Σκέψεις σχετικά με το εφαρμοστέο στις ...2013 ΝΟΜΙΚΟ ΒΗΜΑ 157 τόπου τέλεσης της αδικοπραξίας, και η θεωρία

2013 ΝΟΜΙΚΟ ΒΗΜΑ 155

Σκέψεις σχετικά με το εφαρμοστέο στις αδικοπρακτικές ενοχές δίκαιο και τα όριά του

ιδία σε περίπτωση πρόκλησης θανάτου αλλοδαπού υπηκόου και με εφαρμοστέο δίκαιο το ελληνικό

Αλεξάνδρας Ε. Δούγκα – Βασιλικής Π. ΚουμπλήΔικηγόρων – Επιστημονικών Συνεργάτιδων του Ελληνικού Ινστιτούτου

Διεθνούς και Αλλοδαπού Δικαίου

Εισαγωγή

Το ζήτημα του προσδιορισμού τουεφαρμοστέου στις αδικοπρακτικές ενοχές δικαίουκαι των ορίων του απαντάται με ιδιαίτερησυχνότητα στο πλαίσιο της σύγχρονηςπολυπολιτισμικής κοινωνίας. Η σχετικήπροβληματική απασχολεί πλέον και τον νομικόκόσμο της χώρας μας, τόσο τους δικηγόρους πουασχολούνται με υποθέσεις αδικοπραξιών, όσο καιτις δικαιοδοτικές αρχές που επιλαμβάνονται τωνσχετικών υποθέσεων. Είναι αξιοσημείωτος ορυθμός αύξησης κατά την τελευταία πενταετίατων αποφάσεων που εφάρμοσαν το άρθρο 26 τουΑστικού Κώδικα σε υποθέσεις που υπήχθησανενώπιον των ελληνικών δικαστηρίων καιαφορούσαν σε αδικοπραξίες που τελέσθηκαν στηνΕλλάδα με θύματα αλλοδαπούς υπηκόους.

Το Ελληνικό Ινστιτούτο Διεθνούς &Αλλοδαπού Δικαίου, κατά την άσκηση τηςαρμοδιότητάς του ως φορέα πληροφόρησης τουαλλοδαπού δικαίου σύμφωνα με το άρθρο 2 ν.1712/1939, έχει γίνει κατ’ επανάληψη αποδέκτηςαιτήσεων για χορήγηση νομικών πληροφοριών σετέτοιες υποθέσεις. Δεδομένου ότι κατ’ άρθρο 26ΑΚ το εφαρμοστέο δίκαιο στις σχετικές υποθέσειςήταν το ελληνικό, τα υποβαλλόμενα ερωτήματαπερί του αλλοδαπού δικαίου αφορούσαν σεζητήματα τα οποία αντιμετωπίζονταν ωςπροκριματικά και κρινόταν ότι ρυθμίζονταν κατάβάση από το δίκαιο της ιθαγένειας τωνεμπλεκόμενων μερών.

Η πολυπλοκότητα, ωστόσο, των ζητημάτωνπου ανακύπτουν κατά την οριοθέτηση τηςεφαρμογής του δικαίου της αδικοπραξίας, ιδίωςσε περίπτωση πρόκλησης θανάτου αλλοδαπούυπηκόου στην Ελλάδα, προκάλεσε τη διατύπωσηπλειόνων και συχνά αντικρουόμενων απόψεων

τόσο στη νομολογία, όσο και στη θεωρία,οδηγώντας συχνά σε αδιέξοδο. Τα σχετικάζητήματα αντιμετωπίσθηκαν πρόσφατα από τηνΟλΑΠ 10/20111, με την οποία επιχειρήθηκε ναδοθεί τέλος στη διχογνωμία.

Σκοπός της παρούσας μελέτης είναι η ανάλυσητης ρύθμισης του εφαρμοστέου στην αδικοπραξίαδικαίου και των ορίων του, με έμφαση στηνειδικότερη περίπτωση πρόκλησης θανάτουπροσώπου και εφόσον εφαρμοστέο δίκαιοκρίνεται το ελληνικό, καθώς και η κριτικήαξιολόγηση των απόψεων που υποστηρίχθηκαναπό τη νομολογία και τη θεωρία σχετικά με τααναφυόμενα ζητήματα. Η μελέτη χωρίζεται σε δύομέρη: στο πρώτο μέρος (Ι) γίνεται αναφορά στηρύθμιση του εφαρμοστέου δικαίου στιςαδικοπρακτικές ενοχές, ενώ στο δεύτερο μέρος (ΙΙ)καταδεικνύονται τα όρια του δικαίου τωναδικοπρακτικών ενοχών, αναλύονται τα τιθέμεναζητήματα και αξιολογούνται οι προτεινόμενεςλύσεις2.

Ι. Η ρύθμιση του εφαρμοστέου δικαίου στιςαδικοπρακτικές ενοχές

Παραδοσιακά σε εθνικό επίπεδο η ρύθμιση τουεφαρμοστέου στις αδικοπρακτικές ενοχές δικαίουεμπίπτει στο πεδίο του ιδιωτικού διεθνούς δικαίουή συγκρούσεων δικαίων ενός κράτους (Α). Όσοναφορά στα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης,το ζήτημα πλέον ρυθμίζεται από τον Κανονισμό

1. ΟλΑΠ 10/2011, NoB 2011. 1522=ΕλλΔνη 2011.710=ΧρΙδΔ 2011. 742=ΕΣυγκΔ 2011. 215.

2. Αν και οι δύο συγγραφείς συνεργάσθηκαν στενά,η Α. Δούγκα επιμελήθηκε κυρίως τα κεφάλαια Ι.Α., ΙΙ.Α.,ΙΙ.Β.1-2, ενώ η Β. Κουμπλή επιμελήθηκε κυρίως τακεφάλαια Ι.Β. και ΙΙ.Β.3.

156 ΝΟΜΙΚΟ ΒΗΜΑ τόμος 61

(ΕΚ) 864/2007 για το εφαρμοστέο δίκαιο στιςεξωσυμβατικές ενοχές («Ρώμη ΙΙ») (Β).Α. Η εθνική ρύθμιση του εφαρμοστέου δικαίου στιςαδικοπρακτικές ενοχές

1 . Θ ε ω ρ η τ ι κ ή π ρ ο σ έ γ γ ι σ η

Στο πεδίο των αδικοπρακτικών ενοχών η lexfori και η lex loci delicti υπήρξαν οι επικρατέστερεςκατευθύνσεις σε θεωρητικό επίπεδο, ενώμεταγενέστερα αναπτύχθηκε στο αγγλικό, κυρίωςδε στο αμερικανικό δίκαιο, η θεωρία του properlaw of the tort, δηλαδή του αρμόζοντος στηναδικοπραξία δικαίου3.

Η εφαρμογή της lex fori προτείνεται κυρίωςλόγω της αναγκαστικής φύσης ή άλλως τουχαρακτήρα δημόσιας τάξης που προσδίδεταιστους κανόνες περί αδικοπρακτικής ευθύνης. Ησυγκεκριμένη θεωρία εστιάζει παράλληλα στησύνδεση του αστικού αδικήματος με το έγκληματου ποινικού δικαίου, όπου κατά κύριο λόγοεφαρμόζεται το δίκαιο της πολιτείας τουδικάζοντος δικαστή. Η αντίκρουση της ανωτέρωάποψης επικεντρώνεται στην απόρριψη τουχαρακτήρα δημόσιας τάξης των διατάξεων περίαδικοπραξίας, κυρίως λόγω του αποζημιωτικούέναντι του καταδικαστικού – υπό την έννοια τηςκοινωνικής καταδίκης – σκοπού τουαδικοπρακτικού δικαίου και της ανυπαρξίαςαντικειμενικώς καθορισμένων κανόνων δημόσιαςτάξης στο πεδίο του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου.Ταυτοχρόνως προβάλλεται το εύλογο επιχείρημαότι δεν μπορεί να θεμελιωθεί ευθύνη για πράξηνόμιμη και επιτρεπτή κατά το δίκαιο του τόπουόπου επιχειρήθηκε, ενώ επισημαίνεται ο κίνδυνοςάγρας δικαίου (law shopping), η οποία καθίσταταιδυνατή ελλείψει αποκλειστικής διεθνούςδικαιοδοσίας για το σύνολο των ζητημάτων της

3. Βλ. αντί άλλων B e i t z k e , Les obligations dé-lictuelles en droit international privé, RCADI 115 (1965II) 63-145, 67-71. Ως προς την ελληνική θεωρία βλ.Τ ε ν ε κ ί δ ο υ - Φ ρ α γ κ ο π ο ύ λ ο υ , Η αδικοπραξίακατά το ιδιωτικόν διεθνές δίκαιον, Αθήνα 1956, 7-8·Μ α ρ ι δ ά κ η , Ιδιωτικόν Διεθνές Δίκαιον Ι2, Αθήνα1967, 484-486 και σημ. 19· Γ ρ α μ μ α τ ι κ ά κ η -Α λ ε ξ ί ο υ / Π α π α σ ι ώ π η - Π α σ ι ά / Β α σ ι λ α κ ά κ η ,Ιδιωτικό Διεθνές Δίκαιο5, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2012, 333-335· Β ρ έ λ λ η , Ιδιωτικό ΔιεθνέςΔίκαιο3, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2008, 246-247.

αδικοπρακτικής ευθύνης4.Η θεωρητική θεμελίωση της εφαρμογής της lex

loci delicti στις αδικοπρακτικές ενοχές δεν φαίνεταιεκ πρώτης όψεως το ίδιο ευχερής όσο αυτή της lexfori. Η επικράτησή της τόσο σε θεωρητικό όσο καισε νομολογιακό επίπεδο στηρίχθηκε κυρίως σεεπιχειρήματα πρακτικής φύσης, όπως η αμεσότηταπου προσφέρει το δίκαιο του τόπου όπουτελέσθηκε η άδικη πράξη προς το γεγονός τηςτέλεσής της (ύπαρξη φυσικού συνδέσμου), ηεξασφάλιση εκ των προτέρων της γνώσης τωνκανόνων συμβίωσης προς τους οποίους οφείλεικάθε άτομο να συμμορφώνεται, οι οποίοι άλλωστεαντανακλούν τις ιδιαίτερες κοινωνικοοικονομικέςσυνθήκες που επικρατούν σε κάθε πολιτεία και,ασφαλώς, η διαπίστωση ότι κάθε πολιτεία έχει τηνεξουσία να καθορίζει τις νόμιμες συνέπειες κάθεπράξης που τελείται στην επικράτειά της5.

Στο πλαίσιο, όμως, της εντέλει κρατούσαςαρχής της lex loci delicti κυριάρχησε η θεωρητική –με άμεσες ασφαλώς πρακτικές συνέπειες –διαμάχη κυρίως ως προς την κρισιμότητα τουτόπου της ενέργειας της άδικης πράξης έναντι τουτόπου του αποτελέσματος (ή της ζημίας) για τηνεπιλογή του εφαρμοστέου δικαίου. Σύμφωνα μετην πρώτη θεωρία τόπος διάπραξης τουαδικήματος είναι εκείνος στον οποίοολοκληρώθηκε η ενέργεια που παρήγαγε το άδικοαποτέλεσμα, ενώ δυνάμει της δεύτερης θεωρίαςτόπος τέλεσης της άδικης πράξης είναι εκείνοςστον οποίο συμβαίνει το τελευταίο στοιχείο πουαπαιτείται για την ολοκλήρωση της αδικοπραξίαςή άλλως ο τόπος στον οποίο εκδηλώνονται τααποτελέσματα της ενέργειας ή της παράλειψης τουζημιώσαντος6. Παραλλήλως υποστηρίχθηκαν ημικτή θεωρία, η οποία προάγει την ελευθερίαεπιλογής του αδικηθέντος μεταξύ του τόπουενέργειας και του τόπου του αποτελέσματος ως

4. B e i t z k e , ό.π., σημ. 3, 73-75· Τ ε ν ε κ ί δ ο υ -Φ ρ α γ κ ο π ο ύ λ ο υ , ό.π., σημ. 3, 12-17.

5. Τ ε ν ε κ ί δ ο υ - Φ ρ α γ κ ο π ο ύ λ ο υ , ό.π., σημ. 3, 18-21· Γ ρ α μ μ α τ ι κ ά κ η - Α λ ε ξ ί ο υ / Π α π α σ ι ώ π η -Π α σ ι ά / Β α σ ι λ α κ ά κ η , ό.π., σημ. 3, 339-341. Για μιαευσύνοπτη παράθεση των σχετικών θεωριών βλ.Σ τ α μ α τ ι ά δ η , Ζητήματα σχετικά με το εφαρμοστέοδίκαιο στο χώρο των διεθνών αδικοπραξιών, ΕΕΝ 1998.229-248, 231.

6. B e i t z k e , ό.π., σημ. 3, 82-95, όπου αναλύονταιενδελεχώς οι δύο θεωρίες. Ο ίδιος τάσσεται υπέρ τουτόπου του αποτελέσματος.


τόπου τέλεσης της αδικοπραξίας, και η θεωρία τουβαρύνοντος τόπου, δηλαδή του δικαίου του τόπουόπου η αδικοπραξία εκδηλώνεται κατά την κύριασημασία της7.

2 . Η ρ ύ θ μ ι σ η κ α τ ά τ ο ε λ λ η ν ι κ ό δ ί κ α ι ο

Δυνάμει του άρθρου 26 ΑΚ οι ενοχές απόαδίκημα διέπονται από το δίκαιο της πολιτείαςόπου διαπράχθηκε το αδίκημα. Ο Έλληναςνομοθέτης υιοθέτησε πλήρως την αρχή της lex locidelicti, εγκαταλείποντας αυτή της lex fori, η οποίαίσχυε στο προγενέστερο δίκαιο8. Η ως άνωδιατύπωση πιθανώς εκφράζει μία αρχική επιλογήτου νομοθέτη υπέρ του δικαίου του τόπουδιενέργειας του αδικήματος. Ο όρος «αδίκημα»χρησιμοποιείται εν προκειμένω υπό ευρείαέννοια, ώστε να περιλαμβάνει όλα τα πραγματικάπεριστατικά, τα κύρια γνωρίσματα των οποίωνταυτίζονται ή αναλογούν προς εκείνα τα οποία τοάρθρο 914 ΑΚ προβλέπει ότι γεννούν υποχρέωσηαποζημίωσης9. Πάντως ως προς τον εντοπισμό τουτόπου διενέργειας του αδικήματος, η ελληνικήνομολογία φαίνεται ότι προσδίδει μεγαλύτερηβαρύτητα στην πράξη του ζημιώσαντος και στηνπροσβολή εννόμου αγαθού και λιγότερη στοζημιογόνο αποτέλεσμα της αδικοπραξίας και στηνεπέλευση της βλάβης10, πιθανώς διότι κατάκανόνα οδηγούν στην ίδια λύση από πλευράςεφαρμοστέου δικαίου. Έχει εντούτοις γίνεινομολογιακώς δεκτό ότι, κατ’ εφαρμογή τηςαρχής της ευνοϊκότερης ρύθμισης, σε περίπτωσηπου τα πραγματικά περιστατικά που υλοποιούντην αδικοπραξία, μεταξύ των οποίων και ηεπέλευση του ζημιογόνου αποτελέσματος,συντελούνται στο έδαφος περισσότερωνπολιτειών, η επιλογή του εφαρμοστέου δικαίουαπόκειται στον ζημιωθέντα11.

7. Β ρ έ λ λ η , ό.π., σημ. 3, 249-250· Β α σ ι λ α κ ά κ η ,Ειδικές βάσεις διεθνούς δικαιοδοσίας επί διαφορώναπό σύμβαση και από αδικοπραξία (Άρθρο 5 σημ. 1 καισημ. 3 του Κανονισμού 44/2001), Εκδόσεις Σάκκουλα,Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2004, 253.

8. Άρθρο 6(2) του ελληνικού Αστικού Νόμου του1856.

9. Τ ε ν ε κ ί δ ο υ - Φ ρ α γ κ ο π ο ύ λ ο υ , ό.π., σημ. 3, 39-40.

10. Σ τ α μ α τ ι ά δ η ς , ό.π., σημ. 5, 234, 235, 237. 11. ΑΠ 295/2000, ΝοΒ 2001. 410=ΕλλΔνη 2000. 1020.

Φαίνεται ότι εν προκειμένω το δικαστήριο ακολουθεί τη

3 . Η ρ ύ θ μ ι σ η σ ε ε υ ρ ω π α ϊ κ ό ε θ ν ι κ όε π ί π ε δ ο

Η επιλογή του Έλληνα νομοθέτη ως προς τη lexloci delicti συμπλέει με την πλειοψηφία τωννομοθεσιών των ευρωπαϊκών χωρών, όπουπαρατηρείται σχετική ομοιομορφία ως προς τηνεπιλογή του τόπου τέλεσης της αδικοπραξίας ωςβασικού, ενίοτε όμως και επικουρικού, σύνδεσμουστο πλαίσιο της αδικοπρακτικής ευθύνης12.Ενδεικτικά θα ακολουθήσει μία συνοπτικήπαράθεση των σχετικών ρυθμίσεων στογερμανικό, γαλλικό και αγγλικό δίκαιο.Επισημαίνεται ότι οι ρυθμίσεις αυτές έχουν πλέοναντικατασταθεί από τις διατάξεις του Κανονισμού(ΕΚ) 864/200713, είναι όμως ενδιαφέρον ναεντοπίσει κανείς το μέτρο κατά το οποίοεπέδρασαν τα δίκαια αυτά στη διαμόρφωση τηςισχύουσας πλέον ευρωπαϊκής νομοθεσίας.

Στο γερμανικό δίκαιο14 οι αξιώσεις λόγω

μικτή θεωρία, ορμώμενο πιθανώς από τις διεθνείςθεωρητικές τάσεις που χαρακτηρίζουν τη lex loci delictiπαρωχημένη ως προς τις ανάγκες της σύγχρονηςεποχής και προτείνουν τη θέσπιση εναλλακτικώνσυνδέσμων, την προσθήκη ρητρών διαφυγής ή τηνανάλυση του υπάρχοντος συνδέσμου: βλ.Γ ρ α μ μ α τ ι κ ά κ η - Α λ ε ξ ί ο υ , Αδικοπρακτικές ενοχές:καιρός για αναθεώρηση του άρθρου 26 ΑΚ, ΕΕΕυρΔ1994. 1031-1053, 1050-1053· Σ τ α μ α τ ι ά δ η , ό.π., σημ.5, 245-248.

12. K a d n e r G r a z i a n o , La responsabilité déli-ctuelle en droit international privé européen, Helbing &Lichtenhahn/Bruylant/L.G.D.J., Bâle 2004, 20-22, μεαναφορά στο δίκαιο είκοσι ευρωπαϊκών κρατών, όπουη lex loci delicti αποτελεί το βασικό σύνδεσμο για τηναδικοπρακτική ευθύνη σε κωδικοποιημένανομοθετήματα, οκτώ ευρωπαϊκών κρατών, όπου η ίδιααρχή έχει επικρατήσει νομολογιακά, και τεσσάρωνευρωπαϊκών κρατών, όπου ο τόπος τέλεσης της άδικηςπράξης αποτελεί επικουρική επιλογή. Βλ. τ ο ν ί δ ι ο ,Gemeineuropäisches Internationales Privatrecht, MohrSiebeck, Tübingen 2002, 103-607, με συγκριτικήεπισκόπηση τόσο του ουσιαστικού όσο και τουιδιωτικού διεθνούς δικαίου της αδικοπραξίας στηνΕυρώπη.

13. Ανάλυση των ρυθμίσεων του Κανονισμού θαακολουθήσει στη συνέχεια υπό Ι.Β.

14. Το εφαρμοστέο επί αδικοπραξίας δίκαιορυθμίζεται από τα άρθρα 40-42 του ΕισαγωγικούΝόμου του Αστικού Κώδικα (Einführungsgesetz zumBürgerlichen Gesetzbuch – EGBGΒ) του 1896, όπως αυτάτροποποιήθηκαν το 1994. Ανάλυση των σχετικών


αδικοπραξίας διέπονται από το δίκαιο τουκράτους όπου έδρασε ο ζημιώσας. Ο ζημιωθείςέχει εντούτοις τη δυνατότητα, κατά τον πρώτοβαθμό εκδίκασης της υπόθεσης, να ζητήσει τηνεφαρμογή του δικαίου του κράτους όπου επήλθε ηζημία. Αν ο τόπος της συνήθους διαμονής – ή τηςέδρας, αν πρόκειται για νομικό πρόσωπο – τουζημιώσαντος και του ζημιωθέντος κατά την τέλεσητης αδικοπραξίας συμπίπτει, τότε εφαρμόζεται τοδίκαιο του τόπου αυτού. Παράλληλα προς τουςτρεις αυτούς συνδέσμους το γερμανικό δίκαιοπροσφέρει και ρήτρα διαφυγής: αν υφίσταταιπρος το δίκαιο ορισμένου κράτους στενότεροςσύνδεσμος από ότι προς τα ανωτέρω εφαρμοστέαδίκαια, τότε εφαρμόζεται το δίκαιο αυτό. Οστενότερος σύνδεσμος μπορεί να προκύπτει λόγωιδιαίτερης – έννομης ή εκ των πραγμάτων –σχέσης μεταξύ των μερών. Τέλος, προβλέπεταιρητώς ότι τα μέρη έχουν δικαίωμα, μετά τηντέλεση της αδικοπραξίας, να επιλέξουν απόκοινού το εφαρμοστέο δίκαιο.

Στο γαλλικό δίκαιο δεν υφίσταταικωδικοποίηση του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου,ενώ ο βαθμός νομοθετικής ρύθμισης τωναντίστοιχων ζητημάτων κυμαίνεται αναλόγως τουεκάστοτε ειδικού θέματος. Στο πεδίο τωναδικοπραξιών η εφαρμογή της lex loci delicti έχειεπιβληθεί από τη νομολογία, η οποία εμμένει μεσυνέπεια στην αρχή αυτή, παρά τις όποιεςδιακυμάνσεις της θεωρίας υπέρ κυρίως της lexfori15.

διατάξεων βλ. σε K r o p h o l l e r , InternationalesPrivatrecht5, Mohr Siebeck, Tübingen 2004, 510-522·P a l a n d t , Bürgerliches Gesetzbuch66, Verlag C.H.Beck, München 2007, EGBGB 40-42·P r ü t t i n g / W e g e n / W e i n r e i c h , BGBKommentar2, Luchterhand, Neuwied 2007, EGBGB 40-42.

15. Άλλωστε σύμφωνα με τους L o u s s o u a r n /B o u r e l / d e V a r e i l l e s - S o m m i è r e s , Droit inter-national privé8, Dalloz, Paris 2004, 225 και σημ. 1, ηεπιλογή μεταξύ της lex fori και της lex loci delicti τιςπερισσότερες φορές έχει αποκλειστικά θεωρητικόενδιαφέρον, καθώς κατά κανόνα σημειώνεται ταύτισητων δύο δικαίων. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό μετην πρακτική των ασφαλιστικών εταιριών, πουσυνήθως επιδιώκουν εξωδικαστική ή διαιτητικήεπίλυση των διαφορών διεθνούς χαρακτήρα, έχει ωςαποτέλεσμα τον εξαιρετικά μικρό αριθμό αποφάσεωνεπί του εφαρμοστέου δικαίου, παρά τον μεγάλο αριθμότων αγωγών που στηρίζονται στην αδικοπρακτική

Το ζήτημα του εφαρμοστέου δικαίου στηναδικοπρακτική ευθύνη υπήρξε ανέκαθεναμφιλεγόμενο στην αγγλική θεωρία καινομολογία. Υποστηρίχθηκαν τόσο η εφαρμογή τηςlex fori όσο και της lex loci delicti. Παράλληλααναπτύχθηκε η θεωρία του proper law of the tort, ηοποία προσέφερε στο δικαστήριο τη δυνατότητανα επιλέξει – κυρίως με «κριτήρια πολιτικής»16 –το δίκαιο που είχε την πλέον βαρύνουσα σημασίαως προς το σύνολο των πράξεων και τωνσυνεπειών της συγκεκριμένης περίπτωσης. Εντέλειο κανόνας του αγγλικού κοινοδικαίου σχετικά μετο εφαρμοστέο επί αδικοπραξίας δίκαιοεκφράσθηκε στην απόφαση Phillips v. Eyre17,σύμφωνα με την οποία προκειμένου να θεμελιωθείενώπιον των αγγλικών δικαστηρίων αγωγή γιααδικοπραξία που τελέσθηκε στην αλλοδαπήπρέπει να συντρέχουν δύο προϋποθέσεις: πρώτον,η άδικη πράξη να μπορούσε να θεμελιώσει αστικήευθύνη, αν είχε διαπραχθεί στην Αγγλία, καιδεύτερον, η πράξη να ήταν παράνομη κατά τοδίκαιο του τόπου τελέσεώς της18. Ο ως άνωκανόνας του κοινοδικαίου τελικώς καταργήθηκεδυνάμει ρητής νομοθετικής επιταγής.Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τον νόμο περίιδιωτικού διεθνούς δικαίου του 199519 εφαρμοστέοδίκαιο στην αδικοπραξία είναι το δίκαιο τουτόπου όπου συνέβησαν τα γεγονότα πουσυνιστούν την άδικη πράξη. Αν στοιχεία τωνγεγονότων αυτών συνέβησαν σε διαφορετικέςχώρες, εφαρμοστέο δίκαιο σε περίπτωσησωματικής βλάβης ή θανάτου λόγω σωματικής

ευθύνη. Η ίδια παρατήρηση ισχύει εν πολλοίς και γιατη νομολογία των ελληνικών δικαστηρίων, με εξαίρεσηορισμένες προδικαστικές ή προκριματικές σχέσεις, όπωςθα αναλυθεί κατωτέρω. Ούτε πάντως η αρχή του properlaw of the tort είχε απήχηση στο γαλλικό δίκαιο: βλ.V i g n a l , Droit international privé, ArmandColin/Dalloz, Paris 2005, 211-212.

16. Ο M o r r i s , ο οποίος διατύπωσε και προώθησε τηθεωρία αυτή, κάνει λόγο για «policy grounds».

17. (1870) L.R. 6 Q.B. 1. 18. Πρόκειται για τον κανόνα της «διπλής

εναγωγής» (double actionability), ο οποίος εν προκειμένωσυνδυάζει τη lex fori ως προς την πρώτη προϋπόθεσηκαι τη lex loci delicti ως προς τη δεύτερη. Για όλα ταπαραπάνω βλ. D i c e y / M o r r i s / C o l l i n s , The Con-flict of Laws14, Sweet & Maxwell, London 2006, vol. 2,1893-1896.

19. Private International Law (Miscellaneous Provi-sions) Act 1995, section 11(1).


βλάβης, είναι το δίκαιο του τόπου όπουβρισκόταν το πρόσωπο, όταν υπέστη τη βλάβη,ενώ σε περίπτωση περιουσιακής ζημίας, είναι τοδίκαιο του τόπου όπου βρισκόταν η περιουσία,όταν υπέστη τη ζημία· σε οποιαδήποτε άλληπερίπτωση, εφαρμόζεται το δίκαιο του τόπου στονοποίο συνέβη το σημαντικότερο στοιχείο ήστοιχεία των γεγονότων20.

4 . Η ρ ύ θ μ ι σ η κ α τ ά τ ο α μ ε ρ ι κ α ν ι κ όδ ί κ α ι ο

Λόγω της ομοσπονδιακής δομής τωνΗνωμένων Πολιτειών της Αμερικής εντοπίζονταικανόνες επιλογής εφαρμοστέου δικαίου σεπερισσότερα επίπεδα: σε αυτό της σύγκρουσηςδιαπολιτειακών κανόνων δικαίου (interstate ήintra-national conflicts), καθώς και όταν υφίσταταισύγκρουση μεταξύ κανόνων αμερικανικούπολιτειακού δικαίου και αλλοδαπού δικαίου(state-international conflicts)21. Αποτέλεσμα αυτήςτης πληθωρικότητας είναι η παραγωγή πλούσιαςνομολογίας ως προς τα σχετικά ζητήματα, γεγονόςτο οποίο, σε συνάρτηση με άλλους παράγοντες,οδήγησε στην επονομαζόμενη «επανάσταση τουεφαρμοστέου δικαίου» (the choice-of-law revolution),και τη σταδιακή απομάκρυνση από τιςπαραδοσιακές αρχές της εδαφικότητας(territoriality) και των κεκτημένων δικαιωμάτων(vested rights), που χαρακτήριζαν παλαιότερα τοαμερικανικό ιδιωτικό διεθνές δίκαιο22. Αιχμή του

20. Private International Law (Miscellaneous Provi-sions) Act 1995, section 11(2).

21. Στην πραγματικότητα υπάρχουν άλλες δύοκατηγορίες συγκρούσεων κανόνων: κανόνεςαμερικανικού ομοσπονδιακού δικαίου και κανόνεςαμερικανικού πολιτειακού δικαίου, καθώς και κανόνεςαμερικανικού ομοσπονδιακού δικαίου και κανόνεςαλλοδαπού δικαίου. οι συγκρούσεις όμως αυτές δενεπιλύονται συνήθως σύμφωνα με τις βασικές αρχές περίεπιλογής εφαρμοστέου δικαίου, αλλά αφορούν κυρίωςτον καθορισμό των ορίων εφαρμογής τηςομοσπονδιακής νομοθεσίας. Βλ. αντί άλλων S y -m e o n i d e s , American Private International Law,Kluwer Law International, The Netherlands 2008, 16-17.

22. Η ανάλυση των αρχών αυτών και της εξέλιξης τουσυγκεκριμένου κλάδου του αμερικανικού δικαίουβρίσκεται εκτός των σκοπών της παρούσας μελέτης. Γιασχετικές πληροφορίες βλ. ενδεικτικά S y m e o n i d e s ,ό.π., σημ. 21, 63-73· M c D o u g a l / F e l i x / W h i t t e n ,

δόρατος της αλλαγής, που συντελέστηκε κυρίως σενομολογιακό επίπεδο, αποτέλεσε πρωτίστως τοδίκαιο των αδικοπραξιών23, παράλληλα με τοδίκαιο των συμβάσεων.

Επακόλουθο της αντίδρασης των δικαστηρίωνστην άκαμπτη και ακατάλληλη ενόψει τηςτεχνολογικής προόδου αρχή της lex loci delictiήταν η σταδιακή αντικατάστασή της24 από τηναρχή της «σημαντικότερης σχέσης», σύμφωνα μετην οποία τα αδικοπρακτικά ζητήματα κρίνονταιαπό το ουσιαστικό δίκαιο της πολιτείας, η οποίαπαρουσιάζει τη σημαντικότερη σχέση με τογεγονός και τα μέρη25. Η νομολογιακή αυτήεξέλιξη οδήγησε στην εφαρμογή του dépeçage,δηλαδή στην επιλογή δικαίου για κάθε ένα από ταεπιμέρους ζητήματα που ανακύπτουν στηνεκάστοτε υπόθεση (issue-by-issue determination)26.

American Conflicts Law5, Transnational Publishers,Inc., New York 2001, 325-355. Συνοπτικότατη καιεντελώς πρόσφατη έκθεση των σχετικών ζητημάτων σεB o r c h e r s , Punitive Damages, Forum Shopping, andthe Conflict of Laws, La LR 2010, 529-555, 542-544.

23. Πάντως το αμερικανικό δίκαιο της αδικοπραξίαςδιαφέρει σημαντικά από τα αντίστοιχα ευρωπαϊκά,τόσο σε ουσιαστικό αλλά κυρίως σε δικονομικό επίπεδο,γεγονός που πιθανώς να συντέλεσε στηνδιαφοροποίηση και των αντίστοιχων κανόνωνσυγκρούσεως. Για την ιδιομορφία του αμερικανικούδικαίου των αδικοπραξιών βλ. M a g n u s , Why is USTort Law so Different?, JETL 2010, 102-124.

24. Αρχικά τα αμερικανικά δικαστήριαχρησιμοποίησαν ως μέθοδο παράκαμψης της lex loci de-licti τον χαρακτηρισμό των εν λόγω διαφορών ως μηαδικοπρακτικών ή την επίκληση της δημόσιας τάξης.

25. “The most significant relationship” rule. Η αρχήαυτή, που προϋπήρχε σε θεωρητικό επίπεδο,διατυπώθηκε ευθέως για πρώτη φορά το 1963 στηναπόφαση Babcock v. Jackson, 191 N.E.2d 279 (N.Y. 1963).Στη συνέχεια ενσωματώθηκε στο Restatement (Second)of Conflict of Laws του American Law Institute το 1971.Σήμερα μόνον δέκα πολιτείες εξακολουθούν ναεφαρμόζουν τη lex loci delicti.

26. Η αρχή της issue-by-issue analysis υιοθετήθηκερητώς από τη μόνη μέχρι στιγμής κωδικοποίηση τωνκανόνων συγκρούσεως επί αδικοπραξιών, την οποίαπρόσφατα – την 1.1.2010 – έθεσε σε ισχύ η πολιτεία τουOregon (An Act on Choice of Law for Torts and OtherNon-Contractual Obligations, 2009 Oregon Laws Ch.451). Αξίζει να αναφερθεί ότι η πολιτεία της Louisianaείναι η μόνη που διαθέτει πλήρη κωδικοποίηση τωνκανόνων ιδιωτικού δικαίου (Βιβλίο IV του αστικούκώδικα της Louisiana, το οποίο τέθηκε σε ισχύ την1.1.1992). Βλ. S y m e o n i d e s , Choice of Law in the


Στη συνέχεια αναζητήθηκαν περισσότεροευέλικτες λύσεις εντός αυτού του πλαισίουαναφοράς: τα δικαστήρια δεν διστάζουν ναδιαφοροποιήσουν κατά περίπτωση τα κριτήριαεπιλογής εφαρμοστέου δικαίου, προσεγγίζονταςτα ανακύπτοντα ζητήματα με γνώμονα π.χ. τοκυβερνητικό συμφέρον (governmental interest ) 27 ήσυγκεκριμένες παραμέτρους επιρροής (choice-influencing considerations)28. Ταυτόχροναυποστηρίζεται ότι τα τελευταία χρόνια αναδύεταιμία διάκριση μεταξύ κανόνων με αντικείμενο τηρύθμιση συμπεριφοράς αφενός και καταμερισμούτης επελθούσας, λόγω αδικοπρακτικήςσυμπεριφοράς, ζημίας αφετέρου: στην πρώτηπερίπτωση η επιλογή δικαίου στηρίζεται κυρίωςσε εδαφικά κριτήρια, ενώ στη δεύτερη περίπτωσηη εδαφικότητα υποχωρεί και αναζητούνταισύνδεσμοι των μερών με άλλες πολιτείες29.

Β. Η ρύθμιση του εφαρμοστέου δικαίου στιςαδικοπρακτικές ενοχές κατά το δίκαιο της ΕυρωπαϊκήςΈνωσης (Κανονισμός Ρώμη ΙΙ)

1 . Χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ά τ ο υ Κ α ν ο ν ι σ μ ο ύΡ ώ μ η Ι Ι

Σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης το εφαρμοστέοστην αδικοπραξία δίκαιο ρυθμίζεται πλέον απότον Κανονισμό (ΕΚ) 864/2007 για το εφαρμοστέοδίκαιο στις εξωσυμβατικές ενοχές («Ρώμη ΙΙ»)30, ο

American Courts in 2009: Twenty-Third Annual Sur-vey, AJCL 2010, 227-306, 232-233 και σημ. 19.

27. Θεωρία που αναπτύχθηκε από τον B r a i n e r dC u r r i e στο άρθρο Notes on Methods and Objectivesin the Conflict of Laws, Duke LJ 1959, 171.

28. Ο R o b e r t L e f l a r εντόπισε πέντε παραμέτρους,που ανάγονται σε πολιτικά κριτήρια (policy grounds), οιοποίες λαμβάνονται υπόψη κατά την ανεύρεση τουεφαρμοστέου δικαίου. Σχετικά τα δύο ακόλουθα άρθρατου: Choice-Influencing Considerations in ConflictsLaw, NYULR 1966, 267· Conflicts Law: More onChoice-Influencing Considerations, Cal LR 1966, 1584.

29. Εκτενέστατη ανάλυση της προσέγγισης αυτής(conduct-regulation and loss-distribution distinction) σεS y m e o n i d e s , ό.π., σημ. 21, 132-180.

30. Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 864/2007 του ΕυρωπαϊκούΚοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 11ης Ιουλίου2007 για το εφαρμοστέο δίκαιο στις εξωσυμβατικέςενοχές («Ρώμη ΙΙ»), ΕΕ L 199 της 30.07.2007, 40 επ. Γιαμια γενική παρουσίαση του Κανονισμού Ρώμη ΙΙ στηνελληνική βιβλιογραφία βλ. ενδεικτικά Μ α σ ο ύ ρ ο , Το

οποίος εφαρμόζεται από τις 11 Ιανουαρίου 2009και καταλαμβάνει ζημιογόνα γεγονότα πουλαμβάνουν χώρα από την ημερομηνία αυτή31.Σύμφωνα με το άρθρο 288 ΣΛΕΕ ο Κανονισμόςείναι δεσμευτικός ως προς όλα τα μέρη του μεάμεση ισχύ σε κάθε κράτος μέλος32. Ως εκ τούτου,οι προπαρατεθείσες ρυθμίσεις του εθνικού δικαίου(Ι.Α.) παύουν να ισχύουν για περιπτώσεις πουεμπίπτουν στο ουσιαστικό πεδίο εφαρμογής του.

Ο Κανονισμός Ρώμη ΙΙ εντάσσεται στα μέτραπου έχουν θεσπισθεί μετά την έναρξη ισχύος τηςΣυνθήκης του Άμστερνταμ της 1ης Μαΐου 1999στον τομέα της δικαστικής συνεργασίας σε αστικέςυποθέσεις διασυνοριακού χαρακτήρα, με σκοπότην εγκαθίδρυση ενός χώρου ελευθερίας,ασφάλειας και δικαιοσύνης, κατά τα άρθρα 61(γ)και 65 ΣυνθΕΚ (ήδη άρθρα 67 και 81 της ΣΛΕΕ).Εντάσσεται δε στο ίδιο πλαίσιο με τον Κανονισμό

εφαρμοστέο δίκαιο στις εξωσυμβατικές ενοχές κατά τονΚανονισμό «Ρώμη ΙΙ» (ΕΚ 864/2007) – Μία Εισαγωγήστην Οικονομική Ανάλυση του Ιδιωτικού ΔιεθνούςΔικαίου των Αδικοπραξιών, ΕφΑΔ 2008. 625 επ.·Σ τ α μ α τ ι ά δ η , Ο Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 864/2007 γιατο εφαρμοστέο δίκαιο στις εξωσυμβατικές ενοχές(«Ρώμη ΙΙ»), ΧρΙδΔ 2009. 391 επ.· Γ ε ω ρ γ α ν τ ή , ΟΚανονισμός

31. ΔΕΕ, απόφ. της 17ης Νοεμβρίου 2011, υπόθ. C-412/10, Homawoo v GMF Assurances (αδημ.). Στοκείμενο του Κανονισμού αναφέρεται ότι εφαρμόζεταιαπό τις 11 Ιανουαρίου 2009 (άρθρο 32) και ότικαταλαμβάνει ζημιογόνα γεγονότα που λαμβάνουνχώρα μετά την έναρξη ισχύος του (άρθρο 31), χωρίς νααναφέρεται η ημερομηνία έναρξης ισχύος του.Υποστηρίχθηκε, λοιπόν, ότι ο Κανονισμός αρχίζει ναισχύει από την εικοστή ημέρα από τη δημοσίευσή τουστην Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης,σύμφωνα με το άρθρο 297(2) ΣΛΕΕ. Κατά την άποψηαυτή τα δικαστήρια θα εφάρμοζαν τον Κανονισμό απότις 11 Ιανουαρίου 2009, αλλά για ζημιογόνα γεγονόταπου θα ελάμβαναν χώρα από τις 20 Αυγούστου 2007.Βλ. G l ö c k n e r , Keine klare Sache: der zeitlicheAnwendungsbereich der Rom II-Verordnung, IPRax2009, 121 επ.· Γ ε ω ρ γ α ν τ ή , ό.π., σημ. 30, 168. Πάντωςήδη πριν από την απόφαση του Δικαστηρίου τηςΕυρωπαϊκής Ένωσης είχε υποστηριχθεί και η άποψη ότιως ημερομηνία έναρξης ισχύος του Κανονισμού πρέπειτελεολογικά να θεωρηθεί η 11η Ιανουαρίου 2009,δεδομένων και των επιπλοκών που ενδέχεται ναδημιουργηθούν από την αναδρομική εφαρμογή του:B ü c k e n , Intertemporaler Anwendungsbereich derRom II-VO, IPRax 2009, 125 επ.

32. Πλην της Δανίας (άρθρο 1(4) του Κανονισμού).


(ΕΚ) 44/2001 για τη διεθνή δικαιοδοσία, τηναναγνώριση και την εκτέλεση αποφάσεων σεαστικές και εμπορικές υποθέσεις («Βρυξέλλες Ι»)33,όπως και τον Κανονισμό (ΕΚ) αριθ. 593/2008 γιατο εφαρμοστέο δίκαιο στις συμβατικές ενοχές(«Ρώμη Ι»)34. Και οι τρεις Κανονισμοί διαπνέονταιαπό τις ίδιες θεμελιώδεις αρχές του ιδιωτικούδιεθνούς δικαίου: (α) την αρχή της ελευθερίαςεπιλογής του εφαρμοστέου δικαίου (lex volun-tatis)35, (β) την αρχή του προδήλως στενότερουσυνδέσμου36 και (γ) την αρχή της προστασίας τουασθενέστερου μέρους37. Επιπλέον, τουποδεικνυόμενο, από τον Κανονισμό Ρώμη ΙΙ,όπως και από τον Κανονισμό Ρώμη Ι, δίκαιοεφαρμόζεται ακόμη και αν δεν πρόκειται γιαδίκαιο κράτους μέλους, προσδίδοντας ένανοικουμενικό χαρακτήρα στους θεσπιζόμενους μετους Κανονισμούς κανόνες38.

Στο πεδίο εφαρμογής του Κανονισμού Ρώμη ΙΙεμπίπτουν όλες οι εξωσυμβατικές ενοχές αστικούκαι εμπορικού δικαίου (άρθρο 1(1)), ενώεξαιρούνται κατ’ αρχήν ρητώς οι φορολογικές,

33. Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 44/2001 του Συμβουλίουτης 22ας Δεκεμβρίου 2000 για τη διεθνή δικαιοδοσία,την αναγνώριση και την εκτέλεση αποφάσεων σεαστικές και εμπορικές υποθέσεις («Βρυξέλλες Ι»), ΕΕ L12 της 16.01.2001, σ. 1 επ.

34. Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 593/2008 του ΕυρωπαϊκούΚοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 17ης Ιουνίου2008 για το εφαρμοστέο δίκαιο στις συμβατικές ενοχές(«Ρώμη Ι»), ΕΕ L 177 της 04.07.2008, σ. 6 επ.

35. Βλ. Άρθρο 23 Κανονισμού Βρυξέλλες Ι· Άρθρο 3Κανονισμού Ρώμη Ι· Άρθρο 14 Κανονισμού Ρώμη ΙΙ.

36. Βλ. Άρθρο 2 Κανονισμού Βρυξέλλες Ι· Άρθρο 4Κανονισμού Ρώμη Ι· Άρθρα 4(2) και (3), 5(2), 10(4),11(4) και 12(2)(γ) Κανονισμού Ρώμη ΙΙ.

37. Βλ. Άρθρα 8 επ., 15 επ. και 18 επ. ΚανονισμούΒρυξέλλες Ι· Άρθρα 4(1)(ε), 6(2) και 8 ΚανονισμούΡώμη Ι· Άρθρα 5(1)(α), 6(1) και 14(2)(α) και (β)Κανονισμού Ρώμη ΙΙ.

38. Άρθρο 2 Κανονισμού Ρώμη Ι· Άρθρο 3Κανονισμού Ρώμη ΙΙ. Σε μικρότερο βαθμό μπορεί ναυποστηριχθεί η οικουμενικότητα των κανόνων τουΚανονισμού Βρυξέλλες Ι, δεδομένου ότι τυγχάνουνεφαρμογής όταν ο εναγόμενος είναι κάτοικος κράτουςμέλους. Ωστόσο σε ορισμένες περιπτώσεις το πεδίοεφαρμογής τους μπορεί να διευρυνθεί και σεπεριπτώσεις που ο εναγόμενος κατοικεί εκτόςΕυρωπαϊκής Ένωσης, κατ’ εφαρμογή των άρθρων 22και 23. Βλ. αναλυτικά L e i n , The New Rome I / RomeII / Brussels I Synergy, Yearbook of Private Internation-al Law, Volume 10, 2008, 177 επ. passim.

τελωνειακές ή διοικητικές υποθέσεις, καθώς και ηευθύνη του κράτους για πράξεις ή παραλείψειςκατά την άσκηση κρατικής εξουσίας [«acta iure im-perii», άρθρο 1(2)]. Εξαιρούνται, περαιτέρω,εξωσυμβατικές ενοχές στο πλαίσιο τουοικογενειακού και του κληρονομικού δικαίου, τουδικαίου των εταιριών και άλλων ενώσεων ήνομικών προσώπων, καθώς και εξωσυμβατικέςενοχές που απορρέουν από τις σχέσεις ιδρυτών,εμπιστευματοδόχων και δικαιούχωνεμπιστεύματος (trust), από ζημία από πυρηνικήενέργεια και από προσβολή του ιδιωτικού βίουκαι δικαιωμάτων συναφών με την προσωπικότητα[άρθρο 1(3)].

Σημειώνεται ότι ο Κανονισμός Ρώμη ΙΙ δενθίγει την εφαρμογή διεθνών συμβάσεων τωνοποίων ένα ή περισσότερα κράτη μέλη είναι μέρηκατά τον χρόνο έκδοσής του και οι οποίεςθεσπίζουν κανόνες περί σύγκρουσης δικαίων στοντομέα των εξωσυμβατικών ενοχών [άρθρο 28(1)].Τέτοια περίπτωση αποτελεί η Σύμβαση της Χάγηςτης 4ης Μαΐου 1971 για το εφαρμοστέο δίκαιο σταατυχήματα οδικής κυκλοφορίας, στην οποία,μεταξύ των υπολοίπων, μετέχουν η Αυστρία, τοΒέλγιο, η Γαλλία, η Δημοκρατία της Τσεχίας, ηΙσπανία, η Λετονία, η Λιθουανία, τοΛουξεμβούργο, η Ολλανδία, η Πολωνία, ηΣλοβακία και η Σλοβενία39. Ωστόσο, οΚανονισμός Ρώμη ΙΙ υπερισχύει διεθνώνσυμβάσεων που έχουν υπογραφεί αποκλειστικάμεταξύ κρατών μελών και διέπουν θέματα πουεμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής του (άρθρο

39. Στη Σύμβαση της Χάγης της 4ης Μαΐου 1971 γιατο εφαρμοστέο δίκαιο στα ατυχήματα οδικήςκυκλοφορίας δεν μετέχει η Ελλάδα. Για τη σχέσημεταξύ του Κανονισμού Ρώμη ΙΙ και της Σύμβασης τηςΧάγης αναλυτικότερα βλ. D i c k i n s o n , The Rome IIRegulation – The Law Applicable to Non-ContractualObligations, Oxford University Press, Oxford/NewYork 2008, 661 επ.· J u n k e r , ό.π., σημ. 30, 170-171· vonHein, Article 4 and Traffic Accidents, σεA h r e n / B i n c h y (eds.), The Rome II Regulation onthe Law Applicable to Non-Contractual Obligations,Martinus Nijhoff Publishers, Leiden/Boston 2009, 153επ., 156-158· K a d n e r G r a z i a n o , The Rome II Regu-lation under the Hague Conventions on Traffic Acci-dents, ό.π., σημ. 30, 425 επ.· τ ο ν ί δ ι ο , Le nouveaudroit international privé communautaire, ό.π., σημ. 30,467-473· τ ο ν ί δ ι ο , Das auf außervertragliche Schuld-verhältnisse anzuwendende Recht, ό.π., σημ. 30, 26-30.


28(2)).

2 . Τ ο ε φ α ρ μ ο σ τ έ ο δ ί κ α ι ο ε π ία δ ι κ ο π ρ α κ τ ι κ ώ ν ε ν ο χ ώ ν κ α τ ά τ ο νΚ α ν ο ν ι σ μ ό Ρ ώ μ η Ι Ι

Από τη διάρθρωση του Κανονισμού Ρώμη ΙΙπροκύπτει η εξής μεθοδολογική ακολουθία ωςπρος τη σειρά εξέτασης των κανόνωνπροσδιορισμού του εφαρμοστέου δικαίου σεπερίπτωση αδικοπραξίας: Αρχικά εξετάζεται ηύπαρξη συμφωνίας των μερών για την επιλογήτου εφαρμοστέου δικαίου (άρθρο 14). Εάν δενυφίσταται τέτοια συμφωνία (ή είναι άκυρη),εφαρμόζεται το δίκαιο της χώρας στην οποίααμφότερα τα μέρη έχουν τη συνήθη διαμονή τουςκατά το χρόνο επέλευσης της ζημίας [άρθρο 4(2)].Εάν τα μέρη δεν έχουν κοινή συνήθη διαμονή,εφαρμόζεται ο βασικός κανόνας του άρθρου 4(1),δηλαδή το δίκαιο του τόπου επέλευσης της ζημίας.Στις δύο τελευταίες περιπτώσεις, ωστόσο,υφίσταται η δυνατότητα διαφυγής από τοοριζόμενο ως εφαρμοστέο δίκαιο, εφόσον ηαδικοπραξία εμφανίζει έναν προδήλως στενότεροσύνδεσμο με το δίκαιο μιας τρίτης πολιτείας.Αναλυτικά:

α. Επιλογή του εφαρμοστέου δικαίου

Ο Κανονισμός Ρώμη ΙΙ προβλέπει στο άρθρο14(1) τη δυνατότητα των μερών να επιλέξουν τοδίκαιο στο οποίο θα υπάγεται η εξωσυμβατικήενοχή. Η επιλογή γίνεται είτε με μεταγενέστερητης επέλευσης του ζημιογόνου συμβάντοςσυμφωνία, είτε, εφόσον όλα τα μέρη ασκούνεμπορική δραστηριότητα, με προγενέστερη τηςεπέλευσης του ζημιογόνου συμβάντος συμφωνία.Η επιλογή μπορεί να είναι ρητή ή σιωπηρή,εφόσον συνάγεται από τα δεδομένα της υπόθεσης.

Η ελευθερία των μερών να επιλέξουν τοεφαρμοστέο εν προκειμένω δίκαιο δεν είναιαπεριόριστη. Καταρχήν η επιλογή τουεφαρμοστέου δικαίου δεν πρέπει να θίγει ταδικαιώματα τρίτων (π.χ. του ασφαλιστή).Ορίζεται, επίσης, ότι, εφόσον κατά την επέλευσητου ζημιογόνου γεγονότος όλα τα σχετικά με τηνπερίπτωση δεδομένα εντοπίζονται σε χώρα άλληαπό εκείνη της οποίας το δίκαιο επελέγη, ηεπιλογή των μερών δεν θίγει την εφαρμογή των

διατάξεων του δικαίου της άλλης χώρας από τιςοποίες δεν επιτρέπεται παρέκκλιση με συμφωνία[άρθρο 14(2)]. Πρόκειται για αναγκαστικούδικαίου διατάξεις της εθνικής νομοθεσίας, πουεκφεύγουν της διάθεσης των μερών (ius cogens).Αντίστοιχα, ως προς τις αναγκαστικού δικαίουδιατάξεις του κοινοτικού δικαίου, προβλέπεταιότι, εφόσον όλα τα σχετικά με την υπόθεσηδεδομένα εντοπίζονται σε ένα ή περισσότερακράτη μέλη, η επιλογή από τα μέρη εφαρμοστέουδικαίου άλλου από εκείνο κράτους μέλους δενθίγει την εφαρμογή των διατάξεων του δικαίουτης Ευρωπαϊκής Ένωσης, από τις οποίες δενεπιτρέπεται παρέκκλιση με συμφωνία,ενδεχομένως όπως αυτές εφαρμόζονται στοκράτος μέλος του δικάζοντος δικαστή [άρθρο14(3)]40.

β. To δίκαιο της κοινής συνήθους διαμονής

Το άρθρο 4(2) του Κανονισμού Ρώμη ΙΙ εισάγειτον ειδικό κανόνα της κοινής συνήθους διαμονής(lex communis domicilii). Σύμφωνα με τη διάταξη,αν ο υπαίτιος και ο ζημιωθείς έχουν κατά τοχρόνο επέλευσης της ζημίας τη συνήθη διαμονήτους στην ίδια χώρα, εφαρμόζεται το δίκαιο τηςχώρας αυτής. Ο κανόνας αυτός εκτιμάται ότι θαέχει πρακτική σημασία σε περιπτώσειςαυτοκινητικών ατυχημάτων που λαμβάνουν χώρασε ορισμένο κράτος, ενώ τα εμπλεκόμενα μέρηέχουν τη συνήθη διαμονή τους σε ένα κοινό τρίτοκράτος. Θεωρείται, δε, ότι πρόκειται για μια λύσηπου ανταποκρίνεται στις νόμιμες προσδοκίες τωνμερών λόγω της στενότερης σύνδεσής τους με τηχώρα της συνήθους διαμονής τους παρά με τηχώρα επέλευσης της ζημίας 41.

40. Αναλυτικά βλ. K a d n e r G r a z i a n o , Freedomto Chose the Applicable Law in Tort – Articles 14 and4(3) of the Rome II Regulation, σε A h r e n / B i n c h y(eds.), ό.π., σημ. 39, 114 επ.· S y m e o n i d e s , Partyautonomy in Rome I and II: an outsider’s perspective,NIPR 2010, 191 επ.

41. Σ τ α μ α τ ι ά δ η ς , ό.π., σημ. 30, 396.Υποστηρίζεται, ωστόσο, ότι ο κανόνας της κοινήςσυνήθους διαμονής, δίνοντας έμφαση στηνικανοποίηση των νόμιμων προσδοκιών των μερών,παραγνωρίζει το εύλογο συμφέρον του κράτουςεπέλευσης του ζημιογόνου συμβάντος να τηρηθούν οιεκεί ισχύοντες κανόνες ασφάλειας και συμπεριφοράς,μη αρκούσης της διάταξης του άρθρου 17 τουΚανονισμού Ρώμη ΙΙ για τη διασφάλιση της εφαρμογήςτους. Επιπλέον, ο ίδιος κανόνας περιορίζει την


γ. Ο κανόνας της lex loci damni

Σύμφωνα με το γενικό κανόνα του άρθρου 4(1)του Κανονισμού Ρώμη ΙΙ οι αδικοπραξίεςδιέπονται από το δίκαιο της χώρας στην οποίαεπήλθε η ζημία (lex loci damni), αποκλείοντας τονπροσδιορισμό του εφαρμοστέου δικαίου βάσει τουτόπου ενέργειας. Στο σημείο αυτό ο ΚανονισμόςΡώμη ΙΙ επιφέρει αλλαγές στο ελληνικό δίκαιο, τοοποίο, κατ’ εφαρμογή της αρχής της ευνοϊκότερηςρύθμισης, παρέχει τη δυνατότητα επιλογήςεναλλακτικά της εφαρμογής είτε του δικαίου τουτόπου ενέργειας, είτε του δικαίου του τόπου τουαποτελέσματος. Σκοπός της ρύθμισης είναι ηενίσχυση της ασφάλειας δικαίου μέσω τηςεξασφάλισης της προβλεψιμότητας τωνδικαστικών αποφάσεων. Ο τόπος επέλευσης τηςζημίας είναι εύκολο να εντοπισθεί, καθόσον,μάλιστα, σύμφωνα με τη διάταξη περιορίζεταιμόνο στον τόπο επέλευσης της άμεσης ζημίας. Μετον τρόπο αυτό εκτιμάται ότι λαμβάνονταιεπαρκώς υπόψη τα συμφέροντα του ζημιωθέντος,δεδομένου και ότι στις περισσότερες περιπτώσεις οτόπος επέλευσης της ζημίας ταυτίζεται με αυτόντης συνήθους διαμονής του. Ταυτοχρόνως, με τοναποκλεισμό της εφαρμογής της αρχής τηςευνοϊκότερης ρύθμισης, αναμένεται ναεξασφαλισθεί εύλογη ισορροπία μεταξύ τωνσυμφερόντων των διαδίκων42.

δ. Ρήτρα διαφυγής

Προκειμένου να εξασφαλισθεί η ευελιξία κατάτην αντιμετώπιση της κρινόμενης διαφοράς, τοάρθρο 4(3) του Κανονισμού Ρώμη ΙΙ παρέχει μιαγενική ρήτρα διαφυγής, δυνάμει της οποίαςπαρακάμπτεται το εφαρμοστέο δίκαιο κατά τη lexloci damni και τη lex communis domicilii. Σύμφωνα

εφαρμογή του μόνο στην περίπτωση που τα μέρηδιαμένουν στο ίδιο κράτος, μη λαμβάνοντας υπόψητην – λειτουργικά ανάλογη – περίπτωση που τα μέρηδιαμένουν σε διαφορετικά κράτη, τα οποία, ωστόσο,έχουν ίδιες ρυθμίσεις. Για την κριτική αυτή βλ. S y -m e o n i d e s , Rome II: A Centrist Critique, ό.π., σημ. 30,155-157· τ ο ν ί δ ι ο , Rome II and Tort Conflicts: AMissed Opportunity, ό.π., σημ. 30, 193-196.

42. Σημεία 14, 16 του Προοιμίου του ΚανονισμούΡώμη ΙΙ. Αναλυτικότερα βλ. D i c k i n s o n , ό.π., σημ. 39,295 επ.· v o n H e i n , ό.π., σημ. 39, 158-160.

με τη διατύπωση της διάταξης, εάν από το σύνολοτων περιστάσεων συνάγεται ότι η αδικοπραξίαεμφανίζει προδήλως στενότερο δεσμό με άλληχώρα από εκείνη που ορίζεται στις §§ (1) και (2)του ίδιου άρθρου, εφαρμόζεται το δίκαιο τηςχώρας αυτής43. ΙΙ. Η έκταση εφαρμογής του δικαίου τωναδικοπρακτικών ενοχών

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει στο πεδίοτων αδικοπραξιών η έκταση εφαρμογής τουουσιαστικού δικαίου που υποδεικνύεται από τονεκάστοτε κανόνα σύγκρουσης, καθόσον δενεπιλύει όλα τα αναφυόμενα ζητήματα. Ιδίως στηνεξεταζόμενη περίπτωση πρόκλησης θανάτουπροσώπου με εφαρμοστέο στην αδικοπραξίαδίκαιο το ελληνικό, ανακύπτουν προκριματικάζητήματα, γεγονός που συνεπάγεται τηναναζήτηση του εφαρμοστέου δικαίου στιςειδικότερες αυτές σχέσεις (Α). Για τηναντιμετώπιση των προκριματικών αυτώνζητημάτων έχουν υποστηριχθεί διάφορες απόψειςαπό τη θεωρία και, κυρίως, από τη νομολογία (Β).

Α. Τα τιθέμενα προκριματικά ζητήματα

Στο πλαίσιο των ευρωπαϊκών δικαίων αλλάκαι των σχετικών διεθνών συνθηκών γίνεται ενπολλοίς δεκτό ότι το εφαρμοστέο επί τηςαδικοπραξίας δίκαιο ρυθμίζει τα ακόλουθαεπιμέρους θέματα: τις προϋποθέσεις της άδικηςπράξης, ήτοι τα ζητήματα του ζημιογόνουγεγονότος, τον άδικο χαρακτήρα του, τη ζημία,την αιτιώδη συνάφεια μεταξύ ζημιογόνουγεγονότος και ζημίας, την ικανότητα προςκαταλογισμό του ζημιώσαντος, την υπαιτιότητα

43. Ως περίπτωση προδήλως στενότερου δεσμού μεάλλη χώρα αναφέρεται η προϋπάρχουσα σχέση μεταξύτων μερών (όπως σύμβαση), η οποία συνδέεται στενά μετην αδικοπραξία. Στη θεωρία έχει διατυπωθεί ηεπιφύλαξη ότι η αυστηρή διατύπωση της εν λόγωρήτρας διαφυγής ενδέχεται να την καταστήσειουσιαστικά ανεφάρμοστη: S y m e o n i d e s , Rome II: ACentrist Critique, ό.π., σημ. 30, 158-161· ο ί δ ι ο ς , RomeII and Tort Conflicts: A Missed Opportunity, ό.π., σημ.30, 197-203. Βλ. επίσης F e n t i m a n , The Significance ofClose Connection, σε A h r e n / B i n c h y (eds.), ό.π.,σημ. 39, 87, 91-103, όπου επιχειρείται ο καθορισμός τωνκριτηρίων εξειδίκευσης της έννοιας του «προδήλωςστενότερου δεσμού».


και την άρση του άδικου χαρακτήρα της πράξης,καθώς και τις συνέπειες της άδικης πράξης,δηλαδή το είδος και την έκταση της αποζημίωσης,το συντρέχον πταίσμα του ζημιωθέντος, τηνευθύνη περισσοτέρων, την ευθύνη τρίτωνπροσώπων και τα ζητήματα παραγραφής44.

Από πλευράς ελληνικού δικαίου έγινε δεκτό,χωρίς αμφισβήτηση, τόσο στη θεωρία, όσο και στηνομολογία, της οποίας η διατύπωση ακολουθείταιεν προκειμένω, ότι από το το εφαρμοστέο στηναδικοπραξία δίκαιο, κατ’ άρθρο 26 ΑΚ, κρίνονταιτα ακόλουθα ζητήματα: ο παράνομος χαρακτήραςτης πράξης, η υπαιτιότητα, το τυχόν οικείοπταίσμα του παθόντος, το ζήτημα της πρόσφορηςαιτιώδους συνάφειας, αν η ευθύνη είναιαντικειμενική ή υποκειμενική και οι προϋποθέσειςτης θεμελίωσης αυτής, η ικανότητα προςκαταλογισμό, ο κύκλος των προστατευόμενωνέννομων αγαθών ή των υποκειμενικώνδικαιωμάτων, ο υπόχρεος προς αποζημίωση, τοπρόσωπο του δικαιούχου της αποζημίωσης, καθώςκαι οι έννομες συνέπειες της αδικοπραξίας, ήτοι ημορφή και η έκταση της αποζημίωσης, αν ηαποζημίωση παρέχεται σε κεφάλαιο εφάπαξ ή σεπεριοδικές παροχές, αν παρέχεται χρηματικήικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης ή, σε περίπτωσηθανάτωσης προσώπου, αν παρέχεται χρηματικήικανοποίηση λόγω ψυχικής οδύνης45 και αν

44. Τ ε ν ε κ ί δ ο υ - Φ ρ α γ κ ο π ο ύ λ ο υ , ό.π., σημ. 3,93-132· K a d n e r G r a z i a n o , La responsabilité dé-lictuelle, ό.π., σημ. 12, 104-108, με αναφορές σεευρωπαϊκά δίκαια που υιοθετούν διαφορετικές λύσειςως προς την έκταση εφαρμογής του δικαίου τηςαδικοπραξίας· B e i t z k e , ό.π., σημ. 3, 120-129. Εκτενήανάλυση των ειδικών ζητημάτων επιχειρεί ο P r y l e s ,Tort and related obligations in private internationallaw, RCADI 227 (1991 II) 139-196. Ιδιαίτερο ενδιαφέρονπαρουσιάζει η άποψη του K a h n - F r e u n d , Delictualliability and the conflict of laws, RCADI 124 (1968 II)63-87, ο οποίος θεωρεί ότι το ζήτημα τοποθετείταιμεταξύ «Σκύλλας και Χάρυβδης», καθώς εξαιτίαςαφενός ειδικών σχέσεων και αφετέρου «απομονωμένωνπεριβαλλόντων – insulated environments», η εφαρμογήτης lex loci delicti στο σύνολο των επιμέρους ζητημάτωντης αδικοπραξίας προκαλεί δυσχέρειες και οδηγεί σεακατάλληλες λύσεις.

45. Με την ΑΠ 3/2007, ΝοΒ 2007. 67=ΕλλΔνη 2007.822=Επιδικία 2007. 151, διευκρινίσθηκε ότι από τοεφαρμοστέο στην αδικοπραξία δίκαιο κρίνεται τοζήτημα αν, σε περίπτωση θανάτωσης προσώπου, ταμέλη της οικογένειάς του έχουν ή όχι εξ ιδίου δικαίου

υπάρχει υποχρέωση καταβολής νοσηλίων, εξόδωνκηδείας ή καταβολής αποζημίωσης λόγω στέρησηςδιατροφής ή παροχής υπηρεσιών, η αναγωγή τωνπλειόνων συνυποχρέων, οι οφειλόμενοι τόκοι απότην επίδοση της αγωγής αποζημίωσης, καθώς καιπότε παραγράφεται η σχετική αξίωση46.

Η έκταση εφαρμογής του υποδεικνυόμενουστην εξεταζόμενη περίπτωση δικαίου από τιςδιατάξεις του Κανονισμού Ρώμη ΙΙ καθορίζεταιαπό το άρθρο 15 αυτού. Ορίζεται, συγκεκριμένα,ότι το εφαρμοστέο στις εξωσυμβατικές ενοχέςδίκαιο διέπει ιδίως: (α) τη βάση και την έκταση τηςευθύνης, συμπεριλαμβανομένου τουπροσδιορισμού των προσώπων που δύνανται ναφέρουν ευθύνη για τις πράξεις τους· (β) τουςλόγους αποκλεισμού της ευθύνης/απαλλαγής απότην ευθύνη, καθώς και κάθε περιορισμό καικαταμερισμό της ευθύνης· (γ) την ύπαρξη, τοχαρακτήρα και την αποτίμηση των ζημιών ή τηςεπιδιωκόμενης αποκατάστασης της ζημίας· (δ) ταμέτρα τα οποία μπορούν να ληφθούν για τηνπρόληψη ή την παύση βλάβης ή ζημίας ή για τηνεξασφάλιση της παροχής αποζημίωσης, εντός τωνορίων των αρμοδιοτήτων του επιληφθέντοςδικαστηρίου δυνάμει του οικείου δικονομικούδικαίου· (ε) τη δυνατότητα μεταβίβασης τουδικαιώματος αποζημίωσης ή αποκατάστασης τηςζημίας, συμπεριλαμβανομένης της κληρονομικήςδιαδοχής· (στ) τα πρόσωπα που δικαιούνταιαποκατάστασης της προσωπικής ζημίας πουυπέστησαν· (ζ) την ευθύνη για πράξεις τρίτου· και(η) τους διάφορους τρόπους απόσβεσης τωνενοχών καθώς και τους κανόνες παραγραφών καιαποσβεστικών προθεσμιών,συμπεριλαμβανομένων των κανόνων σχετικά μετην έναρξη της παραγραφής ή αποσβεστικήςπροθεσμίας και τη διακοπή ή την αναστολή τους.Η προπαρατεθείσα ενδεικτική απαρίθμησηαντανακλά την προσπάθεια του κοινοτικούνομοθέτη να περιλάβει όλα τα ζητήματα πουενδέχεται να εμπίπτουν στο πεδίο του

προσωπική αξίωση κατά των υπόχρεων. Ως προς τοζήτημα αυτό βλ. αναλυτικά κατωτέρω υπό ΙΙ.Β.3.

46. Βλ. αντί άλλων Κ ρ η τ ι κ ό , Αξιώσειςαποζημιώσεως ενώπιον ελληνικών δικαστηρίων,Αθήνα, 2006, 28-40 με παραπομπές στη νομολογία,καθώς και τις πλέον πρόσφατες ΟλΑΠ 10/2011, ό.π.,σημ. 1· ΑΠ 709/2011, ΝοΒ 2011. 2343· 528/2011, ΝοΒ2011. 2108.


εφαρμοστέου επί αδικοπρακτικών ενοχώνδικαίου, σύμφωνα με τις εθνικές νομοθεσίες τωνκρατών μελών. Ειδικά ως προς την εξεταζόμενη ενπροκειμένω περίπτωση της θανάτωσης προσώπουγίνεται δεκτό ότι από τη διατύπωση του άρθρου15 (στ) του Κανονισμού Ρώμη ΙΙ προκύπτει ότι στουποδεικνυόμενο από αυτόν δίκαιο εμπίπτει και τοζήτημα της ύπαρξης ή μη αξιώσεων αποζημίωσηςτρίτων προσώπων λόγω ψυχικής οδύνης ήαπώλειας διατροφής47, συμπεριλαμβανομένου τουπροσδιορισμού των προσώπων αυτών.

Πέραν όμως των ανωτέρω επιμέρους θεμάτων,που αφορούν αμιγώς τις αδικοπρακτικές σχέσεις48,εμφανίζεται στο εν λόγω πεδίο ικανός αριθμόςπροκριμάτων ή προδικαστικών ζητημάτων49, η

47. K a d n e r G r a z i a n o , Le nouveau droit interna-tional privé communautaire, ό.π., σημ. 30, 474-476· οί δ ι ο ς , Das auf außervertragliche Schuldverhältnisseanzuwendende Recht, ό.π., σημ. 30, 31-35.

48. Σημειώνεται ότι προβληματισμός για τοεφαρμοστέο δίκαιο, τόσο σε επίπεδο χαρακτηρισμούενίοτε, όσο κυρίως ως προς τον καθορισμό τουκατάλληλου συνδέσμου στο πεδίο της αστικής ευθύνης,ανακύπτει και σε σχέση με ειδικότερες αδικοπραξίες,όπως είναι η ευθύνη από αυτοκινητικό ατύχημα, ηευθύνη του πλοιοκτήτη από άδικες πράξεις τουπλοιάρχου, η ευθύνη από σύγκρουση πλοίου, ηκατάχρηση δικαιώματος, ο αθέμιτος ανταγωνισμός, ηευθύνη λόγω ελαττωματικού προϊόντος, ηπεριβαλλοντική ζημία, η προσβολή δικαιωμάτωνδιανοητικής ιδιοκτησίας, η ευθύνη από συλλογικήδράση, η ευθύνη του εργοδότη λόγω εργατικούατυχήματος: βλ. Β ρ έ λ λ η , ό.π., σημ. 3, 255-264·Τ ε ν ε κ ί δ ο υ - Φ ρ α γ κ ο π ο ύ λ ο υ , ό.π., σημ. 3, 149-198.Ταυτοχρόνως η σχέση συμβατικής και αδικοπρακτικήςευθύνης, καθώς και το δικαίωμα ευθείας αγωγής τουπαθόντος κατά του ασφαλιστή του υπευθύνου είναιζητήματα που συχνά ανακύπτουν από πλευράςεφαρμοστέου δικαίου, χωρίς ασφαλώς να εντάσσονταιστο πεδίο των προκριμάτων. Σύμφωνα με τονΚανονισμό Ρώμη ΙΙ η υποκατάσταση του ασφαλιστήστα δικαιώματα του ασφαλισμένου του κατά τουζημιώσαντος είναι δυνατή, εφόσον προβλέπεται από τοδίκαιο που διέπει την υποχρέωση του ασφαλιστή(άρθρο 19), ενώ η άσκηση ευθείας αγωγής από τονζημιωθέντα κατά του ασφαλιστή του ζημιώσαντος είναιδυνατή, εφόσον προβλέπεται είτε από το εφαρμοστέοστην αδικοπραξία δίκαιο, είτε από το εφαρμοστέο στησύμβαση ασφαλίσεως δίκαιο (άρθρο 18).

49. Για την εννοιολογική διαφορά του«προκρίματος» και του «προδικαστικού ζητήματος» βλ.Γ ρ α μ μ α τ ι κ ά κ η - Α λ ε ξ ί ο υ /Π α π α σ ι ώ π η -Π α σ ι ά /Β α σ ι λ α κ ά κ η , ό.π., σημ. 3, 103-104. Και οι

ύπαρξη των οποίων οδηγεί σε περαιτέρωαναζήτηση του εφαρμοστέου δικαίου.

Πρόκριμα ή προδικαστικό ζήτημα είναι μίασχέση από την ύπαρξη ή το κύρος της οποίαςεξαρτάται η ύπαρξη ή το κύρος μίας άλλης σχέσης,της οποίας επιδιώκεται η ρύθμιση, αποτελείδηλαδή την «κύρια σχέση»50. Ένα ή περισσότεραπροκρίματα είναι δυνατό να εμφανίζονται κατάτην εφαρμογή της lex causae 5 1 , από την οποίαπροσδιορίζεται περαιτέρω και αν πρόκειται γιααπλά πραγματικά περιστατικά ή για έννομεςσχέσεις. Εφόσον πρόκειται για έννομη σχέση,τίθεται το ερώτημα ποιο είναι το ουσιαστικόδίκαιο που τη διέπει. Σχετικά έχουν υποστηριχθείτρεις θεωρίες: (α) η θεωρία της lex fori, δηλαδή οπροσδιορισμός του εφαρμοστέου επί τουπροκρίματος δικαίου σύμφωνα με τους κανόνεςσύγκρουσης του δικάζοντος δικαστή, (β) η θεωρίατης lex causae, ήτοι η ανεύρεση του εφαρμοστέουδικαίου στο πρόκριμα κατά το δίκαιο πουυποδεικνύουν οι κανόνες σύγκρουσης τουΚράτους το ουσιαστικό δίκαιο του οποίου διέπειτην κύρια σχέση και (γ) η ανεύρεση τουεφαρμοστέου δικαίου στο πρόκριμα κατά τοδίκαιο που υποδεικνύουν οι ουσιαστικοί κανόνεςτου Κράτους της lex causae, δηλαδή του Κράτουςτο ουσιαστικό δίκαιο του οποίου διέπει και τηνκύρια σχέση52.

δύο πάντως όροι υποδηλώνουν ότι η κρίση επί τωνζητημάτων αυτών προηγείται χρονικώς της κρίσης επίάλλων θεμάτων της υπόθεσης· σε καμμία όμωςπερίπτωση δεν προηγείται της επιλογής τουδικαστηρίου ως προς το εφαρμοστέο δίκαιο στην κύριασχέση και του εντοπισμού συγκεκριμένου ουσιαστικούκανόνα που διέπει τη σχέση αυτή: G o t l i e b , The Incid-ental Question Revisited – Theory and Practice in theConflict of Laws, ICLQ 1977 (vol. 26), 734-798, 741.

50. Για μια συνοπτική ιστορική επισκόπηση επί τηςθεωρίας των προκριμάτων βλ. G o t l i e b , ό.π., σημ. 49,735, σημ. 5.

51. Προκρίματα εμφανίζονται πάντως και στηρυθμιστέα σχέση των κανόνων σύγκρουσης του forum(Β ρ έ λ λ η , ό.π., σημ. 3, 107), η κύρια αναφορά, ωστόσο,περιορίζεται στα προκρίματα που εμφανίζονται κατάτην εφαρμογή της lex causae, που αφορά στηνεξεταζόμενη περίπτωση αδικοπραξίας.

52. Βλ. Μ α ρ ι δ ά κ η , ό.π., σημ. 3, 289-301· Β ρ έ λ λ η ,ό.π., σημ. 3, 106-109. Βλ. επίσης S c h m i d t , The incid-ental question in private international law, RCADI 233(1992 II) 305-415, passim· S c h u z , A Modern Approachto the Incidental Question, Kluwer Law International,


Η «κοινοτικοποίηση» του ιδιωτικού διεθνούςδικαίου53, δηλαδή η ενοποίηση των κανόνων τουιδιωτικού διεθνούς δικαίου δυνάμει τηςνομοθεσίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αποτελείασφαλώς παράγοντα επιρροής κατά την ανεύρεσητου εφαρμοστέου δικαίου επί των προκριμάτωνπου ανακύπτουν στο συγκεκριμένο πλαίσιο:υποστηρίζεται εν προκειμένω ότι η ομοιομορφίακαι η προβλεψιμότητα των λύσεων, κύριος στόχοςτων ευρωπαϊκών κανονισμών για το ιδιωτικόδιεθνές δίκαιο, εξασφαλίζονται σε μεγαλύτεροβαθμό, όταν το εφαρμοστέο επί των προκριμάτωνδίκαιο καθορίζεται από τους κανόνες σύγκρουσηςτης lex fori. Αντίθετα, η εφαρμογή της lex causaeσυνιστά απειλή στην επίτευξη ομοιόμορφωνλύσεων, εφόσον θα μπορούσε να υποδεικνύεται ωςεφαρμοστέο δίκαιο τρίτου, εκτός ΕυρωπαϊκήςΈνωσης, κράτους54.

Η εν γένει θέση της ελληνικής νομολογίας ωςπρος την αντιμετώπιση των προκριμάτων δενείναι σαφής. Είναι χαρακτηριστική η πλήρηςέλλειψη σχετικού θεωρητικού προβληματισμούστις οικείες αποφάσεις και ειδικά στηνεξεταζόμενη περίπτωση αδικοπραξίας. Ωστόσο τογεγονός ότι σε αδικοπραξίες οι οποίες τελέσθηκανστην Ελλάδα, το ιδιωτικό διεθνές δίκαιο τουδικάζοντος δικαστή και το δίκαιο πουεφαρμόσθηκε στην κύρια σχέση κατά κανόνασυνέπιπταν, συνηγορεί υπέρ της – ενσυνείδητης ήμη – υιοθέτησης της θεωρίας της lex fori.Σημειώνεται πάντως ότι συχνά τα προκρίματαπου ανακύπτουν, όταν στην κύρια σχέσηεφαρμόζεται η lex fori, χαρακτηρίζονται από τουςθεωρητικούς ως μη γνήσια55.

London 1997, passim. Πέραν των αναφερθεισώνομάδων των lex foristes και των lex causards, υπάρχουνσυγγραφείς, κυρίως στον χώρο του αγγλοσαξονικούδικαίου, που υποστηρίζουν ότι δεν πρέπει να υφίσταταιγενικός κανόνας, αλλά η επιλογή να γίνεται κατάπερίπτωση: βλ. G o t l i e b , ό.π., σημ. 49, 797. παράθεσηάλλων θεωρητικών που τάσσονται υπέρ του μη γενικούκανόνα σε S c h m i d t , αυτόθι, 364.

53. Για εκτενή βιβλιογραφία επί της«κοινοτικοποίησης» του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου βλ.Τ σ ο ύ κ α , Το εφαρμοστέο δίκαιο στον αδικαιολόγητοπλουτισμό, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2013, 7 σημ. 12.

54. Τ σ ο ύ κ α , ό.π., σημ. 53, 175-177· G o e s s l , Pre-liminary Questions in EU Private International Law,Journal of Private International Law 8 (2012), 63-76.

55. Βλ. G o t l i e b , ό.π., σημ. 49, 737-738 μεπαραπομπή αντί άλλων σε D i c e y a n d M o r r i s , TheConflict of Laws9, 1973, 35: προκειμένου να υπάρχει

Οι προκριματικές έννομες σχέσεις πουσυχνότερα εντοπίζονται στο πεδίο τηςαδικοπρακτικής ευθύνης, όταν εφαρμοστέοτυγχάνει το ελληνικό δίκαιο56, αφορούν κυρίωςτους δικαιούχους της αποζημίωσης, ήτοι: (α) ταπρόσωπα που κατά το νόμο έχουν δικαίωμα νααπαιτήσουν από το θύμα διατροφή ή παροχήυπηρεσιών, ώστε να δικαιούνται αποζημίωσηέναντι του υπόχρεου σε περίπτωση θανάτωσηςπροσώπου (άρθρο 928 ΑΚ), (β) τα πρόσωπα πουκατά το νόμο έχουν δικαίωμα να απαιτήσουν απότον παθόντα παροχή υπηρεσιών, ώστε ναδικαιούνται αποζημίωση έναντι του υπόχρεου σεπερίπτωση βλάβης του σώματος ή της υγείας τουζημιωθέντος (άρθρο 929 ΑΚ), (γ) τα πρόσωπα που

γνήσιο πρόκριμα υποστηρίζεται ότι πρέπει νασυντρέχουν οι ακόλουθες προϋποθέσεις: α) τοεφαρμοστέο στην κύρια σχέση δίκαιο να είναιαλλοδαπό, β) να ανακύπτει ένα παρεμπίπτον ζήτημα,με αυτόνομη υπόσταση, για το οποίο υπάρχουνκανόνες συγκρούσεως, γ) οι κανόνες συγκρούσεως τουforum να οδηγούν σε εφαρμογή διαφορετικού δικαίουεπί του παρεμπίπτοντος ζητήματος από ότι οι κανόνεςσυγκρούσεως της lex causae της κύριας σχέσης. Πάντωςη συγκεκριμένη διάκριση δεν επισύρει πρακτικέςσυνέπειες. Επί του θέματος βλ. και Β α σ ι λ α κ ά κ η ,Εφαρμογή περισσοτέρων δικαίων σε διαφορετικάζητήματα της ίδιας υπόθεσης (Παρατηρήσεις στην ΑΠ3/2007 ΝοΒ 55. 67), ΝοΒ 2007, 1238-1239·Π α μ π ο ύ κ η / Ν ι κ ο λ α ΐ δ η , Γνωμοδότηση σχετικά μετο εφαρμοστέο δίκαιο στη χρηματική ικανοποίηση τηςψυχικής οδύνης των μελών της «οικογένειας» θανόντοςαλλοδαπού υπηκόου σε εργατικό ατύχημα στηνΕλλάδα, ΕΣυγκΔ 2008. 11 επ., 17-18.

56. Είναι φανερό ότι αναλόγως του εφαρμοστέουουσιαστικού δικαίου της κύριας σχέσηςδιαμορφώνονται και τα συγκεκριμένα προδικαστικάζητήματα, χωρίς βέβαια να αποκλείεται η διατύπωσηορισμένων γενικών κανόνων. Στις χώρες τουκοινοδικαίου π.χ. τα προκρίματα που συνήθωςανακύπτουν στο πεδίο της αδικοπραξίας αφορούν τοδικαίωμα άσκησης αγωγής λόγω αδικοπρακτικήςευθύνης μεταξύ συζύγων (inter-spousal immunities) καιτους δικαιούχους αποζημίωσης σε περίπτωσηθανάτωσης προσώπου (wrongful death claims). Βλ.S c h u z , ό.π., σημ. 52, 158-170. Ο G o t l i e b , ό.π., σημ.49, 761-764, διακρίνει τέσσερις κατηγορίες υποθέσεωνόπου συχνότερα εμφανίζονται προδικαστικά ζητήματακαι αναφέρει τα σημαντικότερα από αυτά ανάκατηγορία. Οι βασικές κατηγορίες είναι οι ακόλουθες:α) πατρότητα / κληρονομική διαδοχή, β) γάμος /διαζύγιο, γ) οικογένεια / αδικοπραξία, σύμβαση, δ)κυριότητα, σύμβαση / αδικοπραξία, σύμβαση.


κατά το νόμο βαρύνονται με τα έξοδα κηδείας τουθανόντος, ώστε να δικαιούνται αποζημίωσηέναντι του υπόχρεου σε περίπτωση θανάτωσηςπροσώπου (άρθρο 928 ΑΚ), και, (δ) τα πρόσωπαπου αποτελούν την οικογένεια του θύματος ή τηνύπαρξη συζυγικής ή συγγενικής σχέσης των ενλόγω προσώπων με το θύμα, ώστε να δικαιούνταιχρηματική ικανοποίηση λόγω ψυχικής οδύνηςέναντι του υπόχρεου σε περίπτωση θανάτωσηςπροσώπου (άρθρο 932 ΑΚ).

Β. Η αντιμετώπιση των προκριματικών ζητημάτων

1 . Ω ς π ρ ο ς τ ο ν π ρ ο σ δ ι ο ρ ι σ μ ό τ ω νπ ρ ο σ ώ π ω ν π ο υ έ χ ο υ ν δ ι κ α ί ω μ αδ ι α τ ρ ο φ ή ς ή π α ρ ο χ ή ς υ π η ρ ε σ ι ώ ν

Ως προς τις δύο πρώτες εκ τωνπροαναφερθεισών προκριματικών εννόμωνσχέσεων, που αφορούν τους δικαιούχουςδιατροφής και παροχής υπηρεσιών, οι οποίοιαξιώνουν αποζημίωση δυνάμει των άρθρων 928και 929 ΑΚ, η νομολογία έχει παγίως τοποθετηθεί:η υποχρέωση του ζημιωθέντος να διατρέφειτρίτους ή να τους παρέχει υπηρεσίες ρυθμίζεταιαπό πλευράς εφαρμοστέου δικαίου από το άρθρο14 ΑΚ, αν πρόκειται για σύζυγο, και από το άρθρο18 ΑΚ, αν πρόκειται για τέκνο γεννημένο εντόςγάμου των γονέων του57, δηλαδή από το δίκαιο

57. ΕφΑθ 192/2009, ΕλλΔνη 2009. 1499· 239/2006,αδημ.· 322/2005, ΕλλΔνη 2006. 576· 6824/2000, ΕλλΔνη2001. 479, όπου γίνεται δεκτό ότι στην έννοια τηςδιατροφής κατά το εφαρμοστέο γερμανικό δίκαιοπεριλαμβάνεται και η παροχή υπηρεσιών· 344/1999,ΕλλΔνη 1999. 1106· ΕφΘ 116/2009, ΕΠολΔ 2009. 792·ΕφΠειρ 120/2004, ΕλλΔνη 2004. 876· ΕφΘρ 13/2006,Επιδικία 2007. 260· ΕφΠατ 307/2008, ΑχΝομ 2009. 23·ΜΠρΑθ 5227/2009· 2470/2009· 3874/2006· ΜΠρΘ15346/2008· 17924/2006· ΜΠρΝ 14/2009· ΜΠρΡοδ184/2007, όλες αδημ.· ΔΠρΠειρ 1667/2008, ΝΟΜΟΣ ·Κ ρ η τ ι κ ό ς , ό.π., σημ. 46, 41-43, με παραπομπές σεπεραιτέρω νομολογία. Πρβλ. N o r d m e i e r , Divergenzvon Delikts- und Unterhaltsstatut bei tödlichverlaufenden Straßenverkehrsunfällen: österreichischerTrauerschadensersatz und brasilianisches pretiumdoloris vor dem Hintergrund der Europäisierung desKollisionsrechts, IPRax 2011, 292 επ., με παραπομπήστην απόφαση του αυστριακού Ανώτατου Δικαστηρίουτης 25.3.2009 (OGH, 25.3.2009). Η υπόθεση αφορούσε σεατύχημα οδικής κυκλοφορίας που έγινε στην Αυστρίακαι από το οποίο προκλήθηκε ο θάνατος Βραζιλιάνωνυπηκόων. Επί σχετικής αγωγής της μητέρας των

που διέπει τις προσωπικές σχέσεις των συζύγωνκαι τις σχέσεις γονέων και τέκνου αντίστοιχα. Ανπρόκειται για τέκνο γεννημένο εκτός γάμου τωνγονέων του, εφαρμόζονται αντίστοιχα τα άρθρα19 και 20 ΑΚ.

Τα άρθρα 14 και 18 ΑΚ, τα οποία κυρίωςαπαντώνται στις οικείες αποφάσεις, ορίζουν τρειςδιαδοχικούς συνδέσμους, ήτοι: (α) το δίκαιο τηςτελευταίας κοινής ιθαγένειας των συζύγων,εφόσον ο ένας τη διατηρεί, ή των γονέων και τουτέκνου, (β) το δίκαιο της τελευταίας κοινήςσυνήθους διαμονής – κατά τη διάρκεια του γάμου,αν πρόκειται για συζύγους, (γ) το δίκαιο με τοοποίο οι σύζυγοι συνδέονται στενότερα ή το

θανόντων εφαρμοστέο στην αδικοπραξία δίκαιοκρίθηκε το αυστριακό ως δίκαιο του τόπου τέλεσης τουαδικήματος, δυνάμει της Σύμβασης της Χάγης της 4ηςΜαΐου 1971 για το εφαρμοστέο δίκαιο στα ατυχήματαοδικής κυκλοφορίας. Ωστόσο, το προκριματικό ζήτηματης ύπαρξης υποχρέωσης των θανόντων να διατρέφουντη μητέρα τους κρίθηκε από το δίκαιο της Βραζιλίαςδυνάμει των §§ 24, 25 του αυστριακού νόμου περίιδιωτικού διεθνούς δικαίου, που ρυθμίζουν τις σχέσειςμεταξύ γονέων και τέκνων. Βλ. όμως ΕφΑθ 4865/2009,αδημ., η οποία, ως προς την αποζημίωση τέκνων λόγωστέρησης διατροφής, διατάσσει κατ’ εφαρμογή τουάρθρου 18 ΑΚ την προσκόμιση των διατάξεων τουβουλγαρικού δικαίου από τις οποίες να προκύπτει «ανκαι κάτω από ποιες προϋποθέσεις, δικαιούνται [τατέκνα] διατροφής από τη μητέρα τους και αν ναι, σεποια περίπτωση (και ειδικότερα σε περίπτωση θανάτουτης συνεπεία αδικοπραξίας) και μέχρι ποια ηλικία».Στην προκείμενη περίπτωση, παρόλο που τοδικαστήριο εφαρμόζει διάταξη που ρυθμίζει σχέσειςγονέων και τέκνων (άρθρο 18 ΑΚ), κρίνει ότιπαράλληλα εφαρμόζονται δυνάμει του αυτού κανόνασύγκρουσης οι διατάξεις περί αδικοπραξίας τουβουλγαρικού δικαίου και συγκεκριμένα αυτές πουρυθμίζουν το δικαίωμα αποζημίωσης των τέκνων λόγωστέρησης διατροφής σε περίπτωση θανάτωσης τηςμητέρας τους συνεπεία αδικοπραξίας. Σημειωτέον δεότι δεν έχει απασχολήσει τη νομολογία ότι, κατά τηνεξέταση της ύπαρξης υποχρέωσης διατροφής μεταξύσυζύγων κατά το υποδεικνυόμενο από το άρθρο 14 ΑΚδίκαιο, ανακύπτει περαιτέρω προκριματικό ζήτημα πουαφορά το κύρος του γάμου του ενάγοντος ή τηςενάγουσας με τη θανούσα ή τον θανόντα αντίστοιχα.Ούτε ότι κατά την εξέταση της ύπαρξης υποχρέωσηςδιατροφής μεταξύ γονέων και τέκνων κατά τουποδεικνυόμενο από το άρθρο 14 ΑΚ δίκαιο ανακύπτειπεραιτέρω προκριματικό ζήτημα που αφορά τηνκαταγωγή του τέκνου. Βλ. σχετικά Τ ε ν ε κ ί δ ο υ -Φ ρ α γ κ ο π ο ύ λ ο υ , ό.π., σημ. 3, 136.


δίκαιο της ιθαγένειας του τέκνου. Στην πράξηπλέον τυγχάνει κατά κανόνα εφαρμογής ο πρώτοςσύνδεσμος, δηλαδή το δίκαιο της κοινήςιθαγένειας58.

Ως προς τη διατροφή δεν στάθηκε πάντωςδυνατό να εντοπισθεί καμμία απόφαση η οποία,αντί των διατάξεων του ΑΚ, να εφαρμόζει, ωςπροσήκει, τη Σύμβαση της Χάγης της 2.10.1973 γιατο εφαρμοστέο δίκαιο στις υποχρεώσειςδιατροφής, την οποία η Ελλάδα έχει κυρώσειδυνάμει του ν. 3137/2003, και στο πεδίο τηςοποίας εμπίπτουν οι υποχρεώσεις διατροφής πουαπορρέουν από οικογενειακές σχέσεις, συγγένεια,γάμο ή αγχιστεία, συμπεριλαμβανομένων τωνυποχρεώσεων διατροφής μη νομίμου τέκνου. Ηεπίκληση δε ήδη στη μείζονα σκέψη των σχετικώναποφάσεων των συγκεκριμένων διατάξεων τουΑστικού Κώδικα καταδεικνύει μία εκ τωνπροτέρων κρίση του Έλληνα δικαστή ως προς τηνιδιότητα των προσώπων που δικαιούνταιδιατροφής κατά το εκάστοτε εφαρμοστέο δίκαιο,τοποθετώντας τα ούτως ή άλλως στο πλαίσιο τηςοικογένειας (σύζυγος, τέκνα). Η συγκεκριμένηθέση οδηγεί στο να αποκλείεται εκ προοιμίου ηπιθανότητα να απορρέει υποχρέωση διατροφήςαπό ορισμένη εκτός οικογένειας σχέση, π.χ. απόηθική υποχρέωση, δυνάμει του εφαρμοστέουουσιαστικού δικαίου59.

Πρέπει πάντως να τονισθεί ότι οι νομοθετικέςεξελίξεις στο πλαίσιο κυρίως της ΕυρωπαϊκήςΈνωσης, αλλά και της Συνδιάσκεψης της Χάγηςγια το Ιδιωτικό Διεθνές Δίκαιο έχουν ήδη θέσειεκποδών τη Σύμβαση της 2.10.1973 – η οποία στηχώρα μας, όπως φαίνεται, αντικαταστάθηκε χωρίςνα έχει εφαρμοσθεί – αλλά και ταπροαναφερθέντα άρθρα του ΑΚ, στο μέτρο που

58. Βλ. όμως την ΟλΑΠ 3/2004, ΝοΒ 2004. 960, πουέκρινε εφαρμοστέο δίκαιο το ελληνικό ως δίκαιο τουτόπου της τελευταίας συνήθους διαμονής τουαποβιώσαντος και των συγγενικών του προσώπων,επειδή έμεναν στην Ελλάδα, παρακάμπτοντας τονκύριο σύνδεσμο της κοινής ιθαγένειας τωνεμπλεκόμενων στην έννομη σχέση προσώπων, που ήτανη αλβανική. Για τον σχετικό σχολιασμό βλ.Β α σ ι λ α κ ά κ η , ό.π., σημ. 55, 1239.

59. Βέβαια το θέμα πιθανώς να έχει μόνον θεωρητικήσημασία και όχι πρακτικές προεκτάσεις, εφόσον εντέλει ο δικαστής καλείται να κρίνει αν οι ενάγοντεςστην εκάστοτε υπόθεση έχουν δικαίωμα διατροφήςέναντι του θανόντος κατά το εφαρμοστέο δίκαιο.

αφορούν τη διατροφή. Πράγματι, ο Κανονισμός(ΕΚ) 4/2009 για τη διεθνή δικαιοδοσία, τοεφαρμοστέο δίκαιο, την αναγνώριση και εκτέλεσηαποφάσεων και τη συνεργασία σε θέματαυποχρεώσεων διατροφής60, ήδη σε ισχύ από την18η Ιουνίου 2011, προβλέπει στο άρθρο 15(Καθορισμός του εφαρμοστέου δικαίου) ότι «[τ]οδίκαιο που εφαρμόζεται στις υποχρεώσεις διατροφήςπροσδιορίζεται σύμφωνα με το Πρωτόκολλο της Χάγης

60. Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 4/2009 του Συμβουλίουτης 18ης Δεκεμβρίου 2008 για τη διεθνή δικαιοδοσία, τοεφαρμοστέο δίκαιο, την αναγνώριση και εκτέλεσηαποφάσεων και τη συνεργασία σε θέματα υποχρεώσεωνδιατροφής, ΕΕ L 7 της 10.01.2009, 1 επ. Για μια γενικήπαρουσίαση του Κανονισμού βλ. ενδεικτικάA n c e l / M u i r W a t t , Aliments sans frontières. Lerèglement CE no 4/2009 du 18 décembre 2008 relatif àla compétence, la loi applicable, la reconnaissance etl’exécution des décisions et la coopération en matièred’obligations alimentaires, Rev. Crit. DIP 2010, 457 επ.·B a m b u s t , Le règlement européen 4/2009 en matièred’obligations alimentaires, Journal des Tribunaux, no6356 (6 juin 2009), 381-392· B e a u m o n t , InternationalFamily Law in Europe – The Maintenance Project, theHague Conference and the EC: A Triumph of reverseSubsidiarity, RabelsZ 2009, 509-546· B o r r a s , The Ne-cessary Flexibility in the Application of the New Instru-ments on Maintenance, σε B o e l e - W o e l k i / E i n -h o r n / G i r s b e r g e r / S y m e o n i d e s (eds), Conver-gence and Divergence in Private International Law.Liber Amicorum Kurt Siehr, Schulthess/Eleven Interna-tional Publishing, Zurich/The Hague, 2010, 173-192·F e r r a n d , The Council Regulation (EC) No 4/2009 of18 December 2008 on Jurisdiction, Applicable Law, re-cognition and Enforcement of Decisions and Coopera-tion in Matters relating to Maintenance Obligations, σεCampuzano Diaz / Czepelak / Rodriguez Benot /Rodriguez Vazquez (eds), Latest Developments in EUPrivate International Law, Intersentia, UK, 2011·G r u b e r , Die neue EG-Unterhaltsverordnung, IPrax2010, 128 επ.· K o h l e r , Elliptiques variations sur unthème connu : compétence judiciaire, conflits de lois etreconnaissance de décisions en matière alimentaired’après le règlement (CE) no 42009 du Conseil, σεB o e l e - W o e l k i /E i n h o r n /G i r sb e r g e r /S y m e o -n i d e s (eds), Convergence and Divergence in PrivateInternational Law. Liber Amicorum Kurt Siehr,Schulthess/Eleven International Publishing, Zurich/The Hague, 2010, 277-289· Μ ο υ σ τ α ΐ ρ α ,Προβληματισμοί σχετικά με τον Κανονισμό 4/2009 γιατη διεθνή δικαιοδοσία, το εφαρμοστέο δίκαιο, τηναναγνώριση και εκτέλεση αποφάσεων και τησυνεργασία σε θέματα υποχρεώσεων διατροφής,ΕΠολΔ 2011. 709 επ.


της 23ης Νοεμβρίου 2007 σχετικά με το εφαρμοστέοδίκαιο στις υποχρεώσεις διατροφής ... στα κράτη μέληπου δεσμεύονται από την πράξη αυτή». Πρόκειταικαταρχήν για καινοτομία του Ευρωπαίουνομοθέτη, αφού πρώτα φορά επιχειρείται ευθείαπαραπομπή σε κανονιστικό κείμενο υιοθετηθένστο πλαίσιο της Συνδιάσκεψης της Χάγης.Μάλιστα η Ευρωπαϊκή Ένωση, η οποία κύρωσε τοΠρωτόκολλο την 8.4.2010, απεφάσισε τηνταυτόχρονη εφαρμογή του με τον Κανονισμό4/2009, ήτοι την 18.6.2011, ανεξαρτήτως τηςθέσεώς του σε ισχύ στο πλαίσιο τηςΣυνδιασκέψεως61. Το Πρωτόκολλο62 καθορίζει τοεφαρμοστέο δίκαιο σε υποχρεώσεις διατροφής πουπροκύπτουν από οικογενειακές σχέσεις,συγγένεια, γάμο ή αγχιστεία,συμπεριλαμβανομένης της υποχρέωσηςδιατροφής έναντι τέκνου ανεξάρτητα από τηνοικογενειακή κατάσταση των γονέων του. ΤοΠρωτόκολλο εφαρμόζεται ακόμα και αν το δίκαιοπου ορίζει είναι το δίκαιο ενός μη συμβαλλόμενουκράτους (καθολική εφαρμογή). Ο γενικός κανόναςπερί εφαρμοστέου δικαίου ορίζει ότι οιυποχρεώσεις διατροφής διέπονται από το δίκαιοτου κράτους της συνήθους διαμονής τουδικαιούχου διατροφής, υπάρχουν όμως καιειδικές κατά περίπτωση ρυθμίσεις περί τηςεφαρμογής του δικαίου του δικάζοντος δικαστή,της κοινής ιθαγένειας του υπόχρεου και τουδικαιούχου, της τελευταίας κοινής συνήθουςδιαμονής των πρώην συζύγων, ή, ακόμη και τουδικαίου που έχουν επιλέξει τα μέρη.

2 . Ω ς π ρ ο ς τ ο ν π ρ ο σ δ ι ο ρ ι σ μ ό τ ω νπ ρ ο σ ώ π ω ν π ο υ β α ρ ύ ν ο ν τ α ι μ ε τ αέ ξ ο δ α κ η δ ε ί α ς

Σε σχέση με το τρίτο πρόκριμα, δηλαδή τονκαθορισμό των προσώπων που βαρύνονται με τα

61. Απόφαση της Επιτροπής της 30ης Νοεμβρίου2009 για τη σύναψη, εκ μέρους της ΕυρωπαϊκήςΚοινότητας, του Πρωτοκόλλου της Χάγης της 23ηςΝοεμβρίου 2007 σχετικά με το εφαρμοστέο δίκαιο στιςυποχρεώσεις διατροφής (2009/941/ΕΚ), L 331 της16.12.2009, 17-23. Το Πρωτόκολλο θα τεθεί σε ισχύ γιατα συμβαλλόμενα κράτη την 1.8.2013.

62. Βλ. ενδεικτικά: B o n o m i , The Hague Protocol of23 November 2007 on the Law Applicable to Mainten-ance Obligations, Yearbook of Private InternationalLaw 2008, 333-357.

έξοδα κηδείας, ώστε να δικαιούνται να τααναζητήσουν από τον υπόχρεο, η νομολογίαδιακρίνει δύο περιπτώσεις: αν ο θανών δενδιέτρεφε τον εαυτό του, βαρύνονται με τα έξοδακηδείας οι υπόχρεοι διατροφής του· αν ο θανώνδιατρεφόταν εξ ιδίων, τα έξοδα κηδείας βαρύνουντους κληρονόμους του63. Στην πρώτη περίπτωση,εφόσον πρόκειται για υποχρέωση διατροφήςτυγχάνει εφαρμογής το Πρωτόκολλο της Χάγηςτης 23ης Νοεμβρίου 2007 σχετικά με τοεφαρμοστέο δίκαιο στις υποχρεώσεις διατροφής,ενώ στη δεύτερη περίπτωση, εφόσον βρισκόμαστεστο πεδίο της κληρονομικής διαδοχής,εφαρμόζεται το άρθρο 28 ΑΚ που ρυθμίζει τιςκληρονομικές σχέσεις και υποδεικνύει ωςεφαρμοστέο το δίκαιο της ιθαγένειας που είχε οκληρονομούμενος όταν απεβίωσε64.

63. Η διάκριση αυτή εφαρμόζεται σε κάθε περίπτωση,εφόσον η άδικη πράξη έχει τελεσθεί στην Ελλάδα καιεφαρμόζεται το ελληνικό δίκαιο, ανεξαρτήτως τηςιθαγένειας του θανόντος, εκτείνεται δε κατά τηνκρατούσα νομολογία και στα νοσήλια: Γ.Γ ε ω ρ γ ι ά δ η , σε Γεωργιάδη, Σύντομη ερμηνεία τουΑστικού Κώδικα Ι (άρθρα 1-946), Δίκαιο & ΟικονομίαΠ.Ν. Σάκκουλας, Αθήνα 2010, Άρθρο 928 αριθ. 7.Σχετική νομολογία σε Κ α λ λ ι ό π η ς Χ ρ ι σ τ α κ ά κ ο υ -Φ ω τ ι ά δ η , Αστική ευθύνη από αυτοκινητικάατυχήματα. Θεμελίωση & ασφάλιση της ευθύνης,Δίκαιο και Οικονομία – Π. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα 2007,91, 92, 97. Ως προς τα νοσήλια άλλως Κ ρ η τ ι κ ο ύ , ό.π.,σημ. 46, 44 με μη ακριβή παραπομπή σε ΜΠρΘ16143/1997, Αρμ 1997. 1360 (που συμπλέει με τηνκρατούσα και ορθή νομολογία), ο οποίος υποστηρίζειότι το ποιος βαρύνεται με τα νοσήλια θα κριθεί από τοδίκαιο που υποδεικνύεται από τα άρθρα 14 και 18 ΑΚ.

64. ΑΠ 709/2011, ό.π., σημ. 46· 3/2007, ό.π., σημ. 45·με μνεία στη μείζονα σκέψη και εφαρμογή μόνον τουάρθρου 28 ΑΚ για τα έξοδα κηδείας ΕφΑθ 4865/2009,ό.π., σημ. 56· 4998/2006, ΕΣυγκΔ 2008. 455· 3561/2005,αδημ.· 322/2005. ό.π., σημ. 56· 4421/2001, ΧρΙδΔ 2001.885· ΕφΠειρ 120/2004, ό.π., σημ. 56· ΕφΘρ 13/2006,ό.π., σημ. 56· ΕφΧαν 80/2005, ΕφΝομΚρ 2005. 108· ΕφΔ190/2003, ΔωδΝομ 2004. 394· ΜΠρΑθ 5227/ 2009, ό.π.,σημ. 56· 2344/2009, αδημ.· 3874/2006, ό.π., σημ. 56·ΜΠρΘ 15346/2008 ό.π., σημ. 56· 17924/2006 ό.π., σημ.56· ΜΠρΡοδ 184/2007 ό.π., σημ. 56· ΜΠρΧαλ 29/2009,αδημ. Ενδεικτική της σύγχυσης που επικρατεί στηνομολογία μεταξύ αφενός των διατάξεων τουαλλοδαπού δικαίου που κρίνονται εφαρμοστέες κατάτον οικείο κανόνα σύγκρουσης και των διατάξεων πουεντέλει εφαρμόζει το δικαστήριο είναι και η ΜΠρΚασ47/2007, ΕΣυγκΔ 2008. 36· η ως άνω απόφαση κρίνειότι το θέμα ποιο πρόσωπο βαρύνεται να φέρει τα έξοδα

ΝοΒ 61 44


Επισημαίνεται ότι από την 17η Αυγούστου2015 τίθεται σε εφαρμογή ο Κανονισμός (ΕΕ)650/2012 σχετικά με τη διεθνή δικαιοδοσία, τοεφαρμοστέο δίκαιο, την αναγνώριση και εκτέλεσηαποφάσεων, την αποδοχή και εκτέλεση δημόσιωνεγγράφων στον τομέα της κληρονομικής διαδοχήςκαι την καθιέρωση ευρωπαϊκού κληρονομητηρίου65.Έκτοτε το ζήτημα του προσδιορισμού τωνκληρονόμων του θανόντος, που βαρύνονται με ταέξοδα κηδείας του, θα ρυθμίζεται από τουποδεικνυόμενο από τον εν λόγω Κανονισμόδίκαιο.

3 . Ω ς π ρ ο ς τ ο ν π ρ ο σ δ ι ο ρ ι σ μ ό τ ω νπ ρ ο σ ώ π ω ν π ο υ δ ι κ α ι ο ύ ν τ α ι χ ρ η μ α τ ι κ ήι κ α ν ο π ο ί η σ η λ ό γ ω ψ υ χ ι κ ή ς ο δ ύ ν η ς( ά ρ θ ρ ο 9 3 2 ε δ . 3 Α Κ )

Σύμφωνα με το άρθρο 932 εδ. 3 ΑΚ σεπερίπτωση θανάτωσης προσώπου μπορεί ναεπιδικασθεί χρηματική ικανοποίηση στηνοικογένεια του θύματος λόγω ψυχικής οδύνης.Ουσιαστικές προϋποθέσεις επιδίκασης τηςχρηματικής ικανοποίησης, όπως προκύπτει από τογράμμα της διάταξης, είναι αφενός μεν η τέλεσηαδικοπραξίας, αφετέρου δε η πρόκληση ψυχικήςοδύνης. Ως δικαιούχος της χρηματικήςικανοποίησης ορίζεται η οικογένεια του θύματος,χωρίς, ωστόσο, να εξειδικεύεται ποια πρόσωπαυπάγονται στην αόριστη νομική έννοια«οικογένεια του θύματος»66. Προφανώς βούληση

κηδείας και επομένως είναι δικαιούχο της σχετικήςαξίωσης ρυθμίζεται από το δίκαιο που υποδεικνύεταιαπό την ΑΚ 28, δηλαδή από το δίκαιο της ιθαγένειαςτου κληρονομουμένου, εντέλει όμως δεν εφαρμόζει τιςδιατάξεις περί εξ αδιαθέτου κληρονομικής διαδοχήςτου αλβανικού δικαίου προκειμένου να προσδιορίσειτα πρόσωπα που βαρύνονται με το εν λόγω κονδύλι,αλλά τις διατάξεις περί αδικοπρακτικής ευθύνης τουαλβανικού αστικού κώδικα που ρυθμίζουν τουςδκαιούχους αποζημίωσης για περιουσιακή ζημία – στηνοποία συμπεριλαμβάνονται και τα έξοδα κηδείας –λόγω θανάτωσης προσώπου.

65. Κανονισμός (ΕΕ) αριθ. 650/2012 της 4ης Ιουλίου2012, σχετικά με τη διεθνή δικαιοδοσία, το εφαρμοστέοδίκαιο, την αναγνώριση και εκτέλεση αποφάσεων, τηναποδοχή και εκτέλεση δημόσιων εγγράφων στον τομέατης κληρονομικής διαδοχής και την καθιέρωσηευρωπαϊκού κληρονομητηρίου, ΕΕ L 201 (27.7.2012),107.

66. Για τον χαρακτηρισμό της «οικογένειας» του

του νομοθέτη ήταν να μην προβεί σε δεσμευτικόκαθορισμό των ορίων ενός θεσμού ο οποίος εκ τηςφύσεώς του υφίσταται κατ’ ανάγκη τις επιδράσειςαπό τις κοινωνικές διαφοροποιήσεις πουεξελίσσονται διαχρονικά. Όπως έχει επικρατήσειστη νομολογία, στην οικογένεια του θύματοςπεριλαμβάνονται οι εγγύτεροι και στενώςσυνδεόμενοι συγγενείς του θανατωθέντος, οιοποίοι δοκιμάστηκαν ψυχικά από την απώλειάτου και στην ανακούφιση του ψυχικού πόνου τωνοποίων στοχεύει η διάταξη του άρθρου 932 εδ. 3ΑΚ. Γίνεται δε δεκτό ότι είναι αδιάφορο αν ταπρόσωπα αυτά συζούσαν με τον θανόντα ήδιέμεναν χωριστά67.

Κατά κανόνα πρόσωπα που έχουν θεωρηθείφορείς της αξίωσης, είναι ο ή η σύζυγος, οικατιόντες, οι ανιόντες και οι αδελφοί. Κατάπερίπτωση έχουν περιληφθεί στους φορείς τηςαξίωσης και εγγύτεροι συγγενείς εξ αγχιστείας,όπως ο πεθερός, η πεθερά, ο γαμπρός και η νύφη,καθώς και τα τέκνα του ενός συζύγου πουγεννήθηκαν από άλλο γάμο68. Επίσης η κρατούσαάποψη κάνει διάκριση και αναγνωρίζει μεναξίωση χρηματικής ικανοποίησης λόγω ψυχικήςοδύνης στο μνηστήρα ή τη μνηστή, υπό τηνπροϋπόθεση ύπαρξης πρόθεσης τέλεσης γάμου69,όχι όμως και στους συμβιούντες σε κατάστασηελεύθερης συμβίωσης, χωρίς καμιά πρόθεσημελλοντικής σύναψης γάμου70. Κρίθηκε δε ότι ηαξίωση δεν αναγνωρίζεται ούτε σε τέκναγεννημένα εκτός γάμου, κατά τη διάρκειασυμβίωσης των γονέων τους (πριν την ισχύ του ν.3719/2008 για το σύμφωνο συμβίωσης), σεπερίπτωση θανάτου του πατέρα τους, εφόσον δενέχουν αναγνωρισθεί71. Καθίσταται σαφές ότι η –τουλάχιστον μέχρι σήμερα – κρατούσα στηνομολογία άποψη απαιτεί για την αναγνώρισητης αξίωσης του άρθρου 932 εδ. 3 ΑΚ την ύπαρξηοικογενειακής σχέσης αναγνωρισμένης από τοννόμο, μη αρκούσης οποιασδήποτε de facto

άρθρου 932 εδ. 3 ΑΚ ως αόριστης νομικής έννοιας, βλ.αντί άλλων ΟλΑΠ 10/2011, ό.π., σημ. 1.

67. ΟλΑΠ 21/2000, ΕλλΔνη 2000. 56.68. ΑΠ 795/2004, ΝοΒ 2005. 1414=ΕλλΔνη 2006.

1346.69. ΑΠ 1141/2007, ΕλλΔνη 2007. 1023.70. ΑΠ 1735/2006, ΝοΒ 2007. 1550=ΕλλΔνη 2007.

416=ΧρΙδΔ 2007. 131.71. ΑΠ 1541/2009, ΧρΙδΔ 2010. 528.


οικογενειακής σχέσης72. Τονίζεται ότι η επιδίκαση χρηματικής

ικανοποίησης στα δικαιούμενα κατά τα ανωτέρωπρόσωπα τελεί υπό την αυτονόητη προϋπόθεσητης ύπαρξης, μεταξύ αυτών και του θανατωθέντος,όταν ο τελευταίος ζούσε, αισθημάτων αγάπης καιστοργής. Η ύπαρξη τέτοιων αισθημάτων συνιστάζήτημα πραγματικό, η δε διαπίστωση τηςανυπαρξίας τους μπορεί να οδηγήσει στοναποκλεισμό, είτε όλων των προσώπων, είτεορισμένων, είτε ορισμένου από αυτά, από τηνεπιδίκαση της εν λόγω χρηματικήςικανοποίησης73.

Τα ανακύπτοντα κατά την εφαρμογή τουάρθρου 932 εδ. 3 ΑΚ προκριματικά ζητήματαστην εξεταζόμενη περίπτωση δεν έτυχαν ενιαίαςαντιμετώπισης από τη νομολογία. Μπορεί ναυποστηριχθεί ότι αναπτύχθηκαν κατά βάση δύοτάσεις: αφενός η τάση αντιμετώπισης τουπροκρίματος ως νομικού ζητήματος υπό τηλανθάνουσα επιρροή του εφαρμοστέου στηναδικοπραξία δικαίου, δηλαδή εν προκειμένω τουελληνικού δικαίου (α), και αφετέρου η τάση τηςαυτόνομης αντιμετώπισης του προκρίματος ωςνομικού ζητήματος (β). Από τη διατύπωση τωνπλέον πρόσφατων αποφάσεων του Αρείου Πάγουθα μπορούσε να συναχθεί και η τάσηαντιμετώπισης του προκρίματος ως πραγματικούπεριστατικού (γ).

α. Από την αντιμετώπιση του προκρίματος ως

72. Βλ. ΑΠ 1735/2006, ό.π., σημ. 70, η οποίααπέρριψε την αξίωση γυναίκας που συμβίωνε με τοθανόντα ως έγγαμο ζευγάρι κατά τα έθιμα τωναθιγγάνων. Σύμφωνα με το σκεπτικό της απόφασης «…Ούτε όμως με ανάλογη εφαρμογή εδώ της άνω διάταξης τουάρθρου 932 εδ. 3 ΑΚ μπορεί να επιδικαστεί τέτοια χρηματικήικανοποίηση για την εξισορρόπηση των δημιουργούμενωναπό την απώλεια του θύματος δυσμενών καταστάσεων καισυνεπειών. Αντίθετη άποψη θα ήταν contra legem, αλλά καιανατρεπτική του και συνταγματικά κατοχυρωμένου θεσμούτου γάμου. Επιπλέον γιατί δεν υπάρχει κάποιο κενό δικαίου,σε σχέση με τη ρύθμιση της κατάστασης αυτής των προσώπωνπου τελούν σε ελεύθερη ένωση. Για πρώτη φορά, μετά τηναναμόρφωση των διατάξεων του οικογενειακού δικαίου μετο ν. 1329/1983, η «ελεύθερη ένωση», δηλαδή η εξώγαμησυμβίωση ενός άνδρα και μιας γυναίκας, αναφέρεται ως όροςστο άρθρο 1444 § 2 εδ. α΄ του ΑΚ και μάλιστα

73. Για τα σχετικά ζητήματα βλ. αντί άλλων Γ.Γ ε ω ρ γ ι ά δ η , σε Γεωργιάδη, ό.π., σημ. 63, άρθρο 928,αριθ. 2, και Άρθρο 932· ΟλΑΠ 21/2000, ό.π., σημ. 67.

νομικού ζητήματος υπό τη λανθάνουσα επιρροήτου εφαρμοστέου στην αδικοπραξία δικαίου ...

Το σκεπτικό των δικαστικών αποφάσεων πουαντιμετώπισαν το ζήτημα του προσδιορισμού τωνπροσώπων που δικαιούνται χρηματικήικανοποίηση λόγω ψυχικής οδύνης στηνπροκείμενη περίπτωση (κυρίως πρωτοδίκως καικατ’ έφεση), συνοψίζεται ως επί το πλείστον στηνεξής διατύπωση: «Για την κρίση του θέματος αν είναιή όχι κάποιος μέλος της οικογένειας του θανατωθέντος,όπως απαιτεί η διάταξη του άρθρου 932 ΑΚ, καθίσταταιαναγκαία η εφαρμογή των διατάξεων των άρθρων 13,14, 17, 18, 22 και 23 ΑΚ». Καταλήγουν, δε, κατάκανόνα ότι το υποδεικνυόμενο από τις διατάξειςαυτές δίκαιο (δηλαδή κατ’ αρχήν το δίκαιο τηςιθαγένειας των εμπλεκόμενων μερών-μελών τηςοικογένειας) θα κρίνει ποια πρόσωπα ανήκουνστην οικογένεια του θανόντος, προκειμένου ναδικαιούνται χρηματική ικανοποίηση λόγωψυχικής οδύνης κατά το άρθρο 932 εδ. 3 ΑΚ74. Τηνίδια διατύπωση είχε και η πλειονότητα τωνερωτημάτων που υποβάλλονταν στο ΕλληνικόΙνστιτούτο Διεθνούς & Αλλοδαπού Δικαίου,προκειμένου το αρμόδιο δικαστήριο ναενημερωθεί για το περιεχόμενο του δικαίου τηςιθαγένειας του θανόντος.

Ο προβληματισμός που εκ πρώτης όψεωςπροκαλείται από τη διατύπωση αυτή, έχει νακάνει με τη διάσταση μεταξύ της σκέψης περίεπίλυσης του προκριματικού ζητήματος βάσει τουυποδεικνυόμενου δικαίου από τα άρθρα 13, 14,

74. Βλ. ενδεικτικά ΕφΑθ 1462/2009, αδημ· 3848/2007, ΕφΑΔ 2008. 813· 7958/2005, ΕλλΔνη 2007. 572·322/2005, ό.π., σημ. 56· ΕφΠειρ 120/2004, ό.π., σημ. 56·ΜΠρΑθ 2532/2010, 1914, 295 4090/2009, όλες αδημ.·1488/2007, ΕφΑΔ 2008. 536· ΜΠρΘ 7260/2009· ΜΠρΖ3/2010· ΜΠρΛαμ 20/2010, όλες αδημ.· 72/2007, Αρμ2008, 46· ΜΠρΛ 480/2009· ΜΠρΝαυ 892/2009·ΜΠρΤρ 151/2010, όλες αδημ. Ως προς την προσέγγισηαυτή βλ. Κ ρ η τ ι κ ό , ό.π., σημ. 46, 52-61. Αξίζει νασημειωθεί ότι οι σχετικές αποφάσεις στην πλειονότητάτους παραπέμπουν στην ΟλΑΠ 14/1997, ΝοΒ 1998.43=ΕλλΔνη 1997. 1036, η οποία αναφέρεται μεν σεενοχή από αδίκημα και συγκεκριμένα σε ατύχημαοδικής κυκλοφορίας που είχε ως συνέπεια τηνπρόκληση σωματικής βλάβης σε αλλοδαπό, η κρίση,ωστόσο, αφορά σε παραβίαση της (εφαρμοστέαςδυνάμει του άρθρου 26 ΑΚ) διάταξης του άρθρου 297εδ. 1 ΑΚ ως προς το νόμισμα στο οποίο επιδικάσθηκε ησχετική αποζημίωση.


17, 18, 22 και 23 ΑΚ και του προσδιορισμού τουπροκριματικού ζητήματος καθεαυτού, μεδιατύπωση που εκφεύγει του περιεχομένου τωνδιατάξεων αυτών. Συγκεκριμένα, οιεπικαλούμενες διατάξεις ιδιωτικού διεθνούςδικαίου υποδεικνύουν το εφαρμοστέο δίκαιο σεορισμένο φάσμα έννομων σχέσεων: το άρθρο 13ΑΚ στο γάμο· το άρθρο 14 ΑΚ στις προσωπικέςσχέσεις των συζύγων· το άρθρο 17 ΑΚ στηνιδιότητα τέκνου ως γεννημένου σε γάμο· το άρθρο18 στις σχέσεις γονέων και τέκνου· το άρθρο 22ΑΚ στην εξομοίωση προς τέκνο γεννημένο σεγάμο·και το άρθρο 23 ΑΚ στην υιοθεσία. Εν-τούτοις, η διατύπωση του προκριματικούερωτήματος ουδόλως αναφέρεται π.χ. στηνύπαρξη έγκυρου γάμου, στην πατρότητα τουτέκνου, στην ύπαρξη έγκυρης υιοθεσίας κ.λπ.Αναφέρεται, αντιθέτως, στον προσδιορισμό τωνμελών της οικογένειας του θανόντος πουδικαιούνται χρηματική ικανοποίηση λόγωψυχικής οδύνης, δηλαδή ουσιαστικά στηνερμηνεία της αόριστης νομικής έννοιας της«οικογένειας του θύματος» του άρθρου 932 εδ. 3ΑΚ, αλλά με βάση το αλλοδαπό δίκαιο πουυποδεικνύουν οι διατάξεις των άρθρων 13, 14, 17,22 και 23 ΑΚ. Κατά την προσέγγιση αυτή, αντί ναεξετασθεί αυτοτελώς το προκριματικό ζήτημααποκλειστικά βάσει του υποδεικνυόμενουαλλοδαπού δικαίου75, εντέλει επιχειρείται η

75. Χαρακτηριστική περίπτωση της λανθάνουσαςεπιρροής του ελληνικού δικαίου κατά την εφαρμογήτου αλλοδαπού δικαίου είναι η ΜΠρΠειρ 3358/2008(αδημ.), η οποία αφορά σε αδικοπραξία που τελέσθηκεστη Ρουμανία και προκάλεσε το θάνατο Βούλγαρουυπηκόου, όλοι δε οι ενάγοντες είχαν βουλγαρικήυπηκοότητα. Εν προκειμένω κρίθηκε ορθώς ότι για τασχετικά με την αδικοπραξία θέματα θα εφαρμοσθεί τορουμανικό δίκαιο, σύμφωνα με το άρθρο 26 ΑΚ.Ωστόσο, και προτού να εξετασθεί το περιεχόμενο τουρουμανικού δικαίου σχετικά με την ύπαρξη ή όχιαξίωσης χρηματικής ικανοποίησης λόγω ψυχικήςοδύνης, όπως και οι δικαιούχοι αυτής, η απόφασηπροχώρησε κρίνοντας ότι για το θέμα ποιοιπεριλαμβάνονται στην οικογένεια του θύματος,προκειμένου να δικαιούνται τέτοια χρηματικήικανοποίηση, θα εφαρμοσθεί το βουλγαρικό δίκαιο. Βλ.επίσης ΜΠρΑθ 3134/2010 (αδημ.), η οποία αφορά σεαδικοπραξία που τελέσθηκε στην ΠΓΔΜ (FYROM), απότην οποία προκλήθηκε ο θάνατος υπηκόου της χώραςαυτής. Σύμφωνα με την απόφαση, η οποία δεναναφέρει ποιον κανόνα σύγκρουσης εφαρμόζει, από το

εφαρμογή του δικαίου αυτού, προκειμένου, όμως,να ερμηνευθεί αόριστη νομική έννοια τουελληνικού ουσιαστικού δικαίου, δηλαδή η«οικογένεια» του άρθρου 932 εδ. 3 ΑΚ76.

Η εσφαλμένη αυτή νομική κατασκευή οδήγησεσε περαιτέρω προβληματικές λύσεις. Σε ορισμένεςπεριπτώσεις η νομολογία προέβη – ορθά – στηνεφαρμογή του άρθρου 932 εδ. 3 ΑΚ για τονπροσδιορισμό του κύκλου των προσώπων πουαποτελούν μέλη της οικογένειας του αλλοδαπούθανατωθέντος, αλλά με το σκεπτικό ότι δενυφίσταται ρύθμιση του ελληνικού ιδιωτικούδιεθνούς δικαίου που να υποδεικνύει το δίκαιοβάσει του οποίου θα καθορισθεί η έννοια τηςοικογένειας77.

Σε περιπτώσεις που το υποδεικνυόμενοαλλοδαπό δίκαιο περιλαμβάνει διάταξηαντίστοιχη προς αυτή του άρθρου 932 εδ. 3 ΑΚ(όπως π.χ. στην περίπτωση του σερβικού δικαίου78

ή του τουρκικού δικαίου79), με ενδεχόμενηεξειδίκευση των προσώπων που αποτελούν τηνοικογένεια του θανατωθέντος, εμφανίζεται στηνομολογία η τάση εφαρμογής της διάταξηςαυτής80.

Δεδομένου, ωστόσο, ότι δεν απαντάται

δίκαιο της ΠΓΔΜ κρίνεται υπό ποιές προϋποθέσειςκαταβάλλεται χρηματική ικανοποίηση λόγω ψυχικήςοδύνης, ποιοι είναι οι υπόχρεοι καταβολής, καθώς και«ποιοι είναι συγγενείς (οικογένεια) του αποβιώσαντα, οι οποίοιδικαιούνται χρηματικής ικανοποίησης», θεωρώνταςδεδομένο αφενός μεν ότι ο θεσμός της χρηματικήςικανοποίησης λόγω ψυχικής οδύνης προβλέπεται απότο δίκαιο της ΠΓΔΜ, αφετέρου δε ότι δικαιούχοι αυτήςκατά το ίδιο δίκαιο είναι τα μέλη της οικογένειας τουαποβιώσαντος.

76. Πρβλ. Μ α ρ γ α ρ ί τ η , Εφαρμοστέο δίκαιο σεαδικοπραξίες με στοιχεία αλλοδαπότητας (ΑΚ 26) (Μεαφορμή την ΑΠ 3/2007 ΝοΒ 55. 57), ΝοΒ 2007. 1240.

77. ΕφΑθ 4079/2009, ΕλλΔνη 2010. 1682/2003, αδημ.·721/2003, ΕλλΔνη 2004. 196· ΕφΔ 74/2008, ΝΟΜΟΣ·16/2005, ΝΟΜΟΣ.

78. Άρθρο 201 του νόμου περί ενοχικών σχέσεων του1978 της Σοσιαλιστικής Ομοσπονδιακής Δημοκρατίαςτης Γιουγκοσλαβίας, ο οποίος έχει διατηρηθεί σε ισχύστη Σερβία. N e i d h a r t , Unfall im Ausland – Band 1:Ost-Europa5 , Deutscher Anwalt Verlag, Bonn 2006, 150.

79. Άρθρο 47 του τουρκικού κώδικα ενοχών του 1926.N e i d h a r t , Unfall im Ausland – Band 2: West-Europa5, Deutscher Anwalt Verlag, Bonn 2006, 344.

80. ΕφΘ 116/2009, ΕΠολΔ 2009. 792· ΜΠρΘ 16143/1997, Αρμ 1997. 1360.


απολύτως όμοια διάταξη σε όλες τις έννομεςτάξεις, δεν είναι πάντα δυνατό να επιλυθεί με τοντρόπο αυτό το τεθέν από τη νομολογίαπροκριματικό ερώτημα του ειδικούπροσδιορισμού της έννοιας της «οικογένειας τουθύματος». Σε περίπτωση που το υποδεικνυόμενοως εφαρμοστέο αλλοδαπό δίκαιο προβλέπει μεντον θεσμό της χρηματικής ικανοποίησης λόγωψυχικής οδύνης, αλλά για έναν πολύ στενό κύκλοδικαιούχων, στον οποίο δεν εμπίπτουν οιενάγοντες (όπως π.χ. στην περίπτωση τουαγγλικού δικαίου81), το αλλοδαπό δίκαιοπαρακάμπτεται ως αντίθετο στην ελληνικήδημόσια τάξη (άρθρο 33 ΑΚ) και στο ΠρώτοΠρόσθετο Πρωτόκολλο της ΕΣΔΑ, καιεφαρμόζεται εντέλει το ελληνικό δίκαιο82.

Το ζήτημα τίθεται εντονότερα, όταν τουποδεικνυόμενο ως εφαρμοστέο αλλοδαπό δίκαιοδεν προβλέπει τον θεσμό της χρηματικήςικανοποίησης λόγω ψυχικής οδύνης (όπως π.χ.στην περίπτωση του αλβανικού δικαίου83). Στηνπερίπτωση αυτή έχει κριθεί ότι εφαρμοστέο γιατην επίλυση του προκριματικού ζητήματος είναιτο ελληνικό δίκαιο, καθόσον στο αλλοδαπόδίκαιο, που υποδεικνύουν οι κανόνεςσύγκρουσης, δεν υφίσταται ο θεσμός τηςχρηματικής ικανοποίησης λόγω ψυχικής οδύνηςκαι, κατά συνέπεια, δεν μπορούν ναπροσδιορισθούν οι δικαιούχοι της σχετικήςαξίωσης84. Έχει επίσης υποστηριχθεί η άποψη τηςανάλογης εφαρμογής άλλων διατάξεων τουαλλοδαπού δικαίου85. Πρόκειται κυρίως για: (α)

81. Σύμφωνα με το άρθρο 1Α της Fatal Accidents Act1976 δικαιούχοι της σχετικής αξίωσης είναιαποκλειστικά ο ή η σύζυγος του θανόντος είτε, εφόσοναυτός είναι ανήλικος, οι γονείς του.

82. ΕφΑθ 2285/2009, αδημ.· ΜΠρΑθ 1866/2010,Επιδικία 2010. 270.

83. N e i d h a r t , ό.π., σημ. 78, 30.84. Η προσφυγή στο ελληνικό δίκαιο εν προκειμένω

γίνεται είτε χωρίς περαιτέρω αιτιολογία (ΕφΑθ 6680/2008, ΕΣυγκΔ 2009. 461· 1051/2006, αδημ.· Εφ Δωδ16/2005, ό.π., σημ. 77· ΜΠρΑθ 2867/2009, ΕΣυγκΔ2009. 469· 928/2009, ΕΣυγκΔ 2009. 531· 397/2009, ΕΣυγκΔ2009. 515· 2716/2007, ΕΣυγκΔ 2007. 296· ΜΠρΘ 38682/2009, Αρμ 2010. 1645· ΜΠρΒ 116/2007, ΕΣυγκΔ 2008.47), είτε κατ’ εφαρμογή του δεύτερου συνδέσμου τωνάρθρων 14 και 18 ΑΚ, ήτοι της κοινής συνήθουςδιαμονής (ΕφΑθ 732/2008, ΝοΒ 2008. 884=ΕΣυγκΔ2008. 29).

85. ΕφΘ 167, 623/2009· ΜΠρΚαβ 31, 32/2008, όλες

διατάξεις που προβλέπουν δικαίωμααποζημίωσης των μελών της οικογένειας τουθανόντος για την υλική ζημία που υπέστησαν απότον θάνατό του86, (β) διατάξεις που προβλέπουνδικαίωμα αποζημίωσης των μελών τηςοικογένειας του θανόντος σε περίπτωσηπροσβολής της προσωπικότητας ή προσβολής τηςμνήμης του87, (γ) διατάξεις σχετικές με το

αδημ.86. ΕφΔΜακ 8/2008, αδημ.· ΜΠρΑμφ 33/2010,

Επιδικία 2011. 72· ΜΠρΚασ 47/2007, ό.π., σημ. 64·ΜΠρΛαμ 72/2007, Αρμ 2008. 46· ΜΠρΛ 80/2000,Δικογραφία 2001. 126=Επιδικία 2004. 165· ΜΠρΡοδ29/2010, ΝΟΜΟΣ· 133/2009, ΝΟΜΟΣ. Η άποψη αυτήυποστηρίζεται από τους Π α μ π ο ύ κ η / Ν ι κ ο λ α ΐ δ η ,ό.π., σημ. 55, οι οποίοι προτείνουν μια τέτοια ερμηνείατου αλβανικού δικαίου, προκειμένου να επιτευχθεί ηκατά το δυνατόν δίκαιη και επιεικής επίλυση τηςδιαφοράς (in concreto προσαρμογή). C o n t r aΚ ο υ τ ρ έ τ σ η ς , «Πεθαίνοντας στην Ελλάδα –Άνθρωποι και αξίες», ΕΣυγκΔ 2008. 130 επ. Θα πρέπει,πάντως, να διευκρινισθεί ότι στην εξεταζόμενηπερίπτωση δεν τίθεται ζήτημα αξιολόγησης υπό τοπρίσμα της ελληνικής δημόσιας τάξης (άρθρο 33 ΑΚ),της απαγόρευσης ή – κατ’ άλλη διατύπωση – της μηπρόβλεψης από το υποδεικνυόμενο αλλοδαπό δίκαιοτου θεσμού της χρηματικής ικανοποίησης λόγωψυχικής οδύνης. Εφόσον εφαρμοστέο με βάση τονεκάστοτε κανόνα σύγκρουσης είναι το ελληνικό δίκαιο,δεν αμφισβητείται η ύπαρξη της σχετικής αξίωσης,αλλά το ζήτημα περιορίζεται στην απάντηση τουσυγκεκριμένου προκριματικού ερωτήματος.Διαφορετική θα μπορούσε να είναι η απάντηση, σεπερίπτωση που το υποδεικνυόμενο ως εφαρμοστέο στηναδικοπραξία αλλοδαπό δίκαιο απαγόρευε ρητώς ή δενπροέβλεπε τον εν λόγω θεσμό. Πρβλ. σχετικά την ΕφΘρ21/1988, Αρμ 1988. 600, από την οποία αντλούνεπιχειρήματα και οι Π α μ π ο ύ κ η ς / Ν ι κ ο λ α ΐ δ η ς(ό.π., σημ. 55, 21) και η οποία αφορά σε αυτοκινητικόατύχημα που έλαβε χώρα στη Ρουμανία και είχε ωςσυνέπεια τη θανάτωση Ελληνίδας υπηκόου. Ο Έλληναςδικαστής, ενώπιον του οποίου υπήχθη η διαφορά,καλούμενος να εφαρμόσει το ρουμανικό δίκαιο ωςδίκαιο του τόπου τέλεσης του αδικήματος κατ’ άρθρο26 ΑΚ, έκρινε ότι η απαγόρευση κατά το δίκαιο αυτότης επιδίκασης αποζημίωσης για μη περιουσιακή ζημίαπροσκρούει στις θεμελιώδεις πολιτειακές, κοινωνικέςκαι ηθικές αντιλήψεις της ελληνικής έννομης τάξης, ηοποία δεν ανέχεται να παραμένουν χωρίςαποκατάσταση από τους υπαίτιους οι μη περιουσιακέςζημίες που προκλήθηκαν από άδικες πράξεις, οι οποίεςφέρουν και ποινικό χαρακτήρα κατά το ελληνικόποινικό δίκαιο (άρθρο 302 ΠΚ).

87. ΕφΑθ 4734/2009, ΕΣυγκΔ 2009. 504.


δικαίωμα διατροφής, καθώς και (δ) διατάξειςσχετικές με την κληρονομική διαδοχή88.

β. ... προς την αυτόνομη αντιμετώπιση τουπροκρίματος ως νομικού ζητήματος ...

Ταυτοχρόνως υποστηρίχθηκε από μικρότερημερίδα της νομολογίας διαφορετική – προς τηνορθή κατεύθυνση – οριοθέτηση του πεδίουεφαρμογής του εφαρμοστέου στην αδικοπραξίαδικαίου στην εξεταζόμενη περίπτωση. Σύμφωναμε την προσέγγιση αυτή η αξίωση προς χρηματικήικανοποίηση λόγω ψυχικής οδύνης κρίνεταιαποκλειστικά από το υποδεικνυόμενο ωςεφαρμοστέο στην αδικοπραξία δίκαιο καισύμφωνα με αυτό κρίνεται και ποια πρόσωπααποτελούν τους δικαιούχους, ήτοι, σε περίπτωσηεφαρμογής του άρθρου 932 ΑΚ, ποια πρόσωπασυγκροτούν την οικογένεια του θύματος, σταοποία αναγνωρίζεται αξίωση χρηματικήςικανοποίησης λόγω ψυχικής οδύνης. Προκειμένουωστόσο να κριθεί αν ορισμένο πρόσωπο έχει τηνιδιότητα μέλους της οικογένειας του θανόντος,δηλαδή αν υφίσταται συζυγική ή συγγενικήμεταξύ τους σχέση, το δικαστήριο εξετάζει και τηνύπαρξη περαιτέρω προκριματικών ζητημάτων,για την επίλυση των οποίων κρίνεται από τηνομολογία ως εφαρμοστέο το υποδεικνυόμενοαπό τα άρθρα 13, 14, 17, 22 και 23 ΑΚ δίκαιο89.

Ο Άρειος Πάγος επιλήφθηκε του θέματος γιαπρώτη φορά με την απόφαση υπ’ αριθ. 3/200790.Κατά τη διατύπωση της απόφασης αυτής τουποδεικνυόμενο από το άρθρο 26 ΑΚ δίκαιο(δηλαδή εν προκειμένω το ελληνικό) θα κρίνει,μεταξύ άλλων, «αν σε περίπτωση θανατώσεως του

88. ΕφΑθ 4998/2006, ό.π., σημ. 64, η οποία εφαρμόζειτα άρθρα 360 επ. του αλβανικού αστικού κώδικα, πουρυθμίζουν την εξ αδιαθέτου κληρονομική διαδοχή(αναφέροντας, ωστόσο, εσφαλμένα ότι πρόκειται γιαδιατάξεις που ρυθμίζουν την υποχρέωση διατροφήςμεταξύ συγγενικών προσώπων).

89. Ενδεικτικά ΕφΑθ 2461/2010, ΕΣυγκΔ 2010. 98·1159/2009, ΕΣυγκΔ 2009. 75· 206/2009, ΕΣυγκΔ 2009.88· ΕφΠατ 307/2008, ό.π., σημ. 57. Σημειώνεται πάντωςότι παρατηρούνται και περιπτώσεις κατά τις οποίες ηεξέταση του ζητήματος εξαντλείται στην εφαρμογή τουελληνικού δικαίου για όλα τα σχετικά ζητήματα:ΕφΛαρ 342/2008, ΙΣΟΚΡΑΤΗΣ· ΜΠρΘ 32324/2003,Επιδικία 2005. 50.

90. Ό.π., σημ. 45.

προσώπου, τα μέλη της οικογένειάς του έχουν ή όχι εξιδίου δικαίου προσωπική αξίωση κατά των υποχρέων.… [Γ]ια την κρίση, ωστόσο, του θέματος αν είναι ή όχικάποιος μέλος της ίδιας οικογένειας με τονθανατωθέντα, όπως απαιτεί ή διάταξη 932 ΑΚ,καθίσταται αναγκαία η εφαρμογή των διατάξεων τωνάρθρων 13, 14, 17, 22 και 23 ΑΚ (ανάλογα δηλαδή ανπρόκειται για σύζυγο ή τέκνα)». Αν και η διάκρισηστην οποία προέβη η απόφαση είναι ορθή, ωστόσοδεν οδήγησε σε οριστική επίλυση του ζητήματος.Και τούτο, διότι αφενός μεν δεν διατύπωσε ρητώςότι το ζήτημα ποια πρόσωπα συγκροτούν τηνοικογένεια του θύματος κατά το άρθρο 932 εδ. 3ΑΚ, ρυθμίζεται από το ελληνικό δίκαιο ωςεφαρμοστέο στη αδικοπραξία δίκαιο, αφετέρου δεδεν διευκρίνισε με σαφήνεια τα τιθέμεναπροκριματικά ζητήματα, με αποτέλεσμα νασυνεχισθεί η διάσταση της νομολογίας ως προςτον ακριβή καθορισμό τους91.

Ακολούθησαν οι ΑΠ 798/200992 και 799/200993, οι οποίες επανέλαβαν το σκεπτικό της ΑΠ3/2007, περί ανάγκης προσφυγής στα άρθρα 13,14, 17, 22 και 23 ΑΚ για τη ρύθμιση του θέματοςαν ορισμένο πρόσωπο είναι ή όχι μέλος της ίδιαςοικογένειας με τον θανατωθέντα, χωρίς ναπροσδιορίζουν ειδικότερα τα τιθέμεναπροκριματικά ζητήματα94. Ομοίως η ΑΠ1847/200995 επανέλαβε τη μείζονα σκέψη της ΑΠ3/2007. Σύμφωνα με την πλειοψηφούσα άποψη,για την κρίση του θέματος αν είναι ή όχι κάποιοςμέλος της ίδιας οικογένειας με τον θανατωθέντα«… το Εφετείο εσφαλμένα εφάρμοσε το ελληνικό δίκαιο

91. Βλ. ανωτέρω υπό ΙΙ.Β.3.α. την παραπεμπόμενηνομολογία μετά το έτος 2007.

92. ΑΠ 798/2009, ΕΣυγκΔ 2009. 497.93. ΑΠ 799/2009, ΝΟΜΟΣ.94. Προβληματισμό προκαλεί η εξής διατύπωση που

ακολουθείται στις δύο αποφάσεις: «… Έτσι, όμως, πουέκρινε το Εφετείο παραβίασε ευθέως κανόνες ουσιαστικούδικαίου, με την εφαρμογή των μη εφαρμοστέων διατάξεωντων άρθρων 26 και 932 του ΑΚ και τη μη εφαρμογή τωνεφαρμοστέων διατάξεων των άρθρων 17, 22 και 23 του ΑΚκαι του αλβανικού δικαίου …». Αν και δεν καθίσταταιαπολύτως σαφές, η ως άνω διατύπωση μάλλοναναφέρεται στα προκριματικά ζητήματα και όχι στοσύνολο των αδικοπρακτικών αξιώσεων, για την κρίσητων οποίων εφαρμόζονται, βεβαίως, οι διατάξεις τωνάρθρων 26 ΑΚ και 932 ΑΚ.

95. ΑΠ 1847/2009, ΝοΒ 2009. 2123=ΕΣυγκΔ 2009.448=ΕΠολΔ 2010. 204=ΧρΙδΔ 2010. 626=Επιδικία 2010.120.


και όχι τις εφαρμοστέες, κατά τις διατάξεις τουελληνικού ιδιωτικού διεθνούς δικαίου, διατάξεις τουαλβανικού δικαίου, δοθέντος ότι ενόψει της αλβανικήςιθαγένειας του θανατωθέντος και των εναγόντωνοικείων η διαφορά φέρει στοιχεία αλλοδαπότητας πουκαθιστά αναγκαία την προσφυγή στις οικείς διατάξειςτου ιδιωτικού διεθνούς δικαίου …». Κατά τημειοψηφία «… σύμφωνα με το ελληνικό δίκαιοκαθορίζεται και ποιος είναι δικαιούχος της αποζημίωσης… [ο] κύκλος των προσώπων που ανήκουν στηνοικογένεια του θύματος έχει προσδιορισθεί νομολογιακάμε ερμηνεία της αόριστης νομικής έννοιας «οικογένεια»και μόνο η εγκυρότητα ή όχι της ύπαρξης συγγενικήςσχέσης θα κριθεί σύμφωνα με τις διατάξεις των άρθρων13, 14, 17, 18, 22, 23 ΑΚ». Θα μπορούσε ναυποστηριχθεί ότι, ως εδώ, οι δύο απόψεις στηνουσία ταυτίζονται και μόνο ως προς τη διατύπωσηδιαφέρουν. Ωστόσο, η μειοψηφούσα άποψηκαταλήγει σε εντελώς διαφορετικό συμπέρασμα:«Έτσι στην προκείμενη επίδικη περίπτωση, … εφόσονσύμφωνα με τις παραδοχές της προσβαλλόμενηςαπόφασης οι ενάγοντες είναι αποδεδειγμένα σύζυγος καιτέκνα του θανατωθέντος στο ατύχημα, το Εφετείο ορθάεφάρμοσε το ελληνικό δίκαιο …»96. Δεδομένου ότι ηαπόφαση ελήφθη με διαφορά μίας ψήφου, ηεξέταση του ζητήματος παραπέμφθηκε στηνΟλομέλεια του Αρείου Πάγου.

Το θέμα της οριοθέτησης του εφαρμοστέουστην αδικοπραξία δικαίου στην εξεταζόμενηπερίπτωση φαίνεται να αντιμετωπίσθηκε πλέονοριστικά από τη νομολογία του Αρείου Πάγου.Τόσο η ΟλΑΠ 10/201197, όσο και οι αμέσωςπροηγούμενες98 και επόμενες99 αποφάσεις, παγίωςδέχονται ότι «…ο προσδιορισμός, τελικώς, από τοδικαστήριο, των συγκεκριμένων εναγόντων, ως

96. Η θέση αυτή, που για πρώτη φορά διατυπώνεταιστη νομολογία, φαίνεται να εξαρτά την εφαρμογή τουαλλοδαπού δικαίου επί του προκρίματος από τη μηαπόδειξη της κρίσιμης ιδιότητας, ενώ προτείνει τηνεφαρμογή του ελληνικού δικαίου σε περίπτωσηαπόδειξής της. Αναλυτικά ως προς το ζήτημα αυτό βλ.κατωτέρω υπό ΙΙ.Β.3.γ.

97. ΟλΑΠ 10/2011, ό.π., σημ. 1.98. ΑΠ 937/2010, ΝΟΜΟΣ· 896/2010, ΝοΒ 2011. 58

=ΧρΙδΔ 2011. 353· 597/2010, ΝΟΜΟΣ· 581/2010,ΕΕμπΔ 2011. 142· 525/2010, ΝοΒ 2010. 1161 = ΕΕμπΔ2011. 146. Βλ. και ΑΠ (ποινικό τμήμα) 1317/2010(αδημ.).

99. ΑΠ 709/2011, ό.π., σημ. 46· 528/2011, ό.π., σημ.46.

ανηκόντων στον κύκλο των προστατευομένων αγαθών ήυποκειμενικών δικαιωμάτων και η αντίστοιχηνομιμοποίησή τους, θα κριθεί με βάση τη … διάταξητου άρθρου 932 ΑΚ και ειδικώς με βάση την … έννοιατης «οικογένειας», όπως προσδιορίζεται αποκλειστικώςαπό το ελληνικό ουσιαστικό δίκαιο, κατά την αντίστοιχηερμηνεία της ίδιας διάταξης …»100. Όμως, κατά τηνίδια νομολογία, το ζήτημα ποιος έχει στησυγκεκριμένη περίπτωση τη συζυγική ιδιότητα101 ήτη συγγενική ιδιότητα του τέκνου, του γονέα, τουαδελφού, του παππού, της γιαγιάς κ.λπ., δεν θακαθορισθεί από το εφαρμοστέο στην αδικοπραξίαδίκαιο, δηλαδή εν προκειμένω το ελληνικό. Γιατην κρίση σχετικά με την ύπαρξη ή τηνεγκυρότητα της συζυγικής ή συγγενικής σχέσηςτου κάθε δικαιούχου χρηματικής ικανοποίησηςλόγω ψυχικής οδύνης, καθίσταται αναγκαία ηεφαρμογή των διατάξεων περί οικογενειακούδιεθνούς δικαίου, δηλαδή των σχετικώνδιατάξεων των άρθρων 13 επ. ΑΚ102, και

100. Πρβλ. N o r d m e i e r , ό.π., σημ. 57, μεπαραπομπή στην απόφαση του αυστριακού ΑνώτατουΔικαστηρίου της 25.3.2009 (OGH, 25.3.2009), πουαφορούσε σε ατύχημα οδικής κυκλοφορίας που έγινεστην Αυστρία και από το οποίο προκλήθηκε ο θάνατοςΒραζιλιάνων υπηκόων. Το δικαστήριο απέρριψε τηναξίωση της μητέρας των θανόντων για καταβολήχρηματικής ικανοποίησης λόγω ψυχικής οδύνης,καθόσον αυτή η αξίωση δεν προβλέπεται από τοαυστριακό δίκαιο, που ήταν το εφαρμοστέο στηναδικοπραξία δίκαιο ως δίκαιο του τόπου τέλεσης τουαδικήματος, παρόλο που τέτοια αξίωση προβλέπεταιαπό το δίκαιο της Βραζιλίας (pretium doloris). Από τοπαράδειγμα καταδεικνύεται με σαφήνεια ότι η αξίωσηχρηματικής ικανοποίησης λόγω ψυχικής οδύνης,συμπεριλαμβανομένων των δικαιούμενων προσώπων,εμπίπτει στο πεδίο της αδικοπραξίας και ρυθμίζεταιαπό το εφαρμοστέο στην αδικοπραξία δίκαιο.

101. Αν και δεν υφίσταται νομική συγγένεια μεταξύσυζύγων, σημειώνεται ότι αν σε ορισμένη δικαιοπραξίααναφέρεται ο όρος «συγγενείς», εν αμφιβολία γίνεταιδεκτό ότι καταλαμβάνονται από αυτόν και οι σύζυγοι.Βλ. Π ρ ω ί ο υ σε Καράκωστα, Αστικός Κώδικας – Τόμος8Α Οικογενειακό Δίκαιο, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα2011, Άρθρο 1461, αριθ. 15.

102. Βλ. Μ α ρ γ α ρ ί τ η , ό.π., σημ. 76. Πρβλ. R i -g a u x / F a l l o n , Droit international privé – Tome II:Droit positif belge2, Maison Larcier, Bruxelles 1993, 713,με παραπομπές σε σχετική νομολογία και αναφορά σεπερίπτωση άσκησης αγωγής αποζημίωσης από τηδεύτερη σύζυγο πολύγαμου προσώπου. Στηνπερίπτωση αυτή το προκριματικό ζήτημα του τυπικού


συγκεκριμένα κατά τη διατύπωση της νομολογίας«… των διατάξεων των άρθρων 13, 14, 17-24 ΑΚ».Από το υποδεικνυόμενο από τις διατάξεις αυτέςδίκαιο θα κριθεί, δηλαδή, κατά περίπτωση τοπροκριματικό ζήτημα εάν υφίσταται ή όχι τονομικό γεγονός (δικαιοπραξία, δικαστικήαπόφαση κ.λπ.), επί του οποίου θεμελιούται ησυζυγική ή συγγενική σχέση του ενάγοντος με τονθανατωθέντα103.

Επί των ανωτέρω παραδοχών επισημαίνεταιότι, συγκεκριμένα επί αξίωσης συζύγου τουθανατωθέντος για καταβολή χρηματικήςικανοποίησης λόγω ψυχικής οδύνης ερευνάταιπροκριματικώς η ύπαρξη ή μη τυπικώς έγκυρουγάμου σύμφωνα με το υποδεικνυόμενο από τοάρθρο 13 ΑΚ δίκαιο104. Σημειώνεται ότι σεπερίπτωση διαζυγίου, προκειμένου το δικαστήριονα απορρίψει την αξίωση του ενάγοντα κατ’ένσταση του εναγομένου, θα λάβει υπόψη (α) είτεαπόφαση λύσης του γάμου ελληνικούδικαστηρίου (το οποίο θα έχει εφαρμόσει τουποδεικνυόμενο από το άρθρο 16 ΑΚ δίκαιο)105,(β) είτε απόφαση Κράτους μέλους της ΕυρωπαϊκήςΈνωσης κατά τα οριζόμενα στον Κανονισμό (ΕΚ)2201/2003 (Βρυξέλλες ΙΙ bis)106, (γ) είτε δικαστική

κύρους του γάμου της ενάγουσας με τον θανόντακρίθηκε ότι αντιμετωπίζεται όχι από το εφαρμοστέοστην αδικοπραξία δίκαιο, αλλά από το δίκαιο πουρυθμίζει την προσωπική κατάσταση του προσώπου.

103. Ως προς τη θεμελίωση της συγγενικής σχέσης βλ.Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ - Κ λ α μ α ρ ή σε Γεωργιάδη/Σταθόπουλο, Αστικός Κώδικας – Τόμος VIIΟικογενειακό Δίκαιο, Δίκαιο & Οικονομία Π.Ν.Σάκκουλας, Αθήνα 2007, Άρθρα 1461-1462, αριθ. 19 επ.

104. Από το υποδεικνυόμενο από το ίδιο άρθροδίκαιο θα κριθεί και η ύπαρξη ή μη μνηστείας. Βλ.Β ρ έ λ λ η , ό.π., σημ. 3, 292. Για το σύμφωνο συμβίωσηςβλ. άρθρο 13 ν. 3719/2008 και Π α π α σ ι ώ π η - Π α σ ι ά ,Το εφαρμοστέο δίκαιο στον τύπο του ΣυμφώνουΕλεύθερης Συμβίωσης (άρθρο 13 ν. 3719/2008) καισυνέπειες στην προσωπική κατάσταση των αλλοδαπώνσυντρόφων, ΕφΑΔ 2010. 1147.

105. Επισημαίνεται ότι η Ελλάδα δεν συμμετέχει στονΚανονισμό (ΕΕ) αριθ. 1259/2010 της 20ής Δεκεμβρίου2010, για τη θέσπιση ενισχυμένης συνεργασίας στοντομέα του δικαίου που είναι εφαρμοστέο στο διαζύγιοκαι το δικαστικό χωρισμό, EE L 343 (29.12.2010) 10, οοποίος εφαρμόζεται από τις 21 Ιουνίου 2012.

106. Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 2201/2003 τουΣυμβουλίου της 27ης Νοεμβρίου 2003 για τη διεθνήδικαιοδοσία και την αναγνώριση και εκτέλεσηαποφάσεων σε γαμικές διαφορές και διαφορές γονικής

απόφαση (ή διοικητική πράξη κ.λπ.) άλλουΚράτους που λύει το γάμο, εφόσον έχει ήδηαναγνωρισθεί ή εφόσον αναγνωρισθείπαρεμπιπτόντως κατά την εκδίκαση τηςκρινόμενης υπόθεσης, κατ’ άρθρο 905 § 4ΚΠολΔ107.

Επί αξίωσης τέκνου σε περίπτωση θανάτωσηςτης μητέρας του, και αντιστρόφως, ερευνάταιπροκριματικώς η καταγωγή του τέκνου από τημητέρα σύμφωνα με το υποδεικνυόμενο από τοάρθρο 19 ΑΚ δίκαιο108. Επί αξίωσης τέκνου σεπερίπτωση θανάτωσης του πατέρα του, καιαντιστρόφως, ερευνάται προκριματικώς ηιδιότητα του τέκνου ως γεννημένου σε γάμοσύμφωνα με το υποδεικνυόμενο από το άρθρο 17ΑΚ δίκαιο, με περαιτέρω προκριματικό ζήτηματην ύπαρξη τυπικώς έγκυρου γάμου σύμφωνα μετο υποδεικνυόμενο από το άρθρο 13 ΑΚ δίκαιο.Αν πρόκειται για εξώγαμο τέκνο που έχειαναγνωρισθεί από τον πατέρα του, ερευνάταιπροκριματικώς το κύρος της αναγνώρισηςσύμφωνα με το υποδεικνυόμενο από το άρθρο 20ΑΚ δίκαιο. Αν πρόκειται για εξώγαμο τέκνο πουέχει εξομοιωθεί προς τέκνο γεννημένο σε γάμο,ερευνάται προκριματικώς το κύρος της πράξηςεξομοίωσης σύμφωνα με το υποδεικνυόμενο απότο άρθρο 22 ΑΚ δίκαιο και, εφόσον πρόκειται γιαεξομοίωση με επιγενόμενο γάμο των γονέων τουτέκνου, με περαιτέρω προκριματικό ζήτημα τηνύπαρξη τυπικώς έγκυρου γάμου των γονέων τουσύμφωνα με το υποδεικνυόμενο από το άρθρο 13ΑΚ δίκαιο. Αν πρόκειται για υιοθετημένο τέκνο,όμως, δεν φαίνεται να χωρεί εφαρμογή του

μέριμνας, ο οποίος καταργεί τον Κανονισμό (ΕΚ) αριθ.1347/2000, EE L 338 της 23.12.2003, 1.

107. Ν ι κ ο λ ό π ο υ λ ο ς σε Κεραμέα/Κονδύλη/ Νίκα,Ερμηνεία του Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας, ΕκδόσειςΣάκκουλα κ.λπ., Αθήνα κ.λπ. 2000, Άρθρο 905, αριθ. 33.Για την προβληματική σε περιπτώσεις προκριματικώνζητημάτων για τη ρύθμιση των οποίων συντρέχουνταυτόχρονα οι προϋποθέσεις εφαρμογής τόσο τωνκανόνων σύγκρουσης του forum, όσο και των κανόνωναναγνώρισης αλλοδαπών αποφάσεων, βλ. S c h u z ,ό.π., σημ. 52, 31 επ.

108. Βλ. όμως Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ - Κ λ α μ α ρ ή , ό.π.,σημ. 103, όπου ο τοκετός, επί του οποίου θεμελιούται ησυγγενική σχέση του τέκνου με τη μητέρα του, νοείταιως βιολογικό-πραγματικό γεγονός και όχι νομικόζήτημα. Υπό αυτό το πρίσμα δεν χωρεί προσφυγή σεκανόνες σύγκρουσης, αλλά αρκεί η απόδειξη τουτοκετού.


άρθρου 23 ΑΚ109. Προκειμένου το δικαστήριο ναδεχθεί την αξίωση του ενάγοντα, θα λάβει υπόψη:(α) είτε απόφαση υιοθεσίας ελληνικού δικαστηρίου(το οποίο θα έχει εφαρμόσει το υποδεικνυόμενοαπό το άρθρο 23 ΑΚ δίκαιο), (β) είτε αλλοδαπήδικαστική απόφαση (ή διοικητική πράξη) περίυιοθεσίας, εφόσον αναγνωρισθεί κατ’ άρθρο 780ΚΠολΔ ή, σύμφωνα με άλλη άποψη, κατ’ άρθρο905 § 4 ΚΠολΔ110.

Προκειμένου να κριθεί αν υφίσταταισυγγενική σχέση εξ αγχιστείας μεταξύ τουθανόντος με τους συγγενείς εξ αίματος τουσυζύγου του, σε περίπτωση που ενάγοντες είναιπ.χ. ο πεθερός, η πεθερά κ.λπ. του θανόντος,πρέπει να διαπιστωθεί σύμφωνα με ταπροεκτεθέντα αφενός μεν η ύπαρξη έγκυρουγάμου του θανατωθέντος και του συζύγου,αφετέρου δε η καταγωγή του συζύγου τουθανατωθέντος από τους ενάγοντες. Προκειμένουνα κριθεί αν υφίσταται συγγενική σχέση εξαίματος μεταξύ του θανατωθέντος και τωναδελφών, παππούδων, γιαγιάδων κ.λπ., σεπερίπτωση που αυτοί είναι ενάγοντες, πρέπει ναδιαπιστωθεί ομοίως η καταγωγή κάθε συγγενούςτόσες φορές όσοι και οι βαθμοί συγγένειας στηνεκάστοτε περίπτωση111.

Όπως προκύπτει, οι διατάξεις των άρθρων 13,17, 19, 20 και 22 ΑΚ είναι οι μόνες εφαρμοστέεςγια την επίλυση των προκριματικών ζητημάτωνκαι μη ορθώς γίνεται επίκληση των άρθρων 14, 18,21, 23 και 24 ΑΚ ή κανόνων σύγκρουσης πουρυθμίζουν άλλες, πλην των οικογενειακών,έννομες σχέσεις, όπως το άρθρο 28 ΑΚ112.

109. Προς αυτή την κατεύθυνση φαίνεται να κινείταιμερίδα της νεότερης νομολογίας. Βλ. ενδεικτικάΜΠρΑθ 263/2012 (αδημ.) με σχετική ανάλυση στοσκεπτικό, α και διαφοροποιείται στη διατύπωση τουδιατακτικού· ΜΠρΘήβας 305/2012 (αδημ.).

110. Β ρ έ λ λ η , ό.π., σημ. 3, 460.111. Π.χ. αν πρόκειται για αδελφό του θανόντος,

πρέπει να διαπιστωθεί η καταγωγή τόσο του αδελφού,όσο και του θανόντα από την ίδια μητέρα ή και απότον ίδιο πατέρα (σε περίπτωση ετεροθαλών ήαμφιθαλών αδελφών αντίστοιχα)· αν πρόκειται για τονπαππού του θανόντος, πρέπει να διαπιστωθεί ηκαταγωγή τόσο του θανόντος από τον γονέα του, όσοκαι η καταγωγή του γονέα του θανόντος από τον δικότου γονέα, που είναι δικαιούχος χρηματικήςικανοποίησης ως παππούς του θανόντος, κ.ο.κ.

112. Πρβλ. Κ α ρ α κ α ν τ ά , σε Ερμηνεία του ΑστικούΚώδικος – Τόμος V: Οικογενειακόν Δίκαιον, Αθήνα

γ. ... ή προς την αντιμετώπιση του προκρίματος ωςπραγματικού περιστατικού;

Αν και το ζήτημα της οριοθέτησηςεφαρμοστέου στην αδικοπραξία δικαίου έχειαντιμετωπισθεί οριστικά και προς την ορθήκατεύθυνση, εντούτοις προκαλεί προβληματισμόη χρησιμοποιούμενη από την πλέον πρόσφατηνομολογία διατύπωση κατά την αναφορά στασχετικά προκριματικά ζητήματα. Σύμφωνα μεαυτές τις αποφάσεις η προσφυγή στους κανόνεςσύγκρουσης που θα υποδείξουν το εφαρμοστέοδίκαιο για την κρίση του προκριματικούζητήματος της ύπαρξης της θεμελιωτικής τηςσυγγένειας σχέσης, εξαρτάται από τηνπροηγούμενη αμφισβήτηση της συγγενικήςιδιότητας του ενάγοντος. Όπως ήδη αναφέρθηκε,η άποψη αυτή υποστηρίχθηκε για πρώτη φοράαπό τη μειοψηφία της ΑΠ 1847/2009113 καιπαγιώθηκε σε μεταγενέστερες αποφάσεις,συμπεριλαμβανομένης της ΟλΑΠ 10/2011114.Κατά τη σχετική διατύπωση «… Μόνο δε στηνπερίπτωση εκείνη που αμφισβητηθεί, στη συνέχεια, μιααπό τις πιο πάνω συγγενικές ιδιότητες, όσο έχει σχέσημε την ύπαρξη ή την εγκυρότητα της σχέσης εκείνης,από την οποία προέρχεται η ιδιότητα αυτή (π.χ. ηύπαρξη ή όχι γάμου ή συγγενικής σχέσης γονέα καιτέκνου), τότε πλέον καθίσταται αναγκαία η εφαρμογήτων διατάξεων των άρθρων 13, 14, 17-24 του ΑΚ (κατάπερίπτωση) …».

Μια τέτοια θέση δεν φαίνεται να συνάδει μετην αντιμετώπιση του αλλοδαπού δικαίου απότην ελληνική έννομη τάξη. Επιλογή του νομοθέτη,που αποτυπώνεται στο άρθρο 337 ΚΠολΔ, είναι η

1975, Εισαγ. άρθρ. 1463-1464, αριθ. 87. Βλ. σχετικάΜΠρΑθ 3747/2011 (αδημ.), που εφάρμοσε: (α) ως προςτους γονείς του θανόντος το άρθρο 18 ΑΚ, πουαναφέρεται στις σχέσεις μεταξύ γονέων και τέκνων και(β) ως προς τους λοιπούς ενάγοντες, δηλαδή τηναδελφή και τις δύο γιαγιάδες του θανόντος, το άρθρο28 ΑΚ, που αναφέρεται στις κληρονομικές σχέσεις.

113. ΑΠ 1847/2009, ό.π., σημ. 95. 114. ΟλΑΠ 10/2011, ό.π., σημ. 1, καθώς και ΑΠ

709/2011· 528/2011, ό.π., σημ. 46· 937/2010· 896/2010·597/2010· 581/2010, ό.π., σημ. 98· ΕφΑθ 2461/2010,ό.π., σημ. 89· 2896/2008, ΝοΒ 2008. 1807=ΕΣυγκΔ 2008.142· ΕφΛαμ 18/2011, ΝΟΜΟΣ· ΜΠρΑθ 2270/2011,ΝΟΜΟΣ· ΜΠρΚοζ 120/2011, ΝΟΜΟΣ· ΜΠρΛαμ 203/2011 (αδημ.).


αντιμετώπιση του αλλοδαπού δικαίου ως δικαίουκαι όχι ως πραγματικού περιστατικού. Ως εκτούτου το αλλοδαπό δίκαιο λαμβάνεταιαυτεπαγγέλτως υπόψη από το δικαστή του forum.Η δε επίκλησή του από τον διάδικο αποτελεί όχιπραγματικό, αλλά νομικό ισχυρισμό και συνεπώςμπορεί να γίνει οποτεδήποτε, ακόμη και στονΆρειο Πάγο για πρώτη φορά, χωρίς να υφίσταταιβάρος επίκλησης, αμφισβήτησης ή απόδειξής του.Αν ο δικαστής δεν γνωρίζει το αλλοδαπό δίκαιο,το πληροφορείται προσφεύγοντας σε κάθε πηγήγνώσης και ιδίως σε νομικές πληροφορίες τουΕλληνικού Ινστιτούτου Διεθνούς και ΑλλοδαπούΔικαίου115. Ο κανόνας αυτός έχει ληφθεί υπόψηαπό μερίδα της νομολογίας στην εξεταζόμενηπερίπτωση116, ενώ ρητή αναφορά γίνεται στηνΜΠρΑθ 1488/2007117, κατά τη διατύπωση τηςοποίας «... εφόσον προβάλλεται η αλλοδαπή ιθαγένειατου θανόντος, το ελληνικό δικαστήριο που δικάζει τηναγωγή αποζημιώσεως θα λάβει αυτεπαγγέλτως υπόψητο αλλοδαπό δίκαιο, σύμφωνα με το άρθρο 337 ΚΠολΔ,και μάλιστα, εφόσον του είναι γνωστό, χωρίς να διατάξειαπόδειξη ...». Η προηγούμενη αμφισβήτηση τουπροκριματικού ζητήματος ως προϋπόθεσηεξέτασής του θα μπορούσε να γίνει δεκτή, εφόσονθεωρηθεί ότι η προκριματική σχέση δεν αποτελείέννομη σχέση, αλλά απλό πραγματικόπεριστατικό. Κάτι τέτοιο, όμως, δεν φαίνεται ναγίνεται δεκτό – μέχρι σήμερα τουλάχιστον – απότην ελληνική νομολογία, που για την αναγνώρισητης αξίωσης του άρθρου 932 εδ. 3 ΑΚ παγίωςαπαιτεί την ύπαρξη οικογενειακής σχέσηςαναγνωρισμένης από τον νόμο, μη αρκούσηςοποιασδήποτε de facto οικογενειακής σχέσης118.

Επισημαίνεται, ωστόσο, ότι από μεγάλο μέροςτης θεωρίας υποστηρίζεται η αναγνώριση καιδιατήρηση δημιουργηθεισών καταστάσεων, ιδίωςκαταστάσεων θεμελιωτικών της συγγένειας, χωρίς

115. Αναλυτικά για την αντιμετώπιση του αλλοδαπούδικαίου στην ελληνική έννομη τάξη με παραπομπές στησχετική νομολογία βλ. αντί άλλων Τ έ ν τ ε σεΚεραμέα/Κονδύλη/Νίκα, ό.π., σημ. 99, άρθρο 337,αριθ. 1 επ.· Β ρ έ λ λ η , ό.π., σημ. 3, 116 επ.

116. ΑΠ 525/2010, ό.π., σημ. 98· 1847/2009, ό.π., σημ.95· 799/2009, ό.π., σημ. 93· 798/2009, ό.π., σημ. 92· 3/2007, ό.π., σημ. 45· ΕφΑθ 1159/2009· 206/2009, ό.π.,σημ. 89· ΕφΠατ 307/2008, ό.π., σημ. 57· ΜΠρΑθ 1505/2011 (αδημ.)

117. ΜΠρΑθ 1488/2007, ό.π., σημ. 74.118. Ό.π., υπό ΙΙ.Β.3., ιδίως σημ. 72.

προσφυγή στους κανόνες σύγκρουσης του forum.Πρόκειται για εξαίρεση από τον κανόνα τηςεφαρμογής των διατάξεων ιδιωτικού διεθνούςδικαίου, η οποία επιτάσσεται από το σεβασμόκεκτημένων δικαιωμάτων και συμβάλλει στηνομοιομορφία των λύσεων και την απλοποίηση τηςδιαδικασίας119. Αν η αρχή της αναγνώρισης καιδιατήρησης δημιουργηθεισών καταστάσεωνπρόκειται να εφαρμοσθεί από την ελληνικήνομολογία σε περιπτώσεις όπως η εξεταζόμενη,είναι σαφές ότι αυτό θα συντελεσθεί κατ’αποκλεισμό της εφαρμογής των διατάξεων περί

119. Αναλυτικά για τη θεωρία αυτή και τη θεμελίωσήτης βλ. αντί άλλων Β ρ έ λ λ η , ό.π., σημ. 3, 109, καισαφώς υπέρ της θεωρίας βλ. L a g a r d e , La recon-naissance. Mode d’emploi, σε Vers de nouveaux équi-libres entre ordres juridiques – Mélanges en l’honneurde Hélène Gaudemet-Tallon, Dalloz, Paris 2008, 479 επ.,και P a m b o u k i s , La reconnaissance-métamorphosede la méthode de reconnaissance, Rev. crit. DIP 2008,513 επ. C o n t r a N o r d m e i e r , Stand, Perspektivenund Grenzen der Rechtsanerkennung im europäischenRechtsraum anhand Entscheidungen mitglied-staatlicher Gerichte, IPRax 2012, 13 επ. Ενδεικτική τηςτάσης αναγνώρισης και διατήρησης τωνδημιουργηθεισών καταστάσεων είναι και η απόφασητου Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου ΑνθρωπίνωνΔικαιωμάτων της 3ης Μαΐου 2011 στην υπόθεσηNegrepontis-Giannisis c. Grèce, που έκρινε ότι είναιαντίθετη στα άρθρα 8 και 14 ΕΣΔΑ και στο άρθρο 1 τουΠρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ η άρνησηαπό την ΟλΑΠ 17/2008 να αναγνωρίσει τοδεδικασμένο αλλοδαπής απόφασης υιοθεσίας πουεκδόθηκε από δικαστήριο των ΗΠΑ και επέτρεψευιοθεσία από επίσκοπο της εκεί Ελληνορθόδοξηςεκκλησίας ενήλικου ανιψιού του. Ο Άρειος Πάγοςέκρινε ότι η απόφαση έρχεται σε αντίθεση προς τηνελληνική δημόσια τάξη, αποκλείοντας τονυιοθετούμενο από το κληρονομικό του δικαίωμα.Πρβλ. G o t l i e b , ό.π., σημ. 49, 744-745, ο οποίοςπαραπέμπει σε περιπτώσεις κατά τις οποίες, για λόγουςαπλοποίησης και οικονομίας της δίκης, αμερικανικάδικαστήρια εφάρμοσαν αποκλειστικά τη lex causae γιατο σύνολο των ζητημάτων παρακάμπτοντας ταπροκριματικά ζητήματα. Π.χ. κρίθηκε ότι οι κανόνεςτης lex causae επί κληρονομικής διαδοχής ρυθμίζουνόλες τις προϋποθέσεις, προκειμένου να αναγνωρισθεί ηαξίωση ορισμένου προσώπου, χωρίς να ερευνάταιπροκριματικώς η ρύθμιση από άλλο δίκαιο τηςσυζυγικής ή συγγενικής ιδιότητας. Για την κατανόησητης προσέγγισης πρέπει να ληφθούν υπόψη οιιδιαιτερότητες στην επιλογή εφαρμοστέου δικαίου κατάτο αμερικανικό δίκαιο (ό.π., Ι.Α.4).


ιδιωτικού διεθνούς δικαίου, με μόνο πλέον ζήτηματην απόδειξη της κρίσιμης κατάστασης.

Συμπέρασμα

Σε περίπτωση πρόκλησης θανάτου αλλοδαπούυπηκόου και εφόσον το υποδεικνυόμενο από τονκανόνα σύγκρουσης δίκαιο στην αδικοπραξίαείναι το ελληνικό, ανακύπτουν τα προκριματικάζητήματα:

(α) Επί αξίωσης αποζημίωσης λόγω στέρησηςδιατροφής ή παροχής υπηρεσιών κατ’ άρθρα 928 και929 ΑΚ: Το ζήτημα ποια πρόσωπα έχουν κατά τοννόμο δικαίωμα να απαιτήσουν από το θύμαδιατροφή κρίνεται κατά τις διατάξεις τουΠρωτοκόλλου της Χάγης της 23ης Νοεμβρίου 2007σχετικά με το εφαρμοστέο δίκαιο στις υποχρεώσειςδιατροφής, το οποίο έχει άμεση εφαρμογή στηνΕλλάδα δυνάμει του Κανονισμού (ΕΚ) 4/2009 γιατη διεθνή δικαιοδοσία, το εφαρμοστέο δίκαιο, τηναναγνώριση και εκτέλεση αποφάσεων και τησυνεργασία σε θέματα υποχρεώσεων διατροφής,ενώ ως προς την παροχή υπηρεσιώνεφαρμόζονται τα άρθρα 14 και 18 ΑΚ.

(β Επί αξίωσης αποζημίωσης για την καταβολήεξόδων κηδείας κατ’ άρθρο 928 ΑΚ: Το ζήτημα ποιαπρόσωπα κατά τον νόμο βαρύνονται με τα έξοδακηδείας του θανόντος κρίνεται σύμφωνα με τοάρθρο 28 ΑΚ, εφόσον ο θανών διατρεφόταν μείδιες δυνάμεις, ή κατά τις διατάξεις τουΠρωτοκόλλου της Χάγης της 23ης Νοεμβρίου 2007σχετικά με το εφαρμοστέο δίκαιο στις υποχρεώσειςδιατροφής, εφόσον ο θανών δεν διέτρεφε τονεαυτό του.

(γ) Επί αξίωσης των μελών της οικογένειας τουθανατωθέντος για χρηματική ικανοποίηση λόγωψυχικής οδύνης κατ’ άρθρο 932 εδ. 3 ΑΚ: Το ζήτημαποια πρόσωπα αποτελούν τον κύκλο τηςοικογένειας του θανατωθέντος, κρίνεται από τοελληνικό δίκαιο και συγκεκριμένα από τη διάταξητου άρθρου 932 εδ. 3 ΑΚ, όπως η νομολογίαερμηνεύει την αόριστη νομική έννοια«οικογένεια» στην περίπτωση αυτή.Προκριματικώς θα ερευνηθεί εάν υφίσταται ή όχιτο νομικό γεγονός, επί του οποίου θεμελιούται ησυζυγική ή συγγενική σχέση του ενάγοντος με τονθανατωθέντα, δηλαδή, αναλόγως, η ύπαρξη ή μητυπικώς έγκυρου γάμου και η καταγωγή τέκνου.Σύμφωνα με την κρατούσα σήμερα στη νομολογίατάση, τα εν λόγω προκριματικά ζητήματα θακριθούν κατά περίπτωση σύμφωνα με το δίκαιοπου υποδεικνύουν οι ελληνικοί κανόνεςσύγκρουσης, ήτοι οι διατάξεις των άρθρων 13, 17,19, 20 και 22 ΑΚ.

Documents

Σκέψεις σχετικά με το εφαρμοστέο στις ...2013 ΝΟΜΙΚΟ ΒΗΜΑ 157 τόπου τέλεσης της αδικοπραξίας, και η θεωρία