dr Paweł Nowak

Pojęcie kłamstwa

Kłamstwo polega na tym, że jedna osoba ma intencję zmylenia drugiej, czyni to rozmyślnie, bez uprzedzenia o posiadaniu takiego zamiaru i bez explicite wyrażonej przez okłamywanego prośby o wprowadzenie go w błąd.

Sposoby kłamaniaUkrywanie – kłamca wstrzymuje się od

przekazania jakiejś informacji i faktycznie nie mówi niczego nieprawdziwego.

Fałszowanie – wymaga czegoś więcej. Kłamca nie tylko ukrywa prawdziwą informację, ale przekazuje także informację fałszywą, tak jak gdyby była prawdziwa.

Skuteczne kłamstwo – opiera się często na połączeniu obu tych sposobów.

Sposoby kłamaniaLudzie z reguły wolą ukrywać niż fałszować.

Łatwiej zataić ukrywanie i wiąże się ono z mniejszymi konsekwencjami dla kłamcy.

Ukrywanie łatwiej bronić w przypadku ujawnienia, np. formułą Najlepiej jak sobie to przypominam, która jest później alibi, gdyż zeznający twierdzi, że po prostu o czymś zapomniał

Sposoby kłamaniaZapomnienie może być jednak skutecznym

alibi tylko w przypadku mało ważnych spraw.Sprowokowanie do odpowiedzi uniemożliwia

ukrywanie.Z reguły kłamca ucieka się do fałszowania,

aby lepiej zamaskować to, co jest ukrywane.Fałszowanie jest konieczne w przypadku, gdy

osoba zeznająca przeżywa silne emocje.Im silniejsze emocje tym trudniej je ukryć bez

fałszowania.

Sposoby kłamaniaCałkowicie niewinne osoby mogą odczuwać strach,

kiedy są indagowane, np. podczas zadawania dociekliwych albo natarczywych pytań.

Nie powinny jednak odczuwać przerażenia i wpadać w panikę.

Wiele osób próbuje w takiej sytuacji zachować spokój, przybrać minę pokerzysty, ale to niemożliwe, bo:często drżą im ręce, a więc je zaciskają lub składają;usta są rozciągnięte i naprężone;górne powieki i brwi są podniesione do góry;maskując, zaciskają zęby lub usta albo obniżają brwi;

Maskowanie kłamstwaNieskuteczne metody maskowania:

Zakrywanie dłonią/dłońmi twarzy lub jej części;Odwracanie się od osoby, zadającej pytania;Unikanie jej wzroku, a zwłaszcza spuszczanie wzroku.

Najlepszą maską jest fałszywa emocja poprzez przyjęcie pozy.

Przerażenie lub panikę najczęściej maskuje się złością, zdumieniem lub zaskoczeniem albo złośliwością.

Ludzie bardzo często maskują negatywne emocje uśmiechem i/lub życzliwością.

Istnieją ludzie (na szczęście nie wielu), którzy umieją kłamać bez maskowania.

Maskowanie kłamstwaFałszywa atrybucja – przyznawanie się do

prawdziwych emocji, ale tłumaczenie ich nieprawdziwymi powodami.

Fałszywa prawdomówność – mówienie prawdy, ale w taki sposób, żeby pytający nie uwierzył w to, co usłyszał.

Naigrywanie się z pytającego (czy to obraza sądu?).

Mówienie półprawd (częściowej prawdy).Podstęp błędnego wnioskowania – mówienie

rzeczy, które mogą być przez rozmówcę odbierane zarówno pozytywnie, jak i negatywnie.

Wskazówki kłamstwaIstnieją dwa rodzaje wskazówek kłamstwa:

Przeciek – ujawnienie bądź zasygnalizowanie przez przypadek czy na skutek pomyłki prawdy.

Wskazówka fałszu – z zachowania kłamiącego można wywnioskować, że nie mówi prawdy (gesty, mimika, ton głosu, przejęzyczenie).

Dlaczego kłamstwa są nieskuteczne?Złe scenariusze – kłamca nie zawsze ma czas na

przygotowanie, powtórzenie i zapamiętanie odpowiedniego scenariusza.

Wskaźniki kłamstwa przy złym scenariuszu:nietrafność i niespójność odpowiedzi na pytania;sprzeczność wewnętrzna w zeznaniach;niezgodność z innymi bezspornymi dowodami;sposób komunikacji: zbyt długie pauzy; ściąganie brwi i dolnych powiek oraz zmiany w gestykulacji.

Dlaczego kłamstwa są nieskuteczne?Kłamstwo w sprawie emocji –

najtrudniejsze do ukrycia, bo bardzo trudno udawać uczucia i emocje.

Emocje dotyczące kłamstwa – kłamanie wywołuje w ludziach trzy rodzaje emocji:Strach przed przyłapaniem na kłamstwie;Poczucie winy z powodu okłamywania;Radość oszukiwania.

Radość oszukiwaniaTen rodzaj emocji spotyka się najczęściej na sali

sądowej z następujących powodów:

okłamywany stanowi dla kłamcy wyzwanie (reputacja sędziego czy prokuratora);

kłamstwo jest wyzwaniem dla kłamiącego (waga sprawy);

inne osoby obserwują albo wiedzą o kłamstwie i podziwiają zręczny wyczyn kłamcy

Odkrywanie kłamstwaNie istnieją oznaki samego kłamstwa.Pojawiają się sygnały, że ktoś jest słabo

przygotowany albo przeżywa emocje nieodpowiednie do sytuacji.

Trudności w odkrywaniu kłamstwa biorą się przede wszystkim z nadmiaru informacji – trzeba obserwować i analizować zbyt wiele rzeczy.

Nie wolno skupiać się tylko na stereotypowo uważanych za znaczące aspektach komunikacji – słowach i mimice – wtedy bardzo łatwo zostać oszukanym.

Odkrywanie kłamstwaKłamcy kontrolują mniej swój głos i swoje ciało.Głos, podobnie jak mimika, łączy się z tymi obszarami

mózgu, które są odpowiedzialne za emocje.Brzmienie głosu w nagraniach zaskakuje ludzi, bo

nie zdają sobie sprawy z przewodzenia kostnego, a w związku z tym nie są w stanie do końca nad nim zapanować.

Ciało nie jest związane z obszarami mózgu odpowiedzialnymi za emocje, dlatego jest lekceważone przez ludzi i staje się źródłem przecieków

Słowa a kłamstwoNieuwaga – brak starannego przygotowania,

nieprzemyślenie słów.Przejęzyczenia – powstaje, gdy mówiący chce

stłumić w sobie intencję powiedzenia czegoś.Tyrada – mówiący daje się ponieść emocjom

(gniewowi, furii, przerażeniu czy rozpaczy) i w efekcie ujawnia prawdę.

Mowa pośrednia – pokrętne odpowiedzi, wymyślne uniki, odpowiedzi wymijające, za mało lub za dużo informacji. Problem ryzyka Brokawa.

Głos a kłamstwoPauzy – zbyt długie albo zbyt częste.Protezy dźwiękowe, powtarzanie słów,

jąkanie.Brzmienie głosu – ton głosu (podnoszenie głosu

przy zdenerwowaniu, opadanie głosu przy smutku i zmartwieniu; intensywność głosu; szybsze tempo mówienia; specyficzne zmiany barwy głosu – niejasne).

Jednostajność głosu – może być oznaką odtwarzania przygotowanej informacji, dowodzić kłamstwa.

Ciało a kłamstwoEmblematy – zachowania ciała o ustalonym

znaczeniu w danej kulturze (potakiwanie, kręcenie głową, wysunięty środkowy palec, wzruszenie ramionami, pocieranie palców) mogą być przeciekami, ponieważ są niekontrolowane i pojawiają się w innych obszarach niż zwykle albo są cząstkowe.

Ilustratory – ruchy ciała wykonywane podczas mówienia, które mają być ilustracją wypowiadanych słów.

Ciało a kłamstwo – rodzaje ilustratorówKładzenie nacisku na jakieś słowo lub zwrot.Kreślenie w powietrzu wypowiadanych myśli

(dyrygowanie mową).Kreślenie w powietrzu figur lub wykonywanie

ruchów, obrazujących temat wypowiedzi.Najczęściej do tego celu używa się rąk, ale

ruchy brwi i górnych powiek, całe ciało lub górna jego część też pełnią tę funkcję.

Kwestia stosowności ilustratorów.

Ciało a kłamstwo – funkcje ilustratorówUłatwiają mówiącym wyjaśnienie pojęć, które

trudno wyrazić słowami.Ilustrowanie pojawia się także wtedy, gdy ktoś

nie może sobie przypomnieć jakiegoś słowa.Są sposobem wprowadzania spójności

(koherencji) do wypowiedzi.Świadczą o zaangażowaniu w to, co mówi

nadawca.Ujawniają rozpacz, wściekłość, przerażenie,

podniecenie i entuzjazm.

Ciało a kłamstwo – zaniechanie ilustrowaniaBrak emocjonalnego zaangażowania.Brak zainteresowania i znudzenie tematem

własnej wypowiedzi.Przeżywanie głębokiego smutku.Mniej ilustratorów pojawia się także, gdy

ludzie nie wiedzą, co dokładnie powiedzieć.Wypowiedzi nacechowane wielką ostrożnością

– nie muszą być związane z kłamstwem.Mała liczba ilustratorów może być

symptomem kłamstwa.

Ciało a kłamstwo - manipulowanieManipulatory – ruchy, w których jedna część ciała czyści,

masuje, utrzymuje, przyciska, chwyta, drapie lub w inny sposób manipuluje inną częścią ciała.

Manipulatory krótkotrwałe (uzasadnione): poprawianie włosów; usunięcie zanieczyszczeń z ucha; podrapanie części ciała.

Manipulatory długotrwałe (uzasadnione i nieuzasadnione): skręcanie i rozkręcanie włosów; pocieranie palcami; stukanie czy ruszanie nogami;

Manipulacje odbywają się z reguły w okolicach twarzy (włosy, uszy, nos) oraz krocza. Dotyczą także wypychania językiem policzków oraz nieznacznego uciskania warg zębami czy pocieranie nogi o nogę. Odbywa się często przy użyciu rekwizytów (zapałka, ołówek, spinacz, papieros czy biżuteria).

Ciało a kłamstwo - manipulatoryManipulatory są z reguły na granicy świadomego oraz

nieświadomego i z reguły nie świadczą o kłamstwie.Każdy ma inne preferencje, dotyczące manipulowania.Niektóre formy manipulowania są dowodem nie tylko

zakłopotania, ale również zaburzeń psychicznych czy bardzo silnego wstydu.

Manipulowanie może wskazywać przeciwstawne stany – zakłopotania i zrelaksowania

Rozbudowane manipulowanie często niesłusznie uznaje się za objaw kłamstwa.

Ciało a kłamstwo – inne znakiPostawa ciała:

siedzenie i stanie jest najłatwiejsze do opanowania przez mówiącego;tendencja przesuwania się do przodu oznacza zarówno zainteresowanie, jak i złość;przesuwanie się do tyłu sygnalizuje zarówno strach i wstręt, jak i znudzenie.

Autonomiczny układ nerwowy (AUN) generuje zmiany, gdy pojawia się napięcie emocjonalne:skrócone, szybie i płytkie oddychanie;intensywne pocenie się;częstsze przełykanie;bardzo suche usta.

Mimika a kłamstwoTwarz przekazuje następujące informacje:

jaka emocja jest doświadczana – każda emocja może objawiać się zróżnicowanymi ekspresjami;

czy występują dwie emocje razem – na twarzy pojawiają się elementy każdej z nich

jaka jest siła emocji – każda emocja może zmieniać się pod względem intensywności w trakcie rozmowy.

Mimika a kłamstwoCechy emocji:

intensywność;możliwość jej kontrolowania;czas potrzebny do jej wzbudzenia;czas potrzebny do jej zniknięcia;temperatura;autentyczność.

Mimika a kłamstwoMikroemocje – zdradzają pełny obraz emocji, ale

trwają bardzo krótko (około 25 setnych sekundy).Ekspresje stłumione – na twarzy pojawiają się

emocje, ale nadawca zdaje sobie z nich sprawę i przerywa tę ekspresję, czasami przykrywa ją inną. Samo stłumienie może być sygnałem kłamstwa.

Błąd Otella – oceniający może nie wziąć pod uwagę, iż niektóre osoby prawdomówne są zaniepokojone, kiedy ktos podejrzewa je o kłamstwo.

Mimika a kłamstwoMięśnie wiarygodne w twarzy – bardzo trudne

do kontrolowaniaporuszanie kącikami ust bez ruchu brodymięśnie na czole (skroniowe i przednioczaszkowe) – bardzo trudno jest udawać smutek i strach/lęk/ przerażenie; z kolei złość i zaskoczenie jest bardzo łatwe do „zagrania”mięśnie problemu – odpowiedzialne za ściąganie brwi w dół i do siebiemięśnie ust – ich zwężenie bez wciągania do środka to oznaka wzbierającej złości

Mimika a kłamstwoOczy

zmiany w wyglądzie oczu powodowane mięśniami otaczającymi gałki oczne – łatwo je uruchomić lub zablokować – nie są wiarygodne;kierunek patrzenia – patrzenie w dół i odwracanie wzroku – nie są wiarygodne;mruganie – nasila się, gdy ktoś doświadcza silnych emocji – wiarygodne;rozszerzenie źrenic – podniecenie, złość lub strach – wiarygodne;łzy – w stanie rozpaczy, smutku, żalu, niekontrolowanej radości i śmiechu – wiarygodne.

Mimika a kłamstwoZmiany na twarzy spowodowane autonomicznym

układem nerwowym (AUN):

zarumienienie/zaczerwienienie – wstyd, poczucie winy lub zakłopotanie;

zblednięcie – bardziej kontrolowana złość lub strach;

pocenie się – zagrożenie, zdenerwowanie, strach.

Fałszywy wyraz mimicznyEkspresja asymetryczna – te same ruchy

pojawiają się po obu stronach twarzy, ale są silniejsze po jednej z nich. Nie jest to ekspresja jednostronna. Asymetria twarzy jest wskazówką, że emocja nie jest prawdziwa, ponieważ mówiący zmusza się do ekspresji, okazuje ją w sposób kontrolowany i w pełni świadomy. Asymetrie wyrazu twarzy nie pojawiają się, gdy emocje są spontaniczne i naturalne.

Fałszywy wyraz mimicznyPrzebieg ekspresji w czasie – całkowity

czas trwania ekspresji na twarzy oraz czas, jaki upływa, zanim ekspresja w pełni się objawi oraz jak długo znika. Długotrwałe ekspresje (10 sek. i dłuższe) mogą być fałszywe. Przy zaskoczeniu wszystkie trzy fazy powinny trwać sekundę.

Fałszywy wyraz mimicznyOsadzenie ekspresji w toku konwersacji –

miejsce, w którym pojawia się ekspresja twarzy w stosunku do mowy, zmian w głosie i ruchów ciała. Wyrazy twarzy, które nie są zsynchronizowane z ruchami ciała, są najprawdopodobniej wskazówkami fałszu.

Zasady ostrożności w ocenie wiarygodności świadkaUczyń bardziej świadomym proces

interpretowania behawioralnych oznak kłamstwa.Zrozum lepiej naturę błędów, które pojawiają się

w wykrywaniu kłamstwa.Pamiętaj o różnicach indywidualnych (ryzyku

Brokawa) – brak oznaki kłamstwa nie jest dowodem prawdomówności.

Dokonuj oceny na podstawie zmian w zachowaniu osoby podejrzanej

Uważaj, bo prawdomówna osoba może pod wpływem, stresu sprawiać wrażenie, że kłamie (błąd Otella).

Zasady ostrożności w ocenie wiarygodności świadkaUświadom sobie przyjęte z góry założenie

dotyczące podejrzewanej osoby i redukuj skutki tego założenia.

Rozważ możliwość, że oznaka jakiejś emocji nie jest wskazówką kłamstwa, ale tego, jak czuje się prawdomówna osoba, gdy ktoś podejrzewa ją, że kłamie.

Stosuj test wiedzy ukrytej – zadawaj pytania, na które odpowiedzi zna tylko osoba winna i obserwuj jej reakcje na możliwości prawdziwej i nieprawdziwej odpowiedzi.

Zasady ostrożności w ocenie wiarygodności świadkaWykorzystaj pytania z testu załączonego do

tych zajęć do sprawdzenia kłamstwa, kłamcy i siebie jako wykrywającego kłamstwo, aby oszacować prawdopodobieństwo błędów lub dokonania trafnej oceny.

Trudności w ocenie wiarygodności świadka na sali sądowej„System sprawiedliwości musiał być

zaprojektowany przez kogoś, kto chciał uniemożliwić wykrywanie kłamstwa na podstawie obserwacji zachowania” (Paul Ekman).

Możliwość przygotowania i przećwiczenia odpowiedzi.

Powoduje to wzrost pewności siebie i maleje strach przed przyłapaniem.

Upływ czasu od zdarzenia – stępienie i osłabienie emocji świadka czy winnego.

Mówiący przez miesiące może zacząć wierzyć w swoją wersję, a to utrudnia wykrycie kłamstwa.

Trudności w ocenie wiarygodności świadka na sali sądowejKrzyżowy ogień pytań następuje po wielodniowych

przygotowaniach z adwokatem, a osoba pytana ma z reguły możliwość udzielania odpowiedzi: TAK lub NIE.

Natomiast osoba niewinna odczuwa strach przed uznaniem za winnego i to może wywoływać u niej reakcje analogiczne do zachowania osoby winnej.

Ważne, żeby osoby (policjanci, pracownicy socjalni itp.), które przesłuchują świadków tuż po wykryciu przestępstwa, umiały wykrywać kłamstwo.

Na do widzeniaNie wszyscy ludzie są kłamcamiW ramach relaksu i utrwalenia informacji warto

obejrzeć:„Dwunastu gniewnych ludzi”, reż. Sidney Lumet (1957)„Negocjator”, reż. Felix Gary Gray (1998)„Magia kłamstwa” („Lie to me”), serial z Timem Rothem (od 2009 roku) – koniecznie!!!

Dziękuję bardzo