72

Milli Saraylar I<oleksiyonlarl

iHSANYOCEL Sanat Tarihr;:isi. Milli Saraylar Daire Ba~kanllg1

KultOr-Bilim-Tan1t1m Merkezi Yoneticisi

MiLLi SARA YLAR adt altmda top­lanmJ$ bulunan Dolmabahr;e, Beylerbe­yi Saraylan ile Ihlamur, Kiic;iiksu, Mas­lak Kastrlan ve Ytldtz Sarayll$ale, Sul­tan Abdillmecit ve onu izlcyen sultanlar doneminde devletin yonetimi, Sultan'm y~amt, yaz aylannda dinlenmek veya ktSa siirelerle konaklamak i9ffi yaptlmJ$ birbirinden farkh ozellikler t~tyan or­nek yaptlardtr. Aynaltkavak Kasn, Haskoy'de III.Selim donemine ait kill­tiiriin ternsilciligini yaparken Yalova Atatiirk Ko~kleri de Milli Saraylar'a Cumhuriyet doneminde yaptlarak katl­lan son ornek olarak y~ttlmaktadlr 1 •

Kullanrrn amac;larma gore de~k bi­c;imlerde yaptlan saray, kos.k ve kastrlar y~ma yonelik do~me bic;imleriyle de farklt ozellikler g6sterir. Bu ozellikler, o y~a bic;imini ve zaman i9ffide degi­~en anlayts.a uygun malzemeyi giiniimiize aktaran kiiltiirel mirasa dikkatle egilmeyi onemli ktlmaktadtr. Bugiin Milli Saraylar koleksiyonla­nnt olu~turan es.yalar, ister dts.arda ozel iiretilmis. olsun, isterse Saray atolyelerinde yaptlmt~ olsun farklt bir anlaytS, ic;inde bu mekanlarda degerlendirilmis.tir. Ozellikle Avrupa'dan tSrnarlanan malzemenin kullantl­masmda bu anlayts. c;ok daha onem kazanmaktadtr. Obje dts.arda yaptlmts. dahi olsa, bir Osmanh saraymda degerlendirilmesi, yaptldt~ iilkeden farkh sonuc;lara yol ac;abilir. Bu da farkh yorumlamanm do gal bir sonucudur ve objenin degerlendirilmesinde dikkat edilmesi gereken onemli bir husustur. Yaptlacak aras.ttrma ve degerlen­dirmelerde bunu dikkate alarak ivedi yorumlara gidil­memesi, genel:eme yaptlmast gerekmektedir.

Burada vurgulanmast gereken onemli bir husus da imparatorlugun yonetim merkezi ve Padis.ah'm ikametgah1 ola­rak yaptlan saraylarm birc;ok ihtiyacm1 kendi smtrlan ic;inde kars.tlayabilecek ~ekildc diizenlenmis. olmastdtr. Orne­gin Dolmabahr;e Sarayt'nm dos.emelik kumas.lan kendi biinyesi ic;indeki l-le­reke Dokumahanesi'nde, carnian cam­hanesinde, ahs.ap imalat ve onartmla n marangozhanesinde yaptlmakta idi. Bu ve benzeri on altt atolye giiniimiize kadar sadece saraylar ic;in , faaliyet gos­teregclmis.tir. ES,yanm kendisi kadar yas.attlmasmm da onemi dikkate alt­narak bu atolyelerde gene; kus.aklann yetis.tirilmesi ve geleneksel Tiirk el sanatlarmm gelecege intikali bugiinkii yonetimce planlanrntS,ttr. Ki.iltiir mira­strnlZtn korunmasmda somut bir adtm attlm•s. olduguna inamyoruz.

Saray, ko~Jr ve kastrlardaki es.yalar, yas.am ve iiretim mekanlannt ic;eren bir biitiin ic;inde diis.iini.ilmelidir. Boyle tefris.li saraylarda koleksiyonlarm sis~emat ik incelenmesinin yantStra, donemlerinde kullantldtkla n yerlcrin dogru saptanarak tes.hir cdilmesi, bu tes.hirin saghkh bir bic;ime ulas.ttktan sonra miize-saray fonksi­yonuna uygun olarak mekanlara gore ikinci kcz yeni bir sistematiginin yaptlmast amac; olmaltdtr. Bu, Sultan Abdiilmecit'ten bas.layarak her donemde saraylara es.ya eklenmelerini gostermesi kadar, yas.ama bic;iminin zamanla degis.mcsini de yanstttr di.izeyde olmaltdtr. Milli Saraylar adt altmda toplanan saray, J...os.k ve kastrlann ic;inde bulunan es.yalann yas.ama yonelik dos.eme bic;imlerine deginmek, as.agtda tanttmaya

Aynahkavak Kasn'nda sedcf kakmah masa tak ama (yan sayfada ilstte). Dolmabaht;e Sarayt'nm ~itli biiyiik sa lonlannda bulunan ayakh kristal ~mdanla rdan biri (yan sayfada, altta). Aynahkavak Kasn'nda kanepeler (iisue).

c;al~acagtmtz koleksiyonlann gene! ozellikleri hakkmda verilecek bilgiye yardtmct olacaktlf.

III. Selim (1789-1807) doneminde ( 1792) onemli o lc;tide tamir gormti~ Ayna!tkavak Kasn, Baull sanat a kunlanyla Osmanlt sanatmm tam~masmt sergilcr gibidir. Tersane Sarayt'ndan gtintimtize ka labilen yapt, Padi~ah'm dinlenmesi amactyla do~enmi~ ve bugtin c;e~itli kolek­siyonlan ile ziyarete ac;tlmt~tlr. Gravtirlerden edinilen bilgiye gore yer minderi ve halen korunan sedirleri ile koltuga kanepeye henliz gec;i lmekte o lan bir donemi vurgular. Buradaki mobilya ko leksiyonundan kanepe, ktSa bacaklan, ah~ap c;erc;eveleri ve yere yakmllgt ile hentiz sedirden kurtulmu~ ama tam kanepe olamamt~. sedirle kanepe arast bir izlenim u•,andtnr. Kendi doneminden kalan bu temsilcilerinin yanmda sedef kakmall mobilyalan, mangallan, avizeleri saraylar a rast e~a akt~ma da ornek te~kil etmektedir.

Donemin Bara k, Rokoko, Ampir tisluplannm Osmanh ustalarmca yorumlanarak 1856 ytlmda in~ast bitirilen Dolmabah~e Sarayt'nm koleksiyonlarmt olu~turan e$ya­larm bir bollimli, imparatorlugun yenile~me hareketleri ic;inde yeti~en Sultan Abdtilmecit tarafmdan Fransa'n m Turgout kentindeki ato!yeye sipari~ edilmi~til. Onlann :;attn ahp getirdikleri yamnda, yagda~ devletlerin ve buyruk a ltmdaki vilayetlerin hediyeleri de Saray'a

gelmeye ba~lar. Birbirinden gorkemli bu e~yalart, Battltlar'm istanbul'da kurduklan atolyelerin imaHitlan ve ycrli ustalann imal ederek Saray'a sunduklan tamamlar. Diger yandan, saray nakka~lannca c;izilerek Sultan'm begenisine sunulan desenler Hereke Dokuma­hanesi'nde halt ve ipekli kum~ haline getirilerek tekstil ve halt koleksiyonlanm olu~turan ender objeler o larak glinlimiize gelmi~krdir.

Saray'da e~yalann dagthmt, mekanla nn kullan1r0 amac;lanna gore yaptlmt~ ve koleksiyonlarm birbirlerini tamamlar ~kilde ya~andtklan bic;imiyle sergilenmelerine ozen gosterilmi~tir. Bu baktmdan farkll seksiyonlara ait c;e~itli objeleri bir salonda, odada · veya koridor<.ia yanyana hem de orijinal yerinde gormek mtimktindiir.

Koleksiyonlann Saray'daki dagthmmda gaze c;arpan onemli bir husus da kullananlann mevkiine gore her mekanda degi~ik bic;im ve boyutta objenin yer almastdlf. Saray'm bodrum ve genellikle de giri~ katt gorevlilere aynlmt~ oldugundan, giri~ ve c;tk~ salonlan haric;, daha "nde do~enmi~tir.

Diger taraftan Mabeyn-i Htirnayun'un Btiyiik Binek Kaptst'ndan Medhal Salon'a girildiginde e5yanm gorkemi hemen dikkatleri tizerine toplar. Salonun ortasma hakim, ko~lere yerle~irilmi~ kristal almhklt ~mineler, stitunlar arasmdaki biiyiik boy YtldLZ Fabrikast lirlinli vazolar, 73

74

objelerin daha sadcl~mi~ ve ya~ama bi­c;imine gore diizenlcnmi~ bir devamtd tr. 45.000 metrekarelik alant olan Dolma­bah~e Sarayt 'mn, Milli Saraylar kolek­siyonlanmn 60. 147 par~adan ol~an en yiiksek saytdaki boli.imii ile do~enmi-\) olmast, saraylar arast ~ya harcketlerine de kaynakhk etmesi baklmtndan onem­lidir.

avizeler ve Hereke iiriinii ipekli kum~la do~eli mobilyalar, Sevres vazolar Milli Saraylar koleksiyonlanrun ilk goriilcbi­len par~alanc!J r. Daha gorkemli objeler Mabeyn-i Humayun'un iist kat Siifera ve Krista! Merdivenli Salonlan ile oda­lannda bulunmaktadir. Krista! avizele­rin en gi.izeli,deg~ik iislupta mobilyalar, Turk, Avrupa ve Uzakdogu vazolan, klymetli madenden yaptl~ saatler, Hereke halilan , dikkatleri bir b~ka ama~la do~enmi~ Hiinkar Dairesi'ne ~eker. Bu da, dogarun soylu malzemesi agaca yeniden hayat kazandtran ustala­nrun benzersiz yarattcthgmJ izleyerek ustanm ekoltinii unutturur. Zaten bir ekolii de yoktur; donerninde neler ~len­mi~se agaca onun en gi.izelini ~lem~tir. Mobilyanm en gi.izel ornekleri Hi.inkar Dairesi'ndedir.

Dolmabah~ Saray1 Mcdhal Salonu'nun orijinnl c~yalan ile dii~cnmi~ gene! gortinU­mti (U.me). Surera Salonu'nda vazo (a lua).

Dolmabah~e Sarayt'mn yaptmt strasm­da tamamlanan lhlamur Kasn ile Kii­plksu Kasn'ntn, ~yalan da aynt done­min ozelliklerini, daha dogru bir deyim­le, Saray'm ~yalannm bir uzanttSI gibi, aym ozellikleri t~tr. ~yalar, binamn kullamm amac;lanna gore dii~iiniilmii~, boyutlan kiic;iiltiilerek bi~imleri sade­l~tirilm~tir. Bu Bini~ Kasn koleksi­yonlanndan bahsederken KU~iiksu

Donemin ressamlannca yaptlan tablolarla siislii uzun koridorlar kadm zevkinin hakim oldugu Harem-i HOmayun 'u Hiinkar Dairesi'ne baglar. Sultanlar'm, Val ide Sultanlar'm ve Kadmefendi dairelerinin yer ald1~ bu boliim Padi~h'm ve hareminin ikametine aynl~trr. Objeler sadel~mekle beraber yenileri eklenir; Soba, yatak taklmlan Uzakdogu orijinli mobilyalar gibi ~yalar oldukc;a ilgin~tir. Cariyeler Dairesi aym gorkemi siirdiiremez, fakat esas

Kasn'run ~ominelerine deginmemek hakstZhk olur samnm. Milli Saraylar koleksiyonlan konulan ic;inde yeralan ISttma elemanlan arasmda Kii~iiksu Kasn'nm mermer ~omineleri e~ iz bir ornek olu$turur. Kastr bir ~omine sergisini hattrlattr. Odalann konumuna gore, kara taraft odalannda tek, deniz taraft odalarmda iki olmak Uzere birbirinden gorkemli 12 mermer ~omine vardtr. Her bir odanm ~omine rengi degi~iktir ve mermerleri italva'dan getirtilmi~tir.

Sultan 1\ lx.IU!uziz ( 1 ~6 1-1 ~7(1) tWnl.!mi yapdanndan olan Beylerbeyi Sarayt, bi r yazhk saray olarak do~enmi~, ancak donemin devlet konuk lanntn burada agtrlanmast, AbdUlhamit'in son ytllannt burada gec;irmesi ve giderek Cumhuri­yet doncminde de devlet konuklanna ac;:t lmast gibi nedenlerle ~yalan onemli omnda yer deg~tirm~tir.

bahc;c Sarayt dcpolanndan a ltnan ~ya­lar ile di>~enmi~ olan bu mekanlann tel:. ri~inde donemin ozelliklerini yansttma­stna ozen gbstcri l mi~tir.

Diger saray, ko~k ve kamlanmtzda go­rUlemeyen Gotik etkiler t~ tyan mobil­yast yamnda, Osmanh ustalannca i.ire­tilmi.~ a~aba halat bic;: imi veren ince i~­c;i lik gibi degi~iklikler bu mekana ozgii eserlerdir. Kullantm amactna gore do­~enmi~ Saray'tn, donemin diger yaptla-

Dolmabah.,.-..: Sara~ I Sukra Salonu ((hlh.:) \t: nndaki eserlere gore ayncahgt gozden J..ri,wl almhl-.11 ~0111111.: (alua).

$ale. Ytldtz Sarayt yaptlar toplulugu­nun, Sultan II . AbdUihamit doneminde 1889 vc 1898 tarihlerinde Devlet Ko­nukevi olarak yaptlan ve iki bit~ik bina­dan ol~an birbo!UmUdUr. YtldtzSaray• yaptlar toplulugu ~yalan ile gUnU­mlize gelen en iyi brneklerden biridir. Saraylar arast e~ya hareketlerine iyi bir ornek olan $ale, Cumhuriyet Donemi e~yalannmda yer aldtgt bir ko~ktlir. Mo­bi lya gruplanndan yatak odalan, gor­kemli c;:ini sobalan ve bulundugu salon ic;:in 400 m!'den bUyi.ik dokunm~ He­reke hahst ile Milli Saraylar koleksiyo­nunda onemli bir yer tutar.

kac;mamaktadtr. Sultanlann devlet yo-netiminden c;:ok dinlenmek amactyla ve uluslararast il~kilerinde kullandtklan Saray'da koleksiyonlar, pek tabu kt aydtnlatma eleman­lanndan dekoratif ~yastna, mobilyastndan haltstna kadar, fark h olacakttr. Yaptlardaki mimari elemanlann kullantm bic;:imleri ve tarihi verilere gore Sultan AbdUlazizdonemine tarihlenen Mas/ak Kastrlan 1981 ythnda metruk bir halde Milli Saraylar'a ~yastz olarak devredilmi~tir. Hauratlardan ve bazt fotogranardan edinilen bilgiler t~tgmda Dolma-

Cumhuriyet doneminde Mustafa Kemal AtatUrk'lin emriyle yaptlan Yo/ova Atatiirk KiJ.ykleri'nin e~yalannm bir boiUmU Dolmabahc;:e Sarayt'ndan gitmi~tir. Diger bolUmU de AtatUrk doneminde yaptlarak kullantlmaya b~lanm•~­ttr. Milli Saraylar koleksiyonlannm az saytda bir boiUmUnU ic;:eren uzanttstdtr. Milli Saraylar koleksiyonlan 72. 147 parc;adan olu~makta vc yukarda mekfm ve durumlannt tantmlamaya c;aiJ~ttgt- 75

76

Milli Saraylar kolcksiyonunun natlidc par~a l anndan biri de Dohnabah~c Saray1

Muaycdc Salonu'ndaki 4.5 ton al\Jrhgllldaki kristal avizedir (ii:.llc). Milli

Sa mylar biinycsindeki sara). ko~k vc k:c.1rlann C$y:~l:~nyla birlikte giiniimilt.:

ulasm<L~• ~itli tiirlerdc zengin kolcksiyonlara ~ahip olmamiZI saglmmsur.

Bunlartlan Kii~lik.~u Ka~n'nda bir oda (yan sa yfatla ).

mJZ saray ve ko~klere yaptb~ ama~ ve y~mlanna gore dagum1~ bulunmaktadtr. Koleksiyonlan korumanm ya­nmda envanterin.in bilgisayara gec;:irilerek detayh incele­melerin yaptlmast ve bilim dUnyasma sunulmastyla yakm tarihimizin kUittirUne 1~1k tutacak boyutlar kazamlacaktlr. Milli Saraylar ad• altmda toplanan saray, ko~k ve kastrlar oyle hirer miize-saraydtr ki herbiri bir saat, mobilya, hah , tablo, kristal-seramik, aydmlatma, tsttma mUzesidir.

Biz bu yaZimJZda objelerin gene! nitelikleri ve sayLSal boyutlanyla Milli Saraylar'm ne tUr bir zenginlik i~inde oldugunu vurgulamak istedik. Mckanlann c;:agda~ anlayt~­lar i~inde restore edilip a~tl mast, ozgUn bi~imdc donatllmast ve ka~u~ttrmalt yogun c;:ah~malar sonunda gerr;ek ~izgisine ul~masmm geregini belirtmek istcdik. Onun ir;in en ufak belgenin titizlikle gozden gec;:irilmesi, kiiltUr, bilim adam• ve uzmanlarca gerekli bilgi al!~veri~ine

~irilmcsi ve milli hazinelerimize sahip c;:tktlmast gcrcgine mamyoruz.

Hic;:bir zaman yaptldtklan amaca gore kullantlamayacak olan saray, ko~k ve kastrlanmtz, miize-saray fonksiyonu ile bir doncm kulturiinu gelecege en az yanh~la ve saghklt hir;imdc boyle aktaracakttr. o

NOTLAR:

'3 Mart 1924'tc ~1kanlan 431 say11J Kanun:

"Madde 9-Mii/ga Padi~ahltk saraylart. kaJtrlan ve emlaki sairt•si dahilindeki mefru$at, takunlar. tablolar. asan nejise vesair bilumum emva/i menkule millete inti kat etmi$tir."

1THEOPIII LE GAUTIER. iswnbul. istanbul. 1972, ~.265-268

KRIST AL-MADEN DE~ERLi

SAAT MOBIL VA HALl- TABLO PORSELEN ISITMA AYOINLATMA Oi~ER TOP LAM

Ah~ap, Madeni KiliM Yemek Tak1m1 Dekoratif

E$YA

DOLMABAH<;:E 159 7.900 251 497 26.240 1.736 1.400 285 2.081 19.598 60.147 SARAYI

BEYLERBEYi 20 2.131 39 1026 63 33 171 1.378 4.907 SARA VI seccade

46 -KO<;:OKSU

10 170 15 6 99 36 - 71 50 42 499 KASRI

IHLAMUR KASRI 123 6 - 25 7 - 8 13 116 298

MASLAK -KASIRLARI - - - - - - - - - -

YILDIZ SARAYI $ALE 5 1.351 61 18 - 18 - 20 206 2 1.681

AYNALIKAVAK 2 142 12 2 343 9 - 8 30 94 642

KASRI

YALOVA ATATORK 4 903 45 8 2373 K~KLERi

129 - 7 197 307 3.973

TOPLAM 200 12.720 429 577 3Cl106 1.998 1.400 432 2.748 21537 72.147 77