Пән бойынша оқыту Нысан ПМУ ҰС Н 7.18.3/37 ... · 2015. 12. 16. · Ғылыми дәрежесі, атағы, қызметі: ф.ғ.к., доценті

Пән бойынша оқыту

бағдарламасының(Syllabus) титулдық

парағы

НысанПМУ ҰС Н 7.18.3/37

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті

Гуманитарлық-педагогикалық факультет

Қазақ филологиясы кафедрасы

6М020500-«Филология (қазақ) » мамандығының магистранттарына арналған

«Тіл білімінің (әдебиеттанудың) қазақ тіл білімінің (қазақ әдебиеттанудың)жаңа бағыттары»

ПӘНІ БОЙЫНША ОҚЫТУ БАҒДАРЛАМАСЫ(Syllabus)

Павлодар

Пән бойынша оқытубағдарламасын

(Syllabus) бекітупарағы

НысанПМУ ҰС Н 7.18.3/38

БЕКІТЕМІН

ГП факультетінің деканы_________ Ж.Т.Сарбалаев

« ___» ___________2013 жыл

Құрастырушы: ф.ғ.к., доцент Г.Т.Кәріпжанова__________

Қазақ филологиясы кафедрасы

6М020500-«Филология:қазақ филологиясы» мамандығының күндізгібөлім студенттеріне «Тіл білімінің (әдебиеттанудың) қазақ тіл білімінің (қазақ

әдебиеттанудың) жаңа бағыттары»

пәні бойынша оқыту бағдарламасы (Syllabus)

Бағдарлама 2013 ж. «___» _________бекітілген жұмыс оқу бағдарламасыныңнегізінде әзірленді.

Кафедра отырысында ұсынылды 2013 ж. «___»____________№_____ ХаттамаКафедра меңгерушісі ______________ Жүсіпов Н.Қ. 2013 ж. «__»

(қолы) (аты-жөні)Гуманитарлық-педагогикалық факультетінің оқу-әдістемелік кеңесімен

мақұлданды 2013 ж. «_____»____________ №____ Хаттама

ОӘК төрайымы _________ Ксембаева С.К 2013 ж. «_____»________(қолы) (аты-жөні)

1. Оқу пәнінің паспорты

Пәннің атауы « Тіл білімінің (әдебиеттанудың) қазақ тіл білімінің (қазақәдебиеттанудың) жаңа бағыттары»

ЖОО-лық компонент пәні

Кредит саны мен оқу мерзіміБарлығы – 3 кредитКурс: 1Семестр: 1Аудиториялық сабақтар – 45 сағат

Дәрістер – 30 сағатТәжірибелік – 15 сағатМӨЖ – 90Соның ішінде МӨЖМ - 4,5

Еңбек сыйымдылығы барлығы – 135 сағат

Пререквизиттер- Қазіргі қазақ тілі- Тіл біліміне кіріспе- Жалпы тіл білімі - Этнолингвистика- Мәдениеттану

Постреквизиттер- Тіл білімінің/әдебиеттанудың/ өзекті мәселелері-Тіл білімінің, әдебиеттанудың философиялық мәселелері

2. Оқытушылар туралы мәліметтер және байланысу ақпараттары Аты-жөні: Кәріпжанова Гүлназ ТөкенқызыҒылыми дәрежесі, атағы, қызметі: ф.ғ.к., доценті«Қазақ филологиясы» кафедрасында «А» корпусында (Ломов к-сі, 64) 356аудиторияда орналасқан. Байланысу телефоны: Тел. (12-55) 356 кабинет

3.Пәннің мақсаты мен міндеттеріПән: «Тіл білімінің (әдебиеттанудың) қазақ тіл білімінің (қазақәдебиеттанудың) жаңа бағыттары»

Пәнді оқыту мақсаты:

Әр түрлі дәуірдегі ағымдар мен көзқарастар, қазақ әліпбиіндегі тарихиөзгерістерге шолу жасалады. Фонетика, лексикология, сөзжасамдағы түрлікөзқарастар талданып, сараланып, магистранттардың теориялық білімдеріжетілдіріледі. Әсіресе сөзжасамдағы түрлі мәселелер, зерттеудегі бағыттар,түрлі көзқарастар басты назарда болады. Қазақ тіл біліміндегі грамматикалықзерттеулердегі түрлі қайшылықтар, грамматика салаларында орын алғанкөзқарастар қамтылып, теориялық, тәжірибелік тұрғыдан зерделенеді. Жаңалингвистикалық бағыттар, олар туралы ағымдар мен көзқарастарға түсінікберіліп, баса назар аударылады. Тіл білімінің жаңа бағыттар:прагмалингвистика, психолингвистика, паралингвистика, әлеуметтіклингвистика, этнолингвистика, когнитивтік лингвистика т.б. ғылымизерттеулерді зерделеу.

Пәннің міндеттері:

Қазақ тілінің морфологиясы мен синтаксисіне қатысты әр түрлі жаңакөзқарастарды бағалау; - Теориялық білімге қажетті ағымдар мен көзқарастарды сұрыптау; - Теориялық білімді жаттығулар орындау арқылы тәжірибемен ұштастыру; - Танымдық және этнолингвистикалық зерттеулер жүргізу;- Прагмалингвистика, мәтін лингвистикасы салалары бойынша (дискурс,концепт, прагматика, мәтін) т.б. зерттеулерді қарасытру;- Тіл мен таным байланысына негізделген мәселелердің әдіснамалықбелгілерін, әлеуметтік, психологиялық және халықтық-мәдени негіздерменайқындалуын, когнитивтік лингвистиканың әлемдік деңгейдегі тәжірибесін,тілтанымдық мәселелерді зерделеп меңгерту аталмыш пәннің мақсаты болыптабылады.

3. Білім, икемділік және дағды-машықтарға қойылатын талаптар:

- концептуалдық талдай білу;-этнолингвистика, прагмастилистика, мәтін лингвистикасы салаларының

теориялық мәселелерін меңгеру; -тілдік бірліктерді қолданысқа түсіру, оларға функциялық қызмет

атқарту талдау;-прагматика, дискурс зерттеулер нысанын айқындау.-көркем туындыдан контекстік қолданымдарды біртұтас тұлға ретінде

бөліп алып, ондағы құрылымдық-композициялық элементтерді түрлі деңгейде(дыбыстық, семантикалық, лексика-фразеологиялық, морфологиялық,грамматикалық) талдай алу;

- ұлттық болмыстың тілдегі көрінісін зерделей отыра, ұлттық тіл жәнетілдік процестер арқылы тіл иесінің материалдық және рухани мәдениетінтаныту, мәдениеттің тілдік жүйеге әсерін, яғни мәдени факторлар мен адамбойындағы тілдік факторлардың байланысын таныту.

4. Пәнді оқудың тақырыптық жоспары

р/с№ Тақырып Сағат саныДәріс Тәжіри

белікМОӨЖ МӨЖ

1 Когнитивтік лингвистика –жеке ғылым саласы

Қазақ тіл біліміндегі когнитивтік теорияның дамуы

Когнитивтік лингвистиканың зерттеу нысаны, мақсат-міндеттері

2 1 6

2 Тіл біліміндегі парадигма-теория-тұжырым арақатынасы «Тіл тану» парадигмасының қалыптасуы.

2 1 6

3 Тілтанымдық қағидалардың жалпы теориялық парадигмасы Тілдік интеграция мен дифференциация – танымдық даму нәтижесі

2 1 1 6

4 Қазақ тіл біліміндегі қазіргі когнитивтік парадигмалар. Тілтаным теориясының концептологиялық негізі

2 1 6

5 Мәтін туралы ұғымМәтін түрлері. Мәтінтипологииясылингвистикасыныңзерттелуі

2 1 1 6

6 Мәтін құрылымыМәтін сегментациясы.Мәтіннің

1 6

интерпретациялануыМәтін мен абзацарасындағы байланыс.

27 Этнолингвистиканың

лингвистикалықпәндермен арақатынасыжәне өзара байланысы

2 1 6

8 Этнолингвистикалықбірліктер.Этнолингвистиканыңбазалық ұғымдары

2 1 6

9 Тіл біліміндегісалыстырмалы-салғастырмалыпарадигма. Тілбіліміндегіантроцентристікпарадигма.

2 1 1 6

10 Қазақэтнолингвистикасындағы жүйелілік прниципі,індете зерттеу принципі

2 1 6

11 Лингвомәдениеттанудыңзерттеу нысаны, әдіс-тәсілдері, мақсат-міндеттері

2 1 0,5 6

12 Лингвомәдениеттанудыңбазалық – үғымдықаппараты.

2 1 6

13 Прагмастилистика –стилистиканыңжаңа бағыты

Паралингвистика.

2 1 6

14 Лингвистикалықпрагматика

2 1 6

15 Дискурс- көп мағыналытерминДискурс және оныңтілдік белгілеріДикурс. Диалог. Мәтін

2 1 6

Барлығы: 30 15 4,5 90

6 Дәріс сабақтарының мазмұны 1-тақырып. Когнитивтік лингвистика – жеке ғылым саласы

Жоспар1Когнитивтік лингвистика – жеке ғылым саласы2Қазақ тіл біліміндегі когнитивтік теорияның дамуы3Когнитивтік лингвистиканың зерттеу нысаны, мақсат-міндеттері Бүгінгі таңдағы танымдық (когнитивтік) ғылым өзінің бастауын ежелгі дәуірденалатындығы белгілі, себебі танымдық ғылымның нысаны болып саналатын таныммен ақыл, олардың өзара қатынасы сонау ерте заманалардан пікірталас тудырыпкелген түсініктер. Бұл дегеніміз,танымдық ғылымның ең маңызды да, бастымәселесі классикалық мәселе - тіл мен ойлау екендігін анықтай түседі. Поэтикалық мәтіндегі тіл мен ойлаудың өзара қатынасы ертеде философтардыбірден-бір ойландырған мәселе болса да, бүгінгі таңда осы мәселе де күн тәртібіндетұрғандығын көруге болады. Когнитивтік лингвистика тіл арқылы қоршағанортаны, адамзат қасиеттерін, қоғамдық құбылыстар мен жаратылысты танып-білудің ғылыми-теориялық негіздерін қарастырады. Сондықтан когнитивтілингвистика тіл білімінің танымдық бағыттары мен аспектілерін әр түрлі қырынанғылыми негіздейді және адамның таным процесіне қатысты білімін тереңдетіп,тәжірибесін молайтады. Когнитивтік лингвистика пәнінің мақсаты - тіл біліміндегі танымдық теорияныңғылыми негіздерін меңгерту, оның басты тұжырымдары мен негізгі қағидаларыарқылы студенттердің ой өрісін кеңейту. Негізгі мақсаттың жүзеге асуы үшін орындалатын міндеттер:- тіл білімі мен когнитивті лингвистиканың бір-бірімен байланысын көрсете білу:- тіл біліміне қатысты таным теориясының негізгі қағидаларын игертіп, оныдұрыс қолдана білуге үйрету;студенттердің ойлау қабілетін, қоршаған ортаны зерттеп, тану қасиетін, өзіндік ой-пікірін дәлелдеп жеткізе білу дағдысын жетілдіру, олардың дүниетанымын кеңейту.

Ұсынылатын әдебиет: [6], 1-22 беттер; [4], 1-47 беттер.

2-тақырып. Тіл біліміндегі парадигма

Жоспар

1Тіл біліміндегі парадигма-теория-тұжырым арақатынасы 2«Тіл тану» парадигмасының қалыптасуы.

Когнитивтік лингвистика ғылымның өзектілігі мен оның күрделі

проблемаларын шешу мәселесі ресейлік ғалымдардың назарынан тыс қалған емес.Орыс тіл білімінде когнитивтік лингвистикасының өзекті мәселелері ЮА.Сорокин,Е.С.Яковлева, Е.С.Кубрякова, В.Н.Телия, А.Вежбицкая, .П.Бабушкин,С.А.Аскольдов, А.Н.Баранов,Д.О.Добровольский, Н.Д.Арутюнова, Н.Н.Болдырев,Э.Д.Попова, И.А.Стернин, Ю.Н.Караулов, В.А.Маслова сияқты зерттеушілердіңеңбектерінен көрініс табады. Аталған зерттеу еңбектерінде когнитологияғылымының нысаны, бағыт-бағдары, зерттелуі, негізгі ұғымдары сөз етіледі. Бұлеңбектерден танымдық ғылымдар ішінде тілдің атқаратын функциясының жоғарыекендігін көруге болады. Когнитивті лингвистика ғылымы бүгінгі таңда орыс тілбілімінде бір жүйеге түскен ғылым саласы болып табылады.

Ресейлік зерттеулердің бастамасын 1985 жылы В.И.Герасимов ұсынғаншолу, 1988 жылы баспадан шыққан, тілдің когнитивті аспектілеріне арналған«Шетел тіл біліміндегі жаңалық» атты жинақтың XXIII томын құрды. 1995 жылыжазылған орыс тіліндегі аудармалардың топтамасы да «Тіл және интеллект» депатала отырып, тіларалық ғылыми байланыстың дамуына септігін тигізгендігіне декөз жеткізуге болады. Танымдық тіл білімінің дамуына ерекше үлес қосқанеңбектердің қатарында В.А.Маслова, Ю.С.Степановтың 1997 жылы шыққан«Константтар: орыс мәдениетінің сөздігі» зерттеулері көпке үлгі болғандығынайтуға болады. «Бұл орыс мәдениетінің құндылықтарын жинақтаған алғашқы еңбекбола тұра, концепт, констант ұғымдарының да мәдени негіздерін талдауғабағытталған аса қажет зерттеулер қатарын құрады. Мұнда «Шындық», «Заң»,«Махаббат», «Сөз», «Жан», «Ғылым»... константтарының сипаттамасы нақтыланыпберілді» дей келе, автор маңызды лексикографиялық жұмыстарға 1996ж.Е.С.Кубрякованың редакциясымен жарық көрген «Когнитивті терминдердіңқысқаша сөздігін» жатқызады.


3-тақырып. Тілтанымдық қағидаларЖоспар

1Тілтанымдық қағидалардың жалпы теориялық парадигмасы 2Тілдік интеграция мен дифференциация – танымдық даму нәтижесі

Адамзат баласының бітім-болмысының универсалды сипатын айқындау тілмен танымның да жалпыға ортақ өзгеше мүмкіндіктерін сұрыптауға көмектесті.Барша адам баласына тән биоанатомиялық негіз оның ми мен жүйке, сана мен жадықұрылыстарының жұмыс істеу принциптерін айқындауға, адамзат атаулыныңерекше қабілеттерін жүйелі зерттеуге әрі табиғи болмыс-бітімнің әлеуметтік-мәдениұстанымдар негізінде даму, өзгеру, толығу бағыттарын талдап көрсетуге себепкерболар маңызды факторлардың қатарына жатады. Сол себептен де жалпы тіл білімікөлемінде ғалымдар адамның ерекше жаратылысын оған қызмет ететін тіл, сана,таным, қоғам ұғымдары арқылы зерделеуді, олардың ішкі-сыртқы сабақтастығынәрқайсысының динамикалы қозғалысынан өрбітуді, сол арқылы жеке менжалпының байланысы негізінде диалектиканың даму заңдарын сұрыптауды мақсатеткендігін де аңғаруға болады. Бүгінгі жербетіндегі қоғамдық құбылыстардағы

интеграция процесі тіл ғылымы ғылымдар тоғысында, олардың аса маңыздыжетістіктері негізінде күрделі ғылыми мәселелерді шешуге талпыныс жасауда, еңбастысы, лингвистика адамның барша әрекетінің көзі ретінде тіл мен оныңқұралдарын қарастыру қажеттігін дәйіктеп көрсетуде. Тіл адамның сыртқы ортаменбайланысынан туындайтын, соған ұқсастыра әрекет еткен адам қабылдауынансусындайтын өзгеше құбылыс екенін ғалымдар ерте кезден байқағандығын бүгінгікүні тарихи еңбектерден көруге болады. Негізінен олар сөз табиғатын зерттейотырып, оның номинативтік қызметін түсіндіруде тіл пәлсапасының маңыздытұжырымдарын басшылыққа алған болатын.

Ұсынылатын әдебиет: [6], 1-22 беттер; [4], 1-47 беттер.4-тақырып Жоспар

1.Қазақ тіл біліміндегі қазіргі когнитивтік парадигмалар.2. Тілтаным теориясының концептологиялық негізі

Концептуалды метафора – адам танымында ұқсату заңдылықтарыныңнәтижесінде туындаған деректі, дерексіз ұғымдардың атауы, жаңалексикалық мағына. Метофораның когнитивтік теориясы туралы ЭрлМаккормак: «Метафораны танымдық үрдіс ретінде суреттеуді тілді жасаушы адамсанасының терең құрылымдық сипатын түсінуіміз керек» дейді. Ғалым когнитивтіклингвистикада метафораның зат-мағына-таңба үштігі шеңберіндеқарастырылуына көңіл бөледі. Метафораның когнитивтік бағыттағы танымдыққұралы екендігі турасында зерттеушілер мынадай қызметтеріне тоқталады:

- болмыстағы бар заттармен теңестіру, ұқсату арқылы затқа атау беру; - абстрактілік мағынаны білдіретін жаңа ұғымдарды қалыптастыру. Мұндай

метафоралар ғылымда концептуалды метафора деп аталып жүр. Қазіргі тілбілімінде метафораны танымдық сипатта қарау оның бағалауыштық, біртұтастық,эмбебаптық қасиеттерін анықтауға негіз болады;

- метафораның бағалауыш бейне тудыру қасиеті, бағаның кейіптелуі.Метафораның бағалауыштық мәнге ие болып, жаңа мағына тудыру қасиеті Абаймен Шәкәрім шығармаларындағы тілдік дәстүр жалғастығы мен ондағықұбылыстар мен заттардың бағалары, олардың бағалауыштық қасиеттері адамиқұндылықтарды тану (ар, иман, мінез, жақсылық, махаббат, тағдыр т.б.)нәтижесінде көрінеді;

- метафораның индивидуальды - авторлық дүниетануды қалыптастыратынкөркем сөз атрибуты екендігін Абай мен Шәкәрім шығармалары негізінде дедәлелдеуге болады. Мәселен, қос ақынның шығармаларындағы ызалы жүрек долықол; бес нәрсеге асық болу; үйренуге болма намыс, үйретуге болма кер; сындыметафоралар авторлық қолданыстан туған концептуалды метафоралар. Фрейм,концепт, гештальт, ұлттық-мәдени кеңістік және этномәдени белгілер,прототип Когнитивтік ғылымда қабылдау тек қоршаған әлемді ешәрекетсіз тану емес, онымен үздіксіз байланыста болу, оның негізгізандылықтарына бейімделу, келіп түскен хабарлар тізбегінен өзіңе қажетмәліметті бөліп алу қабілетіне ие болу негіздері. Фрейм. Лингвистикада

фрейм ұғымының негізін қалаған ғалым — Ч.Филлмор. Ол өзінің ойынекі мәселе сабақтастығы негізінде тұжырымдап көрсетті:

- сөз мағынасы жіктеуге келетін бөлшектер жиынтығытүрінде ғана емес, сөйлеуші мен тыңдаушыға әсер ететін танысдеректерден жинақталған тұжырымды құрылым не пайымментопталған тәжірибе үлгісі ретінде қарастырылуы керек;

- фреймдер белгілі бір «сценарий» үлгісі бойынша, соныңбаламасы ретінде дүниеге келетін лингвистикалық нұсқалар жиынтығыболуы қажет.

Гештальт адамның шынайы болмысты қабылдауына негізделіп,танымдық процестерді бағыттап отыратын қызмет атқарады.

Ұлттық-мәдени кеңістік және этномәдени белгілер. Аталмышұғымның аясы мен негізгі айырым белгілері өзге мәдени құбылыстарменбетпе-бет келгенде ғана айқындалатындықтан, оның мағыналықерекшелігін ақпараттар мен эмоциялар тізбегі, адам өмір сүретін жәнеқызмет ететін виртуалды әрі шынайы шарттар құрайды.

Мәдениет константтары деген «мәдениеттің қалыпты ұстанымы»деген тұжырымды білдіреді.

Прототип ұғымы — белгілі бір өлшемдермен немесепараметрлермен тығыз байланысты анықталатын танымдық көрсеткіш.


5-тақырып. Жоспар

1.Мәтін туралы ұғым2.Мәтін түрлері.3.Мәтін типологииясы лингвистикасының зерттелуі

Мәтін теориясына қатысты мәселелерді тіл білімі тарихында алғашзерттеушілердің бірі – А.А.Потебня. Мәтін құрылымы, мәтін түзуші бірліктержәне олардың бір-бірімен байланысуы сияқты мәселелер орыс лингвистеріА.М.Пешковский, Н.С.Поспелов, И.О.Москальская, И.Гальперин,Г.Я.Солганик, Л.Ельмслев, т.б. ғалымдар еңбектерінде қарастырылады. Қазақ тіл біліміндегі мәтін теориясы жөніндегі зерттеулер кейінгі жылдарыкеңірек қолға алына бастады. Алайда, мәтін лингвистикасына қатысты, кейбіройлар қазақ тіл білімінің негізін қалаушылар Ахмет Байтұрсынұлы менҚұдайберген Жұбанов еңбектерінде де кездеседі. А.Байтұрсынұлы 20-шыжылдардың өзінде-ақ мәтіннің мүшеленуі туралы құнды пікірлер айтқан.Ғалым мәтінді «шығарма сөз» деп атайды: «Сөз өнерінен жасалып шығатыннәрсенің жалпы аты шығарма сөз, ол аты қысқартылып шығарма деп аталады.Ауыз шығарған сөз болсын, жазып шығарған сөз болсын бәрі шығармаболады»/1,344/ Құдайберген Жұбанов мәтінді «сөз бұйымы» деп атайды.

Мәтін - өте күрделі жүйелі құрылған тілдік құбылыс. Мәтін лингвистикасыширек ғасырға жуық тарихы болса да, үздіксіз даму үстінде. Қазіргі қазақ тілбіліміндегі мәтін лингвистикасы саласындағы зерттеулер қатарында Р.Сыздық,Б.Шалабай, С.Құнанбаева, С.Мұстафина, А.Жұбанов, Ж.Қайшығұлова,З.Ерназарова, М.Ахметова, А.Тілембекова, Ж.Кеншінбаева еңбектерін атайкеткен жөн. Мәтін лингвистикасына қатысты зерттеулердің көптігінеқарамастан, қазақ мәтінінің құрылымдық ерекшеліктері бүгінгі таңда әлі дезерттеуді қажет ететін күрделі мәселелердің бірі. Мәтіннің құрылымы мен мәтін түзуші мағыналық-құрылымдық бірліктер,олардың өзара байласым ерекшеліктерін мәтін лингвистикасының бүгінгітаңдағы өзекті мәселелері. Ғалым Б.Шалабай: «Мәтінді зерттеу тұрақтыкүйдегі тілді емес, әрекетті тілді зерттеуден барып пайда болады» /4,130,132/-дейді. Т.Қордабаев, Р.Сыздық, Б.Шалабай, Ж.Жақыпов, А.Жұбанов т.б.ғалымдардың еңбектерінде мәтіннің мүшеленуіне қатысты бірталай құндыойлар айтылған. Мәтіннің зерттелуі, қазақ мәтінінің құрылымындағы логика-семантикалық қатынастардың эксплицитті құрамдары, тілдің түрлідеңгейлеріндегі бірліктердің мәтінтүзімдік қызметі және т.б. мәселелерС.Мұстафинаның зерттеуінде қарастырылады. Мәтінге байланысты қазақ тілбілімінде сан алуан анықтамалар беріліп жүр. Солардың бірқатарында мәтінтек жазба формадағы сөз туындысы ретінде сипатталады.Алайда, мәтін депкез келген форма түріндегі ауызша және жазбаша айтылымдарды айтамыз.Мәтінде айтушының ойы ашылады. Мәтін сөзжұмсам қызметінің нәтижесі.Сөз қызметінің себебі мен мақсаты бар. Оның тақырыбы мақсат пен себептіайқындайды. Қазіргі уақытта мәтін әр қырынан, әр түрлі бағытта жан-жақты зерттелуүстінде. Онтологиялық тұрғыда – мәтіннің болмысы, алатын орны, ауызекісөйлеуден айырмашылығы қарастырылса, гносеологиялық тұрғыда мәтіндегіобъективті шындық бейнесінің берілуі сипатталады. Лингвистикалық тұрғыда– мәтіннің тілдік ұйымдасуы, психологиялық тұрғыда – мәтіннің қабылдануы,прагматикалық тұрғыда – мәтін авторының объективті болмысқа жәнемазмұнға деген қатысы анықталады. Мәтін лингвистикасының қарастыратын басты мәселелері – мәтін түзушібірліктерді айқындау, мәтіннің негізгі категорияларын сипаттау, әр түрлідеңгейдегі тілдік бірліктердің мәтін бойындағы ерекшеліктерін көрсету. Мәтін лингвистикасы мәтінді тұтасымдық және байласымдық қасиетке иежоғары деңгейдегі жүйе ретінде зерттейді.



1.Мәтін құрылымы2.Мәтін сегментациясы.3.Мәтіннің интерпретациялануы

4.Мәтін мен абзац арасындағы байланыс. Мәтін латынша - байланысу, бірігу – тілдік таңбалардың мағыналық жәнетұлғалық байланыстығы негізінде түзілген ізбі-ізділігі./ Смағұлова,4/ Мәтін сөйлеу процесінің жемісі. Ол тілді жүйелі қолданудың барысындағана пайда болады. Сөйлеу процесі сырт қарағанда игерілмеген құбылыссияқты көрінгенімен шындығында, тіл жүйесі оған әсерін тигізіп отырады.Мәтіннің тақырыбы болады. Көбінесе ол міндетті мәтіннің бірінші сөйлеміатқарып тұрады. Мәтіннің негізгі категорияларына хабарлау, қосымша хабар,уақыт бірлігі, модальдық т.б. жатады. Бұлардың мазмұны, берілу жолдары менформалары мәтіннің типтеріне (көркем мәтін, публицистикалық мәтін, ресмимәтін, ғылыми мәтін), олардың дұрыс құрылуына байланысты. Мәтін – ойды жеткізудің құралы. Мәтін арқылы қоршаған ортадағышындықты танып біле аламыз. И.О.Москальская «Грамматика текста» атты еңбегінде: «Тиянақты ойдыбілдіретін сөйлеудің негізгі бірлігі- сөйлем емес, мәтін; мәтін – синтаксисдеңгейінің жоғары бірлігі» деген тұжырымдама жасайды./2/ Мәтіннің құрылуы мен қабылдануы сөйлеуші мен тыңдаушының мәтіндіәрқайсысының өзінше тұжырымдап, түсіндіруіне сәйкес болуында берілгенмазмұнды толық әрі терең түсінуге мүмкіндік береді. «Мәтін – адамның қоршаған ортамен қарым-қатынасын білдіретін еңжоғарғы коммуникативтік бірлік»/3,26/ Мәтіннің өзіндік мазмұны және соған байланысты өзіндік құрылу моделіболады. Қандай болмасын мәтін бір ойдың жемісі болғандықтан ол адамсанасымен, сөз мәдениетімен тығыз байланысты. «Мәтін сөз актісініңжазудағы көрінісі. Ал, дискурс – қолданыстағы мәтін. Мәтіндегі біртұтастиянақты ойды оқырманға түсінікті етіп жеткізуде автордың өзі ұсыныпотырған ақпаратқа қатысын, пікірін, көзқарасын, көңіл-күй сезімдерінбілдіретін әр түрлі тілдік тұлғалар мен әдіс-тәсілдер қолданылады. Тіл білімінде бұрыннан бар дәстүрлі құрылымдық зерттеулерде аңғарылабермейтін кейбір тілдік құбылыстардың қызметі мен ерекшеліктері тілдіңмәтін түзушілік қызметін зерттеуде айқындала түседі. И.Гальперин мәтінді көлемді-прагматикалық және контексті вариативтіболып мүшеленеді деп көрсетеді. Көлемді-прагматикалық түрі том, кітап,бөлім, тарау, абзац, күрделі фразалық тұтасым деген бөлшектерге мүшеленеді.Контексті-вариативті түрі автор сөзі, баяндау, пайымдау, диалог, дәйексөз, төлсөз, табиғат, кейіпкер бейнесін, қимыл-әрекет жағдайы мен орнын суреттеусияқты бірліктерге ажыратылады. /5/ Мәтін деңгейіндегі ең кіші бірлік – күрделі синтаксистік тұтастық. Кейбіреңбектерде күрделі фразалық тұтасым деп те аталады. Қазақ мәтінінің күрделіфразалық тұтасым//абзац деңгейінде мүшеленуі Ж.Қайшығұлова еңбегінде сөзболады. Автор күрделі синтаксистік тұтастықтардың түрлерін, байланысуамалдарын, көркем мәтіннің, публицистикалық, ғылыми және ресми мәтінніңкүрделі фразалық тұтасым мен абзацқа мүшелену ерекшеліктері тереңталданады. Зерттеушінің пікірінше, күрделі синтаксистік тұтастықтар

композициялық құрылымы жағынан бастапқы, ортаңғы және соңғы деген үшбөліктен тұрады. Мәтіннің негізгі белгілерінің бірі – оның байласымы. Г.Я.Солганик мәтінбайласымының екі түрін көрсетеді: тізбекті және параллельді байласым. Л.М.Лосева мәтін ішіндегі сөйлемдер байласымын екі топқа бөліпкөрсетеді:1 аралық/дистантный/байласым – сөйлемдердің алшақ тұрып байланысуы;2 жанаспалы /контактный/ байласым – мәтін ішіндегі сөйлемдердің қатартұрып байланысуы./3,49/ Мәтін – когнитивті-функционалдық сөз әрекетінің жазбаша түрдегі көрінісі.Мұнда хабардың орны ғана көрсетіледі, бірақ дискурстағыдай хабар алмасужүрмейді. Автор мәтінді қалың көпшілікке арнап бағыттайды, онымен өзі ешқарым-қатынасқа түспейді. З.Ерназарованың пікірінше, мәтін – сөйлеушімақсатына сай аяқталған ойды білдіретін бір немесе бірнеше сөйлемдертізбегі. Тілдің иерархиялық құрылымында мәтін семантика – синтаксистік құрылым ретінде жоғары деңгей болып есептеледі. Ал, сөйлеубірлігі ретінде мәтін сөйлесіммен салыстырғанда бүтіндік сипатқа ие. Олортақ мақсаттағы бірнеше сөйлесім тізбегі болуы мүмкін./6/



1.Этнолингвистиканың лингвистикалық пәндермен арақатынасы және өзарабайланысы

Лингвистика тарихында тіл мәселелерін сол тілді қолданушықауымның мәдени өмірін, салт-сана, әдет-ғұрпымен байланыстыразерттеушілік те болды. Бұл жөніндегі алғашқы пікір XYIII ғасырдыңсоңғы жартысында өмір сүрген неміс жазушысы және әдебиетшісіИоганн Бердердің тілге (1744-1803) байланысты зерттеулерінде, оданкейінгі кезде Гумбольдт еңбектерінде кездеседі Бірақ, тіл мәселелерінмәдениет, әдет-ғұрып, салт-санамен байланыстыра зерттеуге ерекшекөңіл бөлу, оны тіл білімінің күрделі проблемасы ретінде қарау XXғасырдың 20-30 жылдарында белең алды. Қазіргі тіл білімінде осынегізде туып қалыптасқан екі бағыт бар: оньң бір-Америкада,екіншісі-Германияда.

Бұлардың eкeyi де этнолингвистика деген шартты атауменаталады. Оны Америкада қалыптастырушылар Эдуард Сепир (1884-1939) мен Бенджамин Уорф (1897-1941).

Эдуард Сепир көтерген проблемалар тек этнолингвистикалықшеңберде ғана қалып қоймайды, ол үндістердің бірнешетайпаларының тілдерін зерттеген, XX гасырдың жиырмасыншыжылдарының аяғына дейін тілдің құрылымы жөніндегіпроблемалармен де шұғылданған, тілдердің типологиялық, жіктелуі,

эр түрлі әлеуметтік құбылыстармен байланысты мәселелері де Сепиреңбектерінің өзекті салалары.

Германия этнолингвистикальщ мектебінің (кейденеогумбольдттық, этнолингвистика деп те атайды) құрамында қазipгiнеміс тіл ғалымдарының көпшілігі енеді. Мектепті қалыптастырудаЛео Вайсбергер көрнекті рөл атқарған. Бұл мектептің ұстанған жолытеорияльқ негізі Лео Вайсбергердің 1950 жылы шыққан "Heмic тілініңкүші туралы" деп аталатын төрт томдық еңбегінде баяндалған. Бұл екімектептің 6ip-6ipiмeн жақын, ортақ, жағы -екеуінің де тілпроблемаларын мәдениетпен, халықтың рухани өміріменбайланыстыра қарайтыны, eкeyi де зерттеулерінде В.Гумбольдттыңдүниені тану, білу процесінде тілдің атқаратын рөлі жөніндегі ілімінбасшылыққа алады, соны әрқайсысы өз тұрғысынан дамытуғатырысады.

Дегенмен, екі мектепті туғызған себептер, олардың қалыптасунегіздері екі басқа; АҚШ -тағы мектеп үндістер тайпаларының тілін,мәдениетін және этнографиясын, Германия мектебі немісмәдениетінің ұлттық сипатын, белгілерін зерттеу негізінде туып,қалыптасқан. Екіншіден, Америка негізгі проблема етіп тіл менмәдениетті, ал Германия мектебі тіл мен халықты алды./1/

Екі мектепте В.Гумбольдттың тілді "аралык, дуние", ол-адамдысыртқы дүниемен байланыстырушы, тіл-халык; рухының сыртқыкөpiнici, халықтың ой-дүниетану дәрежесінің көрсеткіші, халық тілі-оның рухы, халық рухы-оның тілі, бұл eкeyi тепе-тең, тіл рухтыңзаңы бойынша дамиды дейтін концепцияларын басшылыққа алаотырып, оны жаңа мысалдармен толықтырып дамытады.

Сөйтіп, екі мектеп те тіл функциясын, оның қоғам дамуындағыатқаратын рөлін шектен тыс асыра сөз етед1. Тілге оныңжаратылысына тән емес қызметтерді телиді. Адамдардың ой-санасы,дүниеге көзқарасы, өзін қоршаған өмірді тану, мінез-құлықнормалары –бәpi де тілге тәуелді, осылардың бәрін тіл басқарады,бағыт сілтейді, Tinті адамдардың өзі де өз тілдерінің ықпалындаболады, тіл-мәдениетті де, тарихты да жасаушы, қайта туғызушы, тілшындық өмipre тәуелсіз, тек рух заңына ғана бағынатын, өз бетіншебөлек жатқан 6ip бөлек дүние, ой дүниесі, адамдарды сыртқыәлеммен ұштастыратын, осы екеуінің арасындағы аралық дүние дейді.Мұндай пікірлер әcipece америка лингвисті Уорф еңбектерінде ашықайтылады.



1.Этнолингвистикалық бірліктер.2.Этнолингвистиканың базалық ұғымдары

Этнолингвистиканың пайда болу, қалыптасу тарихындағы шетелғалымдарының (В.Гумбольдт, Э.Сепир, Б.Уорф, К.Бюлер) ғылымипікірлері, "тіл және адам", "тіл және мәдениет", "тіл және этнос"жөніндегі лингвофилософиялық концепциялар; Халықтың болмыс, тіршілігінің, мәдениетінің, таным-түсінігінің құпиясырлары ұлттық өмірдің айнасы болып табылатын – тіл арқылы көріністабады. Тілді танымдық тұрғыда зерттеу бүгінгі таңда дамып келе жатқанжаңа бағыттардаың бірі. Адамзат өзін қоршаған дүниелегі әлем бейнесін қалайтаниды, ұлттың дүниеге деген көзқарасы негізінде менталитеттік танымдарқалай пайда болады деген сауалдар осы когнитивтік лингвистикадақарастырылады. Жалпы когнитивтік лингвистиканың алғашқы идеяларыГумбольдт, Уорф, Сепир сияқты ғалымдар еңбегінен бастау алып, қазақ тілбілімінде Ә.Қайдар, Е.Жанпейісов, М.М.Копыленко, Ж.Манкеева, Н.Уәлиев,Қ.Жаманбаева, Б.Ақбердиева, Б.Дина, Г.Снасаповалардың еңбектеріндеқарастырылады. Орыс тіл білімінде когнитивті лингвистикаға қатысты зерттеужүргізген ғалымдар – Н.Д.Арутюнова, В.Н.Телия,Н.Н.Болдырев.Ю.Н.Караулов, В.А.Маслова т.б.Этнолингвистика ХХ ғасырдың ортасына қарай қарқынды дами бастады. Осыбағытта көптеген ғылыми зерттеу еңбектері жарық көрді. Зерттеушілер тілдің«ғаламның тілдік бейнесін» түзу қызметіне ерекше назар аударды. Қазіргі тіл білімінде ұлттық тілдің табиғатын шынайы тану үшін тілдікбірліктерді мәдениетпен сабақтастыра және танымдық тұрғыда тілдік емесмәнділіктермен байланыста «ғаламның тілдік бейнесі» теориясына сайқарастырылып жүр. Ғаламның тілдік бейне көрністері әр тілдің өзіне тәнерекшеліктеріне, әр халықтың дүниені өзінше тануына, ол фрагменттердіөзінше бейнелеп атауына байланысты, тіл-тілде өзгеше көрініс табады. Қазіргітаңда дүниенің тілдік мәселесі Ю.М.Караулов, Е.С.Кубрякова, А.А.Уфимцева,В.Н.Телия т.б. еңбектерінде қарастырылып жүр.



1.Тіл біліміндегі салыстырмалы-салғастырмалы парадигма. 2.Тіл біліміндегі антроцентристік парадигма. Қазіргі тіл білімінде осы негізде туып қалыптасқан екі бағыт бар:оньң бір-Америкада, екіншісі-Германияда.Бұлардың eкeyi де этнолингвистика деген шартты атаумен аталады.Оны Америкада қалыптастырушылар Эдуард Сепир (1884-1939) менБенджамин Уорф (1897-1941).Эдуард Сепир көтерген проблемалар тек этнолингвистикалықшеңберде ғана қалып қоймайды, ол үндістердің бірнешетайпаларының тілдерін зерттеген, XX гасырдың жиырмасыншыжылдарының аяғына дейін тілдің құрылымы жөніндегіпроблемалармен де шұғылданған, тілдердің типологиялық, жіктелуі,

эр түрлі әлеуметтік құбылыстармен байланысты мәселелері де Сепиреңбектерінің өзекті салалары.

Германия этнолингвистикальщ мектебінің (кейденеогумбольдттық, этнолингвистика деп те атайды) құрамында қазipгiнеміс тіл ғалымдарының көпшілігі енеді. Мектепті қалыптастырудаЛео Вайсбергер көрнекті рөл атқарған. Бұл мектептің ұстанған жолытеорияльқ негізі Лео Вайсбергердің 1950 жылы шыққан "Heмic тілініңкүші туралы" деп аталатын төрт томдық еңбегінде баяндалған. Бұл екімектептің 6ip-6ipiмeн жақын, ортақ, жағы -екеуінің де тілпроблемаларын мәдениетпен, халықтың рухани өміріменбайланыстыра қарайтыны, eкeyi де зерттеулерінде В.Гумбольдттыңдүниені тану, білу процесінде тілдің атқаратын рөлі жөніндегі ілімінбасшылыққа алады, соны әрқайсысы өз тұрғысынан дамытуғатырысады.Дегенмен, екі мектепті туғызған себептер, олардың қалыптасунегіздері екі басқа; АҚШ -тағы мектеп үндістер тайпаларының тілін,мәдениетін және этнографиясын, Германия мектебі немісмәдениетінің ұлттық сипатын, белгілерін зерттеу негізінде туып,қалыптасқан. Екіншіден, Америка негізгі проблема етіп тіл менмәдениетті, ал Германия мектебі тіл мен халықты алды./1/Екі мектепте В.Гумбольдттың тілді "аралык, дуние", ол-адамдысыртқы дүниемен байланыстырушы, тіл-халык; рухының сыртқыкөpiнici, халықтың ой-дүниетану дәрежесінің көрсеткіші, халық тілі-оның рухы, халық рухы-оның тілі, бұл eкeyi тепе-тең, тіл рухтыңзаңы бойынша дамиды дейтін концепцияларын басшылыққа алаотырып, оны жаңа мысалдармен толықтырып дамытады.Сөйтіп, екі мектеп те тіл функциясын, оның қоғам дамуындағыатқаратын рөлін шектен тыс асыра сөз етед1. Тілге оныңжаратылысына тән емес қызметтерді телиді. Адамдардың ой-санасы,дүниеге көзқарасы, өзін қоршаған өмірді тану, мінез-құлықнормалары –бәpi де тілге тәуелді, осылардың бәрін тіл басқарады,бағыт сілтейді, Tinті адамдардың өзі де өз тілдерінің ықпалындаболады, тіл-мәдениетті де, тарихты да жасаушы, қайта туғызушы, тілшындық өмipre тәуелсіз, тек рух заңына ғана бағынатын, өз бетіншебөлек жатқан 6ip бөлек дүние, ой дүниесі, адамдарды сыртқыәлеммен ұштастыратын, осы екеуінің арасындағы аралық дүние дейді.Мұндай пікірлер әcipece америка лингвисті Уорф еңбектерінде ашықайтылады.Ұсынылатын әдебиет: [2], 1-22 беттер; [4], 1-47 беттер.


1.Қазақ этнолингвистикасындағы жүйелілік прниципі, індете зерттеу принципі

Қазақ тіл білімінде этнолингвистикаға қатысты зерттеулер соңғы он жылдықтағана қолға алына бастады. Академик Ә.Қайдардың этнолингвистика саласынақатысты ойлары қазақ тіл біліміндегі жағңа ғылыми бағыттардыңқалыптасуына негіз болды./10/ Копыленко, Ә.Қайдар, Ж.Манкеева,Ақбердиева, Снасапова сияқты ғалымдардың зерттеулері этннолингвистикағылымының қазақ тіл білімінде әрі қарай дами түсіуіне септігін тигізді. Жәнеосы бағытты Ержанованың «Ақжайық өңірінің топонимиясы» /тарихи-этнолингвистикалық талдау/ атты еңбегін, Сейсенованың «Лингвистикалықмәдениеттану.» тақырыбындағы кандидаттық диссертациясын,.А.Сейілханның «Қазақ тіліндегі этнографизмдердіңлингвомәдениеттанымдық мәні» атты зерттуін,Ж.Манкееваның «Мәденилексиканың ұлттық сипаты» атты еңбегін атуға болады.



1.Лингвомәдениеттанудың зерттеу нысаны, әдіс-тәсілдері, мақсат-міндеттеріМәтін дегеніміз - өз элементтерінің сапасы және қасиетімен ерекшеленіп,көптеген ара қатынасықа түсетін күрделі құрылым. Мәтін құрылымының еңортақ және негізгі категориялары – бұл мазмұн және форма категориялары.Біріншісі, өз алдына, екі түсініктен тұрады: тақырып және нақты мазмұны.Мазмұны – тақырыпты ашу үшін тілдік өңдеуге тартылған шындықматериалдары – фактілер мен құбылыстар. Көркем емес мәтіндерде тақырып,әдетте, жандандыруға тиісті тезис ретінде қолданады. Бір тақырып бірнешематериалда ашылуы мүмкін.

«Мазмұн» және «тақырып» деген ұғымдардың ара қатынасы тілдің әрсаласында және мәтіннің түрлі типтерінде өзгеріп отыратынын айта кетукерек. Солай, іскерлік және ғылыми салада бұл ұғымдар мейлінше жақын,тіпті кейде түйсініп те қалады. Тақырып, әдетте, еңбектің (немесе құжаттың)ең басында немесе типті атауында тұжырымдалады. Мәтін қаншалықтыжалпы халық тіліне жақын болса, соншалық бұл ара қатынастар күрделі.Ғылыми мақаланың атын оқи сала, біз бұл мақаланың қандай мәселегеарналғанын, мұнда әңгіме не жайында болатынын ұғатынымыз айқын. Газетмақаласы – бұл өзгеше. Мұнда көбінесе тақырып аты мен мазмұн арақатынасы қарама-қарсы, қайшылықты болып келеді. Тілдің единицаларыныңбояулары, лексиканың және грамматиканың тұлғалардың экспрессивті –эмоциональды ерекшеліктері, сөйлеуде әр-түрлі тіркесіп және бірыңғайәрекеттеніп сөйлеушінің ойын әдеуір толық және мазмұнды жеткізуінекөмектеседі. Сөйлеудің мазмұны, қатынас жағдайы, оның қолданысы менбағыты әр түрлі болатындықтан, тілдік единицаларының тіркесуі мен бірыңғайәрекеттесу сипаты да әр қилы.. Қолданыстың ерекшеліктерін, тілдікединицалардың қызметін зерттеумен академик В.В. Виноградовтың пікірінше,тіл стилистикасы шұғылдану керек.

Тілдік единицаларының «кітаби-ауызекі» деп бөлінуі (немесе салаларбойынша: ғылыми, публицистикалық, іс-қағаздар т.б.) көп жағдайда іс жүзіндеқолданғанда бұзылып жатады. Әдеттегі ауызекі сөйлеуде, тақырып қажететкенде, кенет техникалық терминология, ғылыми синтаксис немесе ресми іс-қағаздарының үйреншікті формулалары кездесе қалады. Газеттік очерк нерепортажды алып қарасақ, ауызекі сөйлеу түрлері газет тіліне тәнтіркестермен қатар келетінін көру қиын емес. Міне сондықтан тілдің ісжүзінде қолданылуын зерттеуде тіл стилистикасы, оның заңдылықтары меннұсқауларын білу жеткіліксіз. Сөйлеудің типтелген қолданыстарын, мәтінтүрлерін, сөйлеу шығармаларының түрлерін үйрену қажет.


12-тақырып Жоспар

1.Лингвомәдениеттанудың базалық – үғымдық аппараты.Мәтін дегеніміз - өз элементтерінің сапасы және қасиетімен ерекшеленіп,көптеген ара қатынасықа түсетін күрделі құрылым. Мәтін құрылымының еңортақ және негізгі категориялары – бұл мазмұн және форма категориялары.Біріншісі, өз алдына, екі түсініктен тұрады: тақырып және нақты мазмұны.Мазмұны – тақырыпты ашу үшін тілдік өңдеуге тартылған шындықматериалдары – фактілер мен құбылыстар. Көркем емес мәтіндерде тақырып,әдетте, жандандыруға тиісті тезис ретінде қолданады. Бір тақырып бірнешематериалда ашылуы мүмкін.


Тілдік единицаларының «кітаби-ауызекі» деп бөлінуі (немесе салаларбойынша: ғылыми, публицистикалық, іс-қағаздар т.б.) көп жағдайда іс жүзіндеқолданғанда бұзылып жатады. Әдеттегі ауызекі сөйлеуде, тақырып қажет

еткенде, кенет техникалық терминология, ғылыми синтаксис немесе ресми іс-қағаздарының үйреншікті формулалары кездесе қалады. Газеттік очерк нерепортажды алып қарасақ, ауызекі сөйлеу түрлері газет тіліне тәнтіркестермен қатар келетінін көру қиын емес. Міне сондықтан тілдің ісжүзінде қолданылуын зерттеуде тіл стилистикасы, оның заңдылықтары меннұсқауларын білу жеткіліксіз. Сөйлеудің типтелген қолданыстарын, мәтінтүрлерін, сөйлеу шығармаларының түрлерін үйрену қажет.


13-тақырып.

Жоспар1Прагмастилистика – стилистиканың жаңа бағыты 2.Паралингвистика.

Мәтін дегеніміз - өз элементтерінің сапасы және қасиетіменерекшеленіп, көптеген ара қатынасықа түсетін күрделі құрылым. Мәтінқұрылымының ең ортақ және негізгі категориялары – бұл мазмұн және формакатегориялары. Біріншісі, өз алдына, екі түсініктен тұрады: тақырып жәненақты мазмұны. Мазмұны – тақырыпты ашу үшін тілдік өңдеуге тартылғаншындық материалдары – фактілер мен құбылыстар. Көркем емес мәтіндердетақырып, әдетте, жандандыруға тиісті тезис ретінде қолданады. Бір тақырыпбірнеше материалда ашылуы мүмкін.


Тілдік единицаларының «кітаби-ауызекі» деп бөлінуі (немесе салаларбойынша: ғылыми, публицистикалық, іс-қағаздар т.б.) көп жағдайда іс жүзіндеқолданғанда бұзылып жатады. Әдеттегі ауызекі сөйлеуде, тақырып қажет

еткенде, кенет техникалық терминология, ғылыми синтаксис немесе ресми іс-қағаздарының үйреншікті формулалары кездесе қалады. Газеттік очерк нерепортажды алып қарасақ, ауызекі сөйлеу түрлері газет тіліне тәнтіркестермен қатар келетінін көру қиын емес. Міне сондықтан тілдің ісжүзінде қолданылуын зерттеуде тіл стилистикасы, оның заңдылықтары меннұсқауларын білу жеткіліксіз. Сөйлеудің типтелген қолданыстарын, мәтінтүрлерін, сөйлеу шығармаларының түрлерін үйрену қажет.



1Лингвистикалық прагматика

Мәтін дегеніміз - өз элементтерінің сапасы және қасиетімен ерекшеленіп,көптеген ара қатынасықа түсетін күрделі құрылым. Мәтін құрылымының еңортақ және негізгі категориялары – бұл мазмұн және форма категориялары.Біріншісі, өз алдына, екі түсініктен тұрады: тақырып және нақты мазмұны.Мазмұны – тақырыпты ашу үшін тілдік өңдеуге тартылған шындықматериалдары – фактілер мен құбылыстар. Көркем емес мәтіндерде тақырып,әдетте, жандандыруға тиісті тезис ретінде қолданады. Бір тақырып бірнешематериалда ашылуы мүмкін.


Тілдік единицаларының «кітаби-ауызекі» деп бөлінуі (немесе салаларбойынша: ғылыми, публицистикалық, іс-қағаздар т.б.) көп жағдайда іс жүзіндеқолданғанда бұзылып жатады. Әдеттегі ауызекі сөйлеуде, тақырып қажететкенде, кенет техникалық терминология, ғылыми синтаксис немесе ресми іс-

қағаздарының үйреншікті формулалары кездесе қалады. Газеттік очерк нерепортажды алып қарасақ, ауызекі сөйлеу түрлері газет тіліне тәнтіркестермен қатар келетінін көру қиын емес. Міне сондықтан тілдің ісжүзінде қолданылуын зерттеуде тіл стилистикасы, оның заңдылықтары меннұсқауларын білу жеткіліксіз. Сөйлеудің типтелген қолданыстарын, мәтінтүрлерін, сөйлеу шығармаларының түрлерін үйрену қажет.


15 – тақырып. Жоспар

1.Дискурс- көп мағыналы термин2.Дискурс және оның тілдік белгілері3.Дикурс. 4.Диалог. 5.Мәтін

Мәтін дегеніміз - өз элементтерінің сапасы және қасиетімен ерекшеленіп,көптеген ара қатынасықа түсетін күрделі құрылым. Мәтін құрылымының еңортақ және негізгі категориялары – бұл мазмұн және форма категориялары.Біріншісі, өз алдына, екі түсініктен тұрады: тақырып және нақты мазмұны.Мазмұны – тақырыпты ашу үшін тілдік өңдеуге тартылған шындықматериалдары – фактілер мен құбылыстар. Көркем емес мәтіндерде тақырып,әдетте, жандандыруға тиісті тезис ретінде қолданады. Бір тақырып бірнешематериалда ашылуы мүмкін.


Тілдік единицаларының «кітаби-ауызекі» деп бөлінуі (немесе салаларбойынша: ғылыми, публицистикалық, іс-қағаздар т.б.) көп жағдайда іс жүзінде

қолданғанда бұзылып жатады. Әдеттегі ауызекі сөйлеуде, тақырып қажететкенде, кенет техникалық терминология, ғылыми синтаксис немесе ресми іс-қағаздарының үйреншікті формулалары кездесе қалады. Газеттік очерк нерепортажды алып қарасақ, ауызекі сөйлеу түрлері газет тіліне тәнтіркестермен қатар келетінін көру қиын емес. Міне сондықтан тілдің ісжүзінде қолданылуын зерттеуде тіл стилистикасы, оның заңдылықтары меннұсқауларын білу жеткіліксіз. Сөйлеудің типтелген қолданыстарын, мәтінтүрлерін, сөйлеу шығармаларының түрлерін үйрену қажет.


7 Тәжірибешілік сабақтардың мазмұны

1-тақырып. КіріспеЖоспар:Тапсырмалар:

1. Жай конспект жаз.2. Күрделі конспект жаз.3. Аралас конпект жаз.

Берілген үш сұрақ бойынша мағлұматтармен танысып, жай, күрделі,аралас конспекті жасаңыз.


2-тақырып. ХІХ ғ. қазақ тарихы және әдебиетЖоспар:

Тапсырмалар:1. Исатай-Махамбет, Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық

көтерілістер туралы тарихтан мысалдар келтіру.2. Жаңа жазба әдебиет үлгілерінің мұсылманша оқыған сауатты

ақындардың діни, ғибраттық өлеңдері арқылы көрінуі. 3. ХІХ ғасырдағы нәзира дәстүріне көркем шығармалардан мысалдар

келтір.4. Қазақ тіліндегі баспасөз туралы зерттеулерге тезис жасаҰсынылатын әдебиет: [6], 1-22 беттер; [4], 1-47 беттер.

3-тақырып. ХІХ ғасырдағы дәстүрлі айтыс өнеріЖоспар:1. Айтыстың түрлері. Жанрлық ерекшеліктері. Әлеуметтік сипаты

туралы2. Қазақ айтыс ақындарының шығармашылығыТапсырмалар:1. Шөже Қаржаубайұлының (1808-1895) Орынбай, Кемпірбай,

Шортанбай, Балта ақындармен айтысы. «Арқадан шығып едім Ноғайға еріп»,

«Дәулетімбетке», «Домбыра шыққан тықылдап», «Бәйтікке», «Ноғайбайға»,«Ерденге» арнау өлеңдері. Шөженің «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырынжырлауы. Ақын жөнінде Ш.Уәлихановтың айтқаны.

2. Кемпірбай ақын (1834-1895). Ақындық шеберлік қырлары. Өлердегіайтқан сөзі. Өлең өнеріне бағасы. Айтыстары.

3. Орынбай Кертағыұлы (1813-1895). Өмірі. Серәлі, Тоғжан, Шөже,Шортанбай ақындармен айтысы. Арнау өлеңдері. Олжабай батыр туралыжыры. Шоқан Уәлихановқа қазақ поэзиясы үлгілерін таныстыруы.

4. Сүйінбай Аронұлы (1822-1895). Шығармашылық мұрасы.Майлықожа, Қатаған, Қаңтарбай, Уәзипамен айтыстары. Сұраншы, Саурықбатырға арналған ерлік дастандары. Тезек төреге айтқаны. Арнаулары. Ақынөлеңдерінің әлеуметтік астары, қозғаған тіршілік иірімдері. Тіл кестесі.Сүйінбай жөнінде Жамбылдың, басқа да ақындардың айтқаны.Сүйінбайшығармаларының зерттелім,басылым жайы. Ақынның «Ақиық» жинағы.

5. Бақтыбай. Түбек ақындар. Айтыстары. Өлеңдері. Өмірбаян деректері.6. Нұрым Жаршағұлұлы (1825-1896). Жоқтау, естірту, тойбастар,

қоштасу, салт өлеңдері мен айтыстары. Өзі туралы термелері. Арнаулары.«Тайсойған», «Бүйрек» толғауларындағы әлеуметтік астар. Нұрым мұрасыныңзерттелу, басылым жайы.

7. Қашаған Күржіманұлы (1840-1924). «Топан сел басқанда», «Есқалисопыға», «Адай қонысы», «Ізбасқа», т.б. өлең-толғауларын жаттау.Айтыстары. Арнаулары. Олардағы замана қалпы. Қашаған шығармаларыныңтіл шеберлігі. Қашаған ақын мұрасының зерттелуі, басылымы. «Топан»жинағы. «Алқаласа, әлеумет» жинағына енген шығармалары.

8. Марабай (1841-1898). Шығармашылығы. Өмірбаяны. Айтыстары. «ЕрТарғын» жырының Марабай нұсқасы. «Қобыланды» жырының Марабайнұсқасы. Марабайдың шығыстанушы ғалымдар назарына ілінуі. МарабайғаАбайдың берген бағасы.

9. Сара Тастанбекқызы (1878-1616). Өмірі. «Күрек», «Тұзақ» толғаулары.Арнау өлеңдері мен көңіл-күй сезім жырлары. «Ел жақсыларына», «Бекіндім»,«Қош бол, елім». «Тордағы тоты» (1860), «Ақын Сара»(1985) жинақтарынаенген шығармаларын көркемдік, мазмұндық жақтан қарастыру. Сараныңәдебиет тарихындағы орны. Біржанмен айтысы болған ба, жоқ па дегендіқозғайтын бұрын-соңды айтылған пікір-тұжырымдар.

10. Қалнияз, Серәлі, Қожабай, Сақау, Айсұлу, Ұлбике, Күдері, Сарыбай,т.б. ақындардың айтыстарына шолу.

Ақындардың жыр-толғауларын жаттау. Ұсынылатын әдебиет: [6], 1-22 беттер; [4], 1-47 беттер.

4-тақырып. ХІХ ғ. әдебиетіндегі Қоқан езгісіне қарсылық сарын.Әлеуметтік қайшылықтарға көзқарас баға; қоғамға сын.

Жоспар:1. М.Жүсіпқожаұлы, Қ.Кемелұлы, М.Сұлтанқожаұлы шығармашылығы.2. Б.Оңдасұлы, Біржан сал шығармашылығы.

1. Мәделі Жүсіпқожаұлы (1816-1888). Мәделінің мысал сөздері.Майлықожа,Құлыншақ ақындармен үндестік, туыстығы. «Қанайға»,«Шәріпке», «Датқа-еке», «Бір жан жоқ болыстыққа талас емес» өлеңдері.Мәделінің мысал сөздері. «Төренің түйесімен кеңесі», «Жолбарыс терісінкиген есек». Мәделінің шығармашылық мұрасын зерттеу. Насихаттау.

2. Құлыншақ Кемелұлы (1831-1892). Өмірбаян деректері.Шығармаларының зерттелеуі. «Көлбайға», «Дүйсенбайға» арнаулары.Батырлық ерлік дәстүрді көтере жырлап, дәріптеген өлеңдері. Айтыстары.Жазба айтыс үлгісін қалыптастырып дамытуы.

3. Майлықожа Сұлтанқожаұлы (1835-1889). Өмірі. Ақындық мұрасы.Сүйінбай, Құлыншақ, Айман, Гүлханым ақындармен айтыстары. Мысалдары.Шығыс әдебиеті үлгілерінен аудармалары, сол негізде туған нәзирашығармалары. «Нақылдар» жинағына енген шығармалары. Әдеби мұрасыныңзерттелуі.

4. Базар Оңдасұлы(1839-1911). Өмірі, мұрасы. Зерттелу, басылым жайы. Адамгершілік, дүние, жаратылыс жайлы үгіт-насихат мәнді шығармалары.«Айна-тарақ», «Әмина қыз», «Мақпал-Сегіз» дастандары. Термелері.

5. Бұдабай Қабылұлы (1842-1912). Өмірі. Шығармаларының зерттелуі.Жоқтау, көңіл айту жанрларын жазба түрде дамытуы. «Қоңырат Қалгезге»,«Қыпшақ Әлтембетке» арнаулары. Қарлығашпен айтысы.

6. Біржан сал (1831-1897). Өмірі. Біржанның «Жанбота», «Жамбассипар», «Ләйлім шырақ», «Қара жер», «Шалқыма» өлеңдері мен әндері.Олардың туу тарихы. Біржанның Сарамен айтысы туралы ілгерідегі, кейінгіпікір, тұжырымдар. Бұл айтыстың көркемдік сапасы.

Ақындардың, сал-серілердің берілген өлеңдерін жаттап, түсініксізсөздерге глоссарий құрастыру.


5-тақырып. ХІХ ғ. сал-серілер. Ән өлең. Өнерпаздық, сыршылдықағым.

Жоспар:1. Сал-серілер, әнші-ақындардың ХІХ ғасыр әдебиет тарихындағы орны 2. Сал-серілер, әнші-лирик ақындар мұрасы. Олардың зерттелу, таралым,

танылым жайы. Сал-серілер өнерінің өзіндік ерекшеліктері. Тапсырмалар: 1. Сегіз сері Баһрамұлы (1818-1854). Өмірі мен шығармашылық мұрасы.

Өлеңдері, қисса- дастандары. Исатай-Махамбет қозғалысына қатысы. «Оралтау», «Кеңінен жаяйыншы қанатымды», «Қашқын келбеті», «Горчаковқа»шығармаларындағы әлеуметтік үн.Сегіз серінің махаббат, ғашықтыққабайланысты толғау, дастандары, өлеңдері. Халық эпосын жырлауы.Түрлендіруі. Арнаулары. Сегіз сері мұрасының зерттеулері. Басылымы.

2. Ақан сері Қорамсаұлы (1843-1913). Өмірі. Шығармашылық мұрасы.«Сырымбет», «Үш тоты», «Қараторғай», «Кербез сұлу», «Ақкөйлек», т.б. ән-өлеңдері. Ақынның сезім жырларының көркемдік мәні. Ақан сері

өлеңдеріндегі әлеуметтік үн. Ақанның жан қасіреті. «Құлагер», «Жүсіптөреге» өлеңдері.

3. Жаяу Мұса Байжанұлы (1835-1929). Өмірбаян деректері. «Ақ сиса»,«Сұрша қыз», «Қаулау», «Шолпан», т.б. ән-өлеңдері қазақ өнерінің үздіктері.Жаяу шығармаларындағы жан айқай. Қоғам мен адам ортасындағы аярлыққаауыр үкім. Жаяу Мұса туралы көркем шығармалар. Ақын мұрасыныңзерттелуі, басылымы. Халқымыздың рухани өміріндегі Жаяу Мұсашығармаларының орны.

4. Әсет Найманбайұлы (1867-1923). Ырысжанмен айтысы. «Салиха-Сәмен», «Ағаш ат», «Үш жетім», «Пушкин», «Француз» поэмалары.«Қоштасу», «Әсет» ән- өлеңдері. Аудармалары («Евгений Онегин»).

5. Мұхит, Балуан Шолақ, Үкілі Ыбырай, Майра, Мәди, Иман Жүсіпәнші- ақындар өнерінен мәлімет.

Аталған ақындардың шығармаларын «Екі мыңжылдық дала жыры»(Алматы, 2000 ж., - 752 б.) атты жинақтан жаттап, оқу.


6-тақырып. Махамбет Өтемісұлы ұлт-азаттық көтеріліс күрескері.Бостандық жыршысы.

Жоспар:1. Өмірінен, шығармашылығынан мәлімет.

2. Шығармаларында халық тұлғасы мен Исатай батыр бейнесініңжырлануы.

Тапсырмалар: 1. Махамбет Өтемісұлының өмірі (1803-1846). «Ұлы арман», «Ереуіл атқа ер салмай», «Толарсақтан саз кешіп»,

«Еңселігім екі елі», «Жәңгірге айтқаны», «Мұнар күн», «Мен едім», «Қызғышқұс».

2. Исатай батырдың тарихи тұлғасы мен Махамбет өлеңдеріндегібейнесі. Батыр бейнесінің эпикалық жырлардағы кейіпкерлерментуыстастығы.

3. Исатай бейнесінің жандылық, нақтылық сипаттары. Исатайғаарнаулардың сөз айшығы.

«Екі мыңжылдық дала жыры» (Алматы, 2000 ж., - 752 б.) атты жинақтанжаттап, оқу.


7-тақырып. Махамбет және дәстүрлі жыраулық поэзияЖоспар:

1. Ақын жырларындағы күрескерлік, жауынгерлік, азаматтық әуендер2. М.Өтемісұлы шығармаларын жариялау, зерттеу жұмыстары туралы мәлімет3. Лирикалық өлеңдеріндегі ақынның өз бейнесінің сомдалуы4. Махамбет өлеңдерінің философиялық-дүниетанымдық тереңдігі5. ХІХ ғасырдағы ұлт-азаттық күрес батырлары жайлы тарихи жырлар.

1. Махамбет – жаугершілік заман күйін толғаған жауынгер жырау.Махамбет толғауларындағы жырдың дәстүрлі үлгілері. Қазтуған, Доспамбет,Шалкиіз, Ақтамберді жыраулар үрдісі. Махамбет толғауларындағы дәстүрліқолданыстар. Махамбеттің «Мені».

2. Махамбеттің жыраулығы жайлы Х.Досмұхамедұлы, М.Әуезов,З.Қабдолов, М.Мағауин, т.б. пікірлері.

3. «Мұрат ақынның Ғұмар Қазыұғлына айтқаны» (1908). «Шайыр»(1910) жинақтары. Х.Досмұхамедұлының «Исатай - Махамбет» жинағы.Қ.Жұмалиев құрастырған кейінгі басылымдар (1939, 1948, 1951, 1958, 1962).Махамбет шығармаларының текстологиясы. Махамбет өлеңдерінің алғашқынұсқалар негізіндегі соңғы басылымы (Арыс, 2001).

4. Махамбет өлеңдерін кейінгіге жеткізушілер. Қуан жырау, КішкенеҚобыланды, Мұрат ақын, Ығылман Шөреков.

5. Махамбеттің 1908, 1910, 1925 жылдардағы басылымындағыөлеңдеріне кейіннен табылып қосылған шығармалар. Қ.ЖұмалиевтіңМахамбеттің кейіннен 23 өлеңін табуы. Ақын мұрасын жинақтаудағыҒ.Зарипов, М.Тілеужанов, Б. Аманшин, Қ. Мырзағалиев еңбектері.

6. Махамбеттің әдеби мұрасының зерттелуі. Х.Досмұхамедұлы,М. Әуезов, С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, Е. Ысмайылов, Х. Сүйіншәлиев,З. Қабдолов, Р.Сыздықова, Қ. Өмірәлиев, Ә.Қоңыратбаев, М.Мағауин,Қ.Сыдиықов, Ж.Тлепов, Қ.Әбдезұлы т.б. ғалымдардың махамбеттанудағыеңбектері. Махамбеттану мәселелері. Қазақ поэзиясындағы Махамбет дәстүрі.

7. ХІХ ғасырдағы ұлт-азаттық күрес батырлары жайлы тарихи жырлар.Кенесары-Наурызбай туралы жырлар. Нысанбай ақын туралы М.Әуезов,

С.Мұқанов пікірлері. Шортанбайдың «Ақжолтай – Ағыбай батыр» жыры.«Бекет батыр» жыры. Мұсабай жыраудың «Жанқожа батыр» жыры.

Ығылман Шөрековтің «Исатай-Махамбет», «Досқожа ақынныңкенесарыға айтқаны» жыры. Тарихи жырдың жанрлық сипаты. ХІХ ғасырдағытарихи жырлардың тарихи өлең, тарихи эпоспен туысатын тұсы, өзіндікерекшелігі. «Кенесары - Наурызбай», «Исатай –Махамбет», «Бекет батыр», т.б.тарихи жырлардың қазақ әдебиеті тарихындағы орны, ғылыми бағалануы,зерттелуі, басылым көруі. Ш.Уәлиханов, А.Байтұрсынов, М.Әуезов,Х.Досмұхамедұлы, С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, Р.Бердібаев, Ә.Қоңыратбаев,Қ.Өмірәлиев, Е.Ысмайылов, С.Қасқабасов, Е.Тұрсынов тарихи өлең, тарихижыр туралы.

«Екі мыңжылдық дала жыры» (Алматы, 2000 ж., - 752 б.) атты жинақтанжаттап, оқу.


8-тақырып. ХІХ ғ. қисса-дастандарЖоспар:1. ХІХ ғасырдағы діни-ағартушылық бағыт туралы2. ХІХ ғасыр әдебиетіндегі қисса-өлең дәстүрінің ғылыми негізделуі,

жүйеленуі

3. Кітаби-дастаншыл ақындар4. ХІХ ғасырдағы қисса-дастандардың басылымы туралыТапсырмалар:1. «Сал-сал», «Зарқұм», «Сейфүлмәлік», «Бозжігіт», «Мұңлық-Зарлық»,

«Шәкір-Шәкірат», «Жүсіп-Зылиха», «Жұмжұма», «Зарқұм», т.б. Ежелгі нәзирадәстүрінде қайта жаңғырған қисса-дастандар (кітаби өлең) ХІХ ғасырдағыдіни-ағартушылық бағыттың бір арнасы. Қисса дастандардағы «Құран», «Мыңбір түн», «Тотынама», «Шахнама» желілері.

2. ХІХ ғасыр әдебиетіндегі қисса-өлең дәстүрінің ғылыми негізделуі,жүйеленуі. Қисса-дастандардың түрге бөлінуі. Ш.Уәлиханов, В.Радлов,Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедұлы, М. Әуезов, С.Мұқанов ,Ә.Қоңыратбаев, Б.Кенжебаев, З.Ахметов, Ш.Сәтбаева, Р.Бердібай,М.Мырзахметов, Қ.Өмірәлиев, Ө.Күмісбаев, А.Қыраубайқызы, Б.Әзібаева,А.Жақсылықов, З. Сейітжанұлы, У. Қалижанұлы, т.б. қисса-дастандар туралы.

3. Кітаби-дастаншыл ақындар. Ақылбек иби Сабал, Шәді Жәңгірұлы,Мәулекей Жұмашев, Жүсіпбек Шайхисламұлы, Ораз молда, Мұса молда,Мәшһүр Жүсіп Көпеев, Кашафуддин бек Шахмардан, Мақыш Қалтаев,Ақмолда, т.б. ғұмырбаян деректері. Шығармашылық мұрасы.

«Бес ғасыр жырлайды» 1, 2 томдарын оқу. Ұсынылатын әдебиет: [6], 1-22 беттер; [4], 1-47 беттер.

9-тақырып. Зар заман поэзиясы. Қазақ әдебиеті тарихындағы зарзаман ағымы

Жоспар:1. Зар заман поэзиясы2. Зар заман поэзиясы туралы зерттеулеріТапсырмалар:1. Зар заман дәуірі әдебиетінің аса көрнекті өкілдері – Шортанбай,

Дулат, Мұрат, Шернияз, Әбубәкір,т.б. шығармашылық мұрасының әдебиеттарихындағы орны. Радлов, Алтынсарин, Байтұрсынов, Х.Досмұхамедұлы,С.Сейфуллин, С.Мұқанов, Ә.Қоңыратбаев, Қ.Жұмалиев, Е. Ысмайылов, т.б.ғалымдар зар заман поэзиясы туралы. Зар заман ағымының көрнектітұлғаларының шығармашылық мұрасын қазіргі кезеңде зерттеу. А.Шәріп,Б.Омарұлы, Қ.Раев, Қ.Мәдібай, т.б. зерттеу еңбектері.

2. Зар заман поэзиясы туралы М.Әуезовтің пікірі.Ұсынылатын әдебиет: [6], 1-22 беттер; [4], 1-47 беттер.

10-тақырып. Шортанбай Қанайұлының әдеби мұрасыЖоспар:1. Өмірінен мәлімет2. Шығармашылық мұрасы3. Толғауларының көркемдігіТапсырмалар:

1. Шортанбай Қанайұлының өмірі (1818-1881). Шығармашылық мұрасы.Толғаулары, айтыстары. «Ағыбай батыр» дастаны. Ақынның 1880 жылғы«Бала зары» жинағы. «Зар заман», «Тар заман», т.б. толғауларындағы заманакүйі. Ел мінезі. Отаршылдық саясатқа наразылық, қарсылық сарын.Шортанбай өлеңдеріндегі дін, иман жайы. Ақын толғауларының өлеңқұрылысы, тіл кестесі.

2. Шортанбай Қанайұлы шығармашылық мұрасының зар заман әдебиетіаясында зерттеліп, бағалануы. Шортанбай шығармашылығының зар заманағымының туып, қалыптасуындағы орны жайлы М.Әуезов, С.Мұқанов, т.б.ғалымдардың тұжырымдары. Шортанбай ақынның қазақ әдебиетітарихындағы орны.


11-тақырып. Дулат Бабатайұлының шығармашылығыЖоспар:1. Өмірбаян деректері2. Шығармашылық мұрасының сақталуы, басылым, жариялану, зерттелу

жайы3. «Сүлейменге», «Бараққа», «Кеңесбайға» арнауларындағы заман күйі,

ел мінезі4. «Ақжайлау мен Сандықтас», «Ата қоныс Арқадан», «Таудың жарып

арасын» өлеңдеріндегі атақоныс, туған жер сарыны5. Өлең, ақындық, сөз өнері жайлы шығармалары. «Тегімді менің

сұрасаң», «Сүлейменге», «Сөзім бар да, көзім жоқ» өлеңдері6. «Еспенбет» дастанындағы ерлік, елдік дәстүр7. Мысалдары8. Дулат және Абай поэзиясындағы ұқсастық, дәстүр сабақтастығыТапсырмалар:1. Өмірбаян деректері (1802-1874). Шығармашылық мұрасының

сақталуы, басылым, жариялану, зерттелу жайы. Дулат ақынның «Сүлейменге»,«Бараққа», «Кеңесбайға» арнауларындағы заман күйі, ел мінезі. «Ақжайлаумен Сандықтас», «Ата қоныс Арқадан», «Таудың жарып арасын»өлеңдеріндегі атақоныс, туған жер сарыны. Өлең, ақындық, сөз өнері жайлышығармалары. «Тегімді менің сұрасаң», «Сүлейменге», «Сөзім бар да, көзімжоқ» өлеңдері. «Еспенбет» дастанындағы ерлік, елдік дәстүр. Мысалдары.

2. Дулат және Абай поэзиясы. Дулат Бабатайұлы – Абайға шейінгі қазақпоэзиясының аса көрнекті өкілі. Қазақ поэзиясының дәстүрлі үлгілерін түлетіптүрлендірген, жаңа көкжиектерін көтерген суреткер. Х.Сүйіншәлиев жәнедулаттану ілімі. Дулаттың өлең өрімі, тіл кестесі жайлы Қ.Өмірәлиев,Р.Сыздықова пікірлері.


12-тақырып Мұрат Мөңкеұлының ақындық мұрасыЖоспар:

1. Өмірбаяны, әдеби мұрасының зерттелуі2. Ақынның заманға, отаршылдыққа наразылықтан туған жырлары

Тапсырмалар:1. Мұраттың өмірбаяны (1843-1906). Ақынның әдеби мұрасының негізгі

арналары. Арнау өлеңдері. Айтыстар. Эпикалық шығармалар. Толғаулар.Ақынның заманға, отаршылдыққа наразылықтан туған жырлары. Батырлыққа,ерлікке, ізгілікке үндеуі. Мұрат ақынның «Үш қиян», «Сарыарқа»дастандарындағы атамекен зары, елден, жерден айрылу сарыны. «Жалпығаайтқаны» толғауы, «Арғымақ сайлап не керек», «Жігітті көркем көрсетші»,«Айшықты ала ту тіккен», «Жалп-жалп ұшқан жапалақ» өлеңдері. Жантолықызбен айтысы. «Шалгез», «Қазтуған», «Қарасай-Қази» жырлары.

2. Мұрат – Махамбет және басқа да ақын-жыраулар мұрасын сақтап,кейінгіге жеткізуші.

3. Мұрат Мөңкеұлының шығармашылық мұрасының басылым көру,көркемдік-теориялық жақтан негізделіп зерттелуіндегі Х.Досмұхаметұлы,С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, Х.Сүйіншәлиев, Б.Омарұлы еңбектері.


13-тақырып. Шернияз Жарылғасұлы (1807-1867)Жоспар:

1. Өмірбаяны2. Шернияз өлеңдерінің көркемдік ерекшелігі

Тапсырмалар:1. Ақынның өмірбаян деректері. Исатай-Махамбет көтерілісіне қатысы.

Өлеңдерінің зерттелуі, жариялануы. Шығармаларының мазмұн-мәні. Өжет теөткір, ащы мысқылға құрылған өлеңдері. Баймағамбет сұлтанның ханымы менханшаларына арнауы. «Баймағамбетке айтқаны». Шернияздың көтерілістенкейінгі шер, мұң өлеңдері. Исатайды іздеуі.

2. Шернияз өлеңдерінің көркемдік өрімі, тіл кестесі.Ұсынылатын әдебиет: [6], 1-22 беттер; [4], 1-47 беттер.

14-тақырып. Алмажан Азаматқызы (1823-?), Ақмолла(Мұфтахаддин) Мұхамедиярұлы (1831-1895)

Жоспар: 1. А.Азаматқызының өмірбаяны, шығармашылығы2. А. Азаматқызының «Жетім қыз» поэмасы3. Ақмолла (Мұфтахаддин) (1831-1895) Мұхамедиярұлы шығармаларының

көркемдік сипаты.Тапсырмалар:

1. «Жетім қыз» поэмасын әдеби талдау. 2. Әбубәкір Кердері (1861-1965). Өмірбаяны. Шығармашылық мұрасы.

Зерттелуі. Басылым жайы. Ақынның оқытушылық қызметі. «Әдебиет қазақия»жинағы. Ақынның заман, дін, оқу, қазақ тұрмысы жайлыөлең-жыр, толғау-

термелері. Айтыстары. Әбубәкір - әдебиет тарихындағы діни-ағартушылықбағыт өкілі.

3. Ақмолла (Мұфтахаддин) (1831-1895). «Ақмолланың түрмеде жатыпжазғаны», «Өзіме», «Көктем», «Жаз», «Күз», «Топырақ», т.б. өлең-толғаулары.Ақмолла шығармаларының көркемдік сипаты.


15 – тақырып. ХІХ ғасырдағы жаңа жазба әдебиетЖоспар:1. ХІХ ғасыр әдебиетінің даму барысындағы көркемдік өзгеріс,

бетбұрыс, бағыттар2. Қазақ өлеңінің жаңа түрлері. Махамбет, Дулат әкелген өлеңдегі

ерекшеліктердің Абаймен жалғасуы3. ХІХ ғасырдағы ұлт оянушылығы және Шоқан Уәлиханов, Ыбырай

Алтынсарин, Абай Құнанбаев.Тапсырмалар:1. ХІХ ғасырдағы оқу-ағарту, баспа ісі. Оның әдебиеттің дамуына

ықпалы. ХІХ ғасыр әдебиетінің даму барысындағы көркемдік өзгеріс,бетбұрыс, бағыттар. Қазақ өлеңінің жаңа түрлері.

2. ХІХ ғасырдағы ұлт оянушылығы және Шоқан Уәлиханов, ЫбырайАлтынсарин, Абай Құнанбаев.


16-тақырып. Шоқан Уәлиханов (1835-1865)Жоспар:

1. Өмірбаяны, шығармашылығы2. «Манас» эпосына қатысты ғылыми тұжырымдары.3. Шоқан Уәлиханов туралы зерттеулер

Тапсырмалар:1. Едіге жырына назар аударуы.2. «Манас» эпосына қатысты ғылыми тұжырымдары.

3. Шоқанның жолсапар, күнделік жазбалары. Хаттары. Олардыңкөркемдік құндылығы.

4. Шоқан Уәлиханов жайлы зерттеу еңбектер. Әлкей Марғұлан жәнешоқантану ілімі. Шоқан Уәлихановтың қазақ тарихындағы орны.


17-тақырып. Ыбырай Алтынсарин (1841-1889)Жоспар:

1. Өмірінен мәлімет2. Ыбырайдың «Қазақ хрестоматиясы» оқулығы3. Аудармалары4. Өлеңдері

5. Көркем әңгімелері6. Ыбырай Алтынсарин шығармаларының көркемдік ерекшелігі7. Ыбырай мұрасының зерттелуі, басылуы

Тапсырмалар:1. Ыбырайдың «Қазақ хрестоматиясы» оқулығы. 2. Ыбырай Алтынсарин шығармаларының көркемдік ерекшелігі. Жанр,

түр, стиль жасаудағы әдеби үлгі-үрдісі. Ыбырай мұрасының зерттелу, басылымжайы. Ыбырайтанудың өзекті мәселелері.

3. Ы.Алтынсариннің «Таза бұлақ», «Бай баласы мен жарлы баласы»әңгімелерін әдеби талдау.


18-тақырып Абай Құнанбайұлы (1845-1904)Жоспар:1. Өмірінен мәлімет2. Әдеби мұрасының сақталуы, басылуы3. Абайтану ілімінің қалыптасып, дамуы және қазіргі кезеңдегі өзекті

мәселелері4. Поэзиясының жанрлық қырлары. Өлең құрылысы. Сөз өрнегі5. Абайдың ән өлеңдерінің құрылым үлгісі6. Қарасөздері7. Абайдың дүниеге көзқарасына орта ғасырдағы түрік әдебиетінің

ықпалы8. Абайдағы дін, дүниетаным жайлыТапсырмалар:1. Абай өлеңдерін хатқа түсіру. Ә.Бөкейхановтың Абай мұрасына

қатысты қолжазбалары. Кәкітай Ысқақұлы мен Тұрағұл Абайұлының Абайшығармаларын бастыруы. 1909 жылғы «Абай» жинағының құрылымы.

2. М.Әуезов және абайтану. С.Мұқановтың абайтанудағы зерттеулері.Қ.Жұмалиевтің Абай поэзиясының тілін, жаңа түрін зерттеуі.

3. З.Ахметов – абайтанушы. З.Қабдоловтың Абай ақындығын зерттеуі.С.Қирабаев, Т.Кәкішев, М.Мырзахметов, А.Нұрқатов, Ш.Ысмағұлов, т.б.ғалымдардың абайтанудағы еңбектері.

4. Абай поэзиясының жанрлық қырлары. Өлең құрылысы. Сөз өрнегі.Абайдағы алты буынды, сегіз буынды өлеңдер туралы Қ.Жұмалиевтұжырымдары.

5. Абайдың әлеуметтік, көңіл-күй лирикасы. Абайдың поэмалары.Нәзира дәстүрі және Абай. Абайдың қарасөздері. Арнау өлеңдері. Абайшығармаларының сатиралық қыры. Абайдың ән өлеңдері. Шешендік толғам,афоризмдері. Абайдың орыс әдебиетінен аудармалары. Абай өлеңдеріндегіұйқас, буын, ырғақ. Абай поэзиясындағы ғаруз ұйқасы үлгісіндегі өлеңдер.

6. Абайдың қарасөздері. Абайдағы дін, дүниетаным жайы. Абайдыңқарасөздерге келу жайы. Абайдағы исламның ғылыми негіздерін ұғындыру.

7. Абай шығармаларындағы «Махаббатпен жаратқан адамзаттың»,«Алланы сүю», «Алланың өзі де рас, сөзі де рас», «Өлсе, өлер табиғат, адамөлмес» өлеңдері. Абайдың «мені» мен «менікінің», жан мен тән жайлыөлеңдері мен қарасөздері. Абайдың 13,38 қарасөздеріндегі дін жайы. Абайдыңдүниеге көзқарасына орта ғасырдағы түрік әдебиетінің ықпалы.


19-тақырып. Абайдың ақын шәкірттеріЖоспар:

1. Ақылбай Абайұлы шығармалары2. Мағауия Абайұлы шығармалары3. Көкбай Жанатайұлы шығармалары4. Әріп Тәңірбергенов шығармашылығы

Тапсырмалар:1. Ақылбай Абайұлы (1861-1904). Өмірі. Шығармалары. Әбдірахман

өліміне жазған жоқтау өлеңі. «Дағыстан» («Қисса Жүсіп»), «Зұлыс», «Жаррахбатыр» поэмалары. Ақылбай мұрасының зерттеліп, жариялануы.

2. Мағауия Абайұлы (1870-1904).Өмірі. Шығармалары.«Медғат-Қасым»поэмасы. Шығармаларының басылым, зерттелу жайы.

3. Көкбай Жанатайұлы (1863-1927). Өмірбаяны. Абай және Көкбай.Көкбайдың «Абай – ақындардың ұстазы» деген естелігі. «Абайға»,«Дүтбайға», «Мұсажанға», «Сараң байға», т.б. арнау өлеңдері. «Сабалақ»дастаны.

4. Әріп Тәңірбергенов (1856-1924). Өмірі. Қоғамдық қызметі. Әдебимұрасы. «Қалың мал туралы», «Еңбек туралы», «Ғылым туралы» дейтін өлеңтолғаулары. «Тәуірбек ьолысқа», «Замандасқа», «Шәкірттеріме», «Шұғбанға»арнаулары. Адам ғұмырын сипаттауы. Әріптің шығармашылықөмірбаянындағы шығыс әсері. Әріп ақынның «Біржан-Сара» айтысынақатысы.


20-тақырып. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетін зерттеудің өзектімәселелері, алдағы міндеттері

Жоспар:1. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетін зерттеу мәселелері

ХІХ ғасыр әдебиетінің көрнекті өкілдерінің шығармашылық мұрасындәстүрлі сипаттар жөнінен, мәтіннамалық тұрғыда зерттеуді жалғастыру.

2. ХІХ ғасыр әдебиетінің жанрлық-стильдік ерекшеліктерін зерттеудідамыту. ХІХ ғасыр әдебиетіндегі жаңа үрдіс, үлгілердің көркемдік табиғатынғылыми – теориялық негіздеудің көкейтесті мәселелерін назарда ұстау.

Тапсырмалар:1. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетін зерттеу мәселелеріне байланысты

ғылыми еңбектерді қарастыру.Ұсынылатын әдебиет: [1], 1-85 беттер; [7], 1-44 беттер.

8 СӨЖ тапсырмалары1. ХІХ ғ. ұлт-азаттық қозғалыстарының тарихи өлеңдер мен

дастандарда жырлануы.Тақырып бойынша тапсырмалар1. ХІХ ғ. ұлт-азаттық қозғалыстарының тарихи өлеңдер мен дастандарға

тезис жасау.2. Тарихи өлеңдердің тақырыбы2. Дулат Бабатайұлы өлеңдеріндегі адамгершілік-имандылық

тәрбие.Тақырып бойынша тапсырмалар

1. Баяндама жасау.3. Махамбеттің күрескерлік-жауынгерлік, азаматтық жырлары.

Тақырып бойынша тапсырмалар1. Қ.Әбдезұлының «Зейнолла Қабдолов және Махамбет тұлғасы»

мақаласын конспектілеу. (Негіз: «Тәуелсіздік кезеңі және қазақ әдебиеті»,Алматы, Қазақ ун-і, 2012. 14-23 б.)

4. Махамбет өлеңдерінің бейнелілік жүйесі.Тақырып бойынша тапсырмалар1. «Ау, қызғыш құс, қызғыш құс» өлеңінің көркемдігіне талдау5. Махамбет туралы көркем шығармаларТақырып бойынша тапсырмалар

1. І. Жансүгіровтің «Исатай-Махамбет» трагедиясын оқу.2. Т.Әлімжановтың «Махамбеттің жебесі» романы

3. З.Қабдоловтың «Мұз үстінде от жаққан» шығармасы6. Абайдың философиялық өлеңдері.Тақырып бойынша тапсырмалар1. «Махаббатпен жаратқан адамзаттың» өлеңін талдау2. Ғ.Есімнің «Абай туралы трактат» еңбегін оқу7. Ыбырайдың «Мұсылманшылық тұтқасы» кітабының маңызы.Тақырып бойынша тапсырмалар1. «Мұсылманшылық тұтқасы» кітабының зерттелуі

9 Реферат тақырыптары.1. Ы.Алтынсарин шығармашылығының зерттелуі2. Біржан мен Сара айтысының зерттелуі3. Әбубәкір Кердері поэзиясы4. Шортанбай өлеңдеріндегі пәлсапа5. Әсет Найманбаевтың әншілік мұрасы6. Парламенттегі әлеуметтік-саяси шешендік сөздердің көрінісі7. Әлеуметтік-саяси шешендік сөздердегі дипломатиялық сөздердің

көрінісі8. Мақал-мәтелдердегі әлеуметтік-тұрмыстық шешендік сөздер9. Қазақ би-шешендердің шешендік сөздеріндегі ойталқы

10. Цицеронның шешендік өнері11. Жұрт алдында сөйлеу мәдениеті – шешендік өнердің негізі12. Пікірталаста жиі қолданылатын тәсілдер

10 СОӨЖ кеңестерінің кестесі№ Сабақ

түрлерідүйсенбі сейсенбі сәрсенбі бейсенбі жұма сенбі

1. Дәріс бойынша кеңестер

10.0011.00

2. Тәжірибеліксабақтар бойынша кеңестер

11.0012.00

3. СӨЖ бойынша кеңестер

11.0012.00

4. Реферат бойынша кеңестер

10.0011.00

5. Тест сұрақтары бойынша кеңестер

11.0012.00

11 Пән бойынша тапсырманы орындау және тапсыру кестесі

№ Жұмыстүрі

Тапсырманыңмазмұны, мақсаты,тақырыбы

Қолданылатынәдебиет

Орындалуұзақтығы

Бақылау түрі

Бақылаудытапсырумерзімі

1 2 3 4 5 6 71 Реферат Әлеуметтік-саяси

шешендік сөздердегідипломатиялықсөздердің көрінісі

3 апта Реферат-тықорғау

3- апта

2 Тезис Пікірталаста жиі қолданылатын тәсілдер

2 апта Тезистіконспектілеп,қорғау

4- апта

Конспект(күрделітүрі)

Ы.Алтынсарин шығармашылығының зерттелуі

Күрделіконспект жазу

5-апта

3 Межелікбақылау

1,2 Модуль Тест 6- апта

4 Эссе Цицеронның шешендік өнері

2 апта Эссежазып,қорғау

7-апта

5 Баяндама Жұрт алдында сөйлеу мәдениеті – шешендік өнердің негізі

2 апта Қорғау 8-апта

6 Мақала(ғылымистильдегі)

Парламенттегі әлеуметтік-саяси шешендік сөздердің көрінісі

8 апта Мақа-ласынқорғап,конференцияжинағындашығару

9-апта

7 Реферат Қазақ би-шешендердің шешендік сөздеріндегі ойталқы

10-апта

8 Біржан мен Сараайтысының зерттелуі

11-апта

9 Жоспар Шортанбай өлеңдеріндегі пәлсапа

12-апта

10

Картотека

Газет-журналдарданмақалалар жинау

13-апта

11

Глосарий Мақал-мәтелдердегі әлеуметтік-тұрмыстық шешендік сөздер

14-апта

12

Межелікбақылау

3,4 Модуль коллоквиум

15- апта

12 Курс саясаты Оқу процесіне қатысу дегеніміз – сабаққа қатысу, пікірталаста және топ

жұмысында белсенділік көрсету, топтастарының оқуына әсер ету. Студентаудиториялық сабақтарға, міндетті түрде дәріс сабақтарына, тәжірибешіліксабақтарға қатысып, кешікпей, берілген тапсырмаларды уақытында орындауыкерек, сондай-ақ ішкі ережелерді сақтап, өздеріне тиісті жүктелген міндеттідұрыс атқаруы керек. Сабақты босатқан жағдайда деканаттың шешіміменбосатқан сабақты қайта толықтырады. Сабаққа екі рет кешігу – бір рет босату

болып есептеледі. Сабақты екі реттен артық босатса, оқытушы студенттісабаққа кіргізбеуге құқығы бар.

Студентке берілген тапсырманы уақытында тапсыру керек. Емтихансессиясына үш күн қалған кезде тапсыру ең кеш тапсыру болыпсаналады.Берілген тапсырманы және курстық жұмысты тапсырмағанстуденттер емтиханға кіре алмайды.Қойылған талаптар орындалмаса, жаза қолданылады. Сабаққа 100 пайызқатысып, берілген тапсырмаларды уақытымен және дұрыс орындаса – еңжоғарғы балл 100 б. қойылады.

Студенттердің білімін аралық бақылау тест немесе жазбаша бақылаужұмысы түрінде жүргізіледі.

Осы көрсеткіштер орындалмаған жағдайда жеткіліксіз немесе айыпсанкциялары қолданылады:1) сабақты босату (себепсіз);2) тапсырмаларды уақытымен орындамау;3) тапсырмаларды орындау барысында қателіктер жіберу, яғни,студентматериалды толық меңгермеген жағдайда.

Егер студент сабаққа себепті жағдаймен келе алмаса, келесі аптада солсабаққа өтеу (отработка) жасайды. Бірақ ұпай азайтылады.

13 Қолданылатын әдебиеттер тізіміНегізгі:

1. Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы. Алматы. 20082. Қазақ әдебиетінің тарихы: 10 томдық. Т.4. 19 ғасырдың бірінші жартысы

(1800-1850). Алматы. 2007.3. Сатпаева Ш. Казахско – европейские литературные связи ХІХ и первой

половины ХХ века.Т 2- Астана. 2007.

Қосымша: 4. Әуезов М. Әдебиет тарихы. Алматы, 1991 5.Әуезов М., Жолдыбаев М., Қоңыратбаев Ә. ХІХ – ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті. 8-класқа арналған оқулық.- Алматы, 1993 6. Байтұрсынов А. Ақ жол. – Алматы, 1991 7. Досмұхамедұлы Х. Аламан. –Алматы,1991 8. Сейфуллин С. Қазақ әдебиеті.- Алматы,1932 9.Мұқанов С. Қазақтың 18-19 ғасырлардағы әдебиет тарихынан очерктер.- Алматы, 1942 10.Ысмайылов Е. Ақындар. Алматы, 195611.Жұмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері. 1- том.Алматы, 1958 12. Жұмалиев Қ. 18-19 ғасырлардағы қазақ әдебиеті.- Алматы, 1967

13.Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі. Т.2. – Алматы, 1960. 14.Тлепов Ж. Тарих және әдебиет.- Алматы, 2000 15.Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері. – Алматы. 1967. 16.Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы. 1998. 17.Кенжебаев Б. Қазақ әдебиетінің тарихының мәселелері. – Алматы, 1973. 18.Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы,1989. 19.Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы: Жазушы, 1994 20. Мұқаметқанов Қ. Абайдың ақын шәкірттері.- Алматы, 1995.

Пәннің еңбек сыйымдылығы

Сем

естр

Кре

дитт

ар с

аны

Аудиториялық сабақ түрлері бойыншабайланыс сағаттарының саны

Магистранттың өздікжұмысыныңсағат саны

Бақы-лаутүрлері

барлы-ғы

дәріспрактика

зертха-налық

студия-лық

жекебарлығы

МӨЖ

Бар-лығы3

135 30 15 -- 90

150 22,5 емтихан

Кафедра меңгерушісі ______ Н.Қ.Жүсіпов 2013 ж. «__» __________ (қолы) (аты-жөні)

Мамандық(тардың) жұмысоқу жоспарынан көшірме

НысанПМУ ҰС Н7.18.3/32

6М020500 « Филология (қазақ)» мамандығының жұмыс оқу жоспарынанкөшірме Пәннің атауы « Тіл білімінің (әдебиеттанудың) қазақ тіл білімінің (қазақәдебиеттанудың) жаңа бағыттары»

Оқунысаны

Пәннің еңбексыйымдылығы

Семестрбойыншабақылаутүрлері

Семестр

Семестр бойыншастуденттердіңжұмыстарының көлемі

кре-

академиялық сағат

кредиттер

Аудиториялықсабақ (ак. сағат)

МӨЖ(ак.сағат)

дит-тер

Бар-лығы

ауд

МӨЖ

емт

сын

КЖ-а

КЖ-с

бар-лығы

дәр

пр. зерт

барлығы

МӨЖМ

ЖОБбаза-сындағыкүндізгі

3 135 45

90 - -

-

-

1 3

45

30

15 - 90 22,5

Кафедра меңгерушісі ______ Н.Қ.Жүсіпов 2013 ж. «__» __________ (қолы) (аты-жөні)

Documents

Пән бойынша оқыту Нысан ПМУ ҰС Н 7.18.3/37 ... · 2015. 12. 16. · Ғылыми дәрежесі, атағы, қызметі: ф.ғ.к., доценті