coeduw.uobaghdad.edu.iqcoeduw.uobaghdad.edu.iq/wp-content/uploads/sites/15/uploads/Departments/Social_Work...7 ˜ŠÏ Éß Ýîrß b Õj í òîàäm ÕîÔ¤ pbãbØßa ÖaŠÈÜÛ

אאאאא

אאא

אאאאא אאא

د. عدنان ياسين مصطفىأ. أستاذ علم اجتماع التنمية/ جامعة بغداد

אא 2016

المملـكة الأردنية الهاشمية

ئرة المكتبة الوطنية رقم الإيداع لدى دا) 2/2016(

عدنان ياسين ، مصطفى

/مؤشرات الهشاشة وفاعلية السياسات /األمن االنساني والتنمية في العراق .2016والتوزيع، للنشر أمجد دار ، عمان ، عدنان ياسين مصطفى

ص( ) 2016/ 2 / :إ.ر

:/الواصفاتISBN:978-9957-99- ردمك :

Copyright ©

الحقوق محفوظة: ال يسمح بإعادة إصدار هذا الكتاب أو أي جزء منه أو تخزينه في نطاق جميع استعادة المعلومات أو نقله بأي شكل من األشكال، دون إذن خطي مسبق من الناشر.

All rights reserved. NO Part of this book may be reproduced, stored in aretrival system, or transmitted in any form or by any means, without prior permission in writing of the publisher.

5

א

........................................................................................... 7

אא: אא א15 ................................... א

W ........................................................................................ 17

אאWאאאאWא Jא J19 ......... א

אאWאאWא .................................... 24

אאWאא52 ............................. א

W ........................................................................................ 68

אאWאאאWא71 ........ א

73 ......................................................................................... א

Jאאא؟א ..................................................... 75

JW ........................................................... 82

JאאאאW ................................... 87

W ........................................................................................ 94

אאWאא99 ................................................ א

....................................................................................... 101

WאאW ................................................................. 103

Wאא: .................................................................... 114

Wאא: .................................... 120

אW: ....................................................................... 123

אאאWאאאWאאW .......................... 131

133 ....................................................................................... א

Wאא .................................................................. 135

WאאאאאאWאאא: .............. 140

WאאאW ............................................................ 150

6

אWאאאאW ...................................... 158

WאאאW........................................................ 160

WאאWאאאאאא .................... 167

W ...................................................................................... 170

אאWאאאW: ............................ 173

175 ....................................................................................... א

א177 ............................................................................... א

אאW .............................................................. 178

אאWאאאאW ................................................ 182

אאWאאא239 ........................................... :א

אאWאW ................................................................... 269

אאאWא: ............................................................. 285

אא ....................................................................... 288

7

†ÔÇåßŠr×cˆäßm LÖaŠÈÜÛpŠÏìpbãbØßaòîàämÕîÔ¤ÕjíÝîrß bÉß˜ŠÏ

Êü†ãüa¿ŠÈ½apbÔÏ†më Lñ†í†¦a…‰aìàÜÛáÃbÈmë½apbbä¦a‰bØniýÛ ñ†í†òîàänÛaë …b–nÓüaë NòíŠ’jÛa…ýjÛa õb−a áÄÈß ¿ æbØÛa æa Ë L´™ŠÈß aìÜÃ òÜ•aìnß ñ‰ì–iëŠİ‚ÜÛÛa ¿×Šm Ûa ñ‰ŠØn½a ÂìÌšÛaë pbß‹þa Éß ÝßbÈnnbèòîäßüapbí†znÛa…bÐÛapýØ’ßëbèÜÈub¾áØ§añ‰a…apbÓbîëóÜÇ‰…bÓË

´¤ëc òí…b–nÓüa˜ŠÐÛaÉîìmpbíìnßêbÏŠÛabjÜØÈãa b¾ ñbî§a òîÇìãëŠÔÐÛa pü†Èß ÊbÐm‰aë ò‘b’a pbíìnß óÜÇNLÊaŠ–Ûaë ñ‰ŠØn½a pbß†–Ûa

òºbäÛapbß‹þaëüaæa†ÔÏëðŠÔÛavènÛapýØ’ßåÇåßL…b–nÓüaåÇýšÏïÈíŠÛaá¬bèäÇ¿Ý×fmëŠmìnÛaåßĆõaìucòí†îÜÔnÛaòèuaì½apbîÛeoÔÜÔÜypb

åçìÛaåßÛaëëÑÈšŠb‚½aëò‘b’apbíìnß¿áÓbÐmN Š–nÔmüë†í†èmëð†znÛaÒëŠÃLñ†yaëòÔİäßóÜÇæbØÛaÚbäçæa‡gj×åíbjm

í Ûa ÂìÌšÛa Šqcë òÈîj ¿ LÞbr½a Ýîj óÜÇ Nbèãìèuaìp…a‹vènÛa ÒëŠÃðŠÔÛaÕbä½aœÈi¿ñ‰ŠØn½aòybßåßÉßÊaŠ–Ûa‰aŠànaåßŒ½a…Š’nÛakji

Nåßþa âa†Èãaë ÊaŒäÛa éuaìíë½a òßë‹d½apbÄÏba æbØæbØÛbi òÄnØ¿½aÕbä òíŠš§a åß ar× òîz–Ûa Šb‚½aëkji òî÷îjÛabÄn×üaòîz–Ûa ÕÏaŠ½a õìë Ã

pbß†ä pbßìÄäß ÑÈ™ë bàäîi L ïãbÈm òÇ‰bÔß ¿ ôŠc ÕbäßÒëŠÃâa†ÈãaïöaˆÌÛaåßþaNòînznÛaóäjÛaß†mëáîÜÈnÛb×ïãbãüaë ÛaÕbä½a¿ëÑäÈÛaëòîibç‰üapa†í†ènÛaμao™ŠÈmp…cpbÇaŠ–Ûapbß‹üaë

ñ‰ŠØn½aμaìÔmí “îÈÛa Ýj œŁaßŠÔn½aë åb¾ Lõaì †y óÜÇêˆç É™ëNbènßa†naëñbî§aòîÇìäÛ…b§a†í†ènÛaëåßŒ½a‰bÔÏüañŠöa…¿pbÈàna

æaåßáËŠÛaóÜÇëéãaËÁÐäÜÛwnäßÝ†ÛaÁìnß†ÜiÖaŠÈÛaˆäßÝ’ÏåßŠr×cLòÜÇbÏ òjÜ•pbûß õbäi ¿ìàÜß â†Ôm ÕîÔ¤ ¿ †ÔÇ îdmë†î‘‰ áØy

·ëïÇbànuaÙbpbãìØßíÉànaïã†ßÉàn©pbûßòîàämëLòÜÇbÏÝîÜÔmëL

8

pbßŒãbØîßŒíŒÈmÞýåßòîÇbànuüaŠb‚½aëÁjšÛaïÇbànuüaæbßþaîdmëL òîÏbÐ’ÜÛ pbßìÄäßõbäië LòÛõb½aëbèîÏ ´äaì½a Éîº ÚaŠ‘aë òÏŠÈ½a Éàn©Éß

jÛaòîàänÛapaŠ‘ûß¿j×‰ìç†mòíŠ’N ÝÈuLï±‰bnÛaÑİÈä½a aˆçæa¿ïãbã⁄aåßüaLá’ènÛaëÖŒànÜÛò™ŠÇÖaŠÈÛa

òîÜjÔÛaë òîÐöbİÛaë òîÓŠÈÛa pbßbÔãüa åß †íŒ¶ a…†èß ïÇbànuüa évîã pbië òîàîÜÈnÛaë òîz–Ûa éÇb™ëcombi bà× NbçËë òíìè¦aë LŠànß ‰ìç†m ¿ëpbi

lbç‰⁄a|j‘†•íÑäÈÛaëaoÛa‹bßëLÉîà¦óÜÇðŠ£æbã⁄aÖìÔypb×bènãaÖbëâ†Ólbj’ÛabßcNñ…‰bİÛaò÷îjÛapŠàna†ÔÏásîyŠÇb’ßoàÓbÐmaæbßŠ§

…bÈjnüaëÂbjy⁄aëæa†ÈiòÇ‰bÓóÜÇéÐã†uìÏêbÏŠÛapa‰bÈ‘ëòîàänÛaénÛˆ ÑäÈÛa óÜÇ ïšíŠznÛa lbİä Ë †¯ ë áÜÄß ÕíŠ ñŠva ëaåÇ a†îÈi

æbëüaN áq ñŠçbÃμa òí…ŠÏpübyåßÝÔnãaë òÛë†ÛaÝ•bÐßÉîºlŠ™†ÔÏ …bÐÛa bßc

òîäiμaÞì¤ñ…a‰fiÛ ‰bÔnÏüaëpýØ’àÜÛÝ•aìn½a †ÛaìnÛaëðìîäjÛa ŒvÈÛakjia‡g LïÓaŠÈÛa †¦a áîà•oiŠ™pbí†¤ òèuaìß ¿ òîÇbànuüÝßaìÇoàèc

òîöbäjÛa ò÷îènÛa¿òÏŠzä½apb÷ÐÜÛæbäÈÛaÖýg‹ëb£ëõaŠà§aÂìİäÝ×æa†Èiòí†îÜÔnÛa òîİjšÛapbßìÄä½a òîjÛbËoÜ×fm NòîŠÛaëombi òÛë†ÛbÏ¿ aŒvÇéuaìm

ozj•cë LîíbÔ½aë áîÔÛaoiŠİ™bÏ LòÛa†ÈÛa μa Þì•ìÛaë æìãbÔÛa òİÜŠÏÖìÔ§a ˜ý‚na ¿ ñ†ànÈ½a òÛ…bÈ½a ïç ñìÔÛa…ŠÐÛa åç‡ ¿ lbîÌÛa aˆçë L

òÇbà¦aë˜ŠÏìÓbènßa†naëòîàänÛaLòbîÛa¿‰bØniüapüb©ïÛbnÛbi…†çëNòîÇbànuüa

Ûa pbibvnüa œÈi …ìuë åß áËŠÛa óÜÇë ´−b½a Éàn© åß òÈíŠïàîÜÓüaëòîãbã⁄a ñ†Çb½a áí†Ômë Lt‰aìØÛaë pbß‹ÿÛ ïÛë†Ûa …†Ç ñbîy ˆÔäm Ûaü

xbn¤ LoÓìÛa ‰ëŠßÉßåØÛë N¿bÈnÛaóÜÇpbÈàna †Çbmë LæbØÛaåßó–°μgpbß‹üaμaåßŒßÝØ’iò™ŠÈ½apbÈàna¿aŠ¦a†îàšmë”bÈãüapbîÜàÇÞýåß bèîÏÝ†nÛalìÜİ½apa‰b½aë òÜÇbÐÛaôìÔÜÛïvîmaaðìàäm Œî×Šm

9

½aë ñ†Çb½a âìèÐß óÜÇ Œî×ÛaòîİÌnÛaë”bÈãüa ˜ŠÏ´ßdnÛ Éàna ¿ òãëŠ˜ŠÏ´ßdmëpbß†–ÛaÑîÐ¥óÜÇ bèm‰†Ó ŒíŒÈmåß †iü éÐãoÓìÛa¿åØÛë¿òãëŠ½apbîÛexbß…aÞýåßLbèçbÏ‰pbíìnßëbèäßcñ…bíŒÛïÜjÔn½a…ìà–Ûa

àÈÛ ´‰bà½a …ìèuÜy ŠØÛ ïÈÛbi òíŠ’jÛa òîàänÛaë òqbË⁄a pbîÑÈšÛa òÔÜ‰bqeμaÞì•ìÛaëÝšÏcòßa†naÕîÔ¤æbàšÛbîÜªñŠØnjßÞìÜy…b¯gëò‘b’aë

Nåaì½aÝjÓåßòìàÜßëòÛbÈÏ óÜÇlbnØÛa aˆç Ýàn’í ò¼ Ý–ÐÛa ÁÜí Lòß†Ôßë Þì–ÏÞëþaóÜÇ õìšÛa

í òÓýÈÛaåßüaòíŠ’jÛa òîàänÛaëïãbã⁄a LâìèÐß éîÏÞëþaszj½aÞëbämåßüaòîàänÛaëïãbã⁄aòíŠ’jÛapbîÐÜäZM…bÈiüaM´äaì½aåßr×ÞaŒíbß‡gNpüü†Ûa

μaÒ†èíâìèÐ½aaˆç¿‰ìİnÛaæaëLÕîšÛað†îÜÔnÛaêbäÈ¶åßüaâìèÐßμaæëŠÄäíòßaŠØÛaë ñbî§a òîÇìäÛôŠþapa…†è½aåß òÇìà©Ýà’nÛ òîİÌnÛa …ë†yÉîìm

Nòîãbã⁄aŠÇóÜÇ a†änß LòíŠ’jÛa òîàänÛapa‰bßïãbrÛaszj½a Þëbäm bàäîiLòz–Ûa Llbj’Ûa LñcŠ½aI òÐÜn‚½a bèmüb©¿òíŠ’jÛa òîàänÛapaŠ‘ûßáçþÝ–ÐßïãbãaåßcðcZÝjÔnàÜÛÕÏcæaìäÈiõbu†ÔÏsÛbrÛaszj½abßcNHNNNNŠÔÐÛaLáîÜÈnÛa

†ÈãaÒëb«áçc b™ŠÈnßL†íŠãÝuaåßòbîÛapa‰bîëåßüaâañbãbÈßÑîÐ¥Næbßþaë‰aŠÔnüa˜ŠÏÕîÔ¤ëÉàna

ZïãbrÛaÝ–ÐÛa bßcÊì™ìßÞëbäm †ÔÏÑîÐ¥ Zò‘b’apýØ’ßëïãbã⁄aåßüa NŠb‚½a õ‰…ë pbß†–Ûa bý åß Ý–ÐÛa óÈí μgò’a pb÷ÐÛa aŠÈna

Ûa¿ a‰ŠšmŠr×üauüaò÷îjòîÇbànå×bßüaáÄÈß¿ŠÈnmÛa ñcŠ½a bènß†Ôß¿ë Nò•bäë òßbÈÛa ñbî§a¿ bèma‰†Óåß †° b¾ï–‚’Ûa bèäßa †í†ènÛÞëbäní bà×

æì™ŠÈnísîypbß‹üaÒëŠÃ ¿ bàîülbj’Ûaë ÞbÐüa …†èm ÛaÒëŠÄÛaëý‹bäÛapýØ’ßÝ–ÐÛaŠÈna bà× Nòib•üaëpì½a Šb‚½aŠÓåíŠvè½a

åßéÛæì™ŠÈní bßkãbuμa…bÈjnüaëõb–ÓüaåßñŠçbÓ bÏëŠÃæìèuaìísîyæë†ÔÐíæbßŠybýåßí†Óë NòîÇbànuüa òíbà§awßaŠiåß ñ…bÐnüa˜ŠÏ

âbÇÑ•ìië bšíc Ý–ÐÛa½a ‹Šic†çb’Šb‚½bi òÏìÐapb÷îjÜÛ ñŒîà½aMlbç‰üa

10

ànuüaÞb½ac‰ëõìšÛaÁîÜmåÇ ýšÏ LòîÇbànuüa òîÛëû½aëlbç‰üa LïÇbNÉànaë…ŠÐÛaóÜÇòîÈànapbß‹üaåÇòºbäÛa‰bqüaóÜÇ

Êì™ìß Þëbäm μa sÛbrÛa Ý–ÐÛa kçˆíëòíìàänÛa pbí†znÛaë òÛìÐİÛa LüëbªÒb’Ønaò‘b’a òybßòîbüa pbí†znÛaë ò÷ÐÛa êˆàna Öbî ¿NÉ‡g

ÖaŠÈÛa ¿ òÛìÐİÛa ÉÓaìÛ ÝîÜ¤ åß òîÜîÜznÛa ôúŠÛa oÔÜİãaMðŠàÈÛa kî×Ûaïä¦aëMáîÜÈnÛaëÝÐİÛaMÞýáîÜÈnÛabŠÈmÛa‰aŠ™üaëŠb‚½aåÇýšÏ

kãIáîÜÈnÛa¿ÊìäÛa ñìvÏóÜÇŒ×‰ bà×NÉàna bèiŠßÛalëŠ§aëpbß‹üaÈnÛaÝyaŠß¿pbäjÛaÖbznÛaóÜÇNïãbØ½aåíbjnÛaëLòîßüaëHðìãbrÛaëïöa†niüaáîÜ

Lïz–Ûa âbÄäÛakji òÛìÐİÛa bŠÈnmÛa ‰aŠ™üaÝ–ÐÛaÞëbäm LŠe†îÈ•Þëbäm Še kãbu åß NbuýÇë òíbÓë ïz–Ûa âbÄäÛa ð…Šm ÑÜ× aìÜàzní sîy

§a åß òj×Šß ñŠçbÃ bç‰bjnÇbi ŠÔÐÛaë òÛìÐİÛa Êì™ìß bšíc Ý–ÐÛa…†Ènß æbßŠ N…bÈiüaò÷îi ¿ ÞbÐþa bŠÈní Ûapbß‹üaëpbí†znÛa Ý–ÐÛa Þëbäm bà×òîÇbànuaŠb‚½biòÏìÐªNòîÜjÔn½aÖbÏüaþaõŒ¦aŠÈnabàäîiL

cÛaÝ–ÐÛabßÉiaŠ†ÔÏÞëbämÊì™ìßõbànãüaëõüìÛaòîÛ†uOïã†½aÉànaëòÜîjÔÛaM‡gŠÏë©Ý–ÐÛa aˆç½aåßòÇìàòîÜîÜznÛapbi‰bÔòÜîÐØÛaòîàÜÈÛaåöaŠÔÛaëbšíhi

Nïã†½aÉànvàÜÛòíìàänÛa‰aë…üaëòîÏbÔrÛapbîÈuŠ½aíòÓýÈÛa paõbànãüa ÞaŒm bß ‡g òîÐöbİÛaë LòíŠöb’ÈÛaë Lòîäí†ÛaïßìîÛa †è’½a óÜÇ åàîèm

ta†yÿÛ LÉànvàÜÛ ðìàänÛa õa…þa bàî ü ïã†½aˆÛa âìÔí æa Ðí ðóÜÇñaëb½aë òäaì½a ÖìÔyë æìãbÔÛapaõbäi ‰ìİmaŠÈna óÜÇ Ý–ÐÛa Œ×‰ †ÔÛ N

ñìÔÛaîdm ˆäßŠÈÛa òÛë†Ûaa òîÓòíìîäjÛa pbbØÈãüa òÈîj ÝîÜ¤ áq Lòrí†§aí òÓýÈÛa òÈîj †í†¤ åÇýšÏ Lïã†½a ÉànvàÜÛ ðìàänÛa ‰b½a óÜÇ òîj–ÈÜÛ

rÛa pbîÈuŠ½a üì•ë Lòí†îÜÔnÛa óäjÛbi òÔrÛaë òîÏbÔ μgpaõüìÛa í òÓýÈÛa ÝîÜ¤òîÇŠÐÛaMòîÜjÔÛaMñbî§aÁ¸ÝØ’mombiÛa…bÐÛapbîÛbØ‘aëÉàna¿NïÓaŠÈÛa

11

ë aaÁÜíäÝ–ÐÛaßbõìšÛaë …bÐÛa Êì™ìßóÜÇb–Ûa áØ§aæa †Èiapbí†znÛa×cåß…bÐÛaŠçbÄßombiNlbç‰⁄að†¤kãbuμaÖaŠÈÛaéuaìmÛ

ÖaŠÈÛa òÏŠÈß òØj‘ |ßI òîöb–yg pbîİÈß óÜÇ Ý–ÐÛa †äna2011NHÞëbäm…bÐÛaÞëþaszj½aëpaÌn½aÞëbämòîÈànaÙÛ‡L…bÐÛapbîÛbØ‘aëòÛë†ÛaZüëc

aåØmðˆÛaoÓìÛa¿òîà×aŠm òÈîjpa‡ÖaŠÈÛa¿…bÐÛaÝ×b’ßæapbbîÛòÔjİ½aÁİäëkÇìnmñõbÐ×pa‡òîäÈ½apbè¦aÝjÓåßîÌnÛapbíŠ©Œ×‰ZbîãbqN

ïÇìÛaë…bÐÛaóÜÇMòÔrÛaMN…bÐÛaòzÏbØß¿òßìØ§a‰ë…óÜÇŒ×‰ëLpb‰bà½apbíìnß óÜÇ pŒ×‰ sîy Lñì‘ŠÛa paŠ‘ûßë òîã†½a òß†ä ZïãbrÛa szj½a

½a òß†ä ïÐÃì¶ Þb–müaÖŠë bèÇaìãaë bèibjaë ñì‘ŠÛa ÉÏ†i bènÓýÇë òîã†b–Ûa áØ§bi énÓýÇë ò×‰b’½a Þëbäm ZsÛbrÛaszj½a NbèÈÏ…MòÔrÛaëMpbû½bi

bßcLòîÛë†ÛaëòîßìØ§apbàÄä½aëÉiaŠÛaszj½aNÝjÔnàÜÛÕÏcæaìäÈiõbu†ÔÏZ nÛa†äÇlbnØÛaÑÓìníáÓbÐpaŠ‘ûßém†è‘ðˆÛajØÛaaòíìàänÛapüba¿ò‘b’

ÖaŠÈÛa¿åßŠr×þëÉÐm‰aëLÞìcozj•cñbî§aæaåßáËŠÛaóÜÇ‡gNóšß†ÔÇŠÔÐÛaÉuaŠmëÝ†Ûaåß…ŠÐÛakî–ãåírØÛa ò’îÈßôìnßå¤ëpaìäÛa¿

ëŒÌÛa ojÔÇc Ûa μëþa2003La‰ìç†më bÃbÄn×a Šr×c ombi ò‰†½a æa Ë La pa…a†ßaëåß †íŒ½a pbuby Üm †Èm ïz–Ûa ÒŠ–Ûa pbß†ë òÐîÄäÛa êbî½ NæbØÛa†è’½a ¿ ÉíŠÛaë jØÛa ÉuaÛa †Èi òîàänÛa pýØ’ß oàÓbÐm †Óë

¿ Ý•ì½a ÂìÔ †Èi ðìàänÛa10 æaŠíŒy2014ŠÔÐÛa pü†Èß oÈÐm‰a ‡g Lμbí…ëÝ•ì½aëåí†Ûa ý•ë ‰bjãüapbÄÏbªp†è‘ë LòÛbİjÛaëvèmpbîÜàÇ

p…†iëLæbØÜÛòî’îÈ½apa‰†ÔÛaoÜ×fmëLïÇbànuüaåßüabèÜàv¶p…†çðŠÓbí†znÛbÏ N´ØànÛa ˜ŠÏ oÇb™ë …‰aì½apŠÔÐÛa åß Lòbu ÞaŒm bß ôØÛa

¿ëN‰aŠÔnüaâ†ÇëpbÇaŒäÛaëò÷îjÛaòßa†naμañ‰ˆvn½añaëb½aâ†ÇëðŠ’n½a¤pbjÔÇpbí†znÛa êˆçpbÓboîÔjÏ LÕöýÛa ÝàÈÛa ¿ …aŠÏüa ÂaŠ®a æë… Þì

12

õbäÛaë lbj’Ûaë ÞbÐþa pbjÔÈÛa êˆç éuaìí åß Šr×cë LòäîÏ… ñj× òíŠ’iNôŠcò’àèßpb÷ÏëòÓbÇ⁄aëë‡˜b‚‘þaë

¿âbçïÇbànuüaåßüa ‰ë†Ï LòîöbÔÜm òÜ•îÛ òîàänÛaëïãbãüaåßüaí bßëaëòîàänÛaŒíŒÈmÝàÈÛa‰ë…ÑÈ™LÝîèvnÛaëÑäÈÛaëŒîîànÛaÝrßÕöaìÈiëLbènßa†n

LÞbÐþaÝàÇÝrß LòîàänÛaœîÔãïç †çb’½aœÈië Nòßa†nüa˜ŠÏ ŒíŒÈm¿üa ÊìäÛabc óÜÇ j½aÑäÈÛaë LêaŠ×⁄bi ÝàÈÛaë¿ÑäÈÛa †çb’ßë LïÇbànu

Læbãüa ÖìÔ§ Úbènãa Âb¸þa êˆç ïÐÏ Næbãüa ñbîy“îÈm Lñr×püby ¿ëòíŠ§aëåßüaμaæëŠÔnÐíëÞýÌnüabíbz™æìÈÔí‡gNñİbÏëŠÃò’apb÷ÐÛa

NÞýÔnüaë îuìÛìäØm ¿ ñ‰ìrÛaë ò½ìÈÛa ÝÈÐi Öìjß Ë ÊbÔíhi Ìní ðˆÛa âìîÛa bÇ ¿ëb

bíbšÔÛa ò¦bÈ½ …ìè¦a åß †íŒß μa òub§a …a…Œm LÞb–müaòíìàänÛaNbyb§a Šr×üalbç‰gëÑäÇåßLñ†í†upbí†¤‹më˜ŠÏ†ÛìnmòÓ‰bäpüìznÛaÕàÇïÐÏË óÜÇ bçúbjÇa ÉÔm Lñ–Ó …†½ ÝàÇ Âb¸aë LÕöü Ë ÝàÇë ðŠÓ vèmëñcŠ½abèäßëò’apb÷ÐÛaæbÏbäçëNò––‚n½aËëò––‚n½apa‰bè½aíkbäm

bà×ILÞbr½aÝîjóÜÇHì½aåß†í†ÈÛaŠèÄm1…b–nÓüabÇ¿ŠbäÉÓìß¿L¿ ò×‰b’ß LÝÓþa ïç Þëþa åß bèn–zÏ LHŠuüa ÊìÏ†½a Ëë ÊìÏ†½a ÝàÈÛaIbèn–yëL‰aŠÔÛaëñ‰a…⁄aŒ×aŠß¿ýîr·ëLÝàÈÛa¿a‰aŠÔnaëaŠuaëLòÜßbÈÛaôìÔÛa

ÇŠÛaëïÛŒä½aÝàÈÛa¿×þaïçïãbrÛaåßNòíb ìçbèîÜÇ†î×dnÛað‰ëŠšÛaåßòîšÓòÑîÃìnÛaëlbÈînüaëñ…bÐnüawèäß¿ëòîàänÛapüb©¿˜ŠÐÜÛñ†Ûìßpbbîjmæë…òÜÇbÏòîöb¸aòÛë…õbäiåØ¹üéãa

”bÈãgÝöbëóÜÇñŒ×ŠßLòÏb×ò‘b’apýØ’½òèuaì½aòÇìà©ÇñŠØnjßåßpaë…üaëŠ•bäÈÛaaòèuaì½òÜÇbÐÛpbí†znÛaòîÈÓaëpý†mÕÏëòäßŒ½añbyìnß

ومسح األحوال االجتماعية ، 2011وزارة التخطيط، الجهاز المرآزي لإلحصاء، مسح شبكة معرفة العراق - 1

، 2012واالقتصادية للمرأة العراقية،

13

åßÉÓaìÛa‰aN†ànÈmbà×Êa†igëLòîa‰†Ûa|ä½aëLòÏŠÈ½aòØj‘ÉÏaë‰pbÈßb¦a†í†znÛÉîº¿òÏ†èn½apbÈàna…ìà•‹ŒÈmñŠØnjßÖŠŠíìİmëNpüba

aˆç bèyŠİí Ûa òÜ÷þa æa LlbnØÛa òİîi òÜ÷c ïÇìÛa ñ‰bqa μaÒ†èmbíbšÔi énÓýÇë ïãbã⁄a åßüapa‰b¶pb™b«ëòÜ÷þa êˆç æaë NÖaŠÈÛa ¿ òîàänÛa

ÞýòíìàänÛapbÓbÐ⁄aáça—î‚’måßpc†niaâbÇÞýnyüaojÔÇcÛaòÜyŠ½a2003ð…b–nÓüa †è’½a oÈj Ûa òíìàänÛa paŠ‘û½aë LÖbÐ⁄a aˆç òÔîÔyëànuüaëï÷îjÛaëïÇb Êb™ëcóÜÇ býÄioÔÛaëòîû½aóäjÛaëbäÛabèäÇ á¬ L

òÛbyÛaåßïÄ’nNñ–ÓoîÛñ†½Šànmb¶‰ÖŒànÛaëò‘b’aë pbbî jm Ç …ìè¦a ŒíŒÈm âŒÜnm pbîİÈ½aë pbí†znÛa êˆç Éîº æa

ÐnÛa æë… ´ØànÛa ˜ŠÏ Š™b§a Þbîuþ |înm wßaŠië pbîvîmaaë˜ŠÐi ÁíŠpbÓbÔznaëÞbîuþa Nòß…bÔÛa Ýßdã òîÇìã òÏb™glbnØÛa aˆçÝØ’í æa¹æaåØ

¿pba‰†Ûaåß†íŒ½ûíýjÔnßðìàänÛaÞbaN

אאא

א

14

15

الفصل األول

خماضات االمن االنساني والتنمية البشرية

16

17

W Š–nÔíÝîÜ¤üaåßþaïãbãóÜÇò¦bÈß¿åßüaÊb™ëaÞë†Ûa Lò’aÙÛ‡æa

âìèÐßåßþaóäÈ½biÉëþaÝ•dnßëñbî§a…ìuìiÁjmŠßLòîãbãüaìçëÕÜÓ‰†–ß¦Ú’ßÉîàpbÈànaáËŠÛaóÜÇ LpaÌn½bi énÓýÇë êŠ•bäÇë éÏa†ça Êìämåß

NôŠüaòîÈàna − óÜÇ ánm ò÷îi ¿ æì’îÈí aìÛa‹ bß ÖaŠÈÛa ¿ bäÛaåßþa âa†Èãbi †íaŒnß ì

ãbãüaNï paìäÛa ¿ëÛa ojÔÇc ÛaëŒÌ âbÇ2003p…a‹ÑäÈÛa pü†Èßò¹Š¦a‰b’nãaëlbç‰üaëvènÛaë…bÐÛakãbuμaòîÏaŠ−üapbî×ìÜÛaåßr×ë

ß‰ìç†mëðŠÔÛaNòîŠÛaËëòîŠÛaÁjšÛapbßìÄä ÕÏa‰†Óë‰ìç†nÛaaˆçÐÈ™¿ bbäÛapa‰†Ó¿ b–Ôãëpbí†znÛa òèuaìßóÜÇ“îÈÛaÝjLáç…‰aìßë

åÇýšÏŠb‚½aòºbäÛa òîz–Ûaæbîyþaåßr×¿òvînãåßþaâa†ÈãaLïöaˆÌÛaÝ×b’½aëŠÔÐÛañ…bí‹ëáØ§biòİjmŠ½a.

‰ìÄäßåßáÜÇLâaŠuüaæbÏaåßþaâa†Èãaïãbãü¿éÈ™ëåØ¹´Ûb©´îö‰L ìç Þëþa áöaŠ¦aëa LòíŠÛaÝÓþa áöaŠ¦abyì™ë LÉÔm bß bjÛbËëæaìäÇ o¤

aˆçë L…bÐÛaÁàäÛa ÝØ‘ˆdíëcýnüa ŠíëŒnÛa ëa ñì‘ŠÛa ñõbgëâa†‚naåßém‰a…aëÞb½aòj‚äÛaÝjÓ. ìçïãbrÛaëò¹Š¦aLòîäÜÈÛaóÜÇðìİämÛaÞbØ‘a

ÈÛa ŠçbÄßåß òÐÜn«õa†nÇüa ëcð†¦aÑäë LåíŠŁóÜÇ aˆçÁàäÛaæc åØ¹°püby Ýrß t†ÝnÔÛaH†àÈÛa Ëë †àÈÛaI ïÛŒä½a ÑäÈÛaë LëL|Ü½a ìİÛa

ë Llb–nËüaëŠ×½aäb òÓŠ ëc Þ‹pa‰bîÛa bçËë N êˆç kØmŠm bß bjÛbËëìãþaÛa åß …aŠÏcð†íc óÜÇ ò¹Š¦a åß Êa|öaŠ’Ûa ñÔÐæìÈÔí å¾¿Éàna ÊbÓ

ëíˆÛaåæbßŠ§bi áèmbîy ánmŠÔÐÛaë. ë ÂìÌšÛaë ÕÜÔÛa püby æa bà×ñbãbÈ½aïçòîÐäÛa†è’môŠüa…bí…‹aaòvînãaŠànßë“îÈÛak×˜ŠÏÞúbšnÛæa†ÔÏ

Ô¤ pbãbØßa ‰ìç†më ÝjÔn½bi ÝßüaáÓbÐm ¿ kjnm Ûaë ìàäÛa òßa†na Õîâa†ÈãaëòîÇbànuüapýØ’½a‰ìç†më‰aŠÔnüa¿òîÇìãñbî§a.

18

Lò¹Š¦aë ÑäÈÛa åÇ ŠÄäÛa ÒŠ–ië æbÏ ÚbäçbàÃbÈm pýØ’ß ¿âa†ÈãaåßþaŠÈnÛb× ïãbãüaÛa ñŠØj½a ñbÏìÜÛåØ¹ ü bèäß òíbÓìÛaåÇ òºbäÛaëaŠßþa

½aòäßŒ Nt…aì§aëð…ûí bà× ŠÔÐÛaμa ‰aŠÔnüa â†ÇLðŠþaæa†ÔÏëpbíŠ§aaëòÛŒÈÛaëÖìÔ§aëòß‹Ûaõbî‘þaæa†ÔÏëòíìaòîÛbÇñbî§aòàîÓÝÈ£bäÛa†äÇN

åß kãaì¦a êˆç Ý×yb püåßþa æa†ÔÏãbã⁄a ïÝ•aìÏ ÝØ’mÉÏ†m òí‰ìªóİ¢bäÛa†îàšnÛòÇ‰bnß¤ëaŠ¦awöbnãÕîÔòîib¯a‹ŒÈmòîÈÓaëëpa‰bîåß

òßa†naòîàänÛaNòíŠ’jÛa ëlbÔÇc¿†íaŒmôìnß¿‰ìç†nÛapübyåßþaïãbãüabjÛbË LbßÝî¹bäÛaL

Ë åÇL†–Óμgòibvnüa ÙÜnÛ pbí†znÛa…ë…Ši ÞbÈÏaü†iÉäß åßqë†ybèëò¦bÈßaŠÇþaëclbjüaóÜÇÒìÓìÛa§aòîÔîÔNb òèuaìß¿Lpa‰ìİnÛaêˆç

æcõŠàÜÛåØ¹Åyýía‡géãcæb× bäßeÈíÙÛ‡æbÏåß‰ŠznßéãaÒìäÝÓcë ò™ŠÇÝnÔÜÛëcõaˆí⁄a LåÇ a†îÈiŠÔÐÛaÉÓ†½a ðˆÛað…ûíýi μa Ù‘òãbç⁄a

‰bÔnyüaëïmaˆÛa aŠyæìØîÛL¿éma‰bîòßaŠØi“îÈÛa¿ë– åØ¹bäçëæaÞìÔÛaòîjÜËcbäÛa¿ÖaŠÈÛaæìèuaìíòiìÈ•¿åßþa“îÈÛaŠÔn½aëN

19

WאאאאWאא א Jא Jא

JאאאWא †äníåßþaâìèÐßãbã⁄aïóÜÇñŠØÏÙànÛa¡ÕbäÛa“îÈÛa¿¡íŠòòßaŠ×ëLñbîyëåßòîÛbŠÔÐÛaLdîÛaëæaëÕyåß…aŠÏþaÉîº‰ŠznÛaÒìäåßòÓbÐÛaë‹ìÈÛaëÉß Li Éîà¦a Én·˜ŠÐ òíëbnßiÔ§bì Ö ¿ Ýßb× ŠíìİmáèmbãbØßg

áèma‰†Óë2 NîöŠÛað†znÛaòîÐî×ìçëÐmˆçÕîjİm êÛañŠØÐòÈaìÛa¿Þb©òîÜàÈÛaò‰bà½a.

üa ‰†£ë ñ‰b‘òjã æcåß ñj×êbäÈ¶ åßüa âìèÐß μa ŠÄäm ÞaŒmü ´äaì½að†îÜÔnÛaæaë LÕîšÛa ñ†zn½a áßüapüëbªÝØ’iïãbãüaåßþa âìèÐßÞb…g

Éaëìç…bÈniýÛòÛëbªóäÈ½aåÇÕîšÛabaÝØ’iŒ×ŠíðˆÛaëâìèÐàÜÛ óÜÇkãaì¦aòíb» æd’i òí†îÜÔnÛa òîäßþabäÛaë ÊbÏ†Ûa áèäÇ åßÛapa†í†ènòîu‰bäÃbÐ§aëñ…bî óÜÇ bènßýë òÛë†ÛaNòîàîÜÓ⁄a ¿ ‰ìİnÛa aˆç kuì¶ëâìèÐ½aoÈìm…ë†yÝà’nÛòîİÌnÛaåßòÇìà©ôŠþaÝßaìÈÛa…†èmÛaõbÔjÛaëñbî§aòßaŠØÛaëbè’îÈíÛañbî§aòîÇìãëòîãbãüaN…aŠÏþa

ÛÉì½aâìèÐ½aðˆÛaïãbãüaåßÿéÔÜcâbÇ¿ïöb¸⁄añ†zn½aáßþawßbãŠi

1994òîäßüapa†í†ènÛaÉšío¤æbãfiÛòÈjòîö‰pbÇìà©Zïçåßüaåßþaëð…b–nÓüaåßþaëïöaˆÌÛaåßþaëïz–Ûaï÷îjÛaëï–‚’Ûaåßþaëåßa

NïbîÛaåßþaëÉàna

2 -UN Secretary-General, ‘Follow-up to General Assembly resolution 64/291 on human security’, (A/66/763), 5 April 2012. Available at: http://www.unocha.org/ human security/resources //publications-and-products/ Reports-Secretary-General-Human-Security (accessed December 18, 2012).

20

aˆbÔÏëëLÖbîÛaíŒíŒÈmð…ûüaåßþa˜ŠÏòybmaμaïãbãâ†ÔnÛaòîàänÛæbã⁄aÞýåßòybn½apa‰bîäÉîìmáZïØÛ

c M æì’îÈíñbîyòÜíìòvnäßëòîz• l M aæbà™μgÞì•ìÛòÏŠÈ½a p M Ûèí†áåßïÐØíbßaì½a‰…òîbþapbubînyüaòîjÜnÛ t M aò×‰b’½¿òíŠ¡ÉànaëòßbÈÛañbî§a.

i †Çbí bà× Áåßþa Ïìm ¿ pbãbàšÛaÛaÕÔ¤â†ÔnÛañ†Ç óÜÇpbèjuZbèäß ìàäÛaðìÔÛaëòßa†nüaë¿ñaëb½aÉí‹ìmñëŠrÛa òîàänÛa¿püb©áîÜÈnÛaëòz–Ûa ŠÔÐÛaòzÏbØß †îÛìmÝàÇ˜ŠÏòÔöü áÇ…ìèäÛa˜ŠÏñcŠ½biñaëb½aë´ä¦aí òíbäÈÛaiò÷îjÛb áØ§aŒíŒÈm†î‘ŠÛaa¿bpüòí…b–nÓüaëòîbîÛaòîÇbànuüaë

ëòîÏbÔrÛa. Jאאא

†ÇbíæaåØ¹òíŠ’jÛaòîàänÛabîÓæcÉîàvÜÛ|™aìÛaåßîÛ¿ñ‰ì•|î™ìm†è’½aÙÛˆ×ëðìàänÛaëcLpbbîÛa†í†¤†í†¤ónyÒa†ènaòîãbØßa†•‰ëòîàänÛaaNòíŠ’jÛ

aˆç“ÓbäíœÈiÝ–ÐÛaôìnßáîîÔm¿òß†‚n½aòíŠ’jÛaòîàänÛapaŠ‘ûß¿òíŠ’jÛaòîàänÛaÖaŠÈÛaâìÔmÛaëLtýqóÜÇpaŠ‘ûßÛòîàänÜLòíŠ’jÛaZïçë

òíŠ’jÛaòîàänÛaŠ‘ûßIHDIIðŠ’jÛaŠÔÐÛaŠ‘ûßLHHPIHëòîàänÛaŠ‘ûßòÜ–Ûaë‡ïÇbànuüaÊìäÛbiIGDINH

21

ÃcâbÈÛï½bÈÛaòíŠ’jÛaòîàänÛaÝîÛ…paŠ‘ûßŠè20153LÖaŠÈÛakîmŠmæa¿ÉÔí

ÝÜmÝn°Iòİìn½aòíŠ’jÛaòîàänÛapa‡æa†ÜjÛaò÷ÏåßñüañŠ’ÈÛa121HLòîz–ÛaÖaŠÈÛa¿òíŠ’jÛaòîàänÛaÞbyØÈíkîmÛaaˆçëòî÷îjÛaëòîàîÜÈnÛaë

üa…†Èn½aŠÔÐÛaëÊìäÛañìvÏëN…bÈi òàîÓÍÜjmIòíŠ’jÛaòîàänÛapaŠ‘ûß0.654IŠÔÐÛapaŠ‘ûßòàîÓëLH0.052bàäîiLH

ñaëb½aâ†ÇŠ‘ûßÍÜi í´ä¦aI0.539H4N F1אאאE

3 -UNDP, Human Development Report, 2015. 4- Ibid.

أنواع االمن االنساني

االمن السياسي

االمن المجتمعي

االمن الشخصي

االمن االقتصادي

االمن الغذائي

االمن الصحي

االمن البيئي

22

JאאWא åßþa ïãbãüaòîàänÛaë’jÛaòíŠæbnîšÓm ‹ŒÈŠüa bàç†yc.Ù‘ ýi ŠÏìm bèãc

ðˆÛaÖbîÛabäÜÛåØ¹ Éîìmbýåßáèma‰bîáníðˆÛaoÓìÛa¿áèmbíŠyëéîÏŒî×Ûa…ŠÐÛaóÜÇòÜîìÛaéÐ•ìiëòíbÌÛaåßòîàänÛa.

áè½a åß ÝÈÛëμa ñ‰b‘üaa…bÈic Úbäç æañ†í†uïãbã⁄a åßÿÛ‹ëbvnmòíb»ÛaòîàîÜÓ⁄aòßýÞë†ÜÛ‰ëbªåàšnmLòíŒ×ŠßbäÛaåßcåßÝ×Ýà’måßkãbu

áèmbîy kãaìu. kãaì¦a êˆçÝà’më LïöaˆÌÛa åßþaåßþaë LïÐîÃìÛa åßþaåßüaëLïz–Ûaï–‚’ÛaïÈànaëbšícÝà’mëLpbíŠ§aLÖìÔ§aëæaëŒvÈÛa¿

´ßdmkãaì¦a êˆçÝØ’mØÈí bîjÜ bÐİÈäßòîÇìã¿ bîã†mñbî§aæbà™ëbèöbÔiNòšÐ‚äßpbíìn¶

ëiòvînäÛbLð…ûîÉîìmpa‰bîëbäÛapa‰†ÓLòíŠ’jÛaòîàänÛaÝÈuμaÝßbÇîö‰ŒíŒÈmÛïãbãüaåßÿ.bà×æa†§aŠÔÐÛaåßòÓbÐÛaëümÞaŒ¿áîà•Òa†ça

åßþaïãbãüaÙÛ‡ L æa õaŠÔÐÛaáçpb÷ÐÛa™ Šr×üa bÐÈsîy åßåßþa âa†ÈãaïÐîÃìÛaåßþa âa†Èãaë LïöaˆÌÛaLïz–ÛaëýšÏ åÇåßþa âa†Èãaï–‚’Ûa

ëòî÷îjÛa ‰bİþa. æaëŒíŒÈm ˜ŠÏáèçbÏ‰áèÜÈ¯Šr×caŠÔnaë bäßcÉîº óÜÇpbíìn½aL óÜÇLÞbr½a Ýîj áèmpý†nÛaòíìàänÛaÛŒíŒÈnïöaˆÌÛa xbnã⁄aL´¤ë˜ŠÏnÛaëÉí‹ì bÔÏÛpbÓbÔznýÉßæbà™ÝšÏcÞì•ëÖaìþaμg¿

ïöaˆÌÛa åßþa ÕîÔ¤ñ…bí‹ Þý åß ´¤ë Ý†Ûa ÒëŠÃòíˆÌnÛaå¤ ÛaÊb™ëüa òvînäÛbiaÛz–î ò N…aŠÏÿÛ ÝibÔ½bið…ûîÑÈ™μa˜b‚‘ÿÛ òíbà§a

ÒbÈ™cïÇbä½a ‹bè¦aávÜÛ ê‰ë†iðˆÛaë L †íŒîåßpübànyaŠÈm…aŠÏüaaŠßþÝrßòíŠ’jÛaòÇbä½a—ÔãëÏ/ ëbí‰ý½aë‹†í⁄aÝÛaNbçËë

ægLòíŠ’jÛaòîàänÛaëïãbãüaåßþaíáb§aÂbjm‰üaÝÈuÖaŠÈÛaâìèÐßåàĆšíüa åßþaãbãòîàänÛa wèã ¿ ïòîÜjÔn½a éİİë NéØÈm b¾ áËŠÛa óÜÇëœÈi

Š‘ûßpaíŠ’jÛa òîàänÛa ¿ ò å¤åßÖaŠÈÛa LñþapaìäÛa ¿ ìçëå¤¿

23

ò’îÈ½apbíìnßÉÓìn½a ŠàÈÛaëßÉð…b–nÓüaìàäÛaÊbÐm‰a L bßÞaŒíI19EHåßåíŠ•bª´îÓaŠÈÛao¤ŠÔÐÛapü†ÈßæaëÍÜjmòÛbİjÛaI11.1EHÍÜjm†äÇ‰ì×ˆÛa

I15.5I ÝibÔß HE33.3 †äÇ HE Ltbãþabàäîi ïãbÈí Šr×cåßåß æbØÛa ¼òÜØ’ßNòîßüa

qþa bßc‰bÜànaò Õj b¾pbîİÈß ïçë Lñj×éãc †×ûmæë… åßæbà™òßýÛa

òî–‚’Ûaô‡þaåßpa†í†ènÛaëñ½òîßìîÛa ñbî§aëŠ’jÛaòíb»ëòîØÜ½aåØ¹üÂaŠ®üa¿òİ’ãüaàänÛaìòíðŠrmÛaëáèmbîyåßáèäîØ·ÜÇkÜÌnÛapbí†znÛaó

ëåaáèèuaìmÛaÊì¦aÝrßÔÐÛaë LŠbç‰bjnÇbi ñ†ÇbÔÛaòîbþaòîÜàÈÛòîàänÛaòíŠ’jÛaNÏüaåßþbïãbãÉšíŒî×Ûabüaæbã⁄aÖìÔyóÜÇbnÐãüaëÏìmë

½a…‰aìë“îÈÛak×˜ŠÏbäÜÛ. ÝàÈíðˆÛa‡ý½aéãcóÜÇƒîŠmáØyæìãbÔÛaëšÔÛaáÄäÛaòîöbÕàÈmÛaÖìÔ¡âbànçüaæbã⁄a¿âìàÇ…ýjÛaòíb»ëåßbäÛa

òÔîÔ§a pbjj½aüïãbã⁄a åßþa âa†Èãëåàšnm ÛadîÛað…b–nÓüaëáÜÄÛaïÇbànuüa.òvnäßëòäßeñbîyÏìnÛbäÛapa‰bîÉîìmkÜİníaˆçëåßòî™Šßë

|ä·ÛaáÄäÛaëpbîÜàÈÛaŠíìİmÞýNæbßaëòßaŠØi“îÈÛaëõbÔjÛa˜ŠÏbäÛa ü éãa †î×dnÛa åß †iü bäçë‰ìç†m åß †§a Þý åß üg òßa†nüa ÕîÔ¤ åØ¹

bäöbãë bäibj‘ë bäÛbÐa …†èmÛapbÓìÈ½aëpbí†znÛbÏ NÖaŠÈÛa ¿ òíŠ’jÛa òîàänÛabäìî‘ëÝØ’m‰aŠànbiaŠİóÜÇbîö‰âbßcòjÔÇë‰aŠÔnüaòîàänÛaåß†íŒß

æbØßÝ×¿òí…b–nÓüaëòîÇbànuüaN

24

WאאWאאא

Ù‘òîÛpa‰bjnÇaæaüaåßþaïãbãoÈÏ…†yμaËëòîŠÛa…ìè¦aj×μaòîŠÛaÉ™ëwßaÛapbbîÛaÖaŠÈÛa¿òíìàänÛa. ‡gòÛë†ÛaoÈÛaòîÓaŠÈ

ˆäßëμapaìä åß òîöb¸a wßaŠi jmÁİ Þýòîäë òîàämI òî¼2010M2013ë2013M2017 HbèÏa†çcÕîÔ¤ òÛa†ÈÛa[òîÇbànuüaòîãbã⁄a òßaŠØÛaòíŠyëòÓbÐÛaåß‰ŠznÛaëLàšÛaŠÔÐÛaëÞbØ‘þaëŠ½aë½aòÐÜn‚ÞýÌnýÛÕîÔ¤ëL˜ŠÐÛaûÏbØmòÛbİjÛaœÐëëÝ…ÉÏ‰μa…ŠÐÛapbíìnßòîßbänßòîÛbÇ

ë bÈí‹ìm òÇ‹ìßü…bÇ. êˆçoÜrß Š•bäÈÛaòía†jÛ pa‰b‘aÛa szjêb£biaòîàänÛòíŠ’jÛaóÜÇ Lïãbãüa åßþaëüa æc åß áËŠÛaåØm pbyìàİÛa êˆ òibvn

ôìn¶NìàİÛa μëüa òíìàänÛa …ìè¦aæa×ˆnÛakbä½aåßÝÈÛëaëÛ…bÓp¿òîàänÛaÖaŠÈÛa

ÞýæŠÔÛaåßpbîäîÈjÛaëpbîäînÛaoØÇï™b½a¿òjËŠÛaëòßìØ§aìà ÉíŠÛa ìàäÛaÛòíŠ’jÛa òîàänÛa åß ü†i …b–nÓý æaÙÛ‡ LÝËaì’ÛaòÛbİjÛaë ŠÔÐÜÛ¿ pëbÐnÛaëÞì–§aë Ý†Ûa pbß†äë áîÜÈnÛa óÜÇÖìÔyë òîz–ÛaòîØÜ½a

æbàšÛaëuüaòíŠ§aëïÇbànŒíŒÈmëòîbîÛaò×‰b’½aë˜ŠÏŒîîànÛaâ†Çëñaëb½a ánmoãb×åßo¡ð…b–nÓa ‰ìÄäß. æa bà×åß †zÜÛ òÛëˆj½a …ìè¦aõbäië ŠÔÐÛa

ë´¤Ûapa‰†Ôòî÷îjÛaòßa†nüaæbàšÛŒíŒÈmë†î‘ŠÛaáØ§aŒíŒÈmëLpbíŠ§aoãb×òÔn’ßÒ†ènm bÓbİãÉëc òbîåßa ìàäÛòíbÌ×ð…b–nÓüaòîöbèãîÛë

òîàänÜÛòÜîëN âbÇˆäß2009ÝßbÈnÛa¿òÛ†nÈßpbyb¬oÔÔyëpüëbaœÈjiÖaŠÈÛaÊŠ‘

åßþaâa†Èãapbí†¤Éßïãbãüa. ÉßëæhÏÙÛ‡bíbšÔÛaœÈiÞaŒmüòÔÛbÈÛaŠ‘ûm âa†ÈãaNïãbãüaåßþa¿ âbÇ2009LoÔÜcòîäë òİ òßìØ§aÑîÐ‚nÜÛåß

25

ŠÔÐÛa¿õb×Š’ÛaåßáÇ†iLòîàänÛaÒ†èmëÉíŠmμgÝuaåßìàäÛaŠöbmëåß†§aÕbä½a¿ŠÔÐÛaòíŠš§aëòîÐíŠÛa†yóÜÇNõaìåßŠÔÐÛaôìnßœÐýÈÏë

23 âbÇ E2007 ïÛaìy μa19 âbÇ E2012. pŒ×‰ bà×óÜÇ …ìè¦aŒíŒÈmáèÜ…´znÛõaŠÔÐÛapa‰†Ó.ÝucåßμaÞì•ìÛaÉàn©åßåßeNŠÔÐÛa bþa

åØ¹ ü ŠÔÐÛa òzÏbØß æc òÔîÔy åßoÔÜİãa ŠÔÐÛa åß †§a òîvîmaü ïÔİä½aõaŠÔÐÛaò×‰b’ßæë…bèj×áèÐãc.

Áİ oÈ †ÔÛòîäìÛa òîàänÛa μalû ñìÔi òßìÇ†½a òã‹aìn½a òîàänÛa …bànÇaìàäÜÛòîãbØßëòîÇbİÓlbİÓabíìàämbvèäßõb‰⁄óÜÇćõbäiëLòîÜjÔn½aòíúŠÛaÖbÏa

ÊbİÓI ìàäÜÛ ñ‰bn« òîÇbİÓ lbİÓc lû ñìÔi òÇìÏ†½a òã‹aìn½a òîàänÛa æbÏ ÙÛ‡ òybîÛaë òÇa‰ŒÛaë òÓbİÛaòÇbä–ÛaëHòîÜíìznÛaòíìàämlbİÓaÝîØ’móÜÇØÈäm

bíaŒ½aë pbãbØßüa k¡ òíìãbq ôŠaë òîîö‰ òîãbØßòÄÏbzàÜÛ òîjäÛa5êˆçë L Ýr·pa‰b½aü ĆõŒu òÜíì òíú‰ åß cŒvníóÈm ÝuþaÕÔ¤ òîvîmaa õbäjÛïãbãüaåßüaN

üëæbiŠ×ˆãæabämìÐír×ˆîÐämpŠèÃcôŠþaòíìàänÛapbbîÛaåßòub§aæa—î–¥μgÜÃ¿bØÛaáÇ†Ûaáí†ÔmÞýåß òã‹aì½a¿ …‰aì½aÝØ’moð†znÛa

×üaåßÿÛ NÖaŠÈÛa ¿ ïãbãüa õbİÇ⁄ ……Šm Úbäç æb× Lpüb§a œÈi ¿òîàänÛaë åßþapbubînyaÒa†ènbi óäÈm Ûa wßaÜÛ …‰aì½a—î–‚nÛ òíìÛëþa

Éàna ¿ bÐÈ™ë aŠÔÏ Šr×þa æbØÜÛ òíŠ’jÛa. òîvîmaa Ò†ç æb× ý ¿åßÑîÐ‚nÛa ŠÔÐÛaa ìàäÛaëð…b–nÓü †§aòÜØ’ßáÓbÐmåßì¸ë ŠÔÐÛapbbîÛa

ÛaÝØ’ioÈμaâbÇåßðˆÛaõaŠÔÐÛaÝ…ìçá×†í†¤åßü†iÝ†ÛaÏìmNÁìn½a ÉßkbänîÛ †íŒí æc éãd‘ òíŠ’jÛa òîàänÛa ŠíŠÔm bãŠ×‡ †ÔÛâbÈÛï½bÈÛa

2005ÝÜ¨bi¿ |™aìÛa aˆçæaë LwèäÛa†ànÈ½a ‰bjnÇüaÙÛ‡ ¿òîàänÛa æc

، االطار العام للخطة. 2017- 2013وزارة التخطيط، خطة التنمية الوطنية - 5

26

ïÌjäíòíŠ’jÛaÕÔ¤æaóÜÇckbØ½aòÈibäÛañ†îuñ‰a…gåßìàäÛaÕîÔznÛb–ÛõaŠÔÐÛaN

אאWא ÞìznÛaĆ†Ûë…b–nÓaì−âbÇ†ÈiÖìÛa2003bÐÜ×éšçbiòîÇbànualbîËÝÃ¿

× òÜÇbÏ òîöb» òÌj•pa‡ òîÇbànuapbbîæbàšÛaë ïÇbànuüa æbßüapbØj’ïÇbànuüa Kë âbÈÛ ï½bÈÛa òíŠ’jÛa òîàänÛa ÝîÛ…paŠ‘ûß ŠèÄm20156 LkîmŠm æa

ÖaŠÈÛa¿ÉÔíÝn°I òİìn½a òíŠ’jÛa òîàänÛapa‡ æa†ÜjÛa ò÷Ïåß ñüa ñŠ’ÈÛaÝÜm121HN

‰aŠànaæañ†½pbß‹üaÚŠmòÜíìaÉànaóÜÇòíìîäia‰bqaòybßåß…a‹LïÓaŠÈÛ¿ òîÜíìznÛapbÔÐäÛa ávy óÜÇ b÷jÇ †Ûë b¾ òîÇbànuüa òyìÜÛa ¿ ò’apb÷ÐÛa

ðˆÛaëòí…b¤üaòã‹aì½aÕÏaìníüNòîàänÛaòßa†naa†jßÉßbßìàÇ אאW

1- albîËëòîàänÛapü†ÈßÉuaŠmÝ–mIÝjÔnàÜÛòz™aìÛaòí…b–nÓüaòíúŠÛïÛaìyμaÖaŠÈÛa¿ŠÔÐÛaòjã19HE7LμaòÛbİjÛapü†ÈßÊbÐm‰aÉßbß

lŠÔíIåß11 ñcŠ½a ò×‰b’ßòjãbÐ®aëHELð…b–nÓüaÂb’äÛa¿μa13âbÇE2011ñìÓ¿tbãüaë‰ì×ˆÛaíò×‰b’½akãpëbÐnmbà×N

ÝàÈÛaLœÐ‚äm ‡g μaÑíŠÛa ¿ åèn×‰b’ß òjã14l òã‰bÔß E75ENÞbuŠÜÛμa Šš§a¿ bèn×‰b’ß òjãœÐ‚äm bà×13òã‰bÔßEl76EÞbuŠÜÛ8N

6 -UNDP, Human Development Report, 2015.

. 2012وزارة التخطيط، المسح االجتماعي واالقتصادي لألسرة العراقية - 7 . 2011مسح شبكة معرفة العراق وزارة التخطيط، - 8

27

2- ÖaŠÈÛa ¿ ò’îÈ½a pbíìnßë æbßŠ§a ò‰b paŠ‘ûß pŠèÃc2011|ßpbãbîióÜÇò’îÈ½apbíìnßÝîÛ…Õîjİmμaa…bänaÖbÐãgæaLñŠþa

ïÛìy30Eåß…aŠÏüaLæ†nßò’îÈßôìnß¿æì’îÈílŠÔíbß4åßEõüûçoäîi†ÔÏLŠÿÛòjäÛbibßcNa†uœÐ‚äßò’îÈßôìnß¿æì’îÈíbnäÛaöïÛaìyæaw28Læ†nßò’îÈßôìnß¿“îÈmŠþaåßEl‰bÔíbß3åßEæì’îÈíŠþaêˆça†uœÐ‚äßò’îÈßôìnß¿9N

3- ÇÉÓìn½aŠàÈÛa†è‘ñ…üìÛa†äÞýbÃìzÜßbÇbÐm‰añ†½a2006M2012LåßÉÐm‰a‡gI58.2HòäâbÇ2006LI61.6IëõbäÜÛòäH55H

òäÜÛÞbuŠLIμa69 âbÇ òä H2011I70.6I ë õbäÜÛ òä H67.4HÞë†ÛaåßÝÓcÖaŠÈÛaÞaŒíüÊbÐm‰üa aˆçåßáËŠÛaóÜÇë NÞbuŠÜÛ òä

Þ†Èß¿ñ‰ëbaIoíìØÛa¿ÍÜi‡gNñ…üìÛa†äÇÉÓìn½aŠàÈÛa77.3HòäIæ…‰þaë71.9bí‰ìëHòäI73.6Hòä10N

4- Šàna òjäië òíŠš§a Õbä½a ¿ æbØÛa òjã ÊbÐm‰a69ïÛbºa åß EâbÇæbØÛa2011ôìÑíŠÛaæbØòjãÝØ’mý¿L31ÐäÛE

bbîÛaòibvnaÑÈ™ŠÐíb¾LòäÛaâa†n½aìàäÛapbjÜİn½òîãbØ½apK 5- ŠèÄí¿ òîãbØ½a òîàänÛa ÉÓaë‰aŠànaÖaŠÈÛaæaëïãbØ½apëbÐnÛa …ìuë

Úbäç ‰ìİnÛa pbíìnß ¿ |™aë Œ×Šmð…b–nÓüa…†Ç ¿ ïÇbànuüaëpbÄÏbaåß…ë†ªbàîüëñjØÛa ñŠvaò×Šy¿ïßbäm†Ûë b¾ Læ†½a

Œ×aŠ½aì−11N

. 2011وزارة التخطيط، خارطة الحرمان ومستويات المعيشة في العراق - 9

MICS4، المسح المتعدد المؤشرات 2011وزارة التخطيط، مؤشرات المسوح الحديثة، شبكة معرفة العراق - 10. I WISH 2011، والمسح المتكامل لألوضاع االجتماعية والصحية للمرأة العراقية 2012

. المصدر السابق نفسه. - 11

28

6- m ŠèÄt†ycÛapaŠ‘û½aòíìàän âbÇ2012æa LåßïãbÈm òîÐíŠÛaÕbä½a ‡a æ†½bi òã‰bÔß óÜÇa pbíìn¶ æbßŠ§aÝ–m μa æbßŠ§a òu‰…58E

lòã‰bÔßÑíŠÜÛ17òîÔiåíbjnm bàîÏLò’îÈ½aôìnßÝîÛ…ÕÏëŠšzÜÛEåí…bî½añŠ‘ûßòîbüaÑíŠÛaóÜÇŠšzÜÛòz™aëòîzu‰a12N

7- ß óÜÇëpaŠ‘û½a Éîº Ýà’í ðˆÛa âbÈÛa ð…b–nÓüa É™ìÛa ôìnkyòßëŠaŠüaòjã¿jØÛapëbÐnÛaŠèÄíLòîÇbànuüaëòí…b–nÓüa

‡g LpbÄÏbaÝÓc oÜvI ‰bjãüa òÄÏbª bãbßŠy pbÄÏba10bàîÏ HEoÌÜi æbßŠy òjã óÜÇc æbîß òÄÏbªoÜv56EoÜÃ bàäîi Lkã

¿æbßŠ§aíëamsîybšíaòÈÐmŠßóär½aëòî…bÔÛaë‰bÓð‡pbÄÏbª41ëE50E13N

8- paŠ‘ûßŠèÄm…ìuëÖbÐãüalÔm‡aLÖaŠÈÛapbÄÏbªíïãbØßåíbjm åÇ ïßìîÛa áèÓbÐãa ÝÔí åíˆÛa æbØÛa òjã3000 åß ‰bäí…40¿ E

åÇ òjäÛa êˆçÝÔm bàîÏ ‰bÓð‡ëóär½a ÝrßpbÄÏbª2¿ EpbÄÏbªNÚìç…ëòîãbàîÜÛaëÝîi‰a

9- ÝØ’i òîäØÛa pa†yìÛa ¿ ŒvÈÛa ñ†y áÓbÐmbäní ük‰aŠàna ÉßI…ë†¡òîäØÛapa†yìÛa¿ŒvÈÛa‰†ÓsîyïãbØÛaìàäÛapü†Èß2H

òîÇìãñ…ìuóÜÇòîjÜa‰bqaëòîÐã bìÌ™†Ûìíb¾òîäØñ†yëæìîÜßñbî§a14NN

10- Ðm‰a åß áËŠÛa óÜÇLæbØÛakî×Šm ¿lbj’ÜÛ òîjäÛa ò–§a ÊbNlbj’ÜÛÕöýÛaÝàÈÛa˜ŠÏÏìm¿òÜÇbÏËÝîÌ’nÛapbbîÞaŒmü

المصدر السابق نفسه. - 12 المصدر السابق نفسه. - 13 المصدر السابق نفسه. -14

29

11- bßcÕîänÛaë ñõbÐØÛa ¿ÑÈ™ïãbÈnÏ ïÇbànuüa æbßüapbØj‘ LÁîİ‚nÛaëïãbÈí bà× âbÄã òØj‘ïÛb§a òîÇbànuüa òíbà§aåßr× åß

òîİÌnÛapýØ’ßëN…bÐÛa òîÛbØ‘üaÝÈÛëbäçòîöŠÛaL…ýjÛaéîÛaïš·ðˆÛaÕíŠİÛaì™ëâ†Ç¿—‚Ünm

N†í†znÛaéuëóÜÇêˆçÞbÔnãüaòÜyŠßéîÛaïšÐnbàîÏëlbj™òàrÏëÑîr×âìîËñ†jÜß¥Š§aâìàèiÝÔr½aÖaŠÈÛaõbóÜÇáîlëNpbß‹üaëwÈíÛaÝî•bÐnÛbÏ

ïÓaŠÈÛa ïÇbànuüa ÉÓaìÛa bèi ÝØi òÜa†nßë ñ†ÔÈß âìîÛaðìİäm bßåß éîÜÇpaŠ‘û½a óÜÇ Œî×Ûa Þëbzä LÝî•bÐnÛa ¿ ÖŠÌÛa kävnÛë NÚbjm‰aë laŠİ™a

Zòîmüa JWא

áÓbÐnmáîÜÈnÛapýØ’ßpc†i ÉÜİßˆäßÖaŠÈÛa¿ Lï™b½aæŠÔÛaåßpbîäîÈnÛaÈi ÖaŠÈÛa óÜÇ ïÛë†Ûa ð…b–nÓüa ‰b–§aŠÏ †ÈiëâbÇ òîãbrÛa wîÜälŠy †

1991 Lsîypc†i òßìÄä½a LòíìiÛa ¿ LÉuaÛa Ý†nÛ †Èi LÙÛ‡ ¿ òß‹c LòÜíìåßí bèmaŠ‘ûßZ ‰†a Lï‰†½a ñ…ìÇë ´ÈİÔä½a åÇ òa‰†Ûa μg Lòîßþa ÑÈ™ë áîÓ Lòäaì½a òí…ë†ªëŠØÐÛa Lð†ÔäÛa òÛbİië L´¯Šä ÑÈ™ë pbäíìØnÛa òîbþaZLñõaŠÔÛa LòibnØÛa Llb§a ïu‰bäbÈÛaÉßÝ•aìnÛaLpbÌÜÛaN

áËŠÛaóÜÇë …bànÇaåß òÜÜ åß Lpbyý•⁄a Ûa æb× bèšÈi Lý£Šß ¿ œÈiLæbîyþa bèšÈië ŠŁa Ë Lâbm ¿ r× åß [püb§a †ÔÏ oÛì¤ òßìÄä½a òíìiÛa μg òÛe LòÜîÔq òÜîÜÓLòí…ë…Š½a òvnäßë ´¯Š¨ Ë ´÷îèß òèuaì½ paÌm

pbßŒÜnßë …b–nÓüa Éànaë ´íŠ–ÈÛa. aˆçë bßô…cμg ÝÈu ò‰†½a m mìiŠöb Lñ…†Ènß Éß ÉuaŠm Lbèöa…c bàîüë ¿ Õbä½a ñ†îÈjÛa åÇ Œ×aŠßæ†½a.

æaLéîÛañ‰b‘üa‰†£b¾ëÙÛbäç åaìß ‰ì–Ó òÛa… ¿ Þb© xbnãg LòÏŠÈ½a bèuìÛëë ãëbèÜÔ LbçŠ’ãë Ý×¿ bbØ‘c: òîiÛa LáîÜÈnÛaë ìª Lòîßþa xbnã⁄a L¿bÔrÛa Š’ã

Ò‰bÈ½a LòîäàšÛa szjÛaë ïàÜÈÛa ‰bØniüaëN æg õb‰g Éàn© òÏŠÈ½a …b–nÓaë

30

òÏŠÈ½a óz™c âìîÛa ñ‰ëŠ™ Lôì–Ó ¿ ‰bg òÏbä½a òîÛë†ÛabnÐãüaë ð…b–nÓüa ò½ìÇë pü…bjnÛa. óÜÇë ËŠÛaá åß pa…ìèa òÛì•ì½a Ûa Lbî æhÏ òßìÄä½aòíìiÛa òîÓaŠÈÛa Š· òß‹di òîÇëŠ’ß òîÓa†–ßë ðˆÌm ‰ì–ÔÛa Ý•b§a ¿ Þb© òÏŠÈ½aN ‰aë…þbÏòîÇbànuüa òí…b–nÓüaë ò‰†àÜÛ pŠqdm LbîjÜ ×bà †è’í óÜÇ ÙÛ‡ bß éîãbÈm åß òiìÈ• ¿ ÝÔã áîÓ òäaì½abnÐãüaë ÛaëLâ†Ôn bßë bèíÈí åß

ÉuaŠm óÜÇ ôìnß ñ…ìu pbàîÜÈnÛa òîbþa òí‰ëŠšÛa òîàänÛ pa‰†ÔÛapbíbÐØÛaë ILñõaŠÔÛa LòibnØÛa Llb§a áØznÛa ¿ pbÌÜÛaHN

æaåßáËŠÛaóÜÇëæbã⁄aÖìÔ§ï½bÈÛaæýÇ⁄aê†×cëæbí…þaénÜÐ×ÕyáîÜÈnÛaa éÜÐ× bà× LåíŠ’ÈÛaë ò…bÛa ém…bß¿‰ìn†ÛâbÈÛïÓaŠÈÛa2005ñ…b½aIòÈiaŠÛa

´qýrÛaëbà×LHbàîüñ…ìè’ßpa‹b¬hipŒî·ÖaŠÈÛa¿ïàîÜÈnÛaâbÄäÛal‰b£æcäîÈjÛa†ÔÇ¿îòîßaŒÛgbèàçcëLï™b½aæŠÔÛaåßpbòîãb©ëòÜßb’ÛaòÜà§aëáîÜÈnÛa

ioÐ–ÇÛapbß‹üaÒëŠÃæcËLïßaŒÛ⁄aòîßþaìÉànbæbÇŠïÓaŠÈÛabßémbuŠ«oã†m bà× òîyëŠÛaë òí…b½a émý†ßoã†m LŒubÇïàîÜÈm âbÄãμaošÏc

NòíìàänÛaëòîàÜÈÛa ægmÉÓaìÛapbîİÈßæa òÔîÔyØÈâbÄäÛaÖaŠÈÛa¿ïàîÜÈnÛa ïãbÈí Šànaåß

Òüüapb÷ßé¯Š¥áË‰émßkÜËa¿ïvèäßëðìîäiÝÜåß –nüapb•bòîãbãüaëòîàÜÈÛa‡gN†ÔÐmëLpýØ’½aåßrØÛaáîÜÈnÛaaˆçwßaŠiÈmÞaŒmbß

æbîyüaåßr×¿åíŠqûß´àÜÈnßò÷’ämåßðŠçì¦aÒ†a´ÜÇbÏëŠÌ–ÛaˆäàÏLÑÜn‚¶ áèäß lbj’Ûaë ‰bÌ–Ûa ˆîßýnÛa òî–‚‘ â‹ým ÑÈšÛaë Òìä òÏbÔqë

Èš±áçëòîa‰†ÛaÝyaŠ½aðìiŠmâbÄäÛæì†ànÈíðˆÛað†îÜÔnÛalìÜüa†ànÈíNÊbànüaë´ÔÜnÛaóÜÇâìÔmwçbäß ÊbİÔÛaëïã†½aÉànapbûß…ìèuæabà×

òÈ™aìnßoÛa‹bßÞbaaˆç¿˜bäLÙÜm¿ò×‰b’½apbè¦aÑÜn«íÕîänÛaë LòÐîÈ™ wßaÛa ÝÃ ¿pf’ä½a …†Ç ¿ j× ŒvÇàîÜÈnÛaòî´îàîÜÈmë Lbèmõa…‰ë

†ÔnÐíμaáèäßrØÛaaòîàÜÈÛaëòíìiÛañõbÐØÛN

31

ëμa p…c òÐÜn‚½a émýØ’ß æc ÖaŠÈÛa ¿ ïàîÜÈnÛa âbÄäÛa ñ½ paõaŠÓ ŠèÄmémõbÐ×bÐ®alýİÛa åß òÜÓpbië åíþa´Üî¦apbubînyü òibvnüa ¿

òß‹ýÛapa‰bè½albn×a˜ŠÏábnm´ßdnÛÉßkbänßëŒ©ÝàÇóÜÇÞì–§aòÛbİjÛa ñŠöa… ¿ Ý†m oãb× ´¯Šä åß ñ†íaŒnß …a†Çc æhÏ ÙÛˆÛë Láèma‰bèß

òîÇa†iüapa‰†ÔÛaŒíŒÈmåÇar×áîÜÈnÛaâbÄã†ÈniaaˆØçëNŠÔÐÛaëlbj’ÜÛ )15(N‡g ŠÔÐÛa åÇ òa‰… p‰b‘c ÖaŠÈÛa ¿ ¿ áîÜÈnÛa åß ï–‚’Ûa †öbÈÛa æcÖaŠÈÛa

I ðëbí2.6ñ†yaìÛa òÇbÛa Šuc ÉÏŠm áîÜÈnÛa åß òîÏb™g ñ†yaë òä æcðc HEI‰a†Ô¶2.6†ÈíáÓ‰ìçëHEbšÐ‚äßc¿ñŠÏaìn½aâbÓ‰þaÉßòã‰bÔ½biÓ‡gôŠc‰bİ

IïÛaìyòa‰†Ûaåß†öbÈÛaÞ†ÈßÍÜjí6HEbîÛë… )16(N âìîÛaÖaŠÈÛa¿áîÜÈnÛapaŠ‘ûßæg†nßÞaŒmüòîãLñìuŠ½aÒa†çüaåÇbîjãñ†îÈië

áîÜÈnÛaæa†×ûíb¾Mña…cìçb¶´ØànÜÛMÞaŒíüòîßüapýØ’ßòèuaìßóÜÇaŠ•bÓÉîº¿áîÜÈnÛalbn×a¿tbãüaë‰ì×ˆÛaíñaëb½aÕîÔ¤ëLáîÜÈnÛaåßlŠnÛaë

NéÜyaŠß ‡gÞaŒmü pbmëbÐnÛa òîàîÜÈnÛa í´ä¦a na ÙÛˆ×òîÏaŠÌ¦a émüýÏNñ…ìuìßÕbä½aíëïöa†niüaáîÜÈnÛbiÖbznÛüa¿tbã⁄aë‰ì×ˆÛaípëbÐnÛb

íë òîÐíŠÛaë òíŠš§aëampbÄÏbaí bßpü†Èßë òîã†nßpü†ÈßLòÈÐmŠßìçëØ’íbßÝÕîÔ¤ìçëòîÐÛÿÛòîöb¸⁄aÒa†çþaåßïãbrÛaÒ†aÕîÔ¤âbßcòjÔÇàÈmâbÇïöa†niüaáîÜÈnÛaáî2015Áìn½aáîÜÈnÛa¿ÖbznÛüakãœÐ‚ämbà×N

Nð…a†Çüaë ¿ë ÝÃ ìàäÛa ÉÐmŠ½a ïãbØÛa pbãbØß⁄a ‰ì–Óë òí…b½a òíŠ’jÛaë LòîäÔnÛaë c†i

kãb¦a ïàØÛa áîÜÈnÜÛâ†Ôní óÜÇ lby ê‰ìİm LïÇìäÛa ŠèÄmë rØÛa åßpbîİÈ½a Ýöü†Ûaë âìîÛa μg ŠmpbÈua ëc püýna †Ó o½c ‰ìİnÛbiLïàîÜÈnÛa bàîü ¿ ô†½a kíŠÔÛa.

.142، بغداد، ص2012اللجنة الوطنية للسياسات السكانية، تحليل الوضع السكاني في العراق، )15(دولي، )16( ي اللجنة العليا لسياسات التخفيف من الفقر في العراق، البنك ال ر تحليل راق، تقري ر في الع ة الفق مواجه

.402، ص2012حول الظروف المعيشية للشعب العراقي،

32

òîöa†niüaItýrÛaÝyaŠ½aíñìvÐÛapŠànaáîÜÈnÛbiÖbznÛüaÞb©ïÐÏæa‡gLáîÜÈnÛa¿ÖbznÛüapü†Èß¿Hòí…a†Çüaëòİìn½aëéjÇìnmbßòÜyŠ½a

LÞ†È½aaˆçpaŠ‘û½bÔÏëLòİìn½aLòîöa†niüaòÜyŠ½apbuŠ«Ñ–ãåßÝÓcìçìçëLòİìn½aòÜyŠ½apbuŠ‚½òjäÛbiÞb§aÙÛˆ×ØÈíbß˜ŠÐÛa¿a‰†ç

ÑÔÛaåà™bç‹bînuaåßòÜyŠßÝ×¿òjÜİÛa…a†ÇaÑ–ãåßŠr×cûØÜniòîàîÜÈnÛaL…†aßŒÛaoÌÜi‡gÝyaŠ½a¿týrÛaI92Eë40Eë21óÜÇHEÛaìnÛaï17N

týrÛaÝyaŠ½aíñìvÐÛa‰aŠànaægØÈíbíìîäiüýna¿bz™aëõbäjÛaòßìÄäßL¿ŠÈ½aæcÙÛ‡òİìn½aòÜyŠ½aéjÇìnmbßLbÔÏëÜÛpaŠ‘ûàLêýÇcåßÝÓcïç

òÜyŠ½apbuŠ«Ñ–ãòîöa†niüaòÜyŠ½a¿Šßþaaˆ×ëòí…a†Ç⁄apbuŠ«μaòjäÛbiòÜyŠ½a½aaˆçëLòİìnæcÈí¿a‰†çÚbäç˜ŠÐÛaòîàîÜÈnÛab‰ŠÔ½aLëbßìç

ëòíìiÛaòã‹aì½aóÜÇbİÌ™ÝØ’íñ‰bòîÛbßpb–î–‚nÛåØà½aåßbç‰bàrna¿ôŠaòîàîÜÈm˜ŠÏÕÜN bßc†ÔÏòîßüaÝØ’mombiÖaŠÈÛa¿¿ŠÈ½aëðìiÛaõbäjÛaòßìÄäß¿×üaÕöbÈÛa

âìîÛaÍÜiæa†ÈiL¡áçåßÁìnßòÛbïßcI22.9HEåßòjãæcëæbØÛaåßòibnØÛaëñõaŠÔÛaåßóã…þa†§akn×aáîÜÈnÛaIHbþaoÌÜi†ÓI58.3HEN

bîàÜÇýîçdmëŠr×cbàîÜÈmóÜÇÝ–yå½Õjníëð…a†ÇcIbàÏHÖìÏüaI19.8HEÁÔÏêˆçëLpëbÐnmkäÛaüaÊìäÜÛbÔÏëN‰bàÇüaëò÷îjÛaëïÇbànukãoÜv‡g

bà×LòíŠš§biòã‰bÔßòîÐíŠÛaÕbä½a¿ëL‰ì×ˆÛbiòã‰bÔßtbãüaô†ÛbÇbÐm‰aòîßüaáç‰bàÇap‹ëb£å¾bàîüñjØÛa‰bàÇüa†äÇÃìzÜßÝØ’iëoÈÐm‰a50òä

Šr×dÏ18N

. 2012وزارة التربية، المديرية العامة للتخطيط التربوي، - 17. 2011سح شبكة معرفة العراق وزارة التخطيط، م - 18

33

pü†ÈßÊbÐm‰aæaàîüòa‰†ÛaåßlŠnÛañŠçbÃëòîßüaòİìn½aÜyŠß¿båßñ†yaëbç‰bjnÇbiò‰†½aòäàîçx‰bòjÜİÛaåßñj×…a†ÇcÝÈuòí…a†ÇüaëÚìÜÛalˆèmÛaòÏŠÈ½aëáÜÈÛaõaìucåÇa†îÈiëLïÇbànuüaÁjšÛapbûßå¾œÈjÛaÂìÔμaÉÏ†íðˆÛaŠßüaLbã‹aìmëbbjšãaŠr×céÜÈ£ëïãbãüa

êˆæìànäíNò¹Š¦aëÒaŠ−üaëÁİ’Ûaðëbèß¿ò°Š’Ûa pýØ’ßbßaòînznÛaóäjÛaŠàna†ÔÏLïÈßb¦aÝjÓáîÜÈnÛaæa†îß¿¿ŒvÈÛaòî‰†½aòîäiüa…ë†¡I3762HâbÈÜÛòî‰†ßòíbäiI2011O2012Hæabà×LÚbäç¿ïöbäqxaë…‹aI5502H¿ïqýqxaë…‹aëòíbäiI609HâbÈÜÛòíbäiïa‰†Ûa

I2010O2011Hòîyý•â†ÇkãbuμaLI1904Hò‰†ßëæaI6271HòíbäiáîßŠmμaòub¡19N

אWW p†è‘ï™b½aæŠÔÛapbäîÈjˆäßïÓaŠÈÛaåaì½a òz• bìàÜß bä¤†Èiæa

Lòîbüaòîz–ÛaòíbÇŠÛaåßòÜßbØnßòØj‘ëâ†Ônßïz•âbÄãμaÖaŠÈÛaÝ•ìmüa æa ÒëŠÃ§aÞýnyüa áq åßë ‰b– ÉuaŠm μa p…a Ýà© ¿ j×Êb™ëüa

òîz–ÛaLåßÒìÛüapb÷ß‰ìèÃkjij×õkÇåßïãbÈíïz–ÛaâbÄäÛapbiëtìÜmkjiòîÔÜäpbçì’nÛaëòîãbŠÛaaŠßüaåßòÐÜn«Êaìãa‰b’nãaë´ÓbÈ½a

ò÷îjÛapbÇbÈ‘⁄biŠaòzÜüaâa†‚nü‰b’nãaåÇýšÏLlëŠ§aõbäqa bîÛë…òß òib•üakãÊbÐm‰aë òîÐäÛaaŠßüaaŠßþbiòäßŒ½aaŠßd×ŠØÛaëkÜÔÛa

óÐna Ûa òîÛbÔnãüaaŠßüaœÈi ‰b’nãa kãbu μa NNa â†Ûa ÁÌ™ ÊbÐm‰aë pbîäîÈj ¿ bèšÈibîäîãbëpbz•üa ð…Šm kji òîãbq …ìÈnÛ ï™b½a æŠÔÛa

óäjÛaëòîz–Ûapbß†äëï÷îjÛaNòînznÛa òrí†§aì½apbãbîiõì™¿ïz–Ûa†è’½a|ßýß†í†¤åØ¹20Z

. 2012وزارة التربية، المديرية العامة للتخطيط التربوي، - 19، 2011 أنجزت وزارة التخطيط، الجهاز المرآزي لإلحصاء مجموعة مسوح حديثة منها: شبكة معرفة العراق - 20

، ونتائج المسح المتكامل لألوضاع االجتماعية والصحية للمرأة 2012والمسح العنقودي متعدد المؤشرات I Wish 2011 . العراقية

34

c M אאאZ ‡gNñüapaìäÛaÞýbÃìzÜßbÇbÐm‰añ…üìÛa†äÇÉÓìn½aŠàÈÛa†è‘

¿aI éîÏÍÜiðˆÛaoÓìÛ58.2òäHâbÇ2006I L61.6ÜÛ òäHë õbäI55òäHÜÛIμaÉÐm‰aLÞbuŠ69âbÇòäH2011I70.6ëõbäÜÛòäHI67.4òäHNÞbuŠÜÛåßÝÓcÖaŠÈÛaÞaŒíüÊbÐm‰üaaˆçåßáËŠÛaóÜÇë

IoíìØÛa¿ÍÜi‡gNñ…üìÛa†äÇÉÓìn½aŠàÈÛaÞ†Èß¿ñ‰ëbaÞë†Ûa77.3HòäIæ…‰þaë71.9bí‰ìëHòäI73.6NHòä

Jאא jmåßáËŠÛaóÜÇòîz–ÛaòíbÇŠÛaóÜÇ†ànÈí bîz•bßbÄãòz–Ûañ‰a‹ë

ñ…ì¦a íbÈß ÕÏë òîz–Ûa pbß†ä áí†Ôm ¿ òîbc ñŒî×Š× òîÛëþaÙÜm ÝßbØm æbà™ Éß åaìàÜÛ â†Ô½a Þëþa pbß†ä ôìnß bç‰bjnÇbi

ãaügLòß†äáí†ÔmpbíìnßòÏb×Éßpbß†ä¿pbÈà£ÚbäçÞaŒmüébßìàÇ òîÛëþa òîz–Ûa òíbÇŠÛa pbß† μg ŠÔnÐm òîöbäÛa Õbä½aë ôŠÔÛa

N˜bÝØ’iòÜßbØn½aòîib¬⁄aòz–Ûaë ÞaŒíüŠØj½a xaëŒÛaëô†Û òiì–ä ñÏ ÊbmañcŠ½aòîÓaŠÈÛa

òîib¬üaòz–Ûa¿ñŠqû½aÝßaìÈÛaåßõbäÛaòjãoÈÐm‰a‡aLìÜÛaIŠàÈiïma15M49ŠàÈÛaÝjÓåuëŒmå¾òäH15åßòä

22.6μaE24.2ïßbÇíE2006ë2011ÙÛˆ×õbäÛaŠàÇÝjÓåuëŒmå¾òíŠàÈÛaò÷ÐÛaÐäÛ18åßòä5.4μaE

5.7Nbèma‡ñ†½aÞýE pü†ÈßÞaŒmüoÌÜiòÈÐmŠßÖaŠÈÛa¿òiì–ä4.6ÝÐ

òÈÐmŠßòjãïçëñcŠßaÝØÛòîiŠÈÛaÞë†ÛaœÈjiòã‰bÔßNåàîÛaa†Çñ‰ëbaë

35

Jאאא òjãoÈÐm‰aòºbäÛapbîÏìÛaòäßŒ½aaŠßüaåÇpaìäÛaÞýbî¯‰†m2009

ë2010ë2011åß49.42ÝØÛ100000μaòàã49.99O100000μaë50.5ObjíŠÔm100000óÜÇòib•üaòjãÊbÐm‰akjiïÛaìnÛaaŠßüaêˆèiNÝà’mëñŠØj½apbîÏìÛaaŠßÿÛåßÝÓaòíŠàÈÛaò÷ÐÜÛòîîöŠÛaòîÛbÔnãüaË60

ÝØÛòä100000ZòàãpbîÏìÛaòÈi‰þlbja}ZïçòîÇëüaëkÜÔÛaaŠßaë{kÜÔÛaŒvÇëLÎbß†ÛaòîÇëaëLâ†ÛaÁÌ™ÊbÐm‰aOòíìß†ÛapbibènÛüa}òîÐänÛa

ë{òäßŒ½aæbŠÛa}{ëðŠØÛa}{21N JWאאíòÓìÈ½apa…üìÛaëòîÔÜäpbçì’nÛa…a†ÇaoÈÐm‰a

´ßbÈÛa2010ë2011Iåß2997IμaH3287bç‰a†Ôßñ…bí‹òjäiHI9.7HELIòjã´ßbÈÛaý×¿Ýr·ïçë0.3æaëLòî§apa…üìÛaÊìà©åßHE

îãë…a†Ìi¿pŒ×Šmpüb§aÙÜmáÄÈßôìä22N אאאאאאא

אW א אא א א אא Z éuaìí¿ †íaŒm ÖaŠÈÛa

LæbØÛaì¸pü†ÈßoÌÜiâbÇ2007Šr×cåß10¿éãbØÒbÈ™a âbÇ1927ßpŠàna a‡gë NI òiì–äpü†È4.3pbîİÈ½a åà™ H

ÞýôŠañŠßÑÇbšnîLòäçaŠÛa23NòäòjäÛaÞbÐüaÝØ’íëLòîz–Ûa òíbÇŠÛa âbÄã óÜÇ bİÌ™ÝØ’í b¾ NïãbØÛa âŠa¿×üa

NåçaŠÛaâbÄäÛaëòîz–ÛaòíbÇŠÛapbubînyaíkbänÛaâ†ÇØÈíë

. 2011و 2010صحة التقارير السنوية لوزارة ال - 21 . 2011وزارة الصحة، التقرير السنوي للعام - 22

36

אאאKåßòjãÞaŒmü‡gæbØÛaüÝ–¤õbàÜÛåª‰†–ßóÜÇ…aŠbiåßáËŠÛbiÐm‰abÊ´Ü•b§aòjã

êˆçóÜÇâaìÇÿÛ òß†ä2007M2011Iåß79.2Iμa HE89LHEÙÛˆ× òjã ÞaŒmüdi ü åß bèi æbØÛaïz• ÒŠ–i aìÈÐnäíåªLbèm‰a…aëpbíbÐäÛaò¦bÈßpýØ’ßåÇýšÏLpbßaŒnÛakmŠíb¾

NïuýÈÛaëïöbÓìÛakãb¦a¿ïz–ÛaâbÄäÛaμaòîÏb™a †í†ÈÛa‰b’nãaŠçbÄßåßNpa‰†‚½aëïÛìzØÛaæbß…⁄a LõbiŠèØÛaI òîbþa pbß†ä ÑÈ™Lõb½aLïz–Ûa ÒŠ–ÛaÖŠë

Hpý•aì½aN

Jא

oÜÃòîjíŠvnÛatìzjÛaÛam‰†òÓýÈÛaòÈîjíaŠÔÐÛæa†ÔÏëåßþaïãbã⁄a¿ñ…ë†ªNÖaŠÈÛa ÙÛ‡ÉßëLpbbîæbÏòíŠ’jÛaòîàänÛaxbn¤æìØnÛbÓbmaŠr×c

ÉßÁiaëŠÛaíaü´äq åß L ÝuclbÈînañ†íaŒn½a pa†í†ènÛaæbã⁄a åßþòë‰†ßpaìİ¢ bènèuaìßë.Œ×‰ †ÓëpáÄÈßpba‰†ÛaÛajn×oÞìyŠÔÐÛa

óÜÇÑ•ëmpaqdåßþaâa†ÈãaüaïãbãóÜÇŠÔÐÛaæap†×cÛaëLáÓbÐmŠÔÐÛaìçòvînãòîÈîjüüaåßþaâa†Èãïãbã.

†ÔÛ †Èi òîÓaŠÈÛa òßìØ§a oäjm âbÇ2003Ûa åß òÇìà©Ć wßaîöŠÛa bèÏ†çaë òÛbİjÛaë ŠÔÐÛa bíbšÔÛ ð†–nÛ ŒíŒÈm Þý åß òîÇbànuüa òíbà§aåß òÇìà©Ûabqìpa‡ÕöòîàçþaaüZïçòîvîma

òîäìÛaòîàänÛaòİ2010M2014âbÇòİë2013M2017N

ŠÔÐÛaåßÑîÐ‚nÛaòîvîmaaâbÇñŠÔ½a2009N

òîäìÛaÝîÌ’nÛaòbîâbÇñŠÔ½a2010N

37

ÖaŠÈÛa æa òÔîÔy óÜÇ ÕöbqìÛa êˆçp†×c †Óë†Èí üòîz™ ìç b¸aë aÔÏ a†Üi

b–nÓapbbîkäiaŠÔÏp‹ŠÏdÏñ…†ÈnßlëŠyëñ‰ŠØnßpbß‹aëòİjšäßËòí…émbãbØßaëê…‰aì½bbîÓòîÛbÇÖaŠÈÛa¿ŠÔÐÛapaŠ‘û½bÔÏëNòäÛ2012ŠèÃæa

18.9Áo¤áçÖaŠÈÛa æbØåßEæaë LŠÔÐÛaòu‰†iÑíŠÛa¿ Œ×í ŠÔÐÛabàèîÏŠÔÐÛaòjãoÌÜisîyŠš§aåßóÜÇc30.7Eë13.5bà×NïÛaìnÛaóÜÇE

åßÖaŠÈÛa¿ïŠÛaŠÔÐÛaÁÊbÐm‰apbîİÈ½apŠèÃc77âbÇbíŠè‘‰bäí…ÑÛc2007μa105500âbÇ2012N

óär½aIpbÄÏbªoãb×ë Hæbîßëòî…bÔÛaëÖaŠÈÛapbÄÏbª†‘csîy aŠÔÏoÌÜi áèjã52.5 Eë44.1 Eë42.3 ïÛaìnÛa óÜÇ Eky|½apbãbîið…b–nÓüa

ïÇbànuüaëñŠÿÛòîÓaŠÈÛa201223NåíˆÛa…aŠÏüaòjãæapaŠ‘û½apŠèÃcbà×åÇ ðŠè’Ûa áèÓbÐãa ÝÔí åíˆÛa LÉÓ†½a ŠÔÐÛa ÁI õaˆÌÛa ŠÔÏ Á o¤ æìÈÔí

50473H‰bäí…0.9ÑíŠÛa¿òjäÛaêˆçoÌÜi†ÓëE2.2Šš§a¿ëE0.3E24NóÜÇĆõbäiëâ†ÔmbßÑä–ílŠÔíbß6.4†íŒíåíˆÛaÖaŠÈÛaæbØÊìà©åßæìîÜß

áç…†ÇåÇ34åßïÜØÛa…†ÈÛaÑ–ãåßŠr×cì−LõaŠÔÐÛaò÷Ïåà™òàãæìîÜßIõaŠÔÐÛaæbØÛa3.3Õbä½a¿áèÐ–ãïÛaìyëòîÐíŠÛaÕbä½a¿æì’îÈíHæìîÜß

IòíŠš§a3.1HæìîÜß25N oàèc †ÔÛ¦a …ìè ¿ òîäìÛavîmaa pýîØ’m ŠÔÐÛa åßÑîÐ‚nÛa òîâaìÇÿÛ

2011ë2012kuì¶pŠÓaÛaëòîvîmaübiò•bäòİ’ãüaˆîÐämÞb©¿IáÓ‰õa‰‹ìÛaÜ©‰aŠÓ409òäÛH2009ˆîÐäm¿I100âbÇ¿Âb’ãH2011

LÖaŠÈÛa pbÄÏbª òÏb× ¿ ŠÔÐÛa ÑîÐ‚nÛ bà×I pˆÐã24 âbÇ bb’ã H2012ÛaÑîÐ¥Þìyp‰ìz·pbß†åßbèÔÏaŠíbßëòîäØÛa‰ë†ÛaÏìmÞýåßŠÔÐ

. 2012طيط، الجهاز المرآزي لإلحصاء، المسح االقتصادي واالجتماعي لألسرة العراقية وزارة التخ - 23 المصدر السابق نفسه - 24د. مهدي العالق وآخرون، عالقة الفقر بالعوامل االجتماعية واالقتصادية، المؤتمر العلمي الدولي الرابع التحاد - 25

. 486-485نوفمبر، ص 21- 20االحصائيين العرب، بغداد للمدة من

38

bÈíÝßb‘wèäßÕÏëpa‰†ÓõbäjÛkí‰†mëòîz•Œ×aŠßëòî‰†ßòîäicëòîn¤óäi âbÈÛ òí‰bàrnüa òİäædi bàÜÇ LémbîÇa†më ŠÔÐÛa2012Io––†Ó444.9H

¤ æak¯Ûaë òİ’ãüaÙÜm ˆîÐäm áÇ… ‰ba ¿ ‰bäí… ‰bîÜßåß Šr×cÒa†çc ÕÔáèîÜÇqdm éÛë õaŠÔÐÛaô†Û òíìÛëdiÊëŠ’½aóÄ°æcë òîvîmaüa¿ òÜ–ª26N

μap…c …ìè¦a êˆç Éîº ñìvÏbÐ®aμa ŠÔÐÛa2.6ÝÔí åíˆÛa æbØÛa òjãëμaÑ–ãëåí‰üë…åÇïßìîÛaáèÓbÐãa11.5E27N

Èi‰üapbÄÏbapc†jÏpbÄÏbaôìnßóÜÇbßcò†‘þaâbÇ¿aŠÔÏ2007†è’mâbÇbèîÏŠÔÐÛañìvÏòjãošÐ®asîyLbî¯‰†mbä¤2011ÄÏbªØÇóÜÇ

åßbÔibéîÜÇoãb×bàÇòã‰bÔßòjäÛabèîÏp…a‹ôìäîãë‰bÓð‡1âbÇE2007μa9.4âbÇE2011åßëL‰bÓð‡¿2.3âbÇE2007μa6.5âbÇE2011¿

ôìäîã28N òí‰bàrnüa òã‹aì½a ¿ òîvîmaüapb–î–¥ ñ…bí‹ â†ÔnÛa òÜ•aìß Ýuc åßë

âbÈÛ2013Iozj•asîy605‰bîÜßHòjäi‰bäí…ñ…bí‹oÌÜi36oãb×bàÇEâbÇéîÜÇ2012óÜÇñ…bíŒÛa‰a†ÔßÉí‹ìm†ÓëNpbÄÏbaLbèîÏŠÔÐÛaòjãky

îÇbànuüa æëû’Ûaë ÝàÈÛa ñ‰a‹ìÛ æb×ëI ×üa —î–‚nÛa ò165‰bäí… ‰bîÜß H òjäië27LõaŠÔÐÛa´Øàni ò–n‚½apa‰a‹ìÛa åß bèãìØÛïÜØÛa—î–‚nÛa åßE

Iê‰†Óë×üa—î–‚nÛa‰bÓð‡òÄÏbæb×ÙÛˆ×ë40òjäië‰bäí…‰bîÜßH6.6E NïÜØÛa—î–‚nÛaåß†ÈiëðˆÛaÖaŠÈÛa¿ŠÔÐÛa ò‰b|ßÊëŠ’ßÞbàØna

c†niaâbÇéiÝàÈÛa2012ÞýåßõaŠÔÐÛaÒ†èníïßìØyïyý•awßbãŠiìçëòjã åß ÝÜÔîðˆÛa ŠÔÐÛalìî¦¿aŠÌ¦a Éí‹ìnÛa bèîÜÇ bäîjß ŠÔÏ ò‰bÏìmbèmbubînya†í†¤ëñÔÐÛaÕbäàÜÛÒa†ènüañõbÐ×åßÉÏŠíëòîÛb½a…‰aì½a¿‰†a

. 7، ص2013، 2012رير متابعة استراتيجية التخفيف من الفقر لعام وزارة التخطيط، تق- 26 ، 2012وزارة التخطيط، تقرير مؤشرات رصد االهداف االنمائية لأللفية على مستوى المحافظات، آب - 27 . 12-10ص

. 11در السابق نفسه، صالمص- 28

39

Œ½alŠmÉäßåÇÙîçbã òîÜÈÐÛaμa òîÇbànuüa òíbà§aá bèß†ÔmÛaÉÏbä½aë bíaõaŠÔÐÛaË29N

pbí†¤éuaìmŠÔÐÛaåßÑîÐ‚nÛaòîvîmaaòİ’ãcoÛa‹üpa‹b¬üaêˆçÝ×Éßëbç‹Šicåß30Z

ˆîÐänÛañõbÐ×óÜÇŠqûíb¾òí…b¤üapbã‹aì½a‰aŠÓaŠdm

cˆîÐänÛâ†Ô½aïßìØ§aáÇ†ÛaôìnßbÐ®aÝîèn×òîvîmaaòİ’ãNòİ’ãüaˆîÐänÛï™a‰üa—î–¥paõaŠua

òíˆîÐänÛañ‰a…üaíÝ•ëòÔÜy†ÈmÛa‹bØm‰üaÂbÔã‰ë…ÑÈ™NˆîÐänÛbiòîäÈ½apbè¦aëòîvîmaýÛ

òu‰…åßÝÈub¾ŠÔÐÛalìîubèîÜÇÁÔ½aŠÔÐÛaò‰bŠÏìmâ†ÇšÐ‚äßÉí‰b’½a¿õaŠÔÐÛaÒa†ènaNò

ïÔmŠmÛaòîvîmaüaòİ’ãcˆîÐänÛòíìäÛapb–î–‚nÛaávyòí…ë†ªNòÛë†ÜÛòíìäÛaòã‹aì½aåà™ò•bñŠÔÏæìØmæaμa

õaŠÔÐÛaëŠÔÐÛaÑîÐ¥òİ’ãcáÇ†iò•bäpbÈíŠ’nÛaë´ãaìÔÛaòßŒyÞaŒmüæìãbÔ×ÕîjİnÛa¿pbiìÈ•åßïãbÈmòíbà§aòØj‘bÓëòîÇbànuüaæìã

óã…üa†§a†í†¤bàîüëÝàÈÛa‰ìuÿÛpbbîÛbiò•bä´ãaìÔÛaëLb–ÛÝî·ÛaòîÇa‰ŒÛa´Ç‰aŒ½aNõaŠÔÐÛa

´îÜa´jÇýÛa‰ë…òîÜÇbÏñ…bí‹Þýåßpbí†znÛaêˆð†–nÛaåß†iüéîÜÇëapbàÄäßL˜bäÊbİÔÛaLòÛë†ÛaIòî×‰b’nÛaòîàänÛa¿´îÛë†ÛaëÉÏ‰ëHïã†½aÉàn

òîàîÄänÛaë òí‰a…üa bènîäi ý•a Þý åß ïÇbànuüa æbßüa pbØj‘ ñõbÐ×ïİÌíb¶òîÇbànuüabèníb»áÄãëÞbØ‘aëwßaiõbÔm‰üaåÇÙîçbãòíˆîÐänÛaëòÏb×

NñÔÐÛaÕbä½aëõaŠÔÐÛa

. 21وزارة التخطيط، تقرير متابعة استراتيجية التخفيف من الفقر، مصدر سابق، ص - 29 المصدر السابق نفسه. - 30

40

א JאW

אאאאאא31אW bßíŠr×cÉÐmŠm bèäØÛ´îÓaŠÈÛaæbØÛaí òÈÐmŠß òîßüapü†ÈßÞaŒm

pëbÐnmbèäØÛëLtbãüaíòîßüapü†ÈßÊbÐm‰aLì½apŠèÃcNõbäÛa ÍÜjm bàäîi ‡g NòíŠàÈÛa pb÷ÐÜÛ bÔÏë16I òíŠàÈÛa ò÷ÐÜÛ E12M19ä HòL

í ëam òíŠàÈÛapb÷ÐÛa20M29ë30M39í20 Eë21bèäØÛë LEμaÝ–m66.6¿E‰bàÇüa50òäŠr×dÏN

òíŠàÈÛa ò÷ÐÛa¿ÖaŠÈÛa õbäÛïàÜÈÛaÝî–znÛaïã†m15M54 ‡g LòäæaïÛaìy22EåÈİníüÝîÜÔiõbäÛasÜqåßŠr×cæaëLòibnØÛaëñõaŠÔÛa

yæaëLòîöa†niüaåßóÜÇcåààníïÛaì18òíŠàÈÛaò÷ÐÛa¿õbäÛaåßÁÔÏE êýÇaåà·c…bí…‹aÉßòîßüa òjã…a…ŒmÞb§a òÈîjİië NóÜÇcëc òí…a†Çüa

μa õbäÛa †äÇ ÉÐmŠm æbn…‰ì× áîÜÓa ¿ òîßüa òjã æa Åyýíë NŠàÈÛaI32.1I pbÄÏba òîÔji òã‰bÔß HE19.6Òbí‰üa ¿ óÜÇc ïçë NHEI36.5¿bèäßHEIòíŠš§aÕbä½a15.9NHE

åß áËŠÛa óÜÇ´ä¦a í ñìvÐÛa Õî™ oÌÜi ‡g Lïöa†niüa áîÜÈnÛa ¿I0.93 HâbÇ2010¿ ÖbznÛüa ¿ ´ä¦a í Énm ñìvÐÛa æa üg N

ÍÜjnÛðìãbrÛaëÁìn½aáîÜÈnÛaI34Eë37.5HE…ìuëâ†ÈÛLïÛaìnÛaóÜÇìÛa åß ñŠüa Éä· ´ãaìÓë pbÈíŠ’mÖbznÛübi ñbnÐÛa òjË‰ âbßc ÒìÓ

NðìãbrÛaáîÜÈnÛbi

مسوح حديثة منها: شبكة معرفة العراقأنجزت وزارة التخطيط، الجهاز المرآزي لإلحصاء مجموعة - 31

، ونتائج المسح المتكامل لألوضاع االجتماعية والصحية 2012، والمسح العنقودي متعدد المؤشرات 2011 I Wish 2011 . للمرأة العراقية

41

¿ bèÇaìãa Éîà òîãbŠÛa aŠßüa ¿ íb–½a ÊbÐm‰a åß áËŠÛa óÜÇμëüaòjmŠ½aÝn°õbäÛakî–íðˆÛað†rÛaæbŠŠßæaügLÖaŠÈÛa

ïÛaì¡‰†ÔmI éîÏ òib•üa òjãsîyåß òîãbŠÛaaŠßüa¿34.7HEübyåßòib•üapòÜv½aæbŠÛbiNòîÓaŠÈÛaòz–Ûañ‰a‹ëô†Û

½a’mpaŠ‘ûåÌÜiå¾ õbäÛa …†Çæa òîãbØÛa55 òäŠr×dÏμaÝ–måÜr¹ ñcŠßaæìîÜßïÛaìy6.8 ë LÖaŠÈÛa¿ õbäÛa Êìà©åßE53åßE

æbØÛa Êìà©55 æaë LŠr×dÏ òä42.3ë LÝßa‰c õbäÛa õüûç åß E23.1‰EIåÛapaj×ïrÜqåßŠr×cæaëLñŠcpbîö72.4NpbîßcHE

bÐ®aåßLð…b–nÓüaÂb’äÛa¿ñcŠ½aò×‰b’ßòjã14.2âbÇE2003μa13âbÇE2011¿tbãüaë‰ì×ˆÛaíò×‰b’½akãpëbÐnm bà× N

μaÑíŠÛa¿åèn×‰b’ßòjãœÐ‚äm‡gNÝàÈÛañìÓ14lòã‰bÔßE75EbuŠÜÛNÞμa Šš§a¿ bèn×‰b’ß òjãœÐ‚äm bà×13òã‰bÔßEl76E

NÞbuŠÜÛ ¿ ñìvÐÛa Énm åß Ý× ò×‰b’ß ô†ßñcŠ½a¿ ÝàÈÛa Öì ¿ ÝuŠÛaë

ÝuŠÛaëñcŠ½aíñìvÐÛaoÌÜi‡gNÑíŠÛbiòã‰bÔßŠš§a60.6EŠš§a¿ÝibÔß57.7EâbÇÑíŠÛa¿2003μaÞ†È½aœÐ®a†ÓëN57¿EaŠš§ÝibÔß51âbÇÑíŠÛa¿E2011N

I ïÛaìy æa ì½a wöbnã pŠèÃc11IŠàÈi õbäÛa åß HE15M54òä HIμaÉÐmŠmLŠudiåÜàÈí12.8IμaœÐ‚ämëŠš§a¿HE6HEÒbí‰þbiN

ïmaìÜÛaõbäÛaòíŠr×aæabšícpŠèÃaëåÜàÈíüIŠudi57â†ÇåÈu‰aHE‚’ÛalbjüaåßòÇìàåèÜàÇÝàÈÛaÖìpbjÜİnßŠÏìmâ†ÈÛëaòî–

bèÈu‰a bàäîi NHòiìÜİ½a pa‰bè½a ëa ïàÜÈÛa Ýî–znÛa ŠÏìm â†ÇI bèí†Û

42

I òí…b–nÓa ÕöaìÈÛ æëŠa†uìí üÝîÌ’nipbû½a òjË‰ â†Ç ëa ÝàÇNHõbäÛa

åßòîÛbÇŠöbmìiÖaŠÈÛa¿ÖýİÛapü†ÈßoÈÐm‰a28690âbÇòÛbyÑÛc2004μa59515òÛbyÑÛcâbÇ2011òjäiëp‹ëb£ñ…bí‹I100HE

ñ†½aÞýNêýÇc pýØ’½aåßr×áÓbÐmåÇáubãÊbÐm‰üa aˆçë¿bènß†ÔßúëŒÛa âbvãa â†Çë òí…b–nÓaë òîÇbànua lbjaÕÜÈnm bèäß

òîz–Ûa kãaì¦bi Llb¬üa â†Çëëüa â†ÇãL…üëüaë òuëŒÛa óÜÇ ÖbÐjß å ¿ xaëŒÛa †™ ÑäÈÛa LŠØxaëŒÛa LòuëŒÛaŠvç Lòîãbq òuë‹ åß

ñbî§a òîÇìã ¿ ‰ìç†m ØÈí Š‘ûß ìçë bçËë òãbîä LòuëŒÜÛ xëŒÛaòîÇbànuüa32N

åßÖaŠÈÛa¿xaëŒÛa òjãošÐ®a262554 âbÇ òÛbyÑÛc2004μa230470 òÛbyÑÛc âbÇ2011IoÌÜibÐ®a òjäië12.2ñ†àÜÛ HE

Ûë Nñ‰ì×ˆ½axaëŒÛa ÑîÛbØm ÊbÐm‰a bèäß ñ†í†Ç lbja μa …ìÈí ÙÛ‡ ÝÈñbî§a†ÔÈmëáîÜÈnÛaëòîÇbànuüabçËë33N

ÑäÈÜÛ å™ŠÈnípbîÓaŠÈÛa õbäÛa åßrØÛa ÞaŒmüéÛbØ‘di†Óë NòÐÜn‚½apŠèÃcæaì½aœÈjÛå™ŠÈm†ÓõbäÛaÛaÞbÈÏüañcŠ½a†™bÐäÇ†Èm

Ün«å×bßc¿ëpbèuåßïÛaìyo™ŠÈm‡gNòÐI46ŠàÈipbînÐÛaåßHEI10M14IïÛaìyŠÈmë LñŠüa …aŠÏa †ycåßÑäÈÛ òä H36åß HE

xëŒÛaåßðìäÈ½aÑäÈÛaÞbØ‘c†yüpbuëŒn½aõbäÛaN

. 2017-2013وزارة التخطيط، خطة التنمية الوطنية - 32 المصدر السابق نفسه. - 33

43

JאW אאאאא34אW

ð…b–nÓüaÂb’äÛapü†Èß¿bÐ®aIŠàÈilbj’ÜÛ15M24òäH

åß òÔibÛaì½bi òã‰bÔß)37.3E( âbÇ2008 μa)30E(âbÇ2011N

êb£aÚbäçÊbÐm‰biòîÐíŠÛaÕbä½a¿lbj’ÜÛð…b–nÓüaÂb’äÛaÞ†ÈßòíŠš§aÕbä½biòã‰bÔß I37IÝibÔßÑíŠÜÛHE27NŠšzÜÛHE

ð…b–nÓüa Âb’äÛa pü†Èß ¿ Ö‰bÐÛa Šàna ò÷ÐÜÛ aj×I15M29H‰ì×ˆÛab–Ûtbãüaë‰ì×ˆÛaíòäIoÌÜi63.4IÝibÔßHE12HE

ÁÔÏNtbãÿÛ

ð…b–nÓüaÂb’äÛaÞ†ÈßŒîàníéÇbÐm‰biÑíŠÛa¿tbãüalbj’Ûaí Šš§bi òã‰bÔßI14IÝibÔßÑíŠÛa¿ HE6Þ†Èß†Èíë NŠš§a¿ HE

šÐ‚äß ÖaŠÈÛa ¿ tbãÿÛ ð…b–nÓüa Âb’äÛaòî½bÈÛa îíbÔ½bi bòîiŠÈÛaÞë†ÛañŠûß¿ÑÔíéÜÈ£b¾òîàîÜÓüaëK

íð…b–nÓüaÂb’äÜÛÞ†ÈßóÜÇaÝvIlbj’Ûa15M25âbÇHòä2011oÌÜióÜÇdÏâìÜi†Ûañ…bè‘òÜ»†äÇáènjãI61óÜÇaÍÜiNHE

I ïÛaìy ‰ì×ˆÛa ´îßüa í ð…b–nÓüa Âb’äÜÛ Þ†Èß76bàäîi LHEc oÌÜióÜÇdÏ âìÜi†Ûa ñ…bè‘ òÜ» í tbãüa †äÇ pü†È½a óÜÇ

I50NHE

I ïÛaìy æa5.4L˜bä áèib§ åÜàÈí lbj’Ûa tbãüa åß HEïÛaìyë41IÝàÈíbàîÏLïßìØ§aÊbİÔÛa¿åÜàÈíåèäßE58.2HE

ÝàÇpbçb£aÐäi‰ì×ˆÛaÝàÇëˆ°ëbà×N˜bäÊbİÔÛaô†Ûåèäß

، والتي سبقت االشارة 2012و 2011البيانات من المسوح الثالثة التي صدرت من وزارة التخطيط عامي - 34

اليها.

44

I æa †¬ ‡a tbãüa17.5áèib§ æìÜàÈí lbj’Ûa ‰ì×ˆÛa åß HEI ë ˜bä71.5I ë ˜bä ÊbİÔÛa ¿ HE26.8ÊbİÔÛa ¿ HE

NïßìØ§a

bàäîilbj’Ûaåßpa…bè’ÛaòÜà§bibİÔnaŠr×üaïßìØ§aÊbİÔÛaÝÃ˜bäÊbİÔÛaæb×Šr×cNòîã†n½aòîàîÜÈnÛapbíìn½aåßlbj’ÜÛbiû

´ÜßbÈÛalbj’ÛaòjãoÈÐm‰aIμaïàªËÝàÇ¿52.4ÝibÔßHEI47.6kÜİníbÈÓaëŠèÄmpbîİÈ½aêˆçLïàªÝàÈiæìÜàÈíáèäßHE

N´ÜßbÈÛaòÏb×ïİÌnÛ†n·ïÇbànuüaæbàšÜÛ´ãaìÓñ‰ìÜjiâbànçüa

™bÐ®a lbj’Ûa òÛbİi Þ†Èß †è‘b paìäÛa Þý2008M2011a òbîòÈîjμaôŒÈíbÐ®üa aˆçëÛa bènäjmÛaÝîÌ’nÛòÛë††Èi

âbÇ2005òÏ…baëμga‰aŠİ™a¿´ÜÌn’½a…a†Çcñ…bí‹bàîüòÛë†ÛaNßþa‹bè¦a¿

òÛbİi Þ†Èß ÍÜiò÷ÐÜÛ lbj’ÛaI òíŠàÈÛa15M29 Hòä|ß ky âbÇ òîÓaŠÈÛa òÏŠÈ½a òØj‘2011ïÛaìyI18.2EHåß óÜÇa ìçë L

a¿ òÛbİjÜÛ âbÈÛa Þ†È½aÖaŠÈÛI11.1I ‰ì×ˆÛa †äÇÍÜi LHE15.5HEIÝibÔß33.3tbãÿÛHEN

ÖaŠÈÛa òÏŠÈß òØj‘|ßwöbnãpŠèÃc2011æaåÇ´ÜbÈÛa òjãIoÌÜi æë… bàÏ òí…a†Çüa ñ…bè’Ûa òÜ»åßÝàÈÛa13bàäîi HEÉÐm‰a

óÜÇcpa…bè‘ïÜßby †äÇ Þ†È½aòí…a†Çüaåß μaI24ØÈmë NHEÛbİi òjäÛa êˆçpa…bè’Ûa òÜ»åßÖaŠÈÛa ¿´¯Šä òkji bîÜÈÛa

Ûa pbÈßb¦a ¿ ÞìjÔÛa pbbîÉß áväm üÖì pbubînyaÝàÈÛaN

45

JאWא

J Wא

ñŠüaõbäi¿ŠİüaëÑÈ™üaæìØ½aïçòÛìÐİÛapbÈàna¿bàîüòßë‹d½a

sîymæìØò™ŠÈßëòÏì’ØßÜÛ¿†í†ènL|Ü½aÊaŒäÛapbybbÏòîybãåßòÛìÐİÛbèÐãåÇÊbÏ†ÛaåÇñŒubÈÛaòÜyŠ½aïçbèîÜÇ|Ü½aÊaŠ–ÛaqdmÝÈ¯ðˆÛaŠßüa

pbiaŠİ™übè™ŠÈmòvînãïÐäÛaëïÇbànuüabçì¸êì’í†ÓéãaåÇýšÏLbàîuÂìÌ™Èibß†òß‹üaPost-Traumatic Stress Disorder

Iñ…b½aÕÏë1âbÇÖaŠÈÛabèîÜÇÖ…b•ÛaÝÐİÛaÖìÔyòîÓbÐmaåßH1994LÝÐİÛaæìãbÔÛakuì¶ÙÛ‡ÝjÓ†‘ŠÛaåÍÜjíbßLñŠ’ÇòäßbrÛa‹ëbvníæbãaÝ×BBìç

IòíŠàÈÛaò÷ÐÛa†ÈmëNBéîÜÇÕjİ½a0M17òíŠàÈÛapb÷ÐÛaíåßbã‹ëóÜÇüaò÷ÐÛaHl‰bÔíbßÝr·ëôŠücÖaŠÈÛaæbØÑ–ãLâbÇáènjãoÌÜi‡g2011

I49.3NæbØÛaÊìà©åßHE

1 J Wאא ì½apŠèÃcòrí†§a æaánîÛaòjãÖaŠÈÛa¿ÛIòíŠàÈÛaò÷ÐÜ0M17HoÌÜiòä

I†äÇ8aÞýLHEâaìÇü2006M2011LëæaŠèÃÞbÐüaíåßò÷ÐÛa¿IòíŠàÈÛa0M17IH6†ÓbÏHE†ycIëåíìiüa2âbÈÛa¿lüaëâüaáîníHE2006L

†yüánîÛaòjãoÌÜiý¿åí†ÛaìÛaI5HEIåí†ÛaìÛaáîníëL3âbÈÜÛHE2011NâbníüaÖbznÛaóÜÇqdmánîÜÛæaéma‡|½aŠèÃaë‡aL‰a†½bioyëaŠm¿áènjã

´ßbÈÛa2006ë2011íI0.84IëH0.83ËÞbÐüaμaHóßbnîÛaëóÜÇNïÛaìnÛa

46

åß†íŒàÜÛò™ŠÇæìãìØíáèíìiaåÇa†îÈiæì’îÈíåíˆÛaëcóßbnîÛaÞbÐüaæaåßáèßŠ°b¶áèäÇåí†îÈipbèßüaëõbiüaæìØíbß†äÇÞýÌnüaë“îàènÛa

Iæa´jm†ÓëNáèm†Çbß5IòíŠàÈÛaò÷ÐÛa¿ÞbÐüaåßHE0M17åßáçòäH†ÈiâbníüaIëåíìiüa†ycñbÏë0.3lüañbÏë†ÈiâbníüaåßáçÞbÐüaåßHE

bÔÏë‰a†½a¿âbníüaÞbÐüaÖbznÛakãåíbjnmbà×NòíŠàÈÛaò÷ÐÛaÐäÛâüaëïÛaìyμaÉÐmŠmâüaëlüabàîníÞbÐüaÖbznÛaòjãæa‡gLïÇbànuüaÊìäÜÛ

I80IÝibÔß‰ì×ˆÜÛHE59tbãÿÛHE35NIŠàÈiÞbÐüabßc10M14åíˆÛaòäHIæbÏáç†ycÉßæì’îÈíæìÛaŒíbßáèãaëLåíìiüaåßbíaaë†ÔÐí82áèäßHE

N‰a†½biæìÔznÜß òjãæapbîİÈ½aoäîi‡gLóßbnîÛaËÞbÐübiòã‰bÔßbîjÜaqdmxë…Œ½aánîÜÛæa

üaμaòa‰†Ûbi´ÔznÜ½aóßbnîÛaÞbÐüalòa‰†Ûbi´ÔznÜ½aóßbnîÛaËÞbÐI0.83HâüaëalüaIåí†ÛaìÛa†ycæa†ÔÐióßbnîÛaÞbÐüaòjãoÌÜiý¿H

Iòa‰†Ûbi´ÔzÜ½aóßbnîÛaËÞbÐüaμaòa‰†Ûbi´ÔznÜ½a0.93H36N

2 J Wא ÛaòîÓbÐmüa˜ì–äÛb‰b•b×bènãaÞbÐüaòÛbàÇñŠçbÃÝØ’mÝÐİÛaÖìÔ§òîÛë†

ÝàÈÛa´ãaìÔÛëñˆÏbäÛaLÖaŠÈÛa¿ðìàämÕöbÇëòîÔîÔyòÜØ’ßbèãaåÇýšÏbèm‹ŠÏclëŠ§aÒëŠÃÝàÈÛaÖì¿ÞbÐüax‹ëLÖaŠÈÛbipŠßÛaòjÓbÈn½a

ÂëŠ‘ëÒëŠÃÕÏëòÐz©áèÏëŠÃëáènuby´ÜÌnßÝàÈÛalbi‰cÝjÓåßîÛbØmÊbÐm‰aëLò÷îÛaòî‘bÈ½aÑýšÏLò’îÈ½aåÇLòî’Ðn½aòîßüaëïÇìÛaÑÈ™

ËÒëŠÃëÂëŠ’iÝàÈÜÛÞbÐüakİÔníðˆÛaáÄä½aËÊbİÔÛaì¸ëLòÛbİjÛaëNòjbäß

.76)، ص 27جدول ( Mics4 ،2011 نتائج المسح العنقودي متعدد المؤشرات، - 35

. 47المصدر السابق نفسه ، ص36 -

47

…†y|½að…ìÔäÈÛaMics4pbÇbëÝàÈÛaÊìãk¡ÞbÐüaòÛbàÈiòîäÈ½aò÷ÐÛa

a bè‰b¹Ûaòí…b–nÓüaòİ’ãüa bèäàšiÞbÌn‘üaÞbÐüÝàÈÛa¿ÊìÏ†ßïÛŒä½aIòíŠàÈÛaò÷ÐÜÛ´ÜßbÈÛaÞbÐüaòjãoã†msîyLŠuüaÊìÏ†ßËë5M14òäH

Iåß11HEâbÇ2006íåß†yaëÝÐða9μaLÞbÐaI7âbÈÛa¿HE2011L†yaël‰bÔíbßíåßLýÐŠ’ÇòÈi‰aÝàÈíIÑíŠÛa¿áèäß10HEÝibÔßI5HE

š§a¿ NŠ åÇ´ÜßbÈÛa ‰ì×ˆÛa òjã ÉÐmŠmëoÌÜi LtbãüaI8 HEÝibÔß ‰ì×ˆÜÛI6 HEtbãÿÛ NóÜÇaoÌÜiëI òíŠàÈÛa ò÷ÐÛa¿ÞbÐüa òÛbàÈÛ òjã12M14òä H

Iòjäi8HELò•bäÝßbÈ½aëï’ßbaÊbİÔÛbi bèjãÉÐmŠmNåíˆÛaÞbÐüaæa bà×ýîßÝÓcæìÜÌn’í‰aŠànýÛáîÜÈnÛa¿I6IÝibÔßHE10´ÜÌn’½aÌÛHE37N

F1אEאMics32006Mics42011

òíŠàÈÛaò÷ÐÛa ÞbÐüaÞbÌn‘aòjã 2006 2011

I5M11òäH 10 5E I12M14òäH12 8E I5M14òäH 11 7E

aòÛbàÇkãòã‰bÔß†äÇëbèãaŠèÄíLôŠüaÞë†ÛbiÞbÐüŠr×cÞë†ÛaœÈiåß

IÖaŠÈÜÛ ñ‰ëba5ýrßåíŠzjÛa¿EbèäØÛ LHÝrß òîßbäÛa æa†ÜjÛaåßr×åßÝÓc†äaI12åàîÛaLE23æìîÛaLE48NHE

.41المصدر السابق نفسه، ص -37

48

ægÞbÐþa òÛbàÇÝØîçëávyåÇ òÜßb‘ë òrí†ypbßìÜÈß …ìuëâ†Çô…c μg…bànÇaËÝ†mia†mýšÏLòÔbänßåÇ‰aŠànapü†ÈßLŠÔÐÛabàîüánîÛaë

ÑäÈÛaÒëŠÃvènÛaë ðŠÔÛa†îÛìm˜ŠÏ òí…ë†ªë òÛbİjÛapbíìnß ÊbÐm‰aë Lbèí†ÛÝ†ÛaNòÜØ’½aáÓbÐmμgô…a

J אZ ÒëŠÃp…cpbß‹üaëlëŠ§aòÔyýn½abèjyb•bßëåßaëlbç‰ÑäÇÊbÐm‰aμa

kãbÈ½aHbîÜÔÇëbîã†iI´Ó¿ïÇbànuüaâŠaïÓaŠÈÛaNüëòÔîÓ…paõb–ya†uìm…a†ÇþLÖaŠÈÛa ¿ ´ÓbÈ½c òíìàänÛa pbb’äÛa ¿ ´ÓbÈ½a xbß…a óÔjí åØÛ†yc

†ÓëNpbÈànaâ†ÔnÛòîbüapaŠ‘û½aïÓaŠÈÛa‰ìn†Ûa†×cIñ…b½a¿32HóÜÇ òÛë†ÛaóÇŠmæa´ÓbÈ½aaðë‡ë¿áè©… òîÌi áèÜîçdmÝÐØmë ò•bäpbubînyü

ÉànaN

âìÔm òÛë†Ûa áí†Ôni pbß† òíbÇŠÛa áÇ†Ûaë´ÓbÈàÜÛåß Þý òÇìà© åß pbû½a ÛaŠÏìm pbß†ä aòîmü38:

JאZ ÍÜi IïÜÔÈÛaÖìÈÛa†çbÈß…†Ç17IòjäiòÇ‹ìßL†èÈßH35.3¿HE

ïÓbjÛaë…a†ÌiI¿10NpbÄÏbªH âaìÇüaÞýåí†îÐn½aòjãoÈÐm‰a2009M2011Iåß2.4μaHE

I5.1NHE

. 2017- 2013وزارة التخطيط، خطة التنمية الوطنية - 38

49

…†Çñ…bí‹†çbÈàÜÛòîibÈînüaòÓbİÛaåßñ…bÐnüaòjãoÔÔyIñ‰ì×ˆ½aâaìÇüaÞýåí†îÐn½a75ëE76.8ëE80.7óÜÇHE

NïÛaìnÛa èß†ÔmÛapbß†¨bipbÄÏbaÉîºÝà’mòîjÛbËæaëL†çbÈ½aêˆçb

N‰ì×ˆÛaåßåí†îÐn½a JאW Iïã†jÛaÖìÈÛa†çbÈß…†ÇÍÜi34a†èÈßHòjäiòÇ‹ìßI35…a†Ìi¿HE

pbÄÏbaïÓbióÜÇòÇ‹ìßïÓbjÛaë ´ßbÈÛaíñ…bí‹ñ‰ì×ˆ½a†çbÈ½aåßåí†îÐn½a…a†Çap†è‘2009ë

2010Iòjäi8.3mëHEïßbÇíáç…a†ÇaoÈuaŠ2010O2011Iòjäi0.33NHE

åí†îÐn½a…†Çñ…bíŒiòîibÈînüaòÓbİÛaåßñ…bÐnüaòjãoÈÐm‰a´ßbÈÜÛ2009ë2010Iòîäi44.5ëE48.2HEýîÜÓošÐ®abèäØÛ

âbÇ2011Iμa48N‰ì×ˆÛaåßáènîjÛbËLHE JאW

‰aŠànaÉß–äpü†ÈßbÐ®aÁìnßÊbÐm‰aë òiìŠàÈÛaÝÈ¯ LÉÓìn½aæbØæìèvníÖaŠÈÛaì−ýjÔnßNòì‚î’ÛaÍÜi‡g…†ÇåßæbØÛaåÛa‰bj×65bßbÇïÛaìy Šr×bÏ1.016 æìîÜß âbÇ òàã2010 μa ÉÐmŠí æa ÉÓìn½a åßë3.736

âbÇòàãæìîÜß2040Ý–mæaÉÓìn½aåßëL´ä½aòjãμaÖaŠÈÛa¿6.6åßEâbÇæbØÛa2040μaÉÐmŠm8.9âbÇE205039N

39 - UN, population of the Department of Economic and Social Affairs, 2008 Revision.

50

JאWא

Éànalb•aòÜ•aìnßpbß‹ü é™ŠÈm òvînã ïÓaŠÈÛa‰ìç†nÛa åß òÛbyëåçìÛaémbûßëÉànaáÄãõa…aÑÈ™¿émbîİÈßoÜ£ïÇbànuüaòîÇbànuüaéäÇwnämL

pýØ’½aœÈji Éàna òib•aòîÇbànuüaénßìÄäßÙØÐm åÇ ýšÏpbß‹üa ëaòîàîÔÛaòîÓýþaëòî×ìÜÛaëâbîÔÛaåßpbû½aÙÜnÛñ‰†Óâ†Çë‹aŒnçaμap…cL

bèmbjuaëë bèßbèßë bèÐöbÃìiòìä½aÑÈ™kji Éàna ¿ bèiòû½aòîbîÛaòíìiÛaëòí…b–nÓüaëäjÛapbûß¿˜ìØãëÉuaŠmåÇÙîçbãóòînznÛaLØÈãa

ñbî§akãaìuóÜÇÉ™ìÛa aˆçòîÇbànuüa…bÐÛaëÑÈšÛaëÞý−üal†ÏbènßŠipbûßŠöb¿ïÇbànuüaÙØÐnÛaëòÛë†ÛabèàÄãëòîÇbànuüaòîãìãbÔÛaëN

énØÇ Š‘ûß ìçëïÇbànuüatìÜnÛa ŠçbÄßœÈiåßïãbÈí Éànaóz™c bà×áîÔÛaÑîíŒmëéíì’nÛa|ßýßíbÈ½aëù…bj½aëòîÓýüaòîãbã⁄aëÉànabèÐÛaÛa

ÝîuåÇýîu ïÇbànuüaÚìÜÜÛÁiaì™ëpa…†ªëpbèuìßbèÐ•ìi…aŠÏÿÛ¿ ñbî§a kãaìuòîÇbànuüaòÐÜn‚½a pbßìÄä½a †Èm áÜÏ LòîàîÔÛaéîuìm ¿ éÜÇbÏ

Ûaë òÜbà½aë ÑíìnÛa bèib•aë áèmýßbÈmë bäÛa pbb’ãbäÛa âë éíì’náè§b–ßëáèöaìçakypbèuì½aêˆèiæìjÇýníòîmaˆÛaaˆçNïÇbànuüatìÜnÛa

òßìÄä½a j× †y μa Š®òîàîÔÛaÑÈ™cë òîÏbÔrÛaëÝîà¦a ïÇbànuüaoîjÛa õbäiN…a†uüaëõbiüaåÇæìîÓaŠÈÛaéq‰ëðˆÛa

Ê‰b’Ûa¿oÇb‘†ÔÛÞaìÓcLïÓaŠÈÛaàöbÓ‰bØÏcëòîÐöbİÛaëòîÜjÔÛaòíìjÈnÛaóÜÇòpa‰b½ÕíŠİÛap†èßLáØ§aÜ©îdmpb‰b¾bèm†uLòîÔbä½aëòîÓŠÈÛaë

òÛë… μg bèÜ× òÛë†Ûa oÛìyéíìjÈmLòîÔbäßë òîÐöbë òîÓŠÇc óÜÇ òàöbÓîºonjqc†ÓëòîaŠÔ¹†ÜÛá–×aïç B òíìjÈnÛa òÛë†Ûa BæcÉîàvÜÛÒëŠÈßëÉ

51

ÉànaòíŠyæë…åßòîaŠÔ¹…üæbi bänÔjÛaÞë†Ûa¿òîaŠÔ¹†Ûa õbäil‰b£bèÜ×òÜÇbÐÛaêaìÓòíŠyëéÜ×40N

Ýa†nÛa aˆç æg òîäqüaë òíŠöb’ÈÛaI òîÏbÔrÛa pbîÈuŠ½a ¿òîÔbä½aëHNNNòîÐöbİÛaëåß †°ë LïÇbànuüa xbß†ãüa pbîÜàÇ âbßc ñŠrÇ Švy âìîÛa ÑÔíõì’ã òîÜàÇ

ÉànaåíìØmë òîÜÇbÏëbà× Lïã†½abèn×Šyë òîÓaŠÈÛa òî–‚’Ûa òîÜÇbÏåßìÔíμapüìznÛaêˆçp…c†ÔÛN‰aŠÔÛa‡b¥aëqdnÛaëÝÈÐÛaóÜÇbèm‰†Óô†ßë‰b’nãa

´ßbšßóÜÇðìİäíÚìÜÛaåßòäîÈßŠçbÄßéîÏaŠ−aLáîÜÈnÛaμgòîÈÏa†ÛaÑÈ™ë LòÏŠÈ½a õbäiëkØÛa ¿œÈjÛaô†Û òÇëŠ’ßËkîÛbc Êbjmgë LŠöbmë ÊbÐm‰aë

òçbØÐÛaëŠàÜÛïÈîjİÛaôìn½abÐ®aëÕÜÔÛaLæìãbÔÛaâayaÑÈ™ëëL‰ìèÃÂbjy⁄apübyáÓbÐnmbà×LòîÏaŠäòíŠzÛapa†ÔnÈ½aëòî•ìØäÛaòî×ìÜÛaÂb¸þa

õbäjÛaË†ÔäÛaëôìØ’ÛaëŠßˆnÛaëë L¿Ù’ÛaòiŠÌÛbiby⁄aëŠŁaë L‰ìèÃñübjßýÛaë kuaìÛa õa…c åÇ ÇbÔnÛa püby LŠÇb’ßë òíìî§a òÓbİÛa ¿ —Ôãë

åíŠŁbiñübj½aâ†ÇëòÇbàvÜÛ˜ý⁄aí|u‰dnÛaëLÝjÔn½aÞìyâúb’nÛa41N òîÇbànuüa òîäjÛa ¿ òäßbØÛa ÝßaìÈÛa ñ‰bqg æapaõüìÛa lb§I òîÇŠÐÛaÝjÓ bß

òäaì½aáîÓlbyóÜÇëHòînÛë†ÛaåßëïÇbànuüaxbß†ãüapbí†¤áçcoÜØ‘NïÇbànuüawîäÛa‰ŠšmëòîàîÔÛapbßìÄä½a‰ìç†máq

د. عدنان ياسين مصطفى، المجتمع العراقي وديناميات التغيير: التحديات والفرص، بغداد: بيت الحكمة - 40

، الفصل الثاني. 2011 المصدر السابق نفسه، الفصل الثاني. - 41

52

Wאאאאא

Êì™ì½òîöŠÛa´ßbš½aæaÙ‘òîÛïãbã⁄aåßþabà×‰ì•bçŠÔmòîàänÛaŠíòíŠ’jÛaâbÈÛ1994ëãì’Óo¿òía†iòa‰†Ûaêˆçéãcμg’íæcåØ¹æìØmbþabç…bànÇü Ýua åßòíb»ë ÖìÔy xbß…g æbã⁄a óÜÇ ÃbÐ§aëÝ×bîa

ëáÄäÛaëpbû½a Éàna¿NpbÈÓìnÛabíbšÔiÕÜÈní bàîÏåßþaïãbã⁄aåØ¹¿bèäÇjÈnÛaaìãñr×c†jm μaüì•ëïÓaŠÈÛaÊ‰b’Ûa¿òäaì½aáîÓŒíŒÈmåß

òÛby ŒíŒÈmÙbànÛa ïÇbànuüaåßþaëë pbß†ä áí†Ômë LòíŠ§aëábÔm‰bòÛ…bÈÛaòîàänÛa. ¿…aì½aåßrØÛao–ã†Óë‰ìn…âbÇ2005óÜÇòíb»ÖìÔy

pbíŠyë´äaì½aòÐÜn‚½a ¿ L oÓìÛaðˆÛa oÈ wßaÛaë Áİä éîÏòíìàänÛaòí† ÝßbÈnÜÛÉßpýØ’ßŠÔÐÛaëÝè¦aëaŠßþa…bÈjnüaë“îàènÛabíbšÓë.

pbîÛeæaáí†Ôm´îÓaŠÈÜÛpbß†äòíŠ’jÛaòîàänÛapaŠ‘û¶ìèäÛaë"†Óp…‰ë¿ÁİòîäìÛa òîàänÛa2010M2014ë2013M2017pbîvîmaüa ÙÛˆ×ë

òîäìÛaÉßŠ‘×òİÝòîÜjÔn½apbÈÜİnÜÛ–ÔÛaô†½aóÜÇÁìn½aëæìØíë´ØànÛapbîÜàÇÞýåßÙÛ‡LòîjÜmÞýåßëapbubînyabÐÈ™Šr×þapb÷ÐÛa

¿ÉànaóÜÇåßáËŠÛaÕîÔ¤æaÒa†çüaêˆçoÓìÛa‰ëŠßÉßojqbßbèãamÞaŒ†îÈiñÞbä½a. ¿ë‰bgâ†Ôm bßznÛa æa ÞìÔÛa åØ¹ ÞaŒmüpbí†¿ òäßb×óÜÇ ïÓaŠÈÛa †è’½a

ÛaåßáËŠÛapbÈÜİnÞbßŁaëñ…ì’ä½aóäjnÛòíú‰òíìàäm†×ûmóÜÇÞbÝjÔnßåßïbîÛa ÊaŠ–Ûa…a†jnüaëëÊì¦aŠÔÐÛaë âaŒnÛüaë LñbÇaŠ¶†ÇaìÓ áØ§a†î‘ŠÛa

bàîü¿òuŠ§aë òb§akãaì¦aåßÉëa˜ŠÏ´ßdmÝucÛâýÜåßþaëLëïaŠÔ¹†Ûa áØ§a L Ïìm Éß ò÷îiÊbİÔÜÛ éîmaûßa ˜bäïÜÞbàÇþa Þbu‰ë

kãbuþaëóÜÇŒî×ÛaÕîÔ¤Òa†çþaòîÐÛÿÛòîöb¸⁄aN

53

א א א א אא אא אW

1 J אאWא

o™ŠÇÛaòíìàänÛapaŠ‘û½a¿pbîİÈ½apŠèÃc‰aŠànabÐÛb†í†ènÛaÊb™ëþNÖaŠÈÛa¿ïãbãüaåßüa

¿ðˆÛaoÓìÛap†ànÇapbbîÛaμgòîßaŠÛaÁİäëœÈiò¦bÈßŠçbÄßâa†ÈãaåßþaïãbãüaLërØÛaÚbäçÞaŒíüéÜàÇïÌjäíb¾Û†aaˆçÕîÔznÒ. †×ûm‡g

åßr×ÔnÛabŠí‰aˆçñþaÑÓì½a. ÝucåßëÑîÐ¥ÉànañbãbÈßåßbäÛaëâ†ÇŠçbÄßæbßþa‰aŠÔnüaë¦Éîà´îÓaŠÈÛaïÌjäíæcÛåí†çbuóÈãæbàšïÜíbß:

J Wאאאא a†mμa òÜíì ñ†½ÖaŠÈÛa¿pbß‹üa ‰aŠànaô…cÝà©óÜÇ ñİ òíìîäipbîÇ

LÉànaë òÛë†Ûa Êb™ëaobànÏbèmbîÛa p‹byë òîÏaŠ−üa pb‰bà½a åß ar×pbßìÄäßpŠèÄÏ LbäÜÛ ïÈà¦a§a ¿oÜÌÜÌmë ïÇbànuüaÒaÇüa óÜÇ

NòîÏaŠ−üapbî×ìÜÜÛòíŠímpbÐÜÏóÜÇâìÔmòîàîÓ ŠçaìÃïÓaŠÈÛaÉàna†è‘†ÔÛ×ìÜòîÈàn©òîéîß†çæbîã†ÈibÇbjm‹ëÛbipc†i

2003ñbî§aóäÈßêì’niëaLòİÜÛapb‰b¾¿ïÓýa‰ìç†niÁjmŠmŠçaìÃbèäßòîzšnÛaëòîÇbà¦aòîÛëû½bi‰ìÈ’ÛaáîÓ¿ïã†mbèÔÏa‰énßŠiïÇbànuüa…ìuìÜÛ

ë paˆÛa áîÓ íŠØm òvînã ïÇbànuüa æëbÈnÛa ë‰ë ‰bríüaëåÇ ÒaŠ–ãüaáèmaë‡Ñîä–m ñ…bÇaμa aŠÓæìîÓaŠÈÛaÉÏ†ãaæa éÜ×ÙÛ‡åÇá¬†ÔÛ NòÇbà¦a

HòîÓŠÇ ëa òîÐöbaóÜÇI òîÇŠÐÛapaõüìÜÛ bÔÏë òîÇbànuüa–paõüëÝjÓ bßòînÛë†ÛaMŠßüa òíìa ÙîØÐm êb£bi ÉÏ… ðˆÛaïÄ’më òîäìÛaLòîÇŠÏ pbíìç μa

a åß ar×ozj•aëðc Nåí†ÜÛ ò™Ð½a òîßbÛa òÐîÃìÛaœîÔäÛ bvnäßpb‰bà½

54

bçËë õb–Óüaë ñìÔÛaë áÜÄÛaëÑäÈÛaë ÿÛ bÇ†jß bvnäß42Šb‚½a ÙÜm æa NNbèmbîÇa†måß†§a¿Éîà¦aæëbèníòÄ§ðcÉßáÓbÐnm

pbbîÛaæaÛaòíìàänÛaæa†iüïãbãüaåßüaŒíŒÈmμaïßŠmmnåßòîÈÓaìÛbiápaõaŠuaëÝjÛïãýÔÈÛa Úa‰…üaë òàöbÔÛapýØ’½bi òbyüaóÜÇ ñ‰†ÔÛasîy

bèÜym Lòa‰†Ûa pbîİÈß bènØÇ Ûa paŠ‘û½a æa ‡g Na†èu Éîà¦a åß kÜİnbîöbärnaÒbÔí⁄ïàîÔÛa‰ìç†nÛaéÛbØ‘diòÐÜn‚½aæcëLÉîà¦aÚŠzníÝØ’ísîy

†™´ßdnÛa åß bÇìãæc ïÌjäí ü åØÛë LaĆ†u ñj× æìØm æc Ýàna åß ŠöbïØÛòÈí‰‡|uŠ½aëc…†abènîÓìmëcŠöbäêˆçÝrßòîÛbànyübääîÔíâ†ÇÝØ’í

üˆ‚nípbãbØß⁄aêˆç†™´ßdnÜÛâŒÜíbßÝ×LÉîà¦bÏíáça…ŠİÚbäçæcáÜÈbà×LÝànªëíéjjmðˆÛa‰ŠšÛaæcáÜÈà½aêˆçpbèuìnÛaëpb‰bèØÇåØ¹üb

âìíÝ×Éß…a…ŒíéãcëLÝíìoÓë‰ëŠßÝjÓíæëbènÉîà¦apaìİä‡b¥aåÇéîÏNbèäß†zÜÛòß‹ýÛa

JאאאאאW æcïÌjäíóÈmμaòÛë†ÛaæañìÓ|j–mñìÔiñ‹ŒÈßòvnäß‡ÝàÇpapa‰bèßòîÛbÇ

a‰†ÓëpñŒväßë ñŠØnjß æa†îß ¿ NÝàÈÛaæa ïÌjäí bà× òÛë†Ûa †ànÈmóÜÇ˜bÊbİÓÉßLòrí†§abîuìÛìäØnÛaμaÁî’ãkãbuâbÈÛaÊbİÔÛaÛÝèn‰bàrnüaL

åÇýšÏpbbî xbènãa òíìàämë òí…b–nÓüa òİ’ãþa ÝÈÐm„bä½a ï÷îèml‡b¦aÛN´îu‰bäåíŠàrnàÜ æbà™ïÌjäí bà×Øm˜ŠÐÛa ûÏb b¶ë ÞbàÈÜÛ á ŠÏìí ýàÇbÔöüIDecent

workHåàšíñbîy¿áè’îÇò¹Š×. ûmæak¯éÐãoÓìÛa¿òÛë†ÛapbîÛe§Ý†Ûa òíbà bèäîi åß Lóã…þa †§aÛ‰ìuÿ L‰ìuüa Ñîä–mëëköaŠšÛa

òí†Çb–nÛa. bà×xbn¤òÛë†ÛaŠÏbÄnÛ…ìè¦aåß—Ü‚nÜÛìnÛaÞýnaòã‹aì½aíæ‹aòí‰bàrnüaë òîÜîÌ’nÛa LÛ ïÐäÛa …a†Ènüaë åß †íŒ½a ò÷jÈnòîÜa …‰aì½aÝíìànÛ

. 2013، بغداد: دار المدى، 2فارس آمال نظمي، األسلمة السياسية في العراق: رؤية نفسية، ط - 42

55

âbÈÛaÖbÐã⁄aåßóÜÇc‰†ÓÉßÕî‘‰ð‰a…aáu…bànÇaë…b–nÓüaÉíìämåÇýšÏNòîÛëû½aÝà¤

ìèäÛa òîÜàÇkÜİnm Še †îÈ•óÜÇðìàänÛaïÈÛaÃbÐzÜÛ òí† ëóÜÇ½añŒîòîÏbänÛaÛa ÖaŠÈÛa bèi ÉnàníÝa…bèu‰bë òÔİä½aë óÜÇ ÃbÐ§aòînznÛa òîäjÛa

‰bqłÛòîäí†ÛaòybîÛaÁî’ämëÉßLð†uïÈ⁄óÜÇïû½aÉibİÛaõbÐ™pbîÛeæbà™Éîº ò×‰b’ßÓaŠÈÛa´îòí…b–nÓüa òîàänÛa¿LòÛbyåÇ ŠÄäÛaœÌiÝ†Ûa

ëä¦aÖŠÈÛaëc. ŠÈÛbÏâìîÛaxbn°ÖaμgpbbîÊbjmaåàšmñaëb½aÕîÔ¤¿Ý†ÛaÉí‹ìmïÄ’nÛaåÇ ñ†îÈi òîäëëŠipbÓbİÛaë…‰aìàÜÛÝrßüa‰bàrnüaëNò–•baë

JWאאאאאאאאאאא ãaìÔÛaåßòÜÉíŠ’më‰aŠÓaïãbãüaåßüaÕîÔ¤kÜİníZbèäßòàè½a´

NH‹bÌÛaëÁÐäÛaIbèm‰a…aëñëŠrÛaábÔmæìãbÓ áîÄäm´ãaìÓînapbîÛaëpbİÜÛaíòÓýÈÛaNòßìØ§aîö‰‰b OòîØÜ½aOòÛõb½a òîÛbÔnãüa pb÷îa òíìmë òîÛbÔnãüa òÜyŠ½a õbèãa ´ãaìÓ

NbçËëòí‰a…üa…ë†§a áîÄämëòßbÈÛapbíŠ§aáîÇ†m´ãaìÓNŠçbÄnÛa ´ãaìÓNòß‹ýÛapbîyý–Ûa|äßëòîÜapbßìØ§a NÑäÈÛaóÜÇœíŠznÛaëòîÐöbİÛaáíŠ¤´ãaìÓ NéiòİjmŠ½apbîÛüaëlaŒyüaæìãbÓ NòîÏbÐ’Ûaåàšíb¶ïã†½aÉànapbàÄäßëâýÇüaÝöbëáÄäm´ãaìÓ Ø’m†îÈmëòİjmŠ½apbiìÔÈÛa…†’më…bÐÛal‰b¤´ãaìÓpbè¦aáîÄämëÝî

NénÔyý¶ò–n‚½a

56

åÇ ýšÏ òîäßüa òû½bi bènÓýÇë òîöbšÔÛa òİÜÛa ÝàÇ áîÄäm ´ãaìÓòîàîÜÈnÛaë òíìiÛa pbû½a ÝàÈÛ òàÄä½a ôŠüa ´ãaìÔÛa paŠ’Ç

NïÓaŠÈÛaåaì½aμaìÛa‰bîäñ…bÇaë|ßbnÛaòÏbÔqŠ’äÛòàÇa†Ûaë

F2אEאאאאא

الشعور المطلق بصلة الفرد بمجتمعه

د ان شعور الفراستهدافه هو استهداف

للمجتمع شعور الفرد ان آل

ممارسة غير مشروعة تمس حقا من حقوقه

شعور مجتمعيبضرورة التصدي لكل

تجاوز على القانون بحزم ونكران ذات

جهزة المعنية ألابناء بحفظ االمن

رجل أمن مقتدر متفان

جهاز أمنى يتحلى

بالمهنية واالخالص ن بعيدا الوالء للوط

عن الوالءات الفرعية جهاز يعتمد معايير

االنجاز واالداء بعيدا عن المحاصصات

والمحسوبيات

حساس الناضج للفرد االباالنتماء الصميمي

للسلطة

شعور الفرد ان السلطة راعية لمصالحه

توثيق عرى العالقة

باإلدراك الناضج لمسؤوليته الوطنية

شعور الفرد انه عين

السلطة بالميدان مواطن ال يشعر

بالتهميش واالقصاء

حكم القانون والوصول الى العدالة

57

Jאאאא ¯kæìäaì½aå÷àİíæcæìîÓaŠÈÛa¿´ßdmõaˆÌÛaóÜÇÞì–§a¿bØÛaê‰bjnÇbiåß

ÖìÔ§aòîbþaÛæbãfi. LÙÛ‡ óÜÇ ñëýÇíòÛë†Ûa óÜÇ ïÌjä´Ø·´îÓaŠÈÛaõaˆÌÛa xbnã⁄åßòîÜa …‰aì½a.¦a ŠÏbšm Éß…ìèÛ æbàš bçÏìm ‰bÈdiòÛìÔÈßL åÇ ýšÏåß ÑîÐ‚nÛapa†í†ènÛañŠàn½aÕîÔznÛïöaˆÌÛa åßþaÝrßïã†mpbíìnß†ÛaìÞëñìÔÛabÐ®aõìëòîöaŠ’ÛaâbÄãÉí‹ìnÛapbÇaŒäÛaëÛaÝİÈm

aòîÇa‰ŒÛa òİ’ãþóÜÇ Þì–§aëpa…a†ß⁄a ñ‰†ãëÑÈ™ë êbî½a áÄã†•‰t‰aìØÛa‰bİþaëòîÈîjİÛa.

Ý•aìní æaëóÜÇ âŒÈÛaÊbjmaâbÄãðˆÛa áîÜÈnÛa…ëŒíÛa â†Ó óÜÇ´îÓaŠÈñaëb½apa‰bè½biòîàÜÈÛaòÜ–Ûapa‡òİ’ãþbiòîÜaÙÛˆ×ëiÝàÈÛaÖìï½bÈÛakãbuμaL

Ûaî×Œ óÜÇòÔibİßpa‰bè½a pbjÜİn½ÝàÈÛa Öì Éß L æbà™Þì•ìÛaÝßb’ÛaÉîà¦´îÓaŠÈÛaμgìãbrÛaëïöa†niüaáîÜÈnÛað. Ìjäí bà×áÃbÈnmæaï…ìè¦aŠÏìnÛ

¨˜ŠÐÛa‰a†½aï¯ŠòíìãbrÛaëòîöa†niüaëòÈibnßiáèma‰†Óõbäiåß†íŒ½bkí‰†nÛaè½aë / ëcòîäÔnÛa¿ûßïÛbÈÛaáîÜÈnÛapbëÛaìnÝ•a‰aŠànbi¿ñ‰†ÓŒíŒÈm

ñõbÐ×ëïÛbÈÛaáîÜÈnÛapbûß. μg òÏb™⁄biLâ†Ôm bßïÌjäíÏìmÛÁİ«ëðìÓâbÄã´ßdnÜïz–ÛaÝ–mòybß

énîİÌmμg åß Šr×cÑ–ãéãbØ. óÈm bà× ïÌjäí Áİäòíb» òîvîmaüakÈ’ÛaåßüaaŠßia†m Þý åß åß †§aLŠb‚½a Ïìmëñ†î¦a òíˆÌnÛa

ÛÜ´äaìàæbà™ë Lïz–ÛaÒŠ–Ûapbß†ëêbîßóÜÇÞì–§aòãìßd½alŠ’ÛaNbà×ŠÐmòÈîjjm¿ŠÈ½aëïãbãüaâ†ÔnÛawßaŠiŠíìİnÛ‰†ÔÛapaÝßbÈnÛaóÜÇ

pýØ’½aÉßÛaòîz–ÛaôØëåßòíbÓìÛaëaŠßþaï’ÐmbçËN Jא

ÉßI ´îÓaŠÈÜÛ òÈÓìn½a ñbî§a ÊbÐm‰a69ë HòäÞì…äß †íŒ½aáèìÓÛa†ÇbÔnëòì‚î’Ûa ÉßÒaÇüaåß r× æaõüûçòÐÜn‚½apbÓbÇ⁄aðë‡ åßëŠÔÐÛa

58

½aåßŒLò¹ŠØÛañbî§aÏìmpbíìÛëüaåßæbÏaˆÛjÜÔnÛaŠb«åÇáç…bÈiaëápbÏìniÝ†Ûakbä½apbØj‘ÞýåßÇbànuüaæbßþaLïæaëý•gáníâbÄã

ïÇbànuüa æbàšÛa…ýjÛa ¿ÛŠr×c ïİÌnÛa´îÓaŠÈbÈÛa æa†Üi åßr× æa bàÜÇ L â†Ôn½aŠ‚Ðm ñõbÐØiïÇbànuüa æbàšÛa áÄãåàšíðˆÛaò¹Š× ñbîyòîjÛbÌÛbèîäaìß õaìÛÜà†ÇbÔnåíëc åíˆÛa Ù÷ÛëcÞbØ‘c †yþ aì™ŠÈmòÓbÇ⁄aëcò‘b’a. JWאאא

bèîÏbäÛaæìØíòäßeò÷îiÏìmÈíÙbànßïãbãaÉàn©õbäiæa‰…bÓåíóÜÇò‰b¾áèmbîyëòîßìîÛaòÈibnßİ’ãcáènëábàÇcÕÜÓæë…×cœÐÉßLÒìëa…a†ÇþåíŠvè½aëcaŠÓåíˆÛaåßaë…Šáèä×bßLëcáèmbØÜn¾aë†ÔÏÛabçë†ÔÏåÇòÛëû½apbû½aæìØmæaïÌjäíbäçëNñìäÇòÛë†Ûaåßcbjí‰†mòi‰†ß

a†îuñŒè©ëÝßbÈnÜÛÉßòö‰bİÛapüb§aëlbç‰üaëÑäÈÛarmÛaÝİÈmÛa˜ŠÏÛaâý.

åß æa‹ŠicñŒèuþa pbòîäßþaò–n‚½aLåìÜÛ bçõüëë òîäèß æìØm æa óÜÇ âìÔm bèmb‰b¾ÐäÛa Áj™âayaëæbã⁄a ÖìÔyÝuc åßóÜÇ ÃbÐ§a

âýÛaæìãbÔÛaëë NâbÄäÛa õŒuæìîÓaŠÈÛbÏåßòßcòîãbãüaoàÜÇ òÏŠÈ½aòßaŠØÛaëòíbÇ‰ëyaëaâòîÓýþaáîÔÛabÈÛaòîÛâayaëLñŠþaëñbîyæbã⁄a. bßcpüby

ðŠþa ÑäÈÛa pa‰†‚½a ïbÈmë…bÐÛaë Š’jÛa ñ‰b£ëkíˆÈnÛaëbèãhÏ bçËëpˆjã bíbšÓ±‰bmbî. bäçëk¯æajmbßbÄã òÛë†ÛaáníiñõbÐØòîäßüa ñŒèuüa

ëòîöbšÔÛaO ÝßbÈnmÛaòÇŠÛaéuëóÜÇÉîºÉßôëbÇ†Ûa¦aòîã†½aëcòîöbäL‹ŠicòÛìè âbÄäÛa aˆçpbéîÛg Þì•ìÛaÉîà¦Ûa´îÓaŠÈŠÄäÛaœÌi åÇòÛb§aëc

ä¦aëÖŠÈÛaëaòÐöbİÛaëaåí†Ûa.

59

JאאאאW æaÕîÔznÛ ïÈÛaòí…b–nÓüa òîàänÛa LkÜİní æcmâ†‚n òÛë†Ûabç…‰aìßòîÈîjİÛa

òßa†nßòÔíŠİiÙÛ‡ ÝuaåßòÏbÔq õbäiòî÷îiîz•òòÐîÄãþÞbîuÝjÔn½aN bäçëë Éibnm æa ïÌjäíkÓaŠmÛaòÛë†‰aŠànbiòİ’ãþaæc Ýàn° Ûa‰ìç†m μg ð…ûm

ò÷îjÛaÙÛ‡ ¿ b¶ LpbíìnßtbÈjãañ‰bšÛa …aì½aò÷îjÛa ¿ë´Ûëû½a òjÓbÈßbèäÇòjÛbİ½aëòí‰ìÐÛaiòîzîz–mpaõaŠuh.

ÇbäÛaÉÜİníŠe†îÈ•óÜbšíc†ÜiòíúŠÛæìØíÑîÄãéîÏ…bÐÛa†ÓåÇÑÓìmæcíæìØñbî§òÜîëåßr×Ûa´îÓaŠÈñ…bí‹ÉßLòÛõb½aíëá×b§aâìØaNbà×

òíú‰μaæìÈÜİní†ÜiòîãëØÛüaòßìØ§a†ànÈí¿r×åßÕbä½aåßÝucaåß†§˜ŠÏ¿ÂaŠ®üa‰bà½apbýšÏLñ†bÐÛa´ßdmåÇ òíŠyòÈaëëò‚a‰pb÷î

aÞb–müâýÇ⁄aë. âbm´ÔíóÜÇâìÔmòîÈàn©òÏbÔqõbäikÜİníbäçëæcåßòÔyý½aòãa…⁄aëcÞbİnÙ÷Ûëæì×‰b’íåíˆÛaæëŠÏìíëaĆõbİËëcšíŠ¤N…bÐÛaóÜÇb 1 J Wא

æbàšÛÛaòîÜÇbÐÂbjšãüaëÖbmüaëò×‰b’ßÕîÔ¤ëòÈaëåØ¹æaÕÔ¤˜ŠÏÛ×c¿bväÜÞb©åßþaïãbã⁄aLâaŒnÛüaïÌjäí…b‘üaëœÈjiòßbÈÛaù…bj½a bèäß:

J אWא æaÙ‘òîÛÛaÒëŠÄÛaëò÷îjÛaobyaiÛb´îÓaŠÈÛoÈšîÌnßaˆçëŠàn

åßkÜİníòÈuaŠßÉîà¦aÜÛpbbî òj×aì½wßaÛaëpaîÌnÛapüb©¿òî½bÈÛa LïÈànaë ïuìÛìäØnÛa ‰ìİnÛaë òÏŠÈ½aŠßa ìçëbÈÓaë ŠÐíÉîà¦a åß kÜİní

bàîüñ…bÔÛaa…a†ÈnaüñõaŠÔÛaòÏbÔq…bànÇáÜÈnÛaëëåßáçþaëÉaëÖbİãóÜÇæck¯ÙÛ‡íæìØémbbîïa‰ëÉànañ…bÓÈíŠïaáèÐÛÛñ†í†¦a‰bØÏÿ.

60

ïÌjäíòÓ‰bäpüìznÛaêˆçáš¿ëLòÏŠÈ½a‰†Ôãæcë¿‰bàrnüaÉîv’mÞb©óÜÇŒî×ÛaëòÏŠÈ½a…b–nÓaknØÛaïìmëpýaë‰ˆ§aÝØ’i‰bØÏüa†îÜÔmåß

óàÇcÝjÓ ‰bØÏþa‰bjnaëÊëŠ’ÛabçˆîÐäm¿.ïÌjäí bà×åßáÜÈnãæc½abàb‰pòí†îÜÔnÛaòîß†ÔnÛaß†ÛabäÈàn©oÝØ’iŒîànß¿Nï™b½a

ÛaæìîÓaŠÈâìîÛa éubn° bßëÖýkÈ‘ƒí‰bnÛakÔy …a†nßaóÜÇæcaìàÜÈníåßm‰aÛa õbİþa bèjØ ëcÝ’ÐÜÛ ò™ŠÇ ìç bßóÜÇ …‰aì½a ‰a†çg â†ÇëåíŠŁa

nÜÛýibÓåØíÕîjİŠeæbØß¿. æbÏÙÛˆÛåßüaÕîÔznÛòîbüaù…bj½aμëaåßïãbãüaÒŠÈnÛaìçóÜÇÝßbÈmòîÐî×ÉßåíŠŁapbí†znÛabèèuaìmÛa Nêˆçpbí†znÛa¿æìØmb¶‰LïöaˆÌÛaåßþaâa†Èãaëaïz–Ûaåßþaâa†ÈãabäçëNbçËë

k¯åßõbÐ×üaÞb‰aõbäÛaëÞbuŠÛaæa†ÜjÛaμa‰bÛap¶òÜqb¾pa‰bÝjÓåß¿oz¬ëbèäßcpbí†¤oİ¥æa†ÈiòíìšèäÛabèi‰b£Nïãbãüa J Wאא

k¯æìîÓaŠÈÛaÝàÈíæapbÇbºë a…ŠÏcòÔíŠİiæc bèãd‘åßðˆÌmŠ•bäÇòÔrÛaæbä÷àüaëÝîjóÜÇNáèäîibàîÏLÞbr½a¯Ê‰‡üaâŒnÜmæakÜÛòqýrÛaòÛë†òÜrà½a

iòİÜÛbëòîÈíŠ’nÛaòîöbšÔÛaëòíˆîÐänÛaâ‰b•ÝØ’i¶c†jpbİÜÛaíÝ–ÐÛabà×éîÜÇ˜ì–äßìç¿‰ìn…âbÈÛÖaŠÈÛa2005NÝÈÛëïîöŠÛaÕÜÔÛa aˆçåßìç

îÛ ¿æìØí æcÊa‰‡ Ý× åÇ ÝÔnßŠüa åØÛë L æìØm æck¯åß òîäjßßpbûòÛbÈÏóÜÇñ‰…bÓ‘dmÕîÔ¤ëpbÏaŠ−üa|jØÛpa‰b½apbã‹aìnÛa. ðc

æaÛapa‰aŠÔÛambçˆ‚nêˆçñ‰a…⁄aÑÜn«¿ëpbû½aæìØmæak¯¿´ÇcbäÛa½òzÜ–ë òîjÜËþaîÛÕîÔznÛ a†î£–ßbòîãbãcòÔî™.åßkÜİní bà×ñ…bÔÛaÒìÓìÛabàöa…kãbuμaäÛaòi‰bbÒaŠ−üaŠçbÄßLëæbã⁄aÖìÔyÚbènãa

ò÷bäpb‰bà½aë…bÐÛaëLôŠþaë†î×dnÛbiæbÏÒìÓëkÈ’Ûaμgkãbuñ…bÔÛaîáÇ†òèuì½aòİ’ãþaÛ†îvnòíúŠÛaêˆç.

61

× òîàänÛa õb×Š‘ í òÔrÛa õbäi æapbîÈà¦bpbàÄä½aë òîäè½aëLpb×Š’ÛaÉàna pbàÄäßëïã†½aæìØíò‰b¾ Þý åßòîÏbÐ’ÛaòÛõb½aëÉîº ¿

áèmýßbÈß. a‡gëÕîÔ¤bã…‰còîÏbÐ’Ûa†Üj×åàšãæcbäîÜÇ pbßìÜÈàÜÛŠ§aÕÏ†nÛaåØànísîyL

μaÞì•ìÛaåßpbû½aëbäÛapbßìÜÈ½aÛaòßbÈÛabèãìubn°ñŠ‘bjßN JאאאאW

òîäìÛapbßìØ§aåßlìÜİßòšçbäÛapbÈàna¿‰a†½aëÉànaëpbû½aëë òîz–Ûa òí‰bvnÛaë òîäí†Ûapbû½aëÉànapbàÄäßïã†½a‰aŠ•⁄a´ßdmóÜÇ

ñ…bîÓñ‰…bÓaˆçëLïÌjäíïãbÐnÛaòİÜóÜÇcåßæìØíæaòçaŒäÜÛ. æìØmbç†äÇêˆçpbû½aóÜÇ ñ‰…bÓy†’bäÛabèi âbîÔÛa lìÜİ½a òíìàänÛa pbèuìnÛa áÇ†Û

ÏìmæbàšÛåßþaïãbã⁄aÉîàvÜÛ.ñ…bîÔÛaêˆçæcïÌjäíæìØmïÐØíb¶ò÷íŠuð†znÛa òèuaì½áubäÛaÕîÈm õbİclbØm‰aåÇ Lñ½aåØÛëòÈ™aìnßïÐØí b¶

æìØnÛpbubînyüòjîvnßkÈ’Ûa. änÜÛ|îz–Ûa‰b½aæaòîà°ánbäîÜÇÉ™ëþaæbãkbä½a¿kbä½aæbØ½a

æb½ÛaõbšÇd×õa‰‹ìÛaëñbšÔÛaëë´îßìàÈÛa´ÐÃì½a. bäîÜÇëÞìÔãæaÝØ’iïÇbºüÜÛñ…bÔtìÜmå¾ïÐîÃìÛaáèÜv.

62

אאאא

אKאאאאKאאאאאאאא

KאKKKKKKKKKKKKKK،אאאאא

א؛אאא،א،،אאאא،אאKא

א אא

Jאאא

îÛòïuìÛìäØnÛaâ†ÔnÛaæcÙ‘îÝjÔnßÝØ’bèäßëbÈÛa¿õaìLÖaŠÈÛaòíìî§aò†äaëcŠmìîjàØÛañŒèucëcpüb–müaëåßbçËáÄäÛaîÛŁaNòaˆç¿

oÓìÛa ÚŠznÛa bäîÜÇëpbîuìÛìäØnÛa êˆç ÑîîØmë jnÛ òÇŠi ŒíŒÈnÛbã…ìuëïÇbànuüaë ïãbãüaNð…b–nÓüaë bà×æc ïÌjäíãë ÝÇbÐnãåÇ bäãau åß áÜÈn

Þb‰gÕíŠpbrÈjÛaμgòîÓaŠÈÛaæa†ÜjÛaLòß†Ôn½a½òÏŠÈpa‰b½aoz¬ÛabèîÏÞë†ÛaêˆçÑÜ‚nÛaòÜyŠß‹ëb£¿òîbîÓ…†¶N

bäîÜÇjãæcòÔqlbj’ÛaïÛìnÛ½ak•bäëpbîÛëû½aáç†íëŒmÞýåßipa‰bè½bòÜ–Ûapa‡ëá˜ŠÐÛaòybmgò‰bà½áèjçaìßáèma‰bèßë.

Jאאאא óÔjíïÇbànuüa†ÔÈÛa½aÝrà‰ìn†ÛbiòÇìà©ë´ãaìÔÛaÕîqaì½aëÛaŠaÁiïbþa

Ûa †ÇaìÔÜÛm ŠÐpbjuaìÛaòîbþa¤ë L…†Ê‹ìmë ÖìÔ§aÉÏbäßæëbÈnÛaòîbîÛaòîÇbànuüaëòí…b–nÓüaëïçëLòÔÏaì¶oîÄyÛa†ÇaìÔÛaaëkÈ’ÛaÊbº.

63

ïÛbnÛbiëbß†äÇÝîØ’mánímëpbßìØ§aå´ãaìÔÛaïmdíïÇbànuüa†ÔÈÛaŒîyμg…ìuìÛa.ÉànaoÓìÛa¿éÐãéí†Ûaj×bßbànçaæbàšÛòíb»ëŒíŒÈmbíbšÓÖìÔyæbã⁄aÛŠ‘bj½a bçqdnóÜÇïÇbànuüa ‰aŠÔnüa ð…b–nÓüaë LïbîÛaëïçë

pa‡paŠ‘ûßòvînäÛbij×Šqc¿òíŠ’jÛaòîàänÛa. É™ë òÛë†Ûa åßlìÜİ½aòíú‰ÕîÔznÛa åßþaü ìçë LïãbãâŒÜní bßïÛbnÛbi

paŠÌrÛa †í†¤Šþa ¿òîû½aë òîãìãbÔÛaëbèyý•aòíbà§ †ÔÈÛaNïÇbànuüaóÔjíbäçëÝËb’ÛaÝÌ’Ûaìçæbà™æcæìØmŠþaòîãìãbÔÛaòÛ…bÇˆÐämëòçaŒäi. Jאאאאא

üaÕîÔ¤kÜİníæìØmæaïãbãüaåßÉîº…ìèuÞbuŠÛaõbäÛaëpbû½aëóÜÇLõaì†yåßòu‰†iæaëæbànØÛaüæìØmßòäÜÈïrjÇÝØ’i.æck¯±Áİa†îu

ëipbjr†äÇˆîÐämÛawßaæbàšÛæcŠÐmÉîº¦a…ìèÕîÔznÛ ‰aŠànbiëwöbnäÛañìuŠ½aIiÐòîÛbÈñõbÐ×ëÝÓdiëòÐÜØmNH

lìÜİ½aóÜÇaìãìØíæaÉîà¦aåß…a†ÈnaòÏbäàÜÛëaˆçåßkÜİníÉîà¦aÕîÔ¤pa‹b¬gëÝšÏcidòÐÜ×ÝÓÞë†Ûbiòã‰bÔßNñ‰ëba bäÛa¿ÓaìßÉòİÜÛaLbàîü

âbÈÛaÊbİÔÛa¿k¯æccìjnípbãbØßpa‹b¬aÕîÔ¤åßáèäØ·ñ†ÇbÓóÜÇŒØmŠmåßôúŠÛaÒa†çüaëòäî•ŠÛanÛapa‡qdNòîÛbÈÐÛaë

åß †iüæìØí æaÉ™ëëÐämîˆÉí‰b’½a OwßaÛaòÓ†iÉß‰bjnÇüa ŠÄäi ˆüaoÓìÛaë òÐÜØÛaÕÏëíbÈßñ†ànÈßÉîà¦Lòİ’ãþa¿ÙÛ‡æb× õaìÞb©Šíìİm

òînznÛa òîäjÛaëaÛa ëc òãbî–pbß†ä áí†ÔmòßbÈÛaaˆçë LåßkÜİní Éîà¦aÉ™ëwßaŠiòîÇìãëñŒî¾LÉßpbîÛeÛÕîÓ†nÜN´Ü‘bÐÛaòjbªë´zubäÛaò÷ÏbØ½pbîÛaë

Jאאאאאאאא N‰aŠÔÛaÉä•pbîÜàÇ¿òîbüaŒöb×ŠÛaáçcpaäÞ…bjmëpa‰b’nüaÝØ’m

ïÌjäí bäçëæc âìÔí¿´ÐÃì½aaŠÔÛa Éä•ÉÓaìß‰iÉîv’nëÝîèmÉîº ò×‰b’ß´äaì½apbbîÛaòËbî•¿òßbÈÛaëòîàänÛawßaŠi.½aôŠ£æaïÌjäíbà×pa‰ëb’

64

òýiëÞýåßòÓ…òîÜîrànÛapbû½aåßòîÛbÇòu‰†iÉnànmÛaLòçaŒäÛaæaëání‰bînaaÛpbbîòzîz–ÛaëcÛal‰b£¿bväioîÄyòÔibNëïÌjäíæc

æìØíñ…bÓòîÜàÈÛa´îÈÓaë´ÜjÔnß†ÔäÜÛëòzî–äÛabä÷nüaëNñ‰ì’½biÙÛ‡ÉßëLñ…bÔÛaóÜÇk¯‹b¬aä½apbjuaìÛabòáèi†îuÝØ’iæbàšÛ‰aŠànaÕöbÔ§aŠÏìmÛapbßìÜÈ½aë‰máèma‰aŠÓN

Jאאאא pbß‹üap…cbßëlëŠ§aëbèjyb•ta†yaμaÖaŠÈÛabç†è‘òîÈàn©püì¤åß

õbäjÛapbßìÄäß¿òÐîäÇpaŒçLïàîÔÛap…a‹ëÉànaõbäi¿ bÇ†–moq†ya bà×ñcŠàÜÛë lbj’ÜÛ è½a …a†Çüa ÉuaŠmë Lòäaì½a ŠÇb’ß ïã†më òîÏŠÈ½a paìvÐÛa

NòÛbİjÛaáÓbÐmë ÜÈ½a ñ‰ìqkji bèm†yp…a‹pbí†znÛaÙÜmõbànãüaŠÇb’ßâ†çåÇýšÏpbßì

Ûë†Ûa óÜÇ bßaŒÛ pbië Llbj’ÜÛòlbj’Ûbi âbànçüa ì− ñ…bu paìİ ˆ‚nm æaÙÜm òèuaìßóÜÇ áèm†ÇbßëìÛa§a òîàämë LòîÏŠÈ½a áîÔÛa òßìÄäß ŒíŒÈmë

ZÞýåßpbí†znÛa ×‰b’ßåß †¤ë ñcŠ½aëlbj’Ûa éuaìmÛapýØ’½aÝîÜ¤ë—î‚’máèn

NáènîÜÇbÏë lbj’Ûa õa‹c bèmbjuaìi bèmbûß òÏbØi òÛë†ÛapbßaŒnÛa óÜÇ õìšÛa õbÔÛa

NpbèuìnÛaëpa‰b½a|îz–mëÝàÈÛaÖìÛáèÜîçdmëñcŠ½aë NòÛbİjÛapýØ’ßÝyëpa‰bè½aòîàäm¿˜bäÊbİÔÛaòîàçcóÜÇ†î×dnÛa äiòîÈàn©òÏbÔqõbäi¿âýÇüa‰ë…óÜÇŒî×ÛaNxbnãüaëÝàÈÛa†Ômñõb ñcŠ½aë lbj’Ûa pa‰†Ó òîàänÛ óÈí Š•bÈß ïaŠÔ¹… ŠØÏ áí†ÔnÛ ïÈÛa

bîÏŠÈßáèäîØ·ëbí…b–nÓaëbîz•ëN Jאאאא pŠèÃcpaŠ‘ûßÉÓaë¿òîãbØ½aòîàänÛa‰aŠànaÖaŠÈÛaæaëïãbØ½apëbÐnÛa…ìuë

Úbäçnß¿|™aë Œ×Šm ‰ìİnÛapbíìð…b–nÓüaåß …ë†ª …†Ç¿ïÇbànuüaë

65

pbÄÏbaôŠyþbiëLæ†½a†Óë NŒ×aŠ½aì−ñjØÛa ñŠvaò×Šy¿ïßbäm†Ûë b¾pbÄÏbªíæbßŠ§akã¿bmëbÐmÚbäçæaòîàänÛapaŠ‘ûßpŠèÃcŠßüaÖaŠÈÛa

Ò†èn½a μapaŠ‘û½a êˆç ÉÏ‰ μa ïÈÛakuìíðˆÛaÒb–ãüa ÕîÔznÛ bîäëòÛa†ÈÛaëpbÄÏbaíìÛaôìn½aóÜÇïÛbnÛbië43N æìîÓaŠÈÛaëáèäßñ…bÔÛaL˜ì–äéuëóÜÇæaïÌjäíaëŒ×ŠíóÜÇŠíìİmpbbîÛa

Ûa…‰aì½a ŠÏìmpa‰†ÔÛaë íkãaì¦a êˆçÒýna ‰bjnÇüa ŠÄäiåíêÕbä½aòîÏaŠÌ¦aëpbÇbİÔÛaëbû½ap…aŠÏþaë.ïÛbnÛbiëÚbäçæìØîpëbÐmïàny¿

Ý†ÛapbíìnßëâbÈÛaêbÏŠÛa´äaìàÜÛ.ÒëŠÄÛaêˆçÝrß¿æa†ÜjÛaéuaìmbßìàÇ´baåí‰bî†îÛìmbàçñëŠrÛaëbèÈí‹ìm. æa‡gÉí‹ìmÝ†ÛaåßÝÜÔípýØ’ß

ñaëb½aâ†ÇòèuåßëôŠcð…ûí†îÛìmñëŠrÛaμaÝîÜÔmòîÛbØmüa.çëkÜİníaˆ åßpbßìØ§apbbî Êbjmañ…bÇgÉí‹ìm Þì†ÜÛåàšmÜÛÉîàv§aóÜÇ Þì–

ò¹Š×ñbîy. ÙÛ‡ÉßëL…ìè¦aæbÏæc†iüŠÏbÄnmæbàšÛi†î×dnÛa…ìèuædñ…bÇgÉí‹ìnÛaÝr· ü paìİ⁄ÂbjyìàäÛa ˜ŠÏI ˜ŠÏ ÕÜñëŠrÛaóÜÇ ñŠç…Œ½a H †îÈ•bÇbİÔÛaë Õbä½apë …aŠÏþaëpbû½a. óÜÇ bîdmëâ†Ôm bß†iü

òßìØzÜÛÊbİn½a‰†ÓpbbîÊbjmaòÛ…bÇåØ·LpbÇbİÔÛa…ýjÛa¿òÐÜn‚½aåßáÇ…Šr×üapb÷ÐÛaò‘b’èÜÛò™ŠÇæë…Ššíæañ‰ëŠšÛbipb÷ÐÛbiÝšÏüaôŠüa

Nüby †ÜjÛa¿ òßbÈÛa òbîÛapbíìÛëcåßæaïšnÔmÝîÜÔmpbÄÏbaíïãbØ½aåíbjnÛa

ò×‰b’½aŒíŒÈmëòîÐíŠÛaëòíŠš§aÕbä½aíð‰bš§apëbÐnÛaÝîÜÔmåÇýšÏNpbîöaì’ÈÛaòÜØ’ßò¦bÈßkãbuμaNòîàänÛañ‰a…a¿òíŒ×ŠßýÛaë

. 2017-2013وزارة التخطيط، خطة التنمية الوطنية - 43

66

Jאאאאא aæaÝßbÈnÛßÞbÈÏÝØ’iÉñ…†ÈnßñŠçbÃéuëþaÞb©¿ïãbã⁄aåßþakÜİníõbäi

×aŠ‘pbñ†í†upbjîmŠmëòîØîßbäí…. êˆçëpb×aŠ’ÛaæìØmæaïÌjäíòÛbÈÏëòÔäßë òí‰ëŠ™½ò¦bÈ püýnaïãbã⁄a åßþaë püb© ŒíŒÈm ÖìÔybà× Læbã⁄a

ïÌjäíóÜÇõb×Š’ÛaóÜÇ †î×dnÛaòîàça ÕàÇòÓýÈÛaßíåßüapbãìØãbã⁄aïëbèİiaŠmÝîènÛpbîvîmaaòËbî•pa‡òîÓa†–ßμakãbubîÛaòyÔ½apb.

ò–ybÏñŠÄãÞýåßë‹ŠiþÛabíbšÔÛaíåßüabèîÜÇŒØmŠbã†uìÛïãbãüabèãa pa‡ ¿ k–mïçë òíbÌÛaÒ†a¿ Ýràn½a xë…Œ½aåß ‰ŠznÛa ŠÔÐÛaòub§aë

‰ŠznÛaëåßÒìäåÇýšÏæað†–nÛaüåßüapüýnãbã⁄ïkÜİníbvèãa‡´Ô‘ÞëüaLâŒÜníLòíbà§aÝà’mÛaòîãìãbÔÛaŠþaòîû½aëL´ØànÛaZïãbrÛaë

|îníðˆÛaòÛbÈÐÛaò×‰b’½a¿μgòîßaŠÛa…ìè¦aòîäßþaÝËaì’ÜÛð†–nÛaÛæbãfi. üaåßþaóÜvníëãbãßò¼¿ïåØ¹pbíìnZbç†í†¤òîäìÛaëòîÈànaëòí…ŠÐÛa

òîàîÜÓ⁄aëòîÛë†Ûaë. bà×óÜvníåßcýÛað…b–nÓüaòub§aáÓbÐni[ŠÔÐÛaë¿ŒvÈÛapbß†äÏìmàîÜÈnÛaòî òíbÇŠÛaëòíbÇŠÛaë òîz–Ûa[òîbîÛapbíŠ§aë òîÇbànuüa

Ý×bîa ¿ îÌmëòîÇbànuüa. Õbäß œÈi ¿ŠÈÛaÑäÈÛa pbíìnß ÉÐmŠm Öalbç‰üaëëÊbÐm‰añ†ybÇaŠ–Ûap.

æc Ý× ñ†yaëpbíìn½a êˆçåßmpý†mkÜİnÑÜn«åß òÜÇbÐÛapbè¦aÉßŒíŒÈmæìØnÛñ†í†¦aò×aŠ’Ûax‡ì¸pb¦bÈ½aŠr×cÛbÈÏîò.åß†iübäçë…‰aì½aò÷îèm

òîbþapa‰†ÔÛa õbäiëîäßþaÒëb‚½a Éß ÝßbÈnÜÛ ò åßüa Þb©¿ãbã⁄aï¿ëpbíìn½aòÏb×. μg òÏb™⁄bi†iü LÙÛ‡ åß åßþa âa†Èãa ò¦bÈßò×‰b’ß xa‰…hi

òÜÇbÐÛapbè¦aÉîº´Ø·ëòîäÈ½a. ¿ LÉÓaìÛaÒ†èíμg ò×aŠ’ÛapbjîmŠm áîà–mpüýnaò¦bÈßLïãbã⁄aåßþaæbÏbäçëŠçbÄßþaâa†Èãaåß†iüæìØmæcñ…†ª

μa ì™ìi†í†¤kãbu‰aë…cÈ½a pbè¦aÑÜn«îä bÔÏë òòîjäÛa bíaŒàÜÛò•bäë½ab–½aòäíbjnN

67

òîÜapbÈànaë…aŠÏþaÙÛ‡¿ b¶òÜÇbÐÛapbè¦aåßòÇìà©ÚbäçëëpbÈànaLòîã†½aÝöbëëLâýÇ⁄aapbßìØ§aëòîÜÛaÉànaëòîàîÜÓ⁄apb÷îaëïÛë††ÓëN

óÜÇ´jm´äÛa Šßæa ò¦bÈßμgÒ†èm òàà–½apbîvîmaüapüýnaåßþa ïãbã⁄a †í†jnÛ †n· ÛaÒëb‚½apbîÛbØ‘üa μgLòí…b–nÓüaLòz–Ûaë LõaˆÌÛaë

ò÷îjÛaëLëòî–‚’ÛapübaòîbîÛaëòîÈànaëN Ýr· ÕöbÔ§a êˆç æaÏaÇabßþa æc òÔîÔ¡üa åïãbã òîÛëûß ìç¦aÉîà L†Óë

oÜvòîöbärnaa…ìèuòÜíìpaìäÇÞbaaˆç¿òÈubãæaËL…ìè¦aÙÜmñŠrÈjßoÜÃxbn¤Û†íŒàÜÕîänÛaåßåßñ†àn½akbØ½aŒíŒÈmì−òèuìßæìØnÛ

ò×aŠ’ÛapbjîmŠmNbènîÛbÈÏë bß õì™¿ë†jí Lâ†ÔmæapbjîmŠmÛa ò×aŠ’½aïãbã⁄aåßþað†¤ òèuaì½ ñ…†vn

pa‡ëòÜßb‘ò×‰b’ßkÜİníòî×‰b’m´ßbšß¿òÜÇbÐÛapbè¦aÉîºÝjÓåß‰bg ÕîänÛa åßÝßbØn½aë ïÛbÈÛaa ÙÛ‡ L ñ†í†¦a ò×aŠ’Ûa pbjîmŠm æ μa ð…ûm´¤

N´jÇýÛaÑÜn‚½òîÇbà¦a…ìè¦a

68

W Ù‘üåßüaæa†ÔÏæaòíŠ’jÛaòîàänÛapbí†¤×cïçlbç‰üaë…bÐÛaëÑäÈÛaë

ïãbãüaåßüaÏìmæë†ÈíÖaŠÈÛaÕbäßÉîº¿´äaì½aæaë NâìîÛaÖaŠÈÛa¿pbí†znÛa bÈm wßaŠië pbbî Õîjİm μa òßìØ§a ´Ça… LòíìÛëc pa‡ òîšÓ

Éîº¿ŠqûmombiÛañİäpa‰bßÏÕîÈmëñbî§aNáènîàäm˜Š pbîİÈ½a¿ñ…‰aìÛaòÓ‰ìÛaêˆç´jm|™aëÝØ’iåßüaÕîÔ¤æckÜİníïãbãüa

ïš½abß†Ó¿ÕîÔ¤Òb–ã⁄a òßa†nüaëòÜßb’ÛaòíŠ’jÛa òîàänÜÛæg NÙÛîâbîÔÛa°μgxbnõbäi…ìÔÇòîÇbànuañ†í†uóÜÇôìnßÉànaïÜaìÛaëïàîÜÓ⁄aë

ï½bÈÛaëL†Çbíb¾ŒíŒÈm¿b–½aì−åßbšnÛaLëíòÛa†ÈÛaÞbîuþa. æaòÏbÔqòî÷îjÛaÖìÔ§aòÏbÔrÛbiòÜràn½aÛaòîz–áîÜÈmëLÞì–§aáèäØ¹åíˆÛaæbØÛa

òîbþapbß†äóÜÇ†yóã…cμgÝîÜÔnÛaëLÑÈšÛaÂbÔãåßa¿òî÷îjÛapbí†znÛòî÷îjÛa …‰aì½aë[ñ‰ìç†n½a†îÛìmÝàÈÛa ˜ŠÏ ŒíŒÈmë LïÇbànuüa ÙbànÛaïçòîö‰ püb©ŠÄäÜÛáîà–m ¿ pbbî wßaŠiëòîàänÛa ŒíŒÈnÛòßa†n½a òíŠ’jÛa

åß õŒv×†í†u ïÇbànua †ÔÇ. ¿ |™ìß ìç bà×òîàänÛa ŠíŠÔmâbÈÛ òíŠ’jÛa2011 LìÛa ôìn½a óÜÇÈí aˆçë" Ûa pbbîÛaí Éà£ÝËaì’ÛanuüaòîÇbàòî÷îjÛaë òí…b–nÓüaëLÕîänÛapbîÛeŠcëòÜÇbÏ‹b¬fiÛLòÏbÔq‰bØniüaL

ëLòíìÔÛapbû½akãbuμgæbàšÛpbîÛeòÛõbß apbßìØ§åßLÝjÓaˆçëríÞìypüúbmáîà–mòîÐî×pbbîëòîÈÓaëòìàÜßò¦bÈ½bíbšÔÛaåßòÇìà©.

אאאאאאאW Wאאאאא،אא،אאא

: • ÝÐëâcæb™ŠÈníüaëÑäÈÜÛñbÏìÛ • ‰b’nãýÛòÜibÓËòîÛbÔnãaaŠßc

69

• Éàn©†è’íüÛapaŠmìnÛa¿a†îÈ–mòîÐöbİÛaëaòîÓŠÈ • æìØíaìšÇÉàn©¿ŠÈníüÊìvÜÛ • æìØíaìšÇÉàn©¿åßeåØéÛŠÏìí • ÝÐâŠ°üåßÏ¿áîÜÈnÛaò•Šò‰†½a

אא،אאאא،،אאאZ

• òîÐîÃëàöa…òüòÔöÜibÓËòæa†ÔÐÜÛ • Ý…ŠÔnßŠÈníüÜÛpbjÜÔn • ß†òîn¤óäipb‰aŠànbiÝ–mIÝrßòÓbİÛaëcêbî½apa…a†ßgHN

70

71

الثاني الفصل

اهلشاشة ومشكالت االنساني االمن املخاطر ودرء الصدمات ختفيف

72

73

א

'Ýi L‹ìÈÛa üë—ÔäÛa ïäÈí üë LŠÔÐÛa ïäÈí ü Šb‚àÜÛŠÈnÛa‰ìÈ’ÛaëLpbß†–ÛaëŠb‚½aâbßcŒvÈÛbi‰ìÈ’ÛaïäÈíâ†Èiæbßþa

N…bèu⁄aë

‹ßb’mpŠië‰

‘üÙa Š’jÛaŠÈm æŠb‚àÜÛÈí a‰ìç†mòíŠ’jÛa òîàänÛapa‹b¬g ¿ ýànª

üúbšmë Nbènßa†na òîãbØßg¿ bß bjÛbË ‡gò™ŠÇ H†ÜjÛa ëcÉànaëcI …ŠÐÛaæìØíc¿‰ìç†mtë†yÞbànyaéuaìíbß†äÇŠb‚àÜÛcëcïãbã⁄aéäßéÇb™ëòîß†äëc

ÜjÔn½aéma‹b¬gòîN ªò÷îi¿“îÈíÉîà¦apbiâìîÛaÖaŠÇ¿ëáèäßrØÛaë LŠb‚½bi òÏìÐí¿“îÈ

LŠÔnßËbÇóÜÇñ‰…bÓËòîû½aËëòîû½a…ìè¦aæìØmb¶‰ëmæc—ÜÔŠb‚½aávyåßëaNbèîÜÇõbšÔÛaÏŠŁëcÊìäÛLaÔÏëcæb×bîäËLŠÈßÉîà¦b

åßÙÜmNŠb‚½a Ûa pbí†znÛa æa μa ñ‰b‘⁄a kbä½a åß ÝÈÛëÌnm ïÇbànuüa åßüa éuaìm

Šb‚½a åß òÐÜn« übØ‘c æìèuaìí ´ÓbÈ½aë ´ä½aë ÞbÐþa æa ‡g L‰aŠànbiòí–ßñbî§aÝyaŠßæaÙÛ‡Nòèuìßpb¦bÈßkÜİnmàäpaìäÛb×åßμëþa

ñbîyëaLÝÐİÛaåßÞbÔnãüa†ÇbÔnÛaμaÝàÈÛaåßëcLÝàÈÛaμaòa‰†ÛaŠÈnÛaëaõb–Ócë“îàèmpbîÜàÇμabç‹ëb£kÈ–íÝyaŠ½a êˆç¿pbbØnãüaë NbçËë

Úm†ÓëLbãbîyc†Óa‰bqeNñbî§aô†ßâë†m

74

Éä·üpbí†znÛaòèuaìß¿òîÛbÈÏpbbîÛaŠr×cæaÞìÔÛaòÌÛbj½albiåßîÛëaóäjÛaóÜÇ ñŠß†½a bç‰bqekävnmåÛë bãbîycpbß‹üatë†yμaòîû½aëòînznÛ

NÉànaë …ŠÐÛa óÜÇ bç‰bqe kãbuaˆç„bä½akÜİníòu‰… òîÛbÇ…a†Ènüa åßòºbäÛakÓaìÈÜÛð†–nÛa¿Éàna´Ø·Ýucåßpa‰†ÔÛaõbäiëpbß‹üaòèuaì½

Npbí†znÛaÙÜmåÇ ýÛŠÈßÉànaâa…bßŠİäåÇôdä¶æìØíåÛòîàänÛa¿â†ÔnÛaæa¿a…†©ÖüŒã

òîÜØîa ÝßaìÈÛa kji ŠÔÐÛa åqaŠi ¿ ÊìÓìÛa ïÛbnÛbië ÊaŠ–Ûaë ÑäÈÛa Šöaë…Èíüêõbäi˜ŠÏŒíŒÈmëïÇbànuüaåßüaÕîÔznÏNòàöa†ÛaŠb‚½aëxëŠä…Š©

æìØí åÛ òîàänÛa †îÈ• óÜÇ â†ÔnÛbÏ NéäÇ åßdß ¿ õbÔjÛaë Ýi ÊaŠ–Ûa òßaë… åßa†nßüëbÐ–äßÉ™ëëÉîàvÜÛ˜ŠÐÛaòybmgëòîÛbÈÐiŠb‚½aòèuaìß†äÇüg bß

N…ŠÏÝ×Þëbänß¿â†ÔnÛa‰b ‡gNòßë‹d½aæa†ÜjÛa¿òîàänÛaóÜÇòÜöbçÑîÛbØmŠÐmÑäÈÛaëlbç‰⁄aëlëŠ§aμaL‹b¬üaëñõbÐØÛaëõa…üaíbÈß…bànÇaâ†ÇëL“îàènÛaëõb–Óüapbbîð…ûm

½a ‰b−abÄ½a bÈm òîÈÓaë ÞìÜy …b¯g æë… LbäÛa åß òÜÓ ð†íc ¿ …‰aìbßìçëLïÇbànuüaÖbÔ’ÛaëïÄ’nÛaòÛbyáÓbÐmμað…ûmbèãhÏïÛbnÛbiëLòîÇbànuüa

ì°Þ´–znÛð‰ëŠšÛaïÇbànuüa âböìÛaëÙbànÛa åßóã…þa †§aÕîÔ¤æë…NòîàänÛawöbnã

kÜİnmòèuaì½aÝjÝ×æabènèuaì½Éànaõb×Š‘Ùb·μaìÇ†mëbîÇbºýàÇåÇòibu⁄aμaòa‰†ÛaóÈm…†–Ûaaˆç¿ëNbèîÏ†î‘ŠÛaáØ§a˜ŠÏ´¤μaë

ZòîmüaòîbþaòÜ÷þa _a‰ŠšmŠr×þapb÷ÐÛaïçåß _bènîÜØîèiëabènÈîjİiò’apb÷ÐÛaïçbßë bäiëŠb‚½aåß†§aåØ¹Ñî×_òÈä½aõ æbàšÛLâbÄäÛaëaòîÜØîa¿bèn¦bÈßåØ¹bíbšÓÚbäçÝçë

_bèäî–¤ëòîàänÛaòßa†na

75

J؟אאאא μabçËæë…òîÇbànuapb÷ÏŠÈmμað…ûmbßbjÛbËpa…a‰aíÊaŠ•lëŠ§a

½aáÓbÐnmpý§aåßr×¿ë Nõb–Óüaë“îàènÛa¿ òíìîäipüýnaÝÈÐi Šb‚pbßìÔßóÜÇÃbÐzÜÛâ‹ýÛaáÇ†Ûa˜ŠÏåßpb÷ÐÛaêˆçâŠ°b¾Lòîû½aÝ×bîaÛapb÷ÐÛa êˆçë NòÛë†Ûa ëa Éàna âa ñŠüaåßáÇ†Ûa aˆçæb× õaì L…ìà–Ûa

Nòa‰†ÛaêˆçâbànçakÜ•¿ïçbçËåßŠr×còí–ßpbí†¤éuaìm ŠÃoÜØ‘†ÔÛpbÇaŠ–ÛaëÑäÈÛaëòîibç‰⁄apbîÜàÈÛaåßbèÔÏa‰bßëpbß‹üaÒë

|vämÛapbÈàna¿bàîüLò‘b’èÜÛòîbc‰…b–ßòîÐbÈÛaëòîäí†ÛaëòîäqüaòÈaëïÇbànuaæbßcpbØj‘õbäi¿44N‰ìç†nÛakjiæbØÛañbãbÈßáÃbÈmæa‡g

ÔÏa‰ bßë …bÐÛaë òînznÛaóäjÛaëßþa‰bß¿ŠrÈmëlbç‰gëÑäÇ ŠçbÄßåß bèNbÓÝjÔnßâbßaòîÇbànuüaòyìÜÛaÉšíòîàänÛa

ëóÜÇÛaØÈåßÇaŠ–Ûapbòîu‰bäíáßüaëòîÛë†ÛapbÐÛbznÛabßbjÛbËÛaëLë åßbšnÛbi ‰ìÈ’Ûa ðìÔm †’¤Ûa ñ†yìÛaë òîäìm áq åß ‹ŒÈ ˜ŠÏÙbànÛa

LïÈàna ð…ûmÇaŠ–ÛapbäÈÛa Ýa… òÐî òÛë†ÛaÒbÈ™c μavîãbèïÇbànuüabÈÓaë ŠÐm pa‰bß bèãa Nêß†më æbØÛa áÔíi òÔrÛa œíìÔn…aŠÏüa í

pbÇbà¦aëæëbÈnÛa õa‰ë åàØmÛa áîÔÛaëíbÈ½a Šß†më LïÇbà¦a ÝàÈÛaëðˆÛaÛkyb–½a ‰ŠšÛa aˆç NâbÈÛab–Ûa â†±ÑîäÈÛa ÊaŠ–ÜÞbİí ðˆÛaac‰Þb½

ëïÇbànuüa…†èííbÈßÉànaLÖŒ¹ëpbÓýÈÛa‰ì¦aëòîÇbànuüaípbÇbà¦aIÉànaHïÜçüa òÛë†Ûaë-ëcpbÇbà¦aåßðc ñ‰†ÓÖìÈí…a…ü òÛë†Ûabç†Èi

ëcÑÓìmÞbàÇþaõbènãa Nòîöa†ÈÛaóny æaëÛpüëbªpŠèÃLÞb½ac‰†í†vn˜ŠÏ æbÏb–nÓüa òîàänÛa òîÇbànuüaë òí… bß ÖìÈníÞb½ac‰ æëŒ« …bÈnïÇbànuüa.

44 -Jordan Bill, A theory of Poverty and Social Exclusion, Cambridge university press, 1996, p.1.

76

òíŠ’jÛaòîàänÛa‰bß¿ñ†í†¦apaÌn½abènÜ»ÛakbØ½aœÈiåßáËŠÛaóÜÇëaŠàÇ Ž†ßc ñbîy ¿ ÞúbÐm åß énÜ» bßë LHáîÜÈnÛaë Þb–müa bîuìÛìäØmI ÖaŠÈÛa ¿

ý…Šr×cë òz•ÝšÏcë45êˆçæaËLŠİ¢a‰ìÈ‘bèÈßÝà¤òîib¯üañ‰ì–ÛaoàÓbÐm ‡g Nò÷îjÛa òßýëïÇbànuüaåßüaë“îÈÛaÝj¿Éàna ñšy …†èí

òîÓaŠÈÛapbÄÏbaåß…†ÈÛ“Ça…Þýnya†ÈiñjØÛapbí†znÛa2014bèÔÏa‰bßëaŠÏüa óÜÇ òàîu a‰bqe o×Šm LkÜÛaë kèäÛaë ÑäÈÛaë lbç‰üa ÞbàÇc åß…

åßáÓbÏ bà× NïÐãëð…bß ŠÔÏåßæìãbÈíáèäßrØÛaoÜÈu LòîÜapbÈànaëåÇýšÏLòÛë†Ûa¿òÛëû½apbû½aÑÈ™ë…bÐÛañŠçbÃï’ÐmñbãbÈ½aávyòßbÈÛa òz–Ûa ‰ìç†më òîÈànapaŠmìnÛaë LòßbÈÛapbbîÛa Éä• òßìÄäßÙØÐm

àènÛaë õb–Óüaë òàÄä½a ò¹Š¦aë…aŠÏüa œíŠÈm åß p…a‹ ÝßaìÇ bèÈîº L“îNŠİ‚ÜÛpbÈànaë

ïãbØÛa âŠa¿ òàèß òybßÝØ’mïçë a‰Ššmpb÷ÐÛa Šr×c ò’apb÷ÐÛa †ÈmëNüa†ÔÈÛaÞýbàîü†ÜjÛabŠÈmÛapaÌn½aëÊb™ëüakjiïÓaŠÈÛa

ÜÛbÐíŠÈmâ†Óõb–yfiÛðŒ×Š½a‹bè¦aæaÅyýíëÒ†èíLïì¤âìèÐßBbèãdiò‘b’èòèuaì½ ò™ŠÇ ñŠüa ëc Éàna éîÏ æìØíðˆÛa LxŠ§að†§a É™ìÛa áíìÔm μa

BòîÜjÔnßpbß†•46Šüaë…aŠÏÿÛïãbãüaåßüaæa†ÔÏ‰aŠànbiÈmò‘b’bÏNapbbîÜÛòîäìÛaòävÜÛaoß†ÓbàäîiNòßë‹dßëcñÌnßò÷îi¿pbÈànaëòîãbØÛ

âbníüa Záçë áèÏbä•c—‚’í Lò‘b’èÜÛîÛë ò’a æbØÛa pb÷ÐÛ Še bÐíŠÈmpýîÈ½a õbäÛaëpbÔÜİ½aë LÝßa‰üaëæìä½aëæìÓìÈ½aë LÞbÐüaåßæë…Š’½aë

áçËëaŠÓæëŠvè½aëåçŠþ47N

دوالر سنويا 7500الى حوالي 2002دوالر سنويا عام 700ارتفع متوسط دخل الفرد في العراق من حوالي - 45

. 2013سنة عام 69الى 2006سنة عام 58.2، آما ارتفعت الحياة المتوقعة من 2014عام التخطيط والتعاون اإلنمائي بالتعاون مع منظمة األغذية العالمية، التحليل الشامل لألمن الغذائي والفئات وزارة- 46

. 7، ص2008الهشة، ، بالتعاون مع صندوق األمم 2012اللجنة الوطنية للسياسات السكانية، تحليل الوضع السكاني في العراق - 47

. 172، ص2012المتحدة للسكان،

77

Wאאאאאא 1 J Wא

åØmñcŠ½aæaåßáËŠÛaóÜÇbjj òîÈànapbÓìÈ½aëÝ×b’½aåßr×¿L bèäØÛ ¿ æbîyc ñr× æìØm åß cìc pbíìnØ½a bèjÓaìÈi.‡gÝØ’í ÑäÈÛa áöbÔÛa óÜÇ ÊìäÛa

LïÇbànuüab¶ ¿ ÙÛ‡ Llb–nËüa byý bäî’ß åß òzÜc lŠ§a Ûa |j•c õìvÜÛa bèîÛg aŠßc ÛdßbÏì ñ‰ì–i ñ†íaŒnß.ìçë ý ‹ëbvní êŠqc ð‰ìÐÛa êbíbz™

LåíŠ‘bj½a sîy ð…ûí ñ‰ì–i ñİ μg ÕíŒ· Š•aëþa òíŠþa oînÐmë pbÈàna Þbîuþ òÜjÔß. †ÈmëpbÇaŒäÛa âìîÛa …Š©…ìäuíñŠibÇpb×bjn‘a ¿´ÏŠİÛaéuaìníÚ‰bÈß Éß

åß…ìäu kãb¦a ŠŁaåß …ë†§a aòîäìÛ ‰†Ôi bß ïçòîÈàn©lŠy48Ýr·ajÈm åÇpa…a‰aíÊaŠ• âa†‚na¿æìà•b‚n½abèîÏåäÐníÝöbëåßáèÈìibß

pbîÛaëübèîÏæë……íŠØÛñ…a‰g ´îã†½a åß õbã pbînÏëÞbÐcëÞbu‰ë ´äië åÇ ÕíŠ áçŒîvÈm bí…bß bîÐãë bí…b–nÓaë bîÇbànuaë.

oÐ’×†ÔÛ pbÇaŠ• âìîÛaLÖaŠÈÛa¿ aÚbäçæaýnibÛñìÔ õbäÛa åè™ŠÈm†ÈiýÛlb–nË ëc †í†ènÛa Låèib–nËbiòb‚äÛaÖì¿åèÈîiëaëμað…ûí†ÓŠßaìçaòib•⁄òß‹üa†ÈibßÂìÌ™pbiaŠİ™biPost-Traumatic Stress Disorder

òib•üaëa ëÐi —Ôã òÇbä½a òíŠ’jÛa ŠÈnÛaë Ûpbß†–Ü òîÐäÛa bßë kjní bèäÇ ar×åß ÞbØ‘c òÓbÇ⁄a N kÜnmë pbînÐÛa åß åèmìÓ bàäîy æŒvÈí åÇ

lbçˆÛa μg ‰a†½a o¤ qdmÒìä åß LÑäÈÛa ëc bàrîy ðŠ¯ åèÏbİna ëc ‰b£üa Låèi ëc bàäîy ÖŒànm åçŠc ëc ü æ†¯åèßbßc ýîj ôì ‰aŠÐÛa. ¿ë œÈi LpbÇaŠ–Ûa mkÜn bšíc ñìÓ ÞbuŠÛa åß Þý åè™ŠÈm ÑäÈÜÛïä¦a.

محمد حمزة، الحرب المجتمعية، سلسلة المائدة الحرة، بغداد: بيت الحكمة، د. آريم - 48

1999 .

78

bãbîycë ŠÈní æbînÐÛa bšíc ÞýÌnýÛ ëc æìàËŠí óÜÇ ÝàÈÛa Ýöb–ÐÛa ÉßòzÜ½a.

¿ åèÓìÔyÙènäm ‡g Lï–‚’Ûa bèäßc …†èm Šb‚½ æbØß Ý× ¿ ñcŠ½aŠÈnmëLæbßþaâ†ÇåßbÏŠÃå’ÈíëLðŠÔÛavènÛaëÑäÈÛapüby¿åèma‰†Óåß†¤

ÕÔ¤ ia†m ‡b¥akÜİní ïãbã⁄a åßüaë òíŠ§a ŒíŒÈm æg Nò•bäë òßbÈÛa ñbî§aåß†¤Lpbû½aôìnßóÜÇÙÛˆ×ñ†öbÛaòÏbÔrÛaë†îÛbÔnÛaôìnßóÜÇaîÌm

N…aŠÏüaíÑäÈÛaëŒîîànÛaë“îàènÛa ü ò’îÈ½aÒëŠÃ´¤æa bäçÒaÇüa åß †iüë¿ bç†yìÛ ïÐØmŠb« õ‰…

Šb‚àÜÛ ŠÈnÛbi åßŒ½a ‰ìÈ’ÛbÏ LñcŠàÜÛ ïãbã⁄a É™ìÜÛ “îàènÛaë †í†ènÛaôìnß óÜÇ ˆ‚nm paõaŠuhi ÙÛ‡ë Léäß —Ü‚nÜÛ ýíì bîÈàn© a†èu kÜİnm

paîÌmëòßbÈÛapbbîÛaòë‰†ßÕàÈmë|ßbnÛaòÏbÔqƒŠmáîÔÛapbßìÄäß¿bànuüaÙbànÛaNïÇ

¿ õbäÛa bènîz™ë L…bÈjnüaë “îàènÛa püby ¿ òàöa†Ûa Šb‚½a ‰ˆvnmë‰bØÏþa bèîÜÇ åàîèm òÏbÔq ÝÃ ¿ ŒîîànÛa pbà–i Ýà¤ Ûa Lòíìiüa pbÈànapb‰b¾ÝÃ¿ …bÈjnüaë ŒîîànÛa“îÈm bèÈîºë Nòí‰ì×ˆÛa ñìİÛapa‡ òíë†jÛa

äçëN‰ëˆ¦aòÔîàÇòîÏbÔqÒaŠÇcëòÛõbàÜÛòÈ™bäëòÛëû½apbûàÜÛæìØí bðìàänÛaŒvä½a…†èíðˆÛaÑÈšÛaëõb–ÓüaëÒbzuüa‰ìÈ‘‹ëb£¿ÝÇbÏ‰ë…

NÉàna¿õbînüaríëaˆÛæbÏñ‰ëŠšÛakÜİnmò÷jÈnÛaë´äaì½aò×‰b’ßÉîv’myëòÐîÈšÛaëò’apb÷ÐÛab–¶òÛë†ÛaÒaÇaæbàšÛòîÇbà¦aNbèÓìÔ

ÑäÈÛaåßÒì¨bÏN‰ì–nÛa¿âcÉÓaìÛa¿oãb×cõaìLÚìÜÛaóÜÇŠb‚½aŠqûmëbìàÜß ĆóäÈßòí†¦aòßýÛa|Üİ–ßïİÈíëNoãb× bàäíc ñcŠàÜÛÕÜÓ‰†–ßìçéÛo™ŠÈmðˆÛaÛaëlb–nËüa áöaŠuoãb×ë NŠİäÝßaìÇåßÝßbÈÛa aˆ

ÈÛaÞb¿pbí…Œíüa õbäÛaæaŠíŒy¿ÖaŠ2014pŒçëåíëbäÈÛap‰†–m†ÓýÏNbîßìíòîÓaŠÈÛañcŠ½aêb’¥b½òîÜÈÐÛañ‰ì–ÛaïçëLïÓýþaëïãbã⁄aàšÛa…†èmÛa Šb‚½aåßÊìäÛa aˆçïİ‚nÛïÐØíÉÐmŠ½a ŠuüaüëïàÜÈÛaÝî–znÛa

NbèÜjÔnßëòÜöbÈÛaòÈëòí†¦aòßýÛa

79

Ûa òÔîÔ§aëñÔÐÛa pbÈàna ¿ Š’näí bß bjÛbË éi †í†ènÛaë ÑäÈÛa æa bäç ònibrëòßë‹d½a½a æìØÜ¹ ü åíˆÛa kî–íë LbèmbíŠyë ñcŠ½a pa‰bî ¿ ŠqûîÏ Lì…‰a

ñŠöbuò‰b¾ìçÉÓaìÛa¿ÑäÈÛaëNëbÐnÛbipbÇaŒäÛaòíìnÛòîÏbØÛapbãbØß⁄aëèi òİÜÜÛ†pbíŠ§aëpa‰bîä†îîÔmÒòÜîëìçë L†í†ènÛaëð†¦aô‡þaÇ

òîÏbÔrÛaëòîÇbànuüaÒaŠÇþaŠÐÛ49N 2 J Wאא

b™ŠÈmŠr×cáçÞbÐþbÏLŠb‚àÜÛŠÈnÜÛòîbþaÝßaìÈÛaåßòÓbÇüaëŠàÈÛa‰bjØÛaåß Šr×cÞbÐþaŠÈnípbß‹üapbÓëc¿ë NôŠþa òíŠàÈÛapb÷ÐÛaåß

òib•⁄a Šb‚½†äÇ òÓbÇ⁄aðë‡ë åÛa ¿´ß†Ôn½a μa òjäÛbiÙÛˆ×ë Lpì½aëñ‰ëbä½aåßlbj’ÛaåØàníbßbjÛbË‡gNòäîÈßÕbä½ÑäÈÛaëlbç‰⁄apbuìßbînuaæìÈÔí†ÔÏLŠİäÚìÜÜÛò™ŠÇŠr×clbj’ÛaæaËL†í†ènÛa‰…b–ßåß—Ü‚nÛaë

ÜÛxëŠmÛaòíŠÌ½apbãýÇ⁄aòîz™ýrßbã…ýi¿ëNÞìzØÛaë´†nÛaëpa‰†‚àÂaŠ®üaŠb«ëcòÏŠİn½apbÇbà¦aåßÒa†ènüakjiò™ŠÇŠr×clbj’Ûapbi

NbèîÏ a‡gëæbÏ ‰bjnÇübi Š•bäÈÛa ÙÜm bäÈ™ë ÞbÐþa æìÜr¹ ïÛaìy58Êìà© åß E

æaðcLbjíŠÔmÖaŠÈÛa¿õaŠÔÐÛa1Ý×åß4I23by¿“îÈíÞbÐcHEòÛbßëcŠÔÏéÇìà©3.7òjãbÐ®biòíìàänÛapbèuìnÛaåßØÈÛaóÜÇëNÔÏÝÐæìîÜß

åßŠÔÐÛa23âbÇE2007ïÛaìyμa19âbÇE2012åßÞbÐþaòjãæaüg L åßp…a‹ õaŠÔÐÛa Êìà©54 μa E58E50ò÷ÐÜÛ õaŠÔÐÛa ÞbÐþa …†Ç …a…‹a †ÔÛ N

òíŠàÈÛa5M14òäåßI65200ÐHšäîÛÝàéÇìà©bßμaaì2ÔÏÝÐæìîÜß

49 -Boudet, A.M.M., P. Petesch, C. Turk, and A. Thumala. 2012. On Norms and Agency: Conversations about Gender Equality with Women and Men in 20 Countries. Washington, DC: World Bank.

د. مهدي محسن العالق، قياس فقر األطفال في العراق، بحث مقدم الى المؤتمر العلمي العاشر للدفاع عن حقوق - 50 . 22/11/2014األطفال، بغداد،

80

Še †îÈ•óÜÇ N‰ì×ˆÛaëtbãfiÛ Ýqbànß ÜÛa ŠÔÐÛa qdm æb×ë Lò÷ÐÛa êˆç åß´ÌÛbjÛaÞ†ÈßÑÈ™ïÛaìyÍÜjnÛÞbÐþaíÉÓ†½aŠÔÐÛapü†ÈßoÈÐm‰a51N

bßbjÛbËŠ’näm püby æbßŠ§a “îàènÛaë…bÈjnüaëbÄ½aë õbäqc ŒäÛapbÇaLwudnmë ÝÈÐi åß ŠrÈnÛaïöb¸⁄a ŠÔÐÛaë ÝÜäë ¿ æaŒîß LôìÔÛa â†Çë ñaëb½a í

LpbÇìàa bèÜ×ëwnäm õb–Óg …†Ènß éuëþa òÏbäßë óÜÇ …‰aì½a. ïãbÈí ‡g lbj’ÛaÖaŠÈÛa¿åßõb–Ó⁄a ¿ òqýq L…bÈic ¿bÔrÛa LïÇbànuüa Lð…b–nÓüaë

LïbîÛaë æìãbÈíë åßÕî™ ÐÛaNŠÔ áèÏ æìÔÛbÇ í ÊaŒäÛa LŠÔÐÛaë ü ÝàÇ á üë pì•. ¿ Éîº òîÓaŠÈÛa Õbä½aL †è’í lbj’Ûa bĆßb–Ï í ˜ŠÏ áîÜÈnÛa

˜ŠÏëLÝàÈÛa Þì° æë… áèäîØ· ¿ Éàna …b–nÓüaë. áçë ü æëŠí bĆ•ŠÏ òîÔîÔyò×‰b’àÜÛ ¿ Éàna ëc jÈnÛa åÇ áèmbuby áèmbÈÜİmë. yýíëÅ aˆç ‰ìÈ’ÛañìÔi ¿Õbä½aŠr×þaaŠqdmpbÇaŒäÛbiN

Llbj’Ûaë ‡gæë†¯ áèÐã ýi pì• üë ‰bî üë òíŠy L‰bîna æëŠİší ÂaŠ®ýÛ ¿ ÑäÈÛaLÊaŒäÛaë áèÈÏ†m ŒÏaìy òîÛbß Ëë LòîÛbß ‰ìÈ’Ûb× â†Èi Læbßþa ëc æa†ÔÏ Lòíìa ëc§aòub μg ÕîÔ¤ paˆÛa ¿ LÉàna ëc òjË‰ âbÔnãübi.

Éßë —ÔäÛa ¿ pa‰bèß ˜ŠÏëLÝàÈÛa â†Çë òîãbØßg õýÇg pì–Ûa —ÔäÛaë ¿ òİ’ãþaLòîèîÏÛa ïçë lbjcòîö‰ LÂbjyfiÛ åß |™aìÛa æc lbj’Ûa æëŠÈ’í Þbàç⁄bi õb–Ó⁄aë ¿ Éàna.

óÜÇë áËŠÛa åß pbí†znÛa Ûa méuaì Llbj’Ûa ü æìÛaŒíæìÈÜİní μg Ôn½aÝj LÝßdi åí†×ûß óÜÇ òîàçc áèöbİÇg bĆmì• ¿ Éàna aĆ‰ë…ë¿ õbäi âýÛa.

òàîu Šb‚½ ‰aŠànbi æì™ŠÈní ñÔÐÛaë òßë‹d½a æa†ÜjÛa ¿ bàîü ÞbÐþaëäÛa pbîÇa†nÛëÔlŠ’Ûa êbîß ëa LáîÜÈnÛa ëc òîz–Ûa òíbÇŠÛa óÜÇ Þì–§a ¿ —

ÌÛa ëc ïz–Ûa ÒŠ–Ûa pbß† ëa LòÐîÄäÛa Nõaˆwöbnã ŠèÄmë ì½apba‰†ÛaëoÛb bàÜ×ë NŠàn½a æbßŠ§aëpbß‹üaÁÌ™o¤ ò°Š’Ûa êˆç ÊìÓë ò–n‚½a˜ŠÏåßÝÜÔmïÛbnÛbiëkÓaìÈÛaÝà¤óÜÇá¦aòÓbÝÔmLæbßŠ§aëŠèÔÛaÒëŠÃ

المصدر السابق نفسه. - 51

81

òÈä½a õbäiòÏb× ñbî§a ïyaìã ¿ Êa†iüaë N ¿ éÜ–Ðã bß aˆçëåß â…bÔÛa Ý–ÐÛaNHòíìàänÛapbí†znÛaëòÛìÐİÛaÝ–ÏIlbnØÛa

3 J Wאאא b™ŠÈm Šr×þa pb÷ÐÛa åß áç òzÜ½a pbÇaŒäÛa ÝÈÐi aŠÓ æëŠvè½aë æìy‹bäÛaLŠb‚àÜÛ áè™ŠÈm Êb™ëc ¿ áèÐãc æë†¯ bß bjÛbË ‡g NpbjÔÈÛaë Šb‚àÜÛ

áçÌÛñŠÏì½aòí…bÈÛaòíbà§aåÇæë†Èjníñ…bÐnüaÝjμaæëŠÔnÐíëLbäÛaåßæì™ŠÈní†ÓëLÝàÈÛaÖìpbjÜÔm‰bqeáèäÇÑÐ¥òîÇbànuüaòíbà§awßaŠiåß

NïÇbànuüaõb–ÓüaëŒîîànÜÛ ta†yc†ÈiÖaŠÈÛa¿oÐ–ÇÛañþapbß‹üaÞýåí…Š’½a…†Ç…a…‹a†ÔÛ

æaŠíŒy2014åßéÌÜjí a†yâìîÛaÍÜjîÛ†í†èmμaæì™ŠÈní õüûçæg Nåí†ÔÇóäjÛa¿ bØØÐmvènÛaÒëŠÃkjmæaÝàn°‡g LïÇbànuüawîäÛa¹İpbîÜàÇ æìØm æa åØ¹ Lñbî§a ñ‰ë… ‰ìÄäß åàÏ NÞŒä½a ¿ òíŠüa pbÓýÈÛaëÜßbÈ½aõìÛáè™ŠÈmÞbànyaåß†íŒm‡gLòÛìÐİÛaóÜÇòÔÜÔß‰bqŁa‰†–ßvènÛaò

òa‰†Ûa¿Þbàç⁄aëÞìzØÛaëpa‰†‚½aïbÈn×òÇëŠ’ßËòİ’ãc¿âbzÓýÛëc‡g LòÜjÔn½a pbÈàna ¿ Šb‚àÜÛ æëŠvè½a ŠÈm åÇ ýšÏ Nbèäß lŠnÛaëpbäìnß¿æëëûíbßar×ëLÝàÈÛbiábàÛaâ†Ç¿òîÏb™gòiìÈ•æìèuaìí

ßìØ§apbû½a L‰a†½aI ònÓûßμa æëŠÔnÐísîy HaNNNñ‰ìvè½a å×bßþa LòîNòäßeËÒëŠÃ¿‰aŠànbiæì’îÈíëpbß†ä

ñ†í†uŠb‚½æbØÛaåßñj×…a†ÇcŠÈmμañjØÛaëŒäÛapübyojjm†ÔÛåßrØÛa‰†–ßòÈíŠÛaëñdubÐ½ata†yüaoãb×‡gNòÏìÛdßËòîÇbànuaÒëŠÃë

ûmÛaÝßaìÈÛaâa†ÈãaëLòîÜØîaŠb‚àÜÛëLñbî§añ‰ë…¿Šb‚àÜÛŠÈnÛaμað……bànÇa pbß†–Ûa Šİ òèuaì½ òÈä½a õbäi kÜİníë LïÈànaë ï–‚’Ûa åßüapbbîÛa ¿ ‰bØniüa óÜÇ bc Œî×Šm Éß LòÜÇbÏ òîöb¸g wßaŠië pbbî

NòîÇbànuüa

82

JW aáÓbÐmæaÛapbiìÈ–ÛaòybßÉìmõb–Óüaë…bÈjnüapbbîòvînãÊb™ëþ

LòÜíì ñ†½pŠàna bß a‡g õb–ÓüaÒëŠÃæaÙÛ‡ Npbß†–Ûa åß òíbÓìÛaÖìÈmpbiaŠİ™bi…†èmlbİÔnüaåßpübyμað…ûí†ÓæbãüaéÔîİíübßp‹ëb£ë

åßñj×|öaŠ‘…†èmŠb«ëLòîÇbànuapa‰bvÐãaëpbbîÛaêˆç…ìÔm‡gNæbØÛaÊìÓëkä£‰ˆÈní†yμaÊb™ëþaÝ–m bç†äÇLòîÇbànuüapaõbÐØÛa¿Ý×fmμa

ïÇbànuüaõbäjÛa¿ÖŒànÛaët‰aìØÛa52N 1 J אאא óÜÇïàîçbÐß‰bgÉ™ëòiìÈ•åßáËŠÛaÛÞb½ac‰ÝîÜ¤ëÑîä–nLïÇbànuüa

…ìuëkjií†Ç|Üİ–½aaˆpbÐíŠÈnÛaåß†åØÛëL’íbßìàÇÞb½ac‰âìèÐßïÇbànuüaμaÝrßLð…b–nÓüaëïÇbànuüaáîÄänÛaåÇávämëcð…ûmÛaòàÄãþa

Ûa ŠÄäÛa pbèuëòîÛë† Þ…bjnÛaë LÝr½bi òÜßbÈ½aë òÔrÛaëë ïßýÇüaLð…b–nÓüapbîÈà¦aëpbÇbà¦aëòîŠÛa NòîŠÛaËëëåßrØÛaÚbäçæcåßáËŠÛaóÜÇÜØ’m bß ÞìyÒýäéÛa ÊaìãcëpýÇbÐnÛaîÄänpbàÛ LïÇbànuüa Þb½acŠæbÏ

ÒýÚbäçÝîÜÓÞìyïÇbànuüaÞb½ac‰‰ë…ÛaÝîèm¿ÐìàäÛaëLïÈà¦aÝÈòîàänÛaëLð…b–nÓüaÞýåßÞbàØnaþaÞbØ‘ôŠþaÞb½ac‰åßN

…ìÔÈÛaÞý¿ïÇbànuüaÞb½acŠÛòí†îÜÔnÛa‰…b–½añ†’ioÜ×fmLñüaòqýrÛaïÇbànuüaÞb½ac‰ëòÏbÔrÛaíòÛ…bjn½apbÓýÈÛaÞbr½aÝîj¿NÖaŠÈÛaõb−cÉîºx‰bμa ëa Ýa…ëŒäÛa μabäÛa´íýß Šİ™aë LïÓaŠÈÛað†îÜÔnÛa Éàna¿

’nÛa òÛby oàÃbÈmë †ÜjÛalbç‰üaë lŠ§a òvînã òîßbÔãüa ë‰ o’Ðmë ïÄ‰b’nãaåßbèÔÏa‰bßëpavÐnÛaëþLÑíŠÛa¿ìçbà×æ†½a¿NÑäÈÜÛñ†í†ÇÞbØ‘

moÐÇbšäÛa ò×ŠyëŒð†îÜÔnÛa åßbšnÛa ‰ì• o–ÜÔmë Låß r× åØànm ë L

52 -Fitoussi, J.P., and K. Malik. 2013. “Choices, Capabilities and Sustainability.” Occasional Paper. United Nations Development Programme, Human Development Report Office, New York.

83

bèÇb™ëcõbÔiëòÔöüòî’îÈßpbíìnßóÜÇÃbÐ§aåßÝöaìÈÛaóÜÇòàîÜåßáËŠÛaNÊaŒäÛaÕbäßx‰bbç†uaìmå×bßcîÌm

†ÔÛÒëŠÃ o™ŠÏ Þýnyüa âbÇ †Èi2003Š–Ça†í†uaáÄä½a ÑäÈÛa åß òîäjÛa óÜÇ òîvèä½a pbàvaëÉànvàÜÛ òí†îÜÔnÛaòÏbÔrÛa †ÇaìÓ óÜÇë ïÓaŠÈÛa

LpbØj’ÛaëpbàÄä½aëñŠþaónyë. Û ñŠþaëÉàna…aŠÏcÉîv’mëvnÜáèšÈiåÇÎýi⁄aëœÈjÛaëÁiaë‰o™ìÓòÔrÛaμap…bÓÊb™ëcïçëáèäîiß†m

‰ëˆ¦aòÔîàÇ‰ëîÊ‰‹ëÑíŒ½aïÇbànuüaÚaŠ§aô…cŠe†îÈ•óÜÇNÒì‚ÜÛ Hòya‹üaóÜÇ áöbÔÛaIμaòybß Êbma LòîÔjİÛaÖ‰aìÐÛapüëbªåß áËŠÛa óÜÇ

´¤ ð…b–nÓüa É™ìÛaØj‘ ‰ìİmëïÇbànuüa æbßüa pb.ÒëŠÃ æa Ë¿ŠfiëaÝØ’ioàèaÑäÈÛaëlbç‰üaòîbîÛaëòîÇbànuüapbû½aß†m

òiŠvnÛaêˆç¿òí…b–nÓüaëL…‰aìßëòî–‚‘ëñ‰bšyëòîäiLÉànabèîÏŠÈmÛaâbm éj‘ ïûß ÝÜ‘ μaë ÒaŒänaμa òîÏŠÈ½aë òîàÜÈÛa †ÜjÛa paëpbÓbİÛ

Ném‰bšyëéqaÛáÄä½aÒa†ènüakãbu Wאאאאאאא

òíŠ’jÛaaë‰þa¿Šöbä õaìLòí…b½aòînznÛaòîäjÛaß†m¿˜bäëcâbÈÛaÊbİÔÛa pbß†äÊbİÓ¿jØÛaÊ†–nÛa aê†î•ŠÛáÄäßÒa†ènaê…a†nßaëïàîÔÛaêŠçìuëð‰bš§ï±‰bnÛa õa†ÈÛañ…bí‹ëÊaŠ–ÛaÒaŠcíòÛë†Ûaêb£òÔrÛaâ†Ç òÈaëpaîÌm¿paÌnÛaÙÛ‡¿b¶L…b–nÓüa¿òÛë†Ûaòbî

òîØÜ½aëòÛbİjÛaëòí…b–nÓüa ðŠÔÛavènÛaÛIæbØÜëŒäÛaëÚaŠ§añ…bí‹H bÏ|öaŠ’Û“îàènÛaëõb–ÓüaÉàna¿òÜÇ ¿|™aë‰ìç†mñŠþaÝrßòîÇbànuüapbû½aïÇbànuüaÁjšÛaë

84

åßþaÑÈ™ë‰bîèãaòİÜâbÄäÛaëæìãbÔÛa ÛapbiìÈ–NòîÐäÛapbß†–Ûaëòí…b½a Êb™ëaóÜÇòîÇbànuaëòîÐã‰bqeåßé×mbßëŒv§aëÞbÔnÇüapb‰b¾

NñŠüaë…ŠÐÛa ½apa‰†ÓëñõbÐ×ÑÈ™H´ÌÛbjÛaëta†yüaIòîyý•üapbû ð‰a…üaëïÛb½a…bÐÛa

אא،אאW òîÈànaôìÔÛaí‰aì§aë|ßbnÛa˜ŠÏŒíŒÈmÞýåßLòãëŠ½aòîÜa†Ûa

bäÜÛ|înmÛaa¿‰aŠànüayõbäiñ…bÇgëáÜÓdnÛáèmbîN ÝØ’iëÉîà¦aâaŒnÛaðìÓipaˆÛaóÜÇ…bànÇübN ðìÓ‰ë…HòîÏbÔrÛapbîÈuŠ½aIòí†îÜÔnÛaôìÔÜÛÝîØ’m¿òîäìÛaòíìaL

ñ…bÇ⁄òub§aëaêˆçNòíì òînznÛaòîäjÛañ…bÈnañ‰ëŠ™ÑäÈÛaëlbç‰üaÒëŠÃbèmŠß…Ûa æbiåÔînÛaåß†iüòßìØ§abÓËbç†yìÛóÜÇñ‰…lìÜİßìçbßÏìmL

NH˜bäÊbİÔÛaëïã†½aÉànaIòîàänÛaõb×Š’ÛòÜÇbÐÛaò×‰b’½aæë… ‰b−a òîÓaŠÈÛa òÛb§a |™ìmëaòÛë†Ûa pbãìØß í ÝßbØnÛa ˜ŠÐÛ Lkji

òÛë†ÜÛäÛaÖaüaëÖìÛaôìÓ bç‰bjnÇbiïã†½a Éànaëpaë…c ŒíŒÈmc‰ÇbànuüaÞb½aéØb·ëïyb¬ëpbí†znÛaòèuaìß¿é. åßáËŠÛaóÜÇëóäjÛaõbÔi

ôŠÇ‰aŠànaëòí†îÜÔnÛaëÝÇbÐnÛaÛaÙbànÉànvàÜÛòîqa†§apýîØ’nÛaíëbèäîiÞìzn½aLÞb½ac‰òibvnaæbÏïÇbànuüaò÷îİiÞaŒmbß¿ïçëL‰ìèÄÛaj×õŒu

èäßbÖìÛaôìÔÛòibvnaßïÛbnÛbiëN˜ŠÏÞaŒmb ÝßbØnÛaïÇbànuüaxbß†ãüaë bîÔÏcë bí…ìàÇÙbànßÉàn©ÝîØ’nÛm bí†¤ÝØ’ïÇbànuüaÖaŠÈÛaåßþbîÔîÔy

òí…b–nÓüaòîàänÛaëâa†n½aâýÛaÕíŠóÜÇ.|™aìÛaåßëæaòîÜjÔn½abÈ½aaˆÝà’m ÕíŠİÛa ŒíŒÈmòîàänÛa õb×Š‘ Éß ÝßbØnÛaë ÝÇbÐnÛanÏë L |òÈaë pbybß

85

‰aìzÜÛí†íaŒnß êb£bi â†ÔnÛaë Lïã†½aÉànaëòÛë†ÛaòîÈàna ò×‰b’àÜÛáØyëL LòîÜapbib‚nãüa Éîv’mëÒbÐ’Ûa æìãbÔÛaæìØnÛpa‰bßŠr×c òî×‰b’nÛa òîàänÛa

üìòßa†naë. 2 J אאWא ŠÄäíμaאאãbi ‰ë†iâbîÔÛaóÜÇïã†½aÉàna ñ‰†ÓÝr· bèðìàäm

éÐ•ìiÝÇbÏòîÛeÛÐäÛaåÇÊbÏ†ÜaëÏìmëLÝØ×ÉànÛòÜßb’Ûaòíbà§a˜b‚‘ÿ åíˆÛaæìubn° òíbà§a òíbÇŠÛa ëa bß†äÇ òîÇbànuüa…†èíÉànaiŠb‚½a êˆè

×LòÛbİjÛaë Lòîßþaë Lòîz–Ûapbß‹þbëóÜÇ Þì–§a â†ÇÏ˜ŠòÛŒÈÛaë LáîÜÈnÛamë NÊaŠ–Ûaë LòîÏaŠÌ¦aŠqdn êˆç òÈîjİi ñ‰†ÔÛa ÊìänÛa ¿bÔrÛaòîÇìãë Éàna Ýa…

Nïã†½aÉàna¿òÜÇbÐÛapbè¦a bßcאאLÝr·bèãhÏ…ìè¦a¿ïã†½aÉànaò×‰b’ßŒíŒÈm¿òÜ•aìn½a

Øß⁄a êˆç NòîàänÛaë ð…b–nÓüa ìàäÛapbãb¥ë ÊìänÛ bÔÏë ÑÜn pbãbØßapbè¦a LòÜÇbÐÛaÝßaìÈÛaëNòí‰bîÈ½apbjÔÈÛaë LòîÜaÝßaìÈÛbÏa òîÜi ‹ŒÈnmòÔrÛbæb¹üaë

kãbuμaÉànapa‰†ÔiÛa˜ŠÐ½a…bíLÝÔäÛaëLpüb–müaIòáîÜÈnÛaëòînznÛaòîäjÛaz–Ûaë LòîÏŠ–½a pbß†äëîHòaI ¿ŠÈ½a Þb½a c‰ëðë‡ åß ´Üçû½a ´ÐÃì½

ñ…†a pa‰bè½a bßc NH òí‰bîÈ½a pbjÔÈÛa Ýà’nÏ ÝßaìÈÛaÛa òÈîjİÛa pa‡ëc òîŠÛaLòîÇì™ì½aLòîãìãbÔëcLòîÏbÔrÛaëòîÇbànuüaëòîaŠÓëjÛaëòîàîÄänÛaÝßaìÈÛapa‡ÛaÉibİÛamëNïbîÒŠÈòîÇbànuüañ‰…bj½aabç‰bjnÇbiõaŠupa…†ªòîÇìãåßñÝjÓ

[ïã†½aÉànaëì−bèèuìmòîàänÛaaüL…†–Ûaaˆç¿Nòí…b–nÓæìØíLïã†½aÉànaLôŠc pbãbî× îÛëkyb•½aa ñ‰…bjü òîÇbànu×þa ëcê‰bß ¿ ŠÌ•üa

ðìàänÛaN ÝØ’mòîÇbànuüañ‰…bj½aëòîÇbànuüaòîÛëû½apbíìnß˜ŠÏ×cõbäiÛÞb½acŠànuüaïÇb. åØ¹ïã†½aÉàna‰ba¿ê‰aë…cáÃbÈnmæaÛaòîÇbànuüaòîÛëû½a

§aòÈîjİÛaëñ†’ÛbiæbîyüaŠr×c¿ánmbàöLòîbàîüÒëŠÃ¿pbß‹üaÛaëÑäÈ

86

NÙaóÜÇòÔrÛaÉ™ìmsîyLÊaŠ–Ûaõbäqa LÙÛ‡åßü†iÚýnßü×c˜ŠÏÚbäçÞb½ac‰ïÇbànuüabÓýÇpòØib’nßLòÈÜİnßμgëcòíìàämpbèuìmpa‡Lx‰bä

åßþaë âýÛa paÏ ¿ Þb§a ìç bà× LòîÇbànuüa ñ‰…bj½a ì− òèuìß. åíˆçåß´jãb¦aëÁiaÛaáîçbÐßåßrØÛaÝrßIïÇbànuüaÞb½ac‰£Þb½ac‰

Éß bèÜÇbÐm¿ÑÜn¥†ÓHïÇbànuüaÒëŠÃòîÇìãë LÊaŠ–Ûa‰ë…ëLïã†½aÉànaòÛë†ÛaNÖìÛaôìÓë ¿†×ûmL‰b½aaˆç‰bgòa‰†ÛaóÜÇê‰bjnÇbiïã†½aÉàna

ÝàØm ëc ýí†i æìØm †Ó Ûa ïÇbànuüa Þb½ac‰ åß ´Çìã åßk×Šß‰aë…aÑöbÃëëë LÖìÛaë òÛë†ÛaÛaåÇÑ’ØïÇbànuüaÙbànÛa òu‰…Mí ÉbÔnÛa

Ûaà× ÖìÛaë òÛë†ëc ð…ìàÇ ÚŠzïã†½a Éànaë ïÇbànuüa Þb½a c‰ Ái‰ïÔÏaÚŠzà×.

87

JWאאאא

…†èmbßbjÛbËpbß‹þapbÇbà¦aë…aŠÏþaòîÈànaaì†yóÜÇõ. †ÓbèãhÏLÙÛˆÛëåß†íŒmñ†ypbÇŒäÛaòîÐöbİÛaëaòîäqþa¿ØÐmÚìÜëbäÛa.‰aìËcÛë‰bqŁa

Çìà© ñŠİîóÜÇ òjm½aôŠc“îàèmë òîÇbànuapb åß †iüÝÈÐÛa …ë…‰ áèÏ“Óbäãå−ëLòîÜjÔn½aëòîÜÈÐÛapbß‹ÿÛòîÇbà¦añ‰b‘⁄aÉßòîÈànapbß‹þa‰bqe

μgòß‹üaZbàç´îÈÓaë´Ûbrß lbç‰⁄aëLòí…b–nÓüaN Ñ’Ømr×æaòßë‹d½aæa†ÜjÛal‰b£åß‰ìİmíòÓýÈÛaÊaŠ–Ûaëïã†½aÉàna

ßb· ûjänÜÛ ÝibÓ Ë ÑîäÈÛab53Ï NlŠ§bbß bjÛbË kjmpüb§a ¿ë LbÏbÈ™a Lñ†í†’ÛabšíìÔmÛ bàî ü Lïã†½a ÉànvàÜ|j–íë ÊaŠ–ÛaÒëŠÃ áÃbÈnm bß†äÇ

îöŠÛaÒ†aîÓóÜÇ õbÔjÛaÝucåßïÈÛaæbîyþaåßr×¿ ñbî§a †ô‰bjnnÏ L…ìè¦a†–Ó Ë åÇÛïÇbànuüa Þb½a c‰ œíìÔn- Ýßb’Ûalb§pbÇbà¦aòîÇŠÐÛaòÇìän½a. ’mbà×ëLÙÛ‡ÉßëÝ•aìm‰aŠànaLpba‰†Ûaåßr×pbb’ã

Lïã†½a Éànabç‰bç…‹a ëcíbà§aë òíbÇŠÛa Ïìm Þý åß LÞbnÔÛa ‰aŠàna Éßòë LòiŠİš½a Õbä½a ¿pbß†äÝznÛ ÝªpbÓýÈÛaîbþaò¿ë L½a ÕbäŠr×þa

òybßÕÜLbäßcaëüb–môìÓbèjÜİnmb½bÔÏëòÜÇbÏpÖìÛa. ÝÓc…aŠÏüaÝÈ£bßbjÛbËòîz–ÛaëòîàîÜÈnÛapbãbØßüaòí…ë†ªæaéîÏÙ‘üb¾ë

ànapbß‹üaqdmòèuaìßóÜÇñ‰†Ó‡gNéîÛaæìzàİíðˆÛaôìn½bi“îÈÛaëaòîÈb¾ Lòîöb–Óapb‰b¾ b¶‰ë òîÇbànua …ìîÔÛ ‰aŠànbibäÛa õüûçpa‰bî Éš¥æë… LòÔîšÛapa‰bîäë ñ…ë†apbãbØßüa òvînã bèÓìÈíë òíìàänÛa áèmaìİ …†°

½aaˆçægNpbîÛbØ‘aëpbí†¤åßéãìèuaìíb½ð†–nÛaóÜÇñ‰†ÔÛaáÓbÐníb¶‰†è’aŠß ¿yòÜÓ åÇ òºbã …ìîÔÛ pbãbØßüa Éš¥ †Ó ‡g Lñbî§a ñ‰ë… åß òäîÈß Ý

53- Nat J. Colleta and Michelle L. Cullen, Violence Conflict and the Transformation of Social Capital: Lesson from Cambodia, Rwanda, Guatemala, and Somalia. World Bank: Washington, 2000, p.64-67.

88

áÃbÈnnÏaŠ¦aÕàÈnmëñbãbÈ½aáÓbÐnmsîyLkbä½aoÓìÛa¿âbànçüaëL‰bàrnüapa‰†ÔÛa õbäi ¿ ‰bàrnüa—Ôã ð…ûí Þbr½a Ýîj óÜÈÏ Nbèm†y …a…Œmë bçŠb«

è½aòí…ë†ªë¿bàîüLpýØ’½a†ÔÈmëpbiìÈ–ÛaòybßÊbma¿òîÏŠÈ½apa‰báèÇìÓë b¶‰ë …ŠÐÛa òîubnãaôìnßóÜÇ bjÜØÈäí b¾lbj’Ûaë òÛìÐİÛa òÜyŠß

áèmbîyåßòÔyýÛaÝyaŠ½a¿ÞìzØÛaëapa‰†‚½aïbÈn×ÒaŠ−ýÛòíŠÏ54N 1 J Wאאא

oİjm‰aÇŒäÛa ñ…bí‹ Éß òí…b–nÓüa pbß‹þapbòîÓŠÈÛa¿ òîÐöbİÛaëåß r×pbÈàna55p…a‹ Þbr½a ÝîjóÜÈÏ Lbîãb½c¿j×ÝØ’ikãbuþa òîçaŠ× áöaŠuòîÓŠ’Ûaï™b½a æŠÔÛa åß pbîäîÈnÛa ÉÜİß ¿Ûì¤ bß†äÇåß …ýjÛa o…b–nÓüa

ÕibÛaï×a‘üaëïÛbcŠÛaμaojjm¶ìòîÇbà¦aòÛbİjÛaåßòu. LŠeÞbrà×ëô…c Lbîãb½c¿òî‘bÐÛa …ìÈ•†îÛbÔßóÜÇ´î×a‘üa´îäìÛa ñŠİîë òİÜÛaμa

òÛbİjÛapü†ÈßÊbÐm‰aëð…b–nÓüa‰aŠÔnüaâ†Ç. æaÙ‘åßîÛëÁÔÏ…†èmü†Óòí…b–nÓüapbß‹þaóÜÇñŠİîÛbipa†ÔnÈß

‰bØÏcëqdníåíˆÛabäÛaæëŠýÈÏiàÈÛaåÇ´ÜbÈÛaÝrßLòß‹þb†í†ènÛaæaÝiLÝ†ÓÞbİíbšícbäÛaíåíˆÛaæìÈÓìnæcÞbànyaaìzj–í¿ÝàÈÛaåÇ´ÜbÇ

ÝjÔn½a. LaˆØçëæbÏpbÇŒäÛaòîäqþaòîÐöbİÛaë†Ó†í†ènÛaåÇòºbäÛaîÛáÓbÐnmíÁÔÏíˆÛabäÛaíåØÛëýÈÏÝàÈÛaåÇ´ÜbÈÛaæì’±åóÜÇñŠİîÛaâ†Ç

òí…b–nÓüapbß‹þaÞýòÛbİjÛa. ¿â‹dnÛaëŠmìnÛaõaìucáÓbÐmæaë†jíŠe†îÈ•óÜÇòí…b–nÓüaëòîbîÛapüba

òîÇbànuüaë bèjyb–í bß bjÛbË ÉÓìm ñ…bíŒiİÜnÛa ÑÓaì½aòîòîçaŠ×ë LòíŠ–äÈÛaë

، 2014بناء المنعة لدرء المخاطر، األمم المتحدة، التقرير العالمي للتنمية البشرية، المضي في التقدم: - 54 . 53ص

55 -Doty, R.M., Peterson, B. E., &Winter, D. G. (1991). Threat and authoritarianism in the United States, 1978–1987. Journal of Personality and Social Psychology, 61, 629–640.

89

kãbuþa56NëëÝØ’iŠÐíÙÛ‡ÝÈÛ…ìÈ•|™cŠØjßoÓë¿ð‹bäÛalŒ§aåß¿åíŠ’ÈÛaæŠÔÛabîãb½cÖbİäÛaÉaëÝØ’ië…bæa†ÈiÒìäåßïÇbànua„bäß

l‰b£åßü†iLdîÛaëòÛbİjÛaòî–‚’Ûa.†ÔÈÛaÞýòîÓaŠÈÛaòiŠvnÛabäÛâ†Ômbà×òíŠ–äÇpbèuìm bèmbî ¿ Ýà¤ òÏŠİnßpa‰bîmëlaŒya …ìÈ–Û †çaì‘ üa

bëNòîÐö òÛbİjÛaæaÞìÔÛaòÌÛbj½albiåßîÛëïçòî–‚’Ûa†ycaáçckÓaìÈÛÛaòàîìÛa

a bèîÛa ð…ûm æa åØ¹òí…b–nÓüa pbß‹þL bßëpaqdm åß bèäÇ áväíòîÐãÜmLòî×ìÜëòîÇbànuaë½apbîßbäí…óÜÇbýÄiïÔNpbß‹üaõbäqcïÇbànuüa†è’

2 J Wאאא òîibç‰üapa†í†ènÛa òÓýÇ åÇ ñr× òÜrßc bäí†Û ŠÏìnm áÓbÐniòîÇbànuüapbß‹þa

pbÇŒäÛa†íaŒmëô†ÛòîÐöbİÛaëòîäqþaæbØÛaˆäàÏN ÊìÓëÞìÜícpbàvç2001pavÐnÛaåß†í†ÈÛaëåİä‘aëëÚ‰ìíìîã¿òîibç‰⁄aoÈÓëÝjÓåßÕyüoÓë¿

Éîº ¿ òîibç‰⁄a pbÇbà¦aõb−cïÛbië æ†äÛ L†í‰†ß LÞbr½a Ýîj óÜÇI bÈÛaëðbjßìßëbçËHNë†í†ènÛapaîibç‰⁄aâìîÛaÉ™ìmòpa†äuüaòß†Ôß¿òîbîÛa

rØÛpbÈàna åßNòîãbãüa LéÐã oÓìÛa ¿ëm æbÏaŒí pa‰ì–nÛa †òî–‚’Ûapa†í†ènÜÛîÇbà¦aóÜÇbýÄiïÔÜmòòîÇbànuüaÊb™ëcÝà©NpbÇbà¦aë…aŠÏÿÛ

æaÒaÇüaåß†iüÙÛ‡Éßëlbç‰⁄aü…†èí bãbîycòÔíŠİipbÈànaëbäÛaóÜÇ ñŠ‘bjß Ë paqdm bšíc éÛ åØÛë ñŠ‘bjß¿ ïÇbànuüaë ïbîÛa „bä½a

…ýjÛa. ‡gta†ycåß ñŒîuë ñÏ †Èi9O11´ãaìÓ òîØíŠßþa òßìØ§ap…†‘ LiŠypc†iëñŠva¿´ÛaHÖaŠÈÛaëæbnãbÌÏcIÖŠ’Ûa‰bg¿Ý†móÜÇlŠ§aBónyëNBlbç‰⁄a†ÈipaìäÉmïibç‰üaâìvaóÜÇLï½bÈÛañ‰bvnÛaŒ×ŠßóÜÇ

ÕÏaìí 63٪åß´jbäÛa¿Ú‰ìíìîã óÜÇ òİæbØß åßkíŠÓ †vß õb’ã⁄

56 Agroskin, D., & Jonas, E. (2010). Out of control: How and why does perceived lack of control lead to ethnocentrism? Review of Psychology, 17(2), 79–90. -

90

ïibç‰üaÝàÈÛaÊìÓëæcåßáËŠÛaóÜÇ64٪æìÏÈí§biéöbäi¿ð‰ìn†ÛaÕ57N‡a LòîßìîÛa ñbî§a pbÇbÔíg Ýà© óÜÇ òîibç‰⁄a pbîÜàÈÛa ‰bqe óÜvnm ÖaŠÈÛa ¿ë

âbÇõaŠßb¿´ÐíŠ’Ûaåí†ÓŠ½aóÜÇõa†nÇüaojÔÇcÛata†yüao×Šm2006ïÔÜmlbç‰⁄apýØ’ß ÞaŒm bßë Lê…‰aìßë ïÓaŠÈÛa Éàna òîäi óÜÇ ñŠß†ß a‰bqe

býÄiÒëŠÃ oàÓbÏ bà× NÖaŠÈÛa ¿ ð‰bàrnüa bàîü ðìàänÛa †è’½a óÜÇ æaŠíŒy ¿ ÖaŠÈÛapbÄÏbª åß …†Ç ¿ òØäÛa2014μa bèîÜÇ“Ça… ñŠİîë

μa ëŒäÛa pbíìnß oÈÐm‰aë òîÇbànuüaë òîãbã⁄aë òí…b–nÓüa Êb™ëþa áÓbÐm ïÛaìy3 œÈi ÞbÐcë õbã o™ŠÈm bà× Lb–‚‘ ´íýßÛa μa Õbä½a

æbØÛaÊb™ëcÝà©óÜÇİÝØ’iëØÈãab¾ÝnÔÛaëlb–nËüaëÒbİnüaëÉîºbèäÉÏ…Ûaòàî¦apbîzšnÛakãbuμaLòîÇbànuüaëòí…b–nÓüaëòîÐäÛa

NòÐÜn«pbÓbÇaëâbníaëÝßa‰aëõa†è‘åßæìîÓaŠÈÛa æaÝçbàöa…ŠİíðˆÛaÞaûÛaÝÈÛëènÛa†í†paîibç‰⁄aòÑÓaì½aóÜÇõa‹aia†m

pbÇbà¦a ëc lbç‰⁄a òi‰bª å¾ x‰b áç´İjmŠ½a æìãbÔÛa lbç‰⁄biÝr· òîvîmaañ…†ª òèuaì½lbç‰⁄a òÜØ’ß ýjÔnßòibvna åÇjÈm bèãc âcË

ñ…†ªaòèuaì½óÜÇñ†íaŒnßòÛ…cÚbäç_†í†ènÛ†î×dmañþaÞbànyü. òÜÜ¿pba‰†Ûaåß´–n‚½aåßòÇìà©bçaŠua58æapŠèÃcáèí†ÛåíˆÛabäÛapbÇbäÓ

ædi ïibç‰⁄a †í†ènÛa μa ð…ûíÑÜ× òîÇbànua òîÛbÇ æì‰b¹ óÜÇc pbíìnß¿åíˆÛa ñbä¦albÔÇaìàèmalbç‰⁄bi b òÓýÇüáöaŠulbØm‰biIëc ñ‰bî òÓŠ

Hlb–nËüa òã‰bÔß‚‘þbi˜bæë†ÔnÈí åíˆÛa ædi pbíìnßæìØm †í†ènÛa aˆç

57 -Fritsche, Immo, et. al., Collective Reactions to Threat: Implications for Intergroup Conflict and for Solving Societal Crises, Social Issues and Policy Review, Vol. 5, No. 1, 2011, pp. 101--136 58 -Fischer, P., Greitemeyer, T., Kastenmüller, A., Frey, D., & Oßwald, S. (2007). Terror salience and punishment: Does terror salience induce threat to social order? Journal of Experimental Social Psychology, 43, 964–971.

91

òšÐ‚äß. ´–n‚½aœÈi ŠÏ †ÔÛibÔÈÛa Þìî½a ñ…bí‹òîbäÛa òÛëbª μa êˆçüñŠàn½aïÇbànuüaâbÄäÛañ…bÈn½a†è…´îibç‰⁄aåß59N

Wאאא

1 J אא60אW bjÛbËÛaŠb‚½aåßòãb–§aë‰aŠÔnüa˜ŠÏïÇbànuüaæbßüapbØj‘åßûmbß

Š·ëapbß‹ÿÛŠÈnmÛaëc òiìØä½aæa†ÜjÛa¿ bàîüïÇbànuüawîäÛa …†èmbÏëŠÈßëbîÏb™gĆõbİËâ†ÔmbßìàÇòÛë†Ûabç†ànÈmÛawßaÛaëNÉíŠÞì¤ÝyaŠ¶

akä£æcåØ¹LáÇ†ÛaåßéØÜ·bßÉîiëLŠÔÐÛaåqaŠi¿ÊìÓìÛaŠb«ñŠüaëÉànåß bçËë LòîjİÛa òíbäÈÛa Ýîudm ëa L‰a†½a åß ÞbÐþalŠm ëc LÞì•c åß

NÝíìİÛaô†½aóÜÇáèçbÏ‰ë…aŠÏþaòßý…†èmÛapa‰bîä nuüa òíbà§a wßaŠi ñ‰a…hi Éí‹ìnÛa pbîÛeë pbØj‘ óÈm ‰b⁄a aˆç ¿ëLòîÇbà

Npbß‹cμaÉànaŠÈm†äÇïÇbànuüaåßüaÕîÔ¤pbßìÔßåßûnÏ åØ¹òîàänÛaÝyaŠßåßòÜyŠßÝr·üïÇbànuüaæbßþapbØj‘æaÙ‘åßîÛëñšyïà¤ëåßüapa‰bß ‹ŒÈm òîÇbànua òbîïçÝi Lñ…ë†ª …†½ bèÔîjİm

bbîÛaÙÜmÑÐ¥ë NŠÔÐÛa åß †¤ë ÉànaåÇìÈm ‡g LpbjÜÔnÛa ñ†yåßpNÒŠ–nÜÛbn½aÝ†ÛaáÇ†ixbnã⁄akÜÔm

áènÈäßë …aŠÏüaÒëŠÃ´¤ μa bèÜàv¶ð…ûm òîÇbànuüa òíbà§apbbî æa¿ òzubäÛapbbîÛap…c LÞbr½a Ýîj óÜÇ L…b–nÓüa òÈäß áÇ…ë Láç‰aŠÔnaë

μaòî½bÈÛaòí…b–nÓüaòß‹üakÔÇbi‰ëcÁjçbß†äÈÏLáç‰aŠÔna´ßdmë…aŠÏüaòíb»

59 -Ibid.

تعرف الحماية االجتماعية بأنها: مجموعة من التدابير العامة التي يتخذها المجتمع لصالح أفراده لكي يحميهم - 60 ة (المرض، من الشدائد االقتصادية واالجتماعية التي قد تؤدي الى فقدان الدخل من العمل أو انخفاضه ألسباب طارئ

االمومة، اإلصابات أثناء العمل، العجز، التقدم في السن، ووفاة المعيل)، وليؤمن لهم الرعاية الطبية، والمستحقات .134، ص2014التقرير العالمي للتنمية البشرية المصدر:لألسر التي تضم أطفال.

92

oÓbÏòjäiïÛbº⁄aïÜawmbäÛaåß…ŠÐÛakî–ã5†ànÈmÛaÞbà’Ûaæa†Üi¿ëNEæa†ÜiŠöbóÜÇòîubnã⁄aÊbÐm‰asîyåßbèöa…c¿oÓìÐmòÜßb‘òîÇbànuapbbî

âbÇ¿bi‰ëc2010ÍÜiÝîÌ’mÞ†ÈßoÜvëL51aÊìà©åßENæbØÛ 2 J Wאאאא

pbû½a âbànça áîà•¿oãb×†Ó òîÇbànuüa òíbà§aμa òub§aæa âìÜÈ½aåßòîÐÛüaæýÇg¿bàîüòîÛë†ÛaÒaŠÇþaëÕîqaì½aåß†í†ÈÛa bènŠ×†ÓëLòîÛë†Ûa

ñ†zn½a áßþa énäÜÇc ðˆÛa âbÇ200061a μa ÊìuŠÛbië NâbànçýÛ ï±‰bnÛa †ÈjÛZ†¬‰aŠÔnüaëòîÇbànuüaòíbà§a´ßdmÊì™ì¶

1M …aì½ap†×c22ë25ë26âbÇæbãüaÖìÔ§ï½bÈÛaæýÇ⁄aåß1948ïÇbànuüaæbàšÛa¿Õ§a62N

2M âbÇHbîã†ÛaíbÈ½aIïÇbànuüaæbàšÛaòîÓbÐmaojÜ1952ÝàÈÛaòàÄä½Šþa Þë†Ûa åß òîÛë†Ûa¿ bèîäaì½ pbÔzn½a åß òÇìà© æbà™ Òa

NòÓbÇüaëòib•üaëåÛa¿â†ÔnÛaëòÛbİjÛaëŠ½apüby 3M ñ…b½ap†×c9òîÇbànuüaë òí…b–nÓüaÖìÔ§bi˜bäïÛë†Ûa †èÈÛa åß

âbÈÛòîÏbÔrÛaë1966ïÇbànuüaæbàšÛa¿Õ§a63N 4M âbÇïi‰ëþa…b¤üa…†y2007ãìj’Û ñ†çbÈß¿paõaŠu⁄aåßòÜÜò

òîÇbànuüaòíbà§aëïÇbànuüaõaìnyüapbbîÕîänÛ64N

61UN., 2000. “United Nations Millennium Declaration. www.un.org/millennium/declaration/ares552e.htm. Accessed 20 March 2014. 62 -UN (United Nations). 1948. “Universal Declaration of Human Rights.” G.A. Res. 217A(III), U.N. GAOR, 3d Sess., U.N. Doc. A/810 (Dec. 10, 1948). www.un.org/en/documents/udhr/. Accessed 20 March 2014. 63 -UN.,1966. “International Convention on Economic, Social and Cultural Rights.” G.A. res. 2200A (XXI), 21 U.N. GAOR Supp. (No. 16) at 49, U.N. Doc. A/6316 (1966). 64 -EU (European Union). 2007. “Treaty of Lisbon.” http://europa. eu/lisbon_treaty/full text/index_en.htm. Accessed 20 March 2014.

93

5M âbÇ¿2009 òîÇbànuüaòíbàzÜÛóã…þa†§a ñ‰…bjßoÈº19åßò÷îçë LòîÛë… òîÛbßpbûßÉšië ñ†zn½a áßþapb÷îç14òîàänÛa¿ bØíŠ‘

z–Ûb× òîbc pbß† óÜÇ Éîà¦a Þì–y Ò†èi ìèäÜÛáîÜÈnÛaë òæbàšÛ òîÇbànua pýíì¤ åÇ ýšÏ Lïz–Ûa ÒŠ–Ûaë êbî½aë åØÛaë

NïöaˆÌÛaåßüaëÝ†Ûa 6M ñ…b½aoäàšm26âbÈÛÝÐİÛaÖìÔyòîÓbÐmaåß1989ÝÐÝ×ÕyóÜÇ

ïÇbànuüa´ßdnÛaÙÛ‡¿b¶ïÇbànuüaæbàšÛaåßñ…bÐnüa¿65N 7M òîàänÜÛñ†zn½aáßþaŠ·ûßbÇ…ëãbuë…ìí‰OÝí‹aÛa¿†ÔÈä½aòßa†n½a

âbÇ2012 Lòßa†n½a òîàänÛa Òa†çc åß òÇìà© É™ë μa Ûap†×aòî½bÈÛaòîöb¸⁄a…ìè¦aáîà•¿òßa†nüaëÒb–ãüaÉ™ëóÜÇbèjuì¶66N

òİ¨ òÜ•aìn½a …ìè¦a æa ‡g Lòßa†nüapbîÜàÇ áÇ…¿ òîÛë†Ûa …ìè¦apŠànanÛa†Èi b½òîàä2015ïÛë†ÛaÉànvàÜÛòßa†n½aòîàänÛaÒa†çcÉ™ìÛÕíŠİÛa†è·

óÜÇÉîà¦aÞì–yåàšmòîÇbànuapbß†´ßdm¿Éîà¦aâaŒnÛaóÜÇ†×ûmÛabèÈîºë LòîÇbànuüa òíbà§aëÕöýÛaÝàÈÛa˜ŠÏÏìmë òîz–Ûa òíbÇŠÛaë áîÜÈnÛa

üaëÒb–ãüaÕîÔznÛòîbcŠ•bäÇüaåßüapbßìÔß‹ŒÈmÛaòßa†nãbãNï

65 -UN., 1989. “Convention on the Rights of the Child.” GA res. 44/25, annex, 44 UN GAOR Supp. (No. 49) at 167, U.N. Doc. A/44/49 (1989). www.un.org/documents/ga/ res/44/a44r025.htm. Accessed 20 March 2014. 66 -UNCSD (United Nations Conference on Sustainable Development). 2012. “The Future We Want.” Rio de Janeiro, Brazil. www.uncsd2012.org/content/ documents/727The%20Future%20We%20Want%20 19%20June%201230pm.pdf. Accessed 27 March 2014.

94

W üŠ–nÔíâ†ÔnÛaïÔîÔ§aòîàänÜÛòíŠ’jÛaóÜÇáèm‰†ÓëLbäÛapa‰bîÉîìmóÜÇ

Œ×ŠíæaÝiNæbßþbi‰ìÈ’ÛaëÞìjÔßôìnß¿“îÈÛaëL¿ŠÈ½aëïàÜÈÛaÝî–znÛaßa†na æbàšÛ ñ‰‹aû½a ÒëŠÄÛa Ïìmë pa‹b¬⁄a ´–¤ óÜÇÝÄí ‡g NòîàänÛa ò

bèàîîÔmëpa‹b¬⁄aìÔmæaåØ¹ÛaŠb‚½aï–ÔmËåßb–ÓbãŒvä½aâ†ÔnÛaòîàänÛa¿â†ÔnÛa¿ïš½aëŠb‚½aåß†§aíÁiaÛaòÓýÇóÜÇŒî×ÛaÞýåßæaåØ¹Ûaòîû½apbyý•⁄aëpbbîÛa¿szjÛakÜİníbßaˆçëNòíŠ’jÛa

áèmõb–ÓfiÛò™ŠÇŠr×þaò’apb÷ÐÛabàîüëévîãÅÐ¤ëÉànaòÈäßõbäi¿Npbß‹üaÒëŠÃ¿ëñbî§añ‰ë…õbäqc“îàènÛaë

æë…òÜíìñ†½ëcòÛìèipbí†znÛaêˆçÉîºõaìnya‰ˆÈníéãcìçŠ×ˆÛbiŠí†¦aëäÐîÜy ñ‰ëŠšÛbiîÛoÓìÛbÏ NpbbîÛa¿ð‰ûîÌm õaŠuaLòèuaì½a êˆç¿ b

ÖŠİi ïÈàna ‰aŠÔnüa …†èm paÌn½a êˆç bèîÏ ÚŠznm Ûa òîßbäí†Ûa æa ÙÛ‡ïÐØmü‰bjnÇaÝ×ÖìÏõbİþað…bÐmóÜÇñŒØmŠ½aòbîÛaæaëN‰aŠànbiñ…†vnßÉßkbänm ñŠØnjßëòÜÇbÏ òîÇbànuapbbîiæÔm bß òÜØ’½a êˆçÉßÝßbÈnÜÛ

½aávyNòiìÜİ½apbîÛëû½aëâbè paìvÐÛa åß †zÜÛ Ý†nm æa òÛë†Ûa æbØßhi æa †¬ âìîÛa òîàänÛa pa‰bß ¿

pbäíbjnÛaë‡b¥biLñaëb½aâ†ÇpýØ’ßëòbîÛaôìnßóÜÇpaõaŠu⁄aåßwíŒß NòßbÈÛapaõaŠu⁄bÏæa åØ¹ ïib¯⁄a ÝàÈÛa paõaŠug åà™ x‰†äm Ûa ñŠ‘bj½a

ÜÇbÏæìØm¿òëpbîÛbØ‘⁄a ò¦bÈß|™aëË bìÈÐßæb×æaëåßŒ½aÒbzuüaNÝíìİÛaô†½aóÜÇ

Ûa òàöa†Ûa ÞìÜ§aåàšmë LònÓû½a ÞìÜ§aåßûmpbbî …bànÇað‰ëŠšÛa åßëÞì–y˜ŠÏ ŒíŒÈmë Lñaëb½a â†Ç ‰aŠànaμað…ûmÛa òîÜØîaÝßaìÈÛabÈm

pbß†äóÜÇò’apb÷ÐÛaLòîÇbànuüaòíbà§aÝjëLÝàÈÛa˜ŠÏë LòîÇbànuüaNòîöbÓìÛa ´ãaìÔÛa Ýrß òîßbÄã ŒÏaìyë Ê…aë‰ Ýà’m æa åØ¹ pbbîÛa êˆçëLò’apb÷ÐÛa É™ë´¤ μa ð…ûm æa åØ¹ Lýrß ÖìÔ§a óÜÇ òîäj½a ´ãaìÔÛbÏ

Ûbİ½aëõbšÔÛaÇòÛa†ÈÛabànÛaÝjμaõìvÜÛaåßbèäîØànilbjc¿ÕîÔznÛbiòj

95

îÌnÛ †ßþa ñ†îÈipa‰bßÕÏëÝàÈÛakãbuμa Npbû½a bˆ¥ bß†äÇÝ’ÐÛaåßLbèäî–¤ëpbÈànaõbäi…ìèu¿ÝÐÌmbßar×ÛaLÒaŠÇþaëáîÔÛapbßìÄäß

NïÇbànuüaÙbànÛaÕîàÈmë|ßbnÛaòÏbÔqõbäiÝuc אאWא a †ÈmpaìäÛ μëþa åß ŠàÇ æbã⁄a pa‡òîàçc òÌÛbi ¿ åíìØm pbãbØß⁄a

òíŠ’jÛa.åßë ð‰ëŠšÛa æc íÚ‰† ìÈãb• ‰aŠÔÛa æc pa‰bè½a ïç Ûa wnämñbîy êbÏŠÛaë‰aŠÔnüaóäjŽm óÜÇ c òíìÓ ¿ å LñŠØjß æcë üapüýnñjØÛa ¿

pa‰bè½a c†jm Éß ÝÐİÛa ÝjÓ éibç‡ μg ò‰†½a. æaÙ‘óã…cbã…ëaŠíüë‰bàrnüa ¿ òÛìÐİÛa ñŠØj½a åØ¹ æc ð…ûí aĆ‰ë… bĆßbç ¿ †§a åß ‰ë…t…by ñ…üìÛa ¿

†í†¤ wöbnã bî§aæbÏÖbîÛaaˆç¿ëNñŠr×c pa‰bàrnüa ñ†öbÏ ïç Ûa Œ×ŠmóÜÇ òîiÛa òíbÇŠÛaë åß LÝçþa ÁiaÛaë ÝÇbÐnÛaë í õbiŁa õbäiþaë. òîiÛbÏñ†î¦a

ÖìÐm†î×dnÛbi bèma…ë…Šßë ¿ bènîàçc ñŠÏë Þb½a. ÝÐİÛaë ðˆÛa “îÈí òÛby Ší ïÛbß ýÜë¿ òîiÛa LòíbÇŠÛaë ìç Šr×c ò™ŠÇ æbßŠzÜÛ åß ÝÐ “îÈí òÔöb™ òîÛbß ¿ÝÃ òíbÇ‰ ñ†îu éîuìmë åß Ýçþa.

ëòîàämæbÏpbîİÈ½aêˆbÔÏë aòÛìÐİÛ æìØmæaåØ¹lbj’ÛaëbĆàçbß bĆàČîÓ ¿ b¬ðc òîvîmaa òîäë òîàänÜÛ Nòßa†n½a

Wא LìÛa †îÈ–Ûa óÜÇ ÝßbØnÛa˜ŠÏ åß—ÜÔí æa åØ¹pbbîÛa Œîy †îîÔm æa

ìÌšÛa†îÔm†ÔÏNbçŠb«ëòíìîäjÛapýØ’½aò¦bÈßóÜÇpa‰†ÔÛa†îÔíëòîÏbänÛaÂëcLbèníb»ëÝàÈÛa˜ŠÏ†îÛìmbèîÜÇ‰ˆÈnîÏLòÛë†Ûapa‰bîòîbîÛapa‰bînÛaí

NÉîàvÜÛòîÇbànuüaòíbà§aëòîz–ÛaòíbÇŠÛaëáîÜÈnÛaÏìm LÝîÌ’nÜÛ òîäìÛa òbîÛaÒa†çckÜ•¿ÝßbØÛaÝîÌ’nÛaÖaŠÈÛaÉ™ëæa†Èië

r×æbîyc¿ bèyìàŠ–¤âìîÛa …bØmLðˆÛa òÛbİjÛa†™ïÇbànuüa´ßdnÛa¿ñNlìÜİ½aïÇbànuüa‰aŠÔnüaŠÏìíüLénîàçcáË‰

96

òîäìÛa òîàänÛa òİ ‰bg ¿ë2013M2017ÝîÌ’nÛbi òÔÜÈn½a pbbîÜÛ åØ¹åØ·ëòîäìÛapbbîÛaŒîyÉìmæcòîÇbànuüaòíbà§aëòîÇbànuüapbß†äë

…bànÇaåßòßìØ§aNÁİäÙÜmbèio•ëcÛapbbîÛa êbÏŠÛaë ï–‚’Ûa åßüaë ò’îÈ½a Ýj ÝÈu Léní…byaë ïÓaŠÈÛa …b–nÓüaÒb’Øãa|j•c †ÔÏ NòîàîÜÓ⁄aë òî½bÈÛa paÌn½a òvînã òàîu pbí†¤ë ÂìÌšÛ ŠÈnmëa LòzÜßôìÓ ñŠİîåÇ bºbã æb×c õaì L bÈÓaë …ë†zÜÛ ŠibÈÛa åßüa âa†Èãa

iòßbÈÛa òã‹aì½a ÝíìànÛ òîÏb× ‰…b–ß óÜÇ Þì–§a òîãbØßg æd’i´ÔîÛa â†ÇkjóÜÇ“Ça…ñŠİîkjijØÛaðŠØÈÛaÒaŒänüaëÁÐäÛa‰bÈcbÐ®akji

Nñ†í†ÇpbÄÏbª¿ñr×Õbäß Wאאאא

ßòíìàänÛapbbîÛaíÝßbØnÛa†Èíò÷îèmë´ØànÛa˜ŠÏŒíŒÈnÛòîöŠÛabíbšÔÛaå b×†ãbq †×c †ÔÛ NïÇbànuüa xbß…üa pbbäßThandikaòbîÛa åÇ érí†y ¿

bç‰bjnÇbi òîÇbànuüa òbîÛa lbÈîna òîàçc óÜÇ LòíìàänÛa wßaÛaë òîÇbànuüa Õbäm ¿ ÝàÈm òîö‰ ña…c bèãcë LòîÇbànuüa òîàänÛbi Þëþa ánè½aòbîÛa Éß

òbîÛa oÏŠÇ †Óë Nòßa†nýÛ òÜibÓë òÛ…bÇ òîàäm ÕîÔ¤ åàšnÛ òí…b–nÓüa¿ë LïÈàna êbÏŠÛa ¿ ñŠ‘bjß òÔíŠİi Šqûm òí†–Ópý†mB bèãa óÜÇ òîÇbànuüa

BòîÈàna pbÓýÈÛaë pbû½a67 Nåàšnm æa k¯ pbîİÈ½a êˆç åß bÓýİãaëîmüaòíìàänÛapa‰b½aòZ

ÝjÔnàÜÛñ…†ªpa‰ì–mŠÏaìm òîÜyŠßòíìàämÁİ¢bèm†ãbß paõaŠugëpbbîâŒy…ìuë òîjÜÛaëòîib¯⁄aŒÏaìzÜÛpbßìÄäßŠÏìm pa‰aŠÔÛaðˆ‚nßòß†ëpbbîÛaÉä–ÛØÐnÜÛpbûß òßìŠ½apbbîÛaëwßaÛaÕîjİmμìnmñ‰†nÔßòíˆîÐämñŒèuc

67-Thandika Mkandawire, Social Policy and Development Programme Paper, UNRISP, Geneva, Nov. 7, 2001.

97

F3אEאא

אאאא òbîÛa¿‰bØniaòîÇbànuüaJòîÇbànuüaòíbà§a ÉîàvÜÛáîÜÈnÛaëòz–Ûapbß†´ßdmJßdm˜ŠÏ´ÕöüÝàÇ ˜ŠÏÏìmÝßb×ÝîÌ’mïÇbànuüaÙbànÛa˜ŠÏŒíŒÈmJ ´ä¦aíñaëb½aÊìäÛabcóÜÇj½aŒîîànÛaò¦bÈßJïÇbànuüa ìàäÛaáîÜÛaÛìÐİÛa¿ñŠØj½aò‹b¬üaëõa…þaëñõbÐØÛaíbÈß…bànÇaJ bÈÏïûßâbÄãÞëûßëÞòÜÇbÏïÇbànuaæbßcpbØj‘J bÈînaëlbj’ÛadmòßbÈÛañbî§a¿áèiÞëûßëŒväßïã†ßÉàn©J ïÜ×…b–nÓapbbîîÇbànuüaòÛa†ÈÛaÕÔ¤òÜÇbÏò

االمن المجتمعي

98

99

الثالث الفصل

التنموية والتحديات الطفولة

100

101

¿òîÇbànuüapbbîÛa’mÉîºæa†ÜjÛaæaïÇìÛaò’apb÷ÐÛaâbèaëÚaŠ‘hi

‹ŒÈm òÛìÐİÛa bàîüaë òîÇbànuüa òîàänÛapa‰bî òí…b–nÓüë†Çbm ÑîÐ‚nÛa¿åßïÇbànuüaõb–Ó⁄aaÙÜnÛpb÷ÐÛpbí†¤…ìuëpbîİÈ½aåßr×pŠèÃc‡g L

áèubß†ãa˜ŠÏæbipb÷ÐÛaÙÜmŠÈ’mëïÇbànuüaåßüa…†èmñİáèmbÈàn©¿NòÈaëpbîÛbØ‘aéuaìm

éÐãoÓìÛa¿½aæa†ÜjÜÛòîvîmaüapbßbànçüaoÛa‹bßóÜÇŒ×ŠmòîßbäÛaëòß†ÔnÞbÐþa¿‰bàrnübiòî•ìnÛa–òÔÜyåßÑîÐ‚nÛaòÛëbªÑÈšÛa-Ûabàöa…’m

òÔÜ§a áèãaë ïÇbànuüa …bÈjnüaë ŠÔÐÛa Šİ¨ ò™ŠÇ Šr×c áç ÞbÐþa æc μaNÞë†ÛaáÄÈß¿æbØÛapb÷ÏíåßÑÈ™üa Ý†nÛa˜ŠÏæaòî•ìnÛa†×ûmë

ØjßoÓë¿kÓaìÈÛaò¦bÈßåßòÐÜØmÝÓcæìØmòÛbÈÏia†m‡b¥aëòíbÓìÛa´ßbmëŠNòÛìÐİÛañbîyåßÕyüoÓë¿…bÈjnüaëŠÔÐÛaåÇòºbäÛa

âbÇ æì…‰b’ní‰—¨ †ÔÛ201068 æa óÜÇ †î×dnÛbi †è’½a aˆç"¿ ‰bàrnüaÞ…bÇë ÞbÈÏ âbÄã ôŠüa ò’a pb÷ÐÛaë ‰bÌ–Ûa ÞbÐüa: ÛbÏéuaìm Ûa paŠÌr

ÙÜmæaåÇýšÏLñ†îç‹æìØmbèÜîÛˆmæbcæa bà×ŠØjßoÓë¿ÕÜÌmÞbÐþaåß òu‰… óÜÇ köaŠšÛa ïÈÏa…ë òîÜjÔn½a pbbîÛa ïÈãb• ÝÈ£ paìvÐÛa

NábÐcÝjÔnßóÜÇÕÜÔÛaáç‰ëbíüëæbä÷àüa âbÇÑîîãìîÛa’íë(2012)ZÊì™ì½a…†–i

“òÛìÐİÛa†£ òäßüa òíbà§a ´ßdnÛ pa…a†Ènüa æa NŠšzn½a Éàna kÛbİßò™ŠÇáè×Šmåßü†i´îàaÞëc aìãìØíæaëÞbÐÿÛüëcŠÏìmæa†iüòîÈànaðˆÛa ìàäÛa ¿ ÁÔÏ ñ†yaë ò•ŠÏ áèí†Û ÞbÐþbÏ NòîmbÈÛa Éàna xaìßa áèÏ‡bÔnm

68 -Richardson ،D. 2010. ‘Child and family policies in a time of economic crisis.’ Child and Society 24: 495–508.

102

bîÈîj áç‰ìİm ˜ŠÏ ÝÈ¯ aˆÛ¯õaŠÛa ¿ áèníbà¡ âaŒnÛüaë ÙànÛa kòÔÜİß˜ŠÐÛaÙÜmæìØmæck¯bà×LõaŠšÛaë”69.

òibufiÛøîèíëLòiìÜİ½aÉí‰b’½aÊìã†í†¤óÜÇ†ÇbmæaåØ¹pbÔÜİä½aÙÜmæa†îÐ½aëáè½aåßÝÈÛëNòíìàänÛapbbîÛaíbßÝßbØnÛaéuëdiÕÜÈn½aÞaûÛaåÇ

aμañ‰b’nüaòÛìÐİÛapýØ’ßæa‡gLbèšÈiåÇòÈİÔäßoîÛpbÔÜİä½aÙÜmææa bà× NñŠýÛ òî’îÈ½aë òîz–Ûaë òîàîÜÈnÛa Êb™ëþa Ýà© åÇ Ý–Ðäm ü Lýrß†Óë LñŠüaÝ…óÜÇ aŠ‘bjß aqdmÈíåßŒ½aŠ½aëaÖìÈÛaåß òÛby …ìuë

cŠ½a ÝàÇ ŠçaìÃ í Âbjm‰a pýßbÈß ÝÈÐÛbi oÜv‰ìç†më lüa òÛbİië ñŠçaìÃóÜÇj×ŠqcðŠüaÙØÐnÜÛæabà×NðŠüaÑäÈÛaíëò’îÈ½apbíìnß

NÞbÐþapbÏaŠ−aë…Š’nÛaëÞìnÛaÝrß æhÏ LÙÛ‡Éßë‰aŠànaß‹þapbpüb©åß†í†ÈÛa¿ÕàÈipŠqc†Ó òÜíì ñ†½

ÜÛòßbÈÛapbÔÐäÛa¿œÐÞýåßòßbÈÛaòbîÛapa‰bßÙ‘ýiïçëLpbß†‚ò•bäwßaÛaëpbbîÛaˆîÐämÉäßëŠØj½aÝ†nÛa˜ŠÏóÜÇbîÔîÔyaŠİÝr·

NÝjÔn½a¿âbÈÛaÖbÐã⁄aåß†íŒßμgð…ûí†ÓbßìçëLÞbÐþbi

‰aìËc Œuì½a ŠÈÛa aˆèi Þëb−bèbØÈãaë òíìàänÛa pbîÛbØ‘üa áçcóÜÇß LòîÓaŠÈÛa òÛìÐİÛa‹Šicë òîÇbànuüa òíbà§a âŒy ¿ paîÌnÛa óÜÇ Œî×Ûa É

áÄã ò’ÓbäßÙÛ‡ïÜí LÞbÐþa¿‰bàrnüapbbî‹ŒÈmÛa òîßìØ§a òİ’ãþaÞbÐÿÛò––‚½apbbîÛaÙÛ‡¿b¶LòîÇbànuüaòíbà§a.

69 -UNICEF. 2012 ., Measuring child poverty: new league tables of child poverty in the world’s rich countries. Report Card 10, UNICEF Innocent Research Centre. As of 29 March 2014: http://www.unicef-irc.org/publications/pdf/rc10_eng.pdf..

103

WאאW æaÙ‘òîÛÉànaàn©ïÓaŠÈÛañj×pbîÛëûßéîÜÇkmmŠßcìçëLÏÉ

¿bŒväíbßóÜÇĆõbäibèÜjÔnßpbßŒÜnßò÷îèmëòÛìÐİÛaòíbà§bèiìèäÛaïÌjäíNŠ™b§a

âbÇÝÐİÛaÖìÔy òîÓbÐmaóÜÇÖaŠÈÛaÖ…b•†ÔÛ1994É™ìß¿|j•cÙÛîëmÛa òîÓýþaë òîãbã⁄apbjuaìÛa åß òÜà ïÛë… âaŒnÛaØ’ÝòÜibÓ Ë bÓìÔy

‰b–§aëpbÇaŒäÛa åß Lpaìä Þaìë Lòîq‰bØÛa ÖaŠÈÛa ÒëŠÃ åß üg NòöŒvnÜÛNáèÜjÔnß¿ëáçŠ™by¿õaìμëþaòîzšÛaÞbÐþaoÜÈu…‰aì½a‰†çë

1 J Wאאא

vníæbãgÝ×ZéãìØiÝÐİÛaÖìÔyòîÓbÐmübÔjÝÐİÛaÒČŠÈŽíbßñŠ’ÇòäßbrÛa‹ëbÞë†Ûa òîÓbÐmüa âŒÜmë NéîÜÇ ÕjİŽä½a æìãbÔÛa kuì¶ ÙÛ‡ ÝjÓ †‘ŠÛa å ÍÜjí

ÞbÐþa†™ŒîîànÛaÊaìãcåßÊìãðcåÇÊbänßübiÒaŠþa70‹bè¦apbãbîjÛbÔjëNbà×bîÏaŠÌ¹…ÞbÐþaÊ‹ìníõb–yfiÛðŒ×Š½aIÞë†¦a¿2ZH

F2אEאא71W אא א א א 1 J0M4 15E 14,4E 14,7E

2 J5M9 14,3E 13,6E 13,9E

3 J10M14 12,5E 12,2E 12,3E

4 J15M19 11,110,710,9

).2) و(1، المادتان (1994اتفاقية حقوق الطفل العالمية، - 70)، الجدول 2011الجدول مستمد من: وزارة التخطيط، الجهاز المرآز لإلحصاء، مسح شبكة معرفة العراق، (- 71

). 4-1رقم: (

104

ç|ßýßáçcëñþaòqýrÛa…ìÔÈÛa¿aîÌmæbØÜÛðŠàÈÛakî×Ûa†è‘†ÔÛaˆåæë……aŠÏþaIÞbÐþaòjãÌnÛa15ïßbÇíòíì÷ßÂbÔã¼‰a†Ô¶Hòä

1977M1997 ïßbÇ í òíì÷ß ÂbÔã Š’Ç ‰a†Ô¶ë1997M2007†íaŒmb–ÛI ÝàÈÛa å ¿ æbØÛa òjã15M64âŠa ñ†ÇbÓ Êbma æbÏ ÙÛ‡ Éßë NHòä

ïãbØÛaIðc˜b‚‘c¼Ý×åß´äqaæaμg’m39N8ÖaŠÈÛaæbØåßHEòß†Ôn½apbÈàna¿ÝÓcëcáÓŠÛaaˆçÑ–äiòã‰bÔßñŠ’Çòßbäåæë…áç72N

âbÇ|½bÔjë2012IÖaŠÈÛa¿ñŠþaávyÁìnßÍÜi6N7Šš§a¿Na…ŠÏHI6N3IÑíŠÛa¿ëa…ŠÏH7N8ÖaŠÈÛaæbØæa…aŠÏÿÛðŠàÈÛaÉí‹ìnÛa’íëa…ŠÏH

ÞaŒíbßIæasîybînÏ41ŠàÈÛaåßñŠ’Çòßbäåë…ÞbÐcáèäßHE73N †í†ènÛa ‰…b–¶ o»…‹a đò÷îi ¿ òàîu òîmbîy pbÓìÈß ÖaŠÈÛa ÞbÐc éuaë †ÔÛ

NÝÐİÛaÖìÔ§ñİpb×bènãaóÜÇðìİämwöbnãμgošÏcëŠİäë 2 J אא

òîöb¸⁄a Òa†çc åß ïãbrÛa Ò†a æa âìÜÈ½a åßáîÜÈnÛa áîàÈm ÕîÔ¤ Zìç òîÐÛÿÛ âbÇ ÞìÜ¡ ïöa†niüa2015´ä¦a í ñaëb½a ŒíŒÈm ìèÏ sÛbrÛa Ò†a bßa L

¿ëðìãbrÛaëïöa†niüaáîÜÈnÛa¿´ä¦aípëbÐnÛaòÛa‹hiÕÜÈnmpbíbËåàšníëNbèîÛg‰b’½aÒ†aòä‹ëbvníü†Çìß ð…b–nÓüaë ïÇbànuüa |½a ŠèÃcI ÖaŠÈÛa ¿ ñŠÿÛIHSESO2012æa H

I74,4IóÜÇáç‰bàÇc†íŒmå¾…aŠÏþaåßHE10LòibnØÛaëñõaŠÔÛaæë†î¯paìäHI òîöa†niüa òÜyŠ½bi ¿b–Ûa ÖbznÛüa Þ†Èß ÍÜië87,7òİìn½a òÜyŠ½bië HE

I41,8I òí…a†Ç⁄a òÜyŠ½bië HE22HE74í bß bz™aë ŠèÄí pëbÐnÛa æa Ë NˆÛatbã⁄aë ‰ì× ¿òÜyŠ½aòîöa†niüaL´äjÛa ÖbznÛa Þ†Èß ÍÜi ‡g

. 15، ص2011، شباط، 2010اللجنة الوطنية للسياسات السكانية، حالة سكان العراق لعام - 72، 2012وزارة التخطيط، الجهاز المرآز لإلحصاء، المسح االجتماعي واالقتصادي لألسرة في العراق، - 73 . 38ص

. 47المصدر السابق نغسه: ص - 74

105

ZâbÈÛ2011I93,2I ÝibÔß HE87,4´ävÜÛ ÖbznÛa Þ†Èß óÜÇc æa NtbãfiÛ HEI æbîß ¿ ÖbznÛa Þ†Èß óã…c Ýv bàîÏ òîãbàîÜÛa òÄÏbª ¿ Ýv85,6E

L‰ì×ˆÜÛ66,4IóÜÇýîÜÓ†íŒíj×ãÖ‰bÐiHtbãfiÛE19‰…HNòu J א

a†iÖaŠÈÛaæaåßáËŠÛaóÜÇñj×‰aŠ™cëŠb‚½ÖaŠÈÛa¿ïàîÜÈnÛaâbÄäÛaŠÈmÞìy ï½bÈÛa æýÇ⁄a ‰ë†• åß åí†ÔÇ ÝjÓ ÉîàvÜÛ áîÜÈnÛa c†jß ÕîjİnÛ émß

âbÇH†ãýíbmOæbnîßìuI¿†ÔÈä½aï½bÈÛaŠ·û½aêŠÓcðˆÛaÉîàvÜÛáîÜÈnÛa199075NäægËÒüeæbßŠyμgp…c Llbç‰⁄aë LÞýnyüaë L‰b–§aë LlëŠ§apaì

òîiÛaòã‹aìß¿ÊbÐm‰aåßaŠçbÃë†jíbßæaáË‰ëNòîàîÜÈnÛaáèÓìÔyåßÞbÐþaÝÄmë òí‰bàrnüa …ìè¦a Éuam bàîÏ kmaëŠ× ÕÐäm òã‹aì½a åß òîÛbÇ òjã ædÏ

ÜÇÜÛabçqdm‰b·òîöŠÛapýØ’½aòîäiþaÙÛ‡òß†Ôß¿ëïàîÜÈnÛaâbÄäÛaóxaë‹ë LðŠÔÛa vènÛaë LñŠvaë LŠÔÐÛb× òîu‰b ÝßaìÇ åÇ ýšÏ Lòî‰†½a

NŠØj½apbînÐÛa

. 48، بغداد، ص1995جمعية االقتصاديين العراقيين، تقرير التنمية البشرية، - 75

106

F3 א אא א א א א א א EאF1.0אE76K

ÄÏbaò òîöa†niüaòÜyŠß òíìãbrÛaòÜyŠß òîãbàîÜÛa 0.991.04

Ýîi‰a 0.980.96 …a†Ìi 0.980.93 Úìç… 0.980.90 Úì×Š× 0.970.83 μbí… 0.960.95

ÑväÛa 0.950.88 Ýibi 0.950.79

ñŠ–jÛa 0.950.96 õýiŠ× 0.940.92 ‰bjãüa 0.940.65 òî…bÔÛa 0.920.73 Ûaý•åí† 0.910.74 ôìäîã 0.900.70 ‰bÓð‡ 0.890.81 óär½a 0.850.64 Áaë 0.840.80 æbîß 0.780.60

ÖaŠÈÛa¿ïÛb§aÞ†È½a 0.940.85

J Wאא pbí†znÛaŠİcåßÊìäÛañìvÏ†ÈmÛaóÜÇ‡gLbèÜjÔnßëòîÓaŠÈÛaòÛìÐİÛa…†èm

ü†ÈßÊbÐm‰aåßáËŠÛaNtbãüaíŠr×cÉÐmŠmbèäØÛ´îÓaŠÈÛaæbØÛaíòîßüap

. 2012عراقية وزارة التخطيط، الجهاز المرآزي لإلحصاء، المسح االجتماعي واالقتصادي لألسرة ال - 76

107

bÔÏëpëbÐnmsîyLtbãüaíòîßüapü†ÈßÊbÐm‰aLòrí†§aì½apŠèÃc†ÓëÍÜjmbàäîi‡gNòíŠàÈÛapb÷ÐÜÛ16IòíŠàÈÛaò÷ÐÜÛE12M19pb÷ÐÛaíëamLòäH

òíŠàÈÛa20M29ë30M39í20ëE21bèäØÛëLEμaÝ–m66.6‰bàÇüa¿E50NŠr×dÏòä

pŠèÃc òíŠàÈÛa ò÷ÐÛa¿ÖaŠÈÛa õbäÛïàÜÈÛaÝî–znÛaïã†m òîöb–yüapbîİÈ½a15M54 ‡g LòäæaïÛaìy22sÜqåß Šr×c æaë LòibnØÛaë ñõaŠÔÛaåÈİníüE

ïÛaìyæaëLòîöa†niüaåßóÜÇcåààníÝîÜÔiõbäÛa18õbäÛaåßÁÔÏEò÷ÐÛa¿ êýÇa òíŠàÈÛaåà·c…bí…‹aÉß òîßüa òjã …a…ŒmÞb§a òÈîjİië NóÜÇcëc òí…a†Çüa

NŠàÈÛa Jאא

μgÑ–ÛaåßˆîßýnÛaÞbÔnãaòjãìçïàîÜÈnÛaâbÄäÛab¬bîÓíbÈßáçcåßæa oÔÔy òîÓaŠÈÛa pbÄÏba æa òîŠÛa pbãbîjÛa ŠèÄmë ïÛbnÛa Ñ–Ûañ†îu bjã

âbÇ2011IoÌÜi‡gN100IõýiŠ×áqÁaë¿HE98,1oãbØÏkäÛaÝÓcbßaNHEIæbîß¿85,3HE77ðìãbrÛa áîÜÈnÛa¿¿b–ÛaÖbznÛüapü†ÈßæaÅzÜíë N

IÑíŠÛa¿tbã⁄aòjãoÌÜi‡gÑíŠÛa¿tbãfiÛbàîüëar×åznm25,1HEI ÝibÔß53,9I LŠš§a ¿ HE42,9¿ ´äjÛa òjã oÌÜi bàîÏ ÖaŠÈÛa ïÛbº⁄ HEIÑíŠÛa44,5IÝibÔßHE57ILŠš§a¿HE52,2|½ak¡ÖaŠÈÛaïÛbº⁄HE

IpaŠ‘û½a…†Ènßð…ìÔäÈÛaMICS-4:2011H78.

الجهاز المرآزي لإلحصاء، تقرير مؤشرات رصد األهداف اإلنمائية لأللفية على مستوى المحافظات، شهر - 77

. 9، ص2009آب، .14، ص2012وزارة التخطيط، الجهاز المرآزي لإلحصاء، المرأة والرجل في العراق: إحصاءات تنموية، - 78

108

F4אאאאE א

ïöa†niüaáîÜÈnÛa¿ÖbznÛüaòjã 90.1 83.6

ÖbznÛüaòjãáîÜÈnÛa¿ðìãbrÛa 26.3 21.1

אאאאא،אאW2012אK

ar× æa μa ñ‰b‘üakbä½a åß ÝÈÛë åßòÛìÐİÛa Þìypb™aÏüaëpbibİäåßü†i òîİàäÛakÛaìÔÛaóÜÇ bènÔîÔy¿ †änm ñcŠ½aëlbj’Ûaëë †çaì’ÛaòÛ…þa

òànè½a òîÛë†Ûa òî¹…b×þa pbb’äÛaë âýÇ⁄a Ýöbë åß ar× æaë NòîàÜÈÛaáçŠcåÇŠÄäÛaÒŠ–iáèmaî´àöbÓ…aŠÏd×áèÜ–ÐmòÛìÐİÛbiò•bäpbbîÛbi

’îÈíðˆÛaÉànaëcáèäØßëcéîÏæì79åíˆÛaÞbÐüaóÜÇñ…bÇŒî×Ûaání‡gN‰b£üaëLÊ‰b’Ûa¿æì’îÈíåíˆÛaÙ÷ÛëcÝrßLæbßŠ§aëÉÓ†½aŠÔÐÛaŠİæìèuaìí

òíŠÔÛa ñŠvaë òzÜ½apbÇaŠ–ÜÛ´™ŠÈ½a ëc LñŠİä ÞbàÇþa¿ áèi. óÜÇèÐ•ëμa bßìàÇÞbÐþbiò•bäŠÄäÛapbèuëÝî·Še†îÈ•kÜÌíÒb•ëdiá

ÔznÛaëaÒbÐ‚nüaÉibbèîÜÇ. Ê‰aì’ÛaÞbÐcŠíì–mμaÝî½aLÞbr½aÝîjóÜÇåßÉîßb©áèãcóÜÇòîßbäÛaæa†ÜjÛa¿ "í‰baëc ´ÏŠzä½aëåí…Š’½a ".

pbßìÜÈß åß pŠÏìm bßë Lòîöb–y⁄a pbîİÈ½a bèmŠÏë Ûa paŠ‘û½a óÜÇ ĆõbäiìÛapbÇbjİãaëpbí†¤ æìèuaìí ÞbÐþa æa òàèß òvînã μa òa‰†ÛaoÜ•ìm ÉÓa

ÙÜmáçc†í†¤åØ¹ëN‰ë†Ûaaˆçò‰b¾åßÕîÈmòàöýßËò÷îi…ìuëÉßòàîuZpbÓìÈ½a

79 -Leonardi, C.. “Liberation or Capture: Youth in Between ‘Hakuma’, and ‘Home’ During Civil War and Its Aftermath in Southern Sudan.” African Affairs 106(424) 2007 : 391–412.

109

1M òàöýßËò÷îiÖ…cóäÈ¶ïçëLòíŠ’jÛaòîàänÜÛòàöýßËòí…b–nÓüaò÷îiüa òÜyŠ½a paÌnß oÜÇbÐm ‡g LÞbÐÿÛòíìîäjÛa püýnüa Éß òîÛbÔnã

aˆçNpýØ’àÜÛÝ•aìnß†ÛaìmëLðìîäiŒvÇp†uëdÏLïÓaŠÈÛa…b–nÓýÛîÌnÛa æìØí òîàänÜÛ †í†u x‡ì¸ μa òîÔîÔy òuby âbßc bäÈší É™ìÛa

ïÛaìyIŠÔÐÛa ‰b’nãa ŠÐã a‡bß ‡g Nòí…b–nÓüa ò÷îjÛa¿lìÜİ½a20åßEÖaŠÈÛaÝrß†Üi¿HæbØÛaÞbÐüaÝàÇë[ê…‰aì¶òîäÌÛaæa†ÜjÛaåßìçë

ÝÃ ¿ ÉÐmŠß Þ†È½a aˆç æìØí æa óäÈß bßë _Õbä½a Éîº ¿ ðŠ’níZμa…ìÈmb¶‰ÕöbÔ§aêˆçæaNÖaŠÈÛaƒí‰bm¿òÓìjßåØmòí…b¤aòã‹aìß

ð…ûíŠßüaaˆçëLpaìäŠ’ÇåßŠr×þòîÛbÔnãüaòÜyŠ½a‰aŠànaaÙ‘ýiN˜ŠÐÛa åß áèm…bÐna â†Çë ÉànapbÓb ‡bÐäna μ

NéuìnÛaòÛìè©ÞaŒmbßòîÛbÔnãüaòÜyŠ½aæaåÇýšÏ …b–nÓüaÝØîçØnãa ‡g LòiìÜİ½apüìznÛa ‹b¬c¿ ŠrÈm Úbäç

¿ Éaë ÉuaŠm Éß Låàîè½a ÊbİÔÛa ìç ÁÐäÛa ÝÃë Lj× ÝØ’i É™ìÛa aˆçë LôŠþa pbÇbİÔÛa òîàçcòÛìÐİÛa b• ¿ îÛ

Nlbj’Ûaë 2M ïãbÈmòßë‹dßåí†ÔÇåßŠr×þòîÇbànuüaò÷îjÛaoÜÃ‡gZòîÇbànuüaò÷îjÛa

òÛbİjÛaë ßþa †í†ènÛaë ÑäÈÛaë lbç‰⁄a kji òíìîäi püýna åßLÑíŒ½aïÇbànuüaÚaŠ§aëÉàna¿ñ…ìuì½apbmëbÐnÛaåÇýšÏòîßüaë

ÕÜ¥ bèÜàv¶ êˆçëÞbÐþaë bßìàÇ Éàna xbß†ãbi |àí ü bÈ™ëNb•ì–

†Èí ðˆÛa ïàîÜÈnÛa âbÄäÛa ¿ ÖaŠÈÛa ¿ ÞbÐüa ´ØànÛ òîöŠÛa òÜØ’½a åàØmkÈÜí æa ¿Ý’Ðí bãbîyc ïàîÜÈnÛa âbÄäÛa NÞbÐüapa‰†Ó õbäjÛ òîbþa òybÛa

ÛaÝÐİÛaÞaŒíü‡gLõbäjÛaëîÌnÛaòîÜàÇ¿a‰ë…æüòíŠ¡áèöa‰eŠ¿dØÜníïÓaŠÈ

110

üòî•b–nßaòîiŠmïèÏLØÐnÛaòíŠyóÜÇkÛbİÛaáÜÈmüí‰†nÛaÖŠëwçbä½aNñ…bÓÉä–íüâbÄäÛaaˆçëNØÐnÛaá|înmüëpbßìÜÈ½aƒšmLòí†Ôã

ïãba áîÜÈnÛa æa ‡g LïÔjİÛa õbäjÛbi ïàîÜÈnÛa bäßbÄã ÁjmŠí LŠekãbu åßÉìíÉÐmŠmÛaë˜bäïÜçþaáîÜÈnÛaòybßμaÞìznÛaæaËLòÛa†ÈÛaÕîÔ¤˜ŠÏÚaŠ§aâbßc˜ŠÐÛaÕîší b¾ŠüaáÄÈß bèÜàznmü…ë†yμa éîÏ òa‰†Ûa òÐÜ×

Nlbj’Ûaxbß†ãaëò×‰b’ß˜ŠÏ—îÜÔmïÛbnÛbiëLïÇbànuüa 3 J אא

aŠ™þïàîÜÈnÛa âbÄäÛaŠÈm bà×Lïz–Ûa âbÄäÛa Éß Þb§a æb×ÙÛˆ× òàîu ‰åßòß†Ôß¿ÞbÐþaëpbèßþaoãb×ëL´îÓaŠÈÛaÝ×ñbîyóÜÇÙÛ‡ØÈãa†ÓëÒa†çþaåßÉiaŠÛaÒ†aåàšmNbuýÇëòíbÓëLïz–ÛaâbÄäÛað…ŠmòÐÜ×aìÜà¤

ˆçÝàØnaëN´qýrÛaòjäiÞbÐþapbîÏëÞ†ÈßœîÐ¥òîÐÛÿÛòîöb¸⁄aLÒ†aaNpbèßþaòz•å¤åàšn½aßbäÒ†bi

ÞëcÝÈÛë NñŠÿÛòíëˆÌnÛaÊb™ëþaóÜÇ bèäßáèßkãbu¿ÝÐİÛa òz•Ý–nmbÔj æbØÛaí ñaëb½a â†Ç åß òÛby Úbäç æa ïç bèîÛg ñ‰b‘⁄a åØ¹ òÄyýß

æaïöaˆÌÛaåßþaåÇ|ßŠèÃa‡gÚýènüa‰bîÈ½caåß¼óäËÙÜèníæbØÛIïÛaì¡Šr×c òîöaˆË òÓb1,9âbÇˆäßoÈÐm‰a òjäÛa êˆçë ŠÔÏþa ò÷ÐÛaåß ñŠß H

2007IïÛaìyoãb×sîy1,7íñaëb½aâ†Ç¿ñ…bí‹μg’íb¾ñŠßH2007M201180N âbÇ¿2006Ið…ìÔäÈÛa|½a ŠèÃcMICS3-2006ÞbÐþapbîÏë òjãæa H

oÌÜißbäåæë…I41IÝØÛñbÏëH100ëÖaŠÈÛaôìnßóÜÇïy…ìÛìßHIâbÇar×Þ†È½aaˆçœÐ‚äí2011I|½bÔj‡gHMICS-4IÍÜiH37,2ñbÏëH

IÝØÛ1000æb×bàÇbÃìzÜßb™bÐ®aoÔÔypbÄÏbaœÈiæaÉßëNïç…ìÛìßH

وبرنامج األغذية العالمي، األمن الغذائي تراجع تفاصيل حول األمن الغذائي، الجهاز المرآزي لإلحصاء -80

.20، ص2012وظروف المعيشة والتحويالت االجتماعية في العراق، بغداد،

111

âbÇ Þ†È½a éîÜÇ2006I åßœÐ®a ‡g70I μg H42,3ý•¿ ñbÏë HNåí†Ûa âbÇÞ†È½abèîÏÉÐm‰cHÚì×Š×IôŠcòÄÏbªåØÛë2011NÑ–äÛaåßŠr×cμg

I|½ bÔjÉ™ŠÛaÞbÐþapbîÏëÞ†ÈßÍÜi ŠekãbuåßMICS-3 2006HI35IwöbnãÉßòã‰bÔ½biëNïy…ìÛìßÑÛcÝØÛñbÏëHMICS-4 2011aˆçædÏH

äçåØÛëÝîÜÓ ‰a†Ô¶ügœÐ‚äí Þ†È½aoÔÔypbÄÏbª ÉmåßlŠÔí bß ÚbòÄÏbªë LÁaë òÄÏbªë Låí†Ûa ý• òÄÏbª Ýrß Þ†È½a œÐ¢ bÃìzÜß bß†Ôm

IÚì×Š×òÄÏbª¿bîÛbÇæb×Þ†È½aæaËLõýiŠ×44.1Iμbí…òÄÏbª¿ëH42.4HñbÏë81N

ëpbèßþa òz• bèäß ñ†í†ÇpaÌn¶ÁjmŠm ÞbÐþapbîÏëpü†Èß æaL|îÔÜnÛað…Šm æa âìÜÈ½a åßë NÙÛ‡Ëëïz•Œ×Šß¿ ñ…üìÛaë Lñ…üìÛa õbäqc òíbÇŠÛaëæaÝi LÞbÐþapbîÏëÞ†ÈßÊbÐm‰a¿ ýßbÇ bç†yëåØm ïz–Ûa âbÄäÛa òÛbypa‰ìİnÛa †Èi bàîü ñþa âaìÇþa Þý bàî üë ‰ìç†n½a ßþa É™ìÛa

añŠİîë†è’½a¿ñþapbÄÏbaåß…†ÇóÜÇòzÜ½apbÇbà¦ …a‹åßòÛby‰ìç†nÛaNòí…b–nÓüabèÇb™ëcëñŠÿÛïz–ÛaïÇìÛakãbuμgN

ńÔibÛańäÛa Þý´Üçûß˜b‚‘c ÝjÓ åßo·Ûapa…üìÛa òjãoÌÜiI ð…ìÔäÈÛa |àÜÛMICS-4 2011I H89μg Šš§a ¿ òjäÛa êˆç ÉÐmŠmë HE

I93ÝibÔmHEI82bèîÏÉÐmŠmòîäÌÛaõbäÛaŠcædÏñëŠrÛaŠ‘û½bÔjëNÑíŠÛa¿HEI´Üçûßð†ícóÜÇpa…üìÛaòjã95œÐ‚ämbàäîiHEaIμ77Šþaõbãô†ÛHE

¿óÜÇcpa…üëÉi‰cÝ×íåßpa…üëtýqoÜ–yÙÛ‡kãbuμg NñÔÐÛaIoÔjÛańäÛaÞýïz•Œ×ŠßëcóÐ’nßMICS-42011òjãæaëNH

I òíŠš§a Õbä½a õbäÛ òîz–Ûa Œ×aŠ½aëpbîÐ’n½a¿o·óÜÇcpa…üë79HEI åß ÝÓc ÝibÔß67IædÏ ÙÛˆ× NòîÐíŠÛa Õbä½a õbäÛ HE66Ë õbäÛa åß HE

. 29تقرير ة مؤشرات رصد األهداف اإلنمائية، مصدر سابق، ص - 81

112

IÝibÔßóÐ’nß ëc Œ×Šß¿æ†ÜípbàÜÈn½a82ñ…bè‘óÜÇpý•b§a õbäÜÛ HENóÜÇdÏòİìn½a

bmaIwöbnãpŠèÃcâ†ÔmbßÉßbÓMICS-4 2011IæaH70ŠàÈiÞbÐþaåßHEI12M23I ÞbÐþa òjãoÌÜië Nòîz•pbÓbİi áèí†Û aŠè‘ H12M23aŠè‘ H

IáçŠàÇåßμëþaaŠè‘Š’ÇqüaÞýÝÛaŠß†™bÔÛaìÔÜmåíˆÛa91HEIïqýrÛabÔÜÛaåßμëþaòÇŠ¦aaìÔÜmåíˆÛaëDPTHIïÛaìy985òjãæaËHE

IμgošÐ®aòîãbrÛaòÇŠ¦a¿|îÔÜnÛa75HE82N òîz–ÛaÊb™ëüa¿bîjãbÈuaŠmòrí†§aì½apaŠ‘ûßpŠèÃcŠekãbuåß

paìäÛaÞýÞbÐÿÛ2006ë2012 F5Eòã‰bÔßאא2006אL2012

א F5אE

2006 MICS3 %

2012 MICS4 %

Hæ‹ìÛa—ÔãIòíˆÌnÛaõì 7.6 8.4

âŒÔnÛa 21.4 22.3

ÞaŒa 4.8 6.9

Þbèüa 13 14.5

ÝÓaŠàÈiòÔÜİ½aòîÈîjİÛaòÇb™ŠÛaåß6Šè‘c

25.1 18.6

אא،אאW2013א J2017،אאאN òîöbÓëpbß†åßêŠÏìíbàîÏïz–ÛaâbÄäÛbiŠ‘bjßì−óÜÇÕÜÈnmÝÐİÛaòz•ægbà×´äaìàÜÛòîz–Ûañbî§aÝà©óÜÇčéÛýšiïÔÜíßþaÉ™ìÛaægügòîuýÇë

IòßbÈÛaòã‹aì½a¿òí…b¤üaòz–Ûañ‰a‹ëpb–î–¥æa2006M2010bèãasîyH

حصاء، مراقبة أوضاع النساء واألطفال، العراق، المسح العنقودي وزارة التخطيط، الجهاز المرآزي لإل - 82 وما بعدها. 25، صMICS-4 ،2012متعدد المؤشرات،

113

I òÌÛbjÛaïãbØÛa ìàäÛa òjãÉßkbäní bí†Çb–m bçb£aˆ‚nm 3oÜØ‘†ÔÛ NHEIòîÜîÌ’nÛapbÔÐäÛa7,6IÝibÔßHE4,7òí‰bàrnüapbÔÐäÜÛHE83ÞbÌ’ãaædÏÙÛˆ×N

õa‰ëbjjæìØí†ÓLlbç‰⁄aëLÑäÈÛaåÇòºbäÛaòíŠ’jÛa‰bqŁbiòîz–Ûapbû½aŠ™òîÇìãpbß†åÇbÌnÛaNpbèßþaëÞbÐÿÛòí‰ë

Û æb× †ÔÛtìÜnÜ ‰b’nãa ¿ ê‰ë…aŠßcpbÇbÐm‰apŠèÃ ‡g LpbãbŠÛb× òäîÈßåß òÜv½apüb§a òjãoÈÐm‰a ‡g˜ì–ä éuëóÜÇð†rÛaæbŠ¿òîÛbÇ

I μg pbãbŠÛa Êìà© åß ‰†–Ûa æbŠ36,1 âbÇ HE2009oãb× æa †ÈiI29,1âbÇHE200484N

çcåßæaòzÜþaë Lkšä½a âìîãa‰ìîÛa ìç òîãbŠÛaaŠßþbi òib•⁄aÝßaìÇá bèäÇwnãÛaëLÖaŠÈÛa¿òäîÈßÕbäß¿oß†‚naÛa bîÛë…òßŠa–Þa‹bßëM

NñİòîÔÜpbçì’m

. 141، ص2012اللجنة الوطنية للسياسات السكانية، تحليل الوضع السكاني في العراق، - 83 . 19ء، المرأة والرجل، مصدر سابق، صوزارة التخطيط، الجهاز المرآزي لإلحصا - 84

114

אאW

b÷™…Š©óÜÇŠ–nÔíüéãþæbã⁄aÖìÔ§ÅÏÚbènãaŠÔÐÛaÝiLÝ†Ûaâa†ÈãaëcòÛòÓ‰bÐßåÇÈŽíÖaŠÈÛa¿ ìçë N…bÈiþa …†Ènß æbßŠ§aåß òj×Šß ñŠçbÃ bšíc ìçåßáîàÈnÛaåßì−óÜÇÞìÔÛaåØ¹ëLÉí‹ìnÛa¿ñaëbßüë…‰aì½a¿ËíònÏü

Ûò™ŠÇŠr×cáèãì×åÇýšÏbàîÜÈmÝÓaáèãcëNæìÜàÈíñÔÐÛañŠþaõbäicŠb‚àÜNÒaŠ−ýÛŠÈnÛaëLŠØj½axaëŒÜÛëLòîz–Ûa

òí…b–nÓüa ñŠüa ñìÓ óÜÇ bjÜ Šqûí ÞbÐþa ŠÔÏ õkÇ æa Ù‘ åß îÛëýšÏ‰a†½aåßlŠnÛapübànyaåß†íŒíb¾Lpbí†znÛaòèuaìß¿bèmbãbØßaë

bjÜ ØÈäí b¾ LábÐþ òîz–Ûa òíbÇŠÛa áí†Ôm óÜÇ bèm‰†Ó œÐ åÇóÜÇ“îàènÛa åqaŠi ¿ ÞbÐþa ÊìÓë Šb« ñ…bí‹ë ñŠüa ñbîy ¿ ŠmìnÛa pbíìnßìÛað…b–nÓüaìàäÛaóÜÇØÈämÛapaŠqû½akãbuμaNÞbàç⁄aëÞýÌnüaë

NïÇbànuüaxbß†ãüaëÙbànÛa˜ŠÏœíìÔmë Ö‰aìÏ …ìuë âìîÛa ÖaŠÈÛa éuaìmÛa òíìàänÛapbí†znÛa áça æaôìnß¿ ñj×

ÈaëpbÄÏbaípbäíbjnÛaombi‡gLŠÔÐÛapü†Èßëòí…b–nÓüaòîàänÛaLñİëòâbÇïÐÏ2012ìnßæb×Šr×cHðŠè’Ûa…ŠÐÛaÖbÐãhibbÔßIòîãbàîÜÛa¿ò’îÈ½aô

‰bÓ ð‡ë òî…bÔÛaë óär½aI ¿ òîiìä¦a pbÄÏba ¿ …ìuì½a ôìn½a ÑÈ™ åßHæbîßëbÓëŠÏpbÄÏbaíò’îÈ½apbíìnß¿…b§a¿aŠÌ¦ax‰†nÛaaˆçÝibÓëL

òîiìä¦apbÄÏba ¿ ŠÔÐÛa Þ†Èß óİ¥sîy ŠÔÐÛapü†Èß¿ ñj×40ÍÜjîÛ Eóär½a òÄÏbª¿Þ†ÈßóÜÇc52E85í ñaëb½a â†ÇÊbÐm‰aμaô…c Šßüa aˆçë N

¿ bÇbÐm‰ap†è‘ÛapbÄÏbaìÓëðìàänÛa †è’½aÙi‰c b¾ LŠÔÐÛapü†ÈßsîyåßĆõa…cÝšÏcoÔÔyÛapbÄÏbaoãb×‡gNŠÔÐÛaåß†§a¿ìàäÛa˜ŠÏ

د. مهدي محسن العالق، قياس فقر األطفال في العراق، بحث مقدم الى المؤتمر العلمي العاشر للدفاع عن - 85

. 2014نوفمبر 22حقوق الطفل، بغداد،

115

oz¬éÐãoÓìÛa¿ëLbí…b–nÓaaì¸oÔÔyÛapbÄÏbaÙÜmïçŠÔÐÛaåß†§apbÄÏbap†è‘ØÈÛaë Nñaëb½a â†ÇpbîÛbØ‘gåß †§a¿ÛabèîÏoÈÐm‰a

´äßaŒnß´í†¤p†è‘ÙÛîë Lñaëb½a â†Çpbíìnß¿ bÇbÐm‰a ŠÔÐÛapü†Èßñaëb½a â†Ç ñ…bí‹ë ð…b–nÓüa ìàäÛa Þ†Èß bÐ®a bàç86êˆç áš ¿ë N

LòîÇbànuüaÒaŠÇþaåßpbÓbîÛaåßr×¿ bàÇ…ïÜöbÈÛaÑäÈÛa†¯pbîÇa†nÛabäÛaëÞbuŠÛaåßÝ×t†zníë´ä¦apbÓýÇë‰aë…cëòí…b–nÓüaÂìÌšÛaåÇõ

ÞbÐþa Êb™ëc óÜÇ ñŠ‘bjßØÈäí ðˆÛa LïÛŒä½aÑäÈÜÛ òîö‰ ÝßaìÈ× ñÌn½aáèÜjÔnßëáèma‰bîë87N

¿ ‡g LÞbÐþaí õaŠÔÐÛa òjã ïßbäm ¿ †vnm ÖaŠÈÛa ¿ òîbþa òÜØ’½a æaŠÈÛa ¿ ŠÔÐÛa òjã éîÏ ÝØ’íðˆÛaoÓìÛa Öa19âbÇ ÖaŠÈÛa æbØ Êìà© åß E

2012ðŠè’Ûa …ŠÐÛa Ý…ÝÔíåíˆÛaI105.500ŠÔÐÛaÁ ìçë LïÓaŠÇ ‰bäí…ÞbÐþaåßõaŠÔÐÛaòjãoÜvLHìÛa58æaðcLõaŠÔÐÛaÊìà©åßE1íåß

Ý×4ŠÔÐÛaÁæë…æì’îÈíÞbÐc88N pb÷ÐÛa æaÙ’Ûa ÝjÔí ü b¶ ŠèÄm ÉÓaìÛapbîİÈß æa¿ ŠÔÐÛa åß a‰Ššm Šr×þa

N´ÌÛbjÛaÞ†ÈßÑÈ™ÍÜjîÛÞbÐþaíÉÓ†½aŠÔÐÛa…a…‹a‡g LÞbÐþaáçÖaŠÈÛaïöaˆÌÛaŠÔÐÛaÁo¤æì’îÈíåíˆÛaÞbÐþaÞ†ÈßÍÜjíë1.2âbÇE2012ìçëL

oÜÈuñ‰ìç†n½aò÷îjÛaêˆçNåÛa‰bj×ë´ÌÛbjÜÛÞ†È½aÊìà©ÑÈ™l‰bÔíÞ†ÈßÐþaŠÔÐÛaÁæaÙÛ‡LŠÔÐÛaåqaŠi¿ÊìÓìÛaŠİ¨ò™ŠÇŠr×cÞbMéãaÒŠÈíðˆÛ

ŠÔÐÛbiÊìÓìÛaÞbànyaMòjäióÜÇc25âbÇæbØÛaïÛbºaÉßòã‰bÔßÞbÐþaíE2012âbÇˆäßÞbÐÿÛŠÔÐÛaŠİ…a…‹a†ÔÛN2007òjäi8ELòjãóÜÇcoÌÜië

âbÇ¿ñ‰ìİ2012ŠàÈiÞbÐÿÛ5M14òä89N

المصدر السابق نفسه. - 86. 123، ص2002، 1البنك الدولي، أصوات الفقراء صيحة للتغيير، القاهرة: مرآز االهرام للترجمة، ط - 87. د. مهدي العالق، مصدر سابق - 88 المصدر السابق نفسه. - 89

116

æaŒíŒy ta†yc †Èi Ö†ª Šİ¢ ‰ˆäm Šöbmìi ŠÔÐÛa pü†Èß oÈÐm‰a †ÔÛ2014ëŒãbèäÇá¬H‰bjãüaëåí†Ûaý•ëôìäîãIpbÄÏbªòqýqóÜÇ“Ça…õýînaëŠÔÐÛapü†ÈßoÈÐm‰bÏ Léu‰bë ÖaŠÈÛapbÄÏbªÑÜn« μa æbØÛa åß´íýß

bã⁄a åßÿÛ ñ…†èßpbíìn¶ òÛbİjÛaëóÜÇ |™aë ÝØ’iØÈãa ðˆÛa Šßüa ïãNðìàänÛabèÜjÔnßëòîÓaŠÈÛaòÛìÐİÛa

í†ÔÏÝàÈÛa†îÈ•óÜÇbßcIpaŠ‘û½a…†Ènßð…ìÔäÈÛa|½aMICs3ýÐæcHIŠàÈiÞbÐcòÈmÝ×íåßa†yaë5M14IðcòäH11êˆçÞbÐcÊìà©åßHE

ß×còjäi‰ì×ˆÛaÝàÈíëNæìÜàÈíò÷ÐÛaItbã⁄aå12ÝibÔßE9HïÛaìnÛaóÜÇEIòíŠš§aÕbä½aòã‰bÔ½biòîÐíŠÛaÕbä½a¿ÞbÐþaòjãÉÐmŠmë18ÝibÔßE6NHE

âbÇ|½bÔjë2011ÝÌn’ía†yaëýÐæa‡gNbßđ†yμgpÌm†Óñ‰ì–ÛaædÏIÝ×íåß14IŠàÈi ýÐH5M14IðcòäH7I ê‰†ÓbÐ®biHE4Hpbu‰…âbÇåÇòjã2006IμgÑíŠÛa¿ÞbÐþaÞbÌn‘aòjã…a…ŒmëN10IÝibÔßHE5HE

Itbã⁄aåß×còjäi…üëþaÝÌn’íëŠš§a¿8ÝibÔßE6HE90N aˆçæì‰b¹†Ó´ÜßbÈÛaÞbÐþaåßar×æaμgñ‰b‘⁄aïšnÔmòîÇì™ì½aæaóÜÇ

ëNïiaŠÓëcïÜöbÇ‰bg¿Âb’äÛaåØÛŠÔÐÜÛòöëbäßõbÔiòîvîmaaÝØ’íáèÜàÇæaï½bÈÛaæýÇ⁄aæb×ë NáèÜjÔnßóÜÇ aŠİÝØ’íáèÜàÇæa òÔîÔyïÐäíüÙÛ‡åßædÏaˆÛëÑäÈÛaëÞýÌnüaëñõb⁄aåßÞbÐþaòíbà§bÇ…†ÓÝÐİÛaÖìÔ§

îiëLémbÇbëLÝàÈÛaÊìãÙÛ‡¿b¶ÞbÐþaÝàÇòjÓaŠßð‰ëŠšÛaén÷91N pba‰†Ûa åß r×oÐ’× †ÔÛ92êbÏ‰ë ñÔÏ ñŠc ¿“îÈÛa í òÜ• Úbäç æa

LâbÇÝØ’iñbî§aòîÇìãôìnßëÝÐİÛa ŠèÄmüpba‰†ÛaœÈiæaåßáËŠÛaóÜÇ

.41، مصدر سابق، صMICS-4وزارة التخطيط، الجهاز المرآزي لإلحصاء، نتائج مسح - 90يعرف عمل األطفال أو اشتغال الطفل بأنه العمل الذي يزيد على الحد األدنى من عدد ساعات االشتغال اعتمادا - 91

) سنة مشتغال إذا مارس نشاطا اقتصاديا 11-5( على عمر الطفل، ونوع العمل ويعد الطفل الذي يتراوح عمره بين ) ساعة. 28لمدة ساعة على األقل خالل األسبوع السابق للمسح إذا مارس نشاطا أو منزليا اقتصاديا لمدة اقل من (

92 - Bradshaw, J., & Richardson, D. 2009. ‘An index of child well-being in Europe.’ Child Indicators Research 2 (3): 319–51.

117

qdm åØÛë LÝÐİÛa òîçbÏ‰ ôìnßë ÝàÈÛa åÇ´ÜbÈÛa í Š‘bjß Âbjm‰a …ìuëÇwnãa‡gbÌÛbiÞbÐþaóÜÇòÛbİjÛaæbßŠ§aëcŠÔÐÛaôìnß¿bàÓbÐméä.æìØm†Óë

áì ëc ÝàÈÛa æa†ÔÏ òÛby ¿ ŠÿÛ a†öaìÏ òßìØ§a ÉÏ… †äÇ Ñc ‰bqüa†öaìÐÛaåßòß‰b•ÂëŠ‘ŠÏæbÏLòÛb§aêˆç¿ëNïÇbànuüaæbàšÛapýîèni

ni æìÈnàní ü áèãþ ÞbÐþaóÜÇ a…ë†ª aqdm b æìØí æc åØ¹åß òÜßb‘ òîİÌpbß†äëc†öaìÐÛa93N

åß j× ÝØ’i †íŒm òîäöaŠÓpbÓýÈi òİiaßpaqdm òÈi‰c Úbäç æa ë†jí bßìàÇbÈÛa õb−c Éîº ¿ ò‘b’èÜÛ òÛìÐİÛa ŠÈm: …bÈjnüaë ñaëb½a â†Çë ŠÔÐÛa

ñŠİäpb÷îjÛaëïÇbànuüa. Wאí†ènÛa Šİc †yc ÕÜİ½a ŠÔÐÛa ÞaŒí bßæa†ÜjÛa ¿ òÛìÐİÛa éuaìm Ûa pa†òîßbäÛa94N éÐãoÓìÛa¿Ý†Ûapa‡æa†ÜjÛa¿ÞbÐüaåßñj×…a†ÇcóÜÇŠqûíÉÐmŠ½a. ŠÔÐÛaæbÏ LñŠ‘bjßËæìØm bß bjÛbË òíìàänÛa ‰bqŁaæaåßáËŠÛaóÜÇë

Än×üaë òî÷îjÛaë òíˆÌnÛa õì× Lñ…†a Šb‚½a åß òÇìàv¶ ÁjmŠíÝîj óÜÇ NÃbñìiþa ôìnß óÜÇ òibvna ÝÓc òîjÜ pbÓýÈi ÃbÄn×üa püby ÁjmŠm Þbr½aòîàänÛaóÜÇbjÜŠqûíÝÐİÛaëåí†ÛaìÛaíÝ•aìnÛaÑÈ™æaåÇýšÏLòßìßþaë

òî¹…b×þawöbnäÛaëòîÏŠÈ½a.95 æa†ÜjÛa¿æì’îÈíåíˆÛaÞbÐüaéuaìíbà× òßë‹d½aëbšícñÔÐÛaÊaŒäÛbiÁjmŠ½aðŠÔÛavènÛaëbí‰ý½aÝrßLŠb‚½aåßòäîÈßbÇaìãc

|Ü½a96N 93 - Richardson, D. 2010. ‘Child and family policies in a time of economic crisis.’ Child and Society 24: 495–508. 94 -Wachs, T. D., and A. Rahman.. “The Nature and Impact of Risk and Protective Influences on Children's Development in Low-Income Countries.” In P. R. Britto, P. L. Engle and C. M. Super, eds., Handbook of Early Childhood Development Research and Its Impact on Global Policy. Oxford: Oxford University Press, 2013. 95 -Wachs, T. D. , “Expanding our view of context: The bio-ecological environment and development.” In R. Kail, ed., Advances in Child Development and Behavior, vol. 31: 365–411. New York: Academic Press, 2003. 96 - Wachs, T. D., and A. Rahman., Op cit.

118

אpbÈànaáÄÈß¿ L òîãbãüaòîbîÛaóäjÛaÞýåß ŠÔÐÛa òÛbyÝØ’nm LÞbÐüapb÷ÏœÈjÛ ‹bînßüa|äßóÜÇoic…Ûa áîÔÛaëpbû½aë òí…b–nÓüaë

väí Lbèäß åíŠŁa oßŠyëbèäÇ á a pbíìnß ÊbÐm‰â†Ç½a¿ …aŠÏþa í ñaëbI Þì•þa ëc Ý†Ûaë Úýènüa½a â†ÇbèîÜÇ ÕÜİí bà× òí…ìàÈÛa ñaëb

Hp‰aìîn97Ûaë L òÜyŠß μa ÞbÐüa ÞbÔnãa âbßc bby bÔöbÇ æìØm æc åØ¹ÜÇLbãbßŠyëcb’îàèmpb÷ÐÛaŠr×c†äÇ˜ŠÐÛaë…‰aì½a†îÔm‡gLÎìÜjÛaLÞbr½aÝîjó

paˆÛaâayaòÛbyÃìzÜßÝØ’iŠÔÐÛaìÔíbßbjÛbË. א¿åíbjnÛakjiîÛ ò‘b’èÜÛ ò™ŠÇ aìãìØí bß bjÛbË ÞbÐüaåßrØÛa L

kji åØÛë LòÔÜİ½a òí…b½a ëc òí…ŠÐÛa òí…b½a …‰aì½a " òîÏbÔrÛa òàîÔÛa bÐ®apb÷ÐÛëapbÇbàvÜÛåßòäîÈß¿bäÛaëaò÷ÐÛæìànäíáèãì×áØ¡ÉànaòÇìà©

òîÓŠÇëaNòîÏbÔq ÒëŠÃáÃbÈnmÙÛ‡óÜÇbîdmëlbîË½aëc×còu‰†iëñaëbÝÓc…ìuëÉßòÛb§ñ‹ŒÈ½aòîÏbÔrÛapbàÛaòÇìà©μg†änmlìîÇlbîË½añaëb

í†ÛaëòÌÜÛaëòÐöbİÛaëÖŠÈÛbiÁjmŠmbßbjÛbËêˆçëLòîÔÏþaòÓbÇ⁄aëcOëä¦aëåñ†Èjn½a|öaŠ’Ûaëpb÷ÐÛaÉß ‰aŠànbiá•ìmpbÇìàa êˆç NòîÜÔÈÛa ëc òîã†jÛa

bí…b–nÓaòßëŠaëbîÇbànua. òîÏbÔrÛaëòîÇbànuüaáîÔÛa¿òîaŠÛaÖ‰aìÐÛa†£bà× pb‰b¾ë Lpbû½a ¿ ò×‰b’½aë LñŠþa Ýa… pbîßbäí†Ûa ¿ b ajÈmñbî§a

Nòí…b–nÓüaë òîbîÛaë òîÈàna ÝîjóÜÇ LpbÇìàaœÈiô†ÛÖ‰aìÐÛaœÈibß†äÇòÔçaŠ½añÏÞý|™aëÝØ’iáÃbÈnmLïÇbànuüaÊìäÛaóÜÇòàöbÔÛaLÞbr½a¿ïÇbànuüaÊìäÛabaóÜÇâìÔmpbîÛëûßëòíìàäm‰aë…cïÛìnilbj’Ûa c†jí

NÎìÜjÛaòÜyŠß åß ÝÈÛë püby åß ar× æa μa ñ‰b‘üa áè½albîË½aŠçbÄßë òîÔÏþa ñaëb

òİjmŠ½a òîãbØ½a …ìîÔÛa òÈîjkji †íŒí æcåØ¹ bèiÁjmŠ½aïÇbànuüa …bÈjnüa

97 - Stewart, F., “Horizontal Inequalities: A Neglected Dimension of Development.” QEH Working Paper Series no. 81. Oxford: University of Oxford, 2002.

119

‰ìç†nÜÛŠÈnÛaëLñ…ì¦aòîÛbÇpbß†´ßdmpýØ’ßåß†íŒíb¾LïÐíŠÛaÉÓì½biNŠb‚½a åß bçËë ï÷îjÛa êˆç ¿…ìîÔÛa åÇ òºbäÛa pýØ’½a ïÔnÜm LòÔíŠİÛa

pübyëLòîãbØ½a½albîËLÞbÐüaåßrØÛañbîy¿bÈîºòí…ìàÈÛaëòîÔÏþañaëbåß LñbnÐÛa ëaÝÐİÛaæb× a‡g bàîüáèßbßc òybn½apa‰bîä—îÜÔmμað…ûí b¾

‰ òÔİäß ¿ æì’îÈí åíˆÛa åß ëc òîÓŠÇ òîÜÓc ëc òÇìà©LÙÛˆÛ òvînãë Nòîöbã òîÐípbÈànaë ŠþaÝa…†íaŒnßì−óÜÇëïÇbànuüa“îàènÛaë ŠÔÐÛa òÛby‰ˆvnm

ÞbîuþaÇÝÔnämë…ŠÐÛañbîyÞìáÓbÐnmb¶‰ëLòîÜa98N WאאNáè’îàèmëbäÛaÑÈ™püb§bîö‰ bjjñŠİäpb÷îjÛaóÔjm ‰bqeæa

tìÜnÛ ŠØj½aŠÈnÛaLõaìatìÜmë LlŠ’Ûa òãìßd½aË êbî½aÙÛ‡¿ b¶ Lòî÷îjÛaóÜÇ òàîëkÓaìÇμað…ûmæcåØ¹ Lòí†È½aaŠßþaëïz–ÛaÒŠ–Ûa õìëåÇ òºbäÛa òîuìÛìîÐÛapaqdnÜÛ ò™ŠÇŠr×cáç‰bÌ–ÛaÞbÐþbÏ [ÝíìİÛaô†½a

Ûa μa õaìa tìÜm åß òî÷îjÛa Šb‚½a Ýà’më NtìÜnÛatìÜnÛaë ˜b•ŠÜÛ ŠÈnòîÇbànuüaë òîÐäÛa òîàänÛa í òÜ• …ìuë pba‰†Ûa pŠèÃa ‡g Lïöb™ìšÛa

Nõb™ìšÜÛŠÈnÛaëòîÏŠÈ½aë

98 - Boyden, J., and G. Mann., “Children’s Risk, Resilience and Coping in Extreme Situations.” In M. Unga, ed., Handbook for Working with Children and Youth: Pathways to Resilience Across Cultures and Contexts. Thousand Oaks, California: Sage Publication, 2005. P. 11.

120

אאW Ûa ñ†ÔÈ½apbß‹þaåßòÜÜÉßÖaŠÈÛa¿òîÏbÔrÛaëòíìîäjÛapaŠÌrÛaoÔÏaŠmÈuóÜÇôŠcpýØ’ß‰ìèÄi|àmë Lïãbã⁄aåßþaμg ŠÔnÐm ò÷îiÉànaoÜ

ñŠþa ë†jmë NáèÜjÔn½ áèma‰ì–më ò×’½a áè§b–ßë bäÛa pbÓýÇ †îÈ•pa‰bîmbèÏ‡bÔnmòäîvçp†jÏòqa†§apaŠqû½o™ŠÈmòí†îÜÔmòû½x‡ì¸còîÓaŠÈÛa

aŠ–Ûa ó™ìÐÛ bè™ŠÈmë òÛb•þaë †í†vnÛa…†Èmë LÖ‹ŠÛa ‰…b–ß”bàØãaë LpbÇÝà¤ óÜÇ bèm‰†Ó ÉuaŠmë LÙØÐnÜÛ ò™ŠÈß ò’ç òîäi bèÜÈu bß LæbßŠ§albjcåßÿÛLåí†ÓbÐÛaÞbÐþaëL…Š’nÛaŠçaìÃæaNbbÐcêb£bàîüëbèmbîÛëûßõkÇ

åèi‰b£üaëcLpbînÐÛa‰bÌ•wíëŒmëLÞbÐþbi‰b£üakãbuμgLÊ‰aì’Ûa¿Ý×NŠß óÜÇ æbîÈÜÛ òz™aë bèãc áË‰ LòÛìè© õa…ì bßbÓ‰c ÝØ’í b¾ êËëÙÛ‡´’àè½a ÞbÐþaåßpbÇbº Éj õb–yfiÛðŒ×Š½a ‹bè¦a …†Èíë NòîßìîÛa ñbî§aëc òzÜ½a pbÇbà¦bi ´İjmŠ½a ÞbÐþaë NâbÇ ÝØ’i åí…Š’½aë Lâbníþa Zïç

LòzÜ½a pbÇaŠ–Ûbi åíŠqdn½aÞbÐþaë L´ÓìÈ½a ÞbÐþaë LÊ‰aì’Ûa ÞbÐcëÞbÐþaë L‹†í⁄bi íb–½a ÞbÐþaë LÝàÈÛa åß òÈî™ë ÞbØ‘di ´ÛìÌ’½aôìnß òîßìîÛa bèmbîy¿ éuaìm ò’àè½apbÇbà¦a êˆçæa LæìãbÔÛaåÇ´îu‰bä

ÝØ’mpbÇbà¦aêˆçozj•c†ÓëLæbßŠ§aåßñ…†ÈnßÞbØ‘cëŠÔÐÛaåßÞbÇòjãòîÓaŠÈÛaòîÇbànuüaòyìÜÛaåßòàèß99N

âbÇÖaŠÈÛa¿æbã⁄aÖìÔyæd’iñ†zn½aáßþačòrÈjÛŠíŠÔmæb×2006æaí†Ó|ß †×c †Óë NñŠànß đñ…bí‹¿Ýßa‰þaëóßbnîÛa ÞbÐþa …a†ÇcMICS-4êˆç

p…a…‹aÖaŠÈÛa¿óßbnîÛaÞbÐþa…a†Çcæaμg ém‰b‘hi òÔîÔ§aÞbàÇc ñ…bí‹ òvînãIæaNvènÛaëÑäÈÛa5IòíŠàÈÛaò÷ÐÛa¿ÞbÐþaåßHE0M17âbníþaåßáçòäH

I óßbnîÛa òjã æaë Nåíìiþa †yc ñbÏë †Èi0M14åíìiþa †yc aë†ÔÏ åíˆÛa òä HIoÌÜi7énjã bßæaNtbã⁄aë‰ì×ˆÛaíëŠš§aëÑíŠÛa¿käÛal‰bÔnmëHE

. 173ص-172اللجنة الوطنية للسياسات السكانية، تحليل الوضع السكاني، مصدر سابق، ص - 99

121

I68ÐþaåßHEIÝibÔßN‰a†½bi´ÔznÜßaìÛa‹bßóßbnîÛaÞb82ËÞbÐÿÛHEóßbnîÛa100N

bàçý×ëcåíìiþa†ycñbÏëëcÖýİÛaåÇáubäÛaðŠþaÙØÐnÛaμgŠÄäÛaåØ¹æa†ÔÏë ÕÜÔÛa åß aõ†i ÞbÐþa pýØ’ß †ÔÈnmë bèîÏ ìàäm Ûa ò÷îjÛa éÐ•ìi

aë…Š’nÛaμgüì•ëæbßþbiby⁄aÉßÊaŒäÛaåßđòÛby¿áèÈšmÞbÈÏclbØm‰kãbuμgaˆçNÙÛ‡åÇávämñİkÓaìÇæbÏa…Š’ßÝÐİÛaæìØíýëNæìãbÔÛa

oîÛa…a†ÇcæaÓòÜîÜáèäßÝnÔÜÛaì™ŠÈm101N LÑäÈÛaë Llbç‰⁄a pbîÜàÇ õaŠu ÉÐm‰a †Ó òÓbÇ⁄a Þ†Èß ædÏ LŠe đkãbu åß

áè™ŠÈmõaŠuåßÙÛˆ×ëMÞbÐþaM½IéÇìà©bßŠqdmsîyâbÌÛþa´íý1579HIÝîvmëâbÌÛþaåßbîÜªbÈàn©565Iæb×òîz™H98,1L´îã†½aåßáèäßHE

Iåæë…ÞbÐþaåßáèrÜqë14òäH102ðëˆÛòÔîÔ§a…a†ÇþaæaÑû½aåßëNNñŠÏìnßËò•bäpbubînyüa

ë Ûa òß‹þa †Èi Ûa òîãbãüaoÐ–Ç æaŠíŒy ¿ …ýjÛbi2014åß bèÔÏa‰ bßëÑäÇëlbç‰gpbîÜàÇ‰aŠÔnüaëñbî§a‰…b–ßoz™cLÖaŠÈÛaÞbëÁë¿

pbîÜàÈÛaëïã†½að…b–nÓüaÂb’äÛa ‰aŠànapýØ’ßoàÓbÐm bà× ñ…†èß õbäjÛaëbèi òİjmŠ½a òîÔíìnÛaë òîubnãüaÖŠ ÖÐß ¿ pýöbÈÛa ´íýß ñbîy ozj•dÏ

aëÝjoÈİÔmæa†Èi˜b‚‘ÿÛïÐîÃìÛaåßþaÉuaŠmëòÛbİjÛapbíìnßoÈÐm‰ÝöaìÈÛa Ýçb× ÝÔqc òÈíŠÛa ëŒäÛaÒëŠÃ æa Náèjmaë‰ âýnaë ÝàÈÜÛ Þì•ìÛaÖìjßËÊbÐm‰aÉßñ†í†Ç‰ìè’Ûòß‹üa‰aŠàna†ÈibàîüáèmaŠ†ß†Ðänaë

ñbäÈ½aávyåß…a‹b¾pa‰b¯üa‰bÈc¿ŠÔÐÛaåqaŠi¿ÊìÓìÛaë103p…cbà×N

. 47ص-46المصدر سابق، ص- 100األمم المتحدة، منظمة اليونيسيف، إيقاد شعلة األمل في زمن األزمات، دراسة تحليله لوضع الطفل والمرأة في - 101

.63، ص2007العراق، آب، 102 . 174بق، صاللجنة الوطنية للسياسات السكانية، تحليل الوضع السكاني، مصدر سا -

حجم السكان ممن هم تحت خط الفقر يقدر ان 2012أظهر المسح االجتماعي واالقتصادي لألسرة العراقية - 103بعض التقديرات تشير الى أن خط الفقر ربما ارتفع ان % قبل العاشر من حزيران في عموم العراق، إال19بنحو

% من سكان البالد، ويعزز ذلك وجود مليون ونصف مهاجر من المحافظات 30تقل عن اليوم ليالمس نسبة ال

122

òÛbİjÛa ¿ ñ…bíŒÛa104 μg"òîÇbànuüa òíbÇŠÛa pbÓbÔzna ¿ bèäß ŠÐß ü pa…bí‹ LòîÇbànuüapa†Çb½aëý‹bäÛapbãbÇh×åí†îÐn½bi òİjmŠ½a LéÐãoÓìÛa¿

b« òèuaìß ¿ òîŠÛa Ëë òîŠÛa paõaŠuüa õïİië ÑöbÃìÛa —Ôã ô…cŠáväíbßëòÛìÐİÜÛŠ‘bjßËëŠ‘bjß†í†èmμaÕbä½aåßr×¿ðŠÔÛavènÛa

òß‹üa†ÈibßÂìÌ™pbiaŠİ™aåßbèäÇPost-Traumatic Stress disorderbàîüŠüaæcòîÛë†Ûapba‰†ÛaœÈi’m‡gL‰bÌ•ÞbÐabèí†ÛÛaÝöaìÈÛa¿

´äqaÉßåíìicåßòãìØ½a‰a†Ô¶bàèn’îÈßÑîÛbØmÉÐmŠmÞbÐüaåß40òã‰bÔßEÞbÐcæë†iŠþbi105N

موضوع الصراع مع االرهاب، مضافا إليهم معاناة السكان المحليين أنفسهم ممن يواجهون اإلرهاب بشتى الوسائل

دواء. أنظر: د. مظهر والذين انقطعت بهم سبل الحياة المدنية وأساسيات الحياة آافة، آخدمات المياه والصحة وال http://Iraqieconomist.net/ar/2014/7/13محمد صالح، مالمح االقتصاد السياسي للصراع في العراق،

تقديرات % قبل العاشر من حزيران قد ارتفعت اليوم وفق بعض ال12ان مؤشرات البطالة الفعلية التي بلغت - 104%، او ربما اآثر بسبب توقف النشاط االقتصادي في خمس محافظات تشكل اليوم مسرحا للعمليات 20االولية الى

العسكرية. المصدر السابق نفسه. 105 - Barbara Janta, Marie-Louise Henham, Social protection during the economic crisis How do changes to benefits systems affect children? Rand Org. 2014.

123

Wא ñ‰a…gõìëLpbÄÏbaåß…†ÇóÜÇñŠİîÛaæa†ÔÏëlbç‰⁄aëLÑäÈÛaÒëŠÃp…c

ä ‰…b–¶ ò»…Œß ò÷îiÝîØ’mμa LòînznÛaóäjÛa õa…cð…Šmë Lòí…b–nÓüa …‰aì½aŠİåßáËŠÛaóÜÇLŠ‘bj½aËëcŠ‘bj½a†í†ènÛaëÖaŠÈÛa¿òîàänÜÛòîöŠÛapbÓìÈ½aæa

ò•bäpbÇŒäÛaëòîbîÛapb×bØnyüaoàècòíìîäipbí†¤ïçÝiòö‰boîÛNpbçb£üaêˆòÜÓŠÈÛapü†ÈßáÓbÐm¿

ëcïbîâbÄãåßîÌnÛaÝyaŠ¶ Š·ÛapbÈàna¿bèÔÏaŠí LŠeμað…b–nÓabã…‰ca‡gZïmüaÞaûÛaŠİíbäçëNpýÇbÐnÛaêˆçòvînã‰ìİnmñ†í†uÞbîucõì’ãbäçlaì¦aë _ïÇbànuaðìàämïbîÊëŠ’ßjm bäßkÜİníÝçLĆõa†niaîÌnÛaòî½bÇpaÌnßÚbäçæaÙÛ‡Nñ†ÇaìÛapbÓbİÛaéÛìy†’¤æaåØ¹bßaˆçæüáÈãÞb–maÝöbëÚbäçæabà×LHï½bÈÛaÉànaåßâìÇ†½aïaŠÔ¹†ÛaÞìznÛb×IñŒÐªÉîiŠÛaIïiŠÈÛa†îÈ–ÛaóÜÇòîbîpaÌnß…ìuëåÇýšÏLîÌnÛaòîÜàÇðˆÌmóÜÇpaÌn½akãbuμa HpbÈànaÝ×lbiÖŠİmÛa ò½ìÈÛaIï½bÈÛaë LHïiŠÈÛa

ìvÐÛa êˆçNïÜa†îÈ–ÛaLâ†Ôn½abÈÛaÉßïÓaŠÈÛalb’ÛaëÝÐİÛa bèiŠÈ’íÛa ñNîÌnÛa¿áèßÝßbÇbèma‡†¡ïç

áèmŠÄãåßÕrjämÛa òîßbäí†ÛaæìÜr¹ bßìàÇŠàÈÛaåßòß†Ôn½aÝyaŠ½a¿ÞbÐþaëcòãbvnßËpbÇìà©áçëLÑîÈ™ï™b½biáèbjm‰aõüûçæaügLÝjÔnàÜÛ

Ç NòÜqbànß æbn÷ÏÚbäçÖaŠÈÛa¿ bßìàWאpa‹bînßübi Énànmë Éàna¿ ò©†äß ñŠÏìn½aMbîàîÜÈmë bîÇbànuaM NÝšÏc ÝjÔnß õbäji ìà bèí†ÛëWאÞbÐc

ËLòî’ßbç bäèß‰b·LÉànaÊbÓ¿æìØmò’àèßëcñ†Èjnßpb÷Ïμaæìànäí†ÛëLïbîÛaÝàÈÛa¿òŠ‚äß¿bèÜ†müëbèäÇoÜ¥†ÓòÛë†ÛaæaÊbjİãa bèí

æìàÜ°áèöbäicÑîÈ™áçõüëLæë…ŠànßæìvnªaìãìØíbßbjÛbËõüûçNbèmbibyÛa ñ‰ûjÛa æìØm b¶‰ LbèmbÓb Éàna Š ñ‰ë†èß ò÷ÐÛa êˆç Nx‰bäμa ñŠvbi

at†°býåßëaòîÇbànuüapbubvnyüabèäßÕÜİämNlìÜİ½aîÌnÛ

124

bjÛbËëLñbî§aåßlbzãüaëò×‰b’½aâ†ÇμadvÜmbäöbäicåßbèiæbèníüòjãæaï™aÏabÇμabãbîycëcL‰bÄnãýÛòyb×åí†ÛaμaZbãbîycLŠebÇμaÒŠ–ämbß

¢‰ˆämpaŠ‘û½aåßar×æaëLñŠvabãbîycëcpa‰†‚½aμabèöìvÜiáubãáça…ŠİNòíìàänÛaòîÜàÈÛa¿òÜÇbÐÛaò×‰b’½aåßáèibzãaåÇ

¿ÞbÐÿÛïÇbànuüaëïÐäÛaëïuìÛìîjÛaåíìØnÛaæabèîÛañ‰b‘⁄a‰†£òîšÓòæc†iü òîÜjÔn½apa‰bîäæbÏ aˆÛ LîÌnÜÛ ñ‰†Ólbz•cáèÜÈ¯ òß†Ôn½aÝyaŠ½a

a‡gëNò°Š’ÛaêˆçóÜÇÞìÈmÝiLáèîÛg…ìÈíüb¶‰‰ì–ÔÛbÏ‰ë†Ûa aˆçaì‰b¹åÇòàÄãþaŒvÇëcL‰aŠÔÛaòİÜÛ‰bjØÛa‰bØnyaòvînãéäßæìãbÈíðˆÛaæbßŠ§aμa

NòîàänÜÛ|™aëÕíŠ†í†¤ NòÛìÐİÜÛ òîäîØànÛa ò÷îjÛa ¿ |™aë ‰ì–Ó Úbäç æa ÞìÔÛa åØ¹ â†Ôm bß Ý× åß

Zbšíc bäç Šİí ðˆÛa ÞaûÛaëîÌnÛa ¿ áç‰ë… æìØí æa ‰†uüa åß ÝçkÈÜm æbi ÉÓìnã æa åØ¹ bäçë _òí…ŠÏpa‰…bjßëpb‰b¾ âc òàÄäßpbÇìàvà×bby a‰ë…ï™aÏüaÝàÈÛapaõbšÏ ‰ìİmë¿ŠÈ½a Êü†ãüaÞb©¿pa‰ìİnÛa

Nòí†îÜÔmËa‰aë…cbèîÏkÈÜíæaåØ¹ òÛë†ÜÛåØ¹Ñî× Léma‡ÖbîÛa¿ëÞbÐüa´ØànÛ a‰ë…kÈÜmæaïã†½aÉànaë

æalìÜİ½a_ÖaŠÈÛabèiŠ¹ÛaòîÛbÔnãüaòÜyŠ½aòÈîjÉßávämòíìàäm‰aë…cõa…þÝjÛa á ŠÏìmë áèma‰bî ˆîÐänÛ òßbm òíŠ¡ ÞbÐüa ïã†½a Éànaë òÛë†Ûa Úm

NÒa†çþaÕîÔzniòÜîÐØÛa 1 J Wאאא

aÞë†ÛabçˆÐämÛañŠþaëÝÐİÛbiò•bäpbbîÛaëwßaÛa¿paÌnÛaÝîÜ¤æåßüa ˜ŠÏ ŒíŒÈnÛ pbibvnüa åß òÇìänß òÇìà© jm ŠèÄí pbß‹þa Þý

NáèçbÏ‰æbà™ëïãbãüa pbß†äóÜÇpbšîÐ¥Þb…gpý†nÛaêˆçÝà’mëìÏ†½aÕÏ†mòí‰aŠàna´ßdmëòîÇbànuüaì−ÞbÔnãüaëLŒîÐznÛaia†mÞb…gëLpbÇ

NòîÜÇbÏëbb’ãŠr×cpbbî

125

åßòíì÷ßòjä×òîÜöbÈÛapbÓbÔznüaóÜÇâbÈÛaÖbÐã⁄a¿ñ…bíŒÛaåßáËŠÛaóÜÇëò¦bÈ½ ia†nÛaÙÜm òîjÛbË æa Ë LñþapaìäÛa Þý ïÛbº⁄a ïÜa wmbäÛa

åÛ òß‹þapbîÇa†mÞbÐþa ¿ ‰bàrnüa ¿ áöa…bÐ®a μg ð…ûm. òîybã åßëamå¾LŠþaåßòäîÈßÊaìãdiòİjmŠßoãb×pý†nÛaÙÜmåßr×æaLôŠcÝà’mü†ÓpaîÌnÛa êˆçæcÈí b¾ LñŠþaÝ…ëc òÛìÐİÛaå¿áç‰bàÇc

NÖbİäÛaÐäiŠþaÉîº jÛbËLÙÛ‡μgòÏb™⁄biŠÄäÛaœÌiŠÿÛáÇ†ÛaÏìmμaòybn½apbîİÈ½a’mbßb

kÜİÛòîjÜmpõbuòßbÈÛaòbîÛa¿pý†nÛaëia†nÛaêˆçoãb×a‡gbßåßñŠþaÞbÐþbi òÔÜÈn½a †öaìÐÛa É™ë óÜÇ †î×dnÛa áè½a åßë NÞbÐþbi ÕÜÈn½a áÇ†Ûaë

a ¿ paîÌnÜÛ Éëþa ÖbîÛa åà™ ñŠþaëbÐî æa ÙÛ‡ LòßbÈÛa pbbîÛñŠþaêbÏ‰ëÝÐİÛaóÜÇêqdmØÈäíb¶‰ia†nÛaåßbÈaë.

‡pbß†äë òßbÈÛa òbîÛa ¿ ‰bàrnüa Éîv’ni †í†u ŒÏby õbİÇa æaaòÜ–Ûap˜ŠÏ âbänËa óÜÇ Šþaë ÞbÐþa †Çbí Lïib¯g ‰ìİm ÕîÔ¤ éãd‘ åß òÛìÐİÛbi

ÊŠc wöbnã ÕîÔ¤ë ÝšÏcŠÔÐÛa pýØ’ß åß —Ü‚nÛa óÜÇ áç†Çbí bà× LæbßŠ§aë. bßòÜyŠß¿wßaÛaëpbbîÛaæcóÜÇ†î×dnÛaæbØ¶òîàçþaåßæa

ŠØjßoÓë¿Ý†nÛaë‰bàrnýÛŠþaëÞbÐþaÉîºáÇ…óÜÇŒ×mòß‹þa†ÈiëŠÃ åß—Ü‚nÛa ¿ ÞbÐþa ñ†Çbßë …bä⁄ òîÜàÈÛa ia†nÛa ‡b¥aëLæbßŠ§aÒ

ñbî§aåßÕyüoÓë¿ïÇbànuüa…bÈjnüaëŠÔÐÛaòÏeåßlëŠaáqåßë. Wא

òÛby μa p…c ïbî Ùb· …ìuë â†Çë ‰aŠÔnüa lbîË ‰aŠàna æaNñÈßòîäëòÛbyμa…ìÔmü‰†çëó™ìÏëlaŠİ™a

a ò÷îjÛa ŠÏìnm bß†äÇ ÕÔznm ò×‰b’½aë îÌnÛaõbäi ¿ †Çbm Ûa òîäîØànÛNòîÇŠÐÛapaõüìÛaëïÄ’nÛaëâbÔãüaòÛby—îÜÔmëLòÛë†Ûa

126

Wאאא، אאאאאא

þaŠ‘ûmâbÈÛaÖbÐã⁄apb–î–¥Éí‹ìmæaòîÇbànuüaÉÏbä½awßaŠiòÏbØÛpbíìÛëêˆç æhÏ LÞby òíc óÜÇë NHñŠüaë ÝÐİÜÛ ò––‚½a †öaìÐÛa òÛb§a êˆç Ýà’mëI

ÞìÔÛa bääØ¹ bäçë Nbãbîyc ò•bä†öaìÐÛa âŒ§ đÒb×ÝØ’i’müpaŠ‘û½a æaaŠànaëpbîßbäí…ÝîènÛòîÏb×æìØm†ÓòîÇbànuüaÉÏbä½aëpa†Çb½a¿ñbî§aòí‰

âbÇ†ÈiÝ×fnÜÛo™ŠÈm bèãaËLòîÈîjİÛaÒëŠÄÛa1990åí†ÔÈÛa …a†nßaóÜÇëLN´î™b½a

pýíìznÛaåßæìØnmÛaë ÞbÐüapbãbÇg âŒ§ bÐíŠÈm õbàÜÈÛaåß …†Ç â†ÓëñŠ‘bj½aòîjíŠšÛaòîÛëû½aåßÝÜÔmÛapü†jÛaëbíaŒ½aëÝÐİÜÛòîjíŠšÛaëòí†ÔäÛa

ÝÐ…ìuë‰bjnÇüa¿ˆdmÛaæbØfiÛò––‚½aòîÇbànuüa†öaìÐÛaëLÞbÐÿÛa…ìÈ•†yaë. b•Ë¿ñj×pbí†¤oèuaëÉÏbä½aâŒyæaÙ‘òîÛë

æaŠíŒy¿ÖaŠÈÛa¿oÐ–ÇÛapbß‹üa †ÈiÞbÐüa2014pb÷ß …Š‘sîyŠÔÐÛaëòÛbİjÛaòjãoÈÐm‰aëÒüüa". ñìvÐÛaòybßÊbma¿åàØmñ‰ìİäÝÈÛë

åßr×¿òß†Ô½aòÛ…þaŠèÄmLÞbyòícóÜÇëNŠÔÐÛaÁëÞbÐþaÉÏbäßòßŒyípa‡ æa†ÜjÛa æþ ÙÛ‡ LÞbÐþa ñbîy ¿ bÓŠÏ t†° ÖbÐã⁄a ñ…bí‹ æc æa†ÜjÛa

bÐ®a áèí†Û æìØí bß bjÛbËÝÐİÛaóÜÇÖbÐãüa¿ òîÛbÈÛapü†È½apü†Èß¿âbÇ ÝØ’i ŠÔÐÛa.106 |j–m â†Ôm bß óÜÇ bîdmëÓpbÓbÔzna ¿ îÌnÛa òîš

åßÞbÐÿÛòÜßb’Ûaòíbà§a˜ŠÏ´ßdnÛòzÜßòíìÛëcpbß‹üaÒëŠÃ¿ÞbÐþaáç†ÈíïuìËb¹…ìçbßÝØÛòíŠÏáèÜÈ£b¶‰ÛaëæbßŠ§aëŠÔÐÛaåqaŠi¿ÊìÓìÛa

NáèÇb™ëc´zni

106 -Richardson, Op Cit.

127

Wאאא ÞbÐþapbubînyaÒ†ènmÛa †öaìÐÛa åÇ ŠÄäÛaœÌi éãc Åyýã æc áè½a åßòÜºμaòvînäÛbið…ûmÛapbbîÛaòÇìà©åßrØiÉëcÙ‘ýiïçëLñŠ‘bj½a

LÞbr½aÝîjóÜÇLÝÐİÜÛÝßb’ÛaêbÏŠÛaôìnß¿ŠqûmæcåØ¹Ûa†öaìÐÛaåßŠqdníÒëŠÃë Láèí†Ûaë ÝàÇ òÈîj Ýrß LñŠÿÛ âbÈÛa ð…b–nÓüa É™ìÛbi ÞbÐþa

Npbß‹üapbÓëc¿òybn½aòîÇbànuüañ†Çb½aôìnßëáèn’îÈß r×Åyü†ÓëÝàÈÛapbíìnßåßïãbÈmÛaŠþaõbäicŠÈmñþapaìäÛa¿´rybjÛaåß

aqdm μa òšÐ‚ä½a òî’îÈ½aëòíbà§a òíbÐ× â†Ç kji bèàÄÈß ñj× òîjÜ pòîÇbànuüa. ÖbÐã⁄a pbîÜàÇ ‰aìËc Û òí†u òÐÓë kÜİní Þb§a aˆçë

ÉÏ‰μgòîßaŠÛapbbîÛapbíìÛëc†í†¤ÉßòÈaëpaÌmp†è‘ÛaïÇbànuüabànuüaòíbà§aia†m¿òîjÜÛakãaì¦aåßÑîÐ‚nÛaëòÛbàÈÛapbíìnßòîÇ.

אאאאאאאאא،א

Wאאאאא íbà§ òîäìÛa òbîÛa ÉíŠ’m ¿ ÊaŠ⁄aÇ bènºŠmë ÝÐİÛa ò

NéÛïãbã⁄aåßþaÏìmåàšíb¶ëòîäëpbîvîmaa ò•bäpbbîÛaá‰ éÔmbÇóÜÇˆdí òÛìÐİÜÛóÜÇcÜ©îdm

NéiòÜ–Ûapa‡wßaÛaëpbîvîmaüaòÈibnßëÝÐİÛbi NòîàîÜÈnÛaëòîz–ÛaòàÄãþaý•⁄ÝàÈÛaÝ•aìm vîmaa Öýg óÜÇ ÝàÈÛaLÖaŠÈÛa ¿ ŠÔÐÛa åßÑîÐ‚nÜÛ ñ†í†u òî

òîäìÛaòîàänÛaòİÖýgÉßÕÏam2013M2017N bènîÛýÔna †î×dm Þý åß òÛìÐİÛa òíbÇ‰ ò÷î ïû½a †è¦a ŒíŒÈm

NbèmbãbØßaëbèmbîyý•Éîìmë

128

2 J Wא

òîÜîÜznÛaòa‰†ÛaêˆòîàÜÈÛawöbnäÛaòîàçcåàØmpýîÜznÛaåß†íŒ½aõaŠu⁄s§aòîÓaŠÈÛaòÛìÐİÜÛÊb™ëü Ýr½îöŠÛaÒ†aÝÈÛëNòîÜjÔn½aáèmbyìàëáèmbÈÜİmë

áçc ‰aìËc ë òÛìÐİÜÛ òíìàänÛa Êb™ëüa åÇ âbrÜÛa òbßa ìç pýîÜznÛa êˆç¿áŠmpbyÔßëpbî•ìmŠíìİmÝucåß òíŠ’jÛa òîàänÛa éuaìmïÛapbí†znÛaLðŠ’jÛa Þb½a c‰ õbäië LÞbÐüa âìàç ò¦bÈ½ òîàÜÇë òîÈÓaë pbbî bèöì™

Nñbî§aòîÇìã˜ŠÏ´¤ïÛbnÛbiëáîÜÈnÛaÒëŠÃ´¤ë òîÛë†ÛapbàÄä½aÉßæëbÈnÛbi õb–yfiÛðŒ×Š½a ‹bè¦a Œ¬c ñþa paìäÛa¿

üa|½aábiòÏëŠÈ½aëpba‰†Ûaëì½aåß a…†ÇñŠÿÛð…b–nÓüaëïÇbànuòîÓaŠÈÛa2012åß…†Çò¦bÈßμaoÏ†çÛaLbçËëÖaŠÈÛaòÏŠÈßòØj‘|ßë

áîÜÈnÛaÊb™ëaåÇpa‰ì–mÙÛ‡¿b¶LòîÛb§aòa‰†Ûa¿pqcÛaòàè½abíbšÔÛaN´ØànÛaëÝàÈÛa˜ŠÏëñcŠ½aëLòz–Ûaë îàØnÛatìzjÛaæaμañ‰b‘üabämìÐmüëáí†Ôm¿‰aŠànüabcóÜÇòàöbÔÛaòîÜ

ÛapbbîÛaóÜÇbcÝØ’iŒ×Šmæcëñ…†ÈnßübØ‘cˆdmæcåØ¹wöbnäÛaμgòubyÚbäçLpbib’ÛaOtbãüab¶‰ë‰ì×ˆÛaÞbÐÿÛòjäÛbiNòäØà½aÞìÜ§aóäjnm

òíìiþaë òîÛb½aë òîÇbànuüa pa…†a Þìy pbßìÜÈ½a åß †íŒßâbßc ÑÔm Ûaæc μg òa‰†Ûa éîÛa ’m bß ìçë LÞbr½a Ýîj óÜÇ òîÐîÃìÛaë òîàîÜÈnÛa pa‰bîäòîÇbànuaòîu‰bpbÓìÈßåèuaìmÝàÈÛaëáîÜÈnÛa¿pbànè½apbib’Ûatbãüa

Éßë pbib’Ûa pbÔçaŠ½a Éß òÔàÈn½a pýibÔ½a ëc ì½a æc NòíŠaë òí…b–nÓaëåí†ÛaìÛa ÁÜíÒëŠÄÛa åÇ òºbäÛa Òëb‚½b× Lñr× ñ…†ª ÝßaìÇ óÜÇ õìšÛa

ñcŠ½a Þì•ë åß †¤Ûaë ÝàÈÛaë áîÜÈnÛa æa†îß ¿ ÞbuŠÛa Éß ÝÇbÐnÛaë òîäßþabèãd‘åßÛaia†nÛaåßòäîÈßÊaìãc‡b¥aμaòub§aëLÝàÈÛaëaáîÜÈnÛaμgòib’Ûa

Òëb‚½a êˆç…†jmæc. õbiüaŠÔnÐí‡g¿ÖìÕöbÔ¡ïÇìÛaμgæbîyüaåßr×

129

òybn½a˜ŠÐÛaÙÛ‡¿b¶LábÐþ˜ŠÐÛaåàØmåíaëLïÛb§aÝàÈÛaÛæaNpbînÐÜÑÓaìß Òb’Ønü szjÛa åß †íŒß μg òuby Úbäç æa ŠèÄm ÉÓaìÛa pbîİÈß

bí‰ëÝàÈÛa ÊbİÓë áîÜÈnÛb× ñbî§a¿áè•ŠÐi òÔÜÈn½a …ìîÔÛaëlbj’Ûaë ÞbÐüañ…Éí‰b’½bi ò•bä ia†nÛaÙÛ‡ ¿ b¶ LpbbîÛa åß wíŒß †í†¤Ò†èi LÞbàÇþaμgð…ûmæcbèãd‘åßÛaëòybn½a˜ŠÐÛa‰bàrnaëïÇbànuüa´ßdnÛaëòí…b–nÓüa

ñ…†ªpbÇbİÓì−òèuì½apa‰bè½aõbäiëïÈànaxbß†ãüaåß†íŒ½a. a ïvèä½alìÜþawçbäß â†‚nm òîvîmaajm ìç bíbšÔÛa êˆç òa‰†Û Ýrßþ

óÜÇ òÔàÈn½a òîÇìäÛapýibÔ½a Éß áÄä½a ïÜîrànÛa ïàØÛa|½aí Éà£ Lñ…†Ènßð‰ëŠ™ïàØÛa|½aN|½a¿pbèßþaëõbiŁaëÞbÐüaåßñÌ•òîÇŠÏpbäîÇ

È½a¿ïÇbànuüaëïãbØ½aåíbjnÛa‰ì•ÂbÔnÛüíåíbjnÛaýrßLpa‰ì–nÛaëpbÓìáèÏÕîÔ¤¿†ÇbmÒìLòîÇìäÛapýibÔ½aæaåÇýšÏNŠš§aëÑíŠÛaÞbÐc

NÝßaìÈÛaêˆŠr×còÓ…ëÕàÇc

130

131

الرابع الفصل

املدني واجملتمع القبيلةواالنتماء الوالء جدل

132

133

א EאאאאKKKKKKF

maaëpbíìÛëc¿òíŒ×ŠßòãbØßòÜîjÔÛabèäßëòîÏbÔrÛapbîÈuŠ½aòîšÓÝÌ’mpbîvîbíbšÓÝ×ÉßõbÔnÛaë bÈbÔmŠr×þaòîšÔÛaïèÏLòîßbäÛaæa†ÜjÛa¿òßa†n½aòîàänÛa

ÖaŠÈÛa¿ëNéÜjÔnßëêŠ™by¿ÉànabíbšÔiòîäÈ½a…ìè¦aém†è‘b¾áËŠÛaóÜÇëÛa ñ‰a…üakîÛbaëpa‰b½aåß†í†ÈÛaæcüg L|™aë âbämåß òßa†n½a òîàänÛa

kyb–moØÈãa Ûa òîÏbÔrÛa pbîÈuŠ½bi bjÜ ñŠqdnß oÜÃ òíìàänÛa pbîÜàÈÛab¾Lïã†½aÉànapbàÄäßïÇëëïßìØ§aëïÈànaïÇìÛapbíìnßóÜÇòvînäÛbiôìnß óÜÇ émbîÇa†më éma‰bß …†¤ë ÞìznÛa aˆç ‰aìËc m ñ…bu òÐÓëkÜİní

òÛë†ÛaëÉànaë…ŠÐÛaK ŠçbÄßoãb×a‡gëòÔîÔ¡bäçïÇìÛaåß†iýÏLŠaμaÉàn©åßÑÜn¥ÞìznÛaaˆç

bßbèmaŠ‘ûßëbèvöbnãëòß‹þaŠçbÄßædÏLbîÛbÔnãabÈàn©†ŽÇægëLïÓaŠÈÛaÉànaægLj×†yμabèiŠqdnmëñ‰ì–ÛaêˆçØÈmïçëLéÜ•bÐßåßr×¿ò–b‘oÛa‹

Š’jÛa Þb½ac‰ éÛŠÈní b½ aŠÄãïßbämë òîÇŠÐÛapaõüìÛakji ÝîİÈm åßðÙÛ‡ ¿ b¶ òîÇbànuüa pýØ’½a ‰b’nãaë L´ÔíýÛaë Âbjy⁄aë ÕÜÔÛa ŠÇb’ß

ŠÔÐÛaëòî×ìÜÛapbÏaŠ−üa107N òîÇbànuüaôìÔÛapbÓýÇægbèàØ¤òíbèã¿paÌnßÒbİ½aÛañ†öbÛaÒëŠÄÛa

¤ëLæìãbÔÛaáØyëLòibÓŠÛabèîÏoÈuaŠmÝàÈÛaò÷îjioàØošÏaaŠÇcbèîÏμaŠb‚½a íë LÝàÈÛa Öìë áîÜÈnÛa íë LÞb½a c‰ë ÝàÈÛa í ñìa ÕîàÈm

NÝjÔn½apbîäßcëŠ™b§aÂìÌ™íëLæbßüaŠÇb’ßëÁjšÛaåÇòu‰bä

بيروت –موضوعات ومناقشات ورشة عمل -التنمية في مجتمعات غير مستقرة – INTRAKمؤسسة انتراك 107 .5-4ص 2006- تشرين الثاني –

134

æam‹ŠÏc bßéÖaŠÈÛa¿òÔyýn½apbß‹üaòîÈàn©paÌnßåßLÉi‰Þý bàîüÔÛaLþa æŠÜÛ Ý•aìnß †Ûaìm μaošÏcpýØ’àòÛbİjÛa bèmbîÜ£ ‹ŠicL…bÐÛaë

òíìa paŒØmŠß ¿ püì¤ë LHNNNNòîÓŠÇë òîÏbÔqI òÐîäÈÛa pbÇaŠ–Ûa †Çb–mëåßüa bíbšÓ ñ†’i Šİí ˆc êËë ÙÛ‡ Ý× LbèÏýna óÜÇ òîÏbÔq pbÓaaë

bènßa†naëòîàänÛaÝjÔnßëïãbã⁄ab·ëLòîäìÛapbãbîØÛaâbvãaë‰aŠÔnaëÙüapbbîÛa¿pbíìÛëüaåßbíbšÔÛaêˆçoz™c†ÔÛëNbènÈäßëbànuLòîäìÛaòîÇ

‡gØ¹ üå òîÜa†Ûa bènîÏbÇ ‰a†Ô¶ ügpbãbîØÛa êˆ òãbØ½aë ÃìÄ§a æbà™ÛaÂìÌšÛa †íaŒmëpüìznÛa Ê‰bmë LbnÐãüa bÇ ¿ bènãb–ybc ÝØ’m N¿

LéÐãoÓìÛa†ËåßòîÏbÔrÛapbîÈuŠ½aqdm¿ÝßbØnÛaëÝa†nÛabíbšÓ¿szjÛaaòÛë†ÛbiòÜîjÔÛaòÓýÇbènß†Ôß¿ëòîäìÛasí†znÛapbbîáŠmÛapbíìÛëþaL

ÙÛ‡bØÈãaëóÜÇé•ŠÏëémbí†¤¿ÝjÔn½aÉßÝßbÈnÛapbbîá‰N

135

אאW

1 J אאWא

ÖbÐma…ìuëâ†ÇåßáËŠÛaóÜÇÉaëÝØ’iëbîuìÛìiëŠrãaòÜîjÔÛaâìèÐßâ†‚naòîãìãbÔÛapbÓýÈÛabèîÏâìÔmòÇbºbèãbi´ßðŠäçbèÐ•ë†ÔÏLéîãbÈß†í†znÛÕîÓ…

ìßíìÛkç‡ bàîÏ L†ÓbÈnÛaîÛë òãbØ½a óÜÇ‰ã bèí†Û òÇbº bèãa óÜÇ æbuáÄÁİ‚½aÕÏë òÜîjÔÛa †Èm LÞby òícóÜÇë NòîbîáÄã bèí†ÛîÛåØÛë òîÇbànuaóÜÇæbØíŠßüa bîuìÛìiëŠrãüaõbàÜÇœÈiêbäjmðˆÛaòîÇbànuüaÂb¸ÿÛð‰ìİnÛaLòj–ÈÛaI åß bÓýİãa ïÇbànuüa ‰ìİnÛa ÝyaŠß åß òÜyŠßð†Çb–mÝÜm ÕÏë

HïböŠÛaæbîØÛbÏLòÜîjÔÛbÏ108NÔÛbÏõbäjÛapa†yëáçcåßñ†yaëÝr·ñ’ÈÛaëaòÜîjïÇbànuüa bç‰ë…ë bènÐîÃëë bç‰ë… òîÛbÈÐÛ ÙÛ‡ë ïiŠÈÛa bääë ¿ ïÇbànuüa

NïbîÛaë

Ï†îÛbÔnÛaëpa…bÈÛaÁiaë‰ë òiaŠÔÛaë â†ÛaÁiaë‰óÜÇ âìÔíïÇbànuaåíìØm òÜîjÔÛbbþaáîÄänÛañ†yëïÜjÔÛaõbànãüa†ÈíëLòq‰aìn½aNòí†îÜÔnÛaòîiŠÈÛapbÈàna¿òî

LÉí‹ìnÛaëxbnã⁄aÁ¸ëòiaŠÔÛaë â†Ûapý•bçõbšÇcÁiŠm òÇbº BÑíŠÈnÛbiïçëòİÜÛa ÝØîçë ò×’½a ÚìÜÛa íbÈßë LáîÔÛaë Lò’îÈ½a lìÜcë LÚýènüaë

BòîÜa†Ûa109 .ÕíŠåÇâìÔmòîiaŠÔÛapbÇbà¦aêˆçåßðcμaõbànãübÏ‰a†−üaòîÓýþaæbãüapbÐ•åÇ òÛëû½aïç òİiaŠÛa êˆçë LHâ†Ûa òİia‰IëaðìiüaÇõbäiþaμaÝÔnämëpbÇbà¦aêˆç¿òq‰aìnßòÈîjåßÉjäm bèãa‡g Lòî–‚’Ûaëar×énîàçc¿ðëbíëaÖìÐíòîÜjÔÛaëaòîiaŠÔÛapbÇbàvÜÛõüìÛaÝÄíëNÞbîuþa

þaáîÔÛaåßNòãbßþaëÖ†–ÛaëÒŠ’Ûb×Éàna…aŠÏcbèß°ÛaôŠ

د. محمد شارلوت سيمور سميث، موسوعة علم االنسان، ترجمة مجموعة من األساتذة، مراجعة واشراف - 108 . 555، ص1992الجوهري، المجلس األعلى للثقافة، القاهرة،

حمد شكر الصبيحي، مستقبل المجتمع المدني في الوطن العربي، مرآز دراسات الوحدة العربية بيروت، أ - 109 .82، ص 2000

136

bã…‰c a‡gë òÜîjÔÛaí ÖŠÐã æc òía†jÛa ¿æa ŠèÄí Þb§a ÉÓaë æbÏ LòîÜjÔÛaëKא ÏòîÜjÔÛbìç bà× L

òîÜÔÇLÒëŠÈßÇbäÈàn©oÈjÚìÜëbþa¿ïçëLÞaŒmüë´äÛaÒüeòîäjßŠÌÛañ†yìßòİia‰ïçëLòÇbà¦a¿òíìšÈÜÛòßbÈÛaŠþa…†°ïàîÄämc†jßåßñ†ànßòßbÇòîÜÔÇÝr·ëòiaŠÔÛaëkäÛaóÜÇòîäjßïçbß‰†ÔiÑÛbznÛaóÜÇ

‰bqgì−bènÇŒãægëLòÇbà¦aæa†uë¿òŠÌä½apaõüìÛaëpaõbànãüaìçbènîÜjÓñbèníìçåÇjÈm110N

Šànm òîiŠÈÛa òäí†½a Éàn© ¿ëòÜöbÈÛaë òÛìà§aë ñ’ÈÛa òÏbÔqbç‰aë…c ò‰bà¶òí†îÜÔnÛa L kãbu μa Áiaë‰ Éàna ñ¦a óÜÇ òàöbÔÛa í†½aëòÜa †îÈ• óÜÇ

Lòí†îÜÔnÛa pýîØ’nÛa åß bçËë bç…ìuë ÕÔ° ‡gîÈ–Ûa óÜÇ aj× a‡ìÐãåí†bç†îÛbÔmëbèma…bÇëòîàîÄänÛabèmbîÛaëbèàÄãÇÙÛîâìÔmëNïbîÛaëïÇbànuüa

bèìÔ¿òÜràn½a bèmbb’ãë bç‹ìß‰ë bèäîãaìÓëM…bîÇþaëpübÐnyüb×áaì½aëMÛaóäiòí†îÜÔnÛapýîØ’nÜÛëNâbÈÛa bèÔãÝØ’mëòÈßb¦a bèöbšÇcŠÇb’ßðˆÌm

ýÈÛa¿ÝrànmòÈßbupbîØÜ½a¿ò×‰b’½aëòiaŠÔÛaåßò÷‘bäÛapbÓòÇb’½aLÒbÓëþaëNbçËëòí†ãþaëÁiaëŠÛaëòíäpbîÈà¦aëñ…bjÈÛa‰ë†Ûõbànãüaë

bänÔİäßŒî¹bßÝÈÛëìçòîiŠÈÛaïßbäí†Ûa“íbÈnÛabèäßÝ×Ýr·òÇìänßòîÇbànuaóäjÛã⁄apbÈàna‰ìİmÝyaŠßåßòî±‰bmòÜyŠßòíŠöb’ÈÛaòîÇbànuüaóäjÛaÚbäèÏòîãb

kÜÓ¿käuμg bjäu“îÈmÛaòîäí†ÛaëòîÐöbİÛaëòÜîjÔÛaëóÜÇëòÛë†ÛaNbèibybç‰ìšyëbènîàçcòu‰†ÛbÔÏëïÇbànuüaõüìÛaŠÇb’ßêˆçåßòîäiÝ×kİÔnmë

aŠ‘âb’ç†äÇ bènîÇëŠ’ß òíúŠÛa êˆç†£ë NòîÇbànuüa ñbî§a ñŠöa…¿üðˆÛaïiðˆÛaïiŠÈÛaÉànvàÜÛòî×ŠíŠİjÛaòíìiþa—öb–äóÜÇòjbäßÝ×¿†×ûíÙÐäíòîäí†Ûa ò÷ÐÛaë ñ’ÈÛaë òiaŠÔÛa pbÓýÇ óÜÇ âìÔm ÞaŒm ü òîÜa… òîäji ání

، 1970، ناصيف نصار، نحو مجتمع جديد: مقدمات اساسية في نقد المجتمع الطائفي، دار النهار، بيروت - 110

.244ص

137

B òîäqþaë111¿òÔîšÛaòîÇbànuüaÍî–Ûaêˆç‰ìšylŠÈÛalbnØÛaœÈi‰íëNÃ bàîüëïiŠÈÛaÉànaB òîiŠÈÛa òîÇbànuüa ñbî§a¿òÜîjÔÜÛjØÛa ‰ìš§a ñŠçb

ðëaŠz•…a†nßaáÄÇc bèãìØibÈÛaÕbäßåß bçËåÇŒîànm òîiŠÈÛa òÔİä½aædibÈÛa¿ñëa†jÜÛÉjäß×cbèãcêbäÈßaˆçëòî™‰þañŠØÛaéuëóÜÇB112N bäÄÐ¤Éßë

äÛåØ¹üéãcügðcŠÛaaˆçÞìy†í†’ÛaÍî•†í†¤ëÝØ’m¿ò÷îjÛa‰ë…ŠØäãæcbüÛaÕbä½aåßr×¿áöbÓbç…ìuëëòÜîjÔÛa‰aŠànaæcÉßïÇbànuüa…ìuìÛa

NbÈÛa¿bíëaŠz•bÈibÝà¤ 2 J אא

æa ÝÌîçôŠíŒîy Ýr¹ ïã†½a ÉànaaîÇbànuabîÓýaëbíòÛë†Ûaë òÜöbÈÛaí ÉÔÈí aˆçëòÛë†Ûaõbäi†Èiáníïã†½aÉànaÝîØ’mæaéäØÛ Lïã†½aÉànaÝÈ¯

áè§b–ß Ë æëŠí ü …aŠÏa åß æìØnß ìç Ýi Nb bîÈîj a‰baë òíŠzÜÛ bŠ‘ïÌjäíÉànaaˆçæhÏïÛbnÛbiëòí…b½aáèmbubyÕîÔznÛáèäîibàîÏæìÜßbÈníëò•bä

Ë NòÛë†Ûa òibÓŠÛ Éš± æabüa ê‰bjnÇbi ïã†½a Éàna μa ŠÄã ×‰bß æaé–‚‘†ÓëòÛë†ÜÛïÈÓaìÛaéãaóÜÇÇìà©òòí…b½apbÓýÈÛa…aŠÏÿÛñ…†ªòÜyŠß¿

åß bèîÏ b¶ òîÓìÐÛa òîäjÛa òÈîj…†¤Ûa ñ†ÇbÔÛaëaxbnãüaôìÓ‰ìİmÝyaŠßåßànaæhÏôŠaòàÜØiëNpa†ÔnÈßëñ‰bšyáÄãëòÛë…Þb©ìç×‰bß†äÇïã†½aÉ

ôìn½a …†°ë òÛë†Ûa õì’ãÝjÓ òîÇbànuüa ñbî§aÝ×ÝØ’íìçëïÔjİÛa ÊaŠ–ÜÛòí…b–nÓüapbÓýÈÛa‰ìİmôìnßéÐ•ìiòÛë†ÛaëaïbîÛa)113(N

bßìçbèîÜÇkî¯æaëbèyŠİíæaÑíŠÈnÜÛïÌjäíÛaòÜ÷üaáçaåßæga‡goãb× pbû½aë pbàÄä½a Ýà’m bèîÛa ‰b’½aåÇ ýšÏÞbÐüa pbàÄäßë pbibÔäÛa

ìçëLï’ßaŠËkç‡†ÔÛ_òîbîÛalaŒyüabšíaÝà’mbèãaâaLõbäÛaë†ycáçaæìàš½aë ñ†ÇbÔÛa ìç Ýi òÛë†Ûa Õjí ĆõbšÏîÛ ïã†½a Éàna æa μa LåíŠÄä½a

هشام شرابي، البنية البطريرآية في المجتمع العربي المعاصر، دار الطليعة للطباعة والنشر، بيروت، - 111

. 140، ص 1987 .81أحمد شكر الصبيحي، مستقبل المجتمع المدني في الوطن العربي، مرجع سابق، ص - 112

.22المصدر السابق نفسه، ص )113(

138

àîaòÐîÃëéîÏ‰b·ðˆÛaæbØ½aìçëòÛë†ÜÛïÓýüaaˆèiëNòîbîÛaëòîÏbÔrÛaòäóÜÇaŠ–nÔßîÛëbšíaïbîÞb©ìçï’ßaŠËŠØÏ¿ïã†½aÉànaæhÏóäÈ½apbîuìÛìí†íüa‰b’nãaëæìØmõbšÏéãaNpbû½aéÜØîèmðˆÛaÞbaéãaN…b–nÓüa

éšÈiμaïÇbànuüaŠ¦a†’mÛaòÐÜn‚½aœÈjÛa )114(N aˆçμaa…bänaë¿ïã†½aÉànaÑíŠÈmæa†¬HïuìÛìí†íüaI‰ì–nÛacòîiŠÌÛabi‰ë

¿ éÐíŠÈmÉßÕibİníücâìèÐ½aåÇ òäíbjnßpa‰ì–m†¬†Ó bäãaÝi NòîÓŠ’Ûa bi‰ëpbÈàna¿ónyòîiŠÈÛa )115(â†ÔíæaÞëbylŠÈÛa´rybjÛaœÈiæhÏÙÛ‡ÉßëN

ã†½aÉànaæabèäßëòî™ŠßpbÐíŠÈmòîbîÛaòîäiüaåßòÇìà©μa’íâìèÐßïñŠànßë òîßbäí… ñ‰ì–iÙÛ‡t†°ë òîãìãbÔÛaë òîÏbÔrÛaë òîÇbànuüaë òí…b–nÓüaë

åÇ òîÛýÔnbi ÝàÈmë d’ämÛa òîÇìİnÛapbû½a åß òÇìà©ÞýåßòÛë†Ûa

)116(†yìÛapba‰… Œ×Šß bèàÄãÛaïã†½aÉàna ñë†ãoäjm †Óë NâbÇ òîiŠÈÛa ñ1992òí…b–nÓüaë òîbîÛa pbû½a éãaI ê…bÐß ïã†½a ÉànvàÜÛ ÑíŠÈm

òÛë†Ûa òİÜåÇ ÞýÔna¿ òÐÜn‚½a bèäí…bîß¿ÝàÈmÛa òîÏbÔrÛaë òîÇbànuüaëôìn½aóÜÇ‰aŠÔÛaÉä•¿ò×‰b’½b×òîbîaŠËabèäßòÇìänßaŠËaÕîÔznÛ

Þbrßë NïßìÔÛaëìÛaåÇÊbÏ†Ûb× òîibÔãaŠËa bèäßë NòîbîÛalaŒyüaÙÛ‡pbîÈà¦aë´ÐÔr½aëlbnØÛapa…b¤a¿ bà× òîÏbÔqaŠËa bèäßë bèöbšÇab–ß

aŠËabèäßëNNòîÏbÔrÛaâbèfiÛòîàänÛaÕîÔznÛïÇbànuüaÝàÈÛa¿)117(kçˆíëNí bß òÜ•bÐÛa paìvÐÛa Ýn° ïã†½a Éàna æa μa æëŠeâbÈÛa ïßìØ§a Þba

˜bäïÐbÈÛaŒî§aë|iŠÛaμaÒ…bað‰bvnÛa˜bäÊbİÔÛaëŠþbiæa†îßìçëìçbçýuaëòîã†½aò×‰b’½aŠçbÄß†ydÏðŠ–ÈÛaÚìÜÛaåßòäîÈßÂb¸aéîÏÊŠİ–m

ر )114( دالباقي اله ة انظر عب ي: مجموع ة، بحث ف ية الغربي ة السياس ي الممارس ة ف دني والدول ع الم ماسي: المجتم

، 2010باحثين، المجتمع المدني في الوطن العربي ودوره في تحقيق الديمقراطية، مرآز دراسات الوحدة العربية، .94ص

دني وا )115( ع الم ل، المجتم ادر الزغ د الق ي: عب ة ف ارب العربي ي التج ا ف ع تنوع ة راج ل الهيمن ن اج راع م لص وما بعدها. 445االيديولوجية في المغرب العربي، بحث في المصدر السابق، ص

.26حسنين توفيق ابراهيم، مصدر سابق، ص )116(ة، )117( دة العربي ات الوح ز دراس ة، مرآ دان العربي ي البل ة ف ة والدول ع والديمقراطي الح، المجتم روك الف د. مت

.26، ص 2002بيروت،

139

ôŠÔÛa æb¦ë òîäè½a pbibÔäÛaë òîÛbàÈÛa pa…b¤üaë òîi…üa pbîÈà¦a òíìšÇ üëapbàîÄänÛaë òî™bíŠÛa òí†ãüaë òíä pbîÈà¦aë ò×’½a b–½a pbÇbºë

òîbîÛa)118(æaμaïiŠÈÛaŠØÐÛaô†näßlby‰¿æbàÈi†ÔÇŠ·ûß¿‘a†ÓëNïÜa Éàna pbûßë òîÇìİnÛa pbû½a ÑÜn« åß æìØní ïã†½a Éàna

Ïb™a òîÏbÔrÛa pbû½aë szjÛa pbûßëÞbu‰ë ˜bä ÊbİÔÛa pb÷îç μa òü bèÈîº bç†yìí òÛë†Ûa ‰ba åà™ pbû½a êˆç Êbànua ání sîy ÞbàÇüa

âbÈÛab–ÜÛbÈßÝàÈÛa¿òjËŠÛaëÝikyëò×’½aáîÔÛaëòÏbÔrÛaÝ•þbÏæ‡a‰ì–ÛaÑÜn«óÜÇ‰aŠÔÛaòÇbä•òîÜàÇ¿ò×‰b’½aìç)119(æaóÜÇæëŠe†×ûíë

ànaÛaëòİÜÛaÝjÓåßòàÄä½aËñŠ§aòîÇìİnÛapbàîÄänÛaåßæìØníïã†½aÉkËŠí Ûaë ïÛbß ÞýÔnbi Énànmë òîäí†Ûaë òîÏbÔrÛaë òí…b–nÓüa püba ïİÌmÒýnüa ÞìjÓë ò×’ß bíbšÓ jmë ÝßbØnÛaë …b¤üaë æëbÈnÛa ¿ bçìûß

àîÜÛaÖŠİÛbipbÏýäÝyëÊìänÛaëò×‰b’½apaìäÓŠÏìmpbàîÄänÛaêˆçæabà×òæìØm òîÇbànua ñìÓ ÝØ’m ïèÏ ïÛbnÛbië òİÜÛa åÇ ÝÔn½a jÈnÛaë xbß†ãüaëòİÜÜÛñ…bšßòİÜïã†½aÉànaæaaˆç¿áèÐíæak¯üåØÛëNñ…bšßòİÜ

ØÛë bèmbûßÉßáöa†Ûa ÊaŠ–Ûaë òÛë†ÛaåÇÝßbØÛa ÊbİÔãüaë òàöbÔÛaæak¯åáèmbb’ãi†mëáîÄämóÜÇbßÉàn©¿…aŠÏüañ‰†ÓåÇjÈméãabaóÜÇáèÐíbèmbûßë òÛë†ÜÛ Ý†nÛaë éîuìnÛa åÇ a†îÈi áèmbjË‰ë áè§b–ß åÇ jÈnÜÛïã†½aÉànaægÛë…ìçbßëïÈàn©ìçbßíòÓŠÐnÛañ‰ëŠšiâbnÛaïÇìÛaò•bë

ò™‰bÈßÉàn©îÛlaŒyüaëòîbîÛapbûàÜÛüëòÛë†ÜÛ bîÐãîÛê…ìuëëÝÇbÐnÛa åß òàöa… òÛby ¿ bãìØí æa k¯ òÛë†Ûaë ïã†½a Éàna æa ØÈÛbi Ýi

NòîÈjmμaÝÇbÐnÛaÞìzníüæaóÜÇïib¯üa

.22ـ21، ص2001مرآز العربي للدراسات االستراتيجية، المجتمع المدني في اليمن، اغسطس،ال )118(ايا )119( ة قض ي: مجل ة االردن، بحث ف دني، حال ع الم اهيم المجتم ى بعض مف دخل ال ابر، م ل صالح البوج د.آام

.75ـ74، ص2000) 1استراتيجية صادرة عن المرآز العربي للدراسات االستراتيجية، العدد(

140

אאWWאאאאאאא

áËŠÛaóÜÇpa‰ìİnÛaåßë…ìÔÇ…a†nßaóÜÇëïÓaŠÈÛaÉànabç†è‘ÛapaÌnÛapa‰ì–nÛaoÜÃåßŒÛaåßòîÇbànuüaóäjÛbiò•bäbç‰bjnÇbibäÛaâbànçaÉ™ìß

iaŠÔÛaéöbànãaëæbãüaòíìšÇŠíŠÔm¿bîba ýßbÇïŒnÈíëŠ‚Ðí…ŠÐÛaÞa‹bß‡gNpbíìçô†yaéÐ•ìiïiaŠÔÛaéöbànãbiÝikzÏÖaŠÈÛa¿îÛïÇbànuüaÝÇbÐnÛa

pbîİÈ½a êˆç NïiŠÈÛaåìÛa …a†nßaóÜÇæcμa bãìÇ†mêˆç òîÇëŠ’ßí Œî¸òÐöbİÛaë òÜîjÔÜÛ õüìÛa éîÏ æìØí ðˆÛa oÓìÛa ïÐÏ NßŒÛa bèÓbî ¿ paõüìÛa

äÛ òÔib òî±‰bm ÝyaŠß ¿ bàî üë òrí†§a òÛë†ÛalbîË ¿ bÇëŠ’ßòÛë†Ûa õì’ aˆçæhÏòîã†½aëíâìîÛa bäÈàn©¿õüìÛaòîã†½apbäíìØnÛaÉßòîÇëŠ’½aêˆç†ÔÐ

òîÇbànuüa ‡g Lòrí†§aë bènÐîÃëë bç‰ë… òí†îÜÔnÛa òîÇbànuüapbàîÄänÛa †ÔÐmpbûß bèäß —Ü‚nma ëc òÛë†Ûa pbûß Nïã†½a ÉàniÝòÜîjÔÜÛ õüìÛa æc

ñ’ÈÛaëÝÃòÐöbİÛaëÖbàÇc¿ê‰ëû¿a†n¾ïã†½aÉànaLÛaòÛb§aïçÙÜmë ÉànvàÜÛ ñŠß†ß òÛby bèãc óÜÇ æëŠØÐ½a Éà¯énßa†nü a†í†èmëaˆç ¿ áè½aë N

‹aŒnÇüaëLòîÜjÓμgòîÜjÔÛbi‹aŒnÇüaÞìzníücBáîçaŠiaåí†Ûa†ÈÞìÔíbà×ÖbîÛaòîÐöbμgòÐöbİÛbiB120.

pc†i bß†äÇë âbÇ ‰þa óÜÇ bèÇëŠ’ß òîÓaŠÈÛa òÛë†Ûa1921oßbÓc LâóÜÇbÔãcòîÇbànuüa òîÜàÈÛa ÞŒÇ éjuì¶ ôŠu ¿bÔq ïÇbànua †ÔÇMòí…b–nÓüa

bèäîy¿p‹ëb£ òíŠ’iôìÓoà™Ûa ÖaŠÈÛaÒbí‰þ75ÖaŠÈÛa æbØåß EÛaëðŠš§aëïÇbànuüaåíìØnÛa éÐãoÓìÛa¿oÓbÏëÛïbîÜNòîÓaŠÈÛa òäí†à

óÜÇ Úaˆãe ïÐíŠÛa Éàna ¿ ñˆÏbäÛa ôìÔÛa ÖbÐma òÜyŠ½a ÙÜm |ßýß ‹Šic ÝÈÛëòİÜÜÛòîßŠaòîjmaŠmåà™bèi˜bïÐí‰Éàn©åíìØmëïbîÛaÉànaábÔm

NbîÜÈÛaòíŒ×Š½aòîØÜ½a

سعد الدين ابراهيم: التعصب والتحدي الجديد للتربية في الوطن العربي، الكويت: الكتاب السنوي السادس، - 120 69، ص1989

141

aj× üì¤ïÓaŠÈÛa Éàna¿ ñìÔÛapaõbäip†è‘†ÔÛÝ–îÏÙÜ½aÞ‹bäm æa †ÈiIÞëþa1921M1933ñ…ë†aòíŠöb’ÈÛaÒŠÇÿÛòîŠÛaémbİÜåßkãbuåÇH

ÙÛˆ×ëNñ†yaìÛañ’ÈÛaÉàn©Ýa…òîãìãbÔÛapbÇ‹bä½aœÏ¿BòäîäÛaBlñbà½a âbÇ Šöb’ÈÛa ôëbÇ… æìãbÓ ‰a†•a 1924œÐÛ õaŠz–Ûa òÇŠ‘ ŠÏ ðˆÛa L

í bßpbÇ‹bä½abç‰bjnÇbiI òîÇbİÓüa éj‘ôìÔÛa|äßë bèÐã òíŠöb’ÈÛapbÈàvnÛabèßbØya‰a†•gëòîÜjÔÛa´ãaìÔÛa‡bÐãñìÓHbèm‹bîyë‰þaÂb’ãóÜÇòäàîèßôìÓ

N†yaëæe¿ òîØÜßÖìÔyÝîvn×òîÇa‰ŒÛaòînznÛaòîäjÛaáîÄäniòíŒ×Š½aòÛë†ÛaoÐn×aÙÛ‡ÝibÔß

‹bîyë òîÇa‰ŒÛaï™a‰þa†Óë NbçËëÞŒjÛaëðŠÛa òàÄãc òíb»ë …ë†Ûa õbäië LbèmÊbİÓüaêbj‘cáçñˆÏbãôìÔið…b–nÓüabèb’ãëÒbí‰þaÂbjm‰aéÜ×ÙÛ‡åÇwnãÝàÈmòÔjæìyýÐÛa|j•cÙÛ‡ÝibÔßLòÔÜİ½aòîãìãbÔÛaëòîbîÛaáènäàîç‰bèÃhi

aï’Ðm†™bç…ìuëåÇÉÏa†mŠuüaòßë†ÈßñŠ‚ÛbiNòÇb õaìuüa êˆç¿ëáØ§a éÐäi ÎìíðˆÛabþa òÇbaåßÒìä ñ†ÔÇoÜÃ

¿bÔrÛaïÇbànuüa†ÔÈÛaÙÛ‡¿b¶LæbØßÝ×¿…ìíðˆÛað…a†jnüaëïİÜnÛaæì™ŠÈ½a …aŠÏüaóÔjí ‡g NôŠþapbÔjİÛaëŠöb’ÈÛa õbú‰ëÊbİÓüapbÔjí

b»μaòub¡õaˆÌÛa—ÔäÛÊbİÓüaêbj‘c‰bìzäÛaaˆçóÜÇë‰aŠÔÛaðˆ‚nßåßòílaŠİ™üaÉäßòîÇa‰ŒÛaÝî•baóÜÇñŠİîÛa¿ê‰ë…æaÙÛ‡LïØÜ½aÖaŠÈÛa¿

î•baÙÜm¿ÒŠ–nÛaÚŠmìÛ bàîÏïÇbànuüaÝêˆçÝà©æa NÁiaì™æë…åßÛÉàna¿bèmbã‹aìmëñìÔÛaÉí‹ìmòËbî•p…bÇcpaÌn½apb÷ÏñŠİîëòäàîçb–

“îàènÛaëÉîšjnÛaëaÉîÜnÛaòÛb§bè™ŠÈmòvînãbçbíbz™ÞëañcŠ½aoãb×LñˆÐänßí‰ì×‡òäàîçÝibÔßòòíë†jÛaò÷îjÛapaÌnßbèàØ¤òz™aëMNòîÐíŠÛa

bý†è‘¿aŠÌ¹…Þì¤òÜyŠ¶ òîãbrÛa òî½bÈÛalŠ§a†ÈiïÓaŠÈÛaÉàna Šß†ÔÛpbuìß¿lûëÑíŠÛaåß…ŠÝßaìÇkjiòíŠš§aòîÐíŠÛa ñŠvaåßñj×

…a†ÌiI ñjØÛa æ†½a μa bàîü òäí†½aMÝ•ì½aMbîÇbànua a†ÔÇ †uëdÏ LHñŠ–jÛa

142

LòíŒ×Š½aòßìØ§a…‰aìßp†íaŒmæa†ÈiÁ‘bäÛabç‰ë…æ†½aò×ŠybèîÏp…cLa†í†ub–nÓa x‡ì¸þûmÁÐäÛa †öaìÇpc†ië‰†–ß òîÐíŠÛa ÝàÈÛa ñìÓ åßÝÈuð…

ÖìÛaOòäí†½a…b–nÓaì−lû121N òî±‰bmñìÔ×òÜßbÈÛaòÔjİÛa¿‰bè–ãüaμabÈÜİmòîÜa†ÛapaŠvaêˆçoÜ»†ÔÛ†’ämòîØîßbäí…òîÇbànuaôìÔ×æ†½aŒ×aŠß¿òîäìÛaòîbîÛañbî§axìÛëëLòîã†ß

ì× åß —Ü‚nÛaë Lòîã†½a ñbî§aïÐí‰ ïÈàÓ Éàn© ¿ ñ…a‰⁄a òjÜnß òÔj áèãŠç…Œ½aÝjÔn½aμaÉÜİnÛaëñŠÏìÛaë´ÔîÛaéîÏâ†ÈäíïØîmbnïÛýÌna122N

âbÇòîØÜ½aÂìÔojÔÇcÛaÞìznÛaòÜyŠßp†è‘†ÔÛ1958õb‰⁄püëbªïÇbànuüa †ÔÈÛa óènãasîy Læ†½a ¿ æìãbÔÛa áØyë òîã†½a ñbî§acïöbärÛa

æa†ÈiL†yìßïÇbànua†ÔÈi…ýjÛao©†ãaëLòîyýÐÛaòÔjİÛaëÊbİÓüaíïØÜ½ay…bØÛaòîÇbànuüaòÔjİÜÛò÷’ä½aÒëŠÄÛaoÜí‹aòÙÛ‡ëLòÈb’ÛaÖaŠÈÛaÒbí‰a¿

æìãbÓõbÌÛaåÇýšÏLïÇa‰ŒÛaý•⁄a´ãaìÓÞýyaëïÇbİÓüaéj‘âbÄäÛaõbÌÛhibšgë Šöb’ÈÛaL†yì½a ïÇbànuüa †ÔÈÛa éjÜİní †yaë ïãìãbÓ âbÄã μa …ýjÛa Ê

ìÛaÊëŠ’½aòjyb•òİìn½aëòÜßbÈÛaòÔjİÛaíbjíŠÓpbib»ýméjuì¶oÜØ‘æŠÔÛaåßpbîäîÈjÛa†ÔÇ¿ bàîüÖaŠÈÛa†è‘†Óë NÖaŠÈÜÛ†yì½aëãbvn½a

aI òîàänÛa paŠ‘ûß Éîº ¿ b™ìèã ï™b½abíìnßë òz–Ûaë áîÜÈnÛpò’îÈ½aNHbçËë

âbÇ ˆäß òzÜ½apbÇaŒäÛaëlëŠ§aÕÐã¿Þì†Ûa æaË1980åß éÈjm bßëâbÇŠaëcïÛë†Ûað…b–nÓüa‰b–§aŠÏÒëŠÃoÔÏa‰pýØ’ß1990åß

òîãbrÛawîÜälŠyëoíìØÛaëŒËkjiñ†zn½aáßþaÝjÓ1991paÌmμap…cLj×ÙÜmoc‡aLïÇbànuüaëð…b–nÓüaîÌnÛapbîßbäí…ëðìàänÛa†è’½a¿ñ

ò‰b¾¿énßì¹…ëê…ìuë‰†–ßïİÐäÛaÉíŠÛaéîÏ†ÈíbíŒ×ŠßbîÈí‰bßbÄãÒëŠÄÛap…bÇë LáØ§a ¿ ò¹†ÔÛa òí†îÜÔnÛa Âb¸þa μa ñ…ìÈÛbipbßìØ§a ÉÏ… bß LénİÜ

. 2014مظهر محمد صالح، الطبقة الرثة واالستبداد الشرقي في العراق، بحث غير منشور، - 121 المصدر السابق. - 122

143

‰†–nm òÜîjÔÛaë ñ’ÈÛax‡ì¸a õbîyaë LòîÇbànuüapbÔzn½aëpbÓýÈÛa òßìÄäßÒbí‰a¿ñˆÏbäÛaôìÔÛaòzÜ–½ïÇbànuüa†ÔÈÛaòîöbäqxbnãañ…bÇgsîyåßl‰bÔßμaóİìÛabènÔjëòîÓaŠÈÛaòäí†½aÞì¤ëLbäÛaí´ÔíýÛaòÛbyòÇb‘gëÖaŠÈÛa

Ûa¿êŠíbmëÑíŠÛa†ànÈmòq‰òîÇbànuaôìÓNÒŠ–n Ý–¤æaë òîÜjÔÛa òîÇbànuüa òû½a ‰ë… áÃbÈmpbîÇa†nÛa êˆçåÇœ‚· †ÔÛÙÛ‡ë LðŒ×Š½aïbîÛa ‰aŠÔÛaÉä•¿òîØîßbäí†ÛaëÞýÔnüaåßÞbÇ‰†ÓóÜÇbèm‹bîyë òîÇa‰ŒÛa‰þa òîØÜß¿ ÉíŠÛa ‰ìİnÛa bàëc Z´îbc´ÜßbÇ ŠÏaìnÛ

aåß ñ†í†u òîØÜßôìÓ ‰ìèÃëæb×áí†Ót‰hiÉnànÛa LïãbrÛaë LåíˆÐän½a´Ç‰aŒ½ñŠØÇ ìçë ðŒ×Š½a ïÓŠ’Ûa …a†jnýÛ ïšíìÈnÛa ÉíŠÛa Êaìãc åß bÇìã †Èí

Òbí‰þa123N LïÓaŠÈÛa †è’½aóÜÇ òíìîäi a‰bqe òÜíì ñ†½ ê‰aŠànaë ‰b–§aÒëŠÃo×Šm†ÔÛ

†½a ôìnß óÜÇ òçì’ß òîÇbànua òÔj ñ…üë μap…aëbèªýß ‹ŠicÒbí‰üaë æòîÇbànuüa pb‰bà½a åß rØÛa od·ë LÞìèaë Êì¦aë ñ‰†äÛa åß ÒìäbàäícbäÜÛïÈà¦a§a¿oÜÌÜÌmëïÇbànuüaÒaÇüaóÜÇ bèmbîÛep‹byëåß rØÛ òíŠím pbÐÜÏ ‰b’nãa bèäÇ oš‚· Lòäí†½a ëa ÑíŠÛa ¿ aë†uë

îÏaŠ−üa pb‰bà½aë …bÐÛaI òaòîÇbànuüa òîÛëû½a ‰bîÈ½ òÐÛb‚½a òÇb‘gë kèäÛåiaÊbànuüabÇjÈniòàîäÌÛaòÏbÔqëòjÜÌÛaáîÓóÜÇòàöbÓpb‰b¾ïçëLHbçËë¿òÈöbuæ†ßbç…ìÔmòqbq‰wnämÝiLbîäëbÇëŠ’ßjmüpaŠ‘û½aêˆçëLæë†Ü

ïÇbànuüa†ÔÈÜÛñ†í†¦añ…üìÛaÝÃN ÙÛ‡æbicÖaŠÈÛaÒbí‰a¿ÞýÌÛaìvnäßëï™a‰þaÚýßòßìØ§aæbİÜábÔm†ÔÛ

ÖaŠÈÛa éîÏ ÞŒÈãa ðˆÛa †ÔÈÛaÇòîbîÛaë òí…b–nÓüa pa‰aŠÔÛa pc†ië LbÈÛa åpbäíìØnÛa Þý åß ïÇbànuüaë ð…b–nÓüa bç‡ìÐãë Òbí‰þa qdm o¤ ‰†–m

bäà™ñ…ìÈÛaëLbèÏaŠÇcëòíŠöb’ÈÛa¿ñŠöa…ÕibÛaâbÄäÛac‡gLŠöb’ÈÛaæìãbÓμa

المصدر السابق نفسه. - 123

144

pbîäîÈm¿îöŠÛaåßlŠÓþaòÔÜ§biÁjmŠmŠöb’ÈÛaæëû‘ñ‰a…⁄òböŠÛaæaìí…ï™b½aæŠÔÛa124N

áma†ÔÛ êb£a ‰ìİnÛa ðˆÛa Ý–y Þý åíŠ’ÈÛa òä ñþa bèuìméãdi bÇìjİß ñ…bÇhi L‰b’nãüalb§ æ†½a ìn½aòİ LñjØÛaë õaì bàîÏ —± Éí‹ìnÛa ¿aŠÌ¦a

ëc bß ÕÜÈní ñmìi àäÛaNì oÜÃë ñŠçbÄÛaêˆç òànß pbmëbÐni òz™aë bèàçc: Œ×ŠànÛa ¿ œÈi æ†½a LÝ•ì½aëñŠ–jÛaë…a†ÌiÝrßôØÛa â†Çë LÕbänÛa ðˆÛa óÜvní …ìuë¿ Õbäß LòíŠšy μg kãbu Õbäß oÜÃ LòíëŠÓ μg †y Lj× ýšÏ

åÇ ‰b’nãa åØÛaïöaì’ÈÛaË ˜b–äëLÕöýÛa ¿ñ…ìè’½a ÕÏaŠ½a LòîÇbà¦a b¾ óšÏc μg ÑîíŠm œÈi püba òíŠš§a.

Éßë ÉìnÛa LðŠš§a†è’½a¿jØÛa íŠØmë pýßbÈnÛa Lòí†ÔäÛa jmë …b–nÓa LÖìÛa xìÛëë Ýöbë âýÇ⁄a îuìÛìäØmëÝöbë ‰b’nãaë òíŠ–ÈÛaLpbßìÜÈ½a b |nÐnÛaë óÜÇ ‰bØÏþa x‡bàäÛaë òÛëa†n½a ¿ õb−c LbÈÛa Éàna é£a ïÓaŠÈÛa μg …bànÇa Šíìİmë ÖŠ ñ†í†u ñbîzÜÛ LÝàÈÛaë Úýènüaë ÚìÜÛaë NLaˆØçë

LbèÐöbÃëë bènîäi ¿ üì¤ òîÓaŠÈÛa ñŠüap†è‘ òİÜÛa Éí‹ìni ÕÜÈní bß bàîüÞbØ‘aëbèmbçb£aëïÇbànuüaåßbšnÛa.

áËŠÛa óÜÇëém‹ŠÏc b¾ ñŠçbÃ òî×Š§a ìîìÛa-LòîÏaŠÌu ÉuaŠm åß åßbšnÜÛ Lð†îÜÔnÛa æì× …†Ç j× aìÜÃ´îÓaŠÈÛaåß ´Øànß áîÔÛbi LòíŠþa åÇ ÊbänÓa ëc ñ‰ëŠšÛ ìîì-í…b–nÓaLò ¿pŠèÃ ÖbîÛa LéÐã paìäÓ ñ†í†u LjÈnÜÛ ‹Šië æìÜÇbÏ …†u ¿ ˆça Éàna LÞìzn½a åß Láèäîi óÜÇ L˜ì–ä LòîÈà¦apb×Š§a

óz™cÛa bèb’ã †íaŒní L…aŠbi Þý åíüaåí†ÔÈÛa. óÜÇë ôìnß LŠe †ÔÏ òîÜàÇoß LÞìznÛa ¿ aoÓìÛ Léma‡ pbîjmaÛa ÞbØ‘cë

òî×Š§a LòîÇbànuüa sîy μgp…c ‰ìÜjm pbÔj óİë. êˆç ÞbØ‘þa ñ†í†¦a

، 4بقة الوسطى في العراق، مجلة الحوار، معهد التقدم للسياسات اإلنمائية، العدد مظهر محمد صالح، الط- 124

. 2014ايار،

145

ÛåíbjnÜ ëaòîjmaÛ LòîÇbànuüa Ûa ÒŠÇ bèÜØ’m ¿ Lòíbà§a†èÇ p†è‘ œÈi L…†vnÛa åß Þý Âb¸þa ñ†í†¦a Âb’äÜÛ ð…b–nÓüa LïÇbànuüaë Ë æc êˆç

ñ‰ëÛa åØ·…ýjÛa åß ŠÏìnÛa bîÜÈÏ óÜÇ òÔj óİë Lòàväß pa‡ ïÇë Ú’ß Lõbànãübi ñ‰…bÓë óÜÇ æc a‰ë…kÈÜm ªb×Š ¿ òîßbäí†Ûa òîÇbànuüa.

bßc Éàna LðëŠÔÛa éãhÏ ÝÃ LüëŒÈß ÝØ’i LÃìzÜß åÇ Êìà© êˆç pbîßbäí†Ûa õaì ÕÜÈm ôìn¶Šßþa òîàänÛa òí…b–nÓüa ëc ôìn¶ òîàänÛa òíŠ’jÛa ëc ŠÄäÛbi μg

püìznÛa òîÇbànuüa. ÙÛîë Ö‰aìÐÛa æhÏ í æ†½a ôŠÔÛaë LòÈaë oÜÃ Ç†nmëï òiìuc òí…b–nÓa òîÇbànuaë.

Éîº êˆç LpüìznÛa Ûa sí†§a LbèäÇ bènj×aë püì¤ òÔîàÇ LôŠc óÜÇ ôìnß pbîÈuŠß áîÔÛa.t†¤ë êˆç LpaÌnÛa Lbbc Ç pbjŠm Lñ†ÔÈß ü

åß Þý pbÈîİÓ püa†jnaë. LaˆØçë …ýjÛbÏ übÔnãaÒŠÈm “íbÈnm éäà™ òîÈuŠß òí†îÜÔm μg ukãb áîÓ ò÷‘bã[ ÙÛ‡ æc †í†ÈÛa åß ´îÓaŠÈÛa æì’îÈí

òîuaë…‹a LbbjnÛaëc sîy æëÌí áîÔÛa ÑÓaì½aë pbî×ìÜÛaë "òÄÏba" La†u ëc óÜÇ ØÈÛa åß ÙÛ‡ "Šr×þa òîqa†y"kyL pbÓbîÛa ÉÓaì½aë b–½aë. Úbäçë åß ôŠí ¿ êˆç ñŠçbÄÛa ñ‰bèß ñ‰†Óë óÜÇ LÑîØnÛa m ¿ £aáöýnß êb Éß

ÃbÐ§a óÜÇ òíìa ÂaŠ®üaë ð…a‰⁄a ¿ òqa†§a. ¿ ý ôŠí æëŠe ¿ êˆç ñŠçbÄÛa bÇìã LòîÈuŠÛaåß ëc óÜÇ ÝÓþa a……Šm ¿ ÂaŠ®üa ñcŠ ¿ ‰bînÛa åçaŠÛa

áîÔÜÛ òîãìØÛa. åßë Láq åàÏ |uŠ½a Éànaæc ïÓaŠÈÛa †è’í åíˆç ú‡ìàäÛa åß ØÐnÛa LÚìÜÛaë æcë éÜØ’m ïÜjÔn½a ´ç‰ ém‰†Ôi óÜÇ åÇïÜ‚nÛa òíì™b½a òŠÐ½a ¿ LòÄÏba óÜÇë sí†¤ éma‡ ¿ LÕàÈÛa æë… òîzšnÛa pbàÛbi ñŒîà½a

éníìçëéq‰⁄. æbîãåßÉbnÛaòzîj•¿2003ïÇbànuüa†ÔÈÛa‰bèãaëòîÓaŠÈÛaòÛë†Ûap‰bèãa

bÐßó™ìÐÛaoàÇëLxë…Œ½aëaïöbärÛaåßÝÏbzubènzn×aæa†ÈiòÏb×ñbî§aÝ•

146

L´ÔíýÛbi òãìØß Òì uaìç ïÓaŠÈÛa Ê‰b’Ûa p…bë Lòîjäuþa ”ìî¦aoäàîç ‡g LõbÔjÛa μa òub§a áè×ìÜ¿áØznm …aŠÏc ëc Šß‹ë Éîßb©μa aìÓŠÐmë

òîÇbànuüaòîäíë‰a†ÛaŠçbÄßSocial DarwinismL‰†–ßμaáèäßœÈjÛa dvÜÏìÓïÇbànuüa†ÔÈÛaéj’íbßáèäîi bàîÏÕÔzîÛ LémŠþëéÛòíbà§aŠÏëòÇbºëcñ

Social Contract bß ìçë LòÐöbİÛa ëc òÔİä½a ëc òÜîjÔÜÛpaõüìÛaóÜÇáöbÔÛab• †àª ŠèÄß ïÓaŠÈÛa ð…b–nÓüa êbc125…†Èn½a ïÇbànuüa †ÔÈÛa

Multiple Social ContractLòîÇŠÐÛapaõüìÛabcóÜÇâìÔíïöa†i†ÔÇìçëåíˆÛa õbíìÓüaë õbÐÈšÛaíøÏbØnßË†ÔÇÙ‘ýiìçë LòîÏbÔrÛa òîÈuŠ½aÕÏëòßa…a éßaìÓë òÛ…bjn½a òíbà§a c†jß óÜÇ âìÔíë LŠ‘bj½a Þýnyüa ÒëŠÃ áèm‹ŠÏc

N“îÈÛaòàÔÛæbà™ë…ìuìÛa áÜÇ‡bncÑ–í‰b⁄a aˆç¿ë†ÈiÖaŠÈÛa¿É™ìÛab•ýábÓÐäÛa

LåìÛaÝçcÉà£ôŠcòàî†uìmüëòÛë†ÛaòàîoİÔBòÛë†ÛaòİÜ‰bîèãaNñ’ÇμadvÜíåßíæìÓŠÐnßNNNõbÔjÛaòub¡æìÇìÏ†ßŠÇˆÛbiæìib–ßbäÛbÏNëc

io™ŠÈmëLòîbîpýîØ’mëcNNïãbØëcïã†ßÉà£ëcNNòîäí…òîÈuŠßμa…a†Ìμa ïãìäu ÝØ’i òq‰bØÛa oÈmaëNNNòÛë†Ûa pbûß oÓŠycë kÜÛaë kèäÛa

BéÜçcÝjÓåßkèäíéÜ×åìÛa‰b•òu‰…126N òÛë†ÛaÂìÔojÔÇcÛaó™ìÐÛapbîÜàÇp…c2003´’àè½aåßxaìÏcÉÏ…μa

bšÔãa òîÜàÇ μa bèiìîuë ŠÔÐÛa òßŒyc ¿ æì’îÈí åßëpbîöaì’ÈÛa æbØ åßén‰bßLñ‰bèä½aòíŒ×Š½aòİÜÛaåß‰drÛaòibr¶oãbØÏòßbÈÛapbØÜnà½aóÜÇï±‰bmbç†è‘Ûaòí‰bîÈßýÛaòÛbyÞýÌnaμaòÈÏ†äßLÕ¡bîäëbÇëŠ’ßÙÜn·üòÔjòîäß‹ÝyaŠßÇñìäÇkÜnaéãa†ÔnÈmÛaïİÐäÛaÉíŠÛaåßõŒuñ…bÈnüÉàna

NòjÓbÈnß

مظهر محمد صالح، الطبقة الرثة واالستبداد الشرقي، مصدر سابق. - 125 . 2012محمود أحمد عثمان، مصابيح وظلمات: استذآارات، بيروت: المؤسسة العربية للدراسات والنشر، - 126

147

Ûõüûç LbèÜa… åßë æ†½a ÒaŠc åß pbîöaì’ÈÛaë ò’àè½a õbîyüa oÈÏ… †ÔòîØÜ½aÖìÔykÜëòÔyüòÜyŠß¿ò•bäpbØÜnà½aóÜÇÞëbİnÛaμa õbËìÌÛaæbßŠ§a bç†Ûë òíŠímpbÐÜÏ ÕÏë Lá×a½a ï±‰bnÛa ÉíŠÛa åß õï‘ðc ábÔnÛ

püby ÍíìnÛ L…†Èn½a ïÇbànuüa †ÔÈÛaëåß âbÔnãüaë õb–Óüaë ²ÌÛbi ‰ìÈ’ÛaÚìÜÜÛòíŠímòÐÜÏμa…ìÔíbßbjÛbË²ÌÛbi‰ìÈ’Ûaæa‡gNð…ŠÐÛaÙÜànÛaÞbØ‘c

ÒŠzä½a127pb‰bààÜÛ μëþa pa‰aŠ’Ûa ÕÜİäm ï–Ô½a “ßba ÖbàÇc åàÏ LNÉànaëòÛë†ÛaóÜÇòî™bšÔãüa

pbØÜnà½aóÜÇbšÔãüaòÜyŠßojÔÇc†ÔÛïÈàn©ÑäÇŠçbÄßò•bäëòßbÈÛaÈi…a†Ìiòà•bÈÛa¿bàîüó™ìÐÛaoÔàÈmòîÐöbcóÜÇÉànabèîÏáÔãa†

âbÇ´íŠØÈÛa´ßbßüavÐm2006bèÔÏa‰òîÐöbİÛalŠ§aÕÐãæìîÓaŠÈÛaÝ…ëLðŠÔÛavènÛaåßòÇŒÐßëòãŒª‰ì•Displacement pa†äuüabýojÈÛ

ÛaÁàäÛa òíˆÌm¿ a‰ë…òîÐöbİ½aËòİÜ¿ÝçŠmÉßLïÈà¦aÚìÜÛa¿Ájšäpü†Èß ÊbÐm‰aë òîàänÛa òîÜàÇ ÑÓìmë L‰ìßþa òÏ… ñ‰a…g óÜÇ bèm‰†Óë òÛë†ÛaNæbßŠ§aëŠÔÐÛapübyáÃbÈmëòÔyýn½apbß‹üaÕÐã¿…ýjÛaÝ…c b¾ LòÛbİjÛa

ýjÛa ‰ìn… òÛb§a êˆ c †ÔÛ âbÇ ‰…b–Ûa …2005ñŠØÏ bîäà™ óäjm sîyNòîÓaŠÈÛaòîäaìàÜÛÝí†j×pbãìØ½a

†ÓòîÓaŠÈÛaòäí†½aÑíŠmkjiïãbã⁄aÚìÜÛaóÜÇïÜjÔÛaqdnÛaòäàîç‰aŠànaæa¿ÑäÈÛaâa†‚naëLÖaŠÈÛaæbØòîjÛbËô†ÛòîàîÔÛapbßìÄä½aóÜÇéÛýÄióÔÛc

½a òjÔ§a Þaì òäí†½aæ†½a ¿ ò‘b’aÙ’Ûa ÝjÔí ü b¶ ŠèÄm âìîÛa ónyë òî™b‹ŒÈm Ûa òîÏbÔrÛa pbîÈuŠàÜÛ ÝÇbÐÛa ‰ìš§aë LòîàänÛa ÖbÏe …a†ãaë òîÓaŠÈÛaòîÇaŠÛaóİìÛaòÔjİÛaÝªoÜyÛaHòîÐöbİÛaëòîÔbä½aëòîÜjÔÛaIòîÇŠÐÛapaõüìÛa

ßbÈÛa òÔjİÛa “îàèm kãbu μa ìÛa ÊëŠ’àÜÛÊëŠ’½a ¿ ƒí‰bnÛa òÈãb• òÜ

. 2011ن ياسين مصطفى، سوسيولوجيا االنحراف في المجتمع المأزوم، عمان: دار اثراء، د. عدنا- 127

148

…bÔnÏaëpýØ’àÜÛ Ý•aìnß †Ûaìmë ðìîäi ŒvÇ òÛby †uëc b¾ LìÛa ð‰bš§aNpbí†znÛaòèuaìß¿bèäîØ·paë…þëòîÇbànuüañ…a‰fiÛ

ˆdmòäí†½aμaÑíŠÛaμañëa†jÛaåßïÓaŠÈÛaÉànabèiŠßÛaÞbÔnãüaÒëŠÃæaòîÈîjİÛabèmbí†ßõüìÛaòîÛ†uéàØ¤bäîvçbÈàn©†uëcb¾òÜñ‰ì–iÕÔznmë

N…ýjÜÛïöb¸⁄aÊëŠ’½albîËμaóšÏcbßìçëLõbànãüaë ÞýnyüaojÔÇcÛa ñÐÛa¿ÖaŠÈÛa¿ïÇbànuüa†è’½a|ßýß‹Šicæa2003

ìßábÔmëïİÐäÛaÉíŠÛaóÜÇ‡aìznýÛÞbnnÓüaëÏbänÛaìçòÛë…ÝÃ¿†ÜjÛa…‰aoiŠ™ òîäiμa áq ñŠçbÃμa òí…ŠÏpübyåßÞì¤ë …bÐÛa bèîÏôŠ’na ñì‰ïã†½aÉànaëâbÇÝØ’iïÓaŠÈÛaÉànaóÜÇØÈãa bßìçë ñbî§aÝ•bÐßÉîº

N˜bÝØ’i p‹ëb£òÛbİjÛapü†Èß¿ÊbÐm‰apýØ’½aêˆçÕÏa‰†ÔÛ20ýšÏæbØÛaåßE

åÇôìòÇa‰ŒÛaÝØ’m‡gLòÇbä–ÛaëòÇa‰ŒÛa‰ìç†m4ïÜawmbäÛaÊìà©åßE æaŠíŒy †Èi òîiŠÌÛa Õbä½a o™ŠÈm bà× LïÛbº⁄a2014Éîßba ñŠİî μa

òîàänÛa paŠ‘ûß ‰ìç†më …bÐÛa püby ñŠİî òßì¹… óÜÇ †Çb b¾ Lòîibç‰⁄aòíŠ’jÛa128¿ÞìznÛapbîÜàÇpŠèÃc bà× NóÜÇÏbänÛapübyáÃbÈm Éàna

ïİÐäÛaÉíŠÛaóÜÇ‡aìznüaëòİÜÛaábÔm129N âbÇ bàîüïÓaŠÈÛaÉàna¿oÐ–ÇÛapbß‹üao×Šm†ÔÛ2014òîjÜ a‰bqe

åßŠÔÐÛaòjãbÐ®aÉÓìnßæb×‡gLéîÏîÌnÛapbîßbäí…ëÉànaêbÏ‰óÜÇ19EâbÇ2012μa15âbÇE2014ËLμaòjäÛaÙÜmÊbÐm‰aμa’mpaŠí†ÔnÛaæa

22.5âbÇE2014¡ñ…bí‹ÈíaˆçëLìïÛa7óšÏcÙÛ‡æabà×LòjäÛaåßÂbÔã

وهو مؤشر يعكس مستويات التنمية 2014لعام 120يقع العراق في مؤشرات التنمية البشرية بالتسلسل - 128

البرنامج اإلنمائي لألمم في المجاالت الصحية والتعليمية والشبابية اإلسكان وغيرها. المصدر: األمم المتحدة، .2014المتحدة، التقرير العالمي للتنمية البشرية

الليبرالي في العراق) مرآز -د. مظهر محمد صالح، متالزمة السياسة االقتصادية (االنموذج الريعي- 129 . 2013حمورابي للدراسات االستراتيجية، بغداد،

149

âbÇ éîÜÇ oãb× bß μa käÛa p…bÈÏ ŠÔÐÛa Á åÇ a†îÈi õaŠÔÐÛa ‰†zäí æa μa2007…ýjÛa¿òíìàänÛaÊb™ëþaÝà©óÜÇØÈãaŠ‘ûßìçëL130N

زدوجة للنزوح بسبب جرائم داعش وانخفاض أسعار النفط على وزارة التخطيط والبنك الدولي، آثار االزمة الم- 130

.2015الوضع االقتصادي والفقر في العراق، آب

150

WאאאW

1 J אאא ŠÐmæbãüa bèîÛaknäíë“îÈíÛapbÈànaæa aŠØjßÊbànuüa õbàÜÇÚ‰…cÉànvàÜÛæaëLéÛbÈÏcëémbî×ìÜ|ßýßbèöì™¿áŠmòîÈàn©bìÌ™ëa…ìîÓéîÜÇ

æbãüaóÜÇbîÜÈÛa†îÛaMaÛæbãüapbb’ã†îîÔniâìÔmòîÇbànuüaòîäjÛaæaë…ŠÐma‰bß†í†¤ëéÕÔ¤ÛaòîÏbÔrÛaëòîÇbànuüaíbÈ½aÊìà©òîiÛaÇÝÔäíÉànbÏ

bèîäjmóÜÇ´ßŒÜßáèÐãc…aŠÏüa†¯ÛaëÉànaõbšÇcÉîºíåßbšnÛa131N apbÈànaåßêÌ×ïiŠÈÛabäÈàn©ëòÇìän½apbÇbà¦aåß…†ÇåßæìØníòîãbã⁄

bè±‰bmÇpbÇbà¦aêˆçoÇbİna‡gLòÐöbİÛaëcòÜîjÔÛabènß†Ôß¿õbànãüaòÐÜn«æë… Šüa åÇ bèšÈi Œî· Ûa bèmbî•ì–ë bèmbíìç óÜÇ ÅÏb¤ æc ÝíìİÛa

NÉànaÝa…ñ†yaëòÔmìi¿‰bè–ãüa êˆçÝÈuðˆÛaŠßüaìçëòiý•Šr×cóäjÛa¿ Éàna ÝØ’mpbîãbØßg ŠèÔí b¾ bèmbî•ì–óÜÇ òÄÏba ¿ bØ·ë a…ìºë

Nòí‰bšyëòíŠ–Çñ‰ì• ðˆÛa òîiŠÈÛapbÈàna¿òàöbÔÛa òîÇbànuüapbäíìØnÛa¿…ìà¦aëkÜ–nÛa aˆçë

x‰ìusybjÛaÉÏ…ð‰bšyÕã¿‰ìİnÛaóÜÇbèm‰†ÓkÜníëbèn×ŠyÝ’íâŠÓÊìänÛa òîàçc óÜÇ †î×dnÛa μa ïiŠÈÛa ÖŠ’½a ¿ pbîÜÓþa bîØnîÛìiìîu B éibn× ¿|öaŠ‘åßÑÛdníêŠÄãòèuëåßðŠ–ÈÛaÉànbÏLòîiŠÈÛapbÈàna¿ïÇbànuüaÒa†çþaë b–½a åß òÜÇbÏë ñ†ÔÈß òíŠšy òßìÄäß ¿ ÁjmŠm òÐÜn« pb÷Ïë

ÛapbîÛëû½aëpbßaŒnÛüaëBbèšÓbämëbèßbvãapbu‰…åíbjnm132NNÕîÔ¤æaËô†¶j×†yμgëæìçŠßòÐÜn‚½aòîÇbànuüaÖbãüaêˆçíÝßbØnÛaëâbvãüaËòîÛìà’ÛapbÈàna¿…†ÈnÛaæcÈíaˆçëNòîäÈ½apbÈànvàÜÛòí‰bš§aòÜÔäÛa

دنيس آوش، الثقافة في العلوم االجتماعية، ترجمة منير السعداني، مراجعة الطاهر لبيب، المنظمة العربية - 131

. 84، ص2007للترجمة، بيروت، بيروت، 12 – 11قليات في المشرق العربي )) دراسات عربية ، العدد جورج قرم : ((جيوبولتيكا األ - 132

1994.

151

rànm òíëbdßë òí†îuaŠm òÌî• ¿ ‰ìÜjní òîaŠÔ¹†Ûabßc NÊaŠ–Ûaë k–ÈnÛa ¿ ÝÕîÔ¤¿ëpbÈànaêˆçŠš¤¿òßbçòÛ…bÈßïèÏòîaŠÔ¹†ÛapbÈàna¿òí…†ÈnÛabèä–yë òîäìÛa ñ†yìÛaoäg ïç òîaŠÔ¹†Ûa æc Èí aˆçë òí‰bš§a bènšèã

N´–§a ¿sybjÛabçaŠuaòrí†yòa‰…†½aÉànaÝjÔnßÞìyïzîj–ÛaŠØ‘†»c¿ïã

â†Ûaë òiaŠÔÛapbÓýÇbcóÜÇ âìÔm òîiŠÈÛa òîÇbànuüa òîäjÛaæcïiŠÈÛaåìÛakçˆ½aë òÜaë Ýçþaë òiaŠÔÛa pbÓýÇ ïç ñŠİî½a pbÓýÈÛa æg B ÞìÔí sîy

ñ’ÈÛaë òÐöbİÛaëNNNNñŒØmŠßpbÓýÇ LòíŠÓ LòîÈº òíìšÇ LòîÈîjpbÓýÇ bèãgBâ†ÛaÁiaë‰óÜÇ 133N

aægòîÇŠÐÛaòîÇbànuüapaõüìÜÛÝÇbÐn½aqdnÛòíŠöb’ÇIòîÜjÓëHòíìèuëjÈmìçòßbç òîbîë òîÇbànuaÑöbÃëóäjÛa êˆçÜmsîy òÇëŠ’ß òî±‰bm òîÈ™ëåÇóäjÛa bèîÏ‰ìÜjnmpbÈàn©ÝÃ¿bç…aŠÏþòíìaëåßþaëòíbà§a´ßdm¿Ýrànm

•bÈ½a òîÇbànuüa òîbîÛaëc òíŠ–ÈÛa òÛë†Ûa òîäi bàî üë ÝßbØnß ì− óÜÇ ñŠNòßþa

áèmaõbànãa …ë†y æë‹ëbvní òîaŠÔ¹†Ûa pbÈàna ¿ bäÛa æa †¬ ÝibÔ½biëaˆçëNõüìÛaŠÇb’ßéÛæìÈÏŠíëéîÛgæìànäíðˆÛaòÛë†ÛaÉàn©õbäiμgáçŠöb’Çë

İäßëòîäìÛañ†yìÛa|ÜßÝØ’mòîaŠÔ¹†ÛaæcÈííÝßbØn½að‰bš§a“îÈÛaÕÜð‰ìäÛaîÓÝîÜ¤¿|™aìÛabèm‰ì•òíúŠÛaêˆç†£ëNòîÇbànuüapbãbîØÛaÑÜn«ÕîÔ¤¿ ñjØÛa bèm‰†ÓóÜÇë òí…†ÈnÛa Éàn©¿ òîaŠÔ¹†Ûa ‰ë…óÜÇ†×ûíðˆÛa

bànuüabèmbäíìØmÊìänmÛapbÈànbÏNbîÐîÃëëbíìîäiÝßbØnÛaëÝ•aìnÛaïšnÔmòîÇòîÇbànuapbÇìämåßéiæÔí bßë¿bÔrÛa…†ÈnÛbióäÈmæc bèäØ¹òv™bãòîaŠÔ¹…áèíëâbßcμgÉànaÉÏ†íð‰bšyŒîÐ¤ÝßbÇòí…†ÈnÛa|j–maˆçóÜÇëBNòíŠØÏëòí…†ÈnÜÛ òznÐä½a òîãbã⁄aë òí‰bš§a bíúŠÛa êˆç ‰b’nãa åØÛ Néöb¸ë éß†Ôm †Ï‰¿

òîÏbÔrÛaòiìÜİ½a òîÐäÛaë òîÏbÔrÛa áèm‰ë• óÜÇ †ànÈí bäÛa í òîÇbànuüaë

. 81أحمد شكر الصبيحي، مستقبل المجتمع المدني في الوطن العربي، مرجع سابق، ص - 133

152

Ë ìÛa éuìnÛa Éß ò™‰bÈn½a òíŠöb’ÈÛa Šþa åß áçŠíŠznÛZùŒað†znÛbÏ†ÈiüìjÔßëbÏìÛdßHŠŁaIÒýna|j–íæcìçòîaŠÔ¹†ÛaâbßcîöŠÛaïÔîÔ§a

NBbjíŠßëbjíŠËÝÃæc134K

ÈÛaŠÈm†ÐÛòÜíì…ìÔÈÛÖaŠéÇb™ëcÝà©óÜÇoØÈãaòjÓbÈnßpbß‹cμaŠr×þë†è‘‡gLòíìàänÛaéma‰bßëòíìîäjÛaÑäÈÛaÕİä½bîjãb‚îŠm…ìÔÇòÈi‰cåß

‰aë…þaëòî–‚’Ûaõbäi¿ÝØ’ma‰bgéÛýåßá‰LòÛë†ÛaòzÜ–½‰½aÝØ’iëØÈãaðˆÛaŠßþabèí…ûmÛaòîÈànaòjb‚½aëÝßbÈnÛaŠçbÄß¿|™aë

ÑäÈÜÛbèãì×‰b‰mëñìİÜÛbèÇëŒãÉj’mëbèî™ŠmÛaòÌÜÛbiëòÛë†ÛaÉßñìÔÛaâa†‚naë135N

paÌnÛaêˆçòÈîjİÛâbnÛaÚa‰…üaÉßëbèãcügLÉànaë…ŠÐÛaóÜÇbèmbîÇa†mëaì½aåyóÜÇâìÔí|îz•ïÇbànuaïÇëñ‰ìÜiåßåØànm…cÝiõbànãüaëòäp

êˆçëNïÈàn©Úbjm‰aáqåßëïÇbànuaÚbjm‰aμgô…caˆçëïöbànãaÚbjm‰aμaÉànaòÜØ’ßïçÛaëHòäaì½aòÜØ’ßëõbànãüaòÜØ’ßIòÜØ’½a‰ìªïçòîšÔÛa

IïÜaThe communityNïã†½aÉànaòßbÓ⁄énÛëbª¿H Úbäç æa ÉÓìÛaëí†îÜÔm pbòIïÜa Éàna áØ¤ ÞaŒm ücommunityH¿

Lbäãa†ÜiÞaŒm bß‡gpaõbànãüa òîÐöbİÛaëòîÜöbÈÛaëLòíŠöb’ÈÛaëLòîäí†ÛaóÜÇåàîèmta†yÿÛïßìîÛa †è’½aÖìÔyëæìãbÔÛaóÜÇïã†½aÉàna âìÔíðˆÛaoÓìÛa¿ L

ëñaëb½aëòäaì½a‰bßìçõbànãüaåÇ…ŠÐÛa†ÈjíÛaëcïÜjÔbäaìßéÜÈ¯ëí†ÛaNémbjuaëëéÓìÔ§bîÇaëëLÉànaåß´İ¸íl‰bšnÛaëœÓbänÛaòîÛbØ‘a‹mbäç

æcæë… òîÜàÈÛa bämbîy¿ é‰b¸ b½Bpa…bÈÛaë†îÛbÔnÛa¿ƒaŠÛaïÜaÉànaÁ¸îÌnÛata†ygóÜÇ‰…bÔÛaïã†½aÉànaÁ¸ë NBéi ŠØÐãëc éîÈãòqa†§aì−Ûaë

قيس النوري: حول بنى السلطة والثقافة واألزمة العربية، آفاق الديمقراطية والترآيب الثقافي العربي، الفكر - 134 .41، ص48-38، ص ص 1996، 86 – 85بي، العددان العرعدنان ياسين مصطفى، المجتمع المدني المعاصر في العراق، في آتاب المجتمع العراقي وديناميات التغيير، - 135

. 2011بغداد: بيت الحكمة،

153

óÜÇ Éànapb÷ÐÛ ñ†÷Ïþaë ‰b–iþa|nÏB Þýåß âbÄäÛaë æìãbÔÛa Éàn©ŠÏëNBéiòİîapüìznÛaëÉöbÓìÛa

òÔİä½a¿ïã†½aÉànapbàÄä½ðìàänÛa†è’½aóÜÇåàîèmÛaòÜØ’½aŠçìuæaòqa†yåßáËŠÛaóÜÇéãaìçòîiŠÈÛaïû½aõbäjÛabèîÏLbèäßrØÛaÞaŒmbßbèãaüg

ÝàÈmœÈjÛjÈmügïçbßòàöbÔÛapbàîÄänÛbÏNòí†îÜÔnÛaáîÔÛaëcŠþaÞýåß…a†ÇcoÜÃ†ÓëNòÐÜn‚½aòîjçˆ½aëcòîÓŠÈÛaëcòîäí†ÛaëcòîÜjÔÛapbÈàvnÛaëôìÔÛa

i b ‰†ÓÛaë ïiŠÈÛa Áîa ¿pbîÈà¦aëpbàÄä½a åß ñj×åß æŠÓÑ–ã †Èòí†îÜÔnÛapbîäßbšnÛaŠaÞýåßügbèäßñ†í†¦aòÛë†Ûa…ìÔmæcòqa†§a136N

ëòÜØ’½a êˆçò¦bÈß ¿ìàÜßë |™aë ‰ë†i âbîÔÛa æŁa †§ òÛë†Ûa Éîİnm μgô…cðˆÛaïÇbànuüaëï±‰bnÛa ÉÓaìÛa¿åàØíîöŠÛakjÛaÝÈÛë bèmbîÜ£

vç Éàn© âbîÓ ´¿ |u‰dní Éàna pbßìÄäß é™ŠÐm bß í émaõüëð†îÜÔnÛapbjÜİnßëòäaì½a c†jßóÜÇâìÔíÉàn©sí†§aÉànbÏ Nsí†§aðŠ–ÈÛaÉàna

μa òÜ–i o· ü pbî×ìÜë pb‰b¾ ‹m bàäîi H‰ìn†Ûa ê…†° bà×I õbànãüaëïã†½aÉànapbîİÈßïçë Lsí†§aâìÔmpb‰b¾òîäqüaë òîÐöbİÛaë òîÜjÔÛaóÜÇ

Ûar× oÛëby ôìÔÛa åßbèíŠØm òîbîÛa pýîØ’nÛaëÉÓaìÛa †îÈ• óÜÇâbÇÞýnyüa†ÈiÖaŠÈÛa¿ïÜÈÐÛa2003N

òîÜàÈÛabèn™ŠÏÛaò–•baòÜØ’ß¿åàØmâìîÛaÖaŠÈÛa¿òîÔîÔ§aòîÛbØ‘⁄aæaëŒÌÛa†ÈiòîbîÛa2003L‘ýiïçëÙòíìàänÛaòîÜàÈÛaÕîÈmÛapbí†znÛa×c

ÛaëòvînãïçëLñŠÏbänßlbİÓaμaÖaŠÈÛa¿òîÈànaòî–‚’Ûaâb–Ðãaμap…c âbÇåðˆÛa ‰ìn†Ûa éäàšm b½ òîÈîj2005ìÛaÖbrî½aÊ†–m†è‘ðˆÛa L

ôìÔÛa êˆçμa bàöa…ÉÜİnm òîÇbànuüapbãìØ½aæa bà× NÕibÛa¿ bèÈßÑÛbznÜÛÝîØ’m ¿ ×þa bèàÜy ÕîÔ¤ óÜÇ ÝàÈÛaëœÈjÛa bèšÈi óÜÇ õaìÔnüa Ýîj

Nòîjçˆ½aëaòîÐöbİÛaëaòîÓŠÈÛapaõüìÛa

المجتمع المدني د. باقر النجار، المجتمع المدني في الوطن العربي واقع يحتاج إلى إصالح، بحث مقدم إلى ندوة 136 59، ص2004ودوره في اإلصالح، اإلسكندرية،

154

lbz•cë ´ýÛa ÃbÇë éjÈÜí ðˆÛa ‰ë†Ûa …†–Ûa aˆèi éîÛa ñ‰b‘⁄a ‰†£ b¾ë†ÜÛ bÈjm ‡g LÝmbÔnÛa μa bäÛa ÉÏ… ¿ âýÇüaë âýÓþaáØ§a âbÄã †äna ‰ìn

áîÔm ¿ òîÐöbİÛaë òîÓŠÈÛa ò–•babc óÜÇ òàöbÔÛa BòîÔÏaìnÛa òîaŠÔ¹†ÛaB μaìÔÛbÏNáØ§apbİÜôáÜÔÛaëóäàîÛabç†îiÉÏ†½aÝà¤BòjÜÌÛaBòíŠöb’ÈÛaëaòîÐöbİÛa

…bÇ ÖbÐmüa Ý’Ðí b½byë LHÉäİ–ß ÕÏaìmIŠÏ Ýuc åß ôŠîÛa †îÛbi ÉîÓìnÜÛîÜÏ bØî½aòbîÛaòjÈÛò‰b¾μakÛbÌÛaòLòÜîìÛa‰mòíbÌÛabcóÜÇòàöbÔÛa L

îaŠÔ¹†ÛbÏ NòËŠÐßòÔÜy¿òbîÛa òîÜàÇ‰ë†m aˆØçëòòàöbÔÛa LòÜÜÄ½a òîÔÏaìnÛaÕÏëÖaŠÈÛa¿´îbîÛaÉä·ÛaïçñõbäiËòîßbÔãaòîäqcëaòîÐöbcóÜÇ

¹†Ûa âbÄäÛaòÐîÈ™ý•⁄a˜ŠÏë†jmë NŠšzn½a bÈÛa¿†öbÛaïÔîÔ§aïaŠÔíòßì–äbcóÜÇâìÔmòà×b§aÒaŠþaíòàöbÔÛaòÓýÈÛaoßa…bß bîÛby

NòßbÈÛaòzÜ–½albyóÜÇlìÜÌßëkÛbË püìznÛaêˆçoÜÈupýa†nÛaëáÓ‰…Š©…ŠÐÛaïÔiëLbãbîyc…ìuìßËåaì½a

¿ òíŠöb’Ç òîÇbànua òÇìà© ëcÝØÜÛ …ŠÐÛa NbèîÏ éÐÓìß åß énàîÓ †àní òîÐöbNköbËéma‡†¡éäØÛëLòÜîjÔÛaÉàn©¿bà×L…ŠÐÜÛÝØÛaë

æcÞ†iëœÓbänÛa aˆç†è’íÝa†nÛaëïÇbànuüab–ÜÔma‰ìà™ëí ê†¬¿†vnpbèuìmåßr×òÔrjä½apb‰bà½a¿ëñ†í†¦apbû½a bèäÇëbîÜªÉànaïÔi

bbcbèÜÈ¯ëbîÜÈÏbènjríæc‰†Ôíüïã†ßÉàn©âbØycë´ãaìÔÛbÈ™bHbí†îÜÔmIò•bäëòßbÈÛaémb‰bà½bİ¸ëòîÇbànuüaémbÓýÈÛ137N

pbÓýÇóÜÇâìÔmÛapbib‚nãüaòîÜàÇ¿Šr×cì™ìiëñŠçbÄÛaêˆçâìîÛa‹mëbÓýÈÛaë òiaŠÔÛaNÞìàn½aïbîÛaëïÐöbİÛa ëcïÜjÔÛa áîÇŒÜÛ òîÈjnÛaë òî–‚’Ûap

¿ëòÇbà¦aÒŠ–më…ŠÐÛaÙÜß¿òßbÈÛaòzÜ–½aóÜÇò•bäòzÜ–½aÖìÐm¿ëïã†½aÉànvàÜÛãÝÜ‘ëLòäaì½ayÑÈ™138N

عدنان ياسين مصطفى، المجتمع العراقي وديناميات التغيير، مصدر سابق، الفصل األول. - 137 المصدر السابق نفسه. - 138

155

çæaÉÓaìÛaaˆÛaÝa†nåÇÈíl‰bšnÛaëÜÇbèmbßaŒnÛaŠÐmòíìîäipbîÛbØ‘góò‰bà½aëÚìÜÛaåaìàÜÛòîßìîÛaÏòÛë†Ûbbç†yëbèmb‰b¾ëbèmbîÛbiòrí†§añ‰…bÔÛa

l‰bšnÛaõbÌÛgóÜÇÝa†nÛaëbèàîÜÈniïÇbànuüaõbànãüaëòäaì½añ†yëƒîiNÝÈÐÛaëÞìÔÛbiòÛa†ÈÛaÕîjİmëòîaŠÔ¹†ÛaëòíŠ§aò‰bà¶ëpbÈßb¦aë‰a†½a¿

2 J אאWא bäÈàn©¿ òîj–ÈÛa ŠçbÄß áÓbÐm åÇ òºbäÛa òíìîäjÛapbîÛbØ‘⁄a æaÙ‘åßîÛòİÔãŠ‘ûmëLïãbã⁄aéäßaëÉànañ†yë…†èmpbîÇa†måßbèäÇáväíbßësí†§aóÜÇpbîj–ÈÛbiÝràn½awîäÛað‡ð†îÜÔnÛaÉànaåßÞì¤LŒväíï±‰bmÞì¤

μa LbèÏýna¿ ïÈàna Âb’äÛbÏ Nòîã†½a pbû½a óÜÇ áöbÔÛa sí†§a ÉànaïÜjÓíbßòäß‹þaÙib’nmsîyLòîÜjÔÛapbi‡bvnÛañdëo¤‹ŠíÞaŒíbßbäãa†Üi

òqa†§aÊbäÓë–ÈÛawîäÛaíbßëLsí†yë139N pŠèÃcLéîÛakçˆãbßóÜÇa†î×dmëapbàÄä½òîãa†îßòa‰…pbîİÈß¿ïã†½aÉàn

âbÇ ÖaŠÈÛa2004140pbû½a áØ¡ æë…bäí pbàÄä½a õbšÇc åß ar× æa Lrí†§a ñ‰a…⁄a áÄãë æìãbÔÛaëòpbîj–ÈÛa òîÈuŠß åß bÓýİãa æìÏŠ–ní áèãa Ë

ïàîÄäm Õã åß òÜØ’ß ë†jm ïã†½a Éàna pbàÄä½ òîàîÄänÛa Ý×bîbÏ Nòí†îÜÔnÛaàÜÈÛaþaÉjníï‰æaüg´ãaìÓë|öaìÛÝØ‘óÜÇ‰†–ísîyLñ‰a…⁄a¿òî

ÝÈu bßìçë Lòí†îÜÔnÛa bèmbîÜØîçëòîj–ÈÛa òû½aåßÉjämoÛa‹ bß ò×Ša ñìÔÛaí bß òîuaë…‹üa òîÛbØ‘g åß ‰aŠànbi ïãbÈm ÖaŠÈÛa ¿ ïã†½a Éànapbûß

äßëòû½apa‰b½ïÜÈÐÛaá×b§aëïŠÛaŠçbÄÛaNbèmbßìÄ òîÜjÓLbèÏýnaóÜÇòîj–ÈÛaáÄäÛaêˆçæa†¬LÉÓaìÛa†îÈ•óÜÇMòîÜöbÇLòíŠöb’Ç

ÝiáÄäÛa êˆçpa‰†ÔßóÜÇïÐÝØ’iëåàîèmÛaïç bç†yë ñ‰a…⁄aoîÛëNïã†½aÉànapbàÄäßbènß†Ôß¿ëÉànapbûßkÜËc

.43، 2005مصطفى حجازي، االنسان المهدور، دراسة تحليلية نفسية اجتماعية، بيروت، الطبعة األولى، - 139 . 2004دراسة ميدانية أجراها مرآز العراق للدراسات االستراتيجية عن منظمات المجتمع المدني في بغداد، - 140

156

¿ bäãc ÉÓaìÛaëÛa âìàÇ ¿ ìç bà× ÖaŠÈÛaåìbîÜ× Ýàèã æc Éîİnã ü ïiŠÈÛañbî§a ¿ òîäí†Ûa pbû½aë ÑÓìÛaë òÜaë ñ†nà½a òÜöbÈÛaë ñ’ÈÛa paqdmæbîycïÐÏLpaõbärnüaœÈiéÐãoÓìÛa¿ÚbäçæcËNòîbîÛaëòîÇbànuüa

ñ†í†ÇèÐÈm‹ŒÈmñìÓëLòÛë†ÛaòİÜÒìîåß†yaëμgÞìznmñ’ÈÛaoãb×NbÖaŠÈÛa¿bäí†ÛëòÛë†ÛaÉßòîäÜÇpbÇaŠ•¿Ý†mŠöb’ÈÛaoãb×ôŠcæbîyc¿ë

ÞbrßåßŠr×c141N âbÇ †Èi bàî üÖaŠÈÛa ¿ta†yüa †è’ßØÇ †ÔÛ2003ÞìÌnÛ ñŒî¾ òÛby

LòîÇbànuüaëòí…b–nÓüaëòîbîÛañbî§aÕÏaŠßÉîºîmëpbîj–ÈÛaêˆçáØ¤ëÐÛaŠçbÄßæaÝiÊaŠ•μab–½aÕîÔ¤åßp†nßaòîÓaŠÈÛaòîÐîÃìÛañbî§a¿…b

pbîäçˆÛa åß bÓýİãa òîŠÛa Ëë òîŠÛa pbû½a †îÈ• óÜÇ pa…a‰üaŠØÐÛa Œ×aŠß óÜÇa μa ôë†ÈÛaoÜ•ë †Óë LòîÐîÃëc óÜÇojÛë Lòîj–ÈÛa

…þaëñõbÐØÛaåß‰bîÈ½aÞìznísîyLpbÈßb¦aïçëszjÛaëõüìÛaμa‹b¬üaëõaÑÈ™ëòÛë†ÜÛìŠÛaõbäjÛaÝÃ¿Ñî«ÝØ’iëŠçbÄ½aêˆçoäàîç‡gNpüaì½aëÉîº¿ÝÌÜÌmsîy Lð‰a…⁄aëïÛb½a …bÐÛa ŠçbÄß õaŠ’naë òîİjšÛa bèmbûß

NémýÇbÐmëémbÓýÇëémbîßbäí…ëén×ŠyáØ¤ombiëïã†½aÉànaÝ•bÐß m b¾ØÈÛa óÜÇëòîßbäí… ò×Šy åß òß†Ôn½a æa†ÜjÛa ¿ òîãbã⁄apbÈàna ê†è’

sí†znÛa pbîÛa ÕÏë áç‰bè–ãaë Lbèöbîya μa åíŠubè½a bèîÏ òäí†½a kÇìnmõbîya¿bèÇ‰‡c†ànÛbjbäßbbäßp†uë†Ópbîj–ÈÛaæa†¬Lòäaì½aëòãŠ–ÈÛaë

èvîã óÜÇ bènîäi òÜîjÔÛa o™ŠÐÏ Lbäã†ß pa‰byëÑím bèi a‡gë bèn×Šyë baŠÓë†jÛaBjÈmÊbànuüaáÜÇ¿´–n‚½aœÈibèîÜÇÕÜcbßìçëNæë†jnmëÂ¿ B

wîÜäÞë…¿ñ‰a…⁄aòÛb§áèÐî•ìm142ÖaŠÈÛa¿oÐÃëpb‰bà½aêˆçæaÝiLNéÜjÔnßëéØb·ëÉànañ†yë…†èmombiðˆÛa†§aμa

عدنان ياسين مصطفى، المجتمع العراقي وديناميات التغيير، مصدر سابق. - 141 .45مصطفى حجازي، مصدر سابق، ص- 142

157

Êbànuüa bÇt†¤†ÔÛÝØ’mïçë LòÛë†Ûa õbäji òîj–ÈÛa òÓýÇåÇæë†Üåiaòîãbã⁄apbÓbİÛa†îîÔm¿ a‰ë…kÈÜmsîyLbèÏa†çcëòîàänÛapa‰b½ bîÜÈÏ bÓìÈßýšÏNæbëüaëpbû½aëæbãüa‰†ç bèîÏ b¶òîû½aóäjÛaëpbîÛłÛ biŠ™ë

Š–ÛaëÑäÈÛaëÏõaŠ’nüpbäØ¾åßéÜà¤bàÇμaÙ‘ýið…ûíbßìçëLÊaóÜÇbþbi âìÔm òîj–ÈÛa æaÙÛ‡ Nòí…b½aë òíŠ’jÛapbãbØß⁄aëpbÓbİÛa †í†jmÉÏ…bèäÇáubäÛa‰†aæbÏ aˆÛLÒýnübiÒÈmübà×ÊìänÛaÝjÔmüëòí…byþaLæbëc õbäi Éîİnm ü bèäØÛë üë… áîÔm pbîj–ÈÛa æa ‰bjnÇa μa ´rybjÛaœÈi

åìÜÛõüìÛaÝjÓòîj–ÈÛañëŒÈÛõüìÛaóÜÇâìÔmbèãa‰bjnÇbi143N æa‰ì–ÛaêˆçÑÜn«¿bçŠ•bäÇëbènîßbäí…¿ŠİmxëaŒmåÇpaŠ‘û½aåßr×

Nsí†znÛa ŠçbÄßë òí†îÜÔnÛa ÚìÜÛa Âb¸c í kîÈßêˆç òÈîj åÇ wnã †ÔÛëcLòÔnßëcLò™‰bÈnßòîma‡pbíìÛëcpbÏýnüaNïÇa†nÛbia…†ªbîÓaŠÇbÏ†çâ†¥

sîyåßòí…ŠÐÛaïã†½aÉànapbàÄäßëpbûßpbíìÛëcåíbjmæbÏŠejÈniëŠèÄíë LïÓaŠÈÛa †è¦aoîn’mpbîÛe åß òîÛe åÇÑ’ØíÑîØÛaë ÊìäÛaë Éí‹ìnÛaÒa†çþa òß†¿ïã†½a ÉànapbàÄäßëpbûß ‰aë…þÉßb¦a ‰ë†ÜÛ bèíì’m

ìÛaòîä144N

.45المصدر السابق نفسه. ص- 143 مجتمع العراقي وديناميات التغيير، مصدر سابق. عدنان ياسين مصطفى، ال- 144

158

WאאאאWא

bç…†¤ pbàÄä½aë pbû½aë ˜b‚‘üa õa‹a òÔrÛa æa ÞìÔÛa òÜÏbã åß ÝÈÛ¿ Ý†nÛasîy åß bîba a‰ë… òîÏbÔrÛapbîÈuŠ½akÈÜm ‡g LòîÏbÔrÛapbßìÄä½a

aÌm†è‘bäÈàn©æaÉßëNòîÈànapüìznÛaæaügòî™b½a…ìÔÈÛaÞýòàèßpÅÏb¤ òÜîjÔÛa ÞaŒmü ‡g NòíìÓoÛa‹bß bíbšÔÛaÑÜn« ì− òí†îÜÔnÛaÑÓaì½a ‰ëûÑÈ™cÙîØÐm òîÜàÇ μaŠÈm bç…ìuë æc áË‰ LòîÏbÔrÛaë òî±‰bnÛa bçŠc óÜÇ

æ†½aŒ×aŠß¿bàîüòíŠš§aÕbä½a¿òîbîÛaëòí…b½abèmaŒØmŠßœÈiNñjØÛa pbîÈuŠ½bÏ òîÏbÔrÛaxbnãg ñ…bÇ⁄ bîbc aŒØmŠß ÝØ’m ÞaŒmü òíŠöb’ÈÛa bàîü

bäçëLÖaŠÈÛaÕbäßÑÜn«¿òîãbØÛapbÇìàvàÜÛò×’½aŠÇb’½aëïÇìÛaÞbØ‘c¿òÔrÛa‰…b–ßÝîØ’m¿büaŠv§aÞaŒmüòîÜjÔÛapbîÈuŠ½aæaÞìÔÛa bääØ¹

ÛapbÄÏbªÉîºNïÜjÔÛaÁiaÛabèîÜíLÖaŠÈòÏŠÈßòØj‘|ß¿pbîİÈ½apŠèÃc‡gÖaŠÈÛa2011Þbu‰æaÖaŠÈÛapbÄÏbªÉîº¿òÔrÜÛôìnßóÜÇdiæìÄ°åí†ÛaI oÌÜi80I Šöb’ÈÛa „ìî‘ áèîÜí LHE71I ïÓaŠÈÛa “î¦a áq HE70õbšÔÛbÏ HE

I66Èn½a åßüapaìÔÛoãbØÏ òÔrÛapü†ÈßÝÓc bßc NHEÖaŠÈÛa ¿pbîä¦a ñ…†I24IHñ†zn½aáßüaIòî½bÈÛapbàÄä½aëHE32HE145Nò•bäpbîİÈ½apŠèÃcbà×

a æa Lõbànãübi åaì½a òÔri òí†îÜÔnÛa paõbànãüoîÄypaõbànãübi òã‰bÔß òíìÛëdiLôŠüaIkäÛaóÜÇaoÜvïÜöbÈÛaõbànãübiòÔrÛbÏ96μaõbànãüaòjãbèîÜmHE

I ñ’ÈÛaOòÜîjÔÛa91I b æìànäí Ûa òîäí†Ûa òè¦aë HE91kãoÜv bà× NHEIoÌÜiòîÛbÇbjãæìqìzj½abèîÏåØíÛaòÔİä½aëaòíŠÔÛaμaõbànãüa88bèîÜmHE

IbæìànäíÛaòîäqüaëaòîÓŠÈÛaòè¦a87HE146N

أنظر لمزيد من التفاصيل في الفصل القادم "الفساد والحكم الصالح"- 145

المصدر السابق نفسه " الفصل القادم الفساد والحكم الصالح". - 146

159

†×ûmêýÇcpbîİÈ½aæapbÓýÈÛaæaëŠÛaëòîàîà§apbîÈuŠ½aÉßòîÛëüaÁiaòîÏbÔrÛaIòîÜjÔÛaëòîäí†ÛaHLòí†îÜÔnÛabèmbÓbî¿LbßÚŠznmÞaŒmÝa…òîÜÇbÐiÉànaõb’yc

ÝöbëbèÔíìmoÛëbyÛapb‰bà½aëpa‰bÈ’Ûak‚•òí†znßLémbîäiáîà•¿ë ÙÛ‡ë LòÇìän½a bí†î½aîàí bßéŒmË147 paõüìÛaòîÛëþaìàäm Ûa¿ ÝÇbÐnmë

NïbîÛaõbšÐÛaÉßÝa†nmëïÇbànuücõbšÐÛa åßŠr×cô†ßóÜÇëLïÓaŠÈÛaÉàna¿bènîàçcáË‰Lòq†aòîã†½aÝ×bîaÉİnmëáîÜÈnÛaëÝàÈÛaòîÈ™ëÌmáËŠÏ[bèÜªÝ¤ëcòîÜçüaÝ×bîaïÌÜmæcLæŠÓÑ–ã

a¿…ŠÐÛaÞaŒíüòîÇbànuüaòãbØ½aëLòîÛëüaòÇbà¦aòİÜi bßìØªòîÜapbÈànòãbÈnüaŠçaìÄÏõbiŠÓþbioÜÃL†ÜjÛaõbäidiÁìnÛapbî×ìÜëLíŠÓüaëåí†îÈjÛa

Lk•bä½aëkbØ½aëÉÏbä½aóÜÇÞì–zÜÛ…aŠÏüaô†ÛÝèüaÝîjÛaÝr·Šr×cåßaÚìÜÛaë òäaì½apbÓýÇ bç…†¤ÛaôŠüaÙÛb½aòa‰…pŠèÃc†ÔÏ Nïã†½

âbÇåí†Ûaý•òÄÏbª¿oíŠuc aŠÓåíŠvèàÜÛ2008òäîÈÛa …aŠÏa áÄÈßæa òa‰†Ûa bèîÜÇa oíŠua ÛaìÔrí üæñŒèuþbiæaë LáèÜ×b’ß Ýy ¿ òîßìØ§a

áèèuaìmÛapýØ’½aÝ§ñ’ÈÛaμaáèöì¦aë†×cáèäßóàÄÈÛaòîjÛbÌÛa148N ÝßaìÈÛañ‰bqgæa†í†ÈÛaoÈÏ…òîÇŠÐÛapbíìalb§òîÇbànuüaòîäjÛa¿òäßbØÛa

ð…bi †ãaŠmŠi áènß†Ôß¿ë´–n‚½aåßBadieåÇ òºbäÛapbîÇa†nÛa¿szjÜÛ †×ûí ‡g LpbÏbÔrÛaÙÜm òäàîç pbß‹aåßïãbÈí“çïbî âbÄã †uìísîy B

pbíìa pa‡I òí†îÜÔnÛa pbû½a Éîİnmc HòîÇŠÐÛaæbèm‰†Óë bç‡ìÐã å¤òíbÌiòíjÈnÛaåßLòÛìèÛa¿bß‹aŠiaÞýòàöbÔÛabènîÇŠ‘BÁÜnÛaóÜÇ149N

.1997آليفود غيرتز، التعدد وتحديات االختالف: المجتمعات المنقسمة وآيف تستقر، بيروت، دار الساقي، - 147أنظر: صالح شبيب الدليمي، المهجرون قسرا غرباء في الوطن، مجلة دراسات اجتماعية، بيت الحكمة، العدد - 14820 ،2009.

بين العولمة والدعاة الجدد، الهيئة المصرية العامة للكتاب: القاهرة، عبير أمين، تزييف وعي الشباب - 149 . 36، ص2006

160

WאאאW ¿ bàîü LòîÓaŠÈÛa òÏbÔrÛa bèäß ÝØ’nm Ûa òîbüa Š•bäÈÛa æa Ù‘ åß îÛ

ÙÛ‡ LbØib’më a†îÔÈm Êb™ëüap…a‹ †Ópbß‹üaÒëŠÃ…†Ènß Éàn©ÖaŠÈÛa æaÙÛˆÛëNpbß‹üaëÊaŠ–ÛaÒëŠÃ¿òîßbÔãüaμaÝî·émbãìØßpaõüëæaë bîäqck‚äÛaíÊaŠ–ÛapbuŠ«†ycìçòîÛb§aém‰ì•¿…bÐÛaŠçbÄßæaÞìÔÛaåØ¹b–½aÉßòîäqüab–½aÝa†nm‡gLòîÇŠÐÛapbÇbà¦aÝîr·ïÇ†mÛaòîbîÛa

aê‡b¥aëÝiLbãbîycéäÇÊbÏ†Ûaë…bÐÛaîîmμaÙÛ‡ô…c†ÓëN´îbîÜÛòîmaˆÛNbãbîycïÇbànuaëïbîÁîÔmña…c

Lï™b½aæŠÔÛapbäî¼ÉÜİßˆäßë LïbîÛaÊbànuüaáÜÇpbîÈuŠßæaÉÓaìÛaëbß†ãübióàíbßμað…ûmÒìòîaŠÔ¹†ÛaëïbîÛasí†znÛaæaóÜÇp†×ax

Ýi LâìîÛaÖaŠÈÛa¿É™ìÛaæaüg Nòäaì½aâìèÐßƒîŠmëòîäìÛa ñ†yìÛaŒíŒÈmëLòîaŠÔ¹†Ûa æa ŠèÄí LæìîuìÛìiëŠrãüaë æìîÇbànuüa bè‰…ôŠcpbÈàn©¿ëozj•c bèma‡ òÛë†Ûaæþ Lbãbîya bÈÏbãæìØíü†Ó LòîÛìà’ÛaáÄäÛaóÜÇ õbšÔÛaë

ak‚äÛa Ê‰b–nm bàîÄÇ aŒä×òîÇŠÐÛapbÇbà¦a HÝbjÛbi ëc Õ§bi òÜrà½aI òîbîÛ‰…ðˆÛaŒmËŠ×ˆí bà× bçËëòîÐöbëòíìèuëòîÜjÓëòîäí…ëòîÓŠÇîîãë†ãgb

aNNNìíý½aë bíŒîÛbßë150åÛ …bÐÛa òäÓbç… æbÏ bÏ†ç bènßŠi òÛë†Ûa |j–mýë NíüaõŒu…bÐÛa|j–íÙÛˆÛëLbèäßÝÓcìçb¶ aì™ŠíLïbîÛaÊaŠ–ÛaåßcŒvn

ÝÄmk‚äÛcÙÜmåØÛ LòíŠím òÐÜÏë ÊbÏ…ë òíb»pbîÛe †uìîÏdàníë †n¹ëNÌ–Ûa …bÐÛa |šÐi ÝÐnznÏ bîßýÇg ïbîÛa bèÓbÐã åß ŠŁa éuìÛa ‰b·pbîÐ–nÛa |j–m óny émŠØÇ óÜÇ ÝàÈmë Ýi NjØÛa …bÐÛa åÇ ŠÄäÛaœÌmë

NéäßaõŒuòí†¦a óÜÇÝàÈíë bèÈäİ–íÛaÝÄÛapbûß ZìçjØÛa …bÐÛa ŠçbÄß áçc †yc ægb¸d×ëÒŠ–nÛbi†ÇaìÓb|j–mëòîßìîÛaò‰bà½bi‰ìÜjnmëL…bÐÛaòä•aŠÓbçŒíŒÈm

آليفود غيرتز، مصدر سبق ذآره.- 150

161

ÏìmbßbjÛbË‡gNñ…bšßòÏbÔq|j–mŠì−óÜÇÝÄÛapbûß‰ìèÃ˜ŠÏpbß‹üab½a …bÐÛaë‰bØnyübÏïÈîjËpbvnä½a òîÇìãëòí‰bvnÛapb×‰b½bikÇýnÛaëïÛ

ÒaŠ−üa|j–íì−óÜÇLÙÛ‡d·pbß‹üaÒëŠÃåØÛLoÓëÝ×¿…ìuìßNñ†yaëòûßëcòÛd½æbèuëõaìÛaë

í òÜ–Ûa¿ózä½a aˆëòîÏbÔrÛaë òîÇbànuüaÝßaìÈÛaLòÛë†Ûa¿ …bÐÛa ŠçbÄßëoÜÃaëáîÔÛapbßìÄäßœÈiïÇbànuüaõbäjÛaŠÝØ’mÕöaìÇâbßaòîö‰âbÄãõbäi

‰ìİnßð‰a…a‹bèuëaÞbr½aÝîjóÜÇLkçˆ½aëòÔİä½aëñ’ÈÜÛõüìÛa151ÑÈ™ë õüìÛaÝ× LåìÜÛ¿ ñbiba Ýrß òîÓýaËë òÛ…bÇËpb‰bà¶kjníÙÛ‡

NÉàna…aŠÏþòß†äáí†Ôm¿òÓŠÐnÛaëÞbàÇüa‹b¬añaëb½aâa†ÈãaæaâìÜÈ½aåßëpbÈàna ¿ ñ‹‰bi ò ïç òîÇbànuüaîßbäÛa òòºbãÑÜ‚nÛa ï’Ðm åÇ bènÈîjİi

òãìØ½apbÇìàaíòîäìÛa…‰aì½aÉí‹ìm¿ŒíbànÛaëáîÜÈnÛaôìnßïã†më¿bÔrÛaa‹ åß ñ‰½a HòîÇŠ’ÛaI åß bÇìãknØm Þb½a áöaŠu ÝÈ¯ bß ÉànvàÜÛòÏbÔq òíë

NæbßŠ§a æaÙ’ÛaÝjÔíüb¶ŠèÄmpaŠqû½aëbÈ½aêˆçæaòîÇbànuüapýØ’½aÖaŠÈÛa¿

oàÓbÐm †Ókji ‰aŠànapbß‹üaÒëŠÃ LòÜíì ñ†½pbîÇa†nÛaÙÜm Éjm †Óëß‰…b– ñ òybn½apýîènÛap†uë éÐãoÓìÛa¿ ñ†í†upbÓìÈßæìîÓaŠÈÛa ÉÏ…

rnaýibèäñr×ŠçaìÃbç‰ë†ip‹ŠÏcñ…†Ènßa‰ì•pbß‹üaŠçbÄßpˆ¥aëNõbäåßbšnÛaáîÓoÈuaÏbäÛaíòîÇbànuüapbÏb½aåßp†ÇbiòÜa†nßëñ†ÔÈßåßbÇìãbèãìØiÉàna¿òÛb§aÑ•ëéÈßåØ¹†yμaòäaì½aŠÇb’ßëïÇbànuüa

ïßìãüaI ëc òí‰bîÈ½aó™ìÐÛa Anomie iáíb×‰ë… Êbànuüa bÇjÈnH152ïçë

في الحقيقة ان التعددية بحد ذاتها ليست خطرا إال حين تتحول الى انقسامية، أو حين تصبح ممارسة الفساد - 151

اهرة نوعا من التغالب وتنفيذا لمصالح أثنية او قبلية. فالوالء للعشيرة آان موجودا في العهد الملكي، ولكن لم تكن ظ الفساد علنية الى الحد الذي نشهده اليوم.

على اساس استقرار العالقات االجتماعية، وحتى التوازن ) Anomieبنى دورآايم نظريته في االنومي (- 152الشخصي ألعضاء الجماعة االجتماعية، يعتمد على وجود بناء معياري مرتبط بالسلوك. وأن يكون هناك اتفاق

بحيث يكتسب سلطة اخالقية بواسطة أعضاء الجماعة المحلية المنظمة، ويكون ملزما بحيث وقبول عام لهذا البناءتنظم هذه المعايير "اختيار الفرد للوسائل التي تحقق بها أهدافه، آما تحدد الى حد ما االهداف والرغبات ذاتها".

وبنفس - الفراد يتعرض بدورهوحيث يتفكك البناء المعياري، وتضعف قوة الضبط التي يتمتع بها، فان سلوك ا

162

ÝjÔn½aìàËëÁiaìšÛaÑÈ™ëâbÄäÛaÑÈ™òÛby153æìmßpŠië‰ôŠíë NÈí bàç†yc …ìuë æa óäÈ¶ LïØÇkbäm òÓýÈi æbİjmŠí åßüaë ïßìãüa æaŠèÄíïÇbànuaÕã¿ïßìãüaòu‰…æg BÞìÔîÏòÛb§aêˆçåÇÈíëŠüalbîË

¿—ÔäÛaô†ßÙÛ‡kyb–íbßÉßLòÇëŠ’ßbèãdibèîÜÇáØ°íbÈßóÜÇÊbºüaò×‰b’ßÉ™ìßíbÈ½aåØmbßéãþLòîÇbànuüapbÓýÈÛa¿åßcâa†ÈãaëÙ‘åßÝr·òîÇbànuüaòÛb§aêˆçëLåíŠüaåßÉÓìnía‡bßÒŠÈíæcÉîİníüa†ycæbÏ

dßËpbÓýÇñd’äÛòíbÌÜÛbjbäßbbäßBåíŠüaÉßòãìß154N Ù’ÛaÝjÔíü b¶|–ÐmòÔibÛapa‰b‘⁄aòíŠš§apbÈànaæaŠr×þaïça‹aŠÏg

pbàîÄänÛa ì¸ë Lbç…†Èmë òîÇbànuüa bèmaõbäi †ÔÈm kji Lpbî×ìÜÛa êˆç Ýr½òîÇbànuüapbÓýÈÛaÁj™¿bèîÜÇ…bànÇüaÊbmaëLò––‚n½aòíŒ×Š½aëòîbîÛa

àîÄämë…†Çμg…ŠÐÛaõbànãakÜİnmòíŠš§apbÈàna¿ñbî§akîÛbcæcÙÛ‡Lbèæe¿ñ…†ÈnßòîÇbànuaŒ×aŠßéÛbÌ‘gëLòîÇbànuüaÖbãþaëòîû½apbàîÄänÛaåßòîÐîÃìÛa‰aë…þaæcÙÛ‡LÊaŠ–ÛaëŠmìnÛaåßÊìãμgð…ûí†ÓÞbÌ‘üaaˆçëN†yaë

m Œ×aŠ½aÙÜm bèjÜİnm ÛaðˆÛa Šßþa Lòî×ìÜÛa Ýöa†jÛa åß …†Çí bÈbÔmkjïÐîÃìÛa õa…þa óÜÇ bjÜ ØÈäm òî×ìÜ pbÏaŠ−a ëc òîÜa… paŠmìm μg ð…ûí

‰aë…þaë Œ×aŠ½aÙÜmí òßõaì½aëÕîÏìnÛaåÇ êŒvÇ òvînãïÇbànuüaÕäÜÛ155NòÈîjpa‡òí†ÓbÈmòîzÜ–ßpbÓýÇbèãìØiŒîànmòíŠš§apbÓýÈÛaæcåÇýšÏ

òèuaì½a óÜÇ òàöbÔÛa òîÐíŠÛa pbÓýÈÛa ØÈi òíìãbqFace to faceòÏŠÈ½aëNòî–‚’Ûa

لالرتباك والفوضى، ويجد الفرد نفسه أمام اختيارات عديمة المعنى. إنه فقدان االنسان إلحساسه باألمن، -الدرجة

المصدر: ذلك االحساس الذي ال يتوقف على مجرد وفرة الوسائل البنائية بل أيضا تحديد واضح لألهداف ذاتها. 110، ص2000الرعاية االجتماعية، دار الفكر الجامعي: القاهرة، نبيل رمزي، االمن االجتماعي و

) تشير الى حالة انهيار البناء الثقافي وتظهر بصفة خاصة حين Anomieاالنومي: آلمة فرنسية االصل (- 153ي، تنحل الروابط بين المعايير واالهداف (او الوسائل واالهداف). واالنومي هي الحالة المقابلة للتضامن االجتماع

(د. أحمد زآي بدوي، معجم مصطلحات العلوم االجتماعية، فهي حالة الفوضى وانعدام االمن وفقدان المعايير ).20، ص1978بيروت، مكتبة لبنان،

117نبيل رمزي، مصدر سابق، ص - 154 عدنان ياسين مصطفى، سوسيولوجيا االنحراف في المجتمع المأزوم، مصدر سابق.- 155

163

ÑíÛaòÛbyÝîØ’mæaìçLbèîÛañ‰b‘üa‰†£ôŠaòîšÓò(*)òîÓaŠÈÛaæ†½a¿b½aæŠÔÛaÑ–näßˆäß¿ oèuaë òîÔîÔy òîÛbØ‘g ‹Šic Lbèäß ñjØÛa bàîüï™

pbîÛe ¿ ÝÜä òÛby ïçë Lïã†½aë ïŠÛa Éànapbûß æbîyþa åß r×ÝÔÈÛaóÜÇ|™aëÝØ’iØÈãcðˆÛa Šßþa òÛë†Ûaμg òÜîjÔÛa Éàn©åßÞbÔnãüa

ü ozj•dÏ LòîÓaŠÈÛa òî–‚’Ûa óÜÇ ïÛbnÛbië òîÓaŠÈÛa paˆÛaëåß r× ¿ ïÈmHïÜjÔÛaIð†îÜÔnÛaÉànaíõbànãüa¿|u‰dníÝÃ…ŠÐÛaæüòÔ§aòäaì½aæbîyþaòîÈÐäÛa émb‹Šiaåßæb× b×ìÜ‹ŠÏa aˆçë LŠ–ÈÛaÕİäß é™ŠÏðŠšyÉàn©ë

òd½albyóÜÇòä–‚’ÛaëLòîÛëû½bi‰ìÈ’Ûaâ†Çëòí‹bènãüaë156N Ûa ÞìznÛa aˆçægæaë†iüæb× LïÓaŠÈÛaÉànaóÜÇémbà–iÚŠmðˆÛa Lï±‰bn

paîØÈm bà× Lòîöa…þa bèmb‰b¾ë bèàîÓë òİÜÛa òÈîj¿ÕàÈi ê‰bqaØÈämpbÔÜ§aåßr×óÜÇœjÔí|j•cðˆÛaÑíŠÛa¿òîÇbànuüaáîÔÛaòßìÄäßoÓìÛa

Ûa ÑíŠÜÛ òîàîÔÛa òßìÄä½a æa ÉßëNNNòİÜÜÛ òàè½aòîöa…c pbßìÄäß ØÈm ïÓaŠÈáØznÛaë BñëŠrÜÛðìj‚äÛa ‰bØnyüaB ë BòîİëýÛaB ë BÑäÈÛaB æcüg Lòz™aë òîÜÏbØm

bèàîÇ‹ëñ’ÈÜÛBðìİÜÛa157μaêˆè×áîÔÛ bÐy‹ægNNNì™ìÛa¿òíbËë†jmáîÓ BæìØíæcë†iüæb×bèní‰aŠànaëÖaŠÈÛa¿òîbîÛaëòí…b–nÓüañbî§aÚÈßòîİËc

êˆè×òÏŠİnßbàîÓæaÙÛ‡LHïÛb½aëð‰a…üaëïbîÛaIéÇaìãcón’i B…bÐÜÛBòîÈÓaëñ’ÈÛaáîÔiâìØªïÐîÃëõa…þbîÈÓaë†è·ë‰bØnyüaëõaŠqüaëÑäÈÜÛò÷îi†Ûìn

bèmübu‰pbÈÜİmë158N

كانية الريفية المهاجرة إلى المناطق الحضرية. وهي المجموعات الس (*)

من المعروف ان المجتمع العراقي شهد حالة من االنقسامية الريفية/ الحضرية. إذ مع ان قانون دعاوي - 156، إال ان النمط الريفي للشخصية، والوالء 1958العشائر الذي فرضه االنكليز بعد احتاللهم للعراق الغي بعد عام

ئدا وقويا وآانت الحكومات تعززه من خالل محاباة رؤساء العشائر على حساب أبناء العشائر. ومن للعشيرة ظل ساالمؤسف ان هذا التوجه مازال قويا ما يعني استمرار ضعف الوالء للوطن مقابل قوة الوالء للعشيرة. ومع غياب

. ولعل المعطيات االحصائية قد أآدت ذلك القانون أو ضعفه تصبح العشيرة والديوان العشائري بديال للمحاآم المدنيةأيضا ففي المناطق الحضرية تشيع الرشوة وفي المجتمعات الريفية تلعب الوالءات االولية (ما قبل الدولتية) دورها

في انجاز المعامالت بدال من دفع الرشوة. الشيخ باألمس.على الرغم من ان العشيرة نفسها اصابتها جرثومة الفساد. فالشيخ اليوم غير - 157نصير نوري محمد، المنظومة القيمية وإشكاليات الفساد، في مجموعة باحثين، الفساد الوظيفي والسياسي، - 158

.113ص، 2009شرآة دار بابل للطباعة: بغداد،

164

ºbäÛaïÇbànuüaÙØÐnÛa ñŠçbÃ¿|™aëÊbmcpaÌn½a êˆçåÇá¬†ÔÛ òåÇ

Ýa†nÛaí bßË Éí‹ìnÛa kji òîbîÛaë òí…b–nÓüaë òîÇbànuüa paõbšÐÛaovnã ëc éîÜÇojmŠmðˆÛaë ìàäÛa ‰bàrÛ Þ…bÈÛaÞbØ‘c éäÇpbmëbÐnÛa åß ñ†í†Ç

bà×Npbíìn½aÉîºóÜÇëÝÜä†Çbñ…bí‹óÜÇð…b–nÓüaëïbîÛakãb¦a¿μgô…cb¾ÒaŠ−üapü†ÈßâaŠ§aíbÈßïbäméÜÃ¿ëLáîÔÛapbßìÄäßÊ†–m

ì½aë‰kãaì¦aåß†í†ÈÛa¿oÜnaëLâbÈÛaÞb½aóÜÇ‹ëbvnÛa…bëaoã†mëLòäòîjÛbÌÛa ŠÈ’m ombi Ûa áyaÛaë …aìnÛaë Ý•aìnÛaë òßbÔnüaë òãbßþa pbíìnß

ïÐäÛaëïÇbànuüalaŠİ™üaë‰aŠÔnüaâ†ÇëŠmìnÛbi¿sí†znÛa|j•cÙÛîNáîÔÛalbîËÉßbäîvçÉànaNåßbšnÛaóÜÇs¤Ûaòí†îÜÔnÛa

òînznÛaóäjÛa¿jØÛaÊ†–nÛaÉßð‹aìnÛbiëÉàna bŠÈmÛapbß‹þap…c‰ìç†mëíbÈ½a¿ÝÜ¤ëÁjšÛaòßìÄäßÒbÈ™aμa…ìÔÇòqýqåßŠr×þëïÓaŠÈÛa

a òÏbÔq ¿ ï¯‰†m LòçaŒäÛaë âaŒnÛü¿oàçbë¿ ñ…ìuì½a òíìäÈ½a ëŠÛa áîİ¤ oÈÏ…ë LbßìàÇ Éànaë LòîßìØ§a òß†äÒëŠÄÛa ÙÜmâa†‚na μg œÈjÛa

òí…b½akbØ½aóÜÇÞì–§a¿òîiìaÞbØ‘cåßÝØ‘ðcëŠíëŒnÛaëôëb‘ŠÛapbß†äëÉÜÛaåß. †í†ÈÛapaÌn½aêˆçÉßp‹Šibà×LòîÜîÐİÛapbb’äÛaåß

kãbu μg ‰bÈþa ÊbÐm‰aë á‚šnÛa ïšÐísîy Lpbi‰bš½aë òîİìÛapbÔÜ§aëÝàÇåßŠr×diÞbÌn‘üaëòi‰bš½aÞbàÇcåßrØÛaõa‰ëtbèÜÛaμgôŠcÝßaìÇ

N…bÐÛañŠçbÃï’ÐmóÜÇŠ‘bjßËëaŠ‘bjßÝØ’iØÈäíbßìçë ïÛb½aë ð‰a…⁄a …bÐÛbÏMëÉÐäÛa aŠËþ ïßìØ§a ‹bè¦a âa†‚na ñõbg ìç

˜bäMÝr¹NÖaŠÈÛaÝrßòîÈîjİÛa…‰aì½biË†Üi¿†î‘ŠÛaáØzÜÛpbí†znÛaáçcμa ñÌ–Ûa ñì‘ŠÛa åß †n· ñ…†Ènß übØ‘c …bÐÛa åÇ òºbäÛa Šb‚½a ˆdm ‡a

nmbà×LbîÈàn©a†’ykÜİnmÛaLñjØÛaòàÄä½aÞbØ‘þaòîu‰bíbÈßjmkÜİ

165

òÛõbàÜÛMæb½Ûa ¿ òÛõb½a LòÏbÐ’Ûa ì½a Lpa…ìuì½a åÇ æýÇ⁄a bèäàšiN´äaì½aòibÓ‰ëòÏbz–ÛabèíŠ£ÛapbÔîÔznÛaë

pbß‹üaÒëŠÃ¿bàîüòîÇŠÐÛapaõüìÛa…†Èmæaμañ‰b‘üakbä½aåßÝÈÛëû½biÂbjm‰ýÛ…aŠÏüaÉÏ†í b¶‰éÛ|nm a‡gë LbèÈßÝßbÈníÛapbÇbà¦aëpb

éi ÉÏ†í †ÓÙÛ‡ æbÏ LòîmaˆÛaë …ŠÐnÛbi ‰ìÈ’Ûaë õüìÛaëÂbjm‰üa ò•ŠÏpbû½a´Ûëû½a œÈi åß lŠÔnÛa ëc òÏŠzäß pbÇbà¦ Êìš¨bi ÙÛ‡ åÇ szjÜÛ

bÐnÛa˜ŠÏ éÛ|îníðˆÛa Šßþa Lñì‘ŠÛa áí†Ômë ……ìnÛa ÞýåßáÊìšäëáç‰Š™ åß áè×ìÜ óÜÇ kmí bàÇ ŠÄäÛa œÌi òÇëŠ’ß Ë kbØß ÕîÔznÛ

òßbÈÛaòzÜ–½bi159N œÈi ØÈí bà× òîãìãbÔÛa ÁiaìšÛa ÑÈ™ ØÈí ÒaŠ−üa pü†Èß ÊbÐm‰a ægpa…ŠÐß óÜÇ òîÇbànuüa áîÔÛa òİÜ qdm —ÜÔmë ïÇbànuüa Ê†–nÛa ŠçbÄß

½aõa‰ëïÈÛa|j–í‡gNïßìîÛaÝßbÈnÛaéîÛgóÈíbÏ†çÉíŠÛa|iŠÛaëñëŠrÛaëÞbbß|j–íëòîàîÔÛapa‰bjnÇüaòybß—ÜÔnmëòí…b½apa‰bjnÇüaòÈÓ‰ÉnnÏbäÛaáèšÈi Éß …aŠÏþaÝÇbÐm ÝÈ¯ðˆÛa Šßþa LòîmaˆÛaë òí…b½a áè§b–ßbäÛa ÚŠ°

Š½aÉànapa†yëμgõbànãübi‰ìÈ’ÛaÝÔîÏa…Š©ýÇbÐmœÈjÛaŠÇb’ß…a…ŒmëòîÈuòí‹bènãüaë òîÈÐäÛapbÓýÈÛa …ìmë LïÐäÛalaËüaëŠmìnÛaë õbînüaëÂbjy⁄a

NòçaŒäÛaòÏbÔqóÜÇbjÜØÈäíðˆÛaŠßüaïÇbànuüaÖbÐäÛaŠrØíë

Âb¸üa êˆç ‹ŒÈm Ûa òîÇbànuüa óäjÛbi ðìšÇ ÝØ’i ÁjmŠm ŠçbÄ½a êˆç ægaˆç¿ëNòî×ìÜÛab⁄a‰IæìmßpŠië‰ÊbànuüabÇôŠíRobert MertonH

pbî×ìÜÛalbØm‰üáèÈÏ†m˜b‚‘þaóÜÇbìÌ™‰b·òîÇbànuüaòîäiþaæcÒaŠ−üa ŠèÄí ‡g LÒaŠ−ýÛÉÏ†mÛa òîÇbànuüc òîäiüaåß ŠÔÐÛa †Èíë NòÏŠzä½a

üaíïÇbànuaæ‹aìmÚbäçæìØíübß†äÇæìmßòíú‰ÕÏëbîÇbànuaòÛìjÔ½aÒa†çíbÈ½a æa†ÔÏ æa æìmßôŠíë NÒa†çþa êˆç ÕîÔ¤¿ bîÇbànua òÛìjÔ½a ÖŠİÛaë

.150ص، 2004المصرية للطباعة والنش: القاهرة، علي السيد شتا، علم االجتماع الجنائي، المكتبة- 159

166

Éànabç…†°ÛaÒa†çüaíÊaŠ–ÛaëœÓbänÛaåßòîÇbànuaòÛbyìçHïßìãüaIõbäjÛaÙØÐm òÛby ïßìãüaë LÒa†çüa êˆç ÕîÔ¤¿ Éàna bç‰ŠÔí Ûa ÕöaŠİÛaë

aïÇbànuücÚìÜÛaÁjšíbèiëLbèyì™ëâ†ÇëcÉànvàÜÛ¿bÔrÛ160N

Merton, R., Social Theory and Social Structure, Glance: free Press, 1957.

-160

167

אאאאאאWאאW

mð…û òí†îÜÔnÛa òîÇbànuüapýîØ’nÛakãbuμaòîqa†§aïã†½aÉànvàÜÛa‰aë…c L òãbî•¿òàèßwîäÛaaÈànïbèãc ‰aŠànbi òí†îÜÔnÛapýîØ’nÛaojrmë NïÓaŠÈÛa

oÛa‹bßM òîÇëd×òîÇbànuaMñ‰…bÓpýØ’àÜÛ òÛìjÔ½a ÞìÜ§a œÈi Ïìm óÜÇbèÜàÇ ÞbØ‘c åß rØÜÛ Éàna …bànÇa ‰aŠàna aˆç bç‰ë… ‹ŒÈí b¾ë Nòîßbän½a

bèÏaŠÇcë bèma…bÇë KóÜÇ òÄÏbzàÜÛ òjbäß ñ‰†Ó ÙÜn· bèãc bà×åß óã…þa †§ap†à• †ÔÏ NéãaìÛcë éÏbîc Òýna óÜÇ ïÓaŠÈÛa Éàna õaŒuc í ÁiaÛaLHpbÇ‹bä½a Ýy ¿I ðŠöb’ÈÛa õbšÔÛaë ïÇbànuüa ÝÏbØnÛb× òí†îÜÔm pbûß

½aëâbÄãlbîË¿IðäÑÓìÛaëLñ…bÈÛaëÒŠÈÛaëLïÇìİÛaÝàÈÜÛlìÜd×òãìÈèm‰†Ó æc bà× NHæìãbÔÛa áØyòöŒvnÛaë vènÛa pbîÜàÇ âbßc ñŠqûß oÛa‹ bß b

bèÇ‰‹ Þëb° Ûa ïÇbànuüaoînÐnÛaë òîÏaŠÌ¦albç‰⁄aÑäÈÛaëòîàçc áËŠië NóÜÇ òîjÜÛa bèmaqdmåßpbÏì‚nÛa æcüg Lpbû½a êˆïÇìäÛaëïàØÛa ‰ë†Ûa

æbßþaòÐ™μg‰ìjÈÜÛéÔîÔ¤ëïÓaŠÈÛaÉànaòîàämpbîãbØßg…ìuìÏNòàöbÓoÛa‹bßòİÜÛaåÇÝí†j×LðŠöb’ÈÛaõbšÔÛaLòîöbšÔÛaLpbÏýäëpýØ’½aÝy¿áçbí

êˆòîÇŠ’ÛaïİÈíéÐãoÓìÛa¿éäØÛëpýØ’½aëpbÏýäsîyLœÈjÛa†ÔnÈíæg،?א?א161א Kbà×

aæcïãbÈmÛapbÇìàvàÜÛÒb–ã⁄aLæbîyþaœÈi¿LÕÔ¤üòíŠöb’ÈÛaÛbbÈm ü Lbèma‡ †¡ ïçë NÞbÐþaë õaŠÔÐÛaë õbäÛb× LÉàna ¿ “îàènÛa åßÑÐ±ðˆÛaáçŠ½aâ†ÔmïèÏLòîÇbànuüapýØ’àÜÛð…ûmÛaòíŠçì¦albjþa

§a xýÈÛa â†Ôm üë òîãŁa òÜØ’½a ñ†yb ïÔîÔ Kïib¯a ‰ë… ðc æbÏ LÙÛˆÛë

أن جميع –وجد الباحث صالح شبيب الدليمي في دراسته الموسومة "المهجرون قسريا غرباء في الوطن" - 161

جهزة الحكومية في حل مشاآلهم، وان جميعهم أآدوا لجوئهم إلى أفراد العينة التي أجرى الدراسة عليها ال يثقون باألالعشيرة لحل المشكالت التي تواجههم . أنظر: صالح شبيب الدليمي، المهجرون قسرا غرباء في الوطن، دراسة

.2007ميدانية لألسر المهجرة من آرآوك إلى معسكر تكريت، دراسة غير منشورة، تموز

168

LÝÓþaóÜÇLÕÏaía‡gbíìàämëbßa†nßæìØíæcéÛåØ¹üòíŠöb’ÈÛapýîØ’nÜÛpbbîÛa áŠm Ûa ïÇbànuüa ìèäÜÛ pbîvîmaa Þb© ¿ j× †èu ÉßÛëû½a òîäìÛa òİÜÛa bçˆÐämë bç†Èm Ûaë LòîäìÛa òÌj–Ûa pa‡ wßaÛaëò

ïã†½aÉànapbûßÉßæëbÈnÛbiëK ÞìjÔÛa†îÈ•óÜÇ……ŠmÉ™ìßbç‰ë…Þa‹bàÏLòrí†§apýîØ’nÛa†îÈ•óÜÇbßc

LòîÓaŠÈÛalaŒyþaOòîbîÛapb×Š§aòÛbyïÐÏLéibjcÉ™ìÛa aˆëNïÇbànuüa óÜÇ pbÏýnüa áÓbÐnm LÞbr½a Ýîj óÜÇ LpaŠ’ÈÛa bç…†Ç ‹ëb£ Ûa†îÈ•

æbØßgåÇñ†îÈjÛaòîÛbr½aåßòîÇbànuüabè©aŠilÔmbà×LbèäîiòîbîÛaÒa†çþaòßbÇòÈîjpa‡pa‰bÈ‘â†‚nmëLòàöbÔÛaÒëŠÄÛa¿ïÜÈÐÛaÉÓaìÛaóÜÇbèÔîjİmNaŠÓbè™ŠÏa‡gügLïÓaŠÈÛaÉànvàÜÛð…†ÈnÛcÉÓaìÛaÝÃ¿ÕîjİnÛaòäØ¾Ë

Ø¹ŠejÈniëpbí†znÛaóÜÇïÈÓaìÛa…ŠÛaôìnßμgóÓŠmübèÏa†çcægÞìÔÛaå†vnm Ûa ÙÜmë bèäß òàöbÔÛa Lòí‰bš§aë òí…b–nÓüaë òîÇbànuüaë òîbîÛaÊaŠ–Ûa†yμgÝ–mñ‰ßËòÏbäßòÛby¿bèãcËNÉÓaìÛa‰aóÜÇ‰aŠànbi

pbîuìÛìí†íþbiŠßþaÕÜÈní bß†äÇ bèäîi bàîÏÞaûÛaÝÈÛë N‰aë…þaÉí‹ìnië ñbäjn½aòybÛa¿İÝØ’ióÜvníðˆÛaïbîÛaïÄ’nÛa a‡b½ Zbäç éÐãŠİíðˆÛa

ìç ŠçbÄÛaÒ†a âa…bß LòîbîÛapb×Š§ax‰bëÝa… LòîÓaŠÈÛaò¦bÈßpübyë_ïÓaŠÈÛa ÉànawîãÕíŒ·ë¿bÔrÛa †í†jnÛaëÙîØÐnÛapüëbªëïÄ’nÛaìç bß

æbã⁄a òÔq åßkØm á×ë _Éàna óÜÇ òÇ‰b–nßë òÓŠÐnß bèÜÈÐÛ ÜÛa Šqþaíë bèäîië Lòèu åß bèäîi æëbÈnÛa ‰ìu õbäi åÇ bèÐäi ôdäm ïçë ïÓaŠÈÛa

_ôŠcòèuåßð†îÜÔnÛaÉànapýîØ’m êõa‰ëÑÔmïÔîÔyðìîäiÖ‹dß a‡aÚbäçôŠcë òîu‰blbjcð…ûmë òîÜªμa

‰aŠàna óÈm bß bjÛbË ‡g NÉ™ìÛa aˆçòîu‰bä ôìÔÛa œÈiÝàÈÛa ÙíŠ¤ μg òí†îÜÔnÛa pýîØ’nÛa Ç ñ…†Èn½a émbîÜvni ïbîÛaòß†¨ Lòîqa†§aëbèmbbî

bà× Nbèmbîvîmaaë kÈÜm HbçËë òîÐöbİÛaë òíŠöb’ÈÛaI òí†îÜÔnÛa pbÇŒäÛaòîÜa Še a‰ë…bàîÏ’m åß ðŠ¯òîbîÛalaŒyþaÑÜ¥ bjíŠË …ìÈí üÙÛˆÛë LïÄ

169

oßa…bßbîu‰bëbîÜa…ïbîÛaÊaŠ–ÛaòîÜàÇ¿ÉÓìn½abç‰ë…kÈÛåÇòîÓaŠÈÛapb×Š§a œÈi oÛì¤ ïÜa†Ûa ÊaŠ–Ûa †îÈ• óÜÈÏ NÝßaìÈÛa ÙÜm Éß òÓëbnß

¤ dnÛ òîaŠÔ¹†Ûa pbÓbîÛa Éß óÏbänm püìÔß †í…Šm μg laŒyþaëáîØLÞýnyüaëïu‰bä Šİ¨b× LòîØîý×‰aˆÇco¤ bèb’ãë bèÜàÇ¿ òîaŠÔ¹†ÛaLêˆîÐäm åÇ´Ûëû½a òÛõbßë énÈibnßë ïaŠÔ¹†Ûa ‰aŠÔÛa òÇbä• òîÛeÙÛî òjîÌßbèma‰†Ó ÑîîØm åÇ |™aìÛa bçŒvÇ kãbu μg aˆç LòİÜÛa Þëa†m òîÛe òjîÌßë

bèÈßÝßbÈnÛaëpbí†znÛaÝjÔnnÛNòÇbväi

170

W ÁiamëÝa†nmpbîšnÔßëpbîÛbØ‘aòÜà ÁjmŠíñŠçbÃðcõì’ãæaÙ‘åßîÛòîbc òÔîÔy ÝîØ’mÈí aˆçë LbíìšÇ bİiaŠm †yìß Ý×¿œÈjÛa bèšÈi ÉßòÐÜn‚½aéàöbÇ†iÝØ’íðˆÛabèİîªåÇa†îÈiñŠçbÃðcÐmòîãbØßgâ†Çbç…bÐß

þaNszjÛaÊì™ìßñŠçbÄÜÛòîÏbÔrÛaëòíŠØÐÛapaõbäjÛa¿b ar×áØ¤Ûapa‰b½aëpaÌn½aòÈîjİÛïÈànaÚa‰…üaòîàçcåßáËŠÛaóÜÇë

aˆçæaügLÖaŠÈÛa¿Éànaëa…ŠÐÛaôìnßóÜÇpbî×ìÜÛaåßÚa‰…üaÐØíüïpb‰bà½aëáîÔÛaåßƒa‰æbî×oînÐnÛê†yìÛwîäÛaÝî•bÐmÖ…c¿a†îÈiñ†nà½a

bàîüïÈàna…ìîÔÛaæaë†¤Ûañ‰†Óåß½apbûbßòîŠÛaNòàöbÓÞaŒmbà×æaμgÞì•ìÛaÕîÔ¤òÛa†ÈÛapb÷ÐÛaÒb–ãaëõaŠÔÐÜÛÞaŒmüLò’aNñ…ë†ª ë òîãìãbÔÛa Šþa òíbÐ× â†Çë õa…þaÑÈ™ægÊb™ëþa ò‘b’çLòîäßþaÑÈ™ë

ÝçŠmëòÛë†Ûa ñ‰†Ó ¿ Šqûm Ûa òîîöŠÛa ÝßaìÈÛa åß Ý†nÛbi òîäÈ½a pbû½a´ßbmë Læbã⁄a ÖìÔy òíb»ë æìãbÔÛa ñ…bî ÕîÔ¤ë LbènİÜ Ái óÜÇ òîÓaŠÈÛa

òÛa†ÈÛaμgÞì•ìÛa¿´äaìàÜÛ˜ŠÐÛaNæìãbÔÛaŠÏë …†i†ÔÛïÈànaÉ™ìÛa‰aŠàna¿âë‹d½aÖaŠÈÛabÏbÔrÜÛòäàîè½a‰aë…þaïßbämëpòîÇŠÐÛaNïã†½aÉànapbû½ÝÇbÏðìàäm‰ë…ÕîÔ¤òîãbØßgåß ‰aŠànaÕàÇ‡g

Éß LÉàna Ýa… ïÇbànuüa wîäÛa ¿ ÖŒànÛaë LòînznÛa óäjÛa ‰bîèãaë Þýnyüa òd½albîËlbîËë LòîaŠÔ¹†ÛaëÑÈ™ë òİÜÛa ñŒèuc ò‘b’çë òÛõb½aòÔrÛa

kãbu μg Nò‘bÈ½a òß‹þa ŠçbÄß Lbèië aˆç‡a ÚÝÃË pbàÄä½bi òÔrÛa ÑÈ™bèi ÝÐ° Ûa pbîjÜÛa ¿ bjj bèi …ìm Ûa òîäè½a Ë pa‰bjnÇüaë òîßìØ§a

paÌn½aêˆçÉîºægNâbÈÛaõbšÐÛaÉàna´Ø·˜ŠÏ†í†jm¿bîîö‰a‰ë…ojÈÛŠíìİmëïã†½amaë…cémbíìÛëcÎì–ÛéîÜÇò•ŠÐÛaoíìÐm¿ëLòÏ…bçëñ†î‘‰òÔíŠİié

íŠ¡ò162N.

لمجتمع المدني والمتغيرات االجتماعية في العراق: تحليل سوسيولوجي، مجلة عدنان ياسين مصطفى، ا - 162

.66- 60، ص2006دراسات اجتماعية، بيت الحكمة،

171

Lñ‰bš§aμañëa†jÛaåßÞbÔnãüaò×ŠyÝr·æë†Üåia†äÇƒí‰bnÛaò×Šyoãb×a‡gëÇpŠßÖaŠÈÛa¿ ò×Š§a êˆç æbÏ LHòÛë†ÛaIÇ Š· êˆç ÞbÔnãüapbîÜàÇ æaë

¿oÜ» òÜË ñÇpb™b«ÝßaìÇ ÝÈÐi ïÄ’nÛaë âbÔãüa ‰ëî bèmbîëŒÌÛa†Èita†yüaŠßóÜÇİÝØ’iëpŠèÃòîu‰bëòîÜa…pa‰ìİmë

2003æbßüa òÜ•ìi bèjuì¶p†ÔÏ ñŠrÈnßpa‰bßë ñr×pa‰bØãa bèäÇ á¬ LpbuŠ«ëpbîİÈ½aÝÃ¿ïbcxbnänaμa bã…ìÔí aˆçë NïÓaŠÈÛaæbãüaô†Û

‰b½aòîÜjÔÛapbîj–ÈÛaì¸ÝÃ¿b’ämæabèäØ¹üòrí†yòîã†ßòÛë…æaLðìàänÛaáîçbÐß ï‘ým âbßc òîj–ÈÛa áîçbÐß Êìî‘ë ñŠİî ‰aŠànaë òíìè¦a pýnØnÛaë

Nòäaì½aëñaëb½aëòí…ŠÐÛa âbîÓòîãbØßgâ†ÇéîÏôŠí…†–Ûa aˆèi üìÓæë†ÜåiaÊbànuüabÇ bäÛ…‰ëc†ÔÛ

…Lõaìçþaëõa‰ŁaÒýnaÙÛ‡¿kjÛaë BÞbÓýòîÜjÔÛapbîj–ÈÛaÝÃ¿òÛëòÛë†Ûa óÜÇ bÐnãüa ŠrØîÏ bèãë… Éãb· òîj–Ç ôìçë bèîÏ ðc‰ Ý× õa‰ë æaëbç†ío¤å¾òîj–ÇÝ×æþòîj–Çpa‡oãb×æaëoÓëÝ×¿ bèîÜÇxëŠäë

BñìÓëòÈäßbèÐã¿åÄm163N bß óÜÇ bîdmëæbÏ â†ÔmpbbîÛa wßaÛaë òíìàänÛaÉàn© õbäi μaÒ†èmÛa

æa †iü ÝÏbØnßœçbãmpýØ’½bi òbyüa óÜÇ ñ‰†ÔÛasîy åß òîÈÓaìÛbi ánbèÜypaõaŠuaëÝjÛïãýÔÈÛaÚa‰…üaëòàöbÔÛaåßr× bènØÇÛapaŠ‘û½bÏ N

æc ‡g LŠİä ìÓbã Ö†m Lpba‰†ÛaÉîà¦a ÚŠ¤’í†™ ´ßdnÛa åß bÇìã ÝØLaĆ†uñj×æìØmæcÝànaåßŠöbáÜÈíÝØÛbÏbà×LÝànªëáça…ŠİÚbäçæc

í éjjmðˆÛa‰ŠšÛaæcáÜÈpbèuìnÛaëpb‰bà½a êˆçèØÇåØ¹üb‰ëŠßÝjÓ âìíÝ×Éß …a…Œí éãcë LÝíìoÓëíæëbènéîÏ Éîà¦aòß‹ýÛapaìİä ‡b¥aåÇ

bèäß†zÜÛN

د. آامل جاسم المراياتي، النظام القيمي للعشائر العراقية ودور العشيرة في بناء المجتمع المدني، بيت الحكمة: - 163

. 120ص ،2013، 31مجلة دراسات اجتماعية، العدد

172

173

اخلامس الفصل

الصاحل واحلكم الفسادسوسيولوجي حتليل

174

175

א òîšÓÝÌ’më…bÐÛaòîàänÛapbîvîmaaëpbíìÛëc¿òíŒ×ŠßòãbØßb–ÛaáØ§a

ĆõbÔnÛaëbÈbÔmŠr×þaòîšÔÛaïèÏNÖaŠÈÛa¿òîäìÛaßêŠ™by¿ÉànabíbšÓÝ×ÉÖaŠÈÛa¿ëNéÜjÔnßëòßa†n½aòîàänÛa bíbšÔiòîäÈ½a…ìè¦aém†è‘b¾áËŠÛaóÜÇë

Ûañ‰a…üakîÛbaëpa‰b½aåß†í†ÈÛaæcügL|™aëâbämåßpbîÜàÈÛakyb–mioØÈãaÛaòîÈànapüìznÛaëpaÌnÛbibjÜñŠqdnßoÜÃòíìàänÛaóÜÇòvînäÛb

òÐÓëkÜİníb¾Lïã†½aÉànapbàÄäßïÇëëïßìØ§aëïÈànaïÇìÛapbíìnßpa‰bîä Éšmë ÞìznÛa aˆç ‰aìËc m òjbäßïa‰ âbßaïÈãb•ëpbbîÛa

pa‰aŠÔÛaK μaÉàn©åßÑÜn¥ÞìznÛaaˆçŠçbÄßoãb×a‡gë†iýÏLŠaòÔîÔ¡bäçïÇìÛaåß

ÉànaægbÈàn©†ŽÇægëLïÓaŠÈÛabîÛbÔnãabßbèmaŠ‘ûßëbèvöbnãëòß‹þaŠçbÄßædÏLò–b‘oÛa‹bèmbîÜ£ÝØi¿ægëLÉànaòîib¯apaŠ‘ûßbèäß†šÛaóÜÇpŠèÃ

¿bàîüœÈiòíbà§aëkí‰†nÛaëLåßþapüb©òîÇbànuüaN áØ§a|ßýßæg¿b–ÛaØÈmòßë‹d½apbÈànaŠqdnmëòß‹üaêˆçμabèi†y

Lj×b½aŠÄãïßbämëÖìÈÛaëñŠvakjiÝîİÈmåßðŠ’jÛaÞb½ac‰éÛŠÈní L´ÔíýÛaë Âbjy⁄aë ÕÜÔÛa ŠÇb’ß‰b’nãaë pýØ’½aòîÇbànuüaÙÛ‡ ¿ b¶

ŠÔÐÛaëòî×ìÜÛapbÏaŠ−üa164N òíbèã¿bèàØ¤òîÇbànuüaôìÔÛapbÓýÇægbİ½apaÌnßÒÛañ†öbÛaÒëŠÄÛa

bèîÏÝàÈÛaò÷îjioàØ¤ëLæìãbÔÛaáØyëLòibÓŠÛabèîÏoÈuaŠmošÏaaŠÇcμaŠb‚½a íë LÝàÈÛa Öìë áîÜÈnÛa íë LÞb½a c‰ë ÝàÈÛa í ñìa ÕîàÈm

NÝjÔn½apbîäßcëŠ™b§aÂìÌ™íëLæbßüaŠÇb’ßëÁjšÛaåÇòu‰bä

بيروت –موضوعات ومناقشات ورشة عمل -التنمية في مجتمعات غير مستقرة – INTRAKمؤسسة انتراك 164 .5-4ص 2006 - تشرين الثاني –

176

õbäiâa…bßëâýÛaáöbÇ…†îìmæcbà×Lðìàäm†èuðþbþaÒ†aìçòÛë†ÛaÕîÔ¤æbà™æbÏLòÜßb‘òîäëòíìÛëcìç†ànÈíÙÛ‡óÜÇëòîib¯gòÓýÇ…ìuëóÜÇ

¿áèíb¶ëLÉànaëòÛë†Ûaí†Çb–nßì−Òa†çþaÕîÔ¤NòîÐÛÿÛòîöb¸⁄a Ûa¿b–ÛaáØ§aáöbÇ…õb‰a…ìèuægjmÝÃ¿ôì–ÓòíìÛëcknØmÖaŠÈ

òîäìÛaòîvîmaýÛòßìØ§aòîvîmaaë…bÐÜÛòÓbİÛaëŠÔÐÛaåßÑîÐ‚nÛaáîÜÈnÛaëòbîëñcŠ½aëòîäìÛaòîàänÛaòİëòîäìÛaÝîÌ’nÛa2010M2014L ë2013M2017N

åÇõï‘Ý×ÞìÔmüòa‰†ÛaêˆçægLÊì™ì½aÔã†mæaÞëb¤bèäØÛñ†ÇbÓ¿b–Ñ’Ønmë LbäÛa ñbîy ¿ òîbcpbÇì™ìß Þëbänm ïèÏ éäÇ òybn½apbßìÜÈ½a

áèÏ‰bÈßáèmbçb£aëáèma‰ì–mëLáèmbíìÛëaëpbû½biáènÔqpü†Èßë…bÐÛaåÇáèmŠÄãë LpbàÄä½aëNõbànãüaë ò×‰b’½b× òîbc bíbšÓåßáèÐÓaìßëÝjÔn½aμa

Ï LpbÇì™ì½a êˆç ægÉ™ìÛ ñ†ÇbÓ ÝØ’m æc åØ¹ LòîÏŠÈ½a bènàîÓ åÇ ýšpbbîá‰¿†ÇbmòîäëpbîvîmaaÕÔ¤wßaŠiëNÒb–ãüaëòßa†nüa õaŠÔnaÞëb¤òa‰†ÛaæbÏÙÛ‡ÕîÔznÛëš‚·bßoòÏŠÈßòØj‘|ßwöbnãéäÇ

âbÇ ˆÐã ðˆÛa ÖaŠÈÛa2011 ðŒ×Š½a ‹bè¦a ÝjÓ åßõb–yfiÛüa Öë†ä•ëáßæbØÜÛ ñ†zn½a165åß òàèßkãaìu õb™c|½a aˆçæa ‡g Npbçb£aâbÈÛaðcŠÛa

ì−òîÏaŠÌ¦aémbÈí‹ìmëémbãìØßÑÜn‚¶…bÐÛa bíbšÓoÓìÛa¿´ÛëbªLò×‰b’½aëμaojç‡ëÝi LÞëa†¦a bènäàšmÛa âbÓ‰üalaìvna éma‡çõa‰ë bßb ÉßÚa‰…g

بشراآة ما بين الجهاز المرآزي لإلحصاء في وزارة IKNتم تصميم وتنفيذ مسح شبكة معرفة العراق - 165

ن ومنظمات االمم المتحدة العاملة في العراق. ويمثل مجال الحكم التخطيط ببغداد وهيئة احصاء اقليم آردستاالرشيد واحدا من أربع مجاالت تناولها المسح أهمها (الخدمات االساسية، القوى العاملة، االنفاق االستهالآي واالمن

حول العراق، الغذائي، والحكم الرشيد). ويتوفر آل من المؤشرات االساسية وموجز التحليل في بوابة المعلوماتآما يمكن الحصول على معلومات حول منهجية ونتائج المسح من خالل الموقع االلكتروني للجهاز المرآزي

يهدف هذا التقرير الى تزويد الجهات المعنية وصناع القرار بقاعدة .)WWW.COSIT.gov.iqلإلحصاء ( . وقد نفذ الباحثون الميدانيون الحاصل في العراق من خالل النتائج التي توصل اليها المسح بيانات لرصد التقدم) أسرة عراقية من جميع محافظات العراق. وقد سجلت البيانات المسجلة في هذه 28875استمارات حول (

/اقليم آردستان/ وبقية االستمارات المادة العلمية للبحث، بحيث يمكن تصنيفها حسب التقسيم الجغرافي (بغدادالمحافظات)، والجنس والتجمع السكاني (حضر وريف) والتحصيل العلمي باإلضافة الى عدد من المتغيرات

االخرى.

177

μaòbßòuby…ìuìiÉaë…bÈiapa‡pbãbîiNâìîÛabnßìçb¾rØiÉëcpbãbîiÐÛa æþ òîÏbÔqë òîÐãë òîÇbànua …bÈiüa ñ…†Ènß òÜØ’ß OñŠçbÃ …b·¿ ‰b

Nòí‰a…gëcòí…b–nÓaòîšÓμabèİîjmkÈ–íòîÈàn©pbÓbî aˆçòa‰…æaéÛÊì™ì½a–½aëõbjÇþbiÝÔr½a†ÜjÛaLÖaŠÈÛa¿ò•bòîàçckÇb

bènÓbòßa†nßòîàämÕÜμa|ßbİÛaëLòà×a½aNýjÔnßëaŠ™byæbãüabèÏ†çë

אא æa ñ‰b‘⁄a ‰†£ Ćõa†niaòa‰†Ûa ÊëŠ’ß c†ipbãbîjÛa áíìÔmë Ñîä–më Š–¡

pbßìÜÈ½aëòybn½apbàÄä½aëòîßìØ§apbû½biåaì½aòÔqëò×‰b’½aë…bÐÛa§aËÖaŠÈÛa òÏŠÈß òØj‘|ßÞýåß òîßìØIKNåØ¹ bß†í†¤ë L…bànÇüa

…bÐÛaëñì‘ŠÛaÊb™ëcÞìypaŠ‘ûßòËbî•óÏbèäßéîÜÇNò×‰b’½aë É™ìÛÒ†èm êˆçbîÔÛa òîÜàÇæbÏ Lx‡bàäÛaëwßaÛaëpbßìÄä½aÁiam bà×ë

äìÛapa†äuþa¿òß†Ônßëòz™aëñ‰ì–iLb–ÛaáØ§aòîšÓ´ØànÛÙÛˆ×LòîÒŠÈnÛaåßïã†½aÉànapbàÄäßëLòîàänÛa¿õb×Š’ÛaëpbbîÛaë‰aŠÔÛaïÈãb•éÜîÜ¤ë L‹b¬üapbíìnß áíìÔmë ÖaŠÈÛa ¿ òíìàänÛa ò×‰b’½aë …bÐÛa ÉÓaë óÜÇ

ô†ß|î™ìmåßåØ·paŠ‘ûßμa a…bänaïÇì™ìßÝØ’iÂìÌšÛaÛañbãbÈ½aëäÛa bèäß ïãbÈíbç…†–i ñˆ‚n½a paõaŠuüaë …bÐÛa ï’Ðm kji bL†í†znÛ

åØ¹bà×LbèÈÓaìiìèäÜÛpbíìÛëüaÞbàÈnaâ†ÔnÛa†•ŠÛŠ‘ûà×òa‰†ÛaêˆçNbüaaˆçóÜÇÝ†nÛaëòîÐÛÿÛòîöb¸⁄aÒa†çüaÎìÜi¿ŠdnÛaëa

Þbà×æapbibu⁄aaìÄÛaáÄÈßæaê‰†–ßpaŠ‘û½aêˆçòÜ÷cóÜÇbèiòİjmŠ½aŠçòíúŠÛaåà™éÜa…bèäÇñÈ½aëaòîÇbànuüaSocial VisibilityåØ¹üïÛbnÛbië

òibr¶|j–íbèäÇsí†§aæabà×LbšícòÛìè©æìØmæaåØ¹üëLbç‰bØãaôìØ‘IHNbèîÜÇòjm½aŠb‚½aåßbèìÌ™åßåaìàÜÛ

178

Wאא -1 אא166:

æb×ëLï™b½aæŠÔÛaåßpbäîÈnÛaÁaëaónybîËbb–ÛaáØ§aâìèÐßåØíòßa†n½aòíŠ’jÛaòîàänÛaâìèÐ½bÔî–ÛSustainable Human DevelopmentL

´ØànÛa âìèÐßóÜÇ ñ†zn½a áßüapbîi…cpŒ×‰ æc †Èiò×‰b’½aëI†yc éÐ•ìi HIòÈi‰üaŒöb×ŠÛaþaÒb–ãâìèÐß¿Hò×‰b’½aë[òßa†nüa[òîubnãüa[òíŠ’jÛaòîàänÛa

bäÛa μa ŠÄäí òßa†n½a òíŠ’jÛa òîàänÛa âìèÐß æa ¿åàØíÙÛ‡ …Šßë Nòßa†n½awöbnäÛaæìÔÜníåí†îÐnß…Š© aìîÛëLïÇbànuüaîÌnÛaòîÜàÇ¿´ÜÇbÏáèÐ•ìi

Nòİî’ãò×‰b’ßæë…

ma‡ †y ¿ áØ§aë¿ òİÜÛa bý åß ‰b· Ûa pbû½aë †îÛbÔnÛa Èí LéLáØ§aæëû‘óÜÇ´àöbÔÛaîÌmë òjÓaŠ½aëlb‚nãüapbîÜàÇÙÛ‡¿ b¶ LòÛë†ÛaòÛë†Ûaë ´äaì½a âayaë LòÛbÈÏ pbbî ˆîÐämë òËbî• óÜÇ pbİÜÛa ñ‰†Óë

áØznmÛapbûàÜÛñ‰a…hiüapbîÛbÈÐÛaëpbb’äÛaNòîÇbànuüaëòí…b–nÓ

bäÛaåÇñÈ½aLòîÈànapbû½aåßÕãBéãdib–ÛaáØ§aïãbuŠÏ‰…bãÒŠÈíòİaìiòíbèäÛa¿òÛõb½aëÁjšÛapbÓýÇåßòäînßòØj‘bèäîiÁiŠmLbàîÜajÈm

BbäÛa âìàÇ òzÜ–ßÕîÔ¤Ò†ènmë LbäÛa167òÇìà©¿ ñìÔÛa ò‰b¾ ìç ëa Nänßb¶òİ’ãüaáîÄämë†í†¤ëñŠİîÛaëéîuìnÛaÒ†èipbû½aò÷îiëÁîªåßòÇì

´äaì½aâ†±168N

166 -Kaufmann Daniel, Kraay Aart, Mastruzzi Massimo, „Governance Matters IV: New Data, New Challenges”, the World Bank, May 2005 . Knack Stephen, „Governance and Growth: Measurement and Evidence”, IRIS, February 2002

.1999د. نادر فرجاني، عن الحكم والتنمية االجتماعية في شمال أفريقيا، مرآز المشكاة للبحث، القاهرة، - 167سيد: محرر، الفساد والتنمية: غادة موسى، الشفافية والمساءلة في المانيا بعد الوحدة، في مصطفى آامل ال- 168

، 1999الشروط السياسية للتنمية االقتصادية (القاهرة: جامعة القاهرة، مرآز دراسات وبحوث الدول النامية، .86ص

179

pbÐíŠÈnÛa êˆç óÜÇ bèmbbØÈãa b ñ†ÔÈß ñŠçbÃ Ýr¹ áØ§a æa ´jmòîàänÛaòí…b–nÓüa áØ§a æbÏ aˆÛ NòíŠ’jÛaë òîÇbànuüaëåàšní b–ÛaÖìÔ§a âaya

òîã†½aëòîbîÛa†ànÈmÉîàvÜÛò÷ÏbØnß˜ŠÏÏìmÞýåß´äaìàÜÛòîãbãüaëNòîÇbànuüaë òí…b–nÓüaë òîbîÛa áèma‰bî μa Þì•ìÜÛ ‹b¬üaë õa…üa òÏbÔqLæìãbÔÛa âbßc´äaì½a Éîà¦ ñaëb½aåàšníb–Ûa áØ§a æbÏÙÛ‡óÜÇýšÏ

õaŠuüaåßëaLòí‰a…üapa‹ëbvnÛaåßáèîà°ëpbİÜÛabèiâìÔmÛaòîÈàÔÛapaóÜÇ ñ‰…bÔÛa ò––‚n½a òîaŠÓëjÛa åß Âb¸c …ìuë bšía åàšní bà× NòíˆîÐänÛaóÜÇNñõbÐØiòßbÈÛapbß†äÏìmæbà™ëLòîÇìäÛaòíìàänÛapbbîÛaˆîÐämëŠíìİmóÜÇ Þì–§a òÛìèI ð…b–nÓüa åßüa Ïìm æa òÔîÔy Úa‰…g ïÌjäí Ša †îÈ•

ü HbçËë òîàîÜÈnÛaë òîz–Ûapbß†äñ‰ëŠšÛbiÈíbà× Nb–ÛaáØ§aÕîÔ¤áØznmbß†äÇòàîÔÇò‰b¾…Š©pbib‚nãýÛåaì½albç‡˜ŠÏæìØmæcåØ¹åaì½a âbßa òybn½a pa‰bîä —îÜÔm Þby ¿ ëa éîÜÇ ð…b–nÓüa ‹ìÈÛa ÒëŠÃ

ð…ûí b¶ òçaŒäÛaë òÛa†ÈÛa óÜÇ Þì–zÜÛéÓìÔy ˆîÐäm ˜ŠÏ åß éãbßŠy μaÂŠ‘Lb–ÛaáØ§aæbÏaˆÛNòîãìãbÔÛaäËüóòí…b–nÓaëòíŠ’iòîàämÕîÔznÛLéäÇ

ËbèÜÈ¯bèäßñ…bÐnübiïÈà¦aïÇìÛaÑÈ™Éß˜ŠÐÛaŠÏìmæbÏÙÛˆ×NòîÔîÔyNòàîÓpa‡

ûßëóäisí†¤åÇâýØÛañ‰ëŠšÛbiÈíb–ÛaáØ§aåÇâýØÛbÏòÛë†ÛapbåÇb–ÛaáØ§aâìèÐßÈíLâ†ÔmbßóÜÇbîdmëNòîaŠÔ¹†Ûapa‰bßåÇëbýåßÈíÛapbû½aëpbÓýÈÛaëpbîÜàÈÛaëpbîÛŁaåàšníÉaëâìèÐßbäçåßNáèmbÏýæëìíëáèmbjuaëëáèÓìÔyæì‰b¹ëáè§b–ßåÇæìäaì½a

ÈÛaòÛë†Ûapa‰†ÓŠíìİmæbÏáí†ÔmóÜÇëLòîbþabèÐöbÃëõa…cåßbèäîØ·ëòîÓaŠì−êb£üaëâbÈÛaÊbİÔÛasí†¤kÜİníÉànapbubînyükîvnmÛapbß†ä

…bÐÛañŠçbÃåß†§aëòíŒ×ŠßýÛaåß†íŒß169éma‡åaì½a…a†ÇaåÇýšÏNâbèfiÛNémbjuaëåßõŒv×éÈàn©ñbîy¿

.215، ص2014- 2010وزارة التخطيط، خطة التنمية الوطنية - 169

180

‰ba¿İÈ½aêˆçåß†í†ÈÛaåØÛLbîÔÛaòjÈ•ñŠçbÃòà×ì§aæaÞìÔÛaåØ¹pbî…ìÔÈÛa Þý b–Ûa áØ§c õa…a áíìÔm püb© ¿ òrîry a…ìèuoÛî æa†ÜjÛapaŠ‘û½aåßòÇìà©ïÛë†ÛaÙäjÛaïrybiåßÕíŠÏ‰ìÞbr½aÝîjïÐÏNñüa

û½aÙÜmòîßbäí†ÛáènjÓaŠßëcáØ§aòîÇìãbîÔÛònåàšnmpaŠ‘û½aêˆçNpaŠ‘òßìØzÜÛòîîö‰…bÈia170Z

1M´äaìàÜÛòîbîÛaëòîã†½aÖìÔ§aâaya

2MòzÜ½apbÇaŒäÛakä£ëïbîÛa‰aŠÔnüa´ßbm

3MòîaŠÓëi…bànÇabèäÇÈíòÜÇbÐÛaòßìØ§añûÐ×òîÇìãòßbÇpbß†Ïìmë

4Mò÷îi´ßbméîäîØ·äÛaë‰bàrnýÛòí…b–nÓüapbb’

5MæìãbÔÛaáØyÕîjİnÛòîÔîÔyòdß

6M…bÐÛaòzÏbØß

2 JאCorruptionZÝÓŠÈmë Éàna æbî× …†èm òîÇbànua òî™Šß ñŠçbÃ†Çbmë LòÏbÔrÛaë òí…b–nÓüaë òîÇbànuüaë òîbîÛa émbîÛa ÝİÈmë òíìàänÛa émß

‰bßÝÓŠÈíáqåßëÑÜ‚nÛaëŠÔÐÛaíŠØmóÜÇbè©aŠiëòîàänÛapaN áËŠÛaóÜÇëÑí‰bÈnÛa…†Èmåß ÞìznÛaìçZòÌÜÛa¿õbu†ÔÏÙÛ‡ÉßëâbÇÝØ’iLénÛëbämÛa

†ÏcëLcìÿÛÌnÛaëõï’ÛaÞì¤Èíýİ•aìçëLéÐÜmcðcõï’ÛaénÛbyåÇàîÓñ†îÐ½aŠ•bäÈÛa†ÔÐmsî¡LêŠ•bäÇÝÜ¤ëcòî™ŠßôŠcòÛbyμaòîz–Ûabèn

†™ ìç bß Ý× …bÐÛa †Èí Lòîßýüa ŠÄäÛa òèuëåßë Nñ‰bšÛa Š•bäÈÛa ŠqbØnmëbîöaŠua bÐíŠÈm |½a †ànÇa †Óë N†bÏ Ýbi Ý×ë LÝbjÜÛÒ…aŠß ðc Lý–ÛaîÛIÊëŠ’½aËHï–‚’ÛaI˜bäkØÜÛòßbÈÛaòÐîÃìÛaÞbàÈnaBìçZ…bÐÜÛ

170Kaufmann Daniel, Kraay Aart, Mastruzzi Massimo , Op Cit.

181

ìÔíbß†äÇLýrßHïãìãbÓbcðcéÛLòÈÜëaÞbßkÜëaÞìjÔiïßìàÇÑÃìßâõìë ‹aŒniüaë ŠíëŒnÛaë ñì‘ŠÛa bšíc Ýà’më Nåaì½a åß ÒëŠÈß ëa òß† ëc

òî–‚’Ûaëaò•bäaŠËüaòß†¨òßbÈÛapbû½a…‰aìßâa†‚na171N

bèàçc ÝÈÛ ñİ pbîÇa†m b …bÈiüa ñ…†Ènß òîÈàn© ñŠçbÃ …bÐÛaë172†í†èm ZüaåßüaòîàänÛa åß †° [émbÓbon’mëÉànapa‰†Ôß ‰†ç [ïãbãüaëïÇbànu

åß†íŒíëÑÜ‚nÛaëŠÔÐÛaòÛbyŠØí[åí…bî½aÉîº¿â†ÔnÛaëòí…b–nÓüaëòíŠ’jÛa[HõbîäËüaëõaŠÔÐÛaíñìvÐÛaIïÔjİÛapëbÐnÛaòybßÉìí[òßëŠapb÷ÐÛakã

μað…ûíëòäaì½bi‰ìÈ’ÛaÑÈší[òÛë†Ûaëåaì½aíòÔrÛaÊŒãmõüìÛaòÏbÔqŒíŒÈN‹b¬üaëõa…üaòÏbÔqåßü†i

الخالصة التنفيذية. IKN ،2011مسح شبكة معرفة العراق ، وزارة التخطيط- 171تأثير عوامل الفساد على االمن الوطني، بحث مقدم في حلقة: الفساد الوظيفي علي حميد عبد اهللا الموسوي، 172

.182، ص2009والسياسي، مطبعة شرآة دار بابل،

182

Wאאאאאא

¿òjÓbÈn½apbß‹üco×Šma‰bqeÖaŠÈÛaåßêŠÏìmbßëLòîÇbànuüaòîäjÛaóÜÇòîà×aŠmòîÓaŠÈÛaòî–‚’ÛaóÜÇëLòîÐîÃëpýîèmÒŠ–nÛaëÑîØnÛaóÜÇbèm‰†Ósîyåß

æbãfiÛ…ìè’ßìçbßÉßáväíì−óÜÇL‹b¬üaëòãëŠ½aëòîãýÔÈÛaåßòu‰†iô…cLòíŠ’jÛaëòí…b½a…‰aìàÜÛ†í†jmÙÛ‡kyb•†ÓëNòí‰bšypaõbİÇåßïÓaŠÈÛa

μgÉuaŠmëLÑäÈÛañŠöa…ÊbmaëLÂbjy⁄aë“îàènÛaëòÛbİjÛaëŠÔÐÛa‰b’nãañ‰†Ók‚äÛaíñìaÕàÇåÇýšÏLïû½aæ‹aìnÛaåßòu‰†iÃbÐnyüaóÜÇÉànaïçëLÞýnyüaëlŠ§aâìàèiÝÔr½aÊ‰b’Ûaëò™‰bÈn½ab–½apa‡òîbîÛaæa†ÔÏëLÑäÈÛaÞýåßïÇbànuüaâbÄäÜÛ†íaŒn½aÊ†–nÛakjiòà×aßâìàç

¿ÉuaÛaëLò¹Š¦aëLâayüañcŠ½a‰ë…ÌmëLòîÜöbÈÛaóäjÛa‰ë…L¿ÊbÐm‰üaëòíìiÛaíbÈ½biÝ×fmëLïÇbànuüaxbß†ãüapaŠ‘ûßÑÈ™ëòí…ŠÐÛaòjã

NòíìiÛapaŒvä½aëpbÈÜİnÛaåßòîã†nßpbíìnßåßbèîÜÇkmŠmbßëLòíŠØÐÛaëægònÏýÛaòÓ‰bÐ½aØÈípaÌn½aêˆçåßbjãbuíbßnÛa¿bàîüëLsí†znÛaë†îÜÔ

òîäjÛaòíŠöb’ÈÛaëòíŠüaíòyëa½aòîbîÛapbîÛbÈÐÛaóÜÇbç‰ë†iØÈämÛaéîàíbßŒmË…ìÐîÜ×paõüìÛaòîÛëþaIÝjÓbßìÛaõüìÛaëHòînÛë†Ûa173N

kÈ–íëLÝî•bÐnÛaòÜa†nßëLñr×pbß‹üaêˆçåÇoš‚·Ûa‰bqŁaægä–mLbèšÈiåßÝbänmbèãcòÄyýßÉßLbèàçcμgñ‰b‘⁄aåØà½aåßæcËNbèÐî

åzäÏLïÜ×ì−óÜÇbèîÛgŠÄäÛaåß†iüaˆÛNýa†m…a…Œmëbç‰bqeëbèàîÓá×anÏñŠ‘bjß‰bqeåÇ|–ÐmLòîÏaŠ−üapbî×ìÜÛaëLŠçaìÄÛaåßñ†ÔÈßòÇìà©õa‹hi

|–Ðmbà×Lpbß‹ýÛñŠ‘bjßËëbç‰bjnÇbibèÜîÜ¤åØ¹LôŠcòÇìà©åÇéîÜÇðìİäíb¶Lýrßð…b–nÓüaá‚šnÛbÏLbèma‡òîÇbànuüaòîäjÛaåßÕrjämpbÏb™g

الثورة أالدماجية: المشاعر الوشائجية والسياسات المدنية في –عالج آليفود غيرتز هذا الموضوع في دراسته - 173

لتعدد وتحديات االختالف: المجتمعات المنقسمة وآيف تستقر، بيروت، الدول الحديثة، آليفود غيرتز، منشور في ا وما بعدها. 145، ص1997دار الساقي،

183

‰ë…‰b¹LŒÏaì§aëòîubnãüaíëLò’îÈ½aÑîÛbØmëŠuüaí…byåíbjmåßLÚìÜÜÛòèuì½apbîÈuŠ½aëòîÇbànuüaáîÔÛa‰ìç†m¿ÝvÈ½aòÇŒãÝ¤sîy

ÚìÜÛaÝibÔßòí…ŠÐÛaëLòí…b–nÓüaòÏbä½aóÜÇòàöbÔÛakÈÜÛa†ÇaìÓÝª‡aìznüaóÜÇlaËüaŠÇb’ßæbîÌëLòî×a‰…⁄aëòîÈÓaìÛapaˆÛaíÞýnüaëLïÇbà¦a

NpbjuaìÛaëÖìÔ§aíæ‹aìnÛa‰bîèãaëLõbànãüa

¿ oÐ–Ç Ûa òîöbärnüa ÒëŠÄÛa p…ctýrÛa …ìÔÈÛa Þý ïÓaŠÈÛa Éàna‰aŠànakjiëNòÏb×òîû½aóäjÛaóÜÇbýÄioÔÛcñİwöbnãμgñüaod· bèãg óäÈ¶ LÉàna óÜÇ òíìîäi bç‰bqe oãb× †ÔÏ òÜíì ñÐÛ pbß‹þa

ÇüaóÜÇ bèmbîÛep‹bysî¡ òîÇbànuüa òîßìîÛa ò‰bà½aÕàÇ¿o‚ŠmëÒa¦a§a¿oÜÌÜÌmëïÇbànuüaïÈà174Nòäí†½a ëcÑíŠÛa¿ aìãb× bàäíc LbäÜÛ

ëc ÑÇbš½a ‰ë… òîÐäÛaë òí…b–nÓüaë òîÇbànuüa paÌn½a ÙÜm æa ÉÓaìÛaë‰aŠànaæa‡gNïuìÛìîìÛaóäÈ½biHŠÜÊbànuüabÇòíŠÄãkyI†Çb½a

îÛaÑÈ™ëÑäÈÛaëåßüaæa†ÔÏòßìÄäß¿×a‰ìç†mμaòÛbªüð…ûmÁjšÛapbwîäÛaÙb·¿òÔîÓ†ÛaÂìîä òà§ášmÛa ña†ÛaÝr·Ûa òîÇbànuüaáîÔÛaoiŠİ™aëLbbÔÇåßòäßb×pbî×ìÜouŠæaéÜ×ÙÛ‡åÇá¬†ÓëNïÇbànuüa

¿ òİÜÛa òîßŠçpŠ’nãaë LñŠüaòîØÜ½aóÜÇ õa†nÇüa ŠçbÄßpŠ’naë LòßbÈÛa‰bîÈ½ òÐÛb‚½a oÇb‘ë LHýnüaë ŠíëŒnÛaë ñì‘ŠÛaI ð‰a…⁄a …bÐÛa pübyïãbã⁄a åßÿÛ ñ…†è½a pbí†znÛaë ŠçbÄ½a åß bçËë òîÇbànuüa òîÛì÷½a

ìÛaë175N

bãbîycÊŒnämLpübÈÐãaëŠmìmëÕÜÓ‰†–ßïçHÚa‡ëaˆçÝjÓIpbß‹üaëlëŠ§bÏ

الحس الجمعي في هذا السياق، تعني اننا نفتقر الى رأي عام مضاد للفساد، وان ثقافة تبرير الفساد بهدف - 174احيانا على آسب المفسدين ويغض النظر عن الكسب السريع أقوى من ثقافة النزاهة. والمشكلة ان االعالم يرآز

نزاهة ما يقابلهم. وبسبب الفقر يصبح التماهي مع الفاسد اقوى من التماهي مع النزيه. رغم ان اللغط العام عن الفساد عالي إال انه غير مؤثر. وعلينا في ضوء البيانات أن نناقش هل ان الموقف االجتماعي من الفساد يشكل رأي

رأي عام مهادن ومصلحي. فلماذا ال يبلغ الناس عن الرشاوي وصور الفساد االخرى آما سنرى في عام ضاغط أم الجداول الحقا.

د.عدنان ياسين مصطفى، سوسيولوجيا االنحراف في المجتمع المأزوم: العراق نموذجا، عمان: دار اثراء - 175 89، ص2011للنشر،

184

ªåß…ŠÐÛarØÛapbß‹þaâ†ÔmëNkíŠËïÐãëð…bßÁîª¿éÈšmë…bnÈ½aéİî òî×ìÜpb‰b¾ ¿oØÈãa ÛapübÈÐãüa êˆç Ýr½ òÜrßþa åßË òîÓýcë

pbßŠa ÉÏ‰ë LòîÓýþa †ÇaìÔÛaœÈi â†ç μg ð…ûmlëŠ§a æcÙÛ‡ NòÏìÛdß¹Š¤ ÒìÛd½a åß æb× ÞbàÇc bjm sî¡ LHìibnÛaIŠÐm ëc òjznß |j–nÏ bè

b™ŠÏ176|iaìØÛa‹ëbvníðˆÛaïÈà¦aÚìÜÛa¿ÝrànílŠ§cŠçbÄßåßbjãbuægN‰ìèÃ paÌn½a êˆç Ý× åÇ wnäm †Óë Nbî¹†èm ýØ‘ ˆ‚níë ÁjšÜÛ òí†îÜÔnÛa

bäÛaåßcÉšmòî×ìÜëòîÏaŠÌ¹…LòîÇbànuapýØ’ß¿áç‰aŠÔnaë†í†ènÛañŠöa…ëŠ‘bj½aNŠ‘bj½aË

éÐã†¯æcåØ¹LòÇëŠ’½aÝàÈÛaÖaìc¿éma‡ÕîÔ¤óÜÇ‰…bÔÛaËlbj’ÛaæaòÇëŠ’ßËÖaìc¿ÂaŠ®ýÛ aŠİšßbîÇbànuabí…b–nÓaë177…b–nÓüaæaÙÛ‡N

LòÛbİjÛañŠçbÃåß†§aëìàäÛaåßÉÐmŠßôìnßÕîÔ¤¿kzÏÝ’ÐíìÈ½a†ÈÛbibaéãaÝiòßªòîÇbànuapb÷ÐióÔÛcëLò¹†ÔÛaïÇbànuüakbØ½aåß†í

…b–nÓüaÖì¿ÝàÈÜÛ´ÜçûßËáèÐãclbj’Ûaæcë bàîüLòÓbÐÛa òÏbyμaÝÈÛëNìÈ½a‹ŠicïçëòíëbaμabènuŠy…ëóİìÛaòÔjİÛaÕzpbîÇa†nÛaÙÜm

bšÓbänÛa ‹m bç†äÇ NÉàna ¿ æbßüa âbà•bàîüI bäÛa Þbßa í òÔîàÈÛa ppbí†znÛ òibvnüaÉîİnm ñ†í†uòîÇbànuaáîÓ ‰bînaóÜÇáèm‰†Ôßë LHlbj’Ûa

Ù‘ýið…ûmpbšÓbänÛaêˆçægNò½ìÈÛaÕÜμaéîuìnÛaæa†ÔÏpübyåßòÛbyåßaÝjÔnßõbäië‰aŠÔnýÛáèäßÉÜİn½abàîübäÛa‰aë…c“îàèmëïÇbànuüaN

. 78، ص1981بوتول، هذه هي الحرب، ترجمة مروان ألقنواتي، منشورات عويدات، بيروت، آاستون - 176ويبدو ان أحد أدلة الفشل في االمتحان هو ان آل الحروب واالزمات تعد امتحانا ومدققا لمؤسسات المجتمع.- 177

مؤسسة رئيسة ستصبح رحما لما يسمى مؤسسة الظل. فالمؤسسة االقتصادية مثال: يصبح الفساد المالي والتزوير والتالعب بالعالمات التجارية وغيرها، مؤسسة ظل لها. والمؤسسة االسرية يصبح البغاء وعالقات الزواج غير

ظل لها. وهكذا. هذه الحالة تصبح خطيرة حين تتداخل مؤسسة الظل مع المؤسسة االصلية. مثال: الرسمية مؤسسةحين تجبر االسرة فتياتها على البغاء أو الزواج ألغراض تجارية. أو حين تمارس األسرة (األبوان واالطفال)

التسول.

185

ÊaŠ–ÛaëŠmìnÛaåßòÛbyÊìî‘μg…ŠÐÛaôìnßóÜÇð…ûmbçËë‰bqüaêˆçìzäÛaóÜÇ‰ë†Ûaõa…c¿Ý’ÐÛaëLb™ŠÛaâ†ÇëÂbjy⁄biby⁄aμaëLïÜa†Ûa

μgðcLbîÇbànuaâìŠ½aîàíbßéòÏb½aæbàÏìubÈÛa ibßñ‰ì–Ûaòîu‡ìàäÛaíë‰ë†ÜÛÚìÜÛaÈÓaìÛaåßìÜ±üæìàšßpa‡pbÓýÇòßbÓg¿ëNéäÇÈ½aï

‰ìèÃμgp…còÛb§aæbÏLïÈànaôìn½aóÜÇbßcNbãbîycòÔîšÛab–½abènß†Ôß¿ÝÈÛñ†ÔÈßòî×ìÜëòîÇbànuapýØ’ßbØnãa‰bîèãaëLòîàänÛaòîÜàÇ

þaÊb™ëc‰ìç†mëLÝàÈÛa˜ŠÏÕî™ëLòîÇbànuüapbû½aâbÄäÛaÉuaŠmëLñŠb¾LòîŠÛaËëòîŠÛaïÇbànuüaÁjšÛaÝöbëÑÈ™ëLïz–ÛaëïàîÜÈnÛa´ÜbÈÛa…a†ÇcáÃbÈmëLò¹Š¦aëlbç‰⁄aëÑäÈÛaÞbØ‘cón’ÛbÈaëÞba|ÏÙÛ‡ËëL´ÓìÈ½aëó™Š½aë´Ûìn½aëLÊ‰aì’ÛaÞbÐcëåíŠvè½aëåí…Š’½aë

‡ò’apb÷ÐÛaåßÛapbí†znÛaòèuaìß¿Ý’ÐmbßbjÛbËÛaòîã†n½apa‰†ÔÛapabà×Nòäaì½aëõbànãübi‰ìÈ’Ûax‰bÉànaÊbÓ¿õbÔjÜÛŠİšnÏÉÓaìÛabè™ŠÐí

μgòÛb§aêˆçp…cpb÷Ï‰ìèÃkãbuμgL´ÛbnaëñŠbàÛaëí‰bš½aåßòîÜîÐIòàÄä½aò¹ŠvÜÛñ…†Èn½aÞbØ‘þaNHbçËëL…bÐÛaëLlbç‰⁄aëÑäÈÛa

åÇýšÏN…†ÈnßÉàn©ÖaŠÈÛaæcòÔîÔy‰bjnÇüaŠÄäiˆdãæc†îÐ½aëáè½aåßëbßë‹dßbÈàn©éãì×…bÐÛaåÇòa‰…ðcæbÏÙÛˆÛëNòîà×aŠmòÈîjpa‡émbß‹cæaë

Ø¹üåpbuŠ«†ycìçÝÓüaóÜÇéäßkãbu¿éãcòÔîÔyÝçbvnmæcÊaŠ–ÛaqüapbÇbà¦aíîÛòîäqþaÙÜmÝîr·ïÇ†mÛak‚äÛaÕíŠåÇÝiLñŠ‘bjß

ÉßHbîÏaŠÌuòÇ‹ì½aëÉaìÛaóäÈ½biIòîäqüab–½aÝa†nmÙÛîëpbÇbà¦aNbãbîyc…bÐÛaŠímáníaˆØçëòîbîÛak‚äÜÛòîmaˆÛab–½a

paÌn½aêˆçÝà©ægouŒnßaäßÉßœÈjÛòä™byæìØm†Óòq‰aìnßòîàîÓpbßìÄ ¿ …bÐÛa ŠçbÄßæcë LÉàna êˆç†£ áîÔÛa bãbîyc bòíŠímpbÐÜÏåÇ òºbã N²ÌÛbi ‰ìÈ’ÛaòîÇbànuüapb‰bà½aëpa…bÈÛa êˆç ‰ì•œÈi †¬ bß ar×ë

í òÈöb‘ åß æëŠÔn° ü áèäßœÈjÛa ÞaŒí üë Lêˆç bäßbíc ónybäÛaÑÛb±LæìãbÔÛaŠØíëc˜ì–ÜÛaæëbÈíëcL‰bÄnãüaÑ•óÜÇxŠ±ëcLÊ‰b’Ûa|îib–ß

186

òßìØ§a ô†zní bíìÓ ýu‰ ênÇaë áèšÈi éßya b¶‰ë NbãbîycÒb± üëbèäßHð…‰ìÛajÈniI178Npb‰bà½aœÈiæaÝiÛaËñ‰bİ‘ÝîÛ…œÈjÛabç†ÈíòîãìãbÔ

Ûa êˆçë Nõb×‡ æaìäÇëÛa x‡bàäáÇ†i âìÔm ´ÈÛa åß ôcŠß óÜÇ bëa†m ‰ŠØní òİÜóÜÇð†ÈnÛapýØ’ßë …bÐÛa bèäßëÒaŠ−üa ŠçbÄß åß †í†ÈÛapbbcâaŒnÛüa â†Çë LòßbÈÛapbØÜnà½aÒýmaë LåíŠüapbØÜn¾óÜÇ õa†nÇüaI Éàna

la…ŁbiNHbçËëòßbÈÛa ÝØ’mÛa LpýØ’½aáçcæcÙ‘òîÛë¿ ò×aŠ’Ûaëxbß†ãüa òîÜàÈÛ bí†¤

c†jßóÜÇ òîäj½aë ñëa†jÛaåß ñ†àn½a òjÜÌÛa áîÓë òÏbÔqæbîÌìç LïÓaŠÈÛaÉànaòu‰… lby æë…ë åíŠŁa ÖìÔy åÇ ŠÄäÛa œÌi ÝîÜÔÛa ÝÓdi rØÛa ˆcÝÃ¿p‰ˆ£ëòîàîÔÛapbßìÄä½aêˆçpŠ’na†ÓëNòîubnã⁄aôìnßë…bènuüa

üajÈnÛa¿òîÇŠÐÛapbÏbÔrÜÛò•ŠÐÛaoybmdÏLòÛë†ÛaòİÜÑÈ™ëòàÓbÐn½apbß‹òîŠÛaëòîãìãbÔÛaïÈànaÁjšÛapbîÛeÉßñ‰ëŠšÛbiávämüÛabèmbãìäØßåÇïÐÏ NòîÏaŠ−ügíbÈ½aåßrØÛaÉî’nÛ bbÔÇåßpbî×ìÜouŠ‚Ï LòîÓýþaë

åØíòßìÄä½aêˆçÝÃk–nËaëμìnaéãdiéöýß‹âbßc—ÜÛaŠçb¯æcaŠØänß“Ëéãdiéöýß‹âbßcŠbÐníkÛbİÛaÙÛˆ×ëNÕyéuëæë…òÛë†ÛaëcbäÛaÞaìßcìnÜÛbèîÜÇÝ–yÛaénÐîÃëÑ•ëåßÝv±üðˆÛawíŠäÙÛ‡ëc[æbznßüa¿

ãë†°éÛìyåß´Ûb¦a†vîÛÝàÇðdiâìÔí…bØÛbiéãdiòÜØ’½aægAÙÛ‡óÜÇéHáÜÄmbäÛaáÜÄma‡gIc†jßóÜÇaìiŠm†ÓbäÛaåßrØÛaæc¿åàØmòîÔîÔ§a

HkÛbÈrÛaÙnÜ×c bjö‡åØm a‡gIòÛìÔßëNœÈjÛaéîÏÐíðˆÛalbÌÛaæìãbÓéãaNåíŠŁaÖìÔ§ñbÇaŠßüëïÓýcÊ…a‰b¸ë…Lò•ŠÏÕÏþa¿oyübàÜ×bšÈi

†ÔÛâìÜÄ½aüëéàÜÄi°bÄÛaýÏ êìÜènaáèãgónyáÜÄÛabäÛaóÜÇæbçËë ïbİ½a ïa½a É™ìÛa æg áçìní ÝØÛbÏ AáÜÃ åß éîÜÇ ÉÔí bß ïÈíìçáè½aAbÃa†ËëâìÜÄßâìîÛbÏLéÛîÛbßóÜÇÞì–zÜÛò•ŠÐÛa|îníïbjšãüa

، جزء الخامس، دار الكتاب االسالميالعلي الوردي، لمحات اجتماعية من تاريخ العراق الحديث، - 178

301، ص 2005

187

ÚË ÝjÓ òàîäÌÛbi ‹ìÐmë ò•ŠÐÛa ´znm æcÊaŠ• ¿ ÕjÛak–Ó óÜÇ Ý–¤ë†í†‘ÏbämëâìàªòjÈÛ¿òíìáîÓëÕİä½üëòàÄãcë´ãaìÔÛ bãbîycÉš¥ü

AòàîÜ òîÜa…ëòîu‰bpbß‹cåßoãbÇÛaÞë†ÛaåßêÌ×ÖaŠÈÛaëoÈÐm‰abèîÏ

¿òîöŠÛalbjüaíåßoãb×ë…bÐÛapü†ÈßbÐ®abçì¸Þ†Èß179ægNkÓbÈmòîbîÛaÊb™ëüa¿pa‰ìİmbèäÇá¬bèàÓbÐmëpbß‹üaÙÜmòí…b–nÓüaëœ‚·püby†Ûëb¾Lñ†í†¦apüìznÛaëpaÌn½akÇìníïÈàn©É™ëbèäÇ

òîàänÛapa‰bßóÜÇbç‰bqfioØÈãa…bÐÛaåß180N í†Ð½a‰aë…cëòÓŠÛaëñì‘ŠÛaÞbØ‘c†äÇÑÓìnmü…bÐÛañ‰ìİæg‰bjØÛaå

áîÔÛapbßìÄä¶Ý°ðˆÛalaŠä¿åàØm…bÐÜÛòîÔîÔ§añ‰ìİäæaÝiL‰bÌ–Ûaë‹aŒniaëpbÔÐ•μaÊa†iüaëòÏbä½aëáÜÈÛaù…bjßÝíì¤ëLÝr½aëÖýüaâ†çëLñbî§a¿wèãμa…bÐÛaÞì¤ëNÖbÐäÛaëkèäÛaëÞbînyüaåßòÐÜn«ÞbØ‘cμaë

bíbäq¿“îÈíNòí‹bènãüaëòîiìaëòîaŠÓëjÛa ÑÛdníÊìänßwîãåßæìØníïÓaŠÈÛaÉànaæaLbèîÛañ‰b‘üa‰†£òàèßòîšÓò

LbçËëòíŠöb’Çëòîäqaëòîäí…ëòîÓŠÇpbÇìà©åßØ’müÝLòÔybòíŠr×cbèäßðaüáØ§aòîÛeæbÏaˆÛLÌ–ÛabèäßëjØÛabèäßpbÇìà©ïçÝiæìØmæcëügåØ¹

åßáËŠÛbiLïÔÏaìnÛaáØ§aæaÒëŠÈ½aëLòíëìmòîÔÏaìmémbîib¯gñ†í†ÈÛaMbàîüòÜîì×õbèã⁄åßÑîÐ‚nÛaëpbÇaŒäÛapbãbÔnyüabèäßpbîjÜóÜÇðìİäíL

Lòß‹ýÛaòÇŠÛbiëLòb§apa‰aŠÔÛa‡b¥aòiìÈ•Šßþa‹ëŠiμað…ûí†ÓðˆÛaëLáØypbß‹cóÜÇáèÈîv’nÛkbØß´ÐÜn‚½aõbÓŠÐÛa|äßñ‰ëŠ™bšícbèäß

LòiìÜİ½aòíìnÛbiÞìjÔÛaŠßþa…bÐÜÛòj–b™‰aÕÜ±ðˆÛa181N

مصطفى آامل السيد، العوامل واالثار السياسية للفساد، بحث مقدم الى ندوة الفساد والحكم الصالح في البالد - 179

.2004العربية: بيروت، أيلول العربية، مرآز دراسات الوحدة .10، ص2014- 2010وزارة التخطيط، خطة التنمية الوطنية - 180الياس سابا، الفساد والحكم الصالح في البالد العربية: دراسة حالة لبنان، بحث مقدم الى ندوة الفساد والحكم - 181

.2004الصالح في البالد العربية، مرآز دراسات الوحدة العربية، بيروت،

188

Ý†mæaμaáèäßœÈjÛakç‡ÛaëL…bÐÛalbjaŠ‘¿bÐnÛaoäíbjmbàèßëÝ†nÛa aˆçæü L…bÐÜÛïîöŠÛakjÛa ìçÂŠÐ½a òÛë†Ûaväíüáì¸ôìéäÇ

ÑÈ™μa …ìÈí …bÐÛakjæaæëŠaôŠí bàäîi Lòí‹aì½aÖaìüaë òîaŠÓëjÛaâbÈÛaïÓýüaÊ‹aìÛa ،òîÓýakãaìuμa bbc…bÐÛalbjaÉuŠmIéîãbß…gμa

í…‰aì½aÉí‹ìmóÜÇbjÜŠqûíÞaìyüaÝ×¿…bÐÛaæbÏNHòí…b½a‰ëˆ¦akãbu Õbä½aLìàäÛaë pa‰bàrnüa óÜÇ Šqûí bà× òîÇbànuüaë òí…b–nÓüa pbÇbİÔÛaë

òÜßb’ÛaòîàänÛaóÜÇïÛbnÛbiëK

אאאWW 1 J אאא

¢òÏŠÈ½aæc†×û½aåßñ‰ìİòçaŒäÛaòÏbÔqŒíŒÈmòîàçaë…bÐÛaéäßkãbu¿ØÈíLaòÏbÔrÛaôìnßòîÈàníüaŠÏaôìÓca‰ë…kÈÜmòäîÈßpaÌnßægÉÓìn½aåßëN…

ôìn½abèäßëÙÛ‡¿bçËåßNïàîÜÈnÛa IŠàÈi…aŠÏüaáíìÔmbcóÜÇÝîÜznÛaòÛëbª†äÇë18M64Šqdmô†½HlaŒyþa

IÞë†¦a¿pbîİÈ½aŠèÄmL…bÐÛbiòîbîÛa6æaH‰bÔíbßlzj½aÊbi‰aòqýq´qìI74HEaë†×cŠqdm…bÐÛbiòîbîÛalaŒyüaLßÝibÔI9åßÁÔÏHE´qìzj½aaë†×c

NÙÛ‡ØÇ laŒyüaŠqdni´äaì½aòÇbäÓ¿ãl‰bÔmÚbäçæcŠèÄíL¿aŠÌ¦aáîÔnÜÛbÔj

I ´qìzj½a Êbi‰c òqýq μa òjäÛa oÈÐm‰a ‡g L…bÐÛbi òîbîÛa75òîÔi ¿ HEpbÄÏba LošÐ®aI μa71 ¿ HEë …a†ÌiI70paŠ‘ûßïçë Næbn…Š×¿ HE

ïçëL…bÐÛaŠçbÄ¶ŠfiëcÝØ’ipŠqdmòîbîÛalaŒyüaÉîºæcì™ìiŠèÄmkäÛa oÔibİm ‡g Nõaì †y óÜÇ ´íŠš§aë ´îÐíŠÛa †äÇ bšíc ò‚ß òÇbäÓ

oÌÜië bàèäîiI73I ë ´ÐíŠÜÛ HE73ibÔ½bi N´íŠšzÜÛ HEkã ošÐ®a Ý

189

â†Çaë†×cå¾´qìzj½aŠqdmIÍÜjnÛÖýüaóÜÇòîbîÛalaŒyüa9ëŠšzÜÛHEI8N´îÐíŠÜÛHE

òîbîÛalaŒyüa Šqdm aë†×cå¾´qìzj½akãoÈÐm‰a LïàÜÈÛaÝî–znÜÛ bÔjòjäÛaoÈÐm‰a‡gL…bÐÛbiòÜ»ô†ÛâìÜi†ÛaóÜÇdÏIμa83LHEμaošÐ®aI76HE

áènãp‹ëb£†ÔÏæìjnØíëæëcŠÔíåßëæìîßüa bßc Nòí…a†ÇüaOòîöa†niüa òÜà§N´qìzj½aïrÜq

ô†ß Šr×c æì×‰†í pa…bè’Ûa òÜ» æa pbîİÈ½a åß ë†jíŠqdmòîbîÛa laŒyüaáè×a‰…aë òîbîÛa ñbî§a Ýî•bÐm óÜÇ áèÇýa åÇ áubã Šßc ìçë …bÐÛbi

apaqdnÛaëpýa†nÜÛNbèîÏòîÜa†Ûaëòîu‰b¨ aë†×cå¾‰ì×ˆÛaòjãoÈÐm‰aLä¦asîyåßbßcŠqdm…bÐÛbiòîbîÛalaŒyüa

I´rÜrÛaïÛaìyμa79IÝibÔßHE68HEtbãfiÛòjãÊbÐm‰aÅyýíNŠÇcüÒ†äÇI ÉiŠÛa ïÛaìy ÍÜjnÛ tbãüa24ÝàÈÛa áîÔm åÇ áubã ïÈîj Šßc ìçë NHE

ðˆÛa ïÇbànuüakÛaìÔÛa áØznm bàäîi LòßbÈÛa ñbî§bi bbàÌãa Šr×c ‰ì×ˆÛa ÝÈ¯òîİàäÛa‰aë…þbiñcŠàÜÛòí†îÜÔnÛað…ûmÛaNbè×‰a†ßëbèßbànçañŠöa…†í†¤μa

òÛë†Ûa ÝîØ’m ¿ bèîÛa æì×ŠÛa Ûa ÕÏaìnÛa òîÜàÇ æa Lbäç ÞìÔÛa bääØ¹òîÓaŠÈÛañ‰a…aë †Èi òîbîÛa òîÜàÈÛa2003× Læþ N…bÐÛa õaŠ’nü a†Çbß ýßbÇoãb

ò÷îi¿bç…ìuëòîÇbànuaLòÔÜÓÜn·üÙÒa†çaÑíŠ¤¿†Çbí†ÓLÕÏaìnÛaòÏbÔq ‰bàÇüaë ý•üa åß LÝnØÛaëlaŒyüa êˆçòÓbÇg μaLbb’Ïaë LòßìØ§a ÝàÇ

ñìİÝ×¿ bèßa†İ•a †Èi Låí†Ð½a òîzämë ÞŒÇóÜÇ bèm‰†Ó åß †§aë‰a†Nñ‰a…üaòÏ…înÛbèmbîÜàÇÝ×¿òÇìàaëaòÜnØÛaÕÏaìmòî™Šm

190

F6WEFאא18 J64אאאEE٪F?

2 J א

æg ÒëŠÈ½a åßŠqdm§a …bÐÛbi òßìØˆdía…bÈia Lñ…†Ènß bàîübèãcëaòİÜÛòîbüapbubînyüa´ßdmåÇòÛëû½aòíˆîÐänÛaýšÏÉànvàÜÛåßüaÕîÔ¤åÇ

ïãbãüaòÏŠÈ½aæhÏïÛbnÛbiëLåØ¹êŠb‚¶ñ‰ëŠšibäÛaïÇëñ‰bqa¿áèíæaåØ¹òîÏbÔqòßìÄäßõbäiûmæaNòß‹üa‰bqaåßÑÐ¥òíìàämpbbîáŠÛ

Þë†¦a¿pbãbîjÛaŠèÄmI7IŠàÈi…aŠÏüaòîjÛbËæaH16M64òßìØ§aŠqdmaë†×cHI …bÐÛbi63I ÝibÔß LHE17 â†Ç aë†×c HEŠqdmNÖýüa óÜÇ …bÐÛbi òßìØ§a

I´qìzj½a¼æaÅyýí20áènibuaoãb×HEŠÇcüÒôìn¶ÙÛ‡ÁjmŠíb¶‰ëNàäïÛaìyoÌÜiÛaÖaŠÈÛa¿òîßüa182N

aáîÔnÜÛ bÔj¿aŠÌ¦oÈÐm‰a aë†×cå¾…aŠÏüaòjãŠqdmòîÔi¿…bÐÛbi òßìØ§aI´rÜrÛaïÛaìyμapbÄÏba66I…a†ÌibèîÜmLHE64¿òjäÛaošÐ®aÝibÔ½biNHE

؛ آذلك 2007وزارة التخطيط بالتعاون مع البنك الدولي، المسح االجتماعي واالقتصادي لألسرة العراقية - 182

. 2011أنظر: وزارة التخطيط، مسح شبكة معرفة العراق

191

IÑ–äÛaïÛaìyμaæbn…Š×áîÜÓa51pbÇbäÓæaì™ìiŠèÄmpaŠ‘ûßïçëLHEïç…bÐÛbiæbn…Š×òßìØyŠqdni´äaì½aòîÔi¿´äaì½apbÇbäÓåßrØiÝÓa

òîäßüaë òîbîÛa Êb™ëüa ‰aŠÔna kji òîÈîj òvînã ïçë LÖaŠÈÛa õb−a åß Šr×c ˆäß æbn…Š×¿ òí…b–nÓüaë20êb£bi òîÜàÇpaìİ …ìuë μaë Lòä

æbn…Š× ¿ ´qìzj½aÑ–ã …bÔnÇa åß áËŠÛa óÜÇ òìàÜß òí…b–nÓa pbyý•a…ìuìiNòßìØ§a¿…bÐÛa

å¾´îÐíŠÛa´qìzj½a òjãoÈÐm‰a ïãbØÛa ÉàvnÛak¡ëaë†×cŠqdmòßìØ§aI´rÜrÛaïÛaìyμa …bÐÛbi66ÝibÔß LHEI62I ŠèÃc bàäîi NŠšzÜÛ HE18åß HE

IÝibÔßÖýüaóÜÇ…bÐÛbiŠqdnmòßìØ§aæaŠš§a15ŠßüaaˆçëN´îÐíŠÜÛHEbßcÁjmŠíòºbãëaòßìØ§a…bÏåÇ´îÐíŠÛaæbç‡a¿o‚ŠmÛaòîİàäÛa‰ì–Ûbi

Þaìyüa Ý× ¿ ïçë òßìØ§a pbûß Éß ÝßbÈnÛa ¿ òî–‚’Ûa òiŠvnÛa åÇòÔqÑÈ™åÇÈmëÕÜÔÛarmpbÇbjİãaõa…dipa‹b¬üaåßáËŠÛaóÜÇòßìØ§a

Nñ†í†Çåí…bîß¿òÔÔzn½a Ýî–znÛbiÕÜÈníbàîÏëŠqdmaë†×cåíˆÛa…aŠÏüaòjãÊbÐm‰apbîİÈ½apŠèÃcïàÜÈÛa

IoÌÜi ‡g LïàÜÈÛaÝî–znÛaÊbÐm‰bi …bÐÛbi òßìØ§a71 âìÜi†Ûa òÜà§HEóÜÇdÏLI μa ošÐ®a65 òÜà§ HEòîöa†niüaM´îßüa bßc Nòí…a†ÇüaMcŠÔíë†ÔÏ knØí

IμaáèjãošÐ®a58NHE

192

F7אWEFא18 J64E?אE٪F

aë†×cå¾‰ì×ˆÛaòjãoÈÐm‰aä¦ak¡ëŠqdmIμa…bÐÛbiòßìØ§a28HE

IÝibÔß59HEtbãfiÛáènibuaoãb×å¾tbãüaòjãÊbÐm‰aÅyýíNŠÇcüÒμaI´qìzj½aÉi‰25×‡Éàn©¿òÈÓìnßòvînãïçëHEpbíìn½abèîÏœÐ‚ämð‰ì

òîàîÜÈnÛatbãfiÛñŠçbÄÛaôìn½bèmb×‰†ßóÜÇØÈämáqåßëL‰ì×ˆÛbiòã‰bÔßNÉàna¿òîib¯üaëòîjÜÛa

3 J אא ÜÛÔİ æd‘ õbšÉàna ñbîy ¿L¿ bàîü pbÈànaòßë‹d½aÛa òÛìzn½aë

bèmbûßo™ŠÈmpaqdnÛpýØ’àÜÛÝ•aìnß †Ûaìm bèäÇá¬ òîÜa…ë òîu‰b ‰bÔnÏaëñ…a‰fiÛpýØ’½aÙÜm ‹ëb£ åß bèäîØ·paë…þë òîÈànaNÙÛ‡ æg Ë

æd’ÛaMåßòßýsîypaõaŠuüaÝÈÛ Lñ†í†ÇpaÌnßóÜÇÑÓìní LbçŠçbÄßë L bènß†Ôß¿ òîÈàna òÏbÔrÛabßëbbní˜ŠÏåßpa‰†ÔÛa õbäjÛÕîÔ¤ bèäØ¹Ûa

LòîÇbànuüaòÛa†ÈÛaòí†îÜÔnÛapb‰bà½aœÈiqdmô†ßëòîöbšÔÛaòßìÄä½aõa…cóÜÇôŠüa pbİÜÛa åÇ õbšÔÛa ÞýÔna òu‰… kãbu μaNŠÏìm ô†ß åÇ ýšÏ

NòÛa†ÈÛaμaÞì•ìÛaåaìàÜÛ|înmÛaòíbà§apbîÛeëpýîènÛa

193

aŠèÄmIÞë†¦a¿pbîİÈ½8IæaH60aë†×c´qìzj½aåßHEŠqdmòîöbšÔÛaòİÜÛaI´qìzj½a¼ÝibÔßL…bÐÛbi20aë†×cHEâ†ÇŠqdmóÜÇ…bÐÛbiòîöbšÔÛaòİÜÛa

I ´qìzj½a ¼ ŠèÃc bà× NÖýüa20 áènÏŠÈß â†Ç HEa‡g bßpŠqdmòİÜÛaN…bÐÛbiÖaŠÈÛa¿òîöbšÔÛa

Øí bàèßë òã‰bÔ½a æbÏ Šßc åß åpbibu⁄biòÛë†Ûa ñŒèuc ¿ …bÐÛa pbíìnß ÉßåßÝÓcìçòîöbšÔÛaòİÜÛa¿…bÐÛapbíìnß¿´qìzj½aõa‰aæcŠèÄmôŠüa…bÐÛaáöaŠuæa LénÄyýß‰†£bßåØÛëNôŠüapbû½a¿…bÐÛapbíìnß

ÑÜ×ë×cqdmpa‡æìØmb¶‰õbšÔÛa¿NbçËåßÉëc†í†èmÖbİãëóÜÇc aë†×cå¾´qìzj½akãÊbÐm‰aÞë†¦a¿pbãbîjÛapŠèÃcL¿aŠÌ¦aáîÔnÜÛbÔj

I´qìzj½aïrÜqåßŠr×þ…a†Ìi¿…bÐÛbi òîöbšÔÛaòİÜÛaŠqdm68òjã bèîÜm LHEIoÌÜi‡gLpbÄÏbaòîÔi¿´qìzj½a59kãošÐ®aÝibÔ½biNHEå¾´qìzj½a

´qìzj½aÑ–ã åß ÝÓc μa æbn…Š× ¿ …bÐÛbi òîöbšÔÛa òİÜÛa Šqdm åÇ aëÇI47ÝibÔß LHE â†Ç aë†×c å¾ ´qìzj½a …aŠÏüa òjã oÈÐm‰a ÙÛ‡ŠqdmòİÜÛa

Iμaæbn…Š×¿òîöbšÔÛa24IÝibÔßHE21IëpbÄÏbaòîÔi¿HE14N…a†Ìi¿HE Ûa ÉàvnÛak¡ëãbØ ïòîöbšÔÛa òİÜÛa Šqdm aë†×c å¾´qìzj½akãoi‰bÔm

I Šš§a ¿ ÝîÜÓ ã ÊbÐm‰a Éß Šš§aëÑíŠÛaí …bÐÛbi60ÝibÔß ŠšzÜÛ E62òîöbšÔÛaòİÜÛaŠqdmâ†Ç aë†×cå¾…aŠÏüaòjãoÌÜiÙÛ‡ÝibÔßNHÑíŠÜÛE

I…bÐÛbi21IÝibÔßŠšzÜÛHE18ãoyëaŠm†ÓëNÑíŠÜÛHE´jîaòjÒŠÇcýiNń÷îjÛaý×¿àä…ë†¡

aë†×c å¾ ´qìzj½a òjã oÈÐm‰a LïàÜÈÛa Ýî–znÜÛ bÔjŠqdmòîöbšÔÛa òİÜÛaI oÌÜi ‡g LïàÜÈÛa Ýî–znÛa ÊbÐm‰bi …bÐÛbi53 E´îßÿÛæìjnØíë æëcŠÔí åßë

ë62òîöa†niüaòÜà§EMòí…a†Çüaë68òÜà§EâìÜi†ÛaóÜÇdÏiNHòjãoÈÐm‰abàäî

194

áènibugoãb×å¾´qìzj½aÒŠÇcüIμa28IÝibÔßHE17òîöa†niýÛHEMòí…a†ÇüaIë11NóÜÇdÏâìÜi†ÜÛHE

F 8 F אא WE18 J64 א EאE٪F?

4 J Wאאא b¾ægÙ‘üaægéîÏ…ìÔÈÛaÞýŠİ‰ìç†nÛŠÈm†ÓÖaŠÈÛa¿ïÐîÃìÛaâbÄäÛ

Lòî™b½a ô†ß áíìÔm ægëŠqdm ïÐÃìßaïÈàna ïÇìÛa óÜÇ ÑÓìní òîã†½a òß†¨óÜÇë†öbÛaòß†äÊìãÉßëòß†Ô½aŠþa¿ëNâbÄäÛaaˆèiòÜ–Ûapa‡òîãìãbÔÛa

òß†ä ïÐÃìß ŠqdnÛ ‰ì×ˆÛa áíìÔm æb× Þaìyþa Ý× …bÐÛbi òîã†½aŠr×c bjÜåßòã‰bÔß pbÄÏba òîÔië …a†Ìi ¿ byì™ë †‘c ÜÛa áíìÔnÛa æg bà× tbã⁄aóÜÇ †ànÈí …bÐÜÛ ÞbØ‘c åß ÝØ‘ðc Éß ÝßbÈnÛa Á¸ æaÙ‘üë Næbn…ŠØi

ÙÜnÛ òîjÜÛa kãaì¦bi ïÇìÛaLpb‰bà½a ÙÜm òÜ• óÜÇ †ànÈí bà×pb‰bà½abäÛbi´İîaNbèi

195

Êìãæg†ànÈíáíìÔnÛa†ànÈíbà×òî–‚’Ûaémëtìzj½aòÏbÔqóÜÇbaÝØ’iòí‰ëŠšÛaòîû½apbß†äŠÏìmô†ßëòß†Ô½aòîã†½aòß†äÊìãóÜÇbÓbmaëÉß

ŠèÄí òÔibÛa pbãbîjÛaáíìÔm |½a ´qìzj½a¿ òîã†½a òß†ä ïÐÃìß Šqdm ô†½N…bÐÛbipa‰a‹ìÛa

IÞë†¦a¿pbîİÈ½apŠèÃc9HÛaìyæaïI´qìzj½aÊbi‰aòqýq75Šqdmaë†×cHEI ÁÔÏ ÝibÔß L…bÐÛbi pa‰a‹ìÛa ¿ òîã†½a òß†ä ïÐÃìß7 â†Ç aë†×a HEŠqdm

IæaëLÖýüaóÜÇ´ÐÃì½a18áènibuaoãb×´qìzj½aåßHEŠÇcüÒN zj½a òjãoÈÐm‰a L¿aŠÌ¦aáîÔnÜÛ bÔjIμa …a†Ìi¿´qì84Šqdm aë†×cå¾ HE

IoÌÜipbÄÏbaòîÔibèîÜmL…bÐÛbipa‰a‹ìÛa¿òîã†½aòß†äïÐÃìß74bàäîiNHEI μa ošÐ®a57 â†Ç aë†×c å¾ ´qìzj½a òjã ošÐ®a Næbn…Š× ¿ HEŠqdm

I μa Öýüa óÜÇ ´ÐÃì½a12I ÝibÔß æbn…Š× ¿ HE7ba òîÔi ¿ HEëpbÄÏI4´jîakãÊbÐm‰aÅyýíN…a†Ìi¿HEŠÇcýiÒIμaÝ–nÛæbn…Š×¿30LHE

IμaœÐ‚äm18IëpbÄÏbaòîÔi¿HE11N…a†Ìi¿HE Iáènibuaoãb×å¾´qìzj½akãÊbÐm‰aægŠÇcüÒåaì½a‰ˆ¡bßgÁjmŠmb¶‰H

îü LÞba aˆç ¿ òßìÜÈ½a åÇ jÈnÛbi‹ìßŠi bãbîyc ÕÜÈnm …bÐÛa òîšÓ æaë bàNòİÜÛapbèuìmÉß‰bÈníðcŠiéöü…g†äÇa‰Š™éuaìíb¶‰åaì½aæaëòİÜÛaåßÒìäuaìçåßåaì½a ïãbÈísîy LòîßbäÛa æa†ÜjÛa áÄÈß¿ Éöb‘ aˆçë

i òßìÜÈ½a òÓ†i´Ôí éí†ÛîÛ åaì½a æa ëa Némaìİ Éibnmë éjÓaŠmpbİÜkjïÇìÛaÝî–znÛaë¿bÔrÛaáînÈnÛbi bãbîyc òİÜÛa âìÔm †Ó LŠakãbuåß NïàÜÈÛaóÜÇÛapbßìÜÈ½apbibuüañ†yÞŒn¥æaÞëbznÏL…bÐÛakã¿bÇbÐm‰aŠèÄm

Il´jîakãÉÏÏŠÇcüÒëa‰…cüðHbèöbİÇhiNbènàîÓåß×cáîÓ

196

a oÔibİm LïãbØÛa ÉàvnÛa k¡ïÐÃìß Šqdm ô†ß ¿ ´îÐíŠÛaë ´íŠš§a õa‰I …bÐÛa¿pa‰a‹ìÛbi òîã†½a òß†ä74¿ãÒýna Éß bàèäß †yaëÝØÛ HE

NŠqdnÛapbu‰… aë†×cå¾´jîa òjãoÈÐm‰a LïàÜÈÛaÝî–znÜÛ bÔjŠqdmòîã†½a òß†äïÐÃìß

I´rÜrÛaïÛaìyoÌÜi‡gLïàÜÈÛaÝî–znÛaÊbÐm‰bi66HE´îßÿÛknØíëaŠÔíëOáqoÈÐm‰aIμa78òÜà§HEòîöa†niüaMIëòí…a†Ça86âìÜi†ÛaòÜà§HEóÜÇdÏN F9FאאWE18 J64אE

E٪F?אאאא

ïÐÃìßŠqdmëŠ×‡å¾‰ì×ˆÛaòjãÉÐmŠmLävÜÛbÔjëòã‰bÔß…bÐÛbiòîã†½aòß†ä

tbã⁄biI ´qìzj½a ïrÜq ïÛaìyoÌÜiI66I ÝibÔß LHE57 HEtbãfiÛÅyýí N áènibuaoãb× å¾tbãüa òjã ÊbÐm‰aŠÇc üÒIoÌÜi ‡a24I ÝibÔß HE13HE

òã‰bÔß ñì‘ŠÛapübyμatbãüaŠÈmòÜÓåÇòºbã òÈÓìnßkãïçëL‰ì×ˆÜÛN‰ì×ˆÛbi

†äÇë ô†½ áè¹ìÔm Þìy ´qìzj½a õa‰a ÊýİnaŠqdm¿ òîã†½a òß†ä ïÐÃìßIÞë†¦a¿pbîİÈ½apŠèÃaL…bÐÛbiòîÜaòßìØ§a10æaH‰bÔíbßlÊbi‰aòqýq

197

I´qìzj½a74 HEaë†×cŠqdm N…bÐÛbi òîÜa òßìØ§a¿òîã†½a òß†äïÐÃìßbàäîiéibucoãb×I7nmÁÔÏHEóÜÇŠqdLÖý⁄aIæaë18áènibuaoãb×HEŠÇcüÒN

aë†×cå¾´qìzj½aòjãoÈÐm‰aL¿aŠÌ¦aáîÔnÜÛbÔjŠqdmòîã†½aòß†äïÐÃìßIμa…a†Ìi¿òîÜaòßìØ§a¿80NHEošÐ®aI´qìzj½aÊbi‰atýqμa75¿HE

I μa òjäÛa ošÐ®a áq NpbÄÏba òîÔi54 ¿ HEòjã ÊbÐm‰a Åyýí Næbn…Š×´jîaŠÇcýiÒIsÜqïÛaìyμa32óÜÇŠqdnmBaìibucåßòjãoÈÐm‰abà×NHE

Iμaæbn…Š×¿BÖýüa15NHE ægpaŠ‘û½aØÈm êýÇc…a†Ìi ¿ òîã†½a òß†ä ïÐÃìß Šqdm kã ÊbÐm‰a

bbîÓpbÄÏbaëçÝÈÛëNæbn…Š×¿bèmaÄãμaoãb×Õbä½aêˆçæcμa…ìÈíaˆòyb bèÜÈuðˆÛaë ñþa …ìÔÈÛaÞýÖaŠÈÛa bèi ŠßÛa Êb™ëþbi aŠqdm Šr×c

òÛbyÝibÔßÑäÈÛaëpbÇ‹bäàÜÛ‰aŠÔnüabç†è‘ÛaäÛaaæbn…Š×áîÜÓb¶‰ëaNòîjÜÛa ŠçbÄ½a åÇ jÈnÛa †äÇ òİÜÛalbÔÇ åß åaì½auaìç μa …ìÈíô†Û

ÁiaìšÛa ÉuaŠmë LïÛë†Ûa ‰b–§a ÂìÌ™ æa ÞìÔÛa åØ¹ë Ýi NòîÜa òßìØ§aòí‰a…⁄aì−óÜÇëb‘ŠÜÛýjÔmŠr×còîã†½aòß†äÑÃìßoÜÈuŠ±üxñŠöa…óÜÇòíúŠÛaNòîÇbànuüaN…bÐÛaåßÊìäÛaaˆçåÇbîÔîÔybÇbjİãaæì×åaì½aæcða

‰bÔnmLïãbØÛaÉàvnÛak¡òîã†½aòß†äïÐÃìßŠqdmaë†×cå¾´jîakãlIoÌÜi ‡g L…bÐÛbi òîÜa òßìØ§a¿73Òýna Éß Šš§aëÑíŠÛa åßÝØÛ HE

NáíìÔnÛaòu‰…¿ã òîã†½aòß†äïÐÃìßŠqdmaë†×cå¾´qìzj½akãoÈÐm‰aLïàÜÈÛaÝî–znÜÛbÔj

m‰bi…bÐÛbiòîÜaòßìØ§a¿IåßkäÛaoÈÐm‰a‡g NïàÜÈÛaÝî–znÛaÊbÐ65HE´îßÿÛIμaknØíëaŠÔíO76òîöa†niüaòÜà§HEMIëòí…a†Çüa83âìÜi†ÛaHEóÜÇdÏN

áènibuaoãb×å¾´qìzj½aòjãÊbÐm‰aÅyýíŠÇcüÒknØíëcŠÔíO´îßüa†äÇIμa27NHE

198

F10FאאWE18 J64EאאאאE٪F?

å¾ ‰ì×ˆÛa òjã oÈÐm‰a Lä¦a k¡ëaë†×c¿ òîã†½a òß†ä ïÐÃìß ŠqdmIÊbi‰aòqýqåßŠr×cμa…bÐÛbiòîÜaòßìØ§a78´qìzj½aïrÜqåßŠr×cÝibÔßLHE

I67òjãoÌÜi bà× Ntbãüaåß HEòß†äïÐÃìß Šqdm â†Ç aë†×cå¾ ‰ì×ˆÛaI Öýüa óÜÇ …bÐÛbi òîÜa òßìØ§a ¿ òîã†½a10Il òã‰bÔß HE8NtbãfiÛ HE

ŠÇcüáènibuaoãb×å¾tbãüaòjãÊbÐm‰aÅyýíëÒIÉiŠÛal‰bÔíbßμa24NHE áÓbÐmØÈmÛa´äaì½aõa‰aì™ìiŠèÄmñ‰ì×ˆ½apbîİÈ½aæg…bÐÛapýØ’ß

ñbî§a kÜİnm ‡g NpbÄÏba òîÔië …a†Ìi òà•bÈÛa ¿ bàîü òîÜa pbßìØ§a ¿Êbj‘aë pbß†ä ´ßdnÛ pbßìØ§a êˆç Éß áöa… ÚbØnyaë ÝÇbÐm òÛby òîßìîÛa

ŠßaìçëLòîbüapbub§aÔzníüÕ…bÐÛaŠçbÄßï’ÐmkjiòîibîãaëòÛìèiðˆÛa†’ykÜİníàn©Nòîvîmaapb¦bÈßëïÈ

òÐãa Þëa†¦a¿ bäÄyü bà×ëŠ×ˆÛa ÊbÐm‰a òjãå¾´qìzj½a aë†×cŠqdmòßìØ§aòİÜÛaëïÐÃìßëòîöbšÔÛa …bÐÛbiòîã†½aòß†äIÞë†¦a¿pbãbîjÛaŠèÄmL11H

òjãÊbÐm‰abšíaŠàÈiI…aŠÏüa18M64Haë†×aå¾Ûò×ìÜà½apbû½aŠqdmòÛë†Ü

199

…bÐÛbiIoÌÜi65I ÝibÔß LHE7 â†Ç åÇ aëÇÁÔÏ HEŠqdmò×ìÜà½apbû½aáènibugoãb×å¾´jîaòjãÊbÐm‰aÅyýíN…bÐÛbiòÛë†ÜÛŠÇcüÒI28NHE

ò×ìÜà½apbû½a Šqdm aë†×c å¾´qìzj½a òjãoÈÐm‰a L¿aŠÌ¦a áîÔnÜÛ bÔjIμa…bÐÛbiòÛë†ÜÛ78EIoÌÜipbÄÏbaòîÔibèîÜmNH63HENošÐ®abßμal‰bÔí

IÑ–äÛa49´jîa òjã ÊbÐm‰aÅyýí Næbn…Š×¿ HEŠÇcýiÒIμa43¿ HEIμaošÐ®aLæbn…Š×28IμaëpbÄÏbaòîÔi¿HE17ÊbÐm‰aægN…a†Ìi¿HE

ñbãbÈ½a ôìnß ØÈí pbÄÏba òîÔië …a†Ìi ¿ käÛañbî§a ò×Šy bç‹ŠÐm Ûa´äaì½aí òîßìîÛaò×ìÜà½apbû½aëŠçaìÃï’ÐmåÇáubã Šßcìçë LòÛë†ÜÛ

œÐ‚ämbàäîiL´äaì½apbub¡ïßìîÛab½apa‡Ý•bÐ½aåß†í†ÈÛa¿…bÐÛaðˆÛaëòîäßüaëòîbîÛakãaì¦a¿äÛa‰aŠÔnüakjiæbn…Š×¿käÛaêˆç

‘ê†è¿áîÜÓüaNòîöbä¦aëòí‰a…üaÁiaìšÛaòîÜÇbÏëLåíüaåí†ÔÈÛa aë†×c å¾´qìzj½a òjãoÈÐm‰a LïãbØÛa ÉàvnÜÛ bÔjŠqdmò×ìÜà½apbû½a

I´rÜrÛaμa Šš§a¿…bÐÛbi òÛë†ÜÛ66IÝibÔß LHE61ÊbÐm‰aÅyýí NÑíŠÜÛ HE´jîaòjãŠÇcýiÒáèjãoyëaŠmIí28ÝibÔßŠšzÜÛE30NHÑíŠÜÛE

ò×ìÜà½apbû½aŠqdm aë†×cå¾´qìzj½aòjãoÈÐm‰aLïàÜÈÛaÝî–znÛak¡IÑ–äÛaåßŠr×cμa…bÐÛbiòÛë†ÜÛ56HE´îßÿÛcŠÔíëOoÈÐm‰aLknØíëŠr×cμa

I ´qìzj½a ïrÜq åß68òîöa†niüa òÜà§ HEMòqýq ïÛaìyoÌÜi áq Lòí…a†ÇaÊbi‰aI´qìzj½a75òÜà§HEâìÜi†ÛaóÜÇdÏæëcŠÔíåßëO´îßüaòjãoÈÐm‰aÝibÔ½biN

áènibuaoãb×å¾æìjnØíëŠÇcüÒIμa37 LHEošÐ®aIμa24òîöa†niýÛ HEMIëòí…a†Ça17ôìnßÑÈ™åÇòºbãòîÈîjòvînãïçëLŠr×dÏâìÜi†ÛaòÜà§HE

ïÇìÛaëÚa‰…üa½bi¿bÔrÛapaÌnNòšÐ‚ä½aòîàÜÈÛapbíìn½a¿´qìzj½a†äÇ aë†×cå¾‰ì×ˆÛaòjãoÈÐm‰aLävÜÛbÔjŠqdm…bÐÛbiòÛë†ÜÛò×ìÜà½apbû½a

Iμa69IÝibÔßLHE59HEtbãfiÛN

200

F11FאאE18 J64אאEE٪F?

bjÜØÈämÛaëL†nà½aëÝßb’Ûa‰ŠšÛaÉibİiŒîànmÒaŠ−üaåßŠçbÄ½aÙÜmægð…b–nÓüa bèÜjÔnßë ïÛë†Ûa Éàna ¿ òÛë†Ûa òãbØßë bäÛa òßbÇ ñbîy óÜÇ

ÛaáöaŠvÏN†îÈjÛaô†½aóÜÇïbîÛaë…bÐÛapŠ’na¿LïÓaŠÈÛaÉànakî–mÇ õaŠÔÐÛaë õbîäËüa åßë Lõaì †y óÜØÈäm áq óÜÇbà× NòîÇbànuüa òîçbÏŠÛa

mÒŒänpa…aŠígë òßbÈÛa Þaìßüa åß aj× aõŒu HïÛb½aë ð‰a…üaI …bÐÛa áöaŠuÁİÕîÈí b¾LòîÛë†ÛaÚìäjÛaëòß†Ôn½aÞë†Ûa bèß†ÔmÛaëŠÔÛaë|ä½aëòÛë†Ûa

nßóã…c¿bäÛa òßbÇÖìÔy Ššíë òîàänÛaë õbäjÛaáîÜÈnÛaë òz–Ûb× ñbî§apbjÜİõaˆÌÛaëN 5 J אאא

êa†ÈmÝiLH…bÐÛaòÏbÔqáîàÈmkjiIÁÔÏâbÈÛaÊbİÔÛaóÜÇÉjİÛbi…bÐÛaŠ–nÔíÊbİÔÛaμa˜bäÊbİÔÛaéäßïãbÈíðˆÛa“îàènÛaë‰ìàšÛaåßáËŠÛbi‡gN˜bä

yŠ½a¿ÖaŠÈÛaê†è’íðˆÛaÞìznÛaòÜyŠß¿Þýåßëåaì½aæaügLòîÛb§aòÜ¿òîöŠÛaÝ•bÐ½alŠší…bÐÛaåßôìnß…ìuëïÈí˜bäÊbİÔÛañ½é¹ìÔm

201

aˆçðˆÛaÊbİÔÛaIÞë†¦a¿pbîİÈ½aŠèÄmëNòîàänÛaõb×Š‘áçc†yc†Èí12æaHI´qìzj½aòîjÛbË62L…bÐÛbi˜bäÊbİÔÛaŠqdmæëŠíHEIÝibÔß11cHEâ†Çaë†×

Šqdmáènibuaoãb×å¾´qìzj½aòjãÊbÐm‰aòÄyýßÉßL…bÐÛbi˜bäÊbİÔÛaüŠÇcÒIμa29NHE

I …a†Ìi¿´qìzj½a ïrÜq åß Šr×a æapbãbîjÛa ŠèÄm L¿aŠÌ¦a áîÔÜÛ bÔj70HEaë†×cŠqdmIoÌÜipbÄÏbaòîÔibèîÜmL…bÐÛbi˜bäÊbİÔÛa62LHEošÐ®açêˆ

IÑ–ã åß ÝÓc μa òjäÛa47åß ´qìzj½a òjã ÊbÐm‰a Åyýí Næbn…Š× ¿ HElaìibucå¾æbn…Š×ŠÇcüÒI45IμaošÐ®aHE26ëpbÄÏbaòîÔi¿HE

I23¿HEN…a†Ìi aë†×cå¾‰ì×ˆÛa òjãj×†yμaoi‰bÔm LïãbØÛaÉàvnÛak¡ëŠqdmÊbİÔÛa

…bÐÛbi ˜bäã⁄bitbI L61 ë ‰ì×ˆÜÛ HEI60 HEtbãfiÛkã oi‰bÔm bà× Nâ†Çaë†×cå¾´qìzj½aŠqdm…bÐÛbi˜bäÊbİÔÛalIŠÇcüÒNH

å¾´qìzj½akãíòí…ŠòÓýÇ…ìuëpbîİÈ½apŠèÃcLïàÜÈÛaÝî–znÜÛbÔjaë†×cŠqdmμaáènjãoÈÐm‰a‡gLïàÜÈÛaÝî–znÛaë…bÐÛbi˜bäÊbİÔÛaI72HE

âìÜi†ÛaòÜà§óÜÇdÏòîöa†niüaòÜ»åß´qìzj½aòjãbèîÜmLMIòí…a†Çüa65áqLHEIμaošÐ®a53 HE´îßÿÛ bàîÏ NaŠÔíëknØíOkãoi‰bÔmaë†×cå¾´qìzj½a

â†ÇŠqdmoÐÛ b¾ë NïàÜÈÛa Ýî–znÛa pbíìnß Éîº ¿ …bÐÛbi ˜bä ÊbİÔÛaØÇ òÓýÇ…ìuë êbjnãüa´jîaí òîŠÇcýiÒòÄyýßÉß LïàÜÈÛaÝî–znÛaë

IæìjnØíëæëcŠÔíåßë´îßüa†äÇj×ÝØ’ibèÇbÐm‰a38NHE

202

F12FאאWE18 J64אאEE٪F?

å¾ ‰ì×ˆÛa åß´qìzj½akã ÊbÐm‰a Åyýí Lä¦ak¡ëÊbİÔÛa Šqdm aë†×c

I ‰ì×ˆÛa òjã oÌÜi ‡g Ltbã⁄bi òã‰bÔß …bÐÛbi ˜bä67òjã oÌÜi bàäîi LHEItbãüa56IÒŠÇcüáènibuaoãb×å¾tbãüa òjãÊbÐm‰aÅyýí NHE35LHEIÝibÔß22N‰ì×ˆÜÛHE

óÜÇ bîdm†Ôm bßâmŠÏë b¾ áËŠÛbi éãa ÞìÔÛa bääØ¹é paÌnÛaòí…b–nÓüaòîÇbànuüaë Ýöbë óÜÇ pcŠ Ûa paÌnÛa μg òÏb™g Lñ†í†¦aÞb–müaåß L

æbÏ NòÔibÛaÞbîuþbiòã‰bÔßpbÈÓìnÛaëpbyìàİÛaÕîÔ¤ëwšäÛaÎìÜjÛ˜ŠÏbßyýíÅ´äaì½aòîjÜËa‰ìÈ‘åÇýšÏòîbþapbubînyüaåß†í†ÈÛaÕÔ¤â†ÇL

éîÜÇæb×b¾Šr×câìîÛa…bÐÛaæalaìäÛaÜ©ëòßìØ§aëõbšÔÛaŠqdmë´ßbÇÝjÓôŠþapb÷ÐÛaœÈi â†İ–m bàäîi N…bÐÛbi òîbîÛalaŒyüaë˜ŠÏ òí…ë†z¶

ëaòîàänÛa¿òîÛbÈÐiò×‰b’½aüLaˆNpa‰aŠÔÛaòÇbä•ëpbbîÛaá‰¿ò×‰b’½aŠÈ’íëcòÛŒÈÛaμaÝî¹bäÛaœÈiægòÄyýß¿a†icòiaŠËlˆväíëcÂbjy⁄bi

ðcåàšnmæcáè½aåßæbÏÙÛˆÛNÑäÈÛaëÒŠİnÛaμaòîvîmaaòîÜjÔnßòîäë

203

òîÔîÔyb•ŠÏïbcÒ†è×aìÈ™ìíæaëòîàänÛapbîÜàÇ¿òÜßb×ò×‰b’ßò×‰b’àÜÛpbîvîmaüaêˆK

6 J Wאא ŠèÄmpbÈànaœÈiÞaìyaoãb×a‡gqdmÜÈ½añ‰ìqÛaëòîÈànaóäjÛaóÜÇpbßì

μað…ûmqdmâýÇüaÝöbëŠqdmåÇsí†§aæbÏ LÉànaÝ•bÐßÉîº¿Ýßb‘†iü…bÐÛbiòÓýÈÛa¿ŠÄäÛaμaÒŠ–äíæcòÜÇbÐn½aëòàöbÔÛaéÛbØ‘diIâýÇüaí

ò÷îjÛaëHéÇaìãaëNbèîÏ“îÈmÛa Ûa…bÐÛaŠßæaÞìÔÛaåØ¹bäçëëa—‚‘òßìqŠuÝà°ëcbßbÔÏŠßkî–íðˆ

ÕÏëbîöb–ygévöbnãbÔmëénÐÜØmk¤‰Š™μað…ûí†Ó˜b‚‘üaåßòÇìà©åØÛë Lñ…†ª òí…bßpaŠ‘ûßô‡þaòÛb‰¿ …bÐÛa òßìqŠu é×mæaåØ¹ðˆÛa

‰Š™μað…ûmâýÇüaåØ¹üİäÉÓìßëLòîÜjÔn½aê‰bqeëévöbnãòÏŠÈß¿ìçñ‰ìbãbîyc ïÇaìÛa Ë …bîÔãüaë LéÜà¤ Ûa ÝöbìÛa òÈîjë éní†–Óë …bÏ⁄a ávy

éuì½aâýÇüaåßÝöbaáØÛaÁÌ™o¤´ÔÜnàÜÛ183N IÞë†¦a¿pbãbîjÛapŠèÃc†ÔÛ13æaHŠr×cI´qìzj½aÑ–ãåß57Šqdmaë†×cHEIÝibÔßL…bÐÛbiâýÇüaÝöbë18â†Çaë†×cHEŠqdmNÖýüaóÜÇâýÇüaÝöbë

æaÅyýí‰bÔíbßlIÉiŠÛa24áènibuaoãb×HEŠÇcüÒN LôŠüa Õbä½bi òã‰bÔß …a†Ìi ¿ ´qìzj½a òjãoÈÐm‰a L¿aŠÌ¦a áîÔnÜÛ bÔj

I´qìzj½aïrÜqïÛaìy66Iæbn…Š×¿pbibuüaòjãbèîÜmLHE55oÌÜibà×NHE ¿ ´qìzj½a òjãI pbÄÏba òîÔi55NoÐÜna áíìÔnÛa pbu‰… æa üg Lbšía HE

â†Çaë†×cå¾´qìzj½aòjãoÈÐm‰aÝibÔ½biŠqdmpbÄÏbaòîÔi¿…bÐÛbiâýÇüaIμa22HEošÐ®aIμa13Iëæbn…Š×¿HE11òjãoÈÐm‰abà×N…a†Ìi¿HE

áènibugoãb×å¾´qìzj½aŠÇcüÒbn…Š×¿Iμaæ32IμaošÐ®aHE23¿HE

صباح ياسين، عوامل الفساد وآثاره على الثقافة واالعالم، ورقة مقدمة الى ندوة الفساد والحكم الصالح في - 183

.2004عربية، مرآز دراسات الوحدة العربية، بيروت، ايلول/سبتمبر البالد ال

204

IμaëpbÄÏbaòîÔi22¿ bz™aë bäíbjmÚbäçæaØÈíáíìÔnÛa aˆçN…a†Ìi¿HEòÈîjë òÐÜn‚½a ÖaŠÈÛa Õbäß ¿ âýÇüa Ýöbë âbè¶ ïÇìÛaë Úa‰…üa ôìnß

r×óÜÇòîÏb†ÈmpbîÜ£ïçëL…bÐÛbiâýÇüaŠqdmåÇòºbäÛapbÓaüaåßNòíŠš§aÕbä½a¿bàîübäÛa

å¾´qìzj½aòjãoÈÐm‰aLïãbØÛaÉàvnÜÛbÔjaë†×cŠqdm…bÐÛbiâýÇüaÝöbëIμaŠš§a¿59IÝibÔßLHE55å¾´qìzj½aòjãoÈÐm‰abàäîiN´îÐíŠÜÛHEaë†×c

ÑíŠÛa¿àäμaÖýüaóÜÇë…bÐÛbiâýÇüaŠqdmâ†ÇI20IÝibÔßHE17HEáènibuaoãb×å¾´qìzj½akãj×†yμaoi‰bÔmbà×NŠš§a¿ŠÇcüÒ¿

N´ÈàvnÛaÝ× ÊbÐm‰aë ïàÜÈÛa Ýî–znÛa í òí…Š òÓýÇ …ìuë ŠèÃ LïàÜÈÛa Ýî–znÛak¡

âìÜi†Ûa òÜ»†äÇoÈÐm‰a ‡g L…bÐÛbi âýÇüaÝöbë Šqdni´jîakãóÜÇdÏμaìyI´qìzj½aïrÜqïÛa67 LHEošÐ®aIμa61òîöa†niüa òÜ»†äÇHEMNòí…a†Çüa

bàäîiáènjãoÌÜiIÑ–ãåßŠr×cæìjnØíëæëcŠÔíë´îßüa†äÇ51NHE áènibua oãb× å¾ æìjnØíë æëcŠÔí åßë ´îßüa òjã ÊbÐm‰a ÅyýíŠÇc üÒ

I32I μa ošÐ®a HE20òîöa†niüa òÜà§ HEMí…a†ÇaI ë ò13âìÜi†Ûa òÜà§ HENóÜÇdÏ bÔjoÈÐm‰a LävÜÛòã‰bÔß …bÐÛbi âýÇüa Ýöbë Šqdm aë†×c å¾ ‰ì×ˆÛa òjã

tbã⁄biI‰ì×ˆÛaòjãoÌÜi‡gN61LHEIÝibÔß53HEtbãfiÛòjãÊbÐm‰aÅyýíN áènibua oãb× å¾ tbãüaŠÇc üÒI30I ÝibÔß HE18kã ïçë L‰ì×ˆÜÛ HE

mŠmòÈÓìnßLtbãüalbyóÜÇ‰ì×ˆÜÛòß†Ônßa‰aë…cïİÈmÛaòîÈànaòÏbÔrÛbiÁjâbèaôìnßóÜÇØÈäíaˆçëáèu‹ëtbãüaáèm‰†Óáqåßëòîmbî§abíbšÔÛa¿

N…bÐÛapbíìnßáíìÔmóÜÇ …bÐÛa ŠçaìÃåÇ ŠÄäÛaœË bèäß ñ†í†Ç a‰ì•ˆdí †Ó …bÐÛbi âýÇüa Šqdm æg

ÞìjÓbèäßëNÙÛ‡ËμapbãbîjÛaœÈiŠíëŒmëc´Ûëûßåßb‘ŠÛa

205

F13FאאWE18 J64אEE٪F?

¿ pbîİÈ½a pŠèÃc LòÔibÛa òÈnÛa Þëa†¦a ¿ …‰ë bß —î‚Üm bäÛëby bß a‡gë

I Þë†¦a14æa HîÓaŠÈÛa òÛë†Ûapbûß Ý× bÔjë Lòõa‰Łåß ïãbÈm´qìzj½aòî‰paë…c bèÐ•ìi bèb’ã‰b·Ûapbû½aÙÛ‡¿ b¶ …bÐÛapýØ’ß¿bèîÛa‰b’½apbè¦aëpbû½aÉîºæc´jm‡gNõbšÔÛabèäßëïÇbànuücÁjšÜÛ¿ òîã†½a òß†ä ïÐÃìß òjãoÜv †Óë N…bÐÛbi Šfi ëc ÝØ’ipŠqdm |½a¿ òîã†½a òß†äïÐÃìßáq òîbîÛalaŒyüa bèîÜm L…bÐÛakãóÜÇcpa‰a‹ìÛa

Ñí‰bÈnÛbibãˆca‡gÙÛ‡ÈíëNòîÜaòßìØ§aâìèÐ½òÛëa†n½a¿òîÇbànuüaòÜØ’½aæcÊbànuüaáÜÇpbîi…cÚbäçMóÜÇîÛa ZÞìÔíåß âbÈÛaðcŠÛaëÉànaôìnßåßþaİa†í†èmÙÛ‡ÞìÜ§aæaÙÛ‡ÉßbßbvãaLáq_òíìàänÛaéma‰bßëÉàna

Úbäçæaë NŠ™b§aoÓìÛa¿òÜØ’½aÝyóÜÇ ñ‰…bÓË bîûß òybn½aMïÛbnÛbiMNáöbÔÛaÉ™ìÛabèzîníüpaõaŠuaëñ†í†uÝöbìÛòuby

206

F14אEE٪Fא א

א

א

א

א

אאא

30.031.611.6 9.017.8100

òßìØ§a 20.028.115.2 17.019.8100

אא

13.327.519.0 19.920.3100

א א

אאא

29.132.412.8 7.318.5100

א א

אא

27.531.613.5 9.118.3100

אא

23.527.713.3 7.128.3100

אא 21.624.514.6 10.728.6100

א 13.425.418.9 18N024.3100

207

òîbîÛaémbûß¿bíŠ’nßëïÓaŠÈÛaÉàna†uóÜÇbbu…bÐÛaë†jíaˆØçë ba ÝØ’i …ìÈí ÙÛ‡ë òîß†äë òí…b–nÓüaëâ†Ç μapbû½a òÛë… „ì‰

ïÈànaÞìznÛaÒëŠÃÕÏa‰ðˆÛaßüað†znÛaëòîÏbÐ’ÛaÑÈ™ëæìãbÔÛaòİÜë†ÈiÖaŠÈÛa¿2003N

ëaLbíŠÄãbİÈßîÛémbîÇa†mëê…bÈidi…bÐÛaæa´jmÉÓaìÛa‰cóÜÇpaŠ‘û½aæg¿ évöbnã æìàÜíë Léi æëŠqdníë bäÛa é’îÈí ÉÓaë éãa LòäçŠi μa xbn¤ òî™ŠÏÒëŠÄÛaábnmæaïÌjäíåØÛáèÇb™ëc¿´ÐÜn«æë†ÛìíbäÛbÏNòßbÈÛaáèmbîy

¡ aìÈnànîÛ bèÐã ìçë LòÜßb× áèÓìÔkÜİní bß ñ‰ëŠšÛbixbènãaóìnm pbbîNòÛa†ÈÛaëÒb–ãüaëò×‰b’½aÉîìm

¿ …bÐÛa ‰b’nãa Þìy ´äaì½a õa‰a bÐãa Þëa†¦a Éîº ¿ pbãbîjÛa oØÇ †ÔÛbß ìçë LòÛë†Ûaë ÉànaËë òîŠÛa pbè¦aë pbÔÜ§a åß †í†ÈÛa Šqdm Š‘ûí

éÇì™ìß¿òîŠÛa´‰ìn½aâìàÇÚa‰…g¿bÐÈ™Úbäçæaë†jíLŠakãbuåßNÝjÔnßóÜÇëLòèuåßïãbãüaåßüaóÜÇém‰ìİ¢Êb™ëþaÌníbÇ¿…ýjÛa¿

ÊbÔíhiNÖìjßË

0% 20% 40% 60% 80% 100%

السلطة القضائية

االعالم

الحكومة

البرلمان

القطاع الخاص

المؤسسات المملوآة للدولة

…موظفي الخدمة المدنية في الحكومة

موظفي الخدمة المدنية في الوزارات

االحزاب السياسية

تأثرت جدا

تأثرت الى حد ما

بالكاد تأثرت

لم تتأثر على االطالق

ال أعرف

208

b•ý‚na Ý× åßÕj bßáíìÔnÛa paŠ‘ûß bèØÈm òÈöb‘ pýšÈß Úbäç æhÏýÇüaë ˜bä ÊbİÔÛaë òÛë†Ûa pbû½ åÇ âŠqdmæaë …bÐÛbi pbû½a ÙÜm

òîÈànapaÌn½aμaâbÇÝØ’ipýšÈ½aêˆçÉuŠmëNôŠaëòÔİäßíoäíbjmbç†è‘ ÛaÑÈ™ åÇ ýšÏ Nåíüa åí†ÔÈÛa Þý bàîü ïÓaŠÈÛa Éàna

½añ‰…bj½aëïÜaÝàÈÛaóÜÇñŒØmŠ½aòíìàänÛapbàÄä½aëòîÇbànuüapb×Š§añŠ‘bjü†iõüìÛaíbÈß…bànÇaëòİîaò÷îjÛa¿òÔrÛaâa†ÈãakãbuμaòzÜ–½albz•þ

ñõbÐØÛa åßpbß†ä õa…di ´ÐÜØ½a ´ÐÃìàÜÛ ‹b¬üaë õa…üaëNòßbÈÛa kãbu μa â†Çë ÁiaìšÛaë ´ãaìÔÛa òîÜØ‘ØmŠß âbànçaòÜàna pbiìÔÈÛbi …bÐÛa áöaŠu

—ÜànÛaòÛìèÛNbèäß òÓ« òÛë†Ûa pbûß ædi †ÔnÈí ïÓaŠÈÛa åaì½a æa |½a wöbnã pŠèÃc †ÔÛü†u æg Nñ…ë†ªë ñŠ•bÓ éäß †§aë énèuaìß óÜÇ bèm‰†Ó æbÏ áq åßë L…bÐÛbiïÌjäí âc òí‰ëŠ™pa‰a‹ìÛa ¿ òßbÈÛapbî’nÐ½aoãb× a‡g bß Þìy âìîÛa Ý•aìní

bÏåÇ‰bjc……mbà×NbèöbÌÛaåßaìnÜÏcåí†Ðßëåí†ÙÛîëLlbÔÈÛa¿‹ŒÈnmÞýåß ćõaì aìz¬áèãcëæìãbÔÛaÖìÏåí†Ð½aæc ñŠØÏïÓaŠÈÛaåaì½aåç‡

òîû½aÁiaìšÛaò×ì‘Š×¿òíbà§aáŠÏìmòİÜÞýåßëaó‘ŠÛa184N îàîÏáèmaõüë…†ÈnmõüûèÏ…bÐÛaòzÏbØßåÇæìÛëû½aë˜b‚‘üabßcáèšÈiÝ

NòçaŒäÛa íbÈßë òäaì½a ù…bjßlbyóÜÇ LòîbîÛaë òîiŒ§a áç‹ìß‰ òíb» μaNÝnÔÛab¶‰ë…ŠİÛaë†í†ènÛaæìèuaìíáèãbÏáèmbjuaìiŠüaáèšÈiÙàníýë

bäÛaœÈi bèäÇszjí bäèß Úbäç æa òÄyýß ÉßbèãþÝrß …bÐÜÛ òä™by ò÷îibàØÛa¿ÝàÈÛaëOòŠ’Ûaï™a‰üa‰bÈaà«OÚ‰aN‰ë†ÛaëN

áÜÈ½bÏ NôŠcpýØ’ßÕÜ¿ bàèßýßbÇ bãbîyc|j–m…bÐÛaŠçaìÃœÈiæg s°ë ñì‘ŠÛa ÝjÔí ˆÛaóÜÇ LbèîÜÇ ÝÈ¯ Þbr½a ÝîjñŠþaåÇ áv¤ ñÔÐÛa

jÛaòîàänÛapa‰bßåÇáç…bÈjnaëáèiŠmáqåßëL‰a†½aμabèöbäicÞb‰gLòíŠ’Nbç†îÔÈmëpýØ’½aávyåßáÓbÐíb¾

تتكرر في العراق ظاهرة اندالع الحرائق في المخازن وفي دوائر الحسابات ودوائر الملفات والتوثيق.- 184

209

pbbîÛa åØm ë bãŠ‘c bà× òîà×aŠm òÈîjpa‡ ÖaŠÈÛa ¿ …bÐÛa Ý×b’ß æaÑÜn«¿îÌnÛapbíŠ©kÇìnmñõbÐ×pa‡LòîäÈ½apbè¦aÝjÓåßòÔjİ½aÁİäë

òàî¦aòîjÜÛaê‰bqeåßœÐ¥ëLñ†È•üaNåØ¹ÖbîÛaaˆç¿ëáçcægÞìÔÛa[òßìØ§aòîaŠÓëiëòíŒ×ŠßZïçÖaŠÈÛa¿…bÐÛaï’ÐmóÜÇñ†Çb½aÝßaìÈÛaóÜÇj½aõbäjÛaëïÈíŠÛa…b–nÓübÏNÁÐäÛapa†öbÇóÜÇ†ànÈ½aïÈíŠÛc…b–nÓüaë

òînÛë†ÛaÝjÓ bßpaõüìÛaMïÈànaæd’Ûa¿´–n‚½aŠÄãòèuëåßM æýØ’í™byò÷îi…bÐÜÛòä185Éîº¿…bÐÛaòzÏbØ½|™aëïbîâaŒnÛa…ìuëâ†Çë[

õa…cÑÈ™ë[æìãbÔÛañ…bîpbîÛaÑÈ™ë[†È–ÛaÉîºóÜÇëòßìØ§apbíìnßbèÈîºLò–•baòÏbÔqñŠİî[ïã†½aÉànaõa…cïã†më[…bÐÛaòzÏbØßpb÷îç

bÃ õaŠ’naóÜÇŠbiëaÝØ’i†Çbm ÝßaìÇÝ•bÐßåß†í†ÈÛa¿…bÐÛa ñŠçòÛë†Ûa.

bàîüLòîÓaŠÈÛaòÏbÔrÛabèäßÝØ’nmÛaòîbüaŠ•bäÈÛaμañ‰b‘üabäç†îÐ½aåßë…†ÈnßÉàn©ÖaŠÈÛaæaÙÛ‡NbØib’mëa†îÔÈmÊb™ëüa…a…ŒmÛapbß‹üaÒëŠÃ¿

aÒëŠÃ¿òîßbÔãüaμaÝî·émbãìØßpaõüëæaë bîäqcÙÛˆÛëNpbß‹üaëÊaŠ–Ûk‚äÛa í ÊaŠ–Ûa pbuŠ« †yc ìç òîÛb§a ém‰ì• ¿ …bÐÛa æa ÞìÔÛa åØ¹Éß òîäqüa b–½a Ýa†nm ÙÛîë LòîÇŠÐÛa pbÇbà¦a Ýîr· ïÇ†m Ûa òîbîÛaÝiLbãbîycéäÇÊbÏ†Ûaë…bÐÛaîîmμaÙÛ‡ô…c†ÓëN´îbîÜÛòîmaˆÛab–½a

a…cê‡b¥aëïbîÁîÔmñïÇbànuaëLïbîÛaÊbànuüaáÜÇpbîÈuŠßægNbãbîyc Lï™b½a æŠÔÛa pbäî¼ ÉÜİß ˆäßëoyÓaòîaŠÔ¹†Ûaë ïbîÛa sí†znÛa æa

μað…ûmÒìàíbßóNòäaì½aâìèÐßƒîŠmëòîäìÛañ†yìÛaŒíŒÈmëxbß†ãübi pbÈàn© ¿ë Ýi LâìîÛa ÖaŠÈÛa ¿ É™ìÛa æa ügæìîÇbànuüa bè‰… ôŠc

†ÓLòîÛìà’ÛaáÄäÛaóÜÇõbšÔÛaëLòîaŠÔ¹†ÛaæaŠèÄíLæìîuìÛìiëŠrãüaëìØíüæ

ة علي زيد الزعبي و د. خلدون النقيب، بحث مقدم الى ندوة الفساد والحكم الصالح في البالد العربية: حال - 185

2004ايلول 23-20الكويت، مرآز دراسات الوحدة العربية، بيروت

210

òÜrà½aIòîbîÛak‚äÛaÊ‰b–nmbàîÄÇaŒä×ozj•cbèma‡òÛë†ÛaæþLbãbîyabÈÏbãçËëòîÐöbëòíìèuëòîÜjÓëòîäí…ëòîÓŠÇòîÇŠÐÛapbÇbà¦aHÝbjÛbiëcÕ§bibà×b

‰… ðˆÛa ŒmË Š×ˆíbîîãë†ãgaNNNìíý½aë bíŒîÛbßë186òÛë†Ûa |j–m ýë NaõŒu…bÐÛa|j–íÙÛˆÛëLbèäßÝÓcìçb¶aì™ŠíåÛ…bÐÛaòäÓbç…æbÏbÏ†çbènßŠi

ücŒvníníë †n¹ë LïbîÛa ÊaŠ–Ûa åß‰ˆvòÐÜÏë ÊbÏ…ë òíb» pbîÛe †uìîÏm k‚äÛc ÙÜm åØÛ LòíŠím ‰b· ÝÄéuìÛabîßýÇg ïbîÛa bèÓbÐã åß ŠŁa

…bÐÛa |šÐi ÝÐnznÏNÌ–Ûa …bÐÛa åÇ ŠÄäÛa œÌmëÝi NjØÛaóÜÇ ÝàÈmëNéäßaõŒuòí†¦apbîÐ–nÛa|j–mónyémŠØÇ

ŠçbÄß áçc †yc æg…bÐÛaóÜÇÝàÈíë bèÈäİ–íÛaÝÄÛapbûß ZìçjØÛaL…bÐÛaòä•aŠÓbçŒíŒÈmb¸d×ëÒŠ–nÛbi†ÇaìÓb|j–mëòîßìîÛaò‰bà½bi‰ìÜjnmë

bjÛbËpbß‹üaægNñ…bšßòÏbÔq|j–mÏìmbßŠpbûß‰ìèÃ˜ŠÏÝÄÛaì−óÜÇpbvnä½a òîÇìãëòí‰bvnÛapb×‰b½bikÇýnÛaëïÛb½a …bÐÛaë‰bØnyübÏïÈîjË

ÜÇLÙÛ‡d·pbß‹üaÒëŠÃåØÛLoÓëÝ×¿…ìuìß|j–íì−óÒaŠ−üaNñ†yaëòûßëcòÛd½æbèuëõaìÛaë

æaõa‰ŁajÈmïçëLñ…†ÈnßÒëb«åÇ|–ÐmbèÇìàv¶|½a¿ñ…‰aìÛaòî¹ìÔnÛaNâúb’nÛaëÕÜÔÛaμaáèið…ûí†Ób¾LòîßìîÛaáèmbîy¿bäÛabèiŠÈ’íuaìçåÇ

æì×†ÓLïÓaŠÈÛaÉàna¿…bÐÛaæaÙÛ‡LâbÈÛa õbî§aÑÈ™éßaìÓ a†í†ubÈÓaëòîÜàÇ¿kÇb–½aåß†íŒíÉÓaëìçëLòîÓýüaëòîãìãbÔÛapbÈjnÛaåßòî’äòÜÓëñ…bÇaëý•üapüb©¿ òßìØ§aÚŠ¤ †îÔíë LkíŠÔÛaô†½aóÜÇ éÈßÝßbÈnÛa

NõbäjÛa

آليفود غيرتز، مصدر سبق ذآره.- 186

211

אW187אW Jא Jא א?אF?אאא41E

‹mbèãaügNòmëbÐnßpbu‰†iåØÛëòîãbãüapbÈànaÉîº¿Š’nämñŠçbÃ…bÐÛaμa âbÄã ÝØ‘åßîÌnÛaë ÞìznÛaÒëŠÃ¿ë LñÔÐÛapbÈàna¿ïÜuÝØ’i

òÈíŠ òÔíŠİi îÌnÛa Þì–y †äÇ bàîü LŠabèîÏ kîÌm ÒëŠÃ ¿ë Lò÷ubÐßëZtýrÛapbİÜÛaõa…cÑÈ™ëLòîßìØ§aòîaŠÓëjÛa ñŠçbÃ bèîÏó’ÐnmëLñë†ÔÛaÛa ñÔÐÛaë òÐÜ‚n½apbÈàna¿ Éöb‘ Šßc aˆçë LòíˆîÐänÛaë òîöbšÔÛaë òîÈíŠ’nÛa

ßaìÇÉßñŠ‘bjßËòîÇbànuaëòîÐãÝßaìÇÝÇbÐnmsîyLòÜíìpbß‹üŠÈnmÝ…bÐÜÛòîÏaŠ−üaÂb¸üañ‰ìÜi¿ñŠ‘bjßòîÐîÃëN

êˆçëbèäîibàîÏòÜÇbÐn½aëòÜa†n½aÝßaìÈÛaòÇìà©bßìàÇ…bÐÛañŠçbÃáØ¤ëÊëŠÏbèîÜÇojämÛaòîbüa‰ëˆ¦añŠ‘bj½aËëañŠ‘bj½abènÈîjİiÝr·ÝßaìÈÛa

ÝÈÛ…bÐÛañŠv‘æb–ËaëZbç‹ŠiaM

1MאאאåßbÓýİãaÙÛ‡ë…bÐÛañŠçbÃÕÜμaÝßaìÈÛaêˆçð…ûmZ ÁÜn½a ëa Hk‚nä½aIïbîÛa âbÄäÛa ¿ …bÐÛa ŠçbÄß œÈiMt†y bß aˆçë

ÖaŠÈÛa bã†Üi ¿ bîÛby t†°ëMÝ†m Þý åß Åyým ÝßaìÈÛa ÙÜm ò•ýëNòÛë†ÛañŒèuaÝàÇ¿laŒyüaëk‚äÛa

2MאאאòîàÜÇþbÔÏëòí…b–nÓüaòîàänÛaòîÜàÈÛÁîİ‚nÛaõìZÝ†Ûaôìnßïã†mëñëŠrÛaÉí‹ìmõìëÉí‰b’½akÜËþôë†¦aòa‰…lbîËë

ægNð…ŠÐÛaÞýnaÉí‹ìmòàÄãcÑÜ¥ëLñëŠrÛaëÝ†ÛaÉí‹ìmõìëLŒÏaì§aâbÄã‰bîÈßâa†ÈãaëLbènîöa†iëïİÐäÛaÉíŠÛaòîubnã⁄aÉí‹ìm†äÇéîÛaâbØnyüaâ†Çë

NŒÏaì§a

يأتي معنى الفساد آنقيض االصالح والخير والرشاد. ويفسر الفساد على أنه اللهو واللعب وأخذ المال ظلما - 187

الضطراب، ويرمي الى إلحاق الضرر باآلخرين.دون وجه حق. ويعني الفساد أيضا، التلف والخلل وا

212

3Mאאאאar×ZØ’mbßÝõbäjÛaŠaëáîÔÛapbßìÄäßœÈiÕöaìÇïÇbànuüaòÔİä½aëñ’ÈÜÛõüìÛb×‰ìİnßð‰a…a‹bèuëaâbÄãõbäi¿

kçˆ½aë188ËëòÛ…bÇËpb‰bà¶kjníÙÛ‡Ý×åìÜÛõüìÛaÑÈ™ëaòß†äáí†Ôm¿òÓŠÐnÛaëÞbàÇüa‹b¬a¿ñbibaÝrßòîÓý…aŠÏþåßëNÉàna

pbÈàna¿ñ‹‰biòïçòîÇbànuüañaëb½aâa†ÈãaæaâìÜÈ½aîßbäÛaòòºbã…‰aì½aÉí‹ìm¿ŒíbànÛaëáîÜÈnÛaôìnßïã†më¿bÔrÛaÑÜ‚nÛaï’ÐmåÇbènÈîjİi

ÇìàaíòîäìÛaåßbÇìãknØmÞb½aáöaŠuÝÈ¯bßÉànvàÜÛòãìØ½apbòÏbÔqòíëa‹åßñ‰½aHòîÇŠ’ÛaINæbßŠ§a

4MWEאאFאאאaŠßa—î‚’mÞýåßbò•ý…aŠíaåØ¹ëpaõaŠuüaÑÜ¥ëbç…bÏëòibÓŠÛañŒèuaÑÈ™ëòŠÐ½aòîaŠÓëjÛaëòíŒ×Š½a

†Çëòí‰a…üapbbîÑÈ™åÇýšÏÉànapbubyëŠ–ÈÛaëŠÛbènj×aìßâNkbä½aæbØ½a¿kbä½a—‚’ÛaÉ™ëòíŠÄäiˆüaâ†Çëbç…bÏëÑîÃìnÛa

óÜÇ‡gNÒŠzä½aÚìÜÛa…bÈicåßa†í†ua†Èiòßë‹d½apbÈàna¿…bÐÛaÝØ’íëåßáËŠÛa‰bØãaâ†Çnaåß†í†ÈÛa¿…bÐÛa…ìuëåßòÜíìpaÏÞýpbÈà

Ý•bÐßÝ×lŠšmombiñŠçbÄÛaêˆçåØÛëLbè±‰bmòí…b–nÓüañbî§a¿òîbîÛaë´îßìØ§a´ÐÃì½aœÈiÞýÌnaÞýåßÙÛ‡ëLâìîÛaòÛìzn½apbÈànaœÈiêˆço’Ðm†ÓëNï–‚‘k×óÜÇÞì–zÜÛbîÜÈÛapbíìn½a¿bàîüLáèj•bä½

’i ñŠçbÄÛa‰bîèãaë Þýnyüa †Èië òîãbrÛa òî½bÈÛalŠ§a õbäqa ÖaŠÈÛa ¿oÐÜß ÝØ æbîã¿ òÛë†Ûa òİÜ2003 μg ŠÄäm Éàna åßpbÇbİÓ ÝÈu †yμg LñŠçbÃ

…bÐÛaÒbÈ™gμgô…cðˆÛaŠßþaLòßbÈÛañ‰a…⁄aŠ•bäÇåßbîànyaŠ–äÇbèÐ•ìi†Ó†ÛëëLòîbîÛañ‰a…⁄a¿‰ìèà¦aòÔq¿ô…cëLòí‹bènãüaëñübjßýÛaåßaj×a‰

‹ŠicÉàn©…ìuëòîàn§âýnüaμgòíbèäÛa…bÐÛaêŠçbÄßN

في الحقيقة ان التعددية بحد ذاتها ليست خطرا إال حين تتحول الى انقسامية، أو حين تصبح ممارسة الفساد - 188نوعا من التغالب وتنفيذا لمصالح أثنية. فالوالء للعشيرة آان موجودا في العهد الملكي، ولكن لم تكن ظاهرة الفساد

لى الحد الذي نشهده اليوم. علنية ا

213

NÉànaëòÛë†Ûa¿…bÐÛa òÏe õaŠ’naμaô…c LòjbaëòÛõb½apbîÛeÑÈ™ægoàÓbÐmëp‰ˆ£ Lò¦bÈ½apbîÛaÑÈ™ÝÃ¿ LñŠß†½a ñŠçbÄÛa êˆç æa óç…üaë…bÐÛa pbi ‡g N…bÐÛa òÏbÔq åÇ sí†§a ‹bvÏ Lñbî§a Áàäi éj‘c oz™c ónyðˆÛa …bÐÛaÉàn©åÇsí†§aÙÛˆ×ë LáèäîipbÓýÈÛaëbäÛaÚìÜ¿áØzní

évîãëÉànaòîäi¿ÝÌÜÌníˆc189N Ú’½aìçëLåaìßÝ×ÞbiÝÌ’mÛaåíëbäÈÛa‹ŠicåßâìîÛaÖaŠÈÛa¿…bÐÛaë

´àaí´îbþalbç‰⁄a¿pbß‹üaÒëŠÃp…c †ÔÛ Npbß†äÑÈ™ëð…b–nÓüa âŠa òîÜØîèi lýÔãa μa HlëŠ§aë ð…b–nÓüa ‰b–§aI ÖaŠÈÛa

ïÓaŠÈÛaÉànvàÜÛïÇbànuüaë190æìÜØ’íõbíŠqcμabí…b–nÓabàÔäßÉàna‰b•ëN Éi‰ ïÛaìy õaŠÔÐÛa ÝØ’í bàîÏ LòÜîÜÓ ò÷ÏÛaæbØ)رغمòÔjİÜÛ †í†¦a ïßbänÛa

óİìÛa191¿ÉaëpëbÐmÉßLHòßbÈÛaòÐîÃìÛaÉ™ë¿åznÛaòvînãÖaŠÈÛa¿ åèß ¿ ´¯Šäë õbÐ×üa åß r× ÝÌn‘c bàäîi NÞì†Ûa pbíìnßÕîÜm ü

àšÛaI áèÈßëbäÛa Ý†í æc a†uïÔİä½a åß æb× aˆè× bÈÓaë æg Náèma…bè’iïÓýþa¿ Håß òÛby Êb‘c b¾ LòîÛëû½a ÉÓaìß¿áçå¾paˆÛbië Ší†¥ òÛby

pbíìn½a Éîº ¿ …bÐÛa192òİÜÛa ábÔnÛ òäßb™ pbûß lbîË ¿ë Ýi N

سليم الحص، الفساد والحكم الصالح في البالد العربية، آلمة القيت في افتتاح ندوة مرآز دراسات الوحدة - 189

.23/9/2004-20العربية عن "الفساد والحكم الصالح في البالد العربية"، ، موقع قراءات.د. قاسم حسين صالح، ظاهرة الفساد المالي واالداري في العراق - 190) الطبقة الوسطى بأنها مجموعة واسعة من 1920- 1864يعرف عالم االجتماع االلماني ماآس ويبر ( - 191

المواطنين، في مجتمع معاصر، تقع بين الطبقة العاملة والطبقة العليا من السلم االجتماعي واالقتصادي. وقد شهد ديد مع مرور الزمن حيث عرفه البريطانيون في مطلع القرن مصطلح "الطبقة الوسطى" المزيد من الدقة في التح

الماضي بأنه مصطلح يطلق على شريحة واسعة من المهنيين أبرز سماتها امتالك قدر آبير من الرأسمال البشري ، قدمت عالمة االجتماع االمريكية بربارا وزوجها جون إيرنريخ تعريفا للطبقة 1977أو الكفاءة. وفي سنة

با فيه إلى القول بأن هذه الطبقة تتميز عن غيرها من الطبقات االجتماعية بما تمتلكه من تعليم ومهارات الوسطى ذهتقنية، وفي مقدمتها التحصيل الجامعي، ورأى الباحثان بأن المهن التي يضطلع بها أفراد هذه الطبقة تشمل، من بين

ولعل دراء، وذوي المهن الطبية، والكوادر الوسطية. مهن عدة، أساتذة الجامعة، والتدريسيين، والمهندسين، والمأبرز دور تضطلع به هذه الطبقة، شرقا آان أم غربا، هو حفاظها ودفاعها عن القيم والسلوك حيث تتصرف في آثير من األحيان آما تتصرف آريات الدم البيضاء في الجسم عندما تكتشف خطرا يحاول الفتك به فتطوقه وتحاربه

ليه، حماية للجسم وبالتالي للمصلحة العامة. حتى تقضي عد. نصير نوري محمد، المنظومة القيمية وإشكاليات الفساد، في مجموعة باحثين، الفساد الوظيفي والسياسي، 192

117، ص2009شرآة دار بابل للطباعة: بغداد،

214

Éßë LñëŠrÛaëñ…bÇapbîÛa ÞýåßI …bÐÛa Þì¤ †Ó L‰aŠÔÛa ‡b¥apbİÜ …†ÈmNáîÔnÛaaˆá×byÁ¸μaHéiò•bäœöbÐÛaÉí‹ìm

æg‰aŠànaòîjÛbÌÛ Šàn½a ÕÜÔÛbi a‰ìÈ‘Èí LòÜíì ñ†½ ‰aŠÔnüa â†ÇÒëŠÃrí LœßbË ÝjÔnßë æìàšß Ë Š™by åß bÏìë LáèmbÔj òÏbØÛë LbäÛaÒìä aˆç ÑîÐ‚nÛ pbãbà™ åÇ “înÐnÛa êb£bi bèibz•c ÉÏ†m LòİÜn« ŠÇb’ß

nÈíÛaëcòìàÜ½apbãbàšÛaíåßëLÕÜÔÛaëÕÜÔiñbîy´ßdmbènîÜÇbÏåaì½a†ÔLòîàîÔÛaë òîäìÛa íbÈ½a ¿ ÝÜä Éß Lê…ìuìië Lð…b½a kØÛa Zïç LÝÓc

¿òîjÜÛa òîÇbànuüapbqë‰ì½aë‡aìznüaåß†í†ÈÛa éuìm…aŠÏþaåÇ“înÐnÜÛμa òîÛë†Ûa pbàÄä½a oÈÏ… …bÏ òÛby ´ãìØß Lòybnß ÖŠ òídi kØÜÛ ˆÏbäß

æa†ÜjÛaíåßÖaŠÈÛaÑîä–mŠr×þaa…bÏ193N â†Ç kyb–í Ša Ìnß Éß oäßaŒm pbèuìnÛa êˆç æg‰aŠÔnüaóÜÇ Šqûíë L

âbîÓ â†Ç ìç …bÐÛa ‰b’nãg ôìnßñŒèuþaLòjbaë òÈibn½a ¿ bç‰aë…di òîibÓŠÛabn¶´îäÈ½a´ÐÃì½aåß†í†ÈÛaæa‡gLÖaŠÈÛa¿ìàÜßÉÓaëaˆçëóÜÇòçaŒäÛaòÈi

NñˆÐänßòÜn×ëcòèunä½…bÏpübyåÇáçŠí‰bÔm¿ìjÛaæì’±LÞbr½aÝîjÁjšÜÛòîÛeæìØmbèîÏÐíÛaòîÐöbİÛaëòîäí†ÛaëòîiŒ§apbàîÄänÛaåßbšÈiægòíŠöb’ÈÛaë òîÜjÔÛa paõbànãüa ÝØ’m b¶‰ë N…bÐÜÛ Éîv’m ÝßbÇ bèma‡ ïç |j–m

íìè¦aë òîÔbä½aë ò…aŠÓÿÛ…bÐÛa òÈibn¶ ´äÈ½a ´ÐÃì½a †í†ènÛ ‰…b–ß åí†Ð½a óÜÇ òàöbÔÛa †îÛbÔnÛaëÒaŠÇüapbßìÄäßkji òçaŒäÛaëóÈîÏ Lòîj–ÈÛaÑÃìß

òçaŒäÛaμa bãbîycåßÊìãéma‡†¡ìçŠÐí L‹bî−bi òîÏaŠ−üaŠçbÄ½aÙÜménîİÌm…bÐÛa194N

ضرا ومستقبال، في مجموعة د. سعد العبيدي، واقع الفساد السياسي في العراق وأخطاره على البالد حا- 193

.73، ، ص2009باحثين، الفساد الوظيفي والسياسي، شرآة دار بابل للطباعة: بغداد، 74المصدر السابق نفسه، ص- 194

215

J א òÐÜÐÛaÈmüòÏŠÈß†í†¤ïçÝibÄÐÛbçbäÈßìçbà×òàØ§aÁÔÏæbãþabÈÛaë

bã†¹ bèßìàÇ ¿ ñbî§a ¿ÑÓìß jmë òîÏŠÈßc óÜÇ †ÇaìÔÛaœÈi òËbî–ÛÝa†nm pbîšnÔßë pbîÛbØ‘a òÜà ÁjmŠí ñŠçbÃ ðc õì’ã æg NÚìÜÜÛ †ÇaìÔi

Šm †yìß Ý× ¿œÈjÛa bèšÈi Éß Áiamë LbíìšÇ bİiaŠßþaÝîØ’m Èí ðˆÛaÝØ’íðˆÛa bèİîªåÇ a†îÈi ñŠçbÃðcÐm òîãbØßg â†Ç bç…bÐß òîbc òÔîÔy

òÐÜn‚½aéàöbÇ†ibþaNszjÛaÊì™ìßñŠçbÄÜÛòîÏbÔrÛaëòíŠØÐÛapaõbäjÛa¿ æbãüají ò÷bä ëc òÓ…b–Ûa òÏŠÈ½a Þýåßémbçb£ab¯üa ëc òîjÜÛaì− òîi

¿bÔqbàç†ycZæa‰†–ßòÏŠÈàÜÛëNÒŠ–nÛbiê‰aŠÓˆdíáqåßëLŠçaìÄÛaëõbî‘üaåßñ†àn½aòî×ìÜÛapb‰bà½aLbàèîãbqë[òq‰aìnßòîİ¸pa‰ì–mÞýåßÝØ’ní

Nõa…üapbíìnßØÈmòîàÜÇëòîöb–yg‰…b–ßïãbÈßlbÈînaægÞìÔÛaåØ¹bäçÞýåßómdníâìèÐ½aNñ†öbÛaòîÈànaòÏbÔrÛaëò‰bà½a

áîÔÛaëáväíb¶âbÇÝØ’iæìÏŠ–níbäÛaæcòîàÜÈÛapba‰†Ûaåß†í†ÈÛa’mbèîÏæë†ÔnÈíÛapbçb£üaëŠÇb’½aë195pŒ×‰†ÔÏ aˆÛN|½awöbnãóÜÇòÏŠÈß

õa‰a˜ì–¢ ´qìzj½abíbšÔÛa åß òÇìà© áèîÇë ØÈm ÛaòîšÔi áèàèÏëa…bÐÛN

æg…bÐÛaòa‰…òîÇbànuaòÜØ’ßbèÐ•ìiMòíŠçìuòİÔãåßc†jmæaïÌjäíòí…b–nÓaæaÞìÔÛaåØ¹ëNâbÈÛaïÇbànuüaÚa‰…üa†îÈ•óÜÇòÜØ’½bibyüaô†ßZìçïÇbànuüa Úa‰…üa aˆç æa |½a ŠèÃc †Óë NÖaŠÈÛa ¿ bßb· ÕÔznß Š–äÈÛa aˆç

âýÇüa†îÈ•óÜÇëNŠÏìnßòî™b½aòÜîÜÔÛapaìäÛaÞýòîÓaŠÈÛaÑz–ÛapŠ’ãpbãýÇüaÙÈÛbİmòîÓaŠÈÛaŠöaë†Ûa¿ëN…bÐÛaåÇpbÔîÔznÛaë‰bjüaÒüeìjÛaë

apåßÝØ‘ðcò‰b¾åß‰ˆ§aóÜÇåaì½as¤ë…bÐÛaŠb«|šÐmÛaNéÛbØ‘c

195-Baron, R. A, and Byrne, D., Social Psychology: Understanding Human Interaction (2nd ed.), Boston: Allan and Bacon Inc., 1979, p.144.

216

aˆç ¿ òîÓaŠÈÛa òÏŠÈ½a |ß wöbnãpŒ×‰ †ÔÏ aˆÛbäÛa õa‰a òÏŠÈß óÜÇ õŒ¦apbß†äpbíìnßåßáèÐÓìßëáèîÇëØÈmÛa bíbšÔÛaåß òÇìà©˜ì–¢

NòîÛë†ÛapbàÄä½a¿…bÐÛaëbßìàÇ…bÐÛaŠçbÄßë IÞë†¦aÞëbäm†Óë15HŠàÈiI…aŠÏüaÉí‹ìm18M64óÜÇáènÔÏaìßòu‰…kyH

üBñ‰bjÈÛañ†yaëòßbÇòß†â†ÔmæcåØ¹ñì‘‰õbİÇgæë…KáÇüaòÄyý½aÝÈÛëòàäÞëa†¦aåßbèubnänaåØ¹ÛaæaòîmüaÑÓaì½aÝ×¿´ä¦aíÖëŠÐÛa

Ë …bÐÛa ì− ïÓaŠÈÛa âbÈÛa ðcŠÛa æa μa ’í bß ìçë L…bÐÛa åß òÜî÷™ ë†jmNïÇbànuüaÊìäÛabcóÜÇïßbÔãa

aÞë†¦a¿pbãbîjÛa ŠèÄmÍÜi ñ‰bjÈÛaóÜÇòÔÏaì½a â†Ç aë†icåßÊìà©æa‰ì×ˆ½I48IÝibÔßLHE40IæaëLñ‰bjÈÛaêˆçóÜÇaìÔÏaëHE12õa‹aáèÐÓìßaìäîjíHE

IòÔÏaìß æbÏÞbyòíaóÜÇëNñ‰bjÈÛa40ØÈíòÛb§a êˆç…ìuëóÜÇ HEŠ‘ûßaŠí†uaLÝßdnÛbiéãþíŠèÄ…bÔnÇabäÛa åß òàèß òjã¿ åaì½a ñ‰†Ó â†Èi

Þì–§aNðëb‘ŠÛaáí†Ôm†Èiüaòí‰ëŠšÛapbß†äóÜÇ áîÔnÜÛ bÔjÉÐmŠí L¿aŠÌ¦a¿ ñ‰bjÈÛa óÜÇ ´ÔÏaì½a Ë …aŠÏüa kã Êìà©

IμaÝ–nÛæbn…Š×62IÝibÔß LHE48I ëpbÄÏba òîÔi¿ HE36N…a†Ìi¿ HEÛa óÜÇ ´ÔÏaì½a òjã ÉÐmŠm bàäîiI μa …a†Ìi ¿ ñ‰bjÈ48I ÝibÔß HE29¿ HE

IòÔÏaì½aòjãoÌÜi†ÔÏpbÄÏbaòîÔibßcNæbn…Š×40òÔÏaì½akãÊbÐm‰aægNHE…a†Ìi¿ñ‰bjÈÛaóÜÇåÇòºbãòîû½aòí…b–nÓüapbb’äÛaëâbè½aŒ×ŠmŒ×Šß¿

òà•bÈÛaväí bßëápüb§ŠÈnÛakã¿ÊbÐm‰aåßbèäÇáí†ÔmÝibÔßñì‘ŠÛapbß†äß N´äaìàÜÛÉßÄyýòkã ÊbÐm‰aóÜÇ ´ÔÏaì½aËñŠÔÐÛa êˆç¿

‰aŠÔnüa ÒëŠÃ åÇ òºbäÛa pbß†ä áí†Ôm pbíìnß âbÄnãa kji æbn…Š×áîÜÓüa¿ßüaëïbîÛaN

˜ì–¢ Šš§aë ÑíŠÛa í bßìàÇ käÛa l‰bÔnm LïãbØÛa ÉàvnÜÛ bÔjëaIμa´ÔÏaì½aË Šš§a òjã ÊbÐm‰a òÄyýßÉß ñ‰ì×ˆ½apaŠÔÐÛ49ÝibÔß HEI46Iμa ñ‰bjÈÛa óÜÇ´ÔÏaì½a´ÐíŠÛakã ÉÐmŠm bàäîi NÑíŠÜÛ HE43ÝibÔß HE

217

I40aˆçëN´íŠšzÜÛHEÈíü´íŠš§aåßŠr×cæì×‰†ß´îÐíŠÛaæañ‰ëŠšÛbiμa …ìÈí b¶‰Ýi Lñì‘ŠÛaôìn½qdmåÇ òîÇbjİãüc ‰ì–ÛbiÕÜÈnmôŠcÝßaìÇ

NémbîÇa†më…bÐÛaŠçbÄß Ýî–znÜÛ bÔÏë ñ‰bjÈÛa óÜÇ òÔÏaì½a òu‰… åíbjnm LïàÜÈÛa Ýî–znÛbi ÕÜÈní bàîÏë

IÑ–äÛa´ÔÏaì½aËkãÊìà©‹ëbvní‡gLïàÜÈÛa51LóÜÇdÏâìÜi†ÛaòÜà§HEIμaœÐ‚äm46HE…aŠÏÿÛüaòÜ»åßÊìà©œÐ‚äíÝibÔ½biNòí…a†Çüaëòîöa†ni

âìÜi†Ûa òÜà§ ´ÔÏaì½a kãóÜÇdÏI39†äÇ òÔÏaì½a kã oÔibİm bàäîi LHEÉß òã‰bÔ½bi ÝîÜÓ ÊbÐm‰a Éß Lòí…a†Çüaë òîöa†niüa òÜ» Éß cŠÔíëknØíë O´îßüa

âìÜi†ÛaòÜ»óÜÇdÏ…bÐÛa…ìuëæì×‰†í´àÜÈn½aæaÈí aˆçëNbàäîiêŠb«ëü×‰†íéÝÓþaNbàîÜÈm

Ýî÷™ãÖ‰bÏÉßòÔÏaì½aòu‰…¿tbãüaÉß‰ì×ˆÛakãl‰bÔnmävÜÛbÔjI ñ‰bjÈÛaóÜÇ òÔÏaì½a â†Ç òè¦48Ië ‰ì×ˆÜÛ HE47 HEtbãfiÛoÈÐm‰aÝibÔ½bi N

ItbãüaíòÔÏaì½akã47IÝibÔßHE40N‰ì×ˆÜÛHE F15אWEFא18 J64?אאE

E٪F?א

218

äÇëÊýİna†ÉßaìÔÐní a‡g bß´qìzj½aõa‰eñ‰bjÈÛaBbàÇ…a†Ìi¿Šr×c…bÐÛaÖaŠÈÛaÕbäßòîÔi¿éîÜÇBL¿pbîİÈ½apŠèÃcIÞë†¦a16HæaaòîjÛbË´qìzj½

I55 HEñ‰bjÈÛa êˆçóÜÇæìÔÐníÝibÔß L Êìà©‰bÔí bßl´qìzj½asÜqI32HEÙÛ‡ØÇáènibugoãb×N

¿´qìzj½aÑ–ãåßŠr×cμaòÔÏaì½akãÊìà©ÉÐmŠíL¿aŠÌ¦aáîÔnÜÛ bÔjëI …a†Ìi56.4I pbÄÏba òîÔië HE56.7IμakäÛa êˆçœÐ‚äm HE44¿ HEbn…Š×æbn…ŠØiòã‰bÔßpbÄÏbaë…a†Ìi¿pbibuüaòjãÊbÐm‰a…ìÈíb¶‰ëNæ

pbè¦a Éß òîßìîÛa pb×bØnyüaë L…a†Ìi ¿ …bÐÛa pbíìn½ ïÔîÔ§a Úa‰…üa μabèäß òíŠímpbÐÜÏÕÏë‰b·ðëb‘ŠÛaïÔÜmpbîÜàÇ bèîÏombiÛaë òíˆîÐänÛa

ÉÏŠÛ…bÐÛaÉí‰ïÔÜmμaõìvÜÛaLïÔÜn½añ‰bİ‘æaìäÇo¤ŠÐmëaL²ÌÛbi‰ìÈ’Ûaâ†Çkji éj–äß ¿ òß†ä â†Ôí ðˆÛaÑÃì½a õbÔjÛ pbÈÓìnÛa lbîËkji ëa

Nk–ä½aÝÌ’ÛénîÜça æa pbîİÈ½a pŠèÃa †ÔÏ LïãbØÛa ÉàvnÜÛ òjäÛbi bßcŠr×c´qìzj½a Ñ–ã åß

ÐÛaæaóÜÇáènÔÏaìß aë†ic´îÐíŠÛaë´íŠš§aòîÔi¿éîÜÇ bàÇ…a†Ìi¿Šr×c …bI éÇìà© ÍÜi ´îÐíŠÜÛ ã ÊbÐm‰a Éß LÖaŠÈÛa Õbäß59I ÝibÔß HE54HE

I´íŠš§a´qìzj½asÜqïÛaìyÇÝibÔ½biN´íŠšzÜÛ33áènÔÏaìßâ†ÇåÇHEIÝibÔßñ‰bjÈÛaóÜÇ28N´îÐíŠÜÛHE

kã j× †y μa oi‰bÔm LïàÜÈÛa Ýî–znÜÛ bÔjëpbíìnß Òýnbi ´ÔÏaì½a âìÜi†Ûa òÜ» ô†Û Áîi Ö‰bÏ Éß ïàÜÈÛa Ýî–znÛaóÜÇdÏLÊbÐm‰a Åyýí bàäîiI óÜÇdÏ âìÜi†Ûa òÜà§ ´ÔÏaì½a Ë kã Êìà©35I ÝibÔß HE31òÜà§ HE

Ië òîöa†niüa32 HE´îßÿÛ ŠèÄm pbîİÈ½a êˆç NæìjnØíë æëcŠÔí åßëÚa‰…g†Ûa òÜ» åß ´qìzj½a âìÜióÜÇdÏpbÄÏbbi òã‰bÔß …a†Ìi ¿ …bÐÛa pbíìn½

NôŠüa I‰ì×ˆÛa†äÇ´ÔÏaì½akãÊìà©ýîÜÓÉÐm‰aLä¦ak¡ë56IÝibÔßHE54HE

tbãfiÛNtbãüaë‰ì×ˆÛaí´ÔÏaì½aËkãj×†yμaoÔibİmbà×N

219

F16FאאWE18 J64E?אאאE٪F?אאא

rmübäÛaæcÅyýíbßìàÇÕpübyòèuaì½ñ†ànÈ½apbÓbîÛaëpaõaŠu⁄bibîjã

†•ŠÛaëÁjšÛaÝöbëozj•cýbàîüëñüapaìäÛa¿bàîüë…bÐÛaûß ÊbÐm‰a †Èië Ù‘ Ýª bèma‡òÔrÛa áç†ÔÐí pbi b¾ İ ÝØ’i …bÐÛa paŠ‘

NÝjÔn½bi J Wאא

I´Ûë†¦a¿pbãbîjÛaŠèÄm17IëH18HIŠàÈi´qìzj½aõa‰a18M64pbàÄä½biH´qìzj½aåßòîjÛbÌÛaæcpbîİÈ½a´jm‡gNòîßìØ§aËëòîßìØ§aòîÛë†ÛaæìÔÏaìí

pbàÄä½a ÙÜm æc óÜÇêˆç óÜÇ æìÔÏaìíü …aŠÏüa Éi‰ åß Šr×c ÝibÔß Lñ†bÏNñ‰bjÈÛa

êˆç…bÏóÜÇáènÔÏaìßåÇ´qìzj½aÑ–ãïÛaìyÇL¿aŠÌ¦aáîÔnÜÛ bÔjë‡gNpbÄÏbaòîÔiëæbn…ŠØiòã‰bÔß…a†Ìi¿käÛaêˆçÊbÐm‰aÅyýíëNpbàÄä½a

220

´qìzj½a ïrÜq l‰bÔíbß μa käÛa êˆç oÈÐm‰aÑ–ã ïÛaì¡ òã‰bÔß …a†Ìi ¿NpbÄÏbaòîÔiëæbn…Š×¿´qìzj½a

F17WEFאא18 J64א?אאEE٪F?א

åß Ý× ¿ Hbîjã bi‰bÔm ŠèÃ æaëI òÔÏaì½a kã ÉÐmŠm LïãbØÛa ÉàvnÜÛ bÔjë

óÜÇ Šš§aë ÑíŠÛaÖ‰aìÏ ŠèÄm ë N´qìzj½a …†Ç Ñ–ã ‹ëbvnnÛ Lõaì †yj×†yμaoi‰bÔmbà×NòîàîÜÈnÛapbíìnàÜÛbÔÏë´qìzj½aõa‰a˜ì–¢òÃìzÜßËëòîßìØ§aòîÛë†ÛapbàÄä½a…bÏóÜÇáènÔÏaìßòu‰…¿tbãüaë‰ì×ˆÛakã

NòîßìØ§a ½aËë´àÜÈn½aípbibuücl‰bÔmægØÈmb¶‰tbãüaë‰ì×ˆÛaíëL´àÜÈn

NbèäßïãbÈmÛa…bÐÛapbîÛbØ‘aïçbßëLpbàÄä½aêˆçòîçb½ïÈÓaìÛaÚa‰…üaâ†ÇÊbÐm‰akãbuμa LpbàÄä½a êˆèi ‰ìèà¦a òÜ•ë LïÈànaïÇìÛbiÁjmŠí Šßc ìçë

NæbØÛa¼ïÛaìyoÌÜiÛaòîßückã

221

F18WEאFא18 J64א?אאEE٪F?אא

pa¢ÕÜÈnm æìqìzj½a bçŠ×ˆíÛalbjþa åß ar× æg LŠ×ˆÛbi Ší†u ìç b¾ë

òîÇbànua †ÓëìØm üæ æg bà× LòÔîÓ… bãbîycÊbÐm‰a òjãü åíˆÛaìÔÏaìíæüëì™‰bÈíæI16EIë òîÛë†ÛapbàÄäàÜÛ H17òîÛë†Ûa òîßìØ§aËpbàÄäàÜÛ HE

lbjüaåß†í†ÈÛaæaåÇýšÏpbàÄä½aÙÜmåÇòîİàäÛapa‰ì–nÛañìÓØÈmpbàîàÈmóÜÇðìİämæìqìzj½abèi†ÔnÈíÛaØÈmüNém†‘ô†ßë…bÐÛaÊìã

Êýİna†äÇë אא´qìzj½abjÈÛaóÜÇáènÔÏaìßÞìyŠr×cæüa bã…ýi¿…bÐÛaB ñ‰´ßbÇ ÝjÓ éîÜÇ æb× b¾ŠèÄm BI Þë†¦a ¿pbãbîjÛa19Ñ–ã åß Šr×a Êìà© æcH

I ´qìzj½a54sÜq ïÛaìy ÝibÔß Lñ‰ì×ˆ½a ñ‰bjÈÛa óÜÇ áènÔÏaìß åÇ aëÇ HEI33ñ‰bjÈÛaêˆçóÜÇaìÔÏaìíü´qìzj½aHEK

ÉÐm‰gL¿aŠÌ¦aáîÔnÜÛbÔjëÊìà©ãIμa…a†Ìi¿´ÔÏaì½ak56HELòîÔibèîÜmIpbÄÏba55HEëIæbn…Š×¿47ñŠçbÃáÓbÐmÙ‘ýiØÈmpaŠ‘û½aêˆçNHE

òîÔië …a†Ìi ¿ã ÊbÐm‰a Éß LÕbä½a Éîº¿ë òÛë†Ûa Ý•bÐß Éîº¿ …bÐÛa

222

üaëïbîÛa‰aŠÔnüaâ†Çbènß†Ôß¿ÝÈÛñ†í†ÇlbjþpbÄÏbakãbuμaLßLÖbÐãüapa‰bßáØ¤ÛaHïŠÛaËëïŠÛaIïÈànaÁjšÛapbîÛaÑÈ™ïÛìm ¿ ñõbÐØÛaë ‹b¬üaë õa…üc òÏbÔq åß ü†i õüìÛa òÏbÔq òäàîç åÇ ýšÏ

Nk•bä½a æcŁgLÑ–ãåßŠr×cμañ‰bjÈÛaóÜÇòÔÏaì½akãoÈÐm‰cLïãbØÛaÉàvnÜÛbÔÏë

½aÊìà©Iμa´îÐíŠÛa†äÇýîÜÓÉÐm‰a´ÔÏaì57IÝibÔßLHE53bàäîiN´íŠšzÜÛHEïÛaìybèÇìà©ÍÜjîÛñ‰bjÈÛaóÜÇæìÔÏaìíüå¾´íŠš§akãÊìà©ýîÜÓÉÐm‰a

IsÜrÛa34IÝibÔßHE30N´îÐíŠÛa†äÇHE ì×ˆ½añ‰bjÈÛaóÜÇ´ÔÏaì½akãÊìà©ÉÐm‰aLïàÜÈÛaÝî–znÛak¡ëòã‰bÔßñ‰

ïàÜÈÛaÝî–znÛaÉÐm‰abàÜ×òÔÏaì½aòu‰…¿Ýî÷™ãbÐ®aÉßL´ÔÏaì½aÌiI55 ë æëcŠÔíë æìjnØíë OæìîßýÛ E54 ë òí…a†Çüaë òîöa†niüa òÜà§ E53E

Ýî–znÛaÊbÐm‰biòÔÏaì½aâ†ÇkãoÈÐm‰aÝibÔ½bië NHŠr×bÏïÛbÈÛaâìÜi†ÛaòÜà§NïàÜÈÛa

vÜÛ bÔjí ñ‰bjÈÛa óÜÇ òÔÏaì½a â†Çë òÔÏaì½akãj× †yμaoi‰bÔm LäNtbãüaëì×ˆÛa

223

F19WEFאא18 J64א?אאEE٪F?א

a òÔîÔyåÇÈmÞëa†¦a¿pbîİÈ½aægë†jmïÓaŠÈÛaÉàna¿ …bÐÛa òybßæ

åßŠèÄíbà×…bÐÜÛïÈÓaìÛa‰b’nãüaåÇñÈßæìØmü†ÓbèãaÉßLñ…†ÈnßëòÈaëæìqìzj½abèÜà°ÛaòÏŠÈ½aæbÏñ…‰aìÛapa‰ì–nÛaÉßa‰aŠànaëNòîŠÛaŠí‰bÔnÛa

NðÐméuìmpa‡òîÇì™ìßëcòîma‡ñØÈm…bÐÛaåÇpa‰ì–nÛaÙÜmægÒëŠÄÛabäÛëbäma‡gbyì™ëŠr×c|j–mæcåØ¹pbîÜàÇkyb–mÛapýa†nÛaë

‡g NïÈàna ÞìznÛapbîÜàÇ ÕÏaŠm Ûa òîÇbànuüa áîÔÛa Ý×fm μg …ìÔm bß bjÛbËÛbÏLôŠþaòí…b–nÓüapýØ’½aëá‚šnÛa…bÐ“ÌÛaëb¶‰òÈí†äë…ŠÐÛaÕyým

‰a… ŠÔÇ ¿ ónypbjËŠÛa Þì¤ bîuìÛìîì Èm pbß‹þa ÒëŠÃ æc ÙÛ‡ NêŒß‰ëòÓýÈ×Úýènüaë LïãŁaÚýènüa†–ÔiÞ…bjm LÞ…bjmáîÓμg òîÇbànuüa†n·Þ…bjnÛaáîÓæüòîÇbànuüaáîÔÜÛýnaÞb§aòÈîjİiaˆçëLïÇbànuaÉ™ìÛ

†n·ë NïÈÜÛa bÈÛa åÇ ñ†îÈi åí…bîß μg bèmŠİîióny Ö‚nÛ Þ…bjnÛa áîÓòîÐîØibäÛaípbÓýÈÛa ‰bÔÏg μgð…ûíðˆÛa Šßþa Lòàîà§a òîÜöbÈÛapbÓýÈÛa

NòÔÜİß

224

Þëa†¦a ¿I …bÐÛbi ò•bäpa‰bjÈÛa óÜÇ´qìzj½a òÔÏaìß òu‰…—î‚Üm †äÇëIÞë†¦a¿pbîİÈ½aŠèÄmLHòÔibÛaòàä20aë´qìzj½aÑ–ãåßŠr×cæcHaìÔÏ

Iñ‰bjÈÛaõbärnbiN…bÐÛa˜ì–¢ñ…‰aìÛapa‰bjÈÛaóÜÇHñ†’iÕÏaëaëcÕÏaëcIüØ¹åI ïÛaìy Ç ‡g LHñì‘‰ õbİÇg æë… ñ†yaë òßbÇ òß† â†Ôm æa41åß HE

IÝibÔß ñ‰bjÈÛaóÜÇáènÔÏaìßåÇ´qìzj½a47êˆçæa bßìàÇNbèîÜÇ aìÔÏaìí HEâbÈÛa Êbjİãüa ØÈm paŠ‘û½aéma…a†nßaë …bÐÛa ŠçbÄß åÇ ïÓaŠÈÛa åaìàÜÛ

NòîÛë†ÛaòîßìØ§aËëòîÛë†ÛapbàÄä½abèäàši ´qìzj½apbçb£aí òÓýÇÚbäçoãb× a‡g bß òÏŠÈ½åíbjnÛaÝîÜ¤âa†‚na†äÇë

áîÔnÛa paÌnßë [ïàÜÈÛa Ýî–znÛaë [ïãbØÛa ÉàvnÛaë [¿aŠÌ¦aLä¦aëpŠèÃc¦ pbîİÈ½aí òîöb–yg òÛü… pa‡ òíìäÈß ÖëŠÏ …ìuë paÌn½a Éîà

Nñ‰ì×ˆ½aòÜÔn½apaÌn½aë´qìzj½apbçb£a F20E٪FאאאאאE ñ‰bjÈÛa ÕÏaëc

ñ†’i ÕÏaëaüëÕÏaëcü

‰bÇc ÕÏaëcüÕÏaëcü

ñ†’i Êìàa

¹üòß† â†Ôm æc åØõbİÇaæë… ñ†yaëòßbÇ

ñì‘‰

14.2 26.312.0 33.6 13.9 100

…a†Ìi¿Šr×c…bÐÛaéîÜÇbàÇòîÔi¿ÕbäßÖaŠÈÛa

17.0 37.813.1 23.3 8.8 100

ñ†bÏòîÛë†ÛapbàÄä½a18.235.716.4 20.78.3 100 òîßìØ§aËpbàÄä½a

ñ†bÏòîÛë†Ûa 17.4 36.617.3 20.5 8.3 100

æücbã…ýi¿…bÐÛaÝjÓéîÜÇæb×b¾Šr×c

´ßbÇ

20.0 34.013.2 24.2 8.6 100

225

Jאאאא

æìàš½ áìjÓ ô†ß åÇ ´qìzj½a õa‰a Êýİna †äÇëòîmüa ñ‰bjÈÛaB ZæìÐÃì½aüaÉíŠnÛÞb½aæìjÜİíæìîã†½aIÞë†¦a¿pbîİÈ½apŠèÃcNBpaõaŠu21æaHŠr×c

I´qìzj½aïrÜqåß70HEaënÇaÞìjÔßËpaõaŠuüaÉíŠnÛÞb½a´ÐÃì½akÜóÜÇæaëLÖýüaI12HEêënÇaIÝibÔßLbãbîycÞìjÔßËb×ìÜ10HEêënÇa

IëbãbîycÞìjÔß3ÁÔÏHEêënÇaØÈíaˆçëNbàöa…ÞìjÔßÈmòîöbÔÜmÞbÈÏc…ë…‰NòßbÈÛaÖýüaŠçìuåÇñ†îÈjÛapb‰bà½aêˆòšÏa‰òîÈàn©òÏbÔqåÇ

NòîöŠÛakäÛaÉí‹ìm¿bz™aëbäíbjmÞë†¦aÝî•bÐmŠèÄmL¿aŠÌ¦aáîÔnÜÛbÔjÉíŠnÛ ÞbàÜÛ ´îã†½a ´ÐÃì½a kÜİÛ ÕÜİ½a ÞìjÔÛa â†Ç pbíìnß ÉÐmŠm ‡g

¿paõaŠuüaIæbn…Š×áîÜÓa79IμaœÐ‚ämLHE71μaáqLpbÄÏbaòîÔi¿HE

0% 20% 40% 60% 80% 100%

المنظمات غير الحكومية الدولية فاسدة

المنظمات الدولية فاسدة

الفساد أآثر في بغداد عما عليه في بقية مناطق العراق

الفساد في بالدنا اآلن أآثر مما آان عليه قبل عامين

اليمكن أن تقدم خدمة عامة واحدة دون اعطاء رشوة

ال اوافق وال اعارض ال اوافق اوافق

226

I60 ŠèÄm bàäîi N…a†Ìi ¿ HEÞìjÔÛakãÛa bèmü†ÈßbÐ®a Éß bîjã bi‰bÔmIíoyëaŠm3IëHE10NHE

Éß LØÛa áèÈà£Òýnbi´qìzj½akãl‰bÔm bšíc Þë†¦a ŠèÄíòÄyýßÊbÐm‰a¿ÁîiãIÑíŠÛa¿ÕÜİ½aÞìjÔÛaâ†Ç71IŠš§biòã‰bÔßHE69NHE

Npb÷ÐÛaÉîº¿ń÷îjÛaíÞìjÔÛapübyj×†yμal‰bÔnmbà× ¿ôŠüaïçl‰bÔnm´qìzj½aòjãæabšícpbîİÈ½a´jmLïàÜÈÛaÝî–znÜÛbÔj

aŠuüaÉíŠnÛÞb½aæìjÜİí´îã†½a´ÐÃì½aB ñ‰bjÇÞìjÓâ†ÇíoyëaŠm ‡g NBpaõI70HE´îßÿÛIëæìjnØíëæëcŠÔíåßë69Iëòí…a†ÇüaOòîöa†niüaòÜà§HE71HE

âìÜi†ÛaòÜà§óÜÇdÏ†äÇÝîÜÓÊbÐm‰aÉßñ‰bjÈÜÛáìjÓsîyåßkäÛal‰bÔnmáqLNæìjnØíëæëcŠÔíåßë´îßüa

m ‡g Lä¦a ba óÜÇ òã‰bÔ½a †äÇ òz™aë Ö‰aìÏ ŠèÄm ë¿ käÛa oi‰bÔbãbîycÞìjÔÛaâ†Çpüby¿oÔibİm bà×Ntbãüaëì×ˆÛaíÞìjÔÛaâ†Çpüby

Nbàöa…ÞìjÔÛaë ÉíŠnÛÞb½aæìjÜİí´îã†½a´ÐÃì½aBñ‰bjÈiaìÜjÔíåíˆÛa´jîvàÜÛòîÛbÈÛaòjäÛaæg

bšy ò Ýr¹ ðˆÛa æìãbÔÛa pbİÜ Õîjİm óÜÇ ˜Š§a ØÈm BpaõaŠuüaòí‰NòîÇbànuüaòÛa†ÈÛaëòäaì½añ†ÇbÓìçæìãbÔÛaæaòÔîÔyåÇ|–Ðmb¶‰òàèß

227

F21WEFאא18 J64א?אאEE٪F?אאאאא

bÐÛaåßÑÓì½añ‰ì•ÞbàØnüáèßŠaÞaûòÕÜÈní´qìzj½aô†Û…ô†¶

´qìzj½a ÞìjÓÛ NBpbjmŠ½aïã†mkji õýàÈÛaåß òí†çÑÃì½aÞìjÓB ñ‰bjÈbÔjIÞë†¦apbãbîjÛ22I ´qìzj½aåß óàÄÈÛa òîjÛbÌÛa æa ŠèÃ H84â†Ç aë†ic HE

IbèäßBpbjmŠ½aïã†mkjiõýàÈÛaåßòí†çÑÃì½aÞìjÓBñ‰bjÈÛaáìjÓ72HEËIëÖýüaóÜÇÞìjÔß12bãbîyaÞìjÔßËHEIkãÊìà©ÝibÔß L11aë†ic HE

ØÈmpbîİÈ½aêˆçNÚìÜÛaåßÁàäÛaaˆáìjÓì™ìiœÏŠÛaêˆïÔîÔ§apbî×ìÜÛa´qìzj½aÝjÓåßLÝ–níbßëáí†ÔmåßbèiÜÛëaÝàÈÛaå×bßc¿bía†è

‰bà½a êˆç æa bàÜÇ Lbèu‰b ÒëŠÄÛa k¡ Õîšm ëc Énm pbpaÌn½aëæbîyüaåßr×¿ bía†a ÞìjÓ æaë LòîÈànaÁjmŠíüÁjmŠíÝi LpbjmŠ½aïã†ni

¿ òí…ŠÐÛa òjËŠÛaëïÈànaÁjšÛapbîÛaÑÈ™ë òßbÈÛa òîÛëû½bi ‰ìÈ’ÛalbîÌiëåßÉibäÛa ‰ìÈ’ÛalbîË LôŠa ñ‰bjÈi NÉíŠÛakØÛaë õaŠqüaéãdi …ŠÐÛa æa†u

óÜÇÃbÐ§aÝucåßòßbÈÛapbØÜnà½aåÇÞëûßpbÓbÔznabèãgNòß…bÔÛaÞbîuüañbî§a åÇ b™ŠÛaôìnß bç‹Šic ñ†í†Çpa…† Éš¥pb‰b¾ë ŠÇb’ßÙ‘ýi

228

òîbîÛaë òí…b–nÓüa pa…†aë òßbÈÛapaÌnà× òîÏbÔrÛaë ñŠqûßÑÓì½a ¿åßN…bÐÛa F22WEFאא18 J64?אאE

E٪F?אאא

ÞìjÓæcÙÛ‡åí‰ßLbía†èÜÛäÛaëcáöa†ÛaáìjÓ´jîaœÈiô†icÙÛ‡ÝibÔß

ædi …bÔnÇüa ëc Lòß† Ýîèm ÝibÔß Ýîà¦a …ŠÛ ïÈàn© ÒŠÇ òí†abèß†Ó åßÉàna áîÓ åÇ ÒaŠ−a ëc …bÏ éãa óÜÇ ÙÛ‡ ŠÐí æc æë… áíŠØnÛa Õzní

Néİiaì™ë I ŠàÈi …aŠÏüa õa‰a Êýİna†äÇë18M64B ñ‰bjÈÛa áìjÓô†ßÞìy H´îÈmðŠ¯B

I Þë†¦a ¿pbîİÈ½apŠèÃc BòîÜöbÈÛapbÓýÈÛa ÕíŠ åÇ ïã†ßÑÃìß23æc Hìzj½aåßóàÄÈÛaòîjÛbÌÛaI´q78Lñ‰ì×ˆ½añ‰bjÈÛa´ßbš½áìjÓâ†ÇåÇaëÇHE

I´qìzj½aïrÜqåß Šr×c áèäß68LÖýüaóÜÇ ñ‰bjÈÛa êˆçÞìjÓ â†Ç aë†×c HEIæcë10IÇÝibÔ½biNbãbîycÞìjÔßËáènibuaoãb×HE17åßHEkãÊìà©

Nñ‰bjÈÛaêˆçÞìjÓåÇ´qìzj½a

229

áîÔnÜÛbÔjZ¿aŠÌ¦aÈÐm‰aoáìjÓâ†ÇëáèšÏ‰åÇaëÇå¾´qìzj½akãb½ÕÜİ½a´ÐÃìàÜÛ´îÈmåßðŠ¯´îã†½aæbn…Š×¿òîÜöbÈÛapbÓýÈÛaÕíŠåÇ

μa‰bÔí bßlI Êbi‰a òqýq74 μaošÐ®a HEŠr×cI´qìzj½a ïrÜq åß68ë HEI67NïÛaìnÛaóÜÇpbÄÏbaòîÔië…a†Ìi¿HE

F23WE F אא 18 J64? א א EE٪F?אא

òÔÏaì½aâ†Çêb£biÑíŠÛaëŠš§akãj×†yμaoi‰bÔmLïãbØÛaÉàvnÜÛbÔj

qìzj½aÊbi‰aòqýqåßŠr×cμaoÈÐm‰aëLñ‰ì×ˆ½añ‰bjÈÛaóÜÇÑíŠÛaåßÝ×¿ŃkäÛa¼åßÝÓcμabè™bÐ®aÉßÞìjÔÛakãoi‰bÔmbà×NŠš§aë

ÊbÐm‰cÉßòîàÜÈÛapbíìn½aÉîà¦œÏŠÛakãoi‰bÔmLïàÜÈÛaÝî–znÛak¡ëáìjÓåÇ aëÇå¾´qìzj½akãoi‰bÔm bà× NïàÜÈÛaÝî–znÛaÊbÐm‰biÝî÷™

IíoyëaŠmñ‰bjÈÜÛ18HEÛ´îßÿIëcŠÔíëknØíëO16NóÜÇdÏâìÜi†ÛaòÜà§HELH´qìzj½aÊbi‰aòqýqp‹ëb£I´ä¦aýØÛœÏŠÛakãj×†yμaoi‰bÔmbà×

230

‹ëbvnm áÜÏ Hbãbîycë bàöa…I ÞìjÔÛakãoi‰bÔmë Ntbãüaô†Û Ýî÷™ ÊbÐm‰a ÉßI18Ië‰ì×ˆÜÛHE17HEtbãÿÛN

ŠèÃcI Þë†¦a ¿pbîİÈ½a p24HòîjÛbÌÛa æg óàÄÈÛa´qìzj½a åßbß æìšÏŠínäàšméÛa ñ‰bjÈÛaBæc μa’m א א א

?אאאIïÛaìyáènjãoÌÜi82HEI æaë8 Nbãbîyc ÞìjÔß Ë ÙÛ‡ aënÇa HEaŠ‘ûß ïçëpm ØÈbîÈàn© bÐÓìß

†îídm ¿ bîib¯gåaì½a Õy‰aŠÔnaë åßþ áç†í†èm ¿ òŠ’Ûapb‰b¾œÏ‰ëNbäÛa

Åyýíëõa†nia óÜÇ ´ÔÏaì½a ´qìzj½a kã l‰bÔm ñ‰bjÈÛaÞb½a òŠ’Ûa kÜİmBÖý⁄æìãbÔÜÛbÐÛb«b÷î‘ÝÈÐmÙãcáË‰ÙyaŠ?yëaŠm‡gLpaÌn½aÝ×¿o

aòîjäÛaÖëŠÐÛÞìjÔÛaåÇaëçåßíbàöa…ÞìjÔÛaëbãbîycIí1EM5¿HEÝ×paÌn½aÙÜmN

pbÄÏbaÉîºíñ‰ì×ˆ½añ‰bjÈÜÛÞìjÔÛaâ†Çkãoi‰bÔmL¿aŠÌ¦aáîÔnÜÛbÔjâ†ÇåØÛLáìjÓâ†ÇëáèšÏ‰åÇ´qìzj½aåßóàÄÈÛaòîjÛbÌÛaÇ‡gNÕbä½aë

aÞìjÔÛaIμaoÈÐm‰aÕÜİ½87Ilòã‰bÔßæbn…Š×¿HE83Ië…a†Ìi¿HE80HEI μa bãbîyc ÞìjÔÛa Ë kã ošÐ®a bàäîi LpbÄÏba òîÔjÛ3æbn…Š× ¿ HE

IμaoÈÐm‰aë8Ië…a†Ìi¿HE10ÞìjÔÛakãoi‰bÔmÝibÔ½biNpbÄÏbaòîÔjÛHEb×ÖaŠÈÛaÕbäßíbãbîycÞìjÔÛaëáöa†ÛaNòÏ

ÑíŠÛaíÞìjÔÛaâ†ÇëÞìjÔÛakãj×†yμal‰bÔnmLïãbØÛaÉàvnÛak¡ëÒýnbië´qìzj½aåßóàÄÈÛa òîjÛbÌÛaÇ LïàÜÈÛaÝî–znÜÛ bÔjë NŠš§aë

òîàÜÈÛaáèmbíìnßÝî÷™ÝØ’ioÈÐm‰abèäØÛLñ‰bjÈÛaêˆçáìjÓâ†ÇëáèšÏ‰åÇïàîÜÈnÛaôìn½aÊbÐm‰bia†u‰ì×ˆÛaåß´qìzj½akãj×†yμaoi‰bÔmbà×N

oi‰bÔm bà× NïàÜÈÛaÝî–znÛaÊbÐm‰biÖýüaóÜÇÞìjÔßË ñŠÔÏ¿tbãüaëô†Ûa†uÝîÜÓÊbÐm‰aÉßÖýüaóÜÇÞìjÔßËpaŠÔÏ¿tbãüaë‰ì×ˆÛakã

231

ÔÛa kã oÔibİm bà× Nbãbîya ÞìjÔß Ë ñŠÔÏ ¿ oÔibİmë Ntbãüaáöa†Ûa ÞìjNbãbîycÞìjÔÛaë

ægëcÞìjÔi ‰aŠÓ⁄aÞìjÓ â†Ç†Ó ñ‰ì×ˆ½a ñ‰bjÈÛaëc òî–‚’Ûa ñäóÜÇ†ànÈíb¾NòîİàäÛapa‰ì–nÛaóÜÇòîÇìmμaòub§aÈíòîÈàn©ŒîîànÛòîãìãbÓpb‰bà½a

åÇ ÕÜÈní bàîÏ bèšÈi ‹ëbvnÛaë bäÛa ÖìÔy Úbènãaë …bÐÛbiýšÏ áèîÜÇåÇòîÇìnÛañ‰ëŠ™ŒØmŠ½aïib¯üaÚìÜÛaŒíŒÈnÛÒb–ãüaóÜÇNòäaì½aåyë

F24WEFאא18 J64?אאEאאE٪F?א

käÛal‰bÔmÅyýípaÌn½aÒýnbiº¿âbÇïÇëòÛbyØÈíb¾pb÷ÐÛaÉî

òÛb§a êˆç Šb‚¶ Ú’ß،ÕÜİ½a ÞìjÔÛa â†Ç püby ÊbÐm‰a ŠèÄí Ö‰bÏ ÉßqìzjàÜÛ´¿ μa Ý–m æbn…Š×87 μaœÐ‚äm LE83ë …a†Ìi ¿ E80òîÔjÛ E

Nbãbîycëbàöa…æìÜjÔíå¾…aŠÏüakãošÐ®abàäîiNpbÄÏba üa õa‰a Êýİna †äÇë ŠàÈi …aŠÏI18M64óÜÇ áènÔÏaìß òu‰… ky H

pŠèÃc LñŠÿÛ òîäíìànÛa òÓbİjÛa Ïìm ÝibÔß Þb½a kÜİí ïã†½a ÑÃì½aB ñ‰bjÈÛa

232

IÞë†¦a¿pbãbîjÛa25I´qìzj½aåßóàÄÈÛaòîjÛbÌÛaæaH91â†ÇåÇ aëÇHEáìjÓLñ‰bjÈÛaIÁÔÏÝibÔß5Nñ‰bjÈÛaêˆáìjÓåÇaëÇHE

jŠèÃaL¿aŠÌ¦aáîÔnÜÛ bÔáìjÓâ†ÇåÇ aëÇóàÄÈÛaòîjÛbÌÛaæapbîİÈ½apæbn…Š×áîÜÓa¿ÊbÐm‰aÉßñ‰bjÈÛaI88IÝibÔßHE80Ië…a†Ìi¿HE81òîÔi¿HE

pbÄÏbaNbãbîycÞìjÔÛaòjãoÔibİmÝibÔ½bibàöa…ÞìjÔÛaëNÕbä½aÉîº¿ İmLïãbØÛaÉàvnÛak¡ë†yóÜÇŠš§aëÑíŠÛaíj×†yμakäÛaoÔib

IÕÜİ½aÞìjÔÛaâ†ÇòjãoÌÜi‡gLõaì12ÝibÔ½biLŠš§aëÑíŠÛaåßÝ×¿HEI bãbîyaÞìjÔÛakãoi‰bÔm4ÝibÔß ŠšzÜÛE3I bàöa…ÞìjÔÛaë LHÑíŠÜÛE1E

ÝibÔßŠšzÜÛ2NHÑíŠÜÛE F25WEFאא18 J64Eא?אא

E٪F?אאאא

233

Éîà¦ñ‰bjÈÛaêˆÕÜİ½aÞìjÔÛaâ†ÇëœÏŠÛakãl‰bÔnmLïàÜÈÛaÝî–znÜÛbÔjbà× NïàÜÈÛa Ýî–znÛa ÊbÐm‰bi Ýî÷™ã ÊbÐm‰a Éß ïàÜÈÛa Ýî–znÛapbíìnß

μaoi‰bÔmI‹ëbvnmüa†uòÜî÷™òjãüaÝØ’müÛaÞìjÔÛakãj×†y4NHE êˆçægpa‰bjnÇüaLòîjjÛapa‰bjnÇüb×ëcòî–‚‘paóÜÇ†ànÈmLbòÔibÛa

òÏbÔqóÜÇ bèšÈi†ànÈíëcòîİ¸pa‰ì–móÜÇòîÈàn©¿òÛìjÔßæìØm†Ó…ë†yåßòäîÈßÊaìãaëaòäîÈßNpb‰bà½a

†äÇëõa‰aÊýİna…aŠÏüaIŠàÈi18M64æìàÜÈßBñ‰bjÈÛaóÜÇáènÔÏaìßòu‰…åÇHIÞë†¦a¿pbîİÈ½apŠèÃc LBlýİÜÛÝšÏc òÜßbÈßáí†ÔnÛÞb½aæìjÜİí26æa H

I´qìzj½aåßóàÄÈÛaòîjÛbÌÛa93ñ‰bjÈÛaêˆáìjÓâ†ÇåÇaëÇHEÝibÔßáèäßIïÛaìy5aëŠèÃcÁÔÏHEëüìjÓNÚìÜÛaaˆæbvènaâ†Ç

¿ÕÜİ½a ÞìjÔÛa â†ÇåÇ aëÇå¾ …aŠÏüa òjãoÈÐm‰a L¿aŠÌ¦a áîÔnÜÛ bÔjIμaæbn…Š×88HEošÐ®aμaI84IëpbÄÏbaòîÔi¿HE83bàäîiN…a†Ìi¿HE

I bãbîya ñ‰bjÈÛaÞìjÓåÇåÇ aëÇå¾´qìzj½a òjãoÌÜi9 HEÁÔÏåßÝ×¿ÌipbÄÏbaòîÔië…a†ëI3Næbn…Š×¿HE

Npbíìn½a Éîº ¿ Šš§aë ÑíŠÛa í käÛa oi‰bÔm ïãbØÛa ÉàvnÛa k¡ëÞìjÔÛa â†ÇåÇ aëÇå¾´qìzj½a òjãoÌÜi¿aŠÌ¦aáîÔnÜÛ òjäÛbiìç bà×ë

IÖýüaóÜÇ85Ië´îÐíŠÜÛHE84ôŠüakäÛaoi‰bÔmbà×N´íŠšzÜÛHEaòîjÛbÌÛa Ç ‡g LïàÜÈÛa Ýî–znÜÛ bÔj käÛa bšíc oi‰bÔm bà× Nj× †y μ

j× †yμaoÔibİm bà× Nñ‰bjÈÛa êˆœÏ‰ åÇ´àÜÈn½aë´îßüa åß óàÄÈÛaNtbãüaë‰ì×ˆÛakã ØÈmpbîİÈ½aêˆçœÏŠÛaì™ìi¿ïçÛapb‰bà½aêˆŠ‘bj½aŠßüaòÔîÔy

vämüáÛaÉß bà× LïÓaŠÈÛaÉànvàÜÛ òÜî•üaáîÔÛapbßìÄäßëoiaìrvämüáæìÛìníáèãcëbàîüL‰a†½abèÔîÔznÛóÈmÛaòíìiÛaëòîãbãüaÒa†çüaÉß

234

…a†ÇaëòíìiÛaòîÜàÈÜÛμëüaòîbüapbäjÜÛaÉšmÛaòîÇbànuüaò÷’änÛaòîÜàÇNÝjÔnàÜÛõbäiüa

F 26WE F א18א J64? א א EE٪Fא

Þýna æa LbèîÛa ñ‰b‘üa ‰†£ òîšÓ òâaŒnÛüaåíŠ’ÈÛa paìäÛa ¿ ïàîÔÛa

LbÔib ÞìjÔÛa b Ýví pbçb£bi æëŠqdníbäÛa åß †í†ÈÛa ÝÈu ñüa•dÏóÜÇëLòãbßüaÝrßôŠcòîàîÓíbÈßÝjÓéîÛa‰b’í a‰bîÈßòí…b½a ñŠîÛaozj

ÐãþaáîÓpÌmëLòçaŒäÛaÝjÓŠ×ˆíòçbuìÜÛa‰bîÈßòİÜÛaåßlŠÔnÛapbibèÜª oÜyë LÉàna õbäic åß òßbÈÛa ÚìÜ ¿ Lò×‰b’½aë ˜ýüaë ÝÏbØnÛa

üaë k–äÛa óÜÇ âìÔm òîàîÓ pbßìÄäßpbíìn¶ LêËë “ÌÛaë lˆØÛaë Þbînybèm†‘Ý–mbçqdmëbàîÓæìØmæaμaóÓŠmÉöbÓëLbç†ÇòîãbØßgμabç‰b’nãaòÈë

Nñ†í†uòîjÜ†¬ÙÛˆÛ òî×a‰…üapaˆÛa¿üýnapbßìÄäßít†znmòíŠÄã

235

aëë òîÏaŠ−üapb‰bà½aëpbÏŠ–nÛa åß †í†ÈÜÛ ÞìjÓ â†ÇëœÏ‰ë Ýrßë áîÓÉÓpbî×ìÜÛaëÞbÈÏüaÙÜmÝrßéîÏ‰b·196N

JWאא íÛa ÝØ’…bÐ ôØÛa ŠçbÄ½a ô†ygí éãc åÇ ýšÏ Lïãbãüa åßüa æa†ÔÐÛnÈ

‰aŠÔnýÛ aŠ‘bjß a†í†èmë ïÇbànuüa LïbîÛañß ¿ òÌÛbi a‰aŠ™g ÕzÜíëîÇbànuüaë òí…b–nÓüa òîàänÛaòí bà× NÝÜ óÜÇ òÛa†Ûa paŠ‘û½a áçc †yc †È

ÖbÐaëòíìàänÛapbbîÛaNbèÜßbØmâ†ÇëaˆÛòÜØ’½aêˆçozj•c†ÔÏåßñ†yaë¿üëbämbíbšÔÛaŠr×c†yaëLåíüaåí†ÔÈÛaÞýÖaŠÈÛa¿byb§gÝ×b’½aŠr×c

NâbÈÛaæd’Ûa œÈiÝà’îÛÞbaaˆç¿…bÐÛaâìèÐßÉní†ÓòİîaÝßaìÈÛaëòîÏaŠ−üaŠçbÄ½a

bèãcáË‰bçËåßa‰b’nãaŠr×c…bÐÛaÊaìãcœÈioÜÈuòîäßüaÞaìyüaæa‡gNbèiŠöaë†Ûa ¿ pýßbÈ½a œÈi ‹b¬a â†Ç ýrß ÙÛ‡ åß Lòí…bînÇa pb‰b¾ ë†jm

¶‰ŠekãbuåßNbèÜîènÛòîÛbßÍÛbjßáí†Ôm†ÈiügòîßìØ§apbû½aëæìØmbÒaŠ−üa aˆç ŠçbÄßœÈiÜÈnmüÕØÈí †Ó b¾ Léma‡ÝàÈÛbi Ýi âbÈÛa É™ìÛbi

´ÐÃì½a âaŒnÛa â†Çë êõa…c éÔíŠëcÝàÈÛa ò÷îióÜÇ òibÓŠÛaÑÈ™õa…dipbjÜİnß‰†–ß bç‰bjnÇbiÑöbÃìÛaœÈiμa ŠÄäí ‡g Nb†Ôß bjuaë bç‰bjnÇbi òîã†½a òß†ä

ÖìÐík×ŠuþaŠÛaëc¿ÉîjÜÛŠÈmÑöbÃìÛaœÈiæbÏÙÛˆÛëb…†akmaN…bÐÛaÖì

Þý …bÐÛa òzÏbØß ¿ òîÓaŠÈÛa òßìØ§a ‰ë… åÇ´qìzj½a õa‰a Êýİna †äÇëIÞë†¦a¿pbîİÈ½aŠèÄmL´î™b½a´ßbÈÛa27IæaLH47æaæëŠí´qìzj½aåßHE

ß LÞbÈÏ Ë …bÐÛa òzÏbØß ¿ òßìØ§a ‰ë…I ÝibÔ28æc aë†×c´qìzj½a åß HENòÛbÈÏòßìØ§apaõaŠua

يظهر ذلك في مجال التعليم على وجه الخصوص، إذ مع ان التعليم مجاني فان بعض التدريسيين وادارات - 196

المدارس تثقل آاهل أسر الطلبة والسيما الفقيرة بتبرعات ومساهمات ال عالقة للطلبة بها مما يشكل سببا للتسرب من الدراسة.

236

IæaÅyýí14c‰üHEðIæaëLÊì™ì½a…†–iá11…ìuìiáÜÇáèí†ÛîÛHENpaõaŠuüaêˆçÝrß

paõaŠua˜ì–¢´qìzj½aáíìÔm¿ bmëbÐmÚbäçæa ë†jí L¿aŠÌ¦aáîÔnÜÛ bÔjqìzj½akãÉÐmŠm‡gL…bÐÛaòzÏbØßåßŠr×þpaõaŠuüaòîÛbÈÏâ†Çaë†×cå¾´

IÑ–äÛa51òîÔi¿HEœÐ‚ämLpbÄÏbaIμa…a†Ìi¿ýîÜÓ48NHE êˆç Êìà© bÐ®a Åyýí¿ käÛaI μa æbn…Š×39òjã ÉÐmŠm ÝibÔ½bi NHE

Iμaæbn…Š×¿paõaŠuüaòîÛbÈÏóÜÇaë†×cå¾´qìzj½a37ÝibÔßHEI25¿HEiI ë …a†Ì26œÈi †äÇ pbÇbäÓ …ìuë ØÈí Šßc ìçë NpbÄÏba òîÔi ¿ HE

paõaŠu⁄bi´äì½a¿käÛa êˆçbÐ®bi òã‰bÔß æbn…Š× ¿oÈÐm‰a ñˆ‚n½aNpbÄÏbaòîÔië…a†Ìi

μapaõaŠuüaòîÛbÈÏâ†Çaë†×cå¾´ÐíŠÛaòjãÉÐmŠmLïãbØÛaÉàvnÜÛbÔÏëëŠr×cIÑ–ãåß52EIÝibÔßLH46N´íŠšzÜÛHE

òßìØ§a‰ë…òîÛbÈÏâ†Çaë†×cå¾´qìzj½akãoÈÐm‰aLïàÜÈÛaÝî–znÜÛbÔjIåßoÈÐm‰a‡g LïàÜÈÛaÝî–znÛaÊbÐm‰bi44HE´îßÿÛμaæìjnØíëæëcŠÔíåßë

I49I μa áq òí…a†ÇüaOòîöa†niüa òÜà§ HE52 âìÜi†Ûa òÜà§ HEóÜÇdÏÝibÔ½bi NošÐ®aå¾´qìzj½akãaë†×c‰ë…òîÛbÈÏNïàÜÈÛaÝî–znÛabÐ®biòßìØ§a

237

F 27WE F אא 18 J64 אא א EE٪Fאאא

Åyýíb¾å¾tbãüakãÊbÐm‰aðc‰üáÜÇáç†äÇîÛå¾ëaáÝrß…ìuìi

…†¤Ûa òîİàäÛakÛaìÔÛa òÈîjkji ÉÓìnß Šßa ìçë Lõa…üa aˆçë òãbØß‰aë…abaìyc åÇ bçb™‰ë bèma‡ åÇ ñcŠ½a pa‰ì–m ïã†m óÜÇ ØÈäm Ûaë tbãüa

bèÓìÔy Ýuc åßpbÇaŠ• ¿ Þì†Ûa åÇ bçŒvÇë197Êb™ëüa êˆç Ýà© æg NóÜÇØÈämëbè×a‰…aë bènÏŠÈßpbíìnßòzÏbØß¿òßìØ§a‰ë†Û bèàîîÔmáqåß

…bÐÛa bèma‡òîbîÛak‚äÛaæc¿—‚ÜníëÉníbßbÇbíc‰ÚbäçæcòÄyýßáè½aåßægpbÔÐ• òÌî•ˆdí êŠçaìÃÉßÝßbÈnÛaæaë L…bÐÛa òzÏbØßóÜÇ ò–íŠyoîÛ

ÛbnÛbi´ãaìÔÛapbÔîjİmæaëòíì÷ÐÛaëòîiŒ§ab–½abèm†ÇbÓòîbîpbÔîjİm…Š©ïNòîÜØ‘

Þëa†uæcÈm|½aòîÈuŠ½aægòÔîÔyåÇ´qìzjàÜÛ òîÏŠÈ½aŠçbÄßåÇ…bÐÛaë†jmåÇ ñÈßæìØmü†Ó bèãgÉß ñ…†ÈnßëòÈaë‰b’nãüabà× ñŠçbÄÜÛïÈÓaìÛa

.134ية، مصدر سابق، صآريم محمد حمزة، تمكين المرأة العراق- 197

238

¿ŠèÄíòîŠÛaŠí‰bÔnÛaNa‰aŠànaëÉßpa…bÔnÇüañ…‰aìÛaÏbèÜà°ÛaòÏŠÈ½aæd åÇ æbã⁄a†Ó …bÐÛaüëc òîma‡ ñ ØÈm bèãg üg Lbàöa… òzîz• æìØm

ÙÜmæcNðÐméuìmpa‡òîÇì™ìßpa…bÔnÇüaa‡gbyì™ëŠr×c|j–mæcåØ¹ bäÛëbäm´qìzj½a áíìÔm ô†½ŠqdmòßìØ§aë laìäÛa Ü©ë òîbîÛa laŒyüa

aïÐÃìßë˜bäÊbİÔÛaëòîöbšÔÛaòİÜÛaëN…bÐÛbiòîã†½aòß†¨

239

אאWאאאא198

p‰…b• Ûa pbß‹üa ÒëŠÃ kji pbß†ä pýšÈß ÖaŠÈÛa ¿ oàÓbÐm †ÔÛNõbärna ýi bèä æìîÓaŠÈÛa ÉÏ†í ñ†í†u pbÓìÈß p†uëaë òybn½a pýîènÛa

Ènßa‰ì•pbß‹üaŠçbÄßpˆ¥aëòÜa†nßëñ†ÔÈßñr×ŠçaìÃbç‰ë†ip‹ŠÏcñ…† pbÏb½a åß p†ÇbiòîÇbànuüa åßbšnÛa áîÓ oÈuaÏ bäÛa íïÇbànuüa

ó™ìÐÛaåßbÇìãbèãìØiÉàna¿òÛb§aÑ•ëéÈßåØ¹†yμaòäaì½aŠÇb’ßëëcòí‰bîÈ½aìãþaIïß Anomie bÇjÈniÊbànuüaáíb×‰ë…199ïçëHÑÈ™òÛby

ÝjÔn½aìàËëÁiaìšÛaÑÈ™ë âbÄäÛa200ïßìãüc æa æìmßpŠië‰ôŠíë NŠüalbîËÈí bàç†yc …ìuëæaóäÈ¶ LïØÇkbäm òÓýÈiæbİjmŠíåßüaë

Õã¿ïßìãüaòu‰…æg BÞìÔîÏòÛb§aêˆçåÇÈíëïÇbànua—ÔäÛaô†ßŠèÄíãdi bèîÜÇ áØ° íbÈß óÜÇ Êbºüa ¿ Éß LòÇëŠ’ß bèkyb–í bßÙ‘ åßÙÛ‡

a†ycæbÏò×‰b’ßÉ™ìßíbÈ½aåØmbßéãþLòîÇbànuüapbÓýÈÛa¿åßcâa†ÈãaëÉîİní übbäß Ýr· òîÇbànuüa òÛb§a êˆçë LåíŠüa åß ÉÓìní a‡bßÒŠÈí æc

BåíŠüaÉßòãìßdßËpbÓýÇñd’äÛòíbÌÜÛbjbäß201N

لسنة 111تقع جرائم الرشوة ضمن الجرائم المخلة بواجبات الوظيفة. وقد حدد قانون العقوبات العراقي رقم - 198

جريمة الرشوة بانها "آل موظف أو مكلف بخدمة عامة طلب أو قبل لنفسه أو لغيره عطية 307في المادة 1969ألداء عمل من اعمال وظيفته أو االمتناع عنه أو االخالل بواجبات أو منفعة أو ميزة أو وعدا بشيء من ذلك

وتعديالته. 1969لسنة 111الوظيفة". المصدر: قانون العقوبات رقم بنى دورآايم نظريته في االنومي على اساس استقرار العالقات االجتماعية، وحتى التوازن الشخصي ألعضاء - 199

جود بناء معياري مرتبط بالسلوك. وأن يكون هناك اتفاق وقبول عام لهذا البناء الجماعة االجتماعية،. يعتمد على وبحيث يكتسب سلطة اخالقية بواسطة أعضاء الجماعة المحلية المنظمة، ويكون ملزما بحيث تنظم هذه المعايير

". وحيث يتفكك البناء "اختيار الفرد للوسائل التي تحقق بها أهدافه، آما تحدد الى حد ما االهداف والرغبات ذاتهالالرتباك - وبنفس الدرجة-المعياري، وتضعف قوة الضبط التي يتمتع بها، فان سلوك االفراد يتعرض بدوره

والفوضى، ويجد الفرد نفسه أمام اختيارات عديمة المعنى. إنه فقدان االنسان إلحساسه باألمن، ذللك االحساس نبيل رمزي، نائية بل أيضا تحديد واضح لألهداف ذاتها. المصدر: الذي ال يتوقف على مجرد وفرة الوسائل الب

110، ص2000االمن االجتماعي والرعاية االجتماعية، دار الفكر الجامعي: القاهرة، ) تشير الى حالة انهيار البناء الثقافي وتظهر بصفة خاصة حين Anomieاالنومي: آلمة فرنسية االصل (- 200

واالهداف (او الوسائل واالهداف). واالنومي هي الحالة المقابلة للتضامن االجتماعي، تنحل الروابط بين المعاييرفهي حالة الفوضى وانعدام االمن وفقدان المعايير (د. أحمد زآي بدوي، معجم مصطلحات العلوم االجتماعية،

).20، ص1978بيروت، مكتبة لبنان، 117نبيل رمزي، مصدر سابق، ص - 201

240

½a aˆçÞëbäníòîã†½a òß†äïÐÃìßÉßÞb–müapbíìnß szj202…aŠÏüa òjãë aìÈÏ… åíˆÛa áèäßñì‘‰LñŠ‘bjß Ëë ñŠ‘bjß ñ†îë òÜ•pa‡paŠ‘ûß ïçë

bî§biõaŠÔÐÛa bàîübäÜÛ òîßìîÛa ñI ò’a pb÷ÐÛaë Vulnerable groupsHbàÌãaŠr×þaÙÛˆ×ëŠb‚½bib¤Šr×þaò÷ÐÛaáèÐ•ìiNbèmübØ‘gëbèmbiý¶b

…bÐÛa bíbšÓoÛa‹ü ‡gÝØ’m ñì‘ŠÛaëÖaŠÈÛa ¿îÛ âbànçüaë ÕÜÔÛa Š•bäÇñ†zn½aáßüaòîÓbÐmakyòîöbäuáöaŠuòibr¶nÈmëLbÈÛaõb−aÉîº¿ÝikzÏ

NòîÓaŠÈÛapbÈíŠ’nÛaë…bÐÛaòzÏbØ½ ÄÛïàØÛabîÔÛaòiìÈ•åßáËŠÛaóÜÇëbèßbvyaëbènÈîjÒýnüLñì‘ŠÛañŠçb

…bÐÛaåßòîÜÈÏÑÓaìß óÜÇÒŠÈnÛaÞëby|½a aˆçæaüg LbçqdmpbíìnßëN´îßìØ§a ´Ûëû½a Éß ÝßbÈnÛa †äÇ æìîÓaŠÈÛa æìäaì½a bèèuaìí Ûa ð‰a…üa

aìßbÓåíˆÛa´äaì½aåßý×|½aaˆçåßñbÔn½akäÛaêˆçÝà’mëñì‘‰áí†ÔniëNñì‘‰áí†ÔniâbÓáèmŠc…aŠÏc†ycæcμaaë‰b‘cåíˆÛaÙ÷ÛëcëïßìØyÑÃì½lbnyaÕíŠåÇbç‰b’nãaô†ßbîÓÞýåßÖ…cÝØ’iñì‘ŠÛapü†ÈßbîÓæì™ŠÈní áq åßë òîã†½a òß†ä ïÐÃìß ÉßpýßbÈm áèí†Û åíˆÛa´äaì½a òjã

ðëb‘ŠÛa áèäßkÜİmÑÓaì½IÞë†¦a¿pbîİÈ½apŠèÃc †Óë N28òjã æa HIoÌÜiòîã†½aòß†äïÐÃìßÉßÞb–maóÜÇaìãb×åíˆÛa…aŠÏüa28IáèäßHE12HE

ÍÜi †Óë NpbÔÐ–Ûa ŠíŠ·ë pýßbÈ½a ‹b¬⁄ HòîäîÈÛaë òí†ÔäÛaI ðëb‘ŠÛa aìÈÏ…âbÇÞýðëb‘ŠÛaÉÏ†i˜b‚‘üaâbîÓpaŠß…†ÇÁìnß2011ìyïÛa4NE

دمة المدنية وفقا للتعريف االجرائي في هذه الدراسة: هو الشخص الذي يستخدم بصفة يقصد بموظف الخ- 202

نظامية، ليقوم بواجبات ومسؤوليات وظيفة ما، مقابل أجر محدد ويتمتع لقاء ذلك بالحقوق واالمتيازات المرتبطة ئف الجهات الحكومية أيا بها. ويقصد بالموظف في الخدمة المدنية للدولة أيضا آل من يشغل وظيفة مدنية من وظا

آانت طبيعة عمله أو مسمى وظيفته. آما ان الموظف العام هو الذي يعهد اليه بعمل دائم في خدمة مرفق عام تديره الدولة أو أحد أشخاص القانون العام االخرى عن طريق شغله منصبا يدخل في التنظيم االداري لذلك المرفق. وقد

وتعديالته في الفقرة الثانية من المادة الثانية 1960لسنة 24اقي النافذ ذي العدد عرف قانون الخدمة المدنية العرالموظف العام بأنه: آل شخص عهدت اليه وظيفة دائمة داخلة في المالك الدائم. آما ان قانون مكافحة الفساد الذي

من خالل تحديده مفهوم 2007ة لعام أعدته هيئة النزاهة جاء منسجما مع االتفاقية الدولية لمكافحة الجريمة المنظموتعريف الموظف العام، إذ عرفت الفقرة (أوال) من المادة االولى من المشروع بأنه (آل شخص عهدت اليه وظيفة

دائمة أو مؤقتة في دوائر الدولة والقطاع العام).

241

L¿aŠÌ¦a áîÔnÜÛ bÔjoÈÐm‰aïÐÃìß Éß Þb–ma óÜÇ aìãb× åíˆÛa …aŠÏüa òjãμaæbn…Š×¿òîã†½aòß†ä I…a†Ìi¿…aŠÏüaòjãÑÈ™åßŠr×c64ÝibÔßHE

I26IàäïÛaìyë L…a†Ìi¿HE20òjãæbÏÙÛ‡Éßë NpbÄÏba òîÔi¿HEIáèäßòÜîÜÓ3.7ìÈÏ…†ÓHE—‚’ÛaâbîÓpaŠß…†ÇÁìnßôëbníbàäîiLñì‘ŠÛaa

Þ†È¶I …a†Ìië æbn…Š× ¿ ñì‘‰ ÉÏ†i4.5 ë E4.6…†Ç bßc NïÛaìnÛa óÜÇ HEIμaoÈÐm‰a†ÔÏ…a†Ìi¿ñì‘‰aìÈÏ…åíˆÛaáèäß…aŠÏüa29IÝibÔßHE10¿HE

NpbÄÏbaòîÔi åßÝÈÛëñ‰b‘üakbä½akã¿åíbjnÛaæaμaÉßÞb–maóÜÇaìãb×åíˆÛa…aŠÏüa

òîã†½aòß†äïÐÃìßpa†îÔÈnÛaòÈîjμa…ìÈmb¶‰Þë†¦apbîİÈßbènØÇÛaæìØíæaåØ¹ bà× N…a†Ìi¿ bèäÇæbn…Š×¿òÏbr× Šr×coãb×Ûa òîaŠÓëjÛa

[ßüc ‰aŠÔnýÛÊbÐm‰aëÂb’äÛa Šöbmëð…b–nÓüa [‰bç…‹aë ò×Š§abßë Lòí‰bvnÛa¿ jØÛa åíbjnÛa aˆç Ðm ¿ bç‰ë…pýßbÈ½a …†Ç ñ…bí‹ åßÙÛ‡ óÜÇkmí

NpbÄÏbaòîÔië…a†Ìjiòã‰bÔßæbn…Š×¿´ÈuaŠ½apü†ÈßëkãÊbÐm‰a ìçbİìnßp†è‘bà×N…a†ÌiåßÝÓcpü†ÈßëbjãoÜv†ÔÏpbÄÏbaòîÔibßc

æbn…Š×ë…a†ÌiåßÝÓþaÙÛ‡…ìÈíëLñì‘‰ÉÏ†i—‚’ÛaâbîÓpaŠß…†ÈÛòjäÛbiñìÓóÜÇòàöbÔÛaòîiìaÊìî‘ëLpbÄÏba¿Šš§akãïã†mμaòîbcòÐ–iÝîèn×I …bÐÜÛ ôŠc ÞbØ‘c ÝÈ£ Ûa òîÔbä½aë òíŠöb’ÈÛaë òîÜöbÈÛa ÁiaëŠÛa

paõaŠu⁄aÔßñ†öbÛaÂb¸üaïçHòîiìaåÇòºbäÛaÉÏ…Ýibñì‘ŠÛa|j•cðˆÛa òîäí†ß òî•b‹bînßbiêˆç Šš§aë ÑíŠÛbi ò•bä käÛaë pü†È½a ØÈmë N

ì™ìiÑíŠÛa¿ñì‘ŠÛaÝªòîiìaÞìÜyë[òÐÜn‚½a…bÐÛaÞbØ‘cíòšíbÔ½aNâbm

ïÐÃìßÉßÞb–maóÜÇaìãb×åíˆÛa…aŠÏüaòjãÊbÐm‰aÐmåØ¹Ša†îÈ•óÜÇäaìÈÏ…åíˆÛaáèäß…aŠÏüaòjã¿jØÛabÐ®üaëæbn…Š×¿òîã†½aòß†ñì‘‰

bèÇbÐm‰aëμa…ìÈíb¶‰L…a†Ìi¿‰ìç†nÛaòÈîjòÛbyëòîû½aóäjÛalb•cðˆÛa

242

ÝÈ¯b¾LòîÇbànuüaòÏbÔrÛaõbİËo¤…bÐÛapbî×ìÜåßrØÛïÇbànuüaÞìjÔÛa Naj× òÜØ’½aávyŠçbÄ½aœÈi‰m òîÏbÔrÛapbßìÄä½aœÈiombi ‡gòîÏaŠ−üa

åíëbäÇ bç‰bjnÇaë õb×ˆÜÛμa Lñ‰bİ’ÛaëïÇbànuüawîäÛaÙnèmkãbuväí bßëáïÇbànuüaåßüaÞýnaë‰ìç†máqåßëÁjšÛaíbÈßëpbîÛa¿ÑÈ™åßéäÇ

œÈi óÜÇ ñŠİîÛa ÑÈ™ë pbÔÜ§apa‡ òîß†äbî¡ b½abàäîi L´äaì½a ñoØÈãa Lï™b½a æŠÔÛa åßpbäîÈnÛa ÉÜİß ˆäß bîjã a‰aŠÔna æbn…Š×p†è‘

Nßüa‰aŠÔnüaëæìãbÔÛaòİÜŠÏëòd½aòÈîjóÜÇ òß†äïÐÃìßÉßÞb–maóÜÇaìãb×åíˆÛa…aŠÏüaòjãoÌÜiLïãbØÛaÉàvnÜÛbÔÏë

IŠš§a¿òîã†½a27IÝibÔßHE30EaìÈÏ…åíˆÛaáèäß…aŠÏüaòjãæaügLÑíŠÜÛHIïÛaìyμaoÈÐm‰aŠš§a¿ðëb‘ŠÛa13IÝibÔßHE10ÁìnßÍÜiëNÑíŠÜÛHE

IŠš§a¿ðëb‘ŠÛaÉÏ†i˜b‚‘üaâbîÓpaŠß…†Ç4IÝibÔßHE3NÑíŠÜÛHE

243

F28EFאאW18 J64אאEאאאאאEאאFאאא،12א

E٪Fא

Ýî•bÐnÛaôìnß

åíˆÛa…aŠÏüaóÜÇaìãb×ÉßÞb–ma

òß†äïÐÃìßòîã†½a

áèäß…aŠÏþaaìÈÏ…åíˆÛa

ñì‘‰

…†ÇÁìnßâbîÓpaŠß

—‚’ÛaÉÏ†iñì‘‰

¿aŠÌ¦aáîÔnÛa

æbn…Š× 64.43.74.5

…a†Ìi 26.329.34.6

pbÄÏbaòîÔi 19.710.22.8

ïãbØÛaÉàvnÛa

Ššy 27.412.54.1

Ñí‰ 30.19.73.2

ïàÜÈÛaÝî–znÛa

cŠÔíOïßcknØíë 30.58.73.4

òîöa†niaMòí…a†Çg 26.612.44.1

i…óÜÇdÏâìÜ 27.318.34.3

´jßË 29.017.21.3

ä¦a

Š×‡ 29.213.34.0

órãa 27.29.93.6

ïÛbºüa 28.211.63.9

244

Ûa êˆç Ýr½ a‹aŠÏg Šr×c òíŠš§a pbÈàna æapbî×ìÜbèmaõbäi †ÔÈm kji LòîbîÛapbàîÄänÛaì¸ëLbç…†ÈmëòîÇbànuüa…bànÇüaÊbmaëLò––‚n½aòíŒ×Š½aë

pbÈàna¿ ñbî§akîÛbc æc ‡g NbèàîÄämë òîÇbànuüapbÓýÈÛaÁj™¿ bèîÜÇLòîÇbànuüaÖbãþaëòîû½apbàîÄänÛaåß…†Çμg…ŠÐÛaõbànãakÜİnmòíŠš§a

ÞbÌ‘üa aˆçë N†yaëæe¿ ñ…†Ènß òîÇbànua Œ×aŠß éÛbÌ‘gëð…ûí†ÓgåßÊìãμíbÈbÔmkjmŒ×aŠ½aÙÜmbèjÜİnmÛaòîÐîÃìÛa‰aë…þaæcÙÛ‡LÊaŠ–ÛaëŠmìnÛaòî×ìÜpbÏaŠ−aëcòîÜa…paŠmìmμgð…ûíðˆÛaŠßþaLòî×ìÜÛaÝöa†jÛaåß…†ÇÕîÏìnÛa åÇ êŒvÇ òvînã ïÇbànuüa ÕäÜÛ ïÐîÃìÛa õa…þa óÜÇ bjÜ ØÈäm

aÙÜmíòßõaì½aë‰aë…þaëŒ×aŠ½203bèãìØiŒîànmòíŠš§apbÓýÈÛaæcåÇýšÏNóÜÇ òàöbÔÛa òîÐíŠÛa pbÓýÈÛaØÈi òíìãbq òÈîjpa‡ òí†ÓbÈm òîzÜ–ßpbÓýÇ

òèuaì½aFace to faceòÏŠÈ½aëNòî–‚’Ûa

عدنان ياسين مصطفى، سوسيولوجيا االنحراف في المجتمع المأزوم، مصدر سابق.- 203

0

1

2

3

4

5

6

7

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

العراق حضر ريف آردستان بغداد بقية المحافظات

وةرش

ع دفص ب

شخ الام قيترا مدد عطوسمت

وةرش

وا فع دينالذ

د راألفة اسبن

الذين آانوا ) ٦٤ - ١٨بعمر (من مجموع االفراد ) النقدية أو العينية(نسبة االفراد الذين دفعوا الرشاوي شهر الماضية ١٢على اتصال مع موظفي الخدمة المدنية و متوسط عدد مرات دفع الرشوة خالل ال

نسبة األفراد الذين دفعوا رشوة من مجموع االفراد الذين آانوا على اتصال مع موظفي الخدمة المدنية

متوسط عدد مرات قيام الشخص بدفع رشوة

245

pü†Èß ÊbÐm‰a æg¿ ñì‘ŠÛaòíŠš§a Õbä½a ¿ bàîü pbÄÏba òîÔië …a†ÌiìÈíb•ì–pbßìÄä½aòÈîjμabšía…ÛaòîàîÔÛaåßÁàäÛaaˆçåvènm†Èm

ÝçÛa kji …bÐÛa ŠçbÄß œÈjÛ òä™by òîàîÓ pbßìÄäß ozj•dÏ LÚìÜÛa¿ÑÈšÛaëòÛë†ÛaÞbÌ’ãaåÇýšÏLòîŠÛaËëòîŠÛaïÈànaÁjšÛapbîÛa

åß ÑîÐ‚nÛa ¿ bèma‰†Ó åß †y òí–ß bíbšÔi½a ŠqcpbßìÄäòí†îÜÔnÛa òîàîÔÛabò‚a‰áöbÇ…knØmëÝ–ÐànmpâÛaëLòàîäÌÛaòÏbÔqëòjÜÌÛaáîÔiòßìØaòÈÓaëåß†îÐn½aëâìÜÄ½aëbÄÛaINõaì†yóÜÇpbû½cœÈi¿ëÉàna¿

NHbèmbß† åÇszjí áÜÄÛaÊb™ëþbÏåí†ÔÈÛa Þý bàîüÖaŠÈÛa bç†è‘ÛaüaâbÇÞýnyüaÕÏa‰bßëð…b–nÓüa‰b–§añ†ßIåí2003kèãåßòybjnaë

ÒbÈ™gëcõbÌÛgμaïÜàÇì−óÜÇëošÏcHòÛë†ÛapbØÜnà½âayaòßbÈÛaòîØÜ½aénÇb‘aë…bÐÛaÞìjÓ¿oàèaëÚìÜÛaáØ¤ÛaòîàîÔÛaòßìÄä½a¿204N

Ýî–znÜÛ bÔjoÈÐm‰a ïàÜÈÛaa …aŠÏüa òjãïÐÃìß Éß Þb–ma óÜÇ aìãb× åíˆÛòß†äåßòîã†½aIknØíëaŠÔíO´îßüa31IμaošÐ®aHE27òîöa†niüaòÜà§HE

ïÛbÈÛaâìÜi†ÛaÉßòí…a†ÇüaëóÜÇdÏaìÈÏ…åíˆÛa…aŠÏüaòjãÊbÐm‰aÅyý½aæaügN âìÜi… ïàÜÈÛa áèÜî–¤ æb× å¾ ñì‘‰óÜÇdÏI μa18I ÝibÔß HE12§ HEòÜà

Iμaëòí…a†Çüaëòîöa†niüa9…†ÇÁìnßl‰bÔmbà×NcŠÔíëknØíëO´îßüa†äÇHEO´îßüa†äÇÝî÷™bÐ®aÉßpbíìn½aÉîº¿ñì‘ŠÛaÉÏ†i—‚’ÛaâbîÓpaŠß

NcŠÔíëknØíë

نصير نوري محمد، المنظومة القيمية واشكاليات الفساد، مجموعة باحثين، حلقة دراسية: الفساد الوظيفي - 204

.116، ص2009السياسي، شرآة دار بابل للطباعة: بغداد،

246

ípbİìn½aëkäÛaÊbÐm‰aægóÜÇ´Ü•b§aòîöa†niüaMòí…a†ÇüaâìÜi†ÛaòÜ»ë

ÜÇdÏμaïÈÛaë[ïßìØ§a´mëŠÛapa†îÔÈmkä£μa´àÜÈn½aÝîßμaÉuŠíb¶‰óÞaŒnaNñì‘ŠÛaáèÈÏ…ÞýåßòÐÜn‚½apbß†äóÜÇÞì–zÜÛÝíìİÛaoÓìÛa

l‰bÔnmä¦ak¡ë‰ì×ˆÛakãïÐÃìßÉßÞb–maóÜÇ aìãb×åíˆÛatbãüaëÊbÐm‰aÉßòîã†½aòß†äã‰ì×ˆÜÛI27ÝibÔßtbãaE29kãægëNH‰ì×ˆÜÛE

I ïÛaìy μa ‰ì×ˆÛa †äÇ oÈÐm‰a ñì‘‰ aìÈÏ… åíˆÛa áèäß …aŠÏüa13ÝibÔß HEI10 HEtbãÿÛÖ‰aìÏïçëNpbßìÄä¶Ý–nmÉàna¿ñ†öbÛaòîÇbànuüaáîÔÛa

mýÛatbã⁄aêb£‰ì×ˆÛaâaŒnÛaòîàçcëLð‰ì×ˆÛaÉibİÛaéîÜÇkÜÌíðˆÛaïÓaŠÈÛaï ¿ Šþalbi‰c åß ‰ì×ˆÛa Êb™ëþ åèÏëŠÃ ¿ åÈjníìçë ñ…bÈÛa|–í †Ó Šßc

¿ÝuŠÛa ñ‰†ÓØÈmpbîİÈ½a êˆç æg NòînÐÛa òíŠàÈÛapb÷ÐÛa¿ ‰ì×ˆÜÛ òjäÛbipa…†ªë…ìîÓæë…ÝßbÈnÛaóÜÇð‰ì×‡Éàn©òîÇbànuaòîã†½aòß†äïÐÃìßÉß

bà×NtbãüaåßŠr×càmü|aŠÇüatbãÿÛÉàna¿ñ†öbÛa†îÛbÔnÛaëáîÔÛaëÒÙÛ‡êríæcåØ¹b½òß†äóÜÇáì–yÝîènÛñì‘ŠÛaóÜÇòàöbÓpbÔÐ•†ÔÈi

0

1

2

3

4

5

6

7

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

يأم

/رأويق

ب كتي ة ائيتدإب

- يةدادإع ىعل فأومدبل

وةش رفعبد

ص شخ الامقي

ت را مدد عسطتوم

وةش روافع دينلذد اراألفة اسبن



247

μañì‘ŠÛaÉÏ…òîÜàÇô†Ènmpbèj‘åßçbßì‡gNrØiaˆçåßñcŠàÜÛñõbgŠr×còzÜ–ßïšnÔmýónyórãþaæbÏòßbÈÛaòß†äÑÃì½ñì‘‰ÉÏ…ìçbèÈÏ†íåß

Nbšícð‰ì×‡bèÈibÖaŠÈÛa¿ñì‘ŠÛaægNxëŒÛaëclüc

Þë†¦a¿pbîİÈ½ap ŠèÃc Lñì‘ŠÛakãë ŠàÈÛaí òÓýÈÛa åÇszjÛa †äÇëI29HóÜÇcoÌÜi‡gN´qìzj½a‰bàÇcÊbÐm‰biñì‘‰aìÈÏ…åíˆÛa…aŠÏüaòjãÊbÐm‰a

IkäÛa14.5a ò÷ÐÛa ¿ …aŠÏüa †äÇ HEI òíŠàÈÛ45M54 ÝÓa ÝibÔß Hò÷ÐÜÛkäÛaIòíŠàÈÛa18M24äHòN

IÞë†u29Hאאאאאאאאאאא

א אאא

אאאא א א א אא

אא 18M24 4.46 9.7

25M34 3.50 10.4

35M44 4.33 13.3

45M54 3.35 14.5

55M64 3.39 12.1

ŠÈmÛapbß‹þap…c†ÔÛòßìÄäßÒbÈ™aμaòqýq…ìÔÈÛëïÓaŠÈÛaÉàna báîİ¤¿ oàçbë LòçaŒäÛa òÏbÔq¿ï¯‰†m ‰ìç†më íbÈ½a¿ÝÜ¤ë ÁjšÛaÒëŠÄÛaÙÜmoÈÏ…ëLbßìàÇÉànaëLòîßìØ§aòß†ä¿ñ…ìuì½aòíìäÈ½aëŠÛa

aÞbØ‘cåßÝØ‘ðcëŠíëŒnÛaëôëb‘ŠÛaâa†‚naμgœÈjÛaÞì–§a¿òîiì

248

pbß†äëÉÜÛaåßòí…b½akbØ½aóÜÇ. åß†í†ÈÛapaÌn½aêˆçÉßp‹Šibà× òîİìÛapbÔÜ§aë LòîÜîÐİÛapbb’äÛasîy Lpbi‰bš½aëÊbÐm‰aëá‚šnÛaïšÐí

òi‰bš½a ÞbàÇc åß rØÛa õa‰ë tbèÜÛa μg ôŠc ÝßaìÇ kãbu μg ‰bÈþaàÇåß Šr×di ÞbÌn‘üaë ìçëÝØÈäí bßï’ÐmóÜÇ Š‘bjßË ëa Š‘bjßÝØ’i

N…bÐÛañŠçbÃ ïÛb½aë ð‰a…⁄a …bÐÛbÏMÉÐäÛa aŠËþ ïßìØ§a ‹bè¦a âa†‚na ñõbg ìçë

˜bäMÝr¹NÖaŠÈÛaÝrßòîÈîjİÛa…‰aì½biË†Üi¿†î‘ŠÛaáØzÜÛpbí†znÛaáçcß übØ‘c …bÐÛa åÇ òºbäÛa Šb‚½a ˆdm ‡a åß †n· ñ…†Ènñì‘ŠÛaμa ñÌ–Ûa

òîu‰bíbÈßjmkÜİnmbà×LïÈàn©a†’ykÜİnmÛaLñjØÛaòàÄä½aÞbØ‘þaòÛõbàÜÛMåÇ æýÇ⁄a bèäàšiì½a Lpa…ìuì½aæb½Ûa ¿ òÛõb½a LòÏbÐ’Ûa

N´äaì½aòibÓ‰ëòÏbz–ÛabèíŠ£ÛapbÔîÔznÛaë

’í…bÐÛapbi†ÔÛ¿òîàänÛaâbßc ñj×òjÔÇÝØLÖaŠÈÛaóÜÇbÔîàÇ aqdmŠqûíëbäÛa òÔqïÓaŠÈÛaæìãbÔÛa¿†uìmë NòßìØ§a¿òîÏb×pa…bànÇa áÄÈßïİÌm

…bÐÛa òzÏbØ½ ñ†zn½a áßþa òîÓbÐmapbjÜİnßb¶IòzÏbØßpüb×ë õb’ãgÙÛ‡¿É™ëë…bÐÛaòîvîmaa…bÐÛaòzÏbØ½òîäëI2009ügNHwöbnäÛaæc bßoÛa‹

aˆç bäßìíμa òÈ™aìnß205òàèßoîÛ òzÏbØ½a êˆçæc ìç|™aëkjÛÙÛ‡ë N òàèß bšíc ïç Ýi LÁÔÏ òî‰ ëc òîßìØyòîÇbànuabäÛa ÑÓaì¶ ÕÜÈnm

áèma‰bînaëN…bÐÛaŠb‚¶áç‰ìÈ‘ô†ßë Þë†¦a ŠÏìí I áÓ‰30 Hpa‡ ñ‰ì•akã åÇ òßbÇ |ßýßïÐÃìß Éß Þb–mü

òß†äÒýnbi òîã†½aåØ¹ë Láèmbíìnß˜ý‚nabèäß ñ†îÐ½apaŠ‘û½aœÈi

ان - )1على الرغم من االنجازات التي حققتها مؤسسات النزاهة، إال انها واجهت تحديات جسيمة منها: (- 205عاملين فيها متعددة ما يجعل آثير من المسؤولين فيها أآثر ميال لحماية الجماعة التي ينتمي اليها والءات بعض ال

حين يتمسك الموظف بمعيار النزاهة يكون مصيره القتل ، وتظهر -)2أآثر من حماية المجتمع والمصلحة العامة. (مراآز قوى تمنع فضح ملفات الفساد وتوفر هناك - )3المؤشرات ان اآثر من ثالثين محققا قد قتلوا لهذه االسباب(

ان -)5تسييس الفساد والدفاع عنه باسم المصالح االقليمية او االثنية او الجهوية وغيرها (-)4غطاء للفاسدين (العقوبات لم تعد رادعة. فالظرف الحالي ينتج الفساد. وفي الوقت ذاته ينتج اليات واجراءات تضعف الضوابط

للفاسدين. وتوفر فرص النجاة

249

òjãbènß†Ôß¿ÝÈÛëåíˆÛa…aŠÏüa—‚’ÛaâbîÓpaŠß…†ÇÁìnßëñì‘‰aìÈÏ…Nñì‘‰ÉÏ†ikãóÜÇcæg‰ì×ˆ½aÞë†¦a¿pbîİÈ½aŠèÄm‡g…aŠÏþaaìãb×åíˆÛa

óÜÇÞb–maìßÉßIâbÈÛaÊbİÔÛa¿õbjüaÉßoãb×òîã†½aòß†äïÐÃ20bèîÜmLHEI âbÈÛa ÊbİÔÛa ¿pb™Šà½a14I âbÈÛa ÊbİÔÛa ¿ æìàÜÈ½a áq LHE11áq åßë HE

I òßbÈÛapbß†ä ìÐÃìß9IíkäÛa òîÔioyëaŠm †Óë NHE6åíˆÛa …aŠÏÿÛ HEóÜÇ aìãb×Þb–maIëòŠ’ÛaÉß1aïÐÃìßåßÝØÛHEköaŠšÛaÙÛˆ×ëÚ‰bàØÛ

Npa…aŠíüaìÐÃìßë kãÝÓcæcÅyýíb¾ë…aŠÏÿÛòîã†½aòß†äïÐÃìßÉßÞb–maóÜÇaìãb×åíˆÛa

ÝîvnÛaI Þ†ÈÛa ñ‰a‹ëë HÚ‰bàØÛaOköaŠšÛaI òîÛb½a ñ‰a‹ë ïÐÃìß Éß oãb× æìÛì‚½aOpa‰bîÛa Ýîvm Âbj™I òîÜa†Ûaë Hð‰bÔÈÛa—‰ |ä¶HÖìÛa

oyëaŠmIí1EM3kãóÜÇaoÜvbèäØÛLHE…aŠÏÿÛaìÈÏ…åíˆÛaáèäßñì‘‰oyëaŠmëIí11EM12HEL òjãoÌÜi bà×…aŠÏþaμa ñì‘‰ aìÈÏ…åíˆÛa áèäßIòŠ’Ûa12ïçòßìØ§abèß†ÔmÛapbß†äæaŠèÄmpbîİÈ½aêˆçæaNbšícHE

N…bÐÛbiñõìiìßp‰b•bèma‡

250

F30EFאא18 J64אאאאEאא،אEאאאאE٪12אא

E٪Fא

01234567

0%5%

10%15%20%25%30%35%

طةشرال

يارعق اليلسجالت

و ظفمو

ب رائضال

/و ظفمو

…

كارجم الفوظمو

ل جيتس

ط ضبا

…

ة املعت ا

ماخد القوظمو

…

ت ديالبلو اظفمو

…

املعع اطاالق

ي ت ف

ضامرلما

ة مايلحر اوائ دفوظمو

و …ة اديلبلس ا

جال ماءضاع

…

ضاة

الق املعء اعاالدا

و ذمةكولحو اظفمو

ام …لعع اطاالق

ي ن فموعللما

املعع اطاالق

ي ء فطبااال

وةش رفعبد






251

‰bg¿†Ôm bßâìÐÃìßë òßbÈÛapbß†äáq òŠ’Ûaë òîÛb½a Šöaë…æcÞìÔÛaåØ¹òíbà§a Šöaë…ðëb‘ŠÛa aìÈÏ… åíˆÜÛ kã óÜÇc oÜv pbí†ÜjÛaë òîÇbànuüa

¿LâbÈÛaÊbİÔÛa¿õbjüa†äÇoÜvkäÛaÝÓcæaÅyýíëNHòîäîÈÛaëaòí†ÔäÛaI òjã óÜÇc éîÏ oÜv ðˆÛa oÓìÛa…aŠÏÿÛïÐÃìß Éß Þb–ma óÜÇ aìãb× åíˆÛa

ëb‘ŠÛa aìÈÏ… åíˆÛa òjã oÈÐm‰a bàäîi Nòîã†½a òß†äHòîäîÈÛa ëa òí†ÔäÛaI ððëb‘ŠÛaaìÈÏ…åíˆÛakãÊbÐm‰aÅyýíbà×NâbÈÛaÊbİÔÛa¿pb™ŠààÜÛõbšÇþ

åíˆÛa…aŠÏüakãbÐ®aåßáËŠÛbiéãaêbjnãüaoÐÜíb¾ëNòîÜaëcòí†ÜjÛaÛbaIõbšÔÛaëâbÈÛa õbÇ…üaïÛb©¿òîã†½aòß†äïÐÃìßÉßÞb–maóÜÇ aìãb×3ëE

2âbÈÛa õbÇ…ýÛ ñì‘ŠÛa aìß†Ó åíˆÛa áèäß …aŠÏüa kã æa üa LïÛaìnÛa óÜÇ HEIoÌÜiñbšÔÛaë5Nbàèäßñ†yaëÝØÛHE

…†Ç Áìnß bßcâbîÓpaŠßI íoyëaŠm †ÔÏ ñì‘ŠÛa ÉÏ†i—‚’Ûa4EM1LHEI âbÈÛa õbÇ…üaë pbí†ÜjÛa ìÐÃìß bçýÇc4Ú‰bà¦a ìÐÃìßë òŠ’Ûa bèîÜm HE

nÛaëIð‰bÔÈÛaÝîv3NHE —‚’ÛaâbîÓpaŠßÁìn¶Ý†ÛaÖbÐãapb÷ÏòÓýÇóÜÇÒŠÈnÛabäÛëbybßa‡gë

IÞë†¦a¿pbîİÈ½apŠèÃc Lñì‘ŠÛaÉÏ†i31IÞaæa H20óÜÇþa …aŠÏüaåß HEI ñì‘ŠÛa ÉÏ†i —‚’Ûa âbîÓ paŠß …†Ç Áìnß bèîÏ ÉÐmŠí bÓbÐãg5.1ÝibÔß HE

I1.9àä¿ áçå½ HE ìçë Lóã…üaØÈí bßpb÷Ïí òí…Š òÓýÇ …ìuëåíˆÛa …aŠÏüakã¿ òã‰bÔ½a †äÇë Nñì‘ŠÛaÉÏ…paŠß …†ÇÁìnßë …ŠÐÛaÖbÐãgLòîã†½a òß†äïÐÃìßÉßÞb–maóÜÇ aìãb×åíˆÛa …aŠÏüa Êìà©åß ñì‘‰ aìÈÏ…

oÈÐm‰aàä¿ábrßcÑÈ™l‰bÔíb¶óÜÇþaI13.4IÝibÔßHE7áçå½HEàä¿óã…þaN

252

F31Eאאאאאאאאאאאא12אאא

paŠß…†ÇÁìnßÉÏ†i—‚’ÛaâbîÓ

ñì‘‰

åíˆÛa…aŠÏþaòjãåßñì‘‰aìÈÏ…Þb–maóÜÇaìãb×åíˆÛa…aŠÏüaÊìà©

òîã†½aòß†äïÐÃìßÉß

ÞëþaàäIHóã…üa

1.947.0%

ïãbrÛaàä3.3710.5%sÛbrÛaàä3.9512.3%

àäÉiaŠÛa2.9011.7%ßbäàäHóÜÇþaI

5.0813.4%

01234567

0%5%

10%15%20%25%30%35%

ل ألوس ا

خمال

)ىدناال

(

يثان السخمال

ثثال السخمال

بعرا السخمال

س املخس ا

خمال

)ىعلاأل

(

وةش رفعبد






253

pbß‹üaÒëŠÃ¿bàîüòîÇŠÐÛapaõüìÛa…†Èmæaμañ‰b‘üakbä½aåßÝÈÛë…aŠÏüaÉÏ†í b¶‰bÇbà¦aëpbû½biÂbjm‰ýÛéÛ|nm a‡gë LbèÈßÝßbÈníÛap

éi ÉÏ†í †ÓÙÛ‡ æbÏ LòîmaˆÛaë …ŠÐnÛbi ‰ìÈ’Ûaë õüìÛaëÂbjm‰üa ò•ŠÏpbû½a´Ûëû½a œÈi åß lŠÔnÛa ëc òÏŠzäß pbÇbà¦ Êìš¨bi ÙÛ‡ åÇ szjÜÛ

nÛa ÞýåßáÊìšäëìáçbÐnÛa˜ŠÏ éÛ|îníðˆÛa Šßþa Lñì‘ŠÛa áí†Ômë ……Øß ÕîÔznÛ‰Š™ åß áè×ìÜ óÜÇ kmí bàÇ ŠÄäÛa œÌi òÇëŠ’ß Ë kb

òßbÈÛaòzÜ–½bi206N

J א áÓbÐmõa‰ëlbjþaåßòÜºÑÔmÉÏ…ñŠçbÃðëb‘ŠÛaÝàv¶ŠbiëaÝØ’iÁjmŠm

Êb™ëþa†ÜjÛbioÐ–ÇÛaòí…b–nÓüaëòîbîÛaÒëŠÄÛaëbçŠqcëÕäÛaóÜÇëð…b–nÓüaëïÇbànuüaNéîÏ¿bÔrÛaÁjmŠíÖaŠÈÛa¿ëòÜ–i…bÐÛaŠ‘ûßñŠ‘bjß

üabènß†Ôß¿ÝÈÛñ†í†Çta†yaëpaÌn¶bßëpbß‹åßbèäÇá¬ÉuaŠmÛñ‰†ÔßìØ§apbpbîÛeëÝöbëÏìmåÇ‹ŒÈmòçaŒäÛaáîÓÛaôìnßœÐë…bÐμa

aåßóã…þa†§aŠÏìmâ†Çñ‰ìİ¢´äaì½aïÇëkãbuòîÏbÐ’ÛÊbÐm‰aëpbíìnßÒaŠ−üaëÛaN…bÐ

IÞë†¦a¿pbîİÈ½aŠèÄmðëb‘ŠÛaÉÏ†ÛòîöŠÛalbjüa¿szjÛa†äÇë32LHIæa46ŠàÈiI…aŠÏüaåßHE18M64áæb×å¾HÞb–maòîã†½aòß†äïÐÃìßÉß

Šr×cæaëLòß†äˆîÐäm¿ÊaŠüaÝucåßòîäîÈÛaëaòí†ÔäÛaðëb‘ŠÛaaìÈÏ…Éi‰åßI …aŠÏüa27òjã bèîÜm LÝšÏc òÜßbÈß óÜÇ Þì–§a Ýuc åß ðëb‘ŠÛa aìÈÏ… HE

ÉÏ…kä£ëcpaõaŠuüa òÐÜØmÝîÜÔmÝucåßðëb‘ŠÛa ÉÏ†i aìßbÓåíˆÛa …aŠÏüaIáènjãoÌÜi ‡g Næbßüa óÜÇ Þì–§a ëa òßaŠË16…aŠÏüa òjãoÌÜi bàäîi NHE

õbèãgÝucåß ñì‘ŠÛa aìÈÏ…åíˆÛaI òß†ä12ÝØ’iØÈmpaŠ‘û½a êˆçë NHE

.150ص، 2004المصرية للطباعة والنش: القاهرة، علي السيد شتا، علم االجتماع الجنائي، المكتبة- 206

254

âìèÐßÑÈ™μa’íŠßcìçëLòîã†½aòß†äïÐÃì½õa…üapbíìnßïã†m|™aë´ÐÃì½aâbîÓkuìníðˆÛakuaìÛaëaòß†äõa…diê‰bjnÇbiïöbÔÜmÝØ’iáèjuaë

aóÜÇÞ†mòîšÓïçëNòäaì½aâìèÐ¶baÝØ’ibİjmŠßb†Ôßbjuaëpbqë‰ì½aæ†ÓÏ†müÉ´ÐÃì½aœÈiμa bãbîycæaïÌjäíkuaë òß†ä õa…aæa òÔîÔyÚa‰…a

NòîäìÛa òíìèÜÛ òÈaìÛalbyŠÛa ì− òÔîšÛa òîÇŠÐÛapbÏbÔrÛaë áîçbÐ½a óÜÇ ŒÐÔí‰ìÈ‘óÜÇŒØmŠíðˆÛa òîÇbànuüa òÛa†ÈÛalbîÌi bšícÊì™ì½a aˆçÁjmŠí b¶‰ë

ë²ÌÛbiÑÃì½aóÜÇ ñbÔÜ½apbjuaìÛa åß rØi ÝÓc éîÜÇ Ý–°ðˆÛa …ë…Š½a æa ëc ñõbÐ×ÝÓcbãa éÜn° éu‰bìçëc éîÏðˆÛaæbØ½aæa ëc LéÜçb×èãìØÜn¹üb

íæ‹aìnÛaÕÜòÛëbªÞýåßæbîyüaåßr×¿ÞìÜ§a…b¯gëNNNý•cçbßìåöb×ÌjäíbßëïÐÛaæìØíÉjİÛbiëLæìØíæcÙÛ‡ÕîÔznÛÖŠİÛaŠ–Óc…b207N

Ýuc åß ôëb‘ŠÛa ÉÏ†i aìßbÓ åíˆÛa …aŠÏüa òjã ÉÐmŠm L¿aŠÌ¦a áîÔnÜÛ bÔjëI…aŠÏüaÑ–ã‹ëbvnnÛ…a†Ìi¿òß†äˆîÐäm¿òÇŠÛa51μaÙÛ‡ÉuŠí†ÓëNHE

¿ ×üa òäí†½a bèÐ•ìi …a†Ìi ¿ pbîÛbÈÐÛaë pbb’äÛaë æbØÛa pýßbÈß ñŠr×ÈÛabèîÜm Lòí…b–nÓüa pbb’äÛa åÇ ýšÏ òîbîÛaë òí‰a…üa òà•bÈÛa ïçë ÖaŠ

I æbn…Š× òÔİäß45I pbÄÏba òîÔi áq HE39pbÄÏba òîÔi oÜv bàäîi LHEI ÝšÏc òÜßbÈß óÜÇ Þì–zÜÛ òß†Ô½a ðëb‘ŠÛa kã ¿ bÃìzÜß bÇbÐm‰a31HE

I…a†Ìjiòã‰bÔß25Iæbn…Š×áqLHE10Š‘ûßaˆçëNHEŠí†uÝßdnÛbiØÈíb¶‰L…ìuìipbÄÏba¿´äaì½abyaëcL“îàènÛbipbÄÏbaòîÔi¿…aŠÏüa‰ìÈ‘

Nòîã†½aòß†äïÐÃìßíëáèäîiñìvÏ

ÝîÜÔnÛðëb‘ŠÛa aìß†ÓåíˆÛa…aŠÏüaòjã¿bîjã bi‰bÔmŠèÄmÞë†¦a¿pbîİÈ½aaŠËÉÏ…kä£ëcLpaõaŠuüaòÐÜØm¿ãÊbÐm‰aÉßæbßüaóÜÇÞì–§aëcLòß

Iæbn…Š×17IpbÄÏbaòîÔië…a†Ìjiòã‰bÔßHE16ëE15NïÛaìnÛaóÜÇHE

116صنصير نوري محمد، مصدر سابق ، د. - 207

255

¿òÇŠÛaÝucåßñì‘‰ aìß†ÓåíˆÛa…aŠÏüaòjãÉÐmŠmLïãbØÛaÉàvnÜÛ bÔjëμaŠš§a¿òß†äˆîÐäm‰bÔíbßlIÑ–äÛa49IÝibÔßHE38NÑíŠÛa¿HEÉÐmŠmë

IÑíŠÛa¿ÝšÏcòÜßbÈßÝucåßðëb‘ŠÛaæìÈÏ†íåíˆÛa…aŠÏüaòjã28ÝibÔßHEI26Iμa´îÐíŠÛaòjãÉÐmŠmbà×NŠš§a¿HE15IÝibÔßHE11õbèãaÞb©¿HE

Þì–§aë LpbßaŠÌÛa ÉÏ…kä£ëpaõaŠuüa òÐÜØmÝîÜÔm Þb©¿ÙÛˆ×ë Nòß†äIoÌÜi‡gLæbßüaóÜÇ19HEIÝibÔß´îÐíŠÜÛ14N´íŠšzÜÛHE

¿òÇŠÛaÝucåßñì‘‰aìß†ÓåíˆÛa…aŠÏüakãÉÐmŠmLïàÜÈÛaÝî–znÜÛbÔÏëë´àÜÈn½aæaμaÙÛ‡…ìÈí b¶‰ë NïàÜÈÛaÝî–znÛaÊbÐm‰bi òß†äˆîÐämìjËŠíüæ

×còÐÜ×ÉÏ†Û…a†ÈnaóÜÇáèãabà×LòîaŠÓëjÛaÝyë¿˜ìÌÛa¿bàöa…ˆîÐänÛ†äÇòjäÛabÐ®aÁjmŠíæaåØ¹ÝibÔ½bi N´àÜÈn½aÌiòã‰bÔßÝÓcoÓìiòß†äNbèÜucåßæìÈuaŠíÛapýßbÈ½aòÈîjëáì…ôìnßbÐ®aμa´àÜÈn½aË

Iμa´jßËòjãÊbÐm‰aÅyýíë69aìß†Óå¾…aŠÏüaòjãœÐ‚ämÝibÔ½bi NHE Ýuc åß ðëb‘‰bà× LïàÜÈÛa Ýî–znÛa bÐ®bi ÝšÏc òÜßbÈß óÜÇ Þì–§a

å¾…aŠÏüaòjãÊbÐm‰aÅyýíëNòß†äõbèãañŠÔÏ¿käÛal‰bÔnmìÈÏ…aðëb‘ŠÛaÉßæbßüaóÜÇÞì–§aëa òßaŠÌÛaÉÏ…kä£ëapaõaŠuüaòÐÜØmÝîÜÔnÛbÐ®a

Ýî–znÛaIáïàÜÈÛa20HE´îßÿÛæìjnØíëæëcŠÔíåßëIÝibÔß8aìÜ–yå½HENóÜÇdÏâìÜi…óÜÇ

mëcLä¦biòİjmŠ½apbîİÈ½aØÈb¶‰biëbämëbi‰bÔmÚbäçæØÈmübz™aëaŠqcNïÇbànuüaÊìäÜÛLåßñì‘ŠÛaaìß†Óå¾‰ì×ˆÛaòjãéîÏoÈÐm‰aðˆÛaoÓìÛa¿‡g

Iμaòß†äˆîÐäm¿òÇŠÛaÝuc47IÝibÔßHE44HEtbãÿÛm‰aLtbãüakãoÈÐIμa29IÝibÔß HE25ñŠÔÏ¿ÙÛˆ×ë LÝšÏc òÜßbÈßóÜÇÞì–§a ñŠÔÏ¿ HE

Iòß†äõbèãa14HEtbãÿÛIÝibÔß11ñŠÔÏ¿‰ì×ˆÛakãÉÐmŠmbàäîiN‰ì×ˆÜÛHEIμaôŠc17IÝibÔßHE14HEtbãÿÛN

256

F32FאאWE18 J64אאאEא

אאאאאא،12אאאאאFE٪

0% 10% 20% 30% 40% 50%

لتقليل تكلفة االجراءات

للحصول على أمان لي و لعائلتي

لتجنب دفع غرامة

اغراض اخرى

لتمكين أنهاء المعاملة

خدمة أفضل/ لتلقي معاملة

لتسريع االجراءات

257

b¶ØÈmpaŠ‘û½aêˆçægjÔíüÝÙ’ÛaLòîŠÛapbû½aô†ÛïmaˆÛa‰ì–ÔÛa

Nòîß†äËëòîß†äëaÒëŠÄÛaoÐ’×†Óòİîåß†í†ÈÛaõa…cëóäi¿ÑÈ™Âb¸cëbèma‰…bjßëbè©aŠiëbèİİëbèmbbîóÜÇbjÜØÈãab¾Lpbû½aêˆç

pbí†¤ åß éèuaìí b½ òîÜÈÐÛa bènibvna òu‰… óÜÇë L‰ìèà¦a Éß bèÜÇbÐmbà× N òîubnãaë òÏbÔqë áîÔi ðëb‘ŠÛa ÉÏ†Û òîÔîÔ§a lbjüa åß bjãbu ÁjmŠíÐÃì½a´

˜ŠÏë pa‹bînßüa Éí‹ìm ¿ òÛa†ÈÛa âa†Èãbi áç‰ìÈ‘ ëc L…bÐÛa òîšÔi ´îäÈ½aNk•bä½aÉí‰ë…bÐÛaÉí‰åßæbßŠ§aáqåßëïÐîÃìÛaáÜÛa¿ïÓÛa

J Wאא †Ènm…üaéuëaÒaŠ−mÉßòrí†§apbÈàna¿ÊìäÛòybn½aÝöbìÛaëpbub§aáí†Ôn

æbÏÙÛˆÛ NbèšÈi˜ŠÐÛaí bß ÉbÔnÛa¿—‚Ünmsí†§a Éàna ŠçaìÃ †yaNñbÌnj½aÒa†çüaëòybn½aêˆçÖbî¿ë…†Ènmpa‰b½aÛaéuëañì‘ŠÛabèäßë…bÐ

éÜà°bßëåßbäÛabŠÈnílbÈ•ëŠb«pbîÛaÉ™ëkÜİníb¾æbØßÝ×¿ ´ßbm Ýua åß òîÇbànuüa òíbà§a ozj•c Ûaô†yaòrí†§a òÛë†Ûa ÑöbÃë

LïÇbànuüaåßüapaŠ‘ûßô†ygëˆüaÉßåØ¹òäîÈßpb÷Ïb–ßæbj§a¿NŠb‚àÜÛŠÈnmæa

IÞë†¦a¿pbîİÈ½a ŠèÄm33òîÛbßðëb‘‰ aìß†Ó…aŠÏüaÊbi‰a òqýqïÛaìyæc HÞcÞý12I òî™b½a aŠè‘74IÝibÔßHE10jÓåßòß†Ô½aðëb‘ŠÛaoãb×HEáèÜ

IæcëLòîäîÇ16NôŠcÒbä•cåßáçaëb‘‰oãb×HE åßŠr×cμa …a†Ìi¿òß†Ô½a òîÛb½aðëb‘ŠÛa òjãoÈÐm‰a L¿aŠÌ¦aáîÔnÜÛ bÔjë

I Êbi‰a òqýq77I μa œÐ‚äm LHE72I μa áq LpbÄÏba òîÔi ¿ HE58¿ HEØÈí òîÛb½aðëb‘ŠÛakã¿ÊbÐm‰üa aˆç Næbn…Š× …ìuëpýØ’ßòîÇbànua

ñ†í†Ç òí…b–nÓaë ‹ŠiaÝÈÛbçŠçbÄßÁiaë‰ïaŠmëïÇbànuüaÞb½ac‰ ‰a†−aNð…ŠÐÛakØÜÛòíìÛëþa|äßëLbç…aŠÏcíÁiŠmÛaòÔrÛabà×òÛbybîjãØÈí

258

åvèmÛaòîÇbànuüaáîÔÛaòßìÄäßo™ŠÈmæa†Èiðëb‘ŠÜÛïÇbànuüaÞìjÔÛaÛaåßÁàäÛaaˆçÚìÜÑÈšÛaμaNòîİjšÛabçŠ•bäÇæa†ÔÏëÝ×fnÛaë

a‡gëŠqcòæb×á×aÛaæbÏÛŠàn½apbß‹ý†ÓbèÜa†mëbèØib’mëòíìîäia‰bqaÚŠmóÜÇo‚ÏÉànaë…ŠÐÛaóÜÇbèmbîÛap‹byëLòîÇbànuüapb‰bà½aåßrØÛa

NbäÜÛïÈà¦a§a¿oÜÌÜÌmëïÇbànuüaÒaÇüaëbÈßÉßáËbäméuìnÛaaˆçpbèuìmëLòíŠš§a ñbî§aáÈm sîyòí…b½a áîÔÛa ‰b’nãaë òîzÜ–½aë òîÛìèa

óÜÇÉv’íb¾ð‹bènãüaïÈÐäÛaÚìÜÛaëŠçbÄ½añ…bí‹bèîÏòîÏaŠ−üaN Ipüb§a¼åßŠr×cμaoÈÐm‰a†ÔÏ LòîäîÈÛaðëb‘ŠÛa bßc21Læbn…Š×¿HE

IμaošÐ®a12IëpbÄÏbaòîÔi¿HE7ÛabßcN…a†Ìi¿HE†ÔÏôŠüaðëb‘ŠIoÌÜi22a¿HEIÝibÔßæbn…Š×áîÜÓ16NpbÄÏbaòîÔië…a†ÌiåßÝ×¿HE

òqýqμaŠš§a†äÇòîÛb½aðëb‘ŠÛaòjãoÈÐm‰a†ÔÏLïãbØÛaÉàvnÜÛòjäÛbibßaI püb§a Êbi‰a75I ÝibÔß HE71L´îÐíŠÜÛ HEðëb‘ŠÛa òjã oÜv ØÈÛbië

IòîäîÈÛa12IÝibÔßÑíŠÛa¿HE9ðëb‘ŠÛaòjãoÌÜibà×NŠšzÜÛHEôŠþa¿IÑíŠÛa18IÝibÔßHE16NŠšzÜÛHE

ïàÜÈÛa Ýî–znÛa ÊbÐm‰bi òîÛb½a ðëb‘ŠÛa òjã oÈÐm‰a LïàÜÈÛa Ýî–znÜÛ bÔjëŠÛa åßóàÄÈÛa òîjÛbÌÛa æcpbîİÈ½apŠèÃc ‡g L…aŠÏÿÛIðëb‘87åßoß†Ó HE

IμaošÐ®a LóÜÇdÏïÛbÈÛa âìÜi†Ûa óÜÇ aìÜ–y˜b‚‘c71Iμa áq HE70HE…aŠÏÿÛ´îßþaí òîØÇ òÓýÇ …ìuë ŠèÃ ÝibÔ½bi NæëcŠÔíë æìjnØí åßë

ïàÜÈÛa Ýî–znÛa…aŠÏÿÛIoÌÜi ‡g NôŠüaë òîäîÈÛa ðëb‘ŠÛa òjãë12å½ HE†ÇüaOòîöa†niüaóÜÇaìÜ–yIëòí…a9HE´îßÿÛòjäÛbibßcNæìjnØíëæëcŠÔíåßëOIoÌÜi†ÔÏôŠüabía†èÜÛ21HE…aŠÏÿÛLæìjnØíëæëcŠÔíåßëO´îßüaošÐ®a

Iμa17I áq Lòí…a†ÇgOòîöa†niaóÜÇ aìÜ–yå½ HE10âìÜi…óÜÇ aìÜ–yå½ HENóÜÇdÏ

259

F33אWE12אאE٪Fאא

Jא

IÞë†¦a¿pbîİÈ½aŠèÄm34IæaH41åßHE…aŠÏþaŠàÈiI18M64ÉÏ†iaìßbÓHĆõbäi ñì‘ŠÛaIÝibÔß|íŠ•kÜóÜÇ23òjãoÌÜi bàäîi Nà™kÜİioãb×HE

…aŠÏþaI kÜ æë†i ðëb‘ŠÛa ÉÏ†i aìßbÓ å¾19ìß†Ó åíˆÛa …aŠÏüa bßc LHEaIáènjãoÌÜi†ÔÏsÛbq—‚‘ÕíŠåÇðëb‘ŠÛa14NHE

âìØªìçÝi bîöaì’ÇîÛHbà×ë bÇìãIôëb‘ŠÛaÉÏ…Þb©¿ðŠ’jÛaÚìÜÛaæcükÜİÛaæcðcLÝîšÐmëckä£óÜÇðìİämòîÏbÔqíbÈßëáîÔi‰bîÈ½abàöa…†Èí

a kävní pbÈàna œÈi ïÐÏ NïÇì™ì½a óäÈ½bi ÞìjÔ½a kÜİÛa bäÛ|íŠ–Ûañì‘ŠÜÛbÔj LsÛbq —‚‘ ÕíŠ åÇ ëa àšÛa kÜİÛa μa œÈjÛa Ýî¹ b¶‰ë L

pa‰ì–nÛáØ¤òîİ¸Náèmbèuìmë…aŠÏüaÚìÜ

bà× òîãìãbÔÛaÁiaìšÛaÑÈ™ØÈí|íŠ•kÜİi òß†Ô½a ñì‘ŠÛakãÊbÐm‰aægaáîÔÛaòİÜqdm—ÜÔmëïÇbànuüaÊ†–nÛaŠçbÄßœÈiØÈíóÜÇòîÇbànuü

bÏ†çÉíŠÛa|iŠÛaë ñëŠrÛaëÞb½a õa‰ëïÈÛa|j–í ‡g NïßìîÛaÝßbÈnÛapa…ŠÐßòîàîÔÛapa‰bjnÇüaòybß—ÜÔnmëòí…b½apa‰bjnÇüaòÈÓ‰ÉnnÏbäÛaéîÛgóÈí

260

Éß…aŠÏþaÝÇbÐmÝÈ¯ðˆÛaŠßþaLòîmaˆÛaëòí…b½aáè§b–ßbäÛaÚŠ°bß|j–íëjÛa áèšÈi a…Š© ýÇbÐm œÈ‰ìÈ’Ûa ÝÔîÏ Éàna pa†yë μg õbànãübiòîÈuŠ½a

…a…ŒmëpbÓýÈÛa …ìmë LïÐäÛa laËüaë ŠmìnÛaë õbînüaë Âbjy⁄a ŠÇb’ßòÏbÔq óÜÇ bjÜ ØÈäí ðˆÛa Šßüa ïÇbànuüa ÖbÐäÛa ŠrØíë òí‹bènãüaë òîÈÐäÛa

ñì‘ŠÛaÞëa†mkîÛbaëÖŠóÜÇáqåßëòçaŒäÛaN

Âb¸üa êˆç ‹ŒÈm Ûa òîÇbànuüa óäjÛbi ðìšÇ ÝØ’i ÁjmŠm ŠçbÄ½a êˆç ægaˆç¿ëNòî×ìÜÛa‰b⁄aIæìmßpŠië‰ÊbànuüabÇôŠíRobert MertonH

óÜÇbìÌ™‰b·òîÇbànuüaòîäiþaæc˜b‚‘þapbî×ìÜÛalbØm‰üáèÈÏ†mÇbànuücòîäiüaåßŠÔÐÛa†ÈíëNòÏŠzä½aŠèÄíëLñì‘ŠÜÛÉÏ†mÛaòîÒaŠ−üaÕÏë

bß†äÇ æìmß òíú‰æìØí ü òÛìjÔ½aÒa†çüaí ïÇbànua æ‹aìm ÚbäçbîÇbànua òÛìjÔ½a ÖŠİÛaëbîÇbànua êˆç ÕîÔ¤¿Òa†çþaíbÈ½a æa†ÔÏ æa æìmßôŠíë N

°ÛaÒa†çüaíÊaŠ–ÛaëœÓbänÛaåßòîÇbànuaòÛbyìçHïßìãücIÉànabç…†õbäjÛaÙØÐm òÛby ïßìãüaë LÒa†çüa êˆç ÕîÔ¤¿ Éàna bç‰ŠÔí Ûa ÕöaŠİÛaë

ïÇbànuücÚìÜÛaÁjšíbèiëLbèyì™ëâ†ÇëcÉànvàÜÛ¿bÔrÛa208N Iμa|íŠ•ÝØ’iòß†Ô½añì‘ŠÛaòjãÉÐmŠmL¿aŠÌ¦aáîÔnÜÛbÔjë43…a†Ìi¿HE

IÝibÔßæbn…Š×ë38HEà™kÜİiñì‘ŠÛakãl‰bÔnmbàäîiNpbÄÏbaòîÔi¿I23I ÝibÔß pbÄÏba òîÔië …a†Ìi ¿ HE24ÊbÐm‰a Åyýí b¾ë Næbn…Š× ¿ HE

I μa pbÄÏba òîÔi ¿ sÛbq ÒŠ ÕíŠ åÇ òß†Ô½a ñì‘ŠÛa kã19ÝibÔß HEI11I ë …a†Ìi ¿ HE8öb’ÈÛa pa‰bjnÇüa kÈÜm ‡g Næbn…Š× ¿ HEòîiaŠÔÛaë òíŠ

oÔibİmbà×Nñì‘‰ÉÏ…æë…bíbšÔÛaëpýßbÈ½aåßrØÛa‹b¬g¿a‰ë…òîÔbä½aëIæbn…Š×ë…a†Ìi¿kÜæë†iòÇìÏ†½añì‘ŠÛakã20IÝibÔßHE18òîÔi¿HE

NpbÄÏba

208-Merton, R., Social Theory and Social Structure, Glence: free Press, 1957.

261

LïãbØÛaÉàvnÜÛbÔjoÈÐm‰aÑ–ãåßŠr×cμa|íŠ•kÜİiòß†Ô½añì‘ŠÛakãI51HEIÝibÔß´ÐíŠÜÛ38kÜİi òß†Ô½aðëb‘ŠÛa òjãoÈÐm‰a bàäîi NŠšzÜÛ HE

I´qìzj½a Éi‰ μaà™25I ÝibÔß Šš§a HE18òjãoÈÐm‰a bà× N´ÐíŠÜÛ HE ÕíŠ åÇ òß†Ô½a ôëb‘ŠÛasÛbq —‚‘I μa Šš§a †äÇ15I ÝibÔß HE12HE

IkÜæë†iòß†Ô½aðëb‘ŠÛaÙÛˆ×L´ÐíŠÜÛ20ßŠšzÜÛHEIÝibÔ17N´ÐíŠÜÛHEÒŠÕíŠåÇëaà™ÝØ’iŠš§a¿òß†Ô½añì‘ŠÛakãÊbÐm‰aÅyýíbßìàÇ

òßìÄäßØÈmpbîİÈßïçëLÑíŠÛbiòã‰bÔßkÜæë†iëasÛbqòíŠš§apbÓýÈÛaNòîßìØ§aÝ•bÐ½a¿òîŠÛaòibÓŠÛaï‘b¤¿òjËŠÛaåÇýšÏ

kã oÈÐm‰a LïàÜÈÛa Ýî–znÛa k¡ô†Û |íŠ• kÜİi òß†Ô½a ôëb‘ŠÛaI aŠÔíë knØíëO´îßüa ´qìzj½a44I ÝibÔß HE39òîöa†niüa òÜà§ HEMòí…a†Ça

ë41 âìÜi… HEóÜÇdÏåÇ ëa à™ kÜİi òß†Ô½a ôëb‘ŠÛa kã oÈÐm‰a bàäîi N—‚‘ÕíŠëasÛbqNïàÜÈÛaÝî–znÛaÊbÐm‰bikÜæë†i

‰ì×ˆÛa kã oÔibİm Lä¦a k¡ëaëòjäÛbi tbãükÜİi òß†Ô½a ðëb‘ŠÜÛI|íŠ•41HEkÜëIà™23LHEoÈÐm‰abàäîi‰ì×ˆÛakãå¾ìß†Óañì‘‰

åÇIμasÛbq—‚‘ÕíŠ15IÝibÔßHE12HEtbãüa†äÇñì‘ŠÛaòjãoÌÜiëNIkÜæë†iòß†Ô½a20IÝibÔßtbãüa†äÇHE18N‰ì×ˆÛa†äÇHE

262

F34אWEFא18 J64אאאאE12אE٪Fא

òí…b–nÓüa òîàänÛa pbîÜàÇ Éí‹ìm õì æa LbèîÛa ñ‰b‘üa ‰†£ òÄyýß ò

ôØÛa æ†½aë òíŠš§a Õbä½a ¿ âbÇ ÝØ’i bçŒ×Šmë òîÇbànuüaë209†Çb †Ó LÐÛapü†ÈßÉÏ‰óÜÇÙÜm¿…bÕbä½aMŠqûíëóÜÇbèÇìãMbèäÇLòîÐíŠÛaÕbä½a¿

òîÜàÇoÈmaæa†Èiñì‘ŠÛaÂb¸aœÈjÛa‰ìèÃÚbäçæapbîİÈ½aŠèÄmÙÛ‡ÉßëòîÐíŠÛaÕbä½aoÜëòîàänÛaÕbä½aåÇýšÏïÐíŠÛaæbãüaÝÈub¾NòíŠš§a

ÕöbqìÛb×pbû½aëŠöaë†ÛaœÈipbß†¨bubnªëaòî–‚’ÛaÞì–§aœÈióÜÇNbçËë…ìÔÈÛa

JאWא Ýr·ë Lòíìî§a é§b–ß óÜÇ aŠİ ÝØ’më Lê‰aŠÔnaë Éàna åßc ñì‘ŠÛa …†èmÛabämbÈànïãbãüataÛaμaøîmëLòîßbÛaòîäí†ÛaëòîÓýüaù…bj½biüýg

يظهر التاريخ التنموي في العراق ان بغداد استحوذت على النصيب األآبر من خطط التنمية تليها البصرة - 209

والموصل ما يعد نوعا من التمييز الجغرافي الذي ألحق ضررا ببعض المحافظات األخرى.

263

» μa ìÇ†më Lñì‘ŠÛa ÞbØ‘c Ý× ˆjäm Ýr· bà× L´äaì½a ÖìÔy òíbb×bènãaNñ†öbÛaòîãìãbÔÛa˜ì–äÛaëpbÈíŠ’nÜÛ

IÞë†¦a¿pbîİÈ½aŠèÄm35I´qìzj½aåßóàÄÈÛaòîjÛbÌÛaæcH96aìÌÜjíHEåÇáubäÛað…b½aëïÓýüa‰ŠšÛaåßáËŠÛaóÜÇòÇìÏ†½añì‘ŠÛbiòî‰òèuòía

IÁÔÏÝibÔßLò‰bà½aêˆç4HEåaì½aæþòîÈîjòvînãïçëNÎýiüaòîÜàÈiaìßbÓòÇbäÓåaì½aô†Û|j•cpbûßëŠöaë…ÚbäçëNòîÜàÈÛaåßaõŒuæb×HòîzšÛaIÙÛˆÛë òŠ’ÛaëÚ‰bàØÛb× bèîÏ HòîÈîjI ñì‘ŠÛa æaë Lñ†bÏ bèãc †îÈiåß‹ˆäßë

ìèÏÍÜjíüNbèîÏpbÓëŠäåÇòèuòíaëÌ¦aáîÔnÜÛbÔjâ†Çkãoi‰bÔm¿aŠNæbn…Š×¿Îýiüaâ†Çòè¦Ýî÷™ÊbÐm‰aÉßÎýiüa

ÉàvnÛa†îÈ•óÜÇbßcæbÏLïãbØÛaòjãÊbÐm‰aòÄyýßÉßbšícl‰bÔnmkäÛaIñì‘ŠÛaåÇaìÌÜjíå¾´íŠš§a96IÝibÔßHE93oÜvÝibÔ½biNÑíŠÛa¿HE

aìßbÓ å¾´îÐíŠÛa òjãÎýi⁄biI7EI ÝibÔß H4μaÙÛ‡ …ìÈí b¶‰ë NŠšzÜÛ HE bèàØ¤ Ûa òîÐíŠÛa ñbî§a òÈîj òßìÄäßåàîèm bàäîi LñŠ‘bj½a òîÛëüa pbÓýÈÛa

òíŠš§añbî§aóÜÇòí‹bènãüaëòîÈÐäÛaëòîzÜ–½aëòíìãbrÛapbÓýÈÛa210LØÈäíb¾pb‰bà½aòÈîjóÜÇÛapbèuìnÛaëN…aŠÏüaÚìÜáØ¤

ÔjëÉßïàÜÈÛa Ýî–znÛapbíìnßÒýnbikäÛal‰bÔnm LïàÜÈÛa Ýî–znÜÛ bÊbÐm‰bi ñì‘ŠÛapübyåÇ aìÌÜiaå¾…aŠÏüakã¿ bîjãÝîÜÓÊbÐm‰a òÄyýß

ILïàÜÈÛaÝî–znÛa6IÝibÔßóÜÇdÏâìÜi†ÛaóÜÇ´Ü•bzÜÛHE4ï¯ŠåßÝØÛHEIëòí…a†Çüaëòîöa†niüa4Ôíåßë´îßÿÛHEêˆçæaLÞbyòícóÜÇëNæìjnØíëæëcŠ

òîÏbÐ’Ûa ¿ bÐÈ™ pŠèÃc òîjÜ òÛby ØÈm paÌn½a Éîà¦ bÔÏëë paŠ‘û½aéäÇáväí bßkji ïÇbànuüaåßüa…†èíáça…Šİõa‹aòîÇbànuüaòîÛëû½aëÉîº óÜÇ éÛýÄi ïÔÜí Hòya‹üaë Þýyüa óÜÇ áöbÓIÑíŒß ïÇbànua ÚaŠy åß

Louis, Wirth, “Urbanism as A way of Life”, American Journal of Sociology, Vol.44, 1938, pp.1-24. -210

264

|öaŠ‘åßòÛbyŠ‘ûmòîŠÛapbè¦aaìÌÜjíå¾´qìzj½aòjãÊbÐm‰aægNÉànaNÚìÜÛa åß ÁàäÛa aˆ ò‰bà½aë ÞìjÔÛa í j× †y μa käÛa oi‰bÔm bà×

â†Ç˜ì–¢tbãüaë‰ì×ˆÛaŠè‘üaÞýÎýiüa12Nòî™b½a F35WEFאא18 J64אEאא12אא

אאFE٪

a‡b½ZbäçŠİmòîÔİäßpüúbmòÜjíüÍaìãìØíýónyðëb‘ŠÛaåÇbäÛa

_bèîÜÇa…ìè‘ZòîmüapübànyüabèîÛaòibuüaˆdmb¶‰ë ÁÌ™ò‰b¾æë…ï‘aŠÛaÉÏ†íb¶‰ZÝiLéîÜÇÛbãbà™©ËéãaðaIòÇŠÜ

NHñ‰ëŠšÛbibèîÜÇ

éãabà×ZÜjíüÍNôŠañŠßÉÏ†Ûa¿énzÜ–ß‰aŠØmpübànyübãbîyc

æþZNbíŠöb’Çáèî™bÔíæcåØ¹éîÜÇaìÌÜjíåß

אÕîjİmpbîÛaæìØmbß†äÇbàîübÈÐãð†¯åÛÍîÜjnÛaæaæë†ÔnÈíáèãþZNòÐîÈ™æìãbÔÛa

265

æbÇŠéãbÏÑÃì½akÓbÈíýónyëbÈíbß…Nòß†äμa

Z…bÔnÇüaNòîz™éma‡æìØí†Óéãcë…bÏòßìÄäßåßõŒuìçï’mŠ½aædi Ñû½aåßÞìÔÛabÔyóny‰†m…bÐÛaÞìyòÈöb’ÛaòîÇbànuüapa‰ì–nÛaæa

NÉaëïÇì™ìßì−óÜÇbîÐãëbîuìÛìîìæüa

Jאאאאאא pbÓýÈÛa òßìÄäß áØznmpbîÈuŠ½bi òîû½a†äÇ ˜b‚‘üa bèîÛa dvÜí Ûa

ý†mkÜİnmòîßìîÛaáèmbîy¿pbí†¤ëÒëŠÄÛáè™ŠÈmaŠ‘bjßÝ§Š‘bjßËëa¿pbãbîjÛaŠèÄmëNpýØ’½aÙÜmIÞë†¦a36Hè¦aüabèîÛadvÜíÛaò…aŠÏ†äÇ

Láèäß ñì‘ŠÛa áí†Ôm kÜüa òjã oÜv ‡gÎýi ðdi aìß†Ôní åÛ åíˆÛa …aŠÏI29HEI dvÜí bàäîi N20I ë òçaŒäÛa òä¦ μa …aŠÏüa åß HE20NòŠ’Ûa μa HE

IμaòjäÛaœÐ‚ämë15åíˆÛa…aŠÏüa†äÇHEæëûvÜí´Ûëû½aóÜÇ´ÏŠ’½aμaÐã¿IêˆçœÐ‚ämbà×NHÍÜj½aÉÏ…kÜðˆÛaÑÃì½abèîÏÝàÈíÛaòû½a

Iμa òjäÛa6å½´qìzj½aåß HEæëûvÜíæaÅyýíë NâbÈÛa õbÇ…üaOòàØaμaâýÇüa Ýöbëë åí†Ûa Þbu‰ë ÝöbjÔÛa õbàÇ‹ ÷Ï ¿ HbènÛf™ óÜÇI käÛa ÝÓc

NòîÜaëaòí†ÜjÛaòßìØ§a¿õbšÇcë ëæbn…Š×¿´qìzj½a Éi‰ åß Šr×c æcpbîİÈ½apŠèÃc L¿aŠÌ¦a áîÔnÜÛ bÔj

aìß†ÔníåÛpbÄÏbaòîÔië…a†Ìië¿ÎýjiIñì‘‰áí†ÔmáèäßkÜòÛby27¿Eë Læbn…Š×30åíˆÛa …aŠÏüa òjã ÊbÐm‰a Åyýíë NHpbÄÏba òîÔië …a†Ìi ¿ E

æëûvÜíüa Oá×baë òŠ’Ûa μaI æbn…Š× ¿ âbÈÛa õbÇ…25ë E21òã‰bÔß HEI…a†Ìji14ë òŠ’ÜÛE1IpbÄÏba òîÔië HâbÈÛa õbÇ…üaëOòàØzàÜÛE21ëE

4òŠ’Ûa ñŒèuc bèi Énànm ÞaŒmü Ûa òÔrÛa pbíìnß μa ÙÛ‡ …ìÈí b¶‰ë NHE¾…aŠÏüaòjãoÈÐm‰abàäîiLæbn…Š×áîÜÓa¿âbÈÛaõbÇ…üaëOá×baëåæëûvÜí

IpbÄÏb§aòîÔië…a†Ìi¿òçaŒäÛaòä¦μa22ëE23NïÛaìnÛaóÜÇHE

266

å¾…aŠÏüaòjãoÈÐm‰aÝibÔ½biæëûvÜíÛaòû½a¿I´Ûëû½aóÜÇ´ÏŠ’àÜÛIμaæbn…Š×áîÜÓa¿HÑÃì½abèîÏÝàÈí18ošÐ®aLHEIμa17áqL…a†Ìi¿HE

Iμa13baòîÔi¿HENpbÄÏ μaoÈÐm‰abèäØÛLæbn…Š×áîÜÓa¿òjãòícÝvmáÜÏâbÈÛa“nÐ½aμaõìvÜÛabßa

I10ošÐ®aLòîû½aëòîßìØ§apbîÛbÈÐÛaëpbb’äÛaŒ×ŠßÝr·Ûa…a†Ìi¿HEIμa2NpbÄÏbaòîÔi¿HE

ìß†ÔíåÛå¾´íŠš§aë´ÐíŠÛakãoi‰bÔm LïãbØÛa ÉàvnÜÛ bÔjë¿ bËýi akÜòÛbyIñì‘‰áí†Ômáèäß30ë´îÐíŠÜÛE29oÈÐm‰aÝibÔ½biNH´íŠšzÜÛEåßòjãæëûvÜíI´îÐíŠÛa†äÇòŠ’Ûaμa23Ilòã‰bÔßHE19N´íŠš§a†äÇHE

NôŠüapb÷ÐÛa¿´íŠš§aë´îÐíŠÛaíkäÛaj×†yμaoi‰bÔmbà× òjãoÈÐm‰a bà×íˆÛa …aŠÏüaåNòîàîÜÈnÛapbíìn½abÐ®a Éß bËýi aìß†Ôí åÛ

å¾…aŠÏüaòjãÊbÐm‰aÅyýíëæëûvÜîæëcŠÔíåßëO´îßüa†äÇ òŠ’ÛaμaIæìjnØíë23IμaošÐ®aLHE19òîöa†niüaòÜà§HEMIáqLòí…a†Ça14ïÜßb§HE

åß òjã ÉÐmŠm bàäîi NóÜÇdÏ âìÜi†ÛaæëûvÜîçaŒäÛa òä¦ μaÝî–znÛa ÊbÐm‰bi òNïàÜÈÛa

I tbãüa †äÇ Îýji aìß†Ôní åÛ å¾ tbãüa òjã oÈÐm‰a Lä¦a k¡ë33HEI‰ì×ˆÛbiòã‰bÔß26…†°ðˆÛað†îÜÔnÛaÝàÈÛaáîÔmkjiòÈÓìnßòjãïçëLHE

ŒîîànÛapaŠ‘ûßæa‡gNòäîÈßÑÓaìß¿bèiâbîÔÛaïÌjäíÛaòÈÓìn½aòíìrãüa‰aë…üaâìÔmòí†îÜÔnÛaòÏbÔrÛa¿çëLõbäÛaóÜÇÞbuŠÛaÝîšÐmóÜÇïòàöbÓòîİ¸pa‰ì–m

óÜÇÁ§añ‰†ÓåßÝibÔßñcŠ½aõbäÛaónyëNÝuŠÛaïmaìÜÛaŒ×aŠßÞbÌ‘gμaåÜ–ípa‡ËëòîÜØ‘åèn×‰b’ß|j–nÏLåç‰aë…c“îàèmðŠ¯òÛë†Ûa¿òí…bîÓqdm¿

267

ÙÛ‡æaÝiNÉànaò×Šyåèmaë‡åÇòîjÜÛaåèma‰ì–mÕàÈí†Ó“îàènÛa211bà×NNôŠüapb÷ÐÛa¿tbãüaμa‰ì×ˆÛakãoi‰bÔmëaoÔibİm

F36WEFאא18 J64אאEאE٪F

¿ë‰bg†Ômbßâéãaë†jíLÐßüŠaÞaûÛaŠåßbîäß‹òjíŠÓòîãbØßaòÝçZïmü

laì¦aæb×a‡gë_ÖaŠÈÛa¿b•áØyâbîÔÛlb¯⁄biN æýÇgÙÛ‡æìØîÝç_b•áØyòßbÓapüëbªœèvîb¶‰…bÐÛaæaâa_…bÐÛaóÜÇlŠyaˆç¿ë

ZÞìÔÛaåØ¹ÖbîÛa 1M LâìîÛaÖaŠÈÛa¿ÕÔznÛaòjÈ•b•áØyâbîÓòîãbØßgæaë†jíñ†ÇbÓæþ

æaë NìÛa Êbºüa ìç áØ§a aˆç ÝrßŠ Þaûõbäi Þìy_òÛë†ÛaLê‹ìß‰ pbîyý•ë áØ§a Êìã óÜÇ ÕÏaìm Úbäç æc åß †×dnÜÛ ð‰ëŠ™ë†jí Ûa ÒëŠÄÛa êˆç ¿ ÕÔznÛa kÈ• Šßc ìçë Némbûß pbãbØßaë

آريم محمد حمزة، تمكين المرأة العراقية: تقاطع الوسائل والغايات، أعمال المؤتمر المرآزي السنوي الثاني - 211

.133، ص2011لبيت الحكمة، بناء المرأة بناء العراق، بغداد،

268

òîu‰bäôìÔÛaÊaŠ–ÛòybëLòºpbí†¤éuaìmò÷îibèîÏÖaŠÈÛaòîÛë†ÛaòîÜa†ÛapýØ’½aåÇýšÏLòîàîÜÓ⁄aëN

2M õbšÐÛa Ýa†nÛ aŠÄã L…bÐÜÛ ÞbÈÏë ÉíŠ Þb–÷na ¿ Ýßc ò îÛHòînÛë†ÛaÝjÓbßIòîÇŠÐÛapaõüìÛakîÜÌmëNNNïbîÛaõbšÐÛbiïÇbànuüa

ÙÛ‡åØÛNjØÛaÉànvàÜÛòîäìÛapaõüìÛaóÜÇ–oÓìÛa¿éma‡MÈíüâýnüaÕíŠ …†° æc åØ¹ ñÌ• òÈ õì™æa ‡g N†bÐÛa ÉÓaìÜÛ

N´îÓaŠÈÛañbîy¿òçaŒäÛaáîÓíŠØnÛòªbİÛaóİä

3M êˆç¿ñ…‰aìÛapbãbîjÛbÏNñŠçbÄÛaìàË¿áèíòÔàÈ½apba‰†Ûa—ÔãbãbîycbçÐmkÈ–íýrßòa‰†ÛaÈíbßpba‰†Ûaåß†íŒßμaòub§a

ëòîÇbànuüaN…bÐÛañŠçbÄÛòîÏbÔrÛaëòîÐäÛa

269

Wאא212א

ÉßÝßbÈnÛapbbîá‰¿ôØÛabíbšÔÛaåßLò×‰b’½a‰ë…ëb–ÛaáØ§aa†Ë æa ‡g Né•ŠÏë émbí†¤¿ ÝjÔn½aéÜà¤ bßpýØ’ß åß bèÈß òîÈànapaÌn½abÇaŠ–Ûa †Çb–më L…bÐÛaë òÛbİjÛa¿ püì¤ë LHNNNNòîÓŠÇë òîÏbÔqI òÐîäÈÛa p

ñ†’iŠİíˆc êËëÙÛ‡Ý× LbèÏýnaóÜÇòîÏbÔqpbÓaaëòíìapaŒØmŠß†ÔÛëNbènÈäßëòîäìÛapbãbîØÛaâbvãaë‰aŠÔnaëÙb·ëLïÇbànuüaåßüabíbšÓ

‡gLòîäìÛaòîÈànapbbîÛa¿pbíìÛëüaåßbíbšÔÛaêˆçoz™cåØ¹üæbà™òîÜa†ÛabènîÏbÇ‰a†Ô¶ügpbãbîØÛaêˆòãbØ½aëÃìÄ§aÛabènãb–ybcÝØ’m

NÂìÌšÛa†íaŒmëpüìznÛaÊ‰bmëLbnÐãüabÇ¿ lì–ã òÏ†ènß òÇìà© ðcI òîjÜ Òa†çd× bäÛa òÜßbÈß â†Ç ò×‰b’½a Èmë

æë‰…bÓëÂb’äÛaìÜßb×ëæìÜÇbÏáçÝiHbèîÜÇñ…bÇaÒ†èiñìÔÜÛòÜßb’Ûaò÷jÈnÛaóÜÇ ñ†Èjn½apbÇìàaÞì•ëÝîènÛÉànaÝîØ’mbèÓìÔyμaæa bà× NòîÇbànuüa

I áîÜÈnÛa kÜİní ´ØànÛaë LrØÛa Èm ü ´Ø· æë… ò×‰b’½aÚa‰…⁄HÖìÔ§aóÜÇëïÇbà¦aÝàÈÛaóÜÇ ñ‰†ÔÛa õbäikÜİníëÖýgnvàÜÛï×‰b’nÛaÂb’äÛaÉà

òzÏbØßë òjbaë Þb–müaë òîÜîrànÛa |îní ÖìÔzÜÛ ýßb‘ a‰ba énÐ–i ïã†½apýîØ’nÛa μa üì•ëÝàÈÛa æbØ¶ a‰ëŠß òÜöbÈÛa åß aõ†iI †uë bàrîy …bÈjnüa

ïÇbànuüa“îàènÛaëÞbàçüabèîÏb¶éÛbØ‘aòÏbØiëLHÉëüaòîÇbànuüa213N ŠÏìní æa ò×‰b’½aÈmaŠÏÿÛ…åÇ|íŠ–nÛaåßåØànÜÛ òíëbn½aë òîÏbØÛa˜ŠÐÛa

nÛaëáèmbßbànçaNáèí†ÛòÜšÐ½apa‰bîäåÇjÈáÇ†mïbaïã†ßÕyò×‰b’½aë

االسهامات التي يقدمها المواطنون سواء آانوا “ في هذه الدراسة اعتمد التعريف االجرائي للمشارآة بأنها:- 212أفرادا أو جماعات تطوعية وهذه االسهامات قد تكون مادية أو عينية أو بالرأي أو بالعمل أو بالتمويل أو غير ذلك من االمور التي تؤدي الى تنمية المجتمع وتحقيق أهدافه. أو/ هي ما يقوم به أعضاء المجتمع من أنشطة لخدمة

هم في آافة مجاالته السياسية واالجتماعية والثقافية والتعليمية . وقد يكون هؤالء االعضاء أفرادا أو جماعات مجتمعاو مؤسسات، وتعتمد سلوآيات هؤالء االعضاء على التطوع والوعي والنزوع والوجدان والشفافية وااللتزام وليس

باشرة او غير مباشر".على الجبر وااللزام، وقد تكون هذه االنشطة تمارس بطرق م .42، ص2005اللجنة االقتصادية واالجتماعية لغربي اسيا(االسكوا)، معجم مصطلحات التنمية، بيروت - 213

270

óÜÇ Œ×Šm ò‰b¾ bèãa Nlbj’Ûa pa‰†Ó ŒíŒÈnÛ ÕíŠ ïçë bèàîÓë òäaì½a âìèÐßŠÛa˜ŠÏÕÜ¿´×‰b’ßë´ÛëûßõbšÇcáèÐ•ìi…aŠÏüaâbèaÉànvàÜÛòîçbÏ

Šç…Œ½aéÜjÔnßòÇbä•¿åí†Çbßë NòîaŠÔ¹†Ûa áîÔi âaŒnÛüa ‰aŠànbi ‹ŒÈm LæbãüaÖìÔyåßïbcÕy ò×‰b’½a

åÇjÈnÛa LõbÐÈšÛaë´’àè½aëlbj’Ûa bàîüë bÈîºbäÜÛ Õ°ëáèöa‰eæd’i¿ñŠ‘bjßŠqûmÛapa‰aŠÔÛaáèmbîyK

aë âìèÐß ò×‰b’½abäÛa ÖìÔy åàšnm ñ…†Ènß Š•bäÇ óÜÇ ðìİäí Éëa òßë‹d½a pbÈànbi óàí bàîÏ b•ì–ë á òybn½a ˜ŠÐÛaë áèmbîÛëûßë

òîÛbÔnãüaN ëc òjçoîÛ ò×‰b’½aë‹bînßa—‚‘ÝØÛÕyïçÝi LÑÈ™ÿÛôìÓüa éß†Ôí

üëNêŠÄãòèuëåÇjÈnÛaóÜÇ‰…bÓgïbüaÕ§aaˆçæbà™åØ¹p‹ŒÈma‡güïöaŠugÕyïçÝiLbèmaîòíbËoîÛò×‰b’½aëNåaì½aëòßìØ§aípbÓýÈÛapa‰aŠÔÛaëpa‰b½aÑÜn«¿ æìäaì½a bçÇÚ‰b’í æc åØ¹Ûa ÝöbìÛa Ýr¹LpbbîÛawöbnãóÜÇqdnÛaëLòÛa†ÈÛaÕîÔ¤ÝucåßLbèîÜÇæëŠqûíëLpbb’äÛaë

übyåÇÑ’ØÛaëõìpâa†‚naáèÓìÔyæbà™ëLòİÜÛaòîbþa214N ‰ë…áèÏ¿b•býßbÈmŠÐmbäÈàn©bèi‹bn¹ÛaòîàîÔÛaëòîÏbÔrÛaòî•ì–äægõbäi¿kãb¦a aˆçñbÇaŠßk¯ïÛbnÛbiëéÐãéÈàn©õa‹aëémbîy¿…ŠÐÛakuaëë

àna …aŠÏc ò‰b¾ë ïÇë ‰a†Ôß bîÓ ñbÇaŠßë bîÔ½akãb¦a aˆç ¿ áç‰ë†Û ÉNòîÇbànuüaòîÛëû½biÕÜÈn½a ÞýåßáèmbÈàn©¿bäÛaò×‰b’ßbîÓåØ¹ë

ìÈnàníbßæåßéiÚìÜÛaëLïÇëaáèmbÈàn©¿ŠqûmÛabíbšÔÛaÞìy¿ŠÈ½aLòîÜNbçŠdiòÛë†ÛaëcÉànaë

214 Hijab, N., Women are Citizen Too: The Laws of the State the lives of Women. New York, United Nations Development Program, Regional Bureau of Arab States, 2002. -

271

1 J אאא |j•còîöb¸üaÒa†çüaÕîÔ¤òîÐÛÿÛòîšÓÖaŠÈÛabèäßëbÈÛaÞë…bèioßŒnÛaÛa

†Çb–më LòîÇbànuüa püìznÛa Ê‰bmë bÈÛa óÜÇ bnÐãüa ð‹aìí …aŠbi òzÜß òÏbä½a wudmë Lòîu‰bä paŠqû½abèÔÏaŠí bßëòîÇbànuaë òí…b–nÓa pbß‹a åß

Nòî×ìÜë pbi†ÔÛ†×û½aåßæca‰bînæbã⁄a†ànÈípbíìÛëÿÛ¿ÝÈÛñ†í†ÇÝßaìÇóÜÇ

òÈîjİiénÏŠÈßbènß†Ôßòîöb¸üaÒa†çüaýšÏòîÐÛÿÛægåÇpbçb£üaò÷îjÛbiŠqdnmNñåßéîäÈmbßëLòíŠàÈÛaén÷ÏëïàÜÈÛaÝî–znÛaëLbèîÏ“îÈíÛa

bjÛbËpbß‹üaÒëŠÃ¿ëÏaìní bßÕc åà™æìîÜa æbØÛaóÜÇÁiaì™ëÒaŠÇåßbšnÛaëæëbÈnÛa†îyìmë Lpa‰bîäëpbîÓbÐmüaåßòÇìà©áç…bànÇbi ñ†Çb½aë

pbí†znÛa êb£a ÑÓaì½aÛaáè×Š¤ pa‰b¶ë áèšÈji áèmbÓýÇ ¿ áèèuaìmìèäÛaÝuaåß´ØànÛaëñbãbÈ½apbíìnßœÐ¨òybn½apa‰bîäÉîìnÛ

çbuë¿bÔrÛa ÝßbÈÛa †¯ëì− áèmbíìÛëcë áèmbèuìmëbäÛapa‰bîÝîÜ¤ †äÇ énïçë LòîİàäÛa ñ‰ì–Ûa õbäiba òîÏbÔrÛapbîÈuŠ½bÏ Nñ…†ªÒa†çcåíìØmbc

æbî× ëc æbãa ÝØÛ †iü ‡g Nbç‹bØm‰a òİÔãë bèmaìã ÝØ’m ïç Ýi Lòî–‚’ÛaïÇbànuam‰bîëé×ìÜéuìíïÈuŠß‰baåßL×ëcéàvyŠÌ•bàèßL|îníëLé

μa émŠÄã ÝØ’í LÙÛ‡ åß Šr×c Ýi LbíbšÔÛaë Êb™ëüa ÑÜn« åß éÐÓaìß †í†¤NòîÈuŠ½aêˆç¿¿bÔrÛa†ÈjÛaÝ†íbäçëNéîÏ“îÈíðˆÛaÁîaμaëLpaˆÛa

IŠàÈi…aŠÏüaÉí‹ìm†äÇë18M64μëüaòíìÛëüakyHÒa†çÿÛòîöb¸üaòîÐÛÿÛÞë†¦a¿pbîİÈ½a ŠèÄmI37æg HŠr×cI´qìzj½aÊbi‰a òqýqåß76aë‰bna HE

ÉÓ†ß ŠÔÏ¿æì’îÈíåíˆÛa´îÓaŠÈÛa …†ÇœÐ215Ú’ßëïÇaëÚa‰…a aˆçë N

شكل موضوع الفقر أحد أهم التحديات التي رافقت المسيرة التنموية في العراق خالل العقود الثالثة األخيرة، - 215وقد أظهرت نتائج المسح االجتماعي .وباتت تضرب عمق البنى المؤسسية وتهدد النسيج االجتماعي واليات تماسكه

% منهم في الريف و 39 % من السكان يقعون تحت خط الفقر، 22.9 ، إن2007واالقتصادي لآلسرة العراقية توزيع األفراد حسب متوسط إنفاق الفرد إن معظمهم يرتكزون حول خط الفقر، . آما آشف% في الحضر16

القريبة من وقلة منهم يقعون بعيدا عن هذا الخط. ويعني ذلك، بالنسبة لغير الفقراء، أن تعرض النسبة الكبيرة منهمخط الفقر إلى انخفاض في دخولهم (فقدان العمل أو فقدان المعيل أو مرض احد أفراد األسرة...الخ) أو ارتفاع في

272

‰bqłÛ‡gNÉÓ†½aŠÔÐÛaåÇòºbäÛaÐm¿òçbuëÝßaìÈÛaŠr×cåßÝßbÈÛaaˆçÝÄípbî×ìÜÛaëpbubvnyüaÇÛapbî×ìÜÛakÜËdÏ LòÏŠzä½aïÓaŠÈÛa Ê‰b’Ûa bèÏŠ

kji oãb×ñdë“ßba ÖbàÇc åàÏ NbèÈß ÑîØnÛa ŠÇë pbß‹üaë ÒëŠÄÛa–Ô½aï åßë ŠÔÐÛalìîuëæ†½a“ßaìçåßë LÚìÜÜÛμëüa pa‰aŠ’ÛaÕÜİäm

åßðëdmÛapübabç‰bjnÇbiLpb×Š§aêˆçÕÜİämLõaŠà§aïyaìšÛaæìØÜ¹üêaŠ×üaëxbnãüa216NÜíŠ¶òib•üakjiÞbÐüaòjãœÐμëüaòíìÛëüaï

IoÌÜiëßbäáç…ýîß†îÇÝjÓ bß9âb·aåßÞbÐüaåØàníæaæbà™áqLHEIòîöa†niüaòÜyŠ½a6NHE

´îÓaŠÈÛa…†ÇœÐóÜÇaë†×aå¾´qìzj½aòjãÉÐmŠmL¿aŠÌ¦aáîÔnÜÛ bÔjëd×ÉÓ†ßŠÔÏ¿æì’îÈíåíˆÛaIμaμëcòíìÛë78òîÔiëæbn…Š×áîÜÓaåßÝ×¿HEIμaœÐ‚ämáq LpbÄÏba66aë†×aå¾´qìzj½aòjãÉÐmŠm bàäîi N…a†Ìi¿HE

Š¶òib•üakjiÞbÐüapbîÏëòjãœÐóÜÇjÓbßÝßbäáç…ýîß†îÇI μa …a†Ìi ¿17I μa òjäÛa êˆçœÐ‚äm LHE6æbn…Š×¿ HEI ë7òîÔi ¿ HE

ïÈànaïÇìÛaμa…ìÈíb¶‰…a†Ìi¿òjäÛaêˆçÊbÐm‰aæcNpbÄÏbaòîàçdiÉ™ìÛaïz–ÛaÞbÐÿÛ‰bàrnaëáîÜÈnÛb×ôŠapaÌn¶ ébjm‰aë òßbäæë… bàîü

NòàîÓpa‡ËbèãaáË‰ôŠüapb÷ÐÛa¿käÛaòîÔil‰bÔnmëNðŠ’jÛaÞb½ac‰ •óÜÇëI´qìzj½aÊbi‰aòqýq†×cLïãbØÛaÉàvnÛa†îÈ75óÜÇ´íŠš§aåßHE

¿ýîÜÓòjäÛaêˆçÉÐmŠmLÉÓ†ßŠÔÏ¿æì’îÈíåíˆÛa´îÓaŠÈÛa…†ÇœÐòíìÛëaI μa Ý–nÛÑíŠÛa78ÝjÓ åß ã ÊbÐm‰a Åyýí LïãbØÛa ÉàvnÜÛ bÔjë NHE

ÞbÐüapbîÏë òjãœÐòíìÛëa¿´íŠš§aŠ¶òib•üakjijÓ bßÝ†îÇ

وزارة التخطيط، االستراتيجية احتياجاتهم االستهالآية يتوقع أن يؤدي ذلك إلى وقوعهم تحت خط الفقر. المصدر:

.2009الوطنية للتخفيف من الفقر، الرحيم العطري، الحرآات االحتجاجية في المغرب، مؤشرات االحتقان ومقدمات السخط الشعبي، الرباط: عبد - 216

.125، ص2008دفاتر وجهات نظر،

273

I´îÐíŠÛbi òã‰bÔßßbä áç…ýîß10 ÝibÔß E8oi‰bÔm †ÔÏkäÛa òîÔi bßa NHENôŠüaòîöb¸üaÒa†çüa¿j×ÝØ’i

áîÜÈnÛapbíìnß¿ëa´îßüa …aŠÏüa òjãÉÐmŠm LïàÜÈÛaÝî–znÛa †îÈ•óÜÇë …†ÇœÐ òíìÛëaóÜÇ aë†×cå¾ bîã†ÛaμaÉÓ†ß ŠÔÏ¿æì’îÈíåíˆÛa´îÓaŠÈÛa

I78IμaœÐ‚äm áq HE74òîöa†niüaóÜÇ´Ü•bzÜÛ HEMIμa áq Lòí…a†Ça73HEâìÜi†ÛaóÜÇ´Ü•bzÜÛóÜÇdÏïã†mëŠÔÐÛaòÏbÔqíÁiaÛaØÈmpbîİÈ½aêˆçëN

áîÜÈnÛa pbíìnßbíìnß ÊbÐm‰bi ôŠüa pbíìÛëüa kã ÊbÐm‰a Åyýí bà× NpæaëáîÜÈnÛaoãb×ëbvnmü‹I10NHE

F37FאאWE18 J64אאEאאE٪F

Äyý½aÝÈÛëòáÇþaåßbèubnänaåØ¹Ûa|½a¿´ä¦aíÖëŠÐÛaæaïç

Ûa Ý×pb÷ÐÜî÷™ ë†jmònÇa ëa ŠÄã pbèuë Úbäç æa Èí bß pa…bÔí òi‰bÔnß ê‰ë… ïàÜÈÛa Ýî–znÜÛ æaë L´ä¦aMkji òiŠvnÛaë ñäM åíìØm ¿õa‰Ła

Nòîöb¸üaÒa†çüabèäßëòÐÜn‚½aŠçaìÄÛaÞìy

274

bènß†Ôß¿oãb×Òa†çüaåßòÇìà©óÜÇon’mëoÇ‹ìm†ÔÏòîãbrÛaòíìÛëüabßcüaòÜyŠ½aâb·aåßÞbÐüaåØàníæaæbà™´qìzj½aÉi‰áènjãoÌÜi‡aLòîöa†ni

I25aŠßüaóÜÇõbšÔÛbiò•bäÒa†çüabèîÜmLHEIòí†È½a20œÐbèîÜmLHE åíˆÛa õüûç ëa ò§b• êbîß ‰…b–ß bèí†ÛîÛ Ûa Šüa …†ÇìØÜ¹ üæÕÏaŠß

Iïz–ÛaÒŠ–Ûa19Š¶òib•üakjiÞbÐüapbîÏëòjãœÐáqLHEbßjÓÝÇIßbäáç…ýîß†î18ÞýåßñcŠ½a´ØànÛoãb×†ÔÏkäÛaÝÓcbßcNHE

¿pýv½apbînÐÛa…†Çñ…bí‹…†Çë‰a†½aåÇårzjíëaåÜàÈíïöýÛaõbäÛaÞë†uIòÐîÃë38NH

F38FאאWE18 J64אאEאאE٪F

bÔj åØàní æa æbà™ òjã oÜv L¿aŠÌ¦a áîÔnÜÛÞbÐþaòÜyŠ½a âb·g åß

òîöa†niüaMòîãbqòíìÛëd×MIæbn…Š×ëpbÄÏbaòîÔi¿käÛaóÜÇc28ëE25HEÝrßòí†È½aaŠßüaóÜÇõbšÔÜÛ…a†Ìi¿käÛaóÜÇcoÜvbàäîiNïÛaìnÛaóÜÇ

275

‹†í⁄aIðìöŠÛaÝÛaëbí‰ý½aë25EÞýåßñcŠ½a´Ø·kãoÜvÝibÔ½biNHåÇårzjíëcåÜàÈíïöýÛaõbäÛa…†Çë‰a†½a¿pýv½apbînÐÛa…†Çñ…bí‹

IpbÄÏbaòîÔië…a†Ìi¿käÛaÝÓcòÐîÃë7ëE6IÝibÔßLïÛaìnÛaóÜÇHE8HENæbn…Š×¿ÉÓ†ßŠÔÏ¿æì’îÈíåíˆÛa´îÓaŠÈÛa…†ÇœÐ¨

nÜÛ bÔjòÜyŠ½a âb·g åß ÞbÐüa åØàní æa æbà™ kã oÜv ïãbØÛa ÉàvIŠš§aëÑíŠÛa¿käÛaóÜÇcòîöa†niüa27ëE25oÜvbàäîiNïÛaìnÛaóÜÇHE

´Ø·kãõbäÛa …†Çë‰a†½a¿pýv½apbînÐÛa …†Çñ…bí‹ÞýåßñcŠ½a¿pbíìn½aÝÓcòÐîÃëåÇårzjíëcåÜàÈíïöýÛaNbšícŠš§aëÑíŠÛa

æa æbàšÛ oãb× käÛa óÜÇc æc pbîİÈ½a pŠèÃc LïàÜÈÛa Ýî–znÛa k¡ëoÜvbàäîi LòîàÜÈÛapbíìn½aÉîº¿òîöa†niüa òÜyŠ½aâb·gåßÞbÐüaåØàní…†Çë‰a†½a¿pýv½apbînÐÛa…†Çñ…bí‹ÞýåßñcŠ½a´ØànÛkäÛaÝÓc

öýÛaõbäÛaNòÐîÃëåÇårzjíëcåÜàÈíï òîöa†niüa òÜyŠ½a âb·g åß ÞbÐüa åØàní æa æbà™kãoÜv LävÜÛ bÔj

Itbãüaë‰ì×ˆÜÛkäÛaóÜÇa26ëE25kãoÜvÝibÔ½biNHEtbã⁄aïmaìÜÛa…†Çë‰a†½a ¿pýv½apbînÐÛa …†Ç ñ…bí‹ Þýåß ñcŠ½a´Ø·óÜÇ æ†×c

ïöýÛaõbäÛaI‰ì×ˆÛaòjãÑÈ™òÐîÃëåÇårzjíëcåÜàÈí10EtbãfiÛÝibÔß5NH‰ì×ˆÜÛE

—Ü‚nípbîİÈ½a åßæa êýÇcpbíìnß ÕîÔ¤ åß áèäîØ·ë òÛìÐİÛbi âbànçüaòàîÓ ïİÈm òîÈàn© pbèuìm ØÈm ïçë käÛa óÜÇa oÜv òÛìjÔß òîàîÜÈm

ëÑíŠÛa¿òîàänÜÛòíëaŒÛaŠvyê‰bjnÇbiáîÜÈnÜÛÒýnbiëLtbãüaë‰ì×ˆÛaLŠš§aaŠßüaóÜÇõbšÔÛa¿´jîakãoÈÐm‰aÝibÔ½biNòîàÜÈÛaÝî–znÛapbíìnß

Š‘ûßïçëL…a†Ìi¿ðìöŠÛaÝÛaLbí‰ý½aL‹†íüaÝrßòí†È½abîÇëØÈíbÔÜÓëåß LâìîÛa ÖaŠÈÛa¿ òí†È½aaŠßüaœÈi ‰b’nãa Šb«‹†í⁄b×üýÛaëñ†í†¦ap

NbçËëðìöŠÛaÝÜÛ

276

2 J אא æa ÞìÔÛa òÜÏbã åß ÝÈÛõa‹a òÔrÛabç…†¤ pbàÄä½aë pbû½aë ˜b‚‘üa

¿ Ý†nÛasîy åß bîba a‰ë… òîÏbÔrÛapbîÈuŠ½akÈÜm ‡g LòîÏbÔrÛapbßìÄä½aýòàèßpaÌm†è‘bäÈàn©æaÉßëNòîÈànapüìznÛaæaügòî™b½a…ìÔÈÛaÞ

ÑÓaì½a ‰ëûì− òí†îÜÔnÛaÅÏb¤ òÜîjÔÛa ÞaŒmü ‡g NòíìÓoÛa‹bß bíbšÔÛaÑÜn« bçŠc óÜÇòî±‰bnÛaÑÈ™cÙîØÐm òîÜàÇ μaŠÈm bç…ìuë æc áË‰ LòîÏbÔrÛaë

NñjØÛaæ†½aŒ×aŠß¿bàîüòíŠš§aÕbä½a¿òîbîÛaëòí…b½abèmaŒØmŠßœÈi bîbc aŒØmŠß ÝØ’m ÞaŒmü òíŠöb’ÈÛaë òîäí†Ûa pbîÈuŠ½bÏñ…bÇ⁄ÞbØ‘c xbnãg

ÕbäßÑÜn«¿òîãbØÛapbÇìàvàÜÛò×’½aŠÇb’½aëïÇìÛabäçëLÖaŠÈÛabääØ¹Éîº¿òÔrÛa ‰…b–ßÝîØ’m¿büa Šv§aÞaŒmü òîäí†ÛapbîÈuŠ½aæaÞìÔÛa

aÛabèîÜíLÖaŠÈÛapbÄÏbªNïÜjÔÛaÁi I Þë†¦a ¿ pbîİÈ½a pŠèÃa †ÔÛ39 òÔrÛa pü†Èß H…aŠÏÿÛI ŠàÈi18M64H

˜b‚‘þbiæa´jm†ÓëNÉànvàÜÛðìîäjÛa‰büaÝØ’mÛapbàÄä½aëpbû½aë æìÄ° åí†Ûa Þbu‰óÜÇdiIoÌÜi ÖaŠÈÛapbÄÏbª Éîº ¿ òÔrÜÛ ôìnß80LHE

I Šöb’ÈÛa„ìî‘áèîÜí71¦aáq HEIïÓaŠÈÛa“î70I õbšÔÛbÏ HE66ÝÓc bßc NHEIÖaŠÈÛa¿pbîä¦añ…†Èn½aåßüapaìÔÛoãbØÏòÔrÛapü†Èß24pbàÄä½aëHE

I Hñ†zn½a áßüaI òî½bÈÛa32ÃìzÜ½a bÐ®üaë òÔrÛa kã ¿ Ö‰bÐÛa æaNHE‰†Ûbi…ìÈíòîÛë†ÛapbàÄä½aëpbîä¦añ…†Èn½aåßüapaìÓpbíìn½büaòu

bßë‰b–§aÒëŠÃoÜØ‘bà×LÞýnyüaæbicpaìÔÛaÙÜnÛòÐîäÈÛapb‰bà½aμaÛaLñ†zn½aáßüapbàÄäßÞýåßòîÛë†Ûapa‰aŠÔÛaåß†í†ÈÜÛŠíŠ·åßbèÔÏa‰¿ òîjÜ òîİ¸ ñ‰ì• Låíüa åí†ÔÈÛa Þý ïÓaŠÈÛa åaì½a Êb™ëdi pŠ™c

îÓaŠÈÛaòîÈà¦añŠ×aˆÛaNò L¿aŠÌ¦a áîÔnÜÛ bÔjáq ïÓaŠÈÛa“î¦aë åí†Ûa ÞbuŠi òÔrÛapü†ÈßoÜv

Iæbn…Š×ïË käÛaóÜÇc òîÓaŠÈÛa òŠ’Ûa88 ëE83ëE81LïÛaìnÛaóÜÇ HE

277

ošÐ®aIμa…a†Ìi¿käÛaêˆç75Iëåí†ÛaÞbuŠÛHE69ëŠöb’ÈÛa„ìî’ÛHEI60¿Þb§aìçbà×ëNïÓaŠÈÛa“îvÜÛHEòÔrÛapü†ÈßoÜv…a†Ìiëæbn…Š×

I käÛa óÜÇc åí†Ûa ÞbuŠi80I ïÓaŠÈÛa “î¦aë HE71Šöb’ÈÛa „ìî‘ áq HEI70pbàÄä½aë pbîä¦a ñ…†Ènß åßüa paìÔÛ oãb× †ÔÏ käÛa ÝÓc bßc NHE

Iμaæbn…Š×¿õbšÔÛbiòÔrÛaòjãÊbÐm‰aÅyýíNòîÛë†Ûa73IÝibÔßHE57¿HEIë…a†Ìi67NpbÄÏbaòîÔi¿HE

óÜÇcoÜvåí†ÛaÞbuŠiòÔrÛapü†ÈßæapbãbîjÛaŠèÄmïãbØÛaÉàvnÛak¡IkäÛa81ÝibÔßÑíŠÜÛE80„ìî’i òÔrÛa òjãl‰bÔm òÄyýßÉß NHŠšzÜÛE

IÑíŠÛaë Šš§a ¿ Šöb’ÈÛa73 ÝibÔßÑíŠÜÛ E70ØÈí Šßc ìçë LHŠšzÜÛ EaŠÈÛaæ†½a¿ÑíÛaôìnßòjãoÔibİmbà×NòîŠÛaÁiaìšÛbiòÔrÛaÑÈ™ëòîÓ

IòîÓaŠÈÛaòŠ’ÛbiòÔrÛa65IòîÜaòßìØ§aëŠš§aëÑíŠÛaåßÝØÛHE58HENbßcNpbîä¦añ…†Èn½aåßüapaìÔÛoãbØÏòÔrÛapü†ÈßÝÓc

Ýî–znÜÛbÔjÅyýíLïàÜÈÛañ‰ì×ˆ½apbè¦aëpbû½biòÔrÛapbíìnßbÐ®ai LïàÜÈÛaÝî–znÛaÊbÐm‰bbärnbiõ òÔrÛaåßüapaìÔipbàÄä½aëpbîä¦a ñ…†Èn½a

óÜÇc åí†Ûa ÞbuŠi òÔrÛapü†ÈßoÜvôŠüapaÌn½a¿ ìç bà×ë NòîÛë†ÛaIïàÜÈÛaÝî–znÛaÊbÐm‰biýîÜÓošÐ®abèäØÛLkäÛa82E´îßÿÛcŠÔíëknØíëO

ë80òîöa†niaEMëòí…a†Ça75ÜÛEâìÜi†óÜÇdÏNH

278

F39אWEאF18 J64אLאאEאאא

0% 20% 40% 60% 80% 100%

رجال الدينشيوخ العشائر الجيش العراقي

القضاءالشرطة العراقية

الحكومة العراقية قرية أو ناحية أو قضاء/ الحكومة المحلية البرلمان العراقي

)األمم المتحدة ( المنظمات العالمية قوات األمن المتعددة الجنسيات في العراق

/ حسب المؤسسات الحكومية ) ٦٤-١٨(معدل الثقة لألفراد بعمر العراق-المنظمات غير الحكومية والمنظمات الدولية

279

3 J אאא

òîšÓÝØ’mõbànãüa†ycõüìÛaëpaÌn½a¿òàè½aåßòÜÜ†ÈiLïÈànawîäÛam LlëŠ§aëpbß‹þaóÜÇëòíìîäjÛapbû½aóÜÇñŠ‘bjßËëñŠ‘bjß a‰bqeo×Š

N˜b ÝØ’i ïÓaŠÈÛa æbã⁄abäç åßμg ŠÄäÛa åß †iübíbšÔÛa êˆçì− óÜÇÝßbØnßåÇ|–ÐmLpbî×ìÜÛaëÑÓaì½aëLŠçaìÄÛaåßñ†ÔÈßòÇìà©õa‹hiåzäÏL

‰bqeòà×aßnÇbi bèÜîÜ¤åØ¹ LôŠc òÇìà©åÇ|–Ðm bà× LÕrjämpbÏb™g bç‰bjNbèma‡ òîÇbànuüa òîäjÛa åßI ŠàÈi …aŠÏüa ŠÇb’ß|½a´jíë18M64ky H

õbànãüaòu‰…k¡ëañ‰ì×ˆ½apaÌn½N IÞë†¦apbîİÈßŠèÄm40IkäÛaóÜÇaoÜvïÜöbÈÛaõbànãübiòÔrÛaæcH96HE

Iñ’ÈÛaOòÜîjÔÛaμaõbànãüaòjãbèîÜm91¦aëHEIbæìànäíÛaòîäí†Ûaòè91NHE

0% 20% 40% 60% 80% 100%

قوات األمن المتعددة الجنسيات في العراق

)األمم المتحدة ( المنظمات العالمية

قرية أو ناحية أو قضاء/ الحكومة المحلية

البرلمان العراقي

الشرطة العراقية

الحكومة العراقية

القضاء

الجيش العراقي

شيوخ العشائر

رجال الدين

بقية المحافظات بغداد آردستان

280

òîÛbÇbjãæìqìzj½abèîÏåØíÛaòÔİä½aëaòíŠÔÛaμaõbànãüakãoÜvbà×IoÌÜi88IbæìànäíÛaòîäqüaëaòîÓŠÈÛaòè¦abèîÜmHE87NHE

Ša kãbu åßæa Åyýí áèöbànãbi …aŠÏüa òÔq pü†ÈßlaŒyÿÛÛa òîbîÛaìmì•I pbíìn½a ÝÓc oÜv b a57´jbäÛa Ýßc òjî ÙÛ‡ ØÈí b¶‰ë LHE

ñŠàn½apbÇaŠ–Ûakãbuμapbß†äëåßüaôìnßóÜÇoÔÔ¤ÛapaŒvä½biNòîbîÛalaŒyüaí

õbànãübi æbn…Š× áîÜÓa ¿ …aŠÏüa òÔqpü†ÈßoÈÐm‰a L¿aŠÌ¦a áîÔnÜÛ bÔjëI í†Ûaë ïÜöbÈÛa98Oñ’ÈÜÛ õbànãüapü†Èß bèîÜm Lbàèäß †yaë ÝØÛ HEòÜîjÔÛa

ÖŠÈÛaëI96ïçoÜvòÜöbÈÛbi òÔrÛapü†ÈßæaÅyýíëNbàèäß ñ†yaëÝØÛHEIpbÄÏbaòîÔi¿òÔrÛapbu‰…óÜÇaôŠüa97IμaošÐ®aLHE93L…a†Ìi¿HE

jÔÛaOñ’ÈÛa òí†îÜÔnÛapbû½bi òÔrÛapü†Èß bèîÜmæìànäíÛa òîäí†Ûa òè¦aë òÜîòîäí†Ûa òè¦aë òÜîjÔÛaOñ’ÈÛbi òÔrÛa pü†Èß bÐ®a òÄyýß åØ¹ë NbèîÛaïbîÛalŒ§bi òÔrÛa õbärnbi LpbÄÏba òîÔji òã‰bÔß …a†Ìi¿ òîÓŠÈÛaë òîÔbä½aë

òjäÛaoÈÐm‰asîy éÛpì•ðˆÛa¿ýîÜÓIpbÄÏba òîÔji òã‰bÔß …a†Ìi52EÝibÔß50NHE

281

F40אWEאF18 J64אE

0%10%20%30%40%50%60%70%80%90%

100%

عائلتك الجهة الدينية التي تنتمي

اليها

/ عشيرتك قبيلتك

القرية أو المنطقة التي تسكن فيها

الجهة / العرقية

الجهة التي تنتمي اليها

األمة العربية الحزب السياسي

الذي صوت له

العراق-حسب درجة انتمائك) ٦٤-١٨(لالفراد بعمر األنتماءمعدل

282

óÜÇ bîdm†Ôm bßâ ´qìzj½a åß óàÄÈÛa òîjÛbÌÛa æa †¬Láèníì–mbÔÏëáèmaõbànãüNòí†îÜÔnÛa

ôŠa pba‰… Éß òã‰bÔ½biëjuì¶ Ûa pa‰bjnÇüa óÜÇ ÒŠÈnÛa oÛëbybèìÛa|½apbîİÈßpŠèÃcLòîÓaŠÈÛapbib‚nãüa¿´×‰b’àÜÛòjäÛbioíì–nÛa

âbÇïÓaŠÈÛalbj’ÛaëñìnÐÜÛ2009217áèníì–m´qìzj½aåßóàÄÈÛaòîjÛbÌÛaæcI òî–‚’Ûa áèmbÇbäÔÛ bÔÏë89.7ïÜjÔÛaë í†Ûa qdnÛaë òÜöbÈÛa qdm æaë LHEÉi‰åß Šr×c ÍÜiðŠöb’ÈÛaëòîÇŠÐÛa òÏbÔrÛaqdmØÈmpbîİÈßïçë Lpbibu⁄a

ISub-CulturepbîÛeÑÈ™ÝÃ¿bàîüpaõüìÛaëpaõbànãüaòÈîjóÜÇHpaìäÛa ÞýïÓaŠÈÛa Éàna bç†è‘Ûa ïÄ’nÛaë òîßbÔãüaë ïÈàna ÁjšÛa

389) ص 4- 17( جدول رقم 2009المسح الوطني للفتوة والشباب - 217

0% 20% 40% 60% 80% 100%

الحزب السياسي الذي صوت له

األمة العربية

الجهة التي تنتمي اليها/ الجهة العرقية

القرية أو المنطقة التي تسكن فيها

الجهة الدينية التي تنتمي اليها

قبيلتك/ عشيرتك

عائلتك

بقية المحافظات بغداد آردستان

283

bèmbîÈuŠßåÇÝÔnmüòî–‚’ÛaòÇbäÔÛaægòÄyýßÉßNñþaòîäí†ÛaëòîÜöbÈÛapbybßˆdí bèäÇjÈnÛaæb×ægëâ†ÈÛaåß bènÇbäÓ ŠØnjmübäÛbÏ òíŠöb’ÈÛaëëc òîiŠÈÛa òßýÛ õbànãübi òÔrÛaÑÈ™ædÏÙÛˆ× LýÈÏ ê‰bØniaåß bèãd×ë òÈaë

ÝjÔn½bibäÛaòÔqÑÈ™ØÈí†ÓëòîÇŠÐÛaòÏbÔrÛañìÓ†×ûíïiŒ§aõbànãüaK óÜÇ bßc´îÐíŠÛa ´qìzj½a òÔq pü†Èß oÈÐm‰a †ÔÏ LïãbØÛa ÉàvnÛa ôìnß

bèîÏæìäØíÛaòÔİä½aëåí†ÛaëÖŠÈÛaëòÜöbÈÛaIpb÷ÐÛaÉîà¦òí†îÜÔnÛapaõbànãübilŒ§biòÔrÛa õbärnbi L´íŠš§a´qìzj½biòã‰bÔßHòîiŠÈÛaòßýÛõbànãüakãbuμa

a ‡g éÛ aìmì• ðˆÛa ïbîÛaI ´íŠš§a òjã oÈÐm‰59´îÐíŠÛbi òã‰bÔß HEI53HEánmëåßbšnÛabèîÜÇkÜÌíÛaòîÐíŠÛaò÷îjÛaòÈîjØÈmpbîİÈßïçëN

òîzÜ–½a pbÓýÈÛa åàîèm bàîÏ Lì™ìÛaë òbjÛbi bèîÏ òîÇbànuüa pbÓýÈÛaòíŠš§aò÷îjÛaóÜÇòí‹bènãüaëòîÈÐäÛaëN

ŠèÃ LïàÜÈÛa Ýî–znÜÛ bÔjpaõbànãübi òÔrÛa pü†Èß í òîØÇ òÓýÇ …ìuëïàÜÈÛaÝî–znÛapbíìnßë òí†îÜÔnÛa…aŠÏÿÛO´îßüa†äÇ òÔrÛa òjãoÈÐm‰a ‡g N

ëÅyýíë NôŠüa òîàîÜÈnÛapbíìn½bi òã‰bÔß òí†îÜÔnÛapaõbànãübi cŠÔíëknØíîà¦òîiŠÈÛaòßýÛõbànãübiòÔrÛaÞ†Èß¿käÛal‰bÔmbàäîiNòîàîÜÈnÛapbíìn½aÉ

æëcŠÔí åßë ´îßüa †äÇ éÛ aìmì• ðˆÛa ïbîÛa lŒ§bi òÔrÛa òjã oÈÐm‰aNôŠüaòîàîÜÈnÛapbíìn½biòã‰bÔßæìjnØíë

b¶ŠèÄmòÔibÛaÞëa†¦a¿pbîİÈ½aægjÔíüÝòîäi¿püì¤Þì–¡a‰aŠÓaÙ’Ûa LòîbîÛaë òîÇbànuüa pbÓýÈÛaœÈi Ý•aìni bîÇë åàšnm éÐã oÓìÛa ¿ë

òÔíŠİiÉÓaìÛa¿bèàØ¤‰aŠànaëLHð†îÜÔmIáí†Óï±‰bmÝÔyμaòîànä½aŠ•bäÈÛaòí†îÜÔnÛapaõbànãübiòÔrÛapbäz‘ŠÐíðˆÛabàÏNôŠdiëaÛaì™ìiŠèÄm¿

ànaÞìznÛaëÞbÔnãüaòîÜàÈiòİjmŠ½apaŠmìnÛaëta†yüaášpbäz‘ïçëIïÈbßáË‰LHòîÇbà¦aëòí…ŠÐÛapb‰bà½aåß†í†ÈÛaÉjİmÞaŒmÝ–°bß¿îÌmåß

NïÇbànuüaëïbîÛaÝÈÐÛaëÝÔÈÛaòîäi

284

åÛ òîvèä½a òi‰bÔ½aë ÝîÜznÛa aˆç ægˆdmŠçaìÄÛa òa‰… åÇ ÞŒÈ¶ bça†ßÏ õŒ¦a ÝÇbÐní ïbîë ïÇbànuaë ï±‰bm Öbî ¿pbçb£üaëÉßë ÝØÛa Éß éî

ðˆÛaïÛë†ÛaëïàîÜÓüaéİîªdnÐíüŠqdní¿ŠqûíëNÖbîÛaaˆç μaæbØßåßëôŠcμaòÔİäßåßÑÜn¥êb£üaëaÚìÜÛaaˆçpaŠèÄ·oãb×a‡gëð…b–nÓüaëïÇbànuüaëïÔbä½aë¿aŠÌ¦aíëamñ†í†ÇpbìjÛñˆ‚nßLŠa

ºæbÏ LïbîÛaë¿bÔrÛaëòäàîè½a òí†îÜÔnÛa óäjÛbiÁjmŠmpb×ŠªÕÏëÚŠznm bèÈîbèmbà–io×ŠmÛaòîäjÛaêˆçNòîÔbä½aëaòîäí†ÛaëaòîÜjÔÛaòîäjÛabèäßëLÉànaóÜÇ

a‰bqaoÐÜë LÖaŠÈÛa¿ïbîÛaëïÇbànuüaƒí‰bnÛaóÜÇåØ¹übç‰ë…ÞbÐËaüë‰ LñŠ•bÈ½a òÜyŠ½a ¿ bçbíbÔi æaŠØãÇ b oÜ–y Ûa pbß†–Ûa Ý× áË

òuby |Üß ÝØ’ië ŠèÄm paÌn½a êˆç NbèÜîØ’m ÝyaŠß…†Ènß bäÈàn©æbí…üapa‰ìİnÛa bèm‹ŠÏc Ûa òîib¯üa ñŠ•bÈ½a áîçbÐ½a Ýî•dm μa pbîäqüaë ÑöaìİÛaë

Lò½ìÈÛa bèäßë òî½bÈÛap…cëÛaë õbànãüaë LòîäìÛa òíìa òãbØß ÉuaŠm μaÙàn‰þbiN

285

אאWאא

b½báØ§aæaáØ§aëb–ÛaòÏb×¿â†Ômðc‹aŠy⁄æbîbcæbjÜİßáîÜÛaòîçbÏ‰μgüì•ëLpübaÕîÔ¤ëÉàna‰aŠÔÛa‡b‚maæhÏN´äaì½aíòÛa†ÈÛa

òîÜàÇ¿òîbþaŒöb×ŠÛaáçc†yc†ÈíáîÜÛa‡gNòßa†n½aòîàänÛaáØ§aåàšníbßìèÐßb–ÛaÈíÛapbû½aëpbÓýÈÛaëpbîÜàÈÛaëpbîÛŁaÝà’íbÈaë

æëìíëáèmbjuaëëáèÓìÔyæì‰b¹ëáè§b–ßåÇæìäaì½abýåßåØ¹üL|Üİ–àÜÛÉaìÛaâìèÐ½aóÜÇõbäiëNáèmbÏýÁİðþæcòíìàäm

ìİmæë…ÕÔznmbèÈÓaìßÝØiëpbíìn½aÝ×óÜÇëLbèÜ•bÐßòÏbØiòÛë†Ûapa‰†ÓŠíbäÛaÉßbèÜàÇ¿Ýrànmbèma‰†Óëbèmbîyý•ëòßìØ§aòîÇŠ‘æcÙÛ‡LòîÏaŠÌ¦aæbÏbäçåßNbèÈšmÛaÒa†çþaÕîÔznÛÝrßþaÕíŠİÛaìçëLbäÛaÝucåßë

þabèÐöbÃëõa…cåßbèäîØ·ëòÛë†Ûapa‰†ÓŠíìİmÛapbß†äáí†ÔmóÜÇëLòîbÉànapbubînyükîvnmŒíŒÈmkÜİníÊbİÔÛasí†¤ëLæìãbÔÛaáØy‡b¥aëâbÈÛa

òÈíŠpaìİý•fiÛòîäëpbîvîmaaõbäië…bÐÛañŠçbÃåß†§aëð‰a…üajmåÇýšÏòîãb½ÛaòibÓŠÛa‰ë…ÝîÈÐmëòîÛbßëòí…b–nÓaîäëòîvîmaaòíìiŠmò

NòîßýÇaëòîäí…ëòîÏbÔq aˆÛ æbÏ pbbîÛaòßbÓ⁄ òíìàänÛaání æa ïÌjäí ÖaŠÈÛa ¿ b–Ûa áØ§a

ÝjÛïãýÔÈÛaÚa‰…üaëòàöbÔÛapýØ’½biòbyüaóÜÇñ‰†ÔÛasîyåßòîÈÓaìÛbiìÓbãÖ†mLòa‰†ÛapbîİÈßbènØÇÛapaŠ‘û½aÝÃ¿æa‡gNbèÜypaõaŠuaë

bÇìãÝØ’ísîyÉîà¦aÚŠzníæcëLbîöbärna a†èuÉîà¦aåßkÜİníbßLŠİäâ†ÇÝØ’íæcïÌjäíüåØÛëLaĆ†uñj×æìØmæcÝànaåßŠöb†™´ßdnÛaåßÝ×ˆ‚níüïØÛòÈí‰‡|uŠ½aëc…†abènîÓìmëcŠöbäêˆçÝrßòîÛbànyübääîÔí

†™´ßdnÜÛâŒÜíbßbà×LÝànªëáça…ŠİÚbäçæcáÜÈíÉîà¦bÏLpbãbØß⁄aêˆçèØÇåØ¹üpbèuìnÛaëpb‰bà½a êˆçéjjmðˆÛa‰ŠšÛaæcáÜÈíb‰ëŠßÝjÓ

286

òß‹ýÛapaìİä‡b¥aåÇéîÏ Éîà¦aæëbèníâìíÝ×Éß…a…Œí éãcë LÝíìoÓëNbèäß†zÜÛ

¿pýØ’½añ†yoÌÜi†ÔÛÓaŠÈÛaÉànaïæaóäÈ¶Lïû½a‹ŠÐÛaåßôìnßLðˆÛa Šßüa ìçë Lòíì÷Ï b–¶ ò•b ÑöbÃìi òàöbÓ ozj•c òßbÇ pbûßb–ÛaáØ§aëòîã†½aòÛë†ÛaõbäjÛœçbä½aÉÓaìÛaaˆçîÌnÛòrîrya…ìèuïÇ†ní

ÛNòÐÜn‚½aémb÷ÏëÉànaôìÓxbß…g¿bç‰ë…ëbèmbûßòîÇŠ‘Éß‰bÈn½aëÙÛˆpbíìnÛa …b¯gëpbíŠ§aëÖìÔ§aóÜÇpa‹ëbvnÛaÉßÝßbÈnÛa˜ŠÏ òybmgïÌjäí

òîÜjÔÛaëòíŠöb’ÈÛbÏNòîÇŠÐÛapaõüìÛaa†îÈiLòÛ…bÈÛaëòjbä½að†yd×òîÔbä½aëÍî•íbÈßë áîÓ Éß‰bÈnmpbèuìmëpb‰b¾ ïçë LÞbr½a Ýîj óÜÇlbİÔnüa

òÛa†ÈÛaáØyëæìãbÔÛaŠÏëòíëaŒÛaŠvyLæbãüaÖìÔyæbà™ëòÛë†ÛaòİÜNb–ÛaáØzÜÛbüa

¿ñþapaìäÛa¿ÕÔ¤ðˆÛaäÛaâ†ÔnÛaåßáËŠÛaóÜÇëpaŠ‘û½aœÈiLÝàÈÛaë´¤óÜÇbî¯‰†m¿Êb™ëþaÚbäçæaåßáËŠÛaóÜÇëN…ýjÛaõb−cáÄÈß

ëòÜØ’½aáv§†íaŒnßïßìØyÚa‰…gËLHpbíìn½aóÜÇcóÜÇëIbèmbîÇa†mñ‰ìİÚa‰…üa aˆç æaÐØí üïñ†nà½apb‰bà½aë áîÔÛa åßƒa‰ æbî×oînÐnÛ ê†yìÛ

wîäÛaÝî•bÐmÖ…c¿a†îÈibàîüïÈàna…ìîÔÛaæaë†¤Ûañ‰†ÓåßpbûßNòàöbÓÞaŒmüòîŠÛaòÛa†ÈÛaæabà×òÛa†ÈÛaμgÞì•ìÛaÔÐÜÛpb÷ÐÛaëõaŠLò’abß

Nñ…ë†ªÞaŒm òîäÈ½apbû½aÑÈ™ë Lòîäßþaë òîãìãbÔÛa Šþa òíbÐ× â†Çë õa…þaÑÈ™æg

òîÓaŠÈÛa òÛë†Ûa ñ‰†Ó¿ ŠqûmÛa òîîöŠÛa ÝßaìÈÛa åßïöbä¦aëïbîÛa Ý†nÛbi ´ßbmë Læbã⁄a ÖìÔy òíb»ë æìãbÔÛa ñ…bî ÕîÔ¤ë LbènİÜ Ái óÜÇ˜ŠÐÛa

òÛa†ÈÛaμgÞì•ìÛa¿´äaìàÜÛëNæìãbÔÛaŠÏëóÜÇæd’Ûaaˆç¿ÞìÔÛaÖ†–íÉÓaìÛapbÏýnaåÇŠÄäÛaœÌiLÖaŠÈÛaÕbäßkÜËcmbäíìÜmëéýa†moq†ycÛa

òîÜçüapbÈànaëòí†îÜÔnÛapbîäjÛaæbÏLÕbä½aœÈi¿qüaëïÜjÔÛaóİÈ½aíë¿ŠqûmÞaŒmüNòmëbÐnßpbu‰†iëLòîÇbànuüaëòîbîÛata†yüaòèu

287

êqdmëéàv¡ÒaÇüaëéi‰aŠÓüaë…bÐÛbiÒaÇüaægÈíüÝiLéiáîÜnÛaLâŒnÜ½a áÜÔÛa …a†¶ æb× æaë Léni‰bªë õa†Ûa —î‚’m æbÏ ÙÛ‡ åß ØÈÛa óÜÇ

aŠÛapaìİä õbäiba ñë†ÔÛaÚìÜÛaë LÊbv’ÛaÞìÔÛaëòÐÈÛa áîÓƒîÛ ò‚†íŒßμaæëìÇ†ßáèãcÉàna¿æìîîöŠÛaæìÜÇbÐÛa†¯‰büa aˆç¿ëNòçaŒäÛaëémbØib’mëéní…†ÈniåçaŠÛaÉÓaìÛaÊbšaÞýåßLòäî•ŠÛaòîàÜÈÛapýîÜznÛaåßÐnÛaë ÝîÜznÛa pbîÜàÇ …bànÇaë ôúŠÛa |î™ìm ¿ áçbî ÙÛˆÏ Lémbí†¤ë

¶áèÐÛaëpa‰bß†í†¤ëÚa‰…gpa‰aŠÔÛaïÈãb•ëpbbîÛaïa‰óÜÇÝèíbNbÈÛabèiŠ¹ÛaòÔîàÈÛapüìznÜÛbèmŠíbßÕÏëLémbjÜİnßëÉàna

Wאאא אæg Z pba‰†Ûa …bÐÛbi ò•bä oÔÜİãa – ¿ bèjÜËc – åß ôú‰íjßgòîÔ

HòîjíŠ£I âìÔm óÜÇ Éîà£ paŠ‘û½a pbãbîjÛaë òÔÜÈn½a ÉÓaìi ÖaŠÈÛa¿…bÐÛaæë… Ái‰ êˆç paŠ‘û½a pbãbîjÛaë ÖbîÛbi ïÈàna ôˆÛa bèîİÈí bèmüü… Ñ’Øíë åÇ

Lbèäîßbšß Šßþa ôˆÛa âŒÜní ñ‰ëŠ™ óäjm òíú‰ òíŠÄã âìÔmÝc óÜÇ szjÛa ¿ ò÷îjÛaòîÇbànuüa ànvàÜÛÉ Ç ÝyaŠß LòÐÜn« Ûaë oàçb ÝØ’ië Š‘bjß ¿

…ìuìÛa ¿…bÐÜÛáÓbÐn½a oÓìÛa NåçaŠÛa א†iüZbßa‡gòîàçþaÍÛbiŠßcòîã†½aòß†äædiÒaÇüaåßòÛë†Ûap‰ŠÓ

´¤Õîjİmë bèma‰†ÓbèßaŒnÛa óÜÇ ÃbÐ§aë LpaÌnàÜÛ òibvnüaë òÛõb½a âbÄãa†çþbiòÜÇbÐÛapbè¦aïçLpbß†äâ†ÔmÛaÙÜmæabàîüLòîÐÛÿÛòîöb¸⁄aÒ

ÉßëNpbß†äë˜ŠÐÛaáŠÏìmæcòÛë†ÛaåßæìÈÓìníæìäaì½a æaë LòîîöŠÛaLÙÛ‡æd’iõa…þaëcâaŒnÛüaæhÏý•⁄apbîÜàÇóÜÇa¿ìçâŠaæbàšÛbnÐ½a

nßÑÜn«¿paîÌmta†ygñ‰a…⁄apbíì.

288

אא Ñî•ìmæa‰b⁄aœçbäÛaðìàänÛaõb‰⁄áØ§aáöbÇ… òèuaìßëb–Ûa…bÐÛa

kÜİníåß òjbaë òÛõb½aë òîÏbÐ’Ûapb‰b¾ ŒíŒÈmë òîaŠÔ¹†Ûa †îÛbÔnÛa ÕîàÈmóÜÇ áØ§a pbûß òßbÓaë ˜ŠÐÛa ûÏbØm æbà™ë òí…†ÈnÛa c†jß ƒîŠm Þý

˜b–nüaëñäëñõbÐØÜÛbÔÏëñŒîznßËëòèíŒãaN …bÐÛa òzÏbØ½ òîäìÛa òîvîmaüa ÖaŠÈÛa ‰†•c ð†znÛa aˆç òèuaìß ¿ë

paìäÜÛ2010M2014åß†zÜÛòîÓaŠÇòÛb‰ëòíú‰åÇÈmòîäëòİïçëLÃåß†§a¿ñ†ÇbàÜÛb–ÛaáØ§aŒíŒÈmμaÒ†èmL…bÐÛaŠçaìÃ…bÐÛaŠçaì

ýåßLpbÇbİÔÛaÑÜn‚½ëéÛbØ‘cïº¿apbyý•aòÜº…bànÇaÞòîãìãbÓëòí‰a…´äaìàÜÛpbß†äáí†Ôm¿òîÜÇbÐÛaëòîÏbÐ’ÛaëòçaŒäÛaëòÛõb½aòÏbÔqŒíŒÈnÛ218N

ZÞýåß…bÐÛaŠçaìÃåß†§aμa…bÐÛaòzÏbØ½òîäìÛaòîvîmaüaóÈm òíbÓìÛaõbäiZòîÏbÔqëòîàîÓëòîibÓ‰ëòîÛbßëòí‰a…aëòîÈíŠ’mòßìÄäß Ê…ŠÛaõbäiZÊ…‰paõaŠugÕîÔ¤óÜÇñ‰…bÓòîöbšÓëòîÔîÔ¤ëòîãìãbÓòßìÄäß

òÜÇbÏ òîjÈ’ÛaëòîŠÛañŒèuüaÝ×bèîÏÚ’mòÈaëòîäëòèjuÕÜ òîÈíŠ’nÛaë òîbîÛa pbÔÜ§a åß ðc ÝÐüa μa óÜÇüa åß ý•üa

òíˆîÐänÛapbíìn½aóã…cμaüëŒãbîÜÈÛañ…bîÔÛaåßaõa†nigòíˆîÐänÛaë Z…bÐÛaòzÏbØ½òîäìÛaòîvîmaüaÒa†çcáçc

1M pb÷îapa‰†ÓÝîÈÐmëæìãbÔÛa ñ…bîŒíŒÈnÛ òß‹ýÛa òîãìãbÔÛaia†nÛa ŠíìİmN…bÐÛaòzÏbØßpaõaŠugˆîÐäniò––‚n½a

2M …bànÇa§ëwßbãŠiÁiaì™ëpbîÛaÉ™ëë…bÐÛaáöaŠuåßÉànaòíbàòîÓýüa íbÈ½bi õbÔm‰üaë òîjÜÛa pb‰bà½a åß ìÛa …b–nÓüa ´–znÛ

NòßbÈÛaòÐîÃìÜÛ

.2014-2010جمهورية العراق، االستراتيجية الوطنية لمكافحة الفساد، - 218

289

3M ‰ìİnÛaÕÏë òîã†½a òß†äÜv¶ÝàÈÛa ñ…bÇaë òîã†½a òß†ä âbÄãý•gbîäÔnÛaòj×aìßëòßbÈÛaòÐîÃìÛaâìèÐß¿Ý•b§aòrí†§aòîuìÛìäØnÛaëòí‰a…üap

Nòí‰a…üapaõaŠuüa†î‘Šmëpbû½aõa…c¿ïÓŠÛaëâ†ÔnÛaμað…ûíb¶ 4M ÕîjİmòîàçawíëŠmëòîÛëû½aëòçaŒäÛaëòîÏbÐ’ÛaëòßbÈÛaòÏbÔrÛaòîàämëŒíŒÈm

NòßbÈÛaòÐîÃìÛapbîi…cƒîŠm¿òîÛb½ab–½aÑ’×ëïÐîÃìÛaÚìÜÛaòzöü 5M ¤NòÛa†ÈÛaâbÄãbèß†ÔíÛaòîãìãbÔÛapbß†äòîÇìãëñõbÐ×´ 6M òîÛbÈÐÛaëñõbÐØÛaëòîÏbÐ’Ûaù…bjß…bànÇaÞýåßLòÛë†ÜÛïÛb½aâbÄäÛaŒíŒÈm

ˆîÐämë òËbî•¿ Éàna ò×‰b’ßóÜÇ˜Š§aë òÛë†ÜÛ òßbÈÛa òã‹aì½a ñ‰a…a ¿NÉí‰b’½aëwßaÛaòjÓaŠßë

7M ïÇìÛaôìnß´¤ïã†½aÉànaëâýÇüaÝöbëkãbuåßò×‰b’½aëåßbšÛaëÝîÐØÛapbû½aêˆç‰bjnÇaë…bÐÛaòzÏbØßÞb©¿˜bäÊbİÔÛaë

âbßcòîÛëû½aëòÛõb½aÝàzni˜bäëïßìàÈÛaÑÃì½aâaŒnÛüïÓýüaNkÈ’Ûa

8M bÐ’ÛaŒíŒÈnÛpa‰aŠÔÛa‡b¥a¿´äaì½aÚaŠ‘apbîÛa´¤òÛõb½aëòîÏñbî§aòîÇìã³î¤ëbà×ëbÇìãáòß†Ô½apbß†ä´¤ë

9M åßñ…bÐnüaåàšíb¶òîàîÜÓüaëòîÛë†ÛapbàÄä½aÉßñŒîànßpbÓýÇõbäiïÛë†ÛaáÇ†ÛawßaŠi

10M Çò‰†½aåßc†jmòîÈàn©òÏbÔqŠ’ãåßûíb¶ïàîÜÈnÛaâbÄäÛaý•a‚¶†í†¦aø’äÛaáîÜÈmòzîz–ÛaòîiÛaëÖýüaëòÜîšÐÛaÊ‰‹ë…bÐÛaŠb

ÉànaóÜÇ…bÐÛaŠb«Ú‰†íÝîuÕÜ¨

òí…b–nÓaë òîbî òîöa…c òîöaŠua òßìÄäß éÜÐØm æa †iü ïvîmaüa ‰büa aˆçëóÜÇbbaŒ×ŠmæcïÌjäípaìİäÙÜmægNòîàîÜÈmëòîäí…ëòîÏbÔqëòîmüaáöbÇ†ÛaZ

290

1 J אW Éä•îÜàÇ¿ÉànvàÜÛ òîàîÄänÛa òîßìîÛa ñbî§a ñ½Ú’½aábÔÛa ìçæìãbÔÛa

NÉîà¦a éi âŒnÜí æa ïÌjäíë pa‰aŠÔÛa ˆîÐämëÉß ÕîänÛbië ÝàÈÛa ïÌjäí bäç åßòîÛb½apb‰bà½aÝØÛpbàîÜÈnÛaë òàÄãüaë´ãaìÔÛa ŠíìİmóÜÇ òîÈíŠ’nÛapbè¦a

b¶ëòí‰a…üaëåßåØ¹ò÷îèmòî™‰üaòîßìØ§aò‰bààÜÛòîãìãbÔÛa219K ‰ë… ÝîÈÐmëpbiìÔÈÛa †í†’m óÜÇ ÝàÈÛaëòèuaì½ õbšÔÛao¤ ÉÔm Ûa áöaŠ¦a

μaâŠaòàÓåßõ†jÛaëL…bÐÛaòÜöbóäÈ¶Lém†ÇbÓÉš±æaïÌjäíõbšÔÛaÝîÈÐmæaLôØÛaïÛb½a …bÐÛaáöaŠ ánèíë´ÐÃì½a ‰bj×òàØªÝîØ’niüaáníåÛÙÛ‡ë

Ýà¤bîÜÇòí…b¤aæaìäÇINH…bÐÛaáöaŠ¦bîÜÈÛaòîäìÛaòàØa õaŠuüaêˆçæaÝÔíüáöaŠuØmŠ½ðŠ£ÛaòîäÜÈÛapbà×baÙÜmåÇòîàça

òjîañ…bÇaïßýÇüaæýÇüaaˆçæd‘åßæabà×Nòîãbãüa†™áöaŠ¦aëlbç‰üašÔÜÛÞý§bi ò•bä áîÔÛaë ïÓýüaàšÛaÁî’ämë òäaì½bi ‰ìÈ’Ûa õbîyaë õb

B ˆjämÛaïÓaŠÈÛaÉànaáîÔi×ˆnÛaë LbäÛaô†Û âaŠ§aëêb£üapaîë BÖ‰bÛaĆõaŠuaædÏNlaìäÛaåßáèîÜrà¶ëòßìØ§bibäÛaòÔqñ…bÇa¿bbyæìØîaˆè×

2 J אאא ÜàÇægìèäÛapbî†ÇaìÓƒîŠmëáØ§akÜİnmb–ÛaïÐîÃìÛaÝØîasí†¤

åß pb÷ÐÛa Éîº ØÈí Úýß õbäië LòîÛb½a bèmbÓýÇ áîÄämë LòÛë†Ûa pbû½áöbÓLæbØÛaòßìØ§aÝ×bîçæaÙÛ‡Nòîäè½aëpaõbÐØÛaëñ‰a†¦abcóÜÇâìîÛa

ïãbÈma¿Ýa†mÉßLòíŒ×Š½a¿ÂaŠÏ⁄aåßpbãbîjÛaÉºáÄã…ìuëâ†ÇëLÑöbÃìÛñ‰a…⁄a ÑÈ™ë †•ŠÛa pa‰†Óë ˆîÐänÛaë Áîİ‚nÛaë pbbîÛa ÑÈ™ë LbèÜîÜ¤ë

LòîÛb½apbÓìÈßbèÈîºÞì¤òîîö‰´¤æë…NâbÈÛaÊbİÔÛaõa…c

òîÏbØÛa pa‰bè½a μg ‰bÔnÏüaë Lòîybã åß òîã†½a òß†ä ¿ jØÛa á‚šnÛa ægc‰ÑÈ™ëbàrnüa¿jØÛa—ÔäÛÙÛ‡¿b¶IôŠcòîybãåßðŠ’jÛaÞb½a‰

1994روبرت آليتجارد ، السيطرة على الفساد، ترجمة علي حجاج، دار البشير عمان، - د انظر :للمزي - 219

291

Hlbj’ÛaÝî¦˜ŠÐÛaÏìmë¿ëNý•⁄aòîÜàÈiâbîÔÛaæbØ¶òiìÈ–ÛaåßÝÈ¯L ÙÛ‡püýnüa æapbîÛe …ìuë â†Çë LbîÜÈÛa k•bä½a ïÛìm ¿ ´ä¦a í

†y‰aŠÔÛaÉä•¿´äaì½aò×‰b’ßåàšmòzîz•ßòîÛbÈÐÛaåòÛõb½aëòiìÜİ½a¿NòßbÈÛañ‰a…⁄a

òíŒ×ŠßýÛaëâbÈÛaÊbİÔÛaý•gæaxbn¤òí‰a…üapa‰†ÔÛaåß†íŒ½aõbäiμgbšícòibvnüaëLpbû½añ‰a…g´znÛLpbß‹ÿÛxbß…gñ…bÇgòàèßÉßòí† ÝßbÈnÛaë

nmòíìàänÛapa‰ëŠšÛaæa bà×N´’àè½aæbØÛaÊbİÔÛa¿òÛbàÈÛa†îÛìm bšíckÜİÊbİÔÛaòäàîçÝÃ¿òšöbÏbèöbÔiåßü†i˜bäÊbİÔÛa´Ø·ÞýåßL˜bä

âbÈÛaÖìóÜÇNÝàÈÛa 3 J Wאא

åß bèmìÓ †ànm ÖaŠÈÛa ¿ òíŒ×ŠßýÛa æa b½bÛaë L‰ìn†Ûa…ìuë ÐmæìØmëŠ‘bjßÝØ’iòj‚näßáØypbûßL´äaì½aâbßaòÛëûßbèãhÏbÔîjİm†Èm

òíìäÈ½a òî–‚’Ûa …ìuìi ÒaÇübi Ýrànm ù…bjß ïçë Nb–Ûa áØ§a ù…bj½òîÜapa†yìÜÛòÜÔn½abç‰aŠÓaëñŒîànßòîàîÜÓüapa†yìÛbiò•bb–ß…ìuìi

|àí ð‰a…a âbÄã jm æg NòîäìÛa b–½a åÇñ‰a…hiîÄämë b–½a êˆçbèà bîÜª bçîmëbíŒ×Šß ü b¶ë‰bÈní üÝØ’í òîäìÛapbÔÜİä½aëÒa†çüa Éß

bîbca‰ìªõb‰⁄˜ŠÏ‹ŒÈíëb–ÛaáØ§a†ÇaìÓòßa†naNòîàänÛa 4 J א א אא א אא F

EאאאW ßáÇ…åßòÜöb½aëòjbac†jïÈÛaÞý‰aŠÓ⁄ÕîjİmëpbiìÔÈÛa†í†¤ë´ãaìÔÛa

bà×NòÏb×pbíìn½a¿´ÐÛb‚½aòjÓbÈßë†añdÏbØßåàšmÛaòîãìãbÔÛapaõaŠuüaòÔyýn½apa‰ìİnÛabè™ŠÐmòbyòàèßoz™aòibÓŠÛakîÛbaëÝöbësí†¤æa

a†‚naëÞbàÇüaò÷îi¿paë…aŠíìİmïÇ†nmëpbßìÜÈ½añ‰ìqëòrí†§apbîäÔnÛaâòí†îÜÔnÛa òibÓŠÛa Ýöbëë òrí†§apbî©Ûa âa†‚naë òîibÓŠÛapb‰bà½akîÛbaë

Nòrí†§aòîàØÛakîÛbüaë

292

5 J Wאא ëpbİÜÙÜn¹ë…ýjÛa¿òîÈíŠ’mòİÜóÜÇaÝr¹æb½Ûaæab½bÝöbë¿òÈa

òîãb½Ši òä¦ ‰bîna æbÏ NòibÓŠÛañûÐ×†•ŠÛa âbè¶ âbîÔÜÛ ò––‚nßë òîß ËòibÓŠÛaëìçòÈibn½aëòîÛb½aòibÓŠÛañŠöa…ÉßÕîänÛbi‰ë†ÛaaˆçÝîÈÐnÛ|¬üaòÜîìÛa

ëa laìvnüaë õbÇ†nüa Šßaëa æa N´îßìàÈÛa ´’nÐ½akmbØßë òçaŒäÛa ò÷îçë½aæaëLòävÜÛaêˆçÝàÇkÜ•æìØnòÛë†Ûapbûß¿òîÛb½apbb’äÛa¿òÜöb

âbÈÛa‰ìèà¦aëlaìäÛaÜ©íòîÏbÐ’ibèÜàÇání 6M אאZ

ãbîjÛaëpbßìÜÈ½aŠ’ãåßéîäÈmb¶ì™ìÛaëòîÏbÐ’ÛaæaóÜÇ˜Š§aëòîßìØ§apbë bèÔÏ†m bëa†m òîãbØßaë bènîãýÇòÇìà½aë òîöŠ½a âýÇüa Ýöbë ÑÜn« Ç

íÝ•aìnÛaÕîÔ¤ë …bÐÛaÞbØ‘aÑÜn« òzÏbØß¿ bîîö‰ aŠ–äÇ†Èí ñõëŠÔ½aë†Óë Nê‰ëûtbrnuaë …bÐÛa ñŠ•bªë Šíìİm¿ áèí b¶‰ë´Ûëû½aë´äaì½a

üa ÊìÓë åß ÝÜÔí òîÏbÐ’Ûbi ÙànÛa æa Þë†Ûa åß †í†ÈÛa l‰b£ onjqapbß‹ÊbmaëbbzÐnaëbèÇìÓëÝjÓbíbšÔÛaò¦bÈßóÜÇñj×òu‰†i†Çbíëòí…b–nÓüa

¿ë Nbça†ß‰bgòîßìØ§ak•bä½a æë†ÜÔní åíˆÜÛ òîÛb½ab–½aÑ’× æbÏ æbqNbè¹†ÔmÝçbvníåßóÜÇæëbènÛaâ†ÇïÌjäíòzÜßñ‰ëŠ™óz™a220

7M אאאZM nÇa æa òßbÈÛa òß†ä áí†Ôm c†jß óÜÇ âìÔm òîÛbßë òí…b–nÓa òîvîmaa …bàñûÐØÛa

îmüaòèuìÛaóÜÇêîmåØ¹Zò aMÝØ’mòÛbİjÛaæaNÝàÈÛaåÇ´ÜbÈÛa´íýßlbÈînüòİìnßëòíìäÁİ

éÛÂìznÛaμabäÛaÉÏ†íðˆÛaÝjÔn½aåßÕÜÔÛa‰ìÈ‘rmë‰aŠÔnaâ†ÇÝßbÇjÛaNòÇëŠ’½aËëòÇëŠ’½aÝ

2006هيأة النزاهة العامة، آراس النزاهة والشفافية، دائرة التعليم والعالقات العامة، بغداد، - 220

293

lMpâóİìÛaòÔjİÛaæaÉßëNñÔÐÛaòÔjİÛabènÈÜniaÛaóİìÛaòÔjİÛaõbîya|ä· òîàÜÇ òİ μa xbn° Šßüa æa üa Lñüa paìäÛa Þý bènãbØß †îÈnm

éãaëòîmbî§aéÈí‰b’½Áîİ‚nÛaëð…b–nÓüaéÜjÔnßóÜÇæbßþbi‰ìÈ’ÛaÑÃì½a†ÓN†ÇbÔnÛaëòß†äÛby¿pa‹bînßüaëkmaŠÛa¿Ñ–ãa

xMòz–Ûaëõb½aëõbiŠèØÛa‰bàšß¿paˆÛbiëpbÇbİÔÛaÝ×¿òÈaëòîß†òİˆîÐämpbîÛa bèäàšm òİæd‘åßæa Npý•aì½aëáîÜÈnÛaëñûÐ×bÈ½a òz™aëë

ybn½a˜ŠÐÛaÝîÜÔmëkãbuåß‹b¬üaòßìØyc†jßòíìÔmkãbuåßåí†Ð½aâbßaòNŠa

…MÕîÔ¤¿ ñjØÛa ÖëŠÐÛa ÝîÜÔm ÕíŠ åÇ Þì†ÛaëpaëŠrÛa ¿ Þ…bÈÛa Éí‹ìnÛapbûßÁî’ämëLkãbuåßÞìjÔ½aëaÞìÔÈ½a†§bibèÜÈuëpa‹bînßüaëkmaëŠÛapb–Óbä½aë …ìÔÈÛa ¿ òîÏbÐ’Ûa a†jß …bànÇaë æbq kãbu åß Ú‰bàØÛaë òjíŠšÛa

ìØ§a¿òîß‰bgNsÛbq êMLõbäiëâŒnÜßïÓaŠÇ˜bÊbİÓõb’ãgÏbänÛaóÜÇ‰…bÓÖaìüa¿Nòî½bÈÛa

8M אאZM aMÁîjmåßÖaŠÈÛa¿æb×b¾ñ…bÐnüaëòrí†§aÝöbìÛaâa†‚nbiÝàÈÛaÝöbë

pab¶ëLòà×aß‹b¬⁄òîäß‹Ýèß†í†¤åàšíýßbÈ½aòîßìØ§aŠöaë†Ûa¿pÊŠdiëòäØ¾òÐÜ×ÝÓdilŠÓcëNåØ¾oÓë

lMõaŠuabàÜ×òßbÈÛaòß†äõa…di´ÐÜØ½a´ÐÃìàÜÛòí‰ë…pýÔämåØßcNÙÛ‡ xMLñä Lñ…bè’ÛaI òîîö‰ íbÈß òqýq †ànÈí æa ïÌjäí ÑöbÃìÛa ¿ ´îÈnÛa

Š•bäÇ‹aŠÏaòÛë†ÛaŠöaë…ÉîİnmïØÛLHòçaŒäÛañûÐ×N‰aŠÔÛaŒ×aŠßáÜmóÜÇñ‰…bÓ …Máîà–mwßaŠiý•fiÛÊbİÔÛa¿ ñˆ‚n½apaõaŠuüa òã‰bÔßÞýåßð‰a…üa

p…a‹bàèäîiñìvÐÛap…a‹bàÜ×éãaÒëŠÈ½aåàÏL˜bäÊbİÔÛa¿bènÜîrßëâbÈÛaN…bÐÜÛòäØà½aòÏb½a

êMŒÈmëòibÓŠÛañŒèuaíÕîänÛaëÝßbØnÛañ…bí‹òîãìãbÓŠaÞýåßbènîyý•ŒíNòjbäßòîûßë

294

ëMpbbîÛbióäÈíLpbßìÜÈ½apbîäÔmëð‰a…üaŠíìİnÜÛìÛaŒ×Š½a‰ë…ÝîÈÐmæìãbÔÛa ¿ bë‰… éîÏ æì×‰b’½a óÔÜní Lñ‰a…üa pbîvîmaaë kí‰†nÜÛ òßbÈÛa

N˜bÝØ’iòß‹üañ‰a…aëòîvîmaüañ‰a…üaë ‹MßjmwßaÛa …bànÇaë LpbbîÛaëÒa†çüa òËbî• †äÇ òîÈàna ò×‰b’½a c†j

NòíìàänÛapbÇëŠ’½apbíìÛëcë MÊaŠ⁄aNòí…b¤üaòß†äÜ©‰aŠÓg¿

9 J אאWא mëÉànañbîyðŠrmòîba‰ëbªáîÜÈnÛaëòîiÛaëòÏbÔrÛaáèmëLòíìî§aéîÏsÈj

ïÇbànuüaÞb½ac‰ÕÜëLÉànaÙíŠ¤¿Š‘bjßËëaŠ‘bjßÝØ’iSocial CapitalæëbÈnÛa†ÇaìÓæc bà×NÉànaÒaŠcíòÔrÛaëÞ…bjnÛapbÓýÇòßbÓgëL

òí…b–nÓüaëòîbîÛañbî§aóÜÇ…ë…ŠßbbèÈä–mÛa221N òšçbäÛalìÈ’Ûal‰b£¿òßüataŠmœèänmëŠ¦aóÜÇÉj•üaÉšmpaõb™g

ÝÈÛë LbèmbßìÔßë‡g Lbäç ñ‰b‘üa Õzní bß òîãbibîÛaìèäÛa òiŠ£ éip…ŠÐm bßòšèäÛa dÏ L…bÐÛa pbí†¤ òèuaìß ¿ òîäìÛa òîÏbÔrÛa óäjÛa òiý• oØÇ

òîãbibîÛaa†uìÛa ¿ ò‚aŠÛa òîÏbÔrÛa òîäjÛa óÜÇp†ànÇa òrí†§aLïãbibîÛa È’Ûa æòÇbà¦aë…ŠÐÜÛòîÏbÔrÛaòîäjÛaåßĆbîbcaõŒuòîjÓbä½aëcòîÔÜäÝöbšÐÛapnÇaë

‰ì–ÈÛa ÑÜn« Ç222ñ…aŠÐÛa oiaìq åß ònibq òà× æìîãbibîÛa bèi ŠbÏë NNáç†Üi¿òîÏbÔrÛaòî•ì–äë

ŒØmŠíý•üaåÇsí†§aæbÏbäçåßóÜÇbbc‰bšzna¿ñìÔÛaåßbØßÝ× ŒíŒÈmë òÜî•üa òîÓaŠÈÛa òÏbÔrÛaòÛbÈÐÛa bèmbßìÔßMòîjÈ’Ûa òÏbÔrÛa ÑîÃìm bèîÏ b¶

taÛaëï§aMáÇ†ÛòçaŒäÛa áîÓ ‹ŒÈm ñ‰ìİnß ò×’ß òîãbãg òîäë òÏbÔq ÕÜ

221 -Salamon, Lester, M S. W. Sokdowski and Regina List, "Global Civil Society: An Overview" John Hopkins Comparative Non-profit Sector Project, John Hopkins University, 2003.

مسعود ضاهر، النهضة اليابانية المعاصرة: الدروس المستفادة عربيا، (بيروت: مرآز دراسات الوحدة - 222 .225)، ص2002العربية،

295

LòîäìÛa ñ†yìÛa áîÇ†më ïÇbànuüaÁjšÜÛ aŒíŒÈmëïÇbànuüaÙbànÜÛ bãbà™ìÛa õüìÛaëÞý åß ò•b¢ë Lpbèj¦a ÑÜn« óÜÇ ÝàÈÛa ïšnÔí aˆçë L

óÜÇ˜Š§aëLÖëŠÐÛaâayaëÉßaì¦aáîÄÈnÛLâýÇ⁄aëáîÜÈnÛaëòÏbÔrÛapbßìÄäßægNbç‹ìß‰ëbèîãbÈßëòäaì½aëÒb–ã⁄aáîÓƒîŠmÁ’ämæbãüaô†ÛäòÇŒã

Çìmë òíìiŠm wßaŠi òîÔîjİnÛapaõaŠuüakz–mýpbû½a bèi âìÔm òîÏbÔq òîZòÓýÈÛapa‡pbàÄä½aë

aMòçaŒäÛaò÷îçëbîuìÛìäØnÛaëâìÜÈÛaëïÛbÈÛaáîÜÈnÛaëòîiÛapa‰a‹ëñ‰…bj¶éîuìnÛa˜Š§aòÏbÔqòîjÜnÛHòÈßb¦aëò‰†½aëò™ëŠÛaIÝyaŠ½aÝØÛïa‰…xbèäßÉ™ìÛ

—îÜÔmë ÝßbÈnÛa ¿ òçaŒäÛaë âbÈÛa Þb½a óÜÇëŠÛbi ìàÛaë òí…ŠÐÛa òîãbãüa ë‰õüìÛaÕîÔ¤ŠÌÛô†½a òÜíì òîvîmaaÕíŠåÇ âbÈÛaÞb½aÅÐyë òîÇbà¦aN…bÐÜÛ†îyìÛaÊ…aŠÛaìçîÛæìãbÔÛaæaóÜÇbîdmLòÛë†Ûaë…ŠÐÛaíõbànãüaë

lM L†í†¦a d’äÛaô†Ûð‰bríüaëïib¯üaÝÈÐÛa †î•‰ òîàämÞaŒnaëÓòíìãüc áîòÇëŠ’½aæbãüakÛbİßÕîÔznÛòÜîëîÛëbÏ†çéãì×Þb½akyòÇŒãëòÔîšÛaN

xMbîÓýa …bÐÛaœÏŠÛ ÁËb™ âbÇ ðc‰ åíìØnÛ òÛë†Ûapbûß †èu †’ybîÇbànuaë òÛë†Ûaë òßüa μa ñ’ÈÛaë òÜöbÈÛa åß òî¯‰†m ñ‰ì–i õüìÛa Ýíì¤ëŒîÐznÛaëêb£biNkuaìÛaõa…a

…MÝàÈÛa˜ŠÏÏìmë Lòvnä½a ñŒíŒÈÛapaˆÛaë òÜÇbÐÛa òî–‚’Ûa õbäi óÜÇÝàÈÛaò÷îã…ÞbÈÏaëò÷í…‰òÇbšiÝØÛòuëŠ½aòîÜîÐİÛaòî’ßbaŠ•bäÈÛaóÜÇõbšÔÜÛwnä½a

k×ëÊëŠ’ßüNÚýnßüaëÚýènüaòÏbÔqÉÏa†iëòub§aÁÌ™o¤ êMì ïã†½a ÉànapbàÄäß ‰ë… ÝîÈÐmÙÜm ëa òîÇìnÛaëszjÛbi òÔÜÈn½aÙÜm õa

c†j½ aŒíŒÈm ïibÓŠÛa Þba ¿ ïßìØ§a ÝàÈÜÛ ñ†ãb pbèv× bè×aŠ‘di ò•bäNòîÏbÐ’Ûa

ëM…bÐÛa óÇŠm Ûa pbè¦a óÜÇ õìšÛa ÁîÜnÛ âýÇüa ‰ë… åß ñ…bÐnüaNåí†Ð½aë…bÐÛa|šÐÛâbÈÛaðcŠÛa†î’¤¿âýÇüaâa†‚naë

296

א א א אWא

1Mòîã†½a òß†äâbÄãý•g¿kbä½aæbã⁄aÉ™ë¿Õ§aÙÛ‡¿ b¶ L†ÇbÔnÛa âbÄã ý•gë Lpa‰†ÔÛa õbäië kí‰†nÜÛ ˜ŠÏ |äßë Lkbä½a æbØ½aL

òíˆîÐänÛa òß†¨bi âbànçüaëîÌnÛa pbîÜàÇ ñ‰a…⁄ òjbä½a ñ…bîÔÛa ÏìnÛ bîÜÈÛabîÜÈÛa‰…aìØÛaåßòÓýäÁîİ‚nÛaëý•⁄aë

2 MòßìØ§a ñ‰a…g áÄãsí†¤LáÄãë òîÇbİÔÛaý•⁄a paõaŠugÙÛ‡¿ b¶òîãëØÛ⁄aòßìØ§aëòn·þaëñ†yì½aÝîÌ’nÛa

3MÜÇ òîäjß æìØmë LòîÇbİÔÛapbyý•⁄a…bànÇbipa‰†ÔÛaë ÑöbÃìÛa Šíìİm óòíŒ×ŠßýÛa´Ø·Ýucåßpbß†äáí†ÔnÛx‡b¸

4MpbîÜàÇ bàîü LïÜa áØ§a ¿´äaì½a ò×‰b’ßpbîÛe ŒíŒÈnÛ áÇ†Ûa áí†ÔmLÁîİ‚nÛaN˜bäëâbÈÛa´ÇbİÔÛaÉßòîÜaæbvÜÛaëÛba¿ò×‰b’½aë

5Mië òîibÓŠÛa ñŒèuüa Šíìİm‰aë…üa õa…c åß áèäØ¹ b¶ bèîÏ ´ÜßbÈÛa pa‰†Ó õbäNbèîÏ´ÜßbÈÜÛòß‹ýÛaòíbà§aÏìmëLòíìàänÛa

6Mìß õaŠua åß bèäØ¹ b¶ë òîöb–yüa ñŒèuüa Šíìİm óÜÇ ÝàÈÛa ñ‰ëŠ™b¶ë…bÐÜÛò‰bá‰¿†ÇbmLòàÓbÐn½apýØ’½aóÜÇõìšÛaÁÜmpba‰…ë

áí†Ôm¿áèí‡b¥a¿pa‰aŠÔÛaïÈãb•ëpbbîÛaïa‰†Çbmpbãbîia‰aŠÔÛapNòjbä½a

NðìàänÛa ìàİÛa Šçìu ÝØ’m bÐãa bèîÛa ‰b’½aÒa†çüaë bíbšÔÛaoãb× b½ëaˆÛ´Èní Áîİ‚nÛa bèn¦bÈ½ ¿ ‰bg òíú‰ òÜßb‘ ØÈmòßìÄäß òíìàäm òÜßbØnß

Š•bäÈÛa L…bÈiþaë b¶ë ÕÔ° ÕbänÛa ½alìÜİ í Áİä pbîvîmaüaëòîöb¸⁄apbbîÛaë òÈibnn½a.

wßaŠiÞýåßüaÉä–mü´ØànÛaëõbäjÛa˜ŠÏëbäÛaâbßcòybn½apa‰bîäæa áÇ†ÛaõbäjÛ ñ†Çb½aëbäÛa òÜßbÈß â†Ç ò×‰b’½a Èmë NæbØßüa ‰†Ó pa‰†ÔÛa

297

bèîÜÇlì–ãòÏ†ènßòÇìà©ðcIòîjÜÒa†çd×Âb’äÛaìÜßb×ëæìÜÇbÏáçÝiHÞì•ë ÝîènÛ Éàna ÝîØ’m ñ…bÇa Ò†èi ñìÔÜÛ òÜßb’Ûa ò÷jÈnÛa óÜÇ æë‰…bÓë

ñ†Èjn½a pbÇìàabèÓìÔy μaÈm ü ´Ø· æë… ò×‰b’½a æa bà× NòîÇbànuüaIáîÜÈnÛakÜİní´ØànÛaë LrØÛaÚa‰…þÝàÈÛaóÜÇ ñ‰†ÔÛa õbäikÜİníë HÖìÔ§a

¦aóÜÇëïÇbàÖýgÖìÔzÜÛýßb‘a‰baénÐ–iïã†½aÉànvàÜÛï×‰b’nÛaÂb’äÛaN†uëbàrîy…bÈjnüaòzÏbØßëòjbaëòÛõb½aÞb–müaëkbä½aÝîrànÛa|îní

òîÇbànua òÛa†Çûí æc åØ¹b–Ûa áØ§a òîäi ŒíŒÈm æa LÞìÔÛa åØ¹ bßbnÔÛaòİÜŒíŒÈmbèÜ†ßæìØíñ†í†upaõaŠuaëpbîÛaëù…bjßåßéiÁjmŠíbßëæìãb

pbÈíŠ’nÛa òãbŠmôìnßóÜÇëc òí‰ìn†Ûa òÔîqìÛa†îÈ•óÜÇ õaì Lpbãbà™ë´ãaìÔÛaë223N

Lénîàçc óÜÇ æìãbÔÛa æa bàÜÇÐØí üïÚa‰…þbèÔàÇ ¿ òîÇbànuüa òÛa†ÈÛaÓÝr·óÜÇòîiÛbiÕÜÈní¿bÔqÝ†¶‹ŒÈmbßLbènîÛìëòÛa†ÈÛaòàîLòîÇbànuüa

ïÇëëLÚ’½a“îÈÛañŠØÏÕàÈmëLòîäìÛañ†yìÛa‰bàšß¿òîvîmaüabènîàça¿åßbšnÛaëâbnÓaNpbjuaìÛaõbjÇcÝà¤ëpaëŠrÛaëpaä

†Èicμaïš½akÜİníÊ†–nÛaë…bÐÛaŠçbÄßòèuaì½pbbîÛaëwßaÛaÕîÔ¤æa NÙÛ‡ åßñ…bÇhÏbäi æbãüa Ýua åß áîÔÛapbßìÄäß õÔznm ü ÉànaëÕÝàÈÛbi

åßbäÛa´Ø·ÈmNòÜßb‘ëòÐ–äßaóÜÇâ†ÔnÛaõbäiÈmÝiLÁÔÏðŠØÐÛaÖìÔ¡ b½a Ë åß pa‹b¬üa ÕîÔ¤ æbà™ Èm NîÌnÛa ¿ òÛbÈÐÛa ò×‰b’½a

zÏ bäØ¾ aŠßc oîÛ pbí†znÛa òèuaìßë òß…bÔÛa Þbîuüañ‰ëŠ™ ïç Ýi kNóšßoÓëðaåßŠr×câìîÛaòzÜßñ‰ëŠ™ë

a†èukÜİníb–ÛaáØ§aõbäiëòçaŒäÛaòÏbÔqŒíŒÈmë…bÐÛapýØ’ßòèuaìßægbí‰ûaîÌmòîÇbànuüaëòîÏbÔrÛaò÷îjÛaîÌnÛwßaŠiëpbbîóäjníbî×‰b’mbîÈàn©

apb÷îapa‰†Ó‹ëbvnmòàè½aêˆçëNbîib¯gávyëpbjÜİn½bÏLrØiòibÓŠÜÛòîäìÛò÷îjÛaêˆçÕÜ¢òÜ–Ûapa‡pbãbØßüaëLpbÓaüa–nÔmüŠïû½aÝàÈÛaóÜÇ

.2009والخامس 2004لعربية، الثالث للمزيد: أنظر تقارير التنمية اإلنسانية ا- 223

298

ïç Ýi LkzÏòîûß paõbäiMòîàîÓMòî×ìÜMò÷îjÛa êˆç …ìuë æaë NòîÏbÔqºíòÔrÛaõbäibènß†Ôß¿ïmdípbîÛaëÚìÜpbãë†ßëÁiaìšiâaŒnÛüaÐíÉî

òîäjÛa êˆç æë†ië NòçaŒäÛa òÏbÔq õbäië …bÐÛa òzÏbØß òîšÔi òÜ–Ûapa‡ÒaŠüaLÒŠzä½aÝÈÐÜÛòà•aìÛaòßŠaLéíŒäÛaÚìÜÜÛòàÇa†ÛaòîÈànauìmü†ò•ŠÏða

òîÔîÔy‹b¬fiÛ N‘ üëÙÞbîuüa ÖìÔ¡b½a Ë åßpa‹b¬üa ÕîÔ¤ æc ¿åßïmdí òß…bÔÛaæb¹üaÉíŠÛaïÈànaÚŠznÛa ñ‰ëŠšiïÔîÔ§añ…a‰hiëòîÇbànua

áØ§a õbäi Ýuc åß Ý†nÛapa‰bî¨ bnÐß ìç ÉîàvÜÛ òäÜÈßë òz™aë òîbîëÛaLb–‹b¬üaëxbß†ãüaë‰aŠÔnübiáÈäíÉàn©μaüì•ëN

Documents

coeduw.uobaghdad.edu.iqcoeduw.uobaghdad.edu.iq/wp-content/uploads/sites/15/uploads/Departments/Social_Work...7 ˜ŠÏ Éß Ýîrß b Õj í òîàäm ÕîÔ¤ pbãbØßa ÖaŠÈÜÛ