AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ

SUMQAYIT DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.

KURS İŞİ

“TÜRKMƏNİSTANIN DAĞ MƏDƏN SƏNAYESİNDƏ STRATEJİ PLANLAŞDIRILMANIN APARILMASI”

MÖVZUSUNDA

Kafedra : ÜMUMİ COĞRAFİYA

İxtisas : Coğrafiya

Qrup : 325

Tələbə : Hüseynli Murad

Elmi rəhbər : Ağayev Tahir

Fənn : Müstəqil Dövlətlər Birliyinin iqtisadi sosial coğrafiyası

SUMQAYIT-2012

Plan

I fəsil. Türkmənistanın iqtisadi- coğrafi mövqeyi

1.1. Türkmənistanın ərazisi və sərhədləri..............................................

1.2. Türkmənistanın relyefi və geoloji quruluşu……………………...

1.3. Türkmənistanın iqlimi və daxili suları........................................

II fəsil. Türkmənistanın tarixi, təbii ehtiyatları və sənayesi

2.1. Türkmənistanın tarixi.....................................................

2.2. Türkmənistanın təbii ehtiyatları.....................................

2.3. Türkmənistanın sənayesi .................................................

GİRİŞ

Türkm nistan, razisin g r dünyanın 52-ci böyük ölk sidir. ə ə ə ə ə əO, İspaniyadan kiçik, ABŞ-ın Kaliforniya ştatından is böyükdür. əTürkm nistan Respublikasının razisini Aşqabad ş h ri v Axal, ə ə ə ə əBalkan, Daşoğuz, Lebap, Marı olmaqla 5 sas vilay t t şkil edir. ə ə əVilay tl r özl ri ayrı-ayrı rayonlara, ş h rl r bölünür. Aşqabad ə ə ə ə ə ə əş h ri respublikanın paytaxtıdır. Ş h r 1881-ci ild salınmışdır v ə ə ə ə ə əseyismik razid yerl şir. 1948-ci ild burada 9 bal gücünd ə ə ə ə ədağıdıcı z lz l baş vermiş v ş h r halisinin yarısından çoxunu ə ə ə ə ə ə əm hv etmişdir. Ş h rd 50-y q d r fabrik v zavod, sası 1951-ciə ə ə ə ə ə ə ə ə ild qoyulmuş Türkm nistan Elml r Akademiyası, doqquz kollec, ə ə əonlarla peş v orta ixtisas m kt bl ri, universitetl r, kino-teatrlar,ə ə ə ə ə ə muzey m rk zl ri v öz l tele-radio kompaniyaları f aliyy t ə ə ə ə ə ə əgöst rirə .  

VII srd Türkm nistanın yerl şdiyi region r bl r t r find nə ə ə ə ə ə ə ə ə ə istila olundu v r bl r M rk zi Asiyaya özl ri il İslam dini ilə ə ə ə ə ə ə ə ə yanaşı İslam m d niyy ti d g tirdi. X lif l-M mununə ə ə ə ə ə ə Ə ə dövründ regionun m rk zi M rv köçürüldü. Bu da razininə ə ə ə ə ə inkişafına geniş imkanlar açdı. XI-XII srl rin ayrı-ayrı dövrl rində ə ə ə Türkm nistan S lcuq imperiyası v Çingiz xan ulusu t r find nə ə ə ə ə ə idar olunurdu. 1849-cü ild Türkm nistan Rusiya imperiyasıə ə ə t r find n işğalı edildi. 1917-ci il oktyabr inqilabından sonrakıə ə ə hadis l r Türkm nistan üçün 1924–cü ild hazırkı Türkm nistanə ə ə ə ə Respublikasının razisi daxilind Türkm nistan SSR-nin yaranmasıə ə ə il n tic l ndi. Türkm nistan sovet imperiyasının süqutundanə ə ə ə ə sonra - 1991-ci ilin 27 oktyabrında müst qilliyini b yan ets d ,ə ə ə ə onun r smi tanınmasına 25 dekabr 1991-ci ild , imperiyanın sonə ə çöküşünd n bir gün vv l nail oldu.ə ə ə          Ölk nin geosiyasi mövqeyi Avropa ölk l ri il Çin v Hindistana ə ə ə ə əged n quru yollarının üz rind yerl şm si baxımında lverişlidir.ə ə ə ə ə ə         

Türkm nistan Respublikasının iqlimiə quru subtropik iqlimdir. Burada ilin 290 günü buludsuz keçir. Respublika razisind illik v ə ə əsutkalıq temperatur amplitudu çox böyükdür. Yağıntıların orta illik miqdarı 50-200 mm arasındadır. Mümkün buxarlanma 1500 mm-d n artıqdır. kinçilik sas n suvarma, dağlarda is qism n ə Ə ə ə ə əd my ş raitind mümkündür. Ölk nin ş rq rayonlarında su ə ə ə ə ə ət labatı Amud rya, Murqab v T c n çaylarının suları il t hciz ə ə ə ə ə ə əolunur. Türkm nistanda n böyük göl Sarıqamışdır. Bu göld n yüks k ə ə ə əkeyfiyyt li xör k duzu yığılır. Ölk razisinin 375 min kvadrat km-i ə ə ə əs hra v yarıms hralardır. Boz qumsallıqda hamarə ə ə   s thli takırlar əçox yekn s q t sir bağışlayır. Türkm nistan razisind bit n ə ə ə ə ə ə əsaksaul kolu halinin istifad etdyi n mühüm bitkidir. Ölk nin ə ə ə əq rbind yerl ş n Böyük Balkan v c nub-q rbd Özb kistanla ə ə ə ə ə ə ə ə əs rh dd yerl ş n Köytendağ silsil si h miyy tli ə ə ə ə ə ə ə ə əyüks klikl rdir. Arlan dağında Böyük Balkan silsil sinin ə ə əhündürlüyü 1880 metr çatır. Ölk nin n hündür zirv si ə ə ə əKugitangatu silsil sind ki Ayrıbaba (3137 m) zirv sidir.ə ə ə                  Türkm nistan etnosunun m nş yi q dim sak-massaget v ə ə ə ə əsarmat-alan q bil l ri il bağlıdır. Etnosun formalaşmasında ə ə ə əoğuzlar yaxından iştirak etmişl r. Türkm n halisi yüks k t bii ə ə ə ə əartıma malikdir. Buna baxmayaraq, orta sıxlıq çox aşağıdır (1 kvadrat km-d 9,2 n f r). razinin 80%-d hali yaşamır. ə ə ə Ə ə əTürkm nistanda k nd halisi üstünlük t şkil edir (55%). hali ə ə ə ə Ə

sas n Qaraqum kanalı zonasında, Murqab v T c n çaylarının ə ə ə ə ədeltasında, Kopetdağın t yind c ml şmişdir.ə ə ə ə ə          Türkm nistanın t s rrüfatının sas g lirli sah si neft v qaz ə ə ə ə ə ə əkompleksinin inkişafıdır. Ölk g lirinin 60%-i bu sah l rin payına ə ə ə ədüşür. Türkm nistan t bii qaz istehsalına gör dünyada dördüncü ə ə əyerd dir. Xüsusil Açaq, Marı v X z rsahili yataqlar daha ə ə ə ə əm hsuldardır. Ölk d kimya s nayesi üçün kifay t q d r yerli ə ə ə ə ə ə əxammal vardır. Kükürd, kalium duzları, yod sasında Nebitdağda, ə

Bekdaşda, Ç l k nd , C rcoda, Marıda kimya zavodları f aliyy t ə ə ə ə ə ə əgöst rir.ə   Türkm nistanda k nd t s rrüfatının inkişafı üçün imkanlar ə ə ə əmövcuddur. kinçilik üçün yararlı torpaqların yarısından Əpambıqçılıqda istifad olunur. Qaraqumun Murqab v T c n ə ə ə ədeltalarında, Amud rya boyunca uzanan sah l rd pambıq ə ə ə ə

kinl ri daha çoxdur. Respublikada yığılan pambığın 25%-i z rif ə ə əliflidir. Ç ltik Amud ryanın aşağı axarlarında bec rilir. Vah l rd ə ə ə ə ə ə

hali baramaçılıqla m şğul olur. Bostan bitkil ri xüsusil geniş ə ə ə əyayılmışdır. Yemiş (qovun) ölk üçün n mühüm bostan bitkisidir. ə əBurada yemişin 200-d k növü bec rilir.ə ə          K nd t s rrüfatının ikinci sas sah si heyvandarlıqdır. Ş rqi ə ə ə ə ə əQaraqumda qaragül qoyunları, Q rbi Qaraqumda z rifyunlu ə əqoyunlar v birhüclü d v l r saxlanır. Lakin Türkm nistan ə ə ə ə əheyvandarlığının sas simvolu ölk nin gerbind d r smi t svir ə ə ə ə ə əedil n atdır. Burada at min ill rdir ki, insanların h yatının ayrılmaz ə ə əhiss sin çevrilib. On min il yaşı olan Axal-t k atlarına dünya ə ə ə əzaman-zaman onların qüdr tini nümayiş etdirm k üçün “qüdr tli ə ə əal m atları”, “Behişt atları”, “C nn t atları” kimi isiml r vermişdir.ə ə ə ə  

TÜRKMƏNİSTANIN ƏRAZİSİ VƏ SƏRHƏDLƏRİ

Xəzər dənizinin cənub-şərqində, Kopetdağın şimal yamaclarında, Turan ovalığının cənubunda yerləşən Türkmənisan Respublikası sahəsinə görə, Mərkəzi Asiyada ikinci böyük dövlətdir. O, cənub-şərqdən Əfqanıstanla, cənub və cənub-qərbdən İranla, şərqdən və şimal- şərqdən Özbəkistanla, şimal və şimal-qərbdən Qazaxıstanla, qərbdən isə Xəzər dənizi ilə həmsərhəddir. Türkmənistanın sahəsi 491.200 km2-dir. Ərazisi qərbdən şərqə 1100 km, şimaldan cənuba isə 650km uzanır. Ölkənin sərhədlərinin ümumi uzunluğu 5522 km-dir. Şimalda Qazaxıstanla sərhədin ümumi uzunluğu 379 km təşkil edir.Mangistau və Qızıl Orda vilayətləri ilə həmsərhəddir. Özbəkistanla sərhədlərin uzunluğu1621 km olub Xarəzm, Buxara , Səmərqənd, Nəvai vilayətləri ilə əhatələnib. Cənubda İranla 992 km sərhəd boyu Mazandaran, Semnan, Xorasan şəhərləri ilə həmsərhəddir. Şərqdə isə Herat, Fəryab, Bəlx, Gur əraziləri ilə 744 km məsafədə Əfqanıstanla sərhəddir. Türkmənistan ərazisi 3sahə üzrə 37 inzibati rayon, 16şəhər (11 -i respublika tabeli şəhər) və 74 məmləkətdən ibarətdir.

Türkmənistan Respublikasının paytaxtı olan Aşqabad Xəzər dənizinin şərqində İranla Türkmənistan arasında olan Kopetdağ silsiləsinin cənub ətəklərində və sərhəddən 30 kilometr içəridə yerləşir. Aşqabaq XIX əsrin sonlarına qədər Təkə Türkmənlərin Ahal Təkə adlı vahələr bölgəsində 500 çadırlı ən vacib obası olmuşdu.. Şəhər 1924-cü ildə Sovet hakimiyyəti qurulan ərəfədə Türkmın Sovet

Sosialist Respublikasının paytaxtı elan olundu və 1927-ci ildə yenidən Aşqabada çevrildi.1948-ci ildə dəhşətli zəlzələ nəticəsində tamamilə dağıldı. Aşqabad daha geniş bir əraziyə köçürüldü və binaların çoxu alçaq mərtəbəli tikildi. 1991-ci ildə Sovet hakimiyyətinin dağılması ilə mütəqillik qazanan Türkmənistan Respublikasının paytaxtı olan Aşqabad bu gün sənaye,ticarət,mədəniyyət,təhsil və.s sahələrdəki irəliləməsi ilə Mərkəzi Asiyadakı başqa paytaxt şəhərlərdən öndədir.

Türkmənistan 5 vilayətə ayrılmışdır: Ahal, Balkan, Daş Oğuz, Lebap, Mari. Əsas şəhərləri Aşqabad, Mərv, Türkmənbaşı, Daş Oğuz, Kərki, Ürgənçdir.

TÜRKMƏNİSTANIN RELYEFİ VƏ GEOLOJİ QURULUŞU

Türkm nistan - M rk zi Asiya düz nlik ölk dirə ə ə ə ə . Dem k olar ki, ərazisinin bir hiss si sas n Qaraqum s hrası v Turan ovalığı daxilind ə ə ə ə ə ə ə

yerl şir. Yalnız c nubunda t p l r v orta yüks klik dağlar uzanır. ə ə ə ə ə ə əC nubunda yerl ş n Kugitanq v Kopet dağları Pamir Altay sıra dağlarının ə ə ə əqollarıdır. Kopet dağları İranla s rh dd yerl şir. D niz s viyy sind 150-ə ə ə ə ə ə ə ə300 m yüks kd yerl şir. n c nub nöqt si Kuşka ş h ridir. Kiçik Balkan ə ə ə Ə ə ə ə ə(777 m) v Böyük Balkanın (1881m) c nub hiss si iki silsil y parçalanır. ə ə ə ə əQ rbi X z r ovalığı il Kopetdağın şimalı üçün düz nlik relyef ə ə ə ə əxarakterikdir.Xorasan dağ silsil sind n şimal hiss d iki yer ayrılan Badxız ə ə ə ə ə(1267m) v Karabil(984 m) t p l ri Türkm nistanın c nub ş rqind n şimal ə ə ə ə ə ə ə ədağ t yi Paropamiz qad r uzanır. Ölk nin c nub ş rqind yerl ş n ə ə ə ə ə ə ə ə ə əKugitanq (3139 m) n yüks k zirv dir. Ustyurd yaylasının c nub q rbind ə ə ə ə ə əKrasnovodsk (308 m) yaylası yerl şir. Palçıq vulkanları sas hiss si ə ə əTürkm nistanın q rbind dir. X z r ovalığının düz nlik razisi boyu ə ə ə ə ə ə əNebitdağ (39 m), Boy-Dağ ( 134m), Qumdağ (124 m) v .s t p likl r yüks lir. ə ə ə ə əC nubda X z r d nizinin sahill rini Qaraboğaz –qol, Krasnovodsk, ə ə ə ə əTürkm nbaşı körf zl ri v Ç l k n, Krasnovodsk yarımadaları hat edir.ə ə ə ə ə ə ə ə ə

Türkm nistan razisi cavan Alp-Himalay qırışıqlığı qurşağında yerl şir. Üçə ə ə sas tektonik zonaya bölünür: Alp orogen( Q rbi Türkm nistan ə ə ə

çök kliyi,Böyük Balkan ,Kopetdağ qalxması aiddir), Epigersin platforması ə(Turan ovalığının c nubu), Epi orogen ( Qaudak v Kugitanq vilay tl ri). ə ə ə əTuran ovalığı daxilind asa struktur elementl ri meridional istiqam tind ə ə ə ə əm rk zi Türkm nistan bölg sind v Tuarkır-Kaplankur çök kliyini ə ə ə ə ə ə ə

hat l yir. Türkm nistan razil rinin h miyy tli bir qisimini Kopet ə ə ə ə ə ə ə ə ədağlarının şimalında yerl ş n graben üz rind dir. Ş rq hiss d is ə ə ə ə ə ə ə əM rk zi Qaraqum v C nubi Türkm nistanın Krasnovodsk, Murqab ə ə ə ə əçök kliyin sah sind tektonik h r k tl r artıb. Turan ovalığı daxilind ə ə ə ə ə ə ə ədüz nlik razil r üçün Trias dövrün aid çökm süxurlar tapılmışdır. Murqabə ə ə ə ə

razisind t xmin n 1.5-2 km d rinlikd metomorfik v çökm süxurların ə ə ə ə ə ə ə əbirl şm sind n ibar t süxular geniş yayılıb. Kaynozoyda razinin s thi ə ə ə ə ə ətransqressiya v reqresiya prosesl rinin t siri n tic sind eroziyaya ə ə ə ə ə əuğramışdı. Qırıntı materiallarla karbonatlı d niz birl şm l ri terrigen ə ə ə əkontinental çöküntül rin sas hiss in t şkil edir. T başir dövründ ə ə ə ə ə əkarbonat, parlaq r ngli qum, boz r ngli gil karbonat süxurları geniş ə əyayılmışdır.

Paleogen dövründ sas n d niz çöküntül ri gil-karbonatlı, gil v qum ə ə ə ə ə əyataqları geniş yayılmışdır. Neogen v Dördüncü dövrd kompleks olaraq ə ə

sas n q rb v m rk zi regionlarının ş rqind terrigen d niz ə ə ə ə ə ə ə ə əçöküntül rind n ibar tdir. Turan ovalığının çökm süxur laylarında sas n ə ə ə ə ə əböyük qaz yataqları, kömür yataqları,kaolin gilli şistl ri,qeyri-metal tikinti əmaterialları, daş v kalium duzları mövcuddur.ə

Alp dövrünün struktur elementl ri Yura, T başir v Paleogend mövcud ə ə ə əolan geosinklinal sah d formalaşır. Böyük Balkan v q rb Türkm nistan 10-ə ə ə ə ə15km d rinlikd sas n yerl ş n Mezozoy dövrün aid metomorfik v ə ə ə ə ə ə ə əmaqmatik süxurlardır. Yuxarı Triasda kompleks vulkanogen çökm əbirl şm l rinin inkişafı maksimuma çatır. Aşağı Yurada is sas n d niz ə ə ə ə ə ə əçökm formasiyalı karbonat-terrigen t rkibi formalaşmışdır. Dağ strukturlarıə ə kompleks olaraq Neogen dövründ formalaşıb. Alp dövründ üst sıra Q rbi ə ə əTürkm nistan depressiyası orogenik bil şm l ri t şkil edir. D mir v ə ə ə ə ə ə əmolibden filizl ri, qiq v büllur, bentonit gill ri, qeyri-metal tikinti ə ə ə əmaterialları Böyük Balkan razisind formalaşıb. Barit v viterit ə ə əyataqları,polimetal, civ ,kükürd filizl ri, gil v saxsı gill r, silisium, yod ə ə ə əKopetdağ trafında geniş yayılıb. Q rbi Türkm nistan hövz sinin ə ə ə əçöküntül rind qeyri-metal tikinti materialları,neft-qaz yataqları, brom t şkilə ə ə

edir. Kugitanq antiklinalında qranit növl ri metamorfik kömürlü terrigen əkarbonat v axan süxurların vasit sil 5 km d rinlikd yerl şir.ə ə ə ə ə ə

Paleogen v Neogend çöküntü örtüyü iki struktur m rh l l rin bölünür:ə ə ə ə ə ə ə 1.Yura dövrün aid karbonat terrigen birl şm l r 2.Lagon v qırmızı qırıntı ə ə ə ə əmateriallarla duz m l g tir n birl şm l r. Lagon gips-karbonat, karbon-ə ə ə ə ə ə ə əgil v qırmızı gil paleogen çöküntül rin alternativ olan terigen v t başir ə ə ə ə əkarbonat çöküntül ri daha çox yayılıb. Neogen v Dördüncü dövrd ə ə əTürkm nistan razisi üçün müasir landşaftın sas strukturu meydana g ldi. ə ə ə əPaleosend başlayan dağ m l g lm m rh l l ri Alpda dağ struktularının ə ə ə ə ə ə ə ə ə əformalaşması il başa çatdı.ə

TÜRKMƏNİSTANIN İQLİMİ VƏ DAXİLİ SULARI

Türkm nistanda s rt quru iqlimi hakimdir. Yazda nadir olaraq 35 ° C-d nə ə ə asagi düş n istilik, Karakum çölünd kölg d 50 ° C-y q d r yüks lir. Qışdaə ə ə ə ə ə ə ə istilik b zi bölg l rd -33 ° C-y q d r düşür. Türkm nistan çox az yağış ə ə ə ə ə ə ə əyağır. Yazda yağan yağışlarda şimal-q rb 80 mm, çöl yaxın bölg l r 100-ə ə ə ə150 mm, c nub q rbd ki yaylalara 200-300 mm yağış düşür. Mövsüm ə ə ədövrl rind ölk İran v fqanıstandan s n qum fırtınalarına s hn olur.ə ə ə ə Ə ə ə ə ə

Türkm nistan subtropik çöl iqlimi hakimdir. Gec v gündüz arasında ə ə əböyük istilik f rqi görül r. Qış ayları qısa v soyuq, yaz ayları uzun v istidir. ə ə ə əBahar ortalarından etibar n ölk d yağış görülm z. Türkm nistan iqliminin ə ə ə ə əümumi xarakterini okeanlara uzaqlığı v trafının yüks k dağlarla hat ə ə ə ə əolması mü yy n. N tic d meteoroloji h r k tl rin h m günd lik, h m illikə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə böyük d yişm l r göst rdiyi tipik bir iqlim xüsusiyy ti göst rir. İqlimi quruə ə ə ə ə ə kontinentaldır . Yanvar ayında orta Temperatur -4 ° C (vadisind Atrek 4 ° C) əv 28 iyul ° C. 398 mm (Kopetdag) 76 illik yağıntı (Kapa-boğaz-Göl körf zi). ə ə

Mütl q maksimum temperatur 50 ° C (Üç-Acı k ndi), -33 ° C (Kuşka) mütl q ə ə əminimum. Su n böyük daxili orqanın - Lake Sarykamysh (2 min km2 əhaqqında razisi). Çaylar Türkm nistan X z r v Aral d nizl rind d ə ə ə ə ə ə ə ə əPamir-Altay v Hissar (Türkm nistan k narda) v qar mövsümü v mövsümiə ə ə ə ə yağışlar s b bind n riy nd n buzlaqlar t r find n hazırlanmış suyun ə ə ə ə ə ə ə ə əmiqdarı artır. n h miyy tli çayları: Amud rya, Tejen, Murghab ,Atrek. Ə ə ə ə ə

Iqlimi böyük illik v günd lik temperatur amplitudu, aşağı rütub t, yüks kə ə ə ə buxarlanma v aşağı yağıntı, k skin kontinental v quru.ə ə ə  Bu okeanlardan uzaq olması Türkm nistan yeri, atmosfer dövranı xüsusiyy tl ri, t bi ti, dağ ə ə ə ə əsilsil sinin c nub v c nub-ş rqd mövcudluğu iqlim ş raiti il bağlıdır. Bu ə ə ə ə ə ə ə əoroqrafiya mane şimal v şimal-q rb olmaması soyuq hava kütl l rinin ə ə ə ə əs rb st tez-tez dem k olar ki, bütün sah l rind k skin soyutma (xüsusil ə ə ə ə ə ə ə əqış v yaz) s b b olan ölk , nüfuz verir.ə ə ə ə  Ümumiyy tl , iqlim soyuq ə əmövsümünd ifrat d yişk nlik, v nisb t n sabit isti, yayda quru v az qar, ə ə ə ə ə ə əb z n soyuq qışı v qısa yaş yaz, quru payız il mülayim il xarakteriz ə ə ə ə ə əolunur. -5 Orta yanvar temperaturu ° şimal-ş rqind C +4 ° Atrek C;. Mütl q ə ə əminimum -32 ° Tashauz C rayonu, -29 ° C-d Kopet Dağ v -10,3 ° C dağ t yi ə ə ə əc nub sahilind X z r d nizi. Orta iyul temperaturu şimal-ş rq v +32 il ə ə ə ə ə ə ə ə+28 ° C ° c nub C, mütl q maksimum +49,9 ° C orta illik yağıntı ortada 80 mm ə əAmud rya v çatır ki, Qaraqum s hrasında 150 mm, 200-300 mm-dir dağlar ə ə əarasında v dağlarda, 400 mm-d n çox dağ t yi v vadil rind . ə ə ə ə ə ə əDüz nlikl rd tipik isti quru kül kl r v toz fırtına var.ə ə ə ə ə ə  Qar örtüyü ad t n ə əbir müdd t (şimal razil ri v dağlarda) davam edir. Kül kl r daimi olur. ə ə ə ə ə əKopet Dağlarında yay quru isti kül k dağ t yi şimal-ş rq, şimal, şimal-q rb, ə ə ə ə əüstünlük t şkil edirdi. Bu da gun şli günl r dövrü 200-270 gün t şkil edir.ə ə ə ə

Türkm nistan iqtisadi v sosial inkişafı su resurslarının istehlakını ə əartırıb. h r il su (2001) yalnız 0,94 km min m3, MDB üzr orta su ə əmövcudluğu 1 kv km- h r il 194 min kubmetr is hesabları. km. MDB ə ə əadambaşına öz su ehtiyatlarının t min 16,6 min kub metr orta edir. h r il ə əmetr, Türkm nistan is bu göst rici 0,16 min kub metr artıq deyil. ild (y ni ə ə ə ə əorta MDB-d n 100-d n çox d f aşağı). Quru iqlimi, n mli hava axını paralel ə ə ə ə əolaraq aşağı dağlar, dig r M rk zi Asiya dövl tl ri il müqayis d ə ə ə ə ə ə ə əTürkm nistanda su ehtiyatlarının h ddind n artıq çatışmazlığı mü yy n ə ə ə ə əedir. Hidroqrafik ş b k qeyri-b rab r paylanmışdır: M rk zi, Şimali, Q rbiə ə ə ə ə ə ə ə . M rk zi Asiyanın n böyük v bolsulu çayı – Amud rya - ölk nin ş rq ə ə ə ə ə ə əs rh ddi boyunca 1000 km axır ki, onun uzunluğu 2,520 km, ümumi ə ə

uzunluğu. Çay ş b k sinin C nubi Türkm nistan Murghab Tejen, Atrek v ə ə ə ə ə əşimal-ş rq yamacında Kopetdagın kiçik çayların il t msil olunur.. Çayların ə ə əümumi sayının 95%-d n az 10 km kanallar. Yalnız 40 su daimi axını var. əGöll r - xas olmayan hidroqrafik. Onlar sas n Uzboy, floodplains v t bii ə ə ə ə əçöküntül rinin ümumi yerl şir. n böyük - Sarykamysh (2200 kv km) v ə ə Ə əşirin su göll ri Q rb Uzboy (Yaskhan, Kara Tegelek, Topiatan s.)ə ə  Ild dem k ə əolar ki, 1200 km, eni şimaldan c nuba uzanan X z r d nizi t r find n ə ə ə ə ə ə əyuyulur q rb, Türkm nistan, - 320 kvadrat metr. km, sah si - yakl. Kv 380 ə ə əkm, su m bl ği - 78 min kub metr. km. Sahil x ttinin uzunluğu - yakl. 7 km, ə ə əsuyun orta duzluluğu - 12,8%. X z r d nizi s viyy sinin d niz ə ə ə ə ə əs viyy sind n aşağıda 28,3 m (data 1980), maksimum d rinliyi edir - 1025 ə ə ə əm, lakin h miyy tli uzunmüdd tli d yişiklikl r m ruz m ruz qalır. 20-ci ə ə ə ə ə ə ə ə ə

srd . suyun s viyy si X z r d nizinin v Qara-Boğaz-Qol arasında 1980-ci ə ə ə ə ə ə ə əild (illik orta 1,5-2,0 sm) d niz s viyy sind n daha da payız yavaş çox 2 m ə ə ə ə ədüşüb, anbar inşa edilmişdir. X z r d nizinin d rinlikl rind neft v qaz ə ə ə ə ə ə əz ngindir. Qara-Boğaz-Qol v Körf z ild duzlar v dig r duzları çıxarış. Canlıə ə ə ə ə ə balıq, xüsusil n r (dünyanın catch 82%) v siy n k, çapaq, perch, Roach, ə ə ə ə ə əkarp, hamsi qiym tli növ d niz. ə ə Ölk nin coğrafi quruluşundan aydın olduğu əkimi axar su c h td n kasıbdır. Mü yy n olunmuş çayları X z r d nizin ə ə ə ə ə ə ə ə ətökül n Atrek, Karakum çölünd Tejen il Murgap v ölk nin şimal ə ə ə ə əş rqind n bir hiss si keç n Amu Derya'dır. Suvarma m qs dil ə ə ə ə ə ə əRespublikada bir çox kanal v gölet inşa edilmişdir. Qaraqum çölü boyunca əuzanan v dünyanın n böyük suvarma v n qliyyat kanalı olan Karakum ə ə ə əKanalının istehsalı 1950-ci ill rd n b ri davam etm kd dir. Uzunluğu 900 ə ə ə ə əkm olan yeni tikil n kanalın tamamlanma işl rinin g l n il bitm si ə ə ə ə ə əplanlanmışdır. Dünyanın n böyük gölü olan X z r d nizinin bir hiss si ə ə ə ə əTürkm nistan s rh dl ri içind qalır.ə ə ə ə ə

Struktur-tektonik v hidrodinamik xüsusiyy tl rin gör Türkm nistan ə ə ə ə ə əgörk mli: artezian hövz l ri Epipaleozoic platforması (Qaraqum, ə ə əSrednekaspiysky) Alp geosinklinal rayonlarında (Q rbi Türkm nistan), hovuzə ə (Kopetdag, Böyük Balkan Gaurdak-Kugitang) m d n burulmuş strukturları ə əçat. Yeraltı artezian hövz l ri platforma rayon qum, cilikl nmiş qumdaşları ə ə əv mezo-kaynozoy yaşlı qazıntılardan v sızdırmayan t b q l ri il ə ə ə ə ə ə əm hdudlaşmır. Regional aquitard paleogen mergelli-gil ardıcıllıqla deyil. Bu əNeogen-dördüncü yeraltı infiltrasiya, şor v duz-natrium xlorid t rkibi qırıntı ə əmateriallarla çöküntül rinin ümumi yuxarıda. Fresh su qum böyük serialların əsah l rind v dağ t yi loops ild Takyr su, böyük suvarma kanalları altındaə ə ə ə ə ə ə sporadically paylanmışdır. 350-3500 m overlie Mezozoy aquifers d rinlikd ə ə

regional su t zyiq aşağıdır. Duz su, 35-540 q / l, xlorid, natrium, kalsium v ə əyod il z ngindir maqnezium, bor v dig r komponentl rinin bir duzluluq ilə ə ə ə ə ə duzlu suda. B z n qazların azot, azot-metan, karbohidrogen t rkibi il . Q rb ə ə ə ə əTürkmen yüks k t zyiqli su, termal, natrium xlor v natrium-kalsium, duzlu ə ə əyod v ya brom su ehtiyatı var. Esas olaraq karbohidrogen qazları, azot, metanə v nitrojen birl şm sidir. ə ə ə

C nubda X z r d nizinin sahil q d r yalnız şimal körf zl r (Kara-boğaz-ə ə ə ə ə ə ə əgöl, Krasnovodsk, Türkm nistan), yarımadasında (Krasnovodsk Dardzha, əÇeleken) v n böyük formalaşdırılması, bir yri-üyrü forma var . ə ə əKrasnovodsk adanın sahill rind Off edir Ogurchinsky, Reed-lyada v ə ə əs. . Türkm nistan iqtisadi v sosial inkişaf su resurslarının istehlakı artıb. ə əTürkm nistan - vododefitsitnoe dövl t. Q1 haqqında. h r il su (1999) yalnız ə ə ə0,94 km min m3, MDB üzr orta su mövcudluğu 1 kv km- h r il 194 min ə ə əkubmetr is hesabları. km. MDB adambaşına öz su ehtiyatlarının t min 16,6 ə əmin kub metr orta edir. h r il metr, Türkm nistan is bu göst rici 0,16 min ə ə ə əkub metr artıq deyil. ild (y ni orta MDB-d n 100-d n çox d f aşağı). Quru ə ə ə ə ə əiqlimi, n mli hava axını paralel tesis aşağı dağlar, dig r M rk zi Asiya ə ə ə ədövl tl ri il müqayis d Türkm nistanda su ehtiyatlarının h ddind n artıqə ə ə ə ə ə ə ə çatışmazlığı mü yy n edir.ə ə  Hidroqrafik ş b k qeyri-b rab r paylanmışdır: ə ə ə ə əgörm diyi (M rk zi, Şimali, Q rbi) çay çox. M rk zi Asiyanın n böyük v ə ə ə ə ə ə ə əabounding çay – Amud rya ölk nin ş rq s rh ddi boyunca axır. 1000 km ə ə ə ə əaxır ki, onun 2,520 km, ümumi uzunluğu. Çay ş b k sinin C nubi ə ə ə əTürkm nistan Murghab Tejen, Atrek v şimal-ş rq yamacında Kopetdag kiçikə ə ə çayların çayları il t msil olunur. Ümumi uzunluğu 14.300 km il ə ə əTürkm nistan 3 min axınları. Çayların ümumi sayının 95%-d n az 10 km ə əkanallar. Yalnız 40 su daimi axını var. Göll r - xas olmayan hydrography. əOnlar sas n Uzboy, floodplains v t bii çöküntül rinin ümumi yerl şir. n ə ə ə ə ə ə Əböyük - Sarykamysh (2200 kv km) v şirin su göll ri Q rb Uzboy (Yaskhan, ə ə əKara Tegelek, Topiatan s.) Ild dem k olar ki, 1200 km, eni şimaldan c nuba ə ə əuzanan X z r d nizi t r find n yuyulur q rb, Türkm nistan, - 320 kvadrat ə ə ə ə ə ə ə əmetr. km, sah si - yakl. Kv 380 km, su m bl ği - 78 min kub metr. km. Sahil ə ə əx ttinin uzunluğu - yakl. 7 km, suyun orta duzluluğu - 12,8%. X z r d nizi ə ə ə əs viyy sinin d niz s viyy sind n aşağıda 28,3 m (data 1980), maksimum ə ə ə ə ə əd rinliyi edir - 1025 m, lakin h miyy tli uzunmüdd tli d yişiklikl r ə ə ə ə ə ə ə əm ruz m ruz qalır. 20-ci srd . suyun s viyy si X z r d nizinin v Qara-ə ə ə ə ə ə ə ə ə əBoğaz-Qol arasında 1980-ci ild (illik orta 1,5-2,0 sm) d niz s viyy sind n ə ə ə ə ədaha da payız yavaş çox 2 m düşüb, anbar inşa edilmişdir. X z r d nizinin ə ə əd rinlikl rind neft v qaz z ngindir. Qara-Boğaz-Qol v Körf z ild duzlar ə ə ə ə ə ə ə ə

v dig r duzları çıxarış. Canlı balıq, xüsusil n r (dünyanın catch 82%) v ə ə ə ə ə əsiy n k, çapaq, perch, karp, hamısı qiym tli növ d niz canlılarıdır.ə ə ə ə  

TÜRKMƏNİSTANIN TARİXİ

Türkm nistan insan q s b sind ilk sübut neolit ə ə ə ə ə m xsusdur. Arxeoloji əqazıntılar çox daş al tl r aşkar v onların arasında n m şhur ş rq C b l ə ə ə ə ə ə ə əmağarası, ovçular v balıqçılar yaşayış m sk ni olub. Bu da aşkar edilmişdir ə ə əki, 2-ci minilliyin Bu sah l rd saxsı v metal var.ə ə ə ə  Türkm nistan c nub ə əhiss si Yaxın Ş rqd n q dim k nd t s rrüfatı m d niyy tl rin şimal-ş rqə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə k narında, v burada M rk zi Asiya k nd t s rrüfatı v heyvandarlıq inkişafə ə ə ə ə ə ə ə etm y başladı ilk d f n çox ehtimal olunur. Aşqabad Ceytun q s b si ə ə ə ə ə ə ə əyaxınlığında aşkar olunmuş m sk n keçmiş CCCR d 6-cı c yeri tutur. Bu ə ə əkeçmiş CCCR razisind n q dim k nd t s rrüfatı yaşayış m sk nl rind n ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə əbiridir. C nubi Türkm nistan Q dim fermerl r dağ t yi düz nlikl ri gil ə ə ə ə ə ə ə əmuncuq tikilmiş evl r daimi yaşadığı - çiy k rpic, qırmızı boyanmış ə əb z dilmiş daş hazırlanmış ed r, graters, q libl nmiş dulusçuluq, bir biçin ə ə ə ə əoraq istehsal. Neolitik dövrd bu sah d ilk ibtidai suvarma kanalları gördü. ə ə əK nd t s rrüfatının inkişafı tunc davam etdirilmişdir.ə ə ə

Türkm nl r, altıncı srd n etibar n Göytürkl rin idar sind toplanan ə ə ə ə ə ə ə əTürk q bil l rind n bir qismi kimi öz aralarında birlik quraraq Tula-Selenqa ə ə ə əçayları bölg sind Doqquz-Oğuz xağanlığını meydana g tirdil r. ə ə ə əTürkm nl rin m rk zi Ötügen v trafını l keçirdi. Bu m ğlubiyy t ə ə ə ə ə ə ə ə ə əqarşısında İlteriş Kağanın hakimiyy tini q bul etm k m cburiyy tind qalanə ə ə ə ə ə Türkm nl r, Göytürkl rin Qırğız s f rin qatıldılar. Uyğurların ə ə ə ə ə əyıxılmasından sonra q rb köç ed r k Sir Derya (Seyhun) sahill rin v ə ə ə ə ə ə əonun şimalındakı bozkırlara yerl şdil r.ə ə

VII srd Türkm nistanın yerl şdiyi region r bl r t r find n istilaə ə ə ə ə ə ə ə ə ə olundu v r bl r M rk zi Asiyaya özl ri il İslam dini il yanaşı İslamə ə ə ə ə ə ə ə ə m d niyy ti d g tirdi. X lif l-M munun dövründ regionun m rk ziə ə ə ə ə ə ə Ə ə ə ə ə M rv köçürüldü. Bu da razinin inkişafına geniş imkanlar açdı. XI-XIIə ə ə

srl rin ayrı-ayrı dövrl rind Türkm nistan S lcuq imperiyası v Çingiz xanə ə ə ə ə ə ə ulusu t r find n idar olunurdu. ə ə ə ə Onuncu srin sonlarında İslam dinini q bulə ə

ed r k yaxşıca gücl n n Türkm nl r, qonşuları Peçeneql r v Hazarlarlaə ə ə ə ə ə ə ə döyüş r k onları m ğlub etdil r. İslam dinini q bul ed n v S lcuqluə ə ə ə ə ə ə ə hakimiyy tin gir n Türkm nl r, Oğuz Yabgu Dövl ti hökmdarının özl rinə ə ə ə ə ə ə ə pislik ed c yind n ç kin r k, İslam diyarı olan Xorasana köç etdil r .ə ə ə ə ə ə ə

Türkm nl r onuncu srd n etibar n köç ri h yatı yanında m skun bir ə ə ə ə ə ə ə əh yat sürm y d başladılar. Bu srin vv ll rind Oğuzlar, Mav r nn hr ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə

trafına yerl şib Yabqu hökmdarın idar etdiyi bir dövl t qurdular. ə ə ə əTürkm nl rin bu sırada başşehir Sir Derya sahilind ki Yeni Ş h r idi. Yabgu ə ə ə ə əDövl ti zamanında Türkm nl r Üçok v Bozok dey ikiy ayrıldılar. ə ə ə ə ə əMankışlak v Sir Derya Çayı sahill rind qalan Türkm nl r o havalıda h rbi ə ə ə ə ə əz bt yolları üz rind olmamasından, on yeddinci srin ortalarına q d r dahaə ə ə ə ə ə rahat v müst qil bir h yat yaşadılar. Lakin 1639 v 1700-ci ill rd , ə ə ə ə ə əxüsusil Kazaklara endirdikl ri z rb yl Orta Asiyanın Rus işğalına ə ə ə ə əaçılmasına s b b olan Monqol silli Kalmıkların hücumlarına uğradılar. ə ə əMankışlak bölg sind yaşayan o dövr Türkmen boylarının n böyüyü v ə ə ə əqüvv tlisi olan Teke Türkm nl ri Kopet Dağı bölg sin ç kildil r. Artıq ə ə ə ə ə ə ədig r Türkmen boylarıyla birl ş r k kuvvetlendiler. Bu Türkmen boyları ə ə ə əTürkmen-Özb k m kdaşlığın ayaqda tutduğu Hive Hanlığına vergiyle ə ə əbağlandılar. İranda hakimiyy ti lin keçir n Afşar Türkmen b yl rind n ə ə ə ə ə ə əNadir Şahın Orta Asiya hanlıklarını işğal etdiyi dövr l rd d onun ə ə ə əhakimiyy tini q bul etdil r.ə ə ə

  1849-cü ild Türkm nistan Rusiya imperiyası t r find n işğalı edildi. ə ə ə ə ə1917ci il Rus İnqilabını n tic sind baş ver n v t ndaş müharib sind ə ə ə ə ə ə ə əqazanan bolşevikl r, bütün Türkl r yaşadığı bölg l rd qurtuluş ə ə ə ə əh r k tl rini yatırıldıqdan sonra Türkmenistan'daki milli qiyamı da ə ə ə əyatırtdılar. Aşkabadı iyul 1919-cu ild , Krosnovodsku da Fevral 1920-ci ild ə əbolşevikl r hakimiyy ti l keçirdi. 1924-d q d r Türkistan Muxtar Sovet ə ə ə ə ə ə əSosialist Respublikası adı il tanınan Türkistan, 1924-cü ild edil n inzibati ə ə əd yişiklikl Sovet Birliyini meydana g tir n 15 Cumhuriyetten biri halına ə ə ə əg tirildi.ə

Türkmen SSR. X z r sahill rind n Merv bölg sin q d r uzanan ə ə ə ə ə ə ə əTürkm n torpaqlarını, Buxara Respublikasının Türkm nl rin bölg l ri olan ə ə ə ə əKerki, Çarcev'i, Xar zm Respublikasının Türkm nl rin bölg l ri olan ə ə ə ə əDaşhovuz, İlyali, Parsu, Köneurgenç, Mangıt, Anbar-Mamak, Sadavar, darğa-Ata v Hoceli 'nin bir hiss sini hat etmişdirə ə ə ə

1985-ci ild M. Qorbaçovun Açıqlıq v Yenid n qurulma siyas ti ə ə ə ən tic sind Sovetl r Birliyind nizamın yüks k s sl t nqid olunmağa ə ə ə ə ə ə ə ə əbaşlanması sonra TKP'nin Moskva r hb rliyini küstürmeden xalqa daha ə əyumşaq davrandığı görülmüşdür. Bu yumşalma içind 1989-ci ild ə əTürkm nistan hökum ti etdiyi q rarla Türkmen dilini Rus il birlikd ə ə ə ə ərespublikanın r smi dili halına g tirmişdir. Bu q rar Türkmen Türkc sinin ə ə ə ədövl t dili olması üçün atılan ilk addım olmasından öt ri böyük h miyy t ə ə ə ə ək sb edir.ə

Türkm nistanın müst qillik ill rin damğasını vuracaq olan Saparmurad ə ə ə ə Niyazov (Türkm nbaşı) da Partiya içind 1980-1984 ill r arasında Aşqabat ə ə əŞ h ri Komit sinin birinci müavini, 1985-ci ild Nazirl r Komit si Başçısı və ə ə ə ə ə ə eyni ilin dekabr ayında Türmenistan Kommunist Partiyası Birinci Katibin , 13ə Yanvar 1990 tarixind d Türkm nistan SSC'nin Dövl t Başçılığına ə ə ə əseçilmişdir.   Türkm nistan SSR, 22 Avqust 1990 tarixind Türkm nistan ə ə əM clisi Türkm nistan dövl tinin suverenliyini elan etmiş v 27 oktyabr 1990ə ə ə ə tarixind edil n açıq s s sasına söyk n n ümumi seçki il s sl rin98,3 ə ə ə ə ə ə ə ə ə%'ini alan Saparmurad Niyazov Türkm nistan SSC'nin ilk prezidenti əolmuşdur . Türkm nistan SSR, 27 Oktyabr 1991 tarixind edil n referendum ə ə ən tic sind müst qilliyini elan etmişdirə ə ə ə  

TÜRKMƏNİSTANIN TƏBİİ EHTİYATLARI

Türkm nistanın mineral ehtiyatlarından istifad erk n Neolit ə ə ə dövründ ə(5-ci minillikl r) aiddir. Ceytun yaşayış m sk ni n q dim razil rd ndir. ə ə ə ə ə ə ə əYaşayış m sk ninin Tikilişind - yerli döym , gil, divarları qırmızı v qara ə ə ə ə əmineral piqmentl r üçün istifad olunub. Yerli yüks k plastiklik gill r sas nə ə ə ə ə ə Tunc (3-2-ci minillikl r) dövrün xas olaraq saxsı hazırlanmışdır. 1-ci ə əminilliyin gil, gips (qala Köhn Nisa) v bişmiş qarışıq - yerli h ngdaşı v ə ə ə ə ədolomit, alebastr, suvaq edil n h ng tikintid istifad çiy k rpic olmuşdur. ə ə ə ə ə ə10-11 srl rd . r ngli şirli k rpicd n b z dilmiş, yandırılmış k rpicd n inşaə ə ə ə ə ə ə ə ə ə olunur. Müt ş kkil duz m d n 19-cu srin 1-ci yarısında başlayıb X z r ə ə ə ə ə ə əd nizinin (şimal-q rb buxtanın Ayak-Yatan, Kuuli hiss si) sahilind .19-cu ə ə ə ə

srd ilk k rpic zavodları tikilmiş, s naye Krasnovodsk, Qızıl-Arvat, ə ə ə əAşqabad, Maru gil yataqları başlayır. Türkm nistan q dim neft tarixi var. 12-ə əci srin ilk d f Nebit Dağ razisind n neftd n yağ kimi istifad il ə ə ə ə ə ə ə ətanınmışdır . 19 srd neftçi Nobel Çelekend ilk neft quyusun qazdırmışdı. ə ə ə1900 neft s nayesind 23 firma var idi. 1910-cu ild illik istehsal 144 min ə ə ətona çatımışdı.

1921-ci il Çeleken neft hasilatı s nayesinin millil şdirilm si geniş olara bu ə ə ə ərazil rd neft hasilatını artırdı. 1924-cü ild neft hasilatı 4400 min tona . ə ə ə ə

Birinci Beş İllik Plan dövründ (1929-32) yenid n Türkm nistan neft ə ə əs nayesinin yeni texnologiya keçiril n v 7 d f neft hasilatının artırılması ə ə ə ə əüçün 1921-ci il il müqayis d dövrünün sonunda icaz olan işçil rin v ə ə ə ə ə əqurğuların sayı çoxaldıldı. 1940cı ild neft v kondensat istehsal Nebit Dağda ə ə 587.000 ton ardı v 1945-ci il - neft s nayesi m rk zi ş h ri 629 min ton ə ə ə ə ə ə əNebitdag oldu. Müharib d n sonrakı ill rd Nebit Dag sah sind istismara ə ə ə ə ə əQum-Dağ sah sind yeni yataqların k şfi 1950 t r find n hasilat azaldı. 50-ə ə ə ə ə əci ill rd Çeleken v Qum Dag sah sind inkişaf sür tl ndi. 1980-ci ill rd ə ə ə ə ə ə ə ə əneft hasilatı 1,5 milyon tona qalxdı. Lenin v Barca-Gelmesskogo yataqlarının əil (Koturtepin), Barsa-Gelmesskoe, Burun, Kuydzhik, Gograndag, Okarem v ə əKamyshldzhin istismar artdı.

1966-cı ild Achakskogo qaz yataqlarının istismara verilm si il qaz ə ə əs nayesi müst qil sah kimi formalaşmaşmağa başlamışdır. Bundan vv l ə ə ə ə əneft qazın t rkibind çıxarılırdısada sonradan s nayenin inkişafı qazın ə ə əneftd n ayrılıb hasil olunmasına imkan yaratdı. ə

1965-ci ild qaz hasilatı 1,16 milyon m3 idi. Onun sür tli artım yeni qaz və ə ə kondensat yataqlarının açılması v istismarı il bağlıdır. 1966-70 ill r üçün ə ə əinkişaf daxil v 1971-75 üçün Achakskoe yatağı il birlikd - 1973-83 üçün ə ə əŞimali Achakskoe, Gugurtlinskoe, Ş rq v Q rb Shatlykskie - Şimali v C nubiə ə ə ə ə Nayip, Sakarskoe, Bayram Aliyskoe, Kirpichlinskoe, Tedzhen v Dauletabad-əDonmezskoe qaz v qaz kondensat yataqlarıformalaşdı. 1986-ci ild qaz ə əhasilatı 8 milyard m3 çatdırıldı.

T bii ehtiyatlarına n z r salsaq Türkm nistan: yanacaq neft v qaz, dağ-ə ə ə ə əm d n, kimya v s naye xammal, h mçinin qeyri-metal tikinti materialları ə ə ə ə əil z ngindir. Türkm nistanda 19 neft v 65 qaz yatağı aşkar edilmişdir. ə ə ə əTürkm nistan C nubi X z rin neft yal tinin şimal-q rb hiss sidir. Bu ə ə ə ə ə ə ə əböyük neft, neft v qaz v 6 kiçik qaz yataqları il laq dardır. Ölk nin q rb ə ə ə ə ə ə əhiss si (Balkhan sah si) Pribalhano-Abşeron regional neft hiss sidir. - Lenin ə ə ə(Koturtepinskoe), Barsa-Gelmesskoe, Çeleken v kiçik qaz - Kizylkumskoe, əErdeklinskoe, Karatepinskoe v Q rbi Türkm nistan dig r yataqlardan ə ə ə ənisb t n kiçikdir (neft Nebit Dağ, Qum-Dağ, s). Neogen çöküntül rind ə ə ə əantiklinal zonaları terrigen kollektorla bağlı yalnız Türkm nistan şimal v ə əq rb rayonlarında neft potensialı üçün lverişli edir. Q rbi Türkm nistan ə ə ə əneft hövz sind naften, metan v aşağı-S aralıq növl ri (0,22-0,33% v 780-ə ə ə ə ə910 kq/m3 sıxlığı) var. metan qazları t rkibi CO2 v N2 yüks kdir. ölk nin ə ə ə ə

n böyük qaz yataqları Dauletabad-Donmezskoe, Malay, Kirpichlinskoe, əNayip, Achakskoe, Gugurtlinskoe v Modarskoe, Saburskoe, Sharaplinskoe, əKeliyskoe v s. Neft yataqları m rk zi v ş rq hiss l rd dir. Regional neft- ə ə ə ə ə ə ə ə

sas tektonik zonalara Epihercynian sas struktur elementl rin t şkil edir.. ə ə ə əQaz-hesablanan qırıntı materiallarla v Üst Yura v Aşağı v Üst T başir, ə ə ə əpaleogen v karbonat çöküntül ri sas n Aşağı T başir çöküntül rinin neft-ə ə ə ə ə ədaşıyan. 420-5000 m qaz hesablanan interval, 640-2340 m neftli su anbarı yataqlarının tektonik v lithologically nümayiş etdirir. Metanonaftenovaya əaşağı S v sıxlığı 840-880 kq/m3 - naften-aromatik terrigen olan əbirl şm l rdir. 900 kq/m3 bir sıxlığı kükürdlü (S 1%), v karbonat anbarları ə ə ə əneft. Metan qazları (Yuxarı) H2S kondensat, el c d kiçik (aşağı T başir) v ə ə ə ə əya h miyy tli 155 g/cm3 qaz (q d r 3,8%) q d r ehtiva edir.ə ə ə ə ə ə ə

Kömür sas n Böyük Balkhan (Balkhany-Kugitang kömür toplanması ə əsah sind ) şimal hiss sind Orta Yura sahil d niz çöküntül ri il bağlıdır. ə ə ə ə ə ə əBeş kömür sah si var. sasınYagmanskoe t şkil edir. Kömür horizontal üzr ə Ə ə ə800-1600 m uzunluğu var. kömür sah si Tuarkyrskom (Tuarkyr-Qaraqum əkömür toplanması sah si) m lumdur v Aşağı v Orta Yura dövründ ə ə ə ə əformalaşıb. Üç kömür horizontun kontinental qumlu-gilli çöküntül ri (20-150 əm) ehtiva il yerl ş n laylardır. Yura dövründ Tuarkyrskogo kömür ə ə ə əhesablanan sah sind 67 milyon ton ehtiyatlı qonur kömür mü yy n ə ə ə əedilmişdir. Humic turşuları m zmunu 18,3-98%. -d n çox 30% humic ə əturşusu il gübr l r kömür ehtiyatlarına uyğun kömür - 3-11 km ə ə ət b q l rd n çıxarılır. Kömürün t rkibi, (S 0.5%) aşağı kükürd, kül 20,06-ə ə ə ə ə ə26,28% t şkil edir. 66,3 milyon ton c nub hiss sind q hv yi kömür ə ə ə ə ə əehtiyatları rayonun m rk zi v şimal hiss l rind c ml nmişdir.ə ə ə ə ə ə ə ə

Türkm nistan d mir filizi yataqları s nayenin bir sah sin t şkil edir. ə ə ə ə əÇöküntü filiz m nş li Respublikasının q rbind v Üst Yura dövründ ə ə ə ə ə əformalaşmışdır. Filizin t rkibind d mir birl şm l ri 15-30%-dir.ə ə ə ə ə ə   Manqan filizl ri sas n paleogen çöküntül rin t rkibi kimi Krasnovodsk ə ə ə ə əyarımadasında yayılmışdır. Kushka v Keşan arasında Meshed Geyrdzhany əqumlu massivl rinin v Tejen Murghab çay deltalarında s naye ə ə əkonsentrasiyaları il Titanium-sirkonium filizl ri tapılmışdır. Mis filizl ri ə ə əçökm v hidrotermal növl ri var. Ilk növü Gaurdak-Kugitang sah sind v ə ə ə ə ə ə

Üst Yura v Aşağı Krasnotsvetov razil rin hat edir. Minerallaşması nadir ə ə ə ə əq d r sah si boyunca görm k 1.5-5 m üfüql ri üçün, 0.1-0.15 m güc yaradır. ə ə ə ə əQ rb Kopetdag çox hidrotermal t zahürl ri misin aşağı m zmunlu kiçik ə ə ə ədamarlar t msil v barit-viteritovymi v qurğuşun-sink t zahürl ri il ə ə ə ə ə əbağlıdır. Yuxarı Böyük Balkhan v h ngdaşı tektonik iğtişaşlar zonasında ə ə əm lum molibden filizi hidrotermal genezisi çoxdur. S naye konsentrasiyalı ə əTrias qumdaşları Tuarkyrskogo rayonunda tapıldı. Anomal metal konsentrasiyaları paleogen gill r il bağlıdır.ə ə  Filizin t rkibind civ 0,13-ə ə ə0,58% t şkil edir. Aşağı t başir qalınlığı qırıntı materiallarla-karbonat ə əçöküntül ri nöqsanların t r find n n zar t civ filiz zonalarının çoxsaylı ə ə ə ə ə ə ət zahürl ri.ə ə  Qurğuşun v sink filizl ri v filiz Kiçik yataqlarının ölk nin ə ə ə əmüxt lif yerl rind m lumdur. Kugitang v Bazartyubinskoe depozitl r Üst ə ə ə ə ə əYura qazıntılardan baş verir. Uzunluğu Depozitl r 160-1200 m az meylli filiz ənadir hallarda sütun, lenticular v ya qırıq-damar formalaşan. Ore dem k olarə ə ki, tamamil zağlı olunur. sas filiz mineralları - smithsonite, cerussite s orta ə ƏPb 2,77-6,21%, Zn 1,7-4,08%. Filizl r d Ag ehtiva edir.ə ə  Hidrotermal filiz talyum Çeleken brachyanticline rzind tanınır. Minerallaşması is Neogen ə ə əüçün Yura-d n çöküntül r yayılmışdır. S naye konsentrasiyalı sulfat-ə ə əkarbonat çöküntül ri çoxdur . sas ehtiyatları çökm -epigenetik yataqlarınınə Ə ə c ml şdiyi c dv lli v 15-25 m b rk filizl ridir. Kimy vi xammala barit v ə ə ə ə ə ə ə ə əviterit, brom su, potaş, rok v sulfat-maqnezium duzları, doğma kükürd ədaxildir. Barit v viterit Q rb Kopetdag ( sas n c nub yamacında ) dayaz ə ə ə ə əhidrotermal damar yataqları v t zahürl ri çoxdur. Yod-brom su, ə ə əTürkm nistan sas faydalı qazıntılar olan platforma sah l rinin mezo-ə ə ə əkaynozoy yataqlarının v qırışıqlıq sah l ri (Kopetdag, Hissar) yayılmışdır. ə ə əsu, neft v qaz rayonlarında X z r hövz sind Krasnotsvetov Üst Pliosen il ə ə ə ə ə əbağlı. Nisb t n kiçik d rinlikd (800-1200 m), s naye komponentl ri, ə ə ə ə ə əyüks k filtrasiya xass l ri v artıq su t zyiq yüks k konsentrasiyası il ə ə ə ə ə ə əxarakteriz olunur. n böyük yataqları X z r hövz sinin c nub-q rb ə Ə ə ə ə ə ə(Çeleken, Boyadagskoe, Nebitdag-Mondzhuklinskoe) rast g linir. Q rb ə əKopetdag yod su t başir qırıntı materiallarla kompleks 960-1000 m üstünlük ət şkil natrium xlorid su, az xlorid-sulfat v xlorid-bikarbonat-natrium ə əd rinlikd yayılıb. Su Qaraqum Artezian hövz si terrigen v terrigen-ə ə ə əkarbonat kompleksl ri regional paylanmışdır.Yura v Br duz sütun ə əAmud rya hövz sind mü yy n 900 m maksimum d rinlikd formalaşır. Buə ə ə ə ə ə ə sıra ümumi natrium xlorid v Br yüks k t rkibi maqnezium-kalsium ə ə əbirl şm l ridir. Ş rqind kalium Üst Yura formalaşması il halogen, ayrı-ə ə ə ə ə əayrı İlkin t başir kompleksl rind aşkar olunub. 100,000 km2 razind - 15-ə ə ə ə ə

50% kalium (12-19,5% K2O) yayılıb. n böyük yataqlarının: Gaurdak, ƏTyubegatan, Karlyuk, Karabil, Kugitang. Kalium duzlar (K2O kimi hesablanır) ümumi geoloji ehtiyatları 632 400 ton (1986) qiym tl ndirilir.ə ə   Türkm nistanın Kuulinskoe v Baba Hodzhinskoe sah sind Karashorskoe ə ə ə ərayonunda daş duz yataqlarının ehtiyatı 9 milyard tondur. Daş duzun t xmini əehtiyatı 2,5 milyard tondur (1986). Kompleks maqnezium sulfat duzları Q rbə Kopetdag v Pliosen yataqları müasir Gulf Kapa-boğaz-Göl sah l rind ə ə ə əc ml nmişdir. Duzlu depozitl r Sartasskogo v Qazaxıstan xloridl r v ə ə ə ə ə ənatrium v maqnezium, çöküntül r Kapa-boğaz-Göl il birlikd mirabilit, ə ə ə əastrahanitom, gips v v sulfatlar. Bu yataqların ehtiyatları 342 mln t-dur ə ə(1988).  Kükürd hesablanan süxurların sulfat Gaurdak (Üst Yura) aşağı t b q l ri m hdudlaşmır olunur. Türkm nistan s naye xammalında ə ə ə ə ə ə əbentonit gill ri, kaolin v kvars qumu yataqları il t msil olunurlar.ə ə ə ə

Türkm nistan - dünyanın neft v qaz n böyük ölk sidir.ə ə ə ə     Ölk nin əqazandığı uğrlarda n böyük pay neft v qaz sektorunundur . Bu sah sür tlə ə ə ə ə xammal istehsalı, karbohidrogen ehtiyatlarının ixracının artması, yerd n əyeraltı suların çıxarılması inkişaf edir. qaz hasilatı 70-d n çox faizi bir il 230 əmilyard kubmetr t şkil ed c k. S naye cari sür tli inkişafı , 2011-2030 ə ə ə ə ədövründ Türkm nistan iqtisadi inkişaf, Milli proqramı sas hiss sin t şkil ə ə ə ə əedir. Neft 66.6 milyon ton v karbohidrogen ehtiyatlarının işl nm si ə ə ən tic sind mayel şdirilmiş t bii qaz 1,1 milyon ton polipropilen 750,000 ə ə ə ə əmin ton, el c d polietilen, plastik m hsulları, sintetik saplardan v ə ə ə ə əlifl rd n, rezin böyük miqdarda olacaq v dig r m hsulları. Yaşayış sosial ə ə ə ə əstandart artacaq ki, xoşb xt milli iqtisadiyyatın dig r sektorlarında ld ə ə ə əedil c k olan yüks k x tl ri n z r alaraq. Planlaşdırılan enerji işl r uğurla ə ə ə ə ə ə ə ə əh yata keçirilm si, növb ti bir neç il rzind xalqımızın h yat s viyy sinin,ə ə ə ə ə ə ə ə ə mövcud bir çox ali yüks k olacaq aydın göst ricisidir.Yüks k neft v qaz ə ə ə əh d fl ri ölk nin ist nil n güc, h yata keçirilm si üçün ilk ş rt ölk nin n ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə əböyük neft v qaz ehtiyatları v yeni yataqların k şfidir. Türkm nistan yeni ə ə ə əenerji siyas tinin m qs di böyük neft v qaz ehtiyatları, v "mavi yanacaq" ə ə ə ə əehtiyatlarının h cmi, dünya liderl ri arasında yer tutur. Hal-hazırda, t bii qazə ə ə sah sind C nubi Elotan - Osman, karbohidrogen yataqlarının C nubi ə ə ə əGutlayak, Agarguyy, Şimali Gazlydepe, Dervezekem aşkar edilmişdir, Shabasan Türkm nistan n böyük qaz güc olduğunu, yeni t sdiq çevrilmişdir. vv l ə ə ə Ə ə2007-ci, ölk mizd qaz iki istiqam td ixrac. İlk - İran İslam Respublikası - ə ə ə əboru k m ri "Gurtguyy Korpezhde haqqında" - qaz "Dövl tabad-Deryalyk", ə ə əikinci vasit sil Rusiya, Özb kistan v Qazaxıstan razisi vasit sil tranzit ə ə ə ə ə ə əgetdi. Ixrac karbohidrogen ehtiyatlarının marşrutları v xalqımızın v dünya ə ə

xalqlarının rifahı üçün sas resurslardan istifad müasir diversifikasiyasında ə əprezidenti ziz prinsipl ri uğurla h yata keçirilm si say sind . İlk "Qaz qatarə ə ə ə ə ə

sr", 40 milyard kubmetr qaz metr il 7000 km uzunluğu, boru k m ri "- Çin ə ə əTürkm nistan" perspektiv adlanan dekabr 2009-cu ild qaz istismar başqa ə ə

lav edib. İyun 2010-cu ild Çin Hye Guoxiang Kommunist Partiyası M rk ziə ə ə ə ə Komit si Siyasi Bürosunun Daimi Komit sinin prezidenti Qurbanqulu ə əBerdimuhamedov üzvü arasında danışıqlar zamanı 40 milyard kub metr, Çin ikinci qaz k m ri Türkm nistan qaz gönd rm k h cminin artırılması bar də ə ə ə ə ə ə ə razılıq ld edilib. Uzunluğu 30,5 kilometr qaz 12,5 milyard kubmetr gücü il, ə əhörm tli prezident t ş bbüsü olan tikintisi, 6 yanvar 2010-cu il istismara ə ə əyeni boru k m ri "- - Sarahs Hangeran Dövl tabad" verilmişdir. Bu yeni boru ə ə ək m rl ri qaz v 14 milyard kubmetr qaz orijinal s kkiz milyard kubmetr ə ə ə ə əqonşu Türkm nistan qaz ixracını artıra Türkm nistan v İran arasında 2010-ə ə əcu ild ld müqavil l rin h yata keçirilm si üçün böyük imkanlar açdı., ə ə ə ə ə ə əYeni tarixi iş t kan verdi - TAPI qaz k m ri layih si Aşqabad sammiti "- ə ə ə ə ə

fqanıstan - - Pakistan Hindistan Türkm nistan" 11 dekabr 2010. Ə əTürkm nistan qazının 33 milyard kub metr qaz ixrac ed Pipeline "Hindistan ə əTürkm nistan - fqanıstan - - Pakistan" qaz konsernidir. Qaz sah sind ə Ə ə əC nubi Elotan olan "mavi yanacaq" almaq olan körpü yeni enerji, uzunluğu - əOsman, 1735 mil edir.2008-ci ild beyn lxalq s viyy d audit üçün dövl t ə ə ə ə ə əbaşçısının tapşırığına sas n qaz sah sind C nubi Elotan - Osman British ə ə ə ə əIFS şirk ti «Gaffney, Sline & Associates» audit h yata keçirilib, Türkm nistan ə ə ə"mavi yanacaq" böyük ehtiyatları bar d bütün dünyaya elan ed n ə ə ən tic l ri. Bu IFS audit data onların iqtisadiyyatları güclü qaz il bağlı bir çox ə ə ə əölk l r, h mçinin böyük neft v qaz şirk tl rinin Türkm nistan il ə ə ə ə ə ə ə ə

m kdaşlıq etm k sür tli idi sonra. Hal-hazırda, bu şirk tl r yeni qaz ə ə ə ə ə əyatağının C nubi Elotan auditi n tic l ri dizayn v hazırlanır.Yanacaq ə ə ə ə ət l batı baxımından, ilk növb d , enerji siyas ti uğurla h yata prezident ə ə ə ə ə əgör bazar t dqiqat, el c d istehlakçıların "mavi yanacaq" ehtiyaclarını ə ə ə ə əöd m kdir. O yeni laq l r t kan verilmişdir. Yeni enerji siyas tinin sas ə ə ə ə ə ə ə əprinsipl rind n biri edilm si, insanlar üçün böyük fayda g tir n, ölk nin neftə ə ə ə ə ə v qaz sektorunun inkişaf etdirilm si. Yay 2009-cu ild başlayıb, boru k m riə ə ə ə ə "Dövl tabad - Sarahs - Hangeran", uzunluğu 30,5 kilometr - Bu qaz k m ri ə ə ə"Bagtyyarlyk Malay" tikintisi il açılmışdır. Dörd ay - Tikinti boru işl ri qısa ə əmüdd t inam "Marynebitgazgurlushyk" edilmişdir. May 2010-cu ild ə əbaşlayan - Dövl t Konserni "Türkm nqaz" v "Turkmennebitgazgurlushyk" ə ə əboru k m ri "Q rb Ş rq" h yata keçirir. Ölk mizin texniki hakimiyy ti neft ə ə ə ə ə ə əv qaz s nayesi - Bu h l maddi bir t sdiqidir. 800 kilometr qaz, 30 milyard ə ə ə ə ə

kub metr tutumu t xmin n bir il uzanan yeni qaz k m ri, qaz kompressor ə ə ə əstansiyası "Shatlyk" qaz n ql x tt "Dovletabat - Deryalyk" il başlayacaq v ə ə ə əstansiya Belek Balkan vilay ti q d r davam ed c k. 2015 orta boru ə ə ə ə ək m rinin tikintisi başa çatdırılması planlaşdırılır.Yeni enerji siyas ti biri ə ə əmühüm bu sah d hasilatın pay bölgüsü sasında iş, v bu istiqam td xariciə ə ə ə ə ə investorların artan sayı, m nims nilm si karbohidrogen ehtiyatlarının ə ə əedir.Hazırda X z r d nizinin türkm n şelfind iş kimi şirk tl r «Petronas» ə ə ə ə ə ə əMalayziya, «Dragon Oil» B . 2007-ci ild X z r d nizi Kanada şirk ti ƏƏ ə ə ə ə əTürkm nistan sektorunda f aliyy t başlayıb Kanada «Hill d fn» v quruda ə ə ə ə ə əÇin şirk ti "SNPS" inkişafı. 2009-cu ild m lum X z r d nizinin şelf ə ə ə ə ə əaraşdırmaq başladı dünyanın böyük şirk tl ri olan «İtera» v «RWE». İndi ə ə əAmerika Birl şmiş Ştatlarının ölk nin neft sektorunda öz f aliyy tini ə ə ə əgenişl ndirir «Exxon Mobil», «ConocoPhillips», «Chewron», «Maraphon Neft», əbirg İngilis dili - Holland şirk ti «Shell» v s. Bu ölk nin neft v qaz ə ə ə ə əsektoruna xarici şirk tl r c lb gücünü anlamaq asandır. Yeni enerji siyas ti ə ə ə əsay sind , biz 2030-cu il m rh l li ş kild mü yy n h d fl r çatmaq ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə əplanlaşdırılır.

 Türkm nistan karbohidrogen ehtiyatlarının inkişaf perspektivl ri ə əİnstitutu "Nebitgazylmytaslama" Dövl t Konserni "Turkmenneft" 1949-cu əild yaradılıb v Türkm nistan elmin n q dim m rk zl rind n biridir. Elmiə ə ə ə ə ə ə ə ə d st k neft v qaz s nayesinin daha da inkişaf - bizim institutun sas ə ə ə ə əv zif si.ə ə      Q rb Türkm nistan Bütün neft v qaz yataqlarının t şkil v ə ə ə ə əinstitutun alim v müt x ssisl rinin bilavasit iştirakı il istismara, aşkar ə ə ə ə ə əedilmişdir. Onların z ngin t crüb si, yüks k elmi-texniki potensial v ə ə ə ə əpeş karlığı istehsal s nayesind n ç tin probleml r t min edir. İnstitutu ə ə ə ə ə ə əf al ixtira, elmi-texniki inkişaf s viyy sind h yata ili uğurla yeni t tbiqi il ə ə ə ə ə ə əsıx m kdaşlıq elm sistemi, onun maddi-texniki bazası, elm t dris, ə ə əyenil nm si v t kmill şdirilm si prosesind iştirak edir. Bu yüks k ə ə ə ə ə ə ə ətexnologiyalı laboratoriya avadanlığı lazımi al tl ri, avadanlıq v kompüter ə ə ətexnologiyası t kan verir.ə      Yeni xammal, qazma, işl nm v k şfiyyat ə ə ə əquyuları, yeni tikinti v köhn neft v qaz yataqlarının, dizayn, t hlili v ə ə ə ə ət kmill şdirilm si t kmill şdirilm si k şfiyyat v hazırlanması - onun sas ə ə ə ə ə ə ə ə əm qs di sas n Elm v institutun müt x ssisl ri, yaradıcı regionun neft v ə ə ə ə ə ə ə ə əqaz sektorunda bir çox f aliyy tinin bütün faktiki olaraq xidm t neft v qaz ə ə ə əquyularının, inkişaf etmiş neft hasilatı, neft v qaz toplanması v hazırlanmasıə ə üçün sas v yataqdaxili neft v qaz boru k m rl ri v obyektl ri istismar ə ə ə ə ə ə ə ədizayn v s m r liliyi, v iş bir çox dig r mühüm sah l rd m liyyat ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə əyaxşılaşdırılması üçün texniki v texnoloji yenilikl r neft v qaz, tikinti v ə ə ə ə

h yata keçirilm si inkişaf.ə ə      Birbaşa istehsal prosesind İnstitutunun çox əbölm l rinin birbaşa giriş say sind , s naye neft v qaz qazma v idar l ri, ə ə ə ə ə ə ə ə əinşaat şirk tl ri v dig r xidm tl r il f al daimi laq , elmi v müh ndis ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə əyüks k s m r liliyinin h yata keçirilm siə ə ə ə ə ə   H rt r fli, çoxşax li elmi-ə ə ə ət dqiqat v layih institutları, elmi-t dqiqat v neft s nayesind praktik ə ə ə ə ə ə əehtiyacları il bağlı olan n z ri t dqiqatlar kimi İnstitutu, bir aktual s naye ə ə ə ə əm s l l ri inkişaf: - neft potensialının öyr nilm si, tektonika, litologiya, ə ə ə ə ə əstratiqrafiya, geokimya v hidrogeologiya, geoloji tarixi, m kan paylanma v ə ə ədepozitl r v hadis l r, regionlarda dizayn k şfiyyat f aliyy ti, qaya ə ə ə ə ə ə ənümun l ri, geokimya, hidrogeologiya, stratiqrafiya, quyu bölm l r geofiziki ə ə ə əxüsusiyy tl ri, NEFT neft k şfiyyat öyr nilm si stratiqrafik kompleksl rinin ə ə ə ə ə əv geologiya, istehsal v sas t hlili Araşdırmalar formalaşması nümun l ri ə ə ə ə ə əv qaz quyularının v hesablama s nayesi, neft, qaz v Q rbi Türkm nistan ə ə ə ə ə əHövz si v Türkm nistan ş rq rayonlarında kompleks v h ddind n artıq ə ə ə ə ə ə əgeoloji ş raitd d rin quyuların kondensat layih inkişaf qazma perspektivli ə ə ə əv ehtimal ehtiyatları.ə      Elmi-texniki d st k onların tikinti geotexniki ə əm s l l ri v optimal qazıma m hlulunun t rkibi, layih l rin hazırlanması ə ə ə ə ə ə ə ə əv texnoloji inkişaf yeni neft v qaz yataqları v , m liyyat cari t hlili v ə ə ə ə ə ə əm hsuldar horizont t r qqisi planlaşdırır seçilm si zamanı yaranan q rarı ə ə ə ə əil quyuların.Onların iş optimal ş rait t min etm k üçün, neft v qaz analizi ə ə ə ə əv aşağı temperatur ayrılması (UNTS) v kompressor stansiyası (CS) ə ət nziml nm si avadanlıq v istehsal texnologiyası, toplanması, hazırlanması ə ə ə əv n qli artırmaq üçün neft v qaz yataqlarının inkişafı üzr Elmi-T dqiqat ə ə ə ə əv h yata keçirilm si, neft v qaz, tikinti, dizayn ekoloji pasportların ə ə ə ədepozitl r, neft v qaz n qli, sosial, mülki, ekoloji t dqiqat v inkişaf, ə ə ə ə əaparılması patent v lisenziya t dqiqat, patentl r, dizayn v ticar t nişanları ə ə ə ə əüçün metodoloji yardım, neft üçün yeni avadanlığın eksperimental istehsal v əqaz çıxartma.  Neft-qaz v yeni ehtiyatları sas v n böyük geoloji v ə ə ə ə əstruktur element Q rb Türkm nistan hövz si olduğu ölk nin Q rbin-X z r ə ə ə ə ə ə əregionu üçün mühüm rol inkişafı üçün artım t lim üçün cari v g l c k ə ə ə ə əplanlar var.     Karbohidrogen ehtiyatlarının h miyy tli, z ngin k şfl r ə ə ə ə ə əbaxmayaraq, daxili - (70%) neft il bağlı h l xüsusil edir. Neft 3600-5000 ə ə ə əm v y qin ki, daha d rin bir sıra d rin Miosen yataqlarının qalın ardıcıllıqla ə ə ə ədaşıyan yerl şir sah sind Akpatlavuk son k şfl r göst rdiyi böyük v real ə ə ə ə ə ə əyeni perspektivl rdir. C nub-q rb Türkm nistan, burada n z rd tutulan iriə ə ə ə ə ə ə v nadir yataqlarının axtarış v dig r böyük h v s k şfiyyatı v hazırlanmasıə ə ə ə ə ə ə sür tl ndirm k lazımdır.ə ə ə  4500-5500 metr d rinlikd - n böyük v n ə ə ə ə ə

h miyy tli tapıntılardan biri torpaq sahil zolağında v Aşağı Krasnotsvetov ə ə ə ə

güclü d rin çöküntül rind c nub Dardzha suları altında şimal ə ə ə əGoturdepinskogo yataqlarının s naye neft potensialının yaradılması.Bizim əqazma qurğuları müasir texnoloji yenilikl rin v t crüb l rin almaq, yeni ə ə ə ə əmüasir avadanlıqlarla tanış il t chiz olunmuşdur.Q rb Türkm nistan ə ə ə əquruda daha da artması neft t min böyük nailiyy t, k şfiyyat qazma d rinliyi ə ə ə ə

h miyy tli artım dem kdir.ə ə ə ə      Institutun alim v müt x ssisl rin n z ri ə ə ə ə ə əyaşlı Miosen çöküntül rinin v Mezozoy neft potensial motivasiya edilmişdir. ə əLakin, vv lki dövrl rd h miyy tli enerji il infiltrasiya bütün c hdl ri, ə ə ə ə ə ə ə ə ə əçünki k sil n çox mür kk b geoloji ş raitd h yata ə ə ə ə ə ə əişl m di.ə ə  Müst qilliyinin, xüsusil d son onillikd ill rd yaradıcı s y v ə ə ə ə ə ə ə əyaxşı alim v istehsalçıların inkişaf say sind ç tin dağ-m d n ş raiti ə ə ə ə ə ə əaradan qaldırmaq üçün neft v qaz il z ngin k şfl r etmiş 1500-2000 m v ə ə ə ə ə əya daha çox güc d rinlikl rind daxil d rin üfüql r nüfuz bilmişik d rin, ə ə ə ə ə əçökm strukturu aşağı m rt b l rd .ə ə ə ə ə ə  Qazma prosesinin t kmill şdirilm si ə ə əv q rb Türkm nistan depresyon d rin çöküntül rin m rt b li olan m ftil ə ə ə ə ə ə ə ə ədeşik üçün Uğur yaxın alim v istehsalçıları m kdaşlıq, habel yeni İnstitutuə ə ə ə hey t vasit sil nail olunmuşdur - d rin v ultra-d rin quyu, diaqnostika v ə ə ə ə ə ə əuzlaşmaması çakışan sah l r, texniki yenilikl r dizayn yaxşılaşdırılması d ə ə ə əaparılması mexaniki sür t t kmill şdirilm si, yüks k-performance qazma ə ə ə ə əm hlullarının, elmi v mayo h miyy tli k nara il qazma quyularının ə ə ə ə ə ə əprosesind müh ndis t dqiqat v bir çox dig r hadis l r öyr nilm si v ə ə ə ə ə ə ə ə ə əseçilm si.ə      Q rb Türkm nistan Hövz si açdı v Gogerendag-Ekerem neft ə ə ə əsah l rind v Pribalkanskom yerl ş n 30-dan çox neft v qaz yataqlarının, ə ə ə ə ə ə əf aliyy t ç rçiv sind .ə ə ə ə ə    Multilayer sah l ri inkişaf xüsusiyy tl rind n biri ə ə ə ə ə

ks r hallarda onlar eyni zamanda neft, neft-qaz v qaz-kondensat anbarı ə ə əmalik bir bölm var ki. Bu karbohidrogen anbarları v neft, qaz v kondensat ə ə əhasilatı, yığılması, hazırlanması v n qli üçün bit n müqavil nin k şfiyyat v ə ə ə ə ə əxarakteristika ki, bütövlükd sah sind inkişafına vahid yanaşma t l b edir. ə ə ə ə əNeft v qaz yataqlarının bölm sind bir-birinin ardınca mühüm problem, ə ə əyeni yataqların istismara daxil sür tl ndirm k, rezervuar enerji s m r li ə ə ə ə ə əistifad cari hasilatının artırılması, qazma olmaq m bl ği azaltmaq v ə ə ə əbel likl , ümumi minimuma endirm k üçün bel quyu m liyyat obyektl rinə ə ə ə ə ə ə ş b k l ri yaratmaq qazma v istehsal d y ri. Bir d iki qat ikili doldurulub ə ə ə ə ə ə ə ə(DCP): Bu m s l neft v qaz, onların daha da t kmill şdirilm si texniki v ə ə ə ə ə ə ə ətexnoloji üsulları paketi istifad ed r k ld edilir. Bu texnologiyanın Test ə ə ə ə əqış v yay dövrl ri (depozitl r Keimir, Gunorta Gamyshlydzha v Korpeje) ə ə ə əqaz ehtiyaclarını gör , neft k m ri v Gunorta Gamyshlydzha, yaxşı bir neft ə ə ə əv qaz üfüql r mövsümi m liyyat Quyu qaz lift istifad (WASH) üzr h yataə ə ə ə ə ə ə

keçirilir istifad enerjisi, qaz vyshezalegayuschy horizon onlara qaytarılması əil neft hasilatı üçün qaz v ya qaz quyusu üçün, müxt lif s b bl rd n ə ə ə ə ə ə əxidm t t qaüdçü Quyu qaz lift texnologiya, neft quyularının istifad ed r k ə ə ə ə əneft anbarları neft b rpa anbarları.ə      Artan neft v qaz yataqlarının mövcud əquyuların yaxşılaşdırılması sas n gör , bu bottomhole formalaşması zonası ə ə ətexnologiya müalic t tbiqi (turşusu müalic (h r k tsizlik xidm t quyu ə ə ə ə ə ə əgiriş, t miri v izolyasiya işl ri, quyuların qazılması v s h yata keçirilm si) ə ə ə ə ə əsu h ll t rkibi "BPK-1", v s.), mexanikl şdirilmiş f aliyy t göst r n ə ə ə ə ə ə ə əquyuların optimal t tbiqi. Bu sah l rd bağlı texnologiyaların çox uğurla ə ə ə əsah l rind istifad , onların istifad si v t kmill şdirilm si daha uyğun ə ə ə ə ə ə ə ə əedilmişdir.     Neft v qaz yataqlarının qısamüdd tli intensivl şdirilm si ə ə ə əinkişaf bir d f aşağıdakı sah l rd texniki v texnoloji h ll r h yata ə ə ə ə ə ə ə ə əkeçirilm si il bağlı: ". Nebitgazylmytaslama" qaz lift klapan "KSU-25" dizayn ə əinstitut istifad lift optimallaşdırma süni liftə      N-leobrazuyuschih sistemi istifad ed r k istehsal quyularında su axınının sekvestr yerli materiallardan ə ə əistifad istehsal.Bu aquifers v interlayers t crid v zin t miz sement qum ə ə ə ə ə ə əm hlulla istifad m sl h tdir.Olan qablaşdırıcı t r find n boğulan t crid.ə ə ə ə ə ə ə ə ə    Yeni texnologiyaların t tbiqi quyuların v fond l ğv kodlu quyu fondu ə ə əb rpa.ə      Quyu quyuların qazılması.     Qırıntı materiallarla anbarları glinokislotnoy emal h ll ri üçün bottomhole formalaşması zonası müalic ə ə əyeni texnologiyası.     Xlorid turşusu - karbonat süxurları, kimy vi t msil ə əanbarları altında zona t siri.Fiziki v kimy vi üsulları, kompozisiya v dig r ə ə ə ə əmaqnetik texnologiyaları il üz zonalarında (BFZ) emalıə      Uzun müdd tli ədepozitl r üzr lav quyuların qazılması hat draining qalan ehtiyatlarınınə ə ə ə ə ə tamlığı artırmaq m qs dil köhn sah l rd inkişaf edir.ə ə ə ə ə ə ə  Pesko kontrol v əqaya kollektora quyularının yuxarı qaldırılması v süni lift aşağı.ə   Toplanması, hazırlanması v qaz trunkline, inkişaf v istehsal giriş aşağıdakı tövsiy l ri ə ə ə ət qdim üçün sisteminin bütün parametrl rinin t dqiqat v davam ed n ə ə ə ə əmonitorinqi sasında:Sah sind cari CS "Korpeje" müvafiq müqavil ş rtl ri ə ə ə ə ə əil keyfiyy tli qaz ixracının h cmi qorumaq üçün aşağı t zyiqli qaz t chizatı ə ə ə ə əüçün onun aşağı t zyiqli su anbarının azad "Korpeje" qaz toplanması əsisteminin yenid n qurulması.ə      Bu borular (borular) qaz-maye axınlarının strukturunun t kmill şdirilm si v su anbarı haqqında axını müqavim t v ə ə ə ə ə əgeri t zyiq artırılması, maye (su v kondensat) yığılması qarşısını almaq üçünə ə kompozit s thi-aktiv madd l rin istifad si (s thi). T klifi İnstitutun mövcud ə ə ə ə ə ət crüb sin saslanan v mür kk b s thi v qaz inkişaf etmiş b rpa üçün ə ə ə ə ə ə ə ə ə əproqram istifad edir. T klif institut v spirtokislotnyh turşusu s rl ri ə ə ə ə ə ədekolmatazha mövcud t crüb sin saslanır.ə ə ə ə    Qazın hazırlanması,

quraşdırılması il İnstitutunun tövsiy d birlikd s mt qazı il , mexaniki ə ə ə ə ə ərefrezhiratsii seçilmiş texnologiya (qaz kompressor stansiyası "Korpeje" nın hazırlanması üçün eyni texnologiya) istifad ed r k hazırlanmış CS ə ə ə"Goturdepe" qaz çıxışında d n-avadanlıq "yeni CS t chiz olunur X z r ə ə ə əM rk zi Asiya-M rk z "(CAC-3)" boru k m ri g lir ".ə ə ə ə ə ə ə      İnstitutu "Nebitgazylmytaslama" Dövl t Konserni "Turkmennebit" inkişaf h miyy tli ə ə ə əmiqdarda neft v qaz yataqlarının, yenid nqurma v s naye v mülki ə ə ə ə əmüh ndislik, dizayn boru k m rl ri sisteml ri, kompressor stansiyaları v ə ə ə ə ə əayrılması, toplanması v neft-qaz qurğusunun tikinti inkişaf tikinti işl ri ə əaparır xarici müh ndis v rabit ş b k l ri, qaz, su, enerji, neft v qaz ə ə ə ə ə ə ə əkompleksinin dig r infrastruktur.ə      Inkişafı böyük m bl ğd arasında ə ə ət nqidi obyektl rin işl ri neft k m ri Jebel Türkm nbaşı, M rk zi Qaraqum ə ə ə ə ə ə ə əil regionlararası qaz k m ri Ş rq-Q rb sah sind inkişaf Mydar Yylakly neftə ə ə ə ə ə ə v qaz bölg d iştirak qurmaq layih l ri daxildir, dizayn yaxşılaşdırılması ə ə ə ə ərayonlarında Esenguly Serdar v B r k t milli turizm v kurort "Avaz" v ə ə ə ə ə əs.     T dqiqat v inkişaf v dizayn q rarları uğurla h yata keçirilm si, ə ə ə ə ə əistehsal s m r li texnologiyaların geniş t tbiqi yüks k konechnyhrezultatov, ə ə ə ə əneft v qaz hasilatı İqtisadiyyat h miyy tli d r c d artmasına ə ə ə ə ə ə ə əyardımomics ipromyshlennogo Türkm nistan potensialı.ə

Ümumi s naye istehsalında m d nçıxarma s nayesinin payı 21,4%-dir. Neft ə ə ə əv qaz s nayesi, dağ-m d n v m d n v kimya v s naye xammal, qeyri-ə ə ə ə ə ə ə ə ə əmetal tikinti materialları v s. ə

TÜRKMƏNİSTANIN SƏNAYESİ

Türkm nistanın sas t bii s rv ti olan mavi qaz s nayenin sasın t şkil ə ə ə ə ə ə ə əedir. Onun s hml rinin haqqında m lumat: müxt lif hesablamalara gör , 4,7 ə ə ə ə ətrilyon ehtiyatlarının m bl ği 23 trilyon dollar hesablanır. Statistika v ə ə əİnformasiya Milli İnstitutu gör , ölk d 2004 m, 42 milyard ixrac yön lmiş ə ə ə əqaz 58,6 kub metr, istehsal edilmişdir. Istehsal 40 ild n çox olduğu böyük qaz əyatağı - Shatlyk, Achae, Naip v s. 2005-ci ilin vv lind z ngin t bii qaz ə ə ə ə ə əyatağı - Dovletabaddır. R smi m lumatlara gör , ölk nin neft ehtiyatları 12 ə ə ə əmilyard ton. Az neft ehtiyatları 4-5 milyard ton bil r X z r d nizinin sahil ə ə ə əşelf araşdırdı. Ixrac üçün - 2004-cü ild neft 11,8 milyon ton, 6,8 milyon ton əv 5 milyon ton emal üçün gönd rildi.ə ə  Yura çöküntül ri kiçik yataqlarının bir əsıra ortaya qoydu. Qara-Boğaz-Qol körf zi - v sulfat (anhidrit qrupu, gips, ə əmirabilit v başqaları) Türkm nistan sas is xlorid (potasium v ) olan, ə ə ə ə əmineral duzlar z ngindir. Q rb Kopetdag ild barit filizi, viterit, fluorite, civ , ə ə ə əlakin kommersiya onlar h l yoxdur var. Kiçik metallar ehtiyatları (dağlarda ə əKugitang il ), sas n qurğuşun v sink olan da var. Qeyri-metal mineral ə ə ə əkükürd ehtiyatları, bentonit, mineral mum, qranit, h ng daşı, qlaubernin duz,ə ə b z k daşı, tikinti materialları (kvars qum, sement xammalı, şüş istehsalı ə ə əüçün xammal daxil olmaqla) malikdir. Qiym tli faydalı qazıntılar arasında əTürkm nistan, s naye, yod-brom mineral v müalic vi suların içm li olunur. ə ə ə ə ə

TÜRKM NİSTAN İQTİSADİ GÖST RİCİL R Ə Ə Ə        Shaded cells indicate IMF staff estimates

Subject Descrip

torUnits

Scale

2006

2007

2008

2009

ÜDM

Current international dollar

Billions

23.412

26.876

30.332

32.030

ÜDM ADAMBAŞINA

Current international dollar

Units

4,586.

615

5,182.

312

5,756.

674

5,983.

157

HALİƏ PersonsMillio

5.104

5.186

5.269

5.353

ÜDM aşağıdakı r q ml rl xarakteriz r smi m lumatları il - k nd ə ə ə ə ə ə ə ə ət s rrüfatında -25%, s naye -% 45 v xidm tl r - 30%. 2000 -16% 2001-ə ə ə ə ə ə2002 dem k olar ki, 17% , 2003-cü ild 18%, 2004-cü ild 20% . Bizim ə ə ə

hesablamalarımıza gör , ÜDM-in artımı 5-7% s viyy sind orta hesabla bir il,ə ə ə ə son ill rd d yişk n.ə ə ə ə  Hesablamalarına gör , r smi statistika sasında ə ə əadambaşına g lir haqqında m lumatları, 2002-ci ild adambaşına düş n ə ə ə əÜDM 1 ABŞ dolları başına manat 5.200 manat bank sasında daha real bazar əm z nn si ets k az bir min dollar olub ki, qeyd - 1 Amer üçün 22.000 manat. ə ə ə əABŞ - adambaşına düş n ÜDM-d n az $ 250, b zi ekspertl r hesab edirl r ki, ə ə ə ə ə2005-ci ild adambaşına düş n g lir real - t xmin n $ 100 (pariteti alınması ə ə ə ə əil hesablanır).ə  

S naye Türkm nistan Milli iqtisadiyyatının aparıcı sektorudur. Bu da ə əÜDM-in 45% yaradır v onun sas komponenti ç rçiv sind - neft v qaz ə ə ə ə ə əs nayesi. Onun neft v qaz hasilatı v ixracı iqtisadi artım t min edir v ə ə ə ə əölk y xarici valyuta aparıcı m nb yidir (xam pambıq ixrac neft orta rol ə ə ə əoynayır deyil). 1999-cu ild qaz ixracını b rpa etm y q rar Türkm nistan ə ə ə ə ə ə50 mlrd kubmetr istehsal s viyy sin çatmaq üçün 2000-ci ild böhran v ə ə ə ə əiqtisadi v ziyy t çıxmaq üçün sas n Türkm nistan qazının Ukrayna ə ə ə ə ə( h miyy tli d r c d Rusiyadan idxal artırmaq zaman 2007-ci sonrakı ə ə ə ə ə ə əill rd 34 milyard kub metr. 2002 metr, 36 milyard kub metr. metr) v ə ə əRusiya keçir. Rusiya kiçik miqdarda özüm üçün Türkm nistan qaz alır - 5 əmilyard kubmetr. 2004-cü v 10 milyard kub metr m. min kubmetr $ 44 əqiym ti 2005-2006 m. m Lakin, g l c kd , Türkm nistan uyğun olaraq ə ə ə ə ə əRusiya 70-80 milyard kubmetr q d r onun satın artacaq 25 il türkm n ə ə ə əqazının idxalı üzr Rusiya il müqavil 2003-ci ild imzalanıb. m v şimal ə ə ə ə ət chiz qaz bütün "seçin olacaq". Boru k m ri Korpeje İran türkm n qazının ə ə ə əixracı davam edir - Kurt-Kui, lakin 13 milyard kub metr artıq deyil. h r il əm. (2004-cü ild 12 milyon ton) neft hasilatının artırılması müsb t ə əiqtisadiyyatın dövl t azalacaq v ixrac potensialının (neft hasil üçüncü n azı ə ə əbir ixrac) artırılması. Türkm nbaşı (keçmiş Krasnovodsk) v Sadie ild - neft ə ə əçoxu iki NEZ-d emal olunur. Ilk zavodun ild 6 milyon ton - 1 milyon ton. ə əSon ill rd istehsalı, Yaponiya, Almaniya, Fransa, Avstriya, İsrail v dig r ə ə ə əşirk tl ri il zavodun modernl şdirilm si emal karbohidrogenl rin ə ə ə ə ə əkeyfiyy ti yaxşılaşmışdır v n qliyyat ölk nin qoymaq oktan benzin AI-95 və ə ə ə ə AI-98 v yüks k keyfiyy tli dizel yanacağı.ə ə ə

Son 10 il rzind f aliyy ti il sübut, quru yataqlarında inkişafında daha ə ə ə ə əyüks k olmasına baxmayaraq, X z r d nizinin karbohidrogen istehsalı ə ə ə əbaxımından v d edir. X z r d nizi v 3 neft d nizd üzvlük Türkm nistan ə ə ə ə ə ə ə əv Az rbaycan arasında f rql r h ll olunmamış statusu - Amma bu işin iki ə ə ə ə əciddi probleml r var.ə  S naye istehsalı ikinci mühüm sah - yüngül s naye, ə ə əxüsusil tekstil s nayesi, artan pambıq toplanması v pambıq mallar üçün ə ə ət l b artması il laq dar. Pambıq iplik haqqında 60 ton, 70 milyon kvadrat ə ə ə ə əhazırlayır pambıq parça m, t xmin n 25 milyon d d. jerseys. Denim v onunə ə ə ə ə m hsulları d ayrı Avropada var - Toxuculuq s nayesi yüks k ölk d v ə ə ə ə ə ə əxaricd t l b ed n Türkm nistan mal kiçik bir kateqoriya var. Q d r ə ə ə ə ə ə ərobotlar, qabaqcıl texnologiyalardan istifad etm kl müasir istehsal qurur ə ə əolan h v sl bu s naye xarici kapital (xüsusil Türk).ə ə ə ə ə  Dig r s naye ə əiqtisadiyyatı tabe rol bir tabe rol oynayır. Yalnız tikinti v tikinti materialları əmilli iqtisadiyyatın b zi ç ki v nisb t n yüks k artım tempi göst rm k - ə ə ə ə ə ə ə əh r il orta hesabla 6,8%. Aşağı qida s nayesi, neft-kimya, maşınqayırma v ə ə əelektrotexnika s nayesi, v s.ə ə

Aqrar s naye kompleksin daxilində ə k nd t s rrüfatı sektoru Türkm nistanə ə ə ə (bu ÜDM-nin t xmin n 25% yaradır) iqtisadiyyatında ikinci (s naye sonra) ə ə əyerd durur.ə  Bu s naye aparıcı mövqe hiss si kimi qaz il yanaşı, pambıq, ə ə əpambıq xaricd satış, xarici valyuta mühüm m nb yidir. kin torpaq ə ə ə Əsah sinin sas hiss si artan pambıq üçün istifad 800 hektar çoxdur. 2004-cüə ə ə ə ild qeyri-r smi m lumatlara pambıq m hsulu gör çox 30% 2000-2004 ə ə ə ə ə

plan 2,2 milyon ton baxımından 0,5 milyon tondan artıq olmadı. Yüks k əd r c li pambıq üçün m hsul yığılmış ümumi 25% edilir. Monoculture k nd ə ə ə ə ət s rrüfatında, el c d halinin artırılması il , şoranlıq v pambıq ehtiyac ə ə ə ə ə ə ə əsuvarma il bağlı sosial v iqtisadi probleml r g tirib çıxarır pambıq ə ə ə ə əm hsulu. Taxıl buğda, arpa, qarğıdalı, düyü kilir.. İlkin m lumatlara gör , ə ə ə ə2004-cü ild buğda m hsulu 1,4 milyon ton (2000-ci ild 1,7 milyon ton) ə ə əolmuşdur. Zernovodchesky sas sah si - ölk nin bütün taxıl bitkil rinin 40%-ə ə ə əi (ölk d taxıl bitkil ri altında kin torpaq ümumi sah si 150 hektar deyil) ə ə ə ə əyerl şir Akhal vilay t. 2004-cü ild Rays yığımı 35 milyon ton (2000-ci ild ə ə ə ə32 min ton) çatıb. Dem k olar ki, bu m d niyy t kin sah si bütün ə ə ə ə ə ət s rrüfatları Lebap v Dashoguz ild c ml nmişdir.ə ə ə ə ə ə  Pambıq v rzaq taxıl - ə əBu strateji öz l istehsalçılar h miyy tli m hsullar vurğulamaq lazımdır ə ə ə ə əvergid n azad dövl t güz ştli kreditl r, almaq, hökum tin toxum, kimy vi ə ə ə ə ə əmadd l r, gübr , müxt lif texniki xidm tl rin d y rinin 50% ə ə ə ə ə ə ə əöd yir.ə  Bec ril n yem bitkil rinin 5 növü: yem ot - yonca, sudan ot, ə ə əçölnoxudu, perks, t cavüz, silos - qarğıdalı (taxıl), sorghum (dzhugara) yem əbostan - qarpız feed, balqabaq, squash, kök bitkil r - ş k r çuğunduru v ə ə ə əpolusaharnaya; yem bitkil ri - qış arpa v çovdar.ə ə  Türkm nistan qarpız- k ndə ə t s rrüfatı mühüm v n q dim sah sidir. Bostan bitkil ri il qarpız, qovun, ə ə ə ə ə ə ə əbalqabağa daxildir. sas n Lebap v Dashoguz ild inkişaf bostan 229 min Ə ə ə əton - 2004-cü ild bostan kin sah si 26 min hektar rzaq m hsulları bostan ə ə ə ə əümumi g lir edib. Onlar bostan yarısından çoxu düşür. Müasir texnologiya ət tbiq etm k üçün Seçim Toxum işl r bostan g lirlilik v ümumi g lir ə ə ə ə ə əartırmaqdır.

kinçilik Türkm nistanın k nd t s rrüfatı mühüm sah l rind n biridir. Ə ə ə ə ə ə ə əsas meyv bitkil rinin, alma, armud, heyva, rik, şaftalı, gavalı, alça, daş Ə ə ə ə

meyv , qoz v püst (qoz-fındıq) v Loch, ncir, zeytun, tut, nar, badam v ə ə ə ə ə əlimon vardır. Alma (44%), rik (19%), gavalı (8%), armud (6%), qranat ə(5,5%), şaftalı (4%), meyv bütün növ n ümumi m d niyy t 13,5% idi . 60 ə ə ə ə əton - 2004-cü ild meyv bitkil ri altında sah si 23.5 min hektar, ümumi ə ə ə əg lir idiə  T r v zçilik xüsusil Akhal velayat yayılmışdır. n ümumi t r v z ə ə ə ə Ə ə ə əbitkil ri, pomidor, xiyar, soğan, yerkökü, k l m, bib r, badımcan, turp, turp ə ə ə əvar. 2004-cü ild t r v z bitkil ri altında sah si 25 min hektardır, ümumi ə ə ə ə ə əg lir 350 min tona çatıb.ə  Üzümçülük - d ş rab v konserv s nayesi üçün ə ə ə əxammal olan t z v qurudulmuş üzüm, insanların t min ed n respublika ə ə ə ə ək nd t s rrüfatı sektorunda mühüm hiss sidir. Tarifl r 200 ton illik orta ə ə ə ə əedir. Heyvandarlıq k nd t s rrüfatı istehsalı, k nd t s rrüfatı sonra ikinci nə ə ə ə ə ə ə böyük.Qaragül (Karagül d ril ri dünya bazarına ixrac olunur v ölk daxili ə ə ə ə

x z s nayesind istifad olunur) göz l yun qoyun, d v , donuz, quşçuluq, ə ə ə ə ə ə əatlar (bu cins artan dünya şöhr tli heyvandarlıq atları), ip kçilik, arıçılıq, ə əbalıqçılıq hazırlanıb. Min 980 ton, yumurta - - 370 milyon d d yeni minilliyinə ə

vv ll rind ölk d t istehsalı süd 280-300 min ton sıra edir.ə ə ə ə ə ə ə

 Energetika s nayesi.ə  R smi m lumatlara gör 2004-cü ild , ölk nin ə ə ə ə əelektrik 5 milyard kWh (İran, fqanıstan, Türkiy , Pakistan, M rk zi Asiya Ə ə ə ədövl tl rinin bir sıra) ixrac edilib ki, 018 t xmin n 15 milyard kilovat saat ə ə ə əistehsal dem kdirə . Ölk d elektrik sas t chizatçıları Mary elektrik ə ə ə əstansiyası, Abadan v Balkanabat güc var. ABŞ-ın "General Electric" v bu ə əbitkil rin imkanlarının genişl ndirilm si Türk "Calik Energy" il f al ə ə ə ə ə

m kdaşlıq artıq 10 ildir Türkm nistan. Elektrik x tl ri ş b k si - Mary ə ə ə ə ə ə ə əstrateji x ttinin tam tikintisi - Aşqabad - Balkanabat (220 kW), paytaxtın əenerji t chizatı q zalarının sayının azaldılması v g rginlik d yişm si ə ə ə ə ə əazaltmaq olardı. 

 Ölk nin n qliyyat sisteminin sas yol n qliyyat sıx Amud rya haqqında ə ə ə ə əkörpül rin inşası il bağlı olan m liyyat edir. 10 milyon ton, daxili sularla - ə ə ə ə1,7 milyon ton, d niz - 161 ton v hava - 11 ton yük daşınıb. R smi ə ə əm lumatlara gör , 2000-ci ild yol yük n qliyyat h cmi d mir yolu il n ql ə ə ə ə ə ə ə ə408 milyon ton olub. H min il s rnişin daşınması idi: d mir yol - yolu üzr ə ə ə ə842 milyon n f r, hava min-2,629min ,d niz n qliyyatı il - 11 min n f r.ə ə ə ə ə ə ə  Bir ayırıcı zolaq v eni altı sıra yol: Ölk nin iri ş h rl rind ( Türkm nbaşı, ə ə ə ə ə ə əAşqabad - Mary - Turkmenbata, Aşqabad - Qaraqum – Dashoguz, Türkm nbaşı -Aşqabad Dashoguz v başqaları) birl şdir n yollar ilk ə ə ə əkateqoriya aid beyn lxalq s viyy d magistral yollar cavab 12.25 metr h r ə ə ə ə ət r find karayolunda.ə ə ə  Böyük h miyy t ilk növb d Türkm nistan ə ə ə ə ə ən qliyyat d hlizi "Şimal-C nub" razisinin bir hiss sinin tikintisi, d mir yolu ə ə ə ə ə əYeralievo - Türkm nbaşı - Cazangic - Kyzylatrek - İran d mir yolu ş b k si ə ə ə ə əazad dövl t s rh di. Bu, Avropa, Rusiya, Qazaxıstan, İran v n azı iki d f ə ə ə ə ə ə əqısaltmaq çatdırılması arasında yeni marşrut yaradacaq. , M şh d (İran) ə əTrans-Asiya d mir yolu "qızıl link" adlı v onun cari versiyası mahiyy ti İp k ə ə ə əyolu oldu v 200 kilometrlik d mir yolu Turkmenabat - 280 km d mir yolu ə ə əx tti Tejen - Sarahs mövcud beyn lxalq yollarının mühüm rol qeyd etm k ə ə əlazımdır - Atamurat Türkm nistan beş ş rq rayonlarında birl şdir n. ə ə ə ə

fqanıstan - - Pakistan - Hindistan G l c kd bu sah d g l c k boru Ə ə ə ə ə ə ə ə ə ək m ri Türkm nistan bağlanır.ə ə ə

D niz n qliyyatı Türk ekspertl r t r find n yenid n olaraq Türkm nbaşı,ə ə ə ə ə ə ə ə portuna yön ldilib. X z r d nizinin Türkm nistan s naye v k nd ə ə ə ə ə ə ə ə

t s rrüfatı texnikasının, avtomobill rin, metal m hsulları, mineral gübr l r ə ə ə ə ə əçatdırdı. Bu port neft, koks v dig r neft m hsulları, kimya v yerli ə ə ə əistehsalçıların dig r m hsulları gönd rilir. Infrastruktur getdikc vacib rol ə ə ə əH şt rxan yaxınlığında Türkm nbaşı v Olya Rusiya liman ş h ri arasında ə ə ə ə ə əb r oynayır h m limanları n qliyyat d hlizi Avropa strateji h miyy tli - ə ə ə ə ə ə ə əQafqaz - Asiya. Rabit sas formaları mövcud yenid n qurulması v yeni ə ə ə əş b k l rinin tikinti var, yeni beyn lxalq kanalları, r q msal, analoq ə ə ə ə ə ə əmövcud kommutasiya sisteml rinin transfer açılışında. Ictimai rabit ə əsisteml ri g lir biri sas m nb yi halinin xidm tl rin h yata keçirilm si ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə(2000 uyğun olaraq h yata bu madd üzr $ 237 mlrd ümumi g lir, büdc 74ə ə ə ə ə milyard manat). Paytaxtda, telefon ş b k sinin modernl şdirilm si birinci ə ə ə ə əm rh l si Aşqabad, halisinin 70%-i telefon xidm ti t min ed c k. Onlar ə ə ə ə ə ə ə əçünki yüks k d y ri ümumi hali üçün lçatmaz qalır, baxmayaraq ki, ə ə ə ə ət dric n, mobil v peycinq xidm tl ri abun çil rinin sayı artır.ə ə ə ə ə ə ə  Xarici ticar t.ə  Müst qil xarici ticar t laq l rinin genişl ndirilm sin is "böyük ə ə ə ə ə ə ə ə əqardaş" kimi Rusiyanın maksimum sapma diqq t xarici münasib tl r ə ə əsah sind öz siyas tinin Türkm nistan müst qil inkişaf vv lind n. Bu ə ə ə ə ə ə ə ək m r "- M rk zi M rk zi Asiya" qaz t chizatının obyektiv z rur t il ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə

laq dar idi. Xüsusil regional laq l ri, Türkiy v İran genişl ndirilm si ə ə ə ə ə ə ə ə ə əv M rk zi Asiya dövl tl ri il mü yy n d r c d paralel olaraq, (v ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə əsaxlanılan) siyas ti. T dric n ABŞ daxil olmaqla Q rb ölk l ri il xarici ə ə ə ə ə ə əiqtisadi laq l rin inkişaf edir.ə ə ə  Ixrac dem k olar ki, 4,4 milyard is idxal $ 2,4 ə əmilyard is r smi m lumatlara gör , 2004-cü ild xarici ticar t dövriyy si $ ə ə ə ə ə ə ə6,8 milyard t şkil edibə  Ixracın mt strukturu qaz t şkil edir. Ikinci yeri neftə əə ə v neft m hsullarının, habel elektrik vardır. Pambıq, pambıq iplik, pambıq ə ə əparçalar v pambıq m hsulları - Sonra (dünya bazarında asılı olaraq), pambıqə ə m hsulları izl di. Xalça, d ri v d ri m mulatlarının, ip k, qiym tli at ə ə ə ə ə ə ə əcinsl rinin, meyv -t r v z, balıq, kürü v bir sıra dig r rzaq m hsulları ə ə ə ə ə ə ə ə əixrac edib. Ona h miyy tli ağır idxal öd m k üçün valyuta v iqtisadiyyatın ə ə ə ə ə əinkişafı v diversifikasiyası h yata keçirm k üçün imkan verir ki, ə ə əTürkm nistan q sd n qaz ixrac saslanır ki, qeyd etm k lazımdır.ə ə ə ə ə  İxrac 50-d n çox ölk sind , lakin aparıcı dem k olar ki, daim Ukrayna (qaz alış) ə ə ə ət r find n işğal - Daha bütün ixracının yarıdan çoxu. Türkm nistan ə ə ə əixracatının 20% orta, üçüncü yeri İtaliya 10-15%-dir - ikinci yeri İran. Türkiyə v Rusiya izl yir. Dig rl ri bu ölk l r üçün, baxmayaraq ki, Türkm nistan ə ə ə ə ə ə əyüks k mobil ümumi ixracı v il d yişiklik ölk l rin mövqeyi. Bel ki, ə ə ə ə ə əm s l n, 2028 Rusiya q d r Rusiya qazının t darükü üzr Rusiya-ə ə ə ə ə ə əTürkm nistan müqavil il laq dar olaraq, 2007-ci ild n, Türkm nistan ə ə ə ə ə ə ə

ticar t t r fdaşı kimi ilk növb d azad olunacaq ki, bil r.ə ə ə ə ə ə  Maşın v avadanlıq ə(neft v qaz, tekstil kompleksl ri, enerji, tikinti v s), n qliyyat vasit l ri, ə ə ə ə ə əmetal v metal (Türkm nistan yalnız öz yaratmaq haqqında düşünm y ə ə ə əbaşlayıb - m hsulları arasında s naye m qs dl ri ümumi idxalın 80%-idxal ə ə ə ə əm hsulları üstünlük t şkil edir metal bazası, baxmayaraq ki, bu dem k olar ə ə əki, heç biri üçün real imkanlar), qara v lvan metallar, kömür, taxta v dig r ə ə ə əxammal, kimy vi, czaçılıq, s naye istehlakı malları, m hsulları v ə ə ə ə əs. Türkm nistan idxalı (links dem k olar ki, 80 ölk d n mövcuddur) ixrac ə ə ə əf rql nir - burada son ill rd , ilk növb d , onun payı t xmin n 20% ə ə ə ə ə ə ə əAlmaniya edir. Ukrayna v Rusiya (15% h r), Türkiy , İran, ABŞ, Yaponiya, ə ə əB , s t qibƏƏ ə  Dövl t büdc sinin.ə ə  Son ill rd Hökum t maliyy statistika ə ə ə ə(el c d bir çox dig r statistik m lumat) itkin, son ill rd dövl t büdc sininə ə ə ə ə ə ə ə ə strukturu bir q d r d yişib, xüsusil ild n, ekspertl r 2000 üçün istifad ə ə ə ə ə ə əbelə

2002-ci ild ümumi x rcl rin 29,1 trilyon t şkil edib v g lir - 28,6 ə ə ə ə ə ətrilyon. dem kdir ki, 500 milyon manat büdc k siri. 2000, dövl t fondları və ə ə ə ə mü ssis l rind büdc maliyy l şdirilm si sas m nb yidir. Bel ki, 12 ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə ətrilyon. manat g lir t r fi ilk növb d , neft v qaz şirk tl rinin m sul idi - ə ə ə ə ə ə ə ə ə"Turkmenneftegaz", "Türkm nqaz", "Turkmenneft", hökum tin g lirl rinin ə ə ə əvergil rd n (birbaşa v dolayı) t min etm k üçün ikinci yerd Nazirliyinin ə ə ə ə ə əEnerji v Türkm nistan s S naye - 4.4 trilyon ümumi m bl ği. ə ə ə ə əmanat. Maliyy siyas tinin ümumi iqtisadi strategiya sas n vergi ə ə ə əyaxşılaşdırılması m qs di daşıyır. Lakin, vergi siyas ti h miyy tli ə ə ə ə ə əd yişiklikl r h yata keçirilmişdir.ə ə ə  $ 28.6 trilyon ümumi g lirl rinin: dövl t ə ə əbüdc sinin g lir yan t hlili Türkm nistan vergi bazasının aşağı s viyy d ə ə ə ə ə ə əgöst rir. Inkişaf etmiş iqtisadiyyatları büdc g lirl rinin sas olan AZN ə ə ə ə əm nf t vergisi, yalnız 0.85 trilyon m bl ğind t min edir. (3%). 1.6 trilyon ə əə ə ə ə ə- Çox daha çox g lir vergisi yalnız bir d y r g tirdi. manat.ə ə ə ə  2000 üçün x rcl ri büdc strukturu sosial yönümlü t dric n möhk ml nm si göst rir. ə ə ə ə ə ə ə ə əM s l n, dövl t sektorunda x rcl rin artım kimi 64%, 79% (dövl t ə ə ə ə ə ə əsektorunda m k haqlarının, pensiyaların, t qaüdl rin v müxt lif ə ə ə ə ə əehtiyatların 2 qat artım üçün) artaraq sosial x rcl ri 1999-cu ill ə ə əmüqayis d . Ümumilikd , sosial sektora 4,3 trilyon keçirdi. manat v ya ə ə ə əümumi x rcl rin 15%.ə ə   sas x rcl r büdc - müxt lif dövl t fondları v Ə ə ə ə ə ə əobyektl rinin d y ri 22,7 trilyon ümumi. manat. D y ri Bu cür v sait v ə ə ə ə ə ə əqurğuların t r find n şirk tl ri d g lir.ə ə ə ə ə ə ə  Müdafi v s rh d t hlük sizliyi ə ə ə ə ə əüçün 787 milyard manat - c mi - 600 milyard v xidm t xarici r smi büdc ə ə ə ə əx rcl rinin dig r növl ri arasında birbaşa milli iqtisadiyyatın inkişaf x rcl ri ə ə ə ə ə ə

(k nd t s rrüfatı, n qliyyat v rabit , tikinti, m rk zl şdirilmiş kapital ə ə ə ə ə ə ə ə əqoyuluşlarının v s.) Qeyd edilm lidir borc - 30 milyard manat.ə ə  BVF ekspertl ri (v 1.7 2.6 milyard beyn lxalq maliyy institutları, müxt lif ə ə ə ə əhesablamalara gör ) 2000-ci ild bu madd nin d y ri n azı 380 olardım ə ə ə ə ə əgöst rir ki, borc qaytarmaq z rur ti baxımından bir büdc t hlili aparılır ə ə ə ə əmilyon ($ 286 milyon - borc v 96 milyon öd niş - faiz). Bu s viyy li dövl t ə ə ə ə ənazirlikl ri v agentlikl ri xarici borcu çox aşağı istismar x rcl ri ki, görünür,ə ə ə ə ə Türkm nistan Hökum ti aşağı ümumi xarici borc, milli iqtisadiyyatın lverişliə ə ə v ziyy t vurğulamaq v xarici investorlar üçün ölk nin c lbedici artırmaq ə ə ə ə əüçün edirl r.ə  500 milyon manat büdc k siri Türkm nistan M rk zi ə ə ə ə əBankının faizsiz kredit hat n z rd .ə ə ə ə ə

NƏTİCƏ

 

Bu gün Türkm nistan m d n s nayesi xüsusiyy tl rə ə ə ə ə ə    s naye istehsalı əTürkm nistan iqtisadiyyatın sasıdır. 2001-2008 üçün s nayesi üzr qarışıq ə ə ə ət sir ed n daxili v xarici amill rin t siri altında inkişaf etmişdir. S naye ə ə ə ə ə əistehsalının artımı iqtisadi artımın vacib amilidir. Bu ümumi daxili m hsulun əstrukturunda s naye h miyy tli payı olduğunu göst rir. 2008-ci ild ÜDM-ə ə ə ə ə əd s nayenin payı 28,1% artıb. S naye istehsalının artımı mühüm amil ə ə əs naye mü ssis l ridir. ə ə ə ə 1998-ci ild n 2008-ci il 160 milyard tenge milyard ə ə700 tenge t şkil ed n m bl ği sas v saitl rin investisiyadır. Kapital ə ə ə ə ə ə əintensiv f aliyy tin sasına xam neft v s mt qazı, metallurgiya, istehsal v ə ə ə ə ə əelektrik enerjisi, qaz v su paylanması daxildir. Dağ m d n Türkm nistan ə ə ə əs nayesinin bir hiss sidir. Bu sah d Respublikasının uzun n n v ə ə ə ə ə ə ə ət crüb y , böyük resurs potensialı, probleml ri v yeraltı s naye inkişaf ə ə ə ə ə əperspektivl ri var., Türkm nistan z ngin t bii ehtiyatları il h miyy tli bir ə ə ə ə ə ə ə əyanacaq v qara v lvan metallurgiya inkişafı üçün enerji potensialı v ə ə ə əh rt r fli resurs bazasına malikdir. Ümumiyy tl , dağ-m d n s nayesi ə ə ə ə ə ə ə əTürkm nistanda yanacaq energetika s nayesind n sonra xarakteriz edil ə ə ə ə əbil r. D mir filizi Türkm nistan razisi üzr 15%-ni t şkil edir. Manqan filizi ə ə ə ə ə əv xrom filizin 5-7% bu razid c ml şmişdir.ə ə ə ə ə

Türkm nistan s naye inkişaf, xüsusil dağ-m d n, ölk nin sas istinad ə ə ə ə ə ə əsektoru çox diqq t q bul etmişdir. 2009-cu ilin birinci yarısında s naye ə ə əistehsalında ümumi azalma 2,7% idi. m nfi 9,5%, su, elektrik enerjisi v qaz ə əistehsalı v bölüşdürülm si - 2008-ci ilin birinci yarısı il müqayis d 6,5% ə ə ə ə əazalıb, eyni zamanda, dağ-m d n s nayesid 1,8% geriliyib.. Yalnız dağ-ə ə ə əm d n sektoruna TÜrkm nistanın bütün s naye qlobal böhran istehsal güclüə ə ə ə azalması olmadan, sür tl ged r k artır ki, bu da qlobal böhran ş raitind ə ə ə ə ə əTürkm nistanın iqtisadiyyatı üçün çox vacibdirə

Qlobal böhran bu gün miqyasında son 70 ild kind n n böyüyüdür. ə ə əEkspertl r miqyası v t siri, bu böhran otuzuncu ill r Böyük Depressiya ə ə ə ə

d rin olduğunu qiym tl ndirir. Böhran yalnız banklara, h m d real ə ə ə ə əiqtisadiyyata daxildir. Böhran yığılmış struktur f rql ri düz ldilm si il ə ə ə ə əbağlıdır. Dağıdıcı v ağrılı proses köhn lmiş v iqtisadiyyat yeni perspektivli ə ə əs naye inkişafına t sirsiz keçm mişdir . Müasir ş raitd onun daxili ə ə ə ə əiqtisadiyyatının inkişafı v böhran növb ti addım bu çox ç tin dövrd ə ə ə əsaxlamaq lazımdır. İqtisadi rifah f al investisiya siyas tin köm k ed c kə ə ə ə ə ə

Ümumiyy tl , qlobal böhran – Türkm nistanın dünya mövqeyini ə ə əgücl ndirm k olan ç tinlikl ri aradan qaldırılması bir addım idi. Qısa tarixi ə ə ə ədövr rzind ölk nin iqtisadi z rb l ri çox olmuşdur . Böhran iqtisadi ə ə ə ə ə ə

laq l rin dağılması v 1990-ci ild bazar keçid, 1997-1998 olan Rusiya v ə ə ə ə ə əAsiya böhranları idi. 1992-1996 v ziyy t çox mür kk b v dramatik idi. Heç ə ə ə ə əbir ehtiyat, müt x ssisl r v bazar t crüb si, heç bir müasir mü ssis l ri ə ə ə ə ə ə ə ə əyoxdur idi. Pul h tta kifay t q d r minimum t l bl r üçün deyildi. Lakin ə ə ə ə ə ə ə əTürkm nistan uğurla bu böhranı v bütün keçid dövrünün ç tinlikl rini d f ə ə ə ə əetmişdir.

Indi n mühüm - böhran n tic sind Türkm nistan iqtisadiyyatının ə ə ə ə əinkişafı üçün imkanlar yaratmaqdır. Bunu etm k üçün, biz bu gün çox f rqli ə əxüsusiyy tl ri malikik. Biz Milli Fondu, inkişaf t şkilatları v milli ə ə ə əşirk tl rin, SEC, davamlı iqtisadiyyat, öz professional iqtisadçılar qaldırılmış, ə əmaliyy çil r, menecerl r yaratmışdır ki, ehtiyatları var bütün bu biz doğru ə ə əsiyas tl r olduğunu sübut edir. Biz ölk v onun iqtisadiyyatını ə ə ə əv t ndaşların rifahını inkişaf v böyüm ni, yeni t kan verm kl adekvat ə ə ə ə ə ə əböhrandan qurtarmaq üçün imkanlar var.

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI:

1. Yanvar-dekabr Türkmənistan Respublikasının sosial-iqtisadi inkişaf, 2008 / / məqalənin xülasəsi nəticələri. Aşqabad - 2009. - № 1.

2. Kamenev S .N Rusiya və Mərkəzi Asiya, Yaxın Şərq ölkələri arasında regional iqtisadi əməkdaşlıq. - "Mərkəzi makro-region Asiya və Rusiya". Moskva, Strateji Araşdırmalar Rusiya Mərkəzi, 1993

3. "2010-cu ilədək dövr üçün Türkmənistan sosial-iqtisadi islahatlar strategiyası" Prezident Saparmurat Türkmənbaşı milli proqram, Aşqabad, 1999

4. Kamenev S N Türkmənistanın yanacaq-energetika kompleksinin: hazırkı vəziyyəti və inkişaf perspektivləri - jurnalının "Mərkəzi Asiya və Qafqaz», № 6 (18), 2001

5. Kamenev S N Enerji siyasəti və energetika Layihələr Türkmənistan - Journal "Mərkəzi Asiya və Qafqaz», № 4 (28), 2003

6. Kamenev S N Rusiya - Türkmənistan: iqtisadi əlaqələrin genişləndirilməsi. - Jurnal "Asiya və Afrika gün», № 10, 2000

7. http://www.mining-enc.ru/t/turkmenskaya-sovetskaya-socialisticheskaya-respublika/

8. www.gundogar.org .

9. http://www.referun.com/n/gornodobyvayuschaya-promyshlennost-turkmenistana-v-20-30-e-gody

10. turkmenistan.ru