ΣΧΟΛΙΑΜΟΣ

ΑΠΟ

ΤΟΝ

C. G. JUNG

(Από το ‘Μυστικό του Χρυσού Λουλουδιού’)

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

1. ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ ΠΟΥ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΕΙ ΕΝΑΣ ΔΥΤΙΚΟΣ ΠΡΟΣΠΑΘΩΝΤΑΣ ΝΑ

ΚΑΤΑΝΟΗΣΕΙ ΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΗ Ένας κανονικός Δυτικός στα αισθήματα, νιώθω βαθύτατα εντυπωσιασμένος από την

παραξενιά αυτού του Κινέζικου κειμένου. Είναι αλήθεια ότι κάποια γνώση της Ανατολικής

θρησκείας και φιλοσοφίας βοηθάει τη σκέψη και διαίσθησή μου στην κατανόηση αυτών των

ιδεών μέχρι κάποιο σημείο, όπως μπορώ να κατανοήσω τα παράδοξα των πρωτόγονων

αντιλήψεων με όρους ‘εθνολογίας,’ ή με όρους της ‘συγκριτικής ιστορίας των θρησκειών.’

Πράγματι, αυτός είναι ο Δυτικός τρόπος απόκρυψης των συναισθημάτων κάτω από το μανδύα

της λεγόμενης επιστημονικής κατανόησης. Το πράττουμε αυτό αφενός εξαιτίας της

‘ματαιότητας των γνωστικών’ η οποία φοβάται και απορρίπτει με τρόμο κάθε σημείο

συμπάθειας, και αφετέρου επειδή μια φίλια κατανόηση θα επιτρέψει την επαφή με ένα ξένο

πνεύμα για να γίνει έτσι μια σοβαρή εμπειρία. Η λεγόμενη επιστημονική αντικειμενικότητα θα

είχε κρατήσει αυτό το κείμενο για την φιλολογική επιμέλεια των ‘Σινολόγων,’ και θα το

περιφρουρούσε ζηλότυπα από κάθε άλλη ερμηνεία. Αλλά ο Richard Wilhelm διείσδυσε στη

μυστηριώδη ζωτικότητα της Κινέζικης σοφίας πολύ βαθιά για να αφήσει ένα τέτοιο στολίδι

διαισθητικής εμβάθυνσης να χαθεί στα κιτάπια των ειδημόνων. Αισθάνομαι μεγάλη τιμή ότι η

ευκαιρία ενός σχολιασμού από ψυχολογική σκοπιά δόθηκε σε μένα.

Αυτό συνεπάγεται τον κίνδυνο, ωστόσο, αυτός ο μοναδικός θησαυρός να γίνει βορά

ακόμα περισσότερης επιστήμης. Όμως, όποιος επιδιώκει να ελαχιστοποιήσει τις αξίες της

δυτικής επιστήμης και μεθόδου, υπονομεύει τα θεμέλια της Δυτικής σκέψης. Η επιστήμη δεν

είναι, πράγματι, ένα τέλειο όργανο, αλλά είναι ανώτερο και αναντικατάστατο που προκαλεί

ζημιά μόνο όταν χρησιμοποιείται ως αυτοσκοπός. Η επιστημονική μέθοδος πρέπει να υπηρετεί.

Σφάλλει όταν σφετερίζεται το θρόνο. Πρέπει να είναι έτοιμη να εξυπηρετήσει όλους τους

κλάδους της επιστήμης, επειδή ο καθένας χωριστά, λόγω της μη ολιστικότητάς του, έχει την

ανάγκη της υποστήριξης από τους άλλους. Η επιστήμη είναι το εργαλείο του Δυτικού μυαλού

και με αυτό μπορούν να ανοίξουν περισσότερες πόρτες απ’ ό,τι με γυμνά χέρια. Είναι

αναπόσπαστο μέρος της γνώσης μας και αφαιρεί τη διορατικότητά μας μόνο όταν υποστηρίζει

ότι η κατανόηση που προσφέρεται από αυτήν είναι και η μόνη που μπορεί να υπάρξει. Η

Ανατολική σκέψη μας έχει διδάξει μια άλλη, ευρύτερη, βαθύτερη, και ανώτερη κατανόηση,

δηλ., μέσω της εμπειρίας. Γνωρίζουμε αυτόν τον τρόπο σκέψης μόνο αόριστα, μόνο με μια

σκιώδη αίσθηση που αντλείται από τη θρησκευτική ορολογία, και με αυτόν τον τρόπο

αποποιούμαστε πρόθυμα την Ανατολική σοφία στις αναφορές- και έτσι την απομονώνουμε στα

σκοτεινά περιεχόμενα της θρησκευτικής πίστης και της δεισιδαιμονίας. Αλλά κατά αυτόν τον

τρόπο παρανοούμε πλήρως τον ‘ρεαλισμό’ της Ανατολής. Αυτό το κείμενο, για παράδειγμα, δεν

αποτελείται από κάποιο υπερβάλλον συναίσθημα ή από εξημμένες μυστικές διαισθήσεις που

συνορεύουν με κάποια παθολογία προερχόμενη από την ασκητική ή αναχωρητική διάθεση.

Είναι αντίθετα βασισμένο στις πρακτικές ιδέες των ιδιαίτερα προχωρημένων Κινεζικών μυαλών,

τα οποία δεν έχουμε κανένα λόγο να υποτιμήσουμε.

Αυτός ο ισχυρισμός μπορεί να φανεί τολμηρός, ίσως, και είναι πιθανό να αντιμετωπιστεί

με δυσπιστία, αλλά αυτό δεν είναι παράξενο, δεδομένου ότι λίγα είναι γνωστά για το κείμενο.

Επιπλέον, η παραξενιά του υλικού αιχμαλωτίζει σε τέτοιο βαθμό ώστε η αμηχανία μας ως προς

το πώς ο Κινέζικος τρόπος σκέψης θα ενωθεί µε το δικό μας είναι αρκετά κατανοητή. Όταν ένας

Δυτικός άνθρωπος βρίσκεται αντιμέτωπος με αυτό το πρόβλημα σχετικά με τον τρόπο σκέψης

της Ανατολής, το συνηθισμένο λάθος είναι το ίδιο με εκείνο του μαθητευόμενου στον Faust που

παραπλανιέται από το Διάβολο, γυρίζει περιφρονητικά την πλάτη του στην επιστήμη, και,

αφημένος στον Ανατολικό αποκρυφισμό, υιοθετεί τη μέθοδο yoga επιφανειακά και γίνεται ένας

αξιολύπητος μιμητής. (Η θεοσοφία είναι το καλύτερο παράδειγμα αυτού του λάθους μας.) Έτσι

εγκαταλείπει την ασφαλή βάση της Δυτικής σκέψης και χάνεται σε μια ομίχλη λέξεων και ιδεών

που δεν θα είχε δημιουργηθεί ποτέ και που δεν μπορεί ποτέ να μπολιαστεί επαρκώς.

Ένα αρχαίο ρητό λέει: ‘‘Αν το λάθος άτομο χρησιμοποιήσει τα σωστά μέσα, τα σωστά

μέσα λειτουργούν με λάθος τρόπο.’’ Αυτό το Κινέζικο ρητό, δυστυχώς πάρα πολύ αληθινό,

βρίσκεται σε έντονη αντίθεση με την πίστη μας στην ‘ορθή’ μέθοδο ανεξάρτητα από το άτομο

που την εφαρμόζει. Στην πραγματικότητα, σε παρόμοια ζητήματα όλα εξαρτώνται από το άτομο

και ελάχιστα ή τίποτε από τη μέθοδο. Η μέθοδος είναι μόνο η πορεία, η κατεύθυνση που

ακολουθείται από ένα άτομο. Ο τρόπος που ενεργεί είναι η αληθινή έκφραση της φύσης του. Αν

παύσει να ισχύει αυτό, τότε η μέθοδος δεν είναι τίποτα περισσότερο από μία επιτήδευση, κάτι

τεχνητά προστιθέμενο, άσκοπο και ανόητο, που εξυπηρετεί μόνο τον αθέμιτο σκοπό της

αυταπάτης. Γίνεται ένα μέσο αποφυγής της πραγματικής διαδρομής της ύπαρξης. Αυτό απέχει

πολύ από τη ρεαλιστική ποιότητα και την ευθύτητα της Κινεζικής σκέψης. Αντίθετα, είναι η

άρνηση της ύπαρξης, μια αυτοπροδοσία σε παράξενους και ακάθαρτους Θεούς, ένα δειλό

τέχνασμα με σκοπό το σφετερισμό της ψυχικής ανωτερότητας, καταστάσεις που είναι ριζικά

αντίθετες με την έννοια της Κινέζικης ‘μεθόδου.’ Γιατί αυτή πηγάζει από έναν τρόπο ζωής

πλήρη, αυθεντικό, και γνήσιο με την πλήρη έννοια. Πρόκειται για αντιλήψεις που προέρχονται

από την αρχαία, πολιτιστική ζωή στην Κίνα, η οποία αναπτύχθηκε με συνέπεια και συνέχεια από

τα βαθύτερα ένστικτα, και η οποία για εμάς είναι πάντα μακρινή και πολύ δύσκολη για να τη

μιμηθούμε.

Η δυτική μίμηση της Ανατολής είναι διπλά τραγική δεδομένου ότι προέρχεται από μια

μη ψυχολογικής φύσης παρανόηση τόσο αποστειρωμένη όσο είναι τα σύγχρονα ‘έπη’ του Tao,

τα μακάρια νησιά της Νότιας Θάλασσας, και η Κεντρική Αφρική, όπου ο ‘πρωτογονισμός’

διακωμωδείται, ενώ ο Δυτικός πολιτισμένος άνθρωπος αποφεύγει τα βαρετά καθήκοντά του, το

δικό του ‘ιδού η Ρόδος, ιδού και το πήδημα.’ Δεν είναι θέμα του μιμητισμού μας ή, ακόμα

χειρότερα, του να γίνουμε ιεραπόστολοι αυτού που είναι οργανικά ξένο, αλλά μάλλον το

ζητούμενο είναι να αναδομήσουμε το δικό μας Δυτικό πολιτισμό, ο οποίος νοσεί. Αυτό πρέπει

να γίνει επί τόπου, και από τον αληθινό Ευρωπαίο όπως αυτός είναι στη Δυτική καθημερινότητά

του, με τα προβλήματα γάμου του, τις νευρώσεις του, τις κοινωνικές και πολιτικές αυταπάτες

του, και ολόκληρο το φιλοσοφικό αποπροσανατολισμό του.

Πρέπει να ομολογήσουμε αμέσως ότι, θεμελιωδώς, δεν καταλαβαίνουμε την πλήρη

αποσύνδεση από τον κόσμο, που προσφέρει ένα κείμενο σαν και αυτό, το οποίο, πράγματι, δεν

θέλουμε να καταλάβουμε. Έχουμε άραγε την υποψία ότι μια διανοητική τοποθέτηση που μπορεί

να στρέψει τη ματιά σε τέτοιο βάθος μπορεί να επιφέρει τέτοια αποσύνδεση μόνο επειδή αυτοί

οι άνθρωποι έχουν εκπληρώσει σε τέτοιο βαθμό τις ενστικτώδεις απαιτήσεις της φύσης τους έτσι

ώστε λίγα ή τίποτε να μην μπορούν να τους αποσπάσουν την προσοχή από την εξέταση της

αόρατης ουσίας του κόσμου; Μπορεί να είναι, η προϋπόθεση τέτοιου οράματος η απελευθέρωση

από τις φιλοδοξίες και τα πάθη που μας δεσμεύουν στον υλικό κόσμο, ενώ αυτή η

απελευθέρωση προκύπτει από τη λογική εκπλήρωση των ενστικτωδών απαιτήσεων, και όχι από

την πρόωρη ή παρακινούμενη από φόβο καταστολή τους; Ισχύει ότι στα μάτια μας ανοίγεται το

πνεύμα μόνο όταν ακολουθούνται οι νόμοι της ύλης; Οποιοσδήποτε ξέρει την ιστορία του

Κινεζικού πολιτισμού, και έχει επίσης μελετήσει προσεκτικά το Ι Ching, το οποίο είναι το βιβλίο

της φρόνησης που για χιλιάδες χρόνια έχει διαπεράσει όλη την κινεζική σκέψη, δεν θα

παραβλέψει αυτά τα ερωτήματα έτσι ελαφριά. Γνωρίζει, επιπλέον, ότι οι απόψεις που εκτίθενται

στο κείμενό μας δεν είναι τίποτε το εξαιρετικό από την άποψη του Κινεζικού τρόπου σκέψης,

αλλά είναι πραγματικά αναπόφευκτα, ψυχολογικά συμπεράσματα.

Στο Χριστιανικό πολιτισμό μας, το πνεύμα, και το πάθος του πνεύματος, ήταν για μεγάλο

χρονικό διάστημα οι μέγιστες αξίες και τα πιο άξια πράγματα για τα οποία κάποιος να

αγωνίζεται. Μόνο μετά το τέλος του Μεσαίωνα, δηλ., κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, όταν

άρχισε το πνεύμα να εκφυλίζεται στη διάνοια, δημιουργήθηκε μια αντίδραση ενάντια στην

αφόρητη κυριαρχία του διανοητισμού. Αυτή το κίνημα, είναι αλήθεια, έκανε το συγχωρητέο

λάθος να μπερδέψει τη διάνοια με το πνεύμα, κατηγορώντας το τελευταίο για τα λάθη της

πρώτης. Η διάνοια, στην πραγματικότητα, βλάπτει την ψυχή όταν οικειοποιήσει την κληρονομιά

του πνεύματος. Δεν είναι κατάλληλη σε καμία περίπτωση γι αυτό, επειδή το πνεύμα είναι κάτι

ανώτερο από τη διάνοια δεδομένου ότι περιλαμβάνει όχι μόνο τη διάνοια, αλλά και τα

συναισθήματα επίσης. Είναι μια κατεύθυνση, ή αρχή, της ζωής που προσπαθεί να λάμψει σε

υπερανθρώπινα ύψη. Σε αντίθεση με αυτό βρίσκεται το σκοτάδι, το θηλυκό στοιχείο, η δεμένη

με την ύλη αρχή (yin), με τη συναισθηματικότητα και τον ενστικτώδη χαρακτήρα που πηγαίνει

πίσω στα βάθη του χρόνου. Χωρίς καμία αμφιβολία, αυτές οι έννοιες είναι καθαρώς

διαισθητικές, αλλά κάποιος δεν μπορεί εύκολα να απαλλαγεί από αυτές καθώς προσπαθεί να

καταλάβει τη φύση της ανθρώπινης ψυχής. Η Κίνα δεν θα μπορούσε να κάνει χωρίς αυτές τις

έννοιες επειδή, όπως η ιστορία της κινεζικής φιλοσοφίας παρουσιάζει, δεν έχει ποτέ

απομακρυνθεί τόσο από τα κεντρικά ψυχικά γεγονότα ώστε να χαθεί σε μια μονόπλευρη

ανάπτυξη και υπερτίμηση μιας μοναδικής ψυχικής λειτουργίας. Επομένως, οι Κινέζοι δεν

απέτυχαν ποτέ να αναγνωρίσουν τα παράδοξα και την πολικότητα που είναι έμφυτη σε κάθε τι

ζωντανό. Τα αντίθετα πάντα ισορροπούσαν το ένα με το άλλο- σημάδι ενός ανώτερου

πολιτισμού. Η μονοδιάστατη θεώρηση, παρότι δίνει ορμή, είναι ένδειξη βαρβαρότητας. Η

αντίδραση που υφίσταται τώρα στη Δύση ενάντια στη διάνοια και υπέρ του συναισθήματος ή

της διαίσθησης, φαίνεται σε μένα ως ένα σημάδι πολιτιστικής προόδου, μιας διευρυνόμενης

συνείδησης πέρα από τα πάρα πολύ στενά όρια μιας τυραννικής διάνοιας.

Δεν έχω καμία επιθυμία να υποτιμήσω την τεράστια διαφοροποίηση της Δυτικής

διάνοιας. Χρησιμοποιώντας αυτήν ως μέτρο, η Ανατολική διάνοια μπορεί να περιγραφεί ως

παιδαριώδης. (Προφανώς αυτό δεν έχει καμία σχέση με τη νοημοσύνη.) Αν πετύχουμε την

ανύψωση μιας δεύτερης, ή ακόμα και μιας τρίτης ψυχικής λειτουργίας στην αξία που αποδίδεται

στη διάνοια, τότε η Δύση μπορεί να ξεπεράσει την Ανατολή κατά πολύ. Επομένως είναι

πράγματι λυπηρό όταν απομακρύνεται ο Ευρωπαίος από τη φύση του και μιμείται την Ανατολή

ή την επηρεάζει με κάθε τρόπο. Οι δυνατότητες που θα είχε θα ήταν πολύ μεγαλύτερες αν θα

παρέμενε πιστός στον εαυτό του και αν αναπτυσσόταν μέσα από τη δική του φύση και όλα όσα

η Ανατολή έχει φέρει στο προσκήνιο από τη δική της εσώτερη ύπαρξη κατά τη διάρκεια των

αιώνων.

Γενικά, και από την αθεράπευτα εξωτερική σκοπιά της διάνοιας, θα φαινόταν σαν τα

πράγματα που εκτιμώνται ιδιαίτερα από την Ανατολή να μην είναι επιθυμητά για μας. Η διάνοια

από μόνη της δεν μπορεί να βολιδοσκοπήσει εξαρχής την πρακτική σημασία που οι Ανατολικές

ιδέες μπορεί να έχουν για μας, και γι αυτό μπορεί μόνο να ταξινομήσει αυτές τις ιδέες ως

φιλοσοφικές και εθνολογικές παραδοξότητες και τίποτα περισσότερο. Η έλλειψη κατανόησης

πηγαίνει τόσο βαθιά ώστε ακόμα και έμπειροι Σινολόγοι δεν έχουν κατανοήσει την πρακτική

εφαρμογή του Ι Ching, και επομένως θεώρησαν το βιβλίο σαν μια συλλογή από δυσνόητα

μαγικά ξόρκια.

2. Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΦΕΡΕΙ ΜΙΑ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ Παρατηρήσεις κατά τη διάρκεια της δουλειάς μου άνοιξαν σε μένα μια τελείως νέα και

απροσδόκητη προσέγγιση της Ανατολικής σοφίας. Αλλά θα πρέπει να γίνει επαρκώς κατανοητό

ότι δεν είχα καμία γνώση της Κινεζικής φιλοσοφίας ως ένα αρχικό σημείο αναφοράς. Αντιθέτως,

όταν ξεκίνησα την εργασία μου στη ψυχιατρική και στην ψυχοθεραπεία, ήμουν παντελώς αδαής

σχετικά με την Ανατολική φιλοσοφία, και μόνο αργότερα η επαγγελματική εμπειρία μού έδειξε

ότι στην τεχνική μου είχα ασυνειδήτως οδηγηθεί σε αυτόν το μυστικό δρόμο που απετέλεσε την

ενασχόληση των καλύτερων μυαλών της Ανατολής για αιώνες. Αυτό θα μπορούσε να ειδωθεί

σαν ένας υποκειμενικός λόγος για την προηγούμενη απροθυμία μου να δημοσιεύσω οτιδήποτε

σχετικό- αλλά ο Richard Wilhelm, αυτός ο σπουδαίος μεταφραστής της ψυχής της Κίνας,

εκπλήρωσε την υποχρέωση για μένα. Έτσι μου έδωσε το κουράγιο να γράψω σχετικά με ένα

Κινεζικό κείμενο το οποίο ανήκει εξολοκλήρου στις μυστηριώδεις σκιές του Ανατολικού

μυαλού. Την ίδια στιγμή, και αυτό είναι το εκπληκτικό, το περιεχόμενο αυτού του κειμένου

αποτελεί ένα ζωντανό παράδειγμα αυτού που συμβαίνει στην ψυχική διαμόρφωση των ασθενών

μου, κανείς από τους οποίους δεν είναι Κινέζος.

Για να γίνει αυτό το γεγονός πιο καταληπτό στον αναγνώστη, πρέπει να τονιστεί ότι

όπως το ανθρώπινο σώμα δείχνει μια κοινή ανατομία πάνω από κάθε φυλετική διαφορά, έτσι και

η ψυχή διαθέτει ένα κοινό υπόβαθρο που διαπερνάει όλες τις διαφορές των πολιτισμών και της

συνείδησης. Έχω ονομάσει αυτό το υπόβαθρο, συλλογικό ασυνείδητο. Αυτή η ασυνείδητη ψυχή,

κοινή σε όλη την ανθρωπότητα, δεν αποτελείται μόνο από περιεχόμενα ικανά να γίνουν

συνειδητά, αλλά και από λανθάνουσες προδιαθέσεις προς κάποιες συγκεκριμένες αντιδράσεις.

Έτσι το γεγονός του συλλογικού ασυνειδήτου είναι απλά η ψυχική έκφραση της ταυτότητας της

δομής του εγκεφάλου ανεξάρτητα από τις όποιες φυλετικές διαφορές. Αυτό το γεγονός εξηγεί

την αναλογία, κάποιες φορές ταύτιση, ανάμεσα σε διάφορους μύθους ή μυθολογικά μοτίβα, και

σύμβολα, και τη δυνατότητα τα ανθρώπινα όντα να καταλαβαίνονται μεταξύ τους. Οι διάφορες

γραμμές της ψυχικής ανάπτυξης ξεκινούν από μια κοινή δεξαμενή τις οποίας οι πηγές φτάνουν

πίσω στις ρίζες του παρελθόντος. Αυτό επίσης εξηγεί τις ψυχολογικές αναλογίες με τα ζώα.

Από σκοπιά καθαρά ψυχολογική, σημαίνει ότι η ανθρωπότητα έχει κοινά ένστικτα και

φαντασία και τρόπους δράσης. Κάθε συνειδητή φαντασία και δράση έχουν αναπτυχθεί με αυτές

τις αρχετυπικές ασυνείδητες εικόνες ως θεμέλια, με τις οποίες και πάντοτε παραμένουν

συνδεδεμένες. Αυτή η συνθήκη εξασφαλίζει σε ένα αρχέγονο επίπεδο την υγεία της ψυχής,

αλλά, από την άλλη μεριά, γίνεται ανεπαρκής μόλις οι περιστάσεις απαιτήσουν μια ανώτερη

ηθική προσπάθεια. Τα ένστικτα επαρκούν μόνο όταν το άτομο ταυτίζεται με τη φύση, η οποία,

κατά αυτόν τον τρόπο, παραμένει πάντα η ίδια. Κάποιος που οδηγείται περισσότερο από

ασυνείδητες παρά από συνειδητές επιλογές τείνει έτσι προς έναν αξιοσημείωτο ψυχικό

συντηρητισμό. Αυτός είναι ο λόγος που ο πρωτόγονος άνθρωπος δεν αλλάζει στην πορεία

χιλιάδων ετών, και είναι επίσης ο λόγος για τον οποίο φοβάται οτιδήποτε παράξενο και

ασυνήθιστο. Μπορεί να τον οδηγήσει σε κακή προσαρμογή, και έτσι στους μεγαλύτερους των

ψυχικών κινδύνων, στην πραγματικότητα σε ένα είδος νεύρωσης. Μια υψηλότερη και ευρύτερη

συνείδηση, η οποία επιτυγχάνεται μόνο με την αφομοίωση του ανοικείου, τείνει προς την

αυτονομία, προς την επανάσταση ενάντια στους παλιούς θεούς, οι οποίοι δεν είναι τίποτε άλλο

παρά εκείνες οι ισχυρές, ασυνείδητες, αρχετυπικές εικόνες που κράτησαν τη συνείδηση δέσμια.

Όσο πιο ισχυρή και ανεξάρτητη γίνεται η συνείδηση, και μαζί με αυτήν και η κρίση,

τόσο το ασυνείδητο οδηγείται στο περιθώριο. Όταν συμβεί αυτό, είναι εύκολο για τις συνειδητές

δομές να αποσπαστούν από τα ασυνείδητα αρχέτυπα. Κερδίζοντας έτσι την ελευθερία, σπάνε τις

αλυσίδες της απλής ενστικτώδους αντίδρασης, και φτάνουν τελικά σε μια κατάσταση η οποία

είναι ξεχωριστή, ή αντίθετη, από το ένστικτο. Η συνείδηση έτσι αποσπάται από τις ρίζες της και

δεν μπορεί πια να επικαλεστεί την αυθεντία των αρχετυπικών εικόνων. Έχει την ελευθερία του

Προμηθέα, πράγματι, αλλά είναι επίσης μια άθεη ύβρις. Πετάει όντως πάνω από τη γη, πάνω

ακόμη και από την ανθρωπότητα, αλλά ο κίνδυνος μιας μεταστροφής βρίσκεται εκεί, όχι για

κάθε άτομο, ωστόσο, αλλά συλλογικά για τα ασθενέστερα μέλη μιας τέτοιας κοινωνίας, τα

οποία μέλη τότε, και πάλι σαν τον Προμηθέα, αλυσοδένονται ψηλά στον Καύκασο από το

ασυνείδητο. Οι σοφοί Κινέζοι θα έλεγαν με τη γλώσσα του I Ching: ‘‘Όταν το yang έχει φτάσει

τη μέγιστη ισχύ του, η σκοτεινή δύναμη του yin γεννιέται από τα βάραθρα, γιατί η νύκτα

γεννιέται το καταμεσήμερο όταν το yang διαλύεται και αρχίζει να μεταμορφώνεται στο yin.’’

Ένας γιατρός είναι σε θέση να δει μια τέτοια περιπέτεια να συμβαίνει πραγματικά στη

ζωή. Βλέπει, για παράδειγμα, έναν επιτυχημένο επιχειρηματία να εκπληρώνει όλες τις επιθυμίες

του εύκολα, και ξάφνου, αποσυρόμενος στο μέγιστο της επιτυχίας του, να πέφτει γρήγορα σε

κατάσταση νεύρωσης, που τον μεταμορφώνει σε μια υστερική ηλικιωμένη γυναίκα, τον δένει

στο κρεβάτι, και τελικά τον καταστρέφει. Αυτή η περιγραφή είναι ακριβής ακόμη και στην

αλλαγή της αντρικής συμπεριφοράς σε γυναικεία. Ένα εξαιρετικό ανάλογο παράδειγμα είναι ο

θρύλος του Nebuchadnezzar στο Βιβλίο του Δανιήλ, και γενικότερα η ‘Καισαρική’ παράνοια.

Παρόμοιες περιπτώσεις μονόπλευρης υπερβολής σε ότι αφορά τη συνείδηση, και της

αντίστοιχης αντίδρασης του yin από τη μεριά του ασυνειδήτου, αποτελούν ένα ευρύ πεδίο της

σύγχρονης ψυχιατρικής, που τόσο υπερεκτιμά τη συνειδητή θέληση ώστε να πιστεύει πως ‘όπου

υπάρχει θέληση υπάρχει και τρόπος.’ Όχι ότι επιθυμώ να εξοκείλω ούτε στο ελάχιστο από την

μεγάλη ηθική αξία της βούλησης. Η συνείδηση και η βούληση μπορούν κάλλιστα να συνεχίσουν

να θεωρούνται τα υψηλότερα πολιτισμικά επιτεύγματα της ανθρωπότητας. Αλλά τι αξία έχει η

ηθική που καταστρέφει έναν άνθρωπο; Το να φέρει κάποιος τη βούληση και την ψυχική

επάρκεια σε ισορροπία μού φαίνεται καλύτερο από την ηθική. Η ηθική ‘πάσει θυσία’ είναι

ένδειξη βαρβαρότητας- συχνότερα είναι καλύτερη η σοφία- αλλά ίσως το βλέπω αυτό μέσα από

τα επαγγελματικά γυαλιά ενός γιατρού που πρέπει να θεραπεύσει τις ασθένειες που αποτελούν

συνέπεια μιας κουλτούρας της υπερβολικής επιτυχίας.

Έστω. Σε κάθε περίπτωση, είναι γεγονός ότι η συνείδηση εξυψωμένη από μια

απαραίτητα μιας κατεύθυνσης πορεία αποξενώνεται τόσο από τα αρχέτυπα ώστε στο τέλος

καταρρέει. Πολύ πριν την καταστροφή, τα σημάδια της εσφαλμένης πορείας εμφανίζονται ως

έλλειψη ενστίκτων, νευρικότητα, αποπροσανατολισμός, και αφοσίωση σε αδύνατες καταστάσεις

και προβλήματα. Όταν ο γιατρός παρεμβάλλεται για να διερευνήσει την κατάσταση, βρίσκει ένα

ασυνείδητο πλήρως επαναστατημένο απέναντι στις αξίες του συνειδητού, οι οποίες συνεπώς δεν

μπορούν να αφομοιωθούν από το συνειδητό, ενώ το αντίθετο είναι, βεβαίως, αδιανόητο.

Βρισκόμαστε τότε αντιμέτωποι με μια μη εκλογικεύσιμη σύγκρουση την οποία η συνείδηση δεν

μπορεί να αντιμετωπίσει με εξαίρεση κάποιες επιφανειακές λύσεις και παροδικούς

συμβιβασμούς. Αν και οι δύο αυτές υπεκφυγές απορριφτούν, ερχόμαστε αντιμέτωποι με το

ερώτημα τι απέγινε η τόσο αναγκαία ενότητα της προσωπικότητας, και ποια η ανάγκη να την

αναζητήσουμε. Και εδώ ερχόμαστε στο μονοπάτι που τόσο έχει περπατηθεί στην Ανατολή από

αμνημονεύτους χρόνους. Προφανώς, οι Κινέζοι οφείλουν την ανακάλυψη αυτού του μονοπατιού

στο γεγονός ότι ποτέ δεν χρειάστηκαν να αναγκάσουν τα αντίθετα της ανθρώπινης φύσης να

βρεθούν τόσο μακριά μεταξύ τους ώστε κάθε συνειδητή μεταξύ τους σύνδεση να χαθεί. Οι

Κινέζοι έχουν μια τόσο ολιστική συνείδηση επειδή, όπως στην περίπτωση της πρωτόγονης

πνευματικότητας, τα ‘ναι’ και ‘όχι’ έμειναν κοντά μεταξύ τους. Σε κάθε περίπτωση, δεν θα

μπορούσαν να μην αιστανθούν τη σύγκρουση των αντιθέτων, και επομένως αναζήτησαν έναν

τρόπο ζωής σύμφωνα με τον οποίο θα γίνονταν αυτό που οι Ινδουιστές ονομάζουν nirdvandva,

δηλαδή απελευθέρωση από τα αντίθετα.

Το κείμενό μας έχει να κάνει με αυτόν τον τρόπο, και αυτό είναι το ίδιο πρόβλημα που

αντιμετωπίζουν οι ασθενείς μου επίσης. Δεν θα μπορούσε να υπάρξει μεγαλύτερο λάθος από

έναν Δυτικό ο οποίος ασπάζεται την πρακτική της κινεζικής yoga, γιατί θα ήταν μια επιλογή της

θέλησης και της συνείδησής του, τις οποίες και θα ενίσχυε ενάντια στο ασυνείδητο, φέρνοντας

έτσι το αποτέλεσμα που έπρεπε να αποφευχθεί. Η νεύρωση τότε απλά θα εντεινόταν. Πρέπει για

ακόμη μια φορά να υπογραμμιστεί ότι δεν είμαστε Ασιάτες, και επομένως έχουμε ένα

εξολοκλήρου διαφορετικό σημείο εκκίνησης σε αυτά τα πράγματα. Θα ήταν επίσης μεγάλο

λάθος να υποτεθεί ότι αυτή είναι η πορεία που κάθε πάσχων από νεύρωση θα πρέπει να

ακολουθήσει, ή ότι είναι η επιθυμητή λύση σε οποιοδήποτε στάδιο της νεύρωσης. Είναι

επιθυμητό μόνο σε εκείνες τις περιπτώσεις όπου η συνείδηση έχει προχωρήσει σε έναν

υπερβολικό βαθμό ανάπτυξης, και επομένως έχει απομακρυνθεί όσο δεν θα έπρεπε από το

ασυνείδητο. Αυτός ο υψηλός βαθμός συνείδησης είναι η αναγκαία και ικανή συνθήκη. Τίποτα

δεν θα ήταν χειρότερο για έναν νευρωτικό ο οποίος υποφέρει από μια ανισόρροπη υπεροχή του

ασυνείδητου. Για τον ίδιο λόγο, αυτός ο τρόπος πνευματικής ανάπτυξης αποκτάει σημασία από

το μέσο της ζωής ενός ανθρώπου (κανονικά ανάμεσα στις ηλικίες των 35- 40). Αν αυτός ο

τρόπος ζωής εισαχθεί νωρίτερα, μπορεί να είναι καθοριστικά επιζήμιος.

Όπως υποδείχθηκε, ο λόγος της αναζήτησης ενός νέου δρόμου ήταν ότι το βασικό

πρόβλημα του ασθενή φαινόταν αθεράπευτο εκτός κι αν επιλυόταν βίαια υπέρ της μίας ή της

άλλης πλευράς της φύσης του. Εργαζόμουν πάντα με την πίστη ότι δεν υπάρχουν άλυτα

προβλήματα, και η πορεία μου με έχει δικαιώσει μέχρι τώρα καθώς έχω δει άτομα να ξεπερνούν

ένα πρόβλημα που κατέστρεψε άλλους. Αυτή η ‘υπέρβαση’ όπως φαίνεται οφειλόταν σε ένα νέο

επίπεδο συνείδησης. Κάποιο ανώτερο ή ευρύτερο ενδιαφέρον παρουσιάστηκε στον ορίζοντα του

ατόμου, και με αυτήν την άμβλυνση το άλυτο πρόβλημα έχασε τον επείγοντα χαρακτήρα του.

Δεν λύθηκε λογικά, αλλά έφθινε όταν ήρθε αντιμέτωπο με μια νέα και πιο ισχυρή τάση ζωής.

Δεν απωθήθηκε ώστε να γίνει ασυνείδητο, αλλά εμφανίστηκε τελικά κάτω από ένα διαφορετικό

φως. Αυτό που προηγουμένως, σε ένα κατώτερο επίπεδο, είχε οδηγήσει στις αγριότερες

συγκρούσεις και σε κρίσεις πανικού του συναισθήματος, ιδωμένο, έπειτα, από το υψηλότερο

επίπεδο της προσωπικότητας, έμοιαζε πλέον σαν μια καταιγίδα στην κοιλάδα, όπως κάποιος την

ατενίζει από τη διπλανή βουνοκορφή. Αυτό δεν σημαίνει ότι θα αφαιρέσουμε από την καταιγίδα

την πραγματικότητά της, αλλά αντί κάποιος να βρίσκεται μέσα της, τώρα βρίσκεται από πάνω.

Ωστόσο, καθώς η ψυχή συμπεριλαμβάνει την κοιλάδα και το βουνό, ίσως αποτελεί αυταπάτη να

θεωρήσει κάποιος ότι βρίσκεται πέρα από ό,τι είναι ανθρώπινο. Κάποιος προφανώς αισθάνεται

τις επιπτώσεις από τις οποίες και ταλανίζεται, αλλά την ίδια στιγμή έχει επίγνωση της ανώτερης

συνείδησης, η οποία τον προστατεύει από το να ταυτιστεί με το γεγονός, και η οποία

αντιμετωπίζει το γεγονός αντικειμενικά, και μπορεί να πει, ‘‘το ξέρω πως πονώ.’’ Και αυτό που

λέει το κείμενό μας για την ανεμελιά: ‘‘Η ανεμελιά της οποίας κάποιος έχει συναίσθηση και η

ανεμελιά της οποίας κάποιος δεν έχει, απέχουν μίλια μακριά,’’ ισχύει και στην περίπτωσή μας.

Σε κάποιες περιπτώσεις συνέβη στην πρακτική μου ένας ασθενής να αναπτυχθεί

ιδιαίτερα λόγω κάποιων άγνωστων δυνατοτήτων, γεγονός που έγινε μια εμπειρία πρωταρχικής

σπουδαιότητας για μένα. Είχα μάθει εν τω μεταξύ ότι τα μεγαλύτερα και σημαντικότερα

προβλήματα της ζωής είναι με μια ορισμένη έννοια άλυτα. Πρέπει να είναι έτσι επειδή

εκφράζουν την απαραίτητη πολικότητα έμφυτη σε κάθε αυτάρκες σύστημα. Δεν μπορούν ποτέ

να λυθούν, αλλά μόνο να ξεπεραστούν. Επομένως αναρωτήθηκα αν αυτή η δυνατότητα, δηλ., η

περαιτέρω ψυχική ανάπτυξη, δεν ήταν το κανονικό πράγμα, και επομένως η παραμονή σε

κατάσταση σύγκρουσης ήταν παθολογική. Ο καθένας πρέπει να κατέχει αυτό το υψηλότερο

επίπεδο, τουλάχιστον σε µια πρωτογενή μορφή, και στις ευνοϊκές περιστάσεις να είναι σε θέση

να αναπτύξει αυτήν τη δυνατότητα. Όταν εξέτασα τον τρόπο ανάπτυξης εκείνων των ασθενών

μου που ήσυχα και, σχεδόν ασυνείδητα, είχαν αυτήν την εξαιρετική ανάπτυξη, είδα ότι η μοίρα

τους ήταν κοινή. Η νέα κατάσταση τους προέκυψε μέσα από άγνωστες δυνατότητες είτε

εσωτερικές είτε εξωτερικές. Την αποδέχθηκαν και αναπτύχθηκαν περισσότερο μέσα από αυτήν.

Μου φάνηκε τυπικό ότι κάποιοι υιοθέτησαν τη νέα κατάσταση έξω από τους εαυτούς τους, ενώ

άλλοι εκ των έσω. Αλλά αυτή η νέα κατάσταση ποτέ δεν προέκυψε αποκλειστικά με τον έναν ή

τον άλλον τρόπο. Αν είχε προκύψει από έξω, έγινε μια βαθιά υποκειμενική εμπειρία. Αν είχε

προκύψει από τα μέσα, έγινε ένα εξωτερικό γεγονός. Σε καμία περίπτωση δεν έγινε

πραγματικότητα μέσα από το σκοπό και τη βούληση, αλλά έμοιαζε να έχει γεννηθεί μέσα από τη

ροή του χρόνου.

Τόσο πολύ μπαίνουμε στον πειρασμό να μετατρέψουμε τα πάντα σε σκοπό και μέθοδο,

ώστε σκόπιμα εκφράζομαι και εγώ ο ίδιος με αφηρημένους όρους, προκειμένου να αποφύγω την

προκατάληψη προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση. Αυτή η νέα κατάσταση δεν πρέπει να

καταχωρηθεί κάτω από καμία ‘ταμπέλα,’ γιατί τότε καθίσταται μια συνταγή που εφαρμόζεται

μηχανικά και θα ήταν πάλι μια περίπτωση των ‘σωστών μέσων στα χέρια του λάθος ανθρώπου.’

Έχω εντυπωσιαστεί βαθιά από το γεγονός ότι η νέα κατάσταση που παρουσιάζεται από τη

μοίρα, σπάνια ή ποτέ δεν αντιστοιχεί στη συνειδητή προσδοκία. Και ακόμη πιο εκπληκτικά,

παρότι η νέα αυτή κατάσταση έρχεται σε αντίθεση με τα βαθιά ριζοβολημένα μας ένστικτα,

όπως τα ξέρουμε, είναι μια εξαιρετικά κατάλληλη έκφραση της συνολικής προσωπικότητας, μια

έκφραση που κάποιος δεν θα μπορούσε να φανταστεί σε πληρέστερη μορφή.

Τι έκαναν αυτοί οι άνθρωποι προκειμένου να πετύχουν την ανάπτυξη που τους

απελευθέρωσε; Απ’ όσο ξέρω, δεν έκαναν τίποτα (wu wei)1 αλλά άφησαν τα πράγματα να

συμβούν. Όπως ο δάσκαλος Lu-tsu μας λέει στο κείμενο, το φως περιστρέφεται σύμφωνα με

τους δικούς του νόμους, όταν κάποιος εγκαταλείψει τις συνηθισμένες του αντιλήψεις. Η τέχνη

τού να αφήσει κάποιος τα πράγματα να συμβούν, η δράση μέσω της μη-δράσης, το να αφήσει

τον εαυτό του ελεύθερο, όπως διδάσκει ο Meister Eckhart, έγινε για μένα το κλειδί που ανοίγει

την πόρτα στο δρόμο. Πρέπει να είμαστε σε θέση να αφήσουμε τα πράγματα να συμβούν στην

ψυχή μας. Αυτό είναι πραγματικά μια τέχνη για την οποία λίγοι άνθρωποι γνωρίζουν κάτι. Η

συνείδηση πάντα παρεμβαίνει, βοηθά, διορθώνει, αρνείται, και δεν αφήνει ποτέ σε ησυχία την

ανάπτυξη των ψυχικών διαδικασιών. Θα ήταν κάτι απλό να συμβεί, αν η απλότητα δεν ήταν το

πολυπλοκότερο από όλα τα πράγματα. Καταρχήν, το εγχείρημα έχει να κάνει με την

1 Δράση μέσα από τη μη δράση

αντικειμενική παρατήρηση ενός ψήγματος της φαντασίας καθώς αυτή αναπτύσσεται. Τίποτα δεν

θα μπορούσε να είναι απλούστερο, και όμως οι δυσκολίες αρχίζουν από αυτό το σημείο. Κανένα

ψήγμα της φαντασίας δεν εμφανίζεται- ίσως ένα ή δύο- αλλά είναι τόσο παιδαριώδη-

εκατοντάδες δικαιολογίες τα εμποδίζουν να συμβούν. Κάποιος δεν μπορεί να επικεντρωθεί σε

αυτό- είναι επίσης ανιαρό- τι σημασία έχει- δεν είναι τίποτε παρά, κοκ. Το συνειδητό μυαλό

προβάλλει θεμελιώδεις αντιρρήσεις, στην πραγματικότητα φαίνεται συχνά σκυμμένο πάνω από

την αυθόρμητη δραστηριότητα της φαντασίας πέρα από την αληθινή διαίσθηση, ακόμα και την

αποφασιστικότητα του ατόμου να επιτρέψει στις ψυχικές διαδικασίες να εξελιχθούν χωρίς

παρέμβαση. Συχνά ένας επαληθεύσιμος ‘σπασμός’ της συνείδησης λαμβάνει χώρα.

Αν κάποιος έχει επιτυχία στην υπερνίκηση των αρχικών δυσκολιών, η κριτική της

συνείδησης είναι ακόμα πιθανό να προσπαθήσει εκ των υστέρων να ερμηνεύσει τη φαντασία, να

την ταξινομήσει, να την ωραιοποιήσει, ή να την υποτιμήσει. Ο πειρασμός να γίνει αυτό είναι

σχεδόν ακαταμάχητος. Μετά από την πλήρη και πιστή παρατήρηση, η ανυπομονησία του

συνειδητού μυαλού μπορεί να γίνει αχαλίνωτη. Αλλά κάθε φορά που το υλικό της φαντασίας

πρόκειται να παραχθεί, η δραστηριότητα της συνείδησης πρέπει πάλι να παραμεριστεί.

Στις περισσότερες περιπτώσεις τα αποτελέσματα αυτών των προσπαθειών δεν είναι πολύ

ενθαρρυντικά στην αρχή. Αποτελούνται συνήθως από ιστούς της φαντασίας που δεν παράγουν

καμία σαφή γνώση της προέλευσης ή του στόχου τους. Επίσης, ο τρόπος προσέγγισης των

φαντασιών είναι για κάθε άτομο διαφορετικός. Για πολλούς ανθρώπους, είναι ευκολότερο να τις

σημειώνουν, άλλοι να τις οπτικοποιούν, και άλλοι πάλι να τις ζωγραφίζουν με ή χωρίς

οπτικοποίηση. Σε περιπτώσεις υψηλού βαθμού συνειδητής εγρήγορσης, και μόνα τα χέρια

μπορούν να φανταστούν. Σχηματοποιούν ή ζωγραφίζουν μορφές που είναι αρκετά ξένες στο

συνειδητό μυαλό.

Αυτές οι ασκήσεις πρέπει να επαναληφτούν εωσότου ο ‘σπασμός’ στη συνείδηση να

εκτονωθεί, ή, με άλλα λόγια, μέχρι να καταφέρει κάποιος να αφήνει τα πράγματα να

συμβαίνουν, γεγονός που είναι ο άμεσος στόχος της άσκησης. Με αυτόν τον τρόπο μια νέα

στάση ζωής δημιουργείται, η οποία αποδέχεται το μη λογικό και το ακατανόητο, επειδή απλά

αυτό μπορεί να συμβεί. Αυτή θα ήταν δηλητήριο για ένα άτομο ήδη κατηλλειμένο από πράγματα

που θα είχαν ήδη συμβεί, αλλά έχει τη μεγαλύτερη αξία για κάποιον ο οποίος διαλέγει, χάρη σε

μία αποκλειστικά συνειδητή κριτική στάση, μόνο τα πράγματα που είναι αποδεκτά στη

συνείδησή του από όλα τα πράγματα που συμβαίνουν, και με αυτόν τον τρόπο αποτραβιέται από

το χείμαρρο της ζωής και καταλήγει σε στασιμότητα.

Σε αυτό το σημείο, ο δρόμος που διανύθηκε από τους δύο τύπους που προαναφέραμε

φαίνεται διαφορετικός. Και οι δύο μαθαίνουν να αποδέχονται αυτό που τους συμβαίνει. (Όπως ο

δάσκαλος Lu-tsu λέει: ‘‘Όταν μας έρχονται σκέψεις πρέπει να τις αποδεχόμαστε. Όταν μας

συμβαίνουν καταστάσεις πρέπει να τις κατανοούμε πλήρως.’’) Ένας άνθρωπος αποδέχεται

συνήθως αυτό που προέρχεται από έξω, ενώ κάποιος άλλος αυτό που προέρχεται από μέσα, και,

σύμφωνα με το νόμο της ζωής, αμφότεροι θα πρέπει να το αποδεχθούν.

Αυτή η αντιστροφή της ύπαρξης σημαίνει μια διεύρυνση, ανάπτυξη, και έναν

εμπλουτισμό της προσωπικότητας όταν διατηρούνται οι προηγούμενες αξίες μαζί με την

αλλαγή, υπό τον όρο ότι, βεβαίως, αυτές οι αξίες δεν είναι απλές παραισθήσεις. Αν οι αξίες δεν

διατηρηθούν, ο άνθρωπος καταλήγει στην άλλη πλευρά, και χάνει τις ικανότητές του, τη

δυνατότητα προσαρμογής, την κριτική ικανότητα, περνάει ακόμα από τη λογική στην

διανοητική διαταραχή. Ο δρόμος δεν είναι χωρίς κίνδυνο. Όλα τα καλά πράγματα έχουν και το

τίμημά τους, και η ανάπτυξη της προσωπικότητας είναι το πιο κοπιαστικό από όλα τα πράγματα.

Είναι ένα θέμα κατάφασης- το να υποβάλλει κάποιος τον εαυτό του στην πιο επίπονη απ’ όλες

τις δοκιμασίες, να είναι συνειδητός σε ό,τι κάνει, και να διατηρεί αυτό απέναντι στην κριτική

του ματιά σε όλες τις αμφίβολες όψεις του- σίγουρα μια δοκιμασία που μας εξωθεί στο έπακρο.

Ένας Κινέζος μπορεί να βασιστεί στις αρχές του ίδιου του πολιτισμού του. Ο δρόμος που

θα διαλέξει, θα είναι και ο καλύτερος που θα μπορούσε να έχει επιλέξει. Αλλά ο Δυτικός

άνθρωπος που επιθυμεί να βαδίσει πάνω σε αυτόν το δρόμο, αν το έχει αληθινά πάρει απόφαση,

έχει κάθε αρχή ενάντια- πνευματική, ηθική, και θρησκευτική. Γι αυτό είναι πολύ ευκολότερο ο

Δυτικός να μιμηθεί τον Κινεζικό τρόπο, και να εγκαταλείψει τον προβληματικό Ευρωπαϊκό

τρόπο, αλλιώς θα πρέπει να ακολουθήσει το μεσαιωνισμό της Χριστιανικής εκκλησίας, και να

υψώσει ακόμα μια φορά τον τοίχο ανάμεσα στους ‘αληθινούς’ Χριστιανούς και στις

θρησκευτικές και εθνολογικές παραδοξότητες που κατοικούν απ’ έξω. Οι αισθητικές ή

διανοητικές περιπτύξεις με τη ζωή και τη μοίρα τελειώνουν κάπου εδώ. Το βήμα προς την

ανώτερη συνείδηση μας οδηγεί έξω και μακριά από όλα τα μέτρα προφύλαξης και ασφάλειας.

Το άτομο πρέπει να δοθεί στο νέο τρόπο ζωής αποκλειστικά, γιατί μόνο με τη βοήθεια της

ακεραιότητάς του μπορεί να πάει παραπέρα, και είναι μόνο αυτή η ακεραιότητα που μπορεί να

εγγυηθεί ότι ο δρόμος του δεν θα καταλήξει μια παράλογη περιπέτεια.

Ανεξάρτητα αν η μοίρα παρουσιάζεται σε κάποιον από τα μέσα ή από τα έξω, οι

εμπειρίες και τα γεγονότα της διαδρομής του παραμένουν τα ίδια. Επομένως δεν χρειάζεται να

πω κάτι περισσότερο για τις πτυχές των εσωτερικών και των εξωτερικών γεγονότων, ή για την

ποικιλία τους, που είναι ανεξάντλητη. Κάτι τέτοιο, άλλωστε, θα ήταν άσχετο με το κείμενο που

συζητάμε. Αλλά υπάρχουν πολλά περισσότερα να ειπωθούν σχετικά με τις ψυχικές καταστάσεις

που συνοδεύουν την ανάπτυξη του ανθρώπου. Αυτές εκφράζονται συμβολικά στο κείμενό μας,

και μέσω των συμβόλων που για μια μεγάλη περίοδο, κατά τη διάρκεια της σταδιοδρομίας μου,

μού ήταν οικεία.

ΟΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ

1. ΤΟ ΤΑΟ Η μεγάλη δυσκολία στη μετάφραση αυτού και παρόμοιων κειμένων για το Ευρωπαϊκό

μυαλό οφείλεται στο γεγονός ότι ο Κινέζος συγγραφέας αρχίζει πάντα από το κεντρικό σημείο,

από το σημείο που θα αποκαλούσαμε το στόχο ή σκοπό. Με μια λέξη, αρχίζει με την ύστατη

διόραση που έχει καθορίσει να πετύχει. Έτσι αρχίζει την εργασία του με ιδέες που απαιτούν

τέτοια περιεκτική κατανόηση ώστε ένα μεροληπτικό μυαλό αισθάνεται ένοχο γελοίας

προσποίησης, ή ακόμα και παντελούς ασυναρτησίας, αν ξεκινούσε με ένα διάλογο πάνω στις

ψυχικές εμπειρίες των μεγαλυτέρων μυαλών της Ανατολής. Για παράδειγμα, το κείμενό μας

ξεκινάει ως εξής: ‘‘Αυτό που υπάρχει εν εαυτώ καλείται ο Δρόμος.’’ Το Hui Ming Ching αρχίζει

με τις λέξεις: ‘‘Το βαθύτερο μυστικό του Tao είναι η ανθρώπινη φύση και ζωή.’’

Είναι χαρακτηριστικό του Δυτικού μυαλού ότι δεν έχει καμία έννοια για το Tao. Το

αντίστοιχο Κινέζικο ιδεόγραμμα αποτελείται από τους χαρακτήρες για το ‘κεφάλι,’ και εκείνον

για το ‘πηγαίνω.’ Ο Wilhelm μεταφράζει το Tao ως Sinn (Νόημα). Άλλοι το μεταφράζουν ως

‘Δρόμο’ ή ‘Τρόπο,’ ‘Πρόνοια,’ ή ακόμα και ως ‘Θεό,’ όπως οι Ιησουίτες. Αυτό δείχνει τη

δυσκολία. Το ‘κεφάλι’ μπορεί να θεωρηθεί ως η συνείδηση, και το ‘πηγαίνω’ ως ένα ταξίδι,

επομένως το νόημα θα ήταν το εξής: ‘Ο δρόμος της γνώσης.’ Αυτό συμφωνεί με το γεγονός ότι

το ‘φως του ουρανού’ που κατοικεί στα μάτια ως η ‘καρδιά του ουρανού’ χρησιμοποιείται

ταυτόσημα με το Tao. Η ανθρώπινη φύση και ζωή συμπεριλαμβάνονται στο ‘φως του ουρανού’

και, σύμφωνα με τον Liu- hua-yang, είναι τα σημαντικότερα μυστικά του Tao. Τώρα, το ‘φως’

είναι το συμβολικό ισοδύναμο της συνείδησης, και η φύση της συνείδησης εκφράζεται

αντίστοιχα με το φως. Το Hui Ming Ching εισάγεται με το στίχο:

Αν καταφέρεις να φτάσεις το αδαμάντινο σώμα εκ των έσω

Κοπιαστικά να θερμάνεις τις ρίζες της συνείδησης και της ζωής

Το νέο φως στον ευλογημένο τόπο θα είναι από ποτέ κοντύτερα

Και εκεί κρυμμένον άσε τον αληθινό σου εαυτό να κατοικήσει

Αυτοί οι στίχοι περιέχουν κάποια ίσως αλχημιστική συνταγή, μια μέθοδο ή έναν τρόπο

παραγωγής του ‘αδαμάντινου σώματος,’ που αναφέρεται επίσης στο κείμενό μας. Η ‘θέρμανση’

είναι απαραίτητη. Δηλαδή πρέπει να υπάρξει μια ενίσχυση της συνείδησης ώστε να ‘φανερωθεί’

η κατοικία του πνεύματος. Αλλά όχι μόνο η συνείδηση, η ίδια η ζωή πρέπει να ενισχυθεί. Η

ένωση αυτών των δύο παράγει τη συνειδητή ζωή. Σύμφωνα με το Hui Ming Ching, τα αρχαία

έπη ήξεραν πώς να γεφυρώσουν το χάσμα μεταξύ της συνείδησης και της ζωής επειδή

καλλιέργησαν και τα δύο. Κατά αυτόν τον τρόπο ο εαυτός, το αθάνατο σώμα, ‘εκρέει,’ και με

αυτόν τον τρόπο ‘το λαμπρό Tao ολοκληρώνεται.’

Αν θεωρήσουμε ότι το Tao είναι η μέθοδος ή ο συνειδητός τρόπος της ένωσης των

αντιθέτων, έχουμε πιθανώς βρεθεί κοντά στο ψυχολογικό περιεχόμενο της έννοιας. Σε κάθε

περίπτωση, ο αποχωρισμός της συνείδησης από τη ζωή δεν μπορεί να γίνει κατανοητός παρά

μόνο με τον τρόπο που περιέγραψα προηγουμένως ως απόκλιση, ή αλλοτρίωση της συνείδησης.

Χωρίς αμφιβολία, επίσης, η πραγματοποίηση του αντιθέτου που κρύβεται στο ασυνείδητο, δηλ.

η ‘μεταστροφή,’ σηματοδοτεί την επανένωση με τους ασυνείδητους νόμους της ύπαρξης, και ο

σκοπός αυτής της ένωσης είναι η επίτευξη της συνειδητής ζωής ή, με Κινεζική ορολογία, η

ολοκλήρωση του Tao.

2. Η ΚΥΚΛΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΚΕΝΤΡΟ Όπως έχουμε ήδη επισημάνει, η ένωση των αντιθέτων σε ένα υψηλότερο επίπεδο της

συνείδησης δεν είναι μια λογική διαδικασία, ούτε έχει να κάνει με τη βούληση. Είναι μια ψυχική

διαδικασία εξέλιξης που εκφράζεται στα σύμβολα. Ιστορικά, αυτή η διαδικασία έχει πάντοτε

αναπαρασταθεί με σύμβολα, και σήμερα η ανάπτυξη της ατομικής προσωπικότητας

παρουσιάζεται ακόμα με συμβολικές μορφές. Αυτό το γεγονός αποκαλύφθηκε σε μένα στις

ακόλουθες παρατηρήσεις. Τα αυθόρμητα προϊόντα της φαντασίας που αναφέραμε παραπάνω

γίνονται πιο θεμελιώδη και επικεντρώνονται σταδιακά γύρω από αφηρημένες δομές, οι οποίες

φανερά αντιπροσωπεύουν αρχές, πραγματικές ‘αρχές’ των Γνωστικών. Όταν οι φαντασίες

εκφράζονται κυρίως στις σκέψεις, το αποτέλεσμα είναι διαισθητικές διατυπώσεις θολά

κατανοητών νόμων ή αρχών, που τείνουν αρχικά να δραματοποιηθούν ή να προσωποποιηθούν

(θα επανέρθουμε σε αυτό αργότερα). Αν οι φαντασίες εκφράζονται σε ζωγραφιές, τα σύμβολα

εμφανίζονται να είναι κυρίως του λεγόμενου είδους mandala. ‘Mandala’ σημαίνει κύκλος,

ειδικότερα μαγικός κύκλος, και αυτό το σύμβολο βρίσκεται όχι μόνο παντού στην Ανατολή

αλλά επίσης και στο Δυτικό κόσμο. Τα mandalas εμφανίζονται σε μεγάλο βαθμό στο Μεσαίωνα.

Η πρώτη περίοδος του Μεσαίωνα βρίθει από Χριστιανικά mandalas, και τα περισσότερα

παρουσιάζουν το Χριστό στο κέντρο, με τους τέσσερις Ευαγγελιστές, ή σύμβολά τους, στα

κομβικά σημεία. Αυτή η σύλληψη πρέπει να είναι πολύ αρχαία, γιατί οι Αιγύπτιοι παρουσίαζαν

τον Ώρο με τους τέσσερις γιους του με τον ίδιο τρόπο. (Είναι γνωστό ότι ο Ώρος με τους

τέσσερις γιους έχει στενές αναλογίες με το Χριστό και τους τέσσερις Ευαγγελιστές.) Αργότερα

μπορεί να βρεθεί ένα ολοφάνερο και πολύ ενδιαφέρον mandala στο βιβλίο του Jacob Boehme

σχετικά με την ψυχή. Αυτό το τελευταίο mandala, είναι σαφές, εξετάζει ένα ψυχο-κοσμικό

σύστημα που χρωματίζεται έντονα από τις χριστιανικές ιδέες. Ο Boehme το καλεί ‘φιλοσοφικό

μάτι,’ ή ‘καθρέφτη της γνώσης,’ το οποίο προφανώς αποτελεί μια σύνοψη της μυστικής γνώσης.

Στις περισσότερες περιπτώσεις, το mandala έχει τη μορφή ενός λουλουδιού, ενός σταυρού, ή

μιας ρόδας, με μια σαφή τάση προς την τετραμερή δομή. (Υπενθυμίζουμε την τετρακτίδα, το

θεμελιώδη αριθμό στο Πυθαγόρειο σύστημα.) Τα mandalas αυτού του είδους βρίσκονται επίσης

σε τελετουργικά έργα ζωγραφικής των Ινδιάνων Pueblo και Navaho. Αλλά τα ομορφότερα

mandalas είναι, φυσικά, εκείνα της Ανατολής, ειδικά εκείνα που ανήκουν στο Βουδισμό του

Θιβέτ. Τα σύμβολα του κειμένου μας εκφράζονται σε αυτά τα mandalas. Έχω βρει επίσης σχέδια

mandalas μεταξύ διανοητικά αρρώστων, και βεβαίως μεταξύ προσώπων που δεν είχαν την

παραμικρή ιδέα για τα πράγματα που έχουμε συζητήσει.

Μεταξύ των ασθενών μου έχω συναντήσει τυχαία περιπτώσεις γυναικών που δεν

ζωγράφισαν τα mandalas αλλά που τα περιέγραψαν χορεύοντας. Στην Ινδία αυτός ο τρόπος

έκφρασης καλείται nrithya mandala ή χορός mandala, και οι χορευτικές φιγούρες εκφράζουν τις

ίδιες έννοιες με τα σύμβολα στις ζωγραφιές. Οι ασθενείς μου μπορούν να πουν πολύ λίγα για

την έννοια των συμβόλων αλλά συναρπάζονται από αυτά και τα βρίσκουν με τον έναν ή άλλον

τρόπο εκφραστικά και αποτελεσματικά σε ό,τι αφορά την ψυχική τους κατάσταση

To κείμενό μας υπόσχεται να αποκαλύψει ‘το μυστικό του Χρυσού Λουλουδιού.’ Tο

Χρυσό Λουλούδι είναι το φως, και το φως του ουρανού είναι το Tao. Το Χρυσό Λουλούδι είναι

ένα σύμβολο mandala το οποίο έχω συναντήσει αρκετά συχνά στο υλικό που μάζεψα από τους

ασθενείς μου. Σχεδιάζεται είτε όπως το βλέπει κάποιος από πάνω σαν μια γεωμετρική

διακοσμητική προβολή, είτε σαν άνθος που φυτρώνει από το φυτό. Το φυτό αναπαρίσταται

συχνά σαν μια δομή από λαμπερά φλογερά χρώματα που ξεπηδούν μέσα από το σκοτάδι, και

φέρει ένα φωτεινό άνθος στην κορυφή, σύμβολο παρόμοιο με εκείνο του χριστουγεννιάτικου

δέντρου. Ένα σχέδιο αυτού του είδους εκφράζει επίσης την προέλευση του Χρυσού

Λουλουδιού, γιατί σύμφωνα με το Hui Ming Ching η κοιτίδα του δεν είναι άλλη παρά το ‘χρυσό

κάστρο,’ η ‘θεϊκή καρδιά,’ η ‘πεδιάδα της ζωής,’ το ‘άφατο πέρασμα,’ ο ‘χώρος πίσω από τον

ουρανό,’ το κάστρο του δράκου στο βυθό της θάλασσας.’ Ονομάζεται επίσης το ‘ορόσημο στα

χιονισμένα βουνά,’ το ‘βασίλειο της μεγαλύτερης χαράς,’ η ‘γη χωρίς σύνορα,’ και η ‘βάση

πάνω στην οποία η συνείδηση και η ζωή κτίζονται.’ ‘‘Αν ένας ετοιμοθάνατος δεν γνωρίζει

αυτόν τον εμβρυικό θύλακα,’’ λέει το Hui Ming Ching, ‘‘δεν πρόκειται να βρει την ενότητα της

συνείδησης και της ζωής ούτε σε δέκα χιλιάδες χρόνια.’’

Η αρχή, στην οποία όλα είναι ακόμα ένα, και που επομένως εμφανίζεται ως υψηλότερος

στόχος, βρίσκεται στο βυθό της θάλασσας, στο σκοτάδι του ασυνείδητου. Στη ‘σπερματική

κύστη,’ η συνείδηση και η ζωή (hsing- ming) είναι ακόμα ‘μια ενότητα,’ ‘‘αδιαχώριστα όπως οι

σπινθήρες σε έναν φούρνο.’’ ‘‘Μέσα εκεί βρίσκεται η φωτιά κάθε αρχής… όλα τα έπη

ξεκίνησαν μέσα σε αυτήν την αρχέγονη κοιτίδα.’’ Σημειώστε τις εκφράσεις για τη φωτιά. Έχω

υπόψη μου μια σειρά Ευρωπαϊκών σχεδίων mandala στα οποία κάτι σαν το σπόρο ενός φυτού

μέσα στο περίβλημά του φαίνεται να επιπλέει μέσα σε νερό, και από το βάθος του νερού βγαίνει

μια φωτιά που διαπερνά το σπόρο και τον κάνει να φυτρώσει και έτσι σχηματίζεται ένα μεγάλο

χρυσό λουλούδι μέσα από το περίβλημα.

Αυτός ο συμβολισμός αναφέρεται σε κάποιο είδος αλχημιστικής διαδικασίας. Το σκοτάδι

γεννά το φως. Από το ‘σίδερο του νερού’ αναπτύσσεται ο ‘ευγενής χρυσός.’ Το ασυνείδητο

γίνεται συνειδητό μέσα από τη ζωή και την ανάπτυξη. (Η Ινδουιστική μέθοδος Kundalini yoga

δίνει μια πλήρη αναλογία.) Με αυτόν τον τρόπο πραγματοποιείται η ένωση της ζωής και της

συνείδησης.

Όταν οι ασθενείς μου σχεδιάζουν αυτές τις εικόνες mandala δεν γίνεται, φυσικά, αυτό

μέσω υπόδειξης. Παρόμοιες εικόνες παράγονταν πολύ πριν να μάθω το νόημά τους ή τη σχέση

τους με τις πρακτικές της Ανατολής, οι οποίες, εκείνη την περίοδο, μου ήταν πλήρως άγνωστες.

Οι εικόνες προήλθαν αυθόρμητα από δύο πηγές. Η μια πηγή είναι το ασυνείδητο, το οποίο

παράγει αυθόρμητα τέτοιες φαντασίες, ενώ η άλλη πηγή είναι η ζωή, η οποία, αν βιώνεται με

πλήρη αφοσίωση, φέρνει μια διαίσθηση του εαυτού, του μοναδικού ατόμου. Η συνειδητοποίηση

του εαυτού εκφράζεται στο σχέδιο, ενώ το ασυνείδητο υποχρεώνει την αφοσίωση στη ζωή. Γιατί

σύμφωνα με την Ανατολική σύλληψη, το σύμβολο mandala δεν είναι μόνο ένας τρόπος

έκφρασης, αλλά ασκεί και τη δική του επίδραση. Επιδρά πάνω σε αυτόν που το αναπαριστά.

Πολύ αρχαία μαγικά αποτελέσματα κρύβονται σε αυτό το σύμβολο γιατί αυτό προέρχεται

θεμελιωδώς από τον ‘μαγικό κύκλο,’ η μαγεία του οποίου έχει διατηρηθεί σε αμέτρητες

παραδόσεις. Η εικόνα έχει τον προφανή σκοπό της απεικόνισης ενός ‘sulcus primigenius,’ ενός

μαγικού διαχωριστικού αυλακιού, που απομονώνει τα ιερά ενδότερα της ατομικότητας,

προκειμένου να αποτραπεί η ‘ροή προς τα έξω,’ ή ο αποπροσανατολισμός εξαιτίας εξωτερικών

επιρροών. Οι μαγικές πρακτικές δεν είναι τίποτε άλλο παρά προβολές ψυχικών γεγονότων, που

εδώ αντιστρόφως ασκούνται στην ψυχή, σαν ένα είδος μαγείας προς τον εαυτό. Δηλαδή, με τη

βοήθεια αυτών των συγκεκριμένων πρακτικών, η προσοχή, ή καλύτερα, το ενδιαφέρον,

ανακατευθύνεται προς ένα εσώτερο, ιερό τόπο, που είναι η πηγή και ο σκοπός της ψυχής και

που περιέχει την ενότητα της ζωής και της συνείδησης. Η προγενέστερη ενότητα χάνεται, και

πρέπει τώρα να ξαναβρεθεί.

Αυτή η ενότητα της ζωής και της συνείδησης, είναι το Tao, του οποίου το σύμβολο θα

ήταν το κεντρικό λευκό φως (συγκρίνετε το Bardo Thodol, το Θιβετιανό Βιβλίο των Νεκρών).

Αυτό το φως βρίσκεται στο ‘χώρο της μιας σπιθαμής’ (‘square inch space’), ή στο ‘πρόσωπο,’

δηλαδή ανάμεσα στα μάτια. Είναι η απεικόνιση του δημιουργικού σημείου, το οποίο έχει

εσωτερικότητα χωρίς το ίδιο να έχει διαστάσεις, σαν να συνδέεται με το ‘χώρο της μιας

σπιθαμής,’ με το αντίστοιχο σύμβολο που έχει διαστάσεις. Αυτά τα δύο συνιστούν το Tao. Η

ανθρώπινη φύση hsing και η συνείδηση hui εκφράζονται με το συμβολισμό του φωτός, και

επομένως με την εσωτερικότητα, ενώ η ζωή ming θα σχετίζεται με την εξωτερικότητα. Η πρώτη

ταυτίζεται με το yang, ενώ η δεύτερη με το yin. Το προαναφερθέν mandala ενός κοριτσιού που

υπνοβατεί, 15½ χρονών, που παρακολουθούσα πριν από 30 χρόνια, απεικονίζει στο κέντρο ένα

‘σιντριβάνι ζωικής ενέργειας’ χωρίς διαστάσεις, το οποίο καθώς εκρέει συγκρούεται με μια

αντίθετη χωρική αρχή- μια καλή αναλογία με τη βασική ιδέα του Κινεζικού κειμένου.

Η έννοια του ‘περιβλήματος,’ εκφράζεται στο κείμενό μας με την ιδέα μιας ‘ροής’.

Πρόκειται όχι μόνο για ένα είδος κυκλικής κίνησης, αλλά, επιπλέον, αφενός οριοθετεί το όριο

των ιερών ενδότερων, και αφετέρου εκφράζει την προσήλωση και την αυτοσυγκέντρωση. Ο

τροχός του ήλιου αρχίζει να κινείται. Δηλαδή ο ήλιος ξεκινάει την πορεία του, ή ισοδύναμα το

Tao ξεκινάει τη δράση του και αναλαμβάνει τον έλεγχο. Η δράση γίνεται μη δράση. Κάθε τι που

βρίσκεται στην περιφέρεια εξουσιάζεται από κάθε τι που είναι κεντρικό. Με άλλα λόγια: ‘‘Η

κίνηση είναι μια άλλη λέξη για την τεχνική.’’ Από σκοπιά ψυχολογίας, αυτή η ροή θα ήταν ‘το

να περιστρέφεται κάποιος γύρω από τον εαυτό του, έτσι ώστε όλες οι όψεις του εαυτού να

συμμετέχουν.’ ‘‘Αναγκάζονται οι πόλοι του φωτός και του σκότους να περιστρέφονται,’’

δηλαδή η μέρα και η νύχτα εναλλάσσονται.

‘‘Es wechselt Paradieseshelle

Mit tiefer, schauervoller Nacht.’’2

Έτσι η κυκλική κίνηση έχει επίσης την ηθική σημασία της ενεργοποίησης όλων των

δυνάμεων του φωτός και του σκότους της ανθρώπινης φύσης, και, μαζί με αυτές, όλα τις

αντιθέσεις της ψυχής, κάθε είδους. Είναι η αυτογνωσία με τη μορφή της αυτό- εκκόλαψης

(tapas). Μια παρόμοια αρχετυπική έννοια του τέλειου όντος είναι αυτή του Πλατωνικού

ανθρώπου, ο οποίος είναι στρογγυλός και ενσωματώνει και τα δύο φύλλα.

Ένας από τους καλύτερους παραλληλισμούς με όσα έχουμε πει εδώ είναι η περιγραφή

από τον Edward Maitland, ο οποίος ήταν συνεργάτης της Anna Kingsford, της κεντρικής του

εμπειρίας. Ανακάλυψε ότι κατά τη διάρκεια θεώρησης κάποιας ιδέας, άλλες παρόμοιες ιδέες

γίνονται ορατές, σε μια σειρά που έφτανε πίσω μέχρι την πηγή τους, που κατά εκείνον ήταν το

θείο πνεύμα. Με την αυτοσυγκέντρωση, προσπάθησε να διεισδύσει σε αυτήν την αρχή τους.

Όπως ο ίδιος λέει: ‘‘Δεν είχα καμία γνώση ή προσδοκία όταν έκανα την προσπάθεια. Απλά

πειραματίστηκα… καθισμένος στο γραφείο μου προκειμένου να καταγράψω τα αποτελέσματα,

και αποφάσισα να διατηρήσω την προσοχή μου στην εξωτερική και περιφερειακή συνείδηση,

όσο βαθιά μέσα στην εσώτερη και κεντρική συνείδηση και αν έφτανα. Γιατί δεν ήξερα κατά

πόσο θα μπορούσα να διατηρήσω την πρώτη αν έχανα τον έλεγχό της, ή αν θα μπορούσα να

συγκεντρώσω τα αποτελέσματα από αυτήν την εμπειρία. Μακροπρόθεσμα πέτυχα το σκοπό μου,

αν και καταβάλλοντας μεγάλη προσπάθεια, καθώς η ένταση της προσπάθειας να διατηρήσω και

τα δύο άκρα της συνείδησης ήταν μεγάλη.

…Έχοντας ξεκινήσει σωστά με την αναζήτησή μου, βρήκα τον εαυτό μου να ταξιδεύει

σε μια διαδοχή από σφαίρες ή ζώνες… που μου έδωσαν την εντύπωση ότι ανηφόριζα μια

ατελείωτη σκάλα που εκτεινόταν από την περιφέρεια προς το κέντρο ενός συστήματος, που ήταν

το δικό μου σύστημα, το ηλιακό σύστημα, και το κοσμικό σύστημα, και τα τρία αυτά συστήματα

όντας μαζί και χώρια. Τελικά, με μια απώτερη και ύστατη προσπάθεια… κατάφερα να πολώσω

τις συγκλίνουσες ακτίνες της συνείδησής μου με την επιθυμητή εστίαση. Την ίδια στιγμή, σαν η

ξαφνική έκλαμψη των ακτινών να έσμιξε σε μια ενότητα, βρήκα τον εαυτό μου απέναντι σε μια

λάμψη εξαιρετικής λευκότητας και λαμπρότητας, τόσο έντονη που με επανέφερε πίσω… αλλά

2 Η ακτινοβολία του Παραδείσου εναλλάσσεται με τη βαθιά και φοβερή νύχτα (Φάουστ)

καθώς είχα την επιθυμία να εξερευνήσω ακόμα περισσότερο, θέλησα να διαπεράσω αυτήν την

εκτυφλωτική λάμψη και να δω τι έκρυβε. Με μεγάλη προσπάθεια το κατόρθωσα… Επρόκειτο

για τη διττή μορφή του Υιού… το άφατο έγινε έκδηλο, το αδιαμόρφωτο μορφή, το αδιαίρετο

διαιρετέο, ο Θεός ως ο Κύριος, δείχνοντας με τη διττότητά του ότι ο Θεός είναι Ουσία και

Δύναμη, Αγάπη και Θέληση, Θήλυ και Άρρεν, Πατέρας και Μητέρα.’’ Βρήκε ότι ο Θεός είναι

δύο σε ένα όπως και ο άνθρωπος. Επίσης βρήκε κάτι που αναφέρεται και στο κείμενό μας,

δηλαδή την ‘άμβλυνση της αναπνοής.’ Λέει ότι η κοινή αναπνοή σταμάτησε και

αντικαταστάθηκε από μια εσώτερη αναπνοή. Ονόμασε αυτού του είδους την αναπνοή ως την

Αριστοτελική εντελέχεια, και τον εσωτερικό Χριστό του αποστόλου Παύλου ως ‘‘την

πνευματική και θεμελιώδη ατομικότητα που κινδυνεύει μέσα στην φυσική και φαινομενολογική

προσωπικότητα, αντιπροσωπεύοντας έτσι την αναγέννηση του ανθρώπου σε ένα επίπεδο που

ξεπερνά την ύλη.’’

Αυτή η αυθεντική εμπειρία περιέχει όλα τα ουσιαστικά σύμβολα του κειμένου μας. Το

ίδιο το φαινόμενο, δηλ., το όραμα του φωτός, είναι μια εμπειρία κοινή σε πολλούς μυστικιστές,

και η οποία έχει μεγάλη σημασία αναμφισβήτητα, επειδή σε όλους τους χρόνους και τόπους

εμφανίζεται ως κάτι άπειρο, το οποίο ενώνει με τη μέγιστη ενέργεια και την πιο θεμελιώδη

έννοια. Η Hildegarde του Bingen, μια σημαντική προσωπικότητα πέρα από το μυστικισμό,

εκφράζει το κεντρικό όραμά της με παρόμοιο τρόπο: ‘‘Από την παιδική μου ηλικία,’’ λέει,

‘‘έβλεπα πάντα ένα φως στην ψυχή μου, αλλά όχι με τα εξωτερικά μάτια, ούτε μέσω των

σκέψεων της καρδιάς μου, ούτε κάποια από τις πέντε εξωτερικές αισθήσεις συμμετείχε σε αυτό

το όραμα… Το φως αυτό δεν είναι συνηθισμένο, αλλά είναι πολύ φωτεινότερο από το σύννεφο

που φέρει τον ήλιο. Δεν μπορώ να διακρίνω το ύψος, το πλάτος, ή το μήκος… Αυτό που βλέπω

ή μαθαίνω σε ένα τέτοιο όραμα μένει έντονο στη μνήμη μου. Βλέπω, ακούω, και γνωρίζω την

ίδια στιγμή… Δεν μπορώ να αναγνωρίσω οποιοδήποτε είδος μορφής σε αυτό το φως, αν και

βλέπω μερικές φορές μέσα στο πρώτο ένα άλλο φως που είναι γνωστό ως ζωντανό φως. Ενώ

απολαμβάνω το θέαμα αυτού του φωτός, όλη η θλίψη εξαφανίζεται από τη μνήμη μου…’’

Ξέρω μερικά άτομα που είναι οικεία με αυτό το φαινόμενο. Απ’ όσο μπορώ να

καταλάβω, το φαινόμενο φαίνεται ότι έχει να κάνει με μια οξεία κατάσταση της συνείδησης,

τόσο έντονη όσο και αφηρημένη, μια ‘αποϋλωμένη’ συνείδηση (δείτε παρακάτω), η οποία, όπως

η Hildegarde παρατηρεί, φέρνει τη συνείδηση στην περιοχή των ψυχικών γεγονότων που

συνήθως καλύπτεται με σκοτάδι. Το γεγονός ότι οι σωματικές αισθήσεις εξαφανίζονται κατά τη

διάρκεια μιας τέτοιας εμπειρίας υποδεικνύει ότι η ενέργειά τους έχει αφαιρεθεί και έχει

συγκεντρωθεί προφανώς προς την αύξηση της σαφήνειας της συνείδησης. Κατά κανόνα, το

φαινόμενο είναι αυθόρμητο, έρχεται και φεύγει από μόνο του. Η επίδρασή του είναι εκπληκτική

δεδομένου ότι σχεδόν πάντα επιφέρει μια λύση των ψυχικών προβλημάτων, και με αυτόν τον

τρόπο απελευθερώνει την εσωτερική προσωπικότητα από τις συναισθηματικές και διανοητικές

περιπλοκές, επιφέροντας έτσι μια ενότητα της ύπαρξης που γίνεται καθολικά αισθητή

παγκοσμίως ως ‘απελευθέρωση.’

Η συνειδητή θέληση δεν μπορεί να πετύχει τέτοια συμβολική ενότητα γιατί το συνειδητό

επαναστατεί σε αυτήν την περίπτωση. Αντίπαλός του είναι το συλλογικό ασυνείδητο που δεν

κατανοεί τη γλώσσα του συνειδητού. Οπότε είναι απαραίτητη η μαγεία των συμβόλων που

περιέχουν τις πρωτόγονες αναλογίες που μιλάνε στο ασυνείδητο. Αυτό μπορεί να προσεγγιστεί

και να εκφραστεί μόνο με σύμβολα, γι αυτό η διαδικασία της ατομικοποίησης δεν μπορεί να

γίνει χωρίς σύμβολα. Τα σύμβολα είναι η πρωτόγονη έκφραση του ασυνείδητου, αλλά την ίδια

στιγμή είναι μια ιδέα που αντιστοιχεί στην ανώτατη διαίσθηση του συνειδητού.

Η αρχαιότερη αναπαράσταση mandala που γνωρίζω είναι ένα ‘ηλιακός δίσκος’ από την

παλαιολιθική περίοδο, που ανακαλύφθηκε στη Ροδεσία. Βασίζεται επίσης στην τετραδική αρχή.

Πράγματα τα οποία φτάνουν τόσο πίσω στην ανθρώπινη ιστορία αγγίζουν τα βαθύτερα

στρώματα του ασυνείδητου όταν το συνειδητό είναι ανίκανο να εκφραστεί. Αυτά τα πράγματα

δεν μπορούν να εφευρεθούν αλλά πρέπει να ανασυρθούν από τα ξεχασμένα βάθη, αν θέλουμε να

εκφράσουν τις βαθύτερες ενοράσεις και τις λεπτότερες διαισθήσεις του πνεύματος. Καθώς

έρχονται από αυτά τα βάθη αναμειγνύουν την γνώση του παρόντος με τη ζωή του παρελθόντος.

ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗ ΜΕΘΟΔΟ

1. Η ΑΠΟΣΥΣΘΕΣΗ ΤΗΣ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗΣ Όποτε η λεπτομερώς οριοθετημένη, αλλά καθαρά σαφής, μεμονωμένη συνείδηση

συναντά την απέραντη προέκταση του συλλογικού ασυνείδητου, υπάρχει κίνδυνος επειδή το

τελευταίο έχει μια αποσυνθετική επίδραση στη συνείδηση. Πράγματι, σύμφωνα με την ανάλυση

του Hui Ming Ching, αυτή η επίδραση ανήκει στα ιδιαίτερα φαινόμενα της Κινεζικής πρακτικής

yoga. Εκεί αναφέρεται: ‘‘Κάθε χωριστή σκέψη παίρνει σχήμα και γίνεται ορατή με χρώμα και

μορφή. Η συνολική πνευματική δύναμη ξετυλίγει τα ίχνη της...’’ Μία από τις απεικονίσεις που

συνοδεύουν το βιβλίο δείχνει έναν μοναχό που βυθίζεται σε διαλογισμό, ενώ το κεφάλι του

περιβάλλεται από γλώσσες φωτιάς, από τις οποίες πέντε ανθρώπινες μορφές αναδύονται. Αυτές

με τη σειρά τους διασπώνται σε είκοσι πέντε μικρότερες φιγούρες. Αυτό θα ήταν μια

σχιζοφρενική διαδικασία αν επρόκειτο να γίνει μόνιμη κατάσταση. Επομένως οι οδηγίες, σαν να

προειδοποιούνε τον αναγνώστη, λένε: ‘‘Τα σχήματα που σχηματίζονται από το πνεύμα- φωτιά

είναι μόνο κενά χρώματα και μορφές. Το φως της ανθρώπινης φύσης (hsing) λάμπει πίσω στο

αρχέγονο, το αληθινό.’’

Κατά συνέπεια είναι κατανοητό ότι το κείμενο επιστρέφει στην προστατευτική φιγούρα

του ‘εσωκλείοντος κύκλου.’ Σκοπό έχει να αποτραπεί η ‘εκροή’ και να προστατευτεί η ενότητα

της συνείδησης ώστε να μη διαλυθεί από το ασυνείδητο. Επιπλέον, η Κινεζική έννοια δείχνει

έναν τρόπο μείωσης της αποσυνθετικής επίδρασης του ασυνείδητου. Περιγράφει τις

‘σκεπτομορφές’ ή τα ‘χωριστά σχήματα’ σαν ‘κενά χρώματα και μορφές,’ και επομένως τις

αποδιεγείρει όσο το δυνατό περισσότερο. Αυτή η ιδέα διαπερνά όλον το Βουδισμό (ειδικά η

Mahayana), και στις οδηγίες προς στους νεκρούς στο Θιβετιανό Βιβλίο των Νεκρών, φτάνει

ακόμη και στο σημείο να ερμηνεύσει αγαθοποιούς και μη θεούς ως παραισθήσεις που πρέπει να

υπερνικηθούν. Δεν είναι βεβαίως σχετικά µε την αρμοδιότητα του ψυχολόγου να καθιερώσει τη

μεταφυσική αλήθεια ή μη αλήθεια αυτής της ιδέας. Θα πρέπει αυτός να είναι ικανοποιημένος αν

εμπλέκεται οποτεδήποτε υπάρχει ψυχική επίδραση. Πράττοντας έτσι, δεν χρειάζεται να

απασχοληθεί αν η συγκεκριμένη μορφή είναι μια υπερβατική παραίσθηση ή όχι, καθώς η πίστη,

όχι η επιστήμη, πρέπει να το αποφασίσει αυτό. Εργαζόμαστε εδώ σε έναν τομέα που για πολύ

καιρό φαινόταν να είναι έξω από την περιοχή της επιστήμης, και που επομένως έχει

αντιμετωπιστεί ως ψευδαισθητικός. Αλλά δεν υπάρχει καμία επιστημονική αιτιολόγηση για μια

τέτοια υπόθεση, γιατί η ουσία αυτών των πραγμάτων δεν είναι ένα επιστημονικό πρόβλημα

δεδομένου ότι σε κάθε περίπτωση βρίσκεται πέρα από τα όρια της ανθρώπινης αντίληψης και

κρίσης, και επομένως πέρα από οποιαδήποτε δυνατότητα απόδειξης. Ο ψυχολόγος δεν

ενδιαφέρεται για την ουσία αυτών των συμπλεγμάτων, αλλά για την ψυχική εμπειρία. Χωρίς

αμφιβολία πρόκειται για ένα ψυχικό περιεχόμενο που μπορεί να βιωθεί, και που έχει μια

αναμφισβήτητη αυτονομία. Πρόκειται για αποσπασματικά ψυχικά συστήματα που είτε

εμφανίζονται αυθόρμητα σε εκστατικές καταστάσεις και, κάτω από ορισμένες συνθήκες,

δημιουργούν ισχυρές εντυπώσεις και αποτελέσματα, ή εγκαθίστανται ως διανοητικές διαταραχές

υπό μορφή αυταπατών και παραισθήσεων, καταστρέφοντας κατά συνέπεια την ενότητα της

προσωπικότητας.

Ο ψυχίατρος σε ανάλογες περιπτώσεις αναζητάει την επίδραση από τοξίνες, κοκ., για να

εξηγήσει τη σχιζοφρένια (αποχωρισμός του μυαλού σε μια ψύχωση) με αυτούς τους όρους, και

ως εκ τούτου δεν δίνει καμία σημασία στο ψυχικό περιεχόμενο. Από την άλλη μεριά, στις

ψυχογενείς διαταραχές (υστερία, ψυχαναγκαστική νεύρωση, κ.λπ.), όπου οι τοξικοί παράγοντες

και ο εκφυλισμός κυττάρων δεν υπάρχουν, αυθόρμητα συμπλέγματα διχασμού μπορούν να

βρεθούν, όπως, για παράδειγμα, στις περιπτώσεις υπνοβασίας. Ο Freud, είναι αλήθεια, θα

επιθυμούσε να εξηγήσει τέτοιες περιπτώσεις σαν ασυνείδητη καταστολή της σεξουαλικότητας,

αλλά αυτή η εξήγηση δεν ισχύει σε όλες τις περιπτώσεις, επειδή το περιεχόμενο που η

συνείδηση δεν μπορεί να αφομοιώσει μπορεί να εξελιχθεί αυθόρμητα από το ασυνείδητο, και η

υπόθεση της καταστολής είναι ανεπαρκής σε τέτοιες περιπτώσεις. Επιπλέον, η ουσιαστική

αυτονομία αυτών των περιπτώσεων μπορεί να παρατηρηθεί σε καταστάσεις της καθημερινής

ζωής, οι οποίες μας επιβάλλονται αντίθετα από τη θέλησή μας, και ύστερα, παρά τις σοβαρές

προσπάθειές μας να τις καταστείλουμε, υπερισχύουν του εγώ και το θέτουν υπό τον έλεγχό τους.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο πρωτόγονος είτε βλέπει σε αυτές τις επιρροές μια κατάσταση

δαιμονισμού είτε τις ερμηνεύει σαν την απώλεια της ψυχής. Ο κοινός μας λόγος εκφράζει το ίδιο

πράγμα όταν λέμε: ‘‘Δεν ξέρω τι τον έχει πιάσει σήμερα.’’ Ή όταν λέμε: ‘‘Είναι εκτός εαυτού.’’

Ακόμη και η νομική πρακτική αναγνωρίζει έναν βαθμό μειωμένης υπαιτιότητας όταν κάποιος

βρίσκεται ‘εν βρασμώ ψυχής,’ όπως θα λέγαμε. Τα αυτόνομα ψυχικά περιεχόμενα είναι έτσι

αρκετά κοινές εμπειρίες για μας. Τέτοια περιεχόμενα έχουν μια επίδραση αποσύνθεσης πάνω

στη συνειδητή διάθεση.

Αλλά εκτός από τις συνηθισμένες, γνωστές επιρροές, υπάρχουν λεπτότερες, πιο σύνθετες

συναισθηματικές καταστάσεις που δεν μπορούν να περιγραφούν ως απλές επιρροές αλλά

πρόκειται για περίπλοκα αποσπασματικά ψυχικά συστήματα. Όσο πιο περίπλοκα είναι, τόσο

περισσότερο έχουν έναν προσωπικό χαρακτήρα. Ως δομικοί παράγοντες της ψυχικής

προσωπικότητας, έχουν απαραιτήτως το χαρακτήρα ενός ‘προσώπου.’ Τέτοια αποσπασματικά

συστήματα εμφανίζονται ειδικά στις διανοητικές ασθένειες, σε περιπτώσεις ψυχογενούς

διαχωρισμού της προσωπικότητας (διπλή προσωπικότητα), και φυσικά στα πνευματιστικά

φαινόμενα. Εμφανίζονται επίσης σε θρησκευτικά φαινόμενα. Πολλοί από τους πρώτους θεούς

έχουν εξελιχθεί μέσα από τέτοια ‘πρόσωπα’ σε προσωπικές ιδέες, και τελικά σε αφηρημένες

ιδέες, γιατί τα ενεργοποιημένα ασυνείδητα περιεχόμενα πάντα εμφανίζονται πρώτα ως προβολές

επάνω στον εξωτερικό κόσμο. Κατά την πορεία της διανοητικής ανάπτυξης, η συνείδηση

αφομοιώνει αυτά τα περιεχόμενα βαθμιαία ως προβολές στο χώρο και τα αναδιαμορφώνει σε

συνειδητές ιδέες που χάνουν έπειτα τον αρχικά αυτόνομο και προσωπικό χαρακτήρα τους. Όπως

ξέρουμε, κάποιοι από τους παλιούς θεούς έχουν απογίνει απλές περιγραφικές ιδιότητες της

αστρολογίας- πολεμικός (martial, δηλ., του Άρεως), εύθυμος (jovial, δηλ., του Διός),

μελαγχολικός (saturnine δηλ., του Κρόνου), κοκ.

Οι οδηγίες του Θιβετιανού Βιβλίου των Νεκρών μας επιτρέπουν συγκεκριμένα να δούμε

πόσο πολύ το συνειδητό απειλείται με αποσύνθεση μέσω αυτών των μορφών. Επανειλημμένως,

οι νεκροί συμβουλεύονται να μην εκλάβουν αυτές τις μορφές ως αληθινές, και να μην

μπερδέψουν τη σκιώδη εμφάνισή τους με το καθαρό άσπρο φως του Dharmakaya (‘το θείο

σώμα της αλήθειας’). Η ουσία είναι ότι δεν πρέπει να προβάλουν το φως της υψηλότερης

συνείδησης σε απτές μορφές, και να τη διαλύσουν με αυτόν τον τρόπο σε πολλά αυτόνομα

αποσπασματικά συστήματα. Αν δεν υπήρχε κίνδυνος για κάτι τέτοιο, και αν αυτά τα συστήματα

δεν αντιπροσώπευαν απειλητικά αυτόνομες και διαφορετικές τάσεις, τέτοιες επείγουσες οδηγίες

δεν θα ήταν απαραίτητες. Αν εξετάζουμε την απλούστερη, πολυθεϊστική στάση του Ανατολικού

μυαλού, αυτές οι οδηγίες θα ήταν το αντίστοιχο των προειδοποιήσεων σε έναν Χριστιανό να μην

αφεθεί να τυφλωθεί από την ψευδαίσθηση ενός προσωπικού Θεού, ή μια Τριάδας και μιας

πληθώρας από αγγέλους και αγίους.

Αν οι τάσεις προς την αποσύνδεση δεν ήταν έμφυτες στην ανθρώπινη ψυχή, τα διάφορα

μέρη δεν θα είχαν ποτέ χωριστεί. Με άλλα λόγια, ούτε τα πνεύματα ούτε οι θεοί θα είχαν ποτέ

υπάρξει. Αυτός είναι ο λόγος, επίσης, ότι η εποχή μας είναι τόσο αθεϊστική και ανόσια, γιατί

στερούμαστε τη γνώση της ασυνείδητης ψυχής και πιστεύουμε στη ‘λατρεία της συνείδησης’

αποκλείοντας κάθε τι άλλο. Η θρησκεία μας είναι ένας μονοθεϊσμός της συνείδησης, από την

οποία κατεχόμαστε αρνούμενοι την ύπαρξη μερών της ψυχής που είναι αυτόνομα. Αλλά

διαφέρουμε από το Βουδιστικό δόγμα της yoga γιατί αρνούμαστε επιπλέον ότι τέτοια αυτόνομα

μέρη μπορούν να βιωθούν. Ένας μεγάλος ψυχικός κίνδυνος προκύπτει εδώ, επειδή αυτά τα μέρη

κατόπιν συμπεριφέρονται όπως οποιοδήποτε άλλο απωθημένο περιεχόμενο: προκαλούν

απαραιτήτως λανθασμένες αντιμετωπίσεις, γιατί το κατασταλμένο υλικό επανέρχεται στη

συνείδηση σε μια επίπλαστη μορφή. Αυτό το γεγονός, που είναι έτσι χαρακτηριστικό σε κάθε

περίπτωση νεύρωσης, ισχύει επίσης, για τα συλλογικά ψυχικά φαινόμενα. Από αυτή την άποψη

η εποχή μας εμπλέκεται σε ένα μοιραίο λάθος: πιστεύουμε ότι μπορούμε να κρίνουμε τα

θρησκευτικά γεγονότα με τη διάνοια. Πιστεύουμε, για παράδειγμα, όπως ο Laplace, ότι ο Θεός

είναι μια υπόθεση που μπορεί να υποβληθεί σε διανοητική επεξεργασία, σε επιβεβαίωση ή

άρνηση. Είναι εντελώς ξεχασμένο ότι ο λόγος που η ανθρωπότητα πιστεύει στο ‘δαίμονα’ του

Laplace δεν έχει τίποτε να κάνει με εξωτερικούς παράγοντες, αλλά οφείλεται στην απλή

αντίληψη για την ισχυρή εσωτερική επίδραση των αυτόνομων αποσπασματικών συστημάτων.

Αυτή η επίδραση δεν ακυρώνεται με τη διανοητική της ανάλυση, ούτε με το να θεωρηθεί ως

ψεύτικη. Η επίδραση είναι συλλογικά πάντα παρούσα. Τα αυτόνομα συστήματα βρίσκονται

πάντα σε δράση, επειδή η θεμελιώδης δομή του ασυνείδητου δεν αγγίζεται από τις διακυμάνσεις

μιας παροδικής συνείδησης.

Αν αρνηθούμε την ύπαρξη των αυτόνομων συστημάτων, φανταζόμενοι ότι έχουμε

απελευθερωθεί από αυτά με μια ανάλυση των ονομάτων τους, τότε η επίδρασή τους, που

εντούτοις συνεχίζει να δρα, δεν μπορεί να γίνει κατανοητή, και δεν μπορούν πλέον να

αφομοιωθούν στη συνείδηση. Γίνονται ένας ανεξήγητος παράγοντας διαταραχών που

υποθέτουμε πως τελικά πρέπει να υπάρχουν κάπου έξω από μας. Κατά αυτόν τον τρόπο,

παράγεται μια προβολή των αυτόνομων αποσπασματικών συστημάτων, και συγχρόνως μια

επικίνδυνη κατάσταση δημιουργείται, επειδή οι ενοχλητικές συνέπειες αποδίδονται τώρα σε μια

κακή βούληση έξω από εµάς, η όποια ωστόσο δεν βρίσκεται πουθενά αλλού παρά δίπλα μας.

Αυτό οδηγεί σε συλλογικές παραισθήσεις, συγκρούσεις, κοινωνικές αναταραχές, με μια λέξη σε

καταστροφικές μαζικές ψυχώσεις.

Η παραφροσύνη είναι κατάσταση κατάληψης από ένα ασυνείδητο περιεχόμενο που, ως

τέτοιο, δεν αφομοιώνεται από τη συνείδηση. Ούτε μπορεί να αφομοιωθεί, δεδομένου ότι το

συνειδητό μυαλό έχει αρνηθεί την ύπαρξη τέτοιου περιεχομένου. Από την άποψη της θρησκείας,

η κατάσταση είναι ισοδύναμη με το ρητό: ‘‘Δεν φοβούμαστε πλέον το Θεό και πιστεύουμε πως

τα πάντα μπορούν να αναλυθούν με τα ανθρώπινα πρότυπα.’’ Αυτή η ύβρις, αυτή η στενότητα

της αντίληψης, είναι πάντα ο πιο σύντομος δρόμος για το άσυλο. (Συστήνω την άριστη

παρουσίαση αυτού του προβλήματος στο βιβλίο του H. G. Wells ‘Christina Alberta's Father,’

και στο ‘Denkwurdigkeiten eines Nervenkranken,’ του Schreber.)

Ο διαφωτισμένος Ευρωπαίος μπορεί να αιστανθεί ανακούφιση όταν διαβάσει στο Hui

Ming Ching ότι ‘‘τα σχήματα που δημιουργούνται από το πνεύμα- φωτιά είναι μόνο άδειες

μορφές και χρώματα.’’ Αυτό ακούγεται αρκετά Ευρωπαϊκό και φαίνεται να ταιριάζει άριστα στη

λογική μας. Πράγματι, σκεφτόμαστε ότι μπορούμε να κολακεύσουμε τους εαυτούς μας λέγοντας

ότι έχουμε φτάσει σε τέτοια επίπεδα καθαρότητας του πνεύματος, επειδή έχουμε αφήσει τέτοιου

είδους θεούς και δαίμονες πίσω μας. Αλλά αυτό που έχουμε ξεπεράσει είναι μόνο τις έννοιες-

φαντάσματα, όχι τα ψυχικά φαινόμενα καθαυτά, τα οποία και παρήγαγαν τους θεούς εξαρχής.

Κατεχόμαστε ακόμα από τα αυτόνομα ψυχικά περιεχόμενά μας σαν αυτά να ήταν θεοί. Σήμερα

ονομάζονται φοβίες, εξαναγκασμοί, και ούτω καθεξής, ή µε μια λέξη, νευρώσεις. Οι θεοί µας

έγιναν ασθένειες. Ο Ζευς δεν κυβερνά πλέον στον Όλυμπο αλλά στο ‘ηλιακό πλέγμα,’ και

δημιουργεί καταστάσεις για την θεραπευτική πολυθρόνα του γιατρού, ή διαταράσσει τους

εγκεφάλους των πολιτικών και των δημοσιογράφων που έπειτα ασυνείδητα εξαπολύουν

διανοητικές επιδημίες.

Οπότε είναι καλύτερο για το Δυτικό εάν στην αρχή δεν ξέρει πολλά για τη μυστική

διορατικότητα των Ανατολικών σοφών, γιατί αντίθετα θα ήταν η περίπτωση των ‘σωστών

μέσων στα χέρια του λάθος ανθρώπου.’ Αντί να πείσει ο Δυτικός τον εαυτό του ότι ο δαίμονας

είναι μια παραίσθηση, θα ήταν προτιμότερο να δοκιμάσει την πραγματικότητα αυτής της

παραίσθησης. Οφείλει να μάθει να αναγνωρίζει αυτές τις ψυχικές δυνάμεις και να μην περιμένει

εωσότου οι διαθέσεις, οι ψυχικές καταστάσεις, και οι παραισθήσεις τού δείξουν με τον πιο

επίπονο τρόπο ότι δεν είναι ο μόνος κύριος στο σπίτι του. Τα προϊόντα των τάσεων

αποσύνδεσης είναι πραγματικές ψυχικές προσωπικότητες της σχετικής πραγματικότητας. Είναι

πραγματικά όταν δεν αναγνωρίζονται ως τέτοια, και έτσι προβάλλονται. Είναι σχετικά

πραγματικά όταν συνδέονται με το συνειδητό (με θρησκευτικούς όρους στη λατρεία), αλλά είναι

πλασματικά στο βαθμό που η συνείδηση έχει αρχίσει να αποσυνδέεται από το περιεχόμενό της.

Εντούτοις, αυτός το τελευταίο συμβαίνει μόνο όταν βιωθεί η ζωή σε εξαντλητικό βαθμό, και με

τέτοια αφοσίωση, ώστε να μην υπάρχουν άλλες ανεκπλήρωτες υποχρεώσεις απέναντί της. Όταν,

επομένως, καμία επιθυμία που να μην μπορεί να θυσιαστεί χωρίς δισταγμό, δεν στέκεται

εμπόδιο στην εσωτερική αποσύνδεση από τον κόσμο. Είναι ανώφελο να πούμε ψέματα στον

εαυτό μας για αυτό. Οπουδήποτε είμαστε ακόμα προσκολλημένοι, βρισκόμαστε ακόμα υπό

κατοχή. Και κάποιος κατέχεται από κάτι ισχυρότερο από τον ίδιο. Δεν έχει σημασία αν κάποιος

το καλεί ‘μανία’ ή ‘δαίμονα.’ Το να εξυπηρετεί κάποιος μια μανία είναι απεχθές και ανούσιο,

αλλά να εξυπηρετεί ένα θεό είναι αποφασιστικά σημαντικότερο και παραγωγικότερο, επειδή

σημαίνει μια πράξη υποταγής και αφοσίωσης σε ένα ανώτερο και πνευματικό ον. Η

προσωποποίηση επιτρέπει σε κάποιον να δει τη σχετική πραγματικότητα του αυτόνομου

ψυχικού αποσπασματικού συστήματος, και καθιστά έτσι την αφομοίωσή της πιθανή,

αποφορτίζοντας τις δυνάμεις της μοίρας. Όπου ο θεός δεν αναγνωρίζεται, η εγωμανία

αναπτύσσεται, και από αυτήν τη μανία έρχεται η ασθένεια.

Η διδασκαλία της yoga θεωρεί την ύπαρξη των θεών ως δεδομένη. Οι μυστικές της

οδηγίες προορίζονται επομένως μόνο για εκείνον του οποίου το φως της συνείδησης βρίσκεται

στο σημείο του αποχωρισμού από τα δεσμά της μοίρας, με σκοπό την είσοδό του στην ύστατη

αδιαίρετη ολότητα, στο ‘κέντρο της κενότητας,’ όπου ‘‘κατοικεί ο θεός της απώτατης κενότητας

και της ζωής,’’ όπως το κείμενό μας λέει. ‘‘Να ακούσει κάποιος μια τέτοια διδασκαλία είναι

δύσκολο να επιτευχθεί σε χιλιάδες αιώνες.’’ Προφανώς το πέπλο της μαγείας δεν μπορεί να

αρθεί με μια μόνο απόφαση της κρίσης, αλλά απαιτεί την πιο εντελεχή και επίμονη

προετοιμασία που συνίσταται στην πλήρη αποπληρωμή όλων των χρεών απέναντι στη ζωή. Για

όσο χρονικό διάστημα υπάρχει η χωρίς περιορισμούς σύνδεση μέσω της επιθυμίας, το πέπλο δεν

άρεται και τα ύψη μιας συνείδησης ελεύθερης από περιεχόμενο και χωρίς παραισθήσεις δεν

επιτυγχάνονται. Ούτε μπορεί οποιοδήποτε τέχνασμα ή εξαπάτηση να το πετύχει. Πρόκειται για

μια ιδανική κατάσταση που μπορεί να πραγματοποιηθεί πλήρως μόνο στο θάνατο. Μέχρι τότε

υπάρχουν οι πραγματικές και οι σχετικές πραγματικές μορφές του ασυνείδητου.

2. ANIMUS ΚΑΙ ANIMA Σύμφωνα με το κείμενό μας, μεταξύ των παραστάσεων του ασυνείδητου υπάρχουν όχι

μόνο θεοί αλλά επίσης ο animus και η anima. Η λέξη hun μεταφράζεται από τον Wilhelm ως

animus. Πράγματι, η έννοια ‘animus’ φαίνεται σχετική με το hun, οι χαρακτήρες για το οποίο

αποτελούνται από το ιδεόγραμμα για τα ‘σύννεφα’ και το ιδεόγραμμα για το ‘δαίμονα.’ Κατά

συνέπεια hun σημαίνει ‘θεότητα των νεφών,’ μια ‘ουράνια ψυχή’ που ανήκει στην αρχή του

yang και επομένως είναι αρσενικής φύσης. Μετά από το θάνατο, το hun ανυψώνεται και γίνεται

shen, το ‘πνεύμα του θεού.’ Η anima, από την άλλη μεριά, καλείται p’ο, και γράφεται με τα

ιδεογράμματα για το ‘λευκό’ και τον ‘δαίμονα,’ επομένως σημαίνει ‘λευκή θεότητα,’ και ανήκει

στην κατώτερη, υλική ψυχή, την αρχή του yin, οπότε και είναι θηλυκή. Μετά το θάνατο

βυθίζεται προς τα κάτω και γίνεται kuei (δαίμονας), που ερμηνεύεται συχνά ως ‘αυτός που

ξαναγυρνά’ (δηλ. στη γη), ένα περιπλανώμενο φάντασμα. Το γεγονός ότι ο animus και η anima

αποχωρίζονται μετά θάνατο και ακολουθούν ξεχωριστές διαδρομές, δείχνει ότι για την Κινεζική

συνείδηση, είναι διακριτοί ψυχικοί παράγοντες που έχουν εμφανώς διαφορετικά αποτελέσματα,

και, παρά το γεγονός ότι αρχικά είναι ενωμένα στη ‘μία και μοναδική ανθρώπινη φύση,’ στον

‘Οίκο της Δημιουργίας,’ εντούτοις είναι δύο. Ο animus ‘‘βρίσκεται στην καρδιά του ουρανού…

βρίσκεται την ημέρα στα μάτια (δηλ., στη συνείδηση). Τη νύχτα κατοικεί στο συκώτι.’’ Είναι

αυτό που ‘‘παίρνουμε από τη μεγάλη κενότητα, που είναι ίδιο με την Αρχή.’’ Η anima, από την

άλλη μεριά, είναι η ‘‘ενέργεια του βαρέος και πυκνού. Προσκολλάται στη σωματική, σαρκική

καρδιά… Επιθυμίες και παρορμήσεις είναι τα αποτελέσματά της… Όποιος είναι μελαγχολικός

όταν ξυπνάει, βρίσκεται υπό την επιρροή της anima.’’

Πριν από πολλά χρόνια, πριν ο Wilhelm με φέρει σε επαφή με αυτό το κείμενο,

χρησιμοποίησα την έννοια της anima με ανάλογο τρόπο με την Κινεζική έννοια του p'ο, και

φυσικά χωρίς οποιαδήποτε μεταφυσική χροιά. Για έναν ψυχολόγο, η anima δεν είναι μια

υπερβατική ύπαρξη αλλά κάτι αρκετά κοντά στην εμπειρία. Γιατί, όπως ο Κινεζικός ορισμός

καθιστά επίσης σαφές, οι επιρροές είναι άμεσες εμπειρίες. Αλλά γιατί τότε κάποιος μιλά για

‘anima’ και όχι απλά για διαθέσεις; Ο λόγος είναι ότι οι επιρροές έχουν έναν αυτόνομο

χαρακτήρα, και επομένως οι περισσότεροι άνθρωποι είναι κάτω από την επίδρασή τους. Αλλά,

όπως έχουμε δει, οι επιρροές είναι αναπόσπαστα μέρη της συνείδησης και της προσωπικότητας.

Σαν τέτοια, επιδρούν στον χαρακτήρα και μπορούν επομένως να προσωποποιηθούν εύκολα, σε

μια διαδικασία που λαμβάνει χώρα ακόμα και σήμερα, όπως στα παραδείγματα που έχουμε

παρουσιάσει. Η προσωποποίηση αυτή δεν είναι κενός τόπος, δεδομένου ότι το άτομο που

καταλαμβάνεται από την επιρροή δεν παρουσιάζει έναν παθητικό και ουδέτερο χαρακτήρα,

αλλά έναν χαρακτήρα αρκετά χαρακτηριστικό και διαφορετικό από το συνηθισμένο. Η

προσεκτική έρευνα έχει δείξει ότι ο υπό την επιρροή χαρακτήρας σε ένα άτομο έχει θηλυκά

γνωρίσματα. Αυτό το ψυχολογικό γεγονός έχει δώσει την αφορμή για την Κινεζική διδασκαλία

της p'ο- ψυχής, καθώς επίσης και για την έννοιά της anima. Η βαθύτερη ενδοσκόπηση, ή η

εκστατική εμπειρία, αποκαλύπτει την ύπαρξη μιας θηλυκής μορφής στο ασυνείδητο, εξού και το

θηλυκό όνομα ‘anima,’ ή ‘ψυχή.’ Η anima μπορεί επίσης να οριστεί ως ένα ομοίωμα, ή

αρχέτυπο, ή ως η συνισταμένη όλης της εμπειρίας του άνδρα με τη γυναίκα. Αυτό είναι ο λόγος

που η anima, καταρχήν, προβάλλεται σαν γυναίκα. Όπως ξέρουμε, η ποίηση έχει περιγράψει

συχνά την anima. Η σύνδεση της anima με ένα φάντασμα στην Κινεζική ορολογία έχει

ενδιαφέρον για τους παραψυχολόγους δεδομένου ότι τα ‘control’ υποκείμενα είναι πολύ συχνά

του αντίθετου φύλου.

Αν και η μετάφραση από τον Wilhelm του hun ως ‘animus’ μου φαίνεται

δικαιολογημένη, εντούτοις είχα σημαντικούς λόγους για να διαλέξω τη λέξη ‘logos’ (λόγος) για

το αρσενικό πνεύμα, επειδή είναι η αρσενική καθαρότητα της συνείδησης και της λογικής

κατάλληλη για τον χαρακτηρισμό ‘animus.’ Οι Κινέζοι φιλόσοφοι ξεπερνούν κάποιες δυσκολίες

που προβληματίζουν τους Δυτικούς ψυχολόγους, επειδή η Κινεζική φιλοσοφία, όπως όλη τη

διανοητική και πνευματική δραστηριότητα των αρχαίων χρόνων, είναι αποκλειστικά ένα

συστατικό του αρσενικού κόσμου. Οι έννοιές της δεν λαμβάνονται ποτέ από ψυχολογική

σκοπιά, και επομένως δεν έχουν εξεταστεί ποτέ κατά πόσο ισχύουν και για τη θηλυκή ψυχή.

Αλλά ο ψυχολόγος δεν μπορεί να αγνοήσει την ύπαρξη της γυναίκας και της ψυχολογίας της. Οι

λόγοι που προτιμώ να μεταφράσω το hun ως λόγος, συνδέεται με αυτό το γεγονός. Ο Wilhelm

στη μετάφρασή του χρησιμοποιεί το λόγο για την έννοια του hsing, που επίσης μπορεί να

μεταφραστεί ως ουσία (της ανθρώπινης φύσης), ή δημιουργική συνείδηση. Μετά από το θάνατο,

το hun γίνεται shen, πνεύμα, που φιλοσοφικά βρίσκεται κοντά στην έννοια του hsing.

Δεδομένου ότι οι Κινεζικές έννοιες δεν είναι λογικές με τη δική μας έννοια περί λογικής, αλλά

είναι διαισθητικές ιδέες, η έννοιά τους μπορεί να βολιδοσκοπηθεί μόνο μέσω του τρόπου χρήσης

τους, και από τη σύσταση των αντίστοιχων χαρακτήρων, ή ακόμα, από σχέσεις όπως αυτές του

hun με το shen. Το hun, έτσι, θα ήταν το ειδοποιό φως της συνείδησης και της λογικής στο

άτομο, που θα είχε γεννήσει ο ‘λόγος σπερματικὸς’ του hsing, και θα επέστρεφε μετά θάνατο

μέσω του shen στο Tao. Με αυτήν την έννοια η λέξη ‘λόγος’ θα ήταν ιδιαίτερα κατάλληλη,

καθώς περικλείει την ιδέα ενός κοσμικού όντος ή ύπαρξης, και επομένως καλύπτει το γεγονός

ότι η καθαρότητα της συνείδησης και η ικανότητα της λογικής είναι καθολικές παρά κάτι

υποκειμενικό.. Επιπλέον, ο ‘λόγος’ είναι με τη βαθύτερη έννοια απρόσωπος, και έτσι έρχεται σε

οξεία αντίθεση με την anima, η οποία είναι ένας ατομικός δαίμονας που εκφράζεται σε καθαρά

προσωπικές στιγμές και διαθέσεις.

Λαμβάνοντας υπόψη αυτά τα ψυχολογικά γεγονότα, έχω διατηρήσει τον όρο ‘anima’

αποκλειστικά για τις γυναίκες, επειδή, για να απαντήσω σε μια διάσημη ερώτηση, ‘‘mulier non

habet animam, sed animum.’’ (‘‘Γυναίκα που δεν έχει ψυχή… είναι ζώο’’) Η θηλυκή ψυχολογία

περιλαμβάνει ένα στοιχείο ανάλογο με την anima ενός άνδρα. Πρώτιστα, δεν είναι

συναισθηματικής φύσης αλλά είναι ένα ημι- συνειδητό στοιχείο που περιγράφεται καλύτερα από

τη λέξη ‘προκατάληψη’ ή ‘δεισιδαιμονία.’ Η συνειδητή πλευρά της γυναίκας αντιστοιχεί στη

συναισθηματική πλευρά του άνδρα, όχι στο ‘πνεύμα’ του. Το πνεύμα δημιουργεί ‘την ψυχή,’ ή

καλύτερα, το θηλυκό ‘animus,’ και όπως ακριβώς η αρσενική anima είναι γεμάτη από

κατώτερες εξαρτήσεις και επιρροές, έτσι και ο θηλυκός animus αποτελείται από μέτρια κρίση

και άποψη. Ο γυναικείος animus αποτελείται από ένα πλήθος προκαταλήψεων, και δεν είναι

επομένως τόσο επιδεκτικός της προσωποποίησης από μία μορφή, αλλά εμφανίζεται συχνότερα

ως ομάδα ή πλήθος. Σε ένα κατώτερο επίπεδο, ο animus είναι ένας μέτριος λόγος, μια

καρικατούρα του διαφοροποιημένου αρσενικού μυαλού, ακριβώς όπως η anima, σε ένα χαμηλό

επίπεδο, είναι μια καρικατούρα του θηλυκού έρωτα. Ακολουθώντας τον παραλληλισμό

περαιτέρω, μπορούμε να πούμε ότι ακριβώς όπως το hun αντιστοιχεί στο hsing, που

μεταφράζεται από τον Wilhelm ως λόγος, έτσι ο θηλυκός έρωτας αντιστοιχεί στο ming, που

μεταφράζεται ως μοίρα, fatum, και ερμηνεύεται από τον Wilhelm ως έρωτας. Ο έρως είναι

διαπλοκή. Ο λόγος είναι γνώση που απελευθερώνει, φως που ξεκαθαρίζει το τοπίο. Ο έρως είναι

εξάρτηση. Ο λόγος είναι διάκριση και ανεξαρτητοποίηση. Έτσι ο κατώτερος λόγος στο

γυναικείο animus εμφανίζεται σαν κάτι αδέσμευτο, και επομένως ως απρόσιτη προκατάληψη, ή

ως άποψη που, αρκετά εκνευριστικά, δεν έχει καμία σχέση με την ουσιαστική φύση του

αντικειμένου.

Έχω κατακριθεί συχνά για την προσωποποίηση του ζεύγους anima και animus όπως

κάνει η μυθολογία, αλλά αυτή η κατηγορία θα έστεκε μόνο αν αποδεικνυόταν πως κατά την

ψυχολογική χρήση αυτών των όρων τους περιγράφω όμοια με τη μυθολογία. Πρέπει να πω ότι η

προσωποποίηση δεν είναι δική μου εφεύρεση, αλλά υπάρχει μέσα στη φύση των φαινομένων.

Θα ήταν αντεπιστημονικό να αγνοηθεί το γεγονός ότι η anima είναι ένα ψυχικό, και επομένως

ένα προσωπικό, αυτόνομο σύστημα. Κανένας από όσους θα με κατηγορούσαν δεν θα έπρεπε να

διαστάσει να πει: ‘‘Ονειρεύτηκα τον κ. Χ,’’ ενώ, για να κυριολεκτήσουμε, ονειρεύτηκε μόνο την

εικόνα του κ. Χ. Η anima δεν είναι παρά μια αντιπροσώπευση της προσωπικής φύσης του εν

λόγω αυτόνομου συστήματος. Ποια είναι η φύση αυτού του αυτόνομου συστήματος με μια

υπερβατική έννοια, δηλαδή, πέρα από τα όρια της εμπειρίας, δεν το ξέρουμε.

Έχω καθορίσει την anima ως προσωποποίηση του ασυνείδητου γενικά, και επομένως την

έχω εκλάβει σαν μια γέφυρα προς το ασυνείδητο, δηλ., μια συνάρτηση της σχέσης με το

ασυνείδητο. Υπάρχει ένα ενδιαφέρον σημείο στο κείμενό μας επαυτού. Το κείμενο λέει ότι η

συνείδηση (δηλαδή η προσωπική συνείδηση) προέρχεται από την anima. Δεδομένου ότι το

Δυτικό μυαλό είναι πλήρως προσανατολισμένο προς τη μεριά της συνείδησης, πρέπει να ορίσει

την anima με τον τρόπο που έχω κάνει, αλλά η Ανατολή, που βασίζεται από τη μεριά της στο

ασυνείδητο, βλέπει τη συνείδηση ως αποτέλεσμα της anima! Χωρίς αμφιβολία, η συνείδηση

προκύπτει αρχικά από το ασυνείδητο. Αυτό είναι κάτι που ξεχνάμε πάρα πολύ συχνά, και

επομένως προσπαθούμε πάντα να προσδιορίσουμε την ψυχή με τη συνείδηση, ή ακόμα

προσπαθούμε να αντιμετωπίσουμε το ασυνείδητο ως παράγωγο, ή αποτέλεσμα, του συνειδητού

(όπως, παραδείγματος χάρη, στη Φροϋδική θεωρία των απωθήσεων). Αλλά για τους λόγους που

συζητήθηκαν παραπάνω, είναι ουσιαστικό να μην αφαιρεθεί τίποτα από την πραγματικότητα του

ασυνείδητου, και οι μορφές του ασυνείδητου πρέπει να γίνουν κατανοητές ως ενεργές

ποσότητες. Το άτομο που έχει καταλάβει τι σημαίνει ψυχική πραγματικότητα δεν έχει κανέναν

φόβο ότι έχει καταπέσει στην πρωτόγονη δαιμονολογία. Αν πράγματι οι ασυνείδητες μορφές δεν

αντιμετωπιστούν σοβαρά ως αυθόρμητα ενεργοί παράγοντες, γινόμαστε θύματα μιας

μονόπλευρης πίστης στο συνειδητό μυαλό, που οδηγεί τελικά σε μια κατάσταση υπερέντασης.

Ατυχήματα τότε είναι μοιραίο να συμβούν, επειδή, παρόλη τη συνειδητότητά μας, οι σκοτεινές

ψυχικές δυνάμεις έχουν αγνοηθεί. Δεν είµαστε εμείς που τις προσωποποιούμε. Έχουν μια

προσωπική φύση από την αρχή. Μόνο όταν αυτό γίνει κατανοητό λεπτομερώς μπορούμε να της

αποπροσωποποιήσουμε, δηλαδή να επιτευχθεί η ‘υποταγή της anima,’ όπως το κείμενό μας λέει.

Εδώ πάλι βρίσκουμε μια μεγάλη διαφορά μεταξύ του Βουδισμού και του Δυτικού

τρόπου σκέψης, αλλά και πάλι υπάρχει μια επικίνδυνη ομοιότητα. Η διδασκαλία yoga

απορρίπτει όλα τα φαντασιακά περιεχόμενα και εμείς κάνουμε το ίδιο, αλλά η Ανατολή το κάνει

αυτό για αρκετά διαφορετικούς λόγους. Στην Ανατολή, οι διανοητικές συλλήψεις και η

διδασκαλία επικρατούν, γεγονός που εκφράζει τη δημιουργική φαντασία στο πλουσιότερο μέτρο

της. Στην πραγματικότητα, υπάρχει προστασία απέναντι στην υπερβολή της φαντασίας. Εμείς,

από την άλλη μεριά, αντιμετωπίζουμε τη φαντασία σαν ασήμαντο, υποκειμενικό όνειρο της

ημέρας. Φυσικά οι μορφές του ασυνείδητου δεν εμφανίζονται ως αφαιρέσεις απογυμνωμένες

από κάθε φαντασία. Αντίθετα, κείνται και αναμειγνύονται µε έναν ιστό φαντασιών εξαιρετικής

ποικιλίας. Η Ανατολή μπορεί να απορρίπτει αυτές τις φαντασίες επειδή εξήγαγε από παλιά την

ουσία τους και την συμπύκνωσε σε βαθιές διδασκαλίες. Αλλά εμείς δεν έχουμε ακόμα δοκιμάσει

αυτές τις φαντασίες, και πολύ λιγότεροι από εμάς εξήγαγαν την πεμπτουσία τους. Εδώ έχουμε

μια μεγάλη διαδρομή να προφθάσουμε, και μόνο όταν ξεχωρίσουμε την ουσία από το ανόητο

μπορούμε να διαχωρίσουμε και το πολύτιμο από το άνευ αξίας. Μπορούμε να είμαστε σίγουροι

πως ό,τι εξάγουμε από την εμπειρία μας θα είναι διαφορετικό από αυτό που η Ανατολή μας

προσφέρει σήμερα. Η Ανατολή έφτασε στη γνώση των εσωτερικών πραγμάτων με μια σχετική

άγνοια του εξωτερικού κόσμου. Εμείς, από την άλλη μεριά, θα ερευνήσουμε την ψυχή και τα

βάθη της στηριζόμενοι σε μια εκτενή ιστορική και επιστημονική γνώση. Σε αυτήν τη φάση, είναι

αλήθεια, η γνώση του εξωτερικού κόσμου είναι το μέγιστο εμπόδιο στην ενδοσκόπηση, αλλά η

ψυχολογική προσπάθεια θα υπερνικήσει όλα τα εμπόδια. Κτίζουμε ήδη μια ψυχολογία, δηλαδή,

μια επιστήμη που μας δίνει το κλειδί για πράγματα που η Ανατολή έχει βρει την είσοδο, μόνο

μέσω ανώμαλων ψυχικών καταστάσεων.

Ο ΑΠΟΧΩΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗΣ ΑΠΟ ΤΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ

Με την κατανόηση τον ασυνείδητου απελευθερωνόμαστε από την κυριαρχία του. Αυτός

είναι πραγματικά και ο σκοπός των οδηγιών στο κείμενό μας. Ο μαθητής διδάσκεται να

αυτοσυγκεντρωθεί στο φως της εσώτατης περιοχής και, με αυτόν τρόπο, να ελευθερωθεί από

κάθε εξωτερική και εσωτερική δέσμευση. Η ώση της ζωής του οδηγείται προς μια συνείδηση

χωρίς περιεχόμενο που εντούτοις επιτρέπει σε όλα τα περιεχόμενα να υπάρξουν. Το Hui Ming

Ching λέει για αυτήν την αποσύνδεση:

‘‘Μια αύρα φωτός περιβάλλει τον κόσμο της τάξης

Ξεχνάμε ο ένας τον άλλον, σιωπηροί και αγνοί,

όλοι μας δυνατοί και άδειοι

Η κενότητα ακτινοβολείται από το φως της καρδιάς

του ουρανού

Το νερό της θάλασσας είναι ατάραχο

και καθρεπτίζει το φεγγάρι στην επιφάνειά του

Η συνείδηση μεταστρέφεται σε διαλογισμό,

ο δίσκος του φεγγαριού στέκεται μόνος’’

Αυτή η περιγραφή πλήρωσης εικονογραφεί μια ψυχική κατάσταση που ίσως μπορεί καλύτερα

να χαρακτηριστεί ως μια αποσύνδεση της συνείδησης από τον κόσμο, και μια απόσυρσή της σε

ένα έξω- κοσμικό σημείο, θα λέγαμε. Κατά συνέπεια η συνείδηση είναι συγχρόνως κενή και μη

κενή. Δεν απασχολείται πλέον με τις εικόνες πραγμάτων αλλά κυριολεκτικά τα περιέχει. Η

πληρότητα του κόσμου που μέχρι πρότινος βάραινε τη συνείδηση δεν έχει χάσει καμία από την

αφθονία και την ομορφιά της, αλλά δεν εξουσιάζει πλέον τη συνείδηση. Η μαγική χροιά των

πραγμάτων έχει πάψει να υφίσταται γιατί η προγενέστερη διαπλοκή της συνείδησης με τον

κόσμο έχει τερματιστεί. Το ασυνείδητο δεν προβάλλεται πλέον, και έτσι η παλιά μυσταγωγία

(participation mystique) των πραγμάτων έχει καταργηθεί. Επομένως η συνείδηση δεν

καταλαμβάνεται πλέον από ψυχαναγκαστικές ώσεις αλλά μεταστρέφεται σε διαλογιστική

ενόραση, όπως το κείμενο πολύ χαρακτηριστικά αναφέρει.

Πώς αυτή η επίδραση προέκυψε; (Υποθέτουμε ότι, πρώτον, ο Κινέζος συγγραφέας δεν

είπε ψέματα, δεύτερον ότι είχε σώας τας φρένας και, τρίτον, ότι ήταν εξαιρετικά ευφυές άτομο.)

Για να καταλάβουμε ή να εξηγήσουμε την αποσύνδεση που περιγράφεται στο κείμενο, η

αντίληψή μας απαιτεί μια κάπως σφαιρική προσέγγιση. Δεν έχει κανένα νόημα να μιμηθούμε

τον Ανατολικό τρόπο σκέψης, γιατί τίποτα δεν θα ήταν πιο παιδαριώδες από το να αποδώσουμε

αισθητική αξία σε μια ψυχική κατάσταση σαν αυτή. Αυτή η αποσύνδεση είναι κάτι με το οποίο

έχω έρθει σε επαφή στην πρακτική μου. Είναι η κατεξοχήν θεραπευτική επίδραση, για την οποία

εργάζομαι με τους σπουδαστές και τους ασθενείς μου, δηλ., η διάλυση της μυσταγωγίας. Με ένα

κτύπημα της μεγαλοφυΐας, ο Levy- Bruhl καθιέρωσε τη μυσταγωγία ως το ορόσημο της

πρωτόγονης σκέψης. Όπως περιγράφεται από τον ίδιο, είναι το απείρως μεγάλο κατάλοιπο της

μη- διαφοροποίησης μεταξύ του υποκειμένου και του αντικειμένου, τόσο μεγάλο μεταξύ των

πρωτόγονων που δεν μπορεί να γίνει κατανοητό από τους Ευρωπαίους, οι οποίοι

αυτοπροσδιορίζονται με το συνειδητό. Εφόσον η διαφορά μεταξύ του υποκειμένου και του

αντικειμένου δεν γίνεται συνειδητή, η ασυνείδητη ταυτότητα επικρατεί. Το ασυνείδητο

προβάλλεται τότε πάνω στο αντικείμενο, και το αντικείμενο εισχωρεί μέσα το υποκείμενο. Τα

φυτά και τα ζώα τότε φαίνονται να συμπεριφέρονται σαν τους ανθρώπους, ενώ οι άνθρωποι

γίνονται ένα με τα ζώα, και κάθε τι εμψυχώνεται από φαντάσματα και θεούς. Φυσικά, ο

πολιτισμένος άνθρωπος θεωρεί τον εαυτό του πολύ πάνω από αυτά τα πράγματα. Ανταυτών,

συχνά αυτοπροσδιορίζεται μέσα από τους γονείς του καθόλη τη διάρκεια της ζωής του, ή με τις

επιρροές και τις προκαταλήψεις του, και κατηγορεί αδιάντροπα άλλους για τα πράγματα που δεν

βλέπει στον εαυτό του. Μπορεί ακόμα και να επηρεάζεται από κάποιο απομεινάρι αρχέγονης

ασυνειδητότητας, ή μη διαφοροποίησης ανάμεσα στο υποκείμενο και στο αντικείμενο. Εξαιτίας

αυτής της ασυνείδητης κατάστασης κρατιέται δέσμιος από άλλους ανθρώπους, πράγματα, και

καταστάσεις, δηλαδή είναι απεριόριστα εξαρτημένος. Το μυαλό του, σχεδόν όσο και ενός

πρωτόγονου, είναι γεμάτο με ενοχλητικά περιεχόμενα και χρησιμοποιεί εξίσου πολλά

‘φυλακτά.’ Δεν αντιμετωπίζει πλέον τη μαγεία με τα εργαλεία της τσάντας του γιατρού, αλλά με

τη ‘λατρεία της θέλησης.’

Αλλά αν το ασυνείδητο αναγνωριστεί ως μια συμπληρωματική ποσότητα του

συνειδητού, και αν μπορούμε να ζήσουμε κατά τέτοιο τρόπο ώστε οι συνειδητές και ασυνείδητες

απαιτήσεις να λάχουν αναγνώρισης όσο το δυνατόν περισσότερης, το κέντρο βάρους της

συνολικής προσωπικότητας μετατοπίζεται. Παύει να βρίσκεται στο εγώ, που είναι μόνο το

κέντρο της συνείδησης, και μετατίθεται σε ένα υποθετικό σημείο μεταξύ του συνειδητού και του

ασυνείδητου, το οποίο μπορεί να ονομαστεί ο εαυτός (the self). Αν μια τέτοια μετάθεση πετύχει,

οδηγεί στην απομάκρυνση της μυσταγωγίας, και μια προσωπικότητα αναπτύσσεται που

υποφέρει μόνο στα χαμηλότερα επίπεδα, αλλά στα ανώτερα επίπεδα είναι αποσυνδεμένη από

επίπονα καθώς επίσης και από χαρούμενα γεγονότα.

Η δημιουργία και η γέννηση αυτής της ανώτερης προσωπικότητας είναι αυτό που στο

κείμενό μας αναφέρεται ως ‘ιερός καρπός,’ το ‘αδαμάντινο σώμα,’ ή γενικότερα ένα σώμα από

ύλη που δεν καταστρέφεται. Αυτές οι εκφράσεις είναι ψυχολογικά συμβολικές μιας στάσης που

βρίσκεται πέρα από την έντονη συναισθηματική ανάμειξη και επομένως ασφαλής από τον

απόλυτο κλονισμό. Συμβολίζουν μια συνείδηση αποσυνδεμένη από τα εγκόσμια. Έχω λόγους να

πιστεύω ότι κάτι τέτοιο συμβαίνει μετά τα μέσα της ζωής και είναι ουσιαστικά μια φυσική

προετοιμασία του ανθρώπου απέναντι στο θάνατο. Για την ψυχή ο θάνατος είναι εξίσου

σημαντικός με τη γέννηση και, έτσι, είναι ένα αναπόσπαστο τμήμα της ζωής. Το τι συμβαίνει

στην αποσυνδεμένη συνείδηση στο τέλος είναι μια ερώτηση που ο ψυχολόγος δεν είναι

κατάλληλος να απαντήσει. Οποιαδήποτε θεωρητική θέση λάμβανε, θα υπερέβαινε τα όρια που

του έθεσε η επιστήμη. Μπορεί μόνο να επισημάνει ότι οι απόψεις του κειμένου μας όσον αφορά

το άχρονο της αποσυνδεμένης συνείδησης βρίσκονται σε συμφωνία με τη θρησκευτική σκέψη

όλων των εποχών, καθώς και με την άποψη της συντριπτικής πλειοψηφίας των ανθρώπων. Ένας

άνθρωπος που θα σκεφτόταν διαφορετικά θα στεκόταν έξω από την ανθρώπινη τάξη

πραγμάτων, και επομένως θα έπασχε από μια διαταραγμένη ψυχική ισορροπία. Έτσι, ως γιατρός,

καταβάλλω εξαιρετική προσπάθεια να ενισχύσω την πίστη στην αθανασία όσο μπορώ, ειδικά

στους γηραιότερους ασθενείς μου, για τους οποίους τέτοιες ερωτήσεις είναι κρίσιμες. Αν

αντιμετωπιστεί σωστά, από ψυχολογική σκοπιά, ο θάνατος δεν είναι το τέλος αλλά ο στόχος, και

επομένως η ζωή προς το θάνατο αρχίζει μόλις κάποιος περάσει το μεσουράνημα.

Η Κινεζική φιλοσοφία της yoga είναι βασισμένη στο γεγονός αυτής της ενστικτώδους

προετοιμασίας για το θάνατο καθώς υιοθετεί ως σκοπό της πνευματικής ύπαρξης τη συμβολική

γέννηση και τον ερχομό στη ζωή ενός ψυχικού ‘πνευματοσώματος’ (‘ανάριο σώμα’), το οποίο

εξασφαλίζει τη συνοχή της αποσυνδεμένης συνείδησης. Είναι ο πνευματικός άνθρωπος, που

είναι γνωστός στον Ευρωπαίο από την αρχαιότητα, τον οποίο, εντούτοις, επιδιώκει ο Ευρωπαίος

να φτάσει συμβολικά και μέσα από μαγικές πρακτικές, με την πίστη και έναν Χριστιανικό τρόπο

ζωής. Εδώ βρισκόμαστε πάλι πάνω σε μια βάση αρκετά διαφορετική από εκείνη της Ανατολής.

Παρότι το κείμενο μοιάζει να μην απέχει πολύ από τη Χριστιανική ασκητική ηθική, τίποτα δεν

θα ήταν πιο λανθασμένο από το να υποθέσουμε ότι μιλάει για το ίδιο πράγμα. Πίσω από το

κείμενό μας βρίσκεται η ιστορία ενός πολιτισμού χιλιάδων χρόνων, που έχει ενσωματώσει

οργανικά τα πρωτόγονα ένστικτά του, και ο οποίος, επομένως, δεν καταλαβαίνει την αυθαίρετη

ηθική που παραβιάζει τα ένστικτα, χαρακτηριστική των ημών πρόσφατα εκπολιτισμένων

Τευτόνων βαρβάρων. Για αυτόν το λόγο οι Κινέζοι δεν έχουν την τάση προς την απώθηση των

ενστίκτων που ξεσπάει υστερικά και δηλητηριάζει την πνευματικότητά μας. Ο άνθρωπος που

κατέχει τα ένστικτά του μπορεί επίσης και να αποδεσμευτεί από αυτά, και με τον ίδιο φυσικό

τρόπο με τον οποίο τα έζησε. Οποιαδήποτε ιδέα ηρωικής αυτό- κατάκτησης θα ήταν

εξολοκλήρου ξένη με τη νοοτροπία του κειμένου μας, αλλά αυτό ακριβώς θα συνέβαινε αν

ακολουθούσαμε τις Κινεζικές οδηγίες κυριολεκτικά.

Δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε τα ιστορικά μας πλαίσια. Μόλις πριν από χίλια χρόνια

βγήκαμε από τις ακατέργαστες απαρχές του πολυθεϊσμού στη μέση μιας υψηλά αναπτυγμένης

Ανατολικής θρησκείας που ανύψωσε τη φαντασία των μισό- αγρίων σε ένα ύψος που δεν

αντιστοιχούσε στο βαθμό πνευματικής ανάπτυξής τους. Προκειμένου να διατηρηθεί αυτό το

ύψος µε τον ένα ή με τον άλλο τρόπο, η σφαίρα των ενστίκτων έπρεπε να κατασταλεί σε μεγάλο

βαθμό. Για αυτό και η θρησκευτικές πρακτικές και η ηθική στη Δύση απέκτησαν έναν τόσο

βίαιο, σχεδόν κακόβουλο, χαρακτήρα. Τα απωθημένα στοιχεία φυσικά δεν αναπτύσσονται, αλλά

υποβόσκουν με την πρωτόγονη βαρβαρότητά τους μέσα στο ασυνείδητο. Θα επιθυμούσαμε να

φτάσουμε τα ύψη μιας φιλοσοφικής θρησκείας αλλά είμαστε, στην πράξη, ανίκανοι για κάτι

τέτοιο. Το να αναπτυχθούμε προς τα εκεί είναι ό,τι καλύτερο μπορούμε να περιμένουμε. Η

πληγή του Amfortas και το δίλλημα του Faust στο σύγχρονο Γερμανό δεν έχουν ακόμα

θεραπευτεί. Το ασυνείδητό του είναι ακόμα φορτωμένο με τα περιεχόμενα που πρέπει πρώτα να

γίνουν συνειδητά προτού να μπορέσει να ελευθερωθεί από αυτά. Πρόσφατα έλαβα ένα γράμμα

από έναν παλιό μου ασθενή στο οποίο σκιαγραφείται αυτή η μεταμόρφωση με τον πιο απλό και

γλαφυρό τρόπο: ‘‘Μέσα από το κακό, πολύ καλό μού έχει συμβεί. Ήρεμος, χωρίς να

καταστέλλω τίποτε, διατηρώντας την προσοχή μου, και με την αποδοχή της πραγματικότητας-

παίρνοντας δηλαδή τα πράγματα όπως πραγματικά είναι και όχι όπως θα ήθελα να είναι-

κάνοντας όλα αυτά, ασυνήθιστη γνώση ήρθε σε μένα, και ασυνήθιστες δυνάμεις επίσης, τέτοιες

που δεν θα μπορούσα ποτέ να έχω φανταστεί. Πάντα πίστευα πως όταν δεχόμαστε κάποια

πράγματα, αυτά μας κυριαρχούν με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο. Αυτό προκύπτει να μην είναι

καθόλου αλήθεια, και μόνο αν κάποιος τα αποδεχθεί μπορεί να υιοθετήσει μια στάση απέναντί

τους. Έτσι τώρα σκοπεύω να παίξω το παιχνίδι της ζωής, όντας δεκτικός απέναντι σε αυτά που

μου συμβαίνουν, το καλό ή το κακό, ο ήλιος ή η σκιά που πάντα εναλλάσσονται, και, με αυτόν

τον τρόπο, επίσης δεχόμενος τη φύση μου με τις θετικές και αρνητικές πλευρές της. Κατά

συνέπεια όλα γίνονται πιο ζωντανά για εμένα. Ποιος ανόητος ήμουν! Πόσο προσπάθησα να

εξαναγκάσω τα πράγματα να ακολουθήσουν μια πορεία που εγώ επιθυμούσα!’’

Μόνο βάσει μιας τέτοιας τοποθέτησης, η οποία δεν αρνείται καμία από τις αξίες που

κερδίζονται κατά τη διάρκεια της Χριστιανικής ανάπτυξης, αλλά που, αντίθετα, προσπαθεί με τη

Χριστιανική φιλανθρωπία και την ανεκτικότητα να δεχτεί ακόμη και τα πιο ευτελή πράγματα

στον εαυτό του, μπορεί κάποιος να αναπτύξει μια ανώτερη συνείδηση και πολιτισμό. Αυτή η

στάση είναι θρησκευτική με όλη την έννοια, και επομένως θεραπευτική, γιατί όλες οι θρησκείες

είναι θεραπεία για τη θλίψη και την ταραχή της ψυχής. Η αυξανόμενη πρόοδος του Δυτικού

πνεύματος μας έχει δώσει μια σχεδόν ανίερη ικανότητα να μπορεί κάποιος να προσποιηθεί μια

τέτοια στάση, με προφανή επιτυχία, παρά τις διαμαρτυρίες του ασυνείδητου. Αλλά είναι μόνο

ζήτημα χρόνου εωσότου η αντίθετη θέση απαιτήσει την αναγνώρισή της, με τον έναν τρόπο ή με

τον άλλον. Το να υιοθετήσει κάποιος μια στάση επιφανειακά, επιφέρει πάντα μια ασταθή

κατάσταση, η οποία μπορεί να υπερνικηθεί από το ασυνείδητο οποιαδήποτε στιγμή. Μια

ασφαλής βάση βρίσκεται μόνο όταν οι ενστικτώδεις παρορμήσεις του ασυνείδητου χαρούν την

ίδια αντιμετώπιση με τις θέσεις του συνειδητού μυαλού. Δεν μπορεί να υπάρξει καμία

αμφιβολία ότι αυτή η οφειλόμενη προσοχή στο ασυνείδητο ξεσπά βίαια στη Δυτική και

ιδιαίτερα στην Προτεσταντική ‘λατρεία της συνείδησης.’ Ωστόσο, παρότι το νέο

αντιμετωπίζεται πάντα με εχθρότητα από το παλιό, ο καθένας με κάτι περισσότερο από μια

επιφανειακή επιθυμία κατανόησης ανακαλύπτει ότι χωρίς την πιο σοβαρή προσπάθεια

εφαρμογής των Χριστιανικών αξιών, η νέα ένωση δεν μπορεί να λάβει χώρα.

Η ΕΚΠΛΗΡΩΣΗ

Η αυξανόμενη επαφή με την πνευματική Ανατολή δεν πρέπει να είναι για εµάς παρά η

συμβολική έκφραση του γεγονότος ότι αποκαθιστούμε τη σύνδεση με εσωτερικά στοιχεία που

μας είναι άγνωστα. Η άρνηση των ιστορικών μας βάσεων θα ήταν καθαρή τρέλα και θα ήταν ο

καλύτερος τρόπος να επέλθει άλλη μία αλλοτρίωση. Μόνο πατώντας γερά στο δικό μας έδαφος

μπορούμε να αφομοιώσουμε το πνεύμα της Ανατολής.

Περιγράφοντας τους ανθρώπους που δεν ξέρουν πού βρίσκονται οι πραγματικές πηγές

των μυστικών δυνάμεων, ένας αρχαίος σοφός λέει: ‘‘Οι κοσμικοί άνθρωποι χάνουν τις ρίζες

τους και κρεμιούνται από τις κορφές των δέντρων.’’ Το πνεύμα της Ανατολής έχει βγει από την

‘κίτρινη γη,’ και το δικό μας πνεύμα πρέπει να βγει μόνο από τη δική μας γη. Για αυτόν το λόγο

προσεγγίζω αυτά τα προβλήματα με έναν τρόπο που συχνά έχει επικριθεί ως ‘ψυχολογισμός.’

Αν εννοείτο η ‘ψυχολογία,’ θα κολακευόμουν, γιατί είναι πραγματικά σκοπός μου να

παραμερίσω αμείλικτα τις μεταφυσικές αξιώσεις όλης της εσωτερικής διδασκαλίας. Ο μυστικός

στόχος της απόκτησης δύναμης μέσω των λέξεων αντιστοιχεί στη βαθύτατη άγνοιά μας- την

οποία θα έπρεπε να έχουμε τη σεμνότητα να ομολογήσουμε. Είναι πρόθεσή μου να φέρω τα

πράγματα που έχουν μια μεταφυσική χροιά στο φως της ψυχολογικής κατανόησης, και να κάνω

ό,τι μπορώ για να αποτρέψω τον κόσμο από την πίστη σε σκοτεινές μαγικές λέξεις. Ας

εξαιρέσουμε το συνειδητοποιημένο Χριστιανό, ο οποίος έχει ένα καθήκον που ο ίδιος ανάθεσε

στον εαυτό του. Ο μη Χριστιανός έχει χάσει την εύνοια της πίστης (ίσως ήταν καταραμένος από

τη γέννησή του να μην μπορεί να πιστέψει, αλλά μόνο να ξέρει), επομένως δεν έχει δικαίωμα να

πιστέψει κάπου αλλού. Κάποιος δεν μπορεί να συλλάβει τίποτα μεταφυσικά, αλλά μπορεί να το

κάνει ψυχολογικά. Επομένως αφαιρώ από τα πράγματα το μεταφυσικό τους περιτύλιγμα

προκειμένου να γίνουν αντικείμενα της ψυχολογίας. Κατά αυτόν τον τρόπο μπορώ τουλάχιστον

να εξαγάγω κάτι κατανοητό από αυτά, και να τους αποδώσω κάποιο όφελος. Επιπλέον,

αναγνωρίζω ψυχολογικές καταστάσεις οι οποίες προηγουμένως ήταν καλυμμένες πίσω από

σύμβολα και έξω από τα όρια της κατανόησής μου. Με αυτό τον τρόπο ίσως είμαι επίσης σε

θέση να ακολουθήσω μια παρόμοια πορεία και να έχω ανάλογες εμπειρίες. Αν τελικά έμενε ένα

άφατο μεταφυσικό στοιχείο, θα δινόταν έτσι η καλύτερη ευκαιρία να αποκαλυφθεί.

Ο θαυμασμός μου για τους μεγάλους Ανατολικούς φιλοσόφους είναι τόσο γνήσιος όσο

κριτική είναι και η στάση μου απέναντι στη μεταφυσική τους. Τους υποπτεύομαι ως

‘ψυχολόγους των συμβόλων,’ και δεν θα μπορούσε να γίνει μεγαλύτερο κακό από το να

ερμηνευτούν κυριολεκτικά. Αν ήταν πραγματικά η μεταφυσική ο σκοπός τους, θα ήταν ανώφελο

να προσπαθήσουμε να τους καταλάβουμε. Αλλά αν πρόκειται για ψυχολογία, μπορούμε όχι

μόνο να τους καταλάβουμε, αλλά μπορούμε και να επωφεληθούμε, γιατί τότε αυτό που λέμε

‘μεταφυσικό’ έρχεται στο επίπεδο της εμπειρίας. Αν αποδεχτώ το γεγονός ότι ένας θεός είναι

απόλυτος και πέρα από κάθε ανθρώπινη εμπειρία, τότε αυτό με αφήνει αδιάφορο. Δεν τον

επηρεάζω ούτε κι εκείνος εμένα. Αλλά εάν ξέρω ότι ο θεός είναι μια ισχυρή ώση της ψυχής μου,

αμέσως πρέπει να ασχοληθώ μαζί του, γιατί τότε μπορεί να αποκτήσει σημασία, ακόμα και με

τρόπο δυσάρεστο, ακόμα και για πρακτικούς τρόπους, κάτι που ακούγεται απαίσια κοινότυπο-

όπως οτιδήποτε ανήκει στη σφαίρα της πραγματικότητας.

Η κατηγορία για ‘ψυχολογισμό’ προέρχεται μόνο από κάποιον ανόητο ο οποίος θεωρεί

πως η ψυχή του βρίσκεται στην τσέπη του. Υπάρχουν βεβαίως περισσότεροι κουτοί από όσοι

χρειάζονται, επειδή, παρότι ξέρουμε πώς να χρησιμοποιήσουμε μεγάλες λέξεις για την ‘ψυχή,’ η

υποτίμηση των ψυχικών πραγμάτων είναι ακόμα μια χαρακτηριστική Δυτική προκατάληψη. Αν

κάνω χρήση της έννοιας ‘αυτόνομο ψυχικό σύμπλεγμα,’ ο αναγνώστης αμέσως έρχεται

αντιμέτωπος με την προκατάληψη, ‘τίποτα παρά ένα ψυχικό σύμπλεγμα.’ Πώς μπορούμε να

ξέρουμε ότι η ψυχή δεν είναι ‘τίποτε παρά;’ Είναι σαν να μη γνωρίζαμε, ή σαν να ξεχνάμε

διαρκώς, πως οτιδήποτε ξέρουμε είναι μια εικόνα, η οποία είναι η ψυχή. Οι άνθρωποι που

νομίζουν πως ο Θεός υποτιμάται αν γίνει κατανοητός σαν στοιχείο της ψυχής, και σαν

κινητήριος δύναμή της, δηλαδή, αν γίνει κατανοητός ως ‘αυτόνομο σύμπλεγμα,’ αυτοί οι ίδιοι

άνθρωποι μπορούν επίσης να προσβληθούν από ανεξέλεγκτες νευρωτικές καταστάσεις επειδή η

βούλησή τους και ολόκληρη η στάση ζωής τους απέτυχε οικτρά. Είναι άραγε αυτό μια απόδειξη

για τη σημασία της ψυχής; Θα έπρεπε μήπως να κατακριθεί και ο Meister Eckhart για

‘ψυχολογισμό’ όταν έχει πει πως ‘‘ο Θεός πρέπει να αναγεννιέται µέσα στην ψυχή διαρκώς;’’

Θεωρώ πως μια τέτοια κατηγορία δικαιολογείται μόνο στην περίπτωση ενός είδους σκέψης που

αρνείται τη φύση του αυτόνομου συμπλέγματος, και επιδιώκει να το εξηγήσει λογικά σαν

συνέπεια γνωστών αιτιών, δηλαδή, σαν επακόλουθο, σαν να μην υπάρχει αυτοτελώς. Αυτή η

τελευταία θεώρηση είναι τόσο αλαζονική όσο και η ‘μεταφυσική’ πίστη η οποία, υπερβαίνοντας

τους ανθρώπινους περιορισμούς, επιδιώκει να εμπιστευτεί μια θεότητα έξω από τα όρια της

εμπειρίας μας που παράγεται με τις ψυχικές διαδικασίες. Ο ‘ψυχολογισμός’ είναι απλά το

αντίστοιχο της μεταφυσικής εξαπάτησης, και εξίσου παιδαριώδης με αυτήν. Επομένως μου

φαίνεται πολύ λογικότερο να αποδώσω στην ψυχή την ίδια εγκυρότητα με τον εμπειρικό κόσμο,

και να αναγνωρίσω την ισοδύναμη πραγματικότητά της. Όπως το βλέπω, η ψυχή είναι ένας

κόσμος στον οποίο το εγώ περιλαμβάνεται. Ίσως υπάρχουν επίσης ψάρια που πιστεύουν ότι

εμπεριέχουν τη θάλασσα. Πρέπει να απελευθερωθούμε από αυτήν τη συνήθη ψευδαίσθησή μας

αν θέλουμε να δούμε τις μεταφυσικές υποθέσεις από τη σκοπιά της ψυχολογίας.

Ένας μεταφυσικός ισχυρισμός αυτού του είδους είναι η ιδέα του ‘αδαμάντινου σώματος,’

του ακατάλυτου σώματος-πνοής που αναπτύσσεται στο Χρυσό Λουλούδι, ή στο ‘χώρο της μιας

σπιθαμής’ (‘square inch space’). Αυτό το σώμα, όπως κάθε τι άλλο, είναι το σύμβολο ενός

αξιοπρόσεκτου ψυχολογικού γεγονότος, το οποίο, επειδή είναι αντικειμενικό, πρωτοεμφανίζεται

προβαλλόμενο στις μορφές που παράγονται από την εμπειρία της οργανικής ζωής, δηλ., ως

‘καρπός,’ ‘έμβρυο,’ ‘παιδί,’ ‘ζωντανό σώμα,’ και ούτω καθεξής. Αυτό το ψυχολογικό γεγονός

θα μπορούσε καλύτερα να εκφραστεί με τη φράση: ‘‘Δεν είμαι εγώ που ζει τη ζωή, εκείνη με

ζει.’’ Η ψευδαίσθηση ως προς τις ανώτερες δυνάμεις του συνειδητού οδηγεί στην πεποίθηση:

‘’Ζω.’’ Αν η αναγνώριση του ασυνείδητου θρυμματίσει αυτήν την ψευδαίσθηση, τότε αυτό

εμφανίζεται ως κάτι αντικειμενικό στο οποίο το εγώ περιλαμβάνεται. Η στάση τότε απέναντι

στο ασυνείδητο είναι ανάλογη με το συναίσθημα του πρωτόγονου για τον οποίο η ύπαρξη ενός

γιου εγγυάται τη συνέχεια της ζωής. Αυτό το χαρακτηριστικό συναίσθημα μπορεί να παράγει

τραγελαφικές μορφές, όπως στην περίπτωση του παλαιού Νέγρου που, θυμωμένος από τον

απείθαρχο γιο του, φώναξε: ‘‘Νάτος που στέκεται με το κορμί μου, αλλά ούτε καν με

υπακούει!’’

Είναι ένα ζήτημα αλλαγής του εσωτερικού συναισθήματος παρόμοιας με εκείνη που

βιώνεται από έναν πατέρα ο οποίος έφερε στον κόσμο έναν γιο. Είναι μια αλλαγή επίσης γνωστή

από τη μαρτυρία του Αποστόλου Παύλου: ‘‘Δεν ζω εγώ, αλλά ο Χριστός ζει μέσα μου.’’ Το

σύμβολο ‘Χριστός’ ως ο ‘Υιός του ανθρώπου’ είναι μια ανάλογη ψυχική εμπειρία: ένα ανώτερο

πνευματικό ον με ανθρώπινη μορφή γεννιέται αόρατα μέσα στο άτομο, ένα πνευματικό σώμα,

που σκοπό έχει να μας φιλοξενήσει ως μελλοντική κατοικία, ένα σώμα το οποίο, όπως λέει ο

Παύλος, φοριέται σαν ένδυμα (‘‘Γιατί όσοι έχετε βαφτιστεί στο όνομα του Χριστού, Τον φέρετε

μέσα σας’’). Προφανώς είναι δύσκολο να εκφραστούν, με τεχνικούς όρους, λεπτά

συναισθήματα, τα οποία, εντούτοις, είναι απείρως σημαντικά για τη ζωή και για την ανάπτυξη

του ατόμου. Με κάποια έννοια, αυτό που προσπαθούμε να εκφράσουμε είναι το συναίσθημα της

‘ανταλλαγμένης’ ύπαρξης, με την έννοια της ‘απαλλαγμένης’ από την καθημερινότητα. Σαν να

έχουν μεταφερθεί τα καθημερινά προβλήματα σε ένα αόρατο κέντρο. Η μεταφορά του Nietzsche

‘‘ελεύθερος με τα πιο αξιαγάπητα δεσμά,’’ ταιριάζει εδώ άψογα. Ο θρησκευτικός λόγος είναι

γεμάτος από παραστατικές απεικονίσεις αυτού του συναισθήματος ‘ελεύθερης δέσμευσης,’ μέσα

στη γαλήνη και στην αφοσίωση.

Σε αυτήν την εκπληκτική εμπειρία βλέπω ένα φαινόμενο που προκύπτει από την

αποσύνδεση της συνείδησης, ώστε το ‘ζω’ μεταμορφώνεται στο ‘ζει μέσα μου.’ Αυτή η

κατάσταση είναι ανώτερη από την προγενέστερη. Πρόκειται για μια απελευθέρωση από τον

εξαναγκασμό και τις ενοχές που είναι τα αναπόφευκτα αποτελέσματα της μυσταγωγίας. Αυτό το

συναίσθημα της απελευθέρωσης γεμίζει τον Παύλο πλήρως. Είναι η συνείδηση τού να είναι

κάποιος παιδί του Θεού, που τον ελευθερώνει από τα δεσμά του αίματος. Είναι επίσης ένα

συναίσθημα συμφιλίωσης με όσα συμβαίνουν, και αυτός είναι ο λόγος που, σύμφωνα με το Hui

Ming Ching, η ματιά κάποιου που έχει πετύχει την πλήρωση επιστρέφει στην ομορφιά της

φύσης.

Στο κατά Παύλο σύμβολο του Χριστού η βαθύτερη θρησκευτική εμπειρία της Δύσης και

της Ανατολής έρχονται σε σύγκρουση. Από τη μια μεριά είναι ο Χριστός, ο ‘επιφορτισμένος

θλίψη’ ήρωας, και από την άλλη μεριά είναι το Χρυσό Λουλούδι που ανθίζει στην πορφυρή

αίθουσα της πόλης του Νεφρίτη (jade)- τι αντίθεση αλήθεια, πόσο μεγάλο είναι το άπειρο αυτής

της διαφοράς, πόσο βαθιά η άβυσσος της ιστορίας! Ένα πρόβλημα κατάλληλο για τη διατριβή

του μελλοντικού ψυχολόγου!

Ανάμεσα στα μεγάλα θρησκευτικά προβλήματα του παρόντος που έχουν λάβει ελάχιστη

προσοχή, είναι, στην πραγματικότητα, το θεμελιώδες πρόβλημα των ημερών μας: το πρόβλημα

της προόδου του θρησκευτικού πνεύματος. Αν σκοπεύσουμε να το συζητήσουμε, πρέπει να

υπογραμμίσουμε τη διαφορά μεταξύ της Ανατολής και της Δύσης στην αντιμετώπισή τους

σχετικά με το ‘Κόσμημα,’ δηλαδή, το κεντρικό σύμβολο. Η Δύση δίνει έμφαση στην ανθρώπινη

ενσάρκωση, ακόμη και στην προσωπικότητα και στην ιστορικότητα του Χριστού, ενώ η

Ανατολή λέει: ‘‘Χωρίς αρχή, χωρίς τέλος, χωρίς παρελθόν, χωρίς μέλλον.’’ Σύμφωνα με την

πίστη του, ο Χριστιανός υποτάσσεται στο ανώτερο, θείο πρόσωπο με την προσδοκία της χάρης

Του. Αλλά ο Ανατολίτης γνωρίζει ότι η ανταμοιβή εξαρτάται από το ‘έργο’ που κάποιος παράγει

σε σχέση με τον εαυτό του. Το Tao αναδύεται μέσα από το άτομο. Το ‘κατ’ εικόνα Θεού’ έχει

για εμάς αυτό το μειονέκτημα: μακροπρόθεσμα λατρεύουμε ως θείο παράδειγμα έναν άνθρωπο

που ενσωμάτωσε τη βαθύτερη έννοια της ζωής, και έπειτα, μέσα από καθαρή μίμηση, ξεχνάμε

να καταστήσουμε πραγματικό το βαθύτερο νόημα της ύπαρξή μας- την αυτοπραγμάτωση. Στην

πραγματικότητα, δεν είναι και τόσο τραγικό να απαρνηθεί κάποιος το βαθύτερο νόημά του. Αν

το έκανε αυτό ο Ιησούς, θα είχε πιθανώς γίνει ένας καλός ξυλουργός, και όχι ο θρησκευτικός

επαναστάτης που του έλαχε η συγκεκριμένη μοίρα.

Η μίμηση Χριστού μπορεί να γίνει επαρκώς κατανοητή με έναν βαθύτερο τρόπο. Να

ληφθεί ως καθήκον του ατόμου να δώσει πραγματικότητα στα βαθύτερα πιστεύω του, με το ίδιο

θάρρος και την ίδια αυτοθυσία που έδειξε ο Ιησούς. Ευτυχώς- πρέπει να πούμε- λίγοι έχουν το

καθήκον να γίνουν ηγέτες της ανθρωπότητας, ή μεγάλοι επαναστάτες, και έτσι είναι δυνατό για

τον καθέναν χωριστά να πετύχει την πλήρωση με τον δικό του προσωπικό τρόπο. Αυτή η

ειλικρίνεια μπορεί να γίνει ακόμη και ιδανικό. Δεδομένου ότι οι μεγάλες ανακαλύψεις γίνονται

κάτω από τις πιο απίθανες συνθήκες, το γεγονός, για παράδειγμα, ότι κάποιος μπορεί τώρα να

αισθάνεται λιγότερη ντροπή για τη γύμνια του απ’ ότι στο παρελθόν, είναι προφανώς μια καλή

αρχή για τον αυτοπροσδιορισμό του όπως πράγματι είναι. Ύστερα θα ακολουθήσει μια

αυξανόμενη αναγνώριση πολλών πραγμάτων που στο παρελθόν θεωρούνταν απαράβατα

ταμπού, επειδή η πραγματικότητα της ύλης δεν θα παραμείνει για πάντα καλυμμένη από το

πέπλο της όπως στις ‘virgines velandae’ του Τερτουλλιανού. Η ηθική αποκάλυψη είναι μόνο ένα

βήμα προς στην ίδια κατεύθυνση, όπου κάποιος στέκεται και ομολογεί ότι ‘είναι όπως είναι.’ Αν

το κάνει αυτό χωρίς σκοπό, είναι απλά ένας ανόητος, αλλά αν ξέρει τι σημασία των πράξεών

του, τότε μπορεί να ανήκει στην υψηλότερη τάξη ενός ατόμου που υλοποιεί το Χριστιανικό

σύμβολο, ανεξάρτητα από τον κόπο. Μπορεί να παρατηρηθεί συχνά ότι συγκεκριμένα ταμπού ή

μαγικές τελετές που υπάρχουν σε ένα πρώτο στάδιο μιας θρησκείας, γίνονται σε ένα επόμενο

στάδιο αντικείμενα πνευματικής ανησυχίας, ή ακόμα και πνευματιστικά σύμβολα. Ένας

εξωτερικός νόμος, κατά το πέρασμα του χρόνου, γίνεται μια εσωτερική πεποίθηση. Κατά

συνέπεια εύκολα μπορεί για το σύγχρονο άνθρωπο, ιδιαίτερα για έναν Προτεστάντη, το

πρόσωπο Ιησούς, που αρχικά βρίσκεται εξωτερικά να γίνει το ανώτερο άτομο μέσα στον εαυτό

του. Σε αυτήν την περίπτωση θα είχαμε επιτύχει, με έναν Ευρωπαϊκό τρόπο, την ψυχολογική

κατάσταση της ‘αποκάλυψης,’ με την Ανατολίτικη έννοια.

Όλα αυτά είναι ένα βήμα στην εξέλιξη μιας υψηλότερης ανθρώπινης συνείδησης στο

δρόμο προς άγνωστους στόχους, και δεν είναι μεταφυσική με τη συνηθισμένη έννοια. Ως εδώ

είναι μόνο ‘ψυχολογία,’ αλλά που επίσης μέχρι αυτό το σημείο μπορεί να βιωθεί, να γίνει

κατανοητή, δόξα τω Θεώ- είναι πραγματική, μια πραγματικότητα που μπορεί να αποτελέσει

σκοπό και επομένως είναι ζωντανή. Το γεγονός ότι περιορίζομαι σε ό,τι μπορεί να βιωθεί

φυσικά, απορρίπτοντας το μεταφυσικό, δεν σημαίνει, όπως καθένας με διορατικότητα μπορεί να

καταλάβει, μια δύσπιστη ή αγνωστικιστική χειρονομία ενάντια στην πίστη ή στην εμπιστοσύνη

σε ανώτερες δυνάμεις. Αυτό που λέω είναι περίπου το ίδιο που ο Kant εννοούσε όταν

αποκάλεσε το ‘καθαυτό’ μια ‘σχεδόν αρνητική οριακή έννοια’ (Grenzbegriff). Κάθε αναφορά

στο υπερβατικό πρέπει να αποφευχθεί επειδή είναι πάντα μια αστεία υπόθεση από το ανθρώπινο

μυαλό που δεν γνωρίζει τους περιορισμούς του. Επομένως, όταν μια ώση της ψυχής καλείται

Θεός ή Tao, έχει κάτι ειπωθεί μόνο για αυτό που μπορεί να γίνει κατανοητό, αλλά τίποτε για

εκείνο που δεν μπορεί να γίνει κατανοητό, για το οποίο τίποτα δεν μπορούμε να συμπεράνουμε.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Ο σκοπός του σχολιασμού μου ήταν να χτιστεί μια γέφυρα ψυχολογικής κατανόησης

μεταξύ της Ανατολής και της Δύσης. Η βάση κάθε πραγματικής κατανόησης είναι ο άνθρωπος,

και επομένως έπρεπε να μιλήσω για τα ανθρώπινα πράγματα. Αυτό ίσως είναι μια δικαιολογία

μου επειδή ασχολήθηκα μόνο με γενικές έννοιες, χωρίς να εισέλθω σε τεχνικές λεπτομέρειες. Οι

τεχνικές οδηγίες είναι χρήσιμες για τους σχετικούς, για παράδειγμα, για εκείνους που ξέρουν τι

είναι μια φωτογραφική μηχανή, ή μια μηχανή εσωτερικής καύσης, αλλά δεν έχουν αξία για τους

ανεπιτήδευτους. Ο Δυτικός άνθρωπος για τον οποίο έγραψα το σχόλιο, βρίσκεται σε ανάλογη

θέση. Για αυτό θεώρησα σημαντικό να τονίσω τον παραλληλισμό ανάμεσα στις ψυχικές

καταστάσεις και στους συμβολισμούς της Ανατολής και της Δύσης. Με τη βοήθεια αυτών των

αναλογιών μια πόρτα ανοίγει στα ενδότερα του Ανατολικού μυαλού, και η οποία δεν απαιτεί τη

θυσία της δική μας φύσης και ως εκ τούτου δεν μας απειλεί με ξεριζωμό. Ούτε πρόκειται για ένα

διανοητικό τηλεσκόπιο ή μικροσκόπιο που δεν προσφέρει τίποτε ενδιαφέρον σε εμάς επειδή δεν

μας αγγίζει. Είναι μάλλον μια ατμόσφαιρα πνευματικής κοπιαστικής αναζήτησης, κοινή για

όλους τους πολιτισμένους λαούς. Είναι το μεγάλο πείραμα του να γίνουμε συνειδητοί, που η

φύση έχει υποβάλλει στην ανθρωπότητα, και που ενώνει τους πιο διαφορετικούς πολιτισμούς σε

έναν κοινό στόχο.

Η Δυτική συνείδηση δεν είναι με κανένα τρόπο μια ‘κοινή’ συνείδηση. Είναι ένας

ιστορικά θεωρημένος και γεωγραφικά καθορισμένος παράγοντας, που αντιπροσωπεύει μόνο ένα

μέρος της ανθρωπότητας. Η διεύρυνση της συνείδησής μας δεν πρέπει να γίνει εις βάρος άλλων

ειδών συνείδησης, αλλά πρέπει να πραγματοποιηθεί μέσω της ανάπτυξης εκείνων των στοιχείων

της ψυχής μας που είναι αντίστοιχα με εκείνα της ‘ξένης’ ψυχής, ακριβώς όπως η Ανατολή δεν

μπορεί να κάνει χωρίς την τεχνολογία, την επιστήμη, και τη βιομηχανία μας. Η Ευρωπαϊκή

εισβολή στην Ανατολή ήταν μια πράξη βίας σε μεγάλη κλίμακα, και μας έχει αφήσει τώρα την

υποχρέωση να κατανοήσουμε το Ανατολικό μυαλό. Αυτό είναι ίσως πιο απαραίτητο από όσο

συνειδητοποιούμε αυτήν τη στιγμή.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΕΥΡΩΠΑΙΚΩΝ MANDALAS

Οι παραπάνω εικόνες έγιναν από ασθενείς μου. Η πρώτη χρονολογικά εικόνα είναι από το 1916.

Όλες οι ζωγραφιές έγιναν χωρίς καμία Ανατολική επίδραση. Τα εξαγράμματα του I Ching στην

Εικ. 4 προέρχονται από την ανάγνωση της μετάφρασης του Legge από τα Ιερά Βιβλία της

Ανατολής αλλά τοποθετήθηκαν στην εικόνα επειδή το περιεχόμενό τους φάνηκε, στην ανώτερης

μόρφωσης ασθενή, ιδιαίτερα σημαντικό για τη ζωή της. Κανένα Ευρωπαϊκό mandala που να

ξέρω (έχω μια αρκετά μεγάλη συλλογή) δεν επιτυγχάνει τη συμβατικά και παραδοσιακά

καθιερωμένη αρμονία και τελειότητα των Ανατολικών mandalas. Έκανα μια επιλογή δέκα

εικόνων από μια άπειρη ποικιλία Ευρωπαϊκών mandalas, έτσι ώστε, στο σύνολό τους, να

αναπαραστήσουν με σαφήνεια τον παραλληλισμό ανάμεσα στην Ανατολική φιλοσοφία και στις

Ασυνείδητες πνευματικές διαδικασίες στη Δύση.

C. G. JUNG