мемлекет тарихы история государстваhistory-state.kz/upload/iblock/e6f/journal-_4-_2012_.pdfШәкәрім атындағы семей мемлекеттік

1

мемлекет тарихы история государства № 4, 2012

Буркiтбай Ғелманұлы Аяған - мемлекет тарихы институтының директоры, т.ғ.д., профессор, Қр Ұлттық кеңесінің мүшесi, редакциялық алқаның төрағасы

БАС РЕДАКТОР ГЛАВНЫЙ РЕДАКТОР

Камал Низамұлы Бұрханов - Қазақстан республикасы Парламентi мәжілісінің депу-таты, с.ғ.д., профессор

Мырзатай Жолдасбеков - л.Н. гумилев атындағы еуразия ұлттық университетінің түркітану кафедрасының меңгерушісі, ф.ғ.д., профессор

Жанна Үркімбайқызы Қыдыралина - мемлекет тарихы институты директорының бiрiншi орынбасары, т.ғ.д.

Стивен Уиткрофт - мельбурн универси-тетінің профессоры (австралия)

Турадж Атабаки - заведующий депар-таментом международного института соци-альной истории, профессор лейденского уни-верситета (Нидерланды)

Рафис Абазов - колумбия университеті, профессор (аҚШ)

Абдулвахап Кара - мимар синан университеті, т.ғ.д., профессор (түркия)

Кондрашин Виктор Викторович - д.и.н., профессор Пензенского педагогическо-го института имени в.г. Белинского

Амангелдi Нүркейұлы Қашқымбаев - мемлекет тарихы институты директорының орынбасары, т.ғ.к., доцент

Асқар Бекәділұлы Әбдуалы - м.х. дулати атындағы тараз мемлекеттiк университетінің бірінші проректоры, т.ғ.д., профессор

Ерлан Бәтташұлы Сыдықов - л.Н. гумилев атындағы еуразиялық Ұлттық университетінің ректоры, т.ғ.д., Қр Ұлттық ғылым академиясының мүше-корреспонденті

Шәріпбек Агабайұлы Амирбеков - Шәкәрім атындағы семей мемлекеттік уни-верситетінің ректоры, с.ғ.д.

РЕДАКЦИЯЛЫҚ АЛҚА: РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ:

2

№ 4, 2012 мемлекет тарихы история государства

Мемлекет тарихы ғылыми журнал

Құрылтайшы Қазақстан Республикасы Бiлiм және ғылым министрлiгi Ғылым комитетiнiң «Мемлекет тарихы институты»

мемлекеттік мeкeмeci Бас редактор

аяған Б.Ғ. Бас редактордың орынбасары

Қашқымбаев а.Н. Басылымға жауапты

Бекенова м.с.Дизайн және верстка:

Нургожина Ж.е.Мекен-жайы:

Қазақстан республикасы 010000, астана қ.,

орынбор көшесі, 8 үйминистірліктер Үйi, кіреберiс 14

тел.: +7 (717) 2740-168 Факс +7 (717) 2741-046

е-mail: tarih_institut@mаil.ruhttp://www.mеmti.kz

История государства научный журнал Учредитель Государственное учреждение «Институт истории государства» Комитета науки Министерства образования и науки Республики Казахстан Главный редактор аяған Б.Ғ. Заместитель главного редактора кашкимбаев а.Н. Ответственный за выпуск Бекенова м.с.Дизайн и верстка: Нургожина Ж.е.Адрес: республика казахстан 010000, г: астана, ул. орынбор, д. 8 дом министерств, 14 подъезд тел.: +7 (717) 2740-168Факс +7 (717) 2741-046е-mail: tarih_institut@mаil.ruhttp://www.mеmti.kz

Журнал Қазақстан республикасының мәдениет және ақпарат министрлігінде

тіркелген, 2008 ж. 02 желтоқсанындаесепке қою туралы күәлік № 9717-Ж.

Қайта басуда, микрофильмдеу және көшірменің өзге де үлгілерінде

журналға сілтеме жасау міндеттіЖурнал редакциялық алқасының пікірі

мақала авторларының көзқарасымен сәйкес келмеуі мүмкін.

мемлекет тарихы институтының баспасында терілген.

010000, астана қ., орынбор көшесі, 8 үй,

министірліктер Үйі, кіреберіс 14Басылым 500 экз.

Журнал зарегистрирован министерс-твом культуры и информации респуб-лики казахстан 02 декабря 2008 г.свидетельство о постановке на учет сми № 9717-Ж.При перепечатке, микрофильмировании и других формах копирования ссылка на журнал обязательна.мнение редколлегии журнала может не совпадать с точкой зрения авторов статей. отпечатано в типографии института истории государства.010000, г. астана, ул. орынбор, д. 8, дом министерств, 14 подъездтираж 500 экз.

3

мемлекет тарихы история государства № 4, 2012МАЗМҰНЫ

СОДЕРЖАНИЕ

ТӘУЕЛСІЗДІКНЕЗАВИСИМОСТЬ

Кыдыралина Ж.У. Этнополитика суверенного казахстана............................................................5Мухтарова И.А. Безопасность – важнейший приоритет внешней политики казахстана......27

ҚАЗІРГІ ЗАМАН ТАРИХЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК МӘСЕЛЕЛЕРІ

ТЕОРЕТИКО-МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ

СОВРЕМЕННОЙ ИСТОРИИ

Әбушәріпұлы С. Қазақстан тарихын зерттеудің теориялық аспектілері.......................................35

ТАРИХ БЕТТЕРІНЕНСТРАНИЦЫ ИСТОРИИ

Курманов З.К. казахская и кыргызская интеллигенция в борьбе против большевизации страны.................................................................50

МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚОҒАМГОСУДАРСТВО И ОБЩЕСТВО

Табыс Е. Қазақстанның көші-қон саясатының қалыптасуы мен оралмандардың Қазақстанға оралуы жайындағы Қытай деректері...............60Aktayeva L.S. Documents about tragic page in the history of the Kazakh people in funds of central state archive of the republic of Kazakhstan.................67Сергийчук В.И. голодомор в украине и в казахстане: общие черты и различия величай-шей трагедии двух народов..............................74

4


МЕМЛЕКЕТ ТАРИХЫ ИНСТИТУТЫНЫҢ ЖАҢАЛЫҚТАРЫ

НОВОСТИ ИНСТИТУТА ИСТОРИИ ГОСУДАРСТВА

БІЗДІҢ АВТОРЛАРНАШИ АВТОРЫ

5

мемлекет тарихы история государства № 4, 2012НЕЗАВИСИМОСТЬ

Ж.У. Кыдыралина

удк: 323.1(574)»1991/20»

Первый заместитель директора Института истории государстваКН МОН РК, доктор исторических наук, доцент

ЭТНОПОЛИТИКА СУВЕРЕННОГО КАЗАХСТАНААннотация

автор в статье рассматривает влияние этнического фактора на политические отношения, актуальность этнополитического изучения и этнополитического управления политическими процессами и проблему этнополитики как область политического регулирования. Проанализированы подходы в области терминологии этнической сферы. в статье даны основные характеристики этноса и нации, имеющие место в настоящее время в научной среде. По мнению автора, понятия «этнос» и «нация» - это две самостоятельные проблемы. отличительными составляющими нации являются не единство языка и единство культуры, а их многообразие. Этнос является составляющим элементом нации. Нация есть высшая точка развития, является продуктом государственности. рассмотрены и задачи этнополитики, основные превентивные меры этнополитики казахстана, направленные на поддержание и развитие дальнейшего позитивного межэтнического взаимодействия в казахстанском обществе. рассмотрены многообразие подходов к этнонациональной политике; проблемы управления межэтническими отношениями, которые являются основным средством осуществления национальной политики; цели, задачи, функции и значение ассамблеи народа казахстана как символа формирования новой государственной идентичности.

Ключевые слова: этнос, нация, этнополитика, этнонациональ-ный, полиэтническое население, социокультурная система, тюркоязычные государства.

влияние этнического, этно-национального факторов на состояние власти, политические отношения и политическое поведение граждан бесспорно. Этничность при этом может

выступать одним из сильных моментов политической моби-лизации масс и отдельных людей. Этнос – это не абстрактно-философская и историческая категория, а реальный фактор в

6


политике. если этносы и нации –

реальность, то их обустройство – задача государственной политики в современных условиях. в таком понимании этносы и нации являются как объектом, так и субъектом политики и политических процессов. отсюда и актуаль-ность этнополитического изу-чения и этнополитического управления этими процессами. общеизвестно, что этно-национальные традиции, сим-волы стремятся закрепиться и в политических традициях и символах. все это является частью особой области политического регулирования - этнополитики.

как известно, в чистом виде национального вопроса не существует, он тесным образом переплетается с разнообразными социально-групповыми, эконо-мическими, культурными от-ношениями людей. Но нельзя не замечать относительную самостоятельность этнического (национального) фактора, ко-торый проявляется, например, в существовании национальных интересов, специфическом для каждого народа видении своей судьбы в истории, огромном значении в общественной жизни национального языка, тради-ций, национальной культуры, национального сознания. а это предполагает взвешенный научный анализ роли и места

этнического (национального) фактора в общественной жизни в прошлом, настоящем и в перспективе, и осуществление на этой основе действенной и дальновидной политики. тут важна познавательная и регулирующая роль этно-политики. Попытки же реали-зовать национальную жизнь теми или иными произвольными актами и указами, как показала история, оказали самое пагубное влияние на межэтнические отношения.

Этнополитика во всех своих проявлениях качественным образом должна постоянно совершенствоваться в демо-кратическом государстве. соответственно, по мере на-полнения этнополитики демо-кратическим содержанием, меняются и ценностные ориен-тации самосознания, как нации (этноса), так и нации-государства, граждан страны, независимо от их этнической принадлежности. Этнополитика – это поиск оптимального баланса этнонациональных и государственно-национальных интересов, обеспечение их гармоничного сочетания и взаимодействия.

думается, будет разумным полагать, что сохраняет во мно-гом значение традиционной ме-тодологии исследования нацио-нального вопроса, прежде всего, положение о неразрывной связи

7


социального и национального. Национальное, как и любое социальное явление, находится в постоянной борьбе за свое самоутверждение и выживание. ошибкой, с другой стороны, было бы абсолютизировать, как зачастую было в прежние времена, тот или иной принцип, забывая о постоянно меняющейся роли национального (этнического) фактора в общественной жизни, содержания национального вопроса в ту или иную эпоху.

со временем меняются подходы и в области тер-минологии этнической сферы. так, понятие «нация» заменяется или подменяется понятием «этничность», «национальное самосознание» – термином «этническая идентичность» и т.д.

различаются понятия «национальная политика» и «этнополитика». термин «национальная политика», пожалуй, относится к числу перегруженных в смысловом отношении, расплывчатых, эвфе-мистичных терминов. в этом роль сыграла советская традиция его смыслового употребления. согласно традиции, национальная политика понималась как система законодательных, социально-экономических, политических, организационно-правовых и других мер по своевременному учету, согласованию и реализа-ции национальных интересов, разрешению противоречий в

сфере национальных отношений.На Западе, в странах азии,

африки сегодня принят термин «этнополитика», который выс-тупает как интегративное выражение экономики, политики и культуры общества, с точки зрения современного положения и самочувствия этносов, перспектив их развития и сотрудничества в данном государстве.

Национальная политика, согласно современной между-народной политической тер-минологии, - это внутренняя и внешняя политика государства.

однако появление новой терминологии и исследователь-ских методик не привело к унификации терминологичес-кого пространства национально-этнической сферы. так, такие базовые понятия, как «этнос», «нация», «народ» в современной отечественной и зарубежной ли-тературе хорошо разработаны, но тем не менее по-разному определяются. так, вокруг понятия «этнос» до сих пор ведутся ожесточенные споры, а общепринятого, установленного определения его не существует. и причина этого заключается в том, что сам по себе этот объект представляет собой очень сложное, динамичное и изменчивое в историчес-ком времени и пространстве социальное образование. По-жалуй, единственной лишь общепринятой характеристикой,

8


относящейся к этносу, является признание его как исторической формы общности людей, но и этого недостаточно для характеристики природы и сущности данного объекта. современные учебники этнологии стремятся уйти от точного определения понятия «этнос» и дать его описательную характеристику.

термины «народ», «нация» не имеют однозначной этно-национальной трактовки. с одной стороны, под понятием «народ» обычно имеется в виду все население страны, но такое же понимание часто привносится в слово «нация», с другой стороны, оба термина могут пониматься и как определенная национальная общность. Поэтому многие исследователи считают понятия «нация», «этнос» и «народ» тождественными. во многом это связано и с лингвистическими особенностями английского языка, в котором понятие «nation» обозначает одновременно нацию, народ и государство, т.е. в английском языке смысл этого термина связан с гражданством людей, а в русском – с этничностью. смысловое значение «нации» как синонима государства воз-никло в хх в. и закрепилось в многочисленных терминах – ооН, национальная гвардия, национальное законодательство и т.д.

в понятие «нация» вкла-дывается нечто большее, чем

родство. в научной литературе принято трактовать понятие «нация» в зависимости от конкретного его применения – или как совокупность граждан одного государства, особенно в международно-правовых от-ношениях, или как высшую форму этнической общности с общим языком, экономическим укладом, территорией, культурой, психологией и т.д., если речь идет об этнокультурных проблемах и явлениях. именно в этом контексте понятие «нация» может считаться тождественным понятию «этнос».

таким образом, трактовки понятия «нация» в мировом научном сообществе разно-образны. упрощая, можно свести их к двум формулировкам: государственная нация и культурная (этническая, этнокультурная) нация. Первая предполагает, что нация образуется на основе существующего государства. вторая – делает акцент на этнокультурном аспекте и считает, что нация есть нечто этнически однородное и может возникнуть и существовать вне государства, вне политического процесса и хозяйственных связей. итак, термин «нация» в своем содержании имеет этническое и политическое измерение.

современный подход позво-ляет определить принадлежность человека к нации прежде

9


всего его государственной принадлежностью, а отнюдь не этнической. Нация трак-туется, согласно приори-тетному западному подходу, как политическая общность, политическая нация (совокуп-ность граждан одного государства, согражданство), а не этническая категория. иными словами, нация - это государственная, социальная принадлежность индивида, а не его антропологическая и этническая определенность.

из приведенного краткого обзора ясно, что понятия «этнос» и «нация» не должны приравниваться друг другу, это две самостоятельные проблемы. хотя, как замечено, во многом признаки нации совпадают с признаками этноса. Но все же от-личительными составляющими нации являются не единство языка и единство культуры, а их многообразие. Этнос является составляющим элементом на-ции. Нация есть высшая точка развития, является продуктом государственности.

Этнос и нация - явления, относящиеся к разным социальным сферам. сущность этнической общности наиболее ярко проявляется в этнических процессах: этнической асси-миляции, этнического слия-ния, этнического включения и этнического расщепления. они происходят стихийно и во многом независимо от сознания и воли

людей.сущность же нации

наиболее отчетливо выражается в национальных движениях, которые представляют собой деятельность масс людей, направленную к достижению определенных целей, причем чаще всего политических. каждое такое движение имеет определенную программу. Национальные движения в отличие от этнических процессов относятся к сфере политики. они представляют собой один из видов политических движений. Нация в этих движениях выступает как определенная общественная, прежде всего политическая, сила, с которой надо считаться.

Нация есть нечто не-пременно предполагающее опыт государственно-правового строительства. в любом случае этническая принадлежность еще не характеризует принадлежность к той или иной нации. можно быть китайцем по своему этническому происхождению и считать себя принадлежащим к американской нации. Нация же - это государственная, социальная, культурная при-надлежность индивида, а не его антропологическая и этническая определенность.

таковы основные характе-ристики этноса и нации, имеющие место в настоящее время в научной среде. Политика призвана обеспечивать

10


гармонию этнонациональных и государственно-национальных интересов. в нации-государстве отражен синтез этнической и политической идентичности. оптимальна модель, когда обе они основаны на толерантности и согласии, поднимаясь на общность гражданского уровня, при чувствительном восприятии общих этнокультурных корней, ценностей и идей.

Этнонациональное много-образие – позитивный фактор развития, препятствующий уни-фикации общностей и культур. Энополитические процессы включают в себя моменты как собственно этнические, так и собственно политические, а также сложные моменты их взаимодействия и единства.

Этничность в своей основе сама по себе всегда содержала в себе определенный политический заказ и политическую окраску, становилась не только поводом прогресса, но и кризисов. и задача этнополитики – своевременное управление этими процессами на благо этнического развития и процветания нации-государства.

легитимность власти в полиэтничном обществе во многом зависит от самочувствия этнонациональных общностей, их прав, перспектив развития.

государство, будучи формой существования национальной целостности, самым активным образом влияет на всю сферу

этнонациональной жизни, на реализацию национального по-тенциала, качество националь-ной жизни.

«Этнос» развивается в тесной взаимосвязи с государством и сильно зависит от него, как и государство от этноса.

имея аппарат принуж-дения, государство должно организовывать функциониро-вание этноса в целях гармониза-ции интересов его различных этнокультурных и социальных слоев. На общенациональном уровне это означает, что главная задача государства заключается в гармонизации интересов ос-новного этноса и консолидации вокруг него представителей этнических меньшинств, вхо-дящих в структуру общества. Прежде всего, государство должно участвовать в эко-номической жизни основного этноса и этнических меньшинств, так как процессы производства, распределения, обмена и потребления ресурсов, и вызвали к жизни государство, способное урегулировать эти отношения в интересах этноса.

На протяжении последних нескольких десятилетий ис-следователи были в поиске такого состояния политической системы, при котором этнос и государство осознавали бы необходимость сохранения и упрочения государства как фор-мы политической организации

11


этноса. и пришли к общему выводу – такого состояния можно добиться только тогда, когда политическая система будет складываться на основе принципов национального государства, в котором нет места недопониманию и враждебнос-ти на почве социальной, экономической, языковой или иной дифференциации внутри основного этноса государства.

важнейшее значение в демократизации национальных движений имеет массовое распространение чувств толе-рантности, инонациональной терпимости, взаимоуважения представителей различных наций, пропаганда в обществе образцов культуры и достижение компромисса. При этом сми не должны становиться на защиту интересов только лиц определенной национальности, усугубляя различия между национальными группами, спо-собствуя расширению чувств инонациональной неприязни, распространению ксенофобии и националистических пред-рассудков.

в условиях Независимости казахстана перед страной стоят новые задачи. важнейшей задачей этнополитики является свободное развитие каждой этнической группы в составе полиэтнического населения страны. гармонизация межэтнических отношений в независимом казахстане во

многом зависит от успехов укрепления рыночных основ экономики и совершенствования государственности как свободно-го согражданства населяющих страну этносов, успешного решения всего комплекса проб-лем модернизации общества, полноценной интеграции госу-дарства в мировое сообщество на демократических началах.

Нашей стране необходима превентивная этнополитика. ею, по нашему мнению, может быть, прежде всего, социально ориентированная государственная политика, улучшение условий жизни всех этносов, всех людей в стра-не, стабильная экономическая ситуация. среди основных превентивных мер этнополити-ки казахстана, направленных на поддержание и развитие дальнейшего позитивного меж-этнического взаимодействия в казахстанском обществе, следует назвать:

- формирование общенацио-нальной идеи, основанной на парадигме «единство в многообразии», культурного плюрализма как основы поли-этничного общества;

- разработка новых идеологем и ценностных установок;

- проведение общенацио-нальных мероприятий по развитию этнических культур, традиций и языков;

- дальнейшее развитие

12


потенциала действующих и создание новых специальных институтов по укреплению межэтнического и межконфес-сионального согласия.

сейчас, в эпоху бурных цивилизационных процессов, как никогда раньше остро стоит вопрос о месте казахстана и казахской нации в мировом сообществе, о выборе пути развития страны, перспективах казахского этноса в системе межэтнических отношений. разрешение этих вопросов необходимо для дальнейшего укрепления моло-дой казахстанской государствен-ности.

в современный период развития казахстанской госу-дарственности идет процесс переосмысления своих нацио-нальных интересов. известно, что каждая эпоха предполагает свои методы национальной политики. в период советской власти принципы национальной политики являлись продолжением коммунистической идеологии с объединительной идеей интер-национализма, доминирования принципов социалистической демократии и идеи формирования общенародного государства – государства «новой общности – советского народа».

На казахском этносе как государствообразующем этносе лежит большая ответственность за сохранение внутриполитической стабильности и межэтнического и

межконфессионального согласия в современном казахстане.

в то же время, неблаго-приятное социально-психологи-ческое самочувствие казахского большинства в казахстане, их неудовлетворенность поло-жением родного языка, а также нарастание в их среде социального антагонизма может привести к активной эксплуатации негативных на-строений различными по-литическими силами. Это может стать серьезным вы-зовом для казахстанского общества в будущем, поскольку сохранение межнационального мира и внутриполитической стабильности в казахстане в значительной мере зависят от социального самочувствия казахского большинства. долгосрочная стабильность казахстанского общества осно-вано на стабильном развитии государствообразующего этноса страны.

одной из главных целей регулирования межэтнических отношений определяется стрем-ление к согласию этносов, недопущение ущемления нацио-нальной психологии и этничес-ких интересов. общеизвестно, что невозможно решить этнические проблемы раз и навсегда, межэтнические противоречия в реальном обществе происходили и будут происходить в даль-нейшем. Поэтому выявление

13


и своевременное разрешение противоречий в области меж-этнических отношений всегда должно находиться в поле зрения государственной этнополитики.

Нынешние реалии подтверж-дают крайнюю востребован-ность реалистической, все-сторонне обоснованной этно-национальной политики. На государственном уровне должен утвердиться системный, взвешенный и свободный от былых стереотипов взгляд на национальные (этнические) проблемы, нормой должна стать опора на научный анализ и прогноз, учет общественного мнения и настроений. Порой реакция властных структур на возникающие в межэтнических отношениях коллизии бывает импульсивна. межу тем, как свидетельствует история, ошибки в национальной сфере труд-но поправимы. Этнополитика не должна иметь характер деклараций и намерений, не обеспечиваемых соответствую-щими механизмами выполнения принимаемых решений.

Этнический фактор действует неоднородно и в разных направлениях, дает о себе знать неожиданно и в нестандарт-ных обстоятельствах, потому важно владеть средствами и методикой реагирования на него в соответствии с целями и задачами этнонациональной политики. общеизвестно, что

без основательной теоретичес-кой платформы, без глубокого теоретического осмысления ситуации этнонациональную политику выстроить нель-зя. отсюда значимость этно-политической подготовки поли-тиков и управленческих кадров в полиэтничном государстве, формировании этнополитичес-кой культуры общества и гражданина.

Благоприятный этнический климат в казахстане во многом является следствием проводимой государственной политики, кото-рая всегда была приоритетной для нашего государства.

так же, как различаются понятия «этнос» и «нация», принято разграничивать понятия «этническая политика» и «национальная политика». для развития этносов и становления нации государство осуществляет определенную политику по отношению к данным объектам. трудность заключается лишь в том, чтобы разграничить эти два вида проводимой политики.

в современной политоло-гической литературе под этнической политикой пони-мается политика внутри государства по отношению к этническим меньшинствам, эт-ническим группам. Этнические группы на основе оценки и определения своих позиций к действующим в обществе законам проявляют свое отношение к

14


государственности, обществу.Нация, как отмечалось, -

продукт государственности, высшая точка этнического раз-вития. Национальная политика предполагает обеспечение об-щенациональных интересов страны и функционирования общегосударственных сфер общественной жизни. таким образом, этнополитика имеет более узкий объект своего воздействия, чем национальная политика. Этнополитика явля-ется неотъемлемой частью национальной политики и не должна отделяться от нее. Этнополитика выражает интересы населения, а нацио-нальная политика – интересы государства.

Целями национальной поли-тики могут являться националь-ная консолидация, межэтничес-кая интеграция, достижение национально-государственного суверенитета.

Национальная политика в сложных современных условиях в полиэтнических государствах основывается на следующих научно обоснованных принци-пах:

1) научный анализ и творческое осмысление осуществляемой в стране и за рубежом национальной политики;

2) нерушимость терри-ториальных границ национально-государственных образований;

3) учет взаимосвязи ре-

форм в этнополитической, политической, духовной и других сферах. основой национальных отношений являются нор-мально функционирующие экономика и потребительский рынок, денежное обращение, сбалансированный межгосу-дарственный обмен;

4) целостность национальной политики, учет взаимосвязи всех ее компонентов;

5) обеспечение государством условий для этнических мень-шинств в развитии экономики, культуры, сохранении среды обитания;

6) формирование этики меж-этнических и межнацио-нальных отношений, исключение всех форм насилия и дискриминации [1]. структурно национальная политика состоит из разных этапов реализации, приоритетов. в ней выражены стратегии, рассчитанные на длительный период, цели и задачи, требую-щие концептуального подхода, программного планирования, а также ближайшие задачи. она разрабатывается, исходя из особенностей страны, уровня ее социально-экономическо-го развития. Политика по отношению к этносам должна быть сопряжена с экономичес-кой, социальной, культурно-образовательной, демографи-ческой и другими видами государственной политики, в комплексе с которыми и может

15


быть реализована национальная политика.

в государственной политике и общественном сознании применительно к сфере управления и обеспечения интересов и прав граждан используется также понятие «этнонациональная политика» как совокупность мер и задач по обеспечению согласования и сочетания интересов, как в целом нации (государства), так и этнических общностей в стране.

Этнонациональную политику отличает многообразие подходов к ней. Это определяется многообразием объектов и субъектов межэтнических и других общественных отношений, а также, как справедливо отмечается многи-ми исследователями, все еще отсутствием аргументированной трактовки ее теоретико-мето-дологических оснований.

Этнонациональная поли-тика может варьироваться в зависимости от объекта, на который направлено ее действие:

«- политика в отношении этнических групп (субъект – государство, объект – этносы) – политика, направленная на сами группы;

- политика, направленная на отношения между этносами (объект - этнос<>этнос) – объединительная интеграционная политика, направленная на сближение групп;

- политика, направленная на народ как единую общность (объект – народ= казахстанцы) – гражданская политика в отношении единой группы, как государственной территориальной общности;

- политика в отношении этнополитической ситуации (объект-ситуация, процесс) – государственный менеджмент, регулирование и управление этническими процессами» [2].

При всем разнообразии этнополитики государства и подходов к ней ее содержание выражается в последовательном осуществлении следующих стадий:

1) разработка научно обоснованной концепции развития этнополитики в стране, изучения состояния межэтнической ситуации, динамики и перспектив развития этнополитической и этнокультурной ситуации;

2) разработка стратегических и тактических мероприятий, исходя из соответствующих стратегических и тактических задач этнонациональной поли-тики;

3) практическая реализация намеченных мероприятий с их корректировкой в зависимости от изменений ситуаций.

Управление межэтнически-ми отношениями является основным средством осущест-вления национальной политики.

16


оно представляет собой спе-цифический вид деятельнос-ти государства, общественно-политических организаций, планомерное, сознательное, целенаправленное воздействие на развитие межэтнических отношений с целью достижения определенных целей.

в демократическом обществе высшая цель управления состоит в том, чтобы оптимизировать развитие, упрочение и со-вершенствование всей системы межэтнических отношений.

Проблема управления меж-этническими отношениями ис-ключительно многогранна, что обусловлено многогранностью самих этих отношений, про-низывающих в полиэтичном государстве все стороны общественной жизни. По-этому она должна решать-ся совместными усилиями теоретиков и практиков, уси-лиями представителей всех наук, изучающих теорию и практику национальной жизни в полиэтнических государствах.

осуществление научного управления предполагает выявление важнейших аспектов этнической жизни, требующих постоянного внимания и регулирования. Необходим также комплексный подход при анализе этнонациональных проблем, учитывающий все стороны межэтнических отношений: экономические, социальные,

политические, культурные, язы-ковые психологические и др.

Под управлением межэтни-ческими отношениями под-разумевается: во-первых, выявление и познание объек-тивных закономерностей, тенденций развития этносов, межэтнических отношений и разработка на этой основе оптимальной социальной политики в этносфере, вытекающей из учета объективных условий и соотношения взаимодействующих факторов; во-вторых, целенаправленное руководство ее развитием, в т.ч. планирование, организация, регулирование и контролирование; в-третьих, своевременное обнаружение и преодоление противоречий и препятствий на пути оптимального развития межэтнических отношений; в-четвертых, обоснование стабильности, прочности и дальнейшего совершенствования структурно-функционального единства системы, ее способности избавляться от аномалий и негативных отклонений.

межэтнические отношения относятся к числу трудно управляемых объектов. Это деликатная сфера, здесь нужен осторожный, тонкий подход. Поэтому управление межэтническими отношениями требует особой чуткости и осмотрительности во всем, что затрагивает интересы

17


каждого этноса, национальные чувства людей, своевременного разрешения возникающих в этой сфере вопросов.

в основном управление в данной сфере осуществляется не непосредственно, а опосредовано через экономические, социаль-ные, духовные, демографичес-кие, миграционные и иные факторы общественной жизни. Преобразования разных аспек-тов межэтнических отношений осуществляется неравномерно, что обусловливается свое-образием и особенностями проявления этнического фактора в каждой из сфер общественной жизни.

критерием эффективности управления этнонациональ-ными является стабильность межэтнических, межконфес-сиональных отношений, уста-новление межнационального со-гласия и мирного сожительства. управлять этнонациональными отношениями – значит делать все необходимое для экономического, социального, духовного прогрес-са всех этносов в полиэтническом обществе. если полиэтничность государства из фактора слабости становится одним из факторов силы и могущества, значит управление этнонациональной сферой осуществляется на ос-нове продуманной, взвешенной национальной политики [3].

в мире используются раз-личные модели этнической или

этнонациональной политики. Этнополитика в полиэтничных государствах может быть направлена на ассимиляцию, межэтническую интеграцию, национальную консолидацию. осуществляемые в разных странах модели этнополитики отличаются значительным разнообразием. они сводятся к двум основным моделям – ассимиляторской и мультикультурной.

в качестве оптимальной для казахстана модели, нередко, приводятся примеры таких полиэтничных стран, как сШа, канада, австралия, россия. При этом подчеркивается не только полиэтничный состав, но и масштабы территорий, сходство природно-климатических усло-вий, ландшафт. Но в отличие от американцев сШа, канадцев, австралийцев народ казахстана не является нацией-иммигрантом. россия является федеративным государством.

Популярную в первой половине хх века концепцию «плавильного котла», ассимиляции новых «волн» иммигрантов на основе англо-американских ценностей, в 70-е годы сменила концепция м у л ь т и к у л ь т у р а л и з м а (этнического многообразия). усиление этничности в 60-70-е годы привело к отказу от концепции «плавильного котла». Правительство сШа взяло курс на сохранение этнокультурного

18


многообразия американцев.казахстанская модель этно-

политики может базироваться на этническом многообразии, самобытности всех этносов казахстана при одновременном укреплении гражданской иден-тичности, казахстанского патрио-тизма.

государственная политика в сфере межэтнических отношений в стране основывается на идеалах свободы, равенства и согласия, принципах казахстанского патриотизма, взаимоуважения и взаимной поддержки всех членов общества, исходит из цели строительства казахстана как общего дома для всех проживающих в нем этносов. в конституции республики казахстан запрещается разжи-гание расовой, националь-ной, религиозной, сословной и родовой розни. Законы казахстана обеспечивают права человека вне зависимости от той или иной этнической принадлежности. основным подходом казахстанского законодательства является формирование гражданского общества, равноправие всех граждан республики. стратегия политики в сфере межэтнических отношений определена в государственных концепциях этнокультурного образования и языковой политики в стране.

Подчеркивая, что концеп-туально в этнополитике

государства народ казахстана рассматривается как политичес-кая общность граждан, а не как новая этническая общность, следует в то же время отметить, что одной из главных задач этнополитики определяется не-допущение политизации меж-этнических отношений.

сегодня на постсоветском пространстве для многих независимых стран характерна ситуация, когда сохраняются элементы советской схемы орга-низации многонациональной страны по принципу этничес-кой иерархии. различие в принципах этнонациональной организации государства – «советской» и «современной европейской» - лежит между двумя подходами: этнической иерархией и равенством этносов. европейский подход основан на том, что этническая принадлежность не определяет гражданства. основной принцип – проживание в данной стране. именно это лежит и в основе казахстанского принципа, когда в стране проживают в первую очередь казахстанцы как единая общность. такой подход не умаляет, как в советской систе-ме, значения национальности, т.к. каждая этническая группа имеет право на развитие своей национальной культуры, языка, поддержку их со стороны государства. и принципиальное различие здесь состоит в том,

19


что нет утопического плана создания новой общности по типу «советского народа». многообразие не исключает единства.

устранение этнонациональ-ной иерархии – первый шаг на пути построения гармоничного и процветающего общества.

важное значение приобретает вопрос об идее, которая станет основой консолида-ции казахстанского общества. Не в последнюю очередь по этой причине Президентом казахстана было инициировано создание ассамблеи народов казахстана, которой придается огромное значение как сим-волу формирования новой госу-дарственной идентичности.

созданная 1 марта 1995 года указом Президента независимого казахстана Н.а. Назарбаева ассамблея народов казахстана объединяет все национально-культурные центры и всех представителей этнических общностей, населяющих нашу страну, и носит высокий статус консультативно-совещательного органа при Президенте республики казахстан.

о своем детище Президент Н. Назарбаев через несколько лет в своей книге «казахстанский путь» упоминал: «мы создали уникальный инструмент межнациональных отношений в лице ассамблеи народа казахстана. Ни в одной стране

мира нет подобного авторитетного и представительного инструмента национальной политики» [4, с 98].

Благополучие народа, социальная, экономическая и политическая стабильность, гражданский мир и общественное согласие – таковы ориентиры современного казахстанского пути в актуальных терминах государственной политики Президента Н.а. Назарбаева.

деятельность ассамблеи на-правлена на решение следую-щих приоритетных задач:

- содействие сохранению межнационального согласия и стабильности в стране;

- выработка предложе-ний по проведению госу-дарственной политики, спо-собствующей развитию дружественных отношений между представителями нацио-нальностей, проживающих на территории казахстана, содействие их духовно-куль-турному возрождению и развитию на основе соблюдения принципа равноправия;

- содействие обеспечению учета многообразных националь-ных интересов в проводимой государством национальной по-литике.

к функциям ассамблеи наро-дов казахстана относятся:

- культурно-просветитель-ская;

- возрождение и пропаганда

20


национальных культур, язы-ков, традиций; формирование казахстанского и национального патриотизма;

- коммуникативная;- укрепление межнациональ-

ного единства и согласия на осно-ве мониторинга межэтнических отношений;

- консультативно-совещатель-ная;

- выработка рекомендаций и предложений по проведению государственной политики, спо-собствующей развитию дру-жественных отношений между представителями националь-ностей, проживающих в казахстане.

ассамблея народов казахстана стала институцио-нальным координатором меж-этнических отношений в поликультурном казахстанском обществе, способствует укреп-лению суверенитета государ-ства, интеграции в мировое со-общество, укреплению имиджа государства на международ-ной арене. ассамблею народов казахстана называют не просто детищем Президента, а великим его триумфом [5].

26 апреля 2002 г. была принята и утверждена главой государства стратегия ассамблеи народа казахстана.

в 2005 г. исполнилось 10 лет со времени создания этого уникального общественного инс-титута.

каждая сессия ассамблеи является весьма важным, значимым и ожидаемым мероприятием для всех казахстанцев. ведь в рамках ее заседаний затрагиваются первостепенные вопросы госу-дарственного строительства, такие как сплоченность и единство казахстанского народа, укрепление общественной ста-бильности и согласия. все это фундаментальные параметры и ключевые установки политики, настойчиво и последовательно проводимой в жизнь Президентом страны Н. Назарбаевым.

ассамблея народа казахстана была инициатором проведения двух референдумов по продлению полномочий главы государства и принятию новой конституции. она активно участвовала в подготовке ряда законопроектов: «об общественных объеди-нениях», «о культуре», «о языках в республике казахстан» и др.

история современного казахстана показывает, что Президент всегда неустанно направляет всю свою энергию и волю на укрепление самого главного богатства страны – дружбы и доверия между людьми. По словам члена совета ассамблеи народа казахстана с.а. дьяченко, глава государства дает четкий сигнал обществу о том, что ему дороги все казахстанцы, независимо от национальности и вероисповедания. созданная

21


главой государства ассамблея народа казахстана стала уникальным инструментом реализации национальной поли-тики государства, в основе которой лежит принцип равенства возможностей всех граждан. ассамблея народа казахстана позволяет целенаправленно создавать широкий коридор возможностей для гармоничного сохранения этносами своей национальной формы в рамках единой социокультурной системы, на базе единой гражданской позиции. роль ассамблеи заключается в принципиальной поддержке и дальнейшем разви-тии гармоничного культурного многообразия, религиозных сво-бод и межконфессионального диалога [6].

изучение сочетания раз-личных факторов (языкового, миграционного, религиозного и т.д.) показывает, что для качественного и глубокого про-гнозирования ситуации в сфере межэтнического взаимодействия необходимо создание надежной базы данных и постоянный мониторинг происходящих процессов. Поэтому указом Президента рк «об укреплении института ассамблеи народов казахстана» от 23 апреля 2005 г. было предусмотрено создание при Правительстве исследовательского центра по проблемам межэтнических отно-шений [7].

в марте 2005 года Правительство приняло по-становление, по которому ставка сборов за регистрацию республиканских филиалов н а ц и о н а л ь н о - к ул ьт у р н ы х объединений была снижена с 20 до 2 минимальных расчетных показателей. Этот конкретный практический шаг стал катализатором развития самобытных национальных куль-тур представленных в республи-ке этносов.

со времени своего создания ассамблея народа как уникальный общественный институт эволюционизировала до конституционного органа. Постепенно ассамблея освоила законотворческую деятельность: девять депутатов, согласно новым конституционным изменениям, избранных от аНк, активно работают в мажилисе Парламен-та республики казахстан и представляют депутатскую груп-пу «Жаңа Қазақстан» [8, с 53].

укрепляется связь ассамблеи с партией «Нур отан» во благо дальнейшего развития значимых для всего казахстанского об-щества ценностей.

в высшем законодательном органе страны депутаты от ассамблеи и партии «Нур отан» совместно плодотворно работали над рассмотрением законопроекта «об ассамблее народа казахстана». После своего принятия этот Закон

22


закрепил правовые основы ассамблеи и позволил наиболее полно реализовать ее высокий конституционный статус.

состоявшаяся в 2009 г. в астане во дворце мира и согласия под председательством Президента страны, Председателя ассамблеи народа казахстана Нурсултана Назарбаева очередная хV сессия ассамблеи народа казахстана имела повестку дня: «Национальное единство – наш стратегический выбор». в работе сессии приняли участие руководители республиканских и региональных этнокультур-ных объединений, депутаты Парламента, руководители центральных исполнительных органов, политических партий, религиозных конфессий, НПо, глав дипломатических миссий иностранных государств, представители международных организаций и сми. в своей речи на сессии ассамблеи глава государства отметил, что уникальная казахстанская модель единства полиэтнического общества выдержала новое испытание – испытание глобальным финансово-экономическим кризисом. Национальное единство, сплоченность казахстанцев являются базой, на которой основывается и развивается казахстанская государственность. обеспечение национального единства будет оставаться

одним из стратегически важных приоритетов государственной политики [9].

Проведение ежегодных сес-сий ассамблеи народа казахста-на, безусловно, является знако-вым событием в общественно-политической жизни страны. и примечательно, что на каждой сессии этого общественного института озвучиваются новые идеи и инициативы политической важности. На очередной хV сессии аНк был обнародован проект доктрины национального единства, о необходимости раз-работки и принятия которой го-ворил Председатель ассамблеи, глава государства еще на предыдущей сессии. Несомнен-на роль таких документов, воплощающих в себе основные задачи и направления работы по дальнейшему продвижению в обществе идей толерантности, взаимоуважения людей разных культур, языков, этнической и религиозной принадлежности, укреплению единства всего населения и следованию на практике этим ценностям. ведь любая политика, ее реализация процедурно предполагает сна-чала идейные начала, поиск и инициирование новых подходов, ориентиров в той или иной сфере.

в своем докладе Президент акцентировал внимание на необходимости повышения эффективности деятельности

23


ассамблеи народа казахстана, расширения ее связи с научно-экспертным сообществом, со всеми институтами гражданско-го общества, с молодежью. Прозвучал ряд новых идей, определяющих новые направ-ления деятельности всех госу-дарственных и общественных структур по укреплению межэтнического согласия, фор-мированию казахстанской иден-тичности, дальнейшему развитию государственного языка.

Представляется особенно важным обеспечивать и через механизм ассамблеи народа казахстана дальнейшее реаль-ное взаимодействие власти и общества как взаимовлияющий процесс, ведь только тогда реализуются необходимые для политической системы функции целеполагания, входа и выхода. для выработки и реализации эффективной государственной политики в межэтнической сфере необходимы обратная связь, всесторонняя инфор-мированность, расширение се-ти общественных площадок и вынесения экспертных оценок о происходящем. Предложенный на сессии проект доктрины национального единства широко обсуждается в казахстанском обществе, среди научной общественности.

в своем интервью газете «литер» 23 февраля 2010 г. о. сулейменов сказал: «На планете

обитают от пяти до семи тысяч этносов – племен, народностей, национальностей. и только около двухсот из них дали свои названия государствам, граждане которых получили статус наций. такой чести удостоились и новые государства. в их ряду и казахстан. все эти нации – казахстанская, узбекистанская и другие – в 1992 году стали полноправными членами организации объединенных Наций (ооН). в ее списках нет «узбекской» или «казахской», или «русской» наций. только именем государства обозначаются. мы еще не привыкли к этому, вот почему и возникают споры. Постепенно массово усвоим, что «нация» обозначает гражданство, а «национальность» – этнос. Почему нам необходимо знать эти подробности? Наша республика все активнее вписывается в планетарный контекст, в глобальное сотрудничество. давно сложился стандарт данных международных пас-портов – гражданство, Ф.и., дата рождения, дата выдачи... и никакой «пятой графы» – национальность. спорить с этим бессмысленно. различия в значениях политических терминов «национальность» и «нация» не во всех языках успели закрепиться, не всеми политиками даже с юридическим образованием осознаются. а двадцать лет назад и подавно»

24


[10].Политические события в

нашей стране в части дискуссии о доктрине национального единства вызвали шумные обсуждения в среде казахской интеллигенции.

следует подчеркнуть важ-ную роль интеллигенции в данном общественно значимом мероприятии. ведь именно интеллигенция должна выступать стабилизирующим фактором в межэтнических отношениях. еще в 1998 г. Президент страны Н.а. Назарбаев так говорил о нравственном и политическом выборе интеллигенции: «мы должны сегодня прямо сказать, что к великой чести казахской интеллигенции она все эти годы проявляла сдержанность и мудрость, не позволив выплеснуться эмоциям в призывы к оружию» [11].

выступавшие на хV сессии ассамблеи народа казахстана представители этнокультурных объединений, ученые предложили ряд новых идей, направленных на укрепление нашего единства. так, вице-президент ассоциации корейцев казахстана, ученый-историк г.в. кан говорил о повышении качества изучения истории казахстана в школах, вузах и обществе, подчеркивая, что основой единства и сплоченности общества выступает история [12, с 6].

Нашей стране нужна также

превентивная этнополитика. ею, по мнению многих, может стать, прежде всего, социально ориентированная государственная политика, улучшение условий жизни всех этносов, всех людей в стране, стабильная экономическая ситуация. главной целью работы ассамблеи народов казахстана как раз является создание системы превентивных мер и рекомендаций, чтобы межэтнические отношения не превращались в политические проблемы.

среди основных превен-тивных мер этнополитики казахстана, направленных на поддержание и развитие позитивного межэтнического взаимодействия в казахстанском обществе, следует назвать:

- формирование общенацио-нальной идеи, основанной на парадигме «единство в многообразии», культурного плюрализма как основы полиэтничного общества;

- разработка новых идеологем и ценностных установок;

- проведение общенациональ-ных мероприятий по развитию этнических культур, традиций и языков;

- дальнейшее развитие потен-циала действующих и создание новых специальных институтов по укреплению межэтнического и межконфессионального согла-сия.

25


таким образом, меж-этническое согласие определено у нас приоритетным направ-лением государственной по-литики. государственная поли-тика с самого начала была направлена на обеспечение

полноценного развития и защиты прав этнических групп, с одной стороны, и, с другой, на защиту общечеловеческих и политических прав всех граждан независимо от этнической и религиозной принадлежности.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ1 Политология: краткий энциклопедический словарь-справочник.

– м.: Зевс, 1997. – 250 с. (243).2 абдыгалиев Б.Б. Политизация этничности. – алматы: «Үш

Қиян», 2003. – 184 с. (157).3. тавадов г.т. Этнология: учебник. – м.: Проект, 2002. – 352 с.

(325- 327).4 Назарбаев Н.а. казахстанский путь. – караганда, 2006. – 372 с.5 казанцева о. достояние республики // казахстанская правда. –

2005. – 30 апреля. 6 дьяченко с.а. ориентиры единства // достық-дружба. – 2008.

- № 5(39). - № 5. - с.7.7 комментарий к указу Президента рк от 23 апреля 2005 г. №

1561 «об укреплении института ассамблеи народов казахстана» // казахстанская правда. – 2005. – 30 апреля.

8 Қазақстан республикасының конституциясы. конституция республики казахстан. – астана, 2007. – 304 с.

9 казахстанская правда. – 2009. – 27 октября.10 http: // www.liter.kz.11 выступление Президента Н.а. Назарбаева «Нравственный и

политический выбор интеллигенции // казахстанская правда. – 1998. -18 марта.

12 мы жители одной планеты, пассажиры одного корабля // достық-дружба. - 2009. - № 4-5 (43-44).

ТҮЙІНмақаланың авторы: тарих ғылымдарының докторы, доцент,

Қр БҒм Ғк мемлекет тарихы институты директорының бірінші орынбасары Жанна Үркімбайқызы Қыдыралина.

автор мақалада бір-біріне теңестіруге болмайтын, өздігінен жеке қаралатын екі мәселе «этнос» және «ұлт» түсініктемері туралы жан-жақты қысқаша шолу келтірген.

26


SUMMARYThe author of the article: Zhanna Urkimbayevna Kydyralina, PhD in

history, docent, First Deputy Director of Institute of State history under the Committee of Science, Ministry of Education and Sciences.

In this article, the author presented a brief guide to the understanding of two separate issues “ethnos” and “nationality”, which cannot be equal with each other.

27


И.А. Мухтарова удк: [351.746.1:327](574)

Старший научный сотрудник Отдела Евразийства и сравнительных

политических исследовании Института истории государства КН МОН РК

БЕЗОПАСНОСТЬ – ВАЖНЕЙШИЙ ПРИОРИТЕТ ВНЕШНЕЙ ПОЛИТИКИ КАЗАХСТАНА

Аннотацияавтор статьи рассматривает вхождение казахстана в мировое

сообщество путем развития двустороннего сотрудничества со всеми заинтересованными странами, активную работу в международных организациях; проблему обеспечения международного признания, безопасности и территориальной целостности, включение в мирохозяйственные связи.

Ключевые слова: многовекторная политика, иностранные инвестиции, международный имидж, полиэтнический состав, алматинская декларация, ооН, свмда, оБсе, Нато и ес

с обретением независимости казахстан столкнулся с новыми для него проблемами собственной внешней политики, обороны и национальной безопасности, с проблемами самостоятельного вхождения в мировую экономику и мировое сообщество.

в результате развала советского союза кардинально изменился геополитический расклад, где казахстан занимает выгодное во внешнеполитическом и стратегическом аспектах пространство, связующее европу с азиатско-тихоокеанским регионом, а также россию с южными странами. специфика геополитического положения и полиэтнического состава, уровень развития экономики и

военного оснащения являлись реальной угрозой безопасности казахстана. государство нуждалось в разумной и гибкой дипломатии. в связи с этим перед руководством государства была поставлена задача достойного вхождения казахстана в мировое сообщество путем развития двустороннего сотрудничества со всеми заинтересованными странами и активной работы в международных организациях. Необходимо было обеспечить международное признание, безопасность и территориальную целостность, включиться в мирохозяйственные связи.

в тот период только личные контакты, переговоры с руководителями передовых

28


государств, ведущих эко-номических гигантов, между-народных организаций, а также правильные позиции в процессе разоружения могли переломить ситуацию.

Началу казахстанской мно-госторонней, многовекторной дипломатии положил офи-циальный визит Президента Н.а. Назарбаева в сШа 18-20 мая 1992 года. во время переговоров в вашингтоне «произошла своеобразная сделка: отказ казахстана от ядерного статуса в обмен на политическое признание молодого государства, широкое экономическое сотрудничество» [1]. возможно, именно тогда американский истеблишмент увидел в казахстане надежного, предсказуемого партнера.

таким образом, в начале 1990-х годов казахстан принял ответственное историческое ре-шение и приобрел безъядерный статус. в результате соглашений с ведущими державами страна получила гарантии безопаснос-ти, укрепила государственный суверенитет, территориальную целостность и оградила себя от внешних угроз.

После объявления своей независимости уже 5 марта 1992 года казахстан был принят в ооН. таким образом, молодое государство получило возможность быть активным участником глобальных процессов, находиться в центре

современного цивилизованного развития человечества, иметь доступ к его достижениям в политической, экономической, социальной, гуманитарной и других важнейших сферах деятельности. являясь членом ооН, казахстан имеет собственные конкретные позиции по основным политическим проблемам современности исходя из места и роли казахстана в мировой политике, обеспечения защиты интересов нашего государства, что в свою очередь является чрезвычайно важным. в связи с этим определяющее значение имело первое выступление в ооН Президента рк Н.а. Назарбаева, состоявшегося на 47-й сессии генеральной ассамблеи, в котором были изложены принципы участия независимого казахстана в деятельности этой международной организации, видение ее роли в современ-ном мире. Н.а. Назарбаев впервые предложил отнестись к проблеме безопасности в азии не как к региональной проблеме, а как к мировой. он выдвинул инициативу по проведению совещания по взаимодействию и мерам доверия в азии (свмда). как отметил Н.а. Назарбаев, идея создания органов безопасности и сотрудничества в азии по типу европейских «давно витает в воздухе, но пока не находит широкой поддержки». критики

29


указывают на неоднородность экономической и политической почвы в азии, что «препятствует созданию континентальных структур коллективной без-опасности». однако Президент казахстана подчеркнул: «совсем не обязательно двигаться к единой азиатской структуре и коллективной безопасности сразу по всем этим видам взаимодействия. достаточно начать выравнивание неоднородностей в какой-то одной, например, военно-политической или экономической сфере, а затем искать общие подходы и в других областях сотрудничества» [2].

таким образом, с самого начала, с 1992 года, несмотря на «азиатский» характер проекта свмда, казахстан ставит вопрос шире – не только о проблеме мира и безопасности на азиатском континенте, но и в евразии в целом. отсюда следует, что проект свмда 1992 года стал первым шагом на пути инициативы председательствования в оБсе в 2010 году.

выдвинутые им масштаб-ные внешнеполитические инициативы, стали серьезной заявкой молодого государства на участие в мировой политике и способствовали его признанию во всемирной организации. По инициативе казахстана при генеральном секретаре ооН начал свою работу совет

региональных организаций. еще одним важным

направлением внешней политики казахстана является регион Содружества Независимых Государств. основополагающим событием в становлении сНг стала алматинская встреча на высшем уровне, созванная 21 декабря 1991 года по инициати-ве Президента республики казахстан.

соглашение о создании содружества Независимых государств, алматинская декларация, устав сНг, личные отношения между главами государств создали институциональные и правовые условия для равноправного диалога и сотрудничества по сложнейшим международно-региональным проблемам, многие из которых не имели аналогов в мировой практике. Несмотря на аморфность, сНг в целом выполнило важную историческую миссию содей-ствия становлению суверенных, независимых государств, выбору каждым из них собственного внешнеполитического курса и путей государственного строительства. участники соглашения заявили, что сНг «не является ни государством, ни надгосударственным образованием». При этом весьма примечательно, что уже в алматинской декларации подчеркивается,

30


что государства-участники привержены «сотрудничеству в формировании и развитии общего экономического пространства, общеевропейского и евразийского рынков» [3]. однако, к сожалению, взаимоотношения стран сНг в дальнейшем на деле нередко отличались от того, что декларировалось. распространенным стало представление об сНг как о «бракоразводной конторе». тем не менее, содружество, созданное в алматы, существует столько же лет, сколько и сами независимые государства. обращаясь к мировому сообществу в начале 1994 года Президент казахстана заметил: «надо понять, что сНг – это не государство, не национальное образование, а естественный в сложившихся условиях механизм регионального взаимодействия» [4, с. 28]. Без такого регионального механизма было не обойтись, поэтому на сНг возлагались определенные надежды. однако в реальности они далеко не полностью реализовывались. региональные межгосударственные взаимо-отношения не переходили на новый уровень. в этой ситуации Н.а. Назарбаев в марте 1994 года выдвигает инициативу о формировании евразийского союза государств.

в рамках евразЭс с 1 января 2010 года начал функционировать Таможенный союз россии,

казахстана и Белоруссии. Целью союза является рост взаимной торговли, повышение конкурентоспособности продук-ции трех государств и перспекти-ва вливания новых инвестиций. данная структура является подтверждением дальнейшего углубления интеграционных процессов на пространстве евразЭс, а также возможно закладывает фундамент единого экономического пространства россии, казахстана и Белоруссии [5]. участие казахстана в таможенном союзе обеспечит ему экономическую и политическую стабильность. даст новый импульс дальнейшему развитию конкурентоспособных отраслей экономики и расширит рынок сбыта. все это обуславливает вхождение в вто без серьезных для казахстана последствий.

в современной евразии важнейшее значение в про-тиводействии международно-му терроризму, в укрепле-нии безопасности играет Шанхайская Организация Сотрудничества. Без нее в XXI веке уже трудно предста-вить политический ландшафт континента. как отметил Н.а. Назарбаев 5 июля 2005 года в астане на десятой юбилей-ной встрече главгосударств Шос: «мы с гордостью отмечаем, что из «Шанхайской пятерки», которая занималась сложными вопросами военного

31


приграничного сотрудничества, Шос трансформировалась в авторитетную структуру, которая ставит перед собой двуединую задачу: противодействие между-народному терроризму и раз-витие торгово-экономического и инвестиционного сотрудни-чества. Это говорит о том, что Шос создан не только для сдерживания деструктивных сил, но и для сближения народов на-ших стран в целях их дальней-шего развития» [6]. главным результатом деятельности «шанхайской пятерки» в 1990-е годы стало ослабление длившегося десятилетиями напряжения на пограничных рубежах. «решение погранично-го вопроса с китаем, - заметил Президент казахстана в июне 2006 года, - имело исключитель-но важное значение для всех государств-участников этого процесса. Это способствовало успешному развитию межгосу-дарственных отношений, укреп-лению взаимного доверия и общего понимания проблем взаимодействия» [6].

сотрудничество «шанхай-ской пятерки» за вторую половину 1990-х – и 2000-е годы прошло значительный путь. Шос объединяет казахстан, китай, россию, узбекистан, кыргызстан и таджикистан. организация сформирована на базе соглашения об укреплении доверия в военной области в районе границы

и соглашения о взаимном сокращении вооруженных сил в районе границы, заключенных между казахстаном, россией, кыргызстаном, таджикистаном, с одной стороны, и китаем, с другой стороны, соответственно в 1996 и 1997 годах. Подписанный в москве в 1997 году «уникальный в истории международного права документ позволил запустить механизм военных инспекций приграничных объектов по обе стороны границы бывших постсоветских стран с кНр». и в 2000-е годы, как отметил Президент казахстана, эта «стокилометровая демилитари-зованная зона вдоль границы стала не линией раздела, а рубежом дружбы и взаимного доверия, важным фактором сохранения военно-стратегического баланса в регионе» [7]. Признанием роста авторитета Шос является получение ею статуса наблюдателя при генеральной ассамблее ооН (2004), установление партнерских связей с секретариатами сНг и асеаН.

Председательство казахстана в оБсе хорошая возможность для реформирования экономи-ческой системы, а так же политической и социальной модернизации страны. с другой стороны у казахстана есть шанс стать связующим мостом между странами Нато и ес и неинтегрированными в эту организацию государствами

32


постсоветского пространства. хотя в казахстане и существует не решенные вопросы соблю-дения прав граждан, как подчеркнул в своем выступле-нии марат тажин «казахстан будет предпринимать дальней-шие усилия по либерализации своего законодательства … в соответствии с международными стандартами» [8]. однако на Западе, да и в сНг зарекомендовал себя как бесконфликтный, предсказуемый партнер, и поэтому пользуется всеобщим доверием. и потому руководство в шести влиятельных международных объединениях – свмда, оБсе, организации исламская конференция, Шос, евразЭс и тЮрксоЙ значительно преумножит опыт казахстана в формировании демократических и правовых институтах, начнется новый этап развития гражданского общества.

сочетание глобального, регионального и национального подходов, столь характерное для внешней политики казахстана ярко проявилось в отношениях казахстана с братскими тюрко-язычными государствами.

Что касается взаимоотно-шений в «тюркском» регио-нальном контексте, то казахстан здесь является активным сторонником идеи возрождения великого Шёлкового пути. стержнем этого процесса выступает разработка и

транспортировка энергоресурсов, что будет «стимулировать интеграцию всего региона Центральной азии, кавказа, каспийского и Черноморского бассейнов в глобальные экономические системы». При этом, по убеждению главы государства, здесь есть «широкое поле взаимодействия для всех наших государств по выбору наиболее подходящих текущих и перспективных направлений интеграции». в частности, для тюркоязычных государств «определенную пользу мог бы принести опыт евразийского экономического сообщества», в котором устанавливается «достаточно высокая планка интеграции», по своим основным параметрам близкая к ес [9].

с другой стороны, казахстан проявляет последовательность в продвижении вопроса урегулирования правового статуса каспия, рассматривая «каспийские отношения» как важное звено в общей системе глобальных проблем. в этой связи перспектива транспортного коридора «европа – кавказ – Центральная азия» будет иметь уже «атлантическое направление» [9].

таким образом, установле-ние мирного, позитивного и справедливого миропорядка возможно только при условии международной стабильности и преодоления возникающих

33


угроз. Поэтому региональная и глобальная безопасность – важнейший приоритет внешней политики казахстана. реалии сегодняшнего дня показывают, что проводимая руководством многовекторная политика позволила на перспективу обеспечить бла-гоприятные условия для развития, привлечения крупных иностранных инвестиций и кардинального реформирова-ния общественно-политических и социально-экономических систем. казахстан смог заявить о себе как о равноправном субъекте мировой арены. сложился международный

имидж как бесконфликтного, принципиального и надежного партнера.

казахстан занял в начале XXI века достойное место в мировом сообществе, возрастает его роль в многосторонних структурах регионального и мирового уровня. При этом особой, и успешно вы-полняемой задачей руководства страны является обязательный учет национальных интере-сов суверенного казахстана в условиях формирующей-ся многополярной системы. казахстан активно поддерживает глобальные реконструкции с политической и функциональной точки зрения.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ1 токаев к.к. дипломатия республики казахстан. – астана:

«елорда», 2001. – 552 с.2 выступление Президента республики казахстан Н.а. Назарбаева

на 47 сессии генеральной ассамблеи ооН. Нью-Йорк, 5 октября 1992 г. Национальная безопасность: итоги десятилетия. - астана: «елорда», 2001.

3 алма-атинская декларация, 21 декабря 1991 г. казахстанско-российские отношения 1991-2001 годы. сборник документов и материалов. - алматы, 2001. – с. 455-456.

4 Назарбаев Н.а. евразийский союз. идеи, практика, перспективы. - м., 1997. – 480 с.

5 Заявление президентов российской Федерации, республики казахстан и республики Беларусь по поводу создания таможенного союза // http://evraziaclub.spb.ru/kazaki1.html

6 выступление Президента республики казахстан Н.а.Назарбаева на заседании совета глав государств-членов Шос. астана, 5 июля 2005 г. // www.akorda.kz/

7 выступление Президента республики казахстан Н.а. Назарбаева на заседании совета глав государств-членов Шос в расширенном составе. Бишкек, 16 августа 2007 г. // www.akorda.kz/

34


8 краткий обзор выполнения рк обязательств оБсе в свете предстоящего председательства // www.akorda.kz/

9 выступление Президента республики казахстан Н.а. Назарбаева на VII саммите тюркоязычных государств. стамбул, 26 апреля 2001 г. // www.akorda.kz/

ТҮЙІНмақаланың авторы: Қр БҒм Ғк мемлекет тарихы институтының

еуразиялық және салыстырмалы саяси зерттеулер бөлімінің аға ғылыми қызметкері инара Әлкенқызы мұхтарова.

автор мақалада Қазақстан республикасының егемендік алғаннан кейінгі сыртқы саяси даму жолын баяндайды.

SUMMARYThe author of the article: Inara Alkenovna Mukhtarova , senior

researcher of the Department of Eurasian and Comparative Political Researches of Institute of State history under the Committee of Science, Ministry of Education and Sciences.

In this article, the author made analysis of foreign political development of Republic of Kazakhstan after the independence.

35

мемлекет тарихы история государства № 4, 2012ТЕОРЕТИКО-МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ

СОВРЕМЕННОЙ ИСТОРИИ

С. Әбушәріпұлыудк: 94(=512.122):930.1(510)

Философия ғылымдарының кандидаты,профессор, Түркістан қ.

ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

Аннотация тарихшылар қарастыратын оқиғаларды тудырған тарихи

үдерістердің мағынасы бірдей бағалана бермейді. Ғалымдар фактілердің мән-мағынасын қаншалықты шынайы ашып бере алатындығы, оны заман талабына сай түсініп, ой қорытулары жан жақты мысалдар келтіре отырып талқыланған.

Түйін сөздер: тарих, жалпыфилософиялық ұстаным, эмпирикалық ғылым, теориялық тарих, тарихи процесс, оқиғалар хроникасы.

Өткенді білу бүгініміз үшін керек, сондықтан ол біздің назарымызды өзіне әрдайым аудартып отырады. Біздің жадымыз мағынасы бар нәрсені сақтайды. Әсіресе, ел басқарған жандардың өз халқының тарихынан хабары мардымсыз болса, олар көп қателік жіберіп алады. ағылшын ғалымы г.с. Боллингброк: «история – это философия, которая учит нас с помощью примеров», – деген еді [1]. ал, неміс ғалымы и.г. гредер: «Пространства полны мудрости, человек сотворен, чтобы искать порядок,... чтобы грядущее строить на прошедшем – иначе зачем человеку память, зачем воспоминания», – деп жазған [2]. в.в. алексеев айтқандай, тарихи тәжірибе,

бұл – ұрпақтардың іскерліктері мен білімдерінің сабақтастығы, өткендегі әлеуметтік практиканың жинақталған және қазіргі заман мәселелерінің шешімін табуды қамтамасыз ететін социум қызметінің бейнеленуі. Жалпы, ұлт болып тұтасуымыз үшін, ұлттық санамызды ояту үшін өткеннен сабақ ала отырып, қазіргі жағдайымызды жақсырақ түсіну үшін төл тарихымызға, яғни ата-бабаларымыз тарихына деген құштарлығымызды үдете түсуіміз қажет.

Зерттеу жұмысының мақ-саты тек әлеуметтік-саяси тапсырыспен ғана емес, сондай-ақ тарихшылардың ұстанған құндылықтарының жүйесімен, дүниетанымымен, ұлттық сана-сезімімен анықталады. осыдан

36


барып зерттеушілердің түрлі әдіснамалық (методологиялық) ұстанымдары айқындалады. дегенмен де, тарихшылар саясаттан тысқары да тұра алмайды, олардың зерттеу жұмыстары ұлттық мүдделерге қызмет етуі тиіс. керісінше болған жағдайда, зерттеушінің пиғылы теріс, зерттеу жұмысының түбі шикі болады. м. ломоносов: «...историю россии должны писать природные россияне», – деп бекерге айтпаған ғой. Шынында да, ұлттық өмірдің нәрімен сусындаған жандар ғана өз халқының тарихын жетеғабыл жаза алады, өткен дәуірді, оның «заттылығын» түйсіне алады. Бұл ретте а.Н. толстой былай деп жазады: «каким образом люди далекой эпохи получились у меня живыми? я думаю, если бы я родился в городе, а не в деревне, не знал бы с детства тысячи вещей – эту зимнюю вьюгу в степях, в заброшенных деревнях, святки, избы, гаданья, сказки, лучину, овины, которые особенным образом пахнут, я, наверное, не мог бы так описать старую москву. крутины старой москвы звучали во мне глубокими детскими воспоминаниями. и отсюда появлялось ощущение эпохи, ее вещественность» [3]. Әрине, қоғамдағы өзгерістер мен процестерді идеологиялық жағынан қамтамасыз ету – тарихшылардың қасиетті міндеті. г. трейки болса: «олар ғылымның

барлық мүмкіндігін өз елінің қажетіне жаратуы керек», – дейді [4].

Зерттеуші тарихшы өткенді өзінің өмір сүріп отырған кезеңінің әлеуметтік талап-тұжырымдамалары мен идеологиялық құрылымдарына арқа сүйей отырып, белгілі бір интеллектуалдық модельдерге айрықша ықыласы ауып түсіндіреді. демек, тарихи білім шындықты бейнелеуде әрқашан шартты және субьективтік сипаттас болады. мұнда деректердегі олқылықтарды көрсете отырып, олардың түпнұсқалық мағынасын қалпына келтіру маңызды. Бірақ бұл материалдар зерттеу обьектісінің бір бөлігі ғана болып табылады, өйткені ол обьект бір бүтін ретінде баяғыда-ақ жоқ болып кеткен және ол тарихшының қалпына келтіре алған өлшемінде ғана бар деуге болады. демек, тарих жөніндегі біліміміз – бұлар зерттеушінің мәліметтерді іздеп табуы арқылы саналы түрде қалпына келтіруге болатын қауымның өткен тарихының бір бөлігі ғана. «такая сложная наука, как история, где прежде чем формулировать вывод, приходится, обыкновенно накоплять факты миллионами... историческое построение не делается прямо по рукописям, точно также как история «не пишется по рукописям» на одном и том же основании – ради сбережения времени чтобы

37


двигать вперед науку нужно комбинировать выводы, добытые тысячами частичных работ» [5].

тарихшы өзінің алдына саяси жағынан мемлекеттік құрылымдар дамуының негізгі кезеңдерін бейнелейтін маңызды оқиғаларды, жалпы алғанда қоғамдық динамиканы зерттеуді мақсат етіп қояды. Әрине, оқиғалармен бір қатарда адамдардың мінез-құлқы, тәртіп-тағылымы, жеке тұлғалардың қоғам өміріндегі рөлі назардан қалыс қалмайды. сондай-ақ, әлеуметтің рухани тұрмысы да қамтылуы тиіс. итальян тарихшысы және философы Бенедетто кроче (1866-1952) позитивизмге тән болған тарихқа деген натуралистік көзқарас зерттеудің ауқымын шектейді, сондықтан мақсат оқиғалардың хроникасын беруде емес деп, сезімдер мен рухани өмірдің тарихы ретінде түсінілетін ұлттық тарихты жазудың қажеттілігін тұжырымдайды [6]. ол: «Әрбір халықтың рухани дамуының сабақтастығы мен үздіксіздігін айқындауға ұмтылып, тарихты өткен мен қазіргі жағдайдың органикалық байланысы ретінде түсіну керек», – дейді.

тарихи обьективизмнің жеңіске жетуі үшін тарихшы болған уақиғаны ыждаhатпен мұқият баяндауы керек. мұнда деректердің алуан түрін пайдаланған жөн. тақырып жөнінде толық ақпарат беретін

материалдар жиналып, олар талданып, әріптестердің қолы жеткен жетістіктері толық игерілуі керек. сонда тарихи шығарманың құндылығы арта түседі. Жазба және вербальдық емес деректер өткен замандағы құндылықтар жүйесін түсінуге жәрдемдеседі. ағылшын тарихшысы және философы р.дж. коллингвуда айтқандай, дүниедегі нәрсе мен құбылыстардың баршасы бір нәрсенің белгісі мен әлеуетінің куәлігі болып табылады [7]. тарихи танымның обьективтілігі мен ғылымилығы тарихшының өте жоғары кәсіпқойлығымен, деректерді қатаң сыни талдау жасау арқылы, синтетикалық процедуралардың ережелерін қолдану арқылы қамтамасыз етіледі.

тарихшы өткендегі идеялар мен оқиғалар тізбегі жөніндегі мәліметтерді жинақтай отырып, белгілі бір жағдай, зат, іс-әрекет, тіпті сөздің қазіргі заман үшін қандай маңызы бар деген сұраққа жауап іздейді. осылардың негізінде тұжырымдалған идеялар, сондай-ақ әлеуметтік тәртіп, мінез-құлық, саяси институтттар мен құндылықтар нормаларынның ықпалымен ғана емес, бұқаралық психология, иррационалдық сезімдер мен түсініктер арқылы қалыптасқан бағдарламалар тұтас халықты жүздеген жылдар бойы орныққан құндылықтар жүйесінен бас тартқызып, оларды белгілі бір

38


идеологияның қолдаушыларына айналдыра алады.

тарихи ортада, әлеуметтік, саяси, діни және мәдени мәнмәтіндерде туылатын, таралатын, дамитын идеялар-ды зерттеудің маңызы зор. мұнда мәдениеттану мен интеллектуалдық тарих қо-сылысып бір бүтіндікті құрайтын болады. Бұрынғы идеялардың қайсыбірі бұқа-ралық санада қабылданып, орнығып қалғандығын және олардың орнын, әсіресе, шұғыл бетбұрыстық кезеңдерде жаңа идеялардың басуы мен таралуының жолдарын, тәсілдерін зерттеу аса қажет. мысалы, дін тарихының өзі шіркеудің немесе шіркеудің ресми доктринасының, тіпті оппозиция ретіндегі діни секталардың тарихы емес. Бұл – жеке-даралық топтар мен жалпы алғандағы руханилардың бағдарларын анықтайтын сенімдер және мұраттардан құралатын діни сана мен діни ойлау жүйесінің тарихы.

Бір қарағанда саяси лидерлер мен партиялардың іс-әрекеттері тудыратын оқиғаларды көптеген түрлі фактілерді есепке алмастан түсіндіруге болмайды. Өткеннің кез келген құбылысы, оның атқарған әлеуметтік функциялары тұрғысынан бағалануы керек. деректердегі мәліметтердің толыққандылығы, шынайылығы анықталынып, олардың пайда болған нақты әлеуметтік-тарихи

жағдайы есепке алынуы қажет. Барлық деректерде, оларды жасаушылардың түсінігі, көзқарасы мен мұратының іздері көрініс тауып жататындықтан, деректер қарастырылып отырған дәуірдің мәдениетінен хабардар етеді. мәтіндердегі басымдықтар, жорта айтылмаған жайттар мен баяндаудағы мағыналық екпінділікті анықтайтын идео-логия элементтерін барлық деректер өздерінде сақтайды. тарихшы әрдайым нақты да бірегей оқиғаларды зерттеуді діттейді. Бұл ретте оқиғаның тарихи бағалануы абсолютті түрде обьективті және толық, жан-жақты, жеткілікті болуы мүмкін емес. тарихи санада өткеннің құбылыстары әрқашан қоғам үшін өзекті саналатын идеялар мен түсініктердің ықпалымен қалыптасады. Өткеннің бейнесі, бұл – қаласақ та, қаламасақ та, үнемі біздің мүдделеріміздің бейнеленуі. Әрине, нақтылықты емес, құбылыстардың жалпы ерекшеліктерін көрсетуге деген талпыныс – шынайылыққа жақындататын үдеріс. тарихшы-ның ой тұжырымдауына қозғау салатын нәрсе – құжаттың өзі саналады. ойда бейнені тудыру мен алынған фактілерді топтастыру өткенді қазіргіге ұқсата тұжырымдау арқылы жүзеге асырылады.

оқиғаларды көзімен кө-ріп, сол қоғамда өмір сүріп отырған тарихшылар немесе

39


замандастар олардың, жалпы алғандағы қоғамның, оның жағдайының толыққанды және жан-жақты сипаттамасын беруге қабілетсіздік танытады. олар, әдетте шындықтың жекеленген жақтарына бірсарынды қарап, басқа құбылыстарға ықылас білдіре қоймайды. Қалай болғанда да, олардың тарихи уақытты обьективті түрде және шеттен тұрып бағалауы қиындау тиеді, өйткені олар осынау заманның шындығымен шырмалған ғой. Бұл ретте лукианның мына бір пікірімен санасу керек-ақ: «единственное днло историка – рассказать все так, как оно было. а этого он не может сделать, если боится артоксеркса, будучи его врагом, или надеется получить в награду за похвалы, содержащиеся в его книге, пурпурный кафтан» [8, 418 Б.]. ал, кейінгі ұрпақтардың өткенді риясыз, әділірек тануына мүмкіншіліктері бар. олар оқиғаларды, адамдардың іс-әрекеттерін, адам өмірінің жеке-даралық көріністерін кеңірек көлемде көре алуы, оқиғалардың алғышарттары мен салдарларын айқындай алуы мүмкін. Бірақ олардың да бағалауы құбылыстардың «шынайы мағынасының» абсолютті дәлме-дәл сипаттамасы бола алар ма екен? мұнда тарихи құбылыстар жөнінде ой қозғаған тоғышар да, кәсіби-зерттеуші де көптеген өзара байланысқан фактілер

мен факторларға тап болуы мүмкін: бірақ олардың тізбесі мен әрқайсысының рөлінің бағалануы әр түрлі болады. яғни, қарастырылып отырған оқиғаларды тудырған тарихи үдерістердің мағынасы бірдей бағалана бермейді. оқиғалардың мағынасын анықтау олардың себеп-салдарын зерттеумен байланысты. сонымен бірге өткеннің оқиғалары қашан да болса айрықша тарихи мағынаға ие ме немесе олар түрлі жағдайлардың кездейсоқ тоғысуының нәтижесі ме деген сұрақтардың қаумалайтыны рас. мысалы, римдіктер римнің құлауын варварлардың басқыншылығымен байланыс-тырса, герман халықтарының жадында бұл оқиға герман тайпалары тарихының ұлы да қаhармандық кезеңі ретінде қатталған. кеңес одағының ыдырауы жөнінде де осыны айтуға болады. Әңгіме фактілердің мән-мағынасын қаншалықты шынайы ашып бере алуда екен.

«Факт» ұғымы болған жайтты білдіреді және сол жөніндегі мәліметтердің сенімді екендігін көрсетеді. Жекеленген тарихи фактілерді талдауға қаратылған фактологиялық тарихтың нәтижелері негізін-де ауқымды теориялық тұ-жырымдар жасалады. Эмпи-рикалық ғылым ретіндегі тарих өткеннің фактілерін анықтайды, сипаттайды, клас-

40


сификациялайды. теориялық тарих тарихи процесті жүйелі түрде, ішкі құбылыстар мен сыртқы факторларды қабыстыра, қоғамның саясатын, шаруашылығын, әлеуметтік қатынастарын және халықтың рухани өмірін байланыстыра отырып зерттеуді діттейді. сонда ғана өткен заман туралы обьективті көзқарасты қалыптастыруға мүмкіндік туылады. ол тұтастай алғандағы қоғам дамуының және жекелен-ген обьектілердің заңдылықта-рын қарастыруға бағытталған. ал, қарапайым тарихи санаға мыналар тән: қайшылықтық, үзік-үзіктік, жүйесіздік, көтеріңкі эмоционалдылық, енжарлық, т.б.

Әсіресе, халық аңыздары, ертегілері мен әндерінде құнды мәліметтер сақталады. Бұларды сақтықпен пайдалану, тереңдете талдау қажет болады. дерек ретінде белгілі бір кезең мәдениетінің мағынасын бейнелеген кез келген тари-хи куәлікті бағамдаудың артықшылығы жоқ. Жеті атаның арғы жағындағы тарих жөніндегі шежірелер күңгірттеу мәліметтерді береді. Бізден алыс, арғы дәуірдің мән-мағынасы фольклорда көрінісін тауып жатады. онда қауым тіршілігінің рухы көрініс беретіні белгілі.

Әдіс мәселесіне келсек, жалпыфилософиялық ұстаным-дарды басшылыққа алған жөн. мұнда табиғат ғылымының

әдістерімен көп әуестенудің қажеті шамалы. себебі, тарихшы зерделенуі тиіс оқиғаны тікелей бақылай алмайды. Өйткені, ол әлдеқашан өтмішке айналып қалған ғой. сондықтан зерттеуші тарихтың сыни қағидаларын басшылыққа ала отырып, ойды тұжырымдау жолымен әрекет етеді. тарих ғылымындағы таным теориясы жан-жақты қарастырылып, оның ұстанымдары нақтыланбай кез келген тарихи процесті обьективті түрде баяндау қиын. Әсіресе, қолға алып отырған тақырыптың немесе бір жобаның басында мәселенің теориясы мен әдіснамасын (методологиясын) дәйектеп беру – обьективті түрдегі тарихты жазудың айнымас кепілі. осы қағиданы ерекше құрмет тұтқанда ғана жақсы бір жұмыстың төбесі көрінуі мүмкін. Шпленгер: «тарихи танымның басты әдісі ішкі интуициямен байланысты», – десе, хейзинга: «тарих – халық мәдениетінің өткенінен хабардар ететін ғылым», – деп түйеді ойын. Әрине, интуицияға дем беретін жоғары деңгей мен ғылыми әлеуеттің шығармашылықты арттыратын рөлінің зор екендігі белгілі.

тарихи уақиға белгілі бір кеңістікте, белгілі бір уақыт аралығында өрбиді. сондықтан тарихи зерттеулер өркениеттік теориялар тұрғысынан жүргі-зілуі керек. Батыс өркениеті,

41


Шығыс өркениеті, славян-орыс өркениеті, ислам өрке-ниеті, түрік өркениеті, т.б. – табиғатта бар нәрсе. сондай-ақ, монопәндіктен пәнаралық зерттеулерге ден қою маңызды. Жүйелік теория, нарративтік және герменевтикалық әдістер туралы да осыны айтуға болады.

тақырыпты зерттеудің әдіснамасын сөз еткенімізде, оны жеке ғылымдық әдіспен тәндестірмеуіміз керек. Әдіс-нама Қазақстан аумағында қалыптасқан мемлекеттер жөніндегі танымның барлық деңгейлері мен формаларының жалпы бағытын көрсетуге тиіс. мұның өзі бұл реттегі ізденісті дәйектеу мүмкіндігін жетілдіре түсер еді. Әдіснама, сайып келгенде, Қазақстан тарихын жіті зерттеудің нысанасын дәл тануға негіз боп қаланатын бастапқы ғылыми қағидаларды қамтиды.

Бұл тақырып бағыттары-ның негіздемесін өркениеттік тұрғыдан анықтауға ден қойған жөн. Бұл ретте, мына авторлардың еңбектеріндегі тұжырымдардың маңызы бар деп білеміз. Неміс тарихшысы Э. Бернгеймнің пікірінше («тарих ғылымына кіріспе»), «адамдардың ма-териалдық және рухани қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында жасалған нәрселер-ді, әрине, тарихи деректер ретінде пайдалануға болады. ал, өткендегі оқиға, не болмаса құбылыс туралы өзінде белгілі бір

мәліметтерді сақтаған бейнелеу материалдарының, сондай-ақ ауызша-жазбаша деректердің маңызы зор. Бірақ, олардың шынайылығын тексеріп көру керек, өйткені фактілер арадағы басқа бір адамдардың айтуымен жеткен болуы мүмкін» [9, 5-7 Б.].

Бұл айтылған пікірлер, әсіресе, Шу, афрасиаб сынды және басқа қаған-хандардың тарихи тұлғалығы жөнінде ой таратуға қозғау салады. ол жөнінде бір, екі немесе үш емес, көптеген айтылымдар мен дастандардың, әр түрлі аймақ-өлкелерде өмір сүрген авторлардың аузынан бірдей сөздің шығуы кездейсоқ жайт емес.

и.г. дройзен «тарих ғы-лымының негіздері» атты еңбегінде зерттеу ісі ұлттық тарих аясында жүргізілуі керек деп тұжырды. Әрине, ол эмпирикалық фактологияға да ден қоюды жақтап, жалпы тарихи дамудың әлеуеті күшейген сайын халықтар бірінің артынан бірі ілеседі деп көрсетті. егер дәп қазір түрік халықтарының ішінен бірі локомотив болатындай даму әлеуетіне ие болса ғой, шіркін, біздер басқаша сөйлеп, басқаша бағдарлар мен құндылықтарды ұстанған болар едік. Батыстың батпағына батып, орыстың орманынан жол тауып шығып алар едік қой.

Жоғарыда аты тілге алынған автор түкке тұрғысыз

42


ғалымдықты, ғылымилықты сынай отырып, өткен оқиғалардың жанды байланыстарын іздеп табуға мән беру керектігін қадап айтқан [10, 172-173 Б.].

к. Поппер: «Әлеуметтану – теориялық тарих», – дей отырып, әлеуметтанулық эксперименттің орнын статистика мен байқау, салыстыру мен аналогия басады, осылар арқылы оқиғалар түсіндіріледі деп көрсетті.

Неміс философы, тарихшысы, психолог в. вунд үшін «тарих – психикалық процестердің жиынтығы». ол тарихты примитивті кезеңге, мәдениеттің даму кезеңіне, мәдениенттің толықтай даму кезеңдеріне бөлді. тарихи дамудың бірінші кезеңін ол примитивті адам кезеңі деп анықтай келе, «бұл кезеңде аңшылық және терімшілікпен айналысқан, рухани өмірі магияға негізделген қауым өмір сүрген», – дейді. «екінші кезең – тайпаларға бөліну, әскери істің дамуы, соғыстардың белең алуы, тотемдік мәдениеттің пайда болуы кезеңі. ал, үшінші кезең – мемлекет пен діннің пайда болуы, солар негізінде нағыз өнер туындылары дүниеге келген кезең. төртінші кезең – гуманистік, философиялық, тарихи танымның пайда болған кезеңі» [10, 177 Б.].

«тарихтың мақсаты, – дейді в. дильтей, – танымдық әдістің және білімнің әлеуетін мемлекет пен қоғамдағы жағдайларды

реттеуге жұмсау, оларға әсер етуге бағыттау болып табылады» [10, 180 б.]. Бұл оңай ғана іске асатын шаруа емес; ол мемлекет пен қоғам тізгінін ұстап отырған жандардың ой-өрісі мен жалпы алғандағы рухани дүниесіне байланысты болып, оң немесе теріс нәтижесін береді. Басшылық үнсіз қалған жағдайда тарихи таным халықтың санасына қаратылуы керек.

Француз ағартушысы вольтер («опыт о всеобщей истории и о нравах и духе народов. 1756-1769 жж.») тарихты «өркениет тарихы» деп бағалады. ол мұнда мәдениет, салт-дәстүр, Шығыс пен Батыс халықтарының ойлау салты мен ерекшелігі басты мәселе болып табылады дей келе, тарихты адамдар өздерінің қасиеттеріне сәйкес жасайды деп білді. сондықтан адамның санасы мен ақыл-ойын жетілдіруге айрықша мән беру қажеттілігін ұқтырды [10, 208-Б.].

Неміс тарихшысы Э. Бернгейм («учебник исторического метода». 1889) адам баласы қызметінің заттай деректері шынайы, дұрыс тарихи дерек алудың объективті негізі екеніне сенімді. ол: «адам қызметі, оның санасының оянуынан өрбиді, тарихи үдеріс – адамдардың рухани, психикалық қызметінің жемісі», – деп тұжырымдады.

а.с. лаппо-данилевский «методология истории» (1913) атты еңбегінде сана, қоғамдық

43


идеялар міндетті түрде тарихи дамуға әсер етеді, оны тарихшы зерттеулерінде ескеруі керек» деп біледі [11, 29 Б.].

Бұл авторлардың барлық пікірлерімен толықтай келісе беруге болмайды, әлбетте, бірақ олардың тарих ғылымы қоғам, адам және олардың мінез-құлқы, қарым-қатынастары мен рухани әлемін зерттеу керек деген тоқтамының жөні бөлек. Бұл ретте, Ж. артықбаевтың «тарихи танымның өзегіне материалдық ескерткіштер емес, қоғамдық сана, әлеуметтік-мәдени құндылықтар қойылуы тиіс» деген пікірі біздің тарихшылар арасында күні бүгінге дейін тарала қоймағаны өкінішті-ақ. тарихшы Н. Нұртазина да осы арнада сөз қозғайды [12]. сондай-ақ, теориялық деңгейде ойлайтын философтардан да асырып айта алған тарихшылардың бірі – х.м. Әбжанов. ол былай деп жазады: «Біздің оқулықтарымызда күні бүгінге дейін экономикалық детерминизм, адамды қанау, соғыстар, жорықтар тарихы бірінші орында тұр. мүмкін, алғашқы қауымдық құрылыс үшін бұл қалыпты жағдай шығар. одан берідегі қоғамның ішкі өмірін тағылық пен жабайылық анықтаған жоқ... ал, мінез-құлықтағы, дүниетанымдағы, әлеуметт ік -демографиялық құрылымдағы өзгерістер жер мен көктей болатын. соңғылары қазақ тарихының шығыршығын

айналдыруға пәрменді әсер етті» [13, 27 Б.].

Біздің пікірімізше, тарих ғылымы ұсақ-түйек, көр-жерді жіпке тізе бермей, бүтін басты халықтың тарихи тағдырында бетбұрыстық кезеңге бастау болған оқиғаларды ажыратып алып, індете зерттеуі тиіс. Біз Қазақ мемлекеттілігі мен мәдениетінің өрімдерін таратып айтып-жазуда осынау қағиданы берік ұстануымыз керек.

Бұл ретте біздің айтатынымыз мынау болмақ: зерттеу нысанына тікелей қатысты деректер мен мағлұматтардың шындығы мен жалғанын айыра білу, жақсы-жаманының парқын, құнды-құнсызын талғай білу – зерттеушінің талғам таразысы мен логикалық ой жүйесіне, сондай-ақ дүниетанымына, ұлттық сана-сезіміне байланысты. ең қажеттісі – жинақталған бай деректер мен фактілер ішінен зерттеушінің көңіліне қонатынын, ойлау жүйесіне сай келетінін ғана емес, айтылуы қажетті шындықты айта алу қабілеті мен өресі.

Қазақстан аумағындағы табиғи-жағрафиялық факторлар ру-тайпалардың экономикалық, әлеуметтік және мәдени қарым-қатынастарының, мінез-құлқы мен салт-санасының сипатын анықтаған еді. Бұл әдіснамалық ұстанымды қаперімізден шығармауымыз керек

дамудың тарихи сабақтастығы бұзылған жерде

44


ілгерлеу болмайды. кейбір еңбектерде «ежелгі және орта ғасырлардағы Қазақстанды мекен еткен этностар, мемлекеттік құрылымдар аспаннан түсе қалғандай баяндалады. олардың арасындағы генетикалық, нәсілдік, тілдік, экономикалық саяси, рухани ортақтық, сабақтастық, жалғастық кешенді һәм қисынды ашылмаған күйде қала береді» [13, 28 Б.]. Әсіресе тілі, ділі, діні бір түріктер мекендеген атамекеннің әр жерінде династиялық сипат алып құрылған мемлекеттік ұйымды жалпы тарихи контекстен жырып алып дараландыруға әуестену ортақ тарихымызды сыңаржақ қарастыруға әкеліп соқтырады. Әрине, қазақ мемлекеттілігін зерттеудің өзекті мәселесі мемлекеттік биліктің түрін, мәні мен ерекшелігін әр кезеңге қарай анықтау болып табылады. соған қарамастан, мемлекеттердің ғасырлар бедеріндегі дамуының ортақ желісінен көз жазып қалмауымыз керек. «Өйткені қоғамның барша мүддесі, тағдыры, күш-қуаты түйісіп, оң немесе теріс шешімін табатын жер мемлекеттік билік болған және бола береді. адамзат тарихы мемлекеттік биліктің алмас қылыштай өткір құрал екенін қапысыз дәлелдеді». ол алп ер тонгадай кемелдің кемеліндей ғана тұлғаның яки тұлғалардың қолында жарқылдап елдің бойындағы

дерт пен кеселді сылып тастауға пайдаланудан басқаға сілтенбеуі керек. Қазіргі заман түрік мемлекеттерінің елбасылары ата-бабалардан қалған осынау ұлы дәстүрді ешуақытта да есінен шығармағаны абзал.

танымның әдіснамалық ұстанымдары мемлекеттің мүддесіне, мемлекетті құраушы байырғы халықтың мүддесіне сай келуі – объективті қажеттілік. Бұл басқалардың ренішін туғызбаса керек. Қазақстан тарихының мазмұнын, ерекшелігін әу бастан автохтонды тұрғындар, олардың төл мемлекеттері анықтаған. Байырғы халық пен оның мемлекетінің етене байланыстылығының тарихын адал ашатын әдіснама бірінші орынға қойылуы керек. Бұл қағидатқа жығылмаған зерттеудің түбі шикі, авторының пиғылы теріс [13].

«тұран», «турлар» сөздерінің иран сияқты көрнекті елдердің жазба деректерде сақталуының өзі тұран тайпалары бірлестігінің жай ғана ру-тайпалық деңгейде өмір сүріп қоймай, олардың елдік, мемлекеттік дәрежеге көтеріліп, оны өзгелерге таныта қоңсы елдермен қарым-қатынас жасағанын да көрсетеді. тұранда тек парсы тілді тайпалар ғана емес, түрік тілдес бірлестіктердің аралас, іргелес өмір сүруі басым болған. олардың арасында болған байланыстың арақатынасы, бір-біріне тигізген

45


саяси, экономикалық, мәдени және антропологиялық әсерлері жеткілікті зерттелуі тиіс. Қалай дегенде де турлар осы өлкенің барлық тұрғындарын, ру-тайпалары мен тайпалық бірлестіктерін қамтыған жиынтық атау түрінде бой көтерген. ол – бірегей өлке, отан, ел атауы. Қала берді, біртұтас өркениетті бейнелейтін ұғым.

Патшалық ресейде салт-дәстүрлері мен тілдері аса жақын қарашайлар, құмықтар, балқарлар және әзербайжандар және жалпы түріктер татарлар деп аталған. ал, тілі басқа кавказ халықтары: чешендер, ингуштер, лезгиндер өз атымен айтылған.

сол сияқты турлар, тұран сөзі елдің парсы тілдес ирандықтарға туыстас тайпаларына ғана емес, барша тұрғындарына қаратыла айтылған. Бұларға сақтар да кірген. сақтар деген атауды да парсы жазбаларынан кезіктіреміз. Парсы жазуында «сака», ал санскрит тілінде (б.д.д. І мыңжылдықтардың орта шенінде белгілі болған деп есептелінетін «махабхарата» мен «рамаяна» поэмаларында) «шака» түрінде кездеседі. Бірақ сол сақтар өздерін қалай деп атаған, әрине, бұл жөнінде ешқандай мәлімет жоқ. сақ жөнінде де шәлкестіктерге жол берілмеген деп кім айта алады?! Әрбір халық өкілдерінің басқа халықты біліп-білмей, өзінше құбылтып атай беретін әдеті бар. мысалы,

өткен ғасырдың 60 жылдары саха жазушыларының әңгімелері тұңғыш рет қазақ тілінде жеке кітап болып жарияланып, оның аты «Жақұт әңгімелері» деп қойылыпты. сонда сахаларды орыстар «якут» деп бүкіл әлемді бір шатастырса, қазақтар орыстардан да асырып жіберіп, «жақұт» деп аяғын аспаннан бір-ақ келтірген. Біз якуттер деп жүрген сахалар өздерін «саха сирэ» – «саха жері» деп атайды. Қыпшақтар мен оғыздар орыс жылнамаларында «половцы» және «торктар» деп аталған.

халықтық этноним көп жағдайларда немесе жекеленген кезеңдерде тұрақсыз болып келетіні бар. Бірақ соған қарамастан этностардың діні, ежелгі мәдениет иелерінің тіршілігі мен қызметі бүгінге дейін тоқтаусыз жалғасып келген. мысалы, қазіргі Өзбекстан аумағын мекендеген жұрт ертеде тұран, түрікстан, кейінірек соғды, хорезм, Шаш, Паркан, Бақтрия деп бөлініп-бөлініп аталған. арабтардың қол астында болған кезде ол өлке мәуараннахр деп аталды. Әмір темір қайтадан тұран деп түрлендірді (хІV-хV). моғолдардың тұсында Шағатай ұлысы деп аталды.

хVІ ғ. басында көшпелі өзбектердің бір бөлігі Шайбани ханның бастауымен Батыс және орталық Қазақстаннан мәуараннахрға барғаннан соң, бұл жердің тұрғындары бірте-

46


бірте өзбектер деп атала бастады. Өзбек хандығының Қазақстанда қалған көшпелі және жартылай көшпелі тайпалары біржолата қазақтар деп аталатын болды [14].

Өзбек хандығына Қазақстан даласының көп жері – оңтүстік-батысында солтүстік арал өңірі мен сырдария бассейінінен бастап, солтүстік-шығысында тобыл мен ертіске дейінгі жерлер кірді. онда жергілікті тайпалар (қыпшақтар, қоңыраттар, қаңлылар, т.б.) тұрды. Бұлардың бәрінің ол кездегі өздерінше атауы өзбек болатын [15, 15-17 Б.].

Жоғарыда айтылған өзбектер – шынында да Өзбекстан жеріне хV-хVІ ғғ. келіп, өзбек халқының құрамына қосылған көшпелі өзбектер. Бұрыннан көшпелі өзбектердің атын иеленіп жүрмеген болса да, өзбек халқы олардың Өзбекстан аумағының отырықшы аймақтарына келіп табан тірегенінен ондаған жүзжылдықтар уақыт бұрын осы өлкенің өзінде түрік сипаттас этникалық қауымдастық ретінде қалыптасқан болатын. Бұл халықтың өз атын көшпелі өзбектерден алғаны рас, бірақ ол осынау өзбектер ауып келгенге дейінгі кезеңдерде-ақ өздерінің жоғарғы деңгейдегі мәдениетін көне түрік-соғды-хорезм өркениеті негізінде жасап үлгерген еді.

сонымен, мәуараннахрдың

түрік халқының, сондай-ақ соғды, хорезм, Ферғана, Шаш тарихы өзбек халқының да тарихы болып табылады. сондықтан да Қосөзен аралығын мекендеген халықтың көпшілігін құраған түріктер бұл аймақты қарахандықтар жаулап алған кезде ғана пайда болған деу қате болар еді. Бұл ретте біз халық тарихы мен тілі көп жағдайларда оның атауынан әлдеқайда көп бұрын жасалып белгілі болатынын естен шығармауымыз керек болады. түрікстанда, оның ішінде Қосөзен аралығындағы жерлерде де түрік тілінде сөйлейтін тайпалардың (бір кездері түрік деп аталмаған болса да) б.д. VІ ғ. дейінгі жүз жылдықтарда өмір сүргені белгілі. мұндай әсерлесулерден тәжіктер де тыс қалмаған. олар тек парсы тілдес көне бақтриялықтар және соғдылықтардан ғана құралған деп ойлауға болмайды. оңтүстік тәжікстанда, а.Ю. якубовский жазғандай, атам замандардан бері түріктердің қалың тобы тұрған. ендеше, тәжіктердің де этногенетикалық құрылымының күрделі екендігі күмән туғызбайды.

тарихтың белгілі бір кезеңінде күшейе түскен тайпалар немесе олардың жекеленген бөліктері басқа қатарлас және туыстас тайпалардан оза ілгері шыққанда тұтас бір ел аталған тайпалар және олардың көсемдері мен билеушілерінің атын алып аталып кете берген.

47


мысалы, Қазақстан аумағында да еңсесін көтере дәуірлеген ел әрі мемлекеттік бірліктер тарихтың әр кезеңінде тұран, түрікстан, сақ, Қыпшақ, т.б. бірлестіктері, Қарахан мемлекеті сияқты боп аталғаны белгілі. Бұл мемлекеттік бірлестіктердің субъектісі де сол жерлерді мекендеген тайпа-ұлыстар болған. Бұлардың бәрі осынау мемлекеттілік пен елдікті орнықтыруға қал-қадерінше үлес қосқан. Біз – сол тарих пен мемлекеттіліктің мұрагеріміз, заңды иесіміз. тоқетерін айтатын болсақ, тарихымыз арыға кете береді. сондықтан хV ғ. орныққан қазақ хандығын ғана қанағат тұтып, тарихымызды хV ғасырдан қайтара салу тарихи жадсыздық болар еді.

рас, қазақтың өз ерекшеліктері бар. Бұл – жалқылық. сонымен бірге ол барлық түрікстандықтарға да тән болған ортақ қасиеттермен де ерекшеленеді. Бұл – жалпылық. Қазаққа мұның екеуі де жақын, ыстық, қажет. Бірақ қазақ келешекті көздейтін болса, үлкею мен ұлғаюды қажетсінетін болса, тұран-түркістанмын деуі де керек шығар. Біз тек қана қазақпыз деп оңашалансақ, тарихи санамыз тайыздана түспесе, молаймайды. онда біздің этникалық, саяси қалыптасуымыздың, әсіресе бастапқы кезеңдерінің қыр-сыры қалтарыста қала береді. Бұл, әсіресе, қазір керек. кеше неге олай болғанын, бүгін неге бұлай

болатынымызды да дәлелдеу үшін тұранның – өткеннің куәгерлігі керек. сол бағзы тұранның бүгінге дейін ұрпақтан-ұрпаққа ұласып келе жатқан жалғастығы керек.

Нақты қалыптасқан этностың өзіне қарағанда, сол халықтың аты бірсыпыра ерте немесе кеш шығатын, тіпті уақытша пайдаланылмай қалатын кездері тарихта аз емес. мысалы, б.д. басындағы қытай деректерінде «қырғыз» деген терминді кездестіреміз, бірақ этнос ретінде қырғыздар деректерде б.д. І мыңжылдықтар ақырында ғана белгілі бола бастаған. Ұйғыр этнонимі хх ғ. дейін жақсы таныла болған. алайда, орталық азия тайпаларының соққысынан Ұйғыр мемлекеті құлағаннан кейінгі кезде бұл термин деректерде пайдаланылмайды. соған қарамастан бұл этностың бұрын да болғанын, қазір де бар екеніне ешкім де күмәнданбайды.

Бұдан шығатын қорытынды мынау: негізінен мәндік жағынан алғанда әңгіме этнонимде емес, халықтың антропологиялық-генетикалық қорында да тұрған айтарлықтай ештеңе жоқ. Әңгіме – мәдениетте (және менталитетте). мәдениет пен менталитет бар екен, нақты этнос та табиғатта болған, бар және тіршілігін жалғастыра береді деп айта аламыз.

48


ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР1 е. Әбіл, т. Әлібек, а. күзембайұлы. Қазақстан тарихы әдіснамасы

және теориясының кейбір мәселелері. – Қостанай, 2009. 2 Бұл да сонда.3 вольные строки г. Бельгера // свобода слова. - 2009 г - 6

августа. 4 е. Әбіл, т. Әлібек, а. күзембайұлы. Қазақстан тарихы әдіснамасы

және теориясының кейбір мәселелері. – Қостанай, 2009. 5 репина л.П., Зверева в.в. история исторического знания. – м.:

дрофа, 2006.6 теория и история историографии. – спб, 1915.7 р. дж. коллингвуд. идея истории: автобиография. – м., 1980.

– 235 с.8 лукиан. избранное. – м., 1962. 9 медушевская о.с. современное зарубежное источниковедение.

– м., 1983. 10 Философия истории. Под. ред., а.с. Панарина. учебное

пособие. – м., 2001. 11 иванов г.м. исторический источник и историческое познание

(методологические аспекты). – томск, 1973. 12 Н. Нұртазина. Қазақ мәдениеті және ислам (тарихи-

мәдениеттанулық зерттеу). - алматы: «Өнер», 2002.13 Әбжанов х.м. Қазақстан тарихын зерттеудің методологиялық

ұстанымдары //тәуелсіз Қазақстан тарихын зерттеудің өзекті мәселелері. мемлекет тарихы институты. Ғылыми бюллетень № 2. – астана, 2009.

14 ибрагимов с.к. еще раз о термине «казах» // труды института истории, археологии, этнографии аН казахской сср. - т.8.- а., 1960; семенов а.а. к вопросу о составе и этногенезе узбеков Шайбани хана. – труды института истории, археологии, этнографии аН таджикской сср. - т. хІІ. – сталинабад, 1954.

15 ахмедов Б.а. государство кочевых узбеков. – м, 1965.

РЕЗЮМЕавтор статьи: кандидат философских наук, профессор сайран

Әбушәріпұлы.автор статьи рассматривает разнообразные подходы в оценке

исторических событий и породивших их новых исторических процессах.

49


SUMMARYThe author of the article: Sairan Abusharipuli, candidate in philosophy,

professor. In this article, the author discussed several issues of the way how the

historians truly express the understanding of the historical facts and how they make conclusion in accordance with the demands of this Era by some examples.

50


СТРАНИЦЫ ИСТОРИИ

З.К. Курмановудк: 94(574+575.2)»19»

Заведующий кафедрой Дипломатической академии МИД Кыргызской Республики, экс-спикер Жогорку Кенеша,

доктор исторических наук, профессор(Кыргызская Республика)

КАЗАХСКАЯ И КЫРГЫЗСКАЯ ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯВ БОРЬБЕ ПРОТИВ БОЛЬШЕВИЗАЦИИ СТРАНЫ

АннотацияЭта статья рассказывает о мужестве, самоотверженности и

гуманизме народов кыргызстана и казахстана, а также лучших их представителей в наиболее тяжелые времена невзгод испытаний, как, например, во времена голодомора 1932-1933 гг.; в период формирования национальной государственности.

Ключевые слова: массовый голод, голодомор, алаш, автономия.

о массовом голоде в казахстане в 1932–1933 гг., который унес примерно 1,7–2,2 миллионов человеческих жизней, а также вызвал бегство из республики более 1,2 млн. человек в сопредельные районы и государства (кыргызстан, сибирь, китай, афганистан, монголию, иран и др.) в нашей республике до перестройки почти ничего не было известно, написано, опубликовано. За исключением воспоминаний отдельных свидетелей тех трагических событий, одной из которых была моя родная бабушка асель курманова, первая поведовавшая мне про эту ужасную трагедию. город Фрунзе, – рассказывала

она, – захлестнули толпы голодающих казахов – мужчин и женщин, стариков и детей. На улицах лежало много трупов тех, кто не перенес трудностей дороги, голода и болезней.

среди этой армии голодных и обреченных по превратности судьбы была и моя бабушка по материнской линии капаш Бийменова, которая нашла приют на таласской земле, да так и осталась здесь навсегда, выйдя замуж за местного парня, который позднее погиб в великой отечественной войне. она потеряла u1074 во время голода всех своих родных и близких, и только в 60-х годах нашла свою младшую сестру альпию

51


дайрабаеву (по мужу), жившую недалеко в г. джамбуле.

в 1934 г. у капаш родился единственный ребенок – анипа Шукурбекова, моя мать, которая в 1953 г. вышла замуж за моего отца – молодого прокурора курманова карпека Шамсединовича, впоследствии видного кыргызского и казахского ученого, доктора юридических наук, заслуженного деятеля науки кыргызстана, который более 10 лет проработал деканом, заведующим кафедрой, доцентом карагандинского государственного университета по личному приглашению академика е.а. Букетова [1]. вот так великий голод в казахстане повлиял на судьбу кыргызской семьи курмановых. и таких, как мы, сейчас в кыргызстане немало. Более того, в то трагическое время образовалась большая казахская диаспора страны, которая объединяет ныне около 70 тыс. кыргызских казахов.

однако вернемся к нашему повествованию. Жители города поспешили казахам на помощь, раздавали им все, что имели в наличии, хотя и их жизнь протекала в большой бедности, вызванной массовой коллективизацией, ускоренными темпами ее проведения и неподъемными нормами хлеба и мясозаготовок. одной такой помощи явно не хватало, о чем свидетельствовала высокая смертность среди

беженцев. в общей сложности в миллионный кыргызстан, который сам едва приходил в себя после массовых людских потерь во время жестокого подавления национально-освободительного восстания 1916 г., прибыло около 125 тыс. беженцев. Чтобы спасти их требовались более кардинальные и масштабные меры по всей стране. Но в кремле молчали и упорно не хотели замечать голода в то время, когда всему миру циничные карьеристы отрапортовали о новых грандиозных успехах социалистического строитель-ства. Но помощь все же пришла.

Пришла она оттуда, откуда никто уже не ждал, но ждали голодные братья казахи. она пришла от простых людей и через отзывчивые сердца кыргызских политиков, не потерявших совести и чувства сострадания. в этот трагический и напряженный момент председатель совнаркома киргизской асср, 32-летний Юсуп абдрахманов с присущей ему твердостью и настойчиво-стью убедил партийно-советское руководство республики раз-бронировать склады с зерном, которые ожидали своей отправки на экспорт. хотя все прекрасно знали, что последует за таким «самоуправством» молодого кыргызского премьера. таким образом, от неминуемой гибели были спасены десятки тысяч голодающих, среди которых были

52


собственно и сами кыргызстанцы, проживавшие в земледельческих районах, где уже начинался голод [2].

кара в ответ на эти действия по спасению голодающих последовала незамедлительно. Ю. абдрахманову на пленуме киробкома партии в 1933 г. был вынесен строгий партийный выговор «за срыв хлебозаготовок» и он был снят со всех занимаемых постов и должностей. своей должности также лишился и первый секретарь киробкома партии а.о. Шахрай. случившееся в кыргызстане свидетельствует о том, что было бы во власти побольше таких ответственных руководителей и истинных патриотов, как Ю. абдрахманов, людей чести и совести, а не наглых и циничных карьеристов, то голода и его катастрофических последствий не было бы. Просто трудно представить, как можно в мирное время за два года уморить от голода 8 млн. жителей, из которых на казахстан и кыргызстан пришлось свыше 2 млн. человек [3]. к примеру за 5 лет великой отечественной войны погибло 350 тыс. казахстанцев.

казахстан, семиречье, казахи были очень близки Юсупу абдрахманову. он сам пережил трагедию 1916 г., в котором потерял своих родителей, многих близких и родных. Бежал в китай, вернулся. работал помощником

русского офицера.вместе с ним уехал в верный,

где после октябрьской революции началась новая полоса в его жизни. в одной из своих инспекторских поездок по республике, один из отцов-основателей советского кыргызстана, а в то время руководитель мусбюро семиреченского обкома партии абдыкерим сыдыков вместе со своим другом и коллегой, известным казахским политиком оразом джандосовым в окопах джаркентского фронта, где шли сражения с отрядами атамана анненкова, они встретили смышленного красноармейца Юсупа абдрахманова. и забрали его с собой, чтобы он стал учиться. и не просчитались в своем выборе. в верном он быстро вырос до лидера комсомольской молодежи семиречья. в 1921 году он уже был ответственным секретарем туркЦик, а в 26 лет стал председателем совнаркома киргизской асср. После своей громкой отставки, он уехал на работу в россию по приглашению своего друга в.П. Шубрикова [4], где заведовал управлением сельского хозяйства в облисполкоме сначала оренбургского, а затем Нижегородского облисполкомов. он всегда страстно и активно выступал против сталинских перегибов и псевдо- и квазиреволюционности советских бюрократов и

53


карьеристов, как в области индустриализации, так и коллективизации, призывал большевиков учитывать национальные особенности. его постигла участь всех нормальных людей, которые не хотели покориться диктатуре. он был расстрелян 5 ноября 1938 г. его останки похоронены в мемориальном комплексе ата-Бейит.

Просматривая личные автобиографии многих выдающихся государственных деятелей казахстана и кыргызстана 20–30 годов хх века, обнаруживаешь одно общее и важное сходство – членство и работу в рядах партии «алаш». как известно, эту первую в туркестане партию светского толка создали представители казахской интеллигенции. среди них назовем алихана Букейханова, ахмета Байтурсу-нова, мухамеджана тынышпаева, мустафу Чокаева и др. Партия возникла в годы первой русской буржуазной революции 1905–1907 гг. и отражала чаяния казахов на разрешение в россии национального и колониального вопросов. алашевцы мечтали о свободной, демократической и федеративной россии с парламентской формой прав-ления. казахи должны были получить статус автономии и быть в составе демократической федеративной российской

республики. в этом плане лидеры «алаш-орды» вели перегово-ры с руководством партии конституционных демократов (кадетов), чтобы партия стала южным филиалом этой партии. однако, российские либералы стояли на позициях единой и неделимой россии, что сделало переговоры невозможными. в поисках партнеров и союзников алашевцы были вынуждены дрейфовать в сторону российских крестьянских социалистов (эсеров), чьи программные цели не выглядели такими радикальными, как это было с большевиками.

Начало появляться что-то вроде политического блока, где каждая партия сохраняла организационную независимость. отметим, что помимо алашевцев, в туркестане в начале хх века действовало еще около 34 общественных объединений, в т.ч., партии «Шуро-исламия», «иттифак», демократический союз «Букара», эсеры, социал-демократы и др.

Надо отметить, что партии «алаш» до Февральской революции так и не удалось пройти официальной регистрации в органах юстиции. Это стало возможным только после освобождения от царизма. в 1917–1918 гг. партия проводит сразу несколько своих съездов, которые в литературе нередко известны как «киргизские съезды», где

54


избирается руководство партии, утверждаются партийная программа и устав, редколлегия партийной газеты «казах». в работе этих съездов участвовало несколько видных представителей кыргызской интеллигенции и родо-племенной аристократии, как абдыкерим сыдыков [5], ишеналы арабаев, ташмухамед худайбергенов [6], курман лепесов, касым абукин, искак курманов и др. [7]. впрочем, курман лепесов – верховный родовой вождь племени саяков, является родным прадедом автора данного доклада, а искак курманов – был

старшим сыном родового вождя, управителем (болушем) Загорной волости [8].

Появляется Пишпекский филиал партии, во главе которой встал а.сыдыков. во главе редакции газеты «казах» одно время стоял другой кыргызский политики просветитель, автор первого кыргызского алфавита «алиппе» и учебников на кыргызском языке, «молдоке кыргызской интеллигенции», как его называли соратники и молодые коллеги, ишеналы арабаев, который имел близкие дружеские отношения с а. Букейхановым и а. Байтурсуновым.

именно в рамках партии «алаш» выкристализовываются общие взгляды казахской и кыргызской интеллигенции на будущее своих народов,

отношение к россии, к общим народным и новым насаждаемым ценностям. именно в рядах партии «алаш» зарождается будущая оппозиция, которая выступала против большевизма и большевизации страны, видя в этом опасную угрозу для судеб проживающих внутри страны народов, против оголтелой и бездумной универсализации и унификации, индустриализации и коллективизации, перегибов в политике, которые разрушали основу общества, ее исторический уклад и культурно-нравственные ценности. кыргызские и казахские политики создавали смешанные партийные списки и выдвигались на выборах. мухамеджан тынышпаев вместе с а. сыдыковым выдвигался в депутаты учредительного собрания россии по Пишпекскому уезду [9].

По политическому устройству алашевцы выглядят как сторонники правового светского демократического федеративного государства. главой государства должен был стать президент, избираемый учредительным собранием. соблюдался прин-цип разделения ветвей власти на законодательную, испол-нительную и судебную.

внутри партии появилась идея создания «казахско-кыргызской автономии алаш», где бы любому человеку, независимо от национальной принадлежности,

55


вероисповедания, языка и т.д., жилось бы свободно и достойно [10]. По аграрному вопросу алашевцы были против введения частной собственности на землю.

Большевистское руководство не простило алашевцам право иметь собственное мнение и отплатило им жестокими массовыми репрессиями, которых никто из бывших алашевцев не избежал в трагические 30-е годы. После предпринятых репрессивных действий партия распалась. Часть ее членов разочаровалась в пролетарской революции и ушла в эмиграцию, другая – влилась в ряды вооруженного сопротивления, третья – осталась и начала сотрудничество с советской властью. Последних, к счастью, было больше.

многие из алашевцев ушли из жизни еще раньше, чем начались массовые репрессии. в 1918 г. кыргызских алашевцев во главе с а.сыдыковым пытались обвинить в организации Беловодского контрреволюционного мятежа, закончившегося военными столк-новениями между русскими крестьянами-переселенцами и красноармейскими частями, которые отнимали у них хлеб по разнарядкам политики продразверстки. трибунал их тогда оправдал, обвинив в организации мятежа левоэсеровских лидеров. вместе с запретом деятельности

партии эсеров, в уезде под угрозой наказания была также запрещена партия «алаш». в 1920 г. ее деятельность в кыргызстане была искусственно прекращена. те, кто выступал против, подлежали аресту или были казнены. так, в 1921 г. в Быстровке были расстреляны три активиста партии «алаш», один из которых был участником нескольких съездов партии, влиятельный солтинский родоправитель, манап дуур сооронбаев, известный среди общественности своей широкой политической, просветительской и благотворительной деятельностью.

После образования в 1920 г. киргизской (казахской) асср со столицей в оренбурге рухнул план по созданию объединенного автономного государства казахов и кыргызов. Победила ленинская концепция самоопределения народов.

рациональная идея раз-деления тюркских наро-дов туркестана многим туркестанским политикам оказалась более убедительной и привлекательной, чем романтические идеи объеди-нения всех тюрков или всех мусульман. После массо-вого отъезда казахской по-литической элиты из верного в оренбург, в первом остались представители кыргызской интеллигенции, которые в аппарате семиреченской области

56


стали занимать доминирующие позиции.

Председателем джетысуй-ского облисполкома был избран абдыкерим сыдыков, который начал работу по созданию в составе туркестанской асср кыргызской горной области. она должна была быть образована из территорий 4-х областей, где преимущественно проживали кыргызы. в конечном счете, цель была достигнута и в июне 1922 г. в Пишпеке состоялся учредительный съезд советов киргизской горной области. На него собралось свыше 450 делегатов, которые собирались принять декларацию об образовании кыргызской области. Но не тут-то было. в результате групповой борьбы, развернувшейся между кыргызским политическим руководством, идея провоз-глашения была сорвана и отложена до 1924 г. Жалоба одного из отечественных политиков генеральному секретарю Цк партии и.сталину привела к тому, что в Пишпек была прислана специальная комиссия по проверке жалобы, а статус учредительного съезда понижен до организационного. Председателем оргкомитета по образованию кыргызской области был избран а.сыдыков, но ему не суждено было поработать на этой должности. решением комиссии ему снова был объявлен

выговор и он был освобожден от занимаемой должности председателя семиреченского облисполкома с отзывом его в ташкент. а. сыдыков был один из самых авторитетных, умных и опытных кыргызских политиков того времени. у него были широкие и крепкие связи с казахской политической элитой. он дружил с писателем дмитрием Фурмановым, его личным другом был ораз джандосов, он был первым учителем, по личному признанию, самого Юсупа абдрахманова.

Здесь следует сделать одну важную паузу. После образования казахской советской государственности контакты между представителями нашей интеллигенции значительно сократились. Более, того, в отношениях появилось больше негатива. казахи, кыргызы, узбеки и другие братские народы стали спорить между собой из-за территорий, которые должны были отойти им в результате национально-государственного размежевания 1924 г. Произошел раскол и внутри руководства туркестанской асср, где группа а.сыдыкова открыто выступала в поддержку крупного казахского политического деятеля турара рыскулова, который, по их мнению, наиболее последовательно и мужественно защищал идеи общетюркского единства. в юные годы

57


т.рыскулов учился в Пишпекской сельскохозяйственной школе, а на востоке для политиков это многое значило. хотелось бы обратить более пристальное внимание на это и другие обстоятельства, связанные с жизнедеятельностью этого та-лантливого государственного деятеля всесоюзного масштаба. На наш взгляд, он многое сделал, чтобы продвигать интересы кыргызов в масштабе туркестанской республики. он мог посодействовать и, наверное, лично содействовал назначению опального а.сыдыкова на должность и.о. наркома внутренних дел туркасср, а затем на высокую должность начальника управления сельского хозяйства Наркомата земледелия тасср.

в 1924 г. а. сыдыков снова вернется в кыргызстан, чтобы строить свою республику. в 1925 г. он и и.арабаев станут главными идейными вдохновителями и организаторами нашумевшего выступления оппозиции против руководства киробкома партии, получившего наименования «манифеста тридцатки», по числу лиц, подписавшихся под документом. оппозиционеры выступали с критикой большевистской политики в республике в разных отраслях и направлениях, кадровой политики натравливания кыргызских работников друг на друга, ввиду

недооценки и игнорирования местных и национальных особенностей. круги от этого выступления дошли до кремля и вызвали сильное беспокойство в политических кругах ссср. сыдыков и арабаев за многолетнюю антипартийную деятельность были вновь исключены из партии и отправлены в ссылку в ташкент, где оба затем трудились в сфере образования и науки [11]. в 1933 г. исключенного из партии а.сыдыкова пригласят на работу во Фрунзе в качестве зампредседателя госплана киргизской асср. На следующий год его самого и его верного друга и.арабаева обвинят в создании контрреволюционной «социал-туранской партии». арабаев погибнет в тюрьме в том же году при невыясненных обстоятельствах. сыдыков же в феврале 1938 г. будет расстрелян во Фрунзе [12].

когда в первый раз в серьезную политическую опа-лу в борьбе с недалеким и малограмотным кремлевским наместником михаилом давыдовичем каменским в 1925 г. попал Ю.абдрахманов, его срочно откомандировали в москву на работу в Цк ркП(б). в это время т.рыскулов уже работал зампредсовнаркома рсФср. а в 1926 г. Ю.абдрахманов вернулся на родину в статусе председателя совнаркома киргизской асср.

58


Потом, в 1933 г. последовал его мужественный и гуманный поступок по спасению казахских беженцев от голода. могло ли все это случиться, если бы между нашими народами в начале 20 века не сложились особые узы братства и дружбы, которые мы достойно пронесли несмотря на все политические бури и трагедии. однако, неотвратимо на смену приходят новые

поколения, которые могут не знать об этом, и ненамеренно разрушить то, что с таким трудом обреталось и создавалось. Поэтому важно рассматривать историю сотрудничества меж-ду казахской и кыргызской интеллигенцией в борьбе за общее будущее как политическое завещание нынешнему и новому поколению политиков казахстана и кыргызстана.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ1 Б.г. аяган. казахстан: «Национальная энциклопедия». т.5. –

алматы, 2003. – 720 с.2 Жиромская в.Б. голод 1932-33 гг. и его демографические

последствия // история государства. спецвыпуск. - астана: 2012. – 107 с.; Батырбаева Ш. Население кыргызстана в 20-50 годы: историко-демографический анализ. – Бишкек, 2005. – 226 с.

3 там же.4 в.П. Шубриков работал в 1929–1931 гг. первым секретарем

киробкома партии, где сдружился и сработался с талантливым Ю. абдрахмановым. они были вместе с 1933 по 1938 гг. и практически в одно и то же время были репрессированы.

5 а. сыдыков до революции работал помощником Пишпекского уездного начальника, а после февральской революции, комиссаром временного правительства, по этому же уезду.

6 он стал первым кыргызом, награжденным орденом красного Знамени за участие в подавлении кронштадского мятежа в 1920 г.

7 макаева а. казак-кыргыз интеллигенциясынын 1917 ж. революция алдындагы коомдук-саясий ишмердиги // рух кенчи. - № 5 (89). - 2012. – май.

8 курман лепесов был репрессирован в 1926 г. и сослан на украину, погиб по дороге в г. соль-илецк. Были также репрессированы все дети курмана лепесова – искак курманов, султан и Зайнидин лепесовы, Шарапидин, Шамседин и кемель курмановы. в живых осталась только дочь – куласал. см.: курманов З. Национальная интеллигенция 20-30 годов: вклад в возрождение государственности кыргызского народа и борьбу с тоталитарно-авторитарным режимом. – Бишкек, 2005.

59


9 там же. к сожалению, эти выборы в семиречье были сорваны анархически настроенными солдатами-дезертирами.

10 в советской историографии сложилось неверное мнение, что партия «алаш» была контрреволюционной, националистической, пантюркистской организацией, ставящих своей целью выделение казахов и кыргызов из состава россии, восстановление власти султанов, манапов и баев, подчинение своей страны англии и т.п. Cм.: курманов З. Политическая борьба в кыргызстане. – Бишкек, 2005.

ТҮЙІНмақаланың авторы: тарих ғылымдарының докторы, профессор,

Қырғыз республикасының сІм дипломатиялық академиясының кафедра меңгерушісі Зайнидин курманов (Қырғыз республикасы).

автор 1920-1930 жылдардағы Қазақстан мен Қырғызстанның көптеген көрнекті мемлекет қайраткерлерінің жеке өмірлерінің ұқсастықтарын зерттейді. «алаш» партиясына мүшелік және оның қатарында еңбек ету, 1932-1933 жылдардағы ашаршылықтың салдарынан жан-жаққа қашқан адамдарға көмек көрсету жайлы ой бөліседі.

SUMMARYThe author of the article: head of the cathedral of the Diplomatic

Academy of the Kyrgyz Republic, ex-speaker of Zhogorku Kenesh, professor, Doctor of History.

This article narrates about courage, selflessness and humanism of the Kyrgyz and Kazakh nations and their best representatives during the period of Great Famine of 1932-1933 and other important periods and stages of formation of the national statehood.

60


ГОСУДАРСТВО И ОБЩЕСТВО

Е. Табыс удк: [930.253:94](574)»1932/1933»

ҚР БҒМ ҒК Мемлекет тарихы институтыДеректану, тарихнама және Отан тарихы бөлімінің

ғылыми қызметкері

ҚАЗАҚСТАННЫҢ КөШІ-ҚОН САЯСАТЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ОРАЛМАНДАРДЫҢ ҚАЗАҚСТАНҒА

ОРАЛУЫ ЖАЙЫНДАҒЫ ҚЫТАЙ ДЕРЕКТЕРІ

АннотацияҚазақстан ғасырлар бойы аңсаған тәуелсіздігіне қол жеткізгені,

тарыдай шашылған қазақтарды қайтадан бір шаңыраққа жиналуға тарихи орай әкелді. тәуелсіздіктің алғашқы күнінен бастап тарихи отанына орала бастаған қазақтарға Қазақстан құшағын ашып, айтарлықтай жағдай жасап келеді. Бұл мақала Қазақстанның көші-қон саясатын әңгіме ете отырып, Қытайдан оралған қазақтарға байланысты Қытай деректеріндегі оралмандар жайлы да сөз қозғайды.

Түйінді сөздер: Қазақстан, көші-қон саясаты, Қытай деректері, оралман.

Қазақстан егемендігіне қол жеткізгеніне 20 жылға жуық уақыт болды. осы аралықта, Қазақстанның саяси-экономикалық және әлеуметтік жағдайы түпкілікті өзгеріске ие болды. Қазіргі таңда елімізде аса күрделі және шұғыл түрде шешім табуды қажет ететін мәселелердің бірі – демография болып отыр. осы мәселеге сәйкес Қазақстан өзінің көші-қон саясатын жолға қойды. кеңес одағының ыдырауы Қазақстанда тұратын славяндар мен немістердің жаппай көшіп кетулеріне себеп болды. статистика бойынша, 1999 жылы Қазақстанның

жан саны 14 953 126 болып, 1989 жылмен салыстырғанда 1 246 028 адамға азайып кеткен (бұл шамамен жалпы Қазақстан жан санының 7%-ын құрайды). Қазақстанда жан санының азайып кетуінің негізгі себебі – эмигранттардың көбейіп кетуі. Бұл жағдай Қазақстан халқының табиғи өсуін топан судай шайып кеткен. Жері байтақ, халық саны аз Қазақстан үшін халық жан санының кемшілігі қоғамның дамуына кері әсер ететін негізгі фактор болып табылады. осы күрделі демографиялық жағдайға байланысты, Қазақстан үкіметі екі түрлі шараны қолға алды: бірі

61


– мемлекеттің ішкі саясатында бала тууды насихаттау арқылы халық санын көбейту; екіншісі – мемлекеттің сыртқы саясатында иммигранттарды тарту. алайда, жүргізілген ішкі саясат нәтижесіз болғандықтан, иммигранттарды тарту, әсіресе шетелдегі қазақтарды тарту Қазақстанның демография саясатының негізі болып қаланды [1].

Қазақстан өз егемендігін алғаннан кейін, мемлекеттегі демократиялық жағдайдың дамуы және реформаның жүргізілуімен бірге, саяси факторлар да Қазақстанның демографиялық дамуына және көші-қон жағдайына айтарлықтай әсер берді. мемлекет басшыларының қол қойған халықаралық келісімдері, сонымен қатар шекараның ашылуы және шекарадан еркін кіру-шығу сияқты саясаттар бірталай адамдардың өз «тарихи отандарына» көшіп кетулеріне жол ашты. осы себептен Қазақстанда жаппай миграция толқыны басталды. Қысқа мерзім ішінде Қазақстан миллиондаған халқынан айырылды. 1993-2001 жылдары Қазақстаннан көшіп кетушілердің саны 2 359 000-ға жетті, көшіп кетушілердің ішінде, негізінен тмд елдеріне кетушілер басым (70-75%), әсіресе ресей Федерациясына (90-92%). ал, алыс мемлекеттерге көшіп кеткендердің ішінде, басым бөлігі германияға қоныс

аударған (98%). Бұлардан басқа тағы израиль, аҚШ, канадаға көшіп кеткендер де бар. олар көбінесе Қостанай, Қарағанды және солтүстік Қазақстан облыстарынан көшіп кеткен. көшіп кетушілердің ішінде қазақтардың үлесі 38%, славяндар 65,5% (оның ішінде: орыс 55,9%, украин 81%, белорус 16%), неміс 21,3%, түркі тілдес халықтар 33% (оның ішінде: өзбек 2%, ұйғыр 0,1%, әзербайжан 0,3%, шешен 2,2%), басқада ұлттар 5,9%-ды құрайды екен [1].

алайда, Қазақстанда ха-лықтардың жаппай көшіп кетуімен қатар түркіменстан, ресей, Қырғызстан, монғолия, Қытай, иран сияқты қазақ ұлты көп шоғырланған мемлекеттерден көптеген қазақтар көшіп келіп те жатты. 1993-2001 жылдары көшіп келушілердің саны 505 000-ға жетті, оның ішінде қазақтардың үлесі 31%, орыс 43.7%, украин 6%, белорус 1%, неміс 3,7%, түркі тілдес халық 5,4% (оның ішінде: өзбек 1,4%, ұйғыр 0.3%, әзербайжан 0,8%, шешен 2%), басқа да ұлттардың үлесі 10,2%.

Қазақстанда эмиграция үрдісі 90 жылдардың аяғына қарай баяулады, дегенмен көшіп кетушілердің саны әлі де көп. 2001 жылы көшіп кетушілердің саны 143,6 мың адам болса, көшіп келушілердің саны небәрі 49,3 мың адам болды.

халықтың табиғи өсуі Қазақстан үшін ежелден халық

62


саны өсуіндегі негізгі жол болатын. Біздің білуімізше, халықтың табиғи өсу көрсеткіші – бір жылдағы туылғандар мен қайтыс болғандар санының айырмашылығы арқылы есептелінеді. хх ғасырдың 80 жылдарында, Қазақстан халқының табиғи өсуі көбейе түскен болса, егемендік алғаннан кейін, Қазақстанның жан саны төмендеп кеткен. 1990 жылы 363 000 адам дүниеге келсе, 1999 жылы тек 212 000 адам дүниеге келді. хх ғасырдың 90 жылдарының басында халықтың туу көрсеткіші төмендеп, өлім көрсеткіші өскен. 1990 жылы Қазақстандағы өлім көрсеткіші 7,7%-ды құраған, 1995 жылы бұл көрсеткіш өрлеп 10,7%-ға өскен. осыдан кейінгі бірнеше жылда бұл көрсеткіш төмендеді, 1996 жылы 10,7%, 1997 жылы 10,4%, 1998 жылы 10,2%, 1999 жылы 9,8%-ды құраған. Қазақстанда халықтың табиғи өсу көрсеткіші 1987 жылы 18,1%-ды құраған болса, 1995 жылы 6,8%, 1996 жылы 5,6%, 1997 жылы 4,8%, 1999 жылы 4,4%-ды құрады. ххІ ғасырға аяқ басқаннан кейін Қазақстанның туу көрсеткіші өсті. 2004 жылдың жазында, он бес миллионшы қазақстандықтың дүниеге келуімен, Қазақстанда бір пікірлер пайда болды. 2015 жылға дейін Қазақстанның халық саны 20 000 000-ға жетеді, ал 2030 жылы 25 000 000-ға жетпек. алайда, БҰҰ-ның жақын арадағы

мәлімдемелеріне сүйенсек, 2050 жылы Қазақстанның халық саны 13,9 миллион болады екен [2].

Қазақстан халқының қазіргі заманғы ұлт құрамының қалыптасуы хІх ғасырдың аяғынан басталған. ресей империясының отаршылдық ету заманы мен ксро кезінде әр түрлі объективті және субек-тивті жағдайлардың әсерінен, Қазақстанның жергілікті ұлты – қазақ ұлтының халық құрамындағы үлесі 1897 жылғы 81,8%-дан 1959 жылдың 30%-на дейін төмендеп кеткен. 1916 жылғы ұлт азаттық көтеріліс, 1918-1920 жылдардағы азаматтық соғыс, 1929-1932 жылдардағы ұжымдастыру мен ашаршылық және ресей империясы мен ксро-ның мақсатты түрдегі жер аудару саясаты Қазақстан халқының жан саны мен құрамына түбегейлі әсер етті. Қсро-ның ыдырауына дейін, 1989 жылы Қазақстандағы қазақтардың үлесі небәрі 39,7%, орыстардан тек 1,9%-ға ғана жоғары болды, бұл 1939 жылдан бергі қазақтардың үлесі алғашы рет орыстардан озған жағдайы болатын. Қазақтардың білім деңгейінің өсуі себебінен, қазақтардың ұлттық саналары күшейе түсті, халық санын көбейту қазақ ұлтының қайта жандануының маңызды факторы екенін түсінді. 1999 жылғы халық санағының нәтижесіне байланысты, қазақ ұлты қайтадан нағыз Қазақстан халқының негізін

63


құраушы ұлты мәртебесіне ие болды. алайда, қазақ ұлтының пайыздық үлесінің көбеюі халықтың табиғи өсуінің күрт көтерілуінен емес, орыс және басқа да ұлт өкілдерінің азайып кетуінен болды. Қазақ ұлты Қазақстан халқының негізін құраушы ұлты ретінде өз ұлтының санын әлі де көтеру тиіс.

Қазақстан шетелдегі қазақ-тарды өздерінің «тарихи отандарына» шақырудың өзі – қазақтың ұлттық қайта жандану идеясының тағы бір көрінісі. 1992 жылы қазан айында ашылған дүниежүзі қазақтарының құрылтайындағы материалдары шетелдегі қазақ қандастарға негізделген мемлекеттік құжат болып табылады. Қазақстан республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев құрылтайда сөз сөйлеп, Қазақстанның шетелдегі қандастарға байланысты ұстанатын бірнеше негізгі қағидаттарды атап өтті. Біріншіден, дүниежүзілік қазақтар құрылтайының мәні мен мақсаты – дүниенің түкпір-түкпірлеріне тарыдай шашылған қазақтардың болашағы жайлы ойларын ортаға салу керек. Екіншіден, шетелдегі қазақтар тұтас қазақ ұлтының бір бөлігі болып табылады. Үшіншіден, шетелдегі қазақтар өз ұлтының дәстүріне зор көңіл бөлулері адам тебірентерлік. Төртіншіден, Қазақстан әлем мойындайтын, өз саясатын тәуелсіз жүргізетін

өркениетті мемлекет ретінде, шетелдегі қандастары тұратын елдермен келісім негізінде, шетелдегі қандастарымыздың әр түрлі талаптарын орындауға әзір. Бесіншіден, Қазақстан шетелдегі қандастардың мүдделерін толықтай еске ала отырып, олардың өз ұлтының бір өкілі ретінде сезінуіне жағдай жасайды. 1992 жылы шыққан «көші-қон» Заңының бірінші тармағында анық көрсетілген – «шетелде тұратын қазақтар өз тарихи отандарына оралуға құқылы» [3].

Қазақстан халық жан санындағы қазақтардың үлесін көбейту үшін, ең тиімді жол – шетелде тұратын қазақтарды Қазақстанға көшіріп әкелу. сондықтан, Қазақстанның көші-қон саясаты негізінен шетелдегі қазақтарға бағытталған, сонымен қатар көшіп кеткен бұрынғы Қазақстан азаматтарының оралуына да Қазақстан қабылдау ниетін танытуда.

Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан кейінгі алғашқы жылдары Қазақстан үкіметі шетел қазақтардың өз тарихи отандарына оралу саясатын шығарып, көші-қон туралы бірқатар құжаттарды қабылдады. «Қазақстан азаматтығы туралы» Заң және «көші-қон туралы» Заң осы саясатты заңдық тұрғыдан нығайта түсті. содан кейінгі бірнеше жылдар ішінде осы заңдарға өзгертулер мен

64


толықтырулар енгізілді. осы саясаттарды жүзеге асыру және құжаттардың қабылдануын екі кезеңге бөліп қарастыруға болады. Бірінші кезең – қажетті заңдық негізін қалау болды (1997 жыл желтоқсанға дейінгі).

Қазақстан тәуелсіздігін алған алғашқы жылдары көші-қон туралы заң жоқтың қасы болатын. Шетелдегі қазақтарға қатысты шұғыл мәселелерді шешуде, тек Президент пен үкіметтің уақытша үкімдерін қолданатын. Бұл заңдар негізінен төменде көрсеткендей:

1992 жылы 26 мамырда • Қазақстан республикасының Жоғары кеңесі қабылдаған №1437 «Қазақстан республикасының көші-қон туралы» Заң (1992 жылдың 1 желтоқсаннан бастап күшіне ие). Бұл заң – Қазақстандағы көші-қон туралы тұңғыш заң. сол кездегі негізгі заңнама болып табылды.

1992 жылы 23 қараша-• да қабылданған «Шетелдегі қазақтардың Қазақстанға ора-лу кезіндегі экономикалық қамтамасыз ету туралы» №791 үкімі Қазақстанға шетелден көшіп келген қазақтардың экономикалық, қоғамдық және моралдық жағдайларына нақты қызмет атқарды.

1996 жылы 13 желтоқсанда • шыққан Президенттің №3308 қаулысы «Шетелдегі қандастарды қолдау туралы» мемлекеттік жоспар. Бұл жоспардың ішінде бірқатар шұғыл экономикалық,

саяси, мәдени және тұрмыстық мәселелер зерттеліп, шетелдегі қазақтардың даму болашағы сияқты мәселелердің шешу жолдары анықталды.

1997 жылы 19 наурыз • күні қабылданған Президенттің №3419 қаулысы «2000 жылға дейінгі көші-қон саясатының басым бағыты». Бұл заң негізінен шетелдегі қазақтардың өз тарихи отанына оралу, сонымен қатар мемлекеттегі жаңа ұлт жағдайындағы көші-қон мәселесін қарастырады.

Бұл құжаттар толыққанды болмады, алайда осы заңдық құжаттар арқылы көптеген оралмандардың тұрмысына қатысты шұғыл мәселелер шешімдерін тапты: көптеген оралмандар тұрғын үймен қамтамасыз етілді, жасөспірімдер тұрғылықты жерінде тегін медициналық көмек және тегін білім алды. Бір жағынан, шыққан заң толыққанды болмағандықтан, көптеген кері әсерлер де болды. оралмандарға азаматтық берілмегендіктен, олар Қазақстандағы жекешелендіру-ге қатысу мүмкіндіктерінен айырылды. мұндай жағдай 1992 жылдан бастап ұлғая бастады. сол кезде, жоғарыда айтылған қаулы, үкім және уақытша кодекстердің көбі өз заңдық күшінен айырылғандықтан, оралмандар өз құқықтарын қамтамасыз ететін заң болмай, қиын күйді де бастан кешті.

65


көші-қон саясатын жүзеге асырудың екінші кезеңі – «көші-қон» заңының шығуы мен жүзеге асырылуы болды.

1997 жылы 13 желтоқсанда, Қазақстан Парламенті көші-қон мәселелерін шешетін арнайы «халықтың көші-қон туралы» заңын қабылдады. 1992 жылдың «көші-қон» заңымен салыстырғанда, жаңа заңда көп ілгерлеушілік бар. Бұл заң оралмандар мен Қазақстан қоғамының бірыңғай қолдауына ие болды. аталмыш заң халықаралық көші-қон заңдарының талаптарына толық сәйкес, ерікті және еріксіз миграцияның заңдық мәртебелері қарастырылған, иммигранттардың жаңа саяси жүйеге, қоғамға, мамандыққа, тілге және мәдениетке үйлесулерін тездетудің амалдары мен жолдары айқындалды. осы заңның 29-тармағында иммигранттарға бірқатар жеңілдіктер қарастырылған: топтық оралған қазақтарға жер тілімі беріледі; жеке тұрғын үй салуға ұзақ мерзімді несие беру; тегін білім алу және тегін медициналық көмекке ие болу.

алайда, Қазақстанның қаржылық жағдайы «көші-қон» заңының орындалуына көп кедергі жасады. сонымен қатар экономикалық жағдайдан тыс, орталық және жергілікті басқару мекемелерінің заңсыз әрекеттері мен заңнамаға қажетті

толықтырулардың болмауынан да бұл заңның жүзеге асырылуына бөгет болды. соның себебінен, Қазақстан үкіметі 2001 жылдың 1 наурызында, 2001 жылдың 10 қарашасында, 2001 жылы 24 желтоқсанында және 2002 жылы 27 наурызында «көші-қон» заңына көп мөлшерде өзгертулер мен толықтырулар жасады, заңнаманың ішіндегі алты тармақ мүлдем алып тасталды.

оралмандырға арналған квота жобасы – Қазақстан «көші-қон» заңының тармағындағы шетелдегі қазақтар мен Қазақстандағы азаматтықсыз жүрген қазақтарға бағытталған иммиграциялық жеңілдіктер. Бұл жоба негізінен оралмандарды қабылдау, орналастыру мәсе-лесін шешеді, сонымен қатар көшіп келуге жағдайы жоқ шетелдегі қазақтарға қаржылық көмек береді. Қазақстанның бұқаралық ақпараттарының мәлімдемелеріне сүйенсек, 2000 жылдан бастап, шетелдегі қазақтар, әсіресе Өзбекстан, ресей, Қытай және түрікменстандағы қазақтардың өз тарихи отандарына оралу ниеттері өсуде. 2002 жылы 16 қыркүйекте, Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев үкім шығарды. Үкімде 2002 жылғы жоспарлы қабылданатын оралмандар – 2655 отбасы, 2003 жыл – 5000 отбасы, 2004 жыл – 10 000 отбасы болмақ, және үкімет әрбір оралманға банк

66


шотын ашып беріп, әр адамға 91 900 теңге тұрғын үй көмек және бір жолғы көмек ақша береді: үй иесіне 13 785 теңге, үйдегі басқа

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

«1 世界民族»试论哈萨克斯坦移民结构的历史演变 (丁佩华). – 2009. - 02(8).

(диң Пейхуа. Қазақстанның иммигрант құрлымының тарихи өзгерісі // «Әлем халқы» журналы. – 2009. - № 2.)

«2 新疆大学学报(哲学人文社会科学版)»哈萨克斯坦独立前后的民族人口政策及其实践 (王虎). – 2006. - 03 (18).

(уаңху. Қазақстандағы ұлттық демографиялық саясаты мен тәжірибесі // Шинжан университетінің ғылыми газеті – 2006. - № 3.)

«3 世界民族»哈萨克斯坦中国新移民的发展概况及趋势 (李涛). – 2009. - 06 (15).

(ли тау. Қазақстандағы Қытай иммигранттардың даму жағдайы мен үдерісі // Әлем халқы журналы. - 2009. – № 6.)

http://www. zakon.kz4

РЕЗЮМЕавтор статьи: научный сотрудник института истории государства

кН моН рк табыс ерзат. в статье рассматривается миграционная политика казахстана, а

также термин «оралман» в китайских исторических источниках.

SUMMARYAuthor: the research fellow of the Institute of state history SC MES

RK Tabys YerzatThis article discusses the immigration policy of Kazakhstan, and the

term of Oralman in Chinese historical sources.

мүшелеріне әр адамға 9 190 теңге, сонымен қоса тағы траспорттық көмек пен кедендік көмектер бар деп жазылған [4].

67


L.S. Aktayevaудк: 94(574+477)»1932/1933»

General director of Central State Archiveof the Republic of Kazakhstan

DOCUMENTS ABOUT TRAGIC PAGE IN THE HISTORYOF THE KAZAKH PEOPLE IN FUNDS OF CENTRAL STATE

ARCHIVEOF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN

AbstractIn this article, the author discussed the sorrow and misery of Kazakh

people during the years of famine in 1932-1933, in accordance with the archival documents about the history of Kazakh famine, which have been kept in secretly for many years.

Keywords: Archival documents, history, collectivization, Central state archive.

For years, the tragic pages in the history of the Kazakh people were not covered in any historical publications or mass media.

Archival documents were classifi ed or were in limited access. Even in collections of archive documents dedicated to collectivization, the history

of agriculture or other researches of the agrarian nature of the matter of consequences of policies pursued by Soviet authorities in village, if I may use the expression, were slyly mentioned or treated deathly silence. In these collections there were no hint of those «historical event» that caused such terrible consequences – the death of millions of representatives of the Kazakh people.

At the turn of 80–90s of the хх century archivists of Central state archive have been taken at fi st timid

attempts to lift the veil that existed on this tragic page. In particular, the director of Central state archive, Marat Zhaksybayevich Khasanaev published number of articles in mass media, where it touched the thorny and long-hushed subject. Publications were based on document of achieves, especially the historical and documentary collections of personal origin, stored in archives. About one of them – the personal fund of Tatiana Gavrilovna Nevadovskaya, I would like to stay alone because her memories grow visibly startling facts of that distant time.

Tatiana Gavrilovna Nevadov-skaya, a doctor-surgeon from Pushkin situated near Moscow, in that time when she were 17 years old daughter of Professor Gavril Stepa274 novich Nevadovsky, who was exiled to Kazakhstan. At that

68


time he was in charge of the Alma-Atinskaya zonal experimental station «Soyuzsahar», organized in 1931 in the abandoned village by Kazakhs – Chimdavlet at the river Karagaldy-aul.

Her memories and heartfelt poems «Kazakhstan’s tragedy» convinced that in those lean years people did not become hardened and did not lose their inherent sense of compassion and humanity.

T.G. Nevadovskaya, being an eyewitness and witness of the terrible tragedy that claimed millions of lives, skipping through itself all the bitterness and pain of the Kazakh people, after many years can not forget and wondering – who is to blame, what are the reasons of that national disaster?

The album «Years, people and destiny» she writes, «This is a picture – a document revealing a stunning period of so-called «distortions». Early spring 1933, I went with someone from the staff. Had a camera with me ... on the highway near our house were sitting exhausted, famished Kazakh. He dragged himself with diffi culty from the fi eld work, exhausted, groaning, and asked to eat and drink. I handed the camera to companion and hurried to fetch water (su ...) – he drank greedily. I did not notice when my friend took a picture of me (that’s the photo). I hurried back home to bring him a piece of bread and sugar. When I approached him with the bread ... he was already

dead. So people died in that terrible year of 1932–1933 ...» [1].

Verses 19 years old Tatiana Nevadovskaya «Kazakhstan’s tragedy» authentic document revealing the era when «in a huge case, which affected the fate of the majority of the population, there had been a retreat from Lenin’s policies towards the peasantry».

Let me read a few lines of poetry:

In the nature is march – spring came intoxicated ...

And forget everything – do not remember, I can not ...

Oh, the grass fi rst, and I remember

Frozen shapes in the snow.No, I do not shudder with

disgust,But I cannot look calmly,As humans, falling from

exhaustion,Plucked ears of corn in a

haystack.And ... this corpse Kazakh on

the boundary.Who gave the order? I want to

know – and understand,Who sent the death and misery

here?Where people lived from time

immemorial, roamingwith a camel, a donkey, and

tending the fl ock ... [2]«In memory of undeserved and

unnecessary suffering of the Kazakh people at that time I would put up a monument, as obelisks placed on the graves of unknown soldiers»,

69


– these words of T.Nevadovskaya deserve now more than ever, special attention [3].

For a long time has become the traditional formula of «diffi culties of period of industrialization and collectivization», as it was not subject to explanation. Very sporadic and superfi cial study called the famine of 1931–1933. in Kazakhstan – «food diffi culties». Many of the documents of institutions and organizations such as the Kazakh Central Executive Committee and Council of People’s Commissars, the People’s Commissariat of Education, the People’s Commissariat of Health relating to this period – were classifi ed as secret.

In fairness it must be admitted that the volume of documents and information content were not as great as appears to us, and to many researchers interested in this topic. Still, the Soviet institutions and organizations, whose documents are stored in our archive, for the hell were mere executors, the main organizational role in this period belonged to the party organs, that’s why this period is called «time goloschekinskih repression».

Each event, like the historical, economic and social has its root cause.

Speaking about the mass starvation of 30s, in most cases we are talking about the consequences, the scope and types of which are terrible.

No less terrifying look and the causes that can be called a man-made, for a short time, which led the country to disaster.

This is evidenced by declassifi ed documents of the archives of the Kazakh Central Executive Committee and Council of People’s Commissars of the Kazakh SSR, which are presented in the form of minutes of meetings, circular letters, directives, reports of authorized representatives of Kazkraykom and Sovnarkom, briefs of representatives of a secret department of the USPD, etc.

What can these documents tell us? Reading them, and consistently analyzing, you can create a full picture of that time – the confi scation of property and eviction of large bayskih farms, forced collectivization, grain procurements, meet procurements, the excesses committed in the course of their implementation, the fi rst food diffi culties that led eventually to the famine, migration of farms, the loss of life on the basis of fasting, the return of «otkachevschikov» ...

Each of these, tentatively called «stages» composes separate blocks of archival documents.

Disregard of national peculiarities, social-economic development of the region, which has remained a nomadic way of life of the Kazakhs, the ratio of class forces, the degree of consciousness and organization of the toiling peasantry, other classes of society

70


has led to tragic consequences. A violent failure of crops of the largest graingrowing areas in a south of the country – in Ukraine, North Caucasus and Lower Volga only exacerbated the magnitude and consequences of disasters.

Could we have avoided this mess? At all times, a little wheat or cereal ear meant much for the fate of the people. Exactly on this basis arise or crumble the mighty civilizations. In dreams of thinkers of many people and time there were sunny extravaganza of the welfare, happiness and satiety, where the main place is given to a humble wheat spikelet and to a man, who producing it.

According to the calculations in Kazakhstan in 1929 were 40 million head of cattle, and in 1932 there were only about 6 million head, and 2 million of them were in soviet farms, out of 4 million falling to the collective farm and the individual sector, the majority of them were in Russian regions and not the former major Kazakh breeding areas [4].

Since animal husbandry was the main occupation and almost the only source of income for most of the Kazakh population, such condition of animal husbandry hit in the fi rst place as the Kazakhs.

What are the causes of such mass destruction of livestock? There were many reasons. The main ones that led the country to the famine were: a campaign of forced collectivization, forced

collectivization of livestock and the use of the arbitrariness in the practice of direct cattle procurement.

Signifi cantly affected by the reduction of livestock numbers were wrong planning. Some of them can tell the archival documents. In the fund of the Council of People’s Commissars of the Kazakh SSR there is an information of deputy authorized representative of the USPD in the Kazakh SSR send to Kazkraykom AUCP(b) on November 11, 1931, where we learn about the following fact: «In connection with the onset of cold weather and snow in the northern part of Country, revealed some lack of preparation meat-packing plants to the mass fl ow of the feeding of cattle herds and the ongoing preparations. Distillation paths are not always provided with fodder. Before-slaughter cattle at meat processing plants, too, are under threat. Much of the blame falls on this Kraykontor Soyuzmyaso. Due to extremely bad put to account for the feeding operations, defective planning, neglect of individual workers, Kraykontor Soyuzmyaso has no idea where, in what quantity and condition of the feeding herds, driven to the northern mills. It should be noted exceptional clumsiness, irresponsibility Soyuzmyaso workers of the entire system from top to bottom. On November 5, next year, within the limits of Petropavlovsky meat-packing plant has accumulated 53,697 heads of

71


cattle and 114,920 sheep. On the station Karatal and its surroundings accumulated 60,000 head of cattle from Taldykorgan meat-packing plant. Cattle are not secured by any forage or room. There no fatten bases on the following paths. In view of started snowing and strong winds and the case without the debilitating livestock is inevitable. From the Dzharkent, Taldykorgan snapping going on. Combine lack of slaughtering men can not handle...» [5].

In addition to threatening the status of fattening herds of Soyuzmyaso were established cases unscheduled shipment of cattle from Kazakhstan in other areas. For example, in such a way were systematically exported cattle to the Middle Volga: at the beginning of November in Kinel received 74, in Samara 2500 vans of sheep. The sheep were not provided with feed. As a result, all the cattle on the road were hungry for six days, losing 50% of the weight, instead of 30 kg and weighed 15 or less. There was a massive loss of the cattle [6].

The famous fi ve-year, initially held under the slogan «give fi ve years ahead», «Bolshevistsky swing», the leap from «feudalism directly to socialism», industrialization in the shortest possible time, dispossession and collectivization, grain procurement, meet procurement which were exported, for the most part all these campaign carried out by force, and in their implementation

were allowed excesses. Documents about excesses compose a separate group, refl ected mainly in the USPD reports in Kazakhstan. Here is an excerpt from some: «...on the farm « Jana-Daur» was arrested on suspicion of stealing collective property of the poor Tuksambaev, Kusaybaev, Urazbekov and Sultabaev, who has publicly beaten with sticks, victims, unable to bear injuries died. Kolhoznik Urazbekov was also subjected to fl ogging for theft of wheat, and then died. His family was deprived of rations and died of hunger ...» [7].

Hunger is covered primarily of representatives of the oldest class of human society – the peasantry, which were the breadwinner in relation to other segments of the population. The fi rst victims of famine became children. In the boundless steppes, cut off from the world of the lack of communication, whole villages wiped out.

At the end of 1931 the representatives of USPD reported to the Government of Kazakhstan about cases of death by starvation: «In connection with acute shortness of food in some areas, there were fi xed the cases of hunger-strike farmers and even death from starvation. Thus, in the Pavlodar region, in the village number 16, some farmers are scavengers. In recent years, died of starvation two farmer and 19 children. In Kyzyl-Tansk district, village number 1 fi xed hunger-strike farmers. In the

72


village number 3, in the natural boundary «Murzhik» a group of collective poor women, in an amount of 20 people walked with babies in villages searching for food. A similar situation was noted in the natural boundary «Idrey» [8].

In the USPD reports for 1932–1933 number of deaths on the basis of hunger is increasing with the «excessive speed». On these reports have already mentioned the use of human beings to eat ground squirrels, dog meat, tulak (treated sheep skin). From the summary information of the authorized Kazkraykom AUCP (b) and the Sovnarkom Oraz Zhandosov from February 15, 1933 send to Kazkraykom and the Government of the Republic: «When I detoured villages I met a families in which for ten days, the bodies are not buried. The remaining women and young children for that matter no one helps. Needy eat everything that got. Collect bones and boil for ten times the food. I’ve met several people who ate dog meat, and do not hide. In the village number 5 I was approached by a pregnant woman, partly swollen from malnutrition, with a request for her to shoot the dog...» [9].

And today it is no secret that in those tragic days there were cases of «cannibalism».

The mass slaughter of livestock in cattle procurement and random migration from black spots only

complicated the conduct of the ordered measures to save lives.

In those reports of secret-political department of the USPD can be found the ever increasing phenomenon – the mass migration of Kazakh households: «According to incomplete data for only two and a half months from September 1 to October 15, 1932 migrated in a Country 7354 households. Migration covered 44 districts. Especially migration increased in East Kazakhstan and Karaganda regions. Mortality looms large. The population is set in panic, throws the property and runs along the direction of the city Akmolinsk and Karaganda ...» [10].

And such examples set forth above for each negative phenomenon can result in tens.

Some of these fragments are shown in the current exhibition of archival documents «Famine in Kazakhstan, 1932–1933: facts and documents».

Archivists are designed to effectively implement their professions triune task – to collect, save and publish, through their daily hard work successfully meeting its obligations.

Archival documents – these silent witnesses of the tragic pages in the history of the Kazakh people for a long time were in the classifi ed section today are completely open and waiting to be explored.

73


BIBLIOGRAPHY

1 CSA RK. F. 269. - Inv. 1. - C. 4. - 32 page.2 Ib. - 44 page and об.3 Ib. - 32 page.4 journal «Party Life in Kazakhstan». - 1990. - № 6. - 83-89 pages.5 CSA RK. F. 30. Inv. 7. - C. 80. - 104-105 pages.6 Ib. - 107 page.7 CSA RK. F. 30. Inv. 7. - C. - 167. 7 page.8 CSA RK.F. 30. Inv. 7. - C. 80. - 37 page.9 CSA RK. F. 30. Inv. 7. - C. 166. - 22 page.10 F. 30. Inv. 7. - C. 167. - 107 page.

ТҮЙІНмақаланың авторы: Қазақстан республикасы орталық мемлекттік

мұрағатының бас директоры ләззат сүлейменқызы ақтаева.автор мақалада 1932-1933 жылдардағы ашаршылық жайлы, ұзақ

жылдар құпия бөлімінде сақталып келген, қазақ халқының зұлматты жылдардағы тарихын сипаттайтын мұрағаттық дерек көздеріне сүйене отырып, қазақ халқының ашаршылық жылдарда көрген қасіреті мен тауқыметін қарастырады.

РЕЗЮМЕавтор статьи: генеральный директор Центрального

государственного архива республики казахстан актаева ляззат сулейменовна.

в статье автор на основе анализа редких архивных документов о голоде 1932-1933 годов, хранившихся многие годы в секретных отделах, рассматривает трагедию казахского народа в годы голодомора.

74


В.И. Сергийчукудк: 930(574)

Профессор Киевского национального университета им. Тараса Шевченко, доктор исторических наук

(Украина)

ГОЛОДОМОР В УКРАИНЕ И КАЗАХСТАНЕ:ОБЩИЕ ЧЕРТЫ И РАЗЛИЧИЯ ВЕЛИЧАЙШЕЙ

ТРАГЕДИИ ДВУХ НАРОДОВ

Аноотация в статье рассматривается трагедия народов казахстана и украины

в 1932-1933 годы, характеризуются причины, общие и отличительные черты трагедии двух народов в эти годы, а также политика большевиков, запрещавшая выезд голодных украинских крестьян за пределы усср, обрекая их на голодную смерть, что подпадает под признаки геноцида. в статье анализируются различия в подходе сталина и его окружения к происходящей трагедии в украине и казахстане.

Ключевые слова: голодомор, коллективизация, геноцид, казахстан, украина, голод.

из тех страданий и потерь, которые постигли наши народы в хх веке, особенно чувствительными оказались голодоморы в 1932–1933 годах. да, украинцы и казахи пережили не просто природные катаклизмы, случавшиеся не раз до этого, – наши отцы и деды прошли через ад искусственного голода, созданного сознательно кремлевской верхушкой для покорения крестьянства как реальной материальной базы возможного повстанческого движения против навязанной силою большевистской власти. На мой взгляд, это главная причина искусственного голодомора в украине, где повстанческое движение против

коммунистического строя не прекращалось после ликвида-ции украинской Народной республики. и именно из этого нужно исходить в поиске ответа, почему случилась эта трагедия в украине.

кстати, это по существу вынужден признать и такой российский историк, как виктор кондрашин: «голод помог сталину ликвидировать на украине, по его мнению, потенциальную оппозицию его режиму, которая из культурной могла вырасти в политическую и опереться при этом на крестьянство. На этот счет имеются факты, в том числе в третьем томе документального сборника «трагедия советской

75


деревни», посвященного голо-домору, где характеризуется деятельность в украинском селе органов гПу» [1].

конечно, мы понимаем, что непосредственной причи-ной, которая привела к трагедии в казахстане, была заранее спланированная коллективи-зация, лишившая кочевников скота, без которого был потерян традиционный способ питания казахов. оставшиеся без лошадей и верблюдов не все голодные кочевники смогли добраться до более благополучных районов и были обречены на смерть.

Что касается этих потерь, то известно, что выступая на открытии u1085 научно-практической конференции в феврале 1995 году в алматы, академик м. козыбаев, в частности, утверждал: «Жертвами голода стали в 1932–1933 гг. 1 млн. 750 тыс.человек, или 42% всего количества казахского населения в республике. в казахстане снизилось количество казахского и других этносов: украинцев – с 859, 4 тыс. до 658, узбеков – с 228,2 тыс. до 103,6, уйгуров – с 63,3 до 36,6 тыс.» [2].

сколько погибло от голодомора в украине – до сих пор нет ответа, ибо те архивные документы указанного периода, в которых должна быть отражена смертность, как правило, не оказались на месте. и лишь по выводам международной

комиссии юристов, которая в 1988 году специально исследовала этот вопрос, можно говорить о минимальном количестве потерь в 7 миллионов человек. кстати, именно этот своеобразный международный трибунал, сравнив две переписи в ссср – 1926 и 1939 годов, впервые огласил страшную для украинцев статистику: если за указанные годы население ссср увеличилось на 16 процентов, рсФср – на 28, Бсср – на 11, 2, то в усср оно уменьшилось на 9, 9 процента.

то есть, политика коллек-тивизации, направленная на выкачивание хлеба и других продуктов из села, реквизиция последней пищи за невыполнение непосильных заданий по сдаче зерна или мяса государству – это те слагаемые, которые и привели к голоду как в украинском селе, так и в казахском ауле. а конкретные инструменты воплощения в жизнь этой политики четко прописывались из центра и точно дублировались на местах. скажем, в казахстане, как и в украине, широко было распространено занесение отстающих колхозов и районов на так называемую черную доску, впервые заведенную для кубанских станиц при участии лазаря кагановича в начале ноября 1932 года. Это когда населенный пункт оставался уже без продовольствия, а его жителям

76


грозили новыми репрессиями, вплоть до высылки в северные края и заточения в тюрму. Подобных решений крайкома вкП(б) и совета Народных комиссаров казахской асср очень много. можно только уточнить: те села усть-каменогорского или Федоровского районов, которых это касалось, оказались, как правило, украинскими. скажем, за переписью 1926 года Федоровский район насчитывал 28.302 жителей, из которых 25.408 были украинцами [3].

в украине же треть районов была занесена на «черную доску». Но есть и различия в подходе сталина и его окружения к происходящей трагедии в украине и казахстане. и здесь, в первую очередь, обязаны сказать, что когда голодные казахи вынуждены были прибегать к так называемому откочевью, то есть перекочевывали на некоторое время в районы Западной сибири, киргизии, Поволжья, даже в китай, то относительно их никаких постановлений о насильственном возвращении в родные места в архивах не выявлено. Наоборот, имеем все основания заявить, что коммунистическая власть казахстана, который тогда принадлежал к российской республике, всячески пробовали задержать их на соседних, более обеспеченных территориях – до облегчающихся обстоятельств.

кстати, просьбы руководства

казахстана о продовольственном обеспечении откочевников адресовались в соседние регионы еще с марта 1932 года. в частности, об этом значится в телеграммах первого секретаря крайкома вкП(б) голощекина к его коллеге в Новосибирске Эйхе [4].

соседние регионы дей-ствительно прислушивались к этим просьбам, тем более, что постановлением вЦик от 10 марта 1932 года предусматривалось такую работу организовать. в частности, постановление Башкирского обкома вкП(б) от 14 октября 1933 года как раз анализирует выполнение этой московской директивы [5].

Практику откочевывания голодных казахов в вокруг лежащие регионы подтверждают и российские авторы. скажем, такой известный историк, как виктор кондрашин пишет, что казахи имели возможность, например, в Поволжье даже трудоустроиться целыми хозяй-ствами в период голодомора. Например, в сорочинском районе средне-волжского края в то тяжелое время, по свидетельству этого ученого, трудилось 81 хозяйство в количестве 391 человека [6].

Значит, казахам не запрещали искать продукты питания за пределами своей республики, о чем, кстати, свидетельствуют и десятки архивных документов,

77


выявленных нами в казахстане. к примеру, в телеграмме руководителей республики мирзояна и кулумбетова от 29 августа 1933 года приводятся данные о том, что только в средне-волжском крае российской Федерации на то время находилось «устроенных казахов на разных работах 15.386 чел.» [7].

а в письме заместителя председателя совета Народных комиссаров казахской асср турара рыскулова сталину (оно фигурировало в докладе председателя Пасе мевлюта Чавушоглу в 2010 году) указывалось: «согласно с последними подсчетами, 40 000 казахов находятся в средней волге, 100 000 – в киргистане, 50 000 – в Западной сибири, 20 000 – в кара-калпакском регионе, 30 000 – в Центральной азии… Это была не просто кочевая миграция, которая обычно происходит летом, это был побег умирающих с голода, ищущих пищу людей».

слава Богу, что многие из этих голодных беженцев нашли помощь в российских, узбекских, киргизских и даже китайских регионах. и только относительно голодного украинского населения находим драконовские, по выражению в.кондрашина, директивы относительно его попыток спастись от голодной смерти в россии и Белоруссии: «Прямой организацией голода

можно назвать драконовские директивы сталина-молотова о борьбе со стихийной миграцией крестьян, запиравших их в голодающих селениях и обрекавших на голодную смерть. именно поэтому голод 1932–1933 гг. можно считать организованным голодом, и этот голод – одно из самых тяжких преступлений сталина» [8].

и это действительно так. ведь изъяв все продукты у украинского населения, власть не позволила ему раздобыть пищу в других регионах ссср. Постановление Цк вкП(б) и совнаркома ссср за подписями сталина и молотова от 22 января 1933 года о запрете выезда касалось крестьян украины и кубани, где за переписью 1926 года украинцев насчитывалось 915.450, то есть больше двух третей от всего населения [9].

Этим документом, кстати, карательным органам поручалось арестовывать тех «крестьян украины и северного кавказа, пробравшихся на север», а после того, когда среди них будут отобраны «контрреволюционные элементы, возвращать других в места их жительства». как свидетельствуют сводки секретно-политического отдела огПу ссср, за декабрь 1932 – январь 1933 годов, из сел только 215 районов украины выехало 85217 человек и 9213 семей: из киевской области

78


26344, харьковской – 26129, днепропетровской – 12421 одинаков и 3845 семей, донецкой – 9561, одеской – 3950 и 4 020, Черниговской – 5593 и 837, винницкой – 5068 и 511 [10].

однако эти данные могут быть далеко неполными, поскольку лишь из Звенигородского района тогдашней киевской области в разные регионы ссср разбежалось за 1932 год свыше 10 тысяч чел., как свидетельствовал местный врач П.Блонский [11] (отечественные архивы. - 2009. - № 2. - с. 125). Но нельзя согласиться с утверждением российского исследователя а.Шубина, что эту миграцию украинского сельского населения проглотила в основном украинская индустрия [12].

к примеру, на шахты треста «кадиевуголь», что в донбассе, в октябре 1932 года на работу принимали в основном не голодных украинских крестьян: из украины – 118 чел., татарстана – 403, Беларуси – 125, Центрально-Черноземной области – 194, Западной – 14 [13].

таким образом, изъяв продовольствие и запретив выезд голодных украинских крестьян за пределы усср, власть сознательно обрекала их на голодную смерть, что подпадает под признаки геноцида.

для украинского населения, в первую очередь, за пределами усср, в частности, на кубани, этот геноцид дополнялся и духовным.

ибо невыполнение планов хлебозаготовок украинскими станицами на кубани сразу же дало повод кремлевским вождям обвинить местных хлеборобов в петлюровщине и запрете украинизации, предусмотренной решениями большевистского партсъезда в 1923 году – 14 декабря 1932 года сталин и молотов подписали постановления Цк вкП(б) и совнаркома ссср о прекращении украинизации на северном кавказе, запретив таким образом украинцам развивать свою духовность, плодами которой могли бы полноценно обогащаться там и коренные народы.

Эта целенаправленная реп-рессивная политика больше-вистской власти в отношении украинства была подтверждена 15 декабря 1932 года, когда сталин и молотов подписали новое постановление кремля о прекращении украиниза-ции на дальнем востоке, в сибире, Поволжье, Центрально-Черноземной области, в казахстане…

докладывая Цк вкП(б) о выполнении этого постановления, руководители идеологического отдела казахстанского крайкома большевистской партии 9 июня 1933 года указывали, что из 96 украинских школ в восточно-казахстанской, алма-атинской, Южно-казахстанской и актюбинской областях на русский

79


язык переведено лишь 44, а «в таких главнейших украинских районах, как акбулакский и Федоровский, переведено только 3 школы. Переведены на русский язык атбасарский и акбулакский педтехникумы. всего в крае было 3 украинские газеты («Більшовицький штурм» в Федоровском районе, «Прапор колгоспу» – атбасарском р-не и «За соц. будову» – акбулакском р-не), они все сейчас переведены на русский язык» [14]

Подобных репрессий к другим нациям большевистская власть во время голодомора 1932 – 1933 годов не применяла. Наоборот, те же казахи, к примеру, могли тогда даже организовывать свои землячества в москве и ленинграде за счет бюджета республики, о чем принимал специальное решение совет Народных комиссаров касср 25 декабря 1932 года [15]

Поэтому в украине с сожалением воспринята сле-дующая трактовка событий в украине в одной из книг, изданной в казахстане: «утверждение же в работах ряда украинских

авторов о том, что пострадал от «имперской» политики москвы главным образом украинский народ, за счет которого якобы кормились зарубежье и россия, не выдерживает критики. и здесь мы полностью солидарны с российскими историками, давшими отпо-ведь националистической фаль-сификации на страницах журна-ла «отечественная история» в коллективном открытом письме в редакцию» [16]

да, в 1932–1933 годах голодали не только украинские хлеборобы. Но голодомор в усср имел особые черты, свидетельствующие о том, что власть сознательно пыталась удушить непокорное крестьянство голодом. а такие действия центральной власти – насильственное изъятие продовольствия, запрет на выезд за ним в соседние регионы с целью спасти семью, замалчивание о широкомасштабном голоде и отказ принять заграничную продовольственную помощь – подпадают под признаки геноцида.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ1 кондрашин в. голод 1932–1933 годов: трагедия российской

деревни. - москва: российская политическая энциклопедия, 2008. – 242 с.

2 Народ не безмолвствует. - алматы, 1996. - с. 9.3 всесоюзная перепись населения 1926 года. казакская асср.

отдел І. Народность, родной язык, возраст. грамотность. - м., 1928. - 146 с.

80


4 архив Президента казахстана: Ф.141. - оп. 1. - д. 5194. - лл. 60, 65.

5 там же: д. 5763. – л. 230.6 кондрашин в. голод 1932–1933 годов: трагедия российской

деревни. - москва: российская политическая энциклопедия, 2008. 7 архив Президента республики казахстан: Ф.141. - оп. 1. - д.

5729. - л. 101.8 кондрашин в. голод 1932–1933 годов: трагедия российской

деревни. - москва: российская политическая энциклопедия, 2008. 9 всесоюзная перепись населения 1926 года. - м., 1930. - т. 39. -

с. 146.10 отечественные архивы (москва). - 2009. - №2. - с. 120.11 отечественные архивы. - 2009. - №2. - с. 125.12 Шубин а. великая депрессия и будущее россии. - м., 1999. -

с. 280.13 Центральный государственный архив общественных

объединений украины – Цгаооу: Ф. 1. - оп. 20. - д. 5315. - л. 42, 43.

14 архив Президента республики казахстан: Ф. 141. - оп. 1. - дело. 5827. - л. 119.

15 государственный архив казахстана: Ф. 81. – оп. 3. – д. 126. – л. 23.

16 малышева м., Познанский в. казахи – беженцы от голода в Западной сибири. 1931–1934 год. - алматы, 1999. – 212 с.

ТҮЙІНмақаланың авторы: тарих ғылымдарының докторы, тарас

Шевченко атындағы киев ұлттық университетінің (украина) профессоры в.и. сергийчук.

мақалада 1932-1933 жылдардағы Қазақстан мен украинадағы ашаршылыққа қатысты өзгешеліктер мен ұқсастықтар қарастырылады.

SUMMARYThe author of the article: professor of the Kiev National University

named after Taras Shevchenko, Doctor of History V.I. Sergeiychuk.The article highlights the issues that deal with famine in Kazakhstan and

in Ukraine in 1932-1933 years. Certain common and distinctive features of the tragedy of two nations are characterized, in particular, Bolshevik leaders’ assistance to employ hungry Kazakhs in the surrounding regions of the USSR in order to save them from death and Kremlin’s prohibition

81


for hungry peasants from Ukraine and the Kuban to go beyond their settling for provisions.

82


МЕМЛЕКЕТ ТАРИХЫ ИНСТИТУТЫНЫҢ ЖАҢАЛЫҚТАРЫНОВОСТИ ИНСТИТУТА ИСТОРИИ ГОСУДАРСТВА ҒЫЛЫМИ

САЛАДАҒЫ БАЙЛАНЫСТАР НЫҒАЙТЫЛУДА

мемлекет тарихы институты шетел әріптестерімен ғылыми саладағы байланысты орнатуға деген ұмытылысы жылдан жылға нығайып келеді. Ғылыми байланысты нығайту мақсатында біздің мекеме астана қаласында өткізіліп тұратын әр түрлі халықаралық форумдарға келген шетелдік ғалымдармен байланысып, кездесулер өткізіп тұрады. 2012 жылдың 11 қазанында мемлекет тарихы институтының ғалымдары л.Н. гумилев атындағы еуразия ұлттық университетінде «л.Н. гумилев мұрасы және қазіргі еуразиялық ықпалдастық» атты Іх еуразиялық ғылыми форумына қатысушы шетелдік ғалымдармен кездесті. олар, атап айтсақ: д.а. аманжолова – ресей мемлекеттік туризм және сервис университетінің профессо-ры, тарих ғылымдарының докторы (ресей), дьенн габор – лоранда Этвеша атындағы университет (венгрия), тарих ғылым-дарының кандидаты, в.в. ковригин - липецк мемлекеттік университеті (ресей), педагогика ғылымдарының кандидаты, тураж атабаки – лейден университеті (голландия), PhD докторы, профессор; р.д. куртсеитов – Қырым инженер педагоги-калық университеті (украина), әлеуметтік ғылымдардың кандидаты, доцент, Петко ганчев – Белорусьдегі Болгар республикасының төтенше және Өкілетті елшісі, фи-лософия

83


және саясаттану ғылымдарының докторы, профессор, а.и. Чистобаев – санк-Петербор мемлекеттік университеті (ресей), география ғылымдарының докторы, профессор, Зайниддин Құрманов - Қр “Жоғорку кеңешінің” эксспикері, тарих ғылымдарының докторы, профессор және т.б.

тиімді байланыс барысында шетелдік әріптестер тарих ғылымына қатысты өзекті мәселелерді талқылап, пікір алмасты. Шетелдік әріптестеріміз өздерінің кәсіби қызығушылық саласында жазып жүрген тақырыптары және жарыққа шыққан еңбектері жөнінде әңгіме өрбітті. сондай-ақ өз елдерінде өткізіліп тұратын әртүрлі ғылыми форумдарға институт ғалымдарын шақырды. кездесу барысында әр елден келген шетелдік ғалымдардың біртұтас ұстанымды талап ететін өзекті мәселелері бар екендігі атап өтілді.

Жиын соңында мемлекет тарихы институтының директоры, профессор Б.Ғ. аяған шетелдік қонақтарды институт қызметімен таныстырып, шетелдік орталықтармен ха-лықаралық байланысты орнатуға ниеті бар екенін білдірді.

Шетелдік қонақтар жылы да, достық қарым-қатынаста өткен ғылыми байланыстың бұдан әрі жалғасуына мүдделі екендіктерін білдірді.

84


МЕЖДУНАРОДНЫЙ ФОРУМ - ПЕРВЫЕ НАЗАРБАЕВСКИЕ ЧТЕНИЯ

«НОВЫЙ КАЗАХСТАН В НОВОМ МИРЕ»

Независимое государство стремится к позиционированию собственной уникальности в глобальном мире, открывая все новые и новые страницы своей истории. 29 ноября 2012 года в астане, в Назарбаев университете впервые прошел международный форум - Пер-вые Назарбаевские чтения «Но-вый казахстан в новом мире», приуроченный к празднованию нового государственного праз-дника казахстана, дня Первого Президента. Форум стал зна-чимым явлением духовно-культурной жизни независимо-го казахстана, отражением панорамы модернизационных процессов охвативших все стороны жизни независимого казахстана, участники подчер-кнули неустанный труд, пои-стине подвижнический вклад Первого Президента казахстана в дело становления и развития независимого государства.

работа Форума нашла свое продолжение и развитие в работе пяти панельных сессий. Панельная сессия: «внешнеполитические иници-ативы казахстана: парадигмы мира и созидания» проходила в Зале сената Назарбаев университета. Плодотворная работа сессии продолжалась в течение трех часов, и надо признаться, они пролетели незаметно для ее участников.

глава мид рк ерлан идрисов открывая работу сессии, от-метил представительный состав участников сессии, среди которых политические и государственные деятели ближнего и дальнего зарубежья, научная и педагогическая общественность республики, в работе сессии приняли участие представители студенческой молодежи. в докладе «казахстан в современном мире» е. идрисов дал обзорную характеристику основных направлений, достижений и перспектив внешнеполитического курса казахстана, отметил, что его основой остается принцип многовекторности, определенный государством на заре независимости, дающий возможность казахста-ну осуществлять взвешенную, прагматичную внешнюю политику в условиях современного глобального мира.

выступление амери де монтескью, сенатора Франции «инновационные реформы Независимого казахстана», отражало стремление автора провести аналитический обзор исторического пути пройденного казахстаном за годы независимости. как отметил сенатор, в сложной ситуации 90-х годов хх века «необходимо было найти способ выжить, выстоять, не все в равной мере могут

85


сейчас представить ситуцию, в которой оказался казахстан в начале 90-х годов». сенатор подчеркнул политическую волю и стратегическое мышление Президента казахстана, который в 1997 году представил народу казахстана масштабный, дол-госрочный план развития государства до 2030 года. докладчик отметил, что благодаря целеустремленности, настойчивости и воле главы го-сударства за годы независимости страна прошла ультракороткий путь экономической модерниза-ции, диверсификации экономики, превратившись в современное демократическое государство. сенатор отметил стремление к миру независимого казахстана, антиядерные инициативы главы государства, закрытие семипалатинского ядер-ного полигона. современный этап развития взаимоотношений между казахстаном и Францией, характеризуется высоким уровнем внешнеполитических, экономических, культурных связей.

с большим интересом ожидали участники сессии выс-тупление известного автора книги о Первом Президенте ка-захстана, английского писателя джонатана айткена, который в своем выступлении «харизма Президента Н.а. Назарбаева: от мира в доме к миру за рубежом» особо подчеркнул, что для Н. Назарбаева щедрого, благодар-ного по натуре, харизматичного лидера всегда было присуще свое собственное видение будущего казахстана. Писатель отметил, что пассионарность характера лидера нашла свое отражение в крупнейшем инновационном проекте, которым является столица казахстана. астана, это

86


город, символизирующий собой устремленнность в будущее, к новым идеям, глобальным про-ектам, к новым, перспективным, грандиозным планам и замыслам Первого Президента казахстана.

в выступлении имре лас-лоцки, Чрезвычайного и пол-номочного Посла венгрии в республике казахстан особый интерес слушателей вызвал проведенный докладчиком экс-курс в далекое историческое прошлое венгрии и казахстана, восходящее к тюркским кор-ням. характеризуя историю установления дипломатических

отношений между нашими государствами, Посол отметил тот факт, что венгрия одним из первых государств признала независи-мый казахстан, а в 2007 году состоялся визит Президента Н. Назарбаева в венгрию, который придал особый импульс развитию казахско-венгерских отношений.

современное состояние развития образования и науки казахстана, перспективы дальнейшего развития данной сферы освещались в выступлении рафиса абазова, профессора колумбийского университета «инициативы казахстана по международному сотрудничеству в области науки и образования». освещая казахстанские инициативы в области науки и образования докладчик подчеркнул, что формирование интеллектуальной нации, это сложный, длительный процесс, но он жизненно необходимый для республики. Процессы глобализации, развитие поистине революционных инновационных тенденций в экономической сфере, требуют проведения официальной политики в области образования и науки, отвечающей глобальным вызовам, способствуют созданию в республике инновационно-исследовательских университетов нового, поколения, которые станут центрами образовательного мастерства, по подобию Назарбаев университета. докладчик также осветил основные направления международного сотрудничества между казНу им. аль-Фараби и колумбийским университетом. доклад преподавательницы Школы гуманитарных и социальных наук Назарбаева университета дэниель мишель росс, «история казахстана на Западе: когда, где, куда?»

87


включал историографический обзор современных исследований, пос-вященных казахстану, основных тенденций и проблем, вызывающих интерес зарубежных исследователей.

в выступлениях директора международного Нидерландского института государственного управления в гааге марка ван ден мюйзенберга, исполнительного директора института новой демократии (сШа) маргариты аксеновой, председателя правления объединенных экономических консулов германии инго карл-Франц Бетца, владимира сокора научного сотрудника Фонда джеймстаун (сШа), проректора казахстанско-Немецкого университета Бодо лохмана, отмечалась ведущая роль Первого Президента казахстана в становлении и упрочении независимого государства, определении основных тенденций внешней политики, упрочения роли и места в казахстана в мировом сообществе. как подчеркнула маргарита асенова, характеризуя деятельность Первого Президента казахстана: «дела говорят громче, чем слова».

в заключении панельной сессии, участники отметили, что проведение международного форума: Первые Назарбаевские чтения «Новый казахстан в новом мире» будет способствовать созданию прочного фундамента культурных традиций будущего. Нет сомнений в том, что в перспективе Назарбаевские чтения станут традиционным символом единения интеллектуальных сил республики, развития международного сотрудничества.

Сауле Багдатова,кандидат исторических наук,старший научный сотрудник

Института истории государства

88


СЫНДАРЛЫ ЖЫЛДАР СЫНАҒЫ

Үстіміздегі жылдың 29-30 қараша күндері Қазақстан рес-публикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитеті және Назарбаев орталығының ұйымдастыруымен «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Бірінші Назарбаев оқулары халықаралық форумы болып өтті.

отандық ғылыми ортада ғылымға еңбегі сіңген тұл-ғалардың есімімен аталатын дәстүрлі оқулар бар. айталық, тарихшылар арасында «Ш. уәлиханов оқулары», «е. Бекмаханов оқулары, «с. ақын-жанов оқулары» және т.б.

ал, Қазақстан республикасының Президенті – Ұлт көшбасшысы Н. Назарбаев оқулары ел тарихында бірінші рет болып отыр, оның одан әрі жалғасын табатынына сеніміміз мол. Өйткені, жаңа тұрпатты Қазақстанның мемлекет ретінде қалыптасуы мен даму тарихындағы Н.Ә. Назарбаевтың орны мен рөлін айналып өту мүмкін емес. ол ғасырлар тоғысындағы саяси оқиғалар толқынымен тарих сахнасына шықты. сынақ жылдарында елімізді әлеуметтік-экономикалық дағдарыстан шығара білді, өмір сүрудің тиімді жолдарын тапты.

Бірінші Назарбаев оқуларында әлемнің 51 елінен келген саясаткерлер мен ғалымдар Қазақстанның 20 жылдық табыстарын мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев есімімен тікелей байланыстырды. Әсіресе, ядролық қарусыздану мәселесін шешудегі елбасының көшбасшылық рөлін негіздей-тін тың тарихи фактілер ай-тылды.

1991-1995 жылдар посткеңестік елдер үшін өте ауыр кезең болды. Бұрынғы экономикалық байланыстардың үзілуі жағдайында одақтас республикалар тығырыққа тірелді. «Өзінің ұзақтығы мен салдары және басқа да өлшемдер бойынша бұл дағдарыс Батыстағы 1929-1933 жылдардағы әлемдік экономикалық дағдарыстан асып түсті. тмд мем-лекеттеріндегі дағдарыстың күрделі сатысы он жылға созылды

деуге болады. Бұл елдер жаппай құлдырудың

нәтижесінде 15-20 жылға кейін шегінді. Бұрынғы одақ тарих қойнауына енді, ал дағдарыс жаңа қарқын алып отырды. тек 1991 жылдың 1-тоқсанында ұлттық табыстың құлдырауы 13 % -ды құраған».

сол кезеңде Қазақстан

89


Президенті кеңес одағының күйреу себептерін талдай отырып, оның бірқатар себептерін атап өткен болатын. Бұл жерде әңгіме, білікті кадрлардың едәуір бөлігін алаңдатқан және елдің материалдық сарқылуына жол ашқан жаппай қаруландыру туралы болып отыр. мамандардың айтуынша, 80-жылдардың соңында кеңес одағындағы негізгі қордың белсенді бөлігі 40 %-ды, ал әлсіз бөлігі 60 %-ды құраған. керісінше, дамыған елдерде бір американдық жұмысшы бір ауысымда біздің екі адамның өнімін шығарған, ал бір американдық фермер біздің бес колхозшының өнімін шығарған. 80-жылдардың басында ксро-да шамамен 40 млн. адам, 80-жылдардың екінші жартысында 50 млн. адам, ал ауыл шаруашылығындағы адамдардың 80 %-ы қол еңбегімен жұмыс істеген. осы кезде бір жұмыс орнына компьютерлік сауаттылық деңгейі небәрі 1%-ды құраған».

Қалыптасқан осындай жағдайда өз елінің тағдырына алаңдаған мемлекеттік саясаткерлердің ішінде Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев-тың тұлғасы ерекше көрінді. ол жоспарға негізделген экономиканы нарыққа бейімдеп, жекешелендіру секторына басымдық берді, ұлттық теңгемізді айналымға енгізді, шетелдік инвестицияны тарту саясатын жүргізді. Нәтижесінде сындарлы он жылдан сүрінбей өттік. олай дейтініміз, өтпелі кезеңнің қиындықтарына қарамастан, сол жылдары атқарылған іс-шаралар, ең алдымен елдің мүддесіне сәйкес жүргізілді және бетбұрысты реформалардың басында елбасы Н.Ә. Назарбаев болды.

сындарлы он жылдағы Қазақстан экономикасының қалыптасуы мен даму тарихын шартты түрде мынадай кезеңдерге бөліп қарастыруға болады: сынақ жылдары (1991-1995 жж.); даму стратегиясын анықтау (1996-1997 жж.); экономикалық тұрақтану жылдары (1998-2001 жж.). алғашқы кезеңінде нарыққа көшу, жекешелендіру, реформалар, ұлттық валютаны енгізу мәселелері, екіншісінде Қр-ның Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Жолдауындағы негізгі бағыттар және «Қазақстан – 2030» даму бағдарламасының басымдықтары, үшіншісінде ә л е у м е т т і к - э ко н о м и к а л ы қ реформалардың нәтижелері туралы мәселелер қамтылады. сонымен алғашқы онжылдықтағы сынақтарды саралап көрелік.

1992 жылдың басындағы «Қазақстанның егеменді мем-лекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы» елімізде

90


орташа мерзімге арналған тұңғыш жоспарлау тәжірибесі болды. мұнда еліміздің мемлекет ретінде қалыптасуына үлкен мән берілді. ол бірінші кезекте биліктің мемлекеттік институттарын құру, жалпы халықаралық аренада танылу, әртүрлі халықаралық ұйым-дарға кірудің қажеттілігін көрсетті. осы міндеттерді орындамай халықаралық аренаға шығу, дербес мемлекет ретінде танылу мүмкін еместін.

кейінірек елбасы Н.Ә. Назарбаев бұл құжат туралы: «өткенге қарайлай отырып, бұл жоспар көбіне-көп тірі қалудың стратегиясы ретінде өз мақсатын орындап шықты деп нақты айта аламыз. атап айтқанда, ол біздің кім екенімізді, таяу және алыс болашақта кім болатынымызды айқындап берді» - деген болатын. Бұл стратегияда саяси, экономикалық және әлеуметтік салалардағы алдағы бірнеше жылдағы міндеттер айқындалды.

одан кейін Үкімет 1993-1995 жж. экономикалық саясатын анықтайтын «дағдарысқа қарсы шұғыл шаралар және әлеуметтік экономикалық реформаларды тереңдету бағдарламасын» қабылдады. 1992 жылы 7 ақпанда Президент «Эконо-микалық реформалар жағ-дайында мемлекеттік басқару органдарының іс-әрекеті мен оны ұйымдастыруды жетілдіру туралы» Жарлыққа қол қойды. республика басшылығының осы жылдары жүргізген экономикалық саясаты өн-діріс құлдырауын тежеп, тұрақтандыру арқылы оның біртіндеп өсуін қамтамасыз ете алмады. Бағаны ырықтандыру – 1992 жылдың қараша айында ғана жүзеге асты. 1993 жылы инфляция деңгейі 2200 пайызға

91


өскен. «Бағаны босатудың алғашқы күндері мемлекеттік және

кооперативтік саудадағы бағаларда айырмашылықтар болды. мысалы, алматыда 1 кг. сиыр еті кооперативтік саудада 30 сомды құраса, мемлекеттік саудадан екі есеге арзан түсті. Қарағандыда кооперативтік және мемлекеттік саудадағы бағалар бір-бірен сәйкес келді, сиыр етінің 1 кг. 50-70 сом., Қостанайда 32–43 сом., ал арқалықта керісінше тұтыну кооперациясы мемлекеттік сауда бағасын екі есе көтерді, 1 кг. сиыр етінің бағасы 42-93 сомды құрады.

мемлекеттік саудадағы бағаның өсуі колхоз нарығындағы бағаға да әсер етті. 1991 жылғы желтоқсан айымен салыстырғанда, қаңтардың бірінші онкүндігіндегі колхоз нарығының бағасы орташа есеппен 1,5-2,5 есеге өскен. сол жылдары маңғыстау мен орал облысында ғана ет пен майға ең төменгі баға сақталған.

1990 жылдың аяғы 1991 жылдың басынан басталған Шығыс азиядан қаржы дағдарысы еліміздің әлемдік нарыққа кірікпегенін, шикізат өндіруші ретінде қалып отырғанын көрсетті. Қаржы жүйесіндегі оқшаулық пен артта қалушылық белгілі бір дәрежеде дағдарыстың теріс салдарын азайтты. 1993 жылы экономикалық салада Жоғарғы кеңес рес-публикалық бюджетті бекітті, оның атқарылуын бақылады, бюджетке өзгерістер енгізді, мемлекеттік салықтар мен алымдарды белгіледі, респуб-ликаның ақша жүйесін белгіледі және мемлекеттік қарыздар мен Қазақстанның экономикалық және өзге де көмек көрсетуі туралы мәселелерді шеше алды. 1993 жылы экономикалық салада Жоғарғы кеңес рес-публикалық бюджетті бекітті, оның атқарылуын бақылады, бюджетке өзгерістер енгізді, мемлекеттік салықтар мен алымдарды белгіледі, респуб-ликаның ақша жүйесін белгіледі және мемлекеттік қарыздар мен Қазақстанның экономикалық және өзге де көмек көрсетуі туралы мәселелерді шеше алды. 1991 жылдың шілде айында қабылданды. Бұл заң бойынша «кәсіпорындар, бірлестіктер, ұйымдар, олардың құрылым-дық бірліктері мен бөлімдері, мәдени-тұрмыстық мақсаттағы, әлеуметтік саланың, тұрғын үй қорының обьектілері және өзге де қазыналар мемлекет иелігінен алынуға және жекешелендіруге жататын мемлекеттік меншік обьектілері деп танылды. Бірақ, бұл заң тәуелсіздік алғанға дейінгі уақытта қарқын алып кете алмады. дегенмен, жекешелендірудің бірінші кезеңінде мемлекеттік мүліктің 4771 нысаны жеке меншікке өтті. 1993 жылы 5 наурызда елбасы Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан республикасында мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің ІІ кезеңі - 1993-1995 жылдарға арналған Ұлттық бағдарламасы

92


туралы» Жарлыққа қол қойды. Бұл бағдарлама бойынша Қазақстан республикасында мемлекеттік меншікті 1993-1995 жылдары жеке меншіктің түрлі нысандарына айналдырудың мақсаттары мен міндеттері, сондай-ақ тәртібі мен реті белгіленді. Экономика дағдарыстан шыққаннан кейін немесе тұрақтанған соң ұлттық валютаны енгізу және оның ішкі, ал енді одан кейін сыр-тқы өтімділігін қамтамасыз ету мәселесі қойылды. Бұл процесс туралы тұңғыш теңге авторларының бірі хайролла Ғабжалилов: «...Ұлттық банктың кітапханасынан бізге бағдар үшін «дүние жүзінің валюталары» атты үлкен киіз кітап берілді. 1992 жылдың 27 тамызында ақша айырбастауға бір жыл қалғанда Қр Ұлттық банкінің басқармасында теңге купюрларының үлгілері бекітілді... британдық «хариссон және оның ұлдары» банкнот фабрикасымен бірлесіп, теңгенің алғашқы нұсқасы әзірленді» деп еске алады. Бұдан кейінгі жағдай елбасы Н.Ә. Назарбаевтың сөзімен айтқанда, «жеті миллион доллар тауып, ақшамыздың қалған бөлігін шығаруға қажетті шығын төленген. облыстарда жерасты қоймалары жасалған. төрт ұшақ аптасына лондон-орал, одан облыстарға дейін әрлі-берлі он сегіз рейс жасап тұрған... ең қиыны – ақшаны барлық аудандарға, барлық банкілерге жеткізу. ол сегіз күннің ішінде атқарылды». Экономиканың барлық тар-мақтарына қан жүгірткен ұлттық валюта осылайша айналымға енгізілген еді. сындарлы он жылдағы мемлекет басшысының «экономиканы дағдарыстан алып шығудың бірден-бір жолы – жеке кәсіпорындарды дамыту» деген шешімін іске асыру болды. ол үшін экономика саласына шетел капиталын тарту керектін. осылайша, сыртқы инвестиция мәселесінде түбегейлі бетбұрыс жасалды деуге болады. Басқаша айтқанда, кәсіпорындар шетел фирмаларына беріле бастады. Бұл жағдайды ресейлік сая-саткерлер өткір сынға алды. сонда Қазақстан Президенті Н.Ә. Назарбаев: «Жапония капиталының аҚШ-тың нарығында болуын, американдықтардың қалыпты жағдайда қабылдайтынын» айта келіп, сол ахуалдың бізде де қайталанып отырғанын» алға тартқан еді.

сондай-ақ, ел Президенті Н.Ә. Назарбаев реформалардың батыстық тәжірибесін зерттеп, елдің тиімді экономикалық дамуы үшін әлемнің барлық дамыған елдері іс жүзінде шетел кредиттерін, займдарын және инвестицияны пайдаланатынын жақсы түсінді. мысалы, канада, австралия және бірқатар басқа елдерде көптеген саладағы сыртқы капитал ішкі отандық капиталды толық ауыстыру қызметін атқарды. одан бұл мемлекеттер зиян көрген жоқ. айталық, «азиялық жолбарыстар» - оңтүстік корея, сингапур, тайланд қалай

93


пайда болды? Ірі трансұлттық капитал олардың ұлттық өндірісінің тұтас салаларын қамқорлыққа алып, осы елдерді әлемдік еңбек бөлінісі жүйесіне кіргізді. сол кезеңде дамыған мем-лекеттердің экономикалық және технологиялық көмегінсіз дағдарыстан шығу, тұралап қалған экономиканы қалпына келтіру мүмкін емес еді. Шетел капиталын тарту үшін мемлекеттік жаңа заңнамалық құжаттар қабылдау қажет болды, нәтижесінде инвесторлар табыс салығын 5 жыл бойы төлеуден босатылғаны белгілі. академик я.а. аубаки-ровтың зерттеулерінде «1992-1995 жж. реформалар кезінде жекешелендіру 16 мың мем-лекеттік кәсіпорындарға, соның ішінде экономиканың экспорттық секторына жата-тын жетекші ірі өнеркәсіп орындарына жоғары қарқынмен жүргізілді. Шаруашылық жүр-гізетін субьектілердің 80 %-ы жеке меншік, ал мемлекеттік меншікте 15,5 %-ы ғана қалды. Нарықтық инфрақұрылым базасы қайта құрылды: екінші деңгейлі 130 банк, оның ішінде 32-і жеке, 77- акционерлік, 6-шетелдік банктер жұмыс істеді. осы кезеңде бірқатар банктердің банкротқа ұшы-рауы немесе қосылып кетуін, автор нарықтық экономикаға тән табиғи құбылыс ретінде түсіндіреді.

1995 жылы жекешеленді-рудің екінші кезеңі (1993-1995) аяқталды. Бұл кезеңнің басталған тұсында Қазақстан экономикасы бұрынғы кеңес-тік замандағы экономикалық байланыстардың үзіліп, өндірістің тұралаған кезін бастан кешіп жатқан болатын. ксро кезінде Қазақстан экономикасы жалпы одақтық экономиканың басқа одақтас республикаларды шикізатпен қамтамасыз ету міндетін атқаратын жеке бір элементі болып табылатын. мысалы, Қазақстаннан өндірілген мұ-найдың 70 %, темір рудасының 55 %, көмірдің 28 %, қра металдың 46 %, синтетикалық каучуктың 86 % және негізгі химия өнімдерінің 54 %шетке шығарылды. солай бола тұра Қазақстан сырттан әкелінетін, жан басына шаққандағы халық тұтынатын тауарларды өндіру жөнінде бұрынғы кеңес одағының он бес республикасы ішінде он екінші орынды иеленді.

осылайша, нарықтық реформалаудың алғашқы бес жылында экономикалық дербестік жолында батыл қадамдар жасалып, еліміздің дағдарысты кезеңі аяқталды. елбасы Н.Ә. Назарбаевтың бастамасымен қабылданған әлеуметтік-экономикалық бағдарламалар мен жоспарларды іске асыруда ілгерілеушілік байқалды. осы кезде дағдарысқа ұшыраған Қазақстан экономикасы қалыптасуы мен дамуы жағынан жүйелі бір арнаға түсті. осылайша, экономиканың қазақстандық үлгісі таңдалды. елбасы Н.Ә. Назарбаев «өткен 2011 жылы ел экономикасы 7,5 % өсіп, ІЖӨ жан басына шаққанда 11 мың доллардан асқанын» алға тартып, сарапшылардың пікірінше, жаңа

94


әлемдік дағдарыс бес-алты жылға созылуы мүмкін. Біздің міндетіміз – экономиканы осы сынаққа дайындау, оны әртараптандыруды жалғас-тыру» керектігін ескертті. алдағы уақытта тағы да сынақ жылдары, ол сынақтан да сүрінбей өтуге жазсын, деп тілейік.

Күлпаш ІЛИЯСОВА,Мемлекет тарихы институтының

бас ғылыми қызметкері,тарих ғылымдарының кандидаты, доцент

95


10 октября 2012 года исполнилось 70 лет главному научному сотруднику отдела истории казахстана советского периода института истории и этнологии им. Ч.Ч. валиханова кН моН рк, кандидату исторических науку, профессору кНБ рк кайдару сейсембайулы алдажуманову.

с 1968 года после окончания исторического факультета казгу он работает в институте истории и этнологии им. Ч.Ч. валиханова, где прошел путь от младшего научного сотрудника до заместителя директора института по научной работе, главного научного сотрудника. автор свыше 400 научных и научно-популярных работ, в том числе 3 монографий.

его научные статьи опубликованы в сШа, турции, россии, Беларуссии.

ученый занимается активной общественной деятельностью: в течение последних 3-х лет является членом комиссии по охране памятников истории и культуры, ономастической комиссии при акимате г. алматы. с 2004 г. он, в качестве заместителя руководителя секции «история и этнология» участвовал в реализации государственной программы «культурное наследие» (серии «история казахстана в русских источниках», «история казахстана в западных источниках», «мировая историческая мысль»).

к. алдажуманов активно выступает в сми и периодической печати по актуальным вопросам исторической науки, истории казахстана, пропаганде исторических знаний, Посланий Президента рк и других основополагающих документов.

10 декабря 1998 г. указом Президента республики казахстан Н.а. Назарбаева награжден орденом «Құрмет».

коллектив института истории государства поздравляет уважаемого кайдара сейсембайулы с юбилеем и желает долголетия!

Кайдар АЛдАЖУМАнОВ, кандидат историческихнаук, профессор КнБ РК

ҚҰТТЫҚТАЙМЫЗ!

96


2012 жылдың 5 қазанында педагогика ғылымдарының кандидаты, тарих және қоғамдық ғылымдар академиясының академигі сейітқали дүйсен 60 жасқа толды.

сейітқали Жахияұлы 1952 жылы ақмола облысының талапкер ауылында дүниеге келген. 1975 жылы Қарағанды мемлекеттік университетінің тарих факультетін бітірген. 21 жыл Қорғалжын ауданында тарих пәнінің мұғалімі, мектепте оқу ісінің меңгерушісі, 1996-2011 жылдары астанадағы Ж. Жабаев атындағы мектепте тарих пәнінің мұғалімі болып еңбек еткен.

с.Ж. дүйсен «Қазақ хандығының сыртқы саясатын оқыту әдістемесі», «Қазақстан республикасының сыртқы саясатын оқыту әдістемесі» атты мұғалімдерге және оқушыларға арналған екі көмекші құралдың, «талапкер ауылы: кеше және бүгін» атты тарихи-танымдық кітаптың авторы. сонымен қатар мектепке арналған «Қазақстан республикасының сыртқы саясаты», «Нәзір төреқұлов» сияқты факультативтік курстардың авторы. алты жыл республикалық «Қазақ тарихы» журналының астанадағы қоғамдық негіздегі тілшісі қызметін атқарды. көп жылдық ұстаздық еңбегі бағаланып «Қалдырар ізің мәңгілік» атты республикадағы үздік мұғалімдер туралы тұңғыш очерктер жинағына (2002 ж) енгізілген. сейітқали Жахияұлының ұстаздық еңбегі туралы «егемен Қазақстан», «астана ақшамы», «вечерняя астана», «арқа ажары» газеттерінде мақалалар жарияланды. Білім және ғылым қызметкерлері 2-ші съезінің делегаты (2001 ж).

ы. алтынсарин атындағы медальдің иегері (2004 ж). с. дүйсен Білім және ғылым министрлігінің Құрмет грамотасымен үш мәрте марапатталған. 2011 жылдан мемлекет тарихы институтына жетекші ғылыми қызметкер болып еңбек етуде.

мемлекет тарихы институтының ұжымы сізді 60 жылдық мерейтойыңызбен шын жүректен құттықтайды!. сізге мықты денсаулық, зор бақыт, көтеріңкі көңіл-күй, отбасыңызға құт-береке, ғылым жолында шығармашылық табыстар тілейді.

Сейітқали дүйСЕн,педагогика ғылымдарының кандидаты

ҚҰТТЫҚТАЙМЫЗ!

97


БІЗДІҢ АВТОРЛАРНАШИ АВТОРЫ

Кыдыралина Жанна Уркинбаевна - первый заместитель директора института истории государства кН моН рк, доктор исторических наук.

Мухтарова Инара Алкеновна - старший научный сотрудник отдела евразийства и сравнительных политических исследований института истории государства кН моН рк.

Әбушәріпұлы Сайран - философия ғылымдарының кандидаты, профессор, түркістан қаласы.

Курманов Зайнидин Карпыкович - заведующий кафедрой дипломатической академии мид кыргызской республики, экс-спикер Жогорку кенеша, доктор исторических наук, профессор (кыргызская республика).

Табыс Ерзат - Қр БҒм Ғк мемлекет тарихы институтының деректану, тарихнама және отан тарихы бөлімінің ғылыми қызметкері.

Aktayeva Lyazzat Suleymenovna - General director of Central State Archive of the Republic of Kazakhstan.

Сергийчук В.И. - профессор киевского национального университета им. тараса Шевченко, доктор исторических наук (украина).

98
