57
А. С. Пушкин МАРКУМ ИВАН ПЕТРОВИЧ БЕЛКИН ЦИССАЛАРИ П р о с т а к о в а хоним. Та^снрим, у ёшлигиданоц тарихга жуда Зам цизицар эди. С котинии Митрофан менга тортди. «Недоросль* НОШИРДАН Биз, И. П. Белкиннинг китобларга з^озир тавдим этилаётган циссаларини нашр цилишга киришар эканмиз, бунга марз$ум му- аллифнинг з^еч булмаса ^исцагина таржимаи ^олини илова этмоц- чи ва шу билан ватан адабиёти ^аваскорларининг ^аццоний талаб- ларига цисман жавоб бермо^чи булдик. Шу муиосабат билан биз Иван Петрович Белкиннинг энг яцин кариндоши хамда вори- саси Марья Алексеевна Трафилинага мурожаат цилдик: бироц, бахтга чарши, Трафилина бизга Белкин ^а^ида з$еч цандай маъ- лумот бериш имкониятига эга эмас экан, чунки мар^ум унга бутунлай нотаниш экан. Трафилина бу масала гозасидан бизга бир муътабар кишига, Иван Петровичнинг соди^ дустига муро- жаат цилишимизни маслахат берди. Биз бу масла^атга амал 1$илдик ва юборган хатимизга куйидаги кунгилдагидек жавобни олдик. Биз бу жавобни олижаноб фикрлар ва самимий дустлик- нинг цимматли ёдгори, шу билан бирга, мукаммал биографик маълумот сифатида, з$еч цандай узгариш ва изо^ кпритмай чоп циламиз. Мухтарам афандим***! Шу ойнинг ?н бешида ёзган муътабар мактубпнгизни шу ой- нинг йигирма учида олиш шарафига муяссар булдим, сиз ^зин- гизнинг уша мактубингизда менинг собиц самимий дустим, цур- гоним ёнидаги цушним Иван Петрович Белкиннинг тугилган ва вафот этган вацти, машгулоти, уй ахволи ва феъли-автори ^аци- 109

А. С. Пушкинferlibrary.uz/f/aleksandr_pushkin_marhum_ivan_petrovich_belkin_qissalari.pdf · А. С. Пушкин МАРКУМ ИВАН ПЕТРОВИЧ БЕЛКИН ЦИССАЛАРИ

  • Upload
    others

  • View
    24

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

А. С. ПушкинМ А Р К У М

ИВАН ПЕТРОВИЧ БЕЛКИН ЦИССАЛАРИ

П р о с т а к о в а хоним.Та^снрим, у ёшлигиданоц тарихга жуда

Зам цизицар эди.

С к о т и н и и Митрофан менга тортди.

«Недоросль*

НОШИРДАН

Биз, И. П. Белкиннинг китобларга з̂ озир тавдим этилаётган циссаларини нашр цилишга киришар эканмиз, бунга марз$ум му- аллифнинг з̂ еч булмаса ^исцагина таржимаи ^олини илова этмоц- чи ва шу билан ватан адабиёти ^аваскорларининг ^аццоний талаб- ларига цисман жавоб бермо^чи булдик. Шу муиосабат билан биз Иван Петрович Белкиннинг энг яцин кариндоши хамда вори- саси Марья Алексеевна Трафилинага мурожаат цилдик: бироц, бахтга чарши, Трафилина бизга Белкин ^а^ида з$еч цандай маъ- лумот бериш имкониятига эга эмас экан, чунки мар^ум унга бутунлай нотаниш экан. Трафилина бу масала гозасидан бизга бир муътабар кишига, Иван Петровичнинг соди^ дустига муро­жаат цилишимизни маслахат берди. Биз бу масла^атга амал 1$илдик ва юборган хатимизга куйидаги кунгилдагидек жавобни олдик. Биз бу жавобни олижаноб фикрлар ва самимий дустлик- нинг цимматли ёдгори, шу билан бирга, мукаммал биографик маълумот сифатида, з$еч цандай узгариш ва изо^ кпритмай чоп циламиз.

Мухтарам афандим***!Шу ойнинг ?н бешида ёзган муътабар мактубпнгизни шу ой-

нинг йигирма учида олиш шарафига муяссар булдим, сиз ^зин- гизнинг уша мактубингизда менинг собиц самимий дустим, цур- гоним ёнидаги цушним Иван Петрович Белкиннинг тугилган ва вафот этган вацти, машгулоти, уй ахволи ва феъли-автори ^аци-

109

да муфассал маълумот олишни орзу этибсиз. Мухтарам афан­дим, мен сизнинг бу орзуйингизни жону дилим билан адо этаман ва ушбу хатим орцали сизга унинг гапларидан, шунингдек узим- кинг шахсан кузатишимдан хотиримда долган барча маълумот- ларни юбораман.

Иван Петрович Белкин 1798 йилда Горюхино цишлогида виж- донли ва олижаноб оилада тугилди. Унинг марз^ум отаси, секунд- майор Петр Иванович Белкин Трафилинлар хонадонининг цизи Пелагея Газриловнага уйланган эди. У бой эмас, урта з̂ ол булиб, гоят даражада хужалик ишларининг кузини биладиган одам эди. У кишининг угли бошлангич маълумотни ^ишло^ дьячоги- дан олди. У узининг мутолаага, рус адабиётига булган з а̂васи учун, з$ар ^алай, уша муътабар кишидан миннатдор бУлса керак.3 815 йилда у Егер пиёда полкига хизматга кирди (лекин ^айси куни эканлиги хотиримда йуц) ва уша полкда то 1823 йилгача хизмат 1^илди. Ота-онасннинг вафоти деярлн бир ва^тга тугри келиши ва уни истеъфога чициб, Горюхино цишлогига, узининг тугилиб усган жойига цайтишга мажбур цилди.

Иван Петрович ?з мулкини идора цилишга киришиб, узининг тажрибасизлиги ва юмшоц кунгиллиги ор^асида отаси урнатган цатъий интизомни бушаштириб юборди ва тез орада хужаликни ёмон аз^волга тушириб цуйди. У ишга чечан, эпчил оцсоцолни плдан бушатиб (дездонлар, одатлари буйича, ундан норози эди- лар), унинг урнига кишло^ни бош^аришни— эртакларни боплаб а * тиши билан ишончга сазовор булган калитдор кампирга топ- шнрди. Бу тентак кампир йигирма беш сумликдан эллик сумлик- ни бир умр фар^ цила олмасди; у з а̂мма дез^конларнинг боласи-

,ни чукинтирган булиб, дезскоилар ундан умуман зсайшрлас эди- лар; дез^^онлар томонидан сайланган бу гумашта уларнинг ёни- ни олиш билан бир цаторда, шундай фирибгарликларга зсам йул цуйдики, низ^оят Иван Петрович баршчинани бекор этиб, жуда муътадил оброк белгилашга мажбур булди; биро^ шундан кейин з$ам деэдонлар унинг бушлигидан фойдаланиб, бнринчи йили енгиллик берилишини сурашди, кейинги йилларда эса оброкнинг учдан икки цисмидан орти^рогини ёнгоц, брусника ва шунга ух- шашлар билан тулашди; аммо шундай булса з$ам узлари учун бокимонда цолдиришди.

Иван Петровичнинг марз^ум отасига дуст булганим учун, уг- лига хам маслахат беришни уз бурчим деб билдим ва бир неча маротаба унга цулдан бой берилган аввалги тартибни урнатишга ёрдамлашмо^чи булдим. Шунинг учун бир кун унинг ^ургонига бориб, хужалик дафтарини талаб цилдим, фирибгар гумаштани чациртириб, Иван Петровичнинг зсузурида хужалик дафтарини синчиклаб текшира бошладим. Дастлаб ёш хУжайин зур иштиёц га 1̂ унт билан менга цулоц солди; биро^ з^исобларга Караганда, кейинги икки йил ичида дездеонлар купайиб, парранда ва уй хайвонлари камайиб кетганини курган Иван Петрович, шу даст- лабки маълумотлар билан кифояланиб, кейин гапимга

110

цулоц солмай ^уйди ва зур бериб текширишим ^амда цаттш$ суроц цилишим натижасида фирибгар оцсоцолни гангитиб цуйнб, нафасини ичига тушириб юборган бир вацтимда, Иван Петрович­нинг ^тирган стулида хуррак отаётганини эшитиб, жуда таъбим тиррш* булиб кетди. Шундан кейин унинг хужалик ишларша аралашишни бутунлай йигиштириб цуйдим ва унинг хужалик ишларини (узига ^хшаб) худонинг ихтиёрига топширдим.

Аммо бу нарса бизнинг дустона муносабатимизга ^еч цандан путур етказмади: чунки мен Иван Петровичнинг барча ёш дво- рянларимизга хос булган бу бушанглигига ва ^лгудай ношудли- гига афсуслансам ^ам, уни чин кунглимдан яхши курарднм; ахир шу ^адар беозор ^амда виждонли йигитни севмасдан бул- мае э$ам эди. Иван Петрович ^ам уз навбатида менинг кексали- гимни ^урмат цилар ва менга ихлоси зур эди. Гарчи бизнинг одатимиз, фикримиз ва феъл-авторимиз бнр-биримизникига куп жи^атдаи ухшамаслигига ^арамай, у то умрининг охиригача менинг самимий су^батларимни тавдирлаб, деярли э$ар куни мен билан куришиб турарди.

Иван Петрович жуда муътадил ^аёт кечирар ва ^ар цандай иерофгарчиликдан четда эди. Мен унинг мает булганшш ^еч ца- чон курмаганмаи (бу хол эса бизшшг томонларда эшитилмаган муъжиза ^исобланиши мумкин); унинг хотнн**>изларга шитнеци жуда баланд бУлиб, лекин узи циздек уятчан йигит эди1.

Мактубингизда курсатилган циссалардан ташкари, Иван Пет­рович талайгина цулёзмалар з̂ ам цолдирган; бу цулёзмаларнинг бир цисми менда сацланади, бир ^исмини эса Иван Петровичнинг калитдори турли рузгор ишларига ишлатиб юборган. Шуидай цилиб, утган йили цишда калитдор хотин турадиган хоналар- нинг з$амма деразаларига Иван Петрович ёзиб тугатмаган рома- нининг биринчи цисми ёпиштирилган эди. Ю^орида номи зикр этилган циссалар унинг дастлабки тажрибаси булса керак. Пиан Петровичнинг айтишича, йиа асарларнинг купчилиги рост булиб, улар турли мансабдаги кишилардан эшитилган. Бироц асарлар- даги исмларнинг деярли ^аммасини Иван Петровичнинг узи цУйган. Г^ишлоцларнинг номи эса, атрофимиздаги жойларнинг номи булиб, шунинг учун ^ам циссаларнинг аллацайси бир ери- да менинг цишлогим хам тилга олинган. Булар цандайдир ёмон ният билан эмас, балки фацат тасаввур доирасининг торлигидан келиб чиккандир.

Иван Петрович 1828 йилнинг кузида безгак билан огриди, бу касал иситмага айлакиб кетди, хусусан энг огир касалликлар, жумладан цадоц ва шунга ухшашларни даволашга мо^ир уезд табибимизнинг зур гайрат курсатишига царамай, у вафот этди. Иван Петрович ^ттиз ёшда менинг цулимда жон берди ва Горю-

1 Шу уринда бир латифани эслаб $тшпга т^гри келади, лекин биз уни орти^ча з^исоблаб, бу ерга киргизмадик: аммо китобхонни ишонтириб айтамизки, унда Иван Петрович Белкиннинг хотирасига дог туширадиган ^еч гап (П ушкинпинг изоуи.)

111

хино ^ишлогининг черковига — марз^ум ота-оналарининг ёнига дафн этилди.

Иван Петрович урта буйли, куккуз, малла соч, циррабурун, оппоц, котмаровдан келган киши эди.

Мана, му^тарам афаидим, менинг мар^ум цушним ва д̂ стим̂ - нинг ^аёти, машгулоти, феъл-автори ^амда циёфасидан эслай олганларим мана шу. Борди-ю, мактубимдан бирор нарса учун фойдаланмо^чи булсангиз, номимни сира-сира тилга олмаслиги- нгизни утиниб сурайман; зотан, узим ёзузчиларни жуда з^урмат филсам ва севсам з$ам, лекин ёзувчилик ишига киришишни ор- тицча ва менинг ёшимдаги кишига келишмаган бир иш деб э$и- соблайман. Сизга самимий э^тиром ва ^оказолар билан:

1830 йил , 16 ноябрь.Ненарадово цишлоги.

Муаллифнинг ^урматли дустининг истагини назарга олиб, бизга юборган маълумоти учун чуцур миннатдорчилик билдира- миз, ^амда китобхонлар унинг самимийлиги ва олижаноблигини таедирлайдилар, деб инюнамиз.

А, Г7.

УЦ

Виз отишдик.Баратинский1

Мен уни дуэль цоидаси б#йи- ча отиб ташлашга ^асамёд этдим (уз узиш навбати мен-

да цолди).*Лашкарго%даеи кечадан*2

Биз *** манзилида турган эдик. Армия офицерининг э̂ аёти маълум. Эрталаб таълим, манеж3. Полк командири *** никида ёки я^удий цовоцхонасида тушлик, кечцурун пунш ичиш ва картабозлик. *** да биронта ^ам ишрат уйи ва биронта ^алли^ йу^ эди: биз бир-биримизникида тупланардик ва у ерда рз мун- длрларимнздан булак з̂ еч нарсани курмас эдик.

Бизнинг улфатчиликда ^арбий булмаган фацат бир киши бор эди. Унинг ёши уттиз бешларда булиб, биз уни катта деб ^урмат цилардик. У узининг куп иш курганлиги билан биздан анча ус- тун турарди; бунинг устига унинг доим маъюслиги, цайсар таби- атй ва аччи^ тили биз ёшларнинг онгимизда кучли таъсир 40л-

1 Е% А . Баратинский — Пушкин замонасининг атоцли шоири.* Пушкин замонасининг машз^ур адиби — декабрист А. А. Бестужев-

Марлинский асари.5 Манеж — от ^ргатиладиган ёки чавандозлар ва отлиц аскарлар машц

циладиган атрофи уралган жой ёки бино.

112

диради. Унинг з а̂ёти галати бир тарзда эди; узи русга ухшар, лекин ажнабий исмда эди. Бир вацтлар у гусарлик цилиб, яхши- гина кун кечирган; унинг истеъфога чициши ва бу пасхам 1̂ иш* ловда кучиб келиб, з̂ ам фацирликда, з$ам исрофгарчиликда кун кечириши сабабларини з$еч ким билмас эди: у эгнига эски цора сюртук кийиб, доимо яёв юрарди, аммо полкимиздаги з а̂мма офицерлар учун дастурхони ёзиц эди. Тугри, таомлари икки ёки уч хил булиб, буни истеъфодаги бир солдат пиши- рар, аммо шампанскийси ариц булиб о^арди. Унинг бойли- гини з$ам, даромадини з$ам з$еч ким билмас ва бу з^атда су- рашга з$ам з̂ еч ким журъат этолмас эди. Унинг купроц з а̂рбий ишга дойр китоблари з а̂мда романлари б^ларди. У бу китоб- ларини жон деб у^игани берар ва з$еч 1$ачон сураб олмасди; шунингдек бировдан олган китобини з$ам з$еч цачон эгасига 1$айтиб бермасди. Унинг муз^им машгулоти туппонча отишдан иборат эди, уйининг деворлари илма-тешик булиб кетганлигидан худди асаларининг уясига ухшарди. У турадиган кулбанинг ягона безаги жуда куп хилма-хил туппончалар эди. Отиш ишида у низ^оятда ажойиб санъатга эришган эди. Агар кишининг боши- га нок цуйиб, у^ билан уриб учириб юбормоцчи булса, полки- мизда з$еч ким иккиланмасдан бошини тутарди. Биз купинча дуэль т?грисида сузлашардик; Сильвио (мен уни шундай деб атайман) з$еч цачон гапга аралашмас эди. Дуэлга чиоданмисиз, деб сурасак, у ^урувдина, чивданман дер, аммо муфассал айтиб бермасди. Афтидан, бундай суроцлар унга ёцмаслиги куриниб турарди. Биз, бу одам узининг даз^шатли санъати билан биров- нинг бошини еган булса керак, деб гумон цилардик. Шу билан бир цаторда, унда ^^р^о^ликдан асар бор деб хаёлимизга з$ам келмас эди. Шундай кишилар борки, ёлгиз ташци к^ринишининг ^зи бундай шубз^аларга й^л з^ймайди. Тасодифий бир з о̂диса з^аммамизни з а̂йрон цолдирди.

Бир куни бизнинг офицерлардан ун кищи Сильвионикида тушлик циларди. Ичиш одатдагича булди, яъни жуда куп ичил- ди, тушликдан сунг биз уй эгасининг банк тутишини сурадик. У анчагача унамади, чунки у картани жуда кам уйнарди; низ о̂ят ^ртага эллик сум ^уйди ва утириб карта суза бошлади. Биз уни ураб олдик, уйин цизиб кетди. Уйин чогида жим утириш Силь- вионинг одати эди, у з$еч вацт суз талашмас ва изоз$ бериб утир- масди. Агар гардкамчи нотугри санаб цуйса, у дарров камини т^лар ёки ортигини ёзиб цуяр эди. Биз буни билардик в а шунинг учун з̂ ам унинг уйинни билганича бошцаришига халал бер- масдик. Аммо орамизда, яцинда бизга утказилган бир офицер бор эди. У уйин устида, паришонхотирлигидан нотугри з̂ исоб ^илиб 1^уйди. Сильвио бурни олиб >'з одатича з^исобни тугрилаб ёзиб цуйди. Офицер уни янглишган деб Уйлаб изоз^лай кетди. Сильвио индамай карта сузаверди. Офицер бетоцат булиб, чу тка­ни олди-да, назарида нотугри к^ринган рацамларни учириб таш- лади. Сильвио б^рни олиб, яна ёзиб ч^йди. Вино, ^йин ва $р?оц-

8—1892 113

ларининг кулишидан цизишиб кетган офицер, $зини цаттиц таз$- Ннрланган деб санади ва аччигидан столдаги мис шамдонни олиб Сильвиога отди, у з^рга чап бериб цолди. Биз довдираб цолдик. Сильвио урнидан туриб, газабидан кузлари чацнаган з^олда:

— Мухтарам жаноб, марз^амат ^илиб чи^иб кетинг ва бу э о̂диса менинг уйимда булгани учуй худога шукур цилинг,— деди.

Биз бунинг о^ибати ёмон булишига шубз^а ^илмасдик ва янги Зфтогимизни улди деб ^исобладик. Офицер, банкчи афандининг таздеирлангани учун истаган човда жавоб беришига тайёрман, деди-да, чициб кетди. Уйин яна бир неча минут давом этди; ле- кин уй эгасиыинг ноилож ^йнаётганини сезиб, биз бирин-кетин турдик ва тез орада у сфицернинг иш #рни буш цолишини суз- лашиб, уй-уйимизга тарцалишдик.

Эртасига биз манежда, бечора поручик тирикмикин, деб турган эдики, унинг $зи келиб цолди; биз бу саволни унинг з̂и* га бердик. У з̂ али Сильвис тугрисида з$еч ^андай хабар билганим й$ц, деб жавоб берди. Бу з̂ ол бизни таажлсубга солди. Биз Силь- вионикига бордик, уни з^овлида, дарвозага ёпиштирилган карта- нинг тузига уц устидан у!> узаётгашши курдик. У бизни одатда- гича цабул цилди, кечаги з о̂диса тугрисида бир суз з$ам демадя. Уч кун утди, поручик з̂ амон тирик эди. Биз ажабланиб: «Наз̂ от ки Сильвио дуэлга чи^маса?»— деб бир-биримиздан сурардик. Сильвио дуэлга чицмади. У оддийгина изоз$ билан цаноатланди ва ярашиб кетди.

Бу эса Сильвиога нисбатан ёшларда ёмон фикр тугдирди. Одатда одамгарчиликнинг энг ю^ори фазилати ботирликда в л турли нуцсонларни кечиришда деб билган ёшлар жасорат кур* сатмасликни з$еч бир кечирмайдилар. Шундай булса-да, боря- бора з^аммаси унутилиб кетди ва Сильвионинг аввалги обруси Урнига келди.

Энди унга ёлгиз яцинлаша олмасдим. Табиатан романтик та саввурга эга булганимдан, з̂ аёти мажхул туюлган ва цандайдир сирли бир циссанииг цазфамони булиб куринган бу одамга авва- ло, цаммадан к^ра менда ихлос кучли эди. У мени севарди ва меи билан суз^батда одатдаги ч^рткесарлигини бир ёцца цуйиб, тур ли нарсалар тугрисида дилкаш гаплашарди. Аммо Уша кечадаг»* кунгилснз воцеадан сунг унинг обруси тукилди ва уз айби била;» обрусини яна кутармади, деган бир фикр менинг бошимдан кег- масди ва у билан илгаригидай муомалада б?лишимга халал б*: рарди: юзига царагани уялардим. Сильвио жуда ацлли ва таж рибали булганидан менинг кайфиятимни ва бунинг сабабншг паицар эди. Бу з̂ ол уни ранжитар эди; мен билан шу тугрида сузлашмоцчи булганини бир-икки марта сезиб цолдим; аммо мен бундай пайтда чап бердим; Сильвио з̂ ам мендан узини торт- ди. Шундан кейин у билан уртоцларим орасида куришадиган булдим ва узаро очиц суз^батларимиз т^хтади.

Пойтахтнинг паришонхотир аз^олиси цишлоц ёки шаэ^арча-

114

ларнинг а^олиларига яхши маълум булган куп таассуротдан, масалан, почта келадиган кунни кутишдан хабарсиздир: сешанба ва жума кунлари бизнинг полкимиз идораси офицерлар билан туларди: биров пул, биров хат, биров газета кутарди. Одатда па- кетлар шу ернинг узида очилиб, янгиликлар айтилар, идора бундай вацтда жуда гавжум ва говур-гувур буларди. Сильвиога з̂ ам хат бизнинг полкка келарди.

Шунинг учун у з$ам одатда шу ерда буларди. Кунлардан бир кун унга бир пакет бердилар. У гоят сабрсизлик билан хатни очди. Хатга цараркан, кузлари чарацлаб кетди. З̂ ар цайсиси уз хатига тикилган офицерлар з̂ еч нимани пай^амадилар. «Жаноб- лар,— деди Сильвио,— менинг дарз о̂л кетишим керак булиб цол- ди; бугун кечаси ж?найман. Умид циламанки, сизлар менинг уйимда суигги марта мез^мон булишни рад этмассизлар. Мен сизни з̂ ам кутаман,— деб давом этди у менга цараб,— албатта келинг». Шундай деб у шошилиб чи^иб кетди: биз Сильвионики- да т^планмо^чи булиб тар^алдик.

Мен тайинланган вацтда Сильвионикига келсам, бутуп полк офицерларининг деярли з^аммаси шу ерда экаи. Унинг борли^ нарсалари тугулган булиб, фацат илма-тешик булиб кетган шип- шийдам деворларгина долган эди. Биз стол атрофига утирдик; уй эгасининг кайфияти жуда жойида эди, куп утмасдан унинг хурсандлиги з^аммамизга таъсир этди, пайдар-пай шишалар па- циллаб очилар, цадаз^лар купикланар ва типмай вишиллаб ту­ра рди, биз эса кетувчига зур бериб оц й^л ва саодат тилардик. Кечаси алламаз^алда стол атрофидан турдик. Фуражкаларни слаётганимизда, Сильвио з а̂мма билан хайрлашди, чи^иб кета- ётганимда г^улимдан ушлаб тухтатди в а:

— Сиз билан сузлашмоцчиман,— деди секингина.Мен ^олдим.Мез^монлар кетишди; иккимиз ^олдик ва бир-биримизга ца-

рама-^арши з о̂лда, индамасдан трубка тортиб утирдик. Сильвио ташвишлй куринар, унинг хушча^ча^лигидан асар з$ам цолма- ган эди. Узи маъюс, ранги оппо^ оцарган, кузлари чара^лар, бу з̂ олат огзидан чи^аётган цуюц тугун билан цушилиб, уни шай- гонга ухшатиб юборган эди. Бир неча минут утгач, Сильвио Бслмликни бузиб:

— Балки биз бундан с^нг з$еч цачон куришмасмиз,— деди,— жудолик олдидан мен сиз билан гаплашмоцчиман. Бош^алар- яинг фикрига унча эътибор ^илмаслигимни балки сезгандирсиз; аммо сизни севаман, шунинг учун кунглингизда нотугри фикр ^олдириш менга огир.

У тухтади ва тутаб булган трубкасига тамаки тулдира Оош- лади; мен ерга цараб, жим утиравердим.

— Уша бадмаст телба Р... дан цасос олмаганим,— деб давом этди у,— сизга галати туюлгандир. Сиз ишонингки, ^урол тан- лаш з^уку^и мекда булганидаи, унинг з̂ абти менинг цулимда 6У-

115

либ, менинг ^аётим эса деярли хавфсиз эди; ^зимнк тийишимни фацат олижаноблигимдан деб айтишим мумкин эди, лекин ёлгон гапиришни истамайман. Агар мен уз ^аётимни бутунлай таэ$ли- када цолдирмай Р... ни жазолаёлсам эди, у ^олда мен уни ^еч цачон кечирмас эдим.

Мен дайрой булиб Сильвиога царадим. Унинг бу гапи мени хижолатда цолдирди. Сильвио сузини давом эттирди:

— Худди шундай: мен ^зимни улимга ма^кум этишга э$а- цнм Олти йил аввал мен бировдан тарсаки еганман, уша душманим ^али тирик.

Мен жуда цизицсиниб цолдим.— Сиз у билан дуэлга чицмадингизми? Щароит сизни ажра-

тиб юборган булса керак?— дедим.— Мен у билан дуэлга чивдим,— деб жавоб берди Силь­

вио,— мана ^шандан долган хотира.Сильвио Урнидан турди ва заррин попукли (фрапцузлар

Ьоппе! йе роНсе1 дейдиган) ^изил шапкани олиб, бошига кийди. Уц унинг пешонасутдан бир энли юцоридан тешиб ^тган эди.

— Менинг *** гусар полкида хизмат цилганимни биласиз,— деб давом этди Сильвио.— Менинг феълим сизга маълум: з̂ ам- мавацт устун б^лишга одатланганман, бу ёшлигимдан долган бир дард. Бизнинг замонамизда жанжалкашлик мода эди: мен армияда биринчи жанжалкаш эдим. Биз ичагонлик билан мац- танардик, мен ичишда Денис Давидов2 мад^ этган машхур Бур- цовни ^ам цочирардим. Бизнинг полкда деярли э$ар минутда дуэль булиб турар ва мен ^аммасида ё гуво^, ёки иштирокчи булардим. Уртоцларим мени ^урмат килишар, тез-тез узгариб турувчи полк командирлари эса, менга зур бир бало деб царар- дилар.

Мен хотиржам (ёки безовта) шу^ратимдан завцланардим. Шу вацтда, бизнинг полкка бадавлат ва асилзода оилага мансуб бир йигит (отини айтмайман) келди. Умримда бундай ажойиб бахтиёр кишини курмаган эдим! Ёш, а^лли, келишган, энг хуш- чацчац, жасорат курсатишда энг бепарво, донгдор, $гзи саногини билмайдиган ва з$еч ^ачон тугамайдиган пулдор одамни куз олдингизга келтиринг ^амда унинг бизда цандай таъсир цолди- ришини тасаввур этинг. Менинг устунлигимга рахна етди. У менинг довругимни эшитиб, дуст булиш йулини излади; бироц мен уни совуц царши олдим, у эса з̂ еч бир таассуф билдирмай мендан узоцлашди. Мен уни жуда ёмон куриб цолдим. Унинг полкдаги ва хотин-^излар орасидаги шухрати мени каттиц га- заблантирарди. Мен у билан жанжаллашгани барона ахтара бошладим; эпиграммаларимга у э$ам эпиграмма билан жавоб

1 Полиция цалпоги (офицерлар кийиши учун махсус тайёрланган 6У- лади).

“ Денис Давидов — шоир ва 1812 йилги Ватан урушининг партизани*

116

берарди, унинг шеърлари ^аммавацт кутилмаган ва меникидан ^ткир, албатта жуда цизиц буларди. У з^азиллашарди, мен эса аччигланардим. Низ^оят, бир куни, поляк помешчигининг уйида булган балда мен унинг бутун хонимлар диццатини, айницса, мен билан муносабатда булмиш уй бекасининг назар-дивдатини жалб этганини куриб, цулогига ярамас бир гап айтдим. У туто- циб кетди ва юзимга бир шапалоц урди. Биз уз циличларимизга ташландик; хонимларнинг кайфлари учиб кетди; бизни ажрат- дилар; уша кечанинг ^зидаёц биз дуэлга чиадик.

Тонг пайти эди. Мен уч секундантам1 билан тайинланган жойда ни^оятда ц&ттяц бетоцат булиб рацибимни кутардим. Ба^ор цуёши кутарилиб, иссиц цизита бошлаган эди. Мен уни узовдан курдим, У мундир кийган ва цилич таццан булиб, бир секундант билан бирга пиёда келар эди. Биз у келаётган томонга юрдик. У фуражкаси тула гилосни цулида тутган з̂ олда яцин- лашди. Секундантлар бизга ун икки одим улчаб бердилар. Мен биринчи марта узишим керак эди; лекин газабдан шу цадар з$аяжонланган эдимки, тугри нишонга олишимга ишонмасдим, $гзимни босиб олиш учун биринчи марта уц узиш з^уцуцини унга бердим: душманим рози булмади. Чек ташлашга царор бердик: биринчи сон унга, абадий бахтиёр кишига чицди. У нишонга олиб отди, уц фуражкамни тешиб утди. Навбат менга келди. Ни- у,оят унинг з̂ аёти менинг цулимда эди; мен унга, юзларидан ан- даккина булса з̂ ам безовталик аломати ^идириб, дицкат билан царадим... У туппонча царшисида туриб, фуражкасидаги пишган гилосларни танлаб олиб еяр ва туфлаб чицараётган гилос данак- лари учиб келиб нац менинг оёгим тагига тушар эди. Унинг бе- парволиги газабимни ошириб юборди. Уз з^аётини з̂ еч бир цадр- ламаган кишини улдиришдан менга нима фойда, деб уйладим. Бошимга ёвуз бир фикр келди. Туппончани туширдим.

— Сиз, афтидан, энди улиш ниятида эмассиз,— дедим мен унга,— марз^амат цилиб, нонуштангизни дилинг; сизга хал ал беришни истамайман...

— Сиз цитдак з$ам халал бермайсиз,— деб эътироз билдирди у ,— мар^амат цилиб ота беринг, тагин узингиз биласиз: отиш навбати сизники, мен з^аммавацт сизнинг хизматингизга тайёр- ман.

Мен секундантларга з^озирча уц узмаслигимни билдирдим ва шу билан дуэль тугади.

Мен истеъфога чициб шу жойга келдим. Ушандан бери уч тугрисида ^йламаган куним булмади. Энди мен кутган вацт келди...

Сильвио эрталаб келган хатни чунтагидан олди ва менга уциш учун узатди. Кимдир (афтидан унинг гумаштаси булса керак) Москвадан хат ёзиб, машуур зот тез орада ёш ва гузал Чизга уйланишини билдирган эди.

1 Дуэлда вакил сифатида цатнашувчи.

117

— Сиз бу машуур зотнинг ким эканини пай^агандирсиз,— деди Сильвио менга.— Мен Москвага бораман. Х$Ш1, цани к?- рай-чи, т#йи олдида з̂ ам, бир вацтлар гилос еб туриб улим кут- гандай бепарво турармикин!

Шундай деб, Сильвио Урнидан турди, фуражкасшги ерга бир уриб, худди цафасдаги йулбарсдай уй ичида уёцдан-буёвда юра бошлади. Мен цимир этмай туриб, унинг гапига цуло^ сол- дим. Бир-бирига зид галати з^ислар мени безовта циларди.

Хизматкор кириб, арава ^шилганини айтди. Сильвио ц$юш- ни цаттиц цисди ва биз ^пишиб хайрлашдик. У икки чамадон ^уйилган аравага утирди, бирига туппончалар, иккинчисига унинг нарсалари солинган эди. Биз яна хайрлашдик. Шундан кейин отлар елиб кетди.

II

Бир неча йил утди, силавий шароит мени Н*** уездининг куримсиз бир ^ишлогига кучишга мажбур этди. Хужалик иш- лари билан машгул булганимда хам, илгариги сертуполон ва бепарволик билан утадиган з^аётимни кумсаб, секингина уэ̂ тор- тиб ц^ярдим. Менинг учун энг цийини куз ва циш кечаларини танз^оликда утказиш ЭДИ« Туш ва^тигача гумашта билан гап- лашиб, иш билан уё^-буёвда бориб, ёки хужаликни айланиб бир амаллаб етиб олардим, аммо цоронги туша бошладими, то- катим то!̂ булиб, узимни цаерга ^уйишпи билмай цолардим. Шкафларнинг остларидан ва омбордан топиб олган бир неча ки- тобни у^ийвериб ёд цилиб юбордим. Омборчи хотин Криловна билган з а̂мма эртакларни бир неча мартадан эшитдим: аёллар- нинг ц^шицлари мени зериктирадиган булиб цолди. Унча ширил булмаган шаробдан ичишга тушган эдим, бошимни огритди; т$г- рисини айтганда, гам чекиб ичагон булиб цолишдан, яъни уез- димизда нусхаси к^п топиладиган бадмастлардан бири булиб цолишдан цурцдим. Суз^батининг купроги зрщичоц ва уз̂ тортиш- дан иборат булган икки ё уч бадмастдан бош^а атрофимда Я1$ил цУшни й^ц эди... Улар билан бирга б^лишдан к^ра танз^олик аф- зал эди.

Мендан т#рт ча^ирим нарида, графиня Б*** га царашли кат- та бир мулк бор эди; аммо унда фацат иш бошцарувчи яшарди, графиня эса узининг мулкига фацат бир марта, эрга теккан йили келган, ^шанда з$ам бир ойдан ортиц турмаган эди. Лекин т у н ­га царамай, менинг танз^оликда утган з^аётимнинг иккинчи ба- дорида графиня эри билан ёзни уз цишлогида утказар эмиш, деган гап тарцалди. Дарз^ацицат, улар июнь ойининг бошида келишди.

Бадавлат цушнининг келиши цишлоц аз^олиси учун музргм бир даврдир. Помешчиклар ва уларнинг хизматкорлари бундай з о̂диса т^грисида икки ой олдин ва уч йил кеййн з$ам сузлаб юрадилар. Менга келганда, гапнинг т^гриси, ёш ва чиройли хо-

118

нимнинг келиши тугрисидаги хабар менга цьттиц таъсир этди; сабрим тугаб, куришга шошилдим, шунипг учун з̂ ам у келган Зафта якшанба куни тушдан кейин, зоти олийларига яцин цуш- ни ва итоатли цул сифатида узимни танитмоц учун *** 1{ишлоги- га йул тутдим.

Малай мени граф кабинетига бошлаб кирди, ^зи эса менинг келганимни билдириш учун кетди. Дангиллама хона турли-ту­ман безаклар билан имкони борича яхшилаб безатилганди; де- ворлар ёнида китоб тула шкафлар, з$ар цайсисининг устига брон- ва хайкал цуйилган эди. Мармар печь устида катта ойна турар, полга яшил мовут цоцилган ва гиламлар солинган эди. Уз фа-

'Ф Ф масканимда безак куришдан холи булгап ва купдан бери узгаларнинг давлатини к^рмаган мен, графни чучиган ва узок вилоятдан арзга келиб, министрнинг чицишини кутган кишидай, ^андайдир хаяжон билан кутар эдим... Эшиклар очилиб, уттиз икки ёшлардаги чиройли бир киши чивди. Граф очиц чехра ва хушмулозамат билан менга яцинлашди: мен тетикланишга ха- ракат цилиб, узимни танитмоцчи булган з̂ ам эдимки, лекин у мендан олдин гап бошлаб цолди. Виз утирдик. Унинг эркин ва назокат билан гапириши менинг довдирашимни тез орада тар- цатпб юборди; мен энди узимнинг одатдаги з^олимга кира бош- лаган эдим, бирдан графиня кириб цолди, мен аввалгидан баттар довдираб 1^олдим. У з^ацицатан жуда гузал эди. Граф унга менн таништирди; мен уларга бетакаллуфроц куринишни истардим, аммо узимни цанча хотиржам тутишга уринганим сайин, шунча баттарроц ноцулай з$ис этардим. Улар мени узимни тутиб оли- шим ва янги танишликка куникишим з а̂мда яхши цушнилар сифатида улар билан бемалолроц гаплашишим учун имкон бе- риш мацсадида, узаро бир-бирлари билан сузлаша бошладилар. Бу орада мен уёадан-буёеда юриб, китобларни ва суратларни к^рдим. Мен суратларга куп з$ам тушунавермайман, аммо бу- лардан биттаси дивдатимни жалб этди. Бу сурат Швейцария- нинг бир.манзарасини тасвир этарди; аммо мени ундаги санъат »мас, суратнинг икки у^ билан бир жойи тешилгани цизицтирар- ди. «1^андай яхши отилипти-я!»— дедим мен графга цараб. «Да,— деб жавоб берди у ,— жуда яхши отилган. Х^ш, сиз яхши ота оласизми?»— деб давом этди у. «Тузуккина отаман,— де­дим, гап низ^оят менга яцин мавзуга кучганига цувониб.— Агар Згзимга синамол туппонча булса, уттиз цадам наридаги картани з$ам ура оламан». «Ростдан-а?— деди графиня жуда эътибор бе- риб;— Сен-чи, азизим, уттиз цадам наридан картани ура оласан- ми?» «Бацти келганда синаб курамиз,— деди граф,— бир вацт- лар яхши отардим; лекин, мана, турт йилдирки, цулимга туп­понча олганим йуц». «О, ундоц б^лса, гаров бойлашаманки, зоти олийлари, сиз хатто йигирма цадамдан з$ам картани уролмайсиз, чунки туппончани кунда отиб туриш керак. Мен буни тажриба- да курганман. Мен полкимиздаги энг яхши мерганлардан бири зужсобланардим. Бир куни туппончамни тузатишга бериб, шундан

119

кейин роса бир ой ц^лимга т^ппонча олмай юришга т^гри келиб_̂_$олди. Хуш, шундан кейин нима б^лди денг, зоти олийлари?

Кейин дастлаб цулимга туппонча олиб отганимда, йигирма беш цадам жойдаги шишани нишонга олиб, турт марта уст-усти- га хато цилдим. Бизда з^азилкаш, аскиябоз бир ротмистр1 бор эди; у менинг уролмаганимни к^риб: «Ука, куриниб турибдики, шишага цул кутаролмайдиган булиб цолибсан»,— деб тегишди. Й$ц9 зоти олийлари, машцца бепарво цараш ярамайди, б^лмаса, албатта, унутилади. Менинг учратганим энг яхши бир мерган з*ар куни тушлик олдидан жуда булмаганда уч марта уц отишни машц циларди. Бу унга бир цадаз$ арацдай одат б^либ цолган эди». Граф билан графиня менинг с^зга киришиб кетганимдан хурсанд эдилар. «У цандай отарди?»— деб скради граф. «Мана шундай, зоти олийлари, баъзан шундай б^лардики, деворга паш- ша ц^нганини куриб цолса, сиз куляпсизми, графиня? Худо урсин, тугри. Пашшани курса: Кузька, туппончамни олиб кел, деб айтарди. Кузька Уцланган туппончани келтирарди, у эса отиб, пашшани деворга ёпиштирарди: «Таажжуб!— деди граф.— Х^ш, унинг оти нима эди?» «Сильвио эди, зоти олий­лари!» «Сильвио?— деб цичцирди ^тирган урнидан сакраб туриб граф.— Сиз Сильвиони танирмидингиз?» «Нега танимай, зоти олийлари; мен у билан дуст здим. У бизнинг полкка худди $зи- мизнинг огайни-уртоцдай цабул цилинган эди; мана беш йил- дирки, ундан з̂ еч хабар йуц. Чамаси, зоти олийлари з$ам уни танир эканлар-да?» «Танирдим, яхши танирдим. У сизга айтган- миди... Йуг-э, айтмагандир: у сизга жуда ажиб бир з^одисани гапириб бермаганмиди?!» «Балда цандайдир бир дайди урган шапалоцни айтмоцчимисиз, зоти олийлари?» «У сизга уша дайди- нинг отини айтмаганмиди?» «Йуц, зоти олийлари, айтмаганди.. Оз̂ ! Зоти олийлари!— деб давом этдим мен з^ацицатни пайцаб цолиб.— Афв этинг... мен билмабман... уша сиз эдингизми?..» «Уша мен,— деди граф кайфи жуда бузилган золда,— бу отилган сурат эса, бизнинг сунгги учрашувимиз хотирасидир...» «Оз$, ази- зим,— деди грэфиня,— тангри з̂ аци гапира к^рма; эшитсам горагимни валима босади». «Йуц,— эътироз билдирди граф,— мен з^аммасини айтиб бераман; мен унинг дустини цандай хафа цилганимни-ку, билар экан, энди Сильвио хам мендан цандай уч олганини, майли, билиб цуйсин». Граф креслони менга суриб берди. Мен #тириб мароц билан тубандаги з^икояни эшитдим.

«Мен бундан беш йил аввал уйландим, биринчи 1Ье Ьопеу- тооп2 ойини з$ам шу ерда, шу цишлоцда ^тказдим. ^аётимнинг энг яхши дамлари ва энг огир хотираларидан бири з̂ ам шу ерда утди.

Кунлардан бир кун биз иккимиз отда сайр цилиб юрардик; хотиним минган от негадир тисланиб, юрмай цуйди; у цурциб

1 Ротмистр — кавалерияда эскадрон команднри.2 Бол ойини (инглизча).

120

отнинг жиловини менга бериб, узи уйга пиёда кетди; мен олдин- роц келдим. З^овлида бир йул аравасини к^рдим, менга хонам- да номини билдирмай, аммо менда иши борлигини айтиб, бир одам кутиб ^тирганини билдирдилар. Мен Уша хонага кирдим ва цоронгида тош печь олдида соцоллари ^сиб кетган бир одам турганини курдим; мен уни танишга з^аракат ^илиб яцинлаш- дим. ♦Сен, мени таний олмадингми, граф?»— деди титроц товуш билан у. «Сильвио!*— деб цичцирдим мен ва эътироф этаманки, сочларим бирдан тик булганини сездим. «Худди шундай!— деб давом этди у .— 7?ц узиш навбати менда долган эди; мен туп- пончамни бушатгани келдим, тайёрмисан?» Унинг ён чунтаги- дан т^ппончаси куриниб турарди. Мен Ун икки цадам улчаб, хотиним келиб цолмасдан тезроц отишини илтимос этиб бурчак- ка бориб турдим. У пайсалга солди — чироц суради. Шам кел- тирдилар. Мен эшикларни беркитиб, ичкарига з$еч кимни кирит- масликни буюрдим ва яна отишини илтимос ^илдим. У туппон- чани олиб кузлай бошлади. Мен секундларни санардим... Мен рафи^амни уйлардим... У минут шунчалар да^шатли утди! Сильвио 1$лини туширди. «Туппончамга $ц урнига гилос дана- ги солинмаганига афсусланаман...— деди у,— огир. Менга з̂ амон бу дуэль эмас, цотиллик булиб к^риняпти: мен цуролсиз одамни нишонга олишга урганмаганман. Янгидан бошлайлик; чек ташлаймиз, кимга чицса уша биринчи отади». Бошим ай« ланиб кетди... Мен рози булмадим шекилли... Низ^оят, биз яна бир туппончагш уцладик, чек ташладик. Чекни у бир ва^т ме­нинг у ким тешган фуражкасига солди; менга яна биринчи сон чивди. Сунг у менга а ело мен унутмайдиган бир истез з̂о билан: «Граф, сен жуда з$ам бахтлисанЬ— деди. Мен узимнинг нима булганимни ва унинг мени бу ишга цандай ^илиб мажбур этга- нини англай олмай цолдим... Лекин мен отдим, отган уцим мана бу суратга тегди. (Граф бармоги билан уц тешган суратни кУр- сатди. Унинг юзи оловдай цизарди; графинянинг ранги куйлаги- дан баттар оцариб кетди; мен таз с̂ин этишдан узимни тута ол- мадим.)»

«Мен отдим,— деб давом этди граф,— тангрига шукурки, Уцим хато кетди; шунда Сильвио... (шу онда у з^ацицатаи з$ам цур^инчли эди) мени нишонга ола бошлади. Бирдан эшиклар очилди-да, Маша чопиб кирди ва чинцириб буйнимга узини таш- лади. Унинг келиши мени тетиклантирди. «Севгилим, биз з̂ азил- лашаётибмиз-ку, курмаяпсанми?— дедим мен унга.— Нега сен мунча цурциб кетдинг? Бор, бир стакан сув ичиб кел; мен сени зеки дустим ва уртогим билан таништираман». Маша з̂ амон ишонмасди. У, хайбатли Сильвиога ^араб: «Айтинг, эрим тугри сузлаяптими? Икковингиз ростдан з^азиллашяпсизми?»— деди. «У з^амиша хазиллашади, графиня!— деб жавоб берди Силь­вио.— Бир вацт хазиллашиб бир шапало^ урган эди, кейнн яна з^азиллашиб мана бу фуражкамни отиб тешди, з̂ озир хазилла­шиб менга уц узди-ю, уци хато кетди, энди менинг з$ам ^азил-

121

лашгим келиб цолди...» Шундай деб, унинг к^з унгида мени кишонга олмоцчи булди. Маша унинг оёги остига узини ташла ди. «Тур, Маша, уят!— деб цичцирдим мен газаб билан.— Си * аса, жаноб, бечора хотинни таздофлашдан тухтайсизми, йуцми? Отасизми, й^цми?»— дедим. «Отмайман,— деб жавоб берди Сильвио,— мен мамнунман. Чунки сенинг гангиганингни, цурц- канингни курдпм; мен сени узимга цараб отишга мажбур этдим. Шу билан цаноатландим. Мени эсингда тутасан. Сени $з виждо- вингга топшпрдим»,— деди. У чициб кета туриб эшик олдида тухтади ва менинг уциы тешган суратга каради. Кейин деярли к^зламасдан суратга цараб бир уц узди-да, чициб кетди. Хоти- ш ^ушидан кетиб ётарди; одамлар уни т^хтатишга журъат этолмасдан цурциб 1$арардилар; у эшикка чициб, кучерини ча- цирипти ва мен эс-^ушимни йигиб олгунимча жунаб кетипти».

Граф жим булди. Шундай килиб бир вацтлар бошланиши мени з а̂йрон цолдирган циссанииг суиггини билиб олдим. У ца^- рамон билан мен кейин учраша олмадим. Ривоятларга кура, Сильвио — Александр Ипсилантининг1 ц^зголони вацтида, эте- ристлар2 тудасига саркарда булган ва Скуляни* ёнидаги урушда халок булган эмиш.

Б У Р О Н

Отлар У тар тепа дан,1^алин 1$орларни босиб. Турар, э̂ ов аиа э^ром Елгиз цучогин очиб.

Бирдап цУзгалар бУроп, Кор изиллаб кучади; Чаналаркинг устида Р{ора царга учади.Фигони; бу — шум хабар! Изгир чана отлари?Зурга й?лини к^рар,Тикка булган ёллари.

Ж уковский

1811 йилнинг охирларида, биз учун унутилмас бир замонда, узининг Ненарадово деган мулкида хуштабиат Гаврила Гаври- рилович р*** яшарди. У узининг ме^мондустлиги ва кунгли

* А . Ипсиланти (1792— 1828)— 1821 йилдаги Туркияга г^арши грек исё- ни бошлпц лари дан бири.

1 Грек яширин этерий жамияти аъзолари, булар Греция мустациллиги учун курашганлар.

* Бессарабиядаги Прут дарёси б^йидаги ша^арча, 1821 йил 29 июнда Скуляни ёнидаги цонли урушда бир неча марта ортит* кучга эга булган турк аскарлари грек аскарларини тамом цириб ташлагап.

122

очицлиги билан бутун атрофга донги чиццанди; цуни-цушни- лари емоц-ичмоц ва унинг рафицаси билан беш тийиндан цуйиб бостон1 ^йнамоц, баъзилари зса уларнинг ун етти ёшга кирган, цадди-цомати келишган, оппоццина цизлари Марья Гавриловна- ни курмоц учун минут сайин уникига келиб-кетиб туришарди. У циз сербисот булганидан, куплари уни узлари, ёхуд угиллари учун кузлаб юрар эдилар.

Марья Гавриловна француз романлари таъсирида тарбиялап- ган булиб, шу туфайли у бировга хуштор з$ам булиб цолганди. Унинг севган кишиси уз ь;кшлогига отпуска олиб келган йуцсил бкр армия прапоршчиги2 эди. Уз-узидан маълумки, йигит з$ам цизни зур эз т̂ирос билан севарди. Аммо цизнинг ота-оналарн уларнинг бир-бирларига кунгил ц^йганлариии сезиб цолиб, циз- ларига у йигит хацида уйлашни з$ам ман этгандилар. Йигитни эса ишидан цувилган маъмурдан з̂ ам ёмонроц цабул циларди- лар.

Бизнинг ошиц-маъшуцларимиз бир-бирларидан хат олишар ва з$ар кунн царагайзорда ёки эски кичкика бутхонача ёнида куришиб турардилар. Бу ерда улар бнр-бирларига то улгунларича вафодор булишга онт ичар, такдирларидан нолир ва турли фикр юритардилар. Шу куйда бир-бирларига хат ёзиб ва гаплашиб юриб, улар (бу мутлацо табиий бир нарса) куйидаги фикрга кел- дилар: модомики, биз, бир-биримизсиз яшай олмас эканмиз ва раз^мсиз ота-оналаримизнинг ихтиёри бизнинг бахтиёр булиши- мизга монелик килар экан, нахотки биз узимизча бирон иш ци- лишимиз мумкин эмас? Табиийдирки, бу хуш фикр аввал йигит- нинг бошига келди ва Марья Гавриловнанинг романтик тасавву- рига з$ам бу жуда ёциб тушди.

Циш кириб, уларнинг учрагаувлари тухтаб цолди; аммо бир- бирларига хат ёзиш яна з$ам кучайди. Владимир Николаевич з$ар мактубида цизга, узига содиц булиш, махфий равишда ни- коз^ланиш ва бирмунча вацт бирор жойга яшириниш, кейин ке- либ ота-он*асининг оёгига йицилиш керак, ота-оналари эса, ал- батта, уларнинг цазфамонона ишлари ва ошиц-маъшуцларнинг бахтсизликларидан таъсирланиб, оцибат, з$еч шубз^асиз: «Бола- ларим! Ь^учогимизга келинглар»,— деяжаклар, деб уцтириб ёзар- ди. Марья Гавриловна куп муддат иккиланиб юрди; цочиш учун тузилган бир талайрежалар рад этилди. Низ^оят, у розилик бер- ди: тайин этилган куни у, кечки овцатни емасдан, бош огриги баз^онаси билан, рз булмасига кириб кетиши керак эди. Марья Гавриловна, хизматкор циз з̂ ам бу тил бириктиришда иштирок- чи эди; улар иккови орца эшикдан боцца чициб, богнинг орца томонида тайёр турган чапага утириб, Ненарадоводан беш ча- ' .ирим наридаги Жадрино цишлогига, тугри черковга кириб 6о- ришлари керак эди, у ерда эса буларни Владимир кутиб олмоцчи эди.

1 Бостон — карта ?йини.2 Уша вацтл&рдаги кичик офицерлик унвони.

123

Тайинланган кундан бир кун олдин Марья Гавриловна бу- тун кеча ухламай чицди; баъзи нарсаларини йигиштирди, ки- йим-кечакларини тугди, сезгир, жонкуяр бир дугонасига битта, ота-онасига битта узундан-узоц мактуб ёзди. Ь{из, улар билан энг таъсирли сузлар ёзиб хайрлашади, Узининг цилмишини севгининг цайтариб булмас кучи билан изоз$ этади ва мактубини цимматли ота-онасининг оё^ларига йицилиш учун ижозат бернл- ган ва^тни умрининг энг цувончли лаз^заси деб з^исоблаяжаги билан тугатади. Сунг у икки мактубнинг бетига одобли ёзувлар ёзилган ва икки нафар уртанган юрак расми солинган Тула муз̂ - ри билан музфлади ва худди тонготар пайтида урнига ётди-да, кузи уйцуга кетди: аммо уни цурцинчли хаёллар дам Утмай уй- готиб турарди. Унга, гоз$ никоз^ланишга жунаб кетиш учун энди чанага утирай деб турган пайтда отаси келиб, уни ушлаб олиб, гоят тезлик билан цор устидан судраб чопаетгандек, цоп-цорон- ги, тагсиз бир ертулага ташлагандек... ва у з$ам, англаб билмас даражада юраги увушиб, учиб бораётгандек куринар, гоз$ Вла- димирни майсд устида ранглари окарган, ^онга буялган з̂ олда курар, у жон бераетиб, чин^ириб, тезро^ никоз^ланиш тугрисида ёлворармиш... У шунга ухшаш ало^-чалоц ва маъносиз тушлар- ни бирин-кетин кураверардй. Низ^оят, у одатдагидан кура сул- гинро^ ва чиндан зсам боши огриб урнидан турди. Отаси билан онаси унинг безовталигини сезишади. Уларнинг мезфибонлик билан гам чекишлари ва: «Сенга нима булди, Маша? Бетоб эмасмисан, цизим?»— деган кетма-кет саволлари унинг юрагини уртар эди. У ота-онасини хотиржам ^илмоц, узини хушва^тро1> ^илиб курсатмовда тиришарди, лекин бунга эриша олмасди. Кеч кирди, уз оиласида сунгги кунни кечираётганини англаб юраги сицилди. Унинг мажоли цуриб долган эди; у уз атрофидаги бар ча таниш-билишлари ва бутун нарсалар билан пинэ^она видолаш ди. Кечки таом келтирилди; унинг юраги тез-тез ура бошлади. У титро^ товуш билан овцатга хуши йу^лигини баён этди, отаси ва онаси билан хайрлаша бошлади. Улар цизни упиб, одатдаги ча дуо цилдилар, унинг йиглаб юборишига сал цолди. Уз бУл- масига киргач, юмшоц курсига ташланди-да, куз ёшларини мар- жон цилиб тукди. Хизматкор циз уни юпатди ва тетик булишга ундади. З^амма нарса тахт эди. Ярим соатдан кейин Маша ту- гилиб Усган уйини, Уз булмасини, сокин цизлик з^аётини тарк этмоги керак эди... Ташцарида бурон турарди; шамол гувиллар- ди; дарчалар лапанглар ва тарацларди; з а̂мма нарса унга цУр- цинчли ва ёмон аломатдай булиб куринарди. Куп утмай, уй ичк тинчланди ва уйцуга чУмди. Маша шол рУмолга ураниб, усти­дан цалин куйлак кийди-да, ^улига цутичасини кутариб, орца эшикдан чикди. Унинг кетидан икки тугун кутариб зсизматкор циз эргашди. Улар бовда чицдилар. Бурон тухтамаган эди; ша- мол гуё ёш жиноятчи цизни тухтатмо^чи булгандай, ^аршидан урарди. Улар зУрга богнинг охирига етиб бордилар. Йул ёцаси- да уларни чана кутиб турарди. Совцотган отлар тек турмас эди-

124

лар; Владимирнинг кучери чана шотиси ёнида отларни тутиб турарди. У ойимциз билан унинг хизматкорига чанага утиришга ва цутича з̂ ам тугунларни жойлашга царашди. С^нгра жиловни тутгач, отлар уча кетдилар.

Ойимцизни тацдир ихтиёрига ва кучер Терёшканинг маз о̂ра- тига топшириб, энди ёш ошицимизга келайлик.

Владимир кун буйи уёц-буёцца югурди, эрталаб у Жадрино попининг олдига бориб, уни зурга кундирди; кейин ён-атрофи- даги помешчиклар ичидан гувоз ̂ цидиргани кетди. У энг аввал мурожаат этган киши, цкрц ёшлардаги истеъфога чицкан кор­нет1 Дравин деган зот жон деб рози булди. Дравин, бу саргузашт утмиш замонларни ва гусарларнинг шухликларини ёдга тушира- ди, деб айтди. У Владимирни тушликка таклиф цилиб олиб цол- ди ва цолган яна иккита гувоз^ни топиш з$еч гап эмас, деб унга таскин берди. Дацицатан з$ам тушлик тугаши билан муйловли ва этигига шпор тавдан танобчи Шмит билан капитан исправник- нинг яциндагина улан2 б^либ з а̂рбий хизматга кирган ун олти яшар Угли кириб келди. Улар Владимирнинг таклифини цабул цилибгина цолмай, балки унга уз жонларини фидо этишга тай- ёр эканликларига онт з̂ ам ичдилар. Владимир цувониб уларни кучоцлади ва з^озирлик кургани жунади.

Кеч кириб, цоронгилашганига анча булган эди. У узининг ншончли Терёшкасига муфассал ва мукаммал топшириц бериб, тройкаси3 билан Ненарадовога юборди, узи учун эса бир отли кичкина чана цуштириб, кучерсиз, ёлгиз Жадринога цараб кет­ди, чунки у ерга икки соатлардан кейин Марья Гавриловна етиб келиши керак эди. У йулни биларди ва етиб бориш учун узоги билан йигирма минут керак эди.

Бироц Владимир кишлоцдан энди дала йулига чикцан з̂ ам эдики, бирдан шамол туриб, шундай бурон бошландики, у атроф- даги з$еч нарсани к^ролмай колди. Бир онда йул йуцолди. Ат- роф оц цор зарралари учиб юрган лойца, саргиш цоронгилик ичи- да йуц булиб кетдй: г^ё осмон ер билан жипслашди. Владимир йулдан четга чициб кетган булиб, яна цайта йулга тушиб олиш учун без у̂да з^аракат циларди; от узи хоз^лаган тарафга юриб борарди ва гоз$ цор уюмига бориб такалар, гоз$ чуцурга тушиб кетарди; чана эса з$ар онда агдариларди. Владимир з̂ ар нима б^лса з$ам йулни йуцотмасликка з^аракат циларди. Унга ярим соатдан з̂ ам ошиб кетгандай куринди, аммо у з̂ али Жадрино- линг урмонзорига хам етгани йуц эди. Яна ун минутча вацт Утди, урмонзор з̂ амон куринмасди. Владимир чуцурликлар кесиб $т- ган даладан кетиб борарди. Бурон з а̂мон пасаймас, осмон з̂ ам ойдинлашмасди. От оёвдан тола бошлаган, Владимир эса з̂ ар

1 Корнет — Чор Россиясининг отлш* аскарлар 1$исмидаги энг кичик сфицерлик уивони.

7 Улан — Чор Россиясида найзабардор енгил отли^ аскарлар цисмида хнзмат цилувчи ^арбий хизматчи.

» 3 Тройка — уч от ц^шилган чана.■ *

125

цодамда белига цадар цорга ботиб бораётган булса ^ам, ундан дулдай-дулдай тер оцарди.

Ни^оят, у бошца тарафга цараб кетаётганини билди. Влади­мир отини тухтатди-да, уйлай, хотирлай бошлади ва унг тарафга цараб юриш керак деб билди. Унг тарафга цараб юрди. Оти зур- га цадам ташларди. Й^лга чиццанига бир соатдан ошган эди. Жадринога яцин цолган булса керак. Бироц у з̂ амон юриб борар, даланинг эса адоги куринмасди. ^амма ер цор тепаликлар ва чуцурликлардан иборат эди; дам Утмай чана агдарилиб турар ва у унглаб кутариб цуярди. Вацт утиб борарди; Владимир цат- тиц ташвишланди.

Ни^оят, бир томондан нимадир цорайиб куринди. Владимир ^ша ёцца цараб бурилди. Яцинлашиб бориб, Урмонни курди. Худога шукур, энди яцин цолди, деб уйлади у. Дарров таниш иулга тушиб олмоц, ёхуд уни айланиб утмоц ниятида, урмонзор ёцалаб борди; чунки Жадрино шу урмонзор орцасида булса ке­рак деб Уйларди у. Куп утмай, йулни топиб олди ва р ш ялан- гочлаб цуйган цоронгп дарахтзор ичига кирди. Бу ерда шамол цаттиц эмас, йул теп-текис эди: от гайратга кирди; Владимир- нинг х;ам кунгли тинчиди.

Бироц у тухтамай борар, бораверар, Жадрино эса куринмас, урмонзор сира тугамасди. Владимир нотаниш урмонга кириб колганини куриб, цурциб кетди. Уни умидсизлик босди. У отга камчи урди; бечора жонивор йургалади, бироц кУп утмай яна секин юра бошлади ва бахтсиз Владимирнинг э$ар цанча ^ара- кат килганига царамай, ун беш минутлардан кейин секин-секин ] а̂дам ташлай берди.

Дарахтлар аста-секин сийраклаша борди, Владимир урмон- дан чицди; Жадрино куринмас эди. Вацт ярим кечага бориб кол- ган булса керак. Унинг кузларидан ёшлар томди, у таваккал деб юра кетди. тинчланиб, булутлар тарцалди, унинг олдидагуё тулцинли оппоц гиламдек текислик ёйилиб ётарди. Кеча анча ёруг эди. У яцип бир ерда турттами-бешта цурадан иборат бир цишлоцни курди. Владимир Уша ёцца цараб юрди. У бирин­чи уй ёнидаёц чанадан сакраб тушди-да, дараза ёнига келиб уни тациллата бошлади. Бир неча минутдан кейин дарча очилиб, ундан бир чолнинг оппоц соцоли куринди. «Сенга нима керак?» ♦Жадрино олисми?» «Жадрино олисми дейсанми?» «^а, ца. Олисми?» «Олис эмас, ун чациримча келар». Бу жавобни эшит- ган Владимир, худди улимга з у̂км цилингаи кишидай сочини чангаллаб цимирламай колди.

«Узинг цаерликсан?»— деб давом этди чол. Саволларга жа­воб беришга Владимирда мадор цолмаган эди* «Чол,— деди у,— Жадринога етиш учун менга от топиб бера оласанми?» «От биз- да нима цилсин?»— деб жавоб берди мужик. «З̂ еч булмаса бит- та йул бошловчи топилмайдими? Сураганини ту лайман». «Шош- ма-чи,— деди чол дарчани ёпа туриб,— углимни чацираман; у сени кузатиб боради». Владимир кута бошлади. Бир минут ут-

120

масдано^ яна деразани тациллатди. Дарча очилиб, соцол курии* ди. «Нима дейсан?» «Да, углинг ^ани?!» «Дозир чицади, кийин- япти. Сов1{отдингми? Кир, исиниб ол». «Раз^мат, углингни тезро^ чицар».

Дарвоза гижирлаб очилди. кулига гаврон ушлаган йигит чи- ^иб: олдиндаги цор тепаликлари беркитиб кетган йулни гоз$ кур- сатиб, гоз$ ахтариб йулга тушди. Владимир ундан: «Соат неча булдийкин?»— деб суради. «Тонг отишига сал цолди»,— деб жавоб берди йигит, Шундан кейин Владимир жим булиб цолди.

Улар Жадринога етиб борганларида хурозлар цичцирар, тонг отиб долган эди. Чернов берк эди. Владимир йул бошловчиминг з а̂цини берди-да, попнинг цурасига борди. Довлида унинг трои- каси куринмасди. Уни ^андай шум хабар кутади — билмасди!

Биро^ хуш табиат Ненарадово помешчикларига келайлик ва уларда нималар булаётганини курайлик.

Деч бир нарса булгани йуц.Чолу кампир эрталаб уй^удаи туриб, ме^монхонага чизди-

лар. Гаврила Гавриловичнинг бошида залпоц, эгнида тулки муй- насидан тикилган камзул, Прасковья Петровианинг эгнида пах­тали камзул. Самовар келтирилди. Гаврила Гаврилович Марья Гавриловнанинг сихатини ва цандай ухлаганини билмоц учун хизматчи цизни киргизди. Хизматчи циз цайтиб чициб, хоним- нинг яхши ухламаганини, бироц эндиликда анча енгиллашгани- ни ва з̂ озир мез^монхонага чи^ажагини билдирди. Дар^а^и^ат, эшик очилиб, Марья Гавриловна кирди ва отаси, онаси билан ку- ришмо1$ учун уларнинг ёнига келди.

«Бошинг цалай, Маша?»— деб сУради Гаврила Гаврилович. «Яхши, отажон»,— деб жавсб берди Маша. «Кеча сенга ис тегиб цолгандир дейман, Маша»,— деди Прасковья Петровна. «Э^ти- мол, ойижон»,— деб жавоб берди циз.

Кун омон-эсонлик билан утди, биро^ кечаси Машанинг тоби цочди. Табиб келтиргани шаз^арга одам юбордилар. Табиб кеч- НУРУН етиб келди ва бетобни ала^лаган бир з^олатда кУрди. Исит- ма кУтарилганидан кУтарилиб бечора бемор икки з^афтача на- ри бориб, бери келиб ётди.

Цизнинг цочмоц ниятидан уйдагиларнинг з^аммаси бехабар эди. Унинг цочиш куни кечаси ёзган мактублари ёндириб юбо- рилганди, хизматчи циг эса хужайинларининг газабидан цур^иб, з$еч кимга з̂ еч нарса демас эди. Поп, истеъфога чиццан корнет, муйловдор танобчи ва ёш улан жуда камтарин эдилар, бу бежиз эмас эди. Кучер Терёшка з̂ атто кайфи ошганда з$ам огзидан ор- тицча суз чицармас эди. Шундай цилпб бу сир воцеада иштирок этган олти-етти киши ичида сацланиб ^олаверган эди. Аммо сир- ни Марья Гавриловнанинг Узи тинмай алаз^лагаи вацтларида очиб цуйди. Шундай булса-да, унинг сузлари шу цадар чалкаш эдики, ёнидан сира силжимай утирган онаси фацат цизининг Владимир Николаевични жудаям яхши куриб цолганини ва бе- тоблигига ^ам шу муз^аббат сабаб булганини англади. У уз эри,

127

баъзи бир цуни-^Ушнилари билан масла^атлашди ва ни^оят, ^аммалари бир огиздан, Марья Гавриловнанинг тацдири шу экан, цисматни олдиндан билиб булмайди, камбагаллик айб эмас, киши бойлик билан эмас, балки киши— киши билан яшай- ди ва ^оказо деган царорга келдилар. Биз Уз цилмишларимиз- ни оцлаш учун суз тополмаган вацтларимизда, одоб-ахлоцца дойр иборалар куп фойдали бУлади.

Шу орада ойимциз ту за л а бошлади. Гаврила Гавриловичнинг уйига Владимир анчадан буён келмасди... У жУнгина цабул этишларидан чучиб долган эди. Унинг олдига одам юбориб, ку- тилмаган бир бахтни, яъни нико^га розилик берганларини айт- дилар. Бирот* Ненарадово помешчиклари Уз даъватларига ундан савдойиларча ёзилган бир хат олиб, кУп ^айратда цолдилар!.. Владимир уз мактубида, бундан буён уларнинг уйларига оёц босмаяжагини айтиб, бирдан-бир умиди улим булган бир бахт- сизни эсдан чицаришларини сУраганди. Бир неча кундан кейин билишса, Владимир армияга жунаб кетипти. Бу ^одиса 1812 йилда булган эди.

Бу хацда аста-секин согайиб келаётган Машага узоц вацтга- ча бирор нарса айтишга журъат эта олмай юрдилар. У Влади­мирки э$еч огзига олмас эди. Бир неча ойлардан кейин у Бороди­но жангида жасорат курсатганлар ва огир ярадор булганлар ора- сида Владимирнинг исмини кУриб, ^ушидан кетди ва ота-онаси унинг иситмаси яна цайталаб цолишидан цурцди. Лекин, тангри- га щукурки, ^ушсизликнинг оцибати бахайр булиб чивди.

У бошца бир мусибатга учради. Гаврила Гаврилович бутун мулкини цизига мерос цолдириб, Узи вафот этиб кетди. Аммо Машага мерос тасалли бермасди; у Прасковья Петровна билан чин юракдан цайгурар экан, у билан бир умр ажрашмасликка онт ичди ва икковлари хам аччиц хотиралар урни бУлмиш Не- нарадовони ташлаб, *** даги мулкларига кучиб кетдилар.

У ерда хам бу гузал ва бадавлат циз атрофида йигитлар ай- ланиша бошлади; бироц у э$еч бирини озгина булса з$ам умид- вор цилмасди. Онаси баъзан уни узига йулдош топиб олишга кУндирмоцчи буларди; Марья Гавриловна бошини чайцаб, хаёл- га чумиб кетарди. Владимир энди ^аёт эмас эди: у французлар- нинг Москвага киришлари олдидан вафот этган ва унинг хотира- си Маша учун муцаддас бир нарса булиб долган эди; з$ар ^олда, циз унинг хотирга соладигаи бутун нарсаларини: бир вацтлар у Уциган китобларни, унинг учун чизган расмларни, кучириб бер- ган шеърлар ва ноталарнинг ^аммасини э^тиёт билан сацлар эди. Бутун нарсадан хабардор булган ^Ушнилар, унинг сабрига дайрой цолишар ва мудом узининг цизлик иффатини сацлаб ке­лаётган бу ажойиб Артемида1 нинг цайгули садоцатини енгажак бирон ца^рамон йигит чицишини синчковлик билан кутардилар,

1 Артемида — (юнон афсонасида)— Юпитернинг цизи ва Аполлоннинг синглиси — ой, ов ва ррмон тангриси; иффатли циз (таржимон).

12 8

Шу орада уруш шои шараф билан тугади. Бизнинг лашкар- ларимыз хориждан цайтиб кела бошладилар. Халк уларни цар- шиламоц учун кучаларга чицарди. Музика галаба адаршлари- дан: У 1уе Непп (Зиа1ге! кушигини, Тироль вальсларини ва Жокон- да арияларини чаларди. Сафарга усмир чоцларида кетган офицер* лар жанг майдонларида улгайиб, крестлар тациб цайтмоцда эдилар. Солдатлар з$ар гапларида немис ва француз сузларини ц^шиб, Узаро хушчацчац гаплашардилар. Бу шундай унутилмас ыон-шуз$рат ва цувонч дамлари эди. Ватан деган суз эшитилган- да рус цалби нацадар кучли урарди! Дийдор к^ришиб хурсанд- чиликдан к^зёш цилган ондай лаззатли он булмаса керак! Халц- кинг гурури ва подшога булган севгисини мислсиз якдиллик билан изз̂ ор этардик... Бинобарин, подшо учун з$ам энг лазиз дамлар эди у дамлар!

Аёллар, рус аёллари у замонларда тенгсиз эди. Уларнинг одатдаги совуццонликларидан асар з$ам цолмаган булиб, улар­нинг голибларни царши олишдаги «ура!» деб цичциришлари нацадар мароцли эди.

Улар чепчикларини осмонга отардилар.У замондаги офицерлардан ким — рус аёлига энг яхши, энг

цимматли мукофот Узи эканини эътироф этмаган.Шу порлоц бир пайтда Марья Гавриловна онаси билан ***

губернасида яшарди ва иккала пойтахтда2 цушинларнинг ь>ай- тиб келиши шарафига булаётган тантанани курмасди, Лекин уезд ва цишлоцда у мумий цувонч балки яна э$ам кучлироц бул- гандир. Бу ерларда бирон бир офицернинг пайдо булиши, унинг учун з а̂циций тантана булиб, унинг ёнида фрак кийган ошщ- ларнинг з о̂лига вой эди.

Марья Гавриловнанинг бепарволигига царамай, унинг атрофи- ни куёвлар Ураб олгани тугрисида айтиб утган эдик. Аммо унинг саройида ярадор гусар полковник Бурмин пайдо булганидан кейин, з^аммалари орцага чекиндилар. Бурминнинг кукраглда Георгий нишони бор булиб, узи з̂ ам уша ерлик цизларнинг ай« тишларича, ажойиб дилбар йигит эди. Ёши йигирма олтиларда еди. У Марья Гавриловнанинг цишлоги ёнида булган уз мулкига отпуска олиб келган эди. Марья Гавриловна у билан бутунлай бошцача муносабатда эди. 1^из у билан тан>;о цолганда, одатдаги уйчанлигини тарк этарди. У полковникка карашма цилади деб айтиб булмасди албатта; бироц унинг цилицларини курган шоир 8е ашог поп е, сЬе йип^ие?3 деб айтиши турган гап эди.

1 «Яшасин Генрих IV» (Бурбонларнинг Францияга ^айтганларидан г:сГ:ин тарцалган француз ашуласи).

2 Илгари вацтлар Петербург билан бир цаторда Москва ^ам по^таят Зисобланарди.'

3 Бу му^аббат булмаса нима? (итальянка).

9—1025. 129

Х^ацицатан з$ам, Бурмин жуда ёцимли йигит эди. У хотин- цнзларга ёцадиган, одобли, сермуло^аза, бетакаллуф, хушчаЦ' чац бир йигит эди. У Марья Гавриловна билан содда ва эркии муомалада буларди; аммо Марья Гавриловна нима демасин ва йима цилмасин, Бурминнинг юраги ва назар-эътибори ундан четда цолмасди. Йигит з$ам цизга мумин-цобил, ахлоцли кури- нарди, биро^ унинг илгари жуда шух булгани тугрисида ривоят ^ам бор эди, бу эса, Марья Гавриловнанинг фикрича, унинг цим- матини туширмасди, киз (умуман х.амма ёш жувонлар сингари) характериинг жасоратли ва жуш^ин эканини курсатадиган шух- ликларни мамнунлик билан кечириб юборади.

Аммо бундан з$ам таш^ари... (яъпн унинг мулойимлигидан, ёцимли сузларидан, жуда ажойиб дилбар йигит эканлигидан, богланиб цуйилган цулидан таш^ари), айницса ёш гусарнииг камгаплиги цизнинг фикру хаёлинп узига купроц тортарди. Узи­нинг полковникка жуда ёоданини циз эътироф цилмай цолол- масди; эз^тимол у хам ацлн, тажрибаси билан узининг цизга ёвданини сезган булса керак: нега булмаса шу маз^алгача циз, унинг уз оёцларига йицилиб, севгисини изз̂ ор этишини курмади? Уни нима тухтатиб турар экан? Тортинчоцликми, гурурми, ёки айёр бир хотиннинг нозим^? Бу, Марья Гавриловна учун бир муаммо зди. Куп уйлаб кургач, цкз унинг бирдан-бир сабабини уятчанлик деб топиб, унга купроц эътибор беришга хамда вази- ятга цараб, з̂ атто эркалик цам цилишга лсазм этди. У энг кутил- маган бир вацтни м^лжаллар ва романтик иш^нинг издор эти- лиш пайтини сабрсизлик билан кутарди. 1^андай сир булмасин, з^аммавацт хотин ^албини эзади. Унинг тутган йули орзу этил- ган муваффациятлар келтирди. Бурмин хаёлчанликка тушиб цолди ва унинг кора кузлари Марья Гавриловнага шу цадар ёниб боцадиган булдики, афтидан з$ал цилувчи дамлар етиб кел- гандай туюларди. 1\уни-цушнилар туй з а̂цида узил-кесил з̂ ал булган масаладай гапиришардилар, мезфибон Прасковья Пет­ровна эса, нихоят цизининг узига муносибини топганига цуво- нарди.

Бир кун кампир мез^монхонада карта билан фол очиб $ти- раркан, Бурмин кириб келди-да, Марья Гавриловнани скради. «У богда,— деб жавоб берди кампир,— олдига боринг, мен сиз- ларни бу ерда кутаман». Бурмин кетди, кампир эса ч^циниб: цани энди, иш бугуноц бита колса, дерди.

Бурмин Марья Гавриловнани з$овуз буйида, мажнунтол таги- да топди, у цулида китоб ушлаган, оппоц кийинган, худди ро- маннинг цациций ^азфамони эди. Бир-икки саволдан кейин Марья Гавриловна сухбатни ж^рттага давом эттирмади ва шу­нинг билан икки орадаги довдйрашни кучайтирмоцчи ва ундан факат тусатдан ва узил-кесил муз^аббат изз̂ ор этилиши билан цутулмоцчи булди. Дарз^ацицат, шундай булди. Бурмин Узининг кнйин вазиятга тушиб цолганини сезиб, розини айтмоц учун анчадан буён фурсат ахтариб юрганини билдирди ва бирпас-

130

гина эътибор беришини суради. Марья Гавриловна китобни ёлдн ва розилик ишорати уларок бошини цуии эгди.

«Мен сизни севаман,— деди Бурмин,— мен сизни зур э^тирос билан севаман...» (Марья Гавриловна цизариб кетди ва бошини яна э$ам пастрог> эгди.)«Мен сизни з$ар куни курмо^ ва сузин- гизни эшитмо^ каби ё^имли одатга берилиб, э^тиётсизлик р - либман...» (Марья Гавриловна 81.-Ргеих1 нинг биринчи хатини хотирлади). «Энди тавдиримга царши чициш вацти утди: сиз- нинг хоткрангиз, сизнинг гузал, мислсиз жамолингиз бундан буён менинг ^аётим изтироби ва севинчи булиб г^олажак; аммо мен даз^шатли бир сирни очишим ва уртамизга утиб б^лмайди- ган гов ^уйишим керак». «Бу гов ^аммава^т бор эди,— деб унинг сузини булди дар^ол Марья Гавриловна,— мен ^еч а̂чотт сизнинг хотинингиз була олмасдим...» «Биламан,— деб жавоб берди секингина Бурмин,— ^тмишда сиз бир кимсани севганиь,- гизни биламан, лекин у йигитнинг улими ва сизнинг тутган уч йиллик мотамингиз... Мар^аматли, севимли, Марья Гавриловна... Мени энг сунгги умидимдан маэфум цилишга тиришманг: ме­нинг учун бахт яратишингиз мумкин эканлиги фикри... сузл:'- манг, худо э$аци, сузламанг. Сиз мени азобда куйдиряпсиз. Шун­дай, мен биламан, мен сезаман, сиз менинг хотиним була олар- дингиз, аммо мен бадбахт... уйланганман!»

Марья Гавриловна ^айратда ^олиб, унга царади.— Мен уйланганман,— деб давом этди Бурмин,— уйланга-

нимга мана турт йил булди-ю, аммо хотинимнинг узи ким, цаер- да ва умуман уни курармикинман — билмайман!

— Нима дедингиз?— деб таажжубланди Марья Гаврилов­на.— Жуда ^изиц!.. Давом этаверинг; мен кейин айтиб бера- ман... 1^ани, давом этинг-чи, мар^амат.

— 1812 йилнинг бошида,— деди Бурмин,— мен Вильнога кетаётган эдим, у ерда бизнинг полкимнз турарди. Бекатга анча кеч келиб, тезро^ арава ^ушишга буюрдим, шу тобда бирдап да^шатли бурон турди, бекат назоратчиси ва кучер бурон пасай- гандан кейин жунашга масла^ат беришди. Мен кундим, аммо мени цандайдир англаб булмайдиган бир хавотирлик босди; гуё биров мени «йулингдан цолма!» деб туртаётгандек туюлди. Бу­рон ^ам босила цолмади. Менинг сабр-тоцатим тугади-да, яна от цушдириб, б^ронда йулга тушдим. Ямшик йулни уч чациримча цисцартираман деб, дарё буйидан кетди. 1^ирго^лар цор остида куринмай кетган эди; кучер дарёдан тугри йулга чицадиган жойдан утиб кетипти ва биз танимаган бир ердан чи^иб цолдик. Бурон хамон босилмаганди; мен бир томонда чиро^ куриб, уша томонга бурилишни буюрдим... ^ишлоцка кириб келдик; ёгоч- дан солинган черковда чироц милтилларди. Чернов очи^ эди, панжара ор^асида бир неча чана турарди; черковнинг олдинпс булмасида бир неча киши юриб турарди. Бир неча товуш мени:

4 Сен-Прё — Жан-Жак Руссонинг «Янги Элоиза» ромапшшнг ца^рамони.

131

«Буёц^а!» деб цичцирди. Мен ямшикка черков ёнига бориб тухташга буюрдим. Кимдир менга: «Шу маз^алгача ^аерда хол­динг, келин з^ушдан кетиб ^олди; поп нима ^илишини билмаяп- ти; биз ^айтиб кетмоцчи булиб туриб эдик. 1?ани, кира цол, тезро1$»,— деди. Мен индамай чанадан сакраб тушдим-да, икки- та-учта шам билан сал-пал ёритилган черковга кирдим. 1^из чер- ковнинг цоп-цоронги бурчагида, скамейкада утирарди; бошца бир циз унинг елкасини зУр бериб иш^аларди. «Худога шукур,— деди буниси,— энди етиб келганингизми?.. Сал булса цизгина улиб цоларди». Кекса поп менга яцин келди да: «Бошлашга рухсат этарсиз!»— деб суради. Мен паришон бир ^олда: «Бош- лайверинг, ота, бошлайверинг»,— дедим. Ь?изни урнидан тургаз- дилар. 1̂ из менга анча дуруст куринди... Англаб булмайдиган, кечириб булмайдиган бир енгилтаклик... Мен унинг ёнига, стол олдига утиб турдим: поп шошарди; уч киши ва хизматкор циз — келиннинг ^ултигидан тутиб турардилар ва фа^ат у билан овора эдилар. Бизни нико^ладилар. «Упишингиз»,— дейишди бизга. Хотиним менга Узининг сулгин юзини угирди. Мен уни энди упмоцчи булиб турган эдим... У бирдан: бу эмас, буэмас!»— деб ^ушидан кетиб йи^илди. Гувоз^лар, цур^увли куз- лари билан менга боадилар. Мен ор^амга бурилдим-да, з̂ еч цан- дай тусик^а учрамай, черковдан чицдим, чанамга тушиб: ♦З а̂йда!»— деб ба^ирдим.

— Эз$, парвардигор!— деб цичцириб юборди Марья Гаври­ловна.— Наз^от, бечора хотинингизнинг бошига нималар тушга- нини з̂ али з$ам билмасангиз?

— Билмайман,— деди Бурмин,— з̂ атто цайси ^ишло^да ва цандай жойда никоздан утганимни з$ам билмайман: г а̂йси бе- катдан чивданим з$ам ёдимдан кутарилди. У ва^тлар бу жиноий шухликларга шу ^адар оз аз^амият берардимки, з а̂тто черковдан бир оз узоцлашгач, ухлаб з̂ ам ^олибман ва эртасига эрталаб, учинчи бекатга бориб етганда уйгонибман. Уша вацтдаги царо- лим з̂ ам сафарда улиб кетди. Менинг эса эндиликда бир вацт- лао инсофсиз равишда з^азиллашганим ва шунинг учун булса керак мендан з$ам зур интимом олмиш у ^изни топишга умидим з̂ ?м йу^.

— Оз̂ тангрим, оз̂ тангрим!— деди Марья Гавриловна, унинг к5^иьи ушлаб олиб.— Уша сиз эдингизми! Э̂ али з̂ ам мени тани­на# турибсизми?..

Бурмин о^ариб кетди... ва цизнинг оё^ларига йи^илди...

ТОБУТСОЗ

КУринмасми з$ар кун тобутлар, Сочлари оц кекса дунёнинг,

Державин

Тобутсоз Адриан Прохоровнинг охирги лаш-лушлари улик та^лйдиган аравага ортилган булиб, бир жуфт ориц от Басман-

132

наядан Никитская кучасига туртинчи марта ^атнамоада эди: тобутсоз бутун уй ичи билан шу ерга кучиб келганди. У дуконни ёпиб, эшигига, уй сотилади ва ижарага берилади, деган эълонни *;01{иб ^уйди-да, янги кучиб борган жойига яёв кетди. Хаёлини купдан бери узига жалб цилиб келган ва низ^оят анча пулга сотиб олгани кичкинагина сариц уйга яцинлашиб ^олганида, кекса тобутсоз негадир юраги ^увонмаётганини сезиб, таажжуб- ланди. У нотаниш остоыадан утиб узининг янги уйидаги бесаран- жомликни курар экан, ун саккиз йил мобайнида з а̂мма буюм- лари гоят тартибли жойлашган эски кулбасини эслаб, уз$ тортдн ва имиллаб з^аракат цилаётганлари учун иккала цизи билан хиз- маткор хотинни койиб, узи з̂ ам уларга ёрдамлаша бошлади. Куп з$ам утмай тартиб урнатилди; Исонинг сурати, идиш-тово^ ^у- йилган шкаф, стол, диван ва каравот уйдан узлари учун ажра- тилган жойларни ишгол цилдилар; ошхона ва мез^монхонага ху- жайиннинг нарсалари: з̂ ар хил ранг ва з^ажмдаги тобутлар, шунингдек, мотам шляпалари, ридолар ва машъаллар цуйилган шкафлар жойланди. Дарвозанинг тепасига, боши пастга 1$ара- тилган машъал ушлаган хушцомат севги тангриси Амурнинг су- рати солинган з а̂мда «Бу ерда оддий ва буялган тобутлар соти­лади з̂ амда з$ар хил матолар билан жиз^озланади, шунингдек, илсарага берилади ва эскилари тузатилади»,— деб ёзилган лавха оеилди. Цизлар уз хоналарига кириб кетдилар. Адриан уз уйи- ни бир айланиб чи^иб, дераза олдига утирди-да, самовар цуйиш- ни буюрди.

Шекспир билан Вальтер Скотт иккаласи узларининг гуряов- ларини хушчацчац ва >;азилкаш кишилар сифатида тасвир цил- ганликлари ва бу царама-царшиликлар билан бизнинг тасаввури- мизга яна з$ам цаттицроц таъсир цилиш ниятида булганликларн маърифатли китобхонларга маълум албатта. Виз з^а^ицатга нис- батан з^урмат са^лаганлигимиз туфайли, уларга эргаша олмай- миз ва уз тобутсозимизнинг хулцини унинг кунгилсиз касбига нисбатан’ мутлацо монанд эди, деб эътироф этишга мажбурмиз, Адриан Прохоров одатда тумшайган ва уйчан киши эди. У фа- ^ат цизларини ойнадан уткинчиларга ^араб бекор утиргснини к^риб цолса — уларни койимоц ёки узининг ясаган буюмига муз^тож булиш бахтсизлигига (баъзан эса лаззатига) дучор кишилардан уз молига юцори баз̂ о сураш борасидагииа жим- ликни бузар эди. Шундай цилиб, Адриан дераза олдида утириб еттинчи пиёла чойни ичаркан, уз одати буйича, гамгин бир уйга толган эди. У бундан бир з̂ афта муцаддам, истеъфодаги брига- дирни кумиш маросими куни, худди застава ёнига борган па:$т- да цуйиб юборган жала з а̂цида уйларди. Ушанда ёмгирдан куя ридолар буришиб, к^п шляпалар кийшайиб колганди. У анча-муича харажат булишини олдиидан курар, негаки, тобутга дойр аллацачонги безаклар, буюмлар ишдан чи^иб долган эди. У курган зарарларини бир йилдан бери улим тушагкда ётган цари савдогар хотин Трюхина х;исобидаи тулдираман, деб умид

133

г;иларди. Лекин Трюхина Разгуляйда жон талвасасида ётар/ шушшг учун з*ам Прохоров, унинг меросх^рлари уз ваъдалари- га ^арамай, шундай узоц жойга одам юборишдан эринмасмикин- лар ва я^инровдаги пудратчига бериб цуймасмикинлар, деб ЦУР^арди.

Бу уйлар тусатдан эшикнинг уч марта галати та^иллаши би­лан бузилди: «Ким у?»— деб суради тобутсоз. Эшик очилиб, уйга, бир царашдаёц з^унарманд немис экани билиниб турган бир одам кириб келди ва очиц чездеа билан тобутсознинг олдига келди. «Кечирасиз, з^урматли ^ушни,— деди у, биз эшитганимиз хамоно узимизпи кулгидан т^хтатолмайдиган рус лаз^жаси би­лан,— кечирасиз, мен сизга халацит бердим... Мен тезро^ина сиз билан танишиб олишни истадим. Мен этикдузман, номим Готлиб Шульц, узим кучанинг нариги бетида, худди деразангиз- нинг рупарасидаги уйда тураман. Эртага уйланганимга йигирма беш йил тулиши муносабати билан зиёфат бермо^чиман, шун- га, цизларингиз билан бирга дустона мез^мон булишингизни ил- тимос циламан». Таклиф мамнуният билан цабул цилинди. То­бутсоз этикдузни утирышга ва бир пиёла чой ичишга таклиф этди ва Готлиб Шульцнинг очиц кунгиллиги орцасида, улар тез орада дустона суз^батга тушиб кетдилар. «Жанобларининг савдо- соти^лари цалай?»— деб суради Адриан. «Э-̂ е-з̂ е,— деб жавоб берди Шульц,— гоз$ ундо^, гоз$ бундоц, Гарчи, албатта, менинг молим сизникидай булмаса хам, лекин зорланмайман; чунки тирик одам этиксиз зсам яшай олади, аммо улик тобутсиз ёта олмайди». «Бу чин з^а^и^ат,— деди Адриан,— бироц тирик одам этик сотиб олишга пули булмаса, жахлингиз чи^масин, оё$ яланг з$ам юра беради, аммо бечора улик-чи, текинга булса з$ам тобут олади». Шу равишда уларнинг суз^бати дна бир цанча ва^т давом этди; низ^оят этикдуз урнидан турди ва уз таклифи ̂ни яна айтиб, тобутсоз билан хайрлашди.

Эртасига соат роса ун иккида, тобутсоз ва унинг цизлари, *шги сотиб олинган ховлининг эшигидан чи^иб, ^ушниникига пул олдилар. Мен бу сафар, зсозирги романчиларимиз тарафидан 1*абул ^илинган одатдан четга чи^иб, Андриан Прохоровнинг русча кафтанини, ёхуд Акулина билан Дарьянинг европача ки~ йимларини тасвирлаб, утирмайман. Аммо бир нарсани айтиб утсам ортицча булмас, деб уйлайман: з$ар икки циз сариц шля­па ва 1(изил бошмоц кийиб чицишди, бу з$ол уларда фа^ат танта- нали пайтлардагина руй берар эди.

Этикдузнинг тор уйи, купчилиги з^унарманд немислар, улар­нинг хотинлари ва шогирдларидан иборат мез^монлар билан тула эди. Рус амалдорларидан узининг камтар унвонига царамай, хужайиннинг алозсида хайрихозушгини узига карата билган миршаб чухой1 Юркогина бор эди. У шу унвон остнда, худди

1 Чухон — фин.

134

ПогорельскиГшинг почтальонига1 Ухшаб, чин ихлос ва хаццоният билан роса йигирма беш йил хизмат .цилгаи одам эди. 1{адимий аойтахтни хароб цилган ун иккинчи йилги ёнгин, унинг з̂ ам сариц будкасини йуц цилганди. Ленин душман кувилиши била- ноц, унинг урнига яна кулранг, доридий услубидаги оц устуили янги будка пайдо б^лади ва Юрко, устида совут, цулида чопци, яна унинг олдида уёкдан-буёцца юра бошлайдя. У Никитский дарвозаси ёнида яшайдиган немисларнинг купи билан ошна эди: з̂ атто улардан баъзиларининг якшанбадан душанбага утар кечаси унинг будкасида тунаб долган вацтлари з$ам буларди. Адриан Уша заз^отиёц у билан танишиб олди, чунки вацти ке либ, бир кун унинг бу одамга иши тушиши мумкин эди, шу важдан мез^монлар овцат столига утирар эканлар, улар ёнмп ён жой олдилар. Жаноб Шульц, Шульц хоним ва улариинг ун етти яшар цизи Лотхен мез^монлар билан бирга овцатланар, уларга мулозамат цилар ва ошпаз хотинга ёрдамлашар эди. Пиво пайдарпай келиб турди. Юрко турт кишининг овцатини ер, Адриан эса ундан цолишмас эди; цизлари булса одоб сацлаб, тортиниб утиришарди; немис тилида сузлашиш тобора авжга минарди. Бирдан хужайин улардан эътибор беришларини сура- ди ва мазикам цилиб беркитилган шиша огзини очиб, цаттик овоз билан русчалаб: «Менинг мехрибон Луизамнинг соглиги учун!»— деди. Шампанский купирди. Хужайин цирц яшар ра- фикасининг тиниц юзидан назокат билан упди, мез^монлар чу- виллашиб, мезфибон Луизанинг соглиги учун ичдилар. «Севик- ли мез^монларимнинг соглиги учун!>>— деди хужайин иккинчи шишанинг огзини очиб ва мез^монлар цадаз^ларини бушатиб, унга ташаккур билдирдилар. Шундан сунг соглиц учун кутарил- ган цадаз^лар орцасидан цадаз^лар узатила берилди: з$ар бир мез^моннинг соглиги учун алоз$ида-алоз$ида ичдилар, Москванинг а бошца бир цанча Герман шаз^арларининг осойишталиги учун

ичдилар, ^амма цехларнинг2 осойишталиги учун ва з̂ ар цайсл цехнинг осойишталиги учун айрим-айрим ичдилар. Усталар ва шогирдларнинг соглиги учун цадаз$ кутардилар. Адриан з$ам ас- тойдил ича бошлади ва нихоят шу цадар кайф цилдики, зсатто узи з$ам з̂ азил цилиб бир нарсанинг осойишталиги учун цадаз̂ кутаришни таклиф цилди» Тусатдан мез^монлардан бири, семиз булкачи цадаз ̂ кутариб хитоб цилди: «Биз ким учун ишласак— ушаларнинг, яъни ипэегег Кипс11еи1е3 ларнинг соглиги учун!» Бу таклиф з$ам з а̂мма таклифлар сингари хурсандчилик ва як- диллик билан цабул цилинди. Мез^монлар бир-бирларига таъ- зим цилишди; тикувчи этикд^зга, этикдуз тикувчига, булкачи уларнинг з$ар иккаласига, уларнинг з^аммалари булкачига ва

1 Антоний Погорельскийнинг (ла^аби А. А. Перовский) « Лафертовскдя смаковница» комли повестидаги цаэфамонлардан бири.

2 Цех — бу ^ринда бирор ^унарга мансуб булган косиблар ташкклоти м&ъкосида.

3 Мижозларимизнинг (немисча).

135

з̂ оказо. Юрко, бу узаро таъзимлар орасида кушнисига цараб цичцириб: «Хуш, цани булмаса, тацсяр, уз уликларингизнинг соглиги учун ичинг!»— деди. З^амма цаз$-цаз$ уриб кулиб юборди аммо тобутсоз хафа булиб, цовогини солди. Аммо буни з$еч ким сезмади. Ме^монлар ичишаверпшди. Улар столдан цузгалган- ларйда, кеч кириб долган эди.

Мез^монлар кеч тарцалишди ва к^плари кайф билан кетди- лар. Семиз булкачи ва цизил юзли муцовасоз, царз туланиши билан чиройли, деган рус мацолига амал цилиб, Юркони цул- тицлаб будкасига олиб бориб цуйдилар. Тобутсоз уйига мает ва жаз$ли чиццан з̂ олда келди. «Бу нима деган гап ахир!— деди овозини чицариб у .— Менинг з^унаримнинг бошца з^унарлардан нимаси ёмон экан? Нима, тобутсоз жаллоднинг акасими? Гайри- динлар нимага мендан кулишади? Нима, тобутсоз имоненз, риёкор эканми? Тагин мен янги уйга кучиб келишим муносаба- ти билан уларни мез^монга чациришни ва катта зиёфат беришни орзу цилиб юрибман; энди бериб бупман зиёфат уларга! Энди мен кимлар учун ишласам ушаларни — православ маз^абидаги уликларни чацираман». «Сизга нима булди, отахон?— деди шу маз<;алда уни ечинтираётган хизматкор хотин.— Нималар деб алжираяпсиз? Тавба денг! Уликларни зисфатга чацираман эмиш! 1̂ илигини царанг-а!» «Худо з̂ аци, чацираман,— деб давом этди Адриаи.— Худди эртагаёц чацираман. Менинг саодат иеша- ларим, эртага кечцурун меникига зиёфатга марз^амат цилинг: тангри нимани раво курса — шу билан мез^мон циламан сизлар- кк». Тобутсоз шу сузларни айтиб каравотига бориб ётди ва куп утмай хуррак тортди.

Адрианни уйготганларида з̂ али ташцари цоронги эди. Бой- вучча Трюхина шу кеча вафот цилди, унинг приказчиги томоии- дан юборилган чопар шу хабарни Адрианга етказди. Тобутсоз чопарга ун тнйин ароц пули бериб, наридан-бери кийинди-да, бир извош олиб, Разгуляйга жунаб кетди. Марз^уманинг дарво- заси олдида полиция турар ва савдогарлар мурда з и̂дини сезган кузгунлардек, уецдан-буёцка юришар эди. Сап-сариц мумга узииаган, аммо з$али хидланмаган марз^ума стол устида ётарди. УнЯиг атрофида цариндош-уруглари, кушнилари ва уй ичи туп- ланипгиб турардилар. %амма деразалар очиц эди; шамлар ёниб турарди; руз^онийлар дуо уцишарди. Адриан Трюхинанинг жия- нн булмпш олифта кийинган, ёш савдогарга яцинлашди-да, унга тобут, шам, парда ва кумиш маросимига тегишли бошца нарса- лариннг з^аммаси з о̂зироц тамомила мукаммал келтирилишини айтдп. Меросхур паришон з̂ олда миннатдорчилик билдириб, у бллан савдолашиб утирмаслигини ва ^амма хусусда унинг виж- донан иш куришига ишонганини айтди. Тобутсоз уз одати буйи- ча, ортицча олмайман деб имон келтирди; кейин приказчик би­лан маъноли царашиб олди-да, ишга жунади. Куни буйи Разгу- ляйдан то Никитская дарвозасига ва Никитская дарвозасидан Разгуляйга цатнади; кечцурун з а̂мма ишни саранжомлаб, из-

136

вошчига жавоб бериб юбориб, узи уйига яёв кетди. Тун ойдин эди. Тобутсоз Никитская дарвозасигача омон-эсон етиб келди. Вознесения кучаси ёнида, бизга таниш булган Юрко, ким у, деб ба^ирди ва тобутсоз эканини билиб, унга хайрли кеча тилаб цолди. Вацт хийла маз а̂л б^либ долган эди. Тобутсоз уйига яцинлашиб цолганда, бирдан унга, кимдир дарвозасига яцин- лашгандай, эшигини очгандай ва ичкарига кириб гойиб булган- дай туюлди. «Бу ким экан?— деб уйлади Адриан.— Менда яна кимнинг иши бор экан? Ёки уйимга угри кирдимикин? Ё ме­нинг эси паст цизларимнинг хушторлари келадиган булиб цол- ганмикин? Ишцилиб охири бахайр булсин!» Тобутсоз дусти Юр- кони ёрдамга чациришни уйлади. Лекин шу за^отиё^, яна биров унинг эшигига яцинлашди ва ичкарига кирмоцчи булди. Аммо гагуриб келаётган хужайинни куриб тухтади ва учбурчакли шляпасини бошидан олди. Адрианга унинг юзи танишдай кр* ринди, лекин бу шошилишда уни таниб ололмади.

«Сиз меникига ташриф буюрдингизми?— деди нафаси огзига тицилиб Адриан.— Ичкарига мар^амат цилинг!» «Манзират цил* май цуя цол, з^азрат,— деб жавоб берди тунгиллаб з а̂лиги одам,— олдимга туш; мез^монларга йул курсат!» Адриан ман- зират цилиш даражасида эмас эди. Эшик очиц булиб, зинага ^а- раб юрди, з а̂лиги одам эса орцасидан эргашди. Адрианга уйида одамлар юрганга ухшаб туюлди: «1{андай балоларга йулиедим узи!»— деб уйлади у ва ичкарига киришга шошилди... Аммо шу ондаёц оё^лари чалишиб кетди. Уй ичи Уликлар билан ту­да эди. Ой деразадан уларнинг сариц ва кукариб кетган юзлари- ни, упирилиб тушган жагларини, хира, ярим очи^ кузларини ва ч^ччайиб долган бурунларини ёритарди... Адриан буларнинг уз саъйи з^аракати билан кумилган одамлар эканини, у билан бирга кирган мез^мон эса жала ёццан куни дафн цилинган бригадир эканини билиб, цурциб кетди. Улар: марз^ума аёллар билан эр- каклар з^аммаси уни — тобутсозни таъзим ва тавозелар билан ураб олдилар, фацат я^инда бепул кумилган битта камбагалги-. на, узининг увада хиркасидан уялиб яцинлашмас ва серрайиб бир бурчакда турарди. Бо1Ш>аларнинг з^аммаси эса яхши кийин- ган эди: марз^умалар калпо^ кийган ва ленталар тац^ан, марз^ум амалдорлар амал кнйимларини кийиб келишган булиб, аммо соколлари олинмаган эди, савдогарлар эса байрам кийимида эдилар. «Куряпсанми, Прохоров,— деди бригадир, з а̂мма тавфи^- ли улфатлар номидан,— би? ^аммамиз сенинг таклифингга бино- ан урнимиздан цузгалдик: кабристонда фа^ат урнидан турол- майдиганлар, тамом хок булганлар ва терисндан ажралиб цуруц суяк булиб цолганларгина ^олишди, аммо биттасигина чидаб туролмади, чунки у сенинг уйингга келишни жуда истади...» 1Иу пайт кичкина бир скелет тупни ёриб чиеди-да, Адрианга яцинлашди. Унинг калласи тобутсозга эркаланиб жилмайди. Оч кук ва кизил мовут парчалари, чурук латталар, худди хода- ларга илингандек унинг з$ар ер-з̂ ар ерида осилиб турарди» оёц

> ч 137

суяклари эса, худди кели ичидаги келисопдай, узун цуижли этик ичида гурсиллар эди. «Сен мени танимадинг чоги, Про­хоров,— деди скелет.— Истеъфодаги гвардия сержанти Пётр Петрович Курилкин хотирингдами, з$у, Узинг 1799 йилда бирин­чи тобутингни, яъни царагайдан цилинган тобутингни эмандан 1{илинхлан, деб сотган кишингни?» Шу сузларни айтгач, улик унга цоц суяк цулочини очди. Аммо Адриан бутун кучини туп- лаб, цичцирди ва уни итариб юборди. Пётр Петрович гандирак- лаб бориб йицилиб тушди ва сочилиб кетди. Уликлар уртасида газаб ва норозилик садолари кутарилди; з$2ммаси уз уртоцлари- нинг обрусини зршоя цилдилар з а̂мда з^ацорат ва тахдуд билан Адрианга ёпишдилар; уларнинг г^ичциригидан гаранг булган ва эзилган бечора хужайин, эсини йуцотиб, истеъфодаги гвардия сержантининг суяклари устига йицилкб, з^ушидан кетди.

1{уёш тобутеоз ётган тушакни аллацачон ёритган эди. Н«- з̂ оят у кузини очди ва рупарасида самоварни пуфлаётган хиз- маткор хотинни курди. Адриан цурцув ичида кеча булиб утган воцеаларни эслади. Трюхина, бригадир ва сержант Курилкин рира-шира эсига келди. У сабр-то^ат билан хизмдткср хотин узи келиб у билан гаплашшнини ва кечаги саргузаштнинг окибати- ни айтиб беришинл кута бошлади.

— 1̂ андай ухладингиз, отахоним Адриан Прохорович,— деди Аксинья унга чопон узатиб.— Сизни йу^лаб цушни тикув- чи чивди, з а̂мда бугун тугилган куни шарафига зиёфат бериши- ни хабар цилиб, шу ерлик будкачи келди, аммо сиз ухлаб ёт- ганингиз учун уйготгимиз келмади.

— Мени сураб, мархума Тргохииадан з$еч ким келмадими?— Маркума? Нима, у улиптими?— Э, аз^моц! Ахир кеча унинг дафн маросимипи тайёрлаш-менга ёрдамлашган сел узинг эмасмидинг?— Нималар деяпсиз, отахон, ёки ацлдан оздингизми ё кеча­

ги кайфингиз з̂ али з$ам тарцалгани йу^ми? Кеча ^ана^анги дафн маросими буларди? Сиз узингиз куни билан немисникида булдингиз, маст-аласт булиб цайтдингиз, тушакка мукка туш- дингизу шу чоедача ухладингиз, зсамма алла^ачон тушки ибо- датни а до ^илиб булди.

— Шуна^ами!— деди хурсанд булиб тобутеоз.— Худди шуна^а!— деб жавоб берди хизматчи хотин.— Хуи, агар шунаца булса, -тезро^ чой бер, цизларни ча-

цнр.4-

БЕКАТ НАЗОРАТЧИСИ»

Коллеж регистратори Почта бекатининг диктатори*

К нязь Вяземский*

Ким бекат назоратчиларинииг бошига лаънатлар егдирма- гап, ким улар билан улгудек сукишмаган? Ким газаби цайна- ган дамларда, узининг жабр курганлиги, бу ердаги цУполлик ва тартибсизлик хацидаги фойдасиз шикоятини ёзиш учун, улар- дан машъум дафтарни талаб зтмаган? Ким уларни инсон зоти ичидаги энг ва^шийси деб з^исобламаган, мар^ум подьячийлар4 билан ёки камида, Муром цароцчилари билан тенг цилмаган? Аммо одил булайлик, уларнинг ^ациций аз^волини тушуиишга харакат цилайлик ва эз^тимол, агар шундай цилсак улар з а̂цида акча риоя-андиша билан фикр юргиза бошлармиз. Бекат казорат- чисининг узи ким? У — ун туртинчи синфга5 мансуб бир жафо- кашки, бу амал уни фацат калтак ейишлардан сацлаб ту­рарди, у з$ам з^аммавацт эмас (буни китобхонларимизнинг узи з̂ ам яхши билади). Киязь Вяземский, назоратчиларни з̂ азил- кашлик билан «диктатор» деб атабдир, бу диктаторнинг вази- фаси цанаца? Бу — з а̂циций сургун азоби эмасми? Уларда на кундузи, на кечаси тинчлик бор. Сайёз$ Узининг кунгилсиз сафа- ридан йигиб келган бутун аламини назоратчидан олади. Х̂ аво емон, йул узок, ямшик6 ужар, отлар нимжон булса — назорат- чи айбдор. Сайёз$ бу назоратчининг хароб кулбасига киради -ю> унга худди душмандай царайди; назоратчи бу чацирилмагак мез^мондан тезроц цутула олса-ку, жуда яхши; лекин отлар булмай цолса-чи?.. Худо сакласин!.. Унинг бошига шундай су* кишлар, шундай пуписалар ёгиладики — асло цуяверинг! Ёмгир ёгиб турса, кучалар шилпиллаб кетган булса з̂ ам, назоратчи з$овлима-з$овли югуришга мажбур; бурон уриб, чилла совуги цотириб турган бир маз^алда, у, жаз^ли чивдан йуловчининг кичцириц ва туртувларидан бир минутгина холироц туриб дам олиш учун дахлизга чикади. Генерал келади; назоратчи калти-

1 «Кекат назоратчиси»— А. С. Пушкиннинг 1830 йил кузида ёзган ва кейин «Маркум Иван Петрович Белкиннинг циссалари» номи билан туплааа цилиб чицарилган ^икояларидан бири. у

2 Пушкин даврида темир й^л йуц эди. Почта йулининг э$ар жойида бе~ катлар (стандиялар) б^лар ва сафарга чивданлар шу бекатларда от алмаш- тириб, яна йулда давом этардилар. Бекат бошлицлари (бекат назоратчиларп) амал жи^атидан «коллеж регистратори» унвонини олар эдилар, Бу — энг паст амал ^исобланарди.

3 Вяземский (1792— 1878)— рус шоири ва тан^идчиларидан.4 Подьячий — русларда Пётр I дазригача булган паст мансаблардан»

Подьячийлар порах^рлик билан маш^ур эдилар.5 У вацтдаги амалларнинг ^аммаси 14 даражага — синфга б^лпн&дн,.

Бекат назоратчиси энг паст — (14-нчи) даражага мансуб амал ^исоблавар эди.

6 Ямшик — бекат кучери.

139

раб унга охирги икки жуфт отни ва шу билан бир цаторда хат ташиш учун белгиланган бир жуфт отни ^ам бериб юборади. Ге­нерал унга раз^мат з$ам айтмасдан кетади. Беш минутдан кейи:* црнтроц овози эшитилади ва фельдъегерь1 унинг столига сафар з^ужжатларини ташлайди... Мана шуларнинг з^аммасини яхши лаб англаб олайлик, ана шунда бизнинг юрагимиз газаб урнига самимий шафцат билан тулади. Яна бир-икки огиз суз: мен йи- гирма йил сурункасига Русиянинг з а̂мма жойларини айланиб чиццанман; деярли з а̂мма почта йуллари менга маълум; бир неча авлодга мансуб ямшикларни яхши биламан; мен танима- ган, мен билан гаплашмаган назоратчи камдан-кам топилади; мен узимнинг бу цизиц сафарларим з^ацидаги таассуротларим тупламини яцин замонларда оостириб чицармоцчиман; з о̂зирча фа цат шунигина айтмоцчиманки, бекат назоратчилари тоифаси тугрисида купчиликка мутлацо нотугри тасаввур берилган, Шунчалик бузртонга учраган бу назоратчилар тоифаси умуман ювош, табиатан сертакаллуф, одам билан тез ииоц булиб кета- диган кишилардир. Улар обру цозонишга з̂ ам куп интилмайди- лар, унчалик пулпараст з̂ ам эмаслар. Улар билан сузсбат цил- сапг (з^олбуки баъзи бир сайёз̂ афандилар улар билан суз^батлашувни пасткашлик з^исоблаб, без у̂да иш циладилар) куп кизщ ва ибратли нарсалар олиш мумкин. Менга келсак, ицрорманки, мен з^укумат хизмати билан кетаётган цандайдир 6-нчи синф амалдорининг сузларидан кура уларнинг суз^батла- риии афзал кураман.

Бу з^урматли назоратчилар тоифасидан менинг ошналарим борлигини энди фаз^млаб олиш цийин эмас. ^ацицатан з$ам, бу- лардан бирини мен з$еч унутмайман. Бир вацтлар баъзи бир здодисалар у билан мени бир-биримизга яцин цилиб цуйган ва мен з̂ озйр з^урматли китобхон билан худди уша киши тугрисида сузфатлашмоцчиман.

1816 йили май ойида менга *** губернасидан, з̂ озир йуц булиб кетган бир йулдан утишга тугри келди. Менинг амалим паст эди, подшоликнинг аравасида, тайинланган бахо билан бир жуфт отга з̂ ац тулаб сафар цилмоцда эдим. Шунинг учун з̂ ам назоратчилар мен билан бетакаллуф муносабатда эдилар ва мен рз з^уцуцимга биноан менга берилиши лозим булган нар- саларни з̂ ам купинча жанжаллашиб олардим. Ёш ва сержаз^л булганим учун, назоратчи менга тайёрланган отларни амалдор бир бариннинг коляскасига цушиб бериб юборар экан, мен на- зоратчининг бу ласткашлигидан ва юраксизлигидан газабланар эдим. Шунингдек, губернаторникида тушлик цилганимизда, кимнинг нима эканини фаз^млайдиган хизматчи з^аммадан ке­йин менинг олдимга овцат цуяр эди, бунга з$ам анчагача куни- колмай юрганман. Энди эса менга у з̂ ам, бу з$ам тугри курина-

1 Фельдъегерь — *арбий хатларки ташувчи. Почта ва ^арбий э^ужжат- ларии ташиш учун белгиланган отларнинг бошца ишларга жунатилишн цагьий ман этил га л эди.

140

ди. Да^ицатан з$ам, амалига цараб %урмат цил, деган з^аммабоп цоида урнига бошца бир 1$оида масалан: ацлига цараб %уркат цил, деган ^оида киритилса, нималар булмас эди! 1$андай тор- тишувлар, баз^слашувлар тугилмас эди! Ва хизматчилар овцат- ни дастлаб кимнинг олдига цуяр эдилар? Хайр, уз ^иссамга г^айтай.

Кун иссиц эди. *** бекатидан уч чацирим утганда томчилай бошлаган ёмгир сал утмай селга айланиб, мени ж и р а з$ул ^илиб юборди. Бекатга келгач, биринчи ташвишим — тезрот$ бошца кийим кийиб олиш, иккинчиси — узимга чой сураш бул­ди. «Дой, Дуня!— деб цичцирди назоратчи.— Самоварни г у̂йиб юбор ва бориб цаймо!$ олиб келж Шу сузлардан кейин, тусиц ор^асидан ун турт ёшлардаги бир циз чивди-да, даз^лизга ца- раб чопиб кетди. Унинг гузаллиги мени з^айратда ^олдирди. Мен назоратчидан: «Бу сенинг цизингми?»— деб сурадим. «Да, кизим,— деб жавоб берди у мамнунлик билан,— яна шундай а^лли, яна шундай эпчилки, худди мархума онасининг узги- наси». Шундан кейин у менинг йул з^ужжатимни дафтарга ку- чира бошлади, мен эса унинг з^ашаматсиз, лекин покиза кулба- сини безаб турган суратларни томоша цилдим. Бу суратларда дарбадар угилнинг тарихи тасвирланар эди: биринчи суратда — цалпоц ва шлафорка1 кийган нуроний муйсафид шух бир успи- ринни сафарга жунатмоцда, успирин шошилиб унинг дуосини

- ва халтадаги пулни олмовда. Бонщасида — йигитнинг бузуц- ликлари равшан тасвирлаб берилган: у стол олдида безори дустлар ва уятсиз хотинлар даврасида утирар эди. Ундан кейин, бор-йугини кукка совурган бу успирин, жанда ва цалпоц кийиб олиб, чуч^а боь̂ иб, овцатини улар билан бирга ба^ам куриб юрарди; унинг юзида цаттиц гам ва укинч аломатлари тасвир этилганди. Пировардида — унинг отаси олдига кайтиши курса- тилган; мезсрибон чол уша цалпоц ва шлафоркани кийиб, унинг царшисига югуриб чи^ади: дарбадар угил унинг оёгига тиз чу- киб йицшгади; ор^аровда бир ошпаз семиз бир бузо^ни суй- мовда ва боланинг акаси хизматкордан бундай шодликнинг сабабини с^рамокда. Мен з$ар бир сурат остига дурустгина ^и- либ ёзилган немисча шеърларни увидим. Гул экилган тувакча, ола пардали каравот ва уша ва^тда менинг атрофимни ураб олган турли хил бошка нарсалар — з^аммаси з а̂нуз менинг эснмдан чи^маган. Узи эллик ёшларга борган, соглом ва ба^ув- ват, айниб кетган ленталарига учта медаль осиб, олдига узун кук пешгир тутиб олган хужайин худди з^озиргидек куз олдим- да туради.

Мен эски ямшигимга хщ тулаб б^лмасимдано^, Дуня само­вар кутариб цайтиб кириб цолди. Бу кичкина нозанин узининг менда ^андай таъсир цолдирганини иккинчи ^арашимдано^ сезиб олди; у катта-катта мовий кузларини мендан узкб, ерга

1 Ш лафорка — уйда кийиладиган кийим.

141

царади; мен у билан гаплаша кетдим, у менга худди купли курган цизлардек, з$еч тортинмасдан жавоб цайтярар эди. Меи унинг отасига бир стакан пунш] таклиф этдим; Дукяга эса бир пиёла чой узатдим ва биз гуё эски цадрдон танишлардек суз$- батлаша кетдик.

Арава аллацачоноц 1$ушилган эди, мен эса з а̂нуз назоратчи билан унинг 1{изчасидан ажралишни истамасдим. Охири мен улар билан хайрлашдим; отаси менга от$ йул тилаб цолди, ^и- зи эса аравагача кузатиб чивди. Мен даз^лизда тухтадим-да, ундан бир упишга рухсат сурадим: Дуня кунди... Куп бусалар олгак эдим мен,

Бу й^лларга киргаидаи буен.

Аммо уларнинг з̂ еч цайси бири менда шунчалик узо^, шун- чалик ё^имли хотира цолдирмаган эди.

Орадан бир неча йил Утди, лекин бир з о̂диса юз бериб, мен яна худди уша йУл, худди уша жойларга бориб цолдим. Кекса назоратчининг цязи эсимга тушди ва мен уни'тагин курар экан- ман-да, деб сезиниб кетдим. Аммо эски назоратчи урнига, эз̂ ти- мол, аллацачон бошцаси ^у&илгандир; эз^тимол, Дуня эрга чи^иб кетгандир; шунингдек, эх/гимол, ё униси, ёки буниси улиб кетган булиши з̂ ам мумкин, деган фикр ^ам келди менинг бошимга ва мен *** бекатига я^инлашар эканман, юрагимни гашлик босди.

Отлар почтахона олдига келиб тухтади. Уйга киргач, мен дарров дарбадар угил тарихини тасвирлаган суратларни куриб танидим, стол билан каравот аввалги жойларида турипти; ле­кин деразаларга урнатилган гултуваклар энди йу^ эди ва атроф- даги з а̂мма нарсалар тузиб, чанг босиб ётарди. НазсГратчи пусти- нига бурканиб ухлаб ётарди, су иг у менинг келганимни билиб уйгонди ва ёнбошлаб ётди... Бу уша Самсон Вириннинг худди узи эди; лекин шунчалик ^ариб кетиптики!..* У менинг йул ^ужжа- тимни дафтарига кучиргунча, мен унинг оцарган сочларига, куп- дан бери соколи кирилмаган юзига, юзидаги ажинларига, букча- йиб долган белига цараб турдим-дэ, бу бацувват эркакнинг уч-турт йил ичида бу цадар бедармон чолга айланиб кетганига ^айрат- да ^олдим. «Мени танидингми?— деб сУрадим мен ундан.— Биз сен билан эски танишлармиз». «Эз^тимол,— деб жавоб ^ил- ди у тумшайган з^олда,— бу ер шундай катта йул ёкаси; жуда куп йуловчилар цуниб утган меникига». «Лизинг Дуня сало- - матми?»— деб давом этдим. Чол ковогини солиб: «Худо била- ди»,— деб жавоб берди. «Демак, эрга тегиб кетипти да?»— де- дим. Чол узини менинг саволимни эшитмаганликка солди ва шивирлаб йул з^ужжатимни у^ийверди. Мен саволларимни тухтатдим ва чой куйишни буюрдим. Мени цизигсиш безовта

1 Пунш — бир хил ичкилик.

142

цила бошлади ва мен бу эски танишимнинг тилини пунш очар деб умид цилдим.

Адашмаган эканман: ичкилик таклиф цилсам, чол йуц де- мади. Мен ичкилик унинг чиройини оча бошлаганини сездим. Иккинчи стаканпи ичгандан кейин у сергап булиб цолди; мени эслади ёки худди эслагандек к^ринмоцчи б^лди ва мен ундап бир вацтлар менга шу цадар цаттиц таъсир зтган ва бутун хаё- лимни чулгаб олган шу циссани эшитдим.

♦Демак, сиз менинг Дунямни танир экансиз-да?— деб бош­лади у .— Кимлар, уни танимас эди? Эй, Дуня, Дуня— 1̂ апдай циз эди-я! Ким утса з$ам уни мацтаб кетарди, з$еч ким ёмон де- мас эди. Баринлардан бири унга румолча тацдим этса, бери иснрга тацдим эти б кетарди. Йуловчи афандилар, худди туш:;и ёки кечки овцат емоцчидек булиб, атайин тухтар эдилар, асли- ни сурасанг — фацат уни узоцроц томоша цилиш мацсадида шундай цилардилар. 1^андай сержаз^л барин булмасин, уни ку- риши биланоц з^овуридан тушиб цолар ва мен билан жуда мулойим гаплашиб кетарди. Ишонасизми, афандим: курьерлар, фельдъегерлар у билан ярим соатлаб гаплашиб туришар эдл. Бутун уйни уз цулида тутарди: йигиштиришми, овцат тайёр- лашми — з^аммасиыи цилишга улгурар эди. Мен цари тентак булсам, унга цараб туймас, севинчим ичимга сигмас эдим; мея Дуняии шундай яхши курар, шундай ардоцлаб тарбия цилар, унинг айтганини цилиб беришга шундай тиришар эдимки!.. Аммо тацдирдан цочиб цутулиб булмас экан; пешонада ёзилга- ни булар экан».

Шундан кейин у менга уз бошига тушган кулфатни батаф- сил з^икоя цилиб берди.

Уч йил аввал, бир куни циш кечаси, назоратчи янги дафтар- га чизицлар тортаётган, цизи эса тусиц орцасида утириб узига куйлак тикаётган бир пайтда, уч отлиц арава етиб келади ва черкас телпакли, з а̂рбий шинель кийган, буйнига жун буйин- бог ураб олган йуловчи от талаб цилиб уйга киради. Отлар з^аммаси з^арцаёцца жунатилган булади. Буни эшитган сайёз̂ , жахл билан цичцириб, цамчи уйната бошлайди, аммо бундай з^одисаларга к^никиб цолган Дуня тусиц орцасидан югуриб чи* цади ва йуловчига мулойимлик билан: «Бирор нарса еб олгин- гиз келмаяптими?»— деб савол беради. Дунянинг пайдо бу ли­ши ^узининг одатдаги таъсирини курсатади. Йуловчи жаз^лдан тушади; отни кутишга к^ниб, узига таом буюради. З у̂л, сержун телпагини олиб, буйинбогини буйнидан ёзиб тушириб, шинели- ни ечиб ташлагач, йуловчининг цора муйловли, ёш, цадди-цо- мати келишган гусар1 экани маълум булади. Гусар назоратчи- нинг олдига утириб, цизи иккаласи билан хушчацчац гаплашиб кетади. Овцат келтирилади. Шу орада отлар келиб цолади ва назоратчи: отларга ем бермасданоц шу замон йуловчининг ки-

1 Гусар — отлш* аскарда хизмат хртлувчи офицер.

143

биткасига1 ц^шилсин, деб буйруц беради. Сунг назоратчи цай- тиб уйга кирган пайтда йигит з^ушидан кетиб, тахта устида узини билмасдан ётган булади; унинг тоби цочиб, боши цаттиц огрий бошлапти, ж^наб кетишнинг иложи булмапти... Нима ци- лиш керак!.. Назоратчи унга уз каравотини берибди ва эртага касалнинг з$оли яхшиланмаса, С *** га одам юбориб, табиб кел- тирадиган булибди.

Эртасига гусарнинг аз в̂оли янада ёмонлашади. Унинг одами табиб ахтариб, отда шаз^арга ж^найди. Дуня румолчани сирка- га ивитиб, гусарнинг бошини боглаб цуяди ва унинг каравоти олдида ишини тикиб ^тиради. Назоратчи уйдалигида гусар доим уз$ тортар ва з̂ еч гапирмас экан, лекин шундай булса-да, икки пиёла кофе ичиб олади ва оз$-воз$ деб туриб, узига овцат бу- юради. Дуня доим унинг ёнида булади. У з$ар дам сув сурар ва Дуня узи тайёрлаган лимонаддан кружкада келтириб бериб тураркан. Касал эса лабларини з$ллаб олар ва кружкани цай- тариб бераётиб, з$ар гал, уз миннатдорлигини билдирмоцчи бу­либ, Узининг кучсиз цуллари билан Дунянинг цулларини сицар экан. Туш маз^алига яцин табиб етиб келибди. У касалнинг то- иирини ушлаб курибди ва у билан немисчалаб гаплашиб олиб, с^нг русчалаб: касалга тинч ётишдан боища з$еч нарса керак эмас, икки-уч кундан кейин у й^лга чи^са булади, деб айтибди. Гусар табибга йигирма беш с^м берибди; овцат цилиб олишга таклиф этибди; табиб кунибди; иккаласи з$ам иштаз^а билан ов- цат ейишибди, бир бутилка винони ичиб тугатишибди ва бир-бир- ларидан жуда рози булиб хайрлашибдилар.

Орадан яна бир кун утгач, гусар бутунлай согайиб кетибди. У жуда хурсанд б^либ, гоз$ Дуня билан, гоз$ назоратчи билан тухтовсиз хазиллашар, з^уштак чалар, утиб бораётган йуловчи- лар билан гаплашар, уларнинг йул з^ужжатларини почта даф- тарига кучирар экан. Назоратчи уни шундай яхши куриб цолиб- дики, учинчи кун эрталаб у Узининг ёцимли мез^монидан ажралаетганига ачинибди. Якшанба куни булиб, Дуня кундуз- ги ибодатга бормоцчи булиб турган экан. Гусарнинг кибиткаси- ни тайёрлаб келтирибдилар. У назоратчи билан хайрлашибди, иазоратчиникида тургани ва овцатлари учун очиод^ллик би­лан катта пул берибди; Дуня билан з$ам хайрлашибди ва уни черковгача элтиб цуймоцчи булибди. Бутхона цишлоцнинг па- риги чеккасида экан. Дуня нима дейишини билмай, туриб цо- либди. «...Нима дан цурцасьщ— дебди отаси унга,— жаноби з^азратлари бури эмаски, сени еб цуйсалар; араваларига тушиб черковгача бориб ол». Дуня аравада гусарнинг ёнига ^тирибди, хизматчи иргиб ямшикнинг олдига утибди. Ямшик з^уштак ча- либди ва отлар чопиб кетибди.

Бечора назоратчи цандай ^илиб узининг Дунясига гусар билан бирга боришга рухсат берганини, цандай булиб курларча

1 Кибитка — ^ша замонда одам ташийдиган бир хил арава.

144

иш ^илганини ва шунда ацли-^уши цаерда эканини тушуна • олмасди. Кейин орадан ярим соат э$ам утмай, юраги гаш булиб,

шунчалик безовта була бошлабди ва чидолмай, узи кундузги кбодатга жУнабди. У бутхонага яцинлашганда хал^ алла^ачон тарцалиб кетганини курибди, аммо на черков атрофида, на унинг эшиги олдида Дуняси бор эди. У шошилиб бутхонага кирибдп: поп меэфобдан чициб келаётган, дьячок шамларни учираётган, иккита кампир ^али з$ам бурчакда ибодат цилаёт- ган булиб, аммо Дуня черковда йу^ экан. Бечора ота дьячок- дан: «1^изим ибодатда булдими?»— деб зурга нафасини ростлаб сурабди. Дьячок, ибодатда лизинг булмади, деб жавоб цилибди. Назоратчи уйига тинкаси цуриб, цайтиб келибди... Унда бирги- нр умид цолибди: бундан кейипги бекатда Дунянинг доя онахо- ни турар экан, э^тимол Дуня ёшлик, енгилтаклик цилиб уша бекатгача аравада сайр цилиб бормо^чи булгандир. У Дуня кет- ган аравага цушилган отларнинг цайтишини азобли бир ^аяжон билан кутибди. Ямшик з^адегапда цайтавермабди. Шщоят, у, кечаси ёлгиз узи маст-аласт э^олда: «Дуня гусар билан бирга жУнаб кетди»,— деган улимдек даз^шатли хабарни олиб келибди.

Чол уз бахтсизлигига чидай олмабди; у *цу за^отиёц кеча ёш алдамчи ётган каравотга чузилибди. Назоратчи энди 5 а̂мма воцеаларни уйлаб, унинг ёлгондан касал булиб цолганини пай- цабди. Бечорани цаттиц иситма тутибди; уни С *** га олиб борибдилар ва урнига вацтинча бош^а бир кишини тайинлабди- лар. Уни гусар олдига келган табибнинг худди Узи бо^ибди. У назоратчига йуловчининг тамом сог булганини, уша ва^тдаё^ у йигитнинг ёмон ниятини пайцаганини, аммо цамчисидан цур~ циб индамаганини айтибди. Немис рост гапирганми, ёки фа цат узининг зийраклиги билан мацтанмо^чи бУлганми, аммо унинг бу сУзлари бечора касални сира ^ам овунтиролмабди. Назорат­чи касали сал тузалиши биланоц С *** ша^рининг почтмснс- теридан1 отпуска сурабди ва уз нияти ^а^ида хеч кимга з̂ еч нарса демасдан пиёда цизини ахтариб кетибди. Йулланмадан у ротмистр2 Минскийнинг Смоленскдан Петербургга кетганини билиб олибди. Уни олиб кетган ямшикнинг сузига цараганда, Дуня Узи хо^лаб кетган булса керак: лекин шундай булса ^ам бутун йул буйи йиглаб борган. «Адашиб кетган цузичовдинамни бир худоёрлацаб уйимга олиб келсам кошки»,-деб уйлабди назо­ратчи. Шу фикр билан у Петербургга етиб келибди: Измайловс­кий полкидаги истеъфога чивдан унтер-офицерникида тухтаб- ди (назоратчи билан у бир вацтлар армияда бирга хизмаг цилган экан) ва цизини ахтара бошлабди. Куп утмай, у рот­мистр Минскийнинг Петербургдаги Демутов трактирида турн- шини билиб олибди. Назоратчи унинг олдига бормоцчи булибди.

Назоратчи жуда эрта туриб гусарникига келибди ва жаноби олийларига, бир кекса солдат сиз билан куришмоцчи, деб бил-

1 Почтмейстер — почталар бошлиги.2 Ротмистр — от лиц цушинда эскадрон бошлиги.

10—1025 145

диришларини сураоди. дароии малаи, шонга цоцилган этикни срлаб туриб: барин ухлаяптилар, соат ун бир булмасдан туриб, з̂ еч кимни цабул этмайдилар, дебди. Назоратчи кетиб, тайин- /ганган вацтда кайтиб келибди. Халат билан цизил скуфье1 кий- гает Минский унинг олдига чицибди. «Хуш, огайни, нима иш

: билан келдинт?»— деб сурабди ундан. Чолнинг юраги уйнаб, [кузларига ёш келибди ва цалтироц овоз билан фацат: «Жаноби [олийлари... бир илохий шафцат курсатинг»,— дея олибди, холос. Минский ялт этиб унга цараб, жаз^ли чицибди ва уни кулидан ушлаб кабинетига олиб кирибди-да, эшикни ичидан беркитибди. «Ж&ноби олийлари!— деб давом этибди чол.— Утган ишга са- лавот; з̂ еч булмаса менга бечора Дуняни цайтариб беринг. У Силан хуп уйнаб-кулиб олдингиз-ку, энди уни безсуда нобуд цилманг». «Булар иш булди,— дебди жуда гангкб цолгаи йи­гит,— сенинг олдингда гуноз^корман ва сендан афв сураш им- кониятига эга булгаиимга хурсандман; лекин мени Дунядан ажралади деб уйлама: у бахтли булади, сенга виждонан айта- ман. Сен уни нима циласан? У мени яхши куради; у узининг аввалги з^аётини унутиб юборган. На сен, на у — з$еч бирингиз, бу утган ишларни унутмаяжаксиз». Кейин у назоратчининг енгига нимадир цистирибди-да, эшикни очибди ва назоратчи узининг цандай цилиб кучага чициб цолганини узи з$ам сез- мабди.

У узоц серрайиб турибди, охири, енгининг цайтармасида бир урам когозни курибди; уни сугуриб чицарибди ва ёйиб цараса: гижимланган бир неча беш сумлик билан ун сумлик экан. Унинг кузлари яна ёшга, газаб ёшларига тулибди! Чол пуллар- ни цаттиц гижимлабди-да, ерга ташлабди, товонлари билан эзибди, сунг узи келган йулига цараб жунабди... Бир неча ка- дам нари кетгандан кейин, тухтаб, уйланиброц цолибди... ва орцасига цайтибди... Аммо пуллар энди йуц экан. Яхши кийин- ган ва уни куриб турган бир йигит извошчининг олдига югуриб бориб, извошга шошилиб утирибди-да: «Э^айда!»— деб цичци- рибди. Назоратчи унинг орцасидан цувмабди з̂ ам. У уз ^йига, бекатга цайтишга царор берибди, аммо аввал бир марта булса хам бечора Дунясини куриб цолмоцчи булибди. Шу ниятда у, икки кунча утгандан кейин, яна Минскийникига цайтиб келиб­ди; аммо з а̂рбий малай, барии з̂ еч кимни цабул этмайдилар, деб дагал жавоб цилибди ва кукраги билан уни уйдан итариб чицариб, эшикни гурсиллатиб ёпиб олибди. Назоратчи туриб- туриб, цайтиб кетибди.

Худди шу куни кечцурун у, Все Скробяшие черковида ибо- дат цилиб булиб, Литейная кучасидан борар экан, бирдан унинг олдидан жуда башанг бир дрожки2 гизиллаб утиб кетибди ва

} Скуфье ва халат — уй ичида кийиладиган кипим.2 Дрожки — фонусли арава.

146

назоратчи Минскийни таниб ^олибди. Дрожки уч ^аватли уЛ- нинг эшиклари олдига бориб тухтабди ва гусар зинапояда^ югуриб ичкари кириб кетибди. Назоратчининг хаёлига лип этиб жуда маъ^ул бир фикр келибди. У ор^асига цайтибди-да, кучер билан тенглашиб олгандан кейин: «Огайни, бу кимнииг оти, Минскийники эмасми?»— деб сурабди. «Худди шундай,— деб жавоб берибди кучер,— нима ишииг бор эди?» «Нима ш им м и: сенинг хужайининг узишшг Дунясига бир хатни олиб бориб беришимни буюрган эди, мен булсам Дуня турган жойни эсимдан чи^ариб ^уйибман». «Мана шу ерда, иккинчи цаватда туришади. Сен, огайни, хатни келтиришга кечикиб цо- либсаж; з̂ озир хужайиннинг узи унинг олдида утирипти». «Деч боциси йрц,— деб с^з ^айтарибди назоратчи, юраги аллаиима- дапдир жуда безовта булиб,— курсатиб ц^йганинг учун раз^мат, мен уз ищимни бажараман». У шу сузларни айтиб, зинапоядан кутарила бошлабди.

Эшиклар цулф экан; у цуигироцни бурайди, бир неча да^и- цани жуда огир кутувда утказади. Калит дагал овоз чицаради. Эшикни очадилар. «Авдотья Самсоновна шу ерда турадилар- ми?»— деб сурайди у. «Шу ерда,— деб жавоб беради ёш хиз- маткор хотин,— нима ишингиз бор эди унда?» Назоратчи жа­воб цайтармай, тугри залга кириб бораверибди. «Мумкин эмас, мумкин эмас!— деб кич^ирибди хизматчи.— Авдотья Самсо- новнанинг олдида ме^монлари бор». Аммо назоратчи цулоц солмай, ичкари цараб кириб кетаверибди. Аввалги икки булма цоронги булиб, учинчисида эса чироц ё^илган экан. У очиц эшик олдига бориб тухтабди. Яхши жи^озланган бу булмада Минский уйчан утираркан. Модадаги барча безаклар билан бе- занган Дуня, худди уз инглиз эгарига миниб олган чавандоздек, гусар утирган уринди^нинг ён суянчигига утириб олганмиш. У Минскийга эркалик билан бо^иб, унинг жингалак сочларини узининг ялтироц бармокларига урамовда экан. Бечора назорат­чи! Деч цачон цизи унга бу цадар гузал куринмаган эди; у ^изига беихтиер тикилиб цолибди. «Ким у?»— деб сурабди цизи бошини кутармасдан. У з$ануз чурц этмай тураверибди. Жавоб олмаган Дуня бошини кутарди-ю: «Оз$!»— деб гиламга йици- либди. Чучиб кетган Минский дарров энгашиб, Дуняни к^тар- моцчи булибди ва бирдан эшик олдида турган ^аРи назоратчи- га крзи тушибди. У Дуняни жойида цолдирибди-ца, газабдан цалтироц босган з о̂лда, унинг олдига келибди. «Сенга нима ке­рак?— дебди у тишларини гижирлатиб.— Нега сен цаерга бор- сам орцамдан цароцчига ухшаб бициниб юрасан? Ёки мени суймоцчимисан? Йуцол!»— дебди-да, кучли цуллари билан чол- ни буризидан бугиб, зинапояга итариб юборибди.

Чол уйига цайтибди. Дусти унга шикоят цилишни маслаз^ат курибди; лекин назоратчи уйлаб-уйлаб, цул силтабди-да, нима булса шу булар, деб цуйиб беришга царор цилибди. Икки кун-

147

дан кейин у Петербургдан #з бекатига цайтиб кетибди ва келиб уз вазифасига киришибди.

«Мана энди уч йилдан бери Дунясиз кун куряпман,— деб сузига якун ясади назоратчи,— Дунянинг доми дараги йуц, Уликми, тирикми — худо билади. Бундай ходисалар куп б^ла- ди. Бу уткинчи саёцлар фацат менинг цизимнигина эмас, балки цанчадан-цанча бошца цизларни ^ам йулдан оздирган ва озди- ради з̂ ам, сунг бир оз тутиб туришади-да, ташлаб юборишадн. Бугун атласу барцутларга кумилиб юриб, эртасига царасанг — майхона ялангоёцлари билан бирга куча супурадиган ёш тен- таклар Петербургда оз эмас. Баъзан, Дуня з$ам э^тимол хпулар ичида хароб булиб юргандир, деган фикр хаёлингга келганда, уиинг ^лимини тилашдек гуновдан з$ам тоймайсан киши...»

Менинг эски назоратчи д^стимнинг з^икояси ана шу булди. У з и̂коя цилар экан, бир неча марта йиглаб, худди Дмит- риевнинг1 гузал балладасидаги тиришцоц Терентьичдек, этаги билан куз ёшларини келиштириб артиб ^ам турди. Бу куз ёшла- рининг цуйилишига пунш з$ам цисман сабаб булди, чунки у уз циссасининг давомида беш стакан пунш отиб олган эди; аммо шундай булса з̂ ам, унинг бу к^з ёшлари менинг цалбимга цат­тиц таъсир этди. Мен у билан ажралишиб кетганимдан кейин з$ам анча маз^алгача кекса назбратчини унутолмай, бечора Дун- яни уйлаб юрдим.

Мен яциндагина яна шу *** деган жойдан у™б кетаётиб, дустим эсимга тушди; суриштириб билдимки, у бошлиц булган бекат йуц цилинипти. «Кекса назоратчи тирикми?»— деган са- волимга з$еч ким аницроц жавоб беролмади. Мен таниш жойлар- га бориб келишга царор бердим, кирага отлар олдим ва Н. циш- логига жунадим.

Куз чоги эди. Осмонни кулранг булутлар босганди; з о̂сили йигиб олинган яйдоц далалар томондан келаётган совуц шамол уз йулидаги дарахтларнинг цизил ва сариц баргларипи супуриб кетмоцда эди. Мен кун ботай деганда цишлоцца етиб, почтахо- на олдида тухтадим. Даз^лизга (худди шу даз^лизда мени бир вацтлар бечора Дуня упган эди) семиз бир хотин чицди ва у менинг берган саволларимга кекса назоратчи бундан бир йилча аввал улди, унинг уйига пивочи кучиб кирди, мен уша пивочи- нинг хотини буламан, деган мазмунда жавоб берди. Мен бу ерга келганимга ва етти сумни бекор сарф этганимга ачиндим. «Ни­ма булиб улди?»— деб с^радим пивочининг хотинидан. «Ички- ликдан улди, тацсир»,— деди у. «Уни цаерга дафн этдилар?» «Цишлоц дарвозасининг нариги ёгига, марз^ума хотинининг ёнига». «Мени унинг цабри олдига обориб цуёлмайсизми?» «Не­га обориб цуёлмайлик. З̂ ой, Ванька! Мушук уйнашни бас цил энди! Баринни цабристонга олиб бориб, назоратчининг цабрини курсатиб цуй».

1 Дмитриев (1760— 1837)— Пушкин замонасидаги шоир.

148

Хотиннинг шу сузларидан кейин жулдур кийимлп, сариц ва гилай бир бола олдимга югуриб чивди ва мени цишло^ дар- возасидан нарига олиб кетди.

— Маркум бекат назоратчисини сен танирмидинг?— деб сурадим мен ундан йулда.

— Нега танимай! У менга тол чививдан з^уштак цилишни ургатиб цуйган. Худо раз^мат цилгур, майхонадан келаётгани- да биз орцасидан: «Бува, бува!.. Ёнго^!»— деб югурардик. У булса з^аммамизга ёнгоц берарди. Доим биз билан бирга эди.

— Йуловчилар уни эслашадими?— Саф^арчилар эндиликда озайиб долган, гоз^ида маслаз^ат-

чи утиб цолади, унинг з$ам улганлар билан иши йуц. Шу ёзда бир бариня1 утиб цолувди, назоратчи чолни уша хотин суриш- тирди, ундан кейин, унинг гурига борди.

— 1{андай бариня экан?— деб сурадим мен ундан ^изи^иб.— Жуда яхши бариня,— деб жавоб берди бола,— Узи олти

отлиц каретада2 келди, ёнида учта боласи, битта энагаси, эргаш- тириб олган битта итлари з$ам бор эди. У назоратчи чолнинг ул- ганини эшитиши билан йиглаб юборди ва болаларига: «фширла- май утиринглар, мен гуристонга бориб келаман»,— деди. Мен уни олиб бориб цуймоцчи булдим. Бариня: «Йулни узим з̂ ам биламан»,— деб айтди. Ундан кейин, менга бир мири кумуш танга берди, шунаца яхши бариня экан у!..

Биз цабристонга — з̂ ар томони очиц, ёгоч бутлар билан тул- ган, бирорта з$ам дарахти йуц яйдоц жойга келдик. Кишининг кунглига бунчалик гашлик соладиган гУристонни мен умримда з̂ еч цачон курмаган эдим.

— Мана назоратчи чолнинг гури,— деди менга бола, Урта- сига цора бут санчиб цуйилган бир уюм цуы устига чи^иб. Бутга мисдан цилинган образ3 цоцилган эди.

— Бариня з̂ ам шу ерга келганмиди?— деб сУрадим мен боладан*

— Келган эди,— деб жавоб цайтарди Ванька,— мен уни узоцдан томоша цилиб турдим. У шу ерга ётди-да, анчагача турмади, ундан кейин, бариня цишловда борди, попни ча^ирди, унга пул берди, кейин жунаб кетди, менга булса бир мирилик танга берди, шунаца яхши бариня экан у.

Мен з$ам болага бир мири танга бердим ва узим, бу ерга келганимга з̂ ай, бекорга етти сум сарф этганимга з$ам ачинма- дим.

1 Бариня — бой хотин.2 Карета — ^ар тарафн уралган, иэвошга Ухшаш арава.3 Образ — бутга цоцилган Исо циёфаси.

ЦИШЛОЦИ О й нм ки з

З^ар цандай кийнмда ^ам Душенька, яхшисан сен.Богданович1

Узоц губерналаримизнинг бирида Иван Петрович Берестов- шшг мулки бор эди. У йигитлик чогида гвардияда хизмат кил- гая* 1797 йилнинг бошида истеъфога чш$иб, уз ^ишлогига цайт- ган ва ушандан бери у ердан чицмагаи эди. У фа^ир Сир дворян цнзига уйланган булиб, овда юрган ва^тида хотики тугиб у л гаи эди. Хужалик ишлари билан машгул булиш унга тезда тасалли берди. У уз режаси билан уй солдирди, уз ерида мовут фабрика* ей х у̂рди, даромадни уч бара вар оширди ва узини шу атрофдаги энг а^лли киши деб ^исоблай бошлади. Итларинп эргаштмриб, уз оилалари билан ме^мон булиб келадиган цушнилари ^ам бун- га эътироз билдирмас эдилар. Иш кунларида у чий бах мал кам- аул, байрамларда эса, уйда тут^илган мовут сюртук кийиб юрар- ди; харажатларини дафтарга узи ёзиб ^уяр ва «Сенатские ве- домости»дан2 б^лак з$еч нарсани укимас эди. Гарчи уни димог- дор одам хисобласалар ^ам, умуман яхши курардилар. Ёлгиз энг яцин цушниси Григорий Иванович Муромскийгина у билан чиг^иша олмасди. Бу киши асл рус барини булиб, мулкининг куп цисмини Москвада совуриб битиргаи ва бунинг усткга уша вацт- ларда хотини улиб, сунг узининг сунгги мулкига — кишлогига келган. Аммо бу ерда маишатбозлигиин янги шаклда давом эт- тира бошлаган эди. Шу тахлит у инглизча бог барпо цилди ва долган бутун даромадларини деярли шунга сарф этди. Унинг отбо^арлари инглиз чаваидозлари каби кийинтирилгая эди. Ь̂ и- зипииг инглиз мураббияси бор эди. Ерларини инглиз усули- да эктирарди.

Аммо, узга йусинда рус дони етишмапди3.

Бинобарин, харалсатининг анча озайишига ь;арамасдан, Гри­горий Ивановичнинг даромади к^паймас эди; у цишловда цач янгидан-янги царзларга ботиб борарди; булар устига яна у ацл- ли киши э^исобланарди. Чунки у уз вилоятидаги помешчиклар орасида биринчи булиб мулкини Опекун махкамаси4 га гаровга

* Е. Ф. Богданович (1743— 1803)— шоир; уз вацтида маш^ур булган «Душенька* номли ^ажвий достон муаллифн. Эпиграф ?ша достондан олин- гап.

2 *Сепатски,е ведомости*— э^укумат фармонларини нашр ^иладнган ^аф- талик жадвал.

3 Пушкин замондоши, драматург А. А. Шаховский (1777 — 1846) сатира- скдан бир оз $гзгартилган сатр.

4 Опекун махкамаси — тарбия уйлари ва уларнинг т*арз пшларини з^ам- да гаровга ^^нилган мулк ва крепостной деэ^онларнинг царзларини бош^а* радиган идора.

150

Зуйишни уйлаб топган киши эди. ?отан у ва^тда бундай иш з а̂ддан ташкари мураккаб булиб, катта жасорат талаб ^иларди» Уни ёмонлаб юрадиган кишилар орасида энг куп гийбат ^илади- гани Берестов эди. Янгиликларни ёмон кУриш унинг феъли ат~ воридаги айрим бир хусусият эди. У ^ушнисининг инглизпарг<ст- лиги тугрисида бепарво гапиролмас ва з$ар онда уни тан^ид ки- либ турарди. У мез^монларига уз мулкини курсатиб торар экан, хужаликни бошцаришдаги фармойишларини ма^таб айтилгак сузларга жавобан мугамбирлик билан жилмайиб: «Шундай! Менинг ишларим ^ушнимиз Григорий Ивановичникига з$ечам узсшамайди. Чунки биз инглизчасига хонавайрон бУлолмаймнз! Бизга русчасига ту^ булсак з$ам бас!»— деб цуярди. Бу ва шунга у^шаган з^азиллар ^ушинларнинг саъйи з^аракатлари сояотда, ^ушимча изоз^отлар билан Григорий Ивановичнинг ахборотттз з̂ ам етказилиб туриларди. Инглизпараст Григорий Иванович булса, бизнинг журналистлар каби тан^идга чидай олмас эди. У 1$аттш$ аччигланар ва узининг туз^матчи ^ушнисики айяц гэ цишлоци деб атарди.

Берестовнинг угли ^ишлоц^а келгунга цадар бу икки мул::- дорнинг муносабатлари ана шундай эди. У *** университетида таз с̂ил курган булиб, з а̂рбий хизматга кириш ниятида эди, ле­кин отаси бунга розилик бермасди. Гайри з а̂рбий хизматга эса у узини бутунлай ^обилиятсиз сезарди. Бу масалада ота бола з̂ еч бир фикрга келиша олмасдилар. Аммо Алексей з о̂зирча ба­рин булиб юраверди ва хар эз^тимолга царши муйлов з$ам цуйпб олди.

- Алексей зса*рн$атан з$ам азамат йигит эди. Чиидан з$ам унинг келишган цадди-цомати з а̂рбий мундир киймаса ва у от устида узига оро бериб ториш урнига ёшлигини маз^кама цогозлари ус- тида эгилиб-букилиб утказса, ярашмас эди. 1^ушнилар унинг овда й^лни суриштирмай з$ар ва^т биринчи булиб чопишини ку- риб, з̂ еч цачон у дурустроц амалдор була олмайди, деярдилар. 1^излар эса унга бетиним куз югуртиришар, баъзилари з̂ атто су*$ланиб царарднлар; аммо Алексей улар билан кам машгул буларди, 1(излар эса, унинг бепарволигидан, бирон ^изга ошиц булса керак, деб уйлашар эди. З^ацицатан з̂ ам унинг хатларидан бирининг адреси нусхаси кулдан-цулга утиб юрар ва бу хатда шундай сузлар битилган эди: «Москвада, Алексеев монастири- кинг царшисида, мь&скар Савельев уйида ягиовчи Акулииа Пет­ровна Курочкинага тегсин. Сиздан эса бу хатни А. Я. Р. га топ- ширишингизни утиниб сурайман».

Цишлокда яшаб курмаган китобхонларим уезд ^изларининг на^адар чиройли эканликларини тасаввур этолмайдилар! Соф завода, узларининг олма дарахтлари сояларида етишган бу ци& л ар, киборлар жамиятини ва з а̂ётни китоблардан биладилар, Тан>;олик, эркинлик ва мутолаа бизнинг паришонхотир гузал- ларга зсали маълум булмаган эз т̂ирос ва туйгуларни уларда эрга уйготади. Бу цизлар учун цунгироц товушининг узи бир саргу-

151

зашт, яцин бир ша^арга бориб келиш эса з^аётларида катта бир давр з^исобланади, мез^монга бориш э̂ ам уларда узоц вацт ва баъзан з а̂тто умрбод хотира цолдиради. Табиийки, уларнинг баъзи бир ажойиб цилицлари устидан з̂ ар ким з̂ ам бемалол ку- ла олади, аммо бу юзаки царайдиган одамнинг мазахлари улар- нинг муз^им фазилатларини ерга уролмайди, улардан муз^им- лари: шу феъл-атвор хусусияти, узига хослиги (тсНуМиаШс) булмаса, Жань-Поль1 фикрича, инсоний фазилат з̂ ам булмайди. Пойтахтлардаги хотинлар балки яхшироц таз с̂ил оларлар, ле- кин киборлар жамияти одатлари уларнинг феъл-атворини тезда сийцалаштириб, кунгилларини з̂ ам бош кийимлар каби бир хил цилиб цуяди. Аммо бизнинг бу сузларимиз уларни бутунлай цоралаб ёки гийбат тарзида айтилаётгани йуц, лекин шунга ца- рамай, цадимги бир тадцицотчи олимнинг ёзганидай: Г<Ыа поз1га шапе!2 дир.

Бизнинг бу ойимцизларимиз орасида Алексей цандай таъсир цолдирганини тасаввур этиш осон. Алексей биринчи марта циз- ларга гамгин, умидсиз бир з̂ олда куриниш берди ва биринчи булиб узининг барбод булган севинчлари ва хазон булгап ёшлиги тугрисида суз очди; бундан ташцари у бош суяги сурати солин- ган бир цора узук тациб юрарди. Буларнинг з^аммаси уша вило- ятда жуда катта янгилик з^исобланар эди. Ойимцизлар унинг т$?р- рисида суз борганда узларини йуцотиб цуярдилар.

Аммо бу гаплар з^аммадан купроц менинг инглизпарастим- нинг цизи Лиза (ёки Бетсини, чунки Григорий Иванович цтини шундай деб атар эди)ни цизицтирарди. Оталар бир-бирлариники- га бориш-келиш цилмасдилар. ^амма цз?шни цизларнинг уша йигит тугрисида гапиришларига царамай, Лиза Алексейни з̂ али к^рмаганди. Циз ун етти ёшга кирган эди. Унинг цора кузлари цорачадан келган ва жуда ёцимли юзига монанд булиб, чарац- лаб турарди. У отасининг ёлгиз цизи булиб, шунииг учун э$ам эрка эди. Унинг ^йноцилиги ва з$ар он цилиб турадиган шухлик- лари отасини жуда цувонтиргани з о̂лда, аксинча, юзига упа-элик суриб, цошларига сурма цуйиб юрадиган ва йилда икки марта ♦Памель»5ни уциб тушириши учун икки минг сум пул олиб, бу ёввойи Русияда зерикиб улар з^олатга келган цирц яшар такаб- бур мураббия Жаксон хонимни газаблантирар эди.

Лизага Настя хизмат цилиб юрарди; аммо у Лизадан катта б^лса зсам, уз бекасидек енгилтабиат эди. Лиза уни жуда яхши курар, бутун сирларини унга айтар ва у билан бирга узининг з$ар хил цилицларини уйлаб чицарарди; хуллас, Прилучина цишлогида Настя француз фожиаларида буладигаи сирдош ду* гоналардан кура з̂ ам аз^амиятлироц бир сйймо эди.

1 Жан-Поль (1763— 1825)— немке езувчиси Иогап Пауль Рихтернинг тахаллуси.

2 Бизнинг цайд этганимиз уз кучида цоладир.* *Памель*— инглиз ёзувчиси Рнчардсоннинг (1689— 1761) романа,

162

— Бугун ме^мондорчиликка боришга рухсат этинг,— деди бир куни Настя, бекасини кийинтирар экан.

— Майли, бироц айт, цаерга?— Тугиловога, Берестовларникига. Бугун ошпаз хотиннинг

тугилган куни экан, кеча у бизни зиёфатга чацириб кетган эди.— Буни цара-я!— деди Лиза.— Хужайинлари жанжалла-

шиб юрадилар-ку, хизматкорлари бир-бирларини ме^мон цили- шадилар-а!

— Бизнинг хужайинлар билан нима ишимиз бор!— деб эъти- роз билдирди Настя.— Бунинг устига мен отангизнинг эмас, сизнинг хизматкорингизман. Ахир, сиз з$али ёш Берестов билан уришг.анингизча йуц-ку; энди, цариларимизга келсак, уришса уришаверсин, узларига шу хуш ёцса, бизга нима.

— Булмаса, Алексей Берестовни куришга з^аракат цил, Настя, у цанаца ва цандай одам эканини менга яхшилаб айтиб иерасаи.

Настя ваъда берди. Лиза кун буйи сабрсизлик билан унинг цайтишини кутди. Настя цечцурун цайтиб келиб:

— Лизавета Григорьевна, мен ёш Берестовни куриб келдим, к^ргандаям тоза к^риб олдим, куни буйи бирга булдик,— деди.

— 1̂ андай цилиб? Айт, бирма-бир айтиб бер.— Рухсат этинг: биз йулга тушдик, мен, Анисья Егоровна,

Ненила, Дунька...— Яхши, биламан. Хуш, шундан кейин?— Шошманг, з^аммасини бирма-бир айтаман. Биз худди ов-

цат устига етиб бордик. Уй одам билан лиц тула эди. Колбинс- кийликлар, захарьевскийликлар, гумашта хотин уз цизлари би­лан, хлупинскийликлар...

— Хуш! Берестов-чи?— Тухтанг, ахир. Биз шундай цилиб дастурхон ёнига утир­

дик, гумашта хотин биринчи уринда, мен унинг ёнида... цизлари булса шундай димог-фирог цилиб утиришдики, афтлари цурсин, менга нима-а?..

— Оз$, Настя, шу цадар ипидан нинасигача гапирасанки, одам зерикиб кетади...

— Б^андай сабрсиз одамсиз-а!.. Хайр, биз зиёфатдан турдик.. уч соатча утириб цолгандик, овцат з̂ ам соз булди: цаймоцца бу- ланган ранг-баранг ширин сомсалар... Шундай цилиб, биз дас- турхондан туриб, горелка уйнагани боцца чицдик. Бойвачча йигит з$ам шу ерга кейиб цолди.

— Хуш, цани? Ростдан з̂ ам у яхши эканми?— Жуда ажойиб экан. Тенги йуц дейиш мумкин. ({омати

келишган, новча, ёноцлари цизил..,— Ростданми? Мен булсам уни рангпар деб юргандим. Яна

цанаца? У сенга цандай куринди, гамгинми, уйчанми?— Бе-е, цанацасига унаца булсин? Мунацанги утакетган

шух йигитни мен умримда з̂ еч курмаган эдим. У биз билан го--релка уйиамоцчи булди-ю!

153

— Биз билан горелка уйнамоцчи булди, дедннгми?! Булма- ган гап!

— Жуда буладиган гап-да. Тагин унинг уйлаб топганини ца- ранг. 1^айсимизни тутса, упади-я!

— Ихтиёр сенда, Настя, аммо сен ёлгон гапиряпсан?— Ихтиёр сизда, ёлгон гапираётганим йуц. Мен узимни ун­

дан зурга цутцардим. Кун буйи бизга илашиб юрди.— 1̂ андай цилиб шундай цилади? Ахир уни бировга хуштор

ва з̂ еч кимга царамайди, дейишади-ку?— Билмадим, менга булса жуда цаттиц тикилди. Таняга

з$ам, гумашта хотиннинг цизига з̂ ам, колбинскийлик Пашага з̂ ам, тугриси, гуноз̂ булса з$ам айтай, з̂ еч кайсимизни ранжит- мади, шунаца ш^х йигит экан!

— 1{изиц! Хуш, уйда унинг тугрисида нима гап б$лди?— Баринни шундай яхши, оцкунгил, хушчацчак йигит де-

йишади. Фацат бир айби: цизларнинг кетидан югуришни яхши курармиш. Менимча, бу айтарли айб эмас: вацти билан цуюлиб цолади.

— Мен уни шундай бир кургим келадики!— деди Лиза уз$ тортиб.

— Нимаси цийин? Тугилово биздан унча узоц эмас, з^аммаси б^либ уч чацирнм, уша томонга сайр цилиб боринг ё отга ми- ниб кетинг, сиз, албатта, унга дуч келасиз, чунки у з$ар кун эрталаб милтиц билан овга чицар экан.

— Йуг-э. Яхшимас. У бу циз менинг орцамга тушган экан, деб уйлаши мумкин. Бунинг устига, оталаримиз орасида можаро бор, шундай цилиб, з$ар з о̂лда у билан танишувим мумкин б^л- мас... 0з$, Настя! Биласанми нима, мен оддий Цяшлоки циз бу- ,диб кийинаман!

— Ростданам, кенг куйлак, сарафан кийиб олинг-да курц- масдан Тугиловога тугри жунанг; кафил буламанки, Берестов сизни куздан цочирмас.

— У ерликлар лазркасида булса гаплашишни яхши биламан. Оз$, Настя, севикли Настя! 1^андай яхши фикр!

Лиза узининг бу з^азиломуз ниятини шаксиз урнига етказиш- га касд цилиб, уринга ётди.

Эртасиёц у уз режасини бажаришга киришди: цалин мато, кук чит билан мис тугмалар сотиб олишга одам юборди, Настя- нинг ердамида узига куйлак билан сарафан бичди, бутун хиз- маткор цизларни тикишга утказди, кечцурун з^аммаси тайёр булди. Лиза кийиниб, ойнага узини солиб курди ва шу чоццача бунчалик жозибадор булмаганини эътироф этди. У уз ролини такрорлар эди, кела туриб эгилиб бир неча бор таъзим цилар... дез^цон лазркасида сузлар, енглари билан юзини беркитиб кулар ва Настянинг мацташларига сазовор буларди. Фацат бир нарса уни цийнар эди: з^овлида яланг оёц юриб курмоцчи булган эди, латиф оёцларига хас-чуп ботди, цум ва майда тошлар чидаб б$?л- мас даражада огритди. Настя бу ишда з$ам унга ёрдам цилди: у

154

лизанинг оегшш улчао олио, даладаги Трофим чупон томонигп ^араб чопди ва бир жуфт пустлоц кавуш буюрди. Лиза эртаси кун са^арлаб уйгонды. Бутун уй ичидагилар э̂ али ухлаб ётишар- ди. Настя дарвоза ёнига чициб чупонни кутади. Най чалинади ва ^ишло^ подаси бариннинг ^овлиси ёнвдан ута бошлайди* Тро­фим Настя олдидан ута туриб, унга бир жуфт ола-була кичик пустлоц кавушини тут^азади ва ундан ярим сум кавуш цщп олади. Лиза секингина пичирлаб, Жаксон хонимга тегишли топ- шнрш^ларни беркб, ор^а эшикка чи^ади-да, полиздан чопиб Утиб, дала томон жунайди.

Шар^ томонда тонг шуъла соча бошлади ва олтин булутлар туркуми гуё сарой а^ли подшони кутаётгандек, цуёшни кутаёт- ганга ухшаб куринади; тиниц осмон, тонг салцини, шудринг, шабада ва цушларыинг сайрашлари Лизанинг юрагини болалик севинчи билан тулдиради. У бирон танишнинг дуч келиб цоли- шидан ^урциб, учгандай тез югурарди. Отасининг мулки чегара- сидаги чакалакка яцинлашар экан, Лиза юришини секинлатди. Бу ерда у Алексейни кутмо^чи эди. Унинг юраги каттиц тепа Сошлади, сабабыни эса узи з̂ ам билмас эди; лекин шух ёшлари- мизнинг кур^б-чучиб туриши улариинг энг яхши латофатидир. Лиза чакалакзор ^оронгилигига кирди. Чакалакзор ^изни буги^ ва тарцоц шовиллаб царши олади. Унинг севинчи пасаяди. У секии-секин ширин хаёлларга берила бошлайди. У уйларди... лекин ун етти яшар ойимкизнинг ба^ор тонгида, соат олтиларда, чакалакда ёлгиз узи нима тугрисида уйлаётганини аниц белги- лаш мумкинми? Шундай цилиб, у хар икки томондан баланд ёгочлар куланка ташлаган йул буйлаб, уйга ботиб борарди, бир- дан чиройли бир овчи ит унга караб з̂ уриб г^олади. Лиза цурциб кетади ва бакириб юборади. Шу пайтда: 1ои1 Ьсаи ЯЬодаг 1с!1 деган товуш эшитилади ва навнихол дарахтлар ор^асидан овчи йигит куринади. «ВДгрцма, нозанин,— деди у Лизага,— итим цопмайди». Лиза бу ва^т ^уркувдан узини анча тутиб олган бу­либ, дарэ^ол фурсатдан фойдаланишга утади. «ЙУг-э, барин,— деди у, цуродансимон ва уялгансимон булиб,— ^ур^аман, итинг гсуда ^опагонга ухшайди. Яна менга узини ташламасин». Алек­сей (уни китоохон таниб олгандир) ёш цишло^и циздан кузини узмай карарди. «Агар г^ур^санг, мен сени кузатиб цуяман,— деди у Лизага.— Ёнингда боришга унайсанми?» «Ким сенга ха- лакит беради?— деб жавоб ^илди Лиза.— Йул элники, хо^лаган томонга юриш мумкин». «Узинг цаердансан?» «Прилучинадан- ман, темирчи Василийнипг кизиман, ^узи^сфин териб юрибман* (Лизанинг црлкда лустлоц сават ^ам бор эди). «Сен-чи, барин? Тугиловоликмисан дейман?». «Худди шундай,— деб жавоб бер- ди Алексей,— мен ёш бариннинг хизматкори буламан». Алексей

1 Тинчлан, Сбогар, бери кел... («Сбогар*— оцкунгнл ц&роцчм; француз ёзувчиси Шарла Ноденннг (1780— 1844) «Жан Сбогар» романининг ^а^ра-

„ мони).

155

узини циз билан тенг цилиб курсатмоцчи эди. Аммо Лиза унга цараб, кулиб юборди. «Алдайсан,— деди у ,— эси пастга ишинг тушгани йуц, к^риб турибманки, з?зинг баринсан». «Нега сен бундай деб ^йлайсан?» «Ахир ^аммаси куриниб турипти-ку». «Нимадан?» «Баринни хизматкордан ажратиб булмайдими? Кийиминг э$ам ундай эмас, гапинг ^ам булакча, итни цам биздацанги чацирмайсан». Лиза тобора Алексейга ёциб бо- рарди. У чиройли цишлоц цизлари билан бетакаллуф муносабат- да булишга одатланиб цолганидан Лизани цучоцламоцчи булди. Ленин Лиза сакраб узини четга олди ва бирдан шундай жиддий ва совуц тусга кирдики, Алексей кулиб юборди. Аммо шундай булса з$ам, Лизанинг бу ^аракати уни Алексейнинг ^ужумлари- дан сацлаб цолди. «Агар сиз келгусида д^ст булишимизни иста- сангиз,— деди у жиддий бир тусда,— эсингизни еб цуйманг». ♦Бу ^икматли сузларни сенга ким ^ргатди узи?— деб суради Алексей цаодаз^лаб.— Менинг танишим Настенька сизларнинг цишлоцларингиздаги бека цизнинг хизматчиси, #ша ургатиб Ч^ймадими? 1^аранг-а, маърифат цандай йуллар билан тарца- лар экан!» Лиза уз ролидан четга чицаётганини ^ис этиб, дар- ров узини тузатиб олди: «Булмаса, нима?— деди у.— Мени ху- жайин ^овлисида ^еч цачон б^лмайди деб уйлайсанми? Уйлама, ^аммасини эшитганман, курганман, шундай цилиб,— деб давом этди у,— сен билан бекорчи гапга овора булиб, киши цузицорин теролмай цолади, сен уёцца кет, мен буёцца! Кечирим с^рай- ман„.» Лиза узоцлашмоцчи булди. Алексей унинг 1$лидан уш- лаб цолди. «Жонгинам, отинг нима?» «Акулина,— деб жавоб берди Лиза бармоцларини Алексейнинг ц^лидан тортиб олишга уриниб,— цуйвор-э, барин, уйимга кетишим кррак.» «Дустим Акулина. Мен, албатта, темирчи отанг Василийга ме^мон булиб бораман.» «Нима деяпсан?— деб эътироз билдирди дарров Лиза.— Тангри ^аци, бора к^рма, агар менинг барин билан ча- калакзорда ёлгиз сузлашганимни уй ичим билса, бошим балога цолади; темирчи отам Василий ^лгунимча уради», «Мен ахир сен билан албатта, тагин к^ришмо^чиман». «Мен булмаса тагин бир куни цузицорин тергани келарман бу ерга». «Ь?ачон ахир?» «Хо^ласанг эртага». «Севиклим Акулина, упиб олардим-у, би- роц ботина олмайман. Энди, демак, эртага шу вацтда келасан-а, бу ерга, шунацами?» «3*а, ^а». «Сен мени алдамайсан-а?» «Алдамайман». «Онт ич». «Хул, худо урсин, келаман».

Ёшлар хайрлашдилар. Лиза чакалакзордан чицди, даладан утиб олди, яшириниб боща кирди ва шошилиб, Настя кутиб турган фермага чопиб келди. У ерда Лиза, тоцатсиз сирдоши- нинг суроцларига паришонхотирлик билан жавоблар бераркан, кийимларини алмаштирди ва ме^монхонага чивди. Дастурхон ёзилган, нонушта тайёр эди ва Жаксон хоним юзига упа суриб, бир цултум сув билан ютиб юборгудай б^либ, устига юпца цилиб мой суртилган нон кесмоцда эди. Отаси эрталаб сайр цилиС кел- гани учун уни мацтади: «Са^ар уйгонишдан фойдалироц нарса

156

нУЗ»,— деб айтди. У бу ^ринда яна, инглиз журналларидан уцкб билгани — одамнинг узоц умр куриши з^ацидаги мисолларни суз- лаб кетди, шуни з̂ ам цушиб ц^йдики, юз йилдан ошиц умр кур­ган одамларнинг з^аммаси ароц ичмаган, цишу ёз бирдек саз^арда турар эканлар. Лиза унинг гапларини эшитмасди. У эрталабки учрашувнинг бутун тафсилотини: Акулинанинг овчи йигит би­лан булган сузларини уз кунглида такрорлаб, виждони азоб чека бошлагаиди. У эрталабки суз^бат одоб доирасидан чиццани йуц, бу шухликнинг оцибати ёмон булмайди, деб узини-узи бецуда ишонтирмоцчи буларди, виждони идрокидан баландроц нола циларди. Эртаги кунга берган ваъдаси уни з^аммасидан ортиц тинчсизлантирар эди: у сал булмаса узининг берган тантанали касамёдидан кечиб юборайин з$ам деди. Аммо Алексей уни кута- кута Василий темирчининг цизи зациций Акулинани — кепчик- дай семиз, чутир цизни цишлоцдан ахтариб топиши ва шу тарз- да бунинг енгилтаклик билан цилган шухлигини фа^млаб цо- лиши мумкин эди. Бу фикр Лизани цурцитиб юбордк ва у эрта- га яна Акулина тарзида чакалакзорга бормоцчи булиб цуйди.

Алексей жуда хурсанд ва таажжубда эди, кун буйи у узининг янги таниш цизи з^ацида уйлаб юрди; кечаси билан ^ам корача- дан келган бу гузал цизнинг сиймоси унинг тушларига кириб, бутун фикри ёдини банд этиб чицди. У кийиниб булган пайтда, тонг энди гира шира ота бошлаган эди. У, милтигини уцлашга з$ам сабри чидамай, узининг вафодор ити Сбогар билан далага чицди ва учрашувга ваъда этилган жойга цараб югурди. Ярим соат вацт унинг учун тоцат цилиб булмайдиган интизорликда утди; ни^оят буталар орасидан кук сарафан куриниб цолди ва у севикли Акулина томон югурди.

Лиза унинг миннатдорлик билан цувонишларига кулимсираб цуйди; аммо Алексей, шу ондаёц унинг юзида безовталик ва ташвиш изларини курди. Алексей бунинг сабабини билмоцчи булди. Лиза узининг бу цилиги енгилтаклик эканини ва у шунга пушаймон булганини, фацат шу сафар берган ваъдаси устидан чицишни истаганини ва бу учрашув уларнинг сунгги марта учрашувлари эканини ^амда бу учрашувлар уларни яхшиликка олиб келмаслигини эътироф этиб гапирди ва шунинг учун бу учрашувларга хотима беришни суради. Табиийки бу сузларнинг з^аммаси дез^цон лахжасида айтилган эди; лекин бу содда циз учун гайритабиий куринган фикр ва туйгулар Алексейни з$ай~ рон цолдирди. У Акулинани уз ниятидан цайтариш учун гапга чечанлигини ишга солди; $з истакларининг бегуборлигига Лиза­ни ишонтирмоцчи булди; унинг пушаймон булишига асло йул ц^ймаслигини, з̂ ар нарсада унга буйсунишини айтди. Бирдан- бир цувончи булган учрашувдан уни мазфум этмасликни: кун- ора булса ^ам, з^афтада икки марта булса з$ам учрашиб туриш~ ни сураб, ёлворди. Алексей эз т̂ирос билан сузлар ва бу онда у худди ошицнинг узгинаси булган эди. Лиза уни жим туриб тинглади ва низ^оят: «Сен менга цишлоцдан з̂ еч цачон мени ах*

157

тармасликка ва менинг т^гримда суроцлаб юрмасликка, мен узим белгилагандан бошца учрашув йулиии изламасликка с$з

4 бер*,— деди. Алексей худони уртага цуйиб онт ичмоцчи булган эди, лекин циз кулимсираб уни т^хтатди ва: «Менга онт ичи- шлнг керак эмас, ваъдаигнинг узи бас»,— деди.

Шундан сунг улар урмонда сайр цилиб, Лиза унга, бас, б^л- ди дегунча дустларча су^батлашиб юрдилар. Улар хайрлашди- лар, ёлгиз цолган Алексей, цишлоци содда цизнинг икки учра- шувдаёц унинг устидан цандай ^укмрон булиб олганини уйлаб, тушунолмади. Акулина билан булган муносабати унинг учун ажойиб бир янгилик эди ва бу галати цишлоци цизнинг буйруц- лари унга огир туюлса-да, у уз сузида турмасликни ^атто эсига ^ам келтирмас эди. ^изиги шундаки, Алексей цурцинчли узук тациб, сирли мактублар ёзиб, умидсизланиб юришига царамай, оцкунгил ва сергайрат, маъсумлик завцини ^ис цила оладиган соф юракли бир йигит эди.

Агар мен ёлгиз уз истагимга цулоц солганимда, албатта, бу ёшларнинг учрашувларини бутун тафсилоти билан тасвирлар эдим. Уларнинг борган сари ортиб борган ^ар икки томонлама майл ва ишончларини, машгулотлари ва сузларини тула ёзар- дим, лекин биламанки, китобхонларимнинг куп цисми менинг завцимни маъцул курмаслар. Шунингдек, бу тафсилотимиз э̂ ам умуман чучмал куринса керак, шунинг учун мен уларни ташлаб кетаман, фацат цисцача шунигина „.йтаманки, икки ой утмас- даноц менинг Алексейим, севгидан ацлио^ушини йуцотаёзди. Лиза з$ам, гарчи ундан кура тинчроц ва жимроц б^лса да, лекин барибир бепарво эмасди. З̂ ар иккиси ^озирги вазиятдан бахтиёр булиб, келажак ^ацида оз уйлашар эди.

Севги паймонаси билан узаро муста^кам богланганликлари тез-тез эсларига келиб турса з$ам, бу ^ацда бир-бирларига гапир- масдилар. Сабаби равшаи эди: Алексей уз Акулинасини цанча- лик севиб цолган булмасин, у мудом узи билан факир бир де^- цон цизи уртасидаги оралицнинг узоцлигини ^аммавацт эсига олиб турарди, Лиза эса оталари бир-бирларини шу цадар ёмон куришлари учун, з̂ ар икки томоннинг ярашиб кетишига кузи ет- масди. Бунинг устига, Лизанинг иззат нафасини Тугилово помеш- чигини Прилучино темирчисининг цизи оёцлари остида ёлвор- ган ^олда курмоц каби романлардагидай галати бир яширинча умид васвасага солганди. Лекин тусатдан руй берган му^им бир воцеа уларнинг тотув муносабатларини узгартириб цуяёзди.

Эрталаб з$аво очиц ва совуц булган кунларнинг бирида (биз­нинг Русия кузлари купинча шундай булади), Иван Петрович Берестов отга миниб сайрга чицди, ^ар эхтимолга царши, рт билан уч жуфт този ит, жиловдори, ц^лларида тартарак тутган бир иеча царол болаларини бирга олдн. Шу вацунинг узида Гри̂ горий Иванович Муромский ^ам, очиц хаво хуш ёциб, узининг калта дум биясшш эгарлашга буюрди ва инглизча оро берилган ерлари буйлаб йуртиб кетди. Урмонга яцинлашаркан, ичи тулки

158

терисидан булган чакмон кийиб, от устида гурур билан утирган цушнисини к$фди, у болаларнинг шовцини ва тартаракларидан ч^чиб, чакалакдан цочиб чицадиган цуённи кутиб турарди. Агар у Григорий Ивановичнинг учраб цолишини олдиндан билганда, албатта, бошца томонга бурилиб кетган буларди, аммо у Берес­тов устидан кутилмаган бир жойда чициб цолди — оралари бир уц отим ясойча цолганди. Бошца илояс йуц: Муромский укимиш- ли бир европалик сифатида уз рацибининг ёнига келди ва одоб билан унга салом берди. Берестов з$ам, занжирдаги айиц уз ху- жасининг амри билан жанобларга эгилиб таъзим цилгани каби» з^афсала билан жавоб берди. Шу минутда урмон оралигидан бир цуён сакраб чикди ва дала брйлаб чопа бошлади. Берестов ва унинг жиловдори тозушларининг борича цичцирдилар, тозиларни ц^йиб юбордилар, узлари хам уларнинг кетидан чопа кетдилар.

Муромскийнинг *;еч цачон ов курмаган оти з^уркиб кетиб> уни олиб цочди. Узини яхши чавандоз деб юрган Муромский отини уз з о̂лига цуйди ва узини кунгилсиз з^амсуз^батидан цут~ царгап бу ходисага ичидан хурсанд булди. Аммо от чопиб бориб, жар ёцасидан чициб цолди ва тусатдан четга бурилди. Муромс­кий узини згутиб цололмади. У музлаган ерга цаттиц йикилиб тушди ва шу з о̂лича устида одам йуцлигини сезган ^амоно, худ­ди бир нарса эсига тушгаидай, дарров тухтаган думсиз отини лаънатлаб ётди. Иван Петрович унга етиб келди ва аз^волини су­ради. Шу орада унинг жиловдори айбдор отни тутиб келди. У Муромскийнинг отга минишига ёрдам берди. Берестов булса уни уйига таклиф килди. Муромский рад этолмади, чунки ундан миннатдор эди. Шундай килиб, Берестов цуён овлаб ва уз раци- бини ярадор з̂ олда з а̂мда з а̂рбий асир вазиятида шараф билан уйига олиб келди.

1$ушнилар овцат вацтида дустона суз^батлашдилар. Муром­ский Берестовдан арава суради, чунки у, йицилганда зарб егани- дан, от устида уйига етиб олиш з^олатида эмаслигини эътироф этди. Берестов уни то эшиккача кузатиб куйди. Муромский б^л- са ундан (шунингдек угли Алексей Ивановичдан з$ам) эртагаец Прилучинога дустларча мехмондорчиликка боришга ваъда олиб келди. Шундай цилиб, эски ва чуцур илдиз ёйган адоват, калта дум биянинг ^урковичлиги соясида бархам егандай куринарди.

Григорий Ивановичнинг царшисига югуриб Лиза чицди: «Нима б^лди сизга, ота?— деди з а̂йрон булиб.— Нега оцсаяп- сиз? Отингиз цани? Бу арава кимники?» «Уйлаб тополмайсан- да, т у (1еагЧ,— деб жавоб берди Григорий Йванович ва бутун воцеани сузлаб берди. Лиза уз цулоцларига ишонмасди. Григо­рий Иванович кизи эсини йигиб олмасданоц, эртага Берестов билан углининг мез^монга келишини айтди. «Нима деяпсиз з̂и- нгиз?— деди цизи ранги окариб.— Берестовлар, отаси билан угли! Эртага бизга мез^мон булиб? Й у к , ота! Нима цилсангиз

1 Жон цизим.

159

э$ам, мен куриниш бермайман». «Нима, эсингнн едингми?— деб оътироз билдирди отаси.— Ь^ачондан бери бунаца уятчан булиб холдинг ё романлардаги цазфамон цизлар сингари сен з$ам адо- ватни мерос цилиб олдпнгми? Етар, тентак булма...» «ЙУц, ота! Агар дунёдаги з а̂мма нарсани олдимга тукиб ^уйсалар з$ам, цандаи хазина берилса з$ам барибир мен Берестовларнинг олди­га чит^майман». Григорий Иванович елкасини цисиб цуйди ва у билан ортиц тортишиб утирмади, чунки цизига царши туриб бир иш чинара олмаслигини билар эди. Кейин у ажойиб сайри- нинг з^ордигшш чицариш учун дам олгани кетди.

Лизавета Григорьевна уз хонасига чиеди ва Настяни ча^ир- ди. Игскови эртага келадиган мез^монлар з а̂^ида узо^ муз^окама юргиздилар. Агар Алексей, яхши тарбия курган цизда уз Аку- линасини таниб цолса, нима деб уйлайди? Унинг ахлоци, одат- лари, а^ли з а̂цида цандай фикрда бУлади? Иккинчи томондан, у шу ^адар кутнлмаган бу учрашув унда цандай таъсир ^олди- ришини куришни жуда истар эди... Бирдан унинг бошига бир фикр келди. У шу заз^отиёц уз фикрини Настяга билдирди; иккаласи бу янги фикрдан хурсанд булиб, уни албатта ижро этишга киришдилар.

Эртаси куни нонушта вацтида отаси цизидан, з̂ али з̂ ам унинг Берестовлардан цочиш фикридами эканини суради. «Ота,— деб жавоб берди Лиза,— агар сизга зарур булса, мен уларни цабул этаман, аммо бир шартим бор: мен улар олдига цандай кирма- йин, нима цилмайин, сиз мени уришмайсиз ва з^айронлик ё но- розилик аломати курсатмайсиз». «Тагин бирон шухликдир-да!— деди кулиб Григорий Иванович.— Хуп, яхши, яхши; розиман, сен нимани хохласанг шундай булсин, менинг ^орак^з, шух цизим!* Шундан кейин у цизининг пешонасидан упди ва Лиза з^озирлик кургани чопиб чициб кетди.

Худди соат иккида олти от цушилган, куркам извош з о̂влига кириб келди ва ям-яшил чимзор ёнида тухтади. Цари Берестов Муромскийнинг махсус уцали кийимдаги иккита малайининг ёрдамида эшик зинапоясидан чивди. Унинг орцасидан Угли от- да етиб келди ва отаси билан бирга дастурхон тайёрланган ме^- монхонага кирди. Муромский уз ^ушниларини жуда з^урмат ва на воз и ш билан цабул этди. Уларга овцат олдидан богчани, йирт- цич з^айвонларини куришни таклиф ^илди ва дивдат билан су- пурилган, цуы сепилган йулчадан бошлаб кетди. Цари Берестов шу цадар бемаъни з^авасга сарф ^илинган вацт ва мез^натга ичи- дан ачинди. Лекин одоб юзасидан индамади. Угли на тадбирли отасининг норозилигига ва на гердайган инглизпарастнинг севии- чига цушилмасди; у сабрсизлик билан таърифини куп эшитгаи уй эгасининг цизининг чицишини кутарди ва гарчи унинг цалОи бизга маълум севги билан банд булса-да, аммо у бу ёш ва чирой- ли ^изни кУрмоц иштиёци билан ёнарди. '

Мез^монхонага цайтиб киргач, учовлон бирга утиришди: ца- рилар илгариги вацтларни ва уз хизматларининг з^ангомаларини

160

эслардилар, Алексей булса, Лиза кириб келган пайтда узининг цандай роль уйнашини уйларди. У узимни паришонхотир ту- тиш хар з̂ олда з^аммасидан тузук булар, деб уйлади ва шунга з^озирланди. Эшик очилди ва у шу цадар лоцайдлик з$амда гурур билап писанд цилмай царадики, буни курганда з$ар цандай оти чиццан сатангнинг хам юраги жаз этиб кетарди. Бахтга царши, Лизанинг ^рнига юзига упа суртиб, тор кийимга уралиб олган ва кузларини ерга цараб сузган цари Жаксон хоним таъзим би­лан кириб ̂ келди, Алексейнинг з^арбийча гузал харакати бекор кетди. У з̂ али узини унглаб з$ам олмаган эдики, эшик яна очил­ди ва бу сафар Лиза кириб келди. ^аммалари уринларидан ту- ришди: отаси уни ме^монлар билан таништирмоцчи булди-ю, лекин бирдан тухтади ва лабини тишлаб цолди... Лиза, унинг цорачадан келган Лизаси, цулоцларига цадар упа цуйиб, сурма суртишда Жаксон хонимдан з̂ ам утиб кетган эди; у бошига Людовик XIV нинг ясама сочига ухшатиб, асл узининг сочига нисбатан ялтироцроц булган ясама соч тациб олганди, унинг а ПшЬесНе1 енглари Майашс Ае РотраДоиг2 фижмаларидай бе- сунакай эди; бели икс (х) ^арфи шаклида сицилган булиб, она- синииг хали гаровга цуйилмаган бутун гавхарлари бармокла- рида, буйнида, цулоцларида ярцираб турарди. Алексей бу кул- гили ва ажойиб циз уз Акулинаси эканини билмади. Берестов унинг ц^лини упмоц учун ёндашди, Алексей з̂ ам унинг цулидан ижирганиб туриб ^пди; у Лизанинг оц бар- моцларини ушлар экан, назарида, цизнинг бармоцлари титра- ётгандай булиб куринди. Шу орада у Лизанинг цасддан илгари цуйилган ва з̂ ар хил сатанглик билап пардозланган оёцчалари- ни куриб цолди. Бу цизнинг бошца кийимларидан кура узига муносибдай куринди. Упа ва сурмаларга келганда, тугрисини айтиш керакки, у соддадиллик билан биринчи боцишда буларпи пайцаб ололмади ва шунингдек, кейин з$ам ундан шуб^а цилмади. Григорий Иванович уз ваъдасини эслади ва хайрон цолганини * билдирмасликка уринди, аммо цизнинг шухлиги унга шу цадар цизиц булиб куриндики, у узини кулгидан зурга тухтатиб цолди* Такаббур инглиз хоними кулгидан узоц булиб, сурма ва упа унинг жавонидан угирланганини пайцаб, аччиги- дан цизариб кетганди ва бу унинг упа чапланган юзидан били- ниб турарди. У шух цизга уцрайиб царар, Лиза эса, з$ар цандай изо^отни узга бир вацтга ц^йиб, узини з$еч нарсани сезмаганга соларди. ̂ '

Стол атрофига ^тиришди. Алексей уйчанлик ва паришонхо- тирлик ролини уйнайверди. Лиза нозланар, тишлари орасидан чузиб-чузиб фацат французчалаб сузлар эди. Отаси з$ар онда ун­га боцарди, мацсадини тушунмасди, аммо бунинг з^аммаси унга

’ Т^гри таржимаси: «тентакнамо* елкаси кенг ва огзи жуда сицилганенг.

2 Француз цироли Людовик XV иинг (1721 — 1764) маъшуцасн — бека Помпадур.

Л 1 — Ц',:5 1Ы

зкуда цизш$ туюларди. Инглиз хоним з а̂ддан ташцари аччиглаи- ган булса зам, лекин жим утирарди. Ёлгиз Иван Петрович худди уз уйидагидек: икки одам еганича овцат ер, кутарганича ичар, тобора иыоцлашиб суз^батлашар, хоз^лаганча ца -̂цаз ̂ уриб ку- ларди.

Нлз^оят уринларидан турдилар; мез^монлар кетишди ва Гри­горий Иванович кула-кула саволлар бера бошлади: «Нега сен ул&рни лациллатдинг?— деб суради Лизадан у.— Биласанми кима, упа сенга ярашаркан; мен хотинлар пардози цанака бу- лишинн билмайман, аммо мен сен булганимда, упа цуйиб юрар- дим; лекин табиийки, к$п эмас, озроц цуярдим». Лиза уз най- рангининг муваффациятидан жуда хурсанд эди. У отасини цу- чо:^лади ва унинг масла^атини уйлаб куришга ваъда берди-да, т и гл а н га н Жаксон хонимни тинчлантириш учун югурди. Жак- гон хоним эшигини очишга ва цизнииг узини оцлашни эшитишга $$рга рози булди. Лиза таниш булмаган ме^монлар з^узурига корадан келган чезфаси билан киришдан уялган эмиш; аммо сураб олгани ботина олмагакмиш... У шафцатли Жаксон хоним- кинг афв этишига ншонганмиш ва хоказо... Жаксон хоним Лиза уни мазах цилмаганига ишониб, тиичланди. Лизани упди, з̂ ам ярашув аломати улароц, бир шиша инглиз упасини багишлади, Лиза уни самизгшй ташаккур изхор этиб цабул цилди,

Эртаси сахарлаб Лиза учрашув урни булган чакалакка бор- ганини китобхоннинг узи ^ам билиб олгандир. «Барин, сен кеча бизнинг хужайиниикига бордингми?— деди шу замон у Алек- сэйга.— 1̂ изи канала экан?» Алексей, мен уни яхши куролма- /им, деб жавоб берди. «Эсиз»,— деди Лиза. «Нега ахир?»— деб суради Алексей. «Шунинг учунки, мен сендак з^алигн... деган- дарн тугримикин, деб сурамокчи эдим». «Нима деганлари?» «Мен уша ойим:>изга ухшармишман, шу тугрими?» «Булмагур гап. Уни сенга солиштириб булмайди, у хунукдан з$ам хунук*. «0 ,̂ барин, бундай дейишинг яхши эмас; бизнинг ойимциз шун­дай оц, шундай олифтаки, мени унга кандай солиштириб була­ди!» Алексей оыт ичиб, сен з;ар кандай оппоц циздан з̂ ам яхши- сан, деди ва уни тамом хотиржам цилиш учун ойимцизни шундай калака килиб тасвирладики, Лиза чиндан з$ам цаз̂ -цаз̂ уриб кулди. «Лекин ойимциз з$ар цанча кулгили булса з$ам,— деди Лиза у^ тортиб,— барибир, мен унинг олдида саводсиз бир тен- такман». «Эз$а,— деди Алексей,— шунга з$ам хафа буласанми! Агар истасанг, мен сени тез да саводингни чицариб цуяман». «О, ростдан з$ам,— деди Лиза.— Бир з^аракат цилиб куриш керак, дейман!» «Рухсат эт, севгилим, з̂ озир десанг зсам майли*. Улар утирдилар. Алексей чунтагидан цалам ва ён дафтарини олди. Шундай цилиб Акулина алифбени ажойиб тезлик билан ургаи- да. Алексей унинг зез^нига з а̂йрон цоларди. Эртасига у ёзишга ф м клришди. Аввало цалам айтганига юрмади: аммо бир неча •шнугдан сунг у з^арфларни анча яхши чиза бошлади* «^андай •фъжиза!— деди Алексей.— Бизнинг уцишимиз, ахир «Ланкас­

162

тер»1 усулидан ^ам тез кетяпти». Хаци^атан ^ам учинчи дарсда Акулина «Бояр цизи Наталья»ни2 ^ижжалаб уцийдиган ва уцишдан тухтаб, баъзи фикрларни айтадиган з а̂мда Алексейни чиндан дайрой цолдирадиган булди. Шунингдек, у бир варац цогозга шу ^иссадан олинган мацоллар, ^ис^а таъбАфларни ёзпб ^ам олди.

Бир ^афта утди, улар уртасида хат ёзиш з$ам бошланиб кет­ди. Почта идораси кекса дуб ёгочининг кавагига жойлашгаи эди. Настя яширинча почтальон вазифасини адо зтарди. Алек­сей йирик-йирик з^арфлар билан ёзилган хатни у ерга келтирнб цУяр ва Уз севгилисининг оддий кук цогозга ёзилган ажи-бужп хатини олиб кетарди.'Акулина яхши жумлалар тузишга ургд- ииб, маълумоти ортиб, а^ли ^ам анча Усиб бораётганлиги курл- ниб турарди.

Шу орада Иван Петрович Берестов билан Григорий Иванович Муромскийнинг ошначиликлари борган сари ма^камлашиб бор­ди ва куп утмай г^уйидаги сабабларга кура дустликка айланиб кетди: Муромский, И б э н Петрович улгандан кейин, бутун мол- мулки Алексей Иванович цулига утшпнни, шунда Алексей Ива­нович бу губернада энг бадавлат мулкдорлардан бирн булиб цо- лишини, шунинг учун Лизага уйланмасликка ^еч ь;аидай сабаб йУ|р1игини ора-сира уйлаб ^уяди. Цари ЛЗерестов булса, ^ушнп- сининг бирмунча телбалиги (уз тили билан айтганда инглизча тентаклиги)га ицрор булса з̂ ам, унда анча тузук фазилат, маса- лан: кам учрайдиган эпчиллик борлигини инкор этмасди. Гри­горий Иванович маш^ур ва кучли граф Пронскийга яцин царии- дош булиб, граф эса, Алексей учун жуда фойдали булиши мум- кин, Муромский булса (Иван Петрович шундай деб уйларди), цизини шундай одамга беришдан хар цалай хурсанд булса ке­рак...

Царилар шу човдача з$ар ^айсиси узича шундай уйлардилар, улар ни^оят, бир-бири билан сузлашдилар, кенгашдилар, кучо лашдилар 'ва масалани навбат билан з$ал этмовда ^ар цайсисн уз томонидан з^аракат цилишга суз бердилар. Муромский олднда бизга маълум зиёфатдаи сунг, кизини ^анузгача курмаган Алек­сей билан таништириш цийинчилиги турарди. Улар Уша купи бир-бирига куп ^ам ёцмагандай курштарди; буни ацалли Алек- сейнинг ушандан бери Прилучинога келмаганидан з̂ ам билса бу- ларди, Лиза эса, Иван Петрович уларникига келганда, ^ар вацт уз уйига кириб кетарди._Григорий Иванович: агар Алексей кун уйимга келиб турсаГ^изим ахир яхши куриб цолади. Узи шунаца булади, ва1>т утиши билан э а̂мма нарса уз цолипига ту­шиб цолади, деб уйларди.

1 Ланкастер системаси — илтор $7цувчиларнинг ^оло^ ^цувчиларга ёр« дам бериб, бир-бирпга ^ргатиши негкзидаги система. Бу усул айнп^са, кат- та ёшдагилар уртасида ^улланган Ва Пушкин замонида жуда кенг тар^ал- ган эди.

2 Н. М. Карамзиннннг (1766 —1826) тарихий киссаси.

1СЗ

Иван Петрович рз ниятининг муваффацияти тугрисида озроц ташвиш тортарди. Уша купи кечцуруноц у углини уз кабинети- г̂а чацириб олди, трубкасини чекаркан, бир оз жим цолиб,

деди:— Нима булди, Алёша, купдан бери з а̂рбий хизмат з а̂цида

гапирмай цолдинг? Ёки гусар мундири сени ортиц цизицтирмай цуГгдими!..

— Йуц, отажон!— деб жавоб берди з^урмат билан Алексей.— Менинг гусар булишим сизга ёцмаслигини куриб турибман, би- нобарин, вазифам сизга буйсунишдир.

— Яхши,— деди Иван Петрович,— куриб турибманки, сен итоаткор угилсан; бу менга тасалли беради; мен з$ам уз ихти- ёрингга цуяман; з а̂рбий б^лмаган билан... барибир бирон идора кпгига кирувингни з$ам хоз^ламайман; з^озирча сени уйлантир- ыоц ниятидаман.

— Кимга экан, отажон?— деди Алексей з а̂йрон булиб.— Лизавета Григорьевна Муромскаяга,— деб жавоб берди

Иван Петрович,— яхши цаллиц, шундай эмасми?— Отажон, мен з̂ али уйланиш тугрисида ^йлаганимча з̂ ам

йуц эди-ку.— Сен уйламайсан, мен сенинг учун уйлаб, уйимни пиши^иб

цуйдим.— Ихтиёрингиз, аммо Лиза Муромская менга сира з̂ ам ёц-

майди.— Кейин ёциб цолади. Вацт утиши билан севишиб кетасиз-

лар.— Аммо мен уни бахтиёр цилишга мутлацо цобил эмасман.— Сен Лизанинг бахтининг гамини емай цуя цол. Нима?

Нахотки сен отанг хоз^ишига шундай царайсан? Яхши!— Хоз^лаганингизни цилинг, мен уйланишни истамайман ва

уйланмайман з$ам.— Уйланасан, булмаса мен сени оц циламан, худо з̂ аци! Бу­

тун мол-мулкимни сотаман, совураман, сенга сариц чаца з$ам 1 олдирмайман. Уйлаб чицишингга уч кун му^лат бераман, ун- гача кузимга куринма.

Алексей отасининг бошига бир фикр келиб цолса, уни Тарас Скотинин1 айтганидай, омбир билан з$ам сугуриб булмасди; аммо Алексей з$ам отасининг худди узи эди; унга з̂ ам гап ту- шунтириш цийин эди. У уз хонасига кирди ва ота-она з у̂кми- нинг чегараси з^ацида, Лизавета Григорьевна тугрисида, отаси­нинг уни з̂ еч нарсасиз цолдирмоцчи булгани ва низсоят Акулина цакида уйлаб кетди. Биринчи марта Алексей уни цаттиц севиб колганини равшан з$ис этди; хаёлига романларда ёзилгандай цишлоци цизга уйланиш ва уз мез^нати соясида кун куриш фикри келди; бу цатъий царор унинг узига з̂ ам тобора маъцул- ро:< курина бошлади. Ёгингарчилик булгани' учун бир цанча

1 Тарас Скотинин — Фонвизин комедияси «Недоросль*да цатнашувчи* лардан бири; нодон ва дагал бир тип.

164

вафгдан бери чекалакзордг.ги учрашувлар тухтаган эди. У Атсу- линага з^арфларини равшан цилиб, оташин ифодалар билан бир мактуб ёзди ва икковига хавф солаётган жудоликни билдирди з$ам шу хатда унинг узига тегишины суради. Шу замон хатни почтага, дарахт кавагига ташлаб келди ва цилган ишидан мам- нун булган золда ухламоц учун ётди.

Уз фикрида цаттит ̂ туриб олган Алексей, эртасига эрталаб, очиц сузлашиб келиш учун Муромскийнинг уйи томон кетди. У Муромскийнинг олижаноблигига суяниб, уни уз томоняга огдир- моц умидида эди. Отини Прилучино саройи ёнида тухтатиб: «Григорий Иванович уйдами?»— деб суради. «Йуц,— деди хиз- маткор,— Григорий Иванович эрталаб кетгандилар...» «Аф- сус!»— деб уйлади Алексей. «} е̂ч булмаса Лизавета Григорьевна уйда эмасми?»— деди яна. «Уйдалар!» Алексей отдан сакраб тушди. Тизгинини хизматкорнинг кулига тутцазди-да, рухсат олмасданоц ичкари кириб кетди.

Мез^монхонага я^инлашаркан: «З^аммаси з$ал булади,— деб уйлади йигит,— унинг узи билан сузлашаман». У ичкари кпрди ва... зотиб цолди! Лиза... Йуц! Акулина, севимли, цорачадая келган Акулина, сарафанда эмас, эрталаб киядиган оц к^йлак- да, дераза ёнида утирар ва унинг хатини уцир эди. Лиза мактуб билан шу цадар машгул булиб кетгаетдики, унинг кириб кс~га- нини з̂ ам сезмай цолди. Алексей севинчдан ба^ириб юборди. Лиза сесканиб бошини кутарди ва кич^ириб ^очиб кетмо^чи бул­ди. Алексей уни ушлаб цолишга югурди, «Акулина, Акулина!..* Лиза унинг ^улидан чицишга уринар ва юзини угириб: «ЛЫз Ыззег-то! йопс, шопз1еиг; тгпз ёЬез \гсшз ?ои?>\1— деган сузларни такрорлар эди; «Акулина, жоним, Акулина!»— деярди яна Алек­сей, унинг цулларини упиб. Бу во^еанинг гувоз^и булган Жаксон хоним нима уйлашини з$ам билмасди. Шу пайт эшик очилди з̂ ам. Григорий Иванович Муромский кириб келди в а:

— Эз̂ а, сизларнинг ишларингиз чамаси, жуда пишиб о̂л« ганга узсшайди-ку...— деди.

З^икоянинг хулосасини ёзиб утиришдай орти^ча мажбурият- дан китобхонларим мени халос этарлар, деб уйлайман.

1830 йил

И. П. Б Е Л К И Н Ц И С С А Л А Р И Т У Г А Д И

1 1^уйворинг мени, афандим; а^лингизни йуцотдингизми?