Зертханалық жұмыс. №1Тақырып: Микроскоп және онымен жұмыс істеу тәртібі.Сабақ мақсаты: Микроскоп құрылысын біліп, іске қосып, онымен жұмысістеудің негізгі ережелерімен танысу.Қажетті материалдар: Қарағай, мальва және қырықбуын өсімдіктерініңтозаң дәндерің мен папортниктердің сорустағы споралары (жыныссызкөбеюге арналған клеткалар).Оқулықтар:Е.Ағелеуов, К.Дөненбаева, К.Агитова, С.Иманқұлова. Ботаника.Өсімдіктер анатомиясы мен морфологиясы. – Алматы, «Санат», 1998., 70- 72 бет.В.Г.Хрыжановский, С.Ф.Понаморенко. «Практикум по курсу общейботаники». М. «Высшая школа», 1979., 5 - 15 бет.Г.А.Бавтуто. «Лабораторный практикум по анатомии и морфологиирастений». – Мн.: «высшая школа», 1985., 5 - 15 бет.Тапсырма:1.Микроскоп қырылысымен танысып, онымен жұмыс істеуді үйрену.2.Жоғарыда көрсетілгені (2-сурет) қарағай, мальва, қырықбуын тозаңдәндерін құрғақ ауалық ортада, суда және лактофенолдасалыстырмалы түрде кере отырып, суретін салу қажет.3.Усасыр сорусынан уақытша препарат жасап, спораларын кереотырып, суретін салу.Бақылау сұрақтары:1.Микроскоп қандай құрал, оның көрсету мүмкіндігі қандай?2.Микроскоп қандай бөліктерден тұрады?3.Микровкоптың оптикалық бөлігінің құрылысы мен қызметінтүсіндіріңіз?4.Механикалық бөлігінің құрамы мен қызметін атаңыз?5.Окулярға дұрыс қарау дегенді қалай түсінесіз, оның мәні неде?6.Жұмыс аяқталғаннан кейін микраскопты қандай қалыпта қою қажет?7.Уақытша препараттың тұрақты препараттан айырмашылығы қандай?Тақырып: Өсімдіктер клеткасының құрылысы.Сабақ мақсаты: Өсімдік клеткасының сырт бейнесін, оның құрамбөліктерін және цитоплазма қозғалысымен қоса плазмолиздің,деплазмолиздің жүруін бақылау.Қажетті материалдар: мниумнің, су өсімдігі элодеяның жапырақтары,пияз түйіні, қант пен ас тұзының жоғары концентрациялық ерітінділері.Оқулықтар:Е.Ағелеуов, К.Дөненбаева, К.Агитова, С.Иманқұлова. Ботаника.Өсімдіктер анатомиясы мен морфологиясы. – Алматы, «Санат», 1998., 72- 74бет.В.Г.Хрыжановский, С.Ф.Понаморенко. «Практикум по курсу общейботаники». М. «Высшая школа», 1979., 19 - 21 бет.Г.А.Бавтуто. «Лабораторный практикум по анатомии и морфологиирастений». – Мн.: «высшая школа», 1985., 31 - 37 бет.Тапсырма:1.Пияз жуашығының шырынды қабыршақ эпидермасынан уақытшапрепарат дайындау.2.Препаратты кіші объективпен қарап, клеткалардың пішініне,орналасуына көңіл аудару.3.Клетканың құрылысын үлкен объективпен, алдымен бір тамшы суда,одан кейін иодтың калийдегі ерітіндісінде зерттеу.

4.Қарбыздың жұмсақ етінен препарат дайындап, клеткаларыныңорналасуы, пішініне көңіл аудару.5.Алынған өсімдіктердің әрқайсысының 1 – 2 клеткасының суретінүлкен етіп салып, клетка қабықшасы, цитоплазма, вакуоль, ядро жәнеядрошықты белгілеу.Бақылау сұрақтар.1.Пішініне қарай клеткаларды қандай екі топқа бөлеміз?2.Өсімдіктер клеткасы құрылысының жануарлар клеткасынан қандайайырмашылығы бар?3.Қандай органелалар цитоплазманың субмикроскопиялық құрылымынқұрайды?5.Ядроның құрылымдық элементтері, химиялық құрамы жәнеатқаратын қызметі қандай?6.Мацерацияланған клеткалар деп қандай клеткаларды айтамыз? Оныңсебебі неде?7.Жарық микроскоппен қарағанда клетка ның қандай бөліктерінкөреміз?Тақырып: Клетка қабықшасы.Сабақ мақсаты: Өсімдік клетка қабықшасымен танысу.Қажетті материалдар: 1. Аспидистра. 2. Қарағайдың бірнеше күн бұрынсуда 4-6 сағат қайнатылып, глицерин мен спирттің бірдей мөлшердегіқоспасына салынып қойылған майда бөлшектері. 3. Флороглюцин, тұзқышқылы немесе күкірт қышқылы, глицерин.Оқулықтар:Е.Ағелеуов, К.Дөненбаева, К.Агитова, С.Иманқұлова. Ботаника.Өсімдіктер анатомиясы мен морфологиясы. – Алматы, «Санат», 1998., 89- 91бет.В.Г.Хрыжановский, С.Ф.Понаморенко. «Практикум по курсу общейботаники». М. «Высшая школа», 1979., 38 - 43 бет.Г.А.Бавтуто. «Лабораторный практикум по анатомии и морфологиирастений». – Мн.: «высшая школа», 1985., 52 - 57 бет.Тапсырма:1.Аспидистра жапырағының эпидермасының бір тамшы глицеринге салып,препарат дайындау.2.Препаратты үлкен объективпен қарап, клетка қабырғасыныңқұрылысын зерттеу. Клетканың бүйірлік жоғары және төменгіқабырғаларындағы жай спораларды табу.3.Қарағай сүрегінің радиальды және тангентальды кесінділіріненпрепарат дайындау.4.Клетка қабырғасының құрылысымен танысып, жиекті споралар табу.5.Қаралған объектілердің суретін салу.Бақылау сұрақтар:1.Клетка қабықшасы қандай негізгі қызмет атқарады?2.Клетка қабықшасының пайда болуына клетканың қандайорганелалары қатынасады?3.Клетка қабықшасымен плазмалеманың бір-бірінен айырмашылығынеде?5.Алғашқы және соңғы клетка қабықшасының арасында құрылымыжәне химиялық құрамы жағынан қандай айырмасы бар?6.Қарапайым және жиекті саңылауларды бір-бірінен айырмашылығынеде?Тақырып: Пластидтер. Клеткадағы қорлық және қалдықты заттар.

Сабақ мақсаты: Пластидтер және клеткадағы қорлық, қалдықтызаттардың түрлерімен танысу.Қажетті материалдар: Спирогираның тұрақты препараты(хромотофоралар), традесканция жапырағы (хлоро-лейкопластар),шетен ағашы мен итмұрын жемістері (хромопластар), картоп түйіні,пияз қабықшасы мен бегония жапырақсағағы. Иодты калийдегі иодерітіндісі, этил спирті.Оқулықтар:Е.Ағелеуов, К.Дөненбаева, К.Агитова, С.Иманқұлова. Ботаника.Өсімдіктер анатомиясы мен морфологиясы. – Алматы, «Санат», 1998., 74- 89 бет.В.Г.Хрыжановский, С.Ф.Понаморенко. «Практикум по курсу общейботаники». М. «Высшая школа», 1979., 23 - 38 бет.Г.А.Бавтуто. «Лабораторный практикум по анатомии и морфологиирастений». – Мн.: «высшая школа», 1985., 38 - 52 бет.Тапсырма: 1.Даяр препарат бойынша микроскоп арқылы спирогираныңхромотофорларын суретке салу қажет.2.Традесканция жапырағының төменгі эпидермалық қабатың қолменсыдырып, микроскоппен көре отырып, бірнеше эпидермалық клетканыңлейкопластың, хлоропаластың және устьицаның түйістіргішклеткаларың көрсетіп, суретін салу. Клеткада ядро мен цитоплазманыкөрсету.3.Шетен ағашы мен итмұрын (немесе помидар) жемістерінің ұлпасын сутамшысында ұсақтай отырып, хромопластарды суретке салу.4.Пияз қабықшасынан, бегония жапырақ сағағынан, жай құрымындағыанорганикалық кристалды көрсетіп, суретін салу.5.Картоп түйінінен крахмалдың, жай, жартылай және күрделідәндерінің құрылыстық ерекшеліктерін көрсетіп суретін салу.Бақылау сұрақтары:1.Хлорпластың пигменттік құрамы, атқаратын қызметі қандай?2.Жоғары сатыдағы өсімдіктердің, хлоропластымен төменгісатыдағылар хромотофораларың пішіндері қандай?3.Хлоропласттың мембраналық (стома, тилакоидтар немеселамеллалар, грандар) неден тұрады?4.Алғашқы крахмал қандай процестің нәтижесінде пайда болады?5.Цитоплазма мембраналары және олардың маңызы.6.Пластидтердің қандай типтері бар?7.Пластидтердің шығу тегін, дамуын және бір түрінен екіншісінеауысуын қалай түсіндіруге болады?8.Лейкопласт өсімдіктердің қандай мүшелерінің клеткаларындакездеседі және оның қандай рені болады?9.Хромопластың пигменттік құрамын атаңыз?10.Хромопластың биологиялық маңызы неде?11.Крахмал дәнінің типтерін атаңыз?12.Клеткалардағы қор заттардың - крахмал, белок және майды қандайреактивтермен анықтауға болады?

Зертханалық жұмыс. №2Тақырып: Ұлпалар.Соңғы жабындық ұлпалар.Сабақ мақсаты: Соңғы жабындық ұлпа тоз және қыртыспен танысу,жасымықшаны белгілеу.

Сабаққа қажетті материалдар:1.Картоп түйнегі, талдың бір жылдық және көп жылдық бұтағы,қарағай, шырша, қарағаш, қайынтоз(береста).2.Ырғай немесе жөке ағашының сабағының көлденен кесіндісіненжасалған даяр препараттар.3.Реактивтер: хлор-цинк-иод, судан III, спирт, глицерин.5.Препараттар жасау үшін қажетті лабораториялық құрал жабдықтар.6.Таблицалар.Оқулықтар:Е.Ағелеуов, К.Дөненбаева, К.Агитова, С.Иманқұлова. Ботаника.Өсімдіктер анатомиясы мен морфологиясы. – Алматы, «Санат», 1998.,137 - 139 бет.В.Г.Хрыжановский, С.Ф.Понаморенко. «Практикум по курсу общейботаники». М. «Высшая школа», 1979., 51 - 56 бет.Г.А.Бавтуто. «Лабораторный практикум по анатомии и морфологиирастений». – Мн.: «высшая школа», 1985., 78 - 81 бет.Тапсырма:1.Картоп түйнегінің кесіндісінен және тал, қайын, терек тағы басқасүректі өсімдіктердің бір жылдық бұтағынан препарат даярлап тозқабатын зерттеу.2.Ырғай және жөке ағашы сабағының көлденен кесіндісінен жасалғандаяр препараттарды пайдаланып, тоз қабаты мен жасымықшаклеткаларының құрылысын байқау.3.Осы жасалған препараттармен қатар ырғай, қарағаш, тал, жөкеағашы, шырша мен қарағай сабақтарының көлденен кесінділеріненқыртыс түрлерін қарау.4.Тоз қабаттары мен жасымықшаның суреттерін салып, белгілеу.Бақылау сұрақтары:1.Соңғы жабындық ұлпа дегеніміз не?2.Сүректі өсімдіктерде эпидерма немен алмастырылады?3.Тоз (перидерма) өсімдіктің қандай органдарының сыртың қаптапжатады?4.Тоз арқылы газ алмасу және булану қалай жүреді?5.Жасымықшаның клеткалық құрылысы қандай?6.Эпидерма мен тоз клеткаларының айырмашылығы неде?7.Қыртыс дегеніміз не, ол қалай пайда болады және оның қандайтүрлері бар?Тақырып: Механикалық ұлпалар.Сабақтың мақсаты: Өсімдік денесіне беріктік беретін арқаулықұлпалардың түрлерімен танысу.Қажетті материалдар:1.Асқабақтың немесе қиярдың сабағы, бегония жапырағының сағағы,қалақайдың сабағы, қара сораның сабағы, зығырдың сабағы,алмұрттың жемісі.2.Зығыр, кенешөп, жүгері, қара бидай, жалбыз сабақтарының тұрақтыпрепараттары.3.Препараттар жасау үшін қажетті лабораториялық құрал жабдықтар.4.Таблицалар.Оқулықтар:Е.Ағелеуов, К.Дөненбаева, К.Агитова, С.Иманқұлова. Ботаника.Өсімдіктер анатомиясы мен морфологиясы. – Алматы, «Санат», 1998.,139 - 142 бет.

В.Г.Хрыжановский, С.Ф.Понаморенко. «Практикум по курсу общейботаники». М. «Высшая школа», 1979., 56 - 60 бет.Г.А.Бавтуто. «Лабораторный практикум по анатомии и морфологиирастений». – Мн.: «высшая школа», 1985., 81 - 90 бет.Тапсырма:1.Бегония немес қызылша жапырақтары сағағының көлденекесіндісінен препарат даярлап, бұрышты колленхиманы зерттеу.2.Зығыр немесе кенепшөп сабағының көлденен және ұзынакесіндісінен жасалған даяр препараттан зығыр талшықтарын көру.3.Шала піскен алмұрттың жұмсағынан препарат даярлап, қайыршақтысклереиданы табу.4.Даярлаған препараттардан колленхима, склеренхима жәнесклереида клеткаларының құрылысын зерттеу.5.Зерттелген механикалық тканьдердің 2 – 3 клеткасының суретін салу.Бақылау сұрақтар:1.Механикалық ұлпа дегеніміз не, оның қандай түрлерін білесіз?2.Механикалық ұлпаларға тән белгілер қандай?3.Колленхима, склеренхима клеткаларының құрылыстықайырмашылығы неде?4.Колленхима түрлері, олардың орналасуы қандай?5.Неге колленхима жас өсімдіктер органына тән?6.Склереида клеткаларының негізгі белгілері қандай?7.Склереида клеткаларының ерекшелігі қандай?Зертханалық жұмыс №3 Тақырып: Өткізгіш ұлпалар.Сабақ мақсаты: Өсімдік мүшелеріндегі жоғарғы және төменгібағыттарда су мен минералды, органикалық заттардың ерітінділерінтасымалдайтын өткізгіш ұлпалар – ксилема мен флоэма құрамдарын,бұлардан құралған өткізгіш шоқтардың түрлерін препараттардан тауыпқұрылыс ерекшеліктерімен танысу.Қажетті материалдар: асқабақ, күнбағыс, беде, жөке, ұсасыр,селягинелла, қарағайдың сабақтарының көлденен және ұзынынанкесілген тұрақты препараттары.Оқулықтар:Е.Ағелеуов, К.Дөненбаева, К.Агитова, С.Иманқұлова. Ботаника.Өсімдіктер анатомиясы мен морфологиясы. – Алматы, «Санат», 1998.,142 - 144 бет.В.Г.Хрыжановский, С.Ф.Понаморенко. «Практикум по курсу общейботаники». М. «Высшая школа», 1979., 60 - 64 бет.Г.А.Бавтуто. «Лабораторный практикум по анатомии и морфологиирастений». – Мн.: «Высшая школа», 1985., 90 - 94 бет.Тапсырма:1.Қарағай бұтағының ұзынынан кесілген препараттарынан 2 – 3жиектелген саңлаулары бар трахеидтерді, олардың құрылыстықерекшеліктерін көрсете суретін салу.2.Усасыр немесе селягинелла тамыр сабағының,сабағының көлдененкесінділерінің препараттарынан шеңберлі өткізгіш шоқтың суретінсалып, өткізгіш ұлпалардың орналасу ерекшелігін көрсету.3.Беде немесе күнбағыс сабақтарының көлденен кесінділерініңпрепараттарынан коллатеральды ашық, ал жүгеріден – оның жабықтүрінің суреттерін салу.

4.Жөкенің көпжылдық тамырының препараттарынан сәулелі(радиальды) өткізгіш шоқтың құрылыстық ерекшелігін көрсете суретінсалу.5.Асқабақ сабағының көлденен кесіндісінің препараттарынан сүзгілітүтікті, оның серікті клеткасын, сүзгілі табақшаны, сүзгілі аймақтыжәне биколлатеральды өткізгішшоқты тауып, суретін салу.Бақылау сұрақтары:1.Өткізгіш ұлпа дегеніміз не?2.Флоэма қандай гистологиялық элементтерден тұрады?3.Ксилема қандай гистологиялық элементтерден тұрады?4.Сосудтардың клетка қабырғаларының қалыңдануының қандайтүрлері бар?5.Алғашқы, соңғы флоэма мен алғашқы, соңғы ксилеманың арасындақандай айырмашылықтар бар?6.Сосуд – талшық шоқтарына сипаттама беріңіз.7.Қандай шоқтарды коллатеральды тұйық және ашық деп атайды?8.Биколлатеральды шоқ дегеніміз не?9.Радиальды немесе сәулелі шоқ дегеніміз не?10.Концентрлі шоқ дегеніміз не? Ондағы флоэма және ксилемаэлементтері қалай орналасады?Тақырып: Өркеннің бой конусының құрылысы.Сабақ мақсаты: Өсімдіктердің өсу төбесінің құрылысымен түзуші(меристималық) ұлпа клеткаларының ерекшеліктерімен танысу.Қажетті материалдар: 1.Элодея өсімдігі.2.Бидай, пияз, бұршақ өсімдіктері және олардың даяр препараттары.3.Реактивтер: глицерин, хлоралгидрат, Жавель сұйығы, метилен көгі,Феллинг сұйығы, анилин көгі.4.Препараттар жасау үшін қажетті лабораториялық құрал жабдықтар.5.Таблица.Оқулықтар:Е.Ағелеуов, К.Дөненбаева, К.Агитова, С.Иманқұлова. Ботаника.Өсімдіктер анатомиясы мен морфологиясы. – Алматы, «Санат», 1998.,128 - 131 бет.В.Г.Хрыжановский, С.Ф.Понаморенко. «Практикум по курсу общейботаники». М. «Высшая школа», 1979., 43 - 45 бет.Г.А.Бавтуто. «Лабораторный практикум по анатомии и морфологиирастений». – Мн.: «высшая школа», 1985., 70 - 73 бет.Тапсырма:1.Элодея өркенінің бой конусын жас жапырақтардан тазартып (жұлыптастап), одан уақытша препарат дайындау.2.Осы препараттан бой конусындағы төбе меристемасы. Қабаттарының(дерматоген, периблема, плерома) орналасу ерекшеліктерін зерттеу.3.Зерттеу барысында қабаттардағы клеткалардың көлеміне, орналасуерекшеліктеріне көңіл аудару.4.Тамыр промеристемасын бидай немесе пияз тамырларының бойконусынан жасалған даяр препараттардан қарау.5.Сабақ және тамыр бой конустарының суреттерін салып, тиістібелгілерін жасау.Бақылау сұрақтары:1.Түзуші ұлпа дегеніміз не?2.Меристема клеткаларына тән гистологиялық ерекшеліктерді атаңыз?

3.Меристема пайда болуына және өсімдік органдарында орналасуынақарай қалай классификацияланады?4.Алғашқы түзуші ұлпалар және олардың атқаратын қызметі қандай?Тақырып: Алғашқы жабындық ұлпалар.Сабақ мақсаты: Өсімдіктердің алғашқы жабындық ұлпа құрамдарыментанысу, эпидермистің қорғаушы қасиетің арттыратың құрамдарын,устьицаларын белгілеу.Қажетті материалдар:1.Жыланқияқтың, күнбағыстың, капустаның, фикустың, жүгерінің,алманың, картоптың, жиденің, қос үйлі қалақайдың жас немесенықтаңдырылған жапырақтары.2.Иодтың ерітіндісі, хлор - цинк - иод, сірке қышқылы, судан Ш.3.Препараттар жасау үшін қажетті лабораториялық құрал - жабдықтар.4.Таблицалар.Оқулықтар:Е.Ағелеуов, К.Дөненбаева, К.Агитова, С.Иманқұлова. Ботаника.Өсімдіктер анатомиясы мен морфологиясы. – Алматы, «Санат», 1998.,131 - 136 бет.В.Г.Хрыжановский, С.Ф.Понаморенко. «Практикум по курсу общейботаники». М. «Высшая школа», 1979., 45 - 51 бет.Г.А.Бавтуто. «Лабораторный практикум по анатомии и морфологиирастений». – Мн.: «высшая школа», 1985., 74 - 78 бет.Тапсырма:1.Дара жарнақты өсімдіктердің эпидермасын жыланқияқ жапырағынан,қос жарнақты өсімдіктердің эпидермасын бұршақ, күнбағыс, капустаөсімдіктерінің жапырағынан препарат жасап зерттеу.2.Осы препараттардан устьица аппаратының құрылысын қарау.3.Көп қабатты эпидерма құрылысың фикус өсімдігі жапырағынан көру.4.Дара жарнақты өсімдіктердің эпидермасымен қос жарнақтыөсімдіктер эпидермасының негізгі ұқсас және айырмашылығына көңілбөлу. Суреттерін салу.Бақылау сұрақтар1.Жабындық ұлпа дегеніміз не?2.Жабындық ткань пайда болуына және құрылысына қарай неше түрліболады?3.Эпидерма неге бірінші дәрежелі жабындық ұлпа болып аталады?4.Эпидерма клеткалары қабырғаларының қалыңдығы бірдей ме?4.Эпидерма өсімдіктің қандай органдарының сыртың қаптап жатады?5.Устьице аппаратының құрылысы қандай?6.Эпидерманы қорғаушы қабілетің арттыратың қандай құрамдар бар?7.Өсімдік органдарыңда түктер қалай орналасады және

Зертханалық жұмыс №4 Тақырып : Ұрық және өскін. Қосжарнақты және дара жарнақты өсімдіктұқымының құрылысы.Жұмыстың мақсаты: Бұршақтан және астықтұқымдастырыныңөкілдерің үлгісінде қосжарнақты және дара жарнақты өсімдіктердіңтұқым құрылысын білу.Құрал - жабдықтар: үлкейту шыны, кестелер, алдын ала Петриыдысында суланған кәдімгі бұршақ (Phaseolus vulgaris), егілетінбұршақ (Pisum sativum), жұмсақ бидай (triticum alstivum), егілетін сұлы

(avena sativa); бидай мен сұлы көлденең кесіндісің тұрақтымикропрепараттары.

Тапсырма1. Үрмебұршақ, бұршақ, бидай, сұлы тұқымдарының морфологиялық

анализін жасау.2. Қарастырылған тұқымдардың сыртқы, ішкі құрылысының суретін

салу.

Жұмыс істеу тәртібіЭндоспермі жоқ және қоректі заттар тұқым жарнағында

орналасқан үрмебұршақ пен бұршақ тұқымдарын қарастыру.Қабыршағына тұқымкіндігін, микропиласына көңіл аудару. Тұқымныңсыртқы түрінің сурет салып, белгілерді қою. Содан кейін тұқымныңқабыршағын сыдырып алып, ішкі құрылысын қарастыру. Ұрықтанғантамыршаның сабақшаның болуын және тұқымжарнақтың сабақшағабекініп тұрғанын бақылау. (А 23 сурет) Үрмебұршақ және бұршақ тұқымқұрылысынң суретін салу.Эндоспермі бар үрмебұршақ пен сұлының дәнектерін байқау. Дәнек –бұл ішінде бір тұқымнан болатын ұрық. Ұрыққап тұқым қабыршағыментегіс өседі. Микроскоп арқылы астық тұқымдастарының дәнектерініңкөлденең кесінділеріндегі тұрақты препараттарында ұрық жәнеэндосперм құрылысымен танысу. Қарастырылатын астық тұқымныңұрығы негізінен алғашқы меристемадан құралатынын көрсету, бұдантамыр аймағы бар ұрық тамыршасы бөлінеді, тамыр мойыны(колеориза), ұрық сабақшасы (гипокотиль) және конус түрлі өсіндісібар бүршік, барлығы ұрық жапырақтармен жабылған (А 24 сурет).Астық тұқымдастарының дәнектерінде дәнжарнақ пен эпибластытабу. Дәнек ортасына қарай орналасқан перифириялы бөліктебірыңғай жасушалы қабат - алейрондық қабат және крахмалдыжасушадан тұратын эндоспермді байқай сұлы немесе бидай дәнегініңкөлденең кестесіндегі суретін салып, белгілер қою. Өзін өзі тексеруге арналған сұрақтар.

1. Тұқым неден дамиды және қандай процесс оның дамуынакөмектеседі?

2. Тұқым бүршігінің қандай бөлігінен тұқым қабыршағы, ұрық,эндосперм пайда болады?

3. Қос жарнағы және дара жарнақты өсімдіктердің тұқымқұрылысының ұқсастығы мен айырмашылығы.

Әдебиет1. Бавтуто Г. А. Өсімдіктер анатомиясы мен морфологиясынан

лабораториялық практикум. – Минск: В. Мектеп, 1985 – 336 –3405

2. Воронин Н. С. Өсімдіктер анатомиясы мен морфологиясынанлабораториялық жұмысына басқарма – М. Про

1. Бавтуто Г. А. Лабораторный практикум по анатомии иморфологии растений – Минск: Высшая школа, 1985 – С. 336 –340

2. Воронин Н. С. Руководство к лабораторным занятияи поанатомии и морфологии растений - М: Просвещение, 1981 С. 59

Тақырып:Қос жарнақты және дара жарнақты өсімдіктердіңөсінділерінің құрылысы.Жұмыстың мақсаты: Үрмебұршақ, бұршақ, бидай үлгісінде қосжарнақты және дара жарнақты өсімдіктердің өсінділердің дамуы менқұрылысымен танысу.Құрал – жабдықтар: Үлкейту шыны, кестелер, кәдімгі үрмебұршақөсіндісі (Phaseolus vulgaris), (Pisum sativum), егілетін бұршақ өсіндісі(Pisum sativum), бидай өсіндісі (triticum alstivum)Тапсырма

1. Үрмебұршақ, бидай, бұршақ өсінділерінің морфологиялықанализін жасау. Үрмебұршақ өсінділерінен бұршақөсінділерінің айырмашылығы ұрық сабақшасымен тұқымжарнағының дамуында екендігін байқау. Сондай – ақ,қос жарнақты және дара жарнақты өсімдіктердіңөсінділерінің тамыр жүйелерінің дамуындағыайырмашылық.

2. Қарастырылған өсімідік өсінділерінің жалпы түрін суреткЖұмыс істеу тәртібі.

Үлкейткіш шыны арқылы өсінділерді қарап, үрмебұршақ, бидайтұқымдарының өсу ерекшелігін байқау. Алдымен, тұқым қабыршағынтамырша жарады, үрмебұршақ пен бұршақ бір тамыршамен өседі; албидай – екі, үш. Үрмебұршақтың, бұршақтың тұқым ұрықжатырнасынан пайда болған негізгі тамырдың дамуын, бүйір тамырдыңдамуына, ад бидайда – қосымша тамырдың дамуына назар аудару.Жолы үлкен өсімдіктің тұқым жарнағының жасылдануына жәнетұқым жарнағынан ұрық жапырақтары дамитынына көңіл бөлу.Жақсы дамыған гипокотиль үрмебұршақтың өсіндісінде және нашардамыған гипокотиль – бұршақ өсіндісінде, осыған байланысты бұршақөсіндісінің гипокотилі топырақта қалып, тұқым жарнағы топырақбетіне шығарылмайды. Жасы әртүрлі өсінділерінің тамырлардың,колептильдің сыртқы ұрық жапырағының, және алғашқы нағызжапырағының дамуын байқау. (А 25 сурет)Өзін - өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1. Үрмебұршақ, бұршақ, бидай ұрық мүшелерінің даму қандайтәртіпте жүреді?

2. Үрмебұршақ, бұршақ, бидай өсінділерінің құрылысы қандай?3. Үрмебұршақ өсіндісі бидай өсіндісінен айырмашылығы? 4. Өсінділердің дамуына қандай жағдай қажет?

Әдебиет:1. Бавтуто Г. А. Лабораторный практикум по анатомии и

морфологии растений – Минск: Высшая школа, 1985 – С. 336 –340

2. Васильев А. Е. и др. Ботаника. Морфология и анатомиярастений. – М. Просвешение, 1988 – с. 143 - 151

3. Воронин Н. С. Руководство к лабораторным занятияи поанатомии и морфологии растений - М: Просвещение, 1981 С. 59

Зертханалық жұмыс №5Тақырып: Тамыр жүйелерінің формалары мен түрлері.Жұмыс мақсаты: Тамыр жүйелерінің негізгі формалары мен түрлеріментанысу. Тамыр аймақтарын білу.

Құрал – жабдықтар: үй өсімдіктердің тірі тамыр жүйелері, өсімдікгербарийлері, қос жарнақты және дара жарнақты өсімдіктердіңөсінділерінің тамырлары, кестелер, бидай тамырының ұшыныңтұрақты препараты.Тапсырма:

1. Тамыр гербарийлерін, үрмебұршақ, бұршақ, бидай, сұлыөсінділерінің тамырларын, үй өсімдіктерінің тамыр жүйелерінпайдаланып, тамыр жүйелерімен танысу

2. Әр түрлі тамыр жүйелерінің суретін салып, белгілер қою.3. Тамыр жүйелерінің морфологиялық формаларын қарау.4. Бидай өсіндісінің тамыр ұшынан препарат жасап, микроскоптың

кіші үлкейткішпен қарау. Тамыр аймағын, бөліну, созылу, өткізгішаймақтарын табу (тұрақты микропрепараттары қолдануғаболады).

Жұмыс істеу тәртібі:Жас үй өсімдіктің, үрмебұршақ, бұршақ, бидай, сұлы өсінділерінің,гербарияланған өсімдік тамырларын байқау. Тамыр жүйесі негізгітамыр болып саналатын өсімдіктерді жеке, қосымша тамыр жәнеаралас тамыр жүйелі бар өсімдіктерді жеке бөліп қою.

Тамыр жүйесінің түрлерін суретке салу, негізгі тамырды,қосымша, бүйір тамырларды белгілеу (А 26 сурет).

Тамыр жүйелерінің морфологиялық формаларын қарастыру – конус,цилиндр, шалқан, жіпше тәрізді формаларын қарастыру.Бидай өсіндісінің тамыр ұшынының препаратын дайындау үшін бидайөсіндісінің тамырларының біреуін алып, тамыр ұшынан 1,5 см ұзындықкесіп алып, зат шынысын тамызылған суға қойып сыртын жұқашынымен жабу керек. Микроскоптың кіші үлкейткішімен қарау. Тамырұшындағы тамыр аймағын, алғашқы меристемасынын жұқақабырғалы паренхиманын, жасушалардан тұратын бөліну аймағын,кейін созылу аймағын табу. Тамыр ұшынан 2 – 3 мм қашықтықта соруаймағын, немесе ұзындығы бірнеше мм – ге жететін тамыр түгініңаймағын табу. (А 27 сурет) Сіңіру аймағынан жоғары орналасқанөткізу аймағына назар аудару. Ол тамыр мойынына дейні жалғасады.Өзін - өзі тексеру сұрақтары:

1. Негізгі тамыр неден пайда болады?2. Бүйір және қосымша тамырлардың дамуы қандай?3. Дамуы бойынша тамыр жүйесі қандай болады?4. Тамыр формалары белгілі?5. Тамырдың қандай аймақтары бар, олардың құрылысы қандай?6. Аймақтың әрбіреуі қандай қызмет атқарады?

Әдебиет:1.Бавтуто Г. А. Лабораторный практикум по анатомии иморфологии растений – Минск: Высшая школа, 1985, с. 100 – 1082. Воронин Н. С. Руководство к лабораторным занятияи поанатомии и морфологии растений - М: Просвещение, 1981 с. 66 –69

Тақырып: Герман құртқашашының тамырының алғашқы анатомиялыққұрылысы.Жұмыс мақсаты: Герман құртқашаш үлгісінде дара жарнақтыөсімдіктердің алғашқы анатомиялық тамыр құрылысымыен танысу.

Құрал – жабдықтар: микроскоп, герман құртқашашының көлденеңтамыр кесіндісінің тұрақты микропрепараттары; кестелеТапсырма:

1. Герман құртқашашының көлденең тамыр кесіндісініңмикропрепаратында алғашқы анатомиялық тамыр ққұрылысынқарастыру.

2. Қарастырылған тамырдың суретін салу және оның ұлпаларынбелгілеп қою.

Жұмыс істеу тәртібі:Микроскоптың зат үстелшесіне тұрақты препаратты қою.

Көлденең тамыр кесіндісін кіші үлкейткішпен ұқыпты қарау (А 28сурет). Сыртқы қабат – экзотермадан, ортаңғы қабат -мезодермадан (негізі паренхима), және кші қабат – эндоднрмадантұратын жуан қабыққа назар аудару. Перициклмен қапталғанортаңғы цилиндр табу. Орталық цилиндрдің ішінде радиалдыңөткізу түтікшелер орналасқан. Ортасында орналасқан үлкен көпсәулелі түтіктермен, ал сыртында кішкентай түтіктер бар.Ксилеманың алдында флоэма аймағы орналасқан, жоқ.

Құртқашаштың сыртында эпиблемамен жабылғанына назараудару. Эпиблеманың қалың қабықшасы бар тығызорналасқан паренхималық жасушаларынан тұратын 2 – 4 қабаттыэкзодерма орналасқан. Сирек орналасқан жасушалар мен көптегенжасушааралықтардан тұратын, қабық паренхимасы ортаңғы қабат.Құртқашашта алғашқы бірінші қабықтан 2 – ші құрылысқа өтетінішкі бөлігін табу. Эндодерманың ішкі қабырғаларыныңсубериннің жиналатына көз жеткізу. Бұндай жасушаларөткізбейтін болады. Сондықтан су мен коректі заттар өткізгішжасушалар арқылы өтеді. Өткізгіш жасушаларын табу.Микроскоптың үлкен үлкейткіштермен тамырдың жеке аймақтарынұқыпты қарау. Тамыр бөлігін сектор ретінде суретке салып, оныңұлпаларын белгілеу.

Өзін - өзі тексеруге арнлаған сұрақтары:1. Герман құртқашашының тамыр құрылысын неліктен алғашқы

дейді?2. Алғашқы қабық қандай ұлпалардан тұрады және оның құрылысы

қандай?3. Тамырдың орталық цилиндр қайда орналасқан және құрылысы

қандай?4. Су топырақтан тамыр жүйесіне қалай өтеді?5. Құртқашатың өткізгіш түтікшесінің құрылысы 6. Периуиклдің қызметі қандай?

Әдебиет:1. Бавтуто Г. А. Лабораторный практикум по анатомии и

морфологии растений – Минск: Высшая школа, 1985, с. 111 –115

2. Хржановский В. Г., Пономаренко С. Ф. Практикум по курсуобшей ботаники – М. Высшая школа, 1979 - с. 80 – 82

Тақырып: Кәдімгі асқабақтың тамырдың екінші анатомиясының құрылысы

Жұмыстың мақсаты: Кәдімгі асқабақ үлгісінде қос жарнақтыөсімдіктердің тамырының екінші анатомиялық құрылысымен танысу.Құрал – жабыдқтар: Микроскоп, жас асқабақ тамырынң көлденеңкесіндісі (), асқабақ тамырынң өткізу көлденең кесіндісініңтұрақты микропрепараты; кестелер, керекту құрал - жабыдқтар.Тапсырма:

1. Жас асқабақ тамырынң көлденең кесіндісінің тұрақтыпрепаратын қарау және камбийдің бастауымен танысу. Суретінсалып, белгілерін қою.

2. Асқабақ тамырының өткізу аймағының көлденең кесіндісіненпрепарат жасау немесе дайын препарат соңғы құрылысын білу,суретін салып, белгілерін қою.

Жұмыс істеу тәртібі:Асқбақтың жас тамырының көлденең кесіндісін тұрақтымикропрепартын микроскоптың зат үстелшесіне қойып, кішіүлкейткішпен, содан үлкен үлкейткішпен тамырдың барлықұлпаларын қарау (А 29 сурет) Ксилема мен флоэма арасында дамыпжасуша ортамысын бөліп тастаушы бөліну қабаты (камбий) , соңғыксилема элементіне дифференцияланады, ал жасуша сыртына,моңғы флоэма элементіне дифференцияланады. Төрт сәулелісуретін салып, алғашқы ксилемасы, камбийді, соңғы ксилеманыңтүтіктерін, алғашқы және соңғы флоэманы белгілеп қою.

Асқабақ тамырынң соңғы құрылысын қарастыру үшін, тамырдыңкөлденең жұқа кесіндісін жасчап, микроскоп астында қарау немесетұрақты микропрепаратпен пайдалануға болады. Кіші үлкейткішарқылы тамыр ортасындағы төрт сәулелі алғашқы ксилеманы табу.Алғашқы ксилеманың сәулелерінен радиалды (жүрек тәрізді)сәулелер басталады, бұлар жұқа қабырғалы паренхимадантұрады. Радиалдық сәулелер арасында ашық коллатералдық жұптаржасайтын, үлкен түтіктері және жасушаларының сүректіпаренхимасы бар соңғы ксилема бөліктері көрінеде. Соңғы ксилемамен соңғы флоэма арасында соңғы ксилема мен соңғы флоэмақабаттарын өндіретін тор ретінде камбий дамиды. Камбий сыртынақарай орналасқан ұлпалардан тұратын негізгі қабыққа мән беру.Бұл – флоэма, негізгі паренхима, феллодерма, тозды камбий сияқтыұлпалар. Тамырдың көлденең кесіндісінің құрылысын суреткесалып, барлық ұлпаларды белгілеу.

Өзін - өзі тексеруге арналған сұрақтар:1. Алғашқы тамырдың соңғы тамырдың құрылысының анатомиялық

ерекшеліктері неде?2. Камбийден қандай ұлпалар пайда болады?3. Соңғы құрылыста тамыр қандай ұлпалардан тұрады?

Әдебиет:1. Бавтуто Г. А. Лабораторный практикум по анатомии и

морфологии растений – Минск: Высшая школа, 1985, с. 119–121

2. Хржановский В. Г., Пономаренко С. Ф. Практикум по курсуобшей ботаники – М. Высшая школа, 1979 - с. 82 –

Зертханалық жұмыс №6 Тақырып: Өркен мен оның негізгі элементтері

Жұмыс мақсаты: Өркеннің әр түрлілігімен жәнебөліктерімен танысу.Метамерлерді бөліп, бүршіктердің құрылысын, жапырақ орналасуын,бұтақтануды қарастыру; өркен жүйелерінің пайда болуы.Құрал – жабдықтар: үй өсімдіктері, үлкейткіш шыны, инелер, кестелер,кескіш құрал, қара терек (populus nigra), жапырақты үйеңкі (acernegundo), қайың (betula pendula), үй алма ағашы (malus domestica),кәдімгі қарағай (pinus silvestris), мамық бұтақты қарағай (ulmus pinatto- ramosa), кәдімгі серігүл (syringe vulgaris), плаун (lycopediumclavatum), тұқымдастар гербариі: жатаған бидайық(agropuron repens), шалғын қоңырбас (poa pratensis), қызылот арпабас(bromus inermis), кәдімгі бетеге (festuca sulcata) - өсімдіктіңөркендерінің үлгілері.Тапсырма:

1. Сүректі, шөптесін, үй өсімдіктерінің үлгісінде өркенніңморфологиялық бөліктерін қарастырып, метамерлерді, ұзын,қысқа өркендерді белгілеу. Өркеннің морфологиялық құрылысынсуретке салу.

2. Бүршіктің ішкі және сыртқы құрылысын білу. Вегетативтік жәнегенеративтік бүршіктің көлденең кесіндісінің суретін салып,бөліктерін белгілеу.

3. Өркенде жапырақ орналасу түрлерімен танысу. Өркендегібүршік сақиналарын көру. Бұтақтар жасын белгілеп, ағаштыңбір жылғы өркеннің шекараларын белгілеу.

4. Бұтақтану түрлерін, плаун, серігүл, қайың, терек өсімдіктерініңөркен жүйелерінің пайда болуын қарастыру схемалық түрдеөркеннің бұтақтануын суретке салу.

5. Астық тұқымдастарының түптену буынның ерекшеліктеріментанысу. Түптену буынның суретін салып, белгіле

Жұмыс істеу тәртібі:Әр түрлі өсімдктердің өркендерін ұқыпты қарап, сүректі және

шөптесін өркендерге назар аудару, буындапр мен буынаралықтардытабу, өркендер метамерлерін бөліп қою, ұзарған және төбе бүршіктердітабу (А 31 сурет). Өркеннің морфологиялық құрылысын суретке салу.

Сүректі өркендердің бүршік түсін, пішінің, формасын байқау.Вегетативтік және генеративті бүршік арқылы көлденең кесінді жасау.Қабыршақ, гүл шоғырының ұрығын, жапырақ ұрығын белгілеп қою (А23 сурет). Бүршіктің вегетативтік , генеративтік көлденең кесіндісініңсуретін салу.

Өркендегі жапырақ орналасуын қарау. Жапырақтың супртивтік,мутотивтік, спиралдық орналасуын табу. Бүршік сақиналарын белгідеу,қара теректің бұтақ жасын анықтап, жылдық өркеннің шекарасынкөрсету.

Дихотомиялы жалған дихотомиялы , моноподилі, симподиліөркеннің бұтақтану тәсіліне назар аудару. Ол топырақ бетінде түптенубуынында болады (а 34 сурет). Жатаған бидайық, қоңырбас, арпабас,бетеге сияқты өсімдіктердің түптену буының тауып, қарастыру.Өзін - өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1. Өркен дегеніміз не?2. Буын және буынаралывқ деген не?3. Метамер. Құрамына өркеннің қанадй бөліктері кіреді?4. Қысқарған, ұзарған өркен деп қандай өркендерді айтамыз?5. Сүректі өсімдіктер шөптесін өсімдіктерден айырмашылығы.

6. Бүршік орналасу, пайда болу, қорғану бойынша қалайкласификацияланады?

7. Бүршік сақинасы қалай пайда болады?8. Дихотомиялы бұтақтану жалған дихотомиялыдан және

моноподилі бұтақтану симподиліден айырмашылығы?9. Қандай бұтақтану прогрессивтік деп аталады және неге?

Әдебиет:1.Бавтуто Г. А. Лабораторный практикум по анатомии и

морфологии растений – Минск: Высшая школа, 1985, с. 140 –156

2.Хржановский В. Г., Пономаренко С. Ф. Практикум по курсуобшей ботаники – М. Высшая школа, 1979 - с. 85 – 88

Тақырып:Жапырақ морфологиясы мен анатомиясы Жұмыс мақсаты: әр түрлі өсімдік жапырақтарының морфологиялықанатомиялық ерекшеліктерін білу. Мектепте көрсету үшін жапырақтыңкөлденең кесіндісінің препараттарын жасауға үйрену.Құрал - жабдықтар: өсімдіктері, қабыршақты емен (quercus robur), қаратерек (populus nigra), қайың (betula pendula), ағаш қарағай (caraganaarborescens), кәдімгі серігүл (syringe vulgaris), итмұрын (rosacinnamomea), тырсық селеу (stipa sareptana), жатаған беде (trifoliumrepens), және т.б. түрлң өсімдіктердің гербарлық үлгісіндегіжапырақтың түрлері, Жапон шайшөп (camelia japonica), германқұртқашаш (iris germanica), кәдімгі қарағай (pinus silvestris), сияқтыөсімдіктердің жапырақтарының көлденең кесінділерініңмикропрепараттары, микроскоптар, кесетелер, ұстара, су бар ыдыс,зат және жабынды шынылар; картоп үзінділері, инелер.Тапсырма:

1. Әр түрлі өсімдіктердің және үй өсімдіктердің гербарийлерінқарастыру. Олардың арасынан қабыршақтысын,отырықшысын табу, жапырақ серігі бар жапырақтарды табу.Мысалдарды суретке салып аттарын жазу.

2. Жапырақтың жүйкеленуін қарастыру. Доға тәрізді, тортәрізді, параллель саусақты – салалы, аша тәріздіжүйкелердің суретін салу.

3. Жапырақ пластинкаларының бөленген формаларын жәнежапырақ пластинкалар шетінің кесінділерін, өсімдіктірініңжапырақ формаларын қарастыру.

4. Жай және күрделі жапырақтарды табу. Күрделі жапырақтарішінен саусақты – салалы, пар қауырсынды, пар емесқауырсынды жапырақтарды бөліп көрсету. Күрделі жәнежай жапырақ мысалдарын суретке салу.

5. Әдемі фикустың жапырақ пластинкасының көлденең жұқакесіндісін жасау немесе басқа екі бөлікті өсімдіктіқарастыруға болады.

Барлық ұлпаларды қарастырып суретін салу.6. Шайшөп, құртқашаш, қарағай қышасының көлденең

кесіндісінің тұрақты микропрепараттарын қарастырып,жапырақтардың анатомиялық құрылысымен танысу. Әрбірөкілдің жапырақ микроскопиялық құрылысының суретінсалып, барлық ұлпаларды қою.

Жұмыс істеу тәртібі:

Гербариялық материалды және үй өсімдіктердің жапырақтарыңморфологиялық құрылысын қарастыру.

Егілетін бұршақ жапырақ сағағының қасында дамитын үлкенгүлсеріктерге назар аудару.

Сағақты, отырықшы жапырақтары бар өсімдіктерді жеке бағанғабөліп қою (А 35 сурет).

Үй өсімдіктердің арасынан торлы (қауырсынды), доға тәрізді жәнепараллель жапырақ жүйкеленуін табу. Гербарий үлгісіндегі қосалақанды гингконың жапырақ жүйкеленуін ұқыпты қарау.

Гербарий үлгісіндегі мүшелену бойынша жапырақ пластинкаларын(алақанды, қауырсын алақанды, сүзгілі, көп қауырсын сүзгілі және т.б.)жапырақ пластинкасының шетінің кесілуі бойынша (аралы, қосаралы,тістелі, дөңес, ойықты), жапырақ пластинка формасы бойынша(сызықты, ланцетник тәрізді, ромб тәрізді, бүйрек тәрізді, керіжұмыртқа тәрізді, қалқанша тәрізді, жүрек тәрізді және т.б.) (А. 36-сурет). Жапырақтың морфологиялық анализін жасау.

Фикус немесе басқа үй өсімдігінің жапырағын картоптың екі кесекарасына қойып, ұстара арқылы көлденең кескін жасау. Кесілгенкесіндіні су тамызылған зат шынысына қою. Алдымен микроскоптыңкіші үлкейткішімен, кейін үлкенімен қарау. Төменгі және үстіңгіэпидерманы, саңылауларды, бағаналы және борпылдақ паренхиманы,склеренхиманы және т.б. ұлпаларды табу. (А. 37-сурет).

Шайшөп, қылқанды қарағай өсімдіктер жапырақтарының көлденеңкесінділерінің тұрақты микропрепараттарда анатомиялық құрылыстыңайырмашылығы мен ұқсастығын табу.Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1. Өсімдік жапырағының рөлі қандай және жапырақтың негізгіфункциясы қандай?

2. Қалаларды және адамдар жүретін басқа да жерлердекөгалдандыру процесінің мәні неде?

3. Жапырақтардың морфологиялық құрыласы қандай? Неліктенжапырақта морфологиялық ерекшеліктерінің әр түрлілігіболады? Бұл немен байланысты?

4. эпидерманың микроскопиялық құрылысын пайдаланып,жапырақтың төменгі және жоғарғы жақтарын білу.

5. Бағаналы, борпылдақ, бүктемелі мезофиллдер бір-бірініңайырмашылығы неде?

6. Жапырақтың анатомиялық құрылысында жүйкелену дегенне?

Әдебиет:1. Бавтуто Г.А. Лабораторный практикум по анатомии и

морфологии растений - Минск: Высшая школа, 1985г. – с. 218-2522. Васильев А.Е. и др. Ботаника. Морфология и анатомия растений.

– М.: Просвещение, 1988г. – с. 199-2283. Воронин Н. С. Руководство к лабораторным занятияи по

анатомии и морфологии растений - М: Просвещение, 1981 с.110-118

Тақырып: Сүректі өсімдіктердің сабағының анатомиялық құрылысыЖұмыстың мақсаты:

Кәдімгі қарағай (Pinus silvestris) және жүректі жөке ағашының (Tiliacordata) сабағының үлгісінде жалаңаш тұқымды, қосжарнақты жабықтұқымды сүректі өсімдік сағағымен танысу.Құрал-жабдықтар:3-4 жылғы қарағай (Pinus silvestris) және жөке ағашының (Tilia cordata)сабақтары, микроскоп, зат және жабынды шынылар, ұстара, инелер,суы бар ыдыс, пипетка, қарағай және жөке ағашының сабақ көлденеңкесіндісінің тұрақты микропрепараттары; көпжылғы кәдімгі қарағай(Pinus silvestris), қайың (Betula pendula), қара терек (Populus nigra)ағаштар діңдерінің кесінділері: кестелер, йодтық йод ерітіндісі.Тапсырма:

1. Терек, қайың, қарағайдың көпжылдық діңдерін қарастыру.2. Қабықшаны, қабықты, флоэма, камбий, ксилема, өзекті табу.3. Жүректі жөке ағашы мен кәдімгі қарағай сабағының

көлденең кесіндісін жасау (тұрақты микропрепараттардыпайдалануға болады). Сабақтың анатомиялық құрылысынқарап, суретін салу.

Жұмыс істеу тәртібі:Қарағай, терек, қайың көпжылғы діңдерініңкөлденең кесіндісінде ұлпалардың, өзектің, сүректің, камбий менқабықтың орналасуын байқау. Сондай-ақ сабақты құрайтын көбісүректің жылдық сақиналары болып табылады. Қарағай мен жөкеағашының сабақтарының микроскопиялық құрылысымен танысу үшін,алдымен осы ағаштың 3 жылдық өркендерін алып, ұстара арқылыбуынаралық жерде жұқа көлденең кескін жасау. Кейін бұл кескіндердісу немесе йодты йод ерітіндісі тамызылған зат шынысына қойып, үстіншынымен жабу. Тұрақты препараттармен де жұмыс істеуге болады.Алдымен кіші үлкейткішпен қарап, кейін – үлкен. (А. 38, А. 39-суреттер).Барлық ұлпалар түрлерін көріп, суретін салу. Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1. Көпжылдық діңдерінің көлденең кесінділерінде ағаш жолынанықтауға болады?

2. Жалаңаш тұқымды өсімдіктердің сүректі жабық тұқымдыөсімдіктердің сабақ құрылысының айырмашылығы неде?

3. Алғашқы және соңғы жабындық қабыққа қандайгистологиялық элементтер енеді?

4. Шелқабық ядролық сүректен айырмашылығы неде?5. Өзекті сәлелердің құрылысы мен мәне қандай?

Әдебиет:1. Бавтуто Г.А. Лабораторный практикум по анатомии и

морфологии растений - Минск: Высшая школа, 1985г. – с. 192-209

2. Воронин Н. С. Руководство к лабораторным занятияи поанатомии и морфологии растений - М: Просвещение, 1981 с.101-110

Тақырып:Шөптесін қосжарнақты өсімдік сабағының анатомиялыққұрылысы (2 сағат)Жұмыс мақсаты:

Күнбағыс, зығыр, құсықшөп үлгісіндегі шөптесін өсімдік сабағыныңанатомиялық құрылысымен танысу.Құрал-жабдықтар:

Тіркелген кәдімгі зығыр сабағы (Linum usi tatissimum), бір жылғыкүнбағыс сабағы (Helianthuc), шырмауық құсықшөп сабағының(Aristolochia clematitis) көлденең кесінділері немесе тұрақтыпрепараттар, су, пипетка, ұстара, шикі картоп кесектері, Петри ыдысы,зат және жабынды шынылар, микроскоп кесте.Тапсырма:

1. Зығыр сабағының көлденең кесіндісінен препарат жасап,оның шоқты емес құрылысын қарастыру.

2. Күнбағыс сабағының көлденең кесіндісінен препарат жасап,оның өтпелі құрылысымен танысу.

3. Құсықшөп сабағының көлденең кесіндісінен препарат жасап,оның шоқты құрылысымен танысу.

4. Қарастырылған сабақ құрылысының типтерін суретке салып,ұлпаларының белгілерін қою.

Жұмыс істеу тәртібі:Буынаралық жерінде зығыр сабағының кесегін алып, оны екі шикі

картоп арасын қатып, ұстара арқылы көлденең кескін жасау. Ең жұқакескінді су тамызылған зат шынысына қою. Алынған препаратты,алдымен кіші үлкейткішпен, кейін үлкен үлкейткішпен қарау. Сыртыкатикуламен жабылған эпидерма жасушаларын, алғашқы қабықаймағын, алғашқы қабықтың ішкі қабатын – эндодерманы, тінталшықтарын, флоэма, камбий, соңғы ксилема, алғашқы ксилема,өзекті сәулелер, өзек паренхимасы, ішкі қуысты табу (А. 40-сурет).Ксилема мен флоэманың күрделі қабаттарына және олардың шоқтыемес құрылысына назар аудару. Зығыр сабағының көлденеңкесіндісінің тұрақты препаратын пайдалануға болады; суретін салып,белгілеп қою.

Күнбағыстың буынаралық жері мен сабағының көлденең кесіндісінекі шикі картоп арасына қою. Кіші үлкейткішпен, кейін үлкенүлкейткішпен қарау. Көп клеткалы түктері бар эпидерманы, сабақ ішінеығысатын алғашқы қабықтың бар болуына көз жеткізу. Оның құрамынамеханикалық ұлпа – колленхима жатады. Колленхима астында,алғашқы қабықтың паренхима қабаты, одан кейін эндодерма. Алғашқықабаттан кейін орталық цилиндрдің болуына және өткізгіш шоқтар бірқатарға орналасатынына назар аудару. Барлық шоқтар аралық шоқкамбийдің ұсақ клеткалы бұйра сызықпен байланысқан (А. 41-сурет).Одан жаңа өткізгіш ашық коллотералды шоқтар пайда болады. Сабақортасындағы белгілі өзекті көрсету. Күнбағыс сабағының көлденеңкесіндісін суретке салу.

Құсықшөп сабағының анатомиялық құрылысын тұрақты препаратқақарастырған жөн. Алдымен микроскоптың кіші үлкейткішімен қарау.Эпидерма орталық цилиндр, алғашқы қабықты анықтау. Кейінұлпаларын үлкен үлкейткішпен қарау. Эпидерма астындағыколленхиманы, қабық паренхимасын, эпидерманы, буынаралық, өзектісәулелерді, өзек паренхимасынтабу. (А. 42-сурет). Суретін салып,белгілерін қою.Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1. Шөптесін өсімдіктердің сүректі өсімдіктерден айырмашылығынеде?

2. Сабақ пен тамыр құрылысының айырмашылығы менұқсастығы неде?

3. Прокамбийден алғашқы ұлпалар қалай пайда болады?

4. Кәдімгі зығыр сабағының құрылыс ерекшелігі неде?5. Күнбағыс сабағының құрылыс ерекшелігі неде?6. Шырмауық құсықшөп сабағының құрылыс ерекшелігі неде?7. Сабақтың шоқты құрылысы шоқсыз құрылысынан және өтпелі

құрылыстан айырмашылығы неде?Әдебиет:

1.Бавтуто Г. А. Лабораторный практикум по анатомии иморфологии растений – Минск: Высшая школа, 1985, с. 180-185

2.Хржановский В. Г., Пономаренко С. Ф. Практикум по курсуобшей ботаники – М. Высшая школа, 1979 - с. 116-124

Тақырып :Дара жарнақты өсімдік сабағының анатомиялық құрылысыЖұмыс мақсаты:Аспарагус және құртқашаш үлгісінде сабағының көленең кесіндісінде алғашқы қабықжақсы айқындалған дара жарнақты өсімдіктермен танысу және нашар айқындалған астықтұқымдас өсімдіктердің сабағының үлгісінде; Құрал – жабдық: Шпренгер аспарагус (Asparagus Sprengeri) өсімдігінің сабақ кесінділеріГерман құртқашашының (Iris germanica), екпе қара бидай (Secale cereale), Жүгерінің (Zeamays)сабақтарының көлденең кесінділерінің тұрақты препараттары, суы бар ыдыс,пипетка, зат және жабындық шынылар, иенлер, микроскоп, кестелер, шикі картопкесектері, ұстара.Тапсырма:

1. Аспарагус сабағының көлденең кесіндісін жасау немесе құртқашаш сабағыныңкөлденең кесіндісіндегі тұрақтыпрепаратты пайдалана отырып, алғашқы қабығыжақсы айқындалған дара жарнақты өсімдіктің сабақ құрылысымен танысу.

2. Астық тұқымдастарда екпе қара бидай сабағының көлденең кесіндісінің тұрақтыпрепаратында сабан сабағын қарастыру.

3. Тұрақты препаратта жүгері сабағының құрылысын қарастыру.4. Қарастырылған өсімдік сабағының секторларын суреткесалып, барлық ұлпаларды

белгілеу.Жұмыс істеу тәртібі: Аспарагус сабағын алып, 2 кесек шикі картоп арсына қойып, бірнешежұқа көлденең кескін жасау. Ең жұқа кескінді сабақ құрылысын қарастыру үшінпайдалану. Құртқашаш сабағының көлденең кесіндісінің тұрақты микропрепаратынпайдалануға болады. Жалпы сабақ құрылысын микроскоптың кіші үлкейткішімен қарап,кейін сабақтың гистологиялық элементтерін үлкен үлкейткішпен қарау. Эпидерма,алғашқы қабық, склеренхима, перицикл, сабақтың негізгі паренхимасын, жабық өткізушоқтарын табу. Сабақ құрылысын суретке салып, белгілер қою. Қара бидай сабағының көленең кесіндісінің тұрақты препаратын микроскоптың затүстелшесіне қою. Кіші үлкейткіш арқылы сабақтың жалпы құрылысын қарастыру. Үлкенүлкейткішпен өткізгіш шоқтарын, олардың орналасуын, олардың санын, сабақтыңортасын алып жатқан қуысқа назар аудару. Эпидерма, склеренхима, клоренхима, жабықколлотериалдық өткізгіш шоқтар, негізгі паренхиманы бөліп көрсету. (А 43 сурет). Қарабидай сабағының құрылысын суретке салу. Жүгері сабағын қарастырғанда тұрақты микропрепаратты қолдануға болады. Сабақтыңортасы негізгі паренхимадан тұрады. Қуыс жоқ.Өткізгіш коллотериалды, жабық шоқтарпаренхимада ретсіз орналасады. Өткізгіш шоқтарындағы флоэманың тінді паренхимасыжоқ. Торлы түтіктер және шығарып салатын клеткалар торша ретінде болады. Ксилемадаекі үлкен торлы түтік және екі кішкентай түтік бар. Олар радиалды қатар құрыпорналасқан. Сақиналы-спиральды және сақиналы. Олардың астында қуыс орналасады. (А44 сурет.) Ксилеманың сүректі паренхимасы болады. Жүгері сабағының құрылысыныңсуретін салып, белгілер жасау.

Өзін- өзі тексеруге арналған сұрақтар.1. Дара жарнақты өсімдіктердің сабағының құрылысы қандай ?2. Неліктен дара жарнақты өсімдіктерде екінші жуандану болмайды ?3. Дара жарнақты өсімдіктердің өткізгіш шоқтарының құрылысы қандай?4. Дара жарнақты өсімдіктерде қандай өткізгіш шоқтарының типтері кездеседі?5. Дара жарнақты және қос жарнақты өсімдіктер сабағының құрылысындағы негізгі

айырмашылықтар.Әдебиет

1. Бавтуто Г.А. Лабораторный практикум по анатомии и морфологии растений-Минск: «Высшая школа», 1985- с 186-190

2. Хржановский В.Г., Прнамаренко С.Ф. Практикум по курсу общей ботаники, - М:«Высшая школа», 1979.- с 125-129

Зертханалық жұмыс №7Тақырып 21. Гүлдің алуан түрлілігі. Олардың құрылысындағы жалпы заңдылықтар (4 сағ)Жұмыс мақсаты: Әртүрлітұқымдастардан, әртүрлі гүлдер құрылысын құрастыру.Құрал- жабдықтар: Жатаған сорғалдақ (Ranuculus repens), ақ тұңғиық (Numphea candida),қоңыр итмұрын (Rosa cinnamomea), үй алма ағашы (Malus domestica), бақшалыорамжапырақ (Brassica olearacea), екпе бұршақ (Pisum sativum), картоп (Solanum arvensis),сібір гүлпепіресі (Centaurea sibirica), дәрілік бақбақ (Taraxacum officinale), алтайқызғалдағы (Tulipa altaica), мамыр інжугүлі (Convallaria maialis), жұмсақ бидай (Triticumaestivum), көкпек (Atriplex ritens), және т.б. гербариланған гүлдер; үлкейткіш шынылар,инелер, пинцет, зат және жабынды шынылар; гүлденген үй өсімдіктері, кестелер, өсімдікгербариі, Түйін мен тозаңдықтың көлденең кесіндісінің тұрақты микропрепараттары.Тапсырма:

1. Гүлсерігінің құрылысына қарай әртүрлі гүлдермен, андроцей және геницейментанысу.

2. Сарғалдақ гүлінің құрылысын қарап, тостаған жапырақша, күлте жапырақша,аталық, аналықтың гүл тұғырында орналасуын байқау. Гүлдің вегетативтікөркенмен және ашық тұқымдылардың бүрімен ұқсастығын көрсету. Сарғалдақгүлін суретке салу.

3. Ақ тұңғиық гүлінің құрылысын зерттеу.4. Құрам бойынша гүлдердің құрылысы: Қос қабат гүлсерігі бар ( алма ағашы,

сарғалдақ, орамжапырақ, итмұрын), жай гүлсерігімен (қызғалдақ, інжігүл,амариллис), жай тостаған тәрізді гүлсерігімен (көкпек), сондай-ақ талдыңжалаңаш гүлдерін, қайыңның аталық, аналық гүлдерін, күнбағыстың ұрпақсызжалған тілді гүлдерін, гүлкекіренің гүлдерін, асбұршақтың зигоморфтық гүлдерін,шиенің актиноморфтық гүлдерін қарастыру.

5. Картоп, шырмауық, темекі, бақабақтың біріккен желекті күлтелерінің формаларынқарастыру.

6. Бидай үлгісінде астық тұқымдастардың гүлдерін қарастыру.7. Түйін мен тозаңдықтың көлденең кесіндісінің тұрақты микропрепараттарын

байқау, суретін салу.Жұмыс істеу тәртібі: Түрлі өсімдіктердің гүлдерін қарастыру. Олардағы гүлсерік, аталық,аналықты табу. Гүл тұғырында гүл мүшелерінің еркін орналасуына, санына назар аудару.(А. 45 сурет) Суланған сарғалдақ гүлін алу. Дөңес гүл тұғыры, тостаған жапырақша, көптеген аталықпен аналықты табу.Гүлсеріктің жапырақшалары екі шеңбер бойынша орналасып, алаталық, аналық спираль бойынша орналасады. (гемициклді, жарты шеңбер гүлі).Сарғалдақтың вегетативтік өркенімен және ашық тұқымдылардың бүрімен ұқсастығынкөрсету.

Тұңғиықты қарастырған кезде кәдімгі аталықтан тозаңдықтың редукциялануынәтижесінде және аталық жібі- жапырақшаға. Гүлдің мүшелері спираль бойыншаорналасады (А. 46 сурет)Гүлдердің алуан түрлілігінен қос қабатты гүлсерігі бар гүлдері, жай күлтесімен жәнетостаған тәрізді күлтесімен, жалаңаш гүлдерін жекелеп қою. Қайың сырғаларын, аталық,аналық гүлдерін қарау. Күнбағыс гүлдерін: түтікті, жалған тілді; ұрпақсыз гүлдерінқарастыру. Гүлкекіре қалтасы гүлшоғын алып, екі жынысты түтікті және ұрпақсызгүлдереді табу. Асбұршақтың зигоморфтық гүлін қарастыру. Гүл арқылы бір ғана симметрия жүргізугеболады, яғни гүл зигоморфтық (А. 47 сурет) Картоп, шырмауық, темекі, бақбақтыңбіріккен желекті күлтенің формаларымен танысу.Бидайдың күрделі масағын алып, одан жай масақшаны бөліп алып, оны қарау. Масақшадақанша гүл барын анықтау. Гүл құрылысын байқау. Астыңғы және үстіңгі гүлдіңқабыршақ, ауыз, түйін, гүл жарғағын табу. Құрылысын суретке салу. Гүлдің түйінінің көлденең кесіндісінің тұрақты микропрепараттарында тұқымсағақ,интегумент, микропиле, халаза, нуцеллус, ұрық қапшығы, жұмыртқа жасушасы,синергид, антипод, екінші ядроны табу. Құрылысын суретке салу. Тозаңдықтың көлденең кесіндісінің тұрақты микропрепаратында эпидерма, фиброздыққабат, дегенерациялаушы қабат, тапетум, археспорий, тозаңды табу. Құрылысыныңсуретін салу.

Өзін- өзі тексеруге арналған сұрақтар.1. Гүл дегеніміз не? 2. Гүлдің негізгі қызметі? 3. Гүлдердің құрылысы, гүлсеріктің болуымен болмауына байланысты қандай типке

бөлеміз?4. Қандай өсімдіктерді қосжынысты, дара жынысты деп атайды?5. Қандай өсімдіктерді бір үйлі, екі үйлі деп атаймыз?6. Гүл мүшелерінің орналасуы қандай?7. Андроцей деген не және оның мінездемесі?8. Жабықтұқымдыларда қайда және қалай аталық гаметофит дамиды? Оның

құрылысы мен қызметі.9. Геницей деген не, оның жалпы сипаты.10. Гүлді өсімдіктердің тұқым бүрінің құрылысы қандай?11. Жабықтұқымдыларда аналық гаметофит қайда және қалай дамиды? Оның

құрылысы және ол қалай аталады?12. Жабықтұқымдылардағы қос ұрықтанудың ерекшеліктері. Оны кім және қашан

ашты?13. Гүлді өсімдіктердің даму циклінің ерекшелігі қандай?

Әдебиет1. Бавтуто Г.А. Лабораторный практикум по анатомии и морфологии растений-

Минск: «Высшая школа», 1985- с 279-2852. Воронин Н.С. Руководство к лабораторным занятиям по анатомии и морфологии

растений.- М: Просвещение, 1981. с. 123-134Тақырып:Гүлдің формуласы мен диаграммасы

Жұмы мақсаты: Формула, диаграмма арқылы гүлдің сипатын құруды үйрену.Құрал- жабдық: Жатаған сарғалдақ (Ranuculus repens), екпе шалқан (Raphanus sativus), үйалма ағашы (Malus domestica), кәдімгі шие (Cerasus vulgaris), түйнекті картоп (Solanumtuberosum), екпе асбұршақ (Pisum sativum), екпе қияр (Cucumis sativus), гибридтігиппеаструм (Hippeastrum hibridum), кәдімгі қызылша (Beta vulgaris), екпе қара бидай(Secale cereale) өсімдіктерінің суланған гүлдері, шалқан, шие, картоп, асбұршақ, бидаймуляждары, үлкейткіш шынылар, инелер, зат шынылары, пинцет, кестелер.Тапсырма:

1. Қос гүлсерігі бар (сарғалдақ, шалқан, алма ағашы, шие, картоп, асбұршақ, қияр),жай гүлсерігі бар (гиппеаструм, қызылша), қабыршақ пленкасы бар гүлсерігі (қарабидай) баргүлдер құрылысын талдау.

2. Қарастырылған гүлдердің формуласы мен диаграммасын құру.Жұмыс істеу тәртібі: Жұмысты қос гүлсерігі бар гүлдерден бастау керек. Ол талық пенаналықты табу.Тостаған мен күлтелер шеңбер бойымен орналасады, ал аталық пен аналықспиральданып орналасады. Гүл мүшесінің санын білу. Гүлдің осімен неше симметриялықсызық жүргізетінін біліп алу. Гүлдің формуласын жасаған кезде келесі белгілерді пайдалану қажет: *- актиноморфтық немесе дұрыс гүл;↑ немесе ↓ - зигоморфтық, яғни дұрыс емес гүл;♂- қос жынысты гүл;♀- аталық гүл; ♂- аналық гүл;Р – жай гүлсерік (perigonium); К немесе Са – тостаған (calyx); С немесе Со – күлте (coralla); А- андроцей (andraeceum); G- гинецей (gynoeceum); Гүлдің жеке бөлігінің мүшелерінің саны цифрмен белгіленеді (С5-5 жапырақты күлте, А5-5мүшелі андроцей). Егер аталық пен аналық сан 12- ден асса, онда ∞ белгісін қою керек.Гүлдің мүшелері бірігіп өсетін болса, олардың санын жақшаға алу керек. Мысалы,асбұршақтың өсіп кеткен шеңбер түзген жағдайда, әр шеңбердегі бөлік сандары +белгісімен қосылып отырады. Мысалы, жай гүлсерігі 2 шеңберге орналасса, - Р 3+3 депкөрсетеді. Түйін орналасуы: G(2)- үстіңгі түйін, G(2)- астыңғы түйін; G- жартылай астыңғытүйін. Жатаған сарғалдақты қарастырғаннан кейін оның формуласын жасау керек: * К5С5 А∞ G∞- бұл дегеніміз – сарғалдақ гүлі актиноморфтық қос гүлсерігі бар, тостағаны5, бос тостаған жапырақшадан тұрады, күлтесі- 5 бос жапырақтан тұрады, андроцей – көп,гинецей- апокрапты, түйіні- үстіңгі. Кейін диаграмма құру керек (А.48 сурет). Гүл осіне перпендикуляр қылып, оныңпроекциясын түсіреміз. Диаграммада шеңбер санын және әр шеңберде гүл мүшелері жәнеолардың орналасуын көрсету керек. (А.49 сурет) Диаграмманы құру барысында тостаған арқасында төсі бар жақшамен, жапырақтары-жай жақшамен, аталық пен аналық, тозаңдық пен түйін арқылы өтетін көлденең кескіндерретіндегі белгімен белгіленеді.Қос жынысты қос гүлсерігі бар гүлдердің (сарғалдақ, шалқан, алма ағашы, картоп жәнет.б.) анализін жасағаннан кейін, жеке жынысты гүлдердің құрылысын зерттеу керек.Мысалы: екпе қияры. Оның аталық және аналық гүлдерінің формуласын құрып,диаграммасын салу. Содан соң гибридті гиппеаструмның жай гүлсерігі бар гүлді кәдімгіқызылшамен екпе қара бидайын қарастыру. Олардың формуласын жазып, диаграммасынсалу. Өзін- өзі тексеруге арналған сұрақтар.

1. Гүл формуласы деген не және оны құрған кезде гүл мүшелері қандай белгіменбелгіленеді?

2. Гүл диаграммасы деген не және ол қалай құрастырылады? 3. Қара бидай гүлінің құрылыс ерекшелігі неде?

Әдебиет1. Васильев А.Е и др. Ботаника. Морфология и анатомия растений,- М: Просвещение,

1988.- с. 362-3632. Воронин Н.С. Руководство к лабораторным занятиям по анатомии и морфологии

растений.- М: Просвещение, 1981. с.134-1373. Хржановский В.Г., Прнамаренко С.Ф. Практикум по курсу общей ботаники, - М:

«Высшая школа», 1979.- с 161-164