1

Γυμνάσιο Λατσιών Μάθημα: Τέχνη Α’ Τάξη

Η τέχνη στην Παλαιολιθική Εποχή

Ως εποχή του λίθου (ή λίθινη εποχή) ονομάζεται η περίοδος κατά την οποία ο άνθρωπος κατασκεύαζε και χρησιμοποιούσε λίθινα εργαλεία. Η περίοδος αυτή χωρίζεται σε υποπεριόδους:

• Παλαιολιθική περίοδος (2,5εκ π.Χ. - 10.000 π.Χ.) • Μεσολιθική περίοδος (10.000 π.Χ. - 8.000 π.Χ.) • Νεολιθική περίοδος (8.000 π.Χ. - 3.300 π.Χ.)

Ανθρώπινα τεχνουργήματα στην παλαιολιθική εποχή:

Την παλαιολιθική εποχή, οι άνθρωποι ζούσαν σε μικρές ομάδες, έφτιαχναν εργαλεία από πέτρες, οστά και ξύλο, κατεργάζονταν το δέρμα και κατασκεύαζαν ημι-μόνιμες κατοικίες. Ο άνθρωπος Νεάντερνταλ της Ευρώπης, ήδη από το 400.000 π.Χ κατασκεύαζε διάφορα εργαλεία και έθαβε τους νεκρούς προσεκτικά και με τελετουργικό τρόπο. Ωστόσο, ανθρώπινα δημιουργήματα που μπορούν να περιγραφούν ως "τέχνη", αρχίζουν να εμφανίζονται στην ανώτερη παλαιολιθική περίοδο (οι παλιότερες βραχογραφίες σπηλαίων χρονολογούνται περί το 38.000 π.Χ).

Αξίνα χειρός / Πηγή εικόνας: Wikipedia

2

Ποιό είναι το παλιότερο δείγμα τέχνης στον κόσμο:

Το παλαιότερο δείγμα "τέχνης" στην ανθρώπινη ιστορία αποτελεί ένα ζεύγος τούβλων από κόκκινη ώχρα, που ανακαλύφθηκε στο σπήλαιο Blombos στη Νότια Αφρική. Οι πλευρές των τούβλων αυτών είναι χαραγμένες με αλληλοτεμνόμενες γραμμές. Οι αρχαιολόγοι ισχυρίζονται ότι η συγκεκριμένη διακοσμητική επέμβαση ήταν εσκεμμένη, επειδή έγινε με τον ίδιο ακριβώς τρόπο και στα δύο τούβλα.

Τουβλα από ώχρα με εγχάρακτη διακόσμηση. Η ώχρα χρησιμοποιούνταν ως χρωστική ουσία από τους ανθρώπους για να βάφουν τα σώματά τους, τα εργαλεία τους, τις

επιφάνειες, κτλ. / σπήλαιο Blombos, Νότια Αφρική / πηγή εικόνας: Wikipedia

Βραχογραφίες σε σπήλαια

Οι δημιουργίες του ανθρώπου, φαίνεται ότι αρχίζουν να εξελίσσονται από το 30.000 πΧ και μετά. Ο άνθρωπος εκτός από την κατασκευή εργαλείων και καταφυγίων αρχίζει να αναπαριστά, κυρίως μέσω της ζωγραφικής, φιγούρες ανθρώπων, ζώων αλλά και γεωμετρικά σχήματα. Σε αυτήν την περίοδο χρονολογούνται και οι περισσότερες βραχογραφίες που εντοπίστηκαν σε σπήλαια της βόρειας Ισπανίας και της νότιας και κεντρικής Γαλλίας.

Σημειώνεται, ότι η ύπαρξη των βραχογραφιών ήταν παντελώς άγνωστη μέχρι το 1897, όπου ένα μικρό κορίτσι ανακάλυψε τυχαία μερικές βραχογραφίες στο σπήλαιο Αλταμίρα, στην Ισπανία. Ο πατέρας του κοριτσιού ενημέρωσε τις αρχές και δημοσίευσε τα ευρήματα αλλά δεν έγινε πιστευτός από τους επιστήμονες, που θεώρησαν το γεγονός απάτη. Ωστόσο, τα επόμενα χρόνια ανακαλύφθηκαν και άλλα σπήλαια με παρόμοιες βραχογραφίες, αποδεικνύοντας την αυθεντικότητα των βραχογραφιών.

3

Ζωγραφισμένος Βίσονας στην Αλταμιρα, Ισπανία

Ποιά εξήγηση δίνουν οι ερευνητές για τον σκοπό της δημιουργίας βραχογραφιών:

Ο σκοπός για τον οποίο ο παλαιολιθικός άνθρωπος ζωγράφιζε πάνω στους βράχους μεγάλες φιγούρες ζώων, δεν είναι γνωστός. Κάποιοι ερευνητές διατυπώνουν την άποψη ότι η συγκεκριμένη ζωγραφική ασκούσε κάποιου είδους μαγείας πάνω στα ζώα. Για παράδειγμα η αναπαράσταση ενός νεκρού βίσωνα στους βράχους πιθανόν να βοηθούσε τους ανθρώπους στο κυνήγι. Η άποψη αυτή, αμφισβητείται καθώς τα ζώα των βραχογραφιών δε ζωγραφίζονται απαραίτητα πληγωμένα ή νεκρά. Σε μερικές βραχογραφίες τα ζώα τρώνε, αναπαύονται, τρέχουν. Άλλωστε, πολλά είδη ζώων που αποτυπώθηκαν στις βραχογραφίες δεν αποτελούσαν απαραίτητα τροφή για τον άνθρωπο.

Άλλοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι τα σπήλαια ήταν χώροι λατρείας και προσευχής. Κάποιοι άλλοι ισχυρίζονται ότι οι βραχογραφίες γίνονταν για να διδάσκονται οι νεότεροι τα μυστικά του κυνηγιού. Νεότερες έρευνες πάνω σε σύγχρονες βραχογραφίες των Βουσμάνων της Αφρικής, συσχετίζουν τις παλαιολιθικές βραχογραφίες με τελετουργίες.

Ανεξάρτητα από την ερμηνεία και τον λόγο δημιουργίας των έργων αυτών, η σημασία και η δύναμη που ασκούσαν πάνω στον άνθρωπο φαίνεται ότι ήταν πολύ μεγάλη καθώς οι επισκέψεις στους χώρους των σπηλαίων συνεχίζονται για χιλιάδες χρόνια. Σε διάφορα σπήλαια βρέθηκαν αποτυπώματα ποδιών, ακόμα και ίχνη πρωτόγονων μουσικών οργάνων.

4

Παραδείγματα σπηλαίων με βραχογραφίες

Το παλιότερο δείγμα βραχογραφιών βρέθηκε στο Chauvet στην Νοτιοανατολική Γαλλία (ανακαλύφθηκε το 1994). Εντός του σπηλαίου, ανακαλύφθηκαν εκατοντάδες βραχογραφίες με ζώα που βόσκουν, τρέχουν, ξεκουράζονται, όπως άγρια άλογα, βίσωνες, μαμούθ, αρκούδες, πάνθηρες, κουκουβάγιες, ελάφια, βουβάλια, ρινόκερους και αγριοκάτσικα. Επίσης εμφανίζονται περιστασιακά ανθρώπινες φιγούρες αλλά και αποτυπώματα χεριών, και γεωμετρικά σχέδια όπως κάναβοι, κύκλοι, βούλες.

Αντίγραφο ζωγραφικού έργου από το σπήλαιο Chauvet, Γαλλία/ πηγή: Wikipedia.org

Το σπήλαιο Lascaux, ανακαλύφθηκε το 1940 στη Ν. Γαλλία και τα ζωγραφικά έργα χρονολογούνται περίπου το 15000 π.Χ. Μετά την ανακάλυψη του σπηλαίου, δηλαδή μετά το 2ο παγκόσμιο πόλεμο, ο χώρος του σπηλαίου μετατράπηκε σε δημοφιλές τουριστικό προορισμό. Η κοσμοσυρροή δημιούργησε συνθήκες ζέστης και υγρασίας και έτσι, το 1963 οι επιστήμονες αναγκάστηκαν να κλείσουν το σπήλαιο για να μπορέσουν να καταπολεμήσουν έναν επιθετικό μύκητα. Τελικά, αποφασίστηκε το σπήλαιο να παραμείνει κλειστό για το κοινό και να κατασκευαστεί ένα αντίγραφο του σπηλαίου σε παρακείμενη τοποθεσία.

Στο σπήλαιο Lascaux βρέθηκαν βραχογραφίες ακόμα και σε μικρά και δυσπρόσιτα δωμάτια του σπηλαίου. Τα ζώα αναπαρίστανται είτε μεμονωμένα, είτε σε ομάδες, το ένα πίσω από το άλλο, ή το ένα ζώο να κοιτά το άλλο. Τα κέρατα και τα μάτια τους πολλές φορές ζωγραφίζονται σε πρόσοψη ενώ το σώμα σε πλάγια όψη.

5

Μία βραχογραφία του σπηλαίου, ξεχωρίζει από τις υπόλοιπες καθώς φαίνεται να διηγείται μια ιστορία. Μία αντρική φιγούρα, που θα μπορούσε να είναι ένας κυνηγός, έχει κεφάλι πουλιού (ή φοράει μάσκα στο σχήμα πουλιού) και είναι ξαπλωμένη στο έδαφος. Ένας μεγάλος βίσωνας σκύβει πάνω από τη φιγούρα. Τα πλευρά του ζώου φαίνεται να τα διαπερνάει ένα δόρυ. Στα αριστερά ένας μαλλιαρός ρινόκερος απομακρύνεται από την σκηνή.

Bραχογραφία που παρουσιάζει έναν άνθρωπο με κεφάλι πουλιού/ Lascaux, Γαλλία/ πηγή εικόνας: Wikipedia

Πώς έβλεπε ο ζωγράφος μέσα στο σκοτεινό σπήλαιο;

Ο παλαιολιθικός άνθρωπος κατασκεύασε λιχνάρια, στα οποία έκαιγε λίπος ζώου.

Με ποιές τεχνικές ζωγράφιζε ο παλαιολιθικός άνθρωπος;

Πολλές βραχογραφίες βρίσκονται σε δυσπρόσιτα και ψηλά σημεία των σπηλαίων, γεγονός που σημαίνει ότι κατασκευάζονταν σκαλωσιές μέσα στα σπήλαια. Όσον αφορά στα πινέλα αυτά τα κατασκεύαζε από τρίχες ζώων. Ωστόσο, εκτός από πινέλο ο ζωγράφος φαίνεται ότι χρησιμοποιούσε και μια άλλη τεχνική. Ρουφούσε, με το στόμα του ρευστό χρώμα και το φυσούσε πάνω στο βράχο (ακριβώς όπως τα σημερινά σπρέυ). Με το ένα ή και με τα δυό του χέρια δημιουργούσε μια μάσκα που εμπόδιζε το χρώμα να βάψει το βράχο. Έτσι για παράδειγμα αν ήθελε να ζωγραφίσει τη ράχη ενός βίσωνα, έβαζε το αριστερό του χέρι του, κάθετα στο βράχο με την παλάμη να δείχνει προς τα κάτω και φυσούσε το ρευστό χρώμα προς το βράχο. Αν ήθελε να ζωγραφίσει μια μαύρη γραμμή, έβαζε και τα δύο του χέρια το ένα δίπλα στο άλλο και φυσούσε στη "ρωγμή" ανάμεσα στα δύο του χέρια.

6

Γλυπτική

Μπορεί η παλαιολιθική εποχή να χαρακτηρίζεται από τις υπερμεγέθεις βραχογραφίες ωστόσο, βρέθηκαν και δείγματα περίοπτης, μικρογλυπτικής σκαλισμένα σε χαυλιόδοντες, οστά, ξύλα και πέτρα ή και από πηλό. Ένα περίεργο έργο είναι το λιοντάρι-άνθρωπος που βρέθηκε στην περιοχή Hohlenstein-Stadel της Γερμανίας. Το γλυπτό αυτό είναι σκαλισμένο σε χαυλιόδοντα από μαμούθ και έχει ύψος περίπου 30 εκ. Αναπαριστά έναν άνθρωπο με κεφάλι λιονταριού. Πρόκειται άραγε για άνθρωπο που φορά μάσκα ή για έναν άνθρωπο που πήρε τη μορφή ζώου.

Από την ανώτερη παλαιολιθική περίοδο βρέθηκαν αρκετά θηλυκά αγαλματίδια όπως η γυναίκα του Willendorf. Είναι σκαλισμένη σε ασβεστόλιθο και αρχικά βαμμένη με κόκκινη ώχρα. Οι φιγούρες αυτές έχουν υπερτονισμένα στήθη, γοφούς και κοιλιά, στοιχεία που οδήγησαν πολλούς ερευνητές να συσχετίσουν τα αγαλματίδια αυτά με τη γονιμότητα.

Η Αφροδίτη του Willendorf / Αυστρία, 24000 π., ύψος 11 εκ/ πηγή εικόνας: Wikipedia. org

7

Ένα άλλο ενδιαφέρον αγαλματίδιο αποτελεί η γυναίκα από το Brassempouy (Γαλλία, πιθανόν το 30000 π.Χ). Πρόκειται για ένα γυναικείο κεφάλι σκαλισμένο σε ελαφαντόδοντο.

Η Αφροδίτη του Brassempouy, Γαλλία, πιθανόν το 30000 π.Χ/ πηγή εικόνας: Wikipedia. org

Τα σπουδαία έργα τέχνης από την αυγή της τέχνης της ανθρωπότητας της Παλαιολιθικής εποχής έχουν επηρεάσει και εμπνεύσει σημαντικούς καλλιτέχνες όπως τους Henry Moore, Mondrian, Matisse, Μιρό και Picasso

Βιβλιογραφία

• Gombrich, Ernst Hans, 1998. Το χρονικό της τέχνης. 1st ed. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.

• Marilyn Stokstad, 2010. Art History, Combined Volume (4th Edition). 4 Edition. Pearson. • https://www.decobook.gr/design-history/1451-2014-03-20-10-38-29 • www.lifo.gr

8

Χουάν Μιρό

Ισπανός ζωγράφος (1893-1983). Ο Μιρό δέχτηκε πολλές επιδράσεις από μεγάλους ζωγράφους όπως ο Βαν Γκογκ, ο Σεζάν και ο Κλεέ, καθώς και από τον κύκλο των φοβιστών. Το 1919 στο Παρίσι, ο Μιρό συνδέθηκε φιλικά με τον Πικάσο. Μελέτησε τη λαϊκή ζωγραφική του Ανρί Ρουσώ, της οποίας στοιχεία βρίσκουμε σε πολλά έργα του. Μετά το 1921 ακολούθησε το κίνημα του σουρρεαλισμού, δεν αποδέχτηκε όμως σε μεγάλο βαθμό τις βασικές του αρχές, την εφιαλτική ατμόσφαιρα και την απαισιοδοξία. Αντίθετα, καλλιέργησε μια τέχνη γεμάτη ποίηση και λυρισμό, παιδική αφέλεια, καθαρά και έντονα χρώματα. Τα έργα του Μιρό ασχολούνται με την αινιγματική θέση του ανθρώπου σ΄ έναν αινιγματικό κόσμο. Πιτσιλιές και κηλίδες δημιουργούν μορφές, κι αυτές με τη σειρά τους δημιουργούν μια νέα πραγματικότητα. Η ζωγραφική του χαρακτηρίζεται επίσης από σημεία και σύμβολα απ' τα βάθη του υποσυνειδήτου. Τα έργα του περιλαμβάνουν παραμορφωμένες φιγούρες ζώων κι οργανικές φόρμες, καθώς επίσης και παράξενες γεωμετρικές κατασκευές. Αυτές οι εικόνες φιλοτεχνούνται με φαινομενική λεπτότητα, σ' επίπεδο κι ουδέτερο φόντο μ' έμφαση στο μπλε, κόκκινο, κίτρινο, πράσινο και μαύρο. Πειραματίστηκε και μ' άλλα υλικά. Φιλοτέχνησε λιθογραφίες, οξυγραφίες, κολάζ, γλυπτά, τοιχογραφίες, κεραμικά κι υφάσματα. Ο Μιρό μεγάλωσε σε μια ευκατάστατη οικογένεια και από μικρός καλλιέργησε τη φυσική ροπή του σε κάθε τι το οραματικό και ρομαντικό. Μαγεμένος από τα μεταβαλλόμενα χρώματα του ουρανού, παρατηρούσε το φυσικό τοπίο και περνούσε ώρες μόνος του σχεδιάζοντας. Η εμμονή του στο θέμα του ουρανού θυμίζει τους στοίχους του Ουόλτ Ουίτμαν τον οποίο διάβαζε ο Μιρό : «Και πάνω απ’ όλα ο ουρανός, ο ουρανός! Μακρινά, πολύ μακρινά, προβάλουν τα αιώνια άστρα, σε δέσμες, σε ολόκληρη τη σειρά»Αργότερα ο ίδιος εξηγεί γι’ αυτή την σειρά έργων «Είχα βαθιά επιθυμία να αποδράσω. Κλεινόμουν ηθελημένα στον εαυτό μου. Η νύχτα, η μουσική, και τα αστέρια άρχισαν να διαδραματίζουν ολοένα και πιο σημαντικό ρόλο στους πίνακές μου. Η μουσική πάντα με έλκυε… ο Bach και ο Μότσαρτ.» Δείτε στον πίνακά του “Το Καρναβάλι” (το αριστούργημά του) πως δημιουργεί ζωντανές εικόνες με φοβερή άνεση, χωρίς να χρησιμοποιεί κανένα από τα συμβατικά μέσα. Από τον οργανοπαίκτη μέχρι τον τσιγγάνο και τα κορίτσια που χορεύουν, κανένας δε λείπει από τον πίνακα, επιτρέποντας στο θεατή να φανταστεί όλα τα υπόλοιπα. Άλλες μορφές είναι θλιμμένες, άλλες είναι χαρούμενες, άλλες είναι θυμωμένες, άλλες είναι ανέκφραστες. Άλλες τσακώνονται, άλλες χορεύουν και άλλες απλώς υφίστανται πλέουσες. Ταυτόχρονα, από το παράθυρο ο ήλιος φαίνεται μαύρος και αινιγματικός, ενώ οι φλόγες κάτω από τον ήλιο διακρίνονται ισχυρές και απειλητικές. Ο Μιρό συνθέτει αυτό το έργο με βασικά στοιχεία τη σκάλα και τον κύκλο. Το μαγικό περιεχόμενο του έργου θυμίζει χριστουγεννιάτικη βιτρίνα- γοργόνες, δράκοντες, πουλιά, γάτες, αστερίες, ψάρια, κιθάρα, νότες, τραπέζι και φυσικά ο λευκός αρλεκίνος με το μακρύ

9

λαιμό. Ο καλλιτέχνης σε μια συνέντευξή του είπε: "Ένα κομμάτι κλωστή μπορεί να δημιουργήσει έναν κόσμο. Και όταν δίνω στο σύνολο έναν τίτλο, τότε αυτό ζωντανεύει πλήρως για πρώτη φορά. Βρίσκω τον τίτλο καθώς προχωρεί το έργο βάζοντας το ένα πράγμα δίπλα στο άλλο". Και σε μια άλλη περίπτωση: "Για μένα το εργαστήριο μου είναι σαν λαχανόκηπος... Δουλεύω σαν κηπουρός. Τα πράγματα παίρνουν τη μορφή τους αργά. Πρέπει να τα ραντίζεις, να τα σιγανοποτίζεις... Ένας πίνακας μπορεί να μείνει ατελείωτος πολλούς μήνες. Πέρα από τη μουσική ή την ποίηση κι ένας οποιοσδήποτε θόρυβος μπορεί να με εμπνεύσει: ο θόρυβος από τις ρόδες ενός κάρου, τα άλογα που τρέχουν στην εξοχή, οι γρύλλοι τη νύχτα῎.

Δείτε έργα του Μιρό που ανήκουν στη σειρά έργων με ονομασία ‘’αστερισμοί’’ (Constellations, 1939-41). Σ᾽αυτά τα έργα ξεχωρίζουν τα σχήματα: πουλιών, αστεριών και γυναικείων φιγούρων. Το φόντο των έργων είναι βαμμένο σε απαλούς τόνους. Τα έργα αυτά είναι γεμάτα με μαύρες γραμμές και οι λεπτομέρειες είναι ζωγραφισμένες με βασικά χρώματα. Ο Μιρό χρησιμοποιεί αστρικούς χάρτες σαν παραστάσεις του κοσμικού χώρου.

Εργασίες Γράψε 4 χαρακτηριστικά του έργου του Μιρό: Ανάφερε το τίτλο ενός έργου του Μιρό και περίγραψε το με απλά λόγια:

"Το Καρναβάλι του Αρλεκίνου" (1923-24), Joan Miro

10

Πρότζεκτ (Ημερομηνία Παράδοσης και Παρουσίασης:……………………….)

Παρουσιάζω ένα έργο του Χουάν Μιρό

(Η παρουσίαση μπορεί να είναι σε μορφή power-point, κατασκευής, βίντεο, αφίσα κ.α.)

Η παρουσίαση να περιλαμβάνει:

• Το όνομα του έργου, το όνομα του δημιουργού

• Ημερομηνία δημιουργίας, υλικά, μέγεθος, μουσείο που βρίσκεται

• Περιγραφή, προσωπικές εντυπώσεις, συναισθήματα

• Τυχόν άλλες σημαντικές πληροφορίες

• Λίγα Λόγια για το δημιουργό

• Πηγές

11

12

13