1

Αφιέρωμα στον Παντελή Ξαγοράρη

Προσεγγίζοντας το έργο του μέσα από σύγχρονα ψηφιακά περιβάλλονταΠρόταση για ένα πειραματικό μάθημα μέσω μιας καλλιτεχνικής δράσης με την πλατφόρμα @postasis

Homage to Pantelis Xagoraris

Approaching his work through contemporary digital spacesΑ proposal for an experimental course through an artistic action with the @postasis platform

Πρόγραμμα Erasmus+ @postasis: Virtual Artistic Laboratory

5η Πολλαπλασιαστική Εκδήλωση (Multiplier Event)

οργάνωση: Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών

Organization:Athens School of Fine Arts

2 3

Αφιέρωμα στον Παντελή Ξαγοράρη

Προσεγγίζοντας το έργο του μέσα από σύγχρονα ψηφιακά περιβάλλονταΠρόταση για ένα πειραματικό μάθημα μέσω μιας καλλιτεχνικής δράσης με την πλατφόρμα @postasis

Πρόγραμμα Erasmus+ @postasis: Virtual Artistic Laboratory

Homage to Pantelis Xagoraris

Approaching his work through contemporary digital spacesΑ proposal for an experimental course through an artistic action with the @postasis platform

5η Πολλαπλασιαστική Εκδήλωση

οργάνωση: Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών

23-24.1.2020

4 5

Περιεχόμενα Contents

Η υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την παραγωγή της παρούσας έκδοσης δεν συνιστά αποδοχή του περιεχομένου, το οποίο αντανακλά τις απόψεις μόνον των δημιουργών, και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δεν φέρει ουδεμία ευθύνη για οποιαδήποτε χρήση των πληροφοριών που εμπεριέχονται σε αυτό.

The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which may be made of the information contained therein.

4

8

18

30

42

44

Εισαγωγή

Σχεδιογραφώντας. Επανεξετάζοντας τη λογική και τη διαδικασία στο έργο του Παντελή Ξαγοράρη Σταμάτης Σχιζάκης

οι χώροι παρουσίασης εικαστικών έργων Τέχνης, ένα φαινόμενο σε διαρκή εξέλιξη Μάνθος Σαντοριναίος

Μεταφορά δράσεων ανάπτυξης παραμετρικών έργων πραγματικού χρόνου του Παντελή Ξαγοράρη στην πλατφόρμα @postasis Σταυρούλα Ζώη

Βιογραφικό του Παντελή Ξαγοράρη

Για το πρόγραμμα Erasmus+ @postasis: Virtual Artistic Laboratory

5

9

19

31

43

45

Intoduction

Re-Plotting.Re-examining the logic and the process in the work of Pantelis XagorarisStamatis Schizakis

Spaces for the presentation of visual art: a continually evolving phenomenonManthos Santorineos

Transferring real-time actions of Pantelis Xagoraris with parametric artworks inside @postasis platform Stavroula Zoi

Pantelis Xagoraris biography

About Erasmus+ @postasis: Virtual Artistic Laboratory

6 7

Ιntroduction

In a new media history approach, the experimental reconstruction of a work is often necessary in order to regain or review the relation of an art-work with its production technology. As is often the case with works that are depended on technological elements for their activation, even if all the specifications are known, finding the necessary equipment and expertise is becoming increasingly harder with the passing of time.

From 1970 onward, Pantelis Xagoraris will use a plotter for the production of his works. Made in his office and studio, those drawings are exhibited as completed works with the production time inscribed alongside the signa-ture as the sole reference to the process. Nevertheless, when Xagoraris in-troduces the computer in his artistic practice, this happens in the context of a live event: the UNIVAC 1107 of the Computer Center of the Athenian Center of Ekistics of the Doxiades Foundation executes the program for printing the work Symmetries of the cube in front of the audience of the Athenian Tech-nological Institute. In addition, on the occasion of TV presentations and art-ist talks, Xagoraris will publicly demonstrate the programming and plotting a work, a process important for the understanding of his practice.

In Pantelis Xagoraris’ PhD thesis titled Geometric transformations and form, one can find detailed information on his drawings and his artistic thought. The same source includes the information on the exact technol-ogy used for his work as well as the software programs which he compiled or modified for specific types of drawings. In addition, in the Pantelis Xag-oraris archive located at the National Museum of Contemporary Art, Ath-ens, there is a dossier of classified drawings which include noted values on some of the parameters of mathematic structures. These data can assist someone in adapting mathematical structures used and studied by Xago-raris, such as Lissajous or other harmonic curves in current visualization environments, virtual reality and printing technology through current pro-gramming languages.

The multi user capabilities of the @postasis platform, which supports the interconnection of physical and virtual spaces, open up the possibility of an experimental structure that allows the re-plotting of Pantelis Xagoraris’ work in virtual as well as real space concurrently. Core of the experiment is the adjustment of the mathematical structures and plotting technologies through the use of Processing, a programming language targeted at artis-tic experimentation. Within the multi user virtual space of @postasis, one can possibly view the creative process of many, distant but concurrently connected participants. In this way, with this new audience and through the transparency of those new technological tools, we can watch again the choreography of the plotting machine and seek, with reinforced un-

Εισαγωγή

Σε μια προσέγγιση της ιστορίας της τέχνης των νέων μέσων, η πειραματική ανακατασκευή ενός έργου είναι η συχνά απαραίτητη μέθοδος ανάκτησης ή αναθεώρησης στοιχείων που αφορούν τη σχέση του έργου με τα μέσα παρα-γωγής του. Όπως συμβαίνει σχεδόν πάντα με καλλιτεχνικά έργα που βασίζονται σε τεχνολογικά στοιχεία για την ενεργοποίηση τους, ακόμα και αν έχουν διασω-θεί όλες οι σχετικές πληροφορίες, η ανεύρεση των απαραίτητων συσκευών και η σχετική τεχνογνωσία γίνεται όλο και πιο δύσκολο με το πέρασμα του χρόνου.

Από τη δεκαετία του 1970 και έπειτα, ο Παντελής Ξαγοράρης θα εκτελέσει πολ-λά σχέδια με σχεδιογράφο (plotter). Αν και προϊόντα μιας πολύπλοκης δια-δικασίας υπολογισμού και εκτέλεσης μέσα στο γραφείο και εργαστήριο, όταν εκτίθενται ολοκληρωμένα, η μόνη αναφορά στη διαδικασία είναι η αναγραφή του χρόνου εκτέλεσης δίπλα στην υπογραφή ή τον τίτλο. Παρόλα αυτά, όταν ο Παντελής Ξαγοράρης εισάγει την χρήση του ηλεκτρονικού υπολογιστή στο έργο του, αυτό γίνεται μέσα από μια ζωντανή δράση όπου ο UNIVAC 1107 του υπο-λογιστικού κέντρου του Αθηναϊκού Κέντρου οικιστικής του Ιδρύματος Δοξιάδη εκτυπώνει το έργο Συμμετρίες του κύβου, εκτελώντας ένα πρόγραμμα μπροστά στο κοινό του Αθηναϊκού Τεχνολογικού Ινστιτούτου. Επιπλέον, σε τηλεοπτικές παρουσιάσεις του έργου του αλλά και στις ομιλίες του στο κοινό, ο Ξαγοράρης επιδείκνυε την σημαντική για την κατανόηση του έργου του διαδικασία σχεδια-σμού του έργου με τον σχεδιογράφο σε λειτουργία.

Στη διδακτορική διατριβή του Παντελή Ξαγοράρη με τίτλο Γεωμετρικοί με-τασχηματισμοί και μορφή βρίσκονται αναλυτικές πληροφορίες για τα σχέδια και την καλλιτεχνική του σκέψη διατυπωμένα από τον ίδιο. Στην ίδια πηγή μπορούμε να εντοπίσουμε ακριβή στοιχεία για την τεχνολογία που χρησι-μοποιούσε για την εκτέλεση των έργων του αλλά και τα ίδια τα προγράμ-ματα που συνέγραψε ή παραμετροποίησε για συγκεκριμένου τύπου σχεδια-

Παντελής Ξαγοράρης, Σελίδα από ντοσιέ με σχέδια πραγματοποιημένα με πλότερ, Α/Α 3491, Καλλιτεχνικό Αρχείο, Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης

Pantelis Xagoraris, Page from dossier with plotted drawings, Α/Α 3491, Art Archive, National Museum of Contemporary Art, Athens

8 9

στικούς πειραματισμούς. Επιπλέον, στο αρχείο του Παντελή Ξαγοράρη που βρίσκεται στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, περιλαμβάνεται ντοσιέ ταξινομημένων εκτυπώσεων με τις τιμές που αντιστοιχούν σε παραμέτρους προγραμμάτων. Με τα δεδομένα αυτά μπορούμε με σχετική βεβαιότητα να προχωρήσουμε στην ένταξη των μαθηματικών δομών που μελέτησε και αξι-οποίησε ο Παντελής Ξαγοράρης, όπως καμπύλες Lissajous και άλλες αρ-μονικές καμπύλες, υπερβολοειδή, κ.α., στα τρέχοντα περιβάλλοντα απεικό-νισης, εικονικής πραγματικότητας και εκτυπωτικής τεχνολογίας μέσα από σύγχρονες γλώσσες προγραμματισμού.

Αξιοποιώντας τις δυνατότητες του πολυχρηστικού εικονικού χώρου με υπο-στήριξη διασυνδεδεμένων φυσικών και εικονικών χώρων της πλατφόρμας @postasis δημιουργείται μια πειραματική διάταξη επανασχεδιασμού έργων του Παντελή Ξαγοράρη ταυτόχρονα στον εικονικό και πραγματικό χώρο. Πυ-ρήνας του πειράματος είναι η προσαρμογή των μαθηματικών δομών και σχε-διαστικών τεχνικών χρησιμοποιώντας την προορισμένη για καλλιτεχνικούς πειραματισμούς γλώσσα προγραμματισμού Processing. Μέσα από τον πολυ-χρηστικό εικονικό χώρο του @postasis έχουμε μια νέα δυνατότητα θέασης της διαδικασίας δημιουργίας, πλέον από πολλούς, απομακρυσμένους αλλά ταυ-τόχρονα συνδεδεμένους, συμμετέχοντες. Με τον τρόπο αυτό, μαζί με το νέο αυτό κοινό και με την διαφάνεια των νέων τεχνολογικών εργαλείων, μπορούμε να παρακολουθήσουμε ξανά τη χορογραφία της σχεδιαστικής συσκευής και να αναζητήσουμε με νέα κατανόηση την πηγή της στην γεωμετρική σκέψη του Παντελή Ξαγοράρη. Παράλληλα, μέσω του συγκεκριμένου εγχειρήματος εξε-τάζεται η δυνατότητα αξιοποίησης της πλατφόρμας @postasis από χώρους Τέχνης σε συνδυασμό και με σύγχρονα εκπαιδευτικά προγράμματα.

Στη συγκεκριμένη πειραματική δράση συμμετέχουν: o Σταμάτης Σχιζάκης Επιμελητής Νέων Μέσων και Φωτογραφίας στο ΕΜΣΤ, ο καθηγητής της ΑΣΚΤ καλλιτέχνης Ζάφος Ξαγοράρης, ο επιστημονικός υπεύθυνος του προγράμ-ματος @postasis και καθηγητής της ΑΣΚΤ Μάνθος Σαντοριναίος και η ερευ-νήτρια - επιστήμων πληροφορικής Δρ. Σταυρούλα Ζώη, ΕΔιΠ της ΑΣΚΤ.

Η πρώτη πειραματική δράση με την εν λόγω διάταξη επανεκτέλεσης εντάσ-σεται στο πλαίσιο της 5ης Πολλαπλασιαστικής Εκδήλωσης του προγράμμα-τος Erasmus+ @postasis: Virtual Artistic Laboratory (που χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση στο πλαίσιο του Erasmus+), που πραγματοποιεί-ται 23-25 Ιανουαρίου 2020 στην ΑΣΚΤ.

Κύρια πηγή των πληροφοριών στο επίκεντρο αυτής της έρευνας αποτελεί το καλλιτεχνικό αρχείο του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης το οποίο περιλαμβάνει το αρχείο και τη βιβλιοθήκη του Παντελή Ξαγοράρη και της Μπίας Ντάβου έπειτα από δωρεά του Ζάφου Ξαγοράρη το 2002. Στο πλαίσιο του παρόντος εγχειρήματος εντοπίστηκαν πληροφορίες για τον υλικοτεχνικό εξοπλισμό που αξιοποίησε αλλά και τα προγράμματα που συνέταξε και πα-ραμετροποίησε ο Παντελής Ξαγοράρης για τη δημιουργία των έργων του.

derstanding its root in the geometrical thought of Pantelis Xagoraris. This project investigates the capabilities of using @postasis from art institu-tions in conjugation with current educational activities.

Participating in the present experimental event are: Stamatis Schizakis, Curator of New Media and Photography at the National Museum of Con-temporary Art, Athens, Zafos Xagoraris, Professor of ASFA (Athens School of Fine Arts), Manthos Santorinaios, professor of ASFA, Scientific Director of @postasis program and Dr. Stavroula Zoi, Computer Scientist and Re-searcher, Instructor, Athens School of Fine Arts.

The first experimental event with the present configuration is part of the 5th Multiplier Event of Erasmus+ @postasis: Virtual Artistic Laboratory (a pro-gram funded by the European Union in the framework of Erasmus+) which is realised between 23-25 of January 2020 at the Athens School of Fine Arts.

Main source of information at the core of this research is the art archive of the National Museum of Contemporary Art, Athens which includes the library and archive of Pantelis Xagoraris and Bia Davou and which was do-nated by Zafos Xagoraris in 2002. In the framework of the present project, the object of research was information about the hardware as well as the software modified or compiled by Pantelis Xagoraris for the production of his works.

ο Παντελής Ξαγοράρης παρουσιάζει τον τρόπο εργασίας του με τον υπολογιστή H.P. 9810A και το πλότερ H.P. 9862A σε εκδήλωση στο πλαίσιο της έκθεσης 4 κριτικές θεωρήσεις στο Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης Ιλεάνα Τούντα το 1988, Α/Α 3565, Καλλιτεχνικό Αρχείο, Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης

Pantelis Xagoraris presents his artistic practice with the H.P. 9810A calculator and H.P. 9862A plotter dur-ing an an artist talk of the exhibition 4 critical reviews in the Ileana Tounta Contemporary Art Center in 1988, Α/Α 3565, Art Archive, National Museum of Contemporary Art, Athens

10 11

Σχεδιογραφώντας

Επανεξετάζοντας τη λογική και τη διαδικασία στο έργο του Παντελή Ξαγοράρη

ο Παντελής Ξαγοράρης αποτελεί εξέχουσα περίπτωση στην τέχνη της μεταπολεμικής Ελλάδας λόγω της αφοσίωσης του στη μελέτη της σχέσης τέχνης, επιστήμης και τεχνολογίας. Η αφοσίωση στο πεδίο αυτό εκφράστηκε μέσα από τη διδασκαλία του, τα κείμενα του και το πλούσιο καλλιτεχνικό του έργο. Έπειτα από μια σύντομη τριβή με μια εξπρεσιονιστικού ύφους παραστατική ζωγραφική, και από την δεκαετία του 1960 και έπειτα, πα-ρουσιάζει έργα των οποίων η μορφή βασίζεται σε προωθημένους μαθη-ματικούς υπολογισμούς και γεωμετρικούς σχηματισμούς που σχετίζονται με κανόνες αρμονίας γνωστούς από την κλασσική αρχαιότητα. Τα έργα του συχνά αποκαλύπτουν τη δομή πίσω από αναγνωρίσιμες φόρμες που παρατηρούνται στην τέχνη και τη φύση, όπως οι σπείρες στα κιονόκρανα και τα κοχύλια. Η καλλιτεχνική του σκέψη αξιοποιεί τις μορφολογικές κατα-κτήσεις της ρωσικής και ευρωπαϊκής πρωτοπορίας, των κινημάτων του ρω-σικού κονστρουκτιβισμού και του Μπάουχαους, ενώ ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η σχέση του με τους στόχους του ελληνικού μοντερνισμού της λεγόμενης «γενιάς του ’30» τους οποίους και είχε μελετήσει σε βάθος μέσα από το περιοδικό Το 3ο μάτι.

Αν και ξεκίνησε να σπουδάζει Ζωγραφική στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας το 1948 παρακολουθώντας παράλληλα Μαθηματικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, από το 1950 και μετά θα επικεντρωθεί στα Μαθηματικά. Η διπλή εκπαίδευση του του επιτρέπει να ανιχνεύσει τις κοινές αναφορές στην τέχνη και τα μαθηματικά στο έργο φιλοσόφων της αρχαιότητας, όταν οι τομείς που πλέον θεωρούνται ξεχωριστοί ήταν ακόμα αντιληπτοί ως ένα ενιαίο πεδίο. Συχνά αναφέρει το παρακάτω απόσπασμα από τον Πλατωνικό διάλογο του Φίληβου:

[…] σχημάτων τε γὰρ κάλλος οὐχ ὅπερ ἂν ὑπολάβοιεν οἱ πολλοὶ πειρῶμαι νῦν λέγειν, ἢ ζῴων ἤ τινων ζωγραφημάτων, ἀλλ᾽ εὐθύ τι λέγω, φησὶν ὁ λόγος, καὶ περιφερὲς καὶ ἀπὸ τούτων δὴ τά τε τοῖς τόρνοις γιγνόμενα ἐπίπεδά τε καὶ στε-ρεὰ καὶ τὰ τοῖς κανόσι καὶ γωνίαις, εἴ μου μανθάνεις. ταῦτα γὰρ οὐκ εἶναι πρός τι καλὰ λέγω, καθάπερ ἄλλα, ἀλλ᾽ ἀεὶ καλὰ καθ᾽ αὑτὰ […]Πλάτων, Φίληβος 51 c[1]

ο Ξαγοράρης συστηματικά προχώρησε από τον ένα τομέα οπτικής έρευνας στον επόμενο, δημιουργώντας ξεχωριστές ενότητες έργων πάνω σε δια-φορετικές περιοχές της μαθηματικής κατανόησης του δισδιάστατου και τρισδιάστατου χώρου. Στα σχέδια, γλυπτά και κινητικά έργα του είναι εμφανής η σύνδεση με προγενέστερους καλλιτέχνες όπως οι Naum Gabo, Antoine Pevsner, Max Bill και ο Constantin Brancusi. Αυτή η μορφολογική σχέση

Re-Plotting

Re-examining the logic and the process in the work of Pantelis Xagoraris

Pantelis Xagoraris was a distinct case among the Greek post-war artists due to his dedication on the relation between art, science and technol-ogy. This dedication was expressed through his teaching, writings and art. After a brief period of painting in a figurative and expressionistic style, and from the decade of 1960 onwards, Xagoraris will produce and exhibit works whose form was based on advanced mathematic calculations and geo-metric designs which are in turn based on rules of harmony, known since the classical antiquity. His works often refer to the structure of recognisable forms in art and nature, like spirals in column capitals and seashells. His artistic thought makes use of the formal conquests of Russian and Euro-pean avant-gardes, i.e. the artistic movements of Russian constructivism and the Bauhaus. In addition it is important to note his special interest on the aims set by Greek Modernism of the 1930s, which Xagoraris had studied in depth through the pages of the journal To trito mati [The third eye].

Although Xagoraris begun studying Painting at the Athens School of Fine Arts in 1948, he concurrently attended Mathematics at the University of Athens from which he graduated. Xagoraris’ education allowed him to trace the common references of his twofold passion in art and mathemat-ics into the work of greek philosophers of antiquity when areas currently considered as distinct were still perceived as one. He often quotes the fol-lowing excerpt from Plato’s Philibus:

[…]By ‘beauty of shape’ I don’t in this instance mean what most people would understand by it - I am not thinking of animals or certain pictures, but, so the thesis goes - a straight line or a circle and resultant planes and solids produced on a lathe or with ruler and square. Do you see the sort of thing I mean? On my view these things are not, as other things are, beautiful in a relative way, but are always beautiful in themselves... […]Plato, Philibus, 51 c

Xagoraris systematically moved from one area of visual research to anoth-er, producing distinct bodies of work that investigated different areas of the mathematical cognizance of two-dimensional and three-dimensional space. The form of his drawings, kinetic works and other sculptures disclos-es his strong affinities with older generation artists such as Naum Gabo, Antoine Pevsner, Max Bill and Constantin Brancusi among others. This for-mal relation can be attributed to a common investigation on the mathe-matical rules governing aesthetic perception, but also on Xagoraris’ schol-

[1] [...] Πραγματικά δεν επιχειρώ να μιλήσω τώρα για ομορφιά σχημάτων, όπως θα τη θεωρούσε ο πολύς κόσμος, είτε των ζώων δηλαδή είτε κάποιων ζωγραφικών έργων άλλα εννοώ την ευθεία και την καμπύλη και τα επίπεδα και στερεά σχήματα πού προέρχονται άπ› αυτές και γίνονται με τους τόρνους και τους χάρακες και τα τρίγωνα, αν καταλαβαίνεις. Γιατί αυτά δεν παραδέχομαι πώς είναι όμορφα σχετικά με κάτι όπως άλλα, παρά από τη φύση τούς έχουν παντοτινή ομορφιά στην ουσία τους [...]

[1] Alan Parkin was a designer and programmer who participated in the exhibition Cybernetic Serendipity in 1968 and who during this period was collaborating with DACC. He also participated in the event Art and Cybernetics.

12 13

σχετίζεται τόσο σε μια κοινή διερεύνηση των μαθηματικών κανόνων που επιδρούν στην αισθητική πρόσληψη που ο Ξαγοράρης μοιραζόταν με τους καλλιτέχνες αυτούς, αλλά επίσης και σε μία ακαδημαϊκού τύπου προσέγγιση στην καλλιτεχνική δημιουργία σύμφωνα με την οποία ο Ξαγοράρης πάντα αναγνώριζε τις επιρροές του, ενώ με συνέπεια τοποθετούσε τον εαυτό του ως συνεχιστή της παράδοσης του Μπάουχαους.

Όπως πολλοί από τους νεο-κονστρουκτιβιστές σύγχρονους του οι οποίοι εργάζονταν στην τομή οπτικής και κινητικής τέχνης, θεωρίας gestalt και της art concrete, έτσι και ο Παντελής Ξαγοράρης πειραματίστηκε με τον υπολογιστή, ένα ισχυρό εργαλείο έρευνας της “λογικής αισθητικής” όπως ονομάζει ο Peter Wiebel την παράδοση που ξεκινάει από το Μανιφέστο του Ρεαλισμού των Gabo και Pevsner και η οποία περιλαμβάνει ομάδες όπως η New Tendencies και η GRAV (Groupe de Recherche d’Art Visuel) (Rosen et al, 2008, σσ.43-46). ορισμένοι από τους καλλιτέχνες αυτούς, γεννημένοι τη δεκαετία του 20 και του 30, κινήθηκαν σε ένα πεδίο κοινής αισθητικής, κοι-νών φορμαλιστικών χαρακτηριστικών και τεχνικών διαδικασιών με αυτή του Ξαγοράρη και ο ίδιος τους αναφέρει συχνά στα γραπτά του. Ανάμεσα τους, ο George Nees (1926 – 2016) ήταν ένας από τους πρώτους που δημιούργησαν εικόνες με υπολογιστή μέσα από τη χρήση αλγόριθμων και σχεδιογράφου (plotter). Την ίδια περίοδο, ο Frieder Nake (γ.1938) διερευνούσε την δημι-ουργία τυχαίων εικόνων μέσα από μαθηματικά. ο Manfred Mohr (γ.1938) ήδη από το 1969, επίσης πραγματοποιούσε computer graphics βασισμένα σε υπολογισμούς και λογικές ακολουθίες. ο A. Michael Noll (γ.1939) ανέλυσε πίνακες του Piet Mondrian (όπως το Composition in Line 1916-1917) με σκοπό τον εντοπισμό και την ποσοτικοποίηση της αισθητικής δομής τους καθώς και την αναπαραγωγή μέσα από λογισμικό υπολογιστή με στόχο τη δημιουργία νέων δικών του έργων. (Gamwell and Tyson, 2015, σ.370).

Το 1971, όταν ακόμα η πρόσβαση σε υπολογιστική συσκευή δεν ήταν κα-θόλου δεδομένη, ο Παντελής Ξαγοράρης πραγματοποιεί το πρώτο έργο της σειράς Συμμετρίες του κύβου κάνοντας χρήση του ηλεκτρονικού υπολογιστή UNIVAC 1107 του υπολογιστικού κέντρου του Αθηναϊκού κέντρου οικιστικής του Ιδρύματος Δοξιάδη. Το Συμμετρίες του κύβου παρουσιάζει τη συμμετρική δομή ενός κύβου που περιστρέφεται σε διαφορετικούς άξονες και προγραμματίστηκε σε γλώσσα COBOL σε συνεργασία με τον Alan Parkin (Ξαγοράρης 1980, σσ.93-95) [2]. Το έργο παρουσιάζεται μπροστά στο κοινό της σειράς εκδηλώσεων με τίτλο Κυβερνητική και τέχνη σε διοργάνωση του Ιδρύματος Γκαίτε και του Αθηναϊκού κέντρου οικιστικής του Ιδρύματος Δοξιάδη, παράλληλα με την έκθεση Η τέχνη των υπολογιστών [3]. Το 1974 ο Ξαγοράρης θα εργαστεί ως fellow στο MIT – CAVS αποκτώντας πρόσβαση στον υπολογιστικό εξοπλισμό του Architecture Machine Group του Nicholas Negroponte. Με την επιστροφή του στην Ελλάδα και μέσα από την εργασία στο τμήμα Παραστατικής Γεωμετρίας του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου αποκτά πρόσβαση στον H.P. 9810A με τον οποίο πραγματοποιεί τους υπολο-

arly attitude towards art making, always acknowledging his influences and constantly affirming his intention to be classified as an artist continuing the Bauhaus tradition.

As many of his neo-constructivist contemporaries working on the cross-section of optical and kinetic art, gestalt theory and art concrete, he ex-perimented with a computer, a potent tool for the investigation of “rational aesthetics” as Peter Wiebel terms the tradition branching from Naum Ga-bo’s and Antoine Pevsner’s “Realistic manifesto” and which included groups such as the New Tendencies and GRAV (Groupe de Recherche d’Art Visuel) (Rosen et al, 2008, p.43-46). Some of these artists, born in the 20s and 30s share similar aesthetics, formal characteristics and technical processes, with Xagoraris’ work and are often mentioned in his writings. Among them, George Nees (1926 – 2016) was one of the first to make computer graphics in the mid-sixties with the use of algorithms and a plotter. During the same period Frieder Nake (b.1938) was investigating random generated images based on mathematics. Manfred Mohr (b.1938) was also making computer graphics based on calculations and logical sequences since 1969. A. Mi-chael Noll (b.1939) analysed paintings by Piet Mondrian (such as Composi-tion in Line, 1916-1917) in order to isolate and quantify their aesthetic struc-ture and replicate it with computer software in order to make his own work (Gamwell and Tyson, 2015, p.370).

In 1971, when the access to computing equipment was far from given, Pan-telis Xagoraris realises the first work in the series Symmetries of the cube with the use of the UNIVAC 1107 computer of the Doxiades Associates com-puter center of the Athens Center of Ekistics. Symmetries of the cube de-picts the symmetrical structure of a cube rotated in various axes and was programmed in COBOL language in collaboration with Alan Parkin (Xag-oraris 1980, pp.93-95)[1]. The work was presented during the opening of a se-ries of events titled Art and Cybernetics, organized by the Goethe institute in Athens as well as the Athens Center of Ekistics of the Doxiades institute, concurrently with the exhibition The Art of Computers[2]. In 1974 Xagoraris will work as a fellow in MIT-CAVS, this way gaining access to the comput-ing equipment of Nicholas Negroponte’s Architecture Machine Group. After returning to Greece and through his work at the department of Descriptive Geometry of the National Technical University of Athens, Pantelis Xagoraris gains access to an H.P. 9810A calculator with which he realizes the calcula-tions and drawings necessary for his PhD thesis as well as for many of his works.

The introduction of computing machines in his working process will give a new impetus in Pantelis Xagoraris’ artistic practice as it allowed him to realize works whose calculation and precision demands exceeded human capabilities. Fully understanding the usefulness of technology in the arts

[2] ο Alan Parkin ήταν σχεδιαστής και προγραμματιστής που συμμετείχε στην έκθεση Cybernetic Serendipity το 1968 και ο οποίος συνεργαζόταν με το υπολογιστικό κέντρο του Ιδρύματος Δοξιάδη εκείνη την περίοδο. Έργα του παρουσιάστηκαν και ως μέρος της εκδήλωσης Τέχνη και Κυβερνητική.

[3] Η έκθεση αυτή αποτελούσε τμήμα της έκθεσης Computerkunst – Impulse που πρωτοπαρουσιάστηκε στην Kunstverein München το 1970 σε επιμέλεια Käthe Clarissa Schröder.

[2] This exhibition was a section of the travelling exhibition Computerkunst – Impulse which was firstly presented in Kunstverein München in 1970 and was curated by Käthe Clarissa Schröder.

14 15

γισμούς και τα σχέδια απαραίτητα για τη διδακτορική διατριβή του αλλά και για πολλά από τα έργα του.

Η ένταξη των υπολογιστικών μηχανών στην καλλιτεχνική πρακτική του Παντελή Ξαγοράρη δίνει νέα ώθηση στο έργο του καθώς του επιτρέπει να πραγματοποιήσει έργα των οποίων οι υπολογιστικές απαιτήσεις υπερβαίνουν τις ανθρώπινες δυνατότητες. Κατανοώντας πλήρως τη χρη-σιμότητα της τεχνολογίας στους τομείς της τέχνης και της αισθητικής, ο Παντελής Ξαγοράρης αναλαμβάνει να καταρρίψει τους μύθους γύρω από τη χρήση των υπολογιστών. Συχνά στις ομιλίες του μπροστά σε κοινό ή στην τηλεόραση παρουσιάζει τον υπολογιστή και τον σχεδιογράφο σε λειτουργία, επιδεικνύοντας πόσο ταχύτερη γίνεται η διαδικασία παραγωγής, αναγράφοντας και τον χρόνο εκτέλεσης δίπλα στην υπογραφή του. Τα έργα του Παντελή Ξαγοράρη αποτελούν αλγοριθμικά συστήματα τα οποία δυνητικά παράγουν άπειρες παραλλαγές: η ίδια μαθηματική αρχή ή γεωμετρικό πρότυπο, με την παραμετροποίηση των τιμών των εισερχομένων δεδομένων καταλήγει σε διαφορετικά οπτικά αποτελέσματα.

ο ίδιος τοποθετούσε την πρακτική ως μέρος ενός τομέα που παρέβλεπε την τεχνητή διαφοροποίηση τέχνης και επιστήμης και ο οποίος περιλάμβανε τις επιστημονικές οπτικές παρατηρήσεις καλλιτεχνών όπως και τις αισθητικές παρατηρήσεις των μαθηματικών, μηχανικών, βιολόγων και φιλοσόφων από την αρχαιότητα έως την εποχή του, ενώ η πρόθεση του ήταν να δημιουργήσει μορφές βασισμένες σε αρχές του φυσικού κόσμου, που έχουν αναλυθεί, κατανοηθεί και αριθμητικοποιηθεί από τα μαθηματικά και έχουν εφαρμοστεί στην τέχνη και την επιστήμη για τις αισθητικές και φυσικές τους ιδιότητες.

Σημαντικό ήταν ότι ο Ξαγοράρης είχε μια εργαλειακή σχέση με την τεχνολογία και διατηρούσε μια κριτική στάση απέναντι της εξετάζοντας τους τρόπους με τους οποίους θα αποτελούσε εργαλείο για την πρόοδο της ανθρωπότητας και όχι μέσο καταπίεσης. Για τον Παντελή Ξαγοράρη, η χρήση του υπολογιστή ανάγκαζε τον καλλιτέχνη – προγραμματιστή να ορίσει την δημιουργική διαδικασία σωστά από την αρχή. Τα έργα που θα προέκυπταν θα ήταν εκδοχές του ίδιου αισθητικού κανόνα: “ένα πρόγραμμα που χωρίς να αρνείται το αυθόρμητο το καθοδηγεί, το ελέγχει και του καθορίζει δυνατές κατευθύνσεις. Μπορούμε λοιπόν να μιλήσουμε στην περίπτωση αυτή για προσπάθειες μιας “προγραμματικής” τέχνης που η ποιότητα της αισθητικής απολαύσεως της δεν εξαρτάται από την έκφραση ενός νόμου που στη βάση του μένει αναλλοίωτη και άθικτη, αλλά από ένα είδος προλειτουργίας στη βάση της οποίας θα επιχειρούσε συνεχώς την περιπέτεια της μεταβολής.” (Ξαγοράρης 1996, σ.98)

Σε συνέπεια με τα παραπάνω, ο Ξαγοράρης χρησιμοποιούσε υπολογιστές για τους παρακάτω λόγους: α) για την μετάβαση από την “τάξη” στην “αταξία”, β) για την εκτέλεση μεγάλου αριθμού συνδυασμών του ίδιου στοιχείου με στόχο

and aesthetics, Xagoraris will undertake debunking the myths around the use of computers. Often in his talks, in front of an audience or in television, he will demonstrate the computer and the plotter in operation, showing how quicker the artistic process can become, also by inscribing plotting time alongside his signature. Pantelis Xagoraris’ works are algorithmic sys-tems potentially producing countless variations: the same mathematic principle or geometric pattern results in different visual results by alteration of the input values, producing multiple versions of the same aesthetic rule.

He placed his own practice as part of a discipline that disregarded the su-perficial separation of art and science and which included the scientific visual observations of artists as well as the aesthetic observations of math-ematicians, engineers, biologists and philosophers from antiquity to his time while his intention was to create forms rendered on principles of the natural world, which have been analysed, understood and quantified by mathematics and have been applied in art and engineering for their per-ceived aesthetic and physical qualities.

Most importantly, Xagoraris had a critical approach and maintained an instrumental relation to technology aspiring to ways in which it will become a tool for the advancement of humanity and not means of oppression. Ac-cording to Pantelis Xagoraris, the use of computer drives the artist-pro-grammer to correctly formulate the process in advance (Xagoraris 1996, p.200). The resulting works are versions of the same aesthetic principle: “a program, which without denying the spontaneous, guides it, controls it and defines possible directions. We could speak about a programmatic art of which the quality of its aesthetic delight is not based on the expression of a law but from a kind of pre-operation on the bases of which would con-stantly try to change” (Xagoraris 1996, p.98).

In accordance with the above, Xagoraris is using computing machines for the following reasons: i) for moving from formal disorder to order; ii) for ex-ecuting a large number of combinations of the same element with the aim of creating new images; iii) for using algorithms in order to increase the perplexity of a work with the aim of hiding its harmony; iv) using “intelli-gent” programs that have the probability of randomly distributing visual elements on an aesthetic structure in order to replace or enhance the art-ist’s intuition; v) for creating new and unexplored structures through the derangement of the program. All of the above are in the context of con-sciously controlling artistic process through rational elements and about making use of a mechanical precision beyond human possibilities (Xag-oraris 1996, p.170-172).

In Pantelis Xagoraris’ PhD thesis titled Geometric transformations and form, one can find detailed information on his drawings and his artistic though.

16 17

την δημιουργία νέων εικόνων, γ) για την χρήση αλγόριθμων με σκοπό την αύξηση της πολυπλοκότητας ενός έργου και κατά συνέπεια την απόκρυψη της αρμονίας του, δ) τη χρήση “έξυπνων” προγραμμάτων που έχουν τη δυνατότητα της τυχαίας κατανομής οπτικών στοιχείων σε μια αισθητική δομή ενισχύοντας ή αντικαθιστώντας την διαίσθηση του καλλιτέχνη, ε) για την παραγωγή νέων και αδιερεύνητων δομών μέσα από την διαταραχή του προγράμματος. (Ξαγοράρης 1996, σσ.170-172)

Στην διδακτορική διατριβή του του Παντελή Ξαγοράρη με τίτλο Γεωμετρικοί μετασχηματισμοί και μορφή βρίσκονται αναλυτικές πληροφορίες για τα σχέδια και την καλλιτεχνική του σκέψη διατυπωμένα από τον ίδιο. Στην ίδια πηγή μπορούμε να εντοπίσουμε ακριβή στοιχεία για την τεχνολογία που χρησιμοποιούσε για την εκτέλεση των έργων του αλλά και τα ίδια τα προγράμματα που συνέγραψε ή παραμετροποίησε για συγκεκριμένου τύπου σχέδια. Επιπλέον, στο αρχείο του Παντελή Ξαγοράρη που βρίσκεται στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, περιλαμβάνεται ντοσιέ ταξινομημένων εκτυπώσεων με τις τιμές που αντιστοιχούν σε παραμέτρους μαθηματικών δομών. Με τα δεδομένα αυτά μπορούμε με σχετική βεβαιότητα να προχωρήσουμε στην ενεργοποίηση των προγραμμάτων μέσα από σύγχρονες γλώσσες προγραμματισμού και σε σύγχρονα λειτουργικά συστήματα με σκοπό την πειραματική προσομοίωση της διαδικασίας από την λογική σύλληψη μέχρι την υλοποίηση και στόχο την αναθεώρηση της σχέσης του έργου του Ξαγοράρη με τα μέσα παραγωγής του.

Σήμερα, σχεδόν 50 χρόνια από την εποχή που πραγματοποίησε τις έρευνες και τα έργα του ο Παντελής Ξαγοράρης, εφαρμογές εκμάθησης τεχνητής νοημοσύνης ανιχνεύουν αισθητικούς κανόνες αναλύοντας τις φωτογραφίες που αρέσουν στους χρήστες του διαδικτύου, ενώ πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης και εργαλεία έξυπνων συσκευών έχουν ενσωματωμένη τη δική τους αισθητική. Σε αυτό το περιβάλλον που επικρατεί η προκατασκευασμένη αισθητική προορισμένη για χρήστες συσκευών και όχι για δημιουργούς, είναι απαραίτητη μια κριτική επανεξέταση των στόχων που τέθηκαν από τους πρωτοπόρους της καλλιτεχνικής χρήσης ηλεκτρονικών υπολογιστών όπως ο «καλλιτέχνης – προγραμματιστής» Παντελής Ξαγοράρης και η αναζήτηση νέων παραδειγμάτων. Για το λόγο αυτό μια επανενεργοποίηση των προγραμμάτων του είναι απαραίτητη καθώς θα επιτρέψει μια θεώρηση του πολυδιάστατου αυτού έργου πέρα από το στατικό ολοκληρωμένο αντικείμενο ως μια διαδικασία με διάρκεια και εξέλιξη.

Σταμάτης ΣχιζάκηςΕπιμελητής Νέων Μέσων και Φωτογραφίας ΕΜΣΤ

The same source includes the information on the exact technology used for his work as well as the software programs which he compiled or modified for specific types of drawings. In addition, in the Pantelis Xagoraris archive located at the National Museum of Contemporary Art, Athens, there is a dossier of classified drawings which include noted values on the parame-ters of mathematic structures. With these data we can in certainty proceed in re-activation of the programs through current programming languages and in current operating systems for the experimental emulation of the production process aiming at the re-evaluation of the relation between the drawings of Pantelis Xagoraris and their medium of production.

Today, almost 50 years after the time Pantelis Xagoraris realised his re-search and work, artificial intelligence programs detect aesthetic rules by analysing images favoured by internet users, whereas social media plat-forms and smart devices have their own embedded aesthetics. In this state of predetermined beauty targeted at users rather than creators, it is im-perative that we reconsider the aims set by the pioneers of the artistic use of computers such as the artist-programmer Pantelis Xagoraris. For this reason, a reactivation of his programs is essential as it will allow for a read-ing of his work not as static art objects but as logic in progress.

Stamatis SchizakisCurator of New Media and Photography, National Museum of Contemporary Art, Athens

Bibliography

Gamwell, L., Tyson, N. deGrasse, 2016. Mathematics + art: a cultural history. Princeton University Press, Princeton, New Jersey ;

Plato, Gosling, J.C.B., 1975. Philebus, Clarendon Plato series. Clarendon Press, Oxford.Rosen, M., Weibel, P., Fritz, D., Gattin, M., Landesbildergalerie (Steiermärkisches

Landesmuseum Joanneum), Zentrum für Kunst und Medientechnologie Karlsruhe (Eds.), 2011. A little known story about a movement, a magazine and the comput-er’s arrival in art: New Tendencies and Bit international, 1961-1973. ZKM/Center for Art and Media ; MIT Press, Karlsruhe, Germany : Cambridge, MA.

Xagoraris, P., 1981. Yeometrikí metaskhimatismí kai morphí-Didaktorikí diatriví ipov-lithísa stin anotáti skholí arkhitektónon tou E. M. P. kai engrithísa tin 24 Septem-vríou 1980 [Geometric transformations and form-Doctoral Thesis submitted to the school of architecture of N.T.U.A. and was aproved on the 24th of September 1980].

Xagoraris, P., 1996. Metaskhimatismí: Domés kai mesótites stin tékhni [Transforma-tions: Structure and mediation in art]. Paratiritis, Thessaloniki.

18 19

Βιβλιογραφία

Ξαγοράρης, Παντελής, 1996. Μετασχηματισμοί: Δομές και μεσότητες στην τέχνη. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη.

Ξαγοράρης, Παντελής, 1980. Γεωμετρικοί μετασχηματισμοί και μορφή-Διδακτορική διατριβή υποβληθείσα στην ανωτάτη σχολή αρχιτεκτόνων του Ε.Μ.Π. και εγκριθείσα την 24 Σεπτεμβρίου 1980

Πλάτων, 1990. ΠΛΑΤΩΝ: ΦΙΛΗΒοΣ - ΚΡΙΤΩΝ, Βιβλιοθήκη αρχαίων Συγγραφέων. Δαίδαλος.

Rosen, M., Weibel, P., Fritz, D., Gattin, M., Landesbildergalerie (Steiermärkisches Landesmuseum Joanneum), Zentrum für Kunst und Medientechnologie Karl-sruhe (Eds.), 2011. A little known story about a movement, a magazine and the computer’s arrival in art: New Tendencies and Bit international, 1961-1973. ZKM/Center for Art and Media ; MIT Press, Karlsruhe, Germany : Cambridge, MA.

Gamwell, L., Tyson, N. deGrasse, 2016. Mathematics + art: a cultural history. Princeton University Press, Princeton, New Jersey ; Oxford.

Απέναντι σελίδαΣτιγμιότυπα από την εκπομπή της ΕΡΤ “Περισκόπιο: Ηλεκτρονική Τέχνη στο Γκαίτε” 11/4/1984, Α/Α 3573, Καλλιτεχνικό Αρχείο, Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης

Οpposite pageExcerpts from the 11/4/1984 broadcast of the Greek National Television “Periskopio: Electronic art at Goethe”, Α/Α 3573, Art Archive, National Mu-seum of Contemporary Art, Athens

20 21

Οι χώροι παρουσίασης εικαστικών έργων Τέχνης, ένα φαινόμενο σε διαρκή εξέλιξη

Σταδιακά με την ανάπτυξη του ψηφιακού πολιτισμού αλλάζει ο χώρος σε όλες του τις διαστάσεις. Στο φυσικό χώρο προστίθεται ένας ψηφιακός δια-συνδεδεμένος χώρος που συνενώνει κάθε σημείο της υδρογείου με μια τα-χύτατη μετακίνηση της πληροφορίας που εκμηδενίζει τον χρόνο. Όλα μπο-ρούν να γίνουν σε πραγματικό χρόνο. Ένα άλλο σημαντικό χαρακτηριστικό της ψηφιακής εποχής είναι ότι στον ίδιο χώρο συνυπάρχουν όλες οι ανθρώ-πινες διαδικασίες: άυλα εμπορικά μαγαζιά, βιβλιοθήκες, οπτικοαουστικά έργα, παιχνίδια και γενικά όλες οι ανθρώπινες δράσεις σε συνδυασμό με το σύνολο σχεδόν της υπάρχουσας μνήμης [1].

Η τέχνη, που βρίσκεται οντολογικά κοντά στις ιδιότητες και δράσεις της νέας κατάστασης, έχει μία ιδιαίτερη σχέση με τον ψηφιακό χώρο. Έχει όμως αξιοποι-ηθεί σε βάθος αυτή η νέα συνθήκη, κυρίως, ως προς την παρουσίαση και προ-βολή των εικαστικών αλλά και ψηφιακών τεχνών; Η παρούσα πειραματική δρά-ση – έκθεση, εκπαιδευτικό σεμινάριο, προσπαθεί να μελετήσει αυτό το ερώτη-μα και να παρουσιάσει μια πρόταση προβολής τόσο του καλλιτεχνικού έργου, όσο και μιας μελέτης για αυτό, αξιοποιώντας την πλατφόρμα @postasis. [2].

οι εικαστικές τέχνες και όλες οι νέες δομές ψηφιακής τέχνης που εν μέρει συμπεριλαμβάνονται και σε αυτόν τον όρο προσδιορίζονται από μια σύν-θετη δομή. Αποτελούνται από διαφορετικές δραστηριότητες ή δράσεις οι οποίες είναι στενά συνδεδεμένες μεταξύ τους. οι βασικότερες είναι η δη-μιουργία του έργου τέχνης που αποτελείται από το τεχνικό και το διανοη-τικό μέρος, [όπως λέει ο Pierre Francastel [3], ο καλλιτέχνης αποτελεί τον συνδυασμό του τεχνίτη και του διανοητή], το ιδεολογικό μέρος (ποιος είναι ο στόχος δημιουργίας του; ποιος είναι ο παραγγελιοδόχος;), ο χώρος που παρουσιάζεται (ο χώρος που φιλοξενείται το καλλιτεχνικό αντικείμενο για να πληροφορηθεί ο κόσμος την ύπαρξή του) και στη συνέχεια ο χώρος που παίρνει την τελική του θέση για να αξιοποιηθούν οι σκοποί για τους οποίους δημιουργήθηκε. Τελικά υπάρχει ένας ακόμη χώρος αυτός της αρχειοθέτη-σης του έργου μετά το τέλος της χρήσης του (αρχεία – Μουσείο), θα μπο-ρούσε όμως αυτή η σύνθετη διαδικασία παρουσίασης – αρχειοθέτησης να ανήκει σε μια άλλη ενότητα της τέχνης, αυτό της πολιτιστικής κληρονομιάς, που συνδυάζεται με μία ενδιαφέρουσα μετάλλαξη του έργου τέχνης.

Ως προς τον χώρο, στους μεγάλους αρχαίους πολιτισμούς η τέχνη βρίσκεται εντός της πόλης ή εντός του περιβάλλοντος γύρω από αυτήν. Αποτελεί ένα εικονιστικό, τις περισσότερες φορές τρισδιάστατο, περιβάλλον που συνδέ-ει τις μυθολογικές-θρησκευτικές αφηγήσεις με την καθημερινότητα. Είναι η

Spaces for the presentation of visual art: a continually evolving phenomenon

Gradually, as digital civilization develops, every aspect of “space” has been changing along with it. A digitally interconnected space has been added to physical space, and this new space connects every point on the globe in a movement of information so rapid that it annihilates time. Anything can happen in “real time”. Another important characteristic of the digital age is that all human processes coexist in the same space: virtual stores, libraries, audiovisual works, games and, in general, all humans actions, in combination with nearly the whole of existing memory [1].

Art, which stands ontologically close to the properties and actions of the new state of affairs, has a special relationship with the digital space. But has it taken full advantage of this new situation, particularly as regards the presentation and promotion of visual and digital art? The present experiment / exhibition, a training seminar, will attempt to study this question and to present a proposal for promotion of both the work of art and a study based on it, using the platform @postasis. [2].

The visual arts and all the new digital art structures which are partly included under that term are characterized by their complex systems. They consist of different activities or actions which are closely interconnected. The most basic of these are the creation of the work of art, which consists of the technical and the intellectual component [according to Pierre Francastel [3], the artist is a combination of artisan and intellectual], the ideological component (what is the purpose for which it was created? who ordered it?), the space in which it is presented (the space that hosts the art object in order to inform the world of its existence), and later, the space where it takes up its final position in order to fulfill the purposes for which it was created. Finally, there is one more space, that in which the work of art is archived after its use comes to an end (archive – museum), but this complex process of archiving - presentation could belong to a different art system, that of cultural heritage, which is associated with another interesting mutation of the work of art.

As regards space, in the great ancient civilizations art was located within the city or the environment around the city. It consisted of a visual, usually three dimensional, environment that connected mythological/religious narratives with everyday reality. In this era the artist did not hold the prominent position he/she holds today, but was considered to be something more like an artisan. [4] It was also the era in which monumental

[1] Σαντοριναίος, Μάνθος, 2014. Η περιγραφή και οι ιδιότητες του φυσικό-ψηφιακού χώρoυ μέσα στον οποίο αναπτύσσεται η σύγχρονη σκέψη. 3ο Πανελλήνιο Συνέδριο Φιλοσοφίας της Επιστήμης. Διοργάνωση: Τομέας Φιλοσοφίας και Θεωρίας της Επιστήμης και της Τεχνολογίας του Τμήματος Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήμης του Πανεπιστημίου Αθηνών. 27-29 Νοεμβρίου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

[2] Βλέπε μικρή παρουσίαση της πλατφόρμας @postasis στην σελίδα 44 επίσης στην http://apostasis.eu/

[3] Francastel, Pierre, 1965. La réalité figurative. Denoël/Gonthier, Paris.

[1] Santorineos Manthos, 2014. The description and properties of the physical-digital space in which modern thought develops. 3rd Panhellenic Congress of Philosophy of Science. Organized by the Department of History and Philosophy of Sciences! November 27-29 2014 University of Athens.

[2] About Erasmus+ @postasis: Virtual Artistic Laboratory, 2020. Page 45, http://apostasis.eu/

[3] Francastel, Pierre, 1965. La réalité figurative. Denoël/Gonthier, Paris.

[4] Hauser, Arnold, 1960. The Social History of Art, Volume One: Prehistoric Times, Ancient Oriental Urban Cultures, Greece, Rome, Middle Ages (V 1). Vintage Books, New York.

22 23

εποχή που ο καλλιτέχνης δεν έχει την περίοπτη θέση που έχει σήμερα, τοπο-θετείται πιο κοντά στην έννοια του τεχνίτη. [4] Είναι επίσης η εποχή που τα μνημειακά καλλιτεχνικά έργα, γλυπτικής και αρχιτεκτονικής έχουν μια ιδιαί-τερα μεγάλη κλίμακα σε σχέση με τον άνθρωπο, ίσως για να του υποβάλλουν μια θεϊκή εικόνα, σε τέτοιο βαθμό που ο Lewis Mumford [5] μιλάει για την πρώτη υπερμηχανή που δεν είναι τίποτα άλλο από την πίστη των ανθρώπων σε ένα βασιλιά – θεό και η υπεράνθρωπη εργασία που κάνει ένα μεγάλο πλήθος για τη δημιουργία της εικόνας του.

Στην εξέλιξη των εποχών ένα μεγάλο μέρος των εικαστικών τεχνών πλησιάζει στην ανθρώπινη κλίμακα, γίνεται ένα «αντικείμενο», ένας πίνακας, ένα γλυ-πτό ή ένα χαρακτικό τα οποία μπορούν να μεταφέρονται. Σταδιακά εντάσ-σεται στα συστατικά της έννοιας των εικαστικών τεχνών ένας χώρος στον οποίον μπορούν να παρουσιασθούν τα καλλιτεχνικά έργα για να δει το ενδι-αφερόμενο κοινό. Ένας χώρος που αξιοποιείται για την επίδειξη των έργων τέχνης, στον οποίο το κάθε έργο δεν έχει ακόμα λάβει την τελική του θέση - δράση για την οποία έχει κατασκευασθεί. Αλλιώς παρουσιάζεται το πορ-τραίτο ενός ευγενή στο εργαστήριο του καλλιτέχνη ή σε ένα χώρο έκθεσης εικαστικών έργων και διαφορετικά στο σαλόνι του σπιτιού του ευγενή.

οι πρώτοι χώροι επίδειξης των έργων Τέχνης είναι τα ίδια τα εργαστήρια των καλλιτεχνών.

Ένας από τους χαρακτηριστικούς χώρους επίδειξης των έργων τέχνης που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της τέχνης, έχοντας στην παρακμή του και μια αρνητική πλευρά γιατί συνδέθηκε με την αντιπαλότητα του προς τους Εμπρεσιονιστές, είναι το Σαλόν. Το Σαλόν (γαλλικά: Salon ή Salon de Paris), που ξεκίνησε το 1667, ήταν η επίσημη έκθεση εικαστικών της Ακαδημίας Καλών Τε-χνών του Παρισιού. Μεταξύ 1748 και 1890 ήταν αναμφισβήτητα το μεγαλύτερο γεγονός των εικαστικών τεχνών του δυτικού κόσμου. Το Σαλόν αποκτά τέτοια δύναμη που καθορίζει την αξία των καλλιτεχνών: Όποιος καλλιτέχνης εκθέτει στο Σαλόν έχει εξασφαλίσει την επιτυχία στην πώληση των έργων του. Ως αντι-παράθεση προς το ακαδημαϊκό Salon δημιουργήθηκαν άλλοι παραπλήσιοι χώροι, όπως το Salon des Refusés, (Σαλόν των απορριφθέντων) και αργότερα το Salon d’automne, (Σαλόν του Φθινοπώρου) (1903) σαν απάντηση του Σαλόν της Ακαδημίας αφού περιείχαν έργα που το Salon είχε απορρίψει. Το Salon des Refusés που άνοιξε στις 17 Μαΐου 1863, σηματοδοτούσε τη γέννηση της πρωτο-πορίας, φιλοξενώντας έργα αντίθετα προς την ακαδημαϊκή αισθητική.

Είναι η εποχή που αναπτύσσεται η βιομηχανική επανάσταση η οποία χα-ρακτηρίζεται από την αποδέσμευση των προϊόντων από την έννοια της πα-ραγγελίας και αντίστοιχα την άμεση σύνδεσή τους με το χρήμα. Τα ίδια χα-ρακτηριστικά αποκτά και το έργο τέχνης. ο καλλιτέχνης δημιουργεί τα έργα που τον αντιπροσωπεύουν και δεν εκτελεί μια συγκεκριμένη παραγγελία. Είναι ανεξάρτητα καλλιτεχνικά προϊόντα που προσπαθεί να πουλήσει.

works of visual art, sculpture and architecture were made on an especially large scale compared to human beings, perhaps in order to impose a divine image, to such a degree that Lewis Mumford [5] speaks of the first megamachine, which is nothing other than people’s faith in a god-king and the superhuman effort required of a large number of people to create his image.

Over the course of time a great proportion of the visual artworks that have been made have come to approach human scale, and the work of art has become an “object”, a painting, sculpture or engraving which can be transported. Gradually, the elements of the concept of visual art have come to include a space in which artworks can be presented in order to be seen by the interested public. This is a space which is utilized for display of the works of art, in which each work has not yet taken up the final position/action for which it was constructed. The portrait of a nobleman is displayed differently in the workshop of the artist or in an exhibition space for visual artworks, and in the parlor of the nobleman’s house.

The first display spaces for works of art are the ateliers of the artists themselves.

One of the characteristic display spaces for objects of art, which played an important role in the evolution of art although it had a negative side during its decline because it was associated with opposition to the Impressionists, is the Salon. The Salon (French: Salon or Salon de Paris), which started in 1667, was the official exhibition of paintings of the Academy of Fine Arts of Paris. Between 1748 and 1890 it was undisputedly the greatest visual art event in the western world. The Salon acquired so much power that it determined the worth of artists: if an artist was exhibited in the Salon, he/she was sure to be successful in selling his/her works. Contrasting with the academic Salon, other similar spaces such as the Salon des Refusés (Salon of the Rejected) and later the Salon d’automne, (Salon of Autumn) (1903) were created in answer to the Academic Salon, since they contained works that had been rejected by the Salon. The Salon des Refusés, which opened on May 17, 1863, marked the birth of the avant-garde, exhibiting works that were antithetical to the academic aesthetic.

This was the age of the industrial revolution, characterized by dissociation of products from the concept of the order, and thus by their close association with money. The same characteristics were acquired by the work of art. The artist created works which represent him/her, which were not made to a specific order. They were independent artistic products which the artist then tried to sell.

With the advent of the Impressionists, a new esthetic movement in art in opposition to academicism, a new system for presentation and sale of

[4] Hauser, Arnold, 1990. Κοινωνική Ιστορία της Τέχνης, πρώτος τόμος. Κάλβος, Αθήνα.

[5] Mumford, Lewis,1985. ο μύθος της Μηχανής. Ύψιλον / Βιβλία, Αθήνα.

[5] Mumford, Lewis, 1967. The Myth of the Machine: Technics and Human

24 25

Με την ανάπτυξη ενός νέου αισθητικού ρεύματος της τέχνης ενάντια στον ακαδημαϊσμό, τους Εμπρεσιονιστές, αναπτύσσεται και ένα νέο σύστημα πα-ρουσίασης και πώλησης των καλλιτεχνικών έργων, η γκαλερί με την σημε-ρινή της μορφή. Είναι η εποχή που εντάσσονται στα βασικά συστατικά της τέχνης ή έννοια της πρωτοπορίας σαν ένα ιδιαίτερα θετικό χαρακτηριστικό και η σύνδεσή της με τα μέσα μαζικής επικοινωνίας (βλέπε την χαρακτηρι-στική σχέση του Ζολά ως δημοσιογράφου στην εφημερίδα L’Événement και την υποστήριξή του προς το νέο κίνημα των εμπρεσιονιστών). [6]

Σταδιακά με την εξέλιξη της τέχνης η πρωτοποριακή τέχνη ξεφεύγει από τα στενά όρια του χώρου των γκαλερί και βγαίνει στον δρόμο.

Μία από τις πρώτες μεγάλες ρήξεις, όπως αναφέρει ο Frank Popper, είναι η διάσπαση του έργου τέχνης από την τέχνη [7]. Σαν βασικό παράδειγμα, στη δεκαετία 60 – 70 αναφέρει τα γκράφιτι στους δημόσιους τοίχους, στα οποία δεν υπάρχει ένα αντικείμενο τέχνης προς πώληση και στη συνέχεια τα χάπε-νινγκς και οι καλλιτεχνικές δράσεις.

Σε αυτή τη νέα καλλιτεχνική δομή ο χώρος και ο τρόπος παρουσίασης παίζει έναν κυρίαρχο ρόλο. Στην πρώτη περίπτωση δεν υπάρχει ένας παραγγελι-οδόχος ή ένας πελάτης που θα αγοράσει το έργο. Δεν υπάρχει επίσης ένας συγκεκριμένος χώρος για να τοποθετηθεί η καλλιτεχνική διαδικασία, αντί-θετα ο καλλιτέχνης διώκεται γιατί η πράξη του είναι παράνομη ενώ πολλές φορές το υπόστρωμα στο οποίο εγγράφεται το έργο είναι ακατάλληλο όπως τοίχοι ευυπόληπτων οικοδομημάτων, βαγόνια τρένων και άλλες επιφάνειες που προκαλούν στον καλλιτέχνη το ενδιαφέρον να τις επιζωγραφίσει.

Όπως η περφόρμανς και οι ζωντανές εικαστικές δράσεις είναι ανάμεσα στην τέχνη και την πραγματική ζωή, ο καλλιτέχνης του δρόμου (street artist) εμπνέ-εται από το πραγματικό περιβάλλον και δημιουργεί μια διαδραστική σχέση μαζί του. Το οποιοδήποτε περιβάλλον αξιοποιείται σαν υπόβαθρο της τέχνης.

Σήμερα αυτή η διαδικασία έχει μεταλλαχθεί, και εν μέρει έχει ενταχθεί στο σύστημα. Με τα μεγάλα γκράφιτι οι καλλιτέχνες του δρόμου κοσμούν την πόλη, πολλές φορές δε χρηματοδοτούνται από το κράτος ή απο χορηγούς. Βέβαια τα έργα δεν ανήκουν τόσο στο χώρο του γκράφιτι, όσο στις τοιχογρα-φίες που και παλαιότερα κοσμούσαν το αστικό τοπίο. Ένα χαρακτηριστικό δείγμα αυτής της δουλειάς είναι οι έξοχες τοιχογραφίες που δημιουργούσε ο Μεξικάνος Diego Rivera, 1886 – 1957.[9] Σήμερα βέβαια αρκετοί καλλιτέ-χνες του δρόμου έχουν μετατραπεί σε πρώτου μεγέθους σταρ του εμπορί-ου της τέχνης και δημιουργούν τους δικούς τους χώρους ή νέους τρόπους προβολής του έργου τους. Μία άλλη περίπτωση που αναπτύσσεται τη δεκαετία του 60, όπως και οι παραπάνω καλλιτεχνικές δραστηριότητες, και συμβαδίζει με την ανάπτυξη της τεχνολογίας είναι η φιλοξενία των καλλιτεχνών σε ερευνητικά κέντρα και

artworks also developed: the gallery in its current form. This is the age in which the basic elements of art come to include the concept of the avant-garde as an especially positive characteristic and its association with the mass media (see the characteristic relationship of Zola as journalist with the journal L’Évenement and its support of the new Impressionist movement) [6]

Gradually, with the evolution of art, avant-garde art escaped from the narrow boundaries of the space of the gallery and went out on the street.

One of the first great ruptures, according to Frank Popper, is the dissociation of the work of art from art [7]. As a basic paradigm, in the decade from 1960 to 1970, he cites graffiti on public walls, where there is no art object for sale, and also happenings and artistic actions .

In this new artistic system, the space and the manner of presentation play a dominant role. First of all, there is no entity to order the work and no customer to buy it. Also, there is no specific space in which to place the artistic process, but on the contrary the artist is driven out because his/her action is illegal, while the substrate on which the work is inscribed is often unsuitable, for example walls of respectable buildings, train cars and other surfaces that inspire the artist to want to paint on them. Just as performance and live artistic actions position themselves in between art and real life, the street artist is inspired by the real environment and creates an interactive environment with it. Any environment can be used as a background for art.

Today, this process has mutated and been partially integrated into the system. With their big graffiti the street artists decorate the city, often with funding from the government or from the sponsorship of companies. Of course, these works do not belong to the artistic category of graffiti so much as to that of wall paintings, and wall paintings were used to decorate the city in the past as well. A characteristic example of this work is the great wall paintings created by the Mexican Diego Rivera, 1886 – 1957. [9] Today, of course, many street artists have transformed themselves into first-class stars of contemporary art and create their own spaces with new ways of promoting their work.

Another example that developed during the 1960s like the artistic activities above, and which goes hand in hand with the development of technology, is the hosting of artists in research centers and their collaboration with scientists to create works of art. This is the era in which digital civilization had just started and was developing. Barbara London considers this era to be particularly creative because nothing had been determined yet and artists as well as scientists were experimenting with a completely new

[6] Santorineos, Man-thos, 1983. Apparition de Nouvelles Conditions de la Vie de l’Artiste, due à l’évolution tech-nologique, Mémoire de Maîtrise, Arts Plastiques. Université Paris 8, Paris.

[7] Popper, Frank, 1980. Art, action et participa-tion. Klincksieck, Paris.

[9] Popper, Frank, 1980. Art, action et participation. Klincksieck, Paris.

[6] Santorineos, Manthos, 1983. Apparition de Nouvelles Conditions de la Vie de l’Artiste, due à l’évolution technologique, Mémoire de Maîtrise, Arts Plastiques. Université Paris 8, Paris.

[7] Popper, Frank, 1980. Art, action et participation. Klincksieck, Paris.

[9] Popper, Frank, 1980. Art, action et participation. Klincksieck, Paris.

26 27

η σύμπραξή τους για τη δημιουργία καλλιτεχνικών έργων σε συνεργασία με τους επιστήμονες. Είναι η εποχή που ο ψηφιακός πολιτισμός μόλις έχει αρχί-σει και αναπτύσσεται. Η Barbara London θεωρεί ιδιαίτερα δημιουργική αυτή την εποχή γιατί ακόμα δεν είναι τίποτα καθορισμένο και οι καλλιτέχνες όσο και οι επιστήμονες πειραματίζονται σε μία καθαρά καινούργια και ακόμα μη, απόλυτα, καθορισμένη δομή. ονομάζει αυτή την εποχή Non PC [10] αφού δεν έχουν ακόμα αναπτυχθεί οι προσωπικοί υπολογιστές και τα ομοιογενή παγκοσμίως λογισμικά. Είναι η εποχή που το κάθε εργαστήριο δημιουργεί και εξελίσσει πειραματικά δικά του εργαλεία και πειραματίζεται προς πολ-λές κατευθύνσεις. Τις περισσότερες φορές κάποιοι καλλιτέχνες που έχουν την δυνατότητα να ενταχθούν σε αυτά τα εργαστήρια είναι ιδιαίτερα ωφέλι-μοι αφού λόγω της φαντασίας και ευρηματικότητας που διαθέτουν συμβά-λουν δημιουργικά στην ομάδα του εργαστηρίου. Είναι μια ιδιαίτερα γόνιμη και ενδιαφέρουσα περίοδος η οποία επωάζει την σημερινή εποχή, κατά την οποία αναπτύσσονται απλά αλλά βασικά στοιχεία, όπως η οθόνη ως βασικό ενδιάμεσο επικοινωνίας με τον υπολογιστή, η ανάπτυξη του χρώματος στα συστατικά της οθόνης, η δημιουργία του «προσωπικού υπολογιστή» η ισχυ-ροποίησή του σε ταχύτητα και μνήμη και η ένταξη του χώρου της οπτικοα-κουστικής τέχνης και πολλά άλλα που σήμερα τα θεωρούμε ως δεδομένα.

Σε αυτή την περίπτωση εντάσσεται και το έργο του Ξαγοράρη [11]. ο Ξαγορά-ρης ο οποίος πειραματίζεται με τις εικαστικές δομές που μπορούν να προ-καλέσουν αλγοριθμικές εξισώσεις τις οποίες δημιουργεί με ζωγραφικό τρό-πο (με το χέρι) συναντά τον υπολογιστή και τα ενδιάμεσο που συνδυάζεται μαζί του, τον σχεδιογράφο (plotter) και τον αξιοποιεί για να εικονοποιήσει τις σχέσεις που έχει περιγράψει μαθηματικά. Τα αποτελέσματα τα εντάσσει στην καλλιτεχνική του δραστηριότητα. Παράλληλα εντάσσει και την διαδικασία με την οποία κατασκευάζονται τα συγκεκριμένα έργα με την βοήθεια της μηχα-νής σε «πραγματικό χρόνο».

Δημιουργεί μια ιδιόμορφη εικαστική – τεχνολογική δράση στην οποία κάποιες φορές συμμετέχει και το κοινό όπως στην δράση που πραγματοποιήθηκε σε χώρο του Αθηναϊκού Τεχνολογικού Ινστιτούτου του ιδρύματος Δοξιάδη.

Ένας άλλος χώρος που κατακτούν οι καλλιτέχνες από τα πρώτα στάδια της εξέλιξής του και τον εντάσσουν στην καλλιτεχνική διαδικασία είναι ο χώρος των επικοινωνιών. Από την εμφάνιση της μεταφοράς της ηλεκτρονικής ει-κόνας μέσω του τηλεφώνου οι καλλιτέχνες αξιοποιούν τόσο την τεχνολογία όσο και την έννοια του χώρου και του χρόνου. Δημιουργούν μια διαδικασία και ένα σύνθετο έργο μεγάλης κλίμακας. Ένα από τα πρώτα χαρακτηριστικά έργα που ανήκουν σε αυτόν τον χώρο είναι το έργο – δράση «Interfaces. A telecommunication Event» το οποίο έγινε στα πλαίσια μιας εκδήλωσης για την αμερικάνικη τέχνη των μέσων στο American Center στο Παρίσι από τις 1 έως τις 6 Φεβρουαρίου του 1981. Μια από τις εκδηλώσεις ήταν η μεταφορά ηλεκτρονικών εικόνων με την τεχνική Slow Scan Transmit images μέσω τηλε-

and not yet fully defined structure. She calls the era Non PC [10] because personal computers and homogeneous worldwide software were not yet well developed. It is the era in which every laboratory creates and experimentally evolved its own tools, and experimented in many directions. Most of the time, the artists who had the opportunity to be involved in these laboratories were especially useful since they used their imagination and their inventiveness to contribute creatively to the workshop team. It was an especially fertile and interesting period in which the current era was incubated, during which other basic elements were developed, such as the screen as the basic means of communication with the computer and use of color as part of the screen, in which the “personal computer” was created and grew stronger in terms of speed and memory, and in which the space of audiovisual art was integrated, as well as many other things that today we take for granted.

This field of activity includes the work of Xagoraris [11]. Xagoraris, who experimented with the artistic structures that could be generated by algorithmic equations which he created in an artistic way (by hand), encountered the computer and the intermediate machine connected with it (the plotter) and used it to transform the relationships that he had described mathematically, into visual forms. He integrated the results in his artistic activity. At the same time, he integrated the process by which he constructed those specific works with the help of the machine in “real time”.

He created a distinctive artistic – technological activity in which the audience sometimes participated as well, for instance in the action carried out in the space of the Athens Technological Institute of the Doxiadis Foundation.

Another space in which artists conquered starting from the first stages of its development, and which they integrate into their artistic process, is the space of communications. Ever since electronic images began to be transmitted by telephone, artists have been using this technology both in space and in time. They create a process and a complex work on a large scale. One of the first characteristic works that belong to this space is the work – action “Interfaces. A telecommunication Event” which occurred in the context of an event on American media art in the American Center in Paris from February 1 to 6, 1981. One of the events was the transmission of electronic images via telephone with the technique of Slow Scan Transmit images. Using this technique, the artists Albo Tambelins and Roland Baladi sent the picture of their new president, Reagan, to the American Center in Paris from CAVS/MIT, and from Paris they received the picture of Giscard d’Estain. In this action the image itself as not as important as the process. The black and white video image was sent in pieces which were then

[10] London, Barbara, 1995. L’art électronique “non PC, Catalogue de la 3e Biennale de Lyon. Spadem, Diffusion Seuil, Paris.

[11] Κείμενο σελίδα 8

[10] London, Barbara, 1995. L’art électronique “non PC, Catalogue de la 3e Biennale de Lyon. Spadem, Diffusion Seuil, Paris.

[11] Schizakis Stamatis, 2020. Re-Plotting Re-examining the logic and the process

28 29

φώνου. Μέσω αυτής της τεχνικής οι καλλιτέχνες Albo Tambelins and Roland Baladi στέλνουν από το CAVS/MIT την εικόνα του νέου προέδρου τους Regan στο American Center στο Παρίσι και από το Παρίσι έλαβαν την εικόνα του Giscard d’ Estain. Στη δράση αυτή δεν είχε τόση σημασία η ίδια η εικόνα αλλά η διαδικασία. Η μαυρόασπρη εικόνα βίντεο στελνόταν σε κομμάτια τα οποία στη συνέχεια θα μονταριζόταν. Η διάρκεια δε της διαδρομής του κάθε καρέ ήταν 8 λεπτά. Φανερό είναι ότι αυτή η αποδόμηση της εικόνας και η διάρκεια αναμονής του κοινού για να δει ένα μέτριο σε ποιότητα βίντεο στόχο είχε να κριτικάρει τους δύο προέδρους και γενικά την πολιτική [12]. Κατά την ανάπτυξη του Διαδικτύου και του Παγκόσμιου Ιστού οι καλλιτέχνες είναι από τις πρώτες κοινότητες που καταλαβαίνουν τις σημαντικές ιδιότη-τές του και θα ιδιοποιηθούν αυτόν τον νέο παρθένο χώρο. Πολλοί Net art-ists αξιοποιούν την επικοινωνία και τα διαδραστικά μηνύματα που μπορεί να υποστηρίξει αλλά και την ίδια την δομή που έχει το νέο υπόστρωμα μέσω του προγραμματισμού [13].

Πολύ αργότερα θα αξιοποιηθεί ο συγκεκριμένος χώρος από το σύστημα επικοι-νωνίας (μάνατζμεντ, διαφήμιση, μέσα επικοινωνίας κλπ.). Πρόκειται για την επο-χή που διαπιστώνεται πλέον ότι τα παραδοσιακά μέσα επικοινωνίας (κινηματο-γράφος, τηλεόραση, έντυπα) απειλούνται σοβαρά από τον νέο ψηφιακό χώρο.

Σήμερα, το 2020, εμφανίζεται ένα δεύτερο στάδιο αξιοποίησης διαφορετικών χώρων από την τέχνη όχι άμεσα καλλιτεχνικών. Τα μεγάλα ερευνητικά κέντρα έχουν δημιουργήσει ειδικές δραστηριότητες και χώρους για επαφή με καλλι-τέχνες αλλά και με το κοινό. Συνδυάζουν διεπιστημονικές και καλλιτεχνικές συ-μπράξεις (STEM και STEAM) και γενικά αξιοποιούνται οι ιδιότητες των χαμηλού κόστους ψηφιακών μηχανισμών για την εξέλιξη της ευρηματικότητας και δημι-ουργίας[14]. Η διαδικασία αυτή που ξεκινάει τον 19 αιώνα από την φωτογραφία και την εύκολη πρόσβαση του κοινού προς αυτή, εξελίσσεται με το ερασιτεχνικό βίντεο και καταλήγει στα ψηφιακά μέσα, θα μπορούσαμε να την ονομάσουμε «σύγχρονη ψηφιακή λαϊκή τέχνη». [15]

Η καλλιτεχνική διαδικασία και έρευνα δεν σταματάει ποτέ ούτε οι ανακαλύ-ψεις νέων δομών από την επιστήμη. Τώρα που ένα μεγάλο μέρος των νέων χώρων έχει γίνει κτήμα του ευρύ κοινού και έχουν σχηματισθεί δράσεις για την επιμόρφωσή του είναι η στιγμή που η καλλιτεχνική περιέργεια και τάση για την ανακάλυψη του καινούργιου μπορεί να οδηγήσει τους καλλιτέχνες σε νέους χώρους εξερεύνησης, όπως ακριβώς έκανε ο Π Ξαγοράρης και άλλοι καλλιτέχνες ανά τον κόσμο την δεκαετία του 60.

Mάνθος ΣαντοριναίοςΚαθηγητής της ΑΣΚΤ, επιστημονικός υπεύθυνος του προγράμματος @postasis

mounted. The length of the transmission of each square was 8 minutes. Obviously, this constitutes a deconstruction of the image. The length of time the public waited to see a mediocre quality image had the purpose of critiquing the two politicians and politics in general [12].

During the development of the internet and the world wide web, artists have been among the first communities to understand its important properties and to appropriate this new, virgin space. Many net artists have utilized its communicative possibilities and the interactive messages it can support, but also the very structure that the new substrate has by means of programming [13].

Much later this specific space would be used by the information system (management, advertising, means of communication etc.). This is the era in which it is observed that the traditional means of communication (cinema, television, printed matter) are seriously threatened by the new digital space.

Today, today in 2020, a second stage of utilization of different spaces by art that is not created directly by artists has appeared. The great research centers have created special activities and spaces for contact with artists and with the public. They combine interdisciplinary and artistic partnerships (STEM and STEAM) and generally use the properties of low-cost digital machines to develop inventiveness and creativity[14]. This process, which began in the 19th century with photography and the public’s easy access to it, evolved with amateur videos and ended up with digital media, could be called “contemporary digital folk art”.[15]

The artistic process and artistic enquiry will never stop, and neither will new discoveries by science. Now that a large portion of the new spaces has become the property of the general public and actions have been taken to educate that public, this is the time when artistic curiosity and its tendency to discover what is new could lead artists to new spaces of investigation, just as was done by P. Xagoraris and other artists all over the world during the 1980s.

Manthos SantorineosProfessor of Athens School of Fine Arts Scientific director of @postasis program

[12] Piene, Otto with Goldrin, Elizabeth and Grabill, Vin, editors, 1981. CENTERVIDEO, Film, video, TV and telecommunication 1968 – 1981. MIT press, Cambridge, Massachusetts.

[13] Weibel, Peter and Druckrey, Timothy (Eds.), 2000. Net_condition, Art and Global Media. MIT Press, Cambridge, Massachusetts.

[14] https://educationcloset.com/steam/what-is-steam/

[15] Santorineos, Manthos, 2007, De la civilisation du papier à la civilisation du numérique, L’Harmattan, Paris.

[12] Piene, Otto with Goldrin, Elizabeth and Grabill, Vin, editors, 1981. CENTERVIDEO, Film, video, TV and telecommunication 1968 – 1981. MIT press, Cambridge, Massachusetts.

[13] Weibel, Peter and Druckrey, Timothy (Eds.), 2000. Net_condition, Art and Global Media. MIT Press, Cambridge, Massachusetts.

[14] https://educationcloset.com/steam/what-is-steam/

[15] Santorineos, Manthos, 2007, De la civilisation du papier à la civilisation du numérique, L’Harmattan, Paris.

30 31

Παντελής Ξαγοράρης, σελίδα από το Ντοσιέ με σχέδια πραγματοποιημένα με πλότερ, Α/Α 3491, Καλλιτεχνικό Αρχείο, Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης

Pantelis Xagoraris, Page from dossier with plotted drawings with plotted drawings, Α/Α 3491, Art Archive, National Museum of Contemporary Art, Athens

32 33

Μεταφορά δράσεων ανάπτυξης παραμετρικών έργων πραγματικού χρόνου του Παντελή Ξαγοράρη στην πλατφόρμα @postasis

Η πλατφόρμα @postasis υποστηρίζει την ανάπτυξη καλλιτεχνικών δράσεων πραγματικού χρόνου σε διαδυνδεδεμένους φυσικούς και εικονικούς χώρους, οι οποίοι είναι προσβάσιμοι από πολλούς συμμετέχοντες και από απόσταση.Στο πλαίσιο της επανεκτέλεσης δράσεων του Παντελή Ξαγοράρη στο σύγχρονο ψηφιακό περιβαλλον, αναπτύσσεται πειραματική διάταξη, με βάση την πλατφόρμα @postasis, η οποία διασυνδέει διαφορετικούς ψηφιακούς χώρους ταυτόχρονης εκτέλεσης και θέασης παραμετρικών έργων: α) τον χώρο σχεδιασμού μαθηματικών μορφών, σε πραγματικό χρόνο, μέσω γλώσσας προγραμματισμού και β) τον πολυχρηστικό εικονικό χώρο του @postasis.

1. Mελέτη μαθηματικών εννοιών και δομών από την έρευνα του Παντελή Ξαγοράρη

Το πρώτο μέρος της εργασίας αφορά στη μελέτη των μαθηματικών εννοιών και δομών που ο Παντελής Ξαγοράρης εντάσσει στην έρευνά του και στις δράσεις του στο κοινό, καθώς και στα τεχνικά μέσα που χρησιμοποιεί για την εκτέλεσή τους σε ψηφιακή μορφή (π.χ. υπολογιστής HP 9810A και σχεδιογράφος HP 9862A, υπολογιστής UNIVAC 1107). Προς αυτή την κατεύθυνση, αξιοποιείται η διδακτορική του διατριβή (ανάλυση μαθηματικών εννοιών και δομών, Παραρτήματα με υλοποιήσεις σε γλώσσα σχεδιογράφου) [1], το βιβλίο του με τίτλο ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜοΙ: Δομές και μεσότητες στην τέχνη (Εκδόσεις Παρατηρητής, 1996) [2] και στοιχεία που εντοπίζονται/βρίσκονται στο αρχείο του ΕΜΣΤ. Eπίσης, συγκεντρώνεται υλικό από διαδικτυακά τεκμήρια, όπως ο ιστότοπος του Ινστιτούτου Σύγχρονης Ελληνικής Τέχνης (ΙΣΕΤ) και η ιστοσελίδα της ειδικής συλλογής του Center for Advanced Visual Studies του ΜΙΤ [3], η οποία κάνει αναφορά στον Παντελή Ξαγοράρη και παρουσιάζει σειρά έργων του. Στο διαδικτυακό μουσείο της Hewlett Packard [4], υπάρχουν στοιχεία για συγκεκριμένα τεχνικά μέσα (Η/Υ και σχεδιογράφος) που χρησιμοποίησε ο Παντελής Ξαγοράρης.Για την ανάπτυξη του πειράματος επιλέγεται σειρά παραμετρικών μαθηματικών καμπύλων οι οποίες δημιουργούνται από προσομοίωση της λειτουργίας του αρμονογράφου και με τις οποίες ο Παντελής Ξαγοράρης πειραματίζεται μέσω Η/Υ τύπου HP 9810A και σχεδιογράφου 9862A (Εικόνα 1). Μέσα από δράσεις πραγματικού χρόνου μπροστά στο κοινό παρουσιάζει διάφορες ποικιλίες μορφών, οι οποίες προκύπτουν από αλλαγές παραμέτρων, ενώ ο ίδιος αναπτύσσει πιο σύνθετους συνδυασμούς καμπύλων οι οποίοι οδηγούν στα προσωπικά καλλιτεχνικά του έργα.

Transferring real-time actions of Pantelis Xagoraris with parametric artworksinside @postasis platform

@postasis platform supports the development of real-time artistic actions into interconnected physical and virtual spaces, which are accessible by multiple participants, and through distance. In the context of re-executing Pantelis Xagoraris’ actions into the contemporary digital ground, an experimental setup is developed, based on @postasis platform. It is a setup that connects two different digital spaces of simultaneous execution and viewing Pantelis Xagoraris’ real-time actions with parametric artworks: a) the space that designs mathematical forms, in real-time, through a programming language, and b) the multiuser, virtual space of @postasis.

1. Study of mathematical concepts and structures from the research of Pantelis Xagoraris

The first part of this work concerns the study of mathematical concepts and structures that Pantelis Xagoraris incorporates to his research, and to his actions to the public, as well as the technical means he uses for the execution of his works in digital form (e.g. computer HP 9810A and plotter HP 9862A, computer UNIVAC AC 1107). Towards this direction, the following evidence is used: his Doctoral Thesis (analysis of mathematical concepts and structures, Annexes with implementations in plotter language) [1], his book (in Greek) of title: Metaskhimatismi: Domes kai mesotites stin tekhni [Transformations: Structure and mediation in art]. Paratiritis, Thessaloniki [2], as well as documents provided by the National Museum of Contemporary Art, Athens (EMST). Moreover, relevant material is retrieved through the Internet, such as from the website of the Contemporary Greek Art Institute (ISET) and the web page of the special collection of MIT Center for Advanced Visual Studies [3] which makes a reference to Pantelis Xagoraris and presents a series of his works. In the web museum of Hewlett Packard [4], there is information on the specific technical means (computer and plotter) that Pantelis Xagoraris used.

For the development of the experiment, a series of parametric mathematical curves are selected, which are created through the simulation of a functioning harmonograph. Pantelis Xagoraris is based on these structures to experiment with an HP 9810A computer and an HP 9862A plotter (Picture 1). During real-time actions in front of the public, he presents different varieties of forms, resulting from changes in parameters. On the other hand, he develops more complex combinations of curves that lead to his personal artworks.

34 35

Picture 1 A series of parametric forms resulting from the simulation of a functioning harmonograph by Pantelis Xagoraris, [Drawings], 1988Ink on paperDonated by Zafos Xagoraris, 2002 National Museum of Contemporary Art, Athens, Inv. No. 439/02

Εικόνα 1 Σειρά παραμετρικών μορφών του Παντελή Ξαγοράρη με τίτλο [Σχέδια], 1988Μελάνι σε χαρτίΔωρεά του Ζάφου Ξαγοράρη, 2002 Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, Aρ. Εισ. 439/02

36 37

2. Μεταφορά παραμετρικών μαθηματικών καμπύλων σε προγραμματιστικές δομές

Μέρος των καμπύλων αυτών και άλλων που ανήκουν στην ίδια οικογένεια μεταφέρονται σε προγραμματιστικές δομές στη γλώσσα προγραμματισμού Processing [5]. Πρόκειται για μια γλώσσα σχεδιασμένη ειδικά για καλλιτεχνικό πειραματισμό και για υπολογιστές ευρείας χρήσης και μέσων δυνατοτήτων. Παρέχει τη δυνατότητα ορισμού νοητού ψηφιακού καμβά σχεδιασμού, καθώς και μηχανισμό σταδιακής εξέλιξης του σχεδιασμού στον χρόνο. Έτσι, είναι ιδανική για τον προγραμματιστικό σχεδιασμό καμπύλων οι καρτεσιανές συντεταγμένες των οποίων είναι εκφρασμένες παραμετρικά, ως προς τον χρόνο, για παράδειγμα:

x(t) = sin(f1*t+p1) * e(-d1*t)

y(t) = sin(f2*t + p2) * e(-d2*t)

H σύνδεση σημείων της ίδιας καμπύλης (π.χ. διαδοχικών, συμμετρικών) ή συνδυασμών καμπύλων με γραμμές, σε συνδυασμό με τον ορισμό του βήματος σχεδιασμού οδηγεί στη δημιουργία μορφών με ενδιαφέροντα αισθητικά χαρακτηριστικά και πολυπλοκότητα (π.χ. εντύπωση επιφάνειας, αίσθηση της τρίτης διάστασης) (Εικόνα 2).

Η εκτέλεση των παραμετρικών δομών και η ανάπτυξη παραλλαγών με βάση την επιτόπια αλλαγή παραμέτρων είναι δυνατή σε πραγματικό χρόνο, από υπολογιστικές διατάξεις μέσων δυνατοτήτων (σε αντίθεση με την εποχή του Παντελή Ξαγοράρη όπου η υπολογιστική ισχύς προκειμένου να αναπτυχθούν αυτά τα πειράματα απαιτούσε συνεργασία με εξειδικευμένο κέντρο).

2. Transfer of parametric mathematical curves to programming structures

A part of these curves and other belonging to the same family are transferred to programming structures in the Processing programming language [5]. Processing, is a language designed specifically for artistic experimentation, targeting computers of general use and medium capabilities. It provides the ability to define a digital canvas, as well as a mechanism for time-based design. Therefore, it is ideal for the programming design of curves, the Cartesian coordinates of which are expressed parametrically, as to time, for example:

x(t) = sin(f1*t+p1) * e(-d1*t)

y(t) = sin(f2*t + p2) * e(-d2*t)

The connection of points of the same curve (e.g. successive or symmetric) or of different combined curves with lines, in conjunction with the definition of design step leads to the creation of forms with interesting aesthetic characteristics and complexity (e.g. impression of surface, sense of the 3rd dimension) (Picture 2).

The execution of parametric structures and the development of varieties based on on-site change of parameters is now possible in real-time, by computing devices of medium capabilities (unlike the time of Pantelis Xagoraris, when the computing power for developing such experiments required the collaboration with a specialized center.)

Εικόνα 2Σειρά παραμετρικών μορφών από προσομοίωση αρμονογράφου, υλοποιημένες στη γλώσσα Processing

Picture 2A series of parametric forms resulting from the simulation of a functioning harmonograph, implemented in the Processing programming language

38 39

Με βάση τα παραπάνω, αναπτύσσονται μια σειρά πειραματισμών επαν-εκτέλεσης συγκεκριμένων μορφών που ο Παντελής Ξαγοράρης εντάσσει στα έργα του.

Στην Εικόνα 3, αριστερά, απεικονίζεται μορφή από συνδυασμό καμπυλών Lissajous, που ο Παντελής Ξαγοράρης αναφέρει ως Redoubling 2 στο [3], ενώ δεξιά απεικονίζεται η ίδια μορφή η οποία έχει υποστεί ένα μετασχηματισμό περιστροφής, στο εξώφυλλο του βιβλίου του ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜοΙ 3.

Στην Εικόνα 4 απεικονίζεται μια εκδοχή της μορφής της Εικόνας 3 από υλοποίηση με τη γλώσσα Processing.

Στην Εικόνα 5 αριστερά απεικονίζεται ένα έργο του Παντελή Ξαγοράρη το οποίο αναφέρει ως Vibration 4 στο [3]. Δεξιά, απεικονίζεται μια εκδοχή της μορφής αυτής υλοποιημένης με τη γλώσσα Processing.

Στην Εικόνα 6, παρουσιάζεται μια εκδοχή μιας φόρμας του Παντελή Ξαγοράρη που παρουσιάζεται στο [2] (σελίδα 178), υλοποιημένης με τη γλώσσα Processing.

Στην Εικόνα 7, παρουσιάζονται μορφές από ντοσιέ σημειώσεων του Παντελή Ξαγοράρη, ενώ στην Εικόνα 8 αντίστοιχη μορφή από υλοποίηση με τη γλώσσα Processing.

Τέλος, στην Εικόνα 9 απεικονίζονται εκδοχές δομών από τη σειρά έργων του Παντελή Ξαγοράρη με τίτλο «Μεταθέσεις», υλοποιημένες με τη γλώσσα Processing.

Εικόνα 3Αριστερά: Redoubling 2, Παντελής Ξαγοράρης. Μορφή από συνδυασμό καμπύλων Lissajous. Δεξιά: η ίδια μορφή έχοντας υποστεί περιστροφή στο εξώφυλλο του βιβλίου του με τίτλο TRANSFORMATIONS 3 (πηγή: διαδικτυακός σύνδεσμος ΙΣΕΤ [6])

Picture 3Left: Redoubling 2, Pantelis Xagoraris. Form resulting from a combination of Lissajous curves. Right: the same form transformed through rotation, in the cover of his book TRANSFORMATIONS 3. (source: Url ISET [6])

Εικόνα 4Εκδοχή της δομής της Εικόνας 3 από υλοποίηση στη γλώσσα Processing

Picture 4A version of the structure of Picture 3, implemented in Processing language

40 41

Based on the above, a series of experimentations on the re-execution of specific forms are developed, forms which Pantelis Xagoraris incorporates in his artworks. The left part of Picture 3 illustrates a form resulting from a combination of Lissajous curves, which Pantelis Xagoraris mentions as Redoubling 2 in [3], while in the right part, the same form is illustrated transformed through rotation in the cover of his book TRANSFORMATIONS 3.

Picture 4, illustrates a version of the form of Picture 3 implemented with Processing language.

In Picture 5, left part, a work of Pantelis Xagoraris is illustrated mentioned as Vibration 4 in [3]. In the right part, a version of this form is illustrated implemented with Processing language.

In Picture 6, a version of one of the forms of Pantelis Xagoraris presented in [2] (page 178) is illustrated implemented with Processing.

In Picture 7, forms from a notebook of Pantelis Xagoraris are illustrated, while in Picture 8, there is a similar form implemented with Processing language.

Picture 8 – A version of the structure of curves illustrated in Picture 7, implemented in Processing programming language

Finally, in Picture 9, versions of structures from the series of Pantelis Xagoraris work “Permutations” are presented implemented with Processing programming language.

Εικόνα 5Αριστερά: Παντελής Ξαγοράρης, Harmonic Vibration 4 [3], δεξιά: εκδοχή της δομής του έργου Harmonic Vibration 4, από υλοποίηση στη γλώσσα Processing

Picture 5Left: a version of the structure of Pantelis Xagoraris’ work «Harmonic Vibration 4» mentioned in [3]. Right: a version of this form implemented in Processing programming language

Εικόνα 8 Εκδοχή της δομής καμπύλης της Eικόνας 7 από υλοποίηση στη γλώσσα Processing

Eικόνα 9Υλοποίηση στη γλώσσα Processing δομών από τη σειρά έργων του Παντελή Ξαγοράρη με τίτλο Μεταθέσεις (Διατριβή Π.Ξ. σελ 50-52).

Picture 9 Implementation, with Processing programming language, of structures from the series of works of Pantelis Xagoraris entitled: Permutations ([1], pages 50-52)

Εικόνα 7Μορφές αρμονικών καμπύλων. Παντελής Ξαγοράρης, Σελίδα από ντοσιέ με σχέδια πραγματοποιημένα με πλότερ, Α/Α 3491, Καλλιτεχνικό Αρχείο, Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης

Picture 7Forms of harmonic curves. Pantelis Xagoraris, Page from dossier with plotted drawings , Α/Α 3491, Art Archive, National Museum of Contemporary Art, Athens

Εικόνα 6Εκδοχή μορφής από έργο του Παντελή Ξαγοράρη που παρουσίαζεται στο [2] (σελίδα 178), υλοποιημένης στη γλώσσα Processing

Picture 6A version of form presented in [2] (page 178), implemented in Processing programming language

42 43

3. Σύνδεση του πειράματος με τον εικονικό πολυχρηστικό χώρο του @postasis

Στο τρίτο στάδιο της εργασίας, το πείραμα που λαμβάνει χώρα στον φυσικό χώρο μεταφέρεται στον πολυχρηστικό εικονικό χώρο του @postasis, επιτρέποντας ταυτόχρονη πρόσβαση από πολλούς συμμετέχοντες, από απόσταση. Συγκεκριμένα, κατασκευάζεται τρισδιάστατος εικονικός χώρος, ο οποίος σε αντιστοιχία με τον χώρο σχεδιασμού της Processing, απεικονίζει εικονικές οντότητες, Non-Player-Characters (NPCs), με βάση την ορολογία των παιχνιδιών, με την ιδιότητα της «γραφίδας» και με ενσωματωμένους τους αλγόριθμους σχεδιασμού των παραπάνω παραμετρικών καμπύλων. Η εικονική οντότητα σχεδιάζει στον τρισδιάστατο εικονικό χώρο του @postasis καμπύλη αντίστοιχη με αυτή που σχεδιάζεται στον φυσικό χώρο μέσω της Processing. Η διασύνδεση των δύο ψηφιακών χώρων σχεδιασμού είναι δυνατή μέσω του πρωτοκόλλου Open Sound Control (OSC) το οποίο, μέσω ανταλλαγής δεδομένων, επιτρέπει τον συγχρονισμό μεταξύ τους.Oι συνδεδεμένοι συμμετέχοντες μπορούν να πλοηγηθούν μέσα στον χώρο αυτό σε πρώτο πρόσωπο, ούτως ώστε να παρακολουθήσουν τις ενέργειες σχεδιασμού. Μπορούν να αντιληφθούν τους άλλους συνδεδεμένους συμμετέχοντες ως άβαταρ με την όψη σχεδίου κύβου (wireframe με βάση την ορολογία του τρισδιάστατου σχεδιασμού) και να επικοινωνούν μεταξύ τους, αλλά και με τους συμμετέχοντες στον φυσικό χώρο μέσω ανταλλαγής γραπτών μηνυμάτων. Η συνολική πειραματική αυτή διάταξη ορίζει μια αρχιτεκτονική διασυδεδεμένων φυσικών και εικονικών χώρων, η οποία επιτρέπει την αναπαραγωγή δράσεων, αντίστοιχων αυτών που έκανε ο Παντελής Ξαγοράρης, αλλά πλέον από απόσταση και, δυνητικά, σε μια παγκόσμια κλίμακα.

Dr. Σταυρούλα ΖώηΕπιστήμων Πληροφορικής, Ερευνήτρια, ΕΔιΠ Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών

Βιβλιογραφία

[1] Ξαγοράρης, Παντελής, 1980. Γεωμετρικοί μετασχηματισμοί και μορφή-Διδακτορική διατριβή υποβληθείσα στην ανωτάτη σχολή αρχιτεκτόνων του Ε.Μ.Π. και εγκριθείσα την 24 Σεπτεμβρίου 1980

[2] Ξαγοράρης, Παντελής, 1996. Μετασχηματισμοί: Δομές και μεσότητες στην τέχνη. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη.

[3] MIT Center for Advanced Visual Studies Special Collection, [Online[. Available at: act.mit.edu/cavs/person/EHuxLEh0H8zSzv7I1wkGse (Accessed: 10 January 2020)

[4] Hewlett Packard, The Museum of HP Calculators [Online[. Available at: www.hpmuseum.org / (Accessed: 10 January 2020)

[5] Processing language, [Online]. Available at: processing.org (Accessed: 10 January 2020)

[6] Ψηφιακή Πλατφόρμα ΙΣΕΤ, [Online]. Available at: dp.iset.gr/book/view.html?id=18614 (Accessed: 10 January 2020)

3. Connection of the experiment with the multiuser space of @postasis

In the third part of this work, the experiment taking place in the physical space is transferred to the multiuser virtual space of @postasis, allowing simultaneous access by many participants, from distance. Specifically, a three dimensional virtual space is constructed, which correspondingly to the design space of Processing, illustrates virtual entities, Non-Player-Characters (NPC) in the terminology of games, with the property of «stylus». Each stylus entity has the drawing algorithms of the above parametric curves incorporated, and therefore is capable of drawing into the three dimensional virtual space of @postasis a curve corresponding to the one being drawn in the physical space with Processing. The interconnection of the two digital design spaces is possible though the Open Sound Control (OSC) protocol, which, through data exchange, allows the synchronization between them.The connected participants are able to navigate inside this space in first person, in order to watch the design actions. They can perceive the other connected participants as avatars with the view of a wireframe cube (in the terminology of 3D design) and communicate between them, but also with the participants in the physical space through the exchange of written messages. The overall experimental setup defines an architecture of interconnected physical and virtual spaces, which allows the reproduction of actions, corresponding to those that Pantelis Xagoraris realized, but now from distance and in a global scale.

Dr. Stavroula Zoi Computer Scientist and Researcher, Instructor, Athens School of Fine Arts

Bibliography

[1] Xagoraris, P., 1981. Yeometrikí metaskhimatismí kai morphí-Didaktorikí diatriví ipovlithísa stin anotáti skholí arkhitektónon tou E. M. P. kai engrithísa tin 24 Septemvríou 1980 [Geometric transformations and form-Doctoral Thesis sub-mitted to the school of architecture of N.T.U.A. and was aproved on the 24th of September 1980].

[2] Xagoraris, P., 1996. Metaskhimatismí: Domés kai mesótites stin tékhni [Transform-ations: Structure and mediation in art]. Paratiritis, Thessaloniki.

[3] MIT Center for Advanced Visual Studies Special Collection, [Online[. Available at: act.mit.edu/cavs/person/EHuxLEh0H8zSzv7I1wkGse (Accessed: 10 January 2020)[4] Hewlett Packard, The Museum of HP Calculators [Online]. Available at: www. hpmuseum.org / (Accessed: 10 January 2020)[5] Processing language, [Online]. Available at: processing.org (Accessed: 10 January

2020)[6] Digital Platform ISET, [Online]. Available at: dp.iset.gr/book/view. html?id=18614

(Accessed: 10 January 2020)

Eικόνα 10Στιγμιότυπο σχεδιασμού παραμετρικών μορφών από τους NPCs στον τρισδιάστατο χώρο του @postasis

Picture 10 Αn instance of NPCs designing parametric forms inside the 3D space of @postasis

44 45

Βιογραφικό του Παντελή Ξαγοράρη

ο Παντελής Ξαγοράρης γεννήθηκε στον Πειραιά το 1929. Ξεκίνησε σπουδές Ζωγραφικής το 1948 στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας ενώ πα-ράλληλα σπούδαζε Μαθηματικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών από όπου και αποφοίτησε. Από το 1957 ξεκινάει να συμμετέχει σε ομαδικές εκθέσεις, ενώ από το 1959 και έπειτα αρθρογραφεί πάνω σε θέματα θεωρίας της τέχνης σε περιοδικά όπως τα Ζυγός, Δημιουργίες, Εικαστικά, Θέματα Χώρου και Τεχνών, Επιθεώρηση Τέχνης, Χρονικά Αισθητικής κ.α. Το 1964 ξεκινάει τη δι-δασκαλία μαθηματικών και γεωμετρίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών ενώ στη

συνέχεια στο τμήμα Αρχιτεκτόνων στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Το 1967 θα πραγματοποιήσει την πρώτη έκθεση με τίτλο Μετασχηματισμοί, στο Αθηναϊκό Τεχνολογικό Ινστιτούτο σε συνεργασία με τον Ιωάννη Παπα-ϊωάννου και με μουσική του Μιχάλη Αδάμη. Το 1971, στο πλαίσιο της σει-ράς εκδηλώσεων Κυβερνητική και Τέχνη, θα χρησιμοποιήσει για πρώ-τη φορά υπολογιστή για τον σχεδια-σμό και εκτέλεση έργου του ενώ την ίδια χρονιά θα πραγματοποιήσει την έκθεση Μετασχηματισμοί 2 στο Ιν-στιτούτο Γκαίτε. Το 1974 θα εργαστεί στο Κέντρο Προωθημένων οπτικών-Εικαστικών Σπουδών (C.A.V.S.) του M.I.T. στο πλαίσιο υποτροφίας από το Ford Foundation. Το 1976 γίνεται

μέλος της ομάδας Διαδικασίες / Συστήματα η οποία ιδρύεται έπειτα από συνάντηση στο σπίτι του, και τον ίδιο χρόνο συμμετέχει στην μοναδική έκθεση της ομάδας στην Αίθουσα Τέχνης Αθηνών. Το 1984, στο πλαίσιο της έκθεσης Μετασχηματισμοί 4 στο Ινστιτούτο Γκαίτε, θα παρουσιάσει για πρώτη φορά το έργο Τα πάντα ρει, αποτελούμενο από προβολή τεθλασμένων ακτίνων λέ-ηζερ σε συνδυασμό με μουσική του συνθέτη Στέφανο Βασιλειάδη. Το 1988 θα πραγματοποιήσει ατομική έκθεση στο Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης Ιλεάνα Τούντα, στο πλαίσιο της έκθεσης 4 κριτικές θεωρήσεις. Θα συμμετάσχει σε πολλές ομαδικές εκθέσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό όπως στο Ελληνι-κό Φεστιβάλ στο Άμστερνταμ (1981), στα Europalia 1982 στις Βρυξέλες (1982), Γεωμετρία και έκφραση στο Χελμ της Πολωνίας (1985), Μετά την Αφαίρεση, στην Γκαλερί Νέες Μορφές (1985), και στην σημαντική έκθεση της Εθνικής Πι-νακοθήκης Μεταμορφώσεις του Μοντέρνου (1992). Το 1996 συγκεντρώθηκαν από τις εκδόσεις Παρατηρητής τα άρθρα του σε τόμο με τίτλο Μετασχηματι-σμοί: δομές και μεσότητες στην τέχνη. Πέθανε το 2000 στην Αθήνα.

Pantelis Xagoraris biography

Pantelis Xagoraris was born in Pireus in 1929. In 1948, he begun studying Painting at the Athens School of Fine Arts while concurrently studying Math at the University of Athens where he finally graduated. He started exhibit-ing in group exhibitions in 1957 while from 1959 onwards started publishing articles on art theory on magazines and journals such as Zygos, Dimiour-gies, Eikastika, Design in Greece, Epitheorisi Technis, Annales d’esthetique and others. He started teaching Mathematics and geometry in 1964 at the University of Athens and later taught at the department of Architecture at the National Technical Univer-sity of Athens. 1967 was the year of his first solo exhibition in the Transformation series, at the Ath-ens Technical Institute, in collabo-ration with the musicologist John G. Papaioannou and with music by Michalis Adamis. In 1971, in the context of the event Cybernetics and Art, Xagoraris will use a com-puter for a first time in order to de-sign and produce a work. During the same year he will realize the exhibition Transformations 2 at the Goethe Institute. In 1974 he will work at the Center of Advanced Visual Studies of MIT with the sup-port of a Ford Foundation fellow-ship. In 1976, he becomes a mem-ber of the group Processes / Systems which was founded following a meet-ing at his home and will participate in the unique exhibition of the group at the Athens Art Gallery. In 1984 as part of his exhibition Transformations 4 at the Goethe Institute he will present for the first time the work Everything Flows, a laser projection combined with electronic music by Stephanos Vasilliades. In 1988 he will realize a solo exhibition as part of the exhibition 4 critical reviews. He will participate in many group exhibition such as the Greek Festival in Amsterdam (1981), Europalia in Brusserls (1982), Geometry and Expression in Chelm, Poland (1985), The physiognomy of Greek Post-war Art: After Abstraction at the New Forms Gallery (1985) and at the im-portant exhibition Metamorphoses of the Modern at the National Gallery – Alexandros Soutsos Museum in Athens (1992). In 1996 Paratiritis editions published his collected articles in a book titled Metaskhimatismí: Domés kai mesótites stin tékhni [Transformations: Structure and mediation in art]. He died in 2000 in Athens.

Στιγμιότυπα από βίντεο με τον Παντελή Ξαγοράρη στην έκθεση του Κέντρου Σύγχρονης Τέχνης Ιλεάνα Τούντα 4 κριτικές θεωρήσεις, 1988, Α/Α 3573, Καλλιτεχνικό Αρχείο, Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης

Excerpts from a video with Pantelis Xagoraris at the exhibition of the Contemporary Art Center Ileana Tounta 4 critical reviews, 1988, Α/Α 3573, Art Archive, National Museum of Contemporary Art, Athens

46 47

About Erasmus+@postasis: Virtual Artistic Laboratory

@postasis: Virtual Artistic Laboratory is a proposal for a contemporary ar-tistic laboratory which allows distance collaboration in the context of edu-cational actions (e.g. courses, seminars, artistic projects), in conjunction with participatory artistic real-time actions in the interconnected physical and virtual three dimensional space.Throughout the program, the technological platform @postasis is devel-oped, together with suitable educational methodologies, which allow its use in different levels and from different spaces (digital art teachers, edu-cators, new media artists, animators, but also programmers who can con-tribute to the upgrade of its functionalities).

HistoryThe proposal @postasis: Virtual Artistic Laboratory is based on a multi-year and multi-level research of Athens School of Fine Arts. A part of this research has been developed through international seminars Erasmus Intensive Programs in col-laboration with Paris-8 University and other European Institutions, as well as through the experience of the Greek-French Master “Art, vir-tual reality and multiuser systems of artistic expression”, between Ath-ens School of Fine Arts and Paris-8 University.

@postasis platformThe architecture of the platform (Figure 1) is composed of three autono-mous but interconnected levels: the communication level, the virtual cre-ative and exhibition level, and the information level.

The actions of @postasis are developed in all the three levels.The virtual creative space of the platform is based on the Unity game en-gine. The platform, apart from the basic connection functionalities (backend) includes a series of reusable front-end tools, which enrich the creative vir-tual space and allow the implementation of a complex artistic idea, by people without particular technological knowledge (e.g. interfaces with el-ements of the physical space and Internet-of-Things).

Για το πρόγραμμα Erasmus+@postasis: Virtual Artistic Laboratory

Το @postasis: Virtual Artistic Laboratory είναι μία πρόταση για ένα σύγχρο-νο καλλιτεχνικό εργαστήριο που επιτρέπει συνεργασία από απόσταση, στο πλαίσιο εκπαιδευτικών δράσεων (π.χ. μαθημάτων, σεμιναρίων, καλλιτεχνι-

κών πρότζεκτ), σε συνδυασμό με συμμετοχικές καλλιτεχνι-κές δράσεις πραγματικού χρόνου στον διασυνδεδεμένο φυσικό και εικονικό τρισδιάστατο χώρο.Στο πλαίσιο του έργου αναπτύσσεται η τεχνολογική πλατ-φόρμα @postasis, καθώς και κατάλληλες εκπαιδευτικές μεθοδολογίες, οι οποίες επιτρέπουν την αξιοποίησή της, σε διάφορα επίπεδα και από διαφορετικούς χώρους (δι-δάσκοντες των ψηφιακών τεχνών, εκπαιδευτικούς, καλ-λιτέχνες κυρίως ψηφιακών μέσων, εμψυχωτές αλλά και προγραμματιστές που μπορούν να συνεισφέρουν στην αναβάθμιση των λειτουργιών της). To πρόγραμμα @pos-

tasis χρηματοδοτείται από την Ε.Ε. και υλοποιείται στο πλαίσιο του Eras-mus+ (συντονιστής εταίρος: Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών, Επιστημονικός Υπεύθυνος: Μάνθος Σαντοριναίος, Καθηγητής ΑΣΚΤ). Συμμετέχουν, επίσης, οι εξής εταίροι: Πανεπιστήμιο Paris-8 (www.univ-paris8.fr/) (Γαλλία), MAD Emergent Art Center (madlab.nl) (ολλανδία),Argenia Association (www.argenia.it) (Ιταλία), οmega Technology (www.omegatech.gr) (Ελλάδα).

ΙστορικόΗ πρόταση @postasis: Virtual Artistic Laboratory βασίζεται σε πολυετή και πολυεπίπεδη έρευνα της Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών. Μέρος αυτής της έρευνας αναπτύχθηκε μέσω διεθνών σεμιναρίων Erasmus Intensive Pro-grams σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Paris-8 και με άλλα ευρωπαϊκά Ιδρύματα, καθώς και μέσω της εμπειρίας του Ελληνογαλλικού Μάστερ «Τέ-χνη, εικονική πραγματικότητα και πολυχρηστικά συστήματα καλλιτεχνικής έκφρασης» (ΑΣΚΤ, Paris-8 University).

Η πλατφόρμα @postasisΗ αρχιτεκτονική της πλατφόρμας (Σχήμα 1) συγκροτείται από 3 αυτόνομα αλλά διασυνδεδεμένα επίπεδα: το επίπεδο επικοινωνίας (communication space), το επίπεδο εικονικού δημιουργικού και εκθεσιακού χώρου (virtual creative and exhibition space) και το επίπεδο της οργάνωσης πληροφορίας (information space).

οι δράσεις του @postasis αναπτύσσονται και στα τρία αυτά επίπεδα. ο ει-κονικός δημιουργικός χώρος της πλατφόρμας βασίζεται στη μηχανή ανά-πτυξης παιχνιδιών Unity. Η πλατφόρμα, εκτός από τις βασικές διαδικτυακές λειτουργίες (backend) περιλαμβάνει και μια σειρά επαναχρησιμοποιήσιμων εμπρόσθιων (front-end) εργαλείων τα οποία εμπλουτίζουν τον δημιουργικό εικονικό χώρο και επιτρέπουν την υλοποίηση μιας σύνθετης καλλιτεχνικής

Σχήμα 1Η αρχιτεκτονική της πλατφόρμας @postasi

Figure 1The architecture of @postasi platform

Εικόνα 1Πειραματισμός πραγμα-τικού χρόνου μεταξύ Ελλάδας και ολλανδίας με την πλατφόρμα @postasis, 2η Πολλαπλασιαστική Εκδήλωση, Αϊντχόβεν, Μάρτιος 2019

Εικόνα 2Ένα στιγμιότυπο από την παρουσίαση του Ξουθ πρότζεκτ: ένα παιχνίδι – θεατρικός αυτοσχεδιασμός σε πραγματικό χρόνο που κατασκευάστηκε με την πλατφόρμα @postasis, Φεστιβάλ Ξουθ, Αθήνα, 20 Δεκεμβρίου 2019

Picture 1Real-time experimentation between Greece and the Netherlands with @postasis platform, 2nd Multiplier Event, Eindhoven, March 2019

Picture 2A snapshot from the presentation of project Xouth: a video game – theatrical improvisation in real time, made with @postasis platform, Xouth festival, Athens, 20 December 2019

48 49

Access to the @postasis platformAfter communication and application to the scientific group of the pro-gram, it is possible for someone to create a project or participate to col-laborative projects which are in progress, based on the availability of the infrastructure of the platform supported by the program.

Who may use @postasis platform• Teachers, mainly of digital arts, who wish to create or extend their

course to an international level and collaborate with other laboratories• Teachers or animators who work with educational approaches, such as

STEM and STEAM • Teachers of theoretical studies, mainly from digital humanities, who

wish to study the new digital ground developed in contemporary society• Postgraduate students or PhD candidates who are interested to work in

a virtual space of research, towards studying the platform in conceptual, educational or technological level. Those students may collaborate through courses and research towards the upgrade of the platform.

• Art centers, festivals, as well as MakerFaire and DiY centers

What the @postasis platform offers• @postasis platform enables participants to realize a course from

distance, in real-time, through a three dimensional virtual laboratory, by using and incorporating, also, elements from physical space.

• It allows the use of contemporary technological structures (e.g. creation in virtual space, collaboration and interaction through the body, interconnected objects Internet-of-Things), in conjunction with new educational methodologies, aiming to produce innovative courses, at international level.

• Moreover, @postasis platform, as an experimentation space, can be the starting point for raising artistic, technological, but also social issues related with digital culture.

CopyrightThe results of @postasis actions, as well as the platform itself, will be available to the academic community through an open license / Creative Commons.

More information – Communication Information about the program can be found at @postasis website www.apostasis.eu

Anyone interested to collaborate, may communicate with the Scientific Director of the program, Professor Manthos Santorineos at msantoi@otenet.gr

For more information about @postasis platform, you may communicate with Dr. Stavroula Zoi at voula.zoi@gmail.com

ιδέας, από ανθρώπους χωρίς ιδιαίτερες τεχνολογικές γνώσεις (π.χ. διεπα-φές με στοιχεία του φυσικού χώρου και Internet-of-Things ).

Πρόσβαση στην πλατφόρμα @postasisΚατόπιν επικοινωνίας και αίτησης προς την επιστημονική ομάδα του έργου είναι δυνατή η δημιουργία πρότζεκτ ή η συμμετοχή σε συνεργατικά πρότζεκτ που είναι υπό εξέλιξη, με βάση τη διαθεσιμότητα της υποδομής της πλατ-φόρμας που υποστηρίζεται από το έργο. Ποιος μπορεί να χρησιμοποιήσει την πλατφόρμα @postasis• Καθηγητές, κυρίως ψηφιακών τεχνών, οι οποίοι επιθυμούν να δημιουρ-

γήσουν ή να επεκτείνουν ένα μάθημά τους σε ένα διεθνές επίπεδο και να συνεργασθούν με αντίστοιχα εργαστήρια.

• Καθηγητές ή εμψυχωτές που ασχολούνται με εκπαιδευτικές προσεγγί-σεις STEM και STEAM.

• Καθηγητές θεωρητικών σπουδών, κυρίως από τον χώρο των ψηφιακών ανθρωπιστικών σπουδών, οι οποίοι επιθυμούν να μελετήσουν το νέο ψη-φιακό περιβάλλον που αναπτύσσεται στην σύγχρονη κοινωνία.

• Μεταπτυχιακοί φοιτητές ή υποψήφιοι διδάκτορες οι οποίοι ενδιαφέρο-νται να εργασθούν σ’ έναν εικονικό χώρο έρευνας για την μελέτη της πλατφόρμας σε εννοιολογικό, εκπαιδευτικό ή τεχνολογικό επίπεδο. οι φοιτητές αυτοί μπορούν να συνεργαστούν μέσω των μαθημάτων και της έρευνάς τους για την εξέλιξη της πλατφόρμας.

• Καλλιτεχνικά κέντρα, φεστιβάλ και κέντρα MakerFaire και DIY.

Τι προσφέρει η πλατφόρμα @postasis• Η πλατφόρμα @postasis επιτρέπει στους συμμετέχοντες να πραγματο-

ποιήσουν ένα μάθημα από απόσταση και σε πραγματικό χρόνο, μέσω ενός τρισδιάστατου εικονικού εργαστηρίου, αξιοποιώντας και εντάσσο-ντας επίσης και στοιχεία του φυσικού χώρου.

• Δίνει τη δυνατότητα αξιοποίησης σύγχρονων τεχνολογικών δομών (π.χ. δημιουργία σε εικονικό χώρο, συμμετοχή και διάδραση μέσω του σώμα-τος, διασυνδεδεμένα αντικείμενα - Ιnternet-of-Things), σε συνδυασμό με νέες εκπαιδευτικές μεθοδολογίες με στόχο την παραγωγή πρωτότυπων μαθημάτων, σε παγκόσμιο επίπεδο.

• Επιπλέον, η πλατφόρμα @postasis, ως χώρος πειραματισμού, αποτελεί το έναυσμα για να θιγούν θέματα καλλιτεχνικά, τεχνολογικά, αλλά και κοινωνικά που αφορούν στον ψηφιακό πολιτισμό.

Πνευματικά δικαιώματα Τα αποτελέσματα των δράσεων του @postasis, καθώς και η ίδια η πλατφόρ-μα, θα είναι διαθέσιμα στην ακαδημαϊκή κοινότητα μέσω ανοικτής άδειας / Creative Commons.

Περισσότερες πληροφορίες - Επικοινωνία Όλες οι πληροφορίες υπάρχουν στην ιστοσελίδα του @postasis www.apostasis.eu Επικοινωνία με τον επιστημονικό υπεύθυνο του προγράμματος Μάνθο Σα-ντοριναίο (msantori@ otenet.gr) και με την Δρ. Σταυρούλα Ζώη (voula.zoi@gmail.com).

50 51

To παρόν δημιουργήθηκε στο πλαίσιο της 5ης Πολλαπλασιαστικής Εκδήλωσης του προγράμματος@postasis: Virtual Artistic Laboratory (23-24/1/2020)

οργάνωση: Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών

Φωτογραφίες εξωφύλλου:1. ο Παντελής Ξαγοράρης με υπολογιστή H.P. 9810A και πλότερ H.P. 9862A, Α/Α 3437, Καλλιτεχνικό Αρχείο, Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης2. ο Παντελής Ξαγοράρης εκτυπώνει το έργο Συμμετρίες του κύβου με την εκτυπωτική μονάδα του υπολογιστή UNIVAC 1107 στο πλαίσιο των εκδηλώσεων με τίτλο Κυβερνητική και τέχνη σε διοργάνωση του Ιδρύματος Γκαίτε και του Αθηναϊκού κέντρου οικιστικής του Ιδρύματος Δοξιάδη, Α/Α 3437, Καλλιτεχνικό Αρχείο, Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης

Σχεδιασμός έκδοσης:Σακης Στριτσίδης

Produced in the scope of the 5th Multiplier Event of Erasmus+ @postasis: Virtual Artistic Laboratory (23-24/1/2020)

Organization: Athens School of Fine Arts

Cover photos:1. Pantelis Xagoraris with an H.P. 9810A calculator and a H.P. 9862A plotter, Α/Α 3437, Art Archive, National Museum of Contemporary Art, Athens2. Pantelis Xagoraris is printing the work Symmetries of the cube with the printer unit of the UNIVAC 1107 computer during the opening of the Art and Cybernetics event organised by the Goethe Institute and the Athenian Center of Ekistics of the Doxiadis Foundation, Α/Α 3437, Art Archive, National Museum of Contemporary Art, Athens

Publication design:Sakis Stritsidis

52