24
«ЖА^ОН АДАБИЁТИ» КУТУБХОНАСИ СУВ ПАРИСИ ТОШКЕНТ - «O'ZBEKISTON» - 2013

СУВ ПАРИСИ - ikids.uz · «Евгений Онегин» адабиёт тарихида бутун бир даврни ташкил эта- диган нодир бадиий

  • Upload
    others

  • View
    16

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: СУВ ПАРИСИ - ikids.uz · «Евгений Онегин» адабиёт тарихида бутун бир даврни ташкил эта- диган нодир бадиий

«ЖА^ОН АДАБИЁТИ» КУТУБХОНАСИ

СУВ ПАРИСИ

ТОШКЕНТ - «O'ZBEKISTON» - 2013

Page 2: СУВ ПАРИСИ - ikids.uz · «Евгений Онегин» адабиёт тарихида бутун бир даврни ташкил эта- диган нодир бадиий

РУС АДАБИЁТИНИНГ ЦУЁШИ

Рус ^халкининг улуг шощж5. янги рус адабиётининг асосчиси Александр Сергеевич Пушкин (1799-1837) ижоди рус ва уму- ман, жах,он адабиёти тараккиётига жуда катта таъсир курсатди. Зеро, Ер юзида Пушкин номини эшитмаган инсон булмаса керак. Шеърият мухлиси борки, унинг исмини билади. Пушкин магрур куйлаган эрк ва хдкикат гояларининг хдётбахшлиги, шеърий дах,осининг кудрати би- лан башарият шоирига айланди. Улуг мунаккид В.Г. Белинский: «Х,ар кандай шеърият хдётни ифода этмоги л озим... Лекин хдётнинг ифодаси булмок учун шеърият, даставвал шеърият булмоги керак» дея таъкид- лаган эди. Пушкин рус бадиий адабиётининг шеърият хдмда суз санъ- ати борасидаги узига хос хусусиятларни тамоман тараккий эттирди ва бу билан уни катта бир маърифий кучга айлантирди. Бундан ташкари, узига кадар булган рус адабиётининг бутун тарихий тараккиёт йули такозо этган «хурфикрлиликка, халкчилликка», «курук тумтарокликни тарк этиб... табиий бир хдпга келишга» булган асрий интилишларни амалга ошириб, рус бадиий услубини яратди. Улуг шоир анча киска, лекин них,оятда сермазмун ва шиддатли хдёт кечирди. У икки ун йил- ликдан сал ортик фурсат орасида «вокелик шоири» булиб камолга етди, бирок ана шу киска вакт ичида унинг ижоди мисли курилмаган шиддат билан ривож топди. Агар шоирнинг ана шу йиллар давомидаги ижодини чамалаб, акл тарозисида тортиб курсангиз, худди ер кавлаб туриб хазинага дуч келган дехдондек хдйратга тушасиз.

Пушкин адабий меросининг мазмун-мох,ияти ва бадиий услубининг одатдан ташкари ранг-баранглиги кишини хдйратга солмай иложи йук. Рус ёзувчиларининг купчилиги, нафакат рус мумтоз ёзувчилари, бал­ки бошка ижодкорлар хдм суз санъатининг асосан бирон бир сох,асида калам тебратганлар. Уларнинг орасида буюк шоирлар, носирлар, улуг драматурглар бор эди. «Евгений Онегин», «Кора хотин», «Капитан кизи», «Борис Годунов» ва кичик трагедияларнинг муаллифи эса бир неча йулдан борди, поэтик куролнинг барча турларидан фойдаланди

3

Page 3: СУВ ПАРИСИ - ikids.uz · «Евгений Онегин» адабиёт тарихида бутун бир даврни ташкил эта- диган нодир бадиий

- шеъриятда хдм, насрда хдм, драматургияда хдм асос килишга арзигу- лик намуналарни ярата олди.

1823 йилда Пушкин узининг оламшумул шеърий романи «Евге­ний Онегин»ни ёзишга киришади. У бу асар устида саккиз йилдан ортик вакт давомида катгик ва катъий тартиб билан ишлайди. Роман- нинг биринчи бобидаёк улуг инглиз шоири Жорж Байрон билан очик мунозарага киришиб, вокеликни типиклаштиришнинг янги амалий нуктаи назарини илгари суради. «Байрон дунёга ва кишилик табиати- га бирёклама назар ташлади, - дейди бирмунча кейинрок A.C. Пуш­кин. - Сунгра улардан воз кечиб, узи билан узи булиб кол ад и. У бизга узининг куланкасини гавдалантиради».

Пушкин «Евгений Онегин» романининг кахрамони оркали узининг куланкасини гавдалантирмайди, балки романнинг илк бобидаёк узига «замондош киши»нинг - анча кобилиятли, акди paco, зиёли, аммо за- миндан ажралиб колган, халкдан мутлако йирок, теварак атрофдаги- лардан эмас, балки уз-узидан азобланадиган, х,еч нарсага яроксиз, хеч нарсага арзимайдиган «ортикча» одамнинг - ёш зодагоннинг жуда х,ам характерли образини яратади.

«Евгений Онегин» адабиёт тарихида бутун бир даврни ташкил эта- диган нодир бадиий асарлардан бири булиб, у бадиий суз санъатининг янада ривожланиши учун мух,им ахамият касб этди. Шу билан бирга, «Евгений Онегин» мумтоз адабиёт нуктаи назаридан олиб каралганда, жахон адабиётининг Бальзак ва Стендалнинг романларидан олдин ёзилган биринчи чинакам асари х,амдир.

«Евгений Онегин» Пушкиннинг ижодий тараккиётида хдм марка- зий уринни эгаллайди. «Шеърий роман» - шоир Пушкин билан носир Пушкин орасидаги, яъни «Руслан ва Людмила» ва «Кавказ асири»нинг муаллифи билан «Иван Белкин киссалари» хдмда «Капитан кизи»нинг муаллифи уртасидаги куприк эди.

Рус бадиий насрчилиги тараккиётида Пушкиннинг урни нихоятда буюкдир. Ижтимоий хдётни, инсоний муносабатларни имкон кадар аник ва х,акконий акс эттиришни максад килиб куйган ёзувчи учун наср жанри - кисса, романлар янгидан-янги имкониятларни очади. Улар кенг китобхонлар доирасига тушунарли булиши жих,атидан х,ам шеърдан к$фа демократик, халкчил жанрдир. «Кисса ва романлар хдмма томонидан ва х,амма ерда севиб укилади», - деб таъкидлаган эди A.C. Пушкин. Дархдкикат, унга кадар рус бадиий насрчилиги ри- вожланиш жихдтидан анча нимжон эди. «Насрчиликда шунчалик кам ижод килинганки, — деб афсусланганди улуг шоир. — Биз, хатто оддий

4

Page 4: СУВ ПАРИСИ - ikids.uz · «Евгений Онегин» адабиёт тарихида бутун бир даврни ташкил эта- диган нодир бадиий

бир ёзишмада хдм, энг содца фикрни тушунтириш учун хдм янги суз ибораларини тузишга мажбурмиз». У рус насрчилигини яратиш хдкида узига замондош бир катор ижодкорларга кайта-кайта мурожаат килади. Шоирнинг узи жуда барвакт - «Евгений Онегин»нинг дастлабки боб- лари устида ишлаётган давридаёк бадиий наср йулида ижод килишга, узи хдзиломуз бир тарзда ёзганидек, «баланд охурдан тушиб, оддий наср» яратишга эхтиёж сезади.

1830 йилнинг кузида Болдинода жуда каттик мехдат килиш нати- жасида яратилган «Иван Белкин киссалари», унинг чинакам рус ба­диий насрини яратиш бобида уз олдига куйган вазифасини адо этди. Бу, Пушкиннинг насрий асар яратиш йулидаги уйларининг илк марта амалга ошуви эди.

«Иван Белкин киссалари»ни Пушкин уз исмини эълон килмай, шартли муаллиф Иван Петрович Белкин номидан хдаоя килади. Но- ширга ёзилган мактубда ва гуё, Белкиннинг уз таржимаи х,оли булган, «Горюхин кишлогининг тарихи»га ёзилган суз бошида ювошгина Бел­киннинг образини адиб мулойим хджв ва нозик киноя билан чизиб бе- ради. «Иван Белкин киссалари»да фавкулодда эх,тирослар ва камдан- кам учрайдиган ках,рамонлар оламига зид уларок, энг оддий кишилар вдётида содир булган вокеалар «соддалик» билан хикоя килиб берила- ди. Ана шу «соддалик»да Пушкиннинг шунчалик чукур инсонпарвар- лик туйгуси, уткир зех,ни, мулойим кинояси ва хаётий адкикати намоён булдики, унинг «Иван Белкин киссалари» чинакам, санъаткорона ба­диий наср намунаси булиб колди.

«Иван Белкин киссалари»нинг энг салмоклиси булган «Бе- кат назоратчиси»да Пушкин томонидан яратилган назоратчи об- рази алохдда диккатга сазовордир. У замонасининг шафкатсиз ва гайриинсоний тартиблари томонидан камситилган ва унутилган инсон образидир. Рус адабиётида «кичкина одамлар» киёфасини гавдаланти- ришга Пушкинга кадар хдм уринишлар булган, бирок адиб бу уринда илк бор чучмал инсонийлик ва купол табиийликдан кочиб, юксак, хдётий х,амда бадиий х,аккониятга эриша олди. Рус адабиётининг ке- йинги ривожида «Бекат назоратчиси»нинг катта ахдмият касб этганига х,ам сабаб, аслида шудир.

«Иван Белкин киссалари» билан Пушкин хдкикатан хдм насрда кандай ижод килиш кераклигини нафакат уз замондошларига, балки булгуси бую к носирларга хдм курсатиб куйди.

Александр Сергеевич Пушкин узининг кадимги Рус давридан олиб ёзган, аммо тугалланмай колган «Сув париси» пьесасида х,ам

5

Page 5: СУВ ПАРИСИ - ikids.uz · «Евгений Онегин» адабиёт тарихида бутун бир даврни ташкил эта- диган нодир бадиий

дахолигини исботлай олди. Ушбу асарда шоир князнинг бехаёлик ва худбинлик билан килган бемаъни тантиклиги туфайли хароб булган, халк орасидан чиккан оддий кишиларнинг фожиасини курсатади. «Айникса, «Сув париси», - деб ёзади В.Г. Белинский, - Пушкин истеъ- додининг них,оят даражада етуклигини намоён килади. Буюк истеъдод уз ижодининг камолот чуккисидагина хаёлий бир эртакда шунчалик умуминсоний, хдкикий, реал гапларни айтиши мумкинки, уни мутолаа килаётганда мутлако эртак эмас, балки юксак бир фожиани укияпман, деб уйлайсан киши».

Улуг шоир яна бир шох асарларидан бири «Дубровский» номли киссасини охирига етказа олмади: мулжалланган уч кисмдан факат ик- китаси ёзилди. Шундай булса-да, у кишида тугалланган асар сингари таассурот колдиради. «Олижаноб карокчи» Дубровский образи бир- мунча романтик, ажойиб ва кизикарли тарзда яратилган. Пушкиннинг бошка биронта асарида оддий халк хаёти, «Дубровский»дагидек бу кадар хакконий ва хилма-хил тарзда курсатилмаган булса керак.

Пушкин асар учун типикрок ва тарихан манзур буладиган вокеа кидириб, «Дубровский» асари устида ишлашни тухтатади ва XVIII аср- да Пугачёв етакчилигида булган энг катта дехконлар кузголони даври- га оид янги роман ёзишни режалаштиради. Бу мавзу сиёсий жихдтдан уткир ва калтис булганлиги учун кузголон тарихи у вактда хдли мутлако урганилмаган эди. Шунинг учун Пушкин янги асарнинг дастлабки ре- жасини белгилаб олгач, асосий вактини манба туплашга хдмда уларни кунт билан урганишга сарф килади. У манба ва тарихий адабиётлар билан танишибгина колмади, балки кузголон тарихини илк манбалар, куп х,олларда узи излаб топган материаллар асосида, зукко тарихчи сифатида мустакил равишда синчиклаб, кунт билан урганиб чикди. Кузголон булган ерларни бевосита узи бориб куришга карор килиб, 1833 йилнинг ёзида Оренбург ва Поволжьега жунаш учун рухсат олди. У бу ерда~бир ойча булиб, кузголончиларнинг х,укумат кушинлари би­лан жанг килган жойларини кезиб, Пугачёвни шахсан курган-билган кексалардан у хакдаги хотираларини сураб-суриштирди, у тугрисидаги ривоятлар, халк кушиклари ва бошкаларни кизикиб тинглади.

Улуг рус адибининг Болдинода ёзган «Кора хотин» киссаси унинг энг яхши асарларидан бири саналади. Киссанинг бадиий тасвирдаги вокеалар ривожи учун картабозлар турмушидан жуда кизикарли ва хаёлий бир латифа асос килиб олинган. Киссада урта аср хасис ри- царининг эмас, балки XIX аср «замонавий киши»сининг фожиавий такдири хлкоя килинади. Асардаги кахрамон хам «улгудек пулга уч».

6

Page 6: СУВ ПАРИСИ - ikids.uz · «Евгений Онегин» адабиёт тарихида бутун бир даврни ташкил эта- диган нодир бадиий

Кисса кахрамони узининг хар нима килиб булса-да, бойиб кетишдан иборат худбин ниятига эришиш йулида хеч нарсадан кайтмайди. У сак- сон ёшли кекса граф хонимнинг хуштори булишга хам тайёр; у Лиза исмли бечора бир кизга, гуё мухаббат изхор килиши билан бойиш учун булган кучли эхтиросини никобламокчи булади: «Бу ишларнинг асло мухаббатга алокаси йук эди! Унинг калби пул ни кумсар эди!» Пуш­кин «Кора хотин»да нокаслик асри шароитида «уз мустакиллигини мустахкамлаш»нинг бирдан-бир чораси булган бойликка ружу куйиш, инсон калбининг шикастланиши, инсоний туйгуларнинг топтали- ши нихоятда ёркин тарзда акс эттиради. Шу билан бирга, «Кора хо- тин» - суз санъатининг муъжизасидир. Сюжетининг уткирлиги ва вокеаларнинг жадал ривожланиб бориши, тасвирнинг аниклиги, ком- позициянинг изчиллигига кура, бу асар жахон адабиётида кичкина кисса - новелланинг карийб энг мукаммал намунасидир.

Александр Сергеевич Пушкин узининг сунгги энг йирик асари - Пугачёв кузголони давридан олиб ёзган «Капитан кизи» романини яратди. Шоир ушбу асар устида бир канча йиллардан буён ишлаб, уни 1836 йилнинг 19 октябрида якунлади. «Капитан кизи» романи Пуш- киннинг наср йулидаги ижодий чуккиси эди.

Асарни ёзишда Пушкин узининг хам буюк санъаткор-ёзувчи, хам тарихчи эканлигини курсатди. У Пугачёв кузголонининг тари- хий сабабларини ва унинг ижтимоий характерини чукур идрок этди. У ушбу асарини ёзиб ажойиб санъаткор сифатида янада юксакликка кутарилди. Дархакикат, «Капитан кизи» катта бир тарихий даврнинг умумлашган бадиий ифодаси - XVIII асрнинг иккинчи ярмидаги рус хастининг комусидир. Гринёв билан Швабриндан тортиб, Миронов билан Савельичгача - романнинг барча персонажлари жонли шахслар булиш билан бирга, кенг ижтимоий-тарихий умумлашмани англатади- ган типик характерлардир. Пушкин яратган кузголон рахбари Пугачёв образи унинг реалист-санъаткор сифатидаги порлокгалабасидир. Пуш- кинга кадар купгина ёзувчилар бир-бирларига эргашиб Пугачёвни хеч кандай инсоний хиссиётга эга булмаган тошбагир, ёвуз, конхур сифа­тида тасвирлаганлар. У эса Пугачёвни бутунлай бошкача гавдалантир- ди. Шоир Пугачёвнинг шахсига оид хеч нарсани силликлаштирмайди, буёк бермайди, ортикча пардозламайди. Бирок шу билан бирга, Пуш­кин яратган Пугачёвнинг жушкин, олихиммат ва кенг феъли, рус мил- лий характерининг купгина типик томонларини яккол ифода этади. Асардаги Пугачёв, эркин ва исёнкор рухи, кахрамонона вазминлиги ва азаматлиги, тантилиги ва кенг феъллиги билан ажралиб туради.

7

Page 7: СУВ ПАРИСИ - ikids.uz · «Евгений Онегин» адабиёт тарихида бутун бир даврни ташкил эта- диган нодир бадиий

Умуман олганда, Александр Сергеевич Пушкин уз асарларини факат рус халкига эмас, балки бутун жах,он халкларига мерос колдирди.

Севимли шоирамиз Зулфия ута нозик нафосат билан таржима килган Пушкиннинг бир шеъридаги куйидаги мисралар калбларимизда хдмон жаранглаб туради:

Эсимдадир ажиб дам %али:Куз олдимда булдинг намоён,Пок гузаллик дсцоси каби,Бир л/цзалик хаёл, тушсимон.

Дархакикат, «пок гузаллик дах,оси» - Пушкин ижодининг умри безаволдир, бокийдир.

Ушбу китобни нашрга тайёрлаш жараёнида A.C. Пушкиннинг 1955 йилда узбек тилида чоп этилган IV томлик «Танланган асарлар»идан хдмда рус тилидаги сунгги академик нашрининг V-VI томларидан фойдаланилди (Ленинград, «Наука», 1978).

Анвар Шер

Page 8: СУВ ПАРИСИ - ikids.uz · «Евгений Онегин» адабиёт тарихида бутун бир даврни ташкил эта- диган нодир бадиий

ЩостаШа хотт Оттопим,у ёттмданок majmxrn

щ ук oçûm tyíSukajt эди.C k m m m .

Мтфофапоб менш mof/môu.ïïleôofiocji.

Page 9: СУВ ПАРИСИ - ikids.uz · «Евгений Онегин» адабиёт тарихида бутун бир даврни ташкил эта- диган нодир бадиий

НОШИРДАН

И.П. Белкиннинг китобхонларга хозир такдим этилаёт- ган киссаларини нашр этишга киришар эканмиз, бунга мархум муал- лифнинг х,еч булмаганда кискагина таржимаи холини илова килмокчи ва шу билан ватан адабиёти хдваскорларининг хакконий талабига жавоб бермокчи булдик. Шу муносабат билан биз Иван Петрович Белкиннинг энг якин кариндоши хдмда ворисаси Марья Алексеева Трафилинага мурожаат килдик. Бирок бахтга карши, Белкин хдкида Трафилина хеч кандай маълумот бериш имкониятига эга эмас экан, чунки у мархумни, умуман танимас зди. Трафилина бу масала юза- сидан бир муътабар кишига, Иван Петровичнинг содик дустига му­рожаат килишимизни маслахат берди. Биз бу маслахатга амал килдик ва юборган мактубимизга куйидаги кунгилдагидек жавобни олдик. Бу жавоб олижаноб фикрлар хдмда самимий дустликнинг кимматли ёд- гори, шу билан бирга, мукаммал биографик маълумот сифатида х,еч кандай узгариш ва изох, киритмай чоп этамиз.

Мухтарам жаноб ***!

Шу ойнинг ун бешида ёзган муборак мактубингизни, йигирма учинчида олиш шарафига муваффак булдим. Мактубингизда менинг собик самимий дустим, кургоним ёнидаги кушним Иван Петрович Белкиннинг тугилган ва улган вакти, машгулоти, оилавий шарои- ти ва феъл-атвори хдкида муфассал маълумот олишни орзу этибсиз. Мухтарам жаноб, сизнинг бу орзуингизни жону дилим билан адо эта­ман ва унинг гапларидан, шунингдек, шахсан кузатишларимдан хоти- рамда мухрланиб колган барча маълумотларни сизга юбораман.

Иван Петрович Белкин 1789 йилда Горюхино кишлогида виждон- ли, покдомон ва олижаноб ота-онадан тугилди. Унинг мархум отаси, майор Пётр Иванович Белкин Трафилинлар хонадонининг кизи Пе­лагея Гавриловнага уйланганди. У бой эмас, уртахол булиб, хужалик

10

Page 10: СУВ ПАРИСИ - ikids.uz · «Евгений Онегин» адабиёт тарихида бутун бир даврни ташкил эта- диган нодир бадиий

ишларининг кузини биладиган одам эди. У кишининг угли бошлангич маълумотни кишлок рухонийсидан олди. Узининг мутолаага, рус ада- биётига булган хаваси учун уша муътабар кишидан миннатдор булса керак. 1815 йилда у пиёда Егер полкига хизматга кирди (аник санаси ёдимда йук), уша полкда то 1823 йилгача хизмат килди. Ота-онасининг вафоти деярли бир вактга тугри келиши уни истеъфога чикиб, Горюхи- но кишлогига, уз мулкига кайтишга мажбур этди.

Иван Петрович мулкини идора килишга киришиб, узининг тажри- басизлиги ва юмшок кунгиллилиги оркасидан отаси урнатган катъий интизомни бушаштириб, тез орада хужаликни огир ахволга солиб куйди. У уз ишига пишик, эпчил оксоколни ишдан бушатиб (дехконлар одатдагидек ундан норози эдилар), эртакларни боплаб айтиши билан ишонч козонган калитдор кампирга кишлокни бошкаришни топ- ширди. Бу тентак кампир йигирма беш сумликдан, эллик сумликни бир умр фарклай олмасди; у хамма дехконларнинг фарзандлари- ни чукинтиргани сабабли, дехконлар ундан сира хайикишмасди. Дехконлар сайлаган бу оксокол уларнинг ёнини олиб, фирибгарлик килдики, Иван Петрович текинга ишлаб беришни бекор килиб, уртача улпонлар туловини жорий этишга мажбур булди, бирок шунда хам дехконлар унинг бушлигидан фойдаланиб, биринчи йили енгиллик берилишини сурашди, кейинги йилларда эса улпоннинг учдан икки кисмидан ортикрогини ёнгок, брусника ва шунга ухшаш мевалар би­лан тулашди.

Иван Петровичнинг мархум отасига дуст эканлигим сабабли, углига маслахат беришни уз бурчим деб билдим ва кулдан бой берилган ав- валги тартибни урнатишга ёрдамлашмокчи булдим. Шунинг учун бир кун унинг кургонига бориб, хужалик дафтарини талаб килдим, фирибгар оксоколни чакиртириб, Иван Петрович хузурида хужалик дафтарини синчиклаб текшира бошладим. Дастлаб ёш хужайин кат- та иштиёк ва кунт билан мени эшитди. Бирок хисобларга Караганда, сунгги икки йил ичида дехконлар купайиб, парранда ва уй хайвонлари камайиб кетганини курган Иван Петрович, дастлабки маълумотлар би­лан кифояланиб, бошка гапимга кулок солмай куйди. Зур бериб текши- ришим ва каттик суроклар килишим натижасида фирибгар оксоколни гангитиб куйиб, нафасини ичига тушириб юборган вактимда, Иван Петровичнинг курсида утирган холатда хуррак отаётганини эшитиб, роса таъбим тиррик булди. Шундан кейин, унинг хужалик ишларига аралашишни бутунлай йигиштирдим ва уларнинг барчасини Худонинг ихтиёрига топширдим.

И

Page 11: СУВ ПАРИСИ - ikids.uz · «Евгений Онегин» адабиёт тарихида бутун бир даврни ташкил эта- диган нодир бадиий

Аммо бу ишлар бизнинг дустона муносабатимизга асло путур ет- казмади, чунки мен барча ёш зодагонларимизга хос унинг бушлигига ва улгудек ношудлигига афсуслансам-да, Иван Петровични чин кунглимдан яхши курардим; шу кадар беозор хдмда виждонли йигит- ни севмай булмасди. Иван Петрович хам кексалигимни хурмат килар ва менга ихлоси зур эди. Одатимиз, фикримиз ва феъл-атворимизнинг ухшашлигига карамай, у то умрининг охиригача оддий сухбатларимни такдирлаб, деярли хар куни мен билан куришарди.

Иван Петрович утамиёна, осуда хдёт кечирар, исрофгарчиликка йул куймасди. Мен унинг мает булганини хечам курмаганман (бундай холат биз томонларда муъжиза саналиши аник); унинг хотин-кизларга иштиёки жуда баланд, лекин узи киздек уятчанг эди1.

Мактубингизда курсатилган киссалардан ташкари, Иван Петрович талайгина кулёзмалар адм колдирган. Бу кулёзмаларнинг бир кисми менда сакланади, бир кисмини эса Иван Петровичнинг калитдори тур- ли рузгор ишларига ишлатиб юборган. Шундай килиб, утган кишда калитдор аёл яшайдиган хоналарнинг барча деразаларига Иван Пет­рович ёзиб тугатмаган романининг биринчи кисми ёпиштирилган эди. Номи зикр этилган киссалар унинг дастлабки тажрибаси булса керак. Иван Петровичнинг айтишича, уша асарларнинг купчилиги хакикат булиб, уларни турли одамлардан эшитган экан. Аммо асарлар- даги исмларнинг деярли барчасини Иван Петровичнинг узи куйган. Кишлокларнинг номи эса, атрофимиздаги жойларнинг атамаси булиб, киссаларидан аллакайси бир ерида менинг кишлогим хам тилга олин- ган. Булар кандайдир ёмон ният билан эмас, балки тасаввур доираси- нинг торлигидан келиб чиккан.

Иван Петрович 1828 йилнинг кузида безгак билан огриди, бу ка- сал иситмага айланиб кетди, энг огир касалликлар, жумладан, сил ва шунга ухшашларни даволашда мохир булган махаллий табибимизнинг катта гайрат курсатишига карамай, Иван Петрович вафот этди. У 30 ёшда менинг кулимда жон берди ва Горюхино кишлогининг черковига, ота-онасининг ёнига дафн этилди.

Иван Петрович урта буйли, кук куз, малла соч, киррабурун, оппок, котма киши эди.

Мухтарам жаноб, мархум кушним ва дустимнинг хаёти, машгулоти, феъл-атвори хамда киёфасини хотирлай олганларим мана шулар холос.

1 Бир латифа бор, уни ортикча х,исоблаб нашр этаймиз, аммо китобхонни ишонтириб айтамизки, унда Иван Петрович Белкиннинг хотирасига дог туширадиган хеч ran йук.

12

Page 12: СУВ ПАРИСИ - ikids.uz · «Евгений Онегин» адабиёт тарихида бутун бир даврни ташкил эта- диган нодир бадиий

Борди-ю, мактубимдан бирор нарса учун фойдаланмокчи б}^лсангиз, исмимни тилга олмаслигингизни }пгиниб с)файман; гарчи ÿ3HM ёзувчи- ларни хурмат килсам ва 'севсам-да, аммо ёзувчилик ишига аралашиш- ни ортикча хдм ёшимга т;угри келмайди, деб х,исоблайман. Самимий эхтиром билан,

1830 йил, 16 ноябрь, Ненародов циишоги

Муаллифнинг хурматли д)^стининг истагини хлсобга олиб, бизга юборган маълумоти учун катта ташаккур билдирамиз ва китобхонлар унинг самимийлиги ва олижаноблигини албатта такдирлайдилар, деб ишонамиз.

А. П.

13

Page 13: СУВ ПАРИСИ - ikids.uz · «Евгений Онегин» адабиёт тарихида бутун бир даврни ташкил эта- диган нодир бадиий

A.C. ПУШКИН

УК

Биз отшидик.Баратынский1

Мен уни дуэлдаги .уа^имга кура опию т аииаш га цасамёд этдим ( узиш навбати менда к,о:к)и).

Лашкаргсцдаги кеча2дан

I

Биз кишлокда турган эдик. Армия офицерининг хаёти маълум. Эрталаб таълим, манеж3. Полк кумондони ёки яхудийнинг ковокхонасида туадлик; кечкурун пунш4 ичиш ва картабозлик. Манеж- да биронта ишрат уйи, биронта каллик йук эди; биз бир-биримизникида тупланардик ва унда уз мундирларимиздан булак хеч нарса курмасдик.

Улфатимиз ичида харбий булмаган факат бир киши бор эди. Унинг ёши уттиз бешларда булиб, катта деб биз уни х,урмат килардик. Купни курганлиги билан у биздан анча устун турарди; бунинг устига унинг доим маъюслиги, кайсар табиати ва аччик тили биз ёшларнинг онги- мизга каттиктаъсир килдирарди. Унинг хаёти галати бир тарзда булиб, узи русга ухшар, лекин ажнабий исмда эди. Бир вактлар у гусарликда хизмат килиб, яхшигина кун кечирган; унинг хизматдан чикиши ва бу пасткам кишлокка кучиб келиб х,ам факирлик, хам исрофгарчиликда кун кечириши сабабларини хеч ким билмасди: эски кора_калта чакмон кийиб яёв юрарди, аммо полкимиздаги хдмма офицерлар учун дастур- хони ёзик эди. Хизматдан бушаган аскар пиширадиган унинг тушлиги икки ёки уч хил, аммо шампан виноси арик булиб окарди. Унинг бой- лигини х.ам, даромадини хам хеч ким билмас, бу хакда сурашга унча- мунчаси журъат этолмасди. Унда купрок харбий ишга дойр китоблар ва романлар буларди. Бу китобларни жон деб укигани берар ва хеч качон сураб олмас; шунингдек, бировдан олган китобини хам хеч качон эга- сига кайтариб бермасди. Унинг мухим машгулоти туппонча отишдан

1 Баратынский Е.А. - Пушкин замонасининг атокли шоири.2 Пушкин замонасининг маш \ур адиби - декабрист A.A. Бестужев-Марлинский-

нинг асари.J Манеж - от ургатиладиган ёки чавандозлар \ам да отлик аскарлар машк киладиган

атрофи уралган жой ёки бино.4 Пунш - шакар, сув ва мева шираси кушиб кайнатиладиган спиртли ичимлик.

14

Page 14: СУВ ПАРИСИ - ikids.uz · «Евгений Онегин» адабиёт тарихида бутун бир даврни ташкил эта- диган нодир бадиий

УК

иборат эди, уйининг деворлари илма-тешик булиб кетганлигидан аса- ларининг уясига ухшарди. У турадиган кулбанинг ягона безаги жуда куп хилма-хил туппончалар эди. Отиш ишида у нихоятда ажойиб санъ- атга эришганди. Агар кишининг бошига нок куйиб, ук билан уриб учи- риб юбормокчи булса, полкимизда биронтаси иккиланмасдан бошини тутарди. Биз купинча дуэль тугрисида сузлашардик; Сельвио (уни шун- дай деб атайман) хеч качон гапга аралашмас эди. Дуэлга чикканмисиз деб сурасак, у куруккина килиб, чикканман дер, аммо муфассал айтиб бермасди. Бундай суроклар унга ёкмаслиги куриниб турарди. Биз, бу одам узининг дахшатли санъати билан бировнинг бошини еган булса керак, деб гумон килардик. Харкалай, унда куркокликдан асар бор деб хаёлимизга хам келмас эди. Шундай кишилар борки, ёлгиз ташки куринишининг узи бундай шубхаларга йул куймайди. Тасодифий бир ходиса барчамизни хайрон колдирди.

Бир кун бизнинг офицерлардан ун киши Сельвионикида тушлик килди. Ичиш щатдагича булди, яъни жуда куп ичилди, тушликдан сунг биз уй эгасининг уйинга кушилишини сурадик. У анчагача унамаг. ди, чунки жуда кам уйнарди; них,оят уртага эллик сум куйди ва утириб карта суза бошлади. Биз уни ураб олдик, уйин кизиб кетди. Уйин чогида жим утириш Сельвионинг одати эди, х,еч вакт суз талашмас ва изох, бермасди. Агар гардкамчи нотугри санаб куйса, у дарров камини тулар ёки ортигини ёзиб куяр эди. Биз буни билардик, шунинг учун унинг уйинни уз билганича бошкаришига халал бермасдик. Орамизда, якинда бизга утказилган бир офицер бор эди. У уйин устида, паришон- хотирлигидан нотугри х.исоб килиб куйди. Сельвио бурни олиб уз ода- тича хисобни тугрилаб ёзиб куйди. Офицер уни янглишган деб уйлаб изох,лай кетди. Сельвио индамай карта сузаверди. Офицер бетокат булиб, чуткани олди-да, назарида нотугри куринган ракамларни учириб ташлади. Сельвио бурни олиб, яна ёзиб куйди. Вино, уйин ва уртокларининг кулишидан кизишиб кетган офицер, узини каттик тах,кирланган деб санади ва аччигланиб столдаги мис шамдонни олиб Сельвиога отди, у андак чап бериб колди. Биз довдираб колдик. Сель­вио урнидан туриб, газабидан окарган ва кузлари чараклаган холда «Мух,тарам жаноб, мархамат килиб чикинг ва Худога шукр килинг, бу ходиса менинг уйимда булди» деди.

Биз, бунинг окибати ёмон булишига шубха килмасдик ва янги Уртогимизни упли, деб хисобладик. Офицер, уйинчи афандининг тахкирлагани учун истаган чогда жавоб беришига тайёрман деди-да, чикиб кетди. Уйин яна бир неча дакика давом этди; лекин уй эгаси-

15

Page 15: СУВ ПАРИСИ - ikids.uz · «Евгений Онегин» адабиёт тарихида бутун бир даврни ташкил эта- диган нодир бадиий

А. С. ПУШКИН

нинг ноилож уйнаётганини сезиб, биз бирин-кетин турдик ва тез орада у офицернинг иш урни буш колишини сузлашиб уй-уйимизга таркалишдик.

Эртасига биз манежда, бечора поручик тирикмикан, деб турган эдик- ки, унинг узи келиб колди; шу саволни узига бердик. У, хдли Сельвио тугрисида х,еч кандай хабар эшитганим йук;, деб жавоб берди. Бу хол бизни хдйратга солди. Биз Сельвионикига бордик, уни вдвлида, дарвоза- га ёпиштирилган картанинг тузига устма-уст ук узаётганини курдик. У бизни одатдагича кабул килди, кечаги хддиса тугрисида бир суз хдм дема- ди. Уч кун утди, поручик хдяи хдм тирик эди. Биз ажабланиб, «Намотки Сельвио дуэлга чикмаса?» деб бир-биримиздан сурардик. Сельвио ду- эльга чикмади. У одцийгина изох, билан каноатланди ва ярашиб кетди.

Бу эса Сельвиога нисбатан ёшларда ёмон фикр тугдирди. Одат- да одамгарчиликнинг энг юцори фазилати ботирликда ва турли нуксонларни кечиришда, деб билган ёшлар жасорат курсатмасликни х,ечам кечирмайдилар. Шундай булса-да, бора-бора х,аммаси унутилиб кетди ва Сельвионинг аввалги обруси уз урнига тушди.

Энди унга ёлгиз мен якинлаша олмасдим. Табиатан романтик бир тасаввурга эга булганимдан, адёти сирли туюлган ва кандайдир гаройиб бир киссанинг ках,рамони булиб куринган бу одамга аввало, х,аммадан кура менда ихлос кучли эди. У мени севарди ва сух,батда одатдаги каттик сузларини бир ёкка куйиб, турли нарсалар х,акида мен билан дилкаш ва ёкимли гаплашарди. Аммо уша кечадаги кунгилсиз вокеадан сунг унинг обруси тукилди ва уз айби билан обрусини яна кутармади, деган бир фикр менинг бошимдан кетмасди ва у билан ил- гаригидек муомалада булишимга хал ал берарди; юзига карагани уялар- дим. Сельвио жуда аклли ва тажрибали булганидан менинг кайфиятим- ни ва бунинг сабабини пайкар эди. Бу х,ол уни ранжитарди; мен билан шу хдкда сузлашмокчи булганини бир-икки марта сезиб колдим, аммо мен бундай вактларда чап бердим; Сельвио х,ам мендан узини тортди. Шундан кейин у билан уртокларим орасида куришадиган булдим ва узаро очик сух,батларимиз тухтади.

Пойтахтнинг паришонхотир ахолиси, кишлок ёки шахдрчаларнинг ах,олиларига яхши маълум булган куп таассуротдан, масалан, почта келадиган кунни кутишдан хабарсиздир: сешанба ва жума кунлари бизнинг полк девонхонаси офицерлар билан туларди: биров пул, би- ров мактуб, биров газета кутарди. Одатда пакетлар шу ернинг узида очилиб, янгиликлар айтилар, девонхона бундай вактда жуда гавжум ва говур-говур буларди. Сельвиога хдм мактуб бизнинг полк оркали ке-

16

Page 16: СУВ ПАРИСИ - ikids.uz · «Евгений Онегин» адабиёт тарихида бутун бир даврни ташкил эта- диган нодир бадиий

УК

ларди. Шунинг учун, у хдм одатда шу ерда буларди. Кунлардан бир кун унга бир когоз халта бердилар, у гоятда сабрсизлик билан мактубни очди. Мактубга караркан, кузлари чараклаб кетди. Хдр кайсиси уз мак- тубига тикилган офицерлар хеч нарсани пайкамадилар. «Жаноблар, - деди Сельвио, - мен дархол кетишим керак; бугун кечаси жунайман; умид киламанки, сизлар уйимда сунгги марта мехмон булишни рад эт- массизлар. Мен сизни хам кутаман, - деб давом этди у менга караб, - албатта келинг». Шундай деб, у шошилиб чикиб кетди; биз Сельвиони- кига тупланмокчи булиб таркалдик.

Мен тайинланган вактда Сельвионикига келсам, бутун полк офи- церлари деярли шу ерда экан. Унинг хамма нарсаси тугилган, илма- тешик булиб кетган деворлар ялангоч эди. Биз стол атрофига утирдик, уй эгасининг кайфияти жойида эди, куп утм асдан унинг хурсандли- ги хаммамизга таъсир килди; хар онда шишалар пакиллаб очилар, бордоклар купикланар, тинмай вишиллаб турарди, биз эса кетувчига зур бериб ок йул ва саодат тилардик. Кечаси алламахалда стол атро- фидан турдик. Фуражкаларни олаётганимизда, Сельвио хамма билан хайрлашди, чикиб кетаётганимда кулимдан ушлаб тухтатди ва: «Сиз билан сузлашмокчиман» деди астагина. Мен колдим.

Мехмонлар кетишди; иккимиз колдик, индамасдан чубук тортиб утирдик. Сельвио паришонхол, унинг хушчакчаклигидан асар хам колмаган эди. Узи маъюс, ранги окарган, кузлари чараклар, бу холат огзидан чикаётган куюк тутун билан кушилиб, уни шайтонга ухшатиб куйганди. Бир неча дакика утгач Сельвио жимликни бузиб:

- Балки биз бундан сунг хеч качон куриШмасмиз, - деди, - жудолик олдидан, мен сиз билан гаплашмокчиман. Бошкаларнинг фикрига унча эътибор килмаслигимни, балки сезгандирсиз; аммо сизни севаман, шу­нинг учун кунглингизда нотугри фикр колдириш, менга огир.

У тухтади ва тутаб булган чубугига тамаки тулдира бошлади; мен ерга караб, жим утиравердим.

- Уша бадмаст телба Р.дан касос олмаганим, - деб давом этди у, - сизга галати туюлгандир. Сиз ишонингки, курол танлаш хукуки менда булганидан, унинг хаёти менинг кулимда, меники эса деярли хавфсиз эди; узимни тийишимни факат олижаноблигимдан деб айтишим мум- кин, аммо ёлгон гапиришни истамайман. Агар мен уз хаётимни бутун- лай тахликада колдирмай Р.ни жазолаёлсам эди, у холда мен уни хеч хам кечирмасдим.

Мен хайрон булиб Сельвиога карадим. Унинг бу гапи мени хижо- латда колдирди. Сельвио сузини давом эттирди.

A.C. Пушкин 17% 2 £У 1 О сг

Page 17: СУВ ПАРИСИ - ikids.uz · «Евгений Онегин» адабиёт тарихида бутун бир даврни ташкил эта- диган нодир бадиий

А. С. ПУШКИН

- Худди шундай: узимни улимга мах,кум этишга хдким йук. Олти йил аввал мен бировдан тарсаки еганман, уша душманим х,али ти- рик.

Мен жуда кизиксиниб колдим. «Сиз у билан дуэлга чикмадин- гизми? Шароит сизни ажратиб юборган булса керак?» дедим.

- Мен у билан дуэлга чикдим, - деб жавоб берди Сельвио, - мана ушандан колган хотира.

Сельвио урнидан турди ва заррин попукли (французлар bonnet de police1 дейдиган) кизил шапкани олиб, бошига кийди. Ук пешанадан турт энлик юкоридан тешиб утганди.

- Мени гусар полкида хизмат килганимни биласиз, - деб давом этди Сельвио. - Феълим сизга маълум: мен доим устун булишга одатланма- ган, бу ёшлигимдан колган мендаги бир дард. Бизнинг замонамизда жанжалкашлик урф эди: мен армияда биринчи жанжалкаш эдим. Биз пиёнисталик билан мактанардик, мен ичишда Денис Давидов2 мадх, этган машхур Бурцовни хдм кочирардим. Бизнинг полкда деярли хдр дакикада дуэль булиб турар, мен хдммасида ё гувох, ёки иштирокчи булардим. Уртокларим мени хурмат килишар, тез-тез узгариб турувчи полк кумондонлари эса менга туганмас бир бало, деб карардилар.

Мен хотиржам (ёки безовта) шухратимдан завкланардим. Шу вактда, бизнинг полкка бадавлат ва аслзода оилага мансуб бир йи- гит (исмини айтмайман) келди. Умримда бундай ажойиб, бахтиёр кишини курмаган эдим! Ёш, аклли, гузал, энг хушчакчак, жасорат курсатишда энг бепарво, донгдор, узи саногини билмайдиган ва х,еч качон тугамайдиган пулдор одамни куз олдингизга келтиринг хамда унинг бизда кандай таъсир этишини бир тасаввур килинг. Менинг устунлигимга рахна етди. У менинг довругимни эшитиб, дуст булиш йулини излади; бирок мен уни совук карши олдим, у булса х,еч бир та- ассуф билдирмай олдимдан кетди. Мен уни жуда ёмон куриб колдим. Унинг полкдаги ва аёллар орасидаги муваффакиятлари мени каттик газаблантирарди. Мен у билан жанжаллашгани бах,она ахтара бош- ладим; хджвий шеърларимга у хдм шеър билан жавоб берарди, унинг шеърлари доим кутилмаган ца меникидан уткир, албатта жуда кизик буларди. У х.азиллашарди, мен эса аччигланардим. Них,оят, бир куни подяк^одагонининг уйида булган базмда мен унинг бутун хонимлар диккатини, айникса, мен билан муносабатда булмиш уй бекасининг

1 Полиция калпоги.2 Денис Давидов - шоир.

Page 18: СУВ ПАРИСИ - ikids.uz · «Евгений Онегин» адабиёт тарихида бутун бир даврни ташкил эта- диган нодир бадиий

УК

назар-диккатини жалб этганини куриб, кулогига ярамас бир ran айт- дим. У тутакиб кетди ва бир шапалок урди. Биз киличларни кулга ол- ган эдик, хонимлар хушларидан кетиб йикилишди; бизни ажратдилар, уша кечанинг узидаёк биз дуэлга чикдик.

Тонг пайти эди. Мен уч секундантам1 билан тайинланган жойда нихоятда каттик бетокат булиб душманимни кутардим. Бахор куёши кутарилиб, хавони кизита бошлаган пайт. Мен уни узокдан курдим. У 1мундир кийган ва килич таккан булиб, бир секундант билан бир- га пиёда келарди. Биз у келаётган томонга юрдик. У фуражкаси тула гилосни кулида тутган холда якинлашди. Секундантлар бизга ун икки одим улчаб бердилар. Мен биринчи булиб ук узишим керак эди. Аммо мен газабдан шу кадар хаяжонланган эдимки, нишонни тугри олишимга ишонмасдим, узимни босиб олиш учун биринчи булиб ук узиш хукукини унга бердим; душманим рози булмади. Чек ташлашга карор килдик: биринчи ракам унга, абадий бахтиёр кишига чикди. У нишонга олиб отди, ук фуражкамни тешиб у т д и . Навбат менга келди. Нихоят, унинг хаёти менинг кулимда эди; мен андак безовталик алома- ти кидириб, унга диккат билан карадим... у туппончанинг каршисида туриб, пишган гилосларни фуражкасидан танлаб олиб, огзига солар ва данагини тупуриб ташларди, данак учиб келиб оёгимнинг тагига тушарди, унинг бепарволиги газабимни ошириб юборди. Уз хаётини кадрламаган бир кишини улдиришдан менга нима фойда деб уйладим. Бошимга ёвуз бир фикр келди. Туппончани туширдим. - Сиз, афтидан энди улиш ниятида эмассиз, - дедим унга, - мархамат килиб нонуш- тангизни килинг; сизга халал беришни истакайман... «Сиз зигирча хам халал бермайсиз, - деб эътироз билдирди у, - мархамат килиб отабе- ринг, тагин узингиз биласиз: отиш навбати сизники, мен хамиша сиз- нинг хизматингизга тайёрман». Мен гувохларга бугун отмаслигимни билдирдим ва шу билан дуэль тугади.

Мен хизматдан бушаб, шу жойга келдим. Ушандан бери уч олиш тугрисида уйламаган куним булмади. Энди мен кутган вакт етиб келди...

Сельвио эрталаб келган мактубни чунтагидан олди ва менга узат- ди. Кимдир (унинг гумаштаси булса керак) Москвадан мактуб ёзиб, машу;ур ют тез орада ёш ва гузал кизга уйланишини билдирган эди.

- Сиз бу машуур зотнинг ким эканини пайкагандирсиз, - деди Сельвио, - Москвага бораман. Хуш кани курай-чи, туйида хам, бир вактлар гилос еб туриб, улим кутгандек бепарво турармикан!

1 Дуэл да вакил сифатида катнашувчи шахе.19

Page 19: СУВ ПАРИСИ - ikids.uz · «Евгений Онегин» адабиёт тарихида бутун бир даврни ташкил эта- диган нодир бадиий

А. С. ПУШКИН

Шундай деб, Сельвио урнидан турди, фуражкасини ерга бир уриб, худди кафасдаги йулбарсдек уй ичида у ёкдан-бу ёкка юрди. Мен кимир этмай туриб унинг гапига кулок солдим. Бир-бирига зид галати хислар мени безовта киларди.

Хизматкор кириб, арава кушилганини айтди. Сельвио кулимни каттик сикди ва биз упиш иб хайрлашдик. У икки жомадон куйилган аравага утирди, бирига туппончалар, иккинчисига шахсий буюмлари жойланган эди. Биз яна хайрлашдик. Шундан кейин отлар шамолдек елиб кетди.

II

Бир неча йил утди, оилавий шароит мени Н. уездининг нообод бир кишлогига кучишга мажбур этди. Хужалик ишлари билан машгул булганимда хдм, илгариги сертуполон ва бепарво утадиган хдётимни кумсаб, секингина ух, тортиб куярдим. Мен учун энг кийини куз ва киш кечаларини танх,оликда утказиш эди. Тушлик вактигача оксокол билан гаплашиб, иш билан у ёк-бу ёкка бориб ёки хужаликни айланиб бир кадар узимни овутиб юрардим, аммо коронги туша бошладими, токатим ток булиб, узимни каерга куйишни билмай колардим. Жавонларнинг остидан ва омборхонадан топиб олган бир неча китобни укийвериб ёд- лаб хдм олдим. Омборчи аёл Крил овна билган хдмма эртакларни куп мартадан эшитдим; аёлларнинг кушиклари мени зериктирадиган булиб колди. Унча ширин булмаган шаробдан ичишга тушган эдим, бошим- ни огритди; тугрисини айтганда, гам чекиб пиёниста булиб колишдан, яъни, уездимизда нусхаси куп учрайдиган бадмастлардан бири булиб колишдан куркдим. Сух,батининг купроги хикичок ва ух. тортишдан иборат булган икки ё уч бадмастдан бошка атрофимда якин кушни йук эди... Улар билан бирга булишдан кура танх,олик афзал эди.

Мендан турт чакирим нарида, граф хоним Б.га карашли катта бир мулк бор эди, аммо унда факат иш бошкарувчи яшарди, граф хоним эса узининг мулкига факат бир марта, эрга теккан йили келган, ушанда хдм бир ойдан ортик турмаганди. Танхдпикда утаётган х,аётимнинг иккинчи бах,орида граф хоним эри билан ёзни уз кишлогида утказар эмиш, деган ran таркалди. Дарх,акикат улар июль ойининг бошида келишди.

Бадавлат кушнининг келиши кишлок аадлиси учун мух,им бир даврдир. Зодагонлар ва уларнинг хизматкорлари бундай хддиса тугрисида икки ой олдин ва уч йил кейин хдм сузлаб юрадилар. Мен- га келганда, очик айтаманки, ёш ва гузал хонимнинг келиш хабари

20

Page 20: СУВ ПАРИСИ - ikids.uz · «Евгений Онегин» адабиёт тарихида бутун бир даврни ташкил эта- диган нодир бадиий

УК

менга каттик таъсир килди; сабрим тугаб, куришга шошилдим, шу- нинг учун хам у келган хдфта якшанба куни тушдан кейин, зоти олий- ларига якин кушни ва итоатли кул сифатида узимни танитмок учун кишлогига йул олдим.

Хизматкор мени граф кабинетига бошлаб кирди, узи эса келганим- ни билдириш учун кетди. Дангиллама хона турли-туман безаклар билан ясатилганди; деворлар ёнида китоб тула жавонлар, хар кайсисининг устига бронза хайкал куйилган эди. Мармар печь устида катта ойна турар, полга яшил мовут кокилган ва гиламлар солинганди. Уз факир масканимда безак куришдан холи булиб, купдан бери узгаларнинг дав- латини курмаганим учун чучиб, узок вилоятдан арзга келган ва минис- трнинг чикишини кутган кишидек, кандайдир хаяжон билан кутдим... Эшиклар очилиб, уттиз икки ёшлардаги чиройли бир киши чикди. Граф очик чехра ва хуш мулозамат билан менга якинлашди; мен тети- кланишга харакат килиб, узимни танитмокчи булган эдимки, у мендан олдин ran бошлади. Биз утирдик. Унинг эркин ва назокат билан гапири- ши довдирашимни тез орада таркатди; мен узимнинг одатдаги холимга кира бошлаган эдимки, бирдан граф хоним кириб колди, аввалгидан баттар довдираб колдим. У хакикатан хам жуда гузал эди. Граф унга мени таништирди; мен бетакаллуф куринишни истардим, аммо узимни хотиржам тутишга уринганим сайин, баттар нокулай ахволга тушаёт- гандек эдим. Улар мени яхши кушни хисоблаб, ширин муомала килиб, узимни тутиб олишим ва янги танишувга куникишим учун узаро сузлашдилар. Бу орада мен у ёкдан-бу ёкка юриб, китобларни ва су- ратларни томоша килдим. Мен суратларга 4<уп ^ам тушунавермайман, аммо булардан биттаси диккатимни жалб этди. Бу сурат Швейцария- нинг бир манзарасини тасвир этарди; аммо мени ундаги санъат эмас, суратнинг бир жойи икки ук билан тешилгани кизиктирарди. «Кандай яхши отилибди-я!» дедим графга караб. «Ха, - деб жавоб берди у, - жуда яхши отилган. Хуш, сиз яхши ота оласизми?» деб давом этди у. «Тузуккина отаман» дедим, ran нихоят менга якин мавзуга кучганига кувониб. - Узимга маълум туппончада уттиз кадам наридан картани Ура оламан. - «Ростдан-а? - деди граф хоним жуда эътибор бериб, сен-чи азизим, уттиз кадам наридан картани ура оласанми?» - Вакти келганда синаб курамиз, - деди граф, - бир вактлар яхши отардим; ле- кин мана турт йилдирки, кулимга туппонча ушлаганим йук. «О, ундок ^Улса, гаров бойлашаманки, зоти олийлари, йигирма кадамдан хам картани уролмайсиз, чунки туппончани кунда отиб туриш керак. Мен буни тажрибада курганман. Мен полкимиздаги энг яхши мерганлардан

21

Page 21: СУВ ПАРИСИ - ikids.uz · «Евгений Онегин» адабиёт тарихида бутун бир даврни ташкил эта- диган нодир бадиий

А.С. ПУШКИН

бири х,исобланардим. Бир куни туппончамни тузатишга бериб, бир ой кулимга туппонча олмаган эдим, зоти олийлари, кандай уйларкинлар? Кейин, дастлаб отганимда йигирма беш кадам жойдаги шишани нишон- га олиб, турт марта устма-уст хато килдим. Бизда хдзилкаш, аскиячи бир ротмистр1 бор эди, у менинг уролмаганимни куриб: «Ука, шишага кул кутаролмайдиган булиб колибсан» деб тегишди. Йук, зоти олийла­ри, машкка бепарво караш ярамайди, булмаса, албатта унутилади. Мен курган энг яхши мерган хдр куни машк киларди, жуда булмаганда туш- ликдан олдин уч марта отарди. Бу, унга бир кадах, арокдек одат булиб колган эди». Граф билан граф хоним сузга киришиб кетганимдан хур- санд эдилар. «Мана шундай, зоти олийлари, баъзан шундай булардики, деворга пашша кунганини куриб колса, сиз куляпсизми, граф хоним? Худо урсин, тугри. Пашшани курса: Кузька, туппончамни олиб кел, деб айтарди. Кузька укланган туппончани келтирарди, у эса отиб, паш­шани деворга ёпиштирарди». - «Таажжуб! - деди гарф. - Хуш, унинг исми нима эди?» - «Сельвио эди, зоти олийлари!» - «Сельвио? - деб кичкирди утирган жойидан сакраб туриб граф. - Сиз Сельвиони та- нийсизми?» - «Нега танимай, зоти олийлари, мен у билан дуст эдим; у бизнинг полкка худди узимизнинг огайни-уртокдек кабул килинганди; мана беш йилдирки, ундан умуман хабар йук. Зоти олийлари х,ам уни танир эканлар-да?» - «Танирдим, яхши танирдим. У сизга айтганми- ди... Йуг-э, айтмагандир: у сизга жуда кизик бир хддисани гапириб бермаганмиди?» - «Базмда кандайдир бир дайди урган шапалокни айтмокчимисиз, зоти олийлари?» - «У сизга уша дайдининг исмини айтмаганмиди?» - «Йук, зоти олийлари, айтмаганди... Ох,! зоти олий­лари, - деб давом этдим, хдкикатни пайкаб колиб, - афв этинг... Мен билмабман. Уша сиз эдингизми?..» - «Мен уша, - деди граф кайфияти бузилган адлда, - бу отилган сурат эса, бизнинг сунгги учрашувимиз хотирасидир...» - «Ох, азизим, - деди граф хоним, - Тангри хдки тапи­ра курма; эшитсам юрагимни вах,има босади». - «Йук, - деб эътироз билдирди граф, - мен хдммасини айтиб бераман; мен унинг дустини кандай хафа килганимни-ку, билар экан, Сельвио хам мендан кандай уч олганини майли, билиб куйсин».. Граф мен томонга суриб куйган оромкурсига утириб, марок билан куйидаги х,икояни эшитдим.

«Бундан беш йил аввал уйландим, - асал ойини мен шу ерда, кишлокда утказдим. Хдётимнинг энг яхши дамлари ва энг огир хоти-

___ ^раларидан бири х,ам мана шу ерда утди.

1 Ротмистр - кавалерияда эскадрон командири.22

Page 22: СУВ ПАРИСИ - ikids.uz · «Евгений Онегин» адабиёт тарихида бутун бир даврни ташкил эта- диган нодир бадиий

УК

Кунлардан бир кун биз иккимиз отда сайр килиб юрардик; рафикам минган от негадир тисланиб, юрмай колди; у куркиб отнинг жилови- ни менга бериб, узи уйга яёв кетди, мен олдинрок келдим. Х,овлида бир йул аравасини курдим, менга номини билдирмай, аммо менда иши борлигини айтиб, иш хонамда бир одам кутиб утирганини билдириш- ди. Мен уйга кирдим ва коронгида соколлари усиб кетган бир одамни курдим; у шу ерда тош печь олдида турарди. Мен дурустрок куриш хдракатида унга якинлашдим. «Сен, мени таний олмадингми, граф?»- деди титрок товуш билан у. - Сельвио! - деб кичкирдим ва эътироф этаманки, сочларим бирдан тик булганини сездим. «Худди шундай!- деб давом этди у, - ук узиш навбати менда колганди; туппончамни бушатгани келдим, тайёрмисан?» Унинг ён чунтагидан туппончаси куриниб турарди. Мен икки кадам улчаб, рафикам келиб колмасидан аввал тезрок отишини илтимос килиб, бурчакка бориб турдим. У пай- салга солди - чирок суради. Шам келтирдилар. Мен эшикларни бер- китиб ичкарига х,еч кимни киритмасликни буюрдим ва яна отишини илтимос килдим. У туппончани олиб, мулжалга ола бошлади. Мен со- нияларни санардим... Рафикамни уйлардим... Дахдиатли онлар ортда колди. Сельвио кулини туширди. Туппончамга ук урнига гилоснинг данаги солинмаганига афсусланаман... - деди у, - у к огир. Менга х,амон бу дуэль эмас, котиллик булиб куриняпти: мен куролсиз одамни ни- шонга олишга урганмаганман. Кайтадан бошлайлик; чек ташлаймиз, кимга чикса, уша биринчи отади». Бошим айланиб кетди... Мен рози булмадим, шекилли... Них^ят, биз яна бир туппончани укладик, чек ташладик. У, чекни бир пайтлар уким тешиб утган фуражкасига солди; менга яна биринчи ракам чикди. Асло мен унутмайдиган бир истехзо билан у: «Граф, сен жуда вдм бахтлисан!» деди. Мен узимга нима булганини ва у мени бу ишга кандай мажбур килганини англолмай колдим... лекин мен отдим, ук мана бу суратга тегди. (Граф бармоги билан ук тешган суратни курсатди; унинг юзи оловдек кизарди; граф хонимнинг ранги куйлагидан х,ам баттар окариб кетди; мен тах,син айтишдан узимни тутолмадим).

Мен отдим, - деб давом этди граф, - Тангрига шукрки, уким хато кетди; шунда Сельвио... (шу онда у, хдкикатан куркинчли эди) мени нишонга ола бошлади. Бирдан эшиклар очилди-да, Маша югуриб кир- ди ва чинкириб буйнимга узини ташлади. Унинг келиши мени тетик- лаштирди. - Севгилим - биз хдзиллашаётибмиз-ку, курмаяпсанми?- дедим унга. - Нега мунча куркиб кетдинг? Бор, бир бордок сув олиб кел; сени эски дустим ва уртогим билан таништираман. - Маша

23

Page 23: СУВ ПАРИСИ - ikids.uz · «Евгений Онегин» адабиёт тарихида бутун бир даврни ташкил эта- диган нодир бадиий

А. С. ПУШКИН

хдмон ишонмасди. У хдйбатли Сельвиога караб: «Айтинг, эрим тугри сузлаяптими? - Икковингиз ростдан хдм хдзиллашяпсизми?» - деди. «У хдмиша хдзиллашади, граф хоним! - деб жавоб берди Сельвио: - Бир вакт хдзиллашиб бир шапалок урган эди, яна хдзиллашиб мана бу фуражкамга отиб тешиб куйди, х,озир хдзил килиб менга ук уздию, уки хато кетди, энди менинг хдм хдзиллашгим келиб колди...» Шундай деб, унинг куз унгида мени нишонга олмокчи булди. Маша унинг оёги остига узини таш лад и .- Тур, Маша, уят! - деб кичкирдим газаб би- лан, - сиз эса, жаноб, бечора аёлни тахдирлашдан тухтайсизми, йукми? Отасизми, йукми? - дедим. - Отмайман, - деб жавоб берди Сельвио,- мен мамнунман, чунки сени гангиганингни, куркканингни курдим; мен сени узимга караб отишга мажбур этдим. Шу билан каноатландим. Мени ёдингда тутасан. Сени уз виждонингга топширдим, - деди. У чикиб кетмокчи булдию, аммо эшик олдида тухтади ва уким тешган суратга каради. Кейин кузламасдан деярли суратга караб бир ук узди- да, чикиб кетди. Хотиним хушидан кетиб ётарди, одамлар тухтатишга журъат этолмасдан унга куркиб карашарди. У эшикка чикиб извошчи- ни чакирибди ва мен эс-х,ушимни йигиб олгунимча жунаб кетибди».

Граф жим колди. Шундай килиб бир вактлар бошланиши мени хайрон колдирган киссанинг охирини билиб олдим. У кахрамон билан мен бошка учрашолмадим. Айтишларига Караганда, Сельвио - Алек­сандр Ипсилантининг1 кузголони вактида, этеристлар2 тудасига сар- карда булган ва СкупГяний3 ёнидаги урушда \алок булган экан.

1 А. Ипсиланти (1792-1828). 1821 йилдаги Туркияга карши курашган грек исёнчиларининг бошликларидан бири.

2 Этеристлар -гр ек яширин этерий жамияти аъзолари, булар Греция мустакиллиги учун курашганлар.

3 Скуляний - Бессарабиянинг Прут дарёси буйидаги шахарча.24

Page 24: СУВ ПАРИСИ - ikids.uz · «Евгений Онегин» адабиёт тарихида бутун бир даврни ташкил эта- диган нодир бадиий

БУРОН

БУРОН

Отлар у тар тепадан, Калин к,орларни босиб. Турар, у,ов ала э$ром Елгиз кучогин очиб.

Бирдаи к,узгачар бурон,Кор изиллаб кучади; Чаналарнинг у стида Кора к,арга учади.Фигони: бу - шум хабар! Изгир чана отлари,Зурга йулины курар,Тикка булган ёллари.

Жуковский

1811 йилнинг охирида, биз учун унутилмас бир замон- да узининг Ненарадово деган мулкида хуштабиат Гаврила Гаврилович яшарди. У мех,мондустлиги ва кунгли очиклиги билан бутун атроф- га донг таратганди; куни-кушнилари емок, ичмок ва унинг рафикаси билан беш тийиндан куйиб карта уйнамок, баъзилар эса уларнинг ун етти ёшга кирган, кадди комати келишган, оппоккина кизлари Марья Гавриловани курмок учун дакика сайин уникига келишарди. У киз сербисот булганидан, купчилик уни узлари ёхуд угиллари учун кузлаб куйишганди.

Марья Гавриловна француз романлари таъсирида тарбияланган ва шу туфайли бировга хуштор хдм булганди. Унинг севган киши- си уз кишлогига таътил олиб келган йуксил бир армия офицери эди. Иигит \ам зур эхтирос билан севарди ва кизнинг ота-оналари улар­нинг бир-бирларига кунгил куйганликларини сезиб колиб, кизларига у йигит хдкида, х,атто хаёл килишни ман этишганди. Иигитни эса ишдан бушаган маъмурдан х,ам ёмонрок кабул килишарди. Бизнинг ошик-маъшукларимиз бир-бирларидан мактуб олишар ва хдр куни карагайзорда ёки кичкинагина эски бутхона ёнида куришиб туришар- ди. У ерда улар бир-бирларини то улгунларича севишларига онт ичи- Шар, такдирларидан нолиб, турли фикр юритардилар. Шу куйда бир- бирларига мактуб ёзиб, гаплашиб юриб, улар (бу мутлак табиий нарса) куйидаги фикрга келдилар: модомики биз бир-биримизсиз яшай ол- мас эканмиз ва берах,м ота-оналаримизнинг ихтиёри, бизнинг бахтиёр

25