فصل اولفصل اولجغرافياي طبيعي استان سمنانجغرافياي طبيعي استان سمنان

٢

/034 17

/057 58/051 57

/037 30

استان سمنان با مساحتی برابر۹۷۴۹۱ کيلومتر مربع، ۵/۸ درصد از مساحت کل کشور را به خود اختصاص داده است و از استان های پهناور کشور به شمار می رود.

موقعيت جغرافيايی استان درس۱

شکل ١ــ١ــ نقشۀ تقسيمات کشوری جمهوری اسالمی ايران به تفکيک استان

دريای خزر

دريای عمان

خليج فارس الوانقشمکيش تنب بزرگ

ابوموسیسيریتنب کوچک

خراسان رضوی

جمهوری ترکمنستانگلستانخراسان شمالی

مازندران

تهران

مرکزیقم

اصفهان

قزوين

لرستان

همدانکردستان

کرمانشاه

ايالم

عراق

فارس

بوشهر

هرمزگان

سيستان و بلوچستان

پاکستان

افغانستانخراسان جنوبی

ترکيه

جمهوری آذربايجانجمهوری ارمنستان

آذربايجان شرقی

زنجان

خوزستان

آذربايجان غربینخجوان

گيالن

بويراحمدکهگيلويه و

چهارمحال و بختياری

اردبيل

کرمان

يزد

سمنان

مرز کشورحد استانمرکز استان

البرز

٣

جغرافيای طبيعی استان

موقعيت جغرافيايی اين استان در اين قسمت از کشور، موجب شده تا ويژگی های طبيعی و انسانی گوناگونی در آن شکل گيرد.موقعيت استان از ديدگاه ارتباطی، اقتصادی، فرهنگی و نظامی اهميت فوق العاده ای دارد.

فعاليت با توجه به شکل۱ــ۱به سؤاالت زير پاسخ دهيد:

۱ــ همسايه های استان سمنان را نام ببريد.۲ــ مختصات جغرافيايی(طول و عرض) استان را بنويسيد.

٤

هدايت تا داديم قرار راه هايی و دره ها آن در و بلرزاند را آن ها مبادا داديم قرار پابرجايی و ثابت کوه های زمين در «و شوند.» «سوره انبياء، آيه ٣١»

براساس شواهد زمين شناسی، در حدود ۶۵ ميليون سال قبل سراسر استان سمنان در کف دريای بزرگی به نام تتيس قرار گرفته بود. شکل گيری چين خوردگی البرز در کمربند کوه زايی آلپ ــ هيماليا موجب ارتفاع گرفتن و خارج شدن رسوبات بستر دريای تتيس (حرکات کوه زايی دوره ترشياری) در قسمتی از استان سمنان شده است. وجود سنگواره های متعدد و قرار گرفتن مخازن نفتی در

گنبد های نمکی شاهدی بر وجود بخشی از بستر دريای تتيس در اين استان است.بخش هايی که کمتر تحت تأثير چين خوردگی قرار گرفته اند به صورت دشت هايی در سطح استان ظاهر شده اند. عالوه بر آن تأثير

نيرو های درونی زمين بر پوسته اين استان باعث پيدايش شکستگی يا گسل های متعددی شده است.در دوره کواترنری (حدود ۲ميليون سال قبل) عوامل فرسايشی مانند بارش، باد، يخبندان و… مهم ترين تأثير را در تغيير شکل ناهمواری های استان داشته اند .در نتيجه می توان قديمی ترين تشکيالت زمين شناسی تا جديدترين آبرفت ها را در سطح استان مشاهده

کرد.

٢٠ آذرناهمواری های استان و نحوۀ شکل گيری آن درس٢

کوهستانیروز جهانی

شکل ٢ــ١ــ نمايی از ارتفاعات دامنۀ جنوبی البرز

٥

جغرافيای طبيعی استان

تقسيم کوير دشت پست نواحی و کوهپايه ای کوهستانی، قسمت سه به می توان را سمنان استان ناهمواری های کلی، به طور کرد:

شکل ٣ــ١ــ نقشۀ ناهمواری های استان

دامنه های در سمنان استان شدن واقع و کشور شمال در البرز کوه رشته گرفتن قرار به توجه با کوهستانی: نواحی الف) جنوبی اين رشته کوه، ارتفاعات اين استان بخشی از رشته کوه البرز محسوب می شود.اين رشته کوه،موجب تعديل آب و هوا، افزايش

زيبای بسيار چشم اندازهای و توانمندی ها خلق و بارش طبيعی و انسانی در شمال استان سمنان شده است.

و کلرز قله های سمنان: استان ارتفاعات مهم ترين پيغمبران و مرز تنگ گرمسار، شهرستان شمال در سرحر در شهرستان سمنان، نيزوا در شمال شهرستان مهدی شهر، سفيد کوه در شمال شهرستان دامغان، شاهوار و خوش ييالق را در شمال شهرستان شاهرود می توان نام برد. رشته کوه عريض و طويل البرز شرقی، مناطق پست جدا سمنان استان از را خزر دريای اطراف مسطح و استان های با استان اين زمينی ارتباط بنابراين می سازد،

شکل ٤ــ١ــ ارتفاعات کوهستانی شمال استانشمالی از طريق گردنه های ارتباطی امکان پذير است.

مهدی شهر

٦

مهم ترين گردنه ها عبارت اند از:الف) گردنه خوش ييالق بين راه شاهرود و آزادشهر

ب) گردنه قزلق بين راه شاهرود و گرگانپ) گردنه شمشير بر بين راه دامغان و گرگان

ت) گردنه بشم بين راه سمنان و فيروزکوه.گردنه های مذکور از نظر اقتصادی، نظامی و تاريخی اهميت دارند.

ب) نواحی کوهپايه ای: نواحی کوهپايه ای در جنوب نواحی کوهستانی استان قرار دارد. اين نواحی از رسوبات ريز و درشت زيرزمينی آب سفره های کوهپايه ای نواحی درآمده اند. بزرگ و کوچک مخروط افکنه های شکل به و شده تشکيل ترشياری دوره فراوان دارد که به صورت چاه و قنات مورد بهره برداری قرار می گيرد، همچنين دارای زمين های حاصل خيز کشاورزی است و بيشتر

سکونتگاه های شهری و روستايی در اين نواحی استقرار يافته اند.

شکل ٥ــ١ــ نواحی کوهپايه ای شمال استان

پ) نواحی پست دشت کوير: اين نواحی در بخش جنوبی استان واقع شده اند که وجود تشکيالت گچ و نمک در آن موجب شور شدن خاک و آب اين مناطق شده و در نتيجه زيست موجودات زنده (گياهی، جانوری و انسانی) را به حداقل ممکن رسانده است. به طوری که در برخی از نواحی اين دشت، به شوره زار و کوير بر می خوريم؛ اگر چه اين موارد به عنوان محدوديت تلقی می شود، ولی

نبايد از توانمندی های مناطق کويری غافل بود.

٧

جغرافيای طبيعی استان

۱ــ شهر يا روستای محل زندگی شما از نظر ناهمواری در کدام يک از نواحی واقع شده است؟۲ــ کدام ارتفاعات در نزديکی محل زندگی شما قرار دارد؟

شکل ٦ــ١ــ بخشی از نواحی پست دشت کوير

فعاليت

٨

٣ فروردينآب و هوای استان درس٣

هواشناسیروز جهانی

آن کس که زمين را بستر شما و آسمان را همچون سقفی باالی سر شما قرار داد و از آسمان آبی فرو فرستاد و به وسيله آن ميوه ها را پرورش داد تا روزی شما باشد. «سوره بقره، آيه ۲۲»

عوامل مؤثر بر آب و هوای استاناستان سمنان عالوه بر تأثير توده های هوا در فصول مختلف سال، تحت تأثير جريان های هوای گرم و خشک دشت کوير، دوری از دريا، عرض جغرافيايی، ارتفاع مکان از سطح دريا، جهت و امتداد کوه ها قرار دارد. بنابراين شرايط اقليمی متنوعی را برای استان

ايجاد کرده اند.وجود رشته کوه البرز در شمال استان با جهت غربی ــ شرقی مانند ديواری بلند که مانع از ورود رطوبت دريای خزر به نواحی جنوبی البرز شده و هم چنين مجاورت استان با دشت کوير (با وجود ساعات آفتابی زياد) به طورکلی موجب بروز شرايط آب و هوايی خشک و نيمه خشک شده است. اگر از جنوب به شمال استان سفر کنيم طی مسافتی کمتر از ۲۰ کيلومتر با تغيير ارتفاع به نقاط خوش

آب وهوا و مطبوعی می رسيم.

شکل ٧ــ١ــ نقشۀ هم بارش ساالنۀ استان

١٦٠ ١٢٠ ٨٠ ٤٠ ٢٠ ٠ کيلومتر

٩

جغرافيای طبيعی استان

برای تشخيص تنوع آب و هوايی استان به بررسی دو عنصر دما و بارش می پردازيم:جنوب سمت به شمال از هرچه که طوری به نيست. يکسان سمنان استان مناطق همه در بارندگی ميزان بارش: پراکندگی حرکت کنيم از ميزان بارندگی کاسته می شود؛ ميزان بارندگی در مناطق شمالی (نواحی کوهستانی) به طور ميانگين ۲۵۰ ميلی متر است و در مناطق جنوبی (دشت کوير) به کمتر از ۱۰۰ميلی متر می رسد. ميانگين بارندگی ساالنه استان ۱۴۰ ميلی متر است. بيشترين ميزان

بارش ساالنه در فصل های بهار و زمستان و در بعضی از سال ها در فصل پاييز ثبت شده است.

شکل ٨ ــ١ــ نمودار بارندگی بلند مدت سی سالۀ شهرستان های استانمهدی شهر دامغان گرمسار شاهرود سمنان

متريلی

م

رادی گ

سانت

٣٠٠,٠

٢٥٠,٠

٢٠٠,٠

١٥٠,٠

١٠٠,٠

٥٠,٠

٠,٠

مناطق از کمتر هوا دمای البرز کوهپايه ای و کوهستانی نواحی در نيست. يکسان استان مختلف نقاط در دما دما: ميزان پست و هموار مجاور آن و دشت کوير است. بنابراين، هر چه از شمال به سمت جنوب استان حرکت کنيم ميزان دمای هوا افزايش

مهدی شهر دامغان گرمسار شاهرود سمنان

٦٠,٠٥٠,٠٤٠,٠٣٠,٠٢٠,٠١٠,٠٠,٠

-١٠,٠-٢٠,٠-٣٠,٠

شکل ٩ــ١ــ نمودار دمای بلند مدت بيست سالۀ شهرستان های استان

متوسط دما سانتی گراد حداکثر مطلق دما سانتی گراد حداقل مطلق دما سانتی گراد

١٠

ميانگين دمای استان ۱۶ درجه سانتی گراد، حداکثر مطلق دمای آن ۴۷ و حداقل مطلق دما ۱۴- درجه سانتی گراد است. می يابد. تعداد روزهای يخبندان در استان به طور ميانگين ۷۳ روز و ميانگين ساعات آفتابی ۳۱۸۶ است که با توجه به موقعيت جغرافيايی هر

شهرستان متفاوت است.مهم ترين توده های هوايی که آب وهوای استان سمنان را تحت تأثير قرار می دهند عبارتند از:

الف) توده هوای سيبری (شمالی): اين توده هوا در مناطق پوشيده از برف و يخ سيبری، در روسيه شمالی تشکيل می شود. توده هوای شمالی بسيار سرد و خشک بوده و در صورت وجود رطوبت در ارتفاعات البرز موجب ريزش برف سنگين، سردی هوا، وزش بادهای سرد و يخبندان می شود. زمان نفوذ آن از اواسط فصل پاييز آغاز و تا اواخر فصل زمستان ادامه می يابد. اين توده هوای شهر مهدی شاهرود و شهرستان های در به ويژه کشاورزی، باغی و محصوالت به فراوان خسارت موجب سال ها از برخی در سرد

می شود.ب) تودۀ هوای مديترانه ای (غربی): دريای مديترانه و اقيانوس اطلس در فصل های سرد سال همواره توده هوای مرطوب بيشترين می شوند. بهره مند آن ريزش های برکت از ايران فالت مناطق دورترين حتی و می دهند انتقال ايران داخل به را باران زا و بارندگی های استان سمنان از همين توده هوا منشأ می گيرد. ريزش های حاصل از توده هوای غربی در ارتفاعات شمالی استان عمدتا

به صورت برف و در ساير قسمت ها به شکل باران است.جنب پرفشار تحت تأثير سال گرم درفصل های خصوص به ايران مرکزی نواحی حاره ای: جنب پرفشار هوای تودۀ پ) حاره ای قرارمی گيرد که درنتيجه سراسر استان به ويژه نواحی مرکزی و جنوبی در فصل تابستان تحت تأثير اين توده هوا قرار گرفته و

موجب افزايش دما و خشکی هوا می شود.

شکل ١٠ــ١ــ نقشۀ ميانگين همدمای ساالنۀ استان

کيلومتر

ميانگين دما

١٦٠ ١٢٠ ٨٠ ٤٠ ٢٠ ٠

١١

جغرافيای طبيعی استان

بادهای محلی استان و علل وزش آنهابادهای محلی به بادهايی گفته می شوند که در بعضی مناطق با تناوب منظمی می وزند. حوزه گسترش اين بادها محدود بوده و غالبا اسامی محلی دارند. علت عمده ايجاد اين بادها اختالف های حرارتی (دما) است. به دليل تنوع ناهمواری ها ؛يعنی کوهستان البرز در شمال و دشت کوير در جنوب استان، همواره در مناطق مختلف با مراکز فشار، يعنی فرا بار کوهستان (البرز) و فروبار دشت کوير

روبه رو می شويم که موجب پيدايش بادهای محلی در سطح استان می شود.مهم ترين بادهای محلی استان عبارت اند از:

الف) باد کويری: منشأ وزش اين باد از مناطق بيابانی و کويری استان سمنان بوده و معموال در بعد از ظهر ماه های گرم سال به مدت چند ساعت می وزد و موجب افزايش دما و خشکی هوا می شود.

اين باد سبب خشک شدن درختان و محصوالت کشاورزی شده و بسيار زيان آور است.ب) باد تورانه: منشأ وزش اين باد حرکت هوای فاقد فعاليت بارشی از دامنه شمالی البرز به سمت دامنه جنوبی است که البرز کوهپايه های جنوبی استان به ويژه در شبانه روز به طول می انجامد و موجب خنکی هوای گاهی اوقات وزش اين باد تا سه

می شود.پ) باد شهرياری: جهت وزش باد شهرياری از سمت غرب است. وزش اين باد از اواسط زمستان آغاز و تا اواسط بهار ادامه

دارد و معموال در بعد از ظهر ها می وزد. اين باد خنک و ماليم است.ت) باد ميزان: جهت وزش اين باد از سمت جنوب به سمت شمال است. فصل وزش آن پاييز بوده و نسيم خنکی را به همراه

دارد.

شکل ١٢ــ١ــ گلباد شهر شاهرودشکل ١١ــ١ــ گلباد شهر سمنان

سرعت باد (کيلومتر بر ساعت)

سرعت باد (کيلومتر بر ساعت)

١٢

هر گلباد از يک دايره مرکزی و تعدادی خطوط شعاعی به منزله جهات جغرافيايی اصلی و فرعی تشکيل شده است که مرکز دايره شهر مورد نظر است. از مقايسه طول شعاع جهات جغرافيايی، باد غالب تعيين می شود. بدين معنا که از کدام جهت جغرافيايی باد غالب به شهر مورد نظر می وزد. با توجه به ضخامت و طول شعاع هر جهت می توان

سرعت و جهت وزش باد غالب را تعيين کرد.

بيشتر بدانيم

برای مطالعه تنوع آب و هوايی استان سمنان با توجه به عوامل مؤثر ذکر شده به شرح زير است:

بخش های شمالی استان: شامل شاهرود، بسطام، نردين، مجن، ديباج، مهدی شهر و شهميرزاد: در زمستان آب و هوای سرد و نيمه مرطوب و در تابستان معتدل ؛

بخش جنوبی استان: شامل شهرستان گرمسار و نواحی جنوب شهرستان های سمنان، دامغان و شاهرود: در زمستان آب و هوای سرد و خشک و در تابستان گرم و خشک ؛

بخش های شمال شرقی استان: شامل دشت ميامی و حسين آباد کالپوش: در زمستان آب و هوای سرد و در تابستان معتدل.

در تحليلی کلی می توان بيان کرد که اين استان بيشتر تحت تأثير جريان های گرم و خشک دشت کوير قرار دارد و خشکی، يکی از ويژگی های بارز آب و هوايی آن است.

١ــ کدام يک از عوامل مؤثر بر آب و هوا، در آب و هوای محل زندگی شما تأثير بيشتری دارد؟را شهر دو اين ميان تفاوت علل و کنيد مقايسه بارش و دما نظر از را شهميرزاد و سمنان شهر دو ٢ــ

بنويسيد.٣ــ به نظر شما از ساعات آفتابی زياد در استان چه استفاده هايی می توان کرد؟

٤ ــ بادهای محلی محيط زندگی خود را نام برده و ويژگی های آنها را بنويسيد.

فعاليت