б 63(5К) Б59

Жумасей1т Бижан, Самет Магзумов

АРДАКТЫ ЕЛ1М - АКТОГАЙ

Павлодар каласы "Дом печати” ЖШС, 2003 ж.

% G & . b ( b f $ b )

ББК - 84, 7 Каз - 5 А -90

С.Торайсыпов атындагы

академик С.Б ■ :атындагы fujiu: и |

К1ТАПХАНАГ*- '

Ж.Кижам, С.Магзумов. Ардакты ел1м - Актогай Павлодар “Дом печати” ЖШС, 2003 ж. - 262 бет.

niicip жазгандар: Ульян Макул, Акылбек Гулдана Багадаткызы- тш мамандары, Ралымбек Жуматов - жазушы.

А 4702250201 ББК - 84, 7 Каз - 500(05) - 02

ISBN - 9965-568-15-4

©Жумасешт Бижан, Самет Магзумов, 2003 ж.

О к ьф м анга

Туран ощрдщ, ез олкецнщ, оныц aprbi-6epri тарихын, абзал азаматтарын ардацтайтын дерек-п де двйек-п ой толгауга арюм ьшталы.

Тарихи танымды, дереп делелд1 “Ардацты ел1м - Актогай” атты бул ютап - цальщ окдлрман суйсшш окитын шыгарма. Ага урпактыц мазмунды OMipi мен устанымы кешнпге таптырмайтын енеге десек, осы тагылым шыгармага аркау болтан.

Б1ршпццен, ютапты окыган адам езшщ туган жершщ койнауын, езен-колшщ саласын, ел-журтыныц дарасын коз апдына елестетедь

Екшшщен, гасырлар бойы 6ipeyre белес, ездщ 6ipeyre елее болып журген ата мекен тарихы - казакы мэртпп мыгым, дархан пейш, елжанды азаматтардыц кемелд1 гумырымен кезек алмасьш, толгандырады, тамсандырады, тац калдырады.

Ралымбек Жуматов, жазушы

Авторлардан

Мурагат кужаттарымен танысуга цолайлы жагдай жасаган облыстык мурагаттар децартаментшщ бастыгы Вера Дмитриевна Болтинага, облыстык; мемлекегпк мурагаттыц директоры Людмила Васильевна Шевелевага жене осы мурагат филиалыныц директорй Баян Мубэраккызы Дуйсенбинага, ауданныц конекез, куймакулак карияларьша ризальщ щётЩ1зд1 бщщрем1з.

Редакциялъщ алца: Н. Шшенбаев, Ралымов, Б. Рамазанов, Т. Смагулов, Ш. Садуацасов.

Жумасежт Бижан, Самет Магзумов

АРДАЦТЫ EJ1IM - АЦТОГАЙ

"Туган жерш — мэцгшк mepiM менщ ”.

(К,абдыкэрш Ыдырысов)

Бурынгы Куйбышев, Краснокутск болып алма-кезек аталып келген аудан мундагы тур рынд ар дьщ к©нй калауымен к;аз1р Актогай ауданы болып жана картага Tycipiruji.

Бул ©Hip - жер! орташа есеппен 15,2 бонитет баллды, кара коныр топыракты, топырак кунарын беретш кара niipiK ете аз болгандыктан, непзшен сазды, кермекп сур топыракты.

Мунда жау шалгын, кермек (Кдзакстанда онын он ceri3 Typi еседц), кемесю изен, кедрмп бетеге, жусан, тырса, садак боз жусан, к ы з р ы л т жусан, денди жусан сиякты жусанныц кептеген турлер1 (Кдзакстанда оныц 33 Typi есед1), кызылот арпабас, кылтьщсыз арпабас, кияк, жщйнке кияк, сур шытырма, тулю куйрьщ кау, бута туршде есетш сиырсшекей, багалы мал азыктары: кок шисабак, конырбасы жатаган бидайык, ак баттауьщ, кальщ кау, еже me6i, кеп жылдьщ арам шеп - сур сарьщалуен (К^азакстандаоньщ онтогызTypi еседц), сондай-ак, шатьфаш, ак бас жусан, кумк каз табан, орал миясы тер1здес дершш шептер еседц.

Ауа райыныц басты езгешелеп - континенталды жене кургакднылыкты болуы. Кектемде жене жазда унём! катты жел туратьшдыктан, ылгал узак сакталмайды. Кектемнщ соцында жене куздщ алгашкы кундершен бастап топьфак бетш тоцазытатьш салкын тусед1, кысы карлы аязды, боран жш болады. ЬОыстыгуш кебшесе жел батыс жене ощустж батыстан согады.

Ата мекен

7

Эуел баста аудан - батысындагы Эулиел1 Аккел жайылмасы (бул касиетп елкеге зеректшмен, керегендапмен, акыл-ойыныц терендйпмен осы ещрдщ кэрьжасыньщ рухани демеупшл, Tiperi болган Исабек-ишан хаз1рет келш, мекендеген) Ереймен тауыныц етегше кабыса жалгасатын, солтустш батысындагы журт аузында “Тещз” деп аталган Жалаулы, Шыганак келдер1 жер сулуы Кекшетау сшемше шектесетш, аумаьсгьщ ортасында Тайкоцыр, Кдракаска тузды келдер! бар, содтуст1гщдеп кэд1мп жазьщ даласы EpTic ауданыньщ жерше уласатын, шыгысындагы Epiic езеншщ 86 шакырымдай сол жак бойымен (бул ту ста EpTic езеш арнасыньщ еш 500-800 метрге, терецдап 3-4 метрден 10- 15 метрге дешнп аралыкта езгеред1), сщтустугшдеп Ертктщ бойындагы Аксу ещр1мен жене оцтустж батысындагы гасырга жуык кем1р корымен белгш Еюбастуз KeHiurri мекешмен шектесетш кец жайлауы бар жалпы квлем! 16 мын 100 шаршы метр аумакты алып ж атц ан еда.

“Сарыарка шеказ, шетс1з. Оньщ кеп жерше ат туягы тимеген. Сары даланы эуелеп ушкан кус пен жорыткан ац гана мекендеген”, - деген ушкары пшрлер айтылып та, жазылып та журдь Бул - казак жер1 Кецес eiciMeTi тусында жанданды, игерщщ деген саясатты санага кондьфу упнн ойдан шыгарылган тужырым. Кдз1р тарихшылар Орта жуздщ жет1 тайпасынын (Аргын, Найман, Керей, Уак, Таракты, К,ыпшак жэне Крцырат) 6eceyi б1здщ облыс аумагында мекендегенш аныктады. Олар - Аргыннан: Сушндш, Бегендш, Шегещцк, 1^анжыгалы, Козган, Бэсентшн; Найманнан: Бура Найман; Кдлпшакган: Бултыц, Крсайдар, Сабыгыр, Сагал, Жолаба; Керейден: Курсары Керей; Уактан: Шога, Жансары, Бидалы, Байназар рулары.

Бул аумак ежелден Аргын мен К̂ ыпшак руларыныц жайлауы, коныс мекеш болган. 0здер1 кошш-конып, кен жайлауына малый жайган enipfli журт жер бедерше карай “кыр елГ, “тогай eni” деп атапты. Олардыц кыстаулары Ka3ipri Кдлзылорда ещршде болган. Халкымыздыц дацкты галымы Шокан Уэлихановтыц айтуынша, XIY-XYI гасырлардагы Аргындардьщ Сырдария бойына кошш- конуы, коне К^ыпшакгардьщ кеш-керуен жолы: Есш, EpTic, Обь озендершщ бойына созылган екен.

IX-XY гасырлардагы Парсы, Араб тарихшыларыныц жазбаларьшда б1здщ облыс аумагында IX-XI гасырларда Каймак каганаты, XI-XIII гасырларда Депт-К^ыпшак, XIII- XY гасырларда Алтъш Орда, Кок Орда, XY-XIX гасырларда Казак хандыкгары билпс жасагандыгы керсетшген.

“Жет1 атасын бшмеген - жетеЫздш салдары”, - деген дуалы ауыздан шыккан угымныц тарихи тагылымы елшеуаз кунды. Жет1 атаныц урпагы ею жуз жылдан астам еткен гумырды жалгастырады (гылымда 6ip атага 28,7 жыл беред1) екен. Оны бшу - тарнхымызды таразылау, тектшгпм1зд1 мэщтлшсе уластыру.

Осылай зерделегенде ауданныц каз1рп тургындарыныц жет1 атасынын улкеншщ ©3i осы ещрдщ алгашкы тургьшдарьшыц урпактары деуге непз бар. Олар ежелп казак шеж1ресшде керсетшгендей, алганщыда ру-ру болып кершшес, еншшес коныстанган. Наймандар аз -болгандьщтан, осы мекеннщ Heri3ri руларымен аралас коныстанган. Халыкты касиеттещйретш “Жет1 аталык” туыстыкты сактау максатында Эжеке, Денен, Айтуар, Кушпен, Алтыбай, Ескене, Доскана, Кдрабужыр, ̂ орлыбай, Крйлыбай, Кднжыгалыныц Сарысы жене Кирасы, Крзган

9

рулары, оларга жайлаулас кыпшактар ауыл-ауыл болып каст еткен. Кецес екщет1 кезшде курылган 8-ауылда (“Каражар”) Алмашы, 9-ауылда (“Баскамыс”) Кррлыбай, Койлыбайлар, 10-ауылда (“Шуга”) Эжеке, Дэнен, Бултыцнан тараган Крсайдар, Сагал, Сабыгыр кыпшактар, ТОЗ-да (ЖБ0 -жерд1 б1рлесш ацдеу, кейш “Жана талап” колхозы) Айтуар, Кушпен, 11-ауылда (“Зеленая Роща”) Канжыгалыньщ Сарысы, Жолболды ^‘Коминтерн”), Суттщуй (“Новотройцк”), Шшкп, Кешербай ауылдарында Ескене, Доскана жэне К^арабужыр, Шщерт1, Еюбастуз, Акжар ауылдарында Крзган рулары болгандыгы, солардьщ урпактарьшьщ бугшп кунге дешн аудан аумагындагы осы елда мекендерде турып жаткандыгы айкын дэлел.

Табигат байлыгы - TipnimiK коз1. Жазгытурым Ерейменнщ кунгешндеп Сейтен, Нияз тауларыныц боктершен бастау алатын Шщерт1 мен 0лещ1 езендер1 тасыганда Эулиекол, Бозайгыр кол1, Бэсентшн Koni, Токкел, 0 м1рзак кел1, К̂ ылдыкел жане баска б1рнеше колдерге су жайылатындыкган, бул алкал “Адкел жайылма” деп аталган. Таскынныц екшш “Аккол” ещр1ндеп “Баскамыс” ауылы (тогызыншы ауыл), Ортакога, К^аракога кара сулары, “Жалгызкудык” ауылы (оныншы ауыл, “Шуга” колхозы), “Кдрабидайьщ” ауылы (“Жаца талап” колхозы) тещрегшдеп Кдрасу, Акае озендершщ, одан api Жалаулы келшщ арналарын толтырып, жайылатын ед1, - дейтш табигат байлыгына карык болган конекоз кариялар. Су келетш мезплд1 ауыл адамдары кулшына кутетш. Оларды табигат куд^реи, далдоп тацдандыратын, тамсандыратын едг. Раж абы сол | 1Шдерт1 мен 0лецт1 озендершщ

10

арнасымен судыц жайылуы жер ж1би коймайтын, ceyip айьшьщ басьшда басталатыны. Тоц бет1мен лыксыран су аумакка актарыла жайылады да, жаздын; орта шенше дешн турып, жерге сщедо. Ол жердеп олке uio6i белуардан есетш.

Айдын-шшщар кол беттершде жылы жактан кайткан акку, каз, уйрек жене баска да кептеген кустар уя салып, жумырткалап, таскынмен келген бальщтар уылдырыгын шашып, ещрге береке беретш.

]^арт Ертютщ осы ощрдег1 сор жак бойын Керей, Курлеугг, Итемген, Кенжебай, Хангедщ, Актшестен тараган урпактар иеленген.

XVIII расырдыц ортасында К^зак ел1 Ресей бодандыгына erin, Ci6ip облысы атальш, Омбы курамына енген. Облыс innci жэне сырткы округтерге, ал округтер болыстарра, болыстар ауылдарга, ауылдар кибиткаларга болшдь 1822 жылгы Ресей патшасыныц эюмшшш-аумактак баскару жуйес1 нег1зшде “Ci6ip кыргыздары туралы” Жарлыгы шьщты. Осы Жарлыктыц купймен Патша оюмет1 XVIII гасырдьщ аягына таяу б1здщ жер1шзде эюмшшш баскару аумагын цуруды аяктады. Кдзакстанда уездер курылды. Солардьщ ппшде Павлодар ye3i болды. 1833 жылы Баянауыл сырткы окруп (дуаны) курыльш, оныц курамына Ka3ipri Баянауыл, Ембастуз, Актогай, Аксу жене Май аудандарыньщ, сондай-ак Ka3ipri Караганды облысыныц

-Ульянов жэне Молодежный аудандарыньщ жерлер1 ещц. Дуанньщ карауында Аккел, Алкакел, Ulintepii, Жалаулы, К^раоба, К̂ ызылагаш болыстары болыпты. Баянауыл сырткы округшде Букар жырау К^лкаманулы, Шоц би Ед1геулы, Шорман би Жумабайулы, Муса Шорманулы, К̂ азангап би жэне баскалары ага султан болган.

Осы болыстар курамындагы елд1 мекендер тургындарыныц Heri3iri Kaci6i мал шаруашылыгы - ipi кара мал, кой-ешю, жылкы, жер жагдайына карай туйе ecipy болганымен, епшшлпспен де айналысып, бидай, сулы еккен. Балык аулаган. К̂ усбегшпс кэаип уйренш, ац аулаган. Каскыр, тулю жане карсак тершершен тымак, iniiK Tirin киген, ац тершерш Орынбор, Омбы, Кдраеткел, Крянды жэрмецкелерше апарып саткан, айырбас жасаган. Орыс KenecTepi мен казак байлары багалы ац тершершен т1гшген im iK , тон жэне тулып кикцц унаткандьщтан, бул буйымдар 0Т1мд1 болган.

XX гасырдыц басында Воронеж жер статис1 Ф.Щербиннщ баскаруымен Павлодар уезше карасты EpTic езеншщ сол жагындагы болыстар жерлерше экспедиция жасалган. Мур агат дерепндеп олардыц мэлшетшде 1910 жылгы Аккол болысында 82 ауыл, 1422 шаруашылык жумыс ютегещцп, оларда 4694 ер адам жэне 4069 эйел адам турганы, Алкакел болысьшда 22 ауыл, 914 шаруашылык болганы, 322 адам кэсшшшжпен айналыскандыгы корсетшген, ал UI^epTi болысы бойынша мэл1мет керсетшмеген.

Кдзак ел1 бодандыкка тускеннен бастап, Патша eKiMeTi орыс-казак эскерлерш енпзу аркылы отарлау, беюнютер салу саясатын шугыл журпзгенш тарихи деректерден бiлeмiз. Keшiктipiлмeй жер иелену упйн Украинадан, Белоруссиядан, Волга жагалауынан жэне Ресейдщ европалык баМпнщ ортальщ губернияларынан шаруаларды коныстандырудьщ леп басталды.

Tэyeлciз К^азакстан демографтарыныц пайымдауына Караганда, 1990 жылга дешнп 300 жыл 1ппнде 7,6 миллион

12

езге улт окшдер1 казак даласына коныс аударган екен. Актогай ауданына Ресей шаруаларыныц копн-коны 1901- 1915 жылдар аралыгында отп. Олар коныстанган жерш ездерш1н 6acipeni мекеншдей иеленш, бурынгы турактарыныц аттарын койды. K|a3ipri Актогай ауданынын аумагында 1909 жылы - Харьковка (бурынгы атауы Жартытам), 1910 жылы - Разумовка (бурынгы атауы ©рткамаган), 1910-1914 жылдары Андрнановка (бурынгы атауы Кдракаска), Новоалексеевка (бурынгы атауы Жолболды), 1915 жылы Красноозерск (бурынгы атауы Актуйе), 1919 жылы Абросимовка (бурынгы атауы К̂ арабузау, каз1р осы атауы кайта койылды) селолары казак жер1 ортасынан осылайша орын алды.

1915 жылы алгапщы “Ветловая гора” атанган елд1 мекен- Ресей патшасыныц казак елшдеп бакылауга алган N 77 учаскесь Бул жерде шогыр-шогыр кальщ тал-шыбыктар ocinTi. Ол алыстан коршетшднстен, пароходтыц токтауьша белп боларльщ колайлы жиек болган. Сондьщтан, ол “Ветловая гора” пристаны аталыпты.

“Ветловая горанын” улкен мекенге айналуына осы арадан шамасы 45-50 шакырым жердеп “Тайконыр” тузды колшщ тургындары агайынды Токтас, Токтамыс деген байлардьщ кэибшщ ыкпалы болган. Олар келдщ тузын Hrepin, осы пристань аркылы Омбыга жетщзйг, сауда жасаган. 1̂ онысы “кьф елше” ауган Карп Шахварстов деген шаруа кожайыны Новоалексеевкадан (каз1р алгапщы атауы кайтарылган Жолболды) “ Шуга” ауылына leiniTn аралыктагы Бестуз, Кдракаска колдершен туз шыгарьш, жергщкп тургындарды жумыска кабылдаган. Олар ез туйелерш, опздерш арбага жепп, осы пристанга туз

13

тасымалдаган. Жерплнсп тургындар бул жёрщ “Тузуйген” (1907-1910 жылдары) деп атаган. Туз ещдарШ дами тускендштен, Ресейден коныс аударгандар саны мунда кебейген. Крныстанушылар бул елд1 мекендо Краснокутск деп атаган. Аудан курылганда орталыкка сол Краснокутск атауы калдырыльшты.

Аудан аумагындагы елд1 мекендердщ бурынгы жэне Ka3ipri атауларын мына кестеден байкауга болады.

№ Елд1 мсксндср Коныс атаула- рынын шыруMdHi

Курып-ран

жылдары

Бурынрыатаулары

Болысатаулары

I 2 3 4 5 6

1. Абросимовка Рсссйдсн коныс аударушылар кой ран атау

1919 Карабузау Алкакел

2. Андрияновка Рсссйдсн коныс аударушылар койран атау

1910 Каракаска Новоива­новская

3. Большей вановскос (Ивановка)

Рсссйден коныс аударушылар койран атау

1907 Сутпкуй Новоива­новская

4. Золотоношснка Рсссйден коныс аударушылар койран атау

1908 Бестуйс Новоива­новская

5. Краснокутск Рсссйдсн коныс аударушылар койган атау

1915 Тузуйген Песчан-ская

6. Красноозсрск ддекп кел магынасымсн кой ыл ган атау

1915 Актуйе Песчан-ская

7. Краснорсцк Кызыл езен болыпты

1915 Томар

8. Кубань Кубаньнан келген казактар койран атау

1906 Караой Алкакел

9. Мулявскос Рсссйдсн коныс аударушылар койран атау

1909 Кызылсуат Песчан-ская

• 10. Новоалсксссвка Рссейдщ Староалск- ссевкасынан коныс ауда­рушылар койран атау

1908 Жолболды Алексеев­ская

14

1 •2 3 4 б

11. Ново-тройцк Ресейден коныс аударушылар Койган атау

1908 Шыганак Новоива­новская

12. Разумовка(Болгарка)

Коныс ауда­рушылар' койган array

1914 врткамаган Алкакел

13. Усачева Ресейден копыс аударушылар ез аты-жендер1мз1 атаган

1910 Алкакел

14. Харьковка Ресейден коныс аударушылар ез аты-жеидер1ма1 атаган

1909 Жартытам Алкакел

Ресейден коныс аударушылар орналаскан Ka3ipri Жолболды, Караоба ауылдарыныц аумагында Новоалексеевка жэне Кдраоба болыстары уйымдастырылды. Кешн 1920 жылы ауданга карасты Краснокутск селосы, К^араоба, Актуйе, Харьковка, 1^арабузау, Разумовка ауылдары Песчан болысыныц курамына бершедь I^a3ipri Актогай мен EpTic аудандарыныц шекарасындагы бурынгы Новоивановский болысы 1923 жылгы 3 шщдеде Новоалексеевка болысына косылады. Аудан аумагы осылай 1928 жылга дейш киылып, белшш, тураксыздыктокгамады.

К^сиегп 0цipдiц 6yriHri урпактары казак халкын 6ipiKTipin, ел атануына eлeyлi улес коскан бабаларынын ес1мдерш эз1рше умыткан жок. Ауыздан-ауызга жетш, элем шарлаган, кулак курьпнын кандырып бугшге жеткен, еидо ак кагазга тускен жазбаша мэцгiлiк шeжipeci бар елде, эрине, мундай окигалар умытылмайтындыгын 6yriHri казактьщ тэyeлciз тарихы дэлелдеп отыр.

Актогай ауданьшьщ “К)ызыл суат” ауылында (каз1рп С. Муткенов) шамасы 1780-1860 жылдары OMip кешкен, ат

15

суршгенше акыл тапкыш, ушкыр ойлы Куттыкадамулы Жаксыбай шешеннщ артында калдырган ой туйшдер1 жш айтылады.

Кезшде Жаксыбай шешещц жасы Kiuii болса да Шоц би катарына тартып, курмет керсетЩ, оныц кедейлШН Kepin, колкабыс жасап отырган. Жаксыбайдыц шебере агасы кайтыс болыпты. Оны Шоц би еспгентен, кецш айтып, бата жасауга келе алмаган екен.

Арада коп уакыт OTinTi. Bip куш Шоц би жанында он шакты адамы бар 6ip ауылдыц-сыртынан ©Tin бара жатып, кырда жайыльш журген туйелердщ табынына кез!гед1. Бул буралардыц буырканатын кез1 болса керек. Салт аттыларды корген буралар оларга тура умтылады. Жолаушылар кашьш кутыла алмайтынын сезген соц, амалсыз сол туска жакын турган жиектеп ауылга ат басын бурады. Ауылга Kipin, олар буралар шабуылынан кутылады.

Жолаушылар бул кай ауыл деп сураса, бул Жаксыбай шешеннщ ауылы болып шыгады. Шоц бидщ Жаксыбайга кощл айту C0T1 осыпайша туседг.

Окиганы ацгарган Жаксыбай шешен, жиналган ауылдастарына карап:

“Жел оцынан келдц Жолаушы соцынан келдь Ед1генщ Шоцы келд1,Бурынгыныц соцы келд!.Бул к1с1лерд1 бура куган,Бура куса да тура кутан.Кдзандарыца ас сал,Аз болса, сала туе,Коп болса, ала туе”, - деген екен.

16

Сезше уйып турган Шоц бидщ нурлы жузш байкаган Жаксыбай оны аттан колтыктап Tycipin, ушне шакырыпты. Сез ернегш сезген сол ауылдьщ аукатты азаматы тай сойып, Шоц би бастаган кудайы конактарды Жаксыбай шешеннщ уйшде кутш, аттандырыпты.

Белгш елкетанушы, галым Григорий Потанин Орыстыц географиялык когамыныц 6ip жиналысында жасаган баяндамасында “1^азактыц акжаркын MiHe3i, сауьщшылдыгы, бщмгё кумарлыгы - француздарга, даналыгы жэне OMipre кумарлыгы - ежелп афиндерге- гректерге уксайды,”- деп б1здщ хальщты таныстырган екен. Заманы мен дэстурш дамытуга ерел1 ойын жумсаган осындай жандар Актогай алкабын ежелден аскактатып келедь

Жиырмасыншы гасырдыц орта тусындагы ел- журтымыздыц устаган салт-дэстурше орай ауыздан-ауызга жеткен, болган окигаларды еске алайьщ. К̂ аравткелде уш дуан съез1 этШшщ соцынан казак дэстур1мен ат бэйгес1, палуандар K ypeci уйымдастырылатын болыпты. Оган Ka3ipri Актогай ауданы “Жацатап” ауылында (шамасы 1800-1870 жылдары) туьш, ©Mip кешкен Алпыс палуанды апарыпты. Уш дуанньщ устшен карайтын казы (советник) Зшгараныц куреске алып келген Д умше деген палуаны бар екен.

Думшеш айтыс акыны маркум К̂ имадиден Ныгманов -'“Алпыс батыр” деген поэмасында былай суреттенп:

.. .“Шынжыр тагып, тумша сап,Бейне 6ip ацдай сек!рд1!Жер тырнайды ратадап,, . ы ij К̂ утырган аю с|юл1

17

Жлбер! - дейд1 бакырып,Даусы кулак жарады,Бейне 6ip жырткыш макулык,Тавданып халык карады”.

Мысы да, кунп де басым осындай палуанмен курес калай болар екен деген кецш Kyni бар Алпыстьщ колдаушылары апщтщ артын багайык деген тауекелге токталады. Белдесу басталар-басталмаста Алпыс алпауыт карсыласын кетерш алып, ныгарлап тастаганда, Думшенщ кабыргасы сынып KeTinTi. Сейтш, бас байгеш Алпыс палуан жещп алыпты.

... “Баянауылда Шорекеце ас бертеда, соцынан ат жарысы, курес етюзшедГ’ - деген хабарды ест1ген БасентшнШц карт бш Казангап старшын (ауыл баскарушысы) Баю Басарулын шакырып, байге аты мен палуан керек, оларды кайдан аламыз? - деп сурайды.

Сонда Баю: кыр жылкысынан, acipece, К̂ уандьщ елшщ eKi байге курецшен ат озу киын-ау. Eip озса Актхлес Бежудщ (Бекжан Итемгенулы - Бежу ел-журтыньщ койган аты, шамасы 1800-1860 жылдары eMip сурген, эйГин атбеп, Жаксыбай шешенн1ц немере inici) 6ecTi торысы озар, ал куреске картайып калдым демесе, Алпыс палуаннан баска адамды айта алмаймьш”, - депп.

Олар Бежу мен Алпысты шакырьш, сейлеседа. Ер кацщщ, акжурек Бежу: “Шорекецнщ асына бэйгеге косуга жарамаса, торыны бауыздап кетемш”, - дейдь

Алпыс палуанныц ер жасы - 50-ден аскан кез1 екен.Ол сонда да: “ Bip шелек айран мен 6 ip таба нан болса

болды, куресе беремш, кырдьщ палуанындай казы, карта, кымызбен коректенш, арнайы кут1м тшемеймш”, - деп эзш айтып, куресуге ыкыластыльпъш б1лд1р1п,п.18 •

Аскд келген эр елге кшз уй TirLnin, белдеуге конакасы байланады. Басентшндерге т1ккен кшз уй жупыны, кезге кораш кершедь Крнакасына жалбыр жундо байтал бершпть

Бэсентшндер оган намыстанып: “Мынау кай мазак? Кетем1з!”, - дегпт.

Сонда асты баскару женщдеп комиссияныц Mynieci Бэю Басарулы: “Сабыр етпйздер. Бугш Алпыс палуан жьщса, ертец бэйге торы топтыц алдынан келсе, 6api орнына келеда”, - деп токтау айтыпты.

... Курес басталады. Муса мырзаньщ дау палуанын ею адам кошаметтеп алып шыгады. Алпыс палуан аягына cipi Ke6ic, устшдеп шолак шекпеншщ 6ip жецш бос тастап, балпац басып ортага жалгыз шыгады.

Ею палуан эу дегеннен устаса кетедь Дуан басы Муса мырзаньщ ез палуанына ттлеукор болып отырганын сезш, оныц мысы басып кетер ме екен деген кудш кыскан Баю: “Муса мырза елд1 билегешмен куппм1зд1 билей алмайды. Кдйраттан! Сок!,” -деп айгайгабасады. Элде калай болар екен деген ойды сешлтш, кайрат-кушш кайтарган демеущ сезген Алпыс деу караны “ay.. .in!” деп Korepin алады да, Бэюнщ даусы шыккан жакка карап: “Ал Бэсентшн баласы, мынаны кайда тастайьш”, - дейдь

Кокжорга аттыц успнде турган Бэю: “Муса мырзаньщ алдына таста!” , - дейд1 1ркшместен. Алпыс палуан карсыласын кэтерген бойы кескен децбектей Бэю айткан жерге тастап ж1бередь Курестщ бас бэйгеЫ осылай альшган. Ертецп ат жарыста Бежудщ 6ecTi торысы озып шьщкан.

Бул ощрде елдптм1зд1 сактау жолында кан-шайкаста каймыкпай, каскиып, карсы турып кол бастаган батырлар

19

да, шаршы топта сез бастаган би, шешендер де, журтына камкор болган парасатты ел баскаргандар да аз болмаган. “Кдраныц (кептщ) кыбын табу - ханныц парызы, елдщ еркше жыгылу - бектщ парызы”, - дегендей, “тогай ел1нде” Жусдптщ Идэл! мен ХангелдЩц тумасы Орынбайдыц Сулеймеш сиякты болыстар карашаныц кыбын тауып, ел- журтыныц ыкыласына беленген. “К̂ ыр елшде” Торпактыц Тайтагы, Саменнщ Есгмбайы, Жумабек, Эбшкасым сиякггы болыстардыц ешмдер! букара арасында аса курметпен айтылады. К^сиегп ещрдщ кабшетп жандарыньщ акыл- есиеттер1 мен карымды гстершщ кетшлнт Кецес ок1метшщ курамындагы барльщ улттар мен улыстарды б1ртутас Кецес халкы атандырып, улттар дшш, дестур жалгасын eniipy саясатыныц дауылды eKniHi жапырып кеткеш 6yriHri урпакка аян. вюшшке орай, ес1мдер1 ендо айтылып журген ел-журтына Heci6e жасап, мыцдаган мал ecipin, Омбы, Орынбор, Кдраеткел, Крянды жэне Бесжан жэрмецкедерше катысып, нарыктьщ катынасты игерген руы Керей Мустафаныц Ахмет1шц, б1рцеще мыцдаган жылкы бшсен дэулетп Токтамыстыц (аудандык ауыл шаруашылыгы баскармасында бас зоотехник болган Болат Уэлив оныц Hio6epeci), Жумабек болыстыц немере imci Эбдшман сиякты байлардыц, Тайтактай, Сулеймендей, Илэлдей, Еамбайдай, Жумабектей, Эбшкасымдай ойы орман, акылы тещз, аумактыц журтына арка суйеген болыстардыц таяарибелер1 мен енегелерш айгактайтын толык деректер жок.

©йткеш, олардыц аткарган кызметтер1 Кецес емметнйц сыцаржак саясатыныц салдарынан ескерус1з калумен 6ipre, болыстардыц урпактары шыккан тектерш жасырып,

2Q

аталарыныц еямдерш атамауга межбур болганы еткен тарихымыздан белгш.

Казакстан теуелс1з алган он жыл т ш д е кугынга ушыраган халкымыздыц асыл азаматтары жазыксыз жазадан акталып, урпактарыныц жулдызы жаркырай туей. K^3ip 6miKTijiiri мен тэж1рибес1 толыскан адам ем1рден ез орынын алып отырганын алыстан емес, касымыздан керш келем1з. Мэселен, болыс Орынбайдыц Сулейменшщ HeMepeci Кдйырбек Шошанулы Сулейменов б1рнеше жыл бойы Казакстан Республикасыньщ 1шю icTep министр! болып кызмет icTen келедь

“Кдрада хан боп етп, мынау Тайтак,Бггп рой ез тусында елшеуаз бак.Елшде пеленшенщ пелен бар деп,Аярын басушы ед1 душпан байкап”, -

деп белгш акын, енпп жене сазгер Естай Берюмбаев айткан болыс Торпак улы Тайтактыц немерелер1 Жупар Тайтаков бурынгы Семей облысы ¥ржар аудандык партия комитетшщ бфщпп хатшысы, Эддл Тайтаков Талдьщорган облыстык ескери комиссары болып еркещд азаматтар, ал’ Зупаш Тайтаков Актогай аудандык in i K i icTep 6oniMi бастыгыныц тербие женшдеп орынбасары кызмейн абьфойлы аткарьш, кептеген шеюрттер тербиелеген енегел1 тел1мгер атанды.

Ёе1мбай Сэменулы осы ещрде 18 жыл бойы едшдтмен ел-журтына сыйлы би болган Дененнщ nie6epeci (Дененнен тогыз ул - Дайыр, Телеген, Бокей, Телектем1р, Темке, Тасанбай, Шабан, 0теу жене Мешен туган). Ал, Бекейден Семен туады.

21

Еслмбай болыстьщ колындагы шамамен 2000-Fa жуык жылкысы мен барльщ мулштер11929 жылы таркшенш, e3i “Бестебе” руднипне жер аударылады. 0Mipme кауш тенген Есекец одан api Омбыга eTiii кеткен. Омбыдан 1947 жылы туган жер1 - “Шуга” ауылына келш, 1966 жылы 87 жасында бул дуниеден етед1. Еамбай болыстан бес кыз, 6ip ул туган. ¥лы Зайкен 1940 жылы Кецес Армиясыныц катарына шакырылады. Отан согысында Полыпаны фашистш баскыншылардан азат ету шайкдсында Гловачуб мекеншде каза тауып, сонда жерленедь Атты аскер жауынгер!, ага сержант Зайкенге жауынгерлш ерлт уппн бершген К̂ ызыл Жулдыз ордеш мен б1рнеше медальдары 1952 жылы aKeci Еамбайга тапсырылады.

“Баланыц жаксылыгы - нагашыдан”, - дегендей, Сэменнщ Есхмбайы жиендершщ т ш д е Сагат жэне Барлыбай Кажымуратовтардыц санасына ел, когам дамуы туралы болжамдар табнгатынан куйылган. Сагат - курылысшы жогары дэрежел1 мамандыгын алганнан зейнеткерл1кке жеткенге дешн Аккэл жайылмасында бой кетерген сэулетп тургын уйлер, мэденнет жэне овддрю орындарын салуда езшщ epicri сэулеткерлтн таньгщан, шаршы топты уйыта ой толгап, соз бастаган, энеге берген idci.

Ал, Барлыбай зердел1, кэптщ шюрше ерекше мэн беретш, кэп тшегш орындауга ыкыласты пейтмен ел-журтьша танылды. Ол - облыстык партия комитетшде нускаушы, “Еюбастуз” совхозыныц директоры, Лебяж1 аудандьщ ауыл шаруашылыгы баскармасыныц бастыгы кызметтерщде юкерлтн кэрсете бшген басшы.

Жумабек болыстыц шобереш, Ес1мбай болыстьщ туган жиеш Ырысты Магауиякызы Жумабекова Коминтерн орта

22

мектебшде оку юшщ мецгеругшс1, Харьков совхозындагы орта мектептщ директоры, Актогай аудандык оку бвл1мшщ мецгерупис1, Актогай ауданы аюмшщ орынбасары, ^азакстан Республикасы Парламантшщ Мажипс депутаты, Кдзакстан Республикасы Бшм жене гылым министрл1гшщ Орта жане жалпы бастауыш KacinTiK бшм департаментшщ директоры больш, абыройлы кызмет аткарды. K^ip ол - Павлодар облысы аюмшщ орынбасары.

... Жумабек болыс Телпршот, Манатай, Жанатай, Жанайдар, Кдсым деген бес ул ocipin, тэрбиелеген. Бес улдыц TopTeyi кугынга тускен. Олар Омбыга барьш, кун корген. Касым ауырьт, кайтыс болган.

- TeMipnioT атамньщ айтканынан еамде калганы, - дейдо Рысты Магауиякызы, - aKeci Жумабек болыс дуниеден orin, мал-мулю таркшенш, оныц балалары жер ауган кезде менщ акем Магауия жет1 жаста болыпты. “Оюметтщ мына бет алысы тым суыт. Б1зд1 ур1м-бутагымызбен куртатын сыцайы бар, баланы аман сактайык деген оймен балам Магауияны EpiicTeri жет1м балалар уйше калдырдым. Кешн оральш, 1здеп тауьш алдым”, - дейт1н атам. Оган Жумабек болысты бшетш адамдар жансыз кемек 6epinTi.

Жанатай мен Жанайдар ездершщ туган ауылдарына 6epTiH оралады. Б1здщ отбасымыз Омбыдан 1970 жылы Коминтерн атындагы совхозга Koniin келедь Тем1ршот атамныц зердес1 мыкты болатын. Басынан откен ауыртпалык, аркецщ орта Омбыдагы гумыр атамызга дуние калтарыстарын парасаттауга, оны жан-жакты салмактауга бетмдепт!. Атамыз OMip жайында эцг1ме бастаган кезде сол ортада тыныштык орнай калатын. Сездер1 тиянакты, тыцдаушысьш кызьщтырып отыратын еда маркум.

23

- Мына Кецес вюме-п туб!нде езш-ез1 куртады, - дейтш TeMipnioT атам, - оны мен кере алмаспын, немерем, сен кересщ!”, - деп маран суйсше карайтын.'

- Неге ата? I деп сураганмын.- Сонда ол: “0м1рде зауал деген болады. Адалдык

жолында жецшмейтш куш жок”, - деген.Bip гажабы, атамньщ айщаны дал кедщ. Бул калай, атамнын

куд!рет1 неде?! - деп танданып журетшмш. Кейш ауданда кызмет icTen журген кез1мде, муныц сыры неде екенщ туандам. “Ново-тройцк” совхозыныц тумасы, Карл Маркс атындагы совхозда директор, аудандык ауыл шаруашылыгы баскармасьшыц бастыгы болган Николай Акимович Мулявко 6ip кун1: “Ырысты Магауиякызы, мен азге еретеректе болган 6ip тарихи окига тур алы айтайын”, - деда.

- Ci3 улкен атаныз Жумабектщ болыс болганьш бшес!з бе?- Иа, бшемш.- Ал, ол KiciHiH кеменгерлтн айкындайтын icTepi туралы

бурын-сонды есйдвдз бе?- Ест1ген1м кап емес, - дед1м.- Мен1н акем Акимн1ц aKeci Мулявко осы аррге жер

аударылганда, - дед1 Николай Акимович, - Жумабек болыс оган кол ушын 6epinTi. Жер ауган шаруаньщ терт тулт сай бола ма, жер жыртайын десе, сокага жегетш жьшкысы, ori3i болмапты. Сонда Жумабек болыс колындагы кел1гш 6epinTi. Б1здщ осы ец1рдег! казактар мен коныс аударган орыстар арасьшдагы тамыры терецге жайылган достыктыц алгашкы данекерш1с1 С1здщ улы атацыз Жумабек болыс болган. Аким атам: “Ilefiini кец адам гана киын- кыстауда кол ушын беред1, таусылганга Tipey болады”, - дейд1 екен.

24

Осы эцпмеш eciireH соц, анам - Бэну ЕЫмбайкызынан, туган-туыстарымнан Жумабек болыс туралы сурайтын болдым. Олардыц айтуынша, Жумабек атамыз ел- журтьшьщ TipmmiriH кез1мен кермей тыныс таппайтын ете кайырымды, терецнен ой толгайтын, болашакты болжайтын кемел жан болган. К̂ ар кетш, ел-журт малый жайлауга кепирмес бурын, - дейтш ауылдыц кенекез кариялары, - Жумабек болыс барльщ уйлерд1 аралап, эр отбасыныц колындагы малдыц коцын байкап, жайлауга каншасы жете алатынын ез кезшен керш, бшп алады. Кдр кет1п, кек шеп кылтиып все бастаган кезде кыстан малы конды шыккандарды жайлауга ерте кектемде Keniipin, кетерем1 бар отбасын кун жылына бастаган кезде nie6i шуйгш, суы мол жайлауга жетюзуге жэрдем 6epin, малы кэп элген отбасьша езшщ малынан косымша тел 6epin, жайлауга шыгарады екен. “Береке-б1рлштщ бастауы - агайыныц татулыгында, ел баскару адам емф! уппн керек!” - деп ойлайтындарды кугындаганды ест1генде бул эд1летс1зд!к кайдан туып отьф екен деп кайран каласьщ. “Ер жшт еш уппн туады, eni ушш еледа”, - деген халкымыздыц даналык ce3i осындай гуламалар жасаган ем1рден айтылган болар. Б1здщ дэу1р1м1зге дешн (250-184 жылдары) ем1р сурген кене Рим классип Плавт Тит Макцийд1ц: “Муктаждыкка душар болып турганда, киындыкка ушыраганда icneH кэмек берген адам саган дос”, - деген ой тушнше зер салсам, тар заманда жэрдемдесу барлык улттьщ касиет санайтын тагылымы екен. Жумабек атамыз мал-мулю тэркшенуш кермей, жарык дуниеден eTyiHin e3i де жаратылыс i3i шыгар деп ойлаймын.

25

Ойлап отырсам, сталиндш зобалацныц эр шацыракка берген KacipeTi аз емес коршеда. Бай мен болысты мал- мулкшен айырсац да, олардьщ ур1м-бутагын мулде курту мумкш емес. 0йткеш, ол табиги кубы лыс! Жаратылыс жойыла ма?.. KepiciHiue, жаратылыс толассыз алмасып жатпай ма?! Кецес Одагыныц басшылары осыны бшмед1 емес, эрине, бщц1. Тем1ршот атамньщ: “Адалдык жолында жещлмейтш куш жок”, - дегещ осы екен гой деп ойлаймын.

Жумабектщ ур1м-бутагын курту максатын токтатпаган жергшкп зац орындарыныц коздерше болыстьщ эйел1 Акия Шабанкызы шыккан суйелдей KopiHinTi. Сойтш, улкен эжемш де соттаган. Оны Керекудеп ак турмеге камаган.

... “Сьфлы аяктьщ сыры кетсе де, сыны кетпещц”, - деген аталы сез менщ улкен эжем сиякты сан алы жандар eMipmeH туындаган болар, cipo. Эжем1з он саусагынан онер тамган шебер адам болыпты. Турмеде журш, бия лай токыган, пгуберек калдыктарынан эдем1 кшм-кешек т1ккен, баска да турмыстык буйымдар жасаган. Тар жерде журш те эзгеден озгеше кущретш корсеткен эжем1зге кешн сыртка шыгуга “руксат бершнт. BipaK, о л алыска узап кетпей, турме алдында отырып, 03i тжкен кшм-кешекп сатып кун керген.

Ауылдан келген агайьшдар оны керш: “Акия-ау, ауылга кайтсайшы, сеш ещц ешюм кугындамас, ауылдагы дэнендер сенщ колыцды сагынып жур”, - дегендерге эжем1з: “Алты кадамнан алыска узап кете алмай журсемде, агайынныц кащрш эл1 умыта койган жокдын, кара басыма тьшыпггьщ 1здеп Байдьщ (куйеу1 Жумабекп Бай деп атаган) урпактарыньщ болашагьша келецке TycipeiiH жайым жок”,- деп ауылга оралмаган. Акыры KeciM мерз1мше жетпей, турмеде каза тауьшты.

26

Актогайда азайып бара жаткан кенекез кариялар естелктерш тыцдар кулак; аз емес. Олар Мэйеке-Мэрденнщ (Мэрден езшщ шаруашылыгын уйымдастыру мен баскаруда зерек, акдейш агайыны Мэйекеге сенген екен. Ынтымагы жараскан екеушщ 6ip-6ipiHe адал пешлдерш таныган ел-журты оларды Мэйеке-Мэрден деп атаган) ата- аналарынан жастай калып, керген бейнеттер! мен енбектер1н!ц зейнеттер1 жайында кене кез карнялардыц зерделершде калган окигаларды зешн койып тыцдай бастады.

Болмысынан зерек ею бала агайын-туыстарынан алакездшпс кермесе де, йрлш калтарыстарын зерделеуге суцгыла болып ecinTi. EKeyi де бозбала гумырды ерте токтатып, отау курып, ардакты отбасы болады. Жас кездершен табыс табудьщ амалын ойлап, байлардьщ мальш багып, ездерше деулет жинаумен 6ipre жакын туыстарьша колкабыс жасаган. Мал еарудщ куны онын тукымын асылдандыруда болатынына ерекше магына 6epinTi. Мэрден ecipreH акбас сиьфлар мен аргымактар елге береке болган. Ол кол енерш жетж мецгер1пт1. Оныц замандастары: “ЛПркш, Мэрденнщ илеген Tepmepi мен eTiri колга туссе гой”, - деп кумартады екен. Сондыктан, Мэрденге Heri3ri кэсштерк ecipreH малын жэне оньщ ешмдерш (сары май, курт, коспа, ipiMiniK), сондай-ак мал тepiлepiн, ез1 жасаган буйымдарьш Омбы, Песчан, К,оянды зйэрмецкелерше апарып пулдап сатып, ыдыс-аяк, казан жэне баска уй заттарына, мал емдейтш дэршерге айырбастау киын болмаган. TipniiniKTiH осындай еркещц карекетшен Мэрден мол дэулетке ие болады.

27

“Петербургтеп тецкерю жумысшылар мен шаруалардын камын ойлаудын нэтижеЫ, бурынгылардан ерекше еюмет курамыз”, - деген кун кесем атанган Кыскы сарайдагы Лениннщ даусы казак жерше де жегп. EmiiKTi большевиктер партиясы ез колына алып, Ресейдепдей буки Орта Азия мен Кдзакстанда да Кенес еюмет1 орнады. Жана еюметке карсы болган да, болмаган да байлардын малы ортага салынатын болды. Осындай асыра сштеудщ соны бай болганнын елден дурк1рей кошш, шетелге етуше мужбур erri. “Малым - жанымнын садагасы, жаным - арымньщ садагасы”, - деп елде калгандардыц Konmmiri кешн “халык жауы” атанып, мал-мулштер1 тэркшенш, ездер! ауыр жазалангандыгына тарих куе. Мэрденнщ де басына б1ткен мал-мулш 1928 жылгы 27 акпандагы Кдзак АССР-ы Ортаиык Аткару Комитет! мен Халык Комиссарлары Кедесшщ “Байлардын шаруашылыктарын тэркшеу туралы” каулысына сэйкес тэркшенш, ез! Ci6ipre жер аударылды. ©м1рдщ талай таукыметш бастан KeniipreH Мэрден киындыкка мойынсынбай, Слб1рде де кэсшкерл1кпен айналысып, кут-берекеге ие болыпты.

I “0К1М эзгергешмен едет езгермейдГ’, - дегендей, казак елше алгаш коныстанган Ресей шаруалары мен казактар арасында кэсш уйрешсуден бастау алган ынтымактык уакыт Шгер озган сайын ныгайып, тамыр жайгандыгы Kenieri откен жэне бугшп жана ем1рдщ кэршютершен байкалып жургеш айкын. Кдзактыц кец даласында бшек сыбанып 6ipirin eriH erin, мал ecipin, жана зауыт пен фабрика ашып, калалар салып, ел экономикасы мен мэдениетш ерютету, кэсш жасау барысында ныгайган достыктын тамыры каз1р де суалган жок. Олардьщ 6ipiH-

28

6 ip i кдщрлеу ce3iMi, езара ceHiMi орныккан. Уедеге бернс осындай достарьш казак “тамыр” деп атаганын бупнп ага урпак бала шагынан кездер1мен керш, кулактарымен естгсе, ал дуниетанымы сергек жас буындар ага урпактыц пшрлерше ден койып келедь

0м1рдщ осы барыттагы рухани эсершен ep6ireH мьша окиганы еске TycipefiiK. Ауданныц байыргы тургыны, казактыц салт-дестурще, улттьщтэрбиенщ терещне бойлап, мон-марынасын узак жылдар бойы маржандай Ti3in, езшщ улагатты устаздык кызметше аркау еткен Еркш Муццушнов каз1рп “Алга” ауылыныц тумасы Эбд1разак Токсештулы туралы мынадай дерекп ецпмелейдь

“Эке - балага сьпппы”, - деген дара теж1рибе бар казакга. Ресей патшасыныц бил1п кез1ндеп15-mi ауылдыц (Ka3ipri Алга ауылы) акылгош Токсешт баласы Эбд1разактыц дарынын калт ж1бермей байкап, оныц есуше, кемелдену1не назар салып журген. Акылды эке баласыныц болашагынан ужен ум!т куткен.

Баласыныц езше деген назарлы шагын калт ж1бермейтш, аз сезд1 Токсешт сэтш пайдаланып: “Балам, уйрен жаксы едептен, жирен жаман эдеттен, Энсешрдщ балаларыныц жаксы icrepiHe кецш бел”, - дейда екен. (Токсештгщ Энсешр дейтпй казак журтына келгеннен жаксылырымен таныс болып, дос-тамьф болган Анциферовтер еулетщщ урпагы екен).

Эке мешршен туа бтсен дарындылыгы ep6ireH Эбдйразак ата-анасы куткендей акылды, epi куш-кайраты мен Ж1гер1 басым болып ecimi.

Токсешт колындагы малый кершшес Омбы каласыныц базарына апарып, етьазш турьшты. Эбд1разак ер жетш, атка

29

конганнан бастап, осы Kociirri жалгастырыпты. Ол агасы Кусайынмен 6ipre кезекп Омбы базарына мал айдап апаруга камданады. Олармен 6ipre сайдыц тасындай бес- алты мыкты ш т те ез малдарын базарга апаруга кел1седт

.. .Тамыздьщ тастай карацгы туш. EpTic бойымен Омбы багытына мал айдаган ж т т т е р арба ycTiHe шеппен куркелеген кос iniiHe теселген кальщ текеметке жайгасып TOTTi уйкыга баткан. TyriH тартсан майы шыгатын жузге тарта бойдак мал кос манында жусап жатыр. Кузетте Кусайын. Елден ерек, болмысынан кeлбeттi iHici Эбд1разакты аялап, жол бойы тунп кузетке коймай келедт 0з1м кузетешн деп отырып, болашак ом1рдщ yMiTTi суыртпагын ширата тускен.

Дала жупары жтттерд1 ерте оятты. Тац шапагын дастархан басында карсы алды. Кокжиектщ K opiicri KopiH iciH

тамашалап отырганда, анадайдан келе жаткан eKi салт аттынын карасынын коред1. К^имылдарына Караганда шолгыншы, шапкыншыларга уксамайды. Эйтсе де, “Алла сактансан, сактармын”, - дейт1н улкендер сезш еске алган ж1г1ттер корганудан камсыз емес ед1.

... Ассалау...магалай...кум, жолаушылар! 0з1м1зд1ц бауырларымыз екенс1здер, жол болсын!

- Bi3fli жолаушылар дегенше Караганда осы Омбынын казактары болды гой, - деп ойлап турып, жарыса сэлем алды Кусайын жагы.

Сэлем сонынан: “Ьгггерщде эн, кисса айтып, куй тартатьш онер иелер1, белдесш, куш танытатын палуандарьщ бар ма?” - деп, оздергац сапар максатын бщд1рда салт аттылар. Bip-ею кун малдарынды багып беретш ж1пттер1м,щ ж1беремш. Мал басын шeтiнeтпeйдi, -деп ак пейшш жайып сальптгы Акж1г1т.

30

... Той кыза тускен. Кекшетау ещршен тойга арнайы шакырылган Ойхан ©зше карсы келер палуанныц жогын бшген сод, кец иыгын бурынгыдан да бетер Kepin, ортада куж1рейш, окшау коршедо.

Туймедей емес, туйе палуандарьщызбен белдесщ керейш, - деп ортага шыккан капераз жас жштп корген алка журттьщ шуылы тына калды.

- О, Т0щр1м, бул к;ай журек жуткан пакыр, Ойханнын ойранды курсау колын кормеген неме гой, мынау...у...у, эйтпесе, оныц жойкын кимылына шыдайтын бул ещрде к1м бар ед1? - деген танданудан аяушылыгы басым сездер естщщ. Эбд1разак ол сездерд1 кулагы шалганымен, ез Tiperi озшде болып, кшем жиегше келш токгады.

Етек-жещн жинап, ойнактап кшем ортасына мыктымын деп шыккан талай палуанньщ жауырынын жерге жапсырып журген Ойхан, кез киыгымен ©зшен сэл аласалау келген мьша жтттщ кесек бшмдх тулгасьш байкап, осал жшт емес екен деп ойлаган.

Эбд1разак мойыны мен eKi иыгы тутаса сомдалган, алпамса Ойханды курес басталар басталмаста кимылдауга муршасын келтармей, капсыра устаган бойы ушрш-ушрш, кшем шетше тастай салады.

Апырау-э, Ойханды кацбакдиа лактырды гой, - мьша жшт, - деп шуласып жатыр журт. Ойхан жецшдь

- Кдпьщ бар ма, Ойхан?, - деп, сурады туйе палуаннан куреске тврелйс жасап отыргандар.

- К̂ апым жок, менен 6ip сштем кунп артык екен, - деп, Ойхан Эбд1разакты кушактап, жещлгендшн мойындапты.

... Омбы базарыныц кундег! ыгы-жыгы сапырылыскан Kopmici ауьш адамдарына ерекше эсерл1 де, тосын кубылыс

31

болып коршдь Бага барысын багамдап, базар TipinuiiriHe бешмдел1с1мен, сэскеге жетпей Кусайын мен Эбд1разак бастаган казак ауылынан келген жшттер мальш тепе еткззш, калталарын толтырды. Олар Омбыда 6ip кун тыныстауды уйгарады. Мше, кала керермендерше косылып, цирктщ булшык eTTepi ойнаган палуандары мен кубылмалы клоундарыныц эсем кимьшдарьша суйсшш, онер элем1мен кауышьш отыр. Мундагы палуандардьщ 6ip ерекшел1п 6epi бетше кара перде жауып алган.

Цирк ойыньш журпзунп керермендерге еауал салды: “Орталарында цирк палуандарымен куресетш журекп, мьщты жтттер болса, алацга шакырамыз. Курес цирк ережес1 бойынша журед1, жещмпазга багалы сыйлыгымыз эз]р”, - деп кызыктырып та койды.

Алпауыт 6ip палуанды алып урып, канжыгасына олжа тусщ, мереш устемденген Эбд1разак агасы Кусайынга куреске TyceTiH ойын айтьш, руксат 6epyiH отшедь

- Шыкпасац кайтед1, калкам? Елге аман-есен оралсак сапар олжасы сол емес пе, 6ipaK, ёзщ бш, жецетШце .сепшш болса ipKmMe, - деп бауырыныц кецшшен шыкты.

Экемщц: “Адамныц ырысы ipreciHfle жатады”, - дейтш соз1н озпцз де талай ecrrin келес1з, жецш шьщеам, мэртебем ocin, ауыл жастарына курес тэсшдерш уйретуд1 жалгастырамын гой, ата-бабамыз аркалы адамдар, олардьщ аруагы колдар, кемел шагымда куш-кайратымды елге танытайын, шыгайьш ортага, - деп взшщ де, агасыныц да ж1герш жаныды Эбд1разак. Цирк басшыларьша жолыгып, куреске тусетщщгш баяндады.

Тустен кешн кешеге шыкса, взшщ аты жазылган жарнамага коз1 туст1. “Жиырма жеп жастагы казак палуаны

32

цирк палуандарымен белдеседГ’, - деген жазуды K e p in ,

Эбдаразак куаттанып калгандай болды.Келес1 кунп жарыс басталды. Циркте ине шаншар жер

жок, адамдар кеп келген. “Жарнаманьщ куд1рет1 осы екен”,- деп кояды палуанныц cepiicrecTepi. Сейткенше болган жок, “Кдзак палуаны Эбдаразак пен цирктщ палуаныныц куреа басталады”, - деп ойын журпзунн хабар бердь Анталаган коптщ назарлары цирк аренасындагы eKi палуанныц кимылдарын калт ж1бермей, жутына, тына калган. К а̂рсыласына айла жасауга мурша бермей, кара купт кару еткен Эбд1разак децгеленген, келденещ мен узындыгы б1рдей, ж1б1 толган уршыкша айналып алдына келген палуанды б1рден шымыр колымен капсыра устаган бойда жамбаска сальш жыгады да, жауырьшы кшемге тиер-тиместе яря бередь Topenii ыскырып, палуандарды ортага кайта шакьдзады. Бул не? -г деп, таццануга муршасы келмей, куресп кайта бастауга мэжбур болган Эбд1разакка, ещц элгшдей жыксам, не болса да ж!бермей жауырынын жерге жапсырайын деген ой келед1, coTi тусш солай жасайды. Эбдаразак карсыласьш капсырган бойы тырп етюзбей, оныц устше конжиьш алган. Topenii ыскырыгын еспмейда. Дала казагы ыскьфьщгы желдщ ызыны деп сезетш шыгар-ау деген ой келген терепй жупрш келш, Эбд1разакты цирк палуаньшьщ устшен эрец тургызыпты. Таза жещске жету ушш мунда карсыласыныц жауырынын жерге типзш, (ирнеше секунд устап туру курес ережес1 екенш Эбд1разак кейш 6ininTi.

Эбд1разак еткен XX гасьфдыц отызыншы жылдарында экесшен калган мальш ортага тапсырып, ез1 колхоз Mynieci болып мал багып, ауыл балаларын куреске уйреткен устаз атаньшты.

33

“Экемйз Эбд1разак;тыц куанышты гумыры узак болган жок. Анамыз 1936 жылы кайтыс болыпты, экем1з 50 жаска толган шагында байдьщ баласы, “халык жауы” деп ауылдьщ Муса Сэрсенов, Елжан Сатыбалдинов сиякты беделд1 азаматтарымен 6ipre туткынга алынып, хабарсыз Kerri. Оныц жазыксыз атылганы кешн белгш болды,” - дейд1 артьшда жастай калган улы Жекетай мен кызы Сэбира. Жетшс бес жастагы Жекетай аксакал каз1р бурынгы ата конысы он бесшпп ауылда (Ka3ipri Алга ауылы) турады.

Ощрде дуниетануга кумар, зерек ойшыл азаматтар eHereci умытылган жок- Ka3ipri К^ожамжар округшщ “К̂ айран” ауылында туган Жармухамбет Тшеншиннщ (1873-1933жылдары OMip сурген) агартушылык кызметс кепшшкке таныс. Бул ауьшды бурын “Коммунист” ауылы деп те атаган. Болыпевикик партияныц “Улттардыц езш- ©3i билеуше epiK бершед1” - деген уранына уйыган Жармухамбет Тшеншин агартушылык саласьшда ем1ршец кызмет керсёткен. Аталган елд! мекенде алгапщы партия ячейкасын ашуга белсене араласкан. Ол эулетшщ дэулетш шашпай-текпей, ысырапсыз иеленш, ортальщ медреселердщ б1ршде бшм алып, курбыларьшыц арасыцца бедел1 болган. 0з каражатымен ауылында мектеп салдырып, онда тарих, жаграфия, арифметика жэне орыс тшдер1 пэндер1 бойынша оку окыткан. “Орнында бар оцалар”, - дегендей, оныц урпактары ата енегесш умыт калдырмай, урпактан урпакка жетшудх максат етш, Ka3ipri Кржамжар окрупндеп орта мектепт1 “Тшеншин” атымен атап, зиратьша мемориалды такта орнатты.

Хангелд1 елшдеп Файзолла устаздыц осындай игшкп iciH де кешнгшер эл! умыткан жок- Ол 1928 жылы ез

34

каражатымен “Жацаауылда” мектеп салдырган, оны ауылдастары “Акмектеп” деп атаган. Ал Кенжебай ауылында Смагулдыц Росманы деген устаз да мектеп ашып, окулыктар жинаган.

35

Аягыц талмай, тамагыц тоймайды.

(Хальщ мацалы)

Семей облысы 1921 жылга дешн Омбы губерниясыньщ карамагында болган. Осы жылгы 27 акпанда Павлодар уез1 Семей облысы Семей губерниясыньщ курамына косылуына байланысты аумактык-эюмшиик басдару osrepicTepi енизщщ.1921 жылы Павлодар уезшщ курамында барлыгы 62 болыс болыпты. Павлодар уезшщ аумагында бурынгы: Аккол, Алкакол, Жалаулы, Кдраоба, Кызыл агаш, Щщерп, Новоалексеевка болыстары (волости) калды. Казак; АССР-ы Орталык Аткару Комитетшщ 1923 жылгы 5 шшдедеп каулысымен болыстарды ipineHflipy жумысы журпзщдь Караоба - Алкакол болысына (орталыгы Харьковка селосы), Голубовская жане Новоалексеевка — Новоивановская болысына (орталыгы Новоивановка) косылды.

1927 жылдыц деректершде “Алкакол” болысында 2345 шаруашылыкта 11203 казак, 318 шаруашылыкта 1579 коныс аударушы ецбек еткен. Осы кезенде Алкакол болысы курамында б1рнеше ауылдар камтылган бес ашмщхМк аумак курылган.

1. N 1 эшмпплж ауыл бзрлёсттш ц курамына 3391 тургынымен 693 шаруашылыгы бар 30 ауыл к1рген.

2. N 2 эк1мпплщ ауыл б1рлерт1гщщ курамына1929 тургынымен 443 шаруашьшыгы бар 20 ауыл юрген.

3. Актшес б1рлестшнщ курамына 3110 тургынымен 678 шаруашылыгы бар 42 ауыл KipreH.

Аудан конысы

36

4. Хангелд1 б1рлеепгшщ курамына 2663 тургынымен 506 шаруашылыгы бар 48 ауыл KipreH.

5. Улкенкол б^рлестшщ курамына 110 тургынымен 25 шаруашылыгы бар 3 ауыл кхрген.

Павлодар уезщце 1928жылгы 17 кацтарга дешн 23 болыс аумагы бар еда. Сол жылы Алкакел болысы аумагында EpTic жэне ^ызылагаш жэне Аккел болыстары аумагында Кызылагаш аудандары курылды. К^ызылагаш ауданы1930 жылгы 17 желтоксан айында EpTic ауданымен 6ipiKTipmin, орталыгы EpTic селосы оркендей бастады. БК(б)П Орталык Комитет1шн 1930 жылгы 15 шшдедеп округпк-эвдмштк баскару жуйесш жою туралы каулысына сэйкес аудандар куру басталды. Мун дай тураксыздык кезецшде ауыл турмысыньщ ерлеу1 мен кулдырауы ауысып отырды. Мурагаттан алынган мьша мэл1меттерге назар аударайьщ. Алкакел болысында мал басы 50-70 пайызга азайган. Губстатбюросыныц мэл1метшде Алкакел болысы бойынша мал санагы керсетшген жылдарда темендегщей болган:

Жылдар Жылкы Кара мал Кой1917 12743 30064 150231920 4931 11490 36411926 14536 34541 129831927 94431 26863 7922

1901 -mi, 1910-тпы жэне 1918-mi жут жылдары мал басы курт шыгынга ушыраган.j 1928 жылы Кецес Одагыныц калаларында нанды карточкамен беру енпзшдь Жумыссыздар катары азаймады, бул жылы олардьщ саны 1,5 миллионнан асып туст1. Жумысшылардын накты ецбекакысы еспедь

37

Жумыссыздык казак халкын ашарлык жылдары ауыр катерге шпьфатты. Kiiui революция атанган Голощекин кыргыныныц салдарынан туган аштык жылдары Казакстанда кеп адамньщ жарык дуниеден мезгшаз еткенш енд1 рана ашык айта алатын болдык. Елбасы Нурсултан 0 6 in iy iib i Назарбаев 1997 жылгы 6 маусымда Адмолада еткен Кдзакстан халыктары Ассамблеясыныц IV сессиясында жасаган баяндамасында: “К^азакстандагы ашарпп»1лык пен оныц in i cy3eri шдет1 сиякты зардабыныц тшелей курбандарыныц ара катынасын ажырату киын, алайда, осынау зорлык-зомбыльщпен жасалган теж1рибе жалпы саны 1 миллион 750 мыцдай адамныц eMipiH киды, бул республикадагы казак тургындарыныц 42 процент!”, -деп атап корсеткен болатын. Аудан аумагындары аштан куйзелген адамдардыц K e n m m ir i Ресейд1 паналап, жан сактаган. Ек1 туып 6 ip калран агайындылар 6 ip - 6 ip iH e

жэрдем беретш халден айрылган. Тырнагын ж1бтп, талган езегше талгажау таба алмагандар каусаган суйегш суйрете алмай жол бойында, отырган орнында жан тапсырган.

1929 жылры ceyip айындагы БК(б)П XVI конференциясында каралып, ССРО Кецестершщ V съезшде бектл ген 6ipiHiui бесжылдык жоспардыц Одактагы элс1реген экономиканыц кейб1р салаларын кетеруге cenTiri тидь 0йткеш, оны орындау одан кешнп бесжылдыктарра Караганда жаца экономикалык саясат талаптары непзшде жузеге асырылды. Шаруашыльщ есеп журпзущ одан epi жалгастыру, оны 1927 жылгы Зацда корсетшгендей, тресте гана емес, барлык кэсшорындарга жетюзу карастырылды. Мунда жаца социалиста когам орнатуга коппршген ауылды каламен тец серштестш

38

дэрежеге кетеру межелендь Осыган орай жер-жерде мемлекетпк меныпктеп шаруашыльщтар ашу басталды.

1929 жылы аудан аумагындагы Мемлекетпк жер корынан Павлодар облысындагы алгашкы совхоздардьщ 6ipi больш “Еюбастуз” совхозы курылды. Осы жылдыц соцгы кездершен бастап артельдер мен ТОЗ-дар б1рпспрлш, колхоздар уйымдастырылды. Ал 1930 жылы “Ново-тройцк”*1931 жылы “Чкалов” совхоздары, 1932 жылы Мемлекетпк жер корынан “Калинин” сохозы курылды. Бул шаруашылык 1938-1957 жылдары Краснокутск ауданыныц курамында больш келдь Одан кейш Ермак ауданыныц (Ka3ipri Аксу) курамына ауыстырылды. 1963-1964 жылдары кайтадан Краснокутск ауданына бершдь 1964 жылдан бастап осы уакытка дешн Аксу каласыныц (бурынгы Ермак ауданы) ауылдык округ1нщ курамында.

Ашаршылык пен зорлап ужымдастыру зардабынан коз ашып, конысы мен жайлауын тузеп, ел-журт ецсес1 б1ртшдеп квтерипп, ецбек жем1сш тере бастады.

“Ново-тройцк” совхозьшьщ байыргы тургыны Владимир Акимович Мулявконыц жадында улкендер айткан мына окигалар сакталыпты. Жиырмасыншы жылдыц басында Ka3ipri Жалаулы ауылдык округшщ аумагында Большевичка селольщкецес o K pyri уйымдастьфьшып, оныц курамьша “Большевичка”, “Шшпсп”, “Кдрасу”, “Ново- тройцк”, “Крсерш” елд1 мекендер1 eH in , орталыгы болып “Большевичка” селосы белгшешип. Атаулы кецестщ карауындагы жер арнайы уйымдастырылган жер когамыныц m em iM i бойынша пайдаланылыпты.

Облыс мурагатында сакталган осы жер когамыныц 1929 жылгы 25 ceyipfleri жиналысыныц хаттамасына

39

Караганда, жиналыска Власт Николаевич Бондарев торагалык жасапты. Жиналыс хатшысы Данил Нефедович Хижняк екен. (Ол - Григорий Хижняктщ экесь Ал Григорий Даниловичтщ баласы Владимир Григорьевич Хижняк 1980 жылдардан бастап, коп жылдар бойы Букшодактык телерадиокомпаниянын Павлодар облысындагы менпйкт1 Tmniici, 90-жылдардыц орта шеншде облыстык радионыц бас редакторы болган). Осы жиналыста Петр Федорович Лобанов пен Данил Нефедович Хижняк жерге орналастыру жешндеп алгапщы жергшкп бшпктщ окшдер1 больш сайланган. Оларга жерд1 пайдалануга байланысты Зацга сэйкес барлык кужаттарга кол кою кукыгы бершген. Осы кужатта 1929 жылгы 25 cay ip re деш нп “ Ново-тройцк” селосындагы отбасыныц, жалпы тургындарыныц Ti3iMi келтсршген. Селода 22 аула, 123 тургын болыпты. Олардьщ шйнде 6ip батрак, 9 кедей, 11 орта шаруа жэне аукатты отбасы болгандыгы жазылган. “Ново-тройцк” совхозы 1930 жылы курылганда оган 6ip жылдай бурын уйымдастырылган “Еюбастуз” совхозыныц жазгы жайлауыныц жер16epminTi. Мурагат мэл1мет1нде совхоз oHflipici басталган уш жылдан кей1нп 1933 жылы мунда небары 3 трактор, 1 жук, 1 жецш машина, 15 лобогрейка (мацдай терлетюш), 40 атка жегет1н шоп машинасы, 10 ipi кара мал rypTi болыпты. Ауыл шаруашылыгы жумыстары непз1нен епз, жылкы жане туйе кол1ктер1мен аткарылган. Бул жылдары шаруашылыкты Фадеев, Гурилов, Илияш Кэкенов сиякты уйымдастьфуга кабшето мамандар баскарган.

1936 жылы совхоз алгашкы астык оратын комбайндарга, ал 1938 жылы шынжыр табанды

40

тракторларга ие болган. 1937 жылгы 9 казанда совхозга Жексенбай Епзов директор болып тагайындалыпты. Куйбышев ауданы курылган 1938 жылга дешн “Ново- тройцк” совхозы Epric ауданынын курамына енген. Совхоз enzjipici мен мэдениет1 Семей йуыл шаруашылыгы техникумын 6iTipin келген мамандардыц кажырлы да 6uiiicri кызметтершщ комепмен mrepi баскан.

1938 жылы Иван Жила жене Нукен Айтжанов сиякты совхоздыц алгашкы озаттары EpTic ауданы мен Семей каласындагы ецбек екпшдшершщ слеттерше катысып, ауыл OMipiH жандандыру жайында niKip алмаскан. Осы аумалы-текпел1 туста Тем1рбай Нуртазин, Кайкен Жармакин, Б. Дэу1тбаев, Г. Махметов, Элкен Бужанов, Тшеукабыл Элин сынды азаматтар ауданда топ бастап, кещнен шольш, терецнен толгап, ел-журтына TipeK болган.

1938 жылы 15 кацтарда Павлодар облысы курылды. ССРО Халык Комиссарлары Keneci мен Бумлодактьщ Аткару Комитет1нщ 1938 жылгы 2 кацтардагы каулысы бойынша Куйбышев ауданы курылды. Оньщ эк1мшш1к аумагына Epric, К)ызылагаш жэне Павлодар аудандарьшын курамындагы жер мен елд1 мекендер берщщ. Жумысшылар, шаруалар жэне армия депутаттары Куйбышев аудандык кенес1 курьшды. Ол 1939 жылы енбекшшер депутаттары Куйбьппев аудандык Keneci больга езгер,плд1.

Оныц курамына EpTic ауданынан бершген:БатрацкийЕлтайЖамауызИнтернационал

41

КубаньНовоалексеевскийНово-тройдкийПролетарскийРазумовскийХарьковскийШщерт1Павлодар ауданынан бер1лген :ЗаваретенскийК,араобаКалининЕюбастуз ауылдык кецестер1 ендь

Казак ССР-ы Жогаргы KeHeci Президиумынын 1941 жылгы 28 coyipfleri каулысы бойынша Куйбышев ауданыныц аумагындагы Жамауыз ауылдык кецес1 Чапаев ауылдык кецеЫ, ал Батрацкий ауылдык кецеЫ Аманкелда ауылдык кецеЫ больш аталды. К̂ азак ССР-ы Жогаргы Кецеш Президиумыныц 1954 жылгы 9 пплдедеп каулысы бойынша Чапаев жэне Кубань ауылдык кецестер1 6ipiKTipmin, Кубань ауылдык кецес1 аталып, орталыгы Кржамжар ауьшы больш бектлдь

Казак ССР-ы Жогаргы Keneci Президиумыныц 1957 жылгы 5 кацтардагы каулысы бойынша “ШщертГ’ совхозьшьщ ортальпъщца Тула, “Краснокутск” совхозыныц орталыгында Краснокутск ауылдык кецестер1 курылды.

Казак ССР-ы Жогаргы Keneci Президиумыныц 1957 жылгы 30 тамыздагы каулысы бойынша Заверетенский жэне Караоба ауылдык кецестер16ipiKTipmin, “Спартак” совхозыныц орталыгында Спартак ауылдык Keneci курылды.

42

^азак ССР-ы Жогаргы Кецес1 Президиумыныц 1957 жылгы 7 кацтардагы каулысы бойынша“Приозерный” совхозыныц орталыгында Приозерный, Карл Маркс атындагы совхоз орталыгында Степной ауылдык кецестер1 курылды.

Казак ССР-ы Жогаргы Keneci Президиумыныц 1957 жылгы 30 тамыздагы каулысы бойынша Аманкелд1 жэне Новоалексеевка ауылдык кецестер1 6ipiKTipLnin, Коминтерн атындагы совхоздыц орталыгында Новоалексеевка ауылдык кецес1 курылды.

1^азак ССР-ы Жогаргы Keneci Президиумыныц 1957 жылгы 26 кыркуйектеп каулысы бойынша Елтай жане 1Шдерт1 ауьшдык кецестер1 6ipiKTipmin, “Аккол” совхозьшьщ орталыгында Аккол ауылдьщ кецеы курылды.

Казак ССР-ы Жогары Keneci Президиумыныц 1957 жылгы 25 казандагы каулысы бойынша Калинин жэне Приозерный ауылдык кецестер1 Ермак ауданына бершд1.

1961 жылгы сэу1рден бастап Куйбышев ауданыныц аумагындагы Кубань жэне Интернационал ауылдык кецестер1 таратылып, “Рассвет” совхозьшьщ орталыгында Степной ауылдык Keneci курылды.

1961 жылгы 1 маусымга дейш ауданда:АкколЖдановКоминтернКраснокутскНово-тройцкОпецпПролетарский

43

РазумовкаСпартакСтепнойТулаХарьковЕюбастуз

сиякты барлыгы 13 ауылдык кецес мемлекет пен тургындар муддесш уйлеет!рд1.

Аудан 1938 жылдан 1963 жылга дешн Куйбышев, 1963 жылы Краснокутск, ал 1993 жылы Актогай болып аталды.

* * *1938 жылгы карашадан 1940 жылгы 3 кацтарга дешн

Шэмиден Садыров Казак ССР-ы Жогаргы Keneci Президиумыныц Куйбышев ауданы бойынша уйымдастыру KOMHTeTiHin терагасы болып тагайьшдалган.

Ш. Садыров Павлодар уез! К,ызылагаш болысынын упннпп ауыльшда туган. 1938 жылы аудандык жоспарлау комиссиясы мен мемлекетпк жоспарлау женшдеи ею жылдьщ торагалар курсын, 1949 жылы Лебяж1 аудандык партия комитетшщ жанындагы ею жылдык кешю партия мектебш 6iTipreH. BipHeiue медальдармен наградталган.

* * *1938 жылгы назфыздан 1939 жылгы акпан аралыгында

Чекушин, 1939 жылдан 1941 жыл аралыгында К,усайын Омаров Куйбышев аудандык партия комитетшщ 6ipimni хатшьшары болды.

Жаца курылган ауданныц курамына 1 кенгпк жэне 15 ауылдык кецес, 2 МТС, 29 колхоз, 5 совхоз, 6ip балык жэне баска б1рнеше усак артельдер енд4.

44

Ауданга 28867 гектар eric алацына астык егу тапсырмасы берицц. 11 ЧТЗ тракторы, 107 доцгалакты тягач, 105 т1ркемел1 TeMip жэне ат сокасы, 762 TeMip жэне 93 агаш тырмасы, 17 Т1ркемел1 комбайн мен 213 лобогрейка (оны атпен де суйретш eriH оратын) болган. Бул ауыл шаруашылыгы куралдарымен жогарыда айткандай, осыншама eric колемш игеру мумюн емес-тш. Сондыктан, оган косымша мал купи жумсалды. Мэселен, eric жумысына 1938 жылы 1459 ori3 бен жылкы пайдаланылды. Бурынгы шагын ауылдар непзшде уйымдастырылган артельдер мен колхоздардыц иелпзндеп 1000-2000 гектар eric колем! бар шаруашылыктар аз бодцы, кепшшгшде 200- 300 гектардан едь ¥сак товарлы шаруашылыктарда мал басы да аз болатын. Мэселен, “Ецбеюш колхозында” (тын игеру басталганда Карл Маркс атындагы совхоз болып кайта уйымдастырылды) 20 жылкы, 100 кой ocipreH, жер жыртуга 6 ат сока устаган. “Шуга” колхозы 66 ipi кара мал, 155 кой баккан. Аудандагы ен ipi шаруашылык - “Пламя” колхозы (Ka3ipri Харьков селосыньщ орталыгы) болыпты. Атаулы колхоз 1933 жылгы кургакшылыктан кешн 1934 жылы eriH б т к шыгып, маялап уйген астыкты ат KOfliri кондыргысымен ею ясыл бойы алган. Ал 1938 ясылы бул ужым 17372 центнер астык бастырган. Мол астыгымен республикага танылган бул шаруашылык орналаскан село Куйбышев ауданыныц алгашкы орталыгы болып белгшенцт. BipaK, облыс оргалыгымен, ауданныц баска шаруашылыктарымен жол катынасына географиялык колайсыздыгы жогары орындарга дэлелден1п, алгашкы шеппм бузылып, аудан орталыгына Краснокутск селосы уйгарылган. Ауданныц алгашкы oKiMminiK орындары

45

Краснокутск селосына жакын Харьков МТС-де, Сталин атындагы колхозда (K a 3 ip r i Кожамжар OKpyri) жэне Куйбышев атындагы колхоздагы пристанныц конторында орналасыпты. Эрине, мундай жагдай баскару жумысын киындатты. Сондыктан, кешеушдетпей баскару жумысьш уйымдастыратын мекемелер мен уйымдарды аудан орталыгына шогырландыру науканы басталган. Аудан орталыгынан курылыс жумысьш журпзу утшн барльщ 29 ip i-

усак шаруашылыктан жумыскерлер шакырылды. Олар балшыкка сабан косып, K ipn ini куйып жэне агаш дайындап, аудандьщ эюмшшк, элеуметпк мекемелерше арналган гимараттар мен тургын уйлер, мектеп салган. Ралым Магзумов, Мыкым Дуйсекеев, Бейсен Сейсенбаев, Мусшм Жусшов, Рамазан Шекпбаев, Турсынбай Жанузаковтар кэд1мп маман курылысшылардай шеберлш танытып, курылысшылар тершен орын алган, ауылдарыныц куты атанган.

Алгашкы доцгалакты тракторды кергенде ауыл адамдары бала-шагасымен кел1п кызыктап, балалар онын сонынан калмай жуг1рет1н. Харьков, Караоба жэне Коминтерн МТС-тершщ алгашкы автокэл1ктер1 агаш корабты полуторка, ЗИС-5 маркалары болатын. Осы МТС- терд1ц Иван Киселев, Григорий Алистратенко, Ефим Борисовский жэне Никалой Драганов (каз1р олардыц бэр1 маркум) сиякты алгашкы ардагерлер1 ецбек жолдарын полуторка автокэлтн1ц жург1зушшер1 болып бастады.

0нд1р1ст1 дамыту барысында мемлекетпк билщ кольшда болган бурынгы болыневиктщ (коммунист1к) партияныц хальщты енбекке жумылдырудыц стахановтьщ козгалысына

46

ipi шаруашыльщгармен 6ipre, уеактоварлы шаруашылыктардыц ецбеккерлер1 де косылган. Аудан курылган 1938 жылы Краснокутск селосында 6ipiHnii рет стахановшылар слей етюзшген. Онда аудан бойынша бул козгалыска 18 екпщш- стахановшылар косылганы, тагы 36 адам кандидат, олардьщ йшнде 2 эйел бар екендап аса 1лтипатпен айтылган.

Аудандагы 19 товарлы сут фермасында 1735 сиыр, 18 кой фермасында 10 мыцга таяу кой-eniKi большты. Сол жылы жылкыны 1100-ге, ipi кара малды 3116-Fa, койды 10200-ге, туйеш 74-ке жетюзу жоспары белиленген. Мал басын ecipy жeнiндeгi мемлекет жоспарын орындау жолында жеке шаруалардан мал сатып алу науканы жYpгiзiлдi. Мысалы, “Шуга” колхозыныц тургыны, комсомол Mynieci TeмipFaлиeв (онын урпактары каз1рде сол “Шуга” ауылында турады. Автордан.) 1939 жылы 03i муше болган колхозына 16 кой мен 2 бузау саткан. Онын бастамасын костаган жерлестер1 колхозга 77 сиыр мен 18 кой тапсырган. (Павлодар oHipi комсомолынын тарихы бойынша очерктер ютабы. Алматы —1958 жыл, 81-бет). Ол кезде тацдаулы мал ecipymmep Москвадагы Букшодактык Ауыл шаруашылыгы KopMeciHe жiбepiлeтiн. 1939 жылы Куйбышев ауданынан оган алгаш рет 1938 жылы 03iHe бектлген 132 анальщ кой мен тусактан 176 козыны epicKe косып, 100 аналык койдан 133 козы алган Кажымурат Элинов жэне 136 аналыккойдан 161 козы ecipreH Касым Ахметов барган. Аудан тургындарынын кажырлы ецбектершвд аркасында ею жыл iшiндe ауданнын eric келем! 36000 гектарга жеткен. Эр гектардан орта есеппен 7 центнерден астык альш, 5000 бас ipi кара мал, 14 мын бас кой, 1200 бас жылкы ecipreH.

47

Алгапщы пароход тоцтаган орын (Пристань).

1938 жылы салынган К,айырбаев квш естдег '1 дукен (N 88 уй).

48

Аудан ашылган жылы 500 даналык; “Большевистская правда” газет1 казак жэне орыс тшдершде шыгарылады. Г азеттщ алгашкы редакторлары: Айтбай Хангелдин, Сары Мьщбаев, Шайым Башаров болды.

1939 жылгы санак бойынша, Куйбышев ауданында 17131 адам турган, онын басым кепшшп - казактар. Аудан тургындары 1939 жылы Кдзакстанга жер аударылган поляктардьщ, 1941 жылы кавказдьщтардын жэне Волга бойындагы нем1стердщ б1разына пана бола бщщ. 0здер1 юршштен немесе шымнан кетершген жеркепе уйлерде турса да, оларга ошактарынан орын 6epin, ауыртпалыкты 6ipre кетередь

Павлодар облыстык мемлекетпк мурагатыныц мапйметше Караганда, 1939 жылы аудан орталыгында сепз жылдык мектеп ашылган. Балалар 6ip ай бойы тактай дайындау уппн беренелерд1 Kecin, мектептщ тебесш жабуга кэмектескен. BipaK, мектепте оку токтамаган. Кдындыксыз кун етпеген. Математика, химия, немк Tmi пэндер1н1н мугал1мдер1 болмады. Баска мумк1нд1кт1ц болмауынан жет!нш1 жэне ceri3imni класты уздйс бтрген зерек шэюрттер мугал1мд1кке кабьшданды. Осылай 100-ден астам адам ездершщ ецбек жолдарьш мугаламдпс кызметтен бастаган. Ауданда барлыгы 41 мектеп жумыс icrereH, оньщ 32-ci - бастауыш, 8-i - орталау жэне 1-i - орта мектеп. Оларда барлыгы 2676 бала окып, 129 окытушы бшм берген. Аудан ашьшган жылы небары 7 жогары 61л1мд1, 6 1 арнайы орта бшмд1 мугагпм агарту саласында кызмет аткарыпты.

Ауданнын алгашкы устаздары - Ыскаков, Двинянин (бул ею устаздьщ ес!мдер1 мурагат кужаттарында жазылмаган), Хасен Шаяхметов, Сыздык Мустафин, Ныгыман Алшынов,

49

Иван Чусов, Яков Литвинов, Платон Перфирьевич Литвиненко, Хамит Жумалинов, Сершбай Муткенов оз бшмдерш оздшнен удайы жетщщре отырудьщ нэгижесшде замандастары арасында курмет пен беделге ие болган. Олар балаларга тиянакты бщм мен тэрбие 6epin, ересектер арасында агарту кызметш кунарлы аткарган. Кргамдык кызметтд жан-жакты игерш, шыцдалган алгашкы устаздардыц б1ркатары кешннен аудан басшылыгы кызметтерше котерицц. Мэселен, Разумовка селосыныц тургыны Иван Чусов “Коммуниста ецбек” аудандык газеттщ редакторы, Андриановка селосьшдагы устаз Яков Литвинов (олардыц 6opi бастауыш мектептщ мугал1мдер0 К,ашыр аудандык аткару комитетшщ терагасы болып сайланды. ¥стаздар арасьшда Сыздык Мустафин, Хасен Шаяхметов, Ныгыман Алшынов жэне Жапар Татыбаев облыста алгашкылар больш Ленин жэне Ецбек Кдлзыл Ту ордендер1мен наградталды.

Сыздык Мустафин Семей губерниясы Павлодар ye3i Аккол болысыныц ешшш ауылында 1885 жылы туган. Жасынан байдьщ малый багып, ©Мард! жан-жакты барлаган. 1907-1912 жылдары арапша хат таньш, одан кейш Троицк каласында ею жылдык мектепте окып, ©MipiHiH жарты гасырын устаздык кызметке арнаган. Оныц алгашкы устаздык жолы Аккол болысыныц жэне Павлодар уезшщ Чернорецк бастауыш мектептершен бастау алады. 1933- 1947 жылдары “Шуга” жэне “LLIuiiKTi” ауылдарындагы (Ka3ipri Жолболды округшде) бастауыш мектептерде мецгерупй болып icrfefli. BmiMiH жетшдЗру максатында Семей мугал1мдер училищесше Tycin, оны 1936 жылы бтредь Агарту саласына cinipreH ецбеп ушш 1949 жылы

50

облыста алгашкылардыц 6ipi болып Ленин ордешмен наградгалады. Аяулы устаздыц улкен улы Кджым Сыздьщов аке жолын куып, “Казак ССР-ы хальщ агарту iciHiH узд1п” белпсше ие болып, улагатты устаз, ортаншы улы Ораз Сыздьщов шипалы дэрнер атанса, Kinii улы Есен Сыздьщов шару а кожалыгыныц басшысы болып отыр.

Жапар Татыбаев Баянауылдьщ Шакшан болысында 1890 жылы туган. Оньщ ецбек жолы Кдныш Сатбаев анщан мектепте мугал1м болудан басталады. 1920 жылы Омбы каласындагы училшценщ мугал1мдш семинариясын 6ixipin, Омбы губерниясыныц “Тары” ауьшында мугал1м болып орналасады. 1932 жылы Ембастуз совхозынын ‘Талдьщамыс” ауылындагы жепжылдьщ мектепте оку юшщ Menrepymici, одан кешн “ШщертГ’ колхозынын IIIiflepTi бастауыш мектебшщ MeHrepyinici болады. 1948 жылы узак жылгы жем1ст! устаздьщ кызмет1 уш1н Ецбек Кызыл Ту ордешмен наградгалады. “Аккол” совхозынын 6ipiHini фермасында бастауыш мектепте устаз болып ж урт зейнеткерлпске шыгады. 1953 жылы жарык дуниеден етед1.

Жапар Татыбаевтыц улы Энуар Жапаров (маркум) республикалык “Пионер” , “Социалист^ Казакстан” газеттершде бел1м мецгеруннс1 болды. Энуар - Кдныш Сагбаевтыц aMipi мен кызмет1 туралы “Бала Каныш” деген ацпме жэне кептеген публицистикалык зерттеулер жазган. Ол - Ракымжан Крпщарбаевтьщ майдандагы ерлюн зерттеп, оныц Рейхстагка алгашкы ту тшкендердщ 6ipi екендоп женшде кужаттарды тауып, республиканыц баспасаз бетгершде туцгыш жарыкка шыгарган белгш каламгер. Ал кызы Шапига эке жолын куып, Алматыдагы шет тшдер педагогикальщ институтьш уздщ 6iTipin, узак жылдар бойы

51

облысымыздьщ Адтогай, Еюбастуз, Кдшыр аудандарыньщ жэне Павлодар каласыныц орта мектептер1нде немю тшшщ озат MyraniMi атанып, “Кдзак ССР-ы оку iciHiH уздт” кэЫби атагына не болган.

Хасен Шаяхметов “Карабидайык” (“Жаца талап” колхозында) ауылында 1895 жылы туган. Арапша хат таныган. 1912-1917 жылдар аралыгында Павлодар уезшщ Жэднер болысындагы Кызылжар мектебшде окдды. К̂ азан TOHKepici кезшде 1917-1919 жылдары Семей кдласындагы eKi жылдык мугал1мдер училищесшде окып, бшм алады. Оны 6iTipreH сон Семей уезшщ Малыбай болысыныц 6ipiHHii ауылында окытушы болып кызмет ютейдт 1920- 1934 жылдары Павлодар уезшщ Аккел, Кызылагаш болыстарында (Ka3ipri Актогай, EpTic жэне Еюбастуз аудандарыньщ жер!) MyraniM болады. Агартушылык саласында бай тэж1рибе жинактап, кемелденген шагы1939 жылдан 1956 жылга дейшг! аралыкта “Жаца талап”, “Шуга” ауылдарында бастауыш мектептершщ мецгеруппЫ жэне жергипгсп бастауыш партия уйымыныц хатшысы болып, когамдык-саяси жумыстарга белсене араласады. “Ново-тройцк” совхозындагы орта мектепте устаз болады, осында Зейнеткерлпаке шыгады. Хасен Шаяхметов устаздык дэу1ршдеп кэп жылдык педагогикальщ жем1ет1 ецбегше орай 1945 жылы “Казак ССР-на ецбеп сщген мугашм” атагына ие болып, ал 1949 жылы Ленин ордешмен наградталады. 1953 жыл Кдзак; ССР-ньщ 6ipiHnri мугал1мдер съезше делегат болып сайланады. 1996 жылы Уюмет каулысымен “Шуга” ауылындагы орта мектеп - Хасен Шаяхметов атындагы орта мектеп деп аталды.

Эке жолын куган Тасболат Хасенулы Шаяхметов гылым кандидаты, жиырма жылдан астам уакыт Павлодар педагогикалык институтында ректор болса, кыздарынын улкеш Майдан Хасенкызы педагогика гылымынын кандидаты атагын коргаган, eKeyi де - профессор.

Ныгыман Алшынов Семей губерниясы Павлодар ye3i Аккол болысыныц екшпп ауылында 1894 жылы туган. Экес1 Алшын онын бала шагында кайтыс болады. Отбасындагы он баланы анасы тарбиелеп, ocipreH. Анасы 1910 жылы кайтыс болганда Ныгыман он алты жаста екен. Жепм болып оскешмен, бшмге куштар жеткшшек 1914 жылы жетшпп ауыл мектебшде б т м алады. Жас ж т т т щ зерекпгш байкаган аудан басшылары оны 1920 жылы мугашмдш кызметке шакырады. 1922 жылы ол Павлодар каласындагы мугал1мдер курсын бтредь Агарту майданындагы 39 жыл шпнде ол Жалаулы болысыньщ 6eciHuii ауылында (“Ащы кол” едщ мекеш), К^ызылагаш болысьшьщ yuiiHuii ауылында (Карл Маркс колхозы) мугагпм жэне Ертю, Куйбышев аудандарындагы орталау мектептерде директор болып oHerini кызмет корсетед1. Ново-тройцк орта мектеб1нде мугал1м болып журш зейнеткерл1кке шыкты. ¥зак жылдардагы кажырлы кызмет1 багаланып, Ныгыман Алшынов 1949 жылы Ецбек Кызыл Ту ордешмен наградталды. 1999 жьшы белпл1 устаздыц eciMiH мэцгш1к сактау максатьшда жерлестершщ бастамасымен Уюмет каулысы шырып, Жалаулы орта мектебше (бурынгы Ново- тройцк орта мектеб1) Ныгыман Алшьшовтыц аты бер1лд1. Бал ал ары Токен жэне Даниал эке жолымен Ново-тройцк орта мектеб1нде окытушы больш жур.

Сондай-ак, Аккол жайылмада Ахметжан Смагулов (бш1мдш1п мен денесшщ ip m iriH e карап, ауьш адамдары

53

оны туйе мугашм деп атаган) шэюрттерше жан-жакты бшм беруде кабшеттшшмен жэне ауыл тургындары арасында енегел1 агартушылык кызмет1мен таныльш, сый-курметке беленген. Ахметжан Смагуловтыц баласы Серкен Ахметжанов “Шуга” ауылында Хасен Шаяхметов атындагы орта мектептщ директоры болып ютейдь

Бул устаздар шэюрттершщ санасына казактыц байыргы тел сезш, халкыныц тулгасын, 6epiK детш таныткан KdHiri сез шеберлер1 болган.

1939 жылы ауданда 2240 ютап коры болган. 15 оку уш, 2 кызыл отау (ютапхана), 1 аудандык клуб жумыс icTereH. Аудандык аткару комитетшщ жаньшан жеке мэдени-агарту бел1м1 ашылып, онда Кдйыржан Жумабаев, Сшембек Эдуов мецгерушипк кызмет аткарган.

Дэриерлк кызмет аса ауыр жагдайда журпзшген. Аудан ашьшганда жогары бшмд1 дипломы бар 6ip дэр1гер жумыс ютеген. Ол - сталиндж кугынга ушырап, Ленинградтан жер аударылган Лидия Леопольдовна Гаркина болатын. Фельдшер Адам Адамович Веккерд1 ауыл тургындары оньщ емшшп мен адамгершшгше суйсшш Адам деп атаган. Олар уш фельдшерлш-акушерлпс косы жумысында кабылдау жасады. Адам Веккердщ баласы Адам Адамович эке жолына Tycin, аудан орталыгындагы ауруханада жумыс icTen, бш кп дэр1гер атанган.

54

Майдан мен тыл

Тэуекелдщ нары кушть (Халыц мацалы)

Элемд1 билеп-тестеущ кездеп, жолындагысын жаншып- жайпап, бет каратпаган фашизмд1 токтатуды Куйбышев ауданыныц азаматтары оздершщ Отан алдындагы парызы санады. Жер бетшщ астан-кестенш шыгарып, найзагай отьшдай тнген жерш ертеп, шекарадан баса-квктеп вткец зулым жауга карсы туруга белш бекем буган жерлестер1м1з1941 жылгы 22 маусым айында аудан орталыгында митинг уйымдастырган. Оган бес жуз елу адам жиналыпты. Осындай жньшдар ауданныц барльщ елд1 мекендершде етюзшген. Жнналгандар ежелден ата-бабамыз найзаныц ушымен, бшектщ купнмен коргаган Ел мен Жерд1 жау колына бермеуге бекшген. Майданга азаматын аттандырмаган отбасы жок. Bip отбасынан 6ipH euie агайьшды, TinTi OKeci мен ею-уш баласы катар майданга аттангандар да болды.

Апыл-купыл сурещпз туста аудан басшылары жш ауыстырьшыпты. 1941 жьшгы 13 акданнан 1941 жылгы маусым аралыгында Куйбышев аудандык партия комитетшщ 6ipiHini хатшысы болып Михаил Кабырович Гайкутдинов сайланган.

М. К. Гайкутдинов Павлодар облысыныц Максим Горький ауданында 1910 жылы туган. 1937 жылы кенпа ком м унист^ жогары оку орнын, 1941 жыл Ленин атындагы Жогары партия академиясын 6iTipreH. 1939 жэне1948 жылдары Ецбек Кызыл Ту, 1942 жылы Кызыл Жулдыз,1943 жылы 6ipiHnii дэрежел! Отан согысы ордендер1мен жэне баска медальдармен наградталган.

55

1941 жылгы 12 шщцеден 1942 жылгы 25 наурызга дейш Куйбышев аудандык; партия комитетшщ 6ipiHini хатшысы больш Василий Емельянович Потякин сайланган.

В. Е. Потякин Самара губерниясы Бузулук ye3i Суриков болысыныц Волынка селосында 1902 жылы туган. 1925 жылы К̂ иыр Шыгыс елкес1 алтыншы Хабаровск полкыныц барлаушылар мектебш, 1939 жылы БК(б)П Ортальщ Комитетшщ жанындагы ауыл шаруашылыгы бойынша басшы партия кызметкерлерш даярлайтын алты айлык курсты 6iTipreH.

* * *

1941 жылы Куйбышев аудандык аткару комитетшщ терагасы болып Тарасенко сайланган. (0 M ip дереп мурагатта сакталмаган).

* * *

1942 жылгы наурыздан 1943 жылгы шшдеге дейш Куйбышев аудандык партия комитетшщ 6ipimui хатшысы болып Эм1рхан Бурин сайланган.

Э. Бурин Epiic ауданыныц жет1шш ауыльшда 1902 жылы туган. 1935 жылы ВКСХШ-ныц Семейдеп ею жылдык бел1мшесш 6iTipreH. Bipmini шакырылган Казак ССР-ы Жогаргы Кецесшщ депутаты болып сайланган.

1941 жылгы 17 карашадан 1943 жылгы 19 мамыргадейш Куйбышев аудандык аткару комитетшщ терагасы больш KepiM Сабитов сайланган.

К. Сабитов Павлодар облысы Каганович ауданыныц жетшнп ауылында 1912 жылы туган. 1932 жылы Павлодар каласындагы алты айлык партактив курсын бтрген.56

* * *

1943 жылдан 1944 жыл аралыгында Куйбышев аудандык; партия комитетшщ 6ipiHini хатшысы болып Оразбай Камашев сайланган.

О. Кдмашев Шьпыс Кдзакстан облысы вскемен уез1 Улан болысында 1901 жылы туган. 1932 жылы кецес-партия мектебш, 1934 жылы ВКСХШ-ньщ Алматыдагы бол1мшесш 6iTipreH. 1957 жылы “Курмет БелпсГ’ ордешмен наградгалган.

* * *

1943 жылгы маусымнан 1944 жылгы казанга дешн Куйбышев аудандык аткару комитетшщ торагасы болып Эжшен Аскарбаев сайланган.

Э. Аскарбаев Семей болысы Павлодар ye3i Баянауыл ауданына карасты Шщерт1 ауылдык болысыныц он eKimni ауылында (Саржал ауылдык кецес1) 1906 жылы туган. 1929 жылы Семей губкецес-партия мектебш б трген . Б1рнеше медальдармен наградгалган.

***1944 жылгы карашадан 1945 жылгы ceyipre дешн

Куйбышев аудандык аткару комитетшщ терагасы болып, KicmiriMeH танылган, ел iciHe ершбей юресетш Кдйыркан (Кайкен) Жармакин сайланган.

К Жармакин Павлодар ye3i Аккол ауылында 1905 жылы 20 сеу1рде туган. 1943 жьшы ецбекшшер депутаттары EpTic аудандык аткару комитет! торагасынын орынбасары кызмет! кезшде кецес кызметкерлершщ республикалык даярлау курсында окыган. Б1рнеше медальдармен наградталган.

57

1944 жылгы 18 казаннан 1947 жылгы желтоксанга дейш Куйбышев аудандык партия комитетшщ 6ipiHini хатшысы больш Сейпм Салыков сайланган.

С. Салыков Павлодар ye3i Маралды болысьшыц ушшлн ауьшында 1903 жылы туган. 1937 жылы Москваныц Ауьш шаруашылыгы академиясын бтрген , БК(б)П Орталык Комитетшщ жанындагы колхоз кызметкерлерш даярлайтын курста окып, агроном-уйымдастырушы мамандыгын алган. 1945 жылы “Курмет penrici” ордешмен жэне б1рнеше медальдармен наградталган.

* * *

Куйбышевтштер Москваны, Ленинградты, Сталинградты коргап, Украинаны, Прибалтиканы жэне партизан отрядтарыньщ курамында журш, Еуропаныц коптеген калаларын жаудан азат етш, Берлищц алуга катысты. Берлицщ алу кезшдеп кеше бойындагы согыста Кдшыр ауданы Трофимовка ауылыныц тургыны Кецес Одагьшын Батыры атанган В. Стапенко жэне Павлодар каласыныц тургыны Данк орденМц толык nerepi И.Больботпен 6ipre жауынгерлш ерлйс керсеткен Жолболды ауылыныц тургыны Николай Ефимович Бессарабтыц eciMi эркашан курметпен аталады. Оныц ауылдасы Кызьш Жулдыз ордешн1ц nerepi Зейнел Каржасбаев согыстан аман-есен оральш, Коминтерн атындагы МТС-те, осы колхозда бухгалтер, кешн оныц базасында курылган совхозда бас экономист кызметшде журш, шаруашылык, аудан экономикасын дамытуга акыл- парасатьш жумсады.

Псков ещршдег1 кескшескен согыста Ka3ipri Кубань ауьшында (“Кржамжар” б1рлескен кооцератившщ ушшш1 бел!мшес1) туып ескен Павел Ефимович Дубовойдыц ерлит

58

мэцгшк есте калады. 1968 жылгы 17 мамырдагы “Правда” газетшде мынадай аппарат жарияланган: “Новоржевский ауданыныц “Искра” колхозыныц колхозшылары осы шаруашылык аумагындагы бшк тобеш алу уппн барлык каруларын жумсаган фашист эскерлерше ею тэулйс бойы тойтарыс 6epin, жаудьщ кальщ кольш орньшан козгалтпаган 28 жауынгердщ еЫмдерш мецп есте калдыру максатында шепйм кабылдайды. Олар Бородино деревнясына жакын тебеде салтанатты турде ескертюш такта орнатты. Тактада: “1944 жылгы наурыз айында ага лейтенант П. Е. Дубовой бастаган 28 кецес жауынгер1 ею тэулш бойы немю-фашист баскьшшьшарьшьщ толассыз шабуьшына тойтарыс берген. Олардыц 6api Отаньш коргауда жауынгерлш борыштарын атеп, батылдык пен ерлж карсетш, каза тапты”, - деп жазылган.

Согыстан кешц узак жылдар бойы мектеп директоры, аудандык оку бал1м|жщ мецгерушк1, аудандык аткару комитет! тарагасыныц орынбасары болып жешси кызмет еткен, “К^азак ССР-на ецбеи сщгец мэдениет кызметкер1” Манап Вндаржанов майданга аттанганда он жет1 жаста екен. Жалынды жастык шагында от пен октьщ курсауьша тускен мазасыз кезещн маркум бьшай деп еске алып ед1:

“ ... 1941 жылы 21 маусым куш Павлодар мугалхмдер училищесш узд1к багамен бтрд1м. Сол куш окуды б т р у кеш1 болды. Директор Александр Иванович Щербинко диплом тапсырып, б1здщ келешег!м1зд1 кезге елестетш, ж1гер1м1зда жанып, журек лупщдетер, жаркын aMipre бастау болар HrmiKri тшеген айтып, багыт сштед1. Кещлд1 еткен кеш аякталып, 6i3, жастар EpTic езенш щ жагасына серуендеуте кеттш. Ерке EpTic жагасыныц саялы самалын

59

кеюрек кере жутып, эркайсымыз келешек кызметп неден бастайтынымыз, киындьщты калай женуге болатындыгы жайында таласа-тармаса ойымызды ортага салып, эсерл! эцимелестш. Осылайша тацныц бозарьш атканын да сезбей калыппыз. Сагат тацгы тертпц кезшде жатаханамызга оралдык. Училищеш аяктау кешше б1здщ ата-аналарымыз шакырылган болатын. Олар тагаттары таусыла б!зд1 кутш отыр екен. Куана кауышып, демалуга ыцгайландык. Кдтты уйыктап KeTinniH. Жылаган дауыстан оянсам, жылап отырган аз анам Кджкен екен. Шошып кетам.

- Неге жыпайсыц, ала? - деп сурадым.- Каргажаным, согыс басталды, - деп кез жасьш ipKe

алмай, одан сайын ©кеш жылады. Анамды уатып, далага шыксам, каше толган адамдар, барлыгыньщ кулагы батана басындагы радио кабылдагышта. Левитан жан-тан1мен сайлеп тур. Онын баритон даусы: “Сен коркынынща бой урма, Отан - аз Ордац, оны жауга берсец, сен юм болганыц?!”, - деген сезщ® сездаргевдей эсер берд1.

Ертен1нде анам екеумхз ауылга аттандык- Онда “Еюбастуз” совхозьшдатуратьшбыз. Экем Эщцржан менщ алты жасымда фэниден бакига это. Е н д т TiperiM - анам.

1941 жылгы 16 тамызда “Аккал” совхозындагы орталау мектепт1ц физика, математика пэндер1нен 5-7-кластарга сабак беретш мугал1м больш орналастым. Содан 6 ip жылга жакын уакыт еткен сон, 1942 жылгы 16 мамыр Kyfli облыстын эскери комиссариатына шакьфылып, Павлодар каласына келсем, жастар кеп екен. Барлыгы 800 адамды поезбен майданга аттандырды. Ек1 кун журш, Орал каласьша кедщк. Чаган езешнщ жагасына орналастык. Одан кешн Одессаньщ эскери училищесше курсанттыкка

60

кабылдандык. Bip ай еткен соц, тацертец сапка тургызып,10 адамды белек шыгарып алып, ескери комиссияга екелдг Кезек маган келдг Дер1герлер денсаулыгымды тексердь Соцгы кезекте журекп тексеретш дер1герге келд1м. Ол журепмд1 тыцдап: “Десантшы болуга жарайсыц”, - дедг Мен сиякты 10 адамды Ногинск каласындагы десантшылар даярлайтын училищеге алып келдг Оку окыдык, 6ipaK, училище 3 айдан кешн жабылып калды. Бул кезецде

j Сталинград майданында Кецес ескерлер1н1ц халы нашарлаган болатын. Оныц катарын толтыру жумысы басталыпты. Б1з окыган училищен1ц курсанттарын 333-шы дивизияныц 1116-шы аткьннтар полкына косты.

Дивизия алдында Сталинград майданы багытындагы “Суровикинка” торапты станциясын жаудан тазарту м1ндет1 койылыпты. Буйрыкберщц1, оны орьшдау жауынгерге серт. Алдын ала журпзшген барлау корсеткен1ндей, тем1р жол ус11нде журуге дайындалган 3 курама дайын тур екен. Командир бронобойщиктерге паровоздыц казандарына соккы беруге, минемет батареясына фашистерд1ц

| шогырланган жерлер1 - тем1ржол вокзалын аткылауга буйрык берд1 де: “Ура!”, - деп айкайлап, жауынгерлерд1 шабуылга кетердг Жарылган казандьщтан шыккан будан вокзал 1пннде адамдар 6ipiH-6ipi кермей калды. Жаудыц даурыккан даусы естшд!. Десантшылар карсы алдына келген жауды штыкпен туйреп, кулатып жатты. Десанттар даярлайтын училищеде колма-кол согыс тактикасын уйренгенде ете жаксы деген бага алушы ед1м, соныц пайдасы тид! ме деймш, карсы келген жауды жайратып-ак салдым. 0з1м де жаракат алдым. Артымнан келген жау штыкпен туйреп етп. Аркамнан кан акты. Жолдасым

61

Александар Бубнов жалма-жан шинельд! nieniin , гимнастеркемд1 дар eTKi3in жыртып янберш, жарамды тацып бердь Бул караша айыньщ 28 куш едг Торт кун бойы санитарлык бел1мшеде жатып, Кирсанов каласындагы госпитальга жетюзшд1м. Жарам ете ауыр болды. Штыктын жуз1 журепме жарты сантиметр жетпей калыпты. “Ажалсызга айла коп”, - деген осы екен. ¥зак жатьш, жарадан айыккан сон, мен 120-шы Кызыл тулы гвардиялык дивизия курамында Днепр езенш Keniin от1п, Киевт! азат етуге катыстым.

1943 жылдыц куз1. Гитлершшер Днепр езеншщ бойымен корганыс жасаганы белгш болды. Жау бул кушп су камалы 6eKiHiciH Кецес acKepi ала алмайды деп есептедь Мен кызмет еткен батальонга Днепрден етш, оц жагадан плацдарм жасауга буйрык бершд1. Тацгы алакелецкеден жауынгерлер ©Зёнд1 кешуд1 бастады. Малтып келем1з. Бесаспап кару-жаракпен малту оцайга туспедь Шаршау деген ойга да келер емес. Bip кезде аягымыз кумгатидьау. Жауынгерлер 6ip-6ipiHe жымия карасты. B apiM i3 кайта куаттандык. Кенеттен тарсылдаган пулемет даусы куанышымызды су сепкендей басты. Жагага шыгар- шыкдаста касымдагы жолдасым жараланды. Жан ушырып, оган кемек корсетпм де, пулемет даусы шыккан жакка жер бауырлап, жылжи женелд1м. Оган 20 метрдей ме, анык бшмейм1н, эйтеу1р, лактыратын гранатам жетедьау деген малшерде жакындап кел1п, ек1 гранатаны ше лактырдым. Жарылыс. Траншеядагы eKi жаудыц каз1 жойылды. Жакын жерден eKiHnii пулемет зыр ете тусп. М етц сол колыма ок rain, жараландым. Бул 1943 жылгы кыркуйек айыныц 23-i болатын. Б1здщ жауынгерлерд1ц жанкиярлык ерл1ктер1н1ц

62

аркасында Днепрдщ оц жагындагы плацдарм алынды. Бул урыстагы жауынгерлк ерл тм ушш маган В^ызыл Жулдыз ордеш тапсырылды.

Тамбов каласындагы эвакогоспитальдан шыккан соц, меш 330-шы гвардияльщ аткыштар полкше ж1берд1. Бул кезде Карель майданыныц эскерлер1 Свирь езеншщ бойына орналасыпты. 21 маусымда тацертец финдерге карсы кецейтшген шабуыл басталды. Б1здщ полк осы езеннщ жагасындагы Лодейное поле каласыныц мацынан позиция жасады. Полюм1здщ улесше келденещ 400 метр, терецщп 4-7 метр Свирь езенш кешш эту тш пп. Мацдайыма жазылганы тары да су кешу болган гой деймш шймнен. Терт сагаттык артиллерияльщ дайындьщ аякгалысымен, он кайыкка белшш отырган жауынгерлер кезекп жорыкка атганды. К^йыкпен жузш келем1з, айнала снаряд та, миналар да жарьшьш жатыр. Б1з ешкайда бурьшмастын баратын багытымызга жузш келем1з...

Бул операцияныц максаты - жаудыц атыс нуктелершщ орналаскан жерлерш аныктау жене олардыц назарын ез1м1зге аударьш, Кецес эскершщ непзп куштерше шабуьш жасауга жол ашу едь Б1з езеннщ орта шенше жете берген мезгшде, олар б!зд} байкап калып, пулеметтен ок жаудыра TycTi. “Шешшген судан таймас”, - деген осы бол ар, бар куш-ж1гер1м1зд1 салып, mrepi жылжи бердш. Барлык ауыртпалык б!зге туст1. Эл 6irri, жан шыкты деген шакта алгашкы кездеген максатымыздан шыктык. Жан ушырып, жагага да жетпк. Баганагы кауштен еткесш, алдымызда катер жоктай cepnmin калыппыз. Б1рден жау траншеяларына карай жупрдш. Мен 6ipiHeH соц 6ipiH сштеп, уш граната лактырдым. Финдер цулеметщщ уш епгп.

63

Бгздщ септ1пм1з де тиген болар, гвардиямыз жауды тыксыра бастады. Шайкас барысында досым Бубнов екеуш1з жарылган минадан аяктан жараландык. Осы кезде алдын ала болжангандай, б1здщ непзп куштер1м1з Свирь езенш кешш отш, майданнын алга шебше шыкты. Мен бул согыстагы жауынгерлш ерлтм yn iiH Дацк ордешмен наградталдым. Жараны емдеу ушш меш Вологда каласындагы госпитальга ж1бердь Онда терт ай емделш, ушшнп топтага мугедек болып елге оралдым.

1945 жылгы кыркуйек айында Аккел жепжылдык мектебшщ директоры кызметше тагайындалдым. Согыстан кешнп жагдай онай болмады. Мектеп оку куралдарымен жабдыктал маган. Отын дайын дал маган. Мугал1мдер жетюпейдг Совхоз фермелершен окушылар жаяу келедй кебшщ кшмдер1 жука. Осындай киындыкты кепшшкпен ынтымактасып, мойынымызбен кетердш.

Bip жыл еткен соц Куйбышев ауданыныц Сталин атындагы колхоздьщ орта мектебше директорлык кызметке тагайындалдым. 1956 жыл Караганды мемлекегпк педагогикалык институтына сырттай окуга тусш, оны1960 жылы бтрд1м. Сол окуга тускен жьшы аудандык оку багнмшщ мецгеруштк кызметше тагайындалдым”.

Согыстан елше оралган да, оралмай майдан даласында калган ер жауынгердщ ерлштер1 саналуан. Ленинградты коргауда куйбышевтж жауынгерлер ерекше ерл1кпен шайкасты. 858-mi артиллерия полкшщ К,айсар Эленов баскарган ушшип батареяныц барлаушылары жауга кыргидай тид1.

Мунда Рахметолла Серсенов зецб1ржпен жаудыц б1рнеше мыкты бекшгсш бузып, бас кетертпей турган

64

шабуыл нуктесш жойып, Кецес Армиясыныц жаяу эскершщ кезекп шабуылга шыгуына жагдай жасаган.

Согыска ез тшепмен барган Кджым Сыздьщов жас ©piM шагын майданда етюздг Ол Украинаны, Белоруссияны, Балтык жагалауыныц кептеген аудандарын жаудан азат етуге катысты. Кджым Сыздыковтыц согыста жасаган ерл1ктер1 жогары багаланды. Ол б1рнеше жауынгерлж медальдарды иелецщ.

Хамидолла Мусенов ¥лы Отан согысыныц 1418 кунш майдан шебшде етюзд1. Ол 1945 жылгы 9 мамырдагы Жещс кунш Берлин каласында кызьщтады. Согыстагы ерл1ктер1 ушш Хамидолла Мусенов I - II д©режел1 Улы Отан согысы ордешмен жэне он торт медальмен наградталды.

К^ыраубай Рахымжанов та Украинаны, Молдавияны, Белоруссияны, Польшаны жаудан тазартып, жауынгерлердщ Отан ушш шыбын жандарын киюга тайсалмай кайсарлык таныткан, жаудыц бетш кайтаруда шешупп майданный 6 ip i болган Одер озенш K eniin отуге жэне Берлинге штурм жасауга катысты. Берлин каласындагы кэше бойьшдагы op i тарт, 6 e p i тарт шайкаста катты жараланып, ecci3 кушнде госпиталга жетюзшедь Согыстагы ерл1ктер1 уппн екнпш дэрежел1 Улы Отан согысы орденше, “Варшаваны азат еткеш ушш”, “Берлицщ алганы ym iH ” медальдарьша ие болды.

Кдн майданда ок пен оттан шыцдалган шымыр денел1, орта бойлы кара ж т т согыстан кешн туган ордасына оралып, кара шал болганша курмегп устаз дэрежесш сактады. Замандастары Кыраубайдыц окыту мен агартушылык саласындагы тынымсыз ецбегш жогары багалап, ез ортасынын акылгеш санады. Оныц юиипейш,

65

биязы, салмакты мшезшер кешшлж ©неге алды. Балалар мен ата-аналар мынадай кубылысты еске алады. Бастауыш кластыц балаларына езге дуниеш умытып, Казахстан аумагын картадан карсетш турганда, аумагымыздьщ кецднтн айтамын деп кулашын кец жазганда колындагы KepceTKiuii терезеге катты r a in , шыны cay етш жерге тускенде, балалар ду... кулшть Терезенщ сьшганын сонда гана ацгарып, шыны тапшылыгы ойьша тусш, куйзелгенш ce3fliprici келмей, Курекен куланып: “Балалар, немене менщ 6 ip терезе сындыруга пра...ва...м..., жок па...а?!” - деп соз тапканда окушылар тына калыпты” . Кыраубай Рахымжановты кад1рлейтш кауым осы окиганы суйсшш айтьш журед1.

Болат KapiMOB аскерге 1939 жылы шакырылыпты. Ол Финляндиямен болган согыска катыскан. Улы Отан согысында бряндыктардыц партизан отрядында тапкырлыгымен ерекшеленедь Согыста катты жараланады. Елге аман-есен оралган соц, енегел1 устаз атанады.

Бурынгы “Ново-тройцк” совхозьшьщ тургьшы Олжабай Медетов те Кызыл аскер катарына 1939 жылы кабылданады. Финляндия согысына катысады. Улы Отан согысыныц алгашкы кундершен бастап Киев эскери окрупнде жауга карсы турады. Жауынгерлш ерл1ктер1 ушш согыстыц алгашкы жылында Кызыл Жулдыз ордешшц n e r e p i атанады. Ол азшщ жауынгерлж epniri мен тапкырлыгын партизан отрядыныц курамында шыцдай туседь1942 жылгы наурыздан 1944 жылгы маусымга деШн Белоруссия партизандарыныц “Мститель” отрядыныц катарында болып, жаудыц поездарын эшолон-эшолонымен

66

тецкерш, жещс-п жакындатуга елеул! улес косады. Аткыштар бел1мшесшщ командир1 болган Олжабай Медетов “Отан согысынын 6ipiHHii дэрежел1 партизаны” медал1мен наградталады. Ол Белоруссия Компартиясы Орталык Комитет1н1ц жанындагы ауыл шаруашылыгы басшыларын даярлау курсын бтрген.

Согыстан кешн елге оралып, туган жершде шаруашылык; бел1мшесш баскарып, ауыл шаруашылыгы саласында жемют1 енбек етп. Зайыбы Зэбида eKeyi тогыз бала ecipin, тэрбиелед1.

Катардагы жауынгер Рамазан Кабулов согыстьщ алгашкы жыльгада Жапон милитаристершен К,иыр Шыгыстагы шекараны коргауда журдг1942 жьшдьщ басында ол кызмет еткен эскери бел1мшет батыска ж1бердг Онда Рамазан Кабулов Сталинград тубщдел кыргын айкастьщ шщде болды. Майдандас сержтестер1мен б1рнеше рет жау шабуылына тойтарыс берш, фашист танктерш киратып, ерлш жасады. Осындай жауынгерлпс epfflKTepi упйн Рамазан Кабулов пен оныц б1рнеше эрштестерше уш рет батыр атагын алган, дацкты эскери колбасшы Григорий Константинович Жуков Кызыл Жулдыз орденщ тапсьфады. Одан кешн ержурек жауьшгер 6ip iH in i, унпннй, тертшни Украина жэне Воронеж майдандары багытында Орлов- Курск шайкасына катысады. Иваново-Франковск облысыныц “Большая пузырка” деген елд1 мекенш жаудан бос ату кезшде фашиетщ эуе шабуылында катты жаракаттанады. Жарасынан айыгып, кайта согыска катысады. Согыстан кешн ез ауылына оралып, устаз больш, жемют! кызмет аткарып, “Казак ССР-ы халык агарту iciHin уздш” белпсше ие болады.

67

Согыс жэне iu iK i icTep органынын ардагер1 Эбшкак Сэттаров Улы Отан согысында Волга бойынан Берлинге дешн еткен сурапыл согысты кердь Ол жауынгерлж epjiiri уппн eKi Кызыл Жулдыз ордешмен жэне 61рнеше медальдармен наградталды.

“Шуга” колхозьшьщ тургыны Хамит Мусин Болгарияны, Венгр ияны жэне Югославияны жаудан тазарту шайкасына катысканы y u iiH Кызыл Жулдыз ордешмен, осы елдердщ медальдарымен наградталган.

Аудан кауымы согыс жэне ецбек ардагерлер1 Бекен Супековт1ц, Сартай Кабыловтьщ, Таскара Сейтказиннщ, Сшэмбек Эдуовтщ, Кдзыке Рахимовтъщ, Халык Жусшовтщ, Ныкат Тшегеновтщ, Дэулет Уалиевтщ, Рамазан Шект1баевтыц, Максут Масакбаевтыц, Кайыржан Жумабаевтыц, Михаил Шелудконын, Василий Щербактьщ, Кати Ергалиевтщ, Мергалы Сералиновтщ, Имат Сунтаевтщ, Шайхы Салыкбаевтьщ, Сершбай Анарбаевтыц, Кажалау Аяпбергеновтщ, Сейфулла Баймакановтыц, Кайырбай Елтиновтщ, Кабай Дуйсенбековтщ, Зекен Дарияновтыц, Даки Нургалиевтщ, Зайыр Эбд1рахмановтыц, Андриан Гирьконыц, Кудайберген Капсэлэмовтщ, Тем1ржан Кожахметовтщ, Василий Ломакиннщ, Степан Спиридоновтьщ, Конкыш Оспановтын, Кабиден Кушановтыц, Садык Садуакасовтьщ, Батык Бектуровтыц, Солтан Жушсовтщ, Василий Красноносовтьщ, аягына ок rain, жалгыз аякпен отбасына оралган агайынды Чембуралардыц жэне баска мьщдаган куйбышевтш жауынгерлердщ ес1мдерш аса курметпен атап жур. Олардьщ 6opi кааретке карсы турып, ынтымактыц куд1ретш паш етп. Жас дидар шагын согыс жутып, ойран-топырдан тайсалмаган кайсар жауынгерлер-

жерлестер1м1здщ iniinae батыр атангандары да бар. Олар 6i3re мактаныш, курмет.

Акканатты перштедей eciM i ацызга айналган жауынгер Сершбай Муткеновтщ ерлш ел аузында. Сершбай Муткенов 16-ауылда (Ka3ipri Муткенов атындагы ауылдык округ) 1913 жылы дуниеге келген. Анасы Айша Сержбайдын дуниетануга сергекттн байкап, ем1рене зер салып, зор умгг куткен. Отбасы турмысыньщ темендйгшен ол оку жасында мектепке бара алмагаН. Мектепке ез курбыларынан кешн барганымен 3epeKTiri аркасында окуда олармен тец туседь Сол кезден бастап ютап окуга кумар большты. Оны окыткан мугатм Бшэл Оспанов Сержбайдыц ютапкумарлыгын, угымталдыгын ацгарып, унеш акыл-кецес берш, окыгандарын айткызып, тыцдауга жальщпаган.

Сер1кбай жет1жылдык мектепт1 уздш 6 iT ip in , ез ауылындагы бастауыш мектепке мугагпм больш орналасады. Сол жылдары Павлодар мугал1мдер училищесше сырттай окуга туседь Ол Жамбыл, Кенес жэне Октябрь колхоздарында мугал1м болып журш, колхозшылар арасында когамдык-саяси, мэдени-кепшшк жумыстарын ерекше сауатты етюзген. Сержбай 03i елец шыгарып, оган саз жазып, оларды 03i домбырага косып орындайды екен. Окушыларына турл1 ойындар уйретш , спортпен шугылдануга баулыган. Ол окушыларымен 6 ip r e eriH e r in ,

астык жинауга, мал ecipy мен кутуге катысьш, ауылдастарьша колкабыс жасаган.

Сержбай Брянск жэне Калуга майдандарында фашист баскыншыларына карсы шайкаста журген агалары Сатыбалды, Нурмуканнан келген: “Жаумен арпалысып, жан ушырып, шайкасьш журм1з, бауырым, сендер б!з жещске

69

жету упин елде аянбай ецбек етщдер!”, - деп жазган хаттарын окып, олардыц жасаган жауынгерлш ерлжтерш мактанышпен ауылдастарына, окушыларына айтып 6epin журген.

Сершбай 1942 жылгы кацтарда Куйбышев аудандык аскери комиссариатына келш, езш Отан коргауга ж1беруд1 етшед1. Майданга аттандыру салтанатына Сержбайдыц анасы Айша, эйел1 Орынтай, карындастары Бепежан мен Бэдшул катысады.

Сершбай кшп командирлер мектебше ж1бершш, оны б1рнеше ай окып, абыройлы б т р г е н сон, Украина майданындагы 6 ip армияныц полкында зецб1рек командир! болып тагайындалады. Осы майданда туцгьпп рет согыска катысады, жауынгерлш ерлштер корсет1п, алгы шепте журедь 1943 жылы 136-аткыштар дивизиясы 342- аткыштар полкыныц 45 миллиметрлш зецб1рек командир!, ага сержант Сержбай Муткенов Днепр езенш кеппп отш, жаудьщ беюшсш бузуга катысады. Оньщ осы жолгы ерлйтн тек Украина майданы гана емес, букш Кецес Одагы естщц. Сершбай Муткеновт1 Кецес Одагыныц Батыры атагына усынган кужатта былай деп жазылган: “Днепрдщ оц жагындагы шайкаста кару-жарагымен 6ipifflflii аткыпггар батальонына косылган Сершбай Муткенов ерекше ерлш, батылдык K ep cerr i. Фашистер ею кун болган шайкаста дурюн-дурюн шабуылга шыгып, бас кетертпей окты борандай жаудырып, б1здщ батальон шебше жанталаса умтылды. Жау снарядтары тускен жердщ топырагы жауып тастаган зецб1рекшшер оздерш топырактан аршып, жауга карсы шабуылга шыгып отырды. Осындай сурапьш, киян- кеск1 шайкаста Сершбай Муткенов амалын тауып,

70

71

Аудандык; байланыс ужымы ецбек жэне согыс ардагерлертщ кездесу cami.

Полковник - Энуарбек Думатов.

72

зецб1ректерд1 бшк тебеге шыгартады да, жау танюлерше карсы ок жаудырды. Ол жау танюлершщ 6ipiH кездеп атып, табан астында токтатты. Бул окыс окигадан жау абдырап, урдгс кимылдарын баяулатып, б1ртшдеп шегшедг Сержбай Муткенов ез зецб1репмен 40 гитлерпинщ кезш жойды. Осылайша, 6ip iH nii батальонньщ жау шебше жакындауына жагдай туды.

Бул согыстагы epniri мен жауынгерлш тапсырмаларды орындаганы ушш Сершбай Муткенов Кенес Одагынын Батыры атагына лайыкты”.

1943 жылгы 20 казан айында жазылган осы мазмундагы кужатка осы жылгы 31 желтоксанда B ip iH n ii Украина майданыньщ колбасшысы, Армия генералы Ватутин жэне Кенес Одагы Эскери Кенесшщ M y n iec i генерал-майор Крайнюков кол койган.

1944 жылдын 14 кантарьшда Украина майданы Черкасск облысы Звенигород ауданы Ризино селосына жакындап кедщ. Сол куш жауынгер Сершбай Муткенов кызмет ететш 136-аткьпнтар дивизиясы Ризино селосы упин урысты бастады. Кенес майдангерлер1 селоны ею рет азат еткешмен, шогырланган жау эейеержщ тегеу1ршд! шабуылына тетеп бере алмай, кешн шепнедь Жау селога еюнпн рет танк! лер1 мен зецб1рекшшерш ж1бергей кезде Сершбай Муткенов зецб!регш селодан 300 метр кашыктыктагы тогай 1шше экелш, жаудын кимылын байкап турып, онтайлы туста оларды октын астында калдырган. Осы кескшеекен шайкаста Серпсбай Муткенов ерлжпен казатабады. Ризино селосынын тургындары Батырды осы уакытка дейш умыткан емес. Сершбай Муткенов Ризино селосынын жанындагы бауырластар зиратына жерленген, оган

73

ескертшш койылыпты. 1969 жылы Батырдьщ туыстары осы селога кедш, Сержбайдыц зиратын керген.

1943 жылгы 20 казандагы кужат бойынша Кецес Одагы Жогаргы Keneci Президиумыныц 1944 жылгы 9 акрандагы Жарлыгымен Сержбай Муткеновке Кецес Одагыныц Батыры атагы бершген.

Букш адамзаттьщ жаньш турпнкпрген осы согыста аккедщк жас ж1пт - К̂ иса Кусайынов Украинаныц партизандары катарында кызмет еткен. К̂ иса Кусайынулы ем1ршщ соцгы кундерще дешн “Аккол” совхозында бас бухгалтер болып, есеп-кисап жасаудыц ернегш керсети . Павлодар облысындагы Маралды ещршщ тумасы, Кдзакстанныц халык жазушысы Музафар Эл1мбаевпен 6ip кездесувде маркум К̂ иса Кусайынов мынадай партизандык окиганы еске алып, айтьш берген екен. Ал, Муз-агамыз “Аккелден шыккан партизан” деген кец тынысты кыска эцпме жазыпты.

Б1з онда К^ырымда едш. Менщ партизан отрядына косылып, шытырман шайкастарга катысканыма 6ip жылга такап калган, - дейд! К^иса Кусайынов. Bip куш шугыл буйрьщ алдык. Гитлердщ Кубань мен Дондагы калыц колын Кырым аркылы жалгастырып турган тем1р жолды булд1ру кажет. Джанкой станцасы - б!здщ лагерьден 150 шакырым жер. Жет1 адам жолга шыктык. Азык-тулшм1з, асынган кару-жарагымыздын устше аркал аган каншама жары л гыш затымыз бар. Жолсызбен журш, тун катамыз, кунд!з жасырынып жатамыз. Эйтпесе, козге шалыну оцай. Epcini- карсьшы жау ocKepi агылган, кузет1 купт. Кара жолга да, тас жолга да мацайлай алмайсыц. Bipece тас кияга т!зерлеп ермелеп, 6ipece куздан кулдилай титыктадьщ. бзщ барсац,

74

керген боларсьщ. Кырым таулары - калыц жыныс орманды, шаткалды, асу аскдры кеп, биштаулар. Орманды сузе-сузе, ycTi басымыз туте-туте болды. Кшм1м1з жука. Мезгш октябрь айы. 1943 жыл. Онтуст1ктщ Ky3i десец де оцдырмайды. Коналкага токтасак, жер сыз. Кун кабагын 6ip ашпай койды. Жауын-шашын алсш -елсш буркш, берекем1зд1 алып-ак бакты. Жак суалды, коц жукарды. Жаспыз гой, онда ппрюн! Жасымадык. Он еюнпн кун дегенде сштеген жерге жетпк-ау, enreyip... BipaK буйрыкты калай орындаймыз? Есш-дерт1м1з осы гана. Басшымыз татар ж1гт Тимур Гайнанов - тэж1рибел1 барлаушы. Жау тылында Кырымда жасырьшьш, жумыс гстеген, уш жылдай погреб™ паналаган жанкеит жауынгер.

Гайнанов бастаган алтауымыз тун карангылыгын жамылып, тем1р жолга жакындап кеп жаттык. Жермен жексен боп жабысып, тещрекп багамыз. Мацайдын 6 a p i -

аланкай, ашык. Жол устшде рельс бойында e p 6 ip жуз метр сайын 6 i p - 6 i p патруль тур. Ерсш ькарсылы журш, бакылайды. B ip e y i ез шекарасынан узаса, eK iH inici елп межеге карай беттейдь ¥шкан кус болмаса, Kici жакындауы кияметтей киын.

Карацгы тун. Гайнанов нем1стердщ каран-куран журклне карап, бгёдщ екпе тусымыздагы ею патрульдщ езш е белш-ген участокты неше минутта орагытып шыгатынын аньщтады. Сагатты калай керд1 екен десем, кешн бшд1м - фосфор жалаткан цифрблаты тунде жаркырап турады екен-ay. Ею жауынгер1м1з жарылгыш затты рельс астына тесеп KeMyi керек. Бул ауызбен айтуга жецш жумыс кой. Немютщ ею патруш эркайсысы езше белшш бер!лген жуз метр аральщтьщ 6ip басынан еюнпп

75

басына беттегеншен орта туска жакындаганша, б1здщ еШ партизанымыз тем% жолга жетш барып, динамитп де, бикфорд бауыныц ушын да жерге б1ршама комш улгеру1 керек. Ею партизан рельске жете бере, icKe Kipicefli, жан- жагына жалтактап, мойындарын буруга муршасы жок. Эр секунд елшеуЫз кымбат. Bipep сэт букшендеп, MYдipiп калса, ажал тощп дей бер. Ею партизан едш. Bipeyi мен. Немютер алда-жалда динамит комушшерд1 ce3in калып, автоматын кезене бастаса, киып тусуге тшсшз. Ею жолдасымыз ецбектеп барады. Б1здщ коз1м1з немгс патрульдершде: 6ipi узай бастады, eKiHuii cepiri элпнде рана турган туска беттедт Секунд деген адам айткысыз узак бол ар ма, муншама! Шекем зырк-зырк. Bip зыркыл - 6ip секунд! Карауылымда 6ip немк патрул1 - автоматын келденен устап, б1здщ ею партизанга жакындап келедт Ею жауынгер1м1з жермен жексен боп, рельске жетп де, каза бастады. Жолдыц жанындагы олар бозгылттау кек жиектен кезге кунпрт шалынады. EKeyi 6epi томен тусш, жок боп кетт1. Нем1стер межеге каннен-каперс1з жегп де, Kepi бурылды... Коз1м терлей бередг Динамит комген екеу элден уакытта касымызга келдг Бикфорд бауын жерге жасырьш, топырагын тег1степ келедг BopiMi3 жиыльга, узай бердш. Узап барып, алыстан бактык. Аспан элем1 б1ртшдеп агара бастады. Секем альт, рельске ецкейген патруль коршбедг Б1здщ жнггтер динамитп кемгенде жылан жалагандай eTin тег1стеген екен гой.

Тац атканда немю патрульдер1 постарын тастап, Konipre карай Kerri. Алыстан батыс жактан кок тутш квpiндi. Бикфорд бауын уакыт межесше дэлдеп, тутатып ж1бердш. Жылан сеюдщ ысылдап, ушкын сырги жонедщ. Ауьф состав

76

вкпе тусымызга жете бергенде ей жарылыс жарыса гурс етт1. Эшолон тоцкалац асты. HeMicTep уйме-жуйме ушндщен жолды аршыганша, катынас токтайды. Б1з лагершйзге карай тайып турдьщ.

Радис1м1з Вова Вайншток буйрыктыц орындалганын партизандар штабына хабарлады”.

... Ат ауыздыгымен су 1шкен, ер епг1мен су кешкен тар заманды басынан этю зген ауданныц жас курак ардактарынын 1360-ы майдан даласында мэцгшш коз жумып, кыршынынан киылды. Олардыц Ko6i кай жерде жерленгеш 6i3re беймэл1м. Миллиондаган адамды жалмаган согыстан оралган ардагерлердщ катары кун еткен сайын азайып келедь Буг1нге дешн 123 адам уш дэу!рд1 Kepin жур. Ага урпактыц 6ipfliKTi TipeK eTin, фашизмдц ез ордасында талкандау жолындагы ерл1ктер1 мен eMipniK бай теж1рибелер! болашак урпакка да енеге болатынына умтю пз.

Согыс басталган каралы куннен бастап майданга атганган ер адамдардын орнына ейелдер мен жас дидар жеткшшёк танныц атуынан куннщ батуына дешн бел жазбай, кэсш кылды. Аудан тургындары ауыр турмысты бастан етюздь Колхозшынын енбекакысы енбеккун (трудодень) есСбгмен берщётш. Жыл аягында олардыц тапкан табысы колхоздыц жалпы енд1р1яген ешмше белгенде кейб1р шаруалар берешек болып калып журд1. Оныц устше ете ауыр салык телейтш. Мысалы, 6ip уйде 6ip сиыр болса, уйдщ, жердщ, жан басыныц салыгынан баска 45 кг ёт, 10 кг май, 70 жумыртка телеу1 керек. Телемесе, райфоныц (аудандык каржы бел!мшщ) areHTTepi келш, колындагы дунйесш саткызьт, телеуге мэжбур ететш.

77

1941 жылы Платон Перфирьевич Литвиненко аудандык оку б&гпмшщ мецгерушici болып кызмет етп. Ол мектептщ оку жылын кектем п e r ic K e дейщ аяктап, барлык окушыларды eric даласына жумылдырды. Балалар мектеп кабыргасында журш, орактын 6 ip сабагын калдырмай, термандай кун кешт1.

Осы 1941 жылы Павлодар мугал1мдер училищесш кызыл дипломмен б т р г е н Эппм Арынов он 6ip iH uii ауылга (бурынгы колхоз, “Аккел” совхозынын уппвдш белшшес1) мугал1м болып келдь Зерекппне щ ш Ц ёш лдш п cepiK болып журетш жас устазды ауылдастарынын улкен-Kiuiici б1рдей Эппм-ага деп атайтын еда,

Эппм Арынов 1923 жылы туган. Эке-шешесшен балгын шагында жетгм калады. О л Баянауылдагы жет1м балалар уйшде тэрбиеленедк Осы ауылдагы бастауыш мектепте Эппм-ага 1944 жылга дешн устаздык етед!. Ал 1944 жылы Сталин атындагы жет1жылдык мектепте оку iciHin мецгеруппсг, кещн директоры болып тагайындалады. Ел басына катер тенген сурапыл жылдарда Эппм-ага балаларга бш м беру, улкендерге агартушылык кызмет керсетумен 6 ip re кысы-жазы ауылдын ауыр жумыстарына колкабыс жасаган. Елше елеуш Эппм-ага алгашкы устаздык кызмет1 басталган ешрге 1949-1950 жылдары кайта оралады. Бул жолы ол Аккел жетшылдык мектебшде директор болган. Ардакты устаз атанып, Казак ССР-нын мугал1мдер съезще делегат болып катысады. 1962 жылы Эппм-ага Ленин орденiMeH наградгалады.

Майданга ау данный кептеген автокелпсгер1, тракторлары жене жылкылары женелтшп, eriH егу, орак жумыстарына техникалар, кедш малы жетпегенд1ктен, эр отбасы ©здещнщ

78

сауып отырран 6ip сиырын куш бойы сокага жегш, кешке жакын сутш сауьш, жандарын сактады. Осьшдай тыиымсыз кумырска йрщлщпен журш, 1942 жылы куйбышевтжтер мемлекетке 300 мыц центнер астык жинап тапсырган. Жаздыц аптап ыстыгына куйш, кыстыц кытымыр аязы мен боранына тоцып, дардектеп жинаган-тергенш бала- шараларыныц ауыздарынан жырып, букшхалыктык корганыс корын куруга белсене катысты. Жауынгерлерге жылы ки1м, тесек орын жинады. 1941-1945 жылдар шшде мунда танктер мен самолеттер жасап шырару ущш ек1 миллион сом акдна жинап, осы корга берд1. Мур&гимдер ужымы 1941-1942 жылдардары пайдаланылмаран демалыс кундер1нщ каржысьш корганыс корына аударран. Ауданда бул nruiiKTi icieH еишм тыс калмаган.

... Конекез кария “Ецбекш1” ауылы ардагерлер алкасыныц терагасы, бурынгы Карл Маркс атындагы совхоздыц бас экономна Ныги Ахметкалиулы Ахметкалиев умытылмас тар кезецд! былайша еске алады: “Б1зд1ц “Кабылтай” конысыныц тургындары 1929 жылга дей1н орньщты турды, одан 6ip-eKi жыл кей1н аштыктыц зардабын Kepin, жан-жакка заман агымымен босып, тарыдай шашырап кеткен. 1934 жылы ТОЗ болып, 1936 жылы Аккел жайылмада мекендеген Исабек ишан хазырет ауылымен кориплес, колтыкгас “Жаца талап” колхозы курылды. ТОЗ болып курылганда ауылымызда 29 отбасы болса, кешн олардыц саны 40-45-ке жетт1.

Бытырап кеткен агайындардыц басын кайта косып, ТОЗ курап, “Жана талап” колхозын уйымдастыруда оган узак жылдар бойы бастык болган Ахан Жумабаевтыц ецбеп сол ауылдьщ eMipiHeH ерекше орын алады. Ахан баскарган осы

79

колхоз 1936 жылы 40 шакырым кашыкта орналаскан кериплес “Ново-тройцк” (Сутпкуй) совхозыныц басшыларымен келтм -ш арт жасап, олардыц куш- келжтерйн пайдаланып, алгаш рет 200 гектар жер алып, епн (бидай) салады. Дел сол жылы епн б т к шыкты.

MiHe, осылай ауыл адамдары жаца гана eciH жинап, мере-сере болган туста 1941 жылгы маусым айыныц 24-25-mi жулдызы болуы керек, аудан орталыгынан (ол кезде Куйбышев болып аталатын) Бери Мекежанов деген уэкш келш, ауылдагы бар жанды жинап, маусымныц 22-ci куш фашистж Германия туткиылдан елге басып юргендап, Сталин радио аркылы (ол кезде ауылдык жерде радио жок) бул согыстыц узакка созылатынын, б1здщ ic - едш ic, жау талкандалатынын, Жещ‘С б1зде болатынын айткандыгы же’нМде хабарлама жасады. Ол халыкты байсалдылыкка, ШзШц жецепшм1зге сенуд1, барлык куш-ж1герд1 ещир1с1м1зд1, оныц ешмдерш Отан уппн, майдан ушш багыттауымызга шакырды. Халкымыздыц басына тагы да ауыр салмак, кайгы туст1.

Сол 1941 жылдан 1942 жылдьщ 6ipiHiui жартысына дейш ауылымыздыц барлык азаматтары согыска аттанды. Ал 15-16 жастагы жасесп1р1мдер (улдар, кыздар) Кдрагандыга ФЗО-га окуга ж1бер1лд1. Согыска кеткен азаматтардыц басым кепппм® оралмады, майдан даласында калды. Солардыц 1ш1нде менщ ет агам мен нагашым оралмады. Ел iuiimie жылаусыз кун етпед1, “кара кагаз” кел1п жатты. Халыктыц зерезап болганы соншалык, сол курып кетк1р “кара кагазды” Keprici келмей, жумыс басынан уйге кайтуга заукы болмайтын еда! Енд1г1 жерде жойкын согыстыц алгашкы кундер1нен бастап колхоздыц барлык

80

жумыстарыньщ салмагы аксакалдарга, эйелдер мен 11- 15 жастагы буцщрппндердщ мойнына тусть Bi3,4-5- класс окушылары сабакты койып, колхоз жумысына араласып кетпк. 1941 жылы 61зд1н “Жаца талап” колхозында 413 гектар eric келем1 (бидай, тары), 70 ipi кара мал, 130-дан астам кой-ешю бар болатын. Коминтерн MTC-i (директоры Кекеш Хамитов) курылганнан кейш, непзшен 1943 жылгы кектемнен бастап дала жумыстарына техника колданылды. Мал купи келтм ен орындалатын жумыс келемшщ улес салмагы ал! де болса анагурлым басым едь Дала жумысьшын Mep3iMi болмайтын. EriH салу, оны ору жене жинау кезшде жумыс 18 сагатка дешн узартылатын. Осы жумыс кушнщ алгашкы жартысын колхоздьщ мал Kymi калштер1мен аткарсак, калган жартысында бригадир шаруаньщ 6ip-6ip сиырын экелш жeгyдi талап eTin, соны орындататын. Колхозшылар колдан биялай, байпак, жылы кейлектер токып, сырмалы купайкелер, жылы шалбарлар Tirin, майданга yHeMi женелпп отырды. Keft6ipeynepi оздер1 KHin журген пима, етгктерш аягынан memin алып, майданга жiбepдi. М айданда атты аскерд4н жасакталуына байланысты жылкысы барлар колындагы жылкысын да майданга тапсырды. Сиырын да, койын да сауып, брынза, ipiMmiK жасап толассыз майдан даласына жeнeлттi.

Бул кезде сиыр фермасыныц Menrepymici Абылай Куанышев, кой фермасьшын MeHrepymici Крныр Оспанова (руы кыпшак) жан аямай кызмет керсетп. Абылай агамыз кешшрек колхоздьщ dpmampi болды. EKeyiH де асыра сштеп мактаудан аулакпын. Бшетййм - сол киын-кыстау кезецде ауыл адамдарына жайлы, абыройлы, сыйлы болтаны. “Барлыгы майдан ушш!”, “Жещс ушш!”, - деген

81

уранды ел-журт болып кастерлеп, шаруашылык алдына койылган мшдетп жоспарларды орындауга жумыла idpicxi. Олар шаруашылыктьщ да, халыктьщ да резервтёрш тишд1 жумсай бшдь “Жаца талап” колхозы ауыл шаруашылыгы ешмдерш мемлекетке тапсыруда унем1 алдыцгы катардан KopiHin журдь

Bi3, балалар, жазда 6ipeH-capaH ауылда калган кариялар, эйелдермен Ko6iHece eric-дала жумыстарында 6ipre жумыс ктёдГк. Кыста балалардыц ересектерш малшыларга комекшшшке ж1беретш. Калгандарымызды ауылдан12 шакырым жердеп бригада басына 20-30 кунге алып келш, коймага куйылган астык тукымдарын (бидай, тары) актататып (тазалау), eriH алкаптарына кар уйпзш, аккала тургыздыратьш.

EriH жинау кезшде опз, шаруалардыц сиырлары жеплген лобогрейкаларда келш айдап, кешю шай-суан, тамагымызды 1шкеййен кещй улкендермен 6ipre мажарлы арбамен (бшк, кос кабат корапты арба) кешеп шабылган епцщ кырманга тасимыз да, оны кырманга жайып тастап, дан масактан ажыратылганша кырлы катокке жешлген епзд1 немесе сиырды жетектеп журёмгз. Балага бул жумыс кызыкты кершгешмен, басымыз тосекке тшЫмен уйыктап кеткешмхзд! бшмей, ертес1н ерте оянатынбыз. Ал шоп дайындау науканы кезйаде б1зд| eri3 жеплген тырнауьпнка, шоп машинага отыргызатын. Жогарыда шэй-суан дегенш, колхоз ужымы колхозшыныц аткарган жумысына карай 1-3 литр абраттыц айранын беретш-дг

Согыс жылдарында бейбпш ш к кезшдегщей 1 Май, 7 Ноябрь MepeKeci кундер1 eric бригадасында, ферма басында, ауылда жиналыс етюзшп, спорт жарыстары

8.2

уйымдастырылатын. Ес1мде 1943 жылы “Жаца талап” колхозында 1 Май мерекеед тойланып, оган керш! “Шуга” ауылыньщ колхозшы екшдер! катысты. Цазакша курес, балалардьщ жаяу жарысы жэне ат бэйгесл болды. Отан колхозда калган ещ ат катыстырылды. Балуандар куресше кшец эйелдер шыкты. Туйе балуан бэйгесше им шыгар екен деп кызьщтай калдык!

Кейлегш шалбарынын ышкырына салып, б.щегш сыбанган талдырмаш, тарамыс кол эйел ортага шыкты. Апырау, мына эйел мерт больш журмееш деген аянышты дауыска кулак турген мен де тандана карай бергешмде, ол толыктау келген Щздщ ауылдыц 6ip эйел балуанын коз ше&прмеи кагып туслрдь Ол Нурым Куанышбайкызы Бижанова (жерлес акынымыз Жумагали Когабайулыньщ шешёс!) екен. Сейтш, туйе балуан бэйгесше оган 6ip пут тары бершд!”.

1941 жылы аудандагы колхоздыц саны 29 болган. “Кдражар” ауылы, Елтай ауыл кецесше карасты “Аккел” колхозында Зайырбай Сармуратов бастык, Кыздарбек Эм1ренов бухгалтер болган. Колхозга 42 отбасы т1ркелген. Колхоз 141 бас ipi кара мал оа'рген. Оньщ - 60-ы сиыр, 22-ci епз. Сондай-ак, 15 бас койы, оньщ - 10-ы саулык, 7 бас жылкысы болыпты, оньщ - 6-уы келш жылкысы екен. Колхоз 220 гектар жерге eriH еккен.

“Эбжан” ауылы, Интернационал ауыл кецесше карасты Октябрьдщ 13 жылдыгы атьшдагы колхозда 1цкэрбай Жакыпов бастык, Орал Теребеков бухгалтер болыпты. Колхозга 55 отбасы пркелген. Барлыгы 176 бас ipi кара мал ecipreH. Оныц 54-i - сиыр. Сондай-ак, 498 бас койы, 29 бас кусы, 133 бас жылкысы, оньщ 18-i келш жылкысы болыпты. Колхоз 502 гектар жерге eriH еккен.

83

“©тес” ауылы, Калинин ауыл кецесше карасты “Жана уйым” колхозында Серсен Жумашев бастык, Иляшев (аты мурагат кужатында керсетшмеген) бухгалтер болыпты. Колхозга 54 отбасы 'пркелген. Барлыгы 173 бас ipi кара мал ecip reH . Онын 73-i - сиыр, 29-ы - епз. Сондай-ак, 250 бас койы, 50 бас кусы, 21 бас жылкысы болыпты, онын 4-yi келш жылкысы екен. Колхоз 660 гектар жерге епн еккен.

“Актуйе” ауылы, Интернационал ауыл KeHeciHe карасты “Жаца аттаныс” колхозында Арын Сештканов бастык, Шарапиден Оразбаев бухгалтер болыпты. Колхозга 75 отбасы Пркелген. Барлыгы 180 бас ipi кара мал ecipreH. Онын 62 басы - сиыр. Сондай-ак, 616 бас койы, онын 326-ы - саулык, 21 бас жылкысы болыпты, оныц 9-ы келш жылкысы екен. Колхоз 1238 гектар жерге егш еккен.

“Зеленая роща” ауылы, Шщертг ауыл кецесше карасты “ШщертГ* колхозында Эд1лхан Шагамбаев бастык, Мекен Ахметов бухгалтер болыпты. Колхозга 70 отбасы Пркелген. Барлыгы 190 бас ipi кара мал ecipreH. Онын 71-i - сиыр, 41 -i - епз. Сондай-ак, 290 бас койы, 14 бас жылкысы болыпты, оныц З-yi келпс жылкысы екен. Колхоз 850 гектар жерге eriH еккен.

“Жидкова” ауылы, Калинин ауыл кецесше карасты “Новая жизнь” колхозында Михаил Григорьевич (теп мурагат кужатында керсетшмеген) бастык, Михаил Пронин бухгалтер болыпты. Колхозга 48 отбасы Пркелген. Барлыгы 195 бас ipi кара мал ecipreH. Оныц 80-i - сиыр, 38-i - епз. Сондай-ак, 973 бас койы, 19 бас шошкасы, 22 бас жылкысы болыпты, оныц 6-уы келж жылкысы екен. Колхоз 885 гектар жерге епн еккен.

84

“Разумовка” ауылы, Разумовка ауыл кецесше карасты “Новый свет” колхозында Дмитрий Фучижи бастык, Радион Иванович Христодоров бухгалтер болыпты. Колхозга 67 отбасы тсркелген. Барлыгы 243 бас ipi кара мал ecipreH. Онын 52-i - сиыр, 35-i -епз. Сондай-ак, 671 бас койы, 24 бас шошкасы, 18 бас кусы, 32 бас жылкысы болыпты. Колхоз 1216 гектар жерге епн еккен.

“Краснокутск” селосы, Харьков ауыл кецесше карасты “Куйбышев” колхозында Иван Иванович Безуглый бастык, Матвей Илларионович Белоусов бухгалтер болыпты. Колхозга 78 отбасы тсркелген. Барлыгы 196 бас ipi кара мал ecipreH. Оныц 53-i - сиыр, 34-i - епз. Сондай-ак, 529 бас койы, 44 бас шошкасы, 33 бас кусы, 66 бас жылкысы, оныц 7-yi келис жылкысы болыпты. Колхоз 1097,87 гектар жерге епн еккен.

“Шокпар” ауылы, Пролетарский ауыл кецесше карасты Ленин атындагы колхозда К̂ ани Мукитов бастык, Вахит Капбасов бухгалтер болыпты. Колхозга 67 отбасы т1ркелген. Барлыгы 200 бас ipi кара мал ecipreH. Оныц 60-ы- сиыр, 30-ы - епз. Сондай-ак, 490 бас койы, 7 бас кусы, 13 бас жылкысы, оныц 1-yi келк жылкысы болыпты. Колхоз 1007 гектар жерге епн еккен.

“Кржамжар” ауылы, Кубань ауыл кецесше карасты Сталин атындагы колхозда Бейсенб1 KepiMOB бастык, Эбдуали Ядин бухгалтер болыпты. Колхозга 109 отбасы тсркелген. Барлыгы 272 бас ipi кара мал ecipreH. Оныц -51-i сиыр, 34-i eri3. Сондай-ак, 684 бас койы, 75 бас жылкысы, оныц 18-i келж жылкысы болыпты. Колхоз 1474 гектар жерге епн еккен.

85

“Yuli агаш” ауылы, Калинин ауыл кецееше карасты “Жаца шаруа” колхозында Кабдыл Тем1рбаев бастык, Майкан Боранбаев бухгалтер болыпты. Колхозга47 отбасы пркелген. Барлыгы 176 бас ipi кара мал ocipreH. Оныц 60-ы- сиыр, 33-i - eris. Сондай-ак, 303 бас койы, 15 бас кусы,17 бас жылкысы, оныц 4-yi келж жылкысы болыпты. Колхоз 1041 гектар жерге eriH еккен.

“Кара бидайык” ауылы, Аманкелд! ауыл кецееше карасты “Жаца талап” колхозында Акан Жумабаев бастык, Солтан Сагынаев бухгалтер болыпты. Колхозга 29 отбасы пркелген. Барлыгы 88 бас ipi кара мал ocipreH. Оныц 39-ы- сиыр, 2 1-i - епз. Сондай-ак, 76 бас койы, 5 бас жылкысы, оныц 2-yi к§шк жылкысы болыпты. Колхоз 315 гектар жерге eriH еккен.

“Балбыр” ауылы, Кубань ауыл кецееше карасты Жамбыл атындагы колхозда Бшел TeMip6aee бастык, Накмет Ахметов бухгалтер болыпты. Колхозга 81 отбасы таркелген. Барлыгы 158 бас ipi кара мал ocipreH. Оныц 35-i - сиыр, 12-i - епз. Сондай-ак, 374 бас койы, 43 бас жылкысы, оныц 11 -1 келш жылкысы болыпты. Колхоз 1480 гектар жерге епн еккен.

“Кызыл суат” ауылы, КаРа°ба ауыл кецееше карасты “Бгрлж” колхозында Мухаметжан К^алиев бастык, Сагит Элкенов бухгалтер болыпты. Колхозга 37 отбасы тipкeлгeн. Барлыгы 184 бас ipi кара мал ecipreH. Оныц 80-i - сиыр,14-i - eri3. Сондай-ак, 805 бас койы, 31 бас жылкысы, оныц 11 -i келш жылкысы болыпты. Колхоз 799 гектар жерге егш еккен.

“Жалгыз кудык” ауылы, Аманкелд1 ауыл кецееше карасты “Шуга” колхозында Элпбай Жоламанов бастык,

86

TeMipiuoT Эбд1рахманов бухгалтер болыпты. Колхозга 35 отбасы т1ркелген. Барлыгы 61 бас ipi кара мал ocipreH. Оньщ 31-i - сиыр, 13-i - опз. Сондай-ак, 159 бас койы, онын 115-i саулык, 211 бас euiKici, 24 бас жылкысы, оньщ 1-yi кeлiк жылкысы болыпты. Колхоз 323 гектар жерге епн еккен.

“Акжар” ауылы, Еюбастуз ауыл кецесше карасты “Акжар” колхозында Бэз1мбай Усалинов бастык, Самат Эбенулы Ибраев бухгалтер болыпты. Колхозга 23 отбасы пркелген. Барлыгы 96 бас ipi кара мал ocipreH. Оныц 35-i - сиыр, 9-ы - опз. Сондай-ак, 37 бас койы, 9 бас жылкысы, оныц 4-yi келж жылкысы болыпты. Колхоз 237 гектар жерге егш еккен.

“Салтац” ауылы, Заверетенск ауыл кецесше карасты “Жацабет” колхозында Сшэм Элназаров бастык, Кайша Капешова бухгалтер болыпты. Колхозга 55 отбасы ^ркелген. Барлыгы 295 бас ipi кара мал ocipreH. Онын 68-i - сиыр, 46-ы - опз. Сондай-ак, 409 бас койы, 22 бас кусы, 38 бас жылкысы, оныц 4-yi кол1к жылкысы болыпты. Колхоз 1128 гектар жерге егш еккен.

“Ново-Алексеевка” ауылы, Ново-Алексеевка ауыл кецесше карасты Коминтерн атындагы колхозда Сергей Васильевич Лебедь бастык, Зейнел Каржасбайулы Кдржасбаев бухгалтер болыпты. Колхозга 130 отбасы пркелген. Барлыгы 246 бас ipi кара мал ocipreH . Оныц 49-ы - сиыр, 86-ы - опз. Сондай-ак, 1596 бас койы, 32 бас шошкасы, 84 бас кусы, 65 бас жылкысы, оныц 11 -i келпс жылкысы болыпты. Колхоз 1941 гектар жерге eriH еккен.

“Баскамыс” ауылы, Елтай ауыл кецесше карасты “Баскамыс” колхозында Айтказы Жангозинов бастык,

87

Нурлыкамал Жиентаев бухгалтер болыпты. Колхозга 45 отбасы пркелген. Барлыгы 142 бас ipi кара мал ecipreH. Оныц 57-i - сиыр, 21-i - епз. Сондай-ак, 218 бас койы, 20 бас жылкысы, оныц З-yi келш жылкысы болыпты. Колхоз 375 гектар жерге епн еккен.

“Кешербай” ауылы, Ново-тройцк ауыл кецесше карасты “Лениншш” колхозында Хамитжан Кикымов бастык, К- Сыздыков бухгалтер болыпты. Колхозга 50 отбасы пркелген. Барлыгы 182 бас ipi кара мал ecipreH. Оныц 52-i - сиыр. Сондай-ак, 337 бас койы, 145 бас жылкысы, онын 43-i келж жылкысы болыпты. Колхоз 956 гектар жерге епн еккен.

“Делгей” ауылы, Заверетенск ауыл кецесше карасты “Жацатап” колхозында Сэрсенбай Кэкенов бастык, Бетима Муберакова бухгалтер болыпты. Колхозга 75 отбасы пркелген. Барлыгы 202 бас ipi кара мал ecipreH. Оныц 52-i - сиыр, 25-i - епз. Сондай-ак, 312 бас койы, 22 бас жылкысы, оныц 8-i келж жылкысы болыпты. Колхоз 1167 гектар жерге епн еккен.

“Акмектеп” ауылы, Караоба ауыл кецесше карасты “Жаца дeyip” колхозында Нуркуй Мухаметжанов бастык, Селмен Макажанов бухгалтер болыпты. Колхозга 48 отбасы пркелген. Барлыгы 269 бас ipi кара мал ecipreH. Оныц 92-i - сиыр, 41-i - епз. Сондай-ак, 1071 бас койы, 40 бас кусы, 43 бас жылкысы, оныц З-yi келпе жылкысы болыпты. Колхоз 864 гектар жерге епн еккен.

“Харьков” ауылы, Харьков ауыл кецесше карасты “Пламя” колхозында Андрей Федорович Глущенко бастык, Пелагея Ивановна Калашникова бухгалтер болыпты. Колхозга 118 отбасы Пркелген. Барлыгы 353 бас ipi кара

мал ecipreH. Оньщ 110-ы - сиыр, 48-i - eri3. Сондай-ак, 1403 бас койы, 46 бас шошкасы, 198 бас жылкысы, оньщ 43-i келк жылкысы болыпты. Колхоз 2266 гектар жерге егш еккен.

“Караоба” ауылы, Караоба ауыл кецееше карасты “Спартак” колхозында Петр Иванович Кананыхин бастык, Михаил Григорьевич Рязанцев бухгалтер болыпты. Колхозга 54 отбасы -пркелген. Барлыгы 209 бас ipi кара мал ocipreH. Оньщ 72-i - сиыр, 57-i - виз. Сондай-ак, И 99 бас койы, оньщ 708 саулык, 31 бас кусы, 41 бас жылкысы, оньщ19-ы келш жылкысы болыпты. Колхоз 989 гектар жерге епн еккен.

“Краснорецк” ауылы, Кдраоба ауыл кецееше карасты “Красная поляна” колхозында Савелий Михаилович Далиженко бастык, Иван Александрович Демидов бухгалтер болыпты. Колхозга 59 отбасы пркелген. Барлыгы 246 бас ipi кара мал ecipreH. Оныц 62-i - сиыр, 83-i - епз. Сондай-ак, 1078 бас койы, 112 бас кусы, 71 бас жылкысы, оныц - 11-i келш жылкысы болыпты. Колхоз 934 гектар жерге епн еккен.

“IIIimKTi” ауылы, Ново-тройцк ауыл кецееше карасты “Шипки” колхозында Жусш Бежанов бастык, Мухаметжан Садуакасов бухгалтер болыпты. Колхозга 36 отбасы пркелген. Барлыгы 88 бас ipi кара мал ecipreH. Оныц35-i - сиыр, 8-i - епз. Сондай-ак, 253 бас койы, 22 бас жылкысы болыпты. Колхоз 721 гектар жерге епн еккен.

“Андриановка” ауылы, Андриановка ауыл кецееше карасты “Красная Андриановка” колхозында Николай Миронович Дымов бастык, Александр Васильевич Животенко бухгалтер болыпты. Колхозга 51 отбасы

89

•пркелген. Барлыгы 199 бас ipi кара мал ecipreH. Онын 77-i - сиыр, 42-i - епз. Сондай-ак, 767 бас койы, 24 бас шошкасы, 102 бас кусы, 45 бас жылкысы, онын - 9-ы келш жылкысы болыпты. Колхоз 1195 гектар жерге епн еккен.

“ХангелдГ’ ауылы, Чапаев ауыл кецесше карасты Карл Маркс атындагы колхозда Бабай Седуакасов бастык, Адам Жумажанов бухгалтер болыпты. Колхозга 34 отбасы Пркелген. Барлыгы 126 бас ipi кара мал ecipreH. Онын 31-i - сиыр, 13-i - епз. Сондай-ак 233 бас койы, 44 бас жылкысы, онын 9-ы келш жылкысы болыпты. Колхоз 1032 гектар жерге егш еккен.

Енбекпй” ауылы, Чапаев ауыл кецесш е карасты “Ецбекпй” колхозында MypceniM Таймасов бастык, Муберак Садыков бухгалтер болыпты. Колхозга 45 отбасы Пркелген. Барлыгы 125 бас ipi кара мал ecipreH. Оньщ 60-ы | сиыр, 15-i - епз. Сондай-ак 286 бас койы, 32 бас жылкысы, онын 8-i кешк жылкысы болыпты. Колхоз 821 гектар жерге егш еккен.

Аудан тынысы баспасез беттершде жш жерияланды. Сол кездеп облыстык “Большевистский путь” ra3eTi Отан ушш жан аямаган куйбышевпктер туралы толассыз жазган.

“Большевистский путь” газет!N 172, 2 тамыз 1942 жылКуйбышев ауданы Калинин атындагы орталау мектебшщ

окушылары колхоздьщ eric даласында уйымшылдыкпен ецбек eTin жур. “Новая жизнь” колхозыныц устаздары А. И. Петерха жене Е. И. Жидкова баскаратын отряд жогары табыстарга ие болуда. Олар 12 кун шш де 400 гектар дeндi

90

дакылдар епсшщ арам ш©бш тазартып, 500 енбеккуи табысын алды.

Науканньщ алгашкы куншен бастап олар 900 гектар eric алацыньщ арам ni©6in жулды. Отряд 700 енбеккун табысын тауып, 1411 сом акшалай жалакы алды.

“Большевистский путь” ra3eTi N 175, 6 тамыз 1942 жылКуйбышев ауданыныц Ленин атындагы ауыл

шаруашылыгы артелш щ жас колхозшысы М ахмет Токсанов фашиспк баскыншылармен кан шайкастыц 6ipim*e жараланды. Бул жеяшде б©л1мшенщ комиссары Гуварлеев жолдас Махметпц экесше хат жолдады.

BipaK, бул кезде жауынгердщ ©Keci де Отан коргауга аттанган болатын. Сондыктан, комиссарга жауап хатты байыргы колхозшы Кдлрыкбес Б1сканов жазды.

0зш щ хатында од былай деген: “Комиссар жолдас, майданда журщ уакыт тауып, 6i3re хат жазганыцызга риза болып, рахмет1м1зд1 айтамыз. Ci3, жолдас комиссар, б!зд! колхозда бурынгыдан да жаксы жумыс icTeyre шакырыпсыз. С ен пш , 6i3 мaйдaнгepлepдiц yMiTiH актаймыз. Мен Ka3ip алпыс 6ip жастамын. Колхоздыц юшкентай усталыгында журш, колымнан балгам тускен кун болган жок. Фашистердо талкандап, жецщ шыгуларыцызга тшектесп1н, 6i3 eH6eriMi36eH ciздepгe колкабыс жасаймыз.”

“Большевистский путь” газет1 Т N 26, 14 аупан 1943 жыл

Биыл Куйбышев ауданыныц колхозшылары фашист баскыншыларыца карсы майданда жараланган ©здер1н1ц колхозшы-туыстарына комек беру максатында жоспардан тыс 500 гектар eric алацына дэщц дакылдар себуд1 уйгарды.

91

“Большевистский путь” газет!N 145, 11 кыркуйек 1943 жылКуйбышев ауданыныц б1ркатар колхоздары фашист

баскыншылары жаулап алган Кецес Одагыныц калаларын босату жолындагы жещсш мемлекетке астьщ тапсыру женш деп тамыз айындагы жоспарларын асыра орындаумен атап отуде. Олардыц 11шнде “Шуга” колхозы (терагасы Жуман Ботбаев) бар. Мундагы тасымалдау бригадасы астык тасу жоспарын асыра орындады. Колхоздан тамыз айы бойы тапсырмадан тыс терт кызыл обоз женелт1лд1.

***К,айтпас кайсар жауынгер агаларымыз бен

апаларымыздыц курескен эдшет жолы б!зд! тайы тулпар, баласы суцкар, бёдел! устем, Heci6e мен кайыр конган ел- журт атандырды. Кешнп урпакка калдыратын мецгшш дестур осы емес пе екен! “Мецгш1к - ол, барлык кезецде турактайды, ол бурын да болган, бугш де еакталады”, - деп Платон айтыпты гой. Белюм, осы тушцщ даньпппанныц ойына rycipin, аузынан шыгарган осындай 6epiK дестур куд1рет1 емес пе екен?!

Тыл ецбеккерлершщ кажырлы кызмет1н 0к1мет жогары багалады. 1946 жылы аудан бойынша “ 1941-1945 жылдардагы ¥лы Отан согысындагы Ерен ецбектер1 упйн” медал1мен 200-ге жуык адам наградталды. Адамзат баласы бурын-соцды кермеген соракылыкгы кездер! Kepin, ез ошактарына оралгандар жоктан бар жасау y m i i i кылша мойны талша болганша ел T i p m m i r i H жандандыруды ездер1шц бакыты деп санады. Согыс зардабынан

92

тылдагылар да кеп азап тартты. Жемшеп дайындауга жэне мал тукымын асылдандыруга журттыц ынта-шынтасы болганымен, шама-шаркы жетпеген. Соньщ салдарьшан аудан шаруашылыктарында жалпы мал басынын eciMi баяу журдь BipaK, кар тесенш, муз жастанып, майдан азабынан курыштай шыныккан куйбышевтштер арка еп арша болса да, жерден аларын алганша, тьшым таппады.

Облыстык мурагатка тапсырылган аудан колхоздарыныц 1941 жэне 1946 жылдардагы кужаттарын еалыстырып Караганда, ондагы керсетшген дерек-машметтерден аудан тургындары согыс таукыметше жасымай, ездершщ кажыр- кайраттарын керсеткендерш байкауга болады. 1946 жылы да аудандагы колхоздьщ саны 29 едь “Каражар” ауылы, Еюбастуз (бурынгы Елтай) ауыл кецесше карасты “Аккел” колхозында Зайырбай Сармуратов бастык, К̂ алден Оралбаев бухгалтер болган. Колхоз МТС-ке юрмеген. Колхозга 37 отбасы пркелген. Колхоз 211 бас ipi кара Мал ecipreH. Оныц 60-ы - сиыр, 40-ы -oris. Сондай-ак, 534 бас койы, 22 бас жылкысы болыпты, келш жылкысы болмаган. Ал 1947 жылы 3 бас жылкыны келжке устаган. Колхоз 390 гектар жерге епн еккен,

“Эбжан” ауылы, Интернационал ауыл кецесше карасты Октябрьдщ 13 жылдыгы атындагы колхозда Сэрсенбай Жумашев бастык, Жекетай Эбдipaзaкoв бухгалтер болыпты. Колхоз Харьков МТС-нщ курамына юрген. Колхозга 41 отбасы'пркелген. Барлыгы 176 бас ipi кара мал ecipreH. Оныц 23-i - сиыр, 17-i - епз. Сондай-ак, 400 бас койы, 29 бас кусы, 115 бас жылкысы болыпты, келш жылкысы болмаган. 1947 жылы 25 бас жылкыны кел1кке устаган. Колхоз 653 гектар жерге егш еккен.

93

“0тес” ауылы, Калинин ауыл кецесше карасты “Жаца уйым” колхозында Кеюм Акмурзин бастык, Телеш Махамбетов бухгалтер болыпты. Колхоз Кдраоба МТС-нщ курамьша юрген. Колхозга 50 отбасы т1ркелген. Барлыгы 142 бас ipi кара мал ocipreH. Оныц 30-ы - сиыр, 34-i - епз. Сондай-ак, 374 бас койы, 50 бас кусы, 39 бас жылкысы болыпты, келш жылкысы болмаган. Колхоз 541 гектар жерге епн еккен.

“Актуйе” ауылы, Интернационал ауыл кецесше карасты “Жаца аттаныс” колхозында Тем1рбай Рахымов бастык, Кдбыш Сештов бухгалтер большты. Колхоз Харьков МТС- нщ курамына юрген. Колхозга 46 отбасы пркелген. Барлыгы 162 бас ipi кара мал ecipreH. Оныц 35 басы - сиыр, 29-ы -eri3. Сондай-ак, 400 бас койы, 40 бас кусы, 24 бас жылкысы болыпты, келш жылкысы болмаган. Колхоз 608 гектар жерге епн еккен.

“Зеленая роща” ауылы, Шщерп ауыл кецесше карасты “1Шдерп” колхозында Сагымбай Асайынов бастык, Кджыбек Алгамбаров бухгалтер большты. Колхоз МТС-ке юрмеген. Колхозга 60 отбасы пркелген. Барлыгы 220 бас ipi кара мал ecipreH. Оныц 62-i - сиыр. Сондай-ак, 360 бас койы, 31 бас жылкысы болыпты, оньщ - З-yi келш жылкысы екен. Колхоз 444 гектар жерге егш еккен.

“Жидкова” ауылы, Калинин ауыл кецесше карасты “Новая жизнь” колхозында Терентий Демьянович Василенко бастык, Назымбек Жапашулы Жапашев бухгалтер болыпты. Колхоз Кдраоба МТС-нщ курамына юрген. Колхозга 29 отбасы пркелген. Барлыгы 178 бас ipi кара мал ecipreH. Оныц 52-i - сиыр, 40-ы - епз. Сондай-ак, 784 бас койы, 4 бас кусы, 20 бас жылкысы болыпты, келш жылкысы болмаган. Колхоз 447 гектар жерге епн еккен.54

“Разумовка” ауылы, Разумовка ауыл кецееше карасты “Новый свет” колхозында Жиро Васильевич Стоянов бастык, Вадим Иванович Христодоров бухгалтер болыпты. Колхоз Харьков МТС-нщ курамына юрген. Колхозга 67 отбасы пркелген. Барлыгы 230 бас ipi кара мал ecipreH. Оныц 76-ы - сиыр, 25-i - епз. Сондай-ак, 629 бас койы, 30 бас кусы, 29 бас жылкысы болыпты, келш жылкысы болмаган. Колхоз 841 гектар жерге eriH еккен.

“Краснокутск” селосы, Харьков ауыл кецееше карасты “Куйбышев” колхозында Андрей Илларионович Белоусов бастык, Нина Нестеровна Сабадаш бухгалтер болыпты. Колхоз Харьков МТС-нщ курамына юрген. Колхозга 41 отбасы пркелген. Барлыгы 111 бас ipi кара мал ecipreH. Оныц 27-i - сиыр, И -i - епз. Сондай-ак, 271 бас койы, 33 бас жылкысы болыпты, келш жылкысы болмаган. 1947 жылы 5 бас жылкыны келшке устаган. Колхоз 578 гектар жерге епн еккен.

“Шокпар” ауылы, Пролетарский ауыл кецееше карасты Ленин атындагы колхозда Ыдырыс Акмазанов бастык, Кулкен Ныганова бухгалтер болыпты. Колхоз Харьков МТС-нщ курамына юрген. Колхозга 68 отбасы ттркелген. Барлыгы 199 бас ipi кара мал ecipreH. Оньщ 50-ы - сиыр, 54-i - епз. Сондай-ак, 390 бас койы, 35 бас кусы, 32 бас жылкысы болыпты, келш жылкысы болмаган. Колхоз 673 гектар жерге eriH еккен.

“Кожамжар” ауылы, Кубань ауыл кецееше карасты Сталин атындагы колхозда Хамитжан К^икымов бастык, Михаил Викторович Шахворстов бухгалтер болыпты. Колхоз Харьков МТС-нщ курамына юрген. Колхозга

95

65 отбасы пркелген. Барлыгы 162 бас ipi кара мал ecipreH. Онын 38-i - сиыр, 32-i - епз. Сондай-ак, 550 бас койы, 60 бас кусы, 80 бас жылкысы болыпты, келш жылкысы болмаган. Колхоз 962 гектар жерге епн еккен.

“Уш агаш” ауылы, Калинин ауыл кецесше карасты “Жаца шаруа” колхозында TeмipFaлы Елбаев бастык, Шолпан Боранбаева.бухгалтер болыпты. КдраобаМТС-нщ курамына юрген. Колхозга 36 отбасы пркелген. Барлыгы 160 бас ipi кара мал ecipreH. Оныц 37-i - сиыр. Сондай-ак, 388 бас койы, 33 бас жылкысы болыпты, келш жылкысы болмаган. 1947 жылы 8 бас жылкыны келшке устаган. Колхоз 552 гектар жерге егш еккен.

“Кара бидайьщ” ауылы, Аманкелд! ауыл кецесше карасты “Жаца талап” колхозында Ержан Карманов бастык, Солтан Сагынаев бухгалтер болыпты. Колхоз Коминтерн атындагы МТС-тщ курамына юрген. Колхозга 28 отбасы пркелген. Барлыгы 70 бас ipi кара мал ecipreH. Оныц 22-i - сиыр, 18-i-eri3 . Соцдай-ак, 136 бас койы, 94 бас eimcici, 8 бас жылкысы болыпты, келш жылкысы болмаган. Колхоз 413 гектар жерге епн еккен.

“Балбыр” ауылы, Кубань ауыл кецесше карасты Жамбыл атындагы колхозда Магзум Серсенбаев бастьщ, Баян Элхацов бухгалтер болыпты. Колхоз Харьков МТС-шц курамына юрген. Колхозга 54 отбасы пркелген. Барлыгы115 бас ipi кара мал ecipreH. Оныц 45-?i - сиыр, 20-ы - епз. Сондай-ак, 450 бас койы, 4 eimcici, 31 бас жылкысы болыпты, келш жылкысы болмаган. Колхоз 520 гектар жерге eriH еккен.

“Кызыл суат” ауылы, Караоба ауыл кецесше карасты “Бдрлш” колхозында Кеюм Касенов бастык, Ракымжан

96

Жангазин бухгалтер болыпты. Кдраоба МТС-нщ курамына KipreH. Колхозга 34 отбасы нркелген. Барлыгы 185 бас ipi кара мал ocipreH. Оныц 45-i - сиыр, 50-i - епз. Сондай-ак, 580 бас койы, 60 бас кусы, 42 бас жылкысы большты, келш жылкысы болмаган. Колхоз 559 гектар жерге епн еккен.

“Жалгыз кудык” ауылы, Аманкелд1 ауыл кецесше карасты “Шуга” колхозында Солтанбек Жумажанов бастык, TeMipniOT Эбд1рахманов бухгалтер, ©тен ©Шжёёв есеп комиссиясыныц терагасы большты. Колхоз Коминтерн атындагы MTC-Тщ курамьгаа юрген. Колхозга 32 отбасы пркелген. Барлыгы 81 бас ipi кара мал ecipreH. Оныц20-ы - сиыр, 19-ы - епз. Сондай-ак, 351 бас койы, 20 уя бал арасы, 24 бас жылкысы болыпты, келш жылкысы болмаган. 1947 жылы 4 бас жылкыны'кел1кке устаган. Колхоз 513 гектар жерге епн еккен.

“Акжар” ауылы, Ёюбастуз ауыл кецесше карасты “Акжар” колхозында Без1мбай Усалинов бастык, Байлар Эшербеков бухгалтер болыпты. Колхоз МТС-ке юрмеген. Колхозга 25 отбасы пркелген. Барлыгы 130 бас ipi кара мал ecipreH. Оныц 36-ы - сиыр, 17-i - епз. Сондай-ак, 452 бас койы, 28 бас жылкысы большты, келш жылкысы болмаган. Колхоз 240 гектар жерге егш еккен.

“Салтац” ауылы, Заверетенск ауыл кецесше карасты “Жацабет” колхозында К^але Курмангазин бастык, Тем1ргали Уакбаев бухгалтер болыпты. Колхоз Караоба МТС-нщ курамьша KipreH. Колхозга 54 отбасы тсркелген. Барлыгы 235 бас ipi кара мал ecipreH. Оныц 55-i - сиыр. Сондай-ак, 350 бас койы, 40 бас жылкысы большты, келш жылкысы болмаган. Колхоз 645 гектар жерге eriH еккен.

97

“Ново-Алексеевка” ауылы, Ново-Алексеевка ауыл кецееше карасты “Коминтерн” колхозында Илья Совилович Еременко бастык, Зейнел Каржасбайулы Каржасбаев бухгалтер болыпты. Колхоз Коминтерн атындагы МТС-тщ курамына юрген. Колхозга 68 отбасы т1ркелген. Барлыгы 230 бас ipi кара мал ocipreH. Оныц 57-i - сиьф, 64-i - епз. Сондай-ак, 770 бас койы, 54 бас жылкысы болыпты, келш жылкысы болмаган. 1947 жылы 6 бас жылкыны келшке устаган. Колхоз 1065 гектар жерге епн еккен.

“Баскамыс” (9-ауыл) ауылы, Елтай ауыл кецееше карасты “Баскамыс” колхозында Сабыр Асаубаев бастык, Комар Жусшов бухгалтер болыпты. Колхоз МТС-ке юрмеген. Колхозга 33 отбасы пркелген. Барлыгы 156 бас ipi кара мал ecipreH. Оныц 53-i - сиыр, 31-i - епз. Сондай- ак, 578 бас койы, 24 бас жылкысы болыпты, келш жылкысы болмаган. 1947 жылы 4 бас жылкыны келшке устаган. Колхоз 400 гектар жерге епн еккен.

“Кешербай” ауылы, Ново-тройцк ауыл кецееше карасты “Ленинппл” колхозында Тем1рхан Санатбаев бастык, Файзолла Мутелшов бухгалтер болыпты. Колхоз Коминтерн атындагы МТС-тщ курамына юрген. Колхозга 51 отбасы пркелген. Барлыгы 162 бас ipi кара мал ecipreH. Оныц 4 1-i - сиыр, 23-i - епз. Сондай-ак, 193 бас койы, 30 бас euiKi, 9 бас кус, 135 бас жылкысы болыпты, келш жылкысы болмаган. 1947 жылы 19 бас жылкыны кел1кке устаган. Колхоз 742 гектар жерге eriH еккен.

“Делгей” ауылы, Заверетенск ауыл кецееше карасты “Жацатап” колхозында Арын Сештканов бастык, Кдсан Элiбeкoв бухгалтер болыпты. Колхоз Караоба МТС-нщ курамына юрген. Колхозга 52 отбасы тсркелген. Барлыгы

130 бас ipi кара мал ecipreH. Оньщ 37-i - сиыр, 20-ы - епз. Сондай-ак, 300 бас койы, 34 бас жылкысы болыпты, келш жылкысы болмаган. Колхоз 598 гектар жерге eriH еккен.

“Акмектеп” ауылы, Караоба ауыл кецееше карасты “Жаца деуф” колхозында Сшем Элназаров бастык, Карман Крйнышев бухгалтер болыпты. Колхоз Кдраоба МТС-нщ курамына юрген. Колхозга 41 отбасы пркелген. Барлыгы 242 бас ipi кара мал ecipreH. Оныц 61-i - сиыр, 48-i - епз. Сондай-ак, 900 бас койы, 67 бас жылкысы болыпты, келш жылкысы болмаган. 1947 жылы 6 бас жылкыны келшке устаган. Колхоз 590 гектар жерге епн еккен.

“Харьков” ауылы, Харьков ауыл кецееше карасты “Пламя” колхозында Никита Макарович Шапко бастык, Пелагея Ивановна Калашникова бухгалтер болыпты. Колхоз Харьков МТС-нщ курамына юрген. Колхозга 82 отбасы пркелген. Барлыгы 207 бас ipi кара мал ecipreH. Оныц 50-i - сиыр, 26-ы - епз. Сондай-ак, 190 бас койы, оныц ЮО-i саулык, 70 бас кусы болыпты. Колхоз 729,54 гектар жерге епн еккен.

“Караоба” ауылы, Кдраоба ауыл кецееше карасты “Спартак” колхозында Петр Иванович Кананыхин бастык, Асатуллин (eciMi мурагатта керсетшмеген) бухгалтер болыпты. Колхоз Караоба МТС-нщ курамына юрген. Колхозга 54 отбасы пркелген. Барлыгы 278 бас ipi кара мал ecipreH. Оньщ 69-ы - сиыр, 70-i - епз. Сондай-ак, 900 бас койы, 70 бас кусы, 57 бас жылкысы, оныц 19-ы келш жылкысы болыпты. Колхоз 673 гектар жерге eriH еккен.

“Краснорецк” ауылы, Кдраоба ауыл кецееше карасты “Красная поляна” колхозында Андрей Трофимович Галаган бастык, Кекен TeMipKbi3bi Мырзатаева бухгалтер болыпты.

99

Колхоз Караоба МТС-нщ курамына KipreH. Колхозга 53 отбасы пркелген. Барлыгы 238 бас ipi кара мал ecipreH. Онын 48-i - сиыр, 74-i - епз. Сондай-ак, 900 бас койы, 70 бас кусы, 92 бас жылкысы большты, келш жылкысы болмаган. Колхоз 749 гектар жерге епн еккен.

“ШшМт!” ауылы, Ново-тройцк ауыл кецесше карасты “ШшктГ колхозында Досмак Салмурзинов бастык, Шекар Смагулов бухгалтер большты. Колхоз Коминтерн атындагы МТС-тщ курамына юрген. Колхозга 34 отбасы пркелген. Барлыгы 110 бас ipi кара мал ecipreH. Оньщ 21-i - сиыр, 36-ы - епз. Сондай-ак, 11' бас жылкысы болыпты, келш жылкысы болмаган. 1947 жылы 3 бас жылкыны келшке устаган. Колхоз 365 гектар жерге епн еккен.

“Андриановка” ауылы, Андриановка ауыл кецесше карасты “Красная Андриановка” колхозында Николай Миронович Дымов бастык, Петр Иванович (теп мурагатта керсетшмеген) бухгалтер болыпты. Колхоз Коминтерн атындагы МТС-тщ курамына KipreH. Колхозга 46 отбасы пркелген. Барлыгы 200 бас ipi кара мал ecipreH. Оныц 43-i - сиыр, 36-ы - епз. Сондай-ак, 709 бас койы, 70 бас кусы, 36 бас жылкысы болыпты, келш жылкысы болмаган. Колхоз 645 гектар жерге епн еккен.

“ХангелдГ’ ауылы, Чапаев ауыл кецесше карасты Карл Маркс атындагы колхозда Кдйырбек Кдбыкешов бастык, Адам Жумажанов бухгалтер болыпты. Колхоз Коминтерн атындагы МТС-тщ курамына юрген. Колхозга 28 отбасы пркелген. Барлыгы 118 бас ipi кара мал ecipreH. Оныц36-ы ц сиыр, 14-i -е п з . Сондай-ак, 300 бас койы, 40 бас кусы, 45 бас жылкысы болыпты, келш жылкысы болмаган. Колхоз 473 гектар жерге eriH еккен.

100

“Барлыбай” ауылы, Чапаев ауыл кецесше карасты “Ецбекпп” колхозында Ыбырай Сманов бастык, Бейсен Сыздьщов бухгалтер болыпты. Колхоз Коминтерн атындагы МТС-тщ курамына юрген. Колхозга 39 отбасы пркелген. Барлыгы 116 бас ipi кара мал ecipreH. Оныц 34-i - сиыр,15-i - епз. Сондай-ак, 250 бас койы, 24 бас жылкысы болыпты, келж жылкысы болмаган. Колхоз 588 гектар жерге егш еккен.

Осы деректерге кез жiбepceк, согыс жылдары Октябрьдщ 13 жылдыгы, Ленин атындагы, “1ШдертГ\ “Шуга”, “Акжар”, “Баскамыс”, “Спартак”, “Ш ш кп”, “Красная Андриановка” колхоздарынан баскаларыньщ ещцрюпк KepcencimTepi томёЦдегеш, ал, “Новая жизнь”, “Красная поляна”, “Жаца талап”, Коминтерн атындагы колхоздарында пркелген отбасылар саны азайганымен, мум кш дтнш е мал басын кем1тпеуге талаптанганы байкалады.

Кырсык кершбей кeлeдi. Жемшеп дайындау барысындагы киындьщ, малды сокага жeгiп, шаруашылык наукандарын жYpгiзyгe пайдаланудыц салдарынан мал eнiмдepi мулде азайды. Сауын сиырлардан жылына 730-750 килограмнан гана сут сауылып, 6ip койдан 1,5- 2,9 килограмнан жун кыркылатын. Шаруашылыктардыц материалдык-техникалык базасы влcipeдi, дизeлдi электр станцияларыныц куаты 70 киловаттан аспады.

1950 жылы ауданда жыртуга жарамды 58482 гектар жердщ 15294 гектарына, ягни, 6ip миллион гектардан астамьша турен тимеген, тыц куйшде турган.

101

Тын игеру

“Бардан татады, балдан ауысады ”

(Халъщ мацалы)

1947 жылгы 10 желтоксаннан 1949 жылгы 25 мамырга дешн Куйбышев аудандык партия комитетшщ 6 ipiHini хатшысы больш Эппм Нурмагамбетулы Раздьщов сайланды.

0.Н. Раздыков Ертгс (Куйбышев) ауданыныц тогызьшшы ауылында (“Баскамыс” колхозы) 1903 жылы туган. 1938 жылы Москвадагы ССРО Халык Комиссарлары Жецш 0HepKoci6i оку комбинатыныц курсьш, 1951 жылы Казакстан Компартиясы Ортальщ Комитетшщ жанындагы ею жылдык Жогары партия мектебш бтрген. 1945 жылы “Курмет Белпс1” ордешмен жэне медальдармен наградталган.

1945 жылгы С0у1рден 1952 жылгы акпанга дейш Куйбышев аудандык аткару комитетшщ торагасы болып Кдйырбек Садыков сайланган.

К. Садыков Томск губерниясыньщ “Арын” ауылында 1896 жылы караша айында туган. 0м1рден тэл1м алган, халкынын тарихын зерделеген орел1 азамат болган.1951 жылы Казакстан Компартиясы Орталык Комитет1нщ жанындагы партия кызметкерлер1н даярлайтын тогыз айлык курсты бтрген. Ею “Курмет БелпсГ орден1мен жоне б1рнеше медальдармен наградталган.

1949 жылгы 8 тамыздан 1952 жылгы 16 coyipre дейш Куйбышев аудандык партия комитетшщ 6 ipiHnii хатшысы болып Бугыбай Кусайынов сайланды.

102

Б. Кусайынов Алматы ye3i Кварталы болысыньщ Майбулак ауылында 1910 жылгы 10 мамырда туган. 1929 жылы Алматы облыстьщ фабрика-завод училищесш,1949 жылы К^закстан Компартиясы Ортальщ Комитетшщ жанындагы eKi жылдык Жогары партия мектебш бтрген. 1957 жылы Ецбек К^ызыл Ту ордешмен жене медальдармен наградгалган.

***1952 жылгы 16 сэу1рден 1952 жылгы 25 желтоксанга

дешн Куйбышев аудандык партия комитетшщ 6ipiHini хатшысы болып Капан Эбдарахманов сайланды.

Ш Эбдцрахманов Павлодар ауданы К^ызыл ескер ауылдык кецесшде 1912 жылы туган. 1948 жылы БК(б)П Орталык Комитетшщ жанындагы алты айлык ортальщ газеттер курсын, 1949 жылы кешю университет 6iTipreH. BipHeine медальдармен наградгалган.

1952 жылгы тамыздан 1953 жылгы наурызга дешн Куйбышев аудандык аткару комитетшщ терагасы болып Телеутай Кожымов сайланган.

Согыс титыгына жеткен Кецес еюмет1 киындьщтан шыгудьщ амалын карастырды. Ел индустриясын еркендету ушш ауыл шаруашылыгын дамыту кажетпгш OMip 03i айкьшдай тусть Тыц кетерудщ мацызы будан бурын да жемюш берген. Казакстанда 1920 жылы басталган тыц игеру казак жершщ берер байлыгы ушан тещз екендшн корсеткен. 1928 жылы coyip мен мамыр айларындагы БК(б)П Орталык Комитетшщ Саяси Бюросы елдеп ауыл шаруашылыгын К,азакстан мен Украина жерлерш игеру

103

аркылы жузеге асыруга болады деп шепим кабылдады. Бул nieniiM Казакстанныц дамуына ыкпал erri. Кдзактар жаппай епн шаруашылыгымен айналыса бастады. БК(б)П Орталык Комитет! мен КСРО Халык Комиссарлары Кецесшщ “КСРО-ныц шыгыс аудандарындагы, Алтай жэне Красноярск eлкeлepiндeri, Новосибирск, Омбы, Челябинск облыстарындагы, Адмола, Павлодар, CoлтYCтiк Кдзакстан, Костанай, Семей жэне Шыгыс Казакстан облыстарындагы совхоздар мен колхоздарда астык шаруашылыгын одан 9pi кетеру туралы” 1940 жылы каулысы шыкканнан кешн тын жэне тьщайган жepдi игерудщ жаца кезещ басталды. Улы Отан согысы басталар кезде алгашкы мыцдаган гектар жер игершген едг Согыс басталып Украина жер1 уакытша жау колында кал ганда бар ауыртпалык каз акстан ды ктарга туей. Басынан кешкен адамдар бул киындыкты умыткан жок. БК(б)П Орталык Комитет шагын колхоздарды 6ipiKTipy жумысын бастады.

1948 жылы “Пламя” колхозы Куйбышев атындагы колхозбен 6ipiKTipmin, Куйбышев атындагы колхоз (орталыгы - Куйбышев) болды. 1950 жылы Октябрьдщ13 жылдыгы атындагы (Эбжан ауылы), “Жаца аттаныс” колхоздары 6ipiKTipmfli, олар 1952 жьшы Ленин атындагы колхозга косылды. 1950 жылы “Баскамыс”, “1ШдертГ\ “Акжар” колхоздары Кдзакстанныц 30 жылдыгы атындагы колхозга косылды. 1950 жылы “Жаца уйым”, “Жаца шаруа”, “Новая жизнь” колхоздары “Победа” (Уш агаш ауылы) колхозына косылды. 1950 жылы Жамбыл, Карл Маркс атындагы колхоздар Сталин атындагы колхозга косылды. 1950 жылы “Ш ш кп”, “Ленинш1л” колхоздары 6 ip iic r ip m in , “Лениншш” колхозы (орталыгы - IH m iK Ti)

104

болды. 1950 жылы “Аккел”, “Шуга”, “Жаца талап” колхоздары 6ip iK T ip tn in , орталыгына “Жалгызкудьщ” ауылы (“Шура”) уйгарылып, “Жаца талап” колхозы аталды.1950 жылы “Ецбекпп”, Карл Маркс атьшдагы колхоздары 6ipiKTipij^|' 1952 жылы бул eKi колхоз Сталин атындагы колхозга косылды. 1950 жылы “Красная поляна” колхозы ‘SipniK” колхозына косылды. 1951 жылы “Красная Андриановка”, “Новый свет” колхоздары косылды.

Согыс аякталган соц, тыц жэне тыцайган жерд1 игеру M9ceneci кайга жацгырды. “К^азакстандагы, Ci6ipfleri, Волга жагалауындагы тыц жэне тыцайган жерд1 игеру женшдеп” КПСС Орталык Комитетш1ц 1954 жылгы акпан-наурыз айларында еткен Пленумы букш Кецес Одагыныц жастарын осы науканга катысуга шакырды. Казакстанда да ауыл шаруашылыгын дамытудьщ багыты айкындалды. Облыста, оньщ цщнде Куйбышев ауданында бул саланы еркендетудщ жаца алты шарттары карастырылды.

* * *

1953 жылгы кыркуйектен 1955 жылгы кыркуйекке дейш Куйбьппев аудандык партия комитетшщ 6ipiHmi хатшысы больш Шэмкен Симанбаев сайланды.

Ш. Симанбаев EpTic ауданы Социал ауылдык кецесшщ Сарыбай ауылында 1909 жылы туган. 1950 жылы Алматы Жогары партия мектебш бтрген. 1945 жылы Жогары Бас колбасшы И. Сталиннщ алгыс хатымен, 1957 жылы Ецбек К^ызыл Ту ордешмен наградталган.

* * *

1953 жылгы наурыздан 1957 жылгы наурызга дейш Куйбьппев аудандык аткару комитетшщ терагасы болып Аманжол Святов сайланган.

105

А. Святов Павлодар обылысы Лебяяа ауданыньщ “Зор октябрь” колхозында 1925 жылгы 15 акпанда туган.1949 жылы Казахстан Компартиясы Орталык Комитетшщ жанындагы республикалык партия мектебш, 1960 жылы КПСС Ортальщ Комитетшщ жанындагы Жогары партия мектебш бтрген. 1957 жэне 1976 жылдары Ецбек Кызыл Ту ордецдерхмен жэне б ip н ещ е медальдармен наградталган.

Тыц жэне тыцайган жерда игерудщ алгашкы кундершде,- деида ауданда туцгыш жогары 6miMfli устаз болган Нэби ЭбдорахманЬв, - 1954 жылгы коктемде менщ ешршде eлeyлi 03repic бодцы. Куйбьппев ауданыньщ орталыгындагы орта мектепте оку iciHiH мецгеруппа болып кызмет icTen ЖYpгeнмiн. Bip куш аудандык партия комитетшщ сол кездеп 6ipiHmi хатшысы Шэмкен Симанбаев шакырып жатыр деген хабар келдь Шугыл шакырудыц мэш неде екен? - деген сауалга жауап алганша асыктым. Алац кeцiл куйде аупарткомныц кабылдау бeлмeciнe йелдГм. Хатшы эйел менщ TypiMe карады да, асыкпай орнынан турып, инке Kipfli. Кепйкпей кайтьш оралды. Маган тагы 6ip карады. Мен алгашкьщан repi сабырлы калыпка Tycin-ак калганмын.

- KipiHi3, - дед\ ол.Шэкец ipi дeнeлi болганымен, кимылы ширак корщщ. Ол

орнынан турып, алдымнан шыгып карсы алды.0HriMeHi ауыл OMipiHeH бастады. Согыстыц суракы

жылдары жан бпкещц туралатып жiбepдi. Партия мен Уюметтщ ауыл шаруашылыгын дамытуга муршасы eHfli келе бастады. Тыц игеру жалгасатын болды. “Жас келсе icKe”, - деген халкымыз, мундай жаца icKe жастарды жумылдыруымыз кажет. Аудан жастарын баскаруга

106

астанамыз Алматыдагы зиялы ордадан жорары бш м алган езщщ лайыкты деп ойлап отырмын, - деген ойын айтты ол.

Сейтш, мен Куйбышев аудандык комсомол комитетшщ 6ipiHmi хатшысы болып сайландым. К^ызметке KipicKeH eKi апта впсшен Шемкен Симанбаев облыс оргалыгына барып, ауданга келетш алгашкы тыц игерушшер,щ карсы алуга тапсырма бердь

1954 жылгы акпанда Павлодар облыстык партия комитетшщ хатшысы Ыскаков, облыстык комсомол комитетшщ 6ipiHnii хатшысы Нуриден Кдбышев жэне облыс аудандарынан келген екшдер - бэр1м1з Павлодар каласыныц касындагы жетщ пп ауылдыц тем1ржол вокзалына келдш. Эр ауданныц екшдер1 ез аудандарына лайыкталган келушщермен кездесш , кабы лдап, аудандарына аттанды. Москва мен Алматы дан келген алгашкы тьщ жэне тыцайган жерд! игерушшерд1 карсы алып, мен де ауданыма келд1м. О дан кеш н ауданга Ленинград каласыныц, Тула, Тамбов облыстарыныц, Украинаныц, Мордовия, Марий АССР-ларыныц, Волга жагалауыныц жастар екшдер! келдь Сол жылдары кыс катты болды. Адамдарды орналастыру оцай болмады. Оларды жайгастыратын дайын уйлер ете аз едь Сондыктан, келген адам дар палаткаларда, жер жэне шым уйлерде турды. Ренщ пен тусшспеушшктер болды. BipaK, “Жылкы юсшескенше, адам сейлескенше” , - дегендей, тыцга келгендердщ басым Kenniiniri ем1рд1 тусшетш, ауыл -emupicme бешм адамдар болып шыкты. Эл1 ес1мде сол жылгы сэу1рде аудандык партия комитетшщ бюросы e n r i. Онда 21 адам трактор-eric дала бригадасыныц бригадир! болып бектлда. Олардыц 8-i тыц игеруге келген epiicri механизаторлар едь

107

Аудан орталыгыныц мацынан 6ip совхоз ашу жоспарланыпты. Шаруашылык орталыгыныц казыгын кату pociMi Ленинград каласыныц Жданов ауданынан келген тыц игерушшерге берщщ.

Осы шаруашылыктыц алгашкы директоры Захар Никифорович Вершанскийдщ HOMipi 6ipiHmi буйрыгыныц мэпш былай жазылган: “КССР Совхоздар министрлптнщ 1954 жылгы 29 казандагы N19 жэне Павлодар совхоздар тресшщ 1954 жылгы 22 карашадагы N 295 буйрыктарына сэйкес Жданов атындагы совхоздыц директорлыгы лауазымьша KipicTiM”.

Колы: 3. Н. Вершанский, 1954 жылгы 23 караша.Шаруашылыктыц эюмпплш аумагы “Ж ацабет”

колхозыныц жершщ 6ip 6aairi, Ленин, Куйбышев атындагы колхоздардыц жэне мемлекет коры жерлер1 есебшен куралды. Жаца совхоздыц аумагы 68200 гектар болды. Совхоз орталыгы бастапкыда уйгарылгандай, Краснокутск селосынан 22 шакырым жерге салынбай, аудан орталыгынан 6ip шакырым кашыктьщта EpTic езеншщ жагасына орналастыру белгшецщ. Атаулы шаруашылык тыцныц алгашкы жылында 26 500 гектар жер игерш, Отан коймасына 53 мыц пут астык тапсырып, келер жылга 4800 центнер тукым куйып алган.

Тыц игеру кез1ндег1 жастар - бугшп кенекез кариялар. Олар - Ka3ipri Tipi шeжipe. Солардьщ 6ipi - узак жылдар бойы ауыл шаруашылыгы, агарту жэне мэдени салаларында жeмicтi ецбек еткен зейнеткер Кайыржан Еалымов - жапан далада курылган жаца совхоздардыц курылуыныц басы-касында журген жан.

108

- Б1зден улкендер уш заманды бастан кеппрщк, - деупн ед1, - деп бастады сезш ол. Бурынгылардыц кергеш - рульпс, Ресей бодандыгы жэне бай мен кедейвд тецеспрген Кецес заманы. Ал Kasip де Патша устемдтн, Кецес бшпп мен тэуелс^з К^закстандагы нарьщ заманын керш отыргандар бар. Ал менщ ез1м ею заманга кызмет eTinniH. Осыган Караганда 6ip гасыр етуге таянганда когамдык катьшастыц езгеруз зацдылык кубылыс па деп ойга калады екенсщ.

Киындыгы мен кырсыгы аз болган жок деп журсек те, тыц жэне тыцайган жерд1 игеру менщ замандастырымды жн'ерлецщрш, жаца eMip жасауга кулшындыра Tycii деп ойлаймын.

... 1954 жылы мен “Аккел” совхозыныц сол кездеп алтыншы фермасы “Шубаркулын” деген елд[ мекеншде бастауыш мектептщ MeHrepyniici болып кызмет 1степ жургенмш. Желтоксан айыныц калыц карлы, сакылдаган сары аязды 6ip куш ферманыц конторына 6ip “бобик” келш токтады. Ол кезде мундай кел1к кары калыц б1здщ ауылга мулде келмейтш. Bi3 epiKci3 тацкалдык. Автокел1ктен бес Kici TycTi. Б1здщ тацырканган жуз1м1зд1 байкаган казак жптп, жылы жуз бщщрш, конторга карай бурылды. 1шке юрген соц, жен сурастык. ¥зын бойлы, москалдау азамат: “СНздер елге ел косылса кут!” - дейдо екенс1здер. Ауылдарыцыздыц жанынан жаца совхоз ашылады. Мен - сол шаруашылыктыц директорымын, аты-жешм Воронцов. Ал мына юсшщ (езшщ оц жагында турган казакка бурыльш) атьШшю Кдйыржан Жакин шаруашылык парткомыныц хатшысы, оныц касында турган Орлов бас инженер, Прытков бас агроном, ал мына карындас Бронштейн прораб”, - деп касындагы эйел адамды таныстырды.

109

Каз1рпдей телефон байланысы жок, радио хабар бершмейтш, аудандык газеттщ озщ сирек окитын шалгай ауыл тургындары мундай хабардан мулде беймэл1м болатын. ¥ят та болса шын ойымызды айттьщ: “Bi3 мундай хабарды ест1ген жокпыз”. Воронцов КПСС Орталык Комитетшщ жолдамасын Kepcerri. Сейтш, жаца шаруашылык куру камы б1здщ коз алдымызда журш жатты. Олар б1здщ ауылда кыстады. К̂ ыс бойы банктен есепшот ашып, техникаларга сураныс берш, коктемп eric жумысына мурьшдарынан шаншылып, кызу дайындалды, дамылсыз жумыс ютедо. Совхоз орталыгыныц конысына “Бекбай” деген жерд1 белгшепп. Ауылдык кецестщ атауын Тула деп койыпты. бйткеш, тыц игеруге келетш адамдар Тула облысынан екен. “НПдертГ’ совхозы бурынгы “Баскамыс”колхозыныц (кешн ол “Аккол” совхозынын курамына бершген) жэне Казакстанныц 30 жылдыгы атындагы колхоздыц жер1 мен мемлекетпк жер корьшан курылды. (Ол Ka3ipri Кргалы округы). Жаца совхоздыц басшылары жазгытурым coyip айыныц 1шшде Тула облысынан келген 350 адамды карсы алып, палаткаларга орналастырып, тыцныц алганщы eric-дала жумыстарына Kipicin кетт1. Бул ауылга эскердеп мшдегп кызметш аткару мерз1м1 аякталган солдаттар да келдь Жастардьщ копшшп осы ауылда калды, кешнен уйлецщ. Олар оздерше баспана с алды. Курылыс материалдары тапшы болгандыктан, ауыл iprecimieri камысты шауып, оны буьш, уй кабыргаларын тургызды. Сонымен катар, дайын курастырма кабырга материалдары пайдаланылды.

Кайыржан Жакин кешн Куйбышев аудандык партия комитетшщ еюнпп хатшысы кызметше ауысар кезде 6ip

110

кездесш, ецпмелесш отырганда, мен оган: “Bi3 eMip сурущ ом1рдщ озшен уйренш отырмыз гой”, - дед1м.

Сонда Какац сабырлы жузш езгертпей, нурлана жымиды да: “Бул сезд1 сенен бурын американ классип Драйзер айтканын бшесщ бе, элде бастан кешкенщщ айтьш турсыц ба? - дед1. Драйзердщ бул созш Кайыржан Жакиннщ аузынан 6ipmini рет ecrin турсам, калайша оны тауысып окыдым деп айта аламын. “¥ялган тек турмас”, - дегендей, даналар да омйрден коргенш толгап айтатын шыгар”, - деппш.

Менщ сез1ме риза болган ол: “Американдык Драйзер жаратылысынан данышпан болганымен, ем1рдщ унгыл- шунгыльш сунгыла зерделемесе, дамуды тап басып айта алмайды, сен де теки тукымныц баласы боларсыц, ем1рден кергешщц булжытпай айтып бердщ, еркенщ occiH”, - дедь

Мен оган Драйзерда тольщ окуга уеде берд1м, кеипкпрмей ез уедемдц орындадым.

Жогары мэдениетп, парасатты, кец пешлд1 дала комиссары Кекецнш колдауымен совхозда коп тиражды газет шыгарылып жургеш онын элем едебиетш жетш бшушен екен гой деп ойладым пшмнен.

Кайыржан Жакин кешн Павлодар облыстык партия комитетшщ упт жене насихат бел1мшщ мецгерушюг болып ютеда., Тьщ игеру жылдары б1здщ ауданда алты совхоз курылды.

1954 жылгы наурызда Ленинград облысынын Волков ауданы Карл Маркс атындагы совхозынан 286 адам келетшдйстен обком бурынгы “Ецбекпй” колхозынын орнына ашылатын жаца совхозды Карл Маркс атына беруд1 уйгарган. Цоныстарынан аттанар алдында тынгерлер

111

Ленинград вокзалында еткен митингте топтьщ жетеюшс1 eTin койган Виктор Сафоновты ауданга келген соц, жаца совхоздыц eric-дала бригадасыныц бригадир! eTin кайта сайлады. Карл Маркс атындагы тыц шаруашылыгыныц казыгы осылай кагылды. Тыц игерушшер колхоздыц есю Kipnim уййерш кыстыц K03i кырауда жондеп, коныстанган. Сол жылы кар калыц туст! К^ыстыц каЬарлы аязы мен кальщ кардан аудан орталыгына жол катынасы киын болгандыктан, оларга “Ново-тройцк” совхозьшьщ ецбеккерлер1 кемектесш отырган. Алгашкыда олар жаца коныстанушыларга терт жылкыны енппге 6epinri. Ал, “Аккел” совхозыныц жу мысшылар ужымы 180 бузау жене 30 сиыр 6epin, енпп беру дестуршен калыс калмапты.

1954 жылы бурынгы “врткамаган” елд1 мекеншде “Новый свет” колхозы жершщ 6ip 6eniri мен мемлекетпк жер коры есебшен “Агрономия” тыц совхозы ашылды. Оныц туцгыш директоры М. Коротченко уйымдастыру шеберлнчмен ерекшеленд!. Озгелерге Караганда булар кур алакан болмады. Тыц игеруд1ц алгашкы жылыныц ез1нде агрономиялыктардыц колында ДТ-54 маркалы 54 шынжырлы трактор болды. Техниканы баптап устайтын мамандары бар шаруашылык ужымы алгашкы куннен бастап жогары енд1р1стж керсетк1штерге жетп. Тыц жене тыцайган жерд1 игерушшер арасында ауданда алгашкы болып М. Коротченко Ленин орденш иеленда. Тьщ игеруге келген жастар жаца eMip курды, ездер1 сол ем1рден енеге алды деп ойлаймын. @р1мдей жастар кайнаган ецбект1ц ортасында жур1п, курыштай шыцдалды. Осы шаруашыльщтьщ механизаторы Василий Сиренко “Казак ССР-ы Ауыл шаруашылыгына ецбеп с1цген кызметкер”

112

атагына ие болса, оныц epinTeci Леонид Мельцов “Курмет БелпсГ’ орденiMeH наградталып, Букшодактык Халык шаруашылыгы жепснктер1 кермесше eKi марте катысу дэрежесше жетп. Жас ж т т кезшде тракторист болып келген Н. Филипов кешн осы шаруашылыктын бас инженерлш кызметше есть Жас механизаторлардын 6ipi - Андрей Гооге Разумовка селолык кецесшщ терагасы лауазымьш жем1сп аткарып, зейнеткерлжке шыкты.

1954 жылы С теп езеншщ б1здщ аудан аумагынан отетш тусы игершмей жатты. Осы азеншц бойына “Краснокутск” совхозынын орталыгы салынды. Совхоз “Ново-тройцк” совхозы жершщ 6ip 6aniri мен мемлекетпк жер коры есебтен курылды. Шаруашылык орталыгында 6ip жыл imiHfle турмыска колайлы акшацкан шатырлы уйлер сальшды. Кец кошелерше агаштар отыргызылды. Эсем орталыкта шаруашылыктын элеумегпк, мэдени жэне турмыстьщ OHereci жайында тэж1рибе алмасатын аудандык кешпел1 семинар-кецестер епйзшепн. Мунда коп тиражды газет шыгарылды. Бул совхозга ширек гасырга жуык Владимир Кузмич Афанасенко басшылык жасады.

Ауданньщ бурынгы Ермак ауданымен шекаралас аумагы да игершмей жатты. Бул жерге 1954 жьшы “Приозерный” совхозынын ipre тасы каланды. Тузды келдер1 коб!рек ещрдщ епн мен мал ecipyre колайлы жер! аз емес едь Кешн бул шаруашылык 1963 жылы Ермак ауданыньщ курамына енпзщдь

* * *

Ауыл адамдары кымтала коймаган жагдайдан тез арылудьщ амалы тын жэне тынайган жерда игеру деп сезшдк Сондыктан, ауданньщ байыргы шаруашыльщтары муны

113

игшпскё балап, оган кулшына KipicTi. Мунда будан бурын 58 482 гектар eric аланы болса, осы алты совхоз курылган жылдары 126 500 гектар тын жэне тыцайган жер игершп, жоспар 113 пайызга орындалды. Ауыл шаруашылыгын дамытуга Ук1мет тарапынан комек берше бастады.1954 жылы аудан бойынша 273 трактор, 117 комбайн, 48 автокелак жэне кептеген жер эндеу техникалары алынды.

Ауданда 1956 жылы астьщ ©cipy мен оны мемлекетке тансырудыц жалпы квлем1 1953 жылмен салыстырганда 23 есе асып туст1. Ауданныц Жданов атындагы, Чкалов атындагы, Октябрьдщ 25 жылдыгы атындагы шаруашылыктары мемлекетке мол астык тапсыра алатын дэрежеге жетп. Сепз колхоз миллионер атанды. Сол жылы ауданга Казакстан Компартиясы Орталык Комитет! мен Казак ССР-ы Министрлер Кецесшщ Ауыспалы кызыл туы тапсырылды.

Тын жэне тынайган жерд! игеру ершбегеннщ ececi мол болатындыгын айгактады. Кэсштщ алуан rypiH менгеруге жетеледь Ел-журт болып жаца кэсшке уйрену дэстур! орныга бастады. Аудан орталыгындагы орта мектептщ сол кездеп директоры, ецбек жэне согыс ардагер! Ракымберл1 ©Мков мынадай окиганы еске алды:

“Мектепте ецбек сабагын ©тк1зу киын болды. Арнайы шеберхана класы жок болатын. Мугал1мдермен акылдасьш, мектеп жанынан шагын шаруашылык бригадасын уйымдастьфуга байлам жасадык.

Аудан ораталыгыныц ipreciHfleri Жданов атындагы совхоздыц директоры Иван Ганауэрге кедщм. Кабылдау б©лмес1ндеп хатшыга к1м екешмд1 айттым. Орнынан льш

114

eTin турып, жол берген сары кызга суйсшш те калдым. “Жолы болар ж1пттщ жецгес1 шыгар алдынан”, - деген осы болар деп ойлап коямын imiMHeH.

Директормен амандьщ-саульщтан соц, кщ1рмей келген жумысымды баяндадым.

- Кел1см-шарт жасауымыз керек. Тегш дуние жок, - дед1 ол.- Жобасын дайьшдап экелдш-, - дед1м мен де 1рюлмей.- Шаруашылык есепке жуйрпс екенЫздер, - деп коштай

жымиды.Шартты окып шьщты да, кол койды. Кел1с1м шарт

бойынша сокасымен eKi трактор, 6 ip комбайн алатын болдым. Ецбектен тускен пайданыц он бес пайызын совхозга аударуымыз кажет. Мектеп мугал1мдер1 мен жогары класс окушылары жу мыска кулшына K ip icT i.

Совхоздыц мамандарын ецбекакысын толеп, трактор мамандыгы бойынша сабак беруге шакырдык. Окуга жогары класс окушыларымен катар устаздар да катысты. Келес! жылы мектепт1ц ез механизаторлары болды. Кектемде совхоздан арендага алган жерд1 жыртып, eriH егем1з, кузде ешмш жинаймыз. Тапкан пайдамызды мектепке жумсадык. Мугал1мдер мен окушылардыц алгашкы табысы мектеппц жанынан салынган шеберхана болды. Одан epi тускен каржы оку курал-жабдыктарын алуга жумсалды. Куйбышев орта мектебшщ ужымы 6yriHri нарыкты алгашкы тьщ жене тыцайган жерд1 игеру жылында -бастаган еда”.

Тын жер туледь ауьш ажарланды. Кулазыган кула тузде елд1-мекендер орныкты. Эр отбасы шатырлы уй салып, imiHe дуниемен 6ipre жеке ютапхана ymiH к1тап ж и над ы. Петерлерде электр жарыгы орнатылды, радио сейлед!.

вркениеттч ем1рдщ не екеш бвдне бастады. Тэубэ, токшылыкка да жетйк-ау деген кун туда. Бул - шартараптан тьщ игеруге келген жаналыкка куштар жастардьщ жергшкп тургындармен ынтымагынын, вщрдх тулетуге талпынысы мен кажырлы ецбектершщ жемю1. Мундай саликалы icKe анталап келген жастарга Крцкыш Оспанов, Жолдасбек Мусин сиякты ауданньщ дария кеуде ага урпактары енеге керсетш, кол ушын берсе, Кайролла втегенов, Эшп Эбдщалыков, Кайыркеш Машырыков жэне Некеш Нургалиевтердей азаматтар киьш кыстауда курдастарымен 6ipre жуптарын жазбай тер тегш, енбек erri. С.В. Г олубев, Ю.Л. Шарапежников, И .Я. Липокуров, Ильина-Хероим сиякты жэне баска кептеген жас тын игерушшер эу бастан казактыц алгырлыгы мен дархандыгын танып, бауыр басты. Осы тыц ардагерлершщ балалары мен немерелер1 каз1р де ездершщ курдастарымен 6ipre ecin, 6iTe кайнасып, коян- колтык ецбек етш, ага урпак дэстурш жалгастырып, тамыры терецге жайылган достык касиетшен нэр алып келедь

1951-1952 жылдары ауданньщ оку-агарту саласында бурын-соцды болмаган серпш басталды. Бурынгы Кржамжар ауылындагы орта мектеп Краснокутск селосына Komipmin, Куйбышев аудандык казак жэне орыс орта мектеб1 болып б1р1кт1ршдь Ауданда бул кезецде Алматы педагогикалык институтын бтрген, eMip бойы бшммен сусындауга 6epiK байламы бар Канафия Аскаровтыц устаздык кызмет1 кепке енеге бола бастаган едь Зац кызметкерлершщ арасында кукьщтьщ кызметтщ астарьш айкара ашьш керсетш, сараптап туацщре бшген аудандагы алгашкы жогары бшмд1 зацгер К^ыстаубай Тасжановтыц кызметше ага урпак ризалык сез1м бщщрген. Дуниетанудьщ

116

бастау булагы бйпмшц куд1ретш сезшген аудан кызметкерлер1 сырттан окып, орта дэрежел1 бшм алып, одан api мамандык алуга ынталы болды. Осы тустан бастап оку жасындагы балалар жаппай окуга тартылды. Аудан орталыгында жепм балаларга арналган интернат атпыттды BipaK, ол кезде ауданда жаца улгщеп мектептер жок болатьга.

Мектеп бтрген балаларын Алматы, Караганды, Семей, Омбы жэне Томск сиякты калалардагы жогары оку орындарына Tycipin, куанышка жеткен отбасылар катары кобейдь Аудан жастарыныц жогары 6iniM алуга кош бастаушы болган бурынгы “Лениншш” колхозыныц туррыны Дшше Омаров ед1. Ол 1951 жылы Алматы мемлекетпк тау-кен институтына тускен. Оны абыройлы аяктап, Караганды кеншшерг арасында 6uiiMi танылып, курмет пен беделге жеткен. Сол 1951 жылы Жакия Эбщденов Алматы каласындагы мемлекетпк зоотехникалык-мал дэр1герл1к институтына Tycin, 1957 жылы Коминтерн атьшдагы совхозда туцгьпы жогары бшмд1 бас мал flepirepi болып кызмет ютедь “ЕшбасТуз” совхозыныц тумасы Эбд1кэр1м Кадыров - Алматы медициналык институтына1951 жылы Tycin, оны 1956 жылы 6iripin, Куйбышев ауданыныц орталыгындары ауруханага дарйгер, кешн бас дар!гер больш кызмет еткен туцгыш жогары бипмдо маман. Ол аудан орталыгында он бес жыл бойы онегел1 кызмет корсетп. 1951 жылы Ново-тройцк орта мектебш 6iTipreH Тасболат Хасенулы Шаяхметов Абай атындагы Алматы мемлекетпк педагогикалык институтына Tycin, OMip бойы устаз болып келедь Кдшыр орта мектебш кумю медальмен 6iTipreH Кдбиден Фатколлаулы Загупаров 1957 жылы Абай

117

атындагы Алматы мемлекетпк педагогикалык институтын бтрген соц, туган ауданьша оралып, ецбек жольш аудандык оку бол1мшщ инспекторы кызметшен бастады. Ал1952 жылы Куйбышев ауданыныц орталыгындагы орта мектешл 6iTipreH Олжабай Жармакин, Жукен Мэрденов Алматы каласындагы мемлекетпк педагогикалык шет тщцер институтына, Кайыржан Хасенов Абай атындагы Алматы мемлекетпк педагогикалык институтына, Гулжамал (Унпп) Мукашева Алматы каласындагы мемлекетпк медицина институтына, Мурат К,абдырахманов Алматы каласьгадагы мемлекетпк зоотехникалык-мал дэр1герлш институтына, Самат Эбд1рахманов, Сталин атындагы орта мектёпт! б тр ген Кусайын Омаров Алматы мемлекетпк ауыл шаруашылыгы институтына тусп. Осындай абзал азаматтар жогары бипм жорыгьша бастау болды. “внегеаз осу жок”, * деген осы. Будан кешн эр ауылдан жогары оку орнына тусушшер KepyeHi басталды.

Жеткешм1зд1 сараптамау табиги дамуга кесел екенш ©Mip талай керсеткешмен, “Мэуел1 агаш майыскак”, - деген халкымыздыц дана сёзшщ мэнш таразылауга мурша бершмедь Kepicmnie, тоталитаризм буратанахальщтардьщ табиги дамуына шщер салды. Тыц жэне тыцайган жерда игеру басталысымен Казакстанда улттьщ казына бодырады. Казак тшнде бшм мен тэрбие беретш мектептер жаппай жабыла бастады. Жаца коныстанушылардыц саны казактардыц санынан асып тусп. Республикадагы ресми кызметп, ic кагаздарды тек кана орыс тшнде журпзу кажетип туды. Республика бойынша Абай атындагы Алматы мемлекетпк педагогикалык институында, С.М. Киров атындагы Казак мемлекетпк университепнде, КаРа1?анды

118

жэне Семей педагогикальщ институттарында гана казакща факультеттер сакталды. Ал ауыл шаруашылыгы мен техникалык жогары оку орындарыньщ 6opi орыс тшнде окытылды. Сондыктан, балалардыц басым копшшп орыс тшшде окып, жогары билм алды. Аудан шаруашыльщтарына келген мамандардыц 6opi орыс тшд1 болгандъщтан, ата- аналар балаларын орыс кластарына 6epin, казак; мектептер1 б1ртшдеп жабылды. Ауыл адамдары балаларыньщ орыс тшгаде ок;ып, 6miM алуын, тш ш щ орысша шыгуын кызыктады, бакыттьщ кушагына орандык деп санады. Батые мэдениетше бетбурыс, мше, осылай туды. Ал шыгыс мэдениет! умытыла бастады. Улттык санамыз бейсар куйге туст1. Бул достур Кдзакстанныц тэуелаздк алган он жылы iniinzje гана б1ртшдеп сейшш, таза улттык санамызды салмактауга оекшдок.

Eric колемш улгайту аркылы мол астык алу машыкка айналды. Соньщ салдарынан тын жане тынайган жерд1 жосьщсыз игеруге жол берщщ. Op6ip елд1 мекеннщ ipreciHe дешн жер жыртьшып, мал жайьшымы азайды. Шаруа малы 1ргедеп шскен егшге Tycin, жайылып журсе, оларды совхоз басшылары устап алып каматып, иелерш айып телеуге мэжбур erri. Шаруа мен совхоз басшылары арасында алауыздыктуды. Муны еспген Н. С. Хрущев ещц жеке аула иелершщ колындагы малга щек койды. Эр отбасыньщ ауласындагы 6ip сиыр, кулынымен 6ip жылкы жане торт- бес кой-ешюден артьщ малды Yюметке тапсыруды талап erri. Халык арасьшда “Маленков берген байталды, Хрущев келш кайта алды”, - деген канатты сез осындай кысымшылыктан туды. BipaK, шаруаньщ еркендеуше

119

панасы жок мундай орынсыз талапты орындау барысында жергшжи басшылар букара муктаждыгына орай эрекет жасады.

EricTiicri дамылсыз жыртып, тырмалаудан жер эрозиясы пайда болды. Жер аумагыныц жартысына жуыгы шолейтп “Ново-тройцк”, “Агрономия”, “Коминтерн” жэне Карл Маркс атындагы совхоздардыц ericiH кум Konii тепстедь Атаулы шаруашылыктардыц кешелершде кум бораны сокты. Кум квпп Kopnii аудандардьщ аумактарьша жету Kayini тецщ. Енд1 бул кеселге карсы курестщ амалын 1здест1ру жорыгы басталды. Эрозияныц Kecipi баяндалган сараптамаларды аудан облыска, облыс республикага, ал республика Одакка 6ipHeuie марте женелтп. Халыктыц мацдай тер1мен келген токдпылыкка Kayin тощц. Акыры ауыл шаруашылыгы саласын жетж бшетш беделд1 мамандардыц ыкпалымен жер эрозиясьша карсы облыстык жумыс комиссиясы курылып, Одак басшылары алдында жарияланып, ic оцгарылды. EricriKri терец жыртып, оркеш- оркеш кум жалдарын топырактыц астьщгы кабатьша Tycipy аркылы бул кеселден кутылу icKe асырылды. Буган коп шыгын жумсалып, ор1стеген ауыл енд1р1с1нде ipKmic туды.

* * *

1955 жылгы 6 кыркуйектен 1956 жылгы 17 кацтарга дешн Куйбышев аудандык партия комитетшщ 6ipiHnii хатшы болып Александр Алексеевич Соболев сайланды.

А. А. Соболев Вятск губерниясы Уржум ye3i Хлебниковский болысыныц Кузьминск хуторында 1918 жылы туган. 1938 жылы Савальск ауыл шаруашылыгы техникумын, 1941 жылы Жданов атындагы Ленинград Эскери- инженерл1к училищес1н, 1955 жылы КПСС Орталык

120

Комитетшщ жанындагы Жогары партия мектебш бтрген.1943 жылы Ецбек Кызыл Ту ордешмен жэне медальдармен наградталган.

***1955 жылгы карашадан 1957 жылгы карашага дейш

Куйбьппев аудандык партия комитетшщ 6ipiHini хатшысы болып Сергей Ефремович Торбенко сайланды.

С. Е. Торбенко Сталин облысы Харцизск каласында 1912 жылы 8 казанда туган. 1932 жылы Одесса облысындагы Акмепнт зоотехникалык техникумын, 1954 жылы КПСС Орталык Комитетшщ жанындагы Жогары партия мектебш бтрген. 1943 жылы Кызыл Жулдыз, 1945 жылы екшпп дорежел1 Отан согысы, 1945 жылы Кызыл Ту, 1956 жылы Ецбек Кызыл Ту ордендер1мен жэне б1рнеше медальдармен наградталган.

Компартияныц жогарыдан теменге багынышты сатылас орталыктандырылган демократиясына амал тауып, каймыкпаган аудандык партия конференциясы делегаттарыныц басым к е п ш ш т аудандык партия комитетшщ 6ipiHini хатышысын сайлау барысында сауаттылык керсетш, журтшыльщ тшегше кайшы келген Сергей Торбенкога карсы дауыс берген. Оныц орнына кешшлш дауыспен сол жылдары аудандык аткару комитетшщ терагасы болган Махмет Кайырбайулы Кайырбаевты сайлаган.

121

врлеу

1957 жылгы 23 карашадан 1968 жылгы 26 кацтарга дешн осы ауданда партия комитетшщ 6ipiHuii хатшысы болып Кенес Одагыныц Батыры, Ленин, 6ipiHHii дережел! Отан согысы, Александар Невский, терт дуркш Ецбек Кызыл Ту, Октябрь революциясы ордендер1 мен 6ipHeine медальдардьщ nerepi Махмет Кдйырбаев енегел1 кызмет керсеткен.

МД. Кайырбаев Семей облысы Бескарагай ауданы Семиярск ауылында 1925 жьшгы 1 кацтарда туган. Семей мемлекетпк педагогикалык институтында оцыган,1960 жылы КПСС Орталык Комитетшщ жанындагы Жогары партия мектебш бтрген. VII, VIII, XIX, X шакырылган Кдзак ССР-ы Жогаргы Кецес1н1ц депутаты, 1960-1961,1966-1971, 1976-1981 жылдары Казакстан Компартиясы Орталык Комитетшщ мушеЫ болып сайланган.

Осы кезец аралыгында Одак бойынша облыстык; партия комитет! - ауыл шаруашылыгы обкомы жене енеркесш обкомы болып еюге белшген. Аудандык ауыл шаруашылыгы енд1р1ст1к баскармасы облыстык ауыл шаруашылыгы енд1рютж баскармасына есеп 6epin, енд1р1сп дамыту барысындагы кызмет1 бойынша оныц алдында тжелей жауапты болды. Маманныц ецщрютш кызметтеп алатын орны мен аткарган кызмепнщ аукымын айкындап, тулкшисп багасын беру аудандык ецщр1стш баскармасыныц кузырына бершдь Аудандык партия комитет аудандык ещцрютш баскармасыныц жанындагы партия комитет! болып, мэртебеа темендеген едь Партком партия мушелершщ emiipicTi еркендетуге байланысты жумыс ед1стерш насихаттаумен шектелген.

122

Махацныц баскару жуйесшдел кемелдйгш аудандык ауыл шаруашылыгы ещйрютк б1рлест1гшщ (бурынгы аудандык ауыл шаруашылыгы баскармасы) бастыгы Николай Феодрович Щербаков жаксы бшетш. Сондыктан, ол Маканнан асып кете алмады. Шаруашылыктын даму барысына Махан бастаган партия комитет! ретп бакылау, усыныстар жасап, елеул1 улес косьш отырды.Махмет Кдйырбаев 6ipimni хатшы больш кызмет аткарган он жылдан астам уакыттын iniinfle бес аудандык аткару комитетшщ торагасымен 6ipre ынтымакты ецбек еткен.

***1957 жылгы желтоксаннан 1959 жылгы наурызга дешн

Куйбышев аудандык аткару комитетшщ терагасы больш Григорий Андреевич Кравец сайланган.

Г. А. Кравец Чернигов облысы Ново-Босаховск ауданыныц Бригикцы селосында 1916 жылгы желтоксанда туган. Киев геология-барлау техникумьшда мамандык алган. 1954 жылы КПСС Ортальщ Комитетшщ жанындагы Жогары партия мектебш бтрген. 1957 жылы Ецбек Кызыл Ту орден1мен жэне б1рнеше медальдармен наградталган.

***1959 жылгы 7 наурыздан 1962 жылгы ceyipre дешн

Куйбышев аудандьщ аткару комитетшщ терагасы болып Владимир Евгеньевич Чайко сайланган.

В.Е. Чайко Павлодар облысы Куйбышев ауданы Новоалексеевка селосында 1923 жылгы 14 шщдеде туган. 1931 жылы Павлодар педагогикалык училшцесше Tycin, оны 1941 жылы бтрген. 1953 жылы Кдзакстан Компартиясы Орталык Комитетшщ жанындагы Жогары партия мектебш аякгайды. 1963 жене 1968 жылдары Казак ССР-ы Жогаргы Кецесшщ

123

депутаты болып сайланады, облыстыц 61рнеше аудандарында партия комитетшщ 6ipiHnii хатшысы, аудандык аткару комитетшщ терагасы больш кызмет етп. ¥зак жылдар бойы облыстык кесшодактар кецесшщ терагасы, облыстьщ партия комитетшщ бюро Mymeci болды. 1944 жылы Кызыл Жулдыз, 1945 жылы еюнпп дережел1 Отан согысы, 1957 жене 1971 жылдары Ецбек Кызыл Ту, 1980 жылы ХалЫктар достыгы ордендер1мен жене б1рнеше медальдармен наградталган.

***1962 жылгы 24 сеу1рден 1963 жылгы 26 кацтарга дейш

Куйбьппев аудандьщ аткару комитетшщ терагасы болып Алексей Иосифович Лобяк сайланган.

А.И. Лобяк Ворошилов облысы Марков ауданы Марков селосында 1932 жылы 3 тамызда туган. 1965 жылы Житомир Ауыл шаруашылыгы инсгитутьш, 1965 жылы КПСС Орталык Комитетшщ жаньшдагы Жогары партия мектебш бтрген. BipHeine медальдармен наградталган.

** *1963 жылгы кацтардан 1965 жылгы кацтарга дейш

Куйбьппев, 1964 жылы Краснокутск больш аталган аудандьщ аткару комитетшщ терагасы болып Акылбек Батауулы Омаров сайланган.

А.Б. Омаров Куйбышев ауданыныц Талдыкамыс (ceri3iHmi ауыл) ауылында 1922 жылы 1 тамызда туган.1953 жылы ею жылдык республикалык Жогары партия мектебш, 1959 жылы Абай атындагы Алматы мемлекетпк педагогикалык институтын бтрген. Байсалдылыгыныц, жогары парасатыныц жене Kici тани бшетш тума касиет1нщ аркасында Акылбек Батауулы жауапты кызметтерд1

124

абыройлы аткарып, замандастарыныц к;ад1рше беленген. Жемкгп ецбеп ушш 1957 жэне 1966 жылдары Ецбек Кызыл Ту, 1971 жылы “Курмет БелпЫ” ордендер1мен жене б1рнеше медальдармен наградгалган.

***1965 жылгы акпаннан 1977 жылгы кацтарга дешн

Краснокутск аудандык аткару комитетшщ терагасы болып Петр Федорович Храмов сайланган.

П.Ф. Храмов Пенза облысы Красное селосында 1924 жылы 29 маусымда туган. Ол 1942-1943 жылдары Селищенск авиациялык училищесшде окыган. 1957-1961 жылдары Алматы Жогары партия мектебш, Талгар ауыл шаруашылыгы техникумын сырттай окып 6iTipreH. Абыройлы ецбеп ушш ею рет “Курмет Benrici” (1957,1971 жылдары), ею рет Ецбек Кызыл Ту ордешмен (1967, 1974 жылдары) жэне б1рнеше медальдармен наградгалган.

- Махмет Кдйырбаев “Yin-ак нэрсе - адамныц касиетк ыстык кайрат, нурлы акыл, жьшы журек”, - деп Абай айткан касиет дарыган, ipi тулгалы адам, - дейд1 сол жылдардагы аудандык партия комитеп y r iT жэне насихат бeлiмiнiц мецгеруппЫ Кдбиден Фатколлаулы Загупаров.

Оньщ кадрларды ipiicren, орналастьфу тэжгрибес1 езгеге енеге еда. Махацныц KiciHi 6ip кергеннен танитын 3epeKTiri 6i3fli кайран калдыратын. Ол адамныц бойындагы адамгершшшн де, ем1рташ,1мьш да, жалпы сауаттьшыгын да сейлесш отьфып танып, оны кандай кызметке усынуга болатынын болжай коятын eдi.

Махацныц жогары кызметке усынган, немесе аудан келемшде жауапты кызметке койган адамдарынан орашалак кызметкер керген жокпыз, - дейда онымен 6ipre

125

кызмет icTereH азаматтар, - оньщ erctip козшен, адамды езше жакындатуга бешм келбетп жузшён адалдыгы мен Kicire жайлылыгы сезтетш.

Макац OHflipicTi орютетудщ амал-тэстдерш, мэшсш жетш 6uiin, енеркэсш орындарыньщ мумкшдштерш icKe коскан басшылыгымен ерекшелецщ. Ол турмыстьщ кызмет корсету мекемесш кешенд1 ёндорус децгешне котерш, курылыс жэне автоколш кэсшорындарыныц оцщрютш куаттарын тольщ пайдалану мэсёлёлерш 6ipimni кезекке койды. Кундёл1кт1 кызметшде осылардьщ жузеге асырылуына ерекше бакылау жасап, кемегш 6epin отырды.

Краснокутск аудандык HOMipi он eKiHnii автоколш кэсшорны, - дейд1 кесшорынныц алгашкы журпзуппс1, кейш оныц басшыларыныц 6ipi болган Иван Ильич Рева, -1956 жылгы 22 маусымда курылды. Кэсшорын ауданга Махмет Кдйырбаев 6ipiHnii хатшы болганнан кешн канат жайып, еркендей тусть Ол автобазаныц алгашкы директоры лауазымына Еюбастуз каласында автоколш кэсшорнында кызмет ет1п, бай тэж!рибе жинактаган маман Владимир Митрофанович Тараманы шакырды. Алгашкы жылдыц озшде кэсшорында 315 адам жу мыска кабылданды, оныц 260-ы журпзуии едь Алгашкы парк непзшен “Газ-51”, “Газ-93”, “ЭЙС-355”, “ЗИС-150” маркалы автоколштерден куралды. 1956-1957 жылгы кыс калыц карлы, кытымыр аязды жэне узак болуымен есте калды. Автоколштерге каз1рпдей жабык орындар болган жок. Сакылдаган сары аязда, ycKipiK боранда журпзушшер тацсэрщен келш, автокелш терш щ моторын, коллекторын еск1 кшм калдьщтарын орап, факел жасап, кыздырып от алдьфатьш.126

Журпзушшер жолга шыгар алдында Владимир Тарама парки аралап, олардьщ киген кшмдерш керш, жолга кажетп курал-жабдьщтардьщ бар-жогын тексерш алатын болтан.

Автокещкшщер ужымы аудан орталыгындагы курылыс материалдарын тасымалдаумен катар, ездерше де тургын уйлер салумен айналыскан. Аудан орталыгьшьщ оцтустпс шыгысындары туррызьшган сыны еш бузылмаран шатырлы уйлер сол жылы салынган. Журпзушшер ауданньщ барльщ шаруашылык саласьшда жук тасымалдаумен шектелмей, Костанай, Солтустж Казакстан, - Кекшетау облыстарында болып, астык жинау жумыстарын аткарран. Автобаза курылган ек1 жылдан с о н р ы жумыс корытындысы жасалганда, оныц 20 журпзупйс! “Казак ССР-ныц тацдаулы жург1зуш1с1” атагын алгандыры атап керсет1лген. 1957 жылдыц аярында автобаза парю жаца автокегнктермен т о л ы р ы п , жумысшыларыныц саны 400 адамнан асты. Владимир Митрофанович Тарама осы кесшорынга1963 ж ы л р ы наурыз айына дей!н басшылык жасады. Оныц адамгерщ тгш ен, нагыз eHflipic шеберл1г1нен, ецбеккорлырынан куат алган бас инженер Николай Козлов, бас экономист Александар Степанович Сергеев, кадрлар бел1м1н1Ц инспекторы Алексей Титович Абросимов, автокелш мамандары: Николай Васильевич Крамских, Фридрих Александрович Гейер, журпзушшер: Мухтар Магзумов, Александр Григорьевич Кулаков, Борис Иванович Шадрин, Николай Павлович Ларенюк, ¥лы Отан согысына катысушы Леонид Александрович Максименко, электршы Николай Иванович Шкондин, автоколонна бастыгы Андриян Николаевич Гирько енегел1 ецбек eTin, осы кес1порыннан зейнеткерл!кке шыкты.

127

Автокелж Mynienepi арасында Мухтар Магзумов Ленин, “Курмет Белис!” ордендерше, Александр Николаевич Холодов Енбек Кызыл Ту орденше, Николай Григорьевич Курилин “К¥Рмет БелпсГ орденше, ал Павел Терентьевич Венедиктов ушшнй дережел! Данк орденше ие болды.

Автобазаны Владимир Митрофанович Тарамадан кешн Анатолий Анатольевич Музейник, Сансызбай Садьщулы Садуакасов баскарды.

Махацнын жогары уйымдастырушылык кабшет1 шаруашылыктарды кайта куру барысьшда айкындала туст1.1957 жылы Караоба МТС-нщ курамындагы “Жаца уйым”, “Жаца шаруа”, “Новая жизнь”, “Победа” колхоздары жершершщ есебшен “Спартак” сут совхозы курылды. Оган басшыльщ жасауга партия кызметшде сыннан еткен адамдарды ip iK Tefli. Директорлыкка узак жылдар бойы шаруашылык саласында ецбек еткен Салахиден Бшэдовт1, партия комитетшщ хатшысына облыстык, аудандык партия комитеттер1нде сыналган теж1рибел1 саясаткер Хамит Келбаевты усынды.

Сол 1957 жьшы курамына “Спартак” совхозы жершщ 6ip бел1г1 мен бурынгы “Победа” колхозы жершщ жартысы 6epuiin, Октябрьд1ц 25 жылдыгы атындагы жаца совхоз курылды. Бул шаруашылык 1969 жылы Алматыдагы “ВАСХНИЛ-дщ” Ш ы ры с бел1мшес1 Казак шабындык- жайылым шаруашылыгьшьщ гылыми-зерттеу институтыньщ курамына енген Октябрьдщ 25 жылдыгы атындагы тэж1рибе шаруашылыгы болып кайта курылды. Республиканыц ауыл шаруашылыгы саласыныц дамуында езшдш улес1 болган бул шаруашылыкта Багустар Рамазанов (ол будан соц Павлодар облыстык аткару комитеп терагасыньщ орынбасары,

128

EpTic аудандык; партия комитетшщ 6ipiHini хатшысы, Павлодар ауданыныц эюм1 болган) жэне Жэбатай Мусин директор болды. Маркум Жэбатай Байсарыулы Мусиннщ жомарт журектг, шаруа адамына зор штипатты, шебер уйымдастырушылык жэне ауыл тынысын жастайынан санасына орныктырган, пешецесше бекшеж жумыс кабшеп бар жаркын бейнес! аудан тургындары мен облыс журппылыгьшыц зердесшде ani де сакталып келедг

Сол жылы Коминтерн атындагы, “Жаца талап” , “Лениншш” жэне “Шшйсп” колхоздарыныц жер1 ееебшен Коминтерн атындагы совхоз курылды. Оныц алгашкы директоры Дуйсен Нэсуханов, партком хатшысы Эшам Мухаметжанов болды.

1959 жылы ауданда 25687 адам турган.1962 жылы Карл Маркс атындагы совхоз бен EpTic

ауданыныц Казак ССР-ныц 10 жылдыгы атындагы совхоздыц жерлершщ ееебщец ет-сут ецщретш “Рассвет” совхозы (Ka3ipri Кржамжар ауылы) курылды. Оныц алгапщы директоры болып Мустафин тагайындалып, партия комитетшщ хатшысына Кайыржан Касенов сайланды. 1961 жылы аудандагы Ленин, Куйбьппев, Сталин атындагы уш колхоз таратьшып, олардыц жер1 Жданов, Чкалов жэне Карл Маркс атындагы совхоздарга бершген.

“0лецт1нщ суы май”, - деп, Асанкайгы бабамыз айткан ^лецт1 озенщ бойы да толык игер!лмей келе жаткан пгурайлы ©nip ед1. Тыц жэне тыцайган жерд1 игеруд1ц мацызы ескершш, 1961 жылы “0лецт1” совхозы курылды. Партия жэне шаруашылык салаларында кажырлы кызмет керсетш, 6miicri азамат болып танылган Сартай Кабьшов шаруашылыктыц алгашкы казыгын кагу мэртебесш иеленд1.

129

Осы шаруашылыкта ол он жылдан астам уакыт директор болды. Сол жылы “0лецп” совхозында 10000 гектар, ал, Краснокутск совхозында 6900 гектар тыц жер игерщщ.

1962 жылы Харьков совхозы курылды. Оган Чкалов жэне Жданов атындагы совхоздардыц ею бол1мшес1 берицц. 1961 жылы аудан шаруашылыктарыныц eric келем1 338737 гектарга жетп. Оныц 294920 гектарын дэщц жэне буршак дакылдар курады. Сол жылгы кургакшылык астыктан мол ошм алуды киындатты. Алайда, аудан дикандары барлык мумюндштерд1 пайдаланьш, ошмд1 ецбек ети. Соныц нэтижесшде мемлекетке 4501,9 мыц пут астык тапсырып, 1962 жылгы кектемп епске жоспарлаган молшерде тукым куйып алды.

1962 жылы 387431 гектар еН ст1ктен (оны ц 320200 гектары - дэнд1 дакылдар) жалпы колем1 274370 тонна астык жиналган. Эргектардан8,6центнерден он1м альшган. 1963 жылы аудандык ауыл шаруашылыгы баскармасыныц курамында 15 совхоз болды. Олардыц 9-ы - астык, калгандары ет-сут онд1ретш, ipi кара мал жэне кой ocipeTiH шаруашылыктар.

1967 жылы “Аккол” совхозында 28215 бас, “Еюбастуз” совхозында 17422 бас, “Спартак” совхозында 11082 бас, Чкалов атындагы шаруашылыкта 10761 бас, “влен п ” совхозында 10337 бас, Ново-тройцк совхозында 10156 бас кой ecipinreH.

Мал басын ocipy жер эрозиясына карсы куреспен катар журд1.1963 жыл аудан шаруашылыгы ушш аса Kayiirri жыл болгандыгы тургындар ес1нде. Осы жьшгы кургакшылык ж е т к т к п молшерде жем-шеп дайындауга мумюндш бермед1. Соныц салдарынан аудан шаруашьшыктары кыс

130

бойы республиканьщ астыкты ещрлершен сабан, шеп тасымалдауга межбур болды.

Ауданда курылган совхоздардын 1962 жылга дешнп ар жылдагы ©Hflipic керсетюштер1 мына кестеде керсеплген.

N Кур- Совхоздар атаулары Ф ер- I f f ic ' брги

в п д ф г с ж о с п ары . тонна

t acjb«K с ут ет r g ж уп

1 2 3 4 5 Ь 7 s 9

! 1930 Н ово-трои ц кий 4 2950 656.0 44.12 1931 Ч калов 5 ' 5 6610 1550.0 636.0 Х7.93 1955 А гроном ия 2 4 9050 1750.0 393 .04 1955 ИПлерт! 4 3 7410 490 ,0 43.55 1955 Ж дан ов | 5 9440 1400.0 4X1.0 34.86 1955 К раснокутск 4 2950 481 .0 67.27 1955 К. М аркс 3 t 71 (К) 393.0 ЗХ.58 1957 О к тяб рьдщ 25 ж ы ллы гы 3 29 1957 К ом интерн 3 4 200010 L 1957 С партак 3 - 5 6150 1750.0 519.0 55 .011 1962 Рассвет 3 4 6630 .1350.0 5 2 9 .Q . 50.112 1962 Х арьков 3 4 5320 1 S4X).0 702 .0Ж иы ны 40 ЬЬ 6 6110 9600 .0 528 .0 422 .0

Махмет К^йырбайулы “Баланьщ батан ашатьш устаз”, - деген кагиданы 6epiK устанган. Жергшкп партия комитеттер1 хатшыларьшьщ усыныстарьш колдап, Адам Мухаметжанов, Рахымберл1 Элнсов, Кджым Сыздьщов, Кднаш Нурымов, Нуриден Таппмов, Куантай Нуюшев, Кдбдыуаис Молдабаев, Иван Кошевой (кешн ол совхоз директоры, партком хатшысы, бас экономист болды), Барбаш Жушсов, Хамза Рамазанов сиякты уйымдастырушылык кабшеттер1 жогары мектеп директорларын бастауыш партия уйымдарыньщ жумысын ажарландыруга жумылдырган. Олар ездершщ устаздык жолдарында енеге болган “Оку iciHin уздцГ’ бeлгiciнiн йегерлерг К,. Аскаров, 3. Сарсенов, Г. KepiMOB, Ж. Садуакасов, Б. Эбд1рахманова, М. Аушахманов сиякты ардагерлер мен А. Шлыкова, Д. Асмус, А. Скородумов,

131

М. Кабылова, О. Баканова, Т. Ркашев, Э. Боранбаев, К- Жунюова, Ы.А. Байсаринова (кешн ол Ы. Алтынсарин атындагы медальмен наградталган) сиякты педагогика саласындагы майталман устаздардыц тэж1рибелерше суйенш, оку жэне тэрбие жумыстарын ©Mip талабына сай журпзумен 6ipre, ауыл т!рлшн тулетш, тургындардын ынтымакты ецбек етуше елеул1 улес косуга колкабыс жасады. 1963 жылы ауданда 63 мектеп жумыс icren, онда 7925 бала бшм алган.

Ол ата-ана, мектеп жэне мэдени орынды - тэрбиенщ уш Teriri деп санаган. Тэрбиешшерд1 осы уш тетиегщ узшсЫз кызметш сактауга мшдеттеген.

1963 жылы ауданныц барлык совхоз орталыктарында клуб уйлер1 пайдалануга бер1лд1. “Аккол” совхозыныц орталыгында 300 орындык жаца улидеп Мэдениет уй! салынды. Аудан бойынша барлыгы 27 клубта мэдени шаралар етк1зш in, 18 ютапхана, 28 кинокондыргы (оныц 8-i мемлекеток, 20-сы кэс1подактык) копщш1кке кызмет корсето.

1968 жьшгы 26 кацтардан 1976 жьшгы желтоксанга дешн Краснокутск аудандык партия комитетшщ 6ipiHiui хатшысы болып Сату Мухаметжанулы Баймукамбетов кызмет icTefli.

С.М. Баймукамбетов Павлодар каласында 1924 жьшы туган. 1948 жылы Павлодар педагогикалык училищесш,1960 жылы Талгар ауьш шаруашылгы техникумын бтрген.1960 жьшы Кдзакстан Компартиясы Орталык Комитетшщ жаньшдагы Алматы Жогары партия мектеб1н аяктаган.1944 жылы Кызыл Жулдыз, 1944 жылы упйнпп дэрежел1 Дацк, 1966 жылы “Курмет Белпс1”, 1971,1973 жылдары Ецбек Кызыл Ту ордендер1мен наградталган. Ол озшщ кызмет жолын былайша еске алады:132

. Алматы Жогары партия мектебш бтргеннен кешн Павлодар каласыныц жанындагы Ленин кентше келд1м. Мунда менщ отбасым туратын. Обком Ермак аудандьщ партия комитетше бел1м Menrepyuiici кызметше баруды уеынды. 1960 жыл болатын, б1зге ойда-жокта Махмет Кайырбаев келдь Ол меш 03i бас кар ып журген ауданга партия комитетшщ екшып хатшылыгы кызметше шакырды. Бул жоншде ол Павлодар облыстык партия комитетшщ 6ipimni хатшысы Семен Дмитриевич Елагинмен кел1скенш айтгы.

Алматы Жогары партия мектебше тускенше мен Ермак аудандык аткару комитет! терагасьшьщ орьшбасары болган ед1м. Ол кезде Махмет К^йырбаев - осы ауданда партия комитепнщ 6ipimni хатшысы. Сейтш, Краснокутск ауданына усынылган кызметке келдам.

Аудан экономикальщ жагынан мыгым емес ед1. Кейб1р елд1 мекендердеп ауыз суыныц тапшылыгы жагдайды киьшдата туста. Кей жылдары мал eniMi кеп болды. Тыц игеруде ж1берщген ерескел кателщтщ садцарынан пайда болган эрозия епн шаруашылыгына улкен зиян келпрдь Топырактыц ycTiHri кабатыныц табиги калпы бузылды. Механизаторлар аз болды. Астык жинау жумысына адамдар букш Одактан жиналды.

Ауданда кой шаруашылыгы согыстан кешн экелшген биязы жуцщ кой ecipy непзщдё дамытылды. Heri3ri мал азыгы - кыр жэне елке шабындыгынан алынды. Жугер1, кепжыдцьщ шеп, кебшесе житняк егщщ.

Тыц игеру кёзшде аудандагы колхоздардыц 6epi совхоздарга айналдырылды. Ауыл адамдары кажырлы ецбек етп. Ецбек акыларына алган ешмдерш кшм-кешекке

133

Краснокутск аудандык; партия комитетшщ 6ipiHuii хатшысы, Кецес Одагыныц Батыры М.К- К,айырбаев Краснокутск орта мектеб1 окуигыларыныц ортасында.

М.К,. К,айырбаев жэне П. Ф. Храмов Магаз длиевке награда тапсырып тур.

Аудан устаздары кездеспй.

134

жэне турмыстык тауарларга айырбастап журетш колхозшылар колдарына акша устайтын болды. Жаца мамандьщтар игеруге талаптанды.

Махмет Кдйырбайулы Кдйырбаевтыц реепубикада рана емес букш Одакта бедел1 жогары болды. Ол б1рнеше рет Казак ССР-ы Жогаргы Кецесшщ депутаты, Кдзакстан Компартиясы Орталык Комитетшщ Mynieci болып сайланды. Ауданныц оркендеу жолында ол езшщ барлык кабшетш жумсады. Оньщ oMipi мен кызмет жолы - маган да енеге. Махац Kici танитын, окиганы баяндауы, тужырымы тыцдап отырган адамга ак кагазга жазып бергендей айшьщты едь Жауапты жумыстарды тапсыру эдкп аркылы адамды He6ip киын сындардан етюзш, курдел1 тушндерД1 байыптауга бешмдейтш.

Маган 1961 жылы Акмола каласындагы тыц игерушщердщ жиналысына катысу мумк1нд1г1 туды. Жиналысты Совет Одагы Коммуниста партиясы Ортальщ Комитетш1ц 6ipiHnii хатшысы Никита Сергеевич Хрущев журпздь Ол терт сагаттык баяндама жасады. Осы жиналыстыц президиумында оньщ кызы мен куйеу баласы Лысенко Трофим Денисович отырды. Н.С. Хрущев баяндамасында Вильямстщ топырактьщ табиги курылымын калпьша келт1ретщ eric алацьшда шеп егу жуйесш сынга алды. Генетика тур алы шмщ жокка шыгарып, академик Лысенконыц теж1рибесш насихаттады. BipaK кеШнг1 жылдары муньщ 6dpi дал ад а калды.

1961 жылдыц орта шешнде республикада дайындау I жуйес1 калпына келт1р1ле бастады. Аудандарда ауыл

шаруашылыгы ешмдерш сатып алу женшде инспекциялар ашылды. Кызметтщ жауапкерщ1л1гш арттырып, жаца

135

курылымды ныгайту максатында оньщ басшылыгына аудандьщ партия комитеттершщ eKiHnii хатшылары яибершдь Ceri3 айга жуык аудандык; бас инспектор кызмет1нде журд1м.

1962 жылгы сэу1рде меш обкомга шакырды. Кезекпй нускаушы облыстык партия комитетшщ 6ipiHnii хатшысы Иван Гаврилович Слажневтщ кабинетше алып келдь Мунда обком бюросыньщ барлык мушелер1 отыр екен. Меш сол кездеп Лозов аудандык аткару комитетшщ торагалык кызметше усынды. К|ас кагым сатте кел1с1м беретш1мд1, немесе бермейпшмд1 айтуды сурады. 0з болашагынды езщ ойлау керек. Эр заманда солай. Сейтш, мен Лозов аудандык аткару комитетшщ терагасы болып сайландым. Сол жолы обкомдагы кабылдауда 6ipre болган Эубеюр Ыбыраев К,ашыр аудандык партия комитетшщ 6ipiHini хатшысы больш сайланды.

1963 жылгы кантарда меш EpTic ауданына ж1берд1. Бул астыкты ауданда мен партком хатшысыньщ орынбасары, одан кешн аудандык партия комитетшщ екшпй хатшысы жене аз уакыт аудандык аткару комитетшщ терагасы болдым. Мундагы аукымды жумыстарды eHcepin, кеиби шыцдалып, ауыл шаруашьшыгы саласын дамытудыц жан- жакты едютерш уйренщм.

1968 жылгы кантарда тагы да баска жумыска ауыстым. Бул былай болды. Тунде уйге Махмет Кайырбайулы телефон сокты. 03i облыстык партия комитетшщ еюнпп хатшылыгына сайланатыньш айтты. (Ол кезде жогары уйым усынса болды, сайлаудан ететшщ аньщ болатьш). Маган езшщ бурынгы орны Краснокутук аудандык партия комитетшщ 6ipiHini хатшылыгына кел1ам 6epyiMfli етшдь

136

Мен денсаулыгым ете жауапты кызметке жарамайтынын тшге тиек етш ед1м, сещцре алмадым. Ертецшде онын кабылдауында болдым. Ол меш кещцрд1, денсаулыгымды жаксарту ушш емделуге кемек жасауга ыкыласты екенш

1968 жылры 26 кантарда Краснокутск аудандык партия комитетшщ конференцияеы отт1. Оран облыстык партия комитетшщ екшпп хатшысы Махмет Кайырбаев катысты. Краснокутск аудандык партия комитетшщ екшпп хатшысы Мария Ивановна Дижечко баяндама жасады. Осы конференцияда мен Краснокутск аудандык партия комитетшщ 6ipiHini хатшысы больш сайландым.

КелеЫ куш, 27 кантарда, EpTic аудандык партия комитетшщ конференцияеы етп. Оган делегат ретшде катыстым. Конференция ашылганга дейш EpTic аудандык аткару комитетшщ сессиясы етп. Онда Уакап Бекулы Сыздыков аудандык аткару комитетшщ терагасы болып сайланды.

Ею аптадан кешн Краснокутск ауданына келш, шаруашылыктармен танысуды бастадым. Отбасымды Kemipin екелгенше сол кездеп аудандьщ аткару комитетшщ орынбасары Кецесбай Бейсеновтыц ушнде уакытша турдым.

Аз уакыттьщ ппшде ауданньщ барлык шаруашылыктарын аралап, кызметкерлер1мен танысып шыктым. “0лец п ” совхозыныц директоры Сартай Кабыловты бурыннан бшетшмш. Совхоз курылган жылы мен аудандьщ партия комитетшщ екшпп хатшысы ретшде совхозды куру комиссиясыныц терагасы болганмын. Жаца совхоз директоры Сартай Кабылов пен партком хатшысы

137

Кабылбек Жуматаев ушеум1з алакелецкеден салт атка MiHin, жер Kepin, болашак совхоздыц орнын ©лецп езенщщ жагасындагы “Тай” деп аталатын жерге белгшеген едпс. Ол туралы бкздщ жерлесщаз, б е л г т акын 1^абдыкар1м Ыдырысов “К̂ азак эдебиетГ газетшдё жазган да болатьш.

Сартай К^абылов осы шаруашыльщты он жылдан астам уакыт баскарды. Оныц дамуына коп куш-жнер жумсады. Совхоз орталыгында элеуметпк-мэдени орындар жумыс

Жыл сайын астьщтан мол ешм алынды. К^атарынан б1рнеше жьш совхоз Kipic алды.

Жетшсшпп жылдардыц орта шеншде “Спартак” совхозынын директоры Салахиден Бшэлов кайтыс болганнан кешн, ол осы шаруашылыкка директорльщка суранды. Оныц тшегш орындадым. Сартай (маркум) кешн осы шаруашыльщта ауылдык Кецестщ терагасы болып, зейнеткерлшке шьщты.

“Аккел” совхозы ауданньщ ец ipi кой шаруашылыгы едь Онда Хамит Мусаулы Мусин (маркум) директор болды. Хамац партия жэне шаруашылык басшылыгында узак жылдар кызмет аткарып, уйымдастырушылык жу мыста бай тэж!рибе жинактаган, саясаткер, кесемсездщ ine6epi болатын. Табан астында тапкырлыгымен танылып, ужымга, журген ортасына курмет пен сыйга беленген азамат едь

Астьщ жене мал еаруде yHeMi мол TyciM берш отырган ipi шаруашылыктын 6ipi - “Еюбастуз” совхозы болатын. Оны партия мен шаруашылык баскарудыц кыр-сырын жан- жакты бшетш, ce3iHe ici сай, киыннан кисын табатын парасатты, epi етюр азамат Бекен Супеков (маркум) баскарды. Ауданныц барлык директорлары сол шакта кажырлы кызметтщ ешпес енегесш KepceTTi дер efliM. Тыц

138

игерудщ алгашкы кундершен “Краснокутск” совхозыньщ ipre тасын калаган Владимир Кузьмич Афанасенко да, узак жылдар бойы аудандагы ен ipi Чкалов атындагы совхозды баскарган Женмхан Шарапиденов те, Жданов атындагы совхоздын директоры Иван Абрамович Ганауэр де, “Рассвет” совхозыныц директоры Ризат Эбд1рахманов та, катарынан он бес жылдан астам уакыт “Ново-тройцк” совхозында директор болган Жака Нургазин де, Октябрьдщ 25 жылдыгы атындагы тэж1рйбе шаруашылыгыныц директоры Багустар Рамазанов та нагыз ©Hsipic командирлер!, кад1рл1 телшгерлер атанды. “Ново-тройцк” совхозында бас зоотехник болган Муса Кусайыновтыц табандылыгы мен ецбёксуйгйптп, (Шош осында Кдзактыц акбас ipi кара малый ecipyre улкен демеу болды. Олар ocipreH асыл тукымды мал басы облыстыц баска шаруашылыктарына сатылды. Соныц нэтижесшде шаруашылык жыл сайьш Kipic алып отырды.

1972 жылгы наурызда Уюметтщ шеш1м1мен жаца “Еюбастуз” ауданы ашылды. Оныц курамына Краснокутск ауданыныц “Аккел”, -‘Еюбастуз”, “Олецп” сиякты ец ipi шаруашылыктары берщщ. Еюбастуз ауданында ecipbireH астык пен мал басыныц жартысына жуыгы осы уш шару ашылыктыц улесшде болды.

Кунделш п агымдагы партиялык-уйымдастыру жумыстарынан баска аупартком бюроларында, пленум мэжшстершде, конференциялары мен жиналыстарында максатты саяси жане шаруашылык мэселелер! шешшетш. Осындай жагдайда партия органдарыныц басшылары аппарат кызметкерлершщ комегше суйенедь Краснокутск аудандык партия комитетшщ аппарат кызметкерлер1

139

биимдо, уйымдастыру жумыстарында бай теж1рибе жинактаган, кепппл1ктщ ойын табатын, кабш егп адамдардан ipiKT^m. Олардьщ 6epi шаруашылыкты журпзу мен саяси жумыстардыц жауапты да киын тустарын орындау барысындагы ©Mip сынынан муд1рмей ©rri. Аудан актившщ б1ркатар мушелер1 жогары орындарга шакырылып, жауапты кызметтерге кабылданды. Мэселен, “ШщертГ5 совхозынын бас экономис1 Ораз Кулыбекулы Балташев Еюбастуз аудандык; бас мемлекетпк инспекторы болып тагайындалды. Краснокутск аудандык комсомол комитетшщ 6ipiHini хатшысы Владимир Маркович Задорожный (2001 жылы маркум болды) осы ауданныц комсомол уйымын баскаруга, Краснокутск аудандык газетшщ кызметкер1 Ризабек Эдуов та кешн Еюбастуз аудандык комсомол комитетшщ 6ipiHnii хатшылыгына ауысты. Краснокутск аудандык партия комитетшщ екшпп хатышысы болган Москваныц К.А. Тимирязев атьшдагы Ауыл шаруашылыгы академиясын бтрген, саяси кызметте шыцдалган Элжан Орымбайулы Орымбаев осы ауданньщ аткару комитетшщ терагасы больш сайланды. Оньщ орнына еюшш хатшылыкка “Агрономия” совхозыныц партком хатшысы, аудандьщ партия комитетшщ бюро Mynieci Мурат Касенов шакырылды. Кешн бул кызметке Краснокутск аудандык партия комитетшщ бел1м Menreyinici Эл1бек Сыздьщов сайланды.

Аудандьщ партия комитетшщ уйымдастыру бел1мш кас кагымда кецшге конымды шепйм жасау кабшет1мен танылган Бшел Эбуулы Эбуов (кешн ол облыстык партия комитетшщ нускаушысы, Железинка аудандык партия комитетшщ еюнпп хатшысы болды) баскарды.

140

Краснокутск ауданыньщ басшылары: солдан оцга царай: С.Н. Жанарбаев, X. Мусенов, М. Мущашева, Д. Уэлиев, М. К,асенов,С.М. Баймщамбетов, П. Ф. Храмов, 3. К,. К,осымбаев, К. Бейсенов.

Аудандык, партия ак/nuei мектебш б'шйруш 'ыер. (1972 ж.)

141

1972 жылгы аудандъщ партия KOMumemi аппаратътыц щзметкерлеру. солдан оцга царай 6ipinud цатардагылар - Б. Бтэлова, С. Алшынбаев, Ш. Башаров, В. Грицун. Солдан оцга царай emmui цатардагылар -

К,аптайыров, Т. Магзумов, М. Масацбаев, В. Фоменко, У. Кусайынов, А. Осипов. Ж. Бижанов.

Облыстык, партия комитетшщ ектип хатшысы М.К,- Койырбаев ауданга ауыспалы ту тапсырып тур (ортада аудандык, партия комитетшщ ектий хатшысы М.И. Дижечко).

142

Жалпы бел!мд1 эр жылдарда баскарган Сейфолла Алшынбаев, Василий Максимович Грицун кужаттардыц мерз1мшде icKe асырылуы жолында тиянактылык, epi сауатгылык керсегп.

Казак жэне орыс ттлдерш жетш бшетш, копшшк арасында бедел1 зор, бшмда азамат Кабиден Фатколлаулы Загупаров аудандык партия комитетшщ упт жэне насихат бел1мшщ Menrepyniici болды. Кешн ол Москвадагы Ломоносов атындагы университетгщ аспирантурасына окуга тусп. Оньщ орнына осы бел1мнщ нускаушысы, жацашылдыгымен ауданга б е л г т бола бастаган Борис Эбдшмежитулы Куатовты койдьщ. Bip жыл отпей, ол Павлодар облыстык партия комитетшщ лекторлар тобына кызметке шакырылды.

Бул кызметке Семей облыстык партия комитетшде жауапты кызметте 1стеген, 6miMi мен тэж1рйбее1 толыскан Совет Эм1рханулы Эм1рхановты тагайындадьщ.

Аудандьщ ауыл шаруашылыгы баскармасьш бшпсп маман Николай Федорович Щербаков баскарды. Николай Федорович уйымдастырушылык каб1лет1мен аудан тургындарыньщ курмепне беленда. Кейш оны да облыстык ауыл шаруашылыгы баскармасына жауапты кызметке кабылдады. Бул орынга Коминтерн атындагы совхоздыц директоры Зекен Косымбайулы Косымбаев тагайындалды.

Табигат сабырльщ пен парасат берген, артына кептеген | hriniK калдьфган Петр Федорович Храмов (маркум) узак

жйлдар бойы аудандьщ аткару комитетшщ тэрагасы больш, зейнеткерлшке шыкты. Оньщ орньша терага болып Зекен Кдбиденулы Крсымбаев сайланды. ¥зак жылдар бойы партия жэне шаруашылык кызметгерш аткарьш, сыннан еткен Зекен Кабиденулы одан кейш бурьшгы Ермак аудандык аткару комитетшщ терагасы больш журш, курметп демалыска шыкты. Маркум болды.

143

Мен Баянауыл аудандык; аткару комитетшщ терагасы, Шарбакты аудандык партия комитетшщ 6 ip iH m i хатшысы жэне облыстык партия комитетшщ хатшысы болган Александр Феодорович Симоннын кызмет сатысында жогары ерлёуше улеЫм бар деп ойлаймын. Краснокутск совхозынын бас агрономы болган к е з ш д е оган саяси тапсырмалар 6epin, OMip сынынан етуше себешш болдым.

“Ecip барда ед щ д а тап”, - деген казактыц даналыгьш к е ц ш щ е куйган болуы керек (казакша жаксы бшетш) облыстык партия комитетшщ хатшысы болып журген кезшде, Компартия тарар алдында ез Отаны Германияга кеткен болатъш.

Ауданда 6ipiHini хатшы болган туста Туяк Агымбетов, Хамидолла Мусенов сиякты бтм д1 прокурорлармен ынтымакты кызмет аткарылды. Туяк Агымбетов республикада 6ipiHini катарда болып Ленин ордешмен наградталды. Аудандык соттыц терагалары жас маман К а̂йрат Эубеюров (ауырып, мезгшЫз ажалга ушырады), Уалихан Кеменов тура биде туган жок дейтшдей едщщпмен танылды. Олардан бурын, 1963 жылдары аудандык сотгьщ терагасы ел-журты кад1рлеген абзал азамат Бакбай Еспаев болыпты. Ауданньщ iniKi icTep бел1мш парасатты да тэж1рибел1 азамат Кэюм К̂ аниев баскарды.

Бул кезенде б1здщ алдымызда Махмет Кдйьфбаев кол жетюзген ауыл шаруащылыгындагы дамуды одан 9pi epicTery мшдеттер1 турды. Мал шаруашылыгын дамытудыц 6ip TeTiri оныц мал азыгы мен жайылымьш улгайту кун терт1б1ндеп мэселелердац 6ipunni кезегше койылды. Осыган байланысты “Аккел”, “Еюбастуз” жэне “0лецт1” совхоздарындагы шалгьшды алкаптарды суландару жуйесш

144

пайдалануга беру жумысы колга алынды. Облыстык; су шаруашылыгы баскармасыныц бастыгы Рамазан Жанайдаровпен кун сайынгы ккерл1к байланыстыц аркасында бул жуйе 1969 жылы пайдалануга берщщ. Coihin, жогарьща аталган уш шаруашылыкта бес мьщ гектардан астам шабындьщ сул андырылды.

1974 жылгы карашаныц орта шеншде Казахстан Компартиясы Ортальщ Комитепнде идеологиялык жумыс жоншде жиналыс етп. Онда Ортальщ Комитеттщ хатшысы Сэттар Имашев баяндама жасады. Айтайын дегешм, Дшмухамбет Ахметулы Конаев корытынды сэзшде республика бойынша жет1 миллион адам жаца пэтерге коныстангандьнын, 1950 жэне 1974 жылдар аралыгында мемлекетке он есе артьщ ет тапсырьшгандыгьш атап керсетп.

Бул табыста Краснокутск ауданы тургындарыньщ мол улес1 болтаны аньщ. Аудан ощцрюшде жыл сайын б1рт1ндеп irarepi жылжу басталды. 1975 жьшы кыр шаруашыльщтары мемлекетпк энергия беру жуйесше косьшды. Колдетш суландьфьшатын учаскелер саны кебейдг Октябрьдщ 25 жылдыгы атьшдагы тэж1рибе шаруашылыгында, Жданов атындагы жэне “Рассвет” совхоздарында 1500 геьсгарга жуьщ жер колдан суландьфьшатын болды. Шаруашьшьщгардьщ Keninmiri “Фрегат” маркалы суландыру кондыргысын пайдаланды.

Бул жылдары облыста ауыл шаруашылыгын мамандандыру жэне ©naipicTi шогырландыру жоншде арнайы комиссия курылган едь Кейб1р шаруашыльщтар ет эндцруге, ал баскалары сут енш дерш дамытуга мамандандьфылды. Ауданныц барльщ шаруашьшьщтарында мал бордакылау ал ац дары мен жемазьщ цехтары с алынды.

145

Ipi шаруашылыктарда сиыр сауу механикаландырылды. Эрине, мал шаруашылыгын механикаландыруга барлык совхоздардьщ мумкщщп б!рдей болмады. Сондыкхан, бугаи кол жетюзе алмаган шаруашылыктар да болды.

Осындай иплнсп ютердац нэгижесш жогары орындар дер кезшде багалады. Краснокутск ауданы 1974жылдын корытындысы бойынша облыста 6ipiHini орын алды. Облыстык партия жэне облыстык аткару комитеттершщ, облыстык кэсшодак жэне облыстык комсомол комитеттер1нщ б1рлескен каулысьшда б1здщ ауданда курдел1 курылыс жумысы 112,6 пайызга орьщцалганы, жалпы келем1 11109 шаршы метр тургьш уй салынганы, 120 кереуетпк аурухана жэне “Ново-тройцк” совхозында орта мектеп пайдалануга бершгеш атап керсетшген. Сонымен 6ipre, едщ мекендердщ санитарлык жагдайлары анагурылым жаксартьшганы ескершген. Осындай тиянакты жумыстардьщ нэтижес1нде окушыларды мектепке тарту мэселес1 ойдагьщай аткарылганы, аудан бойьпппа мектепке баруга raicTi окушылардыц 98,5 пайызы окуга камтылганы да каульщан орын алган. Кептеген мектептерде эстетикальщ, ел б1рл1г1 жэне когамдык пайдалы ецбек туралы тэрбие жумыстарыныц утымды жург1зшген1 баяндалган. Аудан тургындарына ез кукьщтарын коргай бшуд1 насихаттау жолында да енегел1 icrep журпзшген1 атап керсетшген.

¥лы Жещстщ 30 жылдыгын етк1зу кезец1нде аудан келем1ндеп ескертк1штерд1 кайта жендеуге, жок жерде жацадан ескертиштер орнату женшде nrmiKTi кадам басталды. Осы наукан карсацында барльщ елд1 мекендерде ¥лы Отан согысында каза тапкан жауынгерлердщ eciMflepi таска кашальш жазылган ескерткшггер, такталар орнатылды.

146

Крл жеткен мундай табыска аудандьщ аткару комитет! терагасыныц орынбасарлары Сейфолла Ниязулы Жанарбаевтъщ, Мукар Тем1рбайулы Нуртазиннщ, аудандьщ аткару комитетшщ хатшысы Майра Мукашеваныц, ауданд ьщ оку белМнщ MeHrepyniici, майдангер, “Кдзак ССР-на ецбеп сщген мадениет кызметкерГ’ Манап Энд1ржанулы Энд1ржановтыц, аудандык бас дэр1гер Магауия Баймукамбетулы Мерденовтщ, аудандык кесшодак комитетшщ терагасы, партия комитетшщ бюро мушеЫ Дэулет Уалиевтщ, аудандьщ комсомол комитетшщ 6ipimni хатшылары Зейнолла Серсеновтщ, Мухит Мурселиулы Омаровтыц, ауданд ьщ бакьшау комитетшщ терагасы, партия комитетшщ бюро Mynieci Кенесбай Бейсеновтщ, ер жылдары аудандык медениет 6ел1мшЩ мецгерушшер1 болган Молдахан Жумалиннщ, Жумасейт Кргабайулы Бижановтьщ, Кдйыржан Еалымулы Ралымовтыц, аудандьщ “Коммуниста ецбек” газеййщ редакторы Иван Федорович Чусовтыц, аудандьщ жол баимшщ бастыгы Имат Сунтаевтьщ жене аудандык кукык коргау органдарыныц басшылары мен баскаларыныц icKe жумыла Kipicin, тшмд! усыныс- пшрлерщщ; акыл-ойлары мен куш-ж1герлерш аянбай жумсауыньщ аркасьщдаие болдьщ деп ойлаймын. Аудандьщ тутьшу когамьшда узак жылдар бойы тиянакты кызмепмен кептщ курметше беленген Сшембек Эдуовтыц жумыс теж1рибесднён аудан жастары тешм алды.

1975 жьшы Одактык мацызы бар Москва - Барнауыл магистралды байланыс жене теледидар желкя салынып, icKe косылды. Шрнеще шакырымдарда жуйелш-техникальщ костар орнатылды. Бул желшер бхздщ аудан аумагынан етш, одан epi Барнауылга жене шыгыска тартылды. Нетижесшде байланыс жуйес1 жаксарып, тургындар ею каналдан теледидар хабарларын керда.

147

1975 жылы астык жаксы шыгады деген болжам жасалды да, кун сайын 16-20 мьщ гектар eric алкабына тукым себщда. Дэцщ дакылдар жер жагдайына карай мамыр айыныц екшнп жартысында егщщ. Аудан бойынша 260 мын гектар eric аланына тукым себщщ. BipaK, ум тм 1з акталмады. Жауын жаумай, кун ыстык болды. 3cipece, KOKTeMri eric аякталысымен басталган кургакшылыктан кешн астыктьщ мол шыгымдылыгы туралы ойлаудын 031 артык едг Топ л ген тер мен жумсалган шыгыннын орнын толтыру киямет кой. Дегенмен, улкен адамдардын назары тусетшдей oHiM болды.

Ол кезде KOKTeMri-дала жане астык жинау жумыстары басталар алдында республиканын жогары лауазымды кызметкерлер1 аудандарга келш, астык шыгымынын барысымен танысатын. Будан б1рнеше жыл бурын б1здщ ауданга Кдзак ССР Министрлер Кецесшщ терагасы Байкен 0ш1мов, Кдзакстан Компартиясы Орталык Комитетшщ екшнп хатшысы В.К. Месяц, хатшылары Ихсанов, Крспанов келген болатын. Сол жылгы орак басталарда облыстарды аралап журген Дшмухамбет Ахметулы Кунаев б1зд1н ауданга да келш, eric алкабын керд1. Облыстык партия комитетшщ 6ipiHini хатшысы Иван Михайлович Буров eKeyi “Чайка” а в т о к ел т ш ц артындагы орындыкка жайгасты да, маган алдынгы орындыкты усынды. Олар аудан механизаторларымен, шаруашылык басшыларымен ыкьыасты эцпмелестг Жол бойы мемлекетке тапсырылатын астыктын келем1 туралы эцг1мелест!к. Мамандардыц болжауына Караганда 1,5 миллион пут, ягни 24 мын тонна шамасында астык тапсыруга болатындыгын айттым. Димекен: “2 миллион пут, ягни 32 мыц тонна тапсыру

148

керек”, - деда. Эрине, Дшмухамбет Ахметулымен сез таластыра алмайеыц, аталган келемде тапсырылатын астыктыц артыгын тукымга куйып, жемазыкка жене ецбекакы телемш е калдыруга кеЛ1ещ д1 . Димекец мемлекетке астъщ тапсыру аякталысымен, маган Буровка ауданныц жагдайын хабарлауымды, ал Буровка менен алган мел1метп езше жетюзуш тапсырды. Тапсырмага бакылау жасаудыц 6 ip т е с т осы. Б1з тапсырманы булжытпай орындадьщ. Мемлекетке 2 миллион пут астык тапсырылды. Буровка телефон соктым. Ол маган ризалык бщщрш: “K^3ip Димаш Ахметулына хабарлаймын”, - дедь

Сез орайында айтайын дегешм, осы жылгы караша айында аудандык партия комитетшщ конференцияеы етп. Онда MeHi осы кызметке кайта сайлады. Жыл аягында (23.12. 1975 ж.) облыстык партия комитетшщ пленумы болды. Онда Иван Михайлович Буровтыц ССРО Эуе OHepK0ci6i министрщ щ орынбасары кызметше тагайындалуына байланысты оны 6 ipiHuii хатшылык кызметшен босатьш, орнына буган дейш Караганды каласы партия комитетшщ 6 ipiHnii хатшысы болган Борис Васильевич Исаев сайланды.

Тогызыншы бесжылдык аякталды (1975ж.). Жоспарлы экономика бойынша ол уакытта бес жылдык кезецге жоспар жасалып, корытындысы шыгарьшып отырылатын. Б1здщ аудан мемлекетке 282 мыц тонна астъщ тапсырды. Бул еткен сеизшнп бесжылдыкка Караганда 8 миллион пут артык корсетюш едь Тогызыншы бесжылдыкта мемлекетке ет тапсьфу 40 пайызга ecii, мемлекетке жыл сайын орташа есеппен 83615 центнердщ орнына 92978 центнер сут тапсырылды, 4577 центнер жун етизшш, жоспар 49 пайызга

149

асырылып орындалды. Сондай-ак;, мал басы кебешп, ецбекп уйымдастыру жаксартылды. Бул бесжылдьщта 40000 шаршы метр тургын уй пайдалануга бер1лд1. Аудан орталыгында эмбебап магазин, монша-Kip жуатын комбинат, пионер лагер1, “Харьков” совхозында орта мектеп жэне барлык шаруашылыктарда мал коралары салынды.

Ауданда мамандар даярлауга, олардыц бЬймдерш жетпдоруге ерекше кещл белшш отырылды. Ецбек адамдарын марапаттау кештерш ете мазмунды уйымдастырып еттазу дэстур! калыптасты. Ондай кештерге озаттар да, ецбек KopceTKiniTepi томен адамдар да шакырылды. Ондагы максат ецбек адамыныц ой-epiciH дамыту аркылы ел дэулетш еселеуге саналы Kipicy сезгмш жетшд1ру болды. Мен1ц ойыма кыстыц 6ip кеш1нде уйымдастырылган кездесу унем1 оралады. “Рассвет” совхозьшда отюзшген сол кездесу кепи “Адам ецбепмен дацкты” деп аталды. Оны аудандьщ партия комитетшщ хатшысы Ирина Исаевна Мостовая эз1рлеген ед1. Ол мундай мазмунды кештерд! дайындауга басынан аягына дей1н 93i жур1п, барлык ынтасымен KipiceTiH. Шыгармашылык каб1лет1 бар адамды аялап, оларды канаттандырьш, ойындагысьш жарыкка шыгаруга зор ьпагга койып, колдау жасайтын. Осы жолы да солай жумыс ютеген.

Кешт1 орта мектепт1ц мугал1м1 Зэуреш Касымова тартымды журпзд!. Гул шоктарымен кемкершген сахнага алдымен шаруашылыктын eric-дала бригадир! Вайтнер шакьфылды. Котер1цю эуеннщ ыргагымен кимыльша жаца eKniH косылган дала сацлагыныц куаныш жуз! осы кунге

150

дешн менщ квз алдыма елестейдь Одан кешн озат комбайнер жэне орак жумысына катыскан эр саланын енбеккерлер1 ез кезепнде сахнага шакырылып, олардын кажырлы енбектер1, шеберл1ктер1, адамгершшктер1 жене отбасыларымен жарастыгы, достары жайында айтылып, кешке катысьш отырган барша жанды толкытты.

1976 жылгы сеу1рде облыстык партия комитетшщ пленумы шакырылды. Онда сол жылгы 24 акпанда еткен Совет Одагы Коммунист^ партиясыныц XXV съезшщ шеппмдерш орындау жолында ауыл шаруашылыгы енш дерт ещцрущ арттыру меселеа каралды. Туцгыш рет облыстьщ партия комитетшщ мэрТебел1 кенесшде 6ipiHini больш сез кезеп маган тидц. Сез1ме мамандандырылган шаруашылыктарды курудыц iurepi басута улкен демеу болуы аркау болды. Мундай багыт ceri3imni бесжылдыкка Караганда ауданда енд1р1лге-н ауыл шаруашылыгы ешмдершщ 85 пайызын сатуга мумюндш бердь Бул улкен табыс едь

Алайда, 1976 жылы да жогары партия уйымдарыныц ещцрген еншшй; б эр in мемлекетке етю зу талабы толастамады. Мэселен, б!здщ ауданга мемлекетке толассыз мал тапсыруды мщдеттед!. К^ысым кушейген сон, малдьщ орташа салмагын арттыруды койып, жещп салмакгы (270кг)

-мал тапсыруга мэжбур болдык.1976 жылгы 17 желтоксанда аудандык партия

комитетшщ кезекп бюросын етюзднс. Осы жолы жиырма терт адам партия катарына кабылданды. Мэжшсте бюро мушелерк аудандык бакылау комитет1нщ терагасы Кенесбай Бейсенов, аудандык кэсшодак комитетшщ терагасы Дэулет Уалиевтер каралган мэселелерге жан-

151

жакты талдау жасап отырды. Осы бюрода аудандык; партия комитетшщ кезекп пленумын етюзу куш бел1плецщ. Будан уш куннен кейш еткен пленумда менщ облыстык партия комитет! парткомиссиясыныц терагасы больш ауысатыныма байланысты Краснокутск аудандьщ партия комитетшщ 6 ip iH in i хатшылыгына бурын Баянауыл аудандык аткару комитетшщ терагасы болган Михаил Павлович Юрьев сайланды. Мен оган сейфтщ к и т мен ауданныц узак жылдар бойы дамуына жасалган экономикальщ-елеуметпк талдауы туралы мел1метт! тапсьфдым.

Краснокутск ауданьшда аткарган кызметтме орай ею рет Ецбек Кызыл Ту ордешмен, наградталдым. Казакстан Компартиясыньщ XIII жене XIV съездерше делегат больш катыстым. Бул менщ ецбепме бершген жогары бага деп сезшемш. Менщ шапагатты жылдарым Ермак, EpTic, Лозов жене Краснокутск аудандарында ауыл шаруашылыгын дамытуга арналды.

Михаид Павлович Юрьевтен 1976-1991 жылдар аралыгындагы ауданныц еткеш туралы сураганамызда, ол ецпмесш “ Это -воспоминание пройденного пути” деп былайша бастады:

“Работая председателем Баянаульского райисполкома меня пригласил первый секретарь райкома партии Канат Булатович Даржуманов и сказал, что 21 декабря в 9 часов я должен быть в организационном отделе обкома партии. По какому вопросу вызывает, он не сказал.

К указаннному сроку я прибыл в организационный отдел обкома партии. Заведующий отделом сказал, что меня ждет второй секретарь обкома партии Махмет Каирбаевич Каирбаев. Мы пошли к нему.

152

В беседе Махмет Каирбаевич сказал, что сегодня во второй половине дня в Краснокутске состоится пленум райкома партии и по согласованию с ЦК Компартии Казахстана бюро обкома партии рекомендует мою кандидатуру на должность первого секретаря райкома партии. Это было для меня неожиданностью, но на раздумье времени не было и я,- несколько подумав, дал согласие.

После чего мы пошли на прием к первому секретарю обкома партии Борису Васильевичу Исаеву. После слов напутствий и пожеланий вместе с секретарем обкома партии Сергеем Ивановичем Старусевым мы выехали в район на пленум.

Прибыв в районный центр Краснокутск, зашли в райком. Меня представили членам бюро. Работавший первым секретарем райкома партии Сату Мухаметжанович Баймухамбетов был утвержден бюро обкомом партии председателем партийной комиссии.

Пленум прошел организованно, я поднявшись на трибуну просто, но подробно рассказал о себе, вопросов не последовало, проголосовали единогласно.

После пленума секретарь обкома Сергей Иванович Старусев и Сату Мухаметжанович поздравили, провели в мой новый кабинет, подробно остановились на вопросах, которые необходимо.учесть в будущем: это работа райкома партии, о стиле и методах работы, обращая особое внимание на утвержденный регламент работы, в котором оговорено, кто и чем конкретно должен заниматься. Кроме того, рекомендовали меньше проводить заседаний и совещаний, ограничить до минимума вызов руководителей хозяйств и партийного актива, а больше бывать на местах и встречаться с трудовыми коллективами.

153

Основной упор сосредоточить на контроле и проверке испонения принятых решений.

В первый день после избрания и поздравлений я остался один на один со своими мыслями. Признаюсь, вначале я даже растерялся. Думал, с чего начинать? Мало-помалу мысли выстроились в логическую цепь. В районе пригодных для пахоты земель более 300 тыс. гектаров. Населения более 30 тысяч человек.

Рабочих рук не хватало, особенно механизаторов в совхозах степной зоны, а береговые хозяйства были обеспечены кадрами значительно лучше. Соответственно и экономически были богаче. Однако, все хозйства решали и могли решать сложные задачи по увеличению производства зерна, молока, мяса и других продуктов земледелия и животноводства.

Конечно, далеко не в той мере, как хотелось бы, но все же изменения были. За годы XII пятилетки производительность труда в отраслях производства района возросла на 27 %, валовой прдукции произведено на 97 млн. рублей или в 2,5 раза больше чем за XI пятилетку, снижена себестоимость зерна, мяса на 26 %, возросла фондоотдача, повысилось качества продукции. Хозяйства стали работать рентабельно.

За период моей работы в совхозах построено 6 детских садов, 5 клубов, 7 школ, в районном центре - здание узла связи, милиции, ветлечебницы, аптеки, хлебозавод, молзавод, базу сельхозтехники, сельэнергии, а также детский садик и здание райкома партии.

“Ленинградском”, “Рассвете”, им. Муткенова, опытном хозяйстве имени 25 лет Октября.

154

Партийные комитеты, хозяйственные руководители, специалисты, постоянно искали пути повышения производительности труда, увеличения продукции полеводства и животноводства. Бесценным капиталом образно называют передовой опыт. И это действительно так. Опыт Руденко из Успенского района по откорму крупного рогатого скота, повторило в совхозе “Краснокутский” звено Михаила Косенчука и добилось более 700 грамм ежесуточного прироста животных. Почти на 5 центнеров среднесовхозного показателя урожайности зерновых получило семейное звено Дергача из совхоза им. Карла Маркса. Семейное звено Петровых в совхозе “Харьковском” в пятером обслуживали 161 корову и надоили по 2342 кг от каждой коровы, что выше на 368 кг среднерайонного показателя. И таких примеров было не мало.

Сегодня, оглядываясь на прошлое, нельзя не признать, что многие беды в советское время были от чрезмерной плановости. Порой бывало, волна пойдет увеличить производство той или иной культуры зерновых, и не обращают внимание целесообразно, выгодно или нет это - непременнно включай в план.

Так было в районе с гречихой. Никто не оспаривает Ценности данной культуры, а пригодные ли земли для ее выращивания в районе ни кого не интересовало. Но в плане пятилетки ежегодно предусматривалось засеивать по 32 тысячи га хотя в районе лучше выращивать просо. И только с приездом в район Министра сельского хозяйства Казахской ССР MX. Моторико району снизили на 50% площади под гречиху и увеличили под просо.

155

Ауданныц 50 жылдьщ мерейтойында (солдан оцга карай Краснокутск аудандык; апщару комитепй тврагасыныц орынбасары С. Н. Жанарбаев, Epmic аудандьщ партия комитетшщ 6ipimui хатшысы А. И. Кошевой, облыстык, кэстодацпщр кецеЫнщ терагасы А.С. Малышкин, облыстык атк;ару комитепйнщ терагасы Ж. F. Искаков, К а̂шыр аудандьщ партия комитетшщ хатшысы Р. К. Кэкенова, облыстьщ партия комитетшщ 6ipinuii хатшысы П.И. Ерпилов, Краснокутск аудандьщ партия комитетшщ 6ipiHud хатшысы хатшысы М. П. Юрьев).

Или другой пример о сокращении овцеводства в береговой зоне, где нет для этой отрасли должных условий. Конечно, это планировалось сделать за счет увеличения стада КРС. В доводах мы привели пример совхоза имени Жданова. Что дает овцеводства в совхозе: шерсти в пределах 305 ц привес 810 ц, всего на 355,5 тыс. рублей. Если заменить овцеводство поголовием КРС хотя бы в пределах 700 голов, то это уже с лихвой возместит

156

Аудандьщ партия комитетшщ 6ipimui хатшысы М.П. Юръевт 'щ (6 ip im u i к,атарда) эр жылдардагы аудандык; комсомол комитетшщ Gipimui хатгиылары: Нэби Эбд1рахманов, Элйрхан TeMipeanuee, Ак;ан Файзуллин, Галина Владимировна Чайкалармен кездесуг.

продукцию в рублях, и государство получит 4200 ц молока и 300 ц мяса. Но это наше предложение поддержки не получили.

Ключевым звеном партийной работы является подбор, расстановка и воспитание кадров. И особо важно повышение ответственности руководителей за порученной участок работы. Партийная забота о кадрах состояла в том, чтобы во время поддерживать их инициативу, любое дело и вместо с тем не проходить мимо ошибок неправильного поведения.

157

Аудандьщ партия комитетшщ Bipinuii хатшысы М.П. Юрьев пен аудандык; партия крмитетщц хатшысы И.И. Мостовая жастармен

В народе говорят, что большего успеха достигает тот, кто видит на много ходов вперед, кто ради в сиюминутной выгоды не поступится перспективой, чей взгляд не ограничивается рамками текущих задач.

И такие кадры в районе были - это директора: К. Афанасенко, Ж. Нургазин, Ж. Шарапиденов, Ж. Мусин, Р. Горбатюк, П. Драганов, Т. Капжапаров, а также более молодые как А. Ахметов, М. Сраилов, Н. Бейсембаев и многие другие которые внесли большой вклад в развитие экономики района. Мне приходилось работать с опытными секретарями парткомов, это - С.М. Магзумов, А. Файзуллин, Ж. Алин, Ж. Шорманов.

158

Сейчас, в эти годы когда побываешь в районе видишь, что многое, что было создано трудом труженниками района нет, а оно временем востребуется, поэтому все, что создано надо хранить для будущего поколения”.

***1977 жылгы ceyip мен 1981 жылгы мамыр аралыгында

Краснокутск аудандык аткару комитетшщ терагасы больш Зекен К^биденулы Крсымбаев сайланды.

Зекен Кабиденулы Косымбаев EpTic ауданыньщ “Северный” совхозында 1932 жылгы 11 акпанда туган. Ол 1955 жылы Омбы мемлекетпк ауыл шаруашылыгы институтьш, 1963 жылы Целиноград каласындагы совхоздар мен колхоздардыц басшыларын даярлау женш деп республикалык 6ip жьшдык курсты 6iTipreH. 1972 жылы Ецбек Кызыл Ту, 1980 жылы Хальщтар достыгы ордендер1 жене б!рнеше медальдармен наградталган.

* * *

1981 жылгы мамыр мен 1985 жылгы тамыз аралыгында Краснокутск аудандьщ аткару комитетшщ терагасы болып Болат Мукаев сайланды.

* * *

1985 жылгы караша мен 1988 жылгы желтоксан аралыгында Краснокутск аудандык аткару комитетшщ терагасы болып Нуратай Темфболатулы Бейсембаев сайланды.

Н.Т. Бейсембаев Жезказган облысы Шет ауданы Нураталды ауылында 1949 жылгы 9 кыркуйекте туган. 1971 жылы К.А. Тимирязов атындагы Москва Ауыл шаруашылыгы академиясын, 1989 жылы Казакстан Компартиясы Ортальщ Комитртшщ жанындагы Алматы Жогары партия мектебш бтрген.

159

1989 жылгы акдан мен 1991 жылгы ceyip аралыгында Краснокутск аудандык аткару комитетшщ терагасы, 1991 жэне 1995 жылдар аралыгында аудан эюм1 болган Эбшкак Балгабайулы Тугелбаев туган ещршщ енеге л i icTepi жайьшда мьша ойларын ортага усынды.

... Bip куш Самет Магзумулы телефон шалып: “Сагындык аксакал наукас екен, кецШш сурап кайтайык”, - деда. “Алга” ауылы гана емес, букш ауданымыздыц кад1рменд1 аксакалын ерекше сыйлаушы едш. Келеек тесек тартып жатыр. Арыган, ку суйек.

СэЛем1м1зд1 алган соц, 6ipa3 дамылдап жатты да: “Эй, Самет, сен осындай ма едац?” - дедь Сэкец сасып калды.

Кеудест саусагымен нукьш: “Мынау толган казына емес пе, алып кетейш деп жатырмын. Неге алып калмайсыц?!” - деп ед1, хал уетшдеп кария, жаны шубереьске туйшген сагте езшде барын, угып-туйгенш урпакка айтып, улестфш KeTKici келгеш жан-жагын кармана караган жанарынан да сёз1лд1. Мен халкымныц еткенш айткысы кел1п, дуалы ауызды карияларыныц 6ipiHiH imKyca талпынысьш керш, Te6ipeHin, халык казынасын кек1репнде сактайтын кенекез карияларымыз касымызда жургенде оларга кещл беле алмай калатынымызга кейш, осьшы мойьшдаткан карияньщ Куд1рет1не ризашылыгым мен суйсшгещцпмд1 сезд1р1п, хош айтып шыктым.

KeftiHri кезде ер аудан, Tinri ер ауьш ез тарихын, кейде шежфес1н шыгарып жатады. Бул icKe мурындык болып журген буг1нде казак эдебиетшщ майталманы - Мубэрак Жаманбалинов. Эдебиет пен енерд1ц б1лг1р1 - демалыска шыкса да, тыным таппай ецбек етуип, елкетанушы Айтжан Бэделханов. Эрине, бул урпак еткен1н б1л1п ессш деген

160

ниеттен туган ic болар. Актогай ауданыныц тарихы жазылмакшы еда, соган езщ1здщ керген-туйгешцгз жайында ой толгасацыз деген штап авторларыныц тшегше риза болдым.

0йткеш, эр кезецнщ езшщ ерекшел1ктер1 болады десек, бурынгы Краснокутск, каз1р Актогай ауданында кызмет еткен жеп жылда не аткардык, эгтеген-айларымызды ашып айтуга ой карымымыз, азаматтьщ ж1гер жетер ме? - деген ой кецш тербедг

1989 жылы акпан айыныц басында болатын сайлау нэтижесшде аудандык кецестщ аткару комитетшщ терагасы болып сайландым. Оган дейш Еюбастуз ауданы “Аккел” совхозыныц директоры болып ютеген ед1м. Эр жылдарда Сештахмет Скаков (ССРО Жогаргы Кецесшщ депутаты), Аманолла Рамазанов (Шымкент, Семей облыстык партия комитеттершщ 6ipiHnii хатшысы, Министр болган), партия жене шаруашылык кызметтершщ ерендер! Сейсенбай Баксин, Хамит Мусин сиякты теж1рибел1 басшылар кызмет еткен, хальщта Эулиел1 Аккел жайылма аталатын бул ещр маган дейш де еркендеп, хальщтыц елеуметпк жагдайы ныгайып калган.

“Аккел” совхозында директор болып icTereH кез1м Кецестер Одагьшдагы демократиялык езгер1стер кезещне деп келдь 0з кщдак каныц тамган топыракта, ата-анац, тегщд1 бшетш журтта, езщмен 6ip партада отырган адамдармен 6ipre кызмет ierey киын да кызьщты болатын.

К^иындыгы уйымдастыру icimH ерекшелштер1 болады. Басшыныц мнадет! - ужымды уйымдастырып, шаруашылык экономикасын ныгайту, жумысшылардыц елеуметпк жагдайын жаксарту. Бул максатка кажырлы ецбек пен

161

тешрдей TepTin аркасында жете аласыц. Талапкершшк кепшшьсгЩ берше б1рдей унай 6epMeyi мумкш.

Екшшд жагынан келеек: ел - езщнщ ескен алтын бесшд. Ерекшелпсгер1 белгш. Халкы таные. Жумыс барысында осы жаты маган коп комек болды. Алгашкы куннен шаруашылык орге басып, айналасы алты жылга жетпес уакытта 2 рет Одактык, 6 ip рет республикалык жарыста жещмпаз атандык- Осы жылдар дересшде жыл сайын 20 уй, барлыгы 19 шакырымдай грейдерл1 жол, 16,5 шакырым су кубыры, интернат, балабакша, Мэдениет уш, жондеу шеберханасы, гараж колдануга бершш, кейб1р курылыстардыц ip re c i каланганымен, каржы айналымыньщ курмеле бастаган кезше тал болып, турып калып едо. Менен кешн директор болып тагайьшдалган сол ауылда оскен Токтар Мубораковка (кешн Токтар Мубэракулы Лебяж1 ауданьшьщ эюм1, облыс ауьш шаруашылыгы департамент! бастыгынын орынбасары сиякты саяси, эк1мшш1к мемлекетпк кызметкер лауазымдарьша тагайындалды) толш есептемегенде 34,0 мьщ кой, 3,5 мыц ip i кара мал, 700 жылкы тапсырып кетт1м. Катарьшан 6 жыл шаруашылык K ipicneH журпзш1п, шаруашыльщ есеп игершш калды. ¥йымдастыру icime ел аксакалдары мен азаматтарьшыц улес1 коп болды. Бул жерде 6ipey iH айтып, 6 ip e y i калып койса, окпел1 болатын ауылдастар да табылар, бэлк1м. Дегенмен, ез кезещнде Эулиел! Аккелд1н уйыткысы деп мен Жандарбек атаны айткан болар ед1м. Елд1н мактаньппы, атагын шьп^арган аксакалдарымыз - Эбшшайьщ Жасанов, Бакыр Кепежанов, Зияш Иляшев, Сейфолла Мукажанов, Шетен Муканов, Эшкен Ибадшденов, Бекенбай Шеппшн, Шепи Мусабеков т.б. (кебшщ аты ертерек шьщкан “Ер енбепмен ецсел1” атты штабымызда аталган).

162

дбшцак, Балгабайулы Тугелбаев — Ацтогай ауданыныц Ьщмг.

1979 жылы салынган Ак,тогай экшштгшц гимараты.

Олар “0з баламыз гой!”- деп, маган кеп кемепн типздг 1988 жылдыц аягында кезекп демалыста жур ещм, сол кездеп обкомньщ 6ipiH nii хатшысы Ю. А. Мещеряков, облыс ауыл шаруашылыгы баскармасыньщ бастыгы ОД. Кожанов (одан бурын Еюбастуз аудандык партия комитетшщ 6 ip im u i хатшысы болган) келед1 деп хабарлады. Мал кыстату науканы журш жатыр, тел алуга дайьшдьщ басталган.

Келш шаруашылыкты аралаган Ю.А. Мещеряков ертецшде ауылдык кецестщ межштсш етюзш, менщ баяндамамды тыцдаган сон, ауылдастарыма: “Директорларьщды альш кетемш, калай карайсынцар?” - деда.

- К^йда? - деген суракка: “Кызметш e c ip in !” , - деп жауап бердь

“Аккел” совхозы еуелде Краснокутск ауданынын курамында болып, 1972 жылы жаца аудан Еюбастуз курылганда сонда ауыстырылган. Сондыктан, бул да ез елщ, дегенмен, езгешел1ктер1 жок емес. 50 жылдык тарихы бар, мал жене eriH шаруашылыгы еркендеген аудан. Кез1нде Кецес Одагыныц Батыры Махмет Кайырбаев, ауданга берекел1 кызметсмен беделге ие болган Сату Баймукамбетов сынды агаларымыз кь1змет еткен. Мен барган кезде ауданды катарьшан 13 жыл баскарган М.П. Юрьев енегел1 кызмет керсетш кето. Шаруашьшьщ басшылары - кептен ютеген, теж1рибел! адамдар. Жданов, Чкалов атьшдагы, “Харьков”, “Спартак” “Новотройцк” совхоздары - облыс келемшде белпл1 шаруашьшыктар. Ауданньщ бурынгы кезецдер1мен салыстырганда ет, сут, епн ешмдерш едеу1р артьщ ендар1п, мемлекетке епазш отьфды.

Калай Tin тауьш, араласып кетемш деп кобалжыган кез1м1з аз болмады. Бул орайда Михаил Павлович Юрьевтщ комегш

164

К0П керддм. Timi бул азаматтьщ отбасымен араласьш, енегед! тэрбиесш кердк десем, артьщ болмас. Ецбеьске ерен бершген, азаматтарды тэрбиелей бшетш, ел-журтпен сыйласуга табигаты бещм, адамга жаны жаьдын азамат екен. Бул KiciMeH 6ipre icTereH 2,5 жыл - мен ушш ерекше еркен жылдар. Кешн 03i зейнеткерлшке кетерде де кейб1р усынылган кандидатур ал ардан repi ощцр!с саласындагы менщ тэж1рибемнщ басымтустарьш алгаустап, аудан сессиясында табандылык танытып, акыры тврагалыкка менщ кандидатурамды етккздо.

1991 жылдыц 11 карашасында аудандык кецеске терага, ал 1992 жьшы 19 акданда Актогай ауданьгаьщ эбшщ болып тагайындалдым. Сейтш, Елбасыньщ 6ipimni командасьшда болу мумкшдшне ие болдым.

К^ытайлыктар: “0тпел1 кезенде ewrip сургеннен сакта”, - дейд1 екен. втпёш кезец басшы адамга киын болатын квршедц. Ауданда 30 мьщга тарта халык, 12 шаруашьшык бар. Барлык елд1 мекенмен жол, телефон катьшасы жаксы. Оку, денсаулык сактау, хальщка кьвмет керсету салалары да дурыс жолга койылган. Халык орньщты, мамандар бар, жумыс куШ жеткш1кт1. BipaK, несие мен жанар- жагармайдьщ багасы жогары, ецщршген вшмнщ куны томен, оны вндорушшерге мезгшшде ецбекакы твлеу киындай бастады. Зейнеткерлер зейнетакы, бю джегпк сала кызметкерлер1 айлап ецбек алмайды. Ужымшар жумыскерлер1 жылдап ецбекакы кврмейдь Инвесторларга жупнсек, олар не каланы тещректейд!, не кунарлы жер 1здейд1. Тэж1рибеш мамандар, малшы механизаторлар кобалжып, толки бастады. Жанар-жагармай мен техниканыц косалкы белшектер1 тек кана ет пен май, не малга айырбаска бершедь Сейтш, ecKi

165

тэсш журмей, жоспарга непзделген экономика тубегейл1 реформаны кажет eiri. Кдйтсек кежегеден кешн тартып бара жаткан icTi тузетемгз.

1. Мемлекет1м1здщ теуелаздж алуьша байланысты ie- шараларды уйымдастыру.

2. Заман агымына карай шаруашылык пен елеуметпк салада езгерютер енпзу.

3. ¥лттык салт - дестурд1 жандандыру. MiHe, осы меселелерд1 адцымен шешу кажет деп тунщм.

Мемлекетошдщ тэуедс1здщ алуы ер ултжанды азаматка козгау салганы анык. Heri3ri курамы 64 пайыз казактардан куралатын аудан халкы бул хабарды куана карсы алганымен, экономикалык байланыстыц туйыкталуы дамуымызга тусау болмас па екен деген кудшгера де жок емес ед1. Ocipece, ецбекакымен зейнетакы телеу ба<2ты назар д а болган ы м ен , к ар а ж ат тапш ы лы гы тыгырыкка т1релтеж шактар аз болмады. Bip куш кабинет1ме 18 зейнеткер келш: “Эюм жолдас, б!зге тиесш зейнетакыны теле!”- дедь “Мен банкте акша жок” - деген жауап кемешмде турганымен, шынымды айтсам* олай айта алмадым. “Нарыктык катынаска кешудщ отпела кезещндеп киындыкка дерменс!з болмаймыз, жолын тауып зейнетакыларьщызды берем1з”, - деген уежге токтаган аксакалдарга еркашан ризалыгымды бшд1ремш.

Аткару комитеташц отырыстарында /межтстерш де/ Пролетар /86%/, Степной /75%/ ауылдык кецестердщ ic кагаздарын казащпага копиру женшде меселе каралды; BipiHmi отырыста бул меселе шенпмш таппай, 6ipHenie айдан кешн гана келгстпс. Э, дегенде, муны 6ip еткшпн кезендей сешмЫзд1кпен карагандар да аз болмады. Сонда

166

олар тшге таек етер эр турл1 себептер тауып, халык калай тусшедо, мамандар бар ма, есеп беру кагаздары жок кой деп созбактады. Ол кезде алты мыц халкы бар аудан орталыгында казак тщщ б1рде-б1р балабакдаа, не топ жок еда. Ею мектептщ б1реушде гана 6ipHeuie казак класы калган. Жабылып калу Kayni тур. Кецестж ектемджтен кешн соны болып, озшйзге кайтып оралган осындай игшжи ютерд1 колга алуда сол кезде аудандьщ оку бел1мшщ Menrepymici болган Рысты Магауиякызы Жумабекова гскерэйп жэне бш ктш пм ен танылды. Ол уй-уйд! аралып журш, 6ip балабакшага жэне бхрппш кпаска балалар жинады. Соган бас болып езшщ кызы Гафураны жэне менщ Арай деген баламды жазды. Сонда ез арамызда, уйымдасгыруплылардьщ ншнде ренин шыгарган адамдар да кездесп.

Казак тш нщ когамда ез орнын алу nponeci де оцай болган жок. Бул icre устаздар мен медениет саласынын мамандары кеп жумыс жасады. С. Муткенов орта мектеб1нщ директоры Ермек Жуматов ез ыкыласымен аудандык “К^зак Tini” когамьш баскаруга келгс1м 6epin, тш, салт-дестур аркыпы ултгык сана, намыска козгау салуга багытталган шаралар колга алынды. Бул ретте аудандьщ газет (сол кездег1 редакторы Бэюбай Рамазанов) пен облыстык “К^зак Tmi” когамьшьщ органы “Дауа” газетшщ (редакторы маркум Жещс Марданов) ерекше релш атап ету керек.

Аудан кешелер!не, мектептерге атакгы жерлестер1м1зд1ц атын беруда бастадьщ. Сейпп, ауданда Абай, К- Ь1дырысов, X. Шаяхметов атындагы мектептер, Естай атындагы ужымдык шаруашылык, Медениет сарайы пайда болды. Келен кезекте аудан, жер, шаруашылык аттары турды.

167

Сараптай келеек аудандагы 12 шаруашылыктьщ 11-нщ аты орысша екен, оган аудан атын косыцыз. Жер аттарьш кайта калпына кел-лрдж те, аудан атын талкыладьщ. Непзп усыныс “Актогай” мен “Кызыл жиде”.

Bip куш кабинетов Кабулов Рамазан аксакал келш: “Бул елдщ болыс аты “Алкакол” - ед1, сендер тарихи атты кайтарыццар”, - дед!.

- Мен, Реке, (иреущен кутыла алмай журш, екшпп мазакка калмаймыз ба - дедш.

- “Е, Tempi, онысы бар екен гой”, - деп келютьАуданныц атауын тацдауга тургындар ыкыласты катысты.

¥сыныста “Кызыл агаш” та, “Тайкоцыр” тузды келшщ атауы да, “УйецкМ” (енкли) де болып еда, оларды кепшшш журт куптамады. Пшр талас уш топ арасында етй. Осы ещрде Актогай деген тогайдьщ атауы бар, соган токталайык, - деген топтыц усынысы K©nminiKTin кецшдерше конды. Сол ат сессияда беюд1. Аудан мен Сершбай Муткеновтыц атьш б е к т п беруге ыкыласты болган сол кездеп Жогаргы Кецестщ жауапты кызметкер1, белгш журналист, акьш Ербол Шаймерденов едь Осыны журтты дурлшт1р!п, дабыра кылмай токгату керек деген эцпмелер квбейе бастаган кезде сессияныц шеппмщ алып, сол тустагы аудандьщ кецестщ терагасы Кддыр Касымов Алматыга ушьш барьш еда, Ербол 03i жур1п, 6ip кунде 6iTipin берген.

Талантты жерлестер1м1здац мерейтойьш етизу аркылы олардьщ шыгармаларын иасихаттап, жастардыц ел-журтын сую, жерш кастерлеу сез!мш оятуга ташындьщ. Кдбдыкэр1м Ыдырысовтьщ 60 жылдьщ, Сершбай Муткеновтщ 80 жылдьщ мерейтойларын, акын Естай Берюнбаевтыц 125 жылдьщ тойларын атап еттш. KYP той-домалак емес, оньщ алдында

168

улкен уйымдастыру жумыстары журпзшдь Ауданда облыстык;, республикальщ акындар айтысы, конкурстар епазщщ. Естайдыц ес1м1мен Павлодар каласыныц 6 ip

K epiK Ti кешес! аталды. К^урметп конактар шакырылып, С. Муткеновтщ OMip жолы, акын, эндй, композиторлардьщ шыгармалары бойынша гылыми-практикальщ конференциялар етюзшдь Бул конференцияда Борис Ерзакович, Телеутай Акшолаков, Рамазан Токтаров (маркум “Абай жумбагы” тарихи романы yniiH Мемлекетпк сыйлык алган) сиякты эдебиет, гылым мен онердщ майталмандары естелштер айтьш, гылыми тужырымдарымен n i id p алмасты.

K£3ipri кезде кай шара болмасын ce6enci3 жэне демеупйЫз етпейдь Есекецнщ басыныц жупыны екенш кайра-кайра айтьга, онделуше бастаушы болган маркум агамыз К^абылбек Элин едь Зиратын тургызуга белгш энип, профессор Шахмардан Эбшов, тойьш этюзш, кешеге атын беруде Мухит Омаров (Аккол жайылма ещршщ тумасы Мухит сол туста облыстьщ мэдениет баскармасыныц бастыгы) пен Бахриден Кэр1мжановтыц (“Ацсат” фирмасыныц аткарушы директоры болган) ецбектер1 зор.

Ауданда 6ipimni болып етгаз1лген Наурыз тойы кеппц зердесшде. Алгапщы облыстык акындар айтысы, Шэкен Ракышев пен Шолпан Байгалинаныц шыгармашылык кештер1, курдасым Бейсенб1 Мукажанов бастаган акьшдар мектеб^ Кррлан апамыз бастаган Нургалиевтер отбасы ансамбл1 ауыр кезецце букара арасында болып, кепшшк рухыныц мукалмауына кызмет етп деп бшемш.

Тагы 6ip айта кетер жэй - оралмандар мэселесь Алганщылардыц 6ipi болып мыцнан аса оралмандарды кабылдап, непзшен бес ауылга орналастырьш едш. Эрине,

169

алыстан оралган азаматтарымыздыц колынан кандай ic келетшш, мамандыгын аныктауга, лайьщ кызмет усынуга б 1 р д е и мумкшдщ болган жок. Уакыт ете келе алые ауылдарда орныккандары орныгып, ецбек жолында уйымдастырушылык таныткан азаматтарына ужым баскартып, аудандык аппаратка да ж1г1ттерд1 тарттык. Соныц 6 ip i - Амантай Элхан. Кешн ол облыстыц к о п и -к о н жене демография баскармасыныц бас маманы болып орналасты.

Ауданда абыройлы кызмет керсеткен Д. К-азангапов, А. Елтинов сиякты азаматтар ел-журт H eci6eciH молайтуга елеуш улестерш косып жур.

Елшщ камьш ойлайтын атадан туган жаксылардьщ кемеп осындай шакта кор1нд1. Шагын кеапкерлжке бешм адамдар шаруашылыкты жург1зуд1 ездер1н1ц колдарына алды. Шаруашылык саласында б !з д щ устанган Heri3ri багыт - ip i шаруа кожалыктарын куру болды. Шама келгенше бытыратпай, “Жумыла кетерген жук жецш” дегендей, кеппен 6ipnecin, акылдасу устанымына бекшдк. Эрине, алдымен шагын жене орта жеке шаруашылыктар курыла бастады. Булардыц саны 1995 жылы жузден асып к е т ш ед1. Солардыц й н ш д е , “Казакстан” (Н.И. Видикер), “Надежда” (В.В. Филипишин), “Алга” (Д. Мержоев), Есен Сыздыков (Жолболды ауылы) ашкан шаруашылыктар б1рден жаксы KOTepinin кетп.

Эрюмнщ шаруашылыктардагы удес1н аныктау, жекешеленд1ру, реформаларды терецдету процестер! 6 ip кезецде журпзшдь Бул icTi менщ орынбасарларым; Телеутай Муканов, Абай KepiMOB жене Эл1бек Сыздыков, шаруашылык баепшлары: Олжабай Аралов (кешн Еюбастуз

170

ауданыныц eiciMi болды), А.Н. Рыкунов, Э.К. Ахметов, А. Жуманов, Г.Г. Ябс, Т. Досжанов, А. Ногаев, А. Шаймерденов, Б. Арынов жэне ауылдагы баска бш кп мамандармен акылдасып уйымдастырды. Соньщ аркасынд i ауданымыз облыс келем1нде озып кетпесе де, калып койган емес. Епн себу келемшен облыста 2-орында, жем-шеп дайындауда 3-орында журдж, терт тулж мал басы санын шамамыз келгенше сактаугатырыстьщ.

Еюнш1 - TepTin меселеЫ. Ауданда М. Ламашарипов, Т. Кожамжаров, С. Сештахметов сиякты ез icinin мамандары, зац кызметкерлер1 жумысын жаксы ютедь

Дорыта келгенде, ауыл ецбеккерлершщ кесштен кол узбеуше жагдай жасадьщ. Ол yniiH калалык ещцрютермен тшелей байланыстыц rypiH 1здедж. Эрине, шаруа терт аягынан TiK турды деп айта алмаймын. Эйтсе де, ауылдьщ ipreci бутш, корасында мал, коймасында аздаган астык, ер ауылда ез ешмдерш ецдейтш цехтар бар жагдайда ауданнан облыс орталыгындагы “EpTic” AI^-на терагалыкка ауыстым.

3 n i де болса ел-журт тф ш гдае белсене катысуга умтыламыз. Ауданнын тьгаысьш кайда журсек те сезшем1з. Эрине, аудан орнында, азаматтар, аудан ардагерлерк Кдйыржан Еалымов, Болат Уалитов, К̂. Машиков, Валентин Иванович Зуев, Жасулан Шорманов, Петр Раяевский, Совет Эм1рханов сиякты ардагерлердщ бар болмысы мен ем1рден алган бай теж1рибеяер1 Ka3ipri жаца когамдык катынасты толык игерген жастар iciMeH кабысып, катар жумылып жумыс жасауга йумшщцк берш жатканы суйЫцщред1.

171

вскен орта тагылымы

Щалъщ елдщ царапайым журегц Соны бшсец сияпатыц журеди ”

Ж. Баласагун.

Актогай ауданы жалпы жер кетеш бойынша облыстагы Баянауыл, EpTic жэне Май аудандарынан кейшп тертпшп орынды алады. врлеу жылдарында eriH шаруашылыгы бойынша Epric жэне Железинка аудандарынан кейш упшшп орында журдь Ауданныц 12 совхозында 346389 гектар eric алацы, 526777 гектар мал жайылымы, 34880 гектар кыр жэне тогай шабындыгы болды. Шаруашылыктардыц осы кезецце жетшд1ршген курылымдары onmpic типущштн арттыруга жол ашты. Мэселен, алгашкыда шаруашылыктар: совхоз дирекциясы, 6ел1мше баскарушысы, епн шаруашылыгы бригадасы, мал шаруашылыгы бригадасы болатын. Gimipicri баскаруды удайы байыптап отырудыц нэтижесшде баскару курылымы: совхоз дирекциясы, епн бригадасы жэне мал фермасы сиякты ею сатылы басшылыкка ауыстырылды.

1990 жылга дей1нп баскару курылымы мен оцщрютщ жалпы колем! керсетшген мына кестеге назар салыцыздар.

N ¥жым атаулары Жу-

icTey-шшерсаны

Ericкелем!

Ipi кара Кой Жыл­кы

сут

1 2 3 i ' 1 5 6 1 81. Чкалов 1000 21747 2843 18801 248 12012. Ново-троицкий 320 9871 6100 11213 1383. Жданов 800 26703 4601 7016 132 32254. Жданов атындагы сов-

хоздын N 4 cyrri мал шаруашылыгы кешенд! бригадасы 130

1600 оным 200-i сауынды

19005. “Спартак” совхозынын N 2

eric-дала бригадасы• н - { 6800

172

“Харьков” совхозы - орлеу жылдары курылган шаруашылыктардыц шшвдео ец ipici. Оныц жер колем1 40000 мыц гектарды кураган, шаруашылыкта 400- 450 шамасында адам жумыс 1стед1. Совхоздыц курамында 3 мал шаруашылыгы фермасы, 4 eric-дала бригадасы, сол кездеп жаца моделда техникалары бар улкен автопарк жене МТМ болды. Бул совхоздыц алгашкы директоры болып Владимир Иванович Видикер тагайындалды. Сол кезде 27 жастагы Володя Чкалов атындагы совхозда бел1мше баскарушысы болып, ауыл шаруашылыгы енд1р1сшщ шамшырагы Жет1мтай Шарапиденовтщ ю-тежрибесш кунттап, зерделеген едг Ол замандастарына совхоз орталыгында жаца улгщеп совхоз кецсесш, орта мектеп жене Медениет ушн салып, ортальщ тазалыгына кещл белш, кеше бойы агапггар егш, олардыц меуелеп ecyiHe кутш жасаткан, 0нд1р1с саласын механикаландырумен айналыскан, шаруашылыкка жаца технологияларды удайы eHrisin отырган шаруакор баскарушы рет1нде танылды. Аудан тургындары оныц осьшдай парасатьш жогары багалады. Ауыл азаматгарыньщ тындырган icTepi жайында айтыла калса, олардыц каперлерше алгашкы больш Владимир Иванович Видикердщ eciMi тусед1. Кдзакстан Республикасыныц Жогаргы Кецес i депутаттарынын сайлауы кезднде Актогай ауданы тургьшдарыньщ басым Kenmmiri оган дауыстарын 6epin, депутат болып сайлануына ез улестерш косты.

0Haipici мен медениеи еркен жайган шаруашылыкты баскару тазгшш В. Видикерден кейш жас маман Тито Уакапулы Сыздыков устады,. Шаршы топта ей-тушн1н орныкты жетьазетш, шаруа адамымен катар журш, коян-

173

колтык ецбек еткен Тито Уакапулы тез арада ауылдастарыныц курмет-кад1рше белендь Ол Владимир Видикер жасаган icTi одан api жалгастырумен 6ipre, жогары ешмд1 данд1 дакыддар тукымын жаксартуды жане мал тукымын асылдандыруды колга алды. Тито Уакапулы Сыздьщов Успенка, EpTic, Аксу аудандарын жэне Аксу каласын баскару кезшде де букараныц муддесш атеуге пейицц екенш Kepceiri. Ел-журты да оныц алдында унЫз калмады. К^азакстан Республикасы Парламент! Мэжшсшщ сайлауында Тито Сыздыковтыц депутаттыкка сайлануы ушш кепшшк болып дауыстарын бердй Ол езшщ бшмш, баскару жуйеЫ мен ещ црктш бай тежрибесш Парламенттеп Зац кабылдау барысьшда утымды жумсап келедь Парламентт1ц табигатты пайдалану жэне экология комитетшщ терагасы лауазымына уш умггкердщ 6ipi болып дауыска Tycin, тагы да кепш ш к дауыс альш, осы комитеттщ терагасы болып сайланды.

Ел мен Жерд1 багьша балайтын аудан азаматтарыныц 6ipi- Энее Ахмедиев. Ол “Спартак” совхозыныц 6800 гектар eric алкабы бел1нген N 2 eric-дала бригадасын баскарды. Бригадада 14 адам жумыс ютед1, оныц 12-ci механизатор ед1. Бригаданыц карауына 12 трактор (оныц 9-ы К-700 маркалы доцгалакты алып трактор) бер1лд1. Ерке EpTicTin асау толкынын, оныцбойындшытогайы мен шалгыныныц, даласьшыц кунарлы колтыгыньщ берерш жастайынан багамдап ескен Энее жерд1 баптауды ем1рл1к максаты санады. Энестщ кергеш де, жадына туйген! де: “Жер-Ана оган ез1ц мей1р1мд1 болсац гана мерей беред1”, - деген дуниетанымы. 0Mip cepiri болган осы устанымы оны удайы берекеге жетектеп журдь 1997 жылы да солай болды.

174

Сол жылы бригаданыц 6800 гектар eric алацыныц 5600 гектарына дэнд1 дакылдар егшдь Жер ендеудщ барлык агротехникалык шаралары колданылды. Жогары ешмда тукым дайындалып, себшдг. внеетщ yicmi у м т акталды. Бригада диканшылары епстщ эр гектарынан 16,8 центнерден ешм алды. 0негел1 ецбеп ушш Энее Ахмедиев сол жылы Социалистйс Ецбек Epi атагьш иеленда.

Ауданньщ мал шаруашылыгы саласын дамытуда Жданов атындагы совхоз ецбеюсерлершщ калдырган i3i айкын. Мундагы и г щ к бастауын жасаган N 4 cy rri мал шаруашылыгы кешещц бригадасы. Оны он жылдан астам уакыт бойы, - “Tynci3 дуниенщ сырын сезбесен, сенщ им болганыц!”, - деген ем1рлш устанымы бар, тын жэне тыцайган жррда игерупилердщ 6ipi - Иван Алексеевич Лямин баскарды. Шаруашылыктагы мал басы кыста орталыктын жанындагы мал кора кешешнде кутшетш. Ал жазда орталыкган 32 шакырым кашыктыкгагы уш жайлауга багылатын.

175

Иван Алексеевич бастаган iciH тындырганша, оныц басы-касында журедг Ол oai 6ip шауашылыкта ецбек еткен 40 жыл пщще шаруа камын осылай тиянактады. Отагасы жаз шыга малымен жайлауда жургенде, ауылдагы отбасыныц алацсыз болуы ушан EpTic езеншщ 1 , 5 - 2 шакырым колайлы тусынан epjoip аулага су кубырын тартуга колкабыс жасады. Орталыктагы эр уйге электр жуйеЫ аркылы жылу беретш жабдыкгар орнатуга бел шешш Kipicin, тындырды.

Адамныц турмыс-т1рл1пне демеу болган Иванныц айткан усыныстарыныц езш ауылдастастары бершген буйрьщгай кабылдап, жер1не жетюзш орындады. Ждановтыктар ауданда эр сиырдан 1800 литрден сут алган озатгар атанды. 1998-1990 жылдары бул корсеткшггерш еселеп Кетердь Олар енд1 эр сиырдан 2600-2800 литрден сут саууга кол жеттазд!. Жайлау басында 10 тоннадан сут алып, жыльша 1890 тонна сут ощцрш, бер1лген тапсырмаларын 140 пайызга орындаган. Ленин орденд1 Иван Алексеевич Ляминнен табыстарыцыздыц сьфы неде? - деп сурасацыз: “взгенщ ic тындьфуы yniiH озщ де шоп басын сындьфуыц керек”, - деггп гой казактар, - мен осы сездщ дурыстыгын тьгадырган ецбёпм1зден керш журмш”, - дёйд1. “Адамныц журген жер1- гулстан”, - деген канатты сез Иван Алексеевич сиякты адамныц акыл-ой, кажыр-кайрат жумсаган ецбепшц кайырымъша орай айтылганьш сезшейц.

Ауданныц озат сауыншыларыныц арасында шаруашылыктыц шамшырагы Лидия Алексеевна Кунакованьщ eciMi 6ipmmi аталады. Ецбеп береке берген сауыншы Лидия Алексеевна Кунакова Кецес Одагы Коммунистнс партиясыныц XXYII съезшщ делегаты больш сайланды.

176

Туган жерш, ескен ортасын еркещй елке децгешне кетерш, келешек урпактын ал ансыз гумырын жасауды максат еткен актогайлыктардьщ ер жылдардагы енбек жолдарын мына кестеден керуге болады:

Nк/с-

Ауыл шаруашылы­гы саласы

1933 195* '1979' 1987 1991 2000

1 2 3 4 5 6 7 8L Eric колемi, га 40694 341890 393470 318117 309778 188192. Данд1 дакыл-дар, га 32128 302481 230134 210079 192602 124833. бш м , ц/га 4.7 10.0 13.5 6.8 3 Л I 5 5 ,0 '4. Ip iкара мал 24017 29361 42812 43093 40378 174325. Жылкы 4014 3780 2479 2393 2759 31136. Кой 35324 85729 124252 106422 91777 16005

Аудан Уюметке 1958 жылы -184202 тонна, 1979 жылы - 169935 тонна, 1986 жылы - 127781 тонна астык тапсырган.

Епнге колайлы, ылгал мол тускен 1954,1956,1958,1972, 1979, 1980, 1986 жылдары мемлекетке астык тапсыру жешндеп тапсьфмаларын 2-3 еседен артык орындаган.

Эр жылда ауданньщ ауыл шаруашылыгы саласына кептеген ардакты азаматтар ездершщ eceni улестерш косты. Олар: Д. Насуханов, Н.Ф. Щербаков, К̂. Теппмов, Т.У. Сыздьщов, Э. Тем1ргалиев, Н.А. Мулявко, М. Элиев, Т. К^апжапаров, П.П. Раевский, Р.С. Горбатюк, А. Каськов, Н.И. Кдскырбаев, Н.Д. Арешин, П.Ф. Драганов, В.И. Зуев, М.П. Фоменко, Г.Г. Ябс, Ж.Б. Мусин, С. Бшелов, Б Рамазанов, Х.Р. Рахматуллин, И.А. Головашов, Ж.Ф. Загупаров, экономисгер: Ш.С. Тэшенов, Н. Ахметкапиев, Д. Мусабеков, М. Этмбергенов, Б.К. Султанов, Ж. Сазданов, агрономдар: П.Т. Пшеничный, Ленин ордещц К- Сейшханов, И.И. Долгов, зоотехниктер: М. Кусайынов, Б. Уалитов, Н.Р. Ульрих, К- Мьщымов, А.И. Погорелов, инженерлер: А.И. Энгель, Н.В. Филипов, Н. Эмаргалиев, Х.Р. Задорожный, ферма баскарушылары: Т. Итдбаев, С.А. Кисенко,

177

К. Рамазанов, К- Аралов, М. Кепешов, Т. Карманов, И.Л. Скиба, И.А. Лямин, Б. Сыздыков, Т. Э бкш ов, А. Эбдщалыков, Д.З. Каратаев, С. Сешткалиев, Ж. Жабагинов, О.Н. Жаншуков, К- Эбшжанов. Сондай-ак, оздершщ ой-орнектерш ецщр1ске жумсаган онертапкьшггар мен жацашыл озаттар катарында 3. Эбд1мбековтыц, С. Ыбыраевтыц, М. Рахымжановтын, В.Г. Пфлюгтщ, А.А. Таракановтыц, Г.А. Осеевичтщ, Г.А. Тарановтыц, К. Шэршовтыц, А.И. Гавриловтыц ес1мдер1 курметпен аталады.

Аудан аумагындагы 80-нен астам елд1 мекен тургындарыныц саны 1970 жэне 1980 жылдар аралыгьшда отыз жет1 мыцнан асты. Оларга меднциналык кызмет корсетущ жаксарту максатында колайлы ic-шаралар жузеге асырылды. “Ново-тройцкий” жэне Карл Маркс атындагы совхоздардын тургындары шаруашылык орталыктарынан жиырма шакырым кашыктыкта орналаскан Коминтерн атындагы совхоз орталыгында жана улпдеп салынган аурухананыц кызмет1н пайдаланды. Бул ауруханада бас дэр1гер болып казак тшн, д1лш жэне салт-дэстур1н жан- жакты бшген, ауьшдастарымен казакы сыйластьщта болган Валентин Павлович Немеровский кызмет етп. Ол кей1н Павлодар облыстык денсаулык сактау баскармасы бастыгьшьщ орынбасары лауазымын да абыройлы аткарды. Баска совхоз ортальщтарыныц бэр1нде медицинальщ курал- жабдыктармен жабдыкталган ауруханалар жумыс icTefli. Ауданда Э. Кадыров, А.С. Горина, М. Мэрденов, М. Апбасова, Г. Мукашева, М. Аскапова, У. Жуаньппбаев, Д. Казангапов сиякты дэр1герлер адамды ауруынан айыктыруда колдарьшьщ шипасы тиш, мешрл1 конщдер1мен дауа больш, узак жылдар бойы жемют! ецбек етп.178

Ауданныц кукык коргау саласында ецбек ардагерлер1 Абзал Нэбиев, Кдбыкен Сшэмовтар тынымсыз кызмепмен, эд1лд1пмен ерекшелецщ. Аудандык iuiKi icTep бел1мшщ бастыгы КД. Оспановтыц аткарып журген кызмеп де бутшп талап децгешнен шыгып келедь

Аудан тургындарыныц eMipi мен турмысын нэрлецщру жолында когамдьщ пйарлер тудырып, оны icKe асыруга улес косатьш парасатты азаматтарды жумылдыру жолында 1955 жылы казак жэне орыс тшдер1нде ашылган “Социалис-TiK ецбек” жэне “Социалистический труд” газеттершщ редакторлары: Кдбыжан Молпшн, Ралымжан Макашев, Адам Мукаметжанов, Геннадий Степанович Бондаренко, ал 1963 жылдан бастап “ “Коммунистический труд”, оныц аудармасы “Коммунист1к ецбек” газеттерш1ц редакторлары: Сейфолла Жанарбаев, Иван Федорович Чусов, Кизат Каптайыров, Бэюбай Рамазановтар мацызды кызмет аткарды. Жыл еткен сайьш аудандьщ газет ауыл тишнлерш ipiicren, олардыц журналистика булагынан сусьшдауларьша дэнекер болды. Бул салада газет редакторыньщ орынбасары больш узак жылдар бойы кызмет еткен, казак жене орыс ттлдершде катар кесше жазатын белгш1 журналист Неби Эбдарахманов, “Коммуниспк ецбек” аударма газеп ашылган куннен бастап осы уакытка дей1н аудандык газет редакторыньщ орынбасары больш журген ардагер-каламгер Байзолла Султановтар пейщц1, opi ьщпалды жумыс ютеда.

Окушы кезшен газетке алдымен шагын акпараттары, одан epi курдастарыныц есу жолдары жайьшда суреттемелер1, очерктер1 жарияланьш, газетпц белгш штаттан тыс Tumiici болган, ж)фналист Талгат Смагулов 1991 жылдан 6epi аудандьщ газетпц редакторы болып кызмет ютеп келедг

179

Оньщ 1992 жылы газетп “Ауыл тынысы” жэне “Пульс села” деген атпен шыгару жеш ндеп усынысы аудан окырмандарыньщ колдауына ие больш, аудан эйш Эбищак Тугелбаевтын 1992 жылгы 1 кацтардагы ше1шм1мен бектлдь

Алпыс уш жыл бойы езшдж тарихы калыптаскан аудандьщ газеттщ байыргы дэетур1 непзшде когамдьщ катынастыц дамуына байланыеты туындайтын заман талабына еай саналауан шюрлер Ka3ip де жэрияланып келедь

Байыз таппай, бауырды бутшдеген осы кезецде аудан орталыгында маршрутты автобустар журпзшп, тургындар т1лег! орындалды. Жолаушылар тасымалдау асфальт тоселген Павлодар - Омбы жолы, сондай-ак;, эуе жэне су жолдары аркылы жузеге асырылды. Аудан орталыгында 1913-mi ном1рл1 автокол1к кэсшорны, 1910-шы нем1рл1 жылжымалы механикаландьфылган курылыс колоннасы, ушактар конатын эуежай, Ертю езеншщ жагасында су Koniri токгайтын пристань, санаторий улпс1нде мектеп-интернат, 4 балабакша жумыс 1стед1.

Аудан тургындарынын саны 1939 жылы - 17131, 1953 жылы -19882, 1959 жылы - 25687, 1970 жылы - 37642, 1979 жылы-30346,1990 жылы-29054 адам болды. 2000 жылгы аудандагы 21056 тургынныц 14822-i казак. Осы жылы балалардыц тууы 1999 жылмен салыстырганда 2,6 пайыз кем болганымен, каза тапкандар саны 20 адамга, ягни, 101 пайызга кем1ген. Ал тарихи отандарьша жэне нарык жагдайына байланыеты калаларга коные аудару машметше Караганда, 2000 жылы ауданга 401 адам кэшт келген, солай болганымен, 778 адам Kemin кеткен. Тургандардьщ табиги

180

ecy i мен Kepi миграциялык сальдога Караганда, 2001 жылы тургындар саны 293-ке азайып, 20259 адам болды.

XX гасырдьщ соцгы бес жылында ауданда 13 адам 95- 100 жаска, 10 адам 100—109 жас ка толып, жарык дуниемен коштаскан. Жана гасыр басында да 100 жаска толган жэне одан аскан кенекез кариялар бар.

102 жастагы Макамбетова.

Муслима

181

Тэуелаз он жыл - отпел! кезец

Когамдьщ катынастыц бурынгысынан жаца багытына ауыскан аральщтагы отпел! кезецн!ц кайырына алац кецш туста аудан шаруапгылыгын алга бастыру оцайга тускен жок. Бурынгы одак кезшдеп экономикалык байланыстыц уз!лу| шаруашылыктардыц каржы айналымын кулдыратып ж!берд!. Крлдагы мал мен мулнсп бартер жутты. Yidni у м т бар жайсац OMip туралы тэуелс!з ел болгалы бил!кт!ц жогары басындагылар да, саясатшылар да жан-жакты баяцдаганымен, бодыраусыз кун аз еда. Tyficiri мытым аудан тургындары тэуелс!зд!кт! ел басына конган бак санады. Олар op6ip кадамга барлай карап, бедерл1 болашактан кудер узбедг 0з болашагьш ездер1 жасауга умтылды.

Тар жол, тайгак кешуден отпеген ел бар ма, элемде?! Орлеу жолын нускаган оркещц шетел сараппп»шары мен мамандары алыста журш те, касымызга келш те усыныс- пей1лдерш айтьш-ак журд1. Шетел инвесторлары келш, ipi ещцрютерда баскару туткасьш устай бастаганда, esiMi3 неге инвестор болмаймыз деген ой-максат жергш1кп бизнесмендерге козгау салды. Букара да дайынды алу психологиясынан арыла бастады. Нарыкты игерепн Зацдарды зерделеуге талпынды. Инемен кудьщ казгандай i3fleHiciiH нэтижесшде нарыктыц 6epepiH де, бермесш де оздер1 ажырата ал атын дэрежеге жетп. Мемлекет мулкш жекеге еншшеу кезшде ж1бер1лген кател1ктер киындьщпен келсе де оздер1 тузетуге мумк1нд1к туды.

0тпел1 кезецн1ц 1996 жылдыц басы мен 1998 жылгы маусым аралыгында аудан шаруашылыктарында партия комитетшщ хатшысы, директор, аудандык ауыл шаруашы-

182

Q K T O F n nаоданыныц эшшШк террпторлялык, округтерге тт\

МЕН1Н 0ЛКЕМ, МЕНЩ УЙ1М АКТОГАЙ!

МОЙ КРАЙ, МОЙ ДОМ -АКТОГАЙ!

183

Облыс a x iM i Даниал Кенжетайулы Ахметов Ныгыман К,удайбергенулы Ппиенбаевца награда тапсырды.

лыгы баскармасы бастыгыныц орынбасары болып тэяарибе жинактаган К^азбек Касенов ошм болды. Осы кезец iniiiiae, ocipece, 1996-1997 жылдар экономиканы турактандыруга багытталган шаруашылык журпзудщ нарыктык жаца эдютерш игеруде игшктй кадамдар жасалды.

Мемлекет мулкш жекешелещцру аякталып, бурынгы ipi шаруашылыктардыц орнына б1рнеше шаруа кожалыктары курылган 1998 жылы ауданга Асылбек Кдмзаулы Сорсекеев эюм болып тагайындалды. К^июы кеткен шаруаны Ka3ipri заман талабына сай калпына келпру оцайга туспедь 2000 жылгы маусымга деш нп кезецде ол баскарган аудан эюмпплнч непзшен берешектердщ отелу1мен айналысты.

Кргамныц адамга колайлы кызмет eryi букарага бас болар тулгалы ел -азаматыньщ устанымына, эр азаматтыц саяси ерюшщ аукымына байланысты болатындыгын бастан кешкен тэж1рибе KepceTin отыр. Bip партия гана игшкке жетюзед! деп кабылдаган Kenieri таным бутш эз1м1зге жат болып, Ka3ipri К^азакстанньщ тэуелЫз жаца курылымын дамытуга зиянды екёндтне де кез жетюзш отырмыз. "Menu мекенжайым - Кецес Одагы”, - деп эн салып, “Б13Д1 еркендеткен Коммуниста партия”, - деп, элемге жар салганымызбен, оныц жылмыскы саясаты улттык санамызды туншыктырып, дшм1зден ажырата жаздаганын ещц рана сезш отырмыз. 1991 жылгы тамыз айындагы МТЖК (ГКЧП) окигасынан кёшн эр хальщтыц улттык эркендеуше тусау салган Коммуниста партиясьшыц устемдтнщ врескелдт элемге эшкерелецщ.

К,азан тецкер1с1нен кешн бурынгыны мулде жоюдыц зияндылыгын алгашкы куннен бастап жан-жакты дэлелдеген орыстыц аса кернекп жазушысы, Полтава облысы Миргород каласыныц тумасы жэне туракты тургыны Владимир Галактионович Короленконыц (1853- 1921) Кецес Одагыныц Халык агарту комиссары А.В. Луначарскийге 1920 жылы жазган алты хатыныц соцгысьшда: .. Души должны переродиться. А для этого нужно, чтобы сначала перерождались учреждения. А это, и свою очередь, требует свободы мысли и начинания для творчества новых форм жизни. Силой задерживать эту самодеятельность в обществе и в народе - это преступление, которое совершало наше недавнее павшее парвительство. Но есть и другое, пожалуй, не меньшее - это силой навязывать новые формы жизни, удобства которых народ

185

еще не сознал и с которыми не мог еще ознакомиться на творческом опыте. И вы в нем виноваты. Инстинкт вы заменили приказом и ждете, что по вашему приказу изменится природа человека. За это посягательство на свободу самоопределения народа вас ждет расплата”, - 1 деген керегендпс nkipi тагы 6ip айгакгалды. (В.И. Лениннщ ©3i А.В. Луначарский мен В.Г. Короленконыц niKip алмасуына ьщылас бщщрген бул хаттар сол шакта жарьщ 1 кермей, Кецес Одагы кезвде туцгыш рет 1998 жылы “Новый мир” журналыныц 10-санында жарияланган).

Буган дейш Актогай ауданындагы 50-ден астам бастауыш партия уйымында 2000-га жуык коммунист т1ркелд1. 0з ещршщ еркендеуше кезшде ерекше улес коскан аудан коммунистершщ кажырлы ецбектер! жайында жогарыда айтылды. Олар Компартияныц “ултшылдыкка карсы куресу керек, ултшылдык кайшылык тугызады” дейтш Heri3ri устанымы багытымен жумыс ютегешмен, ic жузшде эр улттыц гасырлар бойы канына сщген достьщ ниегп дэстурше арка суйеп, утымды саясат журпзш, мумюндшнше халыктардыц тарихи танымына нуксан келмейтшдей ic-кимыл жасаганын да ез тарихымыздан K e p in келем!3.

Букш Одак бойынша таратылган Коммуниста партия Актогай ауданында да ез жумысын токтатты. Оныц Myparepi ретшде Кдзакстан Социалиста партиясын куру жумысы басталды. Компартияныц материалдык- техникалык базасы мемлекет менш шне берщу1не байланысты Казакстан Социалист1к партиясы оныц кукыктык Myparepi гана ед1. Буган елштщ артын багып барып юргендер де, жок, Компартия экономикамызга

186

Ырысты Магауияцызы Жумабекованыц Мэжшс депутаты кезшде Астана цаласы этмшщ жауапты к,ызметкерлер1мен кездесушен.

Й И Сулейменов - Казахстан Республикасыныц Iiuxi icmep Munucnipi.

187

c e ir r ir i тигешмен, улттык ершнд1г1мгзд1 шектед1 деп сезшш, оган косылмагандар да болды. Yni ай iniiHfle мурагер партияныц 22 бастауыш уйымы курылып, оран 300 адам мушелпске K ipyre байлам жасады. Осьшдай o rn e n i кезецде демократияльщ дрйзде баска партиялар мен когамдык | козгалыстардыц да курыла бастауына байланысты бул партияныц саяси куш болура дерменаздт кун еткен сайьш айкындала туст1. Аудан азаматтарыныц б1ркатары Кдзадстан теуелс1зд!гш ныгайту ниет1мен жацадан курылган “Азат”, “Казакстан хальщгарыныц 6 ip n ir i” партияларыныц M ym eci болды.

1991 жылгы 16 желтоксанда К,азакстан теуелйздтн I жариялаган Зац ш ы р ы п , 1992 жылгы 2 наурызда Кдзакстан Республикасы BipiioceH ¥лттар ¥йымына тольщ кукылы муше болып кабылданганнан кей1н аудан тургьшдарыныц басым Keranmiri партияларгамуше болганнан repi жаца нарыктык катынасты игеру анагурлым пайдалы екёнш мойындады. | Казакстан теуелЫздш 6ipniK, ынтымакта деп санаган актогайлыктар ездер1нщ саяси белс,ендшшн 1991 жылы | 1 желтоксанда еткен алгапщы букшхалыктьщ Президент сайлауында ел1м1зд1ц туцгыш Президент! Нурсултан Эб1шулы Назарбаевка дауыс беру1мен танытты.

0ткен кезец шшде ауданньщ медени eMipi еркен жайды. I Аудан орталыгында когамдык непзде улттык медени орталык ашылды. Оныц курамында казак, орыс, украин, немю, татар, болгар медени ортальщтары бар. 1998 жылгы мамыр айынан бастап аудандык баскару жуйесше езгер1стер енпзгап, аудандьщ медениет 6eniMi Актогай ауданы еюмшщ пите! саясат, медениет, тшдер жене спорт 6eniMi болып кайта курьщды. Оны баскару екеден есиет, анадан касиет дарыган байсалды азамат, журналист Беюбай Рамазановка ясуктедщ.188

Аудандьщ Мэдениет уш - 1999 жылгы 1 сэу1рден 6epi аудан эюмшщ мэдениет, хальщ шаруашыльны жэне ойын- сауьщ мемлекетпк коммуналдьщ кэсшорны болып езгердь Аудандагы музьпса мектеб1, кептеген ютапханалар мен Мэдениет yirnepi онтайландыру тусьшдагы кеселден аман калып, туракты жумыс icren келедь

Ауданньщ Эбжан ауылындагы Нургалиевтер отбасьшьщ ансамбл1 нарьщ жагдайьша бей1мделш, онер тершей орын алып отыр. Олар республикальщ енер сайысында жец1мпаз атаньш, 1 жэне 2-букшодактьщ енер фестивалшщ лауреаты атанган. Халкымыздьщ дарынды ca3repi Нургиса Тшендиев Эбжан ауылына келш, ансамбльдщ орындаушылык кабшетше cyficmyi енерпаз отбасына шабыт берген едь Нургалиевтердщ ортаншы улы 1^айыр Естайдьщ эндерш, Kiniici Крйырболат Иса Байзаков ендерш шебер орьщдап, аскак еуёндёрщен тьщдаушылар курметше беленш жур. Ансамбль каз1р акын, ешш-сазгер Естай eciMiMeH аталады. Ансамбльдщ жетекппЫ - кеп жылдар бойы ауыл клубыньщ мецгеругшЫ болган, энпй жшттердщ анасы - Кррлан Есенжанкызы Нургалиева.

O p i n r e c T e p i Актогайдьщ кара нары деп ат койган айтыс акыны Бейсенб1 М^ажановтьщ “Акындар мектебГ’ сез енершщ жас талапкерлерш акындар сынына салып, шындады.

Спорт саласында аудан гана емес, облыс, республика жэне шетелге eciMZjepi белгш жастар катары ecin келедь Самбошы, спорт nie6epi Кайыр К^удасов, жещл атлетпп Наталья Прозорова, казакша курес палуаны Ержан Ажболатов, еркш куреспен айналысушы Кабдолла Сагындыковтар - бфнеше рет елемдйс жарыстарда ел намысын коргаган спортшьшар. Ал Нурлан Кдзбекулы

189

XX гасырдыц соцы мен XXI гасырдыц басындагы аудан басшылары: солдан оцга царай — аудан этмгнщ орынбасары Твлеутай Нэж1миденулы Муцанов, аудан d K i u i i iU K i саясат, мэдениет, пплдер ж эне спорт бвл1м1н'щ Meifzepymici Бэгйбай Рамазанов, эк1м аппаратыныц басцарушысы Ермек Машриков, аудан экш т щ орынбасары YMim Темлржащызы Келд1баева, аудандьщ ауыл шаруашылыгы басцармасыныц бастыгы Абай Ногайулы Ногаев, аудан этмЬ Ныгыман К,удайбергенулы Шшенбаев, аудандьщ мэслихат хатшысы Самет Магзумулы Магзумов, аудандыц imxi icmep бел1мтщ бастыгы К,аныш Оспанов.

Кепбергенов 6ip колымен гиръд[ ыргап котеруден б!рнеше рекорд жацартып, “Гиннес” ютабына жазылды. Ka3ip ауданда 40-тан аса спорт шеберлшне кандитат, 2000-нан аса разряд нормасын орындаган жастар шеберлпстерщ жетвдцру максатында спортпен удайы шугылданып жур.

2000 жылгы маусьш айында Актогай ауданына Май ауданыныц Май ауылында 1961 жылы 30 кацтарда туган Ныгыман Кудайбергенулы Шшенбаев д а м болып тагайындалды. Семей зоотехникалык институтында окып, мал flopirepi мамандыгын алган ол будан бурын Лебяж1, Май аудандарыныц шаруашылыктарында бас мал дэрперк совхоз директоры, Май жэне Павлодар аудандары эюмдершщ 6 ip iH n ii орынбасары-ауыл шаруашылыгы баскармасьшьщ бастыгы кызмепнде ютеген.

Ныгыман Кудайбергенулы шШенбаев кызметт1ц кайтарымы алдымен едщ мёкеццерд! аралап, тургынд армен, олардыц турмыс-т1рш1Л1пмен, шаруаныц жагдайымен танысудан басталады деген туйпзге токтаган. Оныц бул байламы озекп мэселелердщ оцгарылуьша бастау болды. Актогайльпстар Ныгыманныц елдш icKe ежезек, коз1 казы, коцш таразы азамат екещцпн таныды. Жаца эюм шалгайдагы ауыпды ауыз су зэрулшнен куткару мэселесш колга алды. Алыстагы Шолаксор OKpyri орталыгыныц тургындары 50 жыл бойы тущы суды 25 шакьфым жерден таситын.

- “Елу жылда - ел жаца”, - деп, бабаларымыз осындай куанышка боленуден айткан болар, ауданныц жаца эюЬш Ныгыман Шшенбаев ауыл орталыгында су тазарту, ащы суды тушайту жэне зиянсыздандьфу кондьфгысын орнатуга жумсалатын каражаттабудьщ нарыктьщ жольш тауып, б!зд! куанышка орады, - дейда ауьш тургындары.

191

Аудандык, ауыл шаруашылыгы басцармасыныц бастыгы Абай Ногайулы Ногаев

Ауыл шаруашылыгы пйрштшнен K e p i Hie.

192

Наурыз мерекес'тен Kepinic.

1967 жылы салынган аудандык; Мэдениет у/7/.

193

Аудандьщ внерпаздар кезетт внер бащауына дайындык, кезтде.

щщш Ш '-------------- -

194

Аудан орталыгынан 170 шакырым кдшьщтагы К^ырык уй ауылы Кецес Одагы ыдырап, экономикалык байланыстыц узшущен 6epi турмыстыц киындыктарына б1ртщдеп тоскауыл жасады. Ол ушш алдымен шаруашылык камын жасаудыц нарьщтык катынасын игеруге умтылды. Оныц нэтижеЫ кезге кэршдг. Шаруаныц калталары толыга TycTi. EipaK, электр жарыгын калпына келпруге кажетп кыруар каражатка колдары жетпей келген еда. Орынбасарлары - Телеутай Нэж1миденулы Муканов, Абай Хамитулы Ногаев жэне Умгг Тем1ржанкызы Ке лдШаевалармен ынтымактасып, оныц да орайын келт!рген Ныгыман Пшенбаев мырза.

“^азакстан - 2030” даму Стратегиясы непзш де кабылданган “Мыц орта шаруа”, “Ауыл-2001, Ауыл-2003” облыстык багдарламалары бойынша ауданда кабылданган багдарламалар игшктщ eciriH апгты.

Жаца гасырдьщ басында Актогай ауданында 37 елд1 мекенд1 камтитын 13 ауьш oKpyri курьшды. Жалпы жер келем1977,8 мыц гектар. Ауданньщ ауыл шаруашылыгына жарамды 911,2 мьщ гектар жер! бар. Оныц 17,6 мыц гектары- eric алацы, 24 мыц гектар жер - суармалы шабындык, 575,4 мыц гектар - мал жайылымы. Аудан орталыгы Актогай селосы облыс орталыгы Павлодар каласынан Пбшакырым, Астанадан 517 шакырым кашыктыкта. Ауданда каз1р 20295 адам турады.

Ауданньщ еяд1 мекендершде кэсшкерл1кпен айналысушылар катары кебейда. Ауданда 6 жауайкершшщ шектелген серщтестш, 100 шаруа кожалыгы жэне 4389 жеке аула шаруашылыгы курылды. Сондай-ак 65 дукен, 5 дэр1хана, 5 жанар-жагармай материалдарын

195

1996 жылы пайдалануга бершген аудан орталыгындагы Жандарбек цожа атындагы мешт.

1959 жылы салынган "Мир” кинотеатры.

196

сататын станция, барлыгы 87 кэсшкер жумыс icTenzii. Ауыл шаруашылыгына колайлы болган 2001 жылы актогайлыктар 1 миллиард 20 мыц тецгенщ ауыл шаруашылыгы ошмдерше кол жетюзд1.

2001 жылдыц соцындагы мына корсетюштер ауданныц ауыл ш аруаш ылыгы саласы ндагы iлгep i жылжыган шаруашылыктарыныц нускалы 03repicTepiH айгактайды:

Nк/с

Кэсш жене техника турлер!

0лшем1 Эуелбекауылдык

O K pyri

“ЖЕМ-16” ж ш сб1рлеспп

"Агроно­мия” шаруа кожалыгы

Ауданбойынша

1. Ужым мушёлер! адам 17 45 8 475Барлык жер колем1 га 68294 6574 2783 977801Eric келем! га 288 1650 1660 22304Тракторпар дана 27 49 8 609Комбайндар дана 1 8 2 113¥й шаруашылыгы аула 285 4389

2. Ipi кара мал. бас 1361 87 17624онын пшнде снырлар бас

612 54 7330Кой-ешю бас 1472 274 14069Жылкы бас 286 11 3030

3. вширшген ошмдер:астык тонна 57 1266 1675 22763ет тонна 23,5 6,5 5280суг тонна 36,6 38,6 14800

Барлык ауыл мектептер1 компьютерлермен жабдыкталды. Ал алты мектеп Интернет жуйесше косылып, балалар влем озгер1стер1мен танысуга мумкшдж алды. Муткенов, Андриановка, Барлыбай, Шолаксор ауылдарында б1рнеше каналдар аркьшы ертурл1 теледидар хабарларьш корсететш арнайы жабдыктаулар кешеш орнатылды.

Дш1м1зд1 сактаудыц, оны урпактар казынасына айналдырудыц 03eri жэне сара жолы кец байтак даламызда кала тургызган кезде медреселер мен меппттер тургызу сиякты бабаларымыздыц оркецщ дэстур1 жалгасып келедь Актогайлыктар аудан аумагында каз1рдщ озшде 4 меппт сальш, адам ем1ршщ айнасы - имандылык нарш саралай бастады.

197

Казакстан тэуел сп здтш ц 10 жылдьщ мерейтойы кареацында ауданныц кептеген шаруашылык иелер1, кэсш керлер ж эне м эден и -эл еум етп к саланыц кызметкерлер1 мемлекетпк наградалармен марапатталды.

Аудан аумагындагы округтар курылымын керсететш мына кестеге назар аударыцыздар.

Nк/с

Округатаулары

Епшмекв!атаулары

Typ-гышарсапы

Жер колени, га

АуданортапььFUBHкашык-

тиы, км

Огёасы-нынсаны

Ауыл округгершщ апмдер!

1 2 3 4 5 6 7 8

1. Актогай Актогай ауылы 4572 4124 - 1223 К X Саржанов2. Эуелбек Эуелбек ауылы 1351 11884 54 235 Ж X Шорманов

Эгее ауылы 208 503. Крраоба Кдраоба ауылы 972 5069 50 189 3. Т. Бухин

Красная поляна ауылы 158 32Жана ауыл 253 49Спартак ауылы 151 22Исаптерек ауылы 262 41

4. Мутна 10В Муткенов ауылы 1140 8717 20 258 Т. Ж ЖанкзринШокпар ауылы 259 25Естай ауылы 366 57Жанатап ауылы 376 57Жаиабет ауылы 460 102Эбжан ауылы 296 67

5. ТТрнречинск Приречипск ауылы 890 7140 5 269 Б. Э. КуаговТортай ауылы 159 25Жалама! i ауылы 272 60Кдмбар ауылы 42 8

6. Кожамжар Кржамжар ауылы 1097 5284 10 291 жт.аяи»Кдйран ауылы 211 47Жамбыл ауылы 298 60Кэраой ауылы 255 45

7. Харьков Харьков ауылы 586 2789 22 160 Н С КузнецовКарабузау ауылы 164 43

8. Разумовка Андриановка ауылы 655 8869 67 170 С. Р. СматовРазумовка ауылы 139 32

198

1 2 3 4 5 6 7 8

9. Когалы Тульск ауылы 454 1024 76 99 Д. Т. ЫскаковКаракога ауылы 130 8 22

10. Барлыбай Барлыбай ауылы 405 7771 78 97 С. Т.Баи мукам бегов

11. Жол болды Жол болды ауылы 950 1107 83 210 С. В. ЕрмоленкоUlmirri ауылы 203 6 28Шуга ауылы 448 70

12. Жалаулы Ивановка ауылы 896 1054 103 188 К- Р. КожановБалтасап ауылы 273 2 40Карасу ауылы 191 32

13. Шолаксор Шолаксор ауылы 698 5778 164 121 Б. М.Кырык уй ауылы 55 Мукамсджаиов

Барлыгы аудан бойынша: 20295 99831

4537

199

Ел-жу рты н ы н тарландары

Ел уш mypni адамды: галымды, жомартты жэне эды mcini

кврмей турып-ац cytoi мумкЫ.(Хинд экштщ ecuemi).

Ел болашагын ойлаган, калыц журтына танылган азаматтар ауданныц экономикасы мен мэдениетш еркендетуде елеул1 онеге бердт

Социалистж Ецбек ЕрлеркЭнее Ахмединов - “Спартак” совхозыныц eric-дала

бригадасыныц бригадир!.Бокен Кызгарин - “Аккол”совхозыныц ага шопаны.Кали К/аленов - “Еюбастуз” совхозыныц ага жылкышысы.Ауданда 25 адам 0юметтщ жогары наградасы - Ленин

орденшщ nerepi болды.

“К^азак ССР-ы Ауыл шаруашылыгына ецбеп сщген кы зм еткер лер”:

Василий Иванович Сиренко - “Агрономия” совхозыныц токары.

Виталий Николаевич Анкудинов - Жданов атындагы совхоздыц механизаторы.

Шугай Сшэмулы Тешенов - аудандык ауыл шаруашылыгы баскармасы бастыгыныц орынбасары- жоспарлау-экономика бешодшзз бастыгы.

Канат Мухаметжанов - Чкалов атындагы шаруашылыктыц ага шопаны.

200

ССРО Жогаргы Кецесшщ депутаттары:Сештахмет Скаков—“Аккел” совхозынын: директоры. Владимир Иванович Видикер - “Харьков” совхозынын

директоры.

Казак ССР-ы Ж огаргы Кецесш щ, Казакстан Республикасы Парламентшщ депутататры:

Владимир Иванович Видикер - совхоз директорыМугшЫм Апбасова —дэр1герМуния Кабыл ова - мугал1мОрынтай Баканова - мугал1мМубэрак Балтенов - acyrepiniiНадежда Черная - бузау ecipyiniАлександр Гаврилов - eric-дала бригадир!Рысты Жумабекова - аудан эюмшщ орынбасары

* * *

Зайырхан Омарулы Эшитов Зайырхан Омарулы Эшитов Павлодар облысы Куйбышев

ауданьшьщ “Жаца аттаныс” (бурынгы колхоз) ауылында 1923 жылгы 26 желтоксанда туган. Отан согысына катыскан. 1952 жылы эскери Зац академиясын 6iTipreH. Узак жылдар бойы Орта Азия эскери окрулнщ эскери трибунал тврагасьшыц орынбасары болып кызмет гстедь

1979 жылдан зейнеткерл1кке шыкканга дешн Алматы халык шаруашылыгы институтыныц кафедра Menrepymici болды. Зайырхан Омарулы Эшитов - б1рнеше монографиялардыц авторы. Ол 1976 жылы Зац гылымыныц докторы, профессор, эдшет полковнип атактарына ие болган.

Киса Олимулы Раздыков Киса Опймулы Раздыков Куйбышев ауданы Баскамыс

ауылында 1929 жыл 13 маусымда туган. Туган ауьшында бшм eciriH ашып, жогары кластарды Павлодар каласындагы N 8 орта мектепте окиды. 1948 жылы осы мектепте оныншы класты 6iTipreH соц, Москваньщ И.В. Сталин атындагы Тау- кен институтына окуга тусш, оны 1953 жьшы аяктайды. Мунда тау-кен iciH жабдыктау женшдеп энергетик мамандыгын алган Киса Опймулы ецбек жолын сол кездеп Одак келемшде ipi eim,ipicTi ещр - Караганды каласыньщ жабык шахтасында кенпй болудан бастайды. Кейш шахтаныц учаске бастыгы кызметтнде icrefifli.

1959 жылы Еюбастуз каласы аткару комитет терагасыньщ орынбасары лауазымына тагайындалады, жарты жылдан кешн осы каланыц аткару комитетшщ терагасы болып сайланады. Киса Опймулы Раздыков - Еюбастуз каласы аткару комитетшщ 6ipiHini казак терагасы. Yni жылдан соц ол тау-кен ещйрюшде жаца техника мен технология енпзудщ гылыми жолдарын жан-жакты тиянактау максатында дуниежуз1ндеп ец ipi кесшорынныц 6ipi - “Богатырь” разрезше бас инженер кызметше ауысады. Киса Опймулы 1969 жылы техника гылымыныц кандидаты атагын коргады. Осы жылы Алматы каласындагы Казак ССР-ы мемлекетпк политехникалык институтына жумыска кабылданып, жиырма жылдай кафедра мецгерупйа больш кызмет гстейдо. Ол тау-кен еьщрюш дамытуга байланысты кептеген гылыми макалар мен монография жазган.

Киса Эпймулы Раздыков - зейнеткерлшке шьщкан соц да, 6ipHeuie гылыми ецбектер жазган, гылым кандидаттарын даярлаган, гылымда ез1ндш i3i бар галым.

202

Айып Кисаулы КусайыновАйып Кисаулы ^сайынов Куйбышев ауданы “Аккал”

совхозында 1938 жылы 8 кантарда туды. Ол - Казак мемлекетпк зоотехникалык-мал дэр1герлш институтын1960 жылы 6iT ip reH Аккол орта мектебшщ алгашкы тулектершщ 6 ip i . Ецбек жолын Лебяж1 аудан ындагы “Бескарагай” асыл тукымды кой зауытында бас зоотехник болып бастаган. Талантты жас маман мунда академикЭ.Е. Еламанов зерттеген кой тукымын асылдандыру- селекциялык рылыми жумысыньщ келешегше сенш, оган зор ынта бшд1рген. Ол Павлодар облысыньщ ыстык-суыгы окыс алмасып отыратын ауа райына тез1мд1 “Солтустш” казак мериносы койын o c ip y r e елеул! улес косты.

1969-1976 жылдары Айып Кисаулы Кусайынов Лебяж1 ауданыныц N 23 совхозын баскарды. Атаулы шаруашылыкта да мал тукымын асылдандыру жумысын одан d p i

жалгастырады. Айып Кисаулы Кусайынов 1976-1978 жылдары Казакстан Компартиясы Еюбастуз аудандык комитетшщ 6 ip im u i хатшылык кызметше сайланады. 1978- 1994 жылдары Кдзак ССР-ы, Кдзакстан Республикасы Ауыл шаруашылыгы министршщ орынбасары, Казакстан Республикасы Агроенеркэс1п кешеш торагасыныц орынбасары, ал 1994 жылдан емфшщ соцгы кундерше дешн республикалык мемлекетпк “Асыл” акционерлж компаниясыньщ терагасы, президент!, вице-президент! кызметтерш жогары кенби шеберлшпен аткарады.

Айып - бойындагы бшм1 мен бай теж1рибесш когамныц адамга кызмет ету1 ушш пайымды жумсаган ауыл шаруашылыгы ецщрчсшщ кемёл уйымдастырушысы жэне мемлекет кайраткер1, ецбек пен гьшымньщ епздшгш ез

203

кызметшен керген жан. Ол бурынгы Кецес Одагы Коммуниспк партиясы мен Казакстан Компартиясынын съездерше делегат болып катысты. Рылым докторы, ауыл шаруашылыгына ецбеп сщген кайраткер Айьш Кцсаулы Кусайыновтыц ауыл шаруашылыгы elmipiciH ерютетудеп жене аса кунды гылыми жумыстары багаланып, 6ipHenie ордендермен жэне медальдармен наградталды.

Айып Консулы Кусайынов 2001 жылгы 21 маусымда жарык дунеден erri. Ралым, ауыл шаруашылыгы ещцргстщ майталман маманы езшщ гьшыми ецбепн жалгастыратын 1збасарлар даярлаган устаз атанып, артына ешпес i3 калдьфган.

Каят Сайфоллаулы ТэппмовКаят Сайфоллаулы Тепймов Лебяж1 ауданыныц Кызыл

когам ауылында 1928 жылы 5 карашада туган. 1950- 1955 жылдары Алматы мемлекетпк ауыл шаруашылыгы институтында окьга, оны уздш дипломмен аяктаган. Ол - езшщ жастык жалыны мен бтктш пн, шыгармашылык кабшетш Краснокутск ауданында 1960-1963 жылдары “Еюбастуз” совхозынын директоры, 1963-1969 жьшдары аудандык ауыл шаруашылыгы баскармасыныц бас инженер^ баскарма бастыгыныц орынбасары кызметтер1нде журш, ауданньщ ауыл шаруашылыгын ергстетуге арнаган абзал азамат. Оныц ойластырган конвейерл1 кой тогыту кондыргысыныц тшмдшл Казак ССР-ы жэне ССРО Ауыл шаруашылыгы министрлжтершщ галымдары мен мамандары катыскан аудандык, облыстык семинарларда сарапталды. Кондыргы сынактан еткен соц, “Аккел” совхозынын кой фермасына орнатылып, пайдалануга

204

берщщ. Осы ецбепн гылыми тургыда далелдеп, ол техника гылымынын кандидаты атагын коргады. Ел-журты алдындагы абыройлы ецбеп жогары багаланган К̂ аят Тепцмов уш рет “Курмет Benrici” ордешмен (1966, 1972,1980 жылдары) жэне 6 ip H e n ie медальдармен наградгалды. К- Тепймов Шарбакты аудандык аткару комитетшщ терагасы, Лебяж1 аудандык партия комитетшщ 6 ip iH n ii хатшысы болып кызмет етп.

Кабиден Фатколлаулы ЗагупаровКдбиден Фатколлаулы Загупаров Куйбьппев ауданыньщ

“Жана аттаныс” колхозында 1935 жылгы 5 желтоксанда туган. 0Keci Фатколла орта шаруа neci болган. Кдбиден 1943 жылы Куйбышев ауданынын Сталин атындагы жепжылдык Meicre6iHe окуга тусш, жепшш класты бтред1. 1953 жылы Кдшыр орта мектебш куше медальмен аяктап, сол жылы Абай атындагы Алматы мемлекетпк педагогикалык институтына окуга кабылданады. Оны 1957 жылы уздж багамен аяктап, орыс Tmi жене едебиетш щ мугал1м1 мамандагын алады. К^ызыл дипломды маман Кашыр, Краснокутск аудандарында (1959, 1962 жылдары) оку бел1мшщ инспекторы, аудандык оку бэтмшщ MeHrepymici болып кызмет icTen, окыту мен тербие берудщ жацаша эд1стемелерш енпзед1.

Кдбиден Фатколлаулы аудан журтшылыгына ем1ртануда жацашылдыгымен, зерекппмен ерекшелендь Сол кездеп Краснокутск аудандык партия комитетшщ 6ipiHini хатшысы Махмет К^айырбаев оньщ. когамдык-саяси меселелерд1 жан-жакты сараптай бшу кабшетш багамдап,

205

аудандык партия комитетшщ упг жэне насихат боймшщ мецгеруппЫ кызметщ усынып, келкиш бойынша осы лауазымга тагайындаган.

1969 жылы Москванын Ломоносов атындагы мемлекетпк университетшщ философия факультётшдеи аспирантурага о куга тусш, 1973 жылы “Саяси идеологияньщ мацызы мен функциялары” такырыбы бойынша диссертацияны абыройлы коргап, философия гылымынын кандидаты атагын алады. Сол жылдан 6epi Павлодар педагогикалык институтында устаз больш кызмет icren келедь Институттьщ когамдык жумысьш аткарып, елдщ когамдык-саяси саласындагы езгер1стерд1 сараптап, студент-жастарга, облыс, республика журтшылыгына болашакка дэл болжам жасай бшетш саясаткерлтмен танылды. Доцент К^абиден Фатколлаулы Загупаров узак жылдар бойы С.Торайгыров атындагы университеттщ сырттан окыту бел1мшщ проекторы болып келедь Окыту мен тэрбие саласындагы кажырлы ецбеп жогары багаланып, ол “Хальщтар достыгы” ордешмен жэне б1рнеше медальдармен наградталып, профессор атагын алды.

Тасболат X асе пулы ШаяхметовТасболат Хасенулы Шаяхметов Омбы облысыныц Азов

ауданы, Телек ауылында 1937 жылгы 8 карашада дуниеге келд1. 0 K e c i Хасен Шаяхметов туган жер1 Шугага оралган соц, “Шуга”, “Жаца талап” колхоздарындагы бастауьпп мектептерде окып, 1956 жылы “Ново-тройцк” орта мектебш б тр ед ь Сол жылы Абай атындагы Алматы мемлекетпк педагогикалык институтыныц физика-

206

математика жэне сызу факультетше окуга туседи Оны1961 жылы аяктаган соц, Павлодар индустриалды институтьшьщ математика кафедрасына окытушы болып орналаеады. Мунда ею жыл кызмет етш, 1963 жылы Павлодар мемлекетпк педагогикалык институтына окытушы, 1965 жылы ага окытушы болады. Тасболат Хасенулы Шаяхметов кец ойлап, орньщты сойлейтш, бшмдо жэне сабырлы касиепмен замандастарыньщ курметше боленш келедц.

Ол 1966-1977 жьщцар аралыгында Павлодар мемлекетпк педагогикалык институтьшьщ сырттан окыту женщцеп, гылым женшдеп, оку жумысы женшдеп проректоры кызметтершде журш, жогары оку орындарыныц бшм жэне тэрбие беру эщстемелер1 мен баскару жуйесш жеплд1руге байланыеты бай тэж1рибе жинакгайды. Ал 1977 жылдан1996 жылга дей1н Тасболат Ш аяхметов Павлодар мемлекетпк педагогикалык институтьшьщ ректоры болды.

Бш м саласындагы оцтайландыру реформасы бойынша 1996-1997 оку жьшдарында Павлодар педагогикалык жэне индустриалды институттары 6ipiKTipmin, С.Торайгыров атындагы мемлекетпк университет! курылган кезде ол осы университеттщ 6ipiBpuii проректоры больш тагайындалады,1997 жылы Павлодар облысы эюмшщ гылым жэне 6miM беру саласы бойынша Kenecmici кызмепнен зейнеткерлшке шыгады.

Зейнеткерлжке шыккан сон, Тюмень мемлекетпк мунайгаз университет1нщ Павлодар филиалыныц директоры болып тагайындалады.

1970 жылы алгебра жэне логика непздер1 бойынша диссертация коргап, математика гылымыныц кандидаты

207

атанады. Ол - 6ipHeme монографиялардьщ авторы. Жогары аттестация льщ комиссияныц шенпм1мен Тасболат Хасенулы Шаяхметовке 1972 жылы доцент, 1985 жылы профессор гылыми атактары бертлед!. 0Mip бойы бЬим беру саласындагы жемюп ецбеп багаланып, Тасболат Хасенулы Шаяхметов “Курмет БелпсГ’ ордешмен, Ыбырай Алтынсарин медатмен жене баска 6ipHeuie медальдармен, ССРО “Агарту саласыныц узд1п”, “Жогары бш1м беру жумысындагы узд1к табыстары ущш” белгшер1мен наградталды.

Олжабай Кайкенулы Жармакин Олжабай Кдйкенулы Жармакин Куйбышев ауданы Чкалов

атындагы совхозда 1936 жылгы 28 кантарда туган. Ол - Куйбышев орта мектебш 1952 жылы бтрген алгашкы тулектердщ 6ipi. О. Жармакин орта мектепи бтрген жылы шет тшдер Алматы педагогикалык институтына окуга Tycin, оны 1956 жылы аяктайды. 1956 жылгы шшде айында озМц ушкан 6iniM уясы - Куйбышев орта мектебше нем1с тш понШщ окытушысы больш орналасады. Keneci оку жылында ол ©si окыган Алматы шет тщцер педагогикалык институтына мугалтм болып кабылданады. Одан кей1н Куйбышев ауданыныц “Спартак” совхозындагы орта мектепте мугащм болады. 1959 жылы Куйбышев аудандык комсомол комитетшщ 6ipiHmi хатшысы лауазымына сайланады. Бул кызметте 1961 жылга деиш 1стёйд1: Сол жьшы Октябрьдщ 25 жылдыгы атындагы шаруашыльщтыц орта мектебше директорльщ кызметке ауысады. Одан Кешн Олжабай Крйкенулы А.А. Жданов атындагы Ленинград мемлекетпк университетшщ жанындагы шет тшшен жогары кее1би мамандар даярлау жонщдег! педагогикалык ею жылдык курста 6miMiH котереда.

208

1973,1980,1986 жылдары Лейпциг, Пассау жэне Батые Германияныц Готтинген калаларындагы университеттерде HeMie TiniH уйрену жэне елтану такырыбы бойынша бинм жетщщру куретарында окиды.

Олжабай Кдакенулы Жармакин Алматы педагогикалык институтыныц жанындагы аепирантурада окып, “K|a3ipri казак тшшдеп буйрыкты еейлем” такырыбы бойынша диссертация коргап, филология гылымыныц кандидаты атагына ие болады. Осы такырып непзшде жиырмададан астам гылыми макал ал ар жазып, бурынгы одактык орталык, республикалык жэне облыстык баспасэз беттершде жариялады. Ол “K̂ a3ipri казак тшшдеп буйрыкты сейлем” монографиясьшда буйрыкты сэйлемнщ буйрыкты, нускаушы, тапсырушы, мшдетгеупп, epiKci3 орындатушы, усыныс 6epynii, кецш белупп, ундеунп, кецш аударушы, тшек етупп магыналары мен кызметтер1н сараптаган. ‘%азакстан гылымына ецбеп сщген кайраткер”, филология гылымынын докторы Ахмеда Ыскаков, филология гылымыныц докторы Бакытжан Хасановтар галымныц бул гылыми ецбепнщ Ka3ipri казак тшнщ колданылу аясьшыц кецдтн айкындау куралы болгандыгы туралы n iK ip айткан.

Олжабай Жармакин узак жылдар бойы Павлодар педагогикалык институтьгада кафедра мецгеруш1с1 болып, казак, орыс жэне немю ттлдершщ колдану аясьш ер1стетуге e n e y n i улес косты. Бипкп маман ею жылдан астам уакыт бойы облыстык ттлдер баскармасыныц бастыгы кызметшде журш, мемлекетгш тшдщ колданьшу аясын кецейтуде берекел1

кызмет K o p c e T T i.

Профессор Олжабай Кайкенулы Жармакин - каз1р “Облыстык TiAflep/u дамыту корьшьщ” аткарушы директоры.

209

Канатбек Кайырбайулы Кайырбаев Канатбек Кдйырбайулы Кдйырбаев Павлодар облысы

Куйбышев ауданы Заверетенск ауылдык; Кецесшщ “Жацатап” (бурынгы 14-ауыл) ауылында 1939 жылгы Ютамызда дуниеге келдг 0 з ауылындагы жепжылдык мектепп 6iTipin, аудан орталыгындагы орта мектепте окуьш жалгастырады. Оны 1956 жылы ойдагыдай аяктап, 6 ip жыл 0 3 i окыган осы мектептщ 5-7-класс окушыларына математика пэншен сабак бередг

1957-1958 оку жылында Алматы каласындагы Абай атындагы мемлекетпк педагогикалык институтыныц физика- математика факультепнщ математика мамандьпы тобьщда окиды. Осьшда бш м алып жургенде физика-математика гылымыныц докторы, К̂ азак ССР-ы F ылым академиясыныц академии, белгш галым Орьшбек Ахметбекулы Жэутжов бшшзд казак математиктерш даярлауды жетшд1ру максатында Алматы каласындагы жогары оку орындары студенттершщ арасында конкурс уйымдастырады. Конкурстан еткен тогыз студенттщ 6 ipi болып, К^анатбек Кайырбайулы сол кезде жацадан ашылган Новосибирск мемлекетпк университетшщ студенп болып, окуьш одан epi жалгастырады. Кднатбек К^айырбайулы - оны табысты бтрген 44 казакстандьщ тулектщ 6 ipi. Ол 1964 жылгы кацтар айында Павлодар педагогикалык институтыньщ физика кафедрасыныц ассистент окытушысы, одан кешн ага окытушы болып орналасады.

^азак ССР-ы Fылым академиясыныц академии, баянауылдык Жакан Сулейменулы Ержановтыц жетекшшпмен К^натбек Кдйырбайулы 1968-1971 жылдары “М атематика жене механика” институтыныц

210

аспирантурасында окып, “К^атты денелердщ деформациялануыныц механикасы” мамандыгы бойынша “Карапайым n i u i i n n i кристалданушы интрузивтердщ термокуштену куш ” деген такырыпта кандидаттык диссертация коргап, физика-математика гылымдарыныц кандидаты атагын алады. Атаулы ецбекте жер астындагы пайдалы кен орындарыныц пайда болуы, оныц магмамен генетикалык байланыста екецщп физикальщ тургыда сарапталган. Магманыц суынуыныц (салкындануыныц) салдарынан одан эр турш рудалар буы белшш шыгьш, жер кыртысы бойымен жогары кетершедь Кднатбек К^йырбайулы осы кубылысты зерттеп, жер кыртысымен жогары котершген рудалар буыныц температуралы кристалдану температурасына жеткен рудалар буыныц шогырлануын зерттеген. Осы карапайым n in i iH f l i

кристалданушы интризивтш денелердщ (пластина, сфера тэрвд!) пайда болу кезецш аныктаган. Жер асты кёндерш жасаушы осы физикальщ денелердщ кай ещрде бар екендш, оларды капай игеру туралы жиырмадан астам гылыми макалалар мен монография жазган.

Кейш профессор Кднатбек Кдйырбайулы узак жылдар бойы Павлодар пединститутыныц физика кафедрасыныц мецгеруипсп больш жемкгп ецбек eni. Кдар ол С.Торайгыров атындагы Павлодар мемлекетпк университетшдё устаз больш кызмет ютейдь

Борис Обдшмэжитулы ФуатовБорис Эбд1лмэжитулы К^уатов Павлодар облысы

бурынгы Ермак ауданыныц Жидковка ауылында1940 жылгы 26 кацтарда дуниеге келген. 1954 жылы

211

Краснокутск ауданыныц Ленин сепзжылдык мектебш (Ka3ipri “Алга” ауылы) 6iTipin, 1954 жылы Павлодар каласындагы мугагпмдер училищесше окуга туседт Оны 1958 жылы ущщк 6iTipin, 03i окыган Ленин сепзжылдык мектебше окытушы болып орналасады. Мундагы ек| жыл устаздык кызметшде жогары бЬйм кажетпгш сезшед1. Сойтш, 1960 жылы Алматы каласына келш, С.М. Киров атындагы мемлекетпк университетке окуга кабылданады. Университеты 1965 жылы аяктап, Чкалов атындагы совхоздагы орта мектепте мугагнм, оку 1сщщ M enrepyinici болып кызмет етедт

Ол 1968 жылы аудандык партия комитетшщ упт жэне насихат бол1м1нщ нускаушысы, 6ip жылдан соц осы болгмнщ M enrepyniici болып тагайындалады. 1972 жылы облыстык партия комитетш щ лекторлар тобына кабылданады. Борис Эбдшмэжитулы Куатов 1974- 1977 жылдары КПСС Орталык Комитетшщ жанындагы Когамдьщ академияда бипм алып, тарих гылымыныц кандидаты атагын абыройлы коргайды. Оны аяктаган соц, Павлодар облыстык партия комитетшщ лекторлар тобына кайта кабылданады. Павлодар каласындагы Индустриалды аудандык партия комитетшщ хатшысы болып сайланады, одан кешн Павлодар педагогикалык институтьшьщ проректоры болып тагайындалады. Ол озшщ барлык саналы oMipiH гылымга жумсаган. Борис Куатов “Еюбастуз отын- энергетика кешеншщ курылу тарихы” атты к!тап жазып, “Отан тарихы ” (1898-1995 жылдар. Казакстан Республикасы) деген такырыпта докторлык диссертация жумысын дайындап, оны коргауга ею ай жетпей ауыр наукастан 1997 жылы каза табады.

212

Майдан Хасенкызы Шаяхметова Майдан Хасенкызы Шаяхметова Павлодар облысы

Куйбышев ауданыньщ “Шуга” ауылында *1942 жылы 3 казанда дуниеге келген. “Аккел” орта мектебш1960 жылы бтредь 1961 жылы Абай атындагы Алматы мемлекетпк педагогикалык институтына окуга тусш, оны1966 жьшы аяктаган сон, Павлодар каласьщдагы N 3 мектеп- интернатта мугал1м болып кызмет ктей д ь 1969- 1970 жылдары Кдзак ССР-ы Рылым академиясы Tin гылымы институтыныц аспирантурасында окып, казак Tmi окулыгыныц авторларыныц 6ipi Меулен Балакаевтыц жетекшшк ету1мен кандидаттык диссертация коргайды. Одан кешн Республикальщ мугашмдер бш1мдерш жетшдару институтында, Абай атындагы Алматы мемлекётпк педагогикалык институтында устаз болды, каз1р Кокшетау педагогикалык институтьгада мугалш больш кызмет icTen жур.

Тшеулес Обл1галисва Т1леулес Эбд1галиева Павлодар облысы Куйбышев

ауданыньщ Чкалов атындагы совхоздыц 6 ipiHini бвЛ11мшес1нде (каз!ри Естай ауылы) 1944 жылгы 2 акпанда туган. 1965 жылы Абай атындагы Алматы мемлекетпк цедагогикалык институтыныц филология факультетш бтрген соц, оныц устаздык кызмеп Краснокутск мектеп- интернатынан басталады. Мунда уш жылдай мугал1М болады. 1965-1968 жылдары аудандык оку бел1мшде, аудандык комсомол комитет1нде жауапты кызметтерде журш, ауданньщ когамдык-саяси eMipme ез улёсш косады.

1973-1985 жылдары 1(азак мемлекетт1к педагогикалык институтында мугал1м, кабинет мецгеруипЫ кьвметтершде 1стейд1.

213

1985-1989 жылдары Ыбырай Алтынсарин атындагы Гылыми-зерттеу институтында ага гылыми кызметкер, бшнм Menrepyniici болады.

Доцент Тшеулее Эбд1галиева 1989 жылы Казак; мемлекетпк педагогикалык институтына устаз болып орналасады. Профессор Н. Оралбаеваныц жетекшшпмен доктор лык диссертация коргайды. Ол “Ka3 ipri казак т1Л1ндеп болымдылык-болымсыздык магынасы мен кызмеп” деген такырыпта монография жазады. Профессор, филология гылымыныц докторы, 40-тан астам гылыми ецбектщ авторы Тшеулес Эбд1галива каз1р Астана каласындагы JI. Н. Гумелев атындагы Еуразия Улттык универсиепнде устаз болып кызмет ютейдь

Мухит Муреэлиулы ОмаровМухит Муреэлиулы Омаров Павлодар облысыныц

Краснокутск кентшде 1948 жылы 19 казанда туган. Ол1967 жылы “Аккел” совхозындагы орта мектепп бтреда. М. Омаров окушы кез1нен аудандьщ, облыстык газеттерге эцг1мелер, мектеп жэне ауыл жастарыныц 9Mipi жайьшда макалалар, суреттемелер жазьш журеда. Оньщ шыгармалары облыстык, республикальщ байкауларда тацдаулылар катарынан орьш алды. Краснокутск аудандык газетшщ сол кездег1 редакторы Иван Чусов жас талапкерд1 мектеп 6 iTipiciMeH аудандьщ газетке кызметке кабылдайды. Ол аудандык газеттщ таукымет1н эр1птестер1мен 6ipre кетере журш, Казак мемлекетт1к университетшщ журналистика факультет1не сырттай окуга rycin, оны 1972 жылы бтредг Сол жылы аудандык партия комитет1н1ц 6ipiHnii хатшысы Сату Баймукамбетовтыц усьшыеымен М.Омаров аудандьщ

214

комсомол комитетшщ 6ipimiii хатшысы болып сайланады. Осы лауазымды аткарган бес жыл йшндеп жастарды когамдьщ- саяси жу мыстарга жумылдыру жолын мукият зерделеу1 оныц болшадтагы кызметтерше бастау болады.

1977 жылы М. Омаров Павлодар каласындагы Ильич аудандьщ партия комитетшщ уггг жэне насихат бел1мше мецгерушшк кызметше шакырылады. Ею жыл еткен соц, ол облыстьщ партия комитетшщ лекторлар тобьша лекторльщ кызметке орналасады. Осы аралыктарда жинактаган тэж1рибес1, жумсаган куш-жггер1 кабшетп енддрю басшылары мен мамандарьшьщ экономиканы дамытуга, тургындардьщ элеуметтпс жагдайын жаксартуга, жалпы мэдени саланы эркендетуге ыктимал тетшгерш жан-жакты байыптауга жетюзедь Ол “0 м1рдщ езгнен уйрену керек” деген кагиданьщ Крдретщ кун сайын сезше бастайды.

Оныц бул тэж1рибеЫ 1980 жылдары Павлодар калальщ партия комитетшщ бел1м мецгерупиЫ, 1985-1989 жылдары Павлодар калальщ партия комитетшщ еюшш хатшысы, 1989-1992 жылдары облыстьщ мэдениет баскармасыныц бастыгы лауазымдарын аткарып жургенде ез жемарщ бердк Павлодар облысьшьщ орталыгында согыстан кешн ертке ушыраган казак театры жабылып калганы кепшшжке белгшь Театрдыц облыстык музыкальщ-Драма театры атанып, 1991 жылы кайта ашылуы жолында облыстьщ мэдениет баскармасыныц бастыгы кузырында Мухит Мурсалиулы Омаров табандыльщ, тапкырльщ, керегендш таньпты.

Ол 1992-1995 жылдары Павлодар каласы эюмщщ 6 ipimni орынбасары, 1995-1997 жылдары облыстык экономика баскармасы бастыгыныц орынбасары кызметтерше тагайындал ады.

215

М. Омаров 1995 жылы Ресей Президентшщ жанындагы Баскару жэне мемлекетпк кызмет Ресей академиясында “Элеуметпк-медени кешендер шаруашылыгын журпзу TeTiriHiH елеуметпк-экономикалык непздерГ’ такырыбы бойынша кандидаттык диссертация коргап, экономика гылымыныц кандидаты атагына ие болады. Доцент М. Омаров 1997-1998 жылдары С. Торайгыров атындагы Павлодар мемлекетпк университетшде экономика кафедрасыныц мецгерупиа болып кызмет ютедь

1998 жылы “Сарыарка самалы” газетшщ редакторлыгы яауазымына жэрияланган конкурска катысып, газеттщ туцгыш конкурстан еткен редакторы болды. Профессор М. Омаров-каз1р “Сарыарка самалы” газетшщ бас редакторы.

Бекжан Олжабайулы Медетов Бекжан Олжабайулы Медетов Павлодар облысы “Ново-

тройцк” совхозында 1955 жылгы 12 желтоксанда туган. Осы шаруашылыктагы орта мектепт1 б тр ген н ен кейш, комсомол-жастар шопан бригадасыныц Mynieci болып орналасады. 1974-1976 жылдары Кецес Одагыньщ ecKepi катарында болады. 1978 жылы Кдзак ССР-ы С.М. Киров атындагы мемлекетпк университеттщ даярлау курсьшда окып, 1979 жылы осы университеттщ тарих факультетше окуга тусед1. Оны 1984 жылы аяктайды. Сол жылы Павлодар педагогикалык; институтына ага окытушы больш орналасады. Бул кызметте 1994 жылга дейш ютейдь Осы жылдар 1шшде доцент атагына ие болады. 1992 жылы “1824 жене 1917 жылдар аралыгындагы Кекшетау ye3i мен каласыныц экономикалык-елеуметпк дамуы” такырыбы бойынша диссертация коргап, тарих гылымыныц кандидаты атагын алады.216

Б. Медетов 1994 жылдан 6epi Казакстан Innd icTep министрлтнщ Павлодар каласындагы Зац колледжшде кафедра мецгеруппЫ болып кызмет icTen келедт

Тогайбай Оматаев - Куйбышев ауданыньщтумасы, Абай атындагы Алматы мемлекетпк педагогикалык инстатутында окып, физика-математика пэндершщ окытушысы мамандыгын алады. ¥зак жылдар бойы Караганды каласындагы жогары оку орындарьшда устаз болып, физика- математика гылымдарынын кандидаты атагын коргаган.

Кулпаш Мэнсуркызы Болатова - Куйбышев ауданыньщ тумасы, химия, биология гылымдарынын кандидаты.

217

“Сарыарца самалы ” газеттщ бас редакторы Мукрлт Мурсэлиулы Омаровтыц Елбасы Нурсултан Эбпиулы Назарбаевтыц к/абылдауында болган cami.

Павлодар мемлекет т т педагогикалык, инст ит ут ы ны ц р ект о р ы Тасболат Х асенулы Ш а яхм ет о вт щ Уак,ап Садуа^асулы раненое (сол жацта) ж эне К,абиден Ф ат коллаулы Загуп а р о вп ен оцыту ж эне тэрбие мэселелер1 жайында п т р лесу сэтшен.

Айып Кусайынов — ауыл хиаруахиылыгы гылымыныц докторы.

218

Жет'шхан Шарапиденов - Чкалов атындагы совхоздыц

директоры

Жукен Мэрденов - улпппьщ K,ayinci3diK

органыныц генералы

Магауия Мэрденов —

щтогашьщтардъщ cyitiKini ddpizepi.

219

Естай Берюмбаев

(1873-1946 )

Естай Берюмбайулы Аккел жайылма ещршдеп ‘Талдьщамыс” каз1рп “Кдражар” ауылында орта шаруаньщ отбасында дуниеге келедо. “Естайдьщ нагашысы Байтулым, руы козган, - дейд1 Естайдьщ немере mici Кыздарбек, - энлп болгандыгын улкендерден есттгенб1з. IHenieci К,улипа эцщ жаксы айтатын. Даусы сазды, керкем едь Купила жецгем1з эн салганда Естай асьф-тусыр ойынын тастап, шешесшщ аузына карал, отьфа калатын. Ол кезде Естайды суйресец де, орньшан тургыза алмайсыц. Есейе келе Естай ауыл тойларында, топ алдында кымсынбай, ерюн отьфып, эн айта бастапты. Мунысьш ауылдьщ кенекез кариялары унем1 айтып журдь Он бес жаска келгенде Естайдьщ жанына еретш балалар тобы кебешпп. Ол заманда клуб деген атымен жок- влеч айту, олецмен айтысу, сьщак олен шыгару ауылдагы той устшде, ауыл сьфтындагы келпи алтыбакан басында туып жатады екен. Естай да жанынан елец шыгарып, курбыларын тац калдырыпты. Оньщ пшгарган елецдер1нде улкендердщ жаксы дестур1, курбыларыныц жаксылыгы ернектелштт Озбырлык пен эдшетс1здокп керее, кез1 ушкын атып, мазасызданып, кенеттен сьщак елецдер шыгарыпты. Естай есешп, ж1пт болган шагында Бйржанмен, Аканмен танысыпты. Олардыц айткан эндерше зер салып, эшлшердщ эн айту врнегш есше сактаган екен. Осы кезден бастап Естай ел аралап, эн салып, аркага белгш бола бастаган.

Естайдьщ кепшшкпен кауьппуыньщ басталу шагынан елее беретш казактыц белгш енер зерттеулпс!, композитор,

221

профессор Ахмет Жубанов жазган мына эпизод былай ербидк “Б1здщ гасырдыц оныншы жылдарыньщ ортасы. Жаздьщ 6ip самалды кенинде астында тобылгы торы аты бар, басында - шшде кестел1 орамалды бастыра салган кара ногай тебетей, кен мандайлы, ipi мурынды, шокша сакалды, сал сопак бетп, ойлы кезд1, кара бешпеттщ iinmeH кылки жага ак кейлек киген, караторы адам жай желюпен келедь

Сол жагында Жагалбайлы тауы, он жагында Кдра EpTic алдына кен босагадай болып, 6ip жагында Жаксы- Арганаты, eKiHuii жагында Жаман-Арганаты таулары кершедь Салт атты асыгатын Typi жок, кеш жакындап калса да, 6 ipece асау Е ртктщ жагасын кез1мен шолып, 6ipece жакындап калган Арганатына карап, 6ip нар се ойына тускендей басын изеп, касында ешшм жок болса да, 6ip мезгш кул1мс1регендей болып, кайтадан ойланып калады. Bip сагте ол ершщ касындагы уш бурьппты, кыска мойынды, ceri3 nepHeni, eKi кулактьщ арасьшан беюте сары yxi таккан домбырасын алды да, тсзгшш ердщ касына т е салып, аттын журюш ез epKiHe 6epin, камшысын такымына кыстырып, тиегш орнына тжейтш койып, туратьш жерше 6ip-eKiTyKipin ж1берш, кулак-кушн Tycipe бастады. ¥зак бурап жатпай перне басып, домбыраньщ мойнын аз бойлады да, он колдын бас бармагын бет-тактайдьщ устшен басып турып, сук саусакпен жайлап, eKi шекке кезек кенпп, кагып-кагып жiбepдi. Кешютурым салкынмен бабына тусш калган домбыра анырай женелдь Осы кезде едетшше еннилердщ алгашкы айкайына баспай, домбыраньщ бас регистршде турып алып, майда коцыр унмен: егигай-ай, егигай-ай, егигай-ай, егигай-ай,! - деп 6ip жаца ен такырыбыныц басын Аздегендей болды”. Естайдыц “Жай

222

коцыр” эш осындай толганыстан туып ед1. “Кррлан” енш Ахмет Жубанов: “Музыканьщ теориясынан куралакан болганныц езшде Естай осы 6 ip шыгармасымен эн шыгарудыц классиктершщ катарына 6ip-aK ceKipin шьщты деуге болады”, - деп багалаган.

Естай Кокшетауда, Кдраеткелде, Семейде, Павлодарда, y EpTicTi ерлеп Зайсан, Тарбагатайды аралап, Жамбылда

болады. Ол 1939 жылгы маусымда Алматыга келед1. Мунда ол Кдзакстан жазушыларыныц екшпй съезше катысады. Естай Алматыга алпыс бес жасында келштс. Онысын акын былайша жырлаган:

“Жастыкден араладым талай жерд1,Табигат композитор елец бердь Алпыс бесте сайрайын ещ ц6 ipa3 ,Мшекей, шаттык-шарык кушм туды”.

Естай 1945 жылы Абайдыц туганына 100 жыл толу мерейтойына арнайы шакырылады. Онда Нартай, Нурлыбек, Телеу жене Сапаргали сиякты акындармен кездеседй Бул сол замандагы аз сапар емес ед1, - деп жазган Ахмет Жубанов.

Естайдыц “Крштасу” елещ деп аталып кеткен ещц EpTic ауданыньщ белгш eHuiici Кэдархан Омаров (1900-1967 ж.) акынныц ез аузынан еспген болуы керек, - дейд1 Айтжан Бед ел ханов, - “Жай коцырга” уксас (Б. Ерзаковичтыц айтуынша) сарынмен айткан екен. Сол Кед1рхан ениннщ айтуындагы едецнщ метил темендепдей болатын:

“Япырмау, картайдым ба, денем ауьф,Менде жок жан ашитын туыс бауыр.Кдрасам мацайымда eui6 ip жан жок, Солардан мен калдым ба, болып Teyip.

223

Мшекей, биыл келд1м жетшс ушке,Кэршк болмайды екен куррак кушке.Естайдыц елердеп 0Hi екен деп,Жлпттер айтып журсш ерте-кеште.

Сакал-шаш агарганда басымдагы,Жолдас жок жан ашитын касымдагы.Эн айтып, домбыра устар кез1м емес,Эншешн эдет1м гой жасымдагы.

Арманныц ец ауыры бала жогы,Болганмен альш Kerri дагдыр оры.ЖЬтгтер Tipmmiicre сыйласьга от,Мшекей, калган жок па дуние богы.

Домбырам, сен де аман бол, жан жолдасым, Жасымнан тастамаган сыр муцдасым. Тапсырдым кешнп жас балаларга,Мендей гь т тербиелеп сеш устасьш.

Естайдыц осы елещн казак радиосынан белгЫ энпп Капаш К^улышова орьшдап жур.

Белгш енер зерттеупп, сазгер Ахмет Жубанов усынган бул эншц мэттш мынадай:

Япырмау, картайдым ба, етш дэу1р,Менде жок 6 ip туыскан, жакын бауыр.Журдай боп замандастан, жалгыз каппын, Осыны ойлаганда болды-ау ауыр.

224

Сакал, шаш аппак кудай басымдагы,Жолдас жок муц шагарльщ касымдагы.Эн салар, домбьфа алар кез1м емес,Эншейш едепм гой жасымдагы.

Арманныц 6 ip улкеш бала ж о р ы ,Эзекп ортеп жатыр кайры ш о р ы .“Кррланым”, “Крцыласым”, сез1м калар,0з1м жок; жеткен сетте ажал оры.

Cepi боп, сайран сальш, дуние кердж,Сал Б1ржан, Адан cepi касына ердж.Тагдыр сол, еткен eMip, кайта оралмас,Шву тартып, туралайтын жаска келдж.

Ауьф дерт, карттык жещп, бптьау ел1м, Жанымда угар жан жок сездщ мэнш.Баршын тарткан дауысым жетпейсщ-ау, Кулакта калмадьщ-ау акыргы ешм.

Домбьфа енд1 аман бол, карт жолдасым, Жасымнан жанымдагы сен мундасым. Тапсьфдым кешнг1 жас урпактарга,Мендей рып кадгрлесш, колына алсын!

Акыньщ, еншщ болдым, еркелед1м,Кеше кер, хош аман бол ардакты ел1м. Естайдьщ болды ендо ce3 i темам,Актык сез, айткан кошым осы менщ;

EpTicTiK вшш Кед1рханньщ айтуындагы “Крштасуда” Естайдьщ балаларыныц бол раны айкын. Онын ейел!

225

Умсынганнан 6 ip ул, eKi кыз туады. Есекец ульшьщ атьш Жанебш, кыздарыньщ аттарын Кулэй жэне Кэнтай деп койьшты. Жанэбщцен Зекен, Сарыторгай деген ею кыз туады. Жанэбш Отан согысына катысьш, майданда каза табады.

1946 жьшы сапарда жургенде Естай Берюмбаев катты ауырады. Сыркаты кырдагы ауылына жетуге шама бермейтшш бшген Естай жолшыбай Куйбьппев ауданыныц Чкалов атындагы совхоздыц ушшнй бел1мшесшде туратын немере туысы Нурмагамбеттщ Кер1байыныц уйше келедь

Согыс ецщ гана аякталып, ел-журт юмнщ кайда екенш, барды калай курастырарын ещц ойлай бастаган туста жуз кырык шакырымнан астам жердеп туган ауылы “Талдьпсамыска” салт атпен жету (ол кезде журттыц бершде б1рдей арба болмады) мумюн емес едь

Естайдай акын-композитордьщ туган ауылын бше тура, езге тупл, оньщ OMip дерепн бшетшдер де оньщ жерленген жер1н “Естай” ауылы деп санамызга уялатып барамыз. Естайдыц туган жер1 мен ескен ортасын жан-жакты бшу - кей1нп урпактыц парызы.

Естайдыц туган жылы да бертш аныкталды. Белпл1 павлодарлык елкетанушы, каламгер Айтжан Бэделхановтыц тиянакты зерттеушщ нэтижес1нде Естай Берк1мбаев 1873 туган деп тужырым жасалды. 1993 жьшы Актогай ауданында Естай Берк1мбаевтьщ туганына 125 жыл толуы атап етщдь Актогай ауданыньщ сол кездеп эюм1 Эбищак Балгабайулы Тугелбаевтыц колдауымен аудан тургындарыныц т1лег1не орай Естай зиратына кесене сальшды. Сол жылы облыс орталыгындагы Бебель атындагы кеше езгертшш, Естай кешес1 атанды. Актогай ауданы орталыгьшдагы 6ip кешеге де Естай eciMi бер1лд1.

226

Кимадиден (Кимаш) Ныгыманов

(1924-1980)

"Олецдерш-менщ емгрбаяным,Edpi осында бугтгш де баягым.Бала кезден цызыщаным осы елец, Сынына сал, шыцга баста твселем. Адам бармас аралда елец турса да, Азабыныц дэриясын кешер ем ”,

- деп жырлаган 1^имаш бурынгы Чкалов атындагы совхоздыц “Жанабет” ауылында 1924 жылы дуниеге келген. ЭкеЫ Ныгыман уста болган. Шиыршык дшрмен жасап, Kecin еткен, елен-жыр айтатын кабшетс бар адам екен. Ол акын, энпй-сазгер Естай Берюмбаев, белгш айтыс акыны Кудайберген Элсештов сиякты онер адамдарымен замандас, сырлас жэне тагдырлас болган. К^имаштьщ анасы Рабига да энпп, той-жиынньщ ryrii болыпты.

- Мен туганда Кудайберген акын шшдехана устшен шыгып, ат коярга келгенде: “Менщ afirmi устазым Кимадидендей акьш болсьш”, - деп батасын 6epinTi деп еске алатын Кимадиден Ныгыманулы.

-1940 жылы 6 ip кун1 курбы-курдастарыммен эцпмелесш отырганымда, - депт1 Кимаш, - Иса акын Семейден жолшыбай б1здщ ауылга, менщ туган агам Жамалиденнщ ушне келш тускеш туралы куанышты хабар жетюзд1 ауыл балалары.

- Иса кеЛд!, Иса келдЛ - деп куанган ауылдастарым эдеттепдей бала-шагаларымен Жэкецнщ ушне жиналды. Иса акын анге сусаган журттын мешрш кандырып,

227

шарьщтатып эн с алды. Орталау мектепп бтрер осы кез1мде мен Иса алдында журексшш, балальщ кещлден шыккан олеццер1мд1 окып берген ед1м. 0лецдер1ме риза болган Иса акын домбырасын колына кайта альш, елецмен маган бата 6epin еда.

Кимадиден сол жолы Иса Байзаковтыц б1рнеше жецщрмеа мен “Куралай сулу” поэмасын оз аузыннан ecrin, жаттап альш, кешн орындап журедь

Кимадиден 1941 жыл ауылдастарымен 6 ipre Отан коргауга аттанады. Шайкаста журш шыгарган олендер1 мен жырларын “Сталинградтык жауынгерлер” деген газетте жариялаган.

Кимадиден согыстан аман-есен елге оралады. Туган колхозында курылыс бригадир!, электромантер болып жумыс ютейдь Тыц игеру басталган жылдары “Тывдагы ту” поэмасын жазып, акындыгы таныла бастайды. Кимадиден- уш жинактыц авторы. Алгашкы 1969 жылгы Алматы каласындагы “Жалын” баспасы шыгарган жинагына “Алпыс батыр” поэмасы енпзшдь 1975 жылы “Дала шугыласы” атты жинагы жары к кердк Замандастарыньщ келбеп орнектелген 1982 жылы шыккан жинагын “Сокпак жол” деп атапты. Ауылда жур1п-ак ом1рд1ц кайнаган, жайнаган шактарынан калыс кал май, елец-жыр шыгарып, акындар айтысына катысып, замандастары арасында кадар- касиет1 еседа. Кимадиден Естай Берюмбаевтыц туганына 100 жыл, Абайдьщ туганына 125 жыл, Жамбыл Жабаевтын туганына 125 жыл толу мерейтойларына катысып, республиканын айтыс акындарымен онер сайысына Tycin, жулдел1 орындарга ие болады. Ел-журтыныц осу-орлеу1н багдарлап, Исаша суырып салма жыр, желд1рмелер айтып

228

журдь Ол ез ещршдеп енерде Иса дэстурш дамытушы болды. К^имадиден акын халкымыздьщ эпостык жырларын каз калпында жырлап беретш жырау едь

Кдшадиденнщ онер жолындагы мерейл! шагын жерлестер1 умыткан жок. Оньщ OMipi мен кызметш мэцплк есте калдыру максатында жерлестер1 “Жацабет” ауылындагы орта мектеии К^мадиденнщ еЫм1мен атауды уйгарды. Осы мектепте акын К^имадиденнщ муражайы атнылды.

229

Кабдыкэр1м Ыдырысов

(1928 - 1978)|

Белгйп акын Кабдыкэр1м Ыдырысов Куйбышев ауданынын EpTic езеншщ керкем жагасына орналаскан “Жада уйым” ауылында 1928 жьшы 27 тамызда туган. Экеа В1дырыс Мустафин Сталин репрессиясына тусш, “халык жауы” деген суркия атка ушыраган кезде Кабдыкэр1м алты жаста екен. Ею карындасы болган. EKeyi де булд1рппн кезшде казага ушыраган. Анасы eKeyi нагашысы Аскардыц ] ушнде паналайды. Кабдыкэр1м ушшпй класта окып жургенде мынадай елец жазган екен:

“Колыма алдым карындаш,Кецщде кайгы, кезде жас.Tipinmiicre агалар,Не кермейд1 rapin бас.Жазган зарым папама,Баскага мендей бата ма?KiM тыцдар менщ зарымды,Жаздым ойда барымды.Сен кеткеш папажан,Кдрацгы туман жабылды.Жаттьщ, папа, кещтп,KepceTTi душпан ешшн.Босанар кун1м болар ма?Байлаган туйш шешшш”.

Осы елец шумактарын той-думан болса, журт: “Экеце шыгарган елещнд1 энге косып айтшы”, - децщ екен. Tipi жепм болып, кастандык аркалап журш, Кдбдыкер1м балалык балдеурен шагынан тез коиггасады.

230

1944 жылы ел арасында сауьщшыпардыц олимпиад асы eriirri. Оган Естай акынмен 6ipre Кдбдыкэр1м де барган. 0нер сайысында К|абдыквр1мнщ балауса елецдер1 жаксы бага алган. Оньщ елецдерш акын Кдоижан Беккожин окьш, багыт берш отырган. “Жылкьппы” атты елещ алгашкы рет облыстык “Кызыл ту” газеттнде жарияланады.

1947 жылы Алматы каласында еткен жас акьш-жазушылар слетше баруга да 1^алижан Беккожин усыныс жасап, жолдама берпзген. Осы слетте К^абдыкер1мнщ елецдерше жылы лебвдер айтылып, жас акьш канатганьш оралады. 1949 жылы “Жастар даусы” атты акындар жинагына Кдбдыкер1м Ыдырысовтын елендер топтамасы енпзшедь

Экес1 акталган сон, Кабдыкэр1мнщ шпнде журген зары сыртка лыксьга “Эке жолы” eMip дерек поэмасы болып шыгады. Бул поэма казак жене орыс 'плдершде жеке ютап больш бастырылады. “Ай мен куннщ ез арнасы бар”, г деген халкымыздьщ фелсефесында айтылгандай, атаулы поэма Кдбдыкэр1мнщ шыгармашылыгын ез арнасына тус1ред1.

1941 жылы нагашысы Аскар замандастарымен 6 ipre Отан согысына аттанган кезде Кабдыкер1м колхозда жумыс ютейдо. Сотые бгпеен сон, Павлодар педучилшцесшде окиды. Оны б1т1ргеннен кешн, ол Абай атындагы Алматы мемлекетпк педагогикалык институтына окуга тусш, оны уздпе багамен аяктайды.

Жогары бшм альш, туган ауыльша жолдама алады. Мунда оган облыстык аткару комитетшщ уйымдастыру бел1мшен кызмет береда. Ею жылдан соц, шыгармашылык жумыспен айналысу максатында республикамыздыц астанасы, ежелден эсем Алматы каласына келедь Мунда жу мыссыз, уйс1з-куйс1з алты ай журедь Акыры “Социалист^

231

Казакстан” газетше корректорлык жумыска орналасады. “Кап тубшдё 6i3 жатпас”, - дегендей, талантымен танылган Кабац “Казакстан пионер!” газетше эдеби кызметкерлпске кетерглед!. 1956 жылы Кдзак мемлекетпк жазушылар баспасыныц редакторы, кешн оньщ бас редакторы болады.

Коммунист^ партия мен Жазушылар одагыныц мушелштерше ekeei Ыдырыс акталганнан кешн 1957- 1958 жылдары кабылданады.

Ол 1961 жылы “Казак эдебиетГ’ газетшщ жауапты хатшысы больш тагайындалады. 1965 жылы Жазушылар одагынын хатшьшарыньщ 6ipi больш сайланады. 0 м1ршщ соцгы кезше дешн 03i уйымдастырган “Жальш” баспасыньщ директоры больш кызмет кледа. Акын Музафар Элшбаев Кдбдыкэр1м Ыдырысовтьщ шыгармашылык жольш былайша сараптаган: “Кдбдыкэр1мнщ “Туган жер - TopiM мэцплис” жинагы - жиьфмадан астам жыр ютабынан сурыпталган дуние. Opi ыкдпам, api утымды, opi ойы салмакты осы 6ip олен жольш кызыга караймын, кайталап айтамын. Жыр { жолында суйюпеншшнс пен суйсшу де, еркелш те, мактаныш | та бар! Кдбдыкэр1мдеп эпикага, окигалы олецге оцтайлыльщ- бул акынныц ерте танылган тартымды да татымды кыры”.

Акын жузге жуьщ сазга лайыктап елец жазган. Олардьщ 1

inriime “Баянауыл вальЫ”, “Кайдасьщцар, достарым” жене баска эн елецдер1 кешшлшке аян. Талантты акын шыгармасыныц елеул1 тусы - балалар поэзиясы. Казак радиосыныц “Ойлан, тап” айдарымен кеп жылдар бойы бершген хабары акьшньщ “Ойнайьщ та, ойлайык” деген эн- елещмен басталатынын тыцдаушылар бтедь К^бдыкер1м балаларга арнап “Саяхатта”, “Ол кезде он упгге ед1к”, “Уйелмел1-суйелмелГ\ “Жасырынбак”, “Эркашан кун

232

сенбесш”, “Миллиард деген немене”, “Аршында балакай” сиякты елец кггаптар шыгарды. Олардьщ 6epi - мектеп пен бала бакшаларда балалардьщ суйш окитын жэне жатка айтып уйренетш елецдер1.

Кдбдыкэр1м Ыдырысов 1968 жылы белгтл! жазушы Тахауи Ахтановпен 6 ipre Венгрияга барады. Сол сапардан жазылган “Венгрия жол дэптерГ пшгармасында кыпшак тегш зерделеп жазган.

Кдбдыкэр1м акын Александр Николаев eKeyi 1971 жылы Египет, Сирия жэне Ливан елдерш аралаган. Сапардан сон, “Армысын, Арабстан” атты елендер жинагы жарык кордь

Кдбдыкэр1м Ыдырысов 1978 жылы кыркуйек айында туган ауданы Краснокутсюде (Ka3ipri Актогай), Еюбастуз ауданында жэне Павлодар каласында болып, окырмандарымен кездесп. Астанага шабыттанып оралады. Дарынды акын бул сапарын туган ауылына соцгы рет келу1 екенш бщщ ме екен?!.

Кдбдьпсэр1м сол жылы 50 жастык мерейтойынан кешн жарык дуниеден erri.

Жеттмхан Шарапиденов “Фашизм жайлап кетпес1н, Отанымыз тэуелЫз болса

екен!”, - деген сез1м согысда аттанган ер1мдей жас жтттердщ де, ауылда калган жасостр1мдердщ де журепн сыздаткан едц. Согыс жылдарындагы б ал ал ар ды ерте есейткен де осы арман. Согыс ка кеткен азаматтардын орындарын ауылда калган ересек балалар баскан 1942 жылы Жеттмхан да он бес жасында ез1нщ туган ауылы “Жанабет” колхозындагы “жалан буттын” (универсал донгалакты тракторы) релше отырган.

233

Жас баланыц бойында алган бетшен кайтуды намыс санайтын касиет1 бар едь Ауылдастары да, агасы Тем1рболат та оныц бул мшезш байкап, ретше карай бетш какпаган екен. Улкендердщ “Жас келсе icKe” кагидасын гана устанбай, “Жас бала ескелен емйрге лайьщ болып ecciH nii”, | деген ыкыластарын сезген сергек те зерек Жет1мхан icTereH iciH де, сейлер созш де ойлап, екшеп журуге бешмделедо. Жамагат та оньщ еткен ецбегш, жеткен ерлеуш ескерус1з калдырмай, куптап отырган. “0 3 i жаксыга 6ip KiciniK орын бар”, - дегендей, Жет1мханныц талабы аудан басшыларыныц кулагына жетедь 1948 жылгы ауылдьщ жиын-Tepim аякталган казан айында Жет1мханды аудан орталыгына шакырады. Журег1 лупшдеп, ойы он сакка бол1нген Жет1мхан аудандык партия комитетше келед1.

- Аудандык партия комитетшщ 6ipiHini хатшысы Сейпм Салыков: “Балам, калыц калай, 6i3 ceHi Петропавел каласындагы басшы кадрлар даярлайтын республикалык мектепке ж1беруд1 уйгарып отырмыз. Ауылдастарыц сенщ окыганыцды калайтын кор1нед1. Копшш1к кереген гой. Сешмд1 актай аласыц ба?” - депп.

- Сонда, мундай жогары лауазымды адамныц алдында бурын-соцды болып кермеген жас ж т т 1ркшместен: “Актаймын!”, - деп даусы катты шыкканын ацгармай калыпты.

Сыртка шыгып, колына берген жолдамага кайта ynmin: “Апырай-э... э . . .э . .. жаца С етш ага неге жымиды осы, мен 6ip агаттьщ жасаган жокпын ба?”, - деп, хатшыныц кабинет1ндег1 coTTi т1збектеген1мен, озше огаш ештеце ойынатусе коймапты.

•234

Окудажурш,6 ip кун1: “Апырай,э... э ... э ... менСейпм аганыц алдьшда “Актаймын!”, - деп айкайлап ж!берген екенмш гой, бэее улкен Kici неге жымиды деп ойласам, сол екен гой, - деп ез1мен-ез1 сейлесш отырганын корген курстасы: “Ж епмхан, адамныц даусы куаныш устшде эркашан катты шыгады, улкен Kici оны бшед1, жымнганы саган риза болганы гой ” , - дегенде, “Оны калай ангармаганмын деп уялганмын”, - дейтш Жепмхан алгашкы бш м булагьшан сусындаган жылдарын еске алганда.

... EKi жылгы алган Шдам сынагынан узд 1к еткен Жепмхан ауданга кайтып келген соц, туган жер1 “Жацабет” колхозьшыц терагасы больш сайланады. Ол К^раоба МТС- шде бас аграном больш, ауыл шаруашылыгы саласын жан- жакты зерттейдь 1955-1959 жылдары Сталин атындагы колхоздыц колхозшылары оны ездерш е терага етш сайлайды.

Жет1мхан Шарапиденовтьщ ем1рл1к бай теж1рибеЫ мен акыл-парасаты Чкалов атындагы совхоздыц директоры болган кезшде мол жем1с1н берд1. Ол осы кызмето 24 жыл бойы жан-тен1мен берш ш аткарган . Сол кезецде шару ашылыкгыц онертапкыштар ы Жепмханньщ колдауы па суйенш, шеге жасайтын жене сиыр сауатын жылжымалы Кондыргылар ойластырып, пайдалануга 6 epin, “Буктырма” су коймасы су ж1бермеген кезде EpTic езеншщ бойындагы жайылымга насос аркылы су жайган. Жепмхан совхоз орталыгында турмыстык жэне медени орындар салгызган. Тогызыншы бесжылдыкта шаруашылык мемлекетке 215870 центнер астык, 59884 центнер сут, 28519 центнер ет тапсырып, 5400 ipi кара мал, он мыц бастан астам кой ecipreH. Орташа есепен ер сауын сиырдан 6 ip жылда

235

1700 килограмм сут сауылган. Жепмхан Шарапиденов осы шаруашыльщтыц директоры кызметщен 1985 жылы зейнеткерлшке шыкты.

Муткенов атындагы ауылдын 6 y r i H r i ажары - Жепмханныц жан дуниесшщ толганысы мен мавдай тершщ жемюь Ол ауыр наукастан 1990 жьшы кайтыс болган.

Генерал Жукен Баймукамбетулы МэрденовЖукен Баймукамбетулы Мэрденов Куйбышев ауданында

1934 жылгы 12 желтоксандатуды. Оныц балдэурен балалык шагы “Жаца аттаныс” (бурынгы колхоз) ауылында en i. Ол бастауыш мектепп осында б т р д ь Окуга ете зерек, мугал1мнщ тусйццрген сабагьш сол жерде айтып беретш болган. 1945 жылы Мэрденовтер отбасы ауданныц Кржамжар ауылына коныс аударады. Жукен Кожамжар жепжылдык мектебш узддк аяктайды. 1952 жылы Куйбышев орта мектебш бтргеннен кешн, Алматы каласьшдагы мемлекетпк шет тщдер педагогикальщ институтына окуга туседь Оны 1957 жылы абьфойлы 6 iiipin, Павлодар облысы Лебяж1 ауданыньщ орталыгындагы орта мектепке мугал1мдак жолдама алады. Жукен Баймукамбетулы Мэрденов - жогары бшм алган Куйбышев ауданыньщ орта мектебшщ туцгьпп тулектершщ 6 ipi.

Жогары уйымдастырушылык кабшетшщ нэтижесшде Жукен Баймукамбетулы Лебяж1 орта мектебшщ директоры кызметше жогарылатылады. Бул кезде мемлекетпк каушЫздш кызметке жогары биймд1, зерек адамдарды ipiicrey жумысы колга алынган болатын. Bip куш облыстык мемлекетпк каушаздш комитетшщ 6 ip кызметкер1 мектепке келш, Жукенмен кездеседь Жукенд1 комитеттщ

236

жумыстарымен таныстырып, кызметке шакырады. Сейтш,1961 жылы Жукен Баймукамбетулы Мэрденов Мемлекетпк каушс1здш комитетшщ Павлодар облысы бойынша баскармасыньщ операпвт eicijii больш орналасады. Талай киын сындардан етщ шьщдальш, теж1рибе жинактаган Жукецщ 1968 жылы Кдзак ССР-ы Мемлекетпк каушыздш комитетшщ орталык аппаратына кызметке кабылдайды. Ол 1975 жылга дешн орталык аппаратта ага оперативт1 шал, бел1м бастыгы кызметтерш аткарды. Одан кей1н Жукен Мерденов Мемлекетпк каушаздш комитет1нщ Кекшетау, Шыгыс Кдзакстан облыстары баскармаларыныц бастыгы, 1987-1990 жылдары Мемлекетпк каушсвдпс комитетшщ Целиноград облыстык баскармасыньщ бастыгы больш тагайындалады. Будан кейш Кдзак ССР-ы Мемлекетпк кдутсвдж комитетшщ терагасы, К^закстан Республикасы ¥лттык каущсаздк комитет! терагасыньщ кадрлар, будан сон барлау женш деп орынбасарлары лауазымдарына тагайындалады.

1988 жылы Жукен Баймукамбетулы Мерденов генерал атагын алады, 1994 жылы отставкага шыгады. Ол Ел мен Жердщ кащр-касиетш терец сезшш, кауше1здш саласында отыз уш жыл бойы енегел1 ецбек етедь Отан алдындагы абыройлы кызмеп ушш Жукенге “Курмет БелпсГ’ ордеш, “Жауынгерлш epniri уппн” жене баска он бес медаль, “Кдзакстан Республикасыныц курметп кызметкерГ’ атагы бершедь Ресейдщ сырткы барлау кызмет1 Жукен Мерденовке арнайы кару тапсырган. Ол зейнеткерге шыгьш кол кусырып отырмай, когамдык; ортада журш, каушаздпс комитетшде кадрлар тербиелеуге колкабыс жасап, азаматтык борышын етеп жур.

237

Магауия Бай мука мбстулы Мэрденов

(1939-1975)

Магауия Баймукамбетулы Мэрденов Куйбьыиев ауданы “Жаца аттаныс” колхозында 1939 жылы туды. Ол 1947 жылы ауданныц Сталин атындагы орта мектебше 6ipiHnii класкд окуга келедь Лебяж1 ауданьшдагы орта мектепп бтргеннен соц, Семей каласындагы медицина институтына окуга Tycin, оны 1963 жылы уздпс бтред1. Магауия ецбек жольш езшщ туган ауданынан бастайды. Аудан орталыгындагы ауруханага хирург болып орналасады. Осында жYpiп, хирургия кызметшщ кущретш игерш, тургындардыц курметше беленедь Аудандьщ аурухананьщ бас дэркершщ орынбасары, кешн бас дэр 1герлж кызметте ж урш , мамандыгы бойынша жумысьш катар аткарады.

Табигатынан ем1ртануга бей1мдшп жас маманныц бшген устше бше берешн деген куштарлыгына туртщ болып отырды. Ол 1973 жылы Алматы каласындагы мемлекетпк медицина иПститутыныц жанындагы жалпы хирургия ж ен ш д еп аспирантурасына кабылданады. Магауия Баймукамбетулы катарьшдагы жас дэрггерлерге камкорльщ жасап, олардьщ бшгмдерш жетщц1ру iciHe де назар салып, комек керсетш отырган.

Ауданда узак жылдар бойы аткару комитетшщ терагасы болган, согыс жэне ецбек ардагер1 Петр Федорович Храмов Kesi Tipicinzje Магауия туралы былай деген: “Осы 6ip акжаркын, унем1 жайдары журетш азаматгы 6ipiHini керген адам, аса ауыр O M ip кешпеген, бейнеи аз адам шыгар деп ойлауы ебден мумкш. B i p a k , бул тек кана сьфткы шппн.

238

Магауияньщ кулщдеп турган жанарыньщ туцгиыгында адам тагдырына рана жаратылган адамныц сырлы, муцды толганысы туратынын сезу оцай емес. Онымен сейлесш, ер сезше, ппшн кубылысына терец байыптаран да рана, оныц кеирегшдеп болжамды тусше бшесщ. Ол Гиппократ антын орындауга, езшщ болмысындагы керегендшмен адам тагдырын сергек сезшеу1мен бешм едь Ойткеш, Магауияньщ зердесшде, тула бойьшда адам ауруыныц шипасьш таба бгпетш кущрет ернеп ершген.

Аудан орталыгьшда аурухана салу кезшде жаргак кулагы жастыкка тимей, дамылсыз жумыс iere/u. Аудан бюджетшде жок каржьшы республикага, одакда барып, сурап альш журдк EH6eri жанды. 1975 жылы жаца улгвдеп аурухана пайдалануга берщвд. Бггкесш де тьшыш отырганын керген жокпьш. 0 3 i колына курек, сыпыргьин устап, дернерлердщ ортасында журш, агаш eicri, аула тазаласты.”

Республикалык, Одактык децгейдеп денсаулык сактау меселелершщ туйшдерш шешуге катысып, ерел1 пшрлер айткан Краснокутск аудандьщ ауруханасыныц бас flepirepi Магауия Мэрденовке Одактык медицина министрл1п ездершщ Курмет граматосын жолдаган болатын.

- Магауияньщ туа бггкеш талантын кещшлгк жаксы бшеда. Bip рахаттанып, жайланьш дем алган емес. Тамагын iinin болган соц, шешшбей диванга кисая кететш, - дещй зайыбы Кррлан Мукатайкызы , - шеппнщ жатсацшы десец: “K̂a3 ip маган icici келедь Мен ауруханага баруым керек”, - деп, б1рден калгып кететш. Айтканындай кеп кеппкпей, уйге дериерлш жэрдем сураган адамдар келетш,

Омбыдан, Семейден, Алматыдан, облысымыздыц барлык аудандарынан Магауияны 1здеп келетшдер кеп болатын.

239

Осы уакытка дейш Актогай, Еюбастуз аудандарыньщ 1 улкен-Kiuiici Магауияньщ аты аталса, пикен асын жерге I кояды. Tipi болса, теуелЫз ел!м1зд1ц аса белгш 1 дэрггерлершщ 6 ipi болып, клиника ашар еда.

1975 жылы 16 желтоксанда аспирантура курсында жургенде Алматыныц 6 ip кен кешесшде эдеттёпсшдей ой тербетш, рахаттанып келе жаткан Магауияны автокелш кагып кет1п, ол капылыста бул дуниеден етеда.

* * *

Кожалар эулепМухамед пайгамбардыц с. г. с-ныц ©з екесшен

басталатын аталар: ЕабдуллаИ, Рабдулмутеллеб, Нашим, | Рабдулмэнеф екен. Рабдулмутеллэбтен XasipeT Эл1 жене Жагфар. Хаз1рет Элщен -Хасен мен Мухамедханафия.

Мухамедханафиядан кожалар: Раббани имам, СаЬид кожалар тарайды. СаЬид кожа еулетшен Акку ишан, одан Назар ишан, одан Мурат ишан, одан Исабек ишан жене • Мухамедияр, Исмагул тарайды.

Исабек ишаннан - Нурмухамбет (45 магзум).Нурмухамбеттен - К^ожахмет, Шухмет, Кдсым, Солтан,

Эцпм кожалар тарайды.К,ожахметтен - Жандарбек, Айдарбек.Исабек ишан хазырет туралы Menihyp Жусш бы лай деп

сипаттаган:“Аккелде” еулиел1 мекен еткен,Айтайын 6 ip зат шериф rayhap тектен,Bip журнак заттан шыккан асыл еда-ау,Кара тупл кожалардан асып едьау. nip болып, ишан болып шыккан жастан,

240

Данышпан, акыдцы едьау журттан аскан.Жан едьау Г азыры жеткен кудайына,Жарлы барса байыган мацайына,Бак-дэулет, ырыс, Hecin болып едьау, Нашардыц гарыппенен талайына.Ток болган тондырмастай жалацашка,Ас болган, таусылмастай карны апгка.Арымас ат, жаяуга келш болган,Дерттерге дауа болган баска-баска.Атасы Мурат кожа еулие еткен,Бутактап, б!рден 6 ipre келш жеткен.Сурасан аргы Teri Назар ишан,Тазарып шыккан асыл rayhap тектен.

Исабек ишанныц табигатьшан гуламалык касиеп Кдсым, Солтан, Эпнм жене Жандарбек кожалардьщ бойларына дарыганы ейшЗДщ кептеген аймактарыньщ тургындарьша белгш.

Нурахметулы Солтан кожанын Баскамыс ауылында турып, жылкышы болтаны, ауыл мацындагы сорга колхоздын жылкысы батып жаткан жершен бойындагы ecepfli кущреттмен жылкыны тепе куткарып алганы туралы жан-кепгп амал-ерекепн замандастары жаксы бшед1.

Ес бшш, улкендер не айтып отыр деп кулак туруге жараган шагымызда 61зд1Ц ата-анамыз, ауылдастарымыз dmiM кожа ауьшга келсе, кожа тускен уйге балаларын жетектеп альш келш, бата 6epyiH етшгенш Kepin, ест1генб1з.

Шукмет, Жакан (Жакып) кажылар да Исабек ишаннын кущреп конган кожалар болыпты.

Кожахметулы Жандарбек кожа Улы Отан согысына катыскан. Ел-журт Heci6eciH молайтуга рухани байлыгын

241

берумен катар “Аккел” совхозында комбайнер болып ёШш енбек еткен. Жандарбек кожа езше арнайы жолыгуга келген адамнын ойын, тшегш коз жанарынан, жузшен танып, онын ыкыласы мен ниетш езше айтып беретш дарынды психолог болыпты. “Жандарбек кожа дерия кеуде жан гой”, - дейд! Жекецнщ алдында болгандар. Жекеднщ айткан акылын орындаган адам ердайым езш сергек сезшш журед1 екен.

Онын eciMiH мецгшпс сактауды мурат санаган актогайлыктар 1995 жылы аудан орталыгында салынган мепитке Жандарбек кожанын атын бердь Бул мепптте Жандарбекулы Ахметолла имам болып кызмет етш жур.

Аккел жайылма тургындары Айдарбектен туган Раббардыц бойьшдагы устамдылыкты, даналыкты багамдап, оны кад1р тутып келед1.

Аудан тургындарына саликалы ой тастап, рухани байытуда жене имандыльщка багьптауда Бухарай Шерифтеп “Кепшташ” медаресесгнен дер1с альш, 21 жасында осы ещрге келген Шемшиден кажынын eciMi “кыр елше” 6enrini. “Шуга” ауылында мекендеген онын баласы Кожахмет (Кожан) маркум Аккел жайылмага имандьитык жолында парасатымен танылган. К,ожаннан КзДДыбай туган. Каздр Кдлдыбайдын кызы Риза куранды жатка 6uiin, кари атагьша ие болу уппн Мысырдагы Эль-Achap университепнде окьш жур.

* * *

Ауданньщ курметт1 азаматтары 1996 жылгы 14 наурыз актогайлыктар зердесшде менп

сакталатын, аудан шеж1рееще жазьшатындай окига болды. Бул кун1 “Ауданньщ курметп азаматы” атагына ие болган б1рнеше ардагерге ерекше курмет керсетшдг Бурын-сонды

242

болмаган мундай атак беру p e c i M i H еткдз-уд! аудан меслихатыныц хатшысы Самет Магзумулы Магзумов котергел1 де баркатар уакыт erin-ак кетшть “Ештен кеш жаксы”, - дейм1з гой мундайда деп ойын сабактады, - Актогай аудандьщ “Ауыл тынысы” газетшщ редакторы, аудандьщ мэслихаттын депутаты Талгат Эбуулы Смагулов.

“Журек - ер, бас- кемецгер”, - деген хальщ даналыгымен бастады ардагерлерге арнаган сезш сол кездеп аудан oKiMi ^азбек Кдсенов. КфЩрл! аксакалдар, мен ез!мд1 мактал тур екен деп ойлап калмацыздар, бул ездерщ 1здщ ом ip жолдарыныз айкындаган кемецгерлш. СЛздер Отан унпн арпалысып, оны коргауга катыстыцыздар. СЛздердей айбынды жауынгерлер ел1м1зда фашисик курсаудан аман алып калды. Эздерпаддей куатты да, кажырлы енбеккорлар согыстан кейшп ауыртпалыкты жецшдетп, теуелЫздокке, оны ныгайтудьщ алгапщы кадамдарына демеу 6epin, каржы тапшыльнынан шыгу мен ennipicri кайта дамытуда акыл- ойларьщыз бен теж1рибелерццздо усынып, б!зге куш-куат костыцыздар. Экономиканы турактандыру ушш онд1р1етщ катынасты жацаша куруда да Ыздердщ акьш-кецестерйцзд1

ескерш жумыс жасап келем1з. СЛздер “Ауданньщ курметп азам аты” атагына лайьщгысыздар.

PaciM салтанатыныц кецш кобылжытар сел басталды. Эюм езщщ алгыс хатын тапсырды. Алдымен сахна терше Невадагы каланы коргауга катыскан, жаралы кушнде Ладоганыц музы устшде узак жатып, ажал аузынан кайткан Эуелбек ауыльшьщ тургьшы Нежимиден Муканулы Муканов шакьфылды. Мукановтар еулеп- аудан журтшылыгына ата дестурше 6epiK, улкеннен улагат ал атын, Kiinire шарапат беретш енегеспмен танымал.

243

Кршеметтеу рэамш е согыс жэне енбек ардагер1 Кабиден Эбшдаулы Кушанов те ие болды. Кдбиден -18 жасынан Отан согысына катысып, Берлинд! алу шайкасында ерлгк керсеткен жауынгерлердщ 6ipi. Ж еп жыл бойы эскер катарында кызмет erri. Соты стан кешн ауыл шаруашылытын оркендету iciHe барлык 6mMi мен куш-ж1гер1н жумсады. ¥зак жылдар бойы Коминтерн атындагы совхоздын партия комитетшщ хатшысы болып, аудандык аткару комитет торагасыньщ орынбасары кызметшен зейнеткерлжке шыкгы. BipaK, кол кусырып, карап отырмай, ауданнын элеуметпк, мэдени жумыстарына катысып, кызмет корсегп. в зш е жасалган курметке тол тан ыс устшде Кдбиден Эбшдаулы Кушанов ел турмысын жаксарту кезшде кажырлы да, аукымды кызмет аткартан парасатты эрптгестерш еске алды. Tipi болса, бугшл курмет алдымен Сшэмбек Эдуовка, Кдзке Рахимовка жасалар ед1, - дед1 ол.

Ауданнын курмегп ататы берл1ген Иван Яковлевич Липокуров Жданов атындагы совхоздын (Ka3ipri “Акбидай” ауыл шаруашылыгы кооператив^ алгашкы казыгын кагыскан тынгepлepдiн 6ipi болатын. Ол 03i куруга катыскан шаруашылыкта зейнеткер атанды.

Оттелия Карловна Шарапежникова - жогары бшмд1 дэр^ер. Ол таннын атуы, KyHHiH батуы демей, епнпплер мен малшылар косында журш, аурудын алдын алу шараларын бшюи уйымдастыртан.

Он алты жасында енбек жолын Жданов атындагы шаруашылыктан бастаган сауыншы Жаныл Э м 1ренова бугшл салтанатты ©MipiHfleri шапагатты шак деп багалады.

Салтанат кезшде ардагерлер езара niKip алмасып, кызмет кезшдеп сэттерш еске алды.

244

- К| Кушанов: “Оттелия Карловна, малшылар учаскесше I жаяу бара жатканда мен машинамен Ызда талай рет жетюзш I едшЛ/1[ | О. Шарапежникова: “О... О... О..., ci3 ел1 у мытпапсыз

гой! Жаяу журген кундерщ ш болды. Ие, ci3 б1рнеше рет кол ушын бердннз.”

- f§ Кушанов: “Жузннзден шаршаганыцызды байкап, ушне баратын шыгар деп ойлаушы едш, 6 ipaK, ci3 дерйерлнс амбулаторияга барамын деупп едпцз

Бул куш ауданньщ карапайым адамдарынын журек ! калаулары актарылып, кеюрек кере ауа жутып, тыныстары

кецейе тускен еда.Будан кешн Жалаулы окрупнщ тургыны Муса Кусайынов,

Кржамжар OKpyriHiH тургыны Адам Мухаметжанов, Муткенов окрупнщ тургыны Эсет Оразалинов, Актогай окрупнщ тургындары Жумаш Искаков, К^йыржан Ралымов “Ауданньщ курмети азаматы” атанып, салтанат нершен куаттанды.

245

0 з елкесш тану жэне сую - гзгЫк жолы Аламдардын ездер1 мекендеген жерлерге, сол ощрдеп

тауларга, езендерге, тогайларга, су imeTiH кудыктарына жэне жер бедерш е койган атаулары табиги ундестж тен туатындыгы байкалады. Ka3ipri Актогай ауданындагы “Талды”, “Шубар кулын”, “Шуга”, “Сулу”, “Б т к ”, “Кек токал”, “Терец кудык”, “Кара булак”, “Ащы”, “Ащы кол”, “Улкен кел”, “К̂ ум кол” жэне баска атаулардыц шыгу тегш сурастыра келе, олардыц бэршен Ел мен Жердщ кущретш сезд1ретш белгш oip окига ербитшш айкындауга болады.

“Сулу” деген жер атауы калай туган? Ертедеп кошпел1 заманда жайлауга кешетш кезде ауылга кел in туЫршптк Жас келш биязылыгы мен нэз1кттне акыл-парасаты сай болыпты. Кокорай шалгын жайкалып, жайлау малга толып, ырыс келген туста коз алдыца ауылдын мелд1реген жас келшгнщ б т м -niuiiHi келед1 екен. KeftiH сол жайлау “Сулу” атанган.

Бурын “Дэнен” ауылына кершшес коныстардын б1ршде агайын арасындагы алауыздыкты токгатып, ынтымактын кол болып, кездейсок киын-кыстау окигаларды сараптауда акыл- парасатымен енеге берген Шуга деген бэйбппе oMip кешкен. Соладамнын атыумытылмай 1934 жылдары “Жалгызкудык” деген жерде колхоз курылганда тургындар оган “Шуга” атауын беруд1 макулдаган. Кешн Коминтерн атындагы совхоздыц yuiiHuii 6eniMuieci болган, каз1р Жолболды ауыл округшщ курамындагы елд! мекен.

Кенес oKiMeri орнаганнан кейш де заман агымына сай жер, су, елд1 мекен аттары езгердк

Актогай ауданыныц елд1 мсксндсршщ бурынгысы мен Ka3ipri атаулары мынадай:

246

“Актуйе” - XX гасырдыц басында EpTic езеншщ суы мол жайылатын жагасындагы ауыл. 1951 жылга дейш “Жаца аттаныс” колхозыныц орталыгы, одан кешн колхоз белМиес!, 1994 жылга дешн Жданов атындагы совхоздьщ омарта (ара eciperiH) бедшщещ болган, каз1р Приречинск ауыл округшщ курамындагы едщ мекен.

“Андриановка” - елд! мекен. Бурынгы “Каракаека” жайлауы. 1910 жылы оган Ресейден коныс аударушылар келш мекендеп, “Андриановка” атаган. 1954 жылга дейш “Красная Андриановка” колхозы, 1954-1996 жылдары “Агрономия” совхозыныц, каз1р Разумовка ауыл округшщ орталыгы.

“Эбжан” - едщ мекен. Жар басына 6ipiHmi болып уй салган тургынныц eciMi. 1930-1959 жылдары Октябрьдщ 13 жылдыгы атындагы, Ленин атындагы колхоздардыц орталыгы, 1959-1974 жылдарда Жданов атындагы совхоздьщ бел!мшес1, 1974-1978 жылдары “Алга” мал бордакылау шаруашылыгыныц орталыгы, 1978-1995 жылдары Чкалов атындагы совхоздыц белгмшес!, 1995-1997 жылдары кайтадан “Эбжан” колхозы больш курылып, 1997 жылы Муткенов ауыл округ1не карасты “Алга” ауылы болып аталды." “Эуелбек” - едщ мекен. Октябрь атындагы ауыл, кейш

Октябрьд1ц 25 жылдыгы атындагы тэж1рибе шаруашылыгыныц, каз1р Эуелбек ауылдык округш щ орталыгы.

“Балтасап” - Кецес ©юметл жылдарында “Ново-тройцк” совхозьшыц HOMipi ушшпн бел1мшес1 болды. Kja3ip Жалаулы ауыл окрупндеп елд1 мекен.

“Барлыбай” ауылы ел-журтына елеул1 адамныц атымен

247

аталган. “Ецбеюш” колхозыньщ орталыгы, 1954 жылы Карл Маркс атындагы совхоздыц орталыгы болды. 1994-1998 жылдары “Ецбеюш” ко опер атив шщ орталыгы, Kaaip Барш>1бай ауылдык окрупнщ курамындагы елд[ мекен.

“Баскамыс” - елда мекен. Bpi жерге жазгытурым Шщерп мен влецп езендер; тасып, су арнасына кайта тускеннен кейш камыс, кога жэне елке ine6 i еседь К^мысты ауыл адамдары отын есебше пайдаланган. К̂ амыс кеп болгандыктан, жер атын тургындар “Баскамыс” деп атаган. “Баскамыс” - колхоздьщ орталыгы, “Аккел” совхозыныц бел1мшеЫ, тыц игер1лген жылы “ИНдерт1” совхозыныц унпнпп бел!мшес1

болган, каз1р Кргалы ауылдьщ округше карасты ауыл.“Жалаулы” - EpTic ауданына дейш аумакты камтитьш

ужен тузды кел. Жаугершшк кез1нде осы ещрдщ батырлары жерщ коргау yuiiH кол жинаган ки.еш орын дейд1 бурьшгылар. Жалаулы ауылдьщ OKpyri осы келдщ атымен аталады.

“Жоламан” - елда мекен. Калмактармен согыс кезшде Жоламан батыр осы жерде калыц колымен уш кун бойы тыныккан. Кешн “Белеш” ауылы деп аталган. Чкалов атындагы совхоздыц, одан кешн Жданов атындагы совхоздыц бел1мшес1, 1995-1997 жылдары “Жоламан” колхозыныц орталыгы, каз1р Приречинск ауылдьщ окрупнщ курамындагы ауыл.

“Жолболды” - елд1 мекен. 1908 жылы Ресейдщ “Староалексеевка” деген жершен келген коныс аударушылар оны “Новоалексеевка” деп атауды уйгарган. Кецес Одагы тусында Коминтерн MTC-i мен Коминтерн атындагы колхоздьщ орталыгы, 1957 жылы Коминтерн атындагы совхоздыц, одан кешн аудандьщ мал бордакылау

248

6ipnecTiriHiH, 1994-1999 жылдары Естай Бершмбаев атындагы кооперативтщ орталыгы болды. Мунда Новоалексеевка астык кабылдау пункп орналаскан. Kja3ip Жолболды ауылдык округшщ орталыгы.

“Жаца ауыл” - артель болган. 1957 жылы “Спартак” совхозынын 6eniMineci болган, казф Караоба ауылдык округшщ курамындагы елд1 мекен.

“Жацабет” - колхоз орталыгы, одан кешн Чкалов атындагы совхоздыц ушщпп бол1мшес1 болды. Ka3 ip Муткенов ауылдык окрупнщ курамындагы едщ мекен.

“Жацатап” - колхоз орталыгы, Чкалов атындагы совхоздьщ екшпп бешмшеа болган, каз1р Муткенов ауылдьщ окрупнщ курамындагы едщ мекен.

“Жамбыл” - алгапщьща акьш Жамбыл Жабаевтьщ атымен аталган “Жамбыл” колхозыныц орталыгы, “Рассвет” совхозыныц бол1мщес1 болган, каз1р Кржамжар ауылдык окрупнщ курамындагы едщ мекен.

“Ивановка” - 1908 жьшы Ресейден коныс аударушылар коныстанган жерш осылай атаган. “Ново-тройцк” совхозынын, Бегембай атындагы мемлекетпк мал тукымын асылдандыру шаруашылыгыныц орталыгы болган, каз1р Жалаулы ауылдык округшщ курамындагы едщ мекен.

“Исантерек” - едщ мекен. Исан Teperi магынасын бередь Жаца терек деп те аталады. Алгашкыда Октябрьдщ XX жылдыгы атындагы енеркэсш артелшщ балык аулайтын бел1мшес1, 1949 жылы Октябрь атындагы колхоздыц орталыгы, 1957 жылы “Спартак” совхозыныц белймшезд болган, каз1р Караоба ауылдык oKpyriHiH курамьшдагы ауыл.

249

“Кайран” - “Рассвет” совхозьшьщ бешмшес1 болган. Кдор Кржамжар ауылдык округшщ курамьщцагы елд1 мекен.

“Хангедщ”-тущы кел. Оньщ елкел1 алкабьшда “Ецбешш” колхозыньщ орталыгы орналаскан, кешн Карл Маркс атындагы совхоздыц бел1мшеЫ болган. K̂a3 ip Барлыбай ауылдык округшщ курамындагы елда мекен.

“Карабузау” - бурын Чкалов атындагы совхоздыц, “Харьков” совхозыныц екшпй белшшес1 болган, каз1р Харьков ауылдьщ округшщ курамындагы едщ мекен.

“Кдраоба” - 1957 жылга дейш “Бфлш” колхозыньщ, Кдраоба МТС-н1ц орталыгы болды. Одан кейш “Спартак” совхозыныц орталыгына айналды. К^араоба ауылдык округ1н1ц курамындагы елд1 мекен.

“Кдрасу” - 1Шдерт1 мен 0лецт1 езендер1 арналарынан асып, тасыган кезде пайда болган “Баскамыстан” бастальш, “Шуга” ауыльшан егетш, Шыганак келше дейшп аралыкгагы б1рнеше шагын езен арналары.

“Кржамжар” - Кржамжар руыныц ежелп мекеш. Харьков МТС-н1ц, Сталин атындагы колхоздыц, “Рассвет” совхозыныц орталыгы болды. Бул жерде Казакстан ауыл шаруашылыгы техникасы аудандык кесшорны мен 26-шы кешптш-техникальщ училище орналаскан.

“Краснокутск” - улкен елд1 мекен. Ветловая гора пристаны, одан кешн казактар “Туз уйген” деп атаган. 1915- 1993 жылдар аралыгында Краснокутск селосы атанды. Куйбышев атындагы колхоз бен Октябрьдщ XX жылдыгы атьшдагы енеркесш артелшщ орталыгы осы Краснокутск селосында орналасты. 1938 жылы аудан орталыгы болды.1993 жылгы 7 казаннан 6 epi Актогай ауданыныц жене Актогай ауылдьщ округшщ орталыгы.

250

“Красная поляна” - бурын “Красная поляна” колхозьшын орталыгы, одан кешн “Спартак” совхозыныц 6ipiHuii бел1мшеЫ болган. Ka3 ip Караоба ауылдык округшщ курамындагы едщ мекен.

“Кдраой” — елд1 мекен. Кубаньнан коныс аударупШлар оны “Кубань” деп езгерткен. Кешн “Рассвет” совхозыныц ушшдп бел1мшеЫ, каз!р Кожамжар ауылдык окрупнщ курамындагы ауыл.

“К^ырык уй” - елд! мекен. 1954 жылы тыц жэне тьщайган жердд игеру кезшде курылган “Краснокутск” совхозьшьщ бел1мшеЫ болган, каз!р Шолаксор ауылдык окрупнщ курамындагы ауыл.

Муткенов - едщ мекен. 1909 жылы Ресейден агайынды Мулявколар “Кызыл суат” деген жерге коныс аударып, жайгасыпты. Осылайша, бул жер 1993 жылга дешн Мулявко селосы болып келда. Одан кейш Чкалов атындагы совхоздыц, Чкалов атындагы акционерлж когамныц, каз1р Муткенов ауылдьщ окрупнщ орталыгы.

“втес” - Октябрьдщ 25 жылдыгы атындагы тэж1рибе шаруашылыгыныц бел1мшес1 болган, каз1р Эуелбек ауылдьщ окрупнщ курамындагы едщ мекен.

“Приречинск” - 1954 жылгы тыц игерупплердщ калауымен аталган. 1989 жылга дешн Жданов атындагы совхоздыц орталыгы болган. 1989-1994 жылдары осындагы тургындар совхоздыц атауын “Ленинград” совхозы деп езгерткен, сол шаруашылыктын орталыгы, 1994-1999 жылдары Актогай кооператившщ орталыгы болды. Ka3 ip Приречинск ауылдык окрупнщ курамындагы елд1 мекен.

“Разумовка” - елд1 мекен. 1910 жылдан бастап Ресейден коныс аударушылар мекендеген. “Новый свет” колхозыныц

251

орталыгы болган. 1954 жылы тыц жене тьщайган жерщ игеру кезшде курылган “Агрономия” совхозыныц eKiHHii 6eniMineci болган. 1995-1997 жылдар аралыгында “Ванго” колхозыныц, каз1р Разумовка ауылдык окрупнщ орталыгы.

“Тайкоцыр” - тузды кол. Казан тецкерюше дейш туз ецщршш, оны Ka3 ipri Актогай ауданыныц орталыгы орналаскан селога тасымалдап саткан. Сондыктан жергшнсп халык бул жерш “Туз уйген” деп атаган.

“Торытай” - едщ мекен. 1910 жылы Ресейден Усачев деген адамныц отбасы келш коныстанган. Bip жылдан кейш осы жерд[ ол арендага альш, бау-бакша еккен. Содан бул едщ мекен “Усачев” ауылы атанган. 1993 жылга дейш Жданов атындагы совхоздын 6eniMineci, Kasip Приречинск ауылдык округшщ курамьшдагы ауыл.

“Тульск” - едщ мекен. 1954 жылы Тула каласынан келген тыц жэне тыцайган жер игерушшердщ калауы бойынша бурынгы К°ралы ауылына “Тульск” атауы койылган, “Шщерт!” совхозыныц орталыгы, онда ИНдерп астык кабылдау пункп болган, каз!р Коралы ауылдьщ округшщ орталыгы.

“Харьковка” - елд1 мекен. Бурынгы атауы - “Жартытам” болатын. 1909 жылы Харьков губерниясынан келген коныс аударушылар “Харьковка” деп атаган. Алкакел болысыныц, •“Пламя” колхозыныц орталыгы, Чкалов атындагы совхоздыц белщшес; болган, 1962 жылы “Харьков” совхозыныц, каз1р Харьков ауылдьщ округ1нщ орталыгы.

“Ш шкп” - елд1 мекен. Бул жерде шшш еседа. Мацайдагы елд1 мекеннщ тургындары шш1кт1 Kecin алып, уйдац, мал кораларыныц тебесш жапкан. Осы жерде “lilmiKTi” колхозы курьшган. Кейш Коминтерн атындагы совхоздыц

252

гбел!мшес1 болган, каз1р Жолболды ауылдьщ округшщ курамындагы ауыл.

“Шолаксор” - Павлодар облысы мен Акмола облысыныц шектесетщ жершдеп CineTi озеванщ бойындагы едщ мекен. 1954 жылы тыц жэне тыцайган жерд1 игеру кезшде курылган “Краснокутск” совхозыныц орталыгы болган, каз1р Шолаксор ауылдьщ округшщ орталыгы.

“Шокпар” - елда мекен. Кешн “ 16-шы ауыл” деп аталган. Ленин атындагы колхоздыц орталыгы, Чкалов атындагы совхоздыц бел1мшеа болган, каз!р Муткенов ауылдык округшщ курамындагы ауыл.

* * *

Кыр баласыныц назы

Жумагали К,огабаев— журналист, облыстъщ Сарыарца самалы” газеттщ Етбастуздагы менш1кт1 mimuici, “Етбастуздан ескен леп ”, “Думпул квп дунце” атты влецдер жинацтарыныц авторы.

К^ырда ескен “Шуга” ауылы баласымын, Тургынымын Еюбастуз капасыныц.Сагынган кездер1мде дала тесш,Толады тамшыларга карашыгым.

Тартьш ап табигаттыц жарасымын,Су бердш шлюздермен, Кдрасуым!Шщер'п бурьшгыдай тасымайды,Тусшдом аккулардыц адасуын.

253

Эулие, Басентиын келдер1м-ай,Аккел жайылмадай елдер1м-ай.IIImiKTi мен Жалаулы - байтак ел1м,Журсемпп канжыгама енгерш-ай.

Жер-судыц алкаларын тагынамын,Максатым - eMip суру магыналы.Актогай еске тусш кеткен кезде,Ардакты агаларды сагынамын.

Актогай - алтын 6eciriM

Ce3i мен этн жазган “Алга ” ауылыныц тургыны

Аманкелдг Аскаров

Кут мекешм, жасыл жайлау белдер1м,Тайкоцыр мен Жалаулыдай келдер1м. Перзенттерщ саяцда ескен туган жер,Естай атам, Кабдшэр1м, К^имадиден - ерлер1м.

Кдйырмасы:

Бакытым менщ - Актогай,Шаттыгым менщ - Актогай.Далам менщ - анам едщ,Bip перзентщ - балан, ед1м.

Туган жер1м - мактанышым, келбепм, Сержбайдай Батыр улыц - перзентщ.Кдсиетщнен айналайын туган жер,Адалдыктын беЫгшде тербеттщ.

Кдйырмасы:

Тогай суы, ой мен кыры даламныц,Крныстары - мекендеген бабамныц.Саган деген махаббатым, Актогай,Жыр шашуы Аманкелд1 баланньщ.

Кдйырмасы:

АктогайСез1 мен ант жазган

Ацтогай ауылыныц тумасы, “Шацырац” облыстык; шыгармашыльщ

орталыгыныц директоры Ермурат Ттегенов

Коктем келсе, жагалау жайкалгандай, Крйнауынан Актогайым байкалгандай. Жапырагы жайкалып, нур куяды,Кецшдерден еагыныш айта алгандай.

К^айырмасы:

Актогай, Актогай, аеылым,KiM саган кызыгып карам айды.Сагьшсам, жетемш асыгьш,Кумарым 6 ip кермей тарамайды.

Кушагымда езщ берген нерщ бар гой, Жастыкгьщ мэцп жырлар OHi бар гой.Сагынып, ансап, ауылыма келгешмде,Ykuh умптщ шырагы жагылгандай.

255

Кдйырмасы:

Ынтыгамын жьфактагы шакта мына,Жыр жазамын журектен актарыла.Коркешп, жасара бер, туган жер1м,Актогайлык еркеншч бактачына.

Кайырмасы:

Актогай - менщ мекешмАвторы - Ацтогай тургыны

Ом1ржан Жумалыулы

Актогай - менщ мекешм,Бфаз айтып керелж,Онынкандай екенщ.Жер байлыгын санасам,Юм шыгарар есебш?EpTiciMHiH жагасы,Жайып жатар етегш.Б1зге жылда тесейд1,Кальщ шеппен тесепн.EpTicTin тетп балыгы,“Еттен артык”, - деседь Hici жупар ачкыгач,Касында бойыч балкыган,Тогайы толы жидекке,Bapi де сонда еседь Дастарханныч сэш гой,Ойнап-кулш жеседь Сол жидекп теруге,

¥лдары мэз боп кетед1.К^ыздары сулу аккудай,^асыцнан калкып втед1.Олар да, мше, бой жетп,Балапан ед1 кешеп.“BipniK барда, тарлш бар”,Ауылдан 6 ipniK кетпесш!,

Актогай -алтын бестм

(Тэуелскз К,азацстпанн.ыц 10 жылды,гына ар налган) Авторы -Айсулу Мацсутцызы, Ацтогай ауылыныц тургыны, аудан орталыгындагы Абай атындагы орта мектептщ мугалши

Актогай -алтын бесном,Расырдыц апщан eciriH.Еске алады урпагыц,Ардактап ата eciMiH.

0 тк1згенем1р белесш,Жетюзген б!зге кецесш.Актогай -тарих козшдей,Таныткан ата елесш.

Бауырга басып баршасын,Достыктьщ норш жинады.Цурметтеп улттар дэстурш,Мура eTin б1зге сыйлады.

257

Зер салсак еткен кундерге, Улкендер журген Ьдерге. Естайдыц салган enaepi, Естшер 6yriH б1здерге.

EpTiciM аккан саркырап, Айнадай болып жаркырап. Кожа атамнын меш т, Иманды бол!, - деп шакырат.

Егемен ел1м-ырысым, Урпактын ертен нурысьщ.Он жылдьщ тойын кут болып, Bipniiace бастар бул iciH.

Кут болып келсга мерекец, Багы жанган ел екен!- Азаматка куат боп,Арта берега берекец!

258

МазмуныАта мекен ..................................................................................... 7Аудан конысы .................................................................................36Майдан мен ты л ...............................................................................55Тын игеру.......................... ............................................................. 102Эрлеу ............................................................................................. 1 2 2вскен орта тагылымы ...................................................................172Тэуелсуз он жыл - етпел1 кезец...................................................182Ел-журтыньщ тарландары .......................................................... 2000з елкесш тану жэне сую - i3rmiK жолы................................ 246

Колданылган деректер:

1. Павлодар облысыныц мемлёкёттж мурагатындапл:а) Куйбышев ауданынын туракты сакталатын N 1-6 аралык

танбадагы 222-ic T i36eci:б) Павлодар облысынын цифрлар мен фактшер аныктамасы.

2. К р а с н о к у т с к а у д а н ы н ы н тупк1 К1т а п т а р м у р а г а т ы н ы н д е р е к т е р к

3. Ауданнын кенекез карияларынын энпмелерг

Ж ум асе& т Бижан, С ам ет М агзумов

АРДАКТЫ ЕЛ1М - АКТОГАЙ

Редакторлары: Ульян Макул, Самет Магзумов. Корректор л ары: Жанаргул Элжанова,

Лвззат Шегебай.Суретпн: В. Юрченко.

Компьютерде терген Ж. Бижан, беттеген А. Попенко, Е.Ашилов.

Техникалык редакторы: Е. А. Писаревская

12.12.02. басуга кол койылды. Келем160x84 1/16 Тапсырыс № 1232, таралымы 1500 дана.

«Дом печати» ЖШС-де басылды. 637000 Павлодар каласы, Ленин Keuieci, 143, тел.: 8 (318-2) 32-41-77