«ЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ ТҰРАҚТЫ ДАМУ» барлық …edu.semgu.kz/ebook/umkd/8f024c74-30b2-11e3-8846... · ететін ... заттардан органикалық

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІШӘКӘРІМ атындағы СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ КОЛЛЕДЖІ

3 деңгейлі СМЖ құжаты №1 Басылым 042-14.4.05.1.20 35/03-2013ПОӘК «Экология және

тұрақты даму» пәнінің оқу-әдістемелік материалдары

«ЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ ТҰРАҚТЫ ДАМУ» «ЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ ТҰРАҚТЫ ДАМУ» барлық мамандықтарға арналған барлық мамандықтарға арналған

ПӘНІНІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАРЫПӘНІНІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАРЫ

СЕМЕЙ-2013СЕМЕЙ-2013

042-14.4.05.1.20 35/03-2013 №2 Басылым беттің 2 беті

ГЛОССАРИЙГЛОССАРИЙ

АБИОТИКАЛЫҚ ФАКТОРЛАР – тірі ағзаның дамуы мен таралуына әсерАБИОТИКАЛЫҚ ФАКТОРЛАР – тірі ағзаның дамуы мен таралуына әсер ететін бейорганикалық орта факторларының жиыны (температура, жарық,ететін бейорганикалық орта факторларының жиыны (температура, жарық, қысым, ылғал т.б.);қысым, ылғал т.б.);

АВТОТРОФТАР – Күн энергиясын пайдаланып бейорганикалықАВТОТРОФТАР – Күн энергиясын пайдаланып бейорганикалық заттардан органикалық заттарды синтездейтін ағзалар, қоректік тізбектезаттардан органикалық заттарды синтездейтін ағзалар, қоректік тізбекте продуценттер болып табылады, оларға фотосинтез процесі өтетін барлықпродуценттер болып табылады, оларға фотосинтез процесі өтетін барлық жасыл өсімдіктер және хемосинтездік бактериялар жатады; жасыл өсімдіктер және хемосинтездік бактериялар жатады;

АМЕНСАЛИЗМ – антибиоз формасы, мұнда бір территорияда өмірАМЕНСАЛИЗМ – антибиоз формасы, мұнда бір территорияда өмір сүретіндердің біреуі екіншісінің өмір сүруіне зиян келтіреді, ал өзіне зардапсүретіндердің біреуі екіншісінің өмір сүруіне зиян келтіреді, ал өзіне зардап шегушіден еш қандай пайда да зиян да болмайды, мысалы, жарық сүйгішшегушіден еш қандай пайда да зиян да болмайды, мысалы, жарық сүйгіш өсімдіктер шыршаның түбінде өсіп, жарықтың жетпеуінен зардап шегеді,өсімдіктер шыршаның түбінде өсіп, жарықтың жетпеуінен зардап шегеді, алайда өздері шыршаға ешқандай әсер етпейді; алайда өздері шыршаға ешқандай әсер етпейді;

АНТИБИОЗ – биотикалық өзара байланыстың бір түрі, мұнда өзара әсерАНТИБИОЗ – биотикалық өзара байланыстың бір түрі, мұнда өзара әсер етуші екі популяция бір біріне кері әсерін тигізеді;етуші екі популяция бір біріне кері әсерін тигізеді;

АНТРОПОГЕНДІК ФАКТОРЛАР – адам әрекетінен туындаған факторлар,АНТРОПОГЕНДІК ФАКТОРЛАР – адам әрекетінен туындаған факторлар, олар қоршаған ортаға оң немесе теріс әсерін тигізулері мүмкін;олар қоршаған ортаға оң немесе теріс әсерін тигізулері мүмкін;

АЭРОЗОЛЬ – құрамында қатты немесе сұйық жүзгін бөлшектері бар газАЭРОЗОЛЬ – құрамында қатты немесе сұйық жүзгін бөлшектері бар газ тәрізді орта, аэрозольдерге түтін, тұман жатады;тәрізді орта, аэрозольдерге түтін, тұман жатады;

БИОТА – білгілі бір ірі және оқшауланған территорияда өмір сүретін тіріБИОТА – білгілі бір ірі және оқшауланған территорияда өмір сүретін тірі ағзалардың тарихи қалыптасқан кешені;ағзалардың тарихи қалыптасқан кешені;

БИОЦЕНОЗ (биоталық бірлестік) – бір бірімен байланысқан және біргеБИОЦЕНОЗ (биоталық бірлестік) – бір бірімен байланысқан және бірге тіршілік етуші түрлердің кешені;тіршілік етуші түрлердің кешені;

БИОГЕОЦЕНОЗ – жер бетінің белгілі бір аймағын (биотопты) алыпБИОГЕОЦЕНОЗ – жер бетінің белгілі бір аймағын (биотопты) алып жатқан өзара байланысқан ағзалар (биоценоздар) және абиотикалық ортаданжатқан өзара байланысқан ағзалар (биоценоздар) және абиотикалық ортадан құралған табиғи жүйе; құралған табиғи жүйе;

БИОТОП – біртекті абиотикалық жағдайлары бар және биоценозБИОТОП – біртекті абиотикалық жағдайлары бар және биоценоз орналасқан кеңістік;орналасқан кеңістік;

ГЕТЕРОТРОФТАР – қорек ретінде тек дайын органикалық заттардыГЕТЕРОТРОФТАР – қорек ретінде тек дайын органикалық заттарды пайдаланатын ағзаларды айтады;пайдаланатын ағзаларды айтады;


ГОМЕОСТАЗ – күрделі бейімделу реакцияларының арқасында іске асатынГОМЕОСТАЗ – күрделі бейімделу реакцияларының арқасында іске асатын табиғи жүйенің тепе-теңдік күйі;табиғи жүйенің тепе-теңдік күйі;

ЛАСТАНУ – табиғи ортаға химиялық, физикалық ақпараттық жәнеЛАСТАНУ – табиғи ортаға химиялық, физикалық ақпараттық және биологиялық агенттердің түсуі және олардың мөлшерінің өсуін айтады;биологиялық агенттердің түсуі және олардың мөлшерінің өсуін айтады;

ҚОРЫҚ – табиғат эталондарын сақтау мақсатында адамның өндірістікҚОРЫҚ – табиғат эталондарын сақтау мақсатында адамның өндірістік және туристік әрекетінен шығарылған, жануарлар мен өсімдіктер әлеміжәне туристік әрекетінен шығарылған, жануарлар мен өсімдіктер әлемі қорғауға алынған, табиғи күйі өзгермеген немесе аздап қана өзгерген табиғатқорғауға алынған, табиғи күйі өзгермеген немесе аздап қана өзгерген табиғат кешендері; кешендері;

БИОСФЕРАЛЫҚ ҚОРЫҚ – адам әсерімен өзгермеген табиғиБИОСФЕРАЛЫҚ ҚОРЫҚ – адам әсерімен өзгермеген табиғи территориялы кешендерді, халықаралық маңызы бар қорықтарды айтады; территориялы кешендерді, халықаралық маңызы бар қорықтарды айтады;

ТОПЫРАҚТЫҢ СОРТАҢДАНУЫ – топырақ құрамында еритін тұзадрыңТОПЫРАҚТЫҢ СОРТАҢДАНУЫ – топырақ құрамында еритін тұзадрың мөлшерінің артуын айтады, көбінесе беттік және грунттық сулар әсеріненмөлшерінің артуын айтады, көбінесе беттік және грунттық сулар әсерінен (біріншілік сортаңдану) болады немесе суаруды рационалды емес (екіншілік(біріншілік сортаңдану) болады немесе суаруды рационалды емес (екіншілік сортаңдану) жүргізуден пайда болады ;сортаңдану) жүргізуден пайда болады ;

ҚЫШҚЫЛ ЖАУЫН-ШАШЫНДАР – қышқылдық деңгейі әдеттегіҚЫШҚЫЛ ЖАУЫН-ШАШЫНДАР – қышқылдық деңгейі әдеттегі мөлшерден жоғары болатын барлық метеорологиялық жауын-шашын түрлерін,мөлшерден жоғары болатын барлық метеорологиялық жауын-шашын түрлерін, яғни тұман, қарды айтады; яғни тұман, қарды айтады;

КОНСУМЕНТ – органикалық заттармен қоректенетін ағзалар. ОлардыКОНСУМЕНТ – органикалық заттармен қоректенетін ағзалар. Оларды біріншілік- шөппен қоректенушілер, екіншілік- жыртқыштар және үшіншілік-біріншілік- шөппен қоректенушілер, екіншілік- жыртқыштар және үшіншілік- жыртқыштармен қоректенетін жыртқыштар деп жіктейді. Консументтержыртқыштармен қоректенетін жыртқыштар деп жіктейді. Консументтер гетеротрофтарға жатады;гетеротрофтарға жатады;

КОНЦЕПЦИЯ – түсінудің белгілі бір түрі, кей бір құбылыстарКОНЦЕПЦИЯ – түсінудің белгілі бір түрі, кей бір құбылыстар түсініктемесі;түсініктемесі;

МЕТАБОЛИЗМ – ағзадағы зат алмасу процесі;МЕТАБОЛИЗМ – ағзадағы зат алмасу процесі;МОНИТОРИНГ – өткенді, қазіргі уақытты және болашақты болжауғаМОНИТОРИНГ – өткенді, қазіргі уақытты және болашақты болжауға

арналған қоршаған орта туралы ақпарат беретін белгілі бір кеңістікте жәнеарналған қоршаған орта туралы ақпарат беретін белгілі бір кеңістікте және уақытта ұзақ уақытты бақылаулардың ретті жүйесі; уақытта ұзақ уақытты бақылаулардың ретті жүйесі;

МУТУАЛИЗМ – симбиоз түрі, мұнда екі түрдің біреуінің қатысуыМУТУАЛИЗМ – симбиоз түрі, мұнда екі түрдің біреуінің қатысуы міндетті болатын, және екі түр бір бірінсіз өмір сүре алмайтын мүраралықміндетті болатын, және екі түр бір бірінсіз өмір сүре алмайтын мүраралық қарым-қатынас түрі;қарым-қатынас түрі;

ҰЛТТЫҚ САЯБАҚ – табиғатты қорғау адамдардың демалуымен бірге іскеҰЛТТЫҚ САЯБАҚ – табиғатты қорғау адамдардың демалуымен бірге іске асырылатын үлкен территорияларды айтады, Ұлттық саябақтардың өзініңасырылатын үлкен территорияларды айтады, Ұлттық саябақтардың өзінің әкімшілік басқармасы бар және жерді пайдалану ерекшеліктері болады;әкімшілік басқармасы бар және жерді пайдалану ерекшеліктері болады;


НЕЙТРАЛИЗМ – бірге бір территорияда өмір сүретін түрлердің бір бірінеНЕЙТРАЛИЗМ – бірге бір территорияда өмір сүретін түрлердің бір біріне әсері болмайтын биотикалық түраралық қатынас түрі;әсері болмайтын биотикалық түраралық қатынас түрі;

НООСФЕРА – сана сферасы, сферада өркениеттің пайда болуыменНООСФЕРА – сана сферасы, сферада өркениеттің пайда болуымен байланысты, мұнда адамның саналы іс-әрекеті биосфера дамуыныңбайланысты, мұнда адамның саналы іс-әрекеті биосфера дамуының анықтаушы факторы болып табылады; анықтаушы факторы болып табылады;

ОЗОН ТЕСІКТЕРІ – озоносферадағы озон мөлшерінің азайған (50%)ОЗОН ТЕСІКТЕРІ – озоносферадағы озон мөлшерінің азайған (50%) елеулі кеңістіктері, табиғи және антропогендік әсерден болады дегенелеулі кеңістіктері, табиғи және антропогендік әсерден болады деген жорамалдар бар; жорамалдар бар;

ОЗОН ЭКРАНЫ (ОЗОНОСФЕРА) – озонның жоғары концентрациясы барОЗОН ЭКРАНЫ (ОЗОНОСФЕРА) – озонның жоғары концентрациясы бар және күннің ультракүлгін сәулесін өткізбейтін қасиеті бар атмосфера қабаты,және күннің ультракүлгін сәулесін өткізбейтін қасиеті бар атмосфера қабаты, шамамен 20-25 км биіктікте орналасқан;шамамен 20-25 км биіктікте орналасқан;

ШӨЛЕЙТТЕНУ – өздігінен қайта жаңараалмайтын, құнарлы беткіШӨЛЕЙТТЕНУ – өздігінен қайта жаңараалмайтын, құнарлы беткі қабатынан айрылған жерді айтады. Табиғи және антропогендік себептерденқабатынан айрылған жерді айтады. Табиғи және антропогендік себептерден іске асуы мүмкін.іске асуы мүмкін.

ПАРАЗИТИЗМ – антибиоз формасы, бір түрдің өкілдері келесі бүрПАРАЗИТИЗМ – антибиоз формасы, бір түрдің өкілдері келесі бүр өкілдерінің ұлпаларын қорек ретінде, ал денелерін мекен ету ортасы ретіндеөкілдерінің ұлпаларын қорек ретінде, ал денелерін мекен ету ортасы ретінде пайдаланатын ағзаларды айтады; пайдаланатын ағзаларды айтады;

ЖЫЛУЛЫҚ ЭФФЕКТ – атмосферада көмірқышқыл және басқадаЖЫЛУЛЫҚ ЭФФЕКТ – атмосферада көмірқышқыл және басқада жылулық құбылыс тудыратын газдардың жиналу нәтижесінде планетадағыжылулық құбылыс тудыратын газдардың жиналу нәтижесінде планетадағы климаттың біртіндеп жылынуын айтады, бұл газдар жиыны көшетханадағыклиматтың біртіндеп жылынуын айтады, бұл газдар жиыны көшетханадағы жабын сияқты космостан жылуды жер бетіне өткізіп ал жер бетінен космосқажабын сияқты космостан жылуды жер бетіне өткізіп ал жер бетінен космосқа инфрақызыл жылулық сәулеленуге кедергі келтіретін қасиеттері бар; инфрақызыл жылулық сәулеленуге кедергі келтіретін қасиеттері бар;

ПЕСТИЦИД – өсімдіктерді қорғауға арналған химиялық қосылыс;ПЕСТИЦИД – өсімдіктерді қорғауға арналған химиялық қосылыс;

ШЕКТЕУЛІ РҰҚСАТ ЕТІЛГЕН МӨЛШЕР (ПДК) – экологиялықШЕКТЕУЛІ РҰҚСАТ ЕТІЛГЕН МӨЛШЕР (ПДК) – экологиялық норматив – адам денсаулығына және оның ұрпағына белгілі бір уақытнорматив – адам денсаулығына және оның ұрпағына белгілі бір уақыт аралығында нұқсан келтірмейтін зиянды заттың максималды концентрациясы;аралығында нұқсан келтірмейтін зиянды заттың максималды концентрациясы;

ТАБИҒИ РЕСУРСТАР – адамның сапалы өмір сүруін жоғарылататын,ТАБИҒИ РЕСУРСТАР – адамның сапалы өмір сүруін жоғарылататын, материалдық байлық жасауға болатын және тұтынуға пайдаланылатын табиғиматериалдық байлық жасауға болатын және тұтынуға пайдаланылатын табиғи объектілер;объектілер;

ПОПУЛЯЦИЯ – белгілі бір территорияны мекендейтін және ұзақ уақытПОПУЛЯЦИЯ – белгілі бір территорияны мекендейтін және ұзақ уақыт бойы көбею арқылы тіршілігін сақтап қала алатын бір түр дараларыныңбойы көбею арқылы тіршілігін сақтап қала алатын бір түр дараларының жиынын айтады; жиынын айтады;

ТАБИҒИ ОРТА – қоршаған ортаның бір бөлігі табиғаттың құраушысы;ТАБИҒИ ОРТА – қоршаған ортаның бір бөлігі табиғаттың құраушысы;


ПРОДУЦЕНТТЕР – автотрофтар, бейорганикалық заттардан органикалықПРОДУЦЕНТТЕР – автотрофтар, бейорганикалық заттардан органикалық заттарды жасаушылар, өнім өндірушілер; заттарды жасаушылар, өнім өндірушілер;

ПРОТОКООПЕРАЦИЯ – симбиоз формасы, екі түрдің бірге селбесіп өмірПРОТОКООПЕРАЦИЯ – симбиоз формасы, екі түрдің бірге селбесіп өмір сүруі екі жаққа да пайдалы, бірақ міндетті емес;сүруі екі жаққа да пайдалы, бірақ міндетті емес;

РЕДУЦЕНТТЕР (ДЕСТРУКТОРЛАР) – органикалық заттардыРЕДУЦЕНТТЕР (ДЕСТРУКТОРЛАР) – органикалық заттарды бейорганикалық заттарға айналдыратын ағзаларды айтады, оларға грибоктарбейорганикалық заттарға айналдыратын ағзаларды айтады, оларға грибоктар мен микроағзалар жатады;мен микроағзалар жатады;

СМОГ – ауаның аэрозольді қабатын, түтінді, тұманды ластануы кезіндеСМОГ – ауаның аэрозольді қабатын, түтінді, тұманды ластануы кезінде пайдаланылатын термин, бұл кезде атмосфераға шаң, өнеркәсіптік түтін менпайдаланылатын термин, бұл кезде атмосфераға шаң, өнеркәсіптік түтін мен газдар қоспасы және басқа да ластаушы заттар түседі;газдар қоспасы және басқа да ластаушы заттар түседі;

АҒЫНДЫ СУЛАР – өнеркәсіпте, тұрмыста, ауылшаруашылығындаАҒЫНДЫ СУЛАР – өнеркәсіпте, тұрмыста, ауылшаруашылығында пайдаланылатын және әр түрлі зиянды заттар қоспасына тұратын сулардыпайдаланылатын және әр түрлі зиянды заттар қоспасына тұратын суларды айтады;айтады;

СИМБИОЗ – биотикалық қарым-қатынас түріне жатады, бір біріменСИМБИОЗ – биотикалық қарым-қатынас түріне жатады, бір бірімен байланысқан түрдің екеуінеде немесе біреуіне осы қарым-қатынас пайдабайланысқан түрдің екеуінеде немесе біреуіне осы қарым-қатынас пайда әкеледі;әкеледі;

СУКЦЕССИЯ – белгілі бір территорияда табиғи және антропогендіСУКЦЕССИЯ – белгілі бір территорияда табиғи және антропогенді факторлардың әсерінен немесе өзара байланысынан биоценоздардың біртіндепфакторлардың әсерінен немесе өзара байланысынан биоценоздардың біртіндеп алмасуын айтады; алмасуын айтады;

ТОЛЕРАНТТЫҚ – ағза әсер ететін қоршаған орта факторларыныңТОЛЕРАНТТЫҚ – ағза әсер ететін қоршаған орта факторларының оптимумнан ауытқуына төзімділігін айтады; оптимумнан ауытқуына төзімділігін айтады;

ШЕКТЕУШІ ФАКТОР – кез келген экологиялық фактордың сандық жәнеШЕКТЕУШІ ФАКТОР – кез келген экологиялық фактордың сандық және сапалық көрсеткіштері кез келген бір ағзалардың дамуын шектейді;сапалық көрсеткіштері кез келген бір ағзалардың дамуын шектейді;

ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОР – ағзаға әсерін тигізетін ортаның кез келгенЭКОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОР – ағзаға әсерін тигізетін ортаның кез келген қасиеті несесе компонентін айтады;қасиеті несесе компонентін айтады;

ФОТОСИНТЕЗ – жасыл өсімдіктерде Күн жарығының әсерінен жәнеФОТОСИНТЕЗ – жасыл өсімдіктерде Күн жарығының әсерінен және пигменттердің көмегімен жүретін химиялық процес, мұнда көмір қышқылпигменттердің көмегімен жүретін химиялық процес, мұнда көмір қышқыл газынан және судан глюкоза пайда болады және ауаға оттегі бөлінеді;газынан және судан глюкоза пайда болады және ауаға оттегі бөлінеді;

ФРЕОНДАР – (хладондар)жоғарыұшқыш, жердің беткі бөлігіндеФРЕОНДАР – (хладондар)жоғарыұшқыш, жердің беткі бөлігінде химиялық инертті болатын, өнеркәсіпте суытқышагенттер ретіндехимиялық инертті болатын, өнеркәсіпте суытқышагенттер ретінде (тоңазытқыштарда, рефрижераторларда, кондиционерлерде) кеңінен(тоңазытқыштарда, рефрижераторларда, кондиционерлерде) кеңінен пайдаланылатын заттар; пайдаланылатын заттар;

ЖЫРТҚЫШТЫҚ – антибиоз түрі, мұнда бір түрдің өкілдері басқа бір түрЖЫРТҚЫШТЫҚ – антибиоз түрі, мұнда бір түрдің өкілдері басқа бір түр өкілдерімен қоректенеді;өкілдерімен қоректенеді;

ЭКОЛОГИЯ – тірі ағзалардың қоршаған ортамен байланысын зерттейтінЭКОЛОГИЯ – тірі ағзалардың қоршаған ортамен байланысын зерттейтін ғылым;ғылым;


ЭКОЖҮЙЕ – тірі ағзалармен және олардың мекен ететін ортасыменЭКОЖҮЙЕ – тірі ағзалармен және олардың мекен ететін ортасымен түзілген табиғи кешен, мұнда биотикалық және абиотикалық компонеттертүзілген табиғи кешен, мұнда биотикалық және абиотикалық компонеттер өзара зат және энергия алмасумен байланысқан. өзара зат және энергия алмасумен байланысқан.

2. ДӘРІСТЕР Дәріс–маңызды сирек және түсіндіру,кеңес,әңгіме сияқты,осындай жаңа материалдарды баяндауда қолданылатын форма.

Дәріс №1Такырып: Экология - организмнін коршаған ортамен карым-катынасынТакырып: Экология - организмнін коршаған ортамен карым-катынасын

зсрттейтін іргелі жаратылыстану пәні.зсрттейтін іргелі жаратылыстану пәні.Жоспар:Жоспар:

1.1. Экологияның аныктамалары.Экологияның аныктамалары.2.2. Экологияның калыптасу тарихы.Экологияның калыптасу тарихы.3.3. Экологияның бөлімдері.Экологияның бөлімдері.

Адамзат Адамзат қоғқоғамының қалыптасуы мен дамуындағы табиғаттың ролі. Табигаттыамының қалыптасуы мен дамуындағы табиғаттың ролі. Табигатты түрлтүрлеендірудндірудеегі гі ғғылымның орны. ХУШ-ХІХ ғасырларда жаратылыстанудын ылымның орны. ХУШ-ХІХ ғасырларда жаратылыстанудын ғғылымиылыми негіздерінінегіздерініңң қалыптасуы. И.В.Гете мен Ж.Б.Ламарктың организмдсрдің э қалыптасуы. И.В.Гете мен Ж.Б.Ламарктың организмдсрдің эввюлююлюцциясыиясы туралы идеялары. А.Гумбольдт пеи Ч.Дарвин - осы күнгі биогсография мен экологияныңтуралы идеялары. А.Гумбольдт пеи Ч.Дарвин - осы күнгі биогсография мен экологияның жол бастаушылары. Э.Геккельдің экологияны дербжол бастаушылары. Э.Геккельдің экологияны дербеес ғылым саласы дережесіие көтеруі.с ғылым саласы дережесіие көтеруі. Экологиялық мектептердің қалыптасуы. Осы күнгі экологияның негізгі бөлімдері.Экологиялық мектептердің қалыптасуы. Осы күнгі экологияның негізгі бөлімдері. Экологияның катысуымен шешілетін тсориялык жэне қолданбалы мЭкологияның катысуымен шешілетін тсориялык жэне қолданбалы меессеелеллелеер.р.Экология пЭкология пәәніне кіріспе.Экология тірі агзалардың бір-бірімен жәненіне кіріспе.Экология тірі агзалардың бір-бірімен жәнеқоршаған ортамеқоршаған ортаменн қарым-катынасын зерттейтін биология қарым-катынасын зерттейтін биология ғғылымының саласы.ылымының саласы.«Экология» (гр. оікоз - үй, түрақ, мекен; 1о§оз - гылым) т«Экология» (гр. оікоз - үй, түрақ, мекен; 1о§оз - гылым) теерминін рминін ғғылымга алылымга алғғашаш 1866 ж.1866 ж. неміс галымы Эрнест Геккель снгізді. Экология дегеніміз-тірінеміс галымы Эрнест Геккель снгізді. Экология дегеніміз-тіріагзалардың бір-бірімен жэис коршаган ортамен қарым қатынастарын зерттейтінгылым.агзалардың бір-бірімен жэис коршаган ортамен қарым қатынастарын зерттейтінгылым. Экологияның казіргі кездегі мазмүны өте күрделі. Экология Экологияның казіргі кездегі мазмүны өте күрделі. Экология ғғылымыныылымының ң ең басты максатыең басты максаты биосфера шегіндегі биосфера шегіндегі ғғаламдық маламдық мееселелерді баселелерді баққылай отырыпылай отырып ондаондағғы тіршіліктіңы тіршіліктің тұрактылығын сақтау. Экологиялытұрактылығын сақтау. Экологиялыққ зерттеу обьектісіне зерттеу обьектісіне биологиялык макрожүйелербиологиялык макрожүйелер (популяция, биоценоз, экожүйе) ж(популяция, биоценоз, экожүйе) жеене олардыне олардың ң кекеңңістіктістіктеегігі динамикалықдинамикалық өзгерістсріөзгерістсрі жатады.жатады.Экология Экология ғғылымыныылымының ң мақсаты - биосфера шегінде элемдік жамақсаты - биосфера шегінде элемдік жағғдайларды бадайларды баққылай отырып,ылай отырып, ондаондағғы тіршіліктіы тіршіліктіңң т тұұрақтылырақтылығғын сақтау, адам-ын сақтау, адам-қоғқоғам-биосфера арасындағы карым-ам-биосфера арасындағы карым-қатынастарды үйлестіре отырып, табигат ресурстарын тиімді пайдаланудықатынастарды үйлестіре отырып, табигат ресурстарын тиімді пайдалануды нооэкологиялынооэкологиялық қ ттұұргыдан негіздеу.ргыдан негіздеу.Экология Экология ғғылымынын негізгі міндеті - популяция, биоценоз жэне экожүйені динамикалыкылымынын негізгі міндеті - популяция, биоценоз жэне экожүйені динамикалык зерттеу. экологиялык үрдістердін заңдылыктарын ашу. индустриализация және урбанизапиязерттеу. экологиялык үрдістердін заңдылыктарын ашу. индустриализация және урбанизапия жагдайындагы жагдайындагы ғғаламшар проблемаларын зерттеу.аламшар проблемаларын зерттеу.

Экология биолоЭкология биологгиянын саласы ретінде иянын саласы ретінде XIXXIX г. ортасында пайда болганмен, жеке г. ортасында пайда болганмен, жеке ғғылымылым ретінде ретінде XIXXIX г. аягы мен г. аягы мен XXXX г. басында қалыптасты. Жаратылыс тург. басында қалыптасты. Жаратылыс тураапы көптегенпы көптеген мәліметтер антика дәуірінің мәліметтер антика дәуірінің ғғалымдары Гераклитттің, Гипократтың, Аристотельдіңалымдары Гераклитттің, Гипократтың, Аристотельдің еңбектсрінде келтіріледі. Мысалы. Аристотель «Жануарлар тарихы» деп аталатын сңбегіндееңбектсрінде келтіріледі. Мысалы. Аристотель «Жануарлар тарихы» деп аталатын сңбегінде өзі білетін 500-ден астам жануарларды зерттеп, мінез-кұлығына талдау жасайды.өзі білетін 500-ден астам жануарларды зерттеп, мінез-кұлығына талдау жасайды. Аристотель шәкірті Т.Эрезийский казіргі Жерорта теңізінін жаАристотель шәкірті Т.Эрезийский казіргі Жерорта теңізінін жағғалауындагы алауындагы өөсімдіктергесімдіктерге топырақтың жтопырақтың жәәне ауа райының әсерін баяндады.не ауа райының әсерін баяндады.

XVXV г. аягы мен г. аягы мен XVIXVI г. басы г. басы ҰҰлы географиялык ашылулар дәуірі деп аталады. 1492 ж.лы географиялык ашылулар дәуірі деп аталады. 1492 ж. итальян теңіз жүзушісі Христофор Колумб Американы ашты. 1498 ж. португалдыитальян теңіз жүзушісі Христофор Колумб Американы ашты. 1498 ж. португалдыққ Васко до Васко до Гамма Африканы айналып, теңіз жолымсн Индияга жГамма Африканы айналып, теңіз жолымсн Индияга жеетті. Ал 1519-1521 жж. Фериантті. Ал 1519-1521 жж. Фериан


Магеллан бастаған испандыМагеллан бастаған испандыққтар тұңғыш рет жер шарын айналып шықты. Бұл саяхаттар жертар тұңғыш рет жер шарын айналып шықты. Бұл саяхаттар жер туралы білімнің кеңеюіне септігін тигізді.туралы білімнің кеңеюіне септігін тигізді.

XVIIIXVIII г. соңы мен г. соңы мен XIXXIX ғ. басында ғ. басында ққоршаган ооршаган орртаны зтаны зеерттеушілер саны арта түсті. 1807 ж.рттеушілер саны арта түсті. 1807 ж. Гумболдь Орталык жэне Оңтүстік Америкада жүргізген көптеген зерттеулері негізіндеГумболдь Орталык жэне Оңтүстік Америкада жүргізген көптеген зерттеулері негізінде «Өсімдіктер географиясы туралы ойлар» еңбегін жарыкка шыгарды. Онда галым«Өсімдіктер географиясы туралы ойлар» еңбегін жарыкка шыгарды. Онда галым өсімдіктердің өсуі мен оркеи жаюы ауа-райы жағдайына, температураға байланысты екеніңөсімдіктердің өсуі мен оркеи жаюы ауа-райы жағдайына, температураға байланысты екенің ашып көрсетті.ашып көрсетті.

Бертін келе бұл ойлар орыс Бертін келе бұл ойлар орыс ғғалымы К.Ф.Рульенің, Н.А.Северцевтің, А.П.Бекстовтыңалымы К.Ф.Рульенің, Н.А.Северцевтің, А.П.Бекстовтың еңбектсрінде терееңбектсрінде тереңдетеңдете түсті. Экологиялық түсті. Экологиялық ғғылымның одан ылымның одан әәрі дамуына Ч.Дарвин,рі дамуына Ч.Дарвин, В.В.Докучаев, В.И.Вериадский, В.Н.Сукачев, Н.Ф.Реймерстін үлесі жоВ.В.Докучаев, В.И.Вериадский, В.Н.Сукачев, Н.Ф.Реймерстін үлесі жоғғары болды.ары болды.Экология – кең ауқымды, өзіне көптеген шешілмеген мәселелерді қамтитын мағыналыЭкология – кең ауқымды, өзіне көптеген шешілмеген мәселелерді қамтитын мағыналы түсінік. Құқықтық мемлекетте БҰҰ-да жарияланған адамдардың негізгі табиғи,түсінік. Құқықтық мемлекетте БҰҰ-да жарияланған адамдардың негізгі табиғи, конституциялық құқықтары бұзылмауы керек, яғни табиғатпен үйлесімділікте және тазаконституциялық құқықтары бұзылмауы керек, яғни табиғатпен үйлесімділікте және таза қоршаған ортада өмір сүру құқы. қоршаған ортада өмір сүру құқы. Қазіргі заманда негізгі ғаламдық экологиялық мәселелерге мыналар жатады:Қазіргі заманда негізгі ғаламдық экологиялық мәселелерге мыналар жатады:

ξξ

климаттың өзгеруі;климаттың өзгеруі;

ξξ

тұщы судың тапшылығы және оның ластануы;тұщы судың тапшылығы және оның ластануы;

ξξ

озон қабатының тозуы;озон қабатының тозуы;

ξξ

жылулық эффект;жылулық эффект;

ξξ

қышқыл жауын-шашындар;қышқыл жауын-шашындар;

ξξ

биологиялық алуантүрліліктің азаюы.биологиялық алуантүрліліктің азаюы.Осы мәселелердің кешені еліміздің және планетамыздың экологиясына өз нұқсанынОсы мәселелердің кешені еліміздің және планетамыздың экологиясына өз нұқсанын келтіреді. Қазақстанның экологиялық мәселелері келесі:келтіреді. Қазақстанның экологиялық мәселелері келесі:

ξξ

Су ресурстарын тиімсіз пайдалану және ластау;Су ресурстарын тиімсіз пайдалану және ластау;

ξξ

Арал мен Каспий теңіздерінің, Балхаш көлінің мәселелері;Арал мен Каспий теңіздерінің, Балхаш көлінің мәселелері;

ξξ

Ауаның ластануы;Ауаның ластануы;

ξξ

Қазба байлықтарды рационалды емес пайдалану;Қазба байлықтарды рационалды емес пайдалану;

ξξ

Жер ресурстарының мәселері;Жер ресурстарының мәселері;

ξξ

Семей ядролық сынақ полигоны мен Байқоңыр космодромының әрекеттерініңСемей ядролық сынақ полигоны мен Байқоңыр космодромының әрекеттерінің салдары;салдары;

ξξ

Флора мен фаунаның тозуы.Флора мен фаунаның тозуы.Халық аралық тәжірибеге сүйене отырып еліміздің экологиялық қауіпсіздігін қамтамасызХалық аралық тәжірибеге сүйене отырып еліміздің экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасының экологиялық заңнамасы және қоршаған ортаныету үшін Қазақстан Республикасының экологиялық заңнамасы және қоршаған ортаны қорғауға арналған әрекет етудің Ұлттық жоспары бағытталған. Экологиялыққорғауға арналған әрекет етудің Ұлттық жоспары бағытталған. Экологиялық приориттерді сақтамай Қазақстанның алға басуы, және дамуы мүмкін емес. приориттерді сақтамай Қазақстанның алға басуы, және дамуы мүмкін емес. Экология – ағзалардың тіршілік ету жағдайларын және ағзалардың тіршілік ету Экология – ағзалардың тіршілік ету жағдайларын және ағзалардың тіршілік ету ортасы арасындағы өзара байланыстарын зерттейтін биологиялық ғылымның бір бөлімі.ортасы арасындағы өзара байланыстарын зерттейтін биологиялық ғылымның бір бөлімі.Ең алғаш бұл терминді 1866 жылы неміс зоологы Эрнст Геккель ұсынған (ойкос – үй,Ең алғаш бұл терминді 1866 жылы неміс зоологы Эрнст Геккель ұсынған (ойкос – үй, тұрақ, мекен; логос – білім, ғылым; яғни өзімнің тұратын мекенімді, жерімді зерттептұрақ, мекен; логос – білім, ғылым; яғни өзімнің тұратын мекенімді, жерімді зерттеп танимын деген мағынаны білдіреді).танимын деген мағынаны білдіреді).Кез келген ғылым сияқты экология да зерттелетін процестердің жүру заңдылықтарынКез келген ғылым сияқты экология да зерттелетін процестердің жүру заңдылықтарын айқындап, оларды шағын логикалық және тәжірибе жүзінде тексеріп ережелер-заңдарайқындап, оларды шағын логикалық және тәжірибе жүзінде тексеріп ережелер-заңдар түрінде қалыптастырады. түрінде қалыптастырады. Экологияның басты зерттейтіні – экологиялық жүйелер. Экологиялық жүйе – қоректікЭкологияның басты зерттейтіні – экологиялық жүйелер. Экологиялық жүйе – қоректік байланыстар мен энергияны алу тәсілдерінің негізінде бір тұтастықты құрайтын тіршілікбайланыстар мен энергияны алу тәсілдерінің негізінде бір тұтастықты құрайтын тіршілік ету орталары мен тірі ағзалардың қауымдастығы. Бұл терминді ең алғаш 1935 жылыету орталары мен тірі ағзалардың қауымдастығы. Бұл терминді ең алғаш 1935 жылы ағылшын ғалымы Э.Тэнсли енгізген. ағылшын ғалымы Э.Тэнсли енгізген.


Экологияда зерттелетін тірі заттардың дене құрылысының деңгейіне сәйкес аутэкология,Экологияда зерттелетін тірі заттардың дене құрылысының деңгейіне сәйкес аутэкология, дэмэкология және синэкология сияқты тараулар бөлінеді. Бұл тараулар жалпыдэмэкология және синэкология сияқты тараулар бөлінеді. Бұл тараулар жалпы экологияны құрайды. экологияны құрайды. Қоршаған табиғи ортаны қорғау және табиғи ресурстарды тиімді пайдалану ҚоғамныңҚоршаған табиғи ортаны қорғау және табиғи ресурстарды тиімді пайдалану Қоғамның экономикалық даму барысын жетілдірудін міндетті шарты.экономикалық даму барысын жетілдірудін міндетті шарты. Біздің елімізде табиғаттыБіздің елімізде табиғатты корғау жэне оның байлықтарын тиімді пайдалану қоғамның дамуының конституциялықкорғау жэне оның байлықтарын тиімді пайдалану қоғамның дамуының конституциялық қағидаларына енгізілген, ол әрбір адамның парызы ретінде жалпы-мемлекеттік, жалпы-қағидаларына енгізілген, ол әрбір адамның парызы ретінде жалпы-мемлекеттік, жалпы-халықтық міндет болып табылады.халықтық міндет болып табылады.2. Экологиялық құкық — бұл осы кезең мен болашақтың адамдардың мүдделері үшін2. Экологиялық құкық — бұл осы кезең мен болашақтың адамдардың мүдделері үшін коғам мен табиғат аясындағы қарым-қатынасқа байланысты коғамдық катынастардыкоғам мен табиғат аясындағы қарым-қатынасқа байланысты коғамдық катынастарды реттейтін жаңа құқық салаларының бірі болып табылады. «Экология» — бүл біздіңреттейтін жаңа құқық салаларының бірі болып табылады. «Экология» — бүл біздің жалпы жэне жалғыз үйіміз — «Жер» туралы ғылым.жалпы жэне жалғыз үйіміз — «Жер» туралы ғылым.Алғашқы рет бүл ғылыми терминді 1866 жылы неміс ғалымы Геккель үсынып және ұзақАлғашқы рет бүл ғылыми терминді 1866 жылы неміс ғалымы Геккель үсынып және ұзақ уақыт бойы тек биология ғылымы негізінде тар аяда қолданылды. Ол өзінің әйгілілігінеуақыт бойы тек биология ғылымы негізінде тар аяда қолданылды. Ол өзінің әйгілілігіне XX XX ғасырдың екінші жартысында ие болды, өйткені тура осы кезден бастап адам менғасырдың екінші жартысында ие болды, өйткені тура осы кезден бастап адам мен орта және қоғам мен табиғат арасындағы қатынастар шиеленісе түсті. Экология — тіріорта және қоғам мен табиғат арасындағы қатынастар шиеленісе түсті. Экология — тірі организмдер мен олардың өмір сүру негізі қоршаған табиғи орта арасындағы қарым-организмдер мен олардың өмір сүру негізі қоршаған табиғи орта арасындағы қарым-қатынасты анықтайтын ілім ретінде колданылады. Табиғат — санада және санадан тысқатынасты анықтайтын ілім ретінде колданылады. Табиғат — санада және санадан тыс жүретін объективті анықтылық және адам жаратылысының өмір сүру ортасы. Ол адамғажүретін объективті анықтылық және адам жаратылысының өмір сүру ортасы. Ол адамға байланысты негізгі 3 түрлі қызметті атқарады:байланысты негізгі 3 түрлі қызметті атқарады:1.Жердегі өмірге кажетті биологиялық жағдайды камтамасыз ететін экологиялық қызмет;1.Жердегі өмірге кажетті биологиялық жағдайды камтамасыз ететін экологиялық қызмет;2.Адамдардың2.Адамдардың материалдықматериалдық қажеттіліктерінқажеттіліктерін қанағаттандырудың қайнар көзіқанағаттандырудың қайнар көзі болып табылатын экономикалық қызмет;болып табылатын экономикалық қызмет;З.Адамның жан дүниесінің қалыптасуына әсер ететін қызмет түрлері.З.Адамның жан дүниесінің қалыптасуына әсер ететін қызмет түрлері.

Экология ғылымының даму кезеңдері:Экология ғылымының даму кезеңдері:

II кезекезең ң де де (1707-1924 жж.) экология (1707-1924 жж.) экология ғғылымының алылымының алғғышарттары қалыптасты;ышарттары қалыптасты;

IIII кезеңде (1924-1980 жж.) экология кезеңде (1924-1980 жж.) экология ғғылымы дара ылымы дара ғғылым деңгейінеылым деңгейінекөтеріліп, көтеріліп, өөзінізініңң зерттеу салаларын, ма зерттеу салаларын, маққсат-міндеттерін жетілдіре түсті;сат-міндеттерін жетілдіре түсті;

IIIIII кезекезеңңде (1980-2000 жж.) экология де (1980-2000 жж.) экология әәлеуметтік, саяси-экономикалык,леуметтік, саяси-экономикалык,нарықтык жанарықтык жағғдайлар мен мәселелерді зерттейтін деңгейіндайлар мен мәселелерді зерттейтін деңгейінее жетті. жетті.

Негізгі әдебиеттер:Негізгі әдебиеттер:1. Жатқанбаев Ж.Ж. Экология негіздері. А., 20031. Жатқанбаев Ж.Ж. Экология негіздері. А., 20032. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаев Г.З. Экология., А., 2001.2. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаев Г.З. Экология., А., 2001.3. 3. Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология А., 2003Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология А., 2003..4. 4. Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экология., А., 2002Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экология., А., 2002..


№ 2-3 дәріс. (2 сағат)Такырып: ДАРА ОРГАНИЗМДЕР ЭКОЛОГИЯСЫ - АУТЭКОЛОГИЯ

Жоспар:1. Негізгі тіршілік ету орталары.2. Биологиялық ыргак. Фотопериодизм.Тіршілік ортасы -кез келген организмніц өсуіне, көбеюіне қолайлы табиги, тарихи

калыптасқан орта. Казіргі кезде жер шарында негізгі төрт тіршілік ету ортасы бар. Олар: су, жер үсті-ауалы, топырақ және тірі организм.

Суллы ортада тіршілік ететін организмдерді гидробионттар деп атайды. Судың қалың кабатын пелагиаль деп, оны 3 топқа бөледі нектон және планктон, бентос.

Планктон-судың беткі қабатында онын агысымен қалқып жүретін ұсак омырткасыз жәндіктер. Олар зоопланктон жэне фитопланктон деп бөлінеді.

Нектон- судын терең қабаттарында еркін жүзіп жүретін балықтар, т.б. организмдер.

Бентос -судын түбіндегі шогінділерде тіршілік ететін организмдердің жиынтыгы. Бентостар: фитобентосжэне зообентос деп бөлінеді.

Жер - үсті ауалы орта организмдер үшін күрделі өзгерістер үздіксіз жүріп жататын, табигаты сан қилы орта. Мұнда атмосферада газдың кұрамы. ылгалдылығы, кысымы, т. б. факторлар жиынтыгы литосфера кабатымен тыгыз байланысып жатады.

Топырақта тіршілік ететін оргнизмдерді эдафабионггар деп атайды.Оларды үш топка бөлуге болады:1. Геобионттар-топырақтың тұрақты тіршілік иелері.2. Геофильдер-тіршілігінің біраз бөлігі топырақпен байланысты

организмдер.3. Геоксендер-топырак кабаттарын уакытша мекені ретінде пайдаланушылар.

Тірі организмдердің озі -тіршілік ортасы. Организмдердің тіршілігінде жыл сайын бұлжымай кайталанып отаратын

өзгерістерді биологнялық ырғак деп атайды.Шектеуші факторлар.Тіршілікке аныктама берудің бір жолы - олардың негізгі касиеттерін жүйелеп

баяндау.1. Тірішіліктің кұрылымы.2. Қоректену. Агзалар өмір сүруіне кажетті энергия мен заттарды коректену

аркылы алады. Жануарлар мен саңыраукұлактар баска агзалардагы органикалык заттарды фсрментгердің көмегімен ыдыратып корытады, оны қоректсну дейді.

3. Тынысалу. Агзалар тыныс алганда кейбір көп энергиялы косылыстар ыдырап, соның нэтижесінде энергия бөлінеді. Бұл энергия аденозинтрифосфот (АТФ) молекуласы түрінде сакталады.

4. Өсу. Өлі табигат (мысалы, кристалдар) сыртқы кабатына жаңа заттар косу аркылы өссе, тірі агзалар коректік заттардың есебінен оседі.

5. Даму. Уакыт өткен сайын агзалар күрделеніп өзгереді. Ондай өзгерісті даму дейді.

6. Тұкымкуалаушылық. Тіршіліктегі тұкым куалайтын молекулалардың кұрамы бірдей жэие ол молекулалар агзалардың өзінен бөлініп, ұрпақтарына бсріледі жэне ата-енелерінің негізгі белгілерінің ұрпакка берілуін, түрлердің сакталып қалуын қамтамассыз етеді.

Әрбір организмге әсер ететін факторлардың томенгі жэне жогаргы шеп болады жэне бір фактор шешуші роль аткарады. Бұл заңдылыкты неміс химип Ю.Либих (1948 ж) ашкан. Оны «Минимум заңы» дейді.

Төзімділік немесе толеранттылык заңы В.Шельфордтың есімімен аталады. Заңның негізі организмдердін факторларга деген талғамының шектелуі.


Мекен ету ортасында тірі агзага әсер ететін экологиялык факторлардың коптүрлігіне карамай. олардың агзага эсер ету сипаты мен тірі агзалардың жауап рстінде беретіи реакииялары бойынша біркатар жалпы заңдылыктарды көрсстуге болады. Тірі агзаларга экологиялык факторлардын әсерінің колайлы немесе колайсыз болуы, ең алдымсн оның эсер ету күшіне байланысты. Фактордың жетіспеуі немссе шсктсн тыс коп болуы агзалардың тіршілігінс колайсыз эсер етеді.

Агзаның тіршілігі үшін анагүрлым қолайлы болатын экологиялык фактордың интенсивтілігі оптимум деп атайды. Кептеген түрлердің гүлденуі. кобеюі үшін оптималды температуралар белгілі.

Түрлсрдің мсксн ерту ортасының факторларының кандай да бір диапазонына бсйімделуге кабілетін экологиялык валенттілік деп атайды.

Әр түрдің өкілдері оптимум шамасына жэне экологиялық валенттілігіне карай ерекшеленсді. Фактордың бір әсср сту шамасы бір тр үшін оптималды, екіншісі үшін зиянды, ал үшіншісі үшін тозімділік шегінсн тыы болуы мүмкін.

Экологиялык валенттілігі темен түрлерді стенобионтты( грек тілінен аударгапда зіепоз- тар), ал төзімділігі жогары түрлср- эврибионтты (грек тілінен аударганда еуго$- кең) деп атайды. Стенобионттылық пен эврибионттылық агзада өзінің тіршілігін сактауда пайда болатын эр түрлі бейімделу типтерін сипаттайды. Мысалы, тсмпсратурага қатысты эври жэне стенотсрмді агзалар; түздардың концснтрациясы эври жэне стеногалилі; жарыкка- эфри жэпе стенофотты; тамак түрінс байланысты эфри жэне стенофагты агзаларды боліп корсетуге болады.

Эврибионттылык түрдің кең таралуына жагдай жасайды. Көптеген қарапайымдылар, санырауқұлактар эфрибионттарга жатады да олар барлық мекен ету ареалында мекен етеді.

1840 жылы Ю.Либих (1803-1873) агзалардың төзімділігі оның экологиялық кажеттіліктерінің тізбсгіндегі ең элсіз звеносымен аныкталатынын дэлелдеді. Ол ауыл шаруашылық дақылдарының өнімділігін анықтауда қоректік заттарга деген сұранысын зсрттеуде багытталган тэжірибелер жүргізді. Ю. Либих бидайдың өнімділігі оган көп мөлшерде қажет(С02 жэне Н20 жэне т.б.) жеткілікті мөлшерде бар қоректік заітарга смес, оган аз мөлшерде кажет жэне топырақта жеткіліксіз ( мысаіы, бор) заттарга тэуелді екенін анықтады.

Қазір Либих ережесі шектеуші факторлар заңы нсмесе Либихтың минимум заңы деп аталады. Бұл заңды былай тұжырымдауга болады.: экологиялык факторлар жиынтыгында төзімділік шегінс сң жакын фактор күшті эсер етеді.

Экологиялык фактордың тек жетіспеуі (минимум) гана емес, оның артык молшері де( максимум) шектеуші эсер ете алады.

Минимуммен қатар максимумның да шектеуші эсері туралы түсінікті дамыткан 1913 жылы В.Шелфорд болды. Шелфордтыц толеранттылық заиы:

Экологиялық фактордың минимумы гана емес, оның максимумы да шектеуші фактор бола алады, ал олардың арасындагы ауытку диапазоны толеранттылык

шамасы ( латын тілінен аударганда Іоіегапііо-шыдау. төзімҚ ягни агзаныц бслгілі бір факторга тозімділігін аныктайды.

Салыстырмалы түрде туракты жаідайда үзак уақыт тіршілік еткен түрлер өзінін Экологиялык серпімділігін жоғалтып. коршаган ортага стенобионттылык калыптасады. Ал. орта факторларыныц айтарлыктай ауыткымалы жағдайында гіршілік еткен агзалардын экологиялык серпімділігі жогары болады да олар

эврибионтты болады. Тірі агзалардыц жеке дамуында. олардын коршаган орта орта факторларыныц

оэгеруіне сезімталдыгы жогары болатын кезецдері белгілі. Мұндай кезецдерді қауігпі кезецдср деп атайды. Бүл кезецдср кобіне кобею кезецдеріне және онтогенездіц бастапқы кезсцінс сай келеді. Бүл кезде коршаган ортанып коптеген факгорлары шектсуші болып табылады. Ересек крабтар мен көптеген теціз жануарлары түздылыгы төмен нсмесе тушы


суда да тіршілік ете алады, ал олардыц дернәсілдері үшін міндетті түрде тек отс тузды су кажет.

Фотопериодизм -күннің ұзақтыгына жауап беру реакциясы. Өсімдіктер өз денесінің әрбір грамын түзу үш 200—800 грамга дейін су жұмсайды. Фотосинтезге кажетгі заттарды өсімдіктер топырақтан, судан және ауадан алады.

Мұндай жылдамдықпен бейорганикалык табигаттан тірі заттарга қажетті биогенді элементтердін ағзасы жүріп отыратын болса, Жердегі олардың қоры әлдекашан таусылар еді.

Бірак, биогенді элементгердін үнемі қоршаған ортаға қайтарылып отыруы байланысты, өмір жалғасып келеді. Биоцснозда түрлердің арасындағы қоректік катынастардың нәтижесінде өсімдіктер синтездеген органикалық заттар өсімдіктер кайта пайдалана алатын косылыстарга дейін ыдырайды. Бұл процесс биологиялық алмасу деп аталады.

Биоценоз қоршаган ортамен заттық энергиялық байланыссыз тіршілік ете алмайды.Экожүйеде төмендегі төрт негізгі құрам бөлік болған жагдайда ғана зат алмасуды

камтамасыз ете алады. Олар - биогенді элементтердің қоры. өндірушілер, консументтер және редуценттер.

Тірі ағзалардың қоректену типтері мен энергиялық зеттеу механизмдер.Қоректену әдісіне байланысты барлық ағзаалар автотрофтаржәне ге теротрофтар болып бөлінеді.

Автотрофтар (грек тілінен аударганда өздігінен бейорганикалық заттардың органикалык заттарға айналуын жүзеге асырады (жасыл өсімдіктср мен көптеген микроорганизмдер).

Гетеротрофтар (грек тілінен аударганда әр түрлі) — дайын органикалык заттармен қоректенеді (жоғары сатыдағы паразит өсімдіктер)

саңырауқұлактар, кейбір микроорганизмдер, барлық жануарлар мен адам).Аралас қоректену әдісі тән тірі агзаларды миксотрофтар (агылшын тілінен аударганда— араластыру) деп атады.

Бейорганикалық заттарды органикалык затка айналдыру механизмі бойынша автотрофтарды фототрофтар мен хемотрофтарга бөледі.

Фототрофтар (фотосинтсз) - жасыл өсімдіктер, көк жасыл балдырлар.Хемотрофтар (хемосинтез) - күкірт бактериялары Дж. М.Лидерсоннын казіргі кездегі жүйеленулеріне сай гетеротрофтарды үш категорияга

бөледі: некротрофтар. биотрофтар мен сапротрофтар.Некротрофта (грек тілінен аударганда— өлді} коректену объектісін өлтіреді

(адам. жырткыш).Биотрофтар (грек тілінен аударганда — тірі) баска тірі Оаларесебінен коректенетін ағзалар (паравиттвр).Сапротрофтар (грск тілінен аударганда -өлі) өлген органикалык затпен коректенеді.

Жерде пайда болган алгашкы агзалар гетеротрофтар болган, егер автотрофтар пайда болмаганда олар өзін-өзі жойып жіберетін еді. Осы топтардың пайда болуы карапайым зат алмасудың болуына мүмкіндік береді.

Автотрофтар оргаиикалык затты синтездейді, ал гетеротрофтар оларды пайдаланады Бұл процестің барысында органикалың заттың ыдырауы жүреді.

Егер ыдырау өнімдердің кайтадан автотрофтар пайдаланса, ондаэкожүйедегі агзалар арасында зат пен энергия айналымы түзіледі. Күн эиергиясын

пайдалаиа отырып атмосфера, су жәнс топырак заттарынан өсімдіктер органикалык косылыстар түзеді. Бұл косылыстар өсімдіктер үшін кұрылыс материалы болып табылады. Олардан өсімдіктердің ұлпалары күралады және олар өсімдіктердің тіршілік функңияларын камтамасыз ететін энергия көзі болып табылады.


Гетеротрофтар органикалык заттарды бастапкы компоненттерге: көміркышкыл газы (IV), су, нитраттар, фосфаттар жэне т.б. дейін ыдырата отырып, оларда корға жиналған химиялык энергияны босатып шығарады.

Экожүйедегі ағзалар трофтық (коректік) байланыстарына карай өндірушілер, консументтер мен редуңенттсрге болінеді.

Өндірушілер (бірінші ретті өнімді өндірушілер) -автотрофты ағзалар — планеталық бүкіл тірі дүниесін органикалык затпен камтамасыз ететін жасыл өсімдіктердің жинагы.

Консументтер (латын тілінсн аударганда -пайдалану) — гетеротрофты агзалар. өндірушілер түзген органикалык заттармен коректенеді. Оларга жануарлар, микроорганизмдердің көпшілігі, бунакдене коректі өсімдіктер жатады. Консумечттер бейорганикалык заттардан органикалык зат түзбсйді, бірак бір оргапикалыкзатгы басқа затка айналдырады.

Редуцеиттер (латын тілінен аударганда -қалпына келтіруші, деструкторлар) органикалык заттарды ыдыратушы және оларды бейорганикалык заттарға айналдырушы агзалар. Редуценттерге бактериялар, саңыраукұлактар, санрофагтар. копрофаттар, некрофаттар жәнс т.б. жатады. Олар заттардың биологиялың айналымының соңгы звеносы болып табылады.

Негізгі абиотикалык факторларга жарық, температура жәнеылғалдылық жатады.

Жарық- Белгілі француз астрономы К. Фламмарион (1842-1925) «Біздің планетамызда жүрген, қозгалған, өмір сүретін нәрселсрдің барлыгы күннен жаралган»- деді.

Биосферадагы ен маңызды процесс-фотосинтез тек жарықта гана жүзегеасырылады. Альбедо-әр түрлі денелердін бетінің шағылыстыруга қабілеті.

Ол радиацияның жалпы мөлшерінен пайызбен шаққандағы мөлшері.Экологиялық фактор ретінде жарыкка қатысты өсімдіктердіц төмендегітоптарын бөліп көрсетуге болады.: гелиофиттср сциофиттер және көлеңкегетөзімді өсімдіктер.Температура. Тірі ағзалардың жер бетінде таралуын аныктайтын факторлардың бірі-

температура. Жылудың тек абсолюттік мөлшері ғана емес, сондай-ак оның уакыт бойынша таралуы, ягни жылулық режим маңызды болып

табылады.Бергаман ережесі (1847 ж.) бойынша түрдің немесе біртекті жакын түрлердің

тобында дене мөлшері ірі жылы канды жануарлар анағүрлым салкынаудандарда таралган.Термодинамика тургысынан ағзанын жылуды жоғалтуы оның салмағынаемес, бетінің ауданына тура пропорционал болады.Неғұрлым жануарлар ірі және денесі шағын болған сайын оған тұракты

температураны ұстап туру жеңіл. Ал неғурлым жануар ұсак болса, онын салыстырмалы ауданы жоғары және жылу жоғалтуы да, зат алмасу децгейі де, энергия жоғалтуы да жоғары.Аллень ережесі (1877ж.) бойынша дене температурасы тұракты жануарлардың салқын климаттық белдеулерде денесінің шыгыңқы бөліктері кішірейеді.

Мысалы, экологиялық жагынан бір-біріне жақын түрлердің құлактарынын мөлшерін салыстырсак, тундарда мекендейтін поляр түлкісінін кұлағы кіші, коңыржай белдеуде мекендейтін кәдімгі түлкінін құлағы орташа. Африка шөлдерінде мекендейтін фенектің құлагы өге улкен.

Ылғалдылык Су тірі агзалардын өмірінде маңызды экологиялык факторы және олардың тұрақгы құрам бөлігі болып табылады.

Ылгалды қажетсінулеріне қарай өсімдіктер төмендегідей топтарга бөлінеді: гидагофитгер. гидрофиттер, гигрофиттер. мезофитгер. ксерофиттер.


Жануарлар үшін олардың су алмасуын реттейтін механизмдер мен жабындардың өткізгіштігі маңызды роль атқарады. Су режиміне байланысты өсімдіктер мен жануарлардың мынандай экологиялық топтарын: ылғалды сүйетін, құрғақшылықты сүйгіш және орташа ылғалдықты сүйгіш деп бөліп көрсетуге болады.

Ылғалды қажетсінулеріне қарай өсімдіктер төмендегідей топтарға бөлінеді:1. Гидатофиттер (грек тілінен аударғанда гидора, гидатос - су) – су өсімдіктері,

денесінің бір бөлігі немесе толығымен суға батып тұрады (элодея, тұңғиықгүл, лотос, балдырлар және т.б.).

2. Гидрофиттер (грек тілінен аударғанда гидора - су) – құрлық-су өсімдіктері, суға тек төменгі бөліктері батып тұрады (жебежапырақ).

3. Гигрофиттер (грек тілінен аударғанда гидора - ылғалды) – ылғалдылығы жоғары жағдайларда өсуге бейімделген құрлық өсімдіктері. Көбінесе ылғалды ормандарда (папоротниктер), батпақтарда – батпақ өсімдіктері, су қоймаларының жағалауларында өседі.

4. Мезофиттер (грек тілінен аударғанда мезос – орташа, аралық) – қоңыржай, орташа ылғалды жерлерде өсетін өсімдіктер. Мезофиттерге шалғындықтың шөптері, көптеген орманның шөптесін өсімдіктері, жалпақ жапырақты ағаштар, көптеген ауыл шаруашылық дақылдары, арамшөптер жатады.

5. Ксерофиттер (грек тілінен аударғанда ксерос - құрғақ) – құрғақ жерлерде өсетін өсімдіктер. Олар екіге бөлінеді: суккуленттер және склерофиттер.

А) суккуленттер (латын тілінен аударғанда суккулентус - шырынды) – ұлаларында суды көп мөлшерде қорға жинауға қабілетті өсімдіктер (кактустар, алоэ, агава);

Ә) склерофиттер (грек тілінен аударғанда склерос – құрғақ, қатты) – құрғақшылыққа төзімді, судың буландыруын төмендететін қатты, тері тәрізді қабықшасы бар өсімдіктер (сексеуіл, жантақ, жусан, боз селеу). Бұл өсімдіктер биік емес, бірақ тамыр жүйесі күшті дамыған. Көптеген склерофиттердің жапырақтары ұсақ, құрғақ, көбінесе тікенге, қабыршаққа айналған.

Құрлық жануарларын ылғалға қатысты төмендегідей топтарға бөлінеді:1. Гидрофильдер – ылғал сүйгіш жануарлар (маса, құрлықтың

былқылдақденелілері мен амфибиялар).2. Мезофильдер – орташа ылғалдылық жағдайында тіршілік ететін жануарлар

(көптеген бунақденелілер, құстар, сүтқоректілер).3. Ксерофилдер – жоғары ылалдылық жағдайында тіршілік ете алмайтын,

құрғақшылықты сүйетін жануарлар (түйе, шөлдің кемірушілері мен бауырмен жорғалаушылары). Бұл жануарлардың өзіндік бейімделушіліктері пайда болған. Мысалы, шөл тасбақалары суды қуығында қорға жинайды. Кейбір сүтқоректілер май қабатының тотығуы нәтижесінде пайда болған метаболлиттік суды пайдалануға бейімделген. Метаболиттік судың есебінен көптеген бунақденелілер, түйе, құйрықты қой, тышқандар тіршілік етеді.

Климаттық факторлар және ағзалардың оларға бейімделуі. Күн сәулесінің қуаты, жарық, ауаның температурасы мен ылғалдылығы, жауын-шашын, қар қабаты, атмосфералық қысым, ауаның газдық құрамының арақатынасы жердің климатын немесе макроклиматты анықтайды.

Сонымен. мекен ету ортасында тірі ағзага әсер ететін экологиялык факторлардың көптүрлігіне карамай, олардын ағзаға әсер ету сипаты мен тірі ағзалардын жауап ретінде беретін реакциялары бойынша біркатар жалпы заңдылықтарды көрсетуге болады. Либихтің минимум заңы, Шелфордтың толеранттылык заңы және т.б.

Тіршілік ету ортасы- бұл тірі ағзаның айналасындағы және ол онымен тікелей өзара әрекеттестікке түсетін табиғаттың бір бөлігі. Қоршаған ортаның құрамы мен қасиеттері әр түрлі және үнемі өзгерісте тұрады. Кез келген тірі зат осы күрделі,әрі, өзгермелі дүниеде тіршілік етеді: үнемі оған бейімделіп, өзінің тіршілік әрекеттілігін оның өзгерістеріне сәйкес келтіреді.Біздің ғаламшарымызда тірі ағзалар жағдайларының өзгешелігімен тым ерекшеленетін төрт негізгі мекен ету орталарын игерді. Су тіршілік алғаш пайда болып ,


таралған ең бастапқы орта болды. Бұдан әрі тірі ағзалар жер беті мен ауа ортасына билік құрды, топырақ жасап, оған қоныс тепті.

Ортаның ағзаға әсер ететін жеке қасиеттері немесе элементтері экологиялық факторлар деп аталады. Орта факторлары сан алуан түрлі болып келеді. Олар тірі заттар үшін қажетті немесе керісінше зиянды болуы мүмкін.

Экологиялық факторлардың жіктелуі:

Экологиялық табиғи және антропогенді экологиялық факторлар болып екіге бөлінеді. Табиғи факторлардың өзі биотикалық және абиотикалық деп жіктеледі.Тіршіліктің төртінші ерекше ортасы тірі ағзалардың өзі болды, олардың әрқайсысы оған қоныстанған паразиттер мен симбиондар үшін тұтас дүниені білдіреді. Адаптация – ағзалардың қоршаған орта өзгерістеріне бейімделуі. Бейімделуге қабілеттілік – тіршіліктің негізгі қасиеттерінің бірі болып табылады, өйткені ол оның тіршілік етуінің мүмкіндітін қамтамасыз етеді.

Абиотикалық факторлар бұл өлі табиғаттың тірі ағзаларға тікелей немесе жанама түрде әсер ететін барлық қаситеттері: оларға химиялық, физикалық және эдафикалық факторлар жатады.

Химиялық факторларға қоршаған ортаның химиялық құрамы жатады, мысалы, ауаның, судың құрамындағы оттегі мөлшері, жауын-шашындардың қышқылдығы, автокөлік және зауыт-фабрикалардың түтіндерінің құрамы т.б.

Физикалық факторларға қоршаған ортаның физикалық күйі немесе құбылыстарды жатқызуға болады, мысалы, температура, қысым, радиациялық фон т.б.

Эдафикалық факторларға топырақтың физикалық және химиялық қасиеттерінің жиынын айтады.

Биотикалық фактор – бір ағзалардың басқа бір ағзаларға тигізетін әсері. Ол түраралық және түрішілік болып екіге жіктеледі.

Түрішілік әрекеттер – бір түрдің ағзаларының арасында жер үшін, қорек үшін, теорритория үшін туындайтын күрестен пайда болады, мұнда тек бәсекелестік орын алады.

Түраралық әрекеттер – түрішілікке қарағанда анағұрлым алуан түрлі. Оларға нейтрализм, бәсекелестік, мутуализм, паразитизм, жыртқыштық, протокооперация жатады.

Антропогендік фактор – адам әсерінен туындайтын қоршаған ортаға тиетін әсер. Ортаның экологиялық факторлары тірі ағзаларға түрліше әсер етеді, яғни физиологиялық және биохимиялық қызметтердің бейімделу өзгерістерін тудыратын тітіркенушілер сияқты; берілген жағдайларда тіршілік ету мүмкін еместігімен себептелген шектеушілер сияқты; ағзалардың анатомиялық және морфологиялық өзгерістерін тудыратын модификаторлар сияқты; ортаның басқа факторларының өзгерісі туралы мәлімет беретін белгілер сияқты әсер ете алады.Өзінің тарихи-эволюциялық даму жолында ағзалар периодты және периодсыз факторларға бейімделген.

Өзін өзі тексеру сурақтары:1. Негізгі тіршілік ету орталары қандай?2. Фотопериоднзм не?З.Топырақта тіршілік ететін оргнизмдерді қалай атайды?4. Тірі ағзалардың қоректену типтері мен энергиялық зерттеу механизмдеріқандай?5.Автотрофтар дегеніміз не?6 Фототрофтар бегеніміз не?

Экологиялық факторлар

антропогендібиотикалық абиотикалық


7.Гетеротрофтар дегеніміз не? 8.Хемотрофтар дегеніміз не?

Такырып-3 (2 сағат)Такырып-3 (2 сағат) № 4дәріс. № 4дәріс.

ПОПУЛЯЦИЯЛАР ЭКОЛОГИЯСЫ –ДЕМЭКОЛОГИЯ.ПОПУЛЯЦИЯЛАР ЭКОЛОГИЯСЫ –ДЕМЭКОЛОГИЯ.ЖоспарЖоспар

1.Популяция туралы түсінік,Статикалық және динамикалық түрлері1.Популяция туралы түсінік,Статикалық және динамикалық түрлері2. Статикалық түрлері:саны, тығыздығы, жыныстық және жастық құрылымы2. Статикалық түрлері:саны, тығыздығы, жыныстық және жастық құрылымы3. Динамикалық түрлері: туылуы, өлімі , өсу жылдамдығы.3. Динамикалық түрлері: туылуы, өлімі , өсу жылдамдығы.

Популяция ұғымыПопуляция ұғымы латын тілінен аударғанда populus- халық, тұрғындар деген латын тілінен аударғанда populus- халық, тұрғындар деген мағынан білдіреді.Популяция дегеніміз бір-бірімен өзара қарым-қатынаста болатын жәнемағынан білдіреді.Популяция дегеніміз бір-бірімен өзара қарым-қатынаста болатын және үлкен территорияда бірігіп тіршілік ететін бір түрге жататын дараларүлкен территорияда бірігіп тіршілік ететін бір түрге жататын даралар тобы.Популяциялардың күйі мен тіршілігі популяцияның жалпы санына және олардыңтобы.Популяциялардың күйі мен тіршілігі популяцияның жалпы санына және олардың кеңістікте орналасуына байланысты болады.Популяцияны құрайтын даралардың кеңістіктекеңістікте орналасуына байланысты болады.Популяцияны құрайтын даралардың кеңістікте таралуы әртүрлі болады.Ол даралардың қолайлы және қолайсыз физикалық жағдайларғатаралуы әртүрлі болады.Ол даралардың қолайлы және қолайсыз физикалық жағдайларға немесе бәсекелестік қатынастарға жауабын көрсетеді.Даралар мен олардың топтарыныңнемесе бәсекелестік қатынастарға жауабын көрсетеді.Даралар мен олардың топтарының таралуы кездейсоқ, бірқалыпты және топтық болып бөлінеді.Кездейсоқ таралу тек біртектітаралуы кездейсоқ, бірқалыпты және топтық болып бөлінеді.Кездейсоқ таралу тек біртекті ортада немесе жиналуға қабілеті жоқ түрлерде байқалады.Бірқалыпты таралу табиғатта өтеортада немесе жиналуға қабілеті жоқ түрлерде байқалады.Бірқалыпты таралу табиғатта өте сирек кездеседі.Ол көбінесе әртүрлі даралар арасында бәсекелестікке байланысты болады.сирек кездеседі.Ол көбінесе әртүрлі даралар арасында бәсекелестікке байланысты болады. Топтық таралу – табиғатта жиі кездеседі.Топтардың өзі кездейсоқ немесе жиналып таралуыТоптық таралу – табиғатта жиі кездеседі.Топтардың өзі кездейсоқ немесе жиналып таралуы мүмкін. Популяцияларға өсу, даму, үнемі өзгеріп отыратын жағдайда тіршілігін сақтауғамүмкін. Популяцияларға өсу, даму, үнемі өзгеріп отыратын жағдайда тіршілігін сақтауға қабілеттілік тән. Яғни популяциялардың белгілі бір генетикалық және экологиялыққабілеттілік тән. Яғни популяциялардың белгілі бір генетикалық және экологиялық сипаттамасы болады.Популяцияның сандық көрсеткіштері статикалық және динамикалықсипаттамасы болады.Популяцияның сандық көрсеткіштері статикалық және динамикалық болып жіктеледі. болып жіктеледі.

Статикалық көрсеткішСтатикалық көрсеткіш популяцияның қазіргі уақыттағы күйін сипаттайды, оған: популяцияның қазіргі уақыттағы күйін сипаттайды, оған: популяцияның саны, тығыздығы және құрылымдық көрсеткіштер. популяцияның саны, тығыздығы және құрылымдық көрсеткіштер.

Популяция саныПопуляция саны – дегеніміз белгілі бір территориядағы жануарлар мен өсімдіктердің – дегеніміз белгілі бір территориядағы жануарлар мен өсімдіктердің саны.саны.

Популяция тығыздығыПопуляция тығыздығы – білгілі бір аудан бірлігіне келетін даралар санын айтады. – білгілі бір аудан бірлігіне келетін даралар санын айтады. Мысалы, бір шаршы киллометрге келетін адам саны, Қазақстанда бір шаршы киллометргеМысалы, бір шаршы киллометрге келетін адам саны, Қазақстанда бір шаршы киллометрге 5,5 адамнан келеді. 5,5 адамнан келеді.

Популяция құрылымыПопуляция құрылымы. Әрбір популяцияның өзіндік құрылымы бар: жастық. Әрбір популяцияның өзіндік құрылымы бар: жастық (әржастағы түрлердің қатысы), жыныстық және кеңістіктік (аймақтық). Популяцияларды(әржастағы түрлердің қатысы), жыныстық және кеңістіктік (аймақтық). Популяцияларды зерттеудің маңызы зор, себебі бұл нәтижелер практикалық қолданыс табуы мүмкін, мысалы,зерттеудің маңызы зор, себебі бұл нәтижелер практикалық қолданыс табуы мүмкін, мысалы, зиянкестерді зерттегенде, табиғатты қорғау мәселесін шешкенде және т.б. жағдайларда.зиянкестерді зерттегенде, табиғатты қорғау мәселесін шешкенде және т.б. жағдайларда. Популяцияны зерттегенде олардың сол уақытттағы санына ғана емес, ең алдымен олардыңПопуляцияны зерттегенде олардың сол уақытттағы санына ғана емес, ең алдымен олардың орта факторларына байланысты өсуіне, сүйемелденуі мен кемуіне мән беріледі.орта факторларына байланысты өсуіне, сүйемелденуі мен кемуіне мән беріледі. Популяцияның бұл тарауы популяция динамикасы деп аталады. Популяцияның жыныстық,Популяцияның бұл тарауы популяция динамикасы деп аталады. Популяцияның жыныстық, жастық, территориялық және т.б. түрлері бар. Егер популяция ішінде әр жастағы түрлердіңжастық, территориялық және т.б. түрлері бар. Егер популяция ішінде әр жастағы түрлердің сандары бірдей деңгейде болса, онда бұл популяцияның өмірсүрушілік қасиеті жоғарысандары бірдей деңгейде болса, онда бұл популяцияның өмірсүрушілік қасиеті жоғары болады. Бұндай популяцияны қалыпты популяция деп атайды. Егер популяция ішіндеболады. Бұндай популяцияны қалыпты популяция деп атайды. Егер популяция ішінде түрдің кәрі жастары көп болса, онда бұл популяцияны регрессивті немесе өліп бара жатқантүрдің кәрі жастары көп болса, онда бұл популяцияны регрессивті немесе өліп бара жатқан популяция деп атайды. Бұл жағдайдың себебін табу үшін және олардың әсерін азайту үшінпопуляция деп атайды. Бұл жағдайдың себебін табу үшін және олардың әсерін азайту үшін шұғыл түрде шара қолдану керек. Жас дарақтардың саны көп популяциялар инвазиондықшұғыл түрде шара қолдану керек. Жас дарақтардың саны көп популяциялар инвазиондық немесе өніп жатқан популяция деп аталады. Әр түрлі түрлердің саны белгілі бір уақыттанемесе өніп жатқан популяция деп аталады. Әр түрлі түрлердің саны белгілі бір уақытта қалайша өзгеретіндігі туралы мәліметтер, энергия мен биомассалардың ағынын зерттегендеқалайша өзгеретіндігі туралы мәліметтер, энергия мен биомассалардың ағынын зерттегенде қолданылып, экожүйелер теориясының жасалуына жәрдемдеседі. Егер фитопланктонқолданылып, экожүйелер теориясының жасалуына жәрдемдеседі. Егер фитопланктон динамикасы бойынша жүргізілген бірқатар ұзақ зерттеулерді есепке алмасақ, популяциядинамикасы бойынша жүргізілген бірқатар ұзақ зерттеулерді есепке алмасақ, популяция динамикасы бойынша жұмыстардың басым бөлігі жануарларда және микроағзалардадинамикасы бойынша жұмыстардың басым бөлігі жануарларда және микроағзаларда жүргізіледі. Өсімдіктермен, әсіресе , дақылдармен жұмыс жүргізгенде дарақтардың санынжүргізіледі. Өсімдіктермен, әсіресе , дақылдармен жұмыс жүргізгенде дарақтардың санын емес, биомассасын есепке алған орынды. Өсімдіктер популяциясының динамикасыемес, биомассасын есепке алған орынды. Өсімдіктер популяциясының динамикасы жануарлар популяциясының динамикасына қатты әсер етеді. Сондықтан мысалы, адамжануарлар популяциясының динамикасына қатты әсер етеді. Сондықтан мысалы, адам


популяциясын (демографияны ) зерттегенде әдетте негізін өсімдіктер құрайтын азық- түлікпопуляциясын (демографияны ) зерттегенде әдетте негізін өсімдіктер құрайтын азық- түлік ресурстарын да санатқа алады. ресурстарын да санатқа алады.

Динамикалық көрсеткіштерДинамикалық көрсеткіштер белгілі бір уақыт аралығында популяцияда болатын белгілі бір уақыт аралығында популяцияда болатын өзгерістерді сипаттайтын көрсеткіштерді айтады. Оларға: өлім саны, туылу саны жәнеөзгерістерді сипаттайтын көрсеткіштерді айтады. Оларға: өлім саны, туылу саны және популяцияның өсу жылдамдығы жатады. Популяция санының ауытқуының шарттыпопуляцияның өсу жылдамдығы жатады. Популяция санының ауытқуының шартты себептерін атап көрсетуге болады:себептерін атап көрсетуге болады:

1.азық мөлшерінің жеткілікті болуы популяция санының артуына әкеледі, бірақ өсудің1.азық мөлшерінің жеткілікті болуы популяция санының артуына әкеледі, бірақ өсудің максималды шамасында азық шектеуші фактор болады. Азық қорының жетіспеуі популяциямаксималды шамасында азық шектеуші фактор болады. Азық қорының жетіспеуі популяция санының кемуіне әкеледі.санының кемуіне әкеледі.

2. популяция санының артуы мен кемуі мекен ету ортасы үшін бірнеше2. популяция санының артуы мен кемуі мекен ету ортасы үшін бірнеше популяциялардың бәсекелесу процесінде байқалады.популяциялардың бәсекелесу процесінде байқалады.

3. жыртқыш пен жемтік, паразитпен иесі арасындағы күрделі өзара қатынастар3. жыртқыш пен жемтік, паразитпен иесі арасындағы күрделі өзара қатынастар популяция санының ауытқуына себеп болады.популяция санының ауытқуына себеп болады.

4. абиотикалық факторлар (температура, ылғалдылық, ортаның химиялық құрамы)4. абиотикалық факторлар (температура, ылғалдылық, ортаның химиялық құрамы) популяциялар санына көп әсер етеді және олардың ауытқуларын туғызады.популяциялар санына көп әсер етеді және олардың ауытқуларын туғызады.

Популяция ішілік реттеуші механизмге Популяция ішілік реттеуші механизмге эмиграцияэмиграция жатады. жатады. Эмиграция Эмиграция – берілген– берілген ареалдың қолайсыздау бөліктерінен популяцияның бір бөлігінің орын ауыстыруы.Тығыздықареалдың қолайсыздау бөліктерінен популяцияның бір бөлігінің орын ауыстыруы.Тығыздық артып кеткен жағдайда бірқатар сүтқоректілер мен құстарда эмиграция байқалады.артып кеткен жағдайда бірқатар сүтқоректілер мен құстарда эмиграция байқалады. И.И.Шмальгаузен барлық биологиялық жүйелер белгілі бір дәрежеде өздігінен реттелугеИ.И.Шмальгаузен барлық биологиялық жүйелер белгілі бір дәрежеде өздігінен реттелуге яғни, гомеостазға қабілетті (грек тілінен аударғанда homoios – ұқсас, сол, stasis-қозғалыссыз,яғни, гомеостазға қабілетті (грек тілінен аударғанда homoios – ұқсас, сол, stasis-қозғалыссыз, тұрақты) болады деді. Гомеостаз – тірі жүйелердің, соның ішінде популяциялардыңтұрақты) болады деді. Гомеостаз – тірі жүйелердің, соның ішінде популяциялардың қоршаған ортаның өзгермелі жағдайында тұрақты динамикалық тепе-теңдікті ұстап тұруғақоршаған ортаның өзгермелі жағдайында тұрақты динамикалық тепе-теңдікті ұстап тұруға қабілеті. қабілеті.

Туылу саныТуылу саны (туылу жылдамдығы) – белгілі бір уақыт аралығында дүниеге келген (туылу жылдамдығы) – белгілі бір уақыт аралығында дүниеге келген даралар саны. даралар саны.

Өлім саныӨлім саны (өлім жылдамдығы) - белгілі бір уақыт аралығында өлген даралар саны. (өлім жылдамдығы) - белгілі бір уақыт аралығында өлген даралар саны.Туылу мен өлім сандарының қатынасы популяцияның өсу жылдамдығын береді. Туылу мен өлім сандарының қатынасы популяцияның өсу жылдамдығын береді. Өмір сүру ұзақтығыӨмір сүру ұзақтығы – физиологиялық және максималды болып екіге бөлінеді. – физиологиялық және максималды болып екіге бөлінеді. Популяция санының флуктациясы және реттелуіПопуляция санының флуктациясы және реттелуі..Сыртқы жағдайлардың периодттылығы және ағзаның ішкі эндогенді ырғақтарыныңСыртқы жағдайлардың периодттылығы және ағзаның ішкі эндогенді ырғақтарының

пайда болуы, популяциялардың флуктациясы экожүйенің биоталық бірлестіктерініңпайда болуы, популяциялардың флуктациясы экожүйенің биоталық бірлестіктерінің циклдылығына синхронды әсер етеді. Тәуліктік циклдар жоғары континетті клиаматта өтециклдылығына синхронды әсер етеді. Тәуліктік циклдар жоғары континетті клиаматта өте анық білінеді, себебі түн мен күн ұзақтықтарының айрмашылығы елеулі болады. анық білінеді, себебі түн мен күн ұзақтықтарының айрмашылығы елеулі болады.

Бақылау сұрақтары мен тапсырмаларБақылау сұрақтары мен тапсырмалар1.1. Демэкология нені зерттейді?Демэкология нені зерттейді?2.2. Популяция дегеніміз не? Популяциялық экологияның негізін салушы кім? Популяция дегеніміз не? Популяциялық экологияның негізін салушы кім? 3.3. Популяцияның ағзалар тобы ретінде негізгі қасиеттерін атаңыз.Популяцияның ағзалар тобы ретінде негізгі қасиеттерін атаңыз.4.4. Ағзалар популяциялық тобын зерттеудің маңызы неде?Ағзалар популяциялық тобын зерттеудің маңызы неде?5.5. Популяцияның осу қисықтары туралы айтыңыз. Аталған қисықтардың формаларыПопуляцияның осу қисықтары туралы айтыңыз. Аталған қисықтардың формалары

немен түсіндіріледі?немен түсіндіріледі?6.6. Популяция санының өзгеруі тірі ағзалардың қандай бейімделу реакцияларыменПопуляция санының өзгеруі тірі ағзалардың қандай бейімделу реакцияларымен

байланысты?байланысты?7.7. Популяцияның санына әсер ететін факторлардың қайсысы популяцияныңПопуляцияның санына әсер ететін факторлардың қайсысы популяцияның

тығыздығына байланысты және қайсысы байланысты емес?тығыздығына байланысты және қайсысы байланысты емес?8.8. Экологиялық қуыс дегеніміз не?Экологиялық қуыс дегеніміз не?

Негізгі әдебиеттер:Негізгі әдебиеттер:

1. Жатқанбаев Ж.Ж. Экология негіздері. А., 20031. Жатқанбаев Ж.Ж. Экология негіздері. А., 20032. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаев Г.З. Экология., А., 2001.2. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаев Г.З. Экология., А., 2001.3. 3. Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология А., 2003Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология А., 2003..


4. 4. Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экология., А., 2002Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экология., А., 2002..5.Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқашы курсы А, 20105.Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқашы курсы А, 2010 № 5 дәріс № 5 дәріс ПОПУЛЯЦИЯЛАР ЭКОЛОГИЯСЫ –ДЕМЭКОЛОГИЯ.ПОПУЛЯЦИЯЛАР ЭКОЛОГИЯСЫ –ДЕМЭКОЛОГИЯ.

ЖоспарЖоспар1.Демография1.Демография2. 2. Экологияда популяция дегенімізЭкологияда популяция дегеніміз3. Популяцияның негізгі қасиеттері: Демография Демография (грек. Демос-халық) –халықтың құрылымын,құрамын, динамикасы мен (грек. Демос-халық) –халықтың құрылымын,құрамын, динамикасы мен көбеюін (туу,өлім, өмірінің ұзақтығы) қоғамдық-тарихи тұрғыдан зерттейтін ғылым. Соңғыкөбеюін (туу,өлім, өмірінің ұзақтығы) қоғамдық-тарихи тұрғыдан зерттейтін ғылым. Соңғы жылдары демографияның жаңа бағыттары- экологиялық демография немесежылдары демографияның жаңа бағыттары- экологиялық демография немесе демографиялық процестердің адамның мекен ету ортасына байланысын зерттейтін бағытыдемографиялық процестердің адамның мекен ету ортасына байланысын зерттейтін бағыты қалаптасып келеді. Қазіргі адамзаттың саны 6 млрд. Адамға жақын. Табиғаттағықалаптасып келеді. Қазіргі адамзаттың саны 6 млрд. Адамға жақын. Табиғаттағы жануарлардың түрлерінің саны ортаның сыйымдылығымен шектеледі. Әдетте ұсақжануарлардың түрлерінің саны ортаның сыйымдылығымен шектеледі. Әдетте ұсақ жануарлардың түрлерінің саны ірі жануарлармен салычтырғанда көп болады.жануарлардың түрлерінің саны ірі жануарлармен салычтырғанда көп болады. Сүтқоректілердің түрлері үшін даралардың саны мен дене массасының арасында терісСүтқоректілердің түрлері үшін даралардың саны мен дене массасының арасында теріс коррекция байқалады. Адамның ең жақын туыстарының , түрлерінің қазіргі кездегі саны-коррекция байқалады. Адамның ең жақын туыстарының , түрлерінің қазіргі кездегі саны- соңғы санға жақын. Эксперттердің болжамдары бойынша Жерде 1 млн. Жыл бұрын өмірсоңғы санға жақын. Эксперттердің болжамдары бойынша Жерде 1 млн. Жыл бұрын өмір сүрген адам популяцияларының жалпы саны 100 мың болған, 30-20 мың жыл бұрын –сүрген адам популяцияларының жалпы саны 100 мың болған, 30-20 мың жыл бұрын –шамамен 5 млн. Көптеген мың жылдықтар барысында дүние жүзінің халқы өте баяу өсіпшамамен 5 млн. Көптеген мың жылдықтар барысында дүние жүзінің халқы өте баяу өсіп отырды. Б.э.д. ІV мың жылдықтың басында ол шамамен 100 млн. болды. Б.э.д. 1000 жылыотырды. Б.э.д. ІV мың жылдықтың басында ол шамамен 100 млн. болды. Б.э.д. 1000 жылы 300млн-ға жақындаған, 1500 жылға қарай 425 млн-ға дейін өсті. Мұндай қарқынмен өсу300млн-ға жақындаған, 1500 жылға қарай 425 млн-ға дейін өсті. Мұндай қарқынмен өсу жылдың максималды өсімі 0,7% сәйкес келеді, яғни жылына 10000-ға шаққанда жеті адам .жылдың максималды өсімі 0,7% сәйкес келеді, яғни жылына 10000-ға шаққанда жеті адам . Ұлы географиялық жаңалықтар кезеңінде халық санының қарқынының артуыҰлы географиялық жаңалықтар кезеңінде халық санының қарқынының артуы экспоненциалды заңдылыққа жақындады. Кейін жердегі адамдардың санының артуыэкспоненциалды заңдылыққа жақындады. Кейін жердегі адамдардың санының артуы гипербалалық сипатқа ие болды. Шындығында соңғы жылдары 80-жылдардың аяғынангипербалалық сипатқа ие болды. Шындығында соңғы жылдары 80-жылдардың аяғынан бастап , салаыстырмалы өсім артпай отыр. Халық санының өсуі сызықтық өсімгебастап , салаыстырмалы өсім артпай отыр. Халық санының өсуі сызықтық өсімге жақындады(жылына абсолюттік өсім, шамамен 86 млн.адам). БҰҰ халық саны бойыншажақындады(жылына абсолюттік өсім, шамамен 86 млн.адам). БҰҰ халық саны бойынша қорының эксперттерінің болжамдары бойынша (1995 ж.) бұл қарқын 2015 жылға дейінқорының эксперттерінің болжамдары бойынша (1995 ж.) бұл қарқын 2015 жылға дейін сақталады да , адам саны 7,5 млрд.-қа жетеді.сақталады да , адам саны 7,5 млрд.-қа жетеді.

ХХ ғасырдағы адамзаттың санының жылдам артуын демографиялық жарылыс ХХ ғасырдағы адамзаттың санының жылдам артуын демографиялық жарылыс деп атайды. Соңғы 100 жылдағы өсімге Жердегі қазір өмір сүретін адамдардың ¾-і сәйкесдеп атайды. Соңғы 100 жылдағы өсімге Жердегі қазір өмір сүретін адамдардың ¾-і сәйкес келеді. Ғасырдың екінші жартысында әр он жыл сайын жылдық өсім шамамен 10 млн.-ғакеледі. Ғасырдың екінші жартысында әр он жыл сайын жылдық өсім шамамен 10 млн.-ға артып отырды. 50-жылдары 53,3 млн. болса, 60-жылдарда -66,7 млн.,70-жылдарда – 70,3артып отырды. 50-жылдары 53,3 млн. болса, 60-жылдарда -66,7 млн.,70-жылдарда – 70,3 млн., 80-жылдарда- 86,4 млн., адам. Адамзат тарихы мен эволюциясының ерекшемлн., 80-жылдарда- 86,4 млн., адам. Адамзат тарихы мен эволюциясының ерекше факторынан басқа халық санының шектен тыс артуын эпидемиялар мен аштықтан болатынфакторынан басқа халық санының шектен тыс артуын эпидемиялар мен аштықтан болатын өлім санының кемуімен түсіндіруге болады. ХХ ғасырда аталған факторларға гигиеналықөлім санының кемуімен түсіндіруге болады. ХХ ғасырда аталған факторларға гигиеналық және медициналық жағдайлардың жақсаруына байланысты дамушы елдердегі балажәне медициналық жағдайлардың жақсаруына байланысты дамушы елдердегі бала өлімінің кемуі де қосылды 1990-1995 жылдары дүние жүзіндегі жалпы тууөлімінің кемуі де қосылды 1990-1995 жылдары дүние жүзіндегі жалпы туу коэффициенті - 24,6 % дейін кеміді, жалпы өлім коэффициенті 9,8 % болса , табиғи өсімкоэффициенті - 24,6 % дейін кеміді, жалпы өлім коэффициенті 9,8 % болса , табиғи өсім коэффициенті – 14,8 % құрады. Қазір көбеюдің шамамен осындай көрсеткіштері сақталуда.коэффициенті – 14,8 % құрады. Қазір көбеюдің шамамен осындай көрсеткіштері сақталуда. Әр минут сайын жерде 270 бала өмірге келсе, әр жастағы 110 адам өледі де дүниеӘр минут сайын жерде 270 бала өмірге келсе, әр жастағы 110 адам өледі де дүние жүзі халқы 160 адамға өсіп отырады.Әр түрлі елдер мен континенттердің халықжүзі халқы 160 адамға өсіп отырады.Әр түрлі елдер мен континенттердің халық санының өсуіне қосқан үлесі әр түрлі. Абсолюттік саны бойынша ең үлкен өсімі ірісанының өсуіне қосқан үлесі әр түрлі. Абсолюттік саны бойынша ең үлкен өсімі ірі азиялық елдер - Қытай, Үндістан, Индонезия берсе, ал ең жоғарғы өсу жылдамдығыазиялық елдер - Қытай, Үндістан, Индонезия берсе, ал ең жоғарғы өсу жылдамдығы Африка мен Латын Америкасында байқалған. (8-кесте).Африка мен Латын Америкасында байқалған. (8-кесте).

Дүние жүзінің кейбір ірі елдері үшін халық санының жағдайы Дүние жүзінің кейбір ірі елдері үшін халық санының жағдайы мен өсуінің болжамы (млн. адам) мен өсуінің болжамы (млн. адам) Елдер Елдер 1993 1993 2025 2025


Қытай Қытай Үндістан Үндістан

Индонезия Индонезия

Бразилия Бразилия

Нигерия Нигерия

1200 1200

900 900

190 190

150 150

120 120

1500 1500

1400 1400

280 280

220 220

290 290 Кейбір Африка мемлекеттерінде салыстырмалы өсім жылына 4 % -ға дейін жетіп Кейбір Африка мемлекеттерінде салыстырмалы өсім жылына 4 % -ға дейін жетіп

отырды. Көптеген жоғары дамыған елдер мен аймақтарда (Батыс Еуропа, Солтүстікотырды. Көптеген жоғары дамыған елдер мен аймақтарда (Батыс Еуропа, Солтүстік Америка) демографиялық жаралас жағдайы ертерек – ХІХ ғасырда байқалған. БұлАмерика) демографиялық жаралас жағдайы ертерек – ХІХ ғасырда байқалған. Бұл елдерге қазір халық санының тұрақтануына әкелетін демографиялық өтпелі даму кезеңіелдерге қазір халық санының тұрақтануына әкелетін демографиялық өтпелі даму кезеңі тән.тән.

Популяция ұғымы. Популяция ұғымы.Экологияда популяция дегенімізЭкологияда популяция дегеніміз – бір-бірімен өзара қарым-қатынаста болатын және – бір-бірімен өзара қарым-қатынаста болатын және үлкен территорияда бірігіп тіршілік ететін бір түрге жататын даралар тобы.үлкен территорияда бірігіп тіршілік ететін бір түрге жататын даралар тобы.Шварцтың берген анықтамасы бойынша :Шварцтың берген анықтамасы бойынша :ПопуляцияПопуляция - дегеніміз, бұл қоршаған ортаның үнемі өзгеріп отыратын жағдайында санын - дегеніміз, бұл қоршаған ортаның үнемі өзгеріп отыратын жағдайында санын тұрақты ұстап тұруға қажетті жағдайлармен қамтамасыз етілген белгілі бір түрдіңтұрақты ұстап тұруға қажетті жағдайлармен қамтамасыз етілген белгілі бір түрдің ағзаларының элементарлық тобы.Популяция ұғымын латын тілінен аударғанда « Populus» -ағзаларының элементарлық тобы.Популяция ұғымын латын тілінен аударғанда « Populus» - халық , тұрғындар деген мағына дереді.Популяцияларға өсу, даму, үнемі өзгеріп отыратынхалық , тұрғындар деген мағына дереді.Популяцияларға өсу, даму, үнемі өзгеріп отыратын жағдайда тіршілігін сақтауға қабілеттілік тән,яғни популяциялардың белгілі біржағдайда тіршілігін сақтауға қабілеттілік тән,яғни популяциялардың белгілі бір генетикалық және экологиялық сипаттамасы болады.генетикалық және экологиялық сипаттамасы болады.

Популяцияның негізгі қасиеттері: Популяцияның негізгі қасиеттері: Даралардың кеңістікте таралуы. Даралардың кеңістікте таралуы.Популяциялардың күйі мен тіршілігі популяцияның жалпы санына және олардыңПопуляциялардың күйі мен тіршілігі популяцияның жалпы санына және олардың

кеңістікте орналасуына байланысты. Популяцияны құрайтын даралардың кеңістіктекеңістікте орналасуына байланысты. Популяцияны құрайтын даралардың кеңістікте таралуы әр түрлі болуы мүмкін . Даралар мен олардың топтарының таралуы кездейсоқ,таралуы әр түрлі болуы мүмкін . Даралар мен олардың топтарының таралуы кездейсоқ, бірқалыпты және топтық болып бөлінеді. Ағзалардың таралу типін білудіңбірқалыпты және топтық болып бөлінеді. Ағзалардың таралу типін білудің популяцияның тығыздығын іріктеп алу әдісімен бағалаудың маңызы зор. популяцияның тығыздығын іріктеп алу әдісімен бағалаудың маңызы зор.

Іріктеп алу - популяция тығыздығын бағалауға арналған эксперименттер Іріктеп алу - популяция тығыздығын бағалауға арналған эксперименттер қатарын атаймыз.қатарын атаймыз.

Іріктеу санын п-деп белгілейміз.Әр іріктеудегі даралардың орташа санын т –деп Іріктеу санын п-деп белгілейміз.Әр іріктеудегі даралардың орташа санын т –деп белгілесек , онда даралардың кеңістікте таралу сипатын sбелгілесек , онда даралардың кеңістікте таралу сипатын s22- дейміз.- дейміз.

< ( m- x) < ( m- x)22

S S22= -= - ------------- ------------- n-1 n-1мұндағы: sмұндағы: s22 - таралу шамасы - таралу шамасы х- шамасының орташа т ауытқуы ( дисперсия) х- шамасының орташа т ауытқуы ( дисперсия)

Бірқалыпты таралу жағдайында sБірқалыпты таралу жағдайында s22 =0. Себебі: әр іріктеудегі даралар саны тұрақты және =0. Себебі: әр іріктеудегі даралар саны тұрақты және орташаға тең. Кездейсоқ таралу кезінде орташа т мен дисперсия sорташаға тең. Кездейсоқ таралу кезінде орташа т мен дисперсия s 22 тең (п- іріктеу тең (п- іріктеу саны жеткілікті болғанда)саны жеткілікті болғанда)Топтық таралу кезінде дисперсия орташадан жоғары және неғұрлым жиналуғаТоптық таралу кезінде дисперсия орташадан жоғары және неғұрлым жиналуға қабілеті күшті болса олардың айырмашылығы да күшті болады. Даралардыңқабілеті күшті болса олардың айырмашылығы да күшті болады. Даралардың бірқалыпты таралуы табиғатта өте сирек кездеседі . Кездейсоқ таралу тек біртектібірқалыпты таралуы табиғатта өте сирек кездеседі . Кездейсоқ таралу тек біртекті ортада және жиналуға қабілеті жоқ түрлерде байқалады. Топтық таралу табиғатта жиіортада және жиналуға қабілеті жоқ түрлерде байқалады. Топтық таралу табиғатта жиі кездеседі.кездеседі.Популяция саны --- берілген территория немесе көлем бірлігіндегі даралардың жалпыПопуляция саны --- берілген территория немесе көлем бірлігіндегі даралардың жалпы саны. Ол еш уақытта тұрақты болмайды және көбею мен өлімніңсаны. Ол еш уақытта тұрақты болмайды және көбею мен өлімнің интенсивтілігінің қатынасына байланысты. Көбею процесінде популяцияның өсуіинтенсивтілігінің қатынасына байланысты. Көбею процесінде популяцияның өсуі жүреді де , өлім оның санының кемуіне әкеледі.жүреді де , өлім оның санының кемуіне әкеледі.


Такырып-4 (3 сағат)Такырып-4 (3 сағат) № 6 дәріс. № 6 дәріс.

ҚАУЫМДАСТЫҚТАР МЕН ЭКОЖҮЙЕЛЕР ЭКОЛОГИЯСЫ ҚАУЫМДАСТЫҚТАР МЕН ЭКОЖҮЙЕЛЕР ЭКОЛОГИЯСЫ СИНЭКОЛОГИЯСИНЭКОЛОГИЯ

Мақсаты:Мақсаты: Алған білімдерін жадында сақтауға және оны өмірде Алған білімдерін жадында сақтауға және оны өмірде көргендерімен салыстыра білу арқылы білімдер арттыру.көргендерімен салыстыра білу арқылы білімдер арттыру.

ЖоспарЖоспар1.Синэкология ұғымы және түсініктері1.Синэкология ұғымы және түсініктері2.2. Экожүйне және биогеоценоз ұғымдары. Экожүйе энергетикасы

3. Биогеоценоздағы өзгерістері

Синэкология (грек тілінен аударғанда syn- бірге) - әр түрге жататын өсімдіктер, жануарлар мен микроорганизмдердің популяцияларының ассоциациаларын (биоценоздар), олардың қалыптасу жолдары мен қоршаған ортамен өзара әсерін зерттейтін экологияның бөлімі.Әр түрдің популяцияларының макрожүйелерге бірігуінен – бірлестіктер мен биоценоздар түзіледі.

Биоценоз (грек тілінен bios - өмір, koinos – жалпы, ортақ) – қоршаған ортаның бірдей жағдайында бірге тіршілік ететін өсімдіктер, жануарлар мен микроорганизмдер популяцияларының жиынтығы. «Биоценоз» ұғымын 1877 жылы неміс зоологы К.Мебиус ұсынды.

Кез келген биоценоз биотоппен бірігіп, одан да жоғары деңгейдегі биологиялық жүйе – биогеоценозды түзеді. Биогеоценоз ұғымын 1940 жылы В.Н.Сукачев ұсынған. В.Н.Сукачев (1880-1967) биогеоценозға мынадай анықтама берген – «жер бетінің белгілі бір бөлігінде табиғи жағдайлары біртекті (атмосфера, тау жыныстары, өсімдіктер, жануарлар әлемі, микроорганизмдер дүниесі, топырақ және гидрологиялық жағдайлар) бірлестік, ол өзін құрайтын компоненттердің өзара әсерлесу ерекшеліктерімен, белгілі бір зат және энергия алмасуымен, басқа да табиғат құбылыстарымен, ішкі қарама –қайшылықты біртұтастықпен сипатталатын, үнемі қозғалыста, дамуда болатын жиынтық»

«Биогеоценоз» ұғымы шет елдерде кеңінен таралған, 1935 жылы А.Тенсли ұсынған «Экожүйе» ұғымына жақын. Экожүйе дегеніміз – зат, энергия және ақпараттар алмасу нәтижесінде біртұтас ретінде тіршілік ететін кез келген өзара әрекеттесуші тірі ағзалар мен қоршаған орта жағдайларының жиынтығы. Экожүйеге құмырсқа илеуі, орманның бір бөлігі, тұтас орман, және бүкіл биосфераның өзі мысал бола алады.

Экожүйне және биогеоценоз ұғымдары. Экожүйе энергетикасы

Тіршілік ету жағдайлары едәуір дәрежеде ұқсас болып келетін, белгілі бір территорияда мекендейтін өзара байланысты түрлердің комплекстерін биогеоценоз құрайды. Биогеоценоз өлі табиғат факторлары мен ( топрақ, ылғалдылық, температура және т.б.) Тығыз байланыса отырып, олармен бірге тұрақты жүйе түзеді. Өздігінен реттелу әрбір түр особьтарының саны белгілі


бір, мұндай өзін - өзі реттейтін тұрақты жүйені экожүйелер деп атайды. Қоректену әдістеріне қарай барлық организмдер екі топқа бөлініді:

1. Автотрофтар2. Гетеротрофтар Автотрофтар – негізінен өсімдіктрер органикалық заттарды

синтездеу үшін айналадағы ортаның бейорганикалық қосылыстарын пайдаланады.

Гетеротрофты ( жануарлар, адам, саңырауқұлақтар, бактериялар) автотрофтар синтездеген дайын органикалық заттармен қоректенеді.

Биогеоценоздағы зат айналымы – тіршілік үшін қажет шарт. Кез – келген биогеоценоздың негізі - жасыл өсімдіктер – органикалық

зат түзушілер. Биогеоценозды міндетті түрде өсімдікпен, жануарлармен және органикалық заттарды қарапайым минералдық қосылыстарға дейін ыдрататын микро организмдер болады.

Зат түзушілер – продуценттер. Микроорганизмдер – редуценттер. Биогеоценозды және онда өтіп жатқан процестерді сипаттау үшін

мынадай негізгі көрсеткіштері бар:А. Түрдің алуан түрлілігі – осы биогеоценозды құрайтын өсімдіктермен

жануарлар түрінің саны.Б. Популяция тығыздығы – осы түрдің аудан немесе көлем бірлігіне

келетін особьтар мөлшері. В. Биомасса органикалық заттармен барлық особьтар жиынтығы

энергиясының жалпы мөлшері. Биогеоценоздар өте күрделі. Оларда параллель және айқыш – ұйқыш

орналасқан көптеген қоректену тізбегі болады, ол түрлердің жалпы саны жүздеп, тіпті мыңдап саналады. Әртүрлі объектілердің сан алуан түрімен қоректенеді, сөйтіп өздері бірнеше экожүйеге қорек болады. Қоректену тізбегінің негізі болып саналатын өсімдік текті зат мөлшері, әрқашан да өсімдік қоректі жануарлардың жалпы массасының бірнеше есе арттық болады, ал қоректену тізбегіндегі әрбір келесі буынның массасы жедел кемиді. Мұндай өте маңызды заңдылық экологиялық пирамида ережесі д.а.

Биогеоценоздар:1. Тұщы су қойма биогеоценозы2. Тоған биогеоценоздың тұрақтылығы 3. Жалпақ жапрақты орман биогеоценозы 4. Еменді орман биогеоценозы5. Орман биогеоценозындағы өздігінен реттелу6. Органикалық қалдықтардың минералдануы деп бөлінеді. Биогеоценоздағы өзгерістер екі топқа бөлінеді:1. Түрлер санының ауытқуы2. Биогеоценоздың ауысуы


1. Биогеоценоз ішіндегі әртүрлі организмдер санының динамикасы және оны анықтаушы себептерді зерттеу зиякез бунақденелердің жаппай көбейіп кетуін алдын – ала болжап, оған жол бермеу үшін қажет болды. Бұл – экологияның маңызды міндеттерінің бірі.

2. Қандай биогеоценоз болсада дамып, экологиядан өтеді. Құрлық биогеоценоздарының ауысуы процесінде өсімдіктердің алатын орны үлкен, бірақ олардың атқаратын қызыметін, биогеоценоз біртұтас организм ретінде тіршілік етіп, өзгеріп отырады. Адамның алатын орны да өте зор. Биогеоценоздың табиғи ауысуының заңдылығы мен бағытын білу, оның ауысуы белгілі бағытта жүріп, солардың тіршілік ету ұзақтығы әр қилы болады. Биогеоценоздардың әртүрлі типтері географиялық аймақтылық пен тығыз байланысты. Мыс: солт –тен оңт – ке бірқатар табиғи аймақтар тундра, тайга, жапрақты орман, дала, шөл. Аймақтық биогеоценоздың жетекші компоненті - өсімдіктерден едәуір айқын байқалады. Экожүйенің маңызды құрамдас бөлігі және оның әрекеті нәтижесінде топрақ та географиялық аймақтарға байланысты өзгеріп отырады. Адам қолмен жасалатын биогеоценоздар – адамның ауылшаруашылық әрекетінің нәтижесінде пайда болатын қолдан жаалған биогеоценоздар – агроценоздар деп аталады

Негізгі әдебиеттер:Негізгі әдебиеттер:1. Жатқанбаев Ж.Ж. Экология негіздері. А., 20031. Жатқанбаев Ж.Ж. Экология негіздері. А., 20032. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаев Г.З. Экология., А., 2001.2. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаев Г.З. Экология., А., 2001.3. 3. Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология А., 2003Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология А., 2003..4. 4. Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экология., А., 2002Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экология., А., 2002..5.Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқашы курсы А, 20105.Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқашы курсы А, 2010



ҚАУЫМДАСТЫҚТАР МЕН ЭКОЖҮЙЕЛЕР ЭКОЛОГИЯСЫ ҚАУЫМДАСТЫҚТАР МЕН ЭКОЖҮЙЕЛЕР ЭКОЛОГИЯСЫ СИНЭКОЛОГИЯСИНЭКОЛОГИЯ


ЖоспарЖоспар1.1. Қоректік тізбек және қоректену деңгейлері.2.Экологиялық пирамидалар 3. Экологиялық сукцессиялар

Қоректік тізбек және қоректену деңгейлері.Экожүйенің маңызды қасиеттерінің бірі оларда қоректік тізбектің болуы.

Қоректік тізбек – экожүйеде организмнің қоректенуі кезіндегі органикалықзаттардың қозғалысы мен олардан алынатын энергия ағымын көрсететін организмдер тізбегі. Бұл сөз грек тілінің trophos – қорек, тамақ ұғымдарын береді. Қоректік байланыстар – табиғатта негізгі болып табылады, тіршілікті демейді, өзара әрекеттесуші түрлердің саны мен олардың эволюциясының барысына ықпал етеді; әрбір түр басқа түрлер үшін энергия мен қоректік заттардың көзі болып табылады (қоректену немесе қоректік тізбек). Енді продуценттер, консументтер және редуценттер ұғымдарын толығырақ қарастырайық.

Продуценттер (ағылш. to produce - өндіру) – бейорганикалық заттардан органикалық заттарды өндіретін организмдер. Экожүйелерде продуценттерге фотосинтез арқылы сыртқы күн энергиясын органикалық заттар ішіндегі биохимиялық энергияға айналдыратын автотрофты организмдер жатады. Жер бетіндегі экожүйелердегі продуценттерге өсімдіктерді жатқызамы.

Консументтер (латын. консуме – тұтыну) басқа организмдермен (продуценттермен) өндірілген органикалық заттармен қоректенетін организмдер. Экожүйедегі бұл организмдер гетеротрофты деп аталады.


Редуценттер – органикалық заттар қалдықтарын бейорганикалық заттарға айналдыратын организмдер (негізінен бактериялар, саңырауқұлақтар және т.б.).

Сонымен энергиясы бар экожүйенің ішіндегі органикалық заттар автотрофты организмдермен түзіліп, олар гетеротрофтар үшін қорек (заттар мен энергиялардың қайнар көзі) болып табылады. Қарапайым мысал: жануарлар өсімдікті жейді. Бұл жануарларды өз кезегінде басқа жануарлар жеуі мүмкін, осындай жолмен бірқатар ағзалар арқылы энергия тасымалдау жүреді – олардың әрбір келесісі шикізат пен энергия беретін алдыңғысымен қоректенеді. Мұндай бірізділік қоректік тізбек деп , ал оның әрбір түйіні – қоректену деңгейі деп аталады.

Бірінші қоректену деңгейін афтотрофтар немесе бірінші реттік продуценттер деп аталатындар алады. Екінші қоректену деңгейіндегі организмдер – бірінші реттік консументтер, үшіншідегілер – екінші реттік консументтер деп аталады. Әдетте төрт немесе бес қоректену деңгейлері болады, алтыдан асатындары сирек.

Бірінші реттік продуценттер. Бірінші реттік продуценттерге автотрофты организмдер, негізінен жасыл өсімдіктер, кейбір прокариоттар, атап айтқанда, көк-жасыл балдырлар және фотосинтезделетін бактерияның аздаған түрлері жатады, бірақ олардың үлесі шамалы ғана. Фотосинтетиктер күн энергиясын ұлпаларды құрайтын органикалық молекулалар негізінде қолданылатын химиялық энергияға айналдырады. Органикалық заттардың өніміне энергияны бейорганикалық қосылыстардан алатын хемосинтездеуші бактериялар да аздаған үлесін қосады.

Су экожүйелерінде басты продуценттер мұхиттар мен көлдер үстіңгі қабатының фитопланктонын құрайтындар көбіне ұсақ болып келетін бір жасушалы ағзалар – балдырлар болып табылады.

Бірінші реттік консументтер бірінші реттік продуценттермен қоректенеді, яғни олар шөп қоректі жануарлар.

Екінші және үшінші реттік консументтер. Екінші реттік консументтер шөп қоректілермен қоректенеді, осылайша бұлар екінші реттің консументтерін жейтін үшінші реттің консументтері сияқты етпен қоректенетін жануарлар. Екінші және үшінші реттің консументтері жыртқыш болып аң аулауы, өзінің құрбандығын ұстап алып , өлтіруі мүмкін. Соңғы жағдайда олар көлемі жағынан өздерінің иелерінен кіші болады.

Редуценттер мен детритофагтар. Өлген өсімдіктер мен жануарлардың денелері әлі де болса энергия мен «құрылыс материалын » тірі кезіндегі бөлінділерді , мысалы, зәр мен нәжіс сияқтыларды сақтайды. Бұл органикалық материалдарды микроағзалар , дәлірек айтсақ, органикалық қалдықтарда сапрофиттер тәрізді тіршілік ететін саңырауқұлақтар және бактериялар ыдыратады. Мұндай ағзалар редуценттер деп аталады. Олар өлі денелерге ас қорыту ферменттерін немесе тіршілік әрекеттілігінің қалдықтарын бөліп, олардың қорытқан өнімдерін сіңіреді. Жартылай ыдыраған материалдарды детрит деп атайды, көптеген ұсақ жануарлар (детритофагтар) сонымен


қоректеніп , ыдырау процесін жылдамдатады. Бұл процеске шынайы редуценттермен қатар (саңырауқұлақтар мен бактериялар) детритофагтар (жануарлар) да қатысатындықтан ол екеуін де кейде редуценттер деп атайды, әйтсе де шындығында бұл термин сапрофитті ағзаларға қатысты. Кейбір жануарлар басқа жануарлармен де , өсімдіктермен де қоректенеді, оларды талғаусыз қоректенушілер ( жекелей алғанда адам да соған жатады) деп атайды.

Топтардағы популяция аралық өзара әрекеттестіктер (биологиялық өзара әрекеттестіктер типі) – бұл әртүрлі популяциялардың топтың шегіндегі байланысы; мынадай қатынастарды бөледі: нейтрализм, бәсекелестік, паразиттік, жыртқыштық, симбиоз, мутуализм, комменсализм , антогонизм.

Бәсекелестік – табиғи топтардың құрамын анықтайтын қатынастардың басты типтерінің бірі, бәсекелес түрлер бірге тіршілік ете алмайды. Азық, өмір сүру ортасы және басқа қажетті жағдайлар үшін болатын даралар арасындағы кері әсерлер. Бәсекелестік тікелей немесе жанама болуы мүмкін.

Симбиоз (селбесу ) – дегеніміз әр түрге жататын даралардың екі жақты пайдалы бірігіп тіршілік етуі. Мысалы : өсімдіктердің арасындағы симбиозға қынаны алуға болады. Қыналар балдырлар мен саңырауқұлақтардың селбесіп тіршілік етуі нәтижесінде түзіледі.

Комменсализм (француз тілінен аударғанда commensal- бірге тамақтану) .Бір ағза екіншісінің есебінен тіршілік етеді, бірақ оған ешқандай зиян келтірмейді.Мысалы , жабысқақ –балық ірі балыққа бекініп алады да, онымен бірге қозғалады және оның тамағынан қалған заттармен қоректенеді.

Амменсализм (латын тілінен аударғанда mensa - азық, тамақ). Бір популяция үшін қолайсыз болып табылатын өзара қатынастар. Мысалы, зең саңырауқұлақтарының бактериялармен қатынасы. Зең саңырауқұлақтары бөліп шығаратын антибиотиктер бактерияларды жояды.

Жыртқыштық. Популяциялардың біреуі екіншісіне қолайсыз әсер ете отырып, пайда алады. Әдетте жемтігін жыртқыш өлтіре отырып, онымен қоректенеді. «Жыртқыш – жемтік» қатынасының негізінде қоректену тізбегі жатыр. Жыртқыштарды зиянды жануарлар деп бір жақты қарастыруға болмайды. Себебі, жыртқыштың аузына ауру және әлсіреген даралар түседі де, аурудың таралуының алдын алып, популяцияны сауықтырады.

Паразитизм (грек тілінен аударғанда parasitus- арамтамақ). Бір түр екіншісінің денесінің ішіне не бетіне бекініп, иесінің есебінен тіршілік ететін түр аралық қарым-қатынастарды айтады.

Гомотиптік реакциялар немесе түрішілік әрекет – бір түрдің дараларының арасында байқалады, бұған түрішілік бәсекелестік жатады.

Гетеротиптік реакциялар немесе түраралық әрекет – әр түрге жататын даралар арасында байқалады.

Бақылау сұрақтар мен тапсырмалар1. Синэкология нені зерттейді?2. Биоценоз туралы не білесіз?3. Биотоп дегеніміз не?


4. Экожүйе түсінігінің анықтамасын айтыңыз.5. Бірлестік құрылымы дегеніміз не?6. Бірлестіктің түр және морфологиялық құрылымын сипаттаңдар?7. Трофикалық байланыстар дегеніміз не? Бірлестіктердің трофикалық

құрылымдары және өнімділіктері туралы айтыңыздар.8. Автотрофты және гетеротрофты ағзаларға қандай ағзалар жатады?9. Тірі ағзалар арасындағы биотикалық байланыстардың барлығын қандай

топтарға бөлуге болады? 10.Нейтрализм және аменсализм дегенімз не?11.Комменсалдар деп қандай ағзаларды айтады? Комменсализмге мысал

келтіріңдер.12.Симбиоз дегеніміз не? Симбиотикалық өзара әрекетке мысал

келтіріңдер. Бәсекелестік түраралық қатынас ретінде, мысал келтіріңдер.

13.Түраралық және түрішілік қатынас бәсекелестігіне мысал келтіріңдер, айырмашылығы неде? Жыртқыштық пен паразиттікке антибиотизм ретінде сипаттама беріңіздер.


Қауымдастықтар мен экожүйелер экологиясы синэкологияҚауымдастықтар мен экожүйелер экологиясы синэкология

ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ПИРАМИДАЛАРМақсаты:Мақсаты: Алған білімдерін жадында сақтауға және оны өмірде Алған білімдерін жадында сақтауға және оны өмірде

көргендерімен салыстыра білу арқылы білімдер арттыру.көргендерімен салыстыра білу арқылы білімдер арттыру.Жоспар1.Экологиялар пирамидалары2. Экологиялық пирирамидалардың түрлері

Экологиялық пирамидалар – трофикалық тізбектің көрші деңгейлеріндегі органикалық заттар немесе энергия көлемдері қатынастарын графикалық түрде бейнелеу. Ол үшін ең алдымен берілген аймақтағы түрлі организмдерді қоректену деңгейлері бойынша топтастырып, санын есептейді.Мұндай санақтан соң жануарлардың санының екінші қоректену деңгейінен келесіге өткенде бірте-бірте азайатындығы айқын көрінеді.Бірінші қоректену деңгейіндегі өсімдіктердің саны да екінші деңгейді құрайтын жануарлардың санынан жиі асып түседі. Мұны сандық пирамидалар (Элтонның сандық пирамидасы) түрінде бейнелеуге болады.Сандар


пирамидасы - әр түрлі трофикалық деңгейдегі ағзаладың санын көрсетеді. Сандық пирамидаларды пайдаланумен байланысты туындайтын қолайсыздықтардан әрбір қоректену деңгейіндегі организмдердің жиынтық массасы (биомасса) есепке алынатын биомассалар пирамидасын құру жолымен құтылуға болады. Биомассаны анықтауға жекелеген дарақтардың санын есепке алу ғана емес, оларды өлшеу де кіреді, сондықтан бұл көп уақыт пен арнайы жабдықтарды, көп еңбек сіңіруді қажет ететін процес.

Массалар пирамидасы. Биомассалар пирамидасы - әр түрлі трофикалық деңгейдегі тірі заттың жалпы құрғақ массасын сипаттайды. Өндірушілер өте ұсақ және консументтер ірі болғандықтан экожүйелерде соңғысының жалпы массасы барлық кезде продуценттердің жалпы массасынан жоғары болады, яғни биомасса пирамидасы керісінше болады.

Энергия пирамидасы – кезекті трофикалық деңгейдегі энергия ағынының шамасын немесе «өнімділігін» көрсетеді. Энергетикалық пирамида барлық кезде жоғары қарай сүйірленеді.

Энергиялар пирамидасының артықшылықтары:- Ол уақыттың белгілі бір сәтінде ағзалардың ағымдағы күйін ғана

сипаттайтын сан және биомасса пирамидаларынан айырмасы, ол биомассаның өсу жылдамдығын көрсетеді. Энергия пирамидасының әр бір сатысы белгілі бір нәрлену деңгейінен белгілі бір кезеңде өткен энергия көлемін (алаң немесе көлем бірлігіне) бейнелейді;

- Екі түрдің бірдей биомассасы болса да оларда энергия көлемінің бірдей болуы міндетті емес. Сондықтан биомассаға негізделген салыстырудың жаңылыстыруы мүмкін;

- Энергия пирамидалары тек түрлі экожүйелерді ғана емес, сонымен бірге бір экожүйенің ішіндегі популяциялардың біршама маңыздылығын салыстыруға мүмкіндік береді;

- Энергия пирамидасының фундаментіне күн энергиясының түсуін көрсететін тағы бір тікбұрышты қосып қоюға болады.

Энергия пирамидалары экологиялық пирмидалардың үш түрінің ең пайдалысы болса да, оларды құрастыру үшін мәліметтер алу өте қиын, өйткені онда биомассалар пирамидасын құрастырудағыдан гөрі тіпті көп өлшемдер талап етіледі. Іс жүзінде энергия пирамидалары кейде биомасса пирамидаларынан бұрын жүргізілген тәжірибелерге негізделген қайта есептеу жолымен жеткілікті түрде нақтылықпен алынуы мүмкін.Экожүйе арқылы өтетін энергия ағынын зерттеуге итермелейтін себептердің бірі – бұл алынған білімдерді адамның қоректік және энергиялық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қолдана алу мүмкіндігі.

Нақты қоректік тізбектерге өсімдік текті тамақтағы энергияның берілетін мөлшерін есептеуге және тасымалдануын бақылауға болады.

Энергия тасымалдау кезінде қоректік тізбектердегі қатынастар нәтижесінде әрбір бірлестік белгілі бір трофтық құрылымға ие болады.

Жалпы жағдайда трофтық құрылымды кезекті трофтық деңгейлердегі уақыт бірлігіндегі аудан бірлігіне шаққан энергия


шамасымен наықтауға болады. Оларды экологиялық пирамида түрінде кескіндеуге болады. Бұл құбылысты зерттеген Ч. Элтон (1927 ж.) экологиялық пирамиданың үш негізгі типін бөліп көрсетті.

1. Сандар пирамидасы. (м2 /даралар саны) әртүрлі трофтық деңгейдегі ағзалардың санын көрсетеді. Орманның жайылымдық қоректік тізбегінде, продуцент – ағаш, ал бірінші реттік консумент – бунақденелілер болғанда, бірінші реттік консументтердің деңгейі саны жағынан өндірушілер деңгейімен салыстырғанға байланысты. Бұл кезде сандар пирамидасы кері болады.

2.Биомассалар пирамидасы әр түрлі трофтық деңгейдегі тірі заттың жалпы құрғақ массасын сипаттайды (органикалық заттардың құрғақ массасы г/м2). Өндірушілері өте ұсақ және консументтері ірі болған экожүйелерде соңғысының жалпы массасы барлық кезде продуценттердің жалпы массасынан жоғары болады, яғни биомасса пирамидасы да кері болады.

3. Энергия пирамидасы (Дж/м2 жыл) кезекті трофтық деңгейлердегі энергия ағынының шамсын немесе «өнімділігін» көрсетеді. Энергетикалық пирамида барлық кезде жоғары қарай сүйірленеді. Бірақ тамақпен бірге жүйеге түсетін барлық энергия көздері есепке алынуы керек.

Бақылау сұрақтар мен тапсырмалар1. Пирамидалардың бір бірінен қандай айрмашылықтары бар?2. Ең тиімді пирамиданы атаңыз, түсіндіріңіз?


Қауымдастықтар мен экожүйелер экологиясы синэкологияҚауымдастықтар мен экожүйелер экологиясы синэкология ЭКОЛОГИЯЛЫҚ СУКЦЕССИЯЛАР


Экологиялық сукцессияларСукцессия деп – табиғи және антропогенді факторлардың әсерінен бір

территорияда биоценоздардың белгілі бір ретпен алмасуын айтады. Экологиялық сукцессия белгілі бір уақыт бөлігінде бірнеше кезеңдерден өткеріп іске асады, алғашқы кезеңдері бірінші қоныстанушылар кезеңі деп


аталады, бұл процесс тұрақтанған жүйеге дейін іске асады тұрақтанған жүйені климакс деп атайды. Сондықтанда сукцессия белгілі бір территориядағы бірін-бірі ретімен алмастыратын бірлестіктер. Сукцессия пайда болу үшін бос кеңістік қажет. Біріншілік және екіншілік сукцессиялар деп екіге жіктеледі. Біріншілік сукцессия – ең алғашында бос субстратта пайда болған бірлестіктерді айтады, екіншілік сукцессия осы субстраттағы бірлестіктерді осы абиотикалық жағдайларға недәуір адаптацияланған келесі бір бірлестіктердің алмастыруын айтады.

Біріншілік сукцессия бірлестікті ең басынан бастап қалыптасуын бақылауға мүмкіндік береді. Мұндай сукцессиялар селден кейін немесе өрттен кейін қалған орындарда пайда болады. Шыршалы орман деп солтүстік аймақтарда экожүйенің соңғы климаксты кезеңін айтады. Ең басында мұндай жерлерде ақ қайың орманы болады, қайыңдардың өсу жылдамдығы қылқан жапырақтыларға қарағанда 10-12 есе жылдам болғандықтан олардың көлеңкесінде шыршалар мен қарағайлар өседі. Қайыңдардың түбінде өздерінің микроклиматы пайда болады, ал шыршалар өз беттерімен өздеріне қолайлы жағдайларда өсе береді. Біртіндеп қайыңдар шыршаларға бәсекеге төтеп бере алмай қылқан жапырақтылар оларды ығыстырып шығарады.

Екіншілік сукцессия көбінесе адам әрекетінің салдары болып табылады. Біріншілік сукцессия 1000 жылды қамтыса, екіншілік сукцессия 150-250 жылды қамтиды.

ЭКОЛОГИЯЛЫҚ СУКЦЕССИЯ — бір биоценоздың (бірлестіктің) басқа биоценозбен ауысып отыруы. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ СУКЦЕССИЯ кауымдастықтың, яғни экожүйенің биоталық құрауыштарының ықпалымен жүреді. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ СУКЦЕССИЯ биоталық қауымдастық пен физикалық орта арасында тепе-теңдік орнайтын, экожүйенің реттелген дамуы, оны болжауға болады. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ СУКЦЕССИЯ бірнеше кезеңнен өтеді, солардың барысында биоталық қауым-дастықтар бірінен соң бірі алмасып жатады. Сукцессия кезіндегі түрлердің алмасуының себебі, популяциялар коршаған ортаны өзгер-туге ұмтыла отырып, өзге популяция үшін қолайлы жағдайлар жасайды. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ СУКЦЕССИЯ барысында организмдердің түрлік популяциялары және олардың арасындағы функциялық байланыстардың түрлері бірін-бірі белгілі заңдылыққа сәйкес кезеңді түрде және қайталанып алмастырып отырады. Сукцессия өсу, тұрақтану, климакс сатыларынан тұрады. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ СУКЦЕССИЯ -ның автотрофты, гетеротрофты, аутогенді, аллогенді, фитогенді, зоогенді, ландшафты, алапатты, антропогенді түрлері бар. Оңтайлы жағдайда кез келген сукцессия түрі бәсең дамитын климакстық қауымдастықтың пайда болуымен аяқталады.

Климакс-/баспалдақ/ - климакстық өсімдік бірлестігі терминді 1916 ж. Ф. Клеменс енгізген. Берілген аймақ жағдайларындағы экожуйенің мүмкін болатын дамуының /сукцессия/


тұрақты, соңғы /кульминациялық/ даму сатысы. Оның сипаты әдетте климаттық, топырақ, геоморфологиялық, биотикалық және антропогендік факторлармен анықталады. Климакс салыстырмалы түрде тұрақты фитоценоздың /жергілікті/ қалыптасуы аркылы көрінеді.



БИОСФЕРА ТУРАЛЫ ІЛІМНІҢ НЕГІЗГІ ҚАҒИДАЛАРЫБиосферадағы биохимиялық циклдер және зат айналымы.

Миллиардтаған жылдар барысында тірі ағзалардың көбеюі, өсуі, зат алмасуы мен белсенділігі, планетаның беткі бөлігін толық өзгеріске ұшыратты. Ағзалардың түрлерінің барлық массасын В. И. Вернадский Жердің тірі заты деп атаған.Тірі заттаың химиялық құрамына өлі табиғатты құрайтын атомдар


кіреді, бірақ олар басқаша қатынаста болады. Зат алмасу барысында тірі ағзалар үнемі табиғаттағы химиялық элементтердің таралуын өзгертіп отырады. Осылайша биосфераның химизмі өзгереді. Миллиардтаған жылдар барысынла фотосинтездеуші ағзалар күн энергиясының орасан мол шамасын химиялық жұмысқа айналдырады және басқа да органикалық заттар – мұнай, торф т. б. түрінде жиналады.

Фотосинтез есебінен атмосферада оттегі жиналады. Жердің дамуының ертедегі кезендерінде атмосферада басқа газдар басым болады: сутегі, метан, аммиак, көмірқышқыл газы оттегіден озон қабаты пайда болды. Бұл газдың молекулалары оттегінің үш атомынан тұрады (О3), ол ультракүлгін сәулелердің молекулалық оттегіне әсер етуі нәтижесінде түзіледі. Тіршіліктің өзі ультракүлгін сәулелердің басым бөлігін ұстап қалатын атмосфераның қорғаныштық қабатын жасады.

Қазіргі атмосферадағы көмірқышқыл газының көп бөлігі тірі ағзалардың тыныс алуы немесе органикалық отынның жануы нәтижесінде түзілген.

Атмосфералық азот та тіршіліктің нәтижесі, ол бірқатар топырақ бактерияларының белсенді әрекетінен түзілген.

Атмосфералық азот та тіршіліктің нәтижесі, ол бірқатар топырақ бактерияларының белсенді әрекетінен түзілген.

Тірі ағзалардың әсерінен көптеген Жердегі тау жыныстары пайда болды. Ағзалар жекеленген элементтерді қоршаған ортада олардың мөлшерінен анағұрлым көп шамасын тандамалы түрде сіңіріп, өз денесінде жинай алады. Мысалы, көптеген теңіз жануарлары өздерінің қаңқасында кальций, кремний немесе фосфорды жинап, өлгеннен соң су түбінде шөгінді жыныстарды: ізбес тас, бор, фосфориттер т. б. түзеді. Олар органогенді элементтер деп атайды.

Тіршіліктің әсерінен құрлықтың бетінде топырақ қабаты қалыптасқан. Топырақтағы минералдық компоненттер, ыдырап жатқан органикалық заттар мен көптеген микро және макроорганизмдердің бір-бірімен тығыз байланыстылығы сонша, В.И. Вернадский оны ерекше, табиғаттың биокосты заты деп атады. Әлемдік мұхиттың суларында да осындай биокосты заты болады.

Тірі ағзалар құрлықтың тау жыныстарының желденуі мен бұзылуында ерекше роль атқарады. Олар өлі органикалық затты негізгі ыдыратушылар.

Тіршілік Жердің атмосферасын, мұхиттың суының құрамын өзгертіп, өзен қабатын, топырақ, көптеген жыныстарын жасады.

Тау жыныстарының желдену жағдайлары өзгеріп, өсімдіктер жасайтын микроклимат үлкен рол атқара бастайды, Жердің климаты да өзгерді.

Тіршілік биосферадағы биологиялық зат айналымын жүзеге асыра отырып, өзінің және адамның тіршілік етуіне қажетті тұрақты жағдайларды қамтамасыз етеді.

Тірі ағзалар биосферада маңызды биогенді элементтердің зат айналымын жүзеге асырады. Олар кезектесіп тірі заттан бейорганикалық материяға өтіп отырады. Бұл циклдер екі негізгі топқа бөлінеді: газдардың айналымы және шөгінді заттар айналымы. Біріншісінде элементтердің негізгі көзі - атмосфера


(көміртегі, оттегі, азот), екіншісінде - таулы шөгінді жыныстар (фосфор, күкірт және т.б.) болып табылады.

Көміртегінің айналымы. Фотосинтез үшін көміртегінің көзі атмосферадағы немесе суда еріген көмірқышқыл газы болып табылады. Өсімдіктер түзген органикалық заттың құрамында көміртегі қоректену тізбегі бойынша тірі не өлі өсімдік ұлпалары арқылы өтіп, тыныс алу, ашу немесе отынның жануы нәтижесінде көмірқышқыл газы түрінде атмосфераға қайтады. Көміртегі циклының ұзақтығы үш-төрт жүз жылдыққа тең.

Осы кезеңде биосферадағы көміртектің жалпы массасы шамамен 4000 Гт. Оның 1000 Гт биомасса үлесіне жатады. Биосферадағы жылдық нетто-биоөнімінің мөлшері көміртекпен есептегенде 90-100 Гт. Осы мөлшерде көміртек дем алу және ыдырау (деструкция) процестерінде де бөлініп отырады. Сонымен, көміртекпен есептегенде биосфера биомассасының жаңару мерзімі 10 жылды құрайды.

Көміртек айналымы жасыл өсімдіктер мен кейбір микроорганизмдердегі фотосинтез процесіне атмосфералық көмірқышқыл газын бекітуден басталады. Өсімдіктер бекіткен көміртек бөлігін жануарлар пайдаланып, көмірқышқыл газын бөледі. Тіршілігін жойған өсімдіктер мен жануарлардың соңынан топырақта микроорганизмдер ыдырайды, осы ыдырау процестердің нәтижесінде ұлпалар құрамындағы қосылыстарға оралып отырады.

Көміртектің белгілі бөлігі ұзақ мерзімде қазанды отын түрлерін (көмір, табиғи газ, мұнай, шымтезек, жаңғыш тақта тас), теңіз су қоймаларында карбонатты жыныстарды (әктас, доломит, т.б.) түзуге қатысады. Құрлықтағы және мұхит аквоториясындағы көміртек қосылыстарының пайда болатын негізгі көзінің бірі болып жанартаудың атқылауы саналады.

Фотосинтез бен органикалық заттардың ыдырауы бірнеше сатыдан өтетін және өте көп экожүйелер мен организмдердің қатысуымен жүзеге асатын болса жалпы биосферада ерекше өте жоғары дәлдікпен олардың теңдіктері ұсталып тұрады.Көмірқышқыл газының атмосферадағы қоры 700 Гт, ал фотосинтез және ыдырау процестері арқылы атмосфераға жылына қайтарылып отыратын массасы 90-100 Гт. Егерде көміртектің атмосферадағы биоталық қайтарылуы тоқтады деп елестететін болсақ, ал фотосинтез бұрынғы қалпында жүріп жататын болса, онда атмосфера толығымен 7-8 жылда көмірқышқыл газынан тазаланып отырар еді. Бірақ-та, әр түрлі белгілі ғылыми мәліметтерге сүйенсек, қазіргі шамалардың ауытқуының шектік деңгейі тұрақты сақталып отырса, атмосфераның газдық құрамы (оның ішінде көмірқышқыл газының мөлшері) аз дегенде 104 жыл бойы тұрақты болып қала берер еді. Бұдан атмосфера үшін көміртектің биотикалық айналымының минималды тұрақтылығы δА = (10000-8)/10000=0,999 деп қорытындыға келуге болады.

Экожүйедегі көміртек айналымына толық жете сандық талдауды 1990 жылы эколог-ғалым В.Г.Горшков жасаған. Оның геологиялық мәліметтерге сүйенген тұжырымы бойынша, биогенді мүмкін екен. Тіршілікпен сәйкес осы мөлшер шамалардан реттейтін механизм жоқ болғанда, ондаған және жүздеген миллион жылдарда олар шектен шығып кететін еді. Шынында, палеохимиялық


және палеоботаникалық мәліметтер бойынша атмосферадағы көміртек мөлшері 105 жыл бойы сақталып келе жатыр. Солай болғандықтан, биосферадағы органикалық заттардың түзілуі мен ыдырау ағысы 10-4, тұйықтылығы 10-3 дәрежедегі дәлдікпен үйлесіп келеді. Демек, корреляция дәлдігі 10-7 –ге тең.

В.Г.Горшковтың айтуынша: «Синтез бен ыдыраудың арасындағы осы деңгейдегі дәлдікпен корреляцияның болуы қоршаған ортада биологиялық реттеу бар екенін дәлелдейді, себебі миллиондаған жыл бойы шамалардың осындай дәлдікте болуы кездейсоқ екеніне сенбейтін жағдай».

Соңғы жылдары адамның шаруашылық әрекеті, әсіресе, құрамында көміртек болатын отын мен ағашты өте көп мөлшерде жағу арқылы көміртектің айналымына елеулі әсер етті. Ауа райының ғаламдық жылынуына себеп болатын «көшетхана газы» ішінде (метан, озон, фреон, азот оксидтері) көміртек диоксиді бірінші орында тұр (50-55%).

Азот айналымы. Өсімдіктер азотты ыдыраған өлі органикалық заттан алады. Бактериялар ақуыздардың азотын өсімдіктер сіңіре алатын түрге өткізеді. Атмосферадағы бос азотты өсімдіктер тікелей сіңіре алмайды. Бактериялар мен көк жасыл балдырлар атмосфералық азотты байланыстырып, топыраққа өткізеді. Көптеген өсімдіктер олардың тамырларында түйнектер түзетін азот- фиксациялаушы бактериялармен симбиоз түзеді. Өлген өсімдіктерден немесе жануарлардың өлекселерінен бактериялардың басқа топтарының іс-әрекеті нәтижесінде бос түрге өтеді де қайтадан атмосфераға қайтады.

Азот барлық биогенді белоктардың құрылымына кіреді және сонымен қатар биогенді элементтердің ішінде ең негізгі организмдердің тіршілік әрекетіне қажет элемент болып саналады. Атмосферадағы бос молекулалық түрдегі азоттың өте аз мөлшері ғана биоталық айналымға қатысады.

Фосфор мен күкірттің зат айналымы. Фосфор мен күкірт тау жыныстарында болады. Тау жыныстарының бұзылуы мен эрозиясының

Өсімдіктер мен жануарлардыңорганикалық азоты

Аммиак Аммоний ионыМочевина

Нитриттер Азот тотығы

Атмосферадағыбос азот

Нитраттар


әсерінен топыраққа өтеді де, оларды өсімдіктер пайдаланады. Редуцент - ағзалардың тіршілік қызметі нәтижесінде олар қайтадан топыраққа қайтады. Азот пен фосфор қосылыстарының бір бөлігін жауын сулары өзендерге одан теңіз бен мұхитқа қарай шайып, оны балдырлар қолданады. Ең соңында өлі органикалық заттың құрамында олар су түбіне шөгіп, қайтадан тау жыныстарына кіреді.

Фосфор айналымы. Фосфор азот сияқты шектеуші биогендер қатарына жатады. Ол нуклеин қышқылдарының құрамына, клетка мембраналарының, энергия тасымалдаушы жүйеге (аденозиндифосфат, аденозинтрифосфат), сүйек тканіне, дентинге кіреді. Оның айналымын басқа айналымдардай қозғалысқа келтіретін энергия және де бұл процеске қатысушы фосфорорганикалық түрден бейорганикалыққа, одан қайта органикалық түрге алма – кезек ауысып отырады.

Фосфордың биогеохимиялық циклінің ерекшелігі редуценттердің фосфорды органикалық түрден бейорганикалық түрге тотықтырмай көшіретіндігінде.

Көміртектің, оттектің және азоттың айналымынан тағы да бір айырмашылығы фосфордың циклін тұйықталған деп есептеуге болмайды, себебі фосфаттардың басым көпшілігі мұхит шөгінділерінде қалып отырады.

Фосфор жылжымалы элемент, сондықтан оның айналымымен байланысты процестер қоршаған ортаның көптеген факторларына тәуелді, бірінші кезекте антропогендік факторларға. Мысалы, табиғи сулардың фосфор тыңайтқыштарымен, жуғыш заттармен ластануы салдарынан су қоймалары эвтрофтанады. Осы себептен бір қатар елдерде фосфоттарды жуғыш заттар құрамына қосуға тиым салынған, оның балама алмастырғыштары қолданылады.

Өсімдіктердің фосфорды сіңіруі топырақ ерітіндісінің қышқылдығына байланысты. Суда натрий мен кальций фосфаттары нашар ерісе, сілтілі ортада мүлде ерімейді, қышқылдық көтерілген сайын фосфаттар жақсы еритін фосфор қышқылына айналады. Фосфор тыңайтқыштарын біліксіз артық мөлшерде қолданса, топырақта фосфорлану деген зардап орын алуы мүмкін. Фосфор уытты элемент болмаса да, фосфорлану кезінде тұздардың концентрациясы жоғары болғандықтан өсімдіктердің өсуі мен дамуы, әсіресе вегетация басталған кезеңде тежелуі байқалады, себебі фосфордың мөлшері топырақта көп болғандықтан басқа элементтердің біршама тапшылығы күшейіп, өсімдіктердің қоректенуінің бұзылуы орын алуымен қатар, экологиялық тұрғыдан зиянды ауыр металлдарды және де басқа токсиканттарды көбірек сіңіруге ықтималдығы жоғарлайды.

Су айналымы. Бұл табиғат жағдайында былай жүреді, су мұхиттардың, құрлықтардың, өзендердің және т. б. су қоймаларының бетінен буланып, ауа арқылы су буы тасымалданып, шықтанып, жауын-шашынмен қайтадан жер бетіне оралып отырады. Осылардан басқа, су айналымы процесіне өсімдіктердің ауамен жанасатын барлық сыртқы және ішкі беттеріндегі судың


булануы және жердің өте терең қабаттарындағы магмадан бөлінетін оттек пен сутектен түзілген жер асты сулары (ювинилді сулар) жатады.

Жер бетінде судың шамамен есептеу жолымен анықталған теңдестігі (мың км3) мынадай болады: кіріс (жауын-шашын) – 8,4, шығын – 108,4 (булану 71,1, оған жер бетіндегі ағынды сулар қосылады – 37,3).

Су айналымының тұрақтылығы соңғы 100 жылда адамның таласуынан бұзыла бастады. Орман алқабының азаюынан орманнан судың булануы төмендеуде, керісінше, ауыл шаруашылығында пайдаланатын жерлерді суармалау кезінде топырақ бетінен судың булануы артуда. Сонымен қатар, соңғы жылдары мұхит пен теңіздің едәуір бөлігіндегі бетінде мұнай қабатының пайда болу салдарынан судың булануы күрт төмендеп, биосфера құрауыштарының арасындағы алмасу процестері бұзылуда. Бұрыннан табиғатта қалыптасып келген су айналымының ауытқуына байланысты соңғы жылдары әлемдік мұхит деңгейі көтерілуде, осындай қолайсыз жағдайға себеп болып жатқан құрлықтағы көлдердің келуі, жер асты су қорының тиімсіз жүйемен жұмсалуына байланысты азаюы және көшетхана эффектісінің әсерінен мұздық жамылғысының қалыңдығының жұқаруы. Бұл тенденциялардың әрі қарай үдеуі организмдердің әр алуандылығы мен орналасу заңдылығын, экожүйелердің сандық және сапалық құрамын, қасиеті мен құрылымын өзгертуі мүмкін.

Сонымен табиғатта барлық биогенді элементтердің айналымы биогеоценоз деңгейінде өтеді. Биогеоценоздың өнімділігі әр элементтің жүйелі түрде айналымда болуына байланысты. Мұның әсіресе ауылшаруышылық өндірісі мен орман өсіруде маңызы өте ерекше келеді.

Адамның қалай болсада әйтеуір араласуы айналым процестерінің жүруіне кедергі жасайды. Мысалы, орманды кесу немесе өсімдіктердің ассимиляциалау аппаратын өнеркәсіптік шығындылармен зақымдандыру көміртекті сіңіру қарқынын төмендетеді. Өнеркәсіптік ағындылармен суқоймаларына түскен органикалық заттектердің молшылығынан орын алатын эвтрофикация процесі суда еріген түрде болатын оттектің біраз мөлшерін азайтып, сулы ортадағы аэробты организмдердің тіршілік мүмкіндігін жояды. Қазып алынған отындарды жағып, өндіріс өнімдерінде атмосфералық азотты бекітіп, фосфорды детергенттерге байланыстырып, адам элементтер айналымын өзімен қалай болса да тұйықтайтын сияқты, осы жағдай оны қоршаған ортаның химиясын толығымен басқаруға амалсыз мәжбүр етеді.

Биоталық айналымның жоғары дәрежедегі тұйықтылығы мен қоршаған ортаның биологиялық реттелуі – биосфера эвалюциясының заңды нәтижесі.

Оттегінің циклі. Жердегі оттегінің циклі шамамен 2000 жылда, судың шамамен 2 млн. жылда жүріп өтеді. Бұл заттардың атомдары Жер шарында әр түрлі тірі зат арқылы өткен.

Атмосферадағы оттегінің мөлшері біртіндеп артты. Соңғы 600 млн. жылда зат айналымдардың жылдамдығы мен сипаты қазіргі кездегі деңгейіне жақындады. Биосфера үлкен, үйлесімді экожүйе ретінде жұмыс істейді. Ондағы ағзалар тек қоршаған ортаға бейімделіп қана қоймай, өздері де


тіршілікке қолайлы жағдайларды жасайды.Оттегі айналымы фотосинтез процесінен басталады. Оның биоталық айналымы 250 Гт/жылына, ал биосферадағы оның жалпы массасы 1014 т. Жер бетінде ең көп таралған элемент: оның мөлшері атмосферада – 23,1 (288мг/л); литосферада – 47,2; гидросферада – 86,9. Гидросферадағы оттектің мөлшері орта шамамен 4,5 мг/л, осы оттекті су организмдері өздерінің тіршілігіне жұмсайды. Ауадағы оттектің мөлшері ұзақтық геологиялық дәуірлер бойына биоталық реттеудің арқасында тұрақты деңгейде келе жатыр. Осы деңгейден ауытқу орын алса, биосфера биотасының жағдайына әсерін тигізер еді: мөлшері төмендесе мұхиттар фаунасы елеулі азайып, көтерілсе ортаның тотығу қасиеттерінің қауіпті жағдайға дейін өсіп кетуі мүмкін. Бұл жағдайлардың жер бетіндегі жануарлар мен адамға да белгілі қолайсыз әсері бар. Мысалы, жануарлар мен адамдар биік тауларға шыққанда немесе оттекті көп мөлшерде пайдаланатын жерлер мен жасанды құрылғыларда оттетік жетіспеуін сезеді.

Озонның түзілуіне Жер бетіне түсетін күн энергиясының шамамен 5% жұмсалады (8,6.1015 вт). Озон түзілетін реакция қайтымды болғанына байланысты атмосфераның жоғарғы қабаттарының температурасы жоғары болады, себебі озонның атмосферадағы көлемдік мөлшері 10-6% құрайды; озонның ең жоғарғы максималды мөлшері 20-25 км биіктікте 4.10-6 көл. % –ке дейін жетеді.Озон барлық тірі организмдерге әсер ететін ғарыштағы ультракүлгін сәулеленудің едәуір мөлшерін тұтып отырады, былайша айтқанда, биосфераның қорғағыш қалқаны, себебі тірі организмдердің көптеген молекулалық құрылымдары осы ультракүлгін сәулелерінің әсерінен бұзылады. Осыған байланысты озон қабатының бұзылуы (озон «тесігінің» пайда болуы адамның денсаулығы мен қоршаған ортаға елеулі өзгерістер туғызуы мүмкін.

Үлкен және кіші зат айналым шеңберлері. Биосфера – Жердің ғаламдық экожүйесі – экосферасы, оның құрамы мен энергиясы жер шарындағы жануарлардың жиынымен анықталады және бақыланады. Биосфераның биотасы мен абиоткалық компонеттерінің өзара байланысы табиғаттағы екі негізгі зат алмасу шеңберлерімен сипатталады: үлкен (геологиялық) және кіші (биогеохимиялық) зат алмасу шеңберлері.

Табиғаттағы үлкен зат алмасуы (геологиялық) – күн энергиясының жердің тереңдік энергиясымен алмасуға негізделген. Бұған сондай-ақ судың үлкен алмасу шеңберінде жатқызуға болады. Әлемдік мұхит бетінен буланған су буы құрылыққа жел арқылы жылжып жауын-шашын түрінде құрлыққа түседі, осы түскен жауын-шашын жер беті мен жер асты суларының ағынымен қайтадан мұхитқа барады. Судың осындай айналымын үлкен айналым шеңбері деп атайды, ал буланған судың жарты бөлігі қайтадан мұхит бетіне түскен жағдайда оны судың кіші айналым шеңбері деп атайды. Мұхит бетінен судың булануына күн сәулесінің 50% пайызы жұмсалады. Жер планетасындағы ауа райының қалыптасуына және табиғат жағдайларына елеулі әсерін тигізеді. Өсімдіктердің суды транспирациялау және сол арқылы биогеохимиялық


циклға судың өтуін ескере отырып бүкіл дүние жүзіндегі су қорының толық бір айналым жасауына 2 миллион жыл қажет.

Биосферадағы заттардың кіші айналым шеңбері биосфера шегінде ғана жүреді. Бұл құбылыстың негізі фотосинтез процессі кезінде бейорганикалық заттардан органикалық заттардың түзілуі және ыдыраған кезде органиканың қайтадан бейорганикаға айналуы жатады. Бұл айналымның жер бетіндегі тіршілік үшін маңызы зор, себебі осы шеңбердің өзі тіршіліктің көзі болып саналады. Өзгеру арқылы, туылу және өлу арқылы тірі зат Жер бетіндегі тіршілікті қамтамасыз етеді, биогеохимиялық зат алмасу шеңберін құрайды. Жеке заттардың айналымын В.И.Вернадский биогеохимиялық циклдар деп атады. Циклдың мәні мынада, ағзаға сыртқы ортадан түскен химиялық элементтер белгілі бір уақтыттан кейін одан абиотикалық ортаға шығып қайтадан белгілі бір уақыттан соң қайтадан ағзаға оралады. Мұндай элементтер биофильді элементтер деп аталады.

Негізгі әдебиеттер:Негізгі әдебиеттер:1. Жатқанбаев Ж.Ж. Экология негіздері. А., 20031. Жатқанбаев Ж.Ж. Экология негіздері. А., 20032. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаев Г.З. Экология., А., 2001.2. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаев Г.З. Экология., А., 2001.Такырып-6 (1 сағат)Такырып-6 (1 сағат) № 10 дәріс. № 10 дәріс.

ТАБИҒАТ РЕСУРСТАР ЖӘНЕ ТАБИҒАТТЫ ҰТЫМДЫ ПАЙДАЛАНУТАБИҒАТ РЕСУРСТАР ЖӘНЕ ТАБИҒАТТЫ ҰТЫМДЫ ПАЙДАЛАНУ

Табиғи ресурстар – бұл адамзат өзінің қажеттілігін қанағаттандыратын табиғат байлығы. Ресурстар біркелкі орналаспаған және олардың қоры бірдей емес, сондықтан кейбір елдердің ресурспен қамтылуы, яғни табиғи ресурстар қоры және оларды пайдалану көлемі арасындағы арақатынас әр түрлі.

Минерал қорларды отын, рудалы емес (бейруда), химиялық, құрылыс материалдары топтарына бөлуге болады. Бұл минерал қорлар топтары жаңғыртылмайтындар санатына жатады. Планета аумағының 15%-ін көмір кен орындары алып жатыр. Жалпы көлемнің 8%-ін барланған қорлар алады. Барлық көмір ресурстарының басым көпшілігі Солтүстік жарты шарда шоғырланған.

Соңғы жылдары барланған мұнай және табиғи газ қорларының өсу беталысы байқалады. Бұл жаңа кен орындарының ашылуымен және жалпы геологиялық қорлар бөлігін барланған қорлар санатына ауыстырумен анықталады. Барлық барланған мұнай мен газ қорының 70 %-і құрлықта, қайраңдарда - 30%-і шоғырланған. Уран жер қыртысында кең таралған. Оның мол кен орындары Австралия, ОАР, Нигер, Бразилия, Канада, Намибия, Ресейде және Қазақстанда.

Жер ресурстары сарқылатын, бірақ та жаңғыртылатын болып келеді. Адамзаттың ресурстармен қамтылуы 13,4 млрд. га аумақты алып жатқан дүниежүзілік жер қорларымен анықталады.

Жер қорлары құрылымында азық-түлік өнімінің 88%-ін беретін, өңделген жерлердің (егістіктер, бау-бақшалар) мөлшері бар жоғы 11%-і алып жатыр. Ауыл шаруашылығына жарамды жерлер дүниежүзілік жер қорының


орта есеппен 34%-ін, ормандар алқабы - 30%-ін алып жатыр, алайда ормандардың мол үлесі -52%-і Оңтүстік Америкада шоғырланған. Құрылыс салуға арналған жерлердің үлесі 2%, Еуропада -5%, жер қорының пайдаланылмаған жерлері 34%-ті құрайды.

Тұщы сулардан тұратын су ресурстары сарқылатын, бірақ та жаңғырылатын болып саналады. Су қорлары гидросфераның 2,5 %-ін құрайды. Адамзат үшін негізгі тұщы су көзі болып табылатын өзендерде (77 мың км3 ) су ресурстары бар. Суды негізгі пайдаланушы сала – ауыл шаруашылығы (70%-ке жуық), өнеркәсіп (20%), тұрмыстық шаруашылық (6%) және бөгендер (4%). Халықтың жан басына шаққандағы ресурстарымен қамтамасыз етілуі бойынша Австралия 1-орында тұр, одан кейін Оңтүстік Америка және ТМД, ал соңғы орында – Азия елдері.

Орман және басқа да өсімдік, балық ресурстарын, бағалы аң терісі және теңіз аңдары ресурстарынан тұратын биологиялық ресурстарды сарқылатын, бірақ та қайтадан толығып отырады. Орман ресурстары екі көрсеткішпен: ормандар алқабы аумағымен (құрлық аумағының 30%-і ) және тамырлы ағаштармен (350 млрд. м3) сипатталады. Жыл сайын тамырлы ағаштар қоры 5,5 млрд. м3-ке өседі, алайда дәл осындай көлемде жыл сайын ағаш даярлауға кетеді. Дүние жүзі ормандары екі белдеуді құрайды: солтүстік және оңтүстік.

Агроклиматтық ресурстар – бұл жылу мен ылғалдылықтан тұрады. Жылу бір жылдағы 1000 С-дан жоғары температураның қарқынды жиынтығымен анықталады, ал ылғалдылық жауын-шашын мен булану ара-қатынасы жағдайындағы ылғалдылық көрсеткішімен сипатталады.

Рекреациялық ресурстар – демалысқа, емделуге пайдаланылатын табиғат құбылыстары немесе обьектілері: теңіз жағалауы, табиғаттың көркем жерлері, таулы туризм аудандары, табиғат ескерткіштері, минералды және емдік батпақ көздері. Рекреация ресурстарына тарихи және мемориал обьектілері де жатады.

Энергетикалық ресурстар (отыннан басқалары) Күн энергиясы және жел, геотермалды және гидроэнергия ресурстарынан тұрады. Олар сарқылмайтын қорларға жатады. Шетелдік Еуропада гидроэнергия әлеуетінің игерілу дәрежесі ең жоғары 70%, ал дамушы елдерге игерілмеген гидроэнергия әлеуетінің 65%-і келеді. Гидроэнергия ресурстарымен өте бай елдер: ҚХР, Ресей, АҚШ, Заир, Канада, Бразилия.

Геотермалды ресурстар – бұл термалды сулар мен ыстық булар энергиялары. Тұңғыш рет бұл ресурстарды Исландия пайдаланды.

Дүниежүзілік мұхит ресурстарын минералдық, биологиялық және гидроэнергетикалық ресурстары құрайды.

Су ресурстары – теңіз, өзен, көл, жасанды су айдындары, жер асты сулары, топырақтағы ылғал, тау және полярлық өңірдің мұздықтары, атмосфераның су булары т.б. пайдалануға жарамды су қорлары. Жер шарының тұрақты су ресурстарының жалпы мөлшері 1 454 327,2 мың км3; бұның ішінде дүние жүзінің мұхит үлесіне 1370 млн км3; жер асты суына 60 млн км3; мұздықтарға 24 млн км3; көлдерге 230 мың км3; топырақ ылғалына 82 мың км3;


өзен суына (арналық) 1,2 мың км3; атмосфера буына 14 мың км3 келеді. Су ресурстарына комплексті, балансты баға беру үшін төмендегідей теңдеулер қолданылады: R=U+S; P=U+S+E; W=P-S=U+E, бұл жерде: R– толық өзен ағыны; U- жер асты суының өзенге ағуы; S-жер беті ағыны; P-атмосфералық жауын-шашын; E- булану; W- территорияның жалпы ылғалдану мөлшері. Жыл сайын жер бетінде 150 км3 су жұмсалады, өзен және көлге 450 км3 ағын су қайта қосылады (бұл мөлшердегі суды тазалау үшін 5500 км3 өзеннің таза суы қажет). Біздің елімізде Су ресурстарын тиімді пайдалану дұрыс жолға қойылған, яғни ағын түрлерінің шығыны реттелуде.

Осыдан ондаған жылдар бұрын су мен ауа табиғаттың тегін сиындай есептеліп келген болатын. Соңғы кездерде су ресурсына деген көзқарас күрт өзгерді. Бұл жағдай тұщы судың көлемі гидросфераның 2%-дан сәл жоғарысын құрайтындығында. Абсолюттік деңгейде бұл адамзаттың қазіргі сұраныстарынан он мың есе көп. Алайда осы тұщы судың басым бөлігі Антарктида, Гренландия, Арктика мұздарында шоғырланған. Бұл әзірге пайдалануға қол жетпес қор.

Тұщы су ресурстары қоры біркелкі таралмаған. Мысалы, Африка халқының, шамамен, 10%-ы ғана тұрақты сумен қамтамасыз етілген, ал Еуропада бұл көрсеткіш 90%-ды құрайды. Бұл әртүрлілік бірінші кезекте материктердің түрлі облыстарындағы климаттық ерекшеліктерімен түсіндіріледі.

XX ғасырдың соңында түрлі шаруашылық қажеттіліктер үшін дүние жүзінде жылына 4 млн. м3 су пайдаланылады. Суды пайдалану өнеркәсіпте 20 есе, ауыл шаруашылығында 6 есе, коммуналдық шаруашылықта 7 есе өсті. Жекелеген аймақтардағы суға деген тапшылық гидросфераның ластануының күшеюінің нәтижесінде қалыптасты.

Ауыл шаруашылығында жұмсалатын судың басым бөлігі өсімдік шаруашылығына жұмсалады.

Париж, Токио, Нью-Йорк, Мехико тәрізді көптеген ірі қалаларда су құбырлары тәулігіне бірнеше сағат қана жұмыс істейді. XIX ғасырда тәулігіне әр адам 40-60 л, қазіргі кезде дамыған елдерге оның мөлшері 200-300 л-ге жетті. Ал ірі қалаларда әр адам тәулігіне 400 – 500 л су жұмсаса, Нью-Йорктің әр тұрғыны тәулігіне 1045 л су жұмсайды екен (Париж-500л, Мәскеу мен Санкт-Петербург-600 л, Алматы-650 л). Алайды адам организміне тәулігіне бар жоғы 2 л су қажет.

Дүние жүзі халқының 70%-ы өмір сүретін Еуропа мен Азияда өзен желісінде 39% орналасқан.





ҚАЗІРГІ ЗАМАННЫҢ ҒАЛАМДЫҚ ЭКОЛОГИЯЛЫҚҚАЗІРГІ ЗАМАННЫҢ ҒАЛАМДЫҚ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫПРОБЛЕМАЛАРЫ

Жылулық эффект. Ең алғаш жылулық құбылысты Фурье ашқан. ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап планетадағы орташа жылдық температураның біртіндеп жоғарылауы байқалуда, мұны атмосферада жылулық газдардың жиналуымен түсіндіреді.

Оларға: көміртек диоксиді, метан, фреон, озон, азот оксиді т.б. жатады.Жылулық газдар жер бетінен ұзын толқынды жылу толқындарының

сәулеленіп шығуына кедергі келтіретіндіктен, осы газдармен қаныққан атмосфера температурасы жоғарылайды.

Бұл газдар жер бетіне күн энергиясын өткізіп, сыртқа қарай, яғни космосқа жылуды мүлдем шығармайды. Жылулық эффект жер бетіндегі орташа ғаламдық ауа температурасының өсуінің басты себепшісі болып табылады.

2100 жылға қарай жер бетінің орташа температурасы шамамен 2- 40С градусқа өседі деген болжамдар бар. Бұл мұз дәуірінен кейінгі температураға сәйкес келеді, яғни экологиялық салдар катастрофаға әкелуі мүмкін. Ең алдымен мұхит деңгейі көтеріледі, судың астында 30 мемлекеттің территориялары қалады, климаттық тепе-теңдік бұзылып көп жылдық тау-жыныстары деградацияланады.

Озон тесіктері. Жер бетінен 20-25 км қашықтықта орналасқан қалыңдығы 3 мм болатын озон қабатының мүжілуі озон қабатында саңылаулардың пайда болуына әкеледі. Озон қабаты жер бетіндегі барлық тіршілік иелерін күннің ультркүлгін сәулелерінен, яғни радиациядан қорғайды. Мұндай озон қабатының тозуы табиғи және антропогендік жолмен іске асады. Мысалы антропогенді жолмен озон қабатының тесілуі атмосфераға құрамында хлор молекулалары бар қоспалар мен химиялық заттардың түсуі нәтижесінде жүреді. Құрамында хлоры бар заттар қатарына суытқыш заттарда, яғни тоңазытқыш пен кондиционерлерде пайдаланылатын суытқыш агенттердің (фреондардың) ауаға түсуі, еріткіштер, аэрозольдер озон қабатын жояды.

Қышқыл жаңбырлар. Ауадағы күкірт диоксидімен азот оксидтерінің ауадағы ылғалда еріп, нәтижесінде түзілген қышқыл жауын-шашындарды қышқыл жаңбырлар деп атайды. Орташа рН мөлшері 5,6 дан төмен болады. Қышқыл жаңбырлардың зиянды әсері өте көп, атап айтсақ, өсімдіктердің жапырақтарына зиян келтіру, мәрмәрдан жасалған мәдени ескерткіштерді және ғимараттарды бұзу, металдар коррозиясының жылдамдауы т.б.

Өнеркәсіп және тұрмыс қалдықтарынан қорғау. Әр түрлі өнімдерді өндіру немесе пайдалану кезінде пайда болатын және өзінің бастапқы қасиеттерін жоғалтқан, енді қоланылуға келмейтін заттардың, материалдардың және т.б. қалып қойған бөлімдерін жатқызамыз. Қалдықтар қоршаған ортаға және адам ағзасына зиянды материалды заттарға жатады.

Барлық қалдықтарды мына топтарға бөлуге болады:


- тұрмыстық (коммуналдық);- өнеркәсіптік (өндіріс қалдықтары);- өнідірісөнімдерінің қалдықтары;- қауіпті (улы);- радиоактивті қалдықтар.

Өндірістік қалдықтарды қатты және сұйық қалдықтарға бөледі. Қатты қалдықтарға металдардың, ағаштардың, пластмассалардың, өндіріс өнімдерінің қалдықтары жатады. Сұйық қалдықтарға ағынды суларды тазартқаннан кейін қалатын тұнбалар, газдарды ылғалдық әдіспен тазартқан кезде қалатын минералды және орагникалық шаңдар қалдықтары жатады.

Шу әсерінен қорғау. Ластану салдары әрдаайым дереу байқала бермейді. Ластанудың көбінесе жасырын, тез табыла қоймайтын түрлері де болады, мысалы қоршаған ортаның физикалық тұрақтыларының өзгеруі нәтижесінде болатын ластанулар, немесе физикалық ластанулар деп те айтады. Ағзаның тіршілігінің ауытқуларына әкелетін фактор шу болып табылады. Шулылық шудың қарқындылығы мен қайталануының табиғи деңгейден жоғарылау нәтижесінде пайда болады.

Биологиялық әсерден қорғау. Биологиялық ластану да аз қауіп тудырмайды. Қоздырғыш микроағзалар (микробиологиялық ластану) – бактериялар, вирустар болып табылатын тырысқақ, тұмау немесе оба сияқты аурулардың індетін еске алудың өзі жеткілікті. Қажетті мөлшерде тазаланбаған және заласызданбаған тұрмыстық ағынды сулар тері, ішек және басқада ауырулар тудыратын микроағзалардың үлкен кешеніне айналады. .

Бақылау сұрақтар мен тапсырмалар1. Адамның қоршаған ортаға тигізетін негізгі әсерлеріне мысал

келтіріңіздер?2. Экологиялық мәселе дегеніміз не және ол қалай пайда болады?3. Қандай экологиялық мәселелер ғаламдық деп аталады?4. Климаттың өзгеруінің белгілерін мысалға келтіріңіздер.5. Ғаламдық жылулық құбылыстың себебі неде?6. «Жылулық эффект» дегеніміз не және оның себептері?7. Климаттың жылуынан қандай салдар болады, қалай ойласыз?8. Озон қабатының негізгі мәселесі неде? «Озон қабатының» негізгі

функциясы неде?9. Әлемдік мұхиттың ластануының себептері неде?10.Сулардың мұнаймен және мұнай өнімдерімен ластануының себептері?

Мұндай ластанудың суда тіршілік ететіндер үшін қауіпі неде?11.Жер шарының тропикалық аймақтарында ормандардың жойылуының

себебі неде?12.Ормандардың жойылуының салдарын айтыңыз.13.Территорияның шөлейттенуі дегеніміз не, себептерін атаңыз.14.Қазақстан жерлерінің негізгі деградациялануының себептерін

атаңыздар.15.Қазақстан Республикасының негізгі экологиялық мәселелерін атаңыз.


16. Қазақстан Республикасының әуе бассейнінің ластануына сипаттама беріңіз.17.

№ 12 дәріс. № 12 дәріс.

ҚАЗІРГІ ЗАМАННЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ЭКОЛОГИЯЛЫҚҚАЗІРГІ ЗАМАННЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫПРОБЛЕМАЛАРЫ

Әкологиялық білім беруге деген қажеттілік адамның өміріне қажет қолайлы ортаны қамтамасыз етумен байланысты. Қоршаған ортаның сапасы адамның негізгі құңығының бірі — денсаулықты және дамудың негізгі мақсатын анықтайды. Экологиялық білім беру табиғатқа адамгершілік қатынасты қалыптастыру, табиғатты өзгертудің шекті мөлшерін анықтау үшін адамның одан әрі өмір сүруі мен дамуына мүмкіндік беретін мінез-құлқының арнайы әлеуметтік табиғи заңдылықтарын мөңгеру үшін қажет.

Оқушыларда, студенттерде, сондай-ақ, жалпы халықта табиғатқа деген тутынушылық қатынас басым; экологиялық мәселелердің әр адамның жеке басы үшін маңызды екенін қабылдау деңгейі төмен; адамды қоршағанн ортаны зерттеу мен сауықтыруға арналған жұмыстарға іс жүзінде қатысуға деген қажеттілік дамымаған.

Экологиялық білім берудің негізгі мақсаты — табиғатқа деген жауамкершілік қатынасты қамтамасыз ету. Экологиялың білім беру дегенде әрбір адам-ның жалпы экологиялық мәдениеттілігін қалыптастыруға бағытталған үздіксіз білім тәрбие беру және даму процетерін түсінеміз.

Экодогиялық жауапкершілік адамның мына қасиеттерімен байланысты өз іс-әрекетін бақылау, табиғи ортадағы өзінің іс-әрекетінің жақын кезеңдегі және болашақтағы нәтижелерін болжай білу, өзіне жене басқаларға сын көзбен қарай білу және т.б.

Қызметі табиғи ортаға және адамың денсаулы-ғына зиянды өсер етуімен байланысты адамдардың барлығының қажетті деңгейде Экологиялы дайындыгы міндетті түрде болуы керек. Оны қызметке тағайындау кезіндегі аттестациялауда есепке алу қажет. Жоғарыда айтылғандарға байланысты педагогтардың халықаралың экологиялық қозғалысы қоршаған орта саласындағы білім беруді (экологиялық білім беру) жалпы білім беру жүйесін жетілдірудің маңызды бағыты деп есептейді.

Бір бірімен байланысты экологиялың білім беру мен білім беру жүйесін экологизациялауды бөліп көрсетуге болады.

Экологиялық білім беру дегеніміз әр түрлі деңгейдегі экологиялық білімдерді меңгеру. Экологиялық білім берудің екі негізгі бағыты бар: қоршаған ортаны қорғаудың жалпы ілімі негізінде тәрбиелеу және табиғат мен антроиогенді экожүйелердің өзара қатынасыныц жалпы заңдылықтары туралы арнайы білім беру.

Ал білім беру жүйесін экологизациялау — экологиялың ойлардың, ұғымдар, иринциптер мен көзқарастардың басқа пәндерге енгізу және экологиялық білімді әр түрлі салалардың мамандарын дайындау.


Экологиялық құқықЭкологиялық қарым-қатынастарды құқықтық реттеу тұжырымдалып,

дәлелденген заңдарды қабылдаудан басталады.Қазақстан Республикасының Конституциясы — негізгі заң. Халықаралық

нормаларға сай ол мемлекеттің экологиялық қатынастарды реттеудегі жалпы бағытын анықтайды. Дүние жүзінің коптеген мемле-кеттерінің конституциялары 1948 жылы БҰҰ қабылдаған «Адам құқығының жалпыға бірдей Декларациясында», сонымен қатар адам құқығы бойынша басқа да Халықаралық Пактілерде көрсетіген идеалдарға сүйенеді.

Қазақстан Республикасының Конституциясыида: «Әрбір азамат оның өмірі мен денсаулығы үшін қолайлы қоршаған ортаға қүқығы бар» — делінген.

Басқарудың мемлекеттік органдары. Мемлекетіміз тәуелсіздік алғаннан бері жаңа экологиялық қауіпсіздік жүйесінің құрылуына, қоршаған ортаны қарғауды басқару, табиғи ресурстарды пайдалануды басқару сияқты шаралар ұйымдастырылды. Бұл өз алдына мемлекетіміздің қоршаған ортаны қорғау және табиғат ресурстарын рационалды пайдалану саласында мемлекеттік саясаттың іске асырылуын қалыптастырды және біртіндеп белгілі бір ретпен іске асырылуын қамтамасыз етті. Алайда көптеген он жылдықтар бойын Қазақстан шикізат көз ретінде пікір қалыптасқан, және соның салдарынан шикізатты өндіру барысында қоршаған ортаға орасан зор нұқсан келтірілген. Сондықтан еліміздегі экологиялық ахуалдың әліде түбегейлі өзгере қоймағаны, әліде болса экологиялық жүйелердің деградациясы жүріп жатқандығы сондықтан.

Экологиялық қарым-қатынастарды құқықтық реттеу тұжырымдалып, дәлелденген заңдарды қабылдаудан бастады.

Қазақстан Республикасының Конститутциясы - негізгі заң. Халықаралық нормаларға сай ол мемлекеттің экологиялық қатынастарды реттеудегі жалпы бағытын анықтайды. Дүние жүзінің көптеген мемлекеттерінің конститутциялары 1948 жылы БҰҰ қабылдаған «Адам құқығының жалпыға бірдей Декларациясында», сонымен қатар адам құқығы бойынша басқа да Халықаралық Пактілерде көрсетілген идеаларға сүйенеді. ҚР Конститутциясында: «Әрбір азамат оның өмірі мен денсаулығы үшін қолайлы қоршаған ортаға құқығы бар» - делінген

Экологиялық заңдардың орындалуын мемлекеттік құрылымдар жүйесі, экологиялық сараптама қамтамасыз етеді. Халықаралық дәрежеде адамның қолайлы қоршаған ортаға деген құқығын БҰҰ- ның әр түрлі бөлімдері қамтамасыз етеді. Олар қоршаған ортаның жағдайын сауықтыруға арналған көптеген бағдарламалар жасады. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы ( ВОЗ ) - «Қоршаған ортаның гигиенасы», Азық-түлік және шаруашылық ұйымы ( ФАО ) – « Ауыл шаруашылық химикаттары мен қалдықтары », БҰҰ-ның білім, ғылым және мәдениет мәселелері бойынша ұйымы ( ЮНЕСКО ) -

« Адам және биосфера ». Белгіленген бағдарламалардың жүзеге асуының 1972 жылы құрылған БҰҰ-ның қоршаған орта бойынша


бағдарламасы ( ЮНЕП ) және БҰҰ-ның қоршаған орта мен даму жөніндегі Халықаралық Комиссиясы жалпы басшылық жасайды.

Құқықтық мемлекеттегі адамдардың арасындағы қарым – қатынастар жалпыға бірдей міндетті құқық нормалары болып табылатын заңдардың көмегімен реттеледі. Адамның табиғатты өзгертушілік қызметі тек соңғы жылдары ғана құқықтық тұрғыдан шектеле бастады. Қолайлы , таза қоршаған ортаға деген құқық жаңа құқықтарға жатады.

Экологиялық мониторингҚазіргі даму жағдайында табиғат барлық ресурстардың кені - өнідірістік

(өнеркәсіптік шикізат пен энергия), ауылшаруашылық, денсаулықтық және рекреациондық, эстетикалық және ғылыми, аймақтық және экологиялық ретінде қарастырылады.

Қоршаған ортаның қалыпты жұмыс істеуі үшін оған түсетін күш белгілі бір экологиялық шектелген күштен аспау керек. Экожүйе құрамындағы өзгерістерді, құбылыстарды байқап, бағалап және болжап сипаттап отыратын жүйені экологиялық мониторинг атқарады.

Территорияларды қамту бойынша экологиялық мониторинг үш сатыға бөлінеді: 1.локальді (биоэкологиялық, санитарлық гигиеналық);2.регионалды (геожүйелік, табиғи-шаруашылық);3.ғаламдық (биосфералық, фондық).

Локальді мониторинг бағдарламасына шағын ғана территориядағы биоэкологиялық өзгерістерді бақылау, канцерогенді ластаушы заттардың әр түрлі сфераларға түсуін бақылау жатады.

Регионалды мониторинг міндетіне ірі табиғи-территориялы кешендердің (өзендер бассейіні, орман жүйелері, агроэкожүйелер т.б.) экожүйесінің күйіне бақылау жасайды.

Ғаламдық мониторинг бағдарламасының міндетіне – жалпы биосферада мүмкін болатын және болжамды өзгерістерді бақылау болып табылады. Ғаламдық мониторинг объектісіне гидросфера, атмосфера және литосфера жатады.

Бақылау сұрақтар мен тапсырмалар1. Қазақстан Республикасының тұрақты даму концепциясының негізгі

ережелерін атаңыз.2. Экологиялық қауіпсіздік дегеніміз не?3. Экологиялық мониторинг дегеніміз не, оған қойылатын негізгі талаптар

қандай және ол не үшін керек?4. Экология саласында халықаралық қарым-қатынастың мәні неде?5. Қоршаған ортаны қорғау мәселелері халықаралық қарым-қатынассыз

неге мүмкін емес?6. Экологиялық білім беру, тәрбиелеу және мәдениет – жаңа

формациядағы яғни бәсекелестікке қабілетті маман-қазақстандықтарды тәрбиелеу негізіне кіреді ме?


Негізгі әдебиеттер:Негізгі әдебиеттер:1. Жатқанбаев Ж.Ж. Экология негіздері. А., 20031. Жатқанбаев Ж.Ж. Экология негіздері. А., 20032. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаев Г.З. Экология., А., 2001.2. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаев Г.З. Экология., А., 2001.3. 3. Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология А., 2003Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология А., 2003..4. 4. Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экология., А., 2002Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экология., А., 2002..


Қоршаған ортаның мониторингісі.

Экологиялық мониторинг - табиғи құбылыстардың және антропогендік іс-

әрскеттердің әсерінен қоршаған орта жағдайын бақылау, бағалау, тексеру

және болжау жүйелері. «Мониторинг» деген термин "монитор" -

сақтандырушы, қадағалаушы деген латын сөзінен алынған. Бұл термин БҰҰ-

ның (қоршаған орта жөніндегі Стокгольм конференциясының алдында (1972

жыл, маусымда) "бақылау" ұғымын толықтыру ретіндс пайда болды.

Табиғи және антропогендік әсерлердің ерекшеліктері жеткілікті.

Антропогендік әссрдің деңгсйін шектеуші көрсеткіш болып экологиялық

шектеулі рауалы жүктсме саналады ( ЭШРЖ). Былайша айтқанда, бұл

экожүйенің тұрақтылығы шегінен аспайтын адамның шаруашылық

қарекеті. Бұл шектен асулык экожүйенің тұрақтылығының бұзылуына және

ыдырауына апарып соғады. Барлық экологиялық жүктемелердің

жердсгі бүкіл жиынтығы биосфсраның шаруашылық сиымдылығы шсгнсн

асып кстксндс ғана қауіпті ахуал, экологиялық дағдарыс басталып, ол бүкіл

биосфсраның азуына, қоршаған ортаның адамның дснсаулығы мсн

оның шаруашылығының тұрақтылығы үшін ауыр зардаптары болатындай

болып өзгеруінс апарып соғады. Қазіргі уақытта бұл шсктен асушылык

орын алып отыр деп пайымдауға барлық негіз бар, ягни жергідікті


экологиялық шектеулі жүктемелердін, жиынтығы ғаламдық экологиялық

шектеулі жүктемс шамасынан асып кетті.

Табиғи факторлардың әссрінсн биосфера жағдайының үзліксіз өзгеруі

кайтадап әдетте бастапқы жағдайға оралып отырады. Мысалы, ауа мен

топырақтың тсмпературасының, қысымының, ылғалдығының өзгеруі кейбір

тұрақты орташа шамалар шегіндс өтеді. Не болса да дағдыдағыдай, табиғи

процестердің әсерінен аумақты экожүйелер өте баяу түрде өзгерсді.

Себебі қоршаған ортаны өзгертетін сырткы әсерді жоюға бағытталганг

экожүйенін өзіне тән тұрақтылык қабілеті бар. Ғаламдық экожүйе қоршаған

ортанын тұрақтылығын антропогендік әссрлерге төтеп бере алатын жағдайна

дейін, ягни тұрактылық шегіне дейін сактап алады. Биота мен

қоршаған орта өздерінің тұрақтылығын ксз-келген геологиялық кезеңдерде

мыңдаған жылдар бойы өзгеріссіз сактап отырды. Табиги факторлармен

салыстырғанда антропогендік факторлар биосфераның жағдайын аз уақыттың

ішінде өзгерте алады. Осы

процесстердің өзгеруін бақылауды дүние жүзіндегі барлык экологиялық

тұрғыдан қызмет атқаратып (гидрометрологиялық, сейсмикалық, ионосферлык

және басқалар) жүйелер жүргізеді.

Биосферанын абиоталык құрамының антропогендік өзгеруін және осы

өзгерістерге биоталардың жауабын, сонымсн қатар, антропогендік әссрдің

арқасында ксзектегі экожүйелерде болатын өзгерістерді өлшеуге, бағалауға,

болжауға экологиялық мониторинттің информациялық жүйссі жасалды.

Антропогенді әссрлердің экологиялық мониторингінің негізгі міндеттері:

• антропогсндік әсер тигізетін көздерді бақылау;

• антропогендік әсер факторларын бақылау;

• антропогендік факторлардың әссрінсн табиғи ортада жүрстін

процестерді және оның жағдайынын өзгеруін бақылау;

• табиғи ортаның физикалық жағдайын бағалау;

• антропогендік факторлар әссрінсн табиғи ортада болатын


өзгерістерді болжау және болжамдалған табиғи ортаның жағдайын бағалау.

Мониторинг жүйесін топтастыру

Экологиялық мониторинг үш сатыдан тұрады: жағдайды бақылау, бағалау

және болатын өзгерістерді болжау. Мониторинг объектілеріне атмосфера,

атмосфералық жауын-шашын, жердің беткі сулары, мұхит пен теңіздер, жср

асты сулары, криосфсра (клпматтық жүйені құрушылар) жатады.

Бақылау объектідері келесі түрлерге бөлінеді: атмосфералық,

гидросфералық (жиынтықты түрде гидрометеорологиялық), топырақтық,

климаттық мониторинг, ионосферлық, Күн, биологиялық, өсімдіктер,

жануарлар, тұрғындар денсаулығының мониторингі жәнс т. с.

Мониторинг жүйесі факторларға, көздерге жәнек әсер ауқымына байланысты

да топтастырылады.

Әсср факторларының мониторингі - әртүрлі химиялық ластағыштардың

(ингредиенттік мониторинг), түрлі-түрлі табиғи және физикалық факторлар

әссрлерінің (электр магнитті сәулелену, күн радиациясы, шу, діріл)

мониторингі.

Ластағыш көздсрдің мониторингі — нүктслі стационарлы көздер

ауыттардың, жылжымалы (көлік), кеңістік (химиялық заттектер өндірідетін

егістік жерлер) көздер.

Әсер аумағына байланысты мониторинг кеңістік және уақытша

мониторингтерге бөлінеді.

Мәліметтерді ортақтастыру сипаттамасына қарай мынадай мониторинг

жүйелерін құрайды:

ξ

ғаламдық (биосфералық) - халықаралық

ынтымақтастық

негізінде Жср биосфсрасындағы әлемдік құбылыстар мен процестерді

зерттеу арқылы назарға ұстап, экстремалды қолайсыз жағдайлардың

болуы туралы уакытылы ескерту жасап отыру;

ξ

базалық (фондық) – жалпы биосфералық, табиғи құбылыстарды бақылау ;


ξ

ұлттық - бір мемлекеттің шегінде арнайы құрылған органдар арқылы

жүргізілетін мониторинг;

ξ

аймактық - халық шаруашылығын қарқынды игеру барысында ірі-ірі

аудандардың көлемінде құбылыстар мен процестсрді зерттеу

арқылы бақылау;

ξ

жергілікті (локалды) - елді мекендерде, өнеркәсіп

орталықтарында, кәсіпорындарда қоршаған ортаның сапалық өзгеруіне

бақылау жүргізу;

Қоршаган ортаның жай-күйінің халықаралық мониторингі мен бағалануын

өткізуді үйлестіру және оған жәрдемдесу;

- мониторингтің жаңа станцияларын құруда көмек көрссту;

- атмосфера мен климаттың жай-күйі,

- қоршаған ортаныңластануы туралы молімсттерді жинау жәнс тарату.

Ғаламдық жүйенің нсгізгі аткаратын міндетіне геоакпараттық жүйелердің

технологиялар негізінде жерді пайдалану, климат, әлсуметтік-экономикалық

даму жөніндегі көптеген мәліметтерді біріктіру мен ақпаратты ресурстарды

басқару жөнінде кеңестік қызмет көрсету жатады.

Ғаламдық мониторинг Жердің барлық табиги жүйесінің казіргі

жағдайын бағалауға мүмкіндік беріп отыр. Әлемнің әр аймағында

бақылауды 40-қа жуық құрлыктағы және 10-ның үстіндегі мұхиттың

базалық станциялар жүргізеді. Олардың кейбірі биосфсралық қорықтарда

орналасқан.

Локалді мониторингті жүзеге асыратындар тұрақты, жылжымалы немесе

шырақ астындағы тексеру орындары. Осындай жүйелер көбіне

Қазақстанның ірі қалаларында. Мысалы, Алматы каласында атмосфералык

ауаның мониторингі 6-7 орында жүргізіледі.

Мониторинг жүйесін қолданылатын (физикалық-химиялық және

биологиялық көрсеткіштердің мониторингі, аралық мониторингі) сүйене

отырып топтастыруға да болады.


Химиялық мониторинг — атмосфераның, жауын-шашының, жер беті

мен жер асты суларының, мұхит пен теңіз суларының, топырақтың, түпті

тұнбалардың, өсімдіктердің, жануарлардың химиялық құрамдарын (табиғи

және антропогендік жолмен пайда болған) бақылайтын және химиялык

ластағыш заттардың таралуын тексерстін жүйе. Химиялық мониторингтің

негізгі ең басты міндеті қоршаған ортаның өте улы заттектермен нақтылы

ластану деңгейін анықтау. Қоршаган ортаны ластайтын кейбір зиянды

компоненттер мен одардың мөлшерін бақылайтын деңгейі келтірілген.

Физикалық мониторинг - қоршаған ортаға физикалық процестер мен

құбылыстардың (су тасқыны, жанартау атылыстары, жердің сілкінуі,

құрғақшылық, топырақ эрозиясы және т. с.) тигізетін әсерін бақылау жүйесі.

Биологиялық мониторииг - биоиндикаторлар көмегімен жүргізілетін

мониторинг (яғни ортаның өзгеруін, ағзалардың күйі мен жүріс-тұрысына

қарап пішіп кеседі).

Экобиохимиялық мониторинг - қоршаған ортаның екі құрам бөлігін

(химиялық және биологиялық) бақылауға негізделген мониторинг.

Дистанциялық (аралық) моииторинг - зерттейтін объектідерді

барлауға және тәжірибелік мәліметтерді тіркей жазып алуға радиометриялық

қондырғылар мен қамтылған космостық мониторинг.

Топтастыру принцпіне қарай әртүрлі мониторинг жүйелері бар.

Олардың ішінде түрлі қажетке ең жарамды болып саналатып қоршаған

ортаның құрама (комплекеті) зкологиялық мониторингі.

Қоршаған ортаның құрама экологиялык мониторингі - бұл қоршаған

табиғи орта объектілерінің ластану деңгейіне баға беруге және адам мен басқа

да тірі ағзалардың денсаулығына зиян тигізетін өте киын жағдайдың тууы

туралы ескертуге арналған бақылау жүйесін ұйымдастыру. Ол жергілікті

(локалды), аймақты және фондық болып бөлінеді.



Қазақстан Республикасының экологиялық проблемаларыҚазақстан Республикасының экологиялық проблемалары

Қазакетан Республикасының су ресурстары. Қазақстанның су артериялары шамамен 85 мың өзендерден құралган. Ең ірі су көздеріне; Ертіс, Есіл, Іле, Сырдария.Жайык, Шу, Талас, Асса өзендері жатады. Соңгы жылдары біркатар көлдер жүйесінің кебуі байкалып отыр. Бұл өзендер агысының шектен тыс реггелуі мен олардың деңгейінің табиғи ауыткуларына байланысты болып отыр. Экологиялык жагынан ең колайсыз жағдайда Қазақстанның басты су артершсы- Ертіс өзені қалып отыр. Оның сулары жоғары дэрежеде ауыр металдармен ластанңан. Негізгі ластаушы заттар- мыс, шайынды сулармен бірге келіп туседі.

Су коймалары мен басеейннің су агыстарына түсетін негізгі ластаушыларға иондык ағыс (28 мың тоннадан астам 1994 жэне 1995 ж.


Шамамен 23 мың тоннага жуык), азотты органикалык косылыстар (1,8 мың тоннаға жуық), фосфор косылыстары (1994 жылы 163 мы4 тоннадан астам, 1995 жылы 800 тонна), цинк (42,6 және 24,9 т 1995) жатады.

Табиғи суларды ластайтын негізгі химиялык элементтердін барлыгы дерлік су ортасына өнеркэсіп орындарынын шайынды суларымен келіп түседі.

Каспий аіімағының экологнялык жағдайы. Бүл ауданның экологиялык жағдайы Каспий теңізінің денгейінің көтерілуіне және жағалаулык теніз экожүйееінің антропогендік эсерге үшырауына байланысты болады. Ғалымдардын болжамдары бойынша теңіз деңгйінің көтерілуі жағалаулык сызыктың 2400-2700 км үзарып, су астында қалған жерлерге тагы да 1,2-2,2 млн. Га қосылуына әкелуі мүмкін.

Су астында калу каупі эсіресе Каспийдің Солтүстік жэне Солтүстік-Шығыс жагалауындагы мұнай кен орындарына төніп отыр. Су астында калу каупі төніп отырған 43 мүнай кен орындарының 32-сі Атырау, ал 11-і Маңғыстау облысында орналасқан.

Каспий теңізі дуние жузіндегі бекіре тэрізді балықтардың ең ірі мекен ету ортасы болып табылады. Сондықтан Каспий мэселесі тек мемлекстаралық кана емес, ғаламдық мэселе болып табылады. Каспийдің биологиялык алуантүрлігін сақтау бүкіл элемдік кауымдастықтың жумыеы. 1995 жылы Тегеранда Каспий маңындагы мемлекеттердің окілдерінің кездесуі өтті. Бул кездесудің максаты Каспий аймагынын экологиялык турактылығы мен оның ресурстарынын пайдалануды басқару концепциясын жаеау болып табылады. Бірақ кез келген экологиялык багдарламаның іс жузіне асуына, оның ірі мунай-газды аймак ретінде маңызының артуы күрделендіреді.

Каспий теңізі

Каспий теңізі негізінде Жер бетіндегі ең үлкен көл болып саналады. Орташа ені 400 шақырымдық, солтүстіктен оңтүстікке 1200 шақырымға созыла отырып, ол бес тәуелсіз мемлекеттің жағалауын жуып өтеді және өзара екі ірі құрлық – Еуропа мен Азияны байланыстырады. Каспийдің жағалау сызығының ұзындығы 7 мың шақырым, жалпы ауданы шамамен 400 мың шаршы шақырымды құрайды, ол Балтық, Адриат, Ақ теңіздер сияқты Дүниежүзілік мұхиттың бірнеше теңіздерінің аумағынан біршама асып түседі. Каспий теңізі өзінің ұзақ тарихында қазіргі пішініне келгенге дейін өзінің кескіні мен көлемін бірнеше рет өзгерткен. Ұзақ уақыт бойы Жерорта, Қара, Азов және Каспий теңіздері Дүниежүзілік мұхтипен бірігіп бір ғана орасан үлкен теңіз бассейнін құрап жатқан.

Каспий теңізі туралы алғашқы мәліметтер антикалық кезеңнің географтары мен жазушыларының жұмыстарында келтірілген. Б.э.д. 323 жылы Александр Македонский теңзде жүзуші Патроклды Каспий теңізінің жағалауын зерттеуге


жібереді. Патрокл Кара-Бұғаз-көл шығанағына дейін жетеді және ол оны Каспий теңізін мұхтипен байланыстыратын өзеннің бастауы ретінде қабылдайды. Сол кезеңнің көптеген ғалымдары Каспийді, олардың түсінігі бойынша жұрттың бәріне белгілі жерді қоршап тұрған Дүниежүзілік мұхиттың солтүстіктегі шығанағы деп санады. Ежелгі заманның атақты географы Страбон өзінің «География» кітабында Каспийді батыстан шығысқа параллель бойынша созып көрсеткен.

Орта ғасырда Батыс Еуропаның ғалымдарының Каспий теңізі туралы мәліметтері өте аз болды. Афанасий Никитин өзінің Үндістанға сапары кезінде тверлік көпестермен бірге Каспийде болған, сол саяхатын өзінің «Үш теңіздің арғы жағына саяхат» кітабында сипаттап жазған. Ол Дербент өзенін бірінші өзен ретінде санайды. Каспий теңізінің барынша дәл картасын неміс ғалымы және саяхатшысы Адам Олеарий жасады

Арал теңізінің экологиялық мәселелері. 60-жылжардан бастап Арал теңізінің ауданы кеми бастайды. Суды ауыл шаруашылык дакылдарын суару үшін қолдану Тянь-Шань таулары мен ағып келетін табиги су ағысын 90%-дан астам кыскартып жібереді. Теңіз ауданы 2,6 млн. Га-ға кеміп, өзінің 60% көлемін жоғалтты. Судың деңгейі 12-ден 2 м-ге дейін түсіп кетті, тұздылыгы 2 еседен астам артты. Күн сайын 200 тонна туз бен кұм желмен 300 км ара кашыктыкка таралады. Шөлдену. топырактын тұздануы. өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің кедейленуі, климаттың өзгеруі одан эрі жалғасуда. Халыктың денсаулығы күрттөмендеп кетті.

Арал аймағынын экологиялық жағдайы экономиканың дэстүрлі бағыттарының дамуының мүмкін болмауына экеліп, біркатар әлеуметтік жәнесаяси мәселелерді туғызады.

Қоршаған ортаны бүза отырып,кез келген қазіргі заманғы қоғам өзініңболашағын жояды. Болашақ үрпактардың дамуы үшін экологиялықтурактылықты сақтап қалу кажет. Экологиялык тұрактылық болашақты сақтау үшін табиғи ортаның жағдайын бақылап, өнеркэсіптік қалдыктарды нормалау мен алдын алу, қалдыксыз және ресурстарды тиімді пайдаланатын технологиялардыжасап, іске косу керек.

Арал теңізі Орта Азияның шөлді белдеуінде орналаскан. Қаракұм жэне Қызылқұм шөлдері Аралды оңтүстік және шығыс жағынан қоршап жатыр.

Судың сапасының нашарлауы мен оның жетіспеуі өсімдіктер жабынына ерекше эсер етті. Бағалы орман, камыс, өнімді жайылымдар мен шалғындықтар жойыла бастады. Олар сортаң жерлерге айналған. 50 көл кеуіп кеткен. Сырдария грунт суларының деңгейі төмендеп кеткен.

Семен ядролық полигонның қоршаған ортата әсері. 1991 жылгы тамыздын 29-ында халықтың жаппай талап етуімен әлемдегі аса ірі полигондардын бірі жабылды. Қазақстан өзінің тэуелсіздігінің алғашқы


күнінен бастап сыртқы саясатының бейбіт жолын тандап алды. Ядролық сынақтар тоқтатылды. Енді қазақ даласы қоркынышты жер асты дүмбілерінен тітіркенбейтін болды. Семей полигоны элемдегі ең ашьіқ шашык полигон есебінде қалып отыр. 40-жыл бойы жарылыстан кез ашпаған қазақ даласының урпақтан ұрпакка жалғасып жатқан зардаптары жан түршүгерлік. Егер ғалымдардың нақты деректеріне сүйенсек, Семей өңірінде полигон жұмыс істеген жылдары жасалған ядролық жарылыстардың жиынтық куаты 1945 жылы американдықтардын Жапонияның Хиросима каласына тастаған бомбаның куатынан 2,5 мың есе кұшті екен.

Семей полигоны Қазақстан жеріне, калқына материалдық элеуметтік экономикалық қанша зиян келтіргені әлі күнге дейін есептелген жок.

Семейдегі 40 жылдык ядролык сынак қоршаған ортамен ондағы тұрғылықты халықтың денсаулыгына орны толмас зиян тигізді. Аурулардың елім жітімнің деңгейі бүл өлкеде баска аймақтармен салыстырғанда элде кайда жоғары . Семей аймағы тұрғындарының денсаулығына және коршаған орта объектілеріне ыкпал ету дэрежесі радиациялык бөліктерге бөлінген.

Радиоактивті тозан жер кыртысын, топырақты. өсімдіктерді су көздерін ластады. Жер асты сулары өсімдік дүниесі жоғалуда. Сынактар өткізілгенкезеңнің зиянды эсері адамдардың екінші жэне ушінніі ұрпактарына ауыр зардабын тигізуде.

Облыстык онкологиялык диспансерден алынган мәліметтерге карасак «Семей облысы бойыншы 1975 жылдан 1990 жылга дейінгі мерзімде жас балалардың ауруға шалдыгуы 6 есе. ал өлімі 4 есе дерлік арткан . Әсіресе, жана туган жэне 1 жас шамасындагы сэбилер өлімі өте жоғары.36% курайды» .

Семей полгинының адам денсаулығына зияндылыгы туралы Семей медициналык институтының ғалымдары Н.Сагымбаева, Ғ.Ысқаковтар жасаган тұжырымдарда енді басты факты, катерлік ісік ауруларының Семей аймагын баска өнірлермен салыстырганда 30% асып кеткендігі, ол адам казасының 1,4 есе арткандыгы айтылады.

Солардың бірі басты «Тәжірибелік алаң». Осы алаңда 1963 жылга дейінгі ауада жэне жер бетінде ядролык сынактар өткізілген. Бул жердің радиация белсенділігінің деңгейі өте жогары. Сол сиякты тағы бір тэжірибелі алаң -«Дегелең»,1949 жылғы алғашқы ядролык жарылыска дейіне бұл жер мал жайылымы болатын. 1984 жылы ол жерде жер асты ядролык жарылысы жасалды. Осындай тағы бір тәжірибелік алаңы «Балапан» деп аталған. Ондағы скажииаларда, құдыктарда Невададагы сиякты жер асты жарылыстары болган. 1963 жылға дейін жыл сайын эр-турлі диапазонда иондық радиацияға ұшырамаған Семей облысында бірде бір аудан калған жок.Семейге көршілес Өскемен. Павлодар. Қараганды облыстарынын да кейбір аудандары осы полигонның зардабын шекті. Семей өңірінің елімен жерін аяусыз улап, тіршілігін тул еткен атом апатынан бугінгі танда бүкіл әлем хабардар.


Радон және ластану көздері

Радон - дәмі мен иесі жок туссіз газ, аудан 7,5 есе ауыр, радийдың ыдырау өнімі болып табылады. Радон жер кыртысынан біртіндеп бөлінеді, алайда оның сырткы ауадағы жинакталуы элемнің әр-турлі нуктелері ушін елеулі ерекшеліктерімен көрінеді. Топырак эмиссиясын коспағанда минелардық тектегі курылыс материалдары:киыршық ақ тас, цемент, кірпіш жэне т.б. радон көздері бола алады. Барлык жыныстарда уран мен торри кездеседі.Ал кейбір жыныстарда мысалы гранитте уран кобірек жинақталуы мумкін.Қурылыс материалдарына радон радий ыдыраганда пайда болады. Пайда болған радонның бір болігі кезге керінбейтін тесік аркылы гимаратқа түседі. Егер гимарат нашар желдетілсе. ал күрылыс материалдары мен топырак уран мен радийдын едэуір үлкен молшерін бойында ұстаса, онда радон үлкен мөлшерде жиналуы мүмкін. Адамның ғимаратта едәуір уакыт болғандығын ескергенде, ол ала алатын тиімді сэулелену дозасы кэсіпқойлар алатын доза жүктемесінен асып түсуі мүмкін. Көп жагдайда радонга байланысты дозалык жүктемені едэуір азайтуға болады. Жер төлелерді кымтау мен желдету топырактан радоннын етуін айтарлык азайтады. Табиғи радиоактивтік элементтер кабырғада көп болса, радоннын жиналуын кабырғаны герметикалық бояумен сырлау және катты желдету арқылы азайтуғаболады.

Радиацняның табиғи көздеріне космостык сәуле жатады. Олар алынатын радиацияның табиғи кездері дозасының жартысын құрайды. Ядролық қару — жарылғыш, жаппай жою қаруы.Ядролық қару — жарылғыш, жаппай жою қаруы.

Оның негізі — уран мен плутонийдін кейбір Оның негізі — уран мен плутонийдін кейбір изотоптарынын ауыризотоптарынын ауыр

ядроларының тізбекті ядролық бөліну ядроларының тізбекті ядролық бөліну реакциялары кезінде немесе сутегіреакциялары кезінде немесе сутегі

изотоптарынын женіл ядроларының изотоптарынын женіл ядроларының термоядролық реакциялары кезіндетермоядролық реакциялары кезінде

бөлініп бөлініп ішкі ядролық энергияның пайдаланылуы. Ядролық жарылыстыңішкі ядролық энергияның пайдаланылуы. Ядролық жарылыстың

нәижесінде-әдеттегі оқ-дәрінің жарылыс энергиясынан асып түсетіннәижесінде-әдеттегі оқ-дәрінің жарылыс энергиясынан асып түсетін

орасан зор энергия орасан зор энергия бөлініп шығады.бөлініп шығады.



Тақырып-10 (1 сағат)Тақырып-10 (1 сағат) № 15 дәріс. № 15 дәріс.

Қазақстан Республикасының тұрақты даму концепциясы.Қазақстан Республикасының тұрақты даму концепциясы.

1.1. Экологиялық білім беруЭкологиялық білім беру

2.2. Экологиялық құқықЭкологиялық құқық

Кез келген прогресшіл коғамның міндеті — дені сау, творчест-волык, рухани жан дүниесі бай, жан-жакты жетілген жеке адам тәрбиелеу. Мұндай адамды калыптастыру — ұзак әрі күрделі процесс.Экологиялық мәселенің мәні - табиғаттағы қалыптасқан тепе-теңдікті бұзбай, миллиардтаған адамдарды жерде қоныстандыру және олардың барлық қажеттіліктерін қамтамасыз ету. Қазіргі Жердегі тіршілік адам қызметінің сипатына тәуелді. Қазіргі кезең адамының ерекшк биосфералық қызметі – биосфераны қорғау мен сақтап қалу қызметімен анықтылып отыр. Экологиялық мәселелердің алдын алу үшін адам ретсіз дамудан тиімді,реттелген, табиғат пен қоғамның даму заңдарына негізделген дамуға өтуі тиіс. Тек осы кезде ғана адамзат қоғамның дамуы үздіксіз ұзақ уақыттық бірқалыпты жағдайда, табиғи және әлеуметтік дағдарыссыз дамиды. Мұндай дамуды - тұрақты даму деп атайды. Бірақ бұл үшін адамдардың сана – сезімі, олаодың мақсаты мен адамгершілік бағыттылығы өзгеруі тиіс. Планетадағы тіршілікті қорғау бүкіл адамзаттың бірігуін талап етеді 1987 жылы БҰҰ-ның Дүниежүзілік қоршаған орта мен даму комиссиясы «Біздің жалпы болашағымыз» атты есебінде «қоршаған орта үшін қауіпсіз жолда экономикалық дәуірге » аяқ басуға шақырды. Алғаш рет «тұрақты даму» концепциясы ұсынылды. 1992 жылдың маусым айында Рио-де-Жанейро қаласында өткен БҰҰ-ның қоршаған орта мен даму бойынша өткен конференциясы «Тұрақты даму» концепциясын және «ХХІ ғасырдың күн тәртібінде» атты ауқымды бағдарламасын қабылдады.Сонымен қатар конференцияда Мәлімдеме мен екі концепция - климаттың өзгеруінің алдын алу, ормандарды қорғау мен биологиялық алуантүрлілікті сақтау мәселелері бойынша қабылданды. БҰҰ-ның конференциясы барлық елдердің үкіметтерін тұрақты дамудың ұлттық концепцияларын қабылдауға шақырды. ҚР-ның Үкіметі ұсынған «ҚР-ның тұрақты дамуға көшу концепциясы» бекітілді. Республика Президенті Н.Ә. Назарбаевтың БҰҰ Бас Ассамблеясында жасаған баяндамасында тұрақты дамуға жетудің түйінді мәселелерін шешудегі қызметін дәлелдейтін нақты мысалдар келтірілді. 1992-1998 жылдар аралығында Қазақстан тарихта бірінші болып ядролық полигонын жауып, сол қарудан бас тартты. Аралды сақтап қалуға арналған интеграциялық процестердің ұйтқысы болды. Биологиялық алуантүрлілікті сақтау концепциясына сәйкес биологиялық алуан түрлілікті қорғаудың Ұлттық баяндамасы қабылданды. Тұрақты дамуды қамтамасыз ету құралдарымен байланысты мәселелерге мыналар жатады: Қаржы ресурстары және оларды пайдалану механизмі;


Экологиялық қауіпсіз технологияларды қолдану;тұрақты дамуды ғылыми және ақпараттық қамтамасыз ету. Бұл мәселелердің біздің Республикамыздың тұрақты дамуын қамтамасыз етуде маңызы ерекше. Бұл мәселелерді шешудің міндеттері «ҚР-ның экологиялық қауіпсіздік» концепциясында қарастырылған ( ҚР-ның Президентінің шешімімен бекітілген, 30 сәуір, 1996 жыл). Республиканың экологиялық қауіпсіздігі дегенде ең алдымен қоршаған ортаға антропогенді немесе табиғи әсердің нәтижесінде жеке адамға , қоғамға, табиғат пен мемлекеттің өмірлік маңызды қателіктерін нақты және мүмкін болатын қауіптен қорғауды қамтамасыз ету процесін түсінеміз. Экологиялық қауіпсіздік жүйесіне биосфера мен сыртқы антропогенді және табиғи факторлар арасындағы тепе-теңдікті ұстап тұруға бағытталған мединалық биологиялық, экологиялық, құқықтық іс-шаралардың жиынтығы жатады. Алда тұрған маңызды мәселенің бірі адамды қоршаған ортаға мүмкін болатын шекті экологиялық қысымды, яғни экожүйелердің өзара байланыстары, қарым-қатынастары, олардың бір тұтастығы сақталатын антропогенді фактордың әсер етуінің максималды деңгейін анықтау болып табылады. Қазіргі кезде Қазақстан территориясының көптеген бөліктері күшті антропогенді әсіресе ұшыраған Арал маңы аймағы экологиялық қатер аймағы болып табылады. Мұнда шаруашылық қызметінің нәтижесінде қоршаған орта қайтымсыз өзгерістерге ұшыраған, Аралдың экожүйесі бұзылып, халықтың денсаулығының төмендеуі мен өлімінің артуы байқалып тоыр. Қазақстан Республикасын «экологиялық қауіпсіздігінің стратегиялық мақсаты мен міндеттеріне» экологиялық білім және тәрбие беру жүйесін жасау мен дамыту жатады.

Басқарудың мемлекеттік органдары. Мемлекетіміз тәуелсіздік алғаннан бері жаңа экологиялық қауіпсіздік жүйесінің құрылуына, қоршаған ортаны қарғауды басқару, табиғи ресурстарды пайдалануды басқару сияқты шаралар ұйымдастырылды. Бұл өз алдына мемлекетіміздің қоршаған ортаны қорғау және табиғат ресурстарын рационалды пайдалану саласында мемлекеттік саясаттың іске асырылуын қалыптастырды және біртіндеп белгілі бір ретпен іске асырылуын қамтамасыз етті. Алайда көптеген он жылдықтар бойын Қазақстан шикізат көз ретінде пікір қалыптасқан, және соның салдарынан шикізатты өндіру барысында қоршаған ортаға орасан зор нұқсан келтірілген. Сондықтан еліміздегі экологиялық ахуалдың әліде түбегейлі өзгере қоймағаны, әліде болса экологиялық жүйелердің деградациясы жүріп жатқандығы сондықтан.

Экологиялық қарым-қатынастарды құқықтық реттеу тұжырымдалып, дәлелденген заңдарды қабылдаудан бастады.

Қазақстан Республикасының Конститутциясы - негізгі заң. Халықаралық нормаларға сай ол мемлекеттің экологиялық қатынастарды реттеудегі жалпы бағытын анықтайды. Дүние жүзінің көптеген мемлекеттерінің конститутциялары 1948 жылы БҰҰ қабылдаған «Адам


құқығының жалпыға бірдей Декларациясында», сонымен қатар адам құқығы бойынша басқа да Халықаралық Пактілерде көрсетілген идеаларға сүйенеді. ҚР Конститутциясында: «Әрбір азамат оның өмірі мен денсаулығы үшін қолайлы қоршаған ортаға құқығы бар» - делінген

Экологиялық заңдардың орындалуын мемлекеттік құрылымдар жүйесі, экологиялық сараптама қамтамасыз етеді. Халықаралық дәрежеде адамның қолайлы қоршаған ортаға деген құқығын БҰҰ- ның әр түрлі бөлімдері қамтамасыз етеді. Олар қоршаған ортаның жағдайын сауықтыруға арналған көптеген бағдарламалар жасады. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы ( ВОЗ ) - «Қоршаған ортаның гигиенасы», Азық-түлік және шаруашылық ұйымы ( ФАО ) – « Ауыл шаруашылық химикаттары мен қалдықтары », БҰҰ-ның білім, ғылым және мәдениет мәселелері бойынша ұйымы ( ЮНЕСКО ) -

« Адам және биосфера ». Белгіленген бағдарламалардың жүзеге асуының 1972 жылы құрылған БҰҰ-ның қоршаған орта бойынша бағдарламасы ( ЮНЕП ) және БҰҰ-ның қоршаған орта мен даму жөніндегі Халықаралық Комиссиясы жалпы басшылық жасайды.

Құқықтық мемлекеттегі адамдардың арасындағы қарым – қатынастар жалпыға бірдей міндетті құқық нормалары болып табылатын заңдардың көмегімен реттеледі. Адамның табиғатты өзгертушілік қызметі тек соңғы жылдары ғана құқықтық тұрғыдан шектеле бастады. Қолайлы , таза қоршаған ортаға деген құқық жаңа құқықтарға жатады.

Сұрақтар мен тапсырмалар7. Қазақстан Республикасының тұрақты даму концепциясының негізгі

ережелерін атаңыз.8. Экологиялық қауіпсіздік дегеніміз не?9. Экологиялық мониторинг дегеніміз не, оған қойылатын негізгі талаптар

қандай және ол не үшін керек?10.Экология саласында халықаралық қарым-қатынастың мәні неде?11.Қоршаған ортаны қорғау мәселелері халықаралық қарым-қатынассыз

неге мүмкін емес?12. Экологиялық білім беру, тәрбиелеу және мәдениет – жаңа

формациядағы яғни бәсекелестікке қабілетті маман-қазақстандықтарды тәрбиелеу негізіне кіреді ме?Қолданылған әдебиеттер.Негізгі әдебиеттер:

1. Жатқанбаев Ж.Ж. Экология негіздері. А., 20032. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаев Г.З. Экология., А., 2001.3. Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология А., 2003.4. Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экология., А., 2002.5. Алишева К. Экология. Учебник. А., 2006 6. ҚаженбаевС., С. Махмұтов. Алматы, Табиғатты қорғау. А. 1984


Экологиялық мәселенің мәні — табиғаттағы қалыптасқан тепе-теңдікті бұзбай, миллиардтаған адамдарды жерде қоныстандыру және олардың барлық қажеттіліктеріп қамтамасыз ету. Қазіргі жердегі тіршілік адам қызметінің сипатына тәуелді.

Қазіргі кезең адамының ерекше биосфералық қызметі биосфераны қорғау мен сақтап қалу қызметімен анықталып отыр. Экологиялық мәселелердің алдын алу үшін адам ретсіз дамудап тиімді, реттелген, табиғат пен қоғамның даму заңдарына негізделген дамуға өтуі тиіс. Тек осы кезде ғана адамзат қоғаммның дамуы үздіксіз, ұзақ уақыттың, бірқалмиты жағдайда, табиғи және әлеуметтік дағдармссыз дамиды. Мұндай дамуды — тұрақты даму деп атайды. Бірақ бұл үшін адамдардың сана-сезімі, олардың мақсаты мен адамгершілік бағыттылығм өзгеруі тиіс. Планетадағы тіршілікті қорғау бүкіл адамзаттың бірігуін талап етеді.

1987 жылы БҰҰ-ның Дүниежузілік коршаған орта мен даму комиссиясы "Біздің жалпы болашағымы" атты есебінде «коршаған орта ушін қауіпсіз, жолда экономикалың дәуірге» аяқ басуға шақырды, Алғаш рет «тұрақты даму» конценциясы ұсынылды.

«Тұрақты даму» дегенде қазіргі уақыттың қажеттілігін қамтамасыз ете отырып, болашақ ұрпақтардың өзінің қажеттіліктерін қамтамасыз етуіне кауіп туғызбайтын даму деп түсіну керек. «Біз ата-бабаларымыздың жерін мұраға алған жоқпыз Біз оны өзіміздің балаларымыздан қарызға алдық» (БҰҰ материалдарынан). 1992 жылдың маусым айында Рио-де-Жанейро қаласында өткен БҰҰ-ның қоршаған орта мен даму бойынша өткен конференциясы «Тұрақты даму» концепциясын және «XXI ғасырдың күн тәртібіне» атты ауқымды бағдарламасын қабылдады.

Бұл бағдарламада шешілуі болашақта тұрақты дамуды қамтамасыз ететін жалпы мәселелер қарастырылған.

Сонымен қатар конференцияда мәлімдеме мен екі концеиция — климаттың өзгеруінің алдын алу, ормандарды қорғау мен биологиялық алуантүрлілікті сақтау мәселелері бойынша қабылданды. Бұл мәселелерді кешенді ғылыми тұрғыдан шешуге болады. Бұл үшін экологая, экономика және әлеуметтік дамудың барлық негізгі топтарын біртұтас кешен түрінде қарастыру қажет.

БҰҰның конференциясы барлық елдердіц үкіметтерін тұрақты дамудың ұлттық концепцияларын қабылдауға шақырды.


Дәріс №15 Ерекше қорылатын табиғи территориялар – қоршаған ортаны қорғау шараларының бір түрі. Генетикалық әралуандылықты қорғау. Биосфералық қорықтар. Биосфералық қорықтарды дамытудың Севилья стратегиясы. Қызыл кітап. Халықаралық ұйымдардың құжаттары. Табиғатты ұтымды пайдалану мен қоршаған ортаны пайдаланудың ғылыми негіздерін жасау – биосфераны ноосфераға айналдырудың міндетті сатысы. Қорықтар, қорғалымдар, ұлттық саябақтар, биосфералық қорықтар туралы түсініктер.Қорықтар - толық қорғаудың жеңілдетірілген түрі, себебі; оған табиғи комплекс кіреді де, табиғат ресурстарын шаруашылыкта пайдалануға рүқсат берілмейді. Белгілі бір шаруашылық жұмыстарын жүргізе отырып, табигаттың ерекше объектілерін қарауға алынған жүйелі үйымдастыру - қорғалымдар болып табылады. Табиғи тіршілік ортасын корғайтын катигориялардың біріне табиғи (ұлттық) саябактар жатады. Олардың міндеті - халықты реакциялық қамтамассыз ету.

Табиғи тіршілік орталарын қорғаудың эртүрлі формаларының ішінен қорықтардың орны ерекше. Себебі, қорықтар алуан түрлілікті қамтамассыз ететін маңызды звено болып табылады. Бірақ XX ғасырдың ІІ-жартысында «корық - өзгермеген табиғаттың эталоны» деген принцип бүзылып отыр. Атмосфераның өндірістік үлы қосылыстар мен радиоциялык ластану, олардың тасымалдануы біздің планетамыздың кез-келген бөлігіне міндетті түрде эсер етеді.

Мемлекеттік қорғалымдар. Мемелекеттік қорғалымдар табиғаттың жекелеген жэне бірнеше компоненттерін сақтау, қалпына келтіру, көбейту жэне жалпы экологиялық балансты үстап түрып мақсатында қүрылады. Қорғалымдар ландшафтық, биологиялық, гидрологиялык, геологиялық, палеонтологиялык болуы мүмкін.

Биосфералық қорықтар. Соңғы жылдары қорғауға алынған территориялардың бір формасы болып табылатын биосфералық корықтар көптеп қүрыла бастады.Биосфералық қорық жердің эр түрлі аймақтарының табиғи комплекстерінің эталоны болып табылады. Олар экожүйелерге жыл бойы жэне көпжылдық деректер жүргізулермен биосфераға антропогенді әсердің мониторингін жасау үшін жақсы база болып табылады. Атмосфералык қорықтық белдеу, буферлік белдеу мен интенсивті шаруашылық белдеуінен түрады.Биосфералық қорықтар туралы концепцияны 1974 жылы ЮНЕСКО-ның «Адам жэне биосфера» бағдарламасының жүмысшы тобы үсынған. Биосфералық қорықтар құру 1976 жылы басталып, 1995 жылдың наурызында оған 82 елде орналасқан 324 резарват кіреді. 1983 жылы ЮНЕСКО мен Б¥¥-ның қоршаған орта туралы бағдарламасы, ФАО, МСОП-ның үсынуымен Минск қаласында биосфералық қорықтар бойынша бірінші Халыкаралық Конгресс өтті.


1992 жылы Рио-де-Жанейрода жердің жоғарғы форумында иологиялык алуан түрлілік туралы конвенцияға қол қойылды. ¥лттық саябақтар мен қорғауға алынған территориялыр мәселесі бойынша Каракос (Венесэла, 1992 ж.) қаласында өткен төртінші Дүниежүзілік Конгрессте биосфералық қорықтарды басқаруға жаңалықтар өткізілді жэне биорезервтердің жаңа формалары жасалды. Мысалы: «Кластерлік» және трансшекаралық қорықтар. Қорықтар – биосфера эталоны. Мұндағы орман-тоғай, жай алған жайылым мен шабындық, аң-құс, айдын шалқар көлдер, ағыны қатты өзендер мүмкіндігіне қарай сол ежелгі әсем қалпында сақталынуы тиіс.Қай заман болмасын, қорықтарды ұйымдастыру күн тәртібінен еш қашан да түскен емес. Өйткені биосфера байлықтарын қорғау, онда ғылыми-зерттеу жұмыстарын сондай-ақ, биосфера компоненттерін қорғау жөніндегі үгіт-насихат экологиялық білім және тәрбие беру жұмыстарын жүргізуде қорықтар өте маңызды роль атқаратыны белгілі. Осыған орай қорықтар ұйымдастыру бөлініп Қазқстанның шөл-шөлейтті аймақтарында үйір-үйірімен жайылып жүретін, бірақ кейіннен мүлде азайып кеткен құландарды қорғап қалуда қорықтардың, әсіресе Бадхыз қорығының ролі орасан зор болды. Сондай-ақ, Барса-келмес қорығыда айтарлықтай үлес қосты. Бүгінгі Бадхыз қорығында құландар саны көбейе түсуде. Барса-келмес аралы жойылып кеткеннен кейін ондағы құландарды арнаулы ұшақтармен Алтынемел ұлттық биосфера паркіне, Іле өзенінің жағасына әкелінді. Міне, осы жерде олар жылдан-жылға өсіп көбеюде. Қазақстанның бірнеше табиғи-географиялық аймақтары – солтүстүгінен оңтүстүгіне қарай орманды-дала, шөлейтті, шөлді өңірлерді қамтиді. Қазақстан жерінде Д.И. Менделеев кестесіндегі химиялық элементтердің бәрі дерлік кездесетін біздің республикамыз табиғи ресурстарға аса бай өлке. Жоғары сатыдағы өсімдіктердің 5777 түрі, аңның 150, құстың 480, баурымен жорғалаушылардың 150, қос мекенділердің 12 түрі тіршілік ететін айтпай кетуге болмайды. Бұл бай өлкені шын мәннінде табиғи байлықтың қайнар көзі деп ғалымдар бекерден -бекер айтпаған болар. Бірақ, бұл інжу-маржандар қанша мол болғанымен, ол сарқылмайтын дүние емес екені кейінгі кезде өзінен-өзі өне беретін зат емес. Сондықтан да оны пайдаланумен бірге, ұқыпты түрде қорғап, байлығын молайта беруге барлық мүмкіндікті жасау керек. Осы бағыттағы шаралардың бірі – «Жер жанатты» деп орынды аталып кеткен небір тамаша аймақтарды, өлкелерді, өңірлерді қорыққа айналдыру керек екекнін өмір көрсетіп отыр.

Бұл салада Қазақстан Республикасында соңғы жылдарда қыруар ғылыми – зерттеу жұмыстарын жүргізіп келдік. 1962 ж Қазақстан ССР Жоғары Советінің биосфераны қорғау заңы шықты. Мұнда табиғи ортаны көркейтудің бірнеше нақты шаралары анық көрсетілген. Олар – қорықтар, парктер, заказниктер мен табиғат ескерткіштерді сақтау ережесі. Сонымен бірге 1972 ж Қазақ ССР мемлекеттік қорықтарының ережесі жарық көрді. Міне, бұл көрсетілген құжаттарда қорықтар мен табиғат ескерткіштерін


ұйымдастырудың мақсатымен міндеттері және биосфераны қорғау тәртібі айқын көрсетілген.

1969 жылғы 9 шілдеде «Наурызым мемлекеттік қорығының орманын қалпына келтіру мен қорғау шаралары туралы», 1972 ж 2 тамызда «Қазақ ССР мемлекеттік қорықтарының қызметін жақсарту шаралары туралы», 1976 ж 12 шілдеде «Қазақ ССР-інде қорықтар жұмыстарын жақсарту туралы» қаулылар жарыққа шықты. Бұл шаралардың өлкеміздегі қорықтардың өлкеміздегі қорықтардың ғылыми-ұйымдастырушылық жұмыстарын жақсартуда зор маңызы болғанын айтпай кетуге болмайды. Қазақстан Республикасының Қорықтарында қол жеткен табыстары мен орны алып отырған емшіліктерде олардың жоюдың нақты жолдарында айқын көрсетілген.

Осы кезде Қазақстан Республикасы жерінде (1980 жылғы мәлімет бойынша) 531 мың гектар алқапты алып жатқан 6 қорық ( Ақсу-Жабагылы, Алматы, Наурызым, Барсакелмес, Қоғалжын және Марқакөл) көлемі 4288 мың гектарға жететін 50-дей аңшылық заказниктер, көлемі 3644 мың гектардай 26 зоологиялық және ботаникалық объектілер, қорғалатын заказниктер және 3 табиғат ескерткіші бар. Олар (Павлодардағы «Гусиный перелет» , шарын бойындағы көне заманнан бері қарай жойылып кетпей өсіп-өніп келе жатқан ағаштар, Іле Алатауындағы шыршалар). Қорғауға алынған учаскелерде, әсіресе, қорықтарда , бұрын осы аймақты мекендеген, бірақ соңғы жылдары саны азайып кеткен жабайы хайуанаттар мен сирек кездесетін өсімдік түрлері есепке алынған. Мұндай түрлердің, мәселен, Шығыс Қазақстанның далалық аймақтарында өсімдіктердің 1600 түрі тек осы аймаққа тән болғандығын және сирек кездесетінін айтуға болады. Ал мұғаджар далалы ауданында 15-ке сирек кездесетін эндемик өсімдіктер, Бетпақ даладағы өсімдіктің 1800 түрінің 15-і, Каспийдің оңтүстік жағалауындағы өсімдіктердің 1800 түрінің 7-і Республикамыздың басқа жерлерінде кеддеспейді. Сондай-ақ, Оңтүстік Алтайда өсімдіктердің 1740 түрі кездессе, оның 18-і, Жоңғар Алатауында 2021 түрі өссе, оның 58-і, Қаратауда 500 түрі өссе, оның 100-і сол аймақтарға ғана тән сирек кездесетін турлер. Адамның үнемі қамқорлығы мен аялы алақаны болмаса, мұндай бағалы түрлердің биосферадан жойылып кетуі мүмкін екендігін естен шығаруға болмайды. Сондай-ақ, қорықтар өзінің табиғи сұлу көрінісі мен онда өсетін ағаш түрлерінің ерекшеліктерімен де құнды. Қорықтардың кейбіреулері ЮНЕСКО-ның жанындағы биосфераны қорғаудың халықаралық Одағының құрамына Ақсу-Жабағалы қорығы. Оларда тек саны азайып кеткен, мүлде жойылып кету қаупі төнген хайуанаттар дүниесі мен аса бағалы өсімдіктер әлемі ғана қамқорлыққа алынып қоймай, сонымен бірге Қазақстан Республикасының ежелден бері әйгілі болған таңғажайып көрікті орындарының бұрынғы атақ даңқын арттыра беру мақсатында да зор көлемді ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілуде.

Қазақстан Республикасының қорықтарында алдағы уақытта табиғи ресурстарды пайдалану және олардың қайталанбас сұлулығын сақтаудың ғылыми негізін жасау жөніндегі үлкен мақсат пен міндеттер тұр. Бұл мақсат пен міндеттердің биосфера компоненттерін қорғап, оларды халық


шаруашылығына рационалды түрде пайдалану үшін зор маңызы бар. Бұл мақсат пен міндеттердің Қазақстан Республикасы жағдайында да көкейтесті екендігі аян. Көлемі 2,7 миллион шаршы километр жерді алып жатқан байтақ өлке өзінің саялы да а ялы қалың орман-тоғайы оны мекендеген сан түрлі хайуанаттары, өзендері мен көрікті өлке. Қазақстан Республикасы территориясында 34-35 миллион гектар егін егуге, бау-бақша өсіруге жарайтын құнарлы жер бар. 186-187 миллион гектар шабындықтар мен жайылымдықтар 22 миллион гектар орман (оның ішіндек 4-5 миллион гектар аса бағалы сексеуіл орманы бар). Д.И. Менделеевтің периодтық кестесінің барлық элементтерін жинақтаған түрлі қазба байлықтардың ірі кен орындары, 11000 өзен, 7000-нан астам көлдер мен су қоймалары бар. Сондай-ақ, туған өлкеміз менің Қазақстаным елім менің, алуан түрлі жан жануарларға өте бай. Осымен биосфера қазыналарын көздің қарашығындай сақтап, қорғауға Қазақстан Республикасындағы жоғарыда айтылған, Ақсу-Жабагылы, Алматы, Наурызым, Барсакелмес, Қоғалжын, Марқакөл, Баян-ауыл, Үстірт, Алтын Еміл және тағы басқа қорықтардың маңызы арасан зор. Ұлан-байтақ Қазақстан мемлекетінің территорияларында келешекте де осындай табиғи қорықтар-лабораториялық көбее берсе екен деген ойдамыз. Жер көлемі 2754 мың шаршы километр ұлан-байтақ жерде алып жатқан Қазақстан Республикасында небары 10 қорық бар дегенге сенудің өзі қиын. Республикамыздың табиғи ресурстарын қорғайтын жаңа қорықтарды ұйымдастыру үшін алдымен ол маңда арнайы түрде ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізуді қажет етеді. Қорықтарды ұйымдастыру үшін ғылыми деректер керек. Табиғи қорықтардың бірін Бетпақ дала шөлді аймағында ұйымдастырған жөн деген ғалымдар бір ауыздан шешімге келген. Бетпақ дала қорығы территориясында Шу өзенінің солтүстігінде жатқан ұсақ тасты шөлді аймақты енгізу жоспарланып отыр. Бетпақдаланың шөлді даласында жусан, баялыш, бұйрығын өссе, ал үстіртті жерлерде қараған, теріскен өседі. Өте көне заманның ескерткішіндей болып реликті бұта көзге шалынады. Ауа-райы өте құбылмалы жазы ыстық, қысы аязды келеді. Жауын-шашын жерге өте аз түседі. Небары 90-100 мм. Бұл қорықта сүтқоректілердің 40, құстардың 150-200-дей түрі. Бауырымен жарғалаущылардың 15-тен астам түрі тіршілік етеді. Екінші – далалы аймақ. Оған Жезқазған облысына қарасты Ағадыр селосының батысындағы бұталы дала жатады. Көлемі 40-50 мың гектар болуы мүмкін. Мұндағы негізгі обьектілер жұпар, камшат, орман сусары, құр, емен, шегіршін сияқты сирек кездесетін аң құс өсімдіктер. Үшінші – шөлейтті аймақ қорықтары. Бұл қорықтарда ең көлемділері - Үстірттің батыс тік жарлы қыраттары. Үстірт қорығында кекілік, құлан болса, гепард, бұлдырықтарда көзге жиі-жиі шалына шалына береді. Шөлейтті аймақтық қорықтардың бірі - Аңдысай қорығы. Оның көлемі 330 мың гектар жерді қамтиды. Қорғалатын обьектілері арқар, құлан, қара құйрықкиік, жалман, реликті гүлтобылғы, Регель қызғалдағы.


Алматы облысы. Балқаш ауданындағы күрті өзенінің Ілеге құя берісіндегі тоғайлы алқапта да шамамен алғанда 20-30мың гектар жер босқа жатыр. Ол жерге қорық ұйымдастыратыны анықталып отыр. Іле өзені Тоғайлы қорығын ұйымдастыру ғалымдардың ойында. Мұнда мекендейтін жабайы шошқа, тоғай бұғысы, шұбар бұғы, сарғыш күзен, қырғауыл және сирек кездесетін тоғай өсімдіктері қорғалуға тиіс. Қазақстан Республикасында алдағы уақытта ұйымдастырылатын қорықтардың бір тобы – тау қорықтары болуы тиіс. Бұл қорықтардың көлемдісі – Жоңғар Алатауы. Басқан өзені, Сарқанд ауданының территориясын қамтиды. Қорғалатын негізгі обьектілер – марал, ақтырнақты аю, барыс, тас сусары, қызыл қасқыр, арқар, таутеке, ұлар, сабыншы құр, май қарағай, шыршалы ормандар, алый шабындықтары, оларда өсетін сирек кездесетін өсімдік түрлері. Ал сауыр тауларында Шығыс Қазақстан облысы, қорық ұйымдастыратын көлемі 200 мың гектар жерлер кездеседі. Мұнда қорғалатын обьектілер өте көп – марал, қоңыр аю, таутеке, тұндра шілі, меңіреу құр, шұбар шіл, тырбақ қайың, жапырақты орман. Ал Шыңғыстау, Тарбағатай бұл өңірде қорық ұйымдастыруға келетін көлемі 50-60 мың гектар жер бар. Бұл жерде қорғалатын обьектілер – бадам, жабайы алма бағы, субальпі шабындығындағы өсімдіктердің кейбір түрлері. Зайсан ойпатында да қорық ұйымдастыруға болтын жерлердің бар екені дәлелденіп отыр. Өйткені бұл өңірде сирек кездесетін хайуанаттардың өкілдері бар. Олардың ішінде елік, қарақұйрықты жерсіндіруге болатыны толығымен дәлелденіп отыр. Алакөл көліндегі «Реликті шағала» қорғау үшін заказник ұйымдастыру күн тәртібінде тұр. Міне,осындай шараларды іске асырғанда ғана биосфера байлықтарын ғылыми тұрғыдан қорғауға болатыны анықталды. Қазақстан Республикасының қорықтары

Ақсу-Жабағлы (Оңтүстік-Қазақстан облысы). 1927 жылы құрылған. Атауы екі өзеннің атынан құралған: Ақсу және Жабағлы. Әсіресе Ақсу өзені өзінің өтуге ыңғайсыз тік жағасымен (300-500 метрге дейін) ерекшеленеді. Жалпы ауданы 85,3 мың га. Мұнда Талас Алатау солтүстік-батыс шатқалы мен Угам шатқалының көркем биіктаулы ландшафты кіреді. Қорықта өсімдіктің 1404 түрі, аңдардың 47 түрі, 239 түрлі құс мекен етеді. Мінезді тіршілік иелері - сібір тауешкілері, еліктер, малар, қабан, аққұлақ, грифтер, сирек кездесетін қар барысы, түркістан сілеусіні, арқар, тянь-шань аюы, бүркіт, балобан, улы жыландар. Қорықтың Қаратау тауларының еңісінде Қарабастау және Ақбастау палеонтологиялық қабірлері бар. Онда осыдан 120 млн. жыл бұрын теңіз бассейнінде тіршілік еткен сирек кездесетін түрлі балықтар,, моллюска, тасбақа, юр кезеңінің жәндіктерінің іздері бар. Наурызым (Қостанай облысы). 1934 жылы Қазақстанның ең оңтүстік массивіндегі қарағай орманы орналасқан Нааурызым қарағайлы орманын, және суда жүзетін жұмыртқалы құстардың мекені көлдерді сақтау мақсатында құрылған. Аумағы - 87,7 мың га. Қорықта өсімдіктің 961 түрлері, 39 түрлі


аңдар мен 239 түрлі құстың түрлері кездеседі. Ерекше тіршілік иелерінің қатарына өте сирек кездесетін ақ қарқара жатады. Қорғалжын қорығы (Ақмола облысы). 1968 жылы сирек кездесетін жұмыртқа салатын – қызғылт фламингоны сақтау мақсатында құрылған. Қызғылт фламингоның ең солтүстік отаны Теңіз көлінда. Қорықтың жалпы ауданы – 243,7 га., акваториясы 199,2 га алып жатыр. Мұнда 42 түрлі аңның түрлері, 298 түрлі құс, 331 өсімдік түрлері тіршілік етеді. Авиафауна құрамы өте бай. Сирек кездесетіндер қатарына пеликан, фламинго, шипун-аққуы жатады.Тенгіз-Қорғалжын көлі – көктемгі ұшып келу кезеңінде суда жүзетін құстардың мыңдаған санының бірігетін орны, соның арқасында қорық дүниежүзілік атаққа ие болды. Ол ЮНЕСКО тізіміне айрықша қорғалатын батпақты-көл ландшафт есебінде кірді. Алматы (Алматы облысы). 1961 жылы құрылды. Аумағы 73,3 га құрайды. 137 өсімдік түрлері, 39 жануарлар түрі мен 200 ге жуық құстың түрлері бар. Сирек кездесетіндердің қатарына тянь-шань қоңыр аюы, қар барысы, түркістан сілеусіні кіреді.Қорыққа Іле өзені жазығының бос бөлігі қызықты табиғи нысаны – 150 метрлік «Ән салғыш құмдар» құмды төбе жатады, оның ерекшелігі құмдық еңістермен қозғалғанда қатты дыбыс береді. Табиғаты өте көркем. Мұнда мұздар, қарлар мен құздар да бар. Марқакөл (Шығыс-Қазақстан облысы). 1976 жылы Оңтүстік Алтайдың табиғи кешенін қорғау мен тану үшін құрылған. Жалпы ауданы 75 мың га. Қорықта 721 өсімдік түрлері, 59 аң түрлері мен 254 құстың түрлері бар. Негізгі түрлері – марал, аю.Тектоникалық текті Марқакөл таулы көлі ерекше қызығушылық танытады: теңіз деңгейінен 1485 м биіктікте орналасқан, ауданы 544 шаршы метр, тереңдігі 27 м. Онда сирек кездесетін сиг-ускуч балығы тіршілік етеді.

Үстірт қорығы (Маңғыстау облысы). 1984 жылы құрылған. Аумағы - 223 га. Үстірт шоқысының батыс бөлігін алып жатыр. Тұрақты ағынсуы жоқ. Ағынсыз ойыстар бар, олардың ең ірісі – Барсакелмес, өлшемі 70x30 км. Қорықта 261 өсімдік түрлері, 27 түрлі аңдар, 111 түрлі құс және бауырымен жорғалаушылардың -27 түрі тіршілік етеді. Сұр кесіртке Қызыл кітапқа енгізілген. Сирек кездесетіндер қатарына үстірт муфлоны, ұзынаяқты кірпі, жайран, қарақал, бүркіт, улы жылан, құзғын, балобан жатады.

Батыс-Алтай (Шығыс-Қазақстан облысы). 1992 жылы құрылған. Жалпы ауданы 56 мың га. Қорықта 564 өсімдік түрлері, 30 түрлі жануарлар түрлері, 120 құстың түрлері бар. Ондағы жарыққылқанды (сібір балқарағайы) және қараңғықылқанды (шырша және пихта) тайга табиғи кешені ерекше назар аударады.

Барса-Келмес (Қызылорда облысы). 1939 жылы құрылған. Арал теңізінің біратаулы аралында орналасқан. Аумағы – 30 мың га. Флорада 250 түрлі өсімдік саны бар. Жануарлар әлемінде 56 түрлі жануарлар түрлері – құлан, жайран, сайғақ, қарсақ, қасқыр тіршілік етеді. 203 түрлі құстың түрі бар.


Сонымен қатар, 1997 жылы Баян-ауыл табиғи бағы ұйымдастырылды. Оның аумағы – 45 мың га жуық. Оны «жазық дала араындағы таулы-орманды оазис» деп аталады. Гранитті, желді, қарағай мен қайың орманымен көмкерілген Баянауыл таулары Қазақ ұсаққұмды жартылайқуаң жазықтармен биіктейді, олардың арасында Жасыбай, Торайғыр, Сабындыкөл көлдері жатыр. Бұдан басқа, Қазақстанда табиғат ресурстарының бөліктерін шектеулі шаруашылыққа пайдалану қарастырылған режимдегі жалпы ауданы 4600 га 83 кіші қорықтар бар. Аң аулау орындары, геологиялық, ботаникалық, зоологиялық, көлді, батпақты, ландшафты кіші қорықтар да бар.

Қызыл кітапҚызыл кітап- сирек кездесетін түрлердің санының қазіргі жай- күйін

көрсететін құжат.Қазақстанның Қызыл кітабында сирек және жойылып бара жатқан

түрлердің тізіміне енгізілген жабайы омыртқалылардың 87 түрінің және өсімдіктердік 303 түрінің қазіргі таралуы, санының жай- күйі, биологиясы туралы мәліметтер келтірілген.

Қызыл кітапқа ресми енгізілген өсімдіктердің 16 түрі Батыс Алтай мемлекеттік табиғи қорығының аумағында тіркелген. Алайда Алтай ботаника бағының ғылыми қызметкері б.ғ.к. Ю.А. Котуховтың жұмысының нәтижесінде сирек, осалдау және жойылып бара жатқан түр мәртебесіндегі тағы да 50 түр анықталды.

Адамдар мыңдаған жылдар бойы өсімдіктер мен жануарлар дүниесін

пайдаланып келді және де өзінің жан- жақты тіршілігінде жануарлар мен

өсімдіктердің пайдалы қорын қолданып ғана қойған жоқ, сонымен бірге

табиғатты өзгерту арқылы көптеген түрлердің өмір сүру жағдайларына әсер

етті. Табиғатқа антропогенді ықпал етудің әсерінен жер бетінде өсімдіктер мен

жануарлардың кейбір түрлерінің жойылу процесі басталды.


Практикалық жұмыс №1 Берілген территорияның әр түрлі бөліктерінің ауасының шаңдану

дәрежесін анықтауАтмосферадағы шаң мөлшерiн анықтау

Шаң атмосферада аэрозоль түрiнде кездеседi. Ол қатты, не сұйық күйде атмосфераның төменгi қабаттарында, тропосфера мен стратосферада таралады. Аэрозольдардың көпшiлiгi биосферадағы табиғи процестер нəтижесiнде түзiлсе, бiраз бөлiгiадамның шаруашылық iс-əрекетi арқылы түзiледi. Кейбiресептеулер бойынша Жер атмосферасына адамның iс-əрекетiнəтижесiнде түсетiн шаң мөлшерi жылына 1 млрд тоннаға жетедi. Шаңның химиялық құрамы түрлiше болуы мүмкiн: кремний диоксидi — құм, улы металлдар, пестицидтер, көмiрсутек-тер, т.б.Антропогендiк аэрозольдар жану процесi нəтижесiнде түзiледi. Энергетика мен транспорт антропогендiк аэрозольдың 2/4бөлiгiн түзедi, бұдан басқа металлургия, құрылыс материалдары жəне химия өнеркəсiптерiнде де бiразбөлiгi түзiледi.Аэрозольдар Жердiң клиамтын өзгертедi, адамның тыныс алу органдарында жинақталып, аса қауiптi пневмониоз ауруынтуғызады. Көп жағдайда аэрозольдар құрамында радиоактивтiбөлшектер, вирустар, микробтар болады, қышқыл жаңбырлармен смогтар түзедi Атмосфералық ауадағы шаңның мөлшерiн анықтау үшiн қазiргi кезде салмақтық əдiс —


гравиометрия қолданылады.Бұл əдiс бойынша елдi мекендер мен санитарлық-қорғанышаймақтарындағы ауада шаңның 0,04-10 мг/м3 аралықтағы мөл-шерiн анықтауға болады.

Практикалық жұмыс №2 Тақырыбы: Қоршаған ортадағы антропогенді ластаушыларды анықтау

Кіріспе: Автотранспорт-атмосфераны азот оксидтерімен (NO және NO2 азот оксидтерінің қоспасы), көміртегі (II ) оксидтері (СО), негізгі ластаушылардың бірі.Ауаның транспорттық ластану үлесі осы газдар бойынша жалпы ластануының СО 60%,NOх 50 % астам үлесін құрайды. Автотранспорттың зиянды заттарға бөлінген қалдықтары белгілі уақыт аралығында атмосфераға шығарылатын газдардың мөлшерімен сипатталады. Шығарылатын зиянды заттарға көміртегі оксидтері (концентрациясы 0,3---10%), көмірсутектер-жанбай қалған отын (3%) жәнк азот оксидтері (0,8%), күйе жатады. Автотранспорттың атмосфераға бөліп шығаратын зиянды заттарының мөлшерін есептік әдіспен бағалауға болады.Шығарылатын қалдықтардың мөлшерін есептеуде гі бастапқы мәліметтерге мыналар жатады:

ξ

автотранспорттың отындық шығынының нормасы автотрассаның белгілі бір бөлігінен уақыт бірлігінде жүріп өткен әр түрлі типті автотранспорттың саны;


ξ

автотранспорттың отындық шығынының нормасы (қала жағдайында автотранспорт қозғалып келе жатқандағы оттынның орташа шығынының мөлшері).

7-кестеАвтотранспорт типі Отынның орташа шығын

мөлшері (100км/л)Отынның меншікті шығыны Уі (1км/л)

жеңіл автомобиль 11-13 0,11-0,13жүк автомобилі 29-33 0,29-0,33автобус 41-44 0,41-0,44Дизельді жүк машинасы 31-34 0,31-0,34

Жанармай түріне байланысты автотранспорттың бөліп шығарған зиянды заттарын анықтайтын импирикалық коэффициенттерінің мәні 8-кестеде берілген.

8-кестеОтын түрі Коэффициенттер мәні (К)

Көміртегі оксиді (СО)

көмірсулар азот оксиді

бензин 0,6 0,1 0,04Дизель отыны 0,1 0,03 0,04 К коэффициентінің шамасы сандық жағынан 1км жол жүруге қажет (яғни меншікті шығын), отын мөлшері жанған кездегі берілген компонеттің (литрмен) бөлінген зиянды заттардың шамасына тең. Мақсаты: қоршаған ортаның антропогенді ластаушыларының негізгі түрлерімен және оларды жедел сараптамалау әдістерімен танысу.1-тапсырма. Автотранспорттың ауаға шығаратын зиянды заттарының мөлшерін есептеу. Құрал-жабдықтар:қалам, қағаз, микрокалькулятор. Жұмысты орындау барысы Оқу орнына (тұратын жерде) жақын терезеден жақсы көрінетін автотрассаның 0,5-1 км бөлігін таңдап алыңыздар. 1. Қадамыңыздың орташа ұзындығын алдын-ала анықтап , таңдап алынған жолдың ұзындығын өлшеп шығыңыздар. 2. 20 минут ішінде жолмен жүріп өткен автотранспорттың санын анықтаңыздар. 9-кестені толтырыңыздар (мысал үшін «Жеңіл автомобильдер»қатары толтырылған): 9-кестеАвтокөліктің түрі Саны,дана Барлығы 20

минут ішінде

1 сағатта,Nі

дана1 сағаттағы жалпы жол,L,км

жеңіл автомобильдер

1111....... 14 42

жүк машинасы Автобустардизельді жүк машиналары


3. 1сағаттағы автокөлік санын есептеу үшін,20 минутта алынған санды 3-

ке көбейту қажет.4.Мына формула бойынша, әртүрлі автомобильдердің 1 сағатта жүріп

өткен жалпы жолын (L,км) есептеңіздер: Lі=Nіх1 Мұндағы Nі-1сағаттағы әр түрлі автомобильдер саны

І-автокөлік түрінің белгісі1-таңдап алынған жолдың ұзындығы,км

Алынған нәтижелерді кестеге жазыңыздар.5.Әр түрлі автомашина двигательдерінің жағатын жанармайының

мөлшерін (Qі=Lі х Үі

Lі мәнін 9-кестеден алыңыздар.Алынған нәтижелерді-кестеге толтырыңыздар.Әр түрдің автокөліктер қолданған жанармайының жалпы мөлшерін

(сумма Q) анықтап , нәтижелерді 10-кестеге толтырыңыздар.

Автомобиль түрі Nі Qі, соның ішіндебензин дизельді

жанармай

жеңіл автомобильдержүк автомашиналарыавтобустардизельді жүк машиналары

барлығы суммаQ Қалыпты жағдайда жанармайдың әр түріне және барлығы үшін бөлініп шыққан зиянды заттардың (литрмен) мөлшерін есептеңіздер. Нәтижелерді 11-кестеге толтырыңыздар. 11-кестеЖанармай түрі

Q,л Зиянды заттардың мөлшері,лСО Көмірсулар NO2

БензинДизельді отын

Барлығы (v),л.

Нәтижелерді өңдеу мен қорытындылар1.Есептеңіздер:


-мына формула бойынша бөлініп шыққан зиянды заттардың массасын (m,г) m=Vx M/22.4-қоршаған ортаның санитарлық рұқсат етілетін жағдайын қамтамасыз ету үшін бөлініп шыққан зиянды заттарды сұйылту үшін қажет таза ауаның мөлшерін. Нәтижелерді 12-кестеге жазыңыздар. 12-кестеЗиянды заттың түрі

Мөлшері, л Масса,г Сұйылтуға қажет ауаның мөлшері,м3

СОКөмірсулар NO2

Рұқсат етілетін шекті концентрациялар мәні анықтамаларда берілген. 2. Автомагистрлға тұрғын үйлер мен ғимараттардың жақындығын есепке ала отырып , өздеріңіздің зерттеген территорияның экологиялық жағдайы туралы қорытынды жасаңыздар. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Ақбасова .А.С,Саинова Г.С. «Экология» 2. Оспанова Г.С, Бозшатаева Г.Т. «Экология»3. Оспанова Г.С, Бозшатаева Г.Т. «Экологидан оқу -әдістемелік құрал» 4 Ж.Ж.Жатқанбаев «Экология»

Тақырыбы: Әр түрлі тірі ағзалардың зат айналымындағы рөлін зерттеу.

Кіріспе. Зат айналымы – заттардың жерде жүріп жатқан процесстерге бірнеше рет қатысуы. Нақтырақ айтқанда айналымға заттар емес, химиялық элементтер қатысады. Бір ағзалар пайдаланып болғаннан соң химиялық элементтер басқа ағзалар қорытатын қозғалыстарға айналады. Бұл процесстерге қажетті энергия күннен алынады, ал мұнда тірі ағзалар белсенді рөд атқарады. Көміртегінің биохимиялық циклына органикалық заттардың өндірушілері (продуценттер), тұтынушылар (консументтер) және ыдыратушылар (редуценттер) қатысады. Өсімдіктер мен жануарлар өлгеннен соң олардың ағзалары редуценттердің (бактериялар, саңырауқұлақтар, көптеген омыртқасыздар) көмегімен ыдырайды.

Мақсаты: далалық зерттеулердің нәтижесінде алынған мәліметтер негізінде әр түрлі түрлердің зат айналымындағы рөлін анықтау.

Қажетті құрал-жабдықтар: далалық зерттеулердің статикалық өнделген мәліметтері (8-кесте), микрокаькулятор.

Солтүстік Каспий маңындағы кіші саршұнақтар мен дала суырларының өнімділігі мың ккал/га

15-кесте


Түр Жыл Қорек Екінші реттегі өнім

Пайдаланған қорытылғанкіші саршұнақ 1971 535 427 40

1972 355 283 281973 283 225 17

Дала суыры 1974 278 206 541975 318 239 65

Жұмыстың орындалу барысы1. Екінші реттегі өнімнің пайдаланылған қорекқе қатынасын (%) есептеңіздер2. Екінші реттегі өнімнің қорытылған қорекқе қатынасын (%) есептеңіздер3. Алынған нәтижелерді 4-кестеге еңгізіңіздер.

Әр түрлі жануарлардың өнімінің түзілуінің тиімділігі16- кесте

Түр Жыл Екінші реттегі өнімнің пайдаланылған қорекқе қатынасын (%)

Екінші реттегі өнімнің қорытылған қорекқе қатынасын (%)

Кіші саршұнақ 199119921993

Дала суыры 19941995

Нәтижелерді өңдеу мен қорытындылар- Алынған мәліметтерді сараптап, әртүрлі жануарлар өнімінің түзілуінің

тиімділігі туралы қортынды жасаңыздар.- Қандай жануарлар тамақ энергиясын өсуге және май қорын жинауға

анағұрлым тиімді пайдаланатынын анықтаңыздар.- Әр жылдардағы энергияны пайдалану тиімділігі қалай өзгереді.

1.Ағзалардың қоректену әдісі бойынша қандай топтары химиялық элементтердің айналымына қатысады?2.Бұл топтардың әрқайсысының зат айналымдағы (химиялық элементтердің) рөлі қандай?


Практикалық сабақтың тақырыбы №6Тақырыбы: Ғылымдық экологиялық мәселелердің үлгілерін жасау (модельдеу) және зерттеу.

Кіріспе. Ғалымдық (глобалды) Экология терминнің жалпы биосфераны зерттейтін, комплексті ғылым үшін 1977 ж. академик М.И. Будько ұсынды. Академик С.С. Шварц «Соңғы кезде адам мен табиғаттың өзара әсерінің ғалымдық мәселелер комплексін анықтау тәжірбиесі, ал бұл мәселені зерттейтін ғылымдар жиынтығын – ғалымдық экология деп атайды» деді.

Ғаламдық экологиялық мәселелерге озон қабатының бұзылуы, «парниктік эффект» мәселесі, қышқылдық жауын мәселесі, биологиялық көптүрліліктің кемуі және т.б. жатады.

Модельдеу – қандай да бір құбылыс, процесс немесе объектіні олардың модельдерін жасап, қарастыру жолымен зерттеу.

Модель (латын тілінен «moduIus» - өлшем, үлгі) – қандай да бір процесс немесе құбылыстың негізгі қасиеттерін қайталайтын аналогы.

Ғаламдық экологиялық модельдеудің негізін салушы американ ғалымы Джей Форрестер. Ол процестерді ЭЕМ-да қайталаған.

Мақсаты: Ғалымдық экологиялық мәселелердің пайда болу механизмдерін осы процестерді модельдеу арқылы зерттеу.

1 – тапсырма. Атмосфералық жауын-шашындардың қышқылдығын зерттеу (қышқылды жауын-шашынның мониторингі)

Қажетті құрал-жабдықтар: өлшегіш цилиндр, ертіндінің рН анықтауға арналған реактивтер.

Жұмысты орындау барысы

1. Өлшегіш цилиндрді ашық аспан астына қойыңыздар.2. Жауын-шашыннан соң алынған су үлгісінің рН-ын анықтаңыздар.3. Осы бақылауларды белгілі бір уақыт аралығында (апта, айлар) жүргізіңіздер.4. Алынған нәтижелерді 1-кесте түрінде толтырыңыздар.

1-кесте

Тәжірибе № Жауын-шашын болған күн

Жауын-шашын мөлшері (үлгінің көлемі)

рН

Нәтижелерді өндеу мен қортындылар

Жауын-шашынның қышқылдығы топырақ пен су қоймалары ағзаларының тірішілік қызметіне мүмкін болатын әсері туралы қортынды жасаңыздар

2-тапсырма. «Парниктік эффект» механизмін моденльдеу.

Қажетті құрал-жабдықтар. Мөлдір пластмасса қорап немесе аквариум, құм (топырақ), суы бар пульверизатор, термометр, қыздырғыш шам.


Жұмыс орындау барысы

1. Мөлдір пластмасса қорап немесе кішкене аквариумеың түбіне 2-3 см қанындықта қара топырақ немесе құм төсеңіздер. Құм немесе топырақты пульверизатордағы сумен ылғалдаңыздар.

2. Термометрді картон қойып, дөңгелек басымен жоғары қаратып, грунтқа орналастырыңыздар. Қорапты мөлдір қақпақпен жабыңыздар. Лампаны ыдыстан 20-30 см қашықтықта, жарық термометр шаригіне түсетіндей етіп орналастырыңыздар. Лампаны өшіріп, температураның бөлме температурасының деңгейінде болуын қамтамасыз етіңіздер. Бөлме температурасын жазып алыңыздар. Қақпақты ыдысқа қалдырып, лампаны қосып, термометрдегі температура қөрсеткіштерін әр минут сайыфн 20 минут бойы бақылаңыздар.

3. Лампаны өшіріп, температура бөлме температурасына дейін түскенше күтіңіздер. Топырақты (грунтты) тағы да сумен ылғандандырып, экспериментті қақпақсыз қайталаңыздар.

Жұмыстың барлық кезендерін, қара топырақты ашық түсті топырақпен ауыстырып, қайталаңыздар.

Нәтижелерді өндеу мен қортындылары

Эксперимент нәтижелерін 14 – кестеге толтырып «Температура – уақыт» координаталарында график (2-сурет) жасаңыздар.

2 –кесте

Температура, 0С

Қара топырақ Ашық топырақ

Қақпақсыз Қақпақпен Қақпақсыз Қақпақпен

1

2

3

4

20

Т,

t, мин2 – сурет

Алынған нәтижелер негізінде қорытынды жасаңыздар.

Сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары 1.Қандай экологиялық мәселелер ғалымдық мәселелерге жатады?2.«Парниктік эффект», қышқылдық жауындар, озон қабатының бұзылуының механизмдері қандай?3.Ғалымдық экологиялық мәселелерді модельдеу әдісіне сипаттама беріңіздер.


Documents

«ЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ ТҰРАҚТЫ ДАМУ» барлық …edu.semgu.kz/ebook/umkd/8f024c74-30b2-11e3-8846... · ететін ... заттардан органикалық