УДК 28ББК 86.38Қ 24

Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының сараптау комиссиясы мақұлдаған

Қалмахан Ержан Сейтұлы, ҚМДБ Уағыз-насихат бөлімініңқызметкері, теология ғылымдарының докторы

Қ 24 Матуриди ақидасы (Пайғамбарларға иман). – Алматы,«Көкжиек-Б» баспасы, 2011. – 176 бет.

ISBN 978-601-7271-34-3

Еңбекте «Əһли сүннет уəл-жамағат» ғұламаларының бірі, Əбу Ханифаның ізбасары, ақида ілімінің білгірі Имам Матуридижайлы сөз болады.

Самарқандық жерлесіміз Имам Матуриди өз дəуірінде «Имам ул-һуда» (Тура жолдың имамы), «Имам ул-мутакаллимин»(Ақида ғалымдарының имамы) деген құрметке ие болған.

Имам Матуридидің еңбектеріне оқи отырып, оның кəлам, мазһабтар тарихы, фиқһ əдістемесі мен тəпсір саласында өзіндікорны бар ірі ғалым екендігін пайымдауға болады. Кітапта ғалымның өмірі, ілімдегі орны, ақидаға қатысты бірқатар құнды ой-тұжырымдары қамтылған.

Еңбек барша оқырман қауымға арналған.

УДК 28ББК 86.38

ISBN 978-601-7271-34-3

© «Көкжиек-Б» баспасы, 2011

КІРІСПЕХижри жыл санауы бойынша IV-ғасырдың басында Исламдағеы ақылдың орнын

бағамдайтын əһли сүннəт кəламы (Ислам дінінің сенімге қатысты мəселелерін зерттейтінғылым саласы) пайда болды. Бұл ғылымның негізін Ирактық Əбу Хасан əл-Əшғари (946) жəнеСамарқандық имам Матуриди қалады. Матуриди – əсіресе Ислам ақидасы мен кəлам саласындаақыл-ойға басты мəн берген, Матуриди деп аталатын үлкен теологиялық мектептің құрушысы.Əһли − сүннет мектебі бойынша екі ғалымның бірі. Имамның толық аты-жөнін Камаладдин əл-Баязи еңбегінде (ө.1687) «əл-Имам Əбу Мансур Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Махмуд əл-Матуриди əл-Əнсари» деп береді.

Қазіргі уақытта əлемдегі барша мұсылмандарының 90 пайызын сунниттер, ал қалған 10пайызын шииттер құрап отыр. Ал сол тоқсан пайыз сунниттердің 87 пайызын «Матуридилік»пен «Əшғарилік» мектебіне қарасты «Əһли сүннет уəл-жамағат» құрауда. Əһли сүннет фиқһта −төрт мəзһабқа: Ханафи, Шафиғи, Ханбали, Малики, ақида саласында − екіге: Матуриди жəнеƏшғари мектебі бағыттарын ұстанады.

Мəзһаб имамымыз Əбу Ханифаның көзқарастарын Əбу Мансұр əл-Матуриди мен Əбул-Муин əн-Нəсəфи-лер дамытып, кең жайған[1]. Сенім мəселелерін талқылау əрі қамтутұрғысынан Əбу Ханифаның ілімінен көп сусындаған Матуриди оған жиі-жиі жүгінетін.

Өз дəуірінің кемеңгер ойшылы Əбу Мансур əл-Матуриди бірнеше кітаптың авторы.Мəселен, кəлам саласындағы ең танымал еңбегі − «Китабу-т Таухид», ал, тəпсір саласында −«Тəуилату-л Құран». Сондай-ақ, осы секілді басқа да ғылым салаларында қайнаркөз ретіндемаңызды шығармалар қалдырып, шəкірт тəрбиелеген. Осының нəтижесі ретінде ІX ғасырдыңсоңы мен X ғасыр басында Маураннаһрда матуриди мəзһабы қалыптасты.

Бұл мəзһаб ханафи-матуриди ретінде əуелгіде Хорасан мен Мауараннаһрда, кейіннен ОртаАзия, Үндістан, Пəкістан, Шығыс Түркістан, Малайзия, Индонезия, Кавказ, Ресей, Түркия, ТаяуШығыс жəне басқа да аймақтарда өмір сүретін мұсылмандарға танылып, күні бүгінге дейінжалғасын тауып келеді. Алайда, белгісіз себептерге байланысты Əбул-Хасан Əшғари, Ғазалисекілді танымал тұлғалармен салыстырғанда, Матуриди өз деңгейінде зерттеліп, танылмаған.Тек Осман империясы дəуірінде XVI ғасырдан кейін ғана Матуриди жəне оның мектебіне мəнберіле бастағандығы байқалады.

Сондай-ақ, ХХ ғасырдың орта шенінен бастап Шығыс пен Батыста Матуриди жəнеМатуриди мектебі туралы құнды зерттеулер қолға алынса да, дереккөздерде Матуриди жайлымағлұмат жеткіліксіз.

Матуридидің көптеген маңызды еңбектерінің бізге жетпей қалғандығы оның толықтайтанылмағандығын көрсетеді.

Соңғы кезеңдерде Матуриди өмірі, еңбектері мен көзқарастары жайлы зерттеулер түрліелдерде (Германия, Түркия, Өзбекстан т.б.,) жасалған. Атап айтқанда, Еуропадан əсіресе,

Ульрих Рудольф, Уильям Монтгомеридің, Түркиядан − Бекир Топалоглу, Ханифи Өзжан,М.Сайд Языжыоглу, Сөнмез Кутлудың, Орта Азияда − Əшірбек Муминов, Шовосил Зиядовсынды ғалымдардың бірқатар еңбектерін атап өтуге болады. Қазақстанда болса əлі күнге жітізерттелмегені белгілі. Біз өз кезегінде осы олқылықтың орнын аз да болса толтыруды жөнсанадық.

Матуриди ілімінде діни сенім (ақида) мəселелерінде қасиетті Құран мен хадис, ақыл менпайымды, логиканы біртұтас қарастыруға назар аударылды. Бұл ілім XІІІ ғасырда мұсылманəлемінің Маураннаһрдан өзге де аймақтарына тарай бастады.[2]

Бұл еңбегіміз төрт бөлімнен тұрады:Бірінші бөлімде − Əбу Мансур əл-Матуриди, өмір сүрген дəуірі, ұстаздары мен еңбектері

баяндалады.Екінші бөлім де − Пайғамбарлықтың ұлық міндеті деген негізгі тақырып аясында

пайғамбарлардың жіберілу мақсаты, олардың ерекшеліктері, сипаттары мен адамзатқапайғамбарларлықтың қажеттілігі деген тақырыптарда Матуридидің көзқарастарына тоқталдық.«Пайғамбарлардың ортақ ерекшеліктері мен сипаттары қандай?» деген сұрақтарға жауапіздедік.

Үшінші бөлім де − Пайғамбарлықтың дəлелі деген басты тақырыпта мұғжиза сөзінің тілдік,терминологиялық мағынасы, мұғжизаның пайғамбарлыққа бірден-бір дəлелдігі, мұғжизаныңтүрлері, керемет, уахи жəне ақыл ұғымы туралы Матуридидің көзқарастарын түсіндіругетырыстық.

Төртінші бөлімде − Пайғамбарлық институты деген тақырып аясында «Расул» жəне «Нəби»ұғымдарының тілдік, терминологиялық мағыналарына, пайғамбарлардың басты қасиеттеріне,пайғамбарлар-дың адамдар арасынан шығуы, пайғамбарлардың бір-бірінен артықшылығы дегентақырыптарға тоқталдық.

Бірінші бөлім

ƏБУ МАНСУР ƏЛ-МАТУРИДИ (333/944), ӨМІР СҮРГЕНДƏУІРІ, ҰСТАЗДАРЫ МЕН ЕҢБЕКТЕРІ

ƏБУ МАНСУР ƏЛ-МАТУРИДИ (333/944)1. Матуридидың аты-жөні хақында

Əбу Мансур Мұхаммед ибн Мұхаммед – өз есімімен қоса Шейх, Шейху-л ислам, Имаму-лҺуда (тура жол көсемі, Һидаят көшбасшысы), Алəму-л Һуда (тура жолға бағыттаушы, Һидаяттуы), Раису мəшаайихи Самарқанд (Самарқанд шейхтерінің басшысы), Имаму Əһли ас-сунна(Əһли сүннет имамы) жəне Имамуль-мутакаллимиин (Кəламшылар имамы) деген сияқты лақапаттармен де кеңінен танылған.

Сондай-ақ, кей дерек көздерінде оның аты көбіне «Əбу Мансур əл-Матуриди», «Əбу Мансурəс-Самарқанди», «Əбу Мансур əл-Матуриди əс-Самарқанди», «аш-Шейх Əбу Мансур» жəне «аш-Шейх əл-Имам Əбу Мансур əл-Матуриди» деп те кездеседі.[3]

Осы мəліметтердің барлығын жинақтай келе, ғалымның толық аты-жөнін Əбу МансурМұхаммед ибн Мұхаммед ибн Махмуд əл-Матуриди əс-Самарқанди деп түйіндеуге де болады.

2. Матуридидің туған жері мен шежіресіМатуридидің туған жылы туралы нақты дерек жоқ. Дегенмен, шамамен кей зерттеушілер

оның Əбу Ханифа қайтыс болғаннан кейін бір ғасырдан астам уақыт өткен соң туылған десе,кейбірі 235/850[4], 238/853[5] жəне 248/862[6]-жылдары Самарқанд маңындағы Матуридқалашығында дүниеге келгендігін айтады. Матуриди деген есім оның туған жеріне байланыстыберілген. Егер де оның Мұхаммед ибн Муқатиль ар-Разиге (248/862 ж. қайтыс болған) шəкіртболған жылдарды ескерсек, Матуриди шамамен 238/853 жылдары туған болуы мүмкін дегенболжам айтуға болады[7].

Олай болса, имам Матуриди дəстүрлі ақиданы қолдайтын мұғтазилит бағытынұстанатындармен күрескен Аббасит халифаты əл-Мутауаккилдің (232-247/847-861) тұсындадүниеге келген. Бұл да Матуридидің Əшғариден бұрын туылғандығына дəлел.

Имамның ұлтын да тарихшылар дөп басып дəл айта алмайды. Бір деректер оны түркі тектесхалықтарға жатқызса, екінші бір еңбектерде ол Мəдиналық атақты Əбу Əйюб Халид ибн Зəйдибн Кулайб əл-Ансари əулетінен, яғни арабтардан шыққан деп тұжырымдалған. Кейбіротбасылардың Мəдинадан Самарқандқа келіп қоныстанғаны туралы мағлұмат осы пікірдіқуаттайды. Имамның есімі Камаладдин əл-Баязи еңбегінде (ө.1098/1687) «əл-Имам Əбу-МансурМұхаммед ибн Мұхаммед ибн Махмуд əл-Матуриди əл-Əнсари» деп берілуі осыдан.

3. ОтбасыДеректерде Матуридидің отбасына қатысты негізінен тек əкесі мен атасы жайлы ғана

айтылады. Əкесі – Мұхаммед, атасы – Махмуд. Бір жағынан ол көпшілікке Əбу Мансур(Мансурдың əкесі) деп танылған. Бұл бізге оның Мансур есімді ұлы болғандығын білдіреді.Алайда Матуридидің ешқандай ұлы болмағандығы анық. Өйткені, Матуридидің өзі бұл лақапесімнің Мансур деген ұлы болсын деген ниеттен туғанын айтады[8].

Сондай-ақ, кей зерттеулерде Матуридидің бір қызы жəне осы қызының баласы(Матуридидің немересі) болған деген мəліметтер кездестіреміз[9]. Абдулқадир əл-Қураши (696-775): «Əли əл-Хасан ибн Əли ибн Мұхаммед ибн Аффан ибн Əли ибн əл-Фадл ибн Зəкария ибнОсман ибн Зəйд ибн Кулайб əл-Матуриди əл-Қади, Шейху-л Ислам Əбу Мансур əл-Матуридидіңнемересі. Нағашы атасынан фиқһ ілімін оқыған. Ол 511/1117 жылы қайтыс болып, Жакардизадажерленген»[10] деп Матуридидің бір немересі болғандығын айтады.

ƏБУ МАНСУР ƏЛ-МАТУРИДИДІҢ ӨМІР СҮРГЕН ДƏУІРІ1. Əлеуметтік жəне саяси жағдай

Кез келген қоғамда терең із қалдырған тұлғалар, міндетті түрде қоршаған əлеуметтік, саясижəне мəдени шарттардың əсері мен ағысына қарай қалыптасады. Көбіне кəламшы жəне тəпсіршіретінде танылған Матуридидің ғылыми танымының қалыптасуы мен Матуридилік мектебініңпайда болуын дұрыс түсіне білу үшін, оның өмір сүрген дəуірінің, қоғамдық, əлеуметтік,мəдени, экономикалық жəне саяси жағдайынан хабардар болу керек. Сонымен қатар, солкезеңдегі ағымдар мен олардың пайда болуына əсер еткен факторларды да жан-жақтықарастырған жөн. Адам баласы алғашқы білім баспалдағын отбасынан жəне қоғамнан үйренерісөзсіз. Əлбетте, бұл білім кісінің келешегіне өз əсерін тигізбей қоймайды.

Матуриди еңбектерінің дені кəлам, фиқһ методологиясы жəне тəпсір саласына арналған.Ақида саласындағы ұстаздарының тізбесі Имам Ағзам Əбу Ханифаға барып тіреледі. Ол ƏбуХанифаның ақидаға байланысты еңбектерін оқып, өз көзқарасын Əбу Ханифаның

пайымдауларының шеңберінде, «кəлам» əдісі арқылы жүзеге асырған. Сол себепті МатуридиƏбу Ханифаның ізбасары ретінде саналып, мəзһабы ханафи мəзһабы болып саналған[11].

Əбу Ханифа мен Матуриди еңбектерін салыстыра зерттеген Əбу Зəһра Əбу Ханифакөзқарастары Матуриди тұжырымдарының қайнар көзі екенін, мұны Матуридидің өзі демойындағанын дəлел ретінде келтіреді. Ханафи мəзһабының үлкен ғалымдарының бірі Захид əл-Кəусари де «Ишаратул-мəрам» атты еңбегінде Матуридидің Əбу Ханифаның еңбектерін нақтықолданып, оларды жете зерттегенін айтады[12]. Бұдан имам Матуридидің имам Ағзамныңсенімдік көзқарастарын тереңдете зерттегендігін аңғарамыз.

Шынтуайтында, Матуриди Əбу Ханифаның көзқарастарын оқып үйреніп, оның мəзһабына(мектебіне) бағына отырып аят хадистерді қолданумен қатар, ақыл ойға да басты үлкен мəнберген. Самарқанда əрі сол аймақтағы ағымдар мен бағыттарға қарсы пікірталастарында кəламəдісін қолдану арқылы үлкен жетістіктерге жеткен[13].

Матуридидің туып өскен Самарқанд аймағы Бұхара, Термез сияқты маңызды мəдениқалаларды қамтыған Мауараннаһр[14] аймағы. «Мауараннаһр» сөзі араб тілінде «Екі өзенніңарасындағы өлке» деген мағынаға келеді. Бұл Орта Азияда Жайхун (Əмудария) өзенінің арғыжағындағы түркілер қоныстанған терреторияға берілген жеке географиялық атау. Бір кездеріКСРО-ның құрамына кірген бұл аймақ қазір Өзбекстанды, Қарақалпақстанның шығыс бөлігін,Тəжікстанды, Қырғызстанның оңтүстігін, Қызылқұм шөлі мен Қазақстанның бір бөлігін алыпжатыр. Бұл жердің ең маңызды егіншілік пен сауда орталықтары Бұхара мен Самарқандқалалары болған. Географиялық жағы егістікке бейім жасыл, сулы аймақ-ты.

Самарқанд қаласының атауы алғаш рет Ескендір Зұлқарнайынның шығысқа жасағанжорығы туралы деректерде айтылады. Ескендір бұл қаланы бірнеше рет жаулап алған екен. Бұлаймаққа мұсылмандар иелік еткенше бірнеше өзге халықтың қол астында болған.

711-жылы Мауараннаһрды Құтайба ибн Муслим басып алады. Басқару жүйесі Əмауихалифаты Мəмуннің Саман ұлдарына яғни Əсад ибн Саманға берілгенше, (819ж.)орталықтандырылған халифалық арқылы басқарылды.

Мұғтасым дəуірінде (833-842жж.) Мауараннаһр тұрғындары толықтай мұсылман болып,шапқыншылыққа қарсы тұрды. Сол кезде олар Ханафи мəзһабын ұстанатын[15].

Саманидтер əулеті дəл осы кезеңде жаңа мемлекет құрып, Мауараннаһр аймағына иелікетті. Мəселен: 819-жылы Нұх ибн Əсад − Самарқандқа, Ахмед ибн Əсад − Ферғанаға, Йахия ибнƏсад − Шашқа, Илиас ибн Əсад − Хератқа əкім болды.

Орталық Бұхара қаласы болғанымен, Самарқанд халқының саны көп болатын. Ірі қалаларғажағдай жасалып, олар ғылым орталықтарына айналдырылды. Мəзһабаралық пікірталастаркеңінен етек алып, қызу тартыстар жүргізілгендіктен, ел билеушілер оқымыстылар мен діндарғұламаларды дін мен ғылымды жандандыруына жағдай жасады. Сөйтіп, Саманидтер əулетіИслам дініне қатысты ғылыми-зерттеу жұмыстарының дұрыс жолға қойылып, кемелденуінеелеулі үлес қосты. Елде тəпсір, құқық, хадис, тасаууф, кəлам, тіл мен əдебиет секілді түрліғылым салаларындағы білімдарлар бой көрсете бастады. Тіпті, елдегі мұсылман емес адамдарғада ерекше кеңпейілдік танытылды.

Əсіресе, Абдулла ибн Тахирдің (829-844ж)[16] «Ғылыммен айналысатын адамға жағдайжасалу керек. Ғылым – жалқаудың емес, ізденушінің жанынан табылады»[17] деген сөзінен солдəуірде ғылымға өте көп мəн берілгендігін көруге болады.

Мауараннаһрдың Хорасаннан басқа аймақтарында сенім мəселесі бойыншамұғтазилиттердің көзқарастары кеңінен тараған еді. Бұған Матуридидің мұғтазилиттергебағытталған шығармасы – «Бəйану уəһмил муғтазилəт» сынды туындылары дəлел бола алады.

Сондай-ақ, танымал хадисші ғұламалардың шығуына да, бəлкім, осы мұғтазиланыңкөзқарастары бірден-бір себеп болуы керек. Өйткені, хадис əдебиетінде бірнеше маңыздықайнаркөздерді жинақтаған ғалымдар осы аймақтан шыққан. Олар ислам əлемін шарлапПайғамбарымыздың (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) хадистерін бір жерге жинаған.

Мауарауннаһр аймағынан шыққан Кутуби Ситта яғни ең сенімді деп табылған 6 хадисжинағы имамдары секілді бірқатар танымал хадис ғұламаларын кездестіруге болады. Атапайтқанда, Исхақ ибн Рухия (238/872), Йахия əз-Зухли, Ибраһим ибн Йсхақ əл-Əнмати (303/916),əл-Хасан ибн Суфиан (300/916), Абд ибн Хумайд (249/863) т.б.

2. Экономикалық жағдайКез келген қоғам өзін тарихта сақтап қалу үшін экономикалық тұрғыда бірқатар қаржы

қорына ие болу керек. Мауараннаһр жəне оның айналасында экономиканың негізін мақта, жемісжидек алқабы құрайтын. Егістік даласын суғару мақсатында жасалған каналдар да ол аймақтыңагроөнеркəсібінің дамығандығын көрсетеді[18]. Тіпті тоқыма өнері де жолға қойылғанболатын[19].

Саманидтер тұсында Мауараннаһр сауда үшін тыныш əрі сенімді аймақ еді. Саудажолындағы іскер жандарға мемлекет саяси əрі əлеуметтік көмек көрсетті. Самарқанда Қытайжібегі өндіріліп дүниенің түкпір-түкпіріне жіберілетін[20]. Тіпті Саманидтер өз аттарыменақша басты. Ол ақшаны Солтүстік Еуропаға дейін қолданғаны белгілі[21].

Мауараннаһр аймағы тек ғылыми жəне мəдени тұрғыда ғана дамып қоймай саудамен де өзінтаныта білді. Абдулла ибн Тахирдің тұсында мемлекеттің кірісі 40 миллион дирхамнан асқанеді[22]. Елдің экономикалық биік əлеуеті моңғол шапқыншылығына дейін жалғасын тапты.Моңғолдар бұл жерді жаулап алысымен қала атаулы қирап, ел экономикасы кері қарай кеткен.Ал қала тұрғындарының төрттен бірі қаланы тастап кетті немесе құрбан болды[23].

3. Діни ахуалИсламға дейін Хорасан мен Мауараннаһрда зəрдүштік, манихейзм, индуизм, буддизм,

христиандық, яһудилік жəне басқа да азия елдерінің жергілікті діндері бар еді. Сасанидтердіңмемлекеттік ресми діні − зəрдүштік дін еді. Сонымен қатар, бұл діндердің қатарында мəжусидінінің де болғандығы айтылады[24].

Əмауи мемлекетінің соңына дейін бұл аймақта жасырын болса да, зəрдүштік пен буддизммəзһабтары өмір сүрді. Христиандардың саны яһудилерге қарағанда аз еді.

Ислам ағымдары тұрғысынан қарағанда харижиттер, Систанда жартылай шииттер, Кешан,Исфахан, Кум жəне Рейде зəйдиялар, Табаристанда муғтазилиттер пікірлерін жаюда еді.Жасырын насихатты ұстанған исмаилиттер Батыс Иран, Рей, Хорасан жəне Мауараннаһрдапікірлерін жая бастаған.

Саяси биліктің Мерв мен Балхта мықты болған кезінде аймақ əкімдіктері тарапынан бұлағымдар қыспаққа алынды[25].

4. Мəдени жағдайСаманидтер дəуірінде Матуридидің жұлдызы оңынан туған еді. Себебі, Саманидтер 261-

389/874-999-жылдар арасында Иранды толығымен қол астына алғаннан кейін, ғылым менəдебиетке белсенді түрде қамқорлық көрсетті. Сарайларға көптеген ғалымдарды жинады[26].Қала кітапханаларымен қатар, əрбір мешіт жанында арнайы кітапханалар жұмыс істеді.

Саманидтер мемлекеті (999) қолынан билік кеткенге дейін өз ғалымдарын ұдайы қорғап,қолдап отырды. Имам əл-Матуриди сондай ғылымға құрметі мол ортада ғылым-білімнен əбден

қаныға сусындап, жемісті еңбек етті.Ірі қалаларда бай кітапханалар ашылды. Олардың ең үлкені − Мерв қаласында еді. Мəселен,

əл-Мақдиси (990) өз еңбегінде Имам Матуриди жетілген орта мен Саманидтер жайлаған аймақтуралы: «Бұл өлкенің ғалымдары ғылым-білімнің шырқау шыңына қол жеткізген. Ол жер – оқу-білім мен жақсылықтың қазынасы, Исламның алынбас биік қамалы. Бұл жерде шариғатғалымдары патшалардай сыйлы» деген мəлімет келтіреді.

Өмірін білім жолына сарп еткен Матуриди түрлі діни мəліметтерді игере отырып, өздəуірінің беделді ғалымдарының бірі болды. Бір өкініштісі, ғалымның құнды еңбектерініңбасым бөлігі күнімізге дейін жетпеген.

5. Имам Матуриди қандай тұлға болған?Кейбір дереккөздерде имам Матуриди жəне оның тұлғалық қасиеті жайлы қыссалар

баяндалады. Бартольд, Əбу Хафс əн-Нəсафидің «Китабул Канд фи тарихи Самарқанд» аттыеңбегінің қолжазба нұсқасында Матуриди жайлы былай дегендігін айтады: Шейх Əбу Мансурəл-Матуриди мен Шейх Əбул Қасым Хаким Самарқанди теккеде дəріс беретін. Шииттер мəзһабтақырыбында осы екі ғалыммен көп пікірталастырады. Сол кезде шейх Əбу Мансур теккедеҚызырды (а.с.) көріп, одан көмек сұрайды. Қызыр (а.с.) дұға етеді. Дұғасы қабыл болып, Аллаһтағала имам Матуридиге хикмет ілімін нəсіп етеді. Осылайша, имам Матуриди бұрысмəзһабтарды жеңеді[27].

Əбу-л Хасан ар-Рустуғфани «Фауаид» атты еңбегінде имам Матуридиді жасаған дұғасы керіқайтарылмай, қабыл болатын тұлға деп сипаттайды. Оған мына қысса дəлел: Бірде Самарқандапатша қызметкерлерінің бірі күш қолданып, Имам Матуридидің шəкірттерінің бірінің үйінтартып алады. Мұндай жағдайға тап болған шəкірт имам Матуридиге шағымданады. ИмамМатуриди қызметкердің əлімжеттігін айтып патшаға кісі салады. Алайда, патша Матуридидіңбұл сөзіне құлақ аспайды. Имам Матуриди патшаның бұл қылығана қатты ашуланса да, ашықнаразылық білдірмейді. Халықты патшаға қарсы айдап салмайды. Тіпті, бұл амалдың əділетсізекендігін білген патшаға теріс бата да жасамайды. Бірақ қол ұшын беру мақсатында шəкіртінеқысым жасап үйін тартып алған қызметкерге амалсыз теріс батасын береді. Көп ұзамай патшақызметкері ауруға шалдығады. Аурудың себебін түсінген қызметкер үйді иесіне босатып береді.

Бұхаралы Əбу Мұхаммед ар-Риғдамунидің (IV/Xғ.) айтуына қарағанда, билікпен қарым-қатынасы түзу болған Əбу Ахмед əл-Йади, сол дəуірдегі саяси жағдайға аса риза болмағанұстазы имам Матуридиді бір қызметкердің үйіне қонаққа алып барады. Үйге кірісімен үй иесіғалияны (Егер де үйге бай дəулетті адамдар қонаққа келе қалса, «Ғалия» атты хош иісті қаратүсті затты ұсыну Самарқандықтардың дəстүрі еді) ұсынады. Имам Матуриди қатты ашуланып,бұл хош иісті қолданудан бас тартады. Бұған қарамастан үй иесі имам Матуридидіңрұқсатынсыз атының құйрық-жалына хош иісті ғалияны жағады. Үйіне қайтпақ болған имамМатуриди атының құйрық-жалынынан ғалияның иісін байқап қалады. Бұған ашуланған имаматтың құйрық-жалын жудыртады. Тіпті, жалыннан ғалияның иісі кеткенше орнынантапжылмаған екен[28].

Бұл қыссалардан имам Матуридидің өмір сүрген дəуірінде құрметті, абыройлы жəне беделдітұлға екендігін байқаймыз.

Орта ғасырда өмір сүрген Əбул-Фадл Мұхаммад ибн Омар ибн Халид (628/1230-31), лақабаты – Жамал Қарши «Мулхақат ас-сурах» («Сурах» сөздігіне толықтырулар) атты еңбегіндебылай дейді:

«Жақын кезеңде өмір сүрген Құран тəпсіршілерінің ішінен біздің имамдарымыздың бірі,

«Тəуилату-л Құран» кітабының авторы – Əбу Мансур əл-Матуриди əс-Самарқанди «Əһли сүннетуəл-жамағат» ғалымдарының ұлығы, тура жолдың биік байрағы (туы), заһид (тəркі дүние, тақуа)– имам.

Бірде Бағдат халифасының бұйрығымен Самарқандқа пəтуа жіберілді. Хабаршы пəтуағажауап алу үшін (Имам Матуридидің) бақшасына кіреді. Беліне жүзім сабағын байлаған, басындақамыстан қайық-кескінді бас киімі бар, жұпыны киінген, қарияны көреді де оған:

– Біздің Мəулана (қолдаушы) қайда екен? – деп сұрайды. Қария:– Біздің қолдаушымыз Аллаһ, – дейді. Сонда хабаршы:– Ал қожамыз (жол көрсетушіміз) қайда екен?– Қожамыз – Мұхаммед пайғамбар (с.ғ.с.), – дейді əлгі ақсақал.– Əбу Мансур қайда екен? – деп сұрады хабаршы.– Ол кісіңіз алдыңызда тұр, – деп жауап береді.Пəтуаны ақсақалдың қолына ұстатып, жауабын алғаннан кейін, хабаршы өз жөніне

кетеді[29].Иə, сол кездегі Ислам əлемнің астанасы Бағдатта отырған мұсылмандардың халифасы елші

жіберіп, имам Матуридиден пəтуа сұрап, санасуы имамның бүкіл Ислам əлеміндегібеделділігіне, ғұламалығына дəлел болмақ.

Сондай-ақ, Əбул Муин əн-Насафи имам Матуриди жайлы былай дейді: Ол пікірталастардақарсыластарын уəжге жығып, бар сұрақтарға егжей-тегжейлі жауап беретін. Оның пікірлерінесүйсінген ұстазы Шейх Əбу Насыр əл-Яди:

ناك ام راتخیو ءاشی ام قلخی كبرو

«Раббың қалағанын жаратады да, таңдау жасайды»[30] деген аятты айтып, Матуридидімақтайтын. Тіпті ұстазы Əбу Мансур əл-Матуриди келмей дəрісін бастамайтын.

Сондай-ақ, кейінгі дəуір ғұламалары да «Матуриди алдыңғы қатарлы имамдардан. Ол хақдінді тура түсіндіру жолында ерекше қызмет еткен тұлға» деп мақтан еткен[31].

6. Неліктен Матуриди жайлы деректер аз?əл-Матуриди мəзһабы Мауараннаһр сияқты жабықтау аймақта, Басра мен Бағдат сияқты

ғылым орталықтарынан алшақта белең алғандықтан, Əшғарилік сияқты кең танымал болаалмады. Əрі əйгілі Бақиллани (ө.403/1013), əл-Жуəйни (ө.478/1085), əл-Ғазали (ө.505/1111),Шахристани (ө.548/1153) сынды ғалымдардың əшғари мектебінен шыққаны да бұған белгілі бірдəрежеде əсерін тигізді.

Мауараннаһр кəлам ілімінен гөрі, фиқһ жəне усулу-фиқһ саласындағы пікірталастардыңкөбірек орын алған аймағы болатын. Кəлам ілімі көбінесе, Мауараннаһр аймағындағытүркілердің арасында кең тарады[32].

Көптеген деректерде кəлам ғылымы мен ғұламалары туралы сөз қозғалғанда Матуридижайлы айтылмайды. Мысалы, ибн Надим (955ж.) Матуридидің замандасы Тахауи (933ж.) [33]жазбаларынан Матуриди жайлы дерек кездестірмейсіз[34]. Ибн Халдунның (1360ж.)«Муқаддимасында» кəлам ғылымы жайлы сөз қозғалғанымен, Матуриди туралыайтылмайды[35].

«Китабу-т – Таухид», «Тəуилату əһли сунна» атты бірегей шығармалардың авторы əрі əһлисүннет бойынша, екі ғұламаның бірі болғанына қарамастан, мəзһабтар тарихы жөнінде кітаптаржазған ғалымдардың еңбектерінде Матуридидің есімінің аталмауы − түрлі жорамалдардыңтууына сеп болды. Мəселен, бұл тұрғысында Мұхаммед ат-Танжи: «Имам Əшғариді нағыз ислам

ғұламасы етіп көрсетпек болғандар − Матуриди беделін əдейі төмендеткен»[36] деген пікірайтады.

Негізі бұның себебі, сол кездегі тарихи жəне географиялық жағдайлармен тікелейбайланысты. Өйткені, əл-Матуриди ислам əлемінің орталығында емес, Ойкуменаның еңшығысындағы Самарқанда өмір сүрген. Еңбектерін де сонда жазған. Батыс аймағындағыларды,əсіресе, бағдаттықтарды аса қызықтырмағандықтан, əл-Матуриди алғашында тек қанаМауараннаһрде танымал болған[37]. Сондай-ақ, ұстазы Əбу Ханифа сол кезеңнің ең беделдітұлғасы ретінде саналды. Оған қоса, əл-Матуридидің ұстазын ұлықтауы оның көлеңкесіндеқалып қоюына жағдай туғызды.

Ал Салжұқ мемлекетінің уəзірі Низамул-Мулк (1092ж.) Нишапур мен Бағдатмедреселерінде Əшғари ақидасына орын берген еді[38]. Осылайша, Салжұқтар дəуірінде Фарста,Мəмлуктер дəуірінде Мысырда, Əйюбилер дəуірінде Шам аймақтарында бұл ақида кеңінентарау мүмкіндігіне ие болды[39].

Бұған қоса, Мауараннаһр аймағында моңғол шапқыншылығы кезінде көптеген дереккөздерінің жоғалып кетуі де, Матуридиліктің кеңінен жайылуына кедергі болған. Себебі, бұлкезде көптеген кітапханалар, қолжазбалар мен қалалар отқа оранған еді[40].

7. Ол – Имам Ағзамнан кейінгі үлкен ғалымИмам Матуриди өмір сүрген кезең Аббаситтер мемлекетінің əлсіреп, соның нəтижесінде

бірқатар Ислам мемлекетінің пайда болған уақытпен тұспа-тұс келді. МаураннаһрдаСаманидтер мемлекетінің құрылғаны тəрізді, бастапқыда Иран, Хорасан, Систан жəнеКирманды құрамына алған Саффариттер мемлекеті[41] пайда болған.

Имам Матуридидің ислам əлеміндегі сенімге байланысты арпалыстың ең өршіген уақытынатап келгенін айттық. Бұл кезде Ислам халифаты күн өткен сайын ұлғайып, көптеген халықтарИслам дініне кіріп жатты. Бір жағынан халифа Мəмун (813-833) дəуірінен бастап, ежелгі грекжəне үнді пəлсафасы араб тіліне көптеп аударылды. Мұсылмандардың өзара мəзһабқабөлінгендері аздай, сырттан келген яхуди, христиан пəлсафашылары мен дін басылары сенімгебайланысты түрлі пікірлер айтып, халықтың санасына көптеген күмəнді мəселелерді ұялатып,дел-сал күйге түсіріп қойды. Осындай сəтте исламның иман негіздерін қорғау мақсатында ақылмен қисындық қағидаларды пайдалану қажет болды. Нəтижесінде, иман негіздерін əрі нақылмен(аят-хадис), əрі ақылмен бекітетін «Калам» атты жаңа əдіс пайда болды. Мұның латынша ұғымы− «теология». Имам Матуриди осы дəуірде шыққан əйгілі мутакаллим, яғни теолог еді. ИмамМатуридидің шыққан жері Мауараннаһр өлкесі болғандықтан, ғалым сол аймақтағыХанафилардың ақида мектебінің имамы атанып, сенім негіздерін жүйеге келтіруші болыпсаналады[42].

Имам Матуридидің пікірлері көбіне каррамийлер, шийіттер жəне мұғтазилаларға қарсыболған. Əсіресе, мұғтазила бағытымен келіспейтін пікірлері көп болды. Өзімен замандасмұғтазила бағытының басшысы жазған үш кітаптың мазмұнындағы қателіктерге үш кітап етіпжауап жазуы имам Матуридің өз ұстанымын солардың ыңғайына қарай дəлелдегенін көрсетеді.Имамның түрлі ағымдар мен мəзһабтардың өкілдерімен Самарқанд пен одан тысқары жатқанмемлекеттердегі айтыстары мен пікір додалары көбіне-көп сəттілікпен аяқталып отырды.

Имам Матуриди Ислам шариғатын дұрыс түсіндіру үшін ақыл-ойға сүйену керектігін алғатартты. Бұл жағынан алғанда, ол діни мəтіндерді тек тура мағынасында түсінуді құптайтынкейбір ислам құқықшылары мен хадисшілердің əдістемесінен басқаша жолды ұстанды. Мəселен,«Ақыл-ойдың жаңылуы мүмкін, сондықтан нақылды тек сөзбе-сөз түсіну керек» деген пікірдің

иелеріне Матуриди «Китабу-т Таухид» атты кітабында: «...Бұл пікір (ақылмен ойлаудан қашу) –шайтанның қатерлі тұзақтарының бірі. Өйткені ақылды қолдануға қарсы келушілердің өздеріұстанымдарын ақтайтын ақылдан басқа ешқандай дəлел келтіре алмайды (олар осықарсылықтарының өзінде ақылға жүгініп отыр). Мұның өзі оларға ақылмен ойлаудың асазəрулігін мойындатуға жеткілікті. Олар қалайша ақылға салып ойлауды жоққа шығарады. Аллаһтағала құлдарын ойлауға шақырады, оларға ой топшылау мен ақыл ізденісін жасауды бұйырады,сол арқылы ғибрат пен үгіт-насихат алудың қажеттілігін көрсетеді. Асылында ой-пікір менақылға салу ғылымның қайнаркөздерінің бірі екендігін дəлелдейді» деп, нақты əрі қисындытұжырымдарын алға тартады.

Алайда, мұның екінші де жағы бар. Егер кімде-кім аят пен хадистерге сүйенуді теріскешығарып, адамның ақылы жете алмайтын дүниелерді, Аллаһ тағаланың бүкіл илəһи хикметтерінөзінің шектеулі ақылымен қамтуды қаласа, өз ақылына қиянат жасап, көтере алмас шоқпардыбеліне байлағандық болады. Демек, имам Матуридидің ұстанымы ақылға сүйенгенде де шариғатшеңберінен шығып кетпеу болған.

Осылайша, Матуриди ақылдың жаңылысып, адасатынынан қорқып, «Шындықты нақылдың(аят пен хадис) тысынан іздемеу керек» деген фиқһ пен хадис ғалымдарына қарсы шықты. ОлАллаһ тағаланың құлдарын ойлануға, өмірге үңіліп одан ғибрат алуға шақыратынан алға тартыпнақылмен қатар ақылды да дəлел ретінде қабылдады.

Алайда, əһли сүннет пен мұғтазилиттердің ақылды қолдану əдісінің арасында үлкенайырмашылық бар. Мұғтазилиттер сенімге байланысты аяттар мен хадистерді қате түсініп,тəшбихке ұрынған жəне ақылды мүлдем жоққа шығарған ағымдарға қарсы шыққандықтан,ақылға шектен тыс сүйенетінді шығарды. Тіпті, негізгі төреші етіп ақылды алды деуге болады.Оларға классикалық əдіспен төтеп беру біршама қиындық тудырды. Осы себепті, «Əһли сүннет»сенімін қорғау мақсатында жаңа əдіс тауып, иман негіздерін түсіндіруде аят пен хадиске қоса,ақылға да орын беруге қажеттілік туды. Матуриди мен Əшғари мектептері осы негіздеқалыптасты. Имам Матуриди ақида саласында аят пен хадиске қоса, дінді түсіндіруде ақылдыда, қажетті қағида ретінде пайдаланғанмен, ақылды өз орнымен қолданып, оған шектен тысбасымдық бермеуге тырысты.

Имам Мұхаммед аш-Шайбани мен Əбу Юсуфтың шəкірттерінен ілім алған Матуридиғұмырының соңына дейін діни тақырыптарда зерттеулер жасап өтті. Тəпсір, кəлəм, фиқһ жəнефиқһ əдістемесі салаларында маңызды еңбектер қалдырып, көптеген шəкірттер тəрбиелеген.Ханафи мəзһабын еңбектері мен шəкірттерінің дəнекерлігімен жайған. Осы тұрғыда, ол Ханафимəзһабының имам Ағзамнан кейінгі екінші үлкен ғалымы деп танылған.

ИМАМ МАТУРИДИДІҢ ТАНЫМАЛ ҰСТАЗДАРЫИмам Матуридидің үлкен ғалым ретінде жетілуіне көптеген ғұламалардың септігі тигендігі

шүбəсіз. Алайда, басым көпшілігінің кімдер екені бізге беймəлім. Дей тұрғанмен, ИмамМатуриди төрт ірі ғұламадан жəне Əбу Ханифаның бес рисалесінен сабақ алғаны жайлы айтуғаболады[43]. Олар:

1. Əбу Бəкір Ахмед ибн Исхақ ибн Салих ал-Жүзжани (815ж.)

Əбу Бəкір ал-Жүзжани Имам Мұхаммедтің шəкірті Əбу Сүлеймен ал-Жүзжаниден (200/816)фиқһ дəрісін алған. Фиқһ жəне кəлəм салаларын терең меңгерген Əбу Бəкір əл-Жүзжани«Китабул-Фарқ уəт-Тамизи» жəне «Китабут-Таухид» сынды құнды еңбектер қалдырған.

2. Əбу Бəкір Мұхаммед ибн Муқатил ар-Рази (ө.248/862ж.)

Мұхаммед ибн Муқатилдің туған жері мен жылы туралы нақты мағлұмат жоқ. Ол имамМұхаммед пен Əбу Мути əл-Балхидің шəкірті болған. Рейде қазылық қызметін атқарумен қатар,Əбу Ханифаның пікірлерін кеңінен насихаттаған. Сондай-ақ, Мұхаммед ибн Əли əл-Хаким ат-Тирмизи жəне Имам Бұхари сынды ғалымдарға дəріс берген.

3. Насыр ибн Йахия ал-Балхи (268/881ж.)Əбу Сүлеймен ал-Жүзжаниден фиқһ дəрісін алған. Сондай-ақ, Əбу Муқатил Хафс ибн

Сəлам ас-Самарқандидан (253/872) жəне Əбу Мути Хакам əл-Балхиден (199/815) дəріс алған.Əрі Əбу Ханифаның пікірлерін Балхқа кеңінен таратқан белгілі ғұлама.

4. Əбу Насыр Ахмед ибн ал-Аббас ибн Хұсейн ас-Самарқанди, аль-Йади (ө.260/874-ж тен кейін)

Йади жастайынан алғыр, Мауарауннаһр, Хорасан жəне Мерв аймағында ілімі тұрғысынаналдыңғы қатарлы ғалым болған. Тіпті, ол туралы ел арасында «Жүз жылда бір туатын ғалым»деген сөз тараған. Жиырма жасында шəкірттерге дəріс бере бастаған. Кəлам, фиқһ саласындаМатуридидің замандастарынан қырыққа жуық шəкірт тəрбиелейді. Йади мұғтазила, нажжариясекілді ағымдарға қарсы күрескен. Матуридилік мəзһабтың қалыптасуына ат салысқан.«Китабул Мусаннаф фи Мəсалати-с сыфат»[44] (Аллаһ тағаланың сипаттары туралы еңбек) аттыеңбегі мұғтазила, жахмия сынды мəзһабтардың көзқарастарына қарсы бағытталған құнды дүние.Өмірінің соңғы жылдарында жазған «əл-Мəсаилул ашрул иазидия» деген еңбегінде мұғтазилапікірлеріне қарсы он бабтан тұратын тұжырымдарын келтірген. Осы пікірлерді көптегенданамен бастырып, Самарқанд көшелерінде таратады. Ханафи фиқһ ғалымы Əбул Қасым ас-Самарқанди: «Көптен бері Мауараннаһрда білімді, əдепті əрі тақуа Əбу Ахмед əл-Йади сияқтығалым көрмедім»[45] деген екен.

Имам Матуриди осы секілді Ислам ғұламаларынан дəріс алған еді. Сондай-ақ, имамМатуридидің ұстаздарының силсилəсі (тізбегі) имам Ағзам Əбу Ханифаға барып тіреледі. ƏбуХанифаның еңбектері мен ілімін жайған ғұламалардың симантикалық тізбесін төмендегідейберуге болады:

1,2,3-кесте бойынша Матуридия ғұламаларынан саналған Камалуддин Бейази (1098/1687)мен Зəһабидің (1205/1790) деректерінде кездесетін имам Матуридидің Əбу Ханифаға дейінгіұстаздары. Ал 4-кесте Рудольфқа тəн.

1-кесте

2-кесте

3-кесте

4-кестеде неміс ғалымы Ульрих Рудольфтың еңбектерінде кездесетін имам Матуридидіңұстаздары.

4-кесте

ИМАМ МАТУРИДИДІҢ ІРГЕЛІ ЕҢБЕКТЕРІМатуридидің еңбектері көбіне кəлам, фиқһ жəне методикасы жайында.

1. Тəпсір мен Құран іліміне қатысты еңбектері«Китабу Тəуилати Əһли Сунна» (немесе «Тəуилату-л Қуран»):Бұл еңбек Құран кəрімнің тəпсірі. Бірнеше нұсқасы бар. Көпшілігі қолжазба. Олардың

бірқатары мына кітапханаларда сақтаулы:

Атыф эфенди кітапханасы, №76, 77, (Түркия)Берлин (Тубинген), № 4156, (Германия)Бешир аға кітапханасы, № 9, (Түркия)Британия мүзейінде, № 9432Каир (Дарул Кутуб), № 47, (Египет)Көпрүлү кітапханасы, № 47, 48, (Түркия)Лалели кітапханасы, № 100, (Түркия)Нуру Османия кітапханасы, №122, 123, 124, (Түркия)Рағып паша кітапханасы, № 35, 36, (Стамбул/Түркия)Рашид эфенди кітапханасы, № 47, (Кайсери/Түркия)Ташкент, №5126, 5127, (Өзбекстан)

Юсуф аға кітапханасы, №5552, (Кония/Түркия)Ахмет III (Топкапы сарайы) № 28/1, 28/2, (Түркия)

Бұл − Матуридидің Құран тəпсіріне байланысты жазған ең құнды еңбегі, өз сөзіменайтқанда, «Құран тəуилі». Мұнда имам, орайы келгенде ақида мəселелеріне тоқталып,бидғатшылардың пікірлеріне жауап беріп, оларға қарсы өз ойын айтып отырған. Өзге классикғалымдардан өзгеше əр аятты жеке бөліп, ақылдық тұрғыда түсіндіре білген. Əһли сүннеттіқорғай отырып, мүшаббиһа (мүжəссима)[46], мұғтазиланы[47] сынға алған. Сондықтан да, бұлмаңызды еңбекті көптеген ғалымдар зерттеген. Əлем кітапханаларында көптеген қолжазбанұсқалары сақталған. Мəселен, Стамбул қаласының өзінде 35 қолжазба нұсқасы бар.

«Тəуилату-л Қуран» «Тəуилат-у əһлу-с-Сунна» деп те аталады. Имам Матуриди бұлеңбегінде − Əһли сүннетке қайшы көзқарастарды рационалдық жəне нақли (Құран жəне Сүннет)дəлелдермен терістеген. Тек сенімдік мəселелермен шектеліп қалмай, фиқһтық яғни ƏбуХанифаның көзқарастарымен амал еткен.

«Тəуилату-л Қуранды» 1971-жылдары Стамбулда Мұхаммед Ероғлу, 1971-жылы КаирдаИбраһим жəне Саийд Ауадайн (1 том. «Фатиха» сүресі мен «Бақара» сүресінің 1-141-аяттарықамтылған), Бағдатта 1983-жылы Мұхаммед Мустафизир Рахман, Стамбулда 2003-жылы БекирТопалоғлу мен Ахмет Ванлыоғлу біршама бөлімдерін түрік тілінде жариялаған. 2005-жылданбастап Бекир Топалоғлу мен Ахмет Ванлыоғлуның жетекшілігінде (бір еңбектің бірнешенұсқасынан түпнұсқасына ең жақын болғанын таңдау) зерттеу жұмысы басталған.

Əбул Муин əн-Нəсафи, Əбул Юср əл-Бəздауи, Ибн Əбил Уафа, Хаджи Халифа, Муртада əз-Зəбиди секілді ғалымдар Матуридидің бұл еңбегін жоғары бағалаған.

Матуриди бұл еңбегінде семантикалық тəсілді қолданған. Құранды Құран аяттарыментүсіндірген. Екінші қайнар ретінде хадисті (тек сахих болған хадистерді) пайдаланған.

Матуриди хадис риуаяттарының сенімділігіне өте көп мəн берген. Сонымен қатар, ақылғада кереғар болған риуаяттарды алмаған. Бұған мысал ретінде Бақара сүресінің 67-аятын айтааламыз: Онда «Бірде Мұса (а.с.) өз қауымына: «Аллаһ тағала сендерге бір сиыр бауыздаудыбұйырады» деп еді. Олар: «Сен бізді тəлкек қылып тұрған жоқпысың?» деді». Матуридимұндағы мазақының надандықтан туындағанын айта келе, Мұса (а.с.) олардың «Сен бізді тəлкекқылып тұрған жоқпысың?» деген сөздеріне «Мен надандардан болмас үшін, Аллаһқасыйынамын» деп жауап берген еді.

Матуриди «Аллаһ тағала оларға бауыздау керек болған сиырдың түр-түсін білдірмеген еді.«Егер де олар ең арық немесе сиықсыздау сиырды бауыздай салғанда, олар үшін жеткіліктіболар еді. Алайда, олар өз-өздеріне қиындық туындатты. Аллаһ тағала да олардың басынақиындық берді»[48] деген хабарды сахих емес дейді. Яғни, осы секілді еңбегінде хадистердіңсахихтығына өте көп мəн бергендігін көруге болады.

Матуриди Құрандағы Мұсаның (а.с.) басынан өткен секілді оқиғаларды кеңінентүсіндеретін қайнар ретінде Пайғамбарымыздың хадистеріне ғана жүгінеді. Егер де қыссаларжайлы Пайғамбарымыздың айтқандары болмаса, қыссаны дəлме-дəл қабылдауды жөн санайды.Сонымен қатар, Құрандағы бұрынғы үмбеттер туралы айтылған қыссалар Пайғамбарымыздыңпайғамбарлығына бірден бір дəлел болмақ. Ал егер де осыған сенімсіз хабарлар қосылатынболса, қыссалардың жаңылыс түсіндірілуіне себеп болады дейді[49].

Басқа бір жерде имам Матуриди Исрайлұлдарының басынан өткен қысса туралы сөз етеді.Құранда:

رحبلا ةرضاح تناك يتلا ةیرقلا نع مهلأساو

«Олардан теңіз жағалауындағы қала тұрғындарының басына келген апаттары туралысұра»[50] деген аят бар. Аяттағы мекеннің қай жер екендігін білу мақсат емес. Егер де ол мекенмаңызды болғанда аятта айтылар еді дейді[51]. Сондықтан, мұндағы басты мəселе халықтыңбасына келген апаттан сабақ алуы болып табылады.

Сондай-ақ, Матуриди Салихтың (а.с.) мұғжизасы ретінде танылған аруана туралы асырасілтеп айтылған риуаяттарды терістейді[52].

Жоғарыда аталмыш екі мысалдан түсінгеніміздей, имам Матуриди Исрайлұлдары туралықыссалар мен олардың тарихы жайлы риуаяттарға күмəнді əрі «Исрайлиятқа»[53] мейліншесақтықпен қарағандығын көреміз.

Имам Матуриди кез келген хабар/хадистің мазмұны аятқа сай келіп тұрса да, оны аятқа«Көмекші» етіп көрсету дұрыс емес дейді. Негізі бұл ұстаным қазіргі заман үшін де маңызды.Əуелі хадисті толықтай зерттеп болғаннан кейін ғана ол туралы «Құранға көмекші» үкім беругеболады. Сондықтан да асығыс қабылдаған үкімнің нəтижесі оң бола бермейді.

Имам Матуриди мысал ретінде «Ағраф» сүресінің 204-аятын баяндайды.

اوتصنأو هل اوعمتساف نآرقلا ئرق اذإو

«Құран оқылғанда құлақ қойып тыңдаңдар, үндемеңдер». Бұл аятты тəпсірлеу барысынданамаз оқып тұрған жамағаттың Құран аяттарын оқып оқымау керектігі мəселесіне тоқталады.Матуриди бұл жайында Пайғамбарымыздан жеткен көптеген риуаяттарды жинап, арнайызерттейді. Соңында «Намазда имамға ұйыған жамағат, Құран аяттарын оқымайды» дегенқорытындыға келеді. Осылайша, пікір білдіргеннен кейін оның Құран, сүннет жəнесахабалардың ижмасына[54] да қайшы келмейтіндігін айтады. Ал «Құран аятын оқуға болады»деген риуаяттарды теріске шығармайды, керісінше ол риуаяттар намаздың жеке оқылуынақатысты айтылған деп түйеді. Сондай-ақ, бұл Суфиян ибн Уяйнаның (198/814) да көзқарасыекендігін айтып тəмамдайды[55].

Қорыта айтар болсақ, имам Матуриди тəпсірінде тақырыптарға қатысты Құранның басқа дааяттарын дəлел ретінде келтіреді. Құран аяттарымен қатар хадистерге де орын берген. Бірақ,хадистерді толық зерттеп алмай тұрып қолданбайтын.

2. Дін (Усулид-дин) жəне Фиқһ əдістемесіне (Усулил-фиқһ) қатыстыеңбектері:

Əбу Юсуф (182/798), Əбу Мұхаммед (189/805), Имам Шафиға (204/819) секілді əдістемегеқатысты еңбектер жазған ғұламалардың бірі − имам Матуриди. Оның əдістеме ғылымынақатысты бірқатар еңбектерін төмендегіше атап көрсетуге болады:

«Китабу Мəһази-ш Шарай фи Усули-д-дин»,«Китабу Мəһази-ш Шарай фи Усули-л фиқһ». Нəсафи бұл еңбекті «əл-Мусаннаф фиУсули-л Фиқһ» (мəһазу-ш Шарай) деген атпен атайды.«Китабу-л Жəдал фи усули-л фиқһ»,«Китабу-л Усул» немесе «Усулу-л фиқһ». Дін əдістемесінің бір бөлімі.«əт-Тəһзиб фи Шəрхи-л Жамии-с Сағир».

3. Кəлам ғылымына қатысты еңбектері:

«Китабу бəяни уəһми-л – муътазилə» (Муғтазилердің қиялын баяндау кітабы),

«Китабу-л рəдди əуаилил-Əдилла ли-л Каъби» (Кағбидің «Дəлелдердің əуелгісі» аттыеңбегіне қарсы жауап кітабы),«Китабу рəдди тахзиби-л жəдал ли-л Каъби» (Кағбидің «Тартысты түзету» атты еңбегінеқарсы жауап кітабы),«Рəдду китаб уаиди-л фуссақ ли-л Каъби» (Кағбидің «Пасықтардың барар орны» аттыкітабына қарсы жауап),«Рəдду-л усули-л хамса ли Əби Мухаммад əл-Баһили» (Əбу Мухаммад əл-Баһилидің «Беснегіз (принцип)» атты кітабына қарсы жауап),«Китабу-р əр-Рəдду əла-л Қарамита» (Қарамиттерге қарсы жауап),«Китабу-р Рəдд əла-л Усули-л Карамита» (Қарамиттердің əдістемесіне қарсы жауап)«Рəдду Китаби-л Имəма ли Бадир Рауафид» (Бадир Рауафидтің имамдық кітабына қарсыжауап),«Китабу-л – мақалат» (мақалалар кітабы),«Китабу-т Таухид» (таухид – Аллаһты бір деп тану кітабы).

Матуридидің ақидаға байланысты сақталып қалған кітабы – «Китабу-т Таухид». Бұлеңбектің жалғыз ғана нұсқасы Кэмбридж университетінің кітапханасында сақтаулы. МысырИскандария университеті, философия ғылымдарының докторы, профессор Фатхулла Хулəйф1970-жылы Бейрутта еңбекті өңдеп басып шықты. Еңбек ерте кездегі ақида іліміне байланыстымаңызды мəліметтерді жеткізумен бағалы. Матуриди онда сол кездегі пікірталастар менталқыланған күрделі мəселелерді жүйелі түрде жазып қалдырған. Неміс зерттеушісі УльрихРудольф бұл кітаптың құндылығымен қатар өзіндік қиындықтарын да, яғни тілдік күрделігін,еңбектің толықтай келмегендігін, бұдан да кең көлемде болуы мүмкін екенін алға тартқан[56].

Хұсейн Суди Эрдоған 1981-жылы бұл еңбекті түрік тіліне аударды. Түрік тіліне аударылғаносы еңбек жүйелі түрде жазылмағандықтан, түсінуде бірқатар қиындықтар туындайды. 2003-жылы Бекир Топалоғлу мен Мұхаммед Аручи бұл еңбекті Анкарада қайта баспаға дайындады.

Десе де, имам Матуридидің күнімізге дейін жеткен осы еңбегінен-ақ, оның кəлам, тəпсір,мəзһабтар тарихы, құқық жəне методикасы ғылымдары бойынша терең білім игергендігінбайқауға болады.

4. Түрлі тақырыптарда жазылған еңбектері

«Уəсаиа уə Мунажат». Бұл еңбек парсы тілінде жазылған. Стамбул/Түркия, Фатих №5426жəне Хұсейн Челеби Бурса/Түркия, №1187/8 кітапханаларында сақтаулы. Бұл еңбектасаууф туралы сөз қозғайды. Алайда, бұл еңбек Матуридидікі ме, жоқ па белгісіз.«Ақайд рисалесі». Мустафизуррахман бұл еңбек те Матуридің еңбегі емес, ол ТажуддинСубкидің «Ақайд Шархы» еңбегінің бір бөлімі ретінде бізге жеткен дейді. Алайда, бұлеңбектің Нуру Османия №2188/2 мен Лалели №2411/2 кітапханаларындағы жазбанұсқалары басқа еңбектің бір бөлімі емес, өз алдына жеке еңбек екендігін көрсетеді.

Ал Тажуддин ас-Субкидің еңбегін түрік тіліне өңдеп жазған Саим Эпрем «Субки Матуридиақидасын жинау барысында, еңбекті Матуридидің еңбегі деген. Алайда, бұл осы мəзһабтыұстанушының еңбегі»[57] деген пікір айтады.

«Рисалə фи-т Таухид». Бұл еңбек Аллаһ тағаланың көркем есімдері мен сипаттары туралы.«Шарху Фиқһи-л əкбар». Бұл еңбек 1907-жылы Каирде, 1993-жылы Хайдарабадта басылыпшықты. Алғашқы баспада еңбектің авторы Əбул Мансур əл-Матуриди делінсе, Каир

баспасында Əбу Мансур Исмайл əл-Матуриди деп көрсетілген. Зерттеушілер бұл ƏбуМансур əл-Матуридидің еңбегі емес деген қорытындыға келген[58].«Шарху-л Ибанə ъан Усули-д Диана».«Жауабу-с Саил». Еңбек сұрақ-жауап түрінде жинақталған.

МАТУРИДИДІҢ БАСТЫ ШƏКІРТТЕРІ ЖƏНЕ МАТУРИДИ МЕКТЕБІНІҢНЕГІЗГІ ЖАЛҒАСТЫРУШЫЛАРЫ

Имам Матуриди ұстанымдарын артынан шəкірттері жалғастырған болатын. Солардың өмірімен шығармашылығына жеке-жеке тоқтала кетсек:

1. Исхақ ибн Мұхаммед ибн Исмайл Əбул Қасым əс-Самарқанди(342/953).

Жұртшылыққа əл-Хаким ас-Самарқанди ретінде танылған. Имам Матуридиден фиқһ, кəламғылымын меңгерген. Балхтың алдыңғы қатарлы ғалымдарынан дəріс алып, білімін жетілдірген.Самарқандта ұзақ мерзім қазылық қызметін атқарған.

Еңбектері:əл-Хаким ас-Самарқанди кəлам, фиқһ жəне Құран тəуилі тақырыптарында «Сауадул-

Ағзам», «Ақидату-л-имам Шарху Фиқһи-л акбар» жəне «əл-Əсила уə-л əжуиба» аттыеңбектердің авторы.

2. Əбул Хасан Əли ибн Саид ар-Рустуғфани əл-Ханафи (345/956).Рустуғфани жайлы толық мағлұмат жоқ. Деректердің кейбірінде оның аты − Рустуфағни деп

те кездеседі. Алғашқы білімін Рустуғфанда алған. Кейіннен білім алуды Самарқандажалғастырған.

Əбул Муин əн-Нəсафи кей еңбектерінде Рустуғфаниді Матуридидің досы десе, басқа біреңбектерінде шəкірті деп жазады[59]. Бұл да болса, Рустуғфани Матуридидің шəкірті əрі еңжақын досы екендігін білдіреді. Сондай-ақ, Рустуғфани Матуридимен фиқһ тақырыптарындапікірталас жасай алатындай деңгейдегі білімді ғалым болған.

Қысқа уақыт аралығында Рустуғфани Самарқанд пен Мауараннаһрда есімін ел білетін«Ханафи» жəне «Матуриди» ғалымы ретінде танылды.

Еңбектері:Нəсафи, Рустуғфанидің кəлəм ғылымына қатысты «Иршаду-л Мухтади», жəне «аз-Зауайд

уə-л Фауайд» атты еңбектерімен қатар, басқа да кітаптарының бар екендігін айтса[60], Лакнауи«Китаб фи-л Хилаф», Фуат Сезгин «əл-Əсила уə-л Əжуиба» атты еңбектерінің болғандығыналға тартады[61]. Аталмыш еңбектерде бірқатар танымал ғұламалардың есімдерімен қатар арабтілі жəне əдебиеті, Ислам діні негіздері жайлы тақырыптар да қамтылған.

3. Əбу-л Лəйс əл-Бұхари ас-Самарқанди (373/983).Əбу-л Лəйс Наср ибн Мұхаммед ас-Самарқанди, фиқһ жəне кəлам ғылымын меңгерген.

Білімді Самарқанд, Балх, Бұхара жəне Бағдатқа барып алған. Алғашқы сабақты əкесінен алса,фиқһ жəне кəлам сабақтарын Əбу Ахмед əл-Ядиден үйренген. Əсіресе, фиқһ саласындағы негізгіұстазы «кішкентай Əбу Ханифа» деген атпен танымал Балхтық Əбу Жағар əл-Хиндууани(362/973) болған. Ханафи фиқһамен қатар тəпсір, хадис салаларын да меңгерген.

Ханафи мəзһабының дамуына ерекше еңбек сіңірген. Əбу-л Лəйс ас-Самарқанди алғашқыханафи фиқһ жүйесін дамытқан. Сондай-ақ, фиқһқа қатысты мəзһабтар арасында туындаған

түрлі пікірлерді жинақтап зерттегендіктен, осы саланың негізін қалаушы ретінде танылған.Жəне де Ханафи мəзһабының фақиһ ғалымдары мен олардың көзқарастыры туралы жазылғаналғашқы үлгі еңбек осы Əбу-л Лəйс əл-Бұхари ас-Самарқандиге тəн. III/IV ғасырларда өмірсүрген маңызды кейбір ханафи фақиһтарының көзқарастары Əбу-л Лəйс ас-Самарқандидің осыеңбегі арқылы кейінгі ұрпаққа жеткен.

Уақыт өте келе, имам Матуриди секілді «Имамул Һуда» (тура жол көсемі, Һидаяткөшбасшысы) деген лақап атқа ие болған.

Əбу-л Лəйс Самарқанди − уағыз-насихат жəне ғылымхал секілді еңбектерінің арқасындаИслам əлемінде ең танымал ғалымдардың бірі болған. Еңбектері Индонезия, Андалусияға дейінтаралған. Сондай-ақ, еңбектері бірнеше тілге аударылған.

Еңбектері:«Хизанату-л фиқһ» алғашқы ханафи мұхтасарының бірі. Салахаддин əн-Нахи тарапынан

автордың «Уйун ал-масаил» атты еңбегімен бірге (Бағдат, 1385-1387/1965-1967 жылдары)жарияланды.

«Нəуазил» (əл-Фəтауа). «əл-Фəтауа» еңбегі − кей деректерде «əн-Нəуазил минəл Фəтауа»,«Фəтауа-н Нəуазил» жəне «Мұхтарату-н Нəуазил» деп те кездеседі.

«Муқаддима фис-салат». Сондай-ақ, «Муқаддимату Абу Лайс ал-Муқаддима фил Фиқһ»деп те аталады. Мұнда намаз құлшылығымен қатар, кейбір ақида тақырыптарына да тоқталған.Көптеген ғұламалар тарапынан еңбекке түсіндірме (шарх) жасалған. Олардың арасынан Хасанат-Тулунидің «Шарху Муқаддимати Абу-л Лайс фи-л фиқһ» жəне Муслихуддин ибн Мұстафаибн Айдогмуштың «ат-Таузиһ əла Муқаддиматис-Салат ли Аби-л Лайс ас-Самарқанди» аттыеңбектерін атап кетуге болады.

«Бəйану Ақидати-л Усул» Əһли сүннеттің сенім негіздері түрінде жинақталған рисаласыИндонезияда, Малайзияда жəне Оңтүстік Африкада кеңінен таралған.

«Тəнбиһу-л Ғафилин». Бұл еңбек Пайғамбарымыз жəне сахаба ғалымдардың риуаяттарынанжинақталған уағыз-насихаттан тұратын құнды еңбек. Сондай-ақ, бұл еңбекте ақида, фиқһ(құлшылық), ахлақ, Құран жəне рамазан айының ерекшелігі секілді тақырыптар баяндалады. Еңкөп оқылған еңбектердің қатарында. Тіпті, Испан диалектісіне де аударылған. Еңбек тұрақтытүрде 1311-жылы Каирде, «Бустану-л арифин» (уағыз-насихат кітабы) деген атпен бірнеше рет(1869-жылы Калькуттада, 1303, 1306, 1309, 1319-жылы Каирде, 1304-жылы Бомбейде,1403/1983-жылы Бейрутта, 1405/1985-жылы Дамаскіде) басылды.

4. Əбу Мұхаммед Абду-л Кəрим ибн Мұса ибн Иса əл-Паздауи(390/1000).

Əбу-л Юср əл-Паздауидің атасы. Матуридиден фиқһ жəне кəлам сабақтарын алған. Əсіресе,фиқһ саласында маманданды. Абдулқадир əл-Қураши, Паздауидің 390-жылы Рамазан айындадүние салғандығын айтады. Жакардизеде жерленген.[62]

5. Əбу Ахмед əл-Йади (IV/X ғасырдың басы)Ахмед ибн Əбу Наср Ахмед ибн əл-Аббас Матуридидің ұстазы болған Əбу Насыр əл-

Йадидің ұлы. Өз əкесі жəне Самарқанда орналасқан «Дару-л Жүзжания» атты біліморталығында имам Матуридиден фиқһ, кəлам жəне мəзһабтар тақырыбында дəріс алған.

МАТУРИДИ МЕКТЕБІНІҢ ӨКІЛДЕРІДеректерде жоғарыда атап кеткен бес ғалым Матуридидің шəкірттері ретінде өтеді. Бұлар

да өз кезегінде дəрежелеріне қарай Матуриди мектебінің негізін салушы ғалымдар. Алайдадеректерде Матуриди мектебінің өкілдері кəлам саласына кештеу мəн бергендігі туралыайтылады.

Матуридилік туралы толыққанды зерттеу жұмыстары Садру-л Ислам Əли əл-Паздауи(493/1099) мен Əбу-л Муин əн-Нəсафи (508/1114) еңбектерінен бастау алған болатын.

1. Садру-л Ислам Əбу-л Юср Мұхаммед əл-Паздауи

421/1030-жылы туылған. Əбу Йақуб Юсуф ибн Мұхаммед əн-Найсабури жəне Шейх имамƏбу-л Хаттабтан дəріс алған. Мауараннаһрдегі ханафи ғалымдарының бірі. Ол «Садру-л Ислам»атымен машһүр. Еңбектері жеңіл оқылатындықтан, оған «Əбу-л Юср» деген ат берілген.493/1099-жылы Бұхарада дүние салған. Артында Нажмуддин Мұхаммед əн-Нəсафи, Абдулкаримибн Мұхаммед ас-Санаи, Мұхаммед ибн Тахир ас-Самарқанди, Абдуррахман ибн Мұхаммед əн-Найсабури, Абдуллаһ ибн Мұхаммед əл-Хулеми, Əбу Бəкір ибн Мұхаммед ибн Ахмед, Мұхаммедибн Əби Бəкір ас-Сабуни секілді шəкірттер қалдырды[63].

Еңбектері:«Усули-д Дин» (Ислам Ақидасы) Классикалық кəлам кітаптарындағы тақырыптарды қамти

отырып, 96 мəселені қарастырған жəне ислам мəзһабтарына қысқаша шолу жасаған. Сондай-ақ,«Шарху Жамии-с Сағир», «Уақиат» жəне «əл-Мабсут» атты шығармалары бар.

2. Əбу-л Муин Мəймун ибн Мұхаммед əн-Нəсафи (508/1114)

Əбу-л Муин əн-Нəсафи 1047-жылы (хижра 438) Мауараннаһр аймағындағы Насафқаласында зиялы отбасында дүниеге келіп, 1115-жылы (хижра 508) Бұхарада қайтыс болған.Толық аты Əбу-л Муин Мəймун ибн Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Мутамид əн-Нəсафи.Ғылыми зерттеулерде оның атасы Əбу-л Мути Макхул ибн Фадл əн-Нəсафидің Ханафимəзһабының алдыңғы қатарлы ғалымы болғандығы айтылады.

Əбул Муин əн-Нəсафидің ілімді қайдан жəне кімнен алғандығы жайлы мағлұматтар жоқдеуге болады. Алайда, оған туып өскен ортасындағы ғылыми ортаның əсері болғандығы анық.Сол кездері Насаф қаласы Мауараннаһр аймағындағы ғылым-білімнің бірден-бір орталығы еді.Алайда, бұл күндері қаланың орны қалмағанымен, біз бұл қаланы сол жерден шыққан ғұламаларарқылы білеміз.

Əбу-л Муин əн-Нəсафи Ислам құқығы мен Ислам дінінің сенімге қатысты мəселелерінқарастыратын ғылым салаларын жіті зерттеп, Мауараннаһр өлкесіндегі кəлам мен Исламқұқығы саласында Матуриди мектебі ғалымдарының имамы болып саналған. Ол сол дəуірдегіНəжмуддин Омар əн-Нəсафи, Алауиддин ас-Самарқанди, Ахмед əл-Паздауи, Исмаил ибн Адиат-Талақани, Ахмед ибн Фарах ас-Суғди жəне Əбул Хасан əл-Балхи сынды т.б. бірнеше танымалғұламаларға дəріс берген. Матуриди мəзһабының күшеюіне, Самарқанд ислам құқығыəдістемесінің дамуына Нəсафидің қосқан үлесі мол.

Нəсафидің шəкірттерінің бірі − Алауиддин ас-Самарқандидің ұстазы туралы жазғандарыоның сүннетке, Əбу Ханифа мəзһабына үлес қосқандығын аңғартады.

Француз шығыстанушысы Луи Массиньон Нəсафидің атасы Каррамия[64] мектебінің өкіліЯхия ибн Муаз ар-Разиден дəріс алған. Сондықтан, ол Нəсафиді каррамия мектебініңкəламшысы деген пікір білдірген. Алайда бұл үстірт айтылған қате көзқарас. Керісінше, НəсафиКаррамия мектебін сынап, тіпті оған қарсы еңбектер жазғандығы белгілі.

Матуриди мектебінің ғұламалары «Табсирату-л Əдилла фи Усулу-д Дин» (Дін негіздерідəлелдерінің түсініктемесі) еңбегін маңызды қайнар ретінде қарастыруы − оның сүнниткəламшысы екендігінің бірден-бір дəлелі[65].

Нəжмуддин Омардың қалыптасуына ұстазының ықпалы болғанын, оның «Ақайд» аттыеңбегінен байқаймыз. Оның бұл еңбегі Əбу-л Муин əн-Нəсафидің «Табсирату-л Əдилланың»мазмұны іспетті.

Əбу-л Муин əн-Нəсафи тафсир, хадис, Ислам құқығы жəне кəлам салаларында құндыеңбектер жазып қалдырған. Оның «Табсирату-л Əдилла» атты еңбегі Матуриди мəзһабындағыең ауқымды, əрі мəселелерді терең қамтитын құнды еңбек болып саналады. Еңбектіңмазмұнында таным теориясы, əлемнің жаратылысы, Аллаһтың бар екендігінің дəлелдері менсипаттары қамтылған.

Бұл еңбек 1977-жылы Мысырда Мұхаммед əл-Əнуар Хамид Иса Абдуззахир, 1993-жылыДамаскте Клод Салам (Claude Salame) жəне Түркияда Анкара университеті теологияфакультетінің докторы, профессор Хұсейн Атай тарапынан зерттеліп кітап болып жарыққашықты.

Белгілі дінтанушы Фатхулла Хулейф Əбу-л Муин əн-Нəсафидің «Табсирату-л Əдилла» аттыеңбегін Матуридидің «Китабу-т Таухид» атты кітабынан кейінгі маңызды əдебиет екендігінайтады[66].

Осы еңбекті арнайы қарастырған Мұхаммед ибн Тауит ат-Танжи Стамбул кітапханасындағыалты нұсқаға арқа сүйеп, бұл еңбектен Матуриди мектебінің басты ерекшеліктерін байқауғаболатындығын жазған болатын.

Атақты түрік саяхатшысы Челеби (ө.1067/1657) де Нəсафидің бұл еңбегінде қарсы пікірдеұстанғандарға əһли сүннет сенімі шеңберінде ықшамды əрі нақты дəлелдермен жауапқатқандығын мақтанышпен айтады[67].

Нəсафидің замандасы əрі Матуриди мектебінің өкілі Бұхаралық Нуреддин ас-Сабуни(ө.580/1184), Əшғари кəламының өкілі Фахр ад-дин ар-Разимен болған пікірталаста: «МенНəсафидің «Табсиратул Əдилла» атты еңбегін оқыдым. Дəл осы тəрізді терең, əрі жан-жақтызерттелген еңбекті көрмедім», − дейді[68].

Нəсафи еңбегінде тақырыптардың жүйелілігі мен түсіндірілуі жағынан Матуридиденерекшеленген. Əр тақырыпты Матуриди сенім аясында жоспарлы əрі жүйелі бастап, бірнешежерде Матуридиге сілтеме жасап отырған, тіпті кейбір жерлерде Матуридидің пікірлерін толықберген[69]. Демек, біз бұл жерден Əбу-л Муин əн-Нəсафидің Матуриди сеніміне берікболғандығын көреміз.

Қазіргі таңда Нəсафидің «Табсирату-л Əдилла» атты еңбегінің бірнеше қолжазба нұсқаларыкітапханаларда сақталған. Стамбул кітапханасының өзінде бірнеше нұсқасы бар[70].

Нəсафидің «Табсирату-л Əдилла» атты еңбегінен басқа, «Баһру-л кəлам фи ақайди əһлил-ислам» (Мұсылмандар ақидасындағы сөздер теңізі) атты мұхтасар кəлам тақырыптарынаарналған кітабы бар. Бұл еңбектің аты кейбір кітаптарда «Ақаид» жəне «Мубахасату Əһли-сСуннати уа-л Жамаа» (Əһли сүннет жəне жамағатының ізденістері) деп те аталады.

«Баһрул кəлам» атты еңбегі 59 бөлімнен тұрады. Кейбір деректерде оның 64 бөлім екендігіде айтылады. Еңбектің кіріспесінде Аллаһтың жалғыздығы (таухид), сенім жəне дінтерминдерінің анықтамасы беріліп, екінші бөлімде Аллаһ жайында таным (мағрифатуллах),сенім, ерік жəне т.б. осыларға қатысты мəселелер туралы мəзһабтардың түрлі көзқарастарықамтылған. Иман шарттары, мұғжиза, керемет жəне Мұхаммед пайғамбардың (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм)

миғражы, періште секілді т.б. тақырыптарға тоқталған. Сондай-ақ, «Жəбрия», «Харижия»,

«Жəһмия» жəне «Муржия» секілді ағымдардың пікірлеріне жауап берген. Соңғы бөлімде қабіразабы, есеп, таразы, қыл көпір, жұмақ пен тозақ сынды тақырыптар қарастырылған.

Бұл еңбекке Хасан ибн Əли əл-Мақдиси мен Ахмед ибн Махмуд əл-Бұхари түсіндірме(шарх) жазып, ол түсіндірмесі 1911-жылы Каир мен Түркияда басылып шыққан.

Келесі бір еңбек Таухид негізін қамтыған «ат-Тамхид ли Қауаиди-т Таухид» («Таухидқағидаларына кіріспе») шығармасы. Еңбек ақыл арқылы жəне аят-хадис жолымен Матуридимəзһабының негізгі сенім негіздерін дəлелдеген шығарма. Еңбекте «Танымға ие болу жолдарықандай?», «Аллаһқа деген сенімге қалай ие болу керек?», «Пайғамбарлық не үшін қажет?»,«Тағдырға деген сенімнің мағынасы не?» деген секілді сұрақтарға Матуриди сенімі аясындажауап берілген. Демек, бұл еңбекті тек кəламшыларға ғана емес, күллі оқырмандарға арналғанеңбек деуге əбден болады. Қолжазба «Табсирату-л Əдилла» еңбегінің мазмұны іспетті. Еңбек 33тараудан тұрады. Қазіргі таңда «ат-Тамхид ли Қауаиди-т Таухид» атты еңбегінің бірнешеқолжазба нұсқалары кітапханаларда сақталған. Стамбул қаласының кітапханасында бірнешенұсқасы бар[71].

Бұл еңбекке Сыр бойынан (Сығанақ шаһарынан) шыққан жерлесіміз ғұлама Хұсейн ибн Əлиас-Сығнақи «əт-Тастид фи шархи-т Тамхид» деген атпен түсіндірме жазған[72].

Əбу Бəкір əл-Бақиллани (ө.403/1013) мен Əбу Мұхаммед əл-Ғазалидің (505/1111) ƏшғариКəлам мектебінде орны қандай болса, Əбу-л Муин əн-Нəсафидің де Матуриди мектебінде орнысондай болған.

3. Əбу Мұхаммед Нуред-дин Ахмед ибн Махмуд ибн Əбу Бəкір ас-Сабуни əл-Бұхари (ө.580/1184)

Матуриди мектебінің алдыңғы қатарлы өкілі Бұхаралық Нуред-дин ас-Сабуни. Туылғанжылы туралы толық мағлұмат жоқ. Табақат кітаптарында «имам, Нуред-дин, Нуред-дин əл-имам, шейх əл-имам» деген аттармен кездеседі. Фахруддин ар-Рази Бұхарада оған Нур ас-Сабуни делінгендігін айтады. Десе де, ғалымға неліктен Сабуни (сабын шығарушы немесе сабынсатушы) деген есімнің таңылғаны белгісіз. Сондай-ақ, оның Бұхарада туып, сонда қайтысболғандықтан, ғалымның аты-жөнінде Бұхари атауының болуы да заңды.

Қажылық сапарынан басқа жерлерге барғандығы туралы деректер кездеспейді. Тек,Фахруддин ар-Рази өзінің «Муназарат» атты еңбегінде Сабунидің қажылық сапарында Хорасанмен Ирактағы мешіттердің бірінде насихат айтқандығын жазады. Сондай-ақ, Бұхара жəнеМауараннаһрда танымал Əбу Ханифа мен Матуриди ғалымы екендігі, бақуатты отбасындадүниеге келгендігі де айтылады.

Кей дерек көздерінде Сабунидің қазақтың Кердері қаласы жəне тайпасынан (руынан)шыққан ғұламалардың бірі жерлесіміз Əбд əл-Ғафур (Əбд əл-Ғаффар) ибн Лұқман ибнМұхаммед əл-Ханафи əл-Кердериден (ө.562/1167) фиқһ дəрісін алғандығы жайлы мəліметтерұшырасады[73]. Кердери халық арасында «Шамс əл-Айимма» («Имамдардың шамшырағы»)деген лауазыммен танымал[74].

Еңбектері:Сабуни алғашқы шығармасын Кəлам саласына арнап, «əл-Кифая фи-л һидая» атты еңбек

жазды. Бірақ, бұл еңбегі көлем жағынан өте ауқымды болғандықтан, кейіннен оны ықшамдап,«əл-Бидая фи усули-д дин» атты екінші кітабын жарыққа шығарды. Келесі еңбегі − «əл-Мунтақамин исмати-л əнбия». Бұл еңбек Сабуниге тəн емес дегендер болса да, автор «əл-Кифая» аттыеңбектің нубууат бөлімінде осы еңбек туралы жазады.

Сондай-ақ, Əбу Хафс Нəжм ад-дин Омар Нəсафи (ө.537/1142) «Ақидату-н Насафи»; Алауид-

дин Əбу Бəкір ас-Самарқанди (540/1145) «Шарху Тəуилату əһли-с Сунна»; Бурхан ад-дин əн-Нəсафи (687/1289); Əбул Бəракат Хафизуд-дин Нəсафи (өл.710/1310) «əл-Умда əл иътимад»;Молла Алийул Қари (1014/1605), «Шарху Фиқһил Акбар» сынды тəпсір, əдебиет жəне тарихсаласын жетік меңгерген ғалымдардың да Матуриди мектебіне сіңірген еңбегі зор.

Келесі бөлімде Матуридидің пайғамбарлық туралы көзқарастарына тереңірек тоқталуарқылы оң көзқарастарын бағамдауға тырысамыз.

Екінші бөлім

ҰЛЫҚ ПАЙҒАМБАРЛЫҚ МІНДЕТҰЛЫҚ ПАЙҒАМБАРЛЫҚ МІНДЕТ

1. Пайғамбарлардың жіберілу мақсатыПайғамбарлардың жіберілу мақсаты мұсылмандар арасында ең көп қарастырылған

тақырыптардың бірі. Шындығында, пайғамбарлардың жіберілу мақсаты мен адамжаратылысының арасындағы байланыс − Аллаһ тағалаға құлшылық ету деген үлкен мəселедекөрініс табады[75].

Аллаһ тағала əуелі Адам атаны өз алдына бір болмыс ретінде жаратты. Оған заттардыңатауын үйретті де, оны Пайғамбар етіп таңдады[76]. Ал Пайғамбарлардың міндеті адамдардыАллаһқа жəне Оның жалғыз екеніне иман етуге шақырып, оларға тура жолды көрсету[77].

Аллаһ тарапынан Пайғамбарлардың жіберілуі − Жаратушының қалауын танытатынқұбылыс[78]. Адамзатты Аллаһ жаратқандықтан, Оның адамдарға жүктеген міндет болуы дазаңды. Кімде-кім Аллаһтың өз құлдарына ұсыныс жасайтынын мойындаса, онда Пайғамбаржіберуін де мойындайды[79] деген сөз.

Əбу Мансур əл-Матуриди адамзаттың Адам атадан тарайтынын айтады. Уақыт өте келеадамдар арасында түрлі келіспеушіліктер туды. Аллаһ тағала олардың талас-тартысыншешіп[80], оларға жəрдем беру жəне ынтымақтасып өмір сүру үшін пайғамбарлар жіберді[81]дейді. Ал бұл адам баласына берілген үлкен нығмет болып табылады.

Матуриди əу баста тек бір ғана діннің болғанына қарамастан, көптеген пайғамбарлардыңжіберілу мақсаты мен осыған қатысты көптеген ағымдардың пайда болғандығына тоқталыпөтеді[82]. Əбу Ханифаның атап көрсеткеніндей, ұрпақ сабақтастығы ешуақытта үзілмеген, яғниүнемі жол көрсетуші Пайғамбарлар келіп отырған[83]. Бұл жерден адамдардың топ-топқабөлінгендігін жəне оларға жақсы мен жаманды айыра білу үшін жол көрсетуші Пайғамбарларжіберілгендігін байқауға болады.

Хазірет Мұхаммедке (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) Құранда:

اریذنو اریشب سانلل ةفاك الإ كانلسرأ امو

«Біз сені бүкіл адамзатқа сүйіншілеуші, хабар жеткізуші əрі ескертуші ретіндежібердік»[84] деген аят арқылы Аллаһтың Пайғамбар жіберудегі мақсатын баян етеді.

Матуриди пайғамбарлардың тек қана сүйіншілеу мен ескерту үшін келгендігін, олардыңмақсаты − мəжбүрлеу емес, үндеу екендігін білдірді. Үндеуінде Аллаһтан келген уахидыадамдарға түсіндіріп, Жаратушының пəрменіне сай өмір сүргендерді жұмақпен сүйіншілесе,

азғындық жолды таңдағандарды тамұқ күтіп тұрғанын айтып ескертеді[85]. Бұл жерде Аллаһтағаланың негізгі мақсаты – адамзатқа тура жолды көрсету екендігін айқын аңғаруға болады.

Матуридидің көзқарасы бойынша, Ұлы Аллаһ тағала əр қауымға ізгілік ретіндепайғамбарлар жіберді[86]. Пайғамбарлардың жіберілуінің астарында адамдарға қол ұшын беріп,көмектесу жатқандығын аңғаруға болады. Адам өздігінен ақ пен қараның ара жігін ажыратаалмайтындықтан, үйреншікті əдеттер мен сыртқы факторлардың əсерінен адасушылыққа бойалдырады. Міне, осындай уақыттарда адамдарға жол көрсетуші пайғамбарлар қажет.

Аллаһ тағаланың пайғамбар жіберуін екі тұрғыдан қарастыруға болады:1. Дұрыс болу: Пайғамбар жіберу – Аллаһ тағала дұрыс деп тапқан қалауы. Алайда, ол

мəжбүр де, міндетті де емес. Пайғамбарларға Аллаһ тағала өз үкімін үйретуге мəжбүр емес.Егер Аллаһ Пайғамбар жібермесе, адам баласы Аллаһ тағаланы өздігінен дұрыс танып-білмеседі. Қалай ғибадат ету керектігін де біле алмас еді. Сол себепті, Аллаһтың адам баласынаПайғамбар жіберуі оның берген нығметі болып табылады.

2. Мүмкін болу: Аллаһ тағаланың Пайғамбар жіберу мүмкіндігі бар[87]. Құрандапайғамбардың жіберілуі «Рақмет, береке» ретінде суреттеледі[88].

Пайғамбарлықтың жіберілуі мүмкін болған болса, онда мұны іс-əрекет түрінде дəлелдейбілу керек. Өйткені, кез келген ой іс-əрекет түрінде жүзеге асар болса, оның жүзеге асумүмкіндігінің өзі үлкен дəлел болып табылады[89].

Матуридидің көзқарасы бойынша, Ұлы Аллаһ тағаланың Пайғамбар жіберуі мүмкін болғаніс, тіпті оның хикметі болып табылады.

كیلإ انیحوأ يذلاب نبهذنل انئش نئلو

«Біз қаласақ уахи еткенімізді кері аламыз»[90] деген аят хазірет Мұхаммедке (саллаллаһу алəйһи уə

сəллəм) түскен аяттың кез келген сəтте тоқтап қалуы мүмкін екендігін білдіреді.Аллаһ қаласа, хазірет Мұхаммедтен кейін басқа пайғамбар жіберіп, дінін толық

қалыптастыра алатын еді[91].Матуриди илəһи əмірлер мен тыйымдардың болуын Аллаһтың болмысына теріс емес

екендігін айтады. Аллаһ адамзатты жаратты. Оның өмір сүруі үшін өмірге деген құштарлықсезімін берді. Онымен қоса, Аллаһ адал мен харамды, жақсы мен жаманды үйретіп, адамдардыңəділ өмір сүруі үшін не істеп, не істемеу керектігін ұғындырып, жол көрсететін пайғамбарларжіберіп отырған[92].

Құран кəрімдегі:

هب رفاك لوأ اونوكت الو

«Алғаш қарсы келушілерден болмаңдар»[93] деген аятқа қарасақ, еврейлер мен христиандархазірет Мұхаммедтің (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) пайғамбар екендігін білетін. Оның келетіні жайлыдəлелдер олардың қолдарында бар еді. Сөйте тұра, олар пайғамбарымыз Мұхаммедтің (саллаллаһу

алəйһи уə сəллəм) есіміне байланысты қасиетті кітаптарындағы əмірге мойынсұнбаған. Яғни, өздерініңқасиетті кітаптарына толық сенбеді деген сөз[94].

Матуриди болса, бұл мəселеге былай талдау жасайды, иманның мақсаты – ақиқат қай жердеболмасын, қай жерге түспесін оған иман ету болып табылады. Ал еврейлер пайғамбарымызМұхаммедтің (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) миссиясын өздеріне қатысы жоқ миссия ретінде қарады.Мысалы, өздерінен шықпаған ғалымға ғұлама, пайғамбарға пайғамбар деп қарамады.Пайғамбарлығына сенсе де, «Біздің пайғамбарымыз емес» деді. Соңғы пайғамбар хазірет

Мұхаммедке (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм), оған түскен қасиетті Құранға да сенбей, ол біздің тілдежазылмаған, арабтардың пайғамбары жəне арабтарға келген кітап деп қабылдады. Біз, тек қанабізге келген «Тəуратқа» сенеміз деді. Алайда, Тəурат пен Құранның иесі бір Аллаһ тағалаболатын[95].

Бүкіл илəһи кітаптарға сену деген сөз барлық қасиетті кітаптар мен пайғамбарлардымойындау дегенді білдіреді.

Пайғамбарлар мен кітаптарға сенім бір-бірімен өте тығыз байланысты. Барлық адам баласыбірдей емес. Əрқайсысының ойлау қабілеті мен түсінігі əр түрлі болып келеді. Бірініңтүсінгенін бірі түсіне бермейді. Міне, осыларды реттеу үшін Аллаһ жол көрсетуші пайғамбарларжіберіп отырған[96].

ضرألاو ءامسلا يف ام ملعی هللا نأ ملعت ملأ

«Аллаһ жер мен көктегі нəрселерден хабардар»[97];

ریبخل هدابعب هللا نإ

«Аллаһ тағала құлдарынан анық хабар алушы»[98] болғандықтан, пайғамбарларды жіберді.Олар Аллаһтың əмірін іске асыру үшін жіберілді[99].

Матуриди Құран кəрімдегі:

اریذنو اریشب قحلاب كانلسرأ انإ

«Шындығында біз сені ақиқатпен сүйіншілеуші жəне ескертуші ретінде жібердік»[100]деген аятты Ұлы Аллаһ тағала адамдарға ақиқатты айту мен ескерту үшін пайғамбарымызМұхаммедті (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) жіберген деп түсіндіреді. Оның пікірі бойынша бұл ақиқатТаухид[101] болып табылады. Олай болса, бүкіл шариғаттың мақсаты таухидты түсіндіру.

Пайғамбарлардың жіберілу мақсаты – таухид дініне шақыру болатын. Алайда, олар өздеріөмір сүрген қоғамның жағдайы мен талабына сай түрлі тəсілдер қолданып, түрлі дəлелдеркелтірген[102].

Матуриди бұл тақырыпты былай түсіндіреді: «Ұлы Аллаһ тағала үнемі пайғамбарларғажəне мүминдерге адамдарға алаламай түсіндіріңдер, жамандық жасаса да, мейірімді болыңдар,олардың қабылдау қабілетіне қарай түсіндіріңдер деп əмір етті[103].»

Олар Аллаһ (көмектеспесе) (өздігінен) жер мен көктен ешқандай ризыққа ие болмайтын,дəрменсіз пұттарға сыйынды [104].

Матуридидің көзқарасы бойынша, аятта сенбейтіндермен қалай сөйлесіп, қалай қарым-қатынас жасау керектігі көрсетілген. Оларды Құран немесе басқа да Раббыңның хикметтеріментура жолға шақыр. Сондықтан да Аллаһ тағала Құранда пайғамбарлардың перғаундармен қалайкүрескендігін айтады. Сонымен қатар:

هلیبس نع لض نمب ملعأ وه كبر نإ

«Анығында Раббың өз жолынан адасқандарды да жақсы біледі»[105] деп олардыңадасқандықтарын тікелей емес, жанама түрде ишаратпен білдіреді. Оларға сендер жолданадасқансыңдар демеген. Аллаһ тағала пайғамбарларына жақсы қарым-қатынаста болу керектігіносылайша үйреткен. Өйткені, бұл ұстаным адамның жүрегін жаулап, бетін бері қаратудыңбірден-бір тəсілі[106].

Əр қауымның қабылдау түсінігі, əдет-ғұрпы мен мəдениеті əр түрлі болып келеді. Тілі мен

мəдениеті өзгеше қоғамға құдайлық ақиқатты тек сол қоғамнан шыққан пайғамбар ғанатүсіндіріп, үндеу жасай алатыны сөзсіз.

Матуриди, ислам келгеннен кейінгі араб түбегіндегі қоғамды екі топқа бөліп қарастырады:Бірінші топ: Қолдарындағы кітапты ешбір негізге сүйенбей өзгертіп, бұл Аллаһтан

пайғамбарға келген кітап деп көрсеткендер.Екінші топ: Пұт, от, тас жəне Жаратушының өзіне емес, Оның жаратқан жаратылыстарына

табынғандар. Олар қараңғы түнекте қалып қойғандай неге илану керектігін білмейтін. Бұларосы түнектен жарыққа шығуы үшін көсемге, жол сілтеушіге мұқтаж еді[107]. Алайда, бұл екітоптың таным ұғымы бір-бірінен мүлдем бөлек болатын. Өйткені, олардың Аллаһ пенпайғамбарлар туралы түсініктерінде айтарлықтай кереғарлық болатын.

Матуриди мен Мауараннаһр кəламшыларының басым көпшілігі пайғамбардың жіберілуіндекөптеген пайда бар екендігін айта келе, мұны Аллаһтың адам баласына берген үлкен сыйы дептүсінген жөн дейді[108].

Адам баласы ақыл-ойы пайғамбарлардың айтқандарын түсіне алатын жағдайдаболғандықтан, Аллаһ тағаланың пайғамбарларды жіберу мақсатын дұрыс түсініп, Оның адамбаласына тарту еткен сыйындай қабылдау керек.

Пайғамбарлардың жіберілу себептерінің бірі – адамдарға жол көрсету мен олардыңжауапкершілігін түсіндіру. Адамдар бұл дүниеде жасаған іс-əрекеттеріне жауапты қарауы үшінАллаһ оларға ақиқатты түсіндіріп, тура жолды көрсететін пайғамбарлар жіберіп тұрған.

2. Пайғамбарлық жəне уахиПайғамбарлық пен уахи бір-бірінен ажыратып қарауға келмейтін егіз ұғымдар.

Пайғамбарлықты уахисыз, уахиды да пайғамбарсыз еслестету мүмкін емес. Өйткені,пайғамбарлық уахиға сүйенеді.

Құран кəрімде адам баласының бір үмбеттен тарағандығы, кейін араларындакеліспеушіліктің пайда болуы себепті Аллаһ тағала оларға Пайғамбар жібергендігі, ал олардыңмақсаты адамдарды жақсылыққа шақыру, түсіндіру екендігі айтылады. Аллаһ тағаланың таңдапжіберген пайғамбарларымен қалайша тілдескендігіне жауап алғымыз келсе, əуелі уахидыңнендей құбылыс екенін білуіміз керек. Пайғамбар Аллаһ тағаланың əмірлерін уахи арқылыалғандықтан, уахи ұғымына қысқаша тоқтағанымыз дұрыс болар.

а) Уахидың тілдік мағынасыУахи сөзі Құран кəрімде жетпіс сегіз рет қайталанады. Бұл сөздің жетпіс екісі ифал

формасымен келтірілсе, қалғаны суласидің екінші формасымен берілген.Уахи – «кітап, ишара, рисалет, аян[109], асығыс, шапшаң, əмір, тірілу, от, еркек басшы,

Аллаһтың көкейге салуы, жылату[110], истикзаф (күшті, қатты соғу)[111] уахи етушіден уахиетілушіге жіберілген нəрселер[112] жəне Аллаһтан келген таным[113], хабар[114]» сияқтымағыналарды білдіреді.

Матуридің көзқарасы бойынша, уахиға негізделген хабарда жалғандық болуы мүмкін емес.Ол тек ақиқатты білдіреді[115].

Тіл ережесі бойынша «уахи» сөзі жалпы ақыл иесі адамдарға қолданылады. Кейде жансызжаратылысқа жəне жан-жануарларға да қолданылуы мүмкін[116]. Терминологиялық мағынасыАллаһ тағаланың əмірлері мен тыйымдарын, басқа да қалауларын пайғамбар ретінде таңдағанқұлдарына білдіруі жəне үйретуі.

ə) Аллаһтың пайғамбармен тілдесуі«Уахи» сөзі мен оның түрленуі көптеген аяттарда кедеседі. Сөздікте уахидың мағыналық

шеңбері «сыбырлау», «ишарат ету», «жасырын сөйлесу», «аян беру», «жазу», «жылдам болу»сынды мағыналарын қамтиды[117].

Құран кəрім шайтандардың бір-біріне жалтыраған сөздерді уахи еткендігі (сыбырлауы)секілді[118], Аллаһтың жерге[119], бал арасына[120], періштелерге[121] жəне пайғамбарболмаған адамдарға да уахи еткендігін[122] баян еткен.

Оған қоса Аллаһ тағала пайғамбарларына да уахи еткендігін айтады[123]. Кей аяттардапайғамбарларға келген уахидің өзі олардың пайғамбарлығының дəлелі ретінде көрсетіледі[124].

Құран кəрімдегі

میكح يلع هنإ ءاشی ام هنذإب يحویف الوسر لسری وأ باجح ءارو نم وأ ایحو الإ هللا هملكی نأ رشبل ناك امو

«Аллаһ бір адамға уахи жолымен ғана немесе перде артынан, не болмаса бір елші жіберіп,рұқсатымен оған қалаған нəрсесін уахи етеді. Ол ұлы да хаким»[125] деген аятқа байланыстытанымал түрік ғалымы Елмалылы Хамди Языр өз тəпсірінде уахиды үшке бөліп, Аллаһтың адамбаласымен үш жол арқылы байланыс құрғандығын айтады. Олар:

1. Тікелей уахи ету;2. Перде артынан уахи ету;3. Періште жіберіп өз рұқсатымен оған қалаған нəрсесін уахи ету[126].«Негізі Аллаһ тағала Мұсамен (а.с.) немесе басқа да пайғамбарлармен осы үш жол арқылы

сөйлескен»[127]. Демек, уахи Аллаһ пен адам арасындағы сөйлесу түрі. Құран кəрім өзінің уахижолымен келгендігін жəне пайғамбарлардың жүрегіне Жəбірейіл (а.с.) арқылы салғандығынбаяндауда[128].

Мауардидің көзқарасы бойынша уахидың түрлері төмендегідей:1. Аллаһтың ешбір дəнекерсіз пайғамбармен тікелей сөйлесуі[129];2. Аллаһтың періштелері арқылы сөйлесуі;3. Аллаһтың түс арқылы елшісіне ақиқатты білдіруі[130]. Алайда, түстің уахи болуы үшін

алдыңғы екі бабтың бірімен расталуы керек екендігін айтады[131].Осы тақырыптарға қатысты Құранда баяндалған кейбір қыссаларға тоқталайық.Ибраһим пайғамбар түсінде туған ұлы, бауыр еті Исмайлды Аллаһ тағала жолында

құрбандыққа шалып жатқанын көреді. Оны Исмайлға айтады. Сол кезде ұлы: «Əкешім-ау! Сағанқандай міндет жүктеліп, əмір етілсе, соны дереу орындағаның жөн» деп, Аллаһ тағаланыңəмірін екі етпейтін аса бағынышты құл екендігін көрсетті. Сонда Аллаһ тағала: «Ей, Ибраһим!Түсіңді шынға шығардың» деді. Осылайша, Ибраһим пайғамбар өзінің шыншылдығымен ауырсынақтан өткен еді[132].

Басқа бір аятта Жүсіптің (а.с.) түсі туралы айтылады. Ол түсінде он бір жұлдыз жəне күнмен айдың өзіне сəжде етіп тұрғандығын көреді. Оны əкесіне айтады. Əкесі Жақып Жүсіптіңбұл түсін жорып береді əрі оны бауырларына айтпауын өтінеді [133]. Бұл жерден түсті жоруғаболатындығымен қатар түс жору ілімінің де бар екенін байқауға болады. Жүсіп (а.с.) əкесіЖақыппен (а.с.) Мысырда кездескеннен кейін оған:

اقح يبر اهلعج دق لبق نم يایؤر لیوأت اذ تبأ هـ ای

«Əкешім! Міне, бала кезде көрген түсім расқа айналып, Раббым маған көп игілік нəсіпетті»[134] дейді.

Құранда түстің Пайғамбарымызбен (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) де қатысты жағы айтылады. Аллаһтағала елшісіне:

تاذب میلع هنإ ملس هللا نك ـ لو رمألا يف متعزانتلو متلشفل اریثك مهكارأ ولو الیلق كمانم يف هللا مهكیری ذإ

رودصلا

«Аллаһ түсіңде оларды (жаудың қарасын) аз етіп көрсетті. Егер оларды көбейтіпкөрсетер болса, сендердің бойларыңда қорқыныш пайда болып соғыс барысында əрине,алауыздық туатын еді. Бірақ, Аллаһ одан сақтады. Аллаһ шынында көңілдегіні біліптұрады»[135] дейді. Алайда, бұл аяттағы түстің мəні − Аллаһ пен пайғамбар арасындағыбайланыс құралы емес, Аллаһтың пайғамбарды алдағы қиындыққа төтеп беруі үшін алдын-алапсихологиялық тұрғыдан дайындауда жатыр.

Пайғамбарымыз (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) туралы басқа бір аятта:

نیرصقمو ال مكسوؤر نیقلحم نینمآ هللا ءاش نإ مارحلا دجسملا نلخدتل قحلاب ایؤرلا هلوسر هللا قدص دقل

ابیرق احتف كلذ نود نم لعجف اوملعت مل ام ملعف نوفاخت

«Аллаһ елшісінің түсін міндетті түрде растайды. (Ей, Мұхаммед, сен сахабаларыңмен)Аллаһ бұйырса шаштарыңды алдырып немесе қысқартып, алаңсыз, емін еркін, қорықпастан,сөзсіз мешіт харамға кіресіңдер. Аллаһ сендер білмегенді білген еді. Сондықтан, сендерге мұнанбасқа да бір жеңісті нəсіп еткен еді»[136] деп баяндалады.

Көріп тұрғанымыздай, түске қатысты болған аяттарда түстің расқа айналуы туралы ұғымдаркездеседі. Құранда пайғамбарлардан басқа адамдардың да түстеріне мəн берген. Осыдан түстіңуахиға жатпайтыны жөнінде қорытынды шығаруға болады.

Матуридидің көзқарасы бойынша, уахидың өзіне тəн кейпінің болмауы, яғни уахидыңтүрліше келуі солардың бір түріне ғана басымдық бермеу керектігіне дəлел.

Негізінде Құдай тағала адам баласынан сана-сезімі жетпейтін немесе қолынан келмейтінамалды орындауды талап етпейді. Уахи мейлінше түсінікті əрі басқалардың да қабылдауынажеңіл тигенде ғана пайғамбарлар туындаған келеңсіздікті оңай шеше алмақ. Өйткені,пайғамбардан үйрену адам баласына əлдеқайда ыңғайлы[137].

б) Пайғамбарлардың хабарыМатуриди хабар ұғымына ерекше мəн берген. Оның көзқарасы бойынша, хабар – адам

баласын биік шыңға көтеретін негіз[138]. Адам өзі жақсы білмеген мəселе жайында қандайдабір пікір білдіруге асықпағаны жөн. Өйткені, мəселені тереңнен байыптай алмайтын адаммағынасы айқын аяттың өзін ұға алмауы мүмкін[139].

Адам ілімінің қайнары үшеу. Олар сыртқы факторларға, өзге де айғақ-дəлелдерге селтетпейтін сезім, тура хабар жəне ақыл[140]. Сезім тақырыптарына кірмейтін мағлұматтар ақыларқылы білінеді. Сонымен қатар, ақыл да кейде жаңылады. Сондықтан да сенімді хабаршыныңжол көрсетуіне мұқтаж. Уахи болса осы дəрежеден саналады[141].

Матуриди бойынша білім қайнары – хабар[142]. Хабар – пайғамбарлардан келген хабарлармен мутауатир хабар болып екіге бөлінеді. Матуриди сенімді хабарға (хабари садық) ең сенімдіхабар деген сипат береді[143]. Өйткені, пайғамбарлардың хақтығын көрсететін айқын дəлелдербар. Сондықтан да, Матуриди пайғамбарлардың жеткізген хабарларынан артық ешбір хабардыңболмағандығын айтады[144]. Жəне осы хабар туралықты растайтын пайғамбарлардың хабарыболып саналады[145]. Матуриди халықтың рас деп білген хабары дəлелдің орнына жүретіндігінайтады[146].

Демек, Матуридидің негізі бір жəне түрлі жолдармен келген уахи мен пайғамбарлардың

хабарлары анық жəне нақты хабар деген көзқарасты ұстанғандығын көреміз.Матуриди хабардың маңыздылығына қарай жылдам тарайтындығын айтады. Мысалы,

патшаның өлімін жасыру үшін қандай айла қолданылса да, бəрібір түбінде баршаға мəлімболатыны белгілі. Қандай да бір мемлекетке жау басып кіргені туралы хабар да осы секілді тезжайылады[147].

Матуриди пайғамбарлардың хабары жылдам əрі өте қысқа мерзімде дүниенің түкпір-түкпіріне жайылғандығын, сондай-ақ пайғамбарлардың хабарларын «жалған» деген көзқарасшыққан сəтте оны терістеу, ал туралығы айтылса қабылдау керек екендігін айтады. Мысалы,пайғамбарымыз Мұхаммед (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) бір елді мекеннен табан аудармай түрлімемелекеттерге дінге шақыру мақсатында хат жолдағандығын айта келе, ол сияқты қарапайымадамның бүкіл əлемді Ислам дініне шақыруы таңқаларлық жайт болып көрінбеуі тиіс. Өйткені,бұл тек Құдіретті Күштің демеуімен ғана болады. Сондықтан да, Пайғамбарымыздың (саллаллаһу

алəйһи уə сəллəм) хабарларына күмəнмен қарағандардың көзқарастары мүлде қисынсыз екендігінайтады[148].

3. Пайғамбарлық жəне ақылАдам – ақыл жəне сезімдерден тұратын жаратылыс. Ақылымен ойланып, жақсы мен

жаманды ажыратады. Ұлы Жаратушы адам баласын ойланып əрекет ететін əрі зерттеу қабілетібар болмыс ретінде жаратқан. Аллаһ тағаланың берген ақылымен шындықтарды танып-білеалады. Ибраһим пайғамбар ай, күн мен жұлдыздарға қарап, олардың қозғалысын бақылап,зерттеп, Ұлы Жаратушыны тапқан. Осылайша айналасына Аллаһтан басқа тəңір жоқ екендігінтүсіндіре бастаған[149].

Бұл мəселе жөнінде Матуриди Ибраһим пайғамбардың ай мен күнді көргенде «Бұл меніңРаббым демей, тек «Менің Раббым осы ма?»» деген мағынаға келетін сөз айтқанын алғатартады. Əкесі секілді пұттарға табынбаған. Ақылын қолданып, шынайы Жаратушыны тапқан.Сондықтан да, дінде ақыл-ойдың маңызы зор. Ақылын дұрыс жолда қолдана білген адамЖаратушысын табады[150].

Матуридидің көзқарасы бойынша, дəлелдер күнделікті өмірге қатысты болуы керек. Жалпыалғанда, білім қайнарлары ақыл, сезім жəне хабар (Құран мен сүннет) дейтін болсақ, дəлелдерде осы үш негіздің біріне қатысты болып келеді. Яғни, дəлелдер ақылға, нақылға (Құран менсүннет) немесе сезімге негізделген болуы керек. Ұлы Жаратушы бүкіл білім түрлерінің ішіненосы дəлелдерді берген. Бұл дəлелдер пайғамбар қауымдарының түсініктеріне қарай негізделген.Мысалы, Мұсаның (а.с.) қауымы түсінуі мен ұғу қабілеті төмен болғандықтан, пайғамбарғаадамдардың сезімдеріне əсер ететін дəлеледер берілді. Ибраһим пайғамбардың дəлелдері ақылғанегізделсе, Екі дүниенің сардарына (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) адамдардың сезіміне де, ақыл-ойына дақозғау салатын дəлелдер берген[151].

Осылайша пайғамбарлардың дəлелдері əуелі сенімдік, кейін ақлах жəне амалдық салаларғажіктеліп, сана-сезімі кез келген дəрежедегі адамдардың өмір сүру салтына айналды.

Матуридидің айтуынша, адам баласына тек бірыңғай ақылдың күшімен игеретін іс жəнеодан күтілетін міндет аса күрделі емес. Ақыл діннің негізін тануды қамтамасыз етеді. Бұл даболса таухид сенімі. Ақылды дұрыс қолданған жағдайда адам өзіне деген басты қажеттіліктітаба алады[152].

Аллаһ тағаланың Рахман[153] деген сипаты бар. Сондықтан да бізге кітаптар менпайғамбарлар жіберді. Ақылымыздың болуы Аллаһ тағаланың бар екендігін танытатын бірден-бір дəлел. Егер ақылымызды дұрыс қолдансақ, ол бізге Аллаһ тағаланың бар жəне дара екендігін

ұқтырады.а) Адам баласына нығмет ретінде берілген ақыл арқылы адамның жаратылудағы абыройы

мен хикметін түсінуге болады.ə) Күллі жаратылыстың тек адам үшін жаратылғандығын ақыл арқылы біле аламыз.б) Ғайыпты тұжырымдап, бір нəтижеге келіп, тіпті нақылдарды (Құран мен сүннет) түсіну

ақыл арқылы іске асады. Қорыта айтқанда, сезімге қарағанда ақылдың танып-білу мүмкіндігімол[154].

Көріп тұрғанымыздай, Матуриди адам баласы сыртқы əлем мен өз болмысы арқылы, Аллаһтағаланың даралығын, Жаратушы екендігін біле алады дейді[155].

Ақыл Матуриди ұстанымының негізі болып саналады. Оның ойынша, жақсылық пенжамандық ақылда топтасқан. Ақыл осы дүниеде оларды ажырату факторы. Адам ақылыжаратылғандардан үстем тұрады. Себебі, ақылы болғаны үшін оны қалай қолданғаны жөніндеАллаһ алдында жауапқа тартылады[156].

Пайғамбарлар адам баласына оның ақылы өздігінен ұға алмайтын кез келген жайтты қатепайымдамас үшін қандай мəселеде болмасын, тура жол көрсету үшін жіберілген[157]. Адамғаақыл-сана берілгендіктен, жауапкершілік жүктелген. Өйткені ақыл – діннің негізі[158].

Матуридидің көзқарастарында ақыл мен нақыл (Құран мен сүннет) маңызды орын алған.Оның түсінігі бойынша, Ислам ақидасы нақылға (аят пен хадистерге) негізделеді. Ақылдыңқызметі оның қисынды жəне тура екендігін қамтиды[159].

Сұлулық пен сұрықсыздықты сырттай ажырата алатын ақыл түрлі қалаудың нəтижесіндежағдайларға байланысты жаңылысуы мүмкін. Сол себепті, адамдар ақылға жол көрсететінпайғамбарларға мұқтаж.

Матуриди дінді тануға мүмкіндік туғызған екі негіз ретінде уахи мен ақылды атапкөрсетеді. Сонымен бірге, «Ғалымдар нақылға ғана жауапты болмайды» деген көзқарастысынайды. Бұдан ғалымның аят пен хадиске ерекше мəн бергенін көруге болады. Ақыл – дінніңнегізгі қайнары. Ақылды адам міндетті түрде мынадай қорытынды шығарады: сезімге ие болғанжаратылыстың міндетті түрде хикметі бар. Тіпті, əлемнің өзі белгілі бір мақсат пен хикметпенжаратылған[160]. Олай болса, ақыл мен əлемдегі хикметтер бір арнада тоғысады.

Матуриди ақыл мен нығмет бергенді тану, шүкіршілік болып табылады десе, Оны танымау,берілген нығметке шүкіршілік етпеуді жиеркенішті əрекет санайды. Алайда, ақыл бұлардыжалпылама білгенімен, шүкіршілік етуге, нығметке қарсы шығуға апаратын негіздерді толықтайұға алмауы мүмкін. Өйткені, жаратылыстың барлығында Аллаһ тағаланың сан жетпеснығметтері бар[161].

Ақыл сезімдерге ұқсайды. Өйткені ол да кейіннен жаратылған. Ақыл пайғамбарлардыңдінді насихаттау ұстанымдары тұрғысынан да аса мағызды құрал. Осылайша, ол өзінің барекендігін сездіруде. Ақыл Жаратқаннан келген кез келген ұсынысқа ашық болуы керек[162].

Ақылдың беретін үкімдері: Уəжіп, мүмкін емес, дұрыс (рұқсат). Ақыл уəжіп пен мүмкінемес тақырыбында үкім берсе, дұрыс деп тапқан тақырыбында ары қарай үкім беруін тоқтатады.Ақыл əуелі қалай таныса, солай əрекет етеді. Мінеки, бұл жерде пайғамбарлар адам баласыныңақылының дұрыс əрекет етуіне себепкер болады.

Матуриди пайғамбарлықтың рас екендігіне осылайша дəлел келтіргеннен кейінпайғамбарымыз Мұхаммедтің (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) пайғамбарлық дəлелдері сезімге (Айдың қақжарылуы, саусақтарынан су сорғалап ағуы) əрі ақылға негізделгенін айтады. ПайғамбарымызМұхаммедтің (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) пайғамбарлығын айқындайтын дəлелдер Құрандабаяндалған[163].

Мүшріктер Пайғамбарымызға Құранды ойдан шығардың деп жала жапты. Олардың нақтыдəлелі болмаса да сенбеді. Пайғамбарымыз (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) мүшріктердің арасында өсті. Ешжалған сөйлемеді[164]. Тіпті, мүшріктердің өзі оны «Сенімді Мұхаммед» (Мухаммадул-əмин)деген еді. Бірақ барып иман етуге тəкаппарлықтары жібермеді[165]. МатуридиПайғамбарымыздың (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) Пайғамбар екендігіне ең үлкен дəлел Құран кəрім депкөрсетеді[166].

Адам баласы мен жын болмысын таухидқа жетелейтін бір жол бар. Ол – ойлану. Ал бұлақыл арқылы іске аспақ[167]. Құран кəрімде «Ойланбайсыңдар ма?»[168], «Ақылғасалмайсыңдар ма?»[169] деген аяттар бар.

Əрбір адам ақылын дұрыс қолданса, хақ жолды табады. Өйткені, адам болмысының бірден-бір ерекшелігі − оның ақылдылығында. Демек, адам баласы ақылын қалай қолданса, сондайнəтижеге қол жеткізеді.

4. Адамзатқа пайғамбарлықтың қажеттілігіДіннің адамзатқа насихатталуы мен үйретілуі тұрғысынан пайғамбарлардың ролі жоғары.

Дінді жіберген − Аллаһ тағала. Оны адамзатқа өз қалпында жеткізген − Пайғамбарлар[170].Пайғамбарлардың маңыздылығы тек ақыреттік емес, осы дүниенің бақыты үшін де жоғары.

Адам баласы жан мен тəннен тұрады. Оған берілген қымбат қабілетті дұрыс жолда пайдаланабілсе, рухани мəртебесі жоғарылайды, ал теріс жолда пайдаланса, рухани дəрежесі құлдилапхайуаннан да төмен деңгейге түсіп кетеді[171]. Сондықтан да, адам баласы шынайы бақытқа қолжеткізу үшін ескертушіге мұқтаж. Ескертушісіз мақсатына жетуі қиын. Ал мақсаттың жүзегеасуы жолында пайғамбарлардың орны ерекше.

Аллаһ тағала əлемді жаратты. Оның ішінен адам баласын ең абыройлы етті[172]. Құранда:

ضرألا يف ةفیلخ كانلعج انإ

«Сені жер жүзіне халифа етіп сайладық»[173] дейді. Матуриди осы халифалықпайғамбарларға, нəбилерге, патшаларға, өзге де адамдарға ортақ қолданылған сипат[174] дейді.Аллаһ тағала ерекше ардақтаумен қатар, Құран кəрімде адамзаттың өз еркіне қояберілмейтіндігі жайлы да айтылады[175].

Бұл жерден түйетініміз, адам баласы үшін пайғамбарларға деген қажеттіліктіңмаңыздылығы. Құран кəрімде адамзаттың қиындықтарға төзімді жаратылғандығы[176],дандайситыны[177], налығыш, сараң[178], əлсіз[179], сабырсыз жəне шыдамсыз[180] екендігіайтылады. Олай болса, адамзат белгілі бір өлшемде тəрбиешіге мұқтаж. Яғни, адам баласыныңжаратылысы пайғамбарлықты қажет етеді.

بهذ نلوقیل هتسم ءارض دعب ءامعن هانقذأ نئلو .روفك سوؤیل هنإ هنم اهانعزن مث ةمحر انم ناسنإلا انقذأ نئلو

روخف حرفل هنإ ينع تائیسلا

«Егер біз адамдарға мархабатымызды нəсіп етіп, онан соң оны қайтарып алсақ, олармүлде күдер үзіп күпірлік етеді. Егер оған келген зияннан кейін жақсылық – нығметіміздісыйласақ, ол, əрине, «Менен жамандықтар арылды» деп шаттана масаттанады»[181] дегенаят тіпті оның күпірлігін тілге тиек етеді.

Ал турашылдық мінез жайлы Ұлы Жаратушы:

انرمأب نودهی ةمئأ مهانلعجو

«Оларды əміріміз бойынша (жұртқа) дұрыс жол нұсқайтын жолбасшы еттік»[182] дегенаятпен хабар беруде. Матуриди Аллаһ тағаланың пайғамбарларға діни істерінде күш-жігербергенін, сондықтан олар адамзатты туралыққа шақыра білгенін айтады[183].

Үшінші бөлім

ПАЙҒАМБАРЛЫҚТЫҢ ДƏЛЕЛІПАЙҒАМБАРЛЫҚТЫҢ ДƏЛЕЛІ

1. «Мұғжиза» сөзінің мағынасы«Мұғжиза» сөзі − Араб тіліндегі «Əжаза» деген сөздің түбірінен шығып əлсіз, яғни

құдіретті деген сөздің антонимі ретінде қолданылады[184]. Адам баласын шарасыз қалдырудегенді білдіреді[185].

Мұғжизада адамдарды шарасыз қалдырған Аллаһ тағала[186]. Мұғжиза Аллаһ тағалаға тəн.Əрі ол пайғамбарлардың пайғамбарлығына арқау болады.

Терминологияда мұғжиза «Пайғамбарларға берілген таңғажайып іс» деген сөз. Кəлам менАқида кітаптарына сүйеніп, мына анықтаманы айтуға болады:

Мұғжиза – өзінің пайғамбар екендігін жар салған жəне мойындамағандарға қарсы Аллаһтағаланың пайғамбарына берген, өзге адам баласының қолынан келмейтін (адамның дəрменсізекендігін мойындатқан) жаратылыс заңдылықтарына бағынбайтын таңғажайып іс[187].

Мұғжизалар пайғамбарлардың туралығын растайтын дəлелдер болғандықтан, Құран менхадистерде «Аят», «Бəийна», «Бурхан» деп өтеді[188].

Матуридидің айтуынша, пайғамбарлар пайғамбарлықтарын дəлелдеу үшін дəлел менмұғжизаларға мұқтаж. Бұл мұғжизалардың да адам баласының ақылына қонымды əріпайғамбарлардың туралығын растайтын дəлел болуы маңызды[189].

Аят − Араб сөзі «Нышан жəне белгі» деген мағыналарға келеді. Құран Кəрімдепайғамбарлардың мұғжизаларына «Аят» деген ұғым қолданылған. Мұғжизалар – Расул (Елші)мен нəбилердің (хабаршы) туралықтарын дəлелдейтін белгілер. Салих (а.с.) пайғамбарлығынмойындамаған қауымына

ةیآ مكل هللا ةقان هذ هـ

«Сендерге мына Хақ тағаланың аруанасы аят (мұғжиза) болмақ»[190]. Яғни, бұл жердегіаят «мұғжиза» ұғымында қолданылған. Сол сияқты Құранда аят сөзі түрлі мағынадақолданылған.

2. Пайғамбарлық жəне мұғжизаҚұран кəрім Аллаһ тағала елшілеріне адам баласының қолынан келмейтін таңғажайып

істерді (мұғжиза) бергендігін айтады. Ондағы мақсат – пайғамбарлардың пайғамбар екендігіндəлелдеу[191]. Ислам дінінде бұл таңғажайып іс мұғжиза деп аталады.

Матуриди «Бақара» сүресінің 60-аятын былайша түсіндіреді: «Мұса (а.с.) қауымы үшін сусұрады» Аллаһ тағала оған: «Аса таяғыңмен жерді ұр» деп уахи етті. Аллаһ тағала осыасатаяқтың дəнекерлігімен көптеген мұғжиза көрсетті. Аллаһ тағала Мұсаға (а.с.): «Таяғыңментеңіз бетін ұр!»[192] деп бұйырады. Мұса (а.с.) асатаяғын сілтеп қалуы мұң екен, теңіз қақ

жарылып, екі жағынан ақжал толқын асқар таудай боп, жол береді. Тағы бірде асатаяғынсілтеумен қайнар бұлақтың жерден атқылап шығуы мұғжиза болып саналады. Ал, бұлмұғжизалар Мұсаның (а.с.) пайғамбарлығының дəлелі болып саналады.

Пайғамбарлардың көрсеткен мұғжизалары жалпы алғанда пайғамбарлықтың дəлелі. Адамбаласының жүректерін жібіту, күмəндеріне жауап алуы үшін Аллаһ тағала пайғамбарлықміндеттеген сүйікті құлдарына ғана осы сыйды берген.

Пайғамбардың көрсеткен мұғжизасы адам баласының қолынан келмейтін таңғажайып ісболуы керек. Сонымен қатар, бұл істің Аллаһ тағала тарапынан келгендігі білінуі керек. Демек,Аллаһтан берілген, пайғамбар тарапынан іске асқан істі мұғжиза дейміз[193].

Бəйинат «дəлел» деген сөз. Кейбір көзқарас бойынша, бəйинат халал мен харам ұғымынқамтиды. Бəиан – ақиқатты қараңғылықтан, туралықты жалғаннан, қатесізді қатеденажыратушы[194].

Нəсафи мұғжизаның екі жолмен іске асатынын айтады:1. Қарапайым іс-əрекетті көрсету.2. Таңғажайып арқылы адамның дəрменсіздігін сездіру[195].Зəкарияның (а.с.) өзіне жүктелген міндеттің туралығына дəлел болуы үшін сөйлеуден қалуы

осы мұғжизаға жатады[196].Бұрхан. Құран кəрімде мұғжизаға да бұрхан дейді.

نم ءاضیب جرخت كبیج يف كدی كلسا

كناذف بهرلا نم كحانج كیلإ ممضاو ءوس ریغ

نیقساف اموق اوناك مهنإ هئلمو نوعرف ىلإ كبر نم ناناهرب

«Қолыңды қойныңа тық, ақаусыз (жарқырап) аппақ болып шығады. Қорықпай қолыңдыжиып (қолтығыңа тығып) ал. Бұл Перғауынға жəне оның нөкерлеріне Раббыңнан сағанберілген екі дəлел. Өйткені, олар нағыз арсыз қауым»[197] деген аятта мұғжиза мағынасындақолданылған.

МҰҒЖИЗАНЫҢ ПАЙҒАМБАРЛЫҚҚА ДƏЛЕЛ БОЛУЫМұғжиза пайғамбарлардың дəлелі жəне оның шынайы болуы үшін мынадай шарттар керек:1. Мұғжиза Аллаһ тағаланың құдіретімен болуы керек[198].2. Мұғжиза жаратылыс заңдылықтарына кереғар жəне таңқаларлық болуы керек.3. Мұғжиза пайғамбарларға ғана тəн[199].4. Мұғжизаны пайғамбарлардан басқа адамның көрсетуі мүмкін емес[200].5. Мұғжизаны кəпір адам көрсете алмайды. Егер кəпірлердің қолынан келгенде, онда

ақиқатты насихаттаудың керегі болмас еді. Өтірікші, кəззабтар мұғжиза көрсету қабілетіне иеболса, адамдар адасып шындық пен жалғанның арасында айырмашылық болмас еді[201].

Хақ тағала умми болған Мұхаммед пайғамбарға Құранды берді. Адамдарды Ислам дінінешақыруды бұйырды. Құран – адамдар үшін дəлел əрі мұғжиза[202].

Матуриди мұғжиза көрсетпей пайғамбармын дегеннің бəріне сену міндетті емес. Өйткені,мұғжиза пайғамбарлардың туралығын растайтын жалған пайғамбар мен шынайы пайғамбардыажырататын бірден-бір дəлел дейді[203].

1. Мұғжизаның түрлері

Мұғжиза сезімге негізделген жəне рационалдық болып екіге бөлінеді. Рационалдықмұғжизалар «Рухани», ал сезімге негізделгендерін «Материалдық» мұғжиза дейміз.

Рационалдық (ақылға негізделген) мұғжизаАқылға негізделген мұғжизалар – ақылға қонымды əрі оның таңғажайып мұғжиза екені

түсінікті болған. Оған пайғамбарымыздың балалық пен жастық шағы куə. Исламға дейінгі арабтүбегі мен Исламнан кейінгі қоғамның халі баршаға аян.

Құран сөзімен айтқанда, ғайыпты Аллаһтан басқа ешкім білмейді. Тек Аллаһтыңқалауымен, білдіруімен нəби, расул жəне салиқалы, жүрек көзі ашық жандар ғана біле алады.Пайғамбарымыз Мұхаммед (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) ғайыпты өздігінен емес, Аллаһтың қалауыменғана біле алатын. Оның ішінде, Құран – Пайғамбарымызға берілген теңдесі жоқ мұғжиза. Алоның үмми (қалам ұстап, жазу жаза алмау) екендігіне Құран куəлік етеді[204]. Бұл да оныңпайғамбарлығына бірден-бір дəлел[205].

Матуридидің көзқарасы бойынша, Құран кəрім – пайғамбарымыз Мұхаммедің (саллаллаһу алəйһи уə

сəллəм) пайғамбарлығын дəлелдейтін ақылға негізделген маңызды дəлел. Бұл – Аллаһ тағаланыңпайғамбарға берген ең үлкен мұғжизасы.

Сезімге негізделген мұғжизаКөзбен көрініп, сезім мүшелерімен сезілетін мұғжизаларға – сезімге негізделген

(материалдық) мұғжиза дейміз. Бұлардың кейбірі адамдарға пайдасыз. Дегенмен,пайғамбарлардың туралығына дəлел болады. Мысалы, Мысыр елінде сиқырлық кең тараған еді.Мұса пайғамбарға осы сиқыршыларды дəрменсіз қалдыратын мұғжиза берілді[206].Пайғамбардың аса таяғы үлкен жыланға айналып, сиқыршылардың сиқырын бір сəтте жұтыпқоюуы оның мұғжизалығын көрсетеді[207].

Мұса пайғамбардың бұдан басқа да мұғжизалары бар.

نیعمجأ هعم نمو ىسوم انیجنأو .ناكف قلفناف رحبلا كاصعب برضا نأ ىسوم ىلإ انیحوأف

«Мұсаға «Аса таяғыңмен теңізді ұр!» деп уахи бердік. Теңіз қақ айрылды... Мұса жəнеонымен болғандарды түгел құтқардық»[208].

Пайғамбар Исрайлұлдарын Перғауыннан құтқарды. Пайғамбар екендігін дəлелдеу үшін (асатаяқтың жыланға айналуы[209], теңіздің қақ жарылуы[210], тастан он екі жерден судың атқылапағуы[211], секілді) мұғжизалар көрсетті. Асылында бір ғана мұғжиза жетер еді. Мұсапайғамбардың көрсеткен мұғжизалары сезімге негізделсе де, иман етпегендер болды. Аллаһтағаланың Мұсаға (а.с.) берген мұғжизаларын сиқырға балады. Себебі, ол кезеңде сиқыр басымеді.

Иса пайғамбар заманында медицина дамыған еді. Аллаһ тағала соған қарай мұғжизаларберді. Осы мұғжизалар арқылы балшықтан құс жасап оған рух үрледі, өлгендерді тірілтті жəненауқастарға шипа дарытты[212].

دهملا يف سانلا ملكت سدقلا حورب كتدیأ ذإ كتدلاو ىلعو كیلع يتمعن ركذا میرم نبا ىسیع ای هللا لاق ذإ

نوكتف اهیف خفنتف ينذإب ریطلا ةئیهك نیطلا نم قلخت ذإو لیجنإلاو ةاروتلاو ةمكحلاو باتكلا كتملع ذإو الهكو

ينذإب ىتوملا جرخت ذإو ينذإب صربألاو همكألا ئربتو ينذإب اریط ...

«Ей, Мəриям ұлы Иса! Саған жəне сенің шешеңе берген нығметімді есіңе ал! Сол кезде сеніРухулқудус (Жəбірейіл періште) арқылы қолдадым. Бесіктегі бөбек кезіңде жəне орта жасқа

келгеніңде адамдармен тілдестің, сонда ғана кітапты, хикметті, Тəуратты, Інжілдіүйреттім. Сол кезде менің əміріммен балшықтан құс мүсінін жасап, оны үрлегенде, əмірімменол құс болып ұшушы еді. Менің əміріммен тума соқырды, алапесті сауықтырдың. Меніңəміріммен өлікті (тірілтіп қабірден) шығардың»[213].

Өзге пайғамбарлардың кейбіріне сезімге негізделген мұғжизалардың да берілгендігі туралыҚұран аяттарында баяндалады[214].

Құран – Аллаһ елшісінің (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) пайғамбарлығын қиямет қайымға дейінрастайтын ең үлкен мұғжизалардың бірі. Бұл туралы көптеген аяттар бар. Мысалы:

هلثم نم ةروسب اوتأف اندبع ىلع انلزن امم بیر يف متنك نإو

سانلا اهدوقو يتلا رانلا اوقتاف اولعفت نلو اولعفت مل نإف نیقداص متنك نإ هللا نود نم مكءادهش اوعداو

نیرفاكلل تدعأ ةراجحلاو

«Егер құлымызға түсірген Құранның ақиқаттығына күмəндансаңдар, қане, соған ұқсас бірғана сүре ойдан құрап көріңдер, тіпті Аллаһтан басқа өздерің сенген бүкіл көмекшілеріңді дешақырыңдар, егер (Мұхаммед оны өз ойынан шығарған деген) сөздерің рас болса. Оны жасайалмасаңдар, əсте жасай алмайсыңдар да. Ендеше, кəпірлерге əзірленген, отыны адамдар ментастардан тұратын тозақ отынан сақтаныңдар!»[215];

اریهظ ضعبل مهضعب ناك ولو هلثمب نوتأی نآرقلا ال اذ لثمب هـ اوتأی نأ ىلع نجلاو سنإلا تعمتجا نئل لق

«(Мұхаммед (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм)) Егер адамдар жəне жындар жабылып, осы Құранныңұқсасын жасау мақсатында бір-біріне көмекші болса да (ондай керемет) келтіре алмайдыде»[216].

نیقداص متنك نإ هللا نود نم متعطتسا نم اوعداو هلثم ةروسب اوتأف لق هارتفا نولوقی مأ

«Немесе олар: Құранды Мұхаммед өзі ойдан шығарған дейді ме? (Ей, Мұхаммед! Оларға:)Егер шыншыл болсаңдар, Аллаһтан басқа шақыра алатын кісілеріңді шақырып, осындай бірсүре шығарып көрсетіңдерші! де»[217].

Мұсылмандар Құран кəрім пайғамбарымыздың дəлелі екендігіне ешқандай күмəнкелтірмейді. Умми болған пайғамбарға осындай Құранның берілуі Құранның мұғжизаекендігіне бірден-бір айғақ[218].

Пайғамбарымыз Мұхаммедке (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) бұдан бөлек көптеген (сезімге негізделген)мұғжизалар берілгендігі сахих хадистерде келтірілген[219].

Оның бірі «Шаққы қамар» (айдың қақ бөлінуі). Құранда:

رمقلا قشناو ةعاسلا تبرتقا

«Қиямет жақындады, ай қақ жарылды»[220], – дейді. Имам Матуридидің пайымдауынша,бұл оқиға сахих хадистерде[221] айқын орын алған. «Ай бөлінбеді. Қиямет жақындағанда ғанабөлінеді» деген секілді көзқарасқа негіз жоқ[222].

2. Өзге пайғамбарлардың мұғжизаларыҚұранда аттары аталған пайғамбарлардың мұғжизалары туралы баяндалған. Бұл

мұғжизалардың кейбірі иман келтірмегендерге тура жолды көрсету, жолын жеңілдету

мақсатында жүзеге асырылған еді. Мəселен:Нұх пайғамбардың заманында топан су басқан еді. Құранда:

رمهنم ءامب ءامسلا باوبأ انحتفف

«Біз аспан есіктерін ашып, нөсерлеттік»;

انویع ضرألا انرجفو

«Жерден атқылаған қайнар бұлақтарды шығардық»[223] дейді. Жер бетін топан су басқансəтте Нұхтың (а.с.) кемесі ғана батпай жүзіп отырды. Осылайша, Нұх пайғамбарға иманетпегендердің барлығы суға кетті.

Аллаһ тағала Ад қауымына Хұдты пайғамбар етіп жіберген еді. Алайда Пайғамбардыңқауымы оның сөзіне құлақ аспай пұттарға табынып кетті. Соңында Аллаһ тағала дауылтұрғызып, Ад қауымын жер бетінен тып-типыл етті[224].

Аллаһ тағала Ад қауымының қалған ұрпақтарынан тараған Самуд еліне Салихты пайғамбаретіп жіберген еді. Бұл қауым Араб түбегінің солтүстік аймағындағы Хижр деген жерде өмірсүрген. Бұл қауым да пұттарға табынатын. Салих пайғамбар оларды қырық жыл бойы ақиқатқашақырса да[225], райларынан қайтпады. Осы кезде көктен найзағай түсіп, Самуд қауымыжермен-жексен болған еді[226].

Ибраһим пайғамбардың оттан аман қалуы[227], бөлшектелген құсқа қайта жан бітіруі[228]мұғжиза болып саналады.

Дəуід пайғамбарға да темір өңдеудің хас шеберлігі берілді[229], Забурды дауыстап оқығандаОның айналасына таулар жылжып, құстар ұшып келетін[230].

Сүлеймен пайғамбарға құс тілін түсіну қабілеті берілген еді[231].Жүніс пайғамбардың, балық құрсағынан дін аман жағалауға шығуы[232] секілді оқиғалар

Құранда айқын баяндалған.

3. КереметКеремет – Аллаһ тағалаға құлшылығымен бір қадам жақын тақуа жандардың бойынан

көрінетін жаратылыс заңдылығына кереғар ғажайыптар.Тақуа жандардың бойынан көрінетін кереметтер жайында Құранда да баяндалады. Мысалы,

««Кəһф» үңгіріне бекінген иманды жастар туралы керемет»[233], «Хазірет Мəриямныңкереметі»[234], «Мұсаның (а.с.) анасына келген аян»[235] секілді оқиғалар осының дəлелі.

نسح لوبقب اهبر اهلبقتف

«Сонда оны Раббы жақсы қабылдап, көркем өсірді»[236] деген аят Матуридидіңпайымдауынша, Аллаһ тағала Мəриямды қуылған шайтаннан қорғады. Оны Өз нығметтерінебөледі. Тіпті, бөлмесіне өзінен басқа ешкім бас сұқпайтын. Алдындағы жеміс-жидектер теккереметтің нышаны ғана[237].

Матуриди «Мұсаның анасына оны еміз деп уахи еттік»[238] «Уахи еттік» деген сөздіңмəнін тек пайғамбарларға келетін уахи деп ұқпау керек. Аяттың жалғасында

نیلسرملا نم هولعاجو كیلإ هودار انإ ينزحت الو يفاخت الو

«Қорықпа да күйінбе! Расында, оны саған қайтарамыз да пайғамбар қыламыз» делінген.Анасы да оның пайғамбар болып қайта оралатындығын сезген болуы мүмкін. Бəлкім оның

пайғамбарлық нышаны да болған болар. Мысалы: Иса пайғамбардың тілі бесікте жатқандашыққан еді. Яғни, бұл жердегі уахи «Аян» ұғымында қолданылған. Ал «Аян» адам баласынаортақ[239].

Сондықтан да, мұғжиза, керемет жəне сиқыр ұғымдарын бір-бірінен ажырата білу керек.Классикалық мұсылман мəдениетінде адамның жаратылыс заңдылықтарына кереғарғажайыптарына «Керемет», басқа дінді ұстанатын адамның қалауы бойынша іске асқантаңғажайып жағдаяттарға «Истидраж» («Мерзім беру», яғни мүмін емес адамның қалауыбойынша іске асқан таңғажайып жағдаяттар) деп атаған.

4. Пайғамбарлардың ортақ міндеттеріАдам баласы жаратылғаннан бері əр қауымға пайғамбарлар жіберілген. Барлық

пайғамбарлардың қайнары бір. Аллаһ елшінің (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) сөзімен айтқанда «Əбнəуəллəт»[240], яғни барлығы бір əкенің тəлім-тəрбиесін алып өскен балалар тəрізді.

Сонымен қатар, барлық пайғамбарлардың дінді насихаттауда ортақ ерекшеліктері бар. Осыортақ ерекшеліктерін олар əр дəуірде, əр қауымға іске асырған. Олардың мақсаты ашық əрі(Аллаһтың даралығы мен бар болуын насихаттау) айқын болған. Құранда «Мен жəне мағанілескендермен бірге адамдарды көрегендікпен Аллаһтың ақиқатына шақырамын»[241] дегенаяттағы көрегендікті іліммен, нақты дəлелмен деген сөз деп түсіндіреді Матуриди[242].

Теңдессіз үгіт-насихатБүкіл діндердің бір нүктеде түйісетін негізі – Таухид. Таухид діні – «Аллаһ тағаланың

даралығы жəне тек Оған ғана құлшылық ету» негізіне сүйенеді. Бұл дін − рационалдық əріжаратылыс діні. Өйткені, ақыл адамды «Таухидқа» шақырады. Бұл теңдессіз үгіт-насихат Аллаһтағаланың даралығы мен жаратылған жаратылысты жəне табиғатты да тегіс қамтиды[243].

Жіберілген əрбір Пайғамбар өз қауымын Ұлы Жаратушыға иман етуге шақырған. Тарихқакөз жүгіртер болсақ, барлық пайғамбарлардың мақсатында осы міндет жатыр. Олар: «Ей,қауымым! Аллаһ тағалаға құлшылық қылыңдар»[244], «Тек Аллаһқа ғана құлшылық етелікжəне Оған серік қоспаңдар»[245] деп таухидқа шақырғандарын көреміз.

Пайғамбарлар адамдардың жол көрсетер көсемі болған. Құран кəрімде:

نودبعاف انأ الإ هلإ هنأ ال هیلإ يحون الإ لوسر نم كلبق نم انلسرأ امو

«(Мұхаммед) сенен бұрынғы барлық пайғамбарларды: «Күдіксіз, Менен басқа құдай жоқ.Маған ғана құлшылық қылыңдар» деген уахимен ғана жібердік» [246] деу арқылы пайғамбаржіберілуінің басты мақсаттарының бірі – аяттағы құлшылықты қалайша іске асыру керектігінүйрету жəне түсіндіру.

Пайғамбарлардың жіберілу мақсаттарының бірі – адамдарды пұтқа табынудан сақтандыру.

توغاطلا اوبنتجاو هللا اودبعا نأ الوسر ةمأ لك يف انثعب دقلو

«Расында, əр үмбетке: «Аллаһқа құлшылық етіңдер, азғындардан аулақ болыңдар» дейтінелші жібердік»[247]. Бұлардың бірауыздан таухитқа негізделуін осы пайғамбарлардың жіберілумақсатынан байқаймыз.

Адамдарды таухидқа шақырған пайғамбарлар жайында Құран кəрімде көптеген аяттар бар:

هلوسرو هللا اوعیطأو

«Аллаһқа жəне елшісіне (бүкіл əмірлері мен тыйымдарына) бойсұныңдар»[248]. Құран бұл

аяттарда Аллаһтың жіберген пайғамбарлардың елшілік сипаттарын алға тартып, оларға бойсұнукеректіне ерекше назар аударған.

Елшіге бойсұну Аллаһқа бойсұну деген сөз[249]. Құранда:

هللا عاطأ دقف لوسرلا عطی نم

«Кімде кім пайғамбарға бойсұнса, оның анық Аллаһқа бойсұнғаны»[250] деу арқылы Аллаһтағала сендім деген адамның жіберген елшісіне мойынсұну керектігі баяндалып тұр[251]. Яғни,пайғамбардың физикалық болмысы емес, оның Аллаһтың елшісі екендігіне иман келтірумеңзеліп тұр.

Сондықтан да, шынайы бақытқа қол жеткізгісі келген адам күллі ғаламды жаратқан Аллаһтағаланың жіберген пайғамбарларына иман етулері керек.

لوسرلا مهل رفغتساو هللا اورفغتساف كوؤآج مهسفنأ اوملظ ذإ مهنأ ولو هللا نذإب عاطیل الإ لوسر نم انلسرأ امو

امیحر اباوت هللا اودجول

«Біз əрбір пайғамбарды Аллаһтың əмірімен (оған) бойсұнуларың үшін ғана жібердік. Олар(мұнафықтар) өз бастарына кесір келтірген кезде, саған келіп Аллаһтан кешірім тілеген болсажəне пайғамбарлар да олар үшін кешірім тілесе, олар сөзсіз Аллаһтың кешірімін жəнемейірімін көрер еді»[252].

Матуриди осы аятты негізге ала отырып, пайғамбарларға мойынсұнуды міндет деп санайды.Сонымен қатар, пайғамбарларға иман ету Аллаһқа иман етудің бірден бір белгісі. ИмамМатуриди Құрандағы «Пайғамбарға мойынсұнған Аллаһқа да бойсұнған болып саналады»[253]деген аятты үш тұрғыда қарастырады:

1. Пайғамбарларға иман ету − Аллаһқа да иман еткен болып саналады.2. Пайғамбарымыздың сүннетіне мойынсұну қажет.3. Аллаһ Құранды түсірді жəне Мұхаммед (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) оны түсіндірді.Бізге жүктелген міндет – тыңдау. Егер де Мұхаммедті (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) тыңдайтын болсақ,

Аллаһтың сөзін тыңдаған боламыз. Өйткені ол – Жаратушы мен жаратылғандар арасындағыдəнекер[254].

Матуриди секілді басқа да ғұламалар мойынсұнуды − сүннетке мойынсұну деп түсіндіреді.Мысалы, Хамди Языр Расулға мойынсұну «Оның сүннетіне мойынсұну»[255] деп пікірбілдірген.

Адамдарға үлгі болуЫқылас – əрбір істі Аллаһ тағаланың разылығы үшін орындау, əрі тыйым салынған

əдеттерді де Аллаһтың разылығы үшін жасамау деген сөз[256].Кез-келген адам баласы ақыл мен сана һəм кіршіксіз пəк ниетпен Аллаһ разылығы үшін

ғана игі амал жасап, сауабын тек Аллаһтан күту арқылы ықыласқа ие болады. Яғни ықыластыболуға адамдар өмір бойы талпынса, пайғамбарлар бұл қасиетке тумысынан ие. Құран кəрімдеолардың осы ерекшеліктері баяндалады. Мысалы, Жүсіп пайғамбар жайлы

نیصلخملا اندابع نم هنإ

«Күмəнсіз, ол ықылас табыс етілген құлдарымыздан еді»[257] деп сипатталады.Аллаһ тағала пайғамбарымыз Мұхаммедке де (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм):

نیدلا هل اصلخم هللا دبعاف قحلاب باتكلا كیلإ انلزنأ انإ

«Күмəнсіз, бұл кітапты саған хақ етіп түсірдік. Олай болса, сен де дінді тек қана Аллаһқалайықты етіп, ғибадат жаса!»[258] – дей отырып, жалпы адамзатқа деген құлшылықтыңқұндылығын танытады.

Басқа бір аятта да Аллаһ тағала пайғамбарымыз Мұхаммедке (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм):

نیدلا هل اصلخم هللا دبعأ نأ ترمأ ينإ لق

«Дінімді нағыз Аллаһқа арнап құлшылық қылуға бұйырылдым» – деп айт»[259] дейді.

ایبن الوسر ناكو اصلخم ناك هنإ ىسوم باتكلا يف ركذاو

«Кітаптағы Мұсаны есіңе ал. Шындығында, ол – ықыласты етілген, Елші əрі Пайғамбареді»[260].

Пайғамбарлар адам баласына үлгі ретінде жіберілгендіктен, олардың қай-қайсысының даықыласты құл екендігі айтылған. Олардың күллі игі амалы мен ниетінде терең ықылас жатыр.Олар пайғамбарлық міндетін атқару барысында бүкіл қиындықтарға мойымай, қарсы тұра білдіжəне ізгілікті дəріптеп, жақсылыққа шақыру ісінде ешкімнен де ақы талап етпеді. ҚасиеттіҚұран кəрімде пайғамбарымызға алдыңғы пайғамбарлардың жолын ұстануды əмір еткен.Сонымен қатар бұл өзге де адамдарға қатысты.

هدتقا مهادهبف هللا ىده نیذلا كئلوأ

«Міне, солар Аллаһтың тура жолға салғандары (пайғамбарлар). Сен де олардың жолыменжүр!»[261], – делінеді. Яғни, аятта қандай да бір тақырыпта болмасын пайғамбарларғамойынсұнумен қатар оларды үлгі тұту керектігі айдан анық айтылған.

Екі əлем Сардары Мұхаммедті (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) еске алғанда, еріксіз мейірім менсүйіспеншілік елестейді. Өйткені, ол бүкіл адамзатқа мейірімділік пен рақым алып келді. Оныңбар ғұмыры, мінез-құлқы мен жүріс-тұрысы тек пайғамбарда ғана кездесетін ерекшеліктердентұрды. Пайғамбарымыз (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) адамзатқа үгіт-насихатты сөз жүзінде айтып қанақоймай, оны өз өмірімен өрнектеп көрсетті. Оның нұрлы өмірі бұған дəлел.

Демек, пайғамбарлардың баршасы міндеттерін орындау барысында адамдарға «Хикметпен»[262] (даналықпен) үгіт-насихат жасаған.

Аллаһ тағаланың əмірлері мен тыйымдарын адамдарға жеткізуПайғамбарлардың келесі бір міндеті − сүйіншілеу мен ескерту. Аллаһ тағала ешбір қауымды

пайғамбарсыз қалдырмаған. Ұлы Жаратушы есеп күні адамдар бізге ескертуші келмеді депсылтау айтпауы үшін оларға пайғамбарлар жіберген [263].

Құранда:

نیرذنمو نیرشبم الإ نیلسرملا لسرن امو

«Біз пайғамбарды қуандырушы, қорқытушы ретінде жібереміз...»[264];

ابیسح هللااب ىفكو هللا الإ ادحأ نوشخی الو هنوشخیو هللا تالاسر نوغلبی نیذلا

«Олар (пайғамбарлар) Аллаһтың əмір-пəрмендерін жеткізеді. Аллаһтан қорқады. Оданбасқа ешкімнен қорықпайды. Есеп алуға Аллаһтың құдіреті жетеді»[265] дейді.

Бұдан пайғамбарлардың бастарына қандай қауіп қатер төнсе де, бұл міндеттен бастартпайтындығын көреміз[266].

Ақырет жайында хабар беруПайғамбарлықтың жəне бір міндеті – өлгеннен кейін өмір бар екенін түсіндіру жəне осыған

орай ақыретке қапысыз қамданудың жолдарын үйрету арқылы жүзеге асырды.Пайғамбарымыз Мұхаммед (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) ақырет жайлы баяндағанда, Меккелік

мүшріктер ақыретке иман етпеген еді.Матуриди осыған қатысты аяттарға сүйеніп, егер де олар аталарының бастарына келген

апатты естеріне түсірер болса, ақыретке иман етер еді дейді[267].Кез келген ақылды жолаушы алдымнан ұры немесе қарақшы шығып қалуы мүмкін деген

сақтықпен əрекет жасайтыны рас[268] деген Матуриди ойын əрі сабақтап, адам баласыақыреттің болатындығына ақылы жетсе де, оның ішкі мəн жайын толық біле алмайды. Олмағлұматтарды тек пайғамбарлар арқылы ғана біле алатындығын айтады[269].

Көріп тұрғанымыздай, пайғамбарлар – ескертуші, үйретуші. Олар міндетін орындап,адамдардың көзін ашты. Халықты Аллаһ тағалаға шынайы құл болуға шақырды.

Имам Матуриди кез келген қауымның пайғамбарын қабылдамау барлық пайғамбардымойындамаумен тең деп біледі[270].

Құрандағы:

لسرلا نم مزعلا اولوأ ربص امك ربصاف

«Сенімділік танытқан елшілер қалай сабыр еткен болса, сен де солай сабыр ет»[271] дегенаят пайғамбарларға Аллаһтың уахиын жеткізу барысында табандылықпен сабыр етудіүйретуде[272].

Пайғамбарлардың Аллаһтың əмірін халыққа толық жеткізуі уəжіп. Дінді тиісінше халыққажеткізудегі мақсат − Аллаһтың адамдарға өсиетін жеткізу жəне бұдан ешкім сырт қалмауы тиіс.Ұлы Жаратушы Құран кəрімде «Біз пайғамбар жібермейінше, ешкімді азаптамаймыз» деп,пайғамбар келмеген қауымның оларға дін жеткізілгенге дейінгі аралықта азапқатартылмайтындығы айтылады[273].

Пайғамбарлар өздеріне жүктелген міндетті бай, кедей демей, бəріне бірдей насихаттайды.Сонымен қатар, Аллаһ тағаланың рұқсатынсыз ешбір хабарды бір сəт те кейінгеқалдырмайды[274].

Əлбетте, пайғамбарлардың өз үмбетіне насихат етуі материалдық қарымта үшінжасалмайды. Ол Аллаһтың пайғамбарларға берген ұлы міндеті болып табылады[275].

Пайғамбарлардың міндеттерінің бірі − адамдардың Аллаһ тағалаға жақындауына кедергікелтіретін тəкаппарлық, озбырлық секілді басқа да жат қылықтардан арылудың жолын жəнеолардың жауапкершіліктерін естеріне салады. Бүкіл пайғамбарлардың дінді тиісінше халыққажеткізудің негізі таухид жəне бұл туралы Құран аяттарында айқын дəлелдер келтірілген.

5. Пайғамбарлардың сипаттарыПайғамбарлық міндетін атқарушының өзіне тəн кейбір ерекшеліктері бар. Құранның

көптеген аяттарында пайғамбарларды Аллаһ тағала мадақтаған. Олар Аллаһтыңқорғауында[276], ең тамаша ерекшеліктерге ие, ақыл жəне ахлақ тұрғысынан таңдаулыжандар[277]. Пайғамбарларға тəн төмендегідей ерекшеліктерді атап өтуге болады.

Турашыл (Сыддық) болуы

Имам Матуриди хабардың рас болуына қатысты «Туралық» жəне «Ақиқат» сөздерінқарастырады. Ол «Туралықтың» көбіне хабарда болатынын, бірақ Құранда кейде туралық, кейдеақиқат сөздерінің кезектесе қолданылғаны жөнінде айтады. Матуриди пікірінше, «Ақиқат»«Туралыққа» қарағанда кең ауқымды мағына береді. Ақиқат хабарда да, үкімде де қолданылса,туралық хабарда қолданылады[278]. Ақиқат сөзінің мағынасы қолданылған жеріне қарайөзгереді. Егер ақиқат хабарда жəне өзге сөздерде қолданылса, туралық мағынасын бередідейді[279].

Туралық тілдік мағынасында іс-əрекеттің үкімге сай жүзеге асуына саяды. Терминологиядақауіпті болса да, шындықтан қайтпау деген сөз[280]. Пайғамбарлар адамдардың ең тура сөздіжəне əділ болғандары. Тура ой, тура əрекет мағынасындағы туралық өміршеңдігі жағдайларғақарай көрініс табуы тиіс. Басқаша айтқанда, сезім, сөз жəне іс-əрекетінде, туралығын шынайыболмысына келтіріп, жеке өмірінде, адамдармен қарым-қатынасында тура сөйлеу, яғнишындыққа жанасатын мағлұмат беру[281].

Туралық – пайғамбарларға тəн асыл қасиеттердің бірі. Олар əрқашан осы туралықтыңшеңберінде əрекет еткен[282].

Құранда пайғамбарлардың турашыл адамдар екендігі айтылады:

ایبن اقیدص ناك هنإ میهاربإ باتكلا يف ركذاو

«Кітаптағы Ибраһимді есіңе ал. Ол турашыл Пайғамбар еді»[283], яғни, сөзі мен өзі детурашыл елші.

ایبن الوسر ناكو دعولا قداص ناك هنإ لیعامسإ باتكلا يف ركذاو

«Кітапта Исмайылды есіңе ал. Шынында, ол уəдесіне берік Елші əрі Нəби (пайғамбар)еді»[284];

ایلع اناكم هانعفرو ایبن اقیدص ناك هنإ سیردإ باتكلا يف ركذاو

«Кітаптан Ыдырысты есіңе ал. Ол турашыл Пайғамбар еді. Оны жоғары орынғакөтердік»[285].

Көріп тұрғанымыздай, пайғамбарлық міндеті үшін туралық маңызды. Туралық сипатынАллаһ тағала тек пайғамбарларға жүктеп қоймай, сонымен қатар, иман еткендердің де бойындаболуын қалайды. Осы қасиетті өз бойларында қалыптастыру керектігін əмір етеді. Құранда:

نیقداصلا عم اونوكو هللا اوقتا اونمآ نیذلا اهیأ ای

«Ей, иман еткендер! Аллаһтан қорқып, турашылдармен бірге болыңдар»[286];

مه كئلوأ هللا لیبس يف مهسفنأو مهلاومأب اودهاجو اوباتری مل مث هلوسرو هللااب اونمآ نیذلا نونمؤملا امنإ

نوقداصلا

«Нағыз мұсылмандар – тек қана Аллаһ пен Елшісіне иман етіп, ешқандай иман жайлыкүдікке түспей, Аллаһ жолында малдарымен, жандарымен соғысқандар. Міне, солартурашылдар»[287], – дейді.

Турашыл пайғамбарлар мақтауға лайық. Құран:

الیدبت اولدب امو رظتنی نم مهنمو هبحن ىضق نم مهنمف هیلع هللا اودهاع ام اوقدص لاجر نینمؤملا نم

«Мүміндердің ішінде, Аллаһқа берген уəделеріне берік болған ерлер бар: Олардан кейбіреуіжанын құрбан қылды. Кейбіреуі кезегін күтуде. Олар берген уəделерінен əсте таймады»[288],– дейді.

Сол сияқты ардақты Пайғамбарымыз да (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) пайғамбар болмай тұрып-ақ,туралықтың туын жықпаған. Бір хадисте:

نإو اقیدص ، هللادنع بتكی ىتح قدصیل لجرلا نإو ةنجلا ، ىلإ يدهی ربلا نإو ربلا ، ىلإ يدهی قدصلا نإ

اباذك هللا دنع بتكی ىتح بذكیل لجرلا نإو رانلا ، ىلإ يدهی روجفلا نإو روجفلا ، ىلإ يدهی بذكلا

«Туралықтан айырылмаңдар. Туралық сендерді жақсылыққа, жақсылық жəннатқаапарады. Кісі тура болып, туралықты іздесе, Аллаһ əмірімен турашылдардың қатарынажазылады. Өтіріктен сақ болыңдар. Өтірік адамды күнəға, ал күнə жəһəннамға апарады. Кісіүнемі өтірік айтып, өтірікті іздесе, Аллаһ жарлығымен ол өтірікшілердің қатарынажазылады»[289], – деп əмір етілгені осыған дəлел.

Сенімді болуы (əл-Əмин)Пайғамбарлардың келесі сипаты – əл-Əмин (Сенімді болу). Аманат сөзі иман сөзімен бір

түбірден тарайды. «Мүмин» иман еткен жəне сенімді адам деген сөз.Құранда:

هللا الإ ادحأ نوشخی الو هنوشخیو هللا تالاسر نوغلبی نیذلا

«Олардың (пайғамбарлардың) өзіндік ерекшелігі сол – Аллаһтың бұйрықтарын жеткізіп,Одан қорқады. Аллаһтан өзге ешкімнен де қорықпайды»[290] деген мағынадағы аяттапайғамбарлардың Аллаһтан қатты қорқатын тақуа құлдар екендігі білдірілген. Сондықтан оларсенімділіктен еш таймаған.

Құран аяттарында Нұх (а.с.)[291], Хұд (а.с.)[292], Салих (а.с.)[293], Лұт (а.с.)[294] Шұғайып(а.с.)[295] жəне Мұса (а.с.) пайғамбарлардың[296]: «Біліп қойыңдар, мен сендерге жіберілгенсенімді елшімін» деп, өз қауымдарына өздерін таныстырғанын көреміз.

Матуриди бойынша, пайғамбарлардың бұл сөздері «Уахи жəне елшілік тақырыбында менсенімді адаммын» немесе «Араларыңыздағы істерде мен үнемі сенімдімін. Мен сіздерге қиянатжасамаймын. Сіздерге еш уақытта жалған хабар айтпадым. Неліктен əлі күнге дейін мағансенбей сиқыршысың дейсіңдер» деуінде[297].

Егер де аманат сипаты пайғамбарларларға берілмегенде, адамдар уахиға сенуден қалып,олардың қадірін мүлдем білмес еді[298]. Аманатқа қиянат етіп жалған айтатын болса, онда бұлолардың жіберілген мақсаттарына қайшы келер еді[299].

Пайғамбарлардың бойындағы бұл сенімділіктің жарқын үлгісін екі дүние Сардарының(саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) бойынан көруге болады. Оның 40 жасқа дейінгі өмірінде жалғансөйлемегендігіне куə боламыз. Тіпті, мүшріктердің өзі де оны «Сенімді Мұхаммед»(Мухаммадул-əмин) деген еді[300].

Күнəдан пəк болуы (Исмəт)Араб тіліндегі «Исмəт» сөзі «тыйым салу», «қорғау», «сақтау» деген мағыналармен қатар,

«ұстану», «паналау», «сүйену», жəне «сену» деген мағыналарды да білдіреді[301]. Исламитүсінік тұрғысынан алғанда, исмəт (күнəдан пəктік) пайғамбарлардың үлкенді-кішілі, яғни,күнə атаулыдан (Аллаһ тағаланың шарапаты арқасында) қорғалған дегенді білдіреді[302].

Пайғамбарлардың пайғамбарлық міндеті жүктелмес бұрын жіберіп алған кейбір ұсақ

жаңсақтары болуы мүмкін. Мұны дінімізде, «Зəллə» деп атайды.«Зəллə» деп аталатын осы болмашы ұсақ жаңсақтар пайғамбарлардың дəрежелері мен

жағдайларына қарай орын алады. Пайғамбарлардың осы ұсақ жаңсақтарын тырнақ астынан кіріздеген пасық жандар кешірілмес күнə етіп көрсетіп, мұратына жеткісі келеді. Алайда,қарапайым адамдар мұны жаңсақ ұғып, қате жорып, ойымен де, əрекетімен де жамандыққабаруына сылтау етпеуі тиіс. Пайғамбарлар Аллаһ тағалаға өзгелерден əлдеқайда жақынболғандықтан, ізгі істерінің өзіне көңілі толмаса, өздерін жазғырып, өкініштен өзегі өртеніп,осының өзін қателік санаған.

Сондықтан да, олардың дəрежесіне қатысты осы ұсақ жаңсақтықтарды ақтауға келмейтінағаттық деп қараудың өзі түзетілуі қиын үлкен қателікке жатады.

Құран кəрімде Адам (а.с.) туралы:

نیملاظلا نم انوكتف ةرجشلا هذ ابرقت هـ الو امتئش ثیح ادغر اهنم الكو ةنجلا كجوزو تنأ نكسا مدآ ای انلقو

«Ей, Адам! Қалағандарыңша бəрінен жеңдер, бірақ, мына ағашқа жақындамаңдар. Егержақындасаңдар, залымдар мен шектен шыққандардан жəне нығметтерімнен мақұрымқалғандардан боласыңдар» деген едім»[303], – дейді.

Нұх (а.с.) да иман етпеген ұлы үшін дұға еткен еді.Матуриди Құрандағы:

كلهأ نم سیل هنإ حون ای لاق نیمكاحلا مكحأ تنأو قحلا كدعو نإو يلهأ نم ينبا نإ بر

«Уа, Раббым! Балам бауыр етім еді ғой. Уəдең хақ. Ең əділ төрешім өзіңсің. Ей, Нұх! Олотбасыңның адамы емес»[304] деген аятта Нұхтың ұлы оның дінін ұстанатын болыпкөрінгендіктен, Нұх пайғамбар (ол менің отбасымнан еді) дұға еткен еді. Өйткені, оған бұданбұрын да отбасын қорғау мəселесі ескертіліп еді[305].

Сондай-ақ, исмəт сипаты өте көп пікір-таласқа арқау болған ұғымдардан. Себебі, кейбірадамдар пайғамбарлар қателік жасамайды, яғни, олар періштелік қасиетке ие, қателік жіберуімүмкін емес десе, кейбірі Аллаһ пайғамбарларды қателіктен сақтайды деген. Бірінші пікірдіұстанғандардың көзқарасы − екінші пікірді ұстанғандардан ерекше. Бірінші пікірді ұстанғандар:пайғамбарлар мүлдем қателік жасамайды дейді. Екінші пікірді ұстанатындар: Аллаһтыңқорғауымен қателікке жол бермейді. Яғни, пайғамбарымыз Мұхаммедтің (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм)

немесе өзге де пайғамбарлардың қателіктерін қателік емес, айтып кеткеніміздей ұсақ жансақ(зəллə) дейді. Алайда, Аллаһ тағала ықыласты құлдарын да жамандықтан сақтайды. Осығанқарамастан, адам баласы пенде болғандықтан қателікке бой алдырады. Себебі ұмыту –пенделіктің белгісі. Алайда, Аллаһтың сүйікті құлдары қателігін дереу мойындап, тəубе етеді.Пайғамбарлардың адамдардан ерекшеліктері, олардық ұсақ жансақ əрекеттері уахи арқылыескертіліп отырады. Олардың көзге ілуге, көңіл аударуға тұрмайтын жаңсақ əрекеттері бізойлағандай күнə болып табылмайды.

Адам баласына жол көрсету міндеті жүктелген пайғамбарлар өздеріне артылған сенімдіақтамайтын күнə жəне жаңылыс əрекеттерден аулақ. Олар өзгелерді күнəдан құтқару үшінкелген. Олар ұдайы Аллаһтың елден ерек қорғауында болғандықтан, өмірлерінде ине жасуындайда күнə жасамаған. «Зəллə» деп аталатын осы болмашы ұсақ жаңсақтардың пайғамбарлардыңдəрежелері мен жағдайларына қарай орын алады. Пайғамбарлардың осы ұсақ жаңсақтарынтырнақ астынан кір іздеген пасық жандар кешірілмес күнə етіп көрсетіп, мұратына жеткісікеледі. Алайда, қарапайым адамдар мұны жаңсақ ұғып, қате жорып, ойымен де, əрекетімен де

жамандыққа баруына сылтау етпеуі тиіс. Пайғамбарлар Аллаһ тағалаға өзгелерден əлдеқайдажақын болғандықтан, ізгі істерінің өзіне көңілі толмаса, өздерін жазғырып, өкініштен өзегіөртеніп, осының өзін қателік санаған.

Сондықтан да, олардың дəрежесіне қатысты осы ұсақ жаңсақтықтарды ақтауға келмейтінағаттық деп қараудың өзі түзетілуі қиын үлкен қателікке жатады[306].

Ибраһимнан (а.с.) «Пұттарды меңзеп, мыналарды сен сындырдың ба?» дегенде, бəлкім,олардың үлкендері жасаған болар. Егер сөйлейтін болса, содан сұрайық деуі[307], Мұсаның(а.с.) бір адамның өліміне себеп болуы[308], Жүністің (а.с.) мезгілінен бұрын қауымын тəркетуі[309] пайғамбарлардың жасаған қателіктері саналған.

نونلا اذو

«Зин-нунды да есіңе ал»[310] деген аяттағы Зин-нун – Жүніс пайғамбардың есімі. Нун – китдеген сөз. Исаға (а.с.) да өз заманында мəсих деген секілді Жүністі (а.с.) де киттің қарнындақалғандығы үшін «Зун-нун» деп атаған. Жүніс (а.с.) халқынан көңілі қалып, олардың иманғакелуінен күдер үзіп, туған жерінен кетіп қалған еді. Ал басқа көзқарас бойынша қауымыЖүністі (а.с.) өлімге қиған кезде аман қалудың бұдан басқа жолын таппай, елінен жеріненжырақ кетуі де ықтимал[311].

Хазірет Дəуіттің тек жəбір көрушінің сөзін ғана тыңдап, үкім беруі[312], т.б.Осы сияқты оқиғалардың Құранда баян етілуі жайлы имам Матуриди былай дейді: Құранда

Аллаһ тағала өзінің өте мейірімді, кешірімді екендігін баян еткен. Сонымен қатар, Мұхаммедтің(саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) пайғамбар екендігіне дəлел келтірген. Алайда, кез келген адам баласыныңнəпсісі өзінің абыройын өзгелердің алдында төгілгенін қаламайды. Ал Мұхаммед пайғамбар(саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) бұл сөздердің өзінің емес, Жаратушы Күшке тəн екендігін дəлелдеген еді.Басқа бір тұрғыдан қарастырғанда, пайғамбарлар түрлі сынаққа ұшыраған. Олардың ұсақжаңсақтықтарға баруы Аллаһ тағалаға қалайша дұға ету керектігін түсіндіру үшін келген едідейді[313].

Матуриди «Исмəт сипаты» Аллаһ тағаланың адам баласына берген үнемі жақсылыққаитермелейтін, жамандыққа тыйым салатын нығметі дейді. Пайғамбарлар да ерік-жігерге ие.Егер олардың бойында ерік-жігер болмаса, онда олардың періштеден айырмашылығы болмаседі. Алайда, пайғамбарлардың да бойында сынақ үрейі бар[314]. Ал Аллаһ тағалапайғамбарлардың серік қосу мен бас көтеруден алыс жүруін қалаған[315].

Пайғамбарлардың исмəт (күнəдан пəктік) сипатын қабылдамайтындар Құрандағы мынааяттарға сүйенуде:

ىوغف هبر مدآ ىصعو ةنجلا قرو نم امهیلع نافصخی اقفطو امهتآوس امهل تدبف اهنم الكأف

«Ол жемістен жеген еді, олардың əуреттері ашылып қалды. Олар жəннаттағыжапырақтарымен тəндерін жабуға кірісті. Адам Раббысына қарсы келіп, жолынанадасты»[316];

ىدهف الاض كدجوو

«Сарсаң болғаныңды көріп, оң жолға салмады ма?»[317]Екіншісі исмəт (күнəдан пəктік) иесін жамандықтан сақтайтын ерекшелік.

كرشی الو احلاص المع لمعیلف هبر ءاقل وجری ناك نمف دحاو هلإ مكهلإ امنأ يلإ ىحوی مكلثم رشب انأ امنإ لق

ادحأ هبر ةدابعب

«Мен де сендер сияқты кəдімгі адаммын, Жаратушыларың бір ғана Аллаһ екендігі мағануахи етіледі. Кім Раббына жолығуды үміт етсе, онда жақсы істер істесін, Раббына ғибадатқұлшылық қылуда оған ешкімді серік қып қоспасын! де»[318] деген аятта да Пайғамбарымыздыңқарапайым біз секілді адам екендігі айтылады.

Матуриди «Олар саған уахи еткенімізді тастатқызып, оның орнына жалған бір сөзқұрастырып, Бізге жала жабудың жолын ойлауда. Осылайша, өздеріне сені достұтатындай»[319] деген аятына қарап, пайғамбарымыз Мұхаммедтің (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм)

күнəдан пəктігі (исмəт) туралы былай дейді: Хазірет Мұхаммедке (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм)

пайғамбарлық міндеті жүктелген кезде кəпірлер оны адастырып, мақсатынан бас тартқызу үшінбарлық күш-жігерін жұмсап, амал-айласын қолданады. Ол ол ма, Оны қайткен күнде де алғанбетінен қайтару үшін талай рет бүлік шығаруға дейін барды. Осыған қарамастан Ұлы ЖаратушыАллаһ елшісін (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) кəпірлердің барлық жамандықтарынан қорғады. Тіпті,кішкентай жамандықтардың туындауына да жол бермеді. Осылардың барлығыпайғамбарымыздың күнəдан пəктік сипатына ең үлкен дəлелдердің бірі[320].

ىسومو فسویو بویأو نامیلسو دوواد هتیرذ نمو لبق نم انیده احونو انیده الك بوقعیو قاحسإ هل انبهوو

نینسحملا يزجن كلذكو نوراهو

«Біз Ибраһимге, Исхақты, Жақыпты нəсіп еттік те, олардың бəрін оң жолға салдық. Оданілгері Нұхты да түзу жолға салған едік. Ибраһимнің нəсілінен Дəуіт, Сүлеймен, Əйюб, Жүсіп,Мұса, Һарундарды да тура жолға салдық. Ізгі іс істегендерді өстіп сыйлаймыз»[321] дегенаяттарда да пайғамбарларға пайғамбарлықтарынан бұрын берілген нығметтерінің дəлелдерінкөрсетеді. Өйткені, олар пайғамбар болмас бұрын тек жақсылық жасап, ақиқатты ғана талапетті. Ал осы нығмет оларға пайғамбарлықтан бөлек берілген сыйлық еді. Аллаһ тағалапайғамбарлыққа қалаған адамын таңдаған[322].

Дінді тиісінше халыққа жеткізуі (тəблиғ)Матуриди пайғамбарлардың міндеті – Аллаһ тағаладан алған илəһи уахиларды адамдарға

жеткізу деп білген[323].Əрбір пайғамбар дінді тиісінше халыққа жеткізуге жауапты. Олардың уахиға бір əріп қосуы

немесе кемітуі мүмкін емес[324]. Дінді тиісінше халыққа жеткізу əрбір пайғамбардыңжаратылыс мақсаты.

Бұл тақырыпта Құранда

هتلاسر تغلب امف لعفت مل نإو كبر نم كیلإ لزنأ ام غلب لوسرلا اهیأ ای

«Уа, Пайғамбар! Раббыңның түсіргенін адамдарға жеткіз (тəблиғ ет). Егер жеткізбесең,пайғамбарлық міндетіңді өтемеген боласың»[325]; «(Уа, Мұхаммед!) Сенің міндетің текжеткізу (тəблиғ) ғана. Біздің міндетіміз есеп алу»[326]; «...Пайғамбарлардың міндеті айқынтəблиғ ету (дінді жеткізу) ғана емес пе!»[327]; «(Ей, Мұхаммед!) Сенің міндетің тек ашықтəблиғ ету ғана»[328]; «Пайғамбарлардың міндеті (Аллаһтың дінін) жеткізу ғана...»[329]делінген.

Дін насихатталған сəттен бастап, адам баласына жауапкершілік жүктеледі. Ал пайғамбарқорқытып ескертуші əрі қуандырып сүйіншілеуші болады[330]. «Біз пайғамбарларды тек

қуандырып сүйіншілеуші жəне (о дүние азабымен) қорқытып, ескертуші етіпжібердік...»[331]; «Расында, мен сендерге Аллаһ тарапынан жіберілген ескертуші əрісүйіншілеушімін»[332]; «Біз сені барлық адамзатқа тек (жəннатпен) сүйіншілеуші жəне(тозақтан) ескертуші етіп жібердік...»[333].

Аллаһ тағала пайғамбарлардың өкіл емес екендігін де айтады[334]. «Сені оларға қорғаушыетіп қойғанымыз жоқ. Сен олардың өкілі (бақылаушысы) да емессің»[335]; «...Мен сіздергеқорғаушы емеспін»[336]; «(Ей, Мұхаммед!) Сен оларға өкілдік етпейсің»[337] дейді.

Ислам құқығы ғылымында өкіл – біреудің атынан əрекет ететін адам. Оның атынан керекжерде саудаласады, келіседі. Шығындарды жауапкершілігіне алады. Келісімін өкіліне ашып айтуміндетті емес. Мысалы, «Саттым, алдым» дейді. Яғни, «Пəленше сатты, алды» демейді. Өкілкеліскен адамның елшісі секілді. Тек соның сөзін жеткізеді. Олай болса, Расул (елші) секілді.

Елші де өзін жібергеннің сөзін ғана сөйлейді[338].Яғни, жоғарыдағы аяттарға қарайтын болсақ, өз қалауымен емес, өзіне жүктелген Ұлы

Жаратушының əмірі мен қалауы бойынша əрекет етуге міндетті тұлға.Құранда: «Олардың есебінен саған ешқандай жауапкершілік жоқ. Сенің есебіңнен де оларға

жауапкершілік жоқ»[339]; «(Ей, Мұхаммед!) Сені оларға қорғаушы етіп жібергенімізжоқ»[340] деген.

Матуриди, олар қысым көрсетуші емес[341], тек дінді тиісінше халыққа жеткізуші, тіптіоларға (пайғамбарларға) нанбайтындар қарсылақ танытса да, дінді насихаттаудан бастартпайды[342] дейді.

Бұл насихатты өз тілдерінде көркем түрде жеткізеді. Олар өздігінен еш нəрсе айтпайды.Айтқандарының бəрі де уахи арқылы жеткен Аллаһтың хабары. Құранда: «...өздеріңеРаббыларыңнан түскен ең көркем сөзге (Құранға) ұйыңдар»[343];

نوركذت ام الیلق ءایلوأ هنود نم اوعبتت الو مكبر نم مكیلإ لزنأ ام اوعبتا

«Аллаһтан сендерге түсірілген кітапқа бойсұныңдар. Аллаһқа серік қосып, өзгені достұтпаңдар. Аз насихат тыңдайсыздар»[344], – дейді.

Пайғамбарлар Аллаһтан алған уахиды дəлме-дəл жеткізуге міндетті болса, адамдарға бұлнасихатты тыңдап өзгелерге айтып жеткізу жауапкершілігі жүктелуде.

Даналық (фəтəнат)Фəтəнат – пайғамбарлардың ерекше даналыққа, парасатқа ие болуы. Аллаһтың бүкіл

елшілері Хақ тағаланың ақиқатын түсіндіру барысында өздеріне берілген асқанпарасаттылығымен өзге адамдардан биік тұрған. Құран кəрімде пайғамбарлардың жоғарыпарасаты, тапқырлығы сөз болған.

Матуриди пайғамбарлардың осы зерек сипатына қатысты мына бір мысалды береді:Сүлеймен пайғамбарға екі адам келіп еді. Оның біреуі қасындағы адамның бір отар қойы өзініңегістігіне түсіп кеткендігін айтып, шағымданады. Шағымданушының сөзіне мұқият ден қойғанСүлеймен (а.с.): «Егіс даласы уақытша, яғни, бұрынғы қалпына келгенше, отар қой иесіндеқалсын. Ал малдың егіс алқабына түскен ақысына дихан егіс даласы бұрынғы қалпына келгеншеотар қойдың сүті мен жүнінен пайдалансын», – деп асқан парасаттылығымен өз шешімін айтқанеді[345].

Осыған ұқсас Құрандағы Нұх пайғамбардың өз қауымына[346], Ибраһимнің (а.с.)Нəмрутпен өз қауымына ұтқыр жауап қайтарып, ұшқыр шешім қабылдауы, олардың табанастында тапқырлық танытатын зеректігін білдіреді[347].

Төртінші бөлім

ПАЙҒАМБАРЛЫҚ ИНСТИТУТЫПАЙҒАМБАРЛЫҚ ИНСТИТУТЫ1. Нəби жəне расул ұғымдары

«Нəби» жəне «Расул» ұғымдарының бір-біріне мағыналас сөздер екенін айтушыларменқатар, «Расул» сөзінің ауқымы нəбиден əлдеқайда кең деушілер де бар [348]. Матуридидіңпікірінше, «Нəби» Аллаһтан келген ақиқатты адамзатқа жеткізуші, алдыңғы өткенпайғамбарлардың дəстүрін жалғастырушы[349]. Былайша айтқанда, өзіне хас кітап пен шариғаталып келген пайғамбарды «Расул», ал алдыңғы пайғамбардың ізін қуушы пайғамбарды «Нəби»дейді. Пайғамбарымыз Мұхаммедтің (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) соңғы нəби əрі соңғы расул екеніайтылады[350].

«Нəби» сөзі Құран кəрімде тек пайғамбарларға қолданылған. Базбір аяттарда бірқатаржандарға «Кітап, хикмет (даналық), нубууат (пайғамбарлық)»[351] берілгені туралы баяндалады.

Пайғамбарлық əркім қаласа талап, еңбекпен қол жеткізетін мансап емес. ПайғамбардыАллаһ өзі таңдайды[352]. Бұл таңдауға пайғамбардың немесе ол өмір сүрген ортаның ешқандайықпалы жүрмесі анық. Бұл міндет (уəзипа) жүктелген кісіні араб тілінде елші, уəкілмағынасында «Расул» жəне хабар жеткізуші мағынасында «Нəби» дейді. Құранда Мұхаммед(саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) үшін екі ұғым да пайдаланылған[353]. Бұл екі сөздің Құранда:

يبن الو لوسر نم كلبق نم انلسرأ امو

«Сенен бұрын ешбір расул да, нəби де жіберген жоқпыз...»[354] деп қатар айтылатынтұстары да бар.

Нəби сөзі Аллаһтан хабар беруші мағынасында «Нəбə» сөзінен туындаған[355]. Қазақтіліндегі баламасы пайғамбар сөзі – парсы тілінен енген кірме сөз. «Нубууат» пайғамбарлықмағынасына келеді[356].

Нəби сөзінің шығу тегін қарастырсақ, түбір сөз һəмзə-əліппен болған жəне һəмзə-əліпсізболған деген екі болжам бар. Бірінші болжам бойынша – нəби сөзі хабар беру, анық пайда болу(келіп жету) мағынасында һəмзə-əліппен «Нəбə», «Нүбу» сөзінен туындаған. Бұл нұсқада нəбиАллаһтан хабар əкелуші мағынасына келеді[357].

Ал келесі болжам бойынша нəби сөзі – жоғарылау, көтерілу, жоғары мансап, дəрежемағынасындағы һəмзə-əліпсіз «Нəбуə», «Нəбəуə» сөздерінен жасалған. Бұл нұсқада нəбиАллаһтың құзырында жоғары дəрежеге ие тұлға жəне адамзатты хидаят (тура жолға) бастағаныүшін ұлық мансап иесі ретінде сипатталады[358].

Бірқатар филологтар «Нəбə» сөзі жоғарылау, көтерілу мағынасындағы нубууат сөзіненжасалған деп шамалайды. Қалай болғанда да, нəби мансабы, дəрежесі аса жоғары жəнеадамзатқа Аллаһтан маңызды хабар жеткізуші тұлға мағынасына келеді.

Дəстүрлі дереккөздерден нəби жəне расул ұғымдарының мағынасы екі басқа екенін білеміз.Расул сөзі араб тіліндегі р-с-л етістігінен жасалып, жіберілген, елші, белгілі бір хабар немесесөзді жеткізуші, бір жерге белгілі бір міндетпен жіберілген елші мағынасына келеді[359].Расулдың қазақ тіліндегі баламасы – елші сөзі. Араб тілінде жіберілген хабар əрі хабарды алыпжеткізуші мағынасына келеді[360]. Бұл сөз Құран кəрімде жекеше түрде «Расул»[361] көпше

түрде «Русул»[362] болып қолданылады. Расул деп тек адамзаттан шыққан пайғамбарлар ғанаемес Жəбірейіл жəне өзге де періштелерге де айтылған[363].

Расул сөзінің терминдік мағынасы: Аллаһ уахи еткен илəһи əмірлерді адамзатқа жарияетуге міндетті, кітап жəне шариғат берілген пайғамбар[364]. Матуридидің пікірінше, расул –адамзатқа Аллаһтың құзырынан хабар əкелген кісі, қандай жағдай болмасын хақ дінді жарияетуге жауапты тұлға[365]. Расул нəбиден, əсіресе, жаңа шариғат үкімдерін ала келуіменерекшеленеді.

Құран кəрімде пайғамбарлар сөз болған кезде аталмыш екі сөздің бірін бірі алмастырғантұстары да жоқ емес. Құранда Аллаһ кітап жəне жаңа шариғатпен жіберілген пайғамбарларрасул[366] деумен қатар – нəби[367] деп те аталады. Өзіне арнайы кітап түспеген пайғамбарлартуралы да тап солай. Демек, расул бола тұрып нəби болмаған, яки нəби бола тұрып, расулболмаған пайғамбар жоқ. Адамзаттың ақырғы пайғамбары Мұхаммедтің (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм)

расул əрі нəби екені белгілі[368]. Бұл екі ұғым аяттарда екі бөлек қолданылғанымен[369],мағынада алшақтық жоқ екені анық байқалады.

Матуриди расул, нəби сөздері қатар қолданылған аят турасында «Расул – тəуил жасаудыбілетін кісі» деген. Базбір ғалымдардың пікірінше, расул өзіне арнайы уахи жəне кітап келген,ал, нəби əрқилы жақсылық пен берекенің жаршысы мағынасына келеді. Нəби сөзі Садық сөзісекілді. Жақсылық пен береке атаулыға қатысты қасиеттің бəрі бір кісінің бойынан табылса, оладамды Садық деп атайды. Ішінара осы қасиеттер бойында бар кісіні садық деп айтады. Нəбидіəлгіндей жақсылық пен береке сипаттарын бойына жинақтаған жан деуге келеді[370].

Дегенмен, өзара мағыналас, мəндес екі ұғымның ішінде расул сөзі ғана пайғамбардан өзгемағынада да қолданылған[371]. Ал нəби сөзі Құран кəрімде тек пайғамбарларға қатыстыайтылады.

2. Пайғамбарлардың басты қасиеттеріПайғамбарлардың мұғжиза көрсетуі, періште арқылы уахи алуы олардың ерекшеліктері

қатарына жатады. Аллаһ құлдарының ішінен пайғамбар таңдайды жəне оған əмірін жүргізеді.Берілген əмір мен тыйымдар келесі пайғамбар келгенше заңды күшін сақтайды. Əрпайғамбардың миссия-мұраты əрқалай емес, əдетте кейінгі келген алдынғының ісінжалғастырады[372]. Пайғамбарлардың дінді жеткізу əдіс-тəсілі түрлі-түрлі болғанымен, мақсат-мүддесі біреу, адамзатқа Аллаһты таныту. Жалпы алғанда, пайғамбарларға мынадай қасиеттертəн:

Пайғамбарлық қасиетке тумысынан ие болуыАдамның өз қалауымен пайғамбар болуы мүмкін емес. Пайғамбарларды таңдау Аллаһтың

ықтиярында екенін[373], олардың таңдаулы[374] адамдар екенін жəне Аллаһтыңпайғамбарлықты өзі қалаған жандарына беретіні аяттарда айтылған[375].

Аллаһ пайғамбар деп тапқан кісі пайғамбарлығын баршаға жария етеді. Əйтпесе, ешқандайпайғамбар ойланып-толғанып, осылай істегенім жөн болар деп өзі бастама көтермейді[376].Пайғамбарлық Аллаһ тағала жүктеген орасан зор əрі жауапты міндет болғандықтан, оғанақылмен не болмаса еңбекпен яки ғибадатпен қол жеткізу мүмкін емес.

ریصب عیمس هللا نإ سانلا نمو السر ةكئالملا نم يفطصی هللا

«Аллаһ періштелерден де, адамдардан да елшілер белгіледі. Шəксіз Аллаһ əр нəрсені асаестуші, тым көруші»[377];

نوقتاف انأ الإ ـه لإ هنأ ال اورذنأ نأ هدابع نم ءاشی نم ىلع هرمأ نم حورلاب ةكئآلملا لزنی

«Аллаһ өз əмірімен періштелерді бір рухпен (уахимен) құлдарынан қалағанына: «Мененбасқа ешбір тəңір жоқ екенін ескертіңдер əрі менен қорқыңдар», – деп түсіреді»[378] аяттарыосы ойды дəлелдейді. Келген уахиге əуелі пайғамбардың өзі құлақ асады: «Мен Раббымтарапынан маған уахи етілгенге ғана бой ұсынамын»[379]. Бұдан пайғамбарлардың қуқұлқынның қамын жемегенін, қандай бір болмасын пендешілік осалдыққа, əлсіздікке бойұрмағанын жəне дағуат-миссиясын жүзеге асыруда (дінге шақыру, үгіттеуде) уахиды тікелейбасшылыққа алғанын білеміз.

Матуридидің пікірінше, Аллаһтың «Оларды таңдап алдық»[380] сөзін оларды «Елшіқылдық» жəне «Тура жолға салдық» мағынасында ұғынған жөн[381].

Нубууат жəне рисалат пайғамбардың еңбекпен тапқан дəрежесі емес, яғни ол еңбегініңзейнеті ретінде пайғамбарлықты иемденбейді. Құран кəрімдегі «Ол құлдарынан кімді қаласа,соны сыйға бөлейді (пайғамбарлықты қалағанына береді)»[382] деген аят пайғамбарлықтыңАллаһтың билігіндегі дүние екеніне айқын дəлел бола алады.

Пайғамбарлық уəзипасы берілгенде адамның жеке басының абырой-беделі, байлығы өзге дематериалдық ерекшеліктері ескерілмейтіні Құран кəрімде айтылады. Аятта:

میظع نیتیرقلا نم لجر ىلع نآرقلا اذه لزن الول اولاقو

«Олар: «Бұл Құран (Мекке, Тайып) екі қаладан ірі бір адамға түсірілсе игі еді»[383], – деді.«Раббыңның жақсылығын солар бөліп бере ме?»[384];«Олардың дүние тіршілігіндегі несібесін араларына біз үлестірдік», – делінген. Расында да,

жай күнкөріс қамын қамдауға əлжуаз адам пайғамбарлық секілді ұлық миссияны иемденугеқандай қауқар танытпақ?

Матуриди бұл туралы былай дейді: «Аллаһ рисалатты зая қылатын, оны игере алмайтынжандарға бермейді. Пайғамбарлықтың күнкөріс деңгейі орта санаттағы адамдарға берілгеніабзал. Рисалат қоғамның байлық, мансап тұрғысынан алдыңғы қатарлы өкілдеріне берілсе,пайғамбарлықты дəлелдеудің қажеті болмас еді. Себебі, көпшілік мұндай адамдарға бағынуғабейім тұрады. Пайғамбарлық орта санаттағы адамдарға берілген кезде, мұғжиза жəне аяттарға(дəлелдерге) қажеттілік туады»[385].

Мұғтазиланың пікірінше, адам баласы өзі ұмсынып оған сақадай сай (дайын) болмайынша,Аллаһ оны пайғамбар ретінде жібермейді. Бұған сенсек, Мұса жəне басқа пайғамбарларАллаһтың қалауымен емес, өз еркімен пайғамбар ретінде таңдалған. Матуриди өз кезегінде

يمالكبو يتالاسرب سانلا ىلع كتیفطصا ينإ ىسوم ای لاق

«Уа, Мұса! Шынында сені адамдардан елшілікке жəне сөйлесуге таңдап алдым»[386]аятының мұғтазиланың бұл пікірін жоққа шығаратынын, рисалатты берушінің бір Аллаһ екенінайтқан[387].

Пайғамбарлық атадан балаға мирас қалмайды. Пайғамбардың үрім-бұтағынан пайғамбар даимансыз да шығуы бек мүмкін екенін бізге жеткен деректерден ұғынамыз. Құран кəрімде əкесіде, баласы да пайғамбар болғандар жайлы баяндалғанмен, бұл пайғамбарлықтың мұрағақалатынын көрсетпейді. Құрандағы

نیملاظلا يدهع لانی لاق ال يتیرذ نمو لاق امامإ سانلل كلعاج ينإ لاق نهمتأف تاملكب هبر میهاربإ ىلتبا ذإو

«Раббы Ибраһимді сөздермен сынады. Сонда ол оларды толық орындады. Аллаһ: «Əринесені адамдарға басшы қыламын», – деді. Ол: «Ұрпақтарымнан да ете көр!» – деді. Аллаһ:«Сертім залымдарға жүрмейді», – деді»[388] аяты осыны тұспалдайды. Басқа бір аятта Нұхпайғамбардың ұлының топан суға батып кеткені жайлы айтылады[389]. Құран кəрімпайғамбарлардың отбасы мен бала-шағасын сөз қылғанда кейбіреуінің кəпір болғанын айтады.Мысалы, Ибраһим пайғамбардың əкесі кəпір болғанымен, бұл жайт оның пайғамбарлығынаешбір нұқсан келтірген жоқ[390]. Демек, пайғамбарлықтың қашан жəне кімге берілетінін бірАллаһқа аян[391].

Пайғамбардың адамдардың арасынан шығуыПайғамбарлықтың мақсаты – Аллаһ пен құлдарының арасында дəнекер болу, оның əмірлері

мен тиымдарын адамзатқа жеткізу болып табылады. Міндеті осы болған соң пайғамбар атаулыайтқандарын əуел баста өздері істеп, əмір мен тиымдарды орындауда өзгелерге үлгі болуға тиіс.Міне, сондықтан пайғамбарлар Аллаһ тарапынан адам баласының ішінен таңдалады.

Матуридидің пікірінше, Аллаһ адамдар арасынан оларға кəламын түсіндіретін, үйрететінпайғамбарлар жіберді. Құранның пайғамбар жіберуді бір жақсылық, сыйлық, рақымшылықретінде бағалауы тегін емес. Адамға тек өзі құралпы адам ғана өнеге, тағлым көрсетеді[392].

Құран кəрім пайғамбарлар жайлы əңгіме қозғағанда, олардың адам екеніне баса назараударады. Тарихта адамзатқа жіберілген пайғамбарлардың адам немесе басқа формадағытіршілік иесі болу қажеттігі туралы пікірталастар көп болған. Матуриди пайғамбардыңадамзаттан болуын қажет ететін факторларды үш топқа бөліп қарастырады:

Аллаһ тағала пайғамбарды адамзат санатынан жіберді. Себебі, адамзатты бір идеятөңірегіне ұйытып, олармен тіл табысу, көңілдерін орнықтыру – тек адам пайғамбардыңқолынан келеді.

Аллаһ тағала адамзаттан пайғамбар жіберді. Бұл пайғамбар сол ортада өсіп өнген, əркімбілетін жан. Пайғамбар басқа кейіптегі (формадағы) тіршілік иесі болса, оны пайғамбар ретіндеқабылдау тым қиынға соғар еді.

Пайғамбар адам болса, ғана ол көрсеткен мұғжизаға адамдар иланады. Пайғамбарперіштеден болса көрсеткен мұғжизасының адамдар үшін мəн-мағынасы қалмас еді. Өйткені,періштелердің күш-қайраты, болмысы адам баласына ұқсамайды[393].

Адамдарға өнеге көрсету, сондай-ақ оларға басшы, көсем болу үшін пайғамбар адамзаттанболуға тиіс. Пайғамбарлардың адам баласынан болғанына наразылық білдірушілердіңкеліспеушіліктері Құранда айтылады[394]. Мүшриктердің періштеден пайғамбар жіберу туралыталабына[395] Құран кəрімде:

نورظنی مث ال رمألا يضقل اكلم انلزنأ ول

«Əгəрəкім періште түсірсек, оған қарсы келген сəтте іс біткен болып, оларға сонан кейінмұрша берілмес еді»[396] деп жауап берілген.

Пайғамбарға иланбайтындар пайғамбардың адамзаттан болғанына таңданып, сол себептіоны қабылдаудан бас тартқан. Олар «Бізді бір пенде тура жолға салатын болған ба?» деп кекесінмінез танытып, «Аллаһ қаласа періште жіберер еді» деген сыңаймен адамзаттан жіберілгенпайғамбарларды мойындамаған[397]. Ал, адам баласының күні ертең:

اذ مكموی هـ ءاقل مكنورذنیو يتایآ مكیلع نوصقی مكنم لسر مكتأی ملأ سنإلاو نجلا رشعم ای

«Ей, жын мен адамдар қауымы! Сендерге өз іштеріңнен аяттарымды баян етіп, бұл

күндеріңмен кездесетіндеріңді ескерткен елшілер келмеді ме?»[398] – деп сұрайтыны анық.Матуридидің пікірінше, пайғамбарды терістеушілер «Біз сені тек өзіміз тəрізді адам

көреміз», «Сен де біз секілді адамсың» деген пиғылымен пайғамбарлықты жоққа шығарады.Сондағы олардың сыңаржақ ойы мынаған саяды: «Пайғамбар Аллаһтың құзырынан келеді. Алсен болсаң, көз алдымызда туып өстің. Пайғамбардың атына заты сай болуы керек. Ал біз неболмыс-бітіміңде не бақ-дəулетте бізден артық тұсыңды көріп тұрғамыз жоқ. Ақыры солайболған екен делік. Неге біз саған емес, сен бізге пайғамбар болып келдің?» Сөйтіп, пайғамбаратаулыны өздері секілді қатардағы адам ретінде ғана көріп, олардың дəлелдерін сиқыр,көзбояушылық деп мойындамаған[399].

Аллаһ пайғамбарымызға рисалат жүктегенде де мүшриктер «Бізді (өзіміз сияқты) бір адамтура жолға сала ала ма?»[400] деп сенбестік білдірді. Олар Мұхаммед (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм)

туралы «Бұл қандай пайғамбар өзі! Өзіміз құсап ішіп жейтін, жер басып жүрген біреу.Пайғамбар дегенің періштеден болуы керек қой!»[401] деген сықылды сөздер айтқан.

Осылайша, елшілік міндеті жүктелген пайғамбарларға мүшріктер сенімсіздік танытты.Құран кəрім осы жайтты былай жеткізеді: «Расында біз бұл Құранда адам баласы үшін əрнəрсенің мысалын ашып баян еттік. Сонда да адамдардың көбі бас тартып, мүлде қарсы келді.Олар: «Бұл жерден сен бізге бастау ағызғанға дейін əсте сенбейміз. Немесе құрма бағыңболсын. Сонда оның арасынан өзен-су ағызып қоярсың. Не ойлағаныңдай аспанды үстімізгекесек-кесек түсірерсің. Яки, Аллаһты, періштелерді бетпе-бет келтірерсің. Не болмаса,алтыннан бір үйің болсын. Яки аспанға шығарсың. Сонда да бізге оқитын бір кітаптүсірмейінше, көкке шыққандығыңа əсте сенбейміз», – деді. «Раббымды пəктеймін! Мен бірадам баласы пайғамбар ғанамын» де! Адам баласына пайғамбар тура жол келтірген кезде,олардың «Аллаһ адамды пайғамбар қылып жіберді ме?» деген сөздері ғана иман келтірулерінебөгет болды»[402].

Матуридидің пікірінше, Аллаһ пайғамбар ретінде періште түсірсе, адамзаттың күні қараңболар еді. Періште адамзат көзіне түспейді, сондықтан, оларға үлгі-өнеге бола алмайды. Жержүзін адамзат емес періште жайласа, Аллаһ əлбетте оларға періштеден пайғамбар жіберер еді.Өйткені, бөгде тіршілік иесінен гөрі өздері тəрізді елшіні танып білу жəне оны құп алу қабылдауоларға əлдеқайда оңайға түсері анық. Жер жүзін мекендеуші адамзат болғандықтан, Аллаһоларға тегі адам пайғамбар жіберген[403].

Аллаһ тағала Құран кəрімде:

ةمكحلاو باتكلا مهملعیو مهیكزیو هتایآ مهیلع ولتی مهسفنأ نم الوسر مهیف ثعب ذإ نینمؤملا ىلع هللا نم دقل

نیبم لالض يفل لبق نم اوناك نإو

«Расында Аллаһ мүміндерге қамқорлық етіп, оларға өздерінен, оларға Аллаһтың аятыноқитын, оларды тазартатын жəне оларға кітап, хикмет үйрететін елші жіберді. Өйткені,олар бұрын ашық адасуда еді»[404], – дей отырып, пайғамбарды адамзаттың өз ішіненжібергенін қамқорлықтың, жанашырлықтың нышаны ретінде қарастырады. Бұл аят Аллаһтағаладан келген əмір мен тыйымдарды, олардың астарындағы хикметті адамзаттың жетесінежеткізу, санасына құю үшін пайғамбардың адам баласынан болуы шарт екенін меңзейді. Солайболғанда ғана, пайғамбар өзі өмір сүрген қоғамды, замандастарының ой-өрісін, қабілет-қарымын жақсы білмек, олардың кəдесіне жарамақ. Міне, сондықтан Аллаһ тағала адамзатқабарынша болысатын, олардың бел ортасында жүріп ақиқатты алаңсыз жеткізетін, құрметкебөленуге лайық өздері секілді тегі адам пайғамбар жіберген.

Сонымен қатар пайғамбарларды терістеудің амал-айласы ретінде олардың періште емес,адам болғандарын алға тартып дау айтқандарға Құран кəрімде:

الوسر اكلم ءامسلا نم مهیلع انلزنل نینئمطم نوشمی ةكئآلم ضرألا يف ناك ول لق

«Егер жер жүзінде бейбіт жүргендер періште болса, əрине оларға көктен періште елшіжіберер едік»[405] деген қисынды жауап қайтарылған.

Матуриди адамнан пайғамбар шығуы мүмкін емес дейтіндерге қарсы Құран аяттарынанқисынды дəлелдер келтіреді.

میحر فوؤر نینمؤملاب مكیلع صیرح متنع ام هیلع زیزع مكسفنأ نم لوسر مكءاج دقل

«Расында сендерге іштеріңнен ардақты бір пайғамбар келді. Оған қиналғандарың ауыртиеді. Сендерге өте ынтық, мүміндерге өте жұмсақ, ерекше мейірімді»[406].

Яғни, Аллаһ тағаланың əмірлері мен тыйымдарын түсінікті етіп түсіндіретін адамдарарасынан пайғамбарлар таңдалған еді[407].

Адамзат тарихында Аллаһ тағалаға серік қосушылар мен оны бекерге шығарушылардыңайтары қашан да бір болған. Олар үнемі пайғамбарларды «Ол да өзіміз тəрізді адам емес пе?Неге періште келмейді?»[408] сынды сұрақтың астына алып отырған. Құран кəрімненпайғамбарлар мен олар жіберілген қауым ел арасында осы тектес əңгімелердің жиі орыналғанын көреміз. Мəселен, Хұдқа (а.с.) қауымының көрсеткен қылықтары мен сөздері[409],перғауын мен оның анасының Мұса мен Харунды кекеп мұқауы[410] жəне т.с.с. Мұхаммед(саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) да мүшриктердің сондай əжуа-мысқылына тап болған. «Олар сені көрсе-ақболды: «Аллаһтың жіберген елшісі осы ма?» – деп тəлкекке алады. «Бізді тəңірлерімізденадастыра жаздады», – дейді. Олар азапты көрген сəтте, кімнің жолдан адасқанынбіледі»[411].

Имам Матуриди:

كلم هیلع لزنأ الول اولاقو

«Олар: «Пайғамбарға бір періште неге түсірілмейді?» – деді»[412] деген аятын былайтүсіндіреді: «Араб мүшриктер пайғамбарлар мен оларға түскен кітаптардан хабардар емес-ті.Қандай да бір болмасын пайғамбар мен кітапқа иман келтірген де емес. «Неге періште түспейді,не болмаса Раббымызды көзіміз көру керек емес пе еді?» секілді сөздері адамзаттан пайғамбаркөрмеген қараңғылығы яки пайғамбарды мойындағысы келмей қыңырайғаны себепті айтылсакерек. «Əгəрəкім періште түсірсек, оған қарсы келген сəтте іс біткен болып, оларға сонан кейінмұрша берілмес еді», яғни олардың дегені болса, сау бастарына сақина тілеп алар еді. «Егерпайғамбарды бір періште қылсақ, оны да бір адам (бейнесінде) қылар едік». Өйткені, періштеқаз-қалпында келсе, адамдардың зəре-құты қалмас еді, оған қарауға дəті де, дəрмені де жетпеседі. Жəбірейілдің (а.с.) өзі Мұхаммедке (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) адам кейпінде келгені белгілі[413].

الوسر ارشب هللا ثعبأ اولاق نأ الإ ىدهلا مهءاج ذإ اونمؤی نأ سانلا عنم امو

«Адам баласына пайғамбар тура жол келтірген кезде, олардың «Аллаһ адамды пайғамбарқылып жіберді ме?» деген сөздері ғана иман келтірулеріне бөгет болды»[414]. Олар: «Өзімізсекілді адамның пайғамбар болғаны бізге лайық па еді? Біз неге оған пайғамбар болмасқа?» –деп, өз ішінен пайғамбар шыққанын мойындамаушы еді[415]. Аллаһқа серік қосушылар мен

пайғамбарды жоққа шығарушылардың мұнысы бекер. Аллаһ қаласа көктен періште түсіререді[416].

Жоғарыда айтылғандай, пайғамбарды терістеушілер пайғамбар адамзаттан жоғарыформадағы тіршілік иесі болуға тиіс деп біліп, өз ішінен пайғамбар шыққанына иланақоймайтын. Əйтсе де, өз ішінен шыққан пайғамбарды жаппай жоққа шығарғанға тарих куəболған емес. Мұның өзі қоғамда адамзаттан пайғамбар шығуының қалыпты норма ретіндеқабылданғанын көрсетеді[417].

Матуриди пайғамбарлардың ер немесе əйел затынан болғанына пəлендей ден қоймайды. Ол«Сенен бұрын да кенттердің халқына уахи етіп еркектерді ғана жібердік»[418] аятын былайтүсіндіреді: «Бұрын да адамзатқа адам баласынан басқа пайғамбар (періште не болмаса жын)пайғамбар жібермегеніміз анық. Ендеше, неге оның пайғамбарлығын көпе-көрнеумойындамайсыңдар? Неге «Аллаһ адамды пайғамбар қылып жіберді ме?» – дейсіңдер? Ал аяттатек еркектердің айтылуына келсек, бұл əйел затынан бұрын-соңды пайғамбаржіберілмегендіктен болар»[419].

Матуриди дəл осыған ұқсас басқа бір аятты[420] да Аллаһ пайғамбарды періште менжыннан емес, тек адамзаттан жіберген деп түсіндіреді. Содан соң еркектер сөзіне баса мəнберіп, əйел затынан пайғамбар болмағанын, пайғамбардың əйел-еркек деп бөліп жармай күлліадам баласына жіберілгенін айтады[421].

مهیلإ يحون الاجر الإ كلبق انلسرأ امو

«Сенен бұрын да өздеріне уахи етіп, еркектерді ғана жіберген едік...»[422] аятынталдағанда, нубууат пен рисалат міндеті əйелдерге жарасты болмағандықтан, пайғамбарлардыңтек ер адамдар болғанына ишара барын айтады[423].

Құран кəрімде:

میكحلا زیزعلا وهو ءاشی نم يدهیو ءاشی نم هللا لضیف مهل نیبیل هموق ناسلب الإ لوسر نم انلسرأ امو

«Əр пайғамбарды ашық түсіндірсін деп елінің тілінде жібердік. Аллаһ кімді қаласа соныадастырады, кімді қаласа соны тура жолға салады. Ол, өте үстем, аса дана» [424], – депайтылған. Матуриди осы аятқа сүйене отырып, пайғамбарлардың өз елінің тілін білуқажеттілігіне ерекше мəн береді. Шынтуайтында, адамдардың өзара тіл табысуында тілдің роліерекше, аса маңызды[425].

Аллаһ адамзатқа өз ішінен өздері құралпы пайғамбар жіберу арқылы үлкен жанашырлық,қамқорлық танытқан.

ةمكحلاو باتكلا مهملعیو مهیكزیو هتایآ مهیلع ولتی مهسفنأ نم الوسر مهیف ثعب ذإ نینمؤملا ىلع هللا نم دقل

نیبم لالض يفل لبق نم اوناك نإو

«Расында Аллаһ мүміндерге қамқорлық етіп, оларға өздерінен, оларға Аллаһтың аятыноқитын, оларды тазартатын жəне оларға кітап, хикмет үйрететін елші жіберді. Өйткеніолар бұрын ашық адасуда еді»[426].

Мүшриктер Мұхаммед пайғамбардан Аллаһтың елшісі екеніне дəлел ретінде мұғжизакөрсетуді сұраған. Пайғамбар болса оларға өзінің қарапайым адам екенін, тек Аллаһтыңəмірлері мен тыйымдарын жария етуге жауапты екенін айтқан.

Пайғамбар да пенде болғандықтан, бақилық болады (дүниеден озады). Адам пəни жалғанда

көп тұрақтай алмайды.

نوتیم مهنإو تیم كنإ

«Расында сен де өлесің, олар да өледі»[427],

نودلاخلا مهف تم نإفأ دلخلا كلبق نم رشبل انلعج امو

«Сенен бұрын да адам баласына мəңгілік өмір бермедік. Ал егер сен өлсең сонда олар мəңгіқала ма?»[428] – деп, пайғамбардың да бақилық болатынын білдірген Құран оның өлімі дін-иманның ақыры емес екенін айтады:

نلف هیبقع ىلع بلقنی نمو مكباقعأ ىلع متبلقنا لتق وأ تام نإفأ لسرلا هلبق نم تلخ دق لوسر الإ دمحم امو

الجؤم اباتك هللا نذإب الإ تومت نأ سفنل ناك امو نیركاشلا هللا يزجیسو ائیش هللا رضی

«Мұхаммед бір елші ғана, одан бұрын да елшілер өткен. Ал сонда ол өлсе не өлтірілсе,сендер кері бет бұрасыңдар ма? (қайта кəпір боласыңдар ма) Кім кері қайтса, Аллаһқа ешбірзиян келтірмейді. Сондай-ақ, Аллаһ шүкір етушілерді сыйға бөлейді. Аллаһтың бұйрығыболмайынша, ешкім өлмейді, ол жазулы бір мерзім...»[429].

Матуриди тарихта бұрын-соңды келген илəһи дін атаулының бəрі бір ғана тəухид дініболғанын, оны жер жүзіне жария ету пайғамбарларға жүктелген міндет екенін хазірет Исаоқиғасына сілтеме жасай отырып жеткізеді. Құрандағы «Уа, Иса! Сені мен алушымын!»[430]аяты туралы екіұдай пікір бар. Аятта сөз кезегі ауысқан деушілердің айтуынша, мағынамынадай: «Сені құзырыма көтеремін, артынша дүниеге жіберіп опат қыламын». Тəнді опат қылуоны дүниеден алу мағынасына келеді, оның өлтіру амалынсыз да жүзеге асуы əбден мүмкін. Алибн Аббастың риуаятында мəтіннің мағынасы мынадай: «Сені опат қыламын, яғни сеніөлтіремін жəне құзырыма (тарапыма) көтеремін». Мұндағы «Құзырыма көтеремін» сөзімүшаббиһаның Аллаһтың кеңістікте орналасқаны жайлы көзқарасына дəлел болмақ емес, жайғана Иса пайғамбарға деген құрмет, ілтипатты көрсетеді. Егер сөзді тікелей мағынасындаұғынып, Аллаһтың мекен-жайы бар дейтін болсақ, бұл міндетті түрде Шам (Дамаск) қаласыныңмаңайы болар еді. Себебі, Ибраһим (а.с.) Шамға жолаушылап шыққанда: «Мен Раббыма баражатырмын»[431], – деген жоқ па еді?»[432].

Иса пайғамбар көкке көтерілгеннен кейін көп ұзамай адамзат діннен жаңылып, жолынанадасты. Адам баласы ақ-қараның ара жігін ажыратудан қалған шақта Аллаһ Мұхаммедпайғамбарды жіберіп, оларды қайта дінге шақырды. Матуриди Тəуилатында Хасан Басри, ибнМəсғуд секілді белді ислам ғалымдарының пікіріне сүйене отырып, Иса пайғамбар жер жүзінеқайта оралғанда адамзатты Мұхаммедке (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) иман келтіруге, оның шариғатынбасшылыққа алып тəухид дініне мойынсұнуға шақыратынын айтады[433].

Иса пайғамбардың оқиғасы Ислам ақидасындағы күрделі тақырыптардың бірі. Біз бұлтақырып төңірегіндегі айтыс-тартысты[434] қозғап жатпаймыз, тек Матуридидің бұл мəселедебарынша байыптылық танытқанын айтқымыз келеді. Матуриди Исаның (а.с.) өлтірілуі туралымағлұматты «Ахад хабар» деп санайды. Оның пікірінше, Иса тірідей Аллаһтың құзырынакөтерілген. Кейбір риуаятта Иса пайғамбардың көкке көтерілгені сөз болады. Матуриди оқиғажелісін талдағанда Иса пайғамбар Аллаһтың жанында белгілі бір жерде тұрады деген ойданаулақ болған жөн деп біледі. Əйтпесе, мұның ақыры Аллаһты адам кейпінде елестетуге апарыпсоғады, ал бұл таухид дініне түбегейлі қарама-қайшы нəрсе[435].

Матуриди Иса пайғамбардың Аллаһтың құзырына көтерілуін оны дəріптеу, мəртебесінкөтеру деп түсіндіреді. Əдетте бір нəрсені Аллаһқа телігенде мақсат ол нəрсені мадақтау, атынəйгілеу болмақ. Мəселен, Аллаһтың үйі – бұл үнемі Аллаһтың аты ауызға алынатын, оғанқұлшылық қылынатын құтты қоныс. Ол сонысымен өзге үй-жайдан ерекше. Олай болса, Исаныда ұлықтау, дəріптеу мақсатында, Аллаһтың құзырында деп айтуға əбден болады. Бұл сөздердіңастарынан басқа мағына іздеу ағаттық болар еді[436]. Матуриди Исаның (а.с.) көкке көтерілуітақырыбын қозғағанда, əрқилы риуаяттарға сүйенгенімен өз ұстанымын ашып айтпайды. Тексол тақырыптағы риуаяттарды айтумен шектеледі[437].

Мұхаммедке (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) пайғамбарлық уəзипасы берілгенде, ол Аллаһ тағаланыңадамзатқа жіберген əмірлері мен тыйымдарын орындаудан азат болған жоқ, керісінше, оның еңəуелгі жəне белсенді орындаушысы болды. Көптеген аяттарда пайғамбарымыздың Аллаһтыңалдындағы жауапкершілігі жайлы сөз болады, бұл өз кезегінде Мұхаммедтің (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм)

де əмір мен тыйымдарды орындауда ерікті болмағанын көрсетеді[438].Қорытынды ретінде айтарымыз, пайғамбарымыз Мұхаммед (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) өзіміз секілді

адам болған, бірақ, Аллаһ тағала арнайы уахи түсіріп күллі адам баласына елші қылған,сонысымен оның ең таңдаулы құлы болған адам.

نوملعت اونوكت مل ام مكملعیو ةمكحلاو باتكلا مكملعیو مكیكزیو انتایآ مكیلع ولتی مكنم الوسر مكیف انلسرأ امك

«Расында, Аллаһ мүміндерге қамқорлық етіп, оларға өздерінен, оларға Аллаһтың аятыноқитын, оларды тазартатын жəне оларға кітап, хикмет үйрететін елші жіберді»[439],сөйтіп адамзатқа асқан рақымшылық танытты.

Барлық пайғамбарлар үндеуінің негізі бір болуыƏрбір кезең мен уақыт, үмбеттер басқа басқа болғанымен, бұрын-соңды болған хақ дін

атаулының мазмұны бір болған. Мұны Құрандағы

بوقعیو قاحسإو لیعامسإو میهاربإ ىلإ انیحوأو هدعب نم نییبنلاو حون ىلإ انیحوأ امك كیلإ انیحوأ انإ

اروبز دوواد انیتآو نامیلسو نوراهو سنویو بویأو ىسیعو طابسألاو

«Нұх жəне одан кейінгі пайғамбарларға уахи еткеніміздей, саған да уахи еттік. Сондай-ақ,Ибраһим, Исмайыл, Жақып, Иса, Əйюб, Жүніс, Харун жəне Сүлейменге де уахи еттік. ƏріДəуітке Зəбурды бердік»[440] деген аяттан анық түсінеміз.

Кез келген пайғамбардың өз қауымына уағыздаған діні басқа пайғамбарлардан өзгеше емес,қайта барлығының діни үкімдері ұқсас келген. Себебі, барлық пайғамбарлардың асыл мұраты –Ұлы Жаратушы Аллаһ тағаланы таныту, пайғамбарларды мойындату мен өлгеннен кейін қайтатірілудің хақ екендігіне иландыру болған.

Пайғамбарлардың шариғаттарының өзегі Аллаһқа құлшылық жасауға негізделгендіктен,негізгі ұстанымдары ортақ Құранда: «Ей, адамзат баласы! Сендерді де, сендерге дейінгілерді дежаратқан Раббыларыңа құлшылық жасаңдар!»[441] немесе «Оларға былай де: «Ей, адамдар,мен сендердің бəріңе Аллаһ жіберген пайғамбармын»[442], «Мен сендерге Аллаһтан келгенелшімін»[443], «Сенен бұрын бір пайғамбар жіберсек, оған: «Менен басқа ешбір тəңір жоқ.Онда маған ғана құлшылық қылыңдар», – деп қана уахи етіп жібердік»[444]; «Расында, əрүмбетке: «Аллаһқа құлшылық етіңдер, азғындардан аулақ болыңдар» дейтін елшіжібердік»[445] деген аяттарда əрбір үмбетке пайғамбар келгендігі, сондай-ақ, олар ең алдыменөз үмбетін Аллаһқа құлшылық жасауға шақырғандығы баяндалған.

3. Пайғамбарлардың бір-бірінен артықшылығы, үстемдігіҚұран кəрімде Аллаһ тағала: «Расында пайғамбардың біреулерінен біреулерін артық

қылдық. Сондай-ақ, Дəуітке Зəбурды бердік»[446]; «Уа, Мұса! Шынында сені адамдарданелшілікке жəне сөйлесуге таңдап алдым»[447], – дейді.

Матуридидің пікірінше, пайғамбарлар бірінен бірі өткен игі жақсы адамдар болған. Əрпайғамбардың өзіндік келбеті, кемелдігі бар. Пайғамбарларға таңылған эпитет (теңеу), атақтаролардың бір бірінен үстемдіктерін көрсетеді. Кейбір атақ, атаулар пайғамбарға деген құрметпен ілтипаттың нышаны болып табылады. Мəселен, Ибраһим – халилуллаһ, Мұса – кəлəмуллаһ,ал Иса – рухуллаһ. Бұл оларды дəріптеу, ұлықтау мақсатында келтірілген теңеулер ғана[448].

Матуриди пайғамбарлардың бір-бірінен артықшылығы туралы мынаны айтады:

هللا لوسر دمحم

«Мұхаммед – Аллаһтың елшісі...»[449] аяты Мұхаммедтің (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) мерейі басқапайғамбарлардан үстем екеніне дəлел болады. Құранда Мұхаммедтің рисалат жəне нубууатсипаттарына баса назар аударылады. Аллаһ оған үнемі «Уа, Нəби!» немесе «Уа, Расул!», «Уа,Аллаһтың Елшісі Мұхаммед!» сынды қаратпа сөздермен тіл қатады. Ал өзге пайғамбарлардыəдеттегідей есімін атап шақырады. Мəселен, Мұса, Харун, Хұд, Салих, Ибраһим, Нұх (а.с.) жəнет.с.с. Осының өзі Мұхаммед пайғамбардың мерейінің үстемдігін анық көрсетеді»[450].

Сонымен қатар, имам Матуриди пайғамбарымыз Мұхаммедтің (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) үмбетінеҚұранда «Уа, мүміндер!»[451] делініп, өзге үмбеттерге «Уа, адам баласы!»[452] «Уа, Израилұрпақтары!»[453] делінгенін айта келе, Мұхаммедтің (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) мерейі басқапайғамбарлардан үстем болғаны секілді, оның үмбеті де өзге үмбеттерден көш ілгері тұр дегенболатын[454].

Пайғамбарлардың бір төбе, өзге адамдардың бір төбе екеніне ешкімнің таласы жоқ.Мұхаммедтің (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) пайғамбарлардың ең ардақтысы екенін де мұсылман əлемісөзсіз мойындайды. Сондай-ақ, соңғы пайғамбар Мұхаммед (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) күллі адамзатбаласына жіберілген əмбебап пайғамбар.

4. Пайғамбар жəне ғайыпты білу«Ғайып» сөзі көз көріп, құлақ естімеген, білінбейтін, сезілмейтін, жасырын, көмескі, құпия

деген мағыналарға келеді[455]. Жалпы алғанда ғайып көзге көрінбейтін көмескі руханиəлем[456] түсінігіне ие.

Пайғамбарлар Аллаһ тағалаға арқа сүйеп, қажетті біліммен қаруланған, билігіне мұғжизаберілген, тəблиғ уəзипасын жүзеге асыруға жауапты адамдар. Пайғамбарлар адам ретіндетіршіліктің заңына бағынады. Дегенмен, пайғамбарлар уахи арқылы ғайыптан кей хабарлардыбіліп отырған[457].

Құран:

تومت ضرأ يأب سفن يردت امو ادغ بسكت اذام سفن يردت امو

«...Ешкім ертең не істейтінін білмейді, əрі ешкім қай жерде өлерін білмейді»[458], – дейотырып, «Қиямет күні Аллаһ пайғамбарларды жинап алып: «Сендерге не жауап берілді?» –дейді. Олар: «Біздің ешбір мəліметіміз жоқ. Күдіксіз Сен ғана ғайыпты толық білушісің», –деп жауап береді»[459] аятымен пайғамбарлардың да ғайыптан хабары болмағанынбілдіреді[460]. Пайғамбарлар да ғайыптың анық қанығын бір Аллаһ білетінін айтқан.

Имам Матуриди ғайыпты екіге бөліп қарастырады: адамзаттың білуі мүмкін жəне Аллаһтанбасқа ешкім біле алмайтын ғайып[461]. Ол бірінші топқа – замана шарттары мен адамдарғабайланысты ғайып болудан қалатын, салыстырмалы түрде (номиналды) ғайыпты жатқызады. Алекінші топқа – бұрында болған жəне келешекте мəңгілікке дейін болатын жайттарды, былайшаайтқанда, абсолютті ғайыпты жатқызады.

Ғайып сөзі Құран аяттарында жан-жақты қолданылады. Мəселен, «Ғайып кілттері Оныңжанында. Ғайыпты тек өзі ғана біледі»[462]; «Аллаһ сендерге ғайыпты білдірмейді»[463],«Күдіксіз сен ғана ғайыпты толық білушісің»[464], «Негізінен ғайып тек Аллаһқа тəн»[465]жəне т.б.

Бұл аяттар адамның білімінің шектеулі екенін, ұшы-қиыры жоқ шексіз білім Аллаһ тағалағатəн екенін білдіреді, əрі ғайыпты Аллаһтан басқа ешкімнің біле бермейтінін айтады.

Абсолютті ғайып – ешқандай дəлелді қажетсінбейтін ғайып, Аллаһ тағаланың бұйрығынсызоны періштелер де, пайғамбарлар да біле алмайды. Бұл ғайыптан хабарларға тек уахи жолыменқол жеткізуге болады[466].

Уахи ғайыптан хабар береді. Уахиды жете түсінгендер оның астарындағы мəн-мағынаныаша алады. Уахи сезім мүшелерінің көмегіне жүгінбейді, өйткені ол адамның түйсігінентысқары жатқан дүние. Аллаһ, періштелер, ақирет күні, тіпті дүниеге қатысты біз білмейтінболған немесе алда болатын жайттарды тек уахидың көмегімен білуге болады[467].

Құран кəрімдегі

هللا الإ بیغلا ضرألاو تاوامسلا يف نم ملعی ال لق

«Көктер мен жердегі ғайыпты Аллаһтан басқа ешкім білмейді...»[468] аяты мұныңбұлтартпас дəлелі.

Аллаһ ғайыптан болатын жайттарды пайғамбарлар арқылы адамзатқа жеткізген. Ғайыптыбілудің жолы əлемді танып білуден басталады. Əлемді танып білу ғайыпты білуде басты негізəрі Аллаһтың бар екеніне дəлел болмақ[469]. Аллаһ тағаланың адамзаттың ақиқатты білуінеуахи арқылы барынша болысқаны анық, уахиды бұл тұрғыдан қарастырсақ, оның адамзатқа бірмархабат[470], нұр[471], тура жол[472] жəне ақ пен қараны айыратын дəлел екендігінаңғарамыз[473].

Пайғамбарлардың қайсы бірі болмасын, ғайыптан Аллаһтың бұйрығымен адамзатқа хабарберген. Əлбетте, ғайыптан хабар беру пайғамбар болудың шарты емес. Пайғамбарлардың ғайыпəлемінен жеткізген мағлұматтары – Аллаһтың уахимен оларға білдіргендері ғана. Аллаһбілдірмесе, олар ғайыптан бейхабар болар еді[474].

Құранда ғайыпқа иман келтірген тақуа мүміндер мадақталады[475]. Имам Матуридиаяттағы «Ғайыпқа иманның» екі түрлі түсіндірмесі барын айтады:

1. Мүміндер бұрынғы өткен адамдар секілді «Көзіміз көрмей Аллаһқа сенбейміз» демейді.2. Мүміндер Аллаһ тағаланың уəде еткен жақсылығына (нығметіне), азабына, əмірлері мен

тыйымдарына, өлгеннен соң қайта тірілуге, жұмаққа, тамұққа сөзсіз сенеді.Сонан соң Матуриди: «Тек ғайыпқа иман келтіруге болады. Иман дегеніміз – мақұлдау,

растау. Ғайып мəлімдеуге (хабар беруге) жатады, ал мəліметті растауға немесе теріске шығаруғаболады. Көз көріп тұрған нəрселер жайлы хабар берудің жөні жоқ», – дейді. Расында көзалдында болып жатқан жайттарды адамға жеткізудің қажеті шамалы. Бұл жерде иманның мəніғайыпқа, беймəлім дүниеге илануда жатыр[476].

Айтылған жайттардан аңғарғанымыз, Матуриди сезім мүшелерінің қабылдауымен жəнеақылмен болжап білуге болмайтын нəрселерді ғайып деп қабылдайды жəне «Ғайыпқа иманды»

Құранның ғайыптан берген хабарларына иман келтіру деп түсіндіреді. Ал бұл айтылғандардыңбасында иманның шарттары келеді. Иманның шарттары адамның түйсігіне бағынбайды. Аллаһ,періштелер, тағдырдың бізге беймəлім екені анық. Пайғамбар мен кітаптарды көз көріп құлақестісе де, пайғамбарға пайғамбарлық уəзипасын Аллаһ беріп бермегенін, кітаптың да Аллаһтанкеліп түскен, түспегенін анықтау қиын. Бұл екеуінің ғайып тұсы осы болса керек. Көріптұрғанымыздай, иманның шартында басты мəселе – оны адамның ақылы мен түйсігі арқылынақты білуі емес, сөзсіз қабылдауы болып табылады. Адамзаттың иман тақырыбында уахиданбасқа сүйенер нақты, сенімді дереккөзі, яки құжаты, мəліметі жоқ, ал оны қабылдау, яки жоққашығару оның өз еркінде.

Нұх (а.с.) елін хақ дінге шақырғанда олар: «Біз сені өзіміз тəрізді адам ретінде ғанакөреміз»[477], – деп қарсылық білдірген-ді. Сонда Нұх пайғамбар: «Мен сендерге жанымдаАллаһтың қазыналары бар демеймін, ғайыпты да біле алмаймын. Періштемін дедемеймін»[478], – деген еді. Оның үстіне Нұх кеме жасауға тапсырма алғанда оның неге жəнеқалай жасалатынынан да бейхабар болған. Тек уахи арқылы егжей-тегжейін білген соң ғанатапсырманы жүзеге асырған[479].

Жүсіп (а.с.) қыссасы баяндалған аяттарда баласының тағдырын біле алмай дал болғанЖақып пайғамбардың көз жанары суалғанша жылағаны сөз болады. Ендігі кезекте ғайыптыбілер-білмесі турасындағы ойымызды қуаттай түсетін аяттарды мысалға келтіре кетейік:

«Сонда олар Жүсіпті алып кетіп, бəрі оны құдықтың түбіне тастауға келіскенде, оған:«Туыстарыңа əлбетте осы істердің хабарын бересің. Олар сезбейді», – деп уахи еттік»[480];

«...Осылайша Жүсіпті ол жерге орналастырып, оған түстердің жоруын үйреттік. Аллаһөз ісіне өктем, бірақ адамдардың көбі білмейді. Ол ержеткенде, оған хикмет, білімбердік»[481].

Пайғамбарлар да адам баласы, олардың өзгелерден айырмашылығы – уахи алуында ғана.Уахидың арқасында пайғамбарлардың бойында өзге адам баласында табыла бермейтінқасиеттер болады. Ғалымның наданнан айырмашылығы – ілімінде. «Білгендер мен білмегендертең бола ма?»[482]. Міне, сондықтан адам баласы ішінде пайғамбарлардың орны бөлек, қадір-қасиеті айрықша.

Хадис ілімі ғайып мəселесін пайғамбарымыз Мұхаммедтің (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) оны біліпбілмегені тұрғысынан қарастырады. Құран: «Ғайыпты білуші Аллаһ оның сырын ешкімгеашпайды, бірақ ұнатқан елшісіне білдіреді»[483], – дейді. Олай болса, Аллаһтың бұйрығыменпайғамбарлардың адам білмейтін нəрселерді хабар беруі бек мүмкін. Расында олар жария еткендіннің көптеген мəселесі ғайыпқа қатысты дүниелер емес пе? Əйтсе де, бізді пайғамбарлардыңөздігінен ғайыпты білу қасиеті бар ма деген сұрақтың мазалайтыны анық.

Ғайыпты Аллаһтан басқа ешкімнің біле алмайтыны туралы аяттарды жоғарыда келтіргенболатынбыз. Ендігі кезекте пайғамбарлардың, əсіресе Мұхаммедтің (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) ғайыптыбіле алмайтыны жайлы аяттарды келтірейік: «Қиямет күні Аллаһ пайғамбарларды жинап:«Сендерге не жауап берілді?» – дейді. Олар: «Біздің ешбір мəліметіміз жоқ. Күдіксіз сен ғанағайыпты толық білушісің», – деп жауап береді»[484] аяты ешқандай пайғамбардың ғайыптыбілмейтінін көрсетеді. Матуриди аяттағы «Не жауап берілді?» сөзін шын көңілден риясыз иманкелтірді ме, жоқ əлде сырт көзге көпе-көрнеу куəлік етті ме деген мағынада түсіндіреді[485].Демек, пайғамбарлар адамның жүрегінде не барын, түпкі ниетін біле бермейді.

Меккелік мүшріктер пайғамбарымызға: «Раббың саған ненің арзан, ненің қымбат екенінбілдірмей ме? Білгеніңді бізге де айтсаңшы, жақсы табыс табайық», – дегенде, Құран оған былайдеп жауап қатуын сұрайды[486]:

نإ ءوسلا ينسم امو ریخلا نم ترثكتسال بیغلا ملعأ تنك ولو هللا ءاش ام الإ ارض الو اعفن يسفنل كلمأ ال لق

نونمؤی موقل ریشبو ریذن الإ انأ

«Аллаһ қаламайынша, өзім үшін пайда, зиян келтіру күшіне ие емеспін. Егер ғайыптыбілген болсам, əрине жақсылықты көбейтіп алар едім. Сондай-ақ, маған бір сəтсіздікжұғыспас еді. Мен иман келтірген елді қорқытушы, қуандырушы ғанамын», – де»[487]. Бұл аятМеккелік мүшриктердің пайғамбарымыздан сұраған «Қандай тауардың бағасы өседі?» «Неніалып сатқан тиімді?» «Қашан жоқшылық болады?» «Қашан тоқшылық болады?» секілдісауалдарына жауап ретінде келіп түскен. Матуриди базбір муфассирлердің «Ғайыпты білгенболсам, жақсылықты көбейтіп алар едім» сөзін ғайыпты білген болсам, «Жоқшылықтың алдыналар едім», «Ажалымның қашан боларын білсем, көп игі амал жасар едім» мағынасындатүсіндіргенін айта келе, оны құптай қоярлық сыңай танытпайды. Өйткені, пайғамбарымызМұхаммедтің (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) дүниеге құмартпағаны анық, ол құлшылығын да өлімнің алыс-жақын екенін бағамдап қылған емес. Оның пікірінше, аятты ғайыпты біліп соның арқасындасендерге тиетін зардаптың алдын алып, табыс көзін молайтсам, əлбетте маған иман келтіретінедіңдер. Маған иман келтірушілердің көп болғаны Аллаһтың құзырында сауабымның көбеюінежол ашар еді деп түсіндірген жөн[488]. Əлбетте, бұл жерде Матуридидің түсіндірмесі ақылғақонымды, əрі тың.

Пайғамбарымыздың ғайыпты біле бермейтінін баяндайтын жəне бір аят:

يوتسی له لق يلإ ىحوی ام الإ عبتأ نإ كلم ينإ مكل لوقأ الو بیغلا ملعأ الو هللا نئآزخ يدنع مكل لوقأ ال لق

نوركفتت الفأ ریصبلاو ىمعألا

«Оларға былай де: «Жанымда Аллаһтың қазыналары бар демеймін, ғайыпты да білмеймін.Əрі сендерге мен бір періштемін деп те айтпаймын. Мен тек өзіме уахи етілгенге ғанаілесемін. Көр соқыр мен көзі ашық тең бола ала ма? Ой салмайсыңдар ма?»[489].

Бұл аят пайғамбарымызға қиямет-қайым қашан болады, қашан азап көреміз деген секілдісұрақтар жауғанда, сондай-ақ, орынсыз талаптар қойылғанда келіп түскен[490].

Құран пайғамбарымыздың мұнафықтардың кім екендігін біле алмайтынын мына аяттабілдіреді:

مهملعن نحن مهملعت قافنلا ال ىلع اودرم ةنیدملا لهأ نمو نوقفانم بارعألا نم مكلوح نممو

«Араларыңдағы бəдауилерден екіжүзді (мұнафық) кісілер бар. Сондай-ақ,Мəдиналықтардан де екіжүзділікте сірескендер бар. Сен оларды білмейсің. Оларды бізбілеміз»[491]. Бұл аятты түсіндіргенде Матуриди пайғамбарымыздың өзі білетін мұнафықтардыҚұран аяттарында айтылған белгілерінен танығанын айтады. Демек, бойында мұнафықтықнышаны байқалмайынша, пайғамбар да оларды біле алмайды. Имам Матуриди Мұхаммедпайғамбар мұнафықтардың кейбіреуін сөз саптауынан танығанын айтады. Бұған дəлел«...Қаласақ мұнафықтарды саған көрсетер едік те, оларды бет бейнелерінен таныр едің.Əрине, оларды сөз аңғарынан танисың»[492] аяты болмақ. Енді біреулерді «Олар намазғатұрса, жалқауланып тұрады. Адамдарға көрсету үшін оқып, Аллаһты өте аз еске алады»[493]аятының ишарасымен намазға құлықсыз болғандарынан білетін[494]. Тағы бірқатар мұнафықтарсоғыстан кейіндеп қалып сыр берген-ді.

Құран бұрын болған оқиғаларды да пайғамбарымыздың біле алмайтынын ескертеді:

اذ لبق هـ نم كموق الو تنأ اهملعت تنك ام كیلإ اهیحون بیغلا ءابنأ نم كلت

«Міне бұлар беймəлім хабарлар. Оны саған уахи етеміз. Бұдан бұрын оны сен де, елің дебілмейтін еді»[495].

«Мүмин» сүресінің 78-аятында «Расында сенен бұрын да елшілер жібердік. Олардыңкейбірін саған баян еттік те, кейбірін баян етпедік» дейді. Имам Матуридидің пікірінше, Аллаһтағала бұл аятта пайғамбарымызға оның адамзатқа алғаш жіберілген елші емес екенін,сондықтан, адамдар өтірікшіге балап теріске шығарған алғашқы елші де емес екенін, оныңалдында көптеген елші келіп кеткенін, кейбіреуі жайлы айтылып, енді біреулері туралыайтылмағанын меңзейді. Басты мақсат – пайғамбарлардың табиғатын бүге-шігесіне дейін білуемес, оларға иман келтіру. Аллаһ тағалаға иман дегеніміз – оның əмірлері мен тыйымдарына,осы əмірлер мен тыйымдарды жеткізушілерге иман. «Ешбір пайғамбар Аллаһтың рұқсатынсызбір аят келтіре алмайды» аяты Батынилік (ақидада жаңсақ ағым) идеяларын жоққа шығарады.Бұл ағымды ұстанушылардың пікірінше, елшілердің нəпсі (бітімі) рухани субстанцияларданқұралған, осының арқасында олар қалаған сəтте аят түсіре алады. Имам Матуриди олардыңдегені рас болса, Аллаһтың «Ешбір пайғамбар Аллаһтың рұқсатынсыз бір аят келтіре алмайды»сөзі мəнін жоғалтар еді дейді. «Қашан Аллаһтың əмірі келсе, ақиқат бойынша үкім етіледі. Бұлжерде бұзақылар зиянға ұшырайды».

Тақырыпқа қатысты Құранда:

لوسر نم ىضترا نم الإ ادحأ هبیغ ىلع رهظی الف بیغلا ملاع

«Ғайыпты білуші Аллаһ оның сырын ешкімге ашпайды. Бірақ ұнатқан елшісінебілдіреді»[496] делінген. Құран аяттарында іштей қарама-қайшылық жоқ екені белгілі. Олайболса, Аллаһ қалаған жанға ғайыптан хабар беруі мүмкін[497]. Бұл ғайыптан хабарлардыадамзатқа жеткізуші пайғамбарлар мағлұматтың Аллаһтан келгенін, оның ықтиярынсызғайыпты білу мүмкін емес екенін ұдайы ескертумен болған.

ҚОРЫТЫНДЫИслам ақидасында адамның ақылы, санасы Жаратушыны танып-білуге жеткілікті деп

табылған. Ендеше, адамның ой-өресі жететін дін, иман тақырыбында Аллаһтың адамзатқапайғамбарлар жіберуін оның қамқорлығы, жанашырлығы деп білген жөн.

Ал сол пайғамбарлардың асыл мұрагерлері болған ғалымдардың ізін жалғап, ƏбуХанифаның айтып кеткен негіздерін ақли жəне нақли (аят пен хадис) дəлелдермен қуаттап,талдап, жүйелеп бір ізге түсіруші ретінде танылған Имам Матуриди – біздің дəстүрлі сүнниттікбағытымыз бен Ханафи мəзһабында аса маңызды тұлға. Бұл кісінің өмірімен жақыннан танысболу, ақида ілімін жүйелеудегі орнын анықтау, халыққа етене таныстыру қазіргі қазақ қоғамыүшін аса зəру болып отырған мəселелердің бірі.

Имам Матуриди өз танымында əлемдегі барлық нəрсені мұғжиза деп қабылдаған. Расындаайналада болып жатқан алуан түрлі құбылыс алдында адам дəрменсіз, əлсіз. Асатаяқты жыланғаайналдыруға қауқарсыз адам титімдей тұқымнан алып ағаш жасай алмайды, мұның екеуі деоның қолынан келмейтін дүние. Сөйте тұра, біз аса таяқтың жыланға айналғанын мұғжиза депқабылдауға əуеспіз, ал тұқымның өсіп өніп ағаш болғанына мəн бермейміз. Қалай десек те, адамбаласы күнделікті көзі үйренгендіктен, мұғжиза деп қарамайтын дүниенің объективті тұрғыдан

алғанда бəрібір мұғжиза болып қалатыны анық.Мұғжиза – пайғамбарларды қуаттау мақсатында Аллаһтың бұйрығымен табиғатта орын

алған төтенше, əдеттегіден тыс құбылыс. Мұғжиза əркез пайғамбарлықтың маңызды тетігіретінде, замана шарттарына орай пайғамбарларды адамзатқа мəшһүр етіп отырған. Мұғжизапайғамбарлардан өзге адам баласының қолынан келмейді.

Матуридидің көзқарасы бойынша, Аллаһ тағала рационалдық («Рухани») мұғжиза мен қатарсезімге негізделген («Материалдық») мұғжизалар да жіберген. Өйткені, адамдардың күдік-күмəндарына жауап ретінде ақылға жүгінген мұғжизалардан гөрі, сезімге жүгінгенмұғжизалардың ықпалы əлдеқайда жоғары екенін айтқан. Матуридидің сезімге жүгінгенмұғжиза дегені – дəстүрлі кітаптарда саны мыңға жетіп жығылатын ахад хабар жолымен бізгежеткен. Оның Мұхаммедтің (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) мұндай мұғжизалары Құранда бұрынғы өткенқауымдардың мұғжизаларға сенбеуі себепті айтылмаған, сондай-ақ, əр пайғамбарға берілгенмұғжизаның бір нұсқасы оған да берілген сынды пікірлері пайғамбарымыздың (саллаллаһу алəйһи уə

сəллəм) басқа барлық пайғамбарлардан үстем екенін дəлелдеуге талпынысы деп ұққан жөн секілді.Адам түйсігінің ішінде көру, бақылау қабілетінің адамға нақты, айқын мағлұмат беру

тұрғысынан орны ерекше. Имам Матуриди бұған ерекше мəн береді. Оның ойынша, ақиреткүнін бізге хабар берген пайғамбарлардың жай-күйі жəне ескертулері жоғарыда айтылғанкөзбен көріп кəнігі болумен барабар. Сондай-ақ, сезімге жүгінген мұғжизалардыңпайғамбарлықты дəлелдеудегі орны бөлек.

Дініміздегі «Керемет» тақырыбы – көп талқыға түскен мəселенің бірі. Дəстүрлі исламмəдениетінде мүміннің бойындағы қалыптан тыс, ақылға қонымсыз жай-күй керемет, басқа дінөкілінің бойындағы дəл осындай қасиет «Истидраж» деп аталады. Яғни, іс-əрекеттің сын-сипатына емес əрекет етушінің кім екеніне баса назар аударылған. Əдетте, керемет секілдікөрінген нəрселерден ғажайып ғаламат іздеудің қажеті жоқ, адам баласы көбіне білмегендіктен,өздерін таң қалдырған құбылыстарды «Керемет» деп жатады.

Мұсылмандар арасында тараған пайғамбар туралы кейбір жаңсақ пікірлер əдетте басқамəдениеттердің, атап айтқанда, Июдаизм мен христиандықтың ықпалымен қалыптасқан. Соданбарып, Құран қағидаларына қайшы пайғамбар түсінігі пайда болғанын айта кеткен жөн.

Пайғамбарлардың исмəт (бейкүнəлік) қасиеті де ислам əлемінде көп талқыға түскентақырыптардың бірі. Базбір ғалымдар исмəт дегеніміз – пайғамбарлардың қателік жасауқасиетінің жоқтығы десе, енді біреулері пайғамбарларды күнə жасаудан Аллаһтың қорғауы дептүсіндіреді. Бірінші көзқарастағылардың пікірінше, пайғамбарлар күнəға бейіміболмағандықтан беттемейді, екіншілердің айтуынша, пайғамбарлар күнə жасауға мүмкіндігібола тұра, Аллаһтың қамқорлығының арқасында бейкүнə болып қалады. Құранда баяндалғанМұхаммедтің (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) жəне басқа пайғамбарлардың ұсақ-түйек кемшіліктері қателік(күнə) емес «Зəллə» (олқылық) деп саналған. Аллаһ тек пайғамбарлар ғана емес, салихқұлдарының да тілеуін қабыл алып, оларды қателікке ұрынудан қорғайды. Бірақ, пенде болғансоң, əркім күнəға бой алдырады, тек өз жауапкершілігін терең сезінгендер тез арада тəубе етіпкүнəсін жуып шаяды. Пайғамбарлар да адам баласы, сөйте тұра олар қателікке бой ұрса, Аллаһуахи арқылы ескертіп, оның алдын алады. Пайғамбарлардың исмəт қасиеті дегеніміз осы.Пайғамбарлар біз ұқсап бағуға тырысатын идеалдағы адам болғандықтан, олардың əр қылығы,қимылы да бізге өнеге болмақ. Олар қателік жасауға бейім болмаса, бізге бұл тұрғыда қандайүлгі болар еді?

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ƏДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:1. Құран кəрім. Қазақша мағына жəне түсінігі.2. Акбулут Ахмет. Нубууат меселеси үзерине. Анкара, 19923. Акгүл Mухиддин. Кураны Керимде Хз.Пейгамбер. Измир, 19994. Ахмад ибн Ханбал. əл-Мүснəд. І-VІІІ, Бейрут5. Ахмет Ак. Матуриди кайнакларда Матуриди ве Матуридилик (докторлық диссертация). Анкара, 2006.6. Əбсаттар қажы Дербісəлі. «Каирдегі Бейбарыс медресесінің тараздық ұстазы». Алматы, 20097. Əбсаттар қажы Дербісəлі. «Түркиядағы жазба жəдігерлеріміз», «Имам Ағзам Əбу Ханифа мəзһабы жəне қазіргі заман» атты

халықаралық ғылыми-тəжірибелік конференция жинағы, Алматы, 20098. Əбу Дəуіт Сүлəйман ибнул Əшас əс-Сижистани əл-Əзди. əс-Сүнəн. І-V, Стамбул, 19819. Əбу Зəһра Мұхаммед. Исламда итиқади сияси ве фықхи мезхеплер тарихы (ауд: С.Кая). Стамбул, 1996.10. Əбул Юсур Мұхаммед Паздауи. Əһли суннат Ақаиды (ауд:Ш.Гөлжук). Стамбул 198811. Бахчежи Мухиддин. Пейгамберлик ве пейгамберлер. Стамбул, 197712. Бухари Мухаммад ибн Исмаил. əл-Жамиус-Сахих. І-VІІІ, Стамбул, 197913. В.В.Бартольд. Моғол истиласына кадар Туркестан (ауд:Хаққы Дурсун Иылдыз). Анкара, 199014. Гөлжүк Шерафеддин. Ислам ақаиды. Кония, 198915. Елмалылы Хамди Языр. Хақ діні Құран ділі. VII, Стамбул, 197016. Жаухари. əс-Сихах тажул-луға уə сихахул-арабия. Бейрут, 199017. Журжани. Шариф Əли ибн Мұхаммед. Китабут Тарифат. Баспаға дайындаған: Абдуррахман Умайра. Бейрут, 198718. Замахшари. əл-Кəшшаф əн хақайки ғауамизит-тəнзил. Каир, 198719. Зəбиди Əбул Фəйз Муртаза Мұхаммед. Итһафу-с-Садəтил Муттакин би шəрһи Ихиаид-Дин20. Зуһайли. Уахби, Ислам фиқһ анциклопедиси. Стамбул, 199121. Ибн Манзур Əбул Фазл. Лисанул-Араб. Бейрут, 199022. Ибн Халдун Абдуррахман ибн Мұхаммед. Муқаддима (ауд: Закир Кадири Уған). Стамбул, 199023. Ислам энциклопедиясы. ТДВ. Стамбул. т.ХХХІІ. 2006.24. Алау Əділбаев. «Орта Азиядан шыққан ғұлама – Матуриди», Исламтану жəне араб филологиясы мəселелері атты конференция

жинағы. Алматы25. Кайышоғлы Нурулла. Əбул Муин əн-Насафие гөре исбаты нубууа. Стамбул, 199926. Кемал Ышык. Матуридинин калам системинде Иман, Аллаһ ве Пейгамберлик анлайышы. Анкара, 198027. Əбу Мансур ал-Матуриди. Китабу-т Таухид (ауд:Фатхулла Хулейф).28. Əбу Мансур ал-Матуриди. Тəуилату əһли сунна (И.Авазайн, С.Авазайн) Каир. 1391/197129. Əбу Мансур ал-Матуриди. Тəуилатул Қуръан. Рағып паша кітапханасы, №33/3630. Муслим. Əбул-Хусайн ибн Хажжаж. əл-Жамиус Сахих. І-VІІІ, Бейрут31. Мустафа Мұхаммед ар-Рахман. Имам Матуридинин Тəуилату Əһли-с Суннасына өнсөз. Бағдад, 1404/198332. Мұхаммед Али. əн-Нубууату уə-л əнбия. Дамаск, 198933. Насафи. Табситату-л əдилла. дай: Claude Salame. Дамаск, 1990, I34. Нуреддин Сабуни. Матуридия Ақайды (ауд: Бекир Топалоғлы). Анкара, 197935. Нури Туғлы, Матуриди кəлам эколу черчевесинде кəлами хадислерин дегерлендирмеси (докторлық диссертация). Спарта, 200336. Өзжан Ханафи. Матуридиде билги проблеми. Стамбул, 199837. Өзжан Ханафи. Матуридиде Дини Чоғылжылык. Стамбул, 199938. Полат Салахаддин. Матуридие гөре ғайб мəселеси. Кайсери, 198639. Рази Фаһраддин. Мухассал: Кəлама гириш (ауд: Х.Атай). Анкара, 197840. С.Шариф Журжани. Китабу-т Тарифат (дай:А.Умəйра). Бейрут, 198741. Сейтұлы Қалмахан. Пайғамбарларға иман. Алматы, 201042. Табəри Əбу Жағфар Мұхаммад ибн Жəрир. Жамиул Бəйан əн Тəуили айил-Қуран. Бейрут, 198243. Тажуддин Субки. Матуридинин ақида рисəлеси ве шархы (дай: С.Эпрем). Стамбул, 200044. Тафтазани. Шархул Мақасид. Бейрут, 198945. Топалоғлу Бекир-Аручи. Китабу-т Таухид. ИСАМ баспасы, Анкара, 200546. Ульрих Рудольф, Ал-Матуриди и суннитская теология в Самарканде, неміс тілінен аударған Л.Трутанова, Алматы, 199947. Фығлалы Етхем Рухи. Мəсих ве мехди инанжы үзерине: Мезһеплер тарихы ачысындан бир бакыш. АУИФЖ, XXV, Анкара,

198148. Хамидуллах Мұхаммед. Ислам пейгамбери, хаяты ве есерлери (ауд: М.Саид Мутлу). Стамбул, 196649. Шахристани Мұхаммед ибн Абдулкерим. Китабу Нихаятил Иқдам фи илми-л Кəлам. дай: A.Guillaume. Лондон, 193450. Языжыоғлы С.М., Матуриди ве Насафие гөре инсан хурриети каврамы. Анкара, 1988

[1] Матуриди, Китабут-Таухид, 420, 593, 615 б. Нəсəфи, Тəбсиратул-əдиллə, І, 161-162, 357, 533, 544, 2-т, 705-беттен Ю. ШевкиЯвуз, Ебу Ханифенин итикади гөрүшлери ве сунни келамын олушумуна еткилери, Имамы Ағзам Ебу Ханифе ве дүшүнжесистеми, 16-19 Еким, 2003, семпозиум материалдары, Куран араштырмалары уакфы, Бурса, 2005, 2-т., 151-152-б.

[2] Əбсаттар қажы Дербісəлі, «Каирдегі Бейбарыс медресесінің тараздық ұстазы». Алматы, 2009[3] Ахмет Ак, Матуриди кайнакларда Матуриди ве Матуридилик (докторлық диссертация), Анкара, 2006. 27-б.[4] Muhammad Mustafizurrahman. An introduction to al-Maturidi's Tawilat Ahl al-Sunna, 1981, 28-б.[5] Əйюб Əли Əбу Хайр Мұхаммед, Ақидатул Ислам уəл-Имам Матуриди, Бангладеш-Дакка, 1983.265-б.[6]Матуриди, Тəуилату əһли сунна (И.Авазайн, С.Авазайн) Каир. 1391/1971[7] Топалоғлу Бекир-Аручи, Китабу-т Таухид, ИСАМ баспасы, Анкара, 2005. XIV[8] Ахмет Ак, Матуриди кайнакларда Матуриди ве Матуридилик, 29-б.; Матуриди, Тəуилатул Əһли Сунна (Ф.Йусуф əл-Хиями)

Бейрут, 2004. V/535-б.[9] Нури Туғлы, Матуриди келам еколі черчевесинде келами хадислерин диерлендирмеси (докторлық диссертация), Спарта, 2003,

22-б.[10] Қураши, Жауахир, II, 553; Лакнауи, əл-Фауидул Баһийа, 23-б.; Триттон, Накзул Мубтадиа атты еңбегі, Əбу Қасым Исхақ ибн

Мұхаммед əл-Матуридиға (ө.342/953) Матуридидің бір бауыры бар екендігін айтады (Қараңыз: An Early Work from the Schoolof Maturidi, 96-99; қосымша қараңыз: Матуриди, Таухид, Муқаддима, 2-б.). Самарқандтың маңызды мазары болып саналғанЖакардиза XII ғасырда тек ғұлама адамдар ғана жерленген мазар ретінде танылған (Бартольд В.В., Моғол истиласына кадарТуркестан, ауд: Хаққы Дурсун Йылдыз, Анкара, 1990, 94-б.).

[11] Əбу Зəһра М., Исламда итиқади сияси ве фықхи мезхеплер тарихы, ауд: С.Кая, Стамбул, 1996. 183-184-б.[12] Əбу Зəһра М., Бұл да сонда, 185-б.[13] Толық мағлұмат үшін қараңыз: Исламтану жəне араб филологиясы мəселелері атты конференция жинағы, Алау Əділбаев,

«Орта Азиядан шыққан ғұлама – Матуриди», Алматы. 95-б.[14] Түрк ансиклопедиси, «Мауараннаһр» бабы, XXIII, 333-б.[15] Йусуф аль-Аш. Тариху асрил хилафатил Аббасия. Бейрут. 144-б.[16] Хорасан əкімі. 84 жасында қайтыс болған (Ибн ал-Асир, ал-Камил фит тарих, VII. 20-б.)[17] Бартольд, Туркестан, 230-б.[18] Бартольд, Туркестан, 114-115-б.[19] Bosword. «Samanids». El New, VIII Leiden, 1995, 1029-б.[20] Bosword. «Samanids». VIII, 1033-б.[21] Мез Адам. Хадаратул-Исламия (араб тіліне ауд:М.Абдулхади Абу Рейда). II. Каир, 315-б.[22] Bosworth. «Samarkand». VIII. 1029-б.[23] Бартольд, Туркестан, 115-б.[24] Бартольд, Туркестан, 136-б.[25] Кутлу Сөнмез, Исламлашма сүрежинде Муржия ве тесирлери, Анкара, 2000, 157-158-б.[26] Ибн Əби Усайбия, Мауқифуддин Əбул Аббас Ахмед ибн аль-Қасым ибн Халифа, Уюнул Анба фи Табақатил Əтибба

(Баспаға дайындаған: Низар Рыза) Бейрут, 438-439-б.[27] В.В. Бартольд, Туркестан в эпоху монгольского нашествия, C-Петербург 1898. Том 1. 50-б.; Бартольдтың жариялаған бөлімі,

Наср Мұхаммед Фарияби тарапынан жарияланған (Мурабба: Мактабатул Кəусар, 1991) нұсқасында жоқ. Өйткені Фариябидіңнұсқасында Матуридидің аты аталған «Мим» бабы мен кейбір бөлімдері толық емес.

[28] Ахмет Ак, Матуриди кайнакларда Матуриди ве Матуридилік, 47-б.[29] Ершат Оңғаров, Имам əл-Матуриди – «Əһли сүннет уəл-жамағат» ғалымдарының ұлығы, Алматы, 2009. 4-б.[30] «Қасас» сүресі, 68[31] Нəсафи, Табсира, I/359-б.[32] Шерафеддин Гөлжук; Сүлеймен Топрак, Кəлам, Кония, 1996ж. 3-басылым, 53-56-б.[33] Əбу Жафар Ахмед ибн Мұхаммед ибн Салама ибн Абд əл-Мəлик əл-Азди ат-Тахауи. Хижраның 239 (853) жылы Мысырда

туып өскен ірі Ханафилік фиқһ ғалымы. Бастапқыда Шафи мəзһабын ұстанған. Кейіннен Ханафи мəзһабына өтіп, усул жəнефуруғ бойынша имамдармен пікір таластырған. Хижраның 321/933 жылы Каирде қайтыс болған. Карафе деген жергежерленген. Еңбектері: «əл-Мухтасар». Ханафи фиқһына қатысты маңызды еңбек. «Шарху Маанил Асар». Маанил-Асаратымен де танымал. «Мушкилу-л Асар» (I-IV, Хайдарабад 1333). «Ихтилафу-л фукаха» (М.Сағыр Хасан əл-Масуми,Исламабад 1971). «аш-Шуруту-с Сағир» (I-II, Рухи Өзжан, Бағдад 1974). «əл-Ақида» (Қазан 1893; Сикарпур 1900). Қосымша«аш-Шурут ал-Кабир» жəне «Ахкаму-л Қуръан» атты еңбегі бар.

[34] Ибн Нəдим (1001) əл-Фиһрист, Бейрут, 1415/1994[35] Ибн Халдун, Муқаддима (ауд:З.Кадири Уган), Стамбул. 1990. II. 515-540-б.[36] М. ат-Танжи, Əбу Мансур əл-Матуриди, Анкара университеті илахият факультеті журналы, Анкара, 1955ж. 1 саны, 1-б.[37] Ульрих Рудольф, Ал-Матуриди и суннитская теология в Самарканде, неміс тілінен аударған Л.Трутанова, Алматы, 1999. 1-2-

б.[38] Белкасым Гали, Абу Мансур Матуриди хаятуху уа араухул-ақидияти, Тунис, 1989, 43-б.[39] MacDonald B.D. Development of Muslım Theology. London, 1985, 207-б.[40] Бартольд, Туркестан, 439-б.[41] Қараңыз: Haig, «Сафариттер» бабы, ИЭ., Стамбул, 1964, X, 59-60-б.

[42] Е. Оңғаров, Имам əл-Матуриди – «Əһли сүннет уəл-жамағат» ғалымдарының ұлығы. «Ислам жəне өркениет» газеті.[43] Камалуддин Бейази, Ишаратул Мерам мин ибаратил имам (Йусуф Абдурразах), Стамбул. 23-б.[44] Бұл еңбектің қай кітапханада сақталғандығы белгісіз.[45] Нəсафи, Табсира, I/358-б.[46] Сөздің тура мағынасын негізге алып, Аллаһты басқа жаратылғандарға ұқсататын ақидадағы жаңсақ ағым.[47] Ақидада ақылға асыра мəн берген жаңсақ ағым.[48] Матуриди, Тəуилат, I/186-188; Ибн Журейж, Атаның былай дегенін естідім дейді: «Егер де олар ең арық сиырды таңдағанда

олар үшін жеткілікті болар еді». Ибн Журейж пайғамбарымыз-дың былай дегенін айтады: «Оларға ең арық сиыр (бауыздауға)əмір етілген еді. Алайда олар өздеріне одан да мықтысын сұраймын деп, Аллаһтан қиындық тілеп алды». Ибн Кəсир бұлхадистің дұрысы Əбу Һурайраның жеткізгені дейді.

[49] Матуриди, Тəуилат, п.203а[50] «Ағраф» сүресі, 163-б.[51] Матуриди, Тəуилат, п.214-б.[52] Матуриди, Тəуилат, п.303а[53] Исрайлият: Əһли кітап деректері[54] Ижманың фиқһ əдіснамасындағы мағынасы – Пайғамбарымыз Мұхаммед (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) үмбетінің мужтахид

ғалымдарының Пайғабарымыз қайтыс болғаннан кейінгі қандай да бір кезеңде белгілі бір діни үкімге бір ауыздан келісуі.[55] Матуриди, Тəуилат, п.221а -222а[56] У.Рудольф, Ал-Матуриди и суннитская теология в Самарканде, 142-148-б.[57] Тажуддин Субки, Матуридинин ақида рисаласи ве шархы (Баспаға дайындаған: С.Эпрем), Стамбул, 2000, 95-б.[58] A.J. Wеnsinck, Ақида (Muslim Сreed), 122-123-б.[59] Əбу-л Муин əн-Нəсафи, Табситатул əдилла, баспаға дайындаған: Claude Salame, Дамаск, 1990, 1-т., 28-б. 359-б.[60] Нəсафи, Табсира. 1-т., 91-б. 358-б.[61] Ислам энциклопедиясы. Стамбул, 2008. 297-б.[62] Ибн Кутлұбұға. Табақатул Ханафия. 1-т., 327-б.; Паздауи, Əхли суннат ақайды (ауд: Ш.Голжук), Стамбул, 1988, 3-б.[63] Ташкөпризаде, Табахату-л Фуқаһа (Хасан Тауфиқ), 86-б.[64] Каррамия ағымының негізін Əбу Абдуллаһ Мұхаммед ибн Каррам əл-Сижистани (ө.255/869 Иерусалим) қалаған.

Мұхаммед ибн Каррам Аллаһ тағалаға заттық бейне бергендіктен, Мужассима ағымынан саналды. Сондай-ақ Исламныңсенімдік жəне ғибадат негіздерін өз көзқарастарына сай жорамалдады.

[65] Ислам энциклопедиясы. ТДВ. Стамбул. т.ХХХІІ. 2006. 569-570-б.[66] Матуриди. «Китабу-т Таухид» (ауд:Фатхулла Хулейф). «Муқаддима» 5-б.[67] Челеби. «Кашфу-з Зунун əн-Əсамил Кутуби уə-л Фунун». Тегеран. 1947. I/337-б.[68] Матуриди. «Китабу-т Таухид». 5-б.[69] Языжыоғлы С.М., «Матуриди ве Насафие гөре инсан хурриети каврамы». Анкара. 1988. 20-б.[70] Нури Османия, 2097, 1121ж. 224-б.; ІІІ Ахмед (Топкапы сарайы) 1894, 662ж. 270-б.; Атыф эфенди, 1215, 249-б.; Салим аға,

586, 252-б.; Баязид, 3063, 393 ... т.б.[71] Баязид, №3078, 158 парақ, Атыф эфенди, 1221, Стамбул, 648. 117 парақ[72] Кайышоғлы Нурулла, «Əбу-л Муин əн-Насафие гөре исбаты нубууа». Стамбул. 1999. 11-б.[73] Ислам энциклопедиясы, Түркия дианет вакфы, Стамбул 2008. 35-том, 360-б.[74] «Имам Ағзам Əбу Ханифа мəзһабы жəне қазіргі заман» атты халықаралық ғылыми-тəжірибелік конференция

материалдары, Əбсаттар қажы Дербісəлі «Түркиядағы жазба жəдігерлеріміз», Алматы, 2009, 54-б.[75] Қараңыз: «Зарият» сүресі, 56; «Əнбия» сүресі, 25[76] Қараңыз: «Бақара» сүресі, 30-31; «Ниса» сүресі, 113[77] Қараңыз: «Нұр» сүресі, 54; «Мəида» сүресі, 92, 99[78] Қараңыз: «Əнғам» сүресі, 12; «Қиямет» сүресі, 17[79] Шахристани, Мұхаммед ибн Абдулкарим, Китабу нихаяти-л иқдам фи илми-л кəлам, дай: A.Guillaume, Лондон, 1934, 428-б.;

Ышык, Матуридинин калам системи, 103-б.[80] Матуриди, Тəуилат, Рағып паша кітапханасы, №33/36, п. 34b, 105a, 313b[81] Матуриди, Китабут Таухид, 312-б.[82] Матуриди, Тəуилат, п. 5b[83] Матуриди, Тəуилат, п. 34b, 142a, 505a[84] «Сəба» сүресі, 28[85] Матуриди, Тəуилат, п. 158a, Қараңыз: п. 6a, 18b[86] Матуриди, Тəуилат, п. 10b,18b[87] Гөлжүк, Ислам Ақайды, 128-129-б.; Нуред-дин Сабуни, Матуридия Ақайды (ауд: Б.Топалоглу), Анкара, 1979, 103-б.[88] «Əнбия» сүресі, 107; «Нəміл» сүресі, 77; «Хұд» сүресі, 63; «Кəһф» сүресі, 65[89] Ахмет Акбулут, Нубууат меселеси үзерине, Анкара, 1992, 10-б.[90] «Исра» сүресі, 86[91] Матуриди, Тəуилат, п. 338a[92] Матуриди, Китабут Таухид, 177-б.

[93] «Бақара» сүресі, 41; Қараңыз: «Бақара» сүресі, 93; «Əли Имран» сүресі, 21; «Мұхаммед» сүресі, 1[94] «Бақара» сүресі, 91, 101; «Əли Имран» сүресі, 21[95] Матуриди, Тəуилат, п. 15a[96] Матуриди, Тəуилат, п. 10a, Қараңыз: п. 15b, 57a, 561b[97] «Хаж» сүресі, 70[98] «Фатыр» сүресі, 31[99] Матуриди, Тəуилат, п. 485b, Қараңыз: п. 486b, 487a[100] «Бақара» сүресі, 119[101] Матуриди, Тəуилат, п. 18b; Қараңыз: п. 15a, 54a, 340b[102] Матуриди, Китабут Таухид, 83; Қосымша қараңыз: Өзжан, Ханифи, Матуридиде дини чоғулжулук, Стамбул, 1999, 59-б.[103] Матуриди, Тəуилат, п. 159b, Қараңыз: п. 197b, 293a, 322a, 331a[104] Қараңыз: «Нахыл» сүресі, 73[105] «Нахыл» сүресі, 125[106] Матуриди, Тəуилат, п. 322a-322b[107] Матуриди, Тəуилат, п. 5b[108] Тафтазани, Шархул Мақасид, Бейрут, 1989, II, 173-174-б.[109] Жаухари, əс-Сихах тажул-луға уə сихахул-арабия, Бейрут, 1990, VI, 2520-б.[110] Ибн Манзур, Лисан, XV, 381-382-б.[111] Матуриди, Тəуилат, п. 41b; Мағази, Имам Əһлус сунна уəл жамаа Əбу Мансур уə Араһул кəламия , Каир, 349-б.[112] Taбари, Жамиул Бəиан Тəуилил Құран, Бейрут, 1978, III, 183-б.[113] Матуриди, Тəуилат, п. 372b, 419b; Қараңыз: Өзжан, Ханафи, Матуридиде билги проблеми, Стамбул, 1998, 83-б.[114] Матуриди, Тəуилат, п. 413a, 534a, 576a; Матуриди, Таухид, 11-б.[115] Матуриди, Тəуилат, п. 486a[116] Қараңыз: «Зилзəл» сүресі, 5; «Нахыл» сүресі, 65; «Фуссилат» сүресі, 12; Табəри, Жамиул Бəиан Тəуилил Құран, Бейрут,

1982, XXX, 147-б.; Елмалылы Хамди Языр, Хақ діні Құран ділі, Стамбул, 1970, VII/6011-б.[117] Ибн Манзур, Лисан, XV, 379-381-б.; Языр, Хақ діні, VI, 4256; Гөлжүк, Кəлам, 187-б.[118] «Əнғам» сүресі, 112, 121[119] «Фуссилат» сүресі, 12; «Зилзəла» сүресі, 5[120] «Нахыл» сүресі, 68[121] «Əнфал» сүресі, 12[122] «Таһа» сүресі, 37-38; «Қасас» сүресі, 7[123] «Муминун» сүресі, 27; «Хұд» сүресі, 37; «Əнбия» сүресі, 45; «Таһа» сүресі, 114; «Нəжім» сүресі, 3-4[124] «Кəһф» сүресі, 110; «Фуссилат» сүресі, 6[125] «Шура» сүресі, 51[126] Языр, Хақ діні, VI, 4255[127] Бұл да сонда, VI, 4257[128] «Шұғара» сүресі, 192-195; «Əнғам» сүресі, 19, 50; «Ағраф» сүресі, 203; «Жүніс» сүресі, 15; «Таһа» сүресі, 114; «Ахқаф»

сүресі, 9[129] «Ағраф» сүресі, 143; «Таһа» сүресі, 12[130] Мауарди, Əбул Хасан Əли ибн Əбу Мансур «Мұхаммед» сүресі, Иғламун Нубууа, түсіндірме жазған: M.M. Бағдади,

Бейрут, 1987, 63-б.; Уахи жəне оның түрлері үшін қараңыз С.Хизметли, Ислам тарихы, 107-112-б.[131] Мауарди, Иълам, 66-б.[132] Қараңыз: «Саффат» сүресі, 100-107[133] «Жүсіп» сүресі, 4-6[134] «Жүсіп» сүресі, 100[135] «Əнфал» сүресі, 43[136] «Фатх» сүресі, 27[137] Матуриди, Тəуилат, п. 134b, 354b, 400b, 668a; Матуриди, Таухид, 4, 44, 137, 183-184-б.[138] Матуриди, Таухид, 222-б.[139] Матуриди, Бұл да сонда, 223-б.[140] Матуриди, Бұл да сонда, 3-б.[141] Матуриди, Тəуилат, п. 414b[142] Матуриди, Таухид, 7[143] Матуриди, Тəуилат, п. 506b[144] Матуриди, Таухид, 8[145] Матуриди, Тəуилат, п. 667a[146] Матуриди, Бұл да сонда, п. 556b[147] Матуриди, Таухид, 196[148] Матуриди, Таухид, 197[149] Қараңыз: «Əнғам» сүресі, 74-79

[150] Матуриди, Тəуилат, п.159b[151] Матуриди, Тəуилат, п. 159b; Қараңыз: п. 314a, 338b, 340a; Таухид, 38, 53, 78, 203[152] Матуриди, Тəуилат, п. 159b, Қараңыз: п. 308a, 314a, 460b[153] Рахман – Жер бетіндегі тіршілік атаулының (құстардың самғауы, ағаштардың жер қойнауынан бой көтеріп, көкке шырқап

өсуі, судың сарқырап ағуы, алып күннің күлімдеп сəуле шашуы, ағаштардың иіліп жеміс беруі, тіпті, жан-жануардың төлінемейіріммен емірене қарауы) бəрі де Аллаһтың Рахман есімін дəріптейді. Аллаһтың Рахман есімі пенделерін мұсылман, кəпірдеп бөліп жармай, қаншама күнə жасап, астамшылық танытса да, Аллаһ оларды жарылқап, ризық-несібесін беруде (АлауƏділбаев, Кемелдік кілті, Алматы, 2007, 89-б.).

[154] Матуриди, Тəуилат, п. 204b; п. 603a; Матуриди, Таухид, 137, 224-б.[155] Қараңыз: Матуриди, Тəуилат, п. 205b, 352a, 519b[156] Матуриди, Таухид, 10, 135-б.[157] Матуриди, Бұл да сонда, 229[158] Матуриди, Бұл да сонда, 224[159] Матуриди, Таухид, 2-4-б.; Толық мағлұмат үшін қараңыз: Мустафз Мұхаммед ар-Рахман, Имам Матуридинин Тəуилату

Əһлис-Суннасына өнсөз, Бағдад, 1404/1983, 33-б.[160] Матуриди, Таухид, 96-97-б.[161] Матуриди, Таухид, 181-б.[162] Матуриди, Таухид, 183-б.; Матуриди, Тəуилат, п. 253b-254a[163] Матуриди, Таухид, 204-б.[164] Сабуни, Мұхаммед Али, əн-Нубууату уə-л əнбия, Дамаск, 1989, 58-б.[165] Матуриди, Тəуилат, п. 412a; Қараңыз: п. 261b, 561b[166] Матуриди, Бұл да сонда, п. 203b[167] Матуриди, Бұл да сонда, п. 204b; Қараңыз: п. 322a[168] Қараңыз: «Əли Имран» сүресі, 65, «Əнғам» сүресі, 50[169] Қараңыз: «Бақара» сүресі, 44, «Хұд» сүресі, 51, «Жүсіп» сүресі, 109, «Муминун» сүресі, 90[170] Кылыч, Режеп, Хз.Пейгамберин хаятындан давраныш моделлері, Анкара, 1997, 8-б.[171] Қараңыз: «Тин» сүресі, 4-5[172] Қараңыз: «Бақара» сүресі, 30; «Əнғам» сүресі, 165; «Ағраф» сүресі, 69; «Жүніс» сүресі, 14; «Тағабун» сүресі, 2.[173] «Сад» сүресі, 26[174] Матуриди, Тəуилат, п. 505a[175] Қараңыз: «Қиямет» сүресі, 36[176] Қараңыз: «Бəлад» сүресі, 1-4[177] Қараңыз: «Хұд» сүресі, 9-10; «Исра» сүресі, 67-69; «Хаж» сүресі, 66; «Муминун» сүресі, 78; «Əнкабут» сүресі, 65-66[178] «Мағариж» сүресі, 19-21; «Фажр» сүресі, 16-20[179] «Мəида» сүресі, 30-31; «Нахыл» сүресі, 4[180] Қараңыз: «Мəида» сүресі, 19-21; «Фажр» сүресі, 16-20[181] «Хұд» сүресі, 9-10[182] «Əнбия» сүресі, 73[183] Матуриди, Тəуилат, п. 373b[184] Ибн Манзур, Лисан, V, 369[185] Қараңыз: «Ахқаф» сүресі, 32; «Тəубе» сүресі, 2-3; «Əнғам» сүресі, 134; «Жүніс» сүресі, 53; «Хұд» сүресі, 20[186] Ханафи, минəл Ақида илəс-Саур, IV, 57-б.[187] Тафтазани, Мақасид, V, 11-б.[188] Қараңыз: «Əнғам» сүресі, 109, «Ибраһим» сүресі, 10[189] Матуриди, Тəуилат, п. 340 a[190] «Ағраф» сүресі, 73; Қараңыз: «Бақара» сүресі, 118, «Шұғара» сүресі, 155, «Зухруф» сүресі, 48[191] Қараңыз: «Бақара» сүресі, 87, 253[192] «Шұғара» сүресі, 60-66; «Мумин» сүресі, 26[193] Журжани, Шариф Əли ибн Мұхаммед, Китабут Тарифат, Баспаға дайындаған: Абдуррахман Умайра, Бейрут, 1987, 219-б.;

Салыстырыңыз: Рази Фаһраддин, Мухассал: Калама гириш, ауд: Х.Атай, Анкара, 1978, 207-б.; Гөлжүк, Калам, 337-б.[194] Матуриди, Тəуилат, п. 14b[195] Нəсафи, Табсиратул Əдилла, 470-б.[196] Қараңыз: «Əли Имран» сүресі, 41[197] «Қасас» сүресі, 32; Қараңыз: «Бақара» сүресі, 111; «Ниса» сүресі, 174; «Нəміл» сүресі, 34[198] Қараңыз: Матуриди, Тəуилат, п. 151 b[199] Журжани, Шархул Мауақиф, II, 440-б.[200] Мауарди, Иғлам, 62-б.[201] Нəсафи, Табсира, I/471-б.; Салыстырыңыз, «Зухруф» сүресі, 33[202] Матуриди, Тəуилат, п. 151a; Қараңыз: п. 62b, 176b, 180b[203] Қараңыз: Матуриди, Таухид, 171-б.

[204] «Ағраф» сүресі, 158 «Ей адам баласы! Мен барлығыңа Аллаһтың елшісімін. Ол сондай Аллаһ, жер мен көктің иелігі Оғантəн. Одан басқа тəңір жоқ. Ол тірілтеді жəне өлтіреді. Аллаһқа жəне Аллаһтың сөздеріне (жіберілген бүкіл кітаптар менүкімдерге) сенген, оқу-жазуды білмейтін пайғамбарға иман келтіріңдер жəне оған еріңдер, əрине тура жол табасыңдар де».

[205] Матуриди, Тəуилат, п. 203b[206] «Таһа» сүресі, 65-70; «Шұғара» сүресі, 46-48; Матуриди, Тəуилат, п. 176b[207] Қараңыз: «Ағраф» сүресі, 105-108; Қараңыз: «Мумин» сүресі, 23-29; «Таһа» сүресі, 17, 23[208] «Шұғара» сүресі, 63-65[209] Қараңыз: «Ағраф» сүресі, 107[210] «Таһа» сүресі, 77-78[211] Қараңыз: «Ағраф» сүресі, 160[212] Матуриди, Бұл да сонда, п. 60a, 61a, 197a; Қараңыз: Абдулжаппар, Шарх усули-л Хамса, 572-б.; Хажимуфтүоғлу Насруллах,

Куранын бəлағаты ве Ижазы узерине, Ерзурум, 2001, 78-б.[213] «Мəида» сүресі, 110; Қараңыз: «Əли Имран» сүресі, 49; Салыстырыңыз: «Мəриям» сүресі, 30-34; «Əнбия» сүресі, 91;

«Муминун» сүресі, 50[214] Қараңыз: «Əнбия» сүресі, 66-69; «Сад» сүресі, 42; «Ағраф» сүресі, 73-79; «Хұд» сүресі, 64-68[215] «Бақара» сүресі, 23-24[216] «Исра» сүресі, 88[217] «Жүніс» сүресі, 38; Қараңыз: «Хұд» сүресі, 13[218] Матуриди, Таухид, 206[219] Матуриди, Таухид, 203-б.; Бағдади, əл-Фарқ, 344-345-б.; Языр, Хақ діні Құран ділі, I, 267-б.; Ибн Хишам, Хазірет

Мұхаммедин хаяты, II, 36-37-б.[220] «Қамар» сүресі, 1[221] عجاتنإل ةقلیراخبلا ظفل .لبجلا وحن ةقرف تبهذو اودهشا . » ملسو « : - هیلع هللا ىلص يبنلا - لاقف ىنمب ، ملسو - هیلع هللا ىلص هللا - لوسر عم نحنو رمقلا قشنا لاق دوعسم نب هللا دبع نع

Cахабалардан Абдуллаһ ибн Мəсғуд: «Пайғамбарымызбен бірге Мина тауында едік. Бірден ай екіге бөлінді. Бір бөлігі таудыңбергі, екіншісі арғы жағында еді. Осы кезде пайғамбарымыз (саллаллаһу алəйһи у ə сəллəм) бізге куə болыңдар!» деді. (Бұхари, Мəнақиб,27-б.; Ахмед ибн Ханбəл, Мүснəд, І/377-б.)

[222] Матуриди, Тəуилат, п. 519; Қазы Абдулжаппар, Тасбиту Далаилу-н Нубууа, Бейрут, 1966, I, 55-56-б.[223] «Қамар» сүресі, 11-12[224]«Ад қауымы турасында да ғибрат бар. Кезінде оларға алапатты дауыл жібердік. Ол (боран) келгенде еш нəрсені

қоймай, жайпап кетті». «Зарият» сүресі, 41-42; «Ад қауымы да (пайғамбары Хұдты) өтірікке жорыған еді. Меніңазабым жəне ескертулерім қалай екен? Біз оларға, сұмдығы үзілмес сүркейлі күнде сұрапыл боран жібердік. Бораноларды түбінен қопарылған құрма ағаштарынша, жұлып-жұлып əкетуші еді» , «Қамар» сүресі, 18-20; Қосымшақараңыз: «Хұд» сүресі, 50-58; «Хаққа» сүресі, 6-7

[225] Қараңыз: «Хұд», 11/61-63; Суюти, əл-Итқан, II/1066-б.[226] Матуриди, Тəуилат, п. 193a; «Раббыларының əміріне қайшылық жасады. Онымен қоймай, Ей Салих Пайғамбарлығың хақ

болса, сес қылған жазаңды келтіріп көр! деді. Оларға зілзəла жер сілкіну келді де, барлығы үйлерінде етпеттеген күйі қатыпқалды». «Ағраф» сүресі, 77-78; Қосымша қараңыз: «Хұд» сүресі, 61-68

[227] Матуриди, Тəуилат, п. 297b; «(Ибраһим айтты:) Ендеше, сендер Аллаһ тағалаға бет бұрмай, зəредей пайдасы да, зияныжоқ нəрселерге несіне табынып жүрсіңдер? Сендердің Аллаһтан безіп табынғандарың қандай өкінішті. Осыны датүсінбейсіңдер ме? Олар: «Ибраһимді отқа өртеңдер де, құдайларыңа болысыңдар, егер қолдарыңнан іс келсе» десті. Біз: «Ей,от, Ибраһимге салқын əрі қауіпсіз бол!» дедік. Олар Ибраһимға қастандық істемек болып еді, бірақ, олардың өздерінсорлаттық» «Əнбия» сүресі, 66-70

[228] «Бірде Ибраһим: «Раббым! Өлікті қайтып тірілтесің, маған көрсет» деді. Аллаһ: «Маған сенбейсің бе?»,- деді. Ибраһим:«Əрине, сенемін, бірақ (егжей-тегжейлі көрейін) жүрегім орнықсын»,- деді. Аллаһ тағала: «Олай болса, (түрлі) төрт құс ұста,оларды өзіңе үйрет əрі бүкіл ерекшеліктерімен таны. Сосын оларды сойып бір-бірімен араластыр. Кейін əр таудың басынаəрбірінің бір бөлшегін қой. Сонан кейін оларды шақыр; дереу саған жетіп келеді. Күдіксіз Аллаһтың өте үстем хикмет иесіекенін біл», – деді». «Бақара» сүресі, 260

[229] Қараңыз: «Əнбия» сүресі, 80, «Сəба» сүресі, 10-11[230] Қараңыз: «Сад» сүресі, 19-20[231] Қараңыз: «Нəміл» сүресі, 16, 22-28[232] Матуриди, Жүніс пайғамбар өз қателігін мойындап, Аллаһ тағалаға жалбарынып: «Сенен өзге ешбір құдай жоқ. Сені

пəктеймін. Мен өзіне қастық жасаушылардың бірі болдым» («Əнбия» сүресі, 87-аят) – деп зікір ете бастады. Хақ тағала даоның осы дұғасын қабыл етіп, аман-сау жағалауға шығарды. Осылайша мүміндерді Аллаһ тағала құтқаратындығынбаяндайды. (Матуриди, Тəуилат, п. 375b) Жүніс те пайғамбарлардан еді. Жүніс (а.с.) халқына қатты ренжіп, Тигр өзенініңжағалауында жүзгелі тұрған кемеге мінген еді. Кеме жүзіп келе жатып ашық теңізде бір орнынан қозғалмай тұрып қалады.Аяқ астынан көтерілген дауылға кеменің төтеп беруі қиынға соғады. Сонда бірі: «Арамызда кінəлі бір адам бар. Соныңкесірінен кемеміз де жүрмей тұр. Жеребе тасталық», − дейді. Жеребе Жүніске (а.с.) түседі. Барлыға таң қалады. Себебі,Жүніс араларындағы қойдан қоңыр əрі үнсізі болатын. Тағы жеребе тасталады. Бұл жолы да Жүніске түседі. Жүніс (а.с.)«Бұл Аллаһтың сынағы болар», − дейді іштей. Теңізшілер Жүністі теңізге лақтырып жібереді. Осыны күткендей, үлкендігіүйдей балық Жүністі бір-ақ қылғытады. Қателігін мойындап, Аллаһқа дұға еткендігі үшін аман сау жағалауға шығады. Егер

де жалбарынбағанда, балықтың ішінде қалып қояр еді (Қалмахан Сейтұлы, Пайғамбарларға иман, Алматы, 2010, 68-б.).[233] «Кəһф» сүресі, 10-26[234] «Əли Имран» сүресі, 37[235] Қараңыз: «Таһа» сүресі, 37-38[236] «Əли Имран» сүресі, 37[237] Матуриди, Тəуилат, п. 58b[238] «Қасас» сүресі, 7[239] Матуриди, Тəуилат, п. 434b[240] Бұхари, Əнбиа, 48.; Муслим, Фəдаил, 144; Əбу Дəуід, Сунна, 13.[241] Қараңыз: «Жүсіп» сүресі, 108[242] Матуриди, Тəуилат, п. 283a[243] Матуриди, Тəуилат, п. 20a, 59a, 68a, 86a; Ө. Ханафи, Матуридиде Дини Чоғылжылык, 47-б.[244] Қараңыз: «Мəида» сүресі, 72, 117; «Ағраф» сүресі, 59, 65, 73, 85; «Хұд» сүресі, 50, 61, 84[245] Қараңыз: «Əли Имран» сүресі, 64; Матуриди, Тəуилат, п. 61b[246] «Əнбия» сүресі, 25[247] «Нахыл» сүресі, 36; Əли Имран» сүресі, 32, 132; «Мəида» сүресі, 92; «Нұр» сүресі, 54; «Тағабун» сүресі, 12; «Нұр» сүресі,

56[248] «Əнфал» сүресі, 1, 20, 46[249] Языр, Хақ діні Құран ділі, II, 1399[250] «Ниса» сүресі, 80[251] Қараңыз: «Мəида» сүресі, 12; «Нұр» сүресі, 62; «Хадид» сүресі, 7-8[252] «Ниса» сүресі, 64[253] Қараңыз: «Ниса» сүресі, 59[254] Матуриди, Тəуилат, п. 104a; Қараңыз: п. 57b, 108a[255] Языр, Хақ діні Құран ділі, V, 3533[256] Журжани, Китабу-т Тарифат, 34-35-б.[257] «Жүсіп» сүресі, 24[258] «Зүмəр» сүресі, 2[259] «Зүмəр» сүресі, 11[260] «Мəриям» сүресі, 51[261] «Əнғам» сүресі, 90[262] «Хикмет» – терең білім, болмыстың ақиқатын білу, сонымен қатар Жаратушының бұйрықтары мен тыйымдарының

себептерін білу, т.б. мағыналарды білдіретіндіктен оның ауқымы философиядан кең. Шартты түрде даналық деп те алуғаболады; Матуриди хикметті «дəлел» деп қарастырады. Оны екі жолмен иеленуге болады. Біріншісі илхам. Екіншісі Құранаяттарынан пайдалану (Матуриди, Тəуилат, п. 322 a).

[263] Матуриди, Тəуилат, п.132a; Қараңыз: 158a, 177a, 208b, 261a, 340b, 438b, 623a[264] «Əнғам» сүресі, 48[265] «Ахзап» сүресі, 39; Қараңыз: «Бақара» сүресі, 150[266] Матуриди, Тəуилат, п. 22a, Қараңыз: п. 291b[267] Матуриди, Тəуилат, п. 159 b[268] Матуриди, Тəуилат, п. 159b; Қараңыз: п. 181a, 412a, 422a, 438b, 518a[269] Матуриди, Тəуилат, п. 215b; Қараңыз: п. 431b[270] Матуриди, Тəуилат, п. 415b; Қараңыз: п. 191b, 193a, 195a, 422a[271] «Ахқаф» сүресі, 35[272] Матуриди, Тəуилат, п. 570a; Қараңыз: п. 72a, 375b, 561a[273] Матуриди, Тəуилат, п. 438b; Қараңыз: п. 132a, 158a[274] Матуриди, Тəуилат, п. 56b[275] Матуриди, Тəуилат, п.165a; Қараңыз: п. 58a, 64b, 177b, 203b, 322a[276] Қараңыз: «Таһа» сүресі, 39; «Тур» сүресі, 48[277] Қараңыз: «Ағраф» сүресі, 144; «Нахл» сүресі, 121; «Əнбия» сүресі, 173[278] Матуриди, Тəуилат, п. 523а[279] Матуриди, Тəуилат, п. 348б, 376а[280] Журжани, Тарифат, 13-14[281] И.Ташиһико, Қуранда дини ве ақлақи каврамлар, 130-б.[282] Бұл да сонда[283] «Мəриям» сүресі, 41[284] «Мəриям» сүресі, 54; Қараңыз: Матуриди, Тəуилат, п. 357б[285] «Мəриям» сүресі, 56-57; Қараңыз: Матуриди, Тəуилат, п. 358а[286] «Тəубе» сүресі, 119[287] «Хужурат» сүресі, 15

[288] «Ахзап» сүресі, 23[289] Бұхари, Əдаб 69; Муслим, Бирр, 105; Əбу Дəуід, Əдаб, 80[290] «Ахзап» сүресі, 39[291] «Шуара», 105-108; Қараңыз: Матуриди, Тəуилат, п. 415б-418а[292] «Шуара» сүресі, 123-125; Қараңыз: Матуриди, Тəуилат, п. 422а-б[293] «Шуара» сүресі, 141-143[294] «Шуара» сүресі, 160-162[295] «Шуара» сүресі, 178-180[296] «Дұхан» сүресі, 18[297] Бұл да сонда[298] Сабуни, əн-Нубууату уəл Əнбия, 61-б.[299] Таббара, Маал-əнбия фил-Қуранил Кəрим, 16-б.[300] Мүснəд, 3/425; Ибн Хишам, 1/209[301] Ибн Манзур, Лисанул Араб, XII, 403-404[302] С.Ш.Журжани, Китабут-Тарифат (дай:А.Умəйра), Бейрут, 1987, 150-б.[303] «Бақара» сүресі, 35; «Ағраф»сүресі, 19[304] «Хұд» сүресі, 45-46[305] Матуриди, Тəуилат, п. 263б[306] Қ.Сейтұлы, Пайғамбарларға иман.[307] Қараңыз: «Əнбия» сүресі, 57, 62-63[308] Қараңыз: «Қасас» сүресі, 15[309] Қараңыз: «Əнбия» сүресі, 87[310] «Əнбия» сүресі, 87[311] Матуриди, Тəуилат, п. 375b[312] Қараңыз: «Сад» сүресі, 21-25[313] Матуриди, Тəуилат, п. 504б[314] Мабуни, Матуридия Ақайды, 121-122-б.[315] Матуриди, Тəуилат, п. 525а, 718б[316] «Таһа» сүресі, 121[317] «Дұһа» сүресі, 7[318] «Кəһф» сүресі, 110[319] «Исра» сүресі, 73[320] Қараңыз: Матуриди, Тəуилат, п. 335b; Матуриди, Таухид, 208; Нəсафи, Табситатул əдилла, I, 128-б.; Хамидуллах,

Мұхаммед, Ислам пейгамбери, хаяты ве есерлери, ауд: М.Саид Мутлу, Стамбул, 1966, 32-б.[321] «Əнғам» сүресі, 84[322] Рази, Мафатихул Ғайб, IV, 123-б.[323] Матуриди, Тəуилат, п. 338b; Қараңыз: п. 193a, 331b[324] Матуриди, Тəуилат, п. 336a; Қараңыз: п. 201a, 282b[325] «Мəида» сүресі, 67[326] «Рағыд» сүресі, 40[327] «Нахыл» сүресі, 35[328] «Нахыл» сүресі, 82[329] «Мəида» сүресі, 99, Қосымша қараңыз: «Ахзап» сүресі, 23; «Əнкабут» сүресі, 18; Жын, 23, 27-28[330] Акбулут, Нубууат, 60[331] «Кəһф» сүресі, 56[332] «Хұд» сүресі, 2[333] «Сəба» сүресі, 28; Қосымша қараңыз: «Рағыд» сүресі, 7; «Нəміл» сүресі, 92; «Мүлік» сүресі, 26[334] Акбулут, Нубууат, 61[335] «Əнғам» сүресі, 107[336] «Хұд» сүресі, 86[337] «Зүмəр» сүресі, 41[338] Зуһайли, Уахби, Ислам фиқһ анциклопедиси, V, Стамбул, 1991, 121-б.[339] «Əнғам» сүресі, 52[340] «Исра» сүресі, 54[341] Матуриди, Тəуилат, п. 331b[342] Матуриди, Тəуилат, п. 50b; Қараңыз: п. 141b, 191b-192a, 290b[343] «Зүмəр» сүресі, 55[344] «Ағраф» сүресі, 3; Языр, Хақ діні, III, 2122; Қараңыз: «Ниса» сүресі, 105; «Қасас» сүресі, 85[345] Матуриди, Тəуилат, п. 374b; Қараңыз: Қараңыз: «Əнбия» сүресі, 78-79; Атеш, Сүлеймен, Юже Куранын чағдаш тафсири,

Стамбул, 1990, V, 514-515-б.; Акгүл, M., Кураны Керимде Хз.Пейгамбер, Измир, 1999, 45-46-б.

[346] Қараңыз: «Хұд» сүресі, 32-33[347] Қараңыз: «Бақара» сүресі, 258; «Əнбия» сүресі, 51-67[348] Мауарди, Иълам, 70; Замахшари, Кəшшаф, IV, 88; Языр, Хақ діні, V, 41-414-б.[349] Матуриди, Тəуилат, п. 357a[350] Матуриди, Бұл да сонда, п. 71b-72a[351] Қараңыз: «Əли Имран» сүресі, 79; «Əнғам» сүресі, 89; «Əнкабут» сүресі, 27; «Жасия» сүресі, 16; «Хадид» сүресі, 26[352] Матуриди, Тəуилат, п. 165a[353] Қараңыз: Нəби үшін, «Ахзап» сүресі, 32, 38, 45, 50, 53, 56, 59; «Хужурат» сүресі, 2, Талақ, 1 т.б., Расул үшін, «Ниса» сүресі,

59, 115, 170; «Мəида» сүресі, 41, 68; Ағраф, 158; «Əнфал» сүресі, 1, 27, 41 vb.[354] Хаж, 52, Қараңыз: «Мəриям» сүресі, 51[355] Ибн Манзур, Лисан, I, 162; Гөлжүк, Кəлам, 302; Юксел, Кəлам дерслери, 42-б.[356] Фирузабади, Қамус, ауд:Ахмет Асым, Стамбул, 1305, I, 102-104; Гөлжүк, Кəлам, 302; Атай Хұсейн, Ислам инанч есаслары,

Анкара, 1992, 174-б.[357] Ибн Манзур, Бұл да сонда, “н б ə” бабы; Исфахани, Бұл да сонда, “н б ə” бабы.[358] Ибн Манзур, Бұл да сонда.[359] Исфахани, Муфрадат, “р с л” бабы.[360] Фирузабади, Қамус, III, 1324[361] Қараңыз: «Тəубе» сүресі, 128[362] Қараңыз: «Шұғара» сүресі, 16[363] Қараңыз: «Хұд» сүресі, 69, 77, 81; «Əнкабут» сүресі, 31; «Хаққа» сүресі, 40; «Мүрсəлат» сүресі, 1[364] Тафтазани, Мақасид, V, 6[365] Матуриди, Тəуилат, п. 269b[366] Қараңыз: «Мəида» сүресі, 75; «Ағраф» сүресі, 61, 104[367] Қараңыз: «Бақара» сүресі, 246; «Мəриям» сүресі, 30, 51[368] Нəби үшін қараңыз: «Ахзап» сүресі, 32, 38, 45, 50; «Ағраф» сүресі, 67; Хужурат, 2; «Шұғара» сүресі, 16, 178; «Əли Имран»

сүресі, 39; Расул үшін қараңыз: «Ниса» сүресі, 59, 115, 170; «Мəида» сүресі, 15, 41, 68, 167; «Ағраф» сүресі, 158; «Əнфал»сүресі, 1, 27, 41; «Тəубе» сүресі, 128

[369] Қараңыз: «Хаж» сүресі, 52; «Мəриям» сүресі, 51[370] Матуриди, Тəуилат, п. 357a[371] Қараңыз: «Мəриям» сүресі, 19; «Хаққа» сүресі, 40; «Хаж» сүресі, 75; «Шура» сүресі, 51; «Зухруф» сүресі, 80; «Жүсіп»

сүресі, 50[372] Матуриди, Тəуилат, п. 76b[373] Қараңыз: «Əли Имран» сүресі, 33; «Ағраф» сүресі, 144; «Жүсіп» сүресі, 6; «Хаж» сүресі, 75[374] Қараңыз: «Нəміл» сүресі, 59; «Сад» сүресі, 47[375] «Бақара» сүресі, 90; «Нахыл» сүресі, 2; «Муминун» сүресі, 15; «Шура» сүресі, 13; Қараңыз: Синаноғлы, Мұстафа, Китабы

Мукаддес ве Кураны Керимде нубууат, Стамбул, 1995, 260-б.[376] Сабуни, əн-Нубууату уə-л əнбия, 43-46-б.[377] «Хаж» сүресі, 75[378] «Нахыл» сүресі, 2[379] «Əнғам» сүресі, 50; «Ағраф» сүресі, 203; «Жүніс» сүресі, 15; «Ахқаф» сүресі, 9[380] «Əнғам» сүресі, 87[381] Матуриди, Тəуилат, п.165a. «Таңдау» ( مهابتجا ) сөзі, дəрежелері мен деңгейлерін жоғарылату мағынасында да болуы ықтимал.

«Əнғам» сүресі, 83 «Біз қалаған адамымызды дəрежелерін көтереміз» деген аят да елшілермен мүміндерді қамтиды. «Əнғам»сүресі, 87. «Ата бабаларынан əулеттерінен» деген аятта негізі ата баба мен əулеттерінен таңдалмайтындар да болатындығынайтады.

[382] «Ибраһим» сүресі, 11[383] «Зухруф» сүресі, 31[384] «Зухруф» сүресі, 31-32. Бахчежи, Пейгамберлик ве пейгамберлер, 50-б.[385] Матуриди, Тəуилат, п. 422a; Қараңыз: п. 261b, 412b, 414a, 591b[386] «Ағраф» сүресі, 144[387] Матуриди, Тəуилат, п. 201a[388] «Бақара» сүресі, 124[389] Қараңыз: «Хұд» сүресі, 36, 42[390] Қараңыз: «Əнғам» сүресі, 74; «Мəриям» сүресі, 42, 46[391] Бахчежи, Пейгамберлик ве пейгамберлер, 51-б.[392] Матуриди, Тəуилат, п. 20a[393] Матуриди, Тəуилат, п. 74a, 186a[394] Матуриди, Тəуилат, п. 570a[395] Қараңыз: Матуриди, Тəуилат, п. 457b[396] «Əнғам» сүресі, 8

[397] Қараңыз: «Əнбия» сүресі, 3; «Ясин» сүресі, 15[398] «Əнғам», сүресі, 130[399] Матуриди, Тəуилат, п. 261b[400] «Тағабун» сүресі, 6[401] «Муминун» сүресі, 24; «Фуссилат» сүресі, 14[402] «Исра» сүресі, 89-94[403] Матуриди, Тəуилат, п. 412b, 195a[404] «Əли Имран» сүресі, 164[405] «Исра» сүресі, 95[406] «Тəубе» сүресі, 128[407] Матуриди, Тəуилат, п. 248b[408] Сабуни, əн-Нубууа уə-л Əнбия, 32-б.[409] Қараңыз: «Муминун» сүресі, 33-36[410] Қараңыз: «Муминун» сүресі, 45-48[411] Қараңыз: «Фурқан» сүресі, 41-42[412] «Əнғам» сүресі, 8[413] Матуриди, Тəуилат, 153a[414] «Исра» сүресі, 94[415] Матуриди, Тəуилат, п. 339a[416] Қараңыз «Исра» сүресі, 95[417] Матуриди, Тəуилат, п. 203b[418] «Жүсіп» сүресі, 109[419] Матуриди, Тəуилат, п. 283a[420] Қараңыз: «Нахыл» сүресі, 43[421] Матуриди, Тəуилат, п. 310a[422] «Əнбия» сүресі, 7[423] Матуриди, Тəуилат, п. 369b[424] «Ибраһим» сүресі, 4[425] Матуриди, Тəуилат, п. 291b[426] «Əли Имран» сүресі, 164; Қараңыз: Матуриди, Тəуилат, п. 22b, 74a[427] «Зүмəр» сүресі, 30[428] «Əнбия» сүресі, 34[429] «Əли Имран» сүресі, 144-145[430] «Əли Имран» сүресі, 55[431] Қараңыз: «Саффат» сүресі, 99[432] Матуриди, Тəуилат, п. 60b[433] Матуриди, Бұл да сонда, п. 134a, 368b, 646a[434] Қосымша мағлұмат үшін қараңыз: Фығлалы, Мəсих ве мехди инанжы үзерине: Мезһеплер тарихы ачысындан бир бакыш,

АУИФЖ, XXV, Анкара, 1981, 179-214-б.[435] Матуриди, Тəуилат, п. 60b-61a, 66b[436] Матуриди, Таухид, 68-69, 70, 212[437] Матуриди, Тəуилат, п. 66b; Матуриди, Таухид, 69-70[438] Қараңыз: «Тəубе» сүресі, 73[439] «Бақара» сүресі, 151-аят[440] «Ниса» сүресі, 163[441] «Бақара» сүресі 21[442] «Ағраф» сүресі, 158[443] «Саф» сүресі, 6[444] «Əнбия» сүресі, 25[445] «Нахыл» сүресі, 36[446] «Исра» сүресі, 55[447] «Ағраф» сүресі, 144[448] Матуриди, Тəуилат, п. 331b, Қараңыз: п. 16a, 66b, 133b; Матуриди, Таухид, 214[449] «Фатх» сүресі, 29[450] Матуриди, Тəуилат, п. 570a; Қараңыз: п. 201a[451] «Бақара» сүресі, 104, 172, 183; «Əли Имран» сүресі, 102, 130; «Мəида» сүресі, 2, 6, 8[452] «Ағраф» сүресі, 27, 31, 35[453] «Бақара» сүресі, 40, 47[454] Матуриди, Тəуилат, п. 51a, 145b-146a[455] Ибн Манзур, Лисан, I, 654-656

[456] Mac Donald, “Ғайб” бабы, ИЭ, Стамбул, 1993, IV, 726[457] Челеби Илиас, Ислам инанжында ғайб проблемлери, Стамбул, 1996, 96-б.[458] «Лұхман» сүресі, 34[459] «Мəида» сүресі, 109[460] Языр, Хақ діні Құран ділі, III, 1838[461] Матуриди, Тəуилат, п. 420b; Қосымша қараңыз: Полат Салахаддин, Матуридие гөре ғайб меселеси, Кайсери, 1986, 100-109-

б.[462] «Əнғам» сүресі, 59; Қараңыз: Матуриди, Тəуилат, п. 159b[463] «Əли Имран» сүресі, 179; Қараңыз: Матуриди, Тəуилат, п. 76b[464] «Мəида» сүресі, 109[465] «Жүніс» сүресі, 20[466] Матуриди, Таухид, 80[467] Матуриди, Бұл да сонда, 288[468] «Нəміл» сүресі, 65; «Əнғам» сүресі, 59[469] Матуриди, Бұл да сонда, 129[470] Қараңыз: «Ағраф» сүресі, 52; «Жүсіп» сүресі, 111[471] Қараңыз: «Шура» сүресі, 52[472] «Бақара» сүресі, 97; «Əли Имран» сүресі, 138, «Ағраф» сүресі, 52[473] «Бақара» сүресі, 185; «Фурқан» сүресі, 1[474] Қараңыз: «Мүлк» сүресі, 26, «Жын» сүресі, 26-27, «Əли Имран» сүресі, 179; Бухари, Сахих, II, 71; IV, 265, VIII, 75[475] Қараңыз: «Бақара» сүресі, 3[476] Матуриди, Тəуилат, п. 3b-4a; Қараңыз: Полат Салахаддин, Матуридие гөре ғайб меселеси, 102-б.[477] «Хұд» сүресі, 27; Қараңыз: Матуриди, Тəуилат, п. 261b[478] «Хұд» сүресі, 31[479] Қараңыз: Матуриди, Тəуилат, п.262 b; «Хұд» сүресі, 37[480] «Жүсіп» сүресі, 15[481] «Жүсіп» сүресі, 21-22[482] «Зүмəр» сүресі, 9[483] «Жын» сүресі, 26-28; Қараңыз: Матуриди, Тəуилат, п. 667b[484] «Мəида» сүресі, 109[485] Матуриди, Тəуилат, п. 150b[486] Рази, Мафатихул ғайб, XV, 83-б.[487] «Ағраф» сүресі, 188[488] Матуриди, Тəуилат, п. 205b[489] «Əнғам» сүресі, 50[490] Матуриди, Тəуилат, п. 158b[491] «Тəубе» сүресі, 101[492] «Мұхаммед» сүресі, 30[493] «Ниса» сүресі, 142[494] Матуриди, Тəуилат, п. 123b, Қараңыз: п. 234b, 616b[495] «Хұд» сүресі, 49[496] «Жын» сүресі, 26-27[497] Қараңыз: Матуриди, Тəуилат, п. 13b, 30b, 61b, 64b, 108b, 191b, 264a, 323b, 350a, 392b