοίχων του σηκού σε κάθε πλευρά Οι κίονες στηρίζουν γείσο 95 πόδια μάκρος και 4 πόδια ύψος Σε αυτά παριστάνεται η μάχη μεταξύ των Κενταύρων και των Λαπήθων η οποία έλαβε χώρα στη Θεσσαλία σκαλισμένη με θαυμαστή δεξιότητα Στις ανώτερες ζωφόρους των τεσσάρων τοίχων σε απόσταση δύο πήχεων κάτω από το πιο ψηλό σημείο των τοίχων ο καλλιτέχνης διακόσμησε με εξαιρετική τελειότητα [αναπαραστάσεις] των αθηναϊκών νικών της εποχής του Περικλή Το ύψος τους είναι περίπου αυτό ενός παιδιού δέκα ετών Στις δύο προσόψεις πάνω από όλο το τμήμα που καλύπτεται από το αέτωμα μπορεί να δει κανείς ψηλά μεγάλα πραγματικά κολοσσιαία αγάλματα ανδρών και ίππων ένας ωραίος καλλωπισμός για αυτόν τον εντυπωσιακό χώρο λατρείας Κατέβαλα μεγάλη προσπάθεια για να συμπεριλάβω ένα σχέδιο από αυτό το σπουδαίο κτίριο όπως εντυπώθηκε στα μάτια μου στο σημειωματάριο το οποίο διατηρώ και κατά τη διάρκεια του παρόντος ταξιδιού μου στην Ελλάδαraquo

Οι κίονες είναι 58 αν αριθμήσει κανείς δύο φορές τους γωνιακούς κίονες Βλ Setton Domination σ 232

Έτσι αντιλαμβάνεται τα γλυπτά ο Κυριακός Βλ Setton όπ σ 235

48 Ανώνυμος Τοπογραφία Αθηνών laquoΠερί της Αττικής Το κάστρο είναι η Ακρόπολη Το laquoισμαϊδιraquo (ισλαμικό τέμενος) είναι ο ναός της Αθηνάς Παλλάδος Χρυσοσπηλιώτισσα λέγεται η σπηλιά του θεού Πάνα Δύο κολώνες στη μία βρισκόταν το άγαλμα της θεάς Αθηνάς με κεφαλή γοργόνας και στην άλλη (κολώνα) ήταν το άγαλμα του θεού Δία Κάτω από την κολώνα αυτή υπάρχει μαρμάρινο ρολόι Λίγο παρακάτω ήταν το Λύκειο του Αριστοτέλη Στον ναό του Αγίου Γεωργίου του Αλεξανδρινού ήταν στην πλάκα () μαρμάρινο κανδύλι του Δημοσθένη Οι κολώνες () της Καλλιρρόης ήταν θέατρο και η σκηνή του Αριστοφάνη Στις δύο κολώνες του βουνού ήταν κτίσμα του Τραϊανού του αυτοκράτορα με λατινική επιγραφή Στον τεκέ του Πραΐμη ήταν ναός και σχολείο του Σωκράτη γύρω από το οποίο έχει τους δώδεκα ανέμους και τις ώρες Στον Άγιο Γεώργιο τον Ακαμάτη ήταν ο Κεραμεικός και ο ναός του Θησέως το μαρμάρινο λιοντάρι ήταν το μεγάλο υδραγωγείο των Αθηναίων και οι τάφοι των ηρώων στα βασιλικά ήταν σχολή των στωικών Στην ακαδημία ήταν σχολή του Πλάτωνοςraquo

(Καμπούρογλου Δημ Μνημεία της Ιστορίας των Αθηναίων τομ Ι Αθήνα 1891 σ 94-95)

49 Καμπούρογλου Δημ Μνημεία της Ιστορίας των Αθηναίων τομ Ι Αθήνα 1891 σ 92-94

laquoΠρώτον η Ακαδημία στην περιφέρεια των Βασιλικών δεύτερον η Ελεατική Σχολή στους Αμπελοκήπους τρίτον το Διδασκαλείο του Πλάτωνος στο Παραδείσιο [Πατήσια] τέταρτον το διδασκαλείο του Πολύζηλου στον Υμηττό και πέμπτον κοντά σε αυτό το διδασκαλείο του Διόδωρουraquo 50 laquoΜέσα στην πόλη βρίσκεται το σχολείο του Σωκράτη στο οποίο απεικονίζονται κυκλυκά οι άνδρες και οι άνεμοι Δυτικά αυτού βρίσκονται τα ανάκτορα του Θεμιστοκλή και κοντά σε αυτά οι λαμπροί οίκοι του Πλεμάρχου Πολύ κοντά σε αυτά βρίσκονται τα αγάλματα του Διός απέναντι από τα οποία υπάρχει βωμός στον

οποίο αξίζουν ταφή οι αθλητές του παγκρατίου και των ολυμπιακών αγώνων Σε αυτόν τον τόπο περιφερόμενοι οι ρήτορες διάβαζαν τους επιτάφιους λόγουςraquo 51 laquoΒόρεια αυτού του τόπου υπήρχε η πρώτη αγορά της πόλης στην οποία ο απόστολος Φίλιππος βύθισε τον γραμματέα Υπήρχαν και οι λαμπροί οίκοι της Πανδιονίδος φυλής Στο νότιο μέρος υπήρχε διδασκαλείο των Κυνικών φιλοσόφων και κοντά σε αυτό των Τραγικών έξω από την Ακρόπολη λίγο προς τα δυτικά κατοικούσαν οι θαλαμ[] και κοντά σε αυτό υπήρχε το διδασκαλείο του Σοφοκλή Νότια αυτού υπήρχε ο Άρειος Πάγος στον οποίο ο υιός του Ποσειδώνα Αλιρρόθιος θανατώθηκε από τον Άρηraquo 52 laquoΑνατολικά αυτού υπήρχαν τα ανάκτορα του Κλεονίδη και του Μιλτιάδη και κοντά σε αυτά ακόμα υπάρχει το διδασκαελίο του Αριστοτέλη Πάνω από αυτό υπάρχουν δύο κίονες Στον ανατολικό υπήρχε το άγαλμα της Αθηνάς στον δυτικό του Ποσειδώνος Ανάμεσα τους λέγεται ότι υπήρχε καφλή Γοργόνας μέσα σε σιδερένια κόγχη Υπάρχει και μαρμάρινο ηλιακό ρολόιraquo 53 laquoΑπέναντι αυτού προς το νότο υπήρχε το διδασκαλείο του Αριστοφάνη και ανατολικά αυτού ακόμα υπάρχει ο λύχνος του Δημοσθένη Κοντά αυτόν ήτα τότε το σπίτι του Θουκυδίδη και του Σόλωνος η δεύτερη αγορά και το σπίτι του Αλκμαίονα και μεγάλο λουτρό Νότια αυτού η μεγάλη αγορά της πόλησ και πολλά αξιόλογα ιερά επί της νότιας πύλης στους παραστάδες της οποίας απεικονίζονται δεκαεννέα άνδρες [] τον ένα εδίωκα Εκεί υπήρχε και το βασικό λουτρό στο οποίο θέλησαν να φοβίσουν τον Μέγα Βασίλειο με θορύβους Εκεί και το σπίτι του Μνηστάρχουraquo 54 laquoΝότια αυτών υπάρχει βασιλικός οίκος ωραίος στον οποίο ερχόμενος ο δούκας κατά καιρούς κινούνταν για το συμπόσιο Εκεί είναι και η Καλλιρρόη πηγή με τους εννέα κρουνούς στην οποία αφού πλενόταν ερχόταν στο ιερό της Ήρας και προσευχόταν τώρα μετατρεμμένο από τους ευσεβείς σε ναό της Υπεραγίας Θεοτόκουraquo 55 laquoΥπάρχει ανατολικά αυτού μεγάλη και ωραία καμάρα με τα ονόματα του Αδριανού και του Θησέα Βρίσκεται μέσα στην αυλή [] μεγάλη ετύγχανε στηριζόμενη από κάτω με πληθώρα κιόνων μέσα στην οποία υπήρχε

βασιλικός οίκος ο οποίος διακοσμήθηκε από τους δώδεκα βασιλείς που οικοδόμησαν την κορυφή [Ακρόπολη]laquo 56 laquoΑνατολικά αυτού υπάρχει το θέατρο των Αθηνών περιεχομένο σε κύκλο διαστήματος περίπου ενός μιλίου έχοντας δύο εισόδους [] η βορινή είσοδος αφθονεί η άλλη [] νότια επεκτάθηκε Το θέατρο κοσμείται κυκλικά με εκατό ζώνες φτιαγμένες από λευκό μάρμαρο στις οποίες ο λαός καθιστός παρακολουθεί αυτόν που αγωνίζεται στην πάληraquo 57 laquoΑπό αυτό λοιπόν εισερχόμενοι στην ανατολική πύλη βρίσκουμε άλλη αγορά και δύο αγωγούς ύδατος τους οποίους κατασκεύασε ο Ιούλιος Καίσαρας προσφέροντας τους στους Αθηναίους και έφερε νερό από μαρκιά Υπάρχει και άλλος αγωγός στην βόρεια πύλη τον οποίο έφτιαξε ο Θησέας Αυτά μετά την τυραννία της πόλεως των Αθηνών όπως ισχυρίζεται ο Άβαρις και ο Ηρόδοτος κατασκευάσθηκαν από δώδεκα βασιλείς Ο Κέκροπας ο δίμορφος τα ελάμπρυνε πολύ και τα καλλώπισε με μεγάλη δόξα τα μεν τείχη ανέγειρε σε ύψος το δε έδαφος έστρωσε με διαφόρων ειδών μάρμαρα και τα ιερά εντός και εκτός καταχράστηκε και αυτήν ονόμασε Αθήναraquo 58 laquoΕισερχόμενοι λοιπόν στην Ακρόπολη βρίσκουμε ένα μικρό διδασκαλείο που υπήρχε των μουσικών το οποίο ίδρυσε ο Πυθαγόρας ο Σάμιος Απέναντι αυτού υπάρχει μεγάλο ανάκτορο και κάτω από αυτό υπάρχουν πολλοί [] διακοσμημένοι με λευκά μάρμαρα συν την οροφή και τα τείχη Προς το βόρειο κλίτος υπήρχε η καγκελαρία φτιαγμένη όλη από μάρμαρο και κίονες όλα λευκά Νότια αυτής υπήρχε η Ποικίλη Στοά ωραιότατα περιχρυσμένη ολόγυρα και από την έξω πλευρά και κοσμημένη με πολύτιμους λίθους Από αυτή οι μαθητευόμενοι σε αυτήν ονομάζονταν Στωικοί φιλόσοφοι Απέναντι από αυτή άκμαζε το διδασκαλείο των μαθητών του Επίκουρουraquo 59 laquoΑναφορικά με τον ναό της Θεομήτορος τον οποίον οικοδόμησαν ο Απολλώς και ο Ευλόγιος στο όνομα του Αγνώστου Θεού έχει ως εξής Είναι δρομικός ναός και ευρύχωρος και επεκτείναται πολύ σε μήκος Τα τείχη του είναι φτιαγμένα από λευκό μάρμαρο και η θέση τους κατέστη τετράγωνη Ο κάθε τοίχος ανεγέρθη χωρίς πηλό και ασβέστη αλλά με σίδηρο και μόλυβδο Εκτός του τοίχου αφθονούν κίονες διαφόρων μεγεθών οι οποίοι περιτρέχουν κυκλικώς τον ναό Μεταξύ των δύο κιόνων περιέχεται λοξότητα Προς την ωραία πύλη και το άγιο βήμα όπου είναι κατά τον λίβα και τον θρασκιά και [] την τοποθέτηση των κιόνων επέκτεινε μέχρι μεγάλο ύψος προοδευτικά Οι κεφαλές των κιόνων είναι σκαλισμένες με σιδερένια γλυφίδα σε σχήμα φοίνικα Είναι δε τροποποιημένες Και οι δοκοί πάνω από αυτές φτιαγμένες από το λευκό μάρμαρο των τειχών έχουν από πάνω και στο τείχος συγκολλημένες πλάκες και σχηματίζεται ομοίωμα οροφής Η κύρτωση αυτών διακρίνεται Ωραιότατος τοίχος στηρίζεται από τους κίονεςraquo 60 Erich Ziebarth laquoEin griechischer Reisebericht des fuumlnfzehnten Jahrhundertsraquo Mittheilungen des k deutschen archaumlologischen Instituts Athen Abth XXIV (1899) σ 73-78

laquoΗ πόλη των Αθηνών εκτείνεται σε μια πεδιάδα μήκους περίπου 12 μιλίων και πλάτους περίπου 6 και είναι σε απόσταση περίπου 3 μιλίων από τη θάλασσα αλλά από το λιμάνι του Πειραιά απέχει πράγματι 5 μίλια Και είναι κτισμένη πάνω σε έναν βράχο πάνω σε ένα βουνό όχι πολύ ψηλό Και οι κατοικίες βρίσκονται προς τα βόρεια στην περιοχή που περιβάλλεται από τείχη όπου απλώνεται η πεδιάδα Υπάρχουν επίσης από τη δεξιά πλευρά όπου βρίσκεται η θάλασσα μερικές ακόμα οικίες και κατά την ανατολή κάποια κτίσματα έτσι ώστε όλο το βουνό περιβάλλεται από σπίτιαraquo

61 laquoΚαι στη κορυφή του βουνού βρίσκεται το κάστρο το οποίο είναι πολύ ισχυρό και περιβάλλεται με αρχαία τείχη από τετράγωνους λίθους και έχει μήκος το εν λόγω φρούριο περίπου 4 μίλιαraquo 62 laquo[]και από τη δύση στην ανατολή απλώνεται κατά μήκος ένα υπέροχο κτίριο στην όψη και στο προαναφερθέν κάστρο υπάρχει μία εκκλησία που ήδη υπήρχε και κατά την εποχή των Ρωμαίων αξιοθαύμαστη όλη από μάρμαρο και περιστοιχισμένη από κίονες και επιμήκης επίσης από τη δύση στην ανατολή ενώ στην πρόσοψη μπροστά υπάρχει εκτεταμένη σειρά αναπαραστάσεων από μάρμαρο όλες ανάγλυφες και καλυμμένες με μάρμαροraquo

Αυτή είναι και η τελευταία φορά που ο Παρθενώνας αναφέρεται ως εκκλησία και γενικότερα είναι η τελευταία περιγραφή της μεσαιωνικής Ακρόπολης από αυτόπτη μάρτυρα Βλ Τανούλας ό π σ 44 63 laquoΥπάρχει ακόμα σε αυτό το κάστρο ένα περίφημο αρχαίο ανάκτορο κοντά στην εκκλησία το οποίο είναι φτιαγμένο από μάρμαρο (όπως κατασκεύαζαν και) κατά τη ρωμαϊκή τεχνοτροπίαraquo

Πρόκειται για τα Προπύλαια Βλ Τανούλας ό π 64 laquoΣτον περιβάλλοντα χώρο υπάρχουν επίσης πολλά ακόμη αρχαία μνημεία μερικά εντός της περιοχής που τελευταία ορίστηκε από τα τείχη και μερικά εκτός αυτής Τα αρχαία τείχη καταστράφηκαν όλα όμως φαίνονται ακόμα τα ίχνη τους όπου αυτά υψώνονταν και υπάρχουν μεγάλα τείχη από τετράγωνους λίθους μερικοί από τους οποίους είναι τόσοι που ούτε 4 ζευγάρια βόδια δε θα μπορούσαν να τους μεταφέρουν Η περίμετρος των τειχών είναι μεγαλύτερη από αυτή της Πάδοβας και τα περισσότερα κτίρια που βλέπει κανείς είναι εντός των εν λόγω αρχαίων τειχώνraquo

Ίσως αυτό να σημαίνει ότι οι Οθωμανοί μόλις εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα φρόντισαν να οχυρώσουν την πόλη και το κάστρο Τανούλας ό π 65 Κατά το σιρόκο της Ανατολής υπάρχουν κάτω 20 κίονες από τους οποίους καταλαβαίνουμε ότι κάποτε υπήρχε ένα μεγάλο κτίριο τετράγωνης κάτοψης και κατά μήκος σώζεται μέρος μιας αψίδας πάνω από μία βαλλέστρα Από τη μία γωνία ως την άλλη δεν μπορούμε να υπολογίσουμε το μήκος γιατί από τη μια πλευρά δε διασώζονται αρκετά στοιχεία που να μας μαρτυρούν ως που ακριβώς εκτεινόταν το συγκεκριμένο μνημείο Παραμένουν μόνο δύο πλευρές και σε αυτή που βλέπει προς την πόλη υψώνονται 9 κίονες και στην άλλη 11 και στοιχίζονται σε αυτή τη σειρά που φαίνεται ότι ακολουθούσε τόσο έξοχα και στις άλλες πλευρές Κάποιες κολώνες που βρίσκονταν ενδιάμεσα σε αυτές που παραμένουν όρθιες βρίσκονται ακόμα καταγής κάποιες μάλιστα ολόκληρες Φαίνεται πως το συγκεκριμένο κτίριο στηριζόταν όλο στους κίονες αυτούς καθώς διατηρούνται ακόμα κάποιοι λίθοι πάνω στους κίονες που ενώνουν τον ένα με τον άλλον ενώ στη γη δε φαίνεται κανένας τοίχος παρά μόνο το κάτω μέρος από τις κολώνες και όλο το κτίσμα είναι κατασκευασμένο από εξαίσιο μάρμαρο Οι κίονες είναι τόσο μεγάλοι όσο αυτοί του Αγίου Μάρκου ωστόσο είναι σε κομμάτιαraquo

Πρόκειται για τα βουνά του Υμηττού και του Αιγάλεω τα οποία απέχουν 8 μίλια ή 88 χιλιόμετρα Βλ Paton James Morton Mediaeval and Renaissance visitors to Greek Lands Princeton 1951 σ 32 σημ 11 66 laquoΛίγο πιο μακριά από το προαναφερθέν μνημείο προς την Αθήνα υπάρχει μία ωραία αψίδα θριάμβου εξ ολοκλήρου κατασκευασμένη από υπέροχο μάρμαρο στην οποία υπάρχει η εξής επιγραφή στην πλευρά προς την Αθήνα ΑΙΔΕΙΣ ΑΘΗΝΑΙ ΘΗΣΕΩΣ Η ΠΡΙΝ ΠΟΛΙΣ ltCIA III 401gt και στην άλλη όψη προς την Ανατολή η εξής ΑΙΔΕΙΣ ΑΔΡΙΑΝΟΥ ΟΧΙ ΘΗΣΕΩΣ ΠΟΛΙΣ ltCIA III 402gtraquo

Πρόκειται για την πύλη του Αδριανού Βλ Setton όπ 67 laquoΣτη συνέχεια όχι πολύ μακριά από την περιοχή που τώρα κατοικείται προς την ανατολή στο κάστρο υπάρχει ένα κτίριο πολύ ωραίο από εξαίσιο μάρμαρο η πρόσόψη του οποίου είναι ακριβώς τετράγωνη περίπου δύο πόδια σε μήκος και μεγάλο στην όψη άνωθεν του οποίου είναι 6 κιονίσκοι και μεταξύ τους υπάρχουν μαρμάρινες πλάκες που στο βάθος σχηματίζουν ένα φεγγίτη Και πάνω από τις κολώνες υπάρχει ένα θαυμάσιο γείσο όπου είναι χαραγμένη προς το μέρος της ανατολής η επιγραφή levante αποκράτης λισιθείδου κικυνεύς εχορήγει ltCIA II 1242gt Ο τόπος του [] Ο θόλος είναι εξαίσιος διακοσμημένος με φολίδες και με ένα ανθέμιο σε τριγωνικό σχήμα Ποιός ήταν ο λόγος που οδήγησε στην ανοικοδόμηση ενός τέτοιου κτιρίου δεν μπόρεσα να ανακαλύψωraquo

Πρόκειται πιθανώς για το χορηγικό μνημείο του Λυσικράτη Βλ Setton όπ 68 laquoΑκολούθως προς το μέσο στο νότο κοντά στα τείχη του κάστρου βρίσκονται δύο κίονες από μάρμαρο στους πρόποδες αρκετά ωραίοι ωστόσο δεν κατόρθωσα να μάθω γιατί ακριβώς είχαν κτισθείraquo

Ο περιηγητής είδε μάλλον δύο ρωμαϊκούς κίονες πάνω από το Θέατρο του Διονύσου αλλά καθώς δεν πλησίασε για να παρατηρήσει από κοντά δεν μπόρεσε να καταλάβει κάτι παραπάνω για το μνημείο Βλ Setton όπ 69 Επίσης στην ίδια πλευρά περίπου μισό μίλι μακριά από το κάστρο πάνω στο βράχο υπάρχει ένα μνημείο του Καίσαρα Νέρβα Τραϊανού Αυτό είναι ένα κτίριο όλο από υπέροχο μάρμαρο επίμηκες στην όψη περίπου 4 πόδια και σε ύψος περίπου 3 και η πρόσοψη που βλέπει στην Αθήνα (έχει) σχήμα αψίδας Διακρίνεται σε 3 χώρους σε εύρος και σε 2 σε ύψος Από τους τρεις αυτούς χώρους υπάρχει ένας προς τη δύση και είναι όλος καταγής όμως στο μεσαίο υπάρχει ένας βασιλιάς που κάθεται σε μία έδρα και είναι μεγαλύτερος από τα κοινά αγάλματα των ανθρώπων Στη βάση του αγάλματος υπάρχει η εξής επιγραφή φιλοπάππος αντιφανη βησαιεύς ltCIA III 557 cgt στο ανατολικό μέρος βρίσκεται ένα παρόμοιο άγαλμα βασιλιά που κάθεται με τον ίδιο

τρόπο Στη βάση του επιγράφονται τα ακόλουθα αντίοχος βασιλέως αντιόχου ltCIA III 557 dgt και το είδωλό του είναι εξαιρετικής τέχνης και ανάμεσα στα δύο (αγάλματα) υπάρχει μια κολώνα στο δάπεδο στην οποία επιγράφονται τα εξής C Iulius C F Fabantio etc ltCIL III 552gt στον τόπο του αλλά επειδή ο χώρος ήταν σκοτεινός και μικρός η εγχάραξη δεν έγινε με τελειότητα Στο μέρος κάτω απεικονίζεται ο αυτοκράτορας πάνω σε μία άμαξα θριάμβου που την οδηγούν τέσσερα άλογα στους άλλους χώρους δηλαδή στον ένα στην ανατολή και στον άλλο στη δύση βρίσκονται τέσσερις άνδρες ντυμένοι με μακριά ενδύματα όχι όμως ένοπλοι μέρος μάλιστα του διακόσμου είναι όλο από χρυσό() τέσσερις προπορεύονται και τέσσερις ακολουθούν Όλες αυτές οι αναπαραστάσεις είναι έργα εξαιρετικής τέχνης που φέρουν την τελειότητα Το μνημείο είναι αξιοθαύμαστο ακόμα και αν είναι ήδη εν μέρει κατεστραμμένο και βρίσκεται σε ένα λόφο καθώς βλέπει κανείς το βράχο της Ακρόπολης εντούτοις φαίνεται ότι ήταν εντός των τειχών της αρχαίας πόλης όπως δείχνουν τα ερείπια του αρχαίου τείχους

Στην πραγματικότητα αναφέρεται στο μνημείο του Φιλοπάππου Διαπιστώνουμε ωστόσο ότι εκείνη την εποχή το κτίριο είχε ταυτιστεί με τον αυτοκράτορα Τραϊανό και μόλις στα τέλη του 17ου αιώνα ο Jacob Spon το συνέδεσε με το όνομα του Φιλοπάππου Βλ Setton όπ 70 laquoΣτη συνέχεια στη δυτική πλευρά υπάρχει ένα κτίριο όμοιο στην όψη με εκείνο που βρίσκεται στο βράχο όχι με τις ίδιες παραστάσεις αλλά σκέτο με επιμήκη κάτοψη με στοά με καμάρες με πολλούς κίονες περιμετρικά όλοι ακέραιοι και όλοι από μάρμαρο χωρίς καθόλου ξυλεία έργο πολύ άξιο προσοχής και παρατήρησης που υπήρξε σε κάθε εποχή ναός των θεώνraquo

Ο περιηγητής περιγράφει το Θησείο Βλ Setton όπ σ 240 71 laquoΑκολούθως σε μια πλευρά των τειχών της περιοχής μεταξύ δύσης και βοριά υπάρχει ένα μεγάλο κτίριο με τετράγωνη κάτοψη Στην πρόσοψη που βλέπει στη δύση υψώνεται μια θύρα με ένα προστώο από τέσσερις κίονες από την οποία στις μέρες μας εισέρχεται κανείς στην περιοχή Στα αριστερά της θύρας υπάρχουν 5 ωραίες και μεγάλες κολώνες με επιτοίχια διακόσμηση στα δεξιά υπάρχει μόνο τοίχος με τετράγωνες μαρμάρινες πλάκες Και όλη η πρόσοψη κοσμείται από μια σειρά αψίδες ενώ η άλλη όψη του βορρά δεν έχει κανένα διάκοσμο εκτός από το θριγκό της Ωστόσο υπάρχει ένας ωραίος τοίχος και 3 πύργοι ένας σε κάθε γωνία και ένας στη μέση Η όψη αυτή είναι σε έκταση μεγαλύτερη από όσο μια βαλλιστρίδα Κα οι δύο εν λόγω όψεις του κτίσματος σώζονται ακέραιες ενώ οι δύο άλλες έχουν καταστραφεί φαίνεται πάντως ότι υπήρξε ένα τεράστιο και όμορφο οικοδόμημαraquo

Ο Βενετός αναφέρεται στη Στοά του Αδριανού Βλ Setton όπ 72 laquoΕντός της περιοχής υπάρχει πρωτίστως και ένα κτίριο όχι πολύ μεγάλο διατηρείται εντούτοις ακέραιο με τις οκτώ του όψεις και με έναν ωραίο θόλο και κάτω ακριβώς από το γείσο βρίσκονται 8 απεικονίσεις εξαίσιες μεγαλύτερες από αγάλματα ανθρώπου Και η κάθε μορφή συλλαμβάνεται ανάγλυφα να πράττει διαφορετικά πνέουν όλες ανέμους ωστόσο άλλος φυσά χρησιμοποιώντας ένα κέρατο άλλος από την αγκαλιά του άλλος με το στόμα του και πάνω από κάθε άνεμο γράφεται το όνομά του βορράς κοκ Στις μέρες μας λειτουργεί ως ναός των Ελλήνων και είναι ένα έργο εξαιρετικό εξ ολοκλήρου από μάρμαροraquo

Πρόκειται για τον Πύργο των Αέρηδων 73 laquoΑπό την άλλη πλευρά δηλαδή τη δυτική όχι πολύ μακριά από την πλατεία είναι μια θριαμβική αψίδα αρκετά ωραία με πολλές ελληνικές επιγραφές ωστόσο δεν είναι όλες ευανάγνωστες Εκεί κοντά υπάρχει και ένας κίονας τετράγωνος περίπου ένα πόδι και μισό ψηλός και φέρει πολλές επιγραφές στη μπροστινή του όψη Λέγεται ότι ήταν οι νόμοι των Αθηναίων | Αρκετοί άλλοι κίονες και λίθοι (από κτίρια) υπάρχουν εντός και εκτός της περιοχής και πάνω τους βρίσκονται όμορφα αγάλματα και αναπαραστάσειςraquo 74 laquoΣτο λιμάνι υπάρχει ένα μεγάλο μαρμάρινο λιοντάρι το οποίο κάθεται και είναι τόσο ψηλό που ούτε ένας έφιππος άνδρας δε θα μπορούσε να αγγίξει το στόμα του από το οποίο ρέει νερό όπως από μια πηγήmiddot αυτή είναι η γνώμη κάθε ανθρώπουraquo 75 laquo[]lo dit castell sia la pus richa joya qui al mont sia e tal que entre tots los reys de cristians envides lo porien fer semblant []raquo

laquo[]το εν λόγω κάστρο (η Ακρόπολη) είναι το πολυτιμότερο κόσμημα στον κόσμο και τέτοιο που όμοιο του δεν μπορεί να βρεθεί σε κανένα άλλο βασίλειο της Χριστιανοσύνης []raquo

(Antoni Rubioacute y Lluch Los Catalanes en Grecia Uacuteltimos antildeos de su Dominacioacuten Cuadros histoacutericos Madrid 1927 σ 133) 76 laquoMio tu non vedesti mai el piugrave bello paese che questo ne la piugrave bela cortezaraquo

laquoΚαλέ μου δεν έχεις δει ποτέ σου χώρα πιο ωραία από αυτή ούτε πιο ωραίο κάστροraquo

(KM Setton Catalan Domination of Athens 1311-1388 London 1975 (revised edition) σ 206 σημ 108)

laquoΗ Βασίλισσα της Αραγωνίας προς τον επίσκοπο πατέρα στην πίστη του Χριστού | Γνωρίζω ότι στην

εκκλησία Σας της Θεοτόκου Μαρίας των Αθηνών βρίσκονται πάρα πολλά ιερά κειμήλια τόσο της Παναγίας όσο και άλλων αγίων Λαμβάνουμε το θάρρος να παρακαλέσουμε την τόσο στοργική πατρική Σεβασμιότητά Σας για όσο διάστημα το επιθυμεί να μας αποστείλει τα εν λόγω ιερά κειμήλια με τον παρόντα κομιστή το Bernardum Ballesterii τον οποίο θα πέμψετε με τα πολύτιμα λέιψανα και ο ίδιος θα σας τα επιστρέψει και πάλι εκεί Και πιστέψτε όλα τα προλεχθέντα καθώς ο ίδιος ο Bernardus θα σας φέρει πίσω τα κειμήλια εκ μέρους μας Σε αυτά μάλιστα βάλτε σημάδι αναγνώρισης προς δική μας χάρη και ευπείθεια για το οποίο θα σας έχουμε υποχρέωση Η επιστολή να δοθεί στο Barchinone με τη δική μας μυστική σφραγίδα Δεύτερη μέρα του Νοεμβρίου του 1379 μετά τη Γέννηση του Κυρίου Ο Γραμματέας | Να δοθεί στον Αρχιεπίσκοπο των Αθηνώνraquo

(Antoni Rubioacute y Lluch Diplomatari de lrsquo Orient Catalagrave (1301-1409) Colleccioacute de documents per a la historia de l΄ expedicioacute Catalana a Orient i dels ducats dagrave Atenes i Neopagravetria Barcelona 1947 σ 466 doc no CCCLXXXVI)

Καταλανοί συμπολίτες σε αίτηση εκ μέρους Romeo de Bellarbre laquopobretat [hellip] del poble daquellaraquo

laquoφτώχειαhellipτου λαού της Αθήναςraquo

(Antoni Rubioacute y Lluch Los Navarros en Grecia y el Ducado catalaacuten de Atenas en la Eacutepoca de su Invasioacuten Barcelona 1886 doc XXXII σ 242 doc CCCXCI σ 473)

Capitula (1362) laquo[] in capitulis editis per dictam societatem francorum inter alia continentur quod nulla de catholicis christianis detur in uxorem alicui Greco vel qui fuerit grecus sub certa pena in capitulo ipso contenta []raquo

laquo[hellip] στους κανόνες που εκδόθηκαν για την εν λόγω κοινότητα Φράγκων ανάμεσα στα άλλα προβλέπεται και ότι καμία από τις καθολικές χριστιανές δεν μπορεί να παντρευτεί Έλληνα ή όποιον γίνει Έλληνας μάλιστα στο ίδιο κεφάλαιο ορίζεται και ποινή [hellip]raquo

(Λάμπρος Σπ Π Έγγραφα αναφερόμενα εις την μεσαιωνικήν Ιστορίαν των Αθηνών Αθήνα 1906 pt IV doc 91 σ 338)

CURIAL I GUumlELFA laquoaquella ciutat antiga noble e molt famosa qui donagrave lleys a Roma e [hellip] aquell estudi famoacutes en el qual la ciegravencia de conegraveixer Deacuteu srsquo aprenia [hellip]raquo

laquoεκείνη η αρχαία ευγενική και ένδοξη πόλη που έδωσε νόμους στη Ρώμη και [hellip] εκείνη η διάσημη εστία σπουδών στην οποία λάμβανε κανείς τη γνώση να προσεγγίσει το Θεό []raquo

(Antoni Rubioacute y Lluch laquoLa Gregravecia catalana des de la mort de Roger de Lluria fins a la de Frederic III de Sicilia (1370-1377)raquo Anuaris de lrsquo Institut Catalans V (1913-1914) σ 425 (όπου παρατίθεται από το Curial i Guumlelfa Novella catalana del Segle XV ed Ant Rubio y Lluch Barcelona 1901 III chap XXVIII σ 382) 26 laquo[hellip] la capella de Sant Berthomeu del palau del castel de Cetines [hellip]raquo

laquoΤο παρεκκλήσι του Αγίου Βαρθολομαίου στο παλάτι του κάστρου της Αθήναςraquo

(Antoni Rubioacute y Lluch La Acropolis de Atenas en la epoca Catalana Barcelona 1908 σ 20 30)

Αυτό πιθανότατα βρισκόταν στα Προπύλαια και εκεί κατοικούσε ο διοικητής της Ακρόπολης 27 laquo[hellip] adornograve de strade e di edifizii la cittagrave drsquo Atene e fece mettere in fulla bocca del Porto Pireo due Lioni di marmo i quali arsquo nostri tempi ancora vi si veggonoraquo

laquo[]στόλισε την πόλη της Αθήνας με δρόμους και κτίρια και διέταξε να τοποθετήσουν στο λιμάνι του Πειραιά δύο μαρμάρινα λιοντάρια τα οποία και στις μέρες μας τα βλέπει κανείς στο Porto Leoneraquo

(Giambattista Ubaldini ldquoOrigine della famiglia delli Acciaiolirdquo στο Istoria della casa degli Ubaldini Florence 1588 σ 176)

Αναφέρεται στην δραστηριότητα των Φλωρεντινών δουκών της Αθήνας 28 Πάπας Γρηγόριος Θ΄ (1227-1241) έτος 1232 laquoReverendissimo signore mio sappia la vostra Magnificenza che adi 6 di questo per la grazia di Dio giunsi in Patrasso sano e salvo e qua trovai novelle che messer Neri e tutta la sua famigl(i)a stanno bene ed ebe adi 2 di questo lo chastello di Settine Egrave vero che a Settine egrave stato ed egrave grande mortalitagrave dicheacute messer Neri chon tutta la famigl(i)a se nrsquo egrave andato e sta a Stiveraquo

laquoΥψηλότατε κύριέ μου ας μάθει η Μεγαλειότητά Σας πως στις 6 αυτού του μήνα (Μάιος) με τη χάρη του Θεού στεφθήκαμε στην Πάτρα νικητές αβλαβείς και σώοι και λάβαμε την είδηση ότι ο άρχοντας Neri και όλη η οικογένειά του είναι καλά και κατέχουν από τις 2 του μήνα το κάστρο των Αθηνών Είναι αλήθεια πως στην Αθήνα υπάρχει μεγάλη θνησιμότητα για αυτό το λόγο ο αφέντης Neri μαζί με όλη την οικογένειά του μετέβη και διαμένει στη Θήβαraquo

Από επιστολή του Jacopo da Prato προς το Donato Acciaiuoli στην οποία τον ενημερώνει ότι ο Neri Acciaiuoli κατέλαβε την Αθήνα που την κατείχαν οι Καταλανοί 29 Αντίγραφο της διαθήκης του Neri Acciaiuoli αφέντη της Κορίνθου

laquo1 Εγώ ο Nerio Acciaiuoli ηγεμών της Κορίνθου και του δουκάτου των Αθηνών έχων σώας τας φρένας

παρά την ασθένεια του σώματος με την επιθυμία να προνοήσω για την σωτηρία της ψυχής μου και για τη γαλήνη της χώρας μου συντάσσω και διατάσσω να εκτελεστεί με την παρούσα επιστολή η διαθήκη και η τελευταία βούλησή μου Αρχικά εμπιστεύομαι τη ψυχή μου στον Παντοδύναμο Θεό τον οποίο σέβομαι και το σώμα μου ορίζω να ταφεί στην εκκλησία της Παναγίας της Αθηνιώτισσας

2 Ακολούθως αφήνω στην Εκκλησία της Παναγίας των Αθηνών όλες τις αρμοδιότητες και δικαιοδοσίες της Αφήνω επίσης όλες τις [hellip] (ccedilumente) της φυλής μας Επιθυμώ ακόμα οι πόρτες του εν λόγω ναού οι οποίες ήταν κοσμημένες με ασήμι να στολιστούν και να επικαλυφθούν από την αρχή και πάλι Θέλω επιπλέον όλα τα ιερά κειμήλια και σκεύη τα στολισμένα με χρυσό ασήμι και πολύτιμες πέτρες που αφαιρέθηκαν από τη συγκεκριμένη εκκλησία για την πληρωμή των λύτρων της αιχμαλωσίας μου να αγοραστούν και να αποδοθούν στο ναό των Αθηνών Βούλομαι επιπροσθέτως στην εκκλησία αυτή να βρίσκονται διαρκώς είκοσι ιερείς και των δύο βαθμών οι οποίοι πρέπει να είναι Λατίνοι της καθολικής πίστης να υπηρετούν νύχτα και μέρα να ασκούν τα διοικητικά καθήκοντα της εκκλησίας των Αθηνών αλλά και να λειτουργούν για τη σωτηρία της ψυχής μας Ακόμα επιθυμώ οι φόροι και οι [hellip] (ccedilumente) από την πόλη των Αθηνών να αποδοθούν στους είκοσι προαναφερθέντες ιερείς για να τους διαχείριζονται και για τη μισθοδοσία τους κατά τη διακριτική ευχέρεια των εκτελεστών τη διαθήκης Θέλω επίσης οι εν λόγω φόροι και οι [hellip] (choxe) να χρησιμοποιηθούν για την κατασκευή και επισκευή μερών του ναού της Αθήνας Μάλιστα ορίζω η χειροτονία των είκοσι ιερέων καθώς και των άλλων [hellip] που ανήκουν στην Εκκλησία των Αθηνών να υπαχθεί στη φροντίδα και επίβλεψη της εξαίσιας και εκλαμπρότατης Signoria της Βενετίας έτσι ώστε κανένας να μην μπορεί να εμποδίσει την εντολή μου τόσο για τους ιερείς όσο και για τα άλλα ζητήματα που αφορούν στην εκκλησία των Αθηνών Και σε περίπτωση παραμέλησης από τους εκτελεστές της διαθήκης των καθηκόντων τους η Signoria του Δόγη να έχει τη δύναμη και την ελευθερία να θέσει σε ισχύ με αποτελεσματικότητα όλες τις εντολές μου τόσο για τους ιερείς όσο και για τα άλλα ζητήματα που αφορούν την εκκλησία των Αθηνών

5 Στη συνέχεια ορίζω να δοθούν στον επίσκοπο του Άργους [hellip] χρυσά δουκάτα τα οποία έχουμε από τα εισοδήματα της Εκκλησίας των Αθηνών κατά το χρόνο εκείνο που ο εν λόγω επίσκοπος υπηρέτησε στην εκκλησία της Αθήνας ως [hellip]

7 Επίσης βούλομαι όλοι οι ναοί καθεδρικοί και μη οι οποίοι βρίσκονται στη διαχείρισή μου είτε με ενοίκιο είτε με άλλο τρόπο όταν λήξει η μίσθωσή τους να επιστρέψουν ελεύθερα στην ιδιοκτησία των κατόχων τουςraquo 30 laquoΣτο έτος 1412 μΧ ο πρεσβύτερος Petrus Stosbezch ηγούμενος της μονής Δαφνίου απεβίωσε την 21η Αυγούστου Η ψυχή του ας αναπαύεται εν ειρήνη Αμήνraquo

(ΑΚΟρλάνδος-ΛΒρανούσης Τα χαράγματα του Παρθενώνος ήτοι επιγραφαί χαραχθείσαι επί των κιόνων του Παρθενώνος κατά τους Παλαιοχριστιανικούς και Βυζαντινούς χρόνους Αθήνα 1973 σ177-178 χάραγμα υπ αρ 223)

Ο Αββάς Petrus Stosbezch (ορθή γραφή Stolbezch ή Strosberch) ήταν ο όγδοος κατά σειρά ηγούμενος της μονής Δαφνίου η οποία από το έτος 1207μ Χ ανήκε στο Ρωμαιοκαθολικό μοναστικό τάγμα των Κιστερκιανών ύστερα από παραχώρηση της σε αυτούς από το δούκα των Αθηνών Όθωνα ντε λα Ρος Εθεωρείτο το πλέον γνωστό κιστερσιανό μοναστήρι του Ελλαδικού χώρου και αποτελούσε νεκροταφείο των δουκών της Αθήνας Βλ Ορλάνδος Χαράγματα σ 177-178 και Πίτερ Λοκ Οι Φράγκοι στο Αιγαίο 1204mdash1500 (μετάφραση από το αγγλικό πρωτότυπο Γιώργος Κουσουνέλος) Αθήνα 1998 σ 364-365

laquoΣτο έτος 1412 μΧ ο πρεσβύτερος Νικόλαος δεκανός της εκκλησίας των Αθηνών απεβίωσε την 2α Μαρτίου Η ψυχή του ας αναπαύεται εν ειρήνη Αμήνraquo

(Ορλάνδρος Χαράγματα σ178 χάραγμα υπ αρ 224)

laquoστο έτος 1412 μΧ ο πρεσβύτερος Νικόλαος δεκανός της εκκλησίας των Αθηνών απεβίωσε την 2α Μαρτίου Η ψυχή του ας αναπαύεταιraquo

(Ορλάνδρος Χαράγματα σ179 χάραγμα υπ αρ 225)

Αυτό και το προηγούμενο χάραγμα είναι για το ίδιο πρόσωπο τον πρεσβύτερο της καθολικής εκκλησίας Νικόλαο ο οποίος ασκούσε ταυτόχρονα το κατώτερο εκκλησιαστικό διακόνημα του δεκανού Για το δεκανό βλ Δ Δημητράκος Μέγα Λεξικόν όλης της Ελληνικής γλώσσης τόμος Δ΄ Αθήνα 21964 σ 1788 λήμμα laquo(ο)δεκανόςraquo 31 laquoAquella vetustissima e famosissima Atenes drsquoon eacutes eixida tota la elegagravencia eloquumlegravencia e doctrina dels Grechsraquo

laquoΣε εκείνη την αρχαιότατη και ενδοξότατη Αθήνα απrsquo όπου προήλθαν όλη η κομψότητα η τέχνη της ρητορείας και οι επιστήμες των Ελλήνωνraquo

(Antoni Rubioacute y Luch Anuaris de lrsquo Institut Catalans Ι (1907) σ 254 και V (1913-1914) σ 432 (όπου παρατίθεται από το Ricard Albert amp Joan Gassior (ed) Parlaments a les Corts Catalanes Barcelona 1928 σ 209)

32 laquoΗ Αθήνα ήταν ο οίκος των ελλήνων φιλοσόφων [hellip] ήταν το λίκνο της φιλοσοφίας των Ελλήνων και ο τόπος όπου διασώζονταν οι επιστήμες και οι φιλοσοφικές τους απόψειςraquo

(Geacuteographie drsquo Aboulfeacuteda μετάφραση Joseph T Reinaud vol II pt I (Paris 1848) σ 313) 33 laquo[] Όχι μακριά από την Πάτρα βρίσκεται η Αθήνα στην οποία υπήρξε κάποτε το φυτώριο σπουδών των Ελλήνων Αυτή η πόλη υπήρξε κάποτε η ευγενέστερη των πόλεων όμως τώρα είναι σχεδόν έρημη Πράγματι στην πόλη της Γένοβας δεν υπάρχει άλλη μαρμάρινη στήλη ή άλλο αξιόλογο έργο φτιαγμένο από πέτρα παρά μόνο ότι μεταφέρθηκε εκεί από την Αθήνα και καθrsquo ολοκληρία η Γένοβα κτίσθηκε από τα μνημειακό υλικό της Αθήνας όπως η Βενετία κτίστηκε από τις πέτρες της Τροίαςraquo

(Ludolf de Sudheim (Suchem) De itinere terrae sanctae liber έκδοση Ferdinard Deycks Bibliothek des litterarischen Vereins in Stuttgart XXV(1851) σ 23) 34 laquoΜε τη σκέψη πάντα να επιστρέψουμε στην πατρίδα διατάξαμε να κατεβούμε στην πόλη των Αθηνών την οποία εκ νέου οι Βενετοί κατέλαβαν και έθεσαν υπό τον έλεγχό τους μετά το θάνατο του άρχοντα Raynieri της Φλωρεντίας που την είχε πριν υπό την κυριαρχία του [] κι έτσι επιβιβαστήκαμε σε ένα πλοιάριο από την περιοχή της Fermia με αντίτιμο δέκα δουκάτα για να μας μεταφέρει στη γη των Αθηνών η οποία απέχει από τη Fermia περίπου 80 μιλιάρια [] στις 24 του μηνός Φεβρουαρίου φθάσαμε στην πολιτεία των Αθηνώνraquo

(Leacuteon Legrand ldquoRelation du pegravelerinage agrave Jeacuterusalem de Nicolas de Martoni notaire italienrdquo Revue de lrsquoOrient latin III (Paris 1895) σ 647-653 656) 35 laquoΠερί της πόλης των Αθηνών Η πόλη των Αθηνών που συναποτελείται από κτίρια της αρχαιότητας και στην οποία διέμεναν επιστήμονες και συγγραφείς καθώς κάποτε υπήρξε σπουδαία πολιτεία με εξαίσια κτίσματα βλέπουμε ότι έχει πολλούς στύλους και κομμάτια από μάρμαρο που τώρα κείτονται εκεί όπου κάποτε κτίστηκε αυτή η πόλη Η ίδια αυτή πόλη απλωνόταν ως τις ακτές της θάλασσας και η περίμετρός της οριζόταν στα 24 μίλια επί εποχής του αυτοκράτορα Αδριανού ο οποίος υπήρξε κι αυτός κυρίαρχός της Αργότερα μετά την καταστροφή της από τους Τρώες η έκταση της Αθήνας περιορίστηκε στην περιοχή υπό το βράχο της Ακρόπολης Η ίδια η πόλη βρίσκεται ανάμεσα σε δύο βουνά τα οποία χωρίζει απόσταση έξι μιλίων και έχει ύπαιθρο που εκτείνεται στα 12 μίλια γεμάτη με πολλά και όμορφα δέντρα με ελιές Τώρα στrsquo αλήθεια η πόλη πρέπει να έχει γύρω στις χίλιες οικίεςraquo

Πρόκειται για τα βουνά του Υμηττού και του Αιγάλεω τα οποία απέχουν 8 μίλια ή 88 χιλιόμετρα Βλ Paton James Morton Mediaeval and Renaissance visitors to Greek Lands Princeton 1951 σ 32 σημ 11

Ο Martoni δεν μπορεί να μέτρησε όλα τα σπίτια των Αθηνών η εκτίμησή του ωστόσο φαίνεται ορθή Το 14ο αιώνα η Αθήνα εκτεινόταν σε μια μικρή μάλλον περιοχή κυρίως στη βόρεια και βορειοανατολική πλευρά του βράχου της Ακρόπολης Υπήρχαν επίσης σπίτια και πολλές εκκλησίες στην περιοχή γύρω από το ναό του Διός και κατά μήκος των όχθων του Ιλισσού ποταμού Πράγματι η Αθήνα κατά την περίοδο της καταλανικής κυριαρχίας έμοιαζε περισσότερο με πόλη και ήταν με βεβαιότητα σε πολύ καλύτερη κατάσταση απrsquo ότι υπήρξε το 1833 και 1834 όταν η τότε κυβέρνηση αποφάσισε να την ορίσει πρωτεύουσα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους Βλ KM Setton Catalan Domination of Athens 1311-1388 London 1975 (revised edition) σ 228 36 laquoΌταν φθάσαμε στην Αθήνα- Την ημέρα του Σαββάτου θα ήταν μάλλον εννιά φθάσαμε στην Αθήνα με την ελπίδα ότι θα βρούμε τον άρχοντα Λουδοβίκο της Πράτα αρχιεπίσκοπο της πόλης Εντούτοις δεν τον βρήκαμε γιατί βρισκόταν στην Κόρινθο με τον δούκα της Κεφαλονιάς Βρήκαμε τότε τον αντικαταστάτη του αρχιεπισκόπου και κάποιους οικείους του τους οποίους είχε εμπιστευτεί να προσέχουν την περιουσία του και να διοικούν με σύνεση την εκκλησία του Εκείνοι μας φιλοξένησαν τη μέρα που προαναφέρθηκε και την επόμενη νύχτα καθώς στην Αθήνα δεν υπήρχαν ξενώνες και καταλύματα φιλοξενίαςraquo

37 laquoΠερί των πηγών νερού από τις οποίες συνέβαινε να πίνουν οι σπουδάζοντες στην Αθήνα- Με την επιθυμία να δω κάποιες από τις αρχαιότητες αυτής της πόλης ζήτησα από μερικούς κατοίκους να με οδηγήσουν στα αρχαία μνημεία Και πρώτα πήγαμε σε εκείνες τις δύο πηγές νερού από τις οποίες έπρεπε να πιει ο σπουδαστής για να αποκτήσει τη γνώση κι εκεί σύχναζαν οι συγγραφείς καθώς οι πηγές του νερού από όπου έπιναν ήταν ο χώρος μελέτης των μεγάλων φιλοσόφων του Αριστοτέλη και άλλων που ζούσαν στην Αθήνα αυτές οι δύο μάλιστα ήταν όμορφα κατεργασμένες με κομμάτια μάρμαρο Έπειτα μεταβήκαμε στη Σχολή του Αριστοτέλη η οποία κατασκευασμένη από μάρμαρο εκτεινόταν σε είκοσι πόδια μήκος και 15 πλάτος Ήταν καλυμμένη με μαρμάρινες δοκούς και πάνω από αυτές βρίσκονταν μαρμάρινες πλάκες και όλο το κτίσμα περιμετρικώς και άνωθεν ήταν διακοσμημένο με ποικίλα στολίδια από φύλλα χρυσού και άλλα ωραία χρώματα και μάλιστα από κάθε πλευρά της σχολής φαίνονται τυπωμένα τα εν λόγω διακοσμητικά στοιχεία Οι εξωτερικές πύλες οδηγούν σε αίθρια με κολώνες καλυπτόμενες από μαρμάρινες δοκούς και πλάκες στα οποία αίθρια τα έτσι περίτεχνα στολισμένα ο Αριστοτέλης όταν ήταν κουρασμένος από τη μελέτη περνούσε την ώρα του ψυχαγωγούμενος Κατόπιν πήγαμε εκεί όπου υπήρχε η μεγάλη οικία του αυτοκράτορα Αδριανού η οποία έχει καταστραφεί τώρα παραμένουν είκοσι κολώνες περίπου είκοσι παλάμες σε ύψος και τόσο μεγάλες σε όγκο ώστε θα χρειάζονταν τέσσερις άνθρωποι με ενωμένα τα χέρια σε πλήρη έκταση για να αγκαλιάσουν τη μία από αυτές Πάνω στις κολώνες αυτές βρίσκονται δοκοί από μάρμαρο μεγάλες σε μήκος και όγκο πάνω από τις οποίες υψωνόταν μεγάλο κτίριοraquo

Ο περιηγητής βρισκόταν στους πρόποδες του Λυκαβηττού και έβλεπε μέρος από τα ερείπια του υδραγωγείου που

ξεκίνησε να κατασκευάζεται επί Αδριανού και ολοκληρώθηκε επί του Αντωνίνου Πίου Βλ Setton όπ σ 229

Ο Martoni παρατηρούσε ότι είχε απομείνει από το ναό του Ολυμπίου Διός Βλ Setton όπ σ 229

laquoΠερί της εισόδου του μεγάλου κάστρου- Κι εκεί κοντά βρίσκεται μια θύρα εισόδου που ήταν του προειρημένου κάστρου η οποία είσοδος αποτελείται από μαρμάρινες πέτρες (λιθοπλίνθους) με εξαίσια κατεργασία τόσο όμορφη όσο και η είσοδος του πύργου της πόλης της Κάπουας αλλά όχι τόσο μεγάλη για είσοδος όπως μου φαίνεται Επίσης έξω από την πόλη βρίσκεται αυτή η μεγάλη γέφυρα με το μεγάλο οικοδόμημα όπου άλλοτε στρατιώτες πολεμούσαν κατά ομάδες έτρεχαν από κάθε πλευρά και στο μέσο της γέφυρας διεξαγόταν η μάχηraquo

Ο Setton θεωρεί ότι η σχετική παράγραφος του Martoni De introytu qui fuerit castri περιγράφει τα Προπύλαια και το Στάδιο Βλ Setton όπ σ 229 και σημ 45 Ο Τανούλας ωστόσο εκτιμά πως η περιγραφή της εισόδου με πύργους συμμετρικούς όπως ήταν σύνηθες κατά το Μεσαίωνα στην Ιταλία μας οδηγεί κατευθείαν στην υστερορωμαϊκή πύλη γνωστή σήμερα ως laquoπύλη Beuleacuteraquo η οποία τότε δεν είχε καλυφθεί ακόμη από το μεταγενέστερο ογκώδη προμαχώνα Η είσοδος πρέπει να ήταν κλειστή όπως φαίνεται από την έκφραση του Martoni laquoθύρα εισόδου που ήταν του κάστρουraquo όπου το ρήμα βρίσκεται σε παρελθόντα χρόνο Θεωρεί ακόμα πολύ πιθανό ότι αυτό που ο Martoni ονομάζει μεγάλη γέφυρα είναι ο νότιος τοίχος του Ωδείου του Ηρώδου του Αττικού το κάτω τμήμα του οποίου ήταν θαμμένο στις επιχώσεις με αποτέλεσμα να μην διακρίνονται οι είσοδοι Συμπεραίνει μάλιστα πως ένας ελεύθερος τοίχος διάτρητος από δύο σειρές τοξωτών ανοιγμάτων ήταν φυσικό να ερμηνευθεί ως γέφυρα με δεδομένο το στρατιωτικό της χαρακτήρα καθώς εκείνη την εποχή ήταν ενταγμένη στην οχύρωση των κλιτύων της Ακρόπολης δηλαδή του Ριζοκάστρου Βλ Τανούλας Τάσος Τα Προπύλαια της Αθηναϊκής Ακρόπολης κατά τον Μεσαίωνα Αθήνα 1997 σ 39 Στο ίδιο έργο σ 42 σημ5 ο συγγραφέας εκθέτει με πειστικό τρόπο την επιχειρηματολογία του με την οποία στηρίζει την αρχαιολογική του υπόθεση έναντι της ερμηνείας του Setton Έτσι συμπεραίνει ότι η βέβαιη διαδρομή του Ν Martoni πρέπει να ήταν η εξής Υδραγωγείο του Αδριανού (Σχολή του Αριστοτέλη) Ολυμπιείο (Παλάτι του Αδριανού) θέατρο Ηρώδου του Αττικού (μεγάλη γέφυρα) πύλη Beuleacute (πόρτα εισόδου του κάστρου)

38 laquoΠερί του κάστρου των Αθηνών και της κεντρικής του αίθουσας- Ακολούθως μπήκαμε στο ίδιο το κάστρο της πόλης που βρίσκεται πάνω από αυτή [την πολιτεία] χτισμένο από μαρμάρινους λίθους και στο οποίο υπάρχει αυτή η μεγάλη αίθουσα στην οποία βρίσκονται δεκατρείς μεγάλοι κίονες Πάνω από αυτούς τους κίονες υπάρχουν δοκοί τριάντα πόδια μάκρος και πάνω από αυτές τις δοκούς υπάρχουν μαρμάρινες πλάκες τεράστιο και αξιοθαύμαστο έργο να το βλέπειςraquo

Η κεντρική αυτή αίθουσα ήταν η δυτική αίθουσα του κεντρικού κτιρίου των Προπυλαίων περιλάμβανε έξι ιωνικούς κίονες στο εσωτερικό και έξι δωρικούς στην πρόσοψη Ο Martoni μετράει δεκατρείς είτε γιατί απλά σφάλλει είτε γιατί προσμετρά και έναν από τους κίονες των πτερύγων που δεν είχε ακόμα εντοιχιστεί όπως οι υπόλοιποι Από το γεγονός αυτό και από τη σειρά της αφήγησης συνάγεται ότι ο περιηγητής μπήκε στην Ακρόπολη μέσα από το κεντρικό κτίριο των Προπυλαίων του οποίου οι κίονες ήταν ακόμη ελεύθεροι Τανούλας όπ σ 40

laquoΠερί της εκκλησίας της μεγάλης των Αθηνών και των ωραίων κτιρίων της- Κατόπιν πήγαμε στη μεγάλη εκκλησία που βρίσκεται εντός του κάστρου και είναι αφιερωμένη στην Παναγία Αυτή η εκκλησία είναι χτισμένη με μεγάλες μαρμάρινες πλάκες όλες κοσμημένες και είναι μεγάλη όπως η εκκλησία της Καπούης Την περιστοιχίζουν απ΄ έξω εξήντα μεγάλοι κίονες οι οποίοι είναι πολύ ψηλοί και φαίνεται πως με κλίμακες θα μπορούσε να φτάσει κανείς τόσο ψηλά και μάλιστα είναι τόσο μεγάλοι που χρειάζονται πέντε άνδρες στη σειρά να ενώσουν τα τεντωμένα χέρια τους για να τους αγκαλιάσουν Και πάνω στους κίονες υπάρχουν μαρμάρινες δοκοί μεγάλες και επιμήκεις από μάρμαρο Πάνω σε αυτές βρίσκεται το αίθριο του ναού Φαίνεται απίστευτο να συλλάβει το ανθρώπινο μυαλό με ποιό τρόπο μπόρεσαν να κατασκευάσουν αυτό το μεγαλοπρεπές κτίριο Περί του πρώτου ιερού- Αυτός ο ναός είχε δύο επίπεδα το ένα μετά το άλλο Στο πρώτο είναι το πρώτο ιερό στον κόσμο που ίδρυσε ο Άγιος Διονύσιος αφού ασπάστηκε την ιερή αυτή καθολική πίστηraquo

Ο περιηγητής στρογγυλοποίησε τον αριθμό των 58 κιόνων Βλ Paton όπ σ 33 σημ 17

Πρόκειται για τον αρχαίο Παρθενώνα και τον Εκατόμπεδο Βλ Setton όπ σ 230

39 laquoΠερί του κίονα που φέρει χάραγμα του Αγίου Διονυσίου- Μεταξύ των εν λόγω κιόνων βρίσκεται και ένας που φέρει χάραγμα Σε αυτόν στεκόταν μπροστά ο Άγιος Διονύσιος την εποχή που συνέβαινε το Πάθος του Κυρίου μας Ιησού Χριστού και τότε καθώς κάθε κτίσμα της Αθήνας έτρεμε συθέμελα από το σεισμό που συντάραξε ολάκερη τη γη είπε τα εξής laquoΕίτε καταστρέφεται η μηχανή του κόσμου είτε συμβαίνει κάτι στον Υιό του Θεούraquo και ακολούθως σημάδεψε με το χέρι του το συγκεκριμένο κίονα με ένα σταυρό Αυτός μάλιστα ο σταυρός παραμένει εκεί ως τις μέρες μας Η είσοδος της ίδιας εκκλησίας είναι μεγάλη όπως εκτιμώ τέσσερις κάνες στο πλάτος και πέντε στο ύψος Στην εν λόγω είσοδο υπάρχουν θύρες οι ίδιες με αυτές που βρίσκονταν στην πύλη του κάστρου της Τροίας Όταν καταστράφηκε η πολιτεία των Τρώων οι θύρες του κάστρου τους μεταφέρθηκαν στην Αθήνα και έγιναν μέρος των πυλών του ναού αυτού της Παναγίαςraquo

laquoΣχετικά με τους κίονες από πολύχρωμα ακριβά μάρμαρα ndash Το μέρος της εκκλησίας όπου στέκεται ο χορός

(των ψαλτών) είναι πολύ όμορφο και γύρω από το ιερό υψώνονται τέσσερις κίονες από πολύχρωμα ακριβά μάρμαρα και είναι τόσο μεγάλοι σε πλάτος που θα χρειάζονταν δύο άντρες με τα χέρια τους σε διάταση για να τις αγκαλιάσουν και σε ύψος είναι δύο κάνες Πάνω στους κίονες στηρίζεται ένας πολύ ωραίος τρούλος που υψώνεται άνωθεν του μεγάλου ιερού Πλησίον του ιερού βωμού υπάρχει μια ωραία και μεγάλη στέρνα στην οποία ρέει πολύ νερό όταν βρέχειraquo

laquoΠερί της εικόνας της Παναγίας που αγιογράφησε ο Άγιος Λουκάς - Κοντά στο ιερό σε ένα μικρό παρεκκλήσι που βρίσκεται στη δεξιά πλευρά του υπάρχει μια εικόνα της Παναγίας μας ζωγραφισμένη δια χειρός του ευαγγελιστή Λουκά Αυτή η εικόνα είναι στολισμένη με μαργαριτάρια και διάφορες άλλες πολύτιμες πέτρες και με πολλή προσοχή τη φύλαγαν κλειδώνοντας το παρεκκλήσι για να μην κλαπεί Περιμετρικά του ναού βρίσκονται ογδόντα μαρμάρινοι κίονες πάνω στους οποίους υπάρχουν μαρμάρινες επιμήκεις δοκοί με πλάκες από μάρμαρο στις οποίες στηρίζεται ένα πρόσθετο κτίσμα που διατρέχει περιμετρικά όλη την εκκλησία Σε κάποια κρυψώνα στον τοίχο του ναού φαίνεται το φως από μια φλόγα η οποία ποτέ δεν σβήνει θεωρείται ότι κάποτε εκεί βρισκόταν θαμμένη η σορός ενός αγίουraquo

Αν οι Βενετοί είχαν πιστεύσει ότι όντως η εικόνα αυτή ήταν δια χειρός του ευαγγελιστή Λουκά θα την είχαν μεταφέρει στο ναό του Αγίου Μάρκου της Βενετίας και θα σωζόταν πιθανότατα ως τις μέρες μας Βλ Setton όπ σ 230

Ο Setton αναφέρει ότι επρόκειτο για μία πινακοθήκη που κτίστηκε κατά τη βυζαντινή περίοδο πολύ πριν την εποχή του Μιχαήλ Χωνιάτη Setton όπ σ 231

Το φως από τη φλόγα αυτή περιγράφει και ο περιηγητής Saewulf που επισκέφθηκε την Αθήνα το 1103 Η πίστη σε αυτό εκδηλώθηκε επίσης σε ένα συγκινητικό κήρυγμα του Μιχαήλ Χωνιάτη προς το ποίμνιο των πιστών στο ναό της Παναγίας της Αθηνιώτισσας Ωστόσο οι περιηγητές του 17ου αιώνα κάνουν απλώς λόγο για ένα διαφανή στο φως λίθο που είχε εντοιχιστεί με τους λοιπούς απλούς Βλ Setton όπ

laquoΠερί των ιερών κειμηλίων της εκκλησίας των Αθηνών ndash Στη συγκεκριμένη εκκλησία την προαναφερθείσα ημέρα είδαμε τα κάτωθι ιερά κειμήλια που τα παρουσίασαν ενώπιόν μας οι φύλακες του ναού Υπήρχαν λοιπόν λείψανα από

- το κεφάλι του Αγίου Μακαρίου

- το οστό του χεριού (μπράτσο) του Αγίου Διονυσίου της Φραγκιάς

- το χέρι (μπράτσο) του Αγίου Κυπριανού

- το χέρι (μπράτσο) του Αγίου Ιουστίνου

- το οστό επίσης του Αγίου Μακκαβαίου καθώς και κειμήλια όπως ένα βιβλίο με όλα τα Ευαγγέλια γραμμένο από την Αγία Ελένη σε περγαμηνές στην ελληνική γλώσσα το οποίο και θεωρείται μέγας θησαυρόςraquo

laquoΠερί ενός ειδώλου - Έξω από τα τείχη του κάστρου βρίσκονται δύο κίονες πάνω στους οποίους λέγεται ότι κάποτε υπήρχε κάποιου εξαίσιο κτίσμα στο οποίο περικλειόταν ένα είδωλο που είχε τη δύναμη να καταστρέφει όσα πλοία πλησίαζαν εκείνη την εποχή την Αθήνα με εχθρική διάθεση όσο μακριά στη θάλασσα κι αν βρίσκονταν αυτάbull εξαιτίας λοιπόν του ειδώλου βυθίζονταν ενώ στrsquo αλήθεια λέγεται ότι όσα πλοία έρχονταν για καλό τίποτα κακό δεν πάθαιναν από το άγαλμαraquo

Ο Martoni αναφέρεται προφανώς σε δύο ρωμαϊκούς κίονες που υπάρχουν στη νότια πλαγιά της Ακρόπολης πάνω από το μνημείο του Θρασύλλου και του γιου του Θρασυκλή Φαίνεται πως ο μύθος του ειδώλου που απορρέει από αυτόν του κεφαλιού της Γοργώς ήταν ζωντανός και κατά την Αρχαιότητα και κατά το Μεσαίωνα Βλ Setton όπ σ 232

40 laquoΤην 7η Απριλίου (1436) ήλθα στην Αθήνα την ξακουστή πόλη της Αττικής όπου είδα πρώτα-πρώτα τεράστια τείχη παντού σε κατάσταση κατάρρευσης λόγω της παλαιότητας τους Και εντός και εκτός της πόλης στους αγρούς υπήρχαν μαρμάρινα κτίσματα πέρα από κάθε φαντασία -οικίες ιεροί ναοί- καθώς και διάφορα έργα τέχνης άξια παρατήρησης για την εκπληκτική τους κατασκευή και τους πελώριους κίονες αλλά όλα σε σωρούς γκρεμισμένων ερειπίων παντούraquo

Ο Ciriaco dei Pizzicolli ή Κυριάκος ο Αγκωνίτης (c 1391-1452) ήταν Ιταλός περιηγητής του 15ου αιώνα μ Χ ο οποίος επισκέφθηκε τρεις ή τέσσερις φορές την Ελλάδα μεταξύ των ετών 1435-1448 Ήλθε στην Αθήνα δύο φορές μία τον Απρίλιο του 1436 και δεύτερη φορά το 1444 Στις αρχές Απριλίου του 1436 ο Κυριάκος ο Αγκωνίτης έφτασε στην πόλη των Αθηνών πιθανόν από το Βορρά ίσως μέσω της κύριας οδού πρόσβασης που ήταν η κοιλάδα μεταξύ των βουνών της Πάρνηθας και της Πεντέλης Βλ Setton Domination σ 232 και Edward W Bodnar SJ ldquoAthens in April 1436rdquo Archaelogy Vol 23 No 2 (April 1970) σ 97

41 laquo[hellip] μια μαρμάρινη αψίδα που αποτελείται από δύο μονόλιθους [hellip] στην είσοδο ενός υδραγωγείου ένα μίλι έξω από την πόλη το οποίο έχει καταρρεύσει λόγω παλαιότητας [hellip] Οι αυτόχθονες κάτοικοι των Αθηνών το αποκαλούν Σχολή του Αριστοτέληraquo

Η δεξαμενή νερού στο Λυκαβηττό ( Το Υδραγωγείο του Αδριανού) ή αλλιώς Σχολή του Αριστοτέλη

42 laquo[Ο ναός του Ολυμπίου Διός] []Ο οίκος του αυτοκράτορα Αδριανού με τεράστιους μαρμάρινους κίονες οι περισσότεροι από τους οποίους έχουν καταρρεύσει Ωστόσο στέκονται ακόμα 21 κίονες με ακέραια τα κιονόκρανα και στοιχισμένοι σε ευθείες []Η διάμετρος τους είναι επτά πόδια Τα κιονόκρανα τους έχουν διάμετρο δεκατέσσερα πόδια Και το ύψος τους είναι εξήντα πόδιαraquo

Από τις 21 κολώνες που αναφέρει ο Αγκωνίτης μόνο 15 σώζονται σήμερα Βλ Bodnar ό π

Οι σωστές μετρήσεις είναι 6 πόδια και 3frac12 ίντσεςbull 10 πόδιαbull 55 πόδια και 5 ίντσες Βλ Bodnar ό π

laquo[]σε μια κομψή μαρμάρινη αψίδα του Υψηλότατου αυτοκράτορα Αδριανού κοντά σε αυτό το παλάτιraquo

Έτσι περιέγραψε ο Αγκωνίτης την Πύλη του Αδριανού καθώς αντέγραφε δύο επιγραφές που βρίσκονταν χαραγμένες πάνω της κοντά στο παλάτι του Ρωμαίου Αυτοκράτορα το οποίο ταυτιζόταν με το ναό του Ολυμπίου Διός Βλ Bodnar ό π σ 195

43 laquo[Το φανάρι του Δημοσθένη] []μία διακοσμητική μαρμάρινη έδρα που αποτελεί μέρος ενός προστώουraquo

Δεν ξέρουμε τι ακριβώς εννοούσε σε αυτή την περιγραφή ο Αγκωνίτης Γνωρίζουμε ότι αργότερα το μνημείο ενσωματώθηκε στην άκρη ενός μοναστηριού που προεκτεινόταν σε έναν κήπο Από το σκίτσο ενός άλλου περιηγητή του Dodwell μαθαίνουμε ότι το μέρος αυτό του μοναστηριού ήταν ανοικτό αποκαλύπτοντας έτσι το εσωτερικό του κοίλωμα που χρησίμευε ως χώρος υποδοχής ή και μελέτης των μοναχών κατά το σχέδιο του περιηγητή Ο Αγκωνίτης αντέγραψε σωστά την επιγραφή που βρισκόταν σε αυτό το μνημείο η οποία υπενθύμιζε τη νίκη του Λυσικράτη σε έναν ποιητικό αγώνα Βλ Edward W Bodnar SJ ldquoAthens in April 1436rdquo Archaelogy Vol 23 No 3 (June 1970) σ 194-195

44 laquo[Το μνημείο του Θρασύλλου] Στην πλαγιά της Ακρόπολης κοντά στο άγαλμα της Γοργώς ήταν μια περίτεχνη μαρμάρινη πρόσοψη σε ένα ρήγμα στο βράχο σε μια υπέροχα διαμορφωμένη σπηλιάraquo

Εκεί ο Κυριάκος παρατήρησε και έκανε το σχέδιο του ακέφαλου και δίχως όπλα αγάλματος του Διονύσου το οποίο εκτίθεται στο Βρετανικό Μουσείο Αντέγραψε επίσης τρεις επιγραφές οι οποίες υπενθύμιζαν νίκες σε μουσικούς διαγωνισμούς και βρίσκονταν χαραγμένες σε βάσεις που πρώτα στήριζαν τρίποδες Τον 3ο αιώνα μ Χ ο τρίποδας στο χαμηλότερο διάζωμα που αποτελούσε μνημείο της νίκης του Θρασύλλου αντικαταστάθηκε από το άγαλμα του Διονύσου Στα ψηλότερα διαζώματα και στις δύο άκρες οι τρίποδες απαθανάτιζαν τις νίκες του γιου του Θρασύλλου του Θρασυκλή Οι επιγραφές σώζονταν ακέραιες την εποχή του Κυριάκου Στις μέρες μας μόνο μία διασώζεται ολόκληρη και οι άλλες δύο αποσπασματικά Βλ Bodnar ό π σ 196

45 laquo[Ο Πύργος των Αέρηδων] Επισκεφθήκαμε ξανά τον οκταγωνικό ναό του Αιόλου Πάνω σε αυτό είναι οκτώ πτερωτές μορφές των ανέμων με τα σύμβολά τους στην κορυφή κάθε γωνιώδους τοίχου εξαιρετικά δείγματα γλυπτικής Και κάθε μορφή έχει γραμμένο το όνομα της από πάνω σε μεγαλογράμματη αττική γραφή όπως διαπιστώσαμε προχείρως από κοντάraquo

Εννοεί τον πύργο των Αέρηδων δηλαδή το ωρολόγιο του Ανδρονίκου Κυρρίστου του 1ου αιώνα π Χ Βλ Setton όπ σ 234

46 laquo[Το παλάτι του Nerio Acciajuoli] Όταν πήγα να επισκεφθώ το Nerio Acciajuoli ένα Φλωρεντινό που εκείνη την εποχή (1444) ήταν ο Πρίγκιπας της Αθήνας -πήγα μαζί με τον αδελφό του που λεγόταν και αυτός Nerio- τον συνάντησα στην Ακρόπολη το κορυφαίο κάστρο της πόλης Αλλά αυτό που παρατήρησα με ιδιαίτερη ευχαρίστηση καθώς εξέταζα προσεκτικά το θαυμάσιο ανάκτορό του ένα έργο εξαιρετικά επιμελημένο ήταν το εκπληκτικό προστώο Αποτελούνταν από τέσσερις καλά λειασμένους μαρμάρινους κίονες και από πάνω τους δέκα μαρμάρινες δοκούς στη σειρά Όταν κατόπιν ήλθαμε στην ίδια [αίθουσα που είναι] και ο κύριος χώρος (είδαμε) έξι υπερμεγέθεις κίονες με διάμετρο τρία πόδια διατεταγμένους ανά ζεύγη που υποβάσταζαν μαρμάρινα φατνώματα οροφής και εικοσιτέσσερις δοκούς τοποθετημένες σε τρεις σειρές (των οκτώ κιόνων) Αυτές οι δοκοί ήταν από λειασμένο μάρμαρο και η καθεμία (δοκός) ήταν εικοσιτέσσερα πόδια στο μάκρος και τρία πόδια στο πλάτος κατά την εκτίμησή μου Οι εντυπωσιακοί μαρμάρινοι τοίχοι ήταν και οι ίδιοι από λειασμένα κομμάτια μαρμάρου όλα ισομεγέθη Η είσοδος γινόταν από μία μόνο τεράστια θύρα ένα εκπληκτικό έργοraquo

Ο Αγκωνίτης είναι ο πρώτος δυτικός που αποκαλεί την Ακρόπολη με το όνομά της Βλ Τανούλας Τάσος Τα Προπύλαια της Αθηναϊκής Ακρόπολης κατά τον Μεσαίωνα Αθήνα 1997 σ 40

Η περιγραφή του προστώου από τον Αγκωνίτη επισημαίνει ο Τανούλας δεν αφήνει αμφιβολία ότι πρόκειται για την ανατολική στοά του κεντρικού κτιρίου των Προπυλαίων Ο περιηγητής κάνει λόγο για τέσσερις κίονες ωστόσο οι κίονες του προστώου είναι έξι πραγματικότητα που μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι δύο ακραίοι κίονες πρέπει να ήταν ενταγμένοι σε κάποιες νεότερες κατασκευές και δεν γίνονταν εύκολα αντιληπτοί Βλ Τανούλας ό π σ 40-41

Στην πραγματικότητα υπήρχαν είκοσι μία δοκοί δηλαδή μια τριάδα λιγότερο Βλ Τανούλας ό π σ 42 σημ 12

Η περιγραφή της αίθουσας συμπεραίνει ο Τανούλας δεν αφήνει αμφιβολία ότι πρόκειται για τη δυτική αίθουσα του κεντρικού κτιρίου των Προπυλαίων Βλ Τανούλας ό π σ 41

Πρόκειται για τη μεσαία πόρτα του θυραίου τοίχου Αυτό σημαίνει αναλύει ο Τανούλας ότι οι υπόλοιπες τέσσερις πόρτες

του θυραίου τοίχου έχουν φραχτεί όπως και τα μετακιόνια της δυτικής πρόσοψης του κεντρικού κτιρίου και τα διαστήματα ανάμεσα στους γωνιακούς κίονες και στις αντίστοιχες παραστάδες Κατ΄ επέκταση δεν υπάρχει άμεση επικοινωνία μεταξύ της αίθουσας και των πλάγιων πτερύγων των Προπυλαίων Μάλιστα το τελευταίο αυτό σχόλιο του περιηγητή σε συνάρτηση με τη σειρά που ακολουθεί στην περιγραφή του οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο δρόμος που οδηγούσε στο εσωτερικό της Ακρόπολης δεν περνούσε πια μέσα από τα Προπύλαια αλλά έκανε το γύρο του νότιου μισού του συγκροτήματος των Προπυλαίων για να φθάσει στην ανατολική στοά του κεντρικού κτιρίου η οποία χρησίμευε ως πρόπυλο της κατοικίας του Δούκα Η μεταβολή αυτή έχει γίνει μετά την επίσκεψη του Martoni το 1395 Βλ Τανούλας ό π

47 laquo[Ο Παρθενώνας] Ευχαριστήθηκα πολύ όταν παρατήρησα ότι στην κορυφή του κάστρου της πόλης (Ακρόπολη) υπάρχει ένας τεράστιος θαυμάσιος ναός της θεάς Αθηνάς το ευγενές έργο του Φειδία Είναι κτίριο ψηλό με 58 κίονες με επτά πόδια διάμετρο είναι διακοσμημένο με όμορφα αγάλματα και στις δύο προσόψεις του οικοδομήματος στο υψηλότερο σημείο των τοίχων και εξωτερικά στο επιστύλιο όπου φαίνεται μία μάχη των Κενταύρων εξαιρετικά προϊόντα της τέχνης του γλύπτη | Το ενδιαφέρον μου ήταν όμως να επισκεφθώ πάλι σε αυτήν την ίδια περίφημη Ακρόπολη το όμορφο ιερό της θεάς Αθηνάς Ήθελα να εξετάσω το ναό προσεκτικότερα από κάθε πλευρά Φτιαγμένο από μοναδικό λειασμένο μάρμαρο είναι το θαυμαστό έργο του Φειδία όπως γνωρίζουμε από την μαρτυρία των λόγων του Αριστοτέλη προς το βασιλιά Αλέξανδρο όπως επίσης (γνωρίζουμε) και από το δικό μας Πλίνιο και πλήθος άλλων διακεκριμένων συγγραφέων Αυτός ο εξαιρετικά θαυμάσιος ναός διατηρείται μέχρι τις μέρες μας (1444) Στηρίζεται σε 58 κίονες δώδεκα σε κάθε μία από τις δύο προσόψεις δηλαδή δύο σειρές από έξι κίονες στη μέση [μεταξύ των δύο εξωτερικών κιονοστοιχιών] και εξωτερικά από τους τοίχους του σηκού δεκαεπτά κατά μήκος κάθε πλευράς Κάθε κίονας έχει διάμετρο πέντε ποδών Υπάρχουν στοές μήκους οκτώ ποδών μεταξύ των πλευρικών κιόνων και των θαυμάσιων τοίχων του σηκού σε κάθε πλευρά Οι κίονες στηρίζουν γείσο 95 πόδια μάκρος και 4 πόδια ύψος Σε αυτά παριστάνεται η μάχη μεταξύ των Κενταύρων και των Λαπήθων η οποία έλαβε χώρα στη Θεσσαλία σκαλισμένη με θαυμαστή δεξιότητα Στις ανώτερες ζωφόρους των τεσσάρων τοίχων σε απόσταση δύο πήχεων κάτω από το πιο ψηλό σημείο των τοίχων ο καλλιτέχνης διακόσμησε με εξαιρετική τελειότητα [αναπαραστάσεις] των αθηναϊκών νικών της εποχής του Περικλή Το ύψος τους είναι περίπου αυτό ενός παιδιού δέκα ετών Στις δύο προσόψεις πάνω από όλο το τμήμα που καλύπτεται από το αέτωμα μπορεί να δει κανείς ψηλά μεγάλα πραγματικά κολοσσιαία αγάλματα ανδρών και ίππων ένας ωραίος καλλωπισμός για αυτόν τον εντυπωσιακό χώρο λατρείας Κατέβαλα μεγάλη προσπάθεια για να συμπεριλάβω ένα σχέδιο από αυτό το σπουδαίο κτίριο όπως εντυπώθηκε στα μάτια μου στο σημειωματάριο το οποίο διατηρώ και κατά τη διάρκεια του παρόντος ταξιδιού μου στην Ελλάδαraquo

Οι κίονες είναι 58 αν αριθμήσει κανείς δύο φορές τους γωνιακούς κίονες Βλ Setton Domination σ 232

Έτσι αντιλαμβάνεται τα γλυπτά ο Κυριακός Βλ Setton όπ σ 235

48 Ανώνυμος Τοπογραφία Αθηνών laquoΠερί της Αττικής Το κάστρο είναι η Ακρόπολη Το laquoισμαϊδιraquo (ισλαμικό τέμενος) είναι ο ναός της Αθηνάς Παλλάδος Χρυσοσπηλιώτισσα λέγεται η σπηλιά του θεού Πάνα Δύο κολώνες στη μία βρισκόταν το άγαλμα της θεάς Αθηνάς με κεφαλή γοργόνας και στην άλλη (κολώνα) ήταν το άγαλμα του θεού Δία Κάτω από την κολώνα αυτή υπάρχει μαρμάρινο ρολόι Λίγο παρακάτω ήταν το Λύκειο του Αριστοτέλη Στον ναό του Αγίου Γεωργίου του Αλεξανδρινού ήταν στην πλάκα () μαρμάρινο κανδύλι του Δημοσθένη Οι κολώνες () της Καλλιρρόης ήταν θέατρο και η σκηνή του Αριστοφάνη Στις δύο κολώνες του βουνού ήταν κτίσμα του Τραϊανού του αυτοκράτορα με λατινική επιγραφή Στον τεκέ του Πραΐμη ήταν ναός και σχολείο του Σωκράτη γύρω από το οποίο έχει τους δώδεκα ανέμους και τις ώρες Στον Άγιο Γεώργιο τον Ακαμάτη ήταν ο Κεραμεικός και ο ναός του Θησέως το μαρμάρινο λιοντάρι ήταν το μεγάλο υδραγωγείο των Αθηναίων και οι τάφοι των ηρώων στα βασιλικά ήταν σχολή των στωικών Στην ακαδημία ήταν σχολή του Πλάτωνοςraquo

(Καμπούρογλου Δημ Μνημεία της Ιστορίας των Αθηναίων τομ Ι Αθήνα 1891 σ 94-95)

49 Καμπούρογλου Δημ Μνημεία της Ιστορίας των Αθηναίων τομ Ι Αθήνα 1891 σ 92-94

laquoΠρώτον η Ακαδημία στην περιφέρεια των Βασιλικών δεύτερον η Ελεατική Σχολή στους Αμπελοκήπους τρίτον το Διδασκαλείο του Πλάτωνος στο Παραδείσιο [Πατήσια] τέταρτον το διδασκαλείο του Πολύζηλου στον Υμηττό και πέμπτον κοντά σε αυτό το διδασκαλείο του Διόδωρουraquo 50 laquoΜέσα στην πόλη βρίσκεται το σχολείο του Σωκράτη στο οποίο απεικονίζονται κυκλυκά οι άνδρες και οι άνεμοι Δυτικά αυτού βρίσκονται τα ανάκτορα του Θεμιστοκλή και κοντά σε αυτά οι λαμπροί οίκοι του Πλεμάρχου Πολύ κοντά σε αυτά βρίσκονται τα αγάλματα του Διός απέναντι από τα οποία υπάρχει βωμός στον

οποίο αξίζουν ταφή οι αθλητές του παγκρατίου και των ολυμπιακών αγώνων Σε αυτόν τον τόπο περιφερόμενοι οι ρήτορες διάβαζαν τους επιτάφιους λόγουςraquo 51 laquoΒόρεια αυτού του τόπου υπήρχε η πρώτη αγορά της πόλης στην οποία ο απόστολος Φίλιππος βύθισε τον γραμματέα Υπήρχαν και οι λαμπροί οίκοι της Πανδιονίδος φυλής Στο νότιο μέρος υπήρχε διδασκαλείο των Κυνικών φιλοσόφων και κοντά σε αυτό των Τραγικών έξω από την Ακρόπολη λίγο προς τα δυτικά κατοικούσαν οι θαλαμ[] και κοντά σε αυτό υπήρχε το διδασκαλείο του Σοφοκλή Νότια αυτού υπήρχε ο Άρειος Πάγος στον οποίο ο υιός του Ποσειδώνα Αλιρρόθιος θανατώθηκε από τον Άρηraquo 52 laquoΑνατολικά αυτού υπήρχαν τα ανάκτορα του Κλεονίδη και του Μιλτιάδη και κοντά σε αυτά ακόμα υπάρχει το διδασκαελίο του Αριστοτέλη Πάνω από αυτό υπάρχουν δύο κίονες Στον ανατολικό υπήρχε το άγαλμα της Αθηνάς στον δυτικό του Ποσειδώνος Ανάμεσα τους λέγεται ότι υπήρχε καφλή Γοργόνας μέσα σε σιδερένια κόγχη Υπάρχει και μαρμάρινο ηλιακό ρολόιraquo 53 laquoΑπέναντι αυτού προς το νότο υπήρχε το διδασκαλείο του Αριστοφάνη και ανατολικά αυτού ακόμα υπάρχει ο λύχνος του Δημοσθένη Κοντά αυτόν ήτα τότε το σπίτι του Θουκυδίδη και του Σόλωνος η δεύτερη αγορά και το σπίτι του Αλκμαίονα και μεγάλο λουτρό Νότια αυτού η μεγάλη αγορά της πόλησ και πολλά αξιόλογα ιερά επί της νότιας πύλης στους παραστάδες της οποίας απεικονίζονται δεκαεννέα άνδρες [] τον ένα εδίωκα Εκεί υπήρχε και το βασικό λουτρό στο οποίο θέλησαν να φοβίσουν τον Μέγα Βασίλειο με θορύβους Εκεί και το σπίτι του Μνηστάρχουraquo 54 laquoΝότια αυτών υπάρχει βασιλικός οίκος ωραίος στον οποίο ερχόμενος ο δούκας κατά καιρούς κινούνταν για το συμπόσιο Εκεί είναι και η Καλλιρρόη πηγή με τους εννέα κρουνούς στην οποία αφού πλενόταν ερχόταν στο ιερό της Ήρας και προσευχόταν τώρα μετατρεμμένο από τους ευσεβείς σε ναό της Υπεραγίας Θεοτόκουraquo 55 laquoΥπάρχει ανατολικά αυτού μεγάλη και ωραία καμάρα με τα ονόματα του Αδριανού και του Θησέα Βρίσκεται μέσα στην αυλή [] μεγάλη ετύγχανε στηριζόμενη από κάτω με πληθώρα κιόνων μέσα στην οποία υπήρχε

βασιλικός οίκος ο οποίος διακοσμήθηκε από τους δώδεκα βασιλείς που οικοδόμησαν την κορυφή [Ακρόπολη]laquo 56 laquoΑνατολικά αυτού υπάρχει το θέατρο των Αθηνών περιεχομένο σε κύκλο διαστήματος περίπου ενός μιλίου έχοντας δύο εισόδους [] η βορινή είσοδος αφθονεί η άλλη [] νότια επεκτάθηκε Το θέατρο κοσμείται κυκλικά με εκατό ζώνες φτιαγμένες από λευκό μάρμαρο στις οποίες ο λαός καθιστός παρακολουθεί αυτόν που αγωνίζεται στην πάληraquo 57 laquoΑπό αυτό λοιπόν εισερχόμενοι στην ανατολική πύλη βρίσκουμε άλλη αγορά και δύο αγωγούς ύδατος τους οποίους κατασκεύασε ο Ιούλιος Καίσαρας προσφέροντας τους στους Αθηναίους και έφερε νερό από μαρκιά Υπάρχει και άλλος αγωγός στην βόρεια πύλη τον οποίο έφτιαξε ο Θησέας Αυτά μετά την τυραννία της πόλεως των Αθηνών όπως ισχυρίζεται ο Άβαρις και ο Ηρόδοτος κατασκευάσθηκαν από δώδεκα βασιλείς Ο Κέκροπας ο δίμορφος τα ελάμπρυνε πολύ και τα καλλώπισε με μεγάλη δόξα τα μεν τείχη ανέγειρε σε ύψος το δε έδαφος έστρωσε με διαφόρων ειδών μάρμαρα και τα ιερά εντός και εκτός καταχράστηκε και αυτήν ονόμασε Αθήναraquo 58 laquoΕισερχόμενοι λοιπόν στην Ακρόπολη βρίσκουμε ένα μικρό διδασκαλείο που υπήρχε των μουσικών το οποίο ίδρυσε ο Πυθαγόρας ο Σάμιος Απέναντι αυτού υπάρχει μεγάλο ανάκτορο και κάτω από αυτό υπάρχουν πολλοί [] διακοσμημένοι με λευκά μάρμαρα συν την οροφή και τα τείχη Προς το βόρειο κλίτος υπήρχε η καγκελαρία φτιαγμένη όλη από μάρμαρο και κίονες όλα λευκά Νότια αυτής υπήρχε η Ποικίλη Στοά ωραιότατα περιχρυσμένη ολόγυρα και από την έξω πλευρά και κοσμημένη με πολύτιμους λίθους Από αυτή οι μαθητευόμενοι σε αυτήν ονομάζονταν Στωικοί φιλόσοφοι Απέναντι από αυτή άκμαζε το διδασκαλείο των μαθητών του Επίκουρουraquo 59 laquoΑναφορικά με τον ναό της Θεομήτορος τον οποίον οικοδόμησαν ο Απολλώς και ο Ευλόγιος στο όνομα του Αγνώστου Θεού έχει ως εξής Είναι δρομικός ναός και ευρύχωρος και επεκτείναται πολύ σε μήκος Τα τείχη του είναι φτιαγμένα από λευκό μάρμαρο και η θέση τους κατέστη τετράγωνη Ο κάθε τοίχος ανεγέρθη χωρίς πηλό και ασβέστη αλλά με σίδηρο και μόλυβδο Εκτός του τοίχου αφθονούν κίονες διαφόρων μεγεθών οι οποίοι περιτρέχουν κυκλικώς τον ναό Μεταξύ των δύο κιόνων περιέχεται λοξότητα Προς την ωραία πύλη και το άγιο βήμα όπου είναι κατά τον λίβα και τον θρασκιά και [] την τοποθέτηση των κιόνων επέκτεινε μέχρι μεγάλο ύψος προοδευτικά Οι κεφαλές των κιόνων είναι σκαλισμένες με σιδερένια γλυφίδα σε σχήμα φοίνικα Είναι δε τροποποιημένες Και οι δοκοί πάνω από αυτές φτιαγμένες από το λευκό μάρμαρο των τειχών έχουν από πάνω και στο τείχος συγκολλημένες πλάκες και σχηματίζεται ομοίωμα οροφής Η κύρτωση αυτών διακρίνεται Ωραιότατος τοίχος στηρίζεται από τους κίονεςraquo 60 Erich Ziebarth laquoEin griechischer Reisebericht des fuumlnfzehnten Jahrhundertsraquo Mittheilungen des k deutschen archaumlologischen Instituts Athen Abth XXIV (1899) σ 73-78

laquoΗ πόλη των Αθηνών εκτείνεται σε μια πεδιάδα μήκους περίπου 12 μιλίων και πλάτους περίπου 6 και είναι σε απόσταση περίπου 3 μιλίων από τη θάλασσα αλλά από το λιμάνι του Πειραιά απέχει πράγματι 5 μίλια Και είναι κτισμένη πάνω σε έναν βράχο πάνω σε ένα βουνό όχι πολύ ψηλό Και οι κατοικίες βρίσκονται προς τα βόρεια στην περιοχή που περιβάλλεται από τείχη όπου απλώνεται η πεδιάδα Υπάρχουν επίσης από τη δεξιά πλευρά όπου βρίσκεται η θάλασσα μερικές ακόμα οικίες και κατά την ανατολή κάποια κτίσματα έτσι ώστε όλο το βουνό περιβάλλεται από σπίτιαraquo

61 laquoΚαι στη κορυφή του βουνού βρίσκεται το κάστρο το οποίο είναι πολύ ισχυρό και περιβάλλεται με αρχαία τείχη από τετράγωνους λίθους και έχει μήκος το εν λόγω φρούριο περίπου 4 μίλιαraquo 62 laquo[]και από τη δύση στην ανατολή απλώνεται κατά μήκος ένα υπέροχο κτίριο στην όψη και στο προαναφερθέν κάστρο υπάρχει μία εκκλησία που ήδη υπήρχε και κατά την εποχή των Ρωμαίων αξιοθαύμαστη όλη από μάρμαρο και περιστοιχισμένη από κίονες και επιμήκης επίσης από τη δύση στην ανατολή ενώ στην πρόσοψη μπροστά υπάρχει εκτεταμένη σειρά αναπαραστάσεων από μάρμαρο όλες ανάγλυφες και καλυμμένες με μάρμαροraquo

Αυτή είναι και η τελευταία φορά που ο Παρθενώνας αναφέρεται ως εκκλησία και γενικότερα είναι η τελευταία περιγραφή της μεσαιωνικής Ακρόπολης από αυτόπτη μάρτυρα Βλ Τανούλας ό π σ 44 63 laquoΥπάρχει ακόμα σε αυτό το κάστρο ένα περίφημο αρχαίο ανάκτορο κοντά στην εκκλησία το οποίο είναι φτιαγμένο από μάρμαρο (όπως κατασκεύαζαν και) κατά τη ρωμαϊκή τεχνοτροπίαraquo

Πρόκειται για τα Προπύλαια Βλ Τανούλας ό π 64 laquoΣτον περιβάλλοντα χώρο υπάρχουν επίσης πολλά ακόμη αρχαία μνημεία μερικά εντός της περιοχής που τελευταία ορίστηκε από τα τείχη και μερικά εκτός αυτής Τα αρχαία τείχη καταστράφηκαν όλα όμως φαίνονται ακόμα τα ίχνη τους όπου αυτά υψώνονταν και υπάρχουν μεγάλα τείχη από τετράγωνους λίθους μερικοί από τους οποίους είναι τόσοι που ούτε 4 ζευγάρια βόδια δε θα μπορούσαν να τους μεταφέρουν Η περίμετρος των τειχών είναι μεγαλύτερη από αυτή της Πάδοβας και τα περισσότερα κτίρια που βλέπει κανείς είναι εντός των εν λόγω αρχαίων τειχώνraquo

Ίσως αυτό να σημαίνει ότι οι Οθωμανοί μόλις εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα φρόντισαν να οχυρώσουν την πόλη και το κάστρο Τανούλας ό π 65 Κατά το σιρόκο της Ανατολής υπάρχουν κάτω 20 κίονες από τους οποίους καταλαβαίνουμε ότι κάποτε υπήρχε ένα μεγάλο κτίριο τετράγωνης κάτοψης και κατά μήκος σώζεται μέρος μιας αψίδας πάνω από μία βαλλέστρα Από τη μία γωνία ως την άλλη δεν μπορούμε να υπολογίσουμε το μήκος γιατί από τη μια πλευρά δε διασώζονται αρκετά στοιχεία που να μας μαρτυρούν ως που ακριβώς εκτεινόταν το συγκεκριμένο μνημείο Παραμένουν μόνο δύο πλευρές και σε αυτή που βλέπει προς την πόλη υψώνονται 9 κίονες και στην άλλη 11 και στοιχίζονται σε αυτή τη σειρά που φαίνεται ότι ακολουθούσε τόσο έξοχα και στις άλλες πλευρές Κάποιες κολώνες που βρίσκονταν ενδιάμεσα σε αυτές που παραμένουν όρθιες βρίσκονται ακόμα καταγής κάποιες μάλιστα ολόκληρες Φαίνεται πως το συγκεκριμένο κτίριο στηριζόταν όλο στους κίονες αυτούς καθώς διατηρούνται ακόμα κάποιοι λίθοι πάνω στους κίονες που ενώνουν τον ένα με τον άλλον ενώ στη γη δε φαίνεται κανένας τοίχος παρά μόνο το κάτω μέρος από τις κολώνες και όλο το κτίσμα είναι κατασκευασμένο από εξαίσιο μάρμαρο Οι κίονες είναι τόσο μεγάλοι όσο αυτοί του Αγίου Μάρκου ωστόσο είναι σε κομμάτιαraquo

Πρόκειται για τα βουνά του Υμηττού και του Αιγάλεω τα οποία απέχουν 8 μίλια ή 88 χιλιόμετρα Βλ Paton James Morton Mediaeval and Renaissance visitors to Greek Lands Princeton 1951 σ 32 σημ 11 66 laquoΛίγο πιο μακριά από το προαναφερθέν μνημείο προς την Αθήνα υπάρχει μία ωραία αψίδα θριάμβου εξ ολοκλήρου κατασκευασμένη από υπέροχο μάρμαρο στην οποία υπάρχει η εξής επιγραφή στην πλευρά προς την Αθήνα ΑΙΔΕΙΣ ΑΘΗΝΑΙ ΘΗΣΕΩΣ Η ΠΡΙΝ ΠΟΛΙΣ ltCIA III 401gt και στην άλλη όψη προς την Ανατολή η εξής ΑΙΔΕΙΣ ΑΔΡΙΑΝΟΥ ΟΧΙ ΘΗΣΕΩΣ ΠΟΛΙΣ ltCIA III 402gtraquo

Πρόκειται για την πύλη του Αδριανού Βλ Setton όπ 67 laquoΣτη συνέχεια όχι πολύ μακριά από την περιοχή που τώρα κατοικείται προς την ανατολή στο κάστρο υπάρχει ένα κτίριο πολύ ωραίο από εξαίσιο μάρμαρο η πρόσόψη του οποίου είναι ακριβώς τετράγωνη περίπου δύο πόδια σε μήκος και μεγάλο στην όψη άνωθεν του οποίου είναι 6 κιονίσκοι και μεταξύ τους υπάρχουν μαρμάρινες πλάκες που στο βάθος σχηματίζουν ένα φεγγίτη Και πάνω από τις κολώνες υπάρχει ένα θαυμάσιο γείσο όπου είναι χαραγμένη προς το μέρος της ανατολής η επιγραφή levante αποκράτης λισιθείδου κικυνεύς εχορήγει ltCIA II 1242gt Ο τόπος του [] Ο θόλος είναι εξαίσιος διακοσμημένος με φολίδες και με ένα ανθέμιο σε τριγωνικό σχήμα Ποιός ήταν ο λόγος που οδήγησε στην ανοικοδόμηση ενός τέτοιου κτιρίου δεν μπόρεσα να ανακαλύψωraquo

Πρόκειται πιθανώς για το χορηγικό μνημείο του Λυσικράτη Βλ Setton όπ 68 laquoΑκολούθως προς το μέσο στο νότο κοντά στα τείχη του κάστρου βρίσκονται δύο κίονες από μάρμαρο στους πρόποδες αρκετά ωραίοι ωστόσο δεν κατόρθωσα να μάθω γιατί ακριβώς είχαν κτισθείraquo

Ο περιηγητής είδε μάλλον δύο ρωμαϊκούς κίονες πάνω από το Θέατρο του Διονύσου αλλά καθώς δεν πλησίασε για να παρατηρήσει από κοντά δεν μπόρεσε να καταλάβει κάτι παραπάνω για το μνημείο Βλ Setton όπ 69 Επίσης στην ίδια πλευρά περίπου μισό μίλι μακριά από το κάστρο πάνω στο βράχο υπάρχει ένα μνημείο του Καίσαρα Νέρβα Τραϊανού Αυτό είναι ένα κτίριο όλο από υπέροχο μάρμαρο επίμηκες στην όψη περίπου 4 πόδια και σε ύψος περίπου 3 και η πρόσοψη που βλέπει στην Αθήνα (έχει) σχήμα αψίδας Διακρίνεται σε 3 χώρους σε εύρος και σε 2 σε ύψος Από τους τρεις αυτούς χώρους υπάρχει ένας προς τη δύση και είναι όλος καταγής όμως στο μεσαίο υπάρχει ένας βασιλιάς που κάθεται σε μία έδρα και είναι μεγαλύτερος από τα κοινά αγάλματα των ανθρώπων Στη βάση του αγάλματος υπάρχει η εξής επιγραφή φιλοπάππος αντιφανη βησαιεύς ltCIA III 557 cgt στο ανατολικό μέρος βρίσκεται ένα παρόμοιο άγαλμα βασιλιά που κάθεται με τον ίδιο

τρόπο Στη βάση του επιγράφονται τα ακόλουθα αντίοχος βασιλέως αντιόχου ltCIA III 557 dgt και το είδωλό του είναι εξαιρετικής τέχνης και ανάμεσα στα δύο (αγάλματα) υπάρχει μια κολώνα στο δάπεδο στην οποία επιγράφονται τα εξής C Iulius C F Fabantio etc ltCIL III 552gt στον τόπο του αλλά επειδή ο χώρος ήταν σκοτεινός και μικρός η εγχάραξη δεν έγινε με τελειότητα Στο μέρος κάτω απεικονίζεται ο αυτοκράτορας πάνω σε μία άμαξα θριάμβου που την οδηγούν τέσσερα άλογα στους άλλους χώρους δηλαδή στον ένα στην ανατολή και στον άλλο στη δύση βρίσκονται τέσσερις άνδρες ντυμένοι με μακριά ενδύματα όχι όμως ένοπλοι μέρος μάλιστα του διακόσμου είναι όλο από χρυσό() τέσσερις προπορεύονται και τέσσερις ακολουθούν Όλες αυτές οι αναπαραστάσεις είναι έργα εξαιρετικής τέχνης που φέρουν την τελειότητα Το μνημείο είναι αξιοθαύμαστο ακόμα και αν είναι ήδη εν μέρει κατεστραμμένο και βρίσκεται σε ένα λόφο καθώς βλέπει κανείς το βράχο της Ακρόπολης εντούτοις φαίνεται ότι ήταν εντός των τειχών της αρχαίας πόλης όπως δείχνουν τα ερείπια του αρχαίου τείχους

Στην πραγματικότητα αναφέρεται στο μνημείο του Φιλοπάππου Διαπιστώνουμε ωστόσο ότι εκείνη την εποχή το κτίριο είχε ταυτιστεί με τον αυτοκράτορα Τραϊανό και μόλις στα τέλη του 17ου αιώνα ο Jacob Spon το συνέδεσε με το όνομα του Φιλοπάππου Βλ Setton όπ 70 laquoΣτη συνέχεια στη δυτική πλευρά υπάρχει ένα κτίριο όμοιο στην όψη με εκείνο που βρίσκεται στο βράχο όχι με τις ίδιες παραστάσεις αλλά σκέτο με επιμήκη κάτοψη με στοά με καμάρες με πολλούς κίονες περιμετρικά όλοι ακέραιοι και όλοι από μάρμαρο χωρίς καθόλου ξυλεία έργο πολύ άξιο προσοχής και παρατήρησης που υπήρξε σε κάθε εποχή ναός των θεώνraquo

Ο περιηγητής περιγράφει το Θησείο Βλ Setton όπ σ 240 71 laquoΑκολούθως σε μια πλευρά των τειχών της περιοχής μεταξύ δύσης και βοριά υπάρχει ένα μεγάλο κτίριο με τετράγωνη κάτοψη Στην πρόσοψη που βλέπει στη δύση υψώνεται μια θύρα με ένα προστώο από τέσσερις κίονες από την οποία στις μέρες μας εισέρχεται κανείς στην περιοχή Στα αριστερά της θύρας υπάρχουν 5 ωραίες και μεγάλες κολώνες με επιτοίχια διακόσμηση στα δεξιά υπάρχει μόνο τοίχος με τετράγωνες μαρμάρινες πλάκες Και όλη η πρόσοψη κοσμείται από μια σειρά αψίδες ενώ η άλλη όψη του βορρά δεν έχει κανένα διάκοσμο εκτός από το θριγκό της Ωστόσο υπάρχει ένας ωραίος τοίχος και 3 πύργοι ένας σε κάθε γωνία και ένας στη μέση Η όψη αυτή είναι σε έκταση μεγαλύτερη από όσο μια βαλλιστρίδα Κα οι δύο εν λόγω όψεις του κτίσματος σώζονται ακέραιες ενώ οι δύο άλλες έχουν καταστραφεί φαίνεται πάντως ότι υπήρξε ένα τεράστιο και όμορφο οικοδόμημαraquo

Ο Βενετός αναφέρεται στη Στοά του Αδριανού Βλ Setton όπ 72 laquoΕντός της περιοχής υπάρχει πρωτίστως και ένα κτίριο όχι πολύ μεγάλο διατηρείται εντούτοις ακέραιο με τις οκτώ του όψεις και με έναν ωραίο θόλο και κάτω ακριβώς από το γείσο βρίσκονται 8 απεικονίσεις εξαίσιες μεγαλύτερες από αγάλματα ανθρώπου Και η κάθε μορφή συλλαμβάνεται ανάγλυφα να πράττει διαφορετικά πνέουν όλες ανέμους ωστόσο άλλος φυσά χρησιμοποιώντας ένα κέρατο άλλος από την αγκαλιά του άλλος με το στόμα του και πάνω από κάθε άνεμο γράφεται το όνομά του βορράς κοκ Στις μέρες μας λειτουργεί ως ναός των Ελλήνων και είναι ένα έργο εξαιρετικό εξ ολοκλήρου από μάρμαροraquo

Πρόκειται για τον Πύργο των Αέρηδων 73 laquoΑπό την άλλη πλευρά δηλαδή τη δυτική όχι πολύ μακριά από την πλατεία είναι μια θριαμβική αψίδα αρκετά ωραία με πολλές ελληνικές επιγραφές ωστόσο δεν είναι όλες ευανάγνωστες Εκεί κοντά υπάρχει και ένας κίονας τετράγωνος περίπου ένα πόδι και μισό ψηλός και φέρει πολλές επιγραφές στη μπροστινή του όψη Λέγεται ότι ήταν οι νόμοι των Αθηναίων | Αρκετοί άλλοι κίονες και λίθοι (από κτίρια) υπάρχουν εντός και εκτός της περιοχής και πάνω τους βρίσκονται όμορφα αγάλματα και αναπαραστάσειςraquo 74 laquoΣτο λιμάνι υπάρχει ένα μεγάλο μαρμάρινο λιοντάρι το οποίο κάθεται και είναι τόσο ψηλό που ούτε ένας έφιππος άνδρας δε θα μπορούσε να αγγίξει το στόμα του από το οποίο ρέει νερό όπως από μια πηγήmiddot αυτή είναι η γνώμη κάθε ανθρώπουraquo 75 laquo[]lo dit castell sia la pus richa joya qui al mont sia e tal que entre tots los reys de cristians envides lo porien fer semblant []raquo

laquo[]το εν λόγω κάστρο (η Ακρόπολη) είναι το πολυτιμότερο κόσμημα στον κόσμο και τέτοιο που όμοιο του δεν μπορεί να βρεθεί σε κανένα άλλο βασίλειο της Χριστιανοσύνης []raquo

(Antoni Rubioacute y Lluch Los Catalanes en Grecia Uacuteltimos antildeos de su Dominacioacuten Cuadros histoacutericos Madrid 1927 σ 133) 76 laquoMio tu non vedesti mai el piugrave bello paese che questo ne la piugrave bela cortezaraquo

laquoΚαλέ μου δεν έχεις δει ποτέ σου χώρα πιο ωραία από αυτή ούτε πιο ωραίο κάστροraquo

(KM Setton Catalan Domination of Athens 1311-1388 London 1975 (revised edition) σ 206 σημ 108)

laquo1 Εγώ ο Nerio Acciaiuoli ηγεμών της Κορίνθου και του δουκάτου των Αθηνών έχων σώας τας φρένας

παρά την ασθένεια του σώματος με την επιθυμία να προνοήσω για την σωτηρία της ψυχής μου και για τη γαλήνη της χώρας μου συντάσσω και διατάσσω να εκτελεστεί με την παρούσα επιστολή η διαθήκη και η τελευταία βούλησή μου Αρχικά εμπιστεύομαι τη ψυχή μου στον Παντοδύναμο Θεό τον οποίο σέβομαι και το σώμα μου ορίζω να ταφεί στην εκκλησία της Παναγίας της Αθηνιώτισσας

2 Ακολούθως αφήνω στην Εκκλησία της Παναγίας των Αθηνών όλες τις αρμοδιότητες και δικαιοδοσίες της Αφήνω επίσης όλες τις [hellip] (ccedilumente) της φυλής μας Επιθυμώ ακόμα οι πόρτες του εν λόγω ναού οι οποίες ήταν κοσμημένες με ασήμι να στολιστούν και να επικαλυφθούν από την αρχή και πάλι Θέλω επιπλέον όλα τα ιερά κειμήλια και σκεύη τα στολισμένα με χρυσό ασήμι και πολύτιμες πέτρες που αφαιρέθηκαν από τη συγκεκριμένη εκκλησία για την πληρωμή των λύτρων της αιχμαλωσίας μου να αγοραστούν και να αποδοθούν στο ναό των Αθηνών Βούλομαι επιπροσθέτως στην εκκλησία αυτή να βρίσκονται διαρκώς είκοσι ιερείς και των δύο βαθμών οι οποίοι πρέπει να είναι Λατίνοι της καθολικής πίστης να υπηρετούν νύχτα και μέρα να ασκούν τα διοικητικά καθήκοντα της εκκλησίας των Αθηνών αλλά και να λειτουργούν για τη σωτηρία της ψυχής μας Ακόμα επιθυμώ οι φόροι και οι [hellip] (ccedilumente) από την πόλη των Αθηνών να αποδοθούν στους είκοσι προαναφερθέντες ιερείς για να τους διαχείριζονται και για τη μισθοδοσία τους κατά τη διακριτική ευχέρεια των εκτελεστών τη διαθήκης Θέλω επίσης οι εν λόγω φόροι και οι [hellip] (choxe) να χρησιμοποιηθούν για την κατασκευή και επισκευή μερών του ναού της Αθήνας Μάλιστα ορίζω η χειροτονία των είκοσι ιερέων καθώς και των άλλων [hellip] που ανήκουν στην Εκκλησία των Αθηνών να υπαχθεί στη φροντίδα και επίβλεψη της εξαίσιας και εκλαμπρότατης Signoria της Βενετίας έτσι ώστε κανένας να μην μπορεί να εμποδίσει την εντολή μου τόσο για τους ιερείς όσο και για τα άλλα ζητήματα που αφορούν στην εκκλησία των Αθηνών Και σε περίπτωση παραμέλησης από τους εκτελεστές της διαθήκης των καθηκόντων τους η Signoria του Δόγη να έχει τη δύναμη και την ελευθερία να θέσει σε ισχύ με αποτελεσματικότητα όλες τις εντολές μου τόσο για τους ιερείς όσο και για τα άλλα ζητήματα που αφορούν την εκκλησία των Αθηνών

5 Στη συνέχεια ορίζω να δοθούν στον επίσκοπο του Άργους [hellip] χρυσά δουκάτα τα οποία έχουμε από τα εισοδήματα της Εκκλησίας των Αθηνών κατά το χρόνο εκείνο που ο εν λόγω επίσκοπος υπηρέτησε στην εκκλησία της Αθήνας ως [hellip]

7 Επίσης βούλομαι όλοι οι ναοί καθεδρικοί και μη οι οποίοι βρίσκονται στη διαχείρισή μου είτε με ενοίκιο είτε με άλλο τρόπο όταν λήξει η μίσθωσή τους να επιστρέψουν ελεύθερα στην ιδιοκτησία των κατόχων τουςraquo 30 laquoΣτο έτος 1412 μΧ ο πρεσβύτερος Petrus Stosbezch ηγούμενος της μονής Δαφνίου απεβίωσε την 21η Αυγούστου Η ψυχή του ας αναπαύεται εν ειρήνη Αμήνraquo

(ΑΚΟρλάνδος-ΛΒρανούσης Τα χαράγματα του Παρθενώνος ήτοι επιγραφαί χαραχθείσαι επί των κιόνων του Παρθενώνος κατά τους Παλαιοχριστιανικούς και Βυζαντινούς χρόνους Αθήνα 1973 σ177-178 χάραγμα υπ αρ 223)

Ο Αββάς Petrus Stosbezch (ορθή γραφή Stolbezch ή Strosberch) ήταν ο όγδοος κατά σειρά ηγούμενος της μονής Δαφνίου η οποία από το έτος 1207μ Χ ανήκε στο Ρωμαιοκαθολικό μοναστικό τάγμα των Κιστερκιανών ύστερα από παραχώρηση της σε αυτούς από το δούκα των Αθηνών Όθωνα ντε λα Ρος Εθεωρείτο το πλέον γνωστό κιστερσιανό μοναστήρι του Ελλαδικού χώρου και αποτελούσε νεκροταφείο των δουκών της Αθήνας Βλ Ορλάνδος Χαράγματα σ 177-178 και Πίτερ Λοκ Οι Φράγκοι στο Αιγαίο 1204mdash1500 (μετάφραση από το αγγλικό πρωτότυπο Γιώργος Κουσουνέλος) Αθήνα 1998 σ 364-365

laquoΣτο έτος 1412 μΧ ο πρεσβύτερος Νικόλαος δεκανός της εκκλησίας των Αθηνών απεβίωσε την 2α Μαρτίου Η ψυχή του ας αναπαύεται εν ειρήνη Αμήνraquo

(Ορλάνδρος Χαράγματα σ178 χάραγμα υπ αρ 224)

laquoστο έτος 1412 μΧ ο πρεσβύτερος Νικόλαος δεκανός της εκκλησίας των Αθηνών απεβίωσε την 2α Μαρτίου Η ψυχή του ας αναπαύεταιraquo

(Ορλάνδρος Χαράγματα σ179 χάραγμα υπ αρ 225)

Αυτό και το προηγούμενο χάραγμα είναι για το ίδιο πρόσωπο τον πρεσβύτερο της καθολικής εκκλησίας Νικόλαο ο οποίος ασκούσε ταυτόχρονα το κατώτερο εκκλησιαστικό διακόνημα του δεκανού Για το δεκανό βλ Δ Δημητράκος Μέγα Λεξικόν όλης της Ελληνικής γλώσσης τόμος Δ΄ Αθήνα 21964 σ 1788 λήμμα laquo(ο)δεκανόςraquo 31 laquoAquella vetustissima e famosissima Atenes drsquoon eacutes eixida tota la elegagravencia eloquumlegravencia e doctrina dels Grechsraquo

laquoΣε εκείνη την αρχαιότατη και ενδοξότατη Αθήνα απrsquo όπου προήλθαν όλη η κομψότητα η τέχνη της ρητορείας και οι επιστήμες των Ελλήνωνraquo

(Antoni Rubioacute y Luch Anuaris de lrsquo Institut Catalans Ι (1907) σ 254 και V (1913-1914) σ 432 (όπου παρατίθεται από το Ricard Albert amp Joan Gassior (ed) Parlaments a les Corts Catalanes Barcelona 1928 σ 209)

32 laquoΗ Αθήνα ήταν ο οίκος των ελλήνων φιλοσόφων [hellip] ήταν το λίκνο της φιλοσοφίας των Ελλήνων και ο τόπος όπου διασώζονταν οι επιστήμες και οι φιλοσοφικές τους απόψειςraquo

(Geacuteographie drsquo Aboulfeacuteda μετάφραση Joseph T Reinaud vol II pt I (Paris 1848) σ 313) 33 laquo[] Όχι μακριά από την Πάτρα βρίσκεται η Αθήνα στην οποία υπήρξε κάποτε το φυτώριο σπουδών των Ελλήνων Αυτή η πόλη υπήρξε κάποτε η ευγενέστερη των πόλεων όμως τώρα είναι σχεδόν έρημη Πράγματι στην πόλη της Γένοβας δεν υπάρχει άλλη μαρμάρινη στήλη ή άλλο αξιόλογο έργο φτιαγμένο από πέτρα παρά μόνο ότι μεταφέρθηκε εκεί από την Αθήνα και καθrsquo ολοκληρία η Γένοβα κτίσθηκε από τα μνημειακό υλικό της Αθήνας όπως η Βενετία κτίστηκε από τις πέτρες της Τροίαςraquo

(Ludolf de Sudheim (Suchem) De itinere terrae sanctae liber έκδοση Ferdinard Deycks Bibliothek des litterarischen Vereins in Stuttgart XXV(1851) σ 23) 34 laquoΜε τη σκέψη πάντα να επιστρέψουμε στην πατρίδα διατάξαμε να κατεβούμε στην πόλη των Αθηνών την οποία εκ νέου οι Βενετοί κατέλαβαν και έθεσαν υπό τον έλεγχό τους μετά το θάνατο του άρχοντα Raynieri της Φλωρεντίας που την είχε πριν υπό την κυριαρχία του [] κι έτσι επιβιβαστήκαμε σε ένα πλοιάριο από την περιοχή της Fermia με αντίτιμο δέκα δουκάτα για να μας μεταφέρει στη γη των Αθηνών η οποία απέχει από τη Fermia περίπου 80 μιλιάρια [] στις 24 του μηνός Φεβρουαρίου φθάσαμε στην πολιτεία των Αθηνώνraquo

(Leacuteon Legrand ldquoRelation du pegravelerinage agrave Jeacuterusalem de Nicolas de Martoni notaire italienrdquo Revue de lrsquoOrient latin III (Paris 1895) σ 647-653 656) 35 laquoΠερί της πόλης των Αθηνών Η πόλη των Αθηνών που συναποτελείται από κτίρια της αρχαιότητας και στην οποία διέμεναν επιστήμονες και συγγραφείς καθώς κάποτε υπήρξε σπουδαία πολιτεία με εξαίσια κτίσματα βλέπουμε ότι έχει πολλούς στύλους και κομμάτια από μάρμαρο που τώρα κείτονται εκεί όπου κάποτε κτίστηκε αυτή η πόλη Η ίδια αυτή πόλη απλωνόταν ως τις ακτές της θάλασσας και η περίμετρός της οριζόταν στα 24 μίλια επί εποχής του αυτοκράτορα Αδριανού ο οποίος υπήρξε κι αυτός κυρίαρχός της Αργότερα μετά την καταστροφή της από τους Τρώες η έκταση της Αθήνας περιορίστηκε στην περιοχή υπό το βράχο της Ακρόπολης Η ίδια η πόλη βρίσκεται ανάμεσα σε δύο βουνά τα οποία χωρίζει απόσταση έξι μιλίων και έχει ύπαιθρο που εκτείνεται στα 12 μίλια γεμάτη με πολλά και όμορφα δέντρα με ελιές Τώρα στrsquo αλήθεια η πόλη πρέπει να έχει γύρω στις χίλιες οικίεςraquo

Πρόκειται για τα βουνά του Υμηττού και του Αιγάλεω τα οποία απέχουν 8 μίλια ή 88 χιλιόμετρα Βλ Paton James Morton Mediaeval and Renaissance visitors to Greek Lands Princeton 1951 σ 32 σημ 11

Ο Martoni δεν μπορεί να μέτρησε όλα τα σπίτια των Αθηνών η εκτίμησή του ωστόσο φαίνεται ορθή Το 14ο αιώνα η Αθήνα εκτεινόταν σε μια μικρή μάλλον περιοχή κυρίως στη βόρεια και βορειοανατολική πλευρά του βράχου της Ακρόπολης Υπήρχαν επίσης σπίτια και πολλές εκκλησίες στην περιοχή γύρω από το ναό του Διός και κατά μήκος των όχθων του Ιλισσού ποταμού Πράγματι η Αθήνα κατά την περίοδο της καταλανικής κυριαρχίας έμοιαζε περισσότερο με πόλη και ήταν με βεβαιότητα σε πολύ καλύτερη κατάσταση απrsquo ότι υπήρξε το 1833 και 1834 όταν η τότε κυβέρνηση αποφάσισε να την ορίσει πρωτεύουσα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους Βλ KM Setton Catalan Domination of Athens 1311-1388 London 1975 (revised edition) σ 228 36 laquoΌταν φθάσαμε στην Αθήνα- Την ημέρα του Σαββάτου θα ήταν μάλλον εννιά φθάσαμε στην Αθήνα με την ελπίδα ότι θα βρούμε τον άρχοντα Λουδοβίκο της Πράτα αρχιεπίσκοπο της πόλης Εντούτοις δεν τον βρήκαμε γιατί βρισκόταν στην Κόρινθο με τον δούκα της Κεφαλονιάς Βρήκαμε τότε τον αντικαταστάτη του αρχιεπισκόπου και κάποιους οικείους του τους οποίους είχε εμπιστευτεί να προσέχουν την περιουσία του και να διοικούν με σύνεση την εκκλησία του Εκείνοι μας φιλοξένησαν τη μέρα που προαναφέρθηκε και την επόμενη νύχτα καθώς στην Αθήνα δεν υπήρχαν ξενώνες και καταλύματα φιλοξενίαςraquo

37 laquoΠερί των πηγών νερού από τις οποίες συνέβαινε να πίνουν οι σπουδάζοντες στην Αθήνα- Με την επιθυμία να δω κάποιες από τις αρχαιότητες αυτής της πόλης ζήτησα από μερικούς κατοίκους να με οδηγήσουν στα αρχαία μνημεία Και πρώτα πήγαμε σε εκείνες τις δύο πηγές νερού από τις οποίες έπρεπε να πιει ο σπουδαστής για να αποκτήσει τη γνώση κι εκεί σύχναζαν οι συγγραφείς καθώς οι πηγές του νερού από όπου έπιναν ήταν ο χώρος μελέτης των μεγάλων φιλοσόφων του Αριστοτέλη και άλλων που ζούσαν στην Αθήνα αυτές οι δύο μάλιστα ήταν όμορφα κατεργασμένες με κομμάτια μάρμαρο Έπειτα μεταβήκαμε στη Σχολή του Αριστοτέλη η οποία κατασκευασμένη από μάρμαρο εκτεινόταν σε είκοσι πόδια μήκος και 15 πλάτος Ήταν καλυμμένη με μαρμάρινες δοκούς και πάνω από αυτές βρίσκονταν μαρμάρινες πλάκες και όλο το κτίσμα περιμετρικώς και άνωθεν ήταν διακοσμημένο με ποικίλα στολίδια από φύλλα χρυσού και άλλα ωραία χρώματα και μάλιστα από κάθε πλευρά της σχολής φαίνονται τυπωμένα τα εν λόγω διακοσμητικά στοιχεία Οι εξωτερικές πύλες οδηγούν σε αίθρια με κολώνες καλυπτόμενες από μαρμάρινες δοκούς και πλάκες στα οποία αίθρια τα έτσι περίτεχνα στολισμένα ο Αριστοτέλης όταν ήταν κουρασμένος από τη μελέτη περνούσε την ώρα του ψυχαγωγούμενος Κατόπιν πήγαμε εκεί όπου υπήρχε η μεγάλη οικία του αυτοκράτορα Αδριανού η οποία έχει καταστραφεί τώρα παραμένουν είκοσι κολώνες περίπου είκοσι παλάμες σε ύψος και τόσο μεγάλες σε όγκο ώστε θα χρειάζονταν τέσσερις άνθρωποι με ενωμένα τα χέρια σε πλήρη έκταση για να αγκαλιάσουν τη μία από αυτές Πάνω στις κολώνες αυτές βρίσκονται δοκοί από μάρμαρο μεγάλες σε μήκος και όγκο πάνω από τις οποίες υψωνόταν μεγάλο κτίριοraquo

Ο περιηγητής βρισκόταν στους πρόποδες του Λυκαβηττού και έβλεπε μέρος από τα ερείπια του υδραγωγείου που

ξεκίνησε να κατασκευάζεται επί Αδριανού και ολοκληρώθηκε επί του Αντωνίνου Πίου Βλ Setton όπ σ 229

Ο Martoni παρατηρούσε ότι είχε απομείνει από το ναό του Ολυμπίου Διός Βλ Setton όπ σ 229

laquoΠερί της εισόδου του μεγάλου κάστρου- Κι εκεί κοντά βρίσκεται μια θύρα εισόδου που ήταν του προειρημένου κάστρου η οποία είσοδος αποτελείται από μαρμάρινες πέτρες (λιθοπλίνθους) με εξαίσια κατεργασία τόσο όμορφη όσο και η είσοδος του πύργου της πόλης της Κάπουας αλλά όχι τόσο μεγάλη για είσοδος όπως μου φαίνεται Επίσης έξω από την πόλη βρίσκεται αυτή η μεγάλη γέφυρα με το μεγάλο οικοδόμημα όπου άλλοτε στρατιώτες πολεμούσαν κατά ομάδες έτρεχαν από κάθε πλευρά και στο μέσο της γέφυρας διεξαγόταν η μάχηraquo

Ο Setton θεωρεί ότι η σχετική παράγραφος του Martoni De introytu qui fuerit castri περιγράφει τα Προπύλαια και το Στάδιο Βλ Setton όπ σ 229 και σημ 45 Ο Τανούλας ωστόσο εκτιμά πως η περιγραφή της εισόδου με πύργους συμμετρικούς όπως ήταν σύνηθες κατά το Μεσαίωνα στην Ιταλία μας οδηγεί κατευθείαν στην υστερορωμαϊκή πύλη γνωστή σήμερα ως laquoπύλη Beuleacuteraquo η οποία τότε δεν είχε καλυφθεί ακόμη από το μεταγενέστερο ογκώδη προμαχώνα Η είσοδος πρέπει να ήταν κλειστή όπως φαίνεται από την έκφραση του Martoni laquoθύρα εισόδου που ήταν του κάστρουraquo όπου το ρήμα βρίσκεται σε παρελθόντα χρόνο Θεωρεί ακόμα πολύ πιθανό ότι αυτό που ο Martoni ονομάζει μεγάλη γέφυρα είναι ο νότιος τοίχος του Ωδείου του Ηρώδου του Αττικού το κάτω τμήμα του οποίου ήταν θαμμένο στις επιχώσεις με αποτέλεσμα να μην διακρίνονται οι είσοδοι Συμπεραίνει μάλιστα πως ένας ελεύθερος τοίχος διάτρητος από δύο σειρές τοξωτών ανοιγμάτων ήταν φυσικό να ερμηνευθεί ως γέφυρα με δεδομένο το στρατιωτικό της χαρακτήρα καθώς εκείνη την εποχή ήταν ενταγμένη στην οχύρωση των κλιτύων της Ακρόπολης δηλαδή του Ριζοκάστρου Βλ Τανούλας Τάσος Τα Προπύλαια της Αθηναϊκής Ακρόπολης κατά τον Μεσαίωνα Αθήνα 1997 σ 39 Στο ίδιο έργο σ 42 σημ5 ο συγγραφέας εκθέτει με πειστικό τρόπο την επιχειρηματολογία του με την οποία στηρίζει την αρχαιολογική του υπόθεση έναντι της ερμηνείας του Setton Έτσι συμπεραίνει ότι η βέβαιη διαδρομή του Ν Martoni πρέπει να ήταν η εξής Υδραγωγείο του Αδριανού (Σχολή του Αριστοτέλη) Ολυμπιείο (Παλάτι του Αδριανού) θέατρο Ηρώδου του Αττικού (μεγάλη γέφυρα) πύλη Beuleacute (πόρτα εισόδου του κάστρου)

38 laquoΠερί του κάστρου των Αθηνών και της κεντρικής του αίθουσας- Ακολούθως μπήκαμε στο ίδιο το κάστρο της πόλης που βρίσκεται πάνω από αυτή [την πολιτεία] χτισμένο από μαρμάρινους λίθους και στο οποίο υπάρχει αυτή η μεγάλη αίθουσα στην οποία βρίσκονται δεκατρείς μεγάλοι κίονες Πάνω από αυτούς τους κίονες υπάρχουν δοκοί τριάντα πόδια μάκρος και πάνω από αυτές τις δοκούς υπάρχουν μαρμάρινες πλάκες τεράστιο και αξιοθαύμαστο έργο να το βλέπειςraquo

Η κεντρική αυτή αίθουσα ήταν η δυτική αίθουσα του κεντρικού κτιρίου των Προπυλαίων περιλάμβανε έξι ιωνικούς κίονες στο εσωτερικό και έξι δωρικούς στην πρόσοψη Ο Martoni μετράει δεκατρείς είτε γιατί απλά σφάλλει είτε γιατί προσμετρά και έναν από τους κίονες των πτερύγων που δεν είχε ακόμα εντοιχιστεί όπως οι υπόλοιποι Από το γεγονός αυτό και από τη σειρά της αφήγησης συνάγεται ότι ο περιηγητής μπήκε στην Ακρόπολη μέσα από το κεντρικό κτίριο των Προπυλαίων του οποίου οι κίονες ήταν ακόμη ελεύθεροι Τανούλας όπ σ 40

laquoΠερί της εκκλησίας της μεγάλης των Αθηνών και των ωραίων κτιρίων της- Κατόπιν πήγαμε στη μεγάλη εκκλησία που βρίσκεται εντός του κάστρου και είναι αφιερωμένη στην Παναγία Αυτή η εκκλησία είναι χτισμένη με μεγάλες μαρμάρινες πλάκες όλες κοσμημένες και είναι μεγάλη όπως η εκκλησία της Καπούης Την περιστοιχίζουν απ΄ έξω εξήντα μεγάλοι κίονες οι οποίοι είναι πολύ ψηλοί και φαίνεται πως με κλίμακες θα μπορούσε να φτάσει κανείς τόσο ψηλά και μάλιστα είναι τόσο μεγάλοι που χρειάζονται πέντε άνδρες στη σειρά να ενώσουν τα τεντωμένα χέρια τους για να τους αγκαλιάσουν Και πάνω στους κίονες υπάρχουν μαρμάρινες δοκοί μεγάλες και επιμήκεις από μάρμαρο Πάνω σε αυτές βρίσκεται το αίθριο του ναού Φαίνεται απίστευτο να συλλάβει το ανθρώπινο μυαλό με ποιό τρόπο μπόρεσαν να κατασκευάσουν αυτό το μεγαλοπρεπές κτίριο Περί του πρώτου ιερού- Αυτός ο ναός είχε δύο επίπεδα το ένα μετά το άλλο Στο πρώτο είναι το πρώτο ιερό στον κόσμο που ίδρυσε ο Άγιος Διονύσιος αφού ασπάστηκε την ιερή αυτή καθολική πίστηraquo

Ο περιηγητής στρογγυλοποίησε τον αριθμό των 58 κιόνων Βλ Paton όπ σ 33 σημ 17

Πρόκειται για τον αρχαίο Παρθενώνα και τον Εκατόμπεδο Βλ Setton όπ σ 230

39 laquoΠερί του κίονα που φέρει χάραγμα του Αγίου Διονυσίου- Μεταξύ των εν λόγω κιόνων βρίσκεται και ένας που φέρει χάραγμα Σε αυτόν στεκόταν μπροστά ο Άγιος Διονύσιος την εποχή που συνέβαινε το Πάθος του Κυρίου μας Ιησού Χριστού και τότε καθώς κάθε κτίσμα της Αθήνας έτρεμε συθέμελα από το σεισμό που συντάραξε ολάκερη τη γη είπε τα εξής laquoΕίτε καταστρέφεται η μηχανή του κόσμου είτε συμβαίνει κάτι στον Υιό του Θεούraquo και ακολούθως σημάδεψε με το χέρι του το συγκεκριμένο κίονα με ένα σταυρό Αυτός μάλιστα ο σταυρός παραμένει εκεί ως τις μέρες μας Η είσοδος της ίδιας εκκλησίας είναι μεγάλη όπως εκτιμώ τέσσερις κάνες στο πλάτος και πέντε στο ύψος Στην εν λόγω είσοδο υπάρχουν θύρες οι ίδιες με αυτές που βρίσκονταν στην πύλη του κάστρου της Τροίας Όταν καταστράφηκε η πολιτεία των Τρώων οι θύρες του κάστρου τους μεταφέρθηκαν στην Αθήνα και έγιναν μέρος των πυλών του ναού αυτού της Παναγίαςraquo

laquoΣχετικά με τους κίονες από πολύχρωμα ακριβά μάρμαρα ndash Το μέρος της εκκλησίας όπου στέκεται ο χορός

(των ψαλτών) είναι πολύ όμορφο και γύρω από το ιερό υψώνονται τέσσερις κίονες από πολύχρωμα ακριβά μάρμαρα και είναι τόσο μεγάλοι σε πλάτος που θα χρειάζονταν δύο άντρες με τα χέρια τους σε διάταση για να τις αγκαλιάσουν και σε ύψος είναι δύο κάνες Πάνω στους κίονες στηρίζεται ένας πολύ ωραίος τρούλος που υψώνεται άνωθεν του μεγάλου ιερού Πλησίον του ιερού βωμού υπάρχει μια ωραία και μεγάλη στέρνα στην οποία ρέει πολύ νερό όταν βρέχειraquo

laquoΠερί της εικόνας της Παναγίας που αγιογράφησε ο Άγιος Λουκάς - Κοντά στο ιερό σε ένα μικρό παρεκκλήσι που βρίσκεται στη δεξιά πλευρά του υπάρχει μια εικόνα της Παναγίας μας ζωγραφισμένη δια χειρός του ευαγγελιστή Λουκά Αυτή η εικόνα είναι στολισμένη με μαργαριτάρια και διάφορες άλλες πολύτιμες πέτρες και με πολλή προσοχή τη φύλαγαν κλειδώνοντας το παρεκκλήσι για να μην κλαπεί Περιμετρικά του ναού βρίσκονται ογδόντα μαρμάρινοι κίονες πάνω στους οποίους υπάρχουν μαρμάρινες επιμήκεις δοκοί με πλάκες από μάρμαρο στις οποίες στηρίζεται ένα πρόσθετο κτίσμα που διατρέχει περιμετρικά όλη την εκκλησία Σε κάποια κρυψώνα στον τοίχο του ναού φαίνεται το φως από μια φλόγα η οποία ποτέ δεν σβήνει θεωρείται ότι κάποτε εκεί βρισκόταν θαμμένη η σορός ενός αγίουraquo

Αν οι Βενετοί είχαν πιστεύσει ότι όντως η εικόνα αυτή ήταν δια χειρός του ευαγγελιστή Λουκά θα την είχαν μεταφέρει στο ναό του Αγίου Μάρκου της Βενετίας και θα σωζόταν πιθανότατα ως τις μέρες μας Βλ Setton όπ σ 230

Ο Setton αναφέρει ότι επρόκειτο για μία πινακοθήκη που κτίστηκε κατά τη βυζαντινή περίοδο πολύ πριν την εποχή του Μιχαήλ Χωνιάτη Setton όπ σ 231

Το φως από τη φλόγα αυτή περιγράφει και ο περιηγητής Saewulf που επισκέφθηκε την Αθήνα το 1103 Η πίστη σε αυτό εκδηλώθηκε επίσης σε ένα συγκινητικό κήρυγμα του Μιχαήλ Χωνιάτη προς το ποίμνιο των πιστών στο ναό της Παναγίας της Αθηνιώτισσας Ωστόσο οι περιηγητές του 17ου αιώνα κάνουν απλώς λόγο για ένα διαφανή στο φως λίθο που είχε εντοιχιστεί με τους λοιπούς απλούς Βλ Setton όπ

laquoΠερί των ιερών κειμηλίων της εκκλησίας των Αθηνών ndash Στη συγκεκριμένη εκκλησία την προαναφερθείσα ημέρα είδαμε τα κάτωθι ιερά κειμήλια που τα παρουσίασαν ενώπιόν μας οι φύλακες του ναού Υπήρχαν λοιπόν λείψανα από

- το κεφάλι του Αγίου Μακαρίου

- το οστό του χεριού (μπράτσο) του Αγίου Διονυσίου της Φραγκιάς

- το χέρι (μπράτσο) του Αγίου Κυπριανού

- το χέρι (μπράτσο) του Αγίου Ιουστίνου

- το οστό επίσης του Αγίου Μακκαβαίου καθώς και κειμήλια όπως ένα βιβλίο με όλα τα Ευαγγέλια γραμμένο από την Αγία Ελένη σε περγαμηνές στην ελληνική γλώσσα το οποίο και θεωρείται μέγας θησαυρόςraquo

laquoΠερί ενός ειδώλου - Έξω από τα τείχη του κάστρου βρίσκονται δύο κίονες πάνω στους οποίους λέγεται ότι κάποτε υπήρχε κάποιου εξαίσιο κτίσμα στο οποίο περικλειόταν ένα είδωλο που είχε τη δύναμη να καταστρέφει όσα πλοία πλησίαζαν εκείνη την εποχή την Αθήνα με εχθρική διάθεση όσο μακριά στη θάλασσα κι αν βρίσκονταν αυτάbull εξαιτίας λοιπόν του ειδώλου βυθίζονταν ενώ στrsquo αλήθεια λέγεται ότι όσα πλοία έρχονταν για καλό τίποτα κακό δεν πάθαιναν από το άγαλμαraquo

Ο Martoni αναφέρεται προφανώς σε δύο ρωμαϊκούς κίονες που υπάρχουν στη νότια πλαγιά της Ακρόπολης πάνω από το μνημείο του Θρασύλλου και του γιου του Θρασυκλή Φαίνεται πως ο μύθος του ειδώλου που απορρέει από αυτόν του κεφαλιού της Γοργώς ήταν ζωντανός και κατά την Αρχαιότητα και κατά το Μεσαίωνα Βλ Setton όπ σ 232

40 laquoΤην 7η Απριλίου (1436) ήλθα στην Αθήνα την ξακουστή πόλη της Αττικής όπου είδα πρώτα-πρώτα τεράστια τείχη παντού σε κατάσταση κατάρρευσης λόγω της παλαιότητας τους Και εντός και εκτός της πόλης στους αγρούς υπήρχαν μαρμάρινα κτίσματα πέρα από κάθε φαντασία -οικίες ιεροί ναοί- καθώς και διάφορα έργα τέχνης άξια παρατήρησης για την εκπληκτική τους κατασκευή και τους πελώριους κίονες αλλά όλα σε σωρούς γκρεμισμένων ερειπίων παντούraquo

Ο Ciriaco dei Pizzicolli ή Κυριάκος ο Αγκωνίτης (c 1391-1452) ήταν Ιταλός περιηγητής του 15ου αιώνα μ Χ ο οποίος επισκέφθηκε τρεις ή τέσσερις φορές την Ελλάδα μεταξύ των ετών 1435-1448 Ήλθε στην Αθήνα δύο φορές μία τον Απρίλιο του 1436 και δεύτερη φορά το 1444 Στις αρχές Απριλίου του 1436 ο Κυριάκος ο Αγκωνίτης έφτασε στην πόλη των Αθηνών πιθανόν από το Βορρά ίσως μέσω της κύριας οδού πρόσβασης που ήταν η κοιλάδα μεταξύ των βουνών της Πάρνηθας και της Πεντέλης Βλ Setton Domination σ 232 και Edward W Bodnar SJ ldquoAthens in April 1436rdquo Archaelogy Vol 23 No 2 (April 1970) σ 97

41 laquo[hellip] μια μαρμάρινη αψίδα που αποτελείται από δύο μονόλιθους [hellip] στην είσοδο ενός υδραγωγείου ένα μίλι έξω από την πόλη το οποίο έχει καταρρεύσει λόγω παλαιότητας [hellip] Οι αυτόχθονες κάτοικοι των Αθηνών το αποκαλούν Σχολή του Αριστοτέληraquo

Η δεξαμενή νερού στο Λυκαβηττό ( Το Υδραγωγείο του Αδριανού) ή αλλιώς Σχολή του Αριστοτέλη

42 laquo[Ο ναός του Ολυμπίου Διός] []Ο οίκος του αυτοκράτορα Αδριανού με τεράστιους μαρμάρινους κίονες οι περισσότεροι από τους οποίους έχουν καταρρεύσει Ωστόσο στέκονται ακόμα 21 κίονες με ακέραια τα κιονόκρανα και στοιχισμένοι σε ευθείες []Η διάμετρος τους είναι επτά πόδια Τα κιονόκρανα τους έχουν διάμετρο δεκατέσσερα πόδια Και το ύψος τους είναι εξήντα πόδιαraquo

Από τις 21 κολώνες που αναφέρει ο Αγκωνίτης μόνο 15 σώζονται σήμερα Βλ Bodnar ό π

Οι σωστές μετρήσεις είναι 6 πόδια και 3frac12 ίντσεςbull 10 πόδιαbull 55 πόδια και 5 ίντσες Βλ Bodnar ό π

laquo[]σε μια κομψή μαρμάρινη αψίδα του Υψηλότατου αυτοκράτορα Αδριανού κοντά σε αυτό το παλάτιraquo

Έτσι περιέγραψε ο Αγκωνίτης την Πύλη του Αδριανού καθώς αντέγραφε δύο επιγραφές που βρίσκονταν χαραγμένες πάνω της κοντά στο παλάτι του Ρωμαίου Αυτοκράτορα το οποίο ταυτιζόταν με το ναό του Ολυμπίου Διός Βλ Bodnar ό π σ 195

43 laquo[Το φανάρι του Δημοσθένη] []μία διακοσμητική μαρμάρινη έδρα που αποτελεί μέρος ενός προστώουraquo

Δεν ξέρουμε τι ακριβώς εννοούσε σε αυτή την περιγραφή ο Αγκωνίτης Γνωρίζουμε ότι αργότερα το μνημείο ενσωματώθηκε στην άκρη ενός μοναστηριού που προεκτεινόταν σε έναν κήπο Από το σκίτσο ενός άλλου περιηγητή του Dodwell μαθαίνουμε ότι το μέρος αυτό του μοναστηριού ήταν ανοικτό αποκαλύπτοντας έτσι το εσωτερικό του κοίλωμα που χρησίμευε ως χώρος υποδοχής ή και μελέτης των μοναχών κατά το σχέδιο του περιηγητή Ο Αγκωνίτης αντέγραψε σωστά την επιγραφή που βρισκόταν σε αυτό το μνημείο η οποία υπενθύμιζε τη νίκη του Λυσικράτη σε έναν ποιητικό αγώνα Βλ Edward W Bodnar SJ ldquoAthens in April 1436rdquo Archaelogy Vol 23 No 3 (June 1970) σ 194-195

44 laquo[Το μνημείο του Θρασύλλου] Στην πλαγιά της Ακρόπολης κοντά στο άγαλμα της Γοργώς ήταν μια περίτεχνη μαρμάρινη πρόσοψη σε ένα ρήγμα στο βράχο σε μια υπέροχα διαμορφωμένη σπηλιάraquo

Εκεί ο Κυριάκος παρατήρησε και έκανε το σχέδιο του ακέφαλου και δίχως όπλα αγάλματος του Διονύσου το οποίο εκτίθεται στο Βρετανικό Μουσείο Αντέγραψε επίσης τρεις επιγραφές οι οποίες υπενθύμιζαν νίκες σε μουσικούς διαγωνισμούς και βρίσκονταν χαραγμένες σε βάσεις που πρώτα στήριζαν τρίποδες Τον 3ο αιώνα μ Χ ο τρίποδας στο χαμηλότερο διάζωμα που αποτελούσε μνημείο της νίκης του Θρασύλλου αντικαταστάθηκε από το άγαλμα του Διονύσου Στα ψηλότερα διαζώματα και στις δύο άκρες οι τρίποδες απαθανάτιζαν τις νίκες του γιου του Θρασύλλου του Θρασυκλή Οι επιγραφές σώζονταν ακέραιες την εποχή του Κυριάκου Στις μέρες μας μόνο μία διασώζεται ολόκληρη και οι άλλες δύο αποσπασματικά Βλ Bodnar ό π σ 196

45 laquo[Ο Πύργος των Αέρηδων] Επισκεφθήκαμε ξανά τον οκταγωνικό ναό του Αιόλου Πάνω σε αυτό είναι οκτώ πτερωτές μορφές των ανέμων με τα σύμβολά τους στην κορυφή κάθε γωνιώδους τοίχου εξαιρετικά δείγματα γλυπτικής Και κάθε μορφή έχει γραμμένο το όνομα της από πάνω σε μεγαλογράμματη αττική γραφή όπως διαπιστώσαμε προχείρως από κοντάraquo

Εννοεί τον πύργο των Αέρηδων δηλαδή το ωρολόγιο του Ανδρονίκου Κυρρίστου του 1ου αιώνα π Χ Βλ Setton όπ σ 234

46 laquo[Το παλάτι του Nerio Acciajuoli] Όταν πήγα να επισκεφθώ το Nerio Acciajuoli ένα Φλωρεντινό που εκείνη την εποχή (1444) ήταν ο Πρίγκιπας της Αθήνας -πήγα μαζί με τον αδελφό του που λεγόταν και αυτός Nerio- τον συνάντησα στην Ακρόπολη το κορυφαίο κάστρο της πόλης Αλλά αυτό που παρατήρησα με ιδιαίτερη ευχαρίστηση καθώς εξέταζα προσεκτικά το θαυμάσιο ανάκτορό του ένα έργο εξαιρετικά επιμελημένο ήταν το εκπληκτικό προστώο Αποτελούνταν από τέσσερις καλά λειασμένους μαρμάρινους κίονες και από πάνω τους δέκα μαρμάρινες δοκούς στη σειρά Όταν κατόπιν ήλθαμε στην ίδια [αίθουσα που είναι] και ο κύριος χώρος (είδαμε) έξι υπερμεγέθεις κίονες με διάμετρο τρία πόδια διατεταγμένους ανά ζεύγη που υποβάσταζαν μαρμάρινα φατνώματα οροφής και εικοσιτέσσερις δοκούς τοποθετημένες σε τρεις σειρές (των οκτώ κιόνων) Αυτές οι δοκοί ήταν από λειασμένο μάρμαρο και η καθεμία (δοκός) ήταν εικοσιτέσσερα πόδια στο μάκρος και τρία πόδια στο πλάτος κατά την εκτίμησή μου Οι εντυπωσιακοί μαρμάρινοι τοίχοι ήταν και οι ίδιοι από λειασμένα κομμάτια μαρμάρου όλα ισομεγέθη Η είσοδος γινόταν από μία μόνο τεράστια θύρα ένα εκπληκτικό έργοraquo

Ο Αγκωνίτης είναι ο πρώτος δυτικός που αποκαλεί την Ακρόπολη με το όνομά της Βλ Τανούλας Τάσος Τα Προπύλαια της Αθηναϊκής Ακρόπολης κατά τον Μεσαίωνα Αθήνα 1997 σ 40

Η περιγραφή του προστώου από τον Αγκωνίτη επισημαίνει ο Τανούλας δεν αφήνει αμφιβολία ότι πρόκειται για την ανατολική στοά του κεντρικού κτιρίου των Προπυλαίων Ο περιηγητής κάνει λόγο για τέσσερις κίονες ωστόσο οι κίονες του προστώου είναι έξι πραγματικότητα που μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι δύο ακραίοι κίονες πρέπει να ήταν ενταγμένοι σε κάποιες νεότερες κατασκευές και δεν γίνονταν εύκολα αντιληπτοί Βλ Τανούλας ό π σ 40-41

Στην πραγματικότητα υπήρχαν είκοσι μία δοκοί δηλαδή μια τριάδα λιγότερο Βλ Τανούλας ό π σ 42 σημ 12

Η περιγραφή της αίθουσας συμπεραίνει ο Τανούλας δεν αφήνει αμφιβολία ότι πρόκειται για τη δυτική αίθουσα του κεντρικού κτιρίου των Προπυλαίων Βλ Τανούλας ό π σ 41

Πρόκειται για τη μεσαία πόρτα του θυραίου τοίχου Αυτό σημαίνει αναλύει ο Τανούλας ότι οι υπόλοιπες τέσσερις πόρτες

του θυραίου τοίχου έχουν φραχτεί όπως και τα μετακιόνια της δυτικής πρόσοψης του κεντρικού κτιρίου και τα διαστήματα ανάμεσα στους γωνιακούς κίονες και στις αντίστοιχες παραστάδες Κατ΄ επέκταση δεν υπάρχει άμεση επικοινωνία μεταξύ της αίθουσας και των πλάγιων πτερύγων των Προπυλαίων Μάλιστα το τελευταίο αυτό σχόλιο του περιηγητή σε συνάρτηση με τη σειρά που ακολουθεί στην περιγραφή του οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο δρόμος που οδηγούσε στο εσωτερικό της Ακρόπολης δεν περνούσε πια μέσα από τα Προπύλαια αλλά έκανε το γύρο του νότιου μισού του συγκροτήματος των Προπυλαίων για να φθάσει στην ανατολική στοά του κεντρικού κτιρίου η οποία χρησίμευε ως πρόπυλο της κατοικίας του Δούκα Η μεταβολή αυτή έχει γίνει μετά την επίσκεψη του Martoni το 1395 Βλ Τανούλας ό π

47 laquo[Ο Παρθενώνας] Ευχαριστήθηκα πολύ όταν παρατήρησα ότι στην κορυφή του κάστρου της πόλης (Ακρόπολη) υπάρχει ένας τεράστιος θαυμάσιος ναός της θεάς Αθηνάς το ευγενές έργο του Φειδία Είναι κτίριο ψηλό με 58 κίονες με επτά πόδια διάμετρο είναι διακοσμημένο με όμορφα αγάλματα και στις δύο προσόψεις του οικοδομήματος στο υψηλότερο σημείο των τοίχων και εξωτερικά στο επιστύλιο όπου φαίνεται μία μάχη των Κενταύρων εξαιρετικά προϊόντα της τέχνης του γλύπτη | Το ενδιαφέρον μου ήταν όμως να επισκεφθώ πάλι σε αυτήν την ίδια περίφημη Ακρόπολη το όμορφο ιερό της θεάς Αθηνάς Ήθελα να εξετάσω το ναό προσεκτικότερα από κάθε πλευρά Φτιαγμένο από μοναδικό λειασμένο μάρμαρο είναι το θαυμαστό έργο του Φειδία όπως γνωρίζουμε από την μαρτυρία των λόγων του Αριστοτέλη προς το βασιλιά Αλέξανδρο όπως επίσης (γνωρίζουμε) και από το δικό μας Πλίνιο και πλήθος άλλων διακεκριμένων συγγραφέων Αυτός ο εξαιρετικά θαυμάσιος ναός διατηρείται μέχρι τις μέρες μας (1444) Στηρίζεται σε 58 κίονες δώδεκα σε κάθε μία από τις δύο προσόψεις δηλαδή δύο σειρές από έξι κίονες στη μέση [μεταξύ των δύο εξωτερικών κιονοστοιχιών] και εξωτερικά από τους τοίχους του σηκού δεκαεπτά κατά μήκος κάθε πλευράς Κάθε κίονας έχει διάμετρο πέντε ποδών Υπάρχουν στοές μήκους οκτώ ποδών μεταξύ των πλευρικών κιόνων και των θαυμάσιων τοίχων του σηκού σε κάθε πλευρά Οι κίονες στηρίζουν γείσο 95 πόδια μάκρος και 4 πόδια ύψος Σε αυτά παριστάνεται η μάχη μεταξύ των Κενταύρων και των Λαπήθων η οποία έλαβε χώρα στη Θεσσαλία σκαλισμένη με θαυμαστή δεξιότητα Στις ανώτερες ζωφόρους των τεσσάρων τοίχων σε απόσταση δύο πήχεων κάτω από το πιο ψηλό σημείο των τοίχων ο καλλιτέχνης διακόσμησε με εξαιρετική τελειότητα [αναπαραστάσεις] των αθηναϊκών νικών της εποχής του Περικλή Το ύψος τους είναι περίπου αυτό ενός παιδιού δέκα ετών Στις δύο προσόψεις πάνω από όλο το τμήμα που καλύπτεται από το αέτωμα μπορεί να δει κανείς ψηλά μεγάλα πραγματικά κολοσσιαία αγάλματα ανδρών και ίππων ένας ωραίος καλλωπισμός για αυτόν τον εντυπωσιακό χώρο λατρείας Κατέβαλα μεγάλη προσπάθεια για να συμπεριλάβω ένα σχέδιο από αυτό το σπουδαίο κτίριο όπως εντυπώθηκε στα μάτια μου στο σημειωματάριο το οποίο διατηρώ και κατά τη διάρκεια του παρόντος ταξιδιού μου στην Ελλάδαraquo

Οι κίονες είναι 58 αν αριθμήσει κανείς δύο φορές τους γωνιακούς κίονες Βλ Setton Domination σ 232

Έτσι αντιλαμβάνεται τα γλυπτά ο Κυριακός Βλ Setton όπ σ 235

48 Ανώνυμος Τοπογραφία Αθηνών laquoΠερί της Αττικής Το κάστρο είναι η Ακρόπολη Το laquoισμαϊδιraquo (ισλαμικό τέμενος) είναι ο ναός της Αθηνάς Παλλάδος Χρυσοσπηλιώτισσα λέγεται η σπηλιά του θεού Πάνα Δύο κολώνες στη μία βρισκόταν το άγαλμα της θεάς Αθηνάς με κεφαλή γοργόνας και στην άλλη (κολώνα) ήταν το άγαλμα του θεού Δία Κάτω από την κολώνα αυτή υπάρχει μαρμάρινο ρολόι Λίγο παρακάτω ήταν το Λύκειο του Αριστοτέλη Στον ναό του Αγίου Γεωργίου του Αλεξανδρινού ήταν στην πλάκα () μαρμάρινο κανδύλι του Δημοσθένη Οι κολώνες () της Καλλιρρόης ήταν θέατρο και η σκηνή του Αριστοφάνη Στις δύο κολώνες του βουνού ήταν κτίσμα του Τραϊανού του αυτοκράτορα με λατινική επιγραφή Στον τεκέ του Πραΐμη ήταν ναός και σχολείο του Σωκράτη γύρω από το οποίο έχει τους δώδεκα ανέμους και τις ώρες Στον Άγιο Γεώργιο τον Ακαμάτη ήταν ο Κεραμεικός και ο ναός του Θησέως το μαρμάρινο λιοντάρι ήταν το μεγάλο υδραγωγείο των Αθηναίων και οι τάφοι των ηρώων στα βασιλικά ήταν σχολή των στωικών Στην ακαδημία ήταν σχολή του Πλάτωνοςraquo

(Καμπούρογλου Δημ Μνημεία της Ιστορίας των Αθηναίων τομ Ι Αθήνα 1891 σ 94-95)

49 Καμπούρογλου Δημ Μνημεία της Ιστορίας των Αθηναίων τομ Ι Αθήνα 1891 σ 92-94

laquoΠρώτον η Ακαδημία στην περιφέρεια των Βασιλικών δεύτερον η Ελεατική Σχολή στους Αμπελοκήπους τρίτον το Διδασκαλείο του Πλάτωνος στο Παραδείσιο [Πατήσια] τέταρτον το διδασκαλείο του Πολύζηλου στον Υμηττό και πέμπτον κοντά σε αυτό το διδασκαλείο του Διόδωρουraquo 50 laquoΜέσα στην πόλη βρίσκεται το σχολείο του Σωκράτη στο οποίο απεικονίζονται κυκλυκά οι άνδρες και οι άνεμοι Δυτικά αυτού βρίσκονται τα ανάκτορα του Θεμιστοκλή και κοντά σε αυτά οι λαμπροί οίκοι του Πλεμάρχου Πολύ κοντά σε αυτά βρίσκονται τα αγάλματα του Διός απέναντι από τα οποία υπάρχει βωμός στον

οποίο αξίζουν ταφή οι αθλητές του παγκρατίου και των ολυμπιακών αγώνων Σε αυτόν τον τόπο περιφερόμενοι οι ρήτορες διάβαζαν τους επιτάφιους λόγουςraquo 51 laquoΒόρεια αυτού του τόπου υπήρχε η πρώτη αγορά της πόλης στην οποία ο απόστολος Φίλιππος βύθισε τον γραμματέα Υπήρχαν και οι λαμπροί οίκοι της Πανδιονίδος φυλής Στο νότιο μέρος υπήρχε διδασκαλείο των Κυνικών φιλοσόφων και κοντά σε αυτό των Τραγικών έξω από την Ακρόπολη λίγο προς τα δυτικά κατοικούσαν οι θαλαμ[] και κοντά σε αυτό υπήρχε το διδασκαλείο του Σοφοκλή Νότια αυτού υπήρχε ο Άρειος Πάγος στον οποίο ο υιός του Ποσειδώνα Αλιρρόθιος θανατώθηκε από τον Άρηraquo 52 laquoΑνατολικά αυτού υπήρχαν τα ανάκτορα του Κλεονίδη και του Μιλτιάδη και κοντά σε αυτά ακόμα υπάρχει το διδασκαελίο του Αριστοτέλη Πάνω από αυτό υπάρχουν δύο κίονες Στον ανατολικό υπήρχε το άγαλμα της Αθηνάς στον δυτικό του Ποσειδώνος Ανάμεσα τους λέγεται ότι υπήρχε καφλή Γοργόνας μέσα σε σιδερένια κόγχη Υπάρχει και μαρμάρινο ηλιακό ρολόιraquo 53 laquoΑπέναντι αυτού προς το νότο υπήρχε το διδασκαλείο του Αριστοφάνη και ανατολικά αυτού ακόμα υπάρχει ο λύχνος του Δημοσθένη Κοντά αυτόν ήτα τότε το σπίτι του Θουκυδίδη και του Σόλωνος η δεύτερη αγορά και το σπίτι του Αλκμαίονα και μεγάλο λουτρό Νότια αυτού η μεγάλη αγορά της πόλησ και πολλά αξιόλογα ιερά επί της νότιας πύλης στους παραστάδες της οποίας απεικονίζονται δεκαεννέα άνδρες [] τον ένα εδίωκα Εκεί υπήρχε και το βασικό λουτρό στο οποίο θέλησαν να φοβίσουν τον Μέγα Βασίλειο με θορύβους Εκεί και το σπίτι του Μνηστάρχουraquo 54 laquoΝότια αυτών υπάρχει βασιλικός οίκος ωραίος στον οποίο ερχόμενος ο δούκας κατά καιρούς κινούνταν για το συμπόσιο Εκεί είναι και η Καλλιρρόη πηγή με τους εννέα κρουνούς στην οποία αφού πλενόταν ερχόταν στο ιερό της Ήρας και προσευχόταν τώρα μετατρεμμένο από τους ευσεβείς σε ναό της Υπεραγίας Θεοτόκουraquo 55 laquoΥπάρχει ανατολικά αυτού μεγάλη και ωραία καμάρα με τα ονόματα του Αδριανού και του Θησέα Βρίσκεται μέσα στην αυλή [] μεγάλη ετύγχανε στηριζόμενη από κάτω με πληθώρα κιόνων μέσα στην οποία υπήρχε

βασιλικός οίκος ο οποίος διακοσμήθηκε από τους δώδεκα βασιλείς που οικοδόμησαν την κορυφή [Ακρόπολη]laquo 56 laquoΑνατολικά αυτού υπάρχει το θέατρο των Αθηνών περιεχομένο σε κύκλο διαστήματος περίπου ενός μιλίου έχοντας δύο εισόδους [] η βορινή είσοδος αφθονεί η άλλη [] νότια επεκτάθηκε Το θέατρο κοσμείται κυκλικά με εκατό ζώνες φτιαγμένες από λευκό μάρμαρο στις οποίες ο λαός καθιστός παρακολουθεί αυτόν που αγωνίζεται στην πάληraquo 57 laquoΑπό αυτό λοιπόν εισερχόμενοι στην ανατολική πύλη βρίσκουμε άλλη αγορά και δύο αγωγούς ύδατος τους οποίους κατασκεύασε ο Ιούλιος Καίσαρας προσφέροντας τους στους Αθηναίους και έφερε νερό από μαρκιά Υπάρχει και άλλος αγωγός στην βόρεια πύλη τον οποίο έφτιαξε ο Θησέας Αυτά μετά την τυραννία της πόλεως των Αθηνών όπως ισχυρίζεται ο Άβαρις και ο Ηρόδοτος κατασκευάσθηκαν από δώδεκα βασιλείς Ο Κέκροπας ο δίμορφος τα ελάμπρυνε πολύ και τα καλλώπισε με μεγάλη δόξα τα μεν τείχη ανέγειρε σε ύψος το δε έδαφος έστρωσε με διαφόρων ειδών μάρμαρα και τα ιερά εντός και εκτός καταχράστηκε και αυτήν ονόμασε Αθήναraquo 58 laquoΕισερχόμενοι λοιπόν στην Ακρόπολη βρίσκουμε ένα μικρό διδασκαλείο που υπήρχε των μουσικών το οποίο ίδρυσε ο Πυθαγόρας ο Σάμιος Απέναντι αυτού υπάρχει μεγάλο ανάκτορο και κάτω από αυτό υπάρχουν πολλοί [] διακοσμημένοι με λευκά μάρμαρα συν την οροφή και τα τείχη Προς το βόρειο κλίτος υπήρχε η καγκελαρία φτιαγμένη όλη από μάρμαρο και κίονες όλα λευκά Νότια αυτής υπήρχε η Ποικίλη Στοά ωραιότατα περιχρυσμένη ολόγυρα και από την έξω πλευρά και κοσμημένη με πολύτιμους λίθους Από αυτή οι μαθητευόμενοι σε αυτήν ονομάζονταν Στωικοί φιλόσοφοι Απέναντι από αυτή άκμαζε το διδασκαλείο των μαθητών του Επίκουρουraquo 59 laquoΑναφορικά με τον ναό της Θεομήτορος τον οποίον οικοδόμησαν ο Απολλώς και ο Ευλόγιος στο όνομα του Αγνώστου Θεού έχει ως εξής Είναι δρομικός ναός και ευρύχωρος και επεκτείναται πολύ σε μήκος Τα τείχη του είναι φτιαγμένα από λευκό μάρμαρο και η θέση τους κατέστη τετράγωνη Ο κάθε τοίχος ανεγέρθη χωρίς πηλό και ασβέστη αλλά με σίδηρο και μόλυβδο Εκτός του τοίχου αφθονούν κίονες διαφόρων μεγεθών οι οποίοι περιτρέχουν κυκλικώς τον ναό Μεταξύ των δύο κιόνων περιέχεται λοξότητα Προς την ωραία πύλη και το άγιο βήμα όπου είναι κατά τον λίβα και τον θρασκιά και [] την τοποθέτηση των κιόνων επέκτεινε μέχρι μεγάλο ύψος προοδευτικά Οι κεφαλές των κιόνων είναι σκαλισμένες με σιδερένια γλυφίδα σε σχήμα φοίνικα Είναι δε τροποποιημένες Και οι δοκοί πάνω από αυτές φτιαγμένες από το λευκό μάρμαρο των τειχών έχουν από πάνω και στο τείχος συγκολλημένες πλάκες και σχηματίζεται ομοίωμα οροφής Η κύρτωση αυτών διακρίνεται Ωραιότατος τοίχος στηρίζεται από τους κίονεςraquo 60 Erich Ziebarth laquoEin griechischer Reisebericht des fuumlnfzehnten Jahrhundertsraquo Mittheilungen des k deutschen archaumlologischen Instituts Athen Abth XXIV (1899) σ 73-78

laquoΗ πόλη των Αθηνών εκτείνεται σε μια πεδιάδα μήκους περίπου 12 μιλίων και πλάτους περίπου 6 και είναι σε απόσταση περίπου 3 μιλίων από τη θάλασσα αλλά από το λιμάνι του Πειραιά απέχει πράγματι 5 μίλια Και είναι κτισμένη πάνω σε έναν βράχο πάνω σε ένα βουνό όχι πολύ ψηλό Και οι κατοικίες βρίσκονται προς τα βόρεια στην περιοχή που περιβάλλεται από τείχη όπου απλώνεται η πεδιάδα Υπάρχουν επίσης από τη δεξιά πλευρά όπου βρίσκεται η θάλασσα μερικές ακόμα οικίες και κατά την ανατολή κάποια κτίσματα έτσι ώστε όλο το βουνό περιβάλλεται από σπίτιαraquo

61 laquoΚαι στη κορυφή του βουνού βρίσκεται το κάστρο το οποίο είναι πολύ ισχυρό και περιβάλλεται με αρχαία τείχη από τετράγωνους λίθους και έχει μήκος το εν λόγω φρούριο περίπου 4 μίλιαraquo 62 laquo[]και από τη δύση στην ανατολή απλώνεται κατά μήκος ένα υπέροχο κτίριο στην όψη και στο προαναφερθέν κάστρο υπάρχει μία εκκλησία που ήδη υπήρχε και κατά την εποχή των Ρωμαίων αξιοθαύμαστη όλη από μάρμαρο και περιστοιχισμένη από κίονες και επιμήκης επίσης από τη δύση στην ανατολή ενώ στην πρόσοψη μπροστά υπάρχει εκτεταμένη σειρά αναπαραστάσεων από μάρμαρο όλες ανάγλυφες και καλυμμένες με μάρμαροraquo

Αυτή είναι και η τελευταία φορά που ο Παρθενώνας αναφέρεται ως εκκλησία και γενικότερα είναι η τελευταία περιγραφή της μεσαιωνικής Ακρόπολης από αυτόπτη μάρτυρα Βλ Τανούλας ό π σ 44 63 laquoΥπάρχει ακόμα σε αυτό το κάστρο ένα περίφημο αρχαίο ανάκτορο κοντά στην εκκλησία το οποίο είναι φτιαγμένο από μάρμαρο (όπως κατασκεύαζαν και) κατά τη ρωμαϊκή τεχνοτροπίαraquo

Πρόκειται για τα Προπύλαια Βλ Τανούλας ό π 64 laquoΣτον περιβάλλοντα χώρο υπάρχουν επίσης πολλά ακόμη αρχαία μνημεία μερικά εντός της περιοχής που τελευταία ορίστηκε από τα τείχη και μερικά εκτός αυτής Τα αρχαία τείχη καταστράφηκαν όλα όμως φαίνονται ακόμα τα ίχνη τους όπου αυτά υψώνονταν και υπάρχουν μεγάλα τείχη από τετράγωνους λίθους μερικοί από τους οποίους είναι τόσοι που ούτε 4 ζευγάρια βόδια δε θα μπορούσαν να τους μεταφέρουν Η περίμετρος των τειχών είναι μεγαλύτερη από αυτή της Πάδοβας και τα περισσότερα κτίρια που βλέπει κανείς είναι εντός των εν λόγω αρχαίων τειχώνraquo

Ίσως αυτό να σημαίνει ότι οι Οθωμανοί μόλις εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα φρόντισαν να οχυρώσουν την πόλη και το κάστρο Τανούλας ό π 65 Κατά το σιρόκο της Ανατολής υπάρχουν κάτω 20 κίονες από τους οποίους καταλαβαίνουμε ότι κάποτε υπήρχε ένα μεγάλο κτίριο τετράγωνης κάτοψης και κατά μήκος σώζεται μέρος μιας αψίδας πάνω από μία βαλλέστρα Από τη μία γωνία ως την άλλη δεν μπορούμε να υπολογίσουμε το μήκος γιατί από τη μια πλευρά δε διασώζονται αρκετά στοιχεία που να μας μαρτυρούν ως που ακριβώς εκτεινόταν το συγκεκριμένο μνημείο Παραμένουν μόνο δύο πλευρές και σε αυτή που βλέπει προς την πόλη υψώνονται 9 κίονες και στην άλλη 11 και στοιχίζονται σε αυτή τη σειρά που φαίνεται ότι ακολουθούσε τόσο έξοχα και στις άλλες πλευρές Κάποιες κολώνες που βρίσκονταν ενδιάμεσα σε αυτές που παραμένουν όρθιες βρίσκονται ακόμα καταγής κάποιες μάλιστα ολόκληρες Φαίνεται πως το συγκεκριμένο κτίριο στηριζόταν όλο στους κίονες αυτούς καθώς διατηρούνται ακόμα κάποιοι λίθοι πάνω στους κίονες που ενώνουν τον ένα με τον άλλον ενώ στη γη δε φαίνεται κανένας τοίχος παρά μόνο το κάτω μέρος από τις κολώνες και όλο το κτίσμα είναι κατασκευασμένο από εξαίσιο μάρμαρο Οι κίονες είναι τόσο μεγάλοι όσο αυτοί του Αγίου Μάρκου ωστόσο είναι σε κομμάτιαraquo

Πρόκειται για τα βουνά του Υμηττού και του Αιγάλεω τα οποία απέχουν 8 μίλια ή 88 χιλιόμετρα Βλ Paton James Morton Mediaeval and Renaissance visitors to Greek Lands Princeton 1951 σ 32 σημ 11 66 laquoΛίγο πιο μακριά από το προαναφερθέν μνημείο προς την Αθήνα υπάρχει μία ωραία αψίδα θριάμβου εξ ολοκλήρου κατασκευασμένη από υπέροχο μάρμαρο στην οποία υπάρχει η εξής επιγραφή στην πλευρά προς την Αθήνα ΑΙΔΕΙΣ ΑΘΗΝΑΙ ΘΗΣΕΩΣ Η ΠΡΙΝ ΠΟΛΙΣ ltCIA III 401gt και στην άλλη όψη προς την Ανατολή η εξής ΑΙΔΕΙΣ ΑΔΡΙΑΝΟΥ ΟΧΙ ΘΗΣΕΩΣ ΠΟΛΙΣ ltCIA III 402gtraquo

Πρόκειται για την πύλη του Αδριανού Βλ Setton όπ 67 laquoΣτη συνέχεια όχι πολύ μακριά από την περιοχή που τώρα κατοικείται προς την ανατολή στο κάστρο υπάρχει ένα κτίριο πολύ ωραίο από εξαίσιο μάρμαρο η πρόσόψη του οποίου είναι ακριβώς τετράγωνη περίπου δύο πόδια σε μήκος και μεγάλο στην όψη άνωθεν του οποίου είναι 6 κιονίσκοι και μεταξύ τους υπάρχουν μαρμάρινες πλάκες που στο βάθος σχηματίζουν ένα φεγγίτη Και πάνω από τις κολώνες υπάρχει ένα θαυμάσιο γείσο όπου είναι χαραγμένη προς το μέρος της ανατολής η επιγραφή levante αποκράτης λισιθείδου κικυνεύς εχορήγει ltCIA II 1242gt Ο τόπος του [] Ο θόλος είναι εξαίσιος διακοσμημένος με φολίδες και με ένα ανθέμιο σε τριγωνικό σχήμα Ποιός ήταν ο λόγος που οδήγησε στην ανοικοδόμηση ενός τέτοιου κτιρίου δεν μπόρεσα να ανακαλύψωraquo

Πρόκειται πιθανώς για το χορηγικό μνημείο του Λυσικράτη Βλ Setton όπ 68 laquoΑκολούθως προς το μέσο στο νότο κοντά στα τείχη του κάστρου βρίσκονται δύο κίονες από μάρμαρο στους πρόποδες αρκετά ωραίοι ωστόσο δεν κατόρθωσα να μάθω γιατί ακριβώς είχαν κτισθείraquo

Ο περιηγητής είδε μάλλον δύο ρωμαϊκούς κίονες πάνω από το Θέατρο του Διονύσου αλλά καθώς δεν πλησίασε για να παρατηρήσει από κοντά δεν μπόρεσε να καταλάβει κάτι παραπάνω για το μνημείο Βλ Setton όπ 69 Επίσης στην ίδια πλευρά περίπου μισό μίλι μακριά από το κάστρο πάνω στο βράχο υπάρχει ένα μνημείο του Καίσαρα Νέρβα Τραϊανού Αυτό είναι ένα κτίριο όλο από υπέροχο μάρμαρο επίμηκες στην όψη περίπου 4 πόδια και σε ύψος περίπου 3 και η πρόσοψη που βλέπει στην Αθήνα (έχει) σχήμα αψίδας Διακρίνεται σε 3 χώρους σε εύρος και σε 2 σε ύψος Από τους τρεις αυτούς χώρους υπάρχει ένας προς τη δύση και είναι όλος καταγής όμως στο μεσαίο υπάρχει ένας βασιλιάς που κάθεται σε μία έδρα και είναι μεγαλύτερος από τα κοινά αγάλματα των ανθρώπων Στη βάση του αγάλματος υπάρχει η εξής επιγραφή φιλοπάππος αντιφανη βησαιεύς ltCIA III 557 cgt στο ανατολικό μέρος βρίσκεται ένα παρόμοιο άγαλμα βασιλιά που κάθεται με τον ίδιο

τρόπο Στη βάση του επιγράφονται τα ακόλουθα αντίοχος βασιλέως αντιόχου ltCIA III 557 dgt και το είδωλό του είναι εξαιρετικής τέχνης και ανάμεσα στα δύο (αγάλματα) υπάρχει μια κολώνα στο δάπεδο στην οποία επιγράφονται τα εξής C Iulius C F Fabantio etc ltCIL III 552gt στον τόπο του αλλά επειδή ο χώρος ήταν σκοτεινός και μικρός η εγχάραξη δεν έγινε με τελειότητα Στο μέρος κάτω απεικονίζεται ο αυτοκράτορας πάνω σε μία άμαξα θριάμβου που την οδηγούν τέσσερα άλογα στους άλλους χώρους δηλαδή στον ένα στην ανατολή και στον άλλο στη δύση βρίσκονται τέσσερις άνδρες ντυμένοι με μακριά ενδύματα όχι όμως ένοπλοι μέρος μάλιστα του διακόσμου είναι όλο από χρυσό() τέσσερις προπορεύονται και τέσσερις ακολουθούν Όλες αυτές οι αναπαραστάσεις είναι έργα εξαιρετικής τέχνης που φέρουν την τελειότητα Το μνημείο είναι αξιοθαύμαστο ακόμα και αν είναι ήδη εν μέρει κατεστραμμένο και βρίσκεται σε ένα λόφο καθώς βλέπει κανείς το βράχο της Ακρόπολης εντούτοις φαίνεται ότι ήταν εντός των τειχών της αρχαίας πόλης όπως δείχνουν τα ερείπια του αρχαίου τείχους

Στην πραγματικότητα αναφέρεται στο μνημείο του Φιλοπάππου Διαπιστώνουμε ωστόσο ότι εκείνη την εποχή το κτίριο είχε ταυτιστεί με τον αυτοκράτορα Τραϊανό και μόλις στα τέλη του 17ου αιώνα ο Jacob Spon το συνέδεσε με το όνομα του Φιλοπάππου Βλ Setton όπ 70 laquoΣτη συνέχεια στη δυτική πλευρά υπάρχει ένα κτίριο όμοιο στην όψη με εκείνο που βρίσκεται στο βράχο όχι με τις ίδιες παραστάσεις αλλά σκέτο με επιμήκη κάτοψη με στοά με καμάρες με πολλούς κίονες περιμετρικά όλοι ακέραιοι και όλοι από μάρμαρο χωρίς καθόλου ξυλεία έργο πολύ άξιο προσοχής και παρατήρησης που υπήρξε σε κάθε εποχή ναός των θεώνraquo

Ο περιηγητής περιγράφει το Θησείο Βλ Setton όπ σ 240 71 laquoΑκολούθως σε μια πλευρά των τειχών της περιοχής μεταξύ δύσης και βοριά υπάρχει ένα μεγάλο κτίριο με τετράγωνη κάτοψη Στην πρόσοψη που βλέπει στη δύση υψώνεται μια θύρα με ένα προστώο από τέσσερις κίονες από την οποία στις μέρες μας εισέρχεται κανείς στην περιοχή Στα αριστερά της θύρας υπάρχουν 5 ωραίες και μεγάλες κολώνες με επιτοίχια διακόσμηση στα δεξιά υπάρχει μόνο τοίχος με τετράγωνες μαρμάρινες πλάκες Και όλη η πρόσοψη κοσμείται από μια σειρά αψίδες ενώ η άλλη όψη του βορρά δεν έχει κανένα διάκοσμο εκτός από το θριγκό της Ωστόσο υπάρχει ένας ωραίος τοίχος και 3 πύργοι ένας σε κάθε γωνία και ένας στη μέση Η όψη αυτή είναι σε έκταση μεγαλύτερη από όσο μια βαλλιστρίδα Κα οι δύο εν λόγω όψεις του κτίσματος σώζονται ακέραιες ενώ οι δύο άλλες έχουν καταστραφεί φαίνεται πάντως ότι υπήρξε ένα τεράστιο και όμορφο οικοδόμημαraquo

Ο Βενετός αναφέρεται στη Στοά του Αδριανού Βλ Setton όπ 72 laquoΕντός της περιοχής υπάρχει πρωτίστως και ένα κτίριο όχι πολύ μεγάλο διατηρείται εντούτοις ακέραιο με τις οκτώ του όψεις και με έναν ωραίο θόλο και κάτω ακριβώς από το γείσο βρίσκονται 8 απεικονίσεις εξαίσιες μεγαλύτερες από αγάλματα ανθρώπου Και η κάθε μορφή συλλαμβάνεται ανάγλυφα να πράττει διαφορετικά πνέουν όλες ανέμους ωστόσο άλλος φυσά χρησιμοποιώντας ένα κέρατο άλλος από την αγκαλιά του άλλος με το στόμα του και πάνω από κάθε άνεμο γράφεται το όνομά του βορράς κοκ Στις μέρες μας λειτουργεί ως ναός των Ελλήνων και είναι ένα έργο εξαιρετικό εξ ολοκλήρου από μάρμαροraquo

Πρόκειται για τον Πύργο των Αέρηδων 73 laquoΑπό την άλλη πλευρά δηλαδή τη δυτική όχι πολύ μακριά από την πλατεία είναι μια θριαμβική αψίδα αρκετά ωραία με πολλές ελληνικές επιγραφές ωστόσο δεν είναι όλες ευανάγνωστες Εκεί κοντά υπάρχει και ένας κίονας τετράγωνος περίπου ένα πόδι και μισό ψηλός και φέρει πολλές επιγραφές στη μπροστινή του όψη Λέγεται ότι ήταν οι νόμοι των Αθηναίων | Αρκετοί άλλοι κίονες και λίθοι (από κτίρια) υπάρχουν εντός και εκτός της περιοχής και πάνω τους βρίσκονται όμορφα αγάλματα και αναπαραστάσειςraquo 74 laquoΣτο λιμάνι υπάρχει ένα μεγάλο μαρμάρινο λιοντάρι το οποίο κάθεται και είναι τόσο ψηλό που ούτε ένας έφιππος άνδρας δε θα μπορούσε να αγγίξει το στόμα του από το οποίο ρέει νερό όπως από μια πηγήmiddot αυτή είναι η γνώμη κάθε ανθρώπουraquo 75 laquo[]lo dit castell sia la pus richa joya qui al mont sia e tal que entre tots los reys de cristians envides lo porien fer semblant []raquo

laquo[]το εν λόγω κάστρο (η Ακρόπολη) είναι το πολυτιμότερο κόσμημα στον κόσμο και τέτοιο που όμοιο του δεν μπορεί να βρεθεί σε κανένα άλλο βασίλειο της Χριστιανοσύνης []raquo

(Antoni Rubioacute y Lluch Los Catalanes en Grecia Uacuteltimos antildeos de su Dominacioacuten Cuadros histoacutericos Madrid 1927 σ 133) 76 laquoMio tu non vedesti mai el piugrave bello paese che questo ne la piugrave bela cortezaraquo

laquoΚαλέ μου δεν έχεις δει ποτέ σου χώρα πιο ωραία από αυτή ούτε πιο ωραίο κάστροraquo

(KM Setton Catalan Domination of Athens 1311-1388 London 1975 (revised edition) σ 206 σημ 108)

32 laquoΗ Αθήνα ήταν ο οίκος των ελλήνων φιλοσόφων [hellip] ήταν το λίκνο της φιλοσοφίας των Ελλήνων και ο τόπος όπου διασώζονταν οι επιστήμες και οι φιλοσοφικές τους απόψειςraquo

(Geacuteographie drsquo Aboulfeacuteda μετάφραση Joseph T Reinaud vol II pt I (Paris 1848) σ 313) 33 laquo[] Όχι μακριά από την Πάτρα βρίσκεται η Αθήνα στην οποία υπήρξε κάποτε το φυτώριο σπουδών των Ελλήνων Αυτή η πόλη υπήρξε κάποτε η ευγενέστερη των πόλεων όμως τώρα είναι σχεδόν έρημη Πράγματι στην πόλη της Γένοβας δεν υπάρχει άλλη μαρμάρινη στήλη ή άλλο αξιόλογο έργο φτιαγμένο από πέτρα παρά μόνο ότι μεταφέρθηκε εκεί από την Αθήνα και καθrsquo ολοκληρία η Γένοβα κτίσθηκε από τα μνημειακό υλικό της Αθήνας όπως η Βενετία κτίστηκε από τις πέτρες της Τροίαςraquo

(Ludolf de Sudheim (Suchem) De itinere terrae sanctae liber έκδοση Ferdinard Deycks Bibliothek des litterarischen Vereins in Stuttgart XXV(1851) σ 23) 34 laquoΜε τη σκέψη πάντα να επιστρέψουμε στην πατρίδα διατάξαμε να κατεβούμε στην πόλη των Αθηνών την οποία εκ νέου οι Βενετοί κατέλαβαν και έθεσαν υπό τον έλεγχό τους μετά το θάνατο του άρχοντα Raynieri της Φλωρεντίας που την είχε πριν υπό την κυριαρχία του [] κι έτσι επιβιβαστήκαμε σε ένα πλοιάριο από την περιοχή της Fermia με αντίτιμο δέκα δουκάτα για να μας μεταφέρει στη γη των Αθηνών η οποία απέχει από τη Fermia περίπου 80 μιλιάρια [] στις 24 του μηνός Φεβρουαρίου φθάσαμε στην πολιτεία των Αθηνώνraquo

(Leacuteon Legrand ldquoRelation du pegravelerinage agrave Jeacuterusalem de Nicolas de Martoni notaire italienrdquo Revue de lrsquoOrient latin III (Paris 1895) σ 647-653 656) 35 laquoΠερί της πόλης των Αθηνών Η πόλη των Αθηνών που συναποτελείται από κτίρια της αρχαιότητας και στην οποία διέμεναν επιστήμονες και συγγραφείς καθώς κάποτε υπήρξε σπουδαία πολιτεία με εξαίσια κτίσματα βλέπουμε ότι έχει πολλούς στύλους και κομμάτια από μάρμαρο που τώρα κείτονται εκεί όπου κάποτε κτίστηκε αυτή η πόλη Η ίδια αυτή πόλη απλωνόταν ως τις ακτές της θάλασσας και η περίμετρός της οριζόταν στα 24 μίλια επί εποχής του αυτοκράτορα Αδριανού ο οποίος υπήρξε κι αυτός κυρίαρχός της Αργότερα μετά την καταστροφή της από τους Τρώες η έκταση της Αθήνας περιορίστηκε στην περιοχή υπό το βράχο της Ακρόπολης Η ίδια η πόλη βρίσκεται ανάμεσα σε δύο βουνά τα οποία χωρίζει απόσταση έξι μιλίων και έχει ύπαιθρο που εκτείνεται στα 12 μίλια γεμάτη με πολλά και όμορφα δέντρα με ελιές Τώρα στrsquo αλήθεια η πόλη πρέπει να έχει γύρω στις χίλιες οικίεςraquo

Πρόκειται για τα βουνά του Υμηττού και του Αιγάλεω τα οποία απέχουν 8 μίλια ή 88 χιλιόμετρα Βλ Paton James Morton Mediaeval and Renaissance visitors to Greek Lands Princeton 1951 σ 32 σημ 11

Ο Martoni δεν μπορεί να μέτρησε όλα τα σπίτια των Αθηνών η εκτίμησή του ωστόσο φαίνεται ορθή Το 14ο αιώνα η Αθήνα εκτεινόταν σε μια μικρή μάλλον περιοχή κυρίως στη βόρεια και βορειοανατολική πλευρά του βράχου της Ακρόπολης Υπήρχαν επίσης σπίτια και πολλές εκκλησίες στην περιοχή γύρω από το ναό του Διός και κατά μήκος των όχθων του Ιλισσού ποταμού Πράγματι η Αθήνα κατά την περίοδο της καταλανικής κυριαρχίας έμοιαζε περισσότερο με πόλη και ήταν με βεβαιότητα σε πολύ καλύτερη κατάσταση απrsquo ότι υπήρξε το 1833 και 1834 όταν η τότε κυβέρνηση αποφάσισε να την ορίσει πρωτεύουσα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους Βλ KM Setton Catalan Domination of Athens 1311-1388 London 1975 (revised edition) σ 228 36 laquoΌταν φθάσαμε στην Αθήνα- Την ημέρα του Σαββάτου θα ήταν μάλλον εννιά φθάσαμε στην Αθήνα με την ελπίδα ότι θα βρούμε τον άρχοντα Λουδοβίκο της Πράτα αρχιεπίσκοπο της πόλης Εντούτοις δεν τον βρήκαμε γιατί βρισκόταν στην Κόρινθο με τον δούκα της Κεφαλονιάς Βρήκαμε τότε τον αντικαταστάτη του αρχιεπισκόπου και κάποιους οικείους του τους οποίους είχε εμπιστευτεί να προσέχουν την περιουσία του και να διοικούν με σύνεση την εκκλησία του Εκείνοι μας φιλοξένησαν τη μέρα που προαναφέρθηκε και την επόμενη νύχτα καθώς στην Αθήνα δεν υπήρχαν ξενώνες και καταλύματα φιλοξενίαςraquo

37 laquoΠερί των πηγών νερού από τις οποίες συνέβαινε να πίνουν οι σπουδάζοντες στην Αθήνα- Με την επιθυμία να δω κάποιες από τις αρχαιότητες αυτής της πόλης ζήτησα από μερικούς κατοίκους να με οδηγήσουν στα αρχαία μνημεία Και πρώτα πήγαμε σε εκείνες τις δύο πηγές νερού από τις οποίες έπρεπε να πιει ο σπουδαστής για να αποκτήσει τη γνώση κι εκεί σύχναζαν οι συγγραφείς καθώς οι πηγές του νερού από όπου έπιναν ήταν ο χώρος μελέτης των μεγάλων φιλοσόφων του Αριστοτέλη και άλλων που ζούσαν στην Αθήνα αυτές οι δύο μάλιστα ήταν όμορφα κατεργασμένες με κομμάτια μάρμαρο Έπειτα μεταβήκαμε στη Σχολή του Αριστοτέλη η οποία κατασκευασμένη από μάρμαρο εκτεινόταν σε είκοσι πόδια μήκος και 15 πλάτος Ήταν καλυμμένη με μαρμάρινες δοκούς και πάνω από αυτές βρίσκονταν μαρμάρινες πλάκες και όλο το κτίσμα περιμετρικώς και άνωθεν ήταν διακοσμημένο με ποικίλα στολίδια από φύλλα χρυσού και άλλα ωραία χρώματα και μάλιστα από κάθε πλευρά της σχολής φαίνονται τυπωμένα τα εν λόγω διακοσμητικά στοιχεία Οι εξωτερικές πύλες οδηγούν σε αίθρια με κολώνες καλυπτόμενες από μαρμάρινες δοκούς και πλάκες στα οποία αίθρια τα έτσι περίτεχνα στολισμένα ο Αριστοτέλης όταν ήταν κουρασμένος από τη μελέτη περνούσε την ώρα του ψυχαγωγούμενος Κατόπιν πήγαμε εκεί όπου υπήρχε η μεγάλη οικία του αυτοκράτορα Αδριανού η οποία έχει καταστραφεί τώρα παραμένουν είκοσι κολώνες περίπου είκοσι παλάμες σε ύψος και τόσο μεγάλες σε όγκο ώστε θα χρειάζονταν τέσσερις άνθρωποι με ενωμένα τα χέρια σε πλήρη έκταση για να αγκαλιάσουν τη μία από αυτές Πάνω στις κολώνες αυτές βρίσκονται δοκοί από μάρμαρο μεγάλες σε μήκος και όγκο πάνω από τις οποίες υψωνόταν μεγάλο κτίριοraquo

Ο περιηγητής βρισκόταν στους πρόποδες του Λυκαβηττού και έβλεπε μέρος από τα ερείπια του υδραγωγείου που

ξεκίνησε να κατασκευάζεται επί Αδριανού και ολοκληρώθηκε επί του Αντωνίνου Πίου Βλ Setton όπ σ 229

Ο Martoni παρατηρούσε ότι είχε απομείνει από το ναό του Ολυμπίου Διός Βλ Setton όπ σ 229

laquoΠερί της εισόδου του μεγάλου κάστρου- Κι εκεί κοντά βρίσκεται μια θύρα εισόδου που ήταν του προειρημένου κάστρου η οποία είσοδος αποτελείται από μαρμάρινες πέτρες (λιθοπλίνθους) με εξαίσια κατεργασία τόσο όμορφη όσο και η είσοδος του πύργου της πόλης της Κάπουας αλλά όχι τόσο μεγάλη για είσοδος όπως μου φαίνεται Επίσης έξω από την πόλη βρίσκεται αυτή η μεγάλη γέφυρα με το μεγάλο οικοδόμημα όπου άλλοτε στρατιώτες πολεμούσαν κατά ομάδες έτρεχαν από κάθε πλευρά και στο μέσο της γέφυρας διεξαγόταν η μάχηraquo

Ο Setton θεωρεί ότι η σχετική παράγραφος του Martoni De introytu qui fuerit castri περιγράφει τα Προπύλαια και το Στάδιο Βλ Setton όπ σ 229 και σημ 45 Ο Τανούλας ωστόσο εκτιμά πως η περιγραφή της εισόδου με πύργους συμμετρικούς όπως ήταν σύνηθες κατά το Μεσαίωνα στην Ιταλία μας οδηγεί κατευθείαν στην υστερορωμαϊκή πύλη γνωστή σήμερα ως laquoπύλη Beuleacuteraquo η οποία τότε δεν είχε καλυφθεί ακόμη από το μεταγενέστερο ογκώδη προμαχώνα Η είσοδος πρέπει να ήταν κλειστή όπως φαίνεται από την έκφραση του Martoni laquoθύρα εισόδου που ήταν του κάστρουraquo όπου το ρήμα βρίσκεται σε παρελθόντα χρόνο Θεωρεί ακόμα πολύ πιθανό ότι αυτό που ο Martoni ονομάζει μεγάλη γέφυρα είναι ο νότιος τοίχος του Ωδείου του Ηρώδου του Αττικού το κάτω τμήμα του οποίου ήταν θαμμένο στις επιχώσεις με αποτέλεσμα να μην διακρίνονται οι είσοδοι Συμπεραίνει μάλιστα πως ένας ελεύθερος τοίχος διάτρητος από δύο σειρές τοξωτών ανοιγμάτων ήταν φυσικό να ερμηνευθεί ως γέφυρα με δεδομένο το στρατιωτικό της χαρακτήρα καθώς εκείνη την εποχή ήταν ενταγμένη στην οχύρωση των κλιτύων της Ακρόπολης δηλαδή του Ριζοκάστρου Βλ Τανούλας Τάσος Τα Προπύλαια της Αθηναϊκής Ακρόπολης κατά τον Μεσαίωνα Αθήνα 1997 σ 39 Στο ίδιο έργο σ 42 σημ5 ο συγγραφέας εκθέτει με πειστικό τρόπο την επιχειρηματολογία του με την οποία στηρίζει την αρχαιολογική του υπόθεση έναντι της ερμηνείας του Setton Έτσι συμπεραίνει ότι η βέβαιη διαδρομή του Ν Martoni πρέπει να ήταν η εξής Υδραγωγείο του Αδριανού (Σχολή του Αριστοτέλη) Ολυμπιείο (Παλάτι του Αδριανού) θέατρο Ηρώδου του Αττικού (μεγάλη γέφυρα) πύλη Beuleacute (πόρτα εισόδου του κάστρου)

38 laquoΠερί του κάστρου των Αθηνών και της κεντρικής του αίθουσας- Ακολούθως μπήκαμε στο ίδιο το κάστρο της πόλης που βρίσκεται πάνω από αυτή [την πολιτεία] χτισμένο από μαρμάρινους λίθους και στο οποίο υπάρχει αυτή η μεγάλη αίθουσα στην οποία βρίσκονται δεκατρείς μεγάλοι κίονες Πάνω από αυτούς τους κίονες υπάρχουν δοκοί τριάντα πόδια μάκρος και πάνω από αυτές τις δοκούς υπάρχουν μαρμάρινες πλάκες τεράστιο και αξιοθαύμαστο έργο να το βλέπειςraquo

Η κεντρική αυτή αίθουσα ήταν η δυτική αίθουσα του κεντρικού κτιρίου των Προπυλαίων περιλάμβανε έξι ιωνικούς κίονες στο εσωτερικό και έξι δωρικούς στην πρόσοψη Ο Martoni μετράει δεκατρείς είτε γιατί απλά σφάλλει είτε γιατί προσμετρά και έναν από τους κίονες των πτερύγων που δεν είχε ακόμα εντοιχιστεί όπως οι υπόλοιποι Από το γεγονός αυτό και από τη σειρά της αφήγησης συνάγεται ότι ο περιηγητής μπήκε στην Ακρόπολη μέσα από το κεντρικό κτίριο των Προπυλαίων του οποίου οι κίονες ήταν ακόμη ελεύθεροι Τανούλας όπ σ 40

laquoΠερί της εκκλησίας της μεγάλης των Αθηνών και των ωραίων κτιρίων της- Κατόπιν πήγαμε στη μεγάλη εκκλησία που βρίσκεται εντός του κάστρου και είναι αφιερωμένη στην Παναγία Αυτή η εκκλησία είναι χτισμένη με μεγάλες μαρμάρινες πλάκες όλες κοσμημένες και είναι μεγάλη όπως η εκκλησία της Καπούης Την περιστοιχίζουν απ΄ έξω εξήντα μεγάλοι κίονες οι οποίοι είναι πολύ ψηλοί και φαίνεται πως με κλίμακες θα μπορούσε να φτάσει κανείς τόσο ψηλά και μάλιστα είναι τόσο μεγάλοι που χρειάζονται πέντε άνδρες στη σειρά να ενώσουν τα τεντωμένα χέρια τους για να τους αγκαλιάσουν Και πάνω στους κίονες υπάρχουν μαρμάρινες δοκοί μεγάλες και επιμήκεις από μάρμαρο Πάνω σε αυτές βρίσκεται το αίθριο του ναού Φαίνεται απίστευτο να συλλάβει το ανθρώπινο μυαλό με ποιό τρόπο μπόρεσαν να κατασκευάσουν αυτό το μεγαλοπρεπές κτίριο Περί του πρώτου ιερού- Αυτός ο ναός είχε δύο επίπεδα το ένα μετά το άλλο Στο πρώτο είναι το πρώτο ιερό στον κόσμο που ίδρυσε ο Άγιος Διονύσιος αφού ασπάστηκε την ιερή αυτή καθολική πίστηraquo

Ο περιηγητής στρογγυλοποίησε τον αριθμό των 58 κιόνων Βλ Paton όπ σ 33 σημ 17

Πρόκειται για τον αρχαίο Παρθενώνα και τον Εκατόμπεδο Βλ Setton όπ σ 230

39 laquoΠερί του κίονα που φέρει χάραγμα του Αγίου Διονυσίου- Μεταξύ των εν λόγω κιόνων βρίσκεται και ένας που φέρει χάραγμα Σε αυτόν στεκόταν μπροστά ο Άγιος Διονύσιος την εποχή που συνέβαινε το Πάθος του Κυρίου μας Ιησού Χριστού και τότε καθώς κάθε κτίσμα της Αθήνας έτρεμε συθέμελα από το σεισμό που συντάραξε ολάκερη τη γη είπε τα εξής laquoΕίτε καταστρέφεται η μηχανή του κόσμου είτε συμβαίνει κάτι στον Υιό του Θεούraquo και ακολούθως σημάδεψε με το χέρι του το συγκεκριμένο κίονα με ένα σταυρό Αυτός μάλιστα ο σταυρός παραμένει εκεί ως τις μέρες μας Η είσοδος της ίδιας εκκλησίας είναι μεγάλη όπως εκτιμώ τέσσερις κάνες στο πλάτος και πέντε στο ύψος Στην εν λόγω είσοδο υπάρχουν θύρες οι ίδιες με αυτές που βρίσκονταν στην πύλη του κάστρου της Τροίας Όταν καταστράφηκε η πολιτεία των Τρώων οι θύρες του κάστρου τους μεταφέρθηκαν στην Αθήνα και έγιναν μέρος των πυλών του ναού αυτού της Παναγίαςraquo

laquoΣχετικά με τους κίονες από πολύχρωμα ακριβά μάρμαρα ndash Το μέρος της εκκλησίας όπου στέκεται ο χορός

(των ψαλτών) είναι πολύ όμορφο και γύρω από το ιερό υψώνονται τέσσερις κίονες από πολύχρωμα ακριβά μάρμαρα και είναι τόσο μεγάλοι σε πλάτος που θα χρειάζονταν δύο άντρες με τα χέρια τους σε διάταση για να τις αγκαλιάσουν και σε ύψος είναι δύο κάνες Πάνω στους κίονες στηρίζεται ένας πολύ ωραίος τρούλος που υψώνεται άνωθεν του μεγάλου ιερού Πλησίον του ιερού βωμού υπάρχει μια ωραία και μεγάλη στέρνα στην οποία ρέει πολύ νερό όταν βρέχειraquo

laquoΠερί της εικόνας της Παναγίας που αγιογράφησε ο Άγιος Λουκάς - Κοντά στο ιερό σε ένα μικρό παρεκκλήσι που βρίσκεται στη δεξιά πλευρά του υπάρχει μια εικόνα της Παναγίας μας ζωγραφισμένη δια χειρός του ευαγγελιστή Λουκά Αυτή η εικόνα είναι στολισμένη με μαργαριτάρια και διάφορες άλλες πολύτιμες πέτρες και με πολλή προσοχή τη φύλαγαν κλειδώνοντας το παρεκκλήσι για να μην κλαπεί Περιμετρικά του ναού βρίσκονται ογδόντα μαρμάρινοι κίονες πάνω στους οποίους υπάρχουν μαρμάρινες επιμήκεις δοκοί με πλάκες από μάρμαρο στις οποίες στηρίζεται ένα πρόσθετο κτίσμα που διατρέχει περιμετρικά όλη την εκκλησία Σε κάποια κρυψώνα στον τοίχο του ναού φαίνεται το φως από μια φλόγα η οποία ποτέ δεν σβήνει θεωρείται ότι κάποτε εκεί βρισκόταν θαμμένη η σορός ενός αγίουraquo

Αν οι Βενετοί είχαν πιστεύσει ότι όντως η εικόνα αυτή ήταν δια χειρός του ευαγγελιστή Λουκά θα την είχαν μεταφέρει στο ναό του Αγίου Μάρκου της Βενετίας και θα σωζόταν πιθανότατα ως τις μέρες μας Βλ Setton όπ σ 230

Ο Setton αναφέρει ότι επρόκειτο για μία πινακοθήκη που κτίστηκε κατά τη βυζαντινή περίοδο πολύ πριν την εποχή του Μιχαήλ Χωνιάτη Setton όπ σ 231

Το φως από τη φλόγα αυτή περιγράφει και ο περιηγητής Saewulf που επισκέφθηκε την Αθήνα το 1103 Η πίστη σε αυτό εκδηλώθηκε επίσης σε ένα συγκινητικό κήρυγμα του Μιχαήλ Χωνιάτη προς το ποίμνιο των πιστών στο ναό της Παναγίας της Αθηνιώτισσας Ωστόσο οι περιηγητές του 17ου αιώνα κάνουν απλώς λόγο για ένα διαφανή στο φως λίθο που είχε εντοιχιστεί με τους λοιπούς απλούς Βλ Setton όπ

laquoΠερί των ιερών κειμηλίων της εκκλησίας των Αθηνών ndash Στη συγκεκριμένη εκκλησία την προαναφερθείσα ημέρα είδαμε τα κάτωθι ιερά κειμήλια που τα παρουσίασαν ενώπιόν μας οι φύλακες του ναού Υπήρχαν λοιπόν λείψανα από

- το κεφάλι του Αγίου Μακαρίου

- το οστό του χεριού (μπράτσο) του Αγίου Διονυσίου της Φραγκιάς

- το χέρι (μπράτσο) του Αγίου Κυπριανού

- το χέρι (μπράτσο) του Αγίου Ιουστίνου

- το οστό επίσης του Αγίου Μακκαβαίου καθώς και κειμήλια όπως ένα βιβλίο με όλα τα Ευαγγέλια γραμμένο από την Αγία Ελένη σε περγαμηνές στην ελληνική γλώσσα το οποίο και θεωρείται μέγας θησαυρόςraquo

laquoΠερί ενός ειδώλου - Έξω από τα τείχη του κάστρου βρίσκονται δύο κίονες πάνω στους οποίους λέγεται ότι κάποτε υπήρχε κάποιου εξαίσιο κτίσμα στο οποίο περικλειόταν ένα είδωλο που είχε τη δύναμη να καταστρέφει όσα πλοία πλησίαζαν εκείνη την εποχή την Αθήνα με εχθρική διάθεση όσο μακριά στη θάλασσα κι αν βρίσκονταν αυτάbull εξαιτίας λοιπόν του ειδώλου βυθίζονταν ενώ στrsquo αλήθεια λέγεται ότι όσα πλοία έρχονταν για καλό τίποτα κακό δεν πάθαιναν από το άγαλμαraquo

Ο Martoni αναφέρεται προφανώς σε δύο ρωμαϊκούς κίονες που υπάρχουν στη νότια πλαγιά της Ακρόπολης πάνω από το μνημείο του Θρασύλλου και του γιου του Θρασυκλή Φαίνεται πως ο μύθος του ειδώλου που απορρέει από αυτόν του κεφαλιού της Γοργώς ήταν ζωντανός και κατά την Αρχαιότητα και κατά το Μεσαίωνα Βλ Setton όπ σ 232

40 laquoΤην 7η Απριλίου (1436) ήλθα στην Αθήνα την ξακουστή πόλη της Αττικής όπου είδα πρώτα-πρώτα τεράστια τείχη παντού σε κατάσταση κατάρρευσης λόγω της παλαιότητας τους Και εντός και εκτός της πόλης στους αγρούς υπήρχαν μαρμάρινα κτίσματα πέρα από κάθε φαντασία -οικίες ιεροί ναοί- καθώς και διάφορα έργα τέχνης άξια παρατήρησης για την εκπληκτική τους κατασκευή και τους πελώριους κίονες αλλά όλα σε σωρούς γκρεμισμένων ερειπίων παντούraquo

Ο Ciriaco dei Pizzicolli ή Κυριάκος ο Αγκωνίτης (c 1391-1452) ήταν Ιταλός περιηγητής του 15ου αιώνα μ Χ ο οποίος επισκέφθηκε τρεις ή τέσσερις φορές την Ελλάδα μεταξύ των ετών 1435-1448 Ήλθε στην Αθήνα δύο φορές μία τον Απρίλιο του 1436 και δεύτερη φορά το 1444 Στις αρχές Απριλίου του 1436 ο Κυριάκος ο Αγκωνίτης έφτασε στην πόλη των Αθηνών πιθανόν από το Βορρά ίσως μέσω της κύριας οδού πρόσβασης που ήταν η κοιλάδα μεταξύ των βουνών της Πάρνηθας και της Πεντέλης Βλ Setton Domination σ 232 και Edward W Bodnar SJ ldquoAthens in April 1436rdquo Archaelogy Vol 23 No 2 (April 1970) σ 97

41 laquo[hellip] μια μαρμάρινη αψίδα που αποτελείται από δύο μονόλιθους [hellip] στην είσοδο ενός υδραγωγείου ένα μίλι έξω από την πόλη το οποίο έχει καταρρεύσει λόγω παλαιότητας [hellip] Οι αυτόχθονες κάτοικοι των Αθηνών το αποκαλούν Σχολή του Αριστοτέληraquo

Η δεξαμενή νερού στο Λυκαβηττό ( Το Υδραγωγείο του Αδριανού) ή αλλιώς Σχολή του Αριστοτέλη

42 laquo[Ο ναός του Ολυμπίου Διός] []Ο οίκος του αυτοκράτορα Αδριανού με τεράστιους μαρμάρινους κίονες οι περισσότεροι από τους οποίους έχουν καταρρεύσει Ωστόσο στέκονται ακόμα 21 κίονες με ακέραια τα κιονόκρανα και στοιχισμένοι σε ευθείες []Η διάμετρος τους είναι επτά πόδια Τα κιονόκρανα τους έχουν διάμετρο δεκατέσσερα πόδια Και το ύψος τους είναι εξήντα πόδιαraquo

Από τις 21 κολώνες που αναφέρει ο Αγκωνίτης μόνο 15 σώζονται σήμερα Βλ Bodnar ό π

Οι σωστές μετρήσεις είναι 6 πόδια και 3frac12 ίντσεςbull 10 πόδιαbull 55 πόδια και 5 ίντσες Βλ Bodnar ό π

laquo[]σε μια κομψή μαρμάρινη αψίδα του Υψηλότατου αυτοκράτορα Αδριανού κοντά σε αυτό το παλάτιraquo

Έτσι περιέγραψε ο Αγκωνίτης την Πύλη του Αδριανού καθώς αντέγραφε δύο επιγραφές που βρίσκονταν χαραγμένες πάνω της κοντά στο παλάτι του Ρωμαίου Αυτοκράτορα το οποίο ταυτιζόταν με το ναό του Ολυμπίου Διός Βλ Bodnar ό π σ 195

43 laquo[Το φανάρι του Δημοσθένη] []μία διακοσμητική μαρμάρινη έδρα που αποτελεί μέρος ενός προστώουraquo

Δεν ξέρουμε τι ακριβώς εννοούσε σε αυτή την περιγραφή ο Αγκωνίτης Γνωρίζουμε ότι αργότερα το μνημείο ενσωματώθηκε στην άκρη ενός μοναστηριού που προεκτεινόταν σε έναν κήπο Από το σκίτσο ενός άλλου περιηγητή του Dodwell μαθαίνουμε ότι το μέρος αυτό του μοναστηριού ήταν ανοικτό αποκαλύπτοντας έτσι το εσωτερικό του κοίλωμα που χρησίμευε ως χώρος υποδοχής ή και μελέτης των μοναχών κατά το σχέδιο του περιηγητή Ο Αγκωνίτης αντέγραψε σωστά την επιγραφή που βρισκόταν σε αυτό το μνημείο η οποία υπενθύμιζε τη νίκη του Λυσικράτη σε έναν ποιητικό αγώνα Βλ Edward W Bodnar SJ ldquoAthens in April 1436rdquo Archaelogy Vol 23 No 3 (June 1970) σ 194-195

44 laquo[Το μνημείο του Θρασύλλου] Στην πλαγιά της Ακρόπολης κοντά στο άγαλμα της Γοργώς ήταν μια περίτεχνη μαρμάρινη πρόσοψη σε ένα ρήγμα στο βράχο σε μια υπέροχα διαμορφωμένη σπηλιάraquo

Εκεί ο Κυριάκος παρατήρησε και έκανε το σχέδιο του ακέφαλου και δίχως όπλα αγάλματος του Διονύσου το οποίο εκτίθεται στο Βρετανικό Μουσείο Αντέγραψε επίσης τρεις επιγραφές οι οποίες υπενθύμιζαν νίκες σε μουσικούς διαγωνισμούς και βρίσκονταν χαραγμένες σε βάσεις που πρώτα στήριζαν τρίποδες Τον 3ο αιώνα μ Χ ο τρίποδας στο χαμηλότερο διάζωμα που αποτελούσε μνημείο της νίκης του Θρασύλλου αντικαταστάθηκε από το άγαλμα του Διονύσου Στα ψηλότερα διαζώματα και στις δύο άκρες οι τρίποδες απαθανάτιζαν τις νίκες του γιου του Θρασύλλου του Θρασυκλή Οι επιγραφές σώζονταν ακέραιες την εποχή του Κυριάκου Στις μέρες μας μόνο μία διασώζεται ολόκληρη και οι άλλες δύο αποσπασματικά Βλ Bodnar ό π σ 196

45 laquo[Ο Πύργος των Αέρηδων] Επισκεφθήκαμε ξανά τον οκταγωνικό ναό του Αιόλου Πάνω σε αυτό είναι οκτώ πτερωτές μορφές των ανέμων με τα σύμβολά τους στην κορυφή κάθε γωνιώδους τοίχου εξαιρετικά δείγματα γλυπτικής Και κάθε μορφή έχει γραμμένο το όνομα της από πάνω σε μεγαλογράμματη αττική γραφή όπως διαπιστώσαμε προχείρως από κοντάraquo

Εννοεί τον πύργο των Αέρηδων δηλαδή το ωρολόγιο του Ανδρονίκου Κυρρίστου του 1ου αιώνα π Χ Βλ Setton όπ σ 234

46 laquo[Το παλάτι του Nerio Acciajuoli] Όταν πήγα να επισκεφθώ το Nerio Acciajuoli ένα Φλωρεντινό που εκείνη την εποχή (1444) ήταν ο Πρίγκιπας της Αθήνας -πήγα μαζί με τον αδελφό του που λεγόταν και αυτός Nerio- τον συνάντησα στην Ακρόπολη το κορυφαίο κάστρο της πόλης Αλλά αυτό που παρατήρησα με ιδιαίτερη ευχαρίστηση καθώς εξέταζα προσεκτικά το θαυμάσιο ανάκτορό του ένα έργο εξαιρετικά επιμελημένο ήταν το εκπληκτικό προστώο Αποτελούνταν από τέσσερις καλά λειασμένους μαρμάρινους κίονες και από πάνω τους δέκα μαρμάρινες δοκούς στη σειρά Όταν κατόπιν ήλθαμε στην ίδια [αίθουσα που είναι] και ο κύριος χώρος (είδαμε) έξι υπερμεγέθεις κίονες με διάμετρο τρία πόδια διατεταγμένους ανά ζεύγη που υποβάσταζαν μαρμάρινα φατνώματα οροφής και εικοσιτέσσερις δοκούς τοποθετημένες σε τρεις σειρές (των οκτώ κιόνων) Αυτές οι δοκοί ήταν από λειασμένο μάρμαρο και η καθεμία (δοκός) ήταν εικοσιτέσσερα πόδια στο μάκρος και τρία πόδια στο πλάτος κατά την εκτίμησή μου Οι εντυπωσιακοί μαρμάρινοι τοίχοι ήταν και οι ίδιοι από λειασμένα κομμάτια μαρμάρου όλα ισομεγέθη Η είσοδος γινόταν από μία μόνο τεράστια θύρα ένα εκπληκτικό έργοraquo

Ο Αγκωνίτης είναι ο πρώτος δυτικός που αποκαλεί την Ακρόπολη με το όνομά της Βλ Τανούλας Τάσος Τα Προπύλαια της Αθηναϊκής Ακρόπολης κατά τον Μεσαίωνα Αθήνα 1997 σ 40

Η περιγραφή του προστώου από τον Αγκωνίτη επισημαίνει ο Τανούλας δεν αφήνει αμφιβολία ότι πρόκειται για την ανατολική στοά του κεντρικού κτιρίου των Προπυλαίων Ο περιηγητής κάνει λόγο για τέσσερις κίονες ωστόσο οι κίονες του προστώου είναι έξι πραγματικότητα που μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι δύο ακραίοι κίονες πρέπει να ήταν ενταγμένοι σε κάποιες νεότερες κατασκευές και δεν γίνονταν εύκολα αντιληπτοί Βλ Τανούλας ό π σ 40-41

Στην πραγματικότητα υπήρχαν είκοσι μία δοκοί δηλαδή μια τριάδα λιγότερο Βλ Τανούλας ό π σ 42 σημ 12

Η περιγραφή της αίθουσας συμπεραίνει ο Τανούλας δεν αφήνει αμφιβολία ότι πρόκειται για τη δυτική αίθουσα του κεντρικού κτιρίου των Προπυλαίων Βλ Τανούλας ό π σ 41

Πρόκειται για τη μεσαία πόρτα του θυραίου τοίχου Αυτό σημαίνει αναλύει ο Τανούλας ότι οι υπόλοιπες τέσσερις πόρτες

του θυραίου τοίχου έχουν φραχτεί όπως και τα μετακιόνια της δυτικής πρόσοψης του κεντρικού κτιρίου και τα διαστήματα ανάμεσα στους γωνιακούς κίονες και στις αντίστοιχες παραστάδες Κατ΄ επέκταση δεν υπάρχει άμεση επικοινωνία μεταξύ της αίθουσας και των πλάγιων πτερύγων των Προπυλαίων Μάλιστα το τελευταίο αυτό σχόλιο του περιηγητή σε συνάρτηση με τη σειρά που ακολουθεί στην περιγραφή του οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο δρόμος που οδηγούσε στο εσωτερικό της Ακρόπολης δεν περνούσε πια μέσα από τα Προπύλαια αλλά έκανε το γύρο του νότιου μισού του συγκροτήματος των Προπυλαίων για να φθάσει στην ανατολική στοά του κεντρικού κτιρίου η οποία χρησίμευε ως πρόπυλο της κατοικίας του Δούκα Η μεταβολή αυτή έχει γίνει μετά την επίσκεψη του Martoni το 1395 Βλ Τανούλας ό π

47 laquo[Ο Παρθενώνας] Ευχαριστήθηκα πολύ όταν παρατήρησα ότι στην κορυφή του κάστρου της πόλης (Ακρόπολη) υπάρχει ένας τεράστιος θαυμάσιος ναός της θεάς Αθηνάς το ευγενές έργο του Φειδία Είναι κτίριο ψηλό με 58 κίονες με επτά πόδια διάμετρο είναι διακοσμημένο με όμορφα αγάλματα και στις δύο προσόψεις του οικοδομήματος στο υψηλότερο σημείο των τοίχων και εξωτερικά στο επιστύλιο όπου φαίνεται μία μάχη των Κενταύρων εξαιρετικά προϊόντα της τέχνης του γλύπτη | Το ενδιαφέρον μου ήταν όμως να επισκεφθώ πάλι σε αυτήν την ίδια περίφημη Ακρόπολη το όμορφο ιερό της θεάς Αθηνάς Ήθελα να εξετάσω το ναό προσεκτικότερα από κάθε πλευρά Φτιαγμένο από μοναδικό λειασμένο μάρμαρο είναι το θαυμαστό έργο του Φειδία όπως γνωρίζουμε από την μαρτυρία των λόγων του Αριστοτέλη προς το βασιλιά Αλέξανδρο όπως επίσης (γνωρίζουμε) και από το δικό μας Πλίνιο και πλήθος άλλων διακεκριμένων συγγραφέων Αυτός ο εξαιρετικά θαυμάσιος ναός διατηρείται μέχρι τις μέρες μας (1444) Στηρίζεται σε 58 κίονες δώδεκα σε κάθε μία από τις δύο προσόψεις δηλαδή δύο σειρές από έξι κίονες στη μέση [μεταξύ των δύο εξωτερικών κιονοστοιχιών] και εξωτερικά από τους τοίχους του σηκού δεκαεπτά κατά μήκος κάθε πλευράς Κάθε κίονας έχει διάμετρο πέντε ποδών Υπάρχουν στοές μήκους οκτώ ποδών μεταξύ των πλευρικών κιόνων και των θαυμάσιων τοίχων του σηκού σε κάθε πλευρά Οι κίονες στηρίζουν γείσο 95 πόδια μάκρος και 4 πόδια ύψος Σε αυτά παριστάνεται η μάχη μεταξύ των Κενταύρων και των Λαπήθων η οποία έλαβε χώρα στη Θεσσαλία σκαλισμένη με θαυμαστή δεξιότητα Στις ανώτερες ζωφόρους των τεσσάρων τοίχων σε απόσταση δύο πήχεων κάτω από το πιο ψηλό σημείο των τοίχων ο καλλιτέχνης διακόσμησε με εξαιρετική τελειότητα [αναπαραστάσεις] των αθηναϊκών νικών της εποχής του Περικλή Το ύψος τους είναι περίπου αυτό ενός παιδιού δέκα ετών Στις δύο προσόψεις πάνω από όλο το τμήμα που καλύπτεται από το αέτωμα μπορεί να δει κανείς ψηλά μεγάλα πραγματικά κολοσσιαία αγάλματα ανδρών και ίππων ένας ωραίος καλλωπισμός για αυτόν τον εντυπωσιακό χώρο λατρείας Κατέβαλα μεγάλη προσπάθεια για να συμπεριλάβω ένα σχέδιο από αυτό το σπουδαίο κτίριο όπως εντυπώθηκε στα μάτια μου στο σημειωματάριο το οποίο διατηρώ και κατά τη διάρκεια του παρόντος ταξιδιού μου στην Ελλάδαraquo

Οι κίονες είναι 58 αν αριθμήσει κανείς δύο φορές τους γωνιακούς κίονες Βλ Setton Domination σ 232

Έτσι αντιλαμβάνεται τα γλυπτά ο Κυριακός Βλ Setton όπ σ 235

48 Ανώνυμος Τοπογραφία Αθηνών laquoΠερί της Αττικής Το κάστρο είναι η Ακρόπολη Το laquoισμαϊδιraquo (ισλαμικό τέμενος) είναι ο ναός της Αθηνάς Παλλάδος Χρυσοσπηλιώτισσα λέγεται η σπηλιά του θεού Πάνα Δύο κολώνες στη μία βρισκόταν το άγαλμα της θεάς Αθηνάς με κεφαλή γοργόνας και στην άλλη (κολώνα) ήταν το άγαλμα του θεού Δία Κάτω από την κολώνα αυτή υπάρχει μαρμάρινο ρολόι Λίγο παρακάτω ήταν το Λύκειο του Αριστοτέλη Στον ναό του Αγίου Γεωργίου του Αλεξανδρινού ήταν στην πλάκα () μαρμάρινο κανδύλι του Δημοσθένη Οι κολώνες () της Καλλιρρόης ήταν θέατρο και η σκηνή του Αριστοφάνη Στις δύο κολώνες του βουνού ήταν κτίσμα του Τραϊανού του αυτοκράτορα με λατινική επιγραφή Στον τεκέ του Πραΐμη ήταν ναός και σχολείο του Σωκράτη γύρω από το οποίο έχει τους δώδεκα ανέμους και τις ώρες Στον Άγιο Γεώργιο τον Ακαμάτη ήταν ο Κεραμεικός και ο ναός του Θησέως το μαρμάρινο λιοντάρι ήταν το μεγάλο υδραγωγείο των Αθηναίων και οι τάφοι των ηρώων στα βασιλικά ήταν σχολή των στωικών Στην ακαδημία ήταν σχολή του Πλάτωνοςraquo

(Καμπούρογλου Δημ Μνημεία της Ιστορίας των Αθηναίων τομ Ι Αθήνα 1891 σ 94-95)

49 Καμπούρογλου Δημ Μνημεία της Ιστορίας των Αθηναίων τομ Ι Αθήνα 1891 σ 92-94

laquoΠρώτον η Ακαδημία στην περιφέρεια των Βασιλικών δεύτερον η Ελεατική Σχολή στους Αμπελοκήπους τρίτον το Διδασκαλείο του Πλάτωνος στο Παραδείσιο [Πατήσια] τέταρτον το διδασκαλείο του Πολύζηλου στον Υμηττό και πέμπτον κοντά σε αυτό το διδασκαλείο του Διόδωρουraquo 50 laquoΜέσα στην πόλη βρίσκεται το σχολείο του Σωκράτη στο οποίο απεικονίζονται κυκλυκά οι άνδρες και οι άνεμοι Δυτικά αυτού βρίσκονται τα ανάκτορα του Θεμιστοκλή και κοντά σε αυτά οι λαμπροί οίκοι του Πλεμάρχου Πολύ κοντά σε αυτά βρίσκονται τα αγάλματα του Διός απέναντι από τα οποία υπάρχει βωμός στον

οποίο αξίζουν ταφή οι αθλητές του παγκρατίου και των ολυμπιακών αγώνων Σε αυτόν τον τόπο περιφερόμενοι οι ρήτορες διάβαζαν τους επιτάφιους λόγουςraquo 51 laquoΒόρεια αυτού του τόπου υπήρχε η πρώτη αγορά της πόλης στην οποία ο απόστολος Φίλιππος βύθισε τον γραμματέα Υπήρχαν και οι λαμπροί οίκοι της Πανδιονίδος φυλής Στο νότιο μέρος υπήρχε διδασκαλείο των Κυνικών φιλοσόφων και κοντά σε αυτό των Τραγικών έξω από την Ακρόπολη λίγο προς τα δυτικά κατοικούσαν οι θαλαμ[] και κοντά σε αυτό υπήρχε το διδασκαλείο του Σοφοκλή Νότια αυτού υπήρχε ο Άρειος Πάγος στον οποίο ο υιός του Ποσειδώνα Αλιρρόθιος θανατώθηκε από τον Άρηraquo 52 laquoΑνατολικά αυτού υπήρχαν τα ανάκτορα του Κλεονίδη και του Μιλτιάδη και κοντά σε αυτά ακόμα υπάρχει το διδασκαελίο του Αριστοτέλη Πάνω από αυτό υπάρχουν δύο κίονες Στον ανατολικό υπήρχε το άγαλμα της Αθηνάς στον δυτικό του Ποσειδώνος Ανάμεσα τους λέγεται ότι υπήρχε καφλή Γοργόνας μέσα σε σιδερένια κόγχη Υπάρχει και μαρμάρινο ηλιακό ρολόιraquo 53 laquoΑπέναντι αυτού προς το νότο υπήρχε το διδασκαλείο του Αριστοφάνη και ανατολικά αυτού ακόμα υπάρχει ο λύχνος του Δημοσθένη Κοντά αυτόν ήτα τότε το σπίτι του Θουκυδίδη και του Σόλωνος η δεύτερη αγορά και το σπίτι του Αλκμαίονα και μεγάλο λουτρό Νότια αυτού η μεγάλη αγορά της πόλησ και πολλά αξιόλογα ιερά επί της νότιας πύλης στους παραστάδες της οποίας απεικονίζονται δεκαεννέα άνδρες [] τον ένα εδίωκα Εκεί υπήρχε και το βασικό λουτρό στο οποίο θέλησαν να φοβίσουν τον Μέγα Βασίλειο με θορύβους Εκεί και το σπίτι του Μνηστάρχουraquo 54 laquoΝότια αυτών υπάρχει βασιλικός οίκος ωραίος στον οποίο ερχόμενος ο δούκας κατά καιρούς κινούνταν για το συμπόσιο Εκεί είναι και η Καλλιρρόη πηγή με τους εννέα κρουνούς στην οποία αφού πλενόταν ερχόταν στο ιερό της Ήρας και προσευχόταν τώρα μετατρεμμένο από τους ευσεβείς σε ναό της Υπεραγίας Θεοτόκουraquo 55 laquoΥπάρχει ανατολικά αυτού μεγάλη και ωραία καμάρα με τα ονόματα του Αδριανού και του Θησέα Βρίσκεται μέσα στην αυλή [] μεγάλη ετύγχανε στηριζόμενη από κάτω με πληθώρα κιόνων μέσα στην οποία υπήρχε

βασιλικός οίκος ο οποίος διακοσμήθηκε από τους δώδεκα βασιλείς που οικοδόμησαν την κορυφή [Ακρόπολη]laquo 56 laquoΑνατολικά αυτού υπάρχει το θέατρο των Αθηνών περιεχομένο σε κύκλο διαστήματος περίπου ενός μιλίου έχοντας δύο εισόδους [] η βορινή είσοδος αφθονεί η άλλη [] νότια επεκτάθηκε Το θέατρο κοσμείται κυκλικά με εκατό ζώνες φτιαγμένες από λευκό μάρμαρο στις οποίες ο λαός καθιστός παρακολουθεί αυτόν που αγωνίζεται στην πάληraquo 57 laquoΑπό αυτό λοιπόν εισερχόμενοι στην ανατολική πύλη βρίσκουμε άλλη αγορά και δύο αγωγούς ύδατος τους οποίους κατασκεύασε ο Ιούλιος Καίσαρας προσφέροντας τους στους Αθηναίους και έφερε νερό από μαρκιά Υπάρχει και άλλος αγωγός στην βόρεια πύλη τον οποίο έφτιαξε ο Θησέας Αυτά μετά την τυραννία της πόλεως των Αθηνών όπως ισχυρίζεται ο Άβαρις και ο Ηρόδοτος κατασκευάσθηκαν από δώδεκα βασιλείς Ο Κέκροπας ο δίμορφος τα ελάμπρυνε πολύ και τα καλλώπισε με μεγάλη δόξα τα μεν τείχη ανέγειρε σε ύψος το δε έδαφος έστρωσε με διαφόρων ειδών μάρμαρα και τα ιερά εντός και εκτός καταχράστηκε και αυτήν ονόμασε Αθήναraquo 58 laquoΕισερχόμενοι λοιπόν στην Ακρόπολη βρίσκουμε ένα μικρό διδασκαλείο που υπήρχε των μουσικών το οποίο ίδρυσε ο Πυθαγόρας ο Σάμιος Απέναντι αυτού υπάρχει μεγάλο ανάκτορο και κάτω από αυτό υπάρχουν πολλοί [] διακοσμημένοι με λευκά μάρμαρα συν την οροφή και τα τείχη Προς το βόρειο κλίτος υπήρχε η καγκελαρία φτιαγμένη όλη από μάρμαρο και κίονες όλα λευκά Νότια αυτής υπήρχε η Ποικίλη Στοά ωραιότατα περιχρυσμένη ολόγυρα και από την έξω πλευρά και κοσμημένη με πολύτιμους λίθους Από αυτή οι μαθητευόμενοι σε αυτήν ονομάζονταν Στωικοί φιλόσοφοι Απέναντι από αυτή άκμαζε το διδασκαλείο των μαθητών του Επίκουρουraquo 59 laquoΑναφορικά με τον ναό της Θεομήτορος τον οποίον οικοδόμησαν ο Απολλώς και ο Ευλόγιος στο όνομα του Αγνώστου Θεού έχει ως εξής Είναι δρομικός ναός και ευρύχωρος και επεκτείναται πολύ σε μήκος Τα τείχη του είναι φτιαγμένα από λευκό μάρμαρο και η θέση τους κατέστη τετράγωνη Ο κάθε τοίχος ανεγέρθη χωρίς πηλό και ασβέστη αλλά με σίδηρο και μόλυβδο Εκτός του τοίχου αφθονούν κίονες διαφόρων μεγεθών οι οποίοι περιτρέχουν κυκλικώς τον ναό Μεταξύ των δύο κιόνων περιέχεται λοξότητα Προς την ωραία πύλη και το άγιο βήμα όπου είναι κατά τον λίβα και τον θρασκιά και [] την τοποθέτηση των κιόνων επέκτεινε μέχρι μεγάλο ύψος προοδευτικά Οι κεφαλές των κιόνων είναι σκαλισμένες με σιδερένια γλυφίδα σε σχήμα φοίνικα Είναι δε τροποποιημένες Και οι δοκοί πάνω από αυτές φτιαγμένες από το λευκό μάρμαρο των τειχών έχουν από πάνω και στο τείχος συγκολλημένες πλάκες και σχηματίζεται ομοίωμα οροφής Η κύρτωση αυτών διακρίνεται Ωραιότατος τοίχος στηρίζεται από τους κίονεςraquo 60 Erich Ziebarth laquoEin griechischer Reisebericht des fuumlnfzehnten Jahrhundertsraquo Mittheilungen des k deutschen archaumlologischen Instituts Athen Abth XXIV (1899) σ 73-78

laquoΗ πόλη των Αθηνών εκτείνεται σε μια πεδιάδα μήκους περίπου 12 μιλίων και πλάτους περίπου 6 και είναι σε απόσταση περίπου 3 μιλίων από τη θάλασσα αλλά από το λιμάνι του Πειραιά απέχει πράγματι 5 μίλια Και είναι κτισμένη πάνω σε έναν βράχο πάνω σε ένα βουνό όχι πολύ ψηλό Και οι κατοικίες βρίσκονται προς τα βόρεια στην περιοχή που περιβάλλεται από τείχη όπου απλώνεται η πεδιάδα Υπάρχουν επίσης από τη δεξιά πλευρά όπου βρίσκεται η θάλασσα μερικές ακόμα οικίες και κατά την ανατολή κάποια κτίσματα έτσι ώστε όλο το βουνό περιβάλλεται από σπίτιαraquo

61 laquoΚαι στη κορυφή του βουνού βρίσκεται το κάστρο το οποίο είναι πολύ ισχυρό και περιβάλλεται με αρχαία τείχη από τετράγωνους λίθους και έχει μήκος το εν λόγω φρούριο περίπου 4 μίλιαraquo 62 laquo[]και από τη δύση στην ανατολή απλώνεται κατά μήκος ένα υπέροχο κτίριο στην όψη και στο προαναφερθέν κάστρο υπάρχει μία εκκλησία που ήδη υπήρχε και κατά την εποχή των Ρωμαίων αξιοθαύμαστη όλη από μάρμαρο και περιστοιχισμένη από κίονες και επιμήκης επίσης από τη δύση στην ανατολή ενώ στην πρόσοψη μπροστά υπάρχει εκτεταμένη σειρά αναπαραστάσεων από μάρμαρο όλες ανάγλυφες και καλυμμένες με μάρμαροraquo

Αυτή είναι και η τελευταία φορά που ο Παρθενώνας αναφέρεται ως εκκλησία και γενικότερα είναι η τελευταία περιγραφή της μεσαιωνικής Ακρόπολης από αυτόπτη μάρτυρα Βλ Τανούλας ό π σ 44 63 laquoΥπάρχει ακόμα σε αυτό το κάστρο ένα περίφημο αρχαίο ανάκτορο κοντά στην εκκλησία το οποίο είναι φτιαγμένο από μάρμαρο (όπως κατασκεύαζαν και) κατά τη ρωμαϊκή τεχνοτροπίαraquo

Πρόκειται για τα Προπύλαια Βλ Τανούλας ό π 64 laquoΣτον περιβάλλοντα χώρο υπάρχουν επίσης πολλά ακόμη αρχαία μνημεία μερικά εντός της περιοχής που τελευταία ορίστηκε από τα τείχη και μερικά εκτός αυτής Τα αρχαία τείχη καταστράφηκαν όλα όμως φαίνονται ακόμα τα ίχνη τους όπου αυτά υψώνονταν και υπάρχουν μεγάλα τείχη από τετράγωνους λίθους μερικοί από τους οποίους είναι τόσοι που ούτε 4 ζευγάρια βόδια δε θα μπορούσαν να τους μεταφέρουν Η περίμετρος των τειχών είναι μεγαλύτερη από αυτή της Πάδοβας και τα περισσότερα κτίρια που βλέπει κανείς είναι εντός των εν λόγω αρχαίων τειχώνraquo

Ίσως αυτό να σημαίνει ότι οι Οθωμανοί μόλις εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα φρόντισαν να οχυρώσουν την πόλη και το κάστρο Τανούλας ό π 65 Κατά το σιρόκο της Ανατολής υπάρχουν κάτω 20 κίονες από τους οποίους καταλαβαίνουμε ότι κάποτε υπήρχε ένα μεγάλο κτίριο τετράγωνης κάτοψης και κατά μήκος σώζεται μέρος μιας αψίδας πάνω από μία βαλλέστρα Από τη μία γωνία ως την άλλη δεν μπορούμε να υπολογίσουμε το μήκος γιατί από τη μια πλευρά δε διασώζονται αρκετά στοιχεία που να μας μαρτυρούν ως που ακριβώς εκτεινόταν το συγκεκριμένο μνημείο Παραμένουν μόνο δύο πλευρές και σε αυτή που βλέπει προς την πόλη υψώνονται 9 κίονες και στην άλλη 11 και στοιχίζονται σε αυτή τη σειρά που φαίνεται ότι ακολουθούσε τόσο έξοχα και στις άλλες πλευρές Κάποιες κολώνες που βρίσκονταν ενδιάμεσα σε αυτές που παραμένουν όρθιες βρίσκονται ακόμα καταγής κάποιες μάλιστα ολόκληρες Φαίνεται πως το συγκεκριμένο κτίριο στηριζόταν όλο στους κίονες αυτούς καθώς διατηρούνται ακόμα κάποιοι λίθοι πάνω στους κίονες που ενώνουν τον ένα με τον άλλον ενώ στη γη δε φαίνεται κανένας τοίχος παρά μόνο το κάτω μέρος από τις κολώνες και όλο το κτίσμα είναι κατασκευασμένο από εξαίσιο μάρμαρο Οι κίονες είναι τόσο μεγάλοι όσο αυτοί του Αγίου Μάρκου ωστόσο είναι σε κομμάτιαraquo

Πρόκειται για τα βουνά του Υμηττού και του Αιγάλεω τα οποία απέχουν 8 μίλια ή 88 χιλιόμετρα Βλ Paton James Morton Mediaeval and Renaissance visitors to Greek Lands Princeton 1951 σ 32 σημ 11 66 laquoΛίγο πιο μακριά από το προαναφερθέν μνημείο προς την Αθήνα υπάρχει μία ωραία αψίδα θριάμβου εξ ολοκλήρου κατασκευασμένη από υπέροχο μάρμαρο στην οποία υπάρχει η εξής επιγραφή στην πλευρά προς την Αθήνα ΑΙΔΕΙΣ ΑΘΗΝΑΙ ΘΗΣΕΩΣ Η ΠΡΙΝ ΠΟΛΙΣ ltCIA III 401gt και στην άλλη όψη προς την Ανατολή η εξής ΑΙΔΕΙΣ ΑΔΡΙΑΝΟΥ ΟΧΙ ΘΗΣΕΩΣ ΠΟΛΙΣ ltCIA III 402gtraquo

Πρόκειται για την πύλη του Αδριανού Βλ Setton όπ 67 laquoΣτη συνέχεια όχι πολύ μακριά από την περιοχή που τώρα κατοικείται προς την ανατολή στο κάστρο υπάρχει ένα κτίριο πολύ ωραίο από εξαίσιο μάρμαρο η πρόσόψη του οποίου είναι ακριβώς τετράγωνη περίπου δύο πόδια σε μήκος και μεγάλο στην όψη άνωθεν του οποίου είναι 6 κιονίσκοι και μεταξύ τους υπάρχουν μαρμάρινες πλάκες που στο βάθος σχηματίζουν ένα φεγγίτη Και πάνω από τις κολώνες υπάρχει ένα θαυμάσιο γείσο όπου είναι χαραγμένη προς το μέρος της ανατολής η επιγραφή levante αποκράτης λισιθείδου κικυνεύς εχορήγει ltCIA II 1242gt Ο τόπος του [] Ο θόλος είναι εξαίσιος διακοσμημένος με φολίδες και με ένα ανθέμιο σε τριγωνικό σχήμα Ποιός ήταν ο λόγος που οδήγησε στην ανοικοδόμηση ενός τέτοιου κτιρίου δεν μπόρεσα να ανακαλύψωraquo

Πρόκειται πιθανώς για το χορηγικό μνημείο του Λυσικράτη Βλ Setton όπ 68 laquoΑκολούθως προς το μέσο στο νότο κοντά στα τείχη του κάστρου βρίσκονται δύο κίονες από μάρμαρο στους πρόποδες αρκετά ωραίοι ωστόσο δεν κατόρθωσα να μάθω γιατί ακριβώς είχαν κτισθείraquo

Ο περιηγητής είδε μάλλον δύο ρωμαϊκούς κίονες πάνω από το Θέατρο του Διονύσου αλλά καθώς δεν πλησίασε για να παρατηρήσει από κοντά δεν μπόρεσε να καταλάβει κάτι παραπάνω για το μνημείο Βλ Setton όπ 69 Επίσης στην ίδια πλευρά περίπου μισό μίλι μακριά από το κάστρο πάνω στο βράχο υπάρχει ένα μνημείο του Καίσαρα Νέρβα Τραϊανού Αυτό είναι ένα κτίριο όλο από υπέροχο μάρμαρο επίμηκες στην όψη περίπου 4 πόδια και σε ύψος περίπου 3 και η πρόσοψη που βλέπει στην Αθήνα (έχει) σχήμα αψίδας Διακρίνεται σε 3 χώρους σε εύρος και σε 2 σε ύψος Από τους τρεις αυτούς χώρους υπάρχει ένας προς τη δύση και είναι όλος καταγής όμως στο μεσαίο υπάρχει ένας βασιλιάς που κάθεται σε μία έδρα και είναι μεγαλύτερος από τα κοινά αγάλματα των ανθρώπων Στη βάση του αγάλματος υπάρχει η εξής επιγραφή φιλοπάππος αντιφανη βησαιεύς ltCIA III 557 cgt στο ανατολικό μέρος βρίσκεται ένα παρόμοιο άγαλμα βασιλιά που κάθεται με τον ίδιο

τρόπο Στη βάση του επιγράφονται τα ακόλουθα αντίοχος βασιλέως αντιόχου ltCIA III 557 dgt και το είδωλό του είναι εξαιρετικής τέχνης και ανάμεσα στα δύο (αγάλματα) υπάρχει μια κολώνα στο δάπεδο στην οποία επιγράφονται τα εξής C Iulius C F Fabantio etc ltCIL III 552gt στον τόπο του αλλά επειδή ο χώρος ήταν σκοτεινός και μικρός η εγχάραξη δεν έγινε με τελειότητα Στο μέρος κάτω απεικονίζεται ο αυτοκράτορας πάνω σε μία άμαξα θριάμβου που την οδηγούν τέσσερα άλογα στους άλλους χώρους δηλαδή στον ένα στην ανατολή και στον άλλο στη δύση βρίσκονται τέσσερις άνδρες ντυμένοι με μακριά ενδύματα όχι όμως ένοπλοι μέρος μάλιστα του διακόσμου είναι όλο από χρυσό() τέσσερις προπορεύονται και τέσσερις ακολουθούν Όλες αυτές οι αναπαραστάσεις είναι έργα εξαιρετικής τέχνης που φέρουν την τελειότητα Το μνημείο είναι αξιοθαύμαστο ακόμα και αν είναι ήδη εν μέρει κατεστραμμένο και βρίσκεται σε ένα λόφο καθώς βλέπει κανείς το βράχο της Ακρόπολης εντούτοις φαίνεται ότι ήταν εντός των τειχών της αρχαίας πόλης όπως δείχνουν τα ερείπια του αρχαίου τείχους

Στην πραγματικότητα αναφέρεται στο μνημείο του Φιλοπάππου Διαπιστώνουμε ωστόσο ότι εκείνη την εποχή το κτίριο είχε ταυτιστεί με τον αυτοκράτορα Τραϊανό και μόλις στα τέλη του 17ου αιώνα ο Jacob Spon το συνέδεσε με το όνομα του Φιλοπάππου Βλ Setton όπ 70 laquoΣτη συνέχεια στη δυτική πλευρά υπάρχει ένα κτίριο όμοιο στην όψη με εκείνο που βρίσκεται στο βράχο όχι με τις ίδιες παραστάσεις αλλά σκέτο με επιμήκη κάτοψη με στοά με καμάρες με πολλούς κίονες περιμετρικά όλοι ακέραιοι και όλοι από μάρμαρο χωρίς καθόλου ξυλεία έργο πολύ άξιο προσοχής και παρατήρησης που υπήρξε σε κάθε εποχή ναός των θεώνraquo

Ο περιηγητής περιγράφει το Θησείο Βλ Setton όπ σ 240 71 laquoΑκολούθως σε μια πλευρά των τειχών της περιοχής μεταξύ δύσης και βοριά υπάρχει ένα μεγάλο κτίριο με τετράγωνη κάτοψη Στην πρόσοψη που βλέπει στη δύση υψώνεται μια θύρα με ένα προστώο από τέσσερις κίονες από την οποία στις μέρες μας εισέρχεται κανείς στην περιοχή Στα αριστερά της θύρας υπάρχουν 5 ωραίες και μεγάλες κολώνες με επιτοίχια διακόσμηση στα δεξιά υπάρχει μόνο τοίχος με τετράγωνες μαρμάρινες πλάκες Και όλη η πρόσοψη κοσμείται από μια σειρά αψίδες ενώ η άλλη όψη του βορρά δεν έχει κανένα διάκοσμο εκτός από το θριγκό της Ωστόσο υπάρχει ένας ωραίος τοίχος και 3 πύργοι ένας σε κάθε γωνία και ένας στη μέση Η όψη αυτή είναι σε έκταση μεγαλύτερη από όσο μια βαλλιστρίδα Κα οι δύο εν λόγω όψεις του κτίσματος σώζονται ακέραιες ενώ οι δύο άλλες έχουν καταστραφεί φαίνεται πάντως ότι υπήρξε ένα τεράστιο και όμορφο οικοδόμημαraquo

Ο Βενετός αναφέρεται στη Στοά του Αδριανού Βλ Setton όπ 72 laquoΕντός της περιοχής υπάρχει πρωτίστως και ένα κτίριο όχι πολύ μεγάλο διατηρείται εντούτοις ακέραιο με τις οκτώ του όψεις και με έναν ωραίο θόλο και κάτω ακριβώς από το γείσο βρίσκονται 8 απεικονίσεις εξαίσιες μεγαλύτερες από αγάλματα ανθρώπου Και η κάθε μορφή συλλαμβάνεται ανάγλυφα να πράττει διαφορετικά πνέουν όλες ανέμους ωστόσο άλλος φυσά χρησιμοποιώντας ένα κέρατο άλλος από την αγκαλιά του άλλος με το στόμα του και πάνω από κάθε άνεμο γράφεται το όνομά του βορράς κοκ Στις μέρες μας λειτουργεί ως ναός των Ελλήνων και είναι ένα έργο εξαιρετικό εξ ολοκλήρου από μάρμαροraquo

Πρόκειται για τον Πύργο των Αέρηδων 73 laquoΑπό την άλλη πλευρά δηλαδή τη δυτική όχι πολύ μακριά από την πλατεία είναι μια θριαμβική αψίδα αρκετά ωραία με πολλές ελληνικές επιγραφές ωστόσο δεν είναι όλες ευανάγνωστες Εκεί κοντά υπάρχει και ένας κίονας τετράγωνος περίπου ένα πόδι και μισό ψηλός και φέρει πολλές επιγραφές στη μπροστινή του όψη Λέγεται ότι ήταν οι νόμοι των Αθηναίων | Αρκετοί άλλοι κίονες και λίθοι (από κτίρια) υπάρχουν εντός και εκτός της περιοχής και πάνω τους βρίσκονται όμορφα αγάλματα και αναπαραστάσειςraquo 74 laquoΣτο λιμάνι υπάρχει ένα μεγάλο μαρμάρινο λιοντάρι το οποίο κάθεται και είναι τόσο ψηλό που ούτε ένας έφιππος άνδρας δε θα μπορούσε να αγγίξει το στόμα του από το οποίο ρέει νερό όπως από μια πηγήmiddot αυτή είναι η γνώμη κάθε ανθρώπουraquo 75 laquo[]lo dit castell sia la pus richa joya qui al mont sia e tal que entre tots los reys de cristians envides lo porien fer semblant []raquo

laquo[]το εν λόγω κάστρο (η Ακρόπολη) είναι το πολυτιμότερο κόσμημα στον κόσμο και τέτοιο που όμοιο του δεν μπορεί να βρεθεί σε κανένα άλλο βασίλειο της Χριστιανοσύνης []raquo

(Antoni Rubioacute y Lluch Los Catalanes en Grecia Uacuteltimos antildeos de su Dominacioacuten Cuadros histoacutericos Madrid 1927 σ 133) 76 laquoMio tu non vedesti mai el piugrave bello paese che questo ne la piugrave bela cortezaraquo

laquoΚαλέ μου δεν έχεις δει ποτέ σου χώρα πιο ωραία από αυτή ούτε πιο ωραίο κάστροraquo

(KM Setton Catalan Domination of Athens 1311-1388 London 1975 (revised edition) σ 206 σημ 108)

Ο περιηγητής βρισκόταν στους πρόποδες του Λυκαβηττού και έβλεπε μέρος από τα ερείπια του υδραγωγείου που

ξεκίνησε να κατασκευάζεται επί Αδριανού και ολοκληρώθηκε επί του Αντωνίνου Πίου Βλ Setton όπ σ 229

Ο Martoni παρατηρούσε ότι είχε απομείνει από το ναό του Ολυμπίου Διός Βλ Setton όπ σ 229

laquoΠερί της εισόδου του μεγάλου κάστρου- Κι εκεί κοντά βρίσκεται μια θύρα εισόδου που ήταν του προειρημένου κάστρου η οποία είσοδος αποτελείται από μαρμάρινες πέτρες (λιθοπλίνθους) με εξαίσια κατεργασία τόσο όμορφη όσο και η είσοδος του πύργου της πόλης της Κάπουας αλλά όχι τόσο μεγάλη για είσοδος όπως μου φαίνεται Επίσης έξω από την πόλη βρίσκεται αυτή η μεγάλη γέφυρα με το μεγάλο οικοδόμημα όπου άλλοτε στρατιώτες πολεμούσαν κατά ομάδες έτρεχαν από κάθε πλευρά και στο μέσο της γέφυρας διεξαγόταν η μάχηraquo

Ο Setton θεωρεί ότι η σχετική παράγραφος του Martoni De introytu qui fuerit castri περιγράφει τα Προπύλαια και το Στάδιο Βλ Setton όπ σ 229 και σημ 45 Ο Τανούλας ωστόσο εκτιμά πως η περιγραφή της εισόδου με πύργους συμμετρικούς όπως ήταν σύνηθες κατά το Μεσαίωνα στην Ιταλία μας οδηγεί κατευθείαν στην υστερορωμαϊκή πύλη γνωστή σήμερα ως laquoπύλη Beuleacuteraquo η οποία τότε δεν είχε καλυφθεί ακόμη από το μεταγενέστερο ογκώδη προμαχώνα Η είσοδος πρέπει να ήταν κλειστή όπως φαίνεται από την έκφραση του Martoni laquoθύρα εισόδου που ήταν του κάστρουraquo όπου το ρήμα βρίσκεται σε παρελθόντα χρόνο Θεωρεί ακόμα πολύ πιθανό ότι αυτό που ο Martoni ονομάζει μεγάλη γέφυρα είναι ο νότιος τοίχος του Ωδείου του Ηρώδου του Αττικού το κάτω τμήμα του οποίου ήταν θαμμένο στις επιχώσεις με αποτέλεσμα να μην διακρίνονται οι είσοδοι Συμπεραίνει μάλιστα πως ένας ελεύθερος τοίχος διάτρητος από δύο σειρές τοξωτών ανοιγμάτων ήταν φυσικό να ερμηνευθεί ως γέφυρα με δεδομένο το στρατιωτικό της χαρακτήρα καθώς εκείνη την εποχή ήταν ενταγμένη στην οχύρωση των κλιτύων της Ακρόπολης δηλαδή του Ριζοκάστρου Βλ Τανούλας Τάσος Τα Προπύλαια της Αθηναϊκής Ακρόπολης κατά τον Μεσαίωνα Αθήνα 1997 σ 39 Στο ίδιο έργο σ 42 σημ5 ο συγγραφέας εκθέτει με πειστικό τρόπο την επιχειρηματολογία του με την οποία στηρίζει την αρχαιολογική του υπόθεση έναντι της ερμηνείας του Setton Έτσι συμπεραίνει ότι η βέβαιη διαδρομή του Ν Martoni πρέπει να ήταν η εξής Υδραγωγείο του Αδριανού (Σχολή του Αριστοτέλη) Ολυμπιείο (Παλάτι του Αδριανού) θέατρο Ηρώδου του Αττικού (μεγάλη γέφυρα) πύλη Beuleacute (πόρτα εισόδου του κάστρου)

38 laquoΠερί του κάστρου των Αθηνών και της κεντρικής του αίθουσας- Ακολούθως μπήκαμε στο ίδιο το κάστρο της πόλης που βρίσκεται πάνω από αυτή [την πολιτεία] χτισμένο από μαρμάρινους λίθους και στο οποίο υπάρχει αυτή η μεγάλη αίθουσα στην οποία βρίσκονται δεκατρείς μεγάλοι κίονες Πάνω από αυτούς τους κίονες υπάρχουν δοκοί τριάντα πόδια μάκρος και πάνω από αυτές τις δοκούς υπάρχουν μαρμάρινες πλάκες τεράστιο και αξιοθαύμαστο έργο να το βλέπειςraquo

Η κεντρική αυτή αίθουσα ήταν η δυτική αίθουσα του κεντρικού κτιρίου των Προπυλαίων περιλάμβανε έξι ιωνικούς κίονες στο εσωτερικό και έξι δωρικούς στην πρόσοψη Ο Martoni μετράει δεκατρείς είτε γιατί απλά σφάλλει είτε γιατί προσμετρά και έναν από τους κίονες των πτερύγων που δεν είχε ακόμα εντοιχιστεί όπως οι υπόλοιποι Από το γεγονός αυτό και από τη σειρά της αφήγησης συνάγεται ότι ο περιηγητής μπήκε στην Ακρόπολη μέσα από το κεντρικό κτίριο των Προπυλαίων του οποίου οι κίονες ήταν ακόμη ελεύθεροι Τανούλας όπ σ 40

laquoΠερί της εκκλησίας της μεγάλης των Αθηνών και των ωραίων κτιρίων της- Κατόπιν πήγαμε στη μεγάλη εκκλησία που βρίσκεται εντός του κάστρου και είναι αφιερωμένη στην Παναγία Αυτή η εκκλησία είναι χτισμένη με μεγάλες μαρμάρινες πλάκες όλες κοσμημένες και είναι μεγάλη όπως η εκκλησία της Καπούης Την περιστοιχίζουν απ΄ έξω εξήντα μεγάλοι κίονες οι οποίοι είναι πολύ ψηλοί και φαίνεται πως με κλίμακες θα μπορούσε να φτάσει κανείς τόσο ψηλά και μάλιστα είναι τόσο μεγάλοι που χρειάζονται πέντε άνδρες στη σειρά να ενώσουν τα τεντωμένα χέρια τους για να τους αγκαλιάσουν Και πάνω στους κίονες υπάρχουν μαρμάρινες δοκοί μεγάλες και επιμήκεις από μάρμαρο Πάνω σε αυτές βρίσκεται το αίθριο του ναού Φαίνεται απίστευτο να συλλάβει το ανθρώπινο μυαλό με ποιό τρόπο μπόρεσαν να κατασκευάσουν αυτό το μεγαλοπρεπές κτίριο Περί του πρώτου ιερού- Αυτός ο ναός είχε δύο επίπεδα το ένα μετά το άλλο Στο πρώτο είναι το πρώτο ιερό στον κόσμο που ίδρυσε ο Άγιος Διονύσιος αφού ασπάστηκε την ιερή αυτή καθολική πίστηraquo

Ο περιηγητής στρογγυλοποίησε τον αριθμό των 58 κιόνων Βλ Paton όπ σ 33 σημ 17

Πρόκειται για τον αρχαίο Παρθενώνα και τον Εκατόμπεδο Βλ Setton όπ σ 230

39 laquoΠερί του κίονα που φέρει χάραγμα του Αγίου Διονυσίου- Μεταξύ των εν λόγω κιόνων βρίσκεται και ένας που φέρει χάραγμα Σε αυτόν στεκόταν μπροστά ο Άγιος Διονύσιος την εποχή που συνέβαινε το Πάθος του Κυρίου μας Ιησού Χριστού και τότε καθώς κάθε κτίσμα της Αθήνας έτρεμε συθέμελα από το σεισμό που συντάραξε ολάκερη τη γη είπε τα εξής laquoΕίτε καταστρέφεται η μηχανή του κόσμου είτε συμβαίνει κάτι στον Υιό του Θεούraquo και ακολούθως σημάδεψε με το χέρι του το συγκεκριμένο κίονα με ένα σταυρό Αυτός μάλιστα ο σταυρός παραμένει εκεί ως τις μέρες μας Η είσοδος της ίδιας εκκλησίας είναι μεγάλη όπως εκτιμώ τέσσερις κάνες στο πλάτος και πέντε στο ύψος Στην εν λόγω είσοδο υπάρχουν θύρες οι ίδιες με αυτές που βρίσκονταν στην πύλη του κάστρου της Τροίας Όταν καταστράφηκε η πολιτεία των Τρώων οι θύρες του κάστρου τους μεταφέρθηκαν στην Αθήνα και έγιναν μέρος των πυλών του ναού αυτού της Παναγίαςraquo

laquoΣχετικά με τους κίονες από πολύχρωμα ακριβά μάρμαρα ndash Το μέρος της εκκλησίας όπου στέκεται ο χορός

(των ψαλτών) είναι πολύ όμορφο και γύρω από το ιερό υψώνονται τέσσερις κίονες από πολύχρωμα ακριβά μάρμαρα και είναι τόσο μεγάλοι σε πλάτος που θα χρειάζονταν δύο άντρες με τα χέρια τους σε διάταση για να τις αγκαλιάσουν και σε ύψος είναι δύο κάνες Πάνω στους κίονες στηρίζεται ένας πολύ ωραίος τρούλος που υψώνεται άνωθεν του μεγάλου ιερού Πλησίον του ιερού βωμού υπάρχει μια ωραία και μεγάλη στέρνα στην οποία ρέει πολύ νερό όταν βρέχειraquo

laquoΠερί της εικόνας της Παναγίας που αγιογράφησε ο Άγιος Λουκάς - Κοντά στο ιερό σε ένα μικρό παρεκκλήσι που βρίσκεται στη δεξιά πλευρά του υπάρχει μια εικόνα της Παναγίας μας ζωγραφισμένη δια χειρός του ευαγγελιστή Λουκά Αυτή η εικόνα είναι στολισμένη με μαργαριτάρια και διάφορες άλλες πολύτιμες πέτρες και με πολλή προσοχή τη φύλαγαν κλειδώνοντας το παρεκκλήσι για να μην κλαπεί Περιμετρικά του ναού βρίσκονται ογδόντα μαρμάρινοι κίονες πάνω στους οποίους υπάρχουν μαρμάρινες επιμήκεις δοκοί με πλάκες από μάρμαρο στις οποίες στηρίζεται ένα πρόσθετο κτίσμα που διατρέχει περιμετρικά όλη την εκκλησία Σε κάποια κρυψώνα στον τοίχο του ναού φαίνεται το φως από μια φλόγα η οποία ποτέ δεν σβήνει θεωρείται ότι κάποτε εκεί βρισκόταν θαμμένη η σορός ενός αγίουraquo

Αν οι Βενετοί είχαν πιστεύσει ότι όντως η εικόνα αυτή ήταν δια χειρός του ευαγγελιστή Λουκά θα την είχαν μεταφέρει στο ναό του Αγίου Μάρκου της Βενετίας και θα σωζόταν πιθανότατα ως τις μέρες μας Βλ Setton όπ σ 230

Ο Setton αναφέρει ότι επρόκειτο για μία πινακοθήκη που κτίστηκε κατά τη βυζαντινή περίοδο πολύ πριν την εποχή του Μιχαήλ Χωνιάτη Setton όπ σ 231

Το φως από τη φλόγα αυτή περιγράφει και ο περιηγητής Saewulf που επισκέφθηκε την Αθήνα το 1103 Η πίστη σε αυτό εκδηλώθηκε επίσης σε ένα συγκινητικό κήρυγμα του Μιχαήλ Χωνιάτη προς το ποίμνιο των πιστών στο ναό της Παναγίας της Αθηνιώτισσας Ωστόσο οι περιηγητές του 17ου αιώνα κάνουν απλώς λόγο για ένα διαφανή στο φως λίθο που είχε εντοιχιστεί με τους λοιπούς απλούς Βλ Setton όπ

laquoΠερί των ιερών κειμηλίων της εκκλησίας των Αθηνών ndash Στη συγκεκριμένη εκκλησία την προαναφερθείσα ημέρα είδαμε τα κάτωθι ιερά κειμήλια που τα παρουσίασαν ενώπιόν μας οι φύλακες του ναού Υπήρχαν λοιπόν λείψανα από

- το κεφάλι του Αγίου Μακαρίου

- το οστό του χεριού (μπράτσο) του Αγίου Διονυσίου της Φραγκιάς

- το χέρι (μπράτσο) του Αγίου Κυπριανού

- το χέρι (μπράτσο) του Αγίου Ιουστίνου

- το οστό επίσης του Αγίου Μακκαβαίου καθώς και κειμήλια όπως ένα βιβλίο με όλα τα Ευαγγέλια γραμμένο από την Αγία Ελένη σε περγαμηνές στην ελληνική γλώσσα το οποίο και θεωρείται μέγας θησαυρόςraquo

laquoΠερί ενός ειδώλου - Έξω από τα τείχη του κάστρου βρίσκονται δύο κίονες πάνω στους οποίους λέγεται ότι κάποτε υπήρχε κάποιου εξαίσιο κτίσμα στο οποίο περικλειόταν ένα είδωλο που είχε τη δύναμη να καταστρέφει όσα πλοία πλησίαζαν εκείνη την εποχή την Αθήνα με εχθρική διάθεση όσο μακριά στη θάλασσα κι αν βρίσκονταν αυτάbull εξαιτίας λοιπόν του ειδώλου βυθίζονταν ενώ στrsquo αλήθεια λέγεται ότι όσα πλοία έρχονταν για καλό τίποτα κακό δεν πάθαιναν από το άγαλμαraquo

Ο Martoni αναφέρεται προφανώς σε δύο ρωμαϊκούς κίονες που υπάρχουν στη νότια πλαγιά της Ακρόπολης πάνω από το μνημείο του Θρασύλλου και του γιου του Θρασυκλή Φαίνεται πως ο μύθος του ειδώλου που απορρέει από αυτόν του κεφαλιού της Γοργώς ήταν ζωντανός και κατά την Αρχαιότητα και κατά το Μεσαίωνα Βλ Setton όπ σ 232

40 laquoΤην 7η Απριλίου (1436) ήλθα στην Αθήνα την ξακουστή πόλη της Αττικής όπου είδα πρώτα-πρώτα τεράστια τείχη παντού σε κατάσταση κατάρρευσης λόγω της παλαιότητας τους Και εντός και εκτός της πόλης στους αγρούς υπήρχαν μαρμάρινα κτίσματα πέρα από κάθε φαντασία -οικίες ιεροί ναοί- καθώς και διάφορα έργα τέχνης άξια παρατήρησης για την εκπληκτική τους κατασκευή και τους πελώριους κίονες αλλά όλα σε σωρούς γκρεμισμένων ερειπίων παντούraquo

Ο Ciriaco dei Pizzicolli ή Κυριάκος ο Αγκωνίτης (c 1391-1452) ήταν Ιταλός περιηγητής του 15ου αιώνα μ Χ ο οποίος επισκέφθηκε τρεις ή τέσσερις φορές την Ελλάδα μεταξύ των ετών 1435-1448 Ήλθε στην Αθήνα δύο φορές μία τον Απρίλιο του 1436 και δεύτερη φορά το 1444 Στις αρχές Απριλίου του 1436 ο Κυριάκος ο Αγκωνίτης έφτασε στην πόλη των Αθηνών πιθανόν από το Βορρά ίσως μέσω της κύριας οδού πρόσβασης που ήταν η κοιλάδα μεταξύ των βουνών της Πάρνηθας και της Πεντέλης Βλ Setton Domination σ 232 και Edward W Bodnar SJ ldquoAthens in April 1436rdquo Archaelogy Vol 23 No 2 (April 1970) σ 97

41 laquo[hellip] μια μαρμάρινη αψίδα που αποτελείται από δύο μονόλιθους [hellip] στην είσοδο ενός υδραγωγείου ένα μίλι έξω από την πόλη το οποίο έχει καταρρεύσει λόγω παλαιότητας [hellip] Οι αυτόχθονες κάτοικοι των Αθηνών το αποκαλούν Σχολή του Αριστοτέληraquo

Η δεξαμενή νερού στο Λυκαβηττό ( Το Υδραγωγείο του Αδριανού) ή αλλιώς Σχολή του Αριστοτέλη

42 laquo[Ο ναός του Ολυμπίου Διός] []Ο οίκος του αυτοκράτορα Αδριανού με τεράστιους μαρμάρινους κίονες οι περισσότεροι από τους οποίους έχουν καταρρεύσει Ωστόσο στέκονται ακόμα 21 κίονες με ακέραια τα κιονόκρανα και στοιχισμένοι σε ευθείες []Η διάμετρος τους είναι επτά πόδια Τα κιονόκρανα τους έχουν διάμετρο δεκατέσσερα πόδια Και το ύψος τους είναι εξήντα πόδιαraquo

Από τις 21 κολώνες που αναφέρει ο Αγκωνίτης μόνο 15 σώζονται σήμερα Βλ Bodnar ό π

Οι σωστές μετρήσεις είναι 6 πόδια και 3frac12 ίντσεςbull 10 πόδιαbull 55 πόδια και 5 ίντσες Βλ Bodnar ό π

laquo[]σε μια κομψή μαρμάρινη αψίδα του Υψηλότατου αυτοκράτορα Αδριανού κοντά σε αυτό το παλάτιraquo

Έτσι περιέγραψε ο Αγκωνίτης την Πύλη του Αδριανού καθώς αντέγραφε δύο επιγραφές που βρίσκονταν χαραγμένες πάνω της κοντά στο παλάτι του Ρωμαίου Αυτοκράτορα το οποίο ταυτιζόταν με το ναό του Ολυμπίου Διός Βλ Bodnar ό π σ 195

43 laquo[Το φανάρι του Δημοσθένη] []μία διακοσμητική μαρμάρινη έδρα που αποτελεί μέρος ενός προστώουraquo

Δεν ξέρουμε τι ακριβώς εννοούσε σε αυτή την περιγραφή ο Αγκωνίτης Γνωρίζουμε ότι αργότερα το μνημείο ενσωματώθηκε στην άκρη ενός μοναστηριού που προεκτεινόταν σε έναν κήπο Από το σκίτσο ενός άλλου περιηγητή του Dodwell μαθαίνουμε ότι το μέρος αυτό του μοναστηριού ήταν ανοικτό αποκαλύπτοντας έτσι το εσωτερικό του κοίλωμα που χρησίμευε ως χώρος υποδοχής ή και μελέτης των μοναχών κατά το σχέδιο του περιηγητή Ο Αγκωνίτης αντέγραψε σωστά την επιγραφή που βρισκόταν σε αυτό το μνημείο η οποία υπενθύμιζε τη νίκη του Λυσικράτη σε έναν ποιητικό αγώνα Βλ Edward W Bodnar SJ ldquoAthens in April 1436rdquo Archaelogy Vol 23 No 3 (June 1970) σ 194-195

44 laquo[Το μνημείο του Θρασύλλου] Στην πλαγιά της Ακρόπολης κοντά στο άγαλμα της Γοργώς ήταν μια περίτεχνη μαρμάρινη πρόσοψη σε ένα ρήγμα στο βράχο σε μια υπέροχα διαμορφωμένη σπηλιάraquo

Εκεί ο Κυριάκος παρατήρησε και έκανε το σχέδιο του ακέφαλου και δίχως όπλα αγάλματος του Διονύσου το οποίο εκτίθεται στο Βρετανικό Μουσείο Αντέγραψε επίσης τρεις επιγραφές οι οποίες υπενθύμιζαν νίκες σε μουσικούς διαγωνισμούς και βρίσκονταν χαραγμένες σε βάσεις που πρώτα στήριζαν τρίποδες Τον 3ο αιώνα μ Χ ο τρίποδας στο χαμηλότερο διάζωμα που αποτελούσε μνημείο της νίκης του Θρασύλλου αντικαταστάθηκε από το άγαλμα του Διονύσου Στα ψηλότερα διαζώματα και στις δύο άκρες οι τρίποδες απαθανάτιζαν τις νίκες του γιου του Θρασύλλου του Θρασυκλή Οι επιγραφές σώζονταν ακέραιες την εποχή του Κυριάκου Στις μέρες μας μόνο μία διασώζεται ολόκληρη και οι άλλες δύο αποσπασματικά Βλ Bodnar ό π σ 196

45 laquo[Ο Πύργος των Αέρηδων] Επισκεφθήκαμε ξανά τον οκταγωνικό ναό του Αιόλου Πάνω σε αυτό είναι οκτώ πτερωτές μορφές των ανέμων με τα σύμβολά τους στην κορυφή κάθε γωνιώδους τοίχου εξαιρετικά δείγματα γλυπτικής Και κάθε μορφή έχει γραμμένο το όνομα της από πάνω σε μεγαλογράμματη αττική γραφή όπως διαπιστώσαμε προχείρως από κοντάraquo

Εννοεί τον πύργο των Αέρηδων δηλαδή το ωρολόγιο του Ανδρονίκου Κυρρίστου του 1ου αιώνα π Χ Βλ Setton όπ σ 234

46 laquo[Το παλάτι του Nerio Acciajuoli] Όταν πήγα να επισκεφθώ το Nerio Acciajuoli ένα Φλωρεντινό που εκείνη την εποχή (1444) ήταν ο Πρίγκιπας της Αθήνας -πήγα μαζί με τον αδελφό του που λεγόταν και αυτός Nerio- τον συνάντησα στην Ακρόπολη το κορυφαίο κάστρο της πόλης Αλλά αυτό που παρατήρησα με ιδιαίτερη ευχαρίστηση καθώς εξέταζα προσεκτικά το θαυμάσιο ανάκτορό του ένα έργο εξαιρετικά επιμελημένο ήταν το εκπληκτικό προστώο Αποτελούνταν από τέσσερις καλά λειασμένους μαρμάρινους κίονες και από πάνω τους δέκα μαρμάρινες δοκούς στη σειρά Όταν κατόπιν ήλθαμε στην ίδια [αίθουσα που είναι] και ο κύριος χώρος (είδαμε) έξι υπερμεγέθεις κίονες με διάμετρο τρία πόδια διατεταγμένους ανά ζεύγη που υποβάσταζαν μαρμάρινα φατνώματα οροφής και εικοσιτέσσερις δοκούς τοποθετημένες σε τρεις σειρές (των οκτώ κιόνων) Αυτές οι δοκοί ήταν από λειασμένο μάρμαρο και η καθεμία (δοκός) ήταν εικοσιτέσσερα πόδια στο μάκρος και τρία πόδια στο πλάτος κατά την εκτίμησή μου Οι εντυπωσιακοί μαρμάρινοι τοίχοι ήταν και οι ίδιοι από λειασμένα κομμάτια μαρμάρου όλα ισομεγέθη Η είσοδος γινόταν από μία μόνο τεράστια θύρα ένα εκπληκτικό έργοraquo

Ο Αγκωνίτης είναι ο πρώτος δυτικός που αποκαλεί την Ακρόπολη με το όνομά της Βλ Τανούλας Τάσος Τα Προπύλαια της Αθηναϊκής Ακρόπολης κατά τον Μεσαίωνα Αθήνα 1997 σ 40

Η περιγραφή του προστώου από τον Αγκωνίτη επισημαίνει ο Τανούλας δεν αφήνει αμφιβολία ότι πρόκειται για την ανατολική στοά του κεντρικού κτιρίου των Προπυλαίων Ο περιηγητής κάνει λόγο για τέσσερις κίονες ωστόσο οι κίονες του προστώου είναι έξι πραγματικότητα που μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι δύο ακραίοι κίονες πρέπει να ήταν ενταγμένοι σε κάποιες νεότερες κατασκευές και δεν γίνονταν εύκολα αντιληπτοί Βλ Τανούλας ό π σ 40-41

Στην πραγματικότητα υπήρχαν είκοσι μία δοκοί δηλαδή μια τριάδα λιγότερο Βλ Τανούλας ό π σ 42 σημ 12

Η περιγραφή της αίθουσας συμπεραίνει ο Τανούλας δεν αφήνει αμφιβολία ότι πρόκειται για τη δυτική αίθουσα του κεντρικού κτιρίου των Προπυλαίων Βλ Τανούλας ό π σ 41

Πρόκειται για τη μεσαία πόρτα του θυραίου τοίχου Αυτό σημαίνει αναλύει ο Τανούλας ότι οι υπόλοιπες τέσσερις πόρτες

του θυραίου τοίχου έχουν φραχτεί όπως και τα μετακιόνια της δυτικής πρόσοψης του κεντρικού κτιρίου και τα διαστήματα ανάμεσα στους γωνιακούς κίονες και στις αντίστοιχες παραστάδες Κατ΄ επέκταση δεν υπάρχει άμεση επικοινωνία μεταξύ της αίθουσας και των πλάγιων πτερύγων των Προπυλαίων Μάλιστα το τελευταίο αυτό σχόλιο του περιηγητή σε συνάρτηση με τη σειρά που ακολουθεί στην περιγραφή του οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο δρόμος που οδηγούσε στο εσωτερικό της Ακρόπολης δεν περνούσε πια μέσα από τα Προπύλαια αλλά έκανε το γύρο του νότιου μισού του συγκροτήματος των Προπυλαίων για να φθάσει στην ανατολική στοά του κεντρικού κτιρίου η οποία χρησίμευε ως πρόπυλο της κατοικίας του Δούκα Η μεταβολή αυτή έχει γίνει μετά την επίσκεψη του Martoni το 1395 Βλ Τανούλας ό π

47 laquo[Ο Παρθενώνας] Ευχαριστήθηκα πολύ όταν παρατήρησα ότι στην κορυφή του κάστρου της πόλης (Ακρόπολη) υπάρχει ένας τεράστιος θαυμάσιος ναός της θεάς Αθηνάς το ευγενές έργο του Φειδία Είναι κτίριο ψηλό με 58 κίονες με επτά πόδια διάμετρο είναι διακοσμημένο με όμορφα αγάλματα και στις δύο προσόψεις του οικοδομήματος στο υψηλότερο σημείο των τοίχων και εξωτερικά στο επιστύλιο όπου φαίνεται μία μάχη των Κενταύρων εξαιρετικά προϊόντα της τέχνης του γλύπτη | Το ενδιαφέρον μου ήταν όμως να επισκεφθώ πάλι σε αυτήν την ίδια περίφημη Ακρόπολη το όμορφο ιερό της θεάς Αθηνάς Ήθελα να εξετάσω το ναό προσεκτικότερα από κάθε πλευρά Φτιαγμένο από μοναδικό λειασμένο μάρμαρο είναι το θαυμαστό έργο του Φειδία όπως γνωρίζουμε από την μαρτυρία των λόγων του Αριστοτέλη προς το βασιλιά Αλέξανδρο όπως επίσης (γνωρίζουμε) και από το δικό μας Πλίνιο και πλήθος άλλων διακεκριμένων συγγραφέων Αυτός ο εξαιρετικά θαυμάσιος ναός διατηρείται μέχρι τις μέρες μας (1444) Στηρίζεται σε 58 κίονες δώδεκα σε κάθε μία από τις δύο προσόψεις δηλαδή δύο σειρές από έξι κίονες στη μέση [μεταξύ των δύο εξωτερικών κιονοστοιχιών] και εξωτερικά από τους τοίχους του σηκού δεκαεπτά κατά μήκος κάθε πλευράς Κάθε κίονας έχει διάμετρο πέντε ποδών Υπάρχουν στοές μήκους οκτώ ποδών μεταξύ των πλευρικών κιόνων και των θαυμάσιων τοίχων του σηκού σε κάθε πλευρά Οι κίονες στηρίζουν γείσο 95 πόδια μάκρος και 4 πόδια ύψος Σε αυτά παριστάνεται η μάχη μεταξύ των Κενταύρων και των Λαπήθων η οποία έλαβε χώρα στη Θεσσαλία σκαλισμένη με θαυμαστή δεξιότητα Στις ανώτερες ζωφόρους των τεσσάρων τοίχων σε απόσταση δύο πήχεων κάτω από το πιο ψηλό σημείο των τοίχων ο καλλιτέχνης διακόσμησε με εξαιρετική τελειότητα [αναπαραστάσεις] των αθηναϊκών νικών της εποχής του Περικλή Το ύψος τους είναι περίπου αυτό ενός παιδιού δέκα ετών Στις δύο προσόψεις πάνω από όλο το τμήμα που καλύπτεται από το αέτωμα μπορεί να δει κανείς ψηλά μεγάλα πραγματικά κολοσσιαία αγάλματα ανδρών και ίππων ένας ωραίος καλλωπισμός για αυτόν τον εντυπωσιακό χώρο λατρείας Κατέβαλα μεγάλη προσπάθεια για να συμπεριλάβω ένα σχέδιο από αυτό το σπουδαίο κτίριο όπως εντυπώθηκε στα μάτια μου στο σημειωματάριο το οποίο διατηρώ και κατά τη διάρκεια του παρόντος ταξιδιού μου στην Ελλάδαraquo

Οι κίονες είναι 58 αν αριθμήσει κανείς δύο φορές τους γωνιακούς κίονες Βλ Setton Domination σ 232

Έτσι αντιλαμβάνεται τα γλυπτά ο Κυριακός Βλ Setton όπ σ 235

48 Ανώνυμος Τοπογραφία Αθηνών laquoΠερί της Αττικής Το κάστρο είναι η Ακρόπολη Το laquoισμαϊδιraquo (ισλαμικό τέμενος) είναι ο ναός της Αθηνάς Παλλάδος Χρυσοσπηλιώτισσα λέγεται η σπηλιά του θεού Πάνα Δύο κολώνες στη μία βρισκόταν το άγαλμα της θεάς Αθηνάς με κεφαλή γοργόνας και στην άλλη (κολώνα) ήταν το άγαλμα του θεού Δία Κάτω από την κολώνα αυτή υπάρχει μαρμάρινο ρολόι Λίγο παρακάτω ήταν το Λύκειο του Αριστοτέλη Στον ναό του Αγίου Γεωργίου του Αλεξανδρινού ήταν στην πλάκα () μαρμάρινο κανδύλι του Δημοσθένη Οι κολώνες () της Καλλιρρόης ήταν θέατρο και η σκηνή του Αριστοφάνη Στις δύο κολώνες του βουνού ήταν κτίσμα του Τραϊανού του αυτοκράτορα με λατινική επιγραφή Στον τεκέ του Πραΐμη ήταν ναός και σχολείο του Σωκράτη γύρω από το οποίο έχει τους δώδεκα ανέμους και τις ώρες Στον Άγιο Γεώργιο τον Ακαμάτη ήταν ο Κεραμεικός και ο ναός του Θησέως το μαρμάρινο λιοντάρι ήταν το μεγάλο υδραγωγείο των Αθηναίων και οι τάφοι των ηρώων στα βασιλικά ήταν σχολή των στωικών Στην ακαδημία ήταν σχολή του Πλάτωνοςraquo

(Καμπούρογλου Δημ Μνημεία της Ιστορίας των Αθηναίων τομ Ι Αθήνα 1891 σ 94-95)

49 Καμπούρογλου Δημ Μνημεία της Ιστορίας των Αθηναίων τομ Ι Αθήνα 1891 σ 92-94

laquoΠρώτον η Ακαδημία στην περιφέρεια των Βασιλικών δεύτερον η Ελεατική Σχολή στους Αμπελοκήπους τρίτον το Διδασκαλείο του Πλάτωνος στο Παραδείσιο [Πατήσια] τέταρτον το διδασκαλείο του Πολύζηλου στον Υμηττό και πέμπτον κοντά σε αυτό το διδασκαλείο του Διόδωρουraquo 50 laquoΜέσα στην πόλη βρίσκεται το σχολείο του Σωκράτη στο οποίο απεικονίζονται κυκλυκά οι άνδρες και οι άνεμοι Δυτικά αυτού βρίσκονται τα ανάκτορα του Θεμιστοκλή και κοντά σε αυτά οι λαμπροί οίκοι του Πλεμάρχου Πολύ κοντά σε αυτά βρίσκονται τα αγάλματα του Διός απέναντι από τα οποία υπάρχει βωμός στον

οποίο αξίζουν ταφή οι αθλητές του παγκρατίου και των ολυμπιακών αγώνων Σε αυτόν τον τόπο περιφερόμενοι οι ρήτορες διάβαζαν τους επιτάφιους λόγουςraquo 51 laquoΒόρεια αυτού του τόπου υπήρχε η πρώτη αγορά της πόλης στην οποία ο απόστολος Φίλιππος βύθισε τον γραμματέα Υπήρχαν και οι λαμπροί οίκοι της Πανδιονίδος φυλής Στο νότιο μέρος υπήρχε διδασκαλείο των Κυνικών φιλοσόφων και κοντά σε αυτό των Τραγικών έξω από την Ακρόπολη λίγο προς τα δυτικά κατοικούσαν οι θαλαμ[] και κοντά σε αυτό υπήρχε το διδασκαλείο του Σοφοκλή Νότια αυτού υπήρχε ο Άρειος Πάγος στον οποίο ο υιός του Ποσειδώνα Αλιρρόθιος θανατώθηκε από τον Άρηraquo 52 laquoΑνατολικά αυτού υπήρχαν τα ανάκτορα του Κλεονίδη και του Μιλτιάδη και κοντά σε αυτά ακόμα υπάρχει το διδασκαελίο του Αριστοτέλη Πάνω από αυτό υπάρχουν δύο κίονες Στον ανατολικό υπήρχε το άγαλμα της Αθηνάς στον δυτικό του Ποσειδώνος Ανάμεσα τους λέγεται ότι υπήρχε καφλή Γοργόνας μέσα σε σιδερένια κόγχη Υπάρχει και μαρμάρινο ηλιακό ρολόιraquo 53 laquoΑπέναντι αυτού προς το νότο υπήρχε το διδασκαλείο του Αριστοφάνη και ανατολικά αυτού ακόμα υπάρχει ο λύχνος του Δημοσθένη Κοντά αυτόν ήτα τότε το σπίτι του Θουκυδίδη και του Σόλωνος η δεύτερη αγορά και το σπίτι του Αλκμαίονα και μεγάλο λουτρό Νότια αυτού η μεγάλη αγορά της πόλησ και πολλά αξιόλογα ιερά επί της νότιας πύλης στους παραστάδες της οποίας απεικονίζονται δεκαεννέα άνδρες [] τον ένα εδίωκα Εκεί υπήρχε και το βασικό λουτρό στο οποίο θέλησαν να φοβίσουν τον Μέγα Βασίλειο με θορύβους Εκεί και το σπίτι του Μνηστάρχουraquo 54 laquoΝότια αυτών υπάρχει βασιλικός οίκος ωραίος στον οποίο ερχόμενος ο δούκας κατά καιρούς κινούνταν για το συμπόσιο Εκεί είναι και η Καλλιρρόη πηγή με τους εννέα κρουνούς στην οποία αφού πλενόταν ερχόταν στο ιερό της Ήρας και προσευχόταν τώρα μετατρεμμένο από τους ευσεβείς σε ναό της Υπεραγίας Θεοτόκουraquo 55 laquoΥπάρχει ανατολικά αυτού μεγάλη και ωραία καμάρα με τα ονόματα του Αδριανού και του Θησέα Βρίσκεται μέσα στην αυλή [] μεγάλη ετύγχανε στηριζόμενη από κάτω με πληθώρα κιόνων μέσα στην οποία υπήρχε

βασιλικός οίκος ο οποίος διακοσμήθηκε από τους δώδεκα βασιλείς που οικοδόμησαν την κορυφή [Ακρόπολη]laquo 56 laquoΑνατολικά αυτού υπάρχει το θέατρο των Αθηνών περιεχομένο σε κύκλο διαστήματος περίπου ενός μιλίου έχοντας δύο εισόδους [] η βορινή είσοδος αφθονεί η άλλη [] νότια επεκτάθηκε Το θέατρο κοσμείται κυκλικά με εκατό ζώνες φτιαγμένες από λευκό μάρμαρο στις οποίες ο λαός καθιστός παρακολουθεί αυτόν που αγωνίζεται στην πάληraquo 57 laquoΑπό αυτό λοιπόν εισερχόμενοι στην ανατολική πύλη βρίσκουμε άλλη αγορά και δύο αγωγούς ύδατος τους οποίους κατασκεύασε ο Ιούλιος Καίσαρας προσφέροντας τους στους Αθηναίους και έφερε νερό από μαρκιά Υπάρχει και άλλος αγωγός στην βόρεια πύλη τον οποίο έφτιαξε ο Θησέας Αυτά μετά την τυραννία της πόλεως των Αθηνών όπως ισχυρίζεται ο Άβαρις και ο Ηρόδοτος κατασκευάσθηκαν από δώδεκα βασιλείς Ο Κέκροπας ο δίμορφος τα ελάμπρυνε πολύ και τα καλλώπισε με μεγάλη δόξα τα μεν τείχη ανέγειρε σε ύψος το δε έδαφος έστρωσε με διαφόρων ειδών μάρμαρα και τα ιερά εντός και εκτός καταχράστηκε και αυτήν ονόμασε Αθήναraquo 58 laquoΕισερχόμενοι λοιπόν στην Ακρόπολη βρίσκουμε ένα μικρό διδασκαλείο που υπήρχε των μουσικών το οποίο ίδρυσε ο Πυθαγόρας ο Σάμιος Απέναντι αυτού υπάρχει μεγάλο ανάκτορο και κάτω από αυτό υπάρχουν πολλοί [] διακοσμημένοι με λευκά μάρμαρα συν την οροφή και τα τείχη Προς το βόρειο κλίτος υπήρχε η καγκελαρία φτιαγμένη όλη από μάρμαρο και κίονες όλα λευκά Νότια αυτής υπήρχε η Ποικίλη Στοά ωραιότατα περιχρυσμένη ολόγυρα και από την έξω πλευρά και κοσμημένη με πολύτιμους λίθους Από αυτή οι μαθητευόμενοι σε αυτήν ονομάζονταν Στωικοί φιλόσοφοι Απέναντι από αυτή άκμαζε το διδασκαλείο των μαθητών του Επίκουρουraquo 59 laquoΑναφορικά με τον ναό της Θεομήτορος τον οποίον οικοδόμησαν ο Απολλώς και ο Ευλόγιος στο όνομα του Αγνώστου Θεού έχει ως εξής Είναι δρομικός ναός και ευρύχωρος και επεκτείναται πολύ σε μήκος Τα τείχη του είναι φτιαγμένα από λευκό μάρμαρο και η θέση τους κατέστη τετράγωνη Ο κάθε τοίχος ανεγέρθη χωρίς πηλό και ασβέστη αλλά με σίδηρο και μόλυβδο Εκτός του τοίχου αφθονούν κίονες διαφόρων μεγεθών οι οποίοι περιτρέχουν κυκλικώς τον ναό Μεταξύ των δύο κιόνων περιέχεται λοξότητα Προς την ωραία πύλη και το άγιο βήμα όπου είναι κατά τον λίβα και τον θρασκιά και [] την τοποθέτηση των κιόνων επέκτεινε μέχρι μεγάλο ύψος προοδευτικά Οι κεφαλές των κιόνων είναι σκαλισμένες με σιδερένια γλυφίδα σε σχήμα φοίνικα Είναι δε τροποποιημένες Και οι δοκοί πάνω από αυτές φτιαγμένες από το λευκό μάρμαρο των τειχών έχουν από πάνω και στο τείχος συγκολλημένες πλάκες και σχηματίζεται ομοίωμα οροφής Η κύρτωση αυτών διακρίνεται Ωραιότατος τοίχος στηρίζεται από τους κίονεςraquo 60 Erich Ziebarth laquoEin griechischer Reisebericht des fuumlnfzehnten Jahrhundertsraquo Mittheilungen des k deutschen archaumlologischen Instituts Athen Abth XXIV (1899) σ 73-78

laquoΗ πόλη των Αθηνών εκτείνεται σε μια πεδιάδα μήκους περίπου 12 μιλίων και πλάτους περίπου 6 και είναι σε απόσταση περίπου 3 μιλίων από τη θάλασσα αλλά από το λιμάνι του Πειραιά απέχει πράγματι 5 μίλια Και είναι κτισμένη πάνω σε έναν βράχο πάνω σε ένα βουνό όχι πολύ ψηλό Και οι κατοικίες βρίσκονται προς τα βόρεια στην περιοχή που περιβάλλεται από τείχη όπου απλώνεται η πεδιάδα Υπάρχουν επίσης από τη δεξιά πλευρά όπου βρίσκεται η θάλασσα μερικές ακόμα οικίες και κατά την ανατολή κάποια κτίσματα έτσι ώστε όλο το βουνό περιβάλλεται από σπίτιαraquo

61 laquoΚαι στη κορυφή του βουνού βρίσκεται το κάστρο το οποίο είναι πολύ ισχυρό και περιβάλλεται με αρχαία τείχη από τετράγωνους λίθους και έχει μήκος το εν λόγω φρούριο περίπου 4 μίλιαraquo 62 laquo[]και από τη δύση στην ανατολή απλώνεται κατά μήκος ένα υπέροχο κτίριο στην όψη και στο προαναφερθέν κάστρο υπάρχει μία εκκλησία που ήδη υπήρχε και κατά την εποχή των Ρωμαίων αξιοθαύμαστη όλη από μάρμαρο και περιστοιχισμένη από κίονες και επιμήκης επίσης από τη δύση στην ανατολή ενώ στην πρόσοψη μπροστά υπάρχει εκτεταμένη σειρά αναπαραστάσεων από μάρμαρο όλες ανάγλυφες και καλυμμένες με μάρμαροraquo

Αυτή είναι και η τελευταία φορά που ο Παρθενώνας αναφέρεται ως εκκλησία και γενικότερα είναι η τελευταία περιγραφή της μεσαιωνικής Ακρόπολης από αυτόπτη μάρτυρα Βλ Τανούλας ό π σ 44 63 laquoΥπάρχει ακόμα σε αυτό το κάστρο ένα περίφημο αρχαίο ανάκτορο κοντά στην εκκλησία το οποίο είναι φτιαγμένο από μάρμαρο (όπως κατασκεύαζαν και) κατά τη ρωμαϊκή τεχνοτροπίαraquo

Πρόκειται για τα Προπύλαια Βλ Τανούλας ό π 64 laquoΣτον περιβάλλοντα χώρο υπάρχουν επίσης πολλά ακόμη αρχαία μνημεία μερικά εντός της περιοχής που τελευταία ορίστηκε από τα τείχη και μερικά εκτός αυτής Τα αρχαία τείχη καταστράφηκαν όλα όμως φαίνονται ακόμα τα ίχνη τους όπου αυτά υψώνονταν και υπάρχουν μεγάλα τείχη από τετράγωνους λίθους μερικοί από τους οποίους είναι τόσοι που ούτε 4 ζευγάρια βόδια δε θα μπορούσαν να τους μεταφέρουν Η περίμετρος των τειχών είναι μεγαλύτερη από αυτή της Πάδοβας και τα περισσότερα κτίρια που βλέπει κανείς είναι εντός των εν λόγω αρχαίων τειχώνraquo

Ίσως αυτό να σημαίνει ότι οι Οθωμανοί μόλις εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα φρόντισαν να οχυρώσουν την πόλη και το κάστρο Τανούλας ό π 65 Κατά το σιρόκο της Ανατολής υπάρχουν κάτω 20 κίονες από τους οποίους καταλαβαίνουμε ότι κάποτε υπήρχε ένα μεγάλο κτίριο τετράγωνης κάτοψης και κατά μήκος σώζεται μέρος μιας αψίδας πάνω από μία βαλλέστρα Από τη μία γωνία ως την άλλη δεν μπορούμε να υπολογίσουμε το μήκος γιατί από τη μια πλευρά δε διασώζονται αρκετά στοιχεία που να μας μαρτυρούν ως που ακριβώς εκτεινόταν το συγκεκριμένο μνημείο Παραμένουν μόνο δύο πλευρές και σε αυτή που βλέπει προς την πόλη υψώνονται 9 κίονες και στην άλλη 11 και στοιχίζονται σε αυτή τη σειρά που φαίνεται ότι ακολουθούσε τόσο έξοχα και στις άλλες πλευρές Κάποιες κολώνες που βρίσκονταν ενδιάμεσα σε αυτές που παραμένουν όρθιες βρίσκονται ακόμα καταγής κάποιες μάλιστα ολόκληρες Φαίνεται πως το συγκεκριμένο κτίριο στηριζόταν όλο στους κίονες αυτούς καθώς διατηρούνται ακόμα κάποιοι λίθοι πάνω στους κίονες που ενώνουν τον ένα με τον άλλον ενώ στη γη δε φαίνεται κανένας τοίχος παρά μόνο το κάτω μέρος από τις κολώνες και όλο το κτίσμα είναι κατασκευασμένο από εξαίσιο μάρμαρο Οι κίονες είναι τόσο μεγάλοι όσο αυτοί του Αγίου Μάρκου ωστόσο είναι σε κομμάτιαraquo

Πρόκειται για τα βουνά του Υμηττού και του Αιγάλεω τα οποία απέχουν 8 μίλια ή 88 χιλιόμετρα Βλ Paton James Morton Mediaeval and Renaissance visitors to Greek Lands Princeton 1951 σ 32 σημ 11 66 laquoΛίγο πιο μακριά από το προαναφερθέν μνημείο προς την Αθήνα υπάρχει μία ωραία αψίδα θριάμβου εξ ολοκλήρου κατασκευασμένη από υπέροχο μάρμαρο στην οποία υπάρχει η εξής επιγραφή στην πλευρά προς την Αθήνα ΑΙΔΕΙΣ ΑΘΗΝΑΙ ΘΗΣΕΩΣ Η ΠΡΙΝ ΠΟΛΙΣ ltCIA III 401gt και στην άλλη όψη προς την Ανατολή η εξής ΑΙΔΕΙΣ ΑΔΡΙΑΝΟΥ ΟΧΙ ΘΗΣΕΩΣ ΠΟΛΙΣ ltCIA III 402gtraquo

Πρόκειται για την πύλη του Αδριανού Βλ Setton όπ 67 laquoΣτη συνέχεια όχι πολύ μακριά από την περιοχή που τώρα κατοικείται προς την ανατολή στο κάστρο υπάρχει ένα κτίριο πολύ ωραίο από εξαίσιο μάρμαρο η πρόσόψη του οποίου είναι ακριβώς τετράγωνη περίπου δύο πόδια σε μήκος και μεγάλο στην όψη άνωθεν του οποίου είναι 6 κιονίσκοι και μεταξύ τους υπάρχουν μαρμάρινες πλάκες που στο βάθος σχηματίζουν ένα φεγγίτη Και πάνω από τις κολώνες υπάρχει ένα θαυμάσιο γείσο όπου είναι χαραγμένη προς το μέρος της ανατολής η επιγραφή levante αποκράτης λισιθείδου κικυνεύς εχορήγει ltCIA II 1242gt Ο τόπος του [] Ο θόλος είναι εξαίσιος διακοσμημένος με φολίδες και με ένα ανθέμιο σε τριγωνικό σχήμα Ποιός ήταν ο λόγος που οδήγησε στην ανοικοδόμηση ενός τέτοιου κτιρίου δεν μπόρεσα να ανακαλύψωraquo

Πρόκειται πιθανώς για το χορηγικό μνημείο του Λυσικράτη Βλ Setton όπ 68 laquoΑκολούθως προς το μέσο στο νότο κοντά στα τείχη του κάστρου βρίσκονται δύο κίονες από μάρμαρο στους πρόποδες αρκετά ωραίοι ωστόσο δεν κατόρθωσα να μάθω γιατί ακριβώς είχαν κτισθείraquo

Ο περιηγητής είδε μάλλον δύο ρωμαϊκούς κίονες πάνω από το Θέατρο του Διονύσου αλλά καθώς δεν πλησίασε για να παρατηρήσει από κοντά δεν μπόρεσε να καταλάβει κάτι παραπάνω για το μνημείο Βλ Setton όπ 69 Επίσης στην ίδια πλευρά περίπου μισό μίλι μακριά από το κάστρο πάνω στο βράχο υπάρχει ένα μνημείο του Καίσαρα Νέρβα Τραϊανού Αυτό είναι ένα κτίριο όλο από υπέροχο μάρμαρο επίμηκες στην όψη περίπου 4 πόδια και σε ύψος περίπου 3 και η πρόσοψη που βλέπει στην Αθήνα (έχει) σχήμα αψίδας Διακρίνεται σε 3 χώρους σε εύρος και σε 2 σε ύψος Από τους τρεις αυτούς χώρους υπάρχει ένας προς τη δύση και είναι όλος καταγής όμως στο μεσαίο υπάρχει ένας βασιλιάς που κάθεται σε μία έδρα και είναι μεγαλύτερος από τα κοινά αγάλματα των ανθρώπων Στη βάση του αγάλματος υπάρχει η εξής επιγραφή φιλοπάππος αντιφανη βησαιεύς ltCIA III 557 cgt στο ανατολικό μέρος βρίσκεται ένα παρόμοιο άγαλμα βασιλιά που κάθεται με τον ίδιο

τρόπο Στη βάση του επιγράφονται τα ακόλουθα αντίοχος βασιλέως αντιόχου ltCIA III 557 dgt και το είδωλό του είναι εξαιρετικής τέχνης και ανάμεσα στα δύο (αγάλματα) υπάρχει μια κολώνα στο δάπεδο στην οποία επιγράφονται τα εξής C Iulius C F Fabantio etc ltCIL III 552gt στον τόπο του αλλά επειδή ο χώρος ήταν σκοτεινός και μικρός η εγχάραξη δεν έγινε με τελειότητα Στο μέρος κάτω απεικονίζεται ο αυτοκράτορας πάνω σε μία άμαξα θριάμβου που την οδηγούν τέσσερα άλογα στους άλλους χώρους δηλαδή στον ένα στην ανατολή και στον άλλο στη δύση βρίσκονται τέσσερις άνδρες ντυμένοι με μακριά ενδύματα όχι όμως ένοπλοι μέρος μάλιστα του διακόσμου είναι όλο από χρυσό() τέσσερις προπορεύονται και τέσσερις ακολουθούν Όλες αυτές οι αναπαραστάσεις είναι έργα εξαιρετικής τέχνης που φέρουν την τελειότητα Το μνημείο είναι αξιοθαύμαστο ακόμα και αν είναι ήδη εν μέρει κατεστραμμένο και βρίσκεται σε ένα λόφο καθώς βλέπει κανείς το βράχο της Ακρόπολης εντούτοις φαίνεται ότι ήταν εντός των τειχών της αρχαίας πόλης όπως δείχνουν τα ερείπια του αρχαίου τείχους

Στην πραγματικότητα αναφέρεται στο μνημείο του Φιλοπάππου Διαπιστώνουμε ωστόσο ότι εκείνη την εποχή το κτίριο είχε ταυτιστεί με τον αυτοκράτορα Τραϊανό και μόλις στα τέλη του 17ου αιώνα ο Jacob Spon το συνέδεσε με το όνομα του Φιλοπάππου Βλ Setton όπ 70 laquoΣτη συνέχεια στη δυτική πλευρά υπάρχει ένα κτίριο όμοιο στην όψη με εκείνο που βρίσκεται στο βράχο όχι με τις ίδιες παραστάσεις αλλά σκέτο με επιμήκη κάτοψη με στοά με καμάρες με πολλούς κίονες περιμετρικά όλοι ακέραιοι και όλοι από μάρμαρο χωρίς καθόλου ξυλεία έργο πολύ άξιο προσοχής και παρατήρησης που υπήρξε σε κάθε εποχή ναός των θεώνraquo

Ο περιηγητής περιγράφει το Θησείο Βλ Setton όπ σ 240 71 laquoΑκολούθως σε μια πλευρά των τειχών της περιοχής μεταξύ δύσης και βοριά υπάρχει ένα μεγάλο κτίριο με τετράγωνη κάτοψη Στην πρόσοψη που βλέπει στη δύση υψώνεται μια θύρα με ένα προστώο από τέσσερις κίονες από την οποία στις μέρες μας εισέρχεται κανείς στην περιοχή Στα αριστερά της θύρας υπάρχουν 5 ωραίες και μεγάλες κολώνες με επιτοίχια διακόσμηση στα δεξιά υπάρχει μόνο τοίχος με τετράγωνες μαρμάρινες πλάκες Και όλη η πρόσοψη κοσμείται από μια σειρά αψίδες ενώ η άλλη όψη του βορρά δεν έχει κανένα διάκοσμο εκτός από το θριγκό της Ωστόσο υπάρχει ένας ωραίος τοίχος και 3 πύργοι ένας σε κάθε γωνία και ένας στη μέση Η όψη αυτή είναι σε έκταση μεγαλύτερη από όσο μια βαλλιστρίδα Κα οι δύο εν λόγω όψεις του κτίσματος σώζονται ακέραιες ενώ οι δύο άλλες έχουν καταστραφεί φαίνεται πάντως ότι υπήρξε ένα τεράστιο και όμορφο οικοδόμημαraquo

Ο Βενετός αναφέρεται στη Στοά του Αδριανού Βλ Setton όπ 72 laquoΕντός της περιοχής υπάρχει πρωτίστως και ένα κτίριο όχι πολύ μεγάλο διατηρείται εντούτοις ακέραιο με τις οκτώ του όψεις και με έναν ωραίο θόλο και κάτω ακριβώς από το γείσο βρίσκονται 8 απεικονίσεις εξαίσιες μεγαλύτερες από αγάλματα ανθρώπου Και η κάθε μορφή συλλαμβάνεται ανάγλυφα να πράττει διαφορετικά πνέουν όλες ανέμους ωστόσο άλλος φυσά χρησιμοποιώντας ένα κέρατο άλλος από την αγκαλιά του άλλος με το στόμα του και πάνω από κάθε άνεμο γράφεται το όνομά του βορράς κοκ Στις μέρες μας λειτουργεί ως ναός των Ελλήνων και είναι ένα έργο εξαιρετικό εξ ολοκλήρου από μάρμαροraquo

Πρόκειται για τον Πύργο των Αέρηδων 73 laquoΑπό την άλλη πλευρά δηλαδή τη δυτική όχι πολύ μακριά από την πλατεία είναι μια θριαμβική αψίδα αρκετά ωραία με πολλές ελληνικές επιγραφές ωστόσο δεν είναι όλες ευανάγνωστες Εκεί κοντά υπάρχει και ένας κίονας τετράγωνος περίπου ένα πόδι και μισό ψηλός και φέρει πολλές επιγραφές στη μπροστινή του όψη Λέγεται ότι ήταν οι νόμοι των Αθηναίων | Αρκετοί άλλοι κίονες και λίθοι (από κτίρια) υπάρχουν εντός και εκτός της περιοχής και πάνω τους βρίσκονται όμορφα αγάλματα και αναπαραστάσειςraquo 74 laquoΣτο λιμάνι υπάρχει ένα μεγάλο μαρμάρινο λιοντάρι το οποίο κάθεται και είναι τόσο ψηλό που ούτε ένας έφιππος άνδρας δε θα μπορούσε να αγγίξει το στόμα του από το οποίο ρέει νερό όπως από μια πηγήmiddot αυτή είναι η γνώμη κάθε ανθρώπουraquo 75 laquo[]lo dit castell sia la pus richa joya qui al mont sia e tal que entre tots los reys de cristians envides lo porien fer semblant []raquo

laquo[]το εν λόγω κάστρο (η Ακρόπολη) είναι το πολυτιμότερο κόσμημα στον κόσμο και τέτοιο που όμοιο του δεν μπορεί να βρεθεί σε κανένα άλλο βασίλειο της Χριστιανοσύνης []raquo

(Antoni Rubioacute y Lluch Los Catalanes en Grecia Uacuteltimos antildeos de su Dominacioacuten Cuadros histoacutericos Madrid 1927 σ 133) 76 laquoMio tu non vedesti mai el piugrave bello paese che questo ne la piugrave bela cortezaraquo

laquoΚαλέ μου δεν έχεις δει ποτέ σου χώρα πιο ωραία από αυτή ούτε πιο ωραίο κάστροraquo

(KM Setton Catalan Domination of Athens 1311-1388 London 1975 (revised edition) σ 206 σημ 108)

laquoΣχετικά με τους κίονες από πολύχρωμα ακριβά μάρμαρα ndash Το μέρος της εκκλησίας όπου στέκεται ο χορός

(των ψαλτών) είναι πολύ όμορφο και γύρω από το ιερό υψώνονται τέσσερις κίονες από πολύχρωμα ακριβά μάρμαρα και είναι τόσο μεγάλοι σε πλάτος που θα χρειάζονταν δύο άντρες με τα χέρια τους σε διάταση για να τις αγκαλιάσουν και σε ύψος είναι δύο κάνες Πάνω στους κίονες στηρίζεται ένας πολύ ωραίος τρούλος που υψώνεται άνωθεν του μεγάλου ιερού Πλησίον του ιερού βωμού υπάρχει μια ωραία και μεγάλη στέρνα στην οποία ρέει πολύ νερό όταν βρέχειraquo

laquoΠερί της εικόνας της Παναγίας που αγιογράφησε ο Άγιος Λουκάς - Κοντά στο ιερό σε ένα μικρό παρεκκλήσι που βρίσκεται στη δεξιά πλευρά του υπάρχει μια εικόνα της Παναγίας μας ζωγραφισμένη δια χειρός του ευαγγελιστή Λουκά Αυτή η εικόνα είναι στολισμένη με μαργαριτάρια και διάφορες άλλες πολύτιμες πέτρες και με πολλή προσοχή τη φύλαγαν κλειδώνοντας το παρεκκλήσι για να μην κλαπεί Περιμετρικά του ναού βρίσκονται ογδόντα μαρμάρινοι κίονες πάνω στους οποίους υπάρχουν μαρμάρινες επιμήκεις δοκοί με πλάκες από μάρμαρο στις οποίες στηρίζεται ένα πρόσθετο κτίσμα που διατρέχει περιμετρικά όλη την εκκλησία Σε κάποια κρυψώνα στον τοίχο του ναού φαίνεται το φως από μια φλόγα η οποία ποτέ δεν σβήνει θεωρείται ότι κάποτε εκεί βρισκόταν θαμμένη η σορός ενός αγίουraquo

Αν οι Βενετοί είχαν πιστεύσει ότι όντως η εικόνα αυτή ήταν δια χειρός του ευαγγελιστή Λουκά θα την είχαν μεταφέρει στο ναό του Αγίου Μάρκου της Βενετίας και θα σωζόταν πιθανότατα ως τις μέρες μας Βλ Setton όπ σ 230

Ο Setton αναφέρει ότι επρόκειτο για μία πινακοθήκη που κτίστηκε κατά τη βυζαντινή περίοδο πολύ πριν την εποχή του Μιχαήλ Χωνιάτη Setton όπ σ 231

Το φως από τη φλόγα αυτή περιγράφει και ο περιηγητής Saewulf που επισκέφθηκε την Αθήνα το 1103 Η πίστη σε αυτό εκδηλώθηκε επίσης σε ένα συγκινητικό κήρυγμα του Μιχαήλ Χωνιάτη προς το ποίμνιο των πιστών στο ναό της Παναγίας της Αθηνιώτισσας Ωστόσο οι περιηγητές του 17ου αιώνα κάνουν απλώς λόγο για ένα διαφανή στο φως λίθο που είχε εντοιχιστεί με τους λοιπούς απλούς Βλ Setton όπ

laquoΠερί των ιερών κειμηλίων της εκκλησίας των Αθηνών ndash Στη συγκεκριμένη εκκλησία την προαναφερθείσα ημέρα είδαμε τα κάτωθι ιερά κειμήλια που τα παρουσίασαν ενώπιόν μας οι φύλακες του ναού Υπήρχαν λοιπόν λείψανα από

- το κεφάλι του Αγίου Μακαρίου

- το οστό του χεριού (μπράτσο) του Αγίου Διονυσίου της Φραγκιάς

- το χέρι (μπράτσο) του Αγίου Κυπριανού

- το χέρι (μπράτσο) του Αγίου Ιουστίνου

- το οστό επίσης του Αγίου Μακκαβαίου καθώς και κειμήλια όπως ένα βιβλίο με όλα τα Ευαγγέλια γραμμένο από την Αγία Ελένη σε περγαμηνές στην ελληνική γλώσσα το οποίο και θεωρείται μέγας θησαυρόςraquo

laquoΠερί ενός ειδώλου - Έξω από τα τείχη του κάστρου βρίσκονται δύο κίονες πάνω στους οποίους λέγεται ότι κάποτε υπήρχε κάποιου εξαίσιο κτίσμα στο οποίο περικλειόταν ένα είδωλο που είχε τη δύναμη να καταστρέφει όσα πλοία πλησίαζαν εκείνη την εποχή την Αθήνα με εχθρική διάθεση όσο μακριά στη θάλασσα κι αν βρίσκονταν αυτάbull εξαιτίας λοιπόν του ειδώλου βυθίζονταν ενώ στrsquo αλήθεια λέγεται ότι όσα πλοία έρχονταν για καλό τίποτα κακό δεν πάθαιναν από το άγαλμαraquo

Ο Martoni αναφέρεται προφανώς σε δύο ρωμαϊκούς κίονες που υπάρχουν στη νότια πλαγιά της Ακρόπολης πάνω από το μνημείο του Θρασύλλου και του γιου του Θρασυκλή Φαίνεται πως ο μύθος του ειδώλου που απορρέει από αυτόν του κεφαλιού της Γοργώς ήταν ζωντανός και κατά την Αρχαιότητα και κατά το Μεσαίωνα Βλ Setton όπ σ 232

40 laquoΤην 7η Απριλίου (1436) ήλθα στην Αθήνα την ξακουστή πόλη της Αττικής όπου είδα πρώτα-πρώτα τεράστια τείχη παντού σε κατάσταση κατάρρευσης λόγω της παλαιότητας τους Και εντός και εκτός της πόλης στους αγρούς υπήρχαν μαρμάρινα κτίσματα πέρα από κάθε φαντασία -οικίες ιεροί ναοί- καθώς και διάφορα έργα τέχνης άξια παρατήρησης για την εκπληκτική τους κατασκευή και τους πελώριους κίονες αλλά όλα σε σωρούς γκρεμισμένων ερειπίων παντούraquo

Ο Ciriaco dei Pizzicolli ή Κυριάκος ο Αγκωνίτης (c 1391-1452) ήταν Ιταλός περιηγητής του 15ου αιώνα μ Χ ο οποίος επισκέφθηκε τρεις ή τέσσερις φορές την Ελλάδα μεταξύ των ετών 1435-1448 Ήλθε στην Αθήνα δύο φορές μία τον Απρίλιο του 1436 και δεύτερη φορά το 1444 Στις αρχές Απριλίου του 1436 ο Κυριάκος ο Αγκωνίτης έφτασε στην πόλη των Αθηνών πιθανόν από το Βορρά ίσως μέσω της κύριας οδού πρόσβασης που ήταν η κοιλάδα μεταξύ των βουνών της Πάρνηθας και της Πεντέλης Βλ Setton Domination σ 232 και Edward W Bodnar SJ ldquoAthens in April 1436rdquo Archaelogy Vol 23 No 2 (April 1970) σ 97

41 laquo[hellip] μια μαρμάρινη αψίδα που αποτελείται από δύο μονόλιθους [hellip] στην είσοδο ενός υδραγωγείου ένα μίλι έξω από την πόλη το οποίο έχει καταρρεύσει λόγω παλαιότητας [hellip] Οι αυτόχθονες κάτοικοι των Αθηνών το αποκαλούν Σχολή του Αριστοτέληraquo

Η δεξαμενή νερού στο Λυκαβηττό ( Το Υδραγωγείο του Αδριανού) ή αλλιώς Σχολή του Αριστοτέλη

42 laquo[Ο ναός του Ολυμπίου Διός] []Ο οίκος του αυτοκράτορα Αδριανού με τεράστιους μαρμάρινους κίονες οι περισσότεροι από τους οποίους έχουν καταρρεύσει Ωστόσο στέκονται ακόμα 21 κίονες με ακέραια τα κιονόκρανα και στοιχισμένοι σε ευθείες []Η διάμετρος τους είναι επτά πόδια Τα κιονόκρανα τους έχουν διάμετρο δεκατέσσερα πόδια Και το ύψος τους είναι εξήντα πόδιαraquo

Από τις 21 κολώνες που αναφέρει ο Αγκωνίτης μόνο 15 σώζονται σήμερα Βλ Bodnar ό π

Οι σωστές μετρήσεις είναι 6 πόδια και 3frac12 ίντσεςbull 10 πόδιαbull 55 πόδια και 5 ίντσες Βλ Bodnar ό π

laquo[]σε μια κομψή μαρμάρινη αψίδα του Υψηλότατου αυτοκράτορα Αδριανού κοντά σε αυτό το παλάτιraquo

Έτσι περιέγραψε ο Αγκωνίτης την Πύλη του Αδριανού καθώς αντέγραφε δύο επιγραφές που βρίσκονταν χαραγμένες πάνω της κοντά στο παλάτι του Ρωμαίου Αυτοκράτορα το οποίο ταυτιζόταν με το ναό του Ολυμπίου Διός Βλ Bodnar ό π σ 195

43 laquo[Το φανάρι του Δημοσθένη] []μία διακοσμητική μαρμάρινη έδρα που αποτελεί μέρος ενός προστώουraquo

Δεν ξέρουμε τι ακριβώς εννοούσε σε αυτή την περιγραφή ο Αγκωνίτης Γνωρίζουμε ότι αργότερα το μνημείο ενσωματώθηκε στην άκρη ενός μοναστηριού που προεκτεινόταν σε έναν κήπο Από το σκίτσο ενός άλλου περιηγητή του Dodwell μαθαίνουμε ότι το μέρος αυτό του μοναστηριού ήταν ανοικτό αποκαλύπτοντας έτσι το εσωτερικό του κοίλωμα που χρησίμευε ως χώρος υποδοχής ή και μελέτης των μοναχών κατά το σχέδιο του περιηγητή Ο Αγκωνίτης αντέγραψε σωστά την επιγραφή που βρισκόταν σε αυτό το μνημείο η οποία υπενθύμιζε τη νίκη του Λυσικράτη σε έναν ποιητικό αγώνα Βλ Edward W Bodnar SJ ldquoAthens in April 1436rdquo Archaelogy Vol 23 No 3 (June 1970) σ 194-195

44 laquo[Το μνημείο του Θρασύλλου] Στην πλαγιά της Ακρόπολης κοντά στο άγαλμα της Γοργώς ήταν μια περίτεχνη μαρμάρινη πρόσοψη σε ένα ρήγμα στο βράχο σε μια υπέροχα διαμορφωμένη σπηλιάraquo

Εκεί ο Κυριάκος παρατήρησε και έκανε το σχέδιο του ακέφαλου και δίχως όπλα αγάλματος του Διονύσου το οποίο εκτίθεται στο Βρετανικό Μουσείο Αντέγραψε επίσης τρεις επιγραφές οι οποίες υπενθύμιζαν νίκες σε μουσικούς διαγωνισμούς και βρίσκονταν χαραγμένες σε βάσεις που πρώτα στήριζαν τρίποδες Τον 3ο αιώνα μ Χ ο τρίποδας στο χαμηλότερο διάζωμα που αποτελούσε μνημείο της νίκης του Θρασύλλου αντικαταστάθηκε από το άγαλμα του Διονύσου Στα ψηλότερα διαζώματα και στις δύο άκρες οι τρίποδες απαθανάτιζαν τις νίκες του γιου του Θρασύλλου του Θρασυκλή Οι επιγραφές σώζονταν ακέραιες την εποχή του Κυριάκου Στις μέρες μας μόνο μία διασώζεται ολόκληρη και οι άλλες δύο αποσπασματικά Βλ Bodnar ό π σ 196

45 laquo[Ο Πύργος των Αέρηδων] Επισκεφθήκαμε ξανά τον οκταγωνικό ναό του Αιόλου Πάνω σε αυτό είναι οκτώ πτερωτές μορφές των ανέμων με τα σύμβολά τους στην κορυφή κάθε γωνιώδους τοίχου εξαιρετικά δείγματα γλυπτικής Και κάθε μορφή έχει γραμμένο το όνομα της από πάνω σε μεγαλογράμματη αττική γραφή όπως διαπιστώσαμε προχείρως από κοντάraquo

Εννοεί τον πύργο των Αέρηδων δηλαδή το ωρολόγιο του Ανδρονίκου Κυρρίστου του 1ου αιώνα π Χ Βλ Setton όπ σ 234

46 laquo[Το παλάτι του Nerio Acciajuoli] Όταν πήγα να επισκεφθώ το Nerio Acciajuoli ένα Φλωρεντινό που εκείνη την εποχή (1444) ήταν ο Πρίγκιπας της Αθήνας -πήγα μαζί με τον αδελφό του που λεγόταν και αυτός Nerio- τον συνάντησα στην Ακρόπολη το κορυφαίο κάστρο της πόλης Αλλά αυτό που παρατήρησα με ιδιαίτερη ευχαρίστηση καθώς εξέταζα προσεκτικά το θαυμάσιο ανάκτορό του ένα έργο εξαιρετικά επιμελημένο ήταν το εκπληκτικό προστώο Αποτελούνταν από τέσσερις καλά λειασμένους μαρμάρινους κίονες και από πάνω τους δέκα μαρμάρινες δοκούς στη σειρά Όταν κατόπιν ήλθαμε στην ίδια [αίθουσα που είναι] και ο κύριος χώρος (είδαμε) έξι υπερμεγέθεις κίονες με διάμετρο τρία πόδια διατεταγμένους ανά ζεύγη που υποβάσταζαν μαρμάρινα φατνώματα οροφής και εικοσιτέσσερις δοκούς τοποθετημένες σε τρεις σειρές (των οκτώ κιόνων) Αυτές οι δοκοί ήταν από λειασμένο μάρμαρο και η καθεμία (δοκός) ήταν εικοσιτέσσερα πόδια στο μάκρος και τρία πόδια στο πλάτος κατά την εκτίμησή μου Οι εντυπωσιακοί μαρμάρινοι τοίχοι ήταν και οι ίδιοι από λειασμένα κομμάτια μαρμάρου όλα ισομεγέθη Η είσοδος γινόταν από μία μόνο τεράστια θύρα ένα εκπληκτικό έργοraquo

Ο Αγκωνίτης είναι ο πρώτος δυτικός που αποκαλεί την Ακρόπολη με το όνομά της Βλ Τανούλας Τάσος Τα Προπύλαια της Αθηναϊκής Ακρόπολης κατά τον Μεσαίωνα Αθήνα 1997 σ 40

Η περιγραφή του προστώου από τον Αγκωνίτη επισημαίνει ο Τανούλας δεν αφήνει αμφιβολία ότι πρόκειται για την ανατολική στοά του κεντρικού κτιρίου των Προπυλαίων Ο περιηγητής κάνει λόγο για τέσσερις κίονες ωστόσο οι κίονες του προστώου είναι έξι πραγματικότητα που μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι δύο ακραίοι κίονες πρέπει να ήταν ενταγμένοι σε κάποιες νεότερες κατασκευές και δεν γίνονταν εύκολα αντιληπτοί Βλ Τανούλας ό π σ 40-41

Στην πραγματικότητα υπήρχαν είκοσι μία δοκοί δηλαδή μια τριάδα λιγότερο Βλ Τανούλας ό π σ 42 σημ 12

Η περιγραφή της αίθουσας συμπεραίνει ο Τανούλας δεν αφήνει αμφιβολία ότι πρόκειται για τη δυτική αίθουσα του κεντρικού κτιρίου των Προπυλαίων Βλ Τανούλας ό π σ 41

Πρόκειται για τη μεσαία πόρτα του θυραίου τοίχου Αυτό σημαίνει αναλύει ο Τανούλας ότι οι υπόλοιπες τέσσερις πόρτες

του θυραίου τοίχου έχουν φραχτεί όπως και τα μετακιόνια της δυτικής πρόσοψης του κεντρικού κτιρίου και τα διαστήματα ανάμεσα στους γωνιακούς κίονες και στις αντίστοιχες παραστάδες Κατ΄ επέκταση δεν υπάρχει άμεση επικοινωνία μεταξύ της αίθουσας και των πλάγιων πτερύγων των Προπυλαίων Μάλιστα το τελευταίο αυτό σχόλιο του περιηγητή σε συνάρτηση με τη σειρά που ακολουθεί στην περιγραφή του οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο δρόμος που οδηγούσε στο εσωτερικό της Ακρόπολης δεν περνούσε πια μέσα από τα Προπύλαια αλλά έκανε το γύρο του νότιου μισού του συγκροτήματος των Προπυλαίων για να φθάσει στην ανατολική στοά του κεντρικού κτιρίου η οποία χρησίμευε ως πρόπυλο της κατοικίας του Δούκα Η μεταβολή αυτή έχει γίνει μετά την επίσκεψη του Martoni το 1395 Βλ Τανούλας ό π

47 laquo[Ο Παρθενώνας] Ευχαριστήθηκα πολύ όταν παρατήρησα ότι στην κορυφή του κάστρου της πόλης (Ακρόπολη) υπάρχει ένας τεράστιος θαυμάσιος ναός της θεάς Αθηνάς το ευγενές έργο του Φειδία Είναι κτίριο ψηλό με 58 κίονες με επτά πόδια διάμετρο είναι διακοσμημένο με όμορφα αγάλματα και στις δύο προσόψεις του οικοδομήματος στο υψηλότερο σημείο των τοίχων και εξωτερικά στο επιστύλιο όπου φαίνεται μία μάχη των Κενταύρων εξαιρετικά προϊόντα της τέχνης του γλύπτη | Το ενδιαφέρον μου ήταν όμως να επισκεφθώ πάλι σε αυτήν την ίδια περίφημη Ακρόπολη το όμορφο ιερό της θεάς Αθηνάς Ήθελα να εξετάσω το ναό προσεκτικότερα από κάθε πλευρά Φτιαγμένο από μοναδικό λειασμένο μάρμαρο είναι το θαυμαστό έργο του Φειδία όπως γνωρίζουμε από την μαρτυρία των λόγων του Αριστοτέλη προς το βασιλιά Αλέξανδρο όπως επίσης (γνωρίζουμε) και από το δικό μας Πλίνιο και πλήθος άλλων διακεκριμένων συγγραφέων Αυτός ο εξαιρετικά θαυμάσιος ναός διατηρείται μέχρι τις μέρες μας (1444) Στηρίζεται σε 58 κίονες δώδεκα σε κάθε μία από τις δύο προσόψεις δηλαδή δύο σειρές από έξι κίονες στη μέση [μεταξύ των δύο εξωτερικών κιονοστοιχιών] και εξωτερικά από τους τοίχους του σηκού δεκαεπτά κατά μήκος κάθε πλευράς Κάθε κίονας έχει διάμετρο πέντε ποδών Υπάρχουν στοές μήκους οκτώ ποδών μεταξύ των πλευρικών κιόνων και των θαυμάσιων τοίχων του σηκού σε κάθε πλευρά Οι κίονες στηρίζουν γείσο 95 πόδια μάκρος και 4 πόδια ύψος Σε αυτά παριστάνεται η μάχη μεταξύ των Κενταύρων και των Λαπήθων η οποία έλαβε χώρα στη Θεσσαλία σκαλισμένη με θαυμαστή δεξιότητα Στις ανώτερες ζωφόρους των τεσσάρων τοίχων σε απόσταση δύο πήχεων κάτω από το πιο ψηλό σημείο των τοίχων ο καλλιτέχνης διακόσμησε με εξαιρετική τελειότητα [αναπαραστάσεις] των αθηναϊκών νικών της εποχής του Περικλή Το ύψος τους είναι περίπου αυτό ενός παιδιού δέκα ετών Στις δύο προσόψεις πάνω από όλο το τμήμα που καλύπτεται από το αέτωμα μπορεί να δει κανείς ψηλά μεγάλα πραγματικά κολοσσιαία αγάλματα ανδρών και ίππων ένας ωραίος καλλωπισμός για αυτόν τον εντυπωσιακό χώρο λατρείας Κατέβαλα μεγάλη προσπάθεια για να συμπεριλάβω ένα σχέδιο από αυτό το σπουδαίο κτίριο όπως εντυπώθηκε στα μάτια μου στο σημειωματάριο το οποίο διατηρώ και κατά τη διάρκεια του παρόντος ταξιδιού μου στην Ελλάδαraquo

Οι κίονες είναι 58 αν αριθμήσει κανείς δύο φορές τους γωνιακούς κίονες Βλ Setton Domination σ 232

Έτσι αντιλαμβάνεται τα γλυπτά ο Κυριακός Βλ Setton όπ σ 235

48 Ανώνυμος Τοπογραφία Αθηνών laquoΠερί της Αττικής Το κάστρο είναι η Ακρόπολη Το laquoισμαϊδιraquo (ισλαμικό τέμενος) είναι ο ναός της Αθηνάς Παλλάδος Χρυσοσπηλιώτισσα λέγεται η σπηλιά του θεού Πάνα Δύο κολώνες στη μία βρισκόταν το άγαλμα της θεάς Αθηνάς με κεφαλή γοργόνας και στην άλλη (κολώνα) ήταν το άγαλμα του θεού Δία Κάτω από την κολώνα αυτή υπάρχει μαρμάρινο ρολόι Λίγο παρακάτω ήταν το Λύκειο του Αριστοτέλη Στον ναό του Αγίου Γεωργίου του Αλεξανδρινού ήταν στην πλάκα () μαρμάρινο κανδύλι του Δημοσθένη Οι κολώνες () της Καλλιρρόης ήταν θέατρο και η σκηνή του Αριστοφάνη Στις δύο κολώνες του βουνού ήταν κτίσμα του Τραϊανού του αυτοκράτορα με λατινική επιγραφή Στον τεκέ του Πραΐμη ήταν ναός και σχολείο του Σωκράτη γύρω από το οποίο έχει τους δώδεκα ανέμους και τις ώρες Στον Άγιο Γεώργιο τον Ακαμάτη ήταν ο Κεραμεικός και ο ναός του Θησέως το μαρμάρινο λιοντάρι ήταν το μεγάλο υδραγωγείο των Αθηναίων και οι τάφοι των ηρώων στα βασιλικά ήταν σχολή των στωικών Στην ακαδημία ήταν σχολή του Πλάτωνοςraquo

(Καμπούρογλου Δημ Μνημεία της Ιστορίας των Αθηναίων τομ Ι Αθήνα 1891 σ 94-95)

49 Καμπούρογλου Δημ Μνημεία της Ιστορίας των Αθηναίων τομ Ι Αθήνα 1891 σ 92-94

laquoΠρώτον η Ακαδημία στην περιφέρεια των Βασιλικών δεύτερον η Ελεατική Σχολή στους Αμπελοκήπους τρίτον το Διδασκαλείο του Πλάτωνος στο Παραδείσιο [Πατήσια] τέταρτον το διδασκαλείο του Πολύζηλου στον Υμηττό και πέμπτον κοντά σε αυτό το διδασκαλείο του Διόδωρουraquo 50 laquoΜέσα στην πόλη βρίσκεται το σχολείο του Σωκράτη στο οποίο απεικονίζονται κυκλυκά οι άνδρες και οι άνεμοι Δυτικά αυτού βρίσκονται τα ανάκτορα του Θεμιστοκλή και κοντά σε αυτά οι λαμπροί οίκοι του Πλεμάρχου Πολύ κοντά σε αυτά βρίσκονται τα αγάλματα του Διός απέναντι από τα οποία υπάρχει βωμός στον

οποίο αξίζουν ταφή οι αθλητές του παγκρατίου και των ολυμπιακών αγώνων Σε αυτόν τον τόπο περιφερόμενοι οι ρήτορες διάβαζαν τους επιτάφιους λόγουςraquo 51 laquoΒόρεια αυτού του τόπου υπήρχε η πρώτη αγορά της πόλης στην οποία ο απόστολος Φίλιππος βύθισε τον γραμματέα Υπήρχαν και οι λαμπροί οίκοι της Πανδιονίδος φυλής Στο νότιο μέρος υπήρχε διδασκαλείο των Κυνικών φιλοσόφων και κοντά σε αυτό των Τραγικών έξω από την Ακρόπολη λίγο προς τα δυτικά κατοικούσαν οι θαλαμ[] και κοντά σε αυτό υπήρχε το διδασκαλείο του Σοφοκλή Νότια αυτού υπήρχε ο Άρειος Πάγος στον οποίο ο υιός του Ποσειδώνα Αλιρρόθιος θανατώθηκε από τον Άρηraquo 52 laquoΑνατολικά αυτού υπήρχαν τα ανάκτορα του Κλεονίδη και του Μιλτιάδη και κοντά σε αυτά ακόμα υπάρχει το διδασκαελίο του Αριστοτέλη Πάνω από αυτό υπάρχουν δύο κίονες Στον ανατολικό υπήρχε το άγαλμα της Αθηνάς στον δυτικό του Ποσειδώνος Ανάμεσα τους λέγεται ότι υπήρχε καφλή Γοργόνας μέσα σε σιδερένια κόγχη Υπάρχει και μαρμάρινο ηλιακό ρολόιraquo 53 laquoΑπέναντι αυτού προς το νότο υπήρχε το διδασκαλείο του Αριστοφάνη και ανατολικά αυτού ακόμα υπάρχει ο λύχνος του Δημοσθένη Κοντά αυτόν ήτα τότε το σπίτι του Θουκυδίδη και του Σόλωνος η δεύτερη αγορά και το σπίτι του Αλκμαίονα και μεγάλο λουτρό Νότια αυτού η μεγάλη αγορά της πόλησ και πολλά αξιόλογα ιερά επί της νότιας πύλης στους παραστάδες της οποίας απεικονίζονται δεκαεννέα άνδρες [] τον ένα εδίωκα Εκεί υπήρχε και το βασικό λουτρό στο οποίο θέλησαν να φοβίσουν τον Μέγα Βασίλειο με θορύβους Εκεί και το σπίτι του Μνηστάρχουraquo 54 laquoΝότια αυτών υπάρχει βασιλικός οίκος ωραίος στον οποίο ερχόμενος ο δούκας κατά καιρούς κινούνταν για το συμπόσιο Εκεί είναι και η Καλλιρρόη πηγή με τους εννέα κρουνούς στην οποία αφού πλενόταν ερχόταν στο ιερό της Ήρας και προσευχόταν τώρα μετατρεμμένο από τους ευσεβείς σε ναό της Υπεραγίας Θεοτόκουraquo 55 laquoΥπάρχει ανατολικά αυτού μεγάλη και ωραία καμάρα με τα ονόματα του Αδριανού και του Θησέα Βρίσκεται μέσα στην αυλή [] μεγάλη ετύγχανε στηριζόμενη από κάτω με πληθώρα κιόνων μέσα στην οποία υπήρχε

βασιλικός οίκος ο οποίος διακοσμήθηκε από τους δώδεκα βασιλείς που οικοδόμησαν την κορυφή [Ακρόπολη]laquo 56 laquoΑνατολικά αυτού υπάρχει το θέατρο των Αθηνών περιεχομένο σε κύκλο διαστήματος περίπου ενός μιλίου έχοντας δύο εισόδους [] η βορινή είσοδος αφθονεί η άλλη [] νότια επεκτάθηκε Το θέατρο κοσμείται κυκλικά με εκατό ζώνες φτιαγμένες από λευκό μάρμαρο στις οποίες ο λαός καθιστός παρακολουθεί αυτόν που αγωνίζεται στην πάληraquo 57 laquoΑπό αυτό λοιπόν εισερχόμενοι στην ανατολική πύλη βρίσκουμε άλλη αγορά και δύο αγωγούς ύδατος τους οποίους κατασκεύασε ο Ιούλιος Καίσαρας προσφέροντας τους στους Αθηναίους και έφερε νερό από μαρκιά Υπάρχει και άλλος αγωγός στην βόρεια πύλη τον οποίο έφτιαξε ο Θησέας Αυτά μετά την τυραννία της πόλεως των Αθηνών όπως ισχυρίζεται ο Άβαρις και ο Ηρόδοτος κατασκευάσθηκαν από δώδεκα βασιλείς Ο Κέκροπας ο δίμορφος τα ελάμπρυνε πολύ και τα καλλώπισε με μεγάλη δόξα τα μεν τείχη ανέγειρε σε ύψος το δε έδαφος έστρωσε με διαφόρων ειδών μάρμαρα και τα ιερά εντός και εκτός καταχράστηκε και αυτήν ονόμασε Αθήναraquo 58 laquoΕισερχόμενοι λοιπόν στην Ακρόπολη βρίσκουμε ένα μικρό διδασκαλείο που υπήρχε των μουσικών το οποίο ίδρυσε ο Πυθαγόρας ο Σάμιος Απέναντι αυτού υπάρχει μεγάλο ανάκτορο και κάτω από αυτό υπάρχουν πολλοί [] διακοσμημένοι με λευκά μάρμαρα συν την οροφή και τα τείχη Προς το βόρειο κλίτος υπήρχε η καγκελαρία φτιαγμένη όλη από μάρμαρο και κίονες όλα λευκά Νότια αυτής υπήρχε η Ποικίλη Στοά ωραιότατα περιχρυσμένη ολόγυρα και από την έξω πλευρά και κοσμημένη με πολύτιμους λίθους Από αυτή οι μαθητευόμενοι σε αυτήν ονομάζονταν Στωικοί φιλόσοφοι Απέναντι από αυτή άκμαζε το διδασκαλείο των μαθητών του Επίκουρουraquo 59 laquoΑναφορικά με τον ναό της Θεομήτορος τον οποίον οικοδόμησαν ο Απολλώς και ο Ευλόγιος στο όνομα του Αγνώστου Θεού έχει ως εξής Είναι δρομικός ναός και ευρύχωρος και επεκτείναται πολύ σε μήκος Τα τείχη του είναι φτιαγμένα από λευκό μάρμαρο και η θέση τους κατέστη τετράγωνη Ο κάθε τοίχος ανεγέρθη χωρίς πηλό και ασβέστη αλλά με σίδηρο και μόλυβδο Εκτός του τοίχου αφθονούν κίονες διαφόρων μεγεθών οι οποίοι περιτρέχουν κυκλικώς τον ναό Μεταξύ των δύο κιόνων περιέχεται λοξότητα Προς την ωραία πύλη και το άγιο βήμα όπου είναι κατά τον λίβα και τον θρασκιά και [] την τοποθέτηση των κιόνων επέκτεινε μέχρι μεγάλο ύψος προοδευτικά Οι κεφαλές των κιόνων είναι σκαλισμένες με σιδερένια γλυφίδα σε σχήμα φοίνικα Είναι δε τροποποιημένες Και οι δοκοί πάνω από αυτές φτιαγμένες από το λευκό μάρμαρο των τειχών έχουν από πάνω και στο τείχος συγκολλημένες πλάκες και σχηματίζεται ομοίωμα οροφής Η κύρτωση αυτών διακρίνεται Ωραιότατος τοίχος στηρίζεται από τους κίονεςraquo 60 Erich Ziebarth laquoEin griechischer Reisebericht des fuumlnfzehnten Jahrhundertsraquo Mittheilungen des k deutschen archaumlologischen Instituts Athen Abth XXIV (1899) σ 73-78

laquoΗ πόλη των Αθηνών εκτείνεται σε μια πεδιάδα μήκους περίπου 12 μιλίων και πλάτους περίπου 6 και είναι σε απόσταση περίπου 3 μιλίων από τη θάλασσα αλλά από το λιμάνι του Πειραιά απέχει πράγματι 5 μίλια Και είναι κτισμένη πάνω σε έναν βράχο πάνω σε ένα βουνό όχι πολύ ψηλό Και οι κατοικίες βρίσκονται προς τα βόρεια στην περιοχή που περιβάλλεται από τείχη όπου απλώνεται η πεδιάδα Υπάρχουν επίσης από τη δεξιά πλευρά όπου βρίσκεται η θάλασσα μερικές ακόμα οικίες και κατά την ανατολή κάποια κτίσματα έτσι ώστε όλο το βουνό περιβάλλεται από σπίτιαraquo

61 laquoΚαι στη κορυφή του βουνού βρίσκεται το κάστρο το οποίο είναι πολύ ισχυρό και περιβάλλεται με αρχαία τείχη από τετράγωνους λίθους και έχει μήκος το εν λόγω φρούριο περίπου 4 μίλιαraquo 62 laquo[]και από τη δύση στην ανατολή απλώνεται κατά μήκος ένα υπέροχο κτίριο στην όψη και στο προαναφερθέν κάστρο υπάρχει μία εκκλησία που ήδη υπήρχε και κατά την εποχή των Ρωμαίων αξιοθαύμαστη όλη από μάρμαρο και περιστοιχισμένη από κίονες και επιμήκης επίσης από τη δύση στην ανατολή ενώ στην πρόσοψη μπροστά υπάρχει εκτεταμένη σειρά αναπαραστάσεων από μάρμαρο όλες ανάγλυφες και καλυμμένες με μάρμαροraquo

Αυτή είναι και η τελευταία φορά που ο Παρθενώνας αναφέρεται ως εκκλησία και γενικότερα είναι η τελευταία περιγραφή της μεσαιωνικής Ακρόπολης από αυτόπτη μάρτυρα Βλ Τανούλας ό π σ 44 63 laquoΥπάρχει ακόμα σε αυτό το κάστρο ένα περίφημο αρχαίο ανάκτορο κοντά στην εκκλησία το οποίο είναι φτιαγμένο από μάρμαρο (όπως κατασκεύαζαν και) κατά τη ρωμαϊκή τεχνοτροπίαraquo

Πρόκειται για τα Προπύλαια Βλ Τανούλας ό π 64 laquoΣτον περιβάλλοντα χώρο υπάρχουν επίσης πολλά ακόμη αρχαία μνημεία μερικά εντός της περιοχής που τελευταία ορίστηκε από τα τείχη και μερικά εκτός αυτής Τα αρχαία τείχη καταστράφηκαν όλα όμως φαίνονται ακόμα τα ίχνη τους όπου αυτά υψώνονταν και υπάρχουν μεγάλα τείχη από τετράγωνους λίθους μερικοί από τους οποίους είναι τόσοι που ούτε 4 ζευγάρια βόδια δε θα μπορούσαν να τους μεταφέρουν Η περίμετρος των τειχών είναι μεγαλύτερη από αυτή της Πάδοβας και τα περισσότερα κτίρια που βλέπει κανείς είναι εντός των εν λόγω αρχαίων τειχώνraquo

Ίσως αυτό να σημαίνει ότι οι Οθωμανοί μόλις εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα φρόντισαν να οχυρώσουν την πόλη και το κάστρο Τανούλας ό π 65 Κατά το σιρόκο της Ανατολής υπάρχουν κάτω 20 κίονες από τους οποίους καταλαβαίνουμε ότι κάποτε υπήρχε ένα μεγάλο κτίριο τετράγωνης κάτοψης και κατά μήκος σώζεται μέρος μιας αψίδας πάνω από μία βαλλέστρα Από τη μία γωνία ως την άλλη δεν μπορούμε να υπολογίσουμε το μήκος γιατί από τη μια πλευρά δε διασώζονται αρκετά στοιχεία που να μας μαρτυρούν ως που ακριβώς εκτεινόταν το συγκεκριμένο μνημείο Παραμένουν μόνο δύο πλευρές και σε αυτή που βλέπει προς την πόλη υψώνονται 9 κίονες και στην άλλη 11 και στοιχίζονται σε αυτή τη σειρά που φαίνεται ότι ακολουθούσε τόσο έξοχα και στις άλλες πλευρές Κάποιες κολώνες που βρίσκονταν ενδιάμεσα σε αυτές που παραμένουν όρθιες βρίσκονται ακόμα καταγής κάποιες μάλιστα ολόκληρες Φαίνεται πως το συγκεκριμένο κτίριο στηριζόταν όλο στους κίονες αυτούς καθώς διατηρούνται ακόμα κάποιοι λίθοι πάνω στους κίονες που ενώνουν τον ένα με τον άλλον ενώ στη γη δε φαίνεται κανένας τοίχος παρά μόνο το κάτω μέρος από τις κολώνες και όλο το κτίσμα είναι κατασκευασμένο από εξαίσιο μάρμαρο Οι κίονες είναι τόσο μεγάλοι όσο αυτοί του Αγίου Μάρκου ωστόσο είναι σε κομμάτιαraquo

Πρόκειται για τα βουνά του Υμηττού και του Αιγάλεω τα οποία απέχουν 8 μίλια ή 88 χιλιόμετρα Βλ Paton James Morton Mediaeval and Renaissance visitors to Greek Lands Princeton 1951 σ 32 σημ 11 66 laquoΛίγο πιο μακριά από το προαναφερθέν μνημείο προς την Αθήνα υπάρχει μία ωραία αψίδα θριάμβου εξ ολοκλήρου κατασκευασμένη από υπέροχο μάρμαρο στην οποία υπάρχει η εξής επιγραφή στην πλευρά προς την Αθήνα ΑΙΔΕΙΣ ΑΘΗΝΑΙ ΘΗΣΕΩΣ Η ΠΡΙΝ ΠΟΛΙΣ ltCIA III 401gt και στην άλλη όψη προς την Ανατολή η εξής ΑΙΔΕΙΣ ΑΔΡΙΑΝΟΥ ΟΧΙ ΘΗΣΕΩΣ ΠΟΛΙΣ ltCIA III 402gtraquo

Πρόκειται για την πύλη του Αδριανού Βλ Setton όπ 67 laquoΣτη συνέχεια όχι πολύ μακριά από την περιοχή που τώρα κατοικείται προς την ανατολή στο κάστρο υπάρχει ένα κτίριο πολύ ωραίο από εξαίσιο μάρμαρο η πρόσόψη του οποίου είναι ακριβώς τετράγωνη περίπου δύο πόδια σε μήκος και μεγάλο στην όψη άνωθεν του οποίου είναι 6 κιονίσκοι και μεταξύ τους υπάρχουν μαρμάρινες πλάκες που στο βάθος σχηματίζουν ένα φεγγίτη Και πάνω από τις κολώνες υπάρχει ένα θαυμάσιο γείσο όπου είναι χαραγμένη προς το μέρος της ανατολής η επιγραφή levante αποκράτης λισιθείδου κικυνεύς εχορήγει ltCIA II 1242gt Ο τόπος του [] Ο θόλος είναι εξαίσιος διακοσμημένος με φολίδες και με ένα ανθέμιο σε τριγωνικό σχήμα Ποιός ήταν ο λόγος που οδήγησε στην ανοικοδόμηση ενός τέτοιου κτιρίου δεν μπόρεσα να ανακαλύψωraquo

Πρόκειται πιθανώς για το χορηγικό μνημείο του Λυσικράτη Βλ Setton όπ 68 laquoΑκολούθως προς το μέσο στο νότο κοντά στα τείχη του κάστρου βρίσκονται δύο κίονες από μάρμαρο στους πρόποδες αρκετά ωραίοι ωστόσο δεν κατόρθωσα να μάθω γιατί ακριβώς είχαν κτισθείraquo

Ο περιηγητής είδε μάλλον δύο ρωμαϊκούς κίονες πάνω από το Θέατρο του Διονύσου αλλά καθώς δεν πλησίασε για να παρατηρήσει από κοντά δεν μπόρεσε να καταλάβει κάτι παραπάνω για το μνημείο Βλ Setton όπ 69 Επίσης στην ίδια πλευρά περίπου μισό μίλι μακριά από το κάστρο πάνω στο βράχο υπάρχει ένα μνημείο του Καίσαρα Νέρβα Τραϊανού Αυτό είναι ένα κτίριο όλο από υπέροχο μάρμαρο επίμηκες στην όψη περίπου 4 πόδια και σε ύψος περίπου 3 και η πρόσοψη που βλέπει στην Αθήνα (έχει) σχήμα αψίδας Διακρίνεται σε 3 χώρους σε εύρος και σε 2 σε ύψος Από τους τρεις αυτούς χώρους υπάρχει ένας προς τη δύση και είναι όλος καταγής όμως στο μεσαίο υπάρχει ένας βασιλιάς που κάθεται σε μία έδρα και είναι μεγαλύτερος από τα κοινά αγάλματα των ανθρώπων Στη βάση του αγάλματος υπάρχει η εξής επιγραφή φιλοπάππος αντιφανη βησαιεύς ltCIA III 557 cgt στο ανατολικό μέρος βρίσκεται ένα παρόμοιο άγαλμα βασιλιά που κάθεται με τον ίδιο

τρόπο Στη βάση του επιγράφονται τα ακόλουθα αντίοχος βασιλέως αντιόχου ltCIA III 557 dgt και το είδωλό του είναι εξαιρετικής τέχνης και ανάμεσα στα δύο (αγάλματα) υπάρχει μια κολώνα στο δάπεδο στην οποία επιγράφονται τα εξής C Iulius C F Fabantio etc ltCIL III 552gt στον τόπο του αλλά επειδή ο χώρος ήταν σκοτεινός και μικρός η εγχάραξη δεν έγινε με τελειότητα Στο μέρος κάτω απεικονίζεται ο αυτοκράτορας πάνω σε μία άμαξα θριάμβου που την οδηγούν τέσσερα άλογα στους άλλους χώρους δηλαδή στον ένα στην ανατολή και στον άλλο στη δύση βρίσκονται τέσσερις άνδρες ντυμένοι με μακριά ενδύματα όχι όμως ένοπλοι μέρος μάλιστα του διακόσμου είναι όλο από χρυσό() τέσσερις προπορεύονται και τέσσερις ακολουθούν Όλες αυτές οι αναπαραστάσεις είναι έργα εξαιρετικής τέχνης που φέρουν την τελειότητα Το μνημείο είναι αξιοθαύμαστο ακόμα και αν είναι ήδη εν μέρει κατεστραμμένο και βρίσκεται σε ένα λόφο καθώς βλέπει κανείς το βράχο της Ακρόπολης εντούτοις φαίνεται ότι ήταν εντός των τειχών της αρχαίας πόλης όπως δείχνουν τα ερείπια του αρχαίου τείχους

Στην πραγματικότητα αναφέρεται στο μνημείο του Φιλοπάππου Διαπιστώνουμε ωστόσο ότι εκείνη την εποχή το κτίριο είχε ταυτιστεί με τον αυτοκράτορα Τραϊανό και μόλις στα τέλη του 17ου αιώνα ο Jacob Spon το συνέδεσε με το όνομα του Φιλοπάππου Βλ Setton όπ 70 laquoΣτη συνέχεια στη δυτική πλευρά υπάρχει ένα κτίριο όμοιο στην όψη με εκείνο που βρίσκεται στο βράχο όχι με τις ίδιες παραστάσεις αλλά σκέτο με επιμήκη κάτοψη με στοά με καμάρες με πολλούς κίονες περιμετρικά όλοι ακέραιοι και όλοι από μάρμαρο χωρίς καθόλου ξυλεία έργο πολύ άξιο προσοχής και παρατήρησης που υπήρξε σε κάθε εποχή ναός των θεώνraquo

Ο περιηγητής περιγράφει το Θησείο Βλ Setton όπ σ 240 71 laquoΑκολούθως σε μια πλευρά των τειχών της περιοχής μεταξύ δύσης και βοριά υπάρχει ένα μεγάλο κτίριο με τετράγωνη κάτοψη Στην πρόσοψη που βλέπει στη δύση υψώνεται μια θύρα με ένα προστώο από τέσσερις κίονες από την οποία στις μέρες μας εισέρχεται κανείς στην περιοχή Στα αριστερά της θύρας υπάρχουν 5 ωραίες και μεγάλες κολώνες με επιτοίχια διακόσμηση στα δεξιά υπάρχει μόνο τοίχος με τετράγωνες μαρμάρινες πλάκες Και όλη η πρόσοψη κοσμείται από μια σειρά αψίδες ενώ η άλλη όψη του βορρά δεν έχει κανένα διάκοσμο εκτός από το θριγκό της Ωστόσο υπάρχει ένας ωραίος τοίχος και 3 πύργοι ένας σε κάθε γωνία και ένας στη μέση Η όψη αυτή είναι σε έκταση μεγαλύτερη από όσο μια βαλλιστρίδα Κα οι δύο εν λόγω όψεις του κτίσματος σώζονται ακέραιες ενώ οι δύο άλλες έχουν καταστραφεί φαίνεται πάντως ότι υπήρξε ένα τεράστιο και όμορφο οικοδόμημαraquo

Ο Βενετός αναφέρεται στη Στοά του Αδριανού Βλ Setton όπ 72 laquoΕντός της περιοχής υπάρχει πρωτίστως και ένα κτίριο όχι πολύ μεγάλο διατηρείται εντούτοις ακέραιο με τις οκτώ του όψεις και με έναν ωραίο θόλο και κάτω ακριβώς από το γείσο βρίσκονται 8 απεικονίσεις εξαίσιες μεγαλύτερες από αγάλματα ανθρώπου Και η κάθε μορφή συλλαμβάνεται ανάγλυφα να πράττει διαφορετικά πνέουν όλες ανέμους ωστόσο άλλος φυσά χρησιμοποιώντας ένα κέρατο άλλος από την αγκαλιά του άλλος με το στόμα του και πάνω από κάθε άνεμο γράφεται το όνομά του βορράς κοκ Στις μέρες μας λειτουργεί ως ναός των Ελλήνων και είναι ένα έργο εξαιρετικό εξ ολοκλήρου από μάρμαροraquo

Πρόκειται για τον Πύργο των Αέρηδων 73 laquoΑπό την άλλη πλευρά δηλαδή τη δυτική όχι πολύ μακριά από την πλατεία είναι μια θριαμβική αψίδα αρκετά ωραία με πολλές ελληνικές επιγραφές ωστόσο δεν είναι όλες ευανάγνωστες Εκεί κοντά υπάρχει και ένας κίονας τετράγωνος περίπου ένα πόδι και μισό ψηλός και φέρει πολλές επιγραφές στη μπροστινή του όψη Λέγεται ότι ήταν οι νόμοι των Αθηναίων | Αρκετοί άλλοι κίονες και λίθοι (από κτίρια) υπάρχουν εντός και εκτός της περιοχής και πάνω τους βρίσκονται όμορφα αγάλματα και αναπαραστάσειςraquo 74 laquoΣτο λιμάνι υπάρχει ένα μεγάλο μαρμάρινο λιοντάρι το οποίο κάθεται και είναι τόσο ψηλό που ούτε ένας έφιππος άνδρας δε θα μπορούσε να αγγίξει το στόμα του από το οποίο ρέει νερό όπως από μια πηγήmiddot αυτή είναι η γνώμη κάθε ανθρώπουraquo 75 laquo[]lo dit castell sia la pus richa joya qui al mont sia e tal que entre tots los reys de cristians envides lo porien fer semblant []raquo

laquo[]το εν λόγω κάστρο (η Ακρόπολη) είναι το πολυτιμότερο κόσμημα στον κόσμο και τέτοιο που όμοιο του δεν μπορεί να βρεθεί σε κανένα άλλο βασίλειο της Χριστιανοσύνης []raquo

(Antoni Rubioacute y Lluch Los Catalanes en Grecia Uacuteltimos antildeos de su Dominacioacuten Cuadros histoacutericos Madrid 1927 σ 133) 76 laquoMio tu non vedesti mai el piugrave bello paese che questo ne la piugrave bela cortezaraquo

laquoΚαλέ μου δεν έχεις δει ποτέ σου χώρα πιο ωραία από αυτή ούτε πιο ωραίο κάστροraquo

(KM Setton Catalan Domination of Athens 1311-1388 London 1975 (revised edition) σ 206 σημ 108)

Η δεξαμενή νερού στο Λυκαβηττό ( Το Υδραγωγείο του Αδριανού) ή αλλιώς Σχολή του Αριστοτέλη

42 laquo[Ο ναός του Ολυμπίου Διός] []Ο οίκος του αυτοκράτορα Αδριανού με τεράστιους μαρμάρινους κίονες οι περισσότεροι από τους οποίους έχουν καταρρεύσει Ωστόσο στέκονται ακόμα 21 κίονες με ακέραια τα κιονόκρανα και στοιχισμένοι σε ευθείες []Η διάμετρος τους είναι επτά πόδια Τα κιονόκρανα τους έχουν διάμετρο δεκατέσσερα πόδια Και το ύψος τους είναι εξήντα πόδιαraquo

Από τις 21 κολώνες που αναφέρει ο Αγκωνίτης μόνο 15 σώζονται σήμερα Βλ Bodnar ό π

Οι σωστές μετρήσεις είναι 6 πόδια και 3frac12 ίντσεςbull 10 πόδιαbull 55 πόδια και 5 ίντσες Βλ Bodnar ό π

laquo[]σε μια κομψή μαρμάρινη αψίδα του Υψηλότατου αυτοκράτορα Αδριανού κοντά σε αυτό το παλάτιraquo

Έτσι περιέγραψε ο Αγκωνίτης την Πύλη του Αδριανού καθώς αντέγραφε δύο επιγραφές που βρίσκονταν χαραγμένες πάνω της κοντά στο παλάτι του Ρωμαίου Αυτοκράτορα το οποίο ταυτιζόταν με το ναό του Ολυμπίου Διός Βλ Bodnar ό π σ 195

43 laquo[Το φανάρι του Δημοσθένη] []μία διακοσμητική μαρμάρινη έδρα που αποτελεί μέρος ενός προστώουraquo

Δεν ξέρουμε τι ακριβώς εννοούσε σε αυτή την περιγραφή ο Αγκωνίτης Γνωρίζουμε ότι αργότερα το μνημείο ενσωματώθηκε στην άκρη ενός μοναστηριού που προεκτεινόταν σε έναν κήπο Από το σκίτσο ενός άλλου περιηγητή του Dodwell μαθαίνουμε ότι το μέρος αυτό του μοναστηριού ήταν ανοικτό αποκαλύπτοντας έτσι το εσωτερικό του κοίλωμα που χρησίμευε ως χώρος υποδοχής ή και μελέτης των μοναχών κατά το σχέδιο του περιηγητή Ο Αγκωνίτης αντέγραψε σωστά την επιγραφή που βρισκόταν σε αυτό το μνημείο η οποία υπενθύμιζε τη νίκη του Λυσικράτη σε έναν ποιητικό αγώνα Βλ Edward W Bodnar SJ ldquoAthens in April 1436rdquo Archaelogy Vol 23 No 3 (June 1970) σ 194-195

44 laquo[Το μνημείο του Θρασύλλου] Στην πλαγιά της Ακρόπολης κοντά στο άγαλμα της Γοργώς ήταν μια περίτεχνη μαρμάρινη πρόσοψη σε ένα ρήγμα στο βράχο σε μια υπέροχα διαμορφωμένη σπηλιάraquo

Εκεί ο Κυριάκος παρατήρησε και έκανε το σχέδιο του ακέφαλου και δίχως όπλα αγάλματος του Διονύσου το οποίο εκτίθεται στο Βρετανικό Μουσείο Αντέγραψε επίσης τρεις επιγραφές οι οποίες υπενθύμιζαν νίκες σε μουσικούς διαγωνισμούς και βρίσκονταν χαραγμένες σε βάσεις που πρώτα στήριζαν τρίποδες Τον 3ο αιώνα μ Χ ο τρίποδας στο χαμηλότερο διάζωμα που αποτελούσε μνημείο της νίκης του Θρασύλλου αντικαταστάθηκε από το άγαλμα του Διονύσου Στα ψηλότερα διαζώματα και στις δύο άκρες οι τρίποδες απαθανάτιζαν τις νίκες του γιου του Θρασύλλου του Θρασυκλή Οι επιγραφές σώζονταν ακέραιες την εποχή του Κυριάκου Στις μέρες μας μόνο μία διασώζεται ολόκληρη και οι άλλες δύο αποσπασματικά Βλ Bodnar ό π σ 196

45 laquo[Ο Πύργος των Αέρηδων] Επισκεφθήκαμε ξανά τον οκταγωνικό ναό του Αιόλου Πάνω σε αυτό είναι οκτώ πτερωτές μορφές των ανέμων με τα σύμβολά τους στην κορυφή κάθε γωνιώδους τοίχου εξαιρετικά δείγματα γλυπτικής Και κάθε μορφή έχει γραμμένο το όνομα της από πάνω σε μεγαλογράμματη αττική γραφή όπως διαπιστώσαμε προχείρως από κοντάraquo

Εννοεί τον πύργο των Αέρηδων δηλαδή το ωρολόγιο του Ανδρονίκου Κυρρίστου του 1ου αιώνα π Χ Βλ Setton όπ σ 234

46 laquo[Το παλάτι του Nerio Acciajuoli] Όταν πήγα να επισκεφθώ το Nerio Acciajuoli ένα Φλωρεντινό που εκείνη την εποχή (1444) ήταν ο Πρίγκιπας της Αθήνας -πήγα μαζί με τον αδελφό του που λεγόταν και αυτός Nerio- τον συνάντησα στην Ακρόπολη το κορυφαίο κάστρο της πόλης Αλλά αυτό που παρατήρησα με ιδιαίτερη ευχαρίστηση καθώς εξέταζα προσεκτικά το θαυμάσιο ανάκτορό του ένα έργο εξαιρετικά επιμελημένο ήταν το εκπληκτικό προστώο Αποτελούνταν από τέσσερις καλά λειασμένους μαρμάρινους κίονες και από πάνω τους δέκα μαρμάρινες δοκούς στη σειρά Όταν κατόπιν ήλθαμε στην ίδια [αίθουσα που είναι] και ο κύριος χώρος (είδαμε) έξι υπερμεγέθεις κίονες με διάμετρο τρία πόδια διατεταγμένους ανά ζεύγη που υποβάσταζαν μαρμάρινα φατνώματα οροφής και εικοσιτέσσερις δοκούς τοποθετημένες σε τρεις σειρές (των οκτώ κιόνων) Αυτές οι δοκοί ήταν από λειασμένο μάρμαρο και η καθεμία (δοκός) ήταν εικοσιτέσσερα πόδια στο μάκρος και τρία πόδια στο πλάτος κατά την εκτίμησή μου Οι εντυπωσιακοί μαρμάρινοι τοίχοι ήταν και οι ίδιοι από λειασμένα κομμάτια μαρμάρου όλα ισομεγέθη Η είσοδος γινόταν από μία μόνο τεράστια θύρα ένα εκπληκτικό έργοraquo

Ο Αγκωνίτης είναι ο πρώτος δυτικός που αποκαλεί την Ακρόπολη με το όνομά της Βλ Τανούλας Τάσος Τα Προπύλαια της Αθηναϊκής Ακρόπολης κατά τον Μεσαίωνα Αθήνα 1997 σ 40

Η περιγραφή του προστώου από τον Αγκωνίτη επισημαίνει ο Τανούλας δεν αφήνει αμφιβολία ότι πρόκειται για την ανατολική στοά του κεντρικού κτιρίου των Προπυλαίων Ο περιηγητής κάνει λόγο για τέσσερις κίονες ωστόσο οι κίονες του προστώου είναι έξι πραγματικότητα που μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι δύο ακραίοι κίονες πρέπει να ήταν ενταγμένοι σε κάποιες νεότερες κατασκευές και δεν γίνονταν εύκολα αντιληπτοί Βλ Τανούλας ό π σ 40-41

Στην πραγματικότητα υπήρχαν είκοσι μία δοκοί δηλαδή μια τριάδα λιγότερο Βλ Τανούλας ό π σ 42 σημ 12

Η περιγραφή της αίθουσας συμπεραίνει ο Τανούλας δεν αφήνει αμφιβολία ότι πρόκειται για τη δυτική αίθουσα του κεντρικού κτιρίου των Προπυλαίων Βλ Τανούλας ό π σ 41

Πρόκειται για τη μεσαία πόρτα του θυραίου τοίχου Αυτό σημαίνει αναλύει ο Τανούλας ότι οι υπόλοιπες τέσσερις πόρτες

του θυραίου τοίχου έχουν φραχτεί όπως και τα μετακιόνια της δυτικής πρόσοψης του κεντρικού κτιρίου και τα διαστήματα ανάμεσα στους γωνιακούς κίονες και στις αντίστοιχες παραστάδες Κατ΄ επέκταση δεν υπάρχει άμεση επικοινωνία μεταξύ της αίθουσας και των πλάγιων πτερύγων των Προπυλαίων Μάλιστα το τελευταίο αυτό σχόλιο του περιηγητή σε συνάρτηση με τη σειρά που ακολουθεί στην περιγραφή του οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο δρόμος που οδηγούσε στο εσωτερικό της Ακρόπολης δεν περνούσε πια μέσα από τα Προπύλαια αλλά έκανε το γύρο του νότιου μισού του συγκροτήματος των Προπυλαίων για να φθάσει στην ανατολική στοά του κεντρικού κτιρίου η οποία χρησίμευε ως πρόπυλο της κατοικίας του Δούκα Η μεταβολή αυτή έχει γίνει μετά την επίσκεψη του Martoni το 1395 Βλ Τανούλας ό π

47 laquo[Ο Παρθενώνας] Ευχαριστήθηκα πολύ όταν παρατήρησα ότι στην κορυφή του κάστρου της πόλης (Ακρόπολη) υπάρχει ένας τεράστιος θαυμάσιος ναός της θεάς Αθηνάς το ευγενές έργο του Φειδία Είναι κτίριο ψηλό με 58 κίονες με επτά πόδια διάμετρο είναι διακοσμημένο με όμορφα αγάλματα και στις δύο προσόψεις του οικοδομήματος στο υψηλότερο σημείο των τοίχων και εξωτερικά στο επιστύλιο όπου φαίνεται μία μάχη των Κενταύρων εξαιρετικά προϊόντα της τέχνης του γλύπτη | Το ενδιαφέρον μου ήταν όμως να επισκεφθώ πάλι σε αυτήν την ίδια περίφημη Ακρόπολη το όμορφο ιερό της θεάς Αθηνάς Ήθελα να εξετάσω το ναό προσεκτικότερα από κάθε πλευρά Φτιαγμένο από μοναδικό λειασμένο μάρμαρο είναι το θαυμαστό έργο του Φειδία όπως γνωρίζουμε από την μαρτυρία των λόγων του Αριστοτέλη προς το βασιλιά Αλέξανδρο όπως επίσης (γνωρίζουμε) και από το δικό μας Πλίνιο και πλήθος άλλων διακεκριμένων συγγραφέων Αυτός ο εξαιρετικά θαυμάσιος ναός διατηρείται μέχρι τις μέρες μας (1444) Στηρίζεται σε 58 κίονες δώδεκα σε κάθε μία από τις δύο προσόψεις δηλαδή δύο σειρές από έξι κίονες στη μέση [μεταξύ των δύο εξωτερικών κιονοστοιχιών] και εξωτερικά από τους τοίχους του σηκού δεκαεπτά κατά μήκος κάθε πλευράς Κάθε κίονας έχει διάμετρο πέντε ποδών Υπάρχουν στοές μήκους οκτώ ποδών μεταξύ των πλευρικών κιόνων και των θαυμάσιων τοίχων του σηκού σε κάθε πλευρά Οι κίονες στηρίζουν γείσο 95 πόδια μάκρος και 4 πόδια ύψος Σε αυτά παριστάνεται η μάχη μεταξύ των Κενταύρων και των Λαπήθων η οποία έλαβε χώρα στη Θεσσαλία σκαλισμένη με θαυμαστή δεξιότητα Στις ανώτερες ζωφόρους των τεσσάρων τοίχων σε απόσταση δύο πήχεων κάτω από το πιο ψηλό σημείο των τοίχων ο καλλιτέχνης διακόσμησε με εξαιρετική τελειότητα [αναπαραστάσεις] των αθηναϊκών νικών της εποχής του Περικλή Το ύψος τους είναι περίπου αυτό ενός παιδιού δέκα ετών Στις δύο προσόψεις πάνω από όλο το τμήμα που καλύπτεται από το αέτωμα μπορεί να δει κανείς ψηλά μεγάλα πραγματικά κολοσσιαία αγάλματα ανδρών και ίππων ένας ωραίος καλλωπισμός για αυτόν τον εντυπωσιακό χώρο λατρείας Κατέβαλα μεγάλη προσπάθεια για να συμπεριλάβω ένα σχέδιο από αυτό το σπουδαίο κτίριο όπως εντυπώθηκε στα μάτια μου στο σημειωματάριο το οποίο διατηρώ και κατά τη διάρκεια του παρόντος ταξιδιού μου στην Ελλάδαraquo

Οι κίονες είναι 58 αν αριθμήσει κανείς δύο φορές τους γωνιακούς κίονες Βλ Setton Domination σ 232

Έτσι αντιλαμβάνεται τα γλυπτά ο Κυριακός Βλ Setton όπ σ 235

48 Ανώνυμος Τοπογραφία Αθηνών laquoΠερί της Αττικής Το κάστρο είναι η Ακρόπολη Το laquoισμαϊδιraquo (ισλαμικό τέμενος) είναι ο ναός της Αθηνάς Παλλάδος Χρυσοσπηλιώτισσα λέγεται η σπηλιά του θεού Πάνα Δύο κολώνες στη μία βρισκόταν το άγαλμα της θεάς Αθηνάς με κεφαλή γοργόνας και στην άλλη (κολώνα) ήταν το άγαλμα του θεού Δία Κάτω από την κολώνα αυτή υπάρχει μαρμάρινο ρολόι Λίγο παρακάτω ήταν το Λύκειο του Αριστοτέλη Στον ναό του Αγίου Γεωργίου του Αλεξανδρινού ήταν στην πλάκα () μαρμάρινο κανδύλι του Δημοσθένη Οι κολώνες () της Καλλιρρόης ήταν θέατρο και η σκηνή του Αριστοφάνη Στις δύο κολώνες του βουνού ήταν κτίσμα του Τραϊανού του αυτοκράτορα με λατινική επιγραφή Στον τεκέ του Πραΐμη ήταν ναός και σχολείο του Σωκράτη γύρω από το οποίο έχει τους δώδεκα ανέμους και τις ώρες Στον Άγιο Γεώργιο τον Ακαμάτη ήταν ο Κεραμεικός και ο ναός του Θησέως το μαρμάρινο λιοντάρι ήταν το μεγάλο υδραγωγείο των Αθηναίων και οι τάφοι των ηρώων στα βασιλικά ήταν σχολή των στωικών Στην ακαδημία ήταν σχολή του Πλάτωνοςraquo

(Καμπούρογλου Δημ Μνημεία της Ιστορίας των Αθηναίων τομ Ι Αθήνα 1891 σ 94-95)

49 Καμπούρογλου Δημ Μνημεία της Ιστορίας των Αθηναίων τομ Ι Αθήνα 1891 σ 92-94

laquoΠρώτον η Ακαδημία στην περιφέρεια των Βασιλικών δεύτερον η Ελεατική Σχολή στους Αμπελοκήπους τρίτον το Διδασκαλείο του Πλάτωνος στο Παραδείσιο [Πατήσια] τέταρτον το διδασκαλείο του Πολύζηλου στον Υμηττό και πέμπτον κοντά σε αυτό το διδασκαλείο του Διόδωρουraquo 50 laquoΜέσα στην πόλη βρίσκεται το σχολείο του Σωκράτη στο οποίο απεικονίζονται κυκλυκά οι άνδρες και οι άνεμοι Δυτικά αυτού βρίσκονται τα ανάκτορα του Θεμιστοκλή και κοντά σε αυτά οι λαμπροί οίκοι του Πλεμάρχου Πολύ κοντά σε αυτά βρίσκονται τα αγάλματα του Διός απέναντι από τα οποία υπάρχει βωμός στον

οποίο αξίζουν ταφή οι αθλητές του παγκρατίου και των ολυμπιακών αγώνων Σε αυτόν τον τόπο περιφερόμενοι οι ρήτορες διάβαζαν τους επιτάφιους λόγουςraquo 51 laquoΒόρεια αυτού του τόπου υπήρχε η πρώτη αγορά της πόλης στην οποία ο απόστολος Φίλιππος βύθισε τον γραμματέα Υπήρχαν και οι λαμπροί οίκοι της Πανδιονίδος φυλής Στο νότιο μέρος υπήρχε διδασκαλείο των Κυνικών φιλοσόφων και κοντά σε αυτό των Τραγικών έξω από την Ακρόπολη λίγο προς τα δυτικά κατοικούσαν οι θαλαμ[] και κοντά σε αυτό υπήρχε το διδασκαλείο του Σοφοκλή Νότια αυτού υπήρχε ο Άρειος Πάγος στον οποίο ο υιός του Ποσειδώνα Αλιρρόθιος θανατώθηκε από τον Άρηraquo 52 laquoΑνατολικά αυτού υπήρχαν τα ανάκτορα του Κλεονίδη και του Μιλτιάδη και κοντά σε αυτά ακόμα υπάρχει το διδασκαελίο του Αριστοτέλη Πάνω από αυτό υπάρχουν δύο κίονες Στον ανατολικό υπήρχε το άγαλμα της Αθηνάς στον δυτικό του Ποσειδώνος Ανάμεσα τους λέγεται ότι υπήρχε καφλή Γοργόνας μέσα σε σιδερένια κόγχη Υπάρχει και μαρμάρινο ηλιακό ρολόιraquo 53 laquoΑπέναντι αυτού προς το νότο υπήρχε το διδασκαλείο του Αριστοφάνη και ανατολικά αυτού ακόμα υπάρχει ο λύχνος του Δημοσθένη Κοντά αυτόν ήτα τότε το σπίτι του Θουκυδίδη και του Σόλωνος η δεύτερη αγορά και το σπίτι του Αλκμαίονα και μεγάλο λουτρό Νότια αυτού η μεγάλη αγορά της πόλησ και πολλά αξιόλογα ιερά επί της νότιας πύλης στους παραστάδες της οποίας απεικονίζονται δεκαεννέα άνδρες [] τον ένα εδίωκα Εκεί υπήρχε και το βασικό λουτρό στο οποίο θέλησαν να φοβίσουν τον Μέγα Βασίλειο με θορύβους Εκεί και το σπίτι του Μνηστάρχουraquo 54 laquoΝότια αυτών υπάρχει βασιλικός οίκος ωραίος στον οποίο ερχόμενος ο δούκας κατά καιρούς κινούνταν για το συμπόσιο Εκεί είναι και η Καλλιρρόη πηγή με τους εννέα κρουνούς στην οποία αφού πλενόταν ερχόταν στο ιερό της Ήρας και προσευχόταν τώρα μετατρεμμένο από τους ευσεβείς σε ναό της Υπεραγίας Θεοτόκουraquo 55 laquoΥπάρχει ανατολικά αυτού μεγάλη και ωραία καμάρα με τα ονόματα του Αδριανού και του Θησέα Βρίσκεται μέσα στην αυλή [] μεγάλη ετύγχανε στηριζόμενη από κάτω με πληθώρα κιόνων μέσα στην οποία υπήρχε

βασιλικός οίκος ο οποίος διακοσμήθηκε από τους δώδεκα βασιλείς που οικοδόμησαν την κορυφή [Ακρόπολη]laquo 56 laquoΑνατολικά αυτού υπάρχει το θέατρο των Αθηνών περιεχομένο σε κύκλο διαστήματος περίπου ενός μιλίου έχοντας δύο εισόδους [] η βορινή είσοδος αφθονεί η άλλη [] νότια επεκτάθηκε Το θέατρο κοσμείται κυκλικά με εκατό ζώνες φτιαγμένες από λευκό μάρμαρο στις οποίες ο λαός καθιστός παρακολουθεί αυτόν που αγωνίζεται στην πάληraquo 57 laquoΑπό αυτό λοιπόν εισερχόμενοι στην ανατολική πύλη βρίσκουμε άλλη αγορά και δύο αγωγούς ύδατος τους οποίους κατασκεύασε ο Ιούλιος Καίσαρας προσφέροντας τους στους Αθηναίους και έφερε νερό από μαρκιά Υπάρχει και άλλος αγωγός στην βόρεια πύλη τον οποίο έφτιαξε ο Θησέας Αυτά μετά την τυραννία της πόλεως των Αθηνών όπως ισχυρίζεται ο Άβαρις και ο Ηρόδοτος κατασκευάσθηκαν από δώδεκα βασιλείς Ο Κέκροπας ο δίμορφος τα ελάμπρυνε πολύ και τα καλλώπισε με μεγάλη δόξα τα μεν τείχη ανέγειρε σε ύψος το δε έδαφος έστρωσε με διαφόρων ειδών μάρμαρα και τα ιερά εντός και εκτός καταχράστηκε και αυτήν ονόμασε Αθήναraquo 58 laquoΕισερχόμενοι λοιπόν στην Ακρόπολη βρίσκουμε ένα μικρό διδασκαλείο που υπήρχε των μουσικών το οποίο ίδρυσε ο Πυθαγόρας ο Σάμιος Απέναντι αυτού υπάρχει μεγάλο ανάκτορο και κάτω από αυτό υπάρχουν πολλοί [] διακοσμημένοι με λευκά μάρμαρα συν την οροφή και τα τείχη Προς το βόρειο κλίτος υπήρχε η καγκελαρία φτιαγμένη όλη από μάρμαρο και κίονες όλα λευκά Νότια αυτής υπήρχε η Ποικίλη Στοά ωραιότατα περιχρυσμένη ολόγυρα και από την έξω πλευρά και κοσμημένη με πολύτιμους λίθους Από αυτή οι μαθητευόμενοι σε αυτήν ονομάζονταν Στωικοί φιλόσοφοι Απέναντι από αυτή άκμαζε το διδασκαλείο των μαθητών του Επίκουρουraquo 59 laquoΑναφορικά με τον ναό της Θεομήτορος τον οποίον οικοδόμησαν ο Απολλώς και ο Ευλόγιος στο όνομα του Αγνώστου Θεού έχει ως εξής Είναι δρομικός ναός και ευρύχωρος και επεκτείναται πολύ σε μήκος Τα τείχη του είναι φτιαγμένα από λευκό μάρμαρο και η θέση τους κατέστη τετράγωνη Ο κάθε τοίχος ανεγέρθη χωρίς πηλό και ασβέστη αλλά με σίδηρο και μόλυβδο Εκτός του τοίχου αφθονούν κίονες διαφόρων μεγεθών οι οποίοι περιτρέχουν κυκλικώς τον ναό Μεταξύ των δύο κιόνων περιέχεται λοξότητα Προς την ωραία πύλη και το άγιο βήμα όπου είναι κατά τον λίβα και τον θρασκιά και [] την τοποθέτηση των κιόνων επέκτεινε μέχρι μεγάλο ύψος προοδευτικά Οι κεφαλές των κιόνων είναι σκαλισμένες με σιδερένια γλυφίδα σε σχήμα φοίνικα Είναι δε τροποποιημένες Και οι δοκοί πάνω από αυτές φτιαγμένες από το λευκό μάρμαρο των τειχών έχουν από πάνω και στο τείχος συγκολλημένες πλάκες και σχηματίζεται ομοίωμα οροφής Η κύρτωση αυτών διακρίνεται Ωραιότατος τοίχος στηρίζεται από τους κίονεςraquo 60 Erich Ziebarth laquoEin griechischer Reisebericht des fuumlnfzehnten Jahrhundertsraquo Mittheilungen des k deutschen archaumlologischen Instituts Athen Abth XXIV (1899) σ 73-78

laquoΗ πόλη των Αθηνών εκτείνεται σε μια πεδιάδα μήκους περίπου 12 μιλίων και πλάτους περίπου 6 και είναι σε απόσταση περίπου 3 μιλίων από τη θάλασσα αλλά από το λιμάνι του Πειραιά απέχει πράγματι 5 μίλια Και είναι κτισμένη πάνω σε έναν βράχο πάνω σε ένα βουνό όχι πολύ ψηλό Και οι κατοικίες βρίσκονται προς τα βόρεια στην περιοχή που περιβάλλεται από τείχη όπου απλώνεται η πεδιάδα Υπάρχουν επίσης από τη δεξιά πλευρά όπου βρίσκεται η θάλασσα μερικές ακόμα οικίες και κατά την ανατολή κάποια κτίσματα έτσι ώστε όλο το βουνό περιβάλλεται από σπίτιαraquo

61 laquoΚαι στη κορυφή του βουνού βρίσκεται το κάστρο το οποίο είναι πολύ ισχυρό και περιβάλλεται με αρχαία τείχη από τετράγωνους λίθους και έχει μήκος το εν λόγω φρούριο περίπου 4 μίλιαraquo 62 laquo[]και από τη δύση στην ανατολή απλώνεται κατά μήκος ένα υπέροχο κτίριο στην όψη και στο προαναφερθέν κάστρο υπάρχει μία εκκλησία που ήδη υπήρχε και κατά την εποχή των Ρωμαίων αξιοθαύμαστη όλη από μάρμαρο και περιστοιχισμένη από κίονες και επιμήκης επίσης από τη δύση στην ανατολή ενώ στην πρόσοψη μπροστά υπάρχει εκτεταμένη σειρά αναπαραστάσεων από μάρμαρο όλες ανάγλυφες και καλυμμένες με μάρμαροraquo

Αυτή είναι και η τελευταία φορά που ο Παρθενώνας αναφέρεται ως εκκλησία και γενικότερα είναι η τελευταία περιγραφή της μεσαιωνικής Ακρόπολης από αυτόπτη μάρτυρα Βλ Τανούλας ό π σ 44 63 laquoΥπάρχει ακόμα σε αυτό το κάστρο ένα περίφημο αρχαίο ανάκτορο κοντά στην εκκλησία το οποίο είναι φτιαγμένο από μάρμαρο (όπως κατασκεύαζαν και) κατά τη ρωμαϊκή τεχνοτροπίαraquo

Πρόκειται για τα Προπύλαια Βλ Τανούλας ό π 64 laquoΣτον περιβάλλοντα χώρο υπάρχουν επίσης πολλά ακόμη αρχαία μνημεία μερικά εντός της περιοχής που τελευταία ορίστηκε από τα τείχη και μερικά εκτός αυτής Τα αρχαία τείχη καταστράφηκαν όλα όμως φαίνονται ακόμα τα ίχνη τους όπου αυτά υψώνονταν και υπάρχουν μεγάλα τείχη από τετράγωνους λίθους μερικοί από τους οποίους είναι τόσοι που ούτε 4 ζευγάρια βόδια δε θα μπορούσαν να τους μεταφέρουν Η περίμετρος των τειχών είναι μεγαλύτερη από αυτή της Πάδοβας και τα περισσότερα κτίρια που βλέπει κανείς είναι εντός των εν λόγω αρχαίων τειχώνraquo

Ίσως αυτό να σημαίνει ότι οι Οθωμανοί μόλις εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα φρόντισαν να οχυρώσουν την πόλη και το κάστρο Τανούλας ό π 65 Κατά το σιρόκο της Ανατολής υπάρχουν κάτω 20 κίονες από τους οποίους καταλαβαίνουμε ότι κάποτε υπήρχε ένα μεγάλο κτίριο τετράγωνης κάτοψης και κατά μήκος σώζεται μέρος μιας αψίδας πάνω από μία βαλλέστρα Από τη μία γωνία ως την άλλη δεν μπορούμε να υπολογίσουμε το μήκος γιατί από τη μια πλευρά δε διασώζονται αρκετά στοιχεία που να μας μαρτυρούν ως που ακριβώς εκτεινόταν το συγκεκριμένο μνημείο Παραμένουν μόνο δύο πλευρές και σε αυτή που βλέπει προς την πόλη υψώνονται 9 κίονες και στην άλλη 11 και στοιχίζονται σε αυτή τη σειρά που φαίνεται ότι ακολουθούσε τόσο έξοχα και στις άλλες πλευρές Κάποιες κολώνες που βρίσκονταν ενδιάμεσα σε αυτές που παραμένουν όρθιες βρίσκονται ακόμα καταγής κάποιες μάλιστα ολόκληρες Φαίνεται πως το συγκεκριμένο κτίριο στηριζόταν όλο στους κίονες αυτούς καθώς διατηρούνται ακόμα κάποιοι λίθοι πάνω στους κίονες που ενώνουν τον ένα με τον άλλον ενώ στη γη δε φαίνεται κανένας τοίχος παρά μόνο το κάτω μέρος από τις κολώνες και όλο το κτίσμα είναι κατασκευασμένο από εξαίσιο μάρμαρο Οι κίονες είναι τόσο μεγάλοι όσο αυτοί του Αγίου Μάρκου ωστόσο είναι σε κομμάτιαraquo

Πρόκειται για τα βουνά του Υμηττού και του Αιγάλεω τα οποία απέχουν 8 μίλια ή 88 χιλιόμετρα Βλ Paton James Morton Mediaeval and Renaissance visitors to Greek Lands Princeton 1951 σ 32 σημ 11 66 laquoΛίγο πιο μακριά από το προαναφερθέν μνημείο προς την Αθήνα υπάρχει μία ωραία αψίδα θριάμβου εξ ολοκλήρου κατασκευασμένη από υπέροχο μάρμαρο στην οποία υπάρχει η εξής επιγραφή στην πλευρά προς την Αθήνα ΑΙΔΕΙΣ ΑΘΗΝΑΙ ΘΗΣΕΩΣ Η ΠΡΙΝ ΠΟΛΙΣ ltCIA III 401gt και στην άλλη όψη προς την Ανατολή η εξής ΑΙΔΕΙΣ ΑΔΡΙΑΝΟΥ ΟΧΙ ΘΗΣΕΩΣ ΠΟΛΙΣ ltCIA III 402gtraquo

Πρόκειται για την πύλη του Αδριανού Βλ Setton όπ 67 laquoΣτη συνέχεια όχι πολύ μακριά από την περιοχή που τώρα κατοικείται προς την ανατολή στο κάστρο υπάρχει ένα κτίριο πολύ ωραίο από εξαίσιο μάρμαρο η πρόσόψη του οποίου είναι ακριβώς τετράγωνη περίπου δύο πόδια σε μήκος και μεγάλο στην όψη άνωθεν του οποίου είναι 6 κιονίσκοι και μεταξύ τους υπάρχουν μαρμάρινες πλάκες που στο βάθος σχηματίζουν ένα φεγγίτη Και πάνω από τις κολώνες υπάρχει ένα θαυμάσιο γείσο όπου είναι χαραγμένη προς το μέρος της ανατολής η επιγραφή levante αποκράτης λισιθείδου κικυνεύς εχορήγει ltCIA II 1242gt Ο τόπος του [] Ο θόλος είναι εξαίσιος διακοσμημένος με φολίδες και με ένα ανθέμιο σε τριγωνικό σχήμα Ποιός ήταν ο λόγος που οδήγησε στην ανοικοδόμηση ενός τέτοιου κτιρίου δεν μπόρεσα να ανακαλύψωraquo

Πρόκειται πιθανώς για το χορηγικό μνημείο του Λυσικράτη Βλ Setton όπ 68 laquoΑκολούθως προς το μέσο στο νότο κοντά στα τείχη του κάστρου βρίσκονται δύο κίονες από μάρμαρο στους πρόποδες αρκετά ωραίοι ωστόσο δεν κατόρθωσα να μάθω γιατί ακριβώς είχαν κτισθείraquo

Ο περιηγητής είδε μάλλον δύο ρωμαϊκούς κίονες πάνω από το Θέατρο του Διονύσου αλλά καθώς δεν πλησίασε για να παρατηρήσει από κοντά δεν μπόρεσε να καταλάβει κάτι παραπάνω για το μνημείο Βλ Setton όπ 69 Επίσης στην ίδια πλευρά περίπου μισό μίλι μακριά από το κάστρο πάνω στο βράχο υπάρχει ένα μνημείο του Καίσαρα Νέρβα Τραϊανού Αυτό είναι ένα κτίριο όλο από υπέροχο μάρμαρο επίμηκες στην όψη περίπου 4 πόδια και σε ύψος περίπου 3 και η πρόσοψη που βλέπει στην Αθήνα (έχει) σχήμα αψίδας Διακρίνεται σε 3 χώρους σε εύρος και σε 2 σε ύψος Από τους τρεις αυτούς χώρους υπάρχει ένας προς τη δύση και είναι όλος καταγής όμως στο μεσαίο υπάρχει ένας βασιλιάς που κάθεται σε μία έδρα και είναι μεγαλύτερος από τα κοινά αγάλματα των ανθρώπων Στη βάση του αγάλματος υπάρχει η εξής επιγραφή φιλοπάππος αντιφανη βησαιεύς ltCIA III 557 cgt στο ανατολικό μέρος βρίσκεται ένα παρόμοιο άγαλμα βασιλιά που κάθεται με τον ίδιο

τρόπο Στη βάση του επιγράφονται τα ακόλουθα αντίοχος βασιλέως αντιόχου ltCIA III 557 dgt και το είδωλό του είναι εξαιρετικής τέχνης και ανάμεσα στα δύο (αγάλματα) υπάρχει μια κολώνα στο δάπεδο στην οποία επιγράφονται τα εξής C Iulius C F Fabantio etc ltCIL III 552gt στον τόπο του αλλά επειδή ο χώρος ήταν σκοτεινός και μικρός η εγχάραξη δεν έγινε με τελειότητα Στο μέρος κάτω απεικονίζεται ο αυτοκράτορας πάνω σε μία άμαξα θριάμβου που την οδηγούν τέσσερα άλογα στους άλλους χώρους δηλαδή στον ένα στην ανατολή και στον άλλο στη δύση βρίσκονται τέσσερις άνδρες ντυμένοι με μακριά ενδύματα όχι όμως ένοπλοι μέρος μάλιστα του διακόσμου είναι όλο από χρυσό() τέσσερις προπορεύονται και τέσσερις ακολουθούν Όλες αυτές οι αναπαραστάσεις είναι έργα εξαιρετικής τέχνης που φέρουν την τελειότητα Το μνημείο είναι αξιοθαύμαστο ακόμα και αν είναι ήδη εν μέρει κατεστραμμένο και βρίσκεται σε ένα λόφο καθώς βλέπει κανείς το βράχο της Ακρόπολης εντούτοις φαίνεται ότι ήταν εντός των τειχών της αρχαίας πόλης όπως δείχνουν τα ερείπια του αρχαίου τείχους

Στην πραγματικότητα αναφέρεται στο μνημείο του Φιλοπάππου Διαπιστώνουμε ωστόσο ότι εκείνη την εποχή το κτίριο είχε ταυτιστεί με τον αυτοκράτορα Τραϊανό και μόλις στα τέλη του 17ου αιώνα ο Jacob Spon το συνέδεσε με το όνομα του Φιλοπάππου Βλ Setton όπ 70 laquoΣτη συνέχεια στη δυτική πλευρά υπάρχει ένα κτίριο όμοιο στην όψη με εκείνο που βρίσκεται στο βράχο όχι με τις ίδιες παραστάσεις αλλά σκέτο με επιμήκη κάτοψη με στοά με καμάρες με πολλούς κίονες περιμετρικά όλοι ακέραιοι και όλοι από μάρμαρο χωρίς καθόλου ξυλεία έργο πολύ άξιο προσοχής και παρατήρησης που υπήρξε σε κάθε εποχή ναός των θεώνraquo

Ο περιηγητής περιγράφει το Θησείο Βλ Setton όπ σ 240 71 laquoΑκολούθως σε μια πλευρά των τειχών της περιοχής μεταξύ δύσης και βοριά υπάρχει ένα μεγάλο κτίριο με τετράγωνη κάτοψη Στην πρόσοψη που βλέπει στη δύση υψώνεται μια θύρα με ένα προστώο από τέσσερις κίονες από την οποία στις μέρες μας εισέρχεται κανείς στην περιοχή Στα αριστερά της θύρας υπάρχουν 5 ωραίες και μεγάλες κολώνες με επιτοίχια διακόσμηση στα δεξιά υπάρχει μόνο τοίχος με τετράγωνες μαρμάρινες πλάκες Και όλη η πρόσοψη κοσμείται από μια σειρά αψίδες ενώ η άλλη όψη του βορρά δεν έχει κανένα διάκοσμο εκτός από το θριγκό της Ωστόσο υπάρχει ένας ωραίος τοίχος και 3 πύργοι ένας σε κάθε γωνία και ένας στη μέση Η όψη αυτή είναι σε έκταση μεγαλύτερη από όσο μια βαλλιστρίδα Κα οι δύο εν λόγω όψεις του κτίσματος σώζονται ακέραιες ενώ οι δύο άλλες έχουν καταστραφεί φαίνεται πάντως ότι υπήρξε ένα τεράστιο και όμορφο οικοδόμημαraquo

Ο Βενετός αναφέρεται στη Στοά του Αδριανού Βλ Setton όπ 72 laquoΕντός της περιοχής υπάρχει πρωτίστως και ένα κτίριο όχι πολύ μεγάλο διατηρείται εντούτοις ακέραιο με τις οκτώ του όψεις και με έναν ωραίο θόλο και κάτω ακριβώς από το γείσο βρίσκονται 8 απεικονίσεις εξαίσιες μεγαλύτερες από αγάλματα ανθρώπου Και η κάθε μορφή συλλαμβάνεται ανάγλυφα να πράττει διαφορετικά πνέουν όλες ανέμους ωστόσο άλλος φυσά χρησιμοποιώντας ένα κέρατο άλλος από την αγκαλιά του άλλος με το στόμα του και πάνω από κάθε άνεμο γράφεται το όνομά του βορράς κοκ Στις μέρες μας λειτουργεί ως ναός των Ελλήνων και είναι ένα έργο εξαιρετικό εξ ολοκλήρου από μάρμαροraquo

Πρόκειται για τον Πύργο των Αέρηδων 73 laquoΑπό την άλλη πλευρά δηλαδή τη δυτική όχι πολύ μακριά από την πλατεία είναι μια θριαμβική αψίδα αρκετά ωραία με πολλές ελληνικές επιγραφές ωστόσο δεν είναι όλες ευανάγνωστες Εκεί κοντά υπάρχει και ένας κίονας τετράγωνος περίπου ένα πόδι και μισό ψηλός και φέρει πολλές επιγραφές στη μπροστινή του όψη Λέγεται ότι ήταν οι νόμοι των Αθηναίων | Αρκετοί άλλοι κίονες και λίθοι (από κτίρια) υπάρχουν εντός και εκτός της περιοχής και πάνω τους βρίσκονται όμορφα αγάλματα και αναπαραστάσειςraquo 74 laquoΣτο λιμάνι υπάρχει ένα μεγάλο μαρμάρινο λιοντάρι το οποίο κάθεται και είναι τόσο ψηλό που ούτε ένας έφιππος άνδρας δε θα μπορούσε να αγγίξει το στόμα του από το οποίο ρέει νερό όπως από μια πηγήmiddot αυτή είναι η γνώμη κάθε ανθρώπουraquo 75 laquo[]lo dit castell sia la pus richa joya qui al mont sia e tal que entre tots los reys de cristians envides lo porien fer semblant []raquo

laquo[]το εν λόγω κάστρο (η Ακρόπολη) είναι το πολυτιμότερο κόσμημα στον κόσμο και τέτοιο που όμοιο του δεν μπορεί να βρεθεί σε κανένα άλλο βασίλειο της Χριστιανοσύνης []raquo

(Antoni Rubioacute y Lluch Los Catalanes en Grecia Uacuteltimos antildeos de su Dominacioacuten Cuadros histoacutericos Madrid 1927 σ 133) 76 laquoMio tu non vedesti mai el piugrave bello paese che questo ne la piugrave bela cortezaraquo

laquoΚαλέ μου δεν έχεις δει ποτέ σου χώρα πιο ωραία από αυτή ούτε πιο ωραίο κάστροraquo

(KM Setton Catalan Domination of Athens 1311-1388 London 1975 (revised edition) σ 206 σημ 108)

Πρόκειται για τη μεσαία πόρτα του θυραίου τοίχου Αυτό σημαίνει αναλύει ο Τανούλας ότι οι υπόλοιπες τέσσερις πόρτες

του θυραίου τοίχου έχουν φραχτεί όπως και τα μετακιόνια της δυτικής πρόσοψης του κεντρικού κτιρίου και τα διαστήματα ανάμεσα στους γωνιακούς κίονες και στις αντίστοιχες παραστάδες Κατ΄ επέκταση δεν υπάρχει άμεση επικοινωνία μεταξύ της αίθουσας και των πλάγιων πτερύγων των Προπυλαίων Μάλιστα το τελευταίο αυτό σχόλιο του περιηγητή σε συνάρτηση με τη σειρά που ακολουθεί στην περιγραφή του οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο δρόμος που οδηγούσε στο εσωτερικό της Ακρόπολης δεν περνούσε πια μέσα από τα Προπύλαια αλλά έκανε το γύρο του νότιου μισού του συγκροτήματος των Προπυλαίων για να φθάσει στην ανατολική στοά του κεντρικού κτιρίου η οποία χρησίμευε ως πρόπυλο της κατοικίας του Δούκα Η μεταβολή αυτή έχει γίνει μετά την επίσκεψη του Martoni το 1395 Βλ Τανούλας ό π

47 laquo[Ο Παρθενώνας] Ευχαριστήθηκα πολύ όταν παρατήρησα ότι στην κορυφή του κάστρου της πόλης (Ακρόπολη) υπάρχει ένας τεράστιος θαυμάσιος ναός της θεάς Αθηνάς το ευγενές έργο του Φειδία Είναι κτίριο ψηλό με 58 κίονες με επτά πόδια διάμετρο είναι διακοσμημένο με όμορφα αγάλματα και στις δύο προσόψεις του οικοδομήματος στο υψηλότερο σημείο των τοίχων και εξωτερικά στο επιστύλιο όπου φαίνεται μία μάχη των Κενταύρων εξαιρετικά προϊόντα της τέχνης του γλύπτη | Το ενδιαφέρον μου ήταν όμως να επισκεφθώ πάλι σε αυτήν την ίδια περίφημη Ακρόπολη το όμορφο ιερό της θεάς Αθηνάς Ήθελα να εξετάσω το ναό προσεκτικότερα από κάθε πλευρά Φτιαγμένο από μοναδικό λειασμένο μάρμαρο είναι το θαυμαστό έργο του Φειδία όπως γνωρίζουμε από την μαρτυρία των λόγων του Αριστοτέλη προς το βασιλιά Αλέξανδρο όπως επίσης (γνωρίζουμε) και από το δικό μας Πλίνιο και πλήθος άλλων διακεκριμένων συγγραφέων Αυτός ο εξαιρετικά θαυμάσιος ναός διατηρείται μέχρι τις μέρες μας (1444) Στηρίζεται σε 58 κίονες δώδεκα σε κάθε μία από τις δύο προσόψεις δηλαδή δύο σειρές από έξι κίονες στη μέση [μεταξύ των δύο εξωτερικών κιονοστοιχιών] και εξωτερικά από τους τοίχους του σηκού δεκαεπτά κατά μήκος κάθε πλευράς Κάθε κίονας έχει διάμετρο πέντε ποδών Υπάρχουν στοές μήκους οκτώ ποδών μεταξύ των πλευρικών κιόνων και των θαυμάσιων τοίχων του σηκού σε κάθε πλευρά Οι κίονες στηρίζουν γείσο 95 πόδια μάκρος και 4 πόδια ύψος Σε αυτά παριστάνεται η μάχη μεταξύ των Κενταύρων και των Λαπήθων η οποία έλαβε χώρα στη Θεσσαλία σκαλισμένη με θαυμαστή δεξιότητα Στις ανώτερες ζωφόρους των τεσσάρων τοίχων σε απόσταση δύο πήχεων κάτω από το πιο ψηλό σημείο των τοίχων ο καλλιτέχνης διακόσμησε με εξαιρετική τελειότητα [αναπαραστάσεις] των αθηναϊκών νικών της εποχής του Περικλή Το ύψος τους είναι περίπου αυτό ενός παιδιού δέκα ετών Στις δύο προσόψεις πάνω από όλο το τμήμα που καλύπτεται από το αέτωμα μπορεί να δει κανείς ψηλά μεγάλα πραγματικά κολοσσιαία αγάλματα ανδρών και ίππων ένας ωραίος καλλωπισμός για αυτόν τον εντυπωσιακό χώρο λατρείας Κατέβαλα μεγάλη προσπάθεια για να συμπεριλάβω ένα σχέδιο από αυτό το σπουδαίο κτίριο όπως εντυπώθηκε στα μάτια μου στο σημειωματάριο το οποίο διατηρώ και κατά τη διάρκεια του παρόντος ταξιδιού μου στην Ελλάδαraquo

Οι κίονες είναι 58 αν αριθμήσει κανείς δύο φορές τους γωνιακούς κίονες Βλ Setton Domination σ 232

Έτσι αντιλαμβάνεται τα γλυπτά ο Κυριακός Βλ Setton όπ σ 235

48 Ανώνυμος Τοπογραφία Αθηνών laquoΠερί της Αττικής Το κάστρο είναι η Ακρόπολη Το laquoισμαϊδιraquo (ισλαμικό τέμενος) είναι ο ναός της Αθηνάς Παλλάδος Χρυσοσπηλιώτισσα λέγεται η σπηλιά του θεού Πάνα Δύο κολώνες στη μία βρισκόταν το άγαλμα της θεάς Αθηνάς με κεφαλή γοργόνας και στην άλλη (κολώνα) ήταν το άγαλμα του θεού Δία Κάτω από την κολώνα αυτή υπάρχει μαρμάρινο ρολόι Λίγο παρακάτω ήταν το Λύκειο του Αριστοτέλη Στον ναό του Αγίου Γεωργίου του Αλεξανδρινού ήταν στην πλάκα () μαρμάρινο κανδύλι του Δημοσθένη Οι κολώνες () της Καλλιρρόης ήταν θέατρο και η σκηνή του Αριστοφάνη Στις δύο κολώνες του βουνού ήταν κτίσμα του Τραϊανού του αυτοκράτορα με λατινική επιγραφή Στον τεκέ του Πραΐμη ήταν ναός και σχολείο του Σωκράτη γύρω από το οποίο έχει τους δώδεκα ανέμους και τις ώρες Στον Άγιο Γεώργιο τον Ακαμάτη ήταν ο Κεραμεικός και ο ναός του Θησέως το μαρμάρινο λιοντάρι ήταν το μεγάλο υδραγωγείο των Αθηναίων και οι τάφοι των ηρώων στα βασιλικά ήταν σχολή των στωικών Στην ακαδημία ήταν σχολή του Πλάτωνοςraquo

(Καμπούρογλου Δημ Μνημεία της Ιστορίας των Αθηναίων τομ Ι Αθήνα 1891 σ 94-95)

49 Καμπούρογλου Δημ Μνημεία της Ιστορίας των Αθηναίων τομ Ι Αθήνα 1891 σ 92-94

laquoΠρώτον η Ακαδημία στην περιφέρεια των Βασιλικών δεύτερον η Ελεατική Σχολή στους Αμπελοκήπους τρίτον το Διδασκαλείο του Πλάτωνος στο Παραδείσιο [Πατήσια] τέταρτον το διδασκαλείο του Πολύζηλου στον Υμηττό και πέμπτον κοντά σε αυτό το διδασκαλείο του Διόδωρουraquo 50 laquoΜέσα στην πόλη βρίσκεται το σχολείο του Σωκράτη στο οποίο απεικονίζονται κυκλυκά οι άνδρες και οι άνεμοι Δυτικά αυτού βρίσκονται τα ανάκτορα του Θεμιστοκλή και κοντά σε αυτά οι λαμπροί οίκοι του Πλεμάρχου Πολύ κοντά σε αυτά βρίσκονται τα αγάλματα του Διός απέναντι από τα οποία υπάρχει βωμός στον

οποίο αξίζουν ταφή οι αθλητές του παγκρατίου και των ολυμπιακών αγώνων Σε αυτόν τον τόπο περιφερόμενοι οι ρήτορες διάβαζαν τους επιτάφιους λόγουςraquo 51 laquoΒόρεια αυτού του τόπου υπήρχε η πρώτη αγορά της πόλης στην οποία ο απόστολος Φίλιππος βύθισε τον γραμματέα Υπήρχαν και οι λαμπροί οίκοι της Πανδιονίδος φυλής Στο νότιο μέρος υπήρχε διδασκαλείο των Κυνικών φιλοσόφων και κοντά σε αυτό των Τραγικών έξω από την Ακρόπολη λίγο προς τα δυτικά κατοικούσαν οι θαλαμ[] και κοντά σε αυτό υπήρχε το διδασκαλείο του Σοφοκλή Νότια αυτού υπήρχε ο Άρειος Πάγος στον οποίο ο υιός του Ποσειδώνα Αλιρρόθιος θανατώθηκε από τον Άρηraquo 52 laquoΑνατολικά αυτού υπήρχαν τα ανάκτορα του Κλεονίδη και του Μιλτιάδη και κοντά σε αυτά ακόμα υπάρχει το διδασκαελίο του Αριστοτέλη Πάνω από αυτό υπάρχουν δύο κίονες Στον ανατολικό υπήρχε το άγαλμα της Αθηνάς στον δυτικό του Ποσειδώνος Ανάμεσα τους λέγεται ότι υπήρχε καφλή Γοργόνας μέσα σε σιδερένια κόγχη Υπάρχει και μαρμάρινο ηλιακό ρολόιraquo 53 laquoΑπέναντι αυτού προς το νότο υπήρχε το διδασκαλείο του Αριστοφάνη και ανατολικά αυτού ακόμα υπάρχει ο λύχνος του Δημοσθένη Κοντά αυτόν ήτα τότε το σπίτι του Θουκυδίδη και του Σόλωνος η δεύτερη αγορά και το σπίτι του Αλκμαίονα και μεγάλο λουτρό Νότια αυτού η μεγάλη αγορά της πόλησ και πολλά αξιόλογα ιερά επί της νότιας πύλης στους παραστάδες της οποίας απεικονίζονται δεκαεννέα άνδρες [] τον ένα εδίωκα Εκεί υπήρχε και το βασικό λουτρό στο οποίο θέλησαν να φοβίσουν τον Μέγα Βασίλειο με θορύβους Εκεί και το σπίτι του Μνηστάρχουraquo 54 laquoΝότια αυτών υπάρχει βασιλικός οίκος ωραίος στον οποίο ερχόμενος ο δούκας κατά καιρούς κινούνταν για το συμπόσιο Εκεί είναι και η Καλλιρρόη πηγή με τους εννέα κρουνούς στην οποία αφού πλενόταν ερχόταν στο ιερό της Ήρας και προσευχόταν τώρα μετατρεμμένο από τους ευσεβείς σε ναό της Υπεραγίας Θεοτόκουraquo 55 laquoΥπάρχει ανατολικά αυτού μεγάλη και ωραία καμάρα με τα ονόματα του Αδριανού και του Θησέα Βρίσκεται μέσα στην αυλή [] μεγάλη ετύγχανε στηριζόμενη από κάτω με πληθώρα κιόνων μέσα στην οποία υπήρχε

βασιλικός οίκος ο οποίος διακοσμήθηκε από τους δώδεκα βασιλείς που οικοδόμησαν την κορυφή [Ακρόπολη]laquo 56 laquoΑνατολικά αυτού υπάρχει το θέατρο των Αθηνών περιεχομένο σε κύκλο διαστήματος περίπου ενός μιλίου έχοντας δύο εισόδους [] η βορινή είσοδος αφθονεί η άλλη [] νότια επεκτάθηκε Το θέατρο κοσμείται κυκλικά με εκατό ζώνες φτιαγμένες από λευκό μάρμαρο στις οποίες ο λαός καθιστός παρακολουθεί αυτόν που αγωνίζεται στην πάληraquo 57 laquoΑπό αυτό λοιπόν εισερχόμενοι στην ανατολική πύλη βρίσκουμε άλλη αγορά και δύο αγωγούς ύδατος τους οποίους κατασκεύασε ο Ιούλιος Καίσαρας προσφέροντας τους στους Αθηναίους και έφερε νερό από μαρκιά Υπάρχει και άλλος αγωγός στην βόρεια πύλη τον οποίο έφτιαξε ο Θησέας Αυτά μετά την τυραννία της πόλεως των Αθηνών όπως ισχυρίζεται ο Άβαρις και ο Ηρόδοτος κατασκευάσθηκαν από δώδεκα βασιλείς Ο Κέκροπας ο δίμορφος τα ελάμπρυνε πολύ και τα καλλώπισε με μεγάλη δόξα τα μεν τείχη ανέγειρε σε ύψος το δε έδαφος έστρωσε με διαφόρων ειδών μάρμαρα και τα ιερά εντός και εκτός καταχράστηκε και αυτήν ονόμασε Αθήναraquo 58 laquoΕισερχόμενοι λοιπόν στην Ακρόπολη βρίσκουμε ένα μικρό διδασκαλείο που υπήρχε των μουσικών το οποίο ίδρυσε ο Πυθαγόρας ο Σάμιος Απέναντι αυτού υπάρχει μεγάλο ανάκτορο και κάτω από αυτό υπάρχουν πολλοί [] διακοσμημένοι με λευκά μάρμαρα συν την οροφή και τα τείχη Προς το βόρειο κλίτος υπήρχε η καγκελαρία φτιαγμένη όλη από μάρμαρο και κίονες όλα λευκά Νότια αυτής υπήρχε η Ποικίλη Στοά ωραιότατα περιχρυσμένη ολόγυρα και από την έξω πλευρά και κοσμημένη με πολύτιμους λίθους Από αυτή οι μαθητευόμενοι σε αυτήν ονομάζονταν Στωικοί φιλόσοφοι Απέναντι από αυτή άκμαζε το διδασκαλείο των μαθητών του Επίκουρουraquo 59 laquoΑναφορικά με τον ναό της Θεομήτορος τον οποίον οικοδόμησαν ο Απολλώς και ο Ευλόγιος στο όνομα του Αγνώστου Θεού έχει ως εξής Είναι δρομικός ναός και ευρύχωρος και επεκτείναται πολύ σε μήκος Τα τείχη του είναι φτιαγμένα από λευκό μάρμαρο και η θέση τους κατέστη τετράγωνη Ο κάθε τοίχος ανεγέρθη χωρίς πηλό και ασβέστη αλλά με σίδηρο και μόλυβδο Εκτός του τοίχου αφθονούν κίονες διαφόρων μεγεθών οι οποίοι περιτρέχουν κυκλικώς τον ναό Μεταξύ των δύο κιόνων περιέχεται λοξότητα Προς την ωραία πύλη και το άγιο βήμα όπου είναι κατά τον λίβα και τον θρασκιά και [] την τοποθέτηση των κιόνων επέκτεινε μέχρι μεγάλο ύψος προοδευτικά Οι κεφαλές των κιόνων είναι σκαλισμένες με σιδερένια γλυφίδα σε σχήμα φοίνικα Είναι δε τροποποιημένες Και οι δοκοί πάνω από αυτές φτιαγμένες από το λευκό μάρμαρο των τειχών έχουν από πάνω και στο τείχος συγκολλημένες πλάκες και σχηματίζεται ομοίωμα οροφής Η κύρτωση αυτών διακρίνεται Ωραιότατος τοίχος στηρίζεται από τους κίονεςraquo 60 Erich Ziebarth laquoEin griechischer Reisebericht des fuumlnfzehnten Jahrhundertsraquo Mittheilungen des k deutschen archaumlologischen Instituts Athen Abth XXIV (1899) σ 73-78

laquoΗ πόλη των Αθηνών εκτείνεται σε μια πεδιάδα μήκους περίπου 12 μιλίων και πλάτους περίπου 6 και είναι σε απόσταση περίπου 3 μιλίων από τη θάλασσα αλλά από το λιμάνι του Πειραιά απέχει πράγματι 5 μίλια Και είναι κτισμένη πάνω σε έναν βράχο πάνω σε ένα βουνό όχι πολύ ψηλό Και οι κατοικίες βρίσκονται προς τα βόρεια στην περιοχή που περιβάλλεται από τείχη όπου απλώνεται η πεδιάδα Υπάρχουν επίσης από τη δεξιά πλευρά όπου βρίσκεται η θάλασσα μερικές ακόμα οικίες και κατά την ανατολή κάποια κτίσματα έτσι ώστε όλο το βουνό περιβάλλεται από σπίτιαraquo

61 laquoΚαι στη κορυφή του βουνού βρίσκεται το κάστρο το οποίο είναι πολύ ισχυρό και περιβάλλεται με αρχαία τείχη από τετράγωνους λίθους και έχει μήκος το εν λόγω φρούριο περίπου 4 μίλιαraquo 62 laquo[]και από τη δύση στην ανατολή απλώνεται κατά μήκος ένα υπέροχο κτίριο στην όψη και στο προαναφερθέν κάστρο υπάρχει μία εκκλησία που ήδη υπήρχε και κατά την εποχή των Ρωμαίων αξιοθαύμαστη όλη από μάρμαρο και περιστοιχισμένη από κίονες και επιμήκης επίσης από τη δύση στην ανατολή ενώ στην πρόσοψη μπροστά υπάρχει εκτεταμένη σειρά αναπαραστάσεων από μάρμαρο όλες ανάγλυφες και καλυμμένες με μάρμαροraquo

Αυτή είναι και η τελευταία φορά που ο Παρθενώνας αναφέρεται ως εκκλησία και γενικότερα είναι η τελευταία περιγραφή της μεσαιωνικής Ακρόπολης από αυτόπτη μάρτυρα Βλ Τανούλας ό π σ 44 63 laquoΥπάρχει ακόμα σε αυτό το κάστρο ένα περίφημο αρχαίο ανάκτορο κοντά στην εκκλησία το οποίο είναι φτιαγμένο από μάρμαρο (όπως κατασκεύαζαν και) κατά τη ρωμαϊκή τεχνοτροπίαraquo

Πρόκειται για τα Προπύλαια Βλ Τανούλας ό π 64 laquoΣτον περιβάλλοντα χώρο υπάρχουν επίσης πολλά ακόμη αρχαία μνημεία μερικά εντός της περιοχής που τελευταία ορίστηκε από τα τείχη και μερικά εκτός αυτής Τα αρχαία τείχη καταστράφηκαν όλα όμως φαίνονται ακόμα τα ίχνη τους όπου αυτά υψώνονταν και υπάρχουν μεγάλα τείχη από τετράγωνους λίθους μερικοί από τους οποίους είναι τόσοι που ούτε 4 ζευγάρια βόδια δε θα μπορούσαν να τους μεταφέρουν Η περίμετρος των τειχών είναι μεγαλύτερη από αυτή της Πάδοβας και τα περισσότερα κτίρια που βλέπει κανείς είναι εντός των εν λόγω αρχαίων τειχώνraquo

Ίσως αυτό να σημαίνει ότι οι Οθωμανοί μόλις εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα φρόντισαν να οχυρώσουν την πόλη και το κάστρο Τανούλας ό π 65 Κατά το σιρόκο της Ανατολής υπάρχουν κάτω 20 κίονες από τους οποίους καταλαβαίνουμε ότι κάποτε υπήρχε ένα μεγάλο κτίριο τετράγωνης κάτοψης και κατά μήκος σώζεται μέρος μιας αψίδας πάνω από μία βαλλέστρα Από τη μία γωνία ως την άλλη δεν μπορούμε να υπολογίσουμε το μήκος γιατί από τη μια πλευρά δε διασώζονται αρκετά στοιχεία που να μας μαρτυρούν ως που ακριβώς εκτεινόταν το συγκεκριμένο μνημείο Παραμένουν μόνο δύο πλευρές και σε αυτή που βλέπει προς την πόλη υψώνονται 9 κίονες και στην άλλη 11 και στοιχίζονται σε αυτή τη σειρά που φαίνεται ότι ακολουθούσε τόσο έξοχα και στις άλλες πλευρές Κάποιες κολώνες που βρίσκονταν ενδιάμεσα σε αυτές που παραμένουν όρθιες βρίσκονται ακόμα καταγής κάποιες μάλιστα ολόκληρες Φαίνεται πως το συγκεκριμένο κτίριο στηριζόταν όλο στους κίονες αυτούς καθώς διατηρούνται ακόμα κάποιοι λίθοι πάνω στους κίονες που ενώνουν τον ένα με τον άλλον ενώ στη γη δε φαίνεται κανένας τοίχος παρά μόνο το κάτω μέρος από τις κολώνες και όλο το κτίσμα είναι κατασκευασμένο από εξαίσιο μάρμαρο Οι κίονες είναι τόσο μεγάλοι όσο αυτοί του Αγίου Μάρκου ωστόσο είναι σε κομμάτιαraquo

Πρόκειται για τα βουνά του Υμηττού και του Αιγάλεω τα οποία απέχουν 8 μίλια ή 88 χιλιόμετρα Βλ Paton James Morton Mediaeval and Renaissance visitors to Greek Lands Princeton 1951 σ 32 σημ 11 66 laquoΛίγο πιο μακριά από το προαναφερθέν μνημείο προς την Αθήνα υπάρχει μία ωραία αψίδα θριάμβου εξ ολοκλήρου κατασκευασμένη από υπέροχο μάρμαρο στην οποία υπάρχει η εξής επιγραφή στην πλευρά προς την Αθήνα ΑΙΔΕΙΣ ΑΘΗΝΑΙ ΘΗΣΕΩΣ Η ΠΡΙΝ ΠΟΛΙΣ ltCIA III 401gt και στην άλλη όψη προς την Ανατολή η εξής ΑΙΔΕΙΣ ΑΔΡΙΑΝΟΥ ΟΧΙ ΘΗΣΕΩΣ ΠΟΛΙΣ ltCIA III 402gtraquo

Πρόκειται για την πύλη του Αδριανού Βλ Setton όπ 67 laquoΣτη συνέχεια όχι πολύ μακριά από την περιοχή που τώρα κατοικείται προς την ανατολή στο κάστρο υπάρχει ένα κτίριο πολύ ωραίο από εξαίσιο μάρμαρο η πρόσόψη του οποίου είναι ακριβώς τετράγωνη περίπου δύο πόδια σε μήκος και μεγάλο στην όψη άνωθεν του οποίου είναι 6 κιονίσκοι και μεταξύ τους υπάρχουν μαρμάρινες πλάκες που στο βάθος σχηματίζουν ένα φεγγίτη Και πάνω από τις κολώνες υπάρχει ένα θαυμάσιο γείσο όπου είναι χαραγμένη προς το μέρος της ανατολής η επιγραφή levante αποκράτης λισιθείδου κικυνεύς εχορήγει ltCIA II 1242gt Ο τόπος του [] Ο θόλος είναι εξαίσιος διακοσμημένος με φολίδες και με ένα ανθέμιο σε τριγωνικό σχήμα Ποιός ήταν ο λόγος που οδήγησε στην ανοικοδόμηση ενός τέτοιου κτιρίου δεν μπόρεσα να ανακαλύψωraquo

Πρόκειται πιθανώς για το χορηγικό μνημείο του Λυσικράτη Βλ Setton όπ 68 laquoΑκολούθως προς το μέσο στο νότο κοντά στα τείχη του κάστρου βρίσκονται δύο κίονες από μάρμαρο στους πρόποδες αρκετά ωραίοι ωστόσο δεν κατόρθωσα να μάθω γιατί ακριβώς είχαν κτισθείraquo

Ο περιηγητής είδε μάλλον δύο ρωμαϊκούς κίονες πάνω από το Θέατρο του Διονύσου αλλά καθώς δεν πλησίασε για να παρατηρήσει από κοντά δεν μπόρεσε να καταλάβει κάτι παραπάνω για το μνημείο Βλ Setton όπ 69 Επίσης στην ίδια πλευρά περίπου μισό μίλι μακριά από το κάστρο πάνω στο βράχο υπάρχει ένα μνημείο του Καίσαρα Νέρβα Τραϊανού Αυτό είναι ένα κτίριο όλο από υπέροχο μάρμαρο επίμηκες στην όψη περίπου 4 πόδια και σε ύψος περίπου 3 και η πρόσοψη που βλέπει στην Αθήνα (έχει) σχήμα αψίδας Διακρίνεται σε 3 χώρους σε εύρος και σε 2 σε ύψος Από τους τρεις αυτούς χώρους υπάρχει ένας προς τη δύση και είναι όλος καταγής όμως στο μεσαίο υπάρχει ένας βασιλιάς που κάθεται σε μία έδρα και είναι μεγαλύτερος από τα κοινά αγάλματα των ανθρώπων Στη βάση του αγάλματος υπάρχει η εξής επιγραφή φιλοπάππος αντιφανη βησαιεύς ltCIA III 557 cgt στο ανατολικό μέρος βρίσκεται ένα παρόμοιο άγαλμα βασιλιά που κάθεται με τον ίδιο

τρόπο Στη βάση του επιγράφονται τα ακόλουθα αντίοχος βασιλέως αντιόχου ltCIA III 557 dgt και το είδωλό του είναι εξαιρετικής τέχνης και ανάμεσα στα δύο (αγάλματα) υπάρχει μια κολώνα στο δάπεδο στην οποία επιγράφονται τα εξής C Iulius C F Fabantio etc ltCIL III 552gt στον τόπο του αλλά επειδή ο χώρος ήταν σκοτεινός και μικρός η εγχάραξη δεν έγινε με τελειότητα Στο μέρος κάτω απεικονίζεται ο αυτοκράτορας πάνω σε μία άμαξα θριάμβου που την οδηγούν τέσσερα άλογα στους άλλους χώρους δηλαδή στον ένα στην ανατολή και στον άλλο στη δύση βρίσκονται τέσσερις άνδρες ντυμένοι με μακριά ενδύματα όχι όμως ένοπλοι μέρος μάλιστα του διακόσμου είναι όλο από χρυσό() τέσσερις προπορεύονται και τέσσερις ακολουθούν Όλες αυτές οι αναπαραστάσεις είναι έργα εξαιρετικής τέχνης που φέρουν την τελειότητα Το μνημείο είναι αξιοθαύμαστο ακόμα και αν είναι ήδη εν μέρει κατεστραμμένο και βρίσκεται σε ένα λόφο καθώς βλέπει κανείς το βράχο της Ακρόπολης εντούτοις φαίνεται ότι ήταν εντός των τειχών της αρχαίας πόλης όπως δείχνουν τα ερείπια του αρχαίου τείχους

Στην πραγματικότητα αναφέρεται στο μνημείο του Φιλοπάππου Διαπιστώνουμε ωστόσο ότι εκείνη την εποχή το κτίριο είχε ταυτιστεί με τον αυτοκράτορα Τραϊανό και μόλις στα τέλη του 17ου αιώνα ο Jacob Spon το συνέδεσε με το όνομα του Φιλοπάππου Βλ Setton όπ 70 laquoΣτη συνέχεια στη δυτική πλευρά υπάρχει ένα κτίριο όμοιο στην όψη με εκείνο που βρίσκεται στο βράχο όχι με τις ίδιες παραστάσεις αλλά σκέτο με επιμήκη κάτοψη με στοά με καμάρες με πολλούς κίονες περιμετρικά όλοι ακέραιοι και όλοι από μάρμαρο χωρίς καθόλου ξυλεία έργο πολύ άξιο προσοχής και παρατήρησης που υπήρξε σε κάθε εποχή ναός των θεώνraquo

Ο περιηγητής περιγράφει το Θησείο Βλ Setton όπ σ 240 71 laquoΑκολούθως σε μια πλευρά των τειχών της περιοχής μεταξύ δύσης και βοριά υπάρχει ένα μεγάλο κτίριο με τετράγωνη κάτοψη Στην πρόσοψη που βλέπει στη δύση υψώνεται μια θύρα με ένα προστώο από τέσσερις κίονες από την οποία στις μέρες μας εισέρχεται κανείς στην περιοχή Στα αριστερά της θύρας υπάρχουν 5 ωραίες και μεγάλες κολώνες με επιτοίχια διακόσμηση στα δεξιά υπάρχει μόνο τοίχος με τετράγωνες μαρμάρινες πλάκες Και όλη η πρόσοψη κοσμείται από μια σειρά αψίδες ενώ η άλλη όψη του βορρά δεν έχει κανένα διάκοσμο εκτός από το θριγκό της Ωστόσο υπάρχει ένας ωραίος τοίχος και 3 πύργοι ένας σε κάθε γωνία και ένας στη μέση Η όψη αυτή είναι σε έκταση μεγαλύτερη από όσο μια βαλλιστρίδα Κα οι δύο εν λόγω όψεις του κτίσματος σώζονται ακέραιες ενώ οι δύο άλλες έχουν καταστραφεί φαίνεται πάντως ότι υπήρξε ένα τεράστιο και όμορφο οικοδόμημαraquo

Ο Βενετός αναφέρεται στη Στοά του Αδριανού Βλ Setton όπ 72 laquoΕντός της περιοχής υπάρχει πρωτίστως και ένα κτίριο όχι πολύ μεγάλο διατηρείται εντούτοις ακέραιο με τις οκτώ του όψεις και με έναν ωραίο θόλο και κάτω ακριβώς από το γείσο βρίσκονται 8 απεικονίσεις εξαίσιες μεγαλύτερες από αγάλματα ανθρώπου Και η κάθε μορφή συλλαμβάνεται ανάγλυφα να πράττει διαφορετικά πνέουν όλες ανέμους ωστόσο άλλος φυσά χρησιμοποιώντας ένα κέρατο άλλος από την αγκαλιά του άλλος με το στόμα του και πάνω από κάθε άνεμο γράφεται το όνομά του βορράς κοκ Στις μέρες μας λειτουργεί ως ναός των Ελλήνων και είναι ένα έργο εξαιρετικό εξ ολοκλήρου από μάρμαροraquo

Πρόκειται για τον Πύργο των Αέρηδων 73 laquoΑπό την άλλη πλευρά δηλαδή τη δυτική όχι πολύ μακριά από την πλατεία είναι μια θριαμβική αψίδα αρκετά ωραία με πολλές ελληνικές επιγραφές ωστόσο δεν είναι όλες ευανάγνωστες Εκεί κοντά υπάρχει και ένας κίονας τετράγωνος περίπου ένα πόδι και μισό ψηλός και φέρει πολλές επιγραφές στη μπροστινή του όψη Λέγεται ότι ήταν οι νόμοι των Αθηναίων | Αρκετοί άλλοι κίονες και λίθοι (από κτίρια) υπάρχουν εντός και εκτός της περιοχής και πάνω τους βρίσκονται όμορφα αγάλματα και αναπαραστάσειςraquo 74 laquoΣτο λιμάνι υπάρχει ένα μεγάλο μαρμάρινο λιοντάρι το οποίο κάθεται και είναι τόσο ψηλό που ούτε ένας έφιππος άνδρας δε θα μπορούσε να αγγίξει το στόμα του από το οποίο ρέει νερό όπως από μια πηγήmiddot αυτή είναι η γνώμη κάθε ανθρώπουraquo 75 laquo[]lo dit castell sia la pus richa joya qui al mont sia e tal que entre tots los reys de cristians envides lo porien fer semblant []raquo

laquo[]το εν λόγω κάστρο (η Ακρόπολη) είναι το πολυτιμότερο κόσμημα στον κόσμο και τέτοιο που όμοιο του δεν μπορεί να βρεθεί σε κανένα άλλο βασίλειο της Χριστιανοσύνης []raquo

(Antoni Rubioacute y Lluch Los Catalanes en Grecia Uacuteltimos antildeos de su Dominacioacuten Cuadros histoacutericos Madrid 1927 σ 133) 76 laquoMio tu non vedesti mai el piugrave bello paese che questo ne la piugrave bela cortezaraquo

laquoΚαλέ μου δεν έχεις δει ποτέ σου χώρα πιο ωραία από αυτή ούτε πιο ωραίο κάστροraquo

(KM Setton Catalan Domination of Athens 1311-1388 London 1975 (revised edition) σ 206 σημ 108)

οποίο αξίζουν ταφή οι αθλητές του παγκρατίου και των ολυμπιακών αγώνων Σε αυτόν τον τόπο περιφερόμενοι οι ρήτορες διάβαζαν τους επιτάφιους λόγουςraquo 51 laquoΒόρεια αυτού του τόπου υπήρχε η πρώτη αγορά της πόλης στην οποία ο απόστολος Φίλιππος βύθισε τον γραμματέα Υπήρχαν και οι λαμπροί οίκοι της Πανδιονίδος φυλής Στο νότιο μέρος υπήρχε διδασκαλείο των Κυνικών φιλοσόφων και κοντά σε αυτό των Τραγικών έξω από την Ακρόπολη λίγο προς τα δυτικά κατοικούσαν οι θαλαμ[] και κοντά σε αυτό υπήρχε το διδασκαλείο του Σοφοκλή Νότια αυτού υπήρχε ο Άρειος Πάγος στον οποίο ο υιός του Ποσειδώνα Αλιρρόθιος θανατώθηκε από τον Άρηraquo 52 laquoΑνατολικά αυτού υπήρχαν τα ανάκτορα του Κλεονίδη και του Μιλτιάδη και κοντά σε αυτά ακόμα υπάρχει το διδασκαελίο του Αριστοτέλη Πάνω από αυτό υπάρχουν δύο κίονες Στον ανατολικό υπήρχε το άγαλμα της Αθηνάς στον δυτικό του Ποσειδώνος Ανάμεσα τους λέγεται ότι υπήρχε καφλή Γοργόνας μέσα σε σιδερένια κόγχη Υπάρχει και μαρμάρινο ηλιακό ρολόιraquo 53 laquoΑπέναντι αυτού προς το νότο υπήρχε το διδασκαλείο του Αριστοφάνη και ανατολικά αυτού ακόμα υπάρχει ο λύχνος του Δημοσθένη Κοντά αυτόν ήτα τότε το σπίτι του Θουκυδίδη και του Σόλωνος η δεύτερη αγορά και το σπίτι του Αλκμαίονα και μεγάλο λουτρό Νότια αυτού η μεγάλη αγορά της πόλησ και πολλά αξιόλογα ιερά επί της νότιας πύλης στους παραστάδες της οποίας απεικονίζονται δεκαεννέα άνδρες [] τον ένα εδίωκα Εκεί υπήρχε και το βασικό λουτρό στο οποίο θέλησαν να φοβίσουν τον Μέγα Βασίλειο με θορύβους Εκεί και το σπίτι του Μνηστάρχουraquo 54 laquoΝότια αυτών υπάρχει βασιλικός οίκος ωραίος στον οποίο ερχόμενος ο δούκας κατά καιρούς κινούνταν για το συμπόσιο Εκεί είναι και η Καλλιρρόη πηγή με τους εννέα κρουνούς στην οποία αφού πλενόταν ερχόταν στο ιερό της Ήρας και προσευχόταν τώρα μετατρεμμένο από τους ευσεβείς σε ναό της Υπεραγίας Θεοτόκουraquo 55 laquoΥπάρχει ανατολικά αυτού μεγάλη και ωραία καμάρα με τα ονόματα του Αδριανού και του Θησέα Βρίσκεται μέσα στην αυλή [] μεγάλη ετύγχανε στηριζόμενη από κάτω με πληθώρα κιόνων μέσα στην οποία υπήρχε

βασιλικός οίκος ο οποίος διακοσμήθηκε από τους δώδεκα βασιλείς που οικοδόμησαν την κορυφή [Ακρόπολη]laquo 56 laquoΑνατολικά αυτού υπάρχει το θέατρο των Αθηνών περιεχομένο σε κύκλο διαστήματος περίπου ενός μιλίου έχοντας δύο εισόδους [] η βορινή είσοδος αφθονεί η άλλη [] νότια επεκτάθηκε Το θέατρο κοσμείται κυκλικά με εκατό ζώνες φτιαγμένες από λευκό μάρμαρο στις οποίες ο λαός καθιστός παρακολουθεί αυτόν που αγωνίζεται στην πάληraquo 57 laquoΑπό αυτό λοιπόν εισερχόμενοι στην ανατολική πύλη βρίσκουμε άλλη αγορά και δύο αγωγούς ύδατος τους οποίους κατασκεύασε ο Ιούλιος Καίσαρας προσφέροντας τους στους Αθηναίους και έφερε νερό από μαρκιά Υπάρχει και άλλος αγωγός στην βόρεια πύλη τον οποίο έφτιαξε ο Θησέας Αυτά μετά την τυραννία της πόλεως των Αθηνών όπως ισχυρίζεται ο Άβαρις και ο Ηρόδοτος κατασκευάσθηκαν από δώδεκα βασιλείς Ο Κέκροπας ο δίμορφος τα ελάμπρυνε πολύ και τα καλλώπισε με μεγάλη δόξα τα μεν τείχη ανέγειρε σε ύψος το δε έδαφος έστρωσε με διαφόρων ειδών μάρμαρα και τα ιερά εντός και εκτός καταχράστηκε και αυτήν ονόμασε Αθήναraquo 58 laquoΕισερχόμενοι λοιπόν στην Ακρόπολη βρίσκουμε ένα μικρό διδασκαλείο που υπήρχε των μουσικών το οποίο ίδρυσε ο Πυθαγόρας ο Σάμιος Απέναντι αυτού υπάρχει μεγάλο ανάκτορο και κάτω από αυτό υπάρχουν πολλοί [] διακοσμημένοι με λευκά μάρμαρα συν την οροφή και τα τείχη Προς το βόρειο κλίτος υπήρχε η καγκελαρία φτιαγμένη όλη από μάρμαρο και κίονες όλα λευκά Νότια αυτής υπήρχε η Ποικίλη Στοά ωραιότατα περιχρυσμένη ολόγυρα και από την έξω πλευρά και κοσμημένη με πολύτιμους λίθους Από αυτή οι μαθητευόμενοι σε αυτήν ονομάζονταν Στωικοί φιλόσοφοι Απέναντι από αυτή άκμαζε το διδασκαλείο των μαθητών του Επίκουρουraquo 59 laquoΑναφορικά με τον ναό της Θεομήτορος τον οποίον οικοδόμησαν ο Απολλώς και ο Ευλόγιος στο όνομα του Αγνώστου Θεού έχει ως εξής Είναι δρομικός ναός και ευρύχωρος και επεκτείναται πολύ σε μήκος Τα τείχη του είναι φτιαγμένα από λευκό μάρμαρο και η θέση τους κατέστη τετράγωνη Ο κάθε τοίχος ανεγέρθη χωρίς πηλό και ασβέστη αλλά με σίδηρο και μόλυβδο Εκτός του τοίχου αφθονούν κίονες διαφόρων μεγεθών οι οποίοι περιτρέχουν κυκλικώς τον ναό Μεταξύ των δύο κιόνων περιέχεται λοξότητα Προς την ωραία πύλη και το άγιο βήμα όπου είναι κατά τον λίβα και τον θρασκιά και [] την τοποθέτηση των κιόνων επέκτεινε μέχρι μεγάλο ύψος προοδευτικά Οι κεφαλές των κιόνων είναι σκαλισμένες με σιδερένια γλυφίδα σε σχήμα φοίνικα Είναι δε τροποποιημένες Και οι δοκοί πάνω από αυτές φτιαγμένες από το λευκό μάρμαρο των τειχών έχουν από πάνω και στο τείχος συγκολλημένες πλάκες και σχηματίζεται ομοίωμα οροφής Η κύρτωση αυτών διακρίνεται Ωραιότατος τοίχος στηρίζεται από τους κίονεςraquo 60 Erich Ziebarth laquoEin griechischer Reisebericht des fuumlnfzehnten Jahrhundertsraquo Mittheilungen des k deutschen archaumlologischen Instituts Athen Abth XXIV (1899) σ 73-78

laquoΗ πόλη των Αθηνών εκτείνεται σε μια πεδιάδα μήκους περίπου 12 μιλίων και πλάτους περίπου 6 και είναι σε απόσταση περίπου 3 μιλίων από τη θάλασσα αλλά από το λιμάνι του Πειραιά απέχει πράγματι 5 μίλια Και είναι κτισμένη πάνω σε έναν βράχο πάνω σε ένα βουνό όχι πολύ ψηλό Και οι κατοικίες βρίσκονται προς τα βόρεια στην περιοχή που περιβάλλεται από τείχη όπου απλώνεται η πεδιάδα Υπάρχουν επίσης από τη δεξιά πλευρά όπου βρίσκεται η θάλασσα μερικές ακόμα οικίες και κατά την ανατολή κάποια κτίσματα έτσι ώστε όλο το βουνό περιβάλλεται από σπίτιαraquo

61 laquoΚαι στη κορυφή του βουνού βρίσκεται το κάστρο το οποίο είναι πολύ ισχυρό και περιβάλλεται με αρχαία τείχη από τετράγωνους λίθους και έχει μήκος το εν λόγω φρούριο περίπου 4 μίλιαraquo 62 laquo[]και από τη δύση στην ανατολή απλώνεται κατά μήκος ένα υπέροχο κτίριο στην όψη και στο προαναφερθέν κάστρο υπάρχει μία εκκλησία που ήδη υπήρχε και κατά την εποχή των Ρωμαίων αξιοθαύμαστη όλη από μάρμαρο και περιστοιχισμένη από κίονες και επιμήκης επίσης από τη δύση στην ανατολή ενώ στην πρόσοψη μπροστά υπάρχει εκτεταμένη σειρά αναπαραστάσεων από μάρμαρο όλες ανάγλυφες και καλυμμένες με μάρμαροraquo

Αυτή είναι και η τελευταία φορά που ο Παρθενώνας αναφέρεται ως εκκλησία και γενικότερα είναι η τελευταία περιγραφή της μεσαιωνικής Ακρόπολης από αυτόπτη μάρτυρα Βλ Τανούλας ό π σ 44 63 laquoΥπάρχει ακόμα σε αυτό το κάστρο ένα περίφημο αρχαίο ανάκτορο κοντά στην εκκλησία το οποίο είναι φτιαγμένο από μάρμαρο (όπως κατασκεύαζαν και) κατά τη ρωμαϊκή τεχνοτροπίαraquo

Πρόκειται για τα Προπύλαια Βλ Τανούλας ό π 64 laquoΣτον περιβάλλοντα χώρο υπάρχουν επίσης πολλά ακόμη αρχαία μνημεία μερικά εντός της περιοχής που τελευταία ορίστηκε από τα τείχη και μερικά εκτός αυτής Τα αρχαία τείχη καταστράφηκαν όλα όμως φαίνονται ακόμα τα ίχνη τους όπου αυτά υψώνονταν και υπάρχουν μεγάλα τείχη από τετράγωνους λίθους μερικοί από τους οποίους είναι τόσοι που ούτε 4 ζευγάρια βόδια δε θα μπορούσαν να τους μεταφέρουν Η περίμετρος των τειχών είναι μεγαλύτερη από αυτή της Πάδοβας και τα περισσότερα κτίρια που βλέπει κανείς είναι εντός των εν λόγω αρχαίων τειχώνraquo

Ίσως αυτό να σημαίνει ότι οι Οθωμανοί μόλις εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα φρόντισαν να οχυρώσουν την πόλη και το κάστρο Τανούλας ό π 65 Κατά το σιρόκο της Ανατολής υπάρχουν κάτω 20 κίονες από τους οποίους καταλαβαίνουμε ότι κάποτε υπήρχε ένα μεγάλο κτίριο τετράγωνης κάτοψης και κατά μήκος σώζεται μέρος μιας αψίδας πάνω από μία βαλλέστρα Από τη μία γωνία ως την άλλη δεν μπορούμε να υπολογίσουμε το μήκος γιατί από τη μια πλευρά δε διασώζονται αρκετά στοιχεία που να μας μαρτυρούν ως που ακριβώς εκτεινόταν το συγκεκριμένο μνημείο Παραμένουν μόνο δύο πλευρές και σε αυτή που βλέπει προς την πόλη υψώνονται 9 κίονες και στην άλλη 11 και στοιχίζονται σε αυτή τη σειρά που φαίνεται ότι ακολουθούσε τόσο έξοχα και στις άλλες πλευρές Κάποιες κολώνες που βρίσκονταν ενδιάμεσα σε αυτές που παραμένουν όρθιες βρίσκονται ακόμα καταγής κάποιες μάλιστα ολόκληρες Φαίνεται πως το συγκεκριμένο κτίριο στηριζόταν όλο στους κίονες αυτούς καθώς διατηρούνται ακόμα κάποιοι λίθοι πάνω στους κίονες που ενώνουν τον ένα με τον άλλον ενώ στη γη δε φαίνεται κανένας τοίχος παρά μόνο το κάτω μέρος από τις κολώνες και όλο το κτίσμα είναι κατασκευασμένο από εξαίσιο μάρμαρο Οι κίονες είναι τόσο μεγάλοι όσο αυτοί του Αγίου Μάρκου ωστόσο είναι σε κομμάτιαraquo

Πρόκειται για τα βουνά του Υμηττού και του Αιγάλεω τα οποία απέχουν 8 μίλια ή 88 χιλιόμετρα Βλ Paton James Morton Mediaeval and Renaissance visitors to Greek Lands Princeton 1951 σ 32 σημ 11 66 laquoΛίγο πιο μακριά από το προαναφερθέν μνημείο προς την Αθήνα υπάρχει μία ωραία αψίδα θριάμβου εξ ολοκλήρου κατασκευασμένη από υπέροχο μάρμαρο στην οποία υπάρχει η εξής επιγραφή στην πλευρά προς την Αθήνα ΑΙΔΕΙΣ ΑΘΗΝΑΙ ΘΗΣΕΩΣ Η ΠΡΙΝ ΠΟΛΙΣ ltCIA III 401gt και στην άλλη όψη προς την Ανατολή η εξής ΑΙΔΕΙΣ ΑΔΡΙΑΝΟΥ ΟΧΙ ΘΗΣΕΩΣ ΠΟΛΙΣ ltCIA III 402gtraquo

Πρόκειται για την πύλη του Αδριανού Βλ Setton όπ 67 laquoΣτη συνέχεια όχι πολύ μακριά από την περιοχή που τώρα κατοικείται προς την ανατολή στο κάστρο υπάρχει ένα κτίριο πολύ ωραίο από εξαίσιο μάρμαρο η πρόσόψη του οποίου είναι ακριβώς τετράγωνη περίπου δύο πόδια σε μήκος και μεγάλο στην όψη άνωθεν του οποίου είναι 6 κιονίσκοι και μεταξύ τους υπάρχουν μαρμάρινες πλάκες που στο βάθος σχηματίζουν ένα φεγγίτη Και πάνω από τις κολώνες υπάρχει ένα θαυμάσιο γείσο όπου είναι χαραγμένη προς το μέρος της ανατολής η επιγραφή levante αποκράτης λισιθείδου κικυνεύς εχορήγει ltCIA II 1242gt Ο τόπος του [] Ο θόλος είναι εξαίσιος διακοσμημένος με φολίδες και με ένα ανθέμιο σε τριγωνικό σχήμα Ποιός ήταν ο λόγος που οδήγησε στην ανοικοδόμηση ενός τέτοιου κτιρίου δεν μπόρεσα να ανακαλύψωraquo

Πρόκειται πιθανώς για το χορηγικό μνημείο του Λυσικράτη Βλ Setton όπ 68 laquoΑκολούθως προς το μέσο στο νότο κοντά στα τείχη του κάστρου βρίσκονται δύο κίονες από μάρμαρο στους πρόποδες αρκετά ωραίοι ωστόσο δεν κατόρθωσα να μάθω γιατί ακριβώς είχαν κτισθείraquo

Ο περιηγητής είδε μάλλον δύο ρωμαϊκούς κίονες πάνω από το Θέατρο του Διονύσου αλλά καθώς δεν πλησίασε για να παρατηρήσει από κοντά δεν μπόρεσε να καταλάβει κάτι παραπάνω για το μνημείο Βλ Setton όπ 69 Επίσης στην ίδια πλευρά περίπου μισό μίλι μακριά από το κάστρο πάνω στο βράχο υπάρχει ένα μνημείο του Καίσαρα Νέρβα Τραϊανού Αυτό είναι ένα κτίριο όλο από υπέροχο μάρμαρο επίμηκες στην όψη περίπου 4 πόδια και σε ύψος περίπου 3 και η πρόσοψη που βλέπει στην Αθήνα (έχει) σχήμα αψίδας Διακρίνεται σε 3 χώρους σε εύρος και σε 2 σε ύψος Από τους τρεις αυτούς χώρους υπάρχει ένας προς τη δύση και είναι όλος καταγής όμως στο μεσαίο υπάρχει ένας βασιλιάς που κάθεται σε μία έδρα και είναι μεγαλύτερος από τα κοινά αγάλματα των ανθρώπων Στη βάση του αγάλματος υπάρχει η εξής επιγραφή φιλοπάππος αντιφανη βησαιεύς ltCIA III 557 cgt στο ανατολικό μέρος βρίσκεται ένα παρόμοιο άγαλμα βασιλιά που κάθεται με τον ίδιο

τρόπο Στη βάση του επιγράφονται τα ακόλουθα αντίοχος βασιλέως αντιόχου ltCIA III 557 dgt και το είδωλό του είναι εξαιρετικής τέχνης και ανάμεσα στα δύο (αγάλματα) υπάρχει μια κολώνα στο δάπεδο στην οποία επιγράφονται τα εξής C Iulius C F Fabantio etc ltCIL III 552gt στον τόπο του αλλά επειδή ο χώρος ήταν σκοτεινός και μικρός η εγχάραξη δεν έγινε με τελειότητα Στο μέρος κάτω απεικονίζεται ο αυτοκράτορας πάνω σε μία άμαξα θριάμβου που την οδηγούν τέσσερα άλογα στους άλλους χώρους δηλαδή στον ένα στην ανατολή και στον άλλο στη δύση βρίσκονται τέσσερις άνδρες ντυμένοι με μακριά ενδύματα όχι όμως ένοπλοι μέρος μάλιστα του διακόσμου είναι όλο από χρυσό() τέσσερις προπορεύονται και τέσσερις ακολουθούν Όλες αυτές οι αναπαραστάσεις είναι έργα εξαιρετικής τέχνης που φέρουν την τελειότητα Το μνημείο είναι αξιοθαύμαστο ακόμα και αν είναι ήδη εν μέρει κατεστραμμένο και βρίσκεται σε ένα λόφο καθώς βλέπει κανείς το βράχο της Ακρόπολης εντούτοις φαίνεται ότι ήταν εντός των τειχών της αρχαίας πόλης όπως δείχνουν τα ερείπια του αρχαίου τείχους

Στην πραγματικότητα αναφέρεται στο μνημείο του Φιλοπάππου Διαπιστώνουμε ωστόσο ότι εκείνη την εποχή το κτίριο είχε ταυτιστεί με τον αυτοκράτορα Τραϊανό και μόλις στα τέλη του 17ου αιώνα ο Jacob Spon το συνέδεσε με το όνομα του Φιλοπάππου Βλ Setton όπ 70 laquoΣτη συνέχεια στη δυτική πλευρά υπάρχει ένα κτίριο όμοιο στην όψη με εκείνο που βρίσκεται στο βράχο όχι με τις ίδιες παραστάσεις αλλά σκέτο με επιμήκη κάτοψη με στοά με καμάρες με πολλούς κίονες περιμετρικά όλοι ακέραιοι και όλοι από μάρμαρο χωρίς καθόλου ξυλεία έργο πολύ άξιο προσοχής και παρατήρησης που υπήρξε σε κάθε εποχή ναός των θεώνraquo

Ο περιηγητής περιγράφει το Θησείο Βλ Setton όπ σ 240 71 laquoΑκολούθως σε μια πλευρά των τειχών της περιοχής μεταξύ δύσης και βοριά υπάρχει ένα μεγάλο κτίριο με τετράγωνη κάτοψη Στην πρόσοψη που βλέπει στη δύση υψώνεται μια θύρα με ένα προστώο από τέσσερις κίονες από την οποία στις μέρες μας εισέρχεται κανείς στην περιοχή Στα αριστερά της θύρας υπάρχουν 5 ωραίες και μεγάλες κολώνες με επιτοίχια διακόσμηση στα δεξιά υπάρχει μόνο τοίχος με τετράγωνες μαρμάρινες πλάκες Και όλη η πρόσοψη κοσμείται από μια σειρά αψίδες ενώ η άλλη όψη του βορρά δεν έχει κανένα διάκοσμο εκτός από το θριγκό της Ωστόσο υπάρχει ένας ωραίος τοίχος και 3 πύργοι ένας σε κάθε γωνία και ένας στη μέση Η όψη αυτή είναι σε έκταση μεγαλύτερη από όσο μια βαλλιστρίδα Κα οι δύο εν λόγω όψεις του κτίσματος σώζονται ακέραιες ενώ οι δύο άλλες έχουν καταστραφεί φαίνεται πάντως ότι υπήρξε ένα τεράστιο και όμορφο οικοδόμημαraquo

Ο Βενετός αναφέρεται στη Στοά του Αδριανού Βλ Setton όπ 72 laquoΕντός της περιοχής υπάρχει πρωτίστως και ένα κτίριο όχι πολύ μεγάλο διατηρείται εντούτοις ακέραιο με τις οκτώ του όψεις και με έναν ωραίο θόλο και κάτω ακριβώς από το γείσο βρίσκονται 8 απεικονίσεις εξαίσιες μεγαλύτερες από αγάλματα ανθρώπου Και η κάθε μορφή συλλαμβάνεται ανάγλυφα να πράττει διαφορετικά πνέουν όλες ανέμους ωστόσο άλλος φυσά χρησιμοποιώντας ένα κέρατο άλλος από την αγκαλιά του άλλος με το στόμα του και πάνω από κάθε άνεμο γράφεται το όνομά του βορράς κοκ Στις μέρες μας λειτουργεί ως ναός των Ελλήνων και είναι ένα έργο εξαιρετικό εξ ολοκλήρου από μάρμαροraquo

Πρόκειται για τον Πύργο των Αέρηδων 73 laquoΑπό την άλλη πλευρά δηλαδή τη δυτική όχι πολύ μακριά από την πλατεία είναι μια θριαμβική αψίδα αρκετά ωραία με πολλές ελληνικές επιγραφές ωστόσο δεν είναι όλες ευανάγνωστες Εκεί κοντά υπάρχει και ένας κίονας τετράγωνος περίπου ένα πόδι και μισό ψηλός και φέρει πολλές επιγραφές στη μπροστινή του όψη Λέγεται ότι ήταν οι νόμοι των Αθηναίων | Αρκετοί άλλοι κίονες και λίθοι (από κτίρια) υπάρχουν εντός και εκτός της περιοχής και πάνω τους βρίσκονται όμορφα αγάλματα και αναπαραστάσειςraquo 74 laquoΣτο λιμάνι υπάρχει ένα μεγάλο μαρμάρινο λιοντάρι το οποίο κάθεται και είναι τόσο ψηλό που ούτε ένας έφιππος άνδρας δε θα μπορούσε να αγγίξει το στόμα του από το οποίο ρέει νερό όπως από μια πηγήmiddot αυτή είναι η γνώμη κάθε ανθρώπουraquo 75 laquo[]lo dit castell sia la pus richa joya qui al mont sia e tal que entre tots los reys de cristians envides lo porien fer semblant []raquo

laquo[]το εν λόγω κάστρο (η Ακρόπολη) είναι το πολυτιμότερο κόσμημα στον κόσμο και τέτοιο που όμοιο του δεν μπορεί να βρεθεί σε κανένα άλλο βασίλειο της Χριστιανοσύνης []raquo

(Antoni Rubioacute y Lluch Los Catalanes en Grecia Uacuteltimos antildeos de su Dominacioacuten Cuadros histoacutericos Madrid 1927 σ 133) 76 laquoMio tu non vedesti mai el piugrave bello paese che questo ne la piugrave bela cortezaraquo

laquoΚαλέ μου δεν έχεις δει ποτέ σου χώρα πιο ωραία από αυτή ούτε πιο ωραίο κάστροraquo

(KM Setton Catalan Domination of Athens 1311-1388 London 1975 (revised edition) σ 206 σημ 108)

61 laquoΚαι στη κορυφή του βουνού βρίσκεται το κάστρο το οποίο είναι πολύ ισχυρό και περιβάλλεται με αρχαία τείχη από τετράγωνους λίθους και έχει μήκος το εν λόγω φρούριο περίπου 4 μίλιαraquo 62 laquo[]και από τη δύση στην ανατολή απλώνεται κατά μήκος ένα υπέροχο κτίριο στην όψη και στο προαναφερθέν κάστρο υπάρχει μία εκκλησία που ήδη υπήρχε και κατά την εποχή των Ρωμαίων αξιοθαύμαστη όλη από μάρμαρο και περιστοιχισμένη από κίονες και επιμήκης επίσης από τη δύση στην ανατολή ενώ στην πρόσοψη μπροστά υπάρχει εκτεταμένη σειρά αναπαραστάσεων από μάρμαρο όλες ανάγλυφες και καλυμμένες με μάρμαροraquo

Αυτή είναι και η τελευταία φορά που ο Παρθενώνας αναφέρεται ως εκκλησία και γενικότερα είναι η τελευταία περιγραφή της μεσαιωνικής Ακρόπολης από αυτόπτη μάρτυρα Βλ Τανούλας ό π σ 44 63 laquoΥπάρχει ακόμα σε αυτό το κάστρο ένα περίφημο αρχαίο ανάκτορο κοντά στην εκκλησία το οποίο είναι φτιαγμένο από μάρμαρο (όπως κατασκεύαζαν και) κατά τη ρωμαϊκή τεχνοτροπίαraquo

Πρόκειται για τα Προπύλαια Βλ Τανούλας ό π 64 laquoΣτον περιβάλλοντα χώρο υπάρχουν επίσης πολλά ακόμη αρχαία μνημεία μερικά εντός της περιοχής που τελευταία ορίστηκε από τα τείχη και μερικά εκτός αυτής Τα αρχαία τείχη καταστράφηκαν όλα όμως φαίνονται ακόμα τα ίχνη τους όπου αυτά υψώνονταν και υπάρχουν μεγάλα τείχη από τετράγωνους λίθους μερικοί από τους οποίους είναι τόσοι που ούτε 4 ζευγάρια βόδια δε θα μπορούσαν να τους μεταφέρουν Η περίμετρος των τειχών είναι μεγαλύτερη από αυτή της Πάδοβας και τα περισσότερα κτίρια που βλέπει κανείς είναι εντός των εν λόγω αρχαίων τειχώνraquo

Ίσως αυτό να σημαίνει ότι οι Οθωμανοί μόλις εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα φρόντισαν να οχυρώσουν την πόλη και το κάστρο Τανούλας ό π 65 Κατά το σιρόκο της Ανατολής υπάρχουν κάτω 20 κίονες από τους οποίους καταλαβαίνουμε ότι κάποτε υπήρχε ένα μεγάλο κτίριο τετράγωνης κάτοψης και κατά μήκος σώζεται μέρος μιας αψίδας πάνω από μία βαλλέστρα Από τη μία γωνία ως την άλλη δεν μπορούμε να υπολογίσουμε το μήκος γιατί από τη μια πλευρά δε διασώζονται αρκετά στοιχεία που να μας μαρτυρούν ως που ακριβώς εκτεινόταν το συγκεκριμένο μνημείο Παραμένουν μόνο δύο πλευρές και σε αυτή που βλέπει προς την πόλη υψώνονται 9 κίονες και στην άλλη 11 και στοιχίζονται σε αυτή τη σειρά που φαίνεται ότι ακολουθούσε τόσο έξοχα και στις άλλες πλευρές Κάποιες κολώνες που βρίσκονταν ενδιάμεσα σε αυτές που παραμένουν όρθιες βρίσκονται ακόμα καταγής κάποιες μάλιστα ολόκληρες Φαίνεται πως το συγκεκριμένο κτίριο στηριζόταν όλο στους κίονες αυτούς καθώς διατηρούνται ακόμα κάποιοι λίθοι πάνω στους κίονες που ενώνουν τον ένα με τον άλλον ενώ στη γη δε φαίνεται κανένας τοίχος παρά μόνο το κάτω μέρος από τις κολώνες και όλο το κτίσμα είναι κατασκευασμένο από εξαίσιο μάρμαρο Οι κίονες είναι τόσο μεγάλοι όσο αυτοί του Αγίου Μάρκου ωστόσο είναι σε κομμάτιαraquo

Πρόκειται για τα βουνά του Υμηττού και του Αιγάλεω τα οποία απέχουν 8 μίλια ή 88 χιλιόμετρα Βλ Paton James Morton Mediaeval and Renaissance visitors to Greek Lands Princeton 1951 σ 32 σημ 11 66 laquoΛίγο πιο μακριά από το προαναφερθέν μνημείο προς την Αθήνα υπάρχει μία ωραία αψίδα θριάμβου εξ ολοκλήρου κατασκευασμένη από υπέροχο μάρμαρο στην οποία υπάρχει η εξής επιγραφή στην πλευρά προς την Αθήνα ΑΙΔΕΙΣ ΑΘΗΝΑΙ ΘΗΣΕΩΣ Η ΠΡΙΝ ΠΟΛΙΣ ltCIA III 401gt και στην άλλη όψη προς την Ανατολή η εξής ΑΙΔΕΙΣ ΑΔΡΙΑΝΟΥ ΟΧΙ ΘΗΣΕΩΣ ΠΟΛΙΣ ltCIA III 402gtraquo

Πρόκειται για την πύλη του Αδριανού Βλ Setton όπ 67 laquoΣτη συνέχεια όχι πολύ μακριά από την περιοχή που τώρα κατοικείται προς την ανατολή στο κάστρο υπάρχει ένα κτίριο πολύ ωραίο από εξαίσιο μάρμαρο η πρόσόψη του οποίου είναι ακριβώς τετράγωνη περίπου δύο πόδια σε μήκος και μεγάλο στην όψη άνωθεν του οποίου είναι 6 κιονίσκοι και μεταξύ τους υπάρχουν μαρμάρινες πλάκες που στο βάθος σχηματίζουν ένα φεγγίτη Και πάνω από τις κολώνες υπάρχει ένα θαυμάσιο γείσο όπου είναι χαραγμένη προς το μέρος της ανατολής η επιγραφή levante αποκράτης λισιθείδου κικυνεύς εχορήγει ltCIA II 1242gt Ο τόπος του [] Ο θόλος είναι εξαίσιος διακοσμημένος με φολίδες και με ένα ανθέμιο σε τριγωνικό σχήμα Ποιός ήταν ο λόγος που οδήγησε στην ανοικοδόμηση ενός τέτοιου κτιρίου δεν μπόρεσα να ανακαλύψωraquo

Πρόκειται πιθανώς για το χορηγικό μνημείο του Λυσικράτη Βλ Setton όπ 68 laquoΑκολούθως προς το μέσο στο νότο κοντά στα τείχη του κάστρου βρίσκονται δύο κίονες από μάρμαρο στους πρόποδες αρκετά ωραίοι ωστόσο δεν κατόρθωσα να μάθω γιατί ακριβώς είχαν κτισθείraquo

Ο περιηγητής είδε μάλλον δύο ρωμαϊκούς κίονες πάνω από το Θέατρο του Διονύσου αλλά καθώς δεν πλησίασε για να παρατηρήσει από κοντά δεν μπόρεσε να καταλάβει κάτι παραπάνω για το μνημείο Βλ Setton όπ 69 Επίσης στην ίδια πλευρά περίπου μισό μίλι μακριά από το κάστρο πάνω στο βράχο υπάρχει ένα μνημείο του Καίσαρα Νέρβα Τραϊανού Αυτό είναι ένα κτίριο όλο από υπέροχο μάρμαρο επίμηκες στην όψη περίπου 4 πόδια και σε ύψος περίπου 3 και η πρόσοψη που βλέπει στην Αθήνα (έχει) σχήμα αψίδας Διακρίνεται σε 3 χώρους σε εύρος και σε 2 σε ύψος Από τους τρεις αυτούς χώρους υπάρχει ένας προς τη δύση και είναι όλος καταγής όμως στο μεσαίο υπάρχει ένας βασιλιάς που κάθεται σε μία έδρα και είναι μεγαλύτερος από τα κοινά αγάλματα των ανθρώπων Στη βάση του αγάλματος υπάρχει η εξής επιγραφή φιλοπάππος αντιφανη βησαιεύς ltCIA III 557 cgt στο ανατολικό μέρος βρίσκεται ένα παρόμοιο άγαλμα βασιλιά που κάθεται με τον ίδιο

τρόπο Στη βάση του επιγράφονται τα ακόλουθα αντίοχος βασιλέως αντιόχου ltCIA III 557 dgt και το είδωλό του είναι εξαιρετικής τέχνης και ανάμεσα στα δύο (αγάλματα) υπάρχει μια κολώνα στο δάπεδο στην οποία επιγράφονται τα εξής C Iulius C F Fabantio etc ltCIL III 552gt στον τόπο του αλλά επειδή ο χώρος ήταν σκοτεινός και μικρός η εγχάραξη δεν έγινε με τελειότητα Στο μέρος κάτω απεικονίζεται ο αυτοκράτορας πάνω σε μία άμαξα θριάμβου που την οδηγούν τέσσερα άλογα στους άλλους χώρους δηλαδή στον ένα στην ανατολή και στον άλλο στη δύση βρίσκονται τέσσερις άνδρες ντυμένοι με μακριά ενδύματα όχι όμως ένοπλοι μέρος μάλιστα του διακόσμου είναι όλο από χρυσό() τέσσερις προπορεύονται και τέσσερις ακολουθούν Όλες αυτές οι αναπαραστάσεις είναι έργα εξαιρετικής τέχνης που φέρουν την τελειότητα Το μνημείο είναι αξιοθαύμαστο ακόμα και αν είναι ήδη εν μέρει κατεστραμμένο και βρίσκεται σε ένα λόφο καθώς βλέπει κανείς το βράχο της Ακρόπολης εντούτοις φαίνεται ότι ήταν εντός των τειχών της αρχαίας πόλης όπως δείχνουν τα ερείπια του αρχαίου τείχους

Στην πραγματικότητα αναφέρεται στο μνημείο του Φιλοπάππου Διαπιστώνουμε ωστόσο ότι εκείνη την εποχή το κτίριο είχε ταυτιστεί με τον αυτοκράτορα Τραϊανό και μόλις στα τέλη του 17ου αιώνα ο Jacob Spon το συνέδεσε με το όνομα του Φιλοπάππου Βλ Setton όπ 70 laquoΣτη συνέχεια στη δυτική πλευρά υπάρχει ένα κτίριο όμοιο στην όψη με εκείνο που βρίσκεται στο βράχο όχι με τις ίδιες παραστάσεις αλλά σκέτο με επιμήκη κάτοψη με στοά με καμάρες με πολλούς κίονες περιμετρικά όλοι ακέραιοι και όλοι από μάρμαρο χωρίς καθόλου ξυλεία έργο πολύ άξιο προσοχής και παρατήρησης που υπήρξε σε κάθε εποχή ναός των θεώνraquo

Ο περιηγητής περιγράφει το Θησείο Βλ Setton όπ σ 240 71 laquoΑκολούθως σε μια πλευρά των τειχών της περιοχής μεταξύ δύσης και βοριά υπάρχει ένα μεγάλο κτίριο με τετράγωνη κάτοψη Στην πρόσοψη που βλέπει στη δύση υψώνεται μια θύρα με ένα προστώο από τέσσερις κίονες από την οποία στις μέρες μας εισέρχεται κανείς στην περιοχή Στα αριστερά της θύρας υπάρχουν 5 ωραίες και μεγάλες κολώνες με επιτοίχια διακόσμηση στα δεξιά υπάρχει μόνο τοίχος με τετράγωνες μαρμάρινες πλάκες Και όλη η πρόσοψη κοσμείται από μια σειρά αψίδες ενώ η άλλη όψη του βορρά δεν έχει κανένα διάκοσμο εκτός από το θριγκό της Ωστόσο υπάρχει ένας ωραίος τοίχος και 3 πύργοι ένας σε κάθε γωνία και ένας στη μέση Η όψη αυτή είναι σε έκταση μεγαλύτερη από όσο μια βαλλιστρίδα Κα οι δύο εν λόγω όψεις του κτίσματος σώζονται ακέραιες ενώ οι δύο άλλες έχουν καταστραφεί φαίνεται πάντως ότι υπήρξε ένα τεράστιο και όμορφο οικοδόμημαraquo

Ο Βενετός αναφέρεται στη Στοά του Αδριανού Βλ Setton όπ 72 laquoΕντός της περιοχής υπάρχει πρωτίστως και ένα κτίριο όχι πολύ μεγάλο διατηρείται εντούτοις ακέραιο με τις οκτώ του όψεις και με έναν ωραίο θόλο και κάτω ακριβώς από το γείσο βρίσκονται 8 απεικονίσεις εξαίσιες μεγαλύτερες από αγάλματα ανθρώπου Και η κάθε μορφή συλλαμβάνεται ανάγλυφα να πράττει διαφορετικά πνέουν όλες ανέμους ωστόσο άλλος φυσά χρησιμοποιώντας ένα κέρατο άλλος από την αγκαλιά του άλλος με το στόμα του και πάνω από κάθε άνεμο γράφεται το όνομά του βορράς κοκ Στις μέρες μας λειτουργεί ως ναός των Ελλήνων και είναι ένα έργο εξαιρετικό εξ ολοκλήρου από μάρμαροraquo

Πρόκειται για τον Πύργο των Αέρηδων 73 laquoΑπό την άλλη πλευρά δηλαδή τη δυτική όχι πολύ μακριά από την πλατεία είναι μια θριαμβική αψίδα αρκετά ωραία με πολλές ελληνικές επιγραφές ωστόσο δεν είναι όλες ευανάγνωστες Εκεί κοντά υπάρχει και ένας κίονας τετράγωνος περίπου ένα πόδι και μισό ψηλός και φέρει πολλές επιγραφές στη μπροστινή του όψη Λέγεται ότι ήταν οι νόμοι των Αθηναίων | Αρκετοί άλλοι κίονες και λίθοι (από κτίρια) υπάρχουν εντός και εκτός της περιοχής και πάνω τους βρίσκονται όμορφα αγάλματα και αναπαραστάσειςraquo 74 laquoΣτο λιμάνι υπάρχει ένα μεγάλο μαρμάρινο λιοντάρι το οποίο κάθεται και είναι τόσο ψηλό που ούτε ένας έφιππος άνδρας δε θα μπορούσε να αγγίξει το στόμα του από το οποίο ρέει νερό όπως από μια πηγήmiddot αυτή είναι η γνώμη κάθε ανθρώπουraquo 75 laquo[]lo dit castell sia la pus richa joya qui al mont sia e tal que entre tots los reys de cristians envides lo porien fer semblant []raquo

laquo[]το εν λόγω κάστρο (η Ακρόπολη) είναι το πολυτιμότερο κόσμημα στον κόσμο και τέτοιο που όμοιο του δεν μπορεί να βρεθεί σε κανένα άλλο βασίλειο της Χριστιανοσύνης []raquo

(Antoni Rubioacute y Lluch Los Catalanes en Grecia Uacuteltimos antildeos de su Dominacioacuten Cuadros histoacutericos Madrid 1927 σ 133) 76 laquoMio tu non vedesti mai el piugrave bello paese che questo ne la piugrave bela cortezaraquo

laquoΚαλέ μου δεν έχεις δει ποτέ σου χώρα πιο ωραία από αυτή ούτε πιο ωραίο κάστροraquo

(KM Setton Catalan Domination of Athens 1311-1388 London 1975 (revised edition) σ 206 σημ 108)

τρόπο Στη βάση του επιγράφονται τα ακόλουθα αντίοχος βασιλέως αντιόχου ltCIA III 557 dgt και το είδωλό του είναι εξαιρετικής τέχνης και ανάμεσα στα δύο (αγάλματα) υπάρχει μια κολώνα στο δάπεδο στην οποία επιγράφονται τα εξής C Iulius C F Fabantio etc ltCIL III 552gt στον τόπο του αλλά επειδή ο χώρος ήταν σκοτεινός και μικρός η εγχάραξη δεν έγινε με τελειότητα Στο μέρος κάτω απεικονίζεται ο αυτοκράτορας πάνω σε μία άμαξα θριάμβου που την οδηγούν τέσσερα άλογα στους άλλους χώρους δηλαδή στον ένα στην ανατολή και στον άλλο στη δύση βρίσκονται τέσσερις άνδρες ντυμένοι με μακριά ενδύματα όχι όμως ένοπλοι μέρος μάλιστα του διακόσμου είναι όλο από χρυσό() τέσσερις προπορεύονται και τέσσερις ακολουθούν Όλες αυτές οι αναπαραστάσεις είναι έργα εξαιρετικής τέχνης που φέρουν την τελειότητα Το μνημείο είναι αξιοθαύμαστο ακόμα και αν είναι ήδη εν μέρει κατεστραμμένο και βρίσκεται σε ένα λόφο καθώς βλέπει κανείς το βράχο της Ακρόπολης εντούτοις φαίνεται ότι ήταν εντός των τειχών της αρχαίας πόλης όπως δείχνουν τα ερείπια του αρχαίου τείχους

Στην πραγματικότητα αναφέρεται στο μνημείο του Φιλοπάππου Διαπιστώνουμε ωστόσο ότι εκείνη την εποχή το κτίριο είχε ταυτιστεί με τον αυτοκράτορα Τραϊανό και μόλις στα τέλη του 17ου αιώνα ο Jacob Spon το συνέδεσε με το όνομα του Φιλοπάππου Βλ Setton όπ 70 laquoΣτη συνέχεια στη δυτική πλευρά υπάρχει ένα κτίριο όμοιο στην όψη με εκείνο που βρίσκεται στο βράχο όχι με τις ίδιες παραστάσεις αλλά σκέτο με επιμήκη κάτοψη με στοά με καμάρες με πολλούς κίονες περιμετρικά όλοι ακέραιοι και όλοι από μάρμαρο χωρίς καθόλου ξυλεία έργο πολύ άξιο προσοχής και παρατήρησης που υπήρξε σε κάθε εποχή ναός των θεώνraquo

Ο περιηγητής περιγράφει το Θησείο Βλ Setton όπ σ 240 71 laquoΑκολούθως σε μια πλευρά των τειχών της περιοχής μεταξύ δύσης και βοριά υπάρχει ένα μεγάλο κτίριο με τετράγωνη κάτοψη Στην πρόσοψη που βλέπει στη δύση υψώνεται μια θύρα με ένα προστώο από τέσσερις κίονες από την οποία στις μέρες μας εισέρχεται κανείς στην περιοχή Στα αριστερά της θύρας υπάρχουν 5 ωραίες και μεγάλες κολώνες με επιτοίχια διακόσμηση στα δεξιά υπάρχει μόνο τοίχος με τετράγωνες μαρμάρινες πλάκες Και όλη η πρόσοψη κοσμείται από μια σειρά αψίδες ενώ η άλλη όψη του βορρά δεν έχει κανένα διάκοσμο εκτός από το θριγκό της Ωστόσο υπάρχει ένας ωραίος τοίχος και 3 πύργοι ένας σε κάθε γωνία και ένας στη μέση Η όψη αυτή είναι σε έκταση μεγαλύτερη από όσο μια βαλλιστρίδα Κα οι δύο εν λόγω όψεις του κτίσματος σώζονται ακέραιες ενώ οι δύο άλλες έχουν καταστραφεί φαίνεται πάντως ότι υπήρξε ένα τεράστιο και όμορφο οικοδόμημαraquo

Ο Βενετός αναφέρεται στη Στοά του Αδριανού Βλ Setton όπ 72 laquoΕντός της περιοχής υπάρχει πρωτίστως και ένα κτίριο όχι πολύ μεγάλο διατηρείται εντούτοις ακέραιο με τις οκτώ του όψεις και με έναν ωραίο θόλο και κάτω ακριβώς από το γείσο βρίσκονται 8 απεικονίσεις εξαίσιες μεγαλύτερες από αγάλματα ανθρώπου Και η κάθε μορφή συλλαμβάνεται ανάγλυφα να πράττει διαφορετικά πνέουν όλες ανέμους ωστόσο άλλος φυσά χρησιμοποιώντας ένα κέρατο άλλος από την αγκαλιά του άλλος με το στόμα του και πάνω από κάθε άνεμο γράφεται το όνομά του βορράς κοκ Στις μέρες μας λειτουργεί ως ναός των Ελλήνων και είναι ένα έργο εξαιρετικό εξ ολοκλήρου από μάρμαροraquo

Πρόκειται για τον Πύργο των Αέρηδων 73 laquoΑπό την άλλη πλευρά δηλαδή τη δυτική όχι πολύ μακριά από την πλατεία είναι μια θριαμβική αψίδα αρκετά ωραία με πολλές ελληνικές επιγραφές ωστόσο δεν είναι όλες ευανάγνωστες Εκεί κοντά υπάρχει και ένας κίονας τετράγωνος περίπου ένα πόδι και μισό ψηλός και φέρει πολλές επιγραφές στη μπροστινή του όψη Λέγεται ότι ήταν οι νόμοι των Αθηναίων | Αρκετοί άλλοι κίονες και λίθοι (από κτίρια) υπάρχουν εντός και εκτός της περιοχής και πάνω τους βρίσκονται όμορφα αγάλματα και αναπαραστάσειςraquo 74 laquoΣτο λιμάνι υπάρχει ένα μεγάλο μαρμάρινο λιοντάρι το οποίο κάθεται και είναι τόσο ψηλό που ούτε ένας έφιππος άνδρας δε θα μπορούσε να αγγίξει το στόμα του από το οποίο ρέει νερό όπως από μια πηγήmiddot αυτή είναι η γνώμη κάθε ανθρώπουraquo 75 laquo[]lo dit castell sia la pus richa joya qui al mont sia e tal que entre tots los reys de cristians envides lo porien fer semblant []raquo

laquo[]το εν λόγω κάστρο (η Ακρόπολη) είναι το πολυτιμότερο κόσμημα στον κόσμο και τέτοιο που όμοιο του δεν μπορεί να βρεθεί σε κανένα άλλο βασίλειο της Χριστιανοσύνης []raquo

(Antoni Rubioacute y Lluch Los Catalanes en Grecia Uacuteltimos antildeos de su Dominacioacuten Cuadros histoacutericos Madrid 1927 σ 133) 76 laquoMio tu non vedesti mai el piugrave bello paese che questo ne la piugrave bela cortezaraquo

laquoΚαλέ μου δεν έχεις δει ποτέ σου χώρα πιο ωραία από αυτή ούτε πιο ωραίο κάστροraquo

(KM Setton Catalan Domination of Athens 1311-1388 London 1975 (revised edition) σ 206 σημ 108)