Karen Duve

Jeść przyzwoicie

Autoeksperyment

1 Grudzień 2009

Niczego nie osiągnąłem. Cóż mogą zmienić zwykłe filmy, skoro nawet katastrofa

w Czarnobylu niczego nie zmieniła?

Horst Stern

Rankiem tego dnia, kiedy postanowiłam zostać lepszym człowiekiem, stałam nad

zamrażarką w supermarkecie REWE, trzymając w ręce płaskie opakowanie z napisem

„Przysmak z grillowanego kurczaka” - produkt kupowany przeze mnie często i chętnie,

smaczny, tani i łatwy do przygotowania. Dzięki aluminiowej foremce nie trzeba nawet

brudzić patelni. Wystarczy nastawić piekarnik na sto osiemdziesiąt stopni, otworzyć go,

raz-dwa wsunąć danie do środka, a po godzinie przełożyć na talerz chrupiące i skwierczące

mięso. Już miałam wrzucić mrożonkę do koszyka, gdy nagle z głębi supermarketu wynurzyła

się Jiminy, podbiegła do mnie i wyrwała mi ją z rąk. Jiminy naprawdę nazywa się Kerstin. Pół

roku temu Kerstin wprowadziła się do jednego z pokoi mojego brandenburskiego domu,

w zamian za co ja otrzymałam prawo do korzystania z jej lokum na berlińskim Kreuzbergu.

Od tamtej chwili zaczęły się ścierać nasze dwa światy. Kerstin odżywiała się prawie

bezmięsnie, większość produktów spożywczych kupowała w sklepach ekologicznych

i najwyraźniej czuła się powołana do komentowania moich zwyczajów żywieniowych.

Nazwałam ją „Jiminy” na cześć świerszcza z disneyowskiej wersji Pinokia. Pinokio,

obdarzony życiem przez Dobrą Wróżkę, z początku nie posiadał jeszcze sumienia i dlatego

otrzymał za towarzysza gadającego świerszcza, który miał go wspierać radą w kwestiach

natury etycznej, a kiedy to konieczne - udzielać reprymendy. W filmie Disneya Jiminy,

świerszcz odpowiedzialny za sumienie Pinokia, nosi surdut, kamizelkę, koszulę ze sztywno

nakrochmalonym kołnierzykiem, bryczesy, halsztuk i pantofle, na głowie ma cylinder, a pod

pachą - nieodłączny parasol.

- Jak możesz kupować mięso torturowanych zwierząt? - wrzasnął mój świerszcz. -

Przecież dobrze wiesz, w jakich warunkach hoduje się te kurczaki.

Fakt. Musiałam przyznać, że gdzieś głęboko, w najgłębszych zakamarkach mojej

świadomości kryła się informacja, że warunki, w jakich muszą żyć kurczaki takie jak ten, są

raczej niekorzystne.

- Zasada jest prosta: im produkt tańszy, tym gorsze warunki hodowli - oświadczyła

Jiminy, pochyliła się nad zamrażarką i odłożyła opakowanie na miejsce. Wskazała mi cenę

przyklejoną po zewnętrznej stronie pojemnika z mrożonkami. - A dwa euro dziewięćdziesiąt

dziewięć centów za całego kurczaka każe domyślać się aktów bezprzykładnego okrucieństwa.

Przed oczami stanęły mi obrazy z filmu dokumentalnego, który oglądałam kiedyś

późnym wieczorem na ZDF: młode kurczaki z pozbawionymi pierza szyjami, stłoczone

całymi tysiącami na zatrważająco małej przestrzeni, kury o częściowo amputowanych

dziobach, z połamanymi nogami, zdychające na posadzce pokrytej grubą warstwą

zaschniętych odchodów, deptane przez inne kury. Myślenie o wszystkim, co się wydarzyło,

nim anonimowa masa mięsa trafiła do aluminiowej rynienki, nie było przyjemne, w dodatku

kosztowało mnie wiele silnej woli i samozaparcia - tym bardziej że wskutek tego umysłowego

wysiłku nie pozostało mi oczywiście nic innego, jak tylko odmówić sobie owego

„przysmaku”.

*

Wczesnym popołudniem tego dnia, kiedy postanowiłam zostać lepszym człowiekiem,

siedziałam przed telewizorem, jadłam wegetariańskie i - przyznaję - całkiem smaczne curry,

które przyrządziła Jiminy, i wysłuchiwałam jej komentarzy na temat moich telewizyjnych

zwyczajów, zadając sobie w duchu pytanie, czy odstąpienie jej pokoju aby na pewno było

dobrym pomysłem. Obok fotela leżał mój chory na raka buldog Bulli i od czasu do czasu

posyłał mi pełne rozczarowania spojrzenie. Gdybym kupiła danie z kurczaka, mógłby swoim

zwyczajem asystować mi przy posiłku. Na NDR leciał typowy dla przedświątecznej

popołudniowej ramówki zwiastun reportażu o pewnym hodowcy drobiu z Dolnej Saksonii,

który trzyma się starych dobrych metod i wypuszcza swoje gęsi na łąkę. Niebo w telewizorze

było wiosennie błękitne, kwitła wiśnia, a gęsi, skubiąc świeżą trawę, człapały po łące

i z zaaferowaniem gęgały. Prowadząca program wpadła w taki zachwyt, że trzy razy

powtórzyła słowo „szczęśliwy” - szczęśliwe gęsi, szczęśliwe zwierzęta, mięso szczęśliwych

gęsi.

- Jeśli w święta koniecznie musisz jeść pieczeń z gęsi, to przecież zawsze możesz

sobie zamówić taką z dobrej hodowli - zaproponowała ugodowo Jiminy.

- Skąd wiesz, że im tam dobrze? - prychnęłam. - Wcale nie są szczęśliwe. Zresztą

teraz i tak już po nich.

Nadal miałam jej za złe, że ośmieliła się mnie pouczać. Któż z nas lubi, gdy inni

prawią mu morały?

- O wiele za duże stado - rzuciłam, spoglądając w stronę ekranu, chociaż nie miałam

bladego pojęcia, ile gęsi powinno liczyć idealne stado. - Myślisz, że dobrze się czują w tej

masie? Widzisz gdzieś wodę? Kobieto, przecież to gęsi! Gęsi! Mają błony pławne nie po to,

żeby deptać po trawie. One są stworzone do pływania!

Jiminy z zakłopotaniem spojrzała na ekran. Rozparłam się wygodniej w fotelu. Jakie

to przyjemne uczucie, wytrącić broń z ręki komuś, kto przewyższa cię pod względem

moralnym.

- Poza tym uważam, że to bardzo mało prawdopodobne, by któraś z nich kiedykolwiek

widziała swoją matkę - perorowałam dalej. - Przychodzą na świat w wylęgarni. To sieroty.

Pierwszą rzeczą dostrzeganą przez nie po wykluciu się jest żarówka, którą biorą za słońce -

i nigdzie matki witającej je uspokajającym gęganiem... Jak okiem sięgnąć, setki takich jak one

sierot i ani jednego bajorka, w którym mogłyby się potaplać.

- Moim zdaniem i tak będzie najlepiej, jeśli urządzisz sobie wegetariańskie święta -

orzekła Jiminy. Odburknęłam coś niewyraźnie.

Wieczorem tego dnia, kiedy postanowiłam zostać lepszym człowiekiem, nadal

siedziałam przed telewizorem. Jiminy pojechała do Berlina na jakąś imprezę, nie musiałam

się więc obawiać, że znów zostanę skrytykowana. Na stole stała butelka coli light, Bulli

z głośnym mlaskaniem pałaszował swoją rozmiękłą już karmę, a w telewizji leciała brytyjska

komedia romantyczna Notting Hill. Hugh Grant, czy raczej bohater przez niego grany, został

właśnie porzucony przez kobietę swojego życia (Julię Roberts) i przyjaciele próbowali

wyswatać go z trzema kolejnymi kandydatkami. Na tę część filmu autor scenariusza

przeznaczył jedynie dwie minuty. Musiał więc w ciągu kilkudziesięciu sekund tak

scharakteryzować każdą z nich, by widz od razu wiedział, że żadna nie jest odpowiednią

partią. W przypadku randki numer dwa rozwiązał problem następująco: przy stole siedzi

kobieta z infantylnymi kucykami. Gospodarz proponuje jej kawałek „bekasa w winie”.

Kobieta odpowiada:

- Nie, dziękuję, jestem frutarianką.

Hugh Grant:

- Ooo... a kto to taki... frutarianin, Keziah?

- Wierzymy, że rośliny mają duszę i dlatego gotowanie uważamy za okrucieństwo.

Jemy wyłącznie te warzywa i owoce, które spadły z drzew lub krzewów, bo tylko one są

naprawdę martwe.

- Ach tak, rozumiem... no tak... czyli te marchewki...

-...zostały zamordowane! Właśnie!

- Zamordowane... Biedne marchewki. Hm, co za bestialstwo.

Nieźle się ubawiłam. Nie było oczywiście mowy, by ta egzaltowana misjonarka mogła

przypaść do gustu takiemu superfacetowi jak Hugh Grant. Co do tego musiałam przyznać

autorowi scenariusza całkowitą rację.

Ale do mojej wesołości przyplątało się również inne, dziwnie niemiłe uczucie.

Szczerze mówiąc, nie bardzo nawet wiedziałam, jak taka frutarianka się odżywia. Gdy Hugh

Grant i Julia Roberts w końcu się zeszli, zasiadłam do komputera i przeczesałam World Wide

Web w poszukiwaniu bliższych informacji. Aha, frutarianin to ktoś, kto jada tylko te rośliny

lub ich części, które można zebrać, nie niszcząc rośliny macierzystej. Najczęściej są to

właśnie owoce. Jabłko na przykład można zjeść bez naruszania samej rośliny, czyli jabłoni.

To niemożliwe w przypadku sałaty, ziemniaków i innych bulw. Dozwolone są natomiast

orzechy, pomidory i pestki słonecznika. Przyznaję, nadal wydawało mi się to trochę śmieszne,

co więcej, okropnie skomplikowane i wymagające nie lada wysiłku. Jednocześnie ogarnęło

mnie wzruszenie na myśl, że istnieją ludzie gotowi narzucić sobie tyle ograniczeń i złożonych

reguł, by chronić rośliny i zwierzęta, choć dobrze wiedzą, że ściągnie to na nich kpiny reszty

ludzkości. Ludzkości, która znęcanie się nad zwierzętami uznaje za taką oczywistość, że

zachowanie minimalnych standardów, jak na przykład wypuszczanie gęsi na świeże

powietrze, jest dla niej rzeczą godną najwyższej uwagi, zasługującą w swej niezwykłości na

to, by nakręcić materiał do popołudniowego magazynu i obwołać pokazywane w nim

zwierzęta mianem wyjątkowych szczęściarzy.

A ja? Moja własna bezmyślność sprawiła, że kupowałam bynajmniej nie taki, chociaż

pozornie szczęśliwy drób. A przecież od zawsze miałam się za wielką przyjaciółkę zwierząt.

Na operacje Bulliego i jego chemioterapię bez mrugnięcia okiem wyłożyłam kilka

miesięcznych pensji, a na uroczystościach rodzinnych z lubością opowiadano sobie historię

o tym, jak w pierwszej klasie wybiegłam z płaczem, trzaskając drzwiami, z lekcji religii,

ponieważ nasza wychowawczyni, pani Meyer-Arndt, powiedziała, że zwierzęta nie idą po

śmierci do nieba. Skoro tak, odgrażałam się, to i ja się tam nie wybieram. Pójdę tam, dokąd

trafiają zwierzęta.

A jednak, gdyby nie interwencja Jiminy, pewnie znowu kupiłabym mój „przysmak

z grillowanego kurczaka”, którego podstawowy składnik podczas całego swego smutnego,

ledwie pięciotygodniowego życia wedle wszelkiego prawdopodobieństwa nie ujrzał ani

jednego promienia słonecznego.

Spróbowałam wyobrazić sobie, jakim monstrum muszę być w oczach frutarianina. Ale

dotarło do mnie, że od frutarianki z Notting Hill różni mnie nie tyle to, że nasze sposoby

odżywiania się bazują na odmiennych systemach wartości. Faktyczna różnica między nami

polega na tym, że frutarianka podjęła pewną decyzję moralną, podczas gdy ja nie poświęciłam

nawet jednej chwili, by się zastanowić nad konsekwencjami swojego postępowania. O Boże,

pomyślałam, jestem Pinokiem. Zachłanną, egoistyczną drewnianą kukłą pozbawioną

sumienia. Na swoje usprawiedliwienie nie mogłam nawet powiedzieć, że to wszystko wynika

z niewiedzy. Moje dzieciństwo przypadło na lata siedemdziesiąte. Już wtedy w porze

największej oglądalności leciały w telewizji filmy dokumentalne Horsta Sterna1 o zwierzętach

- Godzina Sterna czy Uwagi w sprawie kur/krów/świń. Od tamtego czasu wiem, że kura to

ptak biegający, który w klatce będzie się tylko męczył, że cieląt nie powinno się oddzielać od

matek i zamykać w ciemnych izolatkach, a świń - stłaczać ciasno w halach o podłogach

szczelinowych. Gdy dowiadywałam się z telewizji lub czasopism o makabrycznych scenach

rozgrywających się w przemysłowych tuczarniach, zdawałam sobie sprawę, że nie są one

dowodem sporadycznych zbrodni, których dopuszczają się wyłącznie pozbawieni sumienia

oprawcy czy indywidua o sadystycznych skłonnościach, łamiące ustawę o ochronie zwierząt,

lecz że są one wynikiem działalności przyzwoitych obywateli, którzy - w granicach tego, co

dozwolone, najzwyczajniej w świecie dążą do maksymalizacji zysku.

To okrucieństwo nie spotyka się z należną sobie pogardą, lecz dokonuje się w ramach

obowiązującej normy. Dlatego właśnie jest tak trudne do zniesienia. W moim przekonaniu

uregulowanie tych kwestii należy do zadań państwa. 92,3 procent konsumentów, którzy

wzięli udział w ankiecie opublikowanej w 1997 roku przez czasopismo „Brigitte”,

opowiedziało się za bezwzględnym zakazem masowej hodowli zwierząt, nieuwzględniającej

naturalnych potrzeb poszczególnych gatunków. Większości nie przeszkadzało to jednak nadal

kupować kilogramów mięsa i wędlin pochodzących z hodowli przemysłowych. Sądzę, że

o tak ważnej kwestii etycznej nie może decydować zawartość portfela. Któż z nas ma ochotę

podczas każdych zakupów zastanawiać się, czy przypadkiem nie pomaga w popełnieniu

przestępstwa? Obywatel cywilizowanego kraju powinien mieć absolutną pewność, że zanim

mięso trafiło do supermarketu, warunki jego produkcji zostały skontrolowane - podobnie jak

mniej lub bardziej bezrefleksyjnie zgadzamy się co do słuszności przepisów ruchu drogowego

i kiedy widzimy jakiś znak drogowy, nie zastanawiamy się za każdym razem, czy jego treść

aby na pewno da się obronić z etycznego punktu widzenia. Warunki panujące

w przemysłowych tuczarniach i ubojniach rzeczywiście podlegają kontroli. Najwidoczniej

jednak żyję w kraju, w którym decydenci polityczni tolerują torturowanie zwierząt na skalę,

jaka dla mnie jest nie do przyjęcia. Wyznaczane przez państwo standardy odnośnie do tego,

co wolno uczynić świni, wołu czy kurze, są zgoła różne od moich. Im dłużej o tym myślałam,

tym bardziej się dziwiłam, jak wielki jest rozdźwięk pomiędzy tym, co wiem, a tym, jak do tej

pory robiłam zakupy. Co za trąba ze mnie! Rezygnacja z własnej autonomii w ruchu

ulicznym, płacenie mandatów dla świętego spokoju i przestrzeganie reguł, których sens

i zasadność trudno pojąć nawet mimo ogromnego wysiłku woli - to wszystko można jeszcze

od biedy zaakceptować, ale żadne państwo świata nie zwolni mnie od konieczności

decydowania o tym, co jest dobre, a co złe. Przemysłową hodowlę zwierząt sankcjonują

ludzie mojego pokroju, tacy, którzy niby wiedzą, co jest grane, zdają sobie sprawę

z popełnianych okrucieństw, lecz nie chcą przyjąć ich do wiadomości i dla wygody oraz

z braku wyobraźni sami się oszukują, kupując to, co zawsze kupowali.

No dobrze, koniec roku i tak za pasem. To dobry moment, by powziąć jakieś

postanowienia. Od pierwszego stycznia porzucę stare przyzwyczajenia i zacznę jeść tak, by

dało się to pogodzić z moimi przekonaniami. Lecz jakie tak naprawdę są moje przekonania?

Innymi słowy: czym jest dla mnie sznycel? Symbolem kultury jedzenia i dobrej kuchni? Czy

jest całkiem w porządku, pod warunkiem że pochodzi z hodowli ekologicznej? Ale bioświnie

też nie umierają przez zagłaskanie. Może powinnam była już dawno temu przejść na

wegetarianizm? I co z frutarianami - czy wszyscy bez wyjątku to rzeczywiście banda

oszołomów? A może śmieszą mnie tylko dlatego, że moje spojrzenie nie sięga dalej niż do

brzegu własnego talerza i uznaję własne zwyczaje żywieniowe za miarę wszystkiego? „Nie

osądzaj człowieka, dopóki nie pochodzisz miesiąc w jego mokasynach” - głosi stara mądrość

Indian.

„...rdzennych ludów Ameryki!” - poprawiłaby mnie Jiminy, gdyby była obok.

Wszystko jedno, to zdanie do znudzenia powtarzane na wszelkich możliwych zlotach

młodzieży chrześcijańskiej pewnie i tak zostało wymyślone przez jakiegoś świeżo

upieczonego nauczyciela niemieckiego. Ale to dzięki niemu wpadłam na pomysł

wypróbowania wszystkich tych diet na sobie. Postanowiłam, że przez pierwszy miesiąc będę

chodzić w mokasynach konsumenta biożywności, a przez każdy kolejny - wegetarianina,

weganina i frutarianina. Nie, lepiej od razu przez dwa miesiące. Na przyswojenie nowego

zachowania na tyle, by weszło w krew, potrzeba od trzech do sześciu tygodni. Oczywiście

mogłabym po prostu poczytać książki o poglądach i argumentach wegetarian, wegan

i frutarian - lecz ile byłaby warta taka wiedza? Postępowałabym jak turysta, który co jakiś

czas zeskakuje z pokładu statku rejsowego na ląd, gdzie spędza parę godzin, a po powrocie

chwali się, że był w Tajlandii. By naprawdę zrozumieć obce mi kultury wegetarian, wegan

i frutarian, muszę stać się ich częścią, czyli nie tylko zmienić dietę, lecz także przyswoić

sobie ich przekonania i wejść w rolę ich rzeczniczki. Dwa miesiące powinny wystarczyć na

uwarunkowanie się od nowa. Pod koniec autoeksperymentu będę nie tylko doskonale

poinformowana, lecz również uzyskam emocjonalny wgląd w sytuację mniejszości

odżywiających się inaczej - i dopiero wtedy podejmę decyzję, jak sama chciałabym się

odżywiać. I żeby przypadkiem w pół drogi nie zabrakło mi pary, napiszę o tym książkę.

Nazajutrz dzwonię do mojego wydawcy. Wolfgang Hörner cieszy się, słysząc mój

głos. Oczekuje zapewne informacji, że wreszcie zaczęłam powieść, na którą dał mi zaliczkę

już półtora roku temu. Tłumaczę mu, dlaczego książka o jedzeniu jest teraz znacznie

ważniejsza.

- Muszę ją napisać teraz. Nie mogę zwlekać.

Wolfgang Hörner nie traci kontenansu. Uważa, że pomysł sam w sobie nie jest zły,

choć przyznaje, że nie do końca zrozumiał, o co mi chodzi.

- Powinnaś przesunąć bioodżywianie na marzec, a nowy rok zacząć od odstawienia

alkoholu - sugeruje. Ciekawe, skąd czerpie swoją wątpliwą wiedzę na temat mojego spożycia

napojów wyskokowych.

- Ach, doprawdy? A jak myślisz, z jakiego zwierzęcia uzyskujemy alkohol? Może

z alkiszona? Albo z alkozwierza giganta? Ciekawe, czy taki alkozwierz bardzo cierpi, gdy

wyciska się z niego alkohol? - błaznuję. - Nie chodzi mi o ascezę - tłumaczę. - Nie chcę

sztucznie utrudniać sobie życia, chcę stać się lepszym człowiekiem. To, ile piję, to już moja

sprawa.

*

Dziwna rzecz, mój lekarz też zupełnie nie rozumie, o co mi chodzi. Po pobieżnych

oględzinach mojego organizmu obwieszcza, że odżywianie to i tak jego specjalność.

- Jestem głęboko przekonany, że nie istnieje jedna, odpowiednia dla wszystkich dieta.

Każdy musi znaleźć własny, indywidualny sposób odżywiania się, pod każdym względem

dopasowany do potrzeb organizmu. Niestety często ulegamy pokusie jedzenia rzeczy, które

nam szkodzą.

Przez cały czas używa zaimka „my”, jakbyśmy mieli te same problemy. A przecież

mój lekarz ma idealne, zapewne wyrzeźbione sporym nakładem pracy ciało, przywodzące na

myśl modeli z reklam Cool Water, natomiast ja ani trochę nie przypominam dziewczyny

z reklamy. Dotychczas, robiąc zakupy, ignorowałam nie tylko potrzeby innych istot, lecz

także swoje własne. To miłe, że człowiek, który tak świetnie wygląda, gotów jest doszukiwać

się wspólnych cech z kimś takim jak ja, czyli przedstawicielką zdecydowanie mniej

zdyscyplinowanej części ludzkości. Tłumaczę doktorowi Zeislerowi, że chodzi mi o zdrowie,

lecz nie tyle o moje, ile kur, świń i bydła, i nie idzie mi o poziom cholesterolu ani

nadchodzący sezon bikini, lecz o minimum przyzwoitości. Proszę go, by co parę miesięcy

pobierał mi krew, zapisywał wyniki badań laboratoryjnych i bił na alarm, gdyby któryś z nich

przekroczył poziom krytyczny.

- Decydujący jest okres między czterdziestym piątym a sześćdziesiątym piątym

rokiem życia - mówi z poważną miną doktor Zeisler. - Jeśli człowiek się w tym czasie

zaniedba, to po siedemdziesiątce jakość jego życia gwałtownie się pogarsza.

Dobrze wiem, że powinnam się za siebie zabrać. Właściwie już teraz można by mnie

nazwać wrakiem człowieka: nadwaga, astma, chroniczne zapalenie ścięgna Achillesa w obu

nogach i na dodatek nieustanne zmęczenie. Ale zbliża się termin oddania scenariusza, a nie

mam szans go dotrzymać, jeśli nie będę jeść kalorycznych węglowodanów i wlewać w siebie

litrów coli light. Gdy tego nie robię, po prostu nic mi nie przychodzi do głowy. Dlatego na

razie mam zamiar konsekwentnie trwać przy swojej niezdrowej diecie - ale za to będę robić

zakupy tylko w biosklepach. Za kilka miesięcy, najpóźniej z chwilą przejścia na frutarianizm,

niektóre problemy pewnie i tak rozwiążą się same.

Chyba już taki mój los, że nikt nie chce dać wiary moim altruistycznym pobudkom.

W myśl hasła „Nie wierz żadnym szlachetnym intencjom, jeśli można znaleźć przynajmniej

jedną praktyczną” nawet Jiminy podejrzewa, że chcę po prostu schudnąć.

- Czas najwyższy. Nareszcie zaczynasz o siebie dbać. Okropnie się zapuściłaś.

Jiminy pomaga mi w uporządkowaniu lodówki i spiżarni. Stara dobra potrawka

z kurczaka z REWE, paluszki rybne marki Iglo, filet z łososia, mrożone brokuły i mrożony

kalafior. Kalafior leży w zamrażarce już od sześciu miesięcy. Do końca roku muszę to

wszystko zjeść albo rozdać. Od dziś nie kupuję niczego, co nie jest bio.

Jiminy przywozi mi z ekosupermarketu na Kreuzbergu bioprzyprawy, biocukier

i biosól. Pytam, co to za historia z tą biosolą. - Czy soli nie wydobywa się po prostu

w kopalni?

- To sól nieoczyszczona - informuje Jiminy. - Bez środka przeciwzbrylającego i tym

podobnych.

To do soli dodaje się środki przeciwzbrylające? A zawsze myślałam, że wystarczy

wrzucić do solniczki kilka ziaren ryżu. Jiminy wsypuje bryłki soli do nowego młynka,

również przywiezionego z Berlina. Mielę na próbę. Sól, która spada na czarną płytę kuchenki,

jest dość gruba nawet po zmieleniu.

- Gdy będziesz robić zakupy w supermarkecie, powinnaś zawsze zwracać uwagę, czy

produkt, który wkładasz do koszyka, ma na opakowaniu znaczek bio.

Kuci na cztery nogi przedsiębiorcy, trudniący się hodowlą na skalę przemysłową, chcą

zbić kasę na boomie na zdrową żywność, nie zmieniając ani na jotę swoich dotychczasowych

praktyk. Na opakowaniach wyprodukowanych przez siebie kotletów i steków z indyka

umieszczają po prostu napis „hodowla w kontrolowanych warunkach”, co nie znaczy

absolutnie nic - każda hodowla jest kontrolowana - ma jednak zasugerować konsumentowi, że

ma do czynienia z mięsem ekologicznym. To oszustwo w ramach obowiązującego prawa

rozpleniło się do tego stopnia, że wielu producentów biomięsa świadomie rezygnuje

z określenia „kontrolowane warunki hodowli”, by uniknąć podejrzenia o mydlenie

konsumentowi oczu. Pieczęć bio gwarantuje natomiast, że spełniono kilka minimalnych

standardów, jak na przykład zapewnienie kurom wybiegu.

Jiminy przywiozła mi też krem do twarzy Weleda Iris, o zapachu przypominającym

ten, który stosowała jeszcze moja babcia.

- Madonna używa tej samej marki - zachwala Jiminy.

- Co ma piernik do wiatraka? Na razie chcę zmienić tylko swoje nawyki żywieniowe -

zastrzegam na wszelki wypadek. - Nie muszę do tego nosić ekociuchów i używać biokremów.

W każdym razie na pewno nie przed wypróbowaniem diety wegańskiej.

Nazajutrz rano wychodzę do ogrodu. Na murawie leży Betty. Bez głowy. Betty jest,

a raczej była, kurą Sussex. Teraz jej szyja dynda w powietrzu, a spomiędzy białego pierza

sączy się krew. Jak okiem sięgnąć, ani śladu głowy. Nie widać też dwóch pozostałych kur.

Jedną znajduję wreszcie u sąsiada. Siedzi na ziemi z obłędem w oczach i pozwala się dziobać

innym kurom. Drugiej, jak się okaże, nigdy więcej nie zobaczę. Tę znalezioną, z traumą,

zamykam w kurniku. Potem podnoszę z ziemi jeszcze ciepłe szczątki Betty i zaczynam je

skubać. Pomijając brak głowy i głęboki ślad po ugryzieniu, jej ciało jest właściwie

nienaruszone. To pierwsza kura w moim życiu, którą skubię własnymi rękami, i nie mogę się

nadziwić, jak szybko i sprawnie mi to idzie. Pod koniec zostaje jeszcze tylko kilka

pojedynczych, delikatnych piór, których nijak nie mogę usunąć. Na szczęście Beate, moja

sąsiadka, wie, co trzeba zrobić. Nalewa na metalową szufelkę trochę spirytusu, podpala go

i opala resztki piór Betty. Poza tym przez cały czas denerwuje się, że mam zamiar zjeść kurę

zagryzioną przez lisa.

- Nie powinnaś. Ugryzienie lisa działa jak szczepionka. Jeśli był chory, wszczepił

swoje bakterie kurze, a gdyby jeszcze biło jej serce, choroba od razu rozniosła się po całym

ciele.

- A czy ty wiesz, ile kosztuje biokurczak tej wielkości? - pytam, choć prawdę mówiąc,

sama nie mam o tym zielonego pojęcia.

W kuchni Beate odcina resztki głowy Betty, wprawnym ruchem sięga jej między nogi

i wyciąga ze środka mnóstwo spętlonych, straszliwie śmierdzących, wypełnionych odchodami

i ziarnem jelit i innych wnętrzności. Jeszcze tylko krótkie płukanie i Betty wędruje do

zamrażarki.

Jiminy mówi, że moje zachowanie dowodzi braku szacunku. Jednakże smutek

z powodu śmierci Betty wcale nie przeszkadza mi w jej zjedzeniu.

- Gdyby samolot, którym lecę, spadł w niedostępnym rejonie Andów, byłabym jedną

z tych osób, które zdecydują się na zjedzenie swoich martwych współpasażerów. Przecież nie

czuliby już bólu. Tak jak Betty.

Poza tym to wyjątkowa okazja, by zjeść mięso zwierzęcia, za którego śmierć nie

ponoszę odpowiedzialności.

Po południu Jiminy jedzie ze mną do kliniki dla zwierząt w Fürstenwalde. Mój pies

ma chemioterapię. Na szczęście Bulli do rozgarniętych nie należy. Doskonały humor nie

opuszcza go nawet w poczekalni, gdzie inne psy patrzą przed siebie posępnym wzrokiem lub

drżąc na całym ciele, przywierają do nóg swoich właścicieli. Bulli wbiega do gabinetu bez

żadnych obaw, z radością wita weterynarza i dopiero gdy leży na stole zabiegowym, zaczyna

mu świtać, co go czeka. Doktor Lenzke wbija strzykawkę w prawą przednią łapę, wpycha ją

mocniej i drąży, poruszając igłą to w jedną, to w drugą stronę, lecz nie może pobrać krwi, bo

przez ciągnącą się miesiącami chemioterapię żyły mojego psa są już całkiem przeżarte.

Z lewą łapą to samo. Spoconymi rękami przytrzymuję głowę Bulliego. Mam wrażenie, jakby

ogromna czaszka mojego buldoga robiła się coraz mniejsza, jakby Bulli cały zapadał się

w sobie. Rzęzi, a jego fafle zwisają ciężko jak kotary. Dopiero w tylnej łapie lekarzowi udaje

się znaleźć żyłę, w którą może wstrzyknąć lek.

W Fürstenwalde robimy zapasy na nadchodzące biomiesiące. Bulli drzemie na tylnym

siedzeniu. Nie znajdujemy w Fürstenwalde biosklepu z prawdziwego zdarzenia, próbujemy

więc szczęścia w dużych supermarketach. Oferta produktów ekologicznych w Aldim nie jest

oszałamiająca - herbatki, które i tak już mam (ziołowe) albo których wcale nie muszę mieć

(owocowe), fińskie bułeczki razowe, nawet całkiem zjadliwe, pod warunkiem że podpiecze

się je w tosterze, parę biojogurtów, biobanany, biobulwy, biopomidory, biosteki i biowędlina

w plasterkach. W grę wchodzi więc nie tyle pełne zaopatrzenie, ile raczej zakupy

uzupełniające od czasu do czasu. W REWE sytuacja rysuje się już znacznie lepiej. Pierwszy

regał z produktami pochodzenia organicznego stoi tuż za wejściem, obok warzyw i owoców.

Nowoczesny konsument znajdzie tu artykuły podstawowe: pomarańcze, jabłka, banany,

pomidory, cebulę i ziemniaki. Są nawet biokokosy. Owoce uprawiane konwencjonalnymi

metodami - innymi słowy pryskane - leżą na regale naprzeciwko - to dla mnie doskonała

okazja, by porównać ceny. Siatka biopomarańczy kosztuje 1,99 euro, a tych ze skórką

potraktowaną chemią - 1,79 euro. Zaraz, zaraz, dlaczego właściwie zawsze kupowałam te

pryskane? Bo miałam ochotę na pomarańcze, a na etykiecie tych pryskanych był napis

„pomarańcze”. „Biopomarańcze” - brzmiało jak jakiś inny gatunek, jak wyselekcjonowane

pożywienie dla histerycznych ekoaktywistów. Ja zaś chciałam po prostu kupić pomarańcze.

Gdyby jednak etykieta na regale z bioproduktami zamiast „biopomarańcze” oznajmiała

„pomarańcze”, a ta przy owocach uprawianych konwencjonalnymi metodami: „Pomarańcze

potraktowane środkami zwalczającymi robactwo, grzyby, chwasty i insekty, uważanymi za

rakotwórcze”, według wszelkiego prawdopodobieństwa uznałabym, że owocami, których

szukam, są jednak te pierwsze, i kupiłabym je bez względu na cenę. A gdyby przy wyjściu

jakiś typ złapał mnie za rękaw i zawołał konfidencjonalnym, ochrypłym szeptem: „Ej, ty tam!

Pst! Obawiam się, że kupiłaś droższe pomarańcze. Na pewno nie miałaś takiego zamiaru.

Chodź no tu, oddam ci dwadzieścia centów, jeśli pozwolisz mi spryskać skórki kupionych

przez ciebie owoców ortofenylofenolem, tiabendazolem i imazalilem. Uchodzą wprawdzie za

rakotwórcze, ale na to nie ma jeszcze niezbitych dowodów” - odpowiedziałabym, że bardzo

dziękuję, ale nie skorzystam.

Kilka kroków za warzywami stoi regał rozmiarów pięć metrów na dwa, zawierający

większość oferowanego przez REWE asortymentu bio. Dwa gatunki czekolady, sześć

rodzajów makaronu, ryż, proso, przyprawy, kilka konserw, mąka i cukier. Trochę jak w domu

u mamusi. To wszystko, więcej nam nie trzeba - jak ci nie smakuje, możesz sobie iść gdzie

indziej. Człowiek nie musi jednak błąkać się wśród ciągnących się kilometrami rzędów

i dokonywać wyboru spośród sześćdziesięciu rodzajów dżemu i dwunastu gatunków masła.

Nieprzyzwoicie wręcz urozmaicona jest tylko oferta biomuesli. Sprawunki załatwiam

w piętnaście minut. W moim koszyku wylądowało mnóstwo artykułów, których nigdy

w życiu nie próbowałam: paprykowa pasta do chleba, słoiczek z czerwonawo-szarym musem

z jabłek i czerwonej porzeczki, tabliczka czekolady w nieatrakcyjnym czarnym opakowaniu.

W zamrażarce znajduję jeszcze cztery gotowe biodania, wśród nich trzy z makaronem.

Kupuję wszystkie. Czasochłonne przygotowywanie posiłków jest dobre dla takich, co mają za

dużo czasu, i gospodyń domowych ze skłonnością do masochizmu. Każde z tych dań kosztuje

2,99 euro. Podobne dania bez certyfikatu ekologicznego są do kupienia za 2,49 euro. Ze

wszystkich bioproduktów naprawdę droga - ponad pięć euro - jest tylko oliwa z oliwek.

Ostatecznie zapłaciłam jakieś dwadzieścia procent więcej, niż gdybym zdecydowała się na

artykuły pochodzące z niesprawiedliwego handlu2, spryskane pestycydami lub takie, których

produkcja nierozerwalnie wiąże się z torturowaniem zwierząt.

Gdy wracamy do domu, jest już ciemno. Na środku ulicy w świetle reflektorów stoi

lis. Węszy, wyciągając szyję w kierunku kurnika, w którym śpi ostatnia żywa kura. Jeszcze

nas nie zauważył. Wyłączam światła i wrzucam luz. Samochód toczy się powoli w kierunku

lisa.

- Co zamierzasz? - niepokoi się Jiminy. - Przecież to nie jego wina. Taką już ma

naturę.

- Nikogo, kto krzywdzi moje kury, nie ominie zasłużona kara - odpowiadam tonem

nieznoszącym sprzeciwu.

Włączam bieg i na pełnym gazie ruszam prosto na intruza. Jiminy zasłania oczy. Lis

rusza przed siebie nonszalanckim truchtem, przecina ogród i tyle go widzieli. Jiminy oddycha

z ulgą.

Gdy otwieram siatkę z pomarańczami, okazuje się, że jeden z owoców jest nadpsuty.

Cóż, przemysł pomarańczowy nie spryskuje ich ortofenylofenolem, tiabendazolem

i imazalilem tylko dla hecy. Próbuję innej, nienadpsutej. Nie błyszczy z wierzchu tak ładnie

jak te zatrute, ale w smaku jest przynajmniej tak samo dobra. Czy lepsza...? Hm, trudno

powiedzieć.

W ciągu najbliższych dni przychodzą do mnie całe góry paczek. W antykwariacie

internetowym zamówiłam książki o biożywieniu i wegetarianizmie. Kupiłam też dwie

o diecie wegańskiej. Jedynie na hasło „frutarianizm” wyszukiwarka nie pokazała żadnych

trafień, podobnie rzecz się miała z ”fruitarianizmem” i ”fruktorianizmem”. Dieta frutariańska

sprawia wrażenie wyjątkowo niepopularnej, a garstka żyjących na tym świecie frutarian jest

chyba w takiej rozsypce i izolacji, że brak wśród nich zgody nawet co do jedynej

powszechnie obowiązującej nazwy. Za to gdy wpisuję „kanibalizm”, wyszukiwarka pokazuje

trzysta dziewięć trafień. Wszystko wskazuje na to, że wolimy rozbudowywać nasz jadłospis,

niż go ograniczać.

2 Styczeń - wszystko bio

Boli mnie wiele rzeczy, które innym sprawiają tylko przykrość.

Georg Christoph Lichtenberg

Zadanie: W tym miesiącu jem wyłącznie artykuły spożywcze opatrzone sześciokątną

pieczęcią bio Unii Europejskiej lub te, których pochodzenie jest mi dobrze znane (ziemniaki

i inne bulwy, które mój sąsiad Zappi wykopał w mojej obecności, dżem domowej roboty

mojej sąsiadki Beate i jajka od kur naszego sołtysa). Wyjątek: gdy idę w gości lub do

restauracji, mogę jeść również artykuły bez pieczęci bio, lecz wtedy pod żadnym pozorem nie

wolno mi tknąć mięsa ani ryb.

- Gdybym nie zrobiła wyjątku, już nigdy nie mogłabym przyjąć niczyjego

zaproszenia, a poza tym chodzi mi przede wszystkim o zwierzęta.

Zaprosiłam Jiminy na śniadanie złożone z produktów ekologicznych i pochodzących

ze sprawiedliwego handlu - żytnie bułki z masłem, ser, dżem i ”Smarowidło paprykowe” (to

coś naprawdę tak się nazywa). Do tego herbata i jajka. Jiminy, która musiała dotelepać się do

mnie publicznym transportem, przywiozła ze swojego biosupermarketu na Kreuzbergu kiełki

lucerny, pomidory i styczniowe wydanie „Schrot & Korn” - to coś w rodzaju gazetki

aptecznej, tyle że dla klientów sklepów ze zdrową żywnością.

Na pierwszej stronie mojej nowej biblii zdrowego odżywiania figuruje lista powodów,

dla których powinno się kupować produkty „bio”. Jiminy odczytuje je na głos:

„Wybieram bio, ponieważ:

nie zgadzam się na chemię w tym, co jem, bio to ochrona pracowników plantacji

przed kontaktem z pestycydami i innymi truciznami, bio to »nie« dla żywności

modyfikowanej genetycznie, bio to lepsza dbałość o potrzeby hodowanych zwierząt, bio to

ochrona klimatu, bio to zapobieganie erozji i wyjałowieniu gruntów ornych, bio to ochrona

wód gruntowych przed pestycydami i nitratami, po prostu lepiej się z tym czuję”.

- ”Po prostu lepiej się z tym czuję?” Co za idiotyczny argument! I co znaczy „lepsza

dbałość o potrzeby hodowanych zwierząt”? Myślałam, że biohodowle zawsze muszą dbać

o potrzeby zwierząt, bo taki jest wymóg, a nie że są pod tym względem tylko „lepsze” od

konwencjonalnych.

Jiminy wzrusza ramionami. Co ciekawe, redaktor naczelna Barbara Gruber w artykule

wstępnym uczciwie przyznaje, że nie istnieją naukowe dowody na to, że bioprodukty są

zdrowsze. O tym akurat, że są zdrowsze, byłam od początku przekonana. No bo czy to nie jest

logiczne, że żywność, która nie zawiera nawet śladowej ilości pestycydów, musi być

zdrowsza od żywności, która je posiada? Poza tym w jednej z moich nowych książek

o biojedzeniu przeczytałam, że wszystkie kury, króliki, myszy i szczury, którym w ramach

eksperymentu podawano w tym samym czasie zwykłą karmę i biokarmę, bez wahania

wybierały tę drugą. Jiminy i ja również przeprowadzamy eksperyment, tyle że na sobie.

Paprykowa pasta do chleba jest galaretowata i nudna w smaku. Jiminy twierdzi, że najlepiej

kupować smarowidła, które zawierają pomidory - podobno te na bazie pomidorów są całkiem,

całkiem. Może i tak. Ale przecież mogę je skosztować później, gdy przejdę na wegetarianizm.

Odgrzane w piekarniku żytnie bułki zyskują nasze uznanie, natomiast pomidory głęboko nas

rozczarowują. Biopomidory mają podobno wyjątkowo intensywny smak, lecz nasze smakują

jak mokra wykładzina. Niczym się nie różnią od tych z supermarketu.

Spod stołu rozlega się żałosne miauczenie. Freddy, szary, leciwy kot kartuski na

próżno usiłuje wyswobodzić się spod masywnego cielska Bulliego. Bulli przyciska kocura

łapą do podłogi i wylizuje nieszczęśnikowi ucho. Jiminy domaga się mojej interwencji.

- Nie ma rady, Freddy musi sobie radzić sam - mówię. - Za to ma teraz ciepło i sucho.

Nigdy nie chciałam mieć kota. Po pierwsze, mam alergię na kocią sierść, a po drugie,

koty to według mnie sadystyczni zabójcy, którzy zamęczają na śmierć mniejsze zwierzęta.

Lecz gdy pół roku temu wprowadziłam się do swojego obecnego domu, w ogrodzie byli już

dwaj lokatorzy, Simbo i Freddy. Zostawił je sąsiad, który wyprowadził się do nowego

mieszkania i zaczął nowe życie z nową partnerką, a w nim nie było już miejsca dla starych

kotów. A ktoś w końcu musiał je karmić. I głaskać. Były tak spragnione ludzkiego dotyku, że

zaczynały się ślinić już w chwili, gdy człowiek brał je na ręce. Po świętach Bożego

Narodzenia spadło tyle śniegu, że postanowiłam wpuścić łazęgi do domu. Simbo,

polno-leśno-łąkowy kocur o tygrysiej, lśniącej sierści i imponującej pewności siebie

prawdopodobnie przetrwałby mrozy bez większego uszczerbku. Lecz o Freddy’ego,

liniejącego starego kartuza ze złamanym ogonem i wiecznie łzawiącymi oczami, który

rezydował na snopku słomy w otwartej szopie, poważnie się martwiłam. Niektórzy wojujący

obrońcy zwierząt stoją na stanowisku, że powinny one żyć wyłącznie na wolności. Obawiam

się, że nie mają najmniejszego wyobrażenia o tym, jak taka egzystencja potrafi dać w kość.

Dach nad głową nie tylko podnosi jakość życia, lecz również wymiernie je wydłuża.

Zwierzęta domowe, o ile nie przeznaczono ich na ubój, żyją zazwyczaj o wiele dłużej niż ich

dzicy krewniacy. Nie są narażone na ataki swych naturalnych wrogów, co więcej - mają

lepszy catering, opiekę lekarską, regularne odrobaczanie, ochronę przed zimnem, nie muszą

się stresować obroną swojego terytorium i nie towarzyszy im nieustanny strach przed

śmiercią. Z ludźmi jest zresztą podobnie. Człowiek, który ma stałe miejsce zamieszkania, żyje

na ogół dłużej niż marne czterdzieści siedem lat, których średnio dożywają bezdomni.

W każdym razie Simbo i Freddy, mając do wyboru życie na wolności wśród rozległych

brandenburskich lasów i łąk, i przegrzaną, ograniczoną do czterech ścian egzystencję kota

domowego, niewiele myśląc, zdecydowały się na kuwetę i kanapę. Przez pierwszy tydzień

właściwie tylko spały. I chociaż w każdej chwili mogły wyjść na zewnątrz, do dziś

uporczywie wzbraniają się przed wystawieniem na śnieg choćby jednej łapy. Bulli jest

zachwycony, że stado się powiększyło, i raz po raz obsypuje kocury natrętnymi dowodami

miłości.

Sięgam po dżem jeżynowy, który dostałam od sąsiadki.

- Nie wydaje mi się, żeby Beate do smażenia jeżyn używała biocukru - komentuje

Jiminy.

- I co z tego?

- Przecież sama mówiłaś, że od teraz będziesz jadła już tylko bio.

To było do przewidzenia. Ledwo człowiek okaże trochę dobrej woli, a już wyskakuje

zza węgła jakiś amator muesli i wrzeszczy: „To za mało! Znowu o czymś nie pomyślałaś.

Tylko ja, ja, ja potrafię być dobrym człowiekiem. Ty już na zawsze zostaniesz niepoprawną

ekologicznie świnią”.

Odwołałam się do wyjątkowo korzystnego bilansu klimatycznego dżemu sąsiadki:

jeżyny w ogrodzie Beate były nawożone gnojem mojego osobistego muła, po który sama

przyszła z taczką. Własnymi rękami zebrała owoce i zaniosła do kuchni, według wszelkiego

prawdopodobieństwa nie zużywając do tego celu ani mililitra benzyny, usmażyła, napełniła

dżemem stary słoik po musztardzie, który wcześniej, również własnoręcznie, umyła,

a następnie przekazała mi gotowy produkt przez płot.

- Czy naprawdę uważasz, że bardziej przyjazne dla środowiska byłoby kupowanie

biodżemu z Chin sprowadzonego samolotem? Tylko dlatego, że do jego produkcji użyto

słusznego moralnie cukru?

Jiminy oświadcza wspaniałomyślnie, że dla dżemu mojej sąsiadki gotowa jest zrobić

wyjątek, a ja obiecuję, że w następnym sezonie zasponsoruję Beate weki i cukier żelujący

w wersji bio.

- Zresztą pewnie i tak jestem jedyną osobą w całych Niemczech, która kupuje

wyłącznie żywność ekologiczną.

Jiminy wyprowadza mnie z błędu:

- Mylisz się. W biosklepach zaopatruje się na przykład wiele kobiet w ciąży. I chorych

na raka. Dwóch moich znajomych przestawiło się na bio, gdy zdiagnozowano u nich

nowotwory.

A więc to tak. Z tego wniosek, że statystycznego konsumenta obchodzi nie tyle klimat

i erozja gleby, ile aspekt zdrowotny, notabene niebazujący na twardych dowodach. To by

tłumaczyło, dlaczego w ostatnich latach ekohandel odnotował dwucyfrową stopę wzrostu. Ze

wszystkich diet, którym przyświecają pobudki moralne, biożywienie wydaje się najbardziej

odpowiadać rzeczywistym potrzebom konsumentów. Innymi słowy: grunt, by było zdrowe

i wreszcie smakowało jak dawniej.

Mieszkam siedemdziesiąt kilometrów od Berlina, a od świąt Bożego Narodzenia

napadało tyle śniegu, że nikt z własnej woli nie wyrusza na dłuższe wyprawy, więc jak dotąd

przetestowałam tylko zaopatrzenie w bioprodukty supermarketów w najbliższej okolicy. Test

wypadł znacznie lepiej, niż się spodziewałam. Nigdzie nie brakowało ekologicznych

bananów, pomarańczy, pomidorów ani ziemniaków. Poza tym prawie wszędzie można było

dostać biowędlinę lub ser w plasterkach. Sądząc po tym, z jakim zaangażowaniem biobranża

zabiega o amatorów kanapek z wędliną, te muszą się u nas cieszyć wyjątkową popularnością.

Jiminy kręci nosem, jak zwykle. Dla niej to i tak za mało. Poza tym supermarket Plus

w Neuhardenbergu, z którym wiązałyśmy niejakie nadzieje, został wchłonięty przez większy

koncern i od nowego roku nazywa się Netto. Jedną z pierwszych decyzji podjętych przez

nowe kierownictwo było wykreślenie mielonego mięsa z oferty biomrożonek. To bolesny

cios, szczególnie dla Jiminy, która jest prawie wegetarianką, lecz od wielkiego dzwonu jada

kotlety mielone - przez trzysta sześćdziesiąt jeden dni w roku wystrzega się jedzenia mięsa,

ale na mielone à la mamma zawsze da się skusić. Postanowiłyśmy bojkotować Netto.

W Lidlu znalazłyśmy garstkę produktów pochodzenia organicznego i trochę fair trade. Godne

pensje dla pracowników spotykają się rzecz jasna z moją aprobatą, nie uważam jednak, by

z punktu widzenia etyki można je było uznać za dostateczne kryterium minimalne.

W Kauflandzie jest już nieco lepiej. W przeciwieństwie do REWE i Edeka nie umieszczono

tam wszystkich bioproduktów na jednym regale - trzeba ich szukać po całym hipermarkecie,

a ten ma chyba z hektar powierzchni. Każdy z nich oznaczono tekturową strzałką z pieczęcią

bio, która zdezorientowanej jednostce wskazuje właściwą drogę w tym nieprzebytym gąszczu

konsumpcyjnych możliwości. Ależ tego ponawieszali! - w pierwszej chwili człowiek myśli,

że mają tu chyba wszystko, czego tylko zapragnie serce amatora żywności ekologicznej. Lecz

gdy podejść bliżej, zazwyczaj okazuje się, że strzałka wskazuje najmniej atrakcyjny produkt

na półce. Etykietą bio opatrzone są albo produkty podstawowe, czyli mąka, ryż i makaron,

albo raczej wątpliwe „przysmaki” - na przykład marynowane kiełki sojowe. To, że do regału

ze słonymi przekąskami przyczepiono kilka takich tabliczek, wcale nie oznacza, że można na

nim znaleźć choćby jedną marną paczkę biochipsów. Są za to dwa warianty obrzydliwych

słonych precli, do których czułam wstręt już jako dziecko, i krakersy sezamowe wyglądające

jak połamane pieczywo chrupkie. Po prostu rewelacja. Dobrze, że są przynajmniej udka

z bioindyka i ekologiczny marcepan. Po długich poszukiwaniach udaje mi się wreszcie

znaleźć sok z biopomarańczy. (Kierownictwo REWE jest najwyraźniej przekonane, że

konsumenci zdrowej żywności piją tylko sok jabłkowy, warzywny lub pomidorowy). Nie

znalazłam jeszcze tylko biocoli - jak dotąd nie mieli jej w żadnym supermarkecie.

- W Berlinie, w Bio Company, na pewno mają - kusi Jiminy.

Obiecałam jej wcześniej, że nim wrócę do swojej ulubionej coli light, przynajmniej

raz spróbuję coli w wydaniu bio. Szczerze mówiąc, nie daję jej większych szans. Zakładam,

że w trakcie swojej biofazy nadal będę mogła pić colę light. Wciąż jeszcze na to liczę.

Przypuszczam, że coca-cola i tak składa się prawie wyłącznie z chemii. Jedynym jej

naturalnym składnikiem jest cukier, a i ten w wersji light zastępuje się chemią, a zatem

o żadnym ekwiwalencie organicznym raczej nie może być mowy. Chyba że gdzieś na świecie

istnieją ekologiczne plantacje chemikaliów?

- Cola light to napój grubasów - zrzędzi Świerszcz.

- Nieprawda - protestuję. - Cola light to ulubiony napój oszałamiająco przystojnych

pracowników budowlanych o nagich torsach. Dawno nie oglądałaś reklam.

Spod stołu dobiega głośne syczenie. Freddy wczepił się pazurami obu łap w obfite

fałdy pyska Bulliego i targa nimi na wszystkie strony, a Bulli mimowolnie stroi miny niczym

z opery pekińskiej. Próbuje ostrzegawczo szczeknąć, lecz nie ma już strun głosowych i z jego

gardła wydobywa się tylko odgłos przypominający szept. Z niezrozumiałych powodów

komórki rakowe w jego ciele powodują obrzęk dróg oddechowych. To oznacza, że sport,

zabawa i spacery są możliwe tylko w homeopatycznych dawkach. Podczas ostatniej operacji,

trzeciej w ciągu pięciu miesięcy, lekarz wyciął mu z gardła wszystko, co mogło ograniczać

dopływ powietrza - ze strunami głosowymi włącznie. Freddy ciągnie pazurami fafle Bulliego,

co Bulli odczytuje jako zachętę, by wylizać do czysta również drugie kocie ucho.

Dziś wybieram się z Jiminy do berlińskiej Bio Company. Podobnie jak w tradycyjnej

branży spożywczej, również w sektorze bio sieci supermarketów wyparły większość

sklepików typu „mydło i powidło” i lokalnych punktów oferujących artykuły fair trade, a na

bioodżywianiu już od dawna nie ciąży fama ekologicznej zgrzebności. Klientami Bio

Company są głównie eleganccy, dobrze zarabiający, wysportowani młodzi ludzie. Tyle

przynajmniej wyczytałam w swoich książkach na temat bioodżywiania. Może gdzieś

faktycznie tak jest, lecz nie w Bio Company na Kreuzbergu, gdzie na tablicy z ogłoszeniami

jak dawniej wiszą oferty warsztatów szamanistycznych, a kupujący na szczęście nadal

wyglądają jak typowi mieszkańcy tej dzielnicy - szyk, lecz w wersji alternatywnej. Zresztą

pogoda jest taka, że wszyscy i tak są okutani grubymi wełnianymi szalami, a na głowach mają

śmieszne czapki z wypustkami, nadające im wygląd kaktusów. Biorę wózek - normalnej

wielkości druciany wózek sklepowy, taki jak te, których używano dawniej w tradycyjnych

dyskontach, zanim opanowała je moda na czołgi rozmiaru XXL o pojemności kilku ton

rejestrowych brutto3 z umocnieniami z tworzywa sztucznego i wyjątkowo szerokimi

uchwytami na grube paluchy dwustukilogramowych klientów. Jasna, kulturalna Bio Company

o powierzchni pięciuset metrów kwadratowych robi na mnie wrażenie supermarketu ze

starannie dobranym asortymentem. Czego inteligentny i zdyscyplinowany klient nie znajdzie

na dobrze posortowanych półkach, tego najwyraźniej nie potrzebuje. Jiminy namawia mnie,

bym przy stoisku z pieczywem kupiła dwa kawałki brownie z orzechami włoskimi - bagatela,

1,85 euro sztuka! Mimo to przyjaciółka nalega, bym natychmiast spróbowała - i rzeczywiście,

brownie jest nieprzyzwoicie dobre, po prostu fantastyczne. Po takie delicje można by

pojechać na koniec świata. Pyszne, jak zapewnia Jiminy, są też rożki migdałowe, lecz ich

cena - 2,95 euro za sztukę - może naprawdę przyprawić o zawrót głowy.

Wkrótce odnoszę wrażenie, że Bio Company chce swoich klientów wychować.

Produkty zdrowe i naturalne, jak owoce i warzywa, są tu w miarę tanie. Wniosek: kupujmy je

często, chrońmy portfele i naczynia wieńcowe! Natomiast mięso, ser i ciasta nie tylko

zawierają tłuszcz lub cukier, lecz są także stosunkowo drogie. Kupujmy je zatem rzadko

i delektujmy się nimi w małych ilościach jako czymś wyjątkowym, zdają się mówić ceny

w Bio Company. Ale czy naprawdę muszą być aż tak nieprzyzwoicie smaczne? Weźmy

stoisko z serami! Za ladą stoi młody pan Rodriguez. Mówię mu, jakie sery lubię najbardziej,

a on bez wahania odkrawa po kawałeczku dojrzałej goudy, heudamera i sera koziego i daje mi

do spróbowania. Rewelacja!!! Gouda wprost rozpływa się w ustach, a pan Rodriguez jest

sprzedawcą nie tylko kompetentnym, lecz także sympatycznym i ostatecznie w wózku ląduje

więcej sera niż warzyw. Jeszcze mięso. I czekolada. Biodieta to żadna asceza - to luksus.

Znalazłam nawet colę w wersji bio. To gazowany napój czarnego koloru o nazwie Guarana

Cola, produkowany przez firmę Bio-Zisch. Guarana to brazylijskie pnącze o wysokiej

zawartości kofeiny, którą organizm przyswaja jednak znacznie wolniej niż tę zawartą

w ziarnach kawowca. Wariantu light oczywiście ani śladu.

W domu wrzucam do szklanki kilka kostek lodu, nalewam coli, mieszam ją, obracając

szklankę, i niczym wytrawny znawca przyglądam się jej pod światło. Wygląda jak cola.

Upijam łyk. Jiminy i Bulli patrzą na mnie z pełnym napięcia oczekiwaniem. Fuj, co za ohyda!

Wypluwam świństwo do zlewu. Cola z guarany smakuje jak wstrętne lekarstwo o dwudziestu

pięciu efektach ubocznych. Nie da się tego pić. Niewykluczone, że krzywdzę producenta.

Smak to przecież kwestia przyzwyczajenia. Znam takich, którzy mój ulubiony napój określają

mianem „obrzydliwych pomyj” czy „wstrętnych popłuczyn”. Kto wie, może smak coli

z guarany wprawiłby ich w szczery zachwyt. Tak czy owak, ja na pewno się do niego nie

przyzwyczaję. W każdym razie nie w tym życiu.

Dzielnie przeszłam próbę biocoli i wolno mi wrócić do wersji light - oczywiście pod

warunkiem że nie jest uzyskiwana z roślin. Bo z całą pewnością nie byłyby to rośliny

pochodzące z upraw ekologicznych, a to oznaczałoby dwa miesiące bez mojego ulubionego

napoju. Co za przerażająca wizja! Bez coli nie mogę pracować, bo stale jestem zmęczona.

Skonana, wyczerpana, ledwo żywa. Pierwszą rzeczą, którą robię z samego rana, jest

napełnienie szklanki schłodzoną colą. Zaraz po jej wypiciu włącza mi się mózg i mogę

zaczynać. Dolewam jej sobie w regularnych odstępach czasu, i ostatecznie w ciągu

dnia, w zależności od pensum, wypijam jedną do dwóch litrowych butelek coli. Light,

oczywiście. Pewien robotnik, który kiedyś coś u mnie naprawiał, na widok piętrzących się na

wysokość kilku metrów pustych plastikowych butelek zaproponował, żebym zainstalowała

sobie w domu dystrybutor z kurkiem.

- Czy wiesz, że te same słodziki, które są dodawane do produktów light, stosuje się do

tuczenia świń? - pyta Jiminy. - Wywołują napady wściekłego głodu.

Doprawdy nie wiem, dlaczego wszyscy tak się uwzięli na colę. Może dlatego, że jest

czarna. To kolor, który wywołuje jednoznacznie negatywne skojarzenia. W schroniskach dla

zwierząt czarne psy też najdłużej czekają na nowego właściciela. Gdy byłam dzieckiem,

wszyscy powtarzali, że cola wyżera ścianki żołądka jak kwas i że mięso włożone wieczorem

do szklanki z colą do rana się rozpuści. Na szczęście trafiłam w internecie na stronę, która

rozprawia się z przesądami na temat tego wspaniałego napoju. Okazuje się, że do tuczenia

świń faktycznie stosuje się substancje słodzące, ale nie po to, by wywołać napady głodu, lecz

dlatego że karma w masowych tuczarniach jest najwyraźniej tak obrzydliwa, że bez substancji

słodzących prosiaki zwyczajnie by jej nie przełknęły.

- To jeszcze nic nie znaczy - protestuje Jiminy. - Przecież słodziki mogą oprócz tego

pobudzać apetyt.

Mięso też wcale nie rozpuszcza się w coli, choćby je w niej trzymać nie wiem jak

długo. To plotka, którą prawdopodobnie rozpowszechnili naziści, by pocieszyć rodaków, gdy

podczas drugiej wojny światowej Amerykanie wstrzymali dostawy coca-coli na niemiecki

rynek. Na innej stronie internetowej przeczytałam jednak, że mięso rozpuszcza się w coli,

owszem, podobnie jak w każdym napoju zawierającym kwas, chociażby w soku jabłkowym.

Jaki więc z tego wniosek?

E tam, a co mnie to właściwie obchodzi. Dla mnie najważniejsze jest przecież to, czy

do produkcji coca-coli wykorzystuje się rośliny. Nerwowo surfuję po internecie. Mam pecha -

w recepturze mojego ulubionego napoju rzeczywiście znajdują się wanilia i pomarańcze, no

i olejki: cytrynowy i cynamonowy. Dlaczego producenci coli nie stosują bioskładników? Na

oficjalnej stronie Coca-Coli jest przecież deklaracja, że koncernowi wyjątkowo leży na sercu

działanie w duchu odpowiedzialności społecznej: „...które realizujemy w czterech istotnych

obszarach: w segmencie rynkowym, jako pracodawca, oraz w zaangażowaniu na rzecz

środowiska naturalnego i dobra wspólnego”.

Zobaczmy, co na to Wikipedia. Rany boskie!

„W 2006 roku największy na świecie fundusz emerytalny TIAA-CREF sprzedał

należące doń udziały Coca-Coli o wartości 52,4 miliona dolarów, gdy podano do wiadomości,

że koncern złamał standardy związane z ochroną praw dziecka, przepisami Międzynarodowej

Organizacji Pracy i ochroną środowiska naturalnego”. To jeszcze nie wszystko: „Coca-Coli

zarzuca się wywieranie presji na personel zakładów w Kolumbii przy udziale prawicowych

bojówek paramilitarnych. Na kierownictwie kolumbijskiego oddziału firmy ciąży również

zarzut zamordowania kilku związkowców zrzeszonych w Sinaltrainal, związku zawodowym

przemysłu spożywczego”.

No to po coli. Ciekawe, dlaczego koncern, którego słodko-lepki produkt rozlał się

szerokim strumieniem po całej kuli ziemskiej, docierając do najmniej dostępnych zakątków

naszego globu, nie potrafi stanąć na wysokości zadania i przyzwoicie odpowiedzieć na

roszczenia swych pracowników, prawdopodobnie nie całkiem nieuzasadnione, nieco większą

dozą wspaniałomyślności?

- Co oni sobie myślą? - złoszczę się. - Jeszcze im mało? A może im się wydaje, że

robotnikom w Ameryce Środkowej zbyt dobrze się powodzi? Taki cudowny napój, a tu coś

takiego. Nie rozumiem.

Nagle z gardła wydobywa mi się głośne, astmatyczne rzężenie. Jiminy patrzy na mnie

szeroko otwartymi oczami. Tak się czasem dzieje, gdy trochę poniosą mnie nerwy. Zamiast

normalnie wydychać powietrze, wydaję dziwaczny odgłos przywodzący na myśl gumową

kaczkę.

Przyjaciółka próbuje mnie uspokoić:

- Przecież to nie wina centrali, to problem jednej filii, która produkuje na licencji.

- I co z tego? W takim razie centrala powinna dać nauczkę tym kolumbijskim

bandytom! Przecież tam giną ludzie! Skandal! A w Indiach Coca-Cola odbiera rolnikom

wodę. Teraz nie mogę pić coli nie tylko przez następne dwa miesiące, nie będę mogła się jej

napić już do końca życia. Muszę sobie poszukać jakiejś ohydnej bionamiastki słodzonej

cukrem.

Posapując, ruszam w stronę lodówki. Bulli, Simbo i Freddy, którzy umościli się obok

siebie na sofie, podnoszą głowy i patrzą na mnie, jakby nie wierzyli własnym uszom. Kiedy

to wszystko prawda! Jeśli nadziani menedżerowie koncernów nie potrafią respektować praw

swoich pracowników zrzeszonych w związkach zawodowych w dalekiej Kolumbii, to czy

można oczekiwać od dręczonych własnymi troskami niemieckich bezrobotnych, by zechcieli

wzruszyć się losem drobiu i trzody chlewnej?

À propos warunków hodowli: w kurniku nadal rezyduje ostatnia żywa kura, sama jak

palec i niczym Kaspar Hauser niemal pozbawiona bodźców z zewnątrz. Taka izolatka to dla

zwierzęcia prawdziwa męczarnia. Ale na razie nie mogę jej wypuścić - lis nadal kręci się po

wsi, nawet w biały dzień. W dodatku wszędzie leży tyle śniegu, że nie ma mowy o budowaniu

wybiegu. Nie zamierzam kupować też drugiej kury do kompanii, dopóki nie poprawię

warunków hodowli. Chów drobiu w moim wykonaniu jest pewnie jeszcze gorszy od

masowego - tam kury mają przynajmniej towarzystwo. I nie marzną. Prognoza pogody na

nadchodzący tydzień zapowiada w nocy temperaturę sięgającą minus osiemnastu stopni.

Muszę jak najszybciej wymyślić jakieś rozwiązanie.

Przez następne dni nie mam na nic siły. A przecież moje wyniki są w najlepszym

porządku. Żelaza mam w bród i jak na razie nic nie zapowiada cukrzycy. Za wysoki jest tylko

poziom cholesterolu. Dziwne, zawsze myślałam, że podwyższony cholesterol to wyłącznie

męski problem. Jestem tak wypluta, że dosłownie padam z nóg.

- Spokojnie. Jesteś na odwyku. To minie - pociesza mnie Jiminy.

Nie pojmuję, jak ci wszyscy apostołowie zdrowego żywienia dają sobie radę bez coli.

Pewnie żłopią kawę. Biokawę, ze sprawiedliwego handlu i bezboleśnie prażoną, można

dostać w tysiącu wersji. Tylko że ja nie lubię kawy. Wmawiam więc sobie, że bez kofeiny też

mogę się skoncentrować. Wgapiam się w ekran komputera, próbując pojąć sens

poszczególnych słów, lecz po krótkim czasie moje myśli zaczynają dryfować w dal...

Zastanawiam się, jak zapisywałabym liczby, gdybym miała do dyspozycji tylko klawiaturę

alfabetyczną. Duże I byłoby jedynką, a duże O - zerem. Zet - dwójką. Swoją drogą ciekawe,

czy cyfra dwa, po niemiecku zwei, zaczyna się od zet dlatego, że zet wygląda jak dwójka...

Koniec z tym, skup się na tekście, przywołuję się do porządku. E wygląda jak odwrócona

trójka, lecz ani jedna litera nie przypomina skomplikowanej cyfry cztery. Najbardziej chyba

H... Ostatecznie daję za wygraną i dzwonię do Guida, mojego doradcy podatkowego. Chcę

wiedzieć, czy koszty dodatkowe, wynikające z kupna produktów ekologicznych, mogę sobie

odpisać od podatku. W końcu zmuszona jestem jeść wszystkie te drogie rzeczy, bo mam

napisać o nich książkę. Guido nie jest przekonany, radzi mi jednak, bym na wszelki wypadek

nie wyrzucała paragonów. Po rozmowie z Guidem zastanawiam się, czy byłoby fair

finansować własną, nie zawsze zdrową dietę z kieszeni i tak nielicho już eksploatowanego

niemieckiego podatnika. Gdybym odżywiała się rozsądnie, jak wszyscy ci młodzi, zdrowi

ludzie, którzy robią zakupy w Bio Company - mięso nie częściej niż raz, najwyżej dwa razy

w tygodniu i od czasu do czasu kawałek ciasta lub tabliczka czekolady - wtedy moje koszty

dodatkowe z kupna bioproduktów nie przekroczyłyby dwudziestu procent. Ale że raczę się

głównie daniami gotowymi, jem dużo mięsa i sera, i co gorsza, non stop wcinam ciastka

i czekoladę, moje koszty dodatkowe to niemal sto procent.

„Bio? Przecież mnie na to nie stać!” - to argument, który w erze Hartz IV4 słychać

dość często. Ludzie nie są obojętni na los swoich mniejszych braci, lecz wcale nie mają

ochoty płacić za to, by przyczynić się do jego poprawy. Na Borneo mieszkali podobno

zwolennicy kultu kanibalistycznego, którzy podczas tak zwanej ceremonii Tiwa na cześć

zmarłego za każdym razem konsumowali sześciu niewolników. W XIX wieku mieli od tego

zwyczaju odstąpić i przerzucić się z niewolników na bawołu. Gdy holenderscy koloniści,

którzy z pewnością odegrali niejaką rolę w szerzeniu się nowomodnych wątpliwości natury

etycznej, przyłapali kilku wyznawców kultu Tiwa na jedzeniu ludzkiego mięsa, ci wyjaśnili,

że powrócili do swoich starych zwyczajów, bo nie mogli sobie pozwolić na bawołu za

dwieście pięćdziesiąt guldenów, w przeciwieństwie do człowieka, którego można kupić już za

sto guldenów. Nim jednak zaczniemy insynuować, że dzisiejsi mieszkańcy Indonezji

wywodzą się od ludożerców, powinniśmy potraktować tę anegdotę z należytą dozą

sceptycyzmu, albowiem źródła wspominające o kanibalizmie rzadko są wiarygodne.

Niewykluczone jednak, że praktykujący ludożerstwo uciekali się do takich właśnie

argumentów. Wracając do cen bioproduktów - to niemożliwe, by były tak niskie jak ceny

artykułów ze zwykłych dyskontów, bo te ostatnie nijak się mają do kosztów rzeczywistych,

które zresztą i tak ponosimy, płacąc z naszych podatków miliardy na różnego rodzaju

subwencje. Tak zwany ogół ponosi również koszty degradacji środowiska naturalnego

związanej z produkcją taniej żywności.

Inne wady i zalety produktów organicznych? Przypomnijmy: prawie każdy artykuł

spożywczy albo ma swój ekoekwiwalent, albo da się go zastąpić bardzo podobnym w wersji

bio. Bioodpowiednik gotowego makaronu Mirácoli5 nazywa się oczywiście inaczej i smakuje

jak wszystkie gotowe dania z kluskami, które starają się dorównać niedoścignionemu

ideałowi - czyli całkiem nieźle. Brakuje tylko załączonej torebki z tartym parmezanem.

Jiminy uważa, że winna jest wysoka cena bioparmezanu. Ja skłaniałabym się raczej do

przypuszczenia, że „zieloni” konsumenci wcale sobie tego dodatku nie życzą, bo

zmumifikowany ser w osobnej paczuszce kłóci się z ich filozofią żywienia. W ofercie

biobranży są nawet produkty light, muszę jednak przyznać, że do majonezu light nie mogę się

jakoś przekonać. Ciastka często smakują jak trociny i w dodatku przeraźliwie zdrowo. Widać

wyraźnie, że tradycyjny sektor spożywczy wyprzedza producentów ekożywności o całe

dziesięciolecia. I nawet jeśli biobranża goni go milowymi krokami, to dla tradycyjnych

producentów każda próba ulepszenia smaku oznacza po prostu sięgnięcie po starą dobrą

chemię, podczas gdy ekolodzy muszą dopiero opracować nową metodę, która będzie nie tylko

przyjazna dla środowiska, lecz również w miarę możliwości naturalna. Weźmy na przykład

słodki sos chili, za który w biosklepie trzeba zapłacić pięć razy tyle co za ten od Azjaty - gdy

chcemy go ulać z butelki, na talerz wychlupuje nam się galaretowaty klops, a na dodatek jest

to mniej więcej jedna piąta zawartości (na szczęście butelka nie jest specjalnie duża).

Najwyraźniej brakuje w nim poczciwych emulgatorów i środków przeciwzbrylających - to

chemikalia, które zazwyczaj stanowią składniki podobnych sosów. To oczywiście żaden

dramat. Wystarczy raz przemieszać widelcem i po krzyku. Gorsza jest zbyt miękka

i stanowczo zbyt mało słodka lukrecja. Produktu, który dorównywałby żelkom Haribo czy tak

zwanym kocim łapkom z lukrecji, próżno szukać w Bio Company. O przewadze uciekających

się do chemii i ekologicznie lekkomyślnych producentów nad biobranżą decyduje również to,

że wychowałam się na ich produktach i jestem przyzwyczajona do ich smaku. Poza tym

miałam aż czterdzieści osiem lat na ustalenie, które marki lubię najbardziej. Niewykluczone,

że wyśmienitą lukrecję można dostać gdzieś w Nordenham lub w Oberammergau, tyle że

jeszcze jej nie odkryłam. Na szczęście dobrą czekoladę da się kupić wszędzie - nie wolno

tylko zniechęcać się nudnym opakowaniem w ciemnych kolorach. Wybitne: „Całe migdały”

firmy Gepa i ”Biała z chrupkami” firmy Vivani. Swoją drogą, nigdy w życiu nie próbowałam

tylu nowych rzeczy co teraz - należy do nich choćby bardzo przyzwoity czerwono-szary mus

porzeczkowo-jabłkowy. Niektóre moje odkrycia są wręcz sensacyjne. Nie dotyczą one

pomidorów, te nieodmiennie mnie rozczarowują, ale już na przykład papryka jest o wiele

lepsza od tej, którą kupowałam dotychczas. Albo kozi ser z daktylami i sosem curry, który

absolutnie zasłużenie nosi wdzięczną nazwę „Rozkosz sułtana” - nie wspominając

o królestwie serów pana Rodrigueza.

Moje smakowite rozważania brutalnie przerywa Jiminy.

- Chodź tu szybko. Wydaje mi się, że guz na brzuchu Bulliego znów się powiększył.

Przed kilkoma dniami w pachwinie Bulliego zebrała się woda. Weterynarz odciągnął

płyn strzykawką i na początku wydawało się, że to wystarczy.

Jadę z Bullim do weterynarza. Doktor Lenzke po raz kolejny wbija igłę w miejsce,

w którym zebrała się woda, i odciąga ją strzykawką. To dość mozolne, lekarz musi wbijać

i opróżniać strzykawkę kilka razy z rzędu. Na szczęście Bulli nie wygląda, jakby zabieg

sprawiał mu ból. Wprawdzie przez cały czas ciężko dyszy, ale to wynik lęku wysokości, bo

stoi na stole zabiegowym. Lekarz wyśle próbkę płynu do analizy, dla pewności, czy nie

pojawił się kolejny guz. Pada zdanie: „Zrobiliśmy, co w naszej mocy”. Jeśli w brzuchu

Bulliego rośnie nowy guz, cysta będzie raz po raz napełniać się wodą, a pies będzie się tylko

męczył.

- Operowaliśmy go już tyle razy. Powinniśmy mu oszczędzić kolejnego zabiegu -

mówi doktor Lenzke.

- Nie jest łatwo decydować o życiu i śmierci kogoś innego - odpowiadam.

- Przecież dobrze pani zna swojego psa. Będzie pani wiedziała, gdy on zechce odejść.

Jeśli przestanie jeść... to zawsze wyraźny sygnał.

Gdy idę do recepcji zapłacić za wizytę, spotykam swoją ulubioną asystentkę

weterynarza, panią Parton. Pani Parton ma jakieś dwadzieścia-dwadzieścia parę lat. W jej

wieku traciłam całą swoją energię na chodzenie na dyskoteki, wyglądanie cool i utrudnianie

życia otoczeniu. Dlatego za każdym razem, gdy widzę, z jaką miłością i uwagą asystentka

weterynarza odnosi się do swoich pacjentów i ich właścicieli, ogarnia mnie wzruszenie. Pani

Parton pyta, czy Bulliemu się polepszyło. Czuję, że zaraz się rozpłaczę, więc zaciskam usta

i w odpowiedzi kręcę tylko głową.

- Ojej, biedaczysko. Naprawdę na to nie zasłużył. - wzdycha pani Parton.

W drodze powrotnej zatrzymuję się przy sklepie zoologicznym. Chyba powinnam

powoli zacząć przyzwyczajać psa i koty do biokarmy - ale jeszcze nie dziś. Dzisiaj kupuję

ulubiony przysmak Bulliego, worek karmy Frolic, która z całą pewnością nie została

wyprodukowana zgodnie z wytycznymi Demeter6. I ogromną, dwupiętrową klatkę dla świnek

morskich.

Ustawiłyśmy klatkę w przedpokoju, a za kratkami ulokowałyśmy ostatnią żywą kurę -

przypomina wielkich rozmiarów kanarka.

- Całkiem jak Piepsi - mówi Jiminy.

Ostatnio byłyśmy w kinie na filmie Biała wstążka, w którym grał również kanarek

o imieniu Piepsi. I chociaż filmowy kanarek marnie skończył, ostatnią żywą kurę nazywamy

odtąd już tylko „Piepsi”. Piepsi przemierza swoje nowe, długie na metr i szerokie na

pięćdziesiąt centymetrów lokum, jakby przeprowadzała inspekcję, grzebie w piasku i od

czasu do czasu skubnie ziarenko. Jiminy wycięła pół górnej podłogi, a pozostałą połowę

przykryła kocem i Piepsi na wysokości pięćdziesięciu centymetrów ma teraz nawet gniazdo,

choć od tygodnia nie zniosła ani jednego jaja. Po drugiej stronie zamontowałam jej grzędę do

spania. Wydaje mi się, że ma teraz całkiem przyzwoite mieszkanko, ale może się mylę...

Mimo wszystko nie czuję się do końca w porządku.

- Co z tego, że bojkotuję produkty pochodzące z masowych hodowli, jeśli we

własnym domu wkładam kurę do klatki?

- Ale w przypadku masowych baterii klatkowych wciskają do jednej klatki po pięć kur

- mówi Jiminy.

Ciężko to sobie wyobrazić. Druga kura może by się jeszcze od biedy zmieściła, pod

warunkiem że udałoby im się dogadać. Dokwaterowanie trzeciej byłoby już istną podłością.

No ale sama przecież czytałam o pięciu kurach w jednej klatce. Na wszelki wypadek

sprawdzam jeszcze raz w internecie. W przemysłowym chowie kur niosek rzeczywiście

w jednej klatce gnieździ się po pięć kur. Tylko że powierzchnia standardowej klatki w baterii

wynosi pięćdziesiąt na pięćdziesiąt centymetrów, jest więc o połowę mniejsza od

pomieszczenia Piepsi. Jestem w szoku. Przecież to absurd. Ludzie, którzy wpadają na takie

pomysły, mają chyba nierówno pod sufitem. Albo są podli z natury. Tak czy owak, według

przepisów na jedną kurę powinna przypadać powierzchnia pięciuset pięćdziesięciu

centymetrów kwadratowych - to trochę mniej niż zajmuje kartka A4. Gdy doliczyć do tego

trzeci wymiar, wielkość pomieszczenia przewidzianego dla pięciu kur jest czterokrotnie

mniejsza niż lokum Piepsi, ponieważ baterie klatkowe mają tylko czterdzieści centymetrów

wysokości. Układa się je jedne na drugich, piętrowo, do czterech, a czasem nawet ośmiu

kondygnacji. Gniazda do znoszenia jaj? Grzędy? Nic z tych rzeczy. Nie ma nawet garstki

ziemi, żeby kury mogły sobie pogrzebać. Stoją bezpośrednio na drucianych kratach. I jak

gdyby to wszystko nie było już wystarczająco koszmarne, te kraty są pochyłe. Ten, kto choć

raz spał w namiocie rozbitym na górskim zboczu, dobrze wie, w jakim stanie budzi się

człowiek na drugi dzień.

Zaraz, zaraz - a może ta forma chowu została już zlikwidowana? Na stronie

internetowej Związku Przeciwników Wykorzystywania Zwierząt znajduję wzmiankę, że była

minister do spraw ochrony konsumenta Renate Künast7 już przed laty zaproponowała, by

zaprzestać tej metody hodowli, ponieważ niewiele ją różni od dręczenia zwierząt. Zakaz miał

wejść w życie w 2007 roku - od tego czasu dozwolony miał być tylko chów ściółkowy lub tak

zwany wolny. W chowie ściółkowym na metr kwadratowy przypada dziewięć kur,

a w chowie wolnym każda kura ma do dyspozycji, bądź co bądź, wybieg o wymiarach cztery

na dwa metry. Zwycięstwo obrońców praw zwierząt okazało się jednak pozorne, ponieważ

jeszcze przed wejściem ustawy w życie zmienił się rząd i nowa Rada Federalna z marszu

zniosła zakaz chowu klatkowego z 7 kwietnia 2006 roku, w czym dopingował ją minister

rolnictwa Horst Seehofer. Tylko dlaczego? Trudno zakładać, że wszyscy bez wyjątku

członkowie Rady Federalnej to zdeklarowani wrogowie kur. Może Centralny Związek

Niemieckiego Przemysłu Drobiarskiego wniósł skargę przeciwko nowej ustawie lub zagroził,

że jeśli fermom trudniącym się okrutnym chowem klatkowym nie będzie wolno

funkcjonować jak do tej pory, wówczas ze względu na wysokie koszty produkcji będą

zmuszone przenieść się do Europy Wschodniej? A tam kury spotkałby jeszcze gorszy los,

miałyby jeszcze mniej miejsca, a poza tym wszystkie pieniądze z podatków szlag by trafił. Źli

ludzie naprawdę istnieją.

W każdym razie zezwolono, by przypominające izby tortur klatki o wymiarach

pięćdziesiąt na pięćdziesiąt centymetrów pozostały w użyciu do końca 2008 roku. A jeśli

producent jaj złożył stosowny wniosek, można było uzyskać przedłużenie pozwolenia do roku

2009. Prawdopodobnie się nie mylę, zakładając, że blisko sto procent ferm taki wniosek

złożyło. Oznacza to, że do ostatniego sylwestra ta metoda hodowli drobiu była u nas jeszcze

na porządku dziennym. Nie dalej jak trzy tygodnie temu. Po plecach przebiega mi zimny

dreszcz. No dobrze, ale teraz mamy rok 2010, wszystko się zmieniło i niegdysiejsze fermy

klatkowe muszą się przestawić na chów w małych grupach. „Chów w małych grupach” brzmi

dobrze. Przywodzi na myśl koguta i dwanaście kur, które spacerują sobie po podwórzu

i grzebią w gnojowisku. W rzeczywistości chodzi o coś zupełnie innego. Chów w małych

grupach oznacza, że kury nadal siedzą w klatce, lecz teraz na ptaka przypada powierzchnia

ośmiuset centymetrów kwadratowych. To oczywiście znacznie więcej niż kartka formatu A4 -

to kartka A4 plus pocztówka. Organizacje ochrony praw zwierząt są przekonane, że i w tym

przypadku można mówić o znęcaniu się nad zwierzętami. Po takiej klatce kura też nie może

sobie pochodzić, może się co najwyżej trochę poprzesuwać pomiędzy innymi kurami. Są za to

grzędy, miejsca do grzebania w postaci mat z tworzywa sztucznego o wymiarach kartki

formatu A4 i grupowe gniazda. Po jednym na dziesięć kur. Do klatki można bowiem

wpakować trzydzieści, a nawet sześćdziesiąt sztuk drobiu - w tym wypadku karmnik

umieszcza się na wysokości sześćdziesięciu centymetrów, w pozostałych przypadkach -

pięćdziesięciu centymetrów. Ptaki nie mają żadnych szans, by choćby na chwilę rozpostrzeć

skrzydła. Grzędy również straciły status spokojnego refugium, w którym można w ciszy

pomedytować. Zawieszone na wysokości trzydziestu centymetrów wręcz zapraszają kury do

dziobania współlokatorek w kuper. Nie znaczy to tylko, że jedna kura od niechcenia dziobnie

czasem drugą w tyłek, lecz może skutkować poważnymi obrażeniami. Zdarza się, że kury

wyciągają sobie wzajemnie wnętrzności przez odbyt. Niemieckie Federalne Ministerstwo do

spraw Żywności, Rolnictwa i Ochrony Konsumenta mimo to uważa tę formę hodowli za

całkiem w porządku. Na stronie internetowej firmy Big Dutchman, producenta niewielkich

rozmiarów wolier, widnieje informacja prasowa ministerstwa z 28 maja 2009 roku.

Prawdopodobnie jest skierowana do lobby drobiarskiego, inaczej chyba nie oznajmiałaby już

w pierwszym zdaniu tak wprost i bez ogródek, komu ma tak naprawdę służyć nowa forma

hodowli: „Wprowadzenie na rynek jaj z chowu w małych grupach to ważny krok dla

niemieckich producentów jaj”. Dalej czytamy: „Konsument otrzymuje korzystniejszą pod

względem cenowym alternatywę dla jaj z chowu ściółkowego, wolnego oraz hodowli

ekologicznej”. Brzmi to tak, jakby konsumenci dosłownie uginali się pod jarzmem dyktatu

cenowego pozbawionych skrupułów biorolników i producentów jaj z wolnego chowu.

W rzeczywistości nawet według najbardziej ostrożnych szacunków przynajmniej

osiemdziesiąt procent konsumentów jest przeciwnych kupowaniu jaj od kur trzymanych

w klatkach. Zakup jaj to jedna z niewielu sytuacji, w których klient faktycznie czyni użytek ze

swej władzy, wyraźnie faworyzując jaja z chowu wolnego lub ściółkowego. Zaczęto je nawet

sprowadzać z zagranicy, bo niemieckie fermy nie są w stanie sprostać zapotrzebowaniu. Jaja

z chowu klatkowego można jednak wcisnąć konsumentowi jako składnik ciast czy

makaronów jajecznych. Co trzecie takie jajo trafia pod strzechy właśnie w postaci wypieków

lub klusek. Życzenia klientów powinny wpływać na decyzje producentów - to jedna z cech

wolnego rynku. Gdy producent chce znaleźć zbyt na swoje towary, nie pozostaje mu

zazwyczaj nic innego, jak potraktować te życzenia poważnie, w myśl zasady „klient nasz

pan”. Przedstawiciele branży jajecznej doskonale wiedzą, czego domaga się klient -

w przeciwnym razie nie naklejaliby na opakowania idyllicznych obrazków przedstawiających

wiejskie chaty, łąki i kury grzebiące w słomie. Sądzą widocznie, że upartych konsumentów

należy po prostu przechytrzyć. A Federalne Ministerstwo do spraw Żywienia, Rolnictwa

i Ochrony Konsumenta najwyraźniej podziela ten pogląd. Ministerstwo nie ugięło się

wprawdzie pod żądaniami lobby klatkowego, domagającego się zniesienia obowiązku

oznaczania jaj z wielkich klatek numerem trzy oznaczającym hodowlę klatkową

i wprowadzenia innego rodzaju znakowania, a w informacji prasowej upomniało hodowców,

by przestrzegali „zakazu informowania niezgodnego ze stanem faktycznym i wprowadzania

konsumenta w błąd”. Jednocześnie ministerstwo utrzymuje, że „dodatkowa informacja, że

jaja pochodzą z hodowli w małych grupach”, „zarówno na opakowaniu, jak i na skorupce”,

jest „zasadniczo możliwa i dopuszczalna pod względem prawnym”.

A to dopiero. Ciekawe, czy popełniam przestępstwo, insynuując, że Federalne

Ministerstwo do spraw Żywienia, Rolnictwa i Ochrony Konsumenta, sankcjonując mylne

określenie „chów w małych grupach”, pomaga hodowcom kur w klatkach w oszukiwaniu

konsumenta? Dlaczego mamy myśleć, że trzymane w klatkach kury, których życie

pozbawione jest choć jednej iskierki radości, pędzą sielski żywot wiejskich kur, codziennie

zażywających spacerów po podwórzu? Czyż nie po to, byśmy w ostatecznym rozrachunku

kupowali więcej jaj torturowanego drobiu? Brawo, kochani ministrowie, to właśnie taka

strategia ochrony konsumenta, jakiej się po was spodziewaliśmy!

Na domiar złego informacja prasowa zawiera następujące zdanie: „Ostateczny zakaz

chowu klatkowego pociąga za sobą sukcesywną zmianę metod produkcji z dniem 31 grudnia

2009 roku”. Sukcesywną - co zapewne oznacza, że nic się nie zmieniło i kury do dziś siedzą

w starych klatkach o wymiarach pięćdziesiąt na pięćdziesiąt centymetrów. Ajajaj... Wygląda

na to, że dobro drobiu naprawdę leży ministerstwu na sercu. Znowu ogarnia mnie straszliwe

zmęczenie.

Lecz tej nocy nie zasnę tak szybko. Torbiel Bulliego znów napełnia się płynem i zwisa

mu z brzucha jak wymię. Sam już nie wie, jak ma się położyć, rzęzi, sapie i wydaje z siebie

dźwięk przypominający pogwizdywanie. Biorę go do łóżka i podkładam mu pod brzuch

poduszki i kołdrę, żeby nic go od spodu nie uciskało. Wszystko na darmo. Wreszcie zabieram

go do salonu i masuję mu grzbiet, łapy, a na końcu uszy, oglądając w tym czasie

wielogodzinny film paradokumentalny o seryjnych mordercach. W jednym z epizodów mały

chłopiec prosi mordercę, by ten darował mu życie, i oferuje wszystkie pieniądze, jakie ma

przy sobie - czyli dwadzieścia fenigów. Psycholog kryminalny wyjaśnia, dlaczego prośba

chłopca nie wzruszyła mordercy - psychopatyczny zabójca nie jest zdolny do odczuwania

współczucia. Widzi tylko obiekt, którego może użyć dla własnej przyjemności. Obcy strach,

obcy ból, obca rozpacz nie wywołują u niego żadnych odruchów. Błaganie, by nas oszczędził,

jest dla psychopaty tym samym co dla rzeźnika kwik zarzynanej świni.

Około drugiej nad ranem Bulli nareszcie zasypia.

Nazajutrz rano, szykując się na wyjazd do weterynarza, postanawiam, że w żadnym

wypadku nie pozwolę Bulliego uśpić. Nie z powodu głupiego guza. Na pewno da się jeszcze

założyć sączek. A jeśli nie, nauczę się, jak codziennie nakłuwać igłą torbiel i odciągać płyn.

Chorzy na cukrzycę też uczą się, jak robić sobie zastrzyki. Ludzie, którzy proszą weterynarza,

by zabił ich czworonoga, zawsze twierdzą, że to dla dobra zwierzęcia. Lecz połowa z nich

robi to tylko dla siebie. Każdy, kto rozważa, czy upoważnić swojego partnera, by podpisał

w jego imieniu deklarację DNR8, powinien wybrać się do weterynarza i przekonać się na

własne oczy, ilu właścicieli oddaje do „uśpienia” swoje dawniej ubóstwiane psy, bo są za

stare albo nie trzymają moczu, a rodzina - co za zbieg okoliczności - lada dzień wyjeżdża na

urlop.

- Chodź - mówię do Bulliego. - Jakoś sobie poradzimy.

Bulli kuśtyka w moją stronę. Torbiel się powiększyła. Ale mój pies kuśtyka nie tylko

dlatego. Jego prawa tylna łapa spuchła do rozmiarów słoniowej nogi. Wczoraj jeszcze tego

nie było. Bulli patrzy na mnie żałośnie. W ostatnich miesiącach sierść na jego pysku zupełnie

posiwiała. Nie ma rady, muszę wziąć pod uwagę, że być może udajemy się w ostatnią

wspólną podróż, więc biorę prześcieradło i koc, żebyśmy w razie czego miały w co owinąć

ciało. Prowadzi Jiminy. Bulli i ja siadamy na miejscu pasażera, Bulli stoi na podłodze,

opierając przednie łapy i klatkę piersiową o moje kolana, żeby nie uciskać guza. Proszę

Jiminy, by zatrzymała się pod Aldim, i kupuję pół kilo gulaszu wołowego. Wariantu bio

raczej tu nie dostaniemy. Nie dbam o cierpienie innych zwierząt, zależy mi tylko na tym, by

mój pies dostał swój ulubiony gulasz, i to jak najszybciej. Bulli zjada ledwie połowę. To się

jeszcze nigdy nie zdarzyło.

Jesteśmy wprawdzie umówieni, lecz musimy chwilę poczekać - mają nagły wypadek,

berneńskiego psa pasterskiego ze skrętem żołądka. Siedzimy w poczekalni, która jest zarazem

korytarzem. W biegu mija nas asystent lekarza z wiadrem w jednej ręce, drugą w pośpiechu

dopinając kitel operacyjny. Wygląda to bardzo dramatycznie. Gdy pies pasterski wreszcie ma

się lepiej, doktor Lenzke zaprasza nas do gabinetu zabiegowego. Bada pachwinę Bulliego.

- Nie musimy czekać na wyniki z laboratorium. Węzły chłonne są bardzo silnie

powiększone.

Patrzy na mnie i już wiem, co zaraz powie. Naprawdę to mówi.

- Dobrze - odpowiadam. - Załóżmy, że nie jestem rozsądna. Co w takim przypadku,

przynajmniej teoretycznie, dałoby się jeszcze zrobić?

- Możemy założyć sączek i mieć nadzieję, że opuchlizna zejdzie także z nogi.

- Co dzięki temu zyskamy? Czy to znaczy, że Bulli miałby jeszcze pięć dni życia?

Trzy?

- Bardzo możliwe. Może nawet dziesięć. Wszystko zależy od tego, czy zejdzie

opuchlizna. Ale po trzech dniach musiałbym wyjąć sączek, bo inaczej bakterie mogłyby

przedostać się do jamy brzusznej, a wtedy...

Nagle do gabinetu wchodzi asystent. Nagły wypadek. Znowu. Pies potrącony przez

samochód. Doktor Lenzke przeprasza i wychodzi. Jiminy, Bulli i ja siadamy na krzesłach

w poczekalni. To znaczy Bulli stoi, bo z guzem na brzuchu i tak nie może siedzieć. Opiera się

o moją nogę i rzęzi. Nawet jeśli opuchlizna zniknie, jego stan wcale się nie polepszy.

Głaszczę plamę na jego grzbiecie. Ma kształt kaczki. Jiminy patrzy na mnie w milczeniu.

Uświadamiam sobie, że przez ostatni rok prawie wcale się z nim nie bawiłam. Najpierw

miałam na głowie przeprowadzkę, a potem uparłam się, że muszę koniecznie napisać reportaż

z podróży - jakbym nie miała aż nadto innych zobowiązań. Mój pies umiera, a ja byłam przez

cały ostatni rok przepracowana, podenerwowana i w ogóle nie do zniesienia.

- Przecież Bulli bez przerwy bawił się z robotnikami - mówi Jiminy.

Na szczęście to prawda. Bulli miał kompletnego fioła na punkcie robotników.

Szczególnie gdy pracowali blisko przy ziemi, bo wtedy mógł po nich skakać. Dlatego ten

ostatni rok, wypełniony pracami remontowymi, właściwie wcale nie był dla niego taki zły. Po

drugiej stronie korytarza widzę swoją ulubioną asystentkę, panią Parton - ostrożnie niesie na

rękach obrośniętego tłuszczem kocura. Bulli próbuje usiąść obok mnie, ale zaraz wstaje. Mija

godzina i doktor Lenzke wraca do nas po skończonej operacji. Idziemy do gabinetu.

Odkasłuję i mówię:

- Może rzeczywiście będzie lepiej, jeśli uśpimy Bulliego już dzisiaj.

3 Więzy rodzinne

Dziś łatwo jest zignorować moralne konsekwencje [...] podobieństw [między ludźmi

a zwierzętami]. Taka postawa jest powszechna, wygodna i akceptowana politycznie. A także

błędna.

Jonathan Safran Foer, Jedzenie zwierząt

Dlaczego nie jem swoich braci? To proste: ze względu na więzy rodzinne, to

wszystko. Gdzieś jest granica wstydu.

O. W. Fischer

Kilka lat temu pewna gazeta zwróciła się do mnie z prośbą, bym opisała, jak

wyobrażam sobie swoją własną Utopię. Wykorzystałam okazję, by wysmażyć jadowity

pamflet na przemysłową hodowlę zwierząt. Redaktor odpowiedzialny za rubrykę z początku

wydawał się zachwycony. Po rozmowie z naczelnym poprosił mnie jednak o kilka drobnych

zmian, na przykład zastąpienie zdania „najchętniej zjadamy dzieci” wyrażeniem „najchętniej

zjadamy młode zwierzęta”.

- Ale przecież właśnie o to chodzi! - wrzasnęłam do słuchawki. - Sznycel cielęcy,

prosię, sześciotygodniowe kurczaczki to przecież dzieci! Co najwyżej nastolatki! Jeśli napiszę

„młode zwierzęta”, na nikim nie zrobi to wrażenia. - Wspomniałam o Bernhardzie Grzimku9,

który mówiąc o przyjmowaniu przez zwierzęta pokarmu, celowo używał czasownika „jeść”

(niem. essen), a nie „żreć” lub „pożerać” (niem. fressen). Uparty redaktor twierdził jednak, że

nigdy o czymś podobnym nie słyszał. Nie mogliśmy się dogadać i przełożyliśmy rozmowę na

kiedy indziej. W następnych tygodniach redakcja dała pokaz kultury komunikowania się,

z jaką wcześniej zetknęłam się zaledwie dwukrotnie - raz, gdy starałam się o wizę

w ambasadzie Nigerii, a za drugim razem w przypadku pewnego - byłego już - przyjaciela,

który był mi dłużny dwa tysiące euro. Gdy łączyłam się z sekretarką, redaktor był zwykle

„poza biurem”, a gdy okazywał się na tyle nieostrożny, by odebrać osobiście, oznajmiał

zaaferowanym tonem, że w tej chwili wychodzi, że nieoczekiwana konferencja, rzucał

rozgorączkowane: „Tak, tak, właśnie w tej chwili... nie, niestety, niestety...”, po czym

z hukiem odkładał słuchawkę. W końcu uznałam, że wolę, by mój artykuł ukazał się w wersji

okaleczonej, niż gdyby miał się nie ukazać w ogóle. Przy kolejnym podejściu przedstawiłam

się sekretarce jako Judith Hermann10

. Od razu połączono mnie z redaktorem, któremu

z miejsca oznajmiłam, że nie obchodzi mnie, jak bardzo mu się spieszy, lecz tym razem musi

mi poświęcić dwie minuty. Chowając do kieszeni pisarską dumę i zapewniając, że jestem

gotowa do współpracy, poprosiłam, by zechciał oddać artykuł do druku.

- Eee... to miło... - odparł redaktor, dodając jednak, że niestety trzech innych kolegów

też bardzo ostro zareagowało na niektóre sformułowania, ale najwięcej kontrowersji

wzbudziło, jakżeby inaczej, porównanie zwierząt do dzieci, a rozwiązanie tych zawiłości

merytorycznych w duchu zgodnym z moją naprawdę istotną i odważną wypowiedzią zajmie

przypuszczalnie więcej czasu, niż pozostało do oddania do druku kolejnego numeru.

W następnym tygodniu ukaże się w rubryce inny tekst, który zaplanowano już wcześniej, a po

nim jeszcze jeden. Bardzo możliwe jednak, że mój artykuł zostanie opublikowany we

wrześniu. No, najpóźniej w październiku.

Czy muszę dodawać, że nie ukazał się nigdy? Nie mogłam tego pojąć. Miałam

przecież do czynienia z redakcją liberalnej, szanowanej, ponadregionalnej gazety, która, o ile

mi wiadomo, nie finansuje swych nakładów z reklam rzeźni. Dlaczego więc aż tak ważne

było to, by zwierzęcych dzieci nie nazywać dziećmi, lecz młodymi zwierzętami? Dlaczego

wymagano ode mnie, bym używając innego określenia na tę samą rzecz, przyczyniała się do

utrwalania ostrego podziału między człowiekiem a zwierzęciem, podziału, który wprawdzie

przyjął się w codziennej praktyce językowej, lecz z punktu widzenia nauk przyrodniczych od

dawna uchodzi za przestarzały?

Żaden szanujący się zoolog nie śmiałby w dzisiejszych czasach przyznać człowiekowi

szczególnie uprzywilejowanej pozycji, która umiejscawiałaby go poza światem zwierzęcym.

Człowiek jest zwierzęciem, bez wątpienia mądrym, lecz przede wszystkim zwierzęciem.

Kręgowcem. Przyjrzyjmy się na spokojnie zdjęciu rentgenowskiemu swoich pleców - same

kręgi. Niezbity dowód na bycie kręgowcem. A dokładniej - ssakiem. Wystarczy podnieść

koszulkę. „W systemie zoologicznym człowiek należy do ssaków naczelnych”, czytamy

w encyklopedii Brockhausa. Jesteśmy małpami naczelnymi, podrząd Haplorrhini. Ot co!

Proszę wybrać się do zoo i przyjrzeć się uwięzionym kuzynom. Psiakostka! Co za uderzające

podobieństwo!

Mimo to, choć nasze pokrewieństwo widać gołym okiem i powszechnie wiadomo, że

ludzie i szympansy pod względem genetycznym odpowiadają sobie w 98,4 procent, nadal

mamy opory, by przyznać się do swoich włochatych krewniaków, nie wspominając o tych

pokrytych łuską czy wydzielających śluz. Któż z nas wie, że podobieństwo genetyczne

między człowiekiem a myszą wynosi aż 95 procent? Nawet nicień, niejaki Caenorhabditis

elegans, dosłownie wypchany jest ludzkim materiałem genetycznym - dzieli z nami, bagatela,

aż 74 procent genów. Nie jest to zresztą aż tak zdumiewające. „Musimy [...] przypuścić, że

wszystkie istoty organiczne, które kiedykolwiek na ziemi tej żyły, pochodzą od jakiejś

wspólnej formy rodowej”11

- pisze Darwin. Nasi przodkowie byli małpami, a te z kolei

pochodziły od małych gryzoniowatych ssaków. Protoplaści tychże gryzoniowatych nurzali się

w bagnach, pomagając sobie traszkowatymi kończynami, i krzepili się wodorostami.

Przodkami zaś wyżej wymienionych były prymitywne jednokomórkowce, które pluskały się

w organicznej prazupie podgrzewanej przez bulgoczące otwory w dnie oceanu. Bóg, o ile

raczy istnieć, nie stworzył nas w jakimś osobnym akcie, lecz skonstruował według tego

samego schematu podstawowego co wszystkie inne kręgowce. Jesteśmy - a przynajmniej tak

właśnie lubimy o sobie myśleć - najbardziej interesującym projektem Wielkiego

Budowniczego, co jednak nie zmienia faktu, że w naszym przypadku użył tych samych

klocków, z których zbudował morsa, sowę płomykówkę i wombata. Ręce, nogi, skrzydła,

płetwy... - toż to wariacje jednego i tego samego pomysłu. Sekwencje genetyczne, które

decydują o budowie ludzkich rąk, u konia odpowiadają za kształt przednich nóg, u ptaka -

skrzydeł, a u ryby - płetw piersiowych. Do powstania nowego gatunku wcale nie potrzeba

nowych genów - podobnie jak litery jednego alfabetu wystarczą do napisania nieskończenie

wielu książek. Trzeba je tylko różnie z sobą połączyć lub - w przypadku genów - aktywować

za pomocą mechanizmów włączania i wyłączania.

Poza kilkoma zatwardziałymi kontrrewolucjonistami broniącymi biblijnej wersji

wydarzeń nikt już dziś nie podaje w wątpliwość, że naszymi przodkami były małpy. Wniosek

z tego płynący - czyli konkluzję, że wobec tego i my jesteśmy małpami - skrzętnie jednak

ignorujemy. Gdyby między ludźmi a innymi zwierzętami istniała podstawowa, możliwa do

obiektywnego udowodnienia różnica, jakaś przepaść nie do przeskoczenia, dałoby się ją

wyczytać z DNA. DNA komunikuje nam jednak coś przeciwnego: człowiek i zwierzę -

wszystko jeden pies! Dlatego nie ma się co dziwić, gdy lekarz przepisuje nam ten sam środek

przeciwbólowy, który w zeszłym tygodniu weterynarz zaaplikował naszemu czworonogowi.

Eksperymenty na zwierzętach usprawiedliwia się tym, że wolno nam robić z nimi wszystko,

ponieważ są istotami krańcowo odmiennymi od ludzi. Lecz testowanie lekarstw na myszach,

szczurach, psach, świniach, małpach i innych nie zdałoby egzaminu, gdyby między nimi

a nami nie istniały liczne i esencjalne podobieństwa. Ostra maść podrażni oko królika równie

szybko jak oko człowieka.

Łączą nas ze zwierzętami cechy podstawowe, potrzeby, bolączki - oddychanie

tlenowe, przemiana materii, seksualność, głód, pragnienie, ból, radość, wrażliwość na zimno,

strach, złość. Mamy jedną, widoczną gołym okiem cechę wspólną ze wszystkimi

stworzeniami na świecie - jesteśmy istotami żywymi, jednym z wielu gatunków. Tylko że

widoczne gołym okiem i z pozoru znane wszystkim fakty mają to do siebie, że niezwykle

łatwo o nich zapomnieć. Do dziś pokutuje stary pogląd głoszący, że człowiek jest czymś

więcej niż zwierzęciem - mianowicie zwierzęciem plus X. A że owego X nijak nie da się

zlokalizować w naszym DNA, do dziś nie ustajemy w poszukiwaniach jednej, wyjątkowej,

właściwej tylko naszemu gatunkowi cechy lub zdolności, dzięki której na pewnym etapie

ewolucji na zawsze opuściliśmy królestwo zwierząt, by stać się z gruntu inną, wspaniałą,

niemającą sobie równych superistotą. Jak gdyby zwierzęcość była czymś, z czego się wyrasta

jak z dziecięcych ubranek.

Do lat pięćdziesiątych wierzono, że człowieka nad zwierzęta wynosi zdolność

konstruowania narzędzi. Wiele zwierząt używa jednak narzędzi. Wydra morska na przykład

umieszcza sobie na brzuchu kamienie, by rozbijać nimi muszle. Lecz tylko człowiek, jak

wierzono, posiada zdolności kognitywne, potrzebne do przekształcenia danego przedmiotu na

tyle, by można się nim było lepiej posługiwać. Tezę obaliły szympansy, gdy okazało się, że

rozszczepiają gałęzie, by wyławiać z gniazd termity. Inna z teorii brzmiała: zwierzęta nie

mają zmysłu estetyki! Lecz co zrobić z altannikiem, który nie dość, że z wielkim kunsztem

buduje z gałązek swoją altankę, to na dodatek po skończonej pracy umieszcza nad wejściem

dekoracyjne niebieskie pióro, cofa się, przekrzywiając na bok główkę, przygląda się swemu

dziełu, podchodzi bliżej, umieszcza pióro w innym miejscu i powtarza tę czynność do chwili,

gdy uzna, że osiągnął zamierzony efekt estetyczny? Może więc wyjątkowa dla gatunku

ludzkiego jest przynajmniej zdolność mówienia? W końcu w obliczu ludzkiej mowy

zwierzęta - z całym tym swoim pochrząkiwaniem, poświstywaniem i obnażaniem kłów -

wypadają raczej blado. Od jakiegoś czasu wiemy jednak, że gen o nazwie FOX2 jest

odpowiedzialny za rozwój mowy u ludzi, ale też śpiewu u ptaków. Papugi potrafią tworzyć

słowa i przyporządkowywać je desygnatom, szympansy porozumiewają się za pomocą

bogatego kodu gestów przypominającego język migowy, a w ostrzegawczych okrzykach

wydawanych przez mangusty karłowate z rodziny łaszowatych odkryto zręby składni -

włącznie z przymiotnikami na opis stopnia zagrożenia. Zupełnie jak w bajce o zającu i jeżu.

Za każdym razem, gdy naukowcom się wydaje, że wreszcie znaleźli dowód na ludzką

wyjątkowość, niedługo potem okazuje się, że ową rzekomo unikatową zdolność od dawna

posiadają przedstawiciele jakiegoś innego gatunku. Wśród szympansów karłowatych, bliskich

krewnych szympansów, praktykuje się nawet pocałunek francuski. Wszystkie dane - a jest ich

niemało - na temat zdolności poznawczych i życia emocjonalnego zwierząt, a także ich

zdolności kulturotwórczych, które skrzętnie zbierano, by dowieść zasadniczej różnicy

jakościowej między człowiekiem a zwierzęciem, udowodniły ostatecznie, że jej po prostu nie

ma. Można mówić ewentualnie o różnicy stopnia. W porządku, żadne inne zwierzę nie potrafi

przyrządzić sosu berneńskiego, lecz nie jest to fakt, który decydowałby o diametralnej

odmienności gatunku ludzkiego. Przyrządzanie posiłków, czyli poddawanie pożywienia

określonym procesom, mieści się już w zakresie umiejętności zwykłego psa, który zakopuje

kość, by ta, rozkładając się w ziemi, stała się jeszcze smaczniejsza. Przyznaję, że

przygotowanie sauce béarnaise wymaga nieco więcej kulinarnego wyrafinowania niż

zakopanie kości, zgoła inny jest również uzyskany ostatecznie smak - lecz zasadniczo

i kucharz, i pies zakopujący kość robią dokładnie to samo: zmieniają pierwotny smak

pożywienia dla własnej przyjemności.

Lecz gdyby nawet kiedyś znalazła się jakaś podstawowa umiejętność, której poza

człowiekiem nie posiadło żadne inne zwierzę, to dlaczego musiałaby nas ona automatycznie

wynosić ponad inne gatunki? Dlaczego miałaby świadczyć o tym, że jesteśmy czymś innym

niż zwierzę, tyle że wyposażone w tę właśnie, szczególną umiejętność? A to dlatego, że

człowiek sam definiuje, do kogo chce należeć, z kim chce czuć się związany i wobec kogo

mieć zobowiązania. I to tak, jak mu akurat pasuje.

Załóżmy, że szykuje się wielka uroczystość, na przykład konfirmacja naszego

bratanka. Oczywiście trzeba zaprosić całą rodzinę. Pytanie, kto właściwie do niej należy? Czy

naprawdę musimy zapraszać ciocię Emmi? Ciocia Emmi trochę dziwnie pachnie, a przy

posiłkach zawsze słychać skrzypienie jej sztucznej szczęki. Po chwili zastanowienia

uznajemy, że ciocia tak naprawdę nie należy do rodziny, w każdym razie nie do tej bliższej.

Jest z nami tylko spowinowacona, w dodatku przez swoje drugie małżeństwo, a wuj Herbert

i tak już od dawna nie żyje, świeć Panie nad jego duszą. Nikomu jakoś nie zależy na

zaproszeniu samotnej starszej pani, lecz nagle bratankowi przypomina się, że w zeszłym roku

ciocia Emmi z okazji konfirmacji niejakiego Marvina hojnie odpaliła mu pięćset euro.

Łaskawie postanawiamy przymknąć oko na luźne więzy pokrewieństwa. Nasza ciocia Emmi!

To przecież rodzina!

To, kogo włączamy w poczet swoich krewnych, często zależy nie tyle od

rzeczywistych więzów pokrewieństwa, ile od tego, jakich korzyści lub strat możemy się po

takim pokrewieństwie spodziewać. Jakoś nikt nie chce mieć w rodzinie wombata czy warana

leśnego tylko dlatego, że przemawia za tym biologia.

Ale czy wszyscy ci mlaszczący, siorbiący krewniacy o nieco podejrzanym zapachu,

nieprzyzwoicie owłosieni lub pokryci łuską są naprawdę aż takim powodem do wstydu? Czy

nie należy wstydzić się raczej tego, że należymy do gatunku, który używa swojej wybitnej

inteligencji po to, by się oszukiwać?

Niestety, w tym wszystkim chodzi nie tylko o ludzką próżność, lecz o znacznie

bardziej wymierne interesy. Krewni są „jednymi z nas”, zasługują na dowody naszej

solidarności, mogą liczyć na naszą pomoc, kochamy ich, albo przynajmniej zapraszamy na

uroczystości rodzinne. Stary dobry podział na grupę własną (in group) i obcą (out group)

oznacza ni mniej, ni więcej, że sympatyzujemy z członkami własnej grupy, odrzucamy zaś

wszelkie „podejrzane osobniki” spoza niej. Wobec członków własnej grupy mamy

zobowiązania, obcy są nam w najlepszym razie obojętni, w nieco gorszym - traktowani przez

nas z pogardą, a w najgorszym - prześladowani i eliminowani. By zostać wykluczonym, nie

trzeba od razu należeć do nieodpowiedniego gatunku, czasami wystarczy niewłaściwa płeć,

kolor skóry, wyznanie czy poglądy. Centralny podział na ludzi i zwierzęta, uparcie

podkreślający niższość i odmienność tych ostatnich, oznacza w praktyce, że jesteśmy

zwolnieni z postrzegania krów, świń czy kur jako jednostek o zróżnicowanych charakterach

i potrzebach, pod wieloma względami podobnych do naszych. Wolno nam uznawać je za

obiekty bez duszy i świadomości, poddane naszemu panowaniu i wyzyskowi, przeznaczone

do konsumpcji. Poza tym podział ten utrwala opinię, jakoby wszystkie (niebędące ludźmi)

zwierzęta w gruncie rzeczy ani trochę się od siebie nie różniły i mieściły się w jednej

kategorii, wszystko jedno, czy mamy do czynienia ze ślimakiem winniczkiem, czy też

z tygrysem syberyjskim.

Pobawmy się przez chwilę w znajdowanie podobieństw, jak w Ulicy Sezamkowej -

weźmy cztery stworzenia i ustawmy je obok siebie, na przykład szympansa, goryla, człowieka

i kubomeduzę. Jedno z nich nie pasuje do pozostałych. O które chodzi? Trzy z nich mają ręce,

nogi, twarz, usta, zęby, oczy i nos, jedno zaś składa się z półokrągłej, przezroczystej,

galaretowatej bryły i śluzowatych niteczek. Które z nich jest więc zupełnie inne od

pozostałych? No które? Prawidłowa odpowiedź brzmi: człowiek. Przecież to jasne: goryl,

szympans i kubomeduza to zwierzęta, a człowiek... to w końcu człowiek, czyż nie? Naprawdę

w to wierzycie?

Czy naprawdę wierzycie, że szympansa z kubomeduzą łączy więcej niż

z człowiekiem? To równie absurdalne jak wizja meduzy głoszącej, że kubomeduzy mają

w królestwie zwierząt wyjątkową, uprzywilejowaną pozycję, podczas gdy meduzy świecące,

wszystkie ssaki naczelne, salamandry i wiewiórki można spokojnie wrzucić do jednego

worka. Ale prawdopodobnie właśnie to powiedziałaby zapytana o zdanie kubomeduza, gdyby

umiała mówić ludzkim głosem.

Jeden z filarów, na których opieramy wyobrażenie o ludzkiej odmienności, stanowi

nasza wyjątkowa inteligencja. Oczywiście coś w tym jest. Dzięki naszym zdolnościom, na

przykład mierzenia pojemności, rozwiązywania sudoku czy autorefleksji, rzeczywiście

różnimy się od wszystkich innych zwierząt - podobnie jak w zwierzęcym świecie wyróżniają

się mrówka, krokodyl lub wiewiórka - każde z nich posiada bowiem jakieś, sobie tylko

właściwe, zdolności. Homo sapiens to zwierzę wyposażone w pokaźnych rozmiarów,

wyjątkowo złożony mózg. Pytanie, czy za sprawą naszej nieprzeciętności, która wynosi nas

ponad resztę zwierzęcego świata, mamy więcej praw od innych, czy też nasza zdolność

autorefleksji nie nakłada na nas raczej szczególnych powinności (jak chociażby obowiązek

czynienia użytku z mózgu po to, by zastanowić się nad tym, jak obchodzimy się z innymi

zwierzętami). Wybraliśmy - kierując się nie tyle inteligencją, ile sprytem - odpowiedź numer

jeden: więcej praw. Istot inteligentnych, czyli ludzi, nie wolno poddawać torturom ani

zabijać, istoty mniej inteligentne (czyli wszystkie inne zwierzęta) - owszem. Rzecz jasna nie

ot tak, ustawa o ochronie zwierząt nakłada na nas bowiem pewne ograniczenia, lecz co się

tyczy ich zjadania czy testowania na nich nowych lekarstw, wszystko nam wolno. Właściwie

dlaczego? Odczuwanie strachu, bólu i rozpaczy nie wymaga żadnych szczególnych zdolności

poznawczych. To nadzwyczaj wątpliwe, czy cierpienie związane ze strachem przed zbliżającą

się śmiercią jest większe w przypadku laureata Nagrody Nobla za osiągnięcia w dziedzinie

fizyki kwantowej niż u zwykłego śmiertelnika. Świnia, która wie o tym, że idzie na rzeź,

kwiczy i broni się równie rozpaczliwie, jak robiłby to w jej sytuacji laureat Nagrody Nobla.

Do dziś trwają spory, czy cechy psychiczne zwierząt różnią się od naszych pod względem

istoty, czy tylko pod względem stopnia. To samo pytanie zadawałam sobie zresztą również

w przypadku każdego z moich byłych partnerów, nie znajdując na nie zadowalającej

odpowiedzi.

Możliwe zresztą, że granica między instynktem a rozumem nie jest aż tak

jednoznaczna, jak niektórzy by sobie życzyli. Gdy pluskamy się w ciepłych wodach

Atlantyku, a nagle w pewnej odległości od nas wynurza się z fal płetwa rekina i zaczyna

w zawrotnym tempie sunąć w naszą stronę, nie ma chyba większego znaczenia, czy jesteśmy

człowiekiem, czy foką. Myśli, które przelatują nam wówczas przez głowę, nie są pewnie

nawet myślami, lecz wyrazem czystego, obezwładniającego przerażenia. Dorothee Frank,

autorka książki Zabijanie ludzi (Menschen töten), opisuje minuty poprzedzające rozstrzelanie

małżeństwa Ceauşescu: „Żołnierze związują na plecach ręce sędziwego conducatora i jego

żony, i prowadzą ich na egzekucję, która ma się odbyć na dziedzińcu koszar Târgovişte. Elena

Ceauşescu zaczyna zawodzić cienkim, starczym głosem. Ten dźwięk przywodzi na myśl

jakieś szczuropodobne zwierzę, które czuje zbliżającą się nieubłaganie śmierć, nie zgadza się

na nią, a zarazem pojmuje całą daremność swojego protestu. Dźwięk przeszywa obecnych na

wskroś, nie sposób obronić się przed irytującą falą wstrętu i współczucia”.

Pomijając różnice psychiczne między nami, zwierzętami - gdy ogarnia nas strach

przed śmiercią, wszystkie schodzą na dalszy plan. To ważne, byśmy zdawali sobie sprawę

z podobieństw. To ważne, byśmy przyznali, że jesteśmy zwierzętami. Zabijanie czegoś, co się

od nas różni, przychodzi nam ze znacznie większą łatwością niż zabijanie istot podobnych do

nas.

4 Luty - wciąż bio

Dobry Boże! Z iluż godzin męczeństwa zwierząt człowiek destyluje jedną jedyną

minutę przyjemności dla swego podniebienia!

Jean Paul

Zadanie: O ile to możliwe, staram się robić zakupy wyłącznie w sklepach ze zdrową

żywnością.

Śnieg nie przestawał sypać. Nadszedł luty. Teraz wszędzie zalegają metrowe zaspy,

które właśnie zaczynają topnieć, i co pół godziny z hukiem spada z dachu kolejna lawina.

Jiminy siedzi przy stole naprzeciw mnie i obserwuje przez lornetkę domek dla ptaków

w nadziei, że może zagości w nim jakiś rzadki okaz. Wczoraj o oszklone drzwi tarasu uderzył

z impetem kowalik. Mogłyśmy go potem obejrzeć z bliska. Z dzioba płynęła mu cienka

strużka krwi.

- Ta twoja biodieta jest właściwie psu na budę - wyrokuje Jiminy, odwraca się w moją

stronę i zerka znad lornetki na talerz ciastek, którymi właśnie się raczę. - Nic się nie zmieniło,

po prostu dalej wcinasz, co popadnie.

- Tak, to prawda - odpowiadam. - Ale bez specjalnego zadowolenia. Te ekologiczne

ciastka smakują, jakby wzięło się do ust szuflę piachu.

- A co z zasadą „Nie żryj tyle”?

Przypominam jej, że profesor doktor Bernhard Grzimek w odniesieniu do wszystkich

gatunków zwierząt używał zawsze czasownika „jeść”, a nie „żreć”.

- Myślałam, że gdy wreszcie zaczniesz zwracać uwagę na pochodzenie i sposób

produkcji tego, co kupujesz, to automatycznie będziesz odżywiać się rozsądniej. - Jiminy

odkłada lornetkę. W jej głosie pobrzmiewa rozczarowanie. - Owoce i warzywa i tak wyszłyby

cię o wiele taniej. Ale nie - ty musisz codziennie pochłaniać dwie tabliczki czekolady i bez

przerwy jeść wszystkie te drogie gotowe dania.

Jiminy mnie nie rozumie. Gdy ona nie je czekolady, to po prostu nie je czekolady. Co

innego ja - bez czekolady nie mogę pracować. Nie mogę też czytać ani oglądać telewizji. Ani

trzymać na wodzy swoich emocji.

- Co ty tam wiesz - odburkuję.

- Poza tym chyba jeszcze nigdy nie jadłaś takich ilości mięsa - dodaje z wyrzutem

przyjaciółka.

- No, przecież przeprowadzam eksperyment. Mam o tym napisać. Powinnam chyba

wiedzieć, czy biomięso faktycznie lepiej smakuje.

(Prawda jest jednak taka, że wpadłam w panikę, bo od marca w ogóle nie będzie mi

wolno jeść mięsa - przynajmniej przez sześć miesięcy).

- I co?

- No pewnie, jest o wiele lepsze, choć jak wiadomo, dużo zależy od sposobu

przygotowania.

- A więc teraz już wiesz i wcale nie musisz się nim tak napychać. Masz pojęcie, ile

wody trzeba zużyć do wyprodukowania kilograma wołowiny? - pyta retorycznie i rzuca jakąś

absurdalną liczbę, piętnaście tysięcy litrów czy coś koło tego. - Gdyby wszyscy jedli tyle

mięsa co ty, gospodarstwa ekologiczne przestałyby nadążać z produkcją. Na hodowlę

zwierząt w przyzwoitych warunkach po prostu nie starczyłoby miejsca.

Lobby klatkowe ucieka się do zbliżonych argumentów. Podobno gdyby kury nioski

w całych Niemczech uwolnić z dusznych, ciasnych hal i zacząć je hodować na wolnych

wybiegach, należałoby przedtem zrównać z ziemią kilka wsi we wschodniej części kraju -

właśnie tam jest bowiem najwięcej przemysłowych ferm. Fundacja im. Alberta Schweitzera

postanowiła z czystej ciekawości sprawdzić, czy ten rachunek się zgadza. Obecnie hoduje się

w Niemczech około czterdziestu milionów kur niosek. Gdyby każdej przydzielić cztery metry

kwadratowe wybiegu, należałoby wygospodarować łącznie sto sześćdziesiąt kilometrów

kwadratowych, co odpowiada kwadratowi o boku długości prawie trzynastu kilometrów - to

mniej niż jedna tysięczna powierzchni rolniczej naszego kraju. Wybieg dla każdej kury nie

jest więc marzeniem ściętej głowy. Inna sprawa, że znacznie więcej niż niosek hodujemy

tuczonych kurczaków. O świniach, krowach, kaczkach i indykach nie wspominając.

- O ile sobie przypominam, chciałaś zmienić swój sposób odżywiania z litości dla

zwierząt - mówi Jiminy. - Nie dostrzegasz w tym żadnej sprzeczności?

Kolejna lawina z hukiem zsuwa się z dachu. Wyglądamy przez okno. Na zewnątrz

piętrzy się biała hałda śniegu.

- Świnie z hodowli ekologicznej... zawdzięczają swoją egzystencję temu, że muszą

umrzeć - oznajmiam rezolutnie. - Powszechny wegetarianizm byłby równoznaczny z ich

końcem. Na przykład kolorowym świniom Bentheim wyginięcie zagraża dlatego, że już

prawie nikt ich nie je. Mają za tłuste mięso, a tuczenie trwa za długo i jest zbyt kosztowne.

Też uważam, że to smutne, gdy taka słodka świnka musi umrzeć, ale czy ma w ogóle jakąś

alternatywę? Czy byłoby dla niej lepiej, gdyby w ogóle nie przychodziła na świat?

- Pewnie, że tak.

Ta wymiana zdań jako żywo przypomina mi naszą sprzeczkę sprzed kilku lat.

Mieszkałam wtedy jeszcze w Szlezwiku-Holsztynie. Poszło o moje dwie czarne kury, Ringel

i Rinde. Chów drobiu był jedynym rodzajem hodowli, na który mogłam sobie pozwolić bez

wyrzutów sumienia, ponieważ nie musiałam kur zamykać ani w żaden inny sposób narzucać

im swojej woli. Funkcjonowaliśmy na zasadach luzackiego mieszkania studenckiego, przy

czym kurom przypadła rola tych współlokatorów, którzy nigdy po sobie nie zmywają.

Nocami chronił je przed lisem przestronny drewniany kurnik, a rano na komendę zegara

sterującego drzwiczki otwierały się, wypuszczając kury na dwór. Chodziły sobie, dokąd

chciały, wydziobując świeżo posiane ziarna trawy, grzebiąc na gnojowisku i zażywając

kąpieli słonecznej. Ich potrzebie wolności nie stał na przeszkodzie żaden płot - mimo to co

wieczór z własnej i nieprzymuszonej woli wracały do kurnika. A gdy pewnego dnia Rinde

z lekko nieprzytomnym wzrokiem postanowiła zostać w gnieździe i wysiadywać, od początku

miała moje pełne wsparcie. Jedyny problem polegał na tym, że jej przedsięwzięcie było

z góry skazane na niepowodzenie, ponieważ w moim gospodarstwie brakowało koguta.

Przyniosłam więc od sąsiada dziesięć zapłodnionych jaj i włożyłam jej do gniazda, żeby sobie

wysiadywała.

- Chyba zwariowałaś - parsknęła Jiminy, która akurat wpadła do mnie z wizytą. - Te

twoje kury już teraz zasrały ci całe miejsce do grilla. Wiesz, jak ono będzie wyglądać, gdy

dołączy do nich jeszcze dziesięć?

- Chcę, żeby Rinde była szczęśliwa - odparłam.

- A co zrobisz, gdy wyklują się same koguty? Pozabijają się przecież!

- Każę je zarżnąć.

- Chyba nie mówisz poważnie?

- Jak najpoważniej! - odparowałam. - Co by mi to dało, gdybym zabroniła Rinde

wysiadywać? Kura by mi się tylko sfrustrowała, a kurczaki nigdy nie przyszłyby na świat

i ominęłaby je cała frajda kurzego życia - grzebanie w gnojowisku, pianie, wydziobywanie

ziarna i tym podobne. Przecież nie odbieram im życia, lecz im je daję. Niech sobie z rok

pożyją. A że to właśnie mnie zawdzięczają swoją egzystencję, chyba nie będzie nic złego

w tym, gdy pewnego dnia to ja każę je zarżnąć.

- A właśnie, że będzie - zaprotestowała Jiminy. - To tak, jakbyś powiedziała, że skoro

uratowałaś życie komuś, kto się topił, tym samym nabywasz prawo, by rok później wepchnąć

go do wody.

- Rok to o wiele więcej niż przeciętna długość życia ptaka żyjącego na wolności -

zaperzyłam się. - Przyglądałaś się kiedyś przez dłuższy czas kaczce z małymi? Co tydzień

ubywa jednego kaczątka.

- Nasi rodzice też nie dostali od nikogo glejtu na to, żeby nas pozabijać tylko dlatego,

że podarowali nam życie - nie ustępowała Jiminy. - I nie ma tu nic do rzeczy, jak wspaniałe

zapewnili nam dzieciństwo.

Jiminy prorokowała, że jak przyjdzie co do czego, i tak zostawię koguty przy życiu.

Było to zresztą wysoce prawdopodobne. Szczerze mówiąc, wbrew statystykom liczyłam na

to, że wykluje się najwyżej jedno kurczę rodzaju męskiego, co naturalnie tylko odroczyłoby

problem. Najpóźniej w chwili, gdy kolejne pokolenie kur zapragnęłoby wysiadywać,

znalazłabym się w niezłych tarapatach - nawet gdyby wola wydania na świat potomstwa

ograniczała się tylko do jednej trzeciej stada. Musiałabym albo bez przerwy uważać, by nie

zachowywały się tak, jak nakazuje im instynkt, albo sprawić sobie większą zamrażarkę. Na

szczęście Rinde oszczędziła mi wówczas podobnych dylematów. Wysiadywała tak

nieudolnie, że wykluły się tylko dwa kurczątka, oba płci żeńskiej.

Jednym z nich była Piepsi, która siedzi właśnie w klatce dla świnki morskiej

i z przechyloną na bok główką przygląda się śpiącym kocurom. Chów klatkowy całkiem

nieźle jej służy. Grzebień Piepsi, który w zimnym kurniku zupełnie stracił kolor, nabrał teraz

intensywnie czerwonej barwy. Zaczęła nawet znosić jaja. Przeniosłam ją do dużego pokoju,

bo najwyraźniej ceni sobie towarzystwo. W korytarzu, gdzie wcześniej stała jej klatka, po

prostu zbyt mało się działo. Za to teraz cały pokój śmierdzi niczym sklep zoologiczny.

- Właśnie tak - powtarza Jiminy. Wpadam w furię.

- Czyś ty zwariowała? Naprawdę uważasz, że dla zwierzęcia byłoby lepiej w ogóle nie

przychodzić na świat, tylko dlatego że kiedyś zostanie zarżnięte?

- Tak. Powinny żyć na wolności, tylko tam jest ich miejsce. - Jiminy krzyżuje ręce na

piersiach i patrzy na mnie spode łba.

- Wyobrażenie, że dzikie zwierzęta wiodą rajski żywot, to bujda na resorach -

protestuję. - Czasem nie zdążą nawet podrosnąć. Na osiem młodych łosi siedem umiera, nim

ukończy rok. Przekonanie, że życie na swobodzie podlega regułom nakazującym zachowanie

minimum przyzwoitości, to iluzja, z którą powinnaś była pożegnać się już dawno temu.

Wszędzie pełno żądnych krwi bestii, które tylko czyhają na Bogu ducha winnych

roślinożerców o sarnich oczach. Nawet młode drapieżniki nie mają lekko. Są pożerane przez

inne, umierają z głodu albo giną z jeszcze innych powodów. Połowa wszystkich młodych

zwierząt pada w pierwszych trzech miesiącach życia.

- Prawo natury - oświadcza sentencjonalnie Jiminy.

- A więc to tak! Prawo natury! - ryczę. - Aha, skoro tak, to w porządku! W takim razie

nic nie szkodzi, że małe tygryski umierają z głodu albo są rozrywane na strzępy! Nieważne,

że ukwiał żywcem trawi babkę byczą albo że Bulli ma raka! To przecież prawo natury!

- Co to jest babka bycza?

- Taka ryba! Ryby mają najgorzej: zaledwie jedna tysięczna dorszy dożywa wieku

dorosłego. Natura produkuje życie w nadmiarze, aby już po kilku dniach okrutnie zgładzić

większość nowych istnień, zgotowawszy im śmierć w męczarniach. Ta twoja natura to coś

w sam raz dla fanów krwawych jatek.

- Brawo! Czyli nie ma problemu, możesz sobie dalej z czystym sumieniem kupować

to swoje danie z kurczaka - odcina się Jiminy.

- W tym sęk, że nie mogę! Masowa hodowla zasługuje na potępienie nie dlatego, że

zwierzętom nie wiedzie się równie dobrze jak na wolności, ale że zgotowaliśmy im jeszcze

straszniejszy los niż naturalna walka o przetrwanie. Dla zwierzęcia z masowej hodowli

rzeczywiście byłoby lepiej, gdyby nigdy się nie narodziło. - Jiminy spogląda na mnie

sceptycznie. - Teoretycznie, dobra hodowla mogłaby być dla zwierzęcia prezentem - peroruję

dalej. - Biokrowie, która stoi na pastwisku razem z innymi biokrowami, nie odbieramy

trzydziestu lat wolności, lecz z czysto statystycznego punktu widzenia dajemy jej dodatkowe

półtora roku życia, pod warunkiem że wszystko przebiega tak, jak powinno. A jest to życie

bez pasożytów, strachu, głodu, a zimą może nawet dach nad głową. Czy to mało?

- Naprawdę uważasz, że życiowym celem każdego zwierzęcia jest schodzenie z drogi

niebezpieczeństwom? A może myślisz, że marzy im się coś na podobieństwo ciepłej posadki

urzędnika państwowego? - ironizuje Jiminy.

- A dlaczegóż by nie! - wybucham. - Zwierzęta domowe, na przykład, spędzają

znacznie więcej czasu na zabawach niż dzikie. Oczywiście tylko wtedy, kiedy są

trzymane w przyzwoitych warunkach. Po prostu dlatego, że nie żyją w ciągłym stresie.

- Albo dlatego, że im się nudzi. O ile w ogóle się bawią. Nie wydaje ci się czasami, że

twoje wyobrażenie o hodowli ekologicznej jest odrobinę wyidealizowane?

Niestety w duchu muszę przyznać Jiminy rację. W końcu od jakiegoś czasu czytam na

ten temat po dwie książki na tydzień. Odkąd produkcja biożywności zaczęła przynosić

całkiem spore zyski, rolnictwem ekologicznym interesują się już nie tylko brodaci idealiści,

lecz również przedsiębiorcy, dla których liczy się przede wszystkim kasa. Naturalnie nadal

istnieją małe rodzinne gospodarstwa narzucające sobie reżim, często nawet surowszy od

wymogów, jakie należy spełnić dla uzyskania pieczęci bio. Na ich pastwisku stoi może ze

dwadzieścia sztuk bydła, a po podwórku kręci się stado kur i jeden kogut. Lecz jaja z takich

hodowli można dostać w najlepszym razie na miejscu od gospodarzy, na targu lub w małych

lokalnych sklepach ze zdrową żywnością. Biokury też doczekały się masowej hodowli, z tym

że w warunkach nieco lepszych od tych, na jakie są skazane ich siostry na fermach

nieekologicznych. Jaja klasy zero, które można kupić w dyskontach, pochodzą z zakładów

rolniczo-przemysłowych prowadzących hodowlę średnio siedemnastu i pół tysiąca kur

niosek. Bioproducentom wolno w wydzielonej części hali trzymać do trzech tysięcy kur. Kury

- rzecz jasna - muszą mieć wybieg, lecz gdy stado liczy ponad pięćset ptaków, wiele z nich

w ogóle nie korzysta z tego udogodnienia - bo żeby się dostać do wybiegu, musiałyby

najpierw utorować sobie drogę przez wrogi tłum. Trzysta krów stłoczonych w oborach

producentów biomięsa też już nie należy do rzadkości. Istnieją nawet takie zakłady, gdzie

w jednej hali tuczy się zwierzęta na potrzeby rynku tradycyjnego, a w drugiej, tuż obok,

trzyma biotrzodę z dostępem do wybiegu - co raczej nie ułatwia kontroli pochodzenia mięsa.

Oczywiście należy się cieszyć, że produkty ekologiczne w ogóle zyskały jakąś

popularność i stały się na tyle poszukiwane, że do swojej oferty włączyły je również duże

supermarkety. A w przypadku owoców, warzyw i produktów zbożowych z pieczęcią bio12

istnieje nawet dość wysokie prawdopodobieństwo, że rzeczywiście zostały wyhodowane bez

chemicznych trucizn i sztucznych nawozów. Niestety, koncentrując się na „zielonych”

metodach uprawy roli, często zapominamy o innych ważnych stronach ekożywienia, takich

jak aspekt regionalny i ochrona zwierząt. Pierwszym przykazaniem dyskontów jest - jak sama

nazwa wskazuje - zaoferowanie konsumentom towaru po jak najniższej cenie. W praktyce

oznacza to, że dyskonty sprowadzają produkty najtańsze z możliwych - nawet jeśli pochodzą

z drugiego krańca Europy.

Hodowca bioświń, który chce zawrzeć pakt z diabłem pod postacią jednego

z dyskontów, musi przebić ceny rynkowe i tak już taniego mięsa. Jeśli mu się to nie uda, nie

sprzeda swoich kotletów. Jest więc zmuszony do naśladowania praktyk tradycyjnych

producentów mięsa i racjonalizowania własnej produkcji. Troska o dobro zwierząt schodzi na

dalszy plan. Jeśli wymogi stawiane ekologicznej hodowli świń określają, że podłogi

szczelinowe, nieprzyjemne dla zwierząt, lecz nad wyraz praktyczne dla hodowcy, mogą

stanowić najwyżej pięćdziesiąt procent całej posadzki, to połowa stajni na pewno zostanie

wyłożona podłogami szczelinowymi. A gdy wyjście na wybieg umieszcza się w miejscu,

gdzie jest przeciąg, kury nawet nie zechcą wyjść na dwór, bo tam mogą nie tylko paść ofiarą

jastrzębia, lecz także nabawić się kataru. A gospodarz nie musi bez przerwy sprzątać

wybiegu. Czysta oszczędność.

Grupa „Rolnictwo Ekologiczne” (Arbeitsgemeinschaft Ökologischer Landbau), czyli

lobby chroniące interesy gospodarstw ekologicznych w UE, już dopilnuje, by potrzeby

zwierząt nie stanęły przypadkiem na przeszkodzie maksymalizacji zysku. Czy krowy

naprawdę trzeba wypuszczać na pastwisko, by ich mięso zasłużyło na certyfikat bio? A może

wystarczy karmić je ekologiczną paszą? A skoro i tak cały dzień stoją w oborze, dlaczego

właściwie nie mogłyby być uwiązane? Politykę dyskontów ciężko pogodzić z pomyślnością

zwierząt, postanowiłam więc, ku radości Jiminy, w miarę możliwości robić zakupy już tylko

w sklepach, które mają w ofercie wyłącznie produkty bio, jak berlińska Bio Company lub

sklep fair trade w Strausbergu.

Sklep fair trade w Strausbergu znajduje się przy wybrukowanej kocimi łbami głównej

ulicy starego miasta, gdzie opłata parkingowa wynosi dziesięć centów za dwanaście minut.

Latem przed sklepem stoją skrzynie z warzywami i stół wycięty z grubego pnia, nadające

całości wygląd skrzaciej chatki, co zresztą jak dotąd raczej powstrzymywało mnie od wejścia

do środka. Teraz, jak wszędzie, na zewnątrz ściele się tylko śnieg i lód. Muszę zejść jeden

schodek w dół. Gdy otwieram drzwi, rozlega się „dzyń dzyń” zawieszonego na nich

dzwoneczka i wkraczam w przyjemny półmrok. Sklep jest maciupki i po brzegi wypchany

towarem. Regały z naturalnego drewna przysłaniają i tak nieliczne okna. Zatrzymuję się

w progu na mokrej szmacie, by strząsnąć z butów śnieg. Zza lady pozdrawia mnie skinieniem

głowy młody sprzedawca, zajęty pakowaniem klientce pomarańczy do brązowej papierowej

torebki. Zamiast wózków, z którymi i tak nikt nie przecisnąłby się między regałami, nie

wspominając o braniu zakrętów, po lewej stronie czekają na kupujących trzy wiklinowe

koszyki. Biorę jeden z nich i przewieszam przez ramię niczym Czerwony Kapturek spieszący

z wizytą do babci. Do środka wkładam same dobre, zdrowe rzeczy - pomarszczony pasternak,

dorodne pomidory, sałatę, sos do spaghetti i słoik marynowanych śliwek. Asortyment jest do

ogarnięcia, co zresztą przyjmuję z ogromną ulgą. Mniej znaczy więcej. Takie malutkie paczki

żelków widziałam po raz ostatni w dzieciństwie, kiedy nie mieliśmy jeszcze w zwyczaju

pochłaniać za jednym posiedzeniem całego opakowania familijnego. Cena marynowanych

śliwek - 2,99 euro - sprawia jednak, że na moment krew krzepnie mi w żyłach. Lecz zaraz

przypominają mi się tony śliwek, którymi zeszłej jesieni obrodziły przydrożne śliwy

w Brandenburgii. Przez pewien czas oddawałam się wówczas rozkosznemu wyobrażeniu, jak

napełniam nimi setki słoików, dopóki nie trafiłam w Netto na powidła śliwkowe za 0,89 euro

- mimo najlepszych chęci samodzielne wekowanie owoców wydało mi się wtedy zajęciem

pozbawionym większego sensu. Patrzyłam potem bezradnie i ze skruchą, jak gniją na

drzewach - aż cała okolica zaczęła wydzielać woń fermentacji i sznapsa. Jeśli jednak słoik

biośliwek kosztuje 2,99 euro, to co innego - na myśl o następnym sezonie i skarbach, które

tym razem na pewno zbiorę, od razu poprawia mi się nastrój. Potrzebuję jeszcze keczupu,

a tutaj mają nawet taki o smaku curry. W kącie stoją skrzynki z wodą mineralną. Zaraz, to nie

każda woda mineralna jest ekologiczna? Postanawiam zapytać sprzedawcę, o co chodzi z tą

wodą, biorę jeszcze ciastka, jogurty, kilka tabliczek czekolady, gotową mieszankę do

pieczenia ciasta cytrynowego, mięso mielone i paczkę migdałów w białej czekoladzie

jogurtowej z wiórkami kokosowymi. Po kilku rundkach podchodzę do kasy i pytam, jak to

jest z tą wodą mineralną. Za mną stoją jeszcze dwie klientki, również z wiklinowymi

koszyczkami. Jedna ma na nogach gumowce. Obie są mniej więcej w moim wieku.

- Hm, jak by to ująć - zastanawia się głośno młody sprzedawca. - To jest na przykład

St. Leonhards - mówi, wyjmując butelkę z mojego koszyka. - Jest wyjątkowo czysta, bo

czerpie się ją z bardzo głębokich ujęć. Na takich głębokościach nie ma mowy

o zanieczyszczeniach.

- Ale to wyjątkowo kontrowersyjna sprawa, czy powinno się czerpać wodę z ujęć

w głębi ziemi - wtrąca się klientka w kaloszach. - Taka woda poddana jest działaniu bardzo

wysokiego ciśnienia. Podobnie zresztą zwykła kranówka, przez te wszystkie okropnie ciasne

rurki, którymi płynie, jest bardzo spęczona. Dlatego wodę z kranu powinno się przed

wypiciem nalać do dzbanka i pozwolić jej postać, żeby trochę pooddychała.

Przez dobrą chwilę musiałam gapić się na nią z otwartą buzią. Szybko przywołuję się

do porządku i pytam:

- A co z rybami? Przecież ryby po prostu pływają w morzu. Nie da się ich podzielić na

eko i nie eko. W takim razie chyba wszystko jedno, gdzie się je kupuje?

Sprzedawca wzrusza ramionami.

- No tak... Jeśli to ryby, które nie pochodzą z hodowli...

- Zasadniczo nie powinno się przesadzać z rybami morskimi - rozlega się głos z tyłu.

Wygląda na to, że druga klientka jest równie obeznana jak pierwsza. - Dopiero co robiłam

sobie analizę włosa. Same metale ciężkie. Dorsza, którego sprzedają w okolicznych sklepach,

łowią w Bałtyku, tuż obok portu.

- Poza tym metody połowu są brutalne i bezwzględne - dowiaduję się od pani

w kaloszach. - Łowi się takie ilości ryb, że za trzydzieści lat morza doszczętnie opustoszeją.

Nie dość, że te złowione duszą się godzinami we włokach, to w dodatku na kilogram ryby

przypadają trzy kilogramy tak zwanego przyłowu, który wyrzuca się martwy z powrotem do

morza.

Podczas gdy sprzedawca wystukuje ceny moich zakupów na kasie, dyskusja

o spęczonej wodzie i pożałowania godnym losie przyłowu dziarsko toczy się dalej. Nikomu

nie przeszkadza, że zapytałam. Ciekawe, co by było, gdybym to zrobiła w Aldim.

Nie jestem pewna, czy przekonują mnie argumenty na rzecz niespęczania wody, ale

sklepik jest naprawdę sympatyczny i przytulny, a atmosfera tak życzliwa, że na pewno będę

zaglądać tu częściej. Sprzedawca zapakował zawartość mojego koszyczka do papierowej

torby i podał ostateczną kwotę: 36,89 euro. Chyba nie potrafiłam zapanować nad miną, bo

młody człowiek, nie przestając się sympatycznie uśmiechać, wyjął z torebki mrożone mięso

mielone i odłożył na bok.

- Mięso kosztuje 7,99 euro. To Demeter. Odkładamy?

Teraz już wiem, dlaczego w jednej z moich lektur na ten temat Demeter została

określona jako Mercedes wśród biomarek. Porównanie nie jest do końca trafione - o ile mi

wiadomo, przy produkcji Mercedesów nie uwzględnia się faz księżyca ani innych

kosmicznych rytmów, które odgrywają decydującą rolę w antropozoficznych gospodarstwach

Demeter. Lecz to mięso kosztuje ponad dwa razy tyle co w Bio Company i przynajmniej trzy

razy tyle co mielone w promocji w Kauflandzie, nie mówiąc już o tym z hodowli

konwencjonalnej. Jednakże krowom w gospodarstwach Demeter nie przycina się rogów,

wolno im o każdej porze wychodzić na świeże powietrze i spędzać większość czasu na

pastwiskach. Niewykluczone, że takiej właśnie ceny powinien domagać się rolnik, któremu

zależy na hodowli zdrowych zwierząt w warunkach nieurągających poczuciu przyzwoitości

i umożliwiających dostarczanie na rynek mięsa dobrej jakości.

Pomijając ostatnie cztery czy pięć dziesięcioleci, tuczenie zwierząt zawsze było

przedsięwzięciem kosztownym. To, że Rzymianie zadowalali się „chlebem i igrzyskami”, nie

domagając się „mięsa i igrzysk”, bynajmniej nie wynika z tego, że wszyscy byli jaroszami,

lecz stąd, że dawniej nikomu nie udałoby się spełnić żądania „mięsa dla wszystkich”.

Produkcja mięsa nigdy nie należała do wydajnych. By wyprodukować jedną kalorię kurczaka,

steku czy innego kotleta, trzeba zużyć od sześciu do dwudziestu sześciu kalorii roślinnych.

Jedzenie mięsa oznacza niszczenie ogromnych zasobów pożywienia, którymi można by

nakarmić sześć do dwudziestu sześciu razy tyle głodnych ludzi. Jeszcze w latach

pięćdziesiątych wielu dietetyków uważało, że mięso nigdy nie stanie się tanim artykułem

masowym. Dopiero w zachodnich krajach uprzemysłowionych spożycie mięsa stało się

codzienną praktyką wszystkich klas społecznych - a to dzięki okrucieństwu i bezwzględności

na niespotykaną dotąd skalę, pozwalających na stłaczanie krów, świń, kur i indyków na jak

najmniejszej powierzchni, import karmy tuczącej z krajów, które na dobrą sprawę potrzebują

swoich płodów rolnych do wyżywienia własnej ludności, i na nowy rodzaj selekcji,

zmierzającej do wyprodukowania nie tyle zdrowych, zdolnych do reprodukcji zwierząt, ile

skrzydlatych potworków z problemami ortopedycznymi.

- To jak, odkładamy mielone?

Dzielnie kręcę głową.

Bo cóż to znaczy, że coś jest „drogie”? Nie dalej jak w zeszłym tygodniu bez

mrugnięcia okiem wydałam sześćset euro na telewizor plazmowy. Nawet przy zakupie butów

sportowych pilnie zważam na to, by na pewno były odpowiedniej marki - pieniądze nie grają

roli. Dlaczego więc to, czego dostarczam swojemu organizmowi, co stanowi budulec mojej

krwi i moich mięśni oraz decyduje o mojej sprawności i zdrowiu, miałoby kosztować grosze?

Do czego to podobne? Następnym razem kupię jednak mięso mielone w Bio Company.

Według wszelkiego prawdopodobieństwa ich krowom też wolno wychodzić na pastwisko.

Ku mojemu wielkiemu zaskoczeniu woda mineralna z najgłębszych głębin jest

naprawdę dobra, chociaż przed wypiciem wcale nie dałam jej okazji, by zażyła nieco

swobody w dzbanku. Jiminy też uważa, że smakuje lepiej od innych, nawet jeśli obie nie

potrafimy wytłumaczyć, na czym jej lepszość polega.

- Jakby bardziej miękka i taka... żywa - próbuje Jiminy.

Keczup o smaku curry okazał się zakupem chybionym. Przeczuwałam to już w chwili,

gdy wkładałam niewielką butelkę do wiklinowego koszyczka. Keczup o smaku curry ze

szklanej butelki, w dodatku ze sklepu ze zdrową żywnością - to po prostu nie ma prawa być

smaczne. Bioproducenci mają ambicję dostarczania na rynek świeżych artykułów

spożywczych o naturalnych smakach, zbliżonych konsystencją do owocowego lub

warzywnego miąższu, co może i sprawdza się w przypadku zwykłego keczupu

pomidorowego, lecz na pewno nie w jego wydaniu curry. Szanujący się keczup o smaku curry

ma gęstą, papkowatą konsystencję, z wyglądu przypomina zakrzepłą krew i jest do dostania

właściwie tylko w ulicznych budkach z jedzeniem, w których króluje obok frytownicy

w dziesięciolitrowym wiadrze, najlepiej niezamykanym od kilku dni. Skropiony jest bryzgami

zastarzałego tłuszczu, wybornie łagodzącymi jego charakterystyczną, ocierającą się o granicę

wytrzymałości kubków smakowych kwaskowatość. I niech sobie Wolfram Siebeck13

i jemu

podobni kręcą nosem - upodobanie Germanów do tradycyjnego keczupu o smaku curry jest

zrozumiałe i uwarunkowane kulturowo. W końcu Islandczyk też ceni sobie swój płat

zepsutego mięsa rekiniego, a Chińczyk nie gardzi garścią ptasiej śliny, którą zazwyczaj

konsumuje w zestawie z jaskółczym gniazdem. Znam tylko jedną markę sklepowego

keczupu, której udało się nieco zbliżyć do smaku tego serwowanego w budkach z jedzeniem -

to keczup curry ekstraostry hamburskiej firmy „Hela” w odrażająco brzydkiej litrowej

butelce. Plastikowej, ma się rozumieć.

Jiminy proponuje przejażdżkę. Jakoś nie pałam entuzjazmem. Nadal brakuje mi

energii. W dodatku Bonzo, mój muł, nie jest jeszcze porządnie ujeżdżony. Robi, co mu się

żywnie podoba, a rozległe białe połacie pokrytych śniegiem pól wprost zapraszają do dzikich

szaleństw. Jak okiem sięgnąć - śnieg, śnieg, śnieg. Ale to raczej Meksykanie mają w tym roku

powód do narzekań. W Meksyku padają ulewne deszcze. Bywa, że leje nieprzerwanie nawet

czterdzieści osiem godzin. W powodziach zginęło już trzydzieści osób. A przecież pora

deszczowa zaczyna się u nich dopiero w maju. Z dwojga złego już wolę naszą epokę

lodowcową. Siodłam Bonza. Jiminy wsiada na siwka Torina i rusza jako pierwsza, by mój

niesforny muł wziął przykład ze spokojnego konia. Jak się okazuje, daleko nie zajedziemy.

Pod warstwą świeżego śniegu kryje się istne lodowisko. Torino niebezpiecznie przechyla się

na bok, wpada w poślizg i z hukiem ląduje na lodzie, z kończynami w górze. Jiminy

w ostatniej chwili udaje się zeskoczyć.

- Nieźle - mówię z uznaniem. - Z tym numerem moglibyście wystąpić w Pleiten, Pech

und Pannen14

.

Zsiadam z Bonza. Nikomu nic się nie stało, ale i tak wracamy na piechotę.

Jiminy uznała, że ma serdecznie dosyć zimowych krajobrazów, i postanowiła wrócić

do Berlina. Ja wybieram się do kina w Buckow. Gdy jestem w domu sama, za bardzo

doskwiera mi brak Bulliego. Leci film o Coco Chanel. Nikt prócz mnie nie przyszedł, a żeby

seans się odbył, na sali musi być przynajmniej dwóch widzów. Macham ręką, kupuję jeszcze

jeden bilet i urządzam sobie prywatny pokaz. Poza domem wolno mi jeść rzeczy, które

niekoniecznie są eko, z wyjątkiem mięsa, więc kupuję jeszcze paczuszkę m&m’sów i colę

light. Ach, nareszcie pyszna, dobrze schłodzona cola. Żadna woda mineralna się do niej nie

umywa, niechby sobie była nie wiem jak miękka i żywa. Uszczęśliwiona wchodzę do sali.

Gdy moszczę się wygodnie w fotelu, nagle zalewa mnie fala gorąca - przypomina mi się, że

nie piję coli nie z powodów ekologicznych, lecz dlatego, że kierownictwo kolumbijskiego

oddziału Coca-Coli według wszelkiego prawdopodobieństwa nasłało na przedstawicieli

związków zawodowych płatnych zabójców. Postanowiłam przecież, że nie będę jej pić nawet

wtedy, gdy moja biofaza dobiegnie końca. Miałam już nigdy nie wziąć jej do ust. Dlaczego

o tym zapomniałam? Jak mogłam? Przecież nawet podczas zakupów w supermarkecie ani

razu nie zdarzyło mi się przez nieuwagę kupić produktu bez pieczęci bio. Czy zatem łatwiej

trzymać się reguł narzuconych z zewnątrz niż zasad, które przyjęliśmy ze względu na własne

przekonania i do których doszliśmy dzięki własnemu rozumowi? Ale nie ma co płakać nad

rozlaną colą, w końcu już ją kupiłam, wspierając koncern i utwierdzając jego kierownictwo

w dotychczasowych praktykach. Mogłabym ją wprawdzie wyrzucić, tylko po co? Raz-dwa,

odsuwam od siebie te męczące rozważania i już nic nie stoi na przeszkodzie, bym mogła

w spokoju cieszyć się filmem i ulubionym napojem. Jakże to powiedziała Hannah Arendt?

„Najwięksi zbrodniarze to ci, którzy wzbraniają się przed myśleniem”.

Dwa miesiące biodiety już prawie za mną. Przekopałam całą górę literatury. I szczerze

mówiąc, nie mogę powiedzieć, bym uważała warunki hodowli ekologicznej za zadowalające.

Są lepsze od konwencjonalnych, to oczywiste, lecz wypuszczanie trawożernych na pastwisko

to chyba żadna godna uwagi innowacja, lecz absolutne minimum. Zwierzęta mają prawo

przebywać na świeżym powietrzu i raz na jakiś czas oglądać słońce - dla normalnego,

zdrowego psychicznie człowieka to rzecz raczej niepodlegająca dyskusji. Jeśli hoduję zwierzę

z zamiarem zarżnięcia go w niedalekiej przyszłości, to mam wobec niego pewne

zobowiązania. Powinnam mu zapewnić naprawdę dobre życie, stymulujące otoczenie,

towarzystwo osobników tego samego gatunku, możliwość potaplania się w przyzwoitym

bajorku lub kąpieli w drobnym piasku oraz urozmaicony, smaczny pokarm. Powinnam

dołożyć starań, by długość jego życia przekroczyła - i to znacznie - średnią długość życia

dzikich zwierząt. Pewnie, że dla kury to wielka różnica, czy trzymają ją w standardowej

tuczarni i zarzynają po upływie pięciu tygodni, czy też tuczą przez trzy miesiące w kurniku

z grzędami i wybiegiem na zieloną trawkę. Ale cóż to są trzy miesiące? Taka trzymiesięczna

kura nie zdąży nawet poznać wszystkich pór roku. Nie można zabijać kogoś, kto tak

naprawdę wcale nie żył. Poza tym jesteśmy zwierzętom winni dobrą śmierć, bez bólu

i strachu.

Lecz nawet najlepsza hodowla, najkrótsza droga transportu do rzeźni i najmniej

bolesna metoda uboju nie zmieniają faktu, że w przypadku biomięsa staję w obliczu logicznej

sprzeczności. Męczenie zwierząt nie jest w porządku, ale ich zabijanie - owszem? Przecież to

jeszcze gorsze. Taktyka przedsiębiorców trudniących się hodowlą masową jest przynajmniej

konsekwentna. Jeśli już wcześniej ignorowałam potrzeby zwierzęcia, jeśli chów świń oznacza

dla mnie tylko plantację kotletów, to już tylko mały krok dzieli mnie od pozbawienia ich

życia. Ale hodowla uwzględniająca potrzeby gatunków to oksymoron. Szanuję potrzeby

zwierzęcia, takie jak potrzeba ruchu i świeżego powietrza, dbam, by miało gdzie odpoczywać,

zapewniam mu odpowiednią paszę i możliwość kontaktów z innymi osobnikami, wrzucam

mu nawet na wybieg piłkę, żeby się pobawiło, ale najbardziej podstawową z potrzeb, wolę

życia, najzwyczajniej w świecie ignoruję. Zamykanie zwierząt w klatkach to podłość, lecz ich

zabijanie jest całkiem okay - czy tak? I odwrotnie: jeśli nie musimy liczyć się z najważniejszą

potrzebą zwierzęcia, potrzebą życia, to z jakiej racji mielibyśmy spełniać ich potrzeby

drugiego rzędu? Jeśli uznamy, że zabijanie zwierząt nie jest zbrodnią, to dlaczego miałoby nią

być trzymanie ich w niewyobrażalnym ścisku, obcinanie im ogonów lub dziobów albo

wyrywanie zębów w laboratorium, zastępowanie ich implantami, a potem celowe

wstrzykiwanie bakterii, żeby zeżarły im pół szczęki? Świnia i tak żyje po to, by została

w końcu zabita, dlaczego więc nie wypróbować na niej przedtem kilku lekarstw lub amunicji

dum-dum? Jeśli akceptuję jej śmierć, w gruncie rzeczy godzę się również na całą resztę.

Ostatniego dnia lutego staję na wadze. Przykra niespodzianka - przytyłam cztery kilo.

Tak jest, obrosnąć sadłem można również na biodiecie. Wystarczy mieć pełny portfel.

Mimo to nie zamierzam odmawiać sobie dziś kurczaka z grilla - w końcu jutro

zaczynam fazę wegetariańską. O ile w ogóle można gdzieś dostać kurczaka z grilla w wersji

bio... Jadę do Berlina, na Kreuzbergu jest bar uliczny, który serwuje mięso marki Neuland.

Produkty Neuland nie mają pieczęci bio, ponieważ zwierzęta z tej hodowli nie zawsze dostają

ekologiczną karmę. Za to zasady chowu powstały przy współpracy Niemieckiego Związku

Ochrony Zwierząt i BUND-u15

i są jeszcze surowsze niż w produkcji bio. Krowy, świnie

i kury mają więcej miejsca i wybieg przez cały rok, a podłogi szczelinowe są absolutnie

zakazane. Gdy jadę kupić kurczaka, o moją duszę walczą anioł i diabeł. Anioł domaga się,

bym zawróciła. Ostrzega, że będę miała na sumieniu śmierć zwierzęcia, i przypomina, że

krótka, trywialna przyjemność, którą daje spożycie mięsa, żadną miarą jej nie usprawiedliwia.

- Nie słuchaj tych sentymentalnych bredni - namawia diabeł. - Zaraz sobie zjemy

pysznego kurczaczka. Przecież jeszcze ci wolno.

- Jak możesz! - lamentuje anioł. - I to w przeddzień rozpoczęcia diety wegetariańskiej!

Państwo, które decyduje się uznać Deklarację Praw Człowieka, na dzień przed wejściem

w życie nowych ustaw nie wydaje rozporządzenia, aby poddać torturom jak największą liczbę

więźniów, póki jeszcze można.

- Kurczaczek, kurczaczek z rożna... - kusi czort i nic na to nie poradzę, ale jego

argumenty po prostu do mnie przemawiają. - Doskonale! - Diabeł zaciera ręce. - Teraz musisz

już tylko skręcić w Oranienstrasse.

Lecz gdy docieramy na miejsce, budka Neuland jest już zamknięta. Parę minut po

północy - nakaz jedzenia wyłącznie bioproduktów i tak już minął. Idę do McDonalda i kupuję

wegetariańskiego burgera. Nawet nie najgorszy.

5 Gdy empatia zamienia się we współczucie

Współczucie zawsze pozostaje tym samym uczuciem, wszystko jedno, czy odnosi się

do człowieka, czy muchy. Człowiek zdolny do współczucia w obu przypadkach porzuca

egoizm, czyniąc zadość swojemu poczuciu moralności.

Lew Tołstoj

Gdy mówię o bólu, liczy się tylko jedno: czy odczuwam go ja, czy ktoś inny.

David Foster Wallace, Consider the Lobster

Dlaczego wiedza o warunkach panujących w przemysłowych hodowlach niczego

w moim przypadku nie zmieniła? Dlaczego nadal kupowałam mięso - by posłużyć się

terminem Jiminy - torturowanych zwierząt? Za każdym razem, gdy wkładałam do

sklepowego koszyka „przysmak z kurczaka”, musiałam wypierać nie tylko myśl o tym, że ze

względu na mnie zabito zwierzę, ale również wyobrażenie egzystencji, na jaką było skazane.

Mogłoby się wydawać, że w zalewie programów i doniesień prasowych na ten temat nie

powinno mi to przychodzić z taką łatwością.

Szczerze mówiąc, nie wiem. Mogę się tylko domyślać.

Po pierwsze, może dlatego, że rutyna jedzenia mięsa została mi zaszczepiona już

w dzieciństwie, na długo zanim dowiedziałam się o zbrodniach dokonujących się

w hodowlach masowych. Jadłam mięso, zanim pojęłam, że to kawałek martwego zwierzęcia.

Przyzwyczajenie to rodzaj prania mózgu, urabia nas stopniowo, dzień po dniu, doskonale

impregnując na samodzielne myślenie. Przecież skoro robiłam tak zawsze, to moje

postępowanie musi być w porządku - to rodzaj wewnętrznej pewności, która sprawia, że

wszelkie argumenty spływają po nas jak po kaczce. Po drugie, inni też kupują

w supermarkecie owinięte folią kawałki mięsa. To utwierdza mnie w przekonaniu, że nie ma

w tym nic niewłaściwego. Po trzecie, opakowanie pokawałkowanego kurczaka, które

wkładam do koszyka, nie szamocze się ani nie krzyczy. Po czwarte, decyzje podejmowane

podczas zakupów zazwyczaj nie są kwestią rozsądku, lecz emocji i zależą od tego, jakie

skutki miał podobny wybór ostatnim razem. „Przysmak z kurczaka” równa się smaczna

kolacja, wniosek - kupuję go jeszcze raz. Tak działa mózg. Tylko układ limbiczny kory

mózgowej, odpowiedzialny za emocje, ma bezpośredni dostęp do tych ośrodków w mózgu,

które decydują o naszym działaniu. Racjonalny system korowy włącza się jedynie

w przypadku szczególnie ważnych i skomplikowanych kwestii. Świadomość to dla mózgu

niemały wydatek energetyczny - właśnie dlatego zakupy w supermarkecie robimy zazwyczaj

w swoistym transie. Lecz jak bardzo musiałyby się jeszcze pogorszyć warunki masowej

hodowli, bym uznała, że może warto włączyć myślenie? Czy nie wystarcza wiedza o tym, że

stłoczone na o wiele za małej przestrzeni kurczaki (trzydzieści dziewięć kilogramów na metr

kwadratowy) muszą żyć wśród własnych odchodów, że robią im się od tego rany na nogach,

a ich ciężkie, zdeformowane ciała są posklejane i poparzone od kału? Że mamy do czynienia

z hodowlą ekstremalną, w której ptaki codziennie przybierają na wadze sześć i pół procent

masy ciała? To tak, jakby dziesięcioletnie dziecko każdego dnia tyło dwa kilogramy. Że

wzrost kości nóg nie nadąża za wzrostem mięśni, co oznacza, że kurczaki trzeba zarzynać

coraz wcześniej, bo już po upływie czterdziestu dni jedna trzecia hodowli zaczyna kuleć?

Niezależnie od tego, do jakich argumentów bym się uciekała, by usprawiedliwić własną

słabość, ostatecznie wychodzi na to, że moje zachowanie było wyrazem czystego egoizmu.

Okrucieństwo, bezwzględność i podłość, których dopuszczamy się codziennie ja

i mnie podobni, wynikają z zasady rządzącej wszystkimi gatunkami na tej planecie - jest to

zasada korzyści własnej. To nam ma być dobrze - nawet kosztem innych, jeśli nie da się

inaczej. Pasożyty gnieżdżą się w krowich jelitach, niespecjalnie przejmując się tym, jak

bardzo osłabiają organizm swego żywiciela. Krowy, o ile stoją na pastwisku, bez żadnych

skrupułów skubią trawę. Ludzie grillują, sprzedają fundusze hedgingowe i zdradzają

małżonków. Wszystko dla własnej korzyści. Gatunek, który nie walczy o swoje interesy, jest

skazany na wymarcie. Nawet empatia - czyli zdolność do wczuwania się w inne istoty

i rozumienia ich stanów emocjonalnych - wykształciła się po to, byśmy mogli robić innych

w balona lub nimi manipulować. Doświadczony myśliwy wie, czym najlepiej zwabić zwierzę

w pułapkę. Mądre dziecko czuje, że warto poprosić o podwyższenie kieszonkowego, gdy

rodzice mają dobry humor. A wytrawny oszust matrymonialny nie tylko wie, na jakie

komplementy są łase kobiety, lecz na dodatek instynktownie zlokalizuje u każdej ze swych

ofiar słabe punkty, by z wirtuozerią wygrywać na jej poczuciu winy, instynkcie

macierzyńskim czy kompleksach. Egoizm egoizmem - czasem zdarza się, gdy wejdziemy

w skórę kogoś innego, że nagle rzeczywiście zaczynamy czuć to samo co on. Wówczas

empatia zamienia się we współczucie. Na przykład gdy obok ktoś rozdzierająco płacze, a nas

nieoczekiwanie ogarnia przemożna litość. Albo gdy dobrego przyjaciela spotka taka

przykrość, że możemy tylko cierpieć razem z nim i całkowicie przyjąć jego punkt widzenia.

- Co takiego? Zdradzała cię, i to wtedy, gdy wziąłeś dodatkowy urlop wychowawczy

i zostałeś w domu? Wyłączyła komórkę, chociaż mały był chory? A to małpa!

Pojęcia empatii i współczucia często stosuje się zamiennie, jakby nie istniała różnica

między zdolnością wczucia się w czyjąś sytuację a impulsem, by zapobiec jego cierpieniu.

Sadysta, który zastanawia się, co też sprawi największy ból ofierze, również kieruje się

empatią. W przeciwieństwie do niego człowiekowi ogarniętemu współczuciem leży na sercu

pomyślność drugiej osoby, co z perspektywy ewolucyjnej jest właściwie głupotą. W ten

sposób ryzykujemy przecież, że stracimy z oczu własny interes. Drapieżnik, podobnie jak

oszust matrymonialny, musi wiedzieć, jak „działa” jego potencjalna zdobycz, lecz nie może

sobie pozwolić na współczucie. Gdy podczas zakupów w supermarkecie wyobrażam sobie, co

musiało wycierpieć zwierzę, nim stało się mięsem w aluminiowej rynience - piekło, przez

które przeszła mała, o wiele za szybko rosnąca istota, jej strach przed śmiercią, jej ból -

w gruncie rzeczy staram się siebie przechytrzyć. Możliwe, że cierpienia zwierząt

z przemysłowej hodowli nagle zaważą więcej niż moja ochota na smażone mięso. I co wtedy

będę z tego miała? No właśnie.

Coś do tego stopnia niepraktycznego, jak zachowania altruistyczne, w ogóle nie

mogłoby się pojawić wśród zwierząt żyjących społecznie, gdyby nie okazało się na dłuższą

metę pożyteczne. Wzajemna pomoc to warunek pomyślności całego stada. Rzec by można, że

człowiek jest istotą szczególnie społeczną - jeśli mu się zachce. Przymiotnik „ludzki” stał się

dla nas nawet określeniem postawy pełnej współczucia, miłosiernej i altruistycznej.

Utożsamianie nazwy naszego gatunku ze skłonnością do współodczuwania - jakbyśmy byli

jedynymi zdolnymi do niego istotami, a egoizm i okrucieństwo w ogóle nie miały przystępu

do przedstawicieli gatunku Homo sapiens - mieści się nie tyle w sferze faktów, ile pobożnych

życzeń.

Poza tym nie współczujemy każdemu, kto cierpi, lecz tylko wybranym osobnikom

i w określonych sytuacjach.

Bywa, że historia jednego nieszczęśnika uruchamia w nas całe pokłady współczucia,

w przypadku zaś innego, którego los doświadczył nie mniej dotkliwie, uznajemy, że to

wyłącznie jego problem. Ta decyzja zapada w dużej mierze w sposób niekontrolowany, bez

udziału świadomości, i tylko częściowo zależy od okoliczności zewnętrznych. Czujemy

wewnętrzny przymus, a zarazem autentyczną potrzebę przyjścia ofierze z pomocą. Choć

bywa i tak, że nas to absolutnie nie dotyka. Zdarza się, że ronimy łzy nad losami fikcyjnego

powieściowego bohatera - pod warunkiem że odnajdziemy w sobie taką gotowość, a pisarz

zna się na rzeczy i wie, jak nas zmanipulować. Lecz gdy owej gotowości akurat zabraknie,

może się zdarzyć, że obok nas inne stworzenie będzie wić się ze strachu i bólu, a my uznamy,

że to bez znaczenia, a nawet że stanowi dla nas źródło wielkiej przyjemności.

W średniowieczu niektóre miasta kupowały czasem od innych prawo do wykonania

egzekucji, by i ich mieszkańcy mogli się zabawić za pieniądze ze swoich podatków. Jedna

z ludowych rozrywek w noc świętojańską w szesnastowiecznym Paryżu polegała na

spuszczaniu powoli w ogień sieci pełnej żywych kotów. Im bardziej rozdzierająco miauczały,

tym bardziej publika skręcała się ze śmiechu. Znam też miłe starsze panie z nieskrywaną

satysfakcją przecinające kuchennym nożem ślimaki, na które trafią w swoim ogrodzie. Nauka

wciąż jeszcze biedzi się nad odpowiedziami na pytania, kiedy, jak i dlaczego przekraczamy

granicę współczucia.

W słynnym eksperymencie z 1970 roku studenci teologii zostali poproszeni

o wygłoszenie wykładu w budynku znajdującym się w pewnej odległości od tego, w którym

eksperyment się rozpoczął. Połowa z nich miała mówić o ”miłosiernym Samarytaninie”, czyli

gotowości niesienia pomocy i otaczania miłością bliźniego, druga połowa - o szansach

zrobienia kariery w zawodzie teologa. Następnie podzielono wszystkich studentów na trzy

równe grupy. Pierwszej grupie powiedziano, że do rozpoczęcia wykładu zostało jeszcze

mnóstwo czasu, drugiej - że zdążą dotrzeć na miejsce, pod warunkiem że trochę się pospieszą,

a trzeciej - że są już nieco spóźnieni. Po drodze do budynku, w którym uczestnicy

eksperymentu mieli wygłosić rzekomy wykład, każdy z nich mijał siedzącego na ziemi,

pojękującego mężczyznę, który wyglądał, jakby potrzebował pomocy.

Wśród studentów, którzy mieli do wygłoszenia wykładu dużo czasu, nieznajomemu

pomogło sześćdziesiąt trzy procent osób. W grupie spieszących się - czterdzieści pięć procent,

a spośród tych, którzy byli przekonani, że są już spóźnieni - już tylko co dziesiąty. Temat

wykładu pozostał bez związku z ich zachowaniem. To zdumiewające, jak bardzo zdolność

współodczuwania zależy od tego, ile akurat mamy czasu. W dodatku najwyraźniej nie ma

żadnego znaczenia, czy i jak długo rozmyślaliśmy wcześniej na ten temat.

Oprócz rezerw czasowych o aktywowaniu współczucia decydują jeszcze inne

czynniki, na przykład bliskość - przestrzenna, czasowa i społeczna. Gdy dowiadujemy się, że

wśród ofiar katastrofy samolotowej znajdowała się osoba z naszej miejscowości, jesteśmy

tym szczególnie poruszeni. Ludzie do nas podobni, należący do naszej rodziny lub tej samej

klasy społecznej, ci, których znamy i cenimy, mają największe szanse stać się adresatami

naszego współczucia, szczególnie wtedy, gdy byliśmy naocznymi świadkami ich

nieszczęścia. Zła to wróżba dla zwierząt z przemysłowych tuczarni - one cierpią za murami

i fasadami z blachy falistej. Może nawet gdzieś coś czytaliśmy, lecz to było już tak dawno

temu... W każdym razie nie widzieliśmy ich cierpienia na własne oczy. Poza tym wcale nie są

do nas aż tak bardzo podobne. W postaci, w jakiej pojawiają się w supermarkecie, nie

przypominają nawet samych siebie. Poza tym gospodynie domowe, które załatwiają

sprawunki, z reguły mają niezbyt wiele czasu.

Nasza gotowość do współodczuwania kurczy się również wtedy, gdy potrzeby innej

osoby kolidują z naszymi.

Przez kilka lat należałam do związku reprezentującego interesy hodowców trzody

chlewnej (sic!) Niemiec Północnych i Zachodnich (ISN). Nie hodowałam świń, lecz dzięki

członkostwu zyskiwałam możliwość kupowania płynu do instalacji grzewczej niemal za

połowę ceny rynkowej. Poza tym regularnie otrzymywałam broszurę poświęconą dolom

i niedolom ludzi trudniących się tym fachem. ISN da się lubić, w końcu hodowcy założyli go,

by bronić się przed bezprawiem rzeźni, które chciały ich żywcem oskubać, narzucając

horrendalnie niskie ceny mięsa. Ale gdy Unia Europejska zaostrzyła przepisy dotyczące

transportu żywych zwierząt, komentarze w związkowej broszurce nie były specjalnie

przychylne. Poza tym, jak się okazuje, hodowcy trzody chlewnej nie mają najmniejszego

zamiaru przychylić się do roszczeń sentymentalnych fantastów, domagających się

znieczulania prosiąt przed kastracją. W końcu znieczulenie kosztuje, a gotowość wczucia się

w sytuację drugiej istoty zatrważająco się obniża, gdy w grę wchodzą wydatki. Gdyby spytać

hodowcę, czy odcinanie prosięciu moszny i wyciąganie bądź wyrywanie gruczołu płciowego

bez znieczulenia przypadkiem za bardzo nie boli, odpowiedziałby prawdopodobnie:

- Tylko wtedy, gdy się człowiek przy tym skaleczy.

Egoizm jest przeszkodą tak trudną do pokonania, że w przypadku, gdy nasze interesy

kolidują z interesami kochanej istoty, nawet przywiązanie, którym ją obdarzamy, nie może

zagwarantować empatii i współczucia.

Miliony dzieci obejrzały Disneyowski film animowany Gdzie jest Nemo?. Maluchy

identyfikowały się z głównym bohaterem, małą rybką Nemo, należącą do gatunku o nazwie

błazenek, cierpiały wraz z nim, gdy został schwytany i uwięziony w akwarium, i z wypiekami

na twarzy kibicowały jego uwolnieniu. Można by uznać, że przesłanie filmu, które w swym

radykalizmie mogłoby pochodzić od obrońców praw zwierząt, raz na zawsze obrzydzi

dzieciom radości akwarystyki. Nic bardziej mylnego. Za sprawą kinowego hitu popyt na

błazenki gwałtownie wzrósł.

- Tatusiu, tatusiu, kup mi taką rybkę!

- Ale musiałbyś ją wtedy zamknąć w akwarium! Będzie jej smutno.

- I co z tego!!!

Dzieci często trzymają też króliki w maleńkich klatkach przypominających baterie

używane w hodowli kurcząt. Miło jest mieć ukochane zwierzątko zawsze pod ręką, zamknąć

je, gdy nam się znudzi, zapomnieć na jakiś czas o jego istnieniu i wyjąć je z klatki, gdy sobie

o nim przypomnimy - wystarczy całkowicie zignorować jego potrzeby. Na podobnych

zasadach funkcjonowały haremy. Najwyraźniej można obdarzać kogoś sympatią, ani przez

chwilę nie zastanawiając się nad tym, czy temu komuś aby na pewno nie dzieje się u mnie

krzywda. Haremy już nie istnieją - oficjalnie. Lecz wykształceni mężczyźni z krajów

zachodnich nadal piszą artykuły i książki o tym, że kobietom, które zajmują - w obu

znaczeniach tego słowa - dobrze płatne, atrakcyjne stanowiska, w gruncie rzeczy

powodziłoby się znacznie lepiej, gdyby zrezygnowały z tych męczących zajęć

i skoncentrowały się na domu i dzieciach. Oczywiście to miłe, gdy własny dom jest czymś

w rodzaju bazy wypadowej, której ktoś przez cały czas strzeże i zamiast troszczyć się

o realizację własnych marzeń i tęsknot, poświęca się realizacji naszych. Komuż by się to nie

uśmiechało? Też bym tego chciała.

Ale przekonanie, że skoro sprawia mi przyjemność fakt, że moja żona siedzi w domu

i wykonuje za mnie uciążliwe, czasochłonne i nudne czynności domowe, musi to być

przyjemne również dla niej, jest logicznym błędem i nie wykracza poza horyzont myślowy

niemowlęcia, święcie przekonanego, że na świecie istnieją, a przynajmniej powinny istnieć,

tylko jego potrzeby. W dorosłym życiu urzeczywistnienie tej iluzji zagwarantuje nam dopiero

wizyta u terapeuty albo w burdelu. Terapeucie możemy przez czterdzieści pięć minut

opowiadać o własnych problemach, ani razu nie pytając, co słychać u niego, a prostytutka

dzielnie zniesie nie tylko nasze żenujące zachcianki, nie zgłaszając własnych, lecz na dodatek

uda, że wprawiają ją one w prawdziwą ekstazę. W obu przypadkach słono płacimy za

uwolnienie się od odpowiedzialności charakterystycznej dla stosunków opartych na

wzajemności. Również w dobrej restauracji płacimy między innymi za to, by kelner

utrzymywał nas w przekonaniu, że jedynym jego życiowym celem jest nasze zadowolenie.

Nie ma w tym nic złego, w końcu to rodzaj umowy - o ile nie zapomnimy, że nawet

najdoskonalszy kelner jest, jak my sami, istotą zależną od zmiennych nastrojów.

Mistrzem w negowaniu racji innych istnień był Kartezjusz. Filozof ów uważał, że

zwierząt nie łączy z człowiekiem absolutnie nic. Całkowicie pozbawione rozumu, za głupie

nawet na to, by mówić, były w jego oczach pozbawionymi duszy automatami, a wydawane

przez nie wrzaski bólu nie znaczyły dla niego więcej niż skrzypienie nienaoliwionego trybiku.

Ciężki przypadek. Nawet osoby przeprowadzające w laboratoriach eksperymenty na

zwierzętach wkładają sobie czasem do uszu zatyczki, by przypadkiem nie obezwładniło ich

uczucie litości. I chociaż wpływ Kartezjusza na nasze myślenie był tak wielki, że biolodzy

jeszcze w XX wieku opisywali zwierzęta jako zaprogramowane na przeżycie i ślepo

posłuszne nakazom instynktu maszyny, dziś już nikt nie zaprzecza, że są one również zdolne

do odczuwania cierpienia - a to wiedza dość niewygodna, jeśli chce się nimi rozporządzać tak

jak do tej pory.

Amerykański etyk Adam Shriver zaproponował, aby bydło z przemysłowej hodowli

poddać genetycznym modyfikacjom, w wyniku których zwierzęta przestałyby odczuwać ból.

Miałoby to wyeliminować ich cierpienie. Propozycja żywcem wzięta z tradycji męskiego

sposobu rozumowania.

Gdy pijani dziewiętnastoletni kierowcy rozbijają się na zakrętach lub zderzają

z drzewami stojącymi sobie spokojnie przy drodze, oznacza to oczywiście, że należałoby

wyprostować drogi i wyciąć przydrożne drzewa. Gdy widok kobiety wyprowadza mężczyzn

z równowagi hormonalnej, najlepiej okryć ją burką, a gdy zwierzęta cierpią z naszej winy,

najwyraźniej należy zmienić coś w samych zwierzętach. Kwestia naszego postępowania czy

nawyków w ogóle nie bywa przedmiotem dyskusji. Abstrahując od wysokiego ryzyka

obrażeń, na które byłoby narażone niewrażliwe na ból bydło, nie wolno zapominać, że na

mękę zwierząt składają się w dużej mierze cierpienia psychiczne. Należałoby więc raczej

zadbać o to, by inżynieria genetyczna zmieniła zwierzęta w istoty zawsze pogodne

i zadowolone z życia, podobnie jak w latach sześćdziesiątych cierpiącym na depresję

gospodyniom domowym hojnie aplikowano środki psychotropowe (mother’s little helpers),

które miały przywrócić im zdolność funkcjonowania, nie zmieniając niczego w ich sytuacji

życiowej.

Angielski pisarz Douglas Adams uprzedził i konsekwentnie rozwinął pomysł Shrivera

już w 1980 roku w książce Restauracja na końcu wszechświata. W powieści rozwiązano „ów

skomplikowany problem raz na zawsze”, hodując zwierzęta, które naprawdę chcą być

zjedzone i ”umieją wyraźnie to powiedzieć”. W jednej ze scen do restauracyjnego stolika

podchodzi „tłusty, mięsisty czworonóg”, przedstawiciel „bydła domowego”, wita zasiadające

przy nim towarzystwo i przedstawia się jako danie dnia. „Czy mogłobym zainteresować

państwa niektórymi moimi częściami? Może kawałek łopatki? [...] Duszonej w sosie z białym

winem?” Jednego z gości, Artura, oferta zwierzęcia wprawia w przerażenie graniczące

z odrazą. „Jeszcze nigdy w życiu nie miałem do czynienia z czymś tak obrzydliwym!”

Ostatecznie jednak cały stolik zamawia cztery lekko wysmażone steki. „Bardzo rozsądny

wybór, proszę pana, jeśli mogę tak powiedzieć” - odpowiada z galanterią zwierzę i człapie

w stronę kuchni. - „Już pędzę się zastrzelić”. Czworonóg odwraca się, lecz przedtem mruga

jeszcze przyjaźnie do Artura i mówi: „Niech się pan nie denerwuje, zrobię to możliwie

najbardziej humanitarnie”16

.

Czy właśnie na tym miałoby polegać rozwiązanie tego skomplikowanego problemu -

to otwarta kwestia. Lecz gdy w 2001 roku dyplomowany inżynier Bernd Jürgen Armando

Brandes został, na swą wyraźną i usilną prośbę, zjedzony przez Armina Meiweisa, kanibala

z miejscowości Rothenburg, niemiecki wymiar sprawiedliwości ani przez chwilę nie skłaniał

się ku przekonaniu, że to w porządku zjeść kogoś, tylko dlatego że wyraził on na to zgodę.

6 Marzec - dieta wegetariańska

Nie mam najmniejszych wątpliwości, że ludzkość w swoim rozwoju zmierza do

całkowitej rezygnacji z jedzenia mięsa.

Henry David Thoreau

Moi przodkowie nie po to wywalczyli sobie pierwsze miejsce w łańcuchu

pokarmowym, żebym ja miał teraz zostać wegetarianinem.

Mądrość internetowa

Zadanie: Nie jem mięsa ani ryb.

Są „kiełbaski” tofu, „burgery” orkiszowe i wegetariańskie „kotlety mielone”.

W internecie natknęłam się nawet na zdjęcie opakowanej próżniowo połówki „kurczaka”

z samych roślinnych składników. Z lekko kanciastymi skrzydełkami. Nie miałam specjalnej

ochoty na kubistycznego kurczaka, lecz muszę przyznać, że kiełbaski tofu i orkiszowy burger

są nawet zjadliwe - szczególnie gdy się je poleje keczupem. Mimo to wolę klasyczne dania

jarskie. Sens kuchni wegetariańskiej nie powinien chyba sprowadzać się do kopiowania

zwierzęcych części ciała. Już lepsza jest sałatka z pomidorów z serem owczym. W Bio

Company znalazłam przepyszne żółte pomidorki - smakują właśnie tak, jak biopomidory

smakować powinny. I choć biofazę mam właściwie za sobą, większość zakupów nadal robię

w Bio Company. Z własnej i nieprzymuszonej woli. Po pierwsze dlatego, że mogę u nich

liczyć na minimalną dozę przyzwoitości, jeśli chodzi o proces produkcji. Po drugie wiele

rzeczy z Bio Company po prostu świetnie smakuje. Żółte pomidorki po trzech dniach są już

niestety wyprzedane, ale za to znajduję klementynki o smaku przypominającym ten

z dzieciństwa. Szukałam ich przez całe lata. Idealny owoc miał jaskrawopomarańczowy

kolor, cienką, błyszczącą skórkę, był zwarty, pozbawiony pestek i trochę kwaskowaty. Gdy

się go obrało, od razu ukazywały się cząstki mandarynki i nie trzeba było w nieskończoność

zdrapywać białej otuliny. Klementynki z Bio Company nie mają tak gładkiej skórki jak te,

które pamiętam z dzieciństwa, są dość mikre i nie tyle pomarańczowe, ile raczej żółtawe, za

to ich miąższ jest bez zarzutu.

Nadal jednak kupuję lukrecję marki Haribo.

- Czy naprawdę musisz wspierać światowego potentata? - denerwuje się Jiminy. -

Dam ci adres manufaktury lukrecji w Berlinie. U nich kupuj.

- Może światowy sukces żelków Haribo to nie przypadek? - odbijam piłeczkę. - Może

są po prostu smaczne? Od kiedy czerpanie zysków ze sprzedaży produktów świetnej jakości

uchodzi za niepoprawne politycznie?

Tłumaczę, że nazwa Haribo to skrót od „Hans Riegel Bonn” - słynne misie Haribo nie

są sprowadzane zza oceanu, mają więc dodatni bilans klimatyczny. Zaglądam do internetu, by

sprawdzić, czy rodzina Rieglów aby na pewno nie nasłała kiedyś na członków rady

zakładowej płatnych zabójców. A niech to szlag! Według Wikipedii w 2000 roku

przedsiębiorstwo zostało oskarżone o zatrudnianie pracowników przymusowych podczas

drugiej wojny światowej. Haribo zaprzecza i na razie, dopóki nikt nie przedstawi niezbitych

dowodów, obowiązuje zasada domniemania niewinności. Dowiaduję się również, że

w 2008 roku niemiecki urząd kartelowy wszczął przeciwko tej firmie postępowanie

w sprawie zmów cenowych. To odkrycie chowam jednak wspaniałomyślnie do szuflady

z napisem „Nic, co ludzkie, nie jest mi obce”. Ach, ci nasi przedsiębiorcy, mają chłopaki

temperament.

Niestety, okazuje się, że i tak nie wolno mi jeść większości misiów Haribo i Katjes.

Wszystkie owocowe żelki, i te najlepsze z lukrecją, takie jak Tappsy marki Katjes lub Haribo

Konfekt, zawierają żelatynę. Żelatynę produkuje się ze słoniny wieprzowej, skóry wołowej,

zmielonych kości wieprzowych i wołowych, a także z części martwych ryb lub kurczaków.

To dobre na stawy, lecz mniej dobre dla zwierzęcia. Zwierzę, z którego uzyskuje się żelatynę,

nie jest bowiem gotowe odstąpić jej dobrowolnie. Chyba że zawczasu je uśmiercimy.

Na szczęście zostają mi jeszcze ślimaki z lukrecji.

Za sprawą przypadku kuchnia wegetariańska jest głównym tematem marcowego

wydania berlińskiego magazynu kulturalnego „tip”, który oczywiście natychmiast kupuję.

Dowiaduję się, że Berlin to najbardziej przyjazne wegetarianom niemieckie miasto.

W praktyce oznacza to, że w stolicy Niemiec jest najwięcej wegetariańskich i wegańskich

restauracji, a kilka z nich zalicza się do najlepszych w całym kraju. To może nie będzie tak

źle. Zresztą, jeśli chodzi o fazę bezmięsną, w ogóle jestem dobrej myśli. Nie twierdzę, że

rezygnacja z mięsa nie wiąże się z żadnymi wyrzeczeniami, lecz łatwiej się z nimi pogodzić,

jeżeli się lubi kuchnię azjatycką, tak jak ja. Moim zdaniem najlepszy w daniach mięsnych

i tak jest sos, a składnikiem wielu dań azjatyckich są wyborne sosy na bazie mleka

kokosowego i rozmaitych past curry - przy ich uzyskiwaniu żadnemu zwierzęciu nie dzieje

się krzywda. Już podczas fazy bio przyrzekłam sobie uroczyście, że w restauracjach, które nie

mają w karcie mięsa z hodowli ekologicznej - czyli praktycznie niemal za każdym razem -

będę zamawiać dania wegetariańskie. Poza tym w moich ulubionych knajpkach, wietnamskiej

i indyjskiej, różnica między daniami mięsnymi a bezmięsnymi nie ma dla mnie najmniejszego

znaczenia. Pewnego razu jednak wybrałam się z redaktorką z wydawnictwa, Esther Kormann,

do restauracji Seeterassen w podberlińskim Buckowie, która poza daniami z ryb może się

pochwalić również wyśmienitymi gołąbkami, a pięć pieczonych ziemniaków z czosnkiem

zaserwowanych jako danie wegetariańskie całkiem odebrało mi dobre samopoczucie. Nie, nie

i jeszcze raz nie: wegetarianin, który upiera się, że kilka wysuszonych połówek ziemniaków

z małą porcją sałatki w niczym nie ustępuje filetowi z sandacza lub gołąbkom obficie

polanym sosem - z całym szacunkiem - zwyczajnie kłamie. Dla miłośnika kuchni tradycyjnej

przestawienie się na dietę jarską oznaczałoby jeszcze większy przełom niż dla mnie.

O mężczyznach nie wspominając. Facetom wydaje się, że gdy przez dzień czy dwa nie zjedzą

steku lub sznycla, niechybnie opadną z sił. Mężczyźni jedzą prawie dwa razy więcej mięsa

i wędlin niż kobiety. Już w XIX wieku to tatusiom przypadał przy obiedzie największy

kawałek pieczeni, podczas gdy warzywa i owoce uchodziły głównie za pokarm dla kobiet.

Chyba dlatego mężczyźni uważają dietę bezmięsną za policzek wymierzony męskości.

Pewnego razu zaproszono mnie do dyskusji radiowej, w której brało udział jeszcze

dwóch panów. Jednym z nich był słynny teoretyk kultury i pisarz Klaus Theweleit17

, drugim -

były producent wędlin Karl Ludwig Schweisfurth (firma Herta), który za forsę zarobioną na

krwi i mięsie założył, uwaga, przedsiębiorstwo ekologiczne Herrmannsdorfer

Landwerkstätten. Rozmawialiśmy o hodowli uwzględniającej potrzeby gatunków i bardziej

humanitarnych metodach uboju. W toku rozmowy rzuciłam, że może warto by całkiem

zrezygnować z mięsa. To, że pan Schweisfurth, swego czasu najpotężniejszy w kraju magnat

mięsny, z miejsca zakrzyknął: „Ale człowiek nie może przecież żyć bez mięsa!”, specjalnie

mnie nie zdziwiło, lecz drugi rozmówca także spojrzał na mnie takim wzrokiem, jakbym

straciła rozum.

- Nie, to niemożliwe - powiedział tylko i pokręcił głową. W dalszej części rozmowy

po prostu mnie ignorowali, jak nałogowi palacze, którym właśnie zaproponowano kurację

odwykową. Od tamtej rozmowy minęło już ze dwanaście lat, a wegetarianizm, jak podaje

magazyn „tip”, cieszy się coraz większym zainteresowaniem, które jeszcze wzrosło, odkąd

wszyscy zaczęli martwić się o klimat. Spożycie mięsa uważane jest bowiem za znaczącą

przyczynę emisji gazu cieplarnianego. Masowa hodowla zwierząt użytkowych wpływa na

proces globalnego ocieplenia w większym stopniu niż wszystkie środki transportu świata

razem wzięte - samochody, kolej, statki i samoloty. Warto więc odpuścić sobie od czasu do

czasu nie tylko jazdę samochodem, ale i grilla. Poza tym, jak głosi „tip”, wzrosła również

wiedza na temat zdrowego żywienia.

A co ze zwierzętami? Nikt nawet nie zająknie się o zwierzętach. Wychodziłam

z założenia, że podstawową zasadą wegetarianizmu jest powstrzymanie się od zabijania

zwierząt. Lecz oto w magazynie „tip” czytam, że wegetarianie nie mają prawie wcale

niedoborów składników odżywczych, ponieważ większość z nich nie rezygnuje z jaj, nabiału

ani ryb. Ryb? To wegetarianie jedzą ryby? Pierwsze słyszę! Zaglądam na wszelki wypadek do

Wikipedii i encyklopedii Brockhausa. No proszę! Słowo „wegetarianin” wywodzi się od

angielskiego „vegetation” (roślinność) i ”vegetable” (roślinny, warzywo) i oznacza człowieka,

który świadomie rezygnuje z jedzenia mięsa i ryb. Podstawą diety wegetariańskiej są zatem

rośliny, nawet jeśli większość jej zwolenników nadal spożywa nabiał (laktowegetarianie),

jajka (owowegetarianie) lub i jedno, i drugie (laktoowowegetarianie). Ludzie, którzy nie

spożywają mięsa, lecz jedzą ryby, nazywają się pescowegetarianami (lub ichtiwegetarianami).

Jak czytam, pescowegetarianizm to odmiana semiwegetarianizmu, który, jak się okazuje, jest

niesłusznie uznawany za odmianę wegetarianizmu. Chociaż... zaraz... nie, w innych

leksykonach pescowegetarianizm figuruje jako odmiana wegetarianizmu. Stowarzyszenia

wegetarian odżegnują się jednak od takiej klasyfikacji. Ja też. Co za bzdura! Zgodnie z tą

logiką ja byłam pewnie gallowegetarianką, bo swojego czasu zajadałam się kurczakami

z grilla. Ktoś taki jak Jiminy, kto tylko z rzadka jada mięso czy ryby, to fleksitarianin. Swoją

drogą, tak się cieszyłam, że w tym miesiącu przewyższę ją pod względem moralnym, lecz

nagle Jiminy postanowiła, że również zostanie wegetarianką z prawdziwego zdarzenia.

Ciekawe, czy wytrzyma. Jiminy pasjami lubi wędkować i gdy w kwietniu do wybrzeży

Bałtyku podpływają stada śledzi, żadna siła nie jest w stanie jej zatrzymać - pakuje wędkę,

zarzuca na ramię torbę wędkarską w kolorach natowskich i jedzie nad morze zabijać małe

rybki.

- Czy wiesz, jaki to musi być ból, kiedy górną szczękę masz przebitą hakiem i wisisz

na nim całym ciężarem ciała? - pytam Jiminy.

Stoi przy kuchence i właśnie podsmaża dla nas kiełbaski tofu i orkiszowe burgery,

lecz nie zamierzam jej z tego powodu odpuszczać braku miłosierdzia dla ryb. Jiminy robi

nieszczęśliwą minę i zaczyna nerwowo przestępować z nogi na nogę.

- Hm, no tak, wiem przecież... Chociaż w sumie haczyk wbija się w miejscu, które nie

jest aż tak bardzo wrażliwe na ból...

- Wiem, wy, wędkarze, zawsze powtarzacie, że ryby mają zupełnie inny system

nerwowy i nie odczuwają bólu.

- Przecież wcale tak nie mówię. Tłumaczę ci tylko, że haczyk wbija się w takim

miejscu, gdzie rybę mniej boli.

Po kuchni latają z donośnym bzyczeniem dwie tłuste muchy, choć na dworze wciąż

jeszcze leży śnieg. Jak na muchy poruszają się o wiele za wolno. Jedna z nich leci zygzakiem,

zderza się z moim czołem i spada na podłogę. Obrzydlistwo. Idę do łazienki umyć twarz.

Muchę wrzucam do klatki Piepsi, która przyjmuje prezent z niekłamanym zachwytem.

- Po pierwsze - mówię po powrocie z łazienki - nie masz żadnego wpływu na to, gdzie

wbije się haczyk. Niewykluczone, że wyjdzie rybie przez oko. A po drugie ból, jako

przekaźnik i sygnał ostrzegawczy, spełnia w przypadku każdego zwierzęcia niezbędną

funkcję życiową: zapobiega uszkodzeniu tkanki.

To samo odnosi się oczywiście do ludzi. Trędowaci tracą palce nie dlatego, że im one

gniją i odpadają, jak się powszechnie sądzi, lecz dlatego, że trąd powoduje obumieranie

nerwów w kończynach. Trędowaci nie odczuwają bólu w chorych miejscach i nie zauważają,

gdy zranią się w rękę czy nogę, a nawet wtedy, gdy widzą, że zrobili sobie krzywdę, nie

przypisują obrażeniom żadnego znaczenia. Nic ich przecież nie boli. Do nieopatrzonej rany

dostają się zarazki - i hop, znów o jeden palec mniej. Dziecko, które przychodzi na świat

z rzadką, uwarunkowaną genetycznie niewrażliwością na ból, już w wieku przedszkolnym ma

ciało pokryte bliznami i znacznie niższą przewidywaną długość życia. Jeśli więc dla

człowieka, którego można przynajmniej ubrać w grubą warstwę odzieży ochronnej

i poinstruować, żeby nie wkładał palców między drzwi, nieodczuwanie bólu jest tak fatalne

w skutkach, to co dopiero dla takiej ryby.

- Zwierzę, które nie czuje bólu, nie ma na wolności żadnych szans na przeżycie -

oświadczam sentencjonalnie.

- Przecież nie twierdzę, że ryby nie odczuwają bólu. Wcale tego nie powiedziałam.

Mówię tylko, że...

- Dlaczego uważasz, że cierpienia ryby nie można porównać do cierpienia człowieka?

Przecież krwawi, gdy ją zabijasz. Przecież próbuje się uwolnić, gdy ją schwytasz. Przecież...

- Dobrze już, dobrze - ucina przyjaciółka z irytacją. - W tym roku i tak nie jadę na

żadne ryby.

Do kuchni wchodzi Michi, syn Beate. Michi jest stolarzem. Będzie u nas wieszał

szafkę kuchenną, lecz nim zacznie pracę, daje się zaprosić na obiad. Na jego czole ląduje

druga tłusta mucha.

- Yyy, co wy tu macie za robactwo?

- Musiały złożyć jajeczka gdzieś między belkami. Codziennie wykluwają się nowe.

- To przez nią. - Michi wskazuje śmierdzącą Piepsi, która podskakuje za kratami

swojej luksusowej klatki, pożądliwie wpatrując się w leżącą na podłodze muchę.

Michi też lubi wędkować. Dziwnym trafem wszyscy znani mi wędkarze są wyjątkowo

sympatyczni. Kochają spokój i przyrodę. Nie potrafię tylko zrozumieć, dlaczego ich

zamiłowanie do przesiadywania nad brzegami zbiorników wodnych koniecznie musi iść

w parze z podstępnym i okrutnym procederem połowu. Michi ma na punkcie wędkowania

jeszcze większego fioła niż Jiminy. Jeździ aż do Francji, by tam, nad brzegiem jakiegoś

położonego w głuszy jeziora, gdzie roi się od komarów, godzinami czyhać na przedstawicieli

prastarego gatunku karpia. Lokalizuje ich za pomocą echosondy i dzień w dzień tuczy

własnoręcznie upieczoną przynętą. Niektóre z ciasteczek, które przyrządza specjalnie dla

karpi, mają smak jagód i marcepanu. Poważnie! Gdy uda mu się przechytrzyć i złowić taką

piętnasto - lub dwudziestokilogramową rybę, poddaje ją najpierw kontroli zdrowotnej, usuwa

pasożyty i specjalnym lekarstwem dla ryb opatruje ewentualne rany, które taki karp może

zawdzięczać spotkaniu z wydrą lub czaplą. Albo z wędkarzem. Następnie mocuje na statywie

aparat fotograficzny, robi zdjęcie, na którym z dumną miną trzyma w objęciach oślizgłą

rybę-potwora, po czym wypuszcza ją z powrotem do wody. Michi kocha karpie. Chyba

jednak bez wzajemności.

Michi jest również - jakżeby inaczej - zdeklarowanym mięsożercą. Ponieważ do

przekonania, że wolno jeść zwierzęta, nie dochodzi się na drodze racjonalnej argumentacji,

niezwykle trudno jest również obalić je siłą samych argumentów. Próbuję sztuczki. Kładę mu

na talerz burgera z mąki orkiszowej i pięć sojowych kiełbasek z dodatkiem ekstraostrego

keczupu curry w nadziei, że ten ostatni oszuka jego kubki smakowe. Zadanie roślinnych

ekwiwalentów mięsa polega właściwie tylko na imitowaniu struktury mięsnych włókien - pod

warunkiem że dla zmyłki doda się do nich dostatecznie dużo pikantnego sosu.

- I jak? Sam chyba przyznasz, że burger orkiszowy jest o wiele lepszy niż kiełbaski? -

pytam obłudnie.

Wydawało mi się, że mimo wszystko, niejako dla zasady, powie, że kiełbaski lepsze,

a wtedy ja przyznam się do fortelu, powiem, że „kiełbaski” też są bezmięsne, i w ten sposób

nawrócę na wegetarianizm kolejną duszyczkę. Michi żuje z namysłem orkiszowego burgera.

- Dla mnie nie ma w smaku żadnej różnicy.

I dodaje, już chyba tylko z uprzejmości:

- Ale to żaden problem. Takie rzeczy też jadam. Jem wszystko, co mi się poda. Ale od

czasu do czasu muszę wsunąć kawał pieczeni z porządnym sosem.

Mówi to tak, że i mnie natychmiast dopada niepohamowana ochota na kawał pieczeni

z sosem. Nic nie pomaga wiedza, że mięso to kawałek zwierzęcia. Wyobrażam sobie, jak

umierało, jak broniło się przed śmiercią, jak rzucało głową ze strachu przed bolcem, lecz na

próżno - za nic nie mogę zapomnieć kuszącej wizji sztuki mięsa apetycznie polanej sosem.

W skrzynce pocztowej znajduję katalog firmy Siepmann - Artykuły techniczne dla

rolników i hodowców. Dostaję go regularnie, odkąd zamówiłam kiedyś przez internet ziemię

okrzemkową na roztocza w kurniku. Na okładce łany zboża, a wśród nich uśmiechnięta

dziewoja w koszuli w kratę. Za to po otwarciu katalogu od pierwszych stron wieje grozą.

Uważa się powszechnie, że w małych rodzinnych gospodarstwach nikt nie znęca się nad

zwierzętami, jakby maltretowanie zwierząt było fenomenem, który pojawił się dopiero

z nastaniem hodowli masowej. Jakby w rodzinnych gospodarstwach wszystko było zawsze

jak w bajce. Lecz hodowla zwierząt zawsze miała więcej wspólnego z decyzjami natury

ekonomicznej niż z żarliwą miłością do zwierząt. Określenie „zwierzęta użytkowe” pojawiło

się nie bez kozery. To, że rolnik pozwala swoim trzydziestu kurom na grzebanie

w gnojowisku, nie czyni z niego jeszcze orędownika wolnego chowu i stref rekreacyjnych dla

zwierząt. Prawdopodobnie w przypadku stada tej wielkości jest to po prostu najbardziej

opłacalna i najpraktyczniejsza forma hodowli, i niewykluczone, że ów wzorowy pod

względem chowu kur rolnik gdzieś na tyłach podwórza trzyma w boksie zaniedbanego psa,

a w garażu króliki, które gnieżdżą się w klatkach tak małych, że nie mogą nawet dwa razy

kicnąć.

Oprócz gumiaków, wyposażenia do traktorów i pojników dla drobiu firma Siepmann

oferuje rolnikom ocynkowane metalowe klatki o długości metra i szerokości pięćdziesięciu

centymetrów, przypominające kojce używane w laboratoriach doświadczalnych. Wyglądają

na niezwykle praktyczne. Dla przepiórek lub królików pobyt w tych sterylnych celach musi

być piekielną męczarnią. Owo lokum zdałoby może egzamin w przypadku ślimaków, pod

warunkiem że włożyłoby im się do środka dostatecznie dużo sałaty, lecz przepiórki to nieloty

- muszą mieć swobodę biegania. Króliki zresztą też. Na szczęście metalowa klatka

z gniazdem, również metalowym, ma przynajmniej podłogę z tworzywa sztucznego. „Nigdy

więcej poranionych łap” - zachęca katalog z zachwytem. Z tego wniosek, że krwawiące łapy

i przetarte do żywego mięsa skoki królików wegetujących w owych metalowych więzieniach

muszą być zjawiskiem powszechnym.

Na stronie dziewięćdziesiątej siódmej czytamy: stojak do kastracji NODECK, numer

artykułu 760 097, za 79,00 euro. Na zdjęciu obok widzimy żywego, zwisającego głową w dół

i prawdopodobnie kwiczącego wniebogłosy prosiaka, którego unieruchomiono w stojaku

w okolicy bioder, po to, by skalpelem - uchwyt za 2,00 euro, ostrza pakowane po pięć, 80

centów sztuka - rozciąć mu mosznę i wyłuskać jądra. Zaraz, czy weterynarz i tak nie

przychodzi z własnymi narzędziami? O Boże, jeśli dobrze zrozumiałam, to rolnicy wolą

zaoszczędzić na fachowcach i sami kastrują prosięta. W każdym razie facet, który na innym

zdjęciu ucina obcęgami ogon unieruchomionemu prosięciu, w swoich szortach we wzorki

i zdrowotnych sandałach ani trochę nie przypomina mi lekarza. Weterynarz - też mi fanaberie,

przecież to kosztuje! W dodatku dzięki „pionowemu ułożeniu ciała zwierzęcia”, które

umożliwia stojak do kastracji NODECK, zostaje wyeliminowane, najwyraźniej częste, ryzyko

„uszkodzenia jelit”. Po zakończonej operacji można pocieszyć prosiaka antystresową piłeczką

do zabawy za 14,50 euro.

Nie, znęcanie się nad zwierzętami nie jest domeną masowych hodowli. Również

gospodarstwa rodzinne, które drobiazgowo kalkulują wydatki i dochody, są gotowe do

niejednego okrucieństwa, jeśli jest ono oficjalnie dozwolone lub trudne do udowodnienia. Ze

wszystkich artykułów prezentowanych w katalogu o prawdziwy dreszcz grozy - jeszcze

większy niż urządzenia do elektrowstrząsów, ciężkie żelazne łańcuchy, lubrykat do badań

odbytniczych i pochwowych, pęta biodrowe do poskramiania „wyjątkowo upartych zwierząt”

(pewnie tych, które nie wykazują specjalnej ochoty do rzeczonych badań) czy urządzenie

tnąco-zgrzewające, przeznaczone do „przycinania na gorąco prosięcych ogonów, a także

skracania i zgrzewania sznurów i lin” - przyprawiają mnie „sprawdzone i nieustannie

doskonalone w ciągu dwudziestoletniej praktyki” budki dla cieląt. Praktyka, o której mowa, to

oddzielanie cieląt od matki bezpośrednio po urodzeniu i umieszczanie ich w białych igloo

z polietylenu o wymiarach 145 × 122 × 135 centymetrów. Zamówić można oczywiście

również „duże budki dla cieląt uwzględniające potrzeby gatunku”, w których mieści się po

pięć cieląt, o ile rzeczywiście uznamy, że oddzielanie młodych od matki i wsadzanie ich do

białych pojemników z polietylenu jest niczym innym jak wychodzeniem naprzeciw

potrzebom bydlęcego gatunku.

Przypadek sprawił, że mam w rodzinie ministra rolnictwa. Jest nim mój szwagier.

Chciałam wciągnąć go w polemikę na ten temat. Oczywiście, proponując mu spotkanie, nie

użyłam słowa „polemika”, lecz „wywiad”. Ku mojemu zaskoczeniu szwagier wyraził zgodę.

Co z tego, kiedy w przeddzień umówionego spotkania zadzwonił i wszystko odwołał.

- I tak się zdziwiłam, że w ogóle się zgodziłeś - wzdycham. - Doskonale rozumiem, że

trochę spanikowałeś.

- Wcale nie spanikowałem - zaprzecza szwagier swoim poważnym basem polityka. -

Ale ten wywiad wcale by ci nie wyszedł na dobre.

- Och, o to niech cię już głowa nie boli.

- Nie wniósłby do twojej książki niczego nowego.

Przez dziesięć minut zapewniam go, że owszem, książka skorzystałaby na tym, gdyby

zgodził się pogawędzić ze mną o masowej hodowli zwierząt oraz o odpowiedzialności

ministrów poszczególnych landów, i że jestem gotowa ponieść ryzyko, które mogłoby

ewentualnie wiązać się z takim wywiadem, chociaż, Bogiem a prawdą, nie bardzo wiem, na

czym właściwie miałoby ono polegać. Na każdy mój argument szwagier odpowiada, że taka

rozmowa nie wyszłaby na dobre ani mnie, ani książce. Powtarza to niczym mantrę. Rozmowa

jak z Kafki. W końcu ogarnia mnie znużenie i daję za wygraną. W słuchawce na chwilę

zapada cisza.

- To może zabrałbyś mnie choć raz do tuczarni? - pytam. - Pewnie często odwiedzasz

takie miejsca.

- Ze względów sanitarnych do tuczarni nie wpuszcza się żadnych osób z zewnątrz, bo

mogą przywlec zarazki. Nawet mnie nie wolno tam wchodzić.

- To może chociaż do przemysłowej ubojni. Jak będzie jakieś uroczyste otwarcie czy

coś w tym stylu.

- Nie, nie wyszłoby ci na dobre, gdybyś ze mną poszła.

- Posłuchaj, czy to otaczanie się tajemnicą nie daje ci przypadkiem do myślenia?

Skoro wszystko odbywa się według wszelkich zasad sztuki, to dlaczego nie mogę tam

zwyczajnie wejść? Akurat to, że w ubojni zabija się zwierzęta, już wiem. Nie zamierzam

pisać o tym raportu w stylu dziennikarstwa śledczego.

- Jakie znowu otaczanie się tajemnicą? Do przemysłowych ubojni możesz wybrać się

sama.

- Nie wierzę.

- Oczywiście, że tak. Musisz tylko zadzwonić i się umówić.

Robię głęboki wdech. I wydech.

- Czy możesz sobie wyobrazić ministra rolnictwa, który byłby przeciwnikiem

masowej hodowli zwierząt? Czy ktoś taki w ogóle istnieje? - pytam.

- To zależy od tego, co rozumiesz pod pojęciem masowej hodowli.

(Bardzo poważny bas polityka).

- Człowieku! - Nie wytrzymuję. - Co to za pytanie, przecież ty i tak masz do czynienia

tylko z takimi fermami, na których hoduje się ponad sto tysięcy kur. Nie wydaje mi się, żebyś

w takiej sytuacji zadawał sobie pytanie, czy to już masówka, czy jeszcze gospodarstwo

rodzinne. Ja osobiście obniżyłabym tę granicę do pięciuset, w wolnym chowie to górna

granica, jeśli chce się zagwarantować, że z wybiegu będą korzystały rzeczywiście wszystkie

kury.

Poważny bas polityka łagodnieje. Pobrzmiewa w nim wesołość i chyba coś w rodzaju

ulgi.

- Żaden rolnik nie wyżyje z pięciuset sztuk zwierząt. Nie starczyłoby mu nawet na

zeszyty dla dzieci.

- Nie rozmawiamy o rentowności, lecz o tym, co wolno, a czego nie wolno uczynić

innej żywej istocie.

- Renate Künast - rzuca szwagier. - Ona była przeciw. Widzisz, już kogoś masz. A tak

przy okazji, kiedy już napiszesz tę swoją książkę, gotów jestem przeczytać wersję roboczą.

Na wypadek gdybyś napisała jakieś głupoty. Żebyś się nie skompromitowała.

- Niee - odpowiadam. - Nie, dzięki. Nie trzeba.

Później zastanawiam się, jak właściwie powinnam była odpowiedzieć na pytanie, co

rozumiem pod pojęciem „hodowli masowej”.

Trudno bowiem mierzyć cierpienie zwierząt liczbą osobników hodowanych razem.

Los dwóch tysięcy wołów, które galopują w stadzie przez prerię, jest lepszy niż los stu krów

przywiązanych jedna przy drugiej w stajni. Duże społeczności pszczół też żyją w niezłym

ścisku i ani trochę im to nie przeszkadza. W przemysłowych masówkach najbardziej naganne

jest to, że nie dostosowuje się hodowli do potrzeb zwierząt, lecz odwrotnie - zwierzęta

dostosowuje się do ewidentnie niewłaściwych metod chowu. Przycina im się rogi, dzioby

i ogony tylko po to, by stłoczyć jak największą liczbę osobników na jak najmniejszej

powierzchni. Hodowla masowa to turbokarmienie, wyniszczenie organizmu zwierzęcia, ból,

stres, brak ruchu i przedwczesna śmierć. Hodowla masowa to znęcanie się nad zwierzętami

dla maksymalizacji zysku.

Nazajutrz Esther Kormann wydzwania po przemysłowych rzeźniach i próbuje

zorganizować mi wizytę. W większości zakładów proszą o telefon w dniu następnym, bo

„dziś chyba nie da rady”. W jednym z sekretariatów pytają, czy planujemy reportaż

przedstawiający przedsiębiorstwo w negatywnym świetle.

- Nie - odpowiada Esther. - Nie mamy zamiaru państwa obsmarować. Jedna z naszych

autorek pisze książkę o odżywianiu i chce się dowiedzieć, jak funkcjonuje rzeźnia, to przecież

wiąże się z jej tematem.

- Proszę nam przesłać mejla.

Esther wysyła mejla.

Następnego dnia jeszcze raz obdzwania wszystkie rzeźnie. Prawie wszędzie proszą, by

skontaktowała się z nimi jutro, bo „dzisiaj chyba nie da rady”. Zakład, do którego wysłała

mejla, odmawia. „Nie da rady”. Proponują, żeby spróbowała ponownie za pół roku. Bo też

jakim cudem jakakolwiek rzeźnia miałaby skorzystać na upublicznieniu mało przyjemnych

faktów na temat praktyki masowego uboju? Paul McCartney uważa, że gdyby rzeźnie miały

ściany ze szkła, żaden człowiek już nigdy nie tknąłby mięsa.

Z nadejściem roztopów Piepsi robi się nerwowa. Pierwszego dnia biega po klatce

z kąta w kąt, głośno lamentując. Następnego dnia przewraca miseczkę z jedzeniem. Na trzeci

dzień znów ją przewraca i kopie do przeciwległego rogu klatki. Następnie Piepsi biegnie

w róg klatki, zawraca i zaczyna kopać miseczkę w odwrotnym kierunku. Po czym przewraca

poidełko. Oczywiście nie mogę dowieść naukowo, że kura odczuwa dyskomfort i chce się

wydostać z klatki - ale to cholernie prawdopodobne. I chociaż obawiam się, że gdy ją

uwolnię, Piepsi zaraz się ulotni i dołączy do stada z sąsiedztwa, nie mam już sumienia

patrzeć, jak się męczy, i wypuszczam ją na dwór. Natychmiast zaczyna grzebać w grządkach

i niszczyć rośliny, które dopiero co odważyły się wyjrzeć z ziemi. Grzebie, dziobie, robi kilka

kroków, stroszy pióra, grzebie, i tak w kółko - widać, że wszystkie te czynności bez reszty ją

absorbują. W psychologii taki stan nazywa się flow. Mówimy o nim na przykład wtedy, gdy

chłopiec składający samolot jest tak pochłonięty swoim zajęciem, że zapomina o bożym

świecie. Inne słowo na określenie tego stanu to szczęście. Oczywiście nie mogę dowieść

naukowo, że Piepsi jest akurat niewymownie szczęśliwa - ale to cholernie prawdopodobne.

Gdy zapada zmierzch, z własnej woli wraca do domu i wcale nie protestuje, gdy wkładam ją

do klatki. Napycha się pszenicą, wskakuje na grzędę i zamyka oczy. Przykrywam klatkę

kocem.

- Obudź się! - Jiminy potrząsa mnie za ramię. Jest trzecia nad ranem. - Krzyczałaś -

mówi. - Jak zarzynana. Bałam się wejść do pokoju.

Próbuję sobie przypomnieć, co mi się śniło.

- Papuga. Znalazłam papugę. Wyglądała okropnie. Jakby ktoś ogryzł ją z mięsa. Miała

całkiem łysą klatkę piersiową i gołe żebra. Podniosłam ją i chciałam zanieść do weterynarza,

ale nadbiegł jakiś facet. Wyprzedził mnie, chwycił papugę i w ułamku sekundy przybił ją do

ściany. I nim zdołałam cokolwiek z siebie wydusić, odciął jej piłą elektryczną pół dzioba,

a potem nogę.

- Coś okropnego - wzdraga się Jiminy.

- To przez te wszystkie reportaże o masowych fermach, laboratoriach

doświadczalnych, przycinaniu kurom dziobów... Za dużo tego czytam. Istny horror.

Jiminy podnosi leżącą przy łóżku książkę. To American psycho.

- Może nie powinnaś na dokładkę czytać książki o seryjnym mordercy. Chodź,

zaparzę ci herbaty.

Idziemy do kuchni. Siadam przy stole, a Jiminy robi herbatę.

- Wiesz, że seryjni mordercy prawie zawsze najpierw torturują i zabijają zwierzęta,

nim odważą się zrobić to samo z człowiekiem? Tak jakby wprawiali się w zabijaniu. Przed

kilkoma laty, gdy mieszkałam w Dolnej Saksonii, po okolicy grasował rozpruwacz koni, a ja

przez parę nocy spałam w stajni, żeby pilnować swojego konia. W ogóle nie zdawałam sobie

sprawy, że narażam na śmiertelne niebezpieczeństwo również siebie. Skąd miałam wiedzieć,

że rozpruwanie końskich brzuchów może być jednym ze szczebli kariery rozpruwacza kobiet?

Uważam, że ktoś powinien był mi o tym powiedzieć.

- Pij herbatę - mówi Jiminy.

- Jeśli chcesz znać moje zdanie, to uważam, że ten, kto czuwa nad przebiegiem

eksperymentu w laboratorium i aplikuje skomlącemu, struchlałemu ze strachu psu coraz to

nowe elektrowstrząsy, powinien zostać uznany za osobę niebezpieczną dla ogółu. -

Niezależnie od tego, ile ma doktoratów.

Mark Rowlands opisuje w książce Filozof i wilk tak zwany shuttle box, skonstruowany

przez psychologów R. Solomona, L. Kamina i L. Wynne’a z Uniwersytetu Harvarda.

W jednej z jego wersji „eksperymentatorzy włączają napięcie po obu stronach bariery.

Niezależnie od tego, gdzie pies przeskoczy, i tak zostanie porażony. [...] W opisie

eksperymentu badacze napisali, że pies wydaje krótki pisk, jeszcze zanim spadnie na siatkę,

który zamienia się w skomlenie, gdy jej dotknie. Końcowy rezultat jest taki sam. Wyczerpany

pies leży na podłodze, sikając, defekując, wyjąc, dygocząc”18

. Po dziesięciu lub dwunastu

dniach testów pies przestaje wykazywać jakąkolwiek aktywność.

Solomon, Kamin i Wynne, którzy torturowaniu zwierząt zawdzięczają awans

akademicki, znaleźli niestety wielu naśladowców. Dopiero po trzydziestu latach

przeprowadzania podobnych eksperymentów uznano, że nie istnieje wystarczająca liczba

przesłanek, by model wyuczonej bezradności, którego miał dowodzić eksperyment z shuttle

box, można było odnieść również do ludzi.

- U dzieci, które męczą zwierzęta, diagnozuje się zaburzenia zachowania: brak empatii

i zdolności do budowania więzi, nieprawidłowy rozwój emocjonalny... - mówię do Jiminy. -

Z punktu widzenia psychologii laboratoria doświadczalne należałoby więc uznać za formę

zinstytucjonalizowanych zaburzeń. Człowiek, który ma wszystkie klepki, nigdy nie zrobiłby

czegoś takiego małemu, miłemu psiakowi. Nawet za pieniądze.

- Herbata ci stygnie.

Na terenie opuszczonego gospodarstwa w sąsiedniej wsi od kilku tygodni rezyduje

wędrowny cyrk. Podobno mają nawet drapieżniki. A że przez cały czas utrzymuje się ładna

pogoda, w weekend cyrk ma wystąpić pod gołym niebem. Jiminy musiała wrócić do Berlina,

lecz Beate obiecała, że wybierze się ze mną na występ. W broszurze związku Die Tierbefreier

przeczytałam, że praktycznie żaden cyrkowy numer z udziałem drapieżnika nie obywa się bez

tortur, strachu, aparatu do elektrowstrząsów i trójzębu. Już wkrótce przekonam się na własne

oczy, jak jest naprawdę.

Cyrkowe drapieżniki to cztery niedorosłe lwice i młoda tygrysica. Lwice nie siedzą

w okratowanych przyczepach, lecz wylegują się na pokaźnych rozmiarów wybiegu, drzemią

w słońcu i wyglądają na dość zadowolone. Tylko tygrysicę zamknięto w klatce.

- Ach, jakie piękne - zachwyca się Beate. - To najpiękniejsze zwierzęta na świecie.

Spójrz tylko na sierść tego tygrysa.

Podchodzimy do areny znajdującej się kilka metrów od wybiegu i siadamy na

prowizorycznej ławce wykonanej z dwóch drewnianych kloców i deski. Tłumów nie ma -

przyszło może z piętnaście osób. Pogromczyni z biczem w ręku wchodzi do wybiegu

z kocicami i wita się czule z każdą z osobna. Zwierzętom najwyraźniej się to podoba -

pocierają pyskami o jej policzki. Beate pieje z zachwytu.

- Zupełnie jak mój Mufinek.

Mufinek to kot Beate.

Arena połączona jest z wybiegiem wąskim przejściem. W prawdziwym cyrku takie

przejście stanowią zazwyczaj solidne metalowe sztaby. Tutaj jest tylko prowizoryczny stelaż,

na który zarzucono coś w rodzaju sieci rybackiej. Czuję się cokolwiek nieswojo. Co zrobimy,

gdy cztery lwice i tygrysica sforsują ogrodzenie? Jak należy się w takiej sytuacji

zachowywać? Uciekać pędem razem ze wszystkimi ogarniętymi paniką widzami czy ruszyć

powoli w odwrotnym kierunku, by nie obudzić instynktu łownego drapieżników? Ale czy lwy

nie rzucają się właśnie na to zwierzę, które oddaliło się od stada - stare, schorowane,

nienadążające za resztą, albo młode i nieostrożne?

Do ogrodzenia zbliża się grube dziecko i zaczyna potrząsać kratą, zwracając na siebie

uwagę jednej z lwic. Lekkomyślna matka właśnie zapala papierosa. Jeśli kocice wydostaną

się na wolność, na mur-beton chapsną tego małego tłustego klopsa. Matka zaciąga się

z rozkoszą papierosowym dymem. Ludzie do tego stopnia przyzwyczaili się, że to oni gapią

się na zwierzęta - w zoo, w cyrku, w telewizji, w albumach ze zdjęciami - że nie potrafią

ocenić, co to oznacza, gdy zwierzęta gapią się na nich. Zawsze wychodzą z założenia, że

wszystko będzie dobrze. Skoro matka w najmniejszym stopniu nie przejmuje się tym, że

lwica mierzy właśnie wzrokiem jej potomka, to czy istnieje szansa, by ludzkość zatroszczyła

się o kwestię globalnego ocieplenia? Ludzkość nie dostrzeże katastrofy klimatycznej nawet

wtedy, gdy ta będzie już faktem. Nie mam nic przeciwko upałom w kwietniu. Ale w Rio de

Janeiro odnotowano właśnie najobfitsze od czterdziestu lat opady deszczu, a dziewięćdziesiąt

pięć osób poniosło śmierć za sprawą lawin błotnych i powodzi.

Pogromczyni trzaska z bicza, by zagonić zwierzęta na arenę. Lwice robią unik i od

niechcenia prychają. Ociągając się ostentacyjnie, wchodzą do przejścia prowadzącego na

arenę. W połowie drogi dwie pierwsze nagle zmieniają zdanie, zawracają i zaplątują się

w sieć, co lwicy biegnącej tuż za nimi daje asumpt, by skoczyć na swoje towarzyszki. Nagle

cała konstrukcja zaczyna się niebezpiecznie chwiać. Beate patrzy na mnie ze zdumieniem,

stwierdziwszy, że w jednej chwili znalazłam się z tyłu, za ławką. Poza mną nikt nie okazuje

nawet cienia emocji. Dziecko, które zaraz przekona się na własnej skórze, gdzie jest jego

miejsce w łańcuchu pokarmowym, niepomne zagrożenia nadal potrząsa ogrodzeniem. Na

szczęście do pogromczyni dołącza jej mąż, który też ma w ręku bicz i uderza nim zaplątane

w sieć lwice. Supeł wreszcie puszcza, a drapieżniki po kilku susach już są na arenie. Z lekkim

rumieńcem wstydu zajmuję ponownie miejsce obok Beate, która śmieje się do rozpuku

z mojego tchórzostwa.

Po kilku przejawach niesubordynacji również zwierzęta zasiadają na rozstawionych po

całej arenie podestach. Chociaż należałoby raczej powiedzieć, że się na nich rozwalają.

Z samej tylko mowy ciała można wywnioskować, że mają gdzieś kariery gwiazd cyrkowych.

A przecież pogromczyni chce od nich, dalibóg, tak niewiele - co do tego zgodziłby się każdy,

nawet najbardziej radykalny obrońca zwierząt - tyle tylko, by zeszły z podestu, weszły na

trzystopniowe podwyższenie, zeszły z niego, przeskoczyły z jednego podestu na drugi -

zaledwie metr albo nawet mniej - lub przysiadły na chwilę na tylnych łapach, a przednimi

złapały rzucony im kawał mięsa. Nic nie wskazuje na to, by ktoś tu używał elektrowstrząsów.

Każda sztuczka, wykonana przez drapieżniki bez specjalnego entuzjazmu i raczej po łebkach,

natychmiast jest nagradzana wielkim kawałem wołowiny. Ale i tak na niewiele się to zdaje,

bo lwicom zwyczajnie się nie chce, podobnie zresztą jak tygrysicy siedzącej na samym

środku areny.

- O matko, ależ się ślimaczą - mówię z westchnieniem.

- Może im za gorąco - wstawia się za kocicami Beate.

- W Afryce też jest gorąco. Poza tym wylegiwały się przez cały dzień, mogłyby dla

odmiany spiąć się chociaż na pół godzinki.

Lwice prychają z irytacją nawet wtedy, gdy pogromczyni domaga się od nich tylko

tego, by zeszły z podestu. Nawet nagrodę w postaci kawałków mięsa przyjmują

z rozdrażnieniem. Pogromczyni wyjaśnia publiczności, że tresura lwa zajmuje trzy lata, i ani

na chwilę nie traci cierpliwości. Od czasu do czasu trzaska z bicza, by choć na chwilę zwrócić

na siebie ich uwagę, lecz poza tym poszturchuje je tylko lekko końcówką bicza i próbuje

motywacji werbalnej.

- Shanti, na miejsce! Na miejsce, powiedziałam. Shanti, na miejsce! Pójdziesz na

miejsce!

Shanti kładzie łapę na podeście i prycha. Powoli zaczynam uważać za

prawdopodobne, że istnieją też pogromcy, którzy pracują z użyciem elektrowstrząsów. Nie

żebym to aprobowała, ale mogę sobie wyobrazić, że mają swoje powody. Lwice jako żywo

przypominają bezrobotnych i nieskorych do szukania pracy młodych Niemców, o których

oglądałam ostatnio reportaż w telewizji. Gdy szef działu kadr pewnej firmy spytał jedną

z dziewcząt, jakie ma hobby, odpowiedziała: „Shopping i relaks”.

Lew to zwierzę, które żyje po to, by oddawać się relaksowi. Na wolności przesypia do

dwudziestu godzin na dobę. Resztę czasu też spędza głównie w pozycji leżącej. Próba

pozyskania takiego leniwego gatunku dla show-biznesu to pomysł wręcz skazany na klęskę.

W końcu nikomu nie przychodzi do głowy, by tresować dżdżownice.

- Im się po prostu nie chce - tłumaczę Beate. - Dwadzieścia trzy godziny opierniczania

się to dla nich za mało. Chciałyby przez dwadzieścia cztery godziny na dobę.

- Taka apetyczna wołowinka! - dziwi się Beate. - A one nic, jakby wcale nie miały

ochoty.

- Dlaczego nie pokażą tego samego numeru z pudlami? Albo z kucami. Kuce są

okropnie nienażarte.

- A twój Pepe to co? - Beate się śmieje. - Za kromkę chleba stanąłby nawet na głowie.

Pepe to mój mały oślik. Swego czasu popełniłam fatalny błąd - nauczyłam go

podawać łapę, a raczej nogę, za każdym razem dając mu w nagrodę kawałek chleba. Odtąd

Pepe podaje nogę każdemu, kto się do niego zbliży, kopiąc go przy tym w piszczel.

Zad Shanti, która wreszcie zajęła swoje miejsce, w zwolnionym tempie zsuwa się

z podestu. Pogromczyni przyskakuje do lwicy i zmusza ją biczem i głośnym upominaniem, by

usiadła prosto.

- Już bez przesady. Jeśli o mnie chodzi, wcale nie muszą siedzieć prosto - mówi Beate.

- No - przytakuję. - Pewnie, że nie muszą.

7 Kwiecień - fazy wegetariańskiej ciąg dalszy

Właśnie skończyłeś jeść obiad; i nawet jeśli rzeźnia była taktownie oddalona o kilka

metrów - jesteś współsprawcą.

Ralph Waldo Emerson

Zadanie: Nadal nie jem mięsa, ryb ani niczego, co zawiera żelatynę.

Miło byłoby się pochwalić, że odkąd przeszłam na wegetarianizm, mam o wiele

lepszą kondycję i czuję się zdrowsza niż dawniej, ale... fizjoterapeutka właśnie zdiagnozowała

u mnie zastój limfy i jakby tego było mało, zaraziłam się krztuścem. Zastój limfy - toż to

klasyczna dolegliwość staruszek. Zawdzięczam ją pewnie temu, że od rana do wieczora

siedzę przy komputerze i po raz dwudziesty ósmy poprawiam scenariusz. Wszyscy mnie

ostrzegali: tylko nie bierz się do pisania scenariusza! Święta racja. Ryzyko zarażenia się

krztuścem wynosi u nas jeden do dwustu tysięcy, jest więc tylko dziesięć razy większe niż

prawdopodobieństwo przyjścia na świat jako hermafrodyta. Leżę w łóżku, pocę się, raz po raz

zmieniam piżamę i co pięć minut, z oczami wychodzącymi z orbit i purpurową twarzą, kaszlę,

jakbym miała za chwilę wypluć płuca. Na początku kwietnia mój stan się polepsza

przynajmniej na tyle, że mogę oglądać z Jiminy telewizję i popijać sok winogronowy.

W REWE pojawiły się ostatnio soki z biojagód i biowinogron.

Na ZDF leci program Frontal21. Pokazują reportaż o znęcaniu się nad zwierzętami

w niemieckich rzeźniach. Około dwustu tysięcy krów rocznie jest niedostatecznie

znieczulanych.

- Coś okropnego - denerwuje się Jiminy. - To straszne. Chyba zaczną mi się od tego

śnić koszmary.

Tłumaczę Jiminy, o co tutaj chodzi:

- To... yhy, yhy... przez... yhy, yh... yhyyhyhyhyhyhy... pistolet do uboju... yhy, yhy,

yhy... yhyyhyhyhyhyhyhyhyhyhyhy...yhy, yhy, yhy... aaaach... yhy, yhy, yhy. To przez

pistolet do uboju bydła.

Pistolet do uboju bydła domowego, czyli tak zwany radykał, z nabojem o długości od

siedmiu do jedenastu centymetrów, który wbija się w czaszkę zwierzęcia, nie zabija go na

miejscu i przede wszystkim - nie od razu. Jak się okazuje, takie też jest jego zadanie - chodzi

właściwie nie o to, by zwierzę natychmiast uśmiercić, lecz by ogłuszyć je przed właściwym

ubojem. Jeśli wszystko idzie zgodnie z planem, uderzenie naboju w sklepienie czaszki

powoduje tymczasową utratę przytomności zwierzęcia i uszkadza mózg, przedłużając stan

omdlenia i niewrażliwości na bodźce. Zwierzę przechodzi przez kolejne etapy uboju

nieprzytomne i wykrwawia się, nim zdąży się ocknąć. Dawniej zaraz po strzale radykałem

wkładano przez otwór postrzałowy długi pręt sięgający aż do kręgosłupa i kilka razy nim

poruszano. Po czymś takim nie istniało już żadne ryzyko, że krowa się obudzi. Tak zwane

urządzenie do usuwania rdzenia kręgowego było używane nie tylko dla zmniejszenia

cierpienia zwierzęcia, lecz również dla uniknięcia niebezpieczeństwa pojawiającego się

z chwilą, gdy wiszący głową w dół sześciusetkilogramowy wół nagle odzyskuje przytomność

i zaczyna wierzgać, oszalały z bólu. Gdy wybuchła choroba wściekłych krów, w całej Unii

Europejskiej zakazano stosowania urządzenia do niszczenia rdzenia kręgowego ze względu

na ryzyko przeniesienia zarazków BSE z mózgu i kręgosłupa na mięso19

. Niwelowało ono

jednak ryzyko związane z makabrycznymi błędami zdarzającymi się podczas ogłuszania

zwierzęcia i otwierania mu tętnicy, a niestety od tamtej pory ich przybyło - wystarczy zły stan

radykału, niezbyt celny strzelec lub przerażona krowa, która w decydującym momencie

machnie głową. Skutek jest taki, że niedostatecznie ogłuszone zwierzę jeszcze żyje w chwili,

gdy nóż rurkowy wbija się w jego szyję lub pierś. W najgorszym razie może się zdarzyć, że

pracujący na akord rzeźnik nie odczeka czasu koniecznego, aby zwierzę się wykrwawiło, lecz

raźnie pogwizdując, popchnie krowę dalej, a zwierzę będzie żyło jeszcze w chwili

rozpoczęcia ćwiartowania. Kolejne fazy uboju to odcinanie kolczyków, odrąbywanie

przednich nóg oraz wyciąganie przełyku i wiązanie go w supeł.

- Na YouTube... yhy... widziałam raz film pokazujący, jak odrąbywano krowie nogę,

gdy jeszcze nią ruszała.

- Przestań już - błaga Jiminy. - Zaraz zwymiotuję.

Świnie ogłusza się nie radykałem, lecz gazem lub kleszczami elektrycznymi.

W ich przypadku problem stanowi nie tyle niewystarczające znieczulenie, ile osoba operująca

kleszczami, a raczej warunki, w jakich pracuje. Na godzinę przesuwa się przed nią tysiąc

pięćset świń wiszących głowami w dół, ma ona zatem ni mniej, ni więcej tylko dwie i cztery

dziesiąte sekundy na otwarcie każdemu zwierzęciu tętnicy szyjnej. Pracując w takim tempie,

łatwo przeoczyć nie tylko tętnicę, lecz nawet całą świnię. Aż dziw bierze, że margines błędu

w przypadku uboju trzody chlewnej wynosi szacunkowo tylko jeden procent. W przeliczeniu

na rekordową liczbę pięćdziesięciu sześciu milionów świń, które zarżnięto w Niemczech

w samym tylko 2009 roku, to jednak pięćset tysięcy osobników. Pół miliona świń, które

odzyskały przytomność w kadzi z wrzątkiem. Gdy się je zalewa wrzącą wodą, jeszcze żyją.

Codziennie tą okrutną, barbarzyńską śmiercią umiera w całych Niemczech tysiąc trzysta

siedemdziesiąt świń. Średnio każdego dnia co minutę ginie w męczarniach jedna świnia. Czy

to dozwolone? Oczywiście, że nie.

Nikt tego nie kontroluje. A przecież błędów dałoby się uniknąć - dzięki specjalnym

urządzeniom służącym do ustalenia, czy zwierzę się wykrwawiło i czy nastąpił zgon. Ale

takie rzeczy przecież kosztują.

Towarzystwa ochrony zwierząt raz po raz nawołują do uczestnictwa w protestach

i akcjach zbierania podpisów. Ich zdaniem politycy powinni zagwarantować lepsze kontrole

w rzeźniach. Organizacje na rzecz zwierząt domagały się kontroli już w 2001 roku, tuż po

wydaniu zakazu stosowania urządzenia do niszczenia rdzenia kręgowego przy uboju krów,

gdy temat po raz pierwszy pojawił się w prasie. Na próżno. A przecież istnieje prosty,

niezawodny sposób, by położyć kres okrucieństwu. Obywatel Niemiec konsumuje -

w zależności od źródła - od sześćdziesięciu do osiemdziesięciu ośmiu kilogramów mięsa

rocznie. W przeliczeniu na liczbę kurczaków to całkiem pokaźna liczba zwierząt, które można

by ocalić od niewoli, wegetacji w skandalicznych warunkach i śmierci w męczarniach, bez

konieczności pisania nawet jednego listu protestacyjnego.

Reportaże telewizyjne nie wspominają mianowicie o jednym: wyjątkowo

barbarzyńskiej metodzie ogłuszania drobiu. Co roku zarzyna się w Niemczech sześćset

milionów kur i kurczaków, potraktowawszy je uprzednio tak zwaną kąpielą elektryczną. Kto

w ogóle wpadł na to „praktyczne” rozwiązanie? „Posłuchajcie, jaki mam świetny pomysł:

zawiesimy żywe kury za nogi na strzemionach, a ich głowy przeciągniemy przez wodę. Wodę

pod napięciem”.

Kury, a także kaczki i indyki, wiszące głowami w dół, trzepoczą się w panice, więc

duża część ptaków, które przeszły przez elektryczną kąpiel wodną, w ogóle nie zostaje

ogłuszona lub ogłusza się je w niedostatecznym stopniu. Według szacunków Fundacji im.

Alberta Schweitzera dotyczy to dwudziestu milionów ptaków rocznie. Gdy podrzyna im się

gardła, jeszcze żyją. Uznajemy, że to wszystko wina lobby drobiarskiego, hodowców trzody

chlewnej, właścicieli rzeźni i polityków - to oni są źli i powinni coś zmienić. Z jakiegoś

powodu niemal nikomu nie przychodzi do głowy rozwiązanie najprostsze - by samemu wziąć

odpowiedzialność i po prostu zrezygnować z jedzenia mięsa. Zachowujemy się, jakbyśmy

przyglądali się tonącemu, oburzali, jak ktoś mógł być tak bez serca, że zepchnął nieszczęśnika

do wody, po czym szli dalej, skazując go na pewną śmierć.

- Pamiętasz, jak wszyscy się oburzali, gdy wyszła na jaw afera z zepsutym mięsem? -

pytam Jiminy. - Albo ta historia z chorobą wściekłych krów, kiedy to z pełną świadomością

wybijano chore bydło i jak gdyby nigdy nic sprzedawano je do supermarketów, chociaż

wszyscy wiedzieli, co jest grane?

- Coś ty, z jaką znowu pełną świadomością? - protestuje Jiminy. - Przecież oni

z początku sami nie wiedzieli, co się dzieje z ich krowami.

Jiminy nie ma pojęcia, ile zła jest na świecie. Co innego ja.

- A właśnie, że tak - triumfuję. - Gdy w 1998 roku parlament Wielkiej Brytanii

uchwalił stuprocentowe odszkodowanie za każdą zarażoną krowę, nagle odnotowano dwa

razy tyle przypadków zachorowań. Chyba nie wyciągam zbyt pochopnych wniosków,

twierdząc, że do chwili wprowadzenia zakazu w życie na rynku znalazła się połowa

wszystkich chorych na BSE krów. Mięsożercy naprawdę wierzyli, że branża, która czerpie

zyski z torturowania... yhy, yhy... zwierząt, nagle... yhy, yhy... zacznie traktować je

przyzwoicie.

- Dwa miesiące temu sama jeszcze jadłaś mięso - przypomina Jiminy.

Przerywam rozmowę na kilkuminutowy atak kaszlu, po czym z godnością podejmuję

przerwany wątek.

- Mięso i przestępczość są z sobą nierozerwalnie związane. Chyba że słyszałaś kiedyś

o mafii sałatkowej?

- Kto wie - mówi Jiminy. - Sałatkowa też na pewno gdzieś istnieje.

- Nie wydaje mi się. A mafie mięsne są i w Anglii, i w Rosji, i w Belgii,

i w Niemczech. To i tak tylko te, o których czytałam. Pewnie każdy kraj ma własną. Może

z wyjątkiem Monako. Wiesz, że belgijska mafia mięsna w 1995 roku wydała wyrok na

weterynarza, który wpadł na trop handlarzy hormonami?

- Idę do łóżka, poczytam jeszcze. Mam już powoli dosyć tych twoich historii -

oświadcza Jiminy. - Dobranoc.

Znowu nie mogę zasnąć. Ostatnio zdarza mi się to coraz częściej. Może to dlatego, że

nie jem mięsa. Albo przez kaszel. I tak strasznie brakuje mi Bulliego. Nijak nie mogę się

przyzwyczaić, że gdy jadę samochodem, nie siedzi już obok mnie na miejscu pasażera i nie

blokuje pyskiem dźwigni zmiany biegów. Leżę wpatrzona w ciemność, myśląc o tym, co się

w tej chwili dzieje w tuczarniach, rzeźniach i laboratoriach doświadczalnych na całym

świecie. Ze wszystkich wstrząsających odkryć, jakich człowiek dokonuje w ciągu swojego

życia - rodzice nie są doskonali, miłość przemija, chyba nigdy nie będę jechać kabrioletem

ulicami Paryża, a wiatr nie będzie rozwiewał moich długich włosów - najgorsze było dla mnie

uzmysłowienie sobie, że jasna, przyjazna fasada supermarketów i aptek kryje bezlitosną,

ponurą fabrykę cierpienia, piekło, w którym zwierzętom przypada rola dusz potępionych,

a ludziom - szatańskich oprawców. Poczułam się tak, jakbym połknęła pastylkę prawdy

rodem z Matriksa. „Masz tu dwie pastylki. Decyzja należy do ciebie. Jeśli weźmiesz

niebieską, wszystko pozostanie takie, jakie jest, również twoja wiara w to, w co chcesz

wierzyć. Nie będziesz musiała przyjmować do wiadomości, jak twoje zachowania

konsumpcyjne wpływają na życie innych ludzi i zwierząt, i nikt nie będzie robił ci z tego

powodu wyrzutów. Jeśli weźmiesz czerwoną, dowiesz się, jak jest naprawdę. Oferuję ci tylko

prawdę, nic ponadto. Nie obiecuję, że będzie ci z tym lekko, powiem ci tylko, jak się sprawy

mają. A gdy raz podejmiesz decyzję, nie będzie już odwrotu”.

W jednej chwili dociera do mnie z całą jasnością, dlaczego większość ludzi decyduje

się na pastylkę w kolorze niebieskim.

Leżę z gorączką na kanapie przed telewizorem, całymi popołudniami skaczę po

kanałach i oglądam jeden film o zwierzętach za drugim. Na ziemi żyje blisko osiemdziesiąt

milionów gatunków, lecz dziwnym trafem w telewizji lecą prawie zawsze reportaże

o rekinach, krokodylach lub drapieżnych kotach afrykańskich, które rozszarpują zebry

i antylopy. Albo o orkach.

Pierwsze ujęcie przedstawia dwie orki na wolności, jak skaczą wysoko ponad wodę,

potem następuje cięcie i w kolejnej scenie widzimy schorowaną orkę o matowej skórze

i zwiotczałej płetwie grzbietowej, jak niemrawo kręci się w jakiejś zatoczce. To archiwalne

nagranie przedstawiające Keiko, odtwórcę głównej roli w filmie Uwolnić orkę. Na

sfinansowanie jego powrotu do naturalnego środowiska zebrano z samych tylko datków

ponad dwadzieścia milionów dolarów, zainwestowano w helikoptery, opiekunów,

odpowiednie akwarium i rehabilitację zwierzęcia, lecz orka ostatecznie i tak umarła na

zapalenie płuc. Niektóre organizacje ochrony praw zwierząt oburzają się, że wydano tyle

pieniędzy na jedno jedyne zwierzę, choć przecież za tę samą kwotę można było ocalić setki

innych ssaków morskich. Moim zdaniem to było w porządku. Nie mam też nic przeciwko

poświęceniu dwudziestu milionów na uratowanie pięciu górników z zasypanego szybu,

chociaż za te same pieniądze dałoby się ocalić od śmierci głodowej tysiące dzieci w regionach

objętych kryzysem. Jestem gotowa zaakceptować nawet to, że wydaje się podobne sumy na

kręcenie filmów fabularnych o trollach i gnomach z innej planety. Po wyczerpującej relacji na

temat losu starych hollywoodzkich orek kolejne cięcie - i znów widzimy dwa egzemplarze na

wolności. Ech, takim to dobrze. Pływają sobie w morzach i oceanach, zadowolone,

z płetwami grzbietowymi ustawionymi na sztorc. Polują. Kilka ujęć później orki dopadają

młodego płetwala i próbują go utopić, wpychając pod wodę ciężarem swoich tryskających

zdrowiem ciał. Ich skóra lśni w słońcu za każdym razem, gdy z impetem wynurzają się

z wody, by ponowić atak. Trwa to sześć godzin. Sześć godzin stopniowego podtapiania.

Trudno to sobie wyobrazić. Moje uczucia dla Keiko ulegają gwałtownemu ochłodzeniu. Może

jednak trzeba było przeznaczyć te dwadzieścia milionów na inny cel. Jednak można na to

spojrzeć także od strony mniejszych rybek. Do momentu osiągnięcia dorosłości płetwal

pożarłby dwieście tysięcy ryb. A taki na przykład kaszalot potrafi zjeść dziennie do czterech

milionów kryli. Na domiar złego nie rozgryza ich w jamie ustnej, lecz po prostu wsysa do

otworu gębowego, skąd od razu, w całości i żywcem, wędrują do kaszalociego brzucha, by

tam powoli udusić się i ulec strawieniu. Los kryli wcale nie jest lepszy od losu świeżo

złowionej ryby, którą Kapitan Iglo ze spotu reklamowego kładzie na lodzie, by się powoli

udusiła, ani od doli krewetek, które wrzuca do garnka z wrzątkiem. Ludzie, zwierzęta -

i jedni, i drudzy w równym stopniu napełniają mnie odrazą. Sympatią darzę już chyba tylko

rośliny. Może powinnam sprawić sobie szklarnię w stylu wiktoriańskim i zająć się uprawą

rzadkich gatunków paproci? A może to wszystko wina gorączki?

Od tygodni nie jeździłam na Bonzie. Najpierw spadła masa śniegu, a potem

zachorowałam na krztusiec. Jeszcze nie do końca pewnie trzymam się na nogach i na myśl, że

miałabym usiąść na grzbiecie mojego muła, robi mi się niewyraźnie. Zaczęłam go ujeżdżać

dopiero w zeszłym roku metodą „na cukierka”. Zawsze, gdy robił to, czego od niego

oczekiwałam, dostawał w nagrodę końską landrynkę ze sprasowanego zboża. Z początku

odnosiliśmy spektakularne sukcesy. Już po dwóch tygodniach pokłusowaliśmy do pobliskiej

stadniny, gdzie szaleliśmy w ujeżdżalni. Uciążliwe było tylko to, że Bonzo co jakiś czas

uznawał, że właśnie zrobił coś, jak należało, i odwracał się do mnie po nagrodę. Całe

przedsięwzięcie ostatecznie wzięło w łeb, gdy pewnego razu obok maneżu przeszedł ktoś

z wiadrem pełnym paszy. Bonzo wykonał zwrot w stronę wiadra i pociągnął za lejce, ja zaś,

zdecydowana jechać prosto, z całej siły wbiłam mu pięty w boki. Dwie sekundy później

leżałam w piasku z odciskiem kopyta na pupie, a nade mną szalejący jak furiat Bonzo na

zmianę to stawał dęba, to po mnie deptał. Gdy wreszcie jakoś się pozbierałam

i podtrzymywana z obu stron wykuśtykałam z ujeżdżalni, ktoś zawołał: „Do rzeźnika z nim!”.

Od tamtego zdarzenia nie bardzo lubię jeździć na Bonzie. Po prostu mu nie ufam.

Poza tym ostatnio, gdy prowadzę go na linie, lubi się wyrywać. Robi to zawsze w tym samym

miejscu, więc mogę się zawczasu przygotować. Nie potrafię jednak temu zapobiec. Gdy mu

się uda, ucieka i galopuje - prosto przed siebie, na świeżo zasianą rolę lub do ogrodu mojego

sąsiada Ronny’ego. Trochę się pokręci i zaraz wraca. Jakby chciał powiedzieć: tylko niech ci

się nie wydaje, że możesz mi rozkazywać. Nie stawia jednak wcale oporu, gdy po takim

wyskoku odprowadzam go do domu.

Tym razem do uzdy przywiązuję metalowe wędzidło. Można je zakładać na dwa różne

sposoby. Zazwyczaj przekłada się je nad chrapami ponad kościstym grzbietem nosa - przy

pociągnięciu za uzdę zwierzę czuje nieprzyjemny ucisk. No cóż, spójrzmy prawdzie w oczy:

przy mocniejszym pociągnięciu boli jak cholera. Żeby mieć porównanie, można ciasno

owinąć własny piszczel żelaznym łańcuchem i mocno nim szarpnąć. Czasem wędzidło

przekłada się pod miękką brodą zwierzęcia - co podobno sprawia mu jeszcze większy ból.

Dlatego tę metodę mogą stosować tylko profesjonaliści, którzy znają się na rzeczy.

W każdym razie jedna z moich książek o koniach szczególnie przed tym ostrzega. Ja mocuję

wędzidło i na górze, i na dole. Dobrze wiem, co robię. W ciągu ostatnich dwóch tygodni

Bonzo spustoszył ogród Ronny’ego, który niestety mijamy za każdym razem w drodze na

pastwisko, i to aż trzy razy. Obawiam się, że cierpliwość sąsiada jest już na wyczerpaniu.

Zbliżamy się do ogrodu Ronny’ego. Bonzo rwie się, jakby nie trzymał go żaden

łańcuch. Mobilizuję wszystkie siły i mocno zaciskam ręce na wędzidle. Wszystko na nic -

łamię sobie palec. Cudownie - teraz mam krztusiec, chroniczne zapalenie ścięgien Achillesa

w obu nogach, zastój limfy i złamany palec. A Bonzo hasa sobie w najlepsze po ogrodzie

sąsiada, tratując rabatki. Czasami niechcący przydeptuje ciągnące się za nim lejce i sam

zadaje sobie niewyobrażalny ból - co jednak najwyraźniej nie robi na nim specjalnego

wrażenia. To nie muł, to sześciusetkilogramowy pitbul.

Następnego dnia do drzewa, które stoi naprzeciwko ogrodu Ronny’ego, przywiązuję

ośmiometrową lonżę i mocuję karabinek przy uździe Bonza. Zbliżamy się do ogrodu. Bonzo

szast-prast wyrywa mi lejce i rusza galopem przed siebie. Lonża ze świstem za nim. Gdy

lonża zaczyna się napinać, ogarnia mnie poczucie, że popełniłam straszliwy błąd. Co, jeśli

szarpnięcie pogruchocze mu nos? Co, jeśli Bonzo potknie się, przekoziołkuje i skręci sobie

kark? Niemal oddycham z ulgą, gdy wpada jak burza do ogrodu Ronny’ego, ani na chwilę nie

zwalniając tempa. Podnoszę lonżę. Karabinek wygiął się niczym zwykły drut. To czołg, nie

muł.

Na drugi dzień zajeżdżam do stadniny samochodem z przyczepą dla konia. W środku

stoi Bonzo. W boksach same drogie konie hodowane do tresury i skoków. Dziewczyny, które

mają ujeżdżać mojego muła, witają nowego podopiecznego z wielkim entuzjazmem. Zostaje

wprowadzony do boksu i od razu zaczyna skubać siano. Gdy wychodzę, nawet nie podnosi

łba. Mimo to jakoś mi głupio, że oddaję go w obce ręce. W telewizji bez przerwy lecą

reportaże o wykorzystywaniu wychowanków katolickich internatów. Wsiadam do samochodu

i przekręcam kluczyk. Niemal w tej samej chwili ze stajni dobiega donośny, przeciągły,

gardłowy ryk, który może wydać z siebie tylko muł - kombinacja zardzewiałej pompy

i syreny strażackiej. Gdy wbiegam do stajni, Bonzo próbuje właśnie ucieczki przez okno.

Dostaje nowy boks - tym razem bez okna. Odjeżdżam, odprowadzana jego żałosną skargą.

W domu już od progu wypatruje mnie Jiminy. Jest cała w nerwach. Znalazła

w ogrodowej sadzawce węża, ohydnego, tłustego zaskrońca. Nie sądzę, by on jeden był

winien temu, że w zeszłym tygodniu z dnia na dzień z sadzawki zniknęło około stu ryb. Mimo

to mam wielką ochotę ukręcić mu tę jego długaśną szyję. Moje biedne ryby. Przykro mi,

jestem stronnicza. Faworyzuję te zwierzęta, które ze mną mieszkają i za które czuję się

odpowiedzialna. Wcale nie zamierzam pozbawiać praw robaków, ale nie zapominam

o odrobaczaniu kotów dwa razy w roku. I wszystko mi jedno, czy moje ozdobne karpie

upodobał sobie zwykły zaskroniec, czy rzadki gatunek żurawia - morderca będzie miał ze

mną do czynienia.

Drepczemy bezładnie wokół sadzawki z podbierakami w rękach.

- Tam jest... Pod krzakiem... Tam... Nie, tam nie sięgnę... Ty to zrób... Fuj... Fuj, fuj,

fuj, fuj...

Gad gładko osuwa się do sadzawki i eleganckimi skrętami sunie przez wodę. Łapię go

do podbieraka.

- Uważaj... Wyłazi... Wyłazi... Eeeee, nie do mnie... Nie do mnie... Połóż go gdzieś

dalej... On wyłazi...

Raz po raz potrząsam podbierakiem i zaskroniec za każdym razem spada na dno

siatki, ale że jest niezwykle uzdolniony gimnastycznie, po kilku sekundach udaje mu się znów

dotrzeć do brzegu podbieraka. Kładę go na ziemi. Muszę przydepnąć obiema stopami otwór

sieci, by wężowi nie udało się z niej wydostać. Na szczęście mam na nogach grube

australijskie kozaki marki Blundstone.

- I co teraz? - panikuje Jiminy. - Ja go na pewno nie dotknę.

- Eeee - jęczę. - Ja też nie.

Teraz, gdy wąż jest w sieci i w panice szuka wyjścia z pułapki, ulatuje ze mnie cały

gniew. Już nie życzę mu śmierci.

Jiminy przynosi pustą plastikową walizkę, w której trzymamy akcesoria do

czyszczenia koni, lecz odmawia pomocy w przełożeniu do niej gada.

- O nie, na pewno go nie dotknę.

- To przynajmniej otwórz walizkę.

Jeszcze raz szaleńczo potrząsam podbierakiem, zaskrońcowi na pewno już kręci się od

tego w głowie, po czym ciskam sieć do walizki i szybko zamykam wieko. Większa część sieci

i uchwyt podbieraka wystają, lecz teraz możemy przynajmniej deportować węża

samochodem. Pozostaje tylko pytanie dokąd. Na pewno nie wysadzę go przy żadnej sadzawce

- co to, to nie. Nie chcę mieć na sumieniu śmierci całych pokoleń żab. Ostatecznie

zatrzymujemy się w miejscu raczej średnio atrakcyjnym dla zaskrońca. Czyli w głębokim

lesie. Najbliższe jezioro znajduje się w odległości przynajmniej dwóch kilometrów. Nie mogę

powiedzieć, bym czuła się z tym dobrze, niezależnie od argumentów. Bo albo miejsce,

w którym uwolnię węża, będzie niekorzystne, czym przyczynię się do jego śmierci głodowej,

albo gad w końcu doczołga się do jakiegoś bajorka, co sprawi, że stanę się współwinna

śmierci wielu żab, ryb i jaszczurek. Jak to się dzieje, że o wiele trudniej czynić dobro niż zło?

Zło popełnione z premedytacją szybko przynosi owoce, lecz dobre chęci nie zawsze

gwarantują równie dobre rezultaty. Gdy kupiłam Piepsi do towarzystwa trzy koleżanki,

wkrótce przeczytałam w gazecie, że na fermach kur niosek koguciki są zabijane zaraz po

wykluciu się z jajka. Wielu ludzi myśli, że kurczaki płci męskiej są tuczone na rożen, lecz do

tego służą inne rasy, takie, które szybciej rosną. Żółciutkie puszyste koguciki zabija się gazem

albo kładzie na taśmie transportującej je do czegoś w rodzaju gigantycznej maszynki do

mielenia mięsa. Wygląda na to, że każda kupiona przeze mnie kura kosztowała życie jej

braciszka. To mój zakup wprawił w ruch ostrza tej sieczkarni. W dodatku Piepsi nawet się nie

ucieszyła z nowych towarzyszek, uznając za stosowne na powitanie podziobać każdą po

głowie.

Trzy dni później jedziemy do stadniny złożyć wizytę Bonzowi, który zachowuje się,

jakby widział mnie pierwszy raz w życiu. Stoi sobie w boksie, bez większego zainteresowania

pochłania marchewkę, którą mu podaję, i wpatruje się w przejście między boksami, nie

zaszczycając mnie nawet spojrzeniem. Pracownice stadniny opowiadają, że przed południem

wypuszczają go na pastwisko i że pewien biały koń natychmiast go zaadoptował i broni przed

innymi. Zaręczają, że Bonzo czuje się wyśmienicie. Próbuję go podrapać za długim uchem.

Zawsze bardzo to lubił. Bonzo odsuwa głowę i nadal patrzy tępo w przestrzeń gdzieś poza

mną. Jego zachowanie przypomina nie tyle apatię, ile autyzm.

Siedzę w kuchni i czytam „Die Zeit”. 20 kwietnia wybuchła platforma wiertnicza

Deepwater Horizon. Od tamtej chwili do Zatoki Meksykańskiej codziennie dostaje się

osiemset tysięcy litrów mazistej ropy naftowej. Jiminy robi herbatę. Nagle zastyga

w półobrocie i patrzy na mnie posępnie.

- Posłuchaj, skoro od maja nie będzie nam wolno jeść nabiału, to znaczy, że nie będę

mogła pić herbaty ze śmietanką...

Jiminy pochodzi z powiatu Ammerland, graniczącego z Fryzją Wschodnią. Picie

herbaty jest dla niej sprawą niezwykłej wagi. Czarna herbata fryzyjska, do tego cukier

kandyzowany i śmietanka.

- Na to wygląda - przytakuję, przewracam stronę o gospodarce i wygładzam ją. - Ale

przecież nikt cię do niczego nie zmusza. Skoro nie obchodzi cię, że podczas produkcji mięsa

i nabiału powstaje osiemnaście procent emisji gazu cieplarnianego, to proszę bardzo, rób tak

dalej.

- Kiedy mnie chodzi tylko o herbatę - lamentuje Jiminy. - Z całą resztą dam sobie

radę. Ale bez śmietanki w herbacie moje życie traci sens.

- Osiemnaście procent emisji. To gorsze niż jazda samochodem i latanie samolotem

razem wzięte - odpowiadam chłodno.

Prawdę mówiąc, gdy rozpoczynałam swój eksperyment, w ogóle nie wiedziałam, że

kotlety mielone i ser gouda mają cokolwiek wspólnego z globalnym ociepleniem. Słyszałam

wprawdzie o tym, a jakże - jednym uchem wleciało, drugim wyleciało. Od pewnego czasu

jednak z wielką uwagą czytam artykuły na ten temat. Jak się zdaje, obecnie prawie wszyscy

naukowcy zgadzają się co do tego, że hodowla zwierząt w celach spożywczych jest jedną

z głównych przyczyn naszych najbardziej palących problemów - światowego głodu,

zanieczyszczenia środowiska, degradacji gleby, zbyt wielkiego zużycia wody, wymierania

gatunków, a przede wszystkim globalnego ocieplenia. Największym problemem nie są nawet

wielkie jeziora gnojowicy w okolicach masowych tuczarni, lecz przede wszystkim

karczowanie odpowiedzialnych za magazynowanie dwutlenku węgla lasów równikowych pod

uprawę roślin stanowiących pożywienie tuczników z krajów uprzemysłowionych. Nawet jeśli

kogoś nie obchodzi, że świnie, kury i cielaki kończą żywot w rzeźniach - w końcu to tylko

zwierzęta, w dodatku całkiem smaczne - to może jednak opadną go skrupuły na myśl o tym,

że to najkrótsza droga do unicestwienia naszej pięknej planety. Międzyrządowy Zespół do

spraw Zmian Klimatu (IPCC) proponuje nawet, by obywatele krajów uprzemysłowionych

przeszli na dietę wegetariańską. Holandia próbuje zmian mniej rewolucyjnych, planując

wprowadzenie jednego bezmięsnego dnia w tygodniu. To pewnie kropla w morzu. Lecz

przynajmniej coraz bardziej powszechne staje się przekonanie, że stopniowa rezygnacja

z mięsa nie jest mrzonką fanatyków alternatywnego stylu życia, lecz palącą koniecznością,

jeśli ludzkości zależy na tym, by przetrwać jeszcze przez kilka pokoleń.

- Mięso jem bardzo rzadko, i to już od lat - jęczy Jiminy.

- Tak, tak. Ale wiesz, Międzyrządowy Zespół do spraw Zmian Klimatu powinien był

właściwie zaproponować również rezygnację z nabiału i jaj - oświadczam bezlitośnie. -

Brakuje im tylko odwagi.

Ludzie dopiero co odkryli produkty pochodzenia organicznego, należy być

wdzięcznym już za to, że grzecznie kupują biojaja i od czasu do czasu zjedzą stek z hodowli

ekologicznej. Niestety glebę i wody gruntowe zanieczyszczają odchody również biokrów

i biokur. Mój szwagier, minister rolnictwa, jest wręcz przekonany, że biohodowle stanowią

dla środowiska jeszcze większe obciążenie niż masówki. Ten sam szwagier zapewniał jednak

z przekonaniem, że gdy zwykły obywatel chce odwiedzić przemysłową rzeźnię, to wystarczy,

jeśli zgłosi chęć wizyty przez telefon. A jednak coś chyba jest na rzeczy - zwierzę, które żyje

dłużej, ponieważ nie tuczy się go w rekordowym czasie turbopaszą, ma naturalnie więcej

czasu na produkcję moczu, kału i metanu. O metanie jest zresztą ostatnimi czasy dość głośno.

Wielomilionowe pogłowie bydła produkuje tony dwutlenku węgla, lecz to jeszcze nic

w porównaniu z informacją, że z ich jelit wydobywa się również dwudziesto-, a nawet

dwudziestopięciokrotnie gorszy metan. Jakkolwiek zabawnie by to brzmiało, metanowe

beknięcia i gazy puszczane przez krowy z masowej hodowli uznaje się za niebagatelny wkład

do globalnego ocieplenia.

- Żaden rząd świata nie odważy się zabronić jedzenia mięsa - wyrokuje Jiminy. - Taki

zakaz byłby równoznaczny z wybuchem rewolucji.

- Może powinni zrobić tak jak w przypadku palaczy. Najpierw obłożyć mięso

wysokimi podatkami, a potem zabronić spożywania go w restauracjach. Mięsożercy

musieliby wychodzić ze swoim stekiem z restauracji i jeść na zewnątrz.

- Dobre! Z początku byliby okropnie nieszczęśliwi, lecz już wkrótce odkryliby, że to

doskonały sposób na zawieranie znajomości z innymi mięsożercami - pokpiwa Jiminy, po

czym otwiera lodówkę w poszukiwaniu śmietanki. - A to co?

Spoglądam w oświetlone klinicznym, niebieskim światłem wnętrze lodówki,

przekonana, że Jiminy ma na myśli puszkę z karmą dla kotów. Głupia sprawa, czas mija, a ja

jeszcze nie zaczęłam kupować im biokarmy. Ale nie - Jiminy oskarżycielskim gestem

wskazuje jogurty, bitą śmietanę i mousse au chocolate.

- No co - obruszam się. - W końcu zostały mi jeszcze trzy dni. Przecież muszę się

przyzwoicie pożegnać ze swoimi przyjaciółmi.

- To twoi przyjaciele?

- Pewnie. Swego czasu nawet bardzo bliscy. Wtedy nie wiedziałam jeszcze, że to

zbrodniarze.

Jiminy wyciąga z lodówki pyszny wiśniowy twarożek z czekoladową posypką

kupiony w Aldim.

- Żeby chociaż bio!

Schylam głowę skruszona.

- Czy ty w ogóle zdajesz sobie sprawę, jakie to tuczące?

Akurat to ryzyko przyjmuję ze spokojem. Cztery kilo, które przybrałam podczas

biofazy, zrzuciłam równie szybko po przejściu na wegetarianizm. Mimo że nadal robiłam

zakupy wyłącznie w sklepach z żywnością ekologiczną.

8 Maj - wegański

Biada mi, matko moja, żeś mnie porodziła,

męża skargi i niezgody dla całego kraju.

Księga Jeremiasza 15,1020

Zadanie: Nic zwierzęcego - ani na talerzu, ani w szafie.

Odwiedzili mnie rodzice. Idziemy na obiad do pobliskiej restauracji Seeterassen, skąd

roztacza się ładny widok na jezioro Schermützelsee. Rodzice zapraszają.

- Zamów, na co masz ochotę - zachęca ojciec.

Rodzice nie zawsze mieli ze mną łatwo. Ja z nimi, rzecz jasna, też nie. Ale szczerze

mówiąc, muszę przyznać, że potrafiłam być nieprzyzwoicie męcząca, w dodatku przez

nieprzyzwoicie długi czas. Zasłużyli na trochę spokoju. Wszyscy zasłużyliśmy na trochę

spokoju.

- No wiesz... Jestem teraz weganką, więc będę się cieszyć, jeśli w ogóle znajdę coś dla

siebie - ostrzegam.

Nawet na chwilę nie zatrzymuję wzroku na karcie dnia z daniami ze szparagów.

Szparagi bez sosu holenderskiego są jak mercedes bez gwiazdy. Albo jak seks bez miłości.

Lecz sos holenderski składa się z masła, bardzo dużej ilości masła, i jajek. Czyli tabu.

- Raz na jakiś czas możesz chyba zrobić wyjątek, prawda? - pyta mama.

- Tu nie chodzi o robienie wyjątku, lecz o wyzysk i okrucieństwo - odpowiadam

zirytowana. - Skąd mamy masło? Od krów, które muszą non stop produkować mleko, a po

dwóch, trzech latach życia są oddawane na ubój. Cielęta zabiera im się zaraz po urodzeniu

i zarzyna już po kilku tygodniach lub miesiącach. Wyobraźcie to sobie: zabrać matce dziecko,

zabić je, a potem jeszcze odbierać jej mleko, które było przeznaczone dla dziecka. To

odrażające!

- Muszę zrobić sobie zastrzyk - wtrąca mama. Ma cukrzycę. Tak jak jej matka

i siostra. Wiem, jaki czeka mnie los, jeśli nie uporam się ze swoją nadwagą. Do tej pory

mamie wystarczały tabletki, lecz od niedawna musi wstrzykiwać sobie insulinę. Akcesoria

potrzebne do zastrzyku nosi przy sobie w małej złotej torebce niczym stylowa heroinistka.

„Złoty strzał”, myślę mimowolnie.

- A tak przy okazji, spożycie nabiału też ma związek z cukrzycą - wołam za nią

i natychmiast tego żałuję. To naprawdę nie było konieczne. Pół godziny z rodzicami i już

zachowuję się jak piętnastolatka. - W normalnych warunkach krowa daje niewiele ponad

dziesięć litrów mleka dziennie - wymądrzam się przed tatą. - Cielę więcej nie potrzebuje. Ale

dzisiejsze krowy, zmuszane do wyczynowej produkcji mleka, dają go trzy, a czasem nawet

pięć razy tyle. Albo nawet więcej. Prowadzi to do skrajnego wyjałowienia organizmu

i sprawia, że zaczynają chorować. Zapalenia wymion, dolegliwości żołądkowe, problemy

z kośćcem... Krowy to jedne z najbrutalniej wyzyskiwanych istot.

Tata odrywa wzrok od karty dań i patrzy na mnie znad okularów udręczonym

wzrokiem. To spojrzenie też znam z dzieciństwa.

Gdy wraca mama, tłumaczę właśnie kelnerowi, które składniki absolutnie nie mogą

się znaleźć w moim daniu z makaronem:

- Masło, śmietana, ser, mleko i miód. I proszę spytać kucharza, czy kluski bawarskie

są z jajkiem. Bo jeśli tak, to też odpadają.

Widzę, że mamie jest głupio, że tak absorbuję kelnera i stawiam warunki, zamiast po

prostu złożyć zamówienie.

- To miodu też ci nie wolno? - dziwi się.

- Miód pochodzi z kradzieży - odpowiadam surowo. - Na pół kilo miodu tygodniami

i miesiącami harują tysiące pszczół. Pokonują osiemdziesiąt tysięcy kilometrów albo i więcej

i zbierają nektar z ponad dwóch milionów kwiatów. A ty jak gdyby nigdy nic wkładasz nóż

do słoika i smarujesz chleb tygodniowym urobkiem tysięcy robotnic... A przynajmniej setek.

Uważasz, że to w porządku?

- Czy one w ogóle zdają sobie z tego sprawę? - chce wiedzieć mama.

- A czy to takie ważne? Ty też nie zakosiłabyś pieniędzy z waszego klubu gry w skata

tylko dlatego, że wszyscy już dawno się pogubili i nikt nie wie, ile akurat jest w klubowej

skarbonce. Kradzież nie staje się czynem moralnie usprawiedliwionym tylko dlatego, że

przeszła niezauważona.

- No dobrze, a szynka? - mama nie daje za wygraną. - Od czasu do czasu chyba wolno

ci zjeść kanapkę z szynką?

Tata milczy i patrzy w stół.

Odstępstwo od tego, co ogólnie przyjęte, zawsze wiąże się z pewnymi wewnętrznymi

oporami. Lecz wegański styl życia wcale nie musi oznaczać rezygnacji - przynajmniej tak

twierdzą weganie - a przeciwnie: świadome delektowanie się jedzeniem i odkrywanie nowych

alternatyw kulinarnych. Dla mnie wegański styl życia to w pierwszej kolejności długie

godziny spędzane w supermarketach, wystawanie przed sklepowymi półkami i studiowanie

opakowań, na których z zadziwiającą powtarzalnością po dwudziestu siedmiu całkowicie

wegańskich składnikach takich jak syrop cukrowy inwertowany, skrobia kukurydziana,

regulator kwasowości E334, lecytyna sojowa, mąka ryżowa, wodorowęglan sodu i masło

kakaowe - na samym końcu figuruje, jak na złość, laktoza, susz jajeczny lub żelatyna. Czyli

znowu nie dla mnie. Sprawdzam składniki na wszystkich paczkach żelków Haribo. Ale nawet

gdy trafiają się wyjątki bez żelatyny i laktozy, na samym końcu na sto procent jest napisane:

„Substancja powlekająca: wosk pszczeli”. A ja nie okradam już pszczół. Haribo skreślam

więc na jakiś czas z listy zakupów.

Najgorsze w tym wszystkim jest to, że trzy tygodnie temu lekarz przepisał mi okulary

do czytania. Zawsze byłam ślepa jak kret. Silny astygmatyzm i prawie dziesięć dioptrii na

oboje oczu. Tylko do czytania miałam dobre oko - jak jakiś (wyedukowany) drapieżnik

polujący nocą. W każdym razie do niedawna. Do wyczerpującej nerwowo lektury listy

składników dochodzi jeszcze rytuał zmiany okularów, który sprawia, że czuję się jak starsza

pani. To nie tylko cios dla mojego narcyzmu, ale również memento, że jestem śmiertelna, jak

wszystkie żywe istoty. Pierwsze podatne na zużycie części mojego organizmu już odmawiają

posłuszeństwa. Najpierw dostajesz okulary do czytania, potem instalują ci sztuczne biodro,

a po jakimś czasie wszelkie poprawki w ogóle przestają się opłacać.

Nie mam ochoty po raz osiemnasty zmieniać okularów, więc z przyzwyczajenia

wkładam do koszyka opakowanie Mirácoli. Chwila, moment, co ja robię? Przecież Mirácoli

wcale nie jest wegańskie. Przez paczuszkę ze zmumifikowanym parmezanem. Czyli też

odpada. Opakowanie wędruje z powrotem na półkę. Kupuję spaghetti (bezjajeczne), zdejmuję

zwykłe okulary, zakładam te do czytania i sprawdzam listę składników biososu. Hura,

dopuszczony! Uwaga: w dziale owocowo-warzywnym Kauflandu pojawiły się pierwsze

brzoskwinie. 1,29 euro za pół kilo. Niewiarygodne.

Jiminy postanowiła przez dwa miesiące żyć tak jak ja, po wegańsku. Z solidarności.

Podejrzewam jednak, że w grę wchodzi również chęć zachowania moralnej wyższości. Choć

oczywiście przyjemnie jest dzielić z kimś jogurt sojowy i sznycel z tofu. Częstuję ją

brzoskwinią.

- Znowu taka, co leciała przez pół kuli ziemskiej - krzywi się Jiminy.

- Tak, to okropne - mówię. - Ale pomyśl tylko: brzoskwinie w maju, toż to czysty

luksus!

Jiminy krzyżuje ręce na piersiach.

- Jak nie, to nie - prycham i wgryzam się w owoc.

- Ciekawe, dlaczego nikogo nie oburza transport bananów - zastanawiam się głośno. -

Z jakiegoś powodu nikt nie widzi problemu w tym, że banany, nim do nas trafią, muszą się

najpierw przetelepać przez pół świata.

Jiminy mierzy mnie pogardliwym spojrzeniem. Zjadam brzoskwinię, wyrzucam

pestkę i myję ręce. A że nadal na mnie patrzy, zjadam jeszcze jedną i jeszcze raz myję ręce.

- Dobra? - chce wiedzieć Jiminy.

- Nie - odpowiadam. - Niedobra!

Okay, właśnie zjadłam dwie brzoskwinie. Bo bez wątpienia były to brzoskwinie,

przynajmniej z wyglądu. Ale w smaku wcale nie przypominały brzoskwiń. Nawet

w przybliżeniu. Prawdę mówiąc, nie smakowały nawet jak coś jadalnego, raczej jak mokre

trociny.

Układam je na parapecie. Po tygodniu większość z nich będzie już nadpsuta, a smak

nienadpsutych części owoców będzie odrobinę przypominał smak brzoskwini. Polityka

cenowa wielkich sieci dyskontowych służy podtrzymywaniu u konsumentów iluzorycznego

przekonania, że stać ich na wszystko, czego dusza zapragnie, i to w każdej chwili. To dlatego

w naszych sklepach pełno owoców i warzyw pozbawionych smaku, gotowych dań,

smacznych, lecz napompowanych chemią, i mięsa, produkowanego w warunkach, które

czynią z nas oprawców.

Pierwsze dni maja są zimne i mokre. Na Majorce ulewne opady deszczu - ponad

siedemdziesiąt litrów na metr kwadratowy. Pod wodą znalazły się wielkie połacie wyspy.

Zresztą u nas też jest nie najlepiej.

- Tak będzie przez całe lato - kracze Jiminy. - Wiem, bo pracowałam kiedyś w kinie

letnim. Deszczowy początek maja zapowiada brzydką pogodę na cały sezon. Będzie padać do

sierpnia.

Korzystam ze złej pogody, by przespacerować się po domu z kartką i ołówkiem

i zastanowić się, czego powinnam się pozbyć. Ten, kto postanowił przejść na wegetarianizm

ze względu na zwierzęta i posiada zdolność logicznego myślenia, w którymś momencie musi

zadać sobie pytanie, dlaczego właściwie jeszcze nosi skórzane buty. A jeśli sam nie zacznie

się nad tym zastanawiać, to z całą pewnością prędzej czy później jakiś mięsożerca

w skórzanych butach zarzuci mu „niekonsekwencję”.

Martwym zwierzętom nie robi specjalnej różnicy, czy zostały zabite, by wylądować na

talerzu, czy po to, by przerobiono je na paski, buty, torby czy kurtki. Konsekwentnemu

mięsożercy można by jednak odpowiedzieć, że skoro Niemcy zjadają rocznie trzy i pół

miliona sztuk bydła wołowego i pięćdziesiąt sześć milionów świń, to nie ma już raczej

potrzeby zabijania dodatkowych zwierząt ze względu na skórę. Używanie przez ludzi

artykułów skórzanych nie przysparza zwierzętom dodatkowego cierpienia. Co najwyżej

świadczy o braku szacunku. Nosząc skórzane buty, komunikuję światu, że w zabijaniu

zwierząt nie widzę nic niestosownego. To wyraz postawy czyniącej ze zwierząt obiekty, które

można kupić i dowolnie nimi rozporządzać. Weganie są jej przeciwni i dlatego nie używają

żadnych rzeczy, do których wyprodukowania w ten czy inny sposób wykorzystywano

zwierzęta.

Zaczynam od sypialni. Moje kołdry wypełnione są gęsim pierzem, a pierze nie jest

produktem ubocznym tuczu, lecz niemal równie ważnym źródłem dochodu z gęsich ferm. Dla

uzyskania pierza gęsi się zarzyna. O ile w ogóle zarzyna się je przed oskubaniem. Blisko

osiemdziesiąt procent pierza z Chin, Polski i Węgier pochodzi od gęsi skubanych żywcem.

Fachowo nazywa się to harvesting - zbieranie plonów. Martwą gęś da się oskubać tylko raz.

Na żywym ptaku pióra odrastają i można wyrywać je co osiem tygodni - aż do terminu

wyznaczonego na jego zarżnięcie - i zbierać „plon” nawet cztery razy. Proceder „zbierania”

został opisany przez dziennikarkę Katharinę Nachtsheim w internetowym wydaniu gazety

„Bild”21

: Pracownik fermy „przytrzymuje gęś udami i wykręca jej skrzydła, aż chrzęści. [...]

A potem wyrywa biednemu zwierzęciu pióra. Żywcem. Brutalnie, mechanicznie, bezdusznie.

Ciągnie tak mocno, że rozdziera skórę. Przerywa pracę, ociera czoło, sięga do kieszeni.

Wyciąga starą igłę i nitkę, zaszywa ranę. Bez znieczulenia. Żeby ją zdezynfekować, skrapia

naprędce załatane miejsce przemysłowym płynem do czyszczenia. Na butelce jest napis

środek toksyczny. Następnie ciska zwierzę w kąt. Gęś leży na podłodze i łapie powietrze,

ciężko dysząc. Mężczyzna wstaje i idzie po kolejną”.

Hamburska filia międzynarodowej organizacji ochrony praw zwierząt Cztery Łapy

odkryła swego czasu, że firma Schwerk z Dolnej Saksonii, do której należy jedna

z największych hodowli gęsi w Wistedt w Nordheide, prawdopodobnie już od lat wyrywała

pióra żywym ptakom. Pracownicy fermy zapędzali kopniakami gęsi do maszyn oskubujących,

przeznaczonych wyłącznie dla martwych zwierząt, i przyciskali krzyczące ptaki do

metalowych tarcz obrotowych. Skubanie żywcem można chyba porównać do wyrywania

z głowy wszystkich włosów. Pewna duża niemiecka fabryka pierza zaprzeczała potem

zarzutom, jakoby nabyła od firmy Schwerk nielegalny towar. Skubanie gęsi żywcem jest

przecież zabronione na terenie całej Unii. Jak to możliwe, że Główny Inspektorat Weterynarii

nie zwrócił na ten proceder najmniejszej uwagi? Przecież kontrola tego typu zakładów należy

do jego podstawowych zadań. A stado półnagich gęsi trudno przeoczyć. Dlaczego na trop

takiego skandalu zawsze muszą wpaść organizacje ochrony zwierząt lub obrońcy ich praw?

Inspektorzy weterynarii powinni ze wstydu zapaść się pod ziemię.

Okay. Wszystko jasne. Pierzyny trzeba będzie wkrótce zastąpić kołdrami

bawełnianymi lub z tworzywa sztucznego.

Łazienka. Mydło najczęściej produkuje się z tłuszczu zwierzęcego i kości. Szampony

prawdopodobnie również zawierają tłuszcz zwierzęcy. Na szczęście w 1998 roku zaprzestano

testowania kosmetyków na zwierzętach, lecz nie dam głowy, czy w jednej z pomadek do ust

nie ma zgniecionych czerwców kaktusowych. Balsam do ciała Honey-Drop mogę od razu

wyrzucić do kosza. Pasty do zębów też zazwyczaj nie są wegańskie (ze względu na fluor

dodawany do nich przy użyciu łoju wołowego, który pełni funkcję emulgatora), a tabletki

musujące z witaminą C zawierają laktozę. Właściwie dlaczego? Dlaczego niemal w każdym

głupim produkcie znajduje się odrobina mleka lub kawałek zwierzęcego trupa? Czy chodzi

o stworzenie rynku zbytu dla produktów ubocznych przemysłu nabiałowego i mięsnego?

Dlaczego w tabletkach cynkowych jest żelatyna? Czy naprawdę nie można ich

wyprodukować bez zabijania zwierzęcia?

Szafa. Prawie wszystkie moje buty są ze skóry. Większość z nich wkładam do dużego

kartonu. Na razie zatrzymuję dwie pary. Zdaję sobie sprawę, że to mało konsekwentne, lecz

nie sądzę, by wszyscy, którzy przeszli na weganizm, z dnia na dzień porzucili stare

przyzwyczajenia. Gdybym pozbyła się za jednym zamachem wszystkich skórzanych butów,

zostałyby mi tylko para adidasów, kalosze i klapki. Po butach w kartonie lądują skórzane

paski. Kurtki ze skóry mam na szczęście tylko dwie, za to kilka torebek ma skórzane

elementy. Wełniany sweter i jedwabny szal również wkładam do kartonu. Po nich przychodzi

kolej na krótkie futerko z jakiegoś nakrapianego drapieżnika kupione dwadzieścia pięć lat

temu na pchlim targu. Już linieje. Zresztą założę się, że jego produkcja była niezgodna

z konwencją waszyngtońską22

. Futerko wędruje na samo dno kartonu.

O rany, a akcesoria do jazdy konnej? Siodła, uzdy, obszycie dżokejek - wszystko ze

skóry. Przejście na wegański styl życia będzie się wiązało ze znacznie większymi wydatkami,

niż przewidywałam. Sprawy nie załatwi przecież zakup pierwszych lepszych siodeł

z tworzywa sztucznego. Potrzebny mi fachowiec, który zdejmie miarę i zrobi je na

zamówienie. To wymaga czasu.

W trakcie selekcji dzwoni mój wydawca. Opowiadam mu, co właśnie robię.

- A pomyślałaś o swoich starych książkach? Klejono je przecież klejem kostnym -

mądrzy się Wolfgang Hörner. - Nie wolno ci ich zatrzymać. Wezmę je od ciebie

z pocałowaniem ręki.

- To się nie liczy - protestuję. - Gdybyś mi tego nie powiedział, niczego bym nie

zauważyła.

W mojej biblioteczce stoją też książki w skórzanej oprawie. Może chociaż tych się

pozbędę? Tak czy owak, już teraz czuję, że dwa miesiące to raczej niewiele czasu, by

gruntownie zreformować całe swoje życie. Przedłużę eksperyment z weganizmem o kolejne

dwa miesiące, bo inaczej nie dam sobie rady. W pierwszym miesiącu zadowolę się

wegańskim jedzeniem, czystką w szafie i najbardziej oczywistymi zmianami.

- Doskonały pomysł - chwali Świerszcz. - Twoja wystawa trupów zawsze

przyprawiała mnie o dreszcz grozy.

„Wystawą trupów” Jiminy nazywa moją wyborową kolekcję wypchanych zwierząt.

Najwspanialsze okazy to głowa hipopotama i wypchana głowa guźca, którą udało mi się

zdobyć na aukcji spuścizny po pewnym myśliwym znajdującym przyjemność w polowaniu na

grubego zwierza. Do dziś nie przebolałam, że nie udało mi się wówczas wylicytować

czterometrowego krokodyla. Teraz oczywiście dobrze się składa, że go nie mam, bo rozstanie

z pewnością nie przyszłoby mi łatwo. Pożegnanie z mniejszym, zaledwie metrowym

krokodylem, wspaniałą głową jelenia i samcem kaczki krzyżówki jest wystarczająco trudne.

Postanawiam zabezpieczyć swoje ulubione okazy przed molami i na razie sprzedać tylko

połowę kolekcji. Pod koniec eksperymentu podejmę decyzję, czy rzeczywiście chcę się

pozbyć wszystkiego. Zdejmuję ze ściany stadko samic cietrzewia, przykucnięte sarnię i dwa

dokazujące liski i próbuję spojrzeć na nie oczami weganina. Cóż za chory pomysł - wieszać

na ścianach martwe zwierzęta. Chociaż malutkie liski są naprawdę słodkie. Do pokoju

wchodzi Jiminy.

- To bezprzykładny brak dobrego smaku, wypchać te nieszczęsne liski tak, żeby

wyglądały, jakby się bawiły - oburza się. - Nikt jakoś nie wpada na pomysł wypychania

martwych dzieci i stawiania w salonie, na zawsze zastygłych w zabawowej pozie.

Co tu dużo gadać, ma rację.

- Bulliego też przecież nie kazałaś wypchać.

Opowiadam jej o swojej wizycie w mauzoleum w Hanoi, gdzie miałam okazję

obejrzeć zmumifikowane ciało Ho Chi Minha, i o czterokilometrowej kolejce, w której

tysiące ludzi czekało przez wiele godzin, by po raz ostatni oddać cześć ukochanemu

prezydentowi i przywódcy rewolucji. O tym, jak na jego widok gorzko płakali i bili pokłony.

Nawet stojący przede mną głupi babsztyl, który skracał sobie czas oczekiwania zwracaniem

uwagi każdego ze stojących w pobliżu na wielkość moich stóp, na widok Ho Chi Minha

wpadł w nastrój podniosły i pełny czci.

- Wypychanie kogoś po śmierci wcale nie musi dowodzić braku szacunku -

oświadczam.

- Myślisz, że Ho Chi Minh wyraziłby na to zgodę?

- Nie był specjalnym zwolennikiem kultu jednostki - przyznaję.

Proszę Jiminy, by pomogła mi wystawić zwierzęta na sprzedaż na eBayu.

- Nie pochwalam handlu nieboszczykami. Dlaczego po prostu nie pochowasz ich

w ogrodzie?

- Zwariowałaś? Calutkie są przesiąknięte chemią. Nie rozłożą się. Mogę najwyżej

spróbować je sprzedać.

*

Ku mojemu zdziwieniu nikt jakoś się nie pali do zaadoptowania moich wypchanych

zwierząt, nawet za darmo. A przecież swojego czasu wydałam na nie niemałe pieniądze. Nie

chce ich przyjąć nawet mój przyjaciel Johannes Schröer, a przecież widziałam u niego

w salonie dwie jelenie głowy. Okazuje się, że rozstał się z jeleniami, gdy urodziła mu się

córka - ze względów higienicznych. Ostatecznie, mobilizując całą swoją siłę perswazji, lokuję

samca kaczki krzyżówki u kolegi Schulza, również pisarza, a małą sójkę - u Esther Kormann

z wydawnictwa. Pozostałe eksponaty składuję tymczasowo w komórce, która miała się

właściwie stać pokojem gościnnym, lecz od dziś zmienia przeznaczenie i nazywa się komnatą

Sinobrodego.

O rany, co to w ogóle za śniadanie. Nic nie jest takie jak dawniej, a przecież jedzenie

ma wiele wspólnego z przyzwyczajeniami. Jem chleb z ogórkiem i majonezem

wyprodukowanym bez użycia jaj. Nic dziwnego, że w Niemczech żyje tylko dwieście tysięcy

(według optymistycznych szacunków - czterysta pięćdziesiąt tysięcy) wegan. Jiminy ze

smętną miną miesza łyżeczką w filiżance z herbatą. Pływają w niej ścięte płatki sojowej

„śmietanki”.

- Popatrz! Nie dość, że nie smakuje jak powinna, to w dodatku...

- Może jeszcze nie znalazłyśmy tego jednego, właściwego produktu - pocieszam. - Na

pewno uda nam się gdzieś dostać zjadliwy wegański majonez i przyzwoitą namiastkę

śmietanki.

Najtrudniej mi zrozumieć powody, dla których weganie rezygnują z jaj. To oczywiście

jasne, dlaczego nie powinno się ich kupować w supermarkecie. Wiem również, że

przyczyniłam się do cierpienia zwierząt, kupując kury - chociażby ze względu na

poszatkowane koguciki. Za każdą kurkę - zmielony na sieczkę kogucik. Ale co się stało, to się

nie odstanie, poza tym mam wrażenie, że kury niespecjalnie się przejmują, gdy wybieram im

jajka z gniazd. Chociaż kto to może wiedzieć? Podczas sprzątania szopy natknęłam się kiedyś

na gniazdo z siedemdziesięcioma jajami, które moje stado najwyraźniej próbowało przede

mną ukryć. Po prostu kontrabanda. Czyli wychodziłoby na to, że jednak nie do końca się

z tym zgadzają. Tak czy owak - jeśli w którymś momencie nie wyjmę jajek z gniazd, prędzej

czy później się zepsują i eksplodują pod kurami. Trudno, będę rozdawać jajka znajomym. Ale

to nie jajek brakuje mi najbardziej. Uwielbiam masło i sery. Nie cierpię margaryny roślinnej.

Margarynę po raz ostatni jadłam w latach siedemdziesiątych, gdy rodzice zaczęli ją kupować

w nagłym przypływie troski o sylwetkę. Jiminy przywiozła z Berlina kawałek wegańskiego

sera. Na spróbowanie. Robi mi się niedobrze od samego zapachu. Odkrawamy dzielnie po

plasterku i wkładamy do ust. Trudno opisać ten smak, w każdym razie z serem ma toto bardzo

niewiele wspólnego.

- Taki jakby... spod ziemi - stwierdza Jiminy.

Wyrzucam wszystko do kosza. Nie mam ochoty na całe to wegańskie żarcie. Ale nie

chcę też odżywiać się tak jak dotychczas. W ogóle już sama nie wiem, czego chcę. Mam

niesłychane szczęście należeć do niewielkiej grupy ludzi żyjących w kraju, w którym można

kupić właściwie wszystko, czego dusza zapragnie. I co? Sama sobie utrudniam życie, chyba

przez własną głupotę. Wstrętnej kanapki z ogórkiem nie mogę nawet zastąpić owocowym

muesli z jogurtem, bo to, co stoi na stole, nie jest przyzwoitym jogurtem, lecz równie

niejadalną mazią jak jogurt sojowy przywieziony przez Jiminy z Bio Company. Zresztą

w biosklepach wcale nie jest łatwiej zrobić wegańskie zakupy. Mają wprawdzie trochę więcej

wegańskich artykułów niż zwykłe dyskonty, ale za to jest problem z chlebem i ciastami.

Bioproducenci często dodają do wypieków masło i słodzą miodem zamiast cukru, bo to

bardziej naturalne. A ja przecież nie okradam już pszczół.

- Skoro nic ci nie pasuje, następnym razem to ty robisz zakupy - oświadcza urażona

Jiminy.

Veni-vidi-vegi to maleńki sklepik na berlińskim Kreuzbergu. Oprócz wegańskich

artykułów spożywczych można tu kupić wegańskie buty, paski, artykuły gospodarstwa

domowego, kosmetyki oraz książki o ruchu obrony zwierząt. I koszulki z owieczką, która

przedstawia się w komiksowym dymku „Friend, no food”. Robię zakupy, a w tym czasie

Jiminy stoi przy stoliku informacyjnym i zaopatruje się w ulotki, broszury i prospekty. Co za

ulga, nareszcie nie muszę za każdym razem studiować listy składników - takie zakupy to

rozumiem. Większość produktów jest bio, na przykład owoce, warzywa i chleb. Na

niektórych opakowaniach ciastek nie ma pieczęci bio, są za to hebrajskie litery. Weganie

mogą jeść te ciastka ze względu na zbieżność z żydowskimi regułami żywienia. Prawo

koszerności, czyli kaszrut, zabrania jednoczesnego jedzenia pokarmów mięsnych i tych, które

zawierają nabiał. Pożywienie przyrządzone bez mięsa i nabiału określa się mianem „parwe”.

Żyd, który chce napić się wina do posiłku zawierającego produkty mleczne, musi wiedzieć,

czy wino było klarowane żelatyną. To ważna informacja również dla weganina. Większości

win, także tych z biosklepów, właśnie ze względu na żelatynę nie można zaliczyć do

produktów wegańskich. Oprócz koszernych, przypominających dwupłatowce przekładanych

ciastek kupuję pastylki czekoladowe, dwa sznycle po wiedeńsku z białka pszenicznego,

makaron i jeszcze to i owo, z książką o wegańskim karmieniu kotów włącznie. Jiminy wkłada

do koszyka jogurt sojowy z jagodami i buraczane smarowidło do chleba. Pytam sprzedawcę,

czy istnieje coś takiego jak wegański chleb. Przecież chleb najczęściej i tak jest wegański. Na

plastikowych skrzynkach w supermarkecie, z których wyciąga się wypieki szczypcami na

zbyt krótkich łańcuchach, zawsze widnieje informacja o składnikach. Oprócz słodkich bułek,

maślanych croissantów czy razowych bułeczek z ziarnem cała reszta powinna być chyba

wegańska.

- Tak, ale nie ma całkowitej gwarancji. Nie zawsze podają wszystkie składniki. Poza

tym nigdy pani nie wie, czy blacha, w której pieczono chleb, nie była przypadkiem

smarowana masłem. A tak bywa najczęściej.

Zakupy nie są tanie - powiedziałabym nawet, że o oczko droższe niż te w biosklepie.

I znów wszystko przez słodycze. Sama trzystugramowa paczuszka farbowanych na fioletowo,

ciemnozielono i brązowo czekoladowych pastylek, które wyglądają jak m&m’sy dla

miłośników gotyckiego rocka, kosztuje 3,85 euro. Do tego koszerne ciastka - 2,69 za

opakowanie - i pół kilo jogurtu jagodowego za 1,89 euro. Skusiłam się też na wegański pasek

za 18,95 euro. Prosty, czarny, z prostokątną klamrą. Materiał jest lżejszy i bardziej elastyczny,

ale poza tym do złudzenia przypomina skórę, nawet na lewej stronie, i w ogóle mucha nie

siada. Wegańskie buty też są niczego sobie, mimo moich początkowych obaw. Podobne do

camperów. Większość ma jednak jak na mój gust za bardzo zaokrąglone czubki, co nadaje im

z lekka rustykalny charakter, lecz wreszcie znajduję szykowne czarne botki o nazwie Chelsea.

Niestety nie ma mojego numeru i trzeba go dopiero zamówić. Aż z Anglii.

W drodze powrotnej Jiminy przegląda prospekty organizacji obrony praw zwierząt.

- Teraz już naprawdę koniec z wędkowaniem - oświadcza po chwili z rezygnacją

w głosie. Wędkowanie zawsze było jednym z jej ulubionych zajęć. Łowiła ryby jak wydra.

Okropnie mi przykro, że moja wydra nie może już oddawać się swej ulubionej czynności.

Poza tym ryby, które łowiła Jiminy, wychowały się na wolności, zresztą bardzo możliwe, że

wręcz zawdzięczały swoją egzystencję okupantowi w postaci lokalnego związku

wędkarskiego. Jiminy była jednym z wielu wrogów siejących wśród ryb popłoch i zadających

im ból, lecz przecież nie zagrażała im bardziej niż inne zwierzęta. Czaple z pobliskiego

rezerwatu przyrody mogą sobie codziennie pochłaniać dowolne ilości ryb, a Jiminy, która

wędkowała może ze dwa razy do roku, nie będzie mogła sobie pozwolić nawet na to. Tylko

dlatego, że urządziłam jej taki terror. Odebrałam Jiminy radość wędkowania. Nie mam

również sposobu, by jej tę radość przywrócić. Zresztą nie wiem nawet, czybym tego chciała.

Bo jakkolwiek by to sobie tłumaczyć - wędkarze to dla ryb istny dopust boży.

Jiminy ciężko wzdycha i obraca w palcach ulotkę Gospodarstwa antywyzyskowego.

- Przeczytaj na głos - proszę.

Jiminy czyta. Gospodarstwo antywyzyskowe wydaje mi się fantastycznym pomysłem -

pomijając dziwaczną nazwę. Żyją tam zwierzęta, które ocalono od egzystencji służącej

wyłącznie ludzkiej korzyści.

- ”Opowiadamy się za wegańskim stylem życia i występujemy przeciw szowinizmowi

gatunkowemu” - czyta Jiminy. - „Nie chodzi tylko o to, by ocalić od wyzysku kilka

pojedynczych osobników, należy położyć kres przemocy wobec zwierząt w każdej postaci”. -

Jiminy czyta dalej: - „Podkreślamy, że nie chcemy być hospicjum dla zwierząt, gdyż byłoby

to równoznaczne z usprawiedliwieniem wyzysku. Opowiadamy się za zajęciem

zdecydowanego stanowiska w tej sprawie, a swojej roli nie postrzegamy jako obdarowywania

żywych istot łaskawą jałmużną”. - Na ostatniej stronie piszą, jak można ich wspierać: -

„Gospodarstwo prowadzimy tylko we dwoje i utrzymujemy je z datków. Jest jeszcze bardzo

zaniedbane i trzeba je dostosować do potrzeb zwierząt dużym nakładem sił i kosztów. Konie

pilnie potrzebują utwardzonego wybiegu na zimę, trzeba postawić ogrodzenia, naprawić dach

stodoły, który zawalił się w kilku miejscach, a to dopiero początek długiej listy potrzeb.

Zwierzęta muszą też oczywiście dostać codzienną porcję karmy, mieć zapewnioną opiekę

weterynaryjną, niektóre wymagają specjalnej pielęgnacji kopyt i łap... Naszym celem jest

optymalne dostosowanie gospodarstwa do potrzeb zwierząt i podarowanie im życia wolnego

od ograniczeń. Możemy to osiągnąć tylko dzięki pomocy, finansowej lub czynnej, lub

wsparciu rzeczowemu. Nie chcielibyśmy jednak, by pomoc świadczona żyjącym u nas

zwierzętom służyła tylko uspokojeniu Waszego sumienia, jeśli do tej pory wyzyskiwaliście

zwierzęta lub jeśli inni robili to na Wasze zlecenie. Pomoc dla naszego gospodarstwa nie

może być traktowana jako zadośćuczynienie ani usprawiedliwienie niewegańskiego stylu

życia. Chcielibyśmy zachęcać ludzi do poszanowania wszystkich zwierząt, które nie są

ludźmi, i życia w myśl zasad weganizmu”.

- Doskonale - prycham. - Skoro nie chcą moich krwawych pieniędzy, niech sobie sami

łatają ten swój dach.

- Kompletnie nawiedzeni - orzeka Jiminy. - Jakby żywcem wzięci z lat

osiemdziesiątych. No, ale też trudno się z nimi nie zgodzić.

Tymczasem Bonzo chyba już się przyzwyczaił do nowej stajni i nie sprawia wrażenia

autystyka. Wobec mnie nadal zachowuje się tak, jakby widział mnie po raz pierwszy w życiu.

Dziewczyny od koni opowiadają, że gdy chcą zabrać go z pastwiska, od nowych przyjaciół,

za każdym razem się wyrywa. Dlatego teraz będzie zostawał rano w boksie, dopóki nie

nauczy się zachowywać przyzwoicie. Liczyłam na to, że w stadninie problem jego uporu

zostanie rozwiązany, lecz najwyraźniej muszę się pogodzić z tym, że muł z natury robi tylko

to, na co ma ochotę. Chociaż Bonzo zrobił już podobno niemałe postępy. Przyjechałam

zobaczyć, jak sobie radzi.

Zakładają mu czarną wodzę23

- to pas, który mocuje się po obu stronach siodła,

przeciąga przez kółka wędzidłowe i jeszcze raz przypina przy siodle. Służy do trzymania

głowy zwierzęcia w pozycji obniżonej. Gdy widzę, jak Bonzo pochyla swój wielki łeb, robi

mi się niewyraźnie.

Przez chwilę zastanawiam się, czy nie powinnam przypadkiem wkroczyć do akcji

i zabrać go z powrotem do domu. Lecz dziewczyna, która ma go ujeżdżać, obchodzi się z nim

bardzo życzliwie, a Bonzo pozwala się jej zaprowadzić do hali. To dobry znak, bo gdy Bonzo

czegoś nie chce, po prostu stoi w miejscu jak wryty i żadna siła nie zmusi go do zrobienia

nawet kroku. Na szczęście „lekcja”, podczas której mój podopieczny biega w koło

gorączkowym kłusem, zataczając się jak po kilku głębszych, trwa tylko kwadrans.

- Jeszcze nie jest do końca wyważony - mówi dziewczyna od koni, luzując wodzę.

Bonzo jest cały mokry, z klatki piersiowej kapie mu spieniony pot. Nawet uszy ma wilgotne. -

Ale reaguje na pochwały. Wręcz uwielbia, gdy się go chwali.

Nic nie mogę na to poradzić, ale hodowla koni i związane z nią czynności służące

podporządkowaniu zwierzęcia - całe to przywiązywanie, zamykanie w stajni, ujarzmianie,

znaczenie czy kastracja - przypominają mi czasem do złudzenia praktyki z czasów

niewolnictwa. Głównym problemem dzisiejszego konia trzymanego w celach czysto

rekreacyjnych jest zapewne nie tyle złe traktowanie, ile nuda, ale to oczywiście nie

przypadek, że buty do konnej jazdy, szpicruty i obita nitami skóra należą do żelaznego

repertuaru akcesoriów cieszących się niesłabnącą popularnością w kręgach

sadomasochistycznych. Pies to co innego. Mieć psa to jakby sprawować kuratelę nad

przyjacielem, którego potrzebom nie możemy wprawdzie do końca sprostać, ale zawsze -

przyjacielem. Na miarę swoich możliwości staram się uprzyjemniać życie również koniowi,

mułowi i oślikowi, lecz w ostatecznym rozrachunku mogę być dla nich najwyżej kimś

w rodzaju życzliwego dozorcy więziennego.

Pijemy herbatę. Jiminy wstaje i idzie do spiżarni po kandyzowany cukier. Nagle

krzyk.

- Chodź tu szybko! - krzyczy. - Wszędzie są mrówki. No chodź, sama zobacz.

Idę za nią do spiżarni.

- O, tutaj! Wychodzą z dziury w ścianie i wędrują pod regał, tam gdzie zawsze jest

nakruszone.

Biorę ciastko z leżącego na półce opakowania. Te koszerne wypieki to po prostu niebo

w gębie. Wygląda na to, że jednak da się wyprodukować ciastka przekładane czekoladą bez

użycia mleka. Te z białym nadzieniem są jeszcze lepsze.

- O nie! - woła Jiminy. - Spójrz tylko... No popatrz... No nie, one są chyba nawet

w twojej sypialni...

Szlak mrówczej karawany biegnie pod moim łóżkiem, wzdłuż ściany i znika

w łazience. Na koszu na brudną bieliznę leżą dżinsy, które zdjęłam dziś rano po tym, jak na

podwórzu zaskoczyła mnie ulewa. Jiminy ostrożnie podnosi jedną z mokrych nogawek - setki

przestraszonych mrówek rozbiegają się gorączkowo na wszystkie strony.

- Mam związane ręce - usprawiedliwiam się z miną niewiniątka i kruszę ciastkiem na

podłogę, między mrówki. - Jestem weganką.

- W takim razie sama zrobię z nimi porządek - prycha Jiminy. - Kupię trutkę. Inaczej

zeżrą ci nawet belki.

Wzruszam ramionami. Jeśli naprawdę musi być taka okrutna... Mrówki są częścią

przyrody, tak samo jak Jiminy - kimże jestem, by wchodzić im w paradę?

Pierwszą kolumnę ostrożnie zmiatam na szufelkę i wypuszczam na tyłach ogrodu.

Gdy wracam, nasza kawa zdążyła już wystygnąć. Jiminy nalewa świeżej i miesza łyżeczką

z nieskrywaną irytacją. Ten jej wieczny problem ze śmietanką. Nie wiem nawet, co za płyn

zwarzył się tym razem w jej filiżance - mleko owsiane, sojowe czy ryżowe.

- Nie martw się, na pewno uda nam się znaleźć coś dobrego - pocieszam. - W końcu

mleko sojowe i zwykłe aż tak bardzo się od siebie nie różnią. Wegański jogurt jagodowy też

smakował zupełnie jak prawdziwy. Nie poczułam żadnej różnicy.

- A ja tak - zrzędzi Jiminy i odsuwa od siebie filiżankę. - Ja poczułam różnicę. Ale to

jest jeszcze do zniesienia. Nie wiem tylko, czy zdołam przyzwyczaić się do śmietanki

sojowej. Herbata fryzyjska z cukrem i prawdziwą śmietanką to mój prywatny rytuał.

Rozumiesz, kultura, tożsamość, takie tam sprawy.

- Odwoływanie się do współczucia i rozumu przed każdym posiłkiem też może się

stać szlachetnym rytuałem - pocieszam. Jiminy wzdycha.

9 Czerwiec - bardziej wegański

Ta droga nie będzie łatwa,

wąska będzie i kamienista.

Xavier Naidoo

Zadanie: Bez zmian. Poza tym muszę sobie wreszcie sprawić wegańską portmonetkę.

Odkąd robimy zakupy w wegańskim sklepie, jemy królewskie śniadania. Chleb jest

pierwsza klasa, znalazłyśmy też dobry majonez, a z pomidorami, szczypiorkiem -

przyprawione pieprzem i solą - wszystko smakuje wyśmienicie. Poza tym buraczane

smarowidło do chleba okazało się prawdziwą sensacją. Nazwa „Buraczana pasta Vega - fit”

brzmi wprawdzie okropnie i jestem pewna, że w innych okolicznościach nie tknęłabym tego

produktu. Nie wiedząc zresztą, ile tracę. Ale czasem naprawdę brakuje mi sera. No dobrze,

wiem, że moja dotychczasowa dieta pozostawiała wiele do życzenia, ale czy naprawdę muszę

na zawsze pożegnać się ze wspaniałą dojrzałą goudą? Nigdy więcej masła, czekolady

pełnomlecznej ani jogurtu wiśniowego? A gdyby tak jeść to wszystko tylko bardzo, bardzo

rzadko i robić zakupy wyłącznie w biosklepach?

Po drodze do krowiego domu starców przychodzi mi do głowy, że byłoby miło,

gdybym wzięła z sobą jakiś prezent. Zajeżdżam więc jeszcze pod księgarnię w Strausbergu.

- Czy mają państwo coś o prawach zwierząt? - pytam.

- O prawach zwierząt? - Sprzedawczyni patrzy na mnie zdziwiona.

- Tak, coś o masowej hodowli. O tym, jak traktujemy zwierzęta. Byle nie literaturę

fachową. To ma być prezent dla pary wegan. Pewnie wszystko już na ten temat wiedzą, ale

może znalazłoby się coś z filozofii, jakaś powieść na ten temat... Na przykład kryminał?

Z drugiego pomieszczenia wychodzi właścicielka.

- Mamy coś o zwierzętach?

- Szukam jakiejś krytycznej książki o tym, jak obchodzimy się ze zwierzętami -

wyjaśniam. - Ale wolałabym raczej powieść niż literaturę fachową. Coetzee, czy jak to się

tam wymawia, coś takiego napisał. Elizabeth Costello. Macie to?

- W tej chwili nie, ale możemy zamówić.

- Potrzebuję czegoś na już. To ma być prezent.

Nagle właścicielka rozpogadza się i podchodzi do regału z wydaniami

kieszonkowymi.

- Mamy Rozkosze Emmy! Urocze! To o pewnej wieśniaczce, która jest wyjątkowo

dobra dla zwierząt. Nawet podczas uboju. Zawsze gdy musi któreś zarżnąć, bierze je najpierw

na kolana i głaszcze...

Właścicielka rozrzewnia się na myśl o tym, jak uroczo Emma zabiera się do zabijania.

Robi mi się niedobrze.

- Nieee - odpowiadam. - To odpada. Ludzie, dla których szukam prezentu, są

przeciwni zabijaniu zwierząt.

- Jak to przeciwni? - Moja rozmówczyni patrzy na mnie z taką konsternacją, wręcz

odrazą, jakbym domagała się poradnika dla amatorów perwersji seksualnych. - Ale przecież

jedzą mięso?

- Nieee - odpowiadam. - Nie jedzą.

- Jak to? W ogóle nie jedzą mięsa?

Kobiety wymieniają spojrzenia.

- Wie pani co? Chyba wezmę coś całkiem innego - mówię. - Jest może książka tego

prawnika, von Schiracha?

Z nieskrywaną ulgą właścicielka wyjmuje z regału przy kasie tom w białej okładce.

- Wina. O to pani chodzi, prawda? Zapakować na prezent?

- Ależ oczywiście - kiwam głową - proszę zapakować.

Gospodarstwo Butenland znajduje się w północnych Niemczech, na północ od

Nordenham. Stąd jest już bardzo blisko do wybrzeża Morza Północnego. Wjeżdżam na

zarośniętą boczną drogę, która odbija od szosy w mało widocznym miejscu. Zwisające nisko

gałęzie ocierają się o dach samochodu. Wreszcie docieram do szerokiej bramy. To, co zastaję

po drugiej stronie, wygląda jak sielski obrazek na nalepce opakowania jaj klasy zero.

Malownicze gospodarstwo skąpane w promieniach słońca, ściany z czerwonej cegły,

drewniane, pomalowane na niebiesko drzwi. Po podwórzu spacerują grupami śnieżnobiałe

kury, każdej grupie dumnie przewodzi kogut. W trawie leży duży pies i w zamyśleniu

przygląda się kurom.

Za tą bramą kończy się system wartości społeczeństwa, dla którego zwierzęta są

środkami produkcji i biologicznymi maszynami, poddanymi zasadzie wydajnego

funkcjonowania. W gospodarstwie Butenland zwierząt się nie zarzyna, nie doi ani nie tuczy.

Już bardziej prawdopodobne jest to, że świnia, która trafi tu z nadwagą, zostanie poddana

diecie odchudzającej. Krowy leżą na pastwisku, żują trawę i nie dają ani kropli mleka.

- Większość ludzi z miasta myśli, że krowy produkują mleko non stop - mówi Jan

Gerdes, drapiąc pod brodą czarno-białą sukę o imieniu Trine. Stoimy na podwórzu, wokół nas

zwierzęta, a nad nami bezkresne północnoniemieckie niebo. Wiatr ma lekki posmak soli. -

Powtarzam im: nie ma takiego zwierzęcia jak „krowa mleczna”, jest po prostu krowa. Jak

wszystkie ssaki, daje mleko wyłącznie po urodzeniu potomstwa i tylko po to, by je wykarmić.

Tyle że cielę po urodzeniu zazwyczaj nie dostaje ani kropli matczynego mleka.

Najczęściej - gwoli ścisłości dodajmy, że w biogospodarstwach wcale nie dzieje się inaczej

niż w hodowlach tradycyjnych - zaraz po urodzeniu młode zostają oddzielone od matki.

Czasami krowa i cielę nie zdążą się nawet obwąchać. Matka nie może oblizać swojego

dziecka, ani nawet choć raz go nakarmić. Ze zdrowotnego punktu widzenia to mocno

wątpliwa praktyka, ponieważ tylko mleko matki zawiera istotną dla rozwoju młodego ssaka

siarę. Hodowcy bydła podejmują jednak to ryzyko, ponieważ cielęta niedługo po urodzeniu

i tak są zarzynane. W najlepszym razie hodowcy doją krowę i karmią cielę jej mlekiem

osobno, z butelki. Żeby nie wysłuchiwać zwierzęcych lamentów. Jan Gerdes dobrze wie,

o czym mówi. Swego czasu sam hodował krowy. Wówczas Butenland było jeszcze

gospodarstwem Demeter, produkowali nawet ser.

- Robiliśmy całkiem przyzwoitą goudę - dodaje rzeczowo Jan Gerdes.

Po urodzeniu cielę zostawało z matką przez dwa tygodnie. Gdy je oddzielano,

zaniepokojona krowa zaczynała ryczeć w poszukiwaniu dziecka, a cielę, słysząc ją,

odrykiwało. Potem z kolei wołało cielę, a krowa odpowiadała. Te nawoływania było słychać

nawet w domu. Do późnej nocy.

- Czy krowa cierpi również wtedy, gdy odbiera jej się młode zaraz po urodzeniu?

- Wtedy cierpi w milczeniu - mówi Jan.

Bo jakże wołać kogoś, kogo się nawet nie zna? Beate, moja sąsiadka, przez długi czas

pracowała w gospodarstwie, gdzie były krowy mleczne - i twierdzi, że krowy, którym odbiera

się cielęta, wcale nie cierpią. Ale nawet jeśli krowa rzeczywiście nie odczuwa żadnej straty, to

przecież pozostaje jeszcze opuszczone, wystraszone cielę. Każdy nowo narodzony ssak jest

zdany na matczyną opiekę. W normalnych okolicznościach to od niej zależy jego życie.

I pozostaje jeszcze krowa, która rok w rok znosi trudy, ryzyko i bóle ciąży bez żadnej

nagrody w postaci radości z wydania na świat dziecka.

- Nie mogłem już ścierpieć, że traktuje się krowy jak maszyny - opowiada Jan Gerdes.

- Nie mogłem znieść, że cielęta rodzą się tylko po to, by umrzeć, albo - jak ich matki - stać się

automatami do produkcji mleka.

- A gdyby tak zostawić cielę przy matce i doić tylko to, co zostało po jego

nakarmieniu? - zastanawiam się głośno. - To chyba powinno wystarczyć.

Według obliczeń Jana mój superpomysł kosztowałby rolników trzy euro dziennie

więcej za krowę, w zależności od aktualnej ceny mleka. Załóżmy - liczę dalej sama - że ktoś

ma dwieście krów, co w dzisiejszych czasach wcale nie jest rzadkością. Wychodzi na to, że

jeśli cielęta piłyby mleko przez trzydzieści dni w miesiącu, rolnik traciłby na tym, bagatela,

osiemnaście tysięcy euro. Miesięcznie.

- Nie aż tyle - poprawia Jan. - Krowy nie dają przecież mleka na okrągło.

Ale nawet właściciel gospodarstwa rodzinnego, który posiada trzydzieści sztuk bydła -

powiedzmy, że dwadzieścia z nich akurat daje mleko - musiałby zrezygnować z tysiąca

ośmiuset euro w miesiącu. Nie znam rolnika gotowego do takich wyrzeczeń. Ale nie mogę się

przecież tak szybko poddać.

- Gdyby rolnicy zdecydowali się sprzedawać mniej mleka krowiego - powiedzmy -

o jedną trzecią, wystarczyłoby po prostu podwyższyć cenę mleka o trzydzieści procent.

A gdyby uregulować to prawnie? Żyjemy w cywilizowanym kraju, który nie toleruje

męczenia zwierząt, i dlatego od dziś mleko kosztuje o trzydzieści procent więcej, koniec

kropka. Tylko hipotetycznie...

- Tak, ale nie zmienia to faktu, że nadal postępowałabyś wbrew woli zwierzęcia.

Krowa wcale nie daje mleka dobrowolnie. A cielę też nie pije równomiernie ze wszystkich

czterech dójek, lecz opróżnia je kolejno, jedną po drugiej. Podłączanie dojarki do pustych

dójek sprawia krowom ból. Poza tym nadmierna produkcja mleka jest dla nich niezdrowa.

Wszystkie nasze krowy, które były wcześniej hodowane na fermach mlecznych, mają

problemy ze zdrowiem, zapalenia bioder i stawów albo zaburzenia przemiany materii. Tak

zwane krowy mleczne w hodowlach masowych zarzynane są już po dwóch lub trzech ciążach

i nie dożywają wieku, w którym można by zdiagnozować szkody pośrednie.

Wygląda na to, że już nigdy nie będę mogła z czystym sumieniem zjeść nawet

kawałka sera.

- Ale jest przecież taki dobry wegański odpowiednik sera - mówi Karin Mück,

partnerka Jana Gerdesa. Siedzimy na dworze i pijemy herbatę.

- O nie, daj spokój - krzywię się. - Obrzydliwość.

- A jakiego próbowałaś? Znasz No-Muh?

Idzie do domu po kawałek No-Muh. Biały pies i jego mniejszy kolega podchodzą do

stołu i kładą się w jego cieniu. Para gęsi mija nas dostojnym krokiem, sprawdzając przy

okazji zawartość misek z pokarmem. Książę Lui, świnka miniaturka, która z trudem znosi

sytuację, gdy nie jest w centrum uwagi, wyciska brudnym nosem pieczątkę na mojej

nogawce. Pytam Jana, jak doszło do tego, że uznał hodowlę krów mlecznych za wyzysk.

- Właściwie od samego początku źle się z tym czułem. Poza tym mieliśmy

praktykantów, a niektórzy z nich wcale nie jedli mięsa.

Drapię po grzbiecie świnkę Lui, a Jan opowiada o pewnej praktykantce, która na

wieść o zbliżającym się uboju zaczęła rozdzierająco płakać. „Proszę, tylko nie ta krowa,

jeszcze nie teraz”, błagała. Jan pozostał nieugięty - w końcu w gospodarstwie ubój zwierząt

należy do repertuaru codziennych zajęć.

Wieczorem w przeddzień uboju praktykantka poszła do obory i przez dwie godziny

wygrywała krowie melodie na flecie. Nazajutrz towarzyszyła jej w drodze do rzeźnika, który

mieszkał w sąsiedniej wsi, i grała, gdy ten przystawiał krowie do czoła bolec.

- Strasznie mi było głupio - opowiada Jan. - Ale rzeźnikowi wcale to nie

przeszkadzało. Powiedział potem nawet: „Ach, słodka była ta mała”.

To doświadczenie rzecz jasna nie przyczyniło się do zmniejszenia dyskomfortu Jana

Gerdesa. Żona nie mogła go zrozumieć. Nie zdawała sobie sprawy, że raziło go, gdy tuż po

uboju biegła do rzeźnika z przekrojoną na pół bułką, smarowała ją pierwszą, jeszcze ciepłą

metką i wracała do domu, żując z zadowoleniem. Dzieci też nie wykazywały zrozumienia dla

jego „sentymentów”. I tak pewnego dnia żona się wyprowadziła, zabrała dzieci, a on został na

gospodarstwie sam. Chciał już tylko jednego - żeby ten koszmar wreszcie się skończył. Miał

jeszcze czternaście krów, postanowił oddać je do rzeźnika i raz na zawsze skończyć

z rolnictwem. Wtedy poznał Karin Mück. I to właśnie ona wpadła na tyleż interesujący, co

zaskakujący w swojej prostocie pomysł: a gdyby tak zatrzymać to piękne gospodarstwo wraz

z całą menażerią? Wystarczy przecież tylko zerwać z wyzyskiem. Odtąd na pastwisku pasą

się woły i krowy, i żadnego zwierzęcia się nie doi ani nie zarzyna. Gospodarstwo zostało

przekształcone w fundację na rzecz ochrony zwierząt, która utrzymuje się z datków

i wirtualnych adopcji krów. Za pośrednictwem towarzystwa ochrony zwierząt do czternastu

krów z byłej hodowli Jana dołączyło drugie tyle.

- Kamień spadł mi z serca. Po raz pierwszy mogłem podczas karmienia patrzeć

buhajom w oczy bez poczucia winy. Już nie musiałem ich zarzynać.

- No dobrze. Ale pomijając rozstanie z matką, twoim byczkom wcale nie działo się

u ciebie najgorzej - mówię. - Każdemu z nich podarowałeś dwa, trzy lata, a to i tak więcej niż

przeciętna długość życia na wolności. Chyba mogłeś patrzeć im w oczy z czystym

sumieniem.

Jan w zamyśleniu kręci głową.

- Nie. Nie mogłem.

Karin wraca z wegańskim serem i odkrawa mi o wiele za duży plaster. Gospodarze też

biorą po sporym kawałku i jedzą z widoczną przyjemnością. Odgryzam odrobinkę z brzegu

i memłam bez przekonania. To prawda, w smaku może i przypomina ser, ale nie taki, na który

byłabym gotowa wydać choć centa.

- Zamówiliśmy go przez internet - opowiada Karin. - Sporo firm oferuje teraz

wegańską żywność. Wszystko, na co tylko przyjdzie ci ochota. W sieci można też znaleźć

listy wegańskich produktów dostępnych w zwykłych supermarketach.

Rozpieramy się wygodnie na krzesłach i wystawiamy twarze do słońca. W kwiatowej

rabatce leży świnka Lui i raczy się przywiezioną przeze mnie książką, z ozdobnym papierem

do pakowania prezentów włącznie.

Po wizycie w Butjadingen jadę do Hamburga, gdzie moi przyjaciele Angela

i Friedemann organizują w swoim przydomowym ogrodzie doroczne zawody w strzelaniu

gola z rzutu karnego. Tym razem konkurs odbywa się tuż przed rozpoczęciem mistrzostw

świata w piłce nożnej. Konkurencja przebiega na zasadach postępowania wykluczającego.

Każdy przeciwko każdemu. Zwycięzca otrzymuje puchar. Dzieciom do lat dwunastu

i kobietom wolno skrócić odległość od bramki o dwa metry.

Jiminy wpadła w szał, gdy jej o tym opowiedziałam.

- Poniżające! Upokarzające! Na twoim miejscu wcale nie brałabym w tym udziału!

Tylko że Jiminy gra w nogę całkiem nieźle. Ja tam nie mam nic przeciwko dwóm

ulgowym metrom. Przyda mi się każdy awantaż.

Jest też grill. Jakżeby inaczej. Dlaczego mistrzostwom w piłce nożnej musi

nieodmiennie towarzyszyć rytuał grillowania? Lodówki z mrożonkami w supermarketach

wprost pękają w szwach od szaszłyków i zwiniętych w ślimaki kiełbasek grillowych. Czyżby

objaw myślenia magicznego? Podobno amerykańscy astronauci jedli mięso przed każdym

lotem w kosmos. Czy szanse na zdobycie tytułu mistrza świata są wprost proporcjonalne do

liczby zabitych zwierząt? Jeśli tak, to tym razem zwycięstwo mamy w kieszeni. Wysłałam

Angeli i Friedemannowi ulotki o masowej hodowli zwierząt i wystawiając naszą przyjaźń na

próbę, zażądałam wegańskiego grilla. Niestety w gospodarstwie Butenland kompletnie

straciłam poczucie czasu i na grilla przyjechałam z kolosalnym spóźnieniem. Wielkie żarcie

mięsa już dawno się skończyło. Nalepki wzywające do obrony praw zwierząt mogę sobie

najwyżej ponaklejać na obudowie wystygłego grilla. Przedstawiają świnię na czarnym tle,

a napis pod spodem głosi: „Moje mięso należy do mnie. Jeśli koniecznie musisz jeść mięso,

ugryź się w dupę”. No dobrze, mnie to też niespecjalnie śmieszy. Obok grilla leżą dwie

kiełbaski tofu w hermetycznym opakowaniu. Pewnie kupili je dla mnie. Specjalne jedzenie

dla osób z zaburzeniami żywienia.

Przegapiłam też konkurs w strzelaniu gola. Wygrała kobieta, jak w zeszłym roku,

w dodatku jedna z młodszych. Faceci się boczą. Przez wiele lat jednogłośnie

i wspaniałomyślnie przyznawali kobietom bonus w postaci dwóch metrów, a teraz nagle

zaczynają protestować przeciwko faworyzowaniu płci żeńskiej. Że to niby nie do końca fair.

- Ale przecież o to właśnie chodzi - przekonuję. - Dlatego daliście kobietom fory.

Chyba że chcieliście zmniejszyć dopuszczalną odległość akurat na tyle, by nie dało to

żadnego efektu?

- Pewnie popierasz też parytety dla kobiet w parlamencie, co?

- Jasne - odpowiadam. - A co mam popierać? Bezrobocie kobiet i rytualne obrzezanie

dziewczynek?

Obok nas przebiega dzieciak, któremu udało się dorwać ostatnią kiełbaskę. Wgryza się

w nią, a sok pryska na wszystkie strony. Sąsiedzi z domku obok siedzą pod ogrodowym

namiotem. Dama w pastelach rozdziera zębami trzymaną w ręce nogę kurczaka, który jeszcze

niedawno deptał po ekskrementach zalegających na podłodze tuczarni. Zamykam na chwilę

oczy i gdy znów je otwieram, dosłownie widzę, jak wszyscy brodzą we krwi. Jucha skapuje

im z kącików ust, spływa po rękach, a oni siedzą i jedzą jak gdyby nigdy nic. Nie ma rady,

znowu wchodzę w rolę upierdliwej znajomej, która zawsze musi być w centrum uwagi,

i opowiadam o podłodze szczelinowej, kastracji bez znieczulenia, okulałych kurach z kośćmi

rosnącymi szybciej niż mięśnie nóg, krowach, które po ogłuszeniu budzą się, kiedy już wiszą

na taśmie rzeźniczej głowami w dół, o cierpieniu i śmierci całych legionów zwierząt. Nic na

to nie poradzę, nie umiem inaczej. Wiem, że nie powinno się pouczać innych - tylko się

wtedy obruszają - ale te okrucieństwa wołają o pomstę do nieba! Przecież nikt nie może tego

chcieć. Ludzie na pewno przestaną jeść to okropne mięso - wystarczy im tylko powiedzieć,

skąd pochodzi.

Inken, Konrad i Jörg-Uwe słuchają moich wywodów z zatroskanymi minami.

- Masz rację, w zasadzie masz rację...

- Ale kurczaczek z rożna z chrupiącą skórką jest taki dobry... - mówi, zacierając ręce

Helmut, mój były, po czym zaraz się odwraca, by przypadkiem nie usłyszeć, co na to

odpowiem.

Jak to się dzieje, że tylu skądinąd sympatycznych i inteligentnych facetów w sprawie

mięsożerności wykazuje tak mało logiki i rozsądku? I dlaczego ludzie, którzy zdolni są

przecież do zróżnicowanej i krytycznej oceny świata, w tak egzystencjalnej kwestii jak

jedzenie ani na jotę nie zmieniają przekonań przejętych od rodziców? Niektórzy sprawiają

wrażenie, jakby wręcz szczycili się tym, że jedzą mięso. Jakby kupowanie bez udziału

rozumu i pozbawiona skrupułów konsumpcja stanowiły dla nich powód do dumy.

- Jak myślisz, czy wolno psuć komuś imprezowy nastrój i beztroską przyjemność

posiłku tylko dlatego, że jego niewiedza i obojętność przygotowują grunt pod przemoc

i okrucieństwo?! - wrzeszczę za Helmutem, który zdążył się oddalić na bezpieczną odległość.

Helmut majstruje przy swoim iPhonie. Gdy do niego podchodzę, nie raczy nawet na

mnie spojrzeć.

- Czy wiesz, że twój iPhone został wyprodukowany w Chinach, w fabryce, której

pracownicy otrzymują tak niskie wynagrodzenie, że co jakiś czas któryś z nich z rozpaczy

popełnia samobójstwo?

Helmut niewzruszenie obrabia ekran swojego szpanerskiego gadżetu.

- Popełniają samobójstwa, bo sto dolarów miesięcznie nie starcza im na utrzymanie -

ciągnę. - A wiesz, co zrobiło kierownictwo firmy? Poczyniło trzy kroki. Po pierwsze, każdy

świeżo zatrudniony musi teraz podpisać umowę, w której zobowiąże się, że nie odbierze

sobie życia.

Helmut odrywa wzrok od iPhone’a i wybucha śmiechem.

- Po drugie, na wszystkich klatkach schodowych zamocowano siatki, a po trzecie,

rzeczywiście podwyższono płace. O całe trzydzieści dolarów.

- Podobnie jest w przypadku produkcji każdego innego urządzenia technicznego -

odpowiada ze spokojem Helmut.

Pewnie ma rację. Gdy skandal staje się częścią naszej codzienności, pojawia się

pokusa, by nie zwracać na niego uwagi. Tak naprawdę znaczy to jednak, że cały nasz styl

życia to jeden wielki skandal i jest w nim coś z gruntu niestosownego.

Bonzo wrócił do domu. Koń Torino i oślik Pepe wybiegają mu na powitanie, szalejąc

z radości, lecz muł ignoruje dawnych towarzyszy. Drepcze tylko wzdłuż płotu i wydaje

z siebie krótkie, tęskne zawodzenia. Najwyraźniej brakuje mu nowych przyjaciół ze stadniny.

Ale już następnego dnia zachowuje się, jakby nigdy się stąd nie ruszał. Poznaje nawet mnie

i przepycha się przed Pepe, by to jemu przypadła pierwsza porcja drapania. Niestety oprócz

Bonza wróciły też komary. W całej Brandenburgii zrobiło się okropnie gorąco. Francję

zalewają masy wody przypominające potop i zamieniają ulice w rwące potoki, a w moim

ogrodzie gliniasta zazwyczaj ziemia wysycha na wiór. W trawie leżą dwa martwe krety.

- Jak to było? Co przepowiadałaś? - pytam Jiminy. - Gdy w maju pada, cały rok

mokry?

Tuż przed moim domem jest zamulona sadzawka, w której woda sięga ledwie do

kolan. Z każdym dniem sadzawka coraz bardziej przypomina zbiornik wstrętnej brei, a jej

tafla nabiera niezdrowego, czerwonofioletowego połysku. Istna wylęgarnia

insektów-krwiopijców. Na koniu i mułach pasą się chmary kuczmanów24

. Miałam z nimi

utrapienie już w zeszłym roku, więc na wszelki wypadek zaopatrzyłam swoje zwierzęta

w derki przeciwko owadom. Taka derka to coś w rodzaju burki - odsłania tylko nos i dolną

część nóg. Co rano zakładam je koniowi i mułom, zapinam dwanaście sprzączek i sześć

karabinków, zakładam każdemu zwierzęciu przez długie uszy ochraniacz na pysk, a następnie

zabezpieczam całość dziesięcioma zapięciami na rzepy wokół głowy i szyi. Po tygodniu

chmary kuczmanów jakby się przerzedzają, lecz za to nadciągają posiłki w postaci małych,

czarnych chrabąszczy, które wpełzają pod ochraniacze. Gdy zdejmuję derkę z Torina, okazuje

się, że ma całą klatkę piersiową w spuchniętych pręgach. Tam, gdzie sierść jest szczególnie

delikatna, chrabąszcze wgryzły się w jego skórę i siedząc w rządku, ssą słodką krew. Torino

jest bliski rozpaczy. Chciałabym włożyć go do ciemnego, chłodnego i nieprzepuszczającego

zbyt wiele światła boksu, który łączyłby w sobie wszystkie cechy hodowli powszechnie

uznawanej za niezgodną z potrzebami zwierząt. Cóż by to była za ulga! Niestety nie mam

niczego podobnego. Jedyną ochroną jest plastikowa zasłonka przy wejściu do stajni. Po

chrabąszczach nadciągają tłuste, szarobrązowe bąki bydlęce, wyjątkowo imponujące okazy,

o żądłach tak grubych, że gdy ukłują, myśli się, że to zastrzyk. Siadają we wszystkich

niechronionych derką miejscach, czyli na chrapach i nogach. Może i jestem weganką, lecz nie

mogę się temu bezczynnie przyglądać. Rozgniatam każdego, który ma czelność usiąść na

moim mule. Ale największą nienawiścią pałam do gzów. To wielkie, owłosione bestie,

bzyczące tak głośno, jakby były zrobione z blachy i wyposażone w małą baterię. Gzy nie

kąsają koni, lecz robią coś znacznie gorszego - składają jajeczka na ich brzuchu lub nogach.

Gdy koń te miejsca poliże, larwy gzów zagnieżdżają się w jego jamie gębowej, przeżerają się

przez język i śluzówkę i jako czerwie wędrują do układu pokarmowego, by tam

przemieszczać się dalej przez żołądek i jelita, ssąc krew żywiciela. Wydalane są dopiero po

kilku miesiącach. Inne z kolei w locie wtryskują jaja wprost do nozdrzy zwierzęcia. Larwy

gza bydlęcego przewiercają się krowie przez skórę i wędrują przez szpik kostny i tkankę

podskórną, by wreszcie wydrążyć sobie drogę na zewnątrz na jej grzbiecie. Gzy są najczęściej

wyspecjalizowane do pasożytowania na żywicielu określonego gatunku, lecz bywają wyjątki.

Na YouTube można zobaczyć, jak pewien młody człowiek wycina swojej dziewczynie tłustą

larwę gza, która zagnieździła się w skórze jej głowy.

Wcale nie muszę zabijać gzów ani bąków. Mogłabym je wyłapać i zamknąć w słoiku

po dżemie. Przecież łatwo je złapać. Pod wieczór wyniosłabym je daleko do lasu, jak ostatnio

zaskrońca. Ochroniłabym wówczas konia i muły - bez plamy na swoim wegańskim honorze.

Tylko że akurat w tym przypadku odczuwam niepohamowaną chęć, by dopuścić się złego

uczynku. Nie mogę pozwolić, by taki deportowany giez latał sobie po lesie z beztroskim

bzyczeniem i atakował jelenie czy inne biedne zwierzęta. Trudno, jestem święcie przekonana,

że świat byłby lepszy bez tego paskudztwa. Gzy zostały stworzone z czystej złośliwości.

Doskonale rozumiem, że po prostu zaspokajają głód. Robią swoje, nie mają wyboru. Nie

uważam ich zresztą za istoty pośledniego gatunku. Kto wie, może taki giez naprawdę spełnia

się w tym, co robi, a jego życie pod pewnymi względami właśnie z tego powodu zasługuje na

ochronę, a nawet - któż ma prawo to oceniać - jest bardziej wartościowe niż egzystencja

cokolwiek marudnych i cieszących się raczej ograniczoną swobodą stworzeń, jakimi są moje

zwierzęta i ja sama. Może to w ogóle jest sposób na życie: spędzić większość życia na

drążeniu korytarzyków w ciele żywiciela i pałaszowaniu w ślepej ekstazie jego tkanki

tłuszczowej, szpiku kostnego i śluzówki? Może larwa gza cieszy się przy tym

niewysłowionym poczuciem bezpieczeństwa i wewnętrznym zadowoleniem, o których nam

podobni mogą tylko pomarzyć? Ale nawet gdyby tak było, mam to gdzieś. Nie cierpię bestii.

Dręczą zwierzęta, które kocham, a tego im nie daruję. Dalej więc rozgniatam bąki końskie

i gzy, a krew spływa mi z palców. Po czym jadę na zakupy do supermarketu i odmawiam

sobie kupna paczki pokrytych warstwą pszczelego wosku lukrecjowych ślimaków Haribo.

O nie! Nie, nie i jeszcze raz nie! Odbieranie pszczołom wosku to zbrodnia, do której za żadne

skarby nie chcę przykładać ręki.

W połowie czerwca przychodzi wiadomość od fundacji filmowej z Hamburga. Jiminy

wchodzi do kuchni z listem w chwili, gdy właśnie wybieram się po wegańskie kebaby na

obiad. Zawracam w drzwiach i siadamy przy stole. Przyjaciółka otwiera kopertę. Chodzi

o dotację na film, do którego napisałam scenariusz. Jiminy ma go reżyserować.

- Muszą nas wesprzeć - zaklinam. - Akcja toczy się w Hamburgu, a ja przecież

stamtąd pochodzę. To chyba wystarczający powód?

Jiminy przebiega wzrokiem po linijkach listu. Kocury Simbo i Freddy z brzękiem

przesuwają swoje miski po kuchennych płytkach. Jedzą tak, by broń Boże nie tknąć

wegańskiej karmy, której domieszałam im do jedzenia. Jiminy odkłada list i kręci głową.

A tak bardzo liczyłyśmy na te pieniądze.

- Pójdę skosić trawnik - mówi ponuro przyjaciółka.

- A ja skoczę po kebaby.

Pan w budce z jedzeniem w Neuhardenbergu przyrządza wegańskie kebaby specjalnie

dla nas. Składają się z gorącej pity, sałaty i ostrego czerwonego sosu z plastikowej butelki,

którego skład dokładnie wcześniej przestudiowałam. Przemiły pan ani razu nie spytał nas

o powód tego specjalnego życzenia.

- Dobra. Ale dla mnie tym razem z sosem ziołowym - mówi Jiminy.

Posyłam jej pytające spojrzenie.

- I serem owczym - dorzuca.

W normalnych okolicznościach jako weganka na pewno nie przyjęłabym takiego

zamówienia, lecz po pierwsze, Jiminy naprawdę wygląda na podłamaną, negatywna

odpowiedź fundacji zawiodła ją chyba jeszcze bardziej niż mnie, a po drugie, odczuwam

cichą satysfakcję, że nareszcie mogę odnieść nad nią moralne zwycięstwo. Dobrze więc, dla

Jiminy kebab z sosem ziołowym i serem owczym. Jak mówi Pismo, popchnijmy tego, komu

nogi się chwieją25

.

Ja za to jak dotąd radzę sobie całkiem nieźle, choć czasem zdarzają mi się jeszcze

drobne wpadki. Skórzany breloczek do volvo z salonu samochodowego wymieniłam na

filcowy gadżet w kształcie muchomora. Dopiero po jakimś czasie oświeciło mnie, że filc robi

się z wełny, zastąpiłam więc grzybka zielonym serduszkiem z tworzywa sztucznego. Nadal

śpię pod starą pierzyną, za to zupełnie zmieniłam swoją garderobę. Zatrzymałam tylko kozaki

Blundstone. Dzięki internetowym listom wegańskich produktów dość dobrze orientuję się

w tym, co wolno mi kupować, a że nie jest tego specjalnie dużo, zakupy w supermarkecie

załatwiam teraz w pięć minut. Owoce, warzywa, ryż, makaron, sos do makaronu i tabliczka

marcepanowej czekolady Ritter Sport. Marcepanowa Ritter Sport to klasyczna czekolada

wegańska. Z początku myślałam, że nie wolno mi jej jeść, bo na opakowaniu jest informacja

„może zawierać śladowe ilości mleka”. Lecz w wegańskim sklepie wyjaśniono mi, że po

prostu przechodzi przez te same mieszadła co czekolada pełnomleczna. Na którą mam

oczywiście znacznie większą ochotę. Ta jednak nie wchodzi w grę - mogę jeść tylko niektóre

rodzaje gorzkiej. Ktoś, kto absolutnie nie potrafi zrezygnować z czekolady pełnomlecznej -

czyli na przykład ja - może sobie kupić taką z mlekiem ryżowym. Tabliczka kosztuje od 2,29

do 2,99 euro i smakuje dość dziwnie, lecz bez wątpienia przypomina czekoladę. Choć może

bardziej lody czekoladowe. Jeśli nadal będę kupować te same tuczące produkty co dawniej,

tyle że w wersji wegańskiej, moje wydatki na jedzenie nie podwoją się, lecz potroją. Poza tym

czekolada z mlekiem ryżowym ma dobre sto kalorii więcej niż zwykła. Dziwna rzecz,

sądziłam, że dieta wegańska pomoże mi zrzucić parę kilo. Tymczasem nic z tego. Co gorsza,

talenty kulinarne Jiminy wcale nie ułatwiają mi zadania. Nasz przykładowy obiad to świeże

puree ziemniaczane plus mleko sojowe (zamiast krowiego), szpinak plus mleczko kokosowe

(zamiast śmietanki) i smażona cebulka plus... nic (zamiast wątróbki).

Na wegańskim festynie ulicznym pytam Steffena Mohra, czy to prawda, że weganie są

prawie bez wyjątku młodzi i ponadprzeciętnie szczupli. Tak mi się w każdym razie wydaje.

Steffen Mohr sam jest dość młody i szczupły. Niezarejestrowane stowarzyszenie Animal

Liberation Front26

, któremu przewodniczy, propaguje wegański styl życia, to jest świadomie

uwzględniający zwierzęta w myśleniu i działaniu. W gazetce stowarzyszenia publikowane są

raporty osób, które uczestniczyły w akcjach wyzwalania zwierząt.

- Wcale nie - odpowiada Steffen Mohr i dodaje, że oczywiście są też grubi weganie,

na całym świecie pełno jest grubych wegan, bo na każdy tuczący produkt przypada jego

równie tuczący wegański odpowiednik. Sam przybrał właśnie trzy kilo, bo przesadził

z wegańskim sernikiem.

- To niedobrze - mówię. - Bardzo niedobrze. Gdyby wegańska dieta pozwoliła mi

schudnąć, mogłabym zacząć kusić zatwardziałych mięsożerców perspektywą sprężystej,

wysportowanej sylwetki.

- Ale przecież nie o to w tym wszystkim chodzi - mityguje Steffen Mohr. - Nie

przechodzisz na weganizm, by schudnąć, lecz dlatego, że tak nakazuje rozsądek. To kwestia

bycia fair i człowieczeństwa.

Podczas rozmowy ze Steffenem Mohrem ani na chwilę nie opuszcza mnie uczucie

często ogarniające mnie w towarzystwie wegan, a mianowicie wstyd. A przecież jeszcze się

nie zdarzyło, by któryś z poznanych przeze mnie wegan robił mi wyrzuty lub domagał się ode

mnie jakichś deklaracji. Wystarczy, że są. Stanowią żywy dowód na to, że przyzwoity,

pozbawiony przemocy styl życia leży w sferze ludzkich możliwości i że nie jest aż tak trudny,

jak nam się wydaje, a to boleśnie uświadamia mi własną słabość. Nie mam już żadnych

wątpliwości co do tego, że wegański styl życia to jedyna naprawdę konsekwentna etycznie

postawa. A przecież wcale nie jestem przekonana, że chciałabym zostać weganką na całe

życie. Gdy zdarzy się, że akurat przeczytam artykuł o rzeźniach czy krowach traktowanych

jak maszyny do produkcji mleka, weganizm wydaje mi się jedyną rozsądną alternatywą.

Kilka godzin później zachciewa mi się mięsa i diabli biorą związek między tym, na co mam

ochotę, a treścią dopiero co przeczytanego artykułu. W dodatku wygląda na to, że moje

nastawienie zależy nie tylko od tego, do jakich opinii udało mi się dojść samodzielnie, lecz

również od poglądów ludzi, z którymi mam akurat do czynienia. W towarzystwie

mięsożerców nabieram przekonania, że wystarczy tylko mocno ograniczyć spożycie mięsa

i nabiału. I że gdyby wszyscy wzięli ze mnie przykład i ograniczyli konsumpcję produktów

zwierzęcych, świat stałby się o wiele lepszym miejscem, a masowa hodowla zwierząt -

ponurą przeszłością. Trudno przecież wymagać ode mnie jeszcze większych poświęceń. Lecz

gdy rozmawiam z weganami, nagle opuszcza mnie poczucie, że nie wolno wymagać ode mnie

więcej. Nic dziwnego, że mają taki kiepski image.

Pytam Steffena Mohra, gdzie według niego przebiegają granice życia bez przemocy.

- Co robisz, gdy gryzie cię komar? Zabijasz go?

- Nie, tylko go odganiam.

Ostrożnym ruchem ręki demonstruje mi, jak odpędza komara. Pewnie mieszka

w mieście. W miastach nie ma tylu komarów. Dla mieszczuchów konsekwentne trzymanie się

zasad weganizmu jest na pewno pod wieloma względami prostsze.

Kupiłam nylonową uzdę i siodło z tworzywa sztucznego. W domu sprzedaży

wysyłkowej zamówiłam też krótkie buty do jazdy konnej. Model „Szyk”. Jak się jednak

okazało, stworzono je raczej z myślą o wąskich stopach. Już podczas pierwszej przejażdżki

tak mnie cisnęły, że zaraz podarowałam je Jiminy. Botki z wegańskiego sklepu nadal nie są

gotowe do dostawy, więc przez cały czas chodzę w swoich blundstonesach, które i tak nie

mają sobie równych. Blundstonesy to australijskie kozaki ze skóry, ładne, nieprzepuszczające

wody, wygodne i tak wytrzymałe, że można w nich bez obawy przespacerować się po

grzbiecie krokodyla drzemiącego w płytkim bajorku. Poza tym blundstonesy wyrażają moją

osobowość.

Z bólem rezygnuję ze skórzanego siodła. Siodło nie kojarzy mi się z martwym

zwierzęciem, lecz z tradycją i rzemieślnikiem dumnym z pracy swych rąk. Niewykluczone, że

podobnie czuli się myśliwi polujący na ludzi, gdy przytraczali sobie do pasa zasuszone głowy

swoich ofiar. Spójrzcie tylko, czyż moje trofea nie są piękne i pełne wdzięku? To przecież

dowód odwagi i prastary zwyczaj plemienny! Poza tym dawniej jakoś nikt się na to nie

oburzał, a zasuszenie takiej głowy wymaga nie lada kunsztu. Ani ja, ani stary Indianin,

specjalista od zasuszania głów, nie kojarzymy swoich ulubionych gadżetów z bólem

i strachem przed śmiercią.

Torino nie wygląda na specjalnie szczęśliwego. Nowe siodło chyba go uwiera, bo

drepcze w miejscu i robi koci grzbiet. Szybko z niego zsiadam, zanim stanie dęba. Zresztą

siodło kupiłam przede wszystkim z myślą o Bonzie. Torino nie ma jeszcze własnego. Lecz

każdy szanujący się weganin używa do jazdy konnej siodła z tworzywa sztucznego. O ile

w ogóle jeździ konno. Ortodoksyjni weganie uważają jazdę konną za wyjątkowo perfidną

formę wyzysku, obrazę dla konia i demonstrację ludzkich pretensji do panowania nad

zwierzętami. Prawdę mówiąc, i mnie nieraz zdarzało się myśleć podobnie. Zmuszanie innej

istoty, by nosiła nas na grzbiecie, to dowód niewiarygodnej bezczelności i braku szacunku.

Zwierzę musi być posłuszne najmniejszemu przeniesieniu ciężaru, najlżejszemu pociągnięciu

za uzdę. Totalne podporządkowanie.

Typowe lekcje jazdy konnej, które pamiętam z dzieciństwa w latach sześćdziesiątych,

wyglądały następująco: szesnaście małych dziewczynek na wielkich, spacerujących w koło

zmęczonych szkapach. Każda z uczennic z batem w dłoni. Co za pomysł, dawać

dziewczynkom szpicruty, by biciem zmuszały zwierzęta do posłuszeństwa. W środku stał

instruktor z wojskową przeszłością i darł się: „No, przylej mu po grzbiecie!”. Dla postronnego

obserwatora wyglądało to tak, jakby zwierzętom nie działa się żadna krzywda, ale tylko

dlatego, że konie są stworzeniami gotowymi wiele wycierpieć i nie wydają okrzyków bólu.

Wyobraźmy sobie, że bite konie za każdym razem skomlałyby jak psy. Nie wątpię, że mocno

ograniczyłoby to przyjemność przejażdżki.

Zdejmuję siodło z Torina. Im dłużej zastanawiam się, czym jest dla konia jazda na

jego grzbiecie, tym bardziej skłaniam się ku temu, by w trakcie fazy wegańskiej zrobić sobie

kilkutygodniową przerwę. Poza tym żar leje się z nieba, wiecznie niesyte krwi insekty stają

się coraz bardziej natarczywe, a Torino i muły i tak wolą teraz stać w stajni.

Na padoku Jiminy znajduje jaskółkę z posklejanymi skrzydłami. To samczyk z parki,

która ulepiła gniazdo w mojej stajni. Pierwszy weterynarz, do którego dzwonimy, nie chce go

nawet obejrzeć.

- I tak nic już się nie da zrobić.

Ostatecznie lądujemy w klinice dla małych zwierząt w Strausbergu w gabinecie doktor

Barich. Jaskółkę włożyłyśmy do starej drewnianej klatki dla ptaków, która służy właściwie

tylko do dekoracji, lecz w tym przypadku okazuje się nad wyraz praktyczna. Doktor Barich

od razu stawia trafną diagnozę. Samiec jaskółki musiał zaplątać się w jeden z klejących lepów

na muchy, które przed kilkoma dniami powiesiłam w stajni.

- Trzeba mu umyć skrzydła wodą z płynem do mycia naczyń i ostrożnie wysuszyć

suszarką - mówi pani doktor. - Proszę się przygotować na to, że ten zabieg może potrwać

kilka godzin. W najgorszym razie ptak umrze ze strachu na zawał serca. To nie pierwszy taki

przypadek. Ale innej szansy nie ma.

Całe szczęście nie kupiłam jeszcze wegańskiego biopłynu do mycia naczyń. W tym

przypadku pewnie najlepiej zadziała jakiś ostry i szkodliwy dla środowiska chemiczny

zajzajer. Przy okazji pytam panią weterynarz, co sądzi o wegańskiej karmie dla kotów. Jest,

delikatnie mówiąc, przerażona.

- Dla psów ewentualnie mogę sobie jeszcze od biedy wyobrazić, ale dla kotów? Koty

to stuprocentowi mięsożercy!

- Wiem. Przecież nie daję im tej karmy tak po prostu, nie zasięgnąwszy informacji -

wyjaśniam. - Z tego, co się dowiedziałam, chodzi głównie o taurynę. Bez tauryny kotom grozi

ślepota. Dlatego kupiłam im specjalną karmę. Producent wpadłby przecież w straszliwe

tarapaty, gdyby się okazało, że koty karmione jego wyrobami jeden po drugim zapadają na

ślepotę albo padają trupem.

- Czy pani koty chodzą po dworze i mogą sobie chociaż raz na jakiś czas złowić

mysz?

- Tak. Poza tym na razie i tak dodaję im do zwykłego jedzenia tylko trochę tego

wegańskiego.

- Smakuje im?

- Nie - odpowiadam. - Nie cierpią go. Ale i tak są za grube. Nie zaszkodzi im, gdy raz

na jakiś czas zjedzą trochę mniej.

Pani doktor żegna się z nami, kręcąc głową z dezaprobatą. Znowu ogarniają mnie

wyrzuty sumienia. Tylko że tym razem po konfrontacji z poglądami drugiej strony. Dla

drugiej strony jestem sadystką, która znęca się nad kotami, bo nie chce krzywdzić krów ani

świń.

Jiminy przygotowuje ptasią kąpiel w małym plastikowym pojemniku Tuppera, a ja

tymczasem zdejmuję porozwieszane w stajni lepy na muchy. Żeby przypadkiem nie zaplątała

się w nie jeszcze samiczka. Przyczyniam się do śmierci zwierząt nie tylko za sprawą mojego

jadłospisu, lecz również zmian, które wprowadzam w swoim otoczeniu - właściwie już za

sprawą samej swojej egzystencji. O okna mojego domu rozbijają się ptaki, a do basenu bez

przerwy wpadają małe kręgowce, nie wspominając o tysiącach czarnych żuczków, które -

żywe, półżywe i martwe - wyciągam podbierakiem z wody. I nie chcę nawet wiedzieć, ile

mrówczych ścieżek zadeptałam podczas biegania.

Dwie godziny później namydlamy maleńkie ptasie ciałko płynem do mycia naczyń.

Masujemy każde piórko z osobna, wygładzamy je, wycieramy ściereczką do naczyń,

płuczemy wodą, zdrapujemy klej paznokciami, lecz niektóre miejsca wciąż jeszcze się kleją.

Zaczynam rozumieć, jak ogromnych wyczynów dokonują ludzie ratujący oblepione ropą

ptaki w Zatoce Meksykańskiej, gdzie nadal nie zabezpieczono odwiertu. Po kąpieli suszymy

Pana Jaskółkę suszarką, lecz po godzinie suszenia nadal ma wilgotne piórka. Do takiej

kruchej istotki nie można za bardzo zbliżać strumienia gorącego powietrza. Po zabiegu

ptaszek wygląda jak malutki, rozczochrany sęp. Szczególnie od szyi w górę. Zatrzymamy go

w klatce jeszcze na jedną noc. Na dworze jest już ciemno i gdyby gdzieś spadł, pewnie byśmy

go nie znalazły. Poza tym w nocy może padać, a pióra Pana Jaskółki nie mają po kąpieli

żadnej impregnacji.

- Przez noc może sobie sam wygładzi piórka - mówię. - Żeby miał jutro lepszy start.

- O ile jutro będzie jeszcze żył - rzuca Jiminy. Boimy się, że mogłyśmy go zamydlić

i zasuszyć na śmierć.

Ale gdy rano zdejmujemy koc, którym przykryłyśmy na noc klatkę, nasz minisęp

sprawia całkiem dziarskie wrażenie - choć nadal trudno mówić o podobieństwie do jaskółki

dymówki. Bez wielkiej nadziei wynosimy klatkę na dwór i otwieramy drzwiczki. Pan

Jaskółka wystrzela prosto w niebo.

- Nie sądziłam, że mu się uda - mówi z podziwem Jiminy.

10 Kwestia mleczna

Pij mleko - będziesz wielki!

slogan reklamowy

Mleko to jeden z najzdrowszych produktów spożywczych. Nie tylko pomaga zostać

karateką, lecz stanowi również bogate źródło wapnia i wzmacnia kości. Tak mnie uczono

i taka jest też opinia naszego Federalnego Urzędu Badawczego do spraw Żywienia

i Artykułów Spożywczych (Bundesforschungsanstalt für Ernährung und Lebensmittel).

Weganie, którzy zawsze psują wszystkim zabawę, zapatrują się na kwestię mleka

zupełnie inaczej. Krowie mleko, powiadają, jest super - ale tylko dla cieląt. My, ludzie,

powinniśmy trzymać się od niego z daleka. Tyle że to, co mówią weganie, często brzmi dość

dziwacznie, na przykład gdy usiłują nam wmówić, że przyprawiająca o dreszcz odrazy

wegańska namiastka sera to istny rarytas. Toteż gdy nowo poznani weganie polecali mi

książki i artykuły o piciu mleka i wynikającym z niego ryzyku dla zdrowia, z początku

podejrzewałam, że chodzi o teksty, które wyszły spod pióra kilku nadgorliwców naginających

fakty do wegańskiej filozofii. Nawet nie miałam im tego za złe. Produkujemy mleko kosztem

cierpienia całych legionów krów. Niewiele jest zwierząt domowych, które traktujemy

z równym okrucieństwem. Programy telewizyjne o znęcaniu się nad zwierzętami nie mają

niestety większego wpływu na konsumpcję mięsa, jaj ani mleka. Za to gdy w telewizji pokażą

reportaż o zepsutym mięsie czy zmielonych kurzych embrionach w makaronie jajecznym, na

drugi dzień chęć konsumenta do zakupu tych produktów gwałtownie maleje. Najwyraźniej

żołądek wykazuje się większą wrażliwością niż mózg i straszenie ludzi jest skuteczniejsze niż

próby wzbudzenia ich litości. Zagorzali przeciwnicy spożywania mleka, na których opinie

powołują się weganie, to nie banda oszołomów, lecz eksperci i naukowcy, jak na przykład

doktor Colin T. Campbell, emerytowany profesor biochemii Uniwersytetu Cornella, jednej

z najbardziej prestiżowych uczelni w USA. Campbell zajmował się dietetyką przez

czterdzieści lat. Dążąc do ustalenia związku między żywieniem a chorobami

cywilizacyjnymi, przebadał mieszkańców stu siedemdziesięciu chińskich wsi. Wyniki jego

pracy, opublikowane w 1990 roku pod tytułem China Study, uważane są za jedno

z najwnikliwszych studiów na temat wpływu odżywiania i stylu życia na zdrowie. To

zadecydowało, że z wyjątkową uwagą przeczytałam jego argumenty przeciwko spożyciu tego

rzekomo niezbędnego dla człowieka płynu. Następnie zapoznałam się z argumentami

zwolenników mleka. A oto próba mojego oglądu sytuacji po lekturach:

Obie strony zgadzają się co do tego, że ludzie, których organizm może trawić krowie

mleko, są zjawiskiem ewolucyjnie młodym. Istnieją najwyżej od dziewięciu tysięcy lat

(badania genetyczne europejskich szkieletów z epoki neolitu i mezolitu, liczących siedem

tysięcy dwieście-siedem tysięcy osiemset lat, wykazały, że żaden z osobników, do których

należały, nie trawił mleka). Do tamtej pory ludzie - jak wszystkie inne ssaki - tolerowali

mleko tylko w okresie karmienia piersią przez matkę. W tym czasie organizm niemowlęcia

wytwarza bowiem laktazę - enzym trawienny, który rozkłada zawartą w mleku laktozę. Gdy

po paru miesiącach dziecko odstawia się od piersi, jego organizm wkrótce przestaje

produkować wystarczającą ilość tego enzymu. Tak zwana nietolerancja laktozy nie jest żadną

chorobą ani wadą fizyczną, lecz do dziś pozostaje stanem zupełnie normalnym dla

siedemdziesięciu pięciu procent dorosłej ludności świata. Gdyby ludzie byli samochodami,

dorosłych, którzy nie tolerują mleka, zaliczano by do modeli seryjnych, zaś tych, którzy

w dorosłym wieku zachowali zdolność rozkładania laktozy - do modeli limitowanych,

wyposażonych w dodatkową opcję. W przypadku większości ludzi, którzy osiągnąwszy wiek

dorosły, przechodzą na dorosłe, czyli stałe jedzenie, nie ma jednak potrzeby instalowania

opcji dodatkowej. Toteż mutacja przetrwała tylko u ludów, które już przed tysiącami lat

zaczęły hodować zwierzęta. W Afryce mleka nie toleruje dziewięćdziesiąt procent populacji,

w Azji Południowo-Wschodniej - dziewięćdziesiąt osiem procent, a pozostałe dwa procent

ludzi teoretycznie zdolnych do trawienia mleka pewnie i tak go nie pije. Do mutantów

trawiących ser, twaróg i maślankę zalicza się natomiast siedemdziesiąt pięć do

osiemdziesięciu pięciu procent Niemców. Ci zaś, którzy nie tolerują laktozy, pewnie często

sami o tym nie wiedzą, tylko bez przerwy skarżą się na dziwne bóle brzucha.

Nawet jeśli to weganom nie w smak, w przypadku mutacji, która przyjęła się

u znakomitej większości populacji w Europie Północnej, musi wchodzić w grę jakaś

ewolucyjna korzyść. Prawdopodobnie chodzi o zawartą w mleku wysoką zawartość tłuszczu

i kalorii, niezwykle pomocną w okresach dotkliwego braku pożywienia. Federalny Urząd

Badawczy do spraw Żywienia i Artykułów Spożywczych dorzuciłby pewnie, że mleko

zawiera również wiele innych dobroczynnych składników, takich jak wapń, potas, magnez,

jod, aminokwasy i rozpuszczalne w tłuszczu witaminy.

Moim skromnym zdaniem przyczyna może tkwić również w tym, że

w społecznościach, które nagle dostały fioła na punkcie mleka, osoby, które nie tolerowały

nowego modnego napoju, lecz spożywały go nadal ze względu na presję otoczenia, odczuły

swoją uwarunkowaną ewolucyjnie odmienność na własnej skórze. Symptomy nietolerancji

laktozy - wzdęcia, biegunka, wymioty, trądzik, zaburzenia snu, bóle głowy, depresja i tak

dalej - obecnie nie stanowią bezpośredniego zagrożenia dla życia. Nie zapominajmy jednak,

że warunki, w których egzystowali nasi przodkowie przed kilkoma tysiącami lat, były

znacznie trudniejsze, a ostra, chroniczna biegunka może doprowadzić do uszkodzenia jelita

cienkiego i ograniczenia zdolności przyjmowania pokarmu. Mało ciekawa przypadłość, jeśli

akurat o pożywienie trudno.

Tak czy owak, według internetowego serwisu prasowego przemysłu nabiałowego

w Niemczech przeciętny obywatel konsumuje rocznie około stu trzydziestu litrów mleka,

zarówno w płynie, jak i pod postacią jogurtu lub puddingu. Zdaniem Federalnego Urzędu

Badawczego do spraw Żywienia i Artykułów Spożywczych powinniśmy go jednak spożywać

jeszcze więcej. Najlepiej litr dziennie. Wapń, budulec kości, potrzebny jest szczególnie

małym dzieciom. „Tylko nie to! - wołają przeciwnicy mleka. - Jakby na świecie mało było

tłustych bachorów!” W krwi europejskich i amerykańskich dzieci odnotowano alarmująco

wysoki poziom lipidów, będący bezpośrednią konsekwencją nadmiernej konsumpcji

nasyconych kwasów tłuszczowych, zawartych między innymi w mleku. Już w 1984 roku sir

Douglas Black, swego czasu przewodniczący British Medical Association, na pytanie, jak

najlepiej zapobiegać chorobom serca, odparł: „Mleko to zabójca numer jeden. Podawanie

dzieciom mleka w szkołach to grube nieporozumienie”.

Natomiast zdaniem Federalnego Urzędu Badawczego do spraw Żywienia i Artykułów

Spożywczych istnieją dowody, że picie odpowiedniej ilości mleka zapobiega zawałowi serca

i nadwadze. To twierdzenie i mnie wydaje się mocno naciągane, tym bardziej że Urząd zaleca

spożywanie całego litra mleka dziennie. Litr chudego mleka (1,5 procent) zawiera aż sześćset

kilokalorii. Co w takim razie ograniczyć? Warzywa? Kilogram szpinaku ma dwieście

trzydzieści kalorii. No tak, jasne - wystarczy zjadać codziennie ponad dwa i pół kilograma

szpinaku mniej.

Picie mleka ma zapobiegać nie tylko nadwadze, lecz również osteoporozie, jak

zgodnie twierdzą Urząd Badawczy do spraw Żywienia i Artykułów Spożywczych, medycyna

akademicka i przemysł mleczarski. Nachodzi mnie następująca refleksja: skoro mleko jest

niezbędne dla zdrowia - a według ankiety Emnidu27

pogląd ten podziela osiemdziesiąt osiem

procent Niemców - to co w takim razie z siedemdziesięcioma pięcioma procentami ludności

świata, która mleka nie toleruje i nie spożywa? Na przykład z Japończykami, narodem

nietolerującym laktozy w dziewięćdziesięciu czterech procentach? Nie piją mleka, nie

przyswajają wapnia - pewnie bez przerwy łamią im się kości! Coś strasznego, cała Japonia

zapewne skończy na wózkach inwalidzkich!

A przecież Japończycy mają się niezgorzej. Przeciętny przedstawiciel tej nacji jest

wprawdzie nieco niższy niż człowiek z Europy Północnej i podczas mistrzostw świata w piłce

nożnej na Kraj Wschodzącego Słońca padł blady strach, gdy jego reprezentacja narodowa

w trzecim meczu rundy eliminacyjnej musiała zmierzyć się z masywnymi Duńczykami - lecz,

jak się okazało, nietolerująca laktozy Japonia pobiła wielkich amatorów mleka (tolerancja

laktozy w Danii wynosi dziewięćdziesiąt pięć procent) wynikiem 3: 1 i jakoś żaden

z japońskich graczy nie złamał sobie nogi. Sam fakt, że dziewięć tysięcy lat temu doskonale

obchodziliśmy się bez mleka, a trzy czwarte ludności świata nadal świetnie sobie bez niego

radzi, skłania do przypuszczeń, że może rzeczywiście da się bez niego żyć. Znamienne, że

Japończycy zapadają na osteoporozę znacznie rzadziej niż Niemcy. W krajach, w których pije

się mało mleka lub nie pije się go wcale, choroby cywilizacyjne występują zresztą znacznie

rzadziej. Doktor Campbell, który badał związek między spożyciem produktów zwierzęcych

a takimi chorobami jak rak, cukrzyca, otyłość, osteoporoza, ostre zespoły wieńcowe

i zwyrodnienia mózgu, uważa nawet, że im większe spożycie nabiału, tym wyższe ryzyko

zachorowania na osteoporozę. Rozpowszechniana przez branżę mleczarską opinia, że wapno

zawarte w mleku chroni przed osteoporozą, jest błędna również zdaniem Kath Clements

(autorki książki Vegan). Nasz organizm i tak zawiera wapń, i to w dużych ilościach, pisze

Clements. Wapń znajduje się również w zielonych warzywach liściastych, zbożach,

orzechach i tofu. Coś takiego jak niedobór wapnia praktycznie nie istnieje. Głównym

problemem w przypadku rozwoju i regeneracji kości jest raczej niedobór witaminy D.

Organizm jej pozbawiony nie może bowiem wapnia absorbować. Niejaki doktor Winfried

Beck w artykule dla „Medical Tribune” sformułował tezę, że jednoczesne spożywanie wapnia

i białka, a to właśnie te dwa składniki przyswajamy, jedząc produkty mleczne, wcale nie

prowadzi do absorbowania wapnia, a wręcz przeciwnie - do jego wzmożonego wydalania.

Nie sposób przeoczyć istnego zalewu prac przytaczających dowody na słuszność tej tezy. Już

w 1920 roku opisano, jak podczas trawienia białka zwierzęcego powstaje kwas fosforowy,

który organizm musi zneutralizować. Po to właśnie potrzebny mu wapń, często nawet

w większych ilościach niż ten zawarty w mleku. Wapń jest wówczas niejako wypłukiwany

z kości. Jeśli to prawda - sensacja! Oznaczałoby to bowiem ni mniej, ni więcej, że mleko

wcale nie zapobiega osteoporozie, o czym się trąbi od lat, lecz wręcz odwrotnie, osteoporozę

wywołuje. Czyżby branża mleczarska roiła się od kłamców, gotowych dla mamony narażać

na szwank nasze zdrowie? Czyżby w Federalnym Urzędzie Badawczym do spraw Żywienia

i Artykułów Spożywczych pracowały tępe, niekompetentne półgłówki? Aż nie chce się

wierzyć. Jeśli Zrzeszenie Producentów Mleka w Hesji głosi: „Dodatkowa porcja mleka

dziennie to gwarancja wymiernego przyrostu gęstości masy kostnej u młodzieży”, to ma

chyba poparte poważnymi badaniami podstawy, by tak twierdzić. Lecz jak wytłumaczyć

przywoływany przez doktora Becka fakt, że osteoporoza występuje z ponadprzeciętną

częstotliwością w Stanach Zjednoczonych i w Europie, szczególnie w Szwecji, Finlandii

i Anglii, czyli krajach, w których konsumuje się wyjątkowo dużo nabiału?

Kolejną po osteoporozie chorobą, która do niedawna pozostawała niemal nieznana

w Azji, jest cukrzyca. Odkąd Azjaci zaczęli przejmować zachodni styl życia, czyli jeść więcej

mięsa i coraz częściej raczyć się cappuccino z dużą ilością spienionego mleka, ten stan rzeczy

uległ gwałtownej zmianie. Obecnie w samych Indiach czterdzieści milionów ludzi to

diabetycy, w Chinach liczba zachorowań jest zbliżona. Według „Raportu zdrowotnego:

Cukrzyca 2012” istnieją przesłanki, że cukrzyca może stać się „pandemią XXI wieku”. Na

całym świecie liczba zachorowań wzrosła w ostatnich dwudziestu latach siedmiokrotnie - na

ziemi żyje aż dwieście pięćdziesiąt milionów diabetyków. Medycyna konwencjonalna

w Europie i Ameryce nie widzi jednak związku między cukrzycą a piciem mleka. Azjaci

zapadają na cukrzycę, bo za dużo jedzą, koniec kropka. A to, że Finlandia, jeden z krajów,

w których spożywa się najwięcej mleka, ma również jeden z najwyższych odsetków

cukrzyków na świecie, należy pewnie przypisać deficytowi światła wynikającemu z położenia

blisko koła podbiegunowego i związanemu z nim niedoborowi witaminy D. Swoją drogą,

absolutnym liderem na tej liście są Niemcy - ponad dziesięć procent moich rodaków to

diabetycy. W Niemczech mieszka około ośmiu milionów zdiagnozowanych cukrzyków,

którzy muszą radzić sobie z poważnym obniżeniem jakości życia. Szacuje się, że trzy do

czterech milionów Niemców nie wie, że ma cukrzycę, a jedna trzecia całej nacji jest na

najlepszej drodze, by wkrótce zachorować. Nieleczona cukrzyca może powodować choroby

serca i ślepotę, a także nieść za sobą konieczność amputacji kończyn. Dla niemieckiego

systemu opieki zdrowotnej diabetycy oznaczają obciążenie finansowe rzędu osiemnastu

miliardów euro rocznie (niektóre źródła - na przykład profesor Hauner - mówią nawet

o sześćdziesięciu miliardach, jeśli doliczyć również koszty pośrednie). To około piętnastu

procent wszystkich wydatków w sektorze zdrowotnym. Jeśli liczba zachorowań na cukrzycę

będzie w Niemczech rosła w takim tempie jak do tej pory, niewykluczone, że wydatki te

w ciągu następnych dziesięciu lat jeszcze się podwoją, a to oznacza, że długoterminowe

finansowanie naszego systemu opieki zdrowotnej pewnego dnia może się całkiem zawalić -

wszystko za sprawą raptownie wzrastających kosztów leczenia cukrzycy.

O ile cukrzyca typu drugiego (starcza) ma lekki przebieg i uzasadniona jest z reguły

nadwagą wieku podeszłego, to przyczyną cukrzycy typu pierwszego (młodzieńczej)

o znacznie cięższym przebiegu (i droższej w leczeniu) może być spożywanie mleka krowiego

w wieku niemowlęcym. Gdy niemowlętom bardzo wcześnie zaczyna się podawać krowie

mleko, jego proteiny mogą przedostać się przez kształtującą się dopiero ścianę jelit do krwi

i trafić do trzustki. A ponieważ aminokwasy krowie są bardzo podobne do niektórych

aminokwasów znajdujących się w trzustce, organizm zaczyna wówczas zwalczać własne

komórki. Tak w każdym razie uważają niektórzy przeciwnicy picia mleka. Federalny Urząd

Badawczy do spraw Żywienia i Artykułów Spożywczych jest zapewne innego zdania. Jeden

z jego przedstawicieli przyznał jednak, że wyniki amerykańskich badań na temat związku

między spożyciem mleka a rakiem prostaty należy uznać za wiarygodne. Artykuł został

opublikowany w grudniu 2005 roku w ”Journal of the National Cancer Institute”

i porównywał dwanaście wcześniejszych publikacji na ten temat. Potwierdził także

opublikowane w sierpniu 2003 roku wyniki badań prowadzonych na Uniwersytecie Harvarda,

które dowiodły, że ryzyko zachorowania na raka prostaty jest o trzydzieści dwa procent

większe w przypadku mężczyzn pijących mleko. Przywołajmy raz jeszcze badania doktora

Campbella: według niego pojawieniu się raka sprzyjają kazeiny stanowiące osiemdziesiąt

procent łącznej ilości protein zawartych w mleku. Autorzy amerykańskiego studium na temat

raka przypuszczają natomiast, że duże ilości nabiału hamują produkcję witaminy D. A ta nie

tylko odgrywa olbrzymią rolę w rozwoju i regeneracji kości, lecz również zapobiega rakowi

prostaty. Zaczynam główkować: załóżmy, że Finowie rzeczywiście chorują na cukrzycę ze

względu na brak światła i związany z nim niedobór witaminy D. W takim razie picie przez

nich ponadprzeciętnych ilości mleka - hamującego produkcję witaminy D - musi być

doprawdy fatalne w skutkach.

Tak czy owak, Federalny Urząd Badawczy do spraw Żywienia i Artykułów

Spożywczych niespecjalnie przejmuje się wynikami amerykańskich badań i nadal zaleca, by

dziennie wypijać przynajmniej litr mleka lub przyjmować tysiąc dwieście miligramów

wapnia, ponieważ korzyści związane z piciem mleka rzekomo przewyższają ryzyko

ewentualnych zachorowań. Ostatecznie jeszcze nie do końca zbadano, jak to jest z tym rakiem

prostaty, powiada Urząd, natomiast istnieją wystarczające dowody na to, że picie mleka

zapobiega osteoporozie, nadciśnieniu, zawałom serca i nadwadze.

Tylko że to, co głosi Urząd, już mnie jakoś nie przekonuje.

Ale czy przemysł spożywczy i Federalny Urząd Badawczy do spraw Żywienia

i Artykułów Spożywczych naprawdę namawiałyby do picia mleka, wiedząc, że to produkt

szkodliwy dla zdrowia? Czy podobna, by politycy, wybrani przez obywateli

w demokratycznych wyborach, bardziej liczyli się z interesami koncernów spożywczych niż

ze zdrowiem swoich wyborców? Czyżby eurodeputowanym do tego stopnia brakowało

rozumu, że uchwalili dofinansowanie na podawanie mleka w szkole, wiedząc, że powoduje

u dzieci otyłość i choroby?

To może z nieco innej beczki: w czerwcu 2010 roku Parlament Europejski uchwalił

wprowadzenie „sygnalizacji świetlnej dla żywności” w całej Europie. Pomysł polegał na tym,

by na opakowaniach artykułów spożywczych umieszczać nalepki, które za pomocą kolorów -

czerwonego, zielonego i żółtego - informowałyby konsumenta o zawartości tłuszczu,

nasyconych kwasów tłuszczowych, cukru i soli. Chodziło o uświadomienie kupującego, na co

naraża swoją trzustkę i arterie. Przykład: na opakowaniu produktu szczególnie bogatego

w tłuszcze obok słowa „tłuszcze” umieszczano by punkt koloru czerwonego. W przypadku

niskiej zawartości soli przy słowie „sól” widniałby znaczek w kolorze zielonym, a gdyby

produkt zawierał sporo cukru, lecz nie tyle, by nie można było sobie nań od czasu do czasu

pozwolić, światło „sygnalizacji” miałoby kolor żółty. W Anglii już wprowadzono znakowanie

żywności tym systemem i w ankiecie dziewięćdziesiąt procent obywateli oceniło go jako

przejrzysty i zrozumiały. Co więcej, zmieniły się zachowania konsumenckie, co skłoniło

nawet niektórych producentów do modyfikacji receptur. Część wypuszczanych przez nich na

rynek dań gotowych zawiera teraz mniej tłuszczu, soli i cukru. Według ankiety Emnidu

z lipca 2009 roku dwie trzecie Niemców opowiedziało się za wprowadzeniem podobnego

systemu także u nas. Państwowe kasy chorych, zaalarmowane stanem zdrowia naszego

obrastającego w tłuszcz społeczeństwa, zwracały się z żarliwymi apelami do rządu, by raczył

poprzeć ten pomysł. Przedstawiciele federalnej organizacji zawodowej europejskich

pediatrów napisali w liście do eurodeputowanych: „Zwracamy się z usilną prośbą o działanie

nie tylko w myśl interesów lobby spożywczego”. Właściwie wszyscy - poza branżą

spożywczą - poparli wprowadzenie systemu znakowania żywności. Pozostawało już tylko go

uchwalić. Lecz cóż to, czy to możliwe? Większość parlamentarzystów zagłosowała przeciw.

Prasa pisała potem, że politycy ugięli się pod presją lobbingu wielkich koncernów, co

brzmiało tak, jakby w tym, że lobby przemysłu spożywczego ma w rządzie swoich ludzi, nie

było niczego zdrożnego. Zastanawiam się, jak takiemu lobbyście udaje się przekonać

polityka, by działał w jego interesie.

Polityk: „Ekhm, ekhm, mam tutaj taki wnioseczek: sygnalizacja świetlna dla

produktów spożywczych. Żeby konsument wiedział, co jest zdrowe, a co nie”.

Lobbysta: „Co takiego? Nie ma mowy. Kto będzie wtedy jadł wszystkie te tłuste

rzeczy z dużą ilością cukru?”.

Polityk (czerwieni się po same uszy): „Ojej, o tym nie pomyślałem. Chociaż... o to

właściwie chodzi, prawda? Ludzie powinni jeść mniej tłustych i słodkich produktów.

Społeczeństwo nam tyje, jest coraz więcej grubych dzieci. A to dla systemu opieki zdrowotnej

dodatkowe koszty. Nie da się tego dłużej finansować”.

Lobbysta: „A co mnie to obchodzi? Słuchaj no, albo wszystko zostanie po staremu

i grubasy dalej będą żreć cały ten szajs, albo przenoszę fabrykę za granicę i zwalniam dwa

tysiące pracowników”.

Polityk: „Ach, skoro tak... to mówi się trudno”.

Okay, wiem, że w tym konkretnym przypadku było zupełnie inaczej. W tym

konkretnym przypadku europejski przemysł spożywczy przeznaczył na walkę ze zbyt

przejrzystym dla konsumenta systemem znakowania żywności miliard euro, jak sam zresztą

podaje. Na każdą ulotkę informacyjną wysłaną do polityków przez kasy chorych

i konsumerystów przypadło dziewięć ulotek wydanych przez lobby spożywcze,

przekonujących, dlaczego pod żadnym pozorem nie powinno się głosować za

wprowadzeniem nowego systemu. O tym, że parlamentarzyści przestudiowali je niezwykle

gruntownie i z najwyższą uwagą, niech zaświadczy przykład Renate Sommer, referentki

CDU, która w uzasadnieniu decyzji swojej partii niemal słowo w słowo przywołała

argumentację lobby spożywczego, głoszącą, że proponowany sposób znakowania jest zbyt

prymitywny i brak mu dostatecznych podstaw naukowych.

Możliwe, że Parlament Europejski udaremnił tę pilnie potrzebną akcję

uświadamiającą nie ze złej woli, lecz rzeczywiście z przekonaniem, że postępuje słusznie.

Chodzą słuchy, że do Brukseli wysyła się niekoniecznie samych orłów. Ale na poważnie: czy

podjęcie decyzji o informowaniu tyjącego w zawrotnym tempie społeczeństwa o składnikach

produktów spożywczych za pomocą prostego systemu znakowania żywności naprawdę było

aż tak trudne?

Gdyby ktoś mnie spytał, czy mogę sobie wyobrazić, że lobbyści przemysłu

spożywczego namawiają do picia mleka, chociaż doskonale zdają sobie sprawę, że reklamują

produkt tuczący, mogący wywołać raka, osteoporozę i cukrzycę, powiedziałabym: „Głowy

nie dam, ale... A niech to... Oj tak, po nich można się wszystkiego spodziewać. Dla takich jak

oni nie ma żadnych świętości”.

I gdyby ktoś spytał, czy wierzę w to, że dzieje się to za przyzwoleniem naszych

polityków, odparłabym bez wahania: „Owszem, mogę to sobie wyobrazić”.

Ale może padłam ofiarą fałszywych statystyk i błędnych informacji

rozpowszechnianych przez niezwykle wyrafinowanych lub zwyczajnie niefrasobliwych

wegan? Może mleko rzeczywiście jest super, jak słyszymy od dziesięcioleci, i może

odbierając krowom cielęta i pijąc przeznaczony dla nich pokarm, naprawdę wyświadczamy

swojemu organizmowi ogromną przysługę? Jak już powiedziałam, nie wiem. Ale gdyby mnie

ktoś spytał, co myślę... Myślę, że będę jadła znacznie mniej nabiału.

11 Lipiec - jeszcze bardziej wegański

Nie musimy żyć tak jak dotychczas. Rozstańmy się z imperatywem niezmienności,

a w naszym życiu zagoszczą tysiące nowych alternatyw.

Christian Morgenstern

Zadanie: Nie jem nic zwierzęcego i wreszcie kupuję kołdrę z tworzywa sztucznego

lub bawełny.

Po nadzwyczaj mroźnej zimie i wyjątkowo mokrej wiośnie nadchodzą mordercze

upały. Jak podaje Amerykańska Narodowa Służba Oceaniczna i Meteorologiczna (NOAA),

mamy za sobą najcieplejsze półrocze od momentu rozpoczęcia badań meteorologicznych

w roku 1880. W radiu non stop puszczają hit z refrenem: „trzydzieści sześć stopni, a będzie

jeszcze więcej”. Wygląda na to, że katastrofa klimatyczna nastąpi jednak wcześniej niż

dopiero za pięćdziesiąt lat. Amerykańskie Narodowe Centrum Danych na temat Śniegu

i Lodu (NSIDC) donosi, że tempo topnienia lodu arktycznego było w czerwcu tego roku

najszybsze od czasu pierwszych pomiarów (1979). Zwarta pokrywa lodowa na biegunie

północnym jest o dziesięć procent mniejsza niż zazwyczaj o tej porze roku i co cztery dni

odrywa się od niej kolejny kawał równy powierzchni Niemiec. Niedźwiedzie polarne nie

wiedzą już, gdzie się podziać. Dobrze pamiętam, jak jeszcze kilka lat temu eksperci od

pogody uspokajali: „No tak, rzeczywiście, odnotowaliśmy wartości ekstremalne, tak gorąco

nie było już od dawna i jeszcze nigdy nie spadło u nas tyle deszczu, a Szlezwika-Holsztynu

nigdy przedtem nie nawiedzały tak duże tornada, ale wartości ekstremalne i anomalie

pogodowe czasem się zdarzają, tak już jest. To wcale nie oznacza, że powinniśmy bić na

alarm”. Powtarzali to jak katarynka przez jakieś dziesięć lat, a potem wzruszyli ramionami

i stwierdzili: „Hm, no tak, niestety, wygląda na to, że jednak faktycznie mamy globalne

ocieplenie”. Nawet rekordowe upały latem 2003 roku, które w samej tylko Europie

kosztowały życie około siedemdziesięciu tysięcy ludzi, naukowcy zaliczyli wówczas

w poczet zjawisk, które występują raz na jakieś czterysta pięćdziesiąt lat. Powoli jednak

zaczynamy zdawać sobie sprawę, że wkrótce może być więcej takich gorących lat. I nie

zmieni tego nawet jeden bezmięsny dzień w tygodniu, który, jak dobrze pójdzie, praktykować

będzie może z dziesięć procent Ziemian.

Zaplanowana na początek lipca akcja ratowania kur, w której chciałam wziąć udział,

zostaje przesunięta na później. Kurniki z bateriami klatkowymi, do których mieliśmy zamiar

się włamać, nagle zniknęły. Przyczyna pozostaje w sferze domysłów. W tym roku baterie

klatkowe zostały zakazane, producent jaj wprowadził więc pewnie w czyn groźbę lobby

drobiarskiego: skoro zabraniacie nam działać jak do tej pory, przenosimy się do Europy

Wschodniej, gdzie przyjmą nas z otwartymi ramionami i gdzie będziemy mogli pozwalać

sobie na więcej nawet niż dotychczas. I tyle macie z tego pożytku. Nie chciałabym być

w skórze ministra rolnictwa - ta niemoc wobec przemysłu, którego niepodobna kontrolować

ani regulować, bo to przecież on dyktuje warunki! Ale dyktować warunki, i to o wiele

skuteczniej, mógłby również konsument, ponieważ to w jego mocy leży decyzja

o niekupowaniu jaj. Tylko że konsument jej nie podejmuje. Ani mu to w głowie.

Jestem u rodziców w Hamburgu - zjazd rodzinny. Przyjechali brat z żoną i synem,

a także siostra z dziećmi i mężem ministrem. Mam na sobie czarną koszulkę z napisem

„Animal Liberation”, przedstawiającą zamaskowanego rebelianta, który trzyma na rękach

rozbrajająco słodkie, bezbronne zwierzątko niezidentyfikowanego gatunku. Miał to być chyba

beagle z laboratorium doświadczalnego, lecz bardziej przypomina skrzyżowanie borsuka

z ostronosem. Mój szwagier, minister rolnictwa, postanawia zignorować koszulkę. Pewnie boi

się, że mogłabym opisać jego reakcję w swojej książce. Zresztą trudno brać mu to za złe.

Wkrótce jednak rozmowa schodzi na hodowlę zwierząt. To właściwie nieuniknione, gdy ja

w niej uczestniczę.

- No właśnie, jak to naprawdę jest z tymi bateriami klatkowymi? - zagaja brat, patrząc

na szwagra. - Myślałem, że zostały zakazane. To istnieje jeszcze ta hodowla klatkowa czy

nie?

Minister rolnictwa tłumaczy, jak wyglądają nowe, w pełni wyposażone klatki. Jestem

osobą dobrze wychowaną, pozwalam mu więc dokończyć, po czym sama zabieram głos:

- Zasadniczo masz rację. Ale nie wolno zapominać, że...

Któż lepiej ode mnie wyjaśni tę - wcale nie taką znowu nieskomplikowaną - kwestię?

Całymi tygodniami zbierałam przecież materiały na temat baterii klatkowych. Znam

wszystkie dane liczbowe, co do centymetra kwadratowego. Wiem, co kiedy uchwalono i co

kiedy zniesiono. Zapoznałam się z ekspertyzami i informacjami ministerstwa rolnictwa,

towarzystw ochrony zwierząt i obrony ich praw, a nawet producentów kurzych klatek.

- Nowe klatki różnią się od starych przede wszystkim...

Brat wstaje i idzie do kuchni po lemoniadę, niepomny tego, że zawiera ona fosfor

wypłukujący wapń z kości. Opowiadam więc o hodowli w małych grupach pozostałym, choć

nie sprawiają wrażenia szczególnie zainteresowanych. Szwagier uważa, że gdyby konsumenci

rzeczywiście przywiązywali wagę do losu zwierząt, kupowaliby jaja i mięso z hodowli

ekologicznych.

- Ale najwyraźniej nie jest to dla nich aż tak istotne.

- To kwestia etyczna - denerwuję się. - A przecież nie można pozwolić, by kwestie

etyczne regulował rynek. Praca dzieci też jest u nas zabroniona i jakoś nikt nie mówi, że

decyzję w tej sprawie należy pozostawić konsumentowi. Torturowanie zwierząt kłóci się

przecież z wizerunkiem cywilizowanego kraju.

Powoli się rozkręcam. Chcę jeszcze spytać szwagra, czy jego dieta to rzeczywiście

skutek świadomego wyboru. I czy naprawdę myśli, że choć jedna osoba przy tym stole

podjęła świadomą decyzję, jak chciałaby się odżywiać - czy też wszyscy jedzą po prostu to,

co mają na talerzu, to samo, co zwykli jadać ich rodzice i dziadowie? Chcę jeszcze

powiedzieć, że urząd ministra rolnictwa przestał być jedną z instytucji o raczej średnim

znaczeniu, ponieważ decyzje, które zapadają w jego resorcie, mają teraz konsekwencje

globalne. Mam na końcu języka, że całe połacie Francji, Majorki, Ameryki Południowej

i innych części świata znikają pod wodą i jeszcze - że to godne pożałowania: skazywać

planetę na upadek tylko dlatego, że nie chce się nadepnąć na odcisk lobby rolniczemu. Ale

bratowa już od pół minuty szturcha mnie, jakby chciała zwrócić na coś moją uwagę.

- Johan chciałby cię o coś spytać.

Pochylam się nad swoim małym bratankiem.

Johan pyta, czy może spróbować mojego syropu buraczanego. Przyniosłam go, żeby

zrobić sobie wegański chlebek z margaryną i melasą, gdy wszyscy rzucą się na półmisek

z ciastem.

- No pewnie - mówię. - Śmiało, częstuj się. Bierz bez pytania.

Teraz syropu koniecznie muszą spróbować również siostrzenica i drugi bratanek.

Rozmowa schodzi na podróż po Polsce siostry i jej męża. W drzwiach salonu staje mama

z miską czerwonej galaretki domowej roboty28

.

- Tego pewnie też ci nie wolno, prawda? - pyta ze zrezygnowaną miną. Odmową

spróbowania niemal wszystkiego, co stało na stole, wprawiłam mamę w jeszcze większe

przygnębienie, niż udawało mi się dawniej za sprawą ekscentrycznego gustu przy doborze

partnerów czy imania się zawodów bez perspektyw. Muszę się przez chwilę zastanowić. Co

za ulga - a jednak mogę zjeść galaretkę. Uszczęśliwiona mama biegnie do kuchni i wraca

z kartonem mleka.

- Polej sobie. Takie chude na pewno możesz, ma tylko 1,5 procent tłuszczu.

Wieczorem na stole ląduje wielki półmisek z rybą.

- Hm, marne szanse, że coś dzisiaj zjesz - nabija się brat. Weganizm nie jest dla mojej

rodziny stylem życia, który miałby wynikać z palącej konieczności i pozwalać na

zapobieżenie klęsce ekologicznej, lecz moim osobistym, godnym pożałowania problemem.

Mama już chce po raz kolejny stawiać przede mną miseczkę z galaretką, ale ja przyniosłam

z sobą własną kolację - wegański sznycel po wiedeńsku. Idę do kuchni, by go podsmażyć.

Sznycel po wiedeńsku z białka pszenicznego jest zdecydowanie najlepszym znanym mi

substytutem mięsa. Nie żeby przypominał w smaku oryginał - ale gdy człowiek raz na zawsze

wyzbędzie się wewnętrznego roszczenia, by to, co wygląda jak mięso, tak właśnie

smakowało, może się naprawdę delektować wegańskim sznyclem. W kuchni znalazłam nawet

butelkę słodko-kwaśnego i - jeśli wierzyć informacji na etykiecie - wegańskiego sosu Uncle

Ben’s, którym od razu polewam swoje danie. Do tego japońska sałatka z jaskrawozielonych

alg. Gdy pojawiam się przy stole z pełnym talerzem, natychmiast wszystkie dzieci zgodnie

wołają, że chcą to samo. Puszczam talerz w obieg i wszyscy próbują po kawałeczku. Wszyscy

poza ministrem rolnictwa. Dzieci wyrażają swój entuzjazm głośno i bez zahamowań, a dorośli

kiwają głowami ze zdumieniem i uznaniem. Nie ma co, wegański sznycel po wiedeńsku jest

naprawdę pierwsza klasa.

Później rozmowa schodzi na krowy mleczne i sposoby ich hodowli, a szwagier zabiera

głos, gdy dzielę się z nim swoimi wątpliwościami, czy krowom mlecznym od 1950 roku aby

na pewno powodzi się coraz lepiej.

- Możesz mi chyba zaufać, zajmuję się mleczarstwem przez całe życie. Dawniej

krowy stały przywiązane jedna obok drugiej, a dziś prawie wszędzie są kojce dla bydła.

Pozwolenie na przywiązywanie krów dostają już tylko całkiem małe gospodarstwa, i to tylko

dlatego, że inaczej by zbankrutowały.

- Ale czy krowy od czasu do czasu wypuszcza się z kojców na dwór? Czy zdarza się,

że latem wychodzą na łąkę? - drążę.

- Niektóre - mówi całkiem już spokojnie minister rolnictwa.

Krowy trzymane w kojcach z reguły spędzają w oborze cały rok. Jeśli w pobliżu

w ogóle jest pastwisko, wychodzą na zewnątrz tylko podczas dwóch miesięcy w roku, gdy nie

dają mleka. Przywiązuje się około trzydziestu pięciu procent wszystkich krów. Dotyczy to

głównie małych gospodarstw, przede wszystkim na południu Niemiec, i niestety jednej

trzeciej krów hodowanych na ekofermach. Za to aż osiemdziesiąt pięć procent biokrów

wychodzi na dwór w miesiącach letnich.

- To nie jest tylko kwestia znęcania się nad zwierzętami - mówię do pozostałych

członków rodziny, którzy, sądząc po minach, mieliby wielką ochotę wyjść z pokoju, pewnie

ze względu na niezbyt przyjemny nastrój, choć może również za sprawą dość ubogiego

doboru tematów. - Chodzi też o to, że eksport z Unii Europejskiej rujnuje rolnictwo w Afryce.

Afrykanie nie mogą już sprzedawać własnego drobiu, bo nawet u nich wykarmienie kurczaka

kosztuje pięć do ośmiu euro. Więc zamiast hodować własne, są teraz skazani na jedzenie

naszego taniego, mrożonego mięsa złej jakości, pochodzącego od torturowanych zwierząt.

Jean Ziegler, specjalny wysłannik Organizacji Narodów Zjednoczonych do spraw

żywności, powiedział kiedyś - nie pamiętam już, w jakich dokładnie słowach - że za wzrost

liczby niedożywionych Afrykanów z osiemdziesięciu jeden milionów (1972) do dwustu

trzech milionów (2003) należy winić politykę agrarną Unii Europejskiej.

- Poza tym emisja dwutlenku węgla do atmosfery, czyli efekt uboczny masowej

hodowli zwierząt, jest wyższa niż w przypadku wszystkich środków transportu świata razem

wziętych. O metanie nie wspominając. Jakby wiadomości o wycieku ropy naftowej nie były

już wystarczająco okropne. Czy wiecie, że rok w rok spalamy tyle ropy, ile powstało jej

w ciągu miliona lat?

Mówili o tym niedawno w telewizji. Ostatnio ciągle oglądam takie programy: mrożące

krew w żyłach wieści o katastrofach, reportaże o zbliżającym się końcu świata, dokumenty

pod hasłem „Już i tak jest za późno”. Wydobywać rok w rok tyle ropy, ile powstało w ciągu

miliona lat - czy to możliwe? Zaraz, a może nie mówili, że co roku, tylko codziennie?

- W każdym razie niedługo jej zabraknie.

- Najważniejsze, żeby jej starczyło, dopóki ja nią handluję - mówi brat. Boże, to też

chyba wyparłam: mój brat pracuje przecież dla koncernu naftowego. Szwagier jest ministrem

rolnictwa, brat robi w ropie, a tato, nim przeszedł na emeryturę, pracował w przemyśle

farmaceutycznym. W naszej rodzinie brakuje jeszcze chyba tylko bankiera i radykalnego

islamisty.

Wreszcie oświadczam, że na mnie pora, i rodzinny orszak odprowadza mnie do

samochodu. Mama stawia na siedzeniu pasażera plastikowy pojemnik Tuppera z czerwoną

galaretką, a szwagier uprzejmie przypomina:

- Pamiętaj, daj skończoną książkę do przeczytania fachowcowi, bo inaczej będzie

kompromitacja.

Stwierdzam ze zdumieniem, że mój siwek Torino, zazwyczaj dość płochliwy, zrobił

się znacznie bardziej ufny, odkąd przestałam na nim jeździć. Zamiast przejażdżki Torino

dostaje teraz ode mnie porcję pieszczot. Raz nawet zaczął lizać mnie po twarzy jak pies, a ja

powiedziałam, pewnie z przyzwyczajenia: „Już dobrze, Bulli”. Niestety, ostatnio tak przybrał

na wadze, że przypomina zbyt mocno nadmuchaną gumową zabawkę. Lucerna rosnąca na

pastwiskach jest tak kaloryczna, że pozwalam Torinowi, Bonzowi i Pepe paść się tylko przez

sześć godzin dziennie. Przez resztę dnia zostaje im siano. Nadal jednak uważam, że koń

poczułby się lepiej, gdybym go trochę przegoniła. Nawet przy założeniu, że Torino szczerze

nienawidzi wszelkich przejażdżek, taki wypad oznaczałby dla niego przynajmniej dwie

godziny nudy mniej. Zobaczyłby trochę świata, spalił trochę kalorii, a w nagrodę mógłby się

potem popaść z godzinkę dłużej. Poza tym po wysiłku fizycznym jedzenie smakuje o wiele

lepiej. Każdy wie, że kanapka z serem - wróć, mam na myśli oczywiście kanapkę z tofu - jest

czym innym po górskiej wędrówce niż po pięciu godzinach przed telewizorem. Większość

ludzi nie lubi swojej pracy, ale gdy przechodzą na bezrobocie lub na emeryturę, z dnia na

dzień popadają w depresję. Niestety po Torinie nigdy nie widać, co lubi, a czego nie. Za to

muł Bonzo za każdym razem niedwuznacznie daje mi do zrozumienia, jakie są jego

preferencje. Gdy Bonzo robi to, czego się do niego wymaga, spokojnie można założyć, że

przynajmniej połowicznie się z tym zgadza. Gdy szaleje, jakby miał zamiar zadeptać cię na

śmierć, należy przyjąć, że jest odwrotnie. Bonzo to idealne zwierzę dla weganina. Muszę

przyznać, że rezygnację z jazdy ułatwiają mi nie tylko upały, insekty i mój wrodzony

sprzeciw wobec szowinizmu gatunkowego. Bo choć od czasu pobytu Bonza w stadninie już

raz na nim jeździłam i nic się nie stało, nie mogę powiedzieć, bym za tym specjalnie tęskniła.

W pobliżu stajni natykam się na Simba. Kocur, z grzbietem wygiętym w łuk,

uskutecznia w trawie dziwaczne, wysokie podskoki. Bawi się złowioną myszą. Wreszcie ją

upuszcza i łapą wymierza serię krótkich, lekkich uderzeń.

- Simbo! - wrzeszczę.

Kot na chwilę odrywa wzrok od myszy, a w jego oczach czytam: „Nie masz pojęcia,

jakiego mi to daje kopa”. Jiminy pewnie usprawiedliwiłaby Simba, mówiąc, że zwierzę nic na

to nie poradzi, bo taka już jego natura, ale to samo można by powiedzieć w odniesieniu do

seryjnego mordercy.

Zdejmuję wegański but i rzucam nim w stronę kocura. Simbo zmyka, a ja przyglądam

się miejscu zbrodni. Mysz ledwo zipie. Simbo nie zabił jej od razu, lecz kocim zwyczajem

przegryzł jej kręgosłup w okolicy lędźwiowej, powodując paraliż tylnych kończyn, by

pobawić się ofiarą, pozbawioną możliwości ucieczki. Nadbiegają zaaferowane kury. I one od

czasu do czasu lubią sobie rozdziobać mysz. Nie zwalniając tempa, taksują ofiarę z głowami

przekrzywionymi na bok. Przypominają wstrętne dwunożne welociraptory z filmów

o dinozaurach - zachłanne, śmiertelnie zdeterminowane i nieznające litości.

- Poszły stąd! - krzyczę. - Morderczynie! Bestie! Powinnam was wszystkie upiec.

Lecz jedynym zwierzęciem zaniepokojonym moimi wrzaskami jest wrażliwiec

Torino, który zaczyna kłusować po wybiegu, parskając i błyskając białkami oczu. Kury nie

ustępują nawet na centymetr. Przykrywam mysz pustą skrzynką po kwiatach, żeby odciąć im

drogę. Moja złość na Simba i kury to, rzecz jasna, przejaw czystej hipokryzji. Obrok dla koni

wabi myszy. Tak naprawdę korzystam na tym, że kocury to urodzeni mordercy.

W przeciwnym razie musiałabym pozastawiać pułapki i sama splamić się mysią krwią.

Wolałabym jednak, by egzekucje w wykonaniu kotów miały bardziej humanitarny przebieg.

Zawsze uważałam myszy za sympatyczniejsze od kotów, choć to oczywiście kwestia gustu.

Mają ciężki żywot. Bo co to za życie - kilka tygodni, a w najlepszym razie miesięcy pełnych

strachu, a na koniec śmierć jak z horroru.

Dumam nad na pół sparaliżowaną myszą. Do... hm, pasa jest jeszcze bardzo żwawa,

ale wyjątkowo zestresowana. Myje się raz po raz, co trzydzieści sekund.

- Teraz i tak wszystko jedno, jak wyglądasz - wzdycham. Mysz wygładza sobie sierść

na brzuszku. Drapię się po głowie. Zepsułam Simbowi przyjemność torturowania i teraz sama

muszę doprowadzić dzieło do końca. Tylko jak? Podobno śmierć przez uduszenie spalinami

jest zupełnie bezbolesna. Zasypiasz i tyle. Zapalam silnik forda, przytykam do rury

wydechowej plastikową torebkę i odrywam ją po krótkiej chwili. Cholera, ależ te spaliny

gorące! Jeszcze tylko gumka i gotowe.

Jiminy siedzi w salonie i ogląda mecz. Nad telewizorem powiesiła czerwony wełniany

sznurek, a na nim - karteczki ze zdjęciami piłkarzy niemieckiej drużyny, które dają kasjerki

w REWE przy każdych zakupach.

- Nareszcie! - woła na mój widok. - Zaraz koniec. Już myślałam, że muszę na to

patrzeć sama.

Siadam na kanapie. Obok mnie, w czerwonej reklamówce Esprit, powoli umiera mała

mysz.

- Jogi Löw29

znowu ma na sobie ten niebieski sweter, który podobno przynosi

szczęście. - Jiminy się uśmiecha, niby z ironią, lecz nie bez iskry nadziei. - Zawsze, gdy

wkładał ten swój sweterek, strzelaliśmy cztery gole. Pewnie nie wolno mu go już nawet prać.

- Aha. To dlaczego tamci bez przerwy są przy piłce?

- Nie jest dobrze. - Przyjaciółka kręci głową. - W najlepszym razie skończy się

remisem, będzie dogrywka i w końcu wygramy w rzutach karnych. - Nagle wyrywa jej się

okrzyk. Mało brakowało, a jeden z naszych strzeliłby gola. Dopiero co wszedł na boisko, gra

zaledwie od kilku minut.

Lecz ostatecznie naszej reprezentacji nie pomaga ani rytualne grillowanie mięsa przed

mistrzostwami i w ich trakcie, ani nieprany sweter trenera. Hiszpanie strzelają gola

i wypadamy z gry.

- Co tam masz?

- Jedną z ofiar Simba. Przystawiłam torebkę do rury wydechowej, żeby zatruła się

tlenkiem węgla.

Nasi chwiejnym krokiem schodzą z boiska. Na twarzach bezbrzeżne rozczarowanie.

Philipp Lahm30

ma łzy w oczach.

- Ale przecież to już niemożliwe, teraz samochody mają wmontowane nowe

katalizatory - mówi Jiminy. A niech to, o tym nie pomyślałam. Otwieram torebkę. Tak czy

inaczej, mysz jest martwa. - Pewnie umarła z braku tlenu - orzeka Jiminy. - Albo w wyniku

obrażeń wewnętrznych. Słuchaj, czy tobie też się wydaje, że koty więcej polują, odkąd

dostają wegańską karmę?

Trudno powiedzieć. Daję im teraz karmę zwykłą i wegańską, w proporcjach pół na

pół, ale nadal wyjadają tylko zwykłą, zostawiając w misce spore ilości drogiej Ami Cat. Oba

mocno schudły. Chociaż może to przez upały. Jedynym zwierzęciem, które dało się

przekonać do wegańskiego jedzenia, jest pomieszkujący w ogrodzie jeż, co noc dobierający

się do resztek pozostawionych w kocich miskach. Wynoszę martwą mysz na dwór, gdzie już

czatuje Simbo. Po krótkiej chwili wahania daję mu ją. Wcina, aż mu się uszy trzęsą. Twój kot

kupowałby myszy.

Z biegiem czasu przyzwyczaiłyśmy się do wegańskiego trybu życia i wcale nie

uważamy, by był szczególnie męczący lub zbyt skomplikowany. Wiem, co mogę jeść, wiem,

gdzie to dostać, a większość wegańskich produktów naprawdę dobrze smakuje. Oferta

supermarketów jest oczywiście ograniczona. Raz na jakiś czas daję im jednak szansę

i sprawdzam, czy na przykład na opakowaniu ciastek nie ma informacji, że zostały upieczone

bez jaj i mleka, niestety tylko po to, by po chwili odłożyć je ze zrezygnowanym

westchnieniem i po raz enty włożyć do koszyka tabliczkę marcepanowej ritter sport. Za

każdym razem, gdy odkrywam, że mogę jeść coś, co jadłam dawniej, tak się cieszę, że często

nie zwracam nawet uwagi, czy jest wyprodukowane ekologicznie.

Któregoś razu pomyślałam sobie, że cola to pewnie również produkt wegański.

Przecież nie muszę zaraz pić coca-coli. Może by tak spróbować vita-coli, w myśl zasady

„Wspierajmy rodzimych producentów”? Niestety po kilku dniach picia vita-coli znowu

zaczynają mnie boleć palce i żołądek. Dopiero teraz dociera do mnie, że skurcze żołądka

i bóle palców przestały mnie nękać, odkąd wykreśliłam ze swojej diety colę. W każdym razie

teraz wróciły, tylko że nie mam już najmniejszej ochoty na ponowne odstawienie mojego

ulubionego napoju.

Czekolady z mleka ryżowego nagle nie mogę już przełknąć, a przecież przez pierwsze

tygodnie wydawała mi się całkiem zjadliwa. Dziwne, doprawdy nie rozumiem, jak mogłam ją

w ogóle jeść. Ohyda. Niewykluczone, że czekolada z mleka ryżowego ma się do

pełnomlecznej jak metadon do heroiny. Może i pomaga, gdy człowiek jest na odwyku, lecz

nie wytrzymuje porównania z prawdziwymi dragami. Zresztą jedzenie przestało być dla mnie

tak ważne jak dawniej, mimo że wciąż odkrywam coraz to nowe wegańskie wynalazki. Na

przykład lody w waflu z wegańskiego sklepu smakują równie dobrze jak podobne mleczne.

W każdym razie w trakcie jedzenia. Dopiero po spożyciu takiego deseru masz wrażenie,

jakby czegoś jednak brakowało. Może mleko zawiera substancję wprawiającą małe dzieci

i cielęta w stan niezmąconego zadowolenia? Oczywiście mogę się mylić. W końcu nigdy nie

odczuwałam żadnego braku po zjedzeniu croissanta firmy Knack & Back. O tym, że są

wegańskie, czyli pieczone bez masła, dowiedziałam się dopiero dzięki internetowym listom

wegańskich artykułów spożywczych. Sama nigdy bym na to nie wpadła. Na stronie, którą

ustawiłam sobie jako startową, od dłuższego czasu widnieje raport o tym, że większość

gotowych sosów firmowanych jako sosy holenderskie nie zawiera ani grama masła i na dobrą

sprawę żadnych jajek. Raport utrzymany jest w takim tonie, jakby zastępowanie produktów

zwierzęcych roślinnymi było wyrządzaniem konsumentowi krzywdy porównywalnej do

wypuszczania na rynek wyrobów z zepsutego mięsa. Dla mnie to jednak informacja na wagę

złota. Okazuje się niestety, że gotowe sosy, oprócz składników bezsprzecznie wegańskich, jak

osiemdziesiąt procent oleju słonecznikowego, najczęściej zawierają również mleko w proszku

i odrobinkę jajka - te ostatnie producenci dodają chyba tylko po to, by uspokoić konsumenta.

Jaka szkoda - przecież te trzy procent jajka i tak nie robi żadnej różnicy, można by więc

z nich śmiało zrezygnować. Wygląda na to, że duże firmy mogłyby w krótkim czasie zacząć

wypuszczać na rynek wegańskie sosy i dania gotowe - pod warunkiem że leżałoby to w ich

interesie. Gdy któregoś razu znów zaczęłam biadolić, że szparagi bez sosu holenderskiego są

jak mercedes bez gwiazdy albo seks bez miłości, Jiminy przerwała mi w pół słowa:

- Nie przesadzaj! Mercedes jest w porządku i bez gwiazdy. Po co komu w ogóle ta

cała gwiazda? Poza tym naprawdę nie wiem, co ci nie pasuje w seksie bez miłości.

Do margaryny zdążyłam się przyzwyczaić. Może zresztą dlatego, że wreszcie

znalazłam taką, którą da się zjeść. Tak czy owak, nagle się okazało, że bez masła można żyć.

Konsekwentnie wegański styl życia czasem nawet przestaje mi się wydawać niemożliwy do

zrealizowania. Jak wiadomo, dobre pomysły dojrzewają w trzech fazach: najpierw są

wykpiwane, następnie zwalczane, aż wreszcie wszyscy się do nich przekonują i zapominają,

że kiedykolwiek było inaczej. Poza tym choć raz w życiu mogłabym należeć do awangardy.

Opinia głosząca, że dieta wegańska naraża organizm na utratę ważnych protein, witamin

i żelaza, ma się tak dobrze tylko dlatego, iż większość ludzi życzy sobie w duchu, by była

prawdziwa. Byle tylko nie przyznać, że przez cały czas mamy wybór - z jednej strony akty

okrucieństwa i niszczenie środowiska naturalnego, z drugiej zaś rezygnacja z mięsa, nabiału

i jaj. A przecież nawet jeden ze światowych czempionów body buildingu jest weganinem.

Białko i żelazo znajdują się również w zbożach i roślinach strączkowych, a że przeciętny

weganin je dużo owoców i warzyw, jego organizm automatycznie przyswaja spore ilości

witaminy C, co dodatkowo przyspiesza absorbowanie żelaza. Jedynym problemem wegan

może być tylko ewentualny brak witaminy B12, odgrywającej istotną rolę w wytwarzaniu

krwi, wszelkich procesach odnowy komórkowej oraz funkcjonowaniu komórek nerwowych.

Witaminę B12 produkują tylko mikroorganizmy, czyli drożdżaki lub bakterie mieszkające

w układzie trawiennym zwierząt bądź występujące na skórce niemytych owoców i warzyw.

W pożywieniu wyłącznie pochodzenia roślinnego jest jej za mało, występuje natomiast

w mleku i produktach mlecznych (jej szczególnie bogatym źródłem są sery), jajkach i mięsie

(głównie w wątróbce). Chociaż teraz nie ma już co do tego całkowitej pewności, ponieważ

antybiotyki, często podawane zwierzętom w hodowli przemysłowej, mogą do tego stopnia

uszkodzić florę bakteryjną jelit, że do produkcji witaminy B12 w ogóle nie dochodzi i mięso

jest jej praktycznie pozbawione. Kath Clements, autorka książki Vegan, zaleca, by dziennie

spożywać 2,0 mikrogramów witaminy B12, zawartej w sfermentowanych produktach typu

tempeh31

, miso32

i shoyu33

(co to?!) lub w postaci preparatu witaminowego. Ani na jedno, ani

na drugie nie mam ochoty. Wyczytałam w internecie, że ludzki organizm potrzebuje znikomej

ilości witaminy B12, a poza tym i tak magazynuje ją całymi latami. Dla spokoju trzeba by

tylko regularnie wykonywać badania krwi w odstępie dwóch, trzech lat. Pozostawiam więc

sprawy własnemu biegowi. Sześć miesięcy bez B12 da się chyba przeżyć.

22 lipca. W Chinach obfite ulewy, powodzie i lawiny błotne. Siedemset ofiar

śmiertelnych.

Idziemy z Jiminy do restauracji. Założyłam wściekle szykowną, wyprodukowaną

w stu procentach bez użycia skóry motocyklową kurtkę tricolor, którą kupiłam za jedyne 9,95

euro w sklepie z akcesoriami dla rolników. Dawniej panowało przekonanie, że świadoma

ekologicznie, szanująca środowisko osoba powinna zaopatrywać się wyłącznie w produkty

naturalne - wszystkie te okropnie drogie, drapiące swetry z wełny szetlandzkiej i ręcznie

robione kapcie z filcu. Jestem teraz bardziej wegańska niż wszyscy amatorzy muesli razem

wzięci, a mimo to wolno mi dosłownie pławić się w wyrobach z tworzywa sztucznego

i kupować tanie kozaki z ”cudownie miękkiej imitacji skóry”. Tego typu asortyment jest

nawet większy, niż przypuszczałam, prawdopodobnie ze względu na kryzys gospodarczy.

Jednakże nie sprawdzałam, czy wszystkie rzeczy były klejone wegańskim klejem. Z Anglii

nareszcie przyszły chelsea boots. Wyglądają doskonale i są superwygodne. „Skórzana” kurtka

wyprodukowana bez użycia skóry ma jednak pewien mankament, z którego zdałam sobie

sprawę dopiero po fakcie - mam podstawy przypuszczać, że wykonano ją z ropy naftowej.

Kupując takie ciuchy, raczej nie uratuję świata. Podejrzewam zresztą, że osoba

o wykształconej świadomości ekologicznej nie powinna kupować w ogóle niczego.

Nigdzie nie jest łatwiej o wegański lokal niż w Berlinie. Funkcjonuje tu ponad

trzydzieści wegetariańskich i wegańskich restauracji, barów i budek z jedzeniem. Nawet

w karcie dań wywieszonej na zewnątrz tajskiej restauracji na Kreuzbergu zaznaczono, które

potrawy mogą jeść weganie. Już tu raz byłyśmy. Papka, którą nam wówczas zaserwowano,

była w smaku tak nijaka, że nawet nie chciało mi się o niej pisać. Za to wszystkie lokale

wegetariańskie zrobiły na mnie wrażenie, szczególnie luksusowa La Mano Verde, do której

zaprosiła mnie Karin Graf, moja agentka. Zapiekane szparagi, spaghetti z algami passe-pierre

i wegański deser czekoladowy, który sprawił, że zaczęłam się zastanawiać, dlaczego na

miłość boską jeszcze nie podjęłam decyzji, by zostać weganką do końca swoich dni. Jiminy

jeszcze nie zna tego przybytku. Mam wielką ochotę ją tam zaprosić, lecz najpierw chciałabym

przetestować jak najwięcej lokali, idziemy więc do budki fastfoodowej oferującej

wegetariańskie dania ze składników organicznych i całkiem sporo wegańskich. Polecają nam

„cheeseburgera po lapońsku”. Pomna rozczarowania wegańskim serem natychmiast decyduję

się na „kiełbaskę” curry i frytki. Jiminy daje się namówić na burgera po lapońsku.

- Ale bez sera. Nie cierpię wegańskiego sera.

- Ale dlaczego? - dziwi się młody chłopak obsługujący grilla. - Nasz jest naprawdę

smaczny. A jakiego próbowałyście? Pokażę wam, którego my używamy.

Wyjmuje z lodówki opakowanie sera i kładzie przed nami na ladzie. - Ten tutaj na

pewno będzie wam smakował, zobaczycie.

Wymieniamy porozumiewawcze spojrzenia. To znane nam paskudztwo, które

swojego czasu wyrzuciłam do kosza po pierwszym kęsie. Lecz chłopak od grilla jest do tego

stopnia przekonany co do walorów smakowych wegańskiego sera, że nie mamy sumienia, by

zdobyć się na szczerość.

- Może stopiony smakuje lepiej - poddaje się Jiminy. By zminimalizować ryzyko

indywidualne, proponuję, że zjemy zamówione dania sprawiedliwie po połowie.

Kiedy już wychodzimy, Jiminy szepcze:

- Koleś pewnie od dwudziestu lat nie jadł zwykłego sera. Zapomniał, jak smakuje.

Siadamy na zewnątrz przy jednym z drewnianych stołów i czekamy na zamówienie.

- Wiesz, że w Urugwaju pod uprawę soi wykarczowali cały las tropikalny? Powiedział

mi o tym wczoraj znajomy z ministerstwa rozwoju34

- opowiada przyjaciółka. - Wyobraź

sobie, jemy wszystkie te sojowe wynalazki, żeby chronić zwierzęta i klimat, a teraz nagle się

okazuje, że wyrządzamy jeszcze więcej szkody...

- Nie - przerywam Jiminy. - To nie tak.

Tłumaczę jej, że pola, które powstają na terenach wykarczowanych lasów

równikowych, przeznaczone są pod uprawę soi nie tylko na jej hamburgera z tofu, ale przede

wszystkim na paszę dla tuczników i krów mlecznych. Na paszę dla zwierząt hodowlanych

idzie ponad osiemdziesiąt procent światowych zbiorów soi i przynajmniej jedna trzecia, jeśli

nie połowa, uprawianych zbóż. Większość kalorii zwierzę i tak traci w procesie przemiany

materii. Według stowarzyszenia Przyjaciele Zwierząt bydło wołowe spala w procesie

metabolizmu ponad dziewięćdziesiąt procent kalorii, a dla wyprodukowania tysiąca kalorii

wieprzowiny należy wpakować w świnię siedem tysięcy kalorii.

- Gdybyś przerzuciła się z tofu na kotlety mielone, dopiero miałabyś powód, by się

zadręczać. Soi dla tuczników sadzi się siedem razy więcej niż tej dla wegan, a to wymaga

wykarczowania siedmiokrotnie większej powierzchni lasu tropikalnego.

- Poważnie?

Jiminy oddycha z ulgą.

- Poważnie - uspokajam. - Wegański styl życia nie oznacza, że wcale nie szkodzisz

środowisku, ale że starasz się, w miarę swoich możliwości, minimalizować szkody.

Uprawiając rośliny użytkowe, również przyczyniamy się do śmierci wielu zwierząt.

W tryby kombajnów dostaje się blisko dziewięćdziesiąt tysięcy sarniąt rocznie, poza tym

nawet w przypadku upraw ekologicznych dopuszczalne jest stosowanie niektórych trutek na

szkodniki.

Ziemniak czy stonka, oto jest pytanie.

- Lecz gdybyś jadła mięso, na zmielenie przez tryby kombajnów narażałabyś siedem

razy więcej sarniąt.

Nasze zamówienie jest gotowe. W burgerze z sosem, ogórkiem i substytutem kotleta

mielonego wegański ser faktycznie smakuje jak prawdziwy, i to w dodatku całkiem, całkiem.

Kiełbaska curry jakoś ujdzie, lecz niestety została polana stanowczo zbyt łagodnym

biokeczupem i aby-aby przyprószona curry. Bardzo to odbiega od mojego wyobrażenia

o przyzwoitym keczupie curry. Frytki są cienkie i pomarszczone.

- Aż szkoda na nie ładnych bioziemniaczków - mówi Jiminy.

Odsuwam talerz. Nagle dopada mnie przemożna ochota na stek. Doskonale zdaję

sobie sprawę, co musi przecierpieć wół, zanim wyląduje na talerzu pod postacią steku.

Pamiętam o ekologicznych aspektach przyjemności raczenia się stekami, aż nazbyt dobrze

wiem, że to niewybaczalne, lecz najwyraźniej egoizm odgrywa w moim życiu znacznie

większą rolę, niżbym sobie życzyła. Przypominam psychopatycznego mordercę-recydywistę:

co z tego, że rozumiem naganność swoich czynów i ślubowałam poprawę, gdy i tak ogarnia

mnie czasem niepohamowana chęć, by włożyć do ust kawałek zwierzęcia? I tę pokusę,

straszliwą pokusę, wzmaga jeszcze wiedza o tym, że nikt z kręgu bliższych znajomych nie

uznałby mnie za morderczynię. Gdyby przyjaciele zorientowali się, że znów jem mięso, nie

mieliby do mnie żadnych pretensji. Moje mięsożerstwo nie kolidowałoby też z niemieckim

prawem ani z ustawą o ochronie zwierząt. Nikt prócz mnie samej nie pojąłby skali mojej

zbrodni. Bycie przyzwoitym w takich okolicznościach to trudne, diabelnie trudne wyzwanie!

Chociaż nie, oprócz mnie wiedziałaby jeszcze Jiminy.

- Wiesz, na co mam teraz ochotę? - odzywa się nagle mój Świerszcz. - Na prawdziwe

mielone, takie od mamy.

- Chyba nie mówisz poważnie? Mielone? A kto bez przerwy prawił mi kazania

o mięsie torturowanych zwierząt?

- Dobrze już, dobrze - bąka skruszona Jiminy i spuszcza głowę.

*

Pod koniec lipca Pakistan nawiedził najsilniejszy od ponad osiemdziesięciu lat

monsun, wywołując powódź. Rzeki Indus i Swat wystąpiły z brzegów, zrywając mosty,

niszcząc drogi i pola. Woda zalała trzydzieści sześć dystryktów. Na niektórych terenach sięga

do pięciu metrów. Liczba ofiar przekroczyła milion. Przymiotnik „ulewny”, którego

nadużywano w tym roku w odniesieniu do nadzwyczaj obfitych opadów deszczu na Majorce,

we Francji, Chinach, Meksyku i tak dalej, już się cokolwiek zużył, w dodatku w przypadku

Pakistanu rzeczywiście nie oddaje on do końca obrazu sytuacji. Zastąpiono go słowem

„apokaliptyczny”.

12 Sierpień - bardziej wegańsko się nie da

...człowiek nie ma wobec zwierząt żadnych obowiązków.

Pius IX, papież w latach 1846-1878

Hiszpan to człek pobożny,

Modli się często i pości,

Ale dla czworonożnych

Nie ma on za grosz litości.

Zwierzę jest wszak bez duszy,

Tak Hiszpan prawi uczenie,

Nie wadzi mu trochę katuszy,

Nim wyda ostatnie tchnienie.

Heinz Erhardt

Zadanie: Żadnych wyjątków. Wszystko wegańskie.

Rekordowych upałów ciąg dalszy: lipiec to na całym świecie najgorętszy miesiąc,

odkąd zaczęto prowadzić pomiary - czyli od stu trzydziestu lat. W Rosji jeszcze nigdy nie

było tak gorąco - 2 sierpnia w Woroneżu słupki termometrów sięgnęły czterdziestu czterech

stopni Celsjusza. Jeden z dopływów Wołgi wysechł do cna. Rosja walczy z setkami pożarów

lasów i torfowisk, z których część szaleje w pobliżu Moskwy. Putin opatentował nowy

gatunek relacji na żywo: nakazał, by ekipa wiadomości sfilmowała go w brzozowym lasku

z komórką przy uchu - oto premier we własnej osobie wzywa przez telefon dodatkową

jednostkę pomocniczą. Następuje cięcie, a w kolejnej scenie widzimy biuro jego rozmówcy,

prezydenta Miedwiediewa, który przyrzeka przysłać taką liczbę pomocników, jakiej domaga

się premier. W Pakistanie znów ulewy. Powódź przemieszcza się na południe wraz z biegiem

Indusu, dotknęła już trzy miliony ludzi. Powodzie nawiedziły też Polskę, Czechy, Bawarię

i Saksonię Wschodnią. W niektórych miejscowościach opady deszczu przekroczyły

pięćdziesiąt litrów na metr kwadratowy. W Polsce jest pięć ofiar śmiertelnych. Woda

przerwała zaporę na Witce. W Niemczech trzech emerytów utopiło się we własnej piwnicy.

Z niektórych dzielnic miasta granicznego Görlitz trzeba ewakuować tysiące mieszkańców.

Nie widać aut, tylko wystające z wody anteny samochodowe. Poziom wody w Nysie wynosi

w Görlitz 7,07 metra. Stan normalny to 1,7 metra.

Eksperci do spraw klimatu uparcie przekonują, że rekordowe upały i powodzie, które

nawiedziły nas w ostatnim czasie, wcale nie muszą oznaczać nadejścia katastrofy

klimatycznej. Dodają jednak, że w przyszłości będziemy musieli się liczyć z ekstremalnymi

warunkami pogodowymi, spowodowanymi przez globalne ocieplenie. To co w końcu z tą

katastrofą, chłopaki?

Bus zatrzymuje się przed prostokątnym, podłużnym budynkiem z blachy falistej,

którego dwupiętrowa bryła odcina się wyraźnie na tle nocnego nieba. Budynek jest tak długi,

że nie widać jego końca. Jest nas ósemka, jeśli doliczyć dziewczynę za kierownicą

i kamerzystkę. Naciągamy na głowy kaptury naszych czarnych bluz - ja akurat takiej nie

mam, stawiam więc tylko kołnierz czarnej kurtki - i wyskakujemy z wozu, starając się nie

hałasować. Peter otwiera bagażnik, z którego każdy wyjmuje po transporterze dla kotów -

wszystkie w ciemnych barwach maskujących - i schylony, biegnie schronić się w cieniu

pobliskich krzaków. Gigantyczny budynek też rzuca cień - czarny, o ostrych konturach. Jego

odpychająca, ponura sylwetka przywodzi na myśl miejsce jakiegoś krwawego kultu.

Skojarzenie jest zresztą dość trafne. W tych dwupiętrowych halach hoduje się kury, dziesiątki,

może nawet setki tysięcy kur. Raczej nie będę miała czasu, by je policzyć. Bus powoli

odjeżdża. Peter rusza przed siebie, niosąc transporter. My za nim. W milczeniu pokonujemy

kilkaset metrów dzielących nas od stalowych drzwi. Tam czekamy, a Peter wraca do

samochodu, przy którym zajmuje stanowisko obserwacyjne i włącza krótkofalówkę. Gwiazdy

świecą jasno i wyraźnie jak w planetarium, lecz w cieniu rzucanym przez budynek fermy jest

ciemno, choć oko wykol. Nikt nic nie mówi. Którejś z dziewczyn zachciało się siku

i przykucnęła w trawie. Głupia sprawa, nagle zaczyna mi drżeć lewe kolano. Z początku

powoli, lecz po chwili dygotanie nabiera rytmu i tempa igły w maszynie do szycia. Jeszcze

nigdy w życiu niczego nie zwinęłam. Ani razu nie jechałam na gapę. Pewnego pamiętnego

dnia, gdy włóczyłam się po mieście z muzykami z hamburskiego zespołu punkowego Złote

Cytryny i z grupą Huah! z Dithmarschen35

i chcieliśmy przejechać kawałek kolejką miejską,

ja jako jedyna z całego towarzystwa nie omieszkałam kupić biletu. Wszyscy zajęli już miejsca

w wagonie, tylko ja wrzucałam jeszcze monety do automatu - oczywiście przy

akompaniamencie szyderczego rechotu muzyków. Stawiam kilka kroków, żeby uspokoić

rozdygotane kolano. Czasami trzeba zrobić coś dla sprawy, nawet jeśli to sprzeczne z prawem

i nawet wtedy, gdy człowiek niekoniecznie ma nerwy jak postronki. A zgoda na męczenie,

wyzyskiwanie i zabijanie słabszych, gdy za całe usprawiedliwienie służy argument, że to

przecież nie są ludzie, po prostu nie mieści się w moim wyobrażeniu prawa.

Wraca Peter i daje każdemu z nas po parze czarnych jednorazowych rękawic.

Ciekawe, gdzie coś takiego sprzedają? W hurtowniach dla aktywistów frontu wyzwolenia

zwierząt? Dostajemy też plastikowe ochraniacze na buty, żebyśmy nie przywlekli na fermę

zarazków. Kto by pomyślał, że akcja wyzwalania zwierząt może mieć tak spokojny,

perfekcyjnie zorganizowany przebieg? Nie padło nawet jedno polecenie, a przecież każdy

z nas dobrze wie, co do niego należy. Peter z pewnością odniósłby sukces jako menedżer.

Podchodzi do drzwi i uchyla je, by sprawdzić, czy przed wejściem nie siedzą przypadkiem

jakieś kury. Gdybyśmy wchodzili do środka całą grupą, mogłyby nam wyfrunąć na zewnątrz.

Nie chcemy do tego dopuścić, w końcu nie uwalniamy kur po to, by pożarł je pierwszy lepszy

lis. W przeciwieństwie do akcji, których uczestnicy po prostu otwierają kurniki i klatki,

a oswobodzone zwierzęta same muszą sobie radzić z wyzwaniami nieoczekiwanej wolności,

nasza interwencja jest innego rodzaju - zabierzemy z sobą tyle zwierząt, dla ilu zdołaliśmy

znaleźć nowe miejsca. Próbuję włożyć czarne rękawiczki, lecz wydaje mi się, że są za małe,

poza tym w tych ciemnościach nie widzę nawet własnej ręki. Nie mogę się z nimi uporać,

lecz Peter znów uchyla drzwi - teraz każdy musi szybko chwytać swój transporter i ruszać.

Gęsiego wchodzimy do środka, układamy transportery jeden na drugim tuż obok pogrążonego

w ciemnościach wejścia i przywierając plecami do ściany hali, posuwamy się w kierunku

klatek. Ja nadal mocuję się z rękawicami. Nagle trrrach! - rozerwałam lewą. Jeszcze jedno

trrrach - i po prawej. Kilka centymetrów od twarzy czuję ciepło bijące od kur. Wchodząc do

środka, widzieliśmy je przez chwilę w świetle czołówki Petera. Wdycham ich zapach i słyszę

oburzone gdakanie. Z rąk zwisają mi rozerwane, sflaczałe rękawice. Najwyraźniej

próbowałam wcisnąć palec wskazujący w miejsce na kciuk. Przede mną piętrzą się regały.

Wygląda to trochę jak w OBI, tyle że tu przejście między rzędami jest węższe, a w ofercie -

tylko jeden, ciasno upchany produkt: kura brązowa. Gdy kamerzystka omiata regały światłem

latarki, czuję lekki zawrót głowy. Wnętrze hali wygląda, jakby ustawiono naprzeciw siebie

dwa lustra, a pomiędzy nimi - jedną kurę, której zwielokrotnione odbicie gubi się

w nieskończonej amfiladzie. Peter żałuje, że nie znalazł jeszcze gorszej fermy, okazuje się

bowiem, że hala, w której się znajdujemy, jest prowadzona niemal wzorowo. Poza tym kury

hodowane są tu metodą ściółkową, a nie klatkową. Warunki panujące na tej ostatniej są

bardziej przygnębiające. Tutaj zaś i hala, i kury sprawiają na pierwszy rzut oka całkiem

przyzwoite wrażenie. Smród też jakoś nie zwala z nóg, czuć tylko trochę stęchlizną. Wybieg

znajduje się pod regałami, co może wprawdzie wydawać się nieco klaustrofobiczne, lecz kury

również na wolności lubią chodzić pod niskimi, niemal dotykającymi ziemi krzewami.

Podłoga przysypana jest cienką warstwą piachu, chociaż oczywiście nie ma tam niczego, co

kury mogłyby wygrzebać. Nie widać na niej ani martwych ptaków, ani szczególnie dużych

ilości odchodów. Słowem, wzorowa ferma. Dopiero gdy moje oczy jako tako przyzwyczajają

się do ciemności, odkrywam surrealistyczną istotę, która do tej pory siedziała na ziemi, a teraz

zaczyna drobić w moim kierunku. To oczywiście kura, tu są tylko kury, ale ta przypomina

jednego z tych ludzików, które jako dziecko robiłam z kasztanów i zapałek. Normalnej

wielkości kurza głowa balansuje na cienkiej jak przecinek szyi osadzonej na zupełnie

pozbawionym piór korpusie. Szyja też jest całkowicie naga, jak u sępa. To stworzenie nie ma

też prawie wcale piór na grzbiecie - patrząc z góry, można by pomyśleć, że to już oskubana,

przeznaczona na rosół kura, która dopiero co wyskoczyła z garnka. Przyglądam się bliżej jej

towarzyszkom i okazuje się, że przynajmniej co druga wygląda albo źle (czyli jest kompletnie

rozczochrana i bez piór pokryw36

), albo wręcz katastrofalnie (pióra powyrywane całymi

kępkami na dużych połaciach skóry, goła szyja). Kury siedzą nad nami, jedna przy drugiej,

więc łyse miejsca po bokach i na grzbiecie ukazały się naszym oczom dopiero po jakimś

czasie. Chyba nie ma tu kury, której upierzenie byłoby w dobrym stanie. Nic w tym

dziwnego, zważywszy, że zasadą numer jeden masowej, dozwolonej w naszym kraju hodowli

zwierząt jest upchnięcie największej możliwej liczby osobników w jednym budynku. Pytanie,

co w tym kontekście oznacza słowo „możliwej”. Jeśli kury wyrywają sobie nawzajem pióra,

przez co wyglądają jak po spotkaniu z kosiarką, to znak, że upchano ich zdecydowanie za

dużo. Należałoby więc usunąć z hali dwa, trzy lub cztery tysiące kur - tyle, ile potrzeba, by

przestały się nawzajem oskubywać. Nic z tego, to nie warunki hodowli dopasowuje się

przecież do potrzeb ptaków, lecz odwrotnie. Peter zwraca moją uwagę na kurze dzioby. Są

przycięte. Przycinanie kurom dziobów rozgrzanym drutem lub laserem to powszechna

praktyka - chodzi o to, by ptaki nie wyszarpywały piór swoim sąsiadkom - a robią to

z potrzeby wyładowania agresji lub z braku innych zajęć. Zabieg skracania dzioba musi być

okropnie bolesny, ponieważ w czubku dzioba znajduje się mnóstwo zakończeń nerwowych.

Gdy poddaje się mu tysiące ptaków, może się zdarzyć, że coś pójdzie nie tak. Niektóre kury

nie mają nie tylko czubka, lecz połowy dzioba, a niektórym usunięto je prawie w całości - te

nie wyglądają już nawet jak ptaki, ale niczym małe dinozaury ze zrogowaceniami na pyskach.

Są wśród nich kury pozbawione połowy górnej części dzioba. Te już sobie nie podziobią,

a jeśli pokarm nie ma konsystencji papki, niewykluczone, że są skazane na śmierć głodową.

Ale dlaczego ich upierzenie mimo podjętych środków zapobiegawczych prezentuje się tak

nędznie? Przychodzą mi do głowy dwa wytłumaczenia. Albo przycinanie dziobów nie daje

żadnych efektów, albo kury robią się w tych warunkach do tego stopnia agresywne, że gdyby

miały całe dzioby, zadziobałyby się na śmierć. Teraz chodzi pewnie już tylko o to, by temu

zapobiec. Niech sobie wyrywają pióro po piórze, aż całkiem wyłysieją - byle tylko przeżyły te

kilka miesięcy i znosiły w tym czasie jaja.

Peter podaje mi otwarty koci transporter. Podnoszę wzrok i widzę kury siedzące na

blaszanej półce tuż nad moją głową. Patrzą na mnie z wyrzutem. Przypomina mi się, co

opowiadają sobie ezoterycy: po naszej śmierci zwierzęta, które zjedliśmy podczas całego

życia, będą na nas czekać po drugiej stronie... i patrzeć. Tak właśnie patrzą na mnie te kury.

- O Boże, którą mam wziąć? - jęczę.

- Ja zawsze biorę pierwszą z brzegu - mówi Peter. - Niektórzy wybierają te, które

wyglądają najnędzniej. Ale równie dobrze można by powiedzieć: one niedługo i tak będą

miały to za sobą, i wziąć kurę, którą czeka dłuższe cierpienie.

Decyduję się jednak na te, których cierpienie jest w tej chwili największe. Jeszcze

bardziej korci mnie, by uwolnić parę zwierząt z laboratoriów doświadczalnych, na przykład

beagle, którym wywierca się w szczękach dziury, by badać paradontozę. Na dokładkę

zdemolowałabym jeszcze całe laboratorium. Lecz po pierwsze, nie wiem, kto zaopiekowałby

się moim koniem i mułami, gdybym trafiła do więzienia. Po drugie, chybabym się

rozchorowała ze złości, gdyby - nie daj Bóg - przyszło mi płacić potem odszkodowanie

i finansować w ten sposób kolejne eksperymenty. Ciekawe też, jak miałabym się do tego

zabrać, skoro nawet w trakcie raczej mało skomplikowanej akcji uwalniania kur rozrywam

z przejęcia gumowe rękawice. Zabieramy dwadzieścia cztery kury, po dwie na transporter.

Nikt nawet nie zauważy ich braku.

W drodze powrotnej zatrzymujemy się w krzakach i czekamy na naszego busa. Peter

zdecydowanym krokiem zmierza w kierunku dużego blaszanego kontenera, który wzięłam za

przeznaczoną na zimę skrzynię z piaskiem. Przywołuje mnie ruchem ręki i oświetla wnętrze

kontenera latarką. Jest po brzegi wypełniony martwymi kurami.

Gdy już siedzimy w busie, ogarnia mnie bezbrzeżne przygnębienie.

- O matko - jęczę. - Ależ mnie to rąbnęło. Może i uratowaliśmy dwadzieścia cztery

kury, ale na każdą uwolnioną przypada kilka tysięcy innych, które nadal muszą to wszystko

znosić. Czy to was jeszcze w ogóle kręci?

Pozostali patrzą na mnie ze zdumieniem.

- Co masz na myśli?

- Dajcie spokój, dobrze wiecie, co mam na myśli - mówię. - Cała ta akcja to przecież

niezła jazda! Nie powiecie mi chyba, że nie sprawia wam to żadnej frajdy...?

- Uwalniam kury od dziesięciu lat - odpowiada Peter. - To już dawno przestało być

emocjonujące. Poza tym ciągłe zarywanie nocy powoli zaczyna mi dawać w kość. Gdy

dojedziemy do domu, będzie czwarta. To znaczy, że jutrzejszy dzień i tak jest już stracony.

A przecież mam jeszcze pracę. Czasem człowiek ledwo zdąży zregenerować się po takim

weekendzie i zaraz musi szykować się do kolejnej akcji.

- To dlaczego tak często bierzesz w nich udział? - pytam.

- Żeby uratować jak najwięcej zwierząt.

*

Jiminy wyjechała na dwa miesiące. Pracuje teraz w Kolonii przy produkcji serialu.

Przychodzi Beate, chce zobaczyć nowe kury. Jest wstrząśnięta. Nic zresztą dziwnego.

- Wyrwane pióra to jedno... Ale jakie one mają blade, słabo ukrwione grzebienie.

- Mhm - przytakuję. - Tak właśnie wyglądają kury, które znoszą ładne, brązowe jaja

z chowu ściółkowego.

Trudno jednak powiedzieć, by uratowane kury od razu znalazły u mnie raj. Z początku

muszę je zamknąć, a kury z dłuższym stażem dziobią je i odganiają od miski z pokarmem.

Gruba Piepsi z upodobaniem dziobie nowo przybyłe w gołe, różowe placki na ciele, pod

którymi odznaczają się delikatne kosteczki skrzydeł. Aż żal patrzeć. Lecz u mnie nowe kury

mają przynajmniej wybieg z niskimi krzewami, pod którymi mogą się schować przed

wszelkimi agresorami. A za kilka dni wszystkie się do siebie przyzwyczają, ustalą jasny

porządek dziobania i wtedy już żadnej nie będzie działa się krzywda.

Przychodzi Simbo i ociera się nam o nogi.

- On też nie wygląda najlepiej - ocenia Beate. - To pewnie przez tę karmę.

- Kiedy już od dawna mu jej nie daję.

Simbo ma jakąś alergię. Jego sierść jest matowa i przerzedzona. Cieszę się, że

wreszcie pojawił się pretekst, by zrezygnować z wegańskiej karmy. Kocury jej nie cierpiały,

w dodatku po jedzeniu zawsze zostawiały po sobie istny chlew. Beate pochyla się nad kurami.

- Nie wiedziałam, że przycina im się dzioby. Coś okropnego.

- Te tutaj jeszcze nie wyglądają najgorzej - mówię. - Były też takie, którym obcięto

prawie całe.

Beate kręci głową. Jest oburzona.

- Weźcie mnie z sobą na następną akcję.

*

Klęska powodzi obejmuje coraz większe połacie Pakistanu. Dotknęła już dwanaście

milionów Pakistańczyków. Jest tysiąc siedemset ofiar śmiertelnych. Odnotowano wzrost

światowych cen bawełny. Rosja nadal czeka na deszcz. Płonie sto osiemdziesiąt tysięcy

hektarów lasów. Dym sprawia, że w Moskwie widoczność zmniejsza się do pięćdziesięciu

metrów. Na światowym rynku rosną ceny pszenicy.

Od lat sześćdziesiątych liczba katastrof wywołanych warunkami pogodowymi -

wichur, powodzi i pożóg - wzrosła trzykrotnie. Koszty powstałych szkód - ośmiokrotnie.

Jak to możliwe, że zasady rządzące życiem społecznym i politycznym w dalszym

ciągu legitymizują jedzenie mięsa?

Akurat w ostatnim miesiącu mojej fazy wegańskiej sklep Veni-vidi-vegi na

Kreuzbergu robi sobie przerwę wakacyjną. No i gdzie ja teraz dostanę chleb, którego na sto

procent nie upieczono w blasze nasmarowanej masłem? U siebie w Brandenburgii nie mam

odwagi o to pytać. Będą na mnie patrzeć jak na idiotkę. Odkrywam jednak przez przypadek,

że dosłownie kilka wsi dalej, w Klosterdorfie, jest piekarnia, która sprzedaje również

wegański chleb. Proszę, proszę, jak widać, wcale nie tak znowu trudno być weganinem.

Czasem, gdy mam dobre dni, życie bez produktów pochodzenia zwierzęcego odczuwam nie

jako ograniczenie, lecz dowód wzniesienia się ponad bagno wyzysku, zagłady,

niesprawiedliwości i okrucieństwa, w którym grzęzłam przez całe dotychczasowe życie. Od

kilku miesięcy ani ptakom, ani ssakom nie grozi z mojej strony żadne niebezpieczeństwo.

Maszyneria tortur i zabijania nadal pracuje na pełnych obrotach, lecz przynajmniej już bez

mojego udziału. Jiminy spytała kiedyś, czy odkąd przeszłyśmy na weganizm, nie wydaję się

sobie „czystsza”. Czystsza? Chyba jednak nie - zbyt dobrze siebie znam. Lecz przynajmniej

od chwili, w której postanowiłam własnymi siłami wygramolić się z kokonu obojętności

i przejąć odpowiedzialność za własne wybory, moje życie wydaje mi się bardziej

konsekwentne i rządzące się jaśniejszymi zasadami. W ostatnim wegańskim miesiącu

chciałabym żyć tak konsekwentnie, jak tylko się da - nawet jeśli nowa poduszka wypełniona

sztucznym materiałem zbija się pod głową w niewygodne grudki.

Zwolennicy każdej z poznanych przeze mnie diet dzielą się pod względem

interpretacji przyjętych reguł na bardziej i mniej radykalnych. Bioortodoksi kupują tylko

w małych sklepikach z żywnością organiczną, zwracają uwagę na aspekt lokalny nabywanego

jedzenia i warunki jego produkcji, nie wkładają zakupów do plastikowych, ani nawet

papierowych torebek, lecz zawsze przychodzą z własnymi koszykami. Nieco bardziej

liberalnym zdarza się kupować ekologiczne produkty również w supermarketach, a także od

czasu do czasu sięgać po artykuły bez pieczęci bio. Zdeklarowani wegetarianie dzielą się

z kolei na takich, którzy sami nazywają się wegetarianami, mimo że jedzą ryby, a w święta

nie pogardzą pieczenią domowej roboty, takich, którzy wprawdzie mięsa nie jedzą, lecz wcale

im nie przeszkadza, że ich ulubione gumisie zawierają żelatynę, i wreszcie na wegan.

Weganie odżywiają się konsekwentnie, inaczej byliby zwykłymi wegetarianami. Rzadko

zdarza się, by któryś z nich jadł miód i mimo to nadal określał się mianem weganina. Wielu

z nich daje jednak swoim kotom zwykłą karmę, podczas gdy dla innych karmienie zwierząt

mięsem z puszki jest zbrodnią, lecz ich odrobaczanie - zupełnie w porządku. Przedstawiciele

najbardziej radykalnego, przeciwnego szowinizmowi gatunkowemu odłamu ruchu odrzucają

nawet samo trzymanie zwierząt domowych, ponieważ jest ono w ich oczach tożsame

z wyzyskiwaniem innych istot dla własnej rozrywki. Chyba najradykalniejszym

z radykalnych jest Achim Stößer, antygatunkowista i założyciel Inicjatywy na rzecz Praw

Zwierząt Maqi. Dla niego jedyną słuszną drogą jest zniesienie wyzysku, nie zaś

poprzestawanie na zapędach reformistycznych. Gdy piszę do niego mejla, jestem trochę

zdenerwowana. Trudno się spodziewać, by mój weganizm na pół gwizdka znalazł w jego

oczach aprobatę. Chociaż przecież nie o to tutaj chodzi.

„Czy zgodziłby się pan na udzielenie mi wywiadu do książki? - pytam. - Chciałabym

porozmawiać przede wszystkim o pańskim artykule Wegetarianie to mordercy, ale nie tylko”.

„Tak, z przyjemnością - odpisuje Achim Stößer. - Mam nadzieję, że pani książka

stanowi poważną alternatywę dla obecnej głupawej mody na pseudowegetarianizm na raty”.

Oj.

Spotykam się z Achimem Stößerem na dworcu głównym we Frankfurcie. Z braku

lepszego pomysłu idziemy do poczekalni typu lounge, z której wolno mi korzystać jako

wiernej klientce Deutsche Bahn, i siadamy na niewygodnych barowych stołkach. Niewiele

myśląc, od razu zaczynam mówić do niego na ty.

- Od jakiegoś czasu we wszystkich gazetach ukazują się krytyczne artykuły na temat

masowej hodowli zwierząt. Wygląda na to, że mamy do czynienia z modą na wegetarianizm,

lub przynajmniej na ograniczenie spożycia mięsa. Czy to cię cieszy?

- To, że temat znajduje taki odzew w mediach, może mieć rzeczywiście pozytywne

skutki. Trudno mi to w tej chwili ocenić. Samą jednak treść tych artykułów oceniam raczej

negatywnie.

- Ale czy to źle, że ludzie rezygnują przynajmniej z mięsa? To już przecież krok na

drodze...

- Krok na drodze usłanej trupami. Wegetarianie zastępują zazwyczaj rzekomo

niezbędne mięso jajami i nabiałem, a przecież dla ich uzyskania morduje się kury, bydło

i tak dalej.

- Hm, no tak, wiem...

Oczyma duszy widzę przez chwilę poszatkowane koguciki, kury nioski, zarzynane po

roku życia w mękach, cielęta, które muszą się urodzić i zaraz umrzeć po to, by ich matki

mogły dawać mleko, krowy, których organizm po dwóch, trzech latach funkcjonowania

w charakterze maszyny do produkcji mleka jest tak wyniszczony, że trzeba je zarżnąć...

- A świnie? - rzucam ostrożnie. - Świń to przecież nie dotyczy.

- Może i tak, ale czy to pomoże zamordowanym kurom i krowom?

- No tak... hm... hm...

Chociaż Achim Stößer mówi to wszystko ze stoickim spokojem, ja mimo to przez całą

rozmowę wiercę się niespokojnie na swoim stołku.

- Wegetarianie również są mordercami - mówi Achim Stößer, krzyżując ręce na

piersiach. - Tyle że nie zjadają swoich ofiar. Ale zwierzętom jest wszystko jedno, czy

torturuje się je i zabija w procesie produkcji jaj dla wegetarian, czy po to, żeby jeść ich mięso.

- Ale wegetarianie mają przynajmniej na sumieniu mniej zwierząt.

- Niekoniecznie. Wegetarianin, który przez rok je codziennie szpinak z jajkiem, zabija

dwa razy tyle zwierząt co mięsożerca, który raz w roku zjada kurzego trupa.

Nerwowo przeliczam jeszcze raz. Tak, zgadza się. Żeby wyprodukować tyle jaj,

rzeczywiście trzeba przez rok męczyć i ostatecznie zarżnąć jedną kurę. I trzeba doliczyć

zmielonego kogucika, czyli w sumie dwa ptaki.

- Chyba trochę przesadzasz. Mięsożercy nie ograniczają się przecież do jednego

kurczaka w roku. Jedzą mięso codziennie, zaczynają dzień od kanapki z kiełbasą i jajka na

miękko. Wegetarianizm nie jest może zadowalającą alternatywą, ale musisz przecież

przyznać, że zawsze to jakaś poprawa.

- Jak w przypadku mordercy, który już nie uśmierca jednego dziecka dziennie, lecz

tylko raz w tygodniu?

- Eee... cóż... mówię przecież, że z etycznego punktu widzenia nie jest to do końca

zadowalające... Ale dla sześciorga dzieci, które każdego tygodnia unikną śmierci, to jednak

ogromna różnica.

- Podobnie jak dla tego jednego, które zostało zamordowane, chociaż można było

temu zapobiec - odpowiada ze spokojem Achim Stößer.

Pytam go, gdzie przebiegają granice jego wegańskiego światopoglądu, i chcąc

przybliżyć mu moje własne rozterki, barwnie opowiadam o tym, jak larwa gza mości się

w ciele swojego żywiciela.

- Co byś zrobił w takim przypadku?

- Nie znam się na tym, musiałbym najpierw zasięgnąć informacji, lecz jedną

z możliwości byłoby wyłapanie gzów i wypuszczenie ich gdzieś w lesie.

- Ale ja wcale nie chcę, żeby te bestie atakowały inne zwierzęta i robiły im to samo, co

miały zamiar wyrządzić mojemu koniowi. To żadne rozwiązanie. Chciałabym, żeby zniknęły

z powierzchni ziemi. Takie owady naprawdę nikomu nie są potrzebne, a ich brak nie

spowodowałby załamania żadnego kruchego ekosystemu.

No, jeśli taka dawka szowinizmu gatunkowego nie zdoła wyprowadzić go

z równowagi, to nie ma na niego mocnych. Achim Stößer rozkłada ręce i orzeka:

- To z twojej strony decyzja emocjonalna, nie etyczna.

Biorąc jego reakcję za wyraz wyrozumiałości, domagam się rozgrzeszenia swoich

pozostałych uchybień. Nic bardziej mylnego - trafiła kosa na kamień. Gdy marudzę, że

czasami nie mam ochoty dopytywać się w różnych sklepach, czy blacha, na której upieczono

bułki, aby na pewno nie była posmarowana masłem, Achim Stößer mówi:

- Musisz spytać tylko raz. Ja wiem, gdzie mogę kupować chleb.

- Ale co mam zrobić z kotami, które nie lubią wegańskiej karmy? Jeden zaczął mi już

nawet łysieć. Nie mam innego wyjścia, jak tylko znowu dawać im mięso.

- Najpierw musisz dla pewności wypróbować na nich inne wegańskie karmy, aż do

wyczerpania wszystkich możliwości... Jeśli i to nie pomoże, staniesz przed dylematem

etycznym, a dylemat ma to do siebie, że jest trudny.

- A co z koniem i mułami? - dopytuję się. - Zdaję sobie sprawę, że ich kupno było

wyrazem szowinizmu gatunkowego, ale co się stało, to się nie odstanie. Nie mogę przecież

wsadzić ich do helikoptera i wysadzić w Górach Skalistych. Poza tym potrzebują ruchu,

muszę więc je ujeżdżać.

- Mogłabyś prowadzić konia, jadąc na rowerze. Moja znajoma, która przeszła na

weganizm, rozwiązała to w ten właśnie sposób. A może uważasz, że w porządku jest siedzieć

na niewolniku i rozkazywać mu, by nosił cię na grzbiecie?

Siedzący przy sąsiednim stoliku młody biznesmen w garniturze raz po raz odrywa

wzrok od laptopa i spogląda na nas ze zgrozą.

- A moje kury? - nie daję za wygraną. - Jakkolwiek by na to patrzeć, część z nich sama

uratowałam. Nic na to nie poradzę, że bez przerwy znoszą jaja. Dlaczego nie wolno mi ich

jeść?

- To kwestia szacunku. Decydując się na ich zjedzenie, komunikujesz światu, że

traktujesz kury jak pożywienie. Oczywiście można też zjeść zmarłą babcię, przejechanego

jeża lub świnkę morską, która straciła życie w niewoli, ale jakoś nikomu nie przychodzi to do

głowy.

- To co mam zrobić z tymi wszystkimi jajkami?

- Mogłabyś dawać je zwierzętom, które są skazane na jedzenie mięsa.

-...na przykład kotom - zauważam bystro.

-...kotom raczej nie. Białko zawarte w kurzych jajach jest dla nich szkodliwe, nie mają

enzymu odpowiedzialnego za jego trawienie. Ale mogłabyś dawać je wężom.

- Wężom?

- Albo sąsiadom, pod warunkiem że nie dasz im tym do zrozumienia, że

w spożywaniu jaj nie ma dla ciebie nic niewłaściwego. Dlatego to rozwiązanie jest raczej

hipotetyczne. Też miałem często do czynienia z jajkami uwolnionych kur, bo znosiły je

podczas transportu. Zawsze je wyrzucałem.

- Hodowla zwierząt nie zostanie zniesiona tak szybko - mówię wyczerpana. - Masz

coś przeciwko temu, by przynajmniej poprawiły się jej warunki?

- Domaganie się poprawy warunków hodowli to dowód reformizmu.

- No i? Co masz do zarzucenia odrobinie reformizmu?

- Zwolennicy reform chcą przede wszystkim uspokoić swoje sumienie, a nie zerwać

z wyzyskiem. Czy uznałabyś, że to w porządku, gdyby ktoś ci powiedział: dobrze więc,

zgódźmy się na niewolnictwo, ale ustalmy może kilka minimalnych wymogów w kwestii

trzymania niewolników?

- Nie, ale skoro niewolnictwo zwierząt jest faktem, uważam, że do naszych

obowiązków należy przynajmniej wprowadzenie zakazu złego traktowania niewolników.

Krok od zgody społecznej co do tego, że bicie niewolników jest złe, w kierunku uznania, że

niewolnictwo samo w sobie stanowi wyraz niesprawiedliwości, nie jest znowu aż taki wielki.

- Wręcz przeciwnie, powszechna zgoda co do tego, że nie wolno bić niewolników,

zakłada, że istnieje konsensus w kwestii ich posiadania. Jeśli ktoś naprawdę chce uczynić coś

dla ich dobra, powinien nie tyle zreformować instytucję niewolnictwa, ile ją znieść.

- Nie żądasz czasem zbyt wiele? Ostatecznie ludzie też są tylko ssakami dążącymi do

własnej korzyści. Czy to, że w ogóle się nad tym zastanawiają i próbują żyć bardziej

przyzwoicie, nie stanowi dla ciebie samo w sobie powodu do radości?

- Wystarczy zatem rzucać mniej ładunków wybuchowych na domy dla azylantów, niż

czyni to przeciętny nazista? Czy twoja książka ma nosić tytuł Trochę więcej przyzwoitości

w jedzeniu? A może Nie jedzmy aż tak nieprzyzwoicie?

Po trzech miesiącach, podczas których próbowałam wyeliminować ze swojego życia

produkty zwierzęce, nadal jeszcze zdarza mi się znajdować w domu ten i ów przedmiot

wyprodukowany przy udziale wyzyskiwanych zwierząt, który do tej pory umknął mojej

uwadze - na przykład rogowy grzebień albo wielka czarna skrzynia do przechowywania map.

Przez cały czas stała obok biurka w zasięgu mojego wzroku i dopiero teraz zauważyłam, że

jest obciągnięta skórą. Nie do wiary! Swoją drogą, warto byłoby zbadać, ile rzeczy w moim

domu zostało wyprodukowanych dzięki wyzyskowi nie tylko zwierząt, lecz również ludzi...

Gdy otwieram jedną z szuflad, turla się w moją stronę świeca z pszczelego wosku

ozdobiona malutkimi pszczółkami z plastiku. No tak, te nieszczęsne okradane pszczoły. Nic

na to nie poradzę, ale moje współczucie dla pszczół nadal jest raczej umiarkowane.

Jakkolwiek by na to patrzeć, są przecież dzikimi zwierzętami, co mocno ogranicza możliwość

eksploatowania ich na masową skalę przez żądną zysku branżę spożywczą. Również

w przypadku przemysłowej produkcji miodu pszczoły trzeba wyroić, by zbierały nektar,

i pozwolić im, by robiły swoje. A to, że w ulu gnieździ się na małej przestrzeni czasem nawet

do sześćdziesięciu tysięcy osobników, wcale nie jest winą bezwzględnych hodowców.

Pszczoły robią to z własnej nieprzymuszonej woli. Żaden pszczelarz nie wyzyskałby

przestrzeni bardziej optymalnie. To oczywiście przykre, że w przemysłowej produkcji miodu

przycina się królowym skrzydła, a często już po dwóch latach eliminuje się je, czyli po prostu

uśmierca, choć mogłyby spełniać swoje zadanie jeszcze przez kolejne trzy lata. Jednakże

chodzi tu o jednego osobnika na cały ul - zamieszkany przez dziesiątki tysięcy owadów.

Więcej sama zadeptuję po drodze do (wegańskiego) sklepu. Czasem, gdy królowa składa za

mało jajeczek, pszczoły mordują ją same. W ulu wartość jednostki jest zatrważająco niska,

pszczoły bowiem przedkładają funkcjonowanie systemu ponad dobro własne i swoich

towarzyszek. Robotnice bez przerwy kontrolują się nawzajem, niczym w orwellowskim

państwie, i biada, gdy któraś oprócz królowej ośmieli się złożyć jajeczka. Wówczas inne

natychmiast składają na nią donos, a niepożądany wylęg jest zabijany - przez robotnice, lub

nawet królową we własnej osobie. Młode robotnice, odpowiedzialne za karmienie

i pielęgnowanie matki, zamieniają się w bezwolne niewolnice za sprawą „substancji

królowej” - to nieustannie wydzielana przez królową mieszanka neuroprzekaźników

o działaniu zbliżonym do narkotyku. Raz w roku wszystkie trutnie są przepędzane z ula na

pewną śmierć. Czasami można zobaczyć pojedyncze osobniki, jak podlatują pod inne ule,

z nadzieją, że ich mieszkanki zlitują się i wpuszczą je do środka. Na próżno. Życie królowej

też nie jest specjalnie przyjemne - dziennie składa do dwóch tysięcy jajeczek. Gdziekolwiek

by spojrzeć, na każdym kroku samowyzysk. Pytanie, kto właściwie ma z niego jakiś pożytek.

Fakt, że pszczoły żyją w państwach, które za nic mają interesy jednostki, wcale nie

oznacza, że wolno odbierać im miód. Jeśli pszczoła decyduje się karmić mozolnie

uzbieranym nektarem tłustą królową i jej czerwie, to jej sprawa, tak samo jak prywatną

sprawą mojego sąsiada jest wydanie całych oszczędności na kursy scjentologii lub kolekcję

jajek z niespodzianką. Tak już mają. To jeszcze nie powód, by ich wywłaszczać. Ale nie

muszę zaraz ronić łez, gdy taka kolekcja padnie łupem złodzieja.

Pan B. podaje mi biały kitel z długim rękawem i kapelusz pszczelarski. Kitel jest

cokolwiek przyciasny, ale większego nie ma.

- Wikingowie - orzeka pan B. - Pani przodkami na pewno byli Wikingowie. Od razu

widać.

Pan B. jest pszczelarzem hobbystą, jak większość pszczelarzy w Niemczech.

Osiemdziesiąt procent miodu importujemy z zagranicy.

- Słyszałam, że biopszczelarze część miodu zostawiają pszczołom - mówię. - Tyle, by

starczyło owadom na przetrwanie zimy. Albo przynajmniej żeby nie dawać im samej tylko

wody z cukrem. A jaka jest pańska strategia?

- Ja zbieram wszystko - mówi pan B. - W tym roku odwirowałem dwieście

pięćdziesiąt kilo.

- Ale skoro zebrał pan aż tyle miodu, to czy nie mógł pan zostawić choć trochę

pszczołom? W końcu to one na niego zapracowały.

- Daję im wodę z cukrem. Poza tym i tak zaraz zaczynają zbierać od nowa.

Wchodzimy do wąskiej budki przylegającej do pasieki. W jedną ze ścian są

wpuszczone cztery klapy. Za każdą znajduje się ul. Pan B. zapala fajkę pszczelarską.

- Gdy pszczoły czują dym, myślą, że w pobliżu pali się las. Dlatego zbierają wtedy

miód z całego ula, żeby w razie ewakuacji zmienić miejsce pobytu, robią się ciężkie

i nieruchawe i nie są już takie skore do żądlenia.

Pszczelarz odkłada na bok fajkę i otwiera jedną z klap, za którą stoi drewniana

skrzynia służąca pszczołom za mieszkanie. W środku krzątają się setki, tysiące pszczół.

Pozostaje tylko mieć nadzieję, że rzeczywiście zebrały miód i na razie nie ruszą się ze

swojego ula. Plastry tkwią w ramach wiszących jedna obok drugiej niczym akta w rejestrze.

Pan B. wyjmuje jedną z ram i gęsim piórem ostrożnie zgania pszczoły z plastra, po czym daje

mi do potrzymania ramę, a sam napełnia mały, umieszczony u dołu pojemnik schłodzonym

kwasem mrówkowym. Opary, które powstają podczas ocieplania się kwasu mrówkowego,

mają chronić pszczoły i ich czerwie przed roztoczami wywołującymi warrozę. W 1997 roku

naukowcy z Oberursel dla celów badawczych sprowadzili pszczoły miodne z Azji - niestety

wraz z rzeczonymi roztoczami. Mają one tylko półtora milimetra długości, zważywszy jednak

na przeciętną długość pszczelego korpusu, są dla pszczół tym, czym byłby dla człowieka

przyssany do ciała owad wielkości królika.

Pan B. uważa, że roztocza przynieśli na podeszwach swych oficerek rosyjscy

żołnierze. Mocuje ramę na powrót w drewnianej skrzynce i zamyka klapę.

- Pewnie chce pani napisać, dlaczego miód jest taki zdrowy, prawda?

- Nnnie... - odpowiadam. - Chodzi mi o kwestie etyczne. Są tacy, co (O Boże, czy

naprawdę powiedziałam właśnie „są tacy, co”?) uważają, że pszczelarstwo opiera się na

wyzysku, ponieważ pozbawia się pszczoły miodu.

Pan B. patrzy na mnie ze zdumieniem, potem jego wzrok na chwilę mętnieje, pan B.

mruga, po czym na powrót się rozchmurza.

- Miód zawiera dwieście różnych składników - obwieszcza triumfalnie. - Proszę nie

myśleć, że w miodzie jest zwykły cukier, o nie, to cukry, które są przyswajane bezpośrednio.

Sam codziennie jem łyżkę miodu i jeszcze nigdy nie chorowałem.

Otwiera klapę z napisem „słabe”.

- To słaby rój bez królowej. Inny hodowca pewnie by go dawno wysiarkował. Ale ja

jestem dobry dla pszczół.

Podczas siarkowania umieszcza się w blaszanej puszce pasek siarki, podpala i wstawia

do ula, po czym szczelnie się go zamyka.

- Ojej - mówię. - Czy to powszechna praktyka? W internecie czytałam, że tylko źli

przemysłowi pszczelarze w Ameryce Południowej siarkują słabsze roje. Nasi pszczelarze

hobbyści podobno tego nie robią.

- Przecież pani mówię, że nie siarkuję. Mało tego, pomagam im przetrwać zimę.

Chociaż pewnie i tak nic to nie da.

Również słaby ul dostaje porcję kwasu mrówkowego.

- A jeśli w przyszłym roku nadal nie będą miały królowej, będzie pan siarkował? -

pytam.

- Nie, ja nie siarkuję z zasady. Wyciągam je po prostu z ula razem z plastrami i kładę

na ziemi. Żeby ptaki je zjadły. Ale próbuję je ratować, dopóki jest nadzieja.

Cóż, w naturze każdego roku ginie około sześćdziesięciu procent nowo założonych

pszczelich rojów. Prawdopodobnie głównie dlatego, że nikt nie daje im schronienia przed

wilgocią i przeciągami w postaci ula ani nie podstawia kwasu mrówkowego na roztocza.

Zdejmujemy ubrania ochronne. Pan B. opowiada o tym, że dawniej było lepiej.

- To Zachód zrujnował NRD.

- Zachód zrujnował NRD?

- Strauß i ten jego miliardowy kredyt. A przecież wiadomo było, że nie ma co ufać

kapitaliście. To, co kapitalista daje jedną ręką, drugą odbiera, i to trzy razy tyle, ile dał! To

przez Straussa cała produkcja szła na Zachód. Pracowałem wtedy w rybołówstwie.

Tłuściusieńkie węgorze, najpiękniejsze karpie. Wszystko na Zachód, za bezcen. Pracował

człowiek jak wół, a i tak nic z tego nie miał.

- To trochę jak ze zbieraniem miodu, prawda? - wtrącam chytrze.

- Tak, miód oczywiście też szedł na Zachód - mówi z goryczą pan B.

„Jaka ilość mięsa mi służy?” - zastanawiają się w ”Bildzie”, nawiązując do bestsellera

Jonathana Safrana Foera Jedzenie zwierząt - jakby autorowi chodziło nie tyle o aspekt etyczny

masowej hodowli zwierząt, ile o poziom cholesterolu u konsumenta. Wniosek: „Mięso można

jeść praktycznie bez żadnych ograniczeń - codzienna porcja steku nie stanowi żadnego ryzyka

dla zdrowia”. Na pytanie, czy wegetarianie żyją zdrowiej, dziennik odpowiada

wytłuszczonym „NIE” z wykrzyknikiem. Dodaje również, że biomięso jest wprawdzie

„droższe [...], co jednak wcale nie oznacza, że lepsze”.

*

28 sierpnia w Dortmundzie odbywa się pierwszy Niemiecki Zjazd Kościelny

„Człowiek a zwierzęta”. Pełne zaskoczenie. Do tej pory żadne z wyznań nie mogło się

pochwalić zasługami na rzecz ochrony zwierząt. I chociaż niektórzy chrześcijańscy obrońcy

praw zwierząt zadają sobie wiele trudu, by interpretować Biblię w duchu miłości do naszych

braci mniejszych, w Księdze Rodzaju (9,2) stoi przecież jak wół: „Wszelkie zaś zwierzę na

ziemi i wszelkie ptactwo powietrzne niechaj się was boi i lęka”. Albo weźmy takie oto

zdanie: „Tak więc wszystko, cokolwiek w jatce sprzedają, spożywajcie, niczego nie

dociekając - dla spokoju sumienia” (1 Kor 10,25). Katechizm Kościoła katolickiego również

pragnie oszczędzić dylematów sumienia katolikowi dumającemu nad losem psów dręczonych

w laboratoriach. Eksperymenty na zwierzętach Katechizm ocenia jako dopuszczalne pod

względem etycznym i uważa za „niegodziwe” wydawanie na zwierzęta „pieniędzy, które

mogłyby w pierwszej kolejności ulżyć ludzkiej biedzie” (Katechizm Kościoła katolickiego, nr

2418). Ewangelicki Katechizm dla dorosłych ani słowem nie wspomina, jak obchodzimy się

ze zwierzętami, i określa je mianem stworzeń „nieosobowych”. Wygląda na to, że również na

bramie raju wisi tabliczka z napisem „Prosimy nie wprowadzać zwierząt”. „Nie. Zwierzęta

nie mają duszy na podobieństwo człowieka” - oświadczył niejaki Adolf Fugel, doktor

teologii, 27 marca 2006 roku na forum na stronie www.kreuz.net. „[...] Dlatego zwierząt nie

czeka życie po śmierci i nie można przypisywać im cech ludzkich”. Co w praktyce ma chyba

oznaczać, że miłosierdzie i litość dla zwierząt są odruchami zupełnie zbytecznymi. Religia,

która każe nam „kochać bliźniego swego”, po prostu nie zalicza zwierząt w poczet bliźnich.

W każdym razie tak było do tej pory. Bo teraz mamy przecież zjazd kościelny

„Człowiek a zwierzęta”. Do Dortmundu przybędą dziesiątki tysięcy chrześcijan, by się

wspólnie modlić, grać na gitarach i głosić przynależność wszelkiego stworzenia do jednej

wielkiej rodziny. Niewykluczone, że oceniałam Kościół zbyt surowo. Pewnie dlatego, że

w telewizji pokazywali ostatnio tyle reportaży o przypadkach wykorzystywania seksualnego

i maltretowania wychowanków w kościelnych internatach i o żałosnych próbach tuszowania

skandali na wszystkich szczeblach kościelnej hierarchii, łącznie z najwyższymi. Nie

posiadałam się z oburzenia, że instytucja uważająca się za stróża moralności upadła jeszcze

niżej niż strzeżone przez nią owieczki. Wygląda jednak na to, że przynajmniej Kościół

ewangelicki stanął na wysokości zadania i ostro wziął się do rewizji zasad moralnych. Kto

wie, może na zjazd raczy też zawitać paru dostojnych biskupów katolickich? Może skorygują

owo skandaliczne odchylenie swojej doktryny i oświadczą wszem wobec, że jesteśmy winni

szacunek nie tylko Bogu i życiu poczętemu, lecz wszystkim bez wyjątku żywym istotom?

Dopiero na trzy dni przed imprezą zdaję sobie sprawę, że zjazd „Człowiek

a zwierzęta” w Dortmundzie i ”Zjazd niemieckiego Kościoła ewangelickiego” to dwa różne

wydarzenia. Ten drugi to gigantyczna impreza, odbywająca się co dwa lata, za każdym razem

w innym mieście, na którą ściągają setki tysięcy wiernych. Pierwszy natomiast to

przedsięwzięcie - by tak rzec - znacznie mniejszego kalibru, zorganizowane z inicjatywy

i pod egidą stowarzyszenia Kościół a Zwierzęta. Trudno się spodziewać, by pojawili się na

nim biskupi katoliccy, ci bowiem tego samego dnia wezmą udział w kongresie „Radość

płynąca z wiary” w Würzburgu, gdzie będą do woli wyrzekać na „nieszczęsne małżeństwa

homoseksualne”, „medialną kampanię oszczerczą” przeciwko biskupowi Miksie37

i tchórzliwych wiernych, którzy - gdy posypały się zarzuty o wykorzystywanie seksualne - nie

stanęli murem za swoimi duszpasterzami (cytaty: www.kath.net). No tak, czego ja się

właściwie spodziewałam?

Tak czy owak, zjazd w Dortmundzie może się pochwalić zaskakująco ambitnym

programem i prominentnymi gośćmi, jak Franz Alt38

i Helmut F. Kaplan39

. Dyskusja

panelowa „Czy Bóg chodziłby na polowanie? O myślistwie z perspektywy obrońców zwierząt

i Kościoła”, na którą wpadam z niejakim opóźnieniem, cieszy się raczej marnym

zainteresowaniem. Udo Reppin, przewodniczący Okręgowego Stowarzyszenia Myśliwskiego

w Dortmundzie, próbuje właśnie przekonać słuchaczy, że członkowie stowarzyszenia

rekrutują się ze wszystkich grup społecznych i że należą doń również robotnicy fizyczni

i gospodynie domowe. Marc Buchtmann, zdecydowany przeciwnik polowań, kwituje jego

wypowiedź pogardliwym parsknięciem, a Peer Fiesel, szef Związku Ochrony Zwierząt

Nadrenii-Westfalii, uśmiechając się pod wąsem, „ośmiela się przypuścić”, że znakomita

większość myśliwych to jednak osoby lepiej zarabiające, na co Udo Reppin odpowiada

stwierdzeniem, iż nie ma ochoty na obalanie stereotypu, że wszyscy myśliwi to bogacze,

i dodaje, że ze względu na prawną ochronę danych osobowych nie może udzielić informacji

na temat wysokości dochodów członków stowarzyszenia. W pierwszej chwili dziwię się,

dlaczego kwestia zarobków wywołuje u rozmówców aż tyle emocji. Ale przecież nic w tym

dziwnego: te formy wyzysku zwierząt, na których uprawianie trzeba mieć pewne fundusze,

zawsze spotykają się z wielkim oburzeniem otoczenia. Wszak każdy, kto ani razu nie został

zaproszony na polowanie na lisy, powie bez wahania, że polowań na lisy należałoby

kategorycznie zabronić. Przeciwnikiem futer i łowów może sobie być nawet największy

amator smażonych kiełbasek i mleka, co nie musi wcale oznaczać, że w jego głowie choć

przez chwilę zakiełkował pomysł, by zrezygnować z jedzenia mięsa. Grunt, że protestując

przeciwko polowaniu, będzie mógł dać upust swojej frustracji wynikłej z różnic klasowych.

Trzeba jednak przyznać, że miłośnicy polowań nie należą do najsympatyczniejszych

osobników. Wygląda na to, że szlachetny proceder łowów przyciąga jak magnes żądnych

władzy choleryków. Pamiętam, jak kiedyś spacerowaliśmy z Bullim nad Kanałem Kilońskim,

gdy nagle zatrzymał się obok nas ciemnozielony samochód terenowy, z którego wyskoczyło

podejrzane indywiduum w kombinezonie z zielonego lodenu i bez żadnego wstępu zaczęło mi

wygrażać. Żebym się nawet nie ważyła wchodzić z psem na ścieżkę prowadzącą przez

sąsiednie sitowie - gorączkowało się indywiduum - bo to teren łowiecki, leżą tam

rozkładające się ścierwa, przynęta dla ptaków drapieżnych i lisów.

- Czy on wygląda na psa myśliwskiego? - spytałam, wskazując Bulliego, zajętego

właśnie zlizywaniem błota z łapy.

- A co mnie to obchodzi. Mówię pani, jak go tam zobaczę, kropnę drania jak nic.

Nie dość, że myśliwi zachowują się, jakby byli rasą panów, to nasze ustawodawstwo

jeszcze ich w tym utwierdza. Gdy myśliwy napotka w rewirze łowieckim kota oddalonego od

najbliższego zamieszkanego domu co najmniej o trzysta metrów, wolno mu go zastrzelić.

Podobnie jak polującego psa. O tym, czy pies faktycznie poluje, decyduje sam myśliwy.

Wystarczy, że zwierzę biega z nosem przy ziemi. Zastanówmy się: żyjemy w państwie prawa,

ale mniejszości niezbyt sympatycznych jegomościów, którzy lubią sobie postrzelać do

zwierząt, wolno decydować o tym, czy doszło do przestępstwa, i w dodatku na miejscu

dokonywać egzekucji - mimo że nic a nic nie uprawnia ich do orzekania o winie. Można by

naturalnie założyć, że owo ustawowe przyzwolenie myśliwi potraktują z należytą dozą

odpowiedzialności i będą z niego korzystać raczej powściągliwie. Mogliby przecież często

rezygnować z zastrzelenia czyjegoś ukochanego kota lub psa, zwierząt nierzadko cieszących

się statusem członków rodziny - nie chcą chyba pogrążyć w czarnej rozpaczy dziecka, do

którego zwierzę należało. Statystyki poświadczają jednak, że niemieckim myśliwym ani

w głowie podobne sentymenty. Każdego roku zabijają około czterdziestu tysięcy psów

i trzystu tysięcy kotów. Tolerowanie tego procederu można wytłumaczyć, chyba jedynie

odwołując się do stereotypu głoszącego, że amatorami polowania są w przeważającej mierze

prawnicy, politycy i przedstawiciele innych dobrze płatnych zawodów.

Sami myśliwi twierdzą oczywiście, że nie strzelają do psów i kotów dla zabawy, lecz

z konieczności - żeby chronić sarny i inne dzikie zwierzęta. Jednocześnie swoje wyprawy na

polowania usprawiedliwiają tym, że w lasach żyje o wiele za dużo sarn. Stylizują się na

pełnych troski porządkowych, biorących na siebie niewdzięczne zadanie przeprowadzenia

dezynsekcji naszych borów - cokolwiek by mówić, eliminują nadmiar dzikich zwierząt

i zapobiegają zbytniemu przyrostowi pogłowia oraz szkodom, których mógłby się stać

przyczyną.

Załóżmy, że wszystkie czterdzieści tysięcy zastrzelonych przez myśliwych psów

faktycznie polowało na dzikie zwierzęta i że każdemu z nich, wszystko jedno, czy był to

husky, pekińczyk, czy chow-chow, rzeczywiście udało się upolować sarnę. Kosztowałoby to

życie nie więcej niż czterysta tysięcy sarn.

- To nic w porównaniu z milionem sarn, które rok w rok giną z ręki myśliwych - woła

pod koniec dyskusji przeciwnik polowań Marc Buchtmann. Frenetyczny aplauz publiczności.

Policzki przewodniczącego towarzystwa myśliwskiego nabierają kolorów.

Po dyskusji panelowej wybieram się na „Targowisko możliwości”, po którym kręci

się tylko kilka osób, i odwiedzam - raczej mało oblegane - stoisko przeciwnika polowań

Marca Buchtmanna. Nie porzucam nadziei, że uda mi się znaleźć jakąś lukę w systemie, coś,

co pozwoli mi wbrew wszystkiemu od czasu do czasu, bardzo rzadko, zjeść choć kawałeczek

mięsa. Może dziczyzna to moja ostatnia szansa? Wilki, rysie i niedźwiedzie zostały

w niemieckich lasach niemal doszczętnie wybite, co oznacza, że przynajmniej duże dzikie

zwierzęta - sarny, jelenie i dziki - mogą wieść względnie beztroski żywot i nie muszą na

okrągło mieć się na baczności przed drapieżnikami. Mało tego - żyją na swobodzie, nie znają

podłóg szczelinowych i nikt ich nie przywiązuje. W większości przypadków nie kończą życia

w szponach drapieżników, omija je też powolna śmierć głodowa, bo przecież każdej zimy

myśliwi gorliwie je dokarmiają. Trafia do mnie argument, że w celu zapobieżenia

nadmiernemu przyrostowi pogłowia leśnych zwierząt należy co roku odstrzelić określoną

liczbę sarn, jeleni i dzików. Trzeba by je było zabić nawet wtedy, gdyby nikt nie chciał ich

jeść.

Marc Buchtmann tłumaczy mi, że myśliwi nie rozwiązują problemu, wręcz przeciwnie

- sami go stwarzają. Szwajcarskie i włoskie parki narodowe, w których polowanie jest

zabronione, wcale nie są przepełnione. To dopiero zimowe dokarmianie zwierząt sztucznie

utrzymuje pogłowie na zbyt wysokim, szkodliwym dla lasów poziomie. W ten sposób,

zauważa Marc Buchtmann, wyeliminowany zostaje proces naturalnej selekcji.

Nie jestem do końca przekonana. To prawda, że zimą myśliwi nie dokarmiają zwierząt

z miłości, lecz po to, by w następnym sezonie móc do woli sobie postrzelać. Prawdą jest

również to, że dokarmianie stanowi ingerencję w proces naturalnej selekcji. Lecz mnie -

astmatyczną okularnicę z problemami ortopedycznymi - cieszy, że tym sposobem zimę mogą

przetrwać nie tylko same dorodne, tryskające zdrowiem osobniki, lecz także kilku

utykających słabeuszy. I Bogiem a prawdą nie potrafię zrozumieć, dlaczego ciągnąca się

tygodniami śmierć głodowa miałaby być lepsza od celnego strzału nawet najbardziej

obmierzłego z myśliwych. Czyżby chodziło tylko o to, że ta pierwsza jest naturalna, a druga

nie?

- Po kolei: po pierwsze, myśliwym często nie udaje się oddać celnego strzału -

odpowiada Marc Buchtmann. - Ranione sarny nie umierają od razu, lecz nierzadko wloką się

jeszcze kilka dni przez las. Załóżmy zresztą, że myśliwym zazwyczaj udaje się trafić, lecz co

to właściwie znaczy, że zwierzę umiera natychmiast? Myśliwi nie bez kozery definiują

„natychmiastową śmierć” jako „śmierć w ciągu stu osiemdziesięciu sekund”. „Strzał na

komorę” oznacza, że zwierzę zostało trafione w serce. A co się dzieje, gdy strzeli się w serce?

Zwierzę się wykrwawia, a to może trwać nawet do trzech minut.

Mój brat, który swego czasu sam chodził na polowania, opowiadał mi coś zupełnie

innego, a mianowicie, że gdy myśliwy odda celny strzał, zwierzę umiera od razu. Upada,

jeszcze zanim usłyszy strzał.

- Upada za sprawą siły uderzenia - mówi Marc Buchtmann.

I komu tu wierzyć? „Targowisko możliwości” opuszczam kompletnie skołowana.

Wystąpienia doktora Helmuta F. Kaplana („Dlaczego Kościół jest winien cierpieniu

zwierząt?”) i księżniczki Mai von Hohenzollern („Status zwierzęcia - między

uprzedmiotowieniem a godnością”) i tak już przegapiłam. Pozostaje jeszcze zwycięzca którejś

edycji Idola Markus Grimm, który nazajutrz będzie czytał fragmenty swojej książeczki dla

dzieci Podróże Biedronki Nakrapianki, i jako kolejny punkt programu „Nakrapiankowy

konkurs rysunkowy dla maluchów”. Uznaję, że czas wsiąść do pociągu i ruszyć w drogę

powrotną.

Twierdzeniu o natychmiastowej śmierci w wyniku strzału na komorę przeczy fakt, że

zwierzęta zabijane w rzeźniach nie otrzymują ciosu nożem w serce, lecz strzał w głowę.

Tylko on daje jaką taką gwarancję, że zwierzę nie będzie nic czuło. Lecz strzał w głowę

wymaga prawdopodobnie większej celności niż strzał w korpus, poza tym mierząc w głowę,

można zniszczyć potencjalne trofeum, na przykład odstrzelić tylko dolną szczękę. Sarna bez

kawałka szczęki nie umrze od razu, lecz będzie się snuła okaleczona po lesie jeszcze przez

kilka dni. Mało zachęcający widok. Nadal nie znalazłam luki, która pozwoliłaby mi jeść

mięso i jednocześnie pozostać przyzwoitym człowiekiem. A może takiej luki po prostu nie

ma?

Dzwonię z komórki do brata i relacjonuję mu nowo zdobyte wiadomości i własne

przemyślenia na temat polowań.

- Co za bzdury! - denerwuje się brat. - Przeciętna sarna waży może z piętnaście

kilogramów. Umiera od razu na skutek szoku. Amunicja myśliwska rozpryskuje się w ciele

zwierzęcia i ma bardzo silne działanie obezwładniające. Sarna od razu traci sporo krwi. Po

takim strzale nie zrobi więcej niż dwa kroki.

- A jak często myśliwym zdarza się chybić?

- Z ambony nie sposób nie trafić, no, chyba że popełni się jakieś wyjątkowe głupstwo.

Stojącej sarny też trudno nie trafić. Już prędzej może się to zdarzyć podczas polowania

z nagonką, na przykład na dziki...

Pociąg wjeżdża w martwą strefę i rozmowa się urywa. Przeglądam materiały

towarzystw opieki nad zwierzętami i obrońców praw zwierząt, które zebrałam na

„Targowisku możliwości”. W magazynie organizacji Pro-Zwierzak czytam, że firma

Petri-Feinkost z Dolnej Saksonii nosi się z zamiarem wdrożenia projektu pilotażowego

dotyczącego przemysłowej hodowli kóz: siedem i pół tysiąca kóz w trzech wielkich stajniach

o wymiarach pięćdziesiąt na osiemdziesiąt metrów równa się sto sześćdziesiąt centymetrów

kwadratowych na kozę. Autorzy projektu nie przewidują wybiegów ani pastwisk. Po wejściu

do stajni koza już nigdy nie ujrzy światła dziennego - do dnia, w którym zostanie wysłana do

rzeźnika. Swoją drogą, ciekawe, że masowa hodowla wydaje mi się jeszcze straszniejsza, gdy

dotyczy zwierzęcia, które do tej pory nie było nią objęte. Patrzę na datę wydania pisma -

kwiecień 2009 roku. Możliwe, że pierwsze hale dla kóz już powstały.

Błyszczące prospekty malowniczo położonego w górach opodal Salzburga majątku

Aiderbichl o pięknej nazwie „Raj dla odratowanych zwierząt”, rozsławionego przez programy

świąteczne z Patrickiem Lindnerem i Uschi Glas40

, prezentują nam wizję świata, do którego

zło nie ma przystępu. W jednym z artykułów czytam, jak pewnego razu do majątku zadzwonił

jeden z pracowników laboratorium, wzruszony losem dwóch świnek doświadczalnych, które

miały zostać zabite, i spytał, czy zwierzątka mogłyby ewentualnie znaleźć schronienie

w Aiderbichl. Po świnki natychmiast wyruszył sam szef. Gdy dotarł na miejsce, okazało się,

że pracownicy laboratorium zrzucili się i dali świnkom na drogę sutą odprawę w wysokości

dwóch tysięcy euro albo i więcej, nie pamiętam, a sprawdzić też już nie mogę, bo

z obrzydzenia wcisnęłam prospekt wraz z wielką reklamą Nestlé do niebieskiego

plastikowego worka ekipy sprzątającej pociągu InterCity. Powoli zaczynam rozumieć,

dlaczego Achim Stößer tak bardzo nienawidzi reformizmu. Gdy nie jesteśmy pewni, czy to,

co robimy zwierzętom, jest aby na pewno do zaakceptowania, najlepiej wyobrazić sobie, czy

byłoby w porządku traktować w ten sam sposób ludzi. Czy ta historia nadal by nas wzruszała,

gdyby jeden z jej bohaterów był oprawcą, który dzwoni do schroniska dla ofiar przemocy

domowej i mówi: „Mamy tu dwie kobiety. Wcześniej miesiącami testowaliśmy na nich

lekarstwa i techniki operacyjne, a teraz musimy je zabić i jest nam trochę żal. Złożyliśmy się

nawet z kolegami na pokrycie kosztów podstawowych”.

W domu od razu zaglądam do internetu i sprawdzam, czy firma Petri zrealizowała

plany masowej hodowli kóz. Na szczęście nic z tego nie wyszło. W każdym razie nie

w Dolnej Saksonii. Rada powiatu Holzminden nie wydała stosownego zezwolenia,

powodowana nie tyle dobrem zwierząt, ile raczej chęcią ochrony krajobrazu. Niewykluczone,

że firma Petri będzie próbować szczęścia gdzie indziej.

Skoro już jestem w internecie, zapoznaję się też z argumentami „za” i ”przeciw”

dotyczącymi kwestii natychmiastowej śmierci sarny trafionej strzałem na komorę. Przeciwko

przemawia fakt, że policyjni snajperzy, oddając strzał precyzyjny41

, zawsze celują w głowę.

Policja jest więc zdania, że natychmiastowe obezwładnienie następuje nie przez trafienie

w serce, lecz w móżdżek lub pień mózgu, co oznacza wyłączenie centralnego systemu

nerwowego. Na pewnej stronie internetowej przeznaczonej dla myśliwych czytam jednak, że

intensywne krwawienie wywołane strzałem na komorę gwałtownie obniża ciśnienie krwi

zwierzęcia, które traci przytomność. Również i ten argument wydaje mi się przekonujący.

W Pakistanie apokaliptyczna powódź pochłonęła blisko dwa tysiące ofiar

śmiertelnych i zniszczyła ponad sześćset pięćdziesiąt tysięcy domostw. Pod wodą znalazło się

pół miliona hektarów ziemi uprawnej (czyli mniej więcej dwa razy tyle, ile ma powierzchnia

Saary), które będzie można na powrót zagospodarować dopiero za jakiś czas. U nas też pada

i nie zanosi się, że przestanie. Chciałam pozbierać śliwki z drzew przy brandenburskich

szosach i zaprosić przyjaciół na wspólne wekowanie, ale nic z tego. Na drzewach prawie nie

ma owoców, a te, które gdzieniegdzie widać, gniją już na gałęziach.

Gdy na chwilę wraca słońce, wypuszczam kury, żeby pobiegały sobie po dworze. Te

odratowane zdążyły się zaaklimatyzować i mogą rozpocząć życie na swobodzie. Jeszcze trwa

lato, jest ciepło, a lis nie ma specjalnych powodów, by zapuszczać się aż do wsi. Stado

grzecznie trzyma się ogrodu. Tylko gruba Piepsi jak zwykle szwenda się po ulicy. Gdy

wieczorem przychodzę do kurnika na rutynową kontrolę, nadal jej nie ma. Biorę latarkę

i przeszukuję najbliższą okolicę, lecz nigdzie nie znajduję nawet piórka. Nie zobaczę jej nigdy

więcej. Że też musiało paść akurat na Piepsi.

13 Wrzesień - dieta frutariańska

- Chcesz mi może dać do zrozumienia, że mam nie jeść sałaty?

- [...] znam wiele warzyw, które mają na temat bycia jedzonym jednoznaczną opinię.

Douglas Adams, Restauracja na końcu wszechświata

Zadanie: Jem tylko te części roślin, które można zbierać bez zniszczenia czy

uszkodzenia rośliny macierzystej.

Pierwszy frutariański dzień zaczynam od pysznego tropikalnego śniadanka -

owocowej sałatki z banana, melona, ananasa i brzoskwini. Do tego kilka jagód. Żebym miała

co jeść przez cały dzień, poustawiałam w kuchni i w dużym pokoju kosze z owocami, nadając

domowi wygląd suity hotelowej. Oczywiście nie mam zielonego pojęcia, jak zebrano

wszystkie te owoce - ostrożnie czy przy użyciu siły. Ale w tym roku muszę się niestety

pożegnać z jabłkami z własnego ogrodu - deszcze były zbyt obfite i zbiór jabłek diabli wzięli

- i dlatego jestem zmuszona zadowolić się kupowaniem owoców, które zostały, przynajmniej

teoretycznie, zebrane w sposób humanitarny. W przypadku tych rosnących na drzewach

jestem raczej spokojna - posiadaczom sadów zależy przecież na tym, by drzewa obrodziły

również następnego lata. Mam jednak poważne wątpliwości, czy podczas zbioru melonów na

pewno oddziela się owoce od rośliny macierzystej z należytą delikatnością. Przypuszczam, że

zaraz po zbiorach liście i łodygi są wyrywane i rozrzucane po polu, by użyźniły ziemię. Na

szczęście w tym roku udały się przynajmniej dynie na kompostowniku i mogę je zebrać

własnoręcznie. Gdy próbuję ostrożnie ukręcić pierwszą, odrywam nie tylko dynię, lecz także

półmetrowy kawał łodygi. Pozostałe wolę już poodcinać nożem. Ostrożne ukręcanie owoców,

które zaleca moje kompendium ogrodnictwa, odnosi się pewnie raczej do zbioru jabłek

i gruszek. Tak czy owak, moje dynie mogą nadal spokojnie rozkrzewiać się na

kompostowniku, gdzie pod koniec roku zasną w pokoju, z zimna lub ze starości.

Przypomnijmy: jabłko można zjeść bez naruszania jabłoni. Jabłoń rozsiewa nasiona

poprzez owoce, ma więc, by tak rzec, swój żywotny interes w tym, by zostały zjedzone.

Podobnie inne owoce42

, orzechy, nasiona, jagody, pomidory, rośliny strączkowe i tak dalej.

Te frutarianie mogą jeść, w przeciwieństwie do korzeni, bulw i łodyg - odtąd żadnych

ziemniaków, buraków, warzyw cebulowych ani szpinaku. Jeszcze nie udało mi się ustalić, czy

mogę jeść zboża, czyli chleb (niby dozwolone, w końcu zboża to przecież nasiona, lecz po

żniwach pole zostaje przeorane, a orka niszczy rośliny), bo do tej pory nie udało mi się

porozmawiać z żadnym frutarianinem. Byłam pewna, że w trakcie zbierania materiałów na

temat wegetarianizmu i weganizmu prędzej czy później na jakiegoś się natknę. Minęło już

jednak osiem miesięcy, a ja nadal nie spotkałam ani jednego. Zaczęłam się nawet

zastanawiać, czy w ogóle istnieją. Założyciel Apple’a, Steve Jobs, podobno był przez pewien

czas frutarianinem. Miał nawet kiedyś powiedzieć: „W owym czasie byłem jeszcze

frutarianinem, odżywiałem się wyłącznie owocami. Teraz jestem, tak jak wszyscy,

śmietnikiem na odpadki”. Gdy wreszcie dowiaduję się od znajomego, że zna on pewnego

frutarianina, okazuje się, że nie może mnie z nim skontaktować, bo swego czasu złożył na

niego skargę w urzędzie do spraw młodzieży. Frutarianin karmił bowiem samymi owocami

również swoje dziecko. Dziecku wypadły wszystkie zęby. Członkowie Berlińskiego Związku

Wegetarian również nie znają żadnego osobiście, lecz kierują mnie do niejakiego Anko

Salomona, założyciela i przewodniczącego Towarzystwa Naturan, ponieważ - jak mówią -

jego filozofia życiowa wydaje się najbardziej zbieżna z poglądami frutarian. Dzwonię do pana

Salomona. Niestety, okazuje się, że akurat kompletnie nie ma czasu, obiecuje jednak przysłać

mi do poczytania stosowną lekturę. Gdy mówię, że oczywiście za nią zapłacę, mój rozmówca

stanowczo odmawia i nalega, bym przyjęła książkę w prezencie. Ostatecznie ustalamy, że

przeleję jej równowartość na konto fundacji zajmującej się opieką nad psami w Nepalu. Do

pierwszego frutarianina udaje mi się dotrzeć dzięki wskazówce Susanne Starck z organizacji

Przyjaciele Zwierząt, która zwróciła mi uwagę, że w dyskusjach na różnych forach

internetowych co jakiś czas uczestniczy osoba o pseudonimie Owocożerca - według

wszelkiego prawdopodobieństwa zwolennik diety frutariańskiej. Wysyłam mu mejla ze

swoim adresem, numerem telefonu i kilkoma pytaniami na temat frutarianizmu. Odpowiedź

przychodzi tydzień później - Owocożerca pisze, że jest właśnie strasznie zajęty, obiecuje

jednak odnieść się do moich pytań, gdy tylko czas mu na to pozwoli. Trochę mnie dziwi, że

frutarianie wydają się cierpieć na brak czasu w równym stopniu jak zwykli śmiertelnicy.

Wyobrażałam sobie, że osoba kategorycznie odmawiająca uczestnictwa w aktach przemocy,

które stały się integralną częścią naszej codzienności, pewnie przez cały boży dzień siedzi na

słońcu i przygląda się motylkom. Ponadprzeciętnie wykształcony zmysł moralny i zwykły

przyziemny stres - jedno i drugie jakoś do siebie nie pasują.

Trzy dni później telefon od Owocożercy. Oświadcza, że zdecydował się na rozmowę,

bo przecież jesteśmy kolegami - sam też napisał książkę. Uznał jednak, że nie będzie jej

wydawać - przez wzgląd na drzewa.

- Hm, są jeszcze e-booki... - sugeruję.

- Ach, to mnie już i tak nie interesuje...

Owocożerca opowiada, że frutarianinem (mówi „fruktarianinem”) był już jako

dziecko.

- Gdy spytałem mamę, co jedli w raju pierwsi ludzie, odpowiedziała: „Owoce”.

Ten moment zadecydował o wszystkim, ciągnie Owocożerca. Wraz z pójściem do

szkoły wszystko się niestety skomplikowało, a i później nie zawsze było łatwo. Ale piętnaście

lat temu zakończył fazę przejściową. Podczas fazy przejściowej odżywiał się frutariańsko

w dziewięćdziesięciu pięciu procentach. Teraz jest już stuprocentowym owocożercą.

- Co właściwie jedzą frutaria... to znaczy fruktarianie?

- Dojrzałe owoce sezonowe i od czasu do czasu nasiona i orzechy. Byle nie przesadzać

z orzechami, nie więcej niż dwadzieścia w roku. Dobre są na przykład laskowe.

- Czy do diety frutariańskiej zaliczają się również zboża? To przecież też nasiona.

- Nie, zboża nie. Nie jem zbóż, bo są uprawiane w monokulturach. Ale jeśli ktoś

naprawdę nie potrafi się bez nich obejść... Można jeść wszystko, trzeba sobie tylko zdawać

sprawę z konsekwencji. Jeśli nie potrafisz zrezygnować ze zbóż, gotuj sobie kaszę jaglaną. Są

fruktarianie, którzy w dramatycznych okolicznościach zjedliby nawet przejechane zwierzę.

Na przykład w razie nieurodzaju. Chociaż większość przestawiłaby się jednak na dietę

praniczną.

- E... słucham?

- Przeżyliby dzięki pranie.

Zaraz po rozmowie z Owocożercą wchodzę w Google. „Prana” to w hinduizmie siła

życiowa, utożsamiana z oddechem. Doktryna prany od około dziesięciu lat przeżywa istny

renesans w kręgach ezoterycznych. Zwolennicy diety pranicznej odżywiają się wyłącznie

światłem i rzekomo nie muszą przyjmować żadnego pokarmu. W kwietniu 2010 roku

prawdziwą sensację wywołał osiemdziesięciotrzyletni Hindus Prahlad Jani, który

utrzymywał, że od siedemdziesięciu lat nic nie jadł ani nie pił, co miały potwierdzić kamery

zainstalowane w indyjskim szpitalu oraz stała kontrola lekarska. Jak podaje „Bild”, neurolog

Sudhir Shah wyraził przypuszczenie, że Prahlad Jani czerpie kosmiczną energię ze światła

słonecznego, co oznacza, iż w jego ciele dokonuje się proces przypominający fotosyntezę.

Sam Jani jest jednak przekonany, że otrzymał błogosławieństwo od pewnej hinduskiej bogini

i odtąd żywi się nektarem, który sączy mu ona do ust przez dziurkę w podniebieniu.

Eksperyment niczego nie dowiódł ani nie zakwestionował, a ponadto zewsząd padały zarzuty

o szarlatanerię, ponieważ nie dało się z całą pewnością wykluczyć, że Jani nie miał

potajemnie dostępu do wody. Jedną z najważniejszych przedstawicielek pranizmu w świecie

zachodnim jest Australijka Ellen Greeve, była urzędniczka bankowa, obecnie znana jako

Jasmuheen. Prowadzi ona seminaria ezoteryczne, twierdzi, że ma kontakt duchowy z jednym

ze zmarłych członków Wielkiego Białego Bractwa43

, a także że jej DNA składa się

z dwunastu nici, a nie, jak w przypadku wszystkich innych istot żywych, tylko dwóch.

Jasmuheen utrzymywała przez długi czas, że od 1993 roku odżywia się wyłącznie dzięki

pranie, napisała również książkę, wprowadzenie do diety świetlnej. Gdy wyszło na jaw, że

wielokrotnie przyłapywano ją na jedzeniu zwykłego pokarmu, oświadczyła, że dla jej

doktryny nie jest aż tak istotne, czy i co takiego je. W przypadku trzech osób próba

odżywiania się wyłącznie światłem zakończyła się zgonem. Prawdopodobnie zmarły

z powodu niewydolności organów wewnętrznych, ponieważ w pierwszym tygodniu

trzytygodniowego procesu przechodzenia na dietę świetlną wymagane jest całkowite

odstawienie napojów. Jasmuheen odrzucała wszelkie zarzuty o współodpowiedzialność,

a o jednej ze zmarłych miała powiedzieć: „Nie była czysta - to znaczy brakowało jej czystej

aury - i nie miała odpowiedniej motywacji”. Po tym wydarzeniu zaczęła jednak propagować

„łagodną drogę ku pranizmowi”, która zezwala na przyjmowanie napojów również

w pierwszym tygodniu.

- Znasz jakichś innych fruktarian? - pytam Owocożercy. - Utrzymujecie z sobą

kontakt? A może macie jakieś stowarzyszenie?

- Wiesz, na całym świecie jest może z tysiąc fruktarian. Góra dziesięć tysięcy. Zawsze

byliśmy samotnikami. Co ciekawe, prawie wszyscy urodziliśmy się w tym samym czasie.

Sam żyję jak pustelnik. Akurat teraz zatrzymała się u mnie pewna bardzo dobra znajoma, ale

zazwyczaj mieszkam sam. Jestem dla siebie najlepszym towarzyszem. Ludzie przechodzą na

fruktarianizm z najrozmaitszych powodów - zdrowotnych, etycznych, psychologicznych,

religijnych. Poszukują diety, która nie byłaby oparta na przemocy, a ileż razy można

odkrywać prawdę objawioną? Ale jeśli postępujesz zgodnie ze swoimi przekonaniami,

możesz osiągnąć prawdziwe mistrzostwo. Jeśli chcesz się odżywiać jagłami, żaden problem.

Brązowe proso można jeść nawet na surowo. Chociaż zboże to właściwie pokarm dla ptaków.

Ja pozostaję wierny swojemu wyborowi. Zresztą człowiek i tak jest owocożercą z racji swej

anatomii. Pierwsi ludzie odżywiali się wyłącznie owocami. To było jeszcze przed rozpadem

na kontynenty.

- Przed... co? Hm... No tak... Może faktycznie... jeszcze przed rozpadem na

kontynenty.

- Na marginesie, czy zauważyłaś, że starzy ludzie wolą z reguły stare, dojrzałe owoce,

a młodzi - młode i niedojrzałe? Trzeba słuchać swojego organizmu, on najlepiej wie, czego ci

potrzeba.

- Nigdy nie miałeś żadnych niedoborów?

- Nie. Odkąd jem same owoce, czuję się znacznie lepiej. Człowiek łagodnieje, jest

bardziej wyluzowany. A dla tych, którzy nie lubią gotować, to w ogóle najwygodniejszy styl

życia. Z niedoborem witaminy B12 mieliśmy zresztą do czynienia po raz pierwszy dopiero

w latach pięćdziesiątych, gdy w rolnictwie zaczęto stosować chemikalia niszczące kultury

bakterii.

- Niczego ci nie brakuje? Mnie osobiście bardzo trudno ograniczyć się do jedzenia

samych owoców.

- Trzeba się do tego przyzwyczaić, to fakt. Jesteśmy do tego stopnia uzależnieni od

artykułów spożywczych, że przejście na frutarianizm jest dla nas jak odwyk. Mnie

przywyknięcie do tego zajęło ponad dziesięć lat.

- Szmat czasu.

- A czym ty się odżywiasz? Jesz jabłka?

- Dwa razy dziennie jem gotowaną fasolkę szparagową lub groch z mlekiem

kokosowym - odpowiadam. - Poza tym owoce. Od czasu do czasu jabłko.

Owocożerca każe mi jeść więcej jabłek. Albo kaszę jaglaną, jeśli naprawdę muszę.

- Czuję, że jesteś dobrym człowiekiem - mówi nagle.

- Ach... hm... naprawdę?

- Wiem, że pracowałaś jako kierowca taksówki44

. Znam jeszcze dwóch taksówkarzy,

obaj są do rany przyłóż. Życzę ci wszystkiego dobrego.

- E... dzięki. Nawzajem.

- Dziękuję. Zadzwoń, jak będziesz miała jeszcze jakieś pytania.

Budzę się z lekkimi zawrotami głowy i pulsowaniem w skroniach. Może teoria

Owocożercy o uzależnieniu od artykułów spożywczych nie jest całkiem niedorzeczna?

W każdym razie faktycznie czuję się jak na odwyku. I jestem głodna jak wilk. Dzięki linkowi

z Wikipedii trafiłam na stronę internetową frutarian. Można na niej przeczytać między

innymi, że życie w zgodzie z zasadami frutarianizmu to niesamowita frajda. Dokładnie to

samo twierdzili na temat swojej diety weganie, wegetarianie oraz redakcja gazetki dla

klientów biosklepów. Na stronie pełno też zachwytów nad naturalnym pięknem, krągłymi

kształtami owoców oraz ich wspaniałym smakiem, nie brak również informacji, że jedząc

wyłącznie owoce, można zrzucić zbędne kilogramy i zyskać na atrakcyjności. Oczywiście

nikt nie pisze: „To dieta zbliżona do ascezy, dla otoczenia równoznaczna z prowokacją,

jesteśmy jednak przekonani, że ponoszenie ofiar w imię własnych przekonań ma sens”. Ton

wpisów na stronie internetowej frutarian sugeruje, że jedzenie samych owoców to nie lada

przywilej. Odgryzam kawałek jabłka. Ale klawo!

Muszę jednak przyznać, że sypiam teraz doskonale. Wieczorem padam ze zmęczenia

już o dziewiątej i śpię kamiennym snem do samego rana. W pierwszym tygodniu popełniłam

podczas zakupów dwa błędy. Myślałam, że na pewno nie ma nic złego w jedzeniu ogórków

konserwowych, w końcu ogórki to też owoce. A gorczyca, wiadomo - nasiona. Kupiłam więc

słoik swoich ulubionych ogórków. Błąd! Do składników marynaty należą też: primo, cukier

(zamordowane buraki cukrowe), secundo, kilka przezroczystych plasterków cebuli (również

zamordowanej). Drugim błędem był zakup paczuszki solonych orzeszków nerkowca.

Przeczytałam na opakowaniu, że prażono je na oleju roślinnym. Uznałam, że olej uzyskano

z owocu, nasion lub orzechów. Jakaż inna część rośliny miałaby zawierać tyle oleju, by dało

się go z niej wycisnąć? Dopiero później przyszło mi do głowy, że istnieje dość duże

prawdopodobieństwo, że do prażenia orzeszków użyto oleju z kiełków kukurydzy. A dieta

frutariańska zabrania jedzenia kukurydzy, bo uprawia się w ją w monokulturach. Czyli jak na

razie zero solonych orzeszków. A konserwy często zawierają cukier buraczany.

Najbezpieczniejszą strategią będzie więc ograniczenie się do owoców i niektórych warzyw -

świeżych lub w postaci mrożonek. A o daniach gotowych mogę już tylko pomarzyć.

*

- A co z roślinami jednorocznymi? - dopytuje się przez telefon mój wydawca. - Tych

też ci nie wolno?

- To chyba oczywiste. A może chciałbyś, by twoje otoczenie uznało, że całkiem

w porządku byłoby cię kropnąć, skoro już masz siedemdziesiąt lat, bo przecież i tak już długo

nie pociągniesz?

Pod względem moralnym nie mam sobie równych. Nie zabijam żadnych organizmów

żywych. Państwo pozwolą: Superświerszcz.

- W takim razie nie wolno ci też nosić bawełnianych rzeczy.

- Właśnie, że wolno. Bawełnę robi się z włókien bawełnicy, które można zbierać, nie

niszcząc rośliny.

- Przyślę ci książkę o warunkach pracy na polach bawełny w Uzbekistanie.

Jak widać, w konfrontacji z takim moralnie radykalnym stylem życia jak frutariański

ten i ów osobnik o głębszym wyczuciu etycznym nie może oprzeć się pokusie poszukania

źdźbła w oku bliźniego owocożercy...

Większość ludzi uważa, że wypalanie całych połaci lasów tropikalnych i deptanie

rabatek jest złe, a stuletnim drzewom przyznaje status pomników przyrody i obdarza je

należnym szacunkiem, ale zastanawianie się, czy mamy wobec roślin zobowiązania moralne,

uznałaby za niedorzeczność. Ochrona lasów tropikalnych i pojedynczych drzew służy jedynie

utrzymaniu podstawy naszej egzystencji, niejako obszaru rekreacyjnego i dekoracyjnych kulis

zarazem. Dobrostan samych drzew nie obchodzi nas ani trochę. Wszędzie na świecie panuje

jednomyślne przekonanie, że z roślinami wolno robić właściwie wszystko. Wszędzie? Nie,

jest jedno małe państwo, w którym prawa mają również rośliny. Ten bastion praw roślin to

Szwajcaria - jedyny znany mi kraj, którego konstytucja gwarantuje prawo do godności

wszystkim bez wyjątku organizmom żywym. Odbiło tym Szwajcarom czy co? A może mają

na uwadze po prostu ochronę roślin przed zmianami genetycznymi, czyli w ostatecznym

rozrachunku dobro samego tylko człowieka? W końcu nawet najbardziej radykalni weganie

nie widzą nic złego w jedzeniu szpinaku czy marchwi, ponieważ wychodzą z założenia, że

roślina nie czuje bólu i nie cierpi psychicznie, z moralnego punktu widzenia nie można jej

więc wyrządzić krzywdy.

Wyobrażenie, że rośliny są biomaszynami, ślepo posłusznymi tylko własnemu

programowi genetycznemu, legło w gruzach już w 1966 roku, kiedy to niejaki Cleve Backster

podłączył do liści rośliny doniczkowej w swoim biurze elektrody wykrywacza kłamstw.

Backster był specjalistą od analiz pracy detektora kłamstw i współpracował z FBI i CIA. Ku

jego zdumieniu na ekranie urządzenia od razu pokazała się krzywa, która w przypadku

człowieka oznaczałaby pobudzenie pozytywne. Czy to dlatego, że dopiero co roślinkę podlał?

Backster postanowił przypalić jeden z liści zapałką. Wykrywacz kłamstw wyświetlił

gwałtowną krzywą strachu. W jednym z późniejszych eksperymentów roślina

zidentyfikowała mordercę innej rośliny stojącej w tym samym pomieszczeniu, którą ten

wyrwał z doniczki i podeptał. I chociaż w biurze znajdowały się inne osoby, to tylko w jego

obecności krzywa strachu dramatycznie pięła się w górę.

Ogrodnicy amatorzy od dawna wiedzą, że rośliny reagują na wyrządzane im szkody.

Jeden z nich poradził mi, bym jesienią nie tylko przycięła gałęzie jabłoni, lecz także

podziobała łopatą korzenie drzewa. To podobno wywołuje u jabłoni taki stres, że

w przyszłym roku obrodzi za dwie. Nigdy tego nie wypróbowałam, lecz wielu znajomych

potwierdziło, że to prawda. Ta prawidłowość jako żywo przypomina fenomen zwiększonej

liczby poczęć przed wyruszeniem mężczyzn na wojnę lub podwyższone libido

w zaawansowanym stadium gruźlicy. Szybko, szybko, byle tylko przekazać światu jeszcze

trochę swoich genów, zanim po takim okazałym egzemplarzu nie pozostanie ślad.

Wskazywałoby to na podobieństwo przeżyć, a raczej reakcji drzewa i człowieka. Pytanie

tylko, czy między przeżyciem a reakcją również w przypadku rośliny pośredniczy czucie.

U drzewa, które nie może uciec, gdy dźgam je łopatą w korzenie, lub u biurowej roślinki,

która nie mogła cofnąć liści, gdy Cleve Backster przypalał je zapałką, zdolność odczuwania

bólu wydaje się raczej mało sensownym atrybutem.

Niestety żywe istoty nie zawsze posiadają tylko te cechy, których naprawdę

potrzebują. Na przykład mężczyźni i inne męskie ssaki mają sutki, chociaż trudno liczyć na

to, by kiedykolwiek posłużyły im one do wykarmienia młodych. Grunt, by taki mało

przydatny atrybut nie przeszkadzał w walce o przetrwanie. Niewykluczone, że tak z pozoru

nieskomplikowany świat roślin kryje w sobie jeszcze kilka niewygodnych niespodzianek.

Niektórzy biolodzy twierdzą nawet, że rośliny mają struktury podobne do nerwowych.

W przewodzeniu bodźców pośredniczą fitohormony, spokrewnione z bólotwórczymi

hormonami tkankowymi u człowieka. Utrzymywanie, że rośliny nie odczuwają bólu, jest przy

obecnym stanie naszej wiedzy taką samą spekulacją jak twierdzenie, że są do tego zdolne.

Bakteria, glon, grzyb, roślina czy zwierzę (z człowiekiem włącznie) - wszyscy jesteśmy

organizmami żywymi o tym samym pochodzeniu. Przejścia między poszczególnymi formami

życia są niezwykle płynne. Wzięliśmy się z jednego i tego samego prabulionu, naszym

wspólnym przodkiem był ten sam klops protoplazmy, zamieszkujemy tę samą planetę.

Dlaczego mielibyśmy się tak bardzo różnić? Zgodność genetyczna człowieka i drożdżaka

wynosi od trzydziestu do trzydziestu pięciu procent - mam nadzieję, że ta informacja nie

będzie dla czytelnika zbyt wielkim szokiem. Więzy pokrewieństwa łączą nas również

z drzewem i cebulą, czy nam się to podoba, czy nie. Jak wszystkie rośliny i zwierzęta ludzie

składają się z komórek, z których każda posiada jądro i dwie nici DNA. Młode karmione są

mlekiem - dzieje się tak nie tylko wśród nas, ssaków, lecz także u pszczół, które podobnym

płynem karmią czerwie. Pożywienia w rodzaju mleka dostarcza swoim kiełkom również soja.

To dlatego przy gotowaniu krowie mleko można z powodzeniem zastępować sojowym.

Rośliny potrzebują snu, pozbawione go przez dłuższy czas umierają - jak my. Rejestrują też

pojawienie się zagrożenia, odbierają wrażenia zmysłowe i komunikują się między sobą - jak

my. Pewien gatunek akacji rosnący w Afryce reaguje na żarłoczną kudu (gatunek antylopy),

zwiększając czterokrotnie zawartość taniny w swoich liściach - takie jej stężenie jest bowiem

dla zwierzęcia trujące. Jednocześnie drzewo wydziela zapach, który informuje pobliskie

akacje o czyhającym niebezpieczeństwie, a sąsiednie drzewa jak na komendę również

zaczynają produkować więcej taniny, stając się dla kudu śmiertelnym zagrożeniem.

Kukurydza komunikuje się nawet z przedstawicielami innych gatunków. Zaatakowana przez

gąsienice, wydziela substancję zapachową zwabiającą owady zwane kosoniami, które są

wielkimi amatorami młodych gąsieniczek.

Rośliny wcale nie są też aż tak nieruchawe, bierne i statyczne, jak nam się często

wydaje. Potrafią znacznie więcej, niż tylko stać na parapecie i filtrować powietrze. Z tym że

najczęściej poruszają się tak powoli, że nie jesteśmy w stanie zarejestrować ich ruchów.

Korzenie roślin aktywnie szukają w glebie substancji odżywczych i potrafią odróżniać siebie

od otoczenia, rywalizują bowiem z korzeniami innych roślin, a nie wchodzą w paradę

własnym. Pierwsze kiełki kanianki macierzankowej, które odważą się wyjrzeć z ziemi,

sprawdzają, czy roślina, którą mają zamiar opleść, jest aby na pewno zdrowa i silna. Jeśli nie,

kanianka macierzankowa omija potencjalną roślinę-żywicielkę eleganckim łukiem.

Największą wiercipiętą w królestwie roślin jest indyjska aturi, czyli roślina telegraf

(Desmodium motorium), która nie tylko składa liście do snu, lecz w dodatku porusza się

w sposób widoczny dla ludzkiego oka. Gdy w pobliżu rozlega się muzyka, roślina telegraf

zaczyna dopasowywać swoje ruchy do jej rytmu. Jej taniec to prawdopodobnie rodzaj ruchu

pompującego, którego zadaniem jest przyspieszenie transportu minerałów - ze zrozumiałych

przyczyn nasuwa się jednak pytanie, dlaczego rzeczona roślina musi to robić w takt muzyki.

Czyżby aturi miała rytm we krwi, a raczej w soku?

Gdy jako tako przyzwyczaimy się do myśli, że rośliny posiadają o wiele więcej

zdolności i form ekspresji, niż się im powszechnie przypisuje, to wyobrażenie, że mogłyby

być zdolne do odczuwania bólu, nagle przestaje się wydawać kompletnie niedorzeczne. Po

Naturze, dla której regulacja urodzin sprowadza się do skazywania miliardów czujących ból

zwierząt na pożarcie, śmierć z głodu, pragnienia lub zimna, można na dobrą sprawę

spodziewać się również tego, że wygenerowała istoty, które odczuwają cierpienie, a zarazem

nie mają najmniejszej szansy na ucieczkę od jego źródła.

Wyprawy do miasta nie sprawiają mi już tej przyjemności co dawniej. Wszystkie te

smakowite zapachy po prostu mnie wykańczają. W domu jakoś łatwiej godzę się na gotowany

groch lub fasolę. Często oglądam telewizję. Jiminy powiedziałaby, że jeszcze częściej niż

zwykle. Skacząc po kanałach, raz po raz zatrzymuję się na programach kulinarnych. Dawniej

jakoś nigdy nie wzbudzały mojego zainteresowania. Odkąd przeszłam na frutarianizm,

z oczami wielkimi jak spodki śledzę każdą czynność telewizyjnego kucharza, czując się

trochę jak notoryczny konsument pornografii. Tym razem trafiam jednak nie na program

kulinarny, lecz na talk-show Naturalnie Steffens!. Gośćmi programu są wysportowani

emeryci, Tamme Hanke, czyli ogromny Fryzyjczyk w rozmiarze XXL, była magnatka

przemysłu mleczarskiego Melanie Reusse i literaturoznawca Florian Werner. Była magnatka

mleczarska pochodzi z Hesji, jej hodowla liczy dwieście siedemdziesiąt krów trzymanych

w kojcach i bardzo jej leży na sercu, by społeczeństwo piło jeszcze więcej mleka. Bo mleko

to samo zdrowie. Magnatka przywiozła z sobą cielątko, które też jest na wizji i przez cały

czas ssie jej dłoń, straszliwie się przy tym śliniąc. Normalnie cielęta w ten właśnie sposób

wyrażają poczucie opuszczenia. Hodowcy starają się je od tego odzwyczajać. Za

pośrednictwem katalogu rolniczego firmy Siepmann można nawet zamówić kolczaste

„urządzenia do odzwyczajania cieląt od ssania”, których „elastyczny materiał” pozwala na

„dokładne umocowanie w chrząstce nosowej młodego zwierzęcia”. Za każdym razem, gdy

cielę z taką obrączką w nosie chce possać inne, kolce wbijają się w ciało towarzysza, który

rzecz jasna z miejsca daje nogę. W telewizyjnym talk-show neurotyczne, przyssane do

ludzkiej ręki cielątko prezentuje się oczywiście wyjątkowo wdzięcznie. Choć może też

najzwyczajniej w świecie chce mu się jeść. Kolejny z rozmówców, literaturoznawca doktor

Florian Werner, jest autorem książki Krowa - życie, dzieło, recepcja. Moderator dyskusji

wspomina o metanie, który „podobno szkodzi środowisku w tym samym stopniu co spaliny

samochodowe”. Literaturoznawca przyznaje, że dwieście pięćdziesiąt litrów metanu

produkowanego dzień w dzień przez każdą krowę - a tych jest na świecie miliard trzysta

milionów - w rzeczy samej nie jest optymalne dla klimatu.

- Nie zapominajmy jednak, że hodowla krów wymaga utrzymywania pastwisk i łąk,

a te przyczyniają się przecież do upiększenia naszego krajobrazu. Zresztą trawa produkuje

tlen, stanowi zatem dla metanu swoistą przeciwwagę. Czego raczej nie można powiedzieć

o samochodach.

Dosłownie wiję się w fotelu. Czy to ten sam człowiek, który napisał książkę

o krowach? Sama ją zresztą czytałam. Na stronie sto dziewięćdziesiątej ósmej autor pisze, że

powodem postępującego niszczenia lasów tropikalnych w Ameryce Środkowej i Południowej

jest hodowla bydła. „Hodowla krów rzeczywiście walnie przyczynia się do zanieczyszczenia

i zniszczenia środowiska. [...] Dla uzyskania terenów pod pastwiska ofiarą pił łańcuchowych

i karczowania przez wypalanie pada coraz więcej drzew”.

To wszystko prawda, ale skoro najwyraźniej tak świetnie się pan orientuje,

i w dodatku jeszcze do niedawna prowadził pan na ten temat mozolne badania, to dlaczego,

na miłość boską, wygaduje pan takie bzdury? Że niby co? Że trawa na pastwiskach to

dobrodziejstwo dla klimatu? Na pewno pan wie, że krowy trzymane w kojcach nie dostępują

zaszczytu przebywania na pastwisku i tuczone są karmą pochodzącą z okolic, które jeszcze

nie tak dawno porastały tropikalne lasy deszczowe. Jak podaje BUND, same Niemcy, by

pokryć swoje zapotrzebowanie na soję, zajmują blisko trzy miliony hektarów powierzchni

uprawnej na terenach niegdysiejszych tropikalnych lasów deszczowych, zwanych płucami

naszej planety.

- Chciałabym do tego nawiązać - wtrąca śliczna pani od krów. Cielę nie przestaje ssać

jej dłoni, mlaska coraz głośniej i produkuje coraz więcej śliny. - Z tym metanem to prawda.

Ale krowy potrzebne są również w regionach, w których utrzymywanie pastwisk nie jest taką

prostą sprawą. Moim zdaniem trzeba zawsze widzieć dwie strony medalu. Jeśli chodzi

o zmiany klimatyczne, myślę, że jako przeciętny konsument powinnam się zastanowić: czy

naprawdę muszę fundować sobie urlop trzy razy w roku? Może jeden lot rocznie absolutnie

wystarczy?

Cielę:

- Mlask, mlask, mlask.

Magnatka mleczna:

- Mleko to przecież podstawa, o mięsie nie wspominając. I jedno, i drugie jest

niezbędne dla organizmu. Może więc warto stawiać na pierwszym miejscu właśnie te aspekty,

a dopiero potem myśleć o swoim hobby czy urlopie i...

Jej słowa zagłusza frenetyczny aplauz. Widzowie w studio patrzą na słodko

mlaszczące cielątko, a jednocześnie dają wyraz przekonaniu, że wolno, a wręcz trzeba je

zabić i napchać sobie brzuch jego mięsem. Ciekawe, jak uświadomić takim ludziom, że

należy szanować również prawa roślin? Dla nich to przecież tylko chwasty...

Zrobiłam sobie badania. Doktor Zeisler nie posiada się z zachwytu. Mój poziom

cholesterolu spadł prawie o połowę, ze stu sześćdziesięciu do dziewięćdziesięciu (mowa

o złym cholesterolu, bo najwyraźniej jest też dobry, a tego mam pod dostatkiem). Poprawiła

się praca nerek, czynność wątroby jest bez zarzutu, mam też w bród białych i czerwonych

ciałek krwi. Nie zaszkodziłoby mi wprawdzie trochę więcej żelaza, ale nie ma żadnych

powodów do niepokoju. Mojemu organizmowi brakuje tylko witaminy B12. Jej poziom nie

spadł jeszcze na tyle, by groziła mi choroba, lecz jest o wiele za niski. Jaka szkoda, że już

w styczniu nie poprosiłam o zbadanie krwi pod kątem zawartości witaminy B12. Doktor

Zeisler przypuszcza jednak, że niedobór spowodowała nie tyle czteromiesięczna dieta

wegańska - w każdym razie nie tylko ona - ile raczej dość długi okres przyjmowania

antybiotyków. Zapewne dlatego mój organizm - prawdopodobnie już od dłuższego czasu - nie

przyswaja witaminy B12 prawidłowo. Wytrwam jednak jeszcze kolejne dwa frutariańskie

miesiące bez konieczności łykania jakichkolwiek preparatów. Ale niestety nie mogę podpisać

się pod wyczytaną w internecie opinią, jakoby weganom wystarczało badanie krwi

w odstępach dwóch, trzech lat. Będę ich gorąco namawiać, by robili to znacznie częściej.

Od zaginięcia Piepsi nie otwieram wybiegu. Przez pierwsze dni kury sprawiają

wrażenie całkiem zadowolonych z życia. Niestety zdążyły poznać smak prawdziwej wolności

i już wkrótce podejmują pierwsze próby ucieczki, kiedy tylko otwieram bramkę, żeby

wstawić im do środka karmę i wodę. Widziały już trochę świata, a rzeczy, których zaczyna

brakować, gdy raz się je poznało, jest wiele. Kury są przy tym niezwykle agresywne. Gdy

odganiam je od uchylonej bramki, rzucają się na mnie, trzepocząc skrzydłami i dziobiąc

wściekle moje buty. Któregoś popołudnia znajduję na wybiegu martwą kurę. To jedna z tych

odratowanych. A jeszcze rano spacerowała sobie, raźnie pogdakując. Na szczęście ostrzegano

mnie, że odratowane kury po ulokowaniu w nowym miejscu czasem umierają. Przyczyny są

różne. Między innymi zapalenie jajowodów, na które chorują od ciągłego znoszenia jaj.

Mimo to zadręczam się pytaniem, czy ptak jeszcze by żył, gdybym nie porwała go z kurzego

więzienia. Zasypałam ziemią kurzy grób i właśnie idę odstawić łopatę do szopy na narzędzia,

gdy nadjeżdża listonoszka z paczką. Szoruję porządnie ręce i otwieram przesyłkę - w środku

jest obiecana książka Anko Salomona, przewodniczącego Towarzystwa Naturan, pod tytułem

Żyć - bez ranienia ani zabijania zwierząt i roślin. Na okładce widnieje nazwisko A. Wang, ale

ponieważ książka jest praktycznym wprowadzeniem do praktykowania naturanizmu,

przypuszczam, że A. Wang i A. Salomon to jedna i ta sama osoba.

Naturanizm różni się od weganizmu odmową ranienia i zabijania nie tylko zwierząt,

lecz również roślin - to po pierwsze, a po drugie, tezą autora, głoszącą, że hodowla

uwzględniająca potrzeby zwierząt i nieprzysparzająca im cierpienia jest możliwa.

„Rezygnacja z produktów pochodzenia zwierzęcego jest ze wszech miar możliwa, jednakże

nie powinna się odbywać kosztem roślin. Ocenianie egzystencji roślinnych jako niższych od

pozostałych było szkodliwe nie tylko dla samych roślin, lecz także dla zwierząt i ludzi”.

W myśl doktryny naturanizmu można spożywać również mleko i nabiał, pod warunkiem że

najpierw pozwolimy napić się do syta cielęciu, a sami wykorzystamy tylko to, co zostało.

Miód i pyłki kwiatowe można zbierać przy zachowaniu umiaru, nie wyzyskując do imentu

pszczelich rodzin, a jedzenie jaj od kur z wolnego chowu jest dopuszczalne, jeśli uczynimy

zadość kurzej potrzebie wysiadywania, stworzymy jej dobre warunki życia i zapewnimy

opiekę aż do naturalnej śmierci. Zbiór owoców jest z punktu widzenia naturanizmu bez

zarzutu pod względem etycznym, a co się tyczy zbóż, pan Salomon, czy też pan Wang,

uważa, że w chwili zbioru są już i tak obumarłe. Niszczenie życia roślinnego nie jest więc

konieczne - rośliny i bez tego dostarczają nam dostatecznej ilości tlenu, owoców i nasion.

Książka zawiera również: wywody o równouprawnieniu wszystkich gatunków oraz istocie

zwierzęcia i rośliny; praktyczne rady dotyczące przetwarzania żywności i prowadzenia

gospodarstwa domowego; porady surwiwalowe; całe stronice przepisów kulinarnych

i propozycje jadłospisów; psychotest do analizy własnego stylu życia; wskazówki, jak radzić

sobie z depresją, uzależnieniami czy nadwagą; zalecenia zdrowotne wraz z listą

sprawdzonych domowych kuracji; przepisy na maseczki do twarzy, płyny i sole do kąpieli -

krótko mówiąc: wszystko, co należy wiedzieć, gdy chce się prowadzić etyczne, pozbawione

przemocy życie.

Jiminy wróciła z Kolonii o całe trzy kilo cięższa. Oświadcza, że też postanowiła na

jakiś czas przejść na frutarianizm, bo chciałaby znów mieścić się w ulubione dżinsy. Mogę się

pochwalić, że sama już po dwóch tygodniach frutariańskiego życia straciłam na wadze cztery

kilogramy. To rzecz jasna znacznie bardziej motywujące niż nędzne dwa kilo, które zrzuciłam

po - bagatela - czterech miesiącach diety wegańskiej. Jiminy gotuje zupę dyniową z mlekiem

kokosowym. Dynia jest owocem rośliny zielnej, kokos to orzech, sól nie zalicza się do

organizmów żywych, a pieprz to nasiona. Niesamowite - da się jednak przyrządzić

prawdziwy obiad wyłącznie z frutariańskich składników. I to nawet smaczny.

Po południu szlachetne zamiary mojej przyjaciółki biorą w łeb, gdy znajduje

w zakamarkach lodówki gotowe ciasto, które swojego czasu kupiłyśmy z myślą o upieczeniu

wegańskiej pizzy. Jiminy rozwałkowuje ciasto i układa na nim plasterki pomidorów.

- Zamordowana pszenica - mówię ponuro. - Nie wspominając o tysiącach myszy, jeży,

chomików, zajęcy i sarniąt, które zginęły tragicznie w trybach kombajnów.

Jiminy bez słowa wychodzi i wsiada do samochodu. Wraca po półgodzinie

z zakupami i wyjmuje z siatki kawałek sera.

- Patrzcie no... Nie jestem pewna, czy zgadzam się, by coś takiego piekło się w moim

piekarniku - zastanawiam się na głos.

Wkrótce po kuchni rozchodzi się zapach pizzy z serem. Uciekam do drugiego pokoju,

gnana bynajmniej nie obrzydzeniem. Gdy po dłuższej chwili schodzę na dół, Jiminy tłucze się

po ogrodzie z kosiarką - pewnie dla wyrównania bilansu kalorycznego. Tylko na to czekałam.

- Ej! Co ty wyprawiasz? - wołam.

Jiminy wyłącza kosiarkę.

- Ranisz źdźbła trawy - mówię z wyrzutem.

- Bzdura, pielęgnuję trawnik. Po skoszeniu będzie jeszcze ładniejszy i bujniejszy.

- Ale trawnik to nie roślina. To skupisko pojedynczych źdźbeł trawy, które stoją jedno

przy drugim niczym kibice na trybunach stadionu. Każde z nich jest odrębną rośliną, a ty je

okaleczasz i przeszkadzasz im w swobodnym rozwoju. Mówię ci to, żebyś miała pełny obraz

sytuacji.

- Aha - odpowiada Jiminy. Chyba ma powoli dosyć połajanek Superświerszcza. -

Wiesz, to się nazywa cywilizacja. Swoją drogą, widziałaś, co się dzieje z dzikim bzem? Cały

oblepiony mszycą. Mszycy pewnie też mam nie ruszać, co?

Przyglądam się staremu krzewowi dzikiego bzu, który rośnie obok stajni dla mułów.

Mszyce siedzą ciasno jedna przy drugiej na łodygach i gałęziach, przez co krzew wygląda,

jakby ktoś go ubrał w miękki, jasnoszary termoskafander.

- Dobrze więc. Niczego więcej nie tknę - oświadcza przyjaciółka. - Niech ci wszystko

zdziczeje ze szczętem. Albo niech ci to zeżrą szkodniki.

Po mszycy spaceruje mrówka. Od obrońców praw zwierząt często się słyszy, że

człowiek jest jedynym gatunkiem zdolnym do czegoś tak chorego jak stymulowanie

gruczołów mlecznych innego zwierzęcia dla uzyskania jego mleka. To prawda - pod

warunkiem że ograniczymy się do mleka krowiego. Bo przecież mrówki doją mszyce -

głaszczą i macają ich tylne nóżki, by nakłonić je do wzmożonego wydzielania zawierających

cukier ekskrementów, które potem wsysają. To przecież równie - jeśli nie bardziej - chore!

Mrówki bywają naprawdę okrutne - gdy mszycom wyrastają skrzydełka, mrówki je

odgryzają, by te nie mogły odlecieć. Nie ma więc powodu, by nieustannie czepiać się

przedstawicieli Homo sapiens.

- Skoro nawet skoszenie trawnika uznajesz za zbrodnię, to ciekawe, czym jest dla

ciebie bonsai? - dopytuje się zadziornie Jiminy. - Toż to czyste tortury!

- Tak, bonsai to znęcanie się nad roślinami - odpowiadam po namyśle. - Ot, co.

Nawet jeśli założymy, że rośliny nie odczuwają bólu, nie mają świadomości ani woli,

to zaliczają się przecież do organizmów żywych, którymi kierują trzy podstawowe potrzeby:

1 - życia,

2 - dobrostanu,

3 - rozmnażania się.

Klasyczne sposoby realizowania potrzeb, które są dostępne dla roślin, polegają na

wyrastaniu w miejscach, gdzie pada na nie optymalna ilość światła słonecznego,

i zapuszczaniu korzeni głęboko w ziemię, aż do najbliższej żyły wodnej.

- Hodowla bonsai polega na powodowaniu sztucznej karłowatości rośliny. Wstawia

się drzewka do zbyt płaskich doniczek, okalecza je, daje im za mało nawozu i w ogóle

z premedytacją utrudnia ich swobodny rozwój - mówię. - Bo zaspokajaniem „potrzeby

dobrostanu” to na pewno nie jest.

- Może powinnyśmy uratować kiedyś jakąś plantację bonsai - rzuca Jiminy.

Klęska powodzi na północy Indii. Nic dziwnego, leje tam przecież już od miesiąca.

Powodzie nawiedziły też Honduras i Haiti, gdzie na domiar złego sieje spustoszenie

tropikalny huragan Matthew. Po trwających miesiącami ulewach - w Ameryce Środkowej od

jakichś sześćdziesięciu lat nie spadło tyle deszczu co w tym roku - ziemia jest tak rozmiękła,

że w wielu miejscach istnieje zagrożenie osunięcia gruntu.

Prawie codziennie jem to samo: na śniadanie dwa banany i pół melona, na obiad groch

i pomidory z mlekiem kokosowym, a między posiłkami jabłka, jabłka, jabłka. Groch to jedno

z niewielu warzyw, którym mogę się jako tako nasycić. Powoli mam już tego wszystkiego po

dziurki w nosie. Dzień w dzień stosuję najbardziej uciążliwą z możliwych diet, w dodatku od

jakiegoś czasu już nawet nie chudnę. Ci, którzy mają za sobą kurację głodową, wiedzą, że

najtrudniejsze są pierwsze trzy dni. Bóle, zawroty głowy i ustawiczny głód. Potem wszystko

się stabilizuje. Ale gdy jesteś na diecie frutariańskiej, masz tak przez cały czas. Do tej pory

jakoś się ratowałam mieszanką studencką, lecz pewnego dnia wpadła mi w ręce paczka, na

której producent nierozważnie umieścił informację o wartości kalorycznej. Prawie sześćset

kalorii na sto gram. A potrafiłam zjadać tego nawet dwie paczki dziennie. Od tamtej pory

omijam orzechy szerokim łukiem. Nie chcę zostać jedyną grubą frutarianką na świecie.

Kolejne ograniczenie raczej nie poprawia mi nastroju. Wszyscy naokoło mogą jeść, co im się

żywnie podoba. W naszym kręgu kulturowym - jeśli nie masz za sobą dwóch zawałów ani

ambicji zostania modelką - możesz po prostu przebierać wśród artykułów spożywczych

wszelkich smaków i konsystencji. Nawet weganie mają ogromny wybór. Tylko ja siedzę co

wieczór nad swoim grochem z mlekiem kokosowym i przerzucam kanały w poszukiwaniu

programów kulinarnych.

Tym razem decyduję się na show MasterKoch. To konkurs, w którym jury złożone

z trzech renomowanych kucharzy ocenia dokonania kulinarne ośmiu stających w szranki

konkurentów. Tym razem kandydaci przyrządzają homara. Najpierw zostają poinstruowani,

jak go zabić - trzeba włożyć skorupiaka do wrzącej wody głową w dół, przykryć garnek

pokrywką, a następnie odczekać dwadzieścia sekund. Dwadzieścia sekund! Te dwadzieścia

sekund pewnie wściekle się dłuży, jeśli tkwi się po czubek głowy we wrzątku. Jak to ujął

David Foster Wallace w eseju Consider the Lobster [Pomyśl o homarze], „Nie ulega

wątpliwości, że homar stawia rozpaczliwy opór”45

. Kandydaci nie wyglądają na

zachwyconych. Jedna z kobiet jest nawet bliska płaczu, a mężczyzna z brodą, gdy będzie już

po wszystkim, opowie przed kamerą, że gdy spojrzał homarowi w oczy, zrobiło mu się bardzo

niewyraźnie. „Ale powiedziałem sobie: dam radę”.

We wspaniałym świecie mężczyzn tłumienie współczucia w sytuacjach, w których

wydaje się ono jedynym naturalnym odruchem, nadal uchodzi za dowód męskości. Swego

czasu mieszkałam jako stypendystka w domu pracy twórczej dla artystów rozmaitych gałęzi

sztuki. Pół roku wcześniej rezydowało tam dwóch młodych panów, o których żywo

plotkowano, jeszcze gdy przyjechałam. Pierwszy zasłynął z tego, że na scenie odrąbywał

głowy żywym kurom, a drugi stworzył przezroczysty model pewnego niemieckiego lotniska -

wszystkie jego przejścia były przezroczystymi rurkami - i do środka powkładał świerszcze,

skorpiony, mysz i inne zwierzęta. Nie trzeba chyba dodawać, że w ciągu kilku dni zwierzęta

się zmasakrowały. Artysta miał podobno nieprzyjemności. Kolega z pokoju obok opowiadał

z ironicznym uśmieszkiem, że kilka stypendystek uznało te akcje za oburzające, lecz władze

instytutu stanęły murem za młodymi artystami, argumentując, że skoro wolno zarzynać

kurczaki na zupę, to chyba można robić to samo również dla sztuki. Całe szczęście podczas

swojego pobytu w instytucie nie zetknęłam się z żadnymi przypadkami znęcania się nad

zwierzętami. Pewien podstarzały artysta związany z ruchem Fluxus46

przyprowadził za to do

atelier nagą dziewczynę, którą udekorował bitą śmietaną. Powstrzymałam się od komentarzy.

Dopóki chłopcy są zajęci smarowaniem biustów bitą śmietaną, nie przyjdzie im do głowy, by

dusić szczenięta.

W telewizyjnym konkursie o tytuł mistrza kuchni cała ósemka kandydatów

rzeczywiście włożyła homara do wrzątku. Nikt nie zaprotestował, włącznie ze wspomnianą

kobietą, która na początku programu była bliska łez. Gdy wkładała wielkiego skorupiaka do

wody, homar złapał się ogonem za brzeg garnka. Może zwierzę było po prostu za duże, grunt,

że wystawało i nie można go było przykryć pokrywką. Kandydatka musiała powtórzyć

czynność jeszcze raz i gdy cały homar znalazł się w garnku, uciekła od kuchenki, wznosząc

ręce. Tym razem chyba naprawdę płakała. Do wygrania było sto tysięcy euro.

Po obfitych powodziach w Saksonii i Saksonii-Anhalcie sytuacja zaostrza się również

w południowej Brandenburgii. Poziom Czarnej Elstery jest najwyższy w historii. Część

mieszkańców Elsterwerdy i Bad Liebenwerdy czeka na ewakuację. W Meksyku padający od

tygodni deszcz spowodował kolejne osunięcie się ziemi.

14 We are the Champions

Dla człowieka jedną z najtrudniejszych do zaakceptowania rzeczy jest fakt, że nie

jesteśmy zwieńczeniem niczego [...]. W naszym istnieniu nie ma nic nieuniknionego. Nasza

ludzka próżność każe nam myśleć o ewolucji jako o procesie, który był efektywnie

zaprogramowany, aby nas wyprodukować.

Ian Tattersal, w: Bill Bryson, Krótka historia prawie wszystkiego

Pewnie, gepard jest szybki, potrafi rozwinąć prędkość nawet do 120 km/godz., lecz

gdy człowiek wsiądzie do samochodu i wciśnie gaz - wtedy żaden gepard mu nie podskoczy.

Człowiek

Pytanie za sto punktów: gdy bramini wprowadzali w Indiach system kastowy, którą

z kast ustanowili najwyższą i najszlachetniejszą? Oczywiście: braminów. Posunięcie

zatrważająco przewidywalne jak na facetów, którzy sami mianowali się uczonymi, mędrcami

i mistykami. Jednakże trudno sobie wyobrazić, by mogło być inaczej. Większość ludzi, o ile

nie cierpi na poważną depresję, ma o sobie dosyć wysokie mniemanie. Zapewne pod tym

względem praczłowiek specjalnie nie różnił się od nas. Zdaniem wielu antropologów

człowiek prehistoryczny zdawał sobie sprawę, że ustępuje szybszym, większym i bardziej

niebezpiecznym zwierzętom swoich czasów. Osobiście ani trochę w to nie wierzę. Często

zdarza się przecież, że nic nie potrafi zachwiać naszą pozytywną samooceną, niezależnie od

stanu faktycznego. Praczłowiek z pewnością podziwiał majestatycznie stąpającego po łące

mastodonta i zazdrośnie spozierał ku przelatującemu na niebie sokołowi, lecz gdy tylko

wykształcił zręby samoświadomości, niezbędnej do klasyfikacji i oceny siebie oraz otoczenia,

tupnął nogą, wsparł się pod owłosione boki i obwieścił: „Mówcie sobie, co chcecie, ale

najlepsze, najpiękniejsze i najmądrzejsze ze wszystkich stworzeń to człowiek, ot co!”.

Żadne ze zwierząt nie zaprzeczyło. Nawet Bóg uznał, że człowiek to najlepsze, co

kiedykolwiek stworzył. W każdym razie kapłani uważali, że Bóg tak sądził. Albo może

kapłani, którzy tak właśnie uważali, zdobyli po prostu najwięcej zwolenników. Religie

sprowadzające sens ludzkiej egzystencji do uprawy roli na pożywienie dla bogów lub

stawiające zwierzęta na równi z ludźmi i przypisujące im posiadanie duszy nie miały

w obliczu nowej nauki najmniejszych szans. Ta bowiem dawała swoim wyznawcom

pewność, że są lepsi od całej reszty, i głosiła, że człowiek powstał w osobnym akcie

stworzenia, a w hierarchii żywych istot został umieszczony wysoko ponad zwierzętami,

niejako w samym centrum boskiej uwagi, więcej nawet - był wręcz jedynym powodem, dla

którego cały ten cyrk w ogóle został powołany do istnienia. Rośliny i zwierzęta zostały wszak

stworzone tylko po to, by robić za malowniczą scenografię spektaklu, w którym główna rola

przypadła jemu - człowiekowi.

Podobne przekonanie pojawia się zresztą nie tylko w religii. Arystoteles wyraził to

następująco: „Jeśli więc natura nic nie stwarza bezcelowo i bezużytecznie, to musiała

wszystko to stworzyć dla ludzi”47

. Na marginesie, takie przekonanie nosi w psychologii

miano urojeń ksobnych48

.

W istocie, gdyby Bóg nie był Bogiem surowym, a wszystkie stworzenia - zwierzęta,

ludzie i rośliny - uważał za równe, wiązałoby się to z niejakimi problemami. Bo w jaki sposób

dałoby się wówczas usprawiedliwić to, że człowiek zadaje ból innym istotom?

Zdecydowaliśmy się więc na Boga, który prowadzi rankingi, wybiera „Idola” stworzenia i -

jakżeby inaczej - dochodzi do tego samego wniosku co my: „Mówcie sobie, co chcecie, ale

najlepsze i najpiękniejsze ze wszystkich stworzeń to człowiek, ot co!”.

Gdy przekonanie, że człowiek jest istotą lepszej kategorii niż traszka czy mamut, na

dobre zadomowiło się w ludzkich głowach, nadszedł moment, w którym zaczęto szukać

potwierdzających je dowodów, w myśl popularnej zasady: najpierw wnioski, a dopiero potem

przesłanki.

Jednym z podstawowych filarów ludzkiego poczucia wyższości jest duma z naszej

inteligencji. To prawda, żadne inne zwierzę nie potrafi polecieć na Księżyc, zbudować mostu

Golden Gate czy upiec tortu Sachera, lecz ja osobiście też nie jestem zdolna do żadnej

z wymienionych rzeczy, a mimo to żywię wielką nadzieję, że nikt z tego powodu nie wyrzuci

mnie z grona przedstawicieli Homo sapiens. Gdybyśmy definiowali człowieka jako istotę

zdolną do wszystkich tych zadziwiających czynów, równałoby się to wykluczeniu z gatunku

ludzkiego niemowląt, osób ciężko upośledzonych psychicznie oraz takich jak pisząca te

słowa.

Fizyk Stephen W. Hawking ogłosił kiedyś hipotezę, że wszechświat mógł

wygenerować istoty inteligentne po to, by dać sobie samemu okazję do autorefleksji. Gdyby

wszechświat faktycznie miał takie zapędy, jakże mile łechtające naszą próżność, oznaczałoby

to, że cała ewolucja zmierza wyłącznie ku stworzeniu człowieka, a wszystkie inne zwierzęta

są li tylko tworami przejściowymi, stanowiącymi przygotowanie do naszego pojawienia się.

Ale ewolucja ani nie przebiega jednośladowo, ani nie zmierza do określonego celu. Nie jest

długim, prostym gościńcem, po którym najpierw czołga się ryba, by z biegiem czasu zamienić

się w amfibię, u której stopniowo pojawiają się sierść, kończyny i coraz bardziej

wyprostowana sylwetka, by ostatecznie stać się nastolatkiem z nadwagą pałaszującym

podwójnego hamburgera i podłączonym do najnowszego modelu iPoda. Nauka już dawno

porzuciła to wyobrażenie. Ewolucja to twór kulisty, wypuszczający pędy i gałęzie we

wszystkich kierunkach. Testom poddawane są jednocześnie miliony pomysłów

ewolucyjnych, natura żongluje projektami żywych organizmów, a na końcach gałęzi siedzą te

gatunki, które są na danym etapie najbardziej doskonałe. Inteligencja jest tu li tylko

przedmiotem eksperymentu, jedną z wielu strategii przetrwania, podobnie jak śmiertelny jad

zawarty w parzydełkach meduzy australijskiej, kolce na grzbiecie jeża czy niedźwiedzia

zdolność przesypiania niewdzięcznej zimy. To próba, nic więcej. Podczas gdy na jednej

gałęzi postępuje rozwój inteligencji hominidalnych, na innej doskonali się życie społeczne

wilków, a na trzeciej - zdolność latania jakiegoś owada. Co upoważnia nas do twierdzenia, że

Wielki Projektant jedną z nieprzebranych milionów swych kreacji miałby uważać za bardziej

udaną od pozostałych? Ich jakość można mierzyć w najlepszym razie tym, jak dalece każda

z osobna dostosowana jest do właściwego sobie otoczenia i w jaki sposób radzi sobie

z życiem w określonych warunkach. Niewykluczone, że człowiek to po prostu najbardziej

rozwinięta z małp. W żadnym wypadku nie jest on jednak kolejnym, udoskonalonym stadium

rozwoju krokodyla.

A zatem, skoro inteligencja to tylko jeden z ewolucyjnych eksperymentów, a my sami

nie stanowimy celu, ku któremu wszystko zmierza, możemy chyba przynajmniej powiedzieć,

że jesteśmy istotą ze wszystkich najwyżej rozwiniętą. Bo to chyba jasne, nie? Do niedawna

istniały nawet przesłanki pozwalające żywić niejaką nadzieję na naukowe udowodnienie owej

tezy. U człowieka doliczono się bowiem czterdziestu tysięcy genów - a to w końcu o wiele

więcej niż nędzne sześć tysięcy genów bakterii jelitowej czy trzynaście i pół tysiąca genów

muszki owocówki. Zakładaliśmy, że im więcej genów - tym bardziej zaawansowany rozwój.

Gdy po jakimś czasie ogłoszono, że ryż ma około pięćdziesięciu tysięcy genów, informacja ta

była niczym policzek wymierzony w twarz ludzkości - dostarczyła mianowicie dowodu, że

roślina może być istotą wyżej rozwiniętą od nas. Ryż, wypracowując własną strategię

przetrwania, obrał zupełnie inny kierunek niż my i przebył znacznie dłuższą drogę. Gdy

wyszło na jaw, że pomyliliśmy się podczas liczenia swoich genów, ludzkiej miłości własnej

został zadany kolejny cios. Budulce, które wcześniej uznano za geny, w rzeczywistości były

bowiem tylko ich kopiami, a części genu błędnie wzięto za całe geny. Człowiek ma tylko od

dwudziestu do dwudziestu pięciu tysięcy genów - mniej niż zwykła roślina ogrodowa, na

przykład rzodkiewnik pospolity. Oznacza to, że Homo sapiens gra w jednej lidze

z kilkumilimetrowym nicieniem Caenorhabditis elegans, który jest dumnym posiadaczem aż

dziewiętnastu tysięcy genów. Odkrycie w 2004 roku dodatkowych dziesięciu tysięcy ludzkich

genów stanowiło w tej sytuacji pociechę raczej znikomą.

Skoro człowiek nie jest ani powodem powstania uniwersum, ani jego ostatecznym

celem, ani nawet najbardziej rozwiniętą istotą w wielkim projekcie ewolucji - czy upieranie

się przy twierdzeniu, że człowiek to korona stworzenia, ma jakikolwiek sens?

Hola, wolnego - nikt chyba nie zaprzeczy, że jak na razie jesteśmy najbardziej

skutecznym i najpotężniejszym ze wszystkich gatunków. Podczas gdy inne zwierzęta same

z mozołem dostosowywały się do otoczenia, my postąpiliśmy odwrotnie i dostosowaliśmy

ziemię do naszych potrzeb, czyniąc ją sobie poddaną, zbudowaliśmy domy i ulice,

skonstruowaliśmy klimatyzację, wynaleźliśmy nawozy sztuczne i poddaliśmy rośliny

modyfikacjom genetycznym. Niebezpieczne zwierzęta niemal do cna wytępiliśmy lub

zamknęliśmy je w klatkach - przy okazji wraz ze znakomitą większością tych, które nie były

dla nas ani trochę zagrożeniem. Tym pożytecznym wypaliliśmy rogi i przycięli dzioby lub

ogony, by dopasować je do okrutnych warunków naszych hodowli. Jeśli coś nie pasuje, to my

już to dostosujemy. To nie wszystko: gdy ktoś z nas odczuwa taką potrzebę i posiada

odpowiednie fundusze, może nawet zamontować sobie przed wjazdem do garażu ogrzewanie

i już nigdy więcej nie będzie musiał odgarniać śniegu.

Bez inteligencji moglibyśmy o tym wszystkim co najwyżej pomarzyć. W takim razie

jednak, jak wnioskuje człowiek, inteligencja nie może być tylko jedną z wielu równorzędnych

idei ewolucyjnych, lecz musi być jedyną w swoim rodzaju supercechą. Ludzki mózg osiągnął

dzisiejszą wielkość już pięćset tysięcy lat temu. Sto pięćdziesiąt tysięcy lat temu wykształciła

się mowa. Od stu tysięcy lat ewolucję człowieka można uznać za projekt zakończony.

Jednakże w perspektywie ewolucyjnej sto tysięcy lat to nieszczególnie długi okres. Dinozaury

panowały na naszej planecie przez ponad sto pięćdziesiąt milionów lat, chociaż myślały

w zasadzie tylko rdzeniem kręgowym. A takie na przykład ostrogony mieszkają sobie na

mulistym morskim dnie w niezmienionym kształcie od pięciuset pięćdziesięciu milionów lat.

Nie zmieniła się nawet forma ich głowotułowia. To się nazywa ewolucyjny sukces! Jeśli

powodzenie jest znakiem łaski, jak głoszą kalwiniści, to na punkcie ostrogonów Bóg musi

mieć istnego fioła.

W rzeczywistości sukces jeszcze o niczym nie świadczy, co skwapliwie potwierdzi

każdy zapoznany pisarz. W końcu jakoś nikomu nie przychodzi do głowy, by nazywać koroną

stworzenia chwasty, tylko dlatego, że mogą plenić się niemal wszędzie. Na ziemi żyje prawie

siedem miliardów ludzi. W roku 2050 ludność świata może liczyć dziewięć i pół miliarda,

a więc zapanuje atmosfera, którą trudno będzie uznać za przytulną. Chiny już teraz zaczynają

skupować wielkie połacie ziemi na całym świecie, a globalni spekulanci podążają ich śladem.

Gdy zasoby naturalne zaczną się kurczyć, najprawdopodobniej wszyscy rzucimy się sobie do

gardeł. To, że określonemu gatunkowi ze względu na postępującą specjalizację udało się

w krótkim czasie zdominować ekosystem do tego stopnia, że pojawił się problem nadmiernej

populacji, nie jest zresztą niczym niezwykłym. Gdy takie obiecujące zwierzęta doszczętnie

spustoszą swój biotop w poszukiwaniu pożywienia, zazwyczaj albo wymierają, albo - przy

odrobinie szczęścia - w nowych warunkach zostają brutalnie zdziesiątkowane. W przypadku

człowieka za wyjątkowe uznać można co najwyżej to, że jego biotopem jest cała planeta.

Kiedy już zniszczymy podstawę naszej egzystencji, trudno będzie tak po prostu zmienić

miejsce zamieszkania. Jeśli do tego dojdzie, gatunkiem najlepiej przystosowanym okaże się

nie człowiek, lecz inne zwierzę, które jak dotąd przetrwało wszystkie zmiany, jakim

poddaliśmy planetę - poczciwy karaluch. Karaluchy z racji swoich niebywałych zdolności

przystosowawczych i nad wyraz skromnych potrzeb żyją na ziemi od czterystu milionów lat -

przetrwały epokę lodowcową, upały, spraye na insekty i ludzką megalomanię. Wojna

atomowa, katastrofa klimatyczna - bez obaw, karaluch przetrwa wszystko.

Człowiek lubi uważać się za kogoś w rodzaju pierwszego naczelnika i rozważnego

zarządcy ziemi. Wszakże, jak głosi Biblia, sam Bóg wezwał pierwszych ludzi, by czynili

sobie ziemię poddaną. Nasza planeta nigdy jednak nie była zarządzana z uwzględnieniem

dobra ludzkości, a już na pewno nie dobra innych istot. Historia sukcesu Homo sapiens już

w czasach prehistorycznych szła w parze z niszczeniem ekosystemów. Naszym przodkom

udało się wytępić około osiemdziesięciu procent wielkich ssaków amerykańskich - mamutów,

wielbłądów i trzymetrowych ogromnych leniwców - jeszcze przed wynalezieniem broni

palnej. Przedstawiciele gatunku Homo sapiens odznaczają się wyjątkową niefrasobliwością

i rozwiązują problemy tylko wtedy, gdy nie wiąże się to z ponoszeniem żadnych ofiar. Nawet

teraz nie są zdolni do pojęcia prawdziwej skali wiszącego nad nimi zagrożenia. Na pięć minut

przed katastrofą globalną niemiecki rząd gromko oklaskuje sukces BMW, czyli zwiększenie

eksportu samochodów do Chin. Inteligencja naczelnych najwyraźniej nie wystarcza, by pojąć,

że osiągnęliśmy punkt, w którym dalszy wzrost gospodarczy może i niechybnie doprowadzi

do większego dobrobytu, lecz tylko na krótką metę, natomiast poskutkuje przede wszystkim

ociepleniem globalnym i związanymi z nim kosztami długofalowymi - wysokimi, lecz

trudnymi do dokładnego oszacowania nakładami, które wkrótce wszyscy będziemy musieli

ponosić. Powierzyć człowiekowi pieczę nad ziemią to jak kazać lisowi pilnować kurnika.

Wszystko było dobrze, dopóki liczba ludności świata nie przekroczyła pewnego punktu

krytycznego, a zakres destrukcyjnych możliwości oferowanych nam dzięki postępowi

technicznemu nigdy jeszcze nie był tak wielki jak obecnie. Z tym że teraz przekroczyliśmy

zarówno ten punkt, jak i ów zakres. Inteligencja nieidąca w parze z kompetencjami

społecznymi i ekologicznymi jako model ewolucyjny chyba się jednak nie sprawdza.

Możliwe zresztą, że przeceniamy inteligencję jako cechę gwarantującą przetrwanie.

Gdy mowa o neandertalczyku, zawsze podkreśla się jego wydatne brwi i grubo ciosaną

sylwetkę - chętnie pomijamy milczeniem fakt, że jego mózg miał pojemność blisko dwóch

litrów, był więc większy od naszego, niespełna półtoralitrowego. Choć przypuszczenie, że

neandertalczyk mógł być inteligentniejszy od nas, nasuwa się w takim układzie

automatycznie, nauka nigdy nie brała tej ewentualności pod uwagę. Większą pojemność jego

mózgu uznawano za oznakę przystosowania do życia w niskich temperaturach. A przecież

neandertalczycy wymarli na długo przed największym ochłodzeniem ostatniego glacjału.

Narzędzia, dowody na to, że zdobili ciało barwnikami i inne ślady życia duchowego

znajdowane podczas wykopalisk często ignorowano lub od razu przypisywano je Homo

sapiens. Sam fakt, że my istniejemy nadal, a neandertalczycy wymarli, nierzadko służy za

wystarczający dowód na to, że to my jesteśmy inteligentniejsi. Ale może neandertalczykom

cała ich inteligencja na nic się nie zdała, bo najzwyczajniej w świecie mieli pecha i wymarli

na przykład wskutek nagłego, zbyt gwałtownego spadku temperatury, epidemii lub z braku

pożywienia. Albo zostali wybici maczugami przez mniej rozgarniętych, za to bardziej

agresywnych krewnych z gatunku Homo sapiens, charczących przy tym: „Dobrze im tak!

Było się wymądrzać?”. Myślę, że najwyższy czas rozstać się z naiwnym wyobrażeniem,

jakoby w procesie ewolucji zawsze zwyciężali najlepsi, najszlachetniejsi, najdoskonalsi

i najmądrzejsi. Wystarczy spojrzeć na społeczności ludzkie - jak wiadomo, decydujące

stanowiska w życiu gospodarczym i politycznym piastowane są zazwyczaj nie przez

osobników o największej inteligencji i najlepszych kompetencjach społecznych. Za cnoty

liderskie na najwyższych szczeblach zarządzania uchodzą raczej niezłomne pragnienie

podejmowania decyzji i niewzruszona wiara w siebie, a zatem cechy, które licowałyby

również z wizerunkiem szefa mafii. Jak podaje „Manager Magazin”, numer 11 z 2004 roku,

zdolności analityczne w przypadku zarządzających uchodzą wyłącznie za swojego rodzaju

wartość dodaną, a irracjonalnie wysokie pensje dodatkowo przyczyniają się do

wyselekcjonowania osób najbardziej pazernych.

Najlepsi zwyciężają? Raczej największe kanalie, kreatury charakteryzujące się

największą agresywnością, żarłocznością, płodnością i najpodlejsze ze wszystkich - czyli te,

które najlepiej przystosowały się do otoczenia i mają to szczęście, że ominęły je katastrofy, na

przykład skłonne do przemocy hominidy albo gzy. Najlepszych i tak już dawno zadeptały

mamuty.

15 Październik - po frutariańsku

Jestem zwolennikiem biocentryzmu, przekonania, że wszystkie gatunki na planecie

mają równe prawo do życia.

Paul Watson, współzałożyciel Greenpeace i kapitan Sea Shepherd49

Wszyscy jesteśmy zdani na łaskę nieprzeniknionego, okrutnego losu, który skazuje

nas na zachowanie własnego życia tylko za cenę życia innych istot

i obarcza nas wieczną winą.

Albert Schweitzer

Zadanie: Żadnej przemocy wobec ludzi, zwierząt i roślin.

Wow! Czuję się jak nowo narodzona! Ogarnęła mnie nieznana dotąd rześkość - jakby

wstąpił we mnie nowy duch. Coś wspaniałego. Tak musiał się czuć Popeye po zjedzeniu

puszki szpinaku. Przez cały dzień rozpiera mnie energia. Zakładam buty sportowe i pędzę do

lasu. Co się ze mną dzieje? Jeszcze nigdy w życiu nie uprawiałam joggingu z własnej

i nieprzymuszonej woli. Jazda konna wydaje mi się nagle szczytem głupoty. O ileż

przyjemniej jest sobie pobiegać. Teraz już wiem, co mają na myśli wszyscy ci surówkożercy,

z zachwytem rozprawiający o osiągnięciu „apogeum autentycznego zdrowia”. Ciało, które

przenikają „czyste prądy mocy”, po prostu nigdy nie odczuwa zmęczenia! Wprawdzie

frutariański jadłospis nadal nie wzbudza mojego entuzjazmu, lecz życie nie sprowadza się

przecież tylko do jedzenia. Jeśli frutarianie przez cały czas czują się tak jak ja teraz... - nie do

wiary, z tego wszystkiego przejdę jeszcze na frutarianizm.

Gdy wracam z joggingu, Jiminy siedzi przy śniadaniu i czyta gazetę. Kładę sobie na

talerzu kiść winogron i dwa banany i wzorem przyjaciółki zabieram się do porannej lektury.

W Parku Zamkowym w Stuttgarcie wykarczowano pod eskortą policji pierwsze drzewa, by

zrobić miejsce dla nowego budynku dworca przewidzianego w projekcie Stuttgart 21.

Podczas demonstracji, która odbyła się wieczorem w dniu poprzedzającym wyrąb drzew,

policja ruszyła na demonstrantów z gazem łzawiącym i armatkami wodnymi, raniąc czterysta

osób. Większość demonstrantów odniosła lekkie obrażenia, lecz jeden z policjantów

wycelował strumień wody tak niefortunnie, że uszkodził obie gałki oczne emeryta Davida

Wagnera, prawdopodobnie oślepiając go na resztę życia. Minister spraw wewnętrznych

Badenii-Wirtembergii Heribert Rech jest przekonany, że winnymi zamieszek są posuwający

się do użycia siły przedstawiciele klasy średniej, uczniowie i emeryci - rzucali przecież

w policjantów kasztanami! Odpowiedzią policji na kasztany było złamanie kilku nosów.

Pisarz Wolfgang Schorlau widział na własne oczy, jak „policjant [...] z całej siły uderzył

w twarz piętnastolatkę”. Była przewodnicząca Zjednoczonego Związku Zawodowego dla

Sektora Usług (ver.di) Badenii-Wirtembergii Sybille Stamm została przez policjantów

zepchnięta ze skarpy i kopnięta. Podczas gdy aktywistów z organizacji Robin Wood siłą

ściągano z drzew i odczepiano łańcuchy, którymi obrońcy parku przykuli się do prastarych

buków, wiązów i robinii, premier landu Stefan Mappus bawił na stuttgarckim Dniu Rolnika,

gdzie apelował między innymi o zwiększenie wydajności w sektorze hodowli zwierząt.

W 1730 roku maharadża Dźodhpuru wysłał do Khejarli żołnierzy, by wykarczowali

tamtejsze drzewa jadłoszynu pod budowę pałacu. W Khejarli mieszkało plemię Bishnoi.

Religia Bishnoi oprócz zabijania zwierząt zabrania także ścinania drzew - to jedna

z dwudziestu siedmiu zasad, które ustanowił dla swojej gminy reformator religijny

Jambeshwar pięćset lat temu. W owym czasie ten region Indii nękały nie tylko wielkie susze,

lecz również konflikty między hindusami a muzułmanami oraz rywalizacja pomiędzy

kastami. W poszukiwaniu rozwiązania problemów nękających jego krajanów Jambeshwar

stworzył doktrynę głoszącą szacunek nie tylko dla wyznawców tej samej wiary, własnej kasty

czy własnego gatunku, lecz dla każdej istoty żywej, oraz propagującą rozważne obchodzenie

się ze wszystkim, czym obdarza nas przyroda.

Gdy drwale już mieli rozpocząć pracę, Amrita Devi, należąca do plemienia Bishnoi,

przywarła całym ciałem do jednego z drzew, by im w tym przeszkodzić. Żołnierze ścięli jej

głowę i zagrozili, że zrobią to samo z każdym, kto będzie miał czelność sprzeciwić się

rozkazowi. Wówczas trzy córki Amrity objęły kolejne drzewa - za co z miejsca zapłaciły

głową. Ich śladem poszli pozostali mieszkańcy wioski, a po nich - wszystkich okolicznych

wsi. Ścięto trzysta sześćdziesięcioro troje Bishnoi - mężczyzn, kobiet, dzieci. Ich ofiara do

tego stopnia wstrząsnęła maharadżą, że uroczyście przyrzekł, że od tej pory będzie

przestrzegać zasad Bishnoi. Zakazał również polowania i ścinania drzew na zamieszkanych

przez nich terenach. Prawda to czy nie - owo wydarzenie rok w rok świętowane jest w Indiach

jako „wielka ofiara w Khejarli”, a zakaz ścinania drzew podobno obowiązuje po dziś dzień.

- Bishnoi wierzą, że każdy, kto oddał życie w obronie drzew, automatycznie zasłużył

sobie na miejsce w raju - mówię znad gazety do Jiminy. To miał być rodzaj mojego

osobistego komentarza na temat projektu Stuttgart 21, lecz Jiminy jak zwykle bierze wszystko

do siebie.

- W porządku, nie ma sprawy. Ja już i tak niczego nie ruszam. Jeśli o mnie chodzi,

niech ci wszystko zarośnie ze szczętem. Ale wiesz chyba, co się stanie, jeśli nie pozbędziemy

się odrostów sumaka? W przyszłym roku będziesz tu miała istny las.

- Kobieto, dajże pożyć malutkim sumaczkom. - Wzdycham i wstaję od stołu, żeby

wyrzucić skórki po bananach do wiaderka z kompostem.

- Jeśli nie wyrwiemy odrostów teraz, to... za rok nie będziemy już miały żadnych

szans. Ale co mnie to obchodzi? Jak chcesz, możemy zostawić wszystko tak, jak jest.

A wiesz, że igły, które spadają na trawnik z twoich iglaków, niedługo całkiem go zakwaszą?

Gdyby tak ściąć przynajmniej połowę...

Rozkładam ręce na znak, że nie chcę brać udziału w tej zbrodni.

- Obrończyni drzew Julia Butterfly50

powiedziała, że nikomu nie wolno ściąć drzewa,

jeśli nie mieszkał na nim przynajmniej przez rok.

Jiminy rzuca mi rozdrażnione spojrzenie.

- Te twoje wstrętne iglaki i tak nadają się tylko na cmentarz. Ale pewnie, zatrzymaj je

sobie.

Wychodzę z kuchni, pogwizdując Drzewo, mój przyjaciel 51

.

*

Od roku 1979 mierzy się powierzchnię lodu arktycznego, badając, jak wiele go

stopniało. Wynik pomiaru z tego roku plasuje się na jednym z ostatnich miejsc. Gorzej było

tylko w latach 2008 i 2007. A przecież jeszcze w 1980 roku arktyczna pokrywa lodowa miała

dwa razy większą powierzchnię. Amerykańscy badacze szacują, że za dwadzieścia-trzydzieści

lat w miesiącach letnich na Arktyce wcale nie będzie lodu.

Noc. Ciemno. Mamy na sobie czarną odzież, czarne czapki, a na plecach czarne

plecaki. Cała nasza piątka idzie gęsiego przez pole. Jest z nami Jiminy. Tym razem nie

zamierzamy ratować kur. Chcemy wkraść się na biofermę z wybiegiem, sfilmować, w jakich

warunkach żyją kury, i podrzucić materiał jakiejś stacji telewizyjnej. Kamery obsługują

Karsten, Peter i Jiminy. Ja im tylko towarzyszę i robię za piąte koło u wozu. W planach mamy

jeszcze włamania do kilku innych ferm, dlatego przed wejściem do hali zakładamy

jednorazowe kombinezony i maski ochronne, żeby przypadkiem nie przenieść zarazków

z jednej fermy do drugiej. Teren jest płaski - widać nas ze wszystkich stron jak na talerzu.

Zaledwie kilka metrów od nas przejeżdża samochód. Na chwilę omiata nas snop światła.

Przywieramy ciasno do muru. Samochód zwalnia, lecz na szczęście zaraz jedzie dalej bez

zatrzymywania.

Peter podnosi bramkę na tyle, byśmy mogli wturlać się do środka. To przez nią kury

wychodzą na wybieg w ciągu dnia. Karsten i ja bierzemy po latarce i krótkofalówce,

wczołgujemy się na brzuchu do gigantycznego kurnika i przez chwilę się rozglądamy. Potem

doganiamy pozostałych. Julius zostaje na zewnątrz, na czatach. Hala urządzona jest bardzo

podobnie do tej, którą widziałam ostatnim razem - z przygnębiającą funkcjonalnością.

W środku stoją takie same, najpewniej nienależące do najwygodniejszych druciane klatki - za

to tutaj mieszka w nich znacznie mniej kur.

- Mniej więcej połowa, czyli nie sześć tysięcy, ale trzy tysiące kur w sektorze - mówi

Peter. - Takie są wytyczne biohodowli.

Na moje oko kur może być nawet mniej, lecz nigdy nie byłam mistrzem w pobieżnej

ocenie. W każdym razie to nie ciasnota jest tu głównym problemem. Kury, które siedzą

w grupkach jedna przy drugiej - chyba z połowa odwrócona do nas tyłem - nie wyglądają

najlepiej. Mają gołe, jaskraworóżowe kuperki. U jednej doliczam się zaledwie trzech

pojedynczych piór, niczym w karnawałowym stroju indiańskim.

Myślałam, że takie kury można zobaczyć tylko na fermach, w których lekceważy się

prawa zwierząt i brutalnie je wykorzystuje. Nie byłam jednak przygotowana na to, że tak

mogą wyglądać ptaki hodowane na biofermach. Peter mówi, że był na innej fermie

ekologicznej, gdzie zastał jeszcze gorsze warunki.

- Jeśli hala, do której wchodzisz, jest względnie czysta, a kury mają prawie wszystkie

pióra, nie oznacza to, że ptaki trzymane są w lepszych warunkach, lecz że dopiero co je tam

umieszczono. Chów ściółkowy, wolny, ekologiczny - bez różnicy. Z początku wszystkie

sprawiają dobre wrażenie, a ty myślisz: Proszę, jak im tu dobrze. Ale z biegiem czasu kurom

zaczyna ubywać piór. Niezależnie od formy hodowli.

Hodowla kur na skalę masową najwyraźniej nie jest zgodna z potrzebami gatunku.

Kury po prostu źle znoszą towarzystwo tysięcy innych ptaków - nawet gdy zagwarantuje się

im wystarczająco dużo miejsca. Nie zostało to jeszcze do końca zbadane, lecz przyjmuje się,

że kury potrafią zidentyfikować najwyżej trzydzieści osobników swojego gatunku. W wersji

optymistycznej mowa o stu. Jeśli sąsiadek jest więcej, kury nie potrafią ustalić między sobą

porządku dziobania, a zatem każda kura w hodowli masowej jest skazana na beznadziejną

samotność w tłumie obcych - i bez przerwy dziobie na prawo i lewo jak popadnie.

Posadzkę pokrywa kilkucentymetrowa warstwa odchodów i pyłu, względnie

odchodów, które rozsypały się w pył. Przypomina to zawartość worka wyjętego z odkurzacza.

Gdy na chwilę zdejmuję maskę ochronną, ostry, gryzący smród niemal odbiera mi oddech.

- Sam amoniak nie jest niebezpieczny. W przeciwieństwie do pyłu - ostrzega Peter.

Mijam brudne klatki. Może kurom wcale to nie przeszkadza, lecz przemysłowe

wyposażenie tej fermy dość wyraźnie świadczy o przekonaniu właścicieli, że ptaki to tylko

tryby większej maszynerii. Niestety, tryby podatne na usterki. Raz po raz natykam się na

martwy egzemplarz.

- Jakaś dziadowska ta hodowla - mówię. - Nawet nie sprzątają martwych kur.

- Oczywiście, że sprzątają - odpowiada Peter. - W przeciwnym razie hala wyglądałaby

zupełnie inaczej. Tyle że pewnie nie zbierają ich codziennie.

Według publikacji Federalnego Ministerstwa Rolnictwa, Polityki Żywnościowej

i Ochrony Konsumenta w roku 2008 umieralność kur w chowie ściółkowym, wolnym

i ekologicznym oscylowała w okolicach 11,8 procent. Mowa o liczbie zgonów przed

upływem roku życia, ponieważ starsze kury i tak są zarzynane.

- W hali, w której trzyma się dwadzieścia tysięcy kur, umiera średnio sześć do siedmiu

osobników dziennie - mówi Peter. - Na zewnątrz na pewno stoi pojemnik na martwe ptaki.

Wskazuję pokryte grubą warstwą odchodów kurze truchło w zaawansowanym stanie

rozkładu.

- No tak, tę tutaj najwyraźniej przeoczyli - przyznaje Peter. Rozlega się szum mojej

krótkofalówki.

- Tu Delta. Ktoś tu przed chwilą otworzył drzwi. To wy?

Delta to pseudonim Juliusa, który stoi na straży. Peter to Alfa, a ja dla urozmaicenia

nadałam sobie pseudonim Calimero52

.

- Tu Calimero. Spokojna głowa, to tylko Karsten, właśnie wszedł do środka.

Karsten, który idzie wzdłuż regałów obok Jiminy i filmuje, rzuca mi spojrzenie

zdające się mówić: „Nie mam już do ciebie siły”.

- Może od razu podasz nazwisko i adres!

- Tu Delta - zgłasza się Julius. - Co za ulga. O mało zawału nie dostałem. Swoją

drogą, tu na dworze są jeszcze trzy pojemniki z martwymi kurami.

Karsten przykucnął i filmuje posadzkę pod klatkami. Nagle krzyk:

- O rany!

Jiminy schyla się i zagląda pod rząd klatek.

- O rany!

Gdy Peter i ja podchodzimy bliżej, widzimy, że Karsten położył się na podłodze

i wczołguje się po sporej warstwie odchodów pod klatki. Z jednej z nich zwisa głową w dół

kura i słabo trzepocze skrzydłami. Jedną nogą zaklinowała się między kratami, drugą

rozpaczliwie przebiera w powietrzu. Karsten czołga się, torując sobie drogę ku nieszczęśnicy

z twarzą o kilka centymetrów nad ziemią, niczym spychacz przesuwając przed sobą gęsty pył,

i wyswobadza kurę. Trzymając ją obiema rękami, przypełza na łokciach z powrotem do

miejsca, w którym stoimy, i kładzie kurę na posadzce. Noga wygląda źle. Może być skręcona.

Albo złamana.

- Zabieramy ją.

- Uważam, że kurze, która pewnie i tak niedługo umrze, nie powinno się w jej

ostatnich godzinach przysparzać dodatkowego cierpienia - dodaje Karsten.

Kura leży w pyle rozpłaszczona jak naleśnik i wydaje z siebie ciche „gdak”.

Decydujemy demokratycznie, że kura jedzie z nami. Na dworze jest zimno, więc

Karsten ściąga sweter, Jiminy owija nim kurę i przenosi przez pole i druciany płot do

samochodu.

Nazajutrz rano jedziemy z kurą do kliniki. Oczywiście udaję, że to moja własna.

Zresztą teraz naprawdę należy do mnie.

- Jak się nazywa? - pyta weterynarz.

- Eee... Kura - odpowiadam.

Lekarz prześwietla Kurę i bandażuje jej nogę jaskrawoniebieską taśmą. To

rzeczywiście złamanie. Lecz przy odrobinie szczęścia noga może się zrosnąć bez

konieczności operowania. To nawet dosyć prawdopodobne. Dostajemy całą furę lekarstw,

odżywek i maści.

- ”Kura”? - pyta Jiminy, gdy znów siedzimy w samochodzie.

Julius daje mi kontakt do kolejnego frutarianina. Nazywa się Bert. Rozmawiamy przez

telefon.

- Zostałem frutarianinem w 2000 roku. Dużo wtedy rozmyślałem o życiu roślin.

Doszedłem do wniosku, że one również zasługują na egzystencję bez cierpienia. Wcześniej

byłem weganinem.

Bert je owoce, owoce roślin zielnych, nasiona, orzechy, grzyby, zboża i produkty

zbożowe, jak makaron i pieczywo. Poza tym stara się w miarę możliwości nie korzystać

z drewna ani wyrobów drewnianych. Nie powiedział rodzicom, że przeszedł na frutarianizm.

Zamartwiali się o niego już wtedy, gdy został wegetarianinem.

- Jesz grzyby? - pytam zdziwiona. - Grzybom bliżej przecież do człowieka niż

roślinom.

- To, co powszechnie określa się mianem grzybów, czyli na przykład pieczarki, to

owoce, które wydaje grzyb, by rozsiać zarodniki. Właściwy organizm, grzybnia, znajduje się

w ziemi lub w drzewie.

- Jesteś pewien? Od tygodni nie jadłam grzybów, bo byłam przekonana, że mi nie

wolno. Ani zbóż. Podczas żniw niszczy się przecież całą roślinę.

- Przed samymi zbiorami zboże jest pożółkłe i suche, czyli martwe. Moim zdaniem

zbiory nie niszczą żywej rośliny - przekonuje Bert.

Tego samego zdania był też Anko Salomon. Jeśli obydwaj mieli rację, to przez cały

czas wolno mi było jeść spaghetti oraz ciastka i wcale nie musiałam wcinać na okrągło fasoli

i grochu. Chcę spytać Berta, czy jedzenie zbóż nie stanowi jego zdaniem żadnego problemu -

przecież monokultury zakłócają równowagę środowiska naturalnego, nie wspominając

o dziewięćdziesięciu tysiącach sarniąt, które rok w rok wpadają w tryby kombajnów. Ale daję

spokój. Boję się, że weźmie to sobie za bardzo do serca i z mojego poduszczenia zrezygnuje

jeszcze z makaronu. Uważam, że i tak jest dla siebie wystarczająco surowy.

- Zastanawiam się czasem, czy nie byłoby mi łatwiej, gdybym żył jak inni. Ale to

chyba strata czasu - mówi Bert. - Jestem, jaki jestem, i dobrze mi z tym. Chociaż w sumie

szkoda, że moi znajomi, weganie, niby interesują się tym, jak się odżywiam, lecz wcale nie

podzielają moich przekonań. Są zresztą i tacy, którzy nie mają dla mnie za grosz zrozumienia.

Innych frutarian Bert zna z internetu, dodaje jednak, że stosują oni dietę surową, co

skłania go do przypuszczenia, że ich motywacja jest natury nie tyle etycznej, ile zdrowotnej.

Na zwolenników diety surowej, czyli tak zwanych witarian, natknęłam się parę razy,

szukając kontaktu z frutarianami. Witarianie nie jedzą niczego, co zostało ugotowane,

usmażone, upieczone bądź poddane obróbce termicznej w temperaturze przekraczającej

czterdzieści-sześćdziesiąt stopni. W pierwszej chwili dieta surowa nie wydaje się taka znowu

trudna, w praktyce oznacza jednak rezygnację z chleba, konserw, pakowanych soków

owocowych, lemoniad, makaronu, muesli, nabiału, czekolady, cukru, syropu buraczanego,

miodu, kawy, kakao i herbaty. Wszystkie te artykuły spożywcze wymagają bowiem obróbki

w wysokiej temperaturze. Spektrum postaw spotykanych wśród zwolenników witarianizmu

zaczyna się od witarian instynktownych, którzy nie pogardzą nawet mięsem, byle było

surowe, poprzez tych, którzy żywią się przede wszystkim owocami (zalecane proporcje to

siedemdziesiąt procent owoców, pięć procent korzeni/nasion/owadów, dwadzieścia procent

roślin rosnących dziko i liści), i tych jedzących wyłącznie owoce i rośliny rosnące nad ziemią,

pod warunkiem że otrzymały one dostateczną ilość światła słonecznego, a kończy się na

witariańskich frutarianach. Licznym odłamom filozofii nawołującej do odżywiania się

surowym pokarmem przewodzą zazwyczaj dziarscy staruszkowie przekonani co do własnej

misji, którzy zwalczają się nawzajem i nawet w sędziwym wieku odznaczają się niezwykłą

wręcz żywotnością. Rekordowy wiek osiągnął doktor Norman W. Walker, urodzony

w 1889 roku. Przez pewien czas odżywiał się wyłącznie świeżo wyciskanymi sokami

z warzyw i owoców. Mając ponad sto lat, podobno jeździł jeszcze na rowerze, i to całkiem

nieźle, a jako stutrzynastolatek miał napisać swoją ostatnią książkę. Z dat na jego nagrobku

wynika, że zmarł w wieku dziewięćdziesięciu dziewięciu lat.

Moim ulubionym witarianinem jest Helmut Wandmaker, tak, ten sam, który założył

na północy Niemiec sieć supermarketów Wandmaker, sprzedających wszystkie te dania

gotowe, puddingi i batoniki czekoladowe. Sam później w swoich książkach odradzał ich

spożywanie, określając je jako żywność trującą, przyspieszającą proces starzenia,

śluzotwórczą i w ogóle nadającą się tylko na śmietnik. Helmut Wandmaker, który zmarł

w 2007 roku, dożywszy dziewięćdziesięciu lat, był przekonany o własnej nieomylności,

swoje opinie wygłaszał niczym dziesięcioro przykazań i z pomocą wszelkich znanych sobie

chwytów retorycznych tępił innych apologetów zdrowego żywienia. Jego najsłynniejsza

książka Chcesz być zdrowy? Zapomnij o gotowaniu! zaczyna się od słów: „Jest tylko jedna

przyczyna wszystkich naszych problemów - to niszczenie cennego surowego pożywienia

obróbką cieplną!”. W całej książce roi się od wytłuszczeń, wykrzykników i propagowania

„Siły przez owoce!”53

. Swojego konkurenta Freda W. Kocha, który ostrzegał, że witarianizm

może prowadzić do nadmiernej produkcji kwasu żołądkowego, Wandmaker opisał

następująco: „Ze schodów zszedł zgarbiony, zdawałoby się, pod ciężarem trosk, człeczyna,

o zaniedbanym, brązowym uzębieniu [...]. Udowodniłem mu, że propagowana przez niego

dieta prowadzi w prostej linii do nadkwasoty. Gotowana żywność zawsze powoduje nadmiar

kwasu żołądkowego! Jego ociężałość umysłowa każe się domyślać zaawansowanego stadium

zwapnienia mózgu. Nieustanna neutralizacja martwymi substancjami nieorganicznymi

całkowicie zatruła jego organizm toksynami”.

W ostatnich latach życia Helmut Wandmaker podobno sam stracił zęby. Ze względu

na niedobór białka musiał poddać się leczeniu szpitalnemu, co sprawiło, że w swoich

zaleceniach dietetycznych uwzględnił ostatecznie spożywanie również niewielkich ilości

mięsa.

W kręgach witarian Helmut Wandmaker uchodził za „rozsądnego i [...] właściwie

całkiem normalnego”.

Nad Filipinami szaleje megatajfun Megi - prędkość wiatru dochodzi do dwustu

sześćdziesięciu kilometrów na godzinę. Filipińskie służby meteorologiczne ostrzegają przed

lawinami błotnymi i wyjątkowo dużymi przypływami. Chiny i Wietnam dotknęła klęska

powodzi, spowodowana utrzymującymi się przez wiele dni obfitymi opadami deszczu. W

Wietnamie woda zalała przynajmniej sto tysięcy domów, do tej pory utonęło dwadzieścia

osób.

Rekonwalescencja przebiega doskonale - kura ma teraz zielony bandaż i nazywa się

Rudi. Raz dziennie wkraplamy jej do dzioba najróżniejsze lekarstwa, które dał nam

weterynarz. Czasami balansuje nawet na jednej nodze, podpierając się skrzydłem. Niestety

już wkrótce Rudi zaczyna działać nam na nerwy - im lepiej się czuje, tym głośniej gdacze.

Jemy akurat śniadanie i Jiminy chce przeczytać mi na głos fragment jakiegoś artykułu, lecz

Rudi ani na chwilę nie zamyka dzioba. Jiminy robi pauzę i czeka, aż Rudi skończy. Lecz kura

nie przestaje nadawać, w dodatku gdacze coraz głośniej. Wreszcie Jiminy podaje mi gazetę

przez stół, wskazując palcem artykuł. Piszą, że koncern Deutsche Bahn rzeczywiście nie miał

zezwolenia, by 1 października wyciąć drzewa w Parku Zamkowym w Stuttgarcie. Z pisma

wystosowanego przez federalną komisję nadzoru kolei wynika bowiem, że w pniach starych

drzew stojących w Parku Zamkowym mieszkają, a raczej mieszkały, nietoperze oraz

chroniony gatunek chrząszcza - pachnica dębowa. Zamiast pokazać pismo Sądowi

Administracyjnemu w Stuttgarcie, schowano je jednak głęboko do szuflady. Rudi przerywa

wreszcie swój natrętny monolog, żeby dziobnąć kota Simba, który podchodzi zbyt blisko

klatki.

- Simbo nadal ma krostki - mówi Jiminy. - Jak długo dajemy mu już zwykłą karmę?

- Wystarczająco długo. Całkiem możliwe, że krostki nie mają nic wspólnego

z wegańską karmą.

Spoglądamy po sobie. W zasadzie należałoby zrobić kolejne podejście i od nowa

zacząć przyzwyczajać koty do weganizmu. Albo spróbować z inną karmą.

- Jeśli koniecznie chcesz, zajmij się tym sama. Ja nie mam już ochoty na codzienne

sprzątanie chlewu, jaki po sobie zostawiały - oświadcza Jiminy.

- Ja też nie. Chwilowo nie mam siły. Będziemy im dalej dawać puszki z mięsem.

Amen.

Faza, w której tryskałam energią i bez przerwy chciało mi się biegać po lesie, niestety

minęła. Znów jestem tak samo wypluta jak dawniej. Jeśli nie bardziej. Mimo to odstawiłam

lekarstwo na astmę. Z im większą uwagą robię zakupy, tym bardziej złości mnie fakt, że

nadal zażywam lekarstwo, które z prawdopodobieństwem graniczącym z pewnością było

testowane na zwierzętach. W samym tylko Berlinie liczba zwierząt poddawanych

eksperymentom wzrosła z trzystu sześćdziesięciu siedmiu tysięcy w roku 2008 do

trzystu osiemdziesięciu tysięcy w roku 2009. Jeśli zacznę sinieć, zawsze mogę wrócić do

swojego sprayu, ale chciałabym przynajmniej spróbować - a nuż się uda.

Argument, z całą powagą wysuwany raz po raz w obronie testów na zwierzętach,

głosi, że są nam potrzebne. To jasne, że wielu z nas bez lekarstw i wiedzy uzyskanej

w wyniku eksperymentów już dawno pożegnałoby się z życiem. Łącznie ze mną. Ale czy to

dowód na to, że eksperymenty na zwierzętach dają się uzasadnić z etycznego punktu

widzenia? Czy raczej potwierdzenie faktu, że po prostu mamy z nich niemały pożytek? Czy

w ogóle podobna mówić o moralności i etyce, gdy w grę wchodzą takie niepodważalne

interesy jak życie i zdrowie?

To nieustanne rozróżnianie na istoty pierwszej i drugiej kategorii stanowi dowód

kompletnej nędzy moralnej. Przyzwoitość nie może być postawą względną, odnoszącą się do

wąskiego kręgu wybrańców, obwarowaną zastrzeżeniami czy oszczędzaną na specjalne

okazje. Powinna obowiązywać zawsze i w odniesieniu do wszystkich - również wtedy, gdy

okazuje się uciążliwa lub gdy jest ze szkodą dla nas samych. Zwłaszcza wtedy.

Na bezwzględnej przyzwoitości i rezygnacji z przemocy wobec każdej istoty, łącznie

z roślinami i najmniejszymi z najmniejszych, opiera się doktryna dźinizmu. Ten pochodzący

z Indii system filozoficzno-religijny zalicza się do najstarszych na świecie i ma około

dziesięciu milionów zwolenników. Mimo to jest w Niemczech prawie nieznany. Adżit

Benadi, przewodniczący niemieckiego zrzeszenia dźinistów, mieszka pod Hamburgiem

w Henstedcie-Ulzburgu. Tak się składa, że to zaledwie dwadzieścia kilometrów od mojego

domu rodzinnego. Po wizycie u pana Benadiego mogę więc wpaść jeszcze do rodziców,

którzy koniecznie chcą się pochwalić nowym kompletem wypoczynkowym.

Zasadą organizującą w filozofii dźinizmu jest ahinsa, pojęcie powszechnie tłumaczone

jako „niestosowanie przemocy”. Ahinsa zainspirowała Gandhiego do sformułowania idei

pacyfizmu jako instrumentu walki politycznej.

- Ale to nie wszystko - mówi pan Benadi. - Ahinsa oznacza również

powstrzymywanie się od kłamstwa, kradzieży i posiadania własności.

- Czy do zasad dźinizmu nie należy również wstrzemięźliwość seksualna? - pytam.

Pięć zasad dźinizmu to bowiem:

1. Szacunek dla życia.

2. Mówienie prawdy.

3. Poszanowanie cudzej własności.

4. Wstrzemięźliwość seksualna.

5. Nieposiadanie własności.

Jeśli nie jest się mnichem lub mniszką, punkty 4 i 5 interpretowane są jednak z dużą

dozą tolerancji. Wolno na przykład wchodzić w związki małżeńskie i zarabiać pieniądze.

Chociaż tak naprawdę, dodaje pan Benadi, zasady dźinizmu nie są zbiorem zakazów, lecz

swobód.

- Na przykład wstrzemięźliwość seksualna oznacza wolność od wewnętrznego

przymusu podporządkowania życia potrzebom seksualnym. A powstrzymanie się od

posiadania własności oznacza wolność od wewnętrznego przymusu gromadzenia dóbr

materialnych i dążenia do osiągania coraz wyższego statusu oraz wolność od iluzji, że tą

drogą można osiągnąć zadowolenie.

- Wolność od ślepej wiary w to, że z każdym kolejnym rokiem trzeba zwiększyć

wzrost gospodarczy - rzucam.

Pan Benadi kiwa głową.

Zasady absolutnego nieposiadania własności surowo przestrzegają digambarowie,

czyli mnisi, którzy chodzą nago, nauczają w duchu dźinizmu i jedzą jeden posiłek dziennie,

tyle, ile ktoś da im dobrowolnie, i to nie więcej, niż zmieści się w miseczce ze złożonych

dłoni. Jak sami twierdzą, zasada nieposiadania własności jest dla nich „źródłem

niewysłowionego szczęścia”.

- Ale nie zapominajmy, że ci mnisi znajdują się na całkiem innym poziomie rozwoju

duchowego - mówi pan Benadi. Dla dźinisty mieszkającego w Henstedcie-Ulzburgu trudności

zaczynają się z chwilą, gdy podejmuje decyzję, by stosować zasadę respektowania wszystkich

istot żywych również w odniesieniu do swojej diety. - W Niemczech jest to znacznie

trudniejsze niż w Indiach. Tutaj właściwie wszystkie artykuły spożywcze produkowane są

z użyciem przemocy.

W praktyce i tak prawie niepodobna chronić wszystkich istot żywych, dźinizm zaleca

więc, by rezygnować z przemocy sukcesywnie. Przykład: pan Benadi pije mleko, ponieważ

dźinizm na to zezwala. Z dzieciństwa spędzonego w dźinijskiej wiosce pamięta jednak, że

obok krowy zawsze stało cielę i dopiero gdy się najadło, przystępowano do dojenia.

- W Niemczech cielęta się zabija, a krowy traktuje źle. Znalazłbym się o poziom

wyżej, gdybym z tego powodu zupełnie zrezygnował z picia mleka.

Szacunek, którym dźinizm darzy życie, odnosi się wprawdzie do wszystkich

gatunków, i tu jednak mamy do czynienia z hierarchią. Na najniższym szczeblu znajdują się

rośliny, a zatem i przemoc wobec nich waży mniej niż przemoc wobec zwierząt, chociaż

istotną rolę odgrywają przy tym metody zbioru.

Spożywanie korzeni i bulw jest zasadniczo zabronione, ponieważ by je zebrać, trzeba

najpierw rozkopać ziemię, a przy tym zabijamy nie tylko roślinę, lecz również

mikroorganizmy. Mimo to większość dźinistów jada ziemniaki i korzenie. Nie robią tego

tylko ortodoksi. Na wyższym poziomie znajdują się ci, którzy zrywają owoce z drzew, co

w przypadku nie do końca dojrzałych w sposób nieunikniony wiąże się z pewną dozą

przemocy. Dlatego najlepiej czynią dźiniści rezygnujący z użycia siły i jedzący tylko te

owoce, które dojrzały i spadły z drzew. Ci osiągnęli poziom najwyższy.

Teraz już wiem, skąd wzięła się plotka, jakoby frutarianie jedli tylko te owoce, które

spadły same.

- Ale mięsa pan chyba nie je, prawda? - pytam.

Pan Benadi aż się prostuje.

- Jak może pani w ogóle o to pytać! Dźinizm i mięso? Gdybym jadł mięso, nie byłbym

dźinistą.

- Jak się pan czuje w supermarkecie, widząc na półkach wszystkie te pokawałkowane

zwierzęta?

- To okropne - przyznaje pan Benadi. - Ale proszę pamiętać, że mieszkam tu już

czterdzieści lat.

Pytam go o rytuał salekhany, religijnej śmierci głodowej, dzięki której osiąga się

podobno doskonałość. Mnich dobrowolnie rezygnuje z jedzenia i picia, a także ze swych

namiętności i potrzeb, co wprawia go w stan, w którym ani nie czuje się związany z życiem,

ani nie pragnie nadejścia śmierci. Nie odgania nawet kąsających go i ssących jego krew

insektów. Nawet jeśli są wśród nich gzy.

- Nie, od tego już odeszliśmy - ucina pan Benadi, dodaje jednak, że salekhana nigdy

nie była rytualnym samobójstwem, lecz praktyką stosowaną wyłącznie przez sędziwych

mnichów, którzy czuli, że zbliża się ich koniec. W dzisiejszych czasach stosuje się już tylko

zwykły post. Pan Benadi opowiada, że kiedyś przez dziewięćdziesiąt dni odżywiał się tylko

sokami owocowymi. Schudł dziesięć kilo. A że i przedtem był bardzo szczupły, na usilne

żądanie żony zakończył post.

- Czy pani też schudła na diecie frutariańskiej? - pyta pan Benadi. No tak, wszyscy

o to pytają.

- Tak, też jakieś dziesięć kilo - odpowiadam.

Trzy razy dziennie jem groch z mlekiem kokosowym i pieprzem. Zwolennicy diety

surowej orzekliby pewnie, że mój gotowany groch zawiera toksyny, Owocożerca zganiłby

mnie za to, że jem zbyt wiele orzechów (kokosy). Ale na owoce nie mogę już patrzeć. Za to

groch smakuje mi coraz bardziej, im dłużej go jem. Idzie jesień, więc ciepły posiłek jest teraz

jak znalazł. Teoretycznie nic nie stoi na przeszkodzie, bym jadła groch jeszcze przez kolejne

dwa miesiące. Ale tylko teoretycznie.

Pewnego dnia nie wytrzymuję i siodłam Torina. Jest piękny, rześki dzień, pożółkłe

liście mienią się w jesiennym słońcu. Torino, któremu zakładam stare, dobrze dopasowane

westernowe siodło ze skóry, jest podekscytowany tak samo jak ja - ledwo go dosiadam, od

razu rusza przed siebie. Ściągam cugle, bo przecież jest bez zaprawy, boję się, żeby nie

naciągnął sobie wiązadła, lecz po pewnym czasie pozwalam, by to on nadawał tempo, a ja

ograniczam się jedynie do wyznaczania kierunku. Torino wbiega galopem na łagodne,

rozległe wzgórze i parska z wysiłku. Ja też trochę posapuję. Może odstawienie sprayu na

astmę faktycznie nie było najlepszym pomysłem. Ale nie pamiętam, kiedy po raz ostatni tak

dobrze się bawiliśmy. Ja i Torino przypominamy stare małżeństwo, które kłóci się bez

przerwy o te same rzeczy. Długa przerwa dobrze nam zrobiła. Nie ma już gzów ani bąków, za

to pojawiły się strzyżaki sarnie. Osobliwe owady - nadlatują, przysiadują na zadzie Torina,

zrzucają skrzydełka i próbują mu wpełznąć pod sierść. Opieram się pokusie i nie rozgniatam

ich, lecz zbieram i wyrzucam przy drodze. W końcu nie mają już skrzydełek, a na piechotę na

pewno nas nie dogonią. Torino biegnie raźnym kłusem. Słońce grzeje nas w zadki.

Według badań amerykańskiego Narodowego Centrum Badań Atmosfery NCAR

wzrost temperatury na całym świecie już za trzydzieści lat może doprowadzić do ekstremalnej

suszy w basenie Morza Śródziemnego, niektórych regionach USA, Ameryki Środkowej,

Meksyku, Brazylii, Azji Południowo-Wschodniej, Chin, Afryki i Azji Wschodniej.

Jak powiedział Richard Saeger z Uniwersytetu Columbia w Nowym Jorku, „termin

»ocieplenie globalne« nie jest już wystarczający do opisywania zachodzących obecnie zmian

klimatycznych”.

16 Listopad - co dalej?

Nie jest bynajmniej rzeczą prostą odwieść dany lud od starych zwyczajów, nawet jeśli

są one nieludzkie i okrutne...

James Cook

Istnieją relacje o nawróconych na chrześcijaństwo dzikich, którzy wspominając na

łożu śmierci wyborny smak ludzkiego mięsa, mieli zalewać się rzewnymi łzami.

Iris Radisch

Zadanie: Podjąć decyzję.

Szczerze mówiąc, nie tak to sobie wyobrażałam. Liczyłam na to, że mi się upiecze. Na

początku autoeksperymentu naprawdę wydawało mi się, że wiem, jak się to wszystko

skończy: zacznę żyć bardziej świadomie, jeść zdecydowanie mniej mięsa, może połowę tego,

co dawniej, i oczywiście wyłącznie takie, które pochodzi z hodowli ekologicznej. Lecz czym

innym wiedzieć, którędy biegnie droga, niż samemu ją pokonać. Czasem orientujemy się, że

przekroczyliśmy pewną granicę, dopiero kiedy znajdziemy się po drugiej stronie. A wtedy

jest już za późno, by zawrócić. Konfrontacja z przerażającą rzeczywistością tuczarni i rzeźni

nie jest wycieczką krajoznawczą, z której wraca się, by opowiadać przy kominku o swoich

przygodach, po czym jak gdyby nigdy nic wrócić do starego życia. Chociaż czasem właśnie

tego bym sobie życzyła. Czasem chciałabym, by to wszystko okazało się tylko koszmarnym

snem, pieczeń na powrót stała się tylko pieczenią, a grillowanie - rodzajem przyjemnego

spędzania czasu i żebym mogła jeść kiełbasę z grilla, nie bacząc na to, że dla dziesięciu minut

mojej przyjemności inne żywe istoty tygodniami i miesiącami muszą cierpieć katusze

w miejscach przypominających piekło. Niestety teraz wiem, jak się sprawy mają, a to

oznacza, że już nigdy nie będę mogła żyć tak jak dotychczas.

Teoretycznie mogłabym nadal kroczyć przez życie z zimną obojętnością i pałaszować

kotlety, jakby nie były kawałkami martwych zwierząt. Mogłabym po prostu przestać o tym

myśleć. Mechanizm wyparcia zacząłby funkcjonować bez zarzutu już po kilku miesiącach -

co ja mówię, pewnie już po kilku tygodniach. Wystarczy udawać idiotkę, a życie w mgnieniu

oka przestaje być skomplikowane. Lecz może właśnie to cierpienie, do którego sama

przykładam rękę, jest jedynym, jakie kiedykolwiek będę w stanie udaremnić. Być może

mniejsze znaczenie ma to, co robię, niż to, czego nie robię.

Najlepiej chyba zacząć od kilku prostych postanowień. Oczywiście nadal będę

kupować w sklepach ekologicznych. Nie tylko ze względu na elementarną przyzwoitość, na

którą można liczyć u wielu biohodowców, ale też ze względu na dobrą jakość.

Oto moje pierwsze postanowienie:

1. W miarę możliwości robię zakupy w biosklepach.

Rzecz jasna będę też zwracała uwagę na aspekt lokalny i starała się kupować owoce

sezonowe. Ale te produkty, które nie smakują mi w wersji bio - na przykład colę i lukrecję -

będę kupować gdzie indziej.

Moje drugie postanowienie:

2. Nie jem mięsa z masowej hodowli.

Nawet wtedy, gdy zostanę zaproszona do restauracji, nawet gdy mama zada sobie

mnóstwo trudu, by przyrządzić moje ulubione danie z dzieciństwa, nawet gdy się zakocham

i ukochany będzie chciał zademonstrować mi swoje zdolności kulinarne.

Kiedyś trzeba powiedzieć stop. Nie mogę zgodzić się na potworne warunki hodowli,

równoznaczne z torturowaniem zwierząt, i barbarzyńskie metody uboju tylko po to, by

oszczędzić, jedząc mięso i wędliny kupowane po jak najniższej cenie. Zbrodnia jest zbrodnią,

nawet gdy wszyscy przykładają do niej rękę.

W grę nie wchodzi również jedzenie „mięsa szczęśliwych zwierząt”. Takiego czegoś

po prostu nie ma - jest tylko mięso martwych zwierząt. I skoro do tej pory nie przyszły mi do

głowy argumenty w obronie mięsożerstwa, to prawdopodobnie dlatego, że ich po prostu nie

ma. Podobnie zresztą ma się rzecz z mlekiem od szczęśliwych krów. Nie ulega wątpliwości,

że krowy, którym odbiera się cielęta, nie są szczęśliwe.

O postawie konsekwentnej etycznie można mówić dopiero w odniesieniu do

weganizmu. Wprawdzie moje poglądy w kwestii kradzionego pszczołom miodu nieco różnią

się od poglądów wegan, nie mogę się również zdecydować, czy przemawiają do mnie

wszystkie ich argumenty przeciwko strzyżeniu owiec i polowaniu, ale w moim przypadku

i tak niewiele to zmienia. Znacznie łatwiej przyszłaby mi bowiem rezygnacja z miodu

pszczelego i drapiących wełnianych swetrów niż z nabiału. Szczerze mówiąc, nie mam

specjalnej ochoty na wegański styl życia, o frutarianizmie nie wspominając. Obawiam się, że

tego nie potrafię, czyli nie chcę. A może inaczej: nie potrafię chcieć. Wygląda na to, że

w ostatecznym rozrachunku mam do wyboru trzy możliwości:

A. Podążam drogą, którą uważam za słuszną i konsekwentną etycznie, od dziś

przechodzę na weganizm i przez resztę życia mam podły nastrój i poczucie, że bez przerwy

muszę z czegoś rezygnować. Ale przynajmniej nie przyczyniam się do torturowania zwierząt.

B. Wybieram samookłamywanie i wynajduję jakiś argument, by uciszyć sumienie

i głosić ze spokojem, że w zjedzeniu od czasu do czasu kawałka biosera lub biomięsa nie ma

nic złego. Wegan uznaję za bandę fanatyków w przeciwieństwie do osób takich jak ja, które

potrafią cieszyć się życiem w myśl zasady „człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi

obce”.

C. Przyznaję, że moralność nie odgrywa w moim życiu aż tak wielkiej roli, jak mi się

zawsze wydawało. Próbuję jednak na miarę swoich możliwości minimalizować wyrządzane

szkody.

Wybieram... C.

Nie chodzi mi o to, by codziennie jeść mięso i wcinać jogurt za jogurtem. Chodzi o to,

że chciałabym od czasu do czasu zjeść kawałek czekolady i nie mam już ochoty pytać

w każdej piekarni, czy blacha, na której upieczono chleb, aby na pewno nie była

posmarowana masłem. Poza tym nie dam głowy, czy w przyszłym roku pod żadnym pozorem

nie zjem ani kęsa mięsa lub ryby.

Moje trzecie postanowienie:

3. Z ryb, mięsa i produktów mlecznych będę jadła najwyżej dziesięć procent tego,

co kiedyś.

Jestem prawie pewna, że spożycie mięsa uda mi się utrzymać na poziomie zbliżonym

do zerowego, zaś moja konsumpcja nabiału będzie nierzadko niebezpiecznie zbliżać się do

dziesięcioprocentowego limitu. Mleko dodawane jest niestety do bardzo wielu produktów.

Będę kupować chleb w sklepach wegańskich, ale jeśli akurat nie będzie to możliwe, kupię go

gdzie indziej, bez kręcenia nosem. Poza tym chciałabym czasem wybrać się do mojej

ulubionej indyjskiej restauracji. Będę tam zamawiać wyłącznie dania wegetariańskie,

świadoma tego, że najprawdopodobniej zawierają śmietanę, i nie będę rezygnować z chlebka

puri, chociaż wiem, że piecze się go z dodatkiem mleka. Uprzedzając pytania - ja również nie

uważam swoich postanowień za zadowalające czy dające się obronić z etycznego punktu

widzenia, ale na więcej mnie nie stać.

Powoli zaczynam rozumieć, dlaczego tylu ludzi wybiera niemyślenie i wcale nie chce

wiedzieć, skąd pochodzi kupowana przez nich żywność - komuś, kto posiadł tę wiedzę

i mimo to nadal je mięso i ser, znacznie trudniej wybaczyć niż ignorantowi, który z na pozór

niewinną niefrasobliwością wcina jeden sznycel za drugim. Nigdy nie odżywiałam się

bardziej odpowiedzialnie, a mimo to jeszcze nigdy nie miałam o sobie tak złego mniemania

jak teraz. Gorsza od niemyślenia jest bowiem wiedza o stanie faktycznym i niewyciąganie

z niej konsekwencji.

No dobrze, dość już tego posypywania głowy popiołem. Niestety nie mam w sobie

takich pokładów współczucia i empatii, jak bym sobie tego życzyła, lecz przecież nie jestem

aż taka zła i bezwzględna, jak mogłabym być. Zamiast jaj z supermarketu będę jadła te od

własnych kur, w końcu dlaczego miałyby się marnować? Powstrzymywanie się od zjedzenia

ich miałoby coś wspólnego z pryncypiami, a pryncypia nie są moją najsilniejszą stroną. Nie

będę do końca konsekwentna, ale za to uważna. Również w stosunku do roślin. Raz w roku

przynajmniej przez tydzień będę się odżywiała frutariańsko, by nie tracić z oczu busoli

etycznej. A to, że nie udało mi się zostać dobrym człowiekiem, nie powinno wpływać na

moje starania, by mimo wszystko stać się człowiekiem odrobinę lepszym. Od wegan przejmę

zasady, których praktykowanie nic mnie nie kosztuje, a także to i owo, co nie kosztuje mnie

zbyt wiele.

Oto moje czwarte postanowienie:

4. Nie będę kupować artykułów ze skóry ani takich, które zawierają pierze.

Większość skórzanych ciuchów i butów i tak już rozdałam. Fajne uczucie: moja

szafka na buty jest prawie pusta i tylko czeka na zapełnienie nieskórzanymi nówkami. Gdy

wyjęłam z kartonu grubą czarną „skórę”, nagle wydała mi się po prostu obrzydliwa. Nie do

wiary, jak mogłam w ogóle w czymś takim chodzić. Zatrzymałam tylko dziesięć sztuk ubrań

i butów, między innymi blundstonesy, parę biało-niebieskich kowbojek i zamszową kurtkę

z frędzlami, w której podróżowałam autostopem po Europie w roku 1980. Na razie jednak

wszystkie te rzeczy poleżą sobie jeszcze w kartonie. Pod koniec przyszłego roku przejrzę je

jeszcze raz i wtedy ostatecznie zadecyduję, czy wolę je rozdać, czy zatrzymać. Albo zostawić

w kartonie na kolejny rok. Nadal będę używała wegańskiego kremu do twarzy, lecz zużyję też

do końca tubki i słoiczki z kosmetykami sprzed fazy wegańskiej. Trudno sprezentować komuś

napoczęty słoiczek kremu, a góry śmieci są już i tak dostatecznie wysokie.

Moja moralna pięta achillesowa to komórka z siodłami. Co prawda w sprzedaży

wysyłkowej każdy produkt skórzany - siodło, uzda, buty do jazdy konnej czy bryczesy - ma

swój nieskórzany odpowiednik, ale poszukiwanie wygodnego siodła dla Torina zajęło mi tyle

czasu! Poza tym uzda z tworzywa sztucznego jest przy uszach nieco przyciasna. No dobrze,

przyznaję się bez bicia, po prostu ciężko mi się rozstać z siodłami, tym bardziej że część

z nich ma dla mnie wartość historyczną. Rozszerzanych bryczesów ze skórzaną lamówką

szukałam długo i bezskutecznie, aż wreszcie zamówiłam szyte na miarę. Wystarczy, że

w przyszłości nie będę kupowała żadnych akcesoriów ze skóry. Poza tym i tak zdążyłam

zgromadzić ich tyle, że powinno starczyć na całą wieczność. Gdy tylko będę miała więcej

czasu, spróbuję zredukować je o jedną czwartą. Można by to porównać do stopniowego

zmniejszania dawki leku w medycynie. Wkrótce będę musiała kupić dla Torina nowy

czaprak, specjalny podkład pod siodło. Znalezienie takiego z nieskórzanymi wzmocnieniami

z pewnością nie będzie łatwe. Poza tym zawsze najlepiej sprawdzały się te z owczej wełny.

Moje badania warunków hodowli owiec były jak dotąd mało gruntowne, zaglądam więc na

wszelki wypadek do internetu. Okazuje się, że owce hoduje się na masową skalę tylko

w Afryce Północnej, lecz poza nią stada chodzą wolno - czy to po groblach północnych

Niemiec, czy to po wzgórzach Nowej Zelandii - i nie mają nad sobą dachów z blachy falistej,

lecz bezkresne niebo. Na wegańskich stronach internetowych znalazłam zarzuty pod adresem

hodowców, którzy zimą podobno trzymają owce na dworze bez żadnej ochrony. Pierwsze

słyszę. Poza tym trzydzieści procent wełny i tak pochodzi z Australii, a tam nie ma przecież

żadnej zimy. Tamtejszym owcom może najwyżej brakować ochrony przed słońcem.

W Australii i Nowej Zelandii hoduje się przede wszystkim merynosy, których skóra jest

specjalnie pofałdowana, żeby dawały jeszcze więcej wełny. W ich fałdach jednak lubią

składać jaja muchy, a że szczególnie upodobały sobie okolice ogona, jagniętom wycina się

w tym miejscu płaty skóry wielkości talerza, by powstała gładka, niepofałdowana blizna. Bez

znieczulenia. Na widok zdjęcia robi mi się niedobrze. Ta praktyka nazywa się „mulesing”.

Strzyżenie owiec też podobno nie obywa się bez brutalności - jak zawsze, gdy hodowla

zwierząt idzie w parze z żądzą zysku. Każdego roku sześć i pół miliona do cna

wyeksploatowanych owiec transportuje się w koszmarnych warunkach na przepełnionych

statkach na Bliski Wschód i do Afryki Północnej - podczas rejsu umiera około dziesięć

procent transportu. Te, które przeżyją, są wrzucane do samochodowych bagażników

i wiezione do domów kupców, a tam bez uprzedniego znieczulenia podrzyna im się gardła.

Może mój stary czaprak z owczej wełny wytrzyma jeszcze z rok. Jeśli nie, poszukam

bawełnianego albo z tworzywa sztucznego.

Nie miałam również serca, by jeszcze bardziej odchudzić swoją kolekcję wypchanych

zwierząt. Ale nie palę się też do tego, by znów porozwieszać je na ścianach, wkładam je więc

do kartonu, by przeczekały rok. Przejrzę je w 2012 roku. Zobaczymy, jaki będę miała wtedy

do nich stosunek. Na poczesnym miejscu w salonie stawiam tylko zmumifikowaną ropuchę

w szklanej trumience. Ropucha umarła bez ludzkiej winy - znalazłam ją wyschniętą na wiór

w kupie liści. Pozostaję przy kołdrach wypełnionych sztucznymi włóknami, wyciągam za to

z szafy moją starą puchową poduszkę. Ta wegańska zbryla się tak okropnie, że gdybym miała

wybierać, wolałabym już spać na płaskim. Mam nadzieję, że puchowa poduszka dotrwa do

końca moich dni, bo na pewno nie kupię sobie nowej. W najgorszym razie pozbieram pióra

zgubione przez moje kury i sama wypcham nimi poszewkę. Poza tym nie mam już ochoty

ciągle kupować nowych rzeczy.

Oto moje piąte postanowienie:

5. Ograniczam konsumpcję.

Staram się kupować przede wszystkim rzeczy używane. A od nowego roku codziennie

będę się rozstawać z jednym przedmiotem.

Nosiłam się z zamiarem sprawienia sobie w przyszłym roku nowocześniejszego

komputera, z większą pamięcią, a przede wszystkim szybszego. Ale teraz zmieniłam zdanie.

Wystarczy, że oddam stary do przeglądu i trochę go podrasuję. Ja na tym zaoszczędzę,

a Nigeryjczycy będą mi dziękować, że mój elektrozłom nie zalega na ich wysypiskach.

Jeszcze do niedawna zachodnie kraje uprzemysłowione nie dość, że posiadały monopol na

czerpanie pełnymi garściami z zasobów naturalnych naszej planety, to na dodatek miały

czelność wyrzucać odpady przez ogrodzenie do ubogiego sąsiada - na przykład takiej Nigerii.

Wygląda na to, że w nasze ślady poszedł już pierwszy kraj o ponadmiliardowej liczbie

mieszkańców, a drugi, równie liczny, właśnie się do tego zabiera. Jeśli Chińczycy i Hindusi

będą się zachowywać tak jak my, źle się to wszystko skończy. Tylko co mamy im powiedzieć

- nam wolno, ale wam już nie, bo jest was za dużo? Wy musicie tylko ponosić konsekwencje

spowodowanej przez nas dewastacji środowiska i ocieplenia globalnego? Zanim ośmielimy

się zwrócić z apelem do Indii i Chin, by raczyły odpowiedzialnie obchodzić się z zasobami

naszej wspólnej planety, powinniśmy najpierw sami przystopować, i to porządnie.

Ja już zaczęłam. Większości rzeczy naprawdę nie potrzebuję. W najgorszym razie

nadają się do naprawy i tylko zajmują miejsce. Anko Salomon w książce Życie - bez ranienia

ani zabijania zwierząt i roślin pisze: „Pozycja materialna czy społeczna, abstrahując od

aspektów pragmatycznych, sama w sobie jest bez znaczenia. Zewnętrznym symbolom statusu

nadają znaczenie dopiero kojarzone z nimi uczucia”. I dalej: „Gdybyśmy zdrowiu i życiu

przyznawali pierwszeństwo przed interesami gospodarczymi, dochody skorumpowanych

polityków i pracowników administracyjnych wcale nie musiałyby się automatycznie obniżyć,

bo na środkach ochronnych i prewencyjnych da się zarabiać równie dobrze, jak na niszczeniu

przyrody i istot żywych”. Podatność na korupcję i wspieranie praktyk szkodzących żywym

istotom autor tłumaczy chęcią kompensacji nieudanego życia i niezaspokojonymi potrzebami

emocjonalnymi.

Triki, które stosujemy, by oszukać samych siebie, na przykład kompulsywne zakupy,

nie rozwiążą jednak naszych problemów emocjonalnych. Do najważniejszych zasad, którymi

powinniśmy się w życiu kierować, należą uważność i współczucie - również wtedy, gdy

akurat strasznie nam się spieszy. Aktywowanie współczucia i rozumu podczas każdych

zakupów jest wprawdzie uciążliwe i męczące, lecz stanowi również akt świadomego

kształtowania własnego życia.

Nie da się żyć bez zabijania i ranienia innych istot. Ofiary pociąga za sobą nawet zbiór

warzyw czy żniwa. Zawsze jednak do nas należy decyzja, ile życia gotowi jesteśmy zniszczyć

i w jakich okolicznościach. Wolność oznacza nie tylko robienie tego, na co ma się ochotę,

lecz również świadomość skutków własnych działań, posiadanie przekonań i postępowanie

w ich duchu. Jeśli nie będziemy o tym pamiętać, ugrzęźniemy w nieświadomości, stanie,

w którym będziemy oburzać się z powodu rzeczy błahych, a z całkowitym spokojem

sumienia przyjmować te naprawdę przerażające.

Jiminy i ja idziemy w gumiakach po podmokłej łące. Czas odprowadzić do stajni

konia i muły.

- Wiesz co? Zwierząt domowych też już nie będę kupować - oznajmiam.

Jiminy robi wielkie oczy.

- Ty? Żadnych zwierząt? I ja mam w to uwierzyć?

- To znaczy, nie będę ich już kupować po to, by służyły mojej rozrywce. Zacznę za to

przygarniać zwierzęta ze schronisk albo te odratowane i to ja będę uprzyjemniać im życie.

Opieka nad ofiarami zamiast hodowli!

- Mam tylko nadzieję, że nie staniesz się jedną z tych irytujących hipisek i nie

zaczniesz obejmować drzew... - mówi Jiminy, przekładając karabinek przez uzdy Pepe

i Torina. Przewlekam czarną wodzę przez kółka wędzidłowe Pepe i głaszczę go po szerokim

czole.

- Muszę cię zmartwić - rzucam ze śmiechem. - Przecież wszystko chciałoby być od

czasu do czasu przytulane: ludzie, muły, drzewa... świerszcze. Poza tym, gdy już urządzisz

w moim ogrodzie poprawczak dla niesfornych roślin, ktoś będzie musiał pocieszać te

nieszczęsne iglaki i sumaki.

- No i mamy hipiskę. - Jiminy wzdycha. - Kobieto, ale cię wzięło...

Bibliografia

Publikacje książkowe:

Adams D., Restauracja na końcu wszechświata, przeł. Paweł Wieczorek, Warszawa:

Zysk i S-ka, 1994

Breyvogel W. (wyd.), Eine Einführung in Jugendkulturen. Veganismus und Tattoos,

Wiesbaden: VS Verlag für Sozialwissenschaften, 2005

Brockmann H., Pichler R., Wegbereiter des Friedens: die lebendigen Philosophien der

Bishnois und Jains, Sennwald: Vegi-Verlag, 2001

Bryson B., A Short Story of Nearly Everything, London: Random House, 2003 [wyd.

pol. Krótka historia prawie wszystkiego, przeł. J. Bieroń, Poznań: Zysk i S-ka, 2004]

Bültjer U., Alles über Bio-Food: Der ultimative Wegweiser durch den Bio-Dschungel,

Köln: Naumann & Göbel Verlagsgesellschaft mbH, 2009

Clements K., Why Vegan. The Ethics of Eating & the Need for Change, London: Gay

Men’s Press, 1985

Coetzee J. M., Elizabeth Costello, przeł. Z. Batko, Kraków: Znak, 2006

-, The Lives of Animals, Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 1999

[wyd. pol. Żywoty zwierząt, przeł. A. Dobrzańska-Gadowska, Warszawa: Świat Książki,

2004]

Conniff R., The Natural History of the Rich: A Field Guide, W. W. Norton &

Company 2003 [wyd. pol. Historia naturalna bogaczy. Raport z badań terenowych, przeł. P.

Amsterdamski, Warszawa: CiS, 2003]

Eimler W.-M., Kleinschmidt N., Der Fleisch-Report, Hamburg: Hoffmann und Campe

Verlag, 1990

Fiddes N., Meat. A Natural Symbol, reprint edition, London: Routledge, 1992

Foer J. S., Eating Animals, London: Little, Brown and Company, 2009 [wyd. pol.

Jedzenie zwierząt, przeł. D. Dymińska, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2013 -

w przygotowaniu]

Frank D., Menschen töten, Düsseldorf: Walter Verlag, 2006

Gray J., Straw Dogs: Thoughts on Humans and Other Animals, Farrar: Straus and

Giroux, 2007

Grimm H.-U., Alles Bio oder was? Der schöne Traum vom natürlichen Essen,

Stuttgart-Leipzig: S. Hirzel Verlag, 2002

Höcker B., Vegetarier Handbuch. Praktisches und Besinnliches für frischgebackene

Vegetarier/innen, Hamburg: Höcker Verlag, 1995

Kallhoff A., Prinzipien der Pflanzenethik. Die Bewertung pflanzlichen Lebens in

Biologie und Philosophie, Frankfurt a. M.: Campus Verlag, 2002

Kaplan H. F. (wyd.), Warum ich Vegetarier bin. Prominente erzählen, Reinbek bei

Hamburg: Rowohlt Taschenbuch Verlag, 1995

Morus (Lewinsohn R.), Eine Geschichte der Tiere. Ihr Einfluss auf Zivilisation und

Kultur, Hamburg: Rowohlt Verlag, 1952

Palmen C., Iets wat niet bloeden kan. Over moord en roem, echt en onecht, Rotterdam:

Lemniscaat Publishers, 2004

Patterson C., Eternal Treblinka. Out Treatment of the Animals and the Holocaust,

New York: Booklight Inc, 2002 [wyd. pol. Wieczna Treblinka, przeł. R. Rupowski, Opole:

Wyd. Vega! POL, 2003].

Peden J. A., Vegetarian Cats and Dogs, Troy: Harbingers of a New Age, 1999

Peterson D., Goodall J., Visions of Caliban: On Chimpanzees and People, Boston:

Houghton Mifflin, 1993

Rowlands M., The Philosopher and the Wolf, London: Granta 2008 [wyd. pol. Filozof

i wilk. Czego może nas nauczyć dzikość o miłości, śmierci i szczęściu, tłum. D.

Cieśla-Szymańska, Warszawa: W.A.B., 2011]

Rüfenacht E., Religionen des Nahen und Fernen Ostens: Judentum, Islam,

Hinduismus, Buddhismus, Chin. Universismus, Sikhismus, Jainismus, Shintoismus, Herisau:

Ganescha-Verlag, 1994

Schirach F. von, Wina, przeł. A. Kierejewska, Warszawa: W.A.B., 2012

Schmidt-Salomon M., Jenseits von Gut und Böse. Warum wir ohne Moral die

besseren Menschen sind, München: Pendo Verlag, 2009

Schönburg A. von, Die Kunst des stillvollen Verarmens: Wie man ohne Geld reich

wird, Reinbek bei Hamburg: Rowohlt Taschenbuch Verlag, 2011 [wyd. pol. Piękne życie bez

pieniędzy. Jak bez grosza stać się bogatym, przeł. M. Misiorny, Warszawa: PIW, 2006]

Schreiber C., Emmas Glück, Leipzig: Reclam, 2003 [wyd. pol. Rozkosze Emmy, przeł.

R. Turczyn, Warszawa: Świat Książki, 2010]

Schweitzer A., Ehrfurcht vor den Tieren, München: Verlag C. H. Beck, 2006

Singer P., Animal Liberation, New York: Ecco Press, 2001 [wyd. pol. Wyzwolenie

zwierząt, przeł. A. Alichniewicz, A. Szczęsna, Warszawa: PIW, 2004]

Spiel C., Menschen essen Menschen. Die Welt der Kannibalen,

München-Güterslo-Wien: C. Bertelsmann Verlag, 1972

Titze K. (wyd.), Keine Gewalt gegen Mensch, Tier, Pflanze: Worte des Furtbereiters

Mahavira. Ein Beitrag zur Ethikdiskussion, Berlin: Verlag Clemens Zerling, 1993

Waal F. de, Good natured: the origin of right and wrong in humans and other

animals, Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1996

Wandmaker H., Willst Du gesund sein? Vergiss den Kochtopf!, Ritterhude:

Waldthausen Verlag, 1991

Wang A., Leben - ohne Tiere und Pflanzen zu verletzen oder zu töten, Berlin: Dragon

Verlag, 1998

Artykuły prasowe i internetowe:

„GEOkompakt”, nr 4, wrzesień 2005

„MahlZEIT”, dodatek specjalny do tygodnika „Die Zeit” 2010, nr 22

„Schrot & Korn”, styczeń 2010-październik 2010

Bilder der Woche: Pakistan. Kampf ums Überleben, „Stern”, 12 sierpnia 2010, s.

14-15

Forscher erwarten „beispiellose Dürren” - auch Deutschland ist betroffen,

http://nachrichten.t-online.de/forscher-erwarten-beispiellose-duerren-auch-in-deutschland/id_

43210048/index, dostęp: 22 października 2010/24 października 2010.

Forscher: Arktis in 20 bis 30 Jahren eisfrei,

http://nachrichten.t-online.de/forscher-arktis-in-20-bis-30-jahren-eisfrei/id_43090344/index,

dostęp: 9 października 2010/24 października 2010

Grundthesen zur Jagd,

http://albert-schweitzer-stiftung.de/aktuell/grundthesen-zur-jagd, dostęp: 4 marca 2010,

2 sierpnia 2010

Helmut Wandmaker, http://wikipedia.t-online.de/wiki/index.php/Helmut_Wandmaker,

dostęp: 2 listopada 2010.

Ist Honig vegan?, http://www.bioimkerhonig.de/bienenhonig/ist-honig-vegan.php,

dostęp: 1 sierpnia 2010

Kritik an der Jagd,

http://www.swr.de/odysso/-/id=1046894/nid=1046894/did=6058652/rnwjcu/index.html,

dostęp: 10 listopada 2010

Tierquäler Schwerk: Wieder grausames Verbrechen. Nach Lebendrupf jetzt Ekel-Eier,

http://www.vierpfoten.de/website/output.php?id=1232&idcontent=3639&somany=30&keywo

rds=schwerk, dostęp: 6 października 2010, 10 listopada 2010

Vegetarier sind Mörder. Freiheit ist Sklaverei, Krieg ist Frieden, Käse ist Gemüse,

„Maqi - für Tierrechte, gegen Speziesismus”, 19 lutego 2003, s. 1-4

Wie gesund ist Milch?, http://www.ausgemolken.net/gesunde-milch.html, dostęp:

10 listopada 2010

Aigner S., Kofent K., Leiden für Frischkäse - Europas größte

Ziegenintensivtierhaltung in Deutschland geplant, „ProVieh Magazin” 2009, nr 4, s. 8-11

Bartens W., Kampf gegen den Keim, „Süddeutsche Zeitung”, 13 sierpnia 2010

Benadi A., Gastkommentar: Ahimsa und Vegetarismus, „Vegetarier” 1998, nr 3, s.

99-100

Böhm A., Öl - war da was?, „Die Zeit”, 22 lipca 2010

Busse T., Willmann U., Natur aus der Fabrik, „Die Zeit”, 29 stycznia 2009

Crolly H., Bäume wurden zu Unrecht gefällt, „Welt Kompakt”, 15 października 2010

ddp, Kritik vom Tierschutzverein. Zahl der Tierversuche nimmt zu, „taz”, 18 czerwca

2010

Frühschütz L., Woher kommt mein Bio-Ei?, „Schrot & Korn”, luty 2010, s. 59-63

Gamerschlag A., Unity of Oppression, Intersektionalität und Tiere. Gemeinsamkeiten

von Speziesismus und zwischenmenschlichen Herrschaftsverhältnissen, „Tierbefreiung” 2010,

nr 65, s. 54-56

Grolle J., Grammatik des Lebens, „Der Spiegel” 2009, nr 4, s. 98-109

Hamm M., Über den Tellerrand hinaus, „Die Zeit”, 10 grudnia 2009

Hauner H., Diabetesepidemie und Dunkelziffer, „Deutscher Gesundheitsbericht

Diabetes 2010”, wyd. Mainz: diabetesDE, Kirchheim Verlag, 2010, s. 8-10;

http://diabetesstiftung.de/uploads/media/Gesundheitsbericht_2010.pdf, dostęp: 10 listopada

2010

Heinemann P., Die Entdeckung des Gemeinwohls, „Welt am Sonntag”, 29 sierpnia

2010

Klostermann R., Kluschke M., Wie viel Fleisch ist gut für mich?, „Bild”, 23 sierpnia

2010

Korte S., Pflanzen haben Gefühle und tauschen Informationen, „P. M.”, wrzesień

1999; http://www.utek.de/raymund/pflanzen.html, dostęp: 10 listopada 2010

Ladurner U., Katastrophen eines Sommers, „Die Zeit”, 12 sierpnia 2010

Meisinger C. et al., Prevalence of undiagnosed diabetes and impaired glucose

regulation in 35-59-year-old individuals in Southern Germany: the KORA F4 Study, „Diabet

Med.” 2010, nr 27 (3), s. 360-362

Nachtsheim K., Die Gänse-Hölle, „Bild”, 2 listopada 2008

Prengel H., Gänsezüchter verteidigt Federrupfen bei lebenden Tieren, „Die Welt”,

10 lipca 2009

Radisch I., Tiere sind auch nur Menschen, „Die Zeit”, 12 sierpnia 2010

Ridley M., Darwins Erben, „National Geographic Deutschland”, luty 2009, s. 50-67

Ritter M., Überraschung - Mensch hat weniger Gene als Unkraut, „Der Spiegel”,

2004; http://www.spiegel.de/wissenschaft/mensch/0,1518,324153,00.html, dostęp:

21 października 2004, 10 listopada 2010

Senkter A., Respekt!, „Die Zeit”, 8 kwietnia 2010

Weber Ch., Die Welt ist nicht nett, „Süddeutsche Zeitung”, 29/30 maja 2010

Strony internetowe:

www.aerzte-gegen-tierversuche.de www.albert-schweitzer-stiftung.de

www.die-tierbefreier.de www.die-tierfreunde.de www.free-animal.de

www.neuland-fleisch.de www.peta.de www.stiftung-fuer-tierschutz.de

www.tierschutz-stiftung.org www.vebu.de www.veganladen.de www.vierpfoten.de

www.zwanzig-a.de

Posłowie

Ustawę o ochronie zwierząt uchwalono w Polsce w 1997 roku. W polskim

ustawodawstwie pojawił się wówczas nowy zapis: „Zwierzę, jako istota żyjąca, zdolna do

odczuwania cierpienia, nie jest rzeczą. Człowiek jest mu winien poszanowanie, ochronę

i opiekę”. Dla porównania - w krajach anglosaskich pierwsze zakazy okrucieństwa wobec

zwierząt wprowadzono już w XVII stuleciu. W Niemczech zbiór ustaw chroniących

zwierzęta, najbardziej kompleksowy w Europie, wszedł w życie, o ironio!, w latach

trzydziestych XX wieku. Gdy po drugiej wojnie światowej przemysł po obu stronach oceanu

zdominowała masowa produkcja, problem traktowania zwierząt zszedł na dalszy plan -

zmęczona wojnami ludzkość konsumowała na potęgę, nie zaprzątając sobie głowy

ewentualnymi konsekwencjami. Globalne uprzemysłowienie produkcji objęło również chów

zwierząt - powstały pierwsze masowe fabryki mięsa. Dramatycznie wzrosła też liczba

eksperymentów na zwierzętach. W latach siedemdziesiątych pojawiła się pierwsza fala

sprzeciwu wobec instrumentalnego traktowania zwierząt, przede wszystkim za sprawą głośnej

książki Petera Singera Animal Liberation54

. W skali globalnej głos etyka Singera oraz

działalność ruchu obrony zwierząt pozostały jednak zjawiskiem niszowym, domeną

aktywistów.

Pytanie, czy producentom żywności wolno uzurpować sobie prawo do

barbarzyńskiego traktowania zwierząt, a konsumentom - wypierać istnienie okrutnej

rzeczywistości przemysłowych tuczarni i ubojni na zasadzie „lepiej nie wiedzieć”, powraca

teraz ze zdwojoną mocą. Powodem są nie tylko dylematy etyczne, lecz również ekologiczne

i zdrowotne. Konsumentów dopadają wątpliwości dotyczące jakości mięsa pochodzącego

z masowych hodowli. Część z nich wykazuje - przynajmniej teoretycznie - gotowość do

przejścia na wegetarianizm lub jedzenia mięsa tak zwanych szczęśliwych zwierząt. Pojawia

się również pytanie, czy w obliczu globalnego głodu i spekulacji cenami żywności naprawdę

konieczne jest karczowanie ogromnych połaci lasów tropikalnych pod uprawę paszy dla

zwierząt hodowlanych. Wielu z nas wie i o tym, że emisja metanu przez hodowane masowo

krowy w większym stopniu przyczynia się do globalnego ocieplenia niż wszystkie samoloty

świata razem wzięte. Na związek między zmianami klimatu a chowem przemysłowym uwagę

polskiej opinii publicznej zwrócił w 2009 roku Klub Gaja, wydając raport stowarzyszenia

Compassion in World Farming pod tytułem Globalne ostrzeżenie - zmiany klimatyczne

a dobrostan zwierząt hodowlanych55

.

Kwestia „wyzwolenia zwierząt” budzi zainteresowanie w świecie akademickim -

w 2010 roku w samych tylko Stanach Zjednoczonych i Kanadzie wykłady dotyczące praw

zwierząt prowadzono w ponad stu szkołach prawniczych. Temat podjęli również pisarze - to

znak czasu, że Jedzenie zwierząt Amerykanina Jonathana Safrana Foera56

i Jeść przyzwoicie

Niemki Karen Duve, którą właśnie prezentujemy polskiemu czytelnikowi, ukazały się prawie

jednocześnie.

Gdy jednak spojrzeć na statystyki, okazuje się, że chociaż znowu zaczynamy się

interesować prawami zwierząt, to w skali globalnej jemy ich coraz więcej. W ciągu ostatnich

czterdziestu lat światowe spożycie mięsa zwiększyło się trzykrotnie - z siedemdziesięciu

ośmiu do dwustu pięćdziesięciu milionów ton rocznie. Przeciętny mieszkaniec USA w ciągu

roku zjada ponad sto kilogramów mięsa, Niemiec - ponad osiemdziesiąt, a Polak -

siedemdziesiąt dwa. Do globalnego wzrostu spożycia mięsa walnie przyczyniają się

rozwijające się giganty - Chiny i Indie, powielające nawyki żywieniowe zachodnich krajów

uprzemysłowionych. Po raz pierwszy przeciętny mieszkaniec globu może pozwolić sobie na

mięso do każdego posiłku. Czy jednak naprawdę musi?

Struktura polskiego rolnictwa teoretycznie sprzyja hodowli przyjaznej zwierzętom,

o czym pisała biolog Magdalena Tilszer w ”Gazecie Wyborczej”57

. Aż w pięćdziesięciu

pięciu procentach gospodarstw hoduje się mniej niż sto świń. W mniejszych gospodarstwach

najłatwiej i najtaniej wprowadzić podwyższone standardy chowu. Tendencja jest jednak

odwrotna - zwiększa się wydajność produkcji kosztem zwierzęcia. Odchodzi się od ściółki na

rzecz betonu i tak zwanego rusztu, czyli podłóg szczelinowych - te ostatnie dotkliwie ranią

racice i prowadzą do chorób kończyn. Dominacja tradycyjnych gospodarstw wcale nie

oznacza, że problem złego traktowania zwierząt nie istnieje. Tu także oddziela się cielęta od

matek, a byki wiąże za rogi tak, że wręcz nie są w stanie poruszyć głową, nie wypuszcza się

też zwierząt na wybieg, bo tak jest wygodniej. Organizowane są liczne konkursy dla

hodowców trzody i bydła, lecz w najlepszym przypadku nagradzana jest w nich jakość mięsa,

nigdy zaś to, że jakaś hodowla uwzględnia potrzeby zwierząt. Dziewięćdziesiąt dziewięć

procent jajek to u nas nadal tak zwane jaja z trójką, czyli pochodzące z chowu klatkowego.

W sąsiednich Niemczech zakazano hodowli klatkowej. Polska domaga się odroczenia

obowiązkowego w UE wprowadzenia zmodyfikowanych klatek dla kur niosek do 2017 roku.

„Społeczeństwo niemieckie tym różni się od naszego, że ma za sobą rewoltę 1968

roku i ruch Zielonych [...]. W Polsce żadna z partii nie uczyniła ze zrównoważonego rozwoju

i długotrwałych rozwiązań w dziedzinie ochrony środowiska ważnego celu politycznego” -

pisali Magdalena Tilszer i Piotr Buras w ”Tygodniku Powszechnym”. Kwestie te

pozostawiono organizacjom pozarządowym, które - choć robią wiele dobrego dla ochrony

zwierząt - mają zbyt małe fundusze, by się przebić ze swymi argumentami do opinii

publicznej. „Przywykliśmy, że w kwestiach etycznych wypowiada się Kościół - lecz

w sprawach dotyczących zwierząt Kościół milczy”58

.

Największym zagrożeniem dla zwierząt i konsumentów jest wejście na polski rynek

producentów z wielkoprzemysłowymi hodowlami, w których panują haniebne warunki, ale

sprzedających po najniższej cenie. „Im taniej, tym lepiej?” Nie tylko. Również „im więcej,

tym lepiej”, o czym świadczy trwająca debata na temat uboju rytualnego. W roku

2004 ministerstwo rolnictwa wydało rozporządzenie mówiące, że polskie rzeźnie mogą dla

celów religijnych odstąpić od ogłuszania zwierząt. Rozporządzenie to nie precyzowało,

w jakiej skali można ten wyjątek stosować. W dodatku było ono sprzeczne z Ustawą

o ochronie zwierząt, z której dwa lata wcześniej zastrzeżenie religijne po prostu wykreślono.

Rozporządzenie jest regulacją niższego rzędu niż ustawa, ale musi być z nią zgodne.

Konstytucyjność okazała się w tym przypadku mniej ważna niż interesy lobby mięsnego,

które owo rozporządzenie przeforsowało, jak wyjaśnia doktor Ewa Łętowska w rozmowie

z Cezarym Michalskim na łamach „Krytyki Politycznej”. W rezultacie powstało w Polsce

około dziesięciu potężnych ubojni, w których zabija się zwierzęta bez ogłuszania. Eksportują

one olbrzymie ilości mięsa do krajów Bliskiego Wschodu, do Turcji, krajów arabskich i do

Izraela. Jego wartość rzeźnicy obliczają na 332,6 miliona euro rocznie. W ubojniach tych

stosuje się również „klatki obrotowe”. Jak piszą naukowcy w liście otwartym do premiera

Donalda Tuska, „praktykowane w Polsce (a zabronione na przykład w Danii czy Wielkiej

Brytanii) krępowanie zwierzęcia połączone z odwracaniem go do góry nogami w tak zwanych

klatkach obrotowych wywołuje najwyższy znany poziom hormonów stresu (świadczący

o stanie ekstremalnej paniki), a także sprzyja wlewaniu się krwi i zawartości żołądka do

przeciętej tchawicy konającego zwierzęcia”. Naukowcy konkludują: „Przeprowadzone przez

międzynarodowe grupy ekspertów badania rzeczywistego przebiegu uboju rytualnego

w rzeźniach potwierdziły, że ubój dokonywany poprzez podrzynanie gardła i wykrwawianie

bez pozbawienia świadomości jest w najwyższym stopniu niehumanitarny i powoduje

zadawanie zwierzętom trudnych do wyobrażenia męczarni”. Naukowcy dodają, że taką samą

opinię wyraziły Europejska Federacja Lekarzy Weterynarii oraz Polskie Towarzystwo

Etologiczne59

.

Przez osiem lat, aż do roku 2012, mieliśmy do czynienia z rozporządzeniem jawnie

gwałcącym konstytucję i przyzwalającym na najbardziej bestialski sposób uboju zwierząt.

Środowiskom obrońców zwierząt udało się dotrzeć do prokuratora generalnego - ten

wnioskował do Trybunału Konstytucyjnego o stwierdzenie niekonstytucyjności

rozporządzenia ministra rolnictwa z 2004 roku i jego niezgodności z ustawą wyższego rzędu

o ochronie zwierząt. Pod koniec listopada 2012 roku zapadło orzeczenie Trybunału, który

uznał oczywistą niekonstytucyjność rozporządzenia. Wówczas lobby mięsne uciekło się do

argumentu obrony wolności religijnej - mimo że Trybunał Konstytucyjny wyraźnie stwierdził,

że nie zajmuje się problemem oceny uboju rytualnego, lecz problemem niezgodności aktu

niższej rangi z ustawą. Dlatego właśnie, by dać państwu czas na rozwiązanie problemu

religijnego wyjątku, odroczył ostateczne usunięcie tego rozporządzenia z systemu prawnego

do końca 2012 roku. 1 stycznia 2013 roku weszło w życie nowe rozporządzenie unijne,

stosowane bezpośrednio, to znaczy niewymagające implementacji w prawie krajowym.

Rozporządzenie unijne powtarza, że zwierzęta należy ogłuszać, robi jednak wyjątek dla uboju

rytualnego. Obecnie mamy więc klincz - obowiązuje bowiem ustawa z 1997 roku, która po

nowelizacji w 2002 roku przewiduje bezwzględny obowiązek ogłuszania zwierząt i w ogóle

nie reguluje kwestii uboju rytualnego. Wystarczy więc nie zgłosić zastrzeżeń, a potem nie

opatrzyć unijnego rozporządzenia żadnymi przepisami szczegółowymi i eksportowy przemysł

wymagający mordowania zwierząt w najbardziej bestialski sposób będzie działał bez

przeszkód, co podkreśla Ewa Łętowska60

. 23 kwietnia 2013 roku, premier Donald Tusk

zapowiedział na konferencji prasowej po posiedzeniu rządu, że ministrowie rolnictwa i

ochrony środowiska mają przygotować takie przepisy o uboju, żeby „oszczędzały zwierzętom

najgorszych cierpień”. Ustępstwem na rzecz organizacji ochrony zwierząt miałby być zakaz

stosowania klatek obrotowych61

. A przecież nie ma mowy o humanitarnym uboju, jeśli

zwierzę jest świadome. Premier dodał cynicznie, że „byłoby mitem sądzić, że ubój rytualny w

przeciwieństwie do klasycznego przynosi dużo większe cierpienie zwierzętom”, i użył

argumentu, że rząd musi dbać o interes przemysłu mięsnego, zakaz oznaczałby bowiem straty

dla rzeźni i hodowców. Organizacje ochrony zwierząt już zapowiedziały, że jeśli ubój

rytualny zostanie w Polsce zalegalizowany, odwołają się do instancji międzynarodowych. A

Komisja Europejska rzeczywiście może nie uznać prawa Polski do wprowadzenia uboju

rytualnego dla zaspokojenia interesu rzeźników, jak zauważa ekspert prawa europejskiego

profesor Tadeusz Koncewicz. „Celem unijnego rozporządzenia o warunkach uboju jest

podjęcie wszelkich koniecznych działań, które pozwalają uniknąć zadawania bólu i

zminimalizować niepokój i cierpienie zwierząt”. Preambuła rozporządzenia mówi też, że

„dobrostan zwierząt jest wartością wspólnotową”. „Rozporządzenie czyni wyjątek i zezwala

na ubój rytualny, ale wyłącznie dla realizacji obyczajów wspólnot religijnych. A w naszym

przypadku chodzi o wyjątek podyktowany kwestiami ekonomicznymi, pod płaszczykiem

religijnym”, mówi profesor Koncewicz62

.

Według prognoz biożywność ma stać się u nas w najbliższych latach jednym

z najbardziej znaczących trendów konsumpcyjnych. Jesienią 2012 roku w Polsce odbyła się

druga już kampania na rzecz żywności ekologicznej i wzrostu rozpoznawalności unijnego

ekoliścia, czyli logo rolnictwa ekologicznego. Była to inicjatywa przeprowadzona przez

Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi w porozumieniu ze stowarzyszeniami rolników

i producentów ekologicznych. Zaangażowano celebrytów, uruchomiono blog informacyjny,

zrealizowano również kilkuminutowe spoty promujące rolnictwo ekologiczne i produkty bio.

Według badań przeprowadzonych przez OBOP oraz TNS Polska na zlecenie Organic Farmy

Zdrowia w 2012 roku jedna trzecia polskich konsumentów deklarowała, że kupuje żywność

ekologiczną - warto jednak zachować dystans do tych wypowiedzi, ponieważ wielu Polaków

ma problem z rozpoznawaniem oznakowań związanych z certyfikacją. Oznacza to, że

nierzadko osoba deklarująca kupowanie żywności ekologicznej - według badań sześćdziesiąt

dwa procent respondentów sądzi, że ten termin oznacza żywność wyprodukowaną bez użycia

środków chemicznych, czyli „niepryskaną” - wybiera produkty konwencjonalne, przekonana

o ich ekologiczności. Polacy, pytani o motywy wyboru żywności ekologicznej, najczęściej

wskazywali walory smakowe (42%), zdrowotne (39%) i jakość (29%)63

.

Wyniki badań nie podają, ile procent Polaków przy zakupie produktów kieruje się

kryterium dobrostanu zwierząt hodowlanych.

„Intrygująca jest obojętność, z jaką podchodzimy do politycznego i etycznego

wymiaru uprawianej codziennie konsumpcji - pisze Magdalena Tilszer we wspomnianym

artykule opublikowanym w ”Gazecie Wyborczej” - także w Polsce, która poziomem

społecznego rozwoju dobija wielkimi krokami do grona szczęśliwców tego świata. My także

jesteśmy ważnymi współtwórcami łańcucha konsumpcji, którego skutki widoczne są [...]

w kameruńskich wioskach, za murami wielkoprzemysłowych tuczarni, w lasach Amazonii.

[...] Czas pożegnać się z konsumpcyjnym infantylizmem, którego symbolem jest

uśmiechnięty prosiaczek na opakowaniu ulubionej szynki, i przekonaniem, że największym

problemem jest, ile ma kalorii”.

Książka Karen Duve jest opowieścią o tym, że każdy z nas ma prawo do własnego

wyboru. Że decyzje o tym, co jemy, są również decyzjami etycznymi i politycznymi.

O pożegnaniu z konsumpcyjnym infantylizmem.

Karolina Kuszyk

Strony internetowe:

Ochrona zwierząt:

Animals - Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Zwierząt ”Animals” - www.otoz.pl

Towarzystwo Opieki nad Zwierzętami - www.toz.pl

Klub Gaja - www.klubgaja.pl

Fundacja Tara - www.fundacjatara.info

Wegetarianizm, weganizm i żywność bio:

Serwis wegetarian - www.wegetarianie.pl

Czasopismo wegetarian „Vege” - www.vege.pl

Biokurier - www.biokurier.pl

Wykorzystane artykuły:

Buras P., Tilszer M., Bez znieczulenia, „Tygodnik Powszechny”, 1 marca 2011,

http://tygodnik.onet.pl/1,60064,druk.html, dostęp: 17 marca 2012

Doktor Ewa Łętowska w rozmowie z Cezarym Michalskim, Cała prawda o polskim

uboju rytualnym, „Krytyka Polityczna”, 11 grudnia 2012,

http://www.krytykapolityczna.pl/artykuly/opinie/20121211/letowska-cala-prawda-o-polskim-

uboju-rytualnym, dostęp: 17 marca 2012

Tilszer M., Wielkie żarcie mięsa, „Gazeta Wyborcza”, 23 czerwca 2011,

http://wyborcza.pl/1,76842,9830148,Wielkie_zarcie_miesa.html, dostęp: 17 marca 2012

Karolina Kuszyk - tłumaczka, autorka i publicystka, współpracuje z wydawnictwami

w Polsce i w Niemczech oraz polsko-niemieckimi instytucjami kulturalnymi. Mieszka

w Berlinie. Książkę Karen Duve Jeść przyzwoicie prezentowała po raz pierwszy na łamach

miesięcznika „Notes Wydawniczy”.

1 filmy dokumentalne o zwierzętach (wszystkie przypisy pochodzą od tłumaczki).

2 Autorka odwołuje się do zasad sprawiedliwego handlu, czyli tzw. fair trade -

godziwych zarobków pracowników, niewykorzystywania pracy dzieci, szacunku w relacjach

handlowych i odpowiedzialności ekologicznej.

3 Tona rejestrowa brutto (BRT) - dawna międzynarodowa jednostka pojemności,

odpowiadająca 2,83 m³.

4 IV - rodzaj świadczenia dla bezrobotnych.

5 Rodzaj dania gotowego, opakwoanie zawiera makaron spaghetti, porcję sosu i ser.

6 Demeter - chroniony znak firmowy artykułów spożywczych wyprodukowanych

metodą biodynamiczną oraz według zasad antropozofii.

7 Renate Künast - niemiecka polityk z ramienia partii Zielonych, w latach 2001-2005

federalna minister do spraw ochrony konsumenta, żywienia i rolnictwa.

8 DNR lub DNAR, ang. Do Not (Attempt) Resuscitate (Resuscitation) - deklaracja

podpisywana przez pacjenta przed operacją zawierająca prośbę o niepodejmowanie przez

lekarzy resuscytacji w momencie zatrzymania u niego krążenia krwi lub oddechu.

W przypadku jej podpisania nie podejmuje się reanimacji. Pacjenci decydują się na

podpisanie deklaracji zazwyczaj przed ryzykownymi operacjami, które grożą śmiercią mózgu,

śpiączką itp.

9 Bernhard Grzimek - dziennikarz niemiecki, w latach sześćdziesiątych i

siedemdziesiątych autor popularnych programów telewizyjnych o zwierzętach.

10 Judith Hermann - współczesna pisarka niemiecka.

11 Karol Darwin: O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego, czyli

o utrzymywaniu się ras doskonalszych w walce o byt, przełożyli S. Dickstein i J. Nusbaum,

nakładem Redakcyi Przeglądu Tygodniowego, Warszawa 1884/1885, s. 404.

12 UE od 1 stycznia 2009 roku obowiązuje rozporządzenie Rady (WE) nr 834/2007

z dnia 28 czerwca 2007 roku w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów

ekologicznych, uchylające rozporządzenie (EWG) nr 2092/91. Obejmuje ono zasady

produkcji roślinnej i zwierzęcej oraz przetwórstwa metodami ekologicznymi, a także sposób

kontroli gospodarstw ekologicznych i innych podmiotów produkujących lub

wprowadzających do obrotu produkty rolnictwa ekologicznego. W nowych przepisach

uregulowano podstawowe wymagania w zakresie produkcji, znakowania, pakowania,

transportu, magazynowania i kontroli. Działania te mają na celu zwiększenie przejrzystości na

rynku bioproduktów.

13 Wolfram Siebeck - niemiecki dziennikarz i krytyk kulinarny.

14 Pleiten, Pech und Pannen - telewizyjny program rozrywkowy składający się

z nadesłanych przez widzów zabawnych filmików wideo, podobny do polskiego Śmiechu

warte.

15 BUND - obecnie największy niemiecki związek ochrony przyrody.

16 Douglas Adams, Restauracja na końcu wszechświata, przeł. Paweł Wieczorek,

Poznań 1994, s. 81-82.

17 Klaus Theweleit - niemiecki literaturoznawca, teoretyk kultury i pisarz. Jego

najsłynniejsza książka, Männerphantasien (Męskie fantazje), jest próbą opisania narodzin

faszyzmu z punktu widzenia psychoanalizy, przez pryzmat relacji mężczyzna-kobieta.

18 Mark Rowlands, Filozof i wilk. Czego może nas nauczyć dzikość o miłości, śmierci

i szczęściu, przeł. D. Cieśla-Szymańska, Warszawa 2011, s. 117.

19 Zakaz używania urządzeń do usuwania rdzenia kręgowego podczas uboju

najwyraźniej nie obowiązuje w Polsce, są one ciągle dostępne w sprzedaży.

20 Wszystkie cytowane w tej książce fragmenty Pisma Świętego zaczerpnięto z: Biblia

Tysiąclecia, wyd. 5, Poznań 2003.

21 „Bildzeitung”, w skrócie „Bild” - ogólnokrajowa niemiecka bulwarówka, ukazuje

się codziennie.

22 Konwencja waszyngtońska lub Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi

zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem (Convention on International

Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora, CITES) - międzynarodowy układ

kontrolujący transgraniczny handel różnymi gatunkami roślin i zwierząt oraz wytworzonymi

z nich produktami. Konwencja została podpisana 3 marca 1973 roku, a w życie weszła 1 lipca

1975 roku.

23 Czarną wodzę mocuje się do siodła albo przechodząc pomiędzy przednimi nogami

konia, do popręgu. Od miejsca mocowania biegnie poprzez kółka wędzidłowe do ręki

jeźdźca. Ten rodzaj wodzy może być stosowany jedynie przez bardzo doświadczonych

jeźdźców, ponieważ jej niewłaściwe użycie może wyrządzić zwierzęciu krzywdę.

24 Kuczmany - rodzina owadów z rzędu muchówek. Samice większości gatunków

żywią się krwią kręgowców, w tym ludzi i innych ssaków. Larwy kuczmanów rozwijają się

w wodzie.

25 Niedokładny cytat z Księgi Hioba (12,5): „Wzgarda dla ginących - myśli

bezpieczny - popchnąć tego, komu nogi się chwieją”.

26 Animal Liberation Front jest powstałym w 1976 roku ogólnoświatowym ruchem

radykalnych obrońców zwierząt. Jego aktywiści prowadzą zakonspirowane akcje

bezpośrednie na rzecz zwierząt, mające na celu albo natychmiastowe uwolnienie zwierząt

z miejsc, w których dzieje im się krzywda, albo radykalne działanie na szkodę instytucji

powodujących ich cierpienie. Organizują m.in. akcje uwalniania zwierząt z ferm futrzarskich

i hodowlanych - według ALF nie dochodzi tu do kradzieży, ponieważ zwierzęta są istotami

wolnymi - oraz niszczenia mienia laboratoriów doświadczalnych, rzeźni, pojmowanego przez

ALF jako uzasadniona samoobrona współodczuwających.

27 TNS Emnid GmbH & Co. KG lub - po prostu Emnid - to jeden z największych

niemieckich instytutów badania opinii publicznej.

28 Mowa o ”rote Grütze”, tradycyjnej północnoniemieckiej galaretce z czerwonych

owoców, często podawanej z sosem waniliowym, mlekiem lub śmietanką.

29 Jogi, czyli Joachim Löw - trener piłkarski i były piłkarz, obecnie trener niemieckiej

reprezentacji.

30 Philipp Lahm - piłkarz niemiecki, obecnie kapitan reprezentacji narodowej.

31 Tempeh - naturalny artykuł spożywczy z fermentowanej soi przypominający tofu,

lecz o bardziej zwartej konsystencji.

32 Miso - japońska pasta ze sfermentowanej soi.

33 Shoyu - sos fermentowany, wytwarzany z ziaren soi, prażonego ryżu lub pszenicy,

wody i soli, jedna z najważniejszych przypraw w kuchni azjatyckiej, obecnie często używany

też w kuchni zachodniej.

34 Mowa o Federalnym Ministerstwie do spraw Współpracy Gospodarczej i Rozwoju,

czyli Bundesministerium für wirtschaftliche Zusammenarbeit und Entwicklung.

35 Dithmarschen - region i powiat w landzie Szlezwik-Holsztyn.

36 Pokrywy - pierze przykrywające inne grupy piór, np. lotki, lub otwór uszny.

37 Walter Mixa - emerytowany biskup Augsburga i biskup polowy Niemiec. Ustąpił

z urzędu 21 kwietnia 2010 roku w związku z zarzutami stosowania kar cielesnych i pedofilii.

38 Franz Alt - niemiecki dziennikarz i pisarz.

39 Helmut F. Kaplan - pisarz austriacki. Zajmuje się głównie etyką i prawami zwierząt.

40 Patrick Lindner - piosenkarz niemiecki, znany z popularnych szlagierów; Uschi

Glas - aktorka niemiecka.

41 Strzał precyzyjny (ratunkowy), niem. finaler Rettungsschuss - według niemieckiego

ustawodawstwa środek ostateczny w działaniach policji, podyktowany koniecznością

wyeliminowania realnego zagrożenia dla życia bądź zdrowia osób lub bezpieczeństwa

powszechnego, np. w akcjach odbijania zakładników.

42 W diecie frutariańskiej słowa „owoc” używa się w znaczeniu botanicznym, jako

występujący u okrytozalążkowych organ powstający z zalążni słupka i ewentualnie dna

kwiatowego, zawierający w swym wnętrzu nasiona, osłaniający je i ułatwiający rozsiewanie.

Dla rozróżnienia, owoc w znaczeniu kulinarnym to jadalna część rośliny będąca owocem

w znaczeniu botanicznym, ale rosnąca tylko na drzewach lub krzewach. Owoce roślin

zielnych uważane są za warzywa, np. pomidor, ogórek, groch, dynia.

43 „pranie mózgu”. Nowi członkowie byli pozyskiwani między innymi przez

porwania.

44 Karen Duve rzeczywiście pracowała w Hamburgu jako kierowca taksówki. Pisze

o tym w swojej powieści zatytułowanej Taxi (München: Goldmann, 2010).

45 David Foster Wallace, Consider the Lobster and Other Essays, New York: Little,

Brown & Co., 2005.

46 Fluxus - od łacińskiego słowa fluxere, czyli płynąć. Międzynarodowy ruch

artystyczny w sztuce XX wieku, patronujący działaniom wielu dziedzin (sztuki wizualne,

poezja, muzyka) i artystom o różnych postawach, charakteryzujący się przekraczaniem

wąskich specjalności, specyficznym humorem oraz dystansem do sztuki akademickiej.

Artyści Fluxus nawiązywali do ruchu dada.

47 Arystoteles, Polityka, 1256b, w: tegoż, Dzieła wszystkie, t. 1, przeł. Ludwik

Piotrowicz, Warszawa 2003, s. 13.

48 Urojenia ksobne lub odnoszenia - przekonanie chorego, że jest przedmiotem

szczególnego zainteresowania otoczenia. Jednostka jest przeświadczona, że uwagi, nawet

niewinne, i zachowania innych osób odnoszą się do niej, np. ludzie na ulicy rozmawiają

właśnie o niej, spiker w radiu czyni aluzje na jej temat, osoby mające czerwone elementy

ubioru należą do wrogiego jej stowarzyszenia itd.

49 Sea Shepherd Conservation Society - organizacja non profit działająca na rzecz

ochrony przyrody i środowiska morskiego z siedzibą we Friday Harbor w USA. Założył ją

Paul Watson w 1977 roku wraz z innymi z pierwszych członków Greenpeace, po wystąpieniu

z Greenpeace wywołanym sporem z członkami tej organizacji.

50 Julia Butterfly, właśc. Julia Lorraine Hill - amerykańska aktywistka angażująca się

w działania na rzecz ochrony środowiska. Zasłynęła z tego, że 10 grudnia 1997 roku wspięła

się na rosnącą w Kalifornii sekwoję, by ochronić ją przed wykarczowaniem przez firmę

Pacific Lumber. Julia Butterfly mieszkała na drzewie przez 738 dni.

51 Drzewo, mój przyjaciel (Mein Freund der Baum) - przebój niemiecki z późnych lat

sześćdziesiątych, rodzaj hymnu pożegnalnego na cześć ściętego drzewa.

52 Calimero - japoński serial anime wyprodukowany w 1974 roku i zarazem imię jego

głównego bohatera, małego, antropomorficznego ptaszka, którego największym marzeniem

jest latać jak inne ptaki.

53 Siła przez owoce! (niem. Kraft durch Obst!) - zamierzone przez autorkę nawiązanie

do Siły przez Radość (niem. Kraft durch Freude), niemieckiej organizacji nazistowskiej

zajmującej się przeprowadzaniem masowych imprez sportowych i turystycznych dla

obywateli III Rzeszy.

54 Wyzwolenie zwierząt, przeł. A. Alichniewicz, A. Szczęsna, Warszawa: PIW, 2004.

55 Globalne ostrzeżenie. Zmiany klimatyczne a dobrostan zwierząt hodowlanych.

Raport stowarzyszenia Compassion in World Farming, tłum. J. P. Listwan, red. J. Bożek,

Wilkowice: Klub Gaja, 2009.

56 Polski przekład ukaże się niebawem nakładem Wydawnictwa Krytyki Politycznej.

57 M. Tilszer, Wielkie żarcie mięsa, „Gazeta Wyborcza”, 23 czerwca 2011.

58 P. Buras, M. Tilszer, Bez znieczulenia, „Tygodnik Powszechny”, 1 marca 2011.

59 Zob. List otwarty naukowców do premiera Tuska w sprawie uboju rytualnego,

http://wyborcza.pl/1,76842,13030012,120_naukowcow_do_premiera_Tuska_uboj_rytualny_t

o.html, dostęp: 17 marca 2012.

60 Zob. Rozmowa Cezarego Michalskiego z doktor Ewą Łętowską Cała prawda o

polskim uboju rytualnym, „Krytyka Polityczna”, 11 grudnia 2012.

61 Zob. Ewa Siedlecka, Rząd chce przywrócenia w Polsce uboju rytualnego. Czy

będzie to zgodne z prawem UE?, „Gazeta Wyborcza”, 23 kwietnia 2013.

62 Zob. Ewa Siedlecka, Rząd pracuje nad projektem dopuszczającym ubój bez

ogłuszenia w interesie rzeźników, „Gazeta Wyborcza”, 16 kwietnia 2013.

63 Zob. Podsumowanie kampanii „Żywność ekologiczna gwarancją dobrego smaku”

na portalu Biokurier, 17 marca 2012,

http://www.biokurier.pl/aktualnosci/1902-zywnosc-ekologiczna-gwarancja-dobrego-smaku-p

odsumowanie-kampanii, dostęp: 17 maja 2012.