WIESŁAW KACZANOWICZ

,, ... ASPEKTY$?£& IDEOLOGICZNEX IW W RZYMSKIM

MENNICTWIE j LAT 235-284N.E.

Uniwersytet Śląski Katowice 1990

ASPEKTY IDEOLOGICZNE W RZYMSKIM MENNICTWIE

LAT 235#284 N.E.

Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach nr 1102

WIESŁAW KACZANOWICZ

ASPEKTY IDEOLOGICZNE W RZYMSKIM MENNICTWIE

LAT 235*284 N.E.

U n iw ersytet Ś ląsk i

Redaktor serii: Historia Maria Wanatowicz

Recenzent Stanisław Mrozek

iu

NP ro je k t ok ładk i H al ina L e rm a n

R e d a k to rK az im ie ra Czaplowa

R e d a k to r tech n iczn y M irosław Gąsowski

K o re k to rBarbara K uźniarowska

Copyright (g ) 1990 by U n iw ersytet Śląski W szelkie prawa zastrzeżone

W ydawcaU niw ersytet Ś ląskiul. Bankow a 14, 40-007 K atow ice

W ydanie I. Nakład: 200+38 egz. Ark. druk. 8,0. Ark. w yd. 13,0. Oddano do drukarni w e w rze­śniu 1989 r. Skład rozpoczęto w październiku 1989 r. Podpisano do druku i druk ukończono W styczniu 1990 r. Papier kl. III, 80 g, 70X100. Zam. 762/89 Cena zł 1950, —

Drukarnia U niw ersytetu Śląsk iego ul. 3 Maja 12, 40-096 K atow ice

ISSN 0208-6336 ISBN 83-226-0296-0

SPIS TREŚCI

Wykaz skrótów bibliograficznych e 6

Wstęp o 7

Lata 235—238 • 17

Lata 238—244 • 28

Lata 244— 249 • 36

Lata 249—253 • 45

Lata 253—268 • 55

Lata 268—275 • 77

Lata 275—276 • 91

Lata 276—284 • 103

ideologii cesarskiej w latach 235—284 • 116

Spis reprodukcji monet • 124

Резюме • 126

Summary • 127

WYKAZ SKRÓTÓW BIBLIOGRAFICZNYCH

ANEW

BNBSFN

CENBDamerau

Elmer

JRSMONG

NCNZQT

PLRE

RIC

RIN

RNSHA

SM

WN

— Aufstieg und Niedergang der romischen Welt. Geschichte und Kultur Roms im Spiegel der neueren Forschung. Ed. H. T e m p o r i n i . Berlin—New York 1972 nn.

— „Biuletyn Numizmatyczny” [Warszawa].— „Bulletin de la Sociśtś Franęaise de Numismatique”

[Paris].— „Bulletin du Cercie d’Etudes Numismatiques” [Bruxelles],— P. D a m e r a u : Kaiser Claudius II Gothicus (268—270 n.

Chr). „Klio” 1934. Bd. 33. Beiheft.— G. E l m e r : Die MUnzpragung der Gallischen Kaiser

in Koln, Trier und Mailand. „Bonner Jahrbiicher” 1941, Nr. 146.

— „Journal of Roman Studies” [London].— „Mitteilungen der Osterreichischen Numismatischen Gesell-

schaft” [Wien],— „Numismatic Chronicle” [London].— „Numismatische Zeitschrift” [Wien].

— „Quaderni Ticinesi. Numismatica e Antichita Classische”[Lugano],

— A. H. M. J o n e s , J. R. M a r t i n d a l e , J. M o r r i s : The Prosopography of the Later Roman Empire. T. 1. Cambridge 1971.

•— The Roman Imperial Coinage. Ed. H. M a t t i n g l y et alii. London 1923 nn.

— „Rivista Italiana di Numismatica e Scienze Affini” [Mi­lano].

— „Revue Numismatique” [Paris].— Scriptores Historiae Augustae. Ed. E. H o h 1. Leipzig

1971.— „Schweizer Miinzblatter (La Gazette Numismatique Suisse)”

[Basel],-— „Wiadomości Numizmatyczne” [Warszawa].

WSTĘP

Je s t wręcz truizm em twierdzenie, iż badania nad ideologią jakiegoś o r­ganizmu politycznego, grupy społecznej czy jednostki stanowią bardzo istotny wkład w poznanie sfer życia danej epoki. Nie inaczej ma sięrzecz, jeśli idzie o Cesarstwo Rzymskie w III stuleciu. Owe dociekania mogą być w tym przypadku frapujące, ponieważ Im perium przeżywało podówczas poważny struk tu ra lny kryzys1, co wynikało m.in. z tego, że państw em rzym skim bądź jego częścią rządziło — na ogół krótko — aż kilkudziesięciu rozm aitych cesarzy i uzurpatorów . Każdy z nich po­siadał określoną osobowość i pragnienia, które z rac ji spraw owania w ła­dzy mógł swobodnie propagować. Szeroko rozum iane dzieje Rzymu były ponadto w owym czasie niezwykle burzliwe, co dodatkowo sprzyjało powstawaniu incydentalnych idei. Wreszcie atm osfera epoki, w której przeżyło się wiele tradycyjnych wartości, zmuszała do wypełnienia istn ie­jących pustek nowymi koncepcjami.

W konsekwencji nasuwa się zatem kilka pytań: Czy ówczesny ośrodek władzy, a więc każdorazowy im perator, dostrzegał potrzebę propago­w ania w yznawanych idei? Czy przykładał do tego odpowiednią wagę? Jakie były p rio ry tety kolejnych cesarzy i uzurpatorów ? Czy obserw u­jem y zasadnicze różnice w ideologii długiego pocztu władców? Wreszcie, czy można mówić o jakim ś specyficznym w izerunku cesarskich idei w dobie kryzysu Im perium Rzymskiego? Kwestiom tym poświęcona jest niniejsza rozprawa.

Przede wszystkim należy sprecyzować źródła będące podstawą rozwa­żań, ocenić ich wartość inform acyjną. Czasy kryzysu Cesarstwa w III stuleciu (235—284) nie doczekały się, niestety, szerszego omówienia przez

1 Ostatnio na ten temat R. R e e c e : Third Century, Crisis or Change, in: The Roman West in the Third Century. Contributions from Archaeology and History. Ed. A. K i n g , M. H e n i g . T. 1. Oxford 1931, s. 27—38; L. de B io is: The Third Century Crisis and the Greek Elite in the Roman Empire. „Historia” 1984, t. 33, s. 358—377; T. K o t u l a : Z nowszych badań nad III wiekiem Cesarstwa Rzymskiego. „Przegląd Historyczny” 1987, t. 78, s. 269—277; i d e m : Trzeci wiek Cesarstwa Rzymskiego: Kryzys czy przemiany? „Meander” 1987, t. 42, s. 229—236.

dziejopisarzy antycznych, co zresztą należy uznać za objaw dekadencji. Jedynym ź r ó d ł e m h i s o r i o g r a f i c z n y m , które obszerniej na­wiązuje do tego okresu, są tzw. Scriptores Historiae Augustae (biografie cesarzy i uzurpatorów z la t 117— 284). Ów tekst powstał najpew niej w końcu IV w. i jest bardzo kontrow ersyjny2, jeśli chodzi o zaw arte w nim treści. W dodatku pom ija on lata 244—259 (rządy Filipa Araba, ważne panowanie Decjusza, a także Treboniana Galla z W oluzjanem, Em iliana oraz niemal cały okres rządów W aleriana). Pozostałe źródła są nie dość, że późne, to jeszcze na domiar złego u jm ują wydarzenia III -wieczne w sposób encyklopedyczny, a więc niezwykle skrótow y3. Można więc stwierdzić, iż antyczne teksty narracyjne w niewielkim stopniu inform ują o ideologii ówczesnych władców.

Podobnie ma się rzecz ze ź r ó d ł a m i e p i g r a f i c z n y m i odno­szącymi się do rzym skich cesarzy. Przede wszystkim zachowało się niezbyt wiele owych inskrypcji, szczególnie z drugiej połowy III w.4 Po­nadto nie wszyscy im peratorzy upam iętnili swoją działalność w postaci trw ałego napisu5.

Pozostaje trzecia kategoria źródeł, przydatnych do badań nad rzym ­ską ideologią państwową w III stuleciu, tzn. m o n e t y . Przedm iotem prezentow anych analiz będą emisje m onetarne w ybite w złocie i srebrze, którym to m ennictwem zawiadywali cesarze. Uwzględnione zostaną rów ­nież coraz rzadsze w latach 235—284 m onety brązowe, w ytw arzane — form alnie rzecz biorąc — z polecenia tracącego znaczenie senatu6. W praktyce powielały one jednak hasła umieszczane na emisjach cesar­skich. Godzi się przy okazji nadmienić, iż ów kom petencyjny podział nie dotyczy, oczywiście, również uwzględnianych w pracy m onet uzurpa- torskich. Nie są także rozpatryw ane idee propagowane przez autono­miczne m ennictwo na Bałkanach i na Wschodzie, k tóre zresztą w ciągu

2 Stan badań w tym zakresie podsumował K.-P. J o h n ę : Kaiserbiographie und Senatsaristokratie. Untersuchungen zur Datierung und sozialen Herkunft der Historia Augusta. Berlin 1976, s. 11—65.

3 Na przykład Aureliusz Wiktor (IV w.), Eutropiusz (IV w.), Orozjusz (V w.) czy Zosimos (V/VI w.). Należy żałować, iż nie zachował się do naszych czasów fragment wartościowych, generalnie rzecz biorąc, Dziejów Ammiana Marcelina, traktujący m.in. o latach 235—284 n.e. Zob. A m m i a n u s M a r c e l i n u s : Res Gestae. Ed. W. S e y f a r t h . Leipzig 1978.

4 T. K o t u l a : Ideologia dynastyczna w pięćdziesięcioleciu 235—284. W: Stu­dia z dziejów starożytnego Rzymu. Red. А. К u n i s z. Katowice 1988, s. 83.

5 Zob. пр. I. К o n i g: Anhang: Die Inschriften der gallischen Usurpatoren. In: i d e m : Die gallischen Usurpatoren von Postumus bis Tetricus. Munchen 1981, s. 189—224.

6 Na temat mennictwa tej epoki zob. głównie V. P i c o z z i : La monetazione imperiale Romana. Roma 1966, s. 14—21; J.-P. С a l l u: La politique monetaire des empereurs romains de 238 a 311. Paris 1969; А. К u n i s z: Denar i antoninian. Z problematyki obiegu monetarnego w Cesarstwie Rzymskim w III w.n.e. „Studia Historyczne” 1973, t. 16, s. 171—194.

III w. stopniowo zamierało, by ulec likw idacji w trzeciej ćwierci owego stulecia7. Jedynie oficyna aleksandryjska przetrw ała do czasów Diokle­cjana (284—305)8. Emisje autonomiczne zaw ierały treści odnoszące się, generalnie rzecz biorąc, do danego regionu; nie m iały charakteru ogólno- państwowego.

M onety są niezwykle ważnym źródłem do badań nad ideologią k ry ­zysu Cesarstwa Rzymskiego. Przede wszystkim należy zaakcentować, iż antyczne emisje m onetarne były jednym z narzędzi kształtow ania ów­czesnej świadomości społecznej9. Pozwala to wglądnąć bezpośrednio w in ­tencje kolejnych emitentów.

7 Zob. E. S c h o n e r t-G e i s s: Das Ende der Provinzialpragung in Thrakien und Mosien. „Klio” 1969, t. 50, s. 251—256; M. S a l a m o n : Przyczyny zaniku mennic miejskich w Azji Mniejszej w drugiej połowie III w.n.e. WN 1970, t. 14, s. 146—162.

11 Por. S. S k o w r o n e k : Pewne aspekty propagandy politycznej na mone­tach Aleksandrii egipskiej. WN 1966, t. 10, s. 144—152; i d e m : On the Problems of the Alexandrian Mint. Allusion to the Divinity of the Sovereign Appearing on the Coins of Egyptian Alexandria in the Period of the Early Roman Empire: 1st and Hnd Centuries A.D. Warszawa 1967; i d e m : Przedstawienia kultowo- -religijne na monetach Aleksandrii egipskiej I—III w.n.e. Kraków 1978; i d e m : Mennictwo Aleksandrii w okresie cesarstwa rzymskiego. Kraków 1982.

9 Zob. np. M. G r a n t : Roman Coins as Propaganda. „Archaeology” 1952. t. 5. s. 79—85; A. A 1 f б 1 d i: The Main Aspects of Political Propaganda on the Coinage of the Roman Republic. In: Essays in Roman Coinage presented to H. Mattingly. Ed. R. A. G. C a r s o n , С. H. V. S u t h e r l a n d . Oxford 1956; С. H. V. S u t h e r ­l a n d : The Intelligibility of Roman 'Imperial Coin Types. JRS 1959, t. 49, 46—55; S. S k o w r o n e k : Pewne aspekty..., s. 144— 152; W. D. H o r r: Political Aspects of Roman Coin Reverses. „Numismatics International”. August 1972, s. 29—32; G. G. B e l z o n i : Monete romane e propaganda. Impostazione di una problematica complessa. In: I canali della propaganda nel mondo antico. Ed. M. S о r d i. Milano 1976, s. 131—228; W. K a c z a n o w i c z : Propaganda rzym ­skiej polityki podbojów na monetach epoki Trajana. WN 1976, t. 20. s. 158— 173; i d e m : Uzurpacja Karauzjusza i Allektusa w Brytanii i Galii u schyłku III w.n.e. Katowice 1985, s. 22—26, 85— 108; i d e m : Aspekty ideologiczne w mennictwie rzymskim III w.n.e. (w druku); B. L i c h o c k a : Monety a propaganda. Funkcje monet w Cesarstwie Rzymskim. „Mówią Wieki” 1976, t. 19, s. 1—5; R. Mac M u 1-1 e n: Roman Government’s Response to Crisis A. D. 235—337. New Haven—London 1976. s. 24—47; A. К u n i s z: La propagandę d’ideologie monachique sur les mon- naies romaines du UeT siecle de n.e. In: Actes du colloque international sur Video- logie monarchique dans Vantiquity. Cracovie—Mogilany, au 23 au 26 octobre 1977 Ed. J. W o l s k i . Warszawa—Kraków 1980, s. 135—141; i d e m : Program Klodiusza Macera, przywódcy powstania w Afryce w 68 r.n.e. W: Studia z dziejów staro­żytnego Rzymu..., s. 39—64; W. O’N e a l : The Denarius and Mythology: Tools of Propaganda. „Archaeological News” [Tallahassee] 1977, t. 6, s. 89—92; L. M o r a - w i e c k i : Propagandowe aspekty mennictwa starożytnego. WN 1980, t. 24, s. 1—21; i d e m : Political Propaganda in the Coinage of the Late Roman Republic. Wro­claw—Warszawa—Kraków—Gdańsk—Łódź 1983; M. H. C r a w f o r d : Roman im ­perial Coin Types and the Formation of Public Opinion. In: Studies in Numis­matic Method presented to Philip Grierson. Ed. C. N. L. B r o o k e , В. H. I. H. S t e- w a r t , J. G. P o l l a n d . T. R. V o l k . Cambridge 1983, s. 47—64.

Rzeczą istotną jest również fakt, iż ze względu na swoje ekonomiczne funkcje m onety docierały po pierwsze — do najbardziej odległych zakąt­ków Im perium , po w tóre — do wszystkich grup społecznych i zawo­dowych tego państwa. Posiadały one zatem kapitalne wręcz znaczenie w lansow aniu rozm aitych koncepcji politycznego centrum . Żaden inny sposób przekazu nie mógł podówczas konkurować w tym względzie z owym specyficznym środkiem informacji. Nic też dziwnego, iż cesarze rzym scy bardzo chętnie zamieszczali na swoich m onetach różne prefe­rowane przez nich idee. Na awersach można więc znaleźć prócz wize­runku władcy względnie jego rodziny ty tu latu rę cesarską z przydom ­kam i zwycięskimi włącznie. O wiele bardziej różnorodne są natom iast rew ersy rzym skich m onet czasów Im perium . Umieszczano na nich bo­wiem inform acje o bieżących wydarzeniach, np. toczonych wojnach i od­noszonych w nich sukcesach, a głównie o cnotach panującego, preferen­cjach religijnych. Ze względu na bogactwo zaw artych treści owe rew er­sy stanowią podstawę badań nad ideologią poszczególnych im peratorów czy całych epok. Zróżnicowanie typologiczne rzym skich m onet z lat 235—284 jest wręcz imponujące. Taki stan rzeczy w ydaje się rokować pomyślne prognozy w ustaleniu szczegółów oraz generalnego w izerunku ideowych koncepcji interesującego nas okresu.

Istnieją jednak uw arunkow ania silnie ograniczające możliwości zgłę­bienia wielu niuansów rzym skiej propagandy państwowej w latach 235— 284, realizowanej poprzez emisje m onetarne. Przede wszystkim trzeba stwierdzić, iż w przededniu epoki kryzysu państw a mennictwo cesar­skie miało już za sobą ponad ćwierć tysiąca lat bogatej historii. Był więc czas na powstanie kanonu idei lansowanych głównie na rew ersach ówczesnych monet. Dotyczyły one przede wszystkim ogólnikowych w ar­tości o wym iarze ponadczasowym (np. Pax, Victoria, Fides, Concordia, Felicitas, V irtus)10. Wręcz naiwnością byłoby zatem sądzić, iż szybko zm ieniający się w III w. cesarze i uzurpatorzy każdorazowo precyzyjnie ustalali zestaw haseł na swoich emisjach m onetarnych. Niestety, brak inform acji na tem at ustro ju wewnętrznego IH-wiecznych w arsztatów menniczych. Nie ulega jednak wątpliwości, iż zarządzający nim i urzęd­nicy m usieli posiadać pewien zakres samodzielności w doborze idei, n a j­częściej o charakterze ogólnoludzkim, prezentow anych na użytych stem ­plach rewersów. Uwaga ta ma kapitalne znaczenie. Pod pojęciem a s ­p e k t y i d e o l o g i c z n e , umieszczonym w ty tu le monografii, rozu­miemy bowiem analizę koncepcji ideowych świadomie dobranych i pro­pagowanych w czasie panowania jednego lub kilku władców.

Chodzi zatem o wyodrębnienie i zinterpretow anie tych monet, które noszą na sobie treści inspirowane wolą danego im peratora względnie ów­

10 Zob. F. G n e с с h i: Le personificazioni allegoriche sulle monete impeńali. RIN 1905, t. 18, s. 349—358; B. L i c h o c k a : Personifikacja cnót cesarskich na monetach rzymskich. BN 1972, t. 8, s. 149— 152.

czesnej elity władzy. Poza kręgiem zainteresowań pozostają natom iast stereotypowe, mechanicznie powielane hasła, a więc pozbawione jak ie j­kolwiek wartości dla badań nad indyw idualnym i koncepcjam i ideologicz­nym i kolejnych cesarzy i uzurpatorów , aczkolwiek niejednokrotnie p rzy j­dzie napomknąć o emisjach m onetarnych noszących topiczne slogany.

Istnienie w rzym skim m ennictw ie doby kryzysu Im perium długich serii m onet z monotonnie pow tarzającym i się ogólnikowymi legendami na rew ersach zniechęciło w ielu badaczy do w ykorzystyw ania emisji m o­netarnych w badaniach nad ideologią owego okresu. M iary niechęci dopełniła zapewne niemożność podbudowania hipotez (opierających się wprawdzie na bardzo obfitym, lecz zarazem niezwykle enigm atycznym m ateriale num izmatycznym ) skrom nym i i po części dość bałam utnym i źródłami historiograficznym i oraz epigraficznymi. Konsekwencją takiego stanu rzeczy jest więc brak w dotychczasowej literaturze przedm iotu kompleksowego opracowania zagadnień rzym skiej ideologii państwowej w Iii-w iecznym Im perium . Tylko H. Thierfelder nawiązał do owego pro­blemu, dokonując — głównie za pośrednictwem m onet -— odpowiedniej analizy la t 193—23811.

Znamy wprawdzie wiele opracowań na tem at poszczególnych mo­tywów, w ystępujących na rew ersach rzym skich m onet12, dotyczą one

11 H. T h i e r f e l d e r : Die Rómische Reichspolitik von Septimius Severus bis zum Senatskaisertum (193—238 n.Chr.) im Spiegel der Miinzen. „Wissenschaft- liche Zeitschrift der Karl-Marx-Universitat Leipzig”. Gesellschafts-und Sprach- wissenschaftliche Reihe 1956/57, t. 6, s. 257—284; por. P. V. H i l l : Notes on the Coinage of Septimius Severus and his Family, A. D. 193—217. NC 1964. S. 6, t. 4, s. 169—188.

12 Na przykład H. P. L’ О r a n g e: Sol Invictus Imperator. Ein Beitrag zur Apctheose. „Symbolae Osloenses” 1935, t. 14, s. 87—114; M. P. C h a r l e s w o r t h : Providentia and Aeternitas. „Harvard Theological Review” 1936, t. 29, s. 107—132; A. R. B e l l i n g e r , M. A. B e r l i n c o u r t : Victory as a Coin Type. New York 1962; M. A. H a l e v y : A propos des soi-disant programmes de gouvernement, en general, et, specialement, de la signification de P A X dans les legendes des monnaies imperiales. In: Acta Antiqua Philippopolitana. Studia Historica et Philo- logica. Ed. B. G e r o v , V. V e l k o v , V. T a p k o w a - Z a i m o va. Sofia 1963, s. 177-—185; M. A m it: Propagandę de succes et d’euphorie dans I’empire romain. „Iura” 1965, t. 16, s. 52—75; R. H. S t o r c h : The Coinage from Commodus to Constantine: Some Types that Mirror the Transition from Principale to Absolute Monarchy. SM 1973, t. 23, s. 95—103; B. L i c h o c k a : Justitia sur les monnaies imperiales romaines. Varsovie 1974; e a d e m : Personifikacje pomyślności na mo­netach rzymskich. BN 1974, t. 10, s. 1—4; e a d e m : Bonus Eventus sur les mon­naies romaines. „Etudes et Travaux” 1975, t. 8, s. 237—261; e a d e m : Pudicitia sur les monnaies romaines. „Etudes et Travaux” 1976, t. 9, s. 159—168; e a d e m : Aspekty kultu Pudicitii na monetach Plotyny. WN 1979, t. 23, s. 139—142; M. M a n - s o n: Quelques remarques sur le type PIET AS AVG de Postume (Elmer 13 emis­sion, 264 apres J.-C.). BSFN 1974, t. 29, s. 652—657; i d e m : La Pietas et le senti­ment de I’enfance a Rome d’apres les monnaies. „Revue Beige de Numismatique” 1975, t. 121, s. 21—80; B. L e v i c k : Concordia at Rome. In: Scripta Nummana Romana. Essays presented to Humphrey Sutherland. Ed. R. A. G. C a r s o n , С. M.

jednak po pierwsze — dłuższych przedziałów czasowych w historii tego państw a, przy czym III w.n.e. potraktow ano w nich najczęściej m argi­nalnie, po w tóre — opracowania takie w znacznym stopniu koncentrują swoją uwagę na kwestiach form alnych, zmianach w sposobie prezentacji danej postaci, punktach odniesienia w działach sztuki itd. Przedstawione we wspom nianych opracowaniach rezulta ty badań bardziej są zatem przy­datne historykowi sztuk plastycznych niż historykowi idei.

Coraz liczniejsze natom iast monografie (szczególnie odnoszące się do drugiej połowy III stulecia) poszczególnych władców, przede wszystkim jednak uzurpatorów , siłą rzeczy opierają się na — częstokroć niem al jedy­nych — źródłach num izm atycznych13. Niektóre spośród owych mono­grafii zaw ierają przy tym głównie wykazy zachowanych egzemplarzy m onet danego im peratora oraz re jestry znalezisk monet, w m niejszym natom iast stopniu próbuje się w nich powiązać w ystępujące na owych emisjach legendy z faktam i historycznym i, które zaistniały bądź mogły zaistnieć za rządów danego władcy. Z punktu widzenia naszych zainte­resow ań monografie te posiadają więc tylko ograniczoną wartość.

W spomniane opracowanie H. Thierfeldera w znacznej mierze w y­znacza dolną cezurę czasową podjętej przez nas analizy. Trzeba pod­kreślić, że lata 235—238 zostały potraktow ane przez tego autora bardzo skrótowo i pobieżnie14. Aby wypełnić powstałą lukę, obejm ującą w praw ­dzie krótki, ale interesujący w aspekcie ideologicznym okres, rozpoczę­

K r a a y. London 1978. s. 217—233; A. A r n a l d i : Is motivo dell’ Uberitas (Uber- tas) Augusti nella monetazione tardo-imperiale. RIN 1979, t. 81, s. 115—125: e a d e m : Motivi di celebrazione imperiale su monete ed epigrafi. RIN 1980, t. 82. s. 85—107; A. W a 11 а с e-H a d r i 11: The Emperor and his Virtues. ..Historia” 1981, t. 30, s. 298—323; R. T. S c o t t : Providentia Aug. „Historia” 1982, t. 31, s. 436—459; R. A. P h i l p o tt: Annona and Roman Coinage. „Galata” Winter 1985, s. 4—6.

13 Zob. E. M a n n i: L ’impero di Gallieno. Contributo alia storia del III secolo. Roma 1949; H. M a t t i n g l y : The Coinage of Macrianus II and Quietus. NC 1954, S. 6, t. 14, s. 53—61; J. F i t z: Ingenuus et Regalien. Bruxelles 1986; Р. В a s- t i e n : Le monnayage de bronze de Postume. Wetteren 1967; A. K r z y ż a n o w ­s k a : Macrianus, usurpateur du temps des Guerres Perses dans les emissions monetaires. RN 1969. S. 6, t. 12, s. 293—296; S. B. P o m e r o y : The Revolt of Saturninus. SM 1969, t. 19, s. 54—56; R. G o b i : Regalianus und Dryantilla, Doku- mentation, Miinzen, Texte, Epigraphisches und Geschichte. Wien 1970; H. R. B a 1- d u s: Uranius Antoninus, Miinzpragung und Geschichte. Bonn 1971; M. S a l a ­mo n : Na marginesie nowej monografii Regaliana i Dryantilli. WN 1973, t. 17, s. 138— 153; J. S c h w a r t z : L. Domitius Domitianus: etude numismatique et papyrologique. Bruxelles 1975; L. de BI o is : The Policy of the Emperor Gal- lienus. Leiden 1976; I. K o n i g : Die gallischen Usurpatoren...; В. S c h u l t e : Die Goldpragung der gallischen Kaiser von Postumus bis Tetricus. Aarau—Frank­furt am Main—Salzburg 1983; W. K a c z a n o w i c z : Uzurpacja Karauzjuszai Allektusa...

14 H. T h i e r f e l d e r : Die Rómische Reichspolitik..., s. 282—284; por. O. Th. S c h u l z : Vom Prinzipat zum Dominat. Das Wesen des rómischen Kaisertums des dritten Jahrhunderts. Padeborn 1919. s. 68—76.

liśm y rozważania od m om entu przyjęcia purpury przez M aksymina Traka, tzn. od 235 г., a skończyliśmy na 284 r., w k tórym władzę objął Dioklecjan, początkując epokę tzw. dom inatu w dziejach Cesarstwa Rzymskiego15. Inne były podówczas podstaw y i charakter rządów kolej­nych im peratorów. W czasach Dioklecjana rozpoczęto również s tru k tu ­ralną reform ę m ennictw a16. Dotyczyła ona nie tylko sfery nominałów i metrologii, lecz także haseł, k tóre propagowano za pośrednictwem m o­net. Nowa sytuacja, tak różna od poprzedniej, wym agałaby więc odręb­nego opracowania idei w ystępujących na późnorzymskich em isjach mo­netarnych17.

W yrażone uprzednio obiekcje co do wartości inform acyjnej III-wiecz- nych m onet nakazują bliżej przedstaw ić założenia metodologiczne tej pracy. Aby wyodrębnić intencjonalne m otyw y na ówczesnych emisjach, co pozwoli sprecyzować ideologiczne źródła priorytetów rzym skich władców la t 235—284, przyjęliśm y pięć kry teriów analizy rozpatryw anego m ateriału numizmatycznego:

1. Kryterium odrzucenia, a więc sytuacja, w której określony ce­sarz pom ija hasło czy hasła lansowane przez bezpośredniego poprzed­nika. Można domniemywać, iż owo odrzucenie było rezultatem świado­m ej chęci zerw ania z wcześniejszą ideologią, a więc wynikiem głębszej refleksji danego im peratora.

2. Kryterium kontynuacji, opierające się na założeniu, iż władca świadomie pragnął nawiązać do poglądów bezpośredniego lub któregoś z wcześniejszych poprzedników. Trzeba jednak bardzo mocno zaakcen­

15 Na ten temat przede wszystkim zob. W. S e s t o n : Diocletien et la tetrar- chie. Т. 1: Guerres et reformes (284—300). Paris 1946.

16 Por. K. P i n k : Die Goldprdgung des Diocletianus und seiner Mitregenten (284 bis 305). NZ 1931, t. 64, s. 1—59; L. C. W e s t : The Coinage of Diocletianus and the Edict of Prices. In: Studies in Roman Economic and Social History m Honour of Allan Chester Johnson. Ed. R. С о 1 e m a n-N о r t on . Princeton 1951, s. 290—302; С. H. V. S u t h e r l a n d : Denarius and Sestertius in Diocletian's Coinage Reform. JRS 1961, t. 51, s. 94—97; D. S p e r b e r : Denarii and Aurei in the Time of Diocletian. JRS 1966, t. 56, s. 190—195; K. E r i m , J. R e y n o l d s , M. C r a w f o r d : Diocletian’s Currency Reform, a new Inscription. JRS 1971, t. 61, s. 171—177; J. G u e y : Note sur la riform e monet air e de Diocletien et le mu­tuum. BSFN 1972, t. 27, s. 260—264; J., J a h ri: Zur Geld-und Wirtschaftspolitik Diokletians. „Jahrbuch fiir Numismatik und Geldgeschichte” 1975, t. 25, s. 91— 105; J. L a f a u r i e : Reformes monetaires d’Aurelien et de Diocletien. RN 1975. S. 6, t. 17, s. 107—131; G. L e i n e r , W. L e i n e r : Kleinmiinzen und ihre Werte nach dem Preisedikt Diokletians. Ein Liisungsvorschlag auf statistischer Basis. „Historia” 1980, t. 29, s. 219—241. Do niektórych aspektów owej reformy ostatnio nawiązał również J. 1 1 u k: Ekonomiczne i polityczne aspekty cyrkulacji złota w późnym Cesarstwie Rzymskim. Gdańsk 1988, s. 17—19.

17 Por. J.-P. С a 11 u: Genio Populi Romani (295—316). Contribution d une histoire numismatique de la Tćtrarchie. Paris 1960; M. S a l a m o n : O poznawcze} wartości ikonograficznej monet późnorzymskich (IV^—V w.). „Sprawozdania PAN” 1975, t. 19, s. 1.

tować, iż owa metoda może być badawczo zawodna. Trudno bowiem z absolutną pewnością wykluczyć, że nie nastąpiło mechaniczne powie­lenie wcześniej stosowanego motywu, zwłaszcza jeśli takie zjawisko ob­serw ujem y w produkcji tej samej mennicy. Daleko natom iast bardziej pewna jest ta metoda w przypadku nawiązań do oryginalnych i rzad ­kich legend na m onetach cesarzy, którzy panowali w odleglejszych cza­sach, aczkolwiek i wówczas należy dokonywać zabiegów in te rp re tacy j­nych z dużą ostrożnością.

3. Kryterium innowacyjności, polegające na w yodrębnieniu tych emi­sji z m ennictw a interesującego nas w danym momencie władcy, k tóre propagują nowe, dotychczas nie stosowane hasła. Ostrożności wymaga zaś form ułowanie wniosków opierających się na świeżych kompozycjach ikonograficznych, dopełniających stosowane już legendy rewersów. No­watorskie rozwiązania graficzne mogły bowiem wynikać po prostu z in ­wencji artystycznej rytow nika.

4. Kryterium pierwszej emisji (bądź pierwszych emisji). Badania nad typologią m onet niektórych cesarzy pozwoliły na ustalenie chronologii względnej (niekiedy również bezwzględnej) owych num izmatów. Przyjęto założenie, iż jest możliwe, by im peratorzy w łaśnie na pierwszych em i­sjach, pełniących funkcję „m anifestu program owego”, w yrażali główne idee, typowe dla okresu ich panowania. Należy jedynie żałować, iż zde­cydowana większość m onet pochodzących z owej epoki nie zawiera żad­nych elem entów datujących. Najczęściej więc nie jesteśm y, niestety, w stanie ustalić nie tylko emisji inicjującej, ale także zbadać ew entual­nych przem ian w ideologii danego władcy. Należy przy tym mocno za­akcentować, że cesarze i uzurpatorzy doby kryzysu Im perium z reguły rządzili bardzo krótko. Oczywiście, ów fak t dodatkowo u trudnia analizę ew entualnej dynam iki ideologicznych priorytetów określonego im pera­tora. Dlatego bardzo oszczędnie, z konieczności, operujem y w niniejszej pracy dokładniejszą datacją.

5. K ryterium m etalu, w ynikające z przekonania, że treści szczególnie preferow ane przez cesarza umieszczano na okazjonalnych m edalionach czy monetach, k tóre emitowano w złocie. Nie należy jednak rygory­stycznie traktow ać stw ierdzenia, że zawsze im droższy i szlachetniejszy m etal, tym godniejsza i w pełni przem yślana idea. Czasami przecież względy propagandowe nakazyw ały umieszczenie intencjonalnych haseł właśnie na emisjach zdawkowych, docierających do najszerszych mas odbiorców (np. m otyw y m ilitarne na pospolitych monetach, wypuszczo­nych dla opłacenia wojska). Uw arunkow ania takie, jeśli to możliwe, sta­ram y się uwzględniać.

Przedstaw ionych pięć kry teriów postępowania badawczego nie da się, niestety, jednocześnie zastosować w odniesieniu do mennictwa wszyst­kich rzymskich cesarzy i uzurpatorów lat 235—284. Wydaje się jednak,

iż owe kry teria dają tyle możliwości interpretacyjnych, że można się w końcu pokusić o sprecyzowanie intencjonalnych idei w m ennictw ie epoki kryzysu Imperium.

Krótkiego kom entarza wymaga konstrukcja przedstawianego opraco­wania. Analiza m ateriału num izmatycznego w ypełnia osiem rozdziałów, w których zastosowano zasadę chronologiczną, a nie tem atyczną. Taki zabieg pozwolił na bardziej wyraziste osadzenie ideologii danego im pe­ra to ra w określonych realiach historycznych. Przyjęcie k ry terium tem a­tycznego wym agałoby natom iast po pierwsze, ciągłego, szerokiego naw ią­zywania do w ydarzeń konstytuujących dany motyw, w związku z czym opracowanie straciłoby na spójności, niepotrzebnie natom iast zyskało na objętości; po wtóre, ustalenia tem atów a priori (np. ideologia religijna, społeczna), czyli utworzenia sztywnego kw estionariusza badanych pro­blemów, dającego mało miejsca na zagadnienia o charakterze peryfe­ryjnym . Owe kw estie m usielibyśm y wówczas umieścić w przypisach, rozbijając tym samym tok rozważań.

Każdy rozdział rozpoczyna kró tka charakterystyka rządów danego im peratora względnie im peratorów. Przedstaw iona faktografia jest ściśle podporządkowana potrzebom rozważań nad ideologią określonego w ład­cy. Owe rozważania nie m ają natom iast stanowić, co należy z całą mocą zaakcentować, ilustracji ówczesnych wydarzeń przy pomocy źródeł m o­netarnych . Dlatego też nie każda, naw et rzadka, legenda rew ersów przed­staw ionych emisji znajdzie tam swoje omówienie, ponieważ najisto tn ie j­szy jest ideologiczny wizerunek cesarzy la t 235—284, a nie faktogra­ficzne niuanse. Kolejno omówiono więc: ideowe aspekty w m ennictw ie M aksymina Traka i władców z nim związanych (235—238), okres pano­w ania Gordiana III (238— 244), rządy Filipa Araba (244—249), ideologię Decjusza propagowaną za pośrednictwem monet, a także zagadnienia dotyczące m ennictw a efem erycznych cesarzy związanych z Decjuszem (249—253), bezsprzecznie szczególny okres w dziejach kryzysu Im perium Rzymskiego, tzn. czasy rządów ojca W aleriana i syna Galliena (253—263), zagadnienie ideologii na m onetach cesarzy illiryjskich — Klaudiusza II Gockiego i A ureliana (268— 275), specyficzny, indyw idualny program ideowy Tacyta i krótkie panowanie Floriana (275—276), aspekty ideolo­giczne w m ennictw ie kolejnego władcy illiryjskiego Probusa oraz epigona doby kryzysu Im perium K arusa (276—284). Widać więc wyraźnie, że m ateriał uporządkowano zgodnie z czterem a zasadniczymi kryteriam i; są to:— okres panowania danego władcy;— lata rządów cesarzy spokrewnionych ze sobą;— okres panowań im peratorów ściśle powiązanych wydarzeniami;— wspólnota idei kolejnych władców.

W monografii zrezygnowano z opisowych ty tułów w nagłówkach poszczególnych rozdziałów, poprzestając na sprecyzowaniu dat rozpatry ­

wanego fragm entu ideologii, zgodnie z podanymi kryteriam i. Różnorodność treści w ystępujących w wyróżnionych podokresach nie pozwala bowiem na celne, a jednocześnie lapidarne przedstawienie zawartości danego rozdziału.

Podstaw owy korpus wykorzystyw anych w opracowaniu źródeł nu ­m izmatycznych dają kolejne tom y wydaw nictwa The Rowan Imperial Coinage. Odpowiednie w olum iny opublikowano wprawdzie w latach 1927— 194918, zaw ierają jednak w m iarę kom pletny katalog podstawo­wych typów analizowanych monet. Późniejsze opracowania ujaw niły is t­nienie rozlicznych wariantów, odmian czy m utacji zasadniczych typów emisji m onetarnych będących przedm iotem naszych rozw ażań19. Owe publikacje nie dostarczyły natom iast takich m ateriałów źródłowych, k tóre nakazałyby diam etralnie zweryfikować wyróżnione tu ta j poglądy.

Poza analizą pozostają, oczywiście, rozm aite m onety o wątpliwej au­tentyczności, a także pojedyncze hybrydy (egzemplarze próbne? błędnie wykonane?) oraz emisje nieczytelne i ew identnie „zbarbaryzowane”. W przypadku tych ostatnich nie ma pewności, czy były one produktem oficjalnej mennicy, a więc kontrolow anej przez władzę, czy raczej n a ­leżałoby je zaliczyć do m ennictw a nieoficjalnego, funkcjonującego poza adm inistracją suwerena.

W charakterystyce ikonografii rozpatryw anych m onet zrezygnowano z opisów nieistotnych detali, jak np. kierunek, w którym zwrócona jest sylw etka cesarza, szczegóły uzbrojenia czy ubioru, podobnie jak nie uwzględniono również rozm aitych abrew iacji przytaczanych legend.

Każdy rozdział kończą wnioski. Mają one na celu przedstaw ienie su ­m ującej charakterystyki priorytetów ideowych konkretnego władcy. Odrębne Zakończenie m onografii zawiera uogólniającą refleksję na te ­m at w izerunku rzym skich idei la t 235—284, w ystępujących na ówczes­nych emisjach m onetarnych.

18 RIC IV/2-1939. Ed. H. M a t t i n g l y , E. A. S y d e n h a m , С. H. V. S u ­t h e r l a n d ; IV73-1949. Ed. H. M a t t i n g l y , E. A. S y d e n h a m , С. H. V. S u ­t h e r l a n d ; V/l-1927. Ed. H. M a t t i n g l y , E. A. S y d e n h a m , P. H. W e b b ; V/2-1933. Ed. H. M a t t i n g l y , E. A. S y d e n h a m , P. H. W e b b . Reedycja wszystkich cytowanych woluminów nastąpiła w 1968 r., w niniejszym opracowaniu powołujemy się właśnie na ową reedycję dzieła.

19 Bardzo rzadko zdarza się odkrycie rzymskiej monety z oryginalną legendą rewersu, wybitej w III w.n.e. Zob. R. A. G. C a r s o n : Internuntius Deorum. A New Type for Postumus and its Place in the Series. In: Congres International de Numismatique. Paris 6—13 juillet 1953. T. 2: Actes. Paris 1957, s. 259—271;H. V o l k m a n n : Internuntius Deorum. „Gymnasium” 1963, t. 70, s. 137—141; N. C r n o b r n j a : Antoninjan Filipa II iz vremena njegove samostalne vladavine 249 godine. „Numizmatićar” 1984, t. 7, s. 137—141.

LATA 235—238

U schyłku swego panowania cesarz Aleksander Sewer (222—235) przedsięwziął wypraw ę m ającą na celu po­skrom ienie plemion germ ańskich, coraz częściej p rzekra­czających limes Renu i coraz dotkliwiej pustoszących pograniczne rubieże Im perium Rzymskiego1. Owa ekspe­dycja, podobnie zresztą jak i wcześniejsza przeciwko sassanidzkim Persom , prowadzona była opieszale, nie za­pewniając błyskotliwych sukcesów. Taki sposób prow a­dzenia w ojny nie sprzyjał, oczywiście, um acnianiu się wśród żołnierzy au to ry tetu młodego władcy, tym bardziej że jego dotychczasowe rządy m iały dosyć form alny cha­rak ter. W istocie o spraw ach państw a decydowały bo­wiem podówczas kobiety, najpierw babka cesarza Julia Meza, a później jego m atka Ju lia Mammea, k tóra zresztą towarzyszyła A leksandrowi w germ ańskiej wyprawie. Niezadowolenie wojska znalazło ujście w postaci uda­nego zamachu na życie władcy w m arcu 235 r. pod Mo­guncją2.

Rezultatem zabójstwa Aleksandra Sewera było w y­niesienie do władzy M aksymina Traka (235— 238), do­tychczasowego dowódcy nowozaciężnych żołnierzy bio­rących udział w toczącej się wojnie z G erm anam i3. No­

1 H.-J. K e l l n e r : Ein neuer Miinzschatz beim Kastell Gunzenhausen und der Fali des raetischen Limes. „Germania” 1953, t. 31, s. 168—177.

2 J. S c h w a r t z : Les steles de Terenouthis et la mort d’Alexandre Severe. „Chronique d’Egypte” 1955, t. 30, s. 124—126; J. F. G i l l i a m : The Death of Alexander Severus and the Stelae from Terenouthis. „Chronique d’Egypte” 1956, t. 31, s. 149—151.

3 Na temat tego cesarza zob. przede wszystkim G. M. B e r s a n e t t i : Studi su ll imperatore Massimino il Trace. Roma 1940; X. L o r i o t : Les premieres annees de la grande crise du IIIе siecle: De Vavenement de Maximin le Thrace (235) d la mort de Gordien III (244). ANRW II/2, 1975, s. 666—713; K. D i e t z: Senatus contra principem. Untersuchungen zur senatorischen Opposition gegen Kaiser Ma­ximinus Thrax. Munchen 1980.

2 Aspekty., 17

wy cesarz, powierzchownie tylko zromanizowany miesz­kaniec Tracji, rozpoczął służbę w arm ii rzym skiej za czasów Septym iusza Sewera (193— 211). Maksymin nie­wątpliwie zawdzięczał karierę wojskową swoim predys­pozycjom fizycznym, a więc ogromnej sile i sprawności, jak również dużej samodyscyplinie. Trudno zatem dzi­wić się, iż człowiek będący przeciw ieństwem niezdecy­dowanego i uległego matce A leksandra Sewera zdobył sobie popularność wśród legionistów, co w w arunkach frustracji wojska dało owemu wysokiej rangi oficerowi purpurę cesarską.

W zakresie polityki zewnętrznej przed Maksyminem Trakiem stanęło zadanie kontynuacji kam panii germ ań­skiej poprzednika. K onsekwentnie realizowane tym r a ­zem działania wojenne doprowadziły do zabezpieczenia granicy na Renie, a naw et pacyfikacji niektórych obsza­rów Wolnej Germanii. Cesarz z powodzeniem, jak się zdaje, walczył również w obronie limesu naddunajskie- go4.

W dziedzinie spraw w ew nętrznych Maksymin Trak preferow ał politykę zarządzania Im perium „tw ardą rę ­k ą”. Takie postępowanie musiało wzbudzać opory, szcze­gólnie wśród senatorów, coraz bardziej odsuwanych od rządów. W yrazem opozycji wobec władcy stały się więc kolejne próby zamachu stanu. Jeden z nich, spowodo­w any bezwzględną polityką fiskalną cesarskiego urzęd­nika, doprowadził w konsekwencji do buntu na terenie prowincji Afryki, gdzie purpurą obdarzono w m arcu 238 r. prokonsula tej prow incji Gordiana oraz jego synao tym samym im ieniu5.

Ród Gordianów szczycił się genealogią naw iązującą do cesarza T rajana (98—117) i braci Grakchów (II w. p.n.e.). Bezpośredni natom iast przodkowie obu władców osiągnęli konsulat, podobnie zresztą jak i starszy z G or­dianów. Nic też dziwnego, iż rzym ski senat bez oporu nadał im ty tu ł augustów, dostrzegając rysującą się pers­pektyw ę zastąpienia dotychczasowego reżim u wojskowe­go rządam i reprezentantów swojej w arstw y. Owe nadzie­je okazały się jednak płonne. Akcja Kapeliana, nam iest­

4 Por. E. S i e n a : Le guerre germaniche di Massimino il Trace. „Rivista di Filologia e di Istruzione Classica” 1955, t. 33, s. 267—285.

5 Zob. T. K o t u l a : L’insurrection des Gordiens et VAfrique romaine. „Eos” 1959—1960, t. 51, s. 197—211; i d e m : U źródeł afrykańskiego separatyzmu w III w. Wrocław 1961.

nika prowincji Numidii, wiernego M aksyminowi T rako­wi, zakończyła bowiem krótkie, bo niespełna miesięczne panowanie obu Gordianów. Młodszy z nich poniósł klęskę i zginął w bitw ie z Kapeiianem, a starszy na wiadomość0 tym popełnił samobójstwo.

Śm ierć prosenacko nastaw ionych Gordianów nie znie­chęciła senatorów do podjęcia ponownej próby odsunię­cia od władzy M aksymina Traka. W yrazem owej dąż­ności stał się wybór w końcu m arca lub w początkach kw ietnia 238 r. kolejnej pary cesarzy — Balbina i Pu- piena. Tym razem owej elekcji, rzecz charakterystyczna, senat dokonał we własnym gronie6.

Nowi, zaawansowani w latach augustowie mieli duże doświadczenie w zakresie adm inistracji i wojskowości, co stw arzało pomyślne perspektyw y rządów. Aby za­pewnić ciągłość władzy, obwołano cezarem, a więc swe­go rodzaju „następcą tronu” , kolejnego Gordiana, tym razem liczącego zaledwie kilkanaście lat w nuka pierwsze­go z cesarzy o tym imieniu.

Zadaniem, k tóre stanęło przed Pupienem , było roz­praw ienie się z M aksyminem Trakiem, k tó ry maszero­wał na czele podległych sobie oddziałów wojska z pół­nocy, aby skończyć z panowaniem senatorskich cesarzy. Nim jednak doszło do bezpośredniego starcia między ni­mi, Maksymin Trak i jego syn Maksym stracili życie w zamachu, którego dokonali na nich latem 238 r. żoł­nierze podczas nieudanego oblężenia w iernej Balbinowi1 Pupienowi Akwilei. Panowanie senatorskich cesarzy nieznacznie tylko przetrw ało Maksyminowe rządy. Tegoż bowiem lata 238 r., w atm osferze niesnasek między Bal- binem i Pupienem , pretorianie zamordowali obu cesarzy, wynosząc do władzy będącego cezarem Gordiana.

Analizę wyrażonego za pośrednictw em m onet program u politycznego Maksymina Traka w ypada rozpocząć od stw ierdzenia charakterystycz­nej opozycji w stosunku do idei propagowanych przez jego poprzed­nika Aleksandra Sewera. W yrazem owej różnicy, co już zauważono

6 A. T h e o d o r i d e s : Les viginti viri consulares ex s. с. rei publicae cu- randae en 238. „Latomus” 1947, t. 6, s. 31—43; H. G. M u l l e n s : The Revolt of the Civilians A.D. 237—238. „Greece and Rome” 1948, t. 17, s. 65—77; P. W. T o w n s e n d : The Revolution of A.D. 238. The Leaders and their Arms. „Yale Classical Studies” 1955, t. 14, s. 49—105.

w literaturze przedm iotu7, stała się rezygnacja w M aksyminowym men- nictwie ze stosowania typów ABVNDANTIA AVG, ANNONA AVG, SALVS PVBLICA i SECVRITAS PVBLICA, w ystępujących regularnie na rew ersach monet ostatniego z Sewerów. Należy zgodzić się z opinią, iż tak znamienna rezygnacja odzwierciedla antysenatorski i przeciwny rzym skim tradycjom charakter rządów M aksymina T raka8. Do tego spo­strzeżenia można dodać inne, a mianowicie, iż brak wśród emisji mone­tarnych owego cesarza także typu ROMAE AETERNAE, występującego już wcześniej, również u A leksandra Sewera9. Przypuszczamy, iż pomi­nięcie w m ennictw ie M aksymina Traka, k tóry był przecież słabo związa­ny z rzym ską tradycją, tak wybitnie patriotycznego m otywu także było świadome. Znajdujem y więc w tym przypadku dodatkowy, a zarazem bardzo wym owny argum ent w spierający przytoczoną wcześniej tezę an ­gielskich badaczy.

Niewątpliwie intencjonalny charakter miało posłużenie się przez M ak­sym ina Traka legendą LIBERALITAS AVGVSTI (również AVG). Umiesz­czono ją, rzecz znamienna, na brązowym medalionie tego władcy, a także na rew ersach jego m onet złotych, srebrnych i brązowych. Godna odno­towania jest także bogata ikonografia towarzysząca owemu napisowi, szczególnie w przypadku unikatowego medalionu. W yobraża on siedzą­cego na podwyższeniu cesarza w towarzystw ie prefekta gwardii pretoriań- skiej (?), trzech żołnierzy, osoby cywilnej, a także personifikacji Libera- litas, trzym ającej abacus i róg obfitości. Na podwyższeniu staw ia nogę kolejny cywil, a w pobliżu rytow nik umieścił jeszcze tró jkę legionistów i trzy inne postacie, w tym jedną z dzieckiem10.

Złote i srebrne m onety typu LIBERALITAS AVG zaw ierają podobną, aczkolwiek uboższą ikonografię rew ersów 11, natom iast brązowe sesterce i asy cechuje, w ram ach analogicznej kompozycji rysunku, uboższa re ­prezentacja osób cywilnych (tylko jedna), natom iast okazała — wojsko­wych (siedem postaci)12.

Tak różnorodna w zakresie nom inałów i bogata w sferze ikonografii grupa emisji typu LIBERALITAS AVGVSTI (czy AVG) bezsprzecznie pochodzi z początkowej fazy panowania M aksymina Traka, jeśli w ogóle

7 H. M a t t i n g l y , E. A. S y d e n h a m , С. H. V. S u t h e r l a n d : MaximinusI. In: RIC IV/2, s. 135.

8 H. M a t t i n g l y , E. A. S y d e n h a m , С. H. V. S u t h e r l a n d : Maxi­minus I..., s. 135; X. L o r i o t : Les premieres annees..., s. 676—677; E. D ą b r o ­w ą: Victoriae Senatus Romani. Senat a cesarze w latach 235—260. W: „Historiai Współczesność”. T. 3: Problemy schyłku świata antycznego. Red. A. К u n i s z. Katowice 1978, s. 34.

3 RIC IV/2 (Severus Alexander), s. 84, nr 175; s. 118, nr 602—607.10 Ibidem (Maximinus I), s. 150, nr 111, ...< ,

,, 11 Ibidem, s. 140, nr 9—10.12 Ibidem, s. 144, nr 48; s. 145, nr 49—53.

nie jest jedną z pierwszych serii m onet tego władcy. Nie w ątpim y przy tym, iż zawiera ona elem enty świadomie propagowanej ideologii.

Przyczyny wybicia omawianych m onet należy upatryw ać w rozdaw- nictwach, które towarzyszyły objęciu rządów przez M aksymina Traka. W skazuje na to dowodnie sama legenda, jak i abacus w rękach Liberali- tas13. Sens natom iast silnej m anifestacji tego faktu przez nowego im pe­rato ra wiąże się najprawdopodobniej z charakterem świeżo wprowadzo­nego reżimu.

M orderstwo dokonane na A leksandrze Sewerze było oczywiście za­machem stanu. Przyjęcie purpury przez M aksymina Traka z rąk w oj­ska nosiło z kolei znamiona uzurpacji. Oba te wydarzenia stanowiły istotną cezurę w dziejach przem ian idei pryncypatu w Cesarstwie Rzym­skim, ponieważ po pierwsze, przerw ały kształtującą się wówczas od ponad czterdziestolecia tradycję niem al ciągłych rządów dynastii sewe- riańskiej (193—235), a po wtóre, cesarzem został człowiek nie tylko niskiego pochodzenia, ale również obcy etnicznie, co było zupełną no­wością na rzym skiej arenie politycznej.

M aksymin Trak niew ątpliw ie zdawał sobie z tego wszystkiego sprawę i dlatego tak zdecydowanie dążył do pozyskania przychylności różnych grup społecznych poprzez akcję rozdawnictw, głównie iednak na rzecz coraz bardziej wszechwładnego w ojska14. Znam ienna w ydaje się przy tym dom inacja wyobrażeń legionistów właśnie na zdawkowych sester- cach i asach. Jest to kapitalny przykład propagandowego oddziaływania takich m onet na ogromnie wpływowe środowisko odbiorców, tzn. na żołnierskie masy.

M aksymin Trak bardzo mocno akcentował m ilitarne aspekty swego panowania. Znalazło to wyraz nie tylko w w yjątkow o silnej reprezen­tacji motywów wojskowych na rew ersach m onet grupy LIBERALITAS, ale także w postaci istnienia wielu innych emisji m onetarnych z legen­dami rew ersów i stosowną ikonografią, odnoszącymi się do spraw arm ii oraz osiąganych przez nią i cesarza zwycięstw. Znajdują się więc w tym zespole tem atycznym brązowe medaliony, aureusy i złote kw inary, sreb r­ne denary i kw inary, a także brązowe sesterce i dupondiusy typu

13 Posiadamy także informację źródła narracyjnego o Maksyminowym rozdaw­nictwie pieniędzy o wartości po 150 denarów na rzecz mieszkańców miasta Rzymu; zob. Chronographus anni CCCLIIII. In: Monumenta Germaniae Historica, Auctores Antiąuissimi. Ed. Th. M o m m s e n . T. 9. Berlin 1892, s. 147; por. S. M r o z e k : Prix et remuneration dans Voccident remain (31 av. n. e.-250 de n.e.). Gdańsk 1975, s. 88. Zagadnienie cesarskiej „dobroczynności” szeroko omawia D. van B e r - c h a m : Les distributions de bić et d’argent a la plebe romaine sous Vempire. Geneve 1939.

14 Por. H. T h i e r f e l d e r : Die Romische Reichspolitik von Septimius Se- verus bis zum Senatskaisertum (193—238 n. Chr.) im Spiegel der Miinzen. „Wissen- schaftliche Zeitschrift der Karl-Marx-Universitat Leipzig”. Gesellschafts-und Sprach- wissenschaftliche Reihe. 1956/1957, t. 6, s. 283.

VICTORIA GERMANICA15, brązowy medalion i sesterce typu VICTORIA AVGVSTORVM16 (wybito je ku czci cesarza i jego syna Maksyma, obda­rzonego ty tułem cezara w latach 236—238), aureusy, denary, sesterce, dupondiusy i asy typu VICTORIA AVG17, a także denary typu VICT AETERN18. Do grupy tej należy bez wątpienia zaliczyć także złote i srebrne kw inary, sesterce oraz asy typu MARTI PACIFERO19, będące zresztą — rzecz znamienna — jedynym w m ennictw ie M aksymina Traka i jakże w związku z tym charakterystycznym nawiązaniem poprzez le ­gendę do rzym skiej religii.

Dokonany przegląd legend rew ersów i bogactwo nominałów monet nakazują dostrzegać w łaśnie w sferze m ilitarnej punk t odniesienia ideo­logii M aksymina Traka. Było to w arunkow ane wcześniejszą karierą tego cesarza, okolicznościami towarzyszącym i jego wyniesieniu do władzy, a także — na co w skazują ostatnio przytoczone legendy — biegiem w y­darzeń towarzyszących owemu panowaniu. Nie ulega bowiem w ątp li­wości, iż propaganda zwycięstw M aksymina Traka (także wespół z sy ­nem) była odbiciem walk toczonych przez obu im peratorów na granicy Renu i D unaju przez niem al cały okres ich rządów, co znalazło ukoro­nowanie w postaci przydomków GERM czy GERMANICI w ty tu laturze cesarskiej na awersach różnych m onet z tego czasu20.

Typologia emisji m onetarnych Gordianów I i II jest, jak można ocze­kiwać, bardzo uboga. Trudno zresztą mówić w tym przypadku o świa­domych działaniach obu cesarzy w doborze legend rewersów monet z ich imionami. Krótkie, bo niecały miesiąc trw ające panowanie, a także skomplikowana sytuacja w Afryce, gdzie przebywali, nie pozwoliły im chyba na rozważenie niuansów — w tych okolicznościach zupełnie m ar­ginalnych — propagandy realizowanej za pośrednictw em emisji m onetar­nych wypuszczonych przez stołeczną mennicę. Tylko stam tąd pochodziły bowiem m onety Gordianów ojca i syna21. Można zatem śmiało przyjąć,

15 RIC IV/2 (Maximinus 1), s. 142, nr 23; s. 146, nr 70—74; s. 147, nr 90—94; s. 151, nr 115—116; s. 152, nr 121; por. E. A. S y d e n h a m : Historical References to Coins of the Roman Empire. London—San Diego 1968, s. 136— 137 (reedycja wydania London 1917).

>6 RIC IV/2, s. 147, nr 89; s. 152, nr 120; por. E. A. S y d e n h a m : Historical References..., s. 136—137.

17 RIC IV/2, s. 141, nr 16; s. 142, nr 22; s. 145, nr 67—69; s. 147, nr 88.18 Ibidem, s. 141, nr 15.19 Ibidem, s. 140, nr 11; s. 145, nr 55—57.20 Maksymin Trak występuje na zabytkach epigraficznych z przydomkami

Sarmaticus Maximus i Dacicus Maximus, zob. H. T h i e r f e l d e r : Die Rómische Reichspolitik..., s. 283; M. P e a c h in : An Inscription of Maximinus Thrax and Maximus restored. „Historia” 1934, t. 33, s. 123— 126; por. M. A ir am : Die Miinz- pragung des Kaisers Maximinus I Thrax (235—238). Wien 1989 (Moneta Imperii Romani. T. 27), s. 26—27.

21 V. P i c o z z i : Monetazione imperiale Romana. Roma 1966, s. 83; por. RIC IV/2, s. 158, 160—164.

iż hasła znajdujące się na rew ersach tych emisji m onetarnych w yrażają raczej życzenia kręgu elity senatorskiej pod adresem obu im peratorów. Byłby to więc zupełnie w yjątkow y przypadek możliwości w ejrzenia w sferę idei preferow anych przez senat, bez ingerencji cesarza.

Szczupłość m ateriału źródłowego nie pozwala, niestety, na uzyskanie bardziej rozbudowanej wiedzy o ideologicznych preferencjach reprezen­towanych przez patres. W ydaje się jednak, iż można wskazać w men- nictw ie obu Gordianów przynajm niej jedną legendę m ającą charakter w ybitnie program owy. Chodzi w tym przypadku o aureusy, denary i sesterce pierwszego z owych cesarzy oraz sesterce drugiego, k tóre noszą na rew ersach napis ROMAE AETERNAE22.

Trzeba zwrócić uwagę, iż po pierwsze — M aksymin Trak praw do­podobnie świadomie zrezygnował z w ybijania m onet o takim typie, po drugie — w rozpatryw anej grupie em isji m onetarnych znajdują się jedyne aureusy, k tóre wypuszczono w czasach diarchii Gordianów I i II.

Jest rzeczą zrozumiałą, że senatorska elita w ładzy chciała odciąć się od dalekiego im kulturow o i politycznie M aksymina Traka. Zasadna więc była m anifestacja przez ową grupę idei Wiecznego Rzymu, zwłasz­cza iż zdetronizowany Maksymin pogardzał tym wzniosłym hasłem. M anifestację tę szczególnie uzasadniał fakt, że do władzy wyniesiono przedstaw icieli starej arystokracji senatorskiej, znakomicie zatem ucie­leśniających ideę przezwyciężenia rządów „barbarzyńcy” i gw aran tu ją­cych rzym skie trw anie.

Kilkum iesięczny okres diarchii senackich cesarzy Balbina i Pupiena rozpoczął się pod znakiem idei „zakupu p u rp u ry ” przez obu im ­peratorów . Szczególną bowiem rolę w m ennictw ie tych władców zdają się odgrywać m onety typu LIBERALITAS AVGVSTORVM. Ową legendą opatrzony jest zatem jedyny — rzecz godna podkreślenia — medalion z omawianego okresu, a także srebrne denary i brązowe sesterce nowych augustów i cezara G ordiana III. Prócz odmian zawierających na rew ersie standardow ą personifikację L iberalitas, k tó ra dzierży abacus i róg ob­fitości23, znane są także emisje Balbina i Pupiena z bardziej rozbudo­w aną kompozycją rysunku. Owe rew ersy w yobrażają diarchów i m ało­letniego Gordiana III, siedzących na podwyższeniu w tow arzystw ie żoł­nierza, osoby cywilnej i uosobienia L iberalitas ze stosownymi a try b u ­tam i24.

Opisane m onety wybito najprawdopodobiej na początku współrządów

22 RIC IV/2 (The Cordiani, I and II), s. 160, nr 3—4; s. 161, nr 10; s. 164, nr b.23 Ibidem (Balbinus), s. 169, nr 3; (Pupienus), s. 173, nr 3; (Gordian III Caesar),

s. 177, nr 2.24 Ibidem (Balbinus), s. 171, nr 14—15; (Pupienus), s. 175, nr 13—14; s. 176,

nr 25.

obu cesarzy. Należy bowiem sądzić, iż upam iętniają one towarzyszące cesarskiej elekcji rozdawnictwo różnych dóbr, głównie jednak pieniędzy25. Diarchowie pragnęli z pewnością bardzo mocno zaakcentować w swojej propagandzie fakt owego rozdawnictwa. Świadczy o tym po pierwsze— emisja wybitnie pamiątkowego m edalionu typu LIBERALITAS AV- GVSTORVM, po w tóre — bogata ikonografia większości analizowanych monet, po trzecie — pewien zastanaw iający szczegół techniczny, a m ia­nowicie staranne liternictw o określenia AVGVSTORVM. W szystkie bo­wiem egzemplarze opisywanego zespołu emisji m onetarnych, naw et n ie­wielkie denary, prezentują to określenie w rozw iniętej postaci, a więc— co trzeba podkreślić — bez zastosowania używanej powszechnie, zwy­czajowej abrew iacji AVGG w legendach rew ersów innych monet Bal­bina i Pupiena.

Uczynienie z hasła LIBERALITAS AVGVSTORVM kluczowej idei w propagandzie senatorskich cesarzy było — naszym zdaniem — b a r­dzo ważne i znamienne. W odniesieniu do szczególnej uzurpacji M aksy­m ina Traka rozdawnictwo i jego propaganda odgryw ały istotną rolę. W przypadku Balbina i Pupiena była to natom iast elekcja kontynuato­rów rzym skiej tradycji, dokonana przez upraw niony do tego senat. D iam etralnie różne okoliczności w yboru nowych cesarzy nie zwolniły ich jednak od specyficznego „kupienia” sobie władzy i uczynienia z tego faktu istotnego elem entu w łasnej propagandy26.

25 Zachowała się wzmianka o Balbinowych i Pupienowych darowiznach pie­niędzy wartości po 250 denarów na rzecz mieszkańców stołecznego Rzymu, zob. Chronographus..., s. 147; por. S. M r o z e k : Prix..., s. 88.

26 Warto zauważyć, iż wielu późniejszych cesarzy i uzurpatorów w rozpatry­wanej epoce wybiło monety typu LIBERALITAS, dokumentując tym samym akcję własnych rozdawnictw. Owe emisje monetarne stawały się jednak z czasem, gene­ralnie rzecz biorąc, coraz mniej okazałe, ustępując w tym zakresie monetom z innymi hasłami. Jest również rzeczą ważną, iż po 268 r. nastąpiło dość gwał­towne załamanie się występowania emisji propagujących cesarską LIBERALITAS. Zastanawia przy tym zupełny brak takich monet w mennictwie panującego przez siedmiolecie — a więc nie najkrócej, jak na rzymskiego władcę drugiej połowyIII w. — Probusa (276—282), tym bardziej iż nie porzucił on tradycji cesarskich rozdawnictw; por. SHA, Probus 19. Zob. Gordian III (238—244) — RIC IV/3, s. 19, nr 36; s. 20. nr 42, 45; s. 21, nr 53; s. 22, nr 58; s. 23, nr 66—67; s. 29, nr 137; s. 34, nr 186— 187; s. 45, nr 269—270, 275 s. 47, nr 289—290; s. -50, nr 316—317; Filip Arab (244—249) — RIC IV/3, s. 72, nr 37A—38; s. 74, nr 56, s. 80, nr У5; s. 90, nr 177; s. 91, nr 178—183; Filip II August (247—249) — RIC IV/3, s. 97, nr 230; s. 99, nr 245; s. 103, nr 266—267; Decjusz (249—251) — RIC IV/3, s. 122, nr 19; s. 134, nr 106; s. 136, nr 120—123; Trebonian Gall (251—253) — RIC IV/3, s. 162, nr 36; s. 171, nr 113; Woluzjan August (253) — RIC IV/3, s. 178, nr 178; s. 188, nr 253; Walerian (253—260) — RIC V/1, s. 42, nr 42—45; s. 46, nr 98—105; s. 51, nr 164—168; s. 52, nr 185; s. 53; nr 196—197; s. 57, nr 243; Walerian i Gal- lien (253—260) — RIC V/1, s. 61, nr 3; s. 62, nr 5—7; Gallien (253—268) — RIC V/1, ś. 75, nr 82—84; s. 81, nr 147—151; s. 85, nr 220—224; s. 87, nr 255; s. 89, nr 270—272; s. 98, nr 385—286; s. 101, nr 420; s. 102, nr 431; s. 103, nr 443—444;

Charakterystycznym motywem w ideologii Balbina i Pupiena jest pamięć o politycznym, nie zaś m ilitarnym rodowodzie ich rządów. W y­razem tego zjawiska stało się emitowanie przez drugiego z wym ienio­nych cesarzy antoninianów, jeszcze w dużym stopniu srebrnych, typu PATRES SENATVS. Owej legendzie rew ersów towarzyszy rysunek za­ciśniętych dłoni27. M onety takie stanowią bardzo dobitny wyraz poli­tycznej genealogii nowego reżim u28. Żaden bowiem z dotychczasowych cesarzy rzym skich wywodzących się z kręgów senatorskich nie pokusił się o tak klarow ne samookreślenie.

Jesteśm y skłonni przywiązywać dużą wagę do ideologicznego w y­dźwięku emisji m onetarnych typu PATRES SENATVS. Należy więc przypom nieć zasadnicze elem enty tła historycznego, ważącego na całym panowaniu Balbina i Pupiena. Obaj diarchowie otrzym ali purpurę po tragicznej śmierci prosenackich władców Gordiana I i II. Od północy parł na Italię i na m iasto Rzym M aksymin Trak. Nie było już zatem w ąt­pliwości, iż ten mocno zbarbaryzow any cesarz nie cofnie się przed a ta ­kiem, a może i zniszczeniem kolebki państw a rzymskiego, byle tylko za­chować władzę i ukarać tych, którzy jej zagrozili. Balbin i Pupien utoż­samiali zatem patriotyczną tradycję, ogniskującą się w senacie, m ającym przecież za sobą wiele stuleci działań w obronie rzym skiej racji stanu.

Bardzo interesującym i ważnym aspektem w ideologii Balbina i P u ­piena było niew ątpliw ie intencjonalne akcentowanie wzajemnego zau­fania i współdziałania. W yrazem tego stało się wybicie podczas owej diarchii unikatowych antoninianów typu FIDES MVTVA29, PIETAS MVTVA AVGG (Balbin)30 oraz AMOR MVTVVS AVGG3i i CARITAS MVTVA AVGG (Pupien)32.

W rzym skim m ennictw ie okresu Cesarstwa zwyczajowo wyrażano cnoty obu współrządców i ich przedsięwzięcia poprzez użycie podwój­nego G w skracanych legendach rewersów. Pospolite były zatem im ­perialne emisje typu PROVIDENTIA AVGG czy VICTORIA AVGG. Podobny zabieg widać zresztą na innych m onetach tych senackich cesa­rzy. Należy więc uznać za bezsprzeczny fenomen zastosowanie przym iot-

s. 135, nr 55; s. 139, nr 111; s. 151, nr 227—228; s. 165, nr 387; Regalian (259) — RIC V/2, s. 586, nr 5; Postumus (260—269) — RIC V/2, s. 339, nr 27—28, s. 365, nr 355; Klaudiusz II Gocki (268—270) — RIC V/1, s. 215, nr 57—59; s. 226, nr 183; Kwintyllus (270) — RIC V/1, s. 241; nr 23; Aurelian (270—275) — RIC V/1, s. 29, nr 229; Tetryk I (271—274) — RIC V/2, s. 408, nr 92—93; Karyn August (283—285)— RIC V/2, s. 176, nr 309.

27 RIC IV/2 (Pupienus), s. 174, nr 11.28 Podobną opinię wyraził X. L o r i o t : Les premieres annees..., s. 706—707.29 RIC IV/2 (Pupienus), s. 170, nr 11.30 Ibidem, s. 170, nr 12.31 Ibidem, s. 174, nr 9.32 Ibidem, s. 174, nr 10; por. F. G n e с с h i: Le personificazioni allegoriche

sulle monete imperiali. RIN 1905, t. 18, s. 354.

nika MVTVA (VVS) i jednocześnie tradycyjnej końcówki AVGG w m en- nictwie Balbina i Pupiena33.

W ytłumaczenia tak szczególnie w yrazistej m anifestacji jedności diar- chów trzeba doszukiwać się w dwóch przyczynach. Jedną z nich była niew ątpliw ie świadomość ogromnego niebezpieczeństwa grożącego ze strony M aksymina Traka. Owa świadomość nakazyw ała obu cesarzom lojalne współdziałanie w zmaganiach z groźnym przeciwnikiem. Bardzo ważne stawało się w tej sytuacji akcentowanie wzajem nej jedności, chociażby za pośrednictwem monet, co musiało wpływać mobilizująco na siły wrogie M aksyminowi Trakowi i zarazem przychylne nowym władcom. Drugą przyczyną mogły być poświadczone źródłowo pogłoski0 niesnaskach między diarcham i34. Wobec zagrożenia Italii i m iasta Rzy­mu tym bardziej należało przeciwdziałać tak destrukcyjnej propagandzie, akcentując monolityczną wręcz jedność obu cesarzy. Rzecz znamienna, brak w m ennictw ie Balbina i Pupiena akcentów nawiązujących do roli armii. Nie ma więc wśród m onet owych władców niezwykle popular­nych w czasach Im perium typów emisji o legendach rewersów FIDES MILITVM czy CONCORDIA MILITVM. Jedyne hasło o wydźwięku m ili­tarnym stanow iła za panowania diarchów lćgenda VICTORIA AVGG, widoczna na aureusach, srebrnych denarach i kw inarach oraz brązowych sestercach i dupondiusach tych cesarzy35. Owe m onety upam iętniały za­pewne klęskę M aksymina Traka pod Akwileją, co było znakomitą okazją do puszczenia w obieg tak w ybitnie okazjonalnej em isji jak aureusy, jedyne zresztą w czasach rządów Balbina i Pupiena.

Przyczyny braku eksponowania roli arm ii przez diarchów należy upa­tryw ać oczywiście w tym , że stanowiła ona oparcie dla panowania wro­giego aktualnem u reżimowi M aksymina Traka. Nie bez znaczenia był zapewne i fakt, że żołnierze sprowokowali w czasie przygotowań do osta­tecznej rozpraw y ze zdetronizowanym cesarzem zamieszki w Rzymie, w czasie których zginęło wiele ludzi. W krótce zresztą właśnie żołnierze pozbawią życia obu senackich cesarzy. G eneralnie natom iast rzecz u jm u­jąc, ów brak eksponowania roli wojska trzeba widzieć w kategoriach zmagań idei o zwierzchność w Im perium Rzymskim: cesarz narzucony1 w spierany przez arm ię czy princeps w ybrany i wspom agany przez senat.

33 Рог. O. T h. S c h u l z : Exkurs 1. Das Miinzprogramm des senatorischen Doppelkaisertums i. J. 238. In: i d e m : Vom Prinzipat zum Dominat. Das Wesen des rómischen Kaisertums des dritten Jahrhunderts. Padeborn 1919, s. 69—70; E. A. S y d e n h a m : Historical References..., s. 138; X. L o r i о t: Les premieres annees..., s. 706—707; B. L e v i c k : Concordia at Rome. In: Scripta Nummaria Romana. Essays presented to Humphrey Sutherland. Ed. R. A. G. C a r s o n , С. М. К r a a y. London 1978, s. 227.

34 SHA, Maximus et Balbinus 14; Herodianus, VIII, 8.35 RIC IV/2 (Balbinus), s. 170, nr 8—9, s. 171, nr 25; (Pupienus), s. 174, nr 8—8a;

s. 175, nr 23—24.

Główne idee uwidocznione w mennictwie lat 235—238:1. Za panowania M aksymina Traka:

— antysenatorski i przeciwny rzym skim tradycjom cha­rak te r reżimu;

— m ilitarne podstaw y i aspekty panowania.2. Za panowania obu starszych Gordianów akcento­

wano rzymski, patriotyczny pierw iastek nowych rządów.3. Za panowania Balbina i Pupiena:

— m anifestacja łaskawości i szczodrości władców nada­jących beneficja ludowi i wojsku;

— pamięć o senatorskim rodowodzie ich rządów;— akcentowanie wzajemnego zaufania obu władców;— brak eksponowania roli wojska, k tóre nie było tra k ­

towane jako oparcie dla panujących.

LATA 238—244

W następstw ie zamordowania Balbina i Pupiena wojsko wyniosło do władzy latem 238 r. zaledwie kilkunasto­letniego Gordiana III, w nuka pierwszego z cesarzy o tym im ieniu1. Owa elekcja nie obyła się zresztą bez kom ­plikacji, jako że nie zorientowana w biegu w ydarzeń część w eteranów wszczęła w Wiecznym Mieście niepo­koje. W 240 r. wybuchł ponadto w K artaginie bunt nie­jakiego Sabiniana, wkrótce jednak zdławiony przez ów­czesnego nam iestnika M auretanii2.

Początkowy okres panowania Gordiana III przebiegał pod przemożnym wpływem m atki cesarza i skupionych wokół niej dworaków. Dopiero ożenek władcy w 241 r. z Sabinią Trankw illiną przyniósł istotną zmianę. Kam a- ry la dworska odsunięta została bowiem od rządów, a de­cydujący w pływ na kształtow anie polityki uzyskał Time- zyteusz, teść cesarza, a zarazem jego dotychczasowy nau ­czyciel. Form alnie rzecz biorąc, zaczął on pełnić po ślu ­bie im peratora funkcję prefekta pretorianów.

Rok 241 okazał się bardzo pam iętny nie tylko w życiu osobistym Gordiana III. W tedy bowiem rozpoczął pano­wanie w Persji Szapur I, kolejny władca dynastii sassa- nidzkiej, wrogo nastaw ionej do Rzymu i jednocześnie pragnącej nawiązać do tradycji potęgi państw a perskiego epoki Achemenidów3. Ten bardzo wojowniczy władca już

1 O tym panowaniu ostatnio głównie X. L о г i o t: Les premieres annśes de la grande crise du IIIе siecle: De Vavenement de Maximin Ze Thrace (235) a la mort de Gordien III (244). ANRW II/2, 1975, s. 724—777.

2 P. R o m a n e l l i : Storia delle province Romanę dell Africa. Roma 1959, s. 458—464.

3 Zob. J. W o l s k i : Les Achemenides et les Arsacides. Contribution a l’hi stoire de la formation des traditions iraniennes. „Syria” 1965, t. 43, s. 67—89; i d e m : Arsakiden und Sassaniden. Festschrift Fr. Altheim. Т. 1. Berlin 1969, s. 315—322; i d e m : Formowanie się tradycji iraHskiej w starożytności w świętu, monet. WN 1978, t. 22, s. 186—189.

od początku swoich rządów przystąpił do realizacji idei podboju ziem należących do Persji w przededniu w ypra­wy Aleksandra Macedońskiego, odbierając Rzymianom północną Mezopotamię i wkraczając do Syrii.

Agresja Szapura spotkała się z kontrakcją Gordiana III. Z Rzymu wyruszyła wojskowa ekspedycja pod do­wództwem cesarza, a praktycznie — Timezyteusza, k tóra po drodze, na Bałkanach, zmuszona została w 242 r. do walk z napierającym i na limes D unaju różnym i ludam i spoza tej rzeki4. W 243 r. Rzymianie oswobodzili Syrię i wkroczyli do Mezopotamii, gdzie zm arł w bliżej nie określonych okolicznościach Timezyteusz, zastąpiony na stanow isku prefekta gw ardii przez Filipa Araba. W 244 r. zginął natom iast Gordian III (na polu bitw y z Persam i względnie zamordowany przez podległych m u żołnierzy)5. Legioniści ofiarowali purpurę Filipowi Arabowi.

M ennictwo panującego przez sześć lat Gordiana III nie przedstaw ia się zbyt frapująco w aspekcie ideologicznym. Okres 238—244 to czasy zasiadania na tronie dziecka, co najw yżej wchodzącego w dorosłe życie młodego człowieka, k tó ry nie posiadał, bo posiadać nie mógł, charyzm atu władcy, form ułującego i później realizującego idee swoich rządów. Trudno zatem mówić o koncepcjach samego cesarza propagowanych za pośred­nictw em emisji m onetarnych. Należałoby raczej zapytać o dwie inne kw e­stie: Jaki, zdaniem kręgu osób stojących wówczas u s tem władzy, powi­nien być cesarz? Jak ie problem y dla owego kręgu ludzi m iały wtedy priorytetow y charakter?

Szczegółowe badania nad typologią m onet Gordiana III pozwoliły na wyodrębnienie wśród nich chronologicznie pierwszej i drugiej emisji6. Pierw sza seria monet (aureusy, srebrne antoniniany i kw inary oraz b rą­zowe sesterce, dupondiusy i asy) przypadła na okres od lata 238 r. do lata 239 r. i nosiła na rew ersach następujące legendy: FIDES MILITVM7, IOVI CONSERVATORI8, PA X AVGVSTP, PROVIDENTIA AVG10, VIC-

4 M. M а с r e a, D. P r o t a s e: Le tresor de monnaies imperiales remames de Geomal et Vinvasion de la Dacie par les Carpes en 242. „Studii si Cercetari Stintifice” 1954, t. 5, s. 495—566.

5 S. J. O e s t: The Death of the Emperor Gordian III. „Classical Philology” 1958, t. 53, s. 106—107; D. Mac D o n a l d : The Death of Gordian 111-another Tradition. „Historia” 1981, t. 30, s. 502—508.

6 H. M a t t i n g l y , E. A. S y d e n h a m , С. H. V. S u t h e r l a n d : Gordian III. W: RIC IV/3, s. 1—14.

7 Ibidem (Gordian III), s. 15, nr 1; s. 43, nr 254.8 Ibidem, s. 15, nr 2; s. 43, nr 255.s Ibidem, s. 16, nr 3; s. 43, nr 256.10 Ibidem, s. 16. nr 4; s. 43, nr 257.

TORIA AVG11, VIRTVS AVG12. W szystkim tym napisom towarzyszą stan­dardowe personifikacje. Godniejsza uwagi jest tylko emisja typu IOVI CONSERVATORI, na k tórej rew ersie znajduje się wyobrażenie Jowisza trzym ającego piorun nad głową władcy. Niektóre odmiany tej emisji zdają się jeszcze przedstaw iać uosobienie Spes z kw iatem w ręk u 13.

Druga seria emisji m onetarnych Gordiana III, o analogicznych nom i­nałach, datow ana w przybliżeniu na pozostałą część 239 r., nosi na re ­wersach jednakową legendę P M TR P II COS P P 14. W ram ach tego zes­połu emisji odm iany zostały wyróżnione według k ry terium ikonograficz­nego, adekw atnie jednak do tego, co zarejestrow ano na rew ersach pierw ­szej serii. Tym sposobem przytoczonej legendzie towarzyszą kolejno pe r­sonifikacje: Fides, Jowisz z Gordianem III, Pax, Providentia, Victoria oraz Virtus.

Opisane serie m onet zaw ierają hasła typowe w rzym skim m ennictw ie okresu Cesarstwa. Trudno jednak zlekceważyć opinię, iż owe treści zo­stały dobrane wyjątkow o starannie. W istocie rzeczy prezentują one bo­wiem kompleksowy program , stosowny do wieku nowego cesarza i ów­czesnej sytuacji.

Było zasadne wyeksponowanie w początkach panowania Gordiana III idei Zapobiegliwości (Providentia) dopiero co obwołanego im peratora. Podkreślono w ten sposób nadzieję rzymskiej elity władzy na przew idu­jące, a więc m ądre rządy15. Ową nadzieję niew ątpliw ie w dużym stopniu determ inowało pochodzenie cesarza. Przecież w zupełnie niedalekiej p rze­szłości, bo w m arcu 238 r., w ładcam i zostali jego dziadek i prawdopodobnie wuj, obaj wyniesieni na fali nienawiści do M aksymina Traka i nadziei na bardziej um iarkowane rządy. Trzeba też pamiętać, że elekcji Balbina i Pupiena w m arcu bądź kw ietniu 238 r. towarzyszyło przydanie Gor­diana III jako cezara obu współrządcom. Tym sposobem nadzieje wcze­śniej związane z Gordianam i I i II przelano na ich potomka. Ofiaro­wanie pu rpury latem 238 r. Gordianowi III, zaledwie kilkunastoletniem u, a więc niedoświadczonemu chłopcu, dokonało się na podstawie działania identycznego mechanizmu. Aktem tym zdyskontowano więc popularność i chyba pewną legendę narosłą wokół „afrykańskich” cesarzy, ponownie w yrażając nadzieję, iż panowanie Gordiana III będzie kontynuacją do­brze zapowiadających się — a tak tragicznie przerw anych — rządów jego krew nych.

11 Ibidem, s. 16, nr 5, 13; s. 43, nr 258.12 Ibidem, s. 16, nr 6; s. 44, nr 259.13 Ibidem, s. 15, nr 2.14 Ibidem, s. 17, nr 15—25; s. 18, nr 26; s. 44, nr 264—266. Zob. także M. T h i -

r i o n : Deux monnaies inedites. CENB 1968, t. 5, s. 11—12.15 Por. M. P. C h a r l e s w o r t h : Providentia and Aeternitas. „Harvard Theo­

logical Review” 1936, t. 29, s. 119—120. Zob. także R. T. S c o t t : Providentia Aug. „Historia” 1982, t. 31, s. 436—459.

Nacisk na ideę Providentii na początku pryncypatu młodocianego Gordiana uzasadnia prawdopodobnie nie tylko sfera, powiedzmy genealo- giczno-sentym entalna. Drugiej przyczyny należy chyba szukać w atm o­sferze ówczesnej epoki. Im perium Rzymskie miało bowiem w 238 r. aż sześciu augustów i dwóch cezarów (Gordian III występował zarówno jako august, jak i cezar). M aksymin Trak, Gordian I, Balbin i Pupien to w dodatku ludzie zaawansowani w latach, a po części naw et starcy. Można więc sądzić, iż burzliw e wydarzenia owego feralnego roku, a także brak perspektyw na dłuższe, a zatem stabilniejsze rządy większości spo­śród ówczesnych cesarzy zrodziły potrzebę elekcji kogoś młodszego, kto przynajm niej teoretycznie mógłby stw arzać nadzieję na dłuższe pano­wanie. Nic więc dziwnego, że Gordian III znakomicie nadaw ał się do takiej roli.

Dobrym uzupełnieniem hasła w iary w przew idujące rządy stała się kolejna emisja w ram ach analizowanego zespołu m onet najmłodszego z Gordianów, o typie IOVI CONSERVATORI. Znam ienny jest wybór zarówno bóstwa patronującego świeżo obranem u cezarowi, jak i sposób prezentacji tego opiekuństwa. Panowanie Gordiana III miało więc prze­biegać pod kontrolą Jowisza, zwierzchnika rzymskiego panteonu, bardzo mocno wrośniętego w tradycje historyczne tego państwa. Ew identne jest zatem akcentowanie związku młodego władcy z rzym ską tradycją pa­triotyczną. Jego rozumne, w zamierzeniu, rządy uzyskiwały tym sposo­bem także „narodowe” oparcie. Nie od rzeczy będzie wspomnieć w tym miejscu, iż w późniejszym okresie panowania Gordiana III pojaw iły się m onety typu ROMAE AETERNAE16.

Gordianowym emisjom z legendą IOVI CONSERVATORI tow arzy­szyła wymowna ikonografia. W yobrażenie Jowisza trzym ającego piorun nad głową młodego władcy bardzo plastycznie w yraża bowiem ideą patronatu bóstwa naczelnego w rzym skim panteonie, uosabiającego po­nadto tradycję patriotyczną. Dużą wagę należałoby też przywiązać do emisji typu IOVI CONSERVATORI, k tóre zawierały w kompozycji ry ­sunku wyobrażenie Spes z kw iatem w ręku. Owa konstrukcja jest bo­wiem także czytelna i wymowna. Tak więc Jowisz opiekuje się świeżo obranym cesarzem, w którym pokłada się nadzieje na rozkw it Im perium Rzymskiego.

Dalekowzroczny władca, którego chroni sam Jowisz, winien charak te­ryzować się odpowiednimi cechami. Nieprzypadkowo więc w inicjującej serii emisji m onetarnych Gordiana III znalazła się również taka, k tórej rew ers opatrzono legendą VIRTVS AVG. Owa cnota ogniskowała prze­cież najrozm aitsze wartości, stanowiące ideał rzymskiego patrio tyzm u17.

16 RIC IV/3 (Gordian III), s. 19, nr 38; s. 21, nr 55; s. 24, nr 78; s. 35, nr 200; s. 45, nr 274.

17 Zob. A. W a 11 а с e-H a d r i 11: The Emperor and his Virtues. „Historia” 1981, t. 30, s. 300—307.

Jeśli zaś połączyć ideę Jowisza opiekującego się młodym im peratorem z ideą cesarskiej V irtus, to w ypada uznać, iż chciano widzieć w Gor- dianie III prawdziwego rzymskiego władcę, kontynuatora dawnej potęgi państwa.

W ówczesnej sytuacji politycznej występowały dwie wartości m ające dla Cesarstwa Rzymskiego istotne znaczenie. Jedna z nich to Pax, nato ­m iast druga to Victoria. Dążenie do trwałego pokoju musiało być w po­czątkach rządów Gordiana III bardzo silne, jeśli zważyć na burzliwe dzieje 238 r., kiedy Im perium Rzymskie było rozdzierane wew nątrz w oj­ną domową, a na zewnątrz — niepokojami w rejonie limesu Renu i D u­naju oraz narastającym stopniowo zagrożeniem ze strony sassanidzkiej Persji. Nie dziwi zatem fak t posłużenia się w inicjującej serii m onet Gordiana III legendą PA X AVG.

Istotne oraz realne niebezpieczeństwa dla Cesarstwa, narosłe wew nątrz i płynące z zewnątrz, uzasadniały natom iast zastosowanie w obrębie pierwszej serii emisji m onetarnych najmłodszego z Gordianów legendy VICTORIA AVG. Już wkrótce przekonano się, iż bun t Sabiniana w A fry­ce, penetracja Bałkanów przez różne ludy zza D unaju oraz agresja Szapura I na Międzyrzecze i Syrię w ym agają cesarza zwycięskiego.

Specyficznym signum tem poris stało się wybicie w ram ach początko­wej serii m onet Gordiana III emisji typu FIDES MILITVM. Można było wprawdzie liczyć na przew idujące rządy młodego cesarza, przebiegające nadto pod wysoką opieką Jowisza i wedle starorzym skich cnót. Można było oczekiwać pokoju w Im perium , dzięki — oby zwycięskiemu — ce­sarzowi. W tw ardej jednak rzeczywistości jedyną, faktycznie istniejącą siłą, k tóra mogła wesprzeć Gordiana III i obronić państwo rzymskie, była arm ia. Osiągnięcie zatem sukcesów w bliższej bądź dalszej przysz­łości wymagało wierności wojska, podstawowego czynnika w polityce Im perium doby postępującego kryzysu. W ydarzenia bezpośrednio po­przedzające aklam ację cesarską Gordiana III dowodnie o tym przeko­nały em itentów omawianych monet.

Rzecz interesująca: rew ersy drugiej z kolei serii Gordianowych emisji m onetarnych, pochodzącej z 239 r., powielały kompozycje ikonograficzne pierwszej serii, stosując przy tym jednobrzmiącą legendę P M TR P II COS PP. Poprzez taką kontynuację akcentowano więc m isterną kon­strukcję (i perm anentną aktualność) idei, które w inny przyświecać m ło­demu cesarzowi. Ważne okazało się również to, iż owego zabiegu doko­nano w momencie przydania Gordianowi III w ty tu latu rze kom pletu atrybutów władzy nawiązujących do rządów władców epoki Wczesnego Cesarstwa. Jeśli zatem zsumować idee obu program owych serii m onet tego cesarza z pierwszego okresu jego panowania, to można powiedzieć, że ów im perator miał ucieleśniać ideał princepsa osadzonego w rzym ­skiej tradycji.

W szystkie analizowane m onety pochodzą z m ennicy stołecznej, co

dodatkowo podkreśla ich intencjonalny wydźwięk. Niektóre spośród em i­sji m onetarnych Gordiana III wybijano również na Wschodzie, praw do­podobnie w Antiochii18. Datacja jednak owych monet, a po części rów ­nież ich autentyczność budzą spore wątpliwości. Trudno zatem form u­łować jakiekolwiek hipotezy, opierające się na bardzo niepew nym w tym przypadku m ateriale źródłowym. Podobna sytuacja, aczkolwiek może nie w tak drastycznej postaci, rysu je się w odniesieniu do w ytw ór­czości m ennicy rzym skiej w późniejszych fazach pan )wania Gordiana III, zamazując tym sam ym obraz dalszych trendów ra zwojowych ideologii owego władcy. Można jednak stwierdzić istnienie с wóch prawidłowości w ystępujących w kolejnej fazie m ennictw a omawianych rządów.

Jest spraw ą oczywistą, że dom inującym problem em dla Im perium w latach 241—244, a więc u schyłku panowania Gordiana III, były a tak i plemion zadunajskich, głównie jednak najazd Szapura I. Należa­łoby zatem spodziewać się podporządkowania ówczesnej ideologii kw e­stiom propagandy wojen z owymi napastnikam i i osiąganych na polach bitew sukcesów (rzeczywistych czy zmyślonych). Analiza źródeł num i­zmatycznych z tego czasu bardzo wyraźnie wskazuje na dużą ostrożność w form ułow aniu idei zwycięstw młodego władcy.

Można podejrzewać, iż • projektow ano szeroką kam panię propagan­dową Gordianowych wojen. Świadczą o tym niezwykle staranne sesterce z legendą rew ersów ADLOCVTIO AVGVSTI SC, datow ane na lata 241—24319. Owemu napisowi towarzyszy wyobrażenie Gordiana III w stro ­ju wojskowym, przem awiającego do żołnierzy. W tle umieszczono znak orła legionowego, sztandar i w izerunek konia. Równie interesujący jest złoty medalion oraz brązowe asy (?) opatrzone na rew ersach legendą TRAIECTVS AVG, a datow ane analogicznie do m onet wcześniej opisa­nych. Przedstaw iają one okręt z wioślarzam i i żołnierzami, wyposażony­mi w różnorodną broń oraz sztandary20.

Obie emisje m onetarne (chronolgicznie seria 4) m ają niew ątpliw ie charakter okazjonalny. Możliwe, iż sesterce typu ADL )CVTIO AVGVSTI SC należałoby wiązać z w ym arszem Gordianowych w jsk z Rzymu. T ru­dno również wykluczyć, iż upam iętniają one np. wstęp do zmagań z tak groźnym przeciwnikiem, jakim był Szapur I. P unk t odniesienia oraz wymowa złotego m edalionu i chyba asów typu TRAIECTVS AVG są natom iast znacznie bardziej czytelne. Bezsprzecznie upam iętniają one bowiem morską przepraw ę arm ii Gordiana III z Europy do Azji, po­

18 H. M a t t i n g l y , E. A. S y d e n h a m , С. H. V S u t h e r l a n d : Gordian III. In: RIC IV/3, s. 2, 33; por. V. P i c o z z i : Monetazione imperiale Romana. Roma 1966, s. 84.

RIC IV/3 (Gordian III), s. 49, nr 313; por. E. A. S y d e n h a m : Historical References to Coins of the Roman Empire. London—San Diego 1968, s. 140 (reedy­cja wydania — London 1917).

20 RIC IV/3, s. 28, nr 132; s. 50, nr 323; por. E. A. S y d e n h a m : Historical References..., s. 140.

3 A spekty... 33

czątkującą wojnę z sassanidzką Persją. W obu natom iast przypadkach możliwi do zidentyfikowania w ydają się adresaci owych monet. Z propa­gandowego punktu widzenia niezwykle celnym posunięciem stałoby się więc -— jak przypuszczam y — obdarowanie żołnierzy rozpoczynających trudną kam panię wojenną pam iątkow ym i sestercami, podkreślającym i nadto związek cesarza z arm ią (ADLOCVTIO AVGVSTI SC). Identyczną rolę spełniałyby brązy typu TRAIECTVS AVG, przeznaczone dla legio­nistów i żeglarzy, uświetniające ich szczęśliwą przepraw ę do Syrii i ho­norujące ich za pom yślny przebieg niebezpiecznego przedsięwzięcia, k tóre było przecież zapoczątkowaniem bardzo ważnej próby sił z potęgą Sza- pura I. Natom iast złote m edaliony owego typu otrzym ała prawdopodobnie wyższa kadra oficerska Gordiana III, przede wszystkim odpowiedzialna za dalsze sukcesy w ypraw y21.

Efektownie rozpoczęte działania propagandowe na rzecz idei wojen prowadzonych przez młodego cesarza szybko straciły swój rozmach. W zamian można zauważyć inną tendencję w sferze doboru haseł tow a­rzyszących rewersom Gordianowych m onet z la t 243— 244 (chronolo­gicznie seria 5). Polegała ona na starannym unikaniu w owym m ennic­twie jakichkolwiek aluzji do rzeczywistych czy urojonych zwycięstw nad podanym z imienia przeciwnikiem (VICTORIA CARPICA? VICTORIA PERSICA?), co było przecież zabiegiem bardzo popularnym na emisjach m onetarnych okresu Cesarstwa. Jest natom iast rzeczą wręcz uderza­jącą, iż rew ersy aureusów, antoninianów, srebrnych kw inarów oraz ses- terców, dupondiusów i asów z la t 243—244 noszą takie, legendy, jak VICTORIA AETERNA22, SECVRITAS PERPETVA23 czy FELICITAS TEMPORVM24. Dokonano tu ta j — nie w aham y się użyć tego określenia— perfidnego wręcz zabiegu propagandowego.

Gordian III nie mógł pochwalić się spektakularnym i i znaczącymi zwycięstwami w swoim m arszu do Azji. Świadczył o tym zarówno brak zwycięskich przydomków w jego ty tu laturze, jak i nieco późniejsze po­stępowanie w stosunku do Persów Gordianowego następcy — Filipa Araba (244—249). Zdecydowano się więc na rezygnację z lansowania idei sukcesów nad określonym przeciwnikiem, stw arzając jednocześnie pozór ponadczasowego zwycięstwa, k tóre przyniosło trw ałe bezpieczeń­stwo i wieczną szczęśliwość.

Wnioski dotyczące zagadnień ideologicznych w mennic­twie lat 238—244:

1. Rzymskie kręgi rządzące chciały widzieć w Gor-

21 Regularny żołd płacono wtedy natomiast głównie antoninianami.22 RIC IV/3 (Gordian III), s. 31, nr 154—156, nr 32, nr 165—166; s. 52, nr 337—

338.23 Ibidem, s. 31, nr 151—153; s. 32, nr 164; s. 52, nr 335—336.24 Ibidem, s. 30, nr 140—142; s. 31, nr 157—159; s. 51, nr 328—330.

dianie III princepsa, uosabiającego tradycyjne, staro­rzym skie cnoty.

2. Propagandę idei wojen toczonych przez tego cesa­rza rozpoczęto starannie i z rozmachem.

3. Brak w ym iernych sukcesów w zmaganiach z „bar­barzyńcam i” atakującym i spoza D unaju prowincje bał­kańskie Im perium , a także w walkach z Szapurem I w Azji, pokryto fikcją o wszechogarniającym, ale w grun­cie rzeczy przecież bardzo abstrakcyjnym zwycięstwie i radosnych perspektywach.

LATA 244-249

W rezultacie śmierci Gordiana III, k tóry zginął w dość niejasnych okolicznościach podczas w ypraw y perskiej, żołnierze w 244 r. obdarzyli pu rpurą dowódcę p reto ria­nów Filipa Araba1. Nowo w ybrany cesarz niem al n a ­tychm iast przerw ał działania wojenne przeciwko Szapu- row i I, zawierając z nim pokój. Posunięcie takie w du ­żym stopniu zostało zdeterm inowane trudnościam i na froncie perskim, a także niebezpieczną sytuacją w re jo ­nie Dunaju, gdzie Rzymianie musieli zaciekle walczyć w latach 245—248 z Gotami, K arpam i oraz innym i lu ­dami, k tórych zagony pustoszyły Dację, Mezję i Trację. W 248 r. m iary kłopotów Filipa Araba dopełniło poja­wienie się uzurpatorów w Mezji (Pakacjan), w Kapa- docji (Jotapian) i, być może, w Syrii (Uraniusz A nto­nin)2. Zewnętrzne i wew nętrzne problem y Im perium nie przeszkodziły jednak w hucznych obchodach tysiąclecia istnienia państw a, które rozpoczęto w mieście Rzymie od kw ietnia 2473. W tedy to cesarz wyniósł także do rangi augusta swego syna Filipa II.

Aby uporządkować skomplikowaną sytuację w Mezji, Filip A rab wysłał tam wysokiej rangi urzędnika (praefec- tus urbi) Decjusza, którem u udało się zwycięsko uporać z postawionym przed nim zadaniem. Popularność wśród wojska, będąca zapewne rezultatem sukcesów owego do­wódcy, doprowadziła jednak do sytuacji niepom yślnej dla panującego cesarza. W alczący w Mezji legioniści na­

1 Zob. X. L о г i o t: Observations sur la chronologie du regne de Philippe (244—249). BSFN 1972, t. 27, s. 244—250; i d e m : Chronologie du regne de Philippe 1’Arabe (244—249 apres J.-C.). In: ANRW II/2, 1975, s. 788—797.

2 H. R. B a Id us: Uranius Antoninus, Miinzpragung und Geschichte. Bonn 1971, s. 247.

3 Zob. T. K o t u l a : Rzymskie Millenium. „Meander” 1961, t. 16, s. 69—84.

rzucili bowiem z kolei w 249 r. purpurę Decjuszowi, pro­wadząc tym sposobem do kolejnej wojny domowej. Do rozstrzygającego starcia między Filipem Arabem a jego konkurentem doszło późnym iatem tegoż roku pod We­roną. Zakończyło się ono klęską i śmiercią pierwszego z nich. Niebawem w mieście Rzymie zamordowany został również Filip II, w rezultacie czego Decjusz objął pełnię władzy.

Badania nad m ennictw em Filipa Araba, podobnie jak w przypadku Gor­diana III, pozwoliły wyodrębnić inicjującą grupę Filipc-wych emisji m onetarnych4. Idee na rew ersach owych monet zostały prawdopo­dobnie dobrane równie starannie jak za czasów poprzednika. Stano­wią one zatem wprawdzie niewielki, niem niej jednak bardzo interesujący przyczynek do rozważań nad ideologicznymi założeniami w mennictwie Filipa Araba.

Najwcześniejsze emisje m onetarne to antoniniany o typach VIRTVS EXERCITVS5, PAX FVNDATA CVM PERSIS6 oraz SPES FELICITA- TIS ORBIS7. Przytoczonym legendom towarzyszą standardow e w yobra­żenia ikonograficzne. W szystkie m onety z takim i napisam i na rew ersach wybito, rzecz ważna, w Antiochii.

W yeksponowanie przez Filipa Araba w początkowym okresie pano­wania idei VIRTVS EXERCITVS miało, jak można przypuszczać, głę­boki sens. Jego istota polegała na usiłowaniu podbudowania poziomu moralnego arm ii walczącej przecież od kilku lat na froncie nad.dunajskim i perskim. Jak wiadomo, komendę nad wojskiem w ostatniej fazie rzą ­dów Gordiana III sprawował właśnie Filip Arab. A więc dowódca ceniłi honorował wysiłek ofiarnej i chyba już mocno zmęczonej armii, co wypada uznać za zręczne posunięcie Filipowej propagandy8.

Zupełnie nową i znam ienną dla owych czasów ideą było hasło PAX FVNDATA CVM PERSIS. W rzym skiej propagandzie na wcześniejszych m onetach okresu Cesarstwa wojny z Persją, a konkretnie z państw em partyjskim , zawsze przedstaw iano zwycięsko. To wschodnie im perium nigdy bowiem do końca nie ugięło się przed Rzymem, przysparzając n a ­tom iast wielu cesarzom sporych kłopotów. Nic więc dziwnego, iż cesar­ska propaganda skrzętnie m anifestowała wszelkie rzeczywiste bądź pro­

4 H. M a t t i n g l y , E. A. S y d e n h a m , С. H. V. S u t h e r l a n d : Philip I. In: RIC IV/3, s. 54, 64.

5 Ibidem (Philip I), s. 76, nr 71; s. 77, nr 74.6 Ibidem, s. 76, nr 72. Zob. także M. A m i t : Propagandę de succes et d'eu-

phorie dans VEmpire Romain. „Iura” 1965, t. 16, s. 56, 59.7 RIC IV/3 (Philip I), s. 77, nr 73.8 Por. E. D ą b r o w a : Victoriae Senatus Romani. Senat a cesarze w latach

235—260. W: „Historia i Współczesność”. T. 3: Problemy schyłku świata antycznego. Red. A. К u n i s z. Katowice 1978, s. 39—40.

blem atyczne zwycięstwa nad party jsk im Iranem . W przypadku nato ­m iast ideologicznych poczynań Filipa Araba ważne jest to, że cesarz ów po raz pierwszy w dziejach Im perium Romanum odszedł od propa­gandy m ilitarnych sukcesów nad P ersją do idei pokoju z tym państwem. Widać tu ta j bardzo wyraźnie, iż agresja wojowniczo nastawionego Sza- pura I uczyniła nie tylko spustoszenie w azjatyckich prowincjach Rzy­mu, ale przede wszystkim dokonała spustoszenia w świadomości obyw a­teli państw a rzymskiego, skoro nie zwycięstwo, a p o k ó j— bardzo prze­cież niekorzystny dla Cesarstw a9 — okazał się wartością godną szcze­gólnego wyeksponowania10.

N aturalną konsekwencją hasła PAX FVNDATA CVM PERSIS stało się zastosowanie przez Filipa Araba hasła SPES FELICITATIS ORBIS. Można wyodrębnić dwa aspekty znaczenia owej oryginalnej legendy, której żaden z rzym skich cesarzy w okresie ograniczonym ram am i n in iej­szego opracowania już nie powtórzył. Jeśli więc zestawić napisy PAX FVNDATA CVM PERSIS i SPES FELICITATIS ORBIS, pochodzące z najwcześniejszej emisji Filipowych monet, to można odczuć specy­ficznego rodzaju ulgę, płynącą z faktu zakończenia kam panii perskiej. Osiągnięcie pokoju wieńczącego bolesną i dokuczliwą wojnę z sassanidz- ką P ersją wywoływało bowiem zapewne nadzieję na zapoczątkowanie szczęśliwych czasów, tym bardziej iż niebawem Rzym miał wejść w d ru ­gie (magiczna cezura) tysiąclecie swojego istnienia. Jeśli jeszcze dodać, że antoniniany z legendą rew ersów SPES FELICITATIS ORBIS inicjo­w ały panowanie Filipa Araba, to można postawić hipotezę, że cesarz ten pragnął zdyskontować za jednym zamachem swoją intronizację i fakt zawarcia pokoju z Szapurem I, w ystępując w glorii im peratora, który w przyszłości zapewni całemu państw u rzym skiem u szczęśliwy rozwój.

W związku z omówionymi antoninianam i należy bezwzględnie zwró­cić również uwagę na miejsce ich wybicia. Tworzą one bowiem pierwszą serię m onet Filipa Araba pochodzącą z Antiochii. M onety o typach VIRTVS EXERCITVS, PAX FVNDATA CVM PERSIS oraz SPES FELICITATIS ORBIS wyem itowano więc jeszcze podczas pobytu cesarza na Wschodzie, a zatem „na gorąco”. Opierając się na owych spostrze­żeniach, można pokusić się o sprecyzowanie kręgu adresatów antoni- nianów.

Em isjam i m onetarnym i, k tóre noszą na rew ersach legendy VIRTVS

9 W jego wyniku Imperium płaciło Persom trybut wasalny, por. A. T. O l m- s t e a d : The Mid-Third Century of the Christian Era. „Classical Philology” 1942, t. 37, s. 256. Dyskusyjny jest natomiast problem ewentualnych cesji terytorialnych na rzecz Persji, zob. E. D ą b r o w a : Victoriae Senatus Romani..., s. 39, przyp. 75; E. K e t t e n h o f e n : Die romisch-persischen Kriege des 3. Jahrhunderts n. Chr. nach der Inschrift Saphur I. an der K a’be-ye Zartośt (SKZ). Wiesbaden 1982, s. 34—36, przyp. 72.

10 Por. T. K o t u l a : Rzymskie Millenium..., s. 74.

EXERCITVS, zostali przypuszczalnie opłaceni legioniści bezpośrednio uczestniczący w kam panii wojennej przeciw Szapurowi I, a stanowiący zarówno m ilitarne, jak i społeczne zaplecze władzy Filipa Araba. P rzy ­puszczamy także, iż konkretnego adresata m iały m onety typu PA X FVNDATA CVM PERSIS, przeznaczone chyba dla cywilnej ludności azjatyckich prowincji Cesarstwa. Jest bowiem oczywiste, iż tam tejsza społeczność najbardziej ucierpiała zarówno m aterialnie, jak i m oralnie— z powodu agresji Persów. Odpowiednio dobrane hasła, z myślą o kon­kretnym odbiorcy, w ydają się więc ważnym instrum entem propagandy Filipa Araba, m ającym na celu zjednanie różnych grup społecznych rzymskiego Wschodu, w newralgicznym przecież momencie objęcia przez tego wodza władzy cesarskiej. Nie ulega również wątpliwości, iż idee propagowane na rew ersach inicjującej serii Filipowych m onet mogły jednocześnie zainteresować szerszy ogół mieszkańców Im perium , stw a­rzając przychylną atm osferę wokół postaci nowego cesarza.

Rozpoczynające się w kw ietniu 247 r. obchody tysiąclecia istnienia państw a rzymskiego dawały Filipowi Arabowi znakomitą wręcz okazję do ukazania siebie jako kontynuatora patriotycznej tradycji, a jedno­cześnie odnowiciela potęgi Imperium . Rzeczywiście, cesarz w ykorzystał nadarzającą się sposobność i nakazał m.in. wypuszczenie pamiątkowych emisji m onetarnych. Trudno jednak oprzeć się wrażeniu, iż zaprzepasz­czono wówczas możliwość bardziej kompleksowej i dobitnej propagandy m ilenijnych idei.

Filipowe m onety z okazji tysiąclecia państw a rzymskiego można za­tem podzielić na trzy serie11. Pierwsza spośród nich, w postaci aureusów, srebrnych antoninianów i kwinarów oraz brązowych sesterców, dupon- diusów i asów, nosi na rew ersach legendę SAECVLARES AVGG12. Owemu napisowi towarzyszą różne w arian ty rysunków , a więc w yobra­żenia lwa (lwów), gazeli, antylopy, jelenia (łosia?), kozicy (łani?), hipo­potama, wilczycy kapitolińskiej, kolum ny (czasem z inskrypcją COS II lub COS III) oraz św iątyni z posągiem bogini Romy wew nątrz. Drugą serię tworzą aureusy, antoniniany, sesterce, dupondiusy i asy typu SAECVLVM NOVVM13. Ich ikonografia jest znacznie uboższa od emisji m onetarnych opisanych uprzednio. Ogranicza się bowiem tylko do m o­tyw u świątyni ze sta tuą Romy między kolumnami. W reszcie trzecią serię stanowią sesterce, dupondiusy oraz asy opatrzone na rew ersach

11 E. A. S y d e n h a m : Historical References to Coins of the Roman Empire. London—San Diego 1968, s. 142—143 (reedycja wydania — London 1917).

i-> RIC IV/3, s. 70, nr 12—23; s. 71, nr 24; s. 89, nr 158—164; (Otacilia Severa), s. 82, nr 116—117; s. 93, nr 200—202; (Philip II), s. 97, nr 224—225; s. 102, nr 264— 265; por. Z. K a d a r : Allatdbrazoldsok az ezereves Róma penzein. „Numizmatikai Kozlony” 1965—1966, t. 64— 65, s. 3—7.

11 RIC IV/3 (Philip I), s. 71, nr 25; s. 79, nr 86; (Otacilia Severa), s. 82, nr 118;(Philip II), s. 99, nr 244.

legendą MILIARIVM SAECVLVM SC14. Ów napis uzupełnia wizerunek kolumny, niekiedy z oznaczeniem COS III. Sądzimy, że bardzo ważny jest fak t wybicia owych m onet nie tylko z podobizną Filipa Araba na awersie, ale również żony cesarza Otacylii Sewery oraz ich syna FilipaII (jako augusta).

Godzi się przyznać, iż cesarz w propagandzie obchodów m ilenijnych położył akcent nie tyle na idei znakomitej przeszłości Rzymu i równie budujących perspektyw , ile na upam iętnieniu samych igrzysk towa­rzyszących owej dacie. Jesteśm y skłonni nie przywiązywać szczególnego znaczenia do wyobrażeń zwierzęcych, w yraźnie dom inujących na rew er­sach rozpatryw anej grupy monet, ponieważ oprócz ważnego, ale nadto ogólnikowego m otywu wilczycy kapitolińskiej reszta wizerunków, głów­nie przecież fauny egzotycznej, sławi raczej wystawność i okazałość owych igrzysk15, a zatem pozbawiona jest głębszych treści. W arto zwró­cić uwagę, że nie pokuszono się wówczas naw et o połączenie idei m ile­nijnej z koncepcją Wiecznego Rzymu. Bito wprawdzie w czasach Filipa Araba m onety z legendą ROMAE AETERNAE16, jednak m onety takie tworzą grupę seryjnych standardów, nie nawiązujących do program u ob­chodów tysiąclecia państw a rzymskiego. Podobnie należy rozpatryw ać antoninian Filipa II z legendą AETERNIT IM PERII17.

Cesarskie m onety o typach SAECVLVM NOVVM i MILIARIVM SAECVLVM SC również budzą rozczarowanie ubóstwem treści ikono­graficznych kryjących się za owymi legendami. W yobrażenia mocno s ty ­lizowanej świątyni i schem atycznej kolum ny właściwie nie mówią niczego ani o przeszłości, ani o przyszłości Rzymu.

W róćmy do sygnalizowanego już faktu propagowania rzymskiego m ilenium zarówno na m onetach sygnowanych przez Filipa Araba, jak i przez członków jego rodziny. Spostrzeżenie to prowadzi do wyszcze­gólnienia kolejnej, bezsprzecznie intencjonalnej cechy program u władcy, w yrażonej za pośrednictwem emisji m onetarnych. Program ten zakładał bardzo silne eksponowanie idei cesarskiej familii. Nie była to wprawdzie nowość w om awianej epoce, gdyż M aksymin Trak w ybijał m onety w im ie­niu swojego syna M aksyma18, a Gordian III — w imieniu swej żony Sabinii T rankw illiny19. Jednak za rządów Filipa Araba po raz pierwszy w dobie kryzysu Im perium m ennictwo cesarzowej i młodego cezara, a później augusta, nabrało pełnego rozmachu. Trzeba też podkreślić, że cesarski syn po raz pierwszy w owej epoce dostąpił zaszczytu wyniesie­

14 Ibidem (Philip 1), s. 88, nr 157; (Otacilia Severa), s. 93, nr 199.15 Podobną opinię wyraził T. K o t u l a : Rzymskie Millenium..., s. 82.16 RIC IV/3, s. 73, nr 44—45; s. 75, nr 65; s. 78, nr 85; (Philip II), s. 99, nr 243.17 Ibidem (Philip II), s. 97, nr 226.Ji: RIC IV/2 (Maximus), s. 154—156.19 RIC IV/3 (Sabinia Tranquillina), s. 53.

nia właśnie do rangi augusta, a więc form alnie pełnoprawnego współ- rządcy Imperium .

Istnieje cały zestaw emisji m onetarnych Otacylii Sewery, noszących na rew ersach różne legendy20. Trudno jednak wyróżnić jakąś w yraźnie zaznaczającą się, zindywidualizowaną koncepcję ideologiczną. Można n a ­tom iast śmiało skonstatować, iż w owym m ennictw ie treści n a tu ry ogól­niejszej oraz m ilenijne dom inują nad propagandą typowo kobiecych cnót.

Z nieco podobną sytuacją m am y do czynienia w przypadku monet bitych z w izerunkiem Filipa II jako augusta21. Tam również przeważają idee nawiązujące do tysiąclecia Rzymu obok takich, k tóre sławią w ar­tości ponadczasowe: AETERNIT IMPERII, PAX AETERNA i ROMAE AETERNAE.

Istotą propagandy dynastii cesarskiej w czasach Filipa Araba stało się akcentowanie jedności osób wchodzących w jej skład. I tak, władca na rew ersach swoich antoninianów oraz asów prezentow ał podobiznę żony wraz ze stosowną legendą — MARCIA OTACIL SEVER A AVG22. Szczególnego rodzaju hołdem wobec cesarzowej, a jednocześnie uhono­rowaniem syna były rzadkie antoniniany z oryginalną legendą DE PIA MATRE PIVS FILIV S23. Rewersy owych m onet przedstaw iają zwrócone ku sobie popiersia Otacylii Sewery i młodego Filipa.

Bardzo ważne dla naszych rozważań są antoniniany typu LIBERA­LITAS AVG II, k tórych awersy, noszące napis M IVL PH ILIPPV S AVG M IVL PH ILIPPV S N С24, w yobrażają obu Filipów i personifi­kację Victorii między nimi. Inne m onety o takim samym nom inale oraz sesterce, dupondiusy i asy prezentują na awersach ojca, a na rew ersach— syna25.

Godny uwagi jest także wydźwięk srebrnego i, być może, brązowego m edalionu, w ybitych z imieniem i podobizną Filipa II cezara na awersie. Ich rew ersy zaw ierają legendę CONCORDIA AVGVSTORVM, której to ­warzyszą wizerunki Filipa I i Otacylii Sew ery26. Kolejny brązowy m e­dalion (?) Filipa II cezara nosi na rew ersie napis PIET AS AVGVSTORVM w raz ze zwróconymi ku sobie wyobrażeniam i ojca i syna27. Podobny rew ers prezentują nadto sesterce i asy, opatrzone jednak na awersie imionami oraz popiersiem cesarzowej28.

Przegląd analizowanego zespołu „fam ilijnych” emisji m onetarnych

20 Ibidem (Otacilia Severn), s. 82—86, 93—95.21 Ibidem (Philip II), s. 96—100, 102—104.22 Ibidem (Philip I), s. 73, nr 39; s. 75, nr 64.23 Ibidem, s. 72, nr 30.24 Ibidem, s. 74, nr 56.25 Ibidem, s. 76, nr 68; s. 92, nr 197.26 Ibidem (Philip II), s. 96, nr 222.27 Ibidem, s. 101, nr 260.28 Ibidem (Otacilia Severa), s. 95, nr 212.

należy zakończyć odnotowaniem bardzo oryginalnych antoninianów F i­lipa II augusta z legendą rew ersu AVG PATRI AVG MATRI29. Uzupełnia ją wyobrażenie popiersia obojga rodziców młodego im peratora.

Sądzimy, iż przedstawiona charakterystyka em isji m onetarnych do­brze ilustru je wyłożoną uprzednio tezę o pielęgnowaniu przez Filipa Araba idei jedności rodziny cesarskiej. Należy więc zwrócić uwagę na następujące fakty:— istniało dużo typów m onet m anifestujących współobecność osób

wchodzących w skład fam ilii cesarza;— osoby te w ystępują wobec siebie we wszystkich możliwych konfigu­

racjach;— m am y do czynienia z wybiciem emisji m onetarnych noszących ory­

ginalne, nie standardow e kompozycje ikonograficzne, a przede w szyst­kim legendy (DE PIA MATRE PIVS FILIVS, AVG PATRI AVG MATRI);

— część spośród owych emisji wypuszczono w charakterze pam iątko­wych medalionów.Można zatem powiedzieć — jesteśm y o tym głęboko przekonani —

iż grupa ,,fam ilijnych” emisji m onetarnych Filipa Araba w yraża nie tylko hieratycznie rozum ianą jedność rodziny cesarskiej, a]e propaguje coś więcej: pewną intym ność w jej obrębie. Dobrą ilustrację dla takiej tezy stanowią nade wszystko oba przytoczone wcześniej napisy na re ­wersach antoninianów Filipa ojca i syna. Przypuszczamy, iż emitentom chodziło w tym przypadku o stworzenie ciepłej, przychylnej aury wokół Filipa II, wyraźnie przecież kreowanego na następcę ojca. Dostrzegać więc należałoby w owych m onetach nie tylko doraźną ideę zgodnej (CONCORDIA AVGVSTORVM) i pobożnej (PIETAS AVGVSTORVM) rodziny, lecz także elem ent świadomie realizowanej propagandy dyna­stycznej.

W schyłkowym okresie panowania Filipa Araba pojawili się na róż­nych terytoriach uzurpatorzy. Jednym z nich był Pakacjan, obwołany cesarzem w Mezji, drugim Jotapian, działający w Kapaaocji, a trze­cim — być może Uraniusz A ntoninus w Syrii. Wszyscy trzej kandydaci do pu rpury wypuszczali własne emisje m onetarne. M ennictwo Uraniusza Antonina zasygnalizujem y jednak w jednym z kolejnych rozdziałów30, gdyż historyczność jego buntu już w 248 r. jest nader problem atyczna, a w latach 253—254 — pewna.

Zarówno Pakacjan, jak i Jotapian wszczęli bunty na pogranicznych obszarach Im perium ogarniętych wówczas wojną. Na Bałkanach toczono niem al ciągłe walki z „barbarzyńcam i” napływ ającym i zza Dunaju. Wschodnia część Azji Mniejszej leżała natom iast bezpośrednio na zaple­

-9 Ibidem (Philip II), s. 97, nr 229.30 Zob. s. 57, przypis 8.

czu nie ustabilizowanej i w związku z tym niespokojnej granicy rzym - sko-perskiej. Nic też dziwnego, iż właśnie tam pojawili s ię uzurpatorzy.

Nie można ocenić tego zjawiska wyłącznie w pejoratyw nych kate­goriach, a mianowicie dostrzegając w uzurpacjach jedynie elem ent k ry ­zysu rozsadzającego jedność państw a rzymskiego. Dosyć często bowiem zdarzało się tak, iż uzurpatorzy, obiektywnie rzecz biorąc, wypełniali lukę władzy w ynikającą z braku sprawności oficjalnego aparatu państw o­wego na danym obszarze. Działali tym samym w interesie określonego tery torium czy prowincji, broniąc np. granic przed najazdam i z zew­nątrz. N iejednokrotnie owa działalność była skuteczna, chociażby z tej przyczyny, że w ystępujący tam uzurpatorzy wywodzili się z terenów, gdzie przyszło im operować, a więc znali lokalne problem y i iudzi.

Jest rzeczą charakterystyczną, iż naw et najbardziej efemeryczne uzur- pacje w III w. pozostawiły po sobie monety. Genezę tego zjawiska trzeba widzieć przede wszystkim w bardzo konkretnych potrzebach uzurpato­rów: chodziło o opłacenie wojska, które wynosiło poszczególnych p reten­dentów do władzy i stanowiło ich oparcie. Nie można jednak lekceważyć przyczyn natu ry prestiżowej. Emisje m ontarne były wszak wyrazem suwerenności danego uzurpatora, a um iejętnie dobrane legendy i ikono­grafia rew ersów daw ały m u ważkie narzędzie propagandy.

Nie dziwi więc, jeśli idzie o typowo wojskową uzurpację Pakacjana, występowanie w jego m ennictwie antoninianów m.in. typu CONCORDIA MILITVM31 oraz FIDES MILITVM32. Bardzo oryginalną ideę lansuje inny antoninian, noszący na rew ersie napis ROMAE AETER AN MILL ET PRIMO, którem u towarzyszy personifikacja bogini Romy siedzącej na tarczy i trzym ającej posążek Victorii oraz włócznię33.

Jeśli chodzi o tę monetę, można przypuszczać, że Pakacjanow i nie chodziło wyłącznie o upam iętnienie 1001 roku w historii wiecznego Rzy­mu, a raczej o głębszą ideę: owa data początkuje erę zwycięstw, a więc lepsze czasy dla wiecznotrwałego państw a rzymskiego. W myśl takiej koncepcji Pakacjan pragnie występować, oczywiście, jako odnowiciel Ce­sarstw a, zapew niający jego rozwój34.

M ennictwo działającego na Wschodzie Jotapiana prezentuje się ba r­

31 RIC IV/3 (Pacatianus), s. 104, nr 1.32 Ibidem, s. 104, nr 3. Inne, standardowe typy monet Pakacjana (FELICITAS

PVBL, FORTVNA REDVX, PAX AETERNA) zestawiła A. S. R o b e r t s o n : Roman Imperial Coins in the Hunter Coin Cabinet-University of Glasgow. T. 3: Pertinax to Aemilian. London—Glasgow—New York 1977, s. XCIV, 237, nr 1—2.

33 RIC IV/3 (Pacatianus), s. 105, nr 6.34 О. T h. S c h u l z : Exkurs 4. Die Tausendjahrfeier Roms bei den Usurpatoren

und die universellen Tendenzen des Pratendenten, inbesondere des Uranius Anto­ninus von Emesa. In: i d e m : Vom Prinzipat zum Dominat. Das Wesen des rómi- schen Kaisertums des dritten Jahrhunderts. Padeborn 1919, s. 99.

dzo ubogo. Niemniej idea zawarta na rewersach antoninianów owego efemerycznego uzurpatora jest symptomatyczna — VICTORIA AVG35. Takiej propagandy (ujmowanej zresztą chyba trochę na wyrost) wyma­gała zapewne tamtejsza sytuacja. Trudno jednak oprzeć się w tym m iej­scu refleksji, iż im słabszy uzurpator, tym silniejszy akcent kładzie on na ideę zwycięstwa.

Wnioski dotyczące zagadnień ideologicznych w rzym­skim mennictwie lat 244—249:

1. Mennictwo Filipa Araba w początkach rządów tego władcy odwoływało się do koncepcji dzielności woj­ska.

2. Ów cesarz odszedł w swoim programie politycz­nym od idei zwycięstwa nad irańskim rywalem, lansując w zamian koncepcję pokoju z Persją.

3. Monety Filipa Araba sugerowały, by nadzieję na szczęśliwy rozwój całego państwa rzymskiego wiązano z faktem objęcia przez tego cesarza władzy.

4. Imperator ten dość nieumiejętnie, jak sądzimy, wykorzystał w swojej propagandzie ideologicznej możli­wości wynikające z cezury istnienia państwa rzymskiego, kładąc raczej nacisk na okazały charakter milenijnych obchodów, nie zaś na ich istotę i wynikające z nich tradycje.

5. Mennictwo Filipa Araba wyjątkowo starannie pro­pagowało ideę harmonii rodzinnej oraz dynastyczną.

6. Występujący w czasie jego panowania uzurpato­rzy akcentowali na swoich emisjach monetarnych przede wszystkim rolę wojska, przy czym u Pakacjana należy również odnotować dalekosiężną wizję odrodzenia potęgi Rzymu z początkiem kolejnego tysiąclecia. Uzurpator ten niewątpliwie pragnął, by postrzegano go w roli od­nowiciela państwa.

35 RIC IV/3 (Jotapianus), s. 105, nr 1—2.

LATA 249—253

Klęska Filipa Araba pod Weroną u schyłku lata 249 r. dała pełnię władzy zwycięskiemu, a wywodzącemu się z okolic Sirmium w Dolnej Pannonii Decjuszowi1. Mor­derstwo dokonane na nie liczącym się w tej roz­grywce Filipie II przypieczętowało jedynie fakt ustano­wienia w Cesarstwie Rzymskim nowego reżimu2.

Krótkotrwałe rządy Decjusza rozpoczęły się od dzia­łań, których celem miała być mobilizacja całej ludności Imperium w obliczu wzrastającego naporu, przede wszyst­kim gockiego, na ważne strategicznie obszary dacko-bał- kańskie. Chodzi tu taj o edykt cesarski z 250 r. mówiący0 tym, by każdy spośród obywateli państwa rzymskiego złożył ofiarę przebłagalną na rzecz bóstw państwowych, wyrażającą lojalność wobec Rzymu i będącą symbolem zwartości tego organizmu politycznego. Akt dokonania ofiary potwierdzał specjalny certyfikat3.

Zakrojona na szeroką skalę agresja gocka zmusiła Decjusza w tymże 250 r. do opuszczenia miasta Rzymu1 podjęcia wojny obronnej. Uczestniczył w niej także Herenniusz Etrusk, starszy syn cesarza, wyniesiony naj­pierw do rangi cezara, a później augusta. Młodszy, Ho- stylian, osiągnął za życia ojca tylko niższą z cesarskich godności, mianowicie tytuł cezara.

Gocka kampania Decjusza w latach 250—251 toczyła1 Na jego temat zob. A. A 1 f 61 d i: The Crisis of the Empire. In: Cambridge

Ancient History. Ed. S. A. C o o k , F. E. A d c o c k , М. P. С h а г 1 e s w о r t h, N. H. B a y n e s . T. 12. Cambridge 1956, s. 165—169 (reedycja wydania — Cam­bridge 1939); F. S. S a l i s b u r y , H. M a t t i n g l y : The Reign of Trajan Decius. JRS 1924, t. 14, s. 1—23; L. F r o n z a : Studi sull’ Im peratore Decio. „Armaii Triestani” 1951, t. 21, s. 227—245; 1953, t. 23, s. 311—333.

2 Por. H. A. P o h l s a n d e r : Did Decius kill the Philippi? „Historia” 1982, t. 31, s. 214—222.

3 M. J a c z y n o w s k a : Religie św ia ta rzym skiego . Warszawa 1987, s. 235.

się ze zmiennym szczęściem. Ostatecznie zakończyła się ona jednak katastrofą dla Rzymu. Najpierw śmierć Heren- niusza Etruska, a później samego Decjusza w morderczej bitwie pod Abrittus w Dolnej Mezji latem 251 r. poło­żyły kres owej interesująco zapowiadającej się diarchii4.

W tak dramatycznych okolicznościach wojsko ofiaro­wało purpurę Trebonianowi Gallowi, dotychczasowemu namiestnikowi Mezji5. Ten z kolei wyniósł do rangi augusta młodszego z Decjuszowych synów — Hos- tyliana, żeniąc go ze swoją córką, swego zaś syna Wolu- zjana mianował cezarem. Hostylian zresztą zmarł nie­bawem, być może w wyniku zarazy panoszącej się w sto­licy. Woluzjan stał się natomiast współrządcą Imperium— augustem — jeszcze w 251 r.

Klęska Rzymian pod Abrittus przyniosła konsekwencje w postaci pokoju zawartego przez Treboniana Galla z Gotami, przewidującego wstrzymanie ich najazdów na tereny państwa rzymskiego w zamian za regularnie pła­cony trybut. Ponawiające się jednak wciąż wypady Go­tów na terytoria rzymskich prowincji nad dolnym bie­giem Dunaju doprowadziły do kolejnej rebelii tam tej­szych legionistów, niezadowolonych z upokarzającego — ich zdaniem — panowania Treboniana Galla. Żołnierze wynieśli zatem do władzy komenderującego nimi Emi­liana, który wyruszył na Rzym i wiosną 253 r. pod Interamną w środkowej Italii pokonał dotychczasowego cesarza. Trebonian Gall i Woluzjan zginęli na polu bitwy.

Nowy reżim nie utrzymał się jednak długo — zaledwie około trzech miesięcy. W końcu lata 253 r. położył mu bo­wiem kres Walerian, inny dowódca wojskowy, operu­jący dotychczas w Recji i tam obwołany imperatorem. Jego marsz na Rzym i zwycięska bitwa z Emilianem pod Spoletum zakończyły więc cesarską karierę tego ostat­niego.

Mennictwo Decjusza nie należy do zbyt bogatych. Jest jednak bar­dzo interesujące ze względu na nowatorskie treści, które wystąpiły na

4 F. L a m m e r t : Z u m K a m p fe der Goten bei A b r i t tu s im Jahre 251. „Klio” 1942, t. 34, s. 125—126.

5 Stan badań na temat wydarzeń z lat 251—253 przedstawił G. S o t g i u: Trebo- niano Galio, Ostiliano, Volusiano, Emiliano (1960—1971). In: ANRW II/2, 1975, s. 798—802. Por. A. M ó с s y: Pannonien und die Sólda tenkaiser . In: ANRW II/6, 1977, s. 557—582; zob. też M. C h r i s t o 1: A propos de la poli tique ex ter ieure ae T ribo n ien Galie. RN 1980. S. 6, t. 22, s. 63—74.

awersach i rewersach monet, bitych przez niego w Rzymie i Medio­lanie (względnie Viminacjum)6. Przede wszystkim trzeba zwrócić uwagę na aureusy, srebrne antoniniany i kwinary oraz brązowe sesterce, dupon- diusy i asy, które należałoby określić mianem emisji nawiązujących do bałkańskich prowincji Imperium.

W grupie tej znalazły się emisje typu DACIA7, które wybijano przez przez cały okres rządów Decjusza. Wyobrażają one personifikację tej prowincji w charakterystycznej, spiczastej czapce i z laską, czasem sztandarem w dłoni. W latach 249—251 bito także monety typu DACIA FELIX8 o podobnym rysunku rewersów. Do omawianej kategorii należy również zaliczyć emisje monetarne, których rewersy opatrzono legendą PANNANIAE9. Uderza przy tym duża liczba wariantów rysunku towa­rzyszącego owemu napisowi. Przedstawia on, generalnie rzecz biorąc, uosobienie bądź uosobienia — podające sobie czasem ręce — Pannonii (Superior oraz Inferior) w welonach. Owe monety także bito przez cały okres panowania Decjusza.

Wśród monet tego władcy nawiązujących do bałkańskich prowincji Imperium należałoby wyodrębnić również aureusy i antoniniany noszące na rewersach legendę GEN ILLVRICI10 ze stosowną personifikacją. Ich produkcja, jak opisanych uprzednio, rozciągała się na lata 249—251.

Inną wreszcie emisją z gatunku upamiętniających bałkańskie pro­wincje Cesarstwa były tak samo datowane monety o typie GENIVS EXERCITVS ILLVRICIANI11. Ich rewersy przedstawiają wyobrażenie geniusza trzymającego paterę i róg obfitości; z boku widoczny jest sztan­dar.

Omawiany zespół emisji monetarnych uzupełniają pospolite sesterce i asy, wypuszczone na początku rządów Decjusza, których rewersy opa­

6 Kwestia lokalizacji drugiej mennicy Decjusza jest sporna, co jednak nie ma istotniejszego znaczenia dla naszych rozważań. Na temat owej lokalizacji zob. przecie wszystkim: H. M a t t i n g l y : The Mint of Milan. A Lost Chapter of its History. „Numizmatika” 1934—1936, t. 2—4, s. 12—14; i d e m : The Coins of the „Divi” Issued by Trajan Decius. NC 1949. S. 6, t. 9, s. 77—79; G. O r l o v : Viminacijum em isije lokalnog novca. Beograd—Pożarevac 1970, s. 35—52; K. J. J. E l k s : Re- attribution of the Milan Coinage of Trajan Decius to the Rome Mint. NC 1972. S. 7, t. 12, s. I l l —115; por. J. L a l l e m a n d : Les prem ieres emissions de Valerien et de Gallien a Viminacium et a Rome. „Archeolośki Vestnik” 1972, t. 23, s- 18; В. В. В r e ś к о v i ć: Novae kolonije Viminaciuma u zbirci Svetozara St. Duśanića. Beograd 1976, s. 8—9.

7 RIC IV/3 (Trajan Decius), s. 120, nr 2; s. 121, nr 12—13; s. 124, nr 35—36; s. 133, nr 101; s. 135, nr 112—113.

8 Ibidem, s. 122, nr 14; s. 124, nr 37; s. 135, nr 114.9 Ibidem, s. 120, nr 5; s. 122, nr 20—25; s. 123, nr 26; s. 124, nr 41; s. 13B,

nr 124.10 Ibidem, s. 122, nr 15; s. 124, nr 38; s. 135, nr 116.11 Ibidem, s. 120, nr 4; s. 122, nr 16—18; s. 124, nr 39—40; s. 134, nr 103—105.

tru je napis EXERCITVS INLVRICVS SC12. Dopełnia on personifikację Fides ze sztandarami w dłoniach.

Symbolika przedstawionych monet jest niewątpliwie bardzo klarowna. Wyeksponowanie wskazanych idei miało co najmniej kilka przyczyn. Pierwszej z nich należałoby upatrywać w pochodzeniu cesarza. Decjusz wywodził się z Pannonii, nie dziwi zatem tak okazałe (liczne warianty) uhonorowanie przez niego rodzinnych prowincji. Druga przyczyna tkwi w realiach natury historycznej. Rzymskie prowincje nad środkowym i dolnym Dunajem były wówczas przecież obszarem silnej penetracji Gotów i innych „barbarzyńców” zza owej rzeki. Co więcej, rozgrywające się tam wydarzenia stanowiły najbardziej istotny problem w dziejach Cesarstwa Rzymskiego czasów Decjusza13. Uhonorowanie owych teryto­riów wypada więc uznać za zręczny zabieg Decjuszowej propagandy, dający świadomość wagi i znaczenia tamtejszych prowincji zarówno ich mieszkańcom, jak i pozostałej ludności Imperium, w tym przede wszyst­kim zamieszkałej w niemal sąsiedniej Italii.

W podobnych kategoriach należy rozpatrywać wydźwięk emisji m o­netarnych typu GENIVS EXERCITVS ILLVRICIANI i EXERCITVS INLVRICVS SC. Chodziło bowiem tutaj o wyróżnienie tej właśnie części wojska rzymskiego, która ponosiła ciężar zmagań z dokuczliwym i groź­nym przeciwnikiem. Przypuszczamy, iż wyróżnienie przez Decjusza armii illiryjskiej miało także osobisty podtekst. W końcu to właśne owi żoł­nierze wynieśli go do władzy i mogli mu ją wraz z życiem odebrać, co udowodniły nie tak odległe precedensy.

Dokonując opisu Decjuszowych typów monet nawiązujących do bał­kańskich prowincji Imperium, każdorazowo podkreślaliśmy datację owych emisji. Zdecydowana ich większość (z wyjątkiem sesterców i asów typu EXERCITVS INLVRICVS SC) była wybijana przez cały, choć krótki okres rządów Decjusza. Jeśli do tego dodać, że monety te bito w sze­rokiej gamie nominałów, to należy skonstatować, iż cesarzowi zależało na ciągłej i intensywnej propagandzie idei priorytetu spraw naddunaj- skich14.

Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że wraz z panowaniem Decjusza po raz pierwszy w rzymskim mennictwie okresu lat 235—284 pojawiły się tak silne akcenty regionalne15. W konsekwencji musi zatem zrodzić się pytanie o stosunek owego cesarza do spraw Imperium jako takiego.

12 Ibidem, s. 134, nr 102.13 Por. E. A. S y d e n h a m : Historical References to Coins of the Roman

Empire. London—San Diego 1S68, s. 144 (reedycja wydania — London 1917).14 Por. M. G r a n t : Roman A nn iversary Issues. Cambridge 1950, s. 136; R. Mac

M u l l e n : Roman G overn m en t’s Response to Crisis A. D. 235—337. New Haven— London 1976, s. 45—46, 234, przyp. 73.

15 Wcześniej tak wyraziste akcenty o podobnym charakterze obserwujemy u Hadriana (117—138). Zob. W. K a c z a n o w i c z : Seria rzym sk ich em isj i o typach „regionalnych” z czasów Hadriana. BN 1978, t. 14, s. 61—66.

Emisje monetarne z lat 249—251 dają w tym zakresie bardzo interesu­jący materiał do analizy.

Trzeba przede wszystkim zwrócić uwagę na to, iż żadna z Decju- szowych monet nie zawiera — ani na awersie, ani na rewersie — aluzji do posiadania przez owego cesarza tradycyjnych, republikańskich formuł jego uprawnień (władza trybuńska, konsulat itd.). Trudno jednocześnie założyć, iżby ów imperator, akceptowany przez senat, takowych godności nie posiadał. Warto w tym miejscu również podkreślić, że rewersy mo­net wszystkich omówionych do tej pory augustów (nawet Maksymina Traka) — oczywiście tylko niektóre — informowały o kolejno przyzna­wanych uprawnieniach trybuńskich, ponawianych konsulatach i innych tego typu godnościach. Owa specyficznego rodzaju rejestracja miała tra ­dycję sięgającą początków pryncypatu, a więc emisje monetarne o takim charakterze trzeba uznać za automatycznie ponawiany topik. Tym bar­dziej dziwi więc przerwanie wkrótce przez Decjusza owej tradycji przy­woływania jeszcze republikańskich uprawnień.

Nie mniej zastanawiający jest również brak w Decjuszowym men­nictwie z Rzymu i Mediolanu (Viminacjum) bardzo popularnych wów­czas monet typu ROMAE AETERNAE. Refleksję musi także budzić nieobecność na emisjach monetarnych wybijanych w imieniu tego ce­sarza jakichkolwiek tradycyjnych, grecko-rzymskich bóstw. Istniały tylko monety żony Decjusza, Herennii Etruscylli, z topiczną legendą IVNO REGINA16, a także jego synów, Herenniusza Etruska i Hostyliana, noszące na awersach napis MARTI PROPVGNATORI (w różnych wa­riantach)17. Te ostatnie należy uznać za wyraz troski imperatora o synów, którym przyszło działać w warunkach ciągłej wojny.

Można zatem powiedzieć (opierając się na źródłach monetarnych), iż Decjusz nie posiadał jakiegoś zakrojonego na wielką skalę programu wykorzystania starorzymskiej religii w swojej ideologii. Można byłoby naw et zaryzykować twierdzenie, iż jego stosunek do starorzymskiej tra ­dycji był lekceważący.

Jak należy więc w takim świetle interpretować oryginalną serię Decju- szowych antoninianów o typie konsekracyjnym, pochodzących z mennicy w Rzymie lub Mediolanie (Viminacjum), a datowanych w przybliżeniu na lata 250—25118? Przedstawiają one na awersach portrety oraz w sto­

,6 RIC IV/3 (Herennia Etruscilla), s. 127, nr 57.17 Ibidem (Herennius Etruscus), s. 138, nr 139—141; s. 139, nr 150A; (Hostilian),

s. 144, nr 175—177.18 Istnieje także koncepcja, jednak bez głębszego uzasadnienia, że interesujące

nas teraz monety wybijał Walerian (253—260), zob. G. E l m e r : Verzeichnis der romischen Reichspragungen von Augustus bis Anastasius. Wien 1933, s. 12. Inna propozycja przypisuje natomiast owe antoniniany Filipowi Arabowi (244—249) su­gerując, iż wydźwięk emisji monetarnych, honorujących wybitnych imperatorów, koreluje ze wspomnianymi uprzednio obchodami tysiąclecia państwowości rzym­skiej, zob. E. A. S y d e n h a m : Historical References..., s. 143. Należy także odno-

sownej formie imiona (np. DIVO AVGVSTO) większości imperatorów, którzy uznani zostali przez senat za bogów. Rewersy owych monet pre­zentują natomiast legendę CONSECRATIO, której towarzyszą dwie tra ­dycyjne odmiany rysunku, jedna — orła, druga — ołtarza. W ramach owej emisji uhonorowano w ten sposób Augusta19, Wespazjana20, Tytusa21, Nerwę22, Trajana23, Hadriana24, Antonina Piusa25, Marka Aureliusza26, Kommodusa27, Septymiusza Sewera28 i Aleksandra Sewera29.

Jeśli zatem mieć na względzie specyficzny „ateizm” Decjusza, to wypada uznać, iż emisje monetarne typu CONSECRATIO nie były ele­mentem jakiegoś szeroko zakrojonego i szczególnie wysublimowanego programu religijnego cesarza. Wspomniano już, iż Decjuszowy edykt z 250 r. nakazujący obywatelom Imperium dokonanie ofiary przebła­galnej miał na celu zespolenie ludności państwa rzymskiego30. Bardzo wątpliwe są więc religijne przesłanki owego aktu, za to bardzo prawdo­

tować pogląd, iż owe monety emitował Trebonian Gall (251—253). Stwierdzenie to opiera się na ujawnieniu istnienia dwóch hybryd emisji monetarnych o rewer­sach z czasów wspomnianego władcy, lecz z awersami typu DIVO AVGVSTO oraz DIVO VESPASIANO. Autorka referowanej tezy zakłada więc, iż cała seria roz­patrywanych teraz monet konsekracyjnych winna być zatem przypisana czasom Treboniana Galla, z wyjątkiem nietypowych, zdaniem M. R. Alfóldi, emisji o le ­gendzie awersu DIVO ALEXANDRO, zob. M. R. A 1 f б 1 d i: The Consecration Coins of the Third Century. „Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungari- cae” 1955, t. 6, s. 57—70. Wątła podstawa przytoczonej argumentacji polega na wnioskowaniu jedynie z pojedynczych hybryd monet, które można przecież uznać za dość przypadkowe emisje z czasów Treboniana Galla, a więc z lat bezpośrednio po Decjuszowej śmierci. Za przypisaniem rozważanych teraz antoninianów men- r.ictwu właśnie Decjusza zdecydowanie opowiedział się natomiast głównie H. Mat­tingly. Owa atrybucja wynika z: 1) analiz stylistyki Decjuszowych i Trebonianowych monet; 2) badań nad metrologią antoninianów obu tych cesarzy; 3) analiz zawar­tości skarbów emisji monetarnych z połowy III w.n.e.; 4) rozważań nad miejscem owych monet grupy konsekracyjnej w dziejach ideologii epoki kryzysu Imperium, zob. H. M a t t i n g l y , F. S. S a l i s b u r y : A Find of Roman Coins from Plevna in Bulgaria. NC 1924. S. 5, t. 4, s. 210—238; szczególnie s. 236—237; H. M a t t i n g l y : The Coins of the „Divi"..., s. 75—82; H. M a t t i n g l y , E. A. S y d e n h a m . С. H. V. S u t h e r l a n d : Trajan Decius. In: RIC IV/3, s. 113.

>9 RIC IV/3 (Trajan Decius), s. 130, nr 77—78.20 Ibidem, s. 130, nr 79—80.21 Ibidem, s. 130, nr 81—82.22 Ibidem, s. 131, nr 83—84.23 Ibidem, s. 131, nr 85—86.24 Ibidem, s. 131, nr 87—88.25 Ibidem, s. 131, nr 89—90.26 Ibidem, s. 131, nr 91; s. 132, nr 91—92.27 Ibidem, s. 132, nr 93—94.28 Ibidem, s. 132, nr 95—96.23 Ibidem, s. 132, nr 97—98.30 H. Mattingly sugerował, że monety kategorii DIVI nawiązują do anty-

chrześcijańskiej polityki Decjusza, por. H. M a t t i n g l y : The Coins of the „Divi"..., s. 75—82.

podobne — praktyczne przyczyny. W takich samych kategoriach należy oceniać, naszym zdaniem, monety typu CONSECRATIO. Honorowały one zatem nie tyle bogów, ile przede wszystkim wybitnych i popular­nych cesarzy, mogących być wzorami do naśladowania i symbolami sukcesu31. Sens owej propagandy miał więc również wymiar pragma­tyczny. Godzi się w tym miejscu zauważyć, iż sam Decjusz miał także swój ideał: występującego w interesującym nas zestawieniu owych div i Trajana (98—117), wojowniczego pogromcę — rzecz znamienna — Dacji. Nie jest przy tym sprawą przypadku, jak sądzimy, iż jeden z Decju- szowych cognominów brzmi właśnie, Traianus32. Warto jednocześnie pod­kreślić, że imię to, podobnie jak Decius, w ystąpi na awersach absolutnie wszystkich monet tego cesarza, pozostałe zaś części składowe jego naz­wiska tylko na niektórych spośród emisji (pełne nazwisko imperatora brzmiało Gajusz Messiusz Kwintus Decjusz Trajan).

Ów władca, tak jak uprzednio Filip Arab, propagował również swoją dynastię. Decjuszowe monety, które wybijano z imionami żony Herennii Etruscylli33 oraz synów: Herenniusza Etruska34 i Hostyliana35, aczkolwiek zróżnicowane z typologicznego punktu widzenia, nie wykraczają jednak w swojej wymowie poza schemat cnót właściwych cesarskiej familii.

Pojawiły się także antoniniany oraz sesterce zawierające na awer­sach podobiznę i tytulaturę Decjusza. Ich rewersy opatruje natomiast napis CONCORDIA AVGG wraz z wyobrażeniami żony i synów władcy36. Znane są również Decjuszowe antoniniany typu PIETAS AVGG przedsta­wiające na rewersach Herenniusza Etruska i Hostyliana37. Do grupy opisywanych monet można byłoby jeszcze ewentualnie dodać podwójne sesterce (medaliony?) tego cesarza, których rewersy zawierają legendę HERENNJA ETRVSCILLA AVG wraz z jej popiersiem. Autentyczność owej emisji monetarnej budzi jednak pewne wątpliwości38.

Monety Decjusza o charakterze „familijnym” nawiązują bezsprzecznie do tego typu tradycji z czasów Filipa Araba. Trzeba jednak przyznać, iż owa kontynuacja jest znacznie uboższa i bardziej formalna niż w przy­padku poprzednika. Niemniej Decjusz akcentował kult rodziny cesarskiej i posiadał ambicje dynastyczne.

31 Podobnie E. M. Ś t a e r m a n : K riz is rabovladelceskogo stroją v zapadnyh provincijah R im skoj Imperii. Moskva 1957, s. 406; T. K o t u l a : Ideologia d y n a ­styczna w pięćdziesięcioleciu 235—284. W: Studia z d z ie jó w starożytnego R zym u . Red. A. K u n i s z . Katowice 1988, s. 88, przyp. 83.

32 Рог. H. M a t t i n g l y , E. A. S y d e n h a m , С. H. V. S u t h e r l a n d : T rajan Decius. In: RIC IV/3, s. 116.

3:3 Ibidem (Herennia Etruscilla), s. 127—130, 137—138.34 Ibidem (Herennius Etruscus), s. 138—143.35 Ibidem (Hostilian), s. 143—145, 146—147, 149.36 Ibidem (Trajan Decius), s. 123, nr 31; s. 137, nr 131.37 Ibidem, s. 123, nr 32.38 Ibidem, s. 137, nr 130.

Wszystkie omówione emisje monetarne tego władcy pochodzą z men­nic w Rzymie i Mediolanie (względnie Viminacjum). Osobnego komen­tarza wymagają natomiast Decjuszowe monety, które wybito w Antiochii. Tak się składa, że mennica wschodnia lansowała na swoich emisjach zupełnie inny program niż propagowany podówczas w oficynach euro­pejskich. Rewersy emisji monetarnych Decjusza zawierają bowiem takie hasła, jak ADVENTVS AVG39, AEQVITAS AVG (AVGG)«, PVDI- CITIA AVG41, ROMAE AETERNAE (AVG)«, SAECVLVM NOVVM43, VBERITAS AVG44, VICTORIA AVG45 i PANNONIAE (z bardzo ubogą i mało zróżnicowaną ikonografią)46.

Zwraca uwagę po pierwsze — ubóstwo haseł emisji monetarnych Decjusza wypuszczonych w Antiochii, po wtóre — bardzo ogólnikowy charakter owych idei (jedynie antoniniany typu PANNONIAE były echem, zapewne odległym, wydarzeń na froncie naddunajskim); po trze­cie — pewna niestaranność w doborze treści i w wykonawstwie monet. Nieco zabawnie bowiem brzmi hasło PVDICITIA AVG w charakterze cnoty imperatora. Refleksję muszą również budzić nagminnie powtarza­jące się błędy w pisowni Hostylianowego imienia Kwintus. Awersy mo­net tego cezara, oprócz formy poprawnej, bardzo często zawierają także wersje COVINTVS47 czy COVINVS48. Koniecznie trzeba przy tym zau­ważyć, iż liternictwo stosowane w tamtejszej mennicy było z reguły schludne i nie zawierało innych błędów. Czyżby zatem antiocheńscy ry ­townicy mieli aż tak mgliste pojęcie o imieniu cesarskiego syna?

Pochodzące z Syrii emisje monetarne Decjusza stanowią kapitalny wręcz przykład menniczej autonomii w zakresie doboru propagowa­nych haseł. Przypomnijmy, iż krótkie rządy tego cesarza koncentro­wały się niemal bez reszty wokół problemu obrony granicy naddunaj- skiej. W sferze ideologii bardzo wymownym odbiciem owego tak waż­nego dla Imperium problemu były hasła umieszczane na monetach,

39 Ibidem (Herennia Etruscilla), s. 128, nr 62; (Herennius Etruscus), s. 14Й, nr 156; (Hostilian), s. 146, nr 193.

40 Ibidem (Trajan Decius), s. 125, nr 44—45; (Herennia Etruscilla), s. 128, nr 63—64; (Herennius Etruscus), s. 141, nr 157; (Hostilian), s. 146, nr 194.

41 Ibidem (Trajan Decius), s. 125, nr 46; (Herennia Etruscilla), s. 128, nr ttó; (Herennius Etruscus), s. 141, nr 159; (Hostilian), s. 146, nr 196.

42 Ibidem (Trajan Decius), s. 125, nr 47; (Herennia Etruscilla), s. 128, nr 66; (Hostilian), s. 147, nr 197—198.

43 Ibidem (Herennia Etruscilla), s. 128, nr 67; (Hostilian), s. 147, nr 199.44 Ibidem (Herennia Etruscilla), s. 129, nr 68—69; (Herennius Etruscus), s. 141,

nr 160; (Hostilian), s. 147, nr 200.45 Ibidem (Trajan Decius), s. 126, nr 48; (Herennia Etruscilla), s. 129, nr Y0;

(Herennius Etruscus), s. 141, nr 161; (Hostilian), s. 147, nr 201.46 Ibidem (Herennius Etruscus), s. 141, nr 158; (Hostilian), s. 146, nr 195.47 Ibidem (Hostilian), s. 147, nr 202; s. 148, nr 204, 207.48 Ibidem, s. 147, nr 198.

wypuszczanych przez relatywnie niezbyt przecież odległe od frontu walk oficyny rzymskie i mediolańskie (czy w Viminacjum). Położona w Azji Antiochia znajdowała się daleko, na peryferiach tych wydarzeń. Nawet więc tak liczne i bogate ikonograficznie monety typu PANNO- NIAE, bite w europejskich mennicach przez cały okres panowania Dec­jusza, w antiocheńskim atelier nabędą cech jedynie bladej reminiscencji owej idei. Warto zauważyć, iż takie emisje monetarne, syryjskiej jed­nak proweniencji, nie wystąpiły w mennictwie sygnowanym przez ce­sarza, a tylko u jego synów — Herenniusza Etruska i Hostyliana, co tym bardziej podkreśla m arginalny charakter owego hasła na tam tej­szym obszarze. Można więc przyjąć, że peryferyjna i nie zawsze chyba zorientowana w personaliach oraz szybko biegnących wydarzeniach Antiochia emitowała monety, mechanicznie wykorzystując utarte, ogól­nikowe slogany. Bardzo instruktywny jest w tym zakresie przykład emisji typu SAECVLVM NOVVM, będących powieleniem — jeśli idzieo rew ersy, oczywiście — takich samych m onet z czasów Filipa Araba.

M ennictwo Treboniana Galla (wraz z synem W oluzjanem i zięciem Hostylianem) jest w zakresie typologii stosunkowo bogate49. Cóż jednak z tego, jeśli trudno wyróżnić jakąś linię wiodącą czy zespół idei preferowanych przez tak przecież efemerycznych cesarzy. Przypuszcza­my, iż niezbyt długi, bo zaledwie nieco ponad półtoraroczny okres rzą­dów Treboniana Galla nie pozwolił na wykrystalizowanie się wyrazistej ideologii nowego reżimu. Tłumaczenie to jednak nie do końca wyjaśnia przyczynę zatarcia się horyzontu politycznego u tego władcy. Decjusz również panował krótko, a mimo to jego propaganda miała bardzo okreś­loną linię programową. Trebonian Gall nie był jednak zapewne czło­wiekiem formatu poprzednika, dlatego brak owego horyzontu50. Takie zjawisko należy oceniać jako jeden z elementów radykalnie pogłębiają­cego się kryzysu władzy w Imperium.

Jeszcze krótsze, bo zaledwie około trzymiesięczne panowanie Emi­liana także nie wniosło szczególnych treści do cesarskiej ideologii p re ­zentowanej przez emisje monetarne. Ubogie mennictwo tego imperatora ma jednak pewną charakterystyczną cechę: silne odwołanie się na re ­

49 Ibidem, s. 145—146, 147—148, 150—189; por. E. A. S y d e n h a m : Historical References... , s. 145—147.

50 Ostatnio zwrócono jednak uwagę na pewien znamienny aspekt w ideologii tego cesarza, zob. M. C h r i s t o l : L ’im age du phen ix sur les revers monetairesau m ilieu du IIIе siecle: une reference a la crise de 1’Empire. RN 1976. S. 6, t. 18, s. 82—96. Autor twierdzi, iż wyobrażenie feniksa, pojawiające się na re­wersach niektórych emisji Treboniana Galla, nawiązuje do projektów dynastycz­nych owego władcy. Topiczne legendy na rewersach Trebonianowych monet typu FELICITAS PVBLICA, LIBERTAS PVBLICA i LIBERT AS AVGG mają natomiastświadczyć o tym, że sprawy wewnętrzne zajmowały poczesne miejsce w polityce tego cesarza, zob. E. D ą b r o w a : Victoriae Senatus Romani. Senat a cesarze w latach 235—260. W: „Historia i Współczesność”. T. 3: P roblem y schyłku św ia taantycznego. Red. А. К u n i s z. Katowice 1978, s. 45.

wersach monet do tradycyjnej religii. Rejestrujemy więc aureusy i srebr­ne antoniniany Emiliana w typach DIANAE VICTRI51 i ERCVL VIC- TORI52. Znane są także antoniniany tego cesarza z legendami rew er­sów APOL CONSERVAT53 oraz IOVI CONSERVAT54. Inne natomiast aureusy i antoniniany noszą legendę MARTI PACIF56. W przypadku drugiego z wymienionych nominałów wybito emisje monetarne typu MARTI PROPVGT56. Wszystkie opisane monety pochodzą z mennicy w stołecznym Rzymie.

Wydaje się, iż stosunkowo liczna reprezentacja postaci ze świata rzymskich wierzeń na Emilianowych aureusach i antoninianach nie jest sprawą przypadku. Cesarz ten zapewne chciał być widziany jako władca w pełni rzymski, a więc respektujący wartości kulturowe tego państwa, co w ostatecznym rozrachunku winno dać mu zwycięstwo. Mielibyśmy więc tutaj do czynienia z propagandową reakcją na dość obojętny sto­sunek wojskowych poprzedników Emiliana do religijnej tradycji.

Wnioski dotyczące zagadnień ideologicznych w rzymskim mennictwie lat 249—253:

1. Emisje monetarne Decjusza bardzo silnie akcento­wały naddunajski regionalizm.

2. Władca ten w propagandzie szerzonej za pośred­nictwem monet nie wykazywał przywiązania do idei pań­stwowości rzymskiej jako takiej.

3. Mennictwo Decjusza lansowało kult boskich, a więc wybitnych cesarzy.

4. Następcy owego imperatora nie stworzyli w za­sadzie wyrazistej prezentacji idei.

5. Jedynie Emilian nawiązywał do tradycyjnych i po­pularnych w Rzymie bóstw, co należałoby interpretować jako powrót tego cesarza do kulturowych wartości, w znacznym stopniu odsuniętych na dalszy plan przez uprzednich władców.

54 RIC IV/3 (Aemilian), s. 194, nr 2; por. A. van Ro y : Un antoninien ined.it de Vempereur Aemilianus (253). „La Vie Numismatique” 1985, t. 35, s. 53—54.

« RIC IV/3, s. 194, nr 3; s. 200, nr 44.33 Ibidem, s. 194, nr 1; s. 200, nr 45.54 Ibidem, s. 194, nr 4; s. 195, nr 14; s. 200, nr 45—46.55 Ibidem, s. 195, nr 5; s. 196, nr 15.56 Ibidem, s. 195, nr 6.

LATA 253—268

Śmierć późnym latem 253 r. bardzo krótko panującego Emiliana wyniosła do władzy innego dowódcę wojsko­wego — Waleriana1. Nowy cesarz w tymże 253 r. do­puścił do współrządów w charakterze augusta swego syna Galliena2.

W zakresie polityki zagranicznej obaj imperatorzy stanęli przed dwoma niezwykle trudnymi do rozwiązania problemami. Jednym z nich była aktywizacja działalności militarnej Szapura I (241—273), władcy sassanidzkiej Persji, który w 256 r. zaatakował wschodnie prowincje państwa rzymskiego, okupując m.in. tak ważne twierdze i miasta, jak Nisibis, Dura Europos oraz Antiochia. Wa­lerianowi udało się wprawdzie odzyskać w 257 r. ów osta­tni ośrodek miejski, ostatecznie jednak poniósł on klęskę w bitwie z Szapurem pod Edessą, datowanej na 260 r.s W wyniku przegranej cesarz dostał się do niewoli per­skiej (jedyny tego rodzaju przypadek w dziejach Impe­

1 E. M a n n i: L ’acclamazione d i Waleriano. „Rivista di Filologia e di Istru- zione Classica” 1947, t. 75, s. 106—117; G. M. B e r s a n e t t i : Valeria.no ed Emiliano. „Rivista di Filologia e di Istruzione Classica” 1948, t. 76, s. 257—279.

2 Zob. M. C h r i s t o 1: Les regnes de Valerien et de Gallien (253—258), t ra va u x d ’ensem ble, questions chronologiques. In: ANRW II/2, 1975, s. 803—827; W. K u ­li o f f : Herrschertum und Reichskrise. Die Regierungszeit der romischen K aiser Valerianus und Gallienus (253—268 n. Chr.). Bochum 1979.

3 Np. R. A. G. C a r s o n : The Date of the C apture of Valerian I. In: Procee­dings of the 9th International Congress of Numismatics. Berne, S ep tem ber 1У79. Ed. T. H a c k e n s , R. W e i l l e r . Louvain—Neuve, Luxemburg. T. 1. 1982, s. 461—465.

rium Rzymskiego)4, a współrządzący do tej pory Gallien objął pełnię władzy5.

Drugim problemem stały się niezwykle uciążliwe wy­prawy łupieżcze różnych plemion germańskich atakują­cych Imperium •— po raz pierwszy na taką skalę — wzdłuż linii Renu i Dunaju. I tak, począwszy już od 254 r. Gallien zmuszony był staczać ciężkie walki z F ran­kami i Alamanami, atakującymi prowincje galijskie, Re- cję, zapuszczającymi się również do Hiszpanii i Maure­tanii, aby w końcu zagrozić nawet samej Italii. Cesarzowi udało się wprawdzie zwyciężyć Alamanów w 261 r. pod Mediolanem, ci jednak z kolei zawładnęli w 267 r. Re- cją, tworząc z owego terytorium bazę wypadową do dalszych ataków na centrum państwa i kolebkę rzym­skiej państwowości. Aby rozprawić się z tak groźnym przeciwnikiem, Gallien zarządził w 268 r. koncentrację wojska w Mediolanie, podczas której został jednak za­mordowany.

Niemal równocześnie z walkami przeciw Frankom i Alamanom Imperium zostało zmuszone do obrony swo­ich granic przed Gotami. Ich grabieżcze wyprawy dot­knęły Dację i całe Bałkany, gdzie w 267 r. zajęli m.in. Korynt, Argos oraz Spartę. Gocka inwazja sięgnęła na­wet Azji Mniejszej. Gallienowi udało się jednak chwilowo powstrzymać napór owego plemienia, zwyciężając Gotów w Tracji w 267 r.

W polityce wewnętrznej Walerian i Gallien także mieli do rozwiązania kilka problemów. Jednym z nich była potrzeba konsolidacji Cesarstwa Rzymskiego, sto­jącego przecież w obliczu permanentnej wojny obronnej, która w dodatku rozgrywała się na wielu frontach.

Elementem mobilizacji obywateli Imperium stały się Walerianowe edykty z 257 i 258 r., ponawiające akcję ofiar przebłagalnych za pomyślność państwa. Przyniosły

_________ .* a , £

4 Zob. A. A l f o l d i : Die Hauptereignisse der Jahre 253—261 n. Chr. im Orient im Spiegel der Munzpragung. „Berytus” 1937, t. 4, s. 41—68; i d e m : Studien zur Geschichte der W eltkr ise des 3. Jahrhunderts nach Christus. Darmstadt 1967, s. 123—154; I. K ó n i g : Die gallischen Usurpatoren von Postum us bis Tetricus. Munchen 1981, s. 20—42; E. K e t t e n h o f e n : Die rómisch-persischen K riege des 3. Jahrhunderts n. Chr. nach der Inschrift Saphurs I. an der Ка'Ъе-уе ZartoSt (SKZ). Wiesbaden 1982, s. 90—101.

5 Główne opracowania na temat tego cesarza i jego panowania: E. M a n n i: L ’im pero di Gallieno. Contribute alia storia del III secolo. Roma 1949, L. de B l o i s : The Policy of the Em peror Gallienus. Leiden 1976. Zob. także PLRE, s. 383—384.

one m.in. kolejną falę prześladowań wyznawców religii chrześcijańskiej. Wkrótce jednak, bo już w 260 r., Gal- lien odwołał owe edykty6.

Daleko jednak ważniejsze, bo praktyczne znaczenie miały posunięcia cesarza stawiające za cel podniesienie sprawności wojska. Utworzono więc za Gallienowych rządów potężną armię rezerwową, która składała się z konnicy. Oddziały takie można było w stosunkowo krótkim czasie przerzucić na najbardziej zagrożony od­cinek frontu, co miało kolosalną wręcz wagę dla obrony Imperium przed wszechogarniającymi wówczas to pań­stwo najazdami z zewnątrz. Inna reforma Galliena pole­gała na odsunięciu senatorów od kierowniczych stanowisk w armii, a także na demokratyzacji systemu awansów. Owe zmiany prowadziły w konsekwencji do wydatnego ograniczenia politycznej roli senatu i powierzenia sta­nowisk wyższych oficerów ludziom mającym rzetelne wyszkolenie i praktykę wojskową7.

Niezwykle istotnym problemem, który znacząco za­ważył na ówczesnych losach Rzymu, stały się liczne uzurpacje władzy cesarskiej, jak np. wystąpienie w Eme- sie (Syria) w latach 253—254 Uraniusza Antonina, któ­rego najprawdopodobniej pokonał Walerian, maszerując na Wschód przeciw Szapurowi I8.

Szczególną natomiast serię uzurpacji notujemy na przełomie szóstego i siódmego dziesięciolecia III w. Po wzięciu do niewoli perskiej Waleriana rzymscy dowód­cy Ballista i Makrian z powodzeniem kierowali walkami obronnymi przeciwko Szapurowi I. W 260 r. Makrian doprowadził do przyznania purpury obu swoim synom; jeden z nich nosił imię ojca, drugi jest natomiast znany jako Kwietus9. Makrian Młodszy niezbyt długo cieszył

6 E. C r u c i t i - R a b e r : Rom e Pagan and Christian. The Persecutions. Roma 1975, s. 136—140; L. de B i o is : T h e Policy..., s. 175—193; M. J a c z y n o w s k a : Religie św ia ta rzymskiego. Warszawa 1987, s. 236.

7 L. de В 1 o i s: The Policy..., s. 23—119; H.-G. P f 1 a u m: Zur Reform aes K aisers Gallienus. „Historia” 1976, t. 25, s. 109—117.

8 Por. R. D e l b r u e c k : Uranius of Emesa. NC 1948, S. 6, t. 8, s. 11—29; S. L. C e s a n o : TJranius Antoninus e le sue monete. RIN 1955, t. 57, s. 51—69; H. R. В a i d us: Uranius Antoninus, Miinzprcigung und Geschichte. Bonn 1971; zob. także krytyczną recenzję owej monografii: M. J. P r i c e . In: NC 19Y3. Seria 7, t. 13, s. 230—232.

9 Zob. H. M a t t i n g l y : The Coinage of Macrianus II and Quietus. NC 1954. Seria 6, t. 14, s. 53—61; A. K r z y ż a n o w s k a : Macrianus, usurpateur du tem ps des guerres perses dans les emissions m onet air es. RN 1969, S. 6. T. 10, s. 293—296; PLRE, s. 528, 757—758.

się tytułem augusta, już bowiem w 261 r., podczas marszu na Italię, został pokonany i zamordowany w Illirii przez wojska cesarza Galliena, dowodzone przez Aureolusa. Nie lepszy los spotkał również drugiego z b ra­ci — Kwietusa. Zginął on w tymże samym 261 r. z po­lecenia Odenata, księcia Palm iry10.

Odenat odegrał bardzo istotną rolę w obronie rzym­skiego Wschodu przed zakusami Szapura I, kontynuując dzieło nieżyjących już Makriana ojca i Ballisty. Wódz ten walczył również szczęśliwie z Gotami, zapuszczającymi się do Azji Mniejszej. Sukcesy Odenata znalazły uzna­nie w oczach Galliena, czego wyrazem stało się przy­znanie owemu księciu władzy i tytułu obrońcy wschod­nich prowincji Imperium. Odenat pozostał wierny Rzy­mowi aż do swojej śmierci w 266 r. Wdowa po nim, Ze­nobia, rządząc w imieniu małoletniego syna Waballata, wystąpiła jednak przeciw Cesarstwu, zawłaszczając przy tym rzymski Wschód łącznie z Egiptem. Owa uzurpacja rozciągnęła się na schyłek rządów Galliena i lata pano­wania kolejnych cesarzy: Klaudiusza II Gockiego (268— 270) i Aureliana (270—275)11.

W prowincjach naddunajskich rejestrujem y w oma­wianym okresie dwie uzurpacje. Jedna z nich to krótko­trwałe wystąpienie w 258 r. w Pannonii Ingenuusa. D ru­giej dokonał na tamtejszych terenach w 259 r. również efemeryczny pretendent do purpury — Regalian12. Oby­dwa bunty zostały w krótkim czasie krwawo zduszone.

Daleko większym problemem była natomiast dla Gal- liena uzurpacja Postumusa, która przypadła na lata 260—26913. Miała ona zresztą kontynuację w postaci rzą­

10 Zob. PLRE, s. 638—639.11 D. S c h l u m b e r g e r : L ’inscription d ’Herodien. R em arques sur Vhistoire

des princes de Palm yre. „Bulletin d’Etudes Orientales” 1942—1943, t. 9, s. 35—50; J. S c h w a r t z : Les P alm yrśn iens et I’Egypte. „Bulletin de la Societe d’Archeo­logie d’Alexandrie” 1953, t. 40, s. 63—81; PLRE, s. 122, 990—991.

12 J. F i t z: Ingenuus et Regalien. Bruxelles 1966; R. Go b 1: Regalianus una Dryantilla, Dokumentation, MUnzen, Texte , Epigraphisches. Wien 1970; PLRE, s. 273, 457, 762.

1J Kwestię datacji panowania „cesarzy galijskich” wielokrotnie dyskutowano w literaturze przedmiotu. Zagadnienie to poddał gruntownej analizie J. L a - f a u r i e: La chronologie des empereurs gaulois. „Bulletin de la Societe Nationale des Antiquaires de France” 1963, s. 125—128; i d e m : La chronologie des em p e­reurs gaulois. BSFN 1963, t. 18, s. 279—283; i d e m : La chronlogie des empereurs gaulois. RN 1964, S. 6, t. 6, s. 91—118; i d e m : L ’em pire gaulois. A pp or t de la numismatique. In: ANRW II/2, 1975, s. 986—1003. W niniejszym opracowaniu przyj­mujemy ustalenia chronologiczne cytowanego badacza.

dów Leliana (269), Mariusza (269), Wiktoryna (269—271) i dwu Tetryków (271—274). Owo tzw. Cesarstwo Galijskie objęło zasięgiem Galię, rzymską Brytanię i Hiszpanię14. Postumus w przededniu swojego wystąpienia był zapewne namiestnikiem prowincji Germania Inferior15, a więc człowiekiem dobrze obeznanym z zagadnieniami nurtu ­jącymi mieszkańców obszarów naddunajskich. Jego re ­belia rozpoczęła się od zamordowania Salonina, syna Galliena, mianowanego augustem po śmierci Waleria­na II cezara. Kolejne działania Postumusa były jednak bardzo korzystne z punktu widzenia interesów ludności podległych mu terytoriów. Miał on bowiem spory udział w skutecznej obronie prowincji galijskich przed dokucz­liwymi najazdami plemion germańskich zza Renu. Ra­dził sobie również z zakusami Galliena, aby zlikwidować ową uzurpację. Niewątpliwie uzyskany w ten sposób au­torytet pozwolił Postumusowi panować przez dziewięć lat, co stanowiło okres wyjątkowo długi w porównaniu z in­nymi uzurpacjami, a także panowaniami cesarskimi w drugiej połowie III w. Można tu dodać, iż następcy Postumusa w Imperium Galliarum najwyraźniej nie dorównywali talentami wojskowymi i dyplomatycznymi twórcy owego rozległego i specyficznego „państwa”.

Miary nieszczęść, które spadły na Galliena, dopełniła uzurpacja w samej Italii. Podczas wspomnianej już kon­centracji wojska rzymskiego w Mediolanie mającej na celu odparcie groźnych Alamanów zawiązany został prze­ciwko cesarzowi bunt, na którego czele stanął dowódca oddziałów jazdy — Aureolus16. Morderstwo dokonane na Gallienie wyniosło zatem do władzy w 268 r. owego wy­sokiej rangi oficera. Uzurpator nie cieszył się jednak długo cesarską purpurą, gdyż niebawem, jeszcze w tym samym roku, został zastąpiony przez nowego władcę — Klaudiusza II, znanego później z przydomkiem Gocki.

14 Zob. przede wszystkim Elmer; P. B a s t i e n : Le monnayage de bronze de Postume. Wetteren 1967; PLRE, s. 492, 562, 720, 885, 965; I. K o n i g : Die ga l­lischen Usurpatoren...; B. S c h u l t e : Die Goldpragung der gallischen Kaiser von Postum us bis Tetricus. Aarau—Frankfurt am Main—Salzburg 1983 (por. też recenzję ostatniego opracowania: J.-M. D o y e n : CENB 1983, t. 20, s. 78—80).

15 P. van G a n s b e k e : P ostum e et Lelien gouverneurs de la Germanie m - ferieure. „Revue Beige de Numismatique et de la Sigillographie” 1959, t. 55, s. 25—32.

ls A. A l f o l d i : Der Usurpator Aureolus und die K a va ller iere form des Gal- lienux. NZ 1927, t. 37, s. 197—212; i d e m : Studien... , s. 1—15, PLRE, s. 138.

Dokonany przegląd wydarzeń z lat 253—268, z konieczności bardzo po­bieżny, przekonuje, że były to czasy niezwykle skomplikowane i burz­liwe. Taki stan rzeczy może zrodzić nadzieję na bogactwo idei, propa­gowanych za pośrednictwem monet przez wymienionych cesarzy i uzur­patorów. Istotnie, pojawiła się duża liczba rozmaitych typów emisji mo­netarnych. które wybito w owych czasach. Jednak nasilenie drama­tycznych wydarzeń i szybka ewolucja sytuacji, potrzeba zaopatrywania ludności cywilnej w coraz większą ilość coraz bardziej dewaluujących się pieniędzy, a także konieczność „nabywania” za duże sumy droże­jącej władzy u wojska przez licznych imperatorów spowodował}/, iż mało staranne — ogólnie rzecz ujmując — rewersy ówczesnych monet lanso­wały najczęściej ogólnikowe, przystające do wszystkiego slogany i wszel­kie możliwe cnoty cesarskie. Trudno jest zatem wyłowić w takim m a­teriale źródłowym przewodnią, intencjonalną ideę czy przemyślany pro­gram danego władcy. Duży wpływ na ów stan rzeczy miał również fakt, iż wielu ówczesnych imperatorów zapewne nie posiadało po prostu jakiegokolwiek horyzontu poetycznego, a tym bardziej określonego pro­gramu.

Pamiętając o wspomnianych ograniczeniach i uwarunkowaniach, je­steśmy jednak w stanie zaprezentować próbę rekonstrukcji podstawo­wych pryncypiów rzymskiej ideologii państwowej na monetach w okre­sie 253—268. Sądzimy, że można tego dokonać w czterech podstawowych płaszczyznach: po pierwsze, uchwytne są priorytety propagandy współ- cesarzy Waleriana i Galliena (do 260 r.); po wtóre, widać różnice między hasłami lansowanymi przez każdego z owych cesarzy (do 260 r.); po trzecie, można zauważyć niuanse pomiędzy Gallienową ideologią czasów diarchii (253—260) a występującą w latach jego samodzielnych rządów (260—268); po czwarte, interesująca wydaje się konfrontacja propagan­dowego wydźwięku emisji monetarnych władców legitymistycznych i współczesnych im uzurpatorów.

Jeśli chodzi o priorytety propagandy Waleriana i Galliena w okresie ich współrządów, to wypada rozpocząć od spraw idei zwycięstw nad Szapurem I i Germanami. Znane są więc Walerianowe antoniniany typu VICTORIA PARTHICA o standardowej ikonografii rewersów, które wybijano w Lugdunum, Mediolanie i Antiochii17. Podobne monety biła chyba antiocheńska mennica dla Galliena18. Pierwszy z wy­mienionych cesarzy upamiętnił także walki nad Renem i Dunajem, emi­tując w Rzymie i Antiochii standardowe antoniniany, sesterce i asy z legendą VICTORIA GERMANICA19. Do owej grupy należy także za­

17 RIC V/1 (Valerianus), s. 39, nr 22; s. 58, nr 262; s. 60, nr 291.'* Ibidem (Gallienus-joint reign), s. 104, nr 453.1!! Ibidem (Valerianus), s. 48, nr 132; s. 52, nr 181; s. 53, nr 203; s. 58, nr 263—

265.

liczyć antoniniany o typach GERM MAX TER20 oraz VICTORIAE AVGG IT GERM21.

Znacznie bogatszy był zestaw emisji monetarnych Galliena poświę­conych zmaganiom z germańskimi najeźdźcami. Pojawiły się więc aure- usy, antoniniany i „srebrne” kwinary oraz brązowe asy noszące na re ­wersach napis VICTORIA GERMANICA22. Owe monety emitowano w Rzymie, Lugdunum, Mediolanie i prawdopodobnie Antiochii. Tylko ze stołecznej mennicy pochodzą natomiast aureusy typu VICTORIAE AVG GERMANICA23, podobnie jak antoniniany o legendach VICTORIAE AVGG IT GERM24, GERMANICVS MAXIMVS25 i GERMANICVS MAX TER26. Monety zaś opatrzone legendą GERMANICVS MAX V27 (antoni­niany oraz „srebrne” kwinary) wybijano zarówno w Rzymie, jak i w Lug­dunum.

Trzeba zwrócić uwagę przede wszystkim na zupełnie wręcz symbo­liczny charakter idei zwycięstwa nad Persami. Emisje monetarne na­wiązujące do owych walk występowały tylko w jednym nominale (de­waluujące się, pospolite antoniniany). Nie produkowano ich, rzecz zna­mienna, w stołecznym Rzymie. Ikonografia rewersów owych monet także nie wyróżniała się oryginalnością. Można byłoby nawet powiedzieć, że antoniniany te informowały w sposób zastanawiająco nieprecyzyjnyo ówczesnych realiach politycznych. Nie należało bowiem propagować zwycięstwa nad Partami, skoro monarchia partyjska nie istniała już od 224 r., zastąpiona przez państwo dynastii perskich Sassanidów. Popełnia­my w tej chwili, być może, błąd czasowej perspektywy. Cezura między partyjską a sassanidzką fazą rozwoju irańskiej państwowości jest bowiem bardzo wyraźna dla współczesnego historyka. Niekoniecznie natomiast musiała nią być dla ówczesnych ludzi. Przypomnijmy jednak, co trzeba mocno w tym miejscu podkreślić, że Filip Arab wybijał na początku swoich rządów monety typu PAX FVNDATA CVM PERSIS. A więc owa różnica była wówczas dostrzegana przez Rzymian, co znalazło od­bicie również na emisjach monetarnych.

Propaganda idei zwycięstw nad Germanami w okresie diarchii Wa­leriana i Galliena przedstawia się znacznie okazalej i to zarówno w sfe­rze metali, z których bito owe monety (złoto, srebro, brąz), jak i z pun­k tu widzenia liczebności mennic wypuszczających takie emisje (Rzym,

2,1 Ibidem, s. 39, nr 9—9a.21 Ibidem, s. 48, nr 129—130.2i tbidem (Gallienus-joint reign), s. 71, nr 39—48; s. 72, nr 49—52, 61—63;

s. 76 nr 95—97; s. 82, nr 173—177; s. 83, nr 180— 180a; s. 84, nr 194—196; s. »0, nr 28?—285; s. 100, nr 406; s. 102, nr 429—430; s. 104, nr 451—452.

23 Ibidem, s. 76, nr 98.24 Tbidem, s. 83, nr 178—179.25 Ibidem, s. 81, nr 142; s. 98, nr 382—383.2fi Ibidem, s. 81, nr 141.27 Ibidem, s. 69, nr 17; s. 70, nr 18— 19; s. 72, nr 60.

Lugdunum, Mediolan, Antiochia), a także z powodu wielości występu­jących pośród nich odmian, głównie jednak awersów (mogłoby to ewen­tualnie sugerować relatywnie dużą produkcję globalną tych monet).

Wytłumaczenia faktu intensywnej propagandy rzymskich sukcesów w zmaganiach z Germanami należy szukać w charakterze owych walk.O ile obrona Wschodu miała znamię regularnej wojny na ograniczonym terytorium, o tyle germańska aktywność posiadała cechy permanentnych, dokuczliwych działań o charakterze partyzanckim, w dodatku na nie­zwykle rozległym froncie od Azji Mniejszej, wzdłuż limesu dunajsko- -reńskiego, aż po Hiszpanię czy północną Afrykę. Ponadto, owe najazdy szczególnie zagrażały prowincjom galijskim, naddunajskim i kolebce rzymskiej państwowości — Italii. Nic też dziwnego, że warsztaty men­nicze, funkcjonujące przecież na tak newralgicznym obszarze, silnie ak­centowały ideę zwycięstwa nad dokuczliwym i niebezpiecznym wrogiem. Była to po prostu adekwatna do wagi problemu, w pełni zrozumiała reakcja.

Specyficzne rozwinięcie idei Walerianowych i Gallienowych zmagań militarnych dają antoniniany obu tych władców, noszące legendę RESTI- TVTOR ORIENTIS28, której towarzyszy wyobrażenie kobiety (Oriens) wręczającej cesarzowi wieniec. Ten unikalny, w interesującym nas okre­sie, typ monet wybijała mennica antiocheńska.

Jedynie Gallien emitował w Lugdunum antoniniany typu RESTI- TVTOR GALLIARVM29, wyobrażające na rewersach imperatora podno­szącego z klęczek kobietę (personifikacja Galii).

Bardziej ogólny wydźwięk mają antoniniany diarchów o typie PACATORI ORBIS30, pochodzące z mennicy w Viminacjum. Ich rewersy prezentują siedzącego Jowisza, u którego stóp umieszczono orła.

Szczególnym ukoronowaniem opisywanej serii monet są aureusy, „srebrne” kwinary i antoniniany oraz brązowe sesterce posiadające na rewersach napis RESTITVTOR ORBIS31. Owe emisje monetarne wybito w stołecznym Rzymie zarówno dla Waleriana, jak i Galliena. Wśród ana­lizowanych monet spotkać można dwa warianty ikonograficzne: jeden z nich przedstawia władcę podnoszącego z klęczek żeńską postać (Orbis), natomiast drugi — siedzącego cesarza z orłem u stóp. Do tej grupy monet należy także zaliczyć Walerianowe i Gallienowe antoniniany, bite w Viminacjum, noszące na rewersach legendę RESTITVT GENER HVMANI32. Znamienny jest przy tym uzupełniający rysunek, a miano­wicie podobizna władcy z globem w ręku.

28 Ibidem (Valerianus), s. 60, nr 286—287; (Gallienus-joint reign), s. 103, nr 448.29 Ibidem (Gallienus-joint reign), s. 70, nr 27—32; s. 71, nr 33—35.311 Ibidem (Valerianus), s. 55, nr 218; (Gallienus-joint reign), s. 91, nr 294.31 Ibidem (Valerianus), s. 42, nr 50; s. 47, nr 116—119; s. 50, nr 149; s. o i,

nr 171— 172; (Gallienus-joint reign), s. 75. nr 91; s. 82, nr 164— 165; s. 86, nr 234— 236.

"2 Ibidem (Valerianus), s. 55, nr 220; (Gallienus-joint reign), s. 91, nr 296.

Przedstawione monety wywołują kilka refleksji łączących się z te­matem niniejszego opracowania. W przypadku wojen toczonych przez Waleriana i Galliena mamy do czynienia z interesującym zabiegiem propagandowym polegającym na „ucieczce w ogólnikowość”. Idea zwy­cięstw nad Persami pierwszego z wymienionych imperatorów miała przecież dość enigmatyczny charakter. Propaganda sukcesów nad Ger­manami drugiego z cesarzy była natomiast bardziej wyrazista, ale jedno­cześnie sztampowa, bez indywidualnego wyrazu. Hasła RESTITVTOR QRIENTIS czy RESTITVTOR GALLIARVM umownie wyrażają więc ideę zwycięstw Rzymu na szczególnie newralgicznych frontach, a przede wszystkim — co najważniejsze — ideę restytucji traconych uprzednio obszarów33. Trzeba zwrócić uwagę na dwoisty charakter owej propagandy: z jednej strony monety niewątpliwie popularyzują militarne sukcesy Waleriana i Galliena, z drugiej jednak stanowią odbicie, w sferze idei, przejścia Imperium do defensywy. Pierwszym symptomem zmiany orien­tacji ideologicznej, odejścia od haseł bezdyskusyjnych zwycięstw Rzymu a przejścia do hasła osiągniętego (z ulgą) pokoju, były wspomniane le­gendy emisji monetarnych Filipa Araba typu PAX FVNDATA CVM PERSIS. Monety Galliena o legendach RESTITVTOR ORIENTIS i RES­TITVTOR GALLIARVM zawierają także, w istocie rzeczy, pierwiastek idei defensywnej. Emitenci ponownie wyrazili bowiem ulgę z tego po- wodu, że udało się utrzymać w ramach Cesarstwa Rzymskiego tak duże i przecież tak ważne jego połacie.

Walerian i Gallien chcieli, aby ich widziano nie tylko jako zwy­cięzców i obrońców Wschodu oraz prowincji galijskich, lecz również jako tych władców, którzy rozprawili się ze wszystkimi wrogami państwa fPACATORI ORBIS) i odrodzili Imperium jako takie (RESTITVTOR ORBIS, RESTITVT GENER HVMANI). Termin Orbis odnosi się w tym przypadku, rzecz jasna, do Cesarstwa Rzymskiego, tak samo jak okreś­lenie Genus hum anum — do jego obywateli.

Już sam fakt posłużenia się przez diarchów oryginalnymi hasłami wskazuje na intencjonalną wolę obu władców wniesienia do cesarskiej ideologii akcentów odbudowy nie tylko państwa, ale również społeczeń­stwa, co było bardzo istotne w tak trudnej epoce. Ta nowatorska kon­cepcja stanowiła niezwykle ważne, w naszym odczuciu, znamię progra­mu politycznego z lat 253—260. Obaj cesarze wystąpili tu taj bowiem — po raz pierwszy w omawianych latach 235—284 — jako odnowiciele Imperium widzianego nie tylko w kategoriach politycznej, bezosobowej abstrakcji, lecz rozumianego jako nierozłączna jedność państwa i skła­dających się nań obywateli. Przypuszczamy więc, iż owe emisje mone­tarne stanowiły odbicie zarówno trudności zewnętrznych, z którymi

33 Podobnie sądzi E. A. S y d e n h a m : Historical References to Coins of the R oman Empire. London—San Diego 1963, s. 150 (reedycja wydania — London 1917).

przyszło się borykać Walerianowi i Gallienowi, jak i problemów wew­nętrznych rozpadającego się Cesarstwa.

Bardzo interesujący jest program religijny władców lat 253—260. Na rewersach monet noszących imiona, a także na rewersach emisji wybitych w imieniu pozostałych członków rodziny cesarskiej (Salonina, Walerian II, Salonin), zawarto bowiem cały poczet rozlicznych grecko- -rzym skich bóstw wraz ze stosownymi przydomkami. Monety tego ro­dzaju, wybite z różnych kruszców i w różnych nominałach, wypuściły wszystkie ówczesne mennice.

Zarejestrowano więc emisje typu APOLLINI (CONSERVA, CONS AVGG, PROPVGN, SALVTARI)34, DIANA (FELIX, LVCIFERA)35, RE­LIGIO AVGG (rewersy przedstawiają Dianę z łukiem)36, IOVI (CON­SERVATORI, CRESCENTI, EXORIENTI, STATORI, VLTORI, VICTORI IMP CES)37, IVNO (REGINA, VICTRIX)38, DEO MARTI, MARTI (PACI- FERO, PROPVGN)39, ORIENS (AVG, AVGG)40, DEAE SEGETIAE41, VENVS (FELIX, GENETRIX, VICTRIX)42, VESTA (AETERNA)43 oraz DEO VOLKANO44.

Wcześniejsi cesarze z interesującego nas okresu nawiązywali w swym

34 RIC V/1 (Valerianus), s. 44, nr 71—73; s. 45, nr 74—76; s. 50, nr 152—153; s. 53, nr 190; (Gallienus-joint reign), s. 80, nr 125—12S; s. 85, nr 205—206; s. 87, nr 251; s. 88, nr 261—263; s. 98, nr 374; s. 100, nr 416; s. 101, nr 425.

35 Ibidem (Valerianus), s. 54, nr 212; (Gallienus-joint reign), s. 90, nr 290; s. 98, nr 380; s. 1<U, nr 418—419.

3S Ibidem (Valerianus), s. 47, nr 114—-115; (Saloninus), s. 126, nr 29.37 Ibidem (Valerianus), s. 41, nr 37—40; s. 46, nr 92—95; s. 49, nr 143, 146—147;

s. 51, nr 162—163; s. 53, nr 194—195; (Gallienus-joint reign), s. 70, nr 20—23; s. 74, nr 76—77; s. 81, nr 143; s. 83, nr 189; s. 85, nr 215—219; s. 103, nr 440; (Valerian U), s. 116. nr 3; s. 117, nr 13—14; s. 118; nr 15—17; s. 119, nr 32; por. J. G r i c o u r t : Denier inedit de Gallien (Rome, 266). CENB 1972, t. 9, s. 5—7.

38 RIC V/1 (Valerianus), s. 46, nr 96; (Gallienus-joint reign), s. 89, nr 268a; s. 101, nr 428; (Solonina), s. 109, nr 10; s. 110, nr 20—21; s. 111, nr 28—31; s. 112, nr 40, 46; s. 113, nr 49, 53; s. 114, nr 58, 64.

33 Ibidem (Valerianus), s. 51, nr 169; s. 57, nr 244; s. 58, nr 272; (Gallienus- - jo in t reign), s. 69, nr 10; s. 70, nr 25; s. 81, nr 152—153; s. 85, nr 225; (Saloninus), s. 124, nr 7.

40 Ibidem (Valerianus), s. 39, nr 10—13; s. 42, nr 46—47; s. 47, nr 106—107; s. 49, nr 144; s. 50, nr 148; s. 51, nr 170; s. 52, nr 187; s. 53, nr 198; (Gallienus-joint reign), s. 75, nr 86; s. 81, nr 154; s. 86, nr 229—230; s. 89, nr 273; s. 91, nr 303; s. 98, nr 387—388; s. 103, nr 445; (Salonina), s. 111, nr 32; (Valerian II), s. 122, nr 47; (Saloninus), s. 126, nr 24.

41 Ibidem (Salonina), s. 108, nr 5.42 Ibidem (Valerianus), s. 39, nr 20; s. 55, nr 222; (Gallienus-joint reign), s. 91,

nr 298; (Salonina), s. 108, nr 3—4, 7—8; s. 109, nr 12—13; s. 112, nr 36—37, 48; s. 113, nr 50, 55—56; s. 114, nr 61; s. 115, nr 68.

43 Ibidem (Valerianus), s. 51, nr 175; (Gallienus-joint reign), s. 86, nr 241; s. 89, nr 278; (Salonina), s. 109, nr 9, 14; s. 112, nr 38—39, 43; s. 115, nr 69—71.

44 Ibidem (Valerianus), s. 38, nr 1; (Valerian II), s. 116, nr 2.

mennictwie do motywów religijnych. Prawie żaden z nich nie pokusił się jednak o przywołanie tak szerokiej reprezentacji tradycyjnych boskich patronów. Tylko w mennictwie efemerycznego Emiliana znaleźć można relatywnie silne akcenty tego rodzaju, o czym była już mowa. Czym więc wytłumaczyć ten kolejny krok w rozwoju propagandy religijnej na rzymskich monetach doby najgłębszego kryzysu Imperium?

Przypuszczamy, iż owych emisji monetarnych nie należy traktować w kategoriach li tylko specyficznej ekspiacji, kiedy Cesarstwo Rzymskie dotknięte zostało niemal katastrofalnymi zagrożeniami. Można byłoby natomiast potraktować analizowane monety jako jeden z elementów Wa­lerianowej polityki konsolidacji Rzymu, czego zupełnie konkretnym prze­jawem była akcja ofiar przebłagalnych za pomyślność Imperium i prze­śladowań tych obywateli, którzy wyłamali się z owej szczególnego ro­dzaju mobilizacji.

Kampanię ofiar przebłagalnych zapoczątkował w 250 r. cesarz De­cjusz. Monety tego władcy nie podchwyciły jednak idei tradycyjnych kultów, ograniczając się do przypomnienia boskich (z woli senatu) ce­sarzy. Emilian uczynił krok w stronę grecko-rzymskiego panteonu. Wa­lerian natomiast rozwinął i zespolił w system opartą na tradycji ideę konsolidacji społecznej i jej propagandę za pośrednictwem monet wła­snych oraz sygnowanych imionami innych członków rodziny cesarskiej. Zauważmy bowiem, że bóstwa przedstawione na monetach z la t 253— 260 reprezentują szeroką gamę rozmaitych wartości: od zupełnie poko­jowych aż po militarne. Nie od rzeczy będzie tutaj zaznaczyć, iż zna­lazło się w owym „poczcie” również miejsce dla świeżego kultu słońca (jego wyznawcy byli lojalni względem Imperium), który zdobywał po­pularność przede wszystkim w armii rzymskiej. Świadczy to bardzo do­bitnie o wadze, jaką Walerian przywiązywał do zjednania sobie tak ważnego czynnika ówczesnej polityki, jakim było wojsko, a zarazemo braku religijnego szowinizmu w ideologii tego cesarza.

Istotne znaczenie ma również wydobycie różnic między ideologią Wa­leriana a Galliena w mennictwie la t 253—260. Rzeczą uderzającą na monetach drugiego z wymienionych współwładców Imperium jest nie­wątpliwie konkretyzacja przypisywanych mu cnót, czego zupełnie nie spotykamy u pierwszego z cesarzy. Fakt ten znajduje wyraz na rew er­sach wybijanych w Lugdunum antoninianów typu VICT GALLIENI AVG45 i antoninianów o typie VIRTVS GALLIENI AVG4®. Przedstawiają one imperatora, który depcze pokonanego przeciwnika.

Rzymskie mennictwo okresu Imperium bez przerwy, praktycznie rzecz

45 Ibidem (Gallienus-joint reign), s. 71, nr 38.46 Ibidem, s. 72, nr 53—55; s. 73, nr 64. Zob. także P. B a s t i e n , C. A r-

n o 1 d-B i u с с h i: Busto m oneta le come Mercurio (Gallieno, Aureliano). RIN 1983, t. 84, s. 73—74.

biorąc, lansowało najrozm aitsze, rzeczywiste czy urojone, przymioty ko­lejnych cesarzy, jak np. HILARITAS AVG47, PROVIDENTIA AVG48 czy SALVS AVG49. Rzadko się jednak zdarzało, aby dobitniej związać daną cnotę z określonym władcą poprzez umieszczenie na rewersie mo­nety dodatkowo imienia cesarza. W przypadku współrządzącego z Wa­lerianem Galliena mamy właśnie taką sytuację.

Chodziło, sprawa oczywista, o wyjątkowo silne zaakcentowanie w a­lorów militarnych młodszego z diarchów. Omawiane antoniniany wy­puszczono w Lugdunum, a zatem w bezpośrednim sąsiedztwie miejsc ciężkich walk Galliena o prowincje galijskie i alpejską Recję. Zdawkowy charakter większości owych monet zdaje się wskazywać na masy żoł­nierskie jako ich głównego odbiorcę. Z propagandowego punktu widzenia było rzeczą całkowicie zrozumiałą, że szczególnie mocno eksponowano męstwo i zwycięstwo m ilitarne młodego władcy, k tórem u przypadło bronić Imperium przed Germanami podchodzącymi już w pobliże Italii.

Szczególnego rodzaju konkretyzację stanowią „legionowe” antoniniany Galliena. Chodzi tutaj o emisje monetarne pochodzące z mennicy w Me­diolanie, noszące na rewersach określenia różnych legionów (LEG I—X, XII, IIXX, XX—XXII, XXX) wraz z ich znakami rozpoznawczymi50. Do owej grupy należy również zaliczyć mediolańskie antoniniany, ogólni­

47 Zob. przede wszystkim M. A mi t : Propagandę de succes et d'euphorie dans I'Empire Romain. ,,Iura” 1965, t. 16, s. 73—75.

Zob. R. T. S c o t t : Providen tia Aug. „Historia” 1982, t. 31, s. 436—459.49 Zob. M. A mi t : Propagandę..., s. 62—64.50 RIC V/2, s. 92—97, nr 314—369. „Legionowe” monety Galliena doczekały

się stosunkowo bogatej literatury przedmiotu. Różnice poglądów dotyczą głównie szczegółowego ich datowania (m.in. również w początkach samodzielnych rządów Galliena, jednak bez głębszych uzasadnień). Żaden z autorów nie wątpi w w y­bitnie propagandowy charakter rozpatrywanych teraz antoninianów. Przede wszyst­kim zob. J. K o l b : Die Legions-M unzen des Kaisers Gallienus. NZ 1873, t. 5, s. 53—91; C. O m a n : On the Coins of S everus and Gallienus com m em orating the Roman Legions. NC 1918, S. 4, t. 18, s. 80—96; H. M a t t i n g l y , E. A. S y d e n ­h a m , P. H. We b b : Gaius Publius Licinius Valerianus and his Fam ily A .D . 253— 260. In: RIC V/1, s. 34; A. A l f o l d i : The N umbering of the Victories of the Emperor Gallienus and the L ogalty of his Legions. NC 1929, S. 5, t. 9, s. 218—279; i d e m : Studien..., s. 73—119; F. L a f f r a n c h i : Le m onete legionarie de ll’ im - peratore Gallieno e la sua grande vittoria. In: Transactions of the International Numismatic Congress-London 1936. Ed. J. Al 1 a n, H. M a t t i n g l y , E. S. C. R o ­b i n s o n . London 1938, s. 198—213; J. F i t z : Les antoniniani des legions de Gallien. In: Melanges d ’archeologe, d ’epigraphie et d ’histoire offerts a Jerome Carcopino. Paris 1966, s. 353—365; L. de B l o i s : The Policy..., s. 91, 109—112; С. E. K in g: The Legionary Antoniniani of Gallienus fro m Milan. In: La zecca di Milano. A t t i del Convegno internazionale di studio Milano 9— 14 maggio 1983. Milano 1984, s. 121—125. Zob. także M. C h r i s t o 1: A propos d ’une monnaie legionaire de Gallien a la legende LEG X III GEM VII P VH F, provenant du tresor d ’Evreux. BSFN 1972, t. 27, s. 250—254.

kowo honorujące kohorty pretoriańskie51 oraz również pochodzące z tej mennicy sesterce typu COHORT PRAET PRINCIPI SVO52.

Zwraca uwagę bardzo interesująca tendencja, która występuje w ideo­logii omawianej epoki. Polega ona na tym, iż jakże często motywy na monetach, nawiązujące do roli i znaczenia armii rzymskiej, przybierały ogólnikową, mało zindywidualizowaną postać (głównie hasła FIDES MILITVM czy CONCORDIĄ MILITVM). Wyłomu w tym zakresie do­konał dopiero Decjusz, wybijając emisje monetarne typu GENIVS EXERC ILLVRICIANI czy EXERCITVS INLVRICVS SC. Gallien uczy­nił natomiast kolejny krok, odwołując się do nazwanych z imienia jed­nostek wojskowych i właściwych im symboli. Można zatem powiedzieć, że wraz z postępującym zagrożeniem Imperium od zewnątrz widoczny staje się proces indywidualizacji propagandowych oddziaływań na legiony i kohorty pretoriańskie. Nie ma przy tym wątpliwości, że tymi mone­tami opłacano armię, podnosząc — w zamyśle — jej morale53.

„Legionowe” monety Galliena należałoby wiązać nie tylko z potrze­bą uhonorowania poszczególnych jednostek wojskowych. Stanowią one, naszym zdaniem, również element ideologii dynastycznej Waleriana54. Trzeba bowiem pamiętać, że gdy obejmował on w 253 r. rządy, był już człowiekiem sześćdziesięcioletnim. Nie przypadkiem więc wyniósł on do rangi pełnoprawnego współrządcy swego syna Galliena. Jesteśmy skłonni przypuszczać, iż intencją Waleriana stało się zaakcentowanie w sposób zindywidualizowany walorów „następcy tronu” (VICT GALLIENI AVG, VIRTVS GALLIENI AVG) oraz związanie imienia Galliena z wyróżnio­nymi oddziałami wojska, którymi młody cesarz miał dowodzić czy na których miał w przyszłości polegać. Dla uzasadnienia owej hipotezy prag­niemy dodatkowo przytoczyć Walerianowe, podkreślmy to, antoniniany, pochodzące z mennicy w Lugdunum, a noszące na rewersach legendę GALLIENVS CVM EXERSVO55. Owemu napisowi towarzyszy wyobra­żenie — z personifikacją Victorii i włócznią — Jowisza siedzącego na kamieniu opatrzonym inskrypcją IOVI VICTORI.

Przedstawione antoniniany nierozłącznie wiązalibyśmy z monetami „legionowymi”. Łącznie tworzą one szczególnego rodzaju kreację Gal­liena jako wodza, który pod auspicjami Jowisza, zwierzchnika rzymskiego

51 RIC V/2, s. 97, nr 370—372; С. E. K i n g : The Legionary Antoniniani..., s. 121, 124. Zob. także J.-M. D o y e n : Une erreur de gravure sur un antonimen des legions de Gallien (atelier de Milan, 260 apres J.-C.). CENB 1982, t. 19, s. 58—59.

52 RIC V/2, s. 101, nr 417.53 Por. L. de В 1 o i s: The Policy..., s. 109—112.54 Na ów aspekt polityki tego cesarza zwrócił ostatnio uwagę C. Z a c c a r i a :

Successione ereditaria e propaganda dinastiea nelle emissioni monetali del regno d i Waleriano e Gallieno. „Annali dell Istituto Italiano di Numismatica” 1978, t. 25, s. 103— 138.

55 RIC V/1 (Valerianus), s. 39, nr 7—8.

panteonu, poprowadzi Imperium do zwycięstw. Wydaje się zatem, iż Walerian w sile armii widział oparcie dla swojej polityki dynastycznej.

Ideologia Galliena z lat jego współrządów z ojcem (253—260) pokry­wa się, generalnie rzecz biorąc, z założeniami, które propagował ów cesarz w okresie swego właściwie jedynowładztwa (260—268).

Istnieje jednak pewien wyraźny niuans, który pozwala na sprecyzo­wanie Gallienowego ideału rządów w drugim z wymienionych podokre- sów. Polegał on na przywołaniu pamięci założyciela Cesarstwa, Augusta56. W pierwszym rzędzie czynią to bardzo wyraźnie złoty medalion i aure- usy, rzecz znamienna, wybite przez stołeczną mennicę, noszące na re ­wersach legendę DEO AVGVST057. Napisowi temu towarzyszy popiersie twórcy pryncypatu.

Do grupy emisji proaugustiańskich Galliena zalicza się także aureusy, srebrne medaliony i brązowe asy typu OB CONSERVATIONEM SALV- TIS58, srebrne medaliony typu OB CONSERVATIONEM PATRIAE59, aureusy, srebrne medaliony i brązowe asy typu OB LIBERTATEM RE- CEPTAM60, jak również srebrne medaliony oraz antoniniany i asy typu OB REDDIT LIBERT61. Wszystkie te emisje pochodzą z mennicy w Rzy­mie i wszystkie noszą oryginalne — fakt godny zaakcentowania — le­gendy, aczkolwiek towarzysząca im ikonografia jest standardowa (perso­nifikacje Salus i Libertas).

Gallien w swoim mennictwie z la t 260—268 nie uhonorował żadnego innego cesarza, a jedynie Augusta. Jeśli do tego dodać, iż uczynił to na złotym medalionie i aureusach, a więc na emisjach o szczególnie uro­czystym charakterze, wypada uznać, że Gallienowe powołanie się na tego znakomitego władcę miało wydźwięk swoistej deklaracji politycz­nej62. Była ona zresztą w pewnym stopniu uzasadniona, ponieważ August

56 M. G r a n t : Roman A nn iversary Issues. Cambridge 1950, s. 136. Zob. także T. K o t u l a : Ideologia dyn astyczn a w pięćdziesięcioleciu 235—284. W: Studia z dz ie jów starożytnego Rzymu. Red. А. К u n i s z. Katowice 1988, s. 80, na której znajduje się stwierdzenie podobieństwa Gallienowego portretu do wizerunku Okta- wiana-Augusta z Primaporta, uchwytnego na monetach pierwszego spośród wym ie­nionych już w latach 253—260. Ogólnie na temat wyobrażeń Augusta — S. W a l ­k e r , A. B u r n e t t : The Image of Augustus. London 1981, w kwestii zaś typo­logii portretów Galliena — W. К u h o f f : Herrschertum... , s. 62—67.

57 RIC V/1 (Gallienus-sole reign), s. 131, nr 9; s. 133, nr 28; por. P. B a s t i en, С. A r n o 1 d-B i u с с h i: Busto..., s. 78.

58 RIC V/1, s. 135, nr 59; s. 142, nr 144; s. 168, nr 423.59 Ibidem, s. 142, nr 143.60 Ibidem, s. 135, nr 60—61; s. 143, nr 145; s. 168, nr 424.61 Ibidem, s. 143, nr 146; s. 152, nr 247; s. 168, nr 425.62 Podobnie interpretuje tę kwestię A. A 1 f o 1 d i: Zur Kenntn is der Zeit der

rómischen Soldatenkaiser. A ugustus ais Vorbild des Gallienus. „Zeitschrift JEiir Numismatik” 1928, t. 38, s. 199; i d e m : Studien..., s. 52—54; E. M. S t a e r m a n : K riz is rabovladelceskogo stro ją v zapadn yh provincijah R im sko j Imperii. Moskva 1957, s. 429; L. de B l o i s : The Policy..., s. 129—134; P. B a s t i e n , C. A r n o i d - -B i u с с h i: Busto..., s. 77—78.

przede wszystkim opanował sytuację w rozdzieranym wstrząsami pań­stwie rzymskim, zreformował jego struktury, kładąc w konsekwencji mocne podwaliny potęgi Imperium. Gallienowi przyszło podobnie działać w warunkach silnej, chociaż innego rodzaju, destabilizacji Cesarstwa oraz przedsięwziąć ważne reformy o wymiarze strukturalnym. Gallien mógł więc uważać się za kontynuatora dzieła Augusta. Z propagando­wego natomiast punktu widzenia było rzeczą ze wszech miar pożądaną, aby lansować tezę, iż Gallien — jak kiedyś August — kładzie kres k ry ­zysowi państwa, początkując zarazem okres jego ponownej świetności.

Badania nad emisjami typu OB CONSERVATIONEM SALVTIS (PA­TRIAE), OB LIBERTATEM RECEPTAM i OB REDDIT ŁIBERT ujaw­niły ich związek z Augustiańskimi monetami typu OB CIVES SER- VATOS, gdzie princeps występuje jako V index L iberta tis63. Uzyskaliśmy tym sposobem szerszą podstawę wiarygodności Gallienowej identyfikacji z Augustem jako odnowicielem Rzymu.

Interesująca w założeniu wydaje się konfrontacja ideologii legitymi- stycznych cesarzy Waleriana i Galliena z koncepcjami występujących przeciw nim uzurpatorów. Analiza materiału źródłowego64 nakazuje jed­nak powściągliwość w nadmiernie entuzjastycznym budowaniu hipotez na tem at wysublimowanych niuansów programu politycznego takiego czy innego przeciwnika diarchów. Po pierwsze, mamy wówczas do czy­nienia głównie z efemerycznymi uzurpatorami, którzy po prostu „nie zdążyli” wypracować priorytetów ideologicznych swego panowania. Po wtóre, byli to najczęściej miernego formatu wojskowi, pozbawieni szer­szych horyzontów. Należy zatem ponownie zaakcentować fakt załamania się w połowie III stulecia mniej lub bardziej klarownego charakteru

63 L. de B l o i s : The Policy..., s. 131. Zob. także G. W a l s er : Der Kaiser ais V in dex Libertatis . „Historia” 1955, t. 4, s. 353—364.

64 W ostatnim trzydziestopięcioleciu ujawniono i skatalogowano w iele nowych typów oraz odmian monet owych uzurpatorów, nieznanych wydawcom opraco­wania RIC. Przede wszystkim zob. H. M a t t i n g l y : The Coinage of Macrianus LI and Quietus..., s. 55—59; T. O. M a b b o t t : Eine Miinze des Aureolus, 262 n. Chr. SM 1956, t. 6, s. 49—51; H. R. В a 1 d u s: Eine unedier te Miinze des Uranius Antoninus. SM 1963, t. 13, s. 8— 12; i d e m : Uranius Antoninus. Miinzpragung und Geschichte. Bonn 1971, s. 185—201, nr 1-—92d, tablice I—XII; i d e m : Neue Mtinzen des Uranius Antoninus (Nachtrag II). „Jahrbuch fur Numismatik und Geldge- schichte’’ 1977, t. 27, s. 69—74; R. G o b i : Regalianus und Dryanti lla. D okum en- tation, Miinzen, Texte , Epigraphisches. Wien 1970, s. 10—34, tablice I—IV; R. N e m e t s c h k e : Ein Antoninian des romischen „Kaisers” Regalianus (260 n. Chr.). MONG 1972, t. 17, s. 121; Т. Р е к ar y : Uranius Antoninus. Z u m Buch von Hans Roland Baldus. SM 1973, t. 23, s. 15—-18; G. D e m b s k i : Nachtrdge zu Robert Gobls Monographie „Regalianus und D ryan ti l la”. NZ 1977, t. 91, s. 65— 73; i d e m : Neue Antoniniane von Regalian und Dryantilla. MONG 1983, t. 23, s. 5— 7; R. A. G. C a r s o n : Antoniniani of Zenobia. QT 1S78, t. 7, s. 221—228; P.-F. J a c q u i e r : Un nouvel antoninien de Regalien. BSFN 1933, t. 38, s. 404—405

ideologicznych koncepcji władców rzymskich, wyrażanych za pośrednic­twem monet. Czytelną linię programową zastępują natomiast — gene­ralnie rzecz biorąc — ogólnikowe, topiczne slogany.

Jedynym wyjątkiem jest mennictwo działającego w Galii Postu- musa65. Jego usurpacja (2G0—269) była wystarczająco długa, aby mógł on wypracować pryncypia polityki. Postumus przed swoim buntem spra­wował zapewne funkcję namiestnika prowincji Germania Inferior, a więc nie był pospolitym, szeregowym żołnierzem. Można zatem przyjąć, iż jego wykształcenie wykraczało poza przeciętność, dzięki czemu powstał bezsprzecznie zindywidualizowany i chyba interesujący program. Moż­na w nim wyróżnić dwa zasadnicze nurty Postumusowej ideologii: jeden dotyczy zwycięstw tego władcy, drugi natomiast związany jest z jego koncepcją religijną.

Propagandę zwycięstw Postumusa głosiły antoniniany i denary typu VICTORIA GERMANICA66, pochodzące z mennicy w Lugdunum, jak również tamtejsze antoniniany i brązowe sesterce typu GERMANICVS MAX V67. Z oficyny w Lugdunum wypuszczono także antoniniany i se­sterce typu RESTITVTOR GALLIARVM68, przedstawiające cesarza pod­noszącego z klęczek kobietę (personifikacja Galii). Do owej grupy mo­net należałoby również zaliczyć lugduńskie antoniniany i sesterce w ty ­pie SALVS PROVINCIARVM69. Ich rewersy wyobrażają bóstwo opie­kuńcze Renu opierające jedną rękę o statek, a w drugiej trzymające kotwicę. Specyficzną propagandę sukcesu lansują Postumusowe antoni­niany, wybite w Kolonii, noszące na rew ersach legendę PACATOR ORBIS70 i RESTITVTOR ORBIS71.

Jest sprawą całkowicie zrozumiałą, iż Postumus wysunął na czoło swojej ideologii właśnie hasła zwycięstw. Jako wysoki urzędnik admini­stracji cesarskiej przed 260 г., a później jako samozwańczy imperator, miał bezpośrednio do czynienia z inwazją germańską w rejonach nadreń- skich. Obrona tego limesu przebiegała, jak się zdaje, sprawnie, wzmac­niając autorytet miejscowego „cesarza”. Nie inaczej należy bowiem tłu­maczyć fakt bez mała dziesięcioletniego panowania Postumusa, co było okresem szczególnie długim jak na uzurpatora doby kryzysu Imperium.

Postumus dyskontował zatem w propagandzie swoje sukcesy, przed­stawiając się jako zwycięzca Germanów. Nie bylibyśmy przy tym cał­

65 RIC V/2, s. 336—368, nr 1—389; Elmer, s. 40—56, nr 117—620.66 RIC V/2 (Postumus), s. 337, nr 14—15; s. 344, nr 91; s. 45, nr 97, 102; s. oj2,

nr 177; Elmer, s. 46, nr 317, Beiblatt III, nr 354—357.67 RIC V/2, s. 342, nr 63; s. 348, nr 129; s. 353, nr 198—199; Elmer, s. i i ,

przyp. 2.05 RIC V/2, s. 343, nr 82; s. 350, nr 157—159; s. 355, nr 223—225; Elmer, s. 43,

nr 202; s. 44, nr 206a; s. 53, nr 587—588.69 RIC V/2, s. 340, nr 38; s. 344, nr 87; Elmer, s. 40, nr 117; s. 41, nr 119, 123.7(1 RIC V/2, s. 362, nr 317; Elmer, s. 54, nr 599.71 RIC V/2, s. 363, nr 324; Elmer, s. 54, nr 592.

kowicie pewni, iż jego monety typu GERMANICVS MAX V stanowią czysto mechniczne naśladownictwo podobnych emisji monetarnych Gal­liena (jedne i drugie wybijano m.in. w Lugdunum). Owa legenda mogła świadomie przypominać wielość Postumusowych zwycięstw, konkurując w tym zakresie z Gallienem i odbierając temu cesarzowi jakby niezasłu­żony tytuł.

Postumus występował jednocześnie jako odnowiciel świetności Galii, kładąc ponadto akcent na znaczenie Renu jako rzeki zapewniającej po­myślność tam tejszym obszarom. Skłonni bylibyśm y dopatrywać się głę­bokiej symboliki w unikalnej emisji typu SALVS PROVINCIARVM tego uzurpatora. Bieg owej rzeki wyznaczał bowiem jedną z granic Cesar­stwa Rzymskiego, oddzielającą to państwo od groźnego b a rb a r ic u m , skąd podówczas niemal bez przerwy atakowali Frankowie i Alamanowie72. Jednak bieg tej rzeki łączył także prowincje tamtejszego regionu, sta­nowiąc bardzo ważny szlak handlowy. Wydaje się, iż ikonografia rew er­sów Postumusowych monet w typie SALVS PROVINCIARVM jednoczyła oba wspomniane aspekty znaczenia Renu, a wizerunek cesarza na ich awersach dodatkowo podkreślał troskę władcy o tak znaczącą granicę oraz niezwykle istotny gospodarczo trakt wodny. Postumus niewątpli­wie odwoływał się przez ową emisję monetarną do szerokich kręgów galijskiego społeczeństwa73.

Należy koniecznie podkreślić, że polityczne ambicje tego uzurpatora sięgały nie tylko północno-zachodnich prowincji Cesarstwa Rzymskiego, ale całego Imperium (PACATOR ORBIS, RESTITVTOR ORBIS)74. Z psychologicznego punktu widzenia lansowanie przez Postumusa własnej osoby jako człowieka zdolnego do unicestwienia wrogów Rzymu i odbu­dowania potęgi Imperium było zręcznym posunięciem. Spróbujmy bo­wiem wczuć się w atmosferę wrażeń, towarzyszącą podwładnym owego imperatora.

Nieustanne ataki germańskich najeźdźców siały spustoszenie wśród ludności nadreńskich obszarów państwa rzymskiego. Spustoszenie w pod­wójnym tego słowa znaczeniu: wymierne, a zatem materialne, oraz psy­chologiczne, a więc wprowadzające stan ciągłego napięcia czy strachu. Jest przy tym rzeczą oczywistą, iż horyzont postrzegania ówczesnych ludzi musiał ograniczać się — chociażby ze względów komunikacyjnych

72 Por. J. L a f a u r i e : L ’em pire gaulois..., s. 958—'959.73 Podobnie sądzi M. A mi t : Propagandę..., s. 64; por. P. B a s t i e n : Le

monnayage.. ., s. 63.74 A. A l f o l di: The Crisis of the Empire. In: C ambridge Ancient History.

Ed. S. A. C o o k , F. E. A d c o c k , М. P. С h a r 1 e s w о r t h, N. H. B a y n e s . T. 12. Cambridge 1956, s. 187—188 (reedycja wydania — Cambridge 1939); M. G r a n t : Roman A n n iversary Issues..., s. 135; por. J. M. B u r t o n : Postumus and Carausius: The Idea of Nationalism? „Proceedings of the Classical Association” 1955, t. 52, s. 17—18; A. S a v i o: Per una in terpretazione di uno aureo di Postumo. QT 1979, t. 8, s. 235—240.

— do najbliższej okolicy (w przypadku np. ludności wiejskiej), prowin­cji czy najwyżej północno-zachodniego rejonu Imperium (w przypadku np. kupców). Dla zdecydowanej zatem większości mieszkańców ziem nad- reńskich (przypomnijmy, iż zdawkowe antoniniany typu PACATOR ORBIS i RESTITVTOR ORBIS wybijano w Kolonii) Postumus, odpiera­jący ze skutkiem frankoński i alamański zalew, jawił się jako zbawca na skalę znacznie szerszą, skalę całego państwa. Podtrzymywanie przez owego uzurpatora takiego kierunku propagandy było, oczywiście, ele­mentem zjednywania mu poparcia rzeszy zagrożonych i zastraszonych podwładnych. Posłużenie się przez Postumusa stosowanymi przez Wa­leriana i Galliena legendami PACATOR ORBIS i RESTITVTOR ORBIS interpretowalibyśmy natomiast jako „wojnę propagandową” uzurpatora przeciwko równolegle panującemu i zwalczanemu Gallienowi. Postumus zdawał się kwestionować pretensje legitymistycznego cesarza do ty tu ­łów zwycięzcy nad wszystkimi wrogami Rzymu i odnowiciela państwa.

Jak już uprzednio powiedziano, uzurpator ten przedstawił na swoich monetach świadomy program o charakterze religijnym. Owa koncepcja sprowadzała się do wyjątkowo mocnego wyeksponowania kultu Herku­lesa75. Rozpocznijmy od unikalnej w rzymskim mennictwie serii mo­net nawiązujących rewersami do dwunastu prac Herkulesa76. Notowane są więc aureusy i brązowe sesterce, wybite w Lugdunum, a także anto­niniany i denary, które emitowano w Kolonii, noszące legendę HER- CVLI INVICT077. Towarzyszą jej trzy warianty rysunku: Herkules du­szący lwa nemejskiego, powalający byka kreteńskiego, depczący ama­zonkę. Natomiast cykl aureusów, wypuszczonych tylko w Kolonii, jest bardziej zróżnicowany, jeśli idzie o tematykę. Znamy więc Postumusowe monety o typie HERCVLI AVG78, przedstawiające herosa zabijającego ptaki stymfalijskie, o typie HERCVLI CRETENSI79, wyobrażające H er­kulesa, który pokonuje byka kreteńskiego, monety w typie HERCVLI LIBVCO80, prezentujące herosa duszącego Anteusza. Aureusy z legendą HERCVLI NEMAEO81 ponownie przypominają zwycięstwo grecko- -rzymskiego bohatera nad lwem nemejskim. Monety typu HERCVLI THRACIO82 (znane w postaci zarówno aureusów, jak i denarów) nawią-

75 J. P. C. K e n t : Roman Coins. London 1978, s. 42; J. L a f a u r i e: U empire gaulois..., s. 959.

76 Omówił ją w odrębnym opracowaniu P. B a s t i e n : Les trava u x d ’Hercule dans le m onnayage de Postume. RN 1958, S. 6, t. 1, s. 59—79.

77 RIC V/2, s. 338, nr 23—24; s. 349, nr 138; s. 362, nr 305; s. 365, nr 348; Elmer, s. 45, nr 305; s. 47, nr 326—327; s. 52, nr 556.

78 RIC V/2, s. 359, nr 271; Elmer, Beiblatt VIII/1, nr 478—483.79 RIC V/2, s. 359, nr 272; Elmer, Beiblatt VIII/1, nr 484—489.8« RIC V/2, s. 539, nr 273; Elmer, Beiblatt VIII/2, nr 514—519.81 RIC V/2, s. 359, nr 274; Elmer, Beiblatt VIII/2, nr 520—525.82 RIC V/2, s. 359, nr 275; s. 365, nr 352—353; Elmer, Beiblatt VIII/2, nr 538—

543.

żują do uprowadzenia przez Herkulesa dzikich klaczy Diomedesa. Jedy­nie antoniniany i denary o typie HERCVLI ROMANO83 (AVG) przed­stawiają herosa w ogrodzie Hesperyd, ilustrując mit o zdobyciu przez niego stamtąd złotego jabłka (notowany jest także wariant z rysunkiem samej maczugi, łuku i kołczanu). Natomiast legendę HERCVLI AR- CADIO84 noszą wyłącznie denary Postumusa, które wyobrażają Herku­lesa łowiącego łanię kerynejską. Inne natomiast denary, typu HERCVLI ARGIVO85, przedstawiają Herkulesa zabijającego maczugą hydrę. Mo­nety o takim samym nominale opatruje legenda HERCVLI ERVMAN- TINO86, której towarzyszy wizerunek herosa wlokącego dzika upolo­wanego w górach Erymantu. Z kolei denary w typie HERCVLI GADI- TANO87 nawiązują do mitu o uprowadzeniu przez Herkulesa wołów Geryona. Również denary z napisem HERCVLI INMORTALI88 prezen­tują Herkulesa wlokącego uprowadzonego z Hadesu Cerbera. W końcu wreszcie Postumusowe denary o typie HERC(VLI) PISAEO89 wyobra­żają herosa dzierżącego motykę.

Prócz fabularnej serii monet upamiętniających prace Herkulesa Postu­mus nakazał również wypuszczenie emisji monetarnych ku czci wcieleń tego herosa, czczonych przez ludność rejonów nadreńskich. I tak, znane są aureusy, antoniniany, denary, sesterce, dupondiusy i asy typu HER­CVLI DEVSONIENSI90, wybijane w Lugdunum i Kolonii. Występują one w kilku ikonograficznych wariantach rewersów — generalnie biorąc— przedstawiających sylwetkę Herkulesa, czasem w świątyni. Sesterce natomiast o typie HERCVLI MAGVSANO91, które wybito w Lugdunum, prezentują Herkulesa opartego o maczugę. Owe monety nawiązują w swo­jej treści do niezwykle popularnego — szczególnie wśród Batawów i Ubiów, a więc nad dolnym Renem — kultu Herkulesa o takim przy­domku92. Poza cyklami dwunastu prac Herkulesa i kultowym rejestru­

83 RIC V/2, s. 362, nr 306—307; s. 365, nr 351; Elmer, Beiblatt VIII/2, nr 532—537.84 RIC V/2, s. 364, nr 340; Elmer, Beiblatt VIII/1, nr 466—471.85 RIC V/2, s. 364, nr 341—342; Elmer, Beiblatt VIII/1, nr 472—477.86 RIC V/2, s. 365, nr 344—345; Elmer, Beiblatt VIII/1, nr 490—495.87 RIC V/2, s. 365, nr 346; Elmer, Beiblatt VIII/1, nr 496—501.88 RIC V/2, s. 365, nr 347; Elmer, Beiblatt VIII/1, nr 502—507.89 RIC V/2, s. 365, nr 350; Elmer, Beiblatt VIII/2, nr 526—531.90 RIC V/2, s. 338, nr 20—22; s. 342, nr 64—66; s. 345, nr 98—99; s. 348,

nr 130— 134; s. 349, nr 137; s. 353, nr 200—202; s. 356, nr 247; s. 365, nr 343; Elmer, s. 40, nr 118a; s. 41, nr 121—121a, 124, 311; Beiblatt I, nr 146—151, Bei­blatt II, nr 217—226, s. 45, nr 305, s. 46, nr 316, s. 47, nr 324—325d, Beiblatt V1I1/2, nr 544—549.

91 RIC V/2, s. 342, nr 68, s. 349, nr 139—140; Elmer, s. 44, nr 287, 293.92 P. Le G e n t i l h o m m e : Le desastre d ’Autun en 269. „Revue des Etudes

Anciennes” 1943, t. 45, s. 236; H. M a t t i n g l y , E. A. S y d e n h a m , P. H. We b b . In: RIC V/2, s. 331; Elmer, s. 34; P. B a s t i e n : Le monnayage... , s. 67—68; M. J a c z y n o w s k a : Quelques rem arques sur le culte d ’Hercule en Rhćnanie. „Arheolośki Vestnik" 1977, t. 28, s. 412—414; e a d e m: Le culte d ’Hercule romain

jem y także Postum uscwe scstsrce i dupondiusy typu HERC PACIFERO93, wypuszczone przez mennicę w Lugdunum, a noszące na rewersach stereo­typowy wizerunek herosa z maczugą. Najeży tu ta j również odnotować brązowe asy tego uzurpatora, pochodzące z Kolonii, o typie HERCVLI COMITI AVG COS III94. Przedstawiają one zarówno na awersach, jak i rewersach władcę w towarzystwie Herkulesa.

Aby dopełnić przeglądu emisji monetarnych Postumusa z motywami herkulańskimi, trzeba także wspomnieć o takich monetach owego uzur­patora, których legendy nie noszą wprawdzie imienia herosa, ale któ­rych ikonografia rewersów zawiera jego wyobrażenie. Należą do nich złote biniony i aureusy, a także rozmaite emisje srebrne i brązowe, które wybijano zarówno w Lugdunum, jak i Kolonii oraz Mediolanie. W ich liczbie znajdują się monety typu AETERNITAS AVG95, których rewersy przedstawiają — rzecz wysoce znamienna — Herkulesa koronującego Postumusa. Nie mniej wymowne są biniony i aureusy z legendą COMITI AVG96, wyobrażające na rewersach władcę z Herkulesem. Inne emisje monetarne, o typie FELICITAS AVG97, prezentują na rewersach zwró­cone ku sobie głowy herosa i galijskiego uzurpatora. Rewersy zaś monet typu VIRTVS POSTVMI AVG98 wyobrażają Herkulesa ujarzmiającego łanię. Wreszcie rewersy antoninianów z legendami VIRTVTI AVGVSTI99 i VIRTVS EQVITVM100 dają standardową personifikację herosa z m a­czugą. Koniecznie trzeba również zaakcentować, iż podobiźnie Postumusa na awersach różnych typów jego emisji monetarnych często towarzyszy wizerunek Herkulesa.

Analizę opisanych monet należy zacząć od stwierdzenia, iż kult her- kulański bardzo zyskał na popularności w Cesarstwie Rzymskim okresu III stulecia101. Ów heros, a później bóg, cieszył się szczególnym uznaniem

au tem ps du Haut-Empire. In: ANRW II/17/2, 1981, s. 654—655; e a d e m : Religie świata rzymskiego. Warszawa 1987, s. 180; I. K ó n i g : Die gallischen Usurpatoren..., s. 119—121; T. K o t u l a : Ideologia..., s. 85; M. T h y s : Deux sanctuaires locaux d'Hercule dans le m onnayage galloromain. „La Vie Numismatique” 1988, t. 38, s. 71—78.

93 RIC V/2, s. 348, nr 135; s. 349, nr 136; s. 354, nr 203—204; Elmer, s. 4t>, nr 299.

94 Elmer, Beiblatt VI, nr 424.95 RIC V/2, s. 338, nr 17; Elmer, s. 41, nr 128.96 RIC V/2, s. 358, nr 261; Elmer, Beiblatt VI, nr 426—428.97 RIC V/2, s. 358, nr 266; Elmer, s. 45, nr 306.95 RIC V/2, s. 356, nr 241; s. 357, nr 253; Elmer, s. 52, nr 557.99 RIC V/2, s. 364, nr 333; Elmer, s. 50, nr 390.

100 RIC V/2. s. 368, nr 389.101 M. J a c z y n o w s k a : Główne k ierunki przemian kultu Herkulesa w pań­

s tw ie rzym sk im . „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Historia” 1973, t. 58, s. 3H— 40; e a d e m : K u lt Herkulesa jako g łów n y element opozycji pogańskiej przeciw chrześc ijaństwu w III i IV w. „Antiąuitas” 1979, t. 8, s. 149—154; e a d e m : Religie..., s. 232—233.

właśnie w prowincjach galijskich102. Postumus nawiązał zatem w swojej ideologii do szeroko akceptowanej w regionie postaci mitologicznej, zwra­cając się tym samym ku rzeszy społeczeństwa rzymskiego103.

Nie ulega najmniejszej wątpliwości, iż Herkules był herosem i bó­stwem, które szczególnie upodobał sobie Postumus. Długa lista, prze­ważnie bardzo oryginalnych, herkulańskich motywów na monetach owego uzurpatora aż nadto dowodnie o tym świadczy, co nie oznacza, iż Po­stumus lekceważył innych przedstawicieli uznawanego panteonu pań­stwowego. Znane są emisje monetarne tego władcy przywołujące imiona Diany104, Jowisza105, Kastora106, Marsa107, Merkurego108, Minerwy109 czy N eptuna110. Nie zabrakło Postum usowych monet, na których widnieją naw et bóstwa wschodnie: Serapis111 i Sol112. Trudno byłoby zatem mówićo herkulańskim monoteizmie Postumusa. Faktem jednak jest, iż tylko ów heros doczekał się na interesujących nas emisjach monetarnych tak okazałej i różnorodnej adoracji. Wymowa legendy i towarzyszącego jej rysunku aureusów w typie AETERNITAS AVG jest przy tym bardzo znamienna.

Można przypuszczać, iż szczególnie głęboki sens wiąże się z Postu- musowymi monetami, które upamiętniają dwanaście prac Herkulesa. Po pierwsze, owe nadludzkie prace dokonane zostały przez ludzkiego prze­cież Herkulesa. Postumus, którego inspirował ten heros, podjął także nadludzki wręcz wysiłek: stawienia czoła rozlicznym niebezpieczeństwom w obronie Cesarstwa Rzymskiego. Po wtóre, prace swe Herkules wy­konywał w różnych miejscach antycznego świata, co skrupulatnie akcen­tu ją legendy analizowanej serii monet. A więc naśladujący owego he­

102 Zob. S. C z a r n o w s k i : Herkules gali jski. „Przegląd Historyczny” 1925, t. 5, s. 238—260; i d e m : Dzieła. T. 3. Warszawa 1956, s. 139—160; M. J a c z y - n o w s k a : Religie..., s. 179—181.

юз p or e . M. Ś t a e r m a n : Otrażenije k lassovyh protivorechij II—III v. v ku lte Gierakla. „Vestnik Drevnej Istorii” 1949, s. 60—72; M. S i m o n : Hercule et le christianisme. Strasbourg 1955, s. 83; M. J a c z y n o w s k a : Główne kierunki..., s. 40; e a d e m : Kult..., s. 150; e a d e m : Religie..., s. 232.

104 RIC V/2, s. 361, nr 299—300; Elmer, s. 50, nr 396—398.105 RIC V/2, s. 342, nr 70; s. 343, nr 71—72; s. 349, nr 141; s. 354, nr 205;

s. 357, nr 248; s. 359, nr 278; s. 362, nr 308—311a; Elmer, s. 44, nr 289—290 , 2У5; s. 49, nr 387; s. 50, nr 388; s. 53, nr 570—571.

106 RIC V/2, s. 361, nr 297; s. 364, nr 335; Elmer, s. 53, nr 589; Beiblatt IX, nr 580—583.

RIC V/2, s. 362, nr 312; s. 366, nr 357; Elmer, s. 50, nr 389.108 RIC V/2, s. 350, nr 149; s. 362, nr 313; s. 366, nr 358; Elmer, s. 51, nr 413.109 RIC V/2, s. 339, nr 29; s. 343, nr 74; s. 350, nr 150; s. 354, nr 210—211;

Elmer, s. 45, nr 309; s. 46, nr 313.110 RIC V/2, s. 339, nr 30; s. 343, nr 76; nr 354, s. 214—217; Elmer, s. 46, nr 310,

314.111 RIC V/2, s. 360, nr 282; s. 363, nr 329; Elmer, s. 48, nr 377; s. 49, nr 382—383.112 RIC V/2, s. 358, nr 260; s. 362, nr 316; s. 364, nr 336; Elmer, s. 53, nr 568—

569, Beiblatt VII, nr 454—463.

rosa Postumus był tam samym zdolny do podjęcia walki z wrogami Imperium, którzy atakowali zewsząd, nawet w najbardziej odległych od siebie punktach. Można więc stwierdzić, że ten uzurpator pragnął przedstawić się jako człowiek, którego wola i zdolności predestynują do roli obrońcy Rzymu, eo ipso do roli pełnoprawnego cesarza.

Wnioski dotyczące zagadnień ideologicznych w rzymskim mennictwie lat 253—268:

1. W okresie diarchii Waleriana i Galliena propago­wano sukcesy militarne obu tych władców, kładąc szcze­gólny nacisk na ich zasługi jako odnowicieli państwai społeczeństwa rzymskiego.

2. Mennictwo Waleriana odwołało się wówczas do wielu popularnych i akceptowanych bóstw, stanowiąc tym samym element działań integrujących społeczeństwo na gruncie lojalnej względem interesów Rzymu ideologii.

3. Monety Galliena eksponowały natomiast, w okre­sie dwuwładzy tego cesarza z Walerianem, zwycięstwai osobistą V irtu s emitenta, a także wyróżniły z nazwy rzymskie oddziały wojskowe, które winny zapewnić mu pomyślne rządy.

4. Cesarz ten w latach 260—268 identyfikował się z Augustem jako odnowicielem państwa rzymskiego.

5. Mennictwo uzurpatorskie omawianej obecnie epoki nie lansowało wówczas bardziej zindywidualizowanego, a więc intencjonalnego programu ideologicznego.

6. Jedynym wyjątkiem były działania Postumusa, który pragnął, by widziano w nim „silnego człowieka”, zdolnego dzięki nawiązaniu i wyeksponowaniu mitu H er­kulesowego zapewnić obronę i rozkwit nie tylko pro­wincjom galijskim, lecz także całemu Imperium, które przeżywało podówczas — trzeba to silnie podkreślić — wyjątkowo trudny okres.

LATA 268—275

Zabójstwo w 268 r. Galliena, a następnie uzurpatora Aureolusa, utorowało w tymże samym roku drogę do władzy Markowi Aureliuszowi Waleriuszowi Klaudiuszo­wi, znanemu później z przydomkiem Gocki1. Ten wy­bitny wódz stanął już od początku swojego pano­wania przed wieloma trudnymi problemami, a więc przedłużającą się separacją Galii, gdzie po śmierci Po­stumusa i dwóch efemerycznych uzurpatorów Lelianai Mariusza rządy objął Wiktoryn (269—271), rozszerza­jącą się agresją Palmireńczyków na Wschodzie, zagroże­niem Recji przez Alamanów i Jutungów oraz Pannonii przez Wandalów. Najgroźniejszy okazał się jednak atak Gotów na prowincje bałkańskie Imperium. Klaudiuszo­wi udało się wprawdzie odnieść zwycięstwo nad tym groźnym przeciwnikiem w 269 r. pod Naissus (Nisz w dzisiejszej Jugosławii), panująca jednak wówczas za­raza odebrała wkrótce potem, bo w 270 r., życie m.in. cesarzowi. Efemeryczne rządy jego brata Kwintyllusa (wg tradycji zaledwie siedemnastodniowe)2 nie wywarły, rzecz oczywista, szczególnego wpływu na dzieje Cesar­stwa tamtej epoki.

W 270 r. armia narzuciła purpurę kolejnemu wyso­kiej rangi dowódcy wojskowemu Aurelianowi3. Pocho­dził on z Sirmium, a wywodził się z nizin społecz­nych. Swoją karierę niewątpliwie zawdzięczał osobistymtalentom i uporczywemu dążeniu do wytyczonych ce-

__________ ,b 'o1 Zob. Damerau, PLRE, s. 209.2 SHA, Divus Claudius 12; por. PLRE, s. 759.3 Jedyną monografię tego cesarza opracował L. H o m o : Essai sur le regne

de Vempereur Aurelien. Paris 1904; por. PLRE, s. 129—130; L. P o l v e r i n i : Da Aureliano a Diocleziano. In: ANRW II/2, 1975, s. 1013—1035; G. S o t g i u: Aureliano (1960— 1972). In: ANRW II/2, 1975, s. 1039—1061.

low. Owe predyspozycje okazały się bardzo przydatne w zmaganiach nowego cesarza z rozlicznymi problemami, przed którym i stał Rzym. I tak, w 270 r. Aurelian w al­czył na terenie Pannonii z W andalami i Sarm atam i. W tymże samym roku imperator poniósł porażkę pod Placencją, w bitwie z Jutungami. Udało mu się nato­miast ich pokonać w 271 r. pod Fanum Fortunae i pod Pawią. Niebezpieczeństwo grożące Italii i stolicy zmusiły jednak wówczas Aureliana do obwarowania murami obronnymi miasta Rzymu, nękanego zresztą rewoltą pra­cowników tamtejszej mennicy.

W zbuntowanej Galii, bez przerwy zresztą najeżdża­nej przez Franków i Alamanów, władzę objął Tetryk I, po zamordowaniu Wiktoryna. Aurelian zdołał pokonać Tetryka w 274 r. pod Catalaunos (dzisiaj Chalons-sur- -Marne), kładąc tym samym kres tzw. Cesarstwu G alij­skiemu4.

Na Wschodzie kontynuowała panowanie Septymia Ze­nobia (w imieniu syna Waballata), wdowa po Odenacie, wspomagana przez wrogich Rzymowi Persów. Kampania Aureliana przeciw Palmirze zakończyła się jednak suk­cesem, a ów znaczący ośrodek miejski zdruzgotano, prak­tycznie rzecz biorąc, w 272 r.5

Wojna z Zenobią toczyła się w warunkach stałego za­grożenia tyłów wojsk rzym skich parciem Karpów i Go­tów na prowincje naddunajskie i Azję Mniejszą. Nie­możność utrzymania wysuniętej poza Dunaj Dacji zobli­gowała natomiast Aureliana do ewakuacji tej prowincji w 274 r. U schyłku swojego panowania cesarz podjął jeszcze wysiłek ataku na sassanidzką Persję. Podczas tej wyprawy został jednak zamordowany w 275 r. przez zbuntowanych żołnierzy.

Działalność Aureliana nie ograniczała się tylko do obrony granic Cesarstwa Rzymskiego i eliminowania roz­sadzających to państwo uzurpacji. Podjął on również trud kontynuacji reformatorskich działań Galliena. Na­leży więc tu taj przede wszystkim wymienić Aureliano-

4 I. K o n i g : Die gallischen U surpatoren von Postum us bis Tetricus. Miin- chen 1981, s. 172—181.

5 Zob. G. D o w n e y : A urelian’s V ic tory over Zenobia at Imae, A .D . 272. „Transactions and Proceedings of the American Philological Association” 1950, t. 81, s. 57—68.

wą reform ę m onetarną z 274 r6., a także jego inicjatywy mające na celu wprowadzenie dyscypliny do zdemorali­zowanej armii rzymskiej7.

Przystępując do omówienia aspektów ideologicznych w mennictwie Klaudiusza II Gockiego trzeba stwierdzić, że brak w nim wyraźnej, intencjonalnej linii programowej. Ówczesna propaganda to eklektyczny zbiór różnych, najczęściej ogólnych treści8, będących ponadto słabym echem idei lansowanych przez bezpośrednio poprzedzających interesujące nas teraz panowanie cesarzy. Warto jednak zwrócić uwagę na trzy cechy charakterystyczne dla Klaudiuszowego programu lansowanego na mo­netach.

Pierwsza z nich dotyczy toczonych wojen; cały okres rządów K lau­diusza II Gockiego wypełniony był bowiem konfliktami militarnymi. Bardzo mocno kontrastuje więc z tak burzliwą epoką ubóstwo monet sławiących zwycięstwa władcy. Ukazała się tylko pojednycza odmiana standardowych i skrajnie już zdewaluowanych antoninianów9, wybija­

s P. H. We b b : The R eform of Aurelian. NC 1919. S. 4. T. 19. s. 235—243; C. G a t t i : La politica m onetaria di Aureliano. „La parola del passato” 1931, t. 77, s. 83—106; R. A. G. C a r s o n ; The R eform of Aurelian. RN 1965, S. 6, t. 7, s. 225—235; D. K i e n a s t : Die Miinzreform Aurelians. „Chiron” 1974, t. 4, s. 547— 566; J. L a f a u r i e ; R eform es monćtaires d ’A urelien et de Diocletien. RN 1975, S. 6, t. 17, s. 81—107; W. W e i s e r : Die M iinzreform des Aurelian. „Zeitschntt. flir Papyrologie und Epigraphik” 1983, t. 53, s. 279—295.

7 L. H o m o : Essai..., s. 134.8 E. M. Ś t a e r m a n : K riz is rabovladelceskogo stroją v zapadnyh provincijah

R im sk o j Imperii. Moskva 1957, s. 483; por. E. R e d o : Religious Policy of the End of Principatus. „Żiva Antika” 1975, t. 25, s. 462. Sumarycznego zestawienia owyen treści dokonał F. R e d o : N umismatical Sources of the Il lyrian Soldier E m peror’s Religious Policy. Budapest 1973 (Dissertationes Archaelogicae. S. 2, nr 2), s. XVIII (Appendix I). Zob. także J. G r i c o u r t : Antoninien inedit de Claude le Cothique (Siscia, 268). CENB 1974, t. 11, s. 16—17.

9 Zob. H. M a t t i n g l y : T he Clash of the Coinages circa 270—296. In: Studies in Roman Economic and Social History in Honour of A llan Chester Johnson. Ed. P. R. С о 1 e m a n-N о r t on . Princeton 1951, s. 275—289; P. Le G e n t i l h o m - me: Variations du t i tr e de Vantoninianus au IIIе siecle. RN 1962, S. 6, t. 4, s. 141— 167; L. H. C o p e : The Nadir of the Im peria l Antoninianus in the Reign of Clau­dius II Gothicus, A .D . 268—270. NC 1969, S. 6, t. 9, s. 145—161; J.-P. С a 11 u: La politique m onetaire des em pereurs romains de 238 a 311. Paris 1969; A. К u- n i s z ; Denar i antoninian. Z prob lem a tyk i obiegu monetarnego w C esars tw ie R z y m s k im w III w.n.e. „Studia Historyczne” 1973, t. 16, s. 171—194; i d e m : Gospo­darka pieniężna a gospodarka naturalna w epoce Późnego Cesars tw a Rzymskiego. W: „Historia i Współczesność”. T. 3: P ro b lem y schyłku św ia ta antycznego. Red. А. К u n i s z. Katowice 1978, s. 73—74; i d e m : P ełn ow artośc iow y a k re d y to w y charakter pieniądza w pań s tw ie r z y m sk im (w ybran e zagadnienia). W: „Historia i Współczesność”. T. 5: Pieniądz i gospodarka pieniężna w starożytności i średnio­wieczu. Red. А. К u n i s z. Katowice 1979, s. 17, 39—40.

nych w Rzymie, typu VICTORIA GM10 (zwróćmy tutaj uwagę na nie­typową i mniej komunikatywną abrewiację GM zamiast tradycyjnej GERM czy GER). Równie mało interesujące są stereotypowe antoniniany typu VICTORIA GERMAN (GERMANIC)11 czy VICTORIAE GOTHIC12, które wypuszczono w Kyzikos.

Nie po raz pierwszy sygnalizujemy skromny zakres propagandy idei zwycięstwa na monetach doby kryzysu Cesarstwa. Należy sądzić, że wszechogarniające wówczas zagrożenie granic Imperium i świadomość owego zagrożenia nakazywały kolejnym władcom tego państwa tonować nadmiernie entuzjastyczną wizję osiąganych sukcesów, rzeczywistych czy— tym bardziej — rzekomych.

O ile w przypadku Waleriana, Galliena oraz Postumusa punkt ciężkoś­ci Imperium znajdował się na ogólnikowo rozumianym Wschodzie (RESTI­TVTOR ORIENTIS) i w prowincjach galijskich (RESTIT GALLIAR),0 tyle Klaudiusz II Gocki najwyraźniej zlekceważył wyeksponowanie znaczenia owych terytoriów mimo niekorzystnych dla Rzymu procesów, które tam zachodziły (rozwój niezależnej Palmiry, uzurpacja Wiktory- na). Ów wojowniczy cesarz wrócił natomiast do podjętej przez Decjusza idei uhonorowania naddunajskiej Dacji. Uczynił to, emitując w Medio­lanie antoniniany typu DACIA FELIX13, które wyobrażały na rew er­sach personifikację tej wysuniętej poza Dunaj prowincji stanowiącej rodzaj przedmurza Imperium.

Bardzo charakterystycznym i niewątpliwie celowym aspektem ideo­logii Klaudiusza II Gockiego stało się akcentowanie roli wojska. Znane są złote medaliony tego cesarza, wybite w Rzymie, a noszące na rewersie napis CONCORDIA EXERCITVS14, któremu towarzyszy Klaudiuszowa podobizna z dwoma chorągwiami. Ukazały się również aureusy, nominal­nie srebrne antoniniany oraz brązowe dupondiusy i asy wypuszczone przez oficyny mennicze zarówno w stolicy, jak i Mediolanie, Siscii1 Kyzikos, typu CONCOR EXERC15, CONCORD LEGI16, FIDES

10 RIC V/1 (Claudius Gothicus), s. 219, nr 108; Damerau, s. 99, autor ten roz­wija skrót GM w postać G(ermanica) M(axima).

11 RIC V/1, s. 232, nr 247—250; Damerau, s. 99.12 RIC V/1, s. 232, nr 251; s. 233, nr 252; Damerau, s. 99; por. C. N. R e e v e s :

The Victoriae Gothic Coinage of Claudius II Gothicus. „Coins, Incorporating Coins and Medals” 1973, t. 10, s. 38—39.

13 RIC V/1, s. 222, nr 143; Damerau, s. 102.14 RIC V/1, s. 211, nr 1; Damerau, s. 94; H. H u v e l i n : L ’atelier de Milan sous

Claude II (la prem iere emission de monnaies d ’or). QT 1986, t. 15, s. 205—206.15 RIC V/1, s. 211, nr 3; s. 213, nr 25—26; s. 222, nr 140—141; Damerau, s. У4.16 RIC V/1, s. 222, nr 142; Damerau, s. 94; zob. także В. L e v i c k : Concordia

at Rome. In: Scripta N ummaria Romana. Essays Presented to H u m phrey Suther­land. Ed. R. A. G. C a r s o n , С. M. K r a a y . London 1978, s. 228—229.

EXERCI17, FIDES MILITVM18, GENIVS EXERCI10 oraz PAX EXERC20.Medaliony z legendą CONCORDIA EXERCITVS są — co trzeba pod­

kreślić — jedynymi znanymi emisjami Klaudiusza II Gockiego o tak nietypowym, a zarazem uroczystym charakterze. Jeśli dodać, iż pocho­dzą one z głównych mennic w stołecznym Rzymie i w Mediolanie, to można przyjąć, że owe medaliony noszą przemyślane, szczególnie bliskie wojskowemu przecież cesarzowi hasło.

Zwraca uwagę zestaw bardzo różnorodnych cech, które miały cha­rakteryzować ówczesną armię rzymską. Imperator odwoływał się więc do zgody w wojsku, zgody między legionami, wierności wojska, wierności żołnierzy i pokoju w armii. Sławił wreszcie geniusza armii. Jest przy tym rzeczą istotną, że takie hasło jak PAX EXERC pojawia się po raz pierwszy (jeśli chodzi o lata 235—284) właśnie na monetach Klaudiu­sza II Gockiego. Nie ulega zatem wątpliwości, że i w tym przypadku mamy do czynienia z intencjonalnym działaniem emitenta.

Należy sądzić, iż cesarz miał szczególne powody, aby eksponować podległą mu armię i jej wewnętrzną jedność. Klaudiusz II Gocki należał bowiem uprzednio do tej grupy społecznej, otrzymał od żołnierzy pur­purę, jego panowanie zależało od armii, a jedność Cesarstwa Rzym­skiego — od sprawności legionistów21. Nawet zatem w krótkotrwałymi eklektycznym, jeśli idzie o typologię, mennictwie tego władcy znalazła silne odzwierciedlenie, zresztą nie po raz pierwszy, ważąca podówczas rola czynnika wojskowego.

Różnorodne i topiczne hasła na monetach z czasów efemerycznego panowania Kwintyllusa (270)22 nie upoważniają do wyciągania jakich­kolwiek wniosków o ideologicznych preferencjach tego cesarza23.

Mennictwo Aureliana24 przedstawia się natomiast bardziej okazale

17 RIC V/1, s. 214, nr 34—36; Damerau, s. 95.18 RIC V/1, s. 211, nr 5; s. 214, nr 37—38; s. 220, nr 121; s. 223, nr 149; s. 231,

nr 230; Damerau, s. 95.19 RIC V/1, s. 215, nr 48—49; Damerau, s. 96.20 RIC V/1, s. 221, nr 131; s. 224, nr 159—160; s. 225, nr 176; Damerau, s. 96;

H. H u v e 1 i n: L ’atelier de R om e sous Claude II le Gothiąue. QT 1984, t. 13, s. 201.

21 Por. M. A m i t: Propagandę de succes et d ’euphorie dans I’Empire Romam. „Iura” 1965, t. 16, s. 59.

22 RIC V/1 (Quintillus), s. 238—247.23 W literaturze przedmiotu zwrócono uwagę na fakt powielenia przez Kwintyl­

lusa haseł, które uprzednio propagował Klaudiusz II Gocki, F. R e d o : Religious Policy..., s. 463.

24 Zob. także T. R o h d e: Die Miinzen des K aisers Aurelianus und seiner Frau Severina. Weissensee 1870 (ss. 114); i d e m : Die Miinzen des Kaisers Aurelianus, seiner Frau Severina und der Fiirsten von Palm yra. Miskolcz 1881 (ss. 429). Głównie na owych dziełach oparli swój katalog wydawcy opracowania RIC V/1, s. 263—318. Por. F. R e d o : Numismatical Sources..., s. XIX (Appendix I).

aniżeli Klaudiusza II Gockiego. Trzeba jednak zauważyć, że liczne wojny, które toczył Aurelian z wrogami zewnętrznymi, zostały bardzo delikatnie upamiętnione na ówczesnych monetach. Rejestrujemy bowiem tylko standardowe antoniniany owego cesarza w mennicy w Siscii, typu VIC­TORIA PARTICA25, oraz z oficyn w Kyzikos, typu VICTORIA (VIC­TORIAE) GOTHIC26 i VICTORIA GERM27. Można zatem stwierdzić, że raczej enigmatyczne upamiętnienie walk z obcymi najeźdźcami stało się w dobie kryzysu Cesarstwa Rzymskiego prawidłowością.

Aurelian znacznie okazalej propagował swoją osobę jako pacyfikatora Wschodu i całego Imperium, a jednocześnie odnowiciela tegoż Wschodui Cesarstwa Rzymskiego. Ukazały się więc antoniniany tego władcy, po­chodzące z mennicy w Siscii, typu PACATOR ORIENTIS28, wyobraża­jące na rewersach cesarza wraz z jeńcem. Znane są także Aurelianowe aureusy i antoniniany, które wybito w Mediolanie, Siscii, Antiochii oraz Kyzikos, noszące legendę RESTITVTOR ORIENTIS29. Owemu napisowi towarzyszą trzy warianty rysunku rewersów, pierwszy przedstawia ko­bietę (Oriens) ofiarującą wieniec cesarzowi, drugi — imperatora podno­szącego z kolan kobiecą postać, a trzeci — boga słońca (Sol) dzierżącego glob. Pochodzące z mennicy w Lugdunum antoniniany typu PACATOR ORBIS30 prezentują na rewersach bądź Aureliana obok ołtarza, bądź personifikację bóstwa słońca (Sol).

Inne antoniniany tego władcy, wypuszczone przez oficyny Rzymu, Mediolanu, Serdiki (dzisiejsza Sofia), Antiochii, Kyzikos oraz Trypolisu,0 typie RESTITVT ORBIS31, dają aż cztery warianty rysunku rewersów. Na jednym z nich figuruje cesarz otrzymujący wieniec od kobiety (Orbis), na kolejnym widać dodatkowo modlącą się osobę, na trzecim Victoria z palmą w ręku wręcza Aurelianowi wieniec (kompozycji tej czasami towarzyszy modląca się postać), czwarty zaś prezentuje Sol1 cesarza.

Aurelian położył zatem akcent nie tyle na lansowanie idei swoich zwycięstw nad określonym, nazwanym z imienia przeciwnikiem, ile usilnie (zwraca uwagę wielość mennic emitujących interesujące nas monety) propagował generalne rozwiązania kłopotów Imperium. Można więc zaobserwować wyraźną paralelę z ideami, które uprzednio wystą­

25 RIC V71 (Aurelian), s. 291, nr 240.28 Ibidem, s. 303, nr 339—340.27 Ibidem, s. 303, nr 355.28 Ibidem, s. 290, nr 231.29 Ibidem, s. 230, nr 140—141; s. 290, nr 233—234; s. 304, nr 350—351; s. 3U7,

nr 374—375; s. 310, nr 404.30 Ibidem, s. 265, nr 4, 6—7.31 Ibidem, s. 271, nr 53; s. 280, nr 139; s. 297, nr 287—289; s. 298, nr 290—298;

piły w mennictwie Waleriana, Galliena i Postumusa. Należy przypusz­czać, że Aurelianowi, podobnie jak wymienionym poprzednikom, cho­dziło o stworzenie wrażenia, iż udało mu się opanować całokształt nie­szczęść, jakie dotknęły Cesarstwo Rzymskie, a jego rządy początkują odnowę tego państwa.

Inna cecha Aurelianowej ideologii to wyraziste uhonorowanie te ry ­toriów naddunajskich Cesarstwa. Trzeba zatem wymienić standardowe antoniniany, które wybito w Mediolanie, typu DACIA FELIX32, będące jednak chyba mechanicznym naśladownictwem podobnych monet K lau­diusza II Gockiego, oraz pochodzące również z mennicy mediolańskiej antoniniany typu PANNONIAE33. Ich rewersy wyobrażają personifikację geniusza obu prowincji pannońskich. Należy także przytoczyć aureusyi antoniniany, wypuszczone przez warsztaty mennicze w Mediolanie oraz Siscii, które noszą na rewersach legendę GENIVS ILLVR34. Towarzyszy jej z kolei wizerunek geniusza illiryjskiego. Przegląd ten wypada za­kończyć wzmianką o aureusach i antoninianach emitowanych w Antio­chii, typu VIRTVS ILLVRICI35, przedstawiających na rewersie Marsa z jeńcem.

Opisane serie monetarne stanowią kontynuację idei eksponowania obszarów dunajskiego horyzontu geograficznego w ramach Imperium, znaną już z emisji Decjusza i (znacznie siabiej) Klaudiusza II Gockiego36. Ową ideę, jeśli chodzi o Aureliana, w dużym stopniu determinowało po­chodzenie cesarza: urodził się on w okolicach Sirmium, a więc w pro­wincji Pannonia Inferior. Wyeksponowanie geniusza i dzielności krainy Illyricum było zapewne podyktowane chęcią przypomnienia strategicznej wagi tamtejszych obszarów dla Rzymu i w z lekka tylko zawoalowanej formie szczególnych predyspozycji cesarza wywodzącego się stamtąd.

Aurelian posiadał bardzo określoną koncepcję religijną. Trzeba przy­znać, iż została ona wyrażona na wybijanych przezeń monetach w sposób nader wyrazisty. Przede wszystkim wymienić należy brązowe asy, wy­bite w Serdice, a noszące na rewersach legendę AVRELIANVS AVG

s. 299, nr 299—306; s. 304, nr 347—349; s. 306, nr 367—369; s. 308, nr 336; s. 309, nr 389; s. 310, nr 399, 403.

32 Ibidem, s. 277, nr 108.33 ibidem, s. 278, nr 113.34 Ibidem, s. 277, nr 110; s. 278, nr 111; s. 284, nr 172—173; s. 287, nr 201—205;

s. 289, nr 222—224.35 Ibidem, s. 307, nr 378—379; s. 308, nr 380; s. 309, nr 388.36 Por. C. D a i c o v i c i u : La Transylvanie dans Vantiquite. Bucarest 1945,

s. 187; N. L a s c u : Cu p riv ire la „Dacia Felix”. „Sargetia” (Acta Musei Devensis) 1974— 1975. T. 11—12, s. 233—236; R. Mac M u l l e n : Roman G o vern m en t’s Res­ponse to Crisis A. D. 235—337. New Haven—London 1976, s. 45—46, 234 przyp. 73.

CONS37, k tórej towarzyszy podobizna cesarza składającego ofiarę przy ołtarzu. W ażniejszy jednak w tym przypadku jest awers owych monet. Zawiera on bowiem napis SOL DOMINVS IMPERI ROMANI (również w postaci abrewiacji) i uosobienie słonecznego bóstwa.

Pojaw iły się także antoniniany, wypuszczone w Kyzikos, typu SOLI CONSERVATORI38, przedstaw iające na rew ersach A ureliana otrzym u­jącego glob od opiekuńczego bóstwa słońca.

Wręcz imponująco przedstaw ia się natom iast cała seria aureusów, antoninianów i sesterców tego władcy, pochodzących z różnych mennic (Rzym, Mediolan, Serdica, Siscia, Antiochia i Trypolis), typu SOLI INVICTO39. Ich rew ersy wyobrażają bóstwo Sol w kw adrydze z globem (czasem także batem) w ręku. Na innych seriach owego typu widzimy to bóstwo w towarzystwie jeńców (niekiedy tratowanych). Jeszcze inne emisje prezentują cesarza przyjm ującego glob od bóstwa Sol.

Bardzo bogata jest również ikonografia Aurelianowych emisji m one­tarnych typu ORIENS AVG40 (aureusy, antoniniany i denary z mennic w Rzymie, Mediolanie, Ticinum, Siscii, Serdice oraz Kyzikos). Rewersy owych m onet przedstaw iają Sol w różnych kompozycjach (bez jeńców, z jeńcami, z deptanym i jeńcami, z globem, z globem oraz wieńcem lau ­rowym i łukiem, z trofeum oraz globem, w towarzystw ie im peratora, czasem obdarzonego globem). Sol w ystępuje także na rew ersach wielu m onet A ureliana opatrzonych innym i legendami. Są to więc emisje typu AETERNIT AVG41, APOL CONS AVG42 (słoneczne bóstwo z globem i jeńcem), CONCORDIA AVG43, CONCORD MILIT44, CONSERVAT AVG45, IOVI CONSER46 (cesarz otrzym ujący glob od Sol), MARS IN- VICTVS47 (bóg w ojny odbierający glob od Sol), PM TR P VI COS II P P 48,

37 RIC V/1 (Aurelian), s. 301, nr 319—322; por. J.-P. С a 11 u, Cl. В r e n o t, J. N. B a r r a n d o n : Analyses de series a typ iąues (Aurelien — Tacite — C am s — Licinius). QT 1979, t. 9, s. 241—242.

38 RIC V/1, s. 305, nr 353.39 Ibidem, s. 271, nr 54; s. 274, nr 77—78; s. 282, nr 154; s. 294, nr 257; s. 299,

nr 307—308; s. 300, nr 309—315; s. 309, nr 387; 390; por. H. P. L’O ra n g e : boi Invictus Imperator. Ein Beitrag zur Apotheose. „Symbolae Osloenses” 1935, t. 14, s. 241—242.

40 RIC V/1, s. 267, nr 17—18; s. 271, nr 61; s. 272, nr 62—65; s. 273, nr 67; s. 280, nr 134—137; s. 281, nr 151; s. 286, nr 187—188; s. 290, nr 230; s. 293, nr 248—255; s. 293, nr 276—281; s. 297, nr 282—283; s. 305, nr 360; s. 306, nr 361—365; s. 310, nr 397.

41 Ibidem, s. 268, nr 20; s. 270, nr 44.42 Ibidem, s. 272, nr 66.43 Ibidem, s. 274, nr 76, 79; s. 275, nr 80—81.44 Ibidem, s. 274, nr 75; s. 275, nr 82.45 Ibidem, s. 307, nr 371—373; s. 308, nr 383—385.46 Ibidem, s. 296, nr 274—275.47 Ibidem, s. 305, nr 357—360.4B Ibidem, s. 285, nr 185.

PACATOR ORBIS49, PROVIDEN DEOR59, RESTITVTOR ORBIS51, RE­STITVTOR ORIENTIS52 czy wreszcie VIRTVS AVG53.

Trzeba bardzo mocno zaakcentować, iż tylko motyw bóstwa Soł do­czekał się w mennictwie Aureliana tak obfitej i różnorodnej reprezen­tacji typów monet oraz ich wariantów. Owe emisje monetarne wybijano we wszystkich stosowanych podówczas metalach.

Wydźwięk napisów, głównie na awersach omawianych monet, lecz również na ich rewersach, jest wyjątkowo klarowny. Legenda SOL DOMINVS IMPERI ROMANI nie pozostawia cienia wątpliwości, iż Au­relian uczynił Sol naczelnym bóstwem państwa rzymskiego54. Warto przy okazji zauważyć, że działania owego władcy w sferze kultu nie ograniczały się wyłącznie do propagowania bóstwa solarnego na mone­tach, ale przybrały również formę celebracji jego obrządku. Chodzi o dedykację w stołecznym Rzymie (274 r.) świątyni Słońca55.

Nie należy jednak w żadnym wypadku sądzić, iż Aurelian wprowa­dził w Imperium monoteizm religijny56. Nie podjęto bowiem wówczas żadnych działań przeciw tradycyjnym, grecko-rzymskim bóstwom, a i na monetach tego władcy figurują różni przedstawiciele klasycznego pante­onu. Spotkać więc można Apollina57, Eskulapa58, Herkulesa59, Jowisza60,

Ibidem, s. 265, nr 6—7.50 Ibidem, s. 268, nr 19; s. 281, nr 152—153; s. 286, nr 189; s. 297, nr 284—285.51 Ibidem, s. 306, nr 367.5- Ibidem, s. 307, nr 374— 375.53 Ibidem, s. 300, nr 316—318.54 L. H o m o : Essai..., s. 184—195, E. M. S t a e r m a n : Kriżis..., s.. 484—485;

e a d e m : Socialnye osnovy religii Dreimego Rima. Moskva 1987, s. 280—291; G. H. H a l s e r g h e : The Cult of Sol Invictus. Leiden 1972 (Etudes prelim inaries au x religions orientales. T. 23), s. 23; i d e m : Le culte de Deus Sol Invictus a Rom e au 3B siecle apres J.-C. In: ANRW II/17/3, 1984, s. 2181—2201; F. R e d o : N um ism atica l Sources..., s. 65—76, 154; i d e m : Religious Policy..., s. 464; M. J a- c z y n o w s k a : Religie św ia ta rzymskiego. Warszawa 1987, s. 236—237; T. K o ­t u l a : Ideologia dynastyczna w pięćdziesięcioleciu 235—284. W: Studia z dz ie jó w starożytnego Rzymu. Red. А. К u n i s z. Katowice 1988, s. 90.

55 L. H o m o: Essai..., s. 185—190.53 F. R e d o : Numismatical Sources..., s. 63—76. Por. M. J a c z y n o w s k a :

Religie..., s. 236—237.57 RIC V/1 (Aurelian), s. 268, nr 22—23; s. 282, nr 157; s. 283, nr 160—162;

s. 291, nr 243.53 Ibidem, s. 294, nr 258.59 Ibidem, s. 271, nr 57—58; s. 273, nr 74; s. 300, nr 318.Iе0 Ibidem, s. 270, nr 48—49; s. 279, nr 129—132; s. 284, nx 174; s. 289, nr 225;

s. 290, nr 226—228; s. 294, nr 259—262; s. 295, nr 263—269; s. 302, nr 333; s. 303, nr 342, 344; s. 304, nr 346; s. 310, nr 394—395.

M arsa'1, Merkurego62, Minerwę33, Neptuna64, Romę65 oraz Wenus66. Nie wyeksponowano jednak któregokolwiek z owych bóstw stosowną legendą czy bogatą ikonografią. Dysproporcja w tym zakresie między Sol a wy­mienionymi boginiami i bogami jest wyraźna.

Interpretacja symboliki rysunków na Aurelianowych monetach grupy Sol także nie nastręcza większych problemów. Motyw władcy składają­cego ofiarę przy ołtarzu boga słońca (oryginalne asy typu AVRELIANVS AVG CONS) wyraźnie wskazuje na religijną orientację tego impera­tora. Również kompozycja (dodajmy: często wówczas wykorzystywana) bóstwa Sol wręczającego glob Aurelianowi informuje jasno, iż cesarz uważał się za „bożego pomazańca”, którego Słońce obdarowało władzą. Licznie zaś występujących na emisjach monetarnych grupy Sol jeńców, w tym także deptanych, interpretowalibyśmy jako artykulację zwycięstw imperatora (przy pomocy słonecznego bóstwa) nie tylko na polach bitew, lecz także w zmaganiach, generalnie rzecz biorąc, z rozmaitymi przeciw­nościami, które dotknęły ówczesne Imperium.

Niezwykle wręcz ważną ideę Aureliana propagują antoniniany, które wybito w Serdice, o typie RESTITVTOR ORBIS67. Ich rewersy wyobra­żają kobietę (Orbis) obdarowującą cesarza wieńcem. Bardziej istotne jest wystąpienie na awersach niektórych spośród tychże monet napisów IMP DEO ET DOMINO AVRELIANO AVG68 oraz DEO ET DOMINO NATO AVRELIANO AVG69.

Zwróćmy tutaj uwagę na trzy aspekty nowatorskiej koncepcji owego cesarza co do charakteru imperatorskiej władzy:— jego panowanie miało wymiar boski (DEO), sankcji owym rządom

udzielił Sol7»;— Aurelian wystąpił w omawianych legendach nie jako princeps, a więc

61 Ibidem, s. 265, nr 1, 5; s. 267, nr 15—16; s. 269, nr 33—34; s. 276, nr 97—98; s. 278, nr 112; s. 279, nr 133; s. 282, nr 156; s. 285, nr 179—183, 186; s. 288, nr 210; s. 295, nr 270—271; s. 305, nr 357—358; s. 306, nr 366; s. 307, nr 378—379; s. 308, nr 380; s. 309, nr 388; s. 309, nr 393.

62 Ibidem, s. 303, nr 336.63 Ibidem, s. 302, nr 334.64 Ibidem, s. 301, nr 324.«5 Ibidem, s. 275, nr 84—85; s. 280, nr 142; s. 284, nr 175; s. 303, nr 337; s. 311,

nr 405.66 Ibidem, s. 273, nr 70.67 Ibidem, s. 297, nr 287—289; s. 298, nr 290—298; s. 299, nr 299—306; por.

J.-P. C a l i u, Cl . B r e n o t , J. N. B a r r a n d o n : A n alyses ..., s. 243.68 RIC V/1 (Aurelian), s. 299, nr 305.69 Ibidem, s. 299, nr 306.70 p or f R e d o : N umismatical Sources..., s. 69; P. B a s t i e n , C. A r n o l d -

-B i u с с h i: Busto monetale come Mercurio (Gallieno, Aureliano). RIN 1983, t. 84, s. 77; T. K o t u l a : Ideologia..., s. 90.

pierwszy spośród obywateli państwa rzymskiego, lecz jako niczymnie ograniczony władca Im perium (DOMINVS)71;

— boskość i absolutny charakter Aurelianowych rządów wynikały z uro­dzenia (NATO)72, posiadały zatem wymiar górujący i ponadczasowy, co w konsekwencji miało zapewnić odrodzenie Rzymu (RESTITVTOR ORBIS).Przedstawiona koncepcja władzy była więc całkowitym zaprzecze­

niem funkcjonującej już bez mała od trzystu lat idei pryncypatu, w myśl której wybieralny cesarz, nie posiadający za życia pierwiastka boskiego, miał rządzić państwem rzymskim, zachowując dawne republikańskie urzędy i instytucje.

Aurelianową „rewolucję” interpretowalibyśmy jako podjętą przez tego władcę próbę zapobieżenia całkowitemu upadkowi autorytetu im ­peratora rzymskiego. Należy bowiem przypomnieć, że w dobie kryzysu Cesarstwa wybór cesarzy oraz ich dalsza kariera często były igraszką zdemoralizowanego wojska. Jakże często również ową godność sprawo­wali ludzie pozbawieni większego autorytetu.

Powiedzieliśmy, iż działania propagandowe Aureliana wokół swojej osoby miały charakter próby stworzenia charyzmatu rzymskiego władcy. Dodajmy przy tym: dość ostrożnej próby. Trzeba bowiem koniecznie podkreślić, iż bardzo rzadkie monety z legendami awersów IMP DEO ET DOMINO AVRELIANO AVG oraz DEO ET DOMINO NATO AVRELIANO AVG wybito tylko w jednym (choć szeroko rozprzestrze­niającym się) nominale (antoniniany) i w zaledwie jednej mennicy (Ser- dica)73. Zwraca więc uwagę ich brak przede wszystkim w emisjach sto­

71 L. H o m o : Essai..., s. 192. Zob. także G. R o s c h : ONOM A B A 2IA E IA 2'. Studien zu m offiziellen Gebrauch der K aiser ti te l in Spatantiker und Friichbyzanti- nischer Zeit . Wien 1978, s. 39—40.

72 Ibidem.73 Antoniniany były pieniądzem mającym ważność na terenie całego państwa

rzymskiego, niezależnie od miejsca ich wybicia. Ze względu na ich zdawkowy charakter monety o nominale antaniniana, emitowane przez określoną mennicę, cyrkulowały przede wszystkim na pobliskim terytorium. Zjawisko takie jest w y­raźnie obserwowalne właśnie od czasów Aureliana (270—275). Ilustrację zagadnienia struktury proweniencyjnej masy antoninianów obiegających wówczas Bałkany daje analiza tamtejszych, dobrze rozpoznanych i dużych, a więc reprezentatywnych, skarbów monet, np. z Pleven (Bułgaria), z Komin (Jugosławia) oraz z jugosłowiań­skiej miejscowości Sremska Mitrovica (starożytne Sirmium). W pierwszym z w y­mienionych znalezisk, zdeponowanym w czasach Probusa (276—282), antoniniany wybite po 270 r. w Siscii (Sisak-Jugosławia) i w Serdice (Sofia) stanowią łącznie 46,9% globalnej liczby emisji monetarnych owego skarbu. W znalezisku z Komin, ukrytym około 275—276 r., antoniniany wypuszczone po 270 r. przez bałkańskie warsztaty mennicze grupują z kolei 58,1% sumy monet Aureliana (270—275) i Ta­cyta (275—276), występujących w e wzmiankowanym znalezisku. Natomiast w skar­bie ze Sremskiej Mitrovicy, datowanym na przełom lat III w.n.e., liczba monet bałkańskiej proweniencji, wybitych po 270 r., stanowi aż 63,8% globalnej liczby

łecznych warsztatów menniczych. Wydaje się, iż Aurelian nie mógł sobie pozwolić na tak rewolucyjną propagandę w mieście Rzymie, będącym siłą rzeczy ostoją politycznego konserwatyzmu. Wybór — jako miejsca emisji omawianych serii monet — bałkańskiej Serdiki, leżącej przecież w zasięgu geograficznym tradycji wschodniego despotyzmu, a jedno­cześnie na peryferiach Cesarstwa Rzymskiego, był przemyślanym krokiem w doniosłym i, co trzeba podkreślić, bardzo ryzykownym eksperymencie.

Jeśli idzie o wymierne w swoich skutkach reformy Aureliana, to nie stwierdziliśmy, aby jego działalność mająca na celu uzdrowienie rzym ­skiego pieniądza odbiła się jakim ś echem w ideologii tego cesarza. A ure- lianowe działania zmierzające do odbudowy sprawności wojska doczekały się natomiast rezonansu w postaci oryginalnych antoninianów, pocho­dzących z mennicy w Kyzikos, typu RESTITVTOR EXERCITI74. Ich re ­wersy wyobrażają podobiznę cesarza w towarzystwie personifikacji Mar­sa. Również tutaj, podobnie jak w przypadku omówionej uprzednio serii „absolutystycznej”, zwraca uwagę swoista delikatność (tylko antoniniany, całkowicie peryferyjna mennica) w propagowaniu tak ważnej i słusznej idei. Było bowiem wtedy rzeczą nader ryzykowną przypom inanie arm iio jej rozprężeniu, wymagającym działań dyscyplinujących.

Mennictwo uzurpatorów współczesnych Klaudiuszowi II Gockiemu, Kwintyllusowi oraz Aurelianowi nie zdradza, generalnie rzecz biorąc, istnienia przemyślanych programów politycznych. Niektórzy jednak pre­tendenci do władzy nad Rzymem wypuścili sporą liczbę najrozmaitszych typów monet. Idzie w tym przypadku o „cesarzy galijskich”: Wiktoryna75 oraz Tetryka I wraz z małoletnim synem o takim samym imieniu76. Oweantoninianów znajdujących się w owym depozycie. Trzeba również koniecznie zaakcentować, że w znalezisku z Pleven, liczącym m.in. 238 mcnet wybitych w Serdice za rządów Aureliana, brak jakiegokolwiek egzemplarza emisji monetarnej tego władcy, noszącego na awersie legendę IMP DEO ET DOMINO AVRELIANO AVG względnie DEO ET DOMINO NATO AVRELIANO AVG. Identyczną sytuację notujemy w przypadku skarbu ze Sremskiej Mitrovicy, grupującego m.in. 157 Aurelianowych monet wypuszczonych w Serdice. Zob. N. A. M u ś m o v: Tajnite znaci v a rh u m o n e ti te ot Serdika. „Godiśnik na Narodnija Muzej” 1922— 1925, t. 4, s. 160—215; Z. B a r c s a y - A m a n t : The Hoard of K om in (Antoniniani of the 3rd C entury A .D . ). Budapest 1937 (Dissertationes Pannonicae. S. 2, nr 5); W. K e l l ­n e r : Ein rom ischer Munzfund aus S irm ium (Gallienus — Probus). Wien 1978 (Thesaurus N um m oru m Rom anorum et Byzantinorum. T. 2.); A. K u n i s z : La circulation des antoniniens sur les territoires de la Peninsule Balkanique au declin du IIIc siecle (270—294). WN 1985, t. 29 („Polish Numismatic News” 1986, t. 4), s. 15—31. Por. także J.-P. С a 11 u: La politique m onetaire des em pereurs rom am s de 238 a 311. Paris 1969, s. 231, 285—286 (tam również inne przykłady zjawiska cyrkulacji u schyłku III w.n.e. antoninianów, głównie w pobliżu miejsca ich wybicia).

74 RIC V/1 (Aurelian), s. 306, nr 366.75 RIC V/2 (Victorinus), s. 387—398, nr 1—132; Elmer, s. 65—74, nr 643—744.76 RIC V/2 (Tetricus I), s. 402—418, nr 1—215; (Tetricus II), s. 420—425, nr 216—

294; Elmer (Tetricus I i II), s. 81—93, nr 745—883.

emisje m onetarne najczęściej jednak prezentow ały kanon eklektycznych, ogólnikowych i przejętych haseł, wśród których trudno wyróżnić rzeczy­wiste idee tych im peratorów 77. Niemniej ślady ingerencji cesarza w do­bór idei lansowanych na rew ersach jego m onet można zaobserwować w odniesieniu do W iktoryna (269—271).

Mamy tu ta j na m yśli serię aureusów tego uzurpatora, w ybitą w tru d ­nej do zlokalizowania mennicy, opatrzoną na rew ersach nazwami legio­nów rzym skich (LEG PRIMA MINER VINA PF, LEG II AVGVSTA PF, LEG II TRAIANA PF, LEG III GALLICA, LEG IIII FLAVIA PF, LEG V MACEDONICA PF, LEG X FRETENSIS PF, LEG X GEMINA PF, LEG XIII GEMINA PF, LEG X IIII GEMINA PF, LEG XX VAL VIC- TRIX PF, LEG XX II PF, LEG XXX VLPIA PIA F, LEG XXX VLP VICT PF)78. Antoniniany, również wypuszczone w nie zlokalizowanej oficynie, zaw ierają natom iast legendę LEG XXX VLP VICT P F 79, a de­nary — także o nie określonej proweniencji menniczej — napis LEG XX II PRIM IGENIE80.

Celem wybicia owych m onet było najw yraźniej zjednanie W iktory- nowi tak okazale upam iętnionych legionów81. Im perator ten wróciłby za­tem do idei znanej już z em isji m onetarnych Gallena (a kiedyś jeszcze M arka Antoniusza u schyłku Republiki), k tórej założenie polegało na schlebianiu żołnierzom, identyfikującym się z publicznie uhonorow any­mi jednostkam i wojskowymi.

Bardzo ważną koncepcję propagują W iktorynowe denary z nie zlokali­zowanej mennicy, typu DEFENSOR ORBIS82. Legendy takiej, co należy podkreślić, nie stosował żaden inny cesarz z omawianego okresu. Re­w ersy owych m onet przedstaw iają dwójkę legionistów z bronią i trzy kobiety. Istotne jest nie tyiko to, iż W iktoryn w ystąpił na nich w charak­terze obrońcy — zaakcentujm y — całego Im perium , ale i fak t posłużenia się przez W iktoryna określeniem DEFENSOR. Mamy tu taj bowiem nie­zwykle w yrazistą ekspresję stanu państw a rzymskiego, którego władcy zostali wówczas zmuszeni do rezygnacji z niczym nie skrępowanego pro­pagowania idei ekspansji na rzecz eksponowania idei obronnej.

77 Por. H. M a t t i n g l y , E. A. S y d e n h a m , P. H. W e b b . In: RIC V/2, s. 400.

78 Ibidem, s. 388, nr 11—19; ś. 389, nr 20—25; Elmer, s. 65, 71—72, nr 711—728 (autor przypuszcza, iż wybito je w Trewirze).

79 RIC V/2 (Victorinus), s.' 392, nr 52. J80 Ibidem, s. 395, nr 91.81 Podobnie sądzą С h. O m a n : T he Legionary Coins of Victorinus, Carausius

and Allectus. NC 1924, S. 5, t. 4, s. 57—64; H. M a t t i n g l y , E. A. S y d e n h a m , P. H. W e b b . In: RIC V/2, s. 382—385; H. M a t t i n g l y : The Legionary Coinage of Victorinus. In: Transactions of th e International N um ism atic Congress-London 1936. Ed. J. A l l a n , H. M a t t i n g l y , E. S. G. R o b i n s o n . London 1938, s. 214—218; Elmer, s. 64—65; E. M. S t a e r m a n : Krizis..., s. 461; I. К б n i g : Die gallischen Usurpatoren.. ., s. 153—155.

82 RIC V/2 (Victorinus), s. 394, nr 90; Elmer, s. 72, przyp. 1.

W iktoryn przywiązywał również znaczenie, tak jak i twórca Cesar­stwa Galijskiego Postumus, do lansowania swojej osoby w charakterze odnowiciela prowincji galijskich. Świadczy o tym dowodnie złoty m e­dalion typu RESTITVTOR GALLIARVM83, którego rew ers wyobraża owego uzurpatora w towarzystwie personifikacji Victorii oraz Felicitas.

Wnioski dotyczące zagadnień ideologicznych w rzymskim m ennictw ie lat 268—275:

1. Emisje m onetarne Klaudiusza II Gockiego odwo­ływ ały się do różnorodnych cnót, k tóre w inny być udzia­łem wojska podległego tem u cesarzowi.

2. Trudno wyodrębnić ideologiczne preferencje k ró t­ko panującego Kw intyllusa.

3. M onety A ureliana bardzo mało wyraziście lanso­w ały sukcesy m ilitarne Rzymu, kładąc akcent na dzia­łania pacyfikatorskie i resty tucyjne tego władcy.

4. Za rządów A ureliana wyeksponowano także rolęi znaczenie Illyricum w kompleksie terytoriów wchodzą­cych w skład Im perium Rzymskiego.

5. A urelian posiadał określoną koncepcję religijną, polegającą na preferencji ku ltu Sol jako najwyższego bóstwa Rzymu i opiekuna im peratora.

6. S tarał się on także (w sposób dość ostrożny) odejść od idei pryncypatu na rzecz koncepcji posiadającego sankcję boską jedynowładztwa.

7. Dostrzeżono wówczas potrzebę odnotowania dzia­łań A ureliana zmierzających do odnowy armii.

8. M ennictwo uzurpatorskie tej fazy pozbawione jest bardziej zindywidualizowanych treści ideologicznych.

9. Na m onetach W iktoryna w ystąpiły nazwane z imie­nia legiony, w celu uzyskania lub utrw alenia ich po­parcia względem em itenta.

10. Uzurpator ten — niew ątpliw ie intencjonalnie — pragnął także wystąpić w aureoli obrońcy całego Im ­perium i odnowiciela prowincji galijskich.

83 Elmer, s. 72—73, nr 729; por. J. L a f a u r i e : L ’em pire gaulois. A ppor t de la numismatique. In: ANRW II/2, 1975, s. 965.

LATA 275—276

W początkach 275 r. zginął zamordowany przez w łasnych żołnierzy cesarz Aurelian. Jego śmierć wywołała k ilku­miesięczne interregnum , k tó re zakończyło się w ybraniem we wrześniu tegoż roku nowego władcy Klaudiusza Ta­cyta, którego panowanie trw ało nieco ponad sześć m ie­sięcy1. Rządy nowego cesarza nie należały do zbyt spek­takularnych okresów w dziejach Im perium drugiej poło­wy III stulecia, chociażby ze względu na ich efem eryczny charakter2. Jednakże okoliczności towarzyszące owej no­m inacji oraz osoba Tacyta ze wszech m iar zasługują na uwagę.

W ybór dokonany został na prośbę wojska przez rzym ­ski senat. Był to praw dziw y ewenem ent w dziejach Ce­sarstw a, a zwłaszcza w kryzysow ym III w., w k tórym rzą ­dy sprawowało w ielu im peratorów będących zawodowy­mi żołnierzami, często o niskim pochodzeniu społecznym; stanowisko cesarskie dawała im arm ia i ona też pozba­wiała tej godności oraz życia. Wojsko było więc wówczas jedyną liczącą się siłą polityczną Im perium . W om awia­nym teraz przypadku m am y natom iast do czynienia z dia- m etrialną odmianą. Inspiracja w yboru nowego cesarza wyszła wprawdzie od legionistów, jednak o wyborze zde­cydował senat, insty tucja o wielowiekowych tradycjach

‘ Por. L. P o l v e r i n i : Da Aureliano a Diocleziano. In: ANRW II/2, 1975, s. 1018.

2 Na temat panowania Tacyta zob. przede wszystkim H. M a t t i n g l y : The Im perial Recovery. In: C am bridge A ncient History. Ed. S. A. C o o k , F. E. A d- c o c k , M. P. C h a r l e s w o r t h , N.H . B a y n e s . T. 12. Cambridge 1956, s. 311 —313 (reedycja wydania — Cambridge 1939); H. B e n g t s o n : Grundriss der rom i- schen Geschichte m i t Quellenkunde. Т. 1: R epublik und K aiserze it bis 284 n. Chr. Miinchen 1970, s. 380—381; R. R ś m o n d o n : La crise de I’Empire Remain. Paris 1970, s. 100, 103, 119; PLRE, s. 873; L. P o l v e r i n i : Do Aureliano..., s. 1020—1023; W. S e y f a r t h : Romische Geschichte. Kaiserzeit . T. 1. Berlin 1980, s. 311.

w rzym skim system ie politycznym, która jednak już daw ­no utraciła znaczący wpływ na losy państwa, a więc rów ­nież na wybór władcy. Owa odmiana polegała i na tym, iż Tacyt bardzo różnił się od poprzedników. Był to bo­wiem zaawansowany w latach arystokrata, m ający w e­dług tradycji rodzinnej powiązania ze znakomitym his­torykiem , k tóry żył na przełomie I i II w., Korneliuszem Tacytem 3. Nowo w ybrany cesarz wchodził uprzednio w skład senatu, którem u przewodniczył. Brak jakichkol­wiek przesłanek, by sądzić, iż człowiek ten w znaczący sposób związany był wcześniej z legionami i zagadnieniami wojny. Dostrzegać należy zatem w Tacycie władcę re ­prezentującego odmienne doświadczenia, inną perspekty­wę postrzegania, różną od poprzednich cesarzy wojsko­wych psychikę.

Ów im perator wkrótce po swojej elekcji musiał się udać do Azji Mniejszej, by walczyć z obcym najeźdźcą; tam spotkała go śmierć w dość niejasnych okolicznoś­ciach. Władzę po Tacycie przechwycił natychm iast jego brat, zdaje się przyrodni, Florian, którego panowanie trw ało tylko dwa miesiące4. Zginął on bowiem, kiedy w początkach drugiej połowy 276 r. arm ia narzuciła p u r­purę jednem u ze swoich dowódców — Probusowi.

W ybór na stanowisko cesarza Tacyta, człowieka kontrastow o różniącego się od wielu poprzedzających go im peratorów wojskowych, rodzi wiele pytań: Czy nowy władca odetnie się w swojej propagandzie od ideałów, wartości i akcentów, k tóre eksponowali poprzednicy? Czy Tacyt zdobędzie się na stworzenie nowego, oryginalnego kanonu lansowanych haseł? K tó­re spośród idei wcześniej w ypracowanych znajdą jego uznanie i staną się obowiązujące dla państwowej propagandy, k tóre natom iast pokryje milczenie?

Należy na wstępie zauważyć, że mennictwo Tacyta w zakresie ka­nonu propagowanych treści zasadniczo nie odbiegało od wypracowanych uprzednio schem atów5. Cesarz ten nie wprowadził rew olucyjnych zmian w sferze ideologii upowszechnianej poprzez emisje m onetarne, k tóre to zmiany byłyby adekw atne do szczególnego charakteru jego rządów. Można jednak wskazać kilka szczególnie interesujących rysów.

Przede wszystkim Tacyt nie nawiązał do A urelianowej koncepcji

3 SHA, T acitus 10.1 SHA, Tacitus 14; por. PLRE, s. 367.5 Zob. W. K a c z a n o w i c z : A sp e k ty ideologiczne w m ennic tw ie cesarza

Tacyta (275—276 r.n.e.). W: Studia z d z ie jów starożytnego R zym u. Red. A. K u - n i s z . Katowice 1988, s. 97—111.

absolutnego charakteru władzy cesarza. Trudno się dziwić takiem u s ta ­nowisku, jeśli się pam ięta, iż nowy władca pochodził z kręgu arystokracji senatorskiej, z pewnością niechętnej formie rządów przypom inających wschodnią despocję, a więc nie mieszczących się w ugruntow anej, pa­triotycznej tradycji Rzymu.

Całkowicie oryginalnym hasłem propagowanym na m onetach Tacyta była natom iast idea stale powtarzającego się zwycięstwa, co w yrażają antoniniany, wypuszczone w Serdice, typu VICTORIA PERPETVA AVG®. Ich rew ersy w yobrażają standardow ą personifikację Victorii.

Już sam fak t wybicia tych emisji na Bałkanach (brak takich m onet z pozostałych mennic Tacyta) jest znamienny. U podstaw owej idei leżała bezsprzecznie troska o tam tejsze rubieże Cesarstwa Rzymskiego, będące przecież w III w. (co w ielokrotnie już akcentowaliśmy) terenem niem al bezustannych ataków z zewnątrz. Taka sytuacja wym agała stałej czujności i gotowości, z czego niew ątpliw ie zdawał sobie sprawę, co do­ceniał i o czym chciał przekonać mieszkańców owej części Im perium cesarz Tacyt.

O ryginalne są również aureusy typu PAX PERPETVA, pochodzące wyłącznie z oficyny w Rzymie. Przedstaw iają one na rew ersach w yobra­żenie Pokoju w postaci kobiety, niekiedy w spartej o kolumnę. Sądzimy, że nie może być spraw ą przypadku posłużenie się w latach 275—276 hasłem PAX PERPETVA7. W Tacytowym m ennictw ie w ystępują w praw ­dzie m onety z legendami PA X AVGVSTI8 czy PA X PVBLICA9, typowe zresztą dla rzym skiej propagandy na emisjach m onetarnych w różnych okresach istnienia Im perium , ale zastosowanie określenia PERPETVA nadaje PA X innego charakteru. Trwały, nieustający pokój to wszak w ar­tość m ająca szczególny sens w epoce ciągłych niepokojów w ew nętrznych i najazdów z zewnątrz. Nowy, senatorski cesarz głosił więc hasło nasta­n ia wraz z jego panowaniem, a raczej na skutek jego rządów, epoki trw ałego pokoju.

Uwagę zwraca również to, że om aw iany typ m onety pochodzi z m en­nicy rzym skiej i ma nom inał aureusa. Posłużenie się przez Tacyta nie stosowaną legendą PA X PERPETVA właśnie w stołecznej oficynie po­tw ierdza, w naszym odczuciu, przem yślany, program owy charakter owe­go hasła. Wybicie natom iast te j em isji w złocie, a więc w kruszcu sto­sowanym dla celów okazjonalnych, szczególnie podczas kryzysu, wydaje się mieć związek z intronizacją cesarza. Byłoby to więc świadome odwo­łanie się do idei powrotu świetności Im perium Romanum, adresowane do zamożniejszych mieszkańców Italii, a przynajm niej m iasta Rzymu, k tó­

8 RIC V/2 (Tacitus), s. 346, nr 201—203.7 Ibidem, s. 333, nr 72—73.8 Ibidem, s. 330, nr 35—43; s. 333, nr 71; s. 341, nr 146— 151; s. 344, nr 186;

s. 345, nr 187.9 Ibidem, s. 327, nr 2—5; s. 330, nr 44—45.

rym zapewne szczególnie droga była myśl restauracji wiecznego pokoju, oznaczającego w praktyce odrodzenie rzym skiej potęgi.

Interesująca jest też paralela między omówionymi wcześniej antoni- nianam i Tacyta typu VICTORIA PERPETVA AVG a rozpatryw anym i obecnie aureusam i z legendą PAX PERPETVA. Napisy te, przypom nij­my, są nowością w rzym skim mennictwie, oba zatem typy monet uznać należy za przejaw celowo zastosowanej przez tego władcę propagandy. Zastanowić m usi pojawienie się na rew ersach hasła PERPETVA. S ta­nowi ono ciekawe, ważne, a nade wszystko kom plem entarne dopełnienie zasadniczych idei w ich w zajem nych powiązaniach. Położenie przez Ta­cyta akcentu na trw ały charakter zwycięstw i pokoju, k tóre staną się udziałem państw a rzymskiego za jego panowania, było w ten sposób priorytetow ym założeniem ideologii owego cesarza.

Nie od rzeczy będzie również odnotowanie antoninianów Tacyta, w y­bitych w Ticinum, noszących na awersach legendy SECVRIT PERP i SECVRITAS P R10. Napisom tym towarzyszy personifikacja Securitas, oparta o kolumnę. Monet tych nie włączamy, co należy w yraźnie zaak­centować, do naszego zestawienia oryginalnych, a także rzadkich (zob. niżej) motywów na emisjach z lat 275— 276, chociaż analogie re jestru ­jem y (idąc wstecz) tylko w m ennictwie Klaudiusza II Gockiego (268—270)11, Galliena (260— 268)12, W aleriana (253— 260)13, a wcześniej Gordiana III (238—244)14. W przypadku bowiem filiacji haseł i całych wzorów stempli, k tóre odnoszą się bezpośrednio lub niem al bezpośrednio do następujących po sobie panowań (co dotyczy rozpatryw anych obecnie legend), zawsze istnieje niebezpieczeństwo mechanicznego kopiowania przez poszczególne mennice rewersów emisji w ybitych niedawno za rzą­dów poprzednich władców. Bardzo trudno zatem dzisiaj stwierdzić, czy i w przypadku m onet Tacyta o typie SECVRIT PER P i SECVRITAS P R nie zaistniała taka właśnie mechaniczna adaptacja. Faktem jednak jest, że idea stałego bezpieczeństwa znakomicie koresponduje z ideami n ieu­stannych zwycięstw i trwałego pokoju15, k tóre to wartości lansował na swoich m onetach Tacyt.

Do oryginalnych należy także zaliczyć Tacytowe antoniniany z le ­gendą rew ersu CONSERVATOR MILITVM16 (również w postaci abre- wiacji). Napisowi tem u towarzyszy wyobrażenie trzym ającego włócznię

10 Ibidem, s. 342, nr 163—164.11 RIC V/1 (Claudius Cothicus), s. 232, nr 243—244.12 RIC V/1 (Gallienus-sole reign), s. 136, nr 69; s. 140, nr 118; s. 155, nr 280;

s. 162, nr 355—356; s. 163, nr 372; s. 170, nr 452; s. 176, nr 515-—516; s. 178, nr 543; s. 194, nr 27 (w imieniu żony Saloniny); s. 195, nr 39 (w imieniu Saloniny).

13 RIC V/1 (Valerianus), s. 39, nr 17—19; s. 40, nr 25; s. 57, nr 256.11 RIC IV/3 (Gordian III), s. 31, nr 151—153; s. 32, nr 164; s. 52, nr 335—336.15 Podobnie uważa M. A m i t ; Propagandę de succes et d ’euphorie dans I'Em-

pire Romain. „Iura” 1965, t. 16, s. 60—61.15 RIC V/1 (Tacitus), s. 328, nr 16—17; s. 340, nr 133—134; s. 345, nr 191—194.

cesarza, k tóry otrzym uje glob od Jowisza dzierżącego berło. Monety takie w ybijały mennice w Galii (brak szczegółowej atrybucji), Ticinum oraz Serdice. Żaden cesarz przed Tacytem nie lansował na swoich m one­tach owego hasła. Zadziwia wręcz fakt, że emisji o tak w ybitnie m ili­tarnym wydźwięku nie wypuścił w III w. n ik t z wojskowych przecież głównie w tedy cesarzy. Spotkać można wprawdzie serie m onet typu CONCORDIA MILITVM czy FIDES MILITVM, jednak ani jeden wcześ­niejszy władca nie występował jako opiekun wojska. Na różnorodnych emisjach m onetarnych Tacyta-m ożna także dostrzec standardowe rew er­sy mówiące o zgodzie i wierności żołnierzy. Nawiązanie jednak przez tego cesarza do idei CONSERVATOR MILITVM zdaje się wskazywać na jego odm ienny niż poprzedników stosunek do wojska.

Długi okres przed Tacytem wypełniony był rządam i cesarzy w oj­skowych. Owi im peratorowie, wynoszeni do władzy i strącani przez legio­nistów, zainteresowani byli, rzecz oczywista, poparciem ze strony w oj­ska, w tym określonych oddziałów, a także utrzym aniem zgody w swo­ich arm iach. Znajdowało to odbicie na rew ersach ich monet. P rzypusz­czamy, że silne związki tych ludzi z określonymi jednostkami wojsko­w ym i i m iejscami licznych podówczas wojen, a także istnienie wielu ośrodków władzy, konkurujących ze sobą (liczne uzurpacje), nie pozwa­lały na złamanie pewnej bariery w propagandzie cesarskiej III w. M u­siałoby ono polegać na podkreśleniu, że jest się opiekunem żołnierzy, a zatem na umieszczeniu władzy cesarskiej ponad wojskiem. Nie uczy­n ili tego nominaci armii, uczynił to natom iast senacki im perator. Tacyt oczywiście zdawał sobie sprawę ze znaczenia wojska. W swoim długim życiu był przecież śwadkiem zdobywania przez arm ię dom inującej roli w państw ie. Sięgając do idei CONSERVATOR MILITVM, dał on jednak najw yraźniej do zrozumienia, iż stara się być suwerenem wobec legio­nistów, a nie na odwrót.

In teresujący jest fakt, że zarówno oryginalna m oneta Tacyta typu CONSERVATOR MILITVM, jak i inne, odnoszące się do wojska emisje (CONCORDIA MILITVM, FIDES MILITVM) zaw ierają wyłącznie hasło MILITVM. Brak jest w m ennictw ie tego cesarza powszechnych u innych władców tam tej epoki em isji m onetarnych o legendach np. CONCORDIA EXERCI, CONCORDIA LEGI czy takich, k tóre naw iązują do konkretnych jednostek rzym skiej armii. Tacyt unikał zatem bardzo starannie, może naw et przesadnie, najm niejszej naw et aluzji sugerującej jego poparcie dla konkretnych oddziałów. W ystępował natom iast w roli opiekuna wojsk oraz cesarza dostrzegającego żołnierzy jako takich, a zatem całą armię. Również w tym przypadku widać więc szczególną perspektyw ę postrze­gania spraw wojska przez człowieka spoza kręgów żołnierskich, m ają­cego jednak ambicję przewodzenia państw u, którego bronią bezimienni, a więc rów noupraw nieni legioniści.

W śród emisji m onetarnych Tacyta znaleźć można takie, k tóre m ają legendy znane wcześniej, lecz rzadko stosowane. Nasuwa się pytanie, na ile był to świadomy dobór określonych idei. Odpowiedź na nie pozwoli umiejscowić program polityczny tego nietypowego im peratora na szer­szym ile założeń ideologii cesarskiej doby kryzysu Imperium . Dolną cezurę analizy stanowi rok 238, kiedy to władzę przez kró tk i czas sp ra­wowali również cesarze senatorscy — Balbin i Pupien. Taki zabieg pozwoli porównać oba bardzo podobne do siebie (jeśli idzie o charakter panowania) epizody, niem al czterdziestoletni natom iast okres monarchii m ilitarnej, k tóry poprzedził rządy Tacyta, stanowi dobitny oraz znaczący kontrast dla jego panowania.

Należy zwrócić uwagę na interesujące m onety Tacyta o typie PAX PVBLICA17. W ystępują one w postaci aureusów i brązowych, praktycz­nie rzecz biorąc, antoninianów, a w ybite zostały w trudnej do zlokalizo­w ania m ennicy (mennicach?) na terenie Galii. Przytoczonej legendzie rew ersu towarzyszy standardow a personifikacja Pokoju trzym ającego gałązkę oliwną i berło. Emisje takie są rzadkością w rzym skim m en- nictw ie omawianego okresu, gdyż wcześniej w ybijał je tylko Gallien (253—268)18 oraz wspom niani już Balbin19 i Pupien20.

Innym unikatow ym hasłem na m onetach Tacyta jest legenda SALVS PVBLICA21. O patruje ona antoniniany wybite przez którąś z mennic galijskich (lokalizacja nieznana), a także przez oficynę w Ticinum. Ów napis na rew ersie dopełnia rysunek przedstaw iający uosobienie Salus, która karm i węża unoszącego się z ołtarza. Istotne jest, iż podobne mo­nety w ybijali tylko W alerian (253—260)22 i Gallien (w okresie diarchii)23.

Następnym i godnymi wyeksponowania m onetam i Tacyta są aureusy pochodzące z mennicy w Ticinum, k tóre posiadają na rew ersach legendę SECVRIT PVBLICA24 i personifikację Securitas, opartą o kolum nę oraz dzierżącą berło. Emisja ta posiada wcześniejsze odpowiedniki w m en- nictw ie Galliena (260—268)25 i G ordiana III (238—244)26.

Jeszcze innym, rzadkim m otyw em na em isjach m onetarnych Tacyta, jest legenda CLEMENTIA TEM P27, umieszczona na antoninianach po­

17 Ibidem, s. 327, nr 2—5, s. 330, nr 44—45.18 RIC V/1 (Gallienus-joint, sole reign), s. 86, nr 233; s. 136, nr 64; s. 153, nr 260;

s. 168, nr 430; s. 193, nr 20 (w imieniu żony Saloniny).w RIC IV/2 (Balbinus), s. 169, nr 4; s. 171, nr 24.20 RIC IV/2 (Pupienus), s. 173, nr 4; s. 175, nr 22.21 RIC V/1 (Tacitus), s. 331, nr 58; s. 339, nr 121; s. 342, nr 159, 162.22 RIC V/1 (Valerianus), s. 57, nr 255.23 RIC V/1 (Gallienus-joint reign), s. 99, nr 401.24 RIC V/1 (Tacitus), s. 338, nr 118.25 RIC V/1 (Gallienus-sole reign), s. 176, nr 517; s. 155, nr 281.26 RIC IV/2 (Gordian III), s. 22, nr 61; s. 27, nr 124; s. 28, nr 130.27 RIC V/1 (Tacitus), s. 334, nr 83—85; s. 339, nr 126—128; s. 345, nr 190;

s. 347, nr 206, 210—211; s. 348, nr 213—214; por. J.-P. C a l i u, Cl . B r e n o t ,

chodzących z mennic w Rzymie, Ticinum, Serdice, Kyzikos, Antiochii i Tripolisie. Owa idea była zatem szczególnie eksponowana przez oficyny funkcjonujące za rządów Tacyta, nie w ystępuje ona bowiem jedynie w m ennictw ie pochodzącym z obszaru Galii i z Siscii. Trzeba także pod­kreślić, że tem u stosunkowo szerokiem u rozprzestrzenieniu owej legendy towarzyszy dość zróżnicowana ikonografia. Możemy wyróżnić aż siedem w ariantów uzupełniających ją wyobrażeń (różne kompozycje z udziałem podobizny im peratora oraz personifikacji Clementii, Jowisza, Marsa i Romy). Bardzo ważne jest to, iż m onety typu CLEMENTIA TEMP posiadają wcześniejszy odpowiednik w m ennictw ie Galliena28.

Inną rzadką legendą w okresie rządów Tacyta była LAETIT FVND29. Spotkać ją można tylko na antoninianach m ennicy rzym skiej. Ów napis dopełnia personifikacja L aetitii trzym ającej wieniec i kotwicę. Tego sa­mego typu m onety w ystąpiły wcześniej tylko w m ennictw ie Filipa Araba (244—249)30 i Gordiana III (238—244)31.

Zastanowić m usi także em isja Tacyta, k tórej rew ers opatruje legenda LETITIA TEM P32. Towarzyszy jej rysunek przedstaw iający wyobrażenie Laetitii dzierżącej wieniec i róg obfitości. A ntoniniany takie wybijano, podobnie jak poprzednie, tylko w m ennicy w Rzymie. Identycznej le­gendy używał wcześniej na swoich emisjach m onetarnych jedynie Gallien (253—260)33.

Godne uwagi są również aureusy oraz antoniniany Tacyta o typie PROVIDENTIA DEORVM34 (występują różne w ersje abrewiacji), k tóre w ybijano gdzieś w Galii oraz w Ticinum, Serdice i Antiochii. Legendę uzupełnia kilka w ariantów ikonograficznych (zasadnicze jej elem enty to personifikacja Providentii i postać cesarza). Należy zaznaczyć, iż typ PROVIDENTIA DEORVM w ystąpił jedynie na m onetach A ureliana (270—275)35, Postum usa (260— 269)36 i wcześniej Balbina37 oraz Pupiena (238)38.

Interesujące są również antoniniany Tacyta z legendą rew ersu SPES

J. N. B a r r a n d o n : A n alyses de series a typ iqu es (Aurelien — Tacite — Carus — Licinius). QT 1979, t. 10, s. 246—248.

28 RIC V/1 (Gallienus-sole reign), s. 139, nr 100; s. 145, nr 170.29 RIC V/1 (Tacitus), s. 335, nr 89.30 RIC IV/3 (Philip I), s. 72, nr 35—37; s. 90, nr 175—176.31 RIC IV/3 (Gordian III), s. 39, nr 235.32 RIC V/1 (Tacitus), s. 335, nr 90.33 RIC V/1 (Gallienus-joint reign), s. 70, nr 24; s. 98, nr 384.34 RIC V/1 (Tacitus), s. 327, nr 8—9; s. 330, nr 47; s. 331, nr 48—54; s. 341,

nr 153—155; s. 345, nr 195— 196; s. 346, nr 197—198; s. 348, nr 212.35 RIC V/1 (Aurelian), s. 268, nr 19; s. 281, nr 152—153; s. 286, nr 189; s. 294,

nr 256; s. 297, nr 284—285; s. 316, nr 9—10 (w imieniu żony Seweryny).36 RIC V/2 (Postumus), s. 341, nr 48; s. 350, nr 156.37 RIC IV/2 (Balbinus), s. 170, nr 7; s. 171, nr 19.38 RIC IV/2 (Pupienus), s. 174, nr 7; s. 175, nr 17.

AVG39, pochodzące z mennic w Galii i Ticinum. Napis ten dopełnia personifikacja Spes, k tóra trzym a kwiat. M onety o takiej legendzie zawierało tylko m ennictwo T etryka I (271— 274)40 i K laudiusza II Goc­kiego (268—270)41.

Innym wreszcie rzadkim hasłem w ystępującym na rew ersach monet Tacyta jest TRANQVILLITAS AVG42. Owemu napisowi towarzyszy personifikacja Tranquiilitas dzierżąca delfina i berło. A ntoniniany tego typu w ybijała jedynie m ennica w Ticinum. Wcześniej natom iast pro­pagował taką ideę tylko Filip Arab (244— 249)43.

Przechodząc do analizy zaprezentowanego m ateriału , trzeba przede w szystkim zwrócić uwagę na rysujące się prawidłowości w sferze filiacji poszczególnych haseł. Rzadkie idee w m ennictw ie Tacyta m ają, general­nie rzecz biorąc, dość odległą proweniencję. Sięga ona do rządów Balbina i Pupiena (PAX PVBLICA, PROVIDENTIA DEORVM), G ordiana III (SECVRITAS PERPETVA, SECVRITAS PVBLICA, LAETITIA FVND) oraz Filipa Araba (TRANQVILLITAS AVG). N iektóre hasła w propa­gandzie Tacyta naw iązują do ideologii Galliena. Czynią to niekiedy w prost (CLEMENTIA TEMP, LETITIA TEMP), czasem jednak odnoszą się jakby za pośrednictw em tego władcy do wzorców wcześniejszych, sięgając przyjętej cezury 238 r.

Badając zapożyczenia w m ennictw ie Tacyta, nie sposób nie zaakcen­tować interesujących powiązań jego ideologii z tym, co propagowali senatorscy cesarze Balbin i Pupien (238). Chodzi tu ta j o ich m onety0 typie PAX PVBLICA i PROVIDENTIA DEORVM. Nie można jednak mówić z całą pewnością o bezpośrednim przejęciu przez Tacyta owych idei, gdyż emisje typu PA X PVBLICA w ybijał także Gallien (253—268), a m onety z legendą PROVIDENTIA DEORVM — Aurelian (270—275)1 Postum us (260—269). Faktem jednak jest, że są to po pierwsze, hasła rzadko spotykane w rzym skim m ennictw ie omawianego okresu, a zatem już chociażby z tej racji godne baczniejszej uwagi; po drugie, były one lansowane przez trójkę cesarzy senatorskich; po trzecie, zdają się dobrze korelować z charakterem rządów patres.

Podkreślaliśm y wcześniej szczególną dążność Tacyta do akcentowania jego opieki nad ogólnikowo rozum ianym wojskiem rzym skim . Podobną tendencję można zaobserwować również w związku z użyciem przez tego cesarza legendy PA X PVBLICA. Pokój w rozum ieniu ideologii lanso­w anej przez Tacyta w inien mieć zatem charakter powszechny, ogólno- rzymski. Była to niew ątpliw ie w artość szczególnie pożądana w ówczes­

33 RIC V/1 (Tacitus), s. 331, nr 59; s. 342, nr 165—166.4'J RIC V/2, (Tetricus I), s. 411, nr 130—134; s. 414, nr 175, s. 415, m 194—195.41 RIC V/1 (Claudius Gothicus), s. 227, nr 191.42 RIC V/1 (Tacitus), s. 342, nr 168. Na temat owej cnoty zob. M. A m it:

Propagandę... , s. 59—60.43 RIC IV/3 (Phil ip 1), s. 69, nr 9; s. 88, nr 156.

nym Im perium , rozbitym w ew nętrznie i nękanym najazdam i z zewnątrz. Jednocześnie pokój stanow ił wartość, do propagow ania k tórej w yjątkow o dobrze nadaw ał się elekt senatu, tradycyjnej rzym skiej instytucji, sto­jącej w dodatku ponad ówczesnymi partykularyzm am i żołnierskimi i prow incjonalnym i44.

M onety Tacyta o typie PROVIDENTIA DEORVM na pierwszy rzu t oka w ydają się świadomie nawiązywać do takich legend rew ersów emisji m onetarnych Balbina i Pupiena (233). Sprawę jednak mocno kom ­plikuje w ystąpienie identycznych haseł także w m ennictw ie Tacyto- wego poprzednika (rzecz bardzo ważna) — A ureliana (270—275) i n ie­zbyt odległego w czasie Postum usa (260— 269). Trudność polega rów ­nież na tym , że z ikonograficznego punktu widzenia wym ienione m onety trzech władców są identyczne lub bardzo podobne. Były one również w części w ybijane przez te same w arsztaty mennicze (P ostum us— Lug- dunum , A urelian — Ticinum, Siscia, Serdica, Tacyt —• Galia, Ticinum, Ser- dica, Antiochia). Pow staje więc problem , czy nie m am y tu do czy­nienia właśnie z klasycznym przykładem mechanicznego przejęcia idei, k tó rą lansowano w przededniu rządów Tacyta. Odpowiedź na to pytanie jest niezwykle trudna i nigdy, w gruncie rzeczy, nie będziemy mieli pewności prawidłowego rozwiązania tak sform ułow anej kwestii. Chcemy jedynie zwrócić uwagę na ogólnikowy charakter treści kryjącej się w rzadko spotykanej legendzie PROVIDENTIA DEORVM. Korespon­duje to z naszym wcześniejszym spostrzeżeniem na tem at szczególnego eksponowania przez Tacyta wartości ponadczasowych i ogólnorzymskich. Tendencję taką można również zaobserwować w m ennictw ie cesarzy senatorskich: Balbina i Pupiena.

Twierdzenie, iż wśród m onet Tacyta w ogóle b rak emisji naw iązu­jących do konkretnych, nazw anych z im ienia bóstw nie byłoby praw dzi­we. Na rew ersach tych m onet w ystępuje bowiem Jowisz (legenda IOVI STATORI)45, a także M ars (legendy MARS PA CIF46, MARTI PA CIF47, MARS VLTOR48, MARS VICTOR49). Ja k zatem widać, Tacyt był pow­ściągliwy w prezentow aniu postaci m itologicznych50, będących trad y ­cyjnym i narodowym i bóstwam i rzymskimi. Uwaga ta stanowi ciekawe dopełnienie zamieszczonych wcześniej uogólnień. Należy także z całą mocą w tym m iejscu zaakcentować — i tu nie m am y żadnych w ątpli­wości co do celowej działalności Tacyta — że jego emisje są zupełnie

4 Por. M. A m i t : Propagandę..., s. 58—59.45 RIC V/1 (Tacitus), s. 335, nr 88.46 Ibidem, s. 330, nr 32.47 Ibidem, s. 341, nr 145; por. o tej emisji A. A l f o l d i : Ticinum: Le m onnayage

de Vempereur Tacite. QT 1976, t. 5, s. 227— 244.45 RIC V/1 (Tacitus), s. 334, nr 108.« Ibidem, s. 329, nr 29—31; s. 337, nr 112.50 Por. E. M. S t a e r m a n: K riz is rabovladelceskogo stroją v zapadnych pro-

v incijah R im sko j Imperii . Moskva 1957, s. 489.

pozbawione legend odwołujących się do kultów wschodnich51. Im perator ten odrzucił więc ideę, k tórą — przypom nijm y — tak silnie wyekspo­nował jego poprzednik Aurelian (270—275)52. Senatorski cesarz Tacyt wyraźnie oddał się pod opiekę bóstw konwencjonalnych. Trudno byłoby zresztą spodziewać się czegoś innego po arystokracie wrosłym w staro­rzym ską tradycję. Godzi się więc na m arginesie zauważyć, iż sporadycz­ne pojawienie się uosobienia Sol w ikonografii antoninianów Tacyta typu PROVIDEN DEOR, w ybijanych w Serdice, było niew ątpliw ie m e­chanicznym przejęciem wzorca podobnej monety, k tórą emitowano tam za czasów Aureliana.

Kolejną interesującą prawidłowością w ideologii Tacyta stanowią na­wiązania do tego, co propagował Gallien (253—268). Należy jednak prze­strzec przed wyciąganiem zbyt daleko idących wniosków, jeśli idzieo paralele między hasłam i lansow anym i na A urelianowych m onetach a propagandą jego następców. Trzeba bowiem przypomnieć, iż w y ją t­kowo długie — jak na cesarza III w. — panowanie Galliena, a także szczególnie burzliw a epoka sprzyjały zastosowaniu przez niego różno­rodnych idei lansowanych na rew ersach emisji m onetarnych. S tw ier­dzenie, że m ennictwo Tacyta w zakresie legend i ikonografii poszczegól­nych typów m onet jest podobne do m ennictw a Galliena, nie powinno rodzić szczególnych konsekw encji interpretacyjnych, tym bardziej, że paralele dotyczą haseł ogólnikowych. Interesującym spostrzeżeniem w y­daje się natom iast fakt, że Tacyt przejął od Galliena legendy CLEMEN- TIA TEMPORVM i LAETITIA TEMPORVM. W ażne jest oczywiście w ystąpienie w tym przypadku określenia TEMPORVM. W Gallieno- wych czasach były, oczywiście, powody, aby przekonywać mieszkańców Cesarstwa, iż władca dąży do powszechnego spokoju i radości. Taka propaganda stanow iła na tu ra lną reakcję na nieszczęścia, jakie dotknęły ówczesne Im perium . K rótkie rządy Tacyta nie obfitowały wprawdzie w wydarzenia tak dram atyczne, jak wcześniej. Czasy były jednak w dal­szym ciągu niepewne, co uzasadniało upowszechnianie wym ienionych haseł. Zastosowanie legend CLEMENTIA TEMPORVM i LAETITIA TEMPORVM tłum aczyła natom iast, jak sądzimy, diam etralna zmiana sytuacji, jeśli idzie o charak ter nowego panowania. P rzypom nijm y po raz kolejny, że Tacyt to cesarz senatorski, a nie wojskowy, jak wielu jego poprzedników. Zdawało się więc, że władca ten zapoczątkuje nową erę w dziejach Im perium Rzymskiego. Jest zatem rzeczą oczywistą, iż ten staroświecki konserw atysta będzie głosił nastanie nowej epoki, pełnej spokoju i radości, a zatem odmiennej od dotychczasowych burzliwych lat.

51 Рог. P. H. W e b b . In: RIC IV/1, s. 321. Autor ów nie wyciąga jednak z tego faktu żadnych wniosków.

52 F. R e d o : Religious Policy of the End of Principatus. „Żiva Antika” 1975, t. 25, s. 465.

Gdy mówimy o powiązaniach ideologii Tacyta i Galliena, trzeba ko­niecznie zwrócić uwagę na istnienie w m ennictw ie wcześniejszego z w y­m ienionych cesarzy pewnej sekwencji typów monet. Chodzi o emisje z legendami PAX PVBLICA, SALVS PVBLICA i SECVRITAS PV BLI­CA. W szystkie one w ystępują również na rew ersach emisji m onetarnych Tacyta. Hasła te nie są oryginalnym pomysłem Galliena. Niemniej w la­tach 238—276 rzadko były w ykorzystyw ane przez kolejnych cesarzy. M onety typu PAX PVBLICA przed Gallienem bili tylko senatorscy w ładcy Balbin i Pupien (238), co dało asum pt do zwrócenia uwagi na zastanaw iającą paralelę w zakresie propagandy, jaką upraw iali patres. Emisje m onetarne o typie SALVS PVBLICA w ybijał natom iast uprzed­nio jedynie W alerian (253—260), a z legendą rew ersu SECVRITAS PV ­BLICA — tylko Gordian III (238—244), k tó ry był zresztą związany z cesarzami senatorskim i Balbinem i Pupienem . Gallien w ystępuje zatem w przypadku owych trzech typów m onet jako specyficzny pośrednik niesionych przez nie idei, aczkolwiek pociągająca w ydaje się hipotezao bezpośredniej filiacji haseł propagowanych przez cesarzy kręgu sena­torskiego. Istotne jest tymczasem to, iż rozpatryw ane emisje m onetarne posiadają wspólne określenie PVBLICA. Po raz kolejny w ypada więc podkreślić, że spośród rzadko eksponowanych w ówczesnym m ennictw ie haseł Tacyt najw yraźniej świadomie w ybiera te, k tóre akcentują dobro ogólne. Legendy PAX PVBLICA, SALVS PVBLICA i SECVRITAS PV ­BLICA tworzą przy tym bardzo interesującą sekwencję tem atyczną, w k tórej zaakcentowano powszechny charakter tych wzajem nie uzupeł­niających się, nadrzędnych ideałów stanowiących o pom yślnym rozwoju państw a.

K rótkotrw ałe, bo zaledwie dwumiesięczne panowanie Floriana cha­rak teryzuje natom iast brak w yrazistej linii program owej. Większość m onet tego cesarza53 powiela legendy rewersów emisji Tacytowych. Ana­liza zaś pozostałych, zresztą ogólnikowych i topicznych haseł, także nie u jaw niła śladów ewentualnego program u ideowego F loriana54.

Wnioski dotyczące zagadnień ideologicznych w m ennic­twie rzym skim lat 275—276:

1. W m ennictw ie Tacyta nie w ystąpiły nawiązania do Aurelianowej koncepcji absolutnej władzy cesarza.

2. Za rządów senackiego im peratora odrzucono rów­nież ideę jego poprzednika, uznającą Sol za najwyższe bóstwo rzymskie.

3. O ryginalne i rzadko stosowane w epoce cesarzy wojskowych legendy, którym i posługiwano się w Tacy-

53 Zob. RIC V/1 (Florian), s. 350—360, nr 1—117; H.-G. P f l a u m : Un antonl-nianus inedit de Florien de Vatelier de Serdica. BSFN 1967, t. 22, s. 112.

54 Podobną opinię wyraził F. R e d o : Religious Policy..., s. 465.

towych m ennicach (szczególnie z określeniam i ...PER­PETVA, ...PVBLICA, ...TEMPORVM, ale także i inne) mówią o niechęci cesarza do ujęć partykularnych, a jed­nocześnie o woli wyeksponowania interesów ogólnospo­łecznych, przede w szystkim jednak państwowych, w w y­m iarze ponadczasowym.

4. M ennictwo Floriana jest eklektyczne i zdaje się nie zawierać indyw idualnych akcentów ideologicznych.

LATA 276—284

W początkach drugiej połowy 276 r. armia rzymska obwołała cesarzem jednego ze swych wysokiej rangi dowódców — Probusa1, wywodzącego się, podobnie jak Aurelian, z Sirmium (Pannonia Inferior). Władca ten zmuszony był przede wszystkim do prowadzenia zacie­kłej obrony terenów galijskich, stale niepokojonych przez różne plemiona atakujące zza Renu. W 277 r. udało mu się zneutralizować owe najazdy. Wkrótce potem (278— 279) przyszło Probusowi walczyć z Burgundami i Wan­dalami, którzy pustoszyli Recję. Na domiar złego ewi­dentna destabilizacja w zachodnich prowincjach Impe­rium doprowadziła w 280 r. do kolejnych prób uzurpacji władzy cesarskiej, czego wyrazem stały się szybko pos­kromione bunty Prokulusa i Bonozusa (Galia).

Jeśli idzie o prowincje naddunajskie oraz Wschód, to nowy władca skutecznie walczył w latach 278—279 z Gotami, niejako tradycyjnie już najeżdżającymi ob­szary bałkańskie. W latach 279—280 Probus oczyścił Pam- filię oraz Izaurię (Azja Mniejsza) z piratów i rozbójni­ków, którzy dotkliwie pustoszyli tamtejsze ziemie. Jednak atmosfera niepewności, towarzysząca wydarzeniom na Wschodzie, również i tam zaowocowała wszczętą w 280 r. przez Saturnina uzurpacją; niebawem ją zduszono2. Pro­bus projektował również wyprawę na państwo perskie. Nie było mu jednak dane zrealizować owego zamysłu, gdyż latem 282 r. został zamordowany przez zrewoltowanych żołnierzy nieopodal rodzinnego Sirmium.

1 Jedyną w pełni naukową monografię tego władcy opracował G. V i t u с с i: L ’im pera tore Probo. Roma 1952. Zob. także PLRE, s. 736; L. P o l v e r i n i : Da Aureliano a Diocleziano. In: ANRW II/2, 1975, s. 1023—1028.

2 S. B. P o m e r o y : The R evo lt of Saturninus. SM 1969, t. 19, s. 54—56; PLRE, s. 808.

W dziedzinie polityki wew nętrznej trzeba głównie zwrócić uwagę na dwie sfery działań Probusa. Jedną z nich była próba w ykorzystania pokonanych „barbarzyńców ” przez osiedlenie ich na zdewastowanych, a więc wym a­gających ponownego zagospodarowania i zaludnienia te ry ­toriach C esarstw a3. Innym natom iast posunięciem impe­ratora stało się aktywizowanie na rzecz gospodarki pań­stwowej legionistów rzym skich obarczanych w okresie pokoju pracam i budowlanymi, m elioracyjnym i i td 4.

Po śmierci Probusa wojsko obdarzyło purpurą do­wódcę gw ardii pretoriańskiej Karusa. W 282 r. dopuścił on do władzy (jako cezarów) swoich synów: K arynusa i N um eriana5. Przed nowym cesarzem stanęło zadanie realizacji Probusowej idei wojny z Persją. Istotnie, jesz­cze w 282 r. K arus wraz z młodszym synem Num eria- nem wyruszył na wypraw ę przeciwko Sassanidom, pozo­staw iając na straży Zachodu K arynusa. Owa ekspedycja przybrała pom yślny obrót, a rzym skie legiony dotarły (po raz już kolejny) pod Ktezyfont. Jednak latem 283 r. zwycięski im perator zm arł w bardzo niejasnych okolicz­nościach, a K arynus i Num erian przyjęli ty tu ły augu- stów. Ten ostatni przerw ał wojnę przeciw Persji. Pod­czas odwrotu do Europy poniósł w końcu 284 r. tajem ­niczą śmierć nieopodal m ałoazjatyckiej Nikomedii. Ce­sarzem obwołano jesienią 284 r. innego wysokiej rangi wojskowego, dowódcę gwardii przybocznej, Dioklecjana, k tóry na początku 285 r. został jedynym władcą Rzymu (Karynusa zamordowano).

Przystępując do omówienia idei prezentow anych na monetach P ro­busa6, należy przede w szystkim stwierdzić, że im perator ten powrócił do koncepcji cesarskiego absolutyzm u7. Pam iętam y, iż taki pogląd lan-

3 M. S a l a m o n : P oli tyka osiedlania p lem ion barbarzyńskich w prowincjach rzym sk ich za cesarza Probusa (27b—282). Katowice 1971, s. 95—103.

4 Por. R. R ś m o n d o n : Un nouveau document concernant Probus. „Revue de Philologie” 1954, t. 28, s. 199—210.

5 Zob. P. M e l o ni: II regno di Caro, Numeriano e Carino. Cagliari 1948 (Annali della Facoltd di Lettere, Filosojia e Magistero della U nivers ita di Cagliari. T. 15); PLRE, s. 181, 183, 634; L. P o l v e r i n i : Da Aureliano... , s. 1028—1032.

6 Sumarycznego zestawienia haseł dokonał F. R e d o : Numismatical Sources of the Il lyrian Soldier E m peror’s Policy. Budapest 1973 (Dissertationes Archaeo- logicae. S. 2, nr 2), s. XX—XXI (Appendix I).

7 P. B a s t i e n , C. A r n o l d-B i u с с h i: Busto monetale come Mercurio (Gallieno, Aureliano). RIN 1983, t. 84, s. 77; por. T. K o t u l a : Ideologia dynastyczna

so wał Aurelian, a jego następca, senatorski cesarz Tacyt (podobnie zresz­tą, jak i jego b rat Florian) w sposób w yraźny i świadomy (głównie w przypadku pierwszego z wymienionych) zrezygnowali z hasła DEO ET DOMINO...

Znane są więc Probusowe antoniniany typu CLEMENTIA TEMP oraz VIRTVS PROBI AVG, pochodzące z m ennicy w Serdice. Na aw er­sach niektórych spośród owych emisji m onetarnych w idnieją legendy IM P DEO ET DOMINO PROBO AVG8 i DEO ET DOMINO PROBO INVICTO AVG9.

W m ennictw ie Probusa, podobnie jak u Aureliana, zwraca uwagę bardzo delikatny, poniekąd sondażowy charak ter propagandy dom ina­tu. Zjawisko to wyraziło się, po pierwsze, wybiciem m onet tej kategorii tylko w jednej mennicy, mianowicie w bałkańskiej Serdice10, mimo iż cesarz emitował pieniądz również w stołecznym Rzymie, Ticinum, Lug­dunum , Siscii, Kyzikos, Antiochii oraz Trypolisie; po wtóre, Probusowe m onety z gatunku DEO ET DOMINO, niezwykle rzadkie, wypuszczono zaledwie w jednym nom inale (antoniniany), podczas gdy znane są rów­nież aureusy, złote i „srebrne” kw inary, denary oraz brązowe dupon- diusy, asy i semisy tego cesarza. A ntoniniany były wprawdzie pod­ówczas najbardziej popularnym , a więc obiegowym pieniądzem w Im ­perium , zważywszy jednak na szeroko rozbudowane mennictwo za cza­sów Probusa, należy sądzić, że rozpatryw ane emisje m onetarne prze­znaczono głównie na potrzeby rynku lokalnego, tzn. bałkańskiego11.

Przypuszczamy, iż Probusowe antoniniany o legendzie IMP DEO ET DOMINO PROBO AVG i DEO ET DOMINO PROBO INVICTO AVG posiadają starannie dobrane hasła na rew ersach, w dodatku wzajem nie uzupełniające się. Napis CLEMENTIA TEMP zapowiadałby więc nadej­ście spokojnych czasów, k tóre gwarantow ał, trzeba to zaakcentować, spraw ujący władzę absolutną i o boskim pierw iastku Probus12. Chętnie widzielibyśm y dwa podteksty takiej idei.

Już chociażby bardzo ogólnikowy przegląd w ydarzeń zaszłych za panowania Probusa przekonuje o niezwykle burzliw ym charakterze lat 276—282. Było to konsekw encją wcześniejszych zjawisk w dziejach Rzy­m u doby kryzysu Cesarstwa. Boski im perator, posiadający przy tym władzę absolutną, zapew niałby uśm ierzenie (dzięki właśnie swoim szcze­gólnego rodzaju predyspozycjom) rozm aitych zagrożeń od zewnątrz.

w pięćdziesięcioleciu 235—284. W: Studia z dz ie jó w starożytnego R zym u. Red. А. К u n i s z. Katowice 1988, s. 90.

8 RIC V/2 (Probus), s. 109, nr 841.9 Ibidem, s. 114, nr 885.

w por. F. R e d o : N umismatical Sources..., s. 133.11 Por. rozdz. Lata 268—275, przyp. 73.12 Por. E. M. S t a e r m a n: K riz is rabovladelceskogo stro ją v zapadnyh pro-

v incijah R im sko j Imperii. Moskva 1957, s. 90—91.

Poprzednik Probusa, Aurelian (nie liczymy tu taj efemerycznych, aczkolwiek interesujących z propagandowego punktu widzenia rządów Tacyta i krótkiego epizodu Floriana), znany był jako zwolennik drakoń­skich metod postępowania z poddanymi. Nawet sam Probus, jeszcze jako funkcjonariusz cesarski, m iał powstrzym ywać A ureliana w przy­padku drastycznych poczynań13. Zdaje się więc, iż Probusowi jako no­wem u im peratorow i zależało na przekonaniu mieszkańców państw a rzymskiego, iż przynależna m u boska i nieograniczona władza nie zo­stanie w ykorzystana z pogwałceniem spokoju wewnętrznego w Im pe­rium. W arto w tym miejscu zauw ażyć, i Probusowe m onety typu CLEMENTIA TEMP w ybijała nie tylko mennica w Serdice14, ale także oficyny w Ticinum 15, Siscii16, Kyzikos17, Antiochii18 i Trypolisie19. Lan­sowano więc podówczas ową ideę na szerokich połaciach Cesarstwa.

Nawiązując do wypuszczonych w Serdice antoninianów Probusa z le­gendą aw ersu DEO ET DOMINO PROBO INVICTO AVG oraz rew ersu VIRTUS PROBI AVG20, trzeba podkreślić głównie związek między koncepcją boskiego jedynow ładztw a a osobistą V irtu s cesarza ucieleś­niającą wszystkie najlepsze cechy Rzym ianina i zarazem osoby odpo­w iadającej za niem al rozpadające się Im perium . Dostrzegalibyśm y rów ­nież paralelę między ideą dzielnego (VIRTVS PROBI AVG) i niezw y­ciężonego (...INVICTO AVG) cesarza a propagandą trwałego spokoju (CLEMENTIA TEMP) osiągniętego w państw ie rzym skim właśnie dzięki predyspozycjom Probusa.

Rzeczą niezwykle znam ienną w ideologii owego im peratora stała się personalizacja jego cnót oraz innych propagandow ych haseł. Pojaw iły się liczne emisje m onetarne Probusa, k tórych rew ersy opatrzono napi­sam i ADVENTVS PROBI AVG21, COMITI PROBI AVG22, IOVI CONS PRO’BI AVG23, PROV PROBI AVG NOSTRI24, SISCIA PROBI AVG25,

13 SHA, Probus 8.14 RIC V/2 (Probus), s. 109, nr 838—841; s. 110, nr 842—843.15 Ibidem, s. 49, nr 306.16 Ibidem, s. 86, nr 641—648.17 Ibidem, s. 117, nr 905.18 Ibidem, s. 119, nr 920; s. 120, nr 821—924.19 Ibidem, s. 121, nr 927—928.20 Zob. przyp. 9.21 RIC V/2 (Probus), s. 20, nr 2; s. 22, nr 19—20; s. 26, nr 63—64; s. Э5,

nr 160—165; s. 36, nr 166—167; s. 85, nr 632—636; s. 109, nr 836—837; s. 116, nr 903; s. 117, nr 904; por. H.-G. P f 1 a u m: A propos d ’une monnaie de Probus. BSFN 1966, t. 21, s. 4.

22 RIC V/2, s. 26, nr 68—72.23 Ibidem, s. 36, nr 173—175.24 Ibidem, s. 95, nr 728—729.25 Ibidem, s. 99, nr 764—765; s. 100, nr 766.

SPES PROBI AVG26, VICTORIA PROBI AVG27, VICTORIA PROBI AVG NOSTRI28, VIRTVS PROBI AVG29 i wreszcie VOTIS X PROBI AVG ET X X 30. Owe m onety bito zarówno w postaci aureusów, jak kw i- narów oraz antoninianów. W ypuszczały je wszystkie mennice tego ce­sarza, z w yjątkiem najm niej aktyw nych, a więc Antiochii i Trypolisu. Można więc śmiało stwierdzić, że ówczesna propaganda rozm aitych cech i działań władcy w powiązaniu z konkretną, nazwaną z imienia postacią Probusa objęła całe, praktycznie rzecz biorąc, Imperium .

Zjawisko personalizacji cnót cesarskich wystąpiło, przypom nijm y, w okresie samodzielnych rządów Galliena (260—268). Trzeba jednak zauważyć, iż nie przybrało ono wówczas tak rozbudowanej postaci jak za panowania Probusa. Nie od rzeczy będzie również podkreślić, że Probusowa inicjatyw a w zakresie eksponowania swoich osobistych p re­dyspozycji i poczynań stoi w w yraźnej opozycji do klim atu idei, które przyśw iecały poprzedzającem u go senatorskiem u cesarzowi Tacytowi unikającem u partykularyzm ów w upraw ianej przez siebie propagandzie.

Niewątpliwie w ybijającym się m otywem w omawianej grupie P ro- busowych em isji m onetarnych personalizujących cnoty i dedykacje tego cesarza jest VIRTVS PROBI AVG. Zwraca tu ta j bowiem uwagę duża liczba w ariantów ikonograficznych towarzyszących owej legendzie re ­wersów. Stwierdzić więc można wyobrażenie im peratora depczącego jeńca bądź dwójkę jeńców. Inne emisje przedstaw iają władcę jadącego na koniu, tratującego zwyciężonego wroga. Na kolejnych rew ersach wid­nieje galopujący Probus, k tó ry przebija włócznią nieprzyjaciela, czy jadący konno cesarz atakujący dwóch przeciwników. „Srebrne” kw i­nary , w ybite w stołecznej mennicy, przedstaw iają władcę w towarzy­stwie dziecka i żołnierza. Inna ich em isja prezentuje stojącą między dwoma jeńcam i personifikację Victorii z wieńcem i palmą. Na rew er­sach następnych em isji m onetarnych rytow nik umieścił niekiedy jeńca względnie jeńców. Należy także wym ienić antoniniany pochodzące z ofi­cyny w Siscii, wyobrażające trofeum pomiędzy dwójką jeńców.

Pragniem y przede wszystkim zaakcentować, iż żadna z tradycyjnych cnót cesarskich w ystępujących na m onetach Probusa nie doczekała się tak bogatej i różnorodnej ikonografii. Nie ulega zatem wątpliwości, iż cesarz ten szczególnie preferow ał V irtus jako swoją osobistą cnotę. Dla w sparcia takiej hipotezy znajdujem y dodatkowy argum ent w postaci cha­rakterystycznych legend na aw ersach części Probusowych em isji mone­

26 Ibidem, s. 29, nr 99—100.27 Ibidem, s. 21, nr 11; s. 32, nr 140; s. 116, nr 898.28 Ibidem, s. 103, nr 793—794.29 Ibidem, s. 21, nr 13; s. 33, nr 145; s. 46, nr 287; s. 47, nr 288; s. 50, nr 312;

s. 81, nr 604—605; s. 105, nr 810—815; s. 106, nr 816—821; s. 107, nr 822; s. 113, nr 877, s. 144, nr 878—887; s. 115, nr 888—889, s. 116, nr 900; s. 118, nr 912—913.

30 Ibidem, s. 67, nr 462—463.

tarnych. Otóż wizerunkowi cesarza nierzadko towarzyszą napisy VIR­TVS PROBI AVG31 oraz VIRTVS PROBI INVICTI AVG32. Pierwszą z tych legend posługiwały się mennice w Rzymie, Lugdunum , Ticinum, Siscii, Serdice i Kyzikos, a drugą jedynie w Ticinum. Można więc stw ier­dzić, iż m onety Probusa o wzm iankowanych tytuł a turach szeroko cyr- kulowały w państw ie rzymskim, tym bardziej iż opatryw ały one liczne typy emisji m onetarnych (towarzyszą najrozm aitszym legendom i wyo­brażeniom ikonograficznym przedstaw ianym na rewersach).

Należy sądzić, że Probus kojarzył przypisyw aną sobie V irtus z m ili­tarnym aspektem owego term inu. Zdają się na to wskazywać rysunki rewersów jego monet o typie VIRTVS PROBI AVG. Przypom nijm y, iż dom inuje w nich podobizna walczącego i zwyciężającego nieprzyjaciół cesarza, jak również a trybu ty wojny: Mars, Victoria czy trofeum.

Aby wzmocnić sugestię o w ybitnie m ilitarnym charakterze Probu- sowej Virtus, pragniem y zwrócić uwagę na niezwykle wręcz intensyw ną propagandę przez owego im peratora idei swej niezwyciężoności. Taką cechę lansowały bardzo liczne legendy na awersach jego przeróżnych emisji m onetarnych. Odnotowano więc następujące napisy z ty tu la tu rą władcy: IMP CM AVR PROBVS INV AVG33 (mennica w Rzymie), IMP CM PROBVS INVICT AVG34 (Siscia), IMP С PROBVS INV AVG35 (Siscia), IM P PROBO INVICTO AVG» (Ticinum), IMP PROBVS INV AVG37 (Siscia), VIRTVS PROBI INVICTI AVG38 (Ticinum), IMP CM AVR PROBVS P F INVICTVS (INVICT) AVG39 (Serdica), IMP CM AVR PROBVS INVICT AVG40 (Serdica), IM P С PROBVS INVICTVS P AVG41 (Serdica), IMP P PROBVS INVICTVS AVG4* (Serdica), BONO IMP С PROBO P F INVICT AVG43 (Serdica), DEO ET DOMINO PROBO INVICTO AVG44 (Serdica), PERPETVO IMP С PROBO INVICT AVG45 (Serdica) oraz SOL COMES (COMIS) PROBI AVG46 (Serdica). Ten praw -

31 Ibidem, s. 18.32 Ibidem, s. 19.33 Ibidem, s. 18.34 Ibidem."5 Ibidem.36 Ibidem.?7 Ibidem.38 Ibidem, s. 19.39 Ibidem.40 Ibidem.4' Ibidem.42 Ibidem.43 Ibidem, por. J. G r i с o u r t: Antoninien inedit de Probus (atelier de Ser­

dica, A.D. 276). SM 1971, t. 21, s. 74—76.■'4 RIC V/2, s. 19.45 Ibidem, por. J.-M. D o y e n : Un antoninien inedit de Probus (Serdica, 277

apres J.-C.). SM 1986, t. 36, s. 66—67.RIC V/2, s. 19.

dziwie im ponujący katalog nie znajduje odpowiednika u żadnego z rzym ­skich cesarzy w interesującej nas epoce la t 235—284.

Tezę o intencjonalnym charakterze propagowania Probusa jako dzielnego i zawsze zwycięskiego cesarza uzasadniają ponadto antoniniany w ybite w Ticinum, noszące — tym razem na rew ersach — legendę VIRTVS INVICTI AVG47. Towarzyszą jej dwa — bardzo wymowne — w arian ty ikonograficzne. Jeden przedstaw ia galopującego konno im pe­ratora, k tó ry przebija włócznią nieprzyjaciela. W tle owej kompozycji można zauważyć personifikację Victorii. Inny w arian t wyobraża z kolei stojącego Probusa, dzierżącego posążek Victorii i koronowanego przez bóstwo słoneczne — Sol; u stóp władcy można dostrzec sylwetkę jeńca.

Szczególnie wym ownym uzasadnieniem przedstaw ionej koncepcji są Probusowe aureusy i antoniniany wypuszczone przez stołeczną m en­nicę, k tórych rew ersy opatruje unikatow a legenda VICTORIOSO SEM­PER48. Dopełnia ją wizerunek cesarza w towarzystw ie czterech postaci w ykonujących błagalne gesty.

Podłożem Probusowej idei wyeksponowania swojej osobistej V irtus i niezwyciężoności była ówczesna sytuacja Imperium , bezustannie a ta ­kowanego na wielu frontach przez „barbarzyńców ”. M iary nieszczęść dopełniały również w ew nętrzne uzurpacje. Kreowanie wizji cesarza — znakomitego wodza odpowiadało więc, bez wątpienia, zapotrzebowaniu licznych w arstw społecznych wśród mieszkańców państw a rzymskiego.

W czuwając się w atm osferę tam tejszej epoki można przypuszczać, iż społeczeństwo Cesarstwa — generalnie rzecz ujm ując — było sk ra j­nie zmęczone. I nie chodzi tu ta j tylko o wyczerpanie w związku z trudną sytuacją Rzymu za panowania Probusa. Zważmy bowiem, że Im perium już od dziesięcioleci borykało się z niem al ciągłymi, wyniszczającymi najazdam i Gotów, W andali, Burgundów, Franków, Alamanów, Persów i innych ludów, nie m ając widoków na definityw ne, zwycięskie zakoń­czenie owych w ielofrontow ych wojen. W ewnątrz państw a dochodzili natom iast do władzy — i najczęściej szybko ginęli — liczni cesarze i uzurpatorzy, nierzadko pozbawieni należytego autorytetu . W takiej sytuacji zupełnie na tu ra lna w ydaje się ludzka tęsknota za praw dziw ym autorytetem , uosabiającym wojskową dzielność, niezwyciężonym cesa­rzem. Probus w swojej ideologii znakomicie u trafił w oczekiwania.

Władca, k tóry niezwykle silnie eksponował swoje m ilitarne w ar­tości, zarazem dość oględnie propagował konkretne zwycięstwa. N atu- jem y zatem tylko aureusy, w ybite w Lugdunum , typu VICTORIA GO­THIC49, a także m onety o takim samym nom inale oraz kw inary (złote i „srebrne”), denary, antoniniany i brązowe asy w typie VICTORIA

47 Ibidem, s. 66, nr 451—453; s. 67, nr 454—456.43 Ibidem, s. 33, nr 143—144; s. 42, nr 224.49 Ibidem, s. 21, nr 10.

GERM50, wypuszczone przez mennice w Rzymie i w Ticinum. W szystkie przytoczone emisje prezentują na rew ersach standardow e wyobrażenia Victorii oraz trofeum .

Musi zwrócić uwagę nie tylko stereotypow y charakter legend i to­warzyszących im kompozycji ikonograficznych na Probusowych em i­sjach m onetarnych, sławiących ówczesne zwycięstwa Rzymu. Ważne jest również to, że ideologię m ilitarnych sukcesów owego im peratora lanso­w ały tylko oficyny zlokalizowane w stolicy, Ticinum i południowo-ga- lijskim Lugdunum . Brak natom iast podobnych m onet z innych mennic Probusa, funkcjonujących w pobliżu miejsc toczonych przezeń wojen (Siscia, Serdica czy Antiochia). Można więc odnieść wrażenie, że cesa­rzowi zależało na przekonaniu, szczególnie mieszkańców Italii i spokoj­niejszej części Galii, o wojskowych zwycięstwach. Niewykluczone, iż tego rodzaju propaganda, upraw iana w prowincjach dotkniętych wojną, posiadałaby (w społecznym odbiorze) cechy wręcz parodii, bo przecież Im perium zmuszone wówczas zostało do prowadzenia niemal ustawicz­nych wojen o charakterze pacyfikacyjnym i obronnym, z na tu ry rzeczy pozbawionych więc możliwości spektakularnej opraw y i definityw nych rozstrzygnięć. Probusowa propaganda ideologii zwycięstw mogłaby za­tem stać się na pograniczach Cesarstwa swoistą antypropagandą.

Im perator ów natom iast bardzo chętnie lansował swoją osobę jako odnowiciela różnych wartości. Znane są więc jego antoniniany, pocho­dzące z m ennicy w Kyzikos, typu RESTITVTOR EXERCITI51, przed­staw iające na rew ersach władcę otrzym ującego glob z rąk legionisty. Owe m onety nawiązują, rzecz jasna, do Probusowych działań m ających na celu odbudowę poziomu moralnego prestiżu arm ii rzym skiej, co było przecież bardzo istotnym w arunkiem sprawnego funkcjonowania pań­stwa.

Należy również odnotować antoniniany, w ybite w Siscii, z legendą RESTIT ILLVRICI52. Ich rew ersy prezentu ją w izerunki dwóch kobiet oraz sztandary. Probus uhonorował w ten sposób niew ątpliw ie swoje strony rodzinne i terytoria, z k tórym i był szczególnie związany, kon­tynuując tradycję Decjusza (249—251), K laudiusza II Gockiego (268— 270) oraz A ureliana (270—275).

Szerszą zaś ideę w yrażają Probusowe antoniniany, emitowane w Sis­cii, Serdice oraz Kyzikos, typu RESTITVTOR ORBIS53. W yobrażają one im peratora otrzym ującego glob lub wieniec od kobiety, uosobienia Victorii ew entualnie od Jowisza. Tym sposobem Probus dawał do zro­

50 Ibidem, s. 32, nr 141—142; s. 33, nr 149; s. 40, nr 217—219; s. 41, nr 220—223; s. 44, nr 254—259; s. 45, nr 268—269, 272; s. 46, nr 273—278; s. 48, nr 299—300; s. 63, nr 425.

51 Ibidem, s. 117, nr 909.52 Ibidem, s. 95, nr 730.53 Ibidem, s. 95, nr 731; s. 96, nr 732—736; s. 111, nr 851—859; s. 117, nr 910-

zumienia, iż pragnie występować nie tylko w charakterze odnowiciela legionów rzym skich oraz Illirii, a więc pewnych wartości partyku lar­nych, lecz również jako odnowiciel całego państw a rzymskiego.

Sekwencję owych „odnowicielskich” em isji m onetarnych niejako wieńczy grupa aureusów i antoninianów z Ticinum oraz denarów z m en­nicy w Rzymie, typu RESTITVT SAECVLI54. Ich rew ersy dają stosun­kowo bogaty zestaw w ariantów ikonograficznych. Na niektórych w idnieje podobizna cesarza trzym ającego glob z siedzącą na nim Victorią oraz koronowanego przez uosobienie Victorii. Ową kompozycję uzupełnia w i­zerunek żołnierza. Inne m onety przedstaw iają natom iast Probusa, rów ­nież koronowanego przez Victorię i otrzym ującego posążek Victorii od żołnierza stojącego pod palm ą, do której przybita jest tarcza z napisem VOTIS. Następny w arian t wyobraża sylwetkę im peratora trzym ającego glob i tradycyjną włócznię, którego koronuje Victoria dzierżąca gałązkę palmową. Na innym rew ersie widoczny jest cesarz z opisanymi już a try ­butam i, zwyciężający ponadto nieprzyjaciela. Należy również odnoto­wać kompozycję przedstaw iającą Probusa, koronowanego tym razem przez bóstwo Sol i pokonującego wroga.

M onety typu RESTIT SAEC w ybijał w omawianej epoce (235— 284) tylko A urelian55. Nie reprezentu ją one jednak tak bogatej ikonografii rew ersów jak Probusowe emisje. Można zatem przyjąć, że właśnie P ro ­bus szczególnie świadomie propagował ideę swego panowania jako prze­łom w dziejach Cesarstwa. Zwróćmy przy tym uwagę na kom plem en­ta rn y charak ter wydźwięku ówczesnej serii em isji m onetarnych o typie RESTITVTOR... Owa resty tucja dotyczy więc arm ii jako podstawy rzą­dów Probusa, stron rodzinnych im peratora, a jednocześnie ziem, na których przyszło m u walczyć, stanowiących nadto — rzecz bardzo w aż­na — newralgiczne rubieże Cesarstwa Rzymskiego. Probus dostrzegał również całe Im perium . W przypadku kw estii odbudowy państw a rzym ­skiego władca m iał najw yraźniej świadomość długotrwałego kryzysu, k tóre owładnęło Cesarstwem (RESTIT SAECVLI). Nie ulega przy tym wątpliwości (biorąc pod uwagę całokształt przeanalizowanych do tej pory w niniejszym rozdziale em isji m onetarnych), iż w Probusow ym m nie­m aniu kryzys Cesarstwa wiązał się przede wszystkim z załamaniem rzym skiej potęgi m ilitarnej.

Nieco uwagi należy także poświęcić koncepcjom religijnym , prefero­w anym przez Probusa. Można więc odnotować na rew ersach em isji mo­netarnych tego w ładcy następujące legendy honorujące nazwane z imie­nia bóstwa: HERCVLI PA CIF56 (w różnych w arian tach napisu), HER-

54 Ibidem, s. 44, nr 253; s. 49, nr 310; s. 61, nr 400—405; s. 62, nr 406(?).55 RIC V/1 (Aurelian), s. 270, nr 52; s. 290, nr 235.56 RIC V/2 (Probus), s. 57, nr 373; s. 58, nr 374—380; s. 59, nr 381—383.

CVLI ARCADIO57, HERCVLI ERYMANTHIO58, HERCVLI INMOR- TAL.I58, HERCVLI ROMANO60, IOVI CONSERVATORS1, IOVI CONS AVG62, IOVI CONS PROBI AVG63, IOVI STATORI64, MARTI PACI- FERO65, MARS VLTOR66, MARS VICTOR67, SOLI INVICTO68, SOLI INVICTO AVG69 oraz SOLI INVICTO COMITI (AVG)70.

Zwraca głównie uwagę stosunkowo ubogi zestaw bogów uczczonych w latach 276—282. W owym poczcie wyraźnie zaznaczają się nadto p ier­w iastki m ilitarne, co jeszcze dodatkowo podkreśla wybitnie „wojskowy” charakter Probusowej ideologii.

Trudno nie dostrzec, iż cesarz nawiązał do bardzo oryginalnej serii m onet Postum usa (260—269) upam iętniających m it o dw unastu pracach herosa, zaliczonego później w poczet bogów. Analizowane teraz Probu- sowe aureusy i antoniniany (z mennic w Lugdunum i Siscii) nie są wprawdzie tak bogate w sferze legend oraz ikonografii jak odpowiednie emisje wspomnianego cesarza galijskiego71, jednak podstaw y ideowe w y­bicia owych m onet zdają się w obu przypadkach zbieżne: chodziło o p rzy­wołanie pamięci herosa dokonującego nadludzkich wyczynów72. Przed rzym skim i im peratoram i drugiej połowy III w. stawało niem al podobne zadanie. Posłużenie się przez Postum usa i Probusa „herkulesow ą” ideo­logią zawierało przy tym w swojej wymowie dwa aspekty: dostrzeżenie głębi kryzysu Im perium oraz wskazanie, że widniejący na awersie w ład­cy podejm ą — za przykładem Herkulesa — ogromny wysiłek przezwy­ciężenia owego kryzysu. Istnieje jednak pewna różnica między ideologią religijną Postum usa a jej Probusowym odpowiednikiem. W przypadku

57 Ibidem, s. 79, nr 585.55 Ibidem, s. 79. nr 586—587.59 Ibidem, s. 79, nr 588.60 Ibidem, s. 20, nr 4.61 Ibidem, s. 36, nr 176; s. 50, nr 315; s. 59, nr 384—387; s. 60, nr 388—391.02 Ibidem, s. 36, nr 172.63 Ibidem, s. 36, nr 173—175.64 Ibidem, s. 34, nr 152.65 Ibidem, s. 24, nr 40—43; s. 36, nr 177; s. 71, nr 505—510; s. 72, nr 511—513,

s. 74, nr 540—544; s. 92, nr 699; por. H.-G. P f 1 a u m: Un antoninianus de Probus de I’atelier de Rome. BSFN 1966, t. 21, s. 102—103.

56 RIC V/2, s. 33, nr 148.67 Ibidem, s. 5—6, s. 23, nr 35—38; s. 24, nr 39; s. 27, nr 82—86; s. 28, nr 87—93;

s. 107, nr 824—825.6;l Ibidem, s. 29, nr 101; s. 38, nr 199; s. 39, nr 200—208; s. 50, nr 311; s. 62,

nr 414—416; s. 63, nr 417—422; s. 100, nr 767—772; s. 101, nr 773—778; s. 102, nr 779—780; s. 112, nr 861—868; s. 113, nr 869—874; s. 118, nr 911.

69 Ibidem, s. 80, nr 597; s. 102, nr 783—785.70 Ibidem, s. 32, nr 138; s. 40, nr 209; s. 108, nr 829.71 Por. E. M. Ś t a e r m a n : Krizis..., s. 491; F. R e d o : N umismatical Sources...,

s. 97.72 Por. F. R e d o : Religious Policy of the End of Principatus. „żiva Antika”

1975, t. 25, s. 466—467.

pierwszego z wymienionych imperatorów grecko-rzymski heros bez­sprzecznie stał na czele hierarchii preferowanych przez niego bóstw. Jeśli zaś idzie o Probusa, to jego bogiem opiekuńczym był niewątpliwie Sol7S.

Argumentem popierającym sformułowaną tezę jest duża liczba wa­riantów awersów (różne kombinacje legend i wyobrażeń cesarza) Pro­busowych monet typu SOLI INVICTO, SOLI INVICTO AVG oraz SOLI INVICTO COMITI AVG74. Motyw ten można zatem potraktować jako najpopularniejszy i najpowszechniejszy w mennictwie owego władcy. Większą wartość ma chyba jednak pojawienie się legendy SOL COMES PROBI AVG75 (mennica w Serdice) na awersach emisji monetarnych cesarza. Należy w tym miejscu zauważyć, iż awersy rzymskich monet epoki Cesarstwa tradycyjnie rezerwowano dla wizerunku augusta (lub członków jego rodziny). Pojawienie się więc tam nietypowej legendy głoszącej, iż Sol sprawuje opiekę nad Probusem, trzeba potraktować jako szczególny hołd złożony temu bóstwu. Decydujący natomiast ar­gument w omawianej kwestii stanowią Probusowe aureusy, antoniniany oraz asy, pochodzące z mennic w Rzymie, Ticinum, Siscii i Kyzikos (zwróćmy uwagę na rozległość emisji), typu CONSERVATOR AVG76, przy czym owym obrońcą jest wyłącznie Sol występujący na owych re­wersach w kilku wariantach ikonograficznych.

Można więc stwierdzić, iż bóstwo słoneczne (Sol) znalazło orędownika w Aurelianie (270—275), zostało w sposób świadomy zignorowane przez konserwatywnego Tacyta i Floriana (275—276), by odzyskać swoją po­zycję za rządów Probusa, bliskiego pierwszemu z wymienionych cesarzy miejscem urodzenia, karierą i charakterem działalności

W przypadku Karusa oraz jego synów: Karynusa i Numeriana, trudno mówić o szerszym wyrażaniu za pośrednictwem monet ideologii. Na taki stan rzeczy wpłynęły zapewne trzy czynniki:— krótkotrwałość sprawowania władzy bądź współuczestniczenia w niej;— osobisty udział Karusa i Numeriana — przez cały okres panowania

— w wojnie przeciwko Persji, którą zresztą w ogóle przemilczano (rzecz niezwykle wręcz symptomatyczna) na ówczesnych emisjach mo­netarnych77; życie obozowe zaś nie sprzyjało tworzeniu wysublimo­wanych koncepcji ideologicznych;

— brak w Karynusie, pozostawionym w spokojnej Italii, zadatków na

73 A. D. N o c k: The E m peror’s D ivine Comes. JRS 1947, t. 37, s. 107—108; por. F. R e d ó: Religious Policy..., s. 466—467.

74 Zob. przyp. 68, 69 i 70.55 RIC V/2, s. 19.76 Ibidem, s. 47, nr 293—294; s. 49, nr 307—309; s. 54, nr 347—348; s. 55, nr 349

—354; s. 74, nr 536—538; s. 89, nr 669—672; s. 90, nr 673; s. 115, nr 891.77 Zwrócił na to uwagę A. B r o w n : The Coinage of Carus, Carinus and

Numerian (A.D. 282—285). Canterbury [b.d.], s. 6.

odpowiedzialnego, dalekowzrocznego władcę; taki pogląd źródła hi-storiograficznego78 znajduje potwierdzenie w stereotypowym, pozba­wionym indywidualnej wyrazistości materiale numizmatycznym.Jest tylko jeden motyw świadomie lansowanej przez K arusa ideologii.

Wiąże się on z legendami na awersach niektórych rzadkich aureusów tego cesarza, wybitych przez mennicę w Siscii. Widnieją na nich napisy: DEO ET DOMINO CARO (czasem INVICTI bądź INVIC) AVG79. Ich rewersy opatrzono natomiast legendami FELICITAS REIPVBLICAE, FIDES MILITVM oraz VICTORIA AVG. Przede wszystkim trzeba zwró­cić uwagę na kruszec, w którym emitowano wymienione monety — złoto, gdyż wskazuje on na szczególne treści zawarte na okazjonalnych, rzad­kich aureusach. Należy także zaakcentować mennicę, która wypuściła te monety. Aurelianowe i Probusowe emisje z kategorii DEO ET DO­MINO... wybiła, przypomnijmy, oficyna w Serdice. Gdyby tak było w przypadku Karusa, można byłoby ewentualnie uznać analizowaną serię monet za mechniczne naśladownictwo. Wprowadzenie więc przez men­nicę w Siscii nowego wzoru ważkiej legendy na awersach Karusowych aureusów musiało zostać dokonane rozmyślnie. Zwraca też uwagę fakt, że legenda rewersów FELICITAS REIPVBLICAE80 ma charakter wy­bitnie unikatowy, gdyż w interesującym nas okresie lat 235—284 zo­stała zastosowana wyłącznie przez Karusa (także dla Karynusa jako cezara).

Biorąc pod uwagę przedstawione argumenty, trzeba stwierdzić, iż Karus świadomie kontynuował ideę poprzedników: Aureliana i Probusa, widząc siebie nie w roli princepsa, a jako jedynowładcę o boskim cha­ryzmacie81. W pełni natomiast rozwinie ową koncepcję Dioklecjan (284 —305) i jego następcy z epoki dominatu w dziejach Cesarstwa Rzym­skiego.

Wnioski dotyczące zagadnień ideologicznych w rzymskim mennictwie lat 276—284:

1. Monety Probusa szczególnie akcentowały militarną Virtus i niezwyciężoność tego cesarza.

2. W dysharmonii z owymi ideami pozostaje bardzo

78 SHA, Carus et Carinus et Numerianus 16—18.79 RIC V72 (Carus), s. 145, nr 96; s. 146, nr 99—100; por. R. A. G. C a r s o n :

Coinage and H istory in Pannonia in the Third C entury A.D. „Archeolośki Vestnik” 1972, t. 23, s. 32; J.-P. C a l l u , Cl . B r e n o t , J. N. B a r r a n d o n : A nalyses de series a typ iqu es (Aurelien — Tacite — Carus — Licinius). QT 1979, t. 9, s. 248, 250—251.

80 Ibidem, s. 146, nr 99; s. 162, nr 194 (Carinus Caesar). Zob. także M. A m it: Propagandę de succes et d ’euphorie dans VEmpire Romain. „Iura” 1965, t. 16, s. 67, 69.

81 Por. T. K o t u l a : Ideologia dynastyczna... , s. 90.

oględna propaganda w m ennictw ie owego władcy odno­szonych wówczas zwycięstw (rzekomych czy rzeczywi­stych) nad obcymi najeźdźcami.

3. Cesarz uznał za swoje bóstwo opiekuńcze Sol, kon­tynuując tradycję Aureliana.

4. Probusowi bliskie były również dokonania H erku­lesa, w czym z kolei widać nawiązania do ideologii Postu- musa.

5. W m ennictw ie K arusa w ogóle zrezygnowano z lan ­sowania idei zwycięstwa nad P ersją — mimo niew ątpli­wych sukcesów na tam tejszym froncie.

6. K arusowe m onety w skazują, że również ten im­pera to r pragnął wystąpić w roli absolutnego władcy.

ZAKOŃCZENIE

GŁÓWNE NURTY IDEOLOGII CESARSKIEJ

W LATACH 235—284Przedstawione w pracy rozważania na temat aspektów ideologicznych w rzymskim mennictwie lat 235—284 n.e. rodzą kilka refleksji natury ogólniejszej. Należy przede wszystkim podkreślić, iż zastosowana przez nas metoda pięciu kryteriów doboru i oceny niezwykle bogatego, a nada­jącego się tylko w części do wykorzystania materiału źródłowego pozwo­liła na sprecyzowanie wielu zindywidualizowanych cech rzymskiej ideo­logii państwowej w ramach wyróżnionych ośmiu podokresów. Wystar­czy tylko podliczyć owe cechy, świadomie wypunktowane w podsumo­waniach poszczególnych rozdziałów, aby przekonać się, iż jest ich w su­mie kilkadziesiąt. Stanowi to, jak sądzimy, niemałą liczbę z rozmysłem przyjmowanych koncepcji propagandowych imperatorów rzymskich tam­tej epoki, a czasem również ówczesnej elity władzy. Nie ulega więc naj­mniejszej wątpliwości, iż posłużenie się odpowiednimi zabiegami meto­dologicznymi daje w konsekwencji możliwość wyłuskania tego, co in­tencjonalne, a więc ważne w Iii-wiecznej ideologii Cesarstwa Rzym­skiego, mimo ogólnikowego i eklektycznego charakteru haseł, monotonnie lansowanych na emisjach monetarnych owej epoki. Nie mamy przy tym również żadnych wątpliwości, iż owa ogólnikowość, eklektyzm i mono­tonia idei prezentowanych na ówczesnych monetach odegrały decydu­jącą rolę w unikaniu przez badaczy podejmowania problematyki wy­dźwięku tych specyficznych źródeł. Niniejsze opracowanie stanowi zatem w głównej mierze naszą osobistą refleksję, co dobitnie wyraża charakter zamieszczonych pod tekstem przypisów, gdzie rzadko tylko można zna­leźć przykłady ustosunkowania się do wcześniejszych ustaleń w tym za­kresie.

Prezentowana rozprawa jest więc pewną propozycją widzenia spraw

rzym skiej ideologii państwowej w latach 235— 284. Zdaje się natom iast, iż ustalenia czy hipotezy na poruszony tu ta j tem at mogą ulec znacznemu wzbogaceniu głównie dzięki udoskonaleniu metodologii badań nad nu ­m izm atycznym m ateriałem źródłowym. Rzecz jest o tyle istotna, że mo­nety tworzą pierwszorzędny, a często jedyny zespół przekazów dla wielu istotnych zagadnień w dziejach Cesarstwa Rzymskiego doby kryzysu III w.

Przedstaw iona analiza interesujących nas źródeł pozwala nie tylko na sprecyzowanie cech charakterystycznych rzym skiej ideologii państw o­wej w wyróżnionych podokresach, ale również na pew ną generalizację. Trzeba więc zaakcentować, iż zdecydowana większość liczących się wów­czas im peratorów posiadała jednak określone preferencje ideologiczne, k tóre propagowała na swoich em isjach m onetarnych. N iejednokrotnie zdarzało się naw et tak, iż w ładcy bardzo krótko panujący zdążyli przed­stawić wcale bogaty oraz in teresujący pakiet koncepcji ideowych. P rzy ­kładem niech tu ta j będzie m ennictwo efemerycznego przecież Decjusza (249—251). Takie zjawisko świadczy z jednej strony o wadze, jaką owi cesarze przykładali do em isji m onetarnych jako nośnika propagandy, z drugiej natom iast — o tym, że w gronie im peratorów nie zabrakło ludzi obdarzonych charyzm atem i zdolnością szerszego widzenia spraw. Należy przy tym dodać, że jednym z paradoksów w dziejach Cesarstwa Rzymskiego doby kryzysu (235—284) jest pojawienie się w ielu władców, jeśli nie bardzo wybitnych, to przynajm niej utalentow anych i z dobrym i dla państw a chęciami. Rzecz ciekawa, dostrzegam y ich głównie w d ru ­giej połowie III stulecia, a zatem w okresie szczególnego nasilenia zja­w isk kryzysowych.

Niejako na drugim biegunie trzeba odnotować poczet cesarzy całko­wicie przypadkow ych i bezsprzecznie m iernych. Ich w ątpliw e zdolności, a czasem również prym ityw izm uwidoczniły się m.in. w braku zindy­widualizowanego program u ideologicznego, odzwierciedlonego na mone­tach. I również tu ta j, rzecz charakterystyczna, owi augustowie w ystą­pili po 250 r., tzn. w czasach najbardziej widocznego upadku au tory tetu władzy. Zdarzało się przecież, że mennictwo wielu im peratorów działa­jących właśnie po wskazanej dacie mogliśmy jedynie skwitować uwagą0 braku w nim w yraźnie intencjonalnych motywów ideologicznych.

Elem entem zdecydowanie dom inującym na rzym skich m onetach z lat 235—284 jest arm ia. Ówczesne em isje m onetarne są ogromnie nasycone hasłam i naw iązującym i do wojska, a towarzyszące im rysunki najczę­ściej w ypełniają rozm aite m ilitaria. W yjątek stanowią tylko m onety cesarzy senackich: Balbina i Pupiena (238), k tórzy najw yraźniej świa­domie kontestowali legiony rzymskie. Honorowanie arm ii miało jednak określony profil i cel. Owe hasła naw iązują bowiem głównie do zgody1 wierności żołnierzy (oczywiście względem cesarza). Niektóre spośród

tych haseł (emisje Galliena i W iktoryna) przytaczają natom iast nazwy poszczególnych oddziałów, niejako zaskarbiając sobie z kolei ich w ier­ność. Zarówno w pierwszym , jak i w drugim przypadku wojsko funkcjo­nu je więc nie jako siła sprawcza sukcesów Rzymu z wrogiem zewnę­trznym , ale jako gw arant rządów tego czy innego im peratora. Bardzo wyraźnie widać więc, kto był rzeczywistym dysponentem władzy w ów­czesnym Cesarstwie, co zresztą poświadczają i inne źródła historyczne

Rzeczą niezwykle znam ienną jest to, iż wszechobecność arm ii w rzym> skim m ennictw ie interesującej nas epoki nie koreluje z propagandą idei zwycięstw tego państw a nad obcymi najeźdźcami. Należy tu ta j koniecz­nie przypomnieć, że Im perium prowadziło wówczas perm anentne, p rak ­tycznie rzecz biorąc, w ojny z różnym i plem ionam i germ ańskim i oraz sassanidzką P ersją1. W toku owych zmagań Rzymianie doznawali do­tkliw ych porażek, jak również odnosili niekiedy znaczące sukcesy. Zwy­cięstwa upam iętniano w sposób niezwykle ogólnikowy i stereotypowy, a zatem mało wyraziście. Dostrzegamy tu istotną różnicę między pro­pagandą ekspansji Cesarstwa na m onetach w ybitych w I. i II w., kiedy niejednokrotnie w szczegółach i obrazowo chwalono się m ilitarnym i suk­cesami2, a tym, co w III stuleciu, kiedy Im perium przeszło do głębokiej defensywy, stanowiło jedynie sm utną rem iniscencję minionej chwały oręża rzymskiego. Niemal symboliczną wymowę ma więc fakt, iż w roz­dziale kończącym niniejszą rozprawę, a dotyczącą m.in. K arusa i Nu- m eriana, którzy spędzili swoje rządy na pomyślnie rozw ijającej się wojnie z Persją, nie mogliśmy przytoczyć emisji m onetarnych, sławią­cych owe zwycięstwa.

W m ennictw ie lat 235—284 n.e. można zaobserwować interesujące przem iany, jeśli chodzi o ideologię religijną. Ówcześni w ładcy honoro­wali, generalnie rzecz biorąc, bardzo szeroki w achlarz bóstw tradycy j­nego panteonu grecko-rzym skiego3. W drugiej połowie interesującej nas epoki u jaw niły się jednak trzy ważne tendencje w propagandzie wie­rzeń.

Po pierwsze, obserw ujem y dążność do akcentowania przewagi jed­nego z kultów nad pozostałymi. Dobitnym przykładem może być tu ta j niew ątpliw e preferow anie przez Postum usa (260—269) w ątku herkulań- skiego. Inne znaczące przykłady to dom inacja wschodniego bóstwa Sol na m onetach A ureliana (270—275) oraz Probusa (276—282).

Po wtóre, równorzędną, a z czasem naw et górującą pozycję w III—

1 Por. J. W o l s k i : Rola w o jen dw ufron to w ych w upadku Cesars tw a R z y m ­skiego. W: „Historia i Współczesność”. T. 3: P rob lem y schyłku św ia ta antycznego. Red. А. К u n i s z. Katowice 1978, s. 19—21.

2 Zob. W. K a c z a n o w i c z : Propaganda rzym sk ie j p o l i tyk i podbo jów na m onettich 'epoki Trojana. WN 1976, t. 20, s. 158—173.

A Por. E.M. S t a e r m a n : Socialnye osnovy religii Drevnego Rima. Moskva 1987,- s. . 288—291.

-wiecznym panteonie na rzym skich m onetach osiągnął „nowy” kult,0 wybitnie orientalnej proweniencji — wspom niane już bóstwo sło­neczne Sol.

Wreszcie po trzecie, innowacją szczególnego rodzaju stało się w ystą­pienie w ty tu latu rach A ureliana (270—275), Probusa (276— 282) i K a­rusa (282—283) pierw iastka boskiego charyzm atu im peratora (emisje m onetarne z gatunku DEO ET DOMINO...).

W drugiej połowie III w. daje się także zaobserwować godną pod­kreślenia tendencję w ideologii lansowanej za pośrednictw em ówczes­nych monet, nawiązującą do prób wzmocnienia au to ry tetu w ładcy pań­stwa. Próby takie m usiały być czynione, rzecz oczywista, jeśli zważyć na wręcz gwałtowny w owej epoce upadek prestiżu władzy cesarskiej. Emisje m onetarne stanow iły zatem jeden z elem entów walki o przy­wrócenie panującym szczególnie eksponowanego miejsca w politycznej hierarchii Im perium . W idzielibyśmy przy tym również trzy płaszczyzny realizacji wspom nianej tendencji.

Pierw sza z nich polegała na silnym akcentowaniu osobistych cnót określonego cesarza (np. VICT GAL AVG czy PROV PROBI AVG NOSTRI). W yjątkowo silnie to zjawisko wystąpiło za rządów Probusa (276—282).

Druga płaszczyzna była natom iast związana z nowatorską koncepcją podstaw władzy im peratora. Pretendow ał on do roli — przypom nijm y— już nie najlepszego spośród obywateli, a boskiego, absolutnego rządcy Cesarstwa, czego wyrazem stały się przywołane już legendy DEO ET DOMINO... Taką ideę lansowali kolejno Aurelian (270—275), Probus (276—282) oraz K arus (282—283). Czynili to jednak bardzo osrożnie, co trzeba wyraźnie zaznaczyć, na awersach niektórych tylko, bardzo rzadkich em isji m onetarnych w ybijanych jedynie na Bałkanach — w Siscii i peryfery jnej Serdice. Aby wzmocnić dowód, iż m onety z ga­tunku DEO ET DOMINO... m iały charak ter bardzo delikatnej i nieśm ia­łej innowacji, przytoczm y A urelianowe aureusy (mennice w Rzymie1 Siscii) oraz antoniniany (oficyna w Kyzikos), noszące na rew ersach napisy z tradycyjną „republikańską” ty tu la tu rą owego władcy: PTMB PV II COS II P P 4, PM TRP COS5, PM TRP COS P P 6, PM TRP VI COSII P P 7, PM TRP VII COS II P P 8, PM TRP P P COS9, PM TR P P 19, a także Probusowe aureusy (Lugdunum, Rzym, Siscia, Antiochia), „srebrne” de­n ary i kw inary (Rzym) oraz antoniniany (Siscia, Serdica) o typach po­

4 RIC V/1 (Aurelian), s. 267, nr 16.5 Ibidem, s. 282, nr 157.6 Ibidem, s. 282, nr 158; s. 283, nr 159.7 Ibidem, s. 285, nr 185.8 Ibidem, s. 285, nr 186.9 Ibidem, s. 301, nr 324.

10 Ibidem, s. 302, nr 325.

dobnego rodzaju: TRI POT COS ppii, PM TRP COS P P 12 PM TRI P COS II PPis, PM TRI P COS III14, PM TRP V COS IIII PPi», PM TR P VI COS V P P 16, PM TRIP COS III P P 17, PM TRP COS III18. Jedynie K arus w swoim kró tkotrw ałym m ennictw ie nie upam iętnił przy­znanych m u upraw nień trybuńskich i konsulatów. Widać tu ta j zatem bardzo wyraźnie, iż topiczna tradycja uzyskiwania i upam iętniania a try ­butów władzy princepsa jeszcze w owej fazie bardzo mocno opierała się na kiełkującej nieśmiało idei rządów absolutnych, by jej ulec dopiero w schyłkowej epoce dziejów państw a rzymskiego ■— dominacie.

W reszcie trzecią płaszczyznę wzm acniania au to ry tetu i stabilności w ładzy cesarskiej w idzielibyśm y w propagandzie dynastycznej na mo­netach z la t 235—284 n.e.

Zagadnienie ideologii dynastycznej w interesującym nas okresie stało się ostatnio przedm iotem odrębnego opracow ania19. A utor doszedł w nim, opierając się na różnorodnych źródłach, do konstatacji, iż w epoce k ry ­zysu Im perium intensyw nie rozwijano politykę dynastyczną i jej pro­pagandę. Dokonywano tego poprzez:— kooptowanie do władzy synów cesarskich, k tórzy otrzym yw ali ty ­

tu ły cezara i augusta;-— przyjm owanie przez ówczesnych princepsów imion władców wcześniej

panujących, k tórzy cieszyli się dużym prestiżem;— stanowienie kultu cesarskiego rodu;— wprowadzenie takich elementów, jak ku lt władców deifikowanycn

za życia z jednoczesną konsekracją poprzedników.Jeśli natom iast chodzi o interesujące nas źródła num izmatyczne, to

należy podkreślić dwa zjawiska, wiążące się z ówczesną propagandą dy­nastyczną.

Faktem jest emitowanie przez wielu cesarzy doby kryzysu Im perium m onet z imionami i w imieniu „następców tronu” (cezarów) oraz współ- rządców (augustów). I tak M aksymin Trak (235—238) w ybijał emisje m onetarne przedstaw iające M aksyma20, Balbin i Pupien (238) — Gor-

RIC V/2 (Probus), s. 20, nr 1.12 Ibidem, s. 31, nr 132; s. 43, nr 244; s. 81, nr 606; s. 82, nr 607—610.13 Ibidem, s. 43, nr 245—246; s. 82, nr 611—613.14 Ibidem, s. 43, nr 247; s. 78, nr 579; s. 82, nr 614.15 Ibidem, s. 43, nr 248; s. 118, nr 914.10 Ibidem, s. 43, nr 249—251; s. 44, nr 260.1T Ibidem, s. 83, nr 615—616.,s Ibidem, s. 109, nr 835.19 T. K o t u l a : Ideologia dynastyczn a w pięćdziesięcioleciu 235—284. W: S tu ­

dia z d z ie jó w s tarożytnego R zym u. Red. А. К u n i s z. Katowice 1988, s. 65—96. Zob. także F. H a r t m a n n : Herrscherwechsel und Reichskrise. Untersuchungen zu den Ursachen und K onseąuenzen der H errscherwechsel im Im periu m R om an um der Soldatenkaiserzeit (3. Jahrhundert n. Chr.). Frankfurt am Main—Bern 1982.

20 RIC IV/2 (M aximinus I), s. 151, nr 117—119; s. 152, nr 120—121; s. 154, nr 1—2; s. 155, nr 3—8; s. 156, nr 9—14.

diana III (jako cezara)21, Filip I (244—249) — Filipa II22, Decjusz (249 —251) — Herenniusza E truska23 i Hostyliana24, Trebonian Gall (251— 253) — H ostyliana25 oraz W oluzjana26, W alerian (253— 260) — Galliena2''i W aleriana II28, Gallien (260—268) — W aleriana II29 i Salonina30, Te- tryk I (271—274) — Tetryka II31 oraz K arus (282—283) — K arynusa32i N um eriana33. Były to jednak z reguły m onety noszące na rew ersach topiczne, ogólnikowe hasła (w przypadku cezarów np. PRIN CIPI IV- VENTVTIS, PIETAS AVG czy SPES AVG), a zatem mało wyraziście lansujące predyspozycje do władzy cesarskich synów. Bardzo jasno na tym tle odbijają się więc niew ątpliw ie dyrektyw y Filipa Araba (244— 249) co do propagandy za pomocą m onet cesarskiej rodziny i „następcy tro n u ”. Mieliśmy już bowiem okazję zaakcentować, iż bardzo istotną ce­chą m ennictw a owego władcy było podkreślanie w yjątkow ej harmonii, rodzinnego ciepła, szczególnej wręcz intymności, łączących Filipa I, jego żonę Otacylię Sewerę oraz syna Filipa II. Ów zabieg niew ątpliw ie służył m.in. tworzeniu sprzyjającej aury wokół młodego Filipa jako przyszłego sukcesora rządów ojca.

Faktem jest również to, iż począwszy od la t panowania K laudiusza II Gockiego (268—270) obserw ujem y w ty tu latu rze wielu cesarzy, um iej­scowionej na awersach wypuszczonych przez nich monet, imiona M arek

21 Ibidem (Gordian III Caesar), s. 177, nr 1—3.22 RIC IV/3 (Phil ip 1), s. 70, nr 11; s. 72, nr 30; s. 73, nr 43; s. 74, nr 56;

s. 76, nr 68; s. 91, nr 182'—183; (Otacilia Severa), s. 95, nr 212; (Philip Ul), s. 95—99, nr 213—245; s. 101—103, nr 255—269.

гз Ibidem (Trajan Decius), s. 123, nr 31—32; s. 137, nr 131; (Herennius Etruscus), s. 138—141, nr 138—161; s. 142—143, nr 167—173.

24 Ibidem (Trajan Decius), s. 123, nr 31—32; s. 137, nr 131; s. 143—145, nr 174— 184; s. 14S—147, nr 193—201; s. 149, nr 213—218.

25 Ibidem (Hostilian), s. 145, nr 186—191; s. 146, nr 192; s. 147—148, nr 202—209; s. 150, nr 219—226.

26 Ibidem (Trebonianus Gallus), s. 165, nr 67; s. 166, nr 68; s. 170, nr 98; s. 173, nr 128; (Volusian), s. 173—174, nr 129—136; s. 175—180, nr 138—195; s. 181— 182, nr 205—212; s. 183—189, nr 214^-264.

27 RIC V/1 (Valerianus), s. 61—63, nr 1—1; (Gallienus-joint reign), s. 68— 106, nr 1—1.

28 Ibidem (Valerianus), s. 63, nr 1.29 Ibidem (Valerianus II), s. 116—122, nr 1—54.30 Ibidem (Gallienus-joint reign), s. 106, nr 1; (Saloninus), s. 123—127, nr 1—37.

Zob. także N. S h i e 1: The Coinage of Saloninus as Augustus. „The American Numismatic Society. Museum Notes” 1979, t. 24, s. 117—122; N. M. H o l m e s : Two new Antoniniani of Saloninus Augustus. „Seaby’is Coin and Medal Bulletin” 1982, nr 773, s. 363—364.

31 RIC V/2 (Tetricus 11), s. 420—425, nr 216—294; Elmer (Tetricus I i 11), s. 82, nr 769; s. 83, nr 773, 777—778, 781; s. 85, nr 791, 793, 796; s. 91—93, nr 868—883.

32 Ibidem (Carus), s. 152—153, nr 133—146; (Carinus Caesar), s. 156—165, nr 147 —210.

33 Ibidem (Numerianus Caesar), s. 187—191, nr 352—380.

Aureliusz. Stworzono w ten sposób pozór dynastii sięgającej korzeniami czasów „złotego w ieku” Antoninów. Tak zam arkow ana idea nie zna­lazła jednak czytelnego rozwinięcia na rew ersach interesujących nas emisji m onetarnych.

Byłoby spraw ą niezwykle wręcz interesującą, aby dokonać w myśl zaproponowanych w niniejszym opracowaniu pięciu kryteriów doborui oceny źródeł num izm atycznych z la t 235—284 n.e. przeglądu idei pro­pagowanych na rzym skich m onetach okresu istnienia Im perium Roma- num. Pozwoliłoby to, ma się rozumieć, na osadzenie zaprezentowanych tu ta j rozważań na szerszym tle trendów rzym skiej ideologii cesarskiej, a więc na uwypuklenie specyfiki idei dom inujących w rozpatryw anym pięćdziesięcioleciu. Brak jest, niestety, takiego opracowania. Nie jes­teśm y zatem w stanie, z konieczności, uczynić stosownych porównań Można co najw yżej pokusić się o bardzo ogólnikową im presję w owym zakresie.

Tak więc ideologia lat 235—284, propagowana za pośrednictw em mo­net, charakteryzuje się — generalnie rzecz biorąc — tendencją do ogól­nikowości. Dotyczy to zarówno idei wiążących się z konkretnym i w yda­rzeniam i, k tórych doświadczało wówczas Im perium Rzymskie, jak rów­nież cnót cesarskich oraz kondycji państw a i społeczeństwa. W interesu­jącym nas okresie akcentowano więc głównie ogólnikowo rozumiane zwycięstwa nad plem ionam i germ ańskim i i Persją, rozm aite i rozliczne cnoty kolejnych cesarzy oraz ponadczasowe, bezpieczne trw anie Im pe­rium Romanum wraz z jego mieszkańcami.

Nie ulega najm niejszej wątpliwości, iż cesarska propaganda okresu wcześniejszego (27 r.p.n.e. — 235 r.n.e.) przybrała na m onetach postać w ybitnie „ ilustracyjną”, bardzo wyraźnie kontrastu jąc z „rozm ytym i”, a zarazem eklektycznym i ideami w m ennictw ie interesującej nas epoki.

Jeśli natom iast chodzi o priorytety , to w ydaje się, iż do 235 r. do­m inowały dwa główne w ątki tem atyczne w ówczesnym mennictwie. Jednym z nich była, co zresztą nie dziwi, propaganda idei m ilitarnych sukcesów Rzymu, niejednokrotnie w yrażana przy pomocy bardzo p re­cyzyjnych legend oraz towarzyszących im, często rozbudowanych, wyo­brażeń ikonograficznych na rew ersach różnorodnych m onet34. Drugim stała się szczególna wręcz dbałość o dokum entację kolejnych atrybutów władzy, przyznaw anych następującym po sobie princepsom . W yrażało się to upam iętnianiem w postaci stosownej legendy na rew ersach n a j­rozmaitszych em isji m onetarnych objęcia przez cesarza kolejnej władzy trybuńskiej czy konsularnej. Bardzo istotne jest również to, iż owym legendom towarzyszyła najczęściej bardzo bogata ikonografia, w yobra­żająca głównie rzym skie bóstwa, a także ilustru jąca oprawę przyjęcia przez cesarza „urzędu”. M onety tego rodzaju w ystępują wprawdzie rów­

34 Zob. przyp. 2.

nież w latach 235—284, nie w ybijano jednak wówczas tak dużej liczby typów, w ariantów czy odmian owych em isji m onetarnych. Kw estia m a­nifestacji „korzeni” władzy ustąpiła zatem w tedy innym akcentom ideo­logicznym.

G eneralne porównanie ideologii propagowanej na m onetach epoki k ry ­zysu Im perium z hasłami, k tóre w ystąpiły w m ennictw ie Późnego Ce­sarstw a (do 395 r.n.e.), zdają się natom iast wskazywać na preferencję u schyłku istnienia państw a rzymskiego przede wszystkim idei powrotu świetności Rzymu.

SPIS REPRODUKCJI MONET*

Tablica I

1. Maksymin Trak (235—238): sesterc, waga 21,62 g; awers: IMP MAXIMINVS PIVS AVG, głowa cesarza, rewers: PROVIDENTIA AVG SC, stojąca Provi- dentia.

2. Gordian II (238): sesterc, waga 19,83 g; awers: IMP CAES M ANT GORDIANVS AVG, głowa cesarza, rewers: ROMAE AETERNAE, siedząca Roma.

3. Balbin (238): sesterc, waga 16,64 g; awers: IMP CAES D CAEL BALBINVS AVG, głowa cesarza, rewers: LIBERALITAS AVGVSTORVM SC, Balbin, Pupien oraz Gordian III w towarzystwie personifikacji Liberalitas.

4. Balbin (238): denar, waga 2,88 g; awers: IMP С D CAEL BALBINVS AVG, głowa cesarza, rewers: VICTORIA AVGG, stojąca Victoria.

5. Pupien (238): antoninian, waga 4,77 g; awers: IMP CAES PVPIEN MAXIMVS AVG, głowa cesarza, revers: PATRES SENATVS, dłonie w uścisku.

6. Gordian III (238—244): antoninian, waga 4,12 g; awers: IMP CAES M ANT GORDIANVS AVG, głowa cesarza, rewers: PM TRP II COS PP, stojąca perso­nifikacja Virtus.

7. Gordian III (238—244): antoninian, waga 4,06 g; awers: IMP CAES В ANT GORDIANVS AVG, głowa cesarza, rewers: FIDES MILITVM, stojąca personi­fikacja Fides.

8. Gordian III (238—244): antoninian, waga 3,91 g; awers: IMP GORDIANVS PIVS FEL AVG, głowa cesarza, rewers: PM TRP IIII COS II PP, stojący cesarz.

9. Otacylia Sewera (244—249): antoninian, waga 4,72 g; awers: M OTACIL SE- VERA AVG, głowa cesarzowej, rewers: IVNO CONSERVAT, stojąca Junona.

10. Otacylia Sewera (244—249): antoninian, waga 3,93 g; awers: OTACILIA SE- VERA AVG, głowa cesarzowej, rewers: CONCORDIA AVGG, siedząca Con­cordia.

11. Decjusz (249—251): antoninian, waga 5,40 g; awers: IMP TRAIANVS DECIVS AVG, głowa cesarza, rewers: PAX AUGVSTI, stojąca Pax.

Tablica II

12. Decjusz (249—251): antoninian, waga 3,34 g; awers: DIVO TITO, głowa cesarza Tytusa, rewers: CONSECRATIO, orzeł.

13. Decjusz (249—251): antoninian, waga 4,25 g; awers: DIVO TRAIANO, głowa cesarza Trajana, rewers: CONSECRATIO, ołtarz.

14. Herenniusz Etrusk (250—251): antoninian, waga 4,25 g; awers: Q HER ETR MES DECIVS NOB С, głowa „następcy tronu”, rewers: PRINCIPI IVVEN- TVTIS, siedzący Apollo.

15. Trebonian Gall (251—253): antoninian, waga 3,19 g; awers: IMP CAE С VIB TREB GALLVS AVG, głowa cesarza, rewers: MARTI PACIFERO, kroczący Mars.

* W szystk ie m o n e ty re p ro d u k o w a n e są w w ielkości n a tu ra ln e j . Do re p ro d u k c ji w y ­k o rzy stan o k a ta lo g A. S. R o b e r t s o n : Roman Im perial Coins in the H unter Coin Cabinet, U niversity o f Glasgow. T. 3. L ondon—G lasgow —N ew Y o rk 1977; t . 4. O x fo rd 1978.

37

16. Trebonian Gall (251—253): antoninian, waga 3,59 g; awers: IMP CAE С VIB TREB GALLVS AVG, głowa cesarza, rewers: VICTORIA AVGG, stojąca Victoria.

17. Emilian (253): antoninian, waga 3,51 g; awers: IMP AEMILIANVS PIVS FEL AVG, głowa cesarza, rewers: ROMAE AETERN, stojąca Roma.

18. Walerian (253—260): aureus, waga 3,48 g; awers: IMP С P LIC VALERIANVS AVG, głowa cesarza, rewers: ROMAE AETERNAE, siedząca Roma.

19. Walerian (253—260): antoninian, waga 3,65 g; awers: IMP С P LIC VALERIANUS AVG, głowa cesarza, rewers: CONCORDIA MILIT, stojąca Concordia.

20. Gallien (253—268): antoninian, waga 2,96 g; awers: GALLIENVS AVG, głowa cesarza, rewers: LEG X GEM VI P VI F, kroczący byk.

21. Gallien (253—268): sesterc, waga 23,50 g; awers: IMP С P LIC GALLIENVS AVG, głowa cesarza, rewers: FIDES MILITVM SC, stojąca Fides.

22. Walerian II (256—258): antoninian, waga 2,49 g; awers: P CL VALERIANVS NOB CAES, głowa „następcy tronu”, rewers: PRINCIPI IVVENTVTIS, stojący Walerian II.

Tablica Ш

23. Regalian (259): antoninian, waga 2,91 g; awers: IMP С PC REGALIANVS AVG, głowa uzurpatora, rewers: ORIE... AVG, stojące bóstwo Sol.

24. Klaudiusz II Gocki (268—270): antoninian, waga 3,08 g; awers: IMP CLAVDIVS AVG, głowa cesarza, rewers: VICTORIA AVG, krocząca Victoria.

25. Klaudiusz II Gocki (268—270): antoninian, waga 2,70 g; awers: IMP CLAVDIVS AVG, głowa cesarza, rewers: VIRTVS AVG, stojąca personifikacja Virtus.

26. Kwintyllus (270): antoninian, waga 2,28 g; awers: IMP С M AVR CL QVIN- TILLVS AVG, głowa cesarza, rewers: VIRTVS AVG, stojąca Virtus.

27. Postumus (260—269): antoninian, waga 3,09 g; awers: IMP С POSTVMVS-P-F • AVG, głowa uzurpatora, rewers: LAETITIA AVG, okręt.

28. Postumus (260—269): podwójny sesterc, waga 23,81 g; awers: IMP С M CASS LAT POSTVMVS PF AVG, głowa uzurpatora, rewers: FELICITAS AVG, łuk triumfalny.

29. Wiktoryn (269—271): aureus, waga 4,02 g; awers: IMP VICTORINVS PF AVG, głowa uzurpatora, rewers: LEG XXX VLP VICT PF, stojący Jowisz.

30. Wiktoryn (269—271): aureus, waga 4,88 g; awers: IMP С VICTORINVS PF AVG, głowy Wiktoryna oraz bóstwa Sol, rewers: LEG X X X VLP VICT PF, stojący Jowisz.

31. Aurelian (270—275): antoninian, waga 3,97 g; awers: IMP AVRELIANVS AVG, głowa cesarza, rewers: SOLI INVICTO, stojące bóstwo Sol.

32. Aurelian (270—275): antoninian, waga 4,45 g; awers: IMP AVRELIANVS AVG, głowa cesarza, rewers: RESTITVTOR EXERCITI, Aurelian otrzymujący glob od Marsa.

33. Tacyt (275—276): antoninian, waga 5,02 g; awers: IMP С M CL TACITVS AVG, głowa cesarza, rewers: MARTI PACIF, kroczący Mars.

Tablica IV

34. Florian (276): antoninian, waga 3,30 g; awers: IMP С M AN FLORIANVS P AVG, głowa cesarza, rewers: FELICITAS SAECVLI, stojąca Felicitas.

35. Florian (276): antoninian, waga 3,98 g; awers: IMP M ANNIVS FLORIANVS AVG, głowa cesarza, rewers: CONCORDIA EXERCI, stojąca Concordia.

36. Probus (276—282): aureus, waga 5,17 g; awers: IMP С M AVR PROBVS AVG, głowa cesarza, rewers: VICTORIAE AVG, Victoria w kwadrydze.

37. Probus (276—282): antoninian, waga 3,24 g; awers: IMP PROBVS AVG, głowa cesarza, rewers: ROMAE AETER, Roma siedząca w świątyni.

38. Probus (276—282): antoninian, waga 3,83 g; awers: IMP PROBVS AVG. głowa cesarza, rewers: SOLI INVICTO, bóstwo Sol w kwadrydze.

39. Probus (276—282): antoninian, waga 3,88 g; awers: IMP С M AVR PROBVS PF AVG, głowa cesarza, rewers: RESTITVTO RBIS, Probus w towarzystwie kobiety.

40. Karus (282—283): antoninian, waga 3,87 g; awers: IMP CARVS PF AVG, głowa cesarza, rewers: SPES PVBLICA, krocząca personifikacja Spes.

Веелав Качанович

Идеологические аспекты в римском монетном деле в 235—284 годах н.э.

i

Р е з ю м е

Монеты являются исключительно важным источником исследования идео­логии Римской империи в III веке. Однако необходимо помнить, что существуют обусловленности, в значительной .мере ограничивающие возможности глубокого изучения многих нюансов римской государственной пропаганды того времени, отраженной в чеканке монет.

Следует особо подчеркнуть, что накануне III столетия монетное дело Римской империи уж е пережило два века богатой истории. Поэтому было время, чтобы выработать канон надписей для чеканки главным образом на обратной стороне тогдашних монет. Прежде всего они касались общеизвестных цен­ностей вневременного характера, как например Pax, Victoria, Fides, Concordia, Felicitas, Virtus. В связи с этим было бы наивностью считать, что быстро сменяющиеся в III веке императоры и узурпаторы каждый раз точно устана­вливали содержание надписей на своих монетах. К сожалению, не сохранилась также информация о внутренней системе монетной чеканки в III веке. Однако не подлежит сомнению, что управляющие ею должностные лица имели опреде­ленную долю самостоятельности в подборе идей, представленных на штемпелях реверсов, чаще всего общечеловеческого характера. Это замечание имеет ко­ренное значение для автора настоящей монографии. Под понятием идеологи­ческие аспекты он подразумевает анализ сознательно подобранных пропаганд­ных идейных концепций во время правления одного или нескольких импера­торов. Поэтому речь идет о выделении и интерпретации тех монет, которые включают содержания, инспирированные волей данного императора или же тогдашней правящей элитой. Однако вне круга заинтересований автора оста­ются, в общем говоря, стереотипные, механически распространяемые надписи, т. е. лишенные какой-либо ценности для изучения индивидуальных идеологи­ческих концепций очередных императоров и узурпаторов.

Чтобы выделить направленные мотивы на тогдашних эмиссиях (что позволит уточнить идеологические источники приоритетов римских правителей в III век), автор принял пять критериев анализа рассматриваемого нумизматического ма­териала:

1. Критерий непринятия, т. е. ситуация, в которой определенный император сознательно опускает надпись или надписи, распространяемые непосредствен­ным предшественником.

2. Критерий продолжения, основанный на предположении, что правитель сознательно стремился обращаться к мнению непосредственного или же ка­кого-либо из более ранних предшественников.

3. Критерий нововведений, состоящий в выделении из монетного дела ин­тересующего нас в данный момент императора тех эмиссий, которые пропаганди­руют новые, до этого не распространяемые надписи.

4. Критерий первой эмиссии (или же первых эмиссий), основанный на принятом автором предположении, что императоры именно в первых эмиссиях, исполняющих роль специфического „программного манифеста”, выражали глав­ные идеи, ти ичные для периода их правления.

5. Критерий ы етлла, вытекающий из убеждения автора в том, что содер­жание, особо предпочитаемое императором, отпечатывалось на совершенно слу­чайных медальонах или монетах, выпускаемых в золоте. Однако не следует ригористически рассматривать утверждение, что чем дороже и благороднее металл, тем более важная и более обдуманная мысль, так как иногда из-за пропагандных целей отпечатывались целенаправленные надписи именно в ни­чего не значащих эмиссиях, доходящих до наиболее широкого круга адресатов (например милитарпые мотивы на простых монетах, выпускаемых для оплачи­вания армии).

Согласно представленным критериям автор провел анализ нумизматического материала в восьми главах, охватывающих поочередно следующие годы: 235— 238, 238—244, 244—249, 249—253, 253—268, 268—275, 275—276, 276—284. Монография содержит также вводящее в проблематику предисловие и заключение с обоб­щающими размышлениями о роли идей, пропагандируемых при помощи монет римскими императорами в период кризиса этого государства.

Wiesław Kaczanowicz

Tur ideological aspects in the Roman minting of the years 235—284 A.D.

S u m m a r y

Coins are an extremely important source of research on the ideology of the Roman Empire in the 3rd c. One should remeber, however, that there are conditionings strongly limiting the possibility of going deeply in that epoch into many nuances of the Roman state propaganda realized through monetary issues.

It is necessary to particularly stress the fact that on the eve of the 3rd c. the Roman imperial minting had already two centuries of rich history. There was time, thus, for the formation of the canon of slogans promoted mainly on the reverse of the contemporary coins. They referred, first of all, to the general values of the timeless scope (e.g. Pax, Victoria, Fides, Concordia, Felicitas, Virtus). It would be naive to believe that quickly changing in the 3rd c. emperors and usurpers each time precisely settled the set of slogans on their monetary issues. Unfortunately, there is also lack of information on the interior system of the 3rd c. coin workshops. There is no doubt, however, that the clerks administering them must have had certain scope of independence in the choice of the ideas,

most often of the universal character, presented on the used stamps of the reverses. This remark is of the fundamental importance for the author of the monograph. Under the notion i d e o l o g i c a l a s p e c t s he understands the analysis of the ideological concepts consciously chosen and propagated during the reign of one or several rulers.

The point, thus, is to separate and interprete these coins which bear the contents inspired by the will of a given emperor or the contemporary elite of authority. Out of interest to the author remain, generally speaking, stereotyped, mechanically duplicated slogans, thus, devoid of any value for the research on the individual ideological concepts of the following emperors and usurpers.

To separate the intentional motives on the contemporary issues, which will enable to specify the ideological sources of priorities of the Roman rulers of the 3rd c., the author has accepted five criteria of the analysis of the discussed numismatic material.

1. Criterion of rejection, the situation in which the specific emperor conscio­usly omits a slogan or slogans promoted by the immediate predecessor.

2. Criterion of continuation, basing on the assumption that the ruler consciously wanted to refer to the opinions of the immediate or one of the ealier predecessors.

3. Criterion of innovative ness, consisting in separating these issues from the minting of the emperor being of interest to us at the moment, which propagate new, so far not used slogans.

4. Criterion of the first issue (or the first issues), basing on the accepted by the author assumption, that it is possible for the emperors on the first issues fulfilling the role of the specific „programme manifesto”, to express the main ideas, typical for the period of their reign.

5. Criterion of metal, resulting from the author’s belief that the contents particularly preferred by the emperor were placed on the occasional medallins or coins which were issued in gold. One must not, however, rigorously treat the statement that always the more expensive and precious metal, the more adequate and fully thought over idea. Sometimes propaganda reasons demanded putting the intentional slogans on the casual issues reaching the wider masses of recipients (e.g. military motives on ordinary coins issued to pay the army).

Following the presented criteria, the author has analysed the numismatic material in eight chapter covering the years: 235—238, 238—244, 244—249, 2-19—253, 253—268, 268-—275, 275—276, 276—284. The monograph contains also the intro­duction introducing into the problem and the conclusion with the generalizing reflections on the ideas propagated by means of the coins by the Roman emperors of the epoch of crisis of this state.

W iesław Kaczanowicz

A spekty ideologiczne w rzym skim m ennictw ie lat 235— 284 n.e.

W YKAZ W A ŻN IEJSZY CH BŁĘDÓW DOSTRZEŻONYCH W DRUKU

W iersz

S tro n a odgóry

oddołu

J e s t P ow in n o być

9 19 Hnd II nd12 23 Arnaldi Arnaldi25 9 Karyn Karynus25 22 FIDES MVTVA» FIDES MVTVA

AVGG2929 9 Oest Oost

127 16 Tue The127 13 remeber remember128 12 madallins medalions