Э. Тегелдер ÌÀÃÈÑÒÐÛÍ ÀÆÈË 1 ИХ НАРТЫН БАЙГАЛИЙН

Ý. Òºãºëäºð ÌÀÃÈÑÒÐÛÍ ÀÆÈË

1

ÈÕ ÍÀÐÒÛÍ ÁÀÉÃÀËÈÉÍ ÍªªÖ ÃÀÇÐÛÍßÍÃÈÐ ßÌÀÀ /Capra sibirica Pall, 1776/-ÍÛ

ÁÈÎËÎÃÈ, ÝÊÎËÎÃÈÉÍ ÇÀÐÈÌ ÀÑÓÓÄËÓÓÄ

ÎðøèëÈõ Íàðòûí Áàéãàëèéí Íººö Ãàçðûã ( ÁÍÃ )1996 îíä Óëñûí Èõ Õóðëûí 43-ð òîãòîîëîîð

66760 ãà òàëáàéòàéãààð áàéãóóëæ óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàíä àâñàí. Çàðèì ýõ ñóðâàëæ, íîìîíä 43.740 ãà òàëáàéòàé ãýæ äóðäñàí áàéäàã. Ìîíãîë Óëñûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè, Àãíóóð ñóäëàëûí “Àðãàëü” òºâ àðãàëü õîíèíû áèîëîãè, ýêîëîãèéã ñóäëàõ çîðèëãîîð ìîíèòîðèíãèéí ñóäàëãààã 1998 îíîîñ õèéæ ýõýëñýí. Ìîíãîë Óëñûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè, Àãíóóð ñóäëàëûí “Àðãàëü” òºâòýé õàìòðàí ÀÍÓ-ûí Äåíâåðèéí Çîîëîãèéí Ñàíãèéí äýìæëýãòýéãýýð 2002 îíîîñ ñóóðèí ñóäàëãààíû öýãèéã áàéãóóëàí àðãàëü õîíèíû ýêîëîãèéí ñóäàëãàà õèéæ ýõëýí óëìààð ýêîñèñòåìä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã áóñàä ç¿éë¿¿ä ÿëàíãóÿà õºõòºí , óðãàìàë, øóâóó ñóäëàëûí àæëóóäûã ýð÷èìòýé õèéæ ýõýëñýí. Ìºí äýýðõè òºñë¿¿äèéí õ¿ðýýíä ÌÓÁÈÑ, ÌÓÈÑ, ÓÁ-ûí ÈÑ-èéí áèîëîãèéí àíãèéí îþóòíóóäûã ºðãºíººð îðîëöóóëàí áèîëîãè, ýêîëîãèéí ñóäàëãààíä îð÷èí ¿åèéí äýâøèëòýò òåõíîëîãè, àðãà ç¿éã ýçýìø¿¿ëýõýä àíõààð÷ èðñýí áàéíà.

Áè äýýðõ äýýðõè òºñëèéí õ¿ðýýíä õýðýãæèæ áóé àæëóóäààñ ÿíãèðûí ïîïóëÿöèéã ñóäàëãààíû îáüåêòîî áîëãîí ñîíãîæ àâñàí áîëíî. Èõ Íàðò ÁÍÃ-ò ÿíãèð ÿìàà íü Óëààí Õàäíûáóëàã, Õºõ Óñíû àì, Õîíãèëòûí àì, Áóðãàñíû àì, Àëàãèéí áàðòàà, Áàëàðûí õàä çýðýã ãàçðóóäààð áàéðøäàã. Ýäãýýð ãàçðóóä íü ãóó æàëãàòàé, ºíäºðëºã õàäàí öîõèîíóóäòàé çàðèì àìàíäàà áóëàã øàíäòàé áîëíî.

Ýíýõ¿¿ ìàãèñòðûí çýðýã ãîðèëîõ àæëûã ã¿éöýòãýõýä ìýðãýæëèéí ¿íýòýé çºâëºãºº ºã÷ òóñàëñàí Àãíóóð ñóäëàëûí “Àðãàëü” òºâèéí õàìò îëîí, ÌÓÁÈÑ-èéí Áèîëîãèéí òýíõìèéí áàãø íàðò ìºí øààðäàãäàõ ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí òåõíèê õýðýãñýëèéí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëñýí ÀÍÓ-ûí Äåíâåðèéí Çîîëîãèéí Ñàíãèéí õàìò îëîíä ã¿í òàëàðõàë èëýðõèéëüå.

1. ¯íäýñëýëßíãèð ÿìàà íü ìîíãîë îðíû õýìæýýíä òàðõàö, íóòãèéí õýìæýý íü õàðüöàíãóé èõ áîëîâ÷

ºíººãèéí áàéäëààð òîî òîëãîéí áàéäàë íü òîäîðõîé áèø, õàðüöàíãóé ýëáýã ãýæ ¿çäýã áîëîâ÷ ýíý ç¿éëèéí áèîëîãè, ýêîëîãèéí òàëààð ìýäýý áàðèìò õîìñ áàéäàã.

Àãíóóð ñóäëàëûí “Àðãàëü” òºâèéí ñóäëàà÷èäòàé õàìòðàí Èõ Íàðòûí ÁÍÃ-ûí óóëûí òóðóóòíû áèîëîãè, ýêîëîãèéí ñóäàëãààíä îðîëöîæ áàéñàí íü ýíý ñýäâýýð ìýäýý öóãëóóëàõ áîëîìæ îëäñîí. Ñóäàëãààíû ÿâöàä ÿíãèðûí øèëæèëò õºäºëãººí, ýçýìøèë íóòãèéã äîõèîëîë á¿õèé õ¿ç¿¿â÷ ç¿¿í ñóäëàõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çýí ýíý ÷èãëýëèéí ñóäàëãàà Ìîíãîë îðíû áóñàä íóòàãò õèéãäýýã¿é áàéñàí íü ñýäâèéã ñîíãîõ ãîë ¿íäýñëýë áîëñîí þì.

2. Çîðèëãîßíãèð ÿìààíû, ñ¿ðýãëýë, ñ¿ðãèéí á¿òýö, øèëæèëò õºäºëãººí, áàéðøëûã òîäîðõîéëîõ

ýíýõ¿¿ àæëûí ãîë çîðèëãî áîëñîí þì.Äýýðõ çîðèëãîäîî õ¿ðýõèéí òóëä äàðààõ çîðèëòóóäûã äýâø¿¿ëñýí áîëíî.

1. ßíãèð ÿìààíû òàðõàö áàéðøëûã æèëýýð ãàðãàõ2. Òýõ, ýìýãæ, áîðëîí, èøèãíèé ýçýìøèë íóòãèéã òîäîðõîé áîäãàëèóäûí æèøýýí äýýð GIS-

ийн ArcView программ ашиглан анализ хийх3. ßíãèð ÿìààíû çàí òºðõ, èäýâõèéã íü ñóäëàõ

3. Àðãà ç¿é, ìàòåðèàë3.1.Барих аргаÒîðîîð áàðèõ. 2 ýãíýý, òóñ á¿ð íü 3 ì ºíäºð, 30 îð÷èì ì óðò, íèéòäýý 300 îð÷èì ìåòð

óðòòàé òîðûã íàìõàí æàëãà, ñóäãàíä áàéðëóóëàí òàòñàí. 2 äàõü ýãíýý íü 1-ð ýãíýýíèé òîðîíä


2

îðîëã¿é ãàðñàí àìüòäûã áàðèõ çîðèëãîòîé. Òîð íü 15 õ15 ñì í¿õòýé, áà ò¿¿íèéã 3 õ 3 ñì ºðãºíòýé, 2.5 ì óðòòàé пðóñ ìîäîîð 2 òàëààñ íü òóëæ òîãòîîæ áàéâ. Áèä 3ì ºíäºð òîðíûõîî äîîä òàëààñ 30 ñì îð÷ìûã àìüòíû õºëä îðîîöîëäóóõààð ãàçàðò äýâñýæ ºãñºí. Áèä 6-8 ìîðüòîí, 2 ìîòîöèêë, ôóðãîí ìàøèíóóäûí òóñëàìæòàéãààð áèå ã¿éöñýí янгирыã òîð ðóó øàõàæ îðóóëæ áàéñàí áà ýíý àæèëä îðîí íóòãèéí èðãýäýýñ òàòàí îðîëöóóëæ áàéâ. ßâãàí áà ìîðüòîé õ¿ì¿¿ñ òîðíûõîî ãîëä áîëîí 2 òàëààð íóóãäàæ òîð ðóó îéðòñîí àìüòíûã çóãòàõ çàìûã íü õààæ òîððóó øàõàõ ¿¿ðýãòýé áàéðëàæ áàéñàí. Á¿õ îðîëöîã÷èä ðàäèî õîëáîîãîîð õàíãàãäàæ, 2 ¿íäñýí çîõèöóóëàã÷èä ºíäºðëºã ãàçàð ñóóæ óäèðäàæ áàéâ. Òîðíû îð÷èìä íóóãäñàí õ¿ì¿¿ñ òîðîíä àìüòàí îðîõ ¿åä õóðäàí î÷èæ áàðüæ í¿äèéã íü çîðèóëàëòûí ìàëãàéãààð òàãëàõ çýðãýýð õºäºëãººíã¿é äàðàõ, öî÷ðîë àâàõààñ ñýðãèéëæ òàéâøðóóëàõ àðãà õýìæýý àâ÷ áàéâ. Áàðüñàí àìüòíàà 10-25 ìèíóòàä áàãòààí ñóëëàí òàâüæ áàéñàí .

Ишиг áàðèõ. Ñóäëàà÷èä 4-ð ñàðûí ñ¿¿ë÷, 5-ð ñàðûí ýõýýð øèíý òºðñºí янгирын ишгийгõàéí îëæ áàðüæ áàéâ. Èíãýõäýý ишигтэй эмэгжийн çàí áàéäëûã àíõààðàí àæèãëàæ áàéñàí.

Áèä íóóãäñàí ишигний áàéðøëûã òîãòîîí áîëãîîìæòîéãîîð îéðòîõ áà 1 íü àðààñ íü îéðòîí áàðüæ àâ÷ áàéâ. Áàðüñíààñàà 7-10 ìèíóòàä áàãòààí õ¿ç¿¿â÷ýý ç¿¿æ ñóëëàí òàâüæ áàéâ. Áèä áàðüñíààñ îéðîëöîîãîîð 2 õîíîãèéí òóðøèä èøèã çóãòàõ, áàðèãäñàí ãàçðààñàà çàéëàõûã îðîëäîæ áîëçîøã¿é òóë àëü áîëîõ öî÷ðîë ºãºõ, ¿ðãýýõýýñ ñýðýìæèëæ áàéâ.

Àìüòíàà áàðèõ. Áèä àëü áîëîõ àìüòíàà õóðäàí ÷ºëººëºõèéã õè÷ýýæ áàéâ. Òîðîîð áàðüñàí àìüòíàà õýâò¿¿ëýí õºäºëãººíã¿é äàðæ áàéñàí áà àìüñãàë ººð÷ëºãäºõ, õàâäàõ çýðãýýñ áîëãîîìæèëæ õÿíàæ áàéâ. Áàðüñàí àìüòíûõàà í¿äèéã íü çîðèóëàëòûí õààëòààð õààæ, àëü áîëîõ áàãà ÷èìýý ãàðãàõûã õè÷ýýæ áàéâ. Янгир áàðèàä õèéõ àæèëëàãààíä õ¿ç¿¿íä íü ðàäèî äàìæóóëàã÷, ÷èõýíä èì ç¿¿õ, ìîðôîëîãèéí õýìæèëò õèéõ, äýýæ àâàõ (öóñ, ¿ñ, áààñ, ïàðàçèò), áèåèéí äóëààí, ç¿ðõíèé öîõèëò, àìñãàëûã òîîëæ õÿíàõ çýðýã îðæ áàéâ.

Á¿õ ðàäèî äîõèîëîëòîé õ¿ç¿¿â÷ íü àìüòàí ¿õñýí ¿åä ºãäºã ººð äîõèîëîëòîé òóë òýäãýýð àìüòíûã ¿õýõ ¿åä õóðäàí ìýäýõ áîëîìæòîé.

Ишигíèé õ¿ç¿¿â÷ íü 68 ã æèíòýé, ñóíàæ ºðãºñºõººñ ãàäíà 6-9 ñàðûí òóðøèä õýâèéí àæèëëàõ áîëîìæòîé.

3.2. Ìýäýý öóãëóóëàõ áà ò¿¿íä õèéñýí àíàëèçÐàäèî òåëåìåòð. Áèä õ¿ç¿¿â÷òýé ÿíãèðûã æèëèéí òóðøèä ðàäèî äîëãîèí áàðèã÷, àíòåíí,

GPS àøèãëàí ìýäýý öóãëóóëñàí. Òýäãýýðèéí áàéðøëûã õýýðèéí ñóäàëãààíû òóðøèä (äîîä òàë íü ñàð á¿ð 2 äîëîî õîíîã) òîäîðõîéëæ áàéâ.

Áèä ÿíãèðò ñýì îéðòîæ áàéñíààñ ãàäíà äóðàí, òåëåñêîï àøèãëàí çàéíààñ àæèãëàæ áàéâ. Õýðâýý ñóäëàà÷èéã àæèãëàñàí òîõèîëäîëä òóõàéí àìüòíû òóõàéí ºäðèéí áàéðøëûã òýìäýãëýõ àæëàà çîãñîîæ áàéñàí.

ªäºð á¿ð îëîí àìüòíûã ýðæ îëîí, àëü íýã àìüòíûã íü á¿òýí ºäºð äàãàí àæèãëàõûã õè÷ýýæ áàéëàà.

Áèä àìüòíûã ýðæ îëñíûõîî äàðàà òóõàéí àìüòíûã ÿâæ äàëä îðîõûã íü õ¿ëýýæ áàéãààä òóõàéí áàéñàí ãàçàðò íü î÷èæ ñîëáèöëûã GPS àøèãëàí íàðèéí çºâ òýìäýãëýæ áàéâ. Ó÷èð íü èøèã, ÿëàíãóÿà øèíý òºðñºí èøèãí¿¿ä ýõèéíõýý äýðãýä áàéõ áºãººä òåëåìåòðèéí ìýäýý íü èøèãíýýñ ãàäíà ýìýãæèéí áàéðøëûã òýìäýãëýæ áàéâ.

Ìýäýýíä àíàëèç õèéõ. Áèä òåëåìåòðèéí ìýäýýã ãàçàð ç¿éí ìýäýýëëèéí ñèñòåìä (GIS) îðóóëàí õàìòàòãàí àøèãëàñàí íü áîëîâñðóóëàëòûã èë¿¿ õÿëáàð÷èëñàí. Ñóäëàà÷èä àíõààðàë áîëãîîìæã¿é áàéñíààñ àìüòàä ¿ðãýñýí ¿åä ºäºðò îëîí óäàà ñîëáèöîë òýìäýãëýñýí áàéñàí ÷ òóõàéí ºäðèéí àíõíû ñîëáèöëûã àøèãëàæ áàéñàí. Áèä ýçýìøèë íóòãèéí àíàëèçàä õàìãèéí èõ çàâñàðûã 1 ºäºðò/áàéðøèë ãýæ àâñàí. Áèä ArcView 3.2 ïðîãðàììààð 100% õàìãèéí áàãà ã¿äãýðò îëîí ºíöºãò (MCP) áà 95%, 75%, 50% çîõèöîõ ( kernel ) ýçýìøèë íóòãèéã á¿õ àìüòàí äýýð òîîöîîëñîí.


3

Øèëæèëò õºäºëãººíèéã бүтэн жилээр òîäîðõîéëîâ. Ä¿í øèíæèëãýý õèéõäýý Excel 7.0 ïðîãðàìì àøèãëàñàí. Àíàëèç õèéõäýý 1 ºäºðò 1 àìüòíààñ 1 ñîëáèöîë àøèãëàõ ñòàíàäàðòûã áàðèìòàëñàí. ßíãèð ÿìààíû байршлийг тодорхойлохдоо 1-ð ìàÿãòèéí äàãóó á¿ðòãýë õºòºëñºí.

3.3. Çàí òºðõèéí àæèãëàëò õèéõÇàí òºðõ, èäýâõèæëûã íü òîäîðõîéëîõäîî òîãòîîí àæèãëàõ “Focal simpling” àðãà ç¿éí

äàãóó õèéñýí. ßíãèð ÿìààíû çàí òºðõèéí èäýâõèæëèéã тодорхойлохдоо 2-ð ìàÿãòèéí äàãóó õºòºëñºí..

3.4.1:100000 ìàñøòàáòàé çóðàãëàë çîõèîñîí áºãººä ¿¿íä “ArcView 3.2” ïðîãðàìì àøèãëàâ. Çóðàãëàëûã öýãýí áîëîí ïîëèãîí õýëáýðýýð ¿éëäëýý.

Судалгаанд 10х50-ын нүдний дуран, 15х60-ын Bushnell спайрингоскоп, Äèæèòàë àïïàðàò, 1:100000 машстабтай байр зүйн зураг, GPS, Range finder зэрэг багаж хэрэглэсэн.

Óóëûí òóðóóòíû ( ÿíãèð ÿìààíû )õýýðèéí ñóäàëãààíû á¿ðòãýë

1-ð ìàÿãòÀéìàã................... ñóì.......................... áàã................ 200... îíû ....... ñàð ..... ºäºð

Çàí òºðõèéí á¿ðòãýëèéí õ¿ñíýãò2-ð ìàÿãò

Ñîëáèëöîë:________________________ Á¿ðòãýã÷(s): __________________________

Öàã àãààð: Ýõýëõýä: ________ Äóóñàõàä: ________Ñ¿ðãèéí á¿òýö: _____Õ¿éñ: ___ Íàñíû àíãèëàë: ___Îãíîî: __________ Öàã: Ýõýëñýí: ______ Äóóññàí: _____________________

Öàã àãààð: Ýõýëõýä: ________ Äóóñàõàä: ________Ñ¿ðãèéí á¿òýö: _____Õ¿éñ: ___ Íàñíû àíãèëàë: ___Îãíîî: __________ Öàã: Ýõýëñýí: ______ Äóóññàí: _____

¹ ¯éëäýë Öàã¯ðãýëæèëñýí õóãàöàà Òàéëáàð ¹ ¯éëäýë Öàã

¯ðãýëæèëñýí õóãàöàà Òàéëáàð

1 12 23 34 45 56 67 78 89 910 1011 1112 1213 1314 1415 15

Ä/ä Îí ñàð ºäºð

Öàã Ãàçðûí íýð

Íèéò Тэх Эмэгж Борлон Ишиг ªðã Óðò ªíä Íýð

1.2.345


4

3.5. Ñóäàëãàà õèéñýí õóãàöà, îáúåêò2007 îíû 1 ñàðààñ 12 ñàð õ¿ðòýëõ õóãàöààíä íèéò 173 õîíîãèéí õýýðèéí ñóäàëãààã õèéâ.

Ñóäàëãààíä 2007 îíä öóãëóóëñàí ÿíãèð ÿìààíû ìýäýýã àøèãëàí ñ¿ðýãëýë, ñ¿ðãèéí á¿òöèéã ãàðãàñàí. Øèëæèëò õºäºëãººí, ýçýìøèë íóòãèéã äîõèîëîë á¿õèé õ¿ç¿¿â÷ ç¿¿ñýí 17 ÿíãèð ÿìààíû ñîëáèëöëîëûã àøèãëàí ä¿í øèíæèëãýý õèéâ.

Ñóäàëãàà õèéñýí õóãàöàà1-ð õ¿ñíýãò

Ñàð Õýýðèéí ñóäàëãààã õèéñýí õóãàöàà

I 15II 14III 14IV 16V 11VI 18VII 20VIII 12IX 11X 14XI 14XII 14

4.¯ð ä¿í4.1. Сүрэглэл, сүргийн бүтэц 1. Ñ¿ðãèéí á¿òýö. ßíãèð ÿìààíû ñ¿ðýãëýë ñ¿ðãèéí á¿òýö íü óëèðàë, ñàðààð ººð÷ëºãääºã íü

çàí ¿éëýýñ ãàäíà àìüäðàõ îð÷íû ººð÷ëºëòòýé õîëáîîòîé áàéäàã.Ñ¿ðãèéí á¿òýö ñàð, óëèðëààð ººð áàéíà. Áèä ñàð á¿ð äóíäæààð 34,755,13 ñ¿ðýãò 223,2545,61

ÿíãèð òýìäýãëýæ áàéñàí áºãººä íèéòäýý äàâõàðäñàí òîîãîîð 417 ñ¿ðýãò 2679 ÿíãèð ÿìàà òýìäýãëýæýý ( 2-ð õ¿ñíýãò ).

2007 îíä ÿíãèð ÿìààíû ñ¿ðãèéí á¿òýö (ñàðààð)6-ð õ¿ñíýãò

Ñàð Òýõ Ýìýãæ Áîðëîí Èøèã Ñ¿ðãèéí òîîI 31.32 44.69 5.49 18.50 66

II 34.60 37.44 16.11 11.85 27

III 40.10 33.85 9.38 16.67 48

IV 37.88 45.45 15.15 1.52 25

V 45.21 31.51 8.22 15.07 19

VI 34.34 37.37 15.15 13.13 46

VII 27.4 37.1 8.9 26.6 32

VIII 29.27 35.37 14.63 20.73 16

IX 17.05 47.73 4.55 30.68 21

X 19.70 43.56 10.23 26.52 27

XI 24.07 37.20 8.32 30.42 67

XII 35.77 37.23 8.76 18.98 23

äóíäàæ 31.39 39.04 10.41 19.22 34.75SE 2.40 1.46 1.13 2.46 5.13


5

Äýýðõ òîîí ¿ç¿¿ëýëòèéã àøèãëàí õèéñýí ãðàôèêààñ õàðàõàä ýìýãæèéí ñ¿ðýãò ýçëýõ õóâü õàðüöàíãóé òîãòâîðòîé äóíäæààð 39.04 ±1.46 % áàéíà. Ìºí áîðëîíãèéí ñ¿ðýãò ýçëýõ õóâü òîãòâîðòîé, äóíäæààð 10±1.13 % áàéíà. Õàðèí òýõ áîëîí èøèãíèé ñ¿ðýãò ýçëýõ õóâèóä õàðüöàíãóé õýëáýëçýëòýé áàéâ. Òýõ 3 (40.10%) áîëîí 5-ð ñàðä (45.21%) ñ¿ðýãò ýçëýõ õóâü íü ºíäºð áàéñàí áîë 9 ( 17.05% ), 10-ð ñàðä ( 19.7% ) ñ¿ðýãò õàìãèéí áàãà õóâèéã ýçýëñýí. Èøèãíèé ñ¿ðýãò ýçëýõ õóâü õàìãèéí èõäýý 9 ( 30.68% ), 11 ( 30.42% ) ñàðóóäàä áàéñàí áîë õàìãèéí áàãàäàà 4-ð ñàðä (1.52%) áàéâ.

ßíãèð ÿìààíû ñ¿ðýãò ýçëýõ õ¿éñèéí õàðüöàà ( % )2-ð ãðàôèê

0

10

20

30

40

50

60

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Òýõ

Ýìýãæ

Áîðëîí

Èøèã

4.2.Ñ¿ðýãëýë2007 îíû ñ¿ðýãëýëèéí õýìæýý ñàðààð õýðõýí ººð÷ëºãäºæ áóéã äàðààõ ãðàôèêààñ õàðæ

áîëîõîîð áàéíà ( 3-ð ãðàôèê ).. Ñ¿ðýãëýëèéí õýìæýý (ñàðààð)

3-ð ãðàôèê

0.00

10.00

20.00

30.00

40.00

50.00

60.00

70.00

80.00

90.00

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

from 1 to 5 from 6 to 10 from 11 to 15 from 16 to 20

from 21 to 25 from 26 to 30


6

Èõ Íàðòàä ÿíãèð ÿìààíóóä èõýâ÷ëýí 1-5 òîëãîéãîîð ñ¿ðýãëýäýã áîëîâ÷ 6-10 òîëãîéãîîð áàñ íèëýýä ñ¿ðýãëýäýã áàéíà. 1-5 òîëãîéãîîð ñ¿ðýãëýõ õýìæýý íü 4-ººñ 9-ð ñàð õ¿ðòýë èõýñäýã áàéíà. Õàâðûí ñ¿¿ë, çóíû ñàðóóäàä èøèãòýé ýìýãæ¿¿ä õàðüöàíãóé öººíººð ñ¿ðýã ¿¿ñãýõ íü ¿ð òºëºº õàìãààëàõàä öººí ñ¿ðýãòýé áàéõ íü çóãòàõ, íóóãäàõ äàëäëàõ çýðýã ìàíåâð õèéõ áîëîìæèéã èõýñãýäýã áîëîëòîé. Çóíû ñàðóóäàä 11-ýýñ äýýø òîëãîéãîîð ñ¿ðýãëýõ íü íèëýýä áàãà áàéíà. ßíãèð ÿìàà íü õýäèéãýýð çóíû öàãò ñ¿ðýãòýý öººí òîîãîîð áàéõ áîëîâ÷ õýâèéí áóñ íºëººãººð îëîí òîîãîîð ñ¿ðýãëýõ íü öººíã¿é òýìäýãëýãääýã. Òóõàéëáàë õ¿íèéí íºëººíººñ ¿¿äýëòýé öî÷ðîë àâ÷ õººãäºõ, ¿ðãýõ çýðãýýð áàéðøëàà õóðäàí ñýëãýæ øèëæèëò õèéõ ¿åä áººíººðºº äàâõèæ áàéõ íü íèëýýä àæèãëàãääàã. ¯ðãýñýí ñ¿ðýã çàìäàà áàéãàà áóñàä ñ¿ðã¿¿äèéã äàãóóëñíààñ èéì áàéäàë ãàðäàã. Çóí, íàìðûí óëèðàëä óëèðàëä îòîð÷èä èõýýð èðäãýýñ ¿ðãýõ öî÷èõ áàéäàë íü áóñàä ¿åýñ èõýñäýã. Õ¿ñíýãò7 ...-ä ñ¿ðýãëýëèéí áàéäëûã õóâèàð èëýðõèéëæ ¿ç¿¿ëýâ.

Ñ¿ðýãëýëèéí õóâü (ñàðààð)7-ð õ¿ñíýãò

Ñ¿ðýãäýõ áîäãàëü I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

1-5 áîäãàëü 39.39 40.74 31.25 60.00 78.95 69.57 58.14 75.00 76.19 33.3349.2547.83

6-10 áîäãàëü 24.24 33.33 45.83 36.00 21.05 26.09 13.95 25.00 19.05 29.6335.8234.78

11-15 áîäãàëü 28.79 14.81 16.67 4.00 4.35 2.33 4.76 22.228.9613.04

16-20 áîäãàëü 6.06 11.11 4.17 0.00 1.49 4.35

21-25 áîäãàëü 1.52 2.08 11.112.99

26-30 áîäãàëü 4 1.49

4.3. Зан төрхÇàí òºðõèéí àæèãëàëòûã çóíû 7, 8-ð ñàð, íàìðûí 9, 10, 11-ð ñàðóóäàä õèéñýí. Íèéò 32

áîäãàëü äýýð òîãòîîí àæèãëàõ áóþó “Focal Simpling” õèéñýí áºãººä ¿¿íýýñ òýõ n=12, ýìýãæ n=8, áîðëîí n=4, èøèã n=8 áàéâ.

ÇóíÒýõ çóíû óëèðàëä çîãñîõ ¿éëèéã 66.67% õèéæ áàéñàí áà èäýæ çîãñîõ ¿éë 62,67%,

ñýðýìæëýí çîãñîõ ¿éë íü 35,53%, çîãñîæ áàéõäàà áèåý ìààæèõ íü 1,8%-èéã ýçýëæ áàéíà. ßâæ áàéõäàà õèéõ ¿éë íü 31,3% áàéñàí áà ÿâæ áàéõäàà ñýðýìæëýõ íü 65,34%, ÿâæ áàéõäàà èäýõ íü 34,66%-èéã ýçýëñýí. Õèâæ õýâòýõ ¿éë íü 1,57% áàéñàí áîë ã¿éõ ¿éë íü 0,46% áàéñàí áàéíà.

Ýìýãæ çóíû óëèðàëä ýìýãæ çîãñîîãîîðîî õèéõ ¿éë íü 22,53% áàéñàí áà çîãñîîãîîðîî õèéõ ¿éëèéí 78,28%èéã ñýðýìæëýí çîãñîõ, áèåý ìààæèí çîãñîõ ¿éë 1,95%, õèâæ çîãñîõ ¿éë 19,7%, çîãñîæ áàéõäàà õàä ¿íýðëýõ íü 0,07% áàéñàí. Õýâòýæ áàéõäàà õèéäýã ¿éë¿¿ä íü 73,9% áàéñàí áà ñýðýìæëýí õýâòýõ ¿éë 75,23% , áèåý ìààæèõ íü1,75% , òîëãîéãîî ãóäàéëãàí õýâòýõ ¿éë íü 12,66%, õýâòýæ áàéõäàà õèâýõ íü 10,33%, 0,04% íü õàä ¿íýðëýæ áàéñàí áàéíà. ßâàõ ¿éë 2,38% áàéñàí áà ã¿éõ ¿éë íü 0,94%, õýâòýæ áàéõäàà áóñàä ¿éëèéã 0,24% -èéã ýçýëæ áàéñàí áàéíà.

Çóíû óëèðàëä áîðëîí çîãñîæ áàéõäàà õèéõ ¿éë íü 20,01% áàéñàí áºãººä ¿¿í äîòîð ñýðýìæëýõ íü 22,35%, áèåý ìààæèõ íü 2,06%, çîãñîæ áàéõäàà èäýõ íü 75,59% áàéâ. Õýâòýõ ¿éë íü 76,49% áàéñàí áà ¿¿íýýñ ñýðýìæëýí õýâòýõ ¿éë 47,21%, áèåý ìààæèõ íü 0,65%, õýâòýæ áàéõäàà õèâýõ íü 52,14%-èéã ýçýëæ áàéñàí. ßâæ áàéõäàà èäýõ ¿éë íü 3,5% áàéâ.

Çóíû óëèðàëä èøèã çîãñîæ áàéõäàà õèéäýã ¿éë¿¿ä íü 4,32% áàéñàí áà çîãñîæ áàéõäàà ñýðýìëýõ ¿éë íü 67,32% áàéñàí áà áèåý ìààæèõ íü 16,99%, çîãñîæ áàéõäàà õàä ¿íýðëýõ íü 15,69% áàéñàí áàéíà. Õýâòýæ áàéõäàà õèéäýã ¿éë¿¿ä íü 86,08% áàéñàí áà ¿¿íýýñ ñýðýìæëýõ íü 64,6%, áèåý ìààæèõ íü 0,2%, òîëãîéãîî ãóäàéëãàí õýâòýõ íü 22,24% áàéñàí áà 0,2% íü õýâòýæ áàéäàà õàä ¿íýðëýæ áàéæýý. ßâàõ ¿éë íü íèéò õèéæ áóé çàí ¿éëèéí 9,43% áàéñàí áºãººä 0,6% íü áóñàä ¿éë¿¿ä ýçýëæ áàéíà.


7

ßíãèðûí çóíû óëèðàëä õèéäýã íèéòëýã ¿éë¿¿ä (%) 4-ð ãðàôèê

Òýõ

23.92

40.22

33.73

1.20

0.92

ßâàõ

Èäýõ

Ñýðýìæëýõ

Õèâýõ

Áèåý ìààæèõ ¿éë

Ýìýãæ

17.86

56.28

12.22

1.75

9.472.41

Èäýõ

Ñýðýìæëýõ

Õèâýõ

Áèåý ìààæèõ

Àìðàõ

ßâàõ

Áîðëîí18.00

39.21

38.53

0.88

3.38

Èäýõ

Ñýðýìæëýõ

Õèâýõ


ßâàõ

Èøèã

62.6710.13

0.83

17.66

8.70

Ñýðýìæëýõ

Õèâýõ


Àìðàõ

ßâàõ

ÍàìàðÍàìðûí óëèðàëä òýõ çîãñîæ áàéõäàà õèéäýã ¿éë íü 30,49% áàéñàí áà ¿¿íýýñ çîãñîæ

áàéõäàà àãààð ¿íýðëýõ íü 14,85%, èäýõ íü 18,02%, ñóíèàõ ¿éë 1,29%, ñýðýìæëýõ íü 60,52%, õàä ¿íýðëýõ 0,56%, òîëãîéãîî ãóäàéëãàí çîãñîõ ¿éë 0,84%-èéã ýçýëæ áàéñàí. Õýâòýæ áàéõäàà õèéäýã ¿éë¿¿ä íü 55,19%-èéã ýçýëæ áàéñàí áà ¿¿íýýñ ñýðýìæëýõ íü 54,14%, òîëãîéãîî ãóäàéëãàí õýâòýõ íü 13,16%, õýâòýæ áàéõäàà õèâýõ ¿éë 23,99%, ýìýãæèéí àðààñ íü äàãàõ ¿éë 0,15% (àðààñ íü äàãàõ-ýíý ¿éë íü çºâõºí îðîî îðîõ ¿åä àæèãëàãäàæ áàéñàí), àãààð ¿íýðëýõ 3,92%-èéã, õàä ¿íýðëýõ íü 2,79%, áóñàä ¿éë¿¿ä 1,86% áàéñàí áîëíî. ßâæ áàéõäàà õèéäýã ¿éë¿¿ä íü íèéò çàí ¿éëèéí 14,32%-èéã ýçýëæ áàéñàí áà ¿¿íèéã äîòîð íü àíãèëáàë ÿâæ áàéõäàà ñýðýìæëýõ ¿éë 65,18%, èäýõ ¿éë 29,7%,àãààð ¿íýðëýõ íü 3,34%, àðààñ íü äàãàõ íü 1,79% áàéñàí áîëíî.

Ýìýãæ íàìðûí çîãñîæ áàéõäàà õèéäýã ¿éë íü 36,02% áàéñàí áà ¿¿íýýñ çîãñîæ áàéõäàà àãààð ¿íýðëýõ íü 2,35%, èäýõ íü 26%, ñóíèàõ ¿éë 1,88%, ñýðýìæëýõ íü 63,8%, õàä ¿íýðëýõ 3,07%, õèâýõ íü 2,89%áàéñàí. Õýâòýæ áàéõäàà õèéäýã ¿éë¿¿ä íü 45,91% áàéñàí áºãººä ¿¿íýýñ õýâòýæ áàéõäàà ñýðýìæëýõ íü 83,80%, áèåý ìààæèõ íü 1,22%, òîëãîéãîî ãóäàéëãàõ íü 0,85%, õèâýõ íü 10,7%, àãààð ¿íýðäýõ íü 3,12%, ñóíèàõ íü 0,31%-èéã òóñ òóñ ýçýëæ áàéíà. ßâàõ ¿éë íü 13,13% áàéñàí áºãººä ¿¿íýýñ ÿâæ áàéõäàà èäýõ íü 73,21%, ñýðýìæëýõ íü 26,79% áàéñàí áàéíà. Ã¿éõ ¿éëäëèéã 0,91% ýçýëæ áàéíà. Áóñàä ¿éë¿¿äèéã 4,03% ýçýëæ áàéíà.

Íàìðûí óëèðàëä áîðëîí ñýðýìæëýõ ¿éë íü 45,46 %, èäýõ ¿éëäýë íü 23,65 %, õèâýõ íü 4,49%, àìðàõ íü 12,37 %, ÿâàõ ¿éëäýë íü 12,42 %, àãààð ¿íýðëýõ íü 1,61 % áàéâ.


8

Èøèã íàìðûí óëèðàëä çîãñîæ áàéõäàà ¿éëääýã ¿éë íü 29,86% áàéñàí áà ¿¿íýýñ ñóíèàõ ¿éë íü 1,63%, àãààð ¿íýðëýõ íü 0,47%, ñýðýìæëýõ ¿éë íü 39,61%, èäýõ íü 58,29%-èéã òóñ òóñ ýçýëæ áàéñàí. Õýâòýõ ¿éë íü 45,25%-èéã ýçýëæ áàéãààãààñ õýâòýæ áàéõäàà ñýðýìæëýõ íü 38,31%, áèåý ìààæèõ íü 0,31%, òîëãîéãîî ãóäàéëãàí õýâòýõ íü 49,38%, õèâýõ íü 11,99% áàéñàí. ßâàõ ¿éë 21,54%-èéã ýçýëæ áàéñíààñ ÿâæ áàéõäàà èäýõ íü 71,12%, ñýðýìæëýí ÿâàõ íü 28,88%èéã ýçýëæ áàéíà. Ã¿éõ ¿éëäëèéã 1,68%, áóñàä ¿éë¿¿äèéã 1,67% òóñ òóñ ýçýëñýí.

ßíãèðûí íàìðûí óëèðàëä õèéäýã íèéòëýã ¿éë¿¿ä (%) 5-ð ãðàôèê

Òýõ

53.47

9.04

12.28

6.97

13.28

0.32

4.64

Ñýðýìæëýõ

Èäýõ

Õèâýõ

Àìðàõ

ßâàõ

Àðààñ íü äàãàõ

Àãààð ¿íýðëýõ

Ýìýãæ

61.4617.96

5.63

0.37

12.422.16

Ñýðýìæëýõ

Èäýõ

Õèâýõ

Àìðàõ

ßâàõ


Áîðëîí

45.46

23.65

4.49

12.37

12.421.61 Ñýðýìæëýõ

Èäýõ

Õèâýõ

Àìðàõ

ßâàõ


Èøèã

30.10

27.844.62

19.01

18.320.12

Ñýðýìæëýõ

Èäýõ

Õèâýõ

Àìðàõ

ßâàõ


4.4. Шилжилт хөдөлгөөнТэх (n=6) 0,04 км зайд хамгийн бага шилжилт хийсэн бөгөөд хамгийн холдоо 10,66 км

зайд шилжилт хөдөлгөөн хийжээ. Эмэгж (n=6) хамгийн багадаа 0,05 км зайд шилжсэн нь тэхээс 20% илүү зайд шилжсэн бол 9,75 км зайд хамгийн ихдээ шилжжээ.

Äîõèîëîë á¿õèé õ¿ç¿¿â÷òýé ÿíãèðûí øèëæèëò (min, max) 8-ð õ¿ñíýãò

д/д Амьтны нэрÄóãààð( êîä )

ХүйсШилжилт хийсэнхамгийн бага зай (км)

Шилжилт хийсэнхамгийн их зай (км)

1 Амбер 164.675 Эмэгж 0,5 5,74

2 Алисон 164.992 Тэх 0,29 6,35

3 Ананд 2 164.123 Тэх 0,05 5,71

4 Баагий 164.803 Тэх 0,16 10,66

5 Барбара 164.427 Ишиг 0,17 4,79

6 Борхүү 164.469 Борлон 0,1 5,62

7 Сесил 164.263 Эмэгж 0,12 9,75


9

8 Дагий 164.575 Тэх 0,05 8,52

9 Фишер 164.408 Ишиг 0,12 5,64

10 Герда 164.273 Эмэгж 0,13 7,22

11 Кензи 164.291 Ишиг 0,12 13,09

12 Мэлколм 164.613 Тэх 0,04 6,48

13 Насаа 164.632 Эмэгж 0,26 7,78

14 Очоо 164.714 Тэх 0,1 7,74

15 Сайхнаа 164.373 Эмэгж 0,05 7,53

16 Тони 164.595 Эмэгж 0,22 9,38

17 Цоомоо 164.651 Эмэгж 0,1 7,74

4.5. Эзэмшил нутагÄîõèîëîë á¿õèé õ¿ç¿¿â÷òýé 17 ÿíãèð ÿàìààíû 2007 îíä öóãëóóëñàí ìýäýýã àøèãëàí

ýçýìøèë íóòãèéã òîäîðõîéëëîî. ÌÑÐ àðãààð òîîöîæ ¿çýõýä ÿíãèðûí õàìãèéí èõ ýçýìøèë íóòàã 66,6êì2 òàëáàéä òýõ

áàéðøèæ áàéñàí áà õàìãèéí áàãàäàà 6,3 êì2 òàëáàéä èøèã áàéðøèæ áàéñàí áàéíà. Ýíý èøèã íü 2007 îíû 9 ñàðä øèíýýð áàðüñàí áà õàðüöàíãóé áàãà ìýäýý öóãëóóëàãäñàí. Èøèã ýõòýéãýý õàìò áàéäàã ó÷èð èøèãíýýñ ãàäíà ýõèéí áàéðøèë öóã òýìäýãëýãäýæ áàéíà.

Íèéò ÿíãèðûí ÌÑÐ ýçýìøèë íóòàã1-ð çóðàã

c

Ikhnart.shpc Incamp1.dbf

Mcptsoomoo.shpMcptoni.shpSaikhnaamcp.shpOchoomcp.shpNasaamcp.shpMalcolmmcp.shpKenziemcp.shpGerda3mcp.shpFisher mcp.shpDagii mcp1.shpCecilemcp.shpBorkhvv mcp1.shpbarbara mcp1.shpBaagii mcp1.shpAnandii mcp1.shpAmber mcp1.shpAlisonmcp1.shp

10 0 10 Kilometers

N

EW

S

MCPhomerangeof theall ibexin2007

Èøèã áèå ã¿éöñýí ÿíãèðóóäûí ýçýìøèë íóòàã àäèë áàéñàí áîëîâ÷ ýìýãæ, òýõèéí 100% ÌÑÐ ýçýìøèë íóòãèéí õîîðîíä çàðèì ÿëãààã îëæ õàðñàí (8-ð õ¿ñíýãò). Ýíý ÿëãàà íü èë¿¿


10

àæèãëàñàí òýõ, ýìýãæ, áîðëîíãèéí ýçýìøèë íóòàãò õàðàãäñàí. Ìýäýý íýìýãäýõ òóñàì ýçýìøèë íóòãèéí òàëáàé ºñºõ íü ãàéõìààð ¿ð ä¿í áèø.

Íèéò 17 ÿíãèðûí ýçýìøèë íóòãèéã Êåðíåë àðãààð òîîöîõîä 95%-70.5êì2, 75%-34,5 êì2, 50%-19,5 êì2 òàëáàéä áàéðøèæ áàéãàà íü Èõ Íàðòàä ÿíãèð ÿìààíû áàéðøäàã íèéò òàëáàéã ãàðãàæ áàéãàà ãýñýí ¿ã þì. Àìüòàí òóñ äýýð Êåðíåë àðãààð ýçýìøèë íóòãèéã òîäîðõîéëîõîä õàìãèéí èõ òàëáàéä Íàñàà (ýìýãæ) 95%-ä 88,9 êì2, 75%-55,5 êì2, 50%-äàà 31,5 êì2-ä áàéðøèæ áàéñàí áºãººä õàìãèéí áàãà òàëáàéä 95%-ä 32,34 êì2, 75%-14,93 êì2, 50%-ä 8,53 êì2 òàëáàéä Ñåñèë (èøèã) áàéðøèæ áàéñàí áàéíà.

Êåðíåë ýçýìøèë íóòàã íü ãðóïï õîîðîíäûí áýë÷ýýð àøèãëàëòûí õàðüöààã ãàðãàõàä èë¿¿ õýðýãòýé áºãººä ó÷èð íü àìüäðàõ îð÷íû ÷óõàë îðîí çàéã òîäîðõîéëäîã.

ßíãèðûí ýçýìøèë íóòàã (Êåðíåë áîëîí ÌÑÐ)9-ð õ¿ñíýãò

Кернел (км2)Д/Д

Амьтны нэр

Äóãààð( êîä )

95 75 50

МСР(км2)

1 Амбер 164.675 46,88 22,63 10,86 11,062 Алисон 164.992 50,34 24,88 12,36 24,723 Ананд 2 164.123 54,72 29,01 15,64 15,794 Баагий 164.803 76,28 19,41 10,05 66,645 Барбара 164.427 47,34 28,16 14,40 8,646 Борхүү 164.469 58,37 23,71 10,83 29,527 Сесил 164.263 32,34 14,93 8,53 6,38 Дагий 164.575 73,41 27,87 55,69 Фишер 164.408 32,64 15,21 8,73 9,910 Герда 164.273 48,25 22,22 10,84 22,811 Кензи 164.291 41,2 15,09 8,6 31,612 Мэлколм 164.613 51,07 27,9 16,2 18,113 Насаа 164.632 88,9 55,5 31,5 33,914 Очоо 164.714 69,2 30 11,2 41,2215 Сайхнаа 164.373 67,1 31,6 15,4 62,516 Тони 164.595 40,9 21,4 10,9 22,817 Цоомоо 164.651 46,5 21,29 10,32 49

Ýíý íü Èõ íàðòàä ÿíãèð ÿìàà íü ººðèéí ãýñýí áàãàõàí õýìæýýíèé ýçýìøèë íóòàãòàé, ò¿¿íýýñýý õºíäëºíãèéí èë¿¿ íºëºº á¿õèé õ¿÷èí ç¿éë íºëººëºõã¿é ë áîë íýã èõ õîë øèëæèëò õèéäýãã¿éã õàðóóëæ áàéíà.

95% êåðíåë ýçýìøèë íóòàãò áóëàã, ãîðõèíóóä îðñîí áàéíà. Ýäãýýð áóëãóóä íü ÿíãèðóóäàä óñàí õàíãàìæèéí ãîë ýõ ¿¿ñâýð áîëäîã áàéíà.


11

Ä¿ãíýëò1. Èõ Íàðòûí áàéãàëèéí íººö ãàçðûí ýìýãæèéí ñ¿ðýãò ýçëýõ õóâü 2007 îíû ñàð á¿ðä òîãòâîðòîé äóíäæààð 39.04 %±1.46, ìºí áîðëîíãèéí ñ¿ðýãò ýçëýõ õóâü äóíäæààð 10±1.13 % áàéíà.

Òýõ 3 (40.10%) áîëîí 5-ð ñàðä (45.21%) ñ¿ðýãò ýçëýõ õóâü íü ºíäºð áàéñàí áîë 9 ( 17.05% ), 10-ð ñàðä ( 19.7% ) ñ¿ðýãò õàìãèéí áàãà õóâèéã ýçýëñýí. Èøèãíèé ñ¿ðýãò ýçëýõ õóâü õàìãèéí èõäýý 9 ( 30.68% ), 11 ( 30.42% ) ñàðóóäàä áàéñàí áîë õàìãèéí áàãàäàà 4-ð ñàðä (1.52%) áàéâ. Ýíý íü îðîî íèéëýãò îðîõûí ºìíº òýõ ñ¿ðýãò õàìãèéí áàãà õóâèéã ýçýëæ, õàâàð ÿíãèð ÿìàà òºëëºõèéí ºìíº èøèãíèé ñ¿ðýãò ýçëýõ õóâü áóóðñàí íü õàìãèéí ýõíèé øèíý èøèã òºðñíººð ºìíºõ æèëèéí èøèãí¿¿ä áîðëîí áîëñîíòîé õîëáîîòîé.

Èõ Íàðòàä ÿíãèð ÿìààíóóä èõýâ÷ëýí 1-5 òîëãîéãîîð ( 54,97%±4,95 )ñ¿ðýãëýäýã áîëîâ÷ 6-10 ( 28,73%±2,56 )òîëãîéãîîð áàñ íèëýýä ñ¿ðýãëýäýã áàéíà. 1-5 òîëãîéãîîð ñ¿ðýãëýõ õýìæýý íü 4-ººñ 9-ð ñàð õ¿ðòýë èõýñäýã áàéíà. ªâëèéí óëèðàëä 20-èîñ äýýø òîëãîéãîîð ñ¿ðýãëýäýã áàéíà.

2. Òýõ çóíû óëèðàëä çîãñîõ çàí ¿éëèéã 66.67% õèéñýí íü ºäðèéí õàëóóíä ºíäºð õàäíû îðîé, õàäíû ñ¿¿äýðò ãîë÷ëîí çîãñîæ áàéâ. Çóíû öàãò ýìýãæ õýâòýæ áàéõäàà õèéäýã çàí ¿éë¿¿ä íü 73,9%-èéã ýçýëæ áàéãàà íü òàðãà õ¿÷ýý àâñàí ¿åäýý ºäðèéã õàäíû îðîé äýýð ñýðýìæëýí îéðûã àæèãëàæ õýâòäýã íü èøèãýý õàìãààëàõ íýãýí àðãà þì.

Íàìðûí öàãò òýõ 53,47% ñýðýìæëèëæ áàéäàã áîë, ýìýãæèéí 56,28% ñýðýìæëýõ ¿éë áàéãàà íü îðîî íèéëýãèéí ¿åä òýõèéí ÷àäâàð íü ýìýãæýýñ áàãà áàéäàã áàéíà. Èøèã áóñàä áèå ã¿éöñýí áîäãàëèóäààñ èë¿¿ àìðàõ ¿éëèéã õèéäýã íü 17,66% áàéíà.

3. Тэх (n=6) 0,04 км зайд хамгийн бага шилжилт хийсэн бөгөөд хамгийн холдоо 10,66 км зайд шилжилт хөдөлгөөн хийжээ. Эмэгж (n=6) хамгийн багадаа 0,05 км зайд шилжсэн нь тэхээс 20% илүү зайд шилжсэнбол 9,75 км зайд хамгийн ихдээ шилжжээ.4. ÌÑÐ àðãààð òîîöîõîä õàìãèéí èõ ýçýìøèë íóòàã 66,6êì2 òàëáàéä òýõ áàéðëàæ áàéñàí áà õàìãèéí áàãàäàà 6,3 êì2 òàëáàéä èøèã áàéðøèæ áàéñàí áàéíà. Èõ Íàðòûí áàéãàëèéí íººö ãàçðûí ÿíãèð ÿìààíû ýçýìøèëèéã Êåðíåë àðãààð òîîöîõîä 95%-70.5êì2, 75%-34,5 êì2, 50%- 19,5 êì2 òàëáàéä áàéðøèæ áàéñàí áîëíî. Êåðíåë àðãààð ýçýìøèë íóòãèéã òîäîðõîéëîõîä õàìãèéí èõ òàëáàéä Íàñàà (ýìýãæ) 95%-ä 88,9 êì2, 75%-55,5 êì2, 50%-äàà 31,5 êì2-ä áàéðøèæ áàéñàí áºãººä õàìãèéí áàãà òàëáàéä 95%-ä 32,34 êì2, 75%-14,93 êì2, 50%-ä 8,53 êì2 òàëáàéä Ñåñèë (èøèã) áàéðøèæ áàéñàí áàéíà.


12

Àøèãëàñàí íîì [1] Àâèðìýä Ä. Ìîíãîë Àëòàéí íóðóóíû ç¿¿í áèå õýñãèéí õºõòºí àìüòäûí òóõàé òýìäýãëýë //

ÅÑÁÕ-èéí ý/ø-íèé á¿òýýë. 1978. ¹12. õ 29-31. [2] Àâèðìýä Ä., Ñ.Àìãàëàíáààòàð, Ç.Íàìøèð. Ìîíãîë óëñûí àí àãíóóð, àíãèéí íººö, ò¿¿íèéã

çîõèñòîé àøèãëàõ õàìãààëàõ àñóóäàëä // Îé àí ñóäëàëûí õ¿ðýýëýíãèéí ý/ø-íèé á¿òýýë. 1997. ¹3. õ 65-73.

[3] Àâèðìýä Ä, Ñ.Äóëàìöýðýí áà áóñ “ÁÍÌÀÓ-ûí àìüòíû àéìàã” Õºõòºí àìüòàí /2 áîòü, ÓÁ 1989 îí.

[4] Àìãàëàíáààòàð Ñ, “ÃÃÁÖÃ-ò àæèëëàñàí òàéëàí” ÓÁ, 1995. [5] Àìãàëàíáààòàð Ñ, “Èõ Íàðòûí ÁÍÃ-ò àæèëëàñàí òàéëàí” ÓÁ, 2005. [6] Àäúÿà ßä, “Ãîâü ãóðâàíñàéõàí áàéãàëèéí öîãöîëáîð ãàçðûí ÿíãèð ÿìàà /Capra sibirica Pall,

1775/-íû ºíººãèéí áàéäàë, ò¿¿íä öîîõîð èðâýñíèé íºëºº Ç¿¿íñàéõàí óóëûí æèøýýí äýýð” ìàãèñòðûí àæèë, ÓÁ, 2003

[7] Áàííèêîâ “Ìëåêîïèòàþøèå ÌÍÐ”, ÀÍ, Ìîñêâà, 1954, õ 258-266. [8] Äóëàìöýðýí Ñ. Ìîíãîë îðíû õºõòºí àìüòíû àíãèëàë, ç¿éëèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé àñóóäàëä //

Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí ý/ø-íèé á¿òýýë. 1967. ¹2. õ 77-92. [9] Äóëàìöýðýí Ñ. Õýíòèéí íóðóóíû òºâ õýñãèéí çýðëýã òóóðàéòíû ýêîëîãè, àãíóóðûí

õîëáîãäîë // Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí ý/ø-íèé á¿òýýë. 1971. ¹6. õ 24-29. [10] Äóëàìöýðýí Ñ. Àìüòàí ñóäëàëûí ìîíèòîðèíã // (À.Òàðàêàíîâñêèé, ×.Á¿äñ¿ðýí íàðòàé)

Øèíæëýõ óõààí àìüäðàë ñýòã¿¿ë. 1987.¹1. õ 56-57. [11] Äóëàìöýðýí Ñ. Çýðëýã òóóðàéòàí õàìãààëàõ çîõèñòîé àøèãëàõ àñóóäàë // Áàéãàëü îð÷èí

õàìãààëàõ çàðèì àñóóäàë. Ý\ø-íèé áàãà õóðëûí èëòãýëèéí õóðààíãóé. Óëààíáààòàð. 1988. õ 107-113.

[12] Äóëàìöýðýí Ñ. Àìüòíû àéìàã //Ýäèéí çàñãèéí áîëîâñðîë ñýòã¿¿ë 1989.¹17. õ 29-31. [13] Äóëàìöýðýí Ñ. Ìîíãîë îðíû õºõòºí àìüòàí // “Ìîíãîë óëñûí øèíæëýõ óõààí XX çóóíä ”

ýìõýòãýë. Óëààíáààòàð 1999. I áîòü õ 88-90 [14] Äóëàìöýðýí Ñ. Ìîíãîë îðíû çýðëýã õºõòíèé ç¿éë, òºðºë, îâîã, áàãèéí ìîíãîë íýð òîìú¸î //

Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí ý/ø-íèé á¿òýýë 2000. ¹22. õ 33-40 [15] Äóëàìöýðýí Ñ. Ìîíãîë îðíû õºõòºí àìüòàí òîäîðõîéëîõ áè÷èã. Óëààíáààòàð. 1970. 240 õ [16] Äóëàìöýðýí Ñ., Ñ.Àìãàëàíáààòàð, Ñ.Íàìøèð, Ç.Áîëäáààòàð, Ò. “Óóëûí òóðóóòíû áèîëîãè,

ýêîëîãèéí çàðèì ñóäàëãàà, õàìãààëàõ ¿íäýñëýë” Óëààíáààòàð, 1999 îí [17] Äóëàìöýðýí Ñ, Ä.Öýíäæàâ, Ä.Àâèðìýä. ÁÍÌÀÓ-ûí àìüòíû àéìàã II áîòü. Õºõòºí. Ðåä.

Î.Øàãäàðñ¿ðýí Óëààíáààòàð.1989. 159 õ. [18] Fedosenko, A.K. & Blank, D.A. 2001. Capra sibirica. Mammalian Species 675:1-13. [19] “Æèçíü æèâîòíûõ” Òîì –6 /Ìëåêîïèòàþøèå/ ðåä, Ñ.Íàóìîâà [20] Ìºíõöîã, Á., Ä. Àìàðáàò, Èðâýñíèé èäýø òýæýýëèéí á¿ðýëäýõ¿¿í // “Àëòàé -Ñàÿíû á¿ñòð

íóòãèéí òîãòâîðòîé õºãæèë, õèë äàìæñàí äàðõàí ãàçðóóä” îëîí óëñûí áàãà õóðëûí èëòãýë¿¿äèéí ýìõòãýë. 1999. õ 199-207.

[21] Öýâýãìèä Ä., Ä.Öýíäæàâ Ìîíãîë îðíû õºõòºí àìüòàí. Óëñûí õýâëýëèéí ãàçàð. Óëààíáààòàð. 1988

[22] Øàãäàðñ¿ðýí Î. ÁÍÌÀÓ-ûí Óëààí íîì. 1987. Óëààíáààòàð. 12 õõ [23] Ýíõáèëýã Ä., Ñ.Äóëàìöýðýí. Áîãä õàí óóëàíä íóòàãøóóëñàí ÿíãèð ÿìàà (Capra sibiric Pall.,

1758) // ÅÑÁÕ-èéí ý/ø-íèé á¿òýýë. 1999. ¹22. õ 121-123 [24] Amgalanbaatar S. 1996. Wildlife of Three beauties of the Gobi National Park.

Forestry and Hunting Institute.Ulaanbaatar.[25 Äóëàìöýðýí Ñ, Àìãàëàíáààòàð,Ñ . Íàìøèð,Ç. Àðãàëü õîíèíû áèîëîãè, ýêîëîãèéí çàðèì ñóäàëãàà, õàìãààëàõ ¿íäýñëýë. “ Óóëûí òóðóóòíû áèîëîãè, ýêîëîãèéí çàðèì ñóäàëãàà, õàìãààëàõ ¿íäýñëýë ” òºñºë. Óëààíáààòàð. [26 Óëààí íîì, 1997. Óëààíáààòàð.[27] Äàðèéìàà.Ø, Áàÿíìºíõ.Ò, Æèìñýý.Ä, “Èõ íàðò îð÷ìûí óðãàìëèéí àéìãèéí


13

îíöëîã”. Áîòàíèêèéí õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë ¹15. õ 68-73.[28] Áîëäáààòàð.Ø, 2005, “Èõ íàðòûí ÷óëóó îð÷èìä ºâºë òîõèîëäîõ õºõòºí øóâóóíû òóõàé òýìäýãëýë”, Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë, ¹25, õóóäàñ 193-198.[29] Äîðíîãîâü àéìãèéí áèîëîãèéí áàÿëàã 2004[30] Ìÿãìàðñ¿ðýí.Ä, 2000, “Óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðóóä”[31] “Ìîíãîë îðíû õºõòºí àìüòíû óëààí äàíñ” ÓÁ, 2006. õ 125-126[31] Worton, B.J. 1989. Kernel methods for estimating the utilization distribution in home-range

studies. Ecology 70:164-168.

Documents

Э. Тегелдер ÌÀÃÈÑÒÐÛÍ ÀÆÈË 1 ИХ НАРТЫН БАЙГАЛИЙН