ҚОЙ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ПРАКТИКУМЫ · 2015-12-14 · УДК 636.3 (075) ББК 46.6 я 7 Б 83 САРАПТАМАШЫЛАР: П.Р.Габдуллин – Шәкәрім

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министірлігіШәкәрім атындағы Семей Мемелекетік Университеті

Н.Б. Бурамбаева, К.Х. Нұржанова, Б.С. Ахметова

ҚОЙ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢПРАКТИКУМЫ

Алматы, 2009

УДК 636.3 (075)ББК 46.6 я 7Б 83

САРАПТАМАШЫЛАР:П.Р.Габдуллин – Шәкәрім атындағы Семей мемелекетік

университетінің агротехнология кафедрасының доценті, ауылшаруашылығының ғылымдарының кандидаты.

Т.К.Бексеитов – С.Торайғыров атындағы Павлодармемлекеттік университетінің деканы, ауыл шаруашылығыныңғылымдарының докторы.

Б 83 Бурамбаева Н.Б., Нұржанова К.Х., Ахметова Б.С. Қойшаруашылығының практикумы 050802 - «Зоотехния»мамандығында оқитын студенттерге арналған. – Алматы. –2009. - 164 б.

ISBN 978-601-248-104-4

Практикумда студенттердің өздік жұмысына берілгентапсырмаларды орындауға арналған тәжірибелік-зертханалықсабақтардың негізгі тақырыптары көрсетілген. Әрбір тәжірибе –зертханалық сабақтар үшін орындау тәртібі, сабақ мақсаты,бақылау сұрақтары берілген.

ББК 46.6 я 7

Практикум Шәкәрім атындағы СМУ-нің оқу әдістемеліккеңесінің отырысында бекітілді.

№ 11 Хаттама 25 қараша 2009 жыл

Б 09)05(00

3705020600

ISBN 978-601-248-104-4

© Бурамбаева Н.Б., Нұржанова К.Х., Ахметова Б.С., 2009

Кіріспе

2

Халық шаруашылығы барлық аумағы үшін ауылшаруашылығы мамандарын дайындау сатысын жоғарлатумақсатында оқу үрдісін техникалық заттарды жиі қолданужаңа әдістер мен оқу формасын, студенттердің ғылыми –зерттеу жұмысын белсенді түрде, енгізу қажет.

Зертханалық – тәжірибелік сабақтарда уақыттың көп бөлігістуденттердің шығармашылық, өздік жұмыстарына соныменқоса, зерттеу жұмыстарына арнаулы тиіс.

Саланың дамуына қарай ірі ұйымдастырылғаншаруашылықтық және техника - экономикалық шаралардыңпайда болуы, өндірістегі аймақ өнідуге кететін шығынды біруақытта азайту үшін мал басын көбейту мен өніммінжоғарлату мамандардың осы саладағы жетік білімділігінталап етеді, яғни қой малын өсіру, азықтандыру, күтіп – бағу,олардың биологиялық ерекшелігі, өнімділігі, жүн, ет, елтіріжәне тонды өндіру. Сондықтан курсты оқу барысында осысұрақтарға көп назар аударылуы тиіс.

Қой шаруашылығының практикумы пәнді тәжірибежүзінде меңгеруге бағытталған. Студент қой және ешкішаруашылығында өндірістін өнім сапасының халықаралықрыноктағы талаптарын, әр түрлі бағыттағы жоғары өнімді, қойтұқымдарының, биологиялық және өнімділік ерекшеліктерін,жаңа тұқым шығару және бар тұқымдарды жетілдіруәдістерін, қой малын өсіру, күтіп-бағу және азықтандыруәдістері мен ғылыми-негізделген технологияларды кешендітүрде оқып үйренеді. Бұл – студенттің логикалық ойлауқабілетін дамытуға тәжірибелік жетістіктерін қалыптастыруғамүмкіндік туғызады.

Әрбір тақырып басында сабақ мақсаты, теориялық қысқашасипаттама, тапсырма және бақылау сұрақтары берілген.Тапсырма құрылымды студенттің өзіндік жұмыс жасауынажәне күрделі сұрақтары туған жағдайда ғана оқытушыданкеңес алуға болады. Оқытушы жіберліген қажет түзету менжекелеме кеңес беру қызметін атқарады және жинағантәжірибесі бойынша тақырыпты өзі таңдап, таңдалғантақырыпқа сағат санын анықтайды.

І Қой малдарының биологиялық ерекшеліктері

3

1.1 Тақырып. Қой малдарының биологиялықерекшеліктері

Сабақ мақсаты. Қой малдарының өсіп-дамуының морфо-функционалды

ерекшеліктерімен танысу.

Биологиялық ерекшеліктері - бұл қоршаған орта, жағдайындаорганизмнің жауап беру (реакциясы) ерекшеліктері мен белгілібір мөлшердегі өнімділігін айқындайтын, морфофизиологиялық,қасиеттердің жиынтығы. Мал өнімділігінің генетикалықпотенциалын толық пайдалану үшін, осы ерекшеліктерді есепкеала отырып, оларды азықтандыру, күтіп- бағу керек.

Қолда өсірілетін қой малдарының басты ерекшеліктері – әртүрлі жағдайға бейімделігіне және икемделгіне потенциалыныңөте жоғарлығы. Ол көптеген қой тұқымдарының экологиялықжағдайлары әр түрлі жерлерде - шөл, биік таулы, далалы және т.б. аймақтарда өсіп, таралуына мүмкіндік туғызады.

Қой малдары жайылым жағдайында өсіруге жақсыбейімделген. Жануарлар қоректенетін 800 түрлі өсімдіктің 520-дан аса түрінен қой, 460- мүйізді ірі қара, 416- жылқы малдарыпайдаланады. Сонымен қатар қой малдары 146 түрлі жусанның91, жылқы малдары -39, сиыр малдары – 24 түрімен қоректенеді,ал 181 түрлі солянканың -132, жылқы-48, сиыр-39 түрің қорекетеді. Қой өтпелі кезеңдерге бейімделгіні және далалы шөл,шөлейт, таулы, биік таулы аймақтардың жайылымдарыныңөсімдіктерін қоректене береді.

Бұл тек физиологиялық ерекшеліктерін ғана емес, соныменқатар анатомиялық ерекшеліктерімен де сипатталады. Мәселен,қой малдарының басын, бет бөлігі үшкір келіп сүйірленген,тістері қиғаш орналасу өткір, ерні жұқа жылдам қозғалады,сондықтан олар өсімдік тапшы, өсімі жерлерден де азығын тауыпжейді.

Қой малдары тек қана жайылымның барлық түрін ғанақолданып қоймайды. Сонымен қатар жайылым сапсынаталғампаз емес, оған өсімдіктің барлық түрімен: иісі аштытікенекті, көп бөлігі арамшөпті өсімдіктермен қоректенетіндігідәлел болады. Бұл тәжірибелік құндылығы жоғары қасиеттерніңбірі, яғни ол ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіруге жарамсыз

4

немесе басқа ауыл шаруашылығы малдары пайдаланбайтынжерлерді пайдалану тиімділігін жоғарлатады.

Қойлардың ас қорыту мүшесі қатаң азықтарды жақсықорытуға және қоректік заттарды жақсы сіңдіруге бейімделген.Бұл ерекшілік қой ішегінің денесінен 30 ретке ұзындығыменбайланысты, ал, бұл мүйізді ірі қарада- 20-22 ретке, шошқада -12ретке, жылқыда-15 ретке ғана ұзын. Сонымен қатар қойларжайылым малдары болғандықтан жайылымға өте қабілетті. Бұлжағдайда мал асқазаны зор маңызға ие. Ол 4 бөлімнен үлкенқарын, тақия қарын, кітапша қарын және ұлтабардан тұрады.Ұлтабар ғана асқазан безінен асқазан сөлін бөледі.Үлкен қарын,кітапша және тақия қарының без ұлпалары болмағандықтаноларды асқазан алды, ал ұлтабарды – нағыз асқазан деп атады.

Асқазан алды қарыны азықтағы қоректік заттардыңқорытылуында зор роль атқарады. Әсіресе, қатаң азықтардыңүлкен қарында ферменттер мен бактериялардың әсеріненазықтың құрамындағы ұсақ және ірі заттардың ыдырауы өтеді.

Үлкен қарында азықтағы қант пен крахмалды 95%-ға жәнеқорытылатын клетчатка -50% дейін ыдырайды. Ал қалғанпайдалылыған клечатканың ыдырамай қалған бөлігі асқорытудыңкелесі бөлімдеріне өтеді.

Үлкен қарныдағы көмірсулардың микробиольді ыдыраукезінде ұшқым май қышқылдары түзіледі, әсіресе, сіркеқышықылы, сонымен қатар күйістілердің жалпы энергияғақажеттілігінің 40%-дай мөлшерін жабатын, пропионды жәнемайлы қышқылдар түзіледі.

Қойлардың ас қорытуындағы азотты заттардың қорытылуерекшелгі, ол үлкен қарына азық протеині микроорганизмдерменпептидтерге, аминқышқылдарына және биологиялыққұндылықтағы бактерияларды белок синтезделеді.

Синтезделу үрдісі кезінде біріккен азотты белоксыз аммиак(карбамид) аммоний тұздары және т.б. қосылады. Үлкенқарындағы микроорганизмдер күйіс қайыратын малдардыңпротеинге қажеттілігін 30%-ға белоктың құрамындағы күкірттүзуші цистин және метиомин аминқышқылдары ерекшеқызығушылық туғызады.

Үлкен қарында микроорганизмдердің өміршеңдігініңәсерінен В тобындағы витаминде, мен майда еритін К витаминісинтезделеді. Сондықтан ересек малдарға арналған, азықтарды

5

бұл витаминде кездеспейді, бірақ олардың алдын алатынмысалы кобальт, В12 витамині синтездеуге қажет.

Қой малдарының мүйізді ірі қарадан айырмашылығы майұлпасына каротинді емес А витаминін жинайды, ал сиыр сарыдақтар мен қой майындағы құйрық майының ақ түстілігіненкөрінеді.

Қойларды азықтандыру және суару кезінде кедергіжағдайлар туып, үзіліс болған жағдайда көптеген қойтұқымдары қалыпты азықтандыру мен күтіп – бағу кезінде өзденесіне, құйрығына жиналған майларын пайдаланады. Қоймалдарының өте құнды бұл биологиялық ерекшілігі кез-келген қиыншылық жағдайлардан, әсіресе қыс мерзіміндеқардың көп түсуі салдарынан т. б. себептер туған жағдайданалып шығуға зор септігін тигізеді. Бұл майдың көп мөлшеріқұйрық омыртқасын бойлай және құйрыққа жиналады, бұғанқұйрықты және май құйрықты қой тұқымдары жатады. Бұлқасиет шөл және шөлейт қатаң табиғат жағдайында ұзақуақыт бойы өсірудің нәтижесінде қалыптасқан. Қойшаруашылығы бұл аудандарда –көшпелі жане жартылайкөшпелі және жартылай көшпелі болғандықтан, малдар азыққоры мен су тапшылығына жиі, ұшырап отырады, әсіресе,жаз мерзімінде жайылымның күйіп кетуін, ол қыс мерзіміндеқарлы – боран күндерді өткереді.

Өсімдік тапшлығына, су жетіспеушілігі континентальдіклиматтық ылғалдылығын мен температурасының күрттөмендеуі, кей кездердегі ойлы- қырлы жер, жыл бойынажайылымда ұстау және бірнеше жүздеген шақырымға малдыайдау, бұл аудандарда тек, қой шаруашылығына басқасалалардың дамуын қиындатады. Оған қой малдарын жылбойы жайылымда ұстайтын республикамыздың оңтүстік,оңтүстік- шығыс және батыс обылыстарындағы көптегенаудандар жатады.

Қойлардың суық пен ыстыққа төзімділігіне әсер ететін-тері жабыны. Ол жылдық суық уақытында теріні өте төментемпературадан және жел екпейтін, ал ыстық уақыты - терініңқатты қызуы мен күйуінен сақтайды және жылу қорғағышқабаты қызметін атқарады. Сондықтан малдар қоршағанортаның температурасына байланысты тері жабының түлеуі

6

байқалады. Бұл үрдіс көбінесе қылшық жүнді қойларда өтежақсы дамыған.

Әр түрлі орта жағдайына жоғары бейімділігінеқарамастан, қой малдары жоғары температура мен ылғалдылыққора-жайдағы өтпелі жел және ылғалды жайылымға төзімүшін оңтүстік далалы аймақтардан қарағанда қара топырақтыемес қоңыр тері бағалы өнімді шөл және шөлейт аймақтардажақсы өндіруге болады. Меринос қой тұқымдары құрғақдалалы шын етті қой тұқымдары үшін қоңыржай, ылғалдыклимат және мол азық қажет. Барлық мал тұқымдарыныңбиологиялық ерекшеліктерін меңгеру оларды тиімді өсіру үшінқажет. Қой тұқымдарының көптігі, оларды әр түрліэкологиялық аймаққа бейімділігіне, байланысты таңдауғамүмкіндік туғызады.

Қой шаруашылығы басқа салалармен салыстырғанда ,жерді , азықты және қора–жайды тиімді пайдалану жағынанерекшеленеді.

Қой малдары жоғары шаруашылықтың жетілігіштігіменде сипатталады. Оны ерте жаста шаруашлылыққа өнімберумен көре аламыз. Малдың еті мен жүн өнімін 6-8айлығында, қозы жүніні – 5 айлығында, елтірісін 1-3 күндікжасында өндіруге болады. Тәжірибелік жағынан құнды болыпкелетін тағы бір биологиялық ерекшілігі - ерте жыныстықжетілу, 5-6 айлық жасында оларды нәтижелі ұрықтандыруғаболады.

Алайда малды ерте жасына ұрықтандыру өсуі мендамуын тежейтіндіктен, ең алғаш шағылысқа 12-8 айлығындажібереді.

Көптеген қой тұқымдарының төлдегікетігі 120-150 %, алроман қой тұқымдарында 250-300 %, бұл көрсеткіш 250-300 %.Жоғары төлдегіштік тез жетілгіштігіме саланы дамытуғакеткен шығынды тез өтеуде қамтамасыз етеді.

Қой тұқымдарының көбі көбеюге жыл мезгілінің белгілібір мерзімінде - әдетте күз айларында (қыркүйек- қараша).Жыныстық күйге келеді. Қойлардың жыныстық күйлеуініңқайталану кезеңі- жыныстық циклы – орта есеппен 16-17 тәулік.

Саулықтардың буаздығының ұзақтығы + орташа 5 ай, сүтему кезеңі – 3-4 ай, саулықтары ұдайы өсіруге немесе саууғапайдаланғанда бұл мерзім 45-60 күнге қысқарады.

7

Қойлардың желіні жақсы дамыған, әдетте екі емшектегіболып келеді, бірақ кейде, көп емшектілері де кездеседі, мұндайсаулықтар сүтті болып келетіні анықталған.

Қой малдарын басқа үй жануарларымен ұстауғаболатындығы жайылым, азық және қора жайды тиімдіпайдалануға мүмкіндік береді.

Қойдан – ет, май, сүт, жүн, тондық- мехтың қой терісін,елтірі сияқты әр түрлі өнімдер өндіріледі.

Қой малдары 10-12 және одан да көп өмір сүреді, бірақшаруашылықтың пайдаланылуы 6-8 жылға одан кейін мұндайжастағы малдарды жарамсыздыққа шығарады, өйткені тісжүйесінің күрт әлсіреунен тістері түсе бастайды, ол жайлымменбасқа азықтарды пайдалануының нашарлауына әкеліп соғады.Сонымен қатар қойлардың табындық түйсігі жақсыдамығандығын оларды топтап ( табындап) ұстаудан көругеболады. Қой үркек мал болғандықтан, оларды жиі өлшем,қарап, ұстаудың қажетті жоқ.

1 Тапсырма. Қой малдарының биологиялық ерекшелігінебайланысты сұрақтарға жазбаша жауап беріңіздер.

2 Тапсырма. Қойлардың ас қорыту аппаратының суретінсалыңыздар.

Бақылау сұрақтары. 1. Қойлардың ас қорыту жүйесінің бөлімдерін жіктеңіз. 2. Ұсақ мүйізді ірі қара малдарының басқа үй

жануарларынан ерекшелігі. 3. Қой малдарын ұдайы өсіру ерекшелігі.

1.2 Тақырып. Конституция және экстерьерСабақ мақсаты.Малдың экстерьері мен өсіп, дамуын анықтау әдістерін

меңгеру.

Қой малдарының конституциясы басқа ауыл шаруашылықмалдарынікі сияқты - ол малдың маңызды морфофизиологиялықерекшеліктерінің жиынтығы, яғни – сыртқы түрін, өнімділігі

8

және организмнің жауап беру нормасының сыртқы орта әсерінебайланыстығы.

Конституция организмнің жеке дамуында генотип пеназықтандыру жағдайы малды күтіп - бағумен тығызбайланысты қалыптасады.

Конституция төлдегі зерттеулердің негізгі Ж.Кювье ашқанжәне Ч.Дарвин дамытқан өзгергіштік байланыстығы заңындажатыр, онда әр түрлі мүшелер мен ұлпалар арасындаморфофункционалды тәулділік бар делінген. Сондықтан,мысалы, әр түрлі бағыттағы қой тұқымдары өзара экстерьерібойынша ажыратылады, өсіп- дамуы және ішкі мүшелер менұлпалардың қызметінің жиынтығы малдың конституциялықерекшелігін құрайды.

Сурет 1.2.1 Қой конституциясы түрлерінің сызбанұсқалықкөрінісі. ( П.Н. Кулешов бойынша)

а - сүтті бағыттағы қой , б- меринос, в - етті бағыттағықой; 1- тері, 2- тері асты клетчаткасы 3- бұлшық ет ұлпасы, 4-сүйек ұлпасы, 5- ас қорыту мүшелері.

Жүнді бағыттағы қойларды басқа да бағыттағы қойұқымдарымен салыстырғанда терісі мен сүйегі ауыр, албұлшық ет ұлпасы мен тері асты клетчаткасы әлсіз дамыған.Сүтті бағыттағы қой тұқымдарының ас қорыту мүшелері жақсыдамыған, бұл етті бағыттағыларда нашар, ал жүнді бағыттағықой тұқымдарында бұл аралық сипатқа ие.

Осындай әр түрлі бағыттағы қой тұқымдарыныңжоғарыда келтірілген мәліметтері мен бақылауларыныңконституциялық ерекшеліктерінің вариациясын ескере отырып,П.Н. Кулешов қой малдарын конституциясы бойынша төрттипке: нәзік, тығыз, болбыр және сөлекет деп бөлді.

9

М.И. Иванов әр түрлі бағыттағы малдар үшін мықтыконституцияның маңыздылығын атап көрсетті, өзі қосқан бұлконституция типі тек, ұнамды малдарды өсірумен сипатталады.

Тәжірибе жұмысында конституция типінің П.Н. Кулешовжәне М.Ф. Иванов бойынша жіктелуін пайдаланады. Ол мықты,сөлекет, нәзік, тығыз және болбыр типті конституция.

Мықты конституция – ауруларға қарсы тұру қабілетініңберіктігі, өнімділігімен азық шығынын өтеуі, төлдегіштікқабілетінің жоғарғылығы кез келген тұқым үшін ұнамдымалдар.

Бұл типке жататын қой малдарының сүйегі мықты, басжәне аяқ сүйектерінң қалыңдығы біркелкі, бастың кеудесінеара қатынасы, орташа, көлемде, терісі тығыз жүні жіңішкелігіорташа, қарын жағында жақсы жетілген, жүн сапасы жоғары.Әдетте мықты конституциялы малдар жоғары өнімді болыпкеледі.

Сөлекет конституция. Қойлардың сүегі өте жақсыдамыған, әсіресе, аяқ және бас сүйегі. Көптеген қойтұқымдарын көбінесе дөңес мұрынды болады. Сөлекетконституциялы малдар көбінсе, салмақты әрі ірі, көбісі,үйлесімсіз, тұлғалы болып келеді. Терісі ұстағанда қалың жәнесөлекет (дөрекі) Малдардың жүні осы типке сәйкес ірі болыпкеледі. Жабағы жүні аяғы мен қарнында нашар өскен.Жабағысы біркелкі емес, ал қылшық жүнді қойларда өліталшық көп мөлшерде. Азықтың өніммен, жүн, ет, тері өтелуітөмен. Өнім сапасы орташа немесе төмен. Ал өміршеңдігіменденсаулығы жағынан мықты конституциялы малдармен теңкейде олардан асып түседі.

Нәзік конституция. Бұл типтегі малдардың басы, кеудегіұзын, жамбас бөлігі түсіңкі, сүйегі жұа және т.б. болып келеді.Олар ұсақ әрі жеңіл тұлғалы. Мұндай қой малдарыныңөнімділігі төмен, жүні сирек және қысқа, қарындағы жүнніңөсуі нашар, денсаулығы әлсіз болады. Саулықтарының көбініңкөбею қабілетті төмендеу.

Тығыз конституция. Тығыз конституциялы малдар мықтыконституциялы малдарға ұқсас келеді. Мұндай қоймалдарының май жинауы төмен. Олар жақсықозғалмалығымен, темпераменті жылдам, зат алмасусыныңтұрақтылығымен сипатталады. Сүйектері жақсы дамыған,

10

мықты, терісі тығыз, бұлшық еттері жақсы дамыған,денсаулығы да жақсы, сондықтан өндірістік тұрғыдан ұнамдытипті малдар болып табылады.

Болбыр конституция. Малдарыдың негізгі белгілерінесүйенсек,тығыз конституция сипаттамасына керісінше, сипатта.Олардың терісі мен тері асты клетчаткасы өте жақсы дамыған,яғни ол май жинауға қабілетті. Олар флегматиктыңтемпераментке ие. Зат алмасуы бояу. Бұл конституциялықтиптегі малдар көбінесе етті бағытта болады. Болбырконституциялы малдар азық пен күтіп – бағу жағдайына көпталап койғыш келеді. Олардың арасынан төлдегіштігі төмен,сүттілігі нашар малдарды кездестіруге болады.

Болбыр конституциялы қойлардың өндірістік құндылығыолардың өнім бағыттына байланысты. Етті қойшаруашылығында болбыр конституцияғы бейім малдардықұнды деп санайды, әсіресе ол бордақылауда маңызды. Болбырконституциялы қой малдарының қасиеттерін біле отырып,оларға азықтандыру мен күтіп –бағу жағдайын жақсы жасауең басты шара, сонымен қатар мұндай типті қой малдарынжаңа табиғат және климат жағдайына пйдалану үшін мұқиятойлану қажет. Етті бағыттағы асыл тұқымды қойлардыөндірісте болбыр конституцияға сәйкес емес тірі қатты көзгетүсетін, аурулармен қатты зақымданған, төлдегіштігі төмен,сүттілігі нашар малдарды табынан шығарып тастау керек.

Жоғарыда сипатталаған қой малдарының конституциятиптерінен басқа аралық формаларда кездеседі. Мысалы, біруақытта тығыз және ірі немесе нәзік және тығыз, немесе нәзікжәне болбыр конституция көресткіштері тән малдар көпкездеседі. Бірақ көбінесе, анық байқалатын мықты жәнеболбыр немесе мықты және нәзік, және болбыр конституциякөрсеткіштерді тән малдар көп кездеседі. Бірақ, көбінесе анықбайқалатын мықты және болбыр немесе мықты жәнеконституциялы қойлар кездеспейді, өйткені олар бір – бірініңқасиеттерін жояды. Аталаған конституция типтерінің морфо-биологиялық қаситтері тұқым түрлеріне байланысты әр түрлісипатта болуы мүмкін. Мәселен, Гисаар қой тұқымдарыныңнәзік конституциямын сөлекет және мықты конституциялықұрдастарымен салыстырғанда сүйектері едәуір жіңішке жәнеәлсіз. Алайда, бұл сүйек Гиссар қой тұқымы үшін нәзік

11

болып табылады. Өйткені ол жуан және салмақты болуы тиіс,ал бұл роман қой тұқымы үшін сөлекет конституцияға тәнсипаттама. Басқаша айтқанда, әр түрлі типіт конституциялықойлардың тұлғасының жеке бөліктерінің даму дәрежесінтуралы түсінік әжептәуір салыстырмалы және белшілі біртұқымның нақты көрсеткіштеріне ғана қолданылады.

Алматы облысы Мыңбаев атындағы тәжірибелікшаруашылықта аутбредті және инбредті қазақстың биязыжүнді қошқарларының 8549,0564,80126, 71017, 81094 заводтықаталық іздерін тараған еркек тоқтылардың барлығы нұсқалықҚ.Сейтжан к.лк., 19981 талаптарына сай, мықты конституциялы.Алайда, инбридиттың еркек тоқтылардың мықтыконститутциясына аталық із жақындығына байланыстыететіндігі ескеріледі, және инбреддтілігіне ескерілді жәнеинбредттілігіне байланысты малдардың ұнамды типі тиімдіварианты анықталған. Мұндай 8549,0564 және 71017 аталықіздері үшін Ғх = 0,78 -1,56%, ал 80128 және 81904 аталық іздеріүшін Ғх =3,125 -6,25% анықталған. Бұдан мықты конституцияғасай 74,72,67,73 және 78 % еркек тоқтылар алынса, жоғарыдәрежеде (78%) еркек тоқтылар (3,125 -6,25%) 81904 аталықізінен алынды. 81904 аталық ізіндегі инбредті тоқтыларарасында аутбредтілермен салыстырғанда орта есеппен 5 %жоғары мықты. Конституциялы даралар кездесті, яғниинбридиня екі топқа да жағымды әсерін тигізді. Осыданконституция мықтылығы, сонымен қатар аталық ізден тарағанқой малдарының өсіп- дамуы инбридинг. Әсіресе қазақтыңбиязы жүнді қой селекциясы кезінде ескеру қажеттіескеріледі.

Конституциялық ерекшелік мінездемесі мен оныңнегізіндегі қой малының қандай конституциялық типке сәйкескелетіндігін анықтау, қазіргі уақытта дейін өндірістік жағдайдаморфологиялық көрсеткіштері (экстерьері) бойынша көзбенбағалау, кейбір өнімділік көрсеткіштері бойынша, жүн жабынымінездемесі бойынша, қылшық жүн мен түбіт арақатынасыжүргізіледі. Көбінесе малдың конституциясын тұқым қууқабілетіне байланысты анықтайды, бірақ ол сыртқы ортафакторлары (азықтандыру, сұрыптау, жұптау, табиғи –климаттықжағдай және т.б.)әсерінен қалыптасады. Сондықтан, қойшаруашылығы мамандары алдында қойдың конституциялық

12

типін анықтау ғана емес, оны белгілі бір талапқа сай,азықтандыру күтіп-бағу, сұрыптау мен жұптау әдістері арқылыкөзделген мақсатқа сай алу керек.

Мал шаруашылығы тарихында малдың конституциялықерекшелігін ескермей, бір жақты сұрыптау мен жұп таңдаудыжүргізу нәтижесінде жеке тұқымдар мен бүкіл қойшаруашылығы бағытының құлдырағаны белгілі.

ХVIII ғ. басында батыс Европада елдерінде, соныменқатар Ресейде қой мамандары қой өсіруге ұмытылды, өйткенісол уақытта ең бағалы және өте жақсы шикізат көзі басыптабылатын биязы жүннен биязы шұға (сукөл) өндірілді. Бұлталапқа электрольді типтегі 0,5 -1,5 кг, жіңішкелгігі 16 мкмжәне одан жіңішке кір жүн беретін меринос қойлары сайкелді. Қойдың дене салмағы 25 кг мөлшерінде болды.Электоральді меринос жүні өте жоғары бағаланды, бірақжүні өте жіңішкелігінің бір жақты ұлғаюы конституциялықәлсіреуіне, қойдың нәзіктелуіне, сүттілгі мен иөлдегіштігініңтөмендеуіне әкеледі. Олар кез –келген ауруға шалдыққан күйгеұшырамай бастады. Бүкіл қой табыны трабер ауруыменқұрыды. Осының бәрі қойлардың, осы типтегі едәуір мықтыәрі өнімді негретти және инфолтада, мериностары мен ауысынаәкеледі. Осындай жағдайға ХІХ ғасырдың ортасында Ресейдіңоңтүстік аймағында қой мамандары ағаынды Мазаевтаршығарған. Мазаев қой тұқым ұшырады. Бұл мериностардышығарғанда көп көңіл тек жүн ұзындығы мен жіңішкелігінеаударылды,нәтижесінде, бұл белгі бойынша бір жақтысұрыптау Мазаев қойларының жоғары бағаланатын ірі, ұзынмеринос жүні өндірілді, бірақ, артынша, сүйектің күртжіңішкеруі, конституциясының әлсіреуі көрініс тауып, қойларжаппай трабер ауруына ұшырады, соңында көптеген мазаевқой тұқымы табындары өлді. Мазаев қой тұқымыконституциясын бекіту үшін П.Н. кулешов мықты және тіптісөлекет конституциялы (бальдебуковск типі) рамбульеқойларымен будандастыруды ұсынды.

Осы қой тұқымдарын будандастыру нәтижесінденеғұрлым мықты конституциясымен, жүнінің орташажіңішкелігімен және жақсы төзімділігімен ерекшеленетін жаңакавказ мериностары шығарылды.

13

Қазіргі жағдайда жаппай экологиялық мәселелер конституциямықтылығы, төзімділігі, стресс жағдайларға шыдамдылығыжөніндегі сұрақтардың туындауы маңызды орын алады.

Экстерьер – малдың конституция көрсеткіштері, денсаулықжағдайы мінезі мен өнімділік дәрежесі кіретін, дене бітімніңсыртқы пішіні.

Малдың экстерьері мен өнімділігінің байланысыжөніндегі пікір байланыс (корреляция) заңы негізіндеқалыптасады, ал малды әр түрлі мүшелерімен ұлпаларыныңқұрылысы мен қызметі арасындағы белгілі бір байланыстыңболуына негізделген.

Бұл байланыс кері және тура болады. Мысалы, еттібағыттағы қой тұқымы: қысқа кеудесі терең, кең, аяқтары кеңжәне тік орналасқан, мойыны қысқа, арқасы мен белі жуан,терісі болбыр, тері асты клетчаткасы жақсы дамыған: сипаттамабойынша болбыр (босаң) малдар. Ал жүнді бағыттағы қойаросы аталған сипаттамаға керісінше мінездемеге тән, яғни ,олар: ұзын аяқты, кеудесі неғұрлым ұзын, терісі тығыз, сүйегімықты, темпераменті бойынша еті тірі.

Экстерьерді бойныша бағалау, малдың өнімділік бағытымен типін анықтауда зор маңызға ие.

Тәжірибе жүзінде малды экстерьері, бойыншабағалаудың жай көзбен және дене өлшемдерін алу әдісі жиіқолданылады. Көзбен бағалау әдісінен қарағанда малдың әрбірдене бөліктерінің өлшемін алып бағалау әдіс тиімді әрі шықты.Дене өлшемдерді дененің индексін және экстерьерлікпрофильді есептеу үшін қолданады.

Көбінесе ең негізгі индекстерге: жоғары – аяқтылық,созыңқылық, өсіпкеткендік, кеуделік, тығыршықтық, сүйектілікжәне салмақтылық жатады.

1 Тапсырма. 1.2.1 кестені пайдалан отырып, 1.2.2 және 1.2.3кестедегі саулықтардың жалпы және орта тәуліктік тірі салмаққосуын кезеңдердегі өсуі бойынша анықтап, толтырыңыз.

1.2.1 кесте. Саулықтардың көрсеткіштері (Қ.Ұ)

14

Көрсеткіш Жасы, ай Ересексаулық0 4 8 12 16

Жеке нөмері №1025Тірі салмағы, кг 5,1 35,2 41,0 42,6 51,2 64,0Дене өлшемдері, смДенесінің қиғаш ұзыңдығы 34,0 60,0 64,6 66,5 72,0 76,0Шоқтықтың биіктігі 42,2 62,0 64,3 64,8 70,0 73,0Құйымшақ биіктігі 43,0 62,9 64,6 66,0 69,6 72,6Кеуде тереңдігі 16,0 24,0 26,8 29,8 30,0 33,1Кеуде ені 8,5 18,0 20,4 20,8 21,0 21,5Кеуде орамы 57,0 77,0 88,8 90,2 94,6 98,1Жіліншік орамы 6,4 7,5 7,8 7,8 8,0 8,2Бас ұзындығы - - - - - 30,0Басының ені - - - - - 11,0

Жеке нөмері №1035Тірі салмағы, кг 4,6 33,7 37,7 39,6 49,2 66,0Дене өлшемдері, смДенесінің қиғаш ұзыңдығы 33,6

62,065,8 67,9 74,8 80,0

Шоқтықтың биіктігі 41,0 62,0 63,0 64,5 66,8 71,0Құйымшақ биіктігі 42,3 63,0 64,0 65,3 67,6 71,5Кеуде тереңдігі 18,6 27,8 30,0 31,0 32,0 33,0Кеуде ені 9,0 19,5 20,5 21,0 21,2 22,5Кеуде орамы 59,0 82,0 93,5 96,0 100,6

105,0Жіліншік орамы 6,8 7,8 8,6 8,8 9,0 9,2Бас ұзындығы - - - - - 28,0Басының ені - - - - - 13,5

Жеке нөмері №1045Тірі салмағы, кг 4,2 27,0 31,0 33,0 42,0 60,0Дене өлшемдері, смДенесінің қиғаш ұзыңдығы 30,5 60,0 62,8 65,0 71,7 75,0Шоқтықтың биіктігі 40,0 60,0 61,6 62,0 66,6 68,0Құйымшақ биіктігі 44,4 61,2 62,7 63,2 67,2 69,5Кеуде тереңдігі 15,0 23,0 26,0 27,0 28,5 30,0Кеуде ені 8,0 17,0 17,5 18,0 18,5 19,0Кеуде орамы 55,0 74,0 83,8 86,0 88,8 92,0Жіліншік орамы 6,2 6,9 7,2 7,3 7,5 7,5Бас ұзындығы - - - - - 26,0Басының ені - - - - - 7,0

1.2.2 кесте. Кезең бойынша жалпы өсімі, кг

Саулықтың жеке нөмері Кезеңдер, ай есебімен0-4 4-8 8-12 12-16 0-16

15

1.2.3– кесте. Орта тәуліктік өсімі, г


2 Тапсырма. 1.2.1. кестедегі (Қ.Ұ) саулықтардыңкөрсеткіштерін ала отырып, салыстырмалы кезеңдік өсуді келесіформула бойынша анықтаңыз.

К=(х1-х): 0,5 (х1-х)*100%К- салыстырмалы кезеңдік өсім, %х1 - кезең соңындағы тірі салмақ, кгх – кезең басындағы тірі салмақ, кгАнықталаған нәтижелі 1.2.4. кестеге жазыңыз.1.2.4 кесте. Салыстырмалы кезеңдік өсім, %


3 Тапсырма. 1.2.1 кестедегі (Қ.Ұ) саулықтардыңкөрсеткіштерін пайдалана отырып, ересек саулықтың меншіктісалмағынан жаңа туған, 48,12,16 айлық төлдердің меншіктісалмағын есептеп, нәтижесін 1.2.5 кестеге жазыңыздар.

1.2.5 кесте. Жас малдардың тірі салмағының ересексаулықтардағы меншікті салмағы, %

Саулықтың жекенөмері

Кезеңдер, ай есебіменТуғанда 4 8 12 16

4 Тапсырма. 1.2.1. кестедегі (Қ.Ұ) саулықтардыңкөрсеткіштерін пайдалана отырып, жаңа туған 4,8,12,16 айлықжас малдардың дене өлшемдерінің үлес салмағын осығансәйкес келетін ересек қойлардың дене өлшемдерінің үлессалмағынан табыңыз, нәтижені 1.2.6 кестеге жазыңыздар.

16

1.2.6 кесте. Жас малдардың дене өлшемдерініңсаулықтардағы үлес салмағы, %

Денеөлшемдері

1025 1035 10450 4 16 0 4

160 4 16

Денесініңқиғашұзыңдығы Шоқтықтың биіктігі Құйымшақ биіктігіКеуде тереңдігіКеуде еніКеуде орамыЖіліншік орамы

5 Тапсырма. 1.2.1 кестедегі (Қ.Ұ) саулықтардыңкөрсеткіштерін пайдалана отырып, ересек саулықтардың денеиндекстерін еспетеңіздер: Жоғары аяқтылығы = шоқтың биіктігі – кеуде тереңдігі *100/шоқтық биіктігі; Созыңқылығы = денесінің қиғаш ұзындығы *100/ құйымшақбиіктігі; Кеуделілігі = кеуде ені *100 / кеуде тереңдігі; Жинақылығы = кеуде орамы *100 / денесінің қиғаш ұзындығы; Сүйектілігі = жіліншік орамы *100 / шоқтың биіктігі; Нәтижені 1.2.7. кестеге жазыңыздар. 1.2.7 кесте. Ересек саулықтардың дене бітімі индекстері

17

6 Тапсырма. 1.2.1 кестедегі (Қ.Ұ) саулықтардыңкөрсеткіштерін пайдалана отырып, бас енінің ұзындығынақатынасын БЕҰ = Е / (Ұ/8)формуласы арқылы анықтаңыз.БЕҰ - бас енінің ұзындығына қатынасы;Е - бастың ені;Ұ – бастың ұзындығы8- тұрақты көрсеткіш

7 Тапсырма. Үш саулықтың дене өлшемдерінің 7 көрсеткішін пайдалана отырып,профиль құрыңыздар. Нәтижені 1.2.8 кестеге жазыңыздар.

Дене өлшемдері 1025 1035 1045

Жоғары аяқтылығыСозыңқылығыӨсіп кеткендігіЖинақылығыСүйектілігі

18

Дене өлшемдері 1025 1035 1045

Денесінің қиғаш ұзыңдығы

100

Шоқтықтың биіктігі 100Құйымшақ биіктігі 100Кеуде тереңдігі 100Кеуде ені 100Кеуде орамы 100Жіліншік орамы 100Бас енінің ұзындығына қатынасы

/8 /8 /8

1.2.8 кесте. Дене өлшемдері мен бас өлшемі қатынасының мешікті салмағы

Бақылау сұрақтары.

1. Конституция типтерін атаңыз және қысқаша сипаттаңыз.2. Селекция мал конституциясы есебінің маңызы3. Дене бітімі индекстерін не үшін қолданады.4. малдарды экстерьері бойынша бағалау әдістері.

ІІ Қой тұқымдары 2 Тақырып. Қой тұқымдарының жіктелу

Сабақ мақсаты. Дәріс және әдебиеттерді пайдалана отырып, негізгі қойтұқымдарына мінездеме беру және сипаттау.

Қой тұқымдары нақты міндетке байланысты екі түрліжүйенің біреуіне ғана : зоологиялық немесе өндірістік болыпжіктеледі.

Зоологиялық жіктелу бойынша басқа ауылшаруашылықмалдары сияқты бас қаңқасының әр түрлі белгілері бойыншаемес, құйрық пішіні мен ұзындығы бойынша құрылған. Бұлжіктелу бас қаңқасынан қарағанда көп дәрежеде құйрық

19

пішіні мен көлеміне байланысты қой топтары арасындабиологиялық ерекшеліктері кеш енінен көрініс тапты. Құйрықұзындығы осы жіктелуге сәйкес абсолютті көлемінебайланысты 5 топқа: қысқа құйыршықты, ұзын құйрышықты,құйыршықты, май құйыршықты және африкандық иректелгендеп бөлуді ұсынды. Кейінен бұл жіктелу Г. Натузиус, Н.П.Чарвинский, М.Ф. Ивановтардың енгізген өзгерістері ментолықтырулары мен бекітілді. Нақтырақ айтқанда зоологиялық жіктелу бойынша барлыққой тұқымдары құйыршық пішіні мен ұзындығына байланысты:қысқа майсыз құйыршықты , ұзын масызқұйыршықты, қысқамай құйыршықты, ұзын майқұйыршықты және құйрықты депбес топқа бөлінеді.

АҚШ-та (Оңтүстік Дакота штаты) бұл жіктеуге жатпайтынқұыршықсыз қой тұқымы шығарылған. Сондықтан, осыжіктелуге алтыншы топқа қйыршықсыз қойларды қосудыталап етеді. (кесте 2.1).

2.1 кесте. Қойлардың зоологиялық жіктелуі

Қой топтары Құйыршық пішіні мен ұзындығыАталас топқа жататын тұқымдар және тұқымдық қой топтары

1 2 3

Қысқа майсыз құйыршықты

Құйыршығы қысқа, құйыршықтың ұшы тілерсекке жітпейді. Омыртқа саны 10-12. Сырт көзге мал жиналуы байқалмайды.

Роман, солтүстік қысқа құйрықты

Ұзын майсыз құйыршықты

Құйыршығы ұзын, тілерсектен төмен түскен, жіңішке, май жиналуы байқалмадйы. Омыртқа саны 22-24.

Барлық биязы жүнді қой тұқымдары, тез жетілетін етті (ағылшын) қой тұқымдары

Қысқа май құйыршықты

Құйыршығы қысқа, тілерсекке ұзындығы табиғи жағдайда жетпейді. Құйршық түбінде май жиналуы кішкене жастықша тәрізді. Омыртқа саны 10-12.

Бурят, Тувин, Абасси.

Ұзын май құйыршықты

Құйыршығы ұзын, май жиналуы жақсы көрінеді. Табиғи жағдайда ұзындығы кейде тілерсекке жетпейді, көбінесе осы қалпын сақтайды немесе одан біраз төмен болады. Май жиналуы дөңгелек тәрізді (жастықша, кейде екі жастықша) немесе қысыңқы клинтәрізді пішінде болады. Құйыршықтың төменгі жағына май жиналмайды, тік немесе иілген, көбінесе S әрпі тәрізді. Мысалы, қаракөл қой тұқымы. Омыртқа саны 22-24.

Қаракөл, Кучугуров

20

Құйрықты Құйыршық түбінде жастық тәрізді май жиналған. Ол тілерсекке қарай бағытталған, салбыраңқы болып келетін –құйрық. Құйыршығы өте қысқа және дұрысжетілмеген, құйрықпен жабылған, құйыршығы көрінбеді. Құйыршық омыртқасының саны 5-6.

Еділбай, гиссар қазақтың құйрықты қылшық жүндіқой тұқымы, сарыарқа, қазақтың құйрықты ұяң жүнді қойы, биязылау кросбредті етті- жүнді дегерес тұқымы, елтірі - құйрықты атырау тұқымы, жайдары, Алай, Сараджа.

Құйыршықсыз Құйыршығы жоқ. Бұл қой тобы оңтүстік дакота штатында (АҚШ-та) өсіріледі.

Құйыршықтағы май жиналу көлемі мен ұзындғы пішіні зорұқсастыққа ие. Сондықтан бұл жіктелу бойынша әр түрлібудандарды ажырату сәтті бола бермейді.

Алайда, зоологиялық жіктелуді ғылыми- маңызы зор, оларқылы әр түрлі тұқымдар арасындағы айырмашылықтынемесе биологиялық ұқсастық дәрежесін талқылауға мүмкіндіктуғызады. Ал бұл тұқымды тәжірибиеде аудандастыру менбудандастыру үшін сұрыптауға қажет. Бірақ зоологиялықтоптардың көбісі, өнімділік бағыты бойынша , әр түрлі болыпкеледі де, біразы ғана нақты сипат алады. Мәселен, ұзынмайсыз құйыршықты қой тобына; биязы жүнді, етті жәнеелтірілі, әр түрлі қылшық жүнді қой, тұқымдары кіреді.Сондықтан, өндірістік мақсатта, жалғыз зоологиялық жіктелужеткіліксіз болғандықтан оны өндірістік (шаруашылық)жіктелу толықтырады.

М.Ф.Иванов ұсынған өндірістік жіктелу қой малдарыныңөнімділік бағытын сипаттайды. Бұл жіктелу өндіріс үшіннеғұрлым тиімді, бірақ ол біраз шарттардан тұрады. Өйткенібірдей қой тұқымдары кейде әр түрлі аудандарда әр түрлімақсаттарда өсіреді. Мысалы, цигай қой тұқымы Балқан елдімекенінде, сүті – етті мал ретінде пайдаланады. Цигай қойтұқымының сүт өнімділігі бұл жерде халықты тамақпенқамтамасыз етуде маңызды роль атқарады. Алайда, көптегентұқымдардың негізгі өнімділік бағыты нақты көрініс табады.Сондықтан өндірістік жіктелу қазіргі уақытта сәттіқолданылуда. Және қой шаруашылығында жаңа тұқым шығарумен қолда, бар тұқымдарды дамыту оған енгізілген өзгерістермен толықтырулар сәйкес келеді.

21

Қазақстанда 20-дан артық қой тұратын, дәнекер ұлпасынегізінен тұрады.

Шаш тамыры теріде эпидермалды клетканың бірнешеқабатты қабықшасымен қоршалған. Бұл түтікше шаш қынасыдеп аталып, өз кезегінде дәнекер ұлпасының қабаттарыменқоршалып, шаша қоржыны (сумка) деп аталатын, шаш қынабықабығын түзеді.

2.2 кесте. Қазақстан Республикасы қойларының өндірістікклассификациясы.

Қой тұқымдары Тұқым атаулары Жүнжабыныныңтипібойынша

өнімділік бағытыбойынша

1 2 3Биязы Жүнді-етті Солтүстік қазақ меринос,

бескарағай және сұлукөл ішкітұқым типі, оңтүстік қазақмеринос, меркен және құйықішкі тұқымдар арасындағы тип

Етті-жүнді Казаақ арқармериносы. Қазақтыңбиязы жүнді қойы.

Биязылау Етті-жүнді ұзынталшықты

Кроссбредті қазақтың биязылаужүнді қойы, шығыс жәнеоңтүстік шығыс аймақтық типі..Казақтың етті-жүнді,кальченгиль, ақсеңгер және шутұқым іші типі Ақжай етті-жүндіДегерес етті-жүнді бизылау.

22

Қазақтың көп тұқымды топтары.

Етті-жүндіқысқа талшықты

Гемпшир типі

Етті-жүнді Қазақтың цигай қойының ішкітұқым типі

Ұяң жүнді Етті-майлы Казақтың ұяң жүнді, қарғалы,ақтөбе, байыс тұқым іші типіДегерес етті-жүнді биязылаукілемді жүн

Қылшықжүнді

Елтірі Атырау құйрықты-елтірі каракулі

Етті-майлы Еділбай. Сарыарқа қазақтыңқылшық жүнді құйрықты

Қойдың өндірістік классификациясы жағымды қасиеттеріненегізделген. Жүн жабынына қарай оларды биязы, биязылау, ұяңжәне қылшық жүнді түрлеріне бөледі.

1 Тапсырма. Өнімділігі бойынша әр түрлі бағыттағытұқымдарын әсіресе Қазақстанға маңызы бар түрлерін меңгеру.2.3 кестеге толтыру.

2.3 кесте. Ешкі және қой тұқымдары мінездемесі.

Тұқым

Қойтұқымықайда жәнеқашаншығарылған

Классификация Жүнніңқоюлығы

Жүнніңорташаұзындығы,см

Жүнніңорташажәнерекордтықырқымы,кг

Зоологиялық типі

1 2 3 4 5 6 7 Кестенің жалғасы.

23

Орташажәнерекорд

тысалмағы, кг

Жүнніңқалыңд

ығы,мкм

Жуылғанжүн

шығымы,%

Аналықты

ңөсімталды

ғы

Тұқымдарды

ңбиологиялыөжәне

шаруашылыққасиеттері

Тұқымдардың

аудандастырылуындағытаралуаймағы

Еңжақсы

шаруашылық

Тұқымдыодан әрі

жетілдірудегіжасалатыншаралар

8 9 10 11 12 13 14 15


1. Қой тұқымын шығару әдісі.2. Қой тұқымдарын қандай өндірістік классификация және

өнімділік бағытына жатқызамыз.3. Қой тұқымдарын өсіретін ең жақсы шаруашылықты

атаңыз.4. Қой тұқымдарының мінез ерекшеліктері.5. Қазақстанда аудандастырылған әр түрлі бағыттағы

қойларды өсіру аймақтары.

III Жүн және жүннің физика-техникалық қасиеттері3.1 Тақырып. Қой топтарының жүндерін және жүн

талшықтарының типтерін меңгеру Сабақ мақсаты.

Қой топтарының жүндерін және жүн талшықтарынанықтауды студенттердің қаншалықты меңгергенін тексеру.

Жүн талшықтарының морфологиялық құрамы. Жүнөзектен, түбірден және жуашықтан тұрады.

Өзек — тері үстінде тұратын жүн талшығының қатты бөлігі.Жүн терінің қиылған бөлігінде шикі түрде өзектен тұрады.

Түбір — теріде қалыңдау болып келетін жүннің тірі бөлігі,бір жағынан (жоғарғы), өзекке жалғасқан, екінші жағынан,жуашыққа жалғасқан.

Жуашық — талшық түбірінің төменгі бөлігі. Ондажасушаның көбею нәтижесінен жүн талшығы өседі.

24

Емізікше талшықтың қоректенуін қамтамасыз етеді. Оның негізікөптеген капиллярдан тұратын біріктіруші ұлпалардан тұрады,ол қан арқылы қоректену, өсу дамуды қамтамасыз етеді.

Талшық түбірі теріде бірнеше қабыршақты эпидермалыжасушалармен қапталған. Бұл түтік талшықты қынап депаталады, ол өз алдына талшықты қынапты құрайтын біріктірушіұлпадан тұрады.

Жүн талшығының гистологиялық құрылысы.Жүнталшығының барлық типі. Қабыршақты және қыртыстықабаттардан, ал аралық талшық, қылшық келіп, песиг, жәнежабын шаштары және т.б. өзекті қабаттан (сурет 3.1.1) тұрады.

3.1.1 сурет. Жүн талшығының гистологиялық құрылысы1- өлі талшық, 2-қылшық, 3- аралық талшық, 4- түбіт.

Қабыршақты қабат (кутикула), талшықтың сыртқы бетінтүзіп, қоршаған ортаның биологиялық, химиялық, механикалықфакторларын қорғайды және жүннің жылтырлығы менұйысуына әсер етеді.

Қабыршақты қабат көптеген жалпақ, дұрыс емесмүйізділген қабыршақтан тұрады, ол мөлшерімен өзұзындығының 2/3 немесе жартысына дейін бірінің үстіне біріорналасады. Қабыршақ пішіні бойынша: шатыр тәрізді және тәжтәрізді болып негізгі екі топқа ажыратылады. Қабыршақ пішінімен орналасуына байланысты шаш типі мен қойдың өнімділікбағытын анықтауға болады. Қабыршақтың шет жақтары тегіс,тісті немесе толқынды жабынды болып келеді.

Қабыршақ орналасуына байланысты:- сақина тәрізді - әрбір қабыршақ шаш маңайында толық

сақина түзеді. Сондықтан төменгі қабыршақтың төбесін

25

жоғарғының негізгі жабады да, бір сақина, екіншісіне киіліптұрғандай болады. Мұндай қабыршақ формасы түбіт үшінтиімді.

- сақиналы – торлы – қабыршақ тор тәрізді және талшықмаңына қатармен орналасады. Ол биязы жүн үшін тиімді.

- торлы – қабыршақ талшық бетіне тордың дұрыс емеспішінін түзеді. Қабыршақтың мұндай орналасуы – қылшықтыжүнге тән. Талшық салмағының 2-3 % -ын қабыршақты қабатқұрайды.

Әрбір қабыршақ 3 қабаттын: эндокутикула (ішкі бөлігі), экзо–кутикула (ортаңғы бөлігі) және эпикутикула (үстіңгі бөлігі)тұрады, олар кератин ерекшелігіне байланысты ажыратылады.

Эпикутикула (жуандығы 50-100 мкм) –қабыршақтың еңбірінші қорғаныс қабаты. Ол химиялық тұрақтылығы өтежоғары және жүнді зиянды химиялық әсерлерден сақтайды,мысалы, аммиактың және т.б. Ал талшықты механикалықзақымданудан көп дәрежеде: экзо және эндокутикулаларықорғайды.

Қыртысты қабат қабыршақты қабаттың астындаорналасады, ұршық тәрізді көп түйіршікті клеткалардан(ұзындығы 80-150 мкм, жуандығы 4-10 мкм) тұрады. Қыртыстықабат клеткасы 2 типті: неғұрлым ірісі- ортокортекс (ортокор)және тығыз орналасқан біраз ірілеу келетін – паракортекс(паракор). Әр типтегі талшық клеткалары - доғалықұырылымды түзеді. Бұл бөлік түбітте ширатылған (спиральді),тұрақты иректің сыртқы жағында әрқашанда ортокортекс,ішкісінде –паракортекс.

Ал қылшықта және аралық талшықта олар әр түрлі жағдайдабереді: ортокортекс – қылшықта, ал паракортекс шеткіаймақтарда біркелкі емес орналасуы мүмкін және жекеклеткалармен де болады.

Қыртысты қабат клеткаларында пигмент грануллары –меланин бар. Гранула ұзындығы 0,5-1,3 мкм, 0,16 -0,43 мкм,биіктігі –енінен қарағанда екі есе аз. Паракортекс клеткаларындаортокортекс клеткаларынан қарағанда меланин көп.

26

3.1.2 Сурет. Меринос қойларының жүн талшығы (сызба –нұсқа)

1- қабыршақты қабат, 2- ұршық тәрізді клетка , 3 –қыртысты қабаттың ортокортикальді клеткалары, 4 – қыртыстықабаттың паракортикальді клеткалары, 5- өлі клеткалардың ядродегенерациясынана кейін қалған бос кеңістік.

Түбітте қыртысты қабат 90 %, қылшықта – 60-70%, өліталшықта тек 5-6 %.

Қыртысты қабатты күкірттің негізгі көлемі түзіледі.Сондықтан бұл қабат жүнді: мықтылық, созылғыштық,серіпімділік және т.б. қасиеттермен қамтамасыз етеді.

Өзек қабаты - бұл құрғақ клеткалар мен ауамен тастырылғанталшық ішіндегі сызық. Ол үздіксіз түзу (қылшықта) және үзік-үзік сызық (аралық талшықта) болуы мүмкін. Түбітте өзекболмайды. өзек талшықтын беріктігін төмендетеді, бірақ, оныңжылу сақтағыш қасиетін жоғарылатады. Өзек талшығы көбінесеәкті –ақ түсті болып келеді, ол бет жағындағы ауа,көпіршіктерінің жарықтың жақсы түсуінен.

Жүннің химиялық құрамы мен қасиеті. Жүн талшығыкөбінесе кератинді белоктар тобынан тұрады. Кератинді басқабелоктардан көтеріңкі мөлшерде 3-5% күкірт түзуіменерекшеленеді. Күкіртпен жүннің технологиялық қасиеттерібелгілі, бір дәрежеде байланысты. Жүнден күкірттіңжақсарады, жүн талшығының беріктігі жоғарлайды. Күкіртқылшық жүннен қарағанда меринос жүнінде көбірек.

27

Цистин – құрамына жүн талшығына қажет барлық дерліккүкірт кіретін, амин қышқылдары болып табылады. Қойорганизімінде цистин түзілмейді, ол азықпен түсіп отыруықажет. Мұнадй азықатрға: көк шөп, сапалы сүрлем менпішендеме, кұнжара жатады.

Жүн кератині құрамына 18 аминқышқылы кіреді.Әр түрлі типтегі жүн талшықтары амин қышқылдарының

түзілуіне байланысты ажыратылады. (3.1.1. кесте).

3.1.1 кесте. Жүндегі амин қышқылының түзілуі, (100 гжүндегі көлемі, г)

Аминқышқылдары Түбіт Аралық талшықШет ел

авторларымәліметтері

В.В. Калининбойынша 1996

А.И. ерхинбойынша, 1971

В.В. Калининбойынша 1996

Лизин 2,2-3,3 2,88 3,20 3,49Гистидин 0,55-0,7 1,01 0,90 0,88Аргинин 6,0-10,0 8,80 8,71 8,86Цистин 7,3-13,1 9,68 10,67 7,84Аспарагиноваякислота

2,3-7,27 5,95 8,11 6,79

Метионин 0,2-0,71 0,66 0,57 0,53Треонин 6,4-6,76 6,03 5,43 5,17Серии 9,4-10,3 8,36 7,99 8,21Глутаминоваякислота

12,9-16,0 13,42 16,21 13,64

Глицин 5,8-6,5 4,32 5,40 4,51Алании 4,1-4,4 3,40 4,39 3,59Валин 2,8-5,5 4,56 5,07 4,43Изолейцин — 3,05 3,91 3,38Лейцин 9,7-11,6 7,28 8,86

7,94Тирозин 2,9-6,1 4,32 4,58 4,42Фениналанин 1,6-4,0 3,17

5,45—

4,42 3,67Пролин 4,4-7,2 — 5,26Триптофан 0,7-1,8 — —

Жүн кератині: А кератині және С кератині болып екігебөлінеді. А кератині қабыршақты қабат, С кератині – қыртыстықабат пен өзек заттарын түзеді. С кератині тирозинаминқышқылын, түзентіндігімен А кератинінен ерекшеленеді.

28

Жүннің химиялық құрамы (%): көміртегі -49,8 -52,0; сутегі6,36 -7,37; азот 15,7 -20,8; оттегі 17,1-24,0, күкірт -2,0-5,0.

Сілтінің әсерінен жүн талшықтары бұзылады, ал өсімдікталшықтар (зығыр, мақта, вискоза және т.б.) сақталады. Әлсізқылшық ерітіндіде жүн құрамы өзгермейді, ал өсімдікталшықтары бұзылады. Жануар мен өсімдік талшықтарыныңтабиғатын осындай, жолдармен анықтауға болады. Өнеркәсіптеәр түрлі талшықтарға химиялық әдіспен әсер етуді пайдаланады.Мысалы, жүн қиын алынатын арамшөппен (ошағын т.б.)ластанған, оны 5-6 % күкірт қышқылы ерітіндісінде (H2SO4 )жуса, жүн құрамы бұзылмайды, ал өсімдік қоспалары ериді.Бұл үрдіс жүн карбонизациясы деп аталады.

Қой малының тері жабынын құрайтын, жүнталшықтарының жиынтығы, қой шаруашылығында жабағы депаталады. Ол қой малынан қырқылғанда алынған жүн өнімініңсапалық және сандық көрсеткіштерін сипаттайтын объект болыптабылады. Жүн талшықтары өзара тек түзілу ерекшелігі менқой төлінің жатырда даму кезеінде ғана емес, сонымен қатаржас төлдің және ересек қойлардың жүннің өсу үрдісі кезіндеқалыптасатын морфологиялық белгідері мен техникалыққасиеттеті бойынша ажыратылады. Қой шаруашылығында,осыған байланысты жүн талшықтарын ең негізгі 6 морфо-техникалық типке жіктеу ұсынылған: 1. түбіт, 2. қылшық; 3.өтпелі немесе аралыө талшық; 4. өлі; 5. құрғақ ; 6. жабында шаш.

Түбіт – ең жіңішке, өзек қабаты жоқ талшық. Көбінесеқалыңдығы 15-25 микрометр (мкм), ал ұзындығы 5-15 смболады. Түбіт әрқашан толқынды немесе иректелген болыпкеледі. Ол қылшық жүнді және будан қой малдары жүнініңнегізі болып табылады және көп жағдайда оның көлеміқабатын құрайды, сондықтан түбітті кейде, биязы жүн депатайды. Түбіт жүннің ең құнды құрамды бөлігі.

Қылшық – біркелкі емес қылшық және ұяң жүнніңқұрамына кіреді. Ол түзу немесе өте аз иректелегн ірі талшық.Ұзындығы бойынша түбіттен ұзын, тек роман қой тұқымындағана түбіт қылшық жүнмен ұзын. Қылшық 3 қабаттан:қабыршақты, қыртысты және өзектен тұрады. Неғұрлымдамымаған болса, жүн соғұрлым құнды. Жүн жуандығы 51-ден155 мкм және одан көбірек ауытқиды.

29

Аралық талшық – жуандығы бойынша түбіт пен қылшықжүннің орташа аралығы болып таылады. Жуандығынабайланысты егер өзек қабаты жақсы дамыса, қылшық жүнге,егер өзек нашар дамыса түбітке жақын келеді. Аралықталшық: қыртысты қабыршақты қабаттан және үзік-үзік өзекқабатынан тұрады.

Биязылау жүнді қой малдарының жүн жабының көбінаралық талшық құрайды, ал барлық қылшық және ұяң жүндіқойларда бұл талшық кездеседі. Аралық талшық техникалықжағынан- әр түрлі қасиеттімен құнды. Ол: иректілігімен, өтежақсы серпімділігімен және мықтылығымен ерекшеленеді.Аралық талшықтың орташа диаметрі көбінесе, 26 – дан 50 мкм-ге дейін ауытқиды.

Өлі талшық - өте ірі қатты, сынғаш, шыны түстен,боялмайды және иректілігі жоқ. Мата үшін өңдеуге жарамсыз.Өлі талшық жуандығын 100-ден 400 мкм және одан да жоғары.Өзек қабаты өте жақсы дамыған. Өзек қабатын микроскоппенқарағанда қара сызық түрінде көрінеді. Егер өзек каналынан,ауа шығарылса, онда өлі талшық ақшыл түсті болады. Жүнқұрамында өлі талшықтың болуы жүн сапасын күрттөмендетеді.

Құрғақ талшық – бұл жоғары бөлігінде шайыры жоқ, ұзынқылшық. Соның салдарынан бұл талшық қалыпты қылшықпенсалыстырғанда сыртқы орта әсерінен қатты, жылтырлығы жоқжәне қатты болады. Жүннің құрамында құрғақ талшықтыңкөп болуы құндылығын төмендетеді.

Жүнді әр түрге бөлу ондағы талшықтың біркелкілікдәрежесіне, құрамына кірген талшықтарға және оныңжуандығына негізделген.

Жүнді: биязы, биязылау, ұяң және қылшық деп төрт топқабөледі.

1 Тапсырма. Бір текті емес жүнді жеке-жеке талшықтарға

ажыратыңыздар.Сыртқы түріне қарай әр түрлі жүн талшықтарынажыратып үйрену.

Жүн талшықтарынажырата білу үшін бір тұтам жуылған әртекті жүнді алады.Алынған бір тұтам жүннен талшықтарды жекетоптарға бөледі.Ең алдымен қылшықты және оның түр тармағынбөліп алады, ол әр текті жүннің тұлымының жоғарғы қабатын көп

30

жағдайда ұшын алып жатады. Сондықтан бір тұтам жүнніңтөменгі ұшынан сол қолмен ұстап, оң қолмен қылшықты, өліжәне құрғақ талшықты бөліп алу керек.Содан кейін осындайәдіспен әртекті жүннің ортаңғы қабатын құрайтын аралықталшықты да ажыратып алады.Қалған төменгі бөлік түбіттентұрады. Ажыратылған талшықтарды мұқият қарап, нақты болумақсатында арнайы, жүн талшықтарының үлгісіменсалыстырылады.

Талшықтарды ажыратып болғаннан кейін сыртқы түрібойынша – ұзындығын, жуадығын, иректілігін, жылтырлығынжәне иілгіштігі мен үзілу беріктігінтексеру қажет, алынғанмәліметтерді өзара салыстырып 3.1.2 кестені толтыру керек.

3.1.2 кесте. Әр түрлі талшықтардың салыстырмалысипаттамасы

Талшықтүрлері

Түзулейсызғышкөмегіменөлшенген5-6талшықұзындығы(мм)

Әдебимәліметтербойынша жүнжуандығы (мм)

Талшықиректілігіәдебиетжәне өзбақылауыбойынша

Майысқақтығы менүзілгіштігініңнәтижесі(орташа 5талшықты)

Жылтырлығы(бектілігі күмістәрізді, люстратәрізді,жартылай люстралы,ақшыл) өзбақылауы менәдебимәліметтербойынша

ТүбітАралықталшықҚылшық

31

ҚұрғақталшықӨліталшық

2 Тапсырма. Әр түрлі талшықтың гистологиялыққұрылымын микроскоппен қарап, суретін салыңыздар.

Талшықтың гистологиялық құрамын анықтау үшін әрталшық түрінен 20-30 талшық алынады. Одан соң заттық шыныалып, оған глицирин тамшысын тамызамыз және осы тамшыүстіне зерттелетін талшықтың әр аймағынан, 0,5 см-ден ұзынемес мөлшердегі кесінділерін қоямыз да, талшық кесінділерінглицирин мен препараттық инемен мұқият араластрамыз жәнеоны жабын шынымен жабамыз. Алынған препараттымикросеоптың заттық үстеліне қоямыз. Алдымен кесіндіні азұлғайтқышпен, одан зор ұлғайтқышпенқараймыз. Осыдан бізгеталшықтың өзі және ондағы әр түрлі қабаттарына, қабыршақтықабаттың құрылымына (пішіні, көлемі және қабыршақтыңорналасуы)назар аудару қажет.

Бақылау нәтижесі мен әдеби мәліметтерді негізге алаотырып, студент әр түрлі талшықтың микроскопиялыққұрылымын салып, ерекше сипаттамаларын арнайы формадағы кестегетолтырыңыздар (3.1.3 кесте).

3.1.3 кесте. Жүн талшықтарының гитологиялық құрылымы

Талшық түрлері Сурет Талшық құрылымыныңерекше сипаттамасы

ТүбітАралық талшықҚылшықӨлі талшық

3 Тапсырма. Қой жүнінің негізгі топтары және оларғақысқаша салыстырмалы сипттама беріңіздер.Жүн үлгілері- эталонын пайдалана отырып, бір текті және әртекті

Жүн ерекшелік-терімен, одан кейін биязы, биязылау, ұяңжәне қылшық жүн ерекшеліктерімен танысу.Қой жүнінің әрбіртобындағы жүн талшыұтарына назар, аудару. Өз зерттеулері мен

32

әдеби мәліметтерді пайдалана отырып, қой тамның қандай топқажататындығын анықтап, нәтижесін жазыңыздар.(3.1.4 кесте).

3.1.4 кесте. Бір тұтам жүнді зерттеу нәтижесі.

Үлгі№

Қой жүнініңтоптары

Жүн үлгісі, құрамы жәнеталшық түрлері

Жүн өнімділігібойынша қайбағытта


1. Әр талшық түріне морфологиялық сипаттама беріңіз2. Жүн талшығының гистологиялық құрылымына мінездеме

беріңіз.3. Қой жүнінің негізгі топтарына сипаттама4. Қылшық жүн мен ұяң жүнді қалай ажыратуға болды5. Биязы жүн мен биязылау жүнді қалай ажыратуға болады.

3.2 Тақырып: Жүннің физика – механикалық қасиеттеріСабақ мақсаты. Әр түрлі топтағы қай жүнінің негізгі физика – механикалық

қасиеттерімен танысу, әдістерін меңгеру және оны тәжірбиежөнінде анықтап үйрену.

Жүннің техникалық қасиеттеріне: ұзындығы,жуандығы,иректілігі, мықтылғы, серпінділігі,созылғыштығы,иілгіштігі,жылтырлығы және түсі. Жүннің осы қасиеттері жүн өнімдері меноның сапасына тығыз байланысты.

Ұзындығы – жүннің негізгі қасиеттерінің бірі. Ұзындықтытабиғи және түрлерге ажыратады. Табиғи жүн ұзындығынтұлымның табиғи жағдайында, яғни иректі түзетпей өлшейді.Нақты ұзындықты жүннің жеке, талшықтарын түзу, бірақ созбайөлшейді.

33

Жуандығы – жүн өнімдерінің сапасы ен жіп жуандығынакөп дәрежеде әсер ететін, жүн қасиеттерінің ең маңыздысы жүнжуандығын жүннің көлденең кесіндісін диаметрмен өлшеужолымен анықтайды және ол микрометрмен сипатталады. Қазіргіуақытта біздің елімізде барлық бір текті жүндердің (биязы,биязылау) жуандығын нақтылайтын біріңғай жіктеу жүйесіқабылданған. Бұл жүйе бойанша бір текті жүндердің 13 негізгікласы бекітілген, оны немесе жүн сапасы деп атап, сандарменбелгілеген:80,7,64,60,58,56,50,48,46,40,44,36,32. Әрбір сапағабелгілі бір жүн жуандығы сәйкес келеді.Жүн иректілігі беогілі бірмөлшерде шаш қынабы пішініне, байланысты. Түбіт өте ұсақиректілігімен ерекшеленеді. Аралық талшықтың иректілігінеғұрлым, ірі болады. Қылшық толқынды иректілікпенсипатталады. Жалпақиректілік – доға биіктігінің өз негізіненкішіректігімен сипатталады. Кейбір жағдайларда осы доғалардыңқатты созылғыштығынан иректілік көзге әзер білінеді, мұндайиректілік пішіні – толқынды немесе созылған – қылшық және ұяңжүндерге тән. Иректілігі жоқ жүн – тегіс деп, аталад. Иректілігіжоғары – доға биіктігі оның негізінен үлкен болады. Соныменқатар иректіліктің қиыңқы, биік, ілмекті түрлері де кездеседі.Қысыңқы, биік иректілік түрлері жүннің сиректілігі менсолғылдық жағдайларымен тығыз байланысты.

Жүн мықтылығы (беріктігі) (талшықтың да үзілуге қарсытұру қабілеті) - мықты маталар дайындауда өте маңызды. Созылғыштығы – жүннің бұл қасиеті созғанда ұзындықтанда ұзарып, босатқанда бастапқы ұзындығына қайта келуіменсипатталады. Талшықтың нақты ұзындықтан ұзаруы жүн түрінебайланысты 20-25 процент және одан да жоғары болады. Серпінділігі – жүннің созғанда немесе қысқандағы қайтаданқалпына келу қабілеті, серпімді жүннің техникалық құндылығыболып, түкті (ворстық) маталарды (драп, сукна) өндіру жәнеосындай маталардан тігілген кілемдердің бастапқыпішінінжоғалтпайтындығынмен сипатталады. Жүнді кейін бастапқы қалпына келу жылдамдығын-иілгіштігі (эластичность) деп атайды. Жүн түсіне байланысты:биязы және биязылау жүндерде-ақ,ал ұяң және қылшық жүндерде әр түрлі түсті болып келеді. Олар:ақ, қара, сары, сұр.Жүн түсі жүндегі қандай түс, басымдылығына

34

байланысты. Өнеркәсіпте ақ түс бағалы болып саналады. Себебі,оны басқа түстерге бояу оңайға түседі.

Жүн жылтырлығы – жүн сәулесінің түсуіне байланысты жүнталшықтарының аз немесе көп мөлшерде жылтырауы. Бұл қасиетжүннің қабыршақты қабатының құрылымы мен жүн иректілігінебайланысты. Жүн жылтырлығы:өте күшті, орташа, жібек тәріздіжәне шыны тәрізді болуы мүмкін. Жүн жылтырлығы жоқ жүн –күңгірт деп аталады.

1 Тапсырма. Жүннің иректілік пішіні мен жүннің иректілікзаңдылықтарын анықтаңыз.

Эталонды пайдалана отырып, жүннің әр түрлі иректілікпішінімен танысу керек. Одан кейін жаттығуға алынған жүнбумасының иректілік пішіні мен жүн иректілігініңзаңдылықтарын анықтау керек. Иректілік заңдылықтары жүнніңбарлық ұзындығына дейін созылуына байланысты көлемі менпішінінің сипатталуымен түсіндіріледі. Иректілік көзбен нағызжүннің үлгісі бойынша анықталады. Сонымен қатар бір уақыттаталшықтың 1 см ұзындығындағы иректер санын анықтайды, олмиллиметрлік сызғыш көлемімен жүзеге асады. (3.2.1. кесте)

3.2.1 кесте. Жүн иректілігін зерттеу нәтижесі

Үлгі № Жүн тобы Иректілікпішіні

Жүннің 1 смұзындығындағыирек саны

Иректіліктіңкөріну дәрежесімен сипаттамасы

12

2 Тапсырма. Жүн үлгісіндегі талшықтың табиғи және нақтыұзындығын анықтау.

Жүннің табиғи ұзындығын миллиметрлік сызғышпенштапельдің немесе жүнді кластау кезінде бумадағы күйіндетүзелмей 0,5 см дәлдікке дейін анықтайды және қой малдарынкласстық бонитировкалау кезінде де, ал жекелеме бонитировка

35

кезінде 0,1 см дәлдікке дейін түзіледі.Нақты ұзындықты бірталшықтан алып, 0,1 см дәлдікке дейін, қатты тартпай, түзулепөлшейді. Нақты ұзындықты өлшеу үшін, жұмыс алдындамиллиметрлік қағаз бекітілген шыны бетіне вазелин немесеглициринді жұқалап жағады. Зерттелетін үлгіден инемен бірталшықты бөліп алады.Одан кейін бір жақ шетінен шынышетіндегі миллиметрлік қағаздың нөлдік дәрежесіне қояды даоны сол қолмен ұстап тұрады, ал оң қолымен пинцетпен онысозады.Бір уақытта миллиметрлік қағазға талшықтың нақтыұзындығы сәйкес келетін салды белгілейді.Осындай жолменүлгідегі басқа да талшықтардың нақтылы ұзындығы өлшейді.

3 Тапсырма. Эксперттік жолмен жүн жіңішкелігін анықтау. Жүн жіңішкелігін эксперттік анықтау – бұл талшықжуандығын көзбен және біртекті жүндердің жуандығынанықтаудың Советтік жіктеуіне сәйкес сапасына байланыстыанықтайды.Эксперттік жолмен жүн жуандығын анықтаутехникасы мен принципін тусіндіру үшін жүннің жоғарыдантөменгі (80-32-ге дейінгі сапасы) дейінгі сапасыныңэталондарымен танысу қажет.Жеке сапалар арсындағыайырмашылықты көзбен ажырата білу керек. Қарау кезіндебумадан талшықты бөліп алып, өніп екі қолмен саусақ арасынақойып, түзету қажет. Одан кейін талшық қалыңдығын берілгенжүн үлгісі бойынша анықтайды.Сонымен қатар бір уақыт біруақытта талшық иректілігіне де назар аудару қажет, онда жүннің1 см ұзындығындағы ирек саны мен оның бумадағы пішінебойынша, яғни иректілігіне байланысты жүн жіңішкелігіанықталады.Көптеген зерттеуден кейін жүн жіңішкелігінэталонның қажнтінсіз, де жүзеге асырылады (3.2.2 кесте). 3.2.2 кесте. Жүн жіңішкелігін эксперттік анықтаудыңнәтижесі.

Үлгі № Жүниректілігінің пішіні

1см жүнұзындығындағы ирек саны

Жүн жіңішкелігіСапамен микрометрме

н123

36

4

4 Тапсырма. Эксперттік әдіспен жүн мықтылығынанықтау. Эксперттік әдіспен жүн мықтылығын анықтауәдістемесі.Жұмыс істеу үшін:әр түрлі мықтылықтағы жүнүлгілері қажет.Жүннің біраз бумасын алып бас бармақпен сұқсаусақ көмегімен екі қолмен (үзбегі)тартады. Егер буманы тартыптұрып шерткенде үзілмей, қатты дыбыс шығарса,жүн мықты,алегер жүнді тартып тұрып шерткенде үзілсе және дыбыс ақырыншықса, жүн әлсіз мықтылықта деп есептелінеді. Ал егер жүнбумасын тартып шерткенде орташа дыбыс шығарып және буматүгелдей дерлік үзілмесе, жүн мықтылығы орташа немесеқалыпты деп есептелінеді.(3.2.3кесте).

3.2.3 кесте. Жүн мықтылығын эксперттік анықтаудыңнәтижесі Үлгі № Үзу мықтылығы(өте

мықты,әлсіз,орташа)Мықтылығындыбыс арқалыанықтау(жоғары.орташа.төмен)

Ескерту

123


1.Жүн иректілігі мен ұзындығының өлшеудің техникасы. 2. Жүн иректілігі пішініне сипаттама3.Жүн иректілігінің маңызы4. Жүн ұзындығының селекциялық және технологиялық

маңызы.5. Жүн мықтылығын анықтау әдістері6. Жүн мықтылығына әсер ететін факторлар7. Жүн созылғыштығы, серпінділігі және мқталығының

маңызы.8. Жүн жіңішкелігін эксперттік және лабораториялық

әдістермен анықтаудың техникасы

37

9.Жүн жіңішкелігі қандай бірліктермен анықталады.10.Бір текті жүн қандай салаларға бөлінеді.11.Жүн жіңішкелігіне әсер ететін факторлар.12.Жүн жіңішкелігінің селекциялық және технологиялық

маңызы.

3.3 Тақырып. Шайыр және жабағы жүн элементтеріСабақ мақсаты. Студент жүн шайыры сапасы мен көлемін, шайыр маңызы

мен түзілуін, ондағы май мен тердің ара қатынасын, әр түрлібағыттағы қой малдарындағы шайыр көлемі, жабағы жүн сапасыкөрсеткіштері ретіндегі тұлым мен штапель көлемі мен пішінінанықтап үйрену қажет.

Шайыр-терідегі май және тер бездерінің бөлінуінәтижесінде пайда болған май тәрізді зат.Ол жүннің физикалыққасиеттерін сақтауда маңызды қызмет атқарады. Шайырдыңпайда болуынан жүнге ылғал, қым және әр түрлі өсімдікқоспалары ене алмайды. Шайыр талшыққа жұқа қабат болыпжағылады да оларды өзара бір-бірімен жабыстырады. Шайыр-жүннің техникалық қасиетін бұзатын әр турлі ластайтынқоспалардан, судан қорғайтын, қажет зат болып табылады. Қой шаруашылығында жабағы жүннің ластану тереңдігінебайланысты шайыр көлемінкең қолданылатын әдістердіигеруқажет. Егер қарындағы жүн қалыпты жүн қоюлығында минералдықоспалармен тұлымның 1/5-1/6 тереңдігіне дейін ластанса, ондажүн шайыры қалыпты. Егер жүн тұлымда 1/3 тереңдіктен артық ластанса, шайыржеткіліксіз. Шайыр көлем сенімсіздік туғызған жағдайда,жүндерді бұрау арқылы анықтайды. Егер бұраған кезде сәл ғанашәйір жеке талшықтардың бетін біркелкі қабатпен жапса, жүнмайы қалыпты.Ал егер шайыл көп болса, талшық бетіне тамшытүрінде шығарады жетіспесе, май шықпйды және талшықтарбірікпейді. Шайырдың екі түрін ажыратады: 1. Бөлметемпературасындағы жай суда оңай жібитін, консистенциясыбіркелкі крем тәрізді түстен ақ туске дейін болады.және 2. қиын

38

жібитін(еритін)-сары түстен әр түске дейін.Қиын жібитін зиянсапалы шайыр – бұл бал тәрізді қабаттардан немесе смала(шайыр)ттәрізді қатты бөлшек түрінде жиналып қалған, әржерінде жасылдау – лимон тәрізді түсте болып, жүнді жуғанкезде мұндай шәйір қалдық пен шикізаттың қымбаттауынтуғызады. Егер қой жүнін қарағанда, олардың бір-бірінежабысып,аздағы көлемдегі бумалар түзетіндігін байқауға болады,яғни оны біз тұлым деп айтамыз. Меринос жүні тұлымдары менқылшық жүн тұлымдары арасында үлкен айырмашылық барекендігін байқауға болады. Тұлым жабағы жүннің ұсақ элементтерін сипаттайды. Жүн талшықтары тұлымдарға бірігеді, ол келесідейсебептердің әсерінен болады. Меринос жүнінің талшық қынабытығыздық бір-бірімен тығыз бекиді,олар бір уақытта бірнеше жүнталшығы шығатын бір тесік түзеді.Осы жүн талшықтарыныңбарлығы иректелген, олар тығыз орналасқандықтан жәнешайырдың болуына байланысты бір-бірімен жабысып тұрады. Иректілік пішіні мен сипаттамасы меринос жүнінің сапасынбелгілі бір дәрежеде оның әр түрлі мақсатта пайдаланужарамдылығын анықтауда белгілерін құрайды. Сондықтанқойларды бонитировкадан өткізу кезінде және күнді реттеукезінде ең басты назарды тұлым сипаттамасынааударады.Тұлымда штапельді жанындағы беткі (боковаяповерхность ), жоғарғы және төменгі ұштарына ажыратады. Штапельдің қалыпты пішіні ретінде цилиндрлі саналады, олбарлық жүн талшықтарының біркелкі жіңішкелігін, иректілігімен ұзындығын қамтамасыз етеді. Штапельдің конус тәрізді пішінінде штапель түзетін жүнталшықтары біраз жетіспейді, яғни тығыз емес немесеталшықтың төменгі бөлігінде иректілік ірі, ал жоғарғы бөлігіндеұсақ болуымен сипатталады. Воронка тәрізді пішін талшықтағы иректіліктің бір келкі емесжағдайында болады. Иректілік төменгі жағында ұсақ, жоғарғыжағында ірі немесе ұзын жүн талшығында ірі және жалпақиректілікпен шайыры аз көлемде болады. Қылшық жүнді қой малдарының жабағы жүні мериносжабағысына қарағанда неғұрлым жуан бумалардан құралады. Бұлбумалар қылшық жүнді қойларда тұлым деп аталады. Қылшық

39

жүнді қойлардың тұлымы қылшық пен түбіттен тұрады да, болыпсаналады. Ішкі штапель пішіні штапелькалар пішіне байланысты,сондықтан олар: цилиндірлі, конусты және қайта конусты немесеворонка тәрізді болады. Ішкі штапель пішінінен басқа иректілік сипатына назраударады. Қазіргі уақытта бірнеше әр түрліліктен штапельдердіажыратады.

Ағынды штапель – қалыпты иректілік пе тығыз жүндерменсипатталады. Штапель цилиндрлі, иректілігі жартылай дөңгелекпішінді. Анық штапельді – иректілігі анық көрінеді. Иректілік пішініжартылай немесе сәл биік. Анық штапель жүн тығыздығыныңкөп еместігін көрсетеді.

Маркитті штапель. Иректілігі өте айқын көрінеді, иректілігібиік, қысылған. Штапельдің бұл әркелкілігі жүннің тығыземестігін көрсетеді.

Дамып кеткен штапель – барлық жүн жабағыда «жіптен»ғана тұрады.

Жабағының сыртқы беткі түрі сыртқы штапельдің өзарабірігуімен сипатталады. Егер штапельдер бір – бірімен тығызбайланса, онда олар жабық немесе тұйық жабағы түзеді, егерштапельдер ажыраса немесе бір – бірімен әлсіз байланысса,жабағы ашық деп аталады. Қысқа жүнді биязы жүнді қойлардыңсыртқы штапелі өте ұсақ, ұштары әр түрлі пішінді болып келеді.Штапельдің ұшындағы пішіні инелі, рапсты, үшкірленген, ұсақквадратты және т.б. деп аталады. Қойлардың орташа және ұзынжүндегі сыртқы штапелі неғұрлым ірі пішінді болуы мүмкін,сондықтан оарды пішініне байланысты: Дөңгелектенген штапель – пішіні көбірек немесе азырақдомалақ, орташа ұзындықтағы жағымды сапалылығыменсипатталады. Жалпақ немесе ірі квадратты штапель – төртбұрышты немесекөпбұрышты пішінді. Тақтай тәрізді (досчатый) штапель – орташа көп немесе азкөлемдегі жалпақ және ұзын тік бұрыштан тұрады. Бұл штапельорташа жіңішкеліктегі жүнге негізделген.

40

Смалалы (шайырлы) штапель – артық шайыры көп әр түрліұзындықтағы жүндерге негізделген. Неғұрлым жүн ұзын болса,штапель соғұрлым ірі.

1 Тапсырма. Экспертік әдіспен жүндің ша»ыр көлемі менсапасын анықтаңыз.

Сабақта берілген жүн үлгілеріне қарап және ұстап көріп,шайыр көлемін, түсін анықтаңыздар және шайырдыңжетіспеушілігі мен артықшылығын қандай белгілері бойыншаанықтайтындығын, оның биязы жүнді қой тұқымдары үшін асылтұқымдандыру жұмысындағы маңызын түсіндіріңіз (нәтижесін3.3.1 кестеге жазыңыздар).

3.3.1 кесте. Жүндегі шайырды зерттеу нәтижесі

Бума №

Түсі

Консистенциясы

Тұлымбиіктігі, см

Ластанутереңдігі,см

Шайырсапасы

Шайыркөлемі(қалыпты,артық,жетіспеушілігі)

2. Тапсырма. Жабағы құрылымен танысу.Тутас жабағы құрылымымен танысып, штапель пішіні мен

тұлымын анықтау керек. Нәтижесін 3.3.2 кестесіне жазыңыздар. 3.3.2 кесте. Жабағы құрылымын сипаттаңу (жүн үлгілерінеқарап)

Жүнүлгілерінің

нөмірі

Жабағының ішкі құрылымы

Иректілік бойыншаштапель сипаттамасы

Штапельдіңсыртқы пішіні

1.2.


41

1. Шайыр маңызы.2. Шайыр көлемі мен сапасы қандай факторларға

байланысты.3. Шайыр көлемін анықтау әдістері.4. Шайыр көлемін анықтаудың эксперттік әдісі.5. Шайыр сапасының жақсы белгілері.6. Шайыр сапасының нашар көрсеткіштері.7. Штапельдің сыртқы пішіні.8. Штапель иректілігінің әр түрлілігіне сипаттамы беріңіз.

3.4 Тапсырма. Таза талшық шығымын анықтау Сабақ мақсаты.

Шаруашылық жағдайындағы таза талшық шығымынанықтауды үйрену.

Таза талшық шығымын анықтауды қой қырқымы кезіндеәрбір отардан қырқылған жүннен жабағыны сұрыптауданбастайды. Егер отардағы саулықтар бонитировканың классбойынша қалыптастырылса, таза талшық шығымын анықтауүшін, әрбір 20-25 жабағы сұрыптап алады. Ал егер отар әржастан және әр түрлі бонитировкалық кластан қалыптастырылса,әрбір 15-жабағыны сұрыптап алады. Әрбір жабағыдан 100гсалмақтағы үлгіні алып, біріктіреді. Бұл жүнді қысатын құралдың200 г үлгіге арналғандығына байланысты. Егер аталыққошқарлардың немесе селекциялық ядродағы аналықтардың тазаталшық шығымын анықтау керек болса, әрбір жабағыданміндетті түрде (негізгі, қосымша және бақылау) 200 г салмақтағыүлгі алынады. Жабағыдан үлгі алу техникасы екі жжжағдайда дабірдей және келесідей анықталады. Жабағыны арнайы жұмыс столына жайып салады да, оданқи-көңмен лсаианған және төменгі сортты жүндерді бөліп алып,10 г дәлдікке дейін өлшейді. Одан кейін жабағыны қайтадан тегісетіп жайып қояды, штапельдің жоғарғы жағы аралығындаешқандай да қиық болмауы керек, ал малдың үстінде қандайтығыздықта болса, жабағыда да сондай болуы тиіс. Егер қалыпты жағдайдағы түрге келтіріп, жекетопографиялық бөліктері өз орнына келіп тұрса, ондай жабағы

42

жүнге тор көздері трафарет қойылады. Ондағы тор көздерінің1,0*1,6 метр көлемде ұзынынан 8 және жабағы ені бойынша 5ұяшық (20*20 см) орналасады. Одан кейін тор көздің жан –жағына шығып тұрған жүндерді кіргізіп, жабағының шетжағынан тек, тор көз неғұллым тығыз орналасқан немесе жартыаумағына жеткен жүннен алады. Жабағыдан жүн үлгісін 100гр(200гр) салмаққа жететіндей етіп алады.Егер жабағы аумағы,біркелкі болмаса, жүн үлгісін алу кезінде жабағының көлемінқанша ұяшық алып жатқандығына байланысты, әрбір ұяшықтағыбума салмағын есептеуге болады. Буманы үш саусақпен алады.Алу кезінде жабағының қалған аймағындағы жүнді екіншіқолмен ұстап тұоады да, өйткені буадағы минералдыққоспалардың шашылуы мүмкін және буманы штапельдіңжоғарғы жағынан ғана столға саусақ тигенше, түбіне дейін(негізіне) алу қажет. Алынған үлгіні техникалық таразыда 1 г дәлдікке дейінөлшеп, қағазға орайды немесе арнайы қапшыққа салады.Отардың таза жүн шығымын анықтау кезінде үлгі салынғаныдысқа:жүн үлгісінің номерін, отар нөмірін немесе шопанныңтегін, тұқымын, малдың жасы мен жынысын, жүн түрін, жабағыкласын, үлгі алынған күнді және тағы басқа қажет мәліметтердіжазады. Дәл осындай этикетканы қап ішіне салады. Жүн үлгілерін сұрыптау кезінде таза талшық шығымынжекелеме анықтау үшін этикеткаға малдың жеке нөмірі дежазылады. Таза талшық шығымын анықтау үш кезеңнен:жүн үлгілерінжуу, оның тұрақты құрғақ салмағын анықтау және ол арқылытаза талшық шығымын бекітуден тұрады.Жуу процесін тездетуүшін қосымша әрбір үлгіні 30-40 мин 1 л суда 1 г содасы бар, 38-4º С температурадағы, ерітіндідегі жеке ыдыста жібітеді. Жібітуге жүн жуылған ерітіндіні пайдалануға болады.Төменгі сортты және қилы жүнді 4 сағаттан көп уақытаралығында ластануды жеңілдету үшін салып қояды. Жібітуді бірыдысқа бірнеше үлгіге жүргізуге болады, ол ұяшықтарыныңкөлемі 1-2 мм капрон торға салу арқылы жүзеге асады.

Үлгіні жуу алдында қолмен қысады, ал жібіту ерітіндісібачоктағы торлы карзинаға өтеді. Үлгіге барлық бүлінген жүнталшықтары мен клочки кіреді.

43

Үлгілерді жіберуін 5-6 мин аралығында 5 бачокта жуадыжәне шаяды. Биязы және биязылау жүнді 1 л суда 3 г сабын және3 г содасы бар сабын-содалы қоспада, ал ұяң және қылшық жүнді3 г сабын және 2 г содасы бар қопада жуады. Бірінші, екіншіжәне үшінші бачоктарға 15-20 л қоспадан құяды. Төртіншіыдысқа жылы су, бесінші бачокқа – бөлме температурасындағысуды қояды. Қоспа температурасы үлгілерді жуу үшінкелесідей:бірінші 40-45º С, екінші және үшінші 48-50º С; алтөртінші бачоктағы су темперасы – 38-40; бесіншіде 20-25º С.

Үлгілерді жуу үшін шаруашылықтық немесе 40 проценттіксұйық сабынды және кальциленбеген соданы пайдаланады. Егержууға басқа май қышқылдары бар сабынды пайдаланса, ондажууға арналған қоспа дайындағанда сабын салып өзгерту қажет. Мысалы 60 проценттік сабынды 1 л суға келесідей есеппенсалу қажет:

3

:60

40 Х.2

60

120

60

340г

хХ

Жұмыс жағдайын жақсарту үшін, көбінесе сабын содалықоспаның жоғарғы көлденең трациясын алады. Қоспа көлденеңтрациясын 30 есе арттырады, яғни 10 л ыстық суға 900 г сабынжәне 600 г содыны ерітеді. Сабын – содалы қоспаның орнына жүн жуу үшінсинтетикалық жуу заттарын (әмбебап немесе тоқылған өнімдергеарналған) 1 л суға 2 г концентрацияда пайдалануға болады. Негізгі және қосымша үлгілерді торлы карзиналарға біріненсоң бірін жуады. Бір бачоктан келесісіне жүн үлгілерінкарзиналармен бірге ауыстырады. Қоспадан карзинаны алыпшыққан соң, үлгіні мұқият соғады, содан кейін ғана осыкарзинамен келесісіне салады. Төрт (200 г) немесе 8 үлгі (100 г)үлгі жуылған кейін бірінші және екінші бачоктағы қоспанықұйып алады, ал үшіншідегі қоспаны бірінші бачокка құяды.Екінші және үшінші бачоктарға үшінші қоспа құйылады.Төртінші және бесінші бачоктардағы суды ластануына қарайауыстырып отырады. Үлгілерді жуып, шайғаннан кейін, ондағы ірі ошағандардыажыратады. Ал шөп – шаламды жүн талшықтарын жұлыпалынбайтындай етіп, ақырындап тазалайды.

44

Жуылған жүн үлгісінде ст 25590-83 сәйкес 1 процент өсімдікарамшөптің 1процент май қалдықтары және 1процент минералдықоспалардың болуына рұқсат етілген. Жуу сапасын бақылау,органолиптикалық әдіс бойынша жүргізіледі. Нақты бақылауболу үшін бірнеше жуылған үлгілерді шаруашылықта негізіненреспубликалық немесе аумақтық жүн зертханаларға жіберуі тиіс.

Жүн үлгілерін арамшөптерден тазартқаннан кейін, онытұрақты құрғақ салмағын анықтайтын кондициялық аппаратқанемесе осы мақсатта пайдаланылатын: ГПОШ-2м, ЦС-53Б,ЦС-153-1 немесе зертханалық пресс ПЛФ-10 аппараттар береді.

Зерханалық процесс ПЛ-Ф-10 және ГПОШ-2м, ЦС-53А,ЦС-53Б гидроаппараттарын пайдалану жуылған және ылғалдыжүн үлгілерін тұрақты қысыммен, манометрмен тіркеу арқылысығуға негізделген. Осындай қысыммен жүн үлгілерін сыққандабелгілі бір мөлшерде ылғал қалады., соның салдарынан үлгісалмағы оның құрғақ салмағы арасында арақатынас пайдаболады.

Үлгінің құрғақ салмағын оны гидроаппаратта қысқаннанкейінгі салмағына көбейту арқылы немесе лабораториялықпрестегі сәйкес келетін коэффициент арқылы анықтайды.

ГПОШ-2м, ЦС-53А, ЦС-53Б аппараттарында жүннің құрғақсалмағын анықтау үшін бекітілген коэффициенттер келесідей:біртекті жүн үлгілері үшін (биязы,биязылау)-71, әр текті )ұяң,қылшық( жүндер үшін, оған каракуль және құйрықты қылшықжүндер кірмейді -70 және каракуль мен құйрықты қылшық жүндіқой малдары үшін 68; зертхананың ПЛ-ф-10 пресі үшін біртектіжүндерде – 70. Ал әр текті жүндерде -69;

ПЛ-ф-10 зертханалық пресі мен ГПОШ – 2м, ЦС-53А, ЦС-53Б гидроаппаратының жұмысын жыл сайын тексеріпотыруқажет. Ол үшін қойды қырқу алдында 5 үлгіні жуу қажет жәнетексерілетін пресе немесе аппаратта құрғақ салмағын анықтауқажет, одан кейін осы үлгілерді құрғақ салмаққа дейін АК-2немесе ЦС-153-1 аппараттарында кептіру қажет. Егершаруашылықта аталған кептіргіш аппараттар болмаған жағдайда,жуылған сығылған (тексерілетін аппаратта) және өлшенгенүлгілерді республикалық немесе зоналық жүн зерттеузертханасына жіберіледі. Онда жүнді тұрақты құрғақ салмағынадейін кептіріп, нәтижесін жіберушіге хабарлайды. Кордициялық

45

аппараттағы нәтижесі тексерілетін аппараттан алынғаншығымнан -/+ аспауы керек. 1 Тапсырма. Үлгінің тұрақты құрғақ салмағынанықтаңыздар. Жуылған биязы жүн салмағы гидроаппаратта сығылғаннанкейін 102,4 г тең. Оның тұрақты құрғақ салмағын (р) келесідейанықтайды:

гх

р 7,72100

714,102

Таза талшық шығымының процентін АК-2 және ЦС-153-1аппаратында ЦС-182 құралы бар кондициялық аппаратта келесіжолмен анықтайды: жүнді тұрақты құрғақ салмағына дейін 105 -110°С температурадағы ыстық ауа ағымында кептіреді. Кептіруалдында жуылған үлгі ЦС – 182 құрылысында немесе кез-келгенгидроаппаратта немесе зертханалық престе сығымды тиіс.Сығылғаннан кейін үлгіні кептіргіш аппарат контейнірінеорналастырады. ЦС-153-1 аппаратында биязы және биязылау жүн үлгісін 6ммішінде, ал ұяң және қылшық жүн үлгісін – 8 мин кептіру қажет.Кептіру уақытыны өткеннен кейін аппарат автоматты өшеді де,контейнер фиксатордан (бекігіштен) босатады, үлгінің тұрақтықұрғақ салмағын анықтау үшін 0,1 дәлдікке дейін өлшейді.Өлшеуден кейін контейнірді кептірілген үлгімен алып тастайдыда, камераға контейнерді келесідей үлгі де орналастырады. Жұмысты бастамас бұрын кептіру аппаратының құрылымынтаразы дәлдігін күнделікті тексеріп, аппарат камерасыныңтемпературасын 105-110°С жеткенше буландырады. Тұрақты құрғақ салмағын қалыптастырғаннан кейін барлықжүн түрі үшін 17% тең кондициялық ылғалдылық нормасынесепке ала отырып шығымын анықтайды. Таза жүннің шығымының (х) мына формула бойыншаесептейді:

а

НрХх

)100(

р – жүн үлгісінің тұрақты құрғақ салмағы, г; Н – кондициялық ылғалдылық нормасы, %; А – жуылмаған күйдегі үдгінің алғашқы салмағы, г. Мысалы, биязы жүн үлгісінің тұрақты құрғақ салмағы – 72,7г,жуылмаған үлгі салмағы – 200г, жуылған талшық шығымынформула бойынша анықтаймыз:

46

%5,42200

)17100(7,72

Хх

Жуылған талшық шығымын, негізгі және параллель үлгілербойынша жеке анықтайды. Нақты шығым екі үлгі нәтижесібойынша арифметикалық орташасы. Таза талшық шығымынжүнді сату кезінде ондық бөлікке дейін дөңгелектеп есептейді.Жуу нәтижесін арнайы үлгідегі журналған жазып отырады.

Таза жүн шығымын анықтау үшін есеп жүргізу журналы________________________________________________шаруашылық аты______________жылы

Есептеу мысалы, биязы жүнді қой отарынан 5000 кг класы,клас тармағы, жағдайы және сорты әр түрлі меринос жүніалынған. Ең алдымен таза жүн салмағын класы, кластармағы, жағдайыжәне сортын формула бойынша жеке анықтайды:

;100

ûƒûìûàÕòàçàæ‰íøõ

мұнда: а – жуылмаған жүн салмағы, г. Таза талшықтың отар бойынша орташа шығымы берілгенмысал бойынша:

%8,435000

1005,2187

х

3.4.1 кесте - Бір отардағы биязы жүнді қой жүні

Жүн сорттары Қырқылғаннанкейінгі жүнсалмағы, кг

Таза жүншығымы, %

Таза талшыққасанағанда

жүнніңсалмағы, кг

1 класс, 1 класстармағы қалыпты

2700 45,4 1225,8

1 класс, 1 класстармағы ластанған 1

400 43,5 274,0

II класс, 1 класстармағы қалыпты

700 43,8 306,6

II класс, 1 класстармағы ластанған1

800 43,5 348,0

47

Қиқымдалған 370 35,0 129,5Қи-көңді 30 12,0 3,6Жиыны 5000 - 2187,5

1 Тапсырма. Гидроаппараттағы сығылған үлгілердің тұрақтықұрғақ салмағын анықтау: Биязы жүн – 108,6 г; 93,5 г.Ұяң жүн – 158,9 г; 167,1 г.

2 Тапсырма. Жүн үлгілерінің таза талшық шығымыныңпроцентін анықтаңыз. Егер ЦС-53А аппаратында жүнді жуып,сыққаннан кейін оның салмағы: Биязы жүн – 103,8 г; 97,3 г. Биязылау жүн – 169,5 г; 172,2 г. Тең болғанда.

3 Тапсырма. Солтүстік қазақ меоиносының ересексаулықтар отар 620 бас, олардан 2850кг кір жүнді қырқылды,отар бойынша қырқылған орташа таза талшық шығымынанықтаңыз.Егер: 1 класс 1 1 класс тармағы – 650 кг , шығымы 42,4% қалыпты; 1 класс 1 класс тармағы ластанған 1- 480 кг шығымы 42,0% II класс 1 класс тармағы қалыпты - 890 кг шығымы 41,0% II класс 1 класс тармағы ластанған - 390 кг шығымы 40,4% III класс қалыпты – 270, кг шығымы 38,2% Қиқымдалған - 150 кг, шығымы 32,0% Қи – көңді - 20 кг, шығымы 12,6%Анықтау керек: Отар бойынша таза жүн көлемін,отар бойынша таза талшық шығымының процентін;Бір бастан қырқылған орташа кір жүнді;Бір бастан қырқылған орташа таза жүнді.


1. Таза жүн шығымы процентінің маңызы.2. Таза жүн шығымына әсер етуші факторлар.3. Қой отары бойынша таза талшық шығымын анықтау

әдістемесі (жабағы мен үлілерді сұрыптау, тұрақты құрғақсалмақты анықтау,таза талшық шығымын есептеу).

48

4.Жуылған жүн үшін ылғалдылықтың қандай нормасықалыптастырылған?

5. Жүн ылғалдылығы қандай аппарат көмегімен анықталады.6. Неліетен биязы жүнге қарағанда қылшық жүннің таза

талшық шығымы жоғары болып келеді.

3.5 Тақырып. Қой жүнін дайындау стандарты.Жүнді кластау

Сабақ мақсаты.Қой жүнін жіктеу принциптері мен дайындау стандартын оқу.

Биязы, биязылау, ұяң және қылшық жүндердің жіктелуін үйрену.

Дайындау стандарты деп, дайындау класы деп аталатынбелгілі топтарға бөлінетін қой жабағысының арнайы жіктелуінайтады.Дайындау кластарына арналып әр түрлі белгілерібойынша қол жабағысын бөлу жүнді кластау деп аталады. Мемлекеттік стандартта жүннің әр түрлі топтары мен әртектілігін беретін қой бағыты мен тұқымымен қатар оларғақойылатын техникалық талаптар келесідей сызба нұсқа бойыншакөрсетеді:

1. Бір текті жүн: жіңішкелігі, ұзындығы, талшық иректілігіжәне осы қасиеттері бойынша бір келкілігімен сипатталады

2. Жүнді (жабағыны) түсі әрбір түске мінездемесі бойыншабөлу. 3. Жүнді жабағы, бөліктік және төменгі сортты немесежабағыны кластау кезінде жабағы жүннен ажыратылатын класқажатпайтындарға бөлу. 4. Жабағы жүнді дайындау класы мен клас түрлеріне(подкласс) биязы және кросберд үшін ғана бөлу және олбойынша жүн қай класқа және класс түріне жататындығыжөнінде белгілері көрсетеді. 5. Жүн жабағысы мен бөліктерін жағдайы бойынша топтарғабөлу (өсімдіктермен ластану дәрежесі, талшықтың жіңішкеруі,мықтылығының, беріктігінің төмендеуі, малды дұрыстоғытпаудан – жүн түсінің өзгеруі). 6. Жабағыны жинау, оларды упаковкілеу, таңбалау,тасымалдау және сақтау ережелері көрсетіледі.

49

Биязы жүн. Бұл біртекті жүннен тұратын штапельқұрылымды жабағы. Белгілер жиынтығы бойынша биязы жүн(мемлекеттік стандарт 7763-71 сәйкес) меринос және мериносемес болып бөлінеді. Меринос жүн түсі бойынша ақ, жұмсақ созылғыш,штапельдегі талшық жуандығы мен ұзындығы бойынша біркелкі.Штапель биіктігі бойынша иректілігі біркелкі. Қазақстан, Сібір,Орал, Орта Азия, Закавказье, елдерінде шайырдың аздағанжетіспеулілігі рұқсат етіледі.

Меринос емес биязы жүн меринос жүнінен шайырының аз,штапель мен жабағыдағы талшық ұзындығы мен жіңішкелігінібіркелкілігінің жетіспеушілігімен және иректілігінің болуыменажыратылады. Сонымен қатар меринос емес жүннің түсі әр түрліболуы мүмкін.

Биязы жүннің жіңішкелігі 60 сападан (23,1-25,0мкм) жуанболмауы тиіс, қалайда меринос жүніне мойын мен аяқ бөлігінде58 сапа рұқсат етілсе,меринос емес жүнге осы бөлікте кез-келгенсапа болады.

Бір жасар жас малдан қырқылған биязы меринос жүніластанғандығымен және штапельдің сыртқы ұштары құрғақ,талшық ұзындығы мен жіңішкелігінің біркелкілігі әлсіздеуболуымен сипатталады.

Биязылау жүн. Тұқымның шығу тегіне байланыстыбиязылау жүннің бірнеше түрін ажыратады.

а) бизы-қылшық, биязылау-қылшық, биязы-цигай жәнетағы да басқа будандардың биязылау жүні (мемлекеттік стандарт-7937-74) –біркелкілігімен жабағысының штапельді жәнештапель-тұлымды құрылымымен сипатталады. Штапельдіңсыртқы (беткі) ұштарында құрғақ, дөрекі (ірі) және ластанурұқсат етіледі.Жүн иректілігі әлсіз көрінеді, штапель ұзындығыбойынша біркелкі және әркелкі болып келеді. Биязы жүнгеқарағанда шайырдың түзілуі аз. Жүннің көп бөлігініңжіңішкелілігі 58-56-50-ші сапа. Құрғақ және өлі талшық түрлерікездеседі.

б) кроссбердті және кроссберд типті жүн – біркелкілігінен,штапельді және штапель – тұлымды құрылымымен,серпімділігімен, созылғыштығымен және жылтырлықтың(люстралы) болуы немесе болмауымен сипатталады.

50

Кроссьерд типті жүн түсі ақ, көлеміне байланысты талшықиректілігі орташа және ірі (толқынды) шайырдың тузілуіжеткілікті.

Жабағыдағы жүн жіңішкелігі бойынша көп бөлігініңмассасы 58 сапа және одан жуан (58,56,50,48,46,44,40,36,32 сапа)

Кроссберд типті жүн шайарйнйң аздығымен, ұсақ орташажәне ірі әлсіз иректігімен ажыратылады.Жабағыдағы жүнжіңішкелігінің негізгі массасын 58,56,50,48,46 сапақұрайды.Түрлі түсті жүн рұқсат етіледі.

в) Цигай жүні және цигай қылшық біртекті жүн(мемлекеттік стандарт 9764-74) жабағы штапельді және штапель– тұлымды құрылымды, біркелкі және жақсы серпімділігімен,шайырының аздығымен, ұстағанда қатты және құрғақтығымен,түрлі-түсті және өлі талшықтардың болмауымен сипатталады.Жүн иректілігі ірі,кейде әлсіз, кейде өте жақсы көрінеді.Жүнжіңішкелігінің негізгі массасын 56,50,48,46,44 сапа құрайды. Жүнтүсі тек қана – ақ.

Біртекті цигай – қылшық жүні цигай жүні менсалыстырғанда жабағыдағы талшық ұзындығы мен жіңішкелігі,біркелкілігі бойынша төмендеу, жабағының сыртқы етініңұштары құрғақ, өткір, түрлі-түсті, құрғақ және өлі талшықтаркездеседі.

Ұяң жүн. Ұяң жүн (19779-74 мемлекеттік стандартбойынша) қырқу уақыты мен қойдың жасына байланыстыкөктемгі, күзгі және қозы жүні болып, бөлінеді. Көктемгі ұяң жүнәркелкілігімен жабағының тұлымды құрылымымен сипатталады.Негізінен ұзын түбіттен,аралық талшықтан және жіңішкеқылшықтан тұрады. Қылшық жүннен қылшықтың аз болуымен,талшықтың көпшілігінің қалыңдығы және ұзындығы бойыншабірелкілігімен ажыратылады.Көктемгі ұяң жүн қойдың тез шығутегіне байланысты:балбасс, сараджа, тәжік, алтай және будан ұяңболып бөлінеді.

Күзгі ұяң жүн тұлымдары мен талшық бумалары арасындаберік байланыстың жоқтығымен сипатталады (сондықтан тұлымтұтас жаағы түзбейді) сонымен қата талшық ұзындығы меншайыры күзгі жүннен қарағанда аз болып келеді.

Ұяң қозы жүні ұяң жүнді жас қой малдарымен қырқылады,ал серпімді жұмсақ және тұлым иректілігі штопор тәрізділігіменсипатталады, бірақ жеке тұлымдар мен тұлымдағы талшықтар

51

арасында мықты байланыс жоқ, соның әсерінен тұлым тұтасжабағы түзбейді.

Көктемгі жүнмен салыстырғанда қозы жүнінің талшықұзындығы қысқарақ және шайыры мен ластануы аз болады.

Қылшық жүн. Әртекті қылшық жүн (7939-79 мемлекеттікстандарт бойынша) тұлымды құрылымды, талшық ұзындығы менжіңішкелігі бойынша әркелкі, ол:түбіттен, аралық жәнеқылшықты сонымен қатар өлі және құрғақ талшықтардан тұрады.Қылшық жүнде ұяң жүн сияқты қырқу уақыты мен малдыңжасына байланысты:көктемгі, күзгі және қозы жүні болыпбөлінеді.

Әртекті қылшық жүннің күзгі қырқым жүні жеке буматалшықтары арасында мықты байланыстың болуымен,сипатталады, соның салдарынан тұлымдар тұтас жабағы түзбейдіжәне талшықұзындығы мен шайыры көктемгі қырқымменсалыстырғанда аз.

Әртекті қылшық қозы жүні қылшық жүнді қоймалдарының жас малдарынан туғанына бір жыл толғанда(бірінші қырқылған жүн) қырқылады.Серпінділігімен, тұлымныңштопор тәрізді иректілігіменсипатталады. Талшық аралығыменжеке тұлымдар арасындағы байланыс әлсіз, сондықтан тұлымтұтас жабағы түзбейді. Көктемгі қырқылған жүнменсалыстырғанда қозы жүнінің ұзындығы, шайыры және ластануывз.

Әзірленген стандарт талаптарына сәйкес ( мемлекеттікстандарт, техникалық жағдайлар (т ж), биязы биязылау жүн(барлық түрлері) үшін) көктемгі ұяң және қылшық түрлері:жабағы, кесек және төменгі сортты (немесе кластан тыс) депбөлінеді.

Жабағы жүн бір қойдан алынады, штапельден немесетұлымнан тұрады да өзара байланысып, бір тұтас – жабағы түзедіодан төменгі сорттар (немесе кластан тыс) алынып тасталады.

Жабағы жүнге толық емес жабағы және бір текті жүнніңластанбаған 150 г салмақтан, әртекті жүннің 100г салмақтанжоғары бөлігі кіреді.

Кесек (бөлек) жүн – жабағы жүннің біртекті жүн үшін 150гтөмен немесе әртекті жүн үшін 100г төмен ластанбаған бөлігі.

Төменгі сорт (клатан төмен):

52

а) обор – біртекті жүннің ұсақ лас бөлігі қой қырқымыкезінде жабағыдан бөлініп алынады, сонымен қатар жабағыныжинау кезінде астанған аймақтарын жұлып алу, құйрық бөлігінен,аяқтарының ішкі жағындағы беткі бөліктерінен қырқылыпалынады;

б) обножка – қойлардың аяғының төменгі бөліктеріненқырқылатын қысқа жүн. Онда белгілі бір көлемде «жабынталшық» және «қырқым» немесе «қиқым» (қайталап қырқудантүскен қысқа жүндер) жүндер жабағы жүн салмағының 1%-ненжоғары болады ;

в) клок – қой қырқу кезінде жабағыдан бөлініп алынғанәртекті жүннің ұсақ ластанған бөлігі, сонымен қатар ондайбөліктер (кесек) жүнді кластау кезінде жабағының ластанған,сарғайған шетінен жұлып алынады және «қиқым»(«подстрижка») жүн;

г) клюнкер (НЕМЕСЕ ҚИМЕН ЛАСТАНҒАН)– өте ластанған ұсақжүн бөлігі және мал қиы жабысқан жүн.

Жабағыны түсі бойынша бөлу. Жабағы және кесек биязы меринос жүні, кроссберд типті,

сонымен қатар цигай жүні тек қана ақ түсті болады. Кроссбердтипті жүнде әр түсті талшықтар кездеседі.

Жабағы және кесек биязы меринос емес, биязылау будан,ұяң және қылшық жүндер түсі бойынша:

а) Ақ – түрлі-түсті талшықсыз. Жүн шайыр түсі менминералды қоспалардың (шаң, құм, табиғи қоспалар) болуынабайланысты. Әр түрлі жылтырлық беруі мүмкін.

б) ашық – сұр – ақ түсті жүнде әр түрлі талшықтаркездеседі. Қылшық жүнді қойлардың жабағы шеттерінде 0,5%дейін түрлі – түсті жүн бөлігі рұқсат етіледі.

в) Түрлі – түсті (әр түрлі түсті) – жүннің нақты түстерінде:сұр, қою – сұр, қоңыр түстердің барлығы және қара болады.Қылшық жүнді құйрықты және қаракөл жүндері түсі бойыншатек ақ және ашық сұр болып бөлінеді.

Төменгі сорттар мен класқа жатпайтын барлық жүн топтарытүстері бойынша ажыратылмайды.

Дайындалатын жүн кластары.Талшық ұзындығы мен жіңішкелігіне байланысты биязы,

биязылаудан, кроссберді және кроссберд типті, сонымен қатар

53

цигай және біртекті қылшықты – цигай жабағылар келесідейкластар мен подкластарға бөлінеді.

3.5.1 кесте. Биязы жүн мінездемесі

-Жүннің негізгібөлігініңұзындығы(аумағының65% немесесалмағынан)7см-ден кемемес,жіңішкелігі 64сапа және оданжоғары.Қалған жүн 6сападан жуанемес. Штапельқұрылымытығыз, үзілуімықты,ақаусыз,созылғыш,шайырыжеткілікті,өсімдікқоспаларыменластанбаған.Шоқтығындажеңілажыратылатынөсімдіктер(пішен, сабан,орыс ошағаны)рұқсатетіледі.Жүнталшықтары

Класс Класстармағы

Жабағы сипаттамасы

БиязымериносЖоғарғы(сұрыпталғанжүн)Биязы меринос

1 II Жүннің негізгі бөлігінің ұзындығы 6,5см-денкем емес, бірақ жіңішкелігі 60 сапа жәнеаралық жүн 60/64 сапа (талшық штапельдіңтөменгі бөлігінде жіңішке, жоғарғысы (ұшы)жуандау. Жабағының мойын бөлігі мен аяқбөлігінде 58сапа рұқсат етіледі.

-/- 1 1 Жүннің негізгі бөлігінің ұзындығы 6,5см,жіңішкелігі 64сапа және одан жоғары.Қалған жүн 60 сападан жуан емес,жабағының мойын бөлігімен аяқ жүндеріне58 сапа рұқсат етіледі.

-/- II 1 Жүннің негізгі бөлігінің ұзындығы 6,4 см-

54

ден 5,5 см-ге дейін, жіңішкелігі 64 сапа жәнеодан жоғары. Қалған жүн 60 сападан жуанемес, жабағының мойын емес бөлігіжүндеріне 58 сапа рұқсат етіледі.

-/- II II Жүннің негізгі бөлігінің ұзындығы 6,4 см-ден 5,5 см-ге дейін, жіңішкелігі 60 сапа жәнеаралық талшық 60/64 сапа, жабағыныңмойын және аяқ бөлігі жүндеріне 58 сапарұқсат етіледі.

-/- III - .

-/- Қысқартылған жүн

Жүннің негізгі бөлігінің 4,0 см төмен.

Биязы мериносемес

1 1 Жүннің салмағының 55%-нен төмен емеснемесе жабағы аумағының негізгі бөлігініңұзындығы 6,5см-ден кем емес, жіңішкілігі 64сапа және жоғары, қалған жүндері біркелкі.

-/- 1 II Жүннің негізгі бөлігінің ұзындығы 6,5 см-ден кем емес, жіңішкелігі 60 және 60/64сапа, қалған жүндері біркелкі.

-/- II 1 Жүннің негізгі бөлігінің салмағы 6,4см-ден5,5см-ге дейін, жіңішкілігі 64 сапа жәнежоғары, қалған жүндері біркелкі.

-/- II II Жүннің негізгі бөлігінің ұзындығы 6,4 см-ден 5,5см-ге дейін, жіңішкелігі 60 және60/64 сапа, қалған жүндері біркелкі.

-/- III --/- Қысқартыл

ғанЖүнді жіңішкелігі бойынша бөлмегенде,ұзындығы 4см-ден төмен жатқызылады.

Кроссберд жүн 1 - Жүннің (аумағының 55% төмен емес жабағысалмағының) негізгі бөлігінің ұзындығы11см және одан жоғары, жіңішкелігі 58 56 50сапа қалған жүндер біркелкі.

-/- 1 2Кроссбред жүн II 1 Жүннің негізгі бөлігінің ұзындығы 11 см-ден

төмен (9см-ге дейін) жіңішкелігі 58 56 50сапа. Қалған жүндері біркелкі,

-/- 2 1 Жүннің негізгі бөлігінің ұзындығы 11 см-дентөмен (9см-ге дейін) жіңішкелігі 48 сапажәне одан жуандау. Қалған жүндері біркелкі,бірақ шеттерінде жабағы салмағының 5%кем емес әркелкі жүн рұқсат етіледі.

Кроссбредтипті жүн

1 - Жүн ұзындығы 8 см және одан жоғары,жіңішкелігі 58 56 50 48 46 сапа. Қалғанжүндері біркелкі, бірақ шеттерінде жабағысалмағының 5% кем емес әркелкі жүн рұқсатетіледі.

-/- 2 - Жүн ұзындығы 8 см-ден төмен (5,5см-гедейін) жіңішкелігі 58 56 50 48 46 сапа.Қалған жүндері біркелкі, бірақ шеттеріндежабағы салмағының 5% кем емес әркелкіжүн рұқсат етіледі.

55

қысқартылған

- Жүн ұзындығы 5,5см-ден төмен

Цигай жүні I - Жабағы жүнінің негізгі бөлігінің (5,5 жүннентөмен емес) ұзындағы 6,5 см және оданжоғары, жіңішкелігі 56-50 сапа. Кез-келгенжіңішкеліктегі қалған жүн біркелкі

2 - 5,5%-тегі төмен емес жүннің ұзындығы6,5см және одан жоғары, бірақ жіңішкелігі48 46 44 сапа. Кез келген жіңішкеліктегіқалған жүн біркелкі. Жабағы шеттеріндетұлымды құрылымдағы 3% дейін әркелкіжүн рұқсат етіледі.

-/- қысқартылған

- Жүн ұзындығы 6,5см-ден төмен

Көктемгі қырқылмай алынған жабағы ұяң жүн мен жабағықылшық жүн талшық жуандығына – түбіт, аралық және қылшықарақатынасына және оладың ұзындығына жүннің негізгібөлігінде (ұяң жүнде жабағы салмағының 55 проценттен төменемес немесе жабағы аумағының және қылшық жүнде жабағыаумағының 50 процентінен төмен емес) өлі және құрғақталшықтардың болуына байланысты келесідейкластарға бөлінеді:

3.5.2 кесте. Ұяң жүнді кластау

Жүн атауы Класс Класқа мінездемеБудан ұяң жүні 1 Тұлым түбіттен және неғұрлым

ұзын, аздаған мөлшерде жіңішкеқылшық талшығы бар аралықталшықтан біраз болғандықтан,жіңішке тұлым түзеді. Тұлымда өліжәне құрғақ талшық кездеседі.

-/- II Тұлымның көп бөлігі неғұрлым ұзынжәне жуан аралық және қылшықталшықтарға ажыратылатынтүбіттен тұрады. Сондықтан тұлымнеғұрлым ұзын. Өлі және құрғақталшықтар бар.

Сараджы, тәджік, алай ұяңжүні

1 Тұлымы нәзік, негізгі бөлігі түбіттен(5-см-ден төмен емес ұзындықтағы)

56

аралық талшықтан және аздағанбөлігі жіңішке қылшықтан тұрады,қылшық түбіттен қарағанда анықбайқалады.Жүн созылғыш, аздағанжылтырлығы мен ұсақ иректілігібар. Алай жүнініде өлі және құрғақталшықтар кездеседі.

Құйрықты қылшық жүн 1 Жүн жұмсақ.Тұлымы онша үлкенемес, қысқа, қылшық жіңішке,жіңішке түбіт салмағынан аздапасады.Өлі және құрғақ талшықаздаған көлемде кездеседі.

-/- II .Тұлым 1-ші класқа қарағанданеғұрлым жуан және ірі, орташажуандықтағы қылшық пен жіңішкетүбіттен тұрады. 1-ші кластанқарағанда түбіті аз, өлі және құрғақталшығы бар.

-/- III Тұлым ұзын, тура, анық көрінеді, ірі,көбінесе құрғақ.Түбіті жіңішке,түбіт мөлшері байқалмайды.Құрғақжәне өлі талшық белгілі бірмөлшерде.

Ұяң және қылшық қозы жүні класқа жіктелмейді, тек қана

атауына байланысты (мысалы, ұяң жүнді балбасс, ұяң жүндіалай, ұяң жүнді будан, қылшық жүнді қаракөл, қылшық жүндіеділбай, қылшық жүнді құйрықты және т.б) түсіне жәнежағдайына байланысты бөлінеді.

Сонымен қатар күздік ұяң және қылшық жүндер де класқажіктелмейді, тек атуы, түсі және жағдайына байланыстыажыратылады.

Төменгі сорттар мен класқа жатпайтын барлық жүн топтарыатауына, түсіне байланысты жіктелмейді.

Жүнді жабағына байланысты топтарға бөлу. Жабағы биязыжүні меринос және меринос емес, биязылау будан жүн,кроссбердті, сонымен қатар цигай, көктемгі ұяң жүн, көктемгіқылшық жүндерінің әрбір класы, подкласы түсі мен жағдайына(ластану дәрежесі мен мінездемесі, ақаудың бар жоқтығы,мықтылығын жоғалту мен нақты түсін жоғалту) байланыстыкелесідей топтарға бөлінеді.

Қалыпты – органолиптикалық бағалағанда жүн үзілугемықты. Оңай ажыратылатын өсімдіктер жабағының кез-келгенжерінде рұқсат етіледі, сонымен қатар қиын ажыратылатынөсімдіктер жабағының қосымша бөліктерінде (мойын, қарын,

57

аяқ) жеке-жеке кездесуіне немесе жапппай жабағы аумағының 10процентінен көп емес мөлшерде кездесуіне рұқсат етіледі.

Арамшөпті – ошағанды 1топ жабағы немеееесе аумағынан10-30 проценттен көп емес мөлшерде оңай ажыратылатынөсімдіктермен ластанған жүн немесе жабағы салмағынан немесеаумағынан 15 проценттен көп емес мөлшерде қиынажыратылатын өсімдіктермен ластанған жүн, өсімдіктерменластану жабағының кез-келген жерінде кездеседі.

Арамшөпті – ошағанды 2топ – жабағы салмағынан немесеаумағынан 30% жоғары, ал қиын ажыратылатын өсімдіктер 15 %-тен жоғары мөлшерде кездеседі.

Ақаулы 1 топ – жүн негізі немесе штапельдің соңғы жағыжіңішкерген.

Ақаулы 2 топ – штапельдің ортасы жіңішкерген немесе жүннегізі және бір уақытта штапельдің соңғы жағыда жіңішкергенболды, сонымен қатар қойды дұрыс күтіп бақпағаннан немесетоғытпағаннан жүн беріктігі мен нақты түсін жоғалтады.

2 топтағы ақаулы жүнге сонымен қатар ұяң жүнді қойжабағысын көп мөлшерде ( жабағы аумағының 50% көбінде)қайызғақ жағдайда жатқызады.

Арамшөпті – ошағанды – ақаулы – жүн 1 немесе 2топтармен ластанған және бір уақытта 1 немесе 2 топты ақаулы. Сарғайған жүн – жабағының барлық аумағында штапельдіңнемесе тұлымның 1/3 ұзындығынанда, жоғары мөлшерде қойдыдұрыс азықтандырмағандықтан немесе дұрыс тоғытпағаннаннақты түсін жоғалтады (жуылмаған жүнде түсінің өзгеруі анықбайқалады)

Қысқартылған жүн – биязы, биязылау, цигай және біркелкіқылшықты, цигай жағдайына байланысты бөлінеді.

Кроссберд типті жүн жағдайына байланысты: Қалыпты жүн, өткізілетін жүн салмағынан 15% -тен көп

емес мөлшерде әр түрлі өсімдік қалдықтарымен ластанған жүнбөліктері рұқсат етіледі.

Арамшөпті – ошағанды жүн, өткізілетін жүн салмағынан –тен жоғары мөлшерде әр түрлі өсімдік қалдықтарымен ластанғанжүн бөліктерін түзеді.

Көктемгі қылшық жүн басқа жүн топтары жағдайынабайланысты: қалыпты арамшөпті – ошағанды бірінші, екінші топ,және ақаулы болып, ажыратылады. Ақаулы қылшық жүн –

58

жабағының үлкен бөлігін көп мөлшерде (аумағының -ненжоғарысын) қалың қабықпен қайызғақ қаптайды.

Кесек жүн, төменгі сортты және класқа жатпайтын жүндержағдайына байланысты жіктелмейді.

Күздік ұяң, қылшықты қозы, күздік қылшық жүн, соныменқатар қылшықты қозы жүні өздерінің атауымен түсініңжағдайына байланысты:

а) қалыпты – өткізілетін жүн салмағынан *-тен жоғары емесмөлшерде әр түрлі өсімдік қалдықтарымен ластанған жүнбөліктері рұқсат етіледі.

б) арамшөпті – ошағанды * топ – өткізілетін жүн салмағынан* -тен * дейін әр түрлі өсімдік қалдықтарымен ластанған жүнбөліктерін түзеді.

в) арамшөпті – ошағанды * топ - өткізілетін жүн салмағынан*-тен көп мөлшерде әр түрлі өсімдік қалдықтарымен ластанғанжүн бөліктерін түзеді.

1 Тапсырма. Берілген жүн үлгілері бойынша студент жүнтүсін, класын (подкласын), жағдайын анықтап, кластау нәтижесінберілген кестеге жазу қажет.

3.5.3 кесте. Жүнді кластау нәтижесі

Жүнүлгісі

№

Жүнтобы

түсі класы

Класстармағы

Жүнжағдайы

Берілгенкласқа

жатқызылған үлгініңбелгілері

2 Тапсырма. Берілген карточкалар бойынша жүн атауын,класын, класс тармағы, жағдайын және тобын анықтаңыз.


1. Біртекті және әртекті жүнді кластау ерекшеліктері.2. Биязы жүнді қой жабағысын кластау қандай белгілері

бойынша жүргізіледі.3.Меринос жүні мен меринос емес жүннің айырмашылығы..4.Жабағы жүнінің кесек және төменгі сорт жүндерінен

айырмашылығы неде?

59

5.Биязылау кроссберд және кроссберд тип жүн қандайбелгілері бойынша класқа жіктеледі.

6.Ұяң және қылшық жүнді қой жабағыларын қандай белгілерібойынша кластайды.

7.Әр түрлі топ жүндері түсі бойынша қалай жіктеледі.8.Әр түрлі топ жүндері жағдайы бойынша қалай жіктеледі.

3.6 Тақырып. Ешкі жүні мен түбітін кластауСабақ мақсаты.

Ешкі жүні мен түбітін дайындау стандарты мен техникалықжағдайына сәйкес кластап үйрену.

Әр түрлі тұқымды ешкі жүні атауына байланысты: біртекті 1және 2 топ, түсі мен жағдайына байланысты әртекті ұяң жәнеқылшық болып бөлінеді. Біртекті 1- топ – жүн түсі ақ, жылтырлығы бар, құрылымы –тұлымды, негізінен аралық талшықтан тұрады, ұзындығы 10 см-ден кем емес. Біртекті 2-топ-жүн түсі әр түрлі, жылтырлығы әлсіз,иректілігі де әлсіз, құрылымытұлымды, көбінесе аралықталшықтан тұрады. Қысқа қылшық өлі және құрғақ талшықтаркездеседі, түбіті аз мөлшерде. Жүнді советтік ешкі буданымен ұяң жүн – жүн әлсізжылтыр, иректілігі әлсіз, құрылымы тұлымды, ұзын түбіттен,аралық талшықтан және қылшықтан тұрады. Жүн түсі көбінесе –ақ.. Түбітті ешкі мен ұяң және олардың будандары – жүнтолқынды иректі, құрылымы тұлымды, ұзын аралық талшықтан,ұзын түбіттен және қылшықтан тұрады. Түбіт мөлшері жүнсалмағының 40%-нен аз емес. Жүн түсі көбінесе – сұр. Жартылай түбітті қылшық – тұлымды құрылымды әртектіжүн, ірі қылшықтан, түбіттен ( жүн салмағының 25 - 40 % дейін)және өлі талшықтан тұрады. Ірі қылшықты – жүн әр текті, тұлымды құрылымды, іріқылшықтан, түбіттен ( 25 %-тен төмен) и өлі талшықтан тұрады.

Ешкі жүні класқа жіктелмейді. Түсі бойынша ешкі жүнібіртекті, ақ, ашық – сұр және түрлі – түсті болып бөлінеді.

60

Жағдайына байланысты қалыпты және арамшөпті болыпбөлінеді.

Ешкі жүні атауына байланысты: оренбургты, түбітті,қылшықты - ангор болып ажыратылады; класына, жағдайынажәне түсіне байланысты.

Ешкі түбіті алу әдісіне және қылшық мөлшеріне байланыстыкластау кезінде келесідей төрт класқа бөлінеді:

1 класс (1 тару) – қылшықты тарау арқылы түбітсалмағынан 10 % -тен көп емес мөлшерде алады. Кездейсоқ өліталшықтар рұқсат етіледі.

2 класс (2 тарау) – қылшық талшықтары түбіт салмағының10 тен- 20 % -ке дейін құрайды.

3 класс (джебажды) –қырқу немесе тарау арқылы алады,қылшық талшығы түбіт салмағының 20 дан 40 % -не дейінгімөлшерін құрайды.

4 класс (джебажды) – қылшық талшығы түбіт салмағының40-тан 60 % -ке дейінгі мөлшерді құрайды.Ешкі түбіті жағдайына байланысты және арамшөпті болыпбөлінеді.

Тапсырма. Үлгілер бойынша ешкі түбітін кластапүйреніңіз.


1.Ешкі түбітін кластау ерекшелігіндегі айырмашылық. 2.Ешкі жүніне мінездеме.3.Атауына байланысты ешкі жүні мен түбіті қалай бөлінеді.4.Жағдайына байланысты ешкі жүні мен түбіті қалай

бөлінеді.5.Түсі бойынша ешкі жүні мен түбіті қалай бөлінеді.

IV Мехтық шикізатты бағалау4.1 Тақырып. Тондық және мехтық қой терісі

Сабақ мақсаты. Мехтық шикізаттың негізгі түрлері және кәсиеттерімен

танысу, оларға зоотехникалық баға бері.

61

Мехтық шикізатқа тондық, мехтық қой терісі және елтіріжатады.

Қой терісін үш топқа: тондық, мехтық және былғалырықдеп бөлінеді.

Тондық қой терісін қылшық жүнді қой малдарын сойғанкезде алады. Қой терісінің жылулық қасиеті оның шел қабатыныңтығыздығы мен мықтылығына, мех ұзындығы мен қоюлығына,түбіт пен қылшық арақатынасына байланысты. Жеңілдігі шелқабатының жіңішкелігіне, жүн жіңішкелігіне, мехтың оптималдытығыздығы мен ұзындығына, шайырдың аз түзілуіне негізделген.

Топтық жіңішкелігіне қой терісін үш түрге бөледі:романдық, орыс және далалық.. Романдық қой терісін романдыққой тұқымынан өндіреді; орыс қой терісін – құйрықты жәнеелтіріні қой тұқымынан басқа барлық қылшық жүнді қойтұқымынан ал далалық қой терісін – құйрықты және елтірі қойтұқымдарынан алады.

Мехтық қой терісін жүн жабынының сапасы бойынша:биязы, биязылау және ұяң деп бөлінеді. Тондық қой терісішығарылған ауданына қарай орыс және далалық болады. Қойтерісінің көлемі 18 дм-ден кем болмауы керек.

Мехтық биязы жүнді қой терісі. Жүн жабыны негізгіаумақта қою, біркелкі, жіңішкелігі мен ұзындығы тең, штапельқұрылымды. Жас мал терілері үшін штапельдің сыртқыбөлігінің ұштарына ластану рұқсат етіледі.

Мехтық биязылау жүнді қой терісі. Жүн жабыны негізгіаумақта қою, біркелкі, штапель құрылымды, орташа немее іріиректілігі бар. Қой терісінің шеткі және аяқ аймақтарынаштапель – тұлымды құрылым рұқсат етіледі. Терінің барлықаумағында өсіп кеткен қылшық талшықтары кездеседі.

Мехтық ұяң жүнді қой терісі. Жүн жабыны әркелкі аралас,штапель – тұлымды құрылым. Қой терісінің шеттеріндебудандастыру (метизация) белгілері байқалса ол тондық терігежатқызылады. Будандастыру белгілері тері шеттерінде барболса қой терісі жүні тұлымды құрылымды.

Тондық – орыс қой терісі. Жүн жабыны әркелкі, көбінесетолқынды, тұлымды құрылымды. Өлі және құрғақ талшықтаркездеседі. Жүн ұзындығы 1,5 см –ден жоғары.

Тондық – далалық қой терісі. Жүн жабыны тұлымдықұрылымды, түбіт және қылшық талшықтарынан тұрады. Жүн

62

ұзындығы 1,5 см-ден жоғары. Далалық қой терісін қылшықжүнді құйрықты қойлар мен ересек қаракөл қойларынанөндіреді. Қой терісін жүн жабынының ұзындығынабайланысты:жүнді, жартылай жүнді және төмен жүнді депжіктейді. Мехтық қой терісі жүнінің ұзындығы 0,5 см-дентөмен болса, голякқа жатқызады, яғни стандартқа сай еместондық қой терілерінің жүн ұзындығы шерсти 1,5 см және одантөмен болса, былғары шикізатына жатқызылады.

Былғарлық қой терісі – бұл талдық нехтық қой терісі, бірақжүн жабыны жағдайында ірі кемшіліктер болады немесе жүнөте қысқа жүн өте қысқа 2,5 см – ден төмен қой терілері тондықнемесе мехтық өнімдер өндіруге жарамсыз болыптабылғандықтан, былғары зауыттарына былғары өнімдері үшінжіберіледі.

Тондық және мехтық қой терілерін сорттау кезінде алдын алаоларды жүн жабынының биіктігіне байланысты топтарға бөлінеді(4.1.1 - кесте).

4.1.1 кесте. Тондық және қой терісін сорттау

Қой терілері жүнді Жартылай жүнді Төмен жүндіТондық 6-дан жоғары 2,5-6 2,5 және одан

төменМехтық 5-тен жоғары 2,0-5 1-2

Мех ұзындығын штапель немесе тұлымның жазылғанкүйінде, қой терісінің бір жақ бөлігінен өлшейді. Тері аумағынаноның ұзындығы мен енін өлшеп, алынған мәліметті көбейтуарқылы анықтап, квадрат диаметрмен көрсетеді. Ақаулары үшіншартты бірліктер бекітілген (4.1.2-кесте).

4.1.2 кесте. Ақаулары бағалау шартты белгілері мен тізімі

Қой терісі ақаулары Қой терісіМехтық тондық

Қырылған орын, қатты қырқылған, қасқа 1 1Жыртылу 1 1Тесік, жара орындары 1 1Болбыраған жүн 2 1Жүннің жіңішкеруі 1 2Ет пен май кесінділері 1 1

63

Сорты Ақау бірліктерінің саныНегізгі аумақта Бөлік

шеттеріндеI - 2II 1 2III 5 1IV III сорт талаптарына сәйкес емес

1 Тапсырма. Тондық және мехтық қой терілер жиынтығынпайдалана отырып, дайындау стандартына сәйкес тондық жәнемехтық қой терілеріне мінездеме беріп, оларды сорттарға бөліңіз.Нәтижесін 4.1.3. кестеге толтырыңыз.

4.1.3 кесте.Тондық, мехтық және былғарылық қойтерілеріне мінездеме.

Қой

тер

ісін

ің н

омер

і

Қой

тер

ісін

ің т

ипі,

тоб

ы

аум

ағы

, кв.

дм

Шел

қаб

аты

ның

мін

езде

мес

і

Мех

ұзы

нды

ғы, с

м

Мех

сип

атта

мас

ы

Түб

іт п

ен қ

ылш

ық

ара

қаты

нсы М

ех т

үсі

Мех

тің

жиб

екті

гі

Тер

інің

сор

ты

Тер

і қай

қой

тұқ

ым

ына

нал

ынғ

ан п

олуч

ена

овчи

на

Бақылау сұрақтары:

1. Мехтық шикізаттың негізгі түрлерін атаңыз.2. Мехтық шикізат қасиеттері жөнінде айтыңыз.3. Мехтық теріні зоотехникалық бағалау принциптері.

4.2 Тақырып. Қаракөл мехтық шикізатыСабақ мақсаты.Қаракөлдің негізгі түрлерімен танысу және қаракөл терісі

аймақтарын ажыратып үйрену.

64

Қаракөл қойлары әдемі де мықты тері елтірі өндіретінқозыларымен кең көлемде әлемге танымал болды.Қаракөлқойларынан сонымен қатар майлы сүт алынады. Еті жақсы,тамаққа пайдаланылады. Қаракөл қойларының терісі мен жүнідөрекі (ірі). Жүнін кілем мен ірі жіп өндіруде пайдаланылады.Қаракөл қойларының ірі – аналықтары орташа 40-48 кг,аталықтары 48-80 кг. Қаракөл қойларының 1-3 күндкқозыларынан шешілген теріні қаракөл деп атайды. Кейде қаракөлқойлары қозыларының иректілігі өсіп туады. Ал, 3-10 күндікжаста қозылардан шешілген теріні кавказдык сорт деп атайды.Көбінесе, еркек тоқтылардың барлығын сояды да, тек өтежақсыларын асылдандыруға қалдырады, жыл сайын бір жылдаалынған төлдің жартысын ғана құрап отырады.Қаракөлтерілерінің маңызы ерекшеліктеріне: шаш жабынының әр түрліиректілікте болуы; тері ұлпасы тығыз; негізі жалпақ және құйрықсоңына қарай қысыңқы; басы ұзындау; аяқ жүндері иректілігінжатқызуға болады. Терісі құны мен сорты оның иректілікформаларына байланысты. Қаракөл иректілігін тығыздығынақарай жіктеудің 3 тобы қабылданған: бағалы, аз бағалы мықты.Құнды иректілік түріне: валек тәрізді (жартылай дөңгелекті),бұршақ тәрізді немесе дөңгелектелуі қысқа орташа жалпақтықтажәне гривки жатады. Аз бағалы иректілікке:сақиналы, жартылайсақиналы, бұршақ; ал мықты түріне – штопор тәрізді, орайлы,деформацияланған және ұлу тәрізді бұйралар ласы қатысты.Валек – көп немесе аз мөлшерде ұзын жолақты жабық бұйра.

Бұршақ – қысқартылған валек тәрізді қысқа 12 мм дейінжалпақ жолақты жабық бұйра, бұршақ дәніне ұқсас болады.Гривки – бұйра тең ортасынан үшкір бұрыш болып орналасқан.Сақина, жартылай сақина – шаш аймақтары домалақ жәнежартылай домалақ пішінде, жанынан бұйраланған және жоғарғыжағы ашық.

Тұлым, бір жағынан бұйраланған, бинтке ұқсас, жоғарғыжағына қарай диаметрі аз және оны штопор деп атайды.Тұлымның жоғарғы жағы түйіншектеліп бұйраланған, оныбұршақты деп атайды. Ласы – бұл тегіс, бұйраланбағаншаштармен жабылған аймақ.Қаракөл қойларының шашжабынының сапасы жасына байланысты өзгереді, сондықтаноларды: қаракөлше, қаракөл,яхобаб, трясок, қылшық тері қой

65

терісі деп бөледі. Қаракөлшеші буаз саулық өлген жағдайдажатырынан алынған қозыдан алады немесе туу уақытынан бұрынауыр жарақаттанған дұрыс азықтандырмаудан немесе аяз шалғанжәне т.б. жағдайларда туып қалғанда алынады. Голяк -3,5-4,5айлық жастағы эмбрион терісі. Голяктың шаш жабыны өте қысқа.Яхобоб – өсіп кеткен қозы терісі, көбінесе 10 күндік жастан бірайға дейінгі қозылардан алынады. Ол қозы өлім – жетімгеұшырағанда және қозыны союға тура келген жағдайда алынады.Яхобобтың тері ұлпасы ауыр,бұйрасы биік, сондықтан оныкөбінесе арзан бағаны ер және әйел адам пальтоларыныңжағаларына салады. Трясок – 1-4 айлық қозы терісі.

Теріні бағалау үшін:елтірінің шел қабатын, аумағын, түсінжәне елтірінің кң құнды болып табылатын, әр түрлікөрсеткіштердің ішіндегі 1-сі иректілік пішінін формасынбағалау қажет.

Елтірі аумағын оның ұзындығы мен елінің көрсеткіштерінкөбейту арқылы анықтайды.

Шел қабатының сапасын созып және қатпарларын өлшеуменанықтайды. Шел қабаты тығыз, мықты және жіңішке болуы талапетіледі. Қалың болбыр шел қабатының бұйрамының әдемілігнбұзады, ірі, болбыр, жылтырлығы әлсіз көрінуімен байланысты.

1 Тапсырма. Әртүрлі топтағы және сорттағы номерленгенелтірі жиынтығын, альболдарды, сызылғыштарды пайдаланаотырып, бірнеше қаракөл елтірілеріне сипаттама беріңіздер,олардың тобы мен сортын анықтап, мәліметтерді 4.2.1-кестегетолтырыңыздар.

4.2.1 кесте. Қаракөл мінездемесі

66

Елт

ірі н

омер

і

Елт

ірі а

умағ

ы

түсі

Бұй

ра т

ипі

Бұй

ра к

өлем

і

піш

іні

суре

ті

бұйр

алан

уыы

ы

қою

лығы

жіб

екті

лігі

Шел

қаб

аты

қа

лыңд

ығы

тобы

сорт

ы

2 Тапсырма. Қаракөл елтірі терісінің топографиясынанықтап, әр түрлі аймақтарын салу.

Бақылау сұрақтары

1. Қаракөл деген не?2. Қаракөлше, голяк терминдерін түсіндіріңіз.3. Қаракөл бұйрасының әр түрлі пішіндеріне сипаттама

беріңіз.

V Ет өнімділігі

67

5.1 Тақырып. Қой еті шығымын есептеу және оның сапасыСабақ мақсаты.Қой еті шығымын есептеу әдістемесін меңгеру мен қой еті

сапасын анықтап үйрену.

Қойдың ет өнімділігінің негізгі көрсеткіштері болып: сояралдындағы тірі салмақ, ұша салмағы, іш май салмағы, сойғаннанкейінгі салмақ, сойыс шығымы, қой қондылығының категориясыжәне ұшасының, ұшаның сорттық және морфологиялық құрамы,еттің азықтық құндылығы және т.б табылады.

Сояр алдындағы тірі салмақты малды 24 сағат аш ұстап,0,1кг-нан 1 жас (жас мал үшін) - 0,5кг 1 (ересек мал үшін)дәлдікте өлшейді.

Малды аш ұстау кезінде асқазан – ішек жолдары мен несепжолдары тазарып, малдың тірі салмағы 2,5-3,5% төмендейді.Сонымен қатар осы уақытта бұлшық ет қышқылдығықалыптанып, гликоген жиналады. Гликогеннің жеткіліктімөлшерде жиналуы еттің пісіп-жетілуіне қажет, ол ыдырағандақышқыл (сүт, фосфор) түзіп, етті консервілеуге көмектескенімен,шіріту микроорганизмдердің дамуына жол береді, ол еттіңбұзылуын тездетеді. Қой малы қондылығының категориясын мемлекеттікстандарт бойынша 5111-55 «қой мен ешкіні сою үшінқондылықты анықтау» бойынша шоқтықтағы, арқадағы, бел,қабырға және құйрық түбіндегі бұлшық ет және майұлпаларынан даму дәрежесіне байланысты, ал құйрықтықойларды – құйрығына немесе май құйрығына қарай анықтайды.Егер сенімсіздік жағдай туындаса бақылау сойысын жүргізеді де,қондылықты келесі кестедегі талаптарға сай анықтайды.

5.1.1 кесте. Қой малы қоңдылығының категориясы

68

Категориясы

Саулықтар қошқарлар

Жоғары Арқа және бел бұлшық еттеріұстағанда жақсы дамығаныбілінеді, арқа және беломыртқаларыбілінбейді;шоқтығы білінуімүмкін; тері астындажинақталған майы білініптұрады,арқасы шелқабырғаларында жинақталғанмайы орташа. Құйрықтықойлардың құйрығында, майқұйрықтылардың құйыршағындамай жақсы жиналған.

Бұлшық еттері жақсыдамыған;сүйектерібілінбейді, шоқтықаймағындағы омыртқаұштары байқалады.

Орташа Арқа және бел омыртқаларыныңбұлшық еттері орташа жетілгеншат сүйегі мен беломыртқасының ұштары аздапшығып тұрады; арқасы менқабырғаларында жинақталғанмайы білінбейді. Құйрықты жәнемай құйрықты қойлардыңқұйрығында май мөлшері оншамол емес.

Бұлшық еттеріқағанаттанарлықдамыған; шоқтық пенарқа аймағындаомыртқа ұштарыбілінеді; тері асты майыарқасын жұқа қабатпенжәне белін сәл ғанажабады; қабырғасысегізкөз аймағы жәнежамбасыныңшығыңқылығы рұқсатетіледі.

Орташадан төмен

Бұлшық еттері орташажетілмеген; арқа беломыртқалары мен қабырғаларышығып тұрады; тері асты майыбілінбейді. Құйрықты және майқұйрықты қой құйрықтарындааздаған май болады.

Бұлшық еттеріқанағаттанарлықсыз;сүйектері білініп тұрады,ұшаның беткі жағындабілінер–білінбес жұқақабат түрінде майқаптайды, бірақ олболмауы да мүмкін

69

Ұша салмағын малдың терісі сыпырылғаннан кейін, қанынағызып, ішкі мүшелерімен басы, аяғы және құйрығы алыныптастап, бүйрегі мен бүйрек майымен өлшейді. Алдыңғы аяқтарын– алдыңғы тізеден, артқысын – тілерсек буынынан бөледі. Малдысойғаннан кйінгі, сол уақыттағы ұшасын – булы (парной) деп, ал24 сағат өткеннен кейінгі, тоңазытқышта 4—6°С температурадатұрып, суытылғанын тоңазытылған деп атайды.Булы ұшаданқарағанда тоңазытылған ұшаның салмағы аз болады, өйткенітоңазытқанда ылғал жоғалтады. Неғұрлым майлы ұшалар арықұшаға қарағанда ылғалды аз жоғалтады.

Ұша қоңдылығы малдың тұқымына, жынысынабайланысты болады, көбінесе ересек қойларда ал 20—30 кг-нанжоғары,1 жасқа дейінгілерінде 15—20 кг, қозыларында 10—15кг.

Сойыс салмағына ұша салмағы мен іш майы (шарбы майы,қарын, ішек майлары) кіреді. Етті – майлы және май құйрықтықойлардың сойыс салмағына құйрық майы қосылады – құйрықмайды малды сою кезінде бөліп алады да жеке өлшейді.

Сойыс шығымы дегеніміз — сояр алдындағы тірісалмақтың сойыс салмағына проценттік қатынасы. Бұл көрсеткішмалдың тұқымына, қоңдылығына, жасына, жынысына және т.бкөрсеткіштеріне байланысты 35-тен 60%-ке және одан жоғарымөлшерде ауытқып отырады.

Ұшаның марфологиялық құрамын анықтайтынкөрсеткіштердің бірі – еттілік коэффициенті. Еттілік,коэффициентін таза еттің (сұрпы ет) сүйек салмағына қатынасыарқылы анықтайды. Оны анықтау үшін ұшаны бөлшектеу қажет.Одан соң етті бөлігі ажыратылып, құрамды бөлшектері өлшенедіде, оған сәйкес есеп жүргізіледі. Мұнда бұлшық ет ұлпасыныңсүйек ұлпасына (бұлшық ет – сүйек коэффициенті) немесебұлшық еттің май ұлпасына қатынасы салмағын анықтау мүмкін.

Малдың жасына байланысты бұлшық ет, май, сүйекұлпаларының арақатынасы өзгеріп отырады. Май ұлпасы кешдамиды. Қой малдарында оның ерте дамуы тек тез жетілетінмалдарда ғана байқалады..

Майдың жиналуы қойларда белгілі бір ретпен жүретіндігіанықталған. Ең бірінші ол ішкі мүшелерде: бүйрек, ішек, қарын,одан кейін – тері асты майлары (құйыршақ түбінде, белде,

70

кеудеде) бұлшық ет аралық май, содан соң ғана бұлшық ет ішілікмай ұлпалары дамиды.

Тері асты майы ұшаны кеуіп кетуден сақайтын ұшанысуарушы деп аталатын май қабатын түзеді.

Бұлшық ет аралық ұлпалары жеке бұлшық еттераралығында дәнекер (байланыстырушы) ұлпа қабатындажинақталады.

Әр түрлі тұқымдарда май жиналу қатынасы менинтенсивтілігі ұшаның әр түрлі аймақтарында біркелкіемес.Қылшық жүнді тұқымдарда (арық құйрықты, қысқақұйрықты-ранан тұқымы). Мысалы, майдың көп бөлігі бүйрекмаңы мен ішекте, ал аз бөлігі – бұлшық ет аралығы және теріастында. Тері асты майы негізінен белде жиналады, ал олнеғұрлым ұша бойына тең орналасқаны жақсы.

Ет бағытына арнайы бағытталған қойларда май жекебұлшық ет іштеріне жиналады, ол еттің мраморлығы деп аталадыда, етке ерекше нәзіктік пен шырын береді.

Етті – майлы бағыттағы қой тұқымдарының май жинауқабілеті жақсы, оларда май негізінен құйрық аймағы менқұйыршықтың жағында жиналады.

Қозыларда іш майы ерте жаста жинала бастайды және олазықтандыру дәрежесіне байланысты. Егер азықтануы өте жақсыболса, қозылардың үш айлығында бүйрек аймағында майжиналады, ал азықтануы орташа жәрежеде – кештеу жиналады.

Сондықтан, май жинаудың дамуы мен тоқтауы малдыңжасына, тұқымына және азықтандыру жағдайына тығызбайланысты. Егер ұшаға 16-18 кг салмақта 25% жоғарыемес,оның ішінде тері асты — 13, бұлшық ет аралық — 10жәнебүйрек — 2% май жиналса тиімді болып саналад. Майқабатының қалыңдығы 16-18 кг салмақтағы ұша үшін арқадағыұзын бұлшық ет 3-3,5 мм, ал 20-25 кг ұша үшін — 4-5 ммболғаны жақсы.

Субөнімдер келесідей жіктеледі: а) етті—бауыр, жүрек,өкпе, диафрагма, өңешпен трахея, бүйрек,көкбауыр, еткесінділері, желін,тіл және ми; б) кілегейліе—қарын, летошка; в)жүнді—бас. Категорияларына байланысты субөнімдершығымына келесідей нормалар бекітілген:(малды аш ұстағаннанкейінгі тірі салмаққа %-тік қатынасы):

71

I категория: бауыр — 1, тіл — 0,3, ми— 0,15,ет кесіндісі —0,38, жүрек — 0,45, диафрагма — 0,32;

II категория: қарын— 1,4, калтык — 0,15, пикальді ет —0,1, өкпе — 0,8, көкбауыр — 0,2, тілсіз, мисыз бас — 3,6.

Өңделген субөнімдер шығымына орташа 9,5%, оныңішінде бірінші категория — 3,2%.

Ұша еттілігі арқадағы ұзын бұлшық еттің көлденеңаумақпен иылысуын («бұлшық ет көзшесі») байланысты. Етті –жүнді қозыларда ұшадағы бұлшық ет салмағы мен бұлшық еткөзшесі аумағы арасындағы жағымды байланыс (коррелеция)0,77—0,81құрайды. Сондықтан ұша еттілігін арқадағы ұзынбұлшық еттің көлденең қиылысу аумағы арқылы да анықтауғаболады. Арқадағы ұзын бұлшық еттің көлденең қиылысуаумағын бөлшектеуін, таңдалған ұша арқылыанықтайды.Арқаның ұзын бұлшық етін соңғы кеуде мен біріншібел омыртқасын көлденеңнен бұлшық ет құрылымы мен көлемінбұзып алмайтындай етіп, пышақпен ақырындап кеседі. Алынғанкөлденең кесіндіні прагментке (немесе қарындаш калькасына)салып, оған бұлшық ет контурын қояды, одан кейін алынғанконтур аумағын (см2) планиметрмен өлшейді.

Тез жетілетін етті қойлардың бұлшық ет көзшесініңаумағы меринос қой тұқымдарынан қарағанда көп.

Бұлшық ет көзшесінен басқа еттілікті анықтайтын И.Йетсомның (1970) еттілік индексін қолдануға болады.

Ол әр түрлі тұқымды қой мен қозылардың ұша ұзындығымен салмағының қатынасы және қоңдылық категориясы арқылыалынған. Сондықтан көрсеткіштегі жалпы еттілік коэффициентікилогамға тең, яғни, сондықтан ұзындықтағы орташа ұшаданберілген ұша ауыр немесе жеңіл.

Еттілік индексін есептеу үшін тоңазытылған ұша салмағы(немесе булы, бірақ бұл жағдайда ұша салмағынан 2% алыныптасталады). Ұша ұзындығын жұмсақ қаңылтыр өлшеуішлентамен немесе ұша ішінен қарын әне кеуде қуысы арқылыөтетін тік сызық бойынша арнаулы таяқпен өлшейді.

Жалпы еттілік индексі ет (бұлшық ет пен май) мөлщерін,яғни ұшадағы еттің оның ұзындығына қатынасын көрсетеді.Бірақ бұл индекс бұлшық еттің және майдың қандай мөлшердедамығандығын көрсетеді.

72

1 Тапсырма. 5.1.2 кестедегі тірі салмақпен қондылықкатегориясын, 5.1.3 кестедегі ет пен май шығымы нормасын, 5.1.4– кестедегі және I және II категориядағыа азықтық субөнімдергекіретін ұлпалар мен мүшелер шығымының нормасын пайдаланаотырып, 5.1.5-кестені толтырыңыздар.

5.1.2 кесте. Тірі салмақ және қоңдылық категориясы.

Тобы табыны

Өткізілді Жоғары Орташа Орташа

төмен Арық

өткізілгені,%

Тірісалм.кг

өткізілгені, %


өткізілгені, %


өткізілгені,%


Қошқарлар 12

40-

110-

6010

100100

-90

-90

--

--

Саулықтар 12

50-

75-

4040

6060

1050

5050

-10

-45

Еркектоқтылар

12

35-

70-

6030

6565

560

5050

-10

4040

Ұрғашытоқтылар

12

40-

60-

4040

5050

2060

4545

--

40-

5.1.3 кесте. Ет және май шығымының нормасы.

Мал түрі Қоңдылық категориясы Жоғары Орташа Ортадан төмен Арық

Ет Май Ет Май Ет Май Ет МайҚой

5.1.4 кесте. I және II категориядағы азықтық субөнімдергекіретін ұлпалар мен мүшелер шығымының нормасы

Субөнімдер Тірі салмағына % қатынасы ұсақ мүйізді қара (қой)

I категорияБауыр 1,0Тіл 0,22Ет кесіндісі 0,08Ми 0,15

73

Ет кесегі 0,38Жүрек 0,45Диафрагма 0,32Жиыны 2,60II категория0,15Қарын 1,40Өкпе Калтык

0,90

Көк бауыр 0,20Мисыз, тілсіз бас 3,60Жиыны 6,25Барлығы 8,85

5.1.5 кесте. I және II дәрежелі субөнімдер мен ет

шығымы

Тобы табыны

Өткізілген бас 1 бастың тірісалмағы

Жалпы тірі салмақ, кг

Жоғары

Орташа

Ортадантөмен

Арық

Жоғары

Орташа


Арық

Жоғары

Орташа


Арық

Қошқарлар

1

2Саулықтар

12

Еркектоқтылар

12

Ұрғашытоқтылар

12

Былтырғыұрғашытоқтылар

12

Былтырғы

12

74

жылғыеркектоқтылар Жиыны

3 Тапсырма. Базар құнын ала отырып, сатылатын қойетінің жалпы құнын анықтаңыздар.

Жоғары – теңге Орташа – теңгеОрташадан төмен – теңгеАрық – теңгеI-категория – теңге II-категория – теңге.


1. Қой малдарының ет өнімділігінің негізгі көрсеткіштерінатаңыз.

2. Қой малдарының қоңдылық категориясына сипаттамаберіңіз және атаңыз.

5.2 Тақырып. Қой еттілігін тірі кезінде бағалау. Сабақ мақсаты.

Қойдың еттілігін тірі кезінде бағалап үйрену.

Арнайы жасалған (ВИЖ) әдістемеге (1978) сәйкес қоймалының еттілігін бағалауды келесі шкала бойынша жүргізугеболады.

5.2.1 кесте. Қой малының ет өнімділігін тірі кезінде бағалыушкаласы.

Көрсеткіштер Максимальды балл

Коэффициент

Жиынтықбалл

Сояр алдындағы тірі салмағы (өз жасы ментұқымы үшін ірі мал)

5 5 25

Алдыңғы бөлік (жауырыны көрінбейді,бұлшықеттерімен жақсы жабылған, кеудесі

5 3 15

75

толық, домалақ және алдыға қарай жақсышыққан, аяқтары тік, жақсы қойылған) Дене бөлігі (кеуде жасушалары терең, кең,қабырғалары дөңгелене ойысқан, ұзын жәнебұлшықеттерімен жақсы жабылған, арқасымен белі тік, жалпақ және бұлшықеттерменжақсы жабылған)

5 4 20

Артқы бөлік (сегізкөз толған, түзу, жалпақ,ұзын, саны толысқан, жалпақ, иілуі терең,аяқтары тік, мықты, кеңінен қойылған)

5 5 25

Конституция (қоңдылығы мен еттілік пішіні)Қоңдылығы жоғары, мал пропорционалдысәйкес, еттілік пішіні жақсы байқалады

5 3 15

Қойлардың еттілігін экстерьерлік балдық бағалаумен қатардене тұрқы индексі: дене жалпақтығы, кеуде-жамбас жәнешоқтық биіктігінің артқы бөліктің жартылай орамына қатынасымен сәйкестігі бойынша да бағалауға болады. Әсіресе, сүйектілікиндексін дұрыс пайдалану қажет. Мәселен, қою жүн, қалың жәнеболбыр тері алдыңғы сирақ ойпағына сүйек салмақтылығыкөрінісін береді, ол жалаңаш сирақты малдарда керісінше тығызтерілі сүйек өте жұқа болып көрінеді.

7 және 18 айлық ересек тоқтылардың ет өнімділігінің негізгікөрсеткіштері мен дене өлшемдері арасындағы байланысты білунегізінде келесідей корреляциялық коэффициенттер бекітілген.

5.2.2 кесте. Еркек тоқтылардың ет өнімділік көрсеткіштерімен өнімдер корреляция коэфициенті.

Етөнімділігініңкөрсеткіштері

Шоқтықбиіктігі

Кеудетереңдігі 7 айда

Кеудеені

Кеудеорамы

Сербекені

Кеуденің қиғашұзындығы

Жіліншікорамы

Салмағы:Сояралдындағы

0,66 0,44 0,36 0,51 0,46 0,79 0,44

Ұша 0,63 0,33 0,38 0,60 0,63 0,69 0,44Іш май 0,48 -0,15 -0,003 0,10 0,18 0,29 -0,14Сұрлы ет 0,60 0,28 0,38 0,58 0,54 0,66 0,42Сүйек 0,49 0,53 0,37 0,51 0,69 0,59 0,34

76

Сойысшығымы:

0,06 -0,22 0,06 0,24 0,36 -0,12 -0,03

Салмағы:Сояралдындағы

0,11 0,48 0,41 0,76 0,07 0,06 -0,15

Ұша 0,080,28

0,32 0,26 -0,04 0,19 0,15

Іш май -0,10 -0,41 -0,23 -0,15 -0,29 0,72 -0,007Сұрлы ет 0,13 0,36 0,51 0,41 -0,002 0,04 0,22Сүйек 0,02 0,52 0,47 0,16 -0,003 0,34 0,02Сойысшығымы:

-0,02 -0,22 0,11 -0,51 -0,14 0,22 0,34

Жеті айлық жаста ет өнімділігі көрсеткіштерімен (сояралдындағы тірі салмақ, ұша салмағы, сұрлы ет, сүйек) шоқтықбиіктігі, сербек ені және дененің қиғаш ұзындығы аралығындафенотиптік корреляция неғұрлым жоғары.

Ал 18 айлық жаста салыстырмалы түрде жоғары байланысеттіліктің ненгізгі көрсеткіштері мен кеуде өлшемдері арасындабайқалады. Сол корреляция коэффициенттерінің жоғарылуынемесе төмендеуі жасқа байланысты әр түрлі ұлпаларменмүшелердің біркелкі емес интенсивтілікте дамуыментүсіндіріледі. Сондықтан нақты бір жаста малдың ет өнімділігінсипаттайтын өлшемдер болса, басқа жаста басқа өлшемдерменсипатталады.

Тірі салмақ пен ұша салмағы (r=0.87), тірі салмақ пен сұрлыет. (r=0.85) тірі салмақ пен сүйек (r=99) аралықтарына дұрысжағымды корреляция коэффициенттері қойылған.

Етті-жүнді қой тұқымдарында тірі салмақ: дененің қиғашұзындығы және кеуде орамы өлшемдерімен, тығыз байланысты.Корреляция коэффициенті кеуде орамы мен тірі салмақ арасында0,78, ұша салмағында 0,77, сүйекті ет салмағы арасында 0,60құрайды.

Малдың тірі кезінде еттілігін бағалау, атап айтсақ, ұшаныңсойыс шығымын анықтау үшін, жинақылық (компактность) (ж)индексін пайдалануға болады:

Ж=тірі салмақ х 100:дененің қиғаш ұзындығы х кеудеорамы)

Қойлардың қоңдылығын бұлшық еттің дамуы мен астымайының жиналуы бойынша көзбен немесе ұстап көру арқылыанықтайды.

77

5.2.3 кестеде малдың қоңдылығы мен прекос қойтұқымының тірі салмағы мен сойыс салмағы арасындағы тығызбайланыс көрсетілген.

5.2.3 кесте. Малдың қоңдылығы мен прекос қой тұқымыныңтірі салмағы мен сойыс салмағы арасындағы тәуелділік.

Қоңдылығы Тірі салмақ, кг Ұша салмағы, кг Ұша шығымы, %Ортадан жоғары 45,8 21,5 46,9Орташа 43,5 19,5 44,7Ортадан төмен 40,5 17,0 41,9Арық 36,6 14,6 39,8Орташа 42,2 19,0 45,1

Ұшаның мұндай сапалы мінездемесі сойыс үшін малдыңжастық, жыныстық және тұқымдық ерекшеліктерін ескермейді.

Ең жоғары сапалы қой етін 9 айлық жас малды сою арқылыалуға болады; ұша салмағы малдың жасына байланысты 12-23 кг-ды құрайды.

«Бұлшықет көзшесі» асты май қалыңдығы 2 мм-ден төменемес және 5 мм-ден аспауы керек; ұшаның бір жағындағы майқалыңдығы 12-ші қабырғада 8-10 мм-ді құрайды; Ол ұшадағымайдың түзілуі 24-26%, сүйек 20%-ке дейін болады.

Ұшаның морфологиялық құрамы қойдың тұқымына,жынысына,жасына және қоңдылығына байланысты. Қозыұшаларында ересек малға қарағанда ет пен май аз, сүйек көпболады. Мал қондылығы жоғарылаған сайын май мен ет бөлігіжоғарылайды да, сүйек салмағы азайады. Қондылығы орташамалдың ұшадағы май түзілуі ортадан төмен қоңдылықтағыменсалыстырғанда мөлшермен 2 есеге артық болса, ортаданжоғарыда ол 3 – еседен жоғары мөлшерде артық. Сол уақыттанеғұрлым құнды арқа – жамбас және артқы бөлік, кеудебөліктерінің шығымы артады.

Қой етінде 53-72 % - дейін су, 28-47 % дейін құрғақ заттарболады. Қой қондылығы жоғарылаған сайын құрғақ зат, әсіресе,белок пен май көлемі артады. Ұшадағы майдың артық мөлшерікөп сұранысқа ие болмай қалады.(5.2.4. кесте).

78

5.2.4. кесте. Қой малының етінің химиялық құрамы.

Қондылықкатегориясы

Түзілуі, % Энергетикалыққұндылығы,ккал/кДж

Су белок май күл

Жоғары 52,9 15,3 31,0 0,8 351/1470Орташа 67,6 16,3 15,3 0,8 203/850Ортадан төмен 69,3 20,8 9,0 0,9 164/687Қоз еті 68,9 16,2 14,1 0,8 192/803

Еттің химиялық құрамы мен бұлшықеттің салыстырмалысалмағы арасындағы жоғары корреляция (байланыс) белгілі бірдұрыстықта еттегі май мен белок түзілуін есептеуге, ұшаныбөлшектеу мен химиялық анализге орта үлгіні алмай – ақ,қуаттылығын білуге мүмкіндік береді. Арқаның ұзынбұлшықетінің көлденен қиылысу аумағы, ұшаның етті бөлігініңшығымы жоғары болатындығы анықталған дұл көрсеткіштерарасындағы корреляция коэффициенті 0,62 – 0,92 тең. «Бұлщықеткөзшесінің» көлденең қиылысын ұзын бұлшықет аймағынажіберу көмегімен, малдың оң жағындағы бірінші беломыртқасының көлденен сабағынан анықтайды. Инені көлденен– қабырғалық омыртқа сабағының түбіне дейін енгізу қажет. Бұл– «бұлшықет көзшесі» тереңдігінің көрсеткіш. Оның енінсызғыш көмегімен бірінші бел омыртқасы сабағының өстікшетінен көлденен – қабырға сабағы аяқталатын ұзын бұлшықетшетіне дейін анықтайды. Ені мен ұзындығының көбейтіндісін«бұлшықет көзшесі» аумағын береді.

Қойдың прекос ұқымы үшінжеке сүйектер салмағы менқаңқа салмағы арасында жоғары корреляция анықталған.«Бұлшықет көзшесі аумағы» мен ұша салмағы арасындағыкорреляция коэффициенті 0,975, ет салмағында 0,852, сүйексалмағы арасында – 0,825.

Еттің орта үлгісінің химиялық құрамы мен жеке бұлшықетсалмағы қатынасы бойынша белгілі бір мөлшерде өзара байланысбар.

1 Тапсырма. Бұлшықет салмағы мен еттің химиялыққұрамы арасындағы корреляция коэффициентін есептеңіздер.

79

2 Тапсырма. Кесте мәліметтерін пайдалана отырып,қойдың тірі кезіндегі ет өнімділігіне баға беріңіздер.


1. Ұшаны бағалау қалай жүргізіледі?2. Қой еттілігін бағалауды қалай жүргізіледі?3. Қойдың еттілігін бағалау үшін корреляциялық

байланыстарды білу қажет.

5.3 Тақырып. Етті тауарлық бағалау мен таңбалауСабақ мақсаты.Стандартқа сай ұшаны бөлшектеу мен етті тауарлық

бағалауды үйрену.

Жас малдың еті қызғылт, ересектерінікі – ашық – қызылданқызыл түске дейін, ал кәрі қойдың еті- қою (қошқыл) қызылболады. Бордақылаған малдардың тері асты майы өте жақсыдамиды, бел бөлігінде, бүйрек аймағында, етті – майлы қойлада –құйыршық негізінде (құйрық) көп мөлшерде жиналады.

Ет комбинаттарында немесе сою пунктерінде сату жәнеөңдеуге жіберілетін әрбір ұшаға, еттің жарамдылығы менктегориясы анықталғандығын білдіретін, жуылмайтын азықбояуынан таңба (штамп), қойылады.

Бірінші категория диаметрі 40 мм домалақ таңбаменбелгіленеді. Бірінші категориялы қой еті ұшасына бес таңба:жауырын мен жаңбас бөлігінің екі жағына әрқайсысына бір –бірден және бір таңба оң жақ кеудесіне соғылады.

Қой етінің екінші категориялы қоңдылықты жан – жағы 40мм ұзындықтағы төртбұрышты таңбамен белгілейді. Екіншікатегориялы қой етіне 4 таңба: ұшаның екі жағына да жауырынмен жамбас бөліктеріне бір – бірден қойылады.

Бірінші және екінші категория талаптарына сай емес қойетін, арық категорияға жатқызады. Ондай еттер сатуғажіберілмей, азықтық мақсаттағы өнеркәсіптік өндеу үшінпайдаланылады және ол 45 50 50мм көлемдегі үшбұрыштаңбамен белгіленеді. Таңба ұшаның бір жағына ғана жауырын

80

бөлігіне қойылады. Қоңдылық таңбасының оң жағына 30ммбиіктіктегі ППштампы болуы шарт.

Ұшаның ет категориясы Мемл. Ст. 1935-55 «Ұшадағы қойжәне ешкі еті» талабына сәйкес бағаланады.

5.3.1 кесте. Қой ұшасының қоңдылық категориясы.

Ет категориясы МінездемеБіріншікатегориялы қойеті

Бұлшықеттері қанағаттанарлық дамыған, арқа мен шоқтықаймағында өстік омыртқа сабағы аздап бөлінеді, тнрі астымайы ұшаның арқа және сәл бел бөлігін жұқа қабықпенқаптайды; қабырға, сегізкөз аймағы және жамбастыңшығыңқылығы рұқсат етіледі.

Екіншікатегориялы қойеті

Бұлшықеттері әлсіз дамыған, сүйектері анық білінеді, ұшаныңжоғарғы жағының кейбір орындарында өте жұқа қабаттүріндегі онша білінбейтін май жиналады, кейде болмауы дамүмкін.

Қой етін жекелеп сату орындарына ұша құйрығымен,аяқтары жеке (жіліншік пен тұсау буынсыз) ұша ішіне салынғанбүйрек пен бүйрек маңы майымен бірге тұтастүрде түседі. Сатуғақұйрықсыз ұшалар, ал өнеркәсіптік өңдеу үшін – бүйрек жәнебүйрек маңы майсыз ұшалар рұқсат етіледі.

Әрбір ұшаны 6 бөлікке бөледі (5.3.2. кесте), ол екі: біріншіжәне екінші (мемл. Ст. 7596-81) аудалық сорттарға бөлінеді. % -пен еттің орташа шығымы: бірінші сорт – 92, екінші – 8.

5.3.2. кесте. Қой ұшасын бөлшектеу сипаттамасы.

Бөлшектер Сорт Ұшасалағындағымөлшерініңшығымы%

Бөлшектің азықтық маңызы

Сан –жамбастық

бірінші 28,0 Шашылық, плов, қақтау, қуыруүшін; жамбас – сандық бөлік –нағыз шницель үшін; бел бөлігінңтаза еті – эскалоп, нағыз жәнеұрылған шницель үшін

Белдемелі бірінші 22,0 Көже, рагу, палау үшінЖауырын -аралық

біпінші 43,0 Нағыз және ұрылған котлетүшін;еті – нағыз және ұрылған шницель

81

үшінҚол еті екінші 3,1 Сорпа үшінКесінді екінші 1,5 Сорпа үшін Сан еті екінші 2,4 Сорпа үшін

Еттің сорттық құрамын Мемл. Ст. 7596-81 сәйкес ұшаныбөлшектеу негізі бойынша анықтайды (5.3.1).

5.3.1. Сурет. Ұшаны бөлшектеу сызбанұсқасы.1 — сан - жамбастық; 2 — белдемелік; 3 — жауырын –

аралық (кеудесі мен мойнын қоса); 4 — кесілгені; 5 — қол еті; 6— сан еті.

Ұшаның морфологиялық құрамы оның негізгі

бөліктерінің: бұлшыұет, май ұлпасы, сүйек қатынасыменсипатталады. Ұшаның бұл негізгі бөліктерінің қатынасы оныңазықтық құндылығына жағдай жасайды және тұқымына, жасына,жынысы мен малдың қоңдылығына байланысты.

Тапсырма. Ұшаның суретін салып, сорттық бөлшектенуінкөрсетіңіздер және I, II сортқа жататын ұша бөлшектерінжазыңыз.


1. Қой малдарының қандай қоңдылық категорияларынбілесіз.

2. Етті тауарлық бағалау қалай жүргізіледі. 3. Еттің бірінші және екінші категориясын қалай белгілейді.

82

5.4 Тақырып. Ет ақаулары Сабақ мақсаты. Етте кездесетін әртүрлі микроорганизімдермен танысу.

Ет микроорганизімдердің дамуы үшін жақсы қоректік ортаболып табылады. Ол микробтардың әсерінен тез шіруі мүмкін.

Ет өнімдерінде микроорганизімдерің үш тобы кездеседі. Бірінші топқа ет және ет өнімдерін шірітетін (шіріткіш

микробтар мен зең) микроорганизімдер жатады. Екінші топ микробтарын ауру тудыратын, адам немесе

жануар организіміне еніп, онда көбейетін немсе әртүрлі аурутудыратын бактериялар құрайды. Мұндай микробтарға сапа,туберкулез, бруцелез, сібір жарасының бациллалары және т. б.бактериялар жатады.

Үшінші топқа жануарлар организімінде болатын, бірақадамдарда азықтық улануды тудыратын бактериялар жаьады.

Микробтар жасуша пішіндеріне байланысты үш негізгітопқа бөлінеді: шар тәрізді, таяқша тәрізді, және иректелген.

Шар тәрізді бактериялар коккалар ең қарапайым жәнекөбірек тараған пішінді болып келеді. Бұл тұқымдасқа жататынбактериялар жасушалардың орналасуына байланысты:микрококкалар, стрептококкалар, тераккокка, және сарциналардеп туыстарға бөлінеді.

Микрококкалар дұрыс шар тәрізді пішінді болып келеді,бөліну кезінде жалғыз, жұппен немесе ретсіз топпен орналасады.Микрококкаларға жағымды жағдай туған уақытта ет және басқада сойыс өнімдерін кілегей тәрізденіп, олардың көгеріп шіруінеәкеледі.

Стрептококкалардың жасушалары сәл созыңқы пішіндіболады, олар тек бір бағытта қысқа немесе ұзын шынжыртәрізденіп бөлінеді. Коккалар көбінесе шынжырда жұппенорналасады. Стрептококкалардың көп тарағантүрлері көбінесеқабыну процесстерін, шіру және жалпы асқынуды тудырады.

Сарциналар – үш бағытқа бөлінетін, куб пішінді түрдеорналасқан коккалар.

Таяқша тәрізді бактериялар әр түрлі ұзындықтағысозылыңқы пішінді жасушалардан тұрады.

83

Таяқша тәрізді бактерия тұқымдастарын спора жасушасыішінде спорасыз таяқшалар (бактериялар) мен споалы таяқшалар(бациллалар) түзу қабілетіне байланысты бөлінеді.

Барлық дерлік бактериялар оттегі болған жағдайда дамуғақабілетті, яғни аэробтар.

Бактерияларға азықтық улануды тудыруға қабілетті ішек таяқшаларыжатады; паратифозды таяқшалар, еттен улануға себепкер болады; шірітутаяқшасы (протей), сонымен қатар, көптеген ауру тудырушы микробтарадам және жануарларда да ауру тудырады.

Бациллаларға анаэробтар (оттегісіз дамитын микробтар)жатады. олар топырақта көп тараған.

Анаэробтар көбінесе ет және ет өнімдері топырақпенластанған жағдайда кездеседі. кейбір анаэробтар ауыр азықтықулануды тудырады, тіпті өлім-жітімге ұшыратады. (мысалы,бацилла ботулинус – өте күшті токсин түзеді). микробтардыңирек пішініне (ұзындығы енінен үлкен) вибриондар, спириллаларжәне спирохеттар жатады.

Еттің көгеруі жиі кездеседі. Көгерудің (зеңденудің)бастапқы дамуы болып спора табылады, олар өсу кезінде бірнемесе бірнеше ұзарып, бұтақталатын жан-жағына сабақталатын,өскіндер береді. бұл бұтақталған өскіндер жіп болып өріледінемесе оларды гифтер деп атайды. Осы аталған гифтер жай көзгекөрінетін саңырауқұлақшалар немесе лицелин түзеді. оныкөбінесе зеңдену (көгеру) деп атайды. Мицелин белгілі бір дәрежеде дамығаннан кейін,конидиеносцалар (кониди түзушілер) деп аталатын тұқым түзушімүше түзе бастайды, соңында конидия деп аталатын көпмөлшерлі споралар түзеді. Зең саңырауқұлақтары спораларының әр түрлі орналасуерекшелігіне байланысты әр түрлі қатардан тұрады. Зеңдер микробтарға қарағанда сыртқы орта жағдайын оншаталап етпейді. олар неғұрлым төменгі температурада тұзы өтежоғары, қышқыл ортада дамиды. сондықтан олар тоңазтқыштағыжәне қақталған еттерде кездеседі. Зең саңырауқұлақтарымикробтар дамуына жағымсыз орталарда дамиды. Зең етке терең енбейді және оның шіруін туғызбайды, алайдаеттің құрамы өзгеріп, кей жағдайда азыққа жарамсыз болады. Адам немесе жануарлар организмінде өмір сүреті, көбеюгеқабілетті және қалыпты жағдайды бұзатын микробтардыпатогенді немесе ауру тудырушы деп атайды. олар бөлетін

84

токсиндер өте улы болады. Мәселен, 1 г өте улы стрихнина – 10адамды улауға қабілетті, ал 1 г сіреспе токсині – 4000 астамадамды улайды. Бірыңғай микробтар, мысалы, бацилла ботулинус - өзі көбейгеназығына еркін (бос) токсин (экзотоксин) бөледі; ал басқалары,мысалы, паратифозды бактериялар токсинді ерігеннен жәнеөлгеннен кейін (эндотоксин) бөледі. Токсиндердің бірыңғай түрлері тек жүйке (нерв) жүйесін(ботулизм, сіреспе токсині), ал басқалары – ас қорыту мүшелерін(етпен уланған жағдайда салмонеллез немесе микробтарынантүзілетін токсиндер) зақымдайды. Кей жағдайда организмге енген патогенді микробтар зақымкелтірмейді. Ондай организмдерді бацилла тасушылар депатайды. Олар азықтық улануды таратады, сондықтан, бациллатасушыларды азықтық мекемелерге жібермейді.

Азықтық улануды туғызатын бактериялардың салмонеллтобын, сойылған малды зақымдау кезінде уақытында табу зормаңызға ие. Сальмонеллалар бактериялардың үлкен тобынқұрайды; сойылған малдарда көбінесе, Гертнер, Бреслау жәнесуифестифер таяқшалары кездеседі.

Көптеген зерттеулерге сальмонелл тобындағы бактерияларбарлық жағдайдың 90% жуығына етпен уланудан болатындығындәлелдейді. Улану көзі болып, ауру немесе еріксіз сойылған малеті табылады. Мұндай жағдайда зақымдалған ет дәмі иісі, жәнесыртқы түрі бойынша күмән тудырмайды. Ал сау малдардың етісойылғаннан кейін дұрыс сақталмағаннан және кеміргіштермен,шыбындармен ластанған және т.б. жағдайларда зақымдануымүмкін. Азықпен улану кейде өлім-жітімге ұшыратады.

Барлық сальмонелл тобындағы бактериялар спора түзбей-ақкөбейеді, пішіні таяқша тәрізді болады.

Сальмонелл тобындағы бактериялармен зақымданған ет,ветеринарлық-санитарлық тексеру талаптарына сай, ашықкотелдарда 2,5 сағат ішінде немесе жабық ыдыста 2 сағатта буқысымында (алынған ет 2 кг салмақта, 8 см-ден қалың болмауыкерек) тексерілуі тиіс. Осы бактериялармен зақымданған ішкімүшелерді техникалық мақсаттағы өңдеуге жібереді.

Протеус бактериялары ішек таяқшаларына қарағанданеғұрлым қауіпті. Олар ет қалыңдығында азықтық улануды

85

тудыратын улы өнімдер түзеді. Протеусті өнім шіріген кездекезде ғана көруге болады.

Азықтық улануды сонымен қатар, Морган таяқшалары датудыруы мүмкін, ол ішекте кездеседі. Санитарлық режимбұзылған жағдайда ол азықтық өнімдерге түсуі мүмкін.

Етпен уланудың тағы бір себепкері болып табылатын –сарғыш стафилакокк.

Топырақтың беткі қабатында бацилла ботулинус кездеседі.Көбінесе оны ауыл шаруашылық малдарының фекальдісалмағынан және кейде адамнан кездестіруге болады.

Бацилла ботулинус ұлпаларда өмір сүре алмайды, ол теказықтық өнімдерде көбейеді де, уландыруды туғызатын, көпжағдайда өлімге әкелетін күшті токсин бөледі. Бұл токсин әсерету күші бойынша сіреспе токсиннен 25 есе асып түседі. Микробтарының көп таралуына қарамастан, ботулизм ауруысирек кездеседі, өйткені, оның споралары зиянсыз, тек токсиніғана қауіпті, ол организмде емес, қолайлы жағдай туған тамақөнімдерінде кездеседі. Бацилла ботулинус токсині 15-25 мин аралығында қайнатқанжағдайда бұзылады. Асқазан сөлінің қышқыл ортасы токсинніңәсерін күшейтеді. Токсинді жарық пен ауа тез бұзады, ал жарықпен ауа болмаған жерлерде токсин 4 жылға дейін сақталады.Сонымен қатар, ботулиндік токсинді алкоголь бұзады жәнетұндырады. 10%-тік NaCl ерітіндісі ботулинус таяқшасының өсуімен токсин түзілуін тоқтата алмайды.

Тапсырма. Шар тәрізді, таяқша тәрізді жәнебактериялардың суретін салыңыздар.


1. Микрококка, стрептококка, тетракокка және сарциналарғасипаттама беріңіздер.

2. Патогенді микробтарға сипаттама. 3. Азықтық улану нені тудырады?4. Бацилла тасушылар жөнінде не білесіздер?

86

VI Қой бонитировкасы6.1 Тақырып. Биязы, биязылау және етті-майлы қой

бонитировкасы. Сабақ мақсаты. Әр түрлі өнім бағытындағы қой малдарына жеке және

класстық бонитировка өткізуді ұйымдастыруды үйрену жәнемалдардың конституциясын, өнімділік және экстерьерлік сапасынбағалаудың тәжірибелік жетістіктерін меңгере білу.

Бонитировка — малды конституциясы, экстерьері менөнімділігі бойынша кешенді бағалау. Мақсаты - өте жақсымалдарды одан әрі дамыту, нашарларын жарамсыздыққа шығару.Бонитировканың екі түрі қолданылады: жеке және класстық.

Жеке бонитировкаға: асыл тұқымды қошқарлар (негізгі,қосымша және сынақшы); асыл тұқымды шаруашылықтағыселекциялық топтағы саулықтар мен қошқарлардан алынған,ұрпағының сапасы бойынша тексерілетін барлық төлдер; басқашаруашылыққа сатылатын және негізгі отарды жөндеугеарналған барлық асыл тұқымды еркек тоқтылар кіреді. Жекебонитировкалау кезінде малды бағалаудың барлық көрсеткіштерібонитировкалық кілтпен белгіленіп, арнайы журналға жазылады.

Кластық бонитировка — жекелегенмалдардың сапасынжурналға жазуды жүргізбейді, олардың тұқымдық,конституционалдық және өнімділік сапасын эксперттік бағалаунегізінде сәйкес келетін бонитировкалық класқа жатқызу арқылыжүргізіледі. Кластық бонитировкаға тауарлық фермадағы барлықмалдар, асыл тұқымды шаруашылықтағы – жеке бонитировкағаенгізілмеген барлық қой малдары кіреді.

Кластық бонитировка негізіндегі сұрыптауды топтық немесекластық деп атайды. Ол жекелеп жұп таңдауды өткізугемүмкіндік бермейді,тек топтық немесе кластық жұп таңдаудыжүргізуге болады.

Бонитировка мерзімі. Негізгі бонитировканы малды әріқарай пайдалану мақсатында, негізгі бонитировкалау белгілерітолық көрінгенде және басты өнімділік түріне дұрыс баға беругемүмкіндік туған мерзімде, оның өмірінде бір-ақ рет жүргізіледі.Сондықтан, осыған орай, қой шаруашылығы бағыттарынабайланысты малды бағалаудың әр түрлі мерзімдері бекітілген.Биязы және биязылау жүнді қойларды бірінші қырқу алдында,

87

көктемде 1 жасында бонитировкадан өткізеді. Қойшаруашылығында елтірі бағытындағы қозыларды 1-3 күндікжасында, тондық бағыттағы қой шаруашылығында жас малды 8-9 айлық жасында бағалайды.

Аталған бонитировкалаудың негізгі мерзімінен басқа, асылтұқымды шаруашылықөтарда малдың ерте жас шамасында дақосымша бонитировкалауды өткізеді. Ол малдың дамуы жөніндетолық мәлімет алуға және қой малын асылдандыруға пайдаланукеректігін, қайсысын етке бордақылауға жіберу керектігін ертеанықтауға мүмкіндік береді. Биязы және биязылау жүндіқозыларды көбінесе, енесінен бөлер алдында және 15-20 күндікжастарындақосымша бағалайды. Осы уақытта малдарды мұқиятбағалау оларды әрі қарай пайдаланудың қосымша қорытындысыүшін маңызды. Қозыларды 15-20 күндік жасында бағалау оныңдамуында, денсаулық, жүн жабынының жағдайында кемшіліктіңбар-жоғын анықтайды. Енесінен бөлу кезінде бағалау жасмалдың коеституционалды-өнімділік көрсеткіштерініңқаншалықты көрінетіндігін байқатады, ол бойынша жөндеу дмесептеуге болады.

Роман қой тұқымының қозыларын негізгі бонитировкадан(8-9 айлығында) бұрын енесінен бөлер кезінде (90-100 күнде)дамуын, тірі салмағын, типтілігін, жүн жабыны бояуындаақаудың бар-жоқтығын бағаласа, қозы жүнін қырқу алдында (5-6айда) дамуы мен тондық сапасын бағалайды.

Құйрықты ұяң және қылшық жүнді қойлардыбонитировквлауды алғаш бір жас шамасында көктемгі қырқыммен сапасы бойынша жүргізсе, соңғысын күз мезгілінде, 18айлық жас шамасында тірі салмақ, жалпы көктемдік және күздікжүн қырқымы мен сапасы бойынша өткізеді.

Асыл тұқымды аталықтарды жыл сайын,конституционалды-өнімділік көрсеткіштері қаншалықтысақталғандығын тексеру үшін бағалап отырады. Егер негізгібонитировкадан ауытқулар байқалса, оны пайдалану жоспарынаенгізу жасайды.

Бонитировканың негізі – малды, оның конституциясы,экстерьері және өнімділігі бойынша бағалаумен аяқталады. қоймалдарын олардың негізгі өнімділік белгілері толық көрінгенуақытта бағалайды. Бонитировка нәтижесі: малдың асылтұқымдық құндылығын анықтау үшін негізділік береді. Осыған

88

сәйкес, кез келген қой тұқымын олар алғаш шағылысқа бараралдында бонитировкалау қажет. Көп жағдайда негізгібонитировкадағы бағалау көрсеткіштері жасына байланыстыөзгермейді, сондықтан оларды өмірінде бір рет қанабонитировкадан өткізеді. Жеке селекциялық жұмыс үшінтаңдалған асыл тұқымды малдар негізгі бонитировкадан кейін де,жыл сайын бағаланады, ол малдың селекциялық топта алдағыуақытта да пайдаланылуына байланысты, белгілерінің көрінудәрежесін айқындау мақсатында жүргізіледі.

Тәжірбиеде бонитировканың екі түрін: жеке және кластықтүрлерін пайдаланады. Жеке бонитировкалау кезінде малдыңэкстерьерлік, өнімділік және басқа сапаларының барлықкөрсеткіштерін журналға жазып (жеке-жеке малдың) малға жекенөмір салады, ол жеке селекциялыұ жұмысқа арналмаған барлықмалдар кластық бағалаудан өтеді. Малдарды класқа бөлу негізіоның конституционалды-өнімділік ерекшеліктері бойынша әртүрлі екендігін көрсетеді. Кез келген тұқымның дамуына солжердің табиғат жағдайы мен өнім беруіне қолайлы болса, оларөсіруге ұнамды тип малы ретінде саналады.

Елтірі бағытындағы қой тұқымынан басқа, барлық қойтұқымдары кластарға бөлу принципі келесідей:

Шаруашылықтық – пайдалы белгілер кешені бойыншаұнамды типке сәйкес келетін тұқым немесе буданды тобын Ікласқа жатқызады. Бұл кешендегі маңызды белгілерге –конституция типі, малдың дене бітімі пішіні мен көлемі, жүнқырқымы мен сапасы жатады.

Кешенді белгілер бойынша І класс талаптарына сәйкескелмейтін барлық малдар, селекция жұмысы үшін құнды емесмалдарды ІІ және ІІІ класқа бөледі. Олардың біреуін еттілікбелгілері онша дамымаса, жүнді титі малдарға жатқызады.

Асыл тұқымдық жұмыс үшін құнды емес, экстерьеріндеақауы бар, конституциясы шамадан тыс дамыған және өнімі өтетөмен малдарды асылдандыру жұмысынан алынып, отарданжарамсыздыққа шығарады.

І класс сапасынан да жоғары малды элита тобынажатқызады. Элитаға бөлудің басты мақсаты – асылдандыружұмысында жоғары сапалы асыл тұқымды мал тобын құрып,олардан құнды ұрпақ алу болып табылады.

89

1 Тапсырма. Қойларды бонитировкалау нұсқаулығынпайдалана отырып, биязы биязылау, етті-майлы малдарғаарналған бонитировкалау кілтімен танысыңыздар.

2 Тапсырма. Қойларды бонитировкалау нұсқаулығынпайдалана отырып, биязы, биязылау етті-майлы қой малдарыныңәр түрлә кластарының сипаттамасымен танысып, жекебонитировкалау кілтін мөлшерлеп жазып үйреніңіздер.

3 Тапсырма. Карточкалар бойынша әр түрлі өнімбағытындағы қойлардың бонитировкалық класы мен олардыасылдандыру маңызын анықтаңыз.


1. Бонитировкалау кілтіндегі жүн қоюлығы мен еттікформаны айқындау дәрежесін түсіндіріңіз және белгілеңіз.

2. Бонитировкалау кілтіндегі жүн иректілігін айқындаудәрежесін түсіндіріңіз және белгілеңіз, сонымен қатар жүнұзындығын өлшеу орны мен әдісін көрсетіңіз.

3. Жүн талшығын жіңішкелігін анықтау орны мен әдісінкөрсетіңіз және бонитировкалау кілтіндегі жүннің біркелкілікдәрежесін түсіндіріп, белгілеңіз.

4. Қойларда тірі салмақ қандай жаста анықталады. 5. Қырқылған кір және таза жүн, таза жүн шығымы қалай

анықталады. 6. Бонитировкалау кезіндегі биязы, биязылау етті-майлы қой

кластарына сипаттама беріңіз.

6.2 Тақырып. Каракөл қозыларының бонитировкасы Сабақ мақсаты.

Каракөл қозыларына арналған бонитировкалау нұсқаулығыбойынша, асыл тұқымдық жұмыс негізін, каракөл қозыларыелтірісі типтерінің көлемі мен иректілік пішінін оқып, үйрену.

Каракөл тұқымы негізінен: - әр түрлі түсі бойынша: қара, сұр, көк, сұрғылт, қоңыр,

қызғылт, ақ болады; түрлі түсті каракөл қойлары өз кезегіндетүстері мен реңдері бойынша бөлінеді;

90

- елтірілік тип: жакеттік (қаламгүл бұйра жіне ірібұршақ); (жалпақ, бұйра), қабырғалы (қабырға немесе қырлыбұйра және жай бұйра) және кавказдық (иректілігі өсіп кеткен іртүрлі пішінді);

- тұқым ішілік, заводтық және конституционалдықтиптер, заводтық аталық із бен аналық ұя;

- асыл тұқымдық (элита және І класс) жәнепайдаланушы (ІІ класс және басқа) болады;

Каракөл шаруашылығында малдарды сұрыптау қозыларды1-2 күндік жасында бонитировкалау кезінде жүргізіледі.Қошқарлар мен саулықтарды ересек жасында қосымшаұрпағының сапасы, дамуы мен конституциясы бойыншабағалайды. Қозыларды сұрыптау кезінде: жынысы, түсі, өңі жәнетүрі; елтірілік типтері ені бойынша бұйра көлемі (ұсақ – 4 ммдейін, орташа – 4-8 мм дейін, ірілері – 8 мм жоғары); типі;пішіні; бұйра ұзындығы; тығыздығы; шаш қоюлығы; шаштыңжібектілік сипаттамасы; жылтырлығы; сурет нақтылығы; басаяқтары мен қарын жүн өсуі; қозының тірі салмағы,конституциясы; дамуын ескереді.

1 Тапсырма. Каракөл қозыларын бонитировкалаунұсқаулығын, пайдалана отырып, бонитировкалау кілтіментанысыңыздар.

2 Тапсырма. Каракөл қозыларды бонитировкалау кезіндекелесідей елтірілік типтерге бөлінеді.

- жакеттік – қаламгүл бұйралы және ірі бұршақ бұйрасыөте жақсы көрінеді;

- қабырғалы – қабырғалы (қырлы) бұйра және жалбұйралы;

- жалпақ – бұйралардан тұрады, байқалмайтын теңбілбұйра рұқсат етіледі;

- кавказдық – ірі бұршақты, қысқа пішінді бұйраларыжақсы жетілген, жандарында ұсақ бұршақ, сақина, жартылайсақина жал бұйралы бар;

Елтірілік титегі каракөл терісіне көлемі мен иректілігінпішінін анықтаңыздар. Анықталған нәтижені 6.2.1 кестегетолтырыңыз.

91

6.2.1 кесте. Бұйра көлемі, пішінін және типін анықтаунәтижесі.

№ Түсі Бұйра көлемі, мм Бұйра пішінімен типі

Елтірітипі Ұзындығы Ені

12


1. Каракөл қозыларын бонитировкалау түрі мен жасы.2. Қара түсті каракөл қозыларын бонитировкалау кезінде

ескерілетін негізгі селекцияланатын белгілер жіне олардыңайқындалу әдістері.

3. Елтірілік типтегі каракөл қозыларының жіктелуі. Жакеттікжәне кавказдық елтірі типтеріне сипаттама.

4. Сұр және көк түсті қозыларды бонитировкалау кезіндеескерілетін негізгі селекциялық белгілерді атаңыздар.

6.3 Тақырып. Қошқарларды шығу тегі бойыншабағалау

Сабақ мақсаты. Қошқарларды ата тегінің өнімділік және асыл тұқымдықсапасы бойынша бағалау принциптерімен танысу.

Асыл тұқымдық табындарды малдың шығу тегі меншежіресін терең білмей, генетика-селекциялық жұмысын жүргізумүмкін емес. Табынмен селекциялық жүмыс жүргізудің жоғарғыдәрежесі және басқа аталық іздерден асып түсуі, оныңқұрамындағы малдарда әсіресе, элита бөлімінде өнімділік жәнеасыл тұқымдық сапасы ұнамды гендер концентрациясыныңболуынан көрінеді. Мұндай малдарды өзара шағылыстырғандаұнамды өнімділік белгілері басым (доминантты) ұрпақ береді.

Әрбір организм ұрықталған жыныс жасушасынан дамиды,яғни ол алдын ала болатын ұрпақта даралардың дамуына ата-аналар организміне салынған генетикалық ақпараттар арқылымүмкіндік береді. Сондықтан, асылдандыру жұмысында, атапайтсақ, таза тұқымды мал өсіруде, әсіресе, туыстық

92

шағылыстыруда малдарды шығу тегі бойынша бағалау менсұрытаудың маңызы зор.

Шежіре – асыл тұқымды малды қосымша сұрыптаудыңнегізі ретінде және селекционер үшін оның ата-тегі жөніндетолық мәлімет алуына ықпалын тигізеді. Малды бағалау үшін,әсіресе, шығу тегі бойынша тәжірибелік қызығушылықты оныңәке-шешесі және шежіредегі Екінші және үшінші қатардағы оныңтуыстарынан бастайды. Басқа туыстарына қарағанда әке-шешесіжөніндегі мәліметтер маңызды.

Екінші қатарлы туыстарының да ұрпақ өнімділігіне әсеріайтарлықтай, бірақ біріншіден қарағанда сәл төмендеу. Ал,шежіредігі үшінші және одан кейінгі қатардағы туыстарыныңәсеріқатты ьілінбеідң. Кей жағдайларда олар көрінуі мүмкін.Сондықтан малдарды шығу тегі бойынша сұрыптағанда тек қанажақын туыстарын ғана емес, шежіресін толық қарастырған жөн.

Неғұрлым ата-тегінің өнімділігі жоғары дәрежеде болса,сұрыталатын мал өнімділігі соғұрлым жоғары болатындығынасенім мол болады. Шығу тегі бойынша малды сұрытауда өтежақсы малдарды таңдау - өте жақсы малдардан нақты табын құруүшін жүргізіледі

Шығу тегі бойынша сұрыптау мен бағалаудың негізгіжұмысшы материалдарына заводтық кітаптар, асыл тұқымдыкарточкалар, куәліктер және басқа да малдың шежірелерітіркелетін асыл тұқымды жұмыс жазбалары жатады.

Малдың шығу тегінің белгілі формадағы жазбаша түріншежіре деп атайды. Шежіре формалары әр түрлі болады. Оныңкөп тараған түрі келесідей:

Шешесі Әкесі ШШ ӘШ ШӘ ӘӘШШШ ӘШШ ШӘШ ӘӘШ ШШӘ ӘШӘ ШӘӘ ӘӘӘ

Бірінші қатарға ата-анасы, екіншісіне-апасы мен атасы,үшіншісіне – апа – атасының әке-шешесі жазылады. Шежірісініңсол бөлігі – шешесі, оң бөлігі – әкесі.

Арғы тегін зерттегенде әке жағынан өнімділігіндегіөзгерістерге қалай мән берсе, шеше жағын да солай қарастыруқажет. Егер малдың ата тегінде алыс туысарынан жақындағансайын өнімділігі жқғарлай түссе ол құнды болып саналады.Сонымен қатар, малды шығу тегі бойынша бағалағанда оның

93

белгілі бір аталық із бен аналық ұядан тарағандығы ескеріледі.Әсіресе, шежіресінде чемпиондар мен рекорттар кездессе, ол малжоғары бағаланады.

Шежіре құндылығы, егер әке және жағынан солкөрсеткіштер қайталанса және белгілердің тұқым қуалауынақтыланған байқалған жағдайда жоғарлайды. Шежірегеұрпағының сапасы бойынша және жоғары бағаланған ата тегі бармалдар неғұрлым қажет.

Малдарды шығу тегі бойынша бағалағанда тек қана оныңтуыстарының өнімділігін ғана емес, шежіріесіндегі өнімділікжәне асыл тұқымдық сапаларының сәйкестігін ескере отырып,жұ таңдау нұсқасын шағылыстыру типіне әсерін қарастырады.Шежіре бойынша бағалау, асылдандыру жұмыстарының нақтыміндетіндегі, сол шаруашылық өсіретін қой малдарыныңөнімділік дәрежесіндегі малдарды сұрыптау болып табылады.Бірақ, кей жағдайларда, сыртқы орта әсерінен сандық белгілерзор модификациялық өзгерістерге ұшырап, шығу тегі бойыншабағалау дұрыстығын төмендетеді.

Сондықтан, шежіре бойынша генетикалық бағалау ата-тегінің сапасы бойынша тұқым қуу қабілеттілігінің растығынанықтауға ғана әкеледі.

Тұқым қуу қабілеттілігін анықтау көбінесе, қошқардыұрпағының сапасы бойынша бағалау мен алдында бағаланғанбарлық нәтижелер бойынша жүргізіледі.

1 Тапсырма. Шежірені негізге ала отырып, (МАК биязыжүнді советттік меринос қой тұқымы, 8 т) екі қошқардыңқайсысының асылдандыру жұмысында бағалы екендігінанықтаңыздар. № 1032 қошқар 2 жаста, салмағы 92 кг, жүн қырқымы 14 кг, жүн қоюлығы «М»,ұзындығы 9,0 см, 64 сапа, өсуі – қанағаттанарлық, класы – элита. Ш Жеке № 6838, 2 жаста, тірі салмағы 55кг, жүн қырқымы 5,5 кг, жүн ұзындығы7,5 см, 64 сапа, класы – элита.

ОЖеке № 1096, 5 жаста, тірісалмағы 104 кг, жүн қырқымы 17кг, жүн ұзындығы 9,0 см, 64 сапа,класы – элита.

ШШ№ 792, 4 жаста,

ӘШ№ 845, 3 жаста,

ШӘ№ 2207, 3 жаста,

94

тірі салмағы 52 кг,ж.қ. 7,1, ж.ұ. 8, 64сапа, элита

тірі салмағы 45 кг,ж.қ. 16, ж.ұ. 7,5,64 сапа, 1 кл.

тірі салмағы 49 кг,ж.қ. 6,2, ж.ұ. 8, 64сапа, 1 кл

№ 1042 қошқар 4 жаста, тірі салмағы 102 кг, жүн қырқымы 14,2 кг, жүн қоюлығы«ММ», ұзындығы 8,5 см, 64 сапа, жүн өсуі жақсы, класы – элита.

Ш Жеке № 0225, 4 жаста, тірі салмағы 61кг, жүн қырқымы 8,7 кг, жүн ұзындығы7 см, 64 сапа, класы – элита.

ӘЖеке № 1096,5 жаста, тірісалмағы 104 кг,жүн қырқымы 17кг, жүн ұзындығы 9,0 см, 64 сапа,класы – элита.

ШШ№ 637, 4 жаста,тірі салмағы 45 кг,ж.қ. 5,9 ж.ұ. 7,5,64 сапа, элита

ӘШ№ 1096 5 жаста,тірі салмағы 104кг, ж.қ. 17, ж.ұ.9,0, 64 сапа, элита

ШӘ№ 2207, 3 жаста,тірі салмағы 49 кг,ж.қ 6,2, ж.ұ . 8, 64сапа, 1 кл

2 Тапсырма. Қазақтың құйрықты ұяң жүнді қойтұқымының 5 қошқарына шежіресі бойынша баға беріңіздер.


1. Қой малдарының үш қатарлы ата-тегі бойыншашежіресінің сызбанұсқасын сызыңыздар.

2. Шығу тегі бойынша бағаланатын малдың шежіресінқарап, шағылыстыру типін (туыстас немесе туыстас емес)қалай құрады7

3. Шежіре бойынша жұп таңдау тиімділігі меншаруашылық-пайдалы белгілердің ұрпақ бойынша позитивтіберілетіндігін қалай анықтайды.

4. Шежіресі бойынша қандай қой малдары өте жақсы депсаналады.

5. Қой шежіресін анықтауға болатын құжаттардыатаңыздар.

95

6.4 Тақырып. Қошқарларды ұрпағының сапасыбойынша бағалау

Сабақ мақсаты. Қошқарларды ұрпағының сапасы бойынша тексеруді

ұйымдастыру жетістіктерін меңгеру.

Тексерілетін қошқарды 2,5 жастан кіші емес І класты,өзімен жасты саулықпен сшағылыстырады. Егер қошқарды соданкейін ІІ класты саулыққа пайдалануды жоспарласа, онда тексерудіаталған класс саулығына да жүргізуге болады. Әрбір қошқарұрығымен таңдаусыз, сол уақытта бірдей сападағы 75-80саулықты ұрықтандырады. Әр қошқардан негізгі бонитировкағадейін (1 жасқа дейін) кем дегенде 30 бас бірдей жынысты төлалып, өсіруге әбден мүмкін. Мұндай жағдайда тексерілетінқошқардың асыл тұқымдық сапасын дұрыс бағалауға болады.Алынған ұрпақты жынысына (еркек және ұрғашы) байланыстыжеке бағалайды, өйткені кейбір аталықтарда еркек жыныстыұрпақтарының сапасы жоғары болса, басқа аталықтародыңұрпақтарының ұрғашыларында жоғары болуы мүмкін.

Каракөл қошқарларын ұрпағының сапасы бойыншабағалауды алдағы уақытта да пайдалану жоспарланғансаулықтармен жүргізеді. Әр қошқарға түсі және елтірі типібойынша бірыңғай жұптау жүргізілсе 80-100 саулықтан, ал әрқилы болса 150-ден кем емес саулықтан бекітіледі. Тексерілетінкаракөл қошқарларын ұрпағының сапасы бойынша каракөлзаводтарында тері сорттағанда және туғаннан кейінгі жекебонитировка нәтижесі бойынша бағалайды. Роман тұқымықошқарларының асыл тұқымдық дәрежесін төлдерін туған кезде,енесінен бөлерде, 5-6 айлық жасында және 8-9 айлығында негізгібонитировка уақытында бағалау арқылы анықтайды.

Қошқарларды ұрпағының сапасы бойынша бағалаунәтижесі белгілі бір дәрежеде оны өткізу әдщістерінебайланысты. Аталықтардың тұқым қуу қасиеттерін екі әдіспенбағалауға болады: қызы-шешесі, яғни, қыздарының сапасы меншешелерін салыстырады; қыздары-құрдастары, бағаланатынаталық қыздарының орташа өнімділігін, басқа аталықтың құрдасқыздарының орташа өсімділігімен салыстырады. Сонымен қатар,кейде қой шаруашылығы мамандары тексерілетін әр түрлі

96

қошқарларда алынған ұрпақтардың сапасы мен типін өзарасалыстыруды пайдаланады.

Ата-ана ұрпақтарының генетикалық корреляцияциясы алыстуыстық топтан қарағанда жоғары. Бірақ, қызы-шешесі әдісі қойшаруашылығында кең қолданылмай келеді. Бұл жасқа түзетукоэффициенті есебінің қажеттілігімен, яғни, егер қызы меншешесінің өнімділіктерін бір және сол жылы салыстырса немесекүтіп-бағу мен азықтандыру жағдайлары әр түрлі болса, бірдейжастағы, бірақ әр жылдары алынған мал көрсеткіштерінсалыстырумен байланысты. Көп жағдайда қажетті түзетулер малөнімділігінің нақты көрінісін тұмандандырады немесе тіптіөзгертеді. Биязы және биязылау жүнді қой тұқымы қошқарларынұрпақтарының келесідей көрсеткіштері бойынша құрдастарәдісімен бағалау ұсынылады: элита және І класты малдардың тірісалмағы, бонитировка кезіндегі жүн ұзындығы мен жүнқырқымы, ұнамды титегі малдар бөлігі, қозылардың енесіненебөлу және бонитировкалау кезіндегі тірі салмағы. Соныменқатар, қошқарлардың өзінің жыныстық белсенділігі менұрығының ұрықтандыру қабілеттілігін ескеру қажет.

Ұрпақтарының жүн өнімділігін жекелеп және таза(жуылған) талшықтан анықтайды. Осы бойынша жабағықұрылымы мен тығыздығын, талшық жіңішкелігі менұзындығын, жабағы мен штапель бойынша біркелкілігін, шайырсапасы мен мөлшерін және т.б. бағалайды.

Қозылардың енесінен айырғандағы тірі салмағын біраталықпен ұрықтандырған аналықтардан алынған, бірдейұрпақтың орташа көрсеткіші бойынша анықтайды. Егераналықтар әр түрлі аталықтармен шағылыстырылып, көптөлділігімен ажыратылса, онда ол көрсеткішке орташалау өзгерісенгізбейді. Түзетуді ұрғашы- жалқы төл мен еркек жалқы төлдіңорташа тірі салмағын ұрғашы-егіз және еркек егіз төлдердіңорташа тірі салмақтарына бөлу арқылы анықтайды. Мысалы, №425 қошқардан тараған ұрғашы жалқы төлдің енесінен ажыратукезіндегі орташа тірі салмағы 28 кг болса, ал ұрғашы-егіз – 25 кгболады, мұндай жағдайда түзету коэффициенті 1,12 (28-25) тең.Ұрғашы-егіздердің тірі салмағын осы коэффициенткекөбейткенде, ол ұрғашы-жалқылардың тірі салмағына сәйкес

97

келеді. Осы сияқты егіз төлдердің басқа да белгілеріне түзетукоэффициенттерін енгізуге болады.

Ет өнімділігін бағалау үшін қозыларды бақылау бордақығақойып, союды жүргізеді. Бордақыға енесінен ажыратылғаннанкейінгі (еркек) қозыларды әрбір тексерілетін қошқардан бесбастан кем емес мөлшерде, 45-60 күн ұзақтығында қояды.

Етті-жүнді қой шаруашылығында тексерілетін қошқартөлдерінің бақылау бордақыдағы мәліметтері бойынша 4-7 айлықжасында азық шығыны мен өсу энергиясын анықтау ұсынылады.Бұл жұмыстың мәліметтері нақты және сенімді болуы үшін,бірыңғай әдіс бойынша, мамандандырылған станция жағдайындажүргізген жөн.

Қошқардың көбею құндылығы ұрғашы туыстарыныңкөрсеткіштері бойынша жалпылама анықталуы мүмкін.Сондықтан, қошқарлардың көбею көрсеткішіне қосымшабағалауды оның жартылай апайларының (полу сестер), ол нақтысын қыздарының төлдегіштігі бойынша жүргізу ұсынылады.Қошқарларды ұрпағының сапасы бойынша бағалағанда оныңтөлдегіштігімен қатар аналықты ұрықтандыру қабілеті жәнеалынған төлдің туғаннан енесінен ажыратқанға жәнебонитировкаға дейінгі өміршеңдігі ескерілуі тиіс.

Қошқарлар неғұрлым маңызды селекциялық белгілері менқасиеттерін ұрпақтарына беру дәрежесіне, яғни, асыл тұқымдықдәрежесіне байланысты келесідегідей категорияларға бөлінуімүмкін: нақты жақсартқыштар, әр түрлі нақтылық критериі (td)+2 және одан жоғары; орташа (нейтральды) +1,9-дан -1,9 дейін;төмендеткіштер, әр түрлі нақтылық критериі 2 және одан төмен.

Асылдандыру жұмысының тәжірибесі қошқарларды шығутегі және өз өнімділігі бойынша сұрыптауды олардың тұқым қууқасиетін білмей жүргізу тиімсіз екендігін көрсетеді. Өйткенішежіре тұқым қуу қабілетіне толық сенімділік бере алдмайды,және фенотип әрқашан генотипте көріне бермейді. Қошқарлардыұрпағының сапасы бойынша бағалау алғашқы әдістен қарағандакүрделірек және ол жалғастыру уақытын талап етеді,бағаланатын қошқардың 2,5 жасына келгенде аяқталады. Бірақбұған қарамастан, қошқарларды нақты көрсеткіштері бойыншабағалау да, табынды жақсартушыларды өсіретін нақты әдісболып табылады. Сондықтан, қошқарлардың асыл тұқымдықмақсаттағы соңғы сұрыптауы ұрпағының сапасын тексеру

98

нәтижесі бойынша жүргізілетіндігі сөзсіз. Табынға асылтұқымдық сапасы ұрпағының сапасы бойынша; жүн өнгімділігі –жуылған талшық көлемі бойынша, ал сапасы зертханалық зерттеунәтижесі бойынша анықталған қошқарларды пайдалану, табынөнімділігін жоғарылату мен тұқымды жақсартудағы маңыздыфактор болып табылады.

Қошқарларды ұрпағының сапасы бойынша бағалауды осымақсатқа арнайы бөлінген І класты, бірдей жастағы (2,5 жастанжас емес), өнімділіктері ұқсас аналықтар мен жүргізеді.Аналықтардың күтіп-бағу мен азықтандыру жағдайы, бірдейжастағы нақты өнімділіктері ескеріліп, жеке бонитировкадан өтуітиіс.

Қошқарларды тексеру үшін сондай мөлшерде саулықтаралынады, өйткені әрбіреумен 1,5 жасқа дейін 30-40-тан кем емесқозы өсірілуі тиіс. Әрбір тексерілетін қошқар ұрығымен жекежұптаусыз бірдей уақытта бас саны бірдей саулықтардыұрықтандыруға болады. әрбір қошқарға түсетін жүктеменіңбіркелкілігін бақылау үшін, ұрықталған саулықтар санына өсуқорытындысы бойынша күнделікті есеп жүргізіледі, ол әрқошқардан бірдей жастағы қозы алу үшін қажет.

Қошқарларды бағалау келесідегідей әдіспен жүргізіледі: 1) Бонитировка нәтижесінде ұнамды типке жатқызылған –

элита және І класты ұрпақтар саны бойынша; 2) Құрдастар әдісімен - әрбір қошқар ұрпақтары

өнімділігінің көрсеткіштерін бір отар саулық көлеміндегітексерілетін барлық қошқар ұрпақтарының орташакөрсеткіштерін салыстыру арқылы немесе әрбір тексерілетінқошқар ұрпақтарының өнімділік көрсеткіштерін жалпыц отарбойынша алынған ұрпақтардың орташа көрсеткіштеріменсалыстыру жолымен;

3) «Қызы-шешесі» әдісімен - әрбір қошқар қозыларыныңөнімділік көрсеткіштерін шешелерінің орташа көрсеткіштеріменсалыстыру арқылы;

Тексерілетін қошқарлардың асыл тұқымдық сапасынанықтағанда шаруашылық пайдалы сапасының негізгікритериінің жалпы көрсеткіші болып, олардың ұрпақтарыныңкластық құрамының мөлшері саналады, яғни, ұрпақтарыныңнеғұрлым көбі элита және І класқа жатқызылса, тексерілетінқошқардың асыл тұқымдық құндылығы соғұрлым жоғары

99

болады. Осыған орай қошқар ұрпақтарының 70%-дан астамыұнамды типке жатқызылса, ол сапасы бойынша өте жақсы,ұрпағының 60-70% жатқызылса жақсы, ұнамды типті 50-60%құраса қанағаттанарлық, 50%-дан төмен болса –қанағаттанарлықсыз деп бағаланады.

Құрдастар әдісімен бағалау кезінде ұрпақтары барлықтексерілетін қошқар ұрпақтарының орташа өнімділіккөрсеткіштерінен немесе шаруашылықтағы барлық табынұрпақтарынан асып түссе, ол қошқар – жақсартушы болыпсаналады. Егер, бағаланатын қошқар өнімділігінің көрсеткіштеріотар бойынша алынған ұрпақтармен немесе барлық тексерілетінқошқар ұрпақтарының орташа өнімділік көрсеткіштерімен бірдейдәрежеде болса, ол қошқар нейтралды болады. Ал төмендеткішболып, егер тексерілетін қошқар ұрпақтарының өнімділіккөрсеткіштері салыстырылып отырған құрдастарынан төменболған жағдайда саналады.

«Қызы-шешесі» әдісі кезінде қозылардың өнімділіккөрсеткіштері шешесінің жасына жеткенде (бірдей жаста)салыстырылады. Егер қозылар шешесінің жасында өнімділіккөрсеткіштері бойынша асып кетсе, онда қошқар жақсартушыретінде бағаланады. Ал қозылары мен шешесінің өнімділіккөрсеткіштері бірдей жастарында тең болса, қошқар нейтралды,егер қозылардың өнімділік көрсеткіштері шешелерінен төменболса, қошқар – төмендеткішке жатқызылады.

Қошқарлардың тұқым қуу сапасын бағалау кезінде бастыназарды негізгі селекцияланатын белгілердің көріну дәрежесіне,қойдың негізгі өнімділік бағытына аудару қажет және олардыңтексерілетін қошқар ұрпақтарында жеке және топтық түзетужұптаңдауда көрінуі өте маңызды.

Нейтралды деп бағаланған қошқарлар арасында еңмаңызды селекцияланатын жеке белгілердің болуына байланыстыжақсартушылар да болуы мүмкін. Сондықтан студентжақсартушыларды ұрпақтарының жақсы көрінетін селекциялықбелгілері мен меншікті салмағын анықтау арқылы ажырата білуқажет.

1 Тапсырма. Ұрпақтардың берілген мәліметтеріне өңдеужүргізіп, ұрпақтарының сапасы бойынша 6 бас биязы жүнді

100

қошқарды бағалаңыздар. (төлдер жөнінде мәліметтер«Практикумның» 129-134 беттерінде келтірілген).

6.4.1 Кесте. Ұрпақтарының сапасы бойынша биязы жүндіқошқарларкы бағалау ведомосы.

Қошқарларғасипаттама

өнімділігі, кг

Алы

нған

төл

сан

ы, б

ас Ұрпақтарға сипаттама Шешесініңөнімділігі, кг

Көрсеткіштерібойыншақошқарлардыбағалау, баллесебімен

№

Жек

е №

Тір

і сал

мағ

ы, к

г

Жүн

қ, к

г

Орт

аша

көрс

еткі

ште

рі

Кла

стар

ы, %

Тір

і сал

мағ

ы Жүн

қырқ

ым

ыст

и

Тір

і сал

мағ

ы Жүн

қырқ

ым

ыти

клас

тары

на

Тір

і сал

мағ

ы

Жүн

қы

пқы

мы

ти

ұзы

нды

ғы ээлита

II

III жарамсыз

1123456

8773181243541

Г506255495748

Ж6,07,06,35,57,06,7

орташа


1. Қошқарларды ұрпағының сапасы бойыншабағалау әдістері.

2. Тексерілетін қошқарлардың ұрпақ сапасы қандаймәліметтер негізінде салыстырылады.

3. Қошқарлар мен ұрпақтар ұқсастығы дәрежесінсалыстыру техникасы.

101

4. Қыз мен шешесінің өнімділік көрсеткіштерінқалай бағалайды?

5. Тексерілетін қошқарлар төлінің сапалық және сандықкөрсеткіштерін өңдеу техникасы.

6. Қандай қошқарлар ұрпағының сапасы бойынша,бағалау мәліметтері бойынша ең жақсы болып саналады?

VII Қой малдарын сұрыптау мен жұп таңдау7.1 Тақырып. Сұрыптау эффектісін болжау

Сабақ мақсаты. Студенттерді селекциялық эффекті анықтау мен

селекциялық дифференциалды есепке ала отырып малдардыңселекциялық тобын құруды үйрету.

Сұрыптау түсінігі (ағылшын тілі — selection) бойыншаберілген түр дараларының алдағы уақытта көбеюі үшін бірбөлігінің қалуы, ал қалғандарының жойылуы. Бұл үрдіске адамнемесе табиғаттың әсер етуіне байланысты сұрыптауды табиғижәне қолдан деп ажыратады.

Табиғи сұрыптау түрдің табиғатта сақталуына бағытталған,бұл сұрыптаудың нәтижесінде көбеюге берілген орта жағдайынанеғұрлым бейімделген даралар қалады.

Қолдан сұрыптау адам үшін ұнамды белгілері бар малдардыбөліп алу мен көбейтуге бағытталған. Қолдан сұрыптаудыпайдалану табиғи сұрыптаумен бір мезгілде өтсе, кедергікелтірмейді, бірақ ол табиғи сұрыптау мақсаттарына жауапбермейді, кейде, тіпті оған қарама-қарсы болады. Қойшаруашылығы мамандарының тәжірибесі бойынша бұл сұрыптаутүрлерінің қатынасы жалпы мәдени саласы мен асылдандыружұмысы жағдайына байланысты. Асылдандыру жұмысыныңдәрежесі неғұрлым жоғары болса және қой малдарын күтіп-бағумен азықтандыру бойынша зооветеринарлық талаптар толықорындалса, соғұрлым табиғи сұрыптау қабілеттілігі аз боладыжәне керісінше.

Қолдан сұрыптаудың ең қарапайым түрі — жаппайсұрыптау. Ол бойынша табыннан алдағы уақытта әрі қарайөсіруге арналған фенотипі бойынша өте жақсы малдарды

102

қалдырып, стандарт талаптарына сәйкес келмейтіндерін –жарамсыздыққа шығарады.

Асылдандыру жұмысының қазіргі заманғы тәжірибесіндеселекцияны 1-2 ғана емес бірнеше белгілер қатары бойыншажүргізеді. Сондықтан сұрыптауды қалай жүргізу керек жәнеқандай малдарды асылдандыруға қалдыру керек деген сұрақтуындайды? Бұл сұрақтың жауабын малдарды селекциялықбелгілері бойынша табуға болады. Олар: а) бірізділік (тандемді);б) дәрежесіне тәуелсіз; в) селекциялық индекс.

Бір ізділік (тандемді) сұрыптауда малдарды бірнеше ұрпақбойы бір ғана белгісі, мысалы, жүн ұзындығы бойыншаселекциялайды. Осыдан кейін ғана, яғни бұл белгі бойыншажоспарланған дәрежеге жеткен соң, келесі белгісі бойыншаселекция жұмысын жүргізуге ауысады. Бұл әдіс тиімді болғанменкейбір кемшіліктері де бар. Тандемді сұрыптау кезінде күтілетінтеориялық селекция тиімділігінің тәжірибемен сәйкесуі қиындықтуғызады. Мәселен, белгілер арсында қаншалықты жағымдынәтижелер болса, соншалықты қарама-қайшылықтар болады,нәтижесінде бір белгінің жақсаруы келесі бір белгініңтөмендеуіне әкеледі.

Дәрежесіне тәлелсіз сұрыптау — біздің елімізде қойселекциясында маңызды болып табылады. Оны бірнеше белгібойынша жүргізеді, бірақ оған сұрыпталатын мал сәйкескелетіндей, әрбіреуіне ең төменгі дәреже қойылады. Мысалы,цигай тұқымды І класты қой малдары үшін, ең төменгі тазақырқылған жүн — 2,0 кг, дене салмағы – 48 кг, жүн ұзындығы – 8см болуы керек. Егер малдың бір белгісі ғана бұл талаптықанағаттандырмаса да, ол асыл тұқымды ядродан шығарылады.Селекцияның бұл әдісі бір ізділік сұрыптаудан қарағанда, әсіресежағымды генетикалық корреляцияның болуымен неғұрлымтиімді. Бұл әдістің кемшілігі болып, бекітілген талапқа саймалдарды сұрыптау кезінде тек бір белгісінің сәйкескеуісалдарынан басқа селекциялық белгілері жақсы малдардыңжармсыздыққа шығып қалуы табылады.

Селекциялық индекс бойынша сұрыптау теорияда неғұрлымтиімді болып саналады. Оның маңыздылығы, егер малдың бірбелгісі ғана төмен дәрежеде болып, қалған белгілері құнды болса,ол мал селекциялық үрдістен шығарылмайды. Индекстікселекция кезінде сұрыптау олардың экономикалық маңыздылығы,

103

тұқым қуалаушылығы және басқа беогілерімен корреляциясы(байланысы) есебінде, кешенді белгілнрі бойынша жүргізіледі.

Индекстік селекцияның жағымды нәтижесі тек, популяциясаны неғұрлым көп жағдайда барлық ұрпақтар қатары үшінпаративті жағдай (малдарды азықтандырудың оптималдыдәрежесі) тұрақты болғанда ғана алынады.

Қой шаруашылығында тәжірибелік селекция көбінесемалды шығу тегі, коституционалды-өнімділік көрсеткіштері жәнеұрпағының сапсы бойынша бағалағанда ғана қалыптасады.

Шығу тегі (шежіресі) бойынша сұрыптау. Шығу тегі немесешежіре – табынды генетикалық қалыптыстырудағы ең маңыздыкөрсеткіштердің бірі.

Ата-ана мен оның ұрпақтары арасында белгілі бір дәрежедегенетикалық сәйкестіктің болуы орын алады, соның негізінде,шежіреде ата тегі неғұрлым жоғары өнімді болса, мал соғұрлымқұнды бағаланады.

Мал шежіресін білу селекционерге алынған малдың қайаталық із немесе аналық ұяға қатыстылығын және ол қандайжұптау жүйесі бойынша алынғандығын бағалауға көмектеседі.Осының барлығы малды селекциялық үрдісте неғұрлым дұрыспайдалануға жол ашады.

Малды шежіресі бойынша бағалау мен сұрыптауды туратуыстарының (әкесі мен шешесі, апасы мен атасы және т.б.) жәнежанама туыстарының (жартылай ағасы мен әпкесі, ағасы ментәтесі және т.б.) сапасы бойынша жүргізуге болады. Кейінгіуақытта малдарды жартылай сибстер көрсеткіштері бойыншабағалауға көңіл бөлінуле. Ол 2-4 тура туыстары бойыншабағалаудан қарағанда жанама туыстарын көп пайдаланғаннеғұрлым неғұрлым нақтырақ деп есептейді.

Шығу тегі бойынша сұрыптаудың белгілнр маңыздылығымен пайдалылығы малдың тұқым қуалаушылық ерекшелігінбағалауда жоғары сенімділікке кепілдік бермейтіндігін атап кетуқажет. Ол нақты суреттің көптеген генетикалық емес қатардағыфакторларының әсерінен, сонымен қатар, малдың шежіресібойынша генотипін бағалау нақтылығы гендер комбинациясымен ажырауынан жоғары бола алмайды. Шежіре бойыншабағалаудағы малдың асыл тұқымдық құндылығының нақтыжоғарғы шегі 0,71 ғана құрайды. Осындай себептердің әсерінентеориялық болжам көбінесе сәйкеспей қалады. Ұрпақтарда

104

көбінесе репрессия пайда болады – тұқымның табындағы орташакөрсеткішке қайтуы, яғни, популяциялық орташа көрсеткішіненсұрыпталған малдар көрсеткішінің қатынасы бойыншажоғарылап, асып түсуі. Сондықтан шығу тегі бойынша сұрыптауселекцмялық үрдістің маңызды және элементі болып табылады,бірақ оны тек малдардың асыл тұқымдық сапасын қосымшабағалаушы ретінде ғана қарастырған жөн.

Өнімділігі мен экстерьері бойынша сұрыптау – бұл малдыбонитировкалау кезінде эксперттік бағалау негізінде жүргізіледі.Оның негізін ең жақсы генотиптердің ең жақсы фенртиптерарасында болуы құрайды.

Қой малдарының жүн, ет, елтірі, сүт өнімдерін дамытумалдарды шаруашылыққа пайдалы кешенді белгілері бойыншасүрыптауда қалыптасады.

Сұрыптау кезінде белгілер сенына байланысты селекциянәтижесін анықтау, селекциялық қысымның ажырауы белгілердіңкөп мөлшерінде, әрбіреуіне пропорционалды :V~n , n – белгілерсаны, сұрыптау тиімділігін төмендететіндігін көрсетті. Ал,белгілер санының молаюы кезінде сұрыптау тиімділігі бірдентөртке дейін әрбіреуіне 2 есеге төмен (1:V~4=1:2) болады.

Сондықтан кешенді белгілері бойынша сұрыптаудаселекцияланатын белгілер саны ең төмен болуы қажет.

Жан-жақты кешенді бағалау принципі ең басты ұнамдысапаларды, сұрыптау мен жұп таңдау жолымен неғұрлым тездамытуды қарастыру қажет, ал басқа белгілерін көмекші,түзетуші сапада бағалап, бір жақты сұрыптаудағы ұнамсызқасиеттерді ескеріп, дені сау, конституциясы мықты, үйлесімдідамыған малдарды алуды қамтамасыз етуі керек.

Сұрыптау тиімділігін болжау. Малдарды фенотипі бойыншасұрыптау тиімділігі селекциялық бағдарламаға оның генетикалықгетерогенділігі мен сұрыптау интенсивтілігі енгізілген популяциясаны мен селекцияланатын белгілердің тұқым қуалаушылықдәрежесіне байланысты.

Сұрыптау интенсивтілігі немесе селекциялықдифференциал асыл тұқымдық мақсатта сұрыпталған малдартобы белгілерінің орташа көрсеткіші мен сол сұрыптаужүргізілген популяция белгілерінің орташа көрсеткішіарасындағы айырмашылықты білдіреді. Мысалы, шаруашылықтабынындағы барлық ұрғашы тоқтылардың орташа жүн

105

ұзындығы 12 см-ге тең, ал жөндеу үшін сұрыпталғандарында ол –13,5 см. Мұндай жағдайда селекциялық дифференциал 1,5 см-ге(13,5-12 см) тең.

Селекциялық дифференциалды (Sd) тұқым қуукоэффициентіне (h2 — 0,3-ке жуық) көбейту арқылы теориялықкүтілетін селекциялық эффект көлемін (E): Е = h2 x Sd = 0,3 х 1,5= 0,45 алуға болады.

Селекциялық эффект — бұл сұрыптау жүргізілген ата-аналық ұрпақтар белгілерінің орташа көлемі мен осы белгініңқызының ұрпақтарындағы орташа көлемі арасындағыайырмашылық.

Бір жылдағы селекция жауабын (Еж) селекциялық эффекттіұрпақтар арасындағы интервалға (і) бөлу арқылы анықтайды, олқой шаршашылығында мөлшермен 3,5 жылды құрайды.

Е( 0,45)Еж = — = 0,13 см жылына i (3,5)Кейде селекциялық дифференциалды абсолютті санмен

емес, стандарт бірлігімен де (б) көрсеткен дұрыс, ондайжағдайда, селекциялық дифференциалды әр түрлі белгілерменсалыстыруға болады, мысалы, жүн қырқымы, жүн ұзындығы мендене салмағын.

Е = Up x I x h2,Up ~ белгілердің фенотипті стандарттық ауытқуы;I — селекция интенситілігі.Осыған байланысты, селекциялық эффектке (Se)

селекциялық дифференциал (Sd) көрсеткіштерімен қатар тұқымқуу коэффициенті (h2) және ұрпақтардың ауысу жылдамдығы (і)әсер ететіндігіне каракөл қойларына жүргізілген зерттеумәліметтері мысал болады.

Асыл тұқымдық жұмыс тиімділігі қошқарларды кешендібағалау кезінде олардың генеологиялық мәліметтері менұрпақтарының сапасының ерекшеліктерін еспке алған жағдайдажоғарылайды.

Асыл тұқымдық заводтарда қошқар тобының қатаңсұрыптаудан өткен, селекциялық ядро аналықтарынан өсіріп,жинақтайды.

Ал, асылдандыру совхоздары мен жеке меншік басқаформадағы асылдандыру формаларында қошқарларды өздерінің

106

табынынан, сонымен қатар асылдандыру заводтарынан алынғанмалдардан жасақтайды.

Тауарлы шаруашылықтарға қошқарларды асыл тұқымдықшаруашылықтардан тұқымдық аудандастыру және отарды өсіругеарналған әдісі (таза тұқымды немесе будандастыру) бар жоспарғасай сатып алу ұсынылады.

Биязы және биязылау жүнді қошқарларды ұрпағыныңсапасы бойымен бағалау мен сұрыптау негізгі талаптарға сайжүргізіледі.

Биязы және биязылау жүнді қой шаруашылығында еркекмалдарға 2-3 апталық жасында сұрыптауды бастайды. Осыуақытта асыл тұқымдыққа нақты жарамсыз еркек қозылардыпіштіреді. Екінші рет аталықтарды енелерінен бөлу кезіндеқарап, сұрыптайды. Өте жақсыларын жөндеу тобынақажеттілікпен 5-6 есе артық мөлшерде бөліп алады. Аталықтарғакелесі сұрыптауды бір жасқа жеткенде, шығу тегі, жекебонитировка, жүн қырқымы мен тірі салмағы мәліметтерінегізінде өткізеді. Жөндеуге арналған еркек тоқтылардыңішіндегі ең жақсыларын ұрпақтарының сапасы бойыншатексеруге қалдырады. Олардың саны қажетті мөлшерден 3-4есеге артық болуы тиіс.

Селекция маңыздылығы мен қабілеттілігі екі аралық ата-аналық және қызының ұрпақтары белгілерінің орташа көрсеткішіайырмашылықтарынан көрінеді. белгілердің орташа көрсеткіші,яғни жаңа белгілер мен ата-аналық ұрпақ белгілері арасындағыайырмашылық, селекция нәтижесі болып табылады және олселекциялық эффект (SE) немесе селекцияға жауап деп аталады.

Селекциялық эффект теориясы селекциялық дифференциал(SD) мен белгілердің тұқым қуу коэффициентіне (h2) байланыстыжәне ол келесідей формуламен анықталады:

SE= SD x h2Селекциялық дифференциал – асыл тұқымдық мақсатта

сұрыпталған малдар тобы белгілерінің орташа көрсеткіші менсол сұрыптау жүргізілген популяция белгілерінің орташакөрсеткіші арасындағы айырмашылығы болып табылатынселекцияның интенсивтілік көрсеткіші.

Сұрыпталған малдар тобынан, яғни, селекциялық топтаналынған жаңа ұрпақтарда селекцияға жауап, күтілетін көлем менбелгілердің орташа суммасынан анықталады. Қой

107

шаруашылығында ұрпақтар арасындағы интервал (і) орташа 4жылды құрайды. Бір жылдағы селекцияға жауап (SE жыл) SEжыл = SE: i формуласымен анықталады.

1 Тапсырма. Селекциялық топқа сұрыпталған саулықтармен қошқарлардың орташа жүн қырқымы мен тірі салмағынанықтаңыздар (7.1.1 және 7.1.2 кесте).

2 Тапсырма. Барлық табындағы (сұрыптауға дейінгі)саулықтар мен қошқарлардың орташа жүн қырқымы мен тірісалмағын анықтаңыздар.

3 Тапсрыма. SД= XV - Xn формуласы бойынша саулықтармен қошқарлардың селекциялық потенциалын анықтаңыздар.

XV - сұрыпталған топтың орташа көрсеткіші. Xn – табын бойынша (сұрыптауға дейінгі) орташа

көрсеткіші.

4 Тапсырма. Жалпы және бір жылдық селекция эффектінанықтаңыздар.

Төмендегі берілген қошқарлардан тірі салмағы мен жүнқырқымы 10%-тен асатын, селекциялық дифференциалдәрежесіндегі биязы жүнді қой қошқарларының селекциялықтобын құрыңыздар.

7.1.1 Кесте. Қошқар өнімділігі.

Қошқар№

Тірісалмағы,кг

Жүнқырқымы,кг

Қошқар №


Жүнқырқымы, кг

Қошқар №


Жүнқырқымы , кг

1 128 14,0 11 90 9,1 21 97 9,52 98 9,5 12 93 9,5 22 106 11,03 96 9,6 13 102 11,5 23 94 9,44 122 11,0 14 96 9,0 24 90 9,25 98 9,5 15 94 9,0 25 110 10,56 91 9,0 16 102 9,5 26 95 9,37 127 12,0 17 95 9,7 27 91 9,68 96 9,2 18 96 9,4 28 102 10,09 92 9,6 19 102 10,5 29 92 9,210 123 13,0 20 90 9,6 30 92 9,1

108

5 Тапсырма. Тірі салмағы бойынша 7,3%, жүн қырқымы5,0%-тен асатын селекциялық дифференциал дәрежесіндегісаулықтардың селекциялық тобын құрыңыздар.

7.1.2 кесте. Саулықтар өнімділігі (n= 500 бас)

Отар № Орташа Отар № ОрташаТірі салмағы,кг


Тірі салмағы,Кг


1 55,5 5,3 6 55,0 5,22 50,5 5,0 7 51,0 5,33 61,2 6,1 8 50,0 5,24 55,5 5,5 9 50,0 5,15 55,0 5,4 10 50,0 4,9

Қошқарлардың тұқым қуу коэффициенті тірі салмағыбойынша – 0,2, жүн қырқымы бойынша – 0,2. Саулықтардыңтұқым қуу коэффициенті тірі салмағы бойынша – 0,6, жүнқырқымы бойынша – 0,6.


1. Селекциялық эффектті анықтау кезіндегі тұқым қуукоэффициентінің маңызы.

2. Селекциялық эффектті қалай анықтайды?3. Селекциялық дифференциал дегеніміз не және ол

қалай анықталады?

109

7.2 Тақырып. Саулықтар мен қошқарды жұптау Сабақ мақсаты.

Жеке және топтық жұп таңдау принциптерін меңгеру.

Жұп таңдау – жаңа генотифтер шығаруға әкелетін,малдарды шағылыстыру жүйесі.

Қой малдарының көптеген шаруашылық пайдалы белгілеріаралық тұқым қуалайды, сәтті жұп таңдаудың үздіксіз жағдайыболып, аталықтардың аналықтардан барлық өнімділік-конституционалды кешені бойынша асып түсуі жатады.

Жұп таңдау гомогенді (біркелкі), гетерогенді (әркелкі), жекежәне топтық (кластық) болуы мүмкін. Жұп таңдау әдістерінқолдану асылдандыру жұмысының нақты жағдайына, селекциямақсаты мен міндетіне байланысты таңдалады.

Гомогенді жұп таңдау. Бұл жұп таңдау түрі саулықтар менқошқарлардың конституция ерекшеліктері мен өнімділіккөрсеткіштерінің бір титілігіне негізделген. Алайда, жұп таңдаукезінде қошқар мен саулықтар арасында барлық белгілері менқасиеттері бойынша толықтай біркелкілік талап етілмейді,өйткені барлық белгілері бойынша екі аналог-малды табумүмкіндігі аз. Сондықтан, жұп таңдау жоспарын құрған кездеата-аналық жұптың бір-екі белгісін, мысалы, жүн ұзындығы менжіңішкелігін ғана ескереді. Осыған орай, басқа белгілерібойынша сәйкестік болмауы да мүмкін.

Егер шағылысатын малдардың аталған белгілері ортапопуляциялық стандарттық ауытқудан (Уг) аспай ауытқыса, олбіркелкі жұп таңдау болып саналады.

Гомогенді жұп таңдаудың екі ережесі белгілі: 1) «жағымдыжағымдымен жағымды нәтижек береді» және 2) «өте жақсы менөте жақсы нәтиже береді». Гомогенді жұп таңдаумен баяу болсада, сенімді түрде белгілердің орта шамасына жылжу арқылыжүргізіліп отырған жұп таңдау бағытына жетеді. Мұнымен қатар,популяцияда жұптау белгілерінің тұқым қуушылықконсолидациясымен қамтамасыз ететін ұнамды аллельдер жиілігімен гомозиготалығы жоғарылайды. Сондықтан біркелкі жұптаумен оның ең қажет формасы – инбридингті тұрақты тұқымқуалаушылық қасиетке ие асыл тұқымды малдар алу үшін жиіқолданылады.

110

Гомогенді жұп таңдаудың кемшілігі – оны ұзақ уақытұрпақтар қатарына (4—5 және одан көп) пайдалану, генетикалықөзгергіштіктің төмендеуіне, орта популяциялық дәрежеден өсудіңтежелуіне, тіпті малдардың жалпы депрессиясына әкеліп соғуымүмкін. Осындай құбылыстарды болдырмау үшін гетерогендіжұп таңдауи мен қан жаңартуды пайдалануға ауысады.

Гетерогенді жұп таңдау асыл тұқымды әсіресе, тауарлытабындарда кең қолданыс табуда. Бұл жұптау әдісімен, Н.А.Кравченко (1954) атап кеткендей, бірқатар міндеттерді шешумүмкін:

1) Табынды депрессиялық жағдайдан өзгергіштікті жәнебасқа да көрсеткіштерін жоғарылату жолымен алып шығу;

2) Қанағаттандырмайтын белгілері мен қасиеттерін түзету;3) Құнды сапаларды біріктіру; 4) Аралық формалар (типтер) шығару; Гетерогенді жұптаудың негізгі формуласы нашар өте

жақсымен жақсартады.Гетерогенді жұп таңдау берілген табын малдары немесе

тұтастай тұқым кемшіліктерін қанағаттандыруды қарастырады.Аталықта кемшілік болмаумен қатар, табынды жақсартуқасиеттері мен белгілері саулықпен салыстырғанда өте анықкөрінуі және сапалы болуы тиіс. Кейбір жағдайларда гетерогендіжұп таңдау жаңа қасиеттегі ұрпақтар алуға мүмкіндік береді.

Гетерогенді жұп таңдауды тауарлы табындарда кеңіненқолданады; мысалы, нәзік конституциялы белгілері бар жәнеқысқа жүнді мықты немесе дөрекі конституцияға ауытқығанқошқарлармен шағылыстырады.

Гетерогенді жұптаудың ең соңғы дәрежесінде басқа тұқымқошқарларымен шағылыстыралады, олар жақсартылатынтұқымды дұрыс дамымаған немесе жоқ белгілерментолықтырады. Нәтижесінде алынған ұрпақта ата-анасындаболмаған жаңа қасиеттер пайда болады. бірақ әр түрлі жұптауданалынған асыл тұқымдық құндылығы жоғары болмайтындығынесте ұстау қажет. Қошқарлардың асыл тұқымдық құндылығынжыл сайын олардан алынған ұрпақтарды бағалау арқылыбақылап, нақтылап отырады.

Жеке жұп таңдау. Асыл тұқымдық бағыттағышаруашылықтар мен фермаларда селекциялық жұмыстытереңдетіп жүргізу және жоғары класты асыл тұқымды малдап

111

алу үшін аналық табынның өте жақсы селекциялық бөлігіне жәнеқошқарларға жеке жұптастыруды пайдаланады. Жеке жұп таңдауәрбір аталық пен аналықтың өнімділік, экстерьерлік-конституциялық ерекшеліктерін және шығу тегін, сонымен қатароларды жұптаудың алдын-ала шағылыстыру нәтижесін жақсыбілу маңызды. Жұптау кезінде малдың осы және басқа да жекеерекшеліктеріндегі сиптаттамаларын есептеу мен пайдалануалынатын төлдің ұнамды сапада болу сенімділігін арттырады.

Асыл тұқымдық құндылығы жоғары және жоғары кластыұрпақ алу үшін, ұнамды типке жататын, жоғары өнімдіаналықтарға мүмкіндігінше, саулық типіне сәйкес келетін, негізгіселекцияланатын белгілері айқын көрінетін қошқарлардытаңдайды («өте жақсыға өте жақсы»). Жеке жұп таңдау әдісіаталық із бойынша өсіру кезінде кеңінен қолданылуы тиіс.

«Өте жақсыға өте жақсы» принципі бойынша жұптау –табынды типтендіру жұмысының негізгісі. Ұнамды типтенауытқыған бірақ бар немесе бірнеше құнды сападағы белгілерібар аналақтарға сол жеткіліксіз белгілерді толықтыратын, яғнианалықтарда дұрыс дамыған белгілер өте жақсы дәрежедедамыған қошқарларды таңдайды. Мұндай жұптау (түзетуші) ата-аналарының құнды сапаларын сәйкестендіретін ұрпақ алудықамтамасыз етеді.

Сәтті шағылыстыруды пайдалану үшін алдында төлалынған қошқар ұлдарын да пайдалануға болады, бірақ оларұрпағының сапсы бойынша тексерілген және ұнамды типі жақсыкөрінетін (әкесінің типіне ұқсас) болуы тиіс.

Топтық жұп таңдауды бір класқа жататын саулықтардыңжалпы сипаттамасы бойынша жүргізеді. Белгілі бір класқажатқызылған саулықтарға ұнамды ұрпақ алуға мүмкіндігі бараталықтарды таңдап, шағылыстырады. Топтық (кластық)жұптауда саулықтардың жеке ерекшеліктері ескерілмейді.Мысалы, ІІ класты, қысқа жүнді саулықтарға жүн ұзындығы менбасқа да селекцияланатын белгілері жақсартылған төл алу үшін,ұзын жүнді элита қошқарларын бекітеді. Көбінесе, белгілі біркластағы саулық тобына бір негізгі және бір қосымша қошқардыбелгілейді. Қосымша қошқарды саулықтар жаппай күйгекелгенде, негізгі қошқар барлығын бірдей ұрықтандыра алмағанжәне ауруға ұшыраған жағдайда пайдаланады.

112

Кластық жұптауды тауарлы шаруашылықтарда соныменқатар жеке жұп таңдау ұсынылмайтын асыл тұқымдышаруашылықтарда пайдаланады.

Жұп таңдаудың негізгі принциптері болып мақсаттылық –аталықтардың шағылыстырылатын аналықтардан асып түсуі; өтежақсы аталықтарды неғұрлым көп пайдалану, гомогенді жұптаңдау көмегімен ата-аналар дәрәжесін ұрпақтарына бекіту;гетерогенді жұптау жолымен ұнамды белгілер мен қасиеттер тәнұрпақтар алу; белгілер мен қасиеттер сәйкестігін анықтау;Инбредті депрессияға ұшыраудан немесе тип бастаушысынжоғалтудан сақтау үшін тустық дәрежесін реттеу; қажеттілікболмаған жағдайда шағылысатын малдар арсындағы туыстықтытежеу; аталық із және аналық ұя бойынша өсіру.

Біртекті жұп таңдау кезінде келесідегідей негізгі міндеттерқарастырылады:

1) Шағыласытын малдар ұрпағында екі ата-ана ие болғанқасиеттерін сақтау;

2) Ұнамды типтің немесе ұнамды сапаның неғұрлымтұрақты тұқым қуалаушылығын қалыптастыру;

3) Жұптау жүргізілетін ұрпақтың құнды сапаларын одан әрідамыта түсу;

4) Құнды белгілер мен қасиеттерге ие малдар санынкөбейту.

Әр текті жұп таңдауда келесідегідей негізгі мәселелердішешу көзделеді:

1) Мал кемшілігін түзету, яғни тип малдарыныңталаптарына жауап беретін ұрпаө алу;

2) Малдарды әр текті жұптаудан алынған ұрпақтың тұқымқуалаушылығын қалыптастыру;

3) Малдардың гентикалық әркелкілігін кеңейту.Егер біз сұрыптау арқылы даралар өмірін, яғни қай малды

әрі қарай өсіру керектігін шешсек, жұп таңдау арқылы оныпайдалану өмірін шешіп, болашақ ұрпақ сапсын анықтайды.

Біркелкі жұп таңдау кезіндегі жалпы талап ұнамды типталаптарына сай, яғни элита және І класты малдар болуы тиіс.Біртекті жұп таңдауда шағылыстыру типі анықталады. Туыстықшағылыстыруға селекциялық асылдандыру жұмысы есебіндеәрбір нақты табын үшін дайындалған ең төменгі (минималды)

113

талаптарға өнімділік дәрежесі бойынша жауап беретін малдаррұқсат етіледі.

Біртекті жұп таңдау кезінде ұрпақтардың тұқымқуалаушылығын бекіту жүргізілсе, жеке жұп таңдауда тек негізгіселекцияланатын белгілердің айқындылығы мен өнімділікдәрежесіне ғана емес, сонымен қатар олардың өзара байланысысипаттасасына мән беру қажет, өйткені туыстық шағылыстырукезінде бір ғана белгінің қарсы корреляциясы (байланысы) үшінбасқа бір белгінің әлсіреуі туындауы мүмкін. ол біртекті жұптаукезінде осы белгілердің тұқым қуалаушылық беріктігіне енеотырып, ұрапқтардың асыл тұқымдық дәрежесіне, жалпы алғандатабынның қалыптасуына кері әсерін тигізеді. Мысалы, бізгебиязы жүнді қойларда малдың көлемі мен жүн ұзындығы жабағықоюлығына кері байланыста екені белгілі. Сондықтан жеке жұптаңдау кезінде малдың көлемі (үлкендігі) мен жүн ұзындығыбойынша туыстас шағылыстыруда таңдалынатын жұптар жүнініңөтеқоюлығымен (ШМ) ерекшеленуі тиіс, осыған орай, қошқарұрпағының сапасы бойынша тексеру нәтижесінде аталғанбелгінің жақсартушысы болуы керек. Ал, керісінше жағдайдаұрпақтарда жабағы қоюлығының төмендеуі байқалуы мүмкін, олжүн қырқымының төмендеуіне әкеледі. Осыдан, жабағыныңжақсы тығыздығы, басқа белгілермен қатар жабағыны сыртқыортаның жағымсыз жағдайларынан және әр түрліластағыштардан сақтап, жүн тазалығын қамтамасыз ететеінқасиет беретіндігін есте ұстаған жөн. Мұндай жағдайда әртектіжұптау кезінде дұрыс дамымаған белгілері бойынша туыстасемес шағылыстыруға ауысады.

Гетерогенді жұп таңдау тұқым қуалаушылық тұрақтылығымен қалыптасуын әлсіретеді. Әртекті жұптаудан алынғанбосаңсыған тұқым қуалаушылықтағы малдар, неғұрлым сыртқыорта жағдайына берілген, икемделгіш келеді. Олар жоғарыөзгергіштікке ие.

Әртекті жұп таңдаудың негізгі міндеттерінің бірі болып,енелерінде кездесетін кемшілігі жоқ ұрпақ алу болып табылады.Ол үшін экстерьерлік-коституциялық немесе одан басқакемшіліктері бар аналықтарды дәл осы кемшіліктердіңжақсартушысы болып табылатын аталықтармен шағылыстырады.Көбінесе әртекті жұптау саулықтарға қошқарларды топтап бекітукезінде, әсіресе, төменгі класты аналықтарға қолданылады.

114

Егер аналықтар, әсіресе төменгі класты, тек бір ғанабелгілері бойынша кемшілікпен бір табынға жинақталсанеғұрлым нәтижелі болады. Мұндай жағдайда аналық табындықалыптастыруда кешенді бағалау (класы) нәтижесі есебінен қатараталған қой тобында әлсіз дамыған белгілердің айқындалуыескеріледі, жұптау жеңілдеп, оның нәтижелілігі артады.

1 Тапсырма. Биязы жүнді қойларға топтық жұп таңдаудыжүргізіңдер.

7.2.1 кестеде оңтүстік қазақ мериносы тұқымының саулықотарлары мәліметтері, ал 7.2.2 кестеде осы тұқымның негізгіқошқарларының мәліметтері берілген. Жұптау нәтижесін 7.2.3кестеде берілген формаға жазыңыздар.

7.2.1 кесте. Ұрықтануға баратын саулықтар отары жөніндегімәліметтер

Саулық отарлары Саулық тұқымы мен класыЖасы, жыл Саны, бас ОҚМ МШК ЕДЕресек Ересек 1,51,5Ересек Ересек Ересек Ересек

650650650650700700650650

Эл.ІІІІІІІІІІІ

Эл.ІІІІІІБудан ІІБудан ІІБудан ІV

Эл.ІІІІІІІІэл.-

7.2.2 кесте. Негізгі және қосымша пайдаланылатынқошқарлар мінездемесі

Жеке№

Тұқымы

Жасы

Бонитировкасы

14142420353545406535146411302170

СКМСКМСКМСКМСКМСКМСКМСКМ

2,52,53,53,53,52,52,51,5

С М Д 12 ИТ 60 У Ж ЦС К Э5 04 102 14,0 7,0 эл.С ММ Д10 ИТ 60 У+ Ж ЦК К5 Э5 04 100 13,7 6,5 эл..С+ ММ Д10 ИТ 60 У Ж ЦК К Э5 04 97,5 13,8 6,3 эл..С ММ Д9 ИТ 60 У+ Ж ЦК К5 04 95 12,6 6,0 эл..С ММ Д11 ИТ 60 У Ж ЦС К Э5 04 101 14,0 6,5 эл..С ММ Д9,5 ИТ 60 У+ Ж ЦС К Э5 05 98 14 6,5 эл..С ММ Д10 ИТ 60 У+ Ж ЦБ У Э5 05 110 17 7,5 эл..С ММ Д12 ИТ 60 У+ Ж ЦС К Э5 05 75 8,7 3,2 эл..

115

21121115111610691420145914041110

СКМСКМСКМСКМСКМСКМСКМСКМ

3,53,52,53,52,54,51,53,5

С ММ Д10,5 ИТ 60 У+ Ж ЦК К Э5 05 98 13,4 6,2 эл..С ММ Д9,5 ИТ 60 У+ Ж ЦС К Э5 05 106 16,4 7,4 эл..С ММ Д10 ИТ 60 У+ Ж ЦС К Э5 04 99 13,0 6,1 эл.. С ММ Д9,5 ИТ 60 У+ Ж ЦС К Э5 05 96 13 6,2 эл..С ММ Д12 ИТ 60 У Ж ЦК К Э5 04 100 17,0 7,6 эл..С ММ Д11 ИТ 60 У+ Ж ЦК К Э5 05 101 14,3 6,2 эл..С ММ Д10 ИТ 60 УЖ ЦК К Э5 04 74 8,0 4,0 эл..С ММ Д9.5 ИТ 60 УЖ ЦК К Э5 04 104 15,7 7,0 эл..

7.2.3 кесте. Саулықтарға қошқарларды жұптастыруведомосы

Саулықтаржөніндегі мәлімет

Қошқарларға сипаттама Жүнқырқымы,кг

Негізгінемесеқосымшабелгіленуі

тұқы

мы

Кла

сы

Жас

ы

Қой

сан

ы

Жек

е№Т

ұқы

мы

поро

да

Жас

ыво

зрас

т

бони

тиро

вка

Кла

сы

Ағы

мда

ғыж

ылд

ағы

тірі

сал

мағ

ы

Кір

Таз

а

2 Тапсырма. Саулықтарға қошқарларды жекежұптастыруды жүргізіңдер

7.2.4 кесте. Қошқар сапасы

жеке№

Бонитировкасы Тірісалмағы, кг


042040043044047

СКМ С ММ 12/11 И 60/58 УЖБ К Э5 О5СКМ С М+ 11/10 И 58/58 УЖБ К Э5 О5СКМ С ММ 12/11 И 64/60 УЖБ К Э5 О5СКМ С ММ 10/10 И+ 60/60 УЖБ К Э О5СКМ С ММ 11/10 И+ 60/58 УЖБ К Э5О5

130130130128128

7,27,07,17,07,2

116

7.2.5 кесте. Саулықтар сапасы

жеке№ Бонитировкасы Тірісалмағы, кг


0220022202250401040204100550055105600660

СКМ С М+ 10/9 И 60/60 УЖБ К Э5 О5СКМ С ММ 9/8 И 64/60 УЖБ К Э5 О5СКМ С ММ 9/8 И 70/64 УЖБ К Э5 О5СКМ С М+ 10/0 И 60/58 УЖБ К Э О5СКМ С ММ 9/8 И 64/60 УЖБ К Э5О5СКМ С ММ 9/8 И 64/60 УЖБ К Э5 О5СКМ С М 9/9 И 64/60 УЖБ К Э5 О5СКМ С ММ 9/8 И+ 64/60 УЖБ К Э5 О5СКМ С ММ 9/8 И 64/60 УЖБ К Э5 О5СКМ С ММ 9/8 И 64/60 УЖБ К Э5 О5

65636363656363636263

3,53,53,53,53,63,53,53,63,53,4

7.2.6 кесте. Біртекті жұптауға арналған ең төменгі талаптар

Жастық-жыныстық топ

Тірі салмағы, кг Жүн қырқымы, кг Жүнұзындығы, см

Қошқарлар 126 7,0 11,0Саулықтар 63 3,5 9,0


1. Қой шаруашылығындағы жұп таңдаудың негізгі міндеттері.2. Қой малдарын жұптаудың негізгі екі түрін атаңыз.3. Жеке жұп таңдаудығ негізгі принципі.4. Көбінесе қандай шаруашылық категорияларында жек жұптаңдау жүзеге асады?5. Қой малдарын жеке жұптау түрлері.6. біртекті жұп таңдау мақсаты.7. Аталық із бойынша өсіруде жұп таңдаудың қай түрі кеңқолданылады?8. Қой малдарын жасына байланысты жұптаудың принципі.9. Кластық немесе топтық жұп таңдаудың негізгі принципі.

117

7.3 Тақырып. Қой шаруашылығы өнімдерін өндірубойынша ұйымдастыру. Технологиялық картасын құру Сабақ мақсаты.Біздің аймағымыздың ұлттық технология жағдайындағы қой

шаруашылығы өнімдерін өндіруді ұйымдастыру мен басқаруәдісі ретінде, ұйымдастыру-технологиялық карталар құрыпүйрену.

Өндірістік үрдістерді жоспарлаудан басқа жұмыстыңміндеттемесін, жеке операцияларды толықтыратын әдістер менкезеңдерді, қажетті механикаландыру заттарын, азық, энергияжәне еңбек шығынын көрсететін ұйымдастыру-технологиялықкарталар кешені бар, кооперациялық технологияныайқындаушыны бағдарлау мен енгізу қажет.

Қой шаруашылығы технологиясын, өндірістің ғылымиұйымдастырылған, бағдарланған жүйесі ратінде қарастыраотырып, келесідегідей негізгі құжат деп көрсетуге болады:

- толықтай өндірістік үрдістер, өндірістің негізгі кезеңдері,уақыты және материалдық жағдайы бойыншадифференцияланып көрсетілген, өнімдерді өндірудің жалпытехнологиялық картасы;

- әрбір өндірістік кезеңдерге арналған негізгі технологиялықоперациялардың уақыты, көлемі және орындаудың материалдықжағдайы көрсетілген ұйымдастыру-технологиялық картасы;

- негізгі технологиялық үрдістер бойынша жұмыс әдістері,уақыты және материалдық қамсыздандыру тізімі бароперациялардың операциялық картасы.

Сызсанұсқа түрінде келесідегідей көрсетуге болады:

Жүн мен қой етін өндіру Жалпы технологиялық картасы(өндірістік үрдістерден тұрады)

Негізгі өндірістік үрдістер: - жаз кезінде қойларды күту,азықтандыру және ұстау (бағу);- қыс кезеңінде қойларды күту,азықтандыру және ұстау (бағу);- қойларды ұрықтандыру;- қой төлдету;

Ұйымдастыру-технологиялықкарталар (өндірістікоперациялардан тұрады)

118

- қозы өсіру;- қой қырқу;- жаю мен бордақылау;- қойларды бонитировкалау;- ветеринарлық-профилактикалықшаралар Өндірістік операциялар Операциялық карталар (жұмыс

операцияларынан тұрады)Жұмыс операциялары:Азық тарату, көң жинау, қойқырқу, ұрықтандыру және т.б.

Жалпы технологиялық карта – бұл зооинженер өндірістіұйымдастырып және сол бойынша басқаратын, бүкіл үрдістердікөрсетуші өндіріс сызбанұсқасы. Негізгі өндірістік үрдістердіңұйымдастыру-технологиялық картасы өндірстік немесетехнологиялық операцияларды логикалық-өндірістікбірізділікпен көрсетеді. Бұл оперативті құжаттар фермамеңгерушісі немесе бригадирде болады. Операциялықкарточкалар жұмыс операцияларының реті мен әдісін реттеушіжәне қосымша орындаушыларды – ферма жұмысшыларыныңбақылаушы және оперативті құжаты болып табылады.

Технологиялық карта үш бөлімнен тұруы қажет: 1) технологиялық, барлық үрдіс операциялары орвндалу

реті қойылатын зоотехникалық талаптармен жәнежұмыс көлемімен көрсетіледі;

2) техникалық, барлық машиналар мен жабдықтартізімін және олардың өнімділігін көрсетеді;

3) экономикалық, техникалар жұмысшылар саныкөрсетіліп, әрбір операциялар мен үрдістердіңорындалуындағы еңбек шығынын есептеп береді.

Техникалық картаны құрғанда бірінші бөліміне барлықоперациялар мен үрдістерді орындалу ретіне қарай, оларғақойылатын зоотехникалық талаптармен жазады. Әрбіроперацияға кезеңдегі жұмыс көлемі мен кезеңдегі күндер санынқояды. Кезеңдерге жұмыс көлкемі мен кезеңдегі күн санын бөлуарқылы тәулігіне орындалатын жұмыс көлемін анықтайды.

Технологиялық картаның техникалық бөлімінде кешендімеханикаландыру линиясын құруға қажет әрбір операцияны

119

орындайтын барлық қолданылатын машиналар менжабдықтардың маркалары көрестіледі.

Әрбір машина бойынша белгілі бір операцияны орындауынақарай оның жұмыс өнімділігін анықтайды. Машина өнімділігінтоннамен сағатпен көрсетеді.

Тәулігіне орындалатын жұмыс көлемін машинаның сағатынаорындайтын өнімділігіне бөлу арқылы әрбір операцияныорындауға кететін сағат санын анықтайды. Бір операцияныорындауға кететін сағат санын тәулігіне орындалатын жұмыстыңжеті сағатына бөлу арқылы машиналар мен жабдықтарқажеттілігін анықтайды. Әрбір операцияны орындау үшінжұмысшы саны, қызмет көрсету машинаолары мен қосымшажұмысшылар саны анықталады. Жұмысшылар санын тәулігінеорындалатын операцияға кеткен сағат саны мен кезеңдегі күнсанына көбейту арқылы адамға сағатпен кеткен еңбек шығынынанықтайды.

Тапсырма. Қойларды бордақылау мен қырқу бойыншаұйымдастыру-технологиялық картасын құру қажет. Қойларғақажетті ғимарат, инвентарь және құрал-жабдықтарды есептеукезінде келесі нормативтерді ескеру қажет (7.3.1 және 7.3.2кестелер), есептеулерді 7.3.3 және 7.3.4 кестелергетолтырыңыздар.

7.3.1 кесте. Қой қорасы еден аумағының қажеттілігі

№ Жыныстық-жастық топ Қой қора аумағы, кв.м.Оңтүстікаудандар

Солтүстікаудандар

1 Көктемде қоздаған саулықтар 1,0 1,22 Қыста қоздаған саулықтар 2,0 2,33 Топтық күтіп-бағу кезіндегі қошқарлар 1,5 2,04 1 жылға дейінгі жас төлдер 0,7 0,9

Қой малдарының ясли мен рештакка қажеттілігі:1. 20 саулық үшін – бірыңғай ясли және 4 м ұзындыққа дейін

бір рештак;2. 1 жылға дейінгі жас төлдер үшін – бір рештак және 30

басқа арналған 4 м ұзындықтағы бірыңғай ясли;

120

3. 8 қошқар үшін – бір рештак және 4 м ұзындықтағыбірыңғай ясли;

4. бір отарға арналған жалпы ұзындығы 20-30 м болатынсуару астауы.

7.3.2 кесте. Далалы және жартылай шөлейтті аймақтарғаарналған, арнайы мамандандырылған қой шаруашылығыфермаларында қой еті мен жүнін өндірудің жалпы технологиялықкартасы.

Саулықтар – 5000, қошқарлар -100, жөндеуге арналғанұрғашы тоқтылар – 1500, төл -5000. Ұстау жүйесі – қорада.Жайылымда жүн өндіру көлемі – 352,44, бір бастан қырқылатынжүн – 5,34 кг, салмақ қосуы -2150 ц, жұмысшылардың орташажылдық саны -30, оның ішінде негізгісі – 15.

Негізгі өндірістікүрдістер

Зоотехникалықталаптар

Күнтізбелікмерзім

Ұзақтығы (күнесебімен)

Кезеңдегіжұмыскөлемі

Саулықтарды жазмерзімінде күтіп-бағу

Жайылымға жаю,қойлардың заводтыққоңдылығынқамтамсыз ету

14.05-15.10

153 5000

Саулықтарды қысмерзімінде күтіп-бағу

Қи-көңді шығаруды,азық таратуды,суарудымеханикаландыружәне жүн тазалығынсақтауды қамтамасызету

15.10-13.05

212 5000

Ұрықтандыру Қысқа мерзімдеқолданұрықтандырудыөткізу

01.10-30.10

30 5000

Қоздату Қысқы қоздатудықысқа мерзімдеөткізу

01.02-10.03

40 5000

Қозыларды бірайлығынаненесінен бөлгенгедейін өсіру

Енесінен бөлгенгедейін қозылардысақтау мен жақсыдамуын қамтамасызету

15.03-15.06

905000

121

Айырғаннан кейінжөндеуге арналғанұрғашы малдарөсіру

Табынды жөндеугеарналғансұрыпталған ұрғашымалдарды қарқындыөсіру

15.06-0.03

1500

Жөндеуге арналғанұрғашы малдардыкүтіп-бағу

Жақсыазықтандыруды,тоқтыларды жақсыдамуын қамтамасызету жәнеұрықтандыруғадайындау

01.01-31.12

133 1500

Қошқарлардыкүтіп-бағу

Малдың заводтыққоңдылығынқамтамасыз ету

01.01-31.12

365 100

Қой қырқу Қысқа мерзімдеөткізіп, стандартсападағы жүн өндіру

20.05-05.06

15 8600

Жайып семірту Саулықтарды жайыпсеміртуді 100 күнкөлемінде өткізуқажет және жоғарғықоңдылыққа жетуітиіс

15.06 100 1000

Тұрақтыбордақылау

Жас малдардықарқындыбордақылау 7-8айлық жасқа дейін

10.05 90 4000

Бонитировкалау Кластықбонитировкалау,саулықтардыжарамсыздыққашығару 20%

15.05-23.05

8 6500

122

7.3.3 кесте. Қой қырқуды ұйымдастырудың технологиялық картасы

өндірістікоперациялар

Зоот

ехни

калы

қ та

лапт

ар

Мер

зім

і

Ұза

қты

ғы

Жұм

ыс

көле

мі,

бас

Мех

аник

алан

дыру

затт

ары

Маш

ина

саны

Қаж

ет ж

ұмы

сшы

Тәу

лігі

не

Кез

еңін

е Ғимараттыдайындау Қойлардыдайындау Қой қырқу Тексеру Жүнді таразығажәнекластаушыға тасу

Жабағыныкластау Жабағыныпрестеу менупаковкілеугежіберуҚойдыпрофилактикалықтоғыту

123

7.3.4 кесте. Қойды тұрақты бордақылаудың ұйымдастыру-технологиялық картасы

Өнд

іріс

тік

опер

ация

лар

Зоот

ехни

калы

қ та

лапт

ар

Мер

зім

і

Ұза

қты

ғы

Жұм

ыс

көле

мі

(бас

)

Мех

аник

алан

дыру

зат

тары

Қаж

етж

ұмы

сшы

Тәу

лігі

не

Кез

еңін

е

Маш

инал

ар

Сан

ы

мех

аниз

атор

лар

Қос

ым

ша

АзықтандыруаумақтарындайындауТабынжасақтаутарШөпті шабуШөп тасу ментарату Концентрліазықтарды тиеу

Концентрліазықтарды тасумен тарату Бақылау өлшеу Жекелеп тексеру

БордақыданшығаруЕт комбинатынатасымалдау


124

1. Технологиялық картаның негізгі бөліктерін атаңыздар.2. Ұйымдастыру-технологиялық картасын не мақсатта

құрады? 3. Ұйымдастыру-технологиялық картасының түрлері.

VIII Малды өз төлінен өсіру8.1 Тақырып. Қой малдарын шағылыстыру

Сабақ мақсаты. Қолдан ұрықтандыру түрлерімен танысу және саулықтарды

ұрықтандыруды өткізудің ұйымдастыру-технологиялық картасынқұрып үйрену.

Кейбір малдардың жыныстық жетілуі бойынша ерте (7-8айда), кейбірінде кеш (9-10 айда) жетіледі. Ол мал тұқымына,климатқа және азықтануына байланысты, олардың жыныстықжетілуі және өсуі қанға бөлінетін гипофиз гормонымен реттеледі.Малдың жас кезінде гипофиз гормоны өсуді тездетеді. Өсуібаяулағанда, гипофиз жыныстық мүшелердің дамуын үдететінгормондар бөле бастайды.

Қойларды жыныстық жетілу өсуден бірінші дамиды,сондықтан оларды жыныстық жетілсе де, ұрықтандыру тиімсіз.Ерте ұрықтандыру малдың қалыпты өсуін тежейді, оның өсуінеқажет барлық қоректік заттар төлдің өсуіне жұмсалады, алтөлдегеннен кейін сүттің түзілуіне кетеді. Сонымен қатар өте кешұрықтандыру да зиян. Мұндай жағдайда төлді азықтандыруғакететін қорек мал организмінде май қорын түзеді. Саулықтыңаналық безіне жиналған май өсіп-өну қызметіне кері әсерінтигізеді.

Кейбір биязы қой тұқымдарын өсіретін асыл тұқымдышаруашылықтарда ең бірінші ұрықтандыруды 2,5 жаста жүргізудіұсынады. Мұндай жаста алғаш ұрықтандырылғандарды тұсақ(переярка) деп атайды. 2,5 жаста алғаш ұрықтандыруға барғанмалдар тек өмірінің бірінші жылында дұрыс азықтанбағаннаннемесе ауырғаннан дұрыс өспей қалу жағдайына байланыстыболады. Ал барлық басқа жағдайларда жыныстық-жастық топқатұсақтар тиімсіз.

Барлық тұқымдар үшін ұрғашы тоқтыларды алғашұрықтандыруға 12-18 айлық жаста жіберу ұсынылады.Және

125

олардың тірі салмағы ересек саулық салмағының 70-80 %-ынқұрауы тиіс.

Шағылыстырудың еркін, үйірлі, кластық, қолдан жәнежасанды түрлері қолданылады.

Еркін шағылыстыруда саулықтар мен қошқарларды жалпытабында 1,5-2 ай ұстайды. Күйге келген саулықтар шағылысукезеңінің кез келген уақытында адамның бақылауынсызшағылыса береді. Еркін шағылысу кезінде асыл тұқымдықуақыттың аздығына байланысты аталықтар тез шаршайды. Әрбір100 саулыққа 3-4 аталық қажет. Егер саулықтар табынынабірнеше аталықты жіберсе, онда оларды екі топқа бөліп, олардысаулықтарға күнара кезекпен жіберу қажет. Сонымен қатарқошқарларды түнде саулықтарға қосып, күндіз бөліп алып,азықтандырып отыруға болады, ал егер саулықтар жайылымдабағып күтілсе, онда қошқарларды табынға күндіз жіберіп, түндеазықтандырады.

Бақылаусыз шағлыс кезінде, яғни еркін шағылысу саумалдың ауруға шалдығуына жол береді, сонымен қатарқойлардың көп мөлшері құйрығындағы май қорының көптігінебайланысты шағылысуы қиындап, қысырлыққа ұшырайды. Еркіншағылыстыруды өткізу мен ұйымдастыру неғұрлым қарапайымжәне еңбек шығынын аз қажет ететін операция, бірақ, құндықошқарларды тұрақсыз және бақылаусыз пайдалану асылтұқымдық жұмыстың нақты нәтижелілігін қиындатады.

Үйірлі (гаремная) шағылыстыру алынатын ұрпақтың шығу-тегін бақылауға мүмкіндік береді. Өткізу үшін 30-50 басаналықтан тұратын әрбір топқа бір айға арналған азық қоры баржайылым аумағын қоршау қажет. Сонымен қатар аналықтобының санвна байланысты онша үлкен емес қоршаулар жасауғаболады, оған бір ай ішінде жем-шөпті тасымалдау арқылысаулықтарды азықтандырады. Саулықтарды қошқарлармен бір айұстағаннан кейін, әр қоршаудағы саулықтарды бір табынғабіріктіріп шағылыстыруды аяқтайды.

Кластық шағылыстыруда шағылыс кезеңінде саулықтардыңбелгілі бір класына нақты аталықтар бекітіледі. Еркіншағылыстырудан айырмашылығы мал саны аз қолданылады.

Қолдан шағылыстыру адам бақылауымен іске асады. Бұлмалды жекелеп жұптастыру мен асыл тұқымдық жұмысты тиімдіжүргізуге мүмкіндік береді; асыл тұқымды қошқарларды

126

пайдалану жақсарады. Алайда қолдан шағылыстыру кезінде өтежақсы аталықтарды пайдалану шектеулі, өйткені оған көп еңбекшығымы қажет, аталықтар ауру жұқтырып таратуы мүмкінсондықтан қолдан шағылыстыруды мал басы аз жеке жұптаужүргізетін шаруалышықтарда пайдалану тиімді.

Қолдан шағылыстыру кезінде күйге келген аналықтардыкүйттеуші аталықтар көмегімен таңдап алады. Күйге келгенсаулықтарды оларға бекітілген қошқарлармен шағылыстырады.Шағылыстыру үшін саулықты станокқа бекіткен дұрыс, аталықаналыққа күшпен итеріліп, секіргенде ғана ұрықтанған болыпесептеледі. Бір саулыққа қайта-қайта аталықты секірту қажетемес. Бір рет алыпты секіру, ұрықтану үшін жеткілікті.

Аталықты ұрықтандырғаннан кейін аталықты тұратынқоршауына, ал саулықты – ұрықтанған малдар қатарына қосады.Одан кейін дәл осы жолмен келесі саулық ұрықтандырылады.Аталық бәр тәулікте үш төрт саулықты ұрықтандыруы қажет, алжаақсы күтіммен күшті азықтандырудағы аталық үшін 5-6 саулықбекітіледі, секірту аралығы 1-2 сағаттан кем болмауы керек.Ұрық сапасын 5күнде бір тексеріп отырады. Егер ұрық сапасы тұқыммен төмен болса, аталықтышағылыстыруға жібермей оған арнайы жақсы күтіммен толыққұнды азық беріп, жағдайлар жасалады. Мұндай аталықтарды текұрық сапасы жақсарған жағдайда ғана шағылыстыруға жібереді.

Шағылыстыру кезеңі мен ұзақтығы 1,5-2 ай. Қолданшағылыстыру кезінде бір аталық 60-80 және одан да көпаналықты ұрықтандыра алады. Қолдан шағылыстыруаяқталғаннан кейін аталықтарды ұрықтанбай қалған саулықтарүшін, саулық табынына 25-30 күнге еркін шағылысуға жібереді.

Жасанды ұрықтандыру аналықтарды ұрықтандырудың нақтыәдістерінің бірі болып табылады. Жасанды немесе қолданұрықтандыру асыл тұқымды аталықтарда неғұрлым көппайдалануға мүмкіндік беріп, малдың өнімділік және асылтұқымдық сапасын жоғарылатуға зор ықпалын тигізеді. Соныменқатар, бұл әдісті қолдану басқа ұрықтандыру әдістеріменсалыстырғанда аналықтардың қысырлығына жол бермеудіңбірден бір күресушісі. Бұл әдіс жыныс жолдары арқылы берілетінауруларды алдын алады.

Бірақ қолдан ұрықтандыру әдісі ғимарат, құралдарыменжабдықтап, реактивтер және қосымша жұмыс күшін қажет етеді.

127

Сондықтан, бұл қажеттіліктермен кез-келген шаруашылыққамтамасыз етіле бермейді, ол тек мал басы аз фермаларда (500-1000 бас саулық) ғана қолданылады.

Кейінгі жылдары еліміздің бірқатар аймақтарында қойлардықатырылған ұрықен ұрықтандыру қолданыс табуда. Мұндайұрықты шаруашылыққа жеткізу мен оны сақтауды қолданұрықтандыру станциялары жүзеге асырады. Алайда, қатырылғанұрықтың жібігенімен кейінгі ұрықтандыру сапасы неғұрлымтөмендеу.

Сондықтан қойларды ұрықтандырудың тиімді әдісін таңдаунақты шаруашылық жағдайына байланысты, ондағы маманныңшешуі бойынша жүргізіледі.

Қолдан ұрықтандыруды қой мен ешкіні қолдан ұрықтандырунұсқаулығын (1986) басшылыққа ала отырып, жүргізеді.

Ұрықтандыру нәтижелә өту үшін күйге келмегенсаулықтарды күн сайын және мұөият таңдау қажет. Бұл сынақшыаталықтар көмегімен жүргізіледі.

Сынақшы аталықтарды дайындаудың бірінші әдісіұсынылған, олар: алжапөыш (күйек) байлау, вазоэктология,жыныс мүшесін күпекпен бұрышына қарай орналастыру, жынысмүшесін S-тәрізді иілдірі ұстау және т.б. Көбінесе сынақшықошқарларды алжапқышпен (8.1.1.сурет) пайдаланады. Бұл өтеқарапайым тәсіл; ұзындығы 60 см, ені 40 см алжапқышты күектұсына байлайды, бірақ алжапқышты тағу мен шешу көп еңбекшығынын қажет етеді, сонымен қатар сынақшы аталықтаркүйттеу кезінде алжапқыштарын жоғалтып, аналықтардыұрықтандырады. Сондықтан таңдау кезінде сынақшыларалжапқыштарын жоғалтпауын мұқият қадағалауы қажет.

8.1.1 сурет. Сынақшы қошқар

128

Сынақшылар ретінде вазоэктомияланған қошқарларды(шәует жолы көмегімен) пайдалану неғұрлым сенімді жіне еңбеккөлемі аз жұмсалады.

Күйлеген аналықтарды таңдауды танертен ерте бастайды.Оған дейін сынақшыларды екі үш топқа бөледі, 180-200 м2

аумақтағы қоршауларға 150-200 бастан топтап қоймайды дыоларға күйлегендерді анықтау үшін 2-3 бас сынақшыларжіберіледі. Күйге келген саулық сынақшы қошқар секіргендеқашпай тұрады. Күйге келмеген саулықтарды үшінші қоршауға(300 м2 ) қамап орнына малдардың жаңа тобын енгізеді. Осылайбүкіл табынды тексеріп бьіткенше қайталайды. Бірінші топсынақшыларының аналықтарды таңдап төмендей бастағандаоларды келесілерімен алмастырады.

Күйге келген қойларды таңдауды екі мезгіл таңертең жәнекешкі уақытта жүргәзуге болады. Таңдау аяқталған соң,сынақшыларды табыннан шығарады да күйге келгенсаулықтарды ұрықтандыру пунктіне алып кетеді. Табындыжайылымды жібереді, ал малды қорада ұстау кезіндеазықтандыру базына қояды.

Күйге келген аналықтарды таңдау - ауырда қажырлы жұмыс.Сондықтан еңбекті жеңілдету үшін сынақшылардытаңбалауышпен де пайдаланады. Таңбалауыш ретіндеқаңылтырдан жасалған 50 х 20 мм көлемдегі арнайы құралдыпайдаланады. Құралға дәл сондай көлемде оқ салынады. Оқ 15-20бояудан тұрады, ол 5-8 күндік жұмысқа жеткілікті бояу біткенненкейін қайта толтырылады немесе ауыстырылады.

Күйге келген аналықтарды таңдауды сынақшытаңбалағыштармен келесідей жүргізеді: әрбір саулық табынына10-12 вазэктомиоланған қошқар - таңбалағыштарды бекітеді.Шағылыстыру уақытында оларды екі топқа бөліп, табынғакезекпен жібереді. Олар күйге келген аналықтарға секіру кезіндежүндеріне бүлдірмейтін бояумен таңба қалдырады. Танертенқойшылар саулықтарды өткелек арқылы шығарып барлықтаңбаланған саулықтарды ұрықтандыруға қалдырады.

Аналықтарды таңдау аяқтала салысымен күніне бір немесеекі рет, таңертен немесе кешке ұрықтандырады. Ұрықтандыруданкейін де, бір тәуліктен артық күйлеген саулықтарды қайтадантаңдап ұрықтандырады (8.1.2. сурет).

129

8.1.2 сурет. Жатыр мойнына ұрықты кататер көмегімен енгізу

Қолдан ұрықтануды 35-40 күн жүргізеді, одан кейін табынғақошқарларды еркін шағылыстыру үшін 20 күнге жібереді. Олүшін қошқарларды 2 топқа бөледі, олар шағылысқа күнаражіберіледі немесе бірінші топты күндіз, екіншісін – түндепайдаланады. Демеалыстағы қошқарларды жақсы күтім меназықпен қамтамасыз ету қажет.

Бір орында ұрықтандыратын мал басы өте көп мөлшерде (4-6табын) болған жағдайда, ұрықтандырудың циклдік түрінпайдалануға болады. Егер бес немесе алты аналық табын жәнетөлдеуге арналған екі жылы қора жай бір аумақта болса, циклдікұйымдастыруды келесідей ұйымдастырылады. Күн сайын барлықотардан күйге келген аналықтарды таңдап алады да,ұрықтандырады және олардан ұрықтанған саулықтар табынынжасақтайды. Егер табын 750 саулықтан тұру керек болса,бастапқыда ол 850 – 900 бас болады, ал қалған кейінгі күйлеген20 – 25% саулықтар басқа табындарға жіберіледі. Біріншітабынның жасақталуына 5-6 күн қажет. Екінші табын(жылыланған екі қораны алғанда) біріншіден кейін үзіліссізжасақталады. Екі табын толықтай жасақталғаннан соң,шағылыстыру 2-3 аптаға үзіледі. Ұрықтандырудағы бұл үзіліс,ұрықтанудың бірінші циклындағы саулықтар мен олардың 2-3апталық қозыларын жылы қорадан арнайы төл алуғажабдықталған қораларға ауыстыру үшін жасалады. Босатылғанжылы қораларды ұрықтандырудың екінші циклындағы буазсаулықтарды қабылдау үшін тазалап, дезинфекциялайды.

Ұрықтанудың екінші немесе үшінші цикл табындарын да,дәл біріншідегідей жасақтайды.

130

Ұрықтану басталғанына 12 күн өткеннен кейін аналықтобына немесе табынына қайта күйге келген аналықтардыанықтау үшін сынақшылар жіберіледі.

Тапсырма. Қой ұрықтандыру бойынша ұйымдастыру –техникалық картасын құрыңыздар.

8.1 кесте. Саулықтарды ұрықтандырудың ұйымдастыру –техникалық картасы.

Өнд

іріс

тік

опер

ация

лар

Зоот

ехни

калы

қ та

лапт

ар

Мер

зім

і

Ұза

қты

ғы (

күн

есеб

і)

Жұм

ыс

көле

мі

(са

ғ)

Жаб

дықт

ар м

ен а

ппар

атур

алар

сан

ы

Тәу

лігі

нде

жұм

ыс

ұзақ

тығы

(са

ғ)

Қаж

ет ж

ұмы

сыш

ыла

р

Н

егіз

гі

Қос

ым

ша

Тәу

лігі

не

Кез

еңін

е

Қошқарларды дайындауҚойларды қолданұрықтандыру пунктіорындарын дайындау Күйлеген саулықтардытаңдау

131

Саулықтарды бекіту менұрықтандыру Еркін шағылыстыру


1. Ұрықтандыру әдістерін атаңыз.2. Сынақшы – қошқарларды не мақсатта пайдаланады.3. Ұықты бағалау әдістерін атаңыз.

8.2 Тақырып. Төл алу және жас төлді өсіруСабақ мақсаты. Төл алу түрлерімен танысу және саулықтарды төлдетуді

өткізудің ұйымдастыру – техникалық картасын құрып үйрену.

Қой шаруашылығында төл алу жауапты да, күрделі жәнееңбекті көп қажет ететін үрлісі болып табылады. Ол саулықтарұрықтанғанна кейін, (орта есеппен) 147-150 күннен кейін болады.

Төлдеу наурыз-сәуір айларында болса, ол көктемгі, ал, қаңтар– ақпан айларында өтсе, ерте немесе қысқа төлдеу деп аталады.

Көктемгі төлдеу қой малдарын жайылымда басталған кезбенсәйкес келгенде тиімді. Саулықтарда жайлымда күтіп – бағукезінде, олар толық құнды азықтармен, қозылыры оның сүтіменқамтамасыз етіледі, сонымен қатар жылы қоралар дайындалуқажеттілігі жоқ. Қой шаруашылығымен айналысатын солтүстікаудандарда қой шаруашылығы өнімдерді өндірудің өзіндік құнынтөмендету үшін көктемдік, тіпті жаздық төл алуды енгізуде.Алайда, көптеген аудандарда көктемгі ауа – райы тұрақсыз, жылыкүндер күрт сууға әкеп соғады, ол қозыларды суық тиюгешалдықтырып, өлім – жітімге ұшыратады. Көктемгі кезеннің осыерекшелігін осы уақытта төл алуды жоспарлауда қатаң естеұстаған жөн.

Қысқы төл алу. Құрылыс, ғимаратты жылылап жабдықтау,азық дайындау, қосымша жұмыс күшін тарту сияқтышығындармен байланысты. Бірақ, мұнымен қатар қысқы уақыттатуған жас төл арзан жайылымдық азықтарды жақсы

132

пайдаланады. Ал, сол жылы қымбат емес өнім алуға мүмкіндікбереді.

Төл алуға дайындық 10 – 15 күн бұрын қой қораны жылылаумен жабдықтаудан басталады. Қой қораның орташа , неғұрлымжылы және жарық жабдықталған бөлігін туу (қоздату) бөліміне,басқа бөлігіне қозылы қойларды, үшіншісіне – буаз саулықтардықоюға дайындайды.

Қозылардың ауруын алдын – алу үшін, әсіресе суық шалуды,қой қорасыз және жел өткізгіш болмауы тиіс. Ылғалды жақсысіңіргіш және жылылағыш ретінде дайындалу үшін бір саулыққа120 – 150 кг – нан есептеу қажет. Төл алуды сәтті өткізу үшінқажетті мүмкіндіктермен (рештактар, қоршаулар, фонарлар,шелек, қол жуғыш, қозыларды топпен суару астарлары, орамал,шагат,малға алғаш көмек көрсетуге арналған медециналықаптечка қамтамасыз етілуі тиіс.

Төл алу басталмас бұрын қоздату бөлімшесіне жеке қозылықойлар тұратын үйшіктер 100 бас саулыққа 3-5) және ұсақтөлдерге арналған торлар үшін қойылады. Ірі тұқымды қойларүшін жек үйшіктердің көлемі - 1,5 м2 ал орташа және ұсақ малдарүшін — 1—0,8 м2. Қоздату бөлімінің ауа температурасы 15—18°С болуы тиіс.

Қысқы төлдеуге арналған қой қорасының аумағына келесідейнормалар қойылған, бір басқа м2 : қыстауға баратын саулықтар –1,8 – 2 ; қоздау бөліміндегі қозылы саулықтар – 2-3; жаңа туғанқозылар тобы – 1 – 1,1; азықтандыру бөліміндегі қозыларға – 0,3.Бұл нормаларға аумағына: азықтандыру науалары мен суаруастаулары кіреді, бірақ азыұ жолдарының аумағы кірмейді.

Ірі шаруашылықтарда төл алу кезінде қойшылар бригадасынакөмекке қосымша жұмысшы-сақманшыларды бөледі. Ол әр бір100 саулыұұа 15 адамнан және әр бір 100 қозыға 40 адамнанесетеледі. Олар қоздаған саулықтар мен төлдеу кезеңіндегіқозыларды төлдегеннен кейінгі алғашқы 12 айында күтіп бағуғакөмектеседі.

Қоздау кезіндегі саулыққа көмек. Қоздау еденіне балғын тазасабан төселген туу бөлімінде өткізіледі. Қоздау кезінде төсенішауыстырылмайды, ластану мөлшеріне қарай үстінен тазасынсалып отырады. Төсеніш ретінде бір аналыққа 120 – 150 кг сабандайындау ұсынылады. Қоздау кезенінде туу бөліміне тәулік бойықойшылар бригадасы кезекшілікке тұрады. Олар саулықтардың

133

дұрыс қоздауын қадағалайды. Егер саулық тынышсызданып, жиіжатып, артына қарай мерзімі бұл толғатудың басталу белгісі, солмерзімде оны мазамалау қажет. Дұрыс туу кезінде толғақтанкейін сұйыққа толтырылған шар айда болады. Ол жарылады дақозының алдыңғы екі аяғы мен басы көрінеді. Бұл төлдіңшығуының қалыпты жағдайы. Егер жатыр сау, қалыпты болса,онда туу сәтті өтіп, ешқандай көмекті қажет етпейді. Егер тууұзаққа созылса, жатыр дыбыс берсе, қойшы оған көмек көрсетуқажет. Ең бірінші төлдің қандай жағдайда жатқандығын анықтаалуы керек. Ол үшін дизенфекцияланған сумен жуылған жәневазелин немесе май жағылған қолды ақырындап, қынапқаенгізеді.

Саулық төлдегеннен кейін үш сағаттан соң, шуы (жатыржолдасы) түсуі керек. Есте ұстайтын жағдай, малдың шуынтартып немесе кесіп түсіруге болмайды. Ол өз еркімен шығуытиіс. Оны дезожәшікке тастайды да, одан кейін жағып жібередінемесе көміп тастайды. Егер шуы 5-6 сағат ішінде түсегенжағдайда ветеринар маманын шақырады.

Тапсырма. 500 саулықтың төлдеуін ұйымдастыру жоспарынжәне төлдеудің қорытынды актісін жасаңыздар.

8.2 кесте. Саулықтарды төлдетуді өткізудің ұйымдастыру-технологиялық картасы.

өнді

ріст

ік о

пера

циял

ар

Зоот

ехни

калы

қ та

лапт

ар

Мер

зім

і

Ұза

қты

ғы

Жұм

ыс

көле

мі

Мех

аник

алан

дыру

затт

ары

, құр

ал-

жаб

дықт

ар

Қаж

ет ж

ұмы

сшы

лар

134

Тәу

лігі

не

Кез

еңін

е

Маш

инал

ар,

жаб

дыұт

ар, м

үлік

тер

Сан

ы

мех

аниз

атор

лар

Қос

ым

ша

жұм

ысш

ыла

р

Ғимаратты дайындау

ҚоршауларғасаулықтардыорналастыруТөлдеуді өткізу Төлдерді жасақтау

Төлдерді жасанды суару

Сүрлемді тиеу

Сүрлемді тасымалдау

Сүрлемді тарату

Шөп тиеу Шөпті тасымалдау

Шөпті тарату

Концентраттарды тиеу

Концазықтарды тарату

Қозыларды есетеу жәненөмірлеу


1. Төлдеу кезінде жүргізілетін жұмыс түрлерін атаңыз.2. Қысқы төл алудың ерекшеліктері.3. Көктемгі төл алудың ерекшеліктері.

135

Тест сұрақтары

$$$ 1 Қой малдары жайылымдық өсімдіктердің қаншасын айдаланады:А. 310B. 406C. 470D. 520Е. 600.$$$ 2 Алғашқы жабағы жүнді қандай жаста (ай есебімен) алуға болады:А. 4В. 6С. 12D. 18Е. 24.$$$ 3

136

Қой малдарының буаздық мерзімінің ұзақтығы (ай есебімен):А. 3В. 4С. 5D. 6Е. 7$$$ 4 Саулықтардың күйлеуінің орташа ұзақтығы (сағат есебімен):А.10-12 В. 16-18 С. 20-24D. 26-30Е. 36-40$$$ 5 Шағылыс кезеңінің қолдан жасанды ұрықтандыру кезіндегі бірқошқарға жүктелетін орташа нормасы:А. 100-300В. 200-400С. 300-500D. 400-600Е. 500-700$$$ 6 Шағылыс кезеңінде еркін шағылысу түріне бір қошқарғажүктелетін орташа норма: А.20-30 (40-60)В. 30-40 (60-80)С. 40-50 (80-100)D. 50-60 (100-120) Е. .60-70 (120-140)$$$ 7 Күйге келген аналықты таңдап алғаннан кейін, оған алдын-аласұрыпталған қошқармен жұптастырады, шағылыстыру әдісі:А. Үйірлі В. ҚолданС. Екін D. Кластық Е. Тандемді $$$ 8

137

Саулыұтардың белгілі тобына сәйкес қошқарларды белгілейді,олар шағылыс кезең аяқталғанша бірге жүреді. Шағылыстыруәдісі: А. Үйірлі В. ҚолданС. Екін D. Кластық Е. Тандемді $$$ 9 Бүкіл шағылыс кезінде аталық қошқарды ғана пайдаланады.Шағылыстыру әдісі: А. Үйірлі В. ҚолданС. Екін D. Кластық Е. Тандемді $$$ 10 Қысқы (көктемгі) төлдеу кезінде әр бір қозылы саулыққабөлінетін қой қораның аумағы, м:А.1,6-2,3B. 1,7-2,4С. 1,8-2,5Д. 1,9-2,6Е. 2,0-3,0$$$ 11 Қозыларды қорада өсіру кезіндегі талпқа сай ауа температурасы,С: А. 10-13В. 11-14C. 12-15D. 13-16E. 14-17$$$ 12 Туу жолында шардың пайда болуынан төлдің толық шыққанғадейін қанша уақыт кетеді, мин: А.5-10В.15-20С.30-40D.60-70

138

E.90-100$$$ 13 Төл денесінен кіндікті қандай ұзындықта кеседі, см: А. 2-4В. 8-10С. 14-16D.20-22E. 25-30$$$ 14 Саулық төлдегеннен кейін шуы туу жолынан неше сағаттан кейінтүседі: А. 1,0-1,5В. 2,0-2,5С. 3,0-3,5Д. 4,0-4,5E. 5,0-5,5$$$ 15 Саулық төлдегеннен кейін қанша уақыттан соң жылы суменсуарады:А.0,5-1,0В. 1,5-2,0С. 2,5-3,0D. 3,5-4,0E. 4,5-5,0$$$ 16 Алғаш азықтандыруды қанша уақыттан кешіктірмей беру қажет,сағ.: А.0,5В.1,0С.1,5D. 2,0E. 2,5$$$ 17 Биязы жүн қандай талшық түрлерінен тұрады: А.түбіт В.аралық талшық С.қылшықD.өлі талшық E.құрғақ талшық

139

$$$ 18 Биязылау жүн қандай талшық түрлерінен тұрады: А.түбіт, қылшықВ.аралық, талшық, түбіт С.қылшық, аралық талшық, түбіт D.өлі талшық E.құрғақ талшық$$$ 19 Ұяң жүн қандай талшық түрлерінен тұрады: А.түбіт, құрғақ талшықВ.аралық талшық, түбіт, қылшықС.қылшық, түбітD.өлі талшық E.құрғақ талшық$$$ 20 Қылшық жүн қандай талшық түрлерінен тұрады: А.түбіт, аралық талшық, өлі талшық В.аралық талшық, түбіт С.қылшық, түбіт, аралық танлшық, құрғақ талшық, өлі талшықD.өлі талшық, қылшық, түбіт E.құрғақ талшық, өлі талшық, түбіт, қылшық$$$ 21 Иректіліктің ұнамды пішіні:А.қалыптыВ.биік С.ілмекті D.маркитті E.күшті $$$ 22 Жалпы фенотиптік әртүрлілікте белгілердің генотиптікөзгергіштіктегі бөлігі қалай аталады: А.селекциялық дифференциалВ.тұқым қуалағыштықС.қайталанғыштықD.корреляцияE.өзгергіштік $$$ 23 Жалпы отар мен асыл тұқымдық ядро көрсеткіштер арасындағыайырмашылық қалай аталады:

140

А.селекциялық дифференциалВ.тұқым қуалағыштықС.қайталанғыштықD.корреляцияE.өзгергіштік $$$ 24 Сол және бір топ малдарында әр түрлі қоршаған орта немесе іртүрлі жас шамасында әр түрлі фенотиптік құрылымныңтұрақтылығын қалай атайды: А.селекциялық дифференциалВ.тұқым қуалағыштықС.қайталанғыштықD.корреляцияE.өзгергіштік $$$ 25 Егер бірінші белгі өзгерген кезде, екінші белгі сол немесе басқабағытта өзгерсе, олА.селекциялық дифференциалВ.тұқым қуалағыштықС.қайталанғыштықD.корреляцияE.өзгергіштік $$$ 26 Бір тұқымға жататын малдарды шағылыстыру мал өсірудің қайәдісіне жатады: А.таза тұқым өсіру В.гибридтеу С.будандастыру D.аталық із бойынша өсіруE.қан жаңарту $$$ 27Әр түрлі тұқымға жататын малдарды шағылыстыру мал өсірудіңқай әдісіне жатады: А.таза тұқым өсіру В.гибридтеу С.будандастыру D.аталық із бойынша өсіруE.қан жаңарту $$$ 28

141

әр түрге жататын малдардың шағылыстыру мал өсірудің қайәдісіне жатады: А.таза тұқым өсіру В.гибридтеу С.будандастыру D.аталық із бойынша өсіруE.қан жаңарту $$$ 29Бір тұқымға жататын, бірақ әр түрлі өндірістік немесеэкологиялық жағдайда өсірген саулық пен қошқардышағылыстыру қалай аталады:А аталық із бойынша В. тұқым жаңарту С.қан жаңарту D. туыстас мал өсіру E. туыстас емес мал өсіру $$$ 30Ұнамды тип талаптарына жауап беретін және басқа тұқымныңқұнды сапаларына ие болған будан малдарды өз ішінде өсірудібудандастыруды қай түріне жатқызады: А. кіріспеВ. кәсіптік С. кезек D. сіңіре E. өндіре (заводтық) $$$ 31Бір тұқымға жататын саулықтардың жеке кемшіліктерін жоюүшін оларды типі мен өнімділік сиаттамасы ұқсас басқа тұқымқошқарларымен будандастыруды қалай атайды: А. кіріспеВ. кәсіптік С. кезек D. сіңіре E. өндіре (заводтық) $$$ 32Бірінші будан ұрпақтың ет және жүн өнімділігін жоғарылатумақсатында екі немесе бірнеше тұқым малдары будандастырудықалай атайды: А. кіріспе

142

В. кәсіптік С. кезек D. сіңіре E. өндіре (заводтық) $$$ 33Бір тұқымға жататын өнімі төмен саулықтарды жоғары өнімдібасқа тұқым қошқарларының ұрпақтар қатарымен будандастыруқалай аталады: А. кіріспеВ. кәсіптік С. кезек D. сіңіре E. өндіре (заводтық) $$$ 34Саулықтардың ұрпақтар қатарын өнімділігі ұқсас бағыттағы әртүрлі тұқымды қошқармен будандастыру қалай аталады:А. кіріспеВ. кәсіптік С. кезек D. сіңіре E. өндіре (заводтық) $$$ 35«Элита» класына жататын биязы жүнді ересек тоқтыны атаңыз:А. СКМ С+ М 10/8 И 64/60 У Ж Б К Э5 О5В. СКМ С М 10/9 И 64/60 У Ж Б К Э5 О5С. СКМ С М+ 11/10 И 70/64 У Ж Б К Э5 О5Д. СКМ С М- 10/8 И 64/60 У Ж Б К Э5 О5Е. СКМ С М 10/8 И 64/60 У Ж Б КН Э5 О5$$$ 36Қойлардың жыныстық жетілуі қай кезден басталады (айесебімен):А. 3-4В. 4-5С. 5-6D.6-7E. 7-8$$$ 37

143

Сүйегі онша ауыр емес аяқ және бас сүйегі мөлшерліқалыңдықта, орташа көлемді, терісі тығыз, жүн сапасы жоғары.Конституция типі: А.дөрекі В. НәзікС. тығыз D. болбыр E. мықты $$$ 38Қойдың сүйегі өте күшті дамыған, мұрны өте дөңес, мал ірі,салмақты, терісі қалың, жүні біркелкі емес. Конституция типі: А.дөрекі В. НәзікС. тығыз D. болбыр E. мықты $$$ 39Сүйегі әлсіз дамыған, артқы және кеуде бөлігі ұзындау (тар),артқы аяқтары тілерсек буынына жақын орналасқан, терісі менжүні жұқа. Конституция типі:А.дөрекі В. НәзікС. тығыз D. болбыр E. мықты $$$ 40 Мықты конституциялы қойлардың бас енінің ұзындығынақатынасы:А. 2/8В. 3/8С. 4/8D. 5/8E. 6/8$$$ 41:Нәзік конституциялы қойлардың бас енінің ұзындығынақатынасы: А. 2/8В. 3/8С. 4/8

144

D. 5/8E. 6/8$$$ 42Дөрекі конституциялы қойлардың бас енінің ұзындығынақатынасы: А. 2/8В. 3/8С. 4/8D. 5/8E. 6/8$$$ 43Қойлардың азу тістерінің саны: А. 20В. 22С. 24D. 26Е. 28$$$ 44Күрек тістер саны: А. 6В. 8С. 10D. 12Е. 14.$$$ 45Жүнді типтегі биязы жүнді қойлардың мойнындағы қатпар саны:А.жоқ В.1-2С.2-3Д. 4-5E.3 және одан көп $$$ 46Жүнді-етті типті биязы жүнді қойлардың мойнындағы қатпарсаны: А.жоқ В.1-2С.2-3Д. 4-5E.3 және одан көп

145

$$$ 47 етті-жүнді титі биязы жүнді қойлардың мойнындағықатпар саны: А.жоқ В.1-2С.2-3Д. 4-5E.3 және одан көп $$$ 48 Қой малдарының өмір сүру ұзақтығы (жыл):А. 6-8В. 8-10С. 10-12D. 13-14E. 14-16$$$ 49Қойларды жарамсыздыққа шығарудың негізгі жасы: А. 4-5В. 6-7С. 8-10D.10-12E. 3-4$$$ 50Биязы жүн жіңішкелігі(сапамен): А.44В.50С.48D.46E.64$$$ 51Қылшық талшықтағы қабыршақ пішіні:А. сақина тәрізді емесВ. Квадратты С. Үшбұрыш D. цилиндрлі Е. конус тәрізді $$$ 52Биязы жүн жылтырлығы:А. люстралы В. Күңгірт

146

С. Күміс тәрізді D. жібек тәрізді Е. ашық түс $$$ 53Жүннің өз салмағына сіңіретін ылғалдылық көлемі (%): А. 10В. 20С. 30D. 40Е. 50$$$ 54Биязы меринос жүнінің штапельдігі 1 см ұзындығында 9-10 ирекбар, (жүн сапасы): А. 50В. 60С. 64Д. 70Е. 80$$$ 55Биязы меринос жүнінің штапельдігі 1 см ұзындығында 7-8 ирекбар, (жүн сапасы): А. 50В. 60С. 64Д. 70Е. 80$$$ 56Жүн құрамы бойынша біркелкі: А. биязы В. ұяң С. қылшық Д. сараджы Е. алай $$$ 57Жүн құрамы бойынша әркелкі: А. биязы В. биязылау С. меринос Д. ұяң

147

Е. кроссбредті $$$ 58Екінші класты биязы жүнді еркек тоқтыны анықтаңыз: А. СКМ С+ М 10/8 И 64/60 У Ж Б К Э5 О5В. СКМ С М 10/9 И 64/60 У Ж Б К Э5 О5С. СКМ С М+ 11/10 И 70/64 У Ж Б К Э5 О5Д. СКМ С М- 10/8 И 64/60 У Ж Б К Э5 О5Е. СКМ С М 10/8 И 64/60 У Ж Б КН Э5 О5$$$ 59Бірінші класты ұяң жүнді еркек тоқтыны анықтаңыз: А. КПГ Б Н Пр М 20/9 С У 1 К КСВ. КПГ Б Н Б М 20/10 С У 1 К КМС. КПГ Б Н СС М 20/6 С У 1 К КСД. КПГ Б Н Пр М 20/8 С У 1 К КМЕ. КПГ Б Н Пр М 20/10 С У 1 К КМ$$$ 60Штапель құрылымды жүн: А. ұяң В. қылшық С. биязы Д. құйрықты Е. ақ $$$ 61Тұлымды құрылымды жүн: А. биязылау В. қылшықС. биязы Д. меринос Е. ақ $$$ 62Қандай жүннің түбіт аймағы 6 см-ден кем болмауы тиіс: А. биязылау В. қылшық С. биязы Д. ұяң Е. ақ $$$ 63Инбридинг -

148

А. қандай да бір туыстық қатынастағы дәрежесі бар малдардышағылыстыру. В. тұқымының құнды сапасын жақсарту мен сақтау С. әр тұқымды малдарды шағылыстыру Д. бір тұқымды малдарды шағылыстыруЕ. әр түрге жататын малдарды шағылыстыру $$$ 64Қойларды жыныстық циклдың орташа ұзақтығы (тәулік):А. 12-14В. 13-15С. 14-15Д. 16-18Е. 20-22$$$ 65Саулықтардың жыныстық мүшелері: А.аналық без, жатыр түтігі, жатыр, қынапВ. аналық без, жатыр түтігі, жатыр, қынап, сыртқы жынысмүшелері С. аналық без, жатыр, қынап, сыртқы жыныс мүшелері Д. аналық без, жатыр түтігі, қынап, сыртқы жыныс мүшелері Е. аналық без, жатыр түтігі, жатыр $$$ 66Қошқарлардың жыныс мүшелері: А. шәуек жолы, қосымша жыныс бездері, сыртқы жынысмүшелері В. ен қосалқысымен, шәует жолы, қосмшажыныс бездері, сыртқыжыныс мүшелері С. ен қосалқысымен, шәует жолы, сыртқы жыныс мүшелері Д. ен қосалқысымен, қосымша жыныс бездері, сыртқы жынысмүшелері Е. ен қосалқысымен, шәует жолы $$$ 67Шағылысқа қошқарларды дайындауды қанша уақыт бұрынбастайды (ай есебімен):А. 0,5-1В. 1,5-2С. 2,5-3Д. 3,5-4Е. 4,5-5

149

$$$ 68Ең алғаш шағылысқа баратын тұсақ жасы (жыл): А. 1,5В. 2,5С. 3,5Д. 4,5Е. 5,5$$$ 69Биязылау жүн жіңішкелігі (сапамен):А. 80В. 64С. 60Д. 56Е. 70$$$ 70 Сояр алдындағы салмақтың сойыс салмағына проценттікқатынасы, қалай аталады: А. сойыс салмағы В. тірі салмағы С. ұша салмағы Д. сойыс шығымы Е. еттілік коэффициенті $$$ 71Дұрыс азықтандырмаудың нәтижесінде жүн талшығымықтылығының күрт әлсізденуі: А. жүннің жіңішкеруі (переслед)В. ілмекті иректілік С. жүн-ұйысуы Д. қотыр жүн Е. қиқыш жүн $$$ 72Ересек қойлардың орташа ұша салмағы (кг): А. 15-18В. 20-30С. 12-14Д. 16Е. 19$$$ 73Бір жасқа дейінгі жас малдың орташа ұша салмағы (кг):

150

А. 6-8В. 7-9С. 10-12Д. 15-20Е. 13$$$ 74Қозылардың орташа ұша салмағы (кг):А. 5В. 8-9С. 10-15Д. 7Е. 6$$$ 75Қой еті майындағы холестериннің мөлшері (мг/%):А. 29В. 75С. 80Д. 100Е. 126$$$ 76Негізгі алғашқы жүн фолликулаларының түзілу (күн есебімен): А. 10-30В. 30-50С. 50-70Д. 70-80Е. 80-110$$$ 77Негізгі екіншілік жүн фолликулаларының түзілу мерзімі (күнесебімен): А. 20-50В. 50-60С. 80-110Д. 110-140Е. 140-150$$$ 78Түбіт талшығы келесідей талшықтардан түрады: А. қабыршақты және өзекті В. қабыршықты және қыртысты С. қыртысты және өзекті

151

Д. қабыршақты, қыртысты және өзекті Е. қыртысты$$$ 79Қылшық талшығы келесідей талшықтардан тұрады: А. қабыршақты және өзекті В. қабыршықты және қыртысты С. қыртысты және өзекті Д. қабыршақты, қыртысты және өзекті Е. қыртысты$$$ 80Түбіт талшығының жуандығы, мкм: А. 5-10В. 10-15С. 15-25Д. 20-30Е. 25-35$$$ 81Қандай жүннің шайыры аз: А. биязы В. биязылау С. ұяң Д. қылшық Е. цигай $$$ 82Қандай жүннің шайыры көп:А. биязы В. биязылау С. ұяң Д. қылшық Е. цигай $$$ 83Шайыр штапельдің қандай ластану аймағында жеткіліктімөлшерде саналады: А. 1/2В. 1/3С. 1/4Д. 1/5Е. 1/6$$$ 84

152

Шайыр штапельдің қандай ластану аймағына жеткіліксізмөлшерде саналады: А. 1/2В. 1/3С. 1/4Д. 1/5Е. 1/6$$$ 85Штапельдегі қандай ішкі пішінінде биязы жүн біркелкі борлыпсаналады: А. цилиндрлі В. конус тәрізді С. воронко тәрізді Д. квадратты Е. домалақ $$$ 86Биязылау, ұяң және қылшық жүннің орташа айлық өсімі, см: А. 0,1-2,3В. 0,3-2,5С. 0,5-2,7Д. 0,8-3,0Е. 1,2-3,4$$$ 87Шайырдың ұнамды түсі:А. ақ В. кремді С. сары Д. қызыл Е. жасылды $$$ 88Жүн мықтылығы қандай дыбыс шығарғанда жақсы депесептеледі: А. жоғары дыбыста В. орташа дыбыс С. әлсіз дыбыс Д. төмен дыбыс Е. ашты дыбыс $$$ 89Халықтық селекциямен шығарылған тұқым:

153

А. солтүстік қазақ мериносыВ. еділбай С. казақтың құйрықты ұяң жүнді тұқымы Д. оңтүстік қазақ мериносы Е. казатың биязы жүнді қой тұқымы $$$ 90Гибридтеу жолымен шығарылған тұқым:А. солтүстік казақ мериносы В. еділбай С. казақтың құйрықты ұяң жүнді қой тұқымыД. оңтүстік қазақ мериносыЕ. казақтың арқр мериносы $$$ 91Ұяң жүнді қой тұқымы: А. қазақтың биязы жүнді қой тұқымыВ. казақтың құйрықты ұяң жүнді қой тұқымы:С. романнимаршД. еділбай Е. дегерес $$$ 92Қылшық жүнді қой тұқымы: А. қазақтың биязы жүнді қой тұқымыВ. казақтың құйрықты ұяң жүнді қой тұқымы:С. романнимаршД. еділбай Е. дегерес $$$ 93Биязылау жүнді қой тұқымы:А. қазақтың биязы жүнді қой тұқымыВ. казақтың құйрықты ұяң жүнді қой тұқымы:С. романнимаршД. еділбай Е. дегерес $$$ 94Терісі жоғары сапалы тұқым: А. қазақтың биязы жүнді қой тұқымыВ. казақтың құйрықты ұяң жүнді қой тұқымы:С. романнимаршД. еділбай

154

Е. дегерес $$$ 95Жаңа генотитер түзуге әкелетін малдарды шағылыстыру жүйесі:А. сұрыптауВ. жұп таңдауС. аталық ізД. корреляция Е. будандастыру$$$ 96Мақсаты құнды белгілерді бекіту болып табылатын жұп таңдаутүрі:А. гетерогенді В. гомогенді С. жеке Д. топтық Е. кластық $$$ 97Мақсаты белгілер мен қасиеттерінің кемшіліктерін түзету болыптабылатын жұп таңдау түрі:А. гетерогенді В. гомогенді С. жеке Д. топтық Е. кластық $$$ 98Жүн талшығының диаметрі микрон немесе сапамен көрсетілсе,ол: А. ұзындығы В. жіңішкелігі С. иректілігіД. мықтылығыЕ. созылғыштығы $$$ 99Биязы жүн атауына байланысты бөлінеді: а:А. меринос В. цигай С. тәжік Д. кроссбредті Е. алай

155

$$$ 100Биязылау жүн атауына байланысты бөлінеді: А. меринос В. меринос емес С. тәжік Д. кроссбредті Е. алай $$$ 101Ұяң жүн атауына байланысты бөлінеді: А. меринос В. меринос емес С. тәжік Д. кроссбредті Е. құйрықты $$$ 102Қылшық жүн атауына байланысты бөлінеді: А. меринос В. меринос емес С. тәжік Д. кроссбредті Е. құйрықты $$$ 103Ұша бүйрек және бүйрек үсті майымен, бірақ терісі, ішкімүшелері, бас, аяғы және құйыршығы алып тасталса, ол:А. сойыс салмағыВ. ұша салмағы С. ұша шығымы Д. сойыс шығымы Е. тірі салмақ $$$ 104Іш майы мен бірге ұша салмағы: А. сойыс салмағыВ. ұша салмағы С. ұша шығымы Д. сойыс шығымы Е. тірі салмақ $$$ 105Таза еттің сүйек салмағына қатынасы: А. сойыс салмағы

156

В. ұша салмағы С. ұша шығымы Д. еттілік коэффициентіЕ. тірі салмақ $$$ 106Қошқарларда мықты конституцияны сипаттайтын белгі:А. өсіп кеткендігіВ. мүйізділігіС. дөңес мұрындылығы Д. ұзын аяқтылығыЕ. биік аяқтылығы$$$ 107Қозы жүн қандай жаста қырқылады (ай есебімен): А. 1-3В. 2-4С. 5-7Д. 8Е. 10$$$ 108Қойдан қырқылған, штапель немесе тұлымнан құралған біртұтасбайланысқан жүн: А. штапель В. тұлым С. жабағыД. талшық Е. жүн өскендік $$$ 109Жүн жінішкелігінің неше класы бар: А. 8В. 9С. 10Д. 12Е. 13$$$ 110Иректілік биіктігі негізінің ұзындығымен салыстырғанда оншабілінбейді-иректілік пішіні:А. созылған В. тегіс С. жалпақ

157

Д. қалыпты Е. қысылған$$$ 111Иректілік биіктігі негізінің ұзындығынан аз иректілік пішіні:А. созылған В. тегіс С. жалпақД. қалыпты Е. қысылған$$$ 112Иректілік биіктігі негізінің ұзындығының жартысына тең –иректілік пішіні:А. созылған В. тегіс С. жалпақД. қалыпты Е. қысылған$$$ 113Иректілік биіктігі негізінің ұзындығынан біраз мөлшерде артық –иректілік пішіні: А. созылған В. тегіс С. жалпақД. қалыпты Е. қысылған$$$ 114Иректілік биіктігі негізінің ұзындығынан анағұрлым артық –иректілік пішіні:А. созылған В. тегіс С. жалпақД. биік Е. қысылған$$$ 115Жүннің негізгі бөлігінің ұзындығы 70 мм кем емес, жіңішкелігі64 сапа, жүн класын аныұтаңыз:А. бірінші В. жоғарғы С. үшінші

158

Д. екіншіЕ. қысқартылған $$$ 116Жүннің негізгі бөлігінің ұзындығы 40мм кем емес, жіңішкелігі 64сапа, жүн класын анықтаңыз:А. первыйВ. высшийС. третийД. второйЕ. укороченная$$$ 117Жүннің негізгі бөлігінің ұзындығы 65 мм кем емес, жіңішкелігі64 сапа, жүн класын аныұтаңыз:А. первыйВ. высшийС. третийД. второйЕ. укороченная$$$ 118Жүннің жабағы аумағы 10% тен 30% дейін оңай ажыратылатыннемесе 15% - тен көп емес қиын ажыратылатын өсімдікпенластанған жүн жағдайын анықтаңыз:А. ластанған – ошағанды 1 топВ. ластанған – ошағанды 2 топС. ақаулы 1топ Д. ақаулы 2 топ Е. қалыпты $$$ 119Жүннің жабағы аумағы 30% көп оңай ажыратылатын, 15% - тенкөп қиын ажыратылатын өсімдікпен ластанған..Жүн жағдайынанықтаңыз:А. ластанған – ошағанды 1 топВ. ластанған – ошағанды 2 топС. ақаулы 1топ Д. ақаулы 2 топ Е. қалыпты $$$ 120Жүн негізінде немесе штапель соңында жіңішкерген жүнжағдайын анықтаңыз:

159

А. ластанған – ошағанды 1 топВ. ластанған – ошағанды 2 топС. ақаулы 1топ Д. ақаулы 2 топ Е. қалыпты $$$ 121Жүн штапель ортасында немесе негізінде және бір уақытташтапель соңында жіңішкерген. Жүн жағдайын анықтаңыз:А. ластанған – ошағанды 1 топВ. ластанған – ошағанды 2 топС. ақаулы 1топ Д. ақаулы 2 топ Е. қалыпты $$$ 122Жүн қоюлығы бонитировкалық кілтпен қалай белгіленеді: А. ГВ. МС. ШД. БЕ. И$$$ 123Биязы жүн сапасының жақсаруы қандай белгілер үйлескенжағдайда қамтамасыз етіледі: А. қоюлығы, ұзындығы, иректілігі, шайыр түсіВ. Қатпарлығы, жуандығы, иректілігі, ұзындығы С. Біркелекілігі, жуандығы, иректілігі, ұзындығыД. экстерьері, жуандығы, иректілігі, ұзындығыЕ. қоюлығы, ұзындығы, иректілігі, экстерьер$$$ 123Таза талшықтағы жүн қырқымының ұлғаюы қандай белгілерүйлескен жағдайда қамтамасыз етіледі:А. қоюлығы, ұзындығы, иректілігі, жуандығы, мал көлемі В. Қоюлығы, ұзындығы, шайыры, жуандығы, мал көлемі С. Қоюлығы, ұзындығы, біркелкілігі, жуандығы, мал көлемі Д. қоюлығы, жуандығы, иректілігі, ұзындығы Е. қоюлығы, ұзындығы, жуандығы, өскендігі, мал көлемі $$$ 124Жабағы тығыздығы қандай белгілер үйлескен жағдайдақамтамасыз етіледі:

160

А. қоюлығы, иректілігі, жуандығы В. қоюлығы, ұзындығы, иректілгі С. қоюлығы, жылтырлығы, иректілігі Д. қоюлығы, шайырлығы, иректілігі Е. қоюлығы, ұзындығы, өскендігі $$$ 125«шешесі-қызы» әдісімен жақсартқыш қошқарды анықтаңыз:А. шешесінің өнімділігі: тірі салмағы 56,0 кг Жүн қырқымы 5,5 кг Қызының өнімділігі: тірі салмағы 56,0 кг Жүн қырқымы 5,6 кгВ. Шешесінің өнімділігі: тірі салмағы 50,0 кг Жүн қырқымы 5,0 кг Қызының өнімділігі: тірі салмағы 55,0 кг Жүн қырқымы 5,3 кгС. Шешесінің өнімділігі: тірі салмағы 58,0 кг Жүн қырқымы 5,6 кг Шешесінің өнімділігі: тірі салмағы 54,0 кг Жүн қырқымы 5,4Д. шешесінің қнімділігі: тірі салмағы 57,0 кг Жүн қырқымы 5,7 кг Қызының өнімділігі: тірі салмағы 56,0 кг Жүн қырқымы 5,6 кг Е. шешесінің қнімділігі: тірі салмағы 56,0 кг Жүн қырқымы 5,5 кг Қызының өнімділігі: тірі салмағы 52,0 кг Жүн қырқымы 5,2 кг$$$ 126Биязылау жүн жылтырлығы: А. жібек тәріздіВ. күңгірт С. люстралы Д. күміс тәрізді Е. әлсіз $$$127Жүннің бастапқы ұзындығы немесе пішінін қалпына келтіруі: А. созылғыштығы В. серпімділігі С. эластикалығы

161

Д. иілгіштігі Е. мықтылығы $$$ 128Жүннің бастапқы жағдайға келу жылдамдығы: А. созылғыштығы В. серпімділігі С. эластикалығы Д. иілгіштігі Е. мықтылығы $$$ 129Ұзындығын үзілу күшіне дейін созғандығы жүн талшығыныңқасиеті: А. созылғыштығы В. серпімділігі С. эластикалығы Д. иілгіштігі Е. мықтылығы $$$ 130Жүннің кір күйдегі бастапқы салмағының жуылғаннан кейінгітаза жүн салмағына проценттік қатынасы: А. таза жүн салмағы В. таза жүн шығымы С. жүн қырқымы Д. кір жүн салмағы Е. кі жүн шығымы

Емтихан сұрақтары

1. Пән, міндеті және қой селекциясы мен интенсивті өсіп өнубиотехнологиясы.

2. Қойдың биологиялық ерекшеліктері3. Қой конституциясы мен экстерьеріеің ерекшеліктері. 4. Қой жасын тісі бойынша анықтаудың тәжірибелік маңызы.5. Конституция жөнінде түсінік және П.Н. Кулешов және М.Ф.

Иванов бойынша конституция типтерінің жіктелуі. 6. Қой көбеюінің биологиясы. 7. Қошқарлар мен саулықтардың көбею мүшелері. 8. Қойлардың жыныс мүшелерінің құрылымы мен қызметі. 9. Қойды жасанды ұрықтандыру технологиясы. 10. Қошқарларды шағылысқа дайындау.

162

11. Саулықтарды шағылысқа дайындау. 12. Табын жасақтау. 13. Қойларды шағылыстыру: жыныстық жетілуі, алғаш

ұрықтандыру жасы.14. Шағылыстыру түрлері. 15. Ұрықтандыруға саулық таңдау. 16. Саулықты қоздатуға дайындау. 17. Саулықтар мен жаңа туған төлдерге жасалатын күтім. 18. Көктемгі қоздатудың артықшылықтары мен кемшіліктері. 19. Қысқы қоздатудың артықшылқтары мен кемшіліктері. 20. Жас төлдерді жасақтау. 21. Жүн өндіру жағдайы мен динамикасы. 22. Жүннің түзілуі мен өсуі. 23. Жүн талшықтарының морфологиялық құрылымы. 24. Жүн топтары, оларға сипаттама. 25. Жабағы, оның элементтері. 26. Жүннің физика-техниникалық қасиеттері. 27. Қой етін өндіру жағдайы мен динамикасы. 28. Өойдың ет өнімділігінің көрсеткіштері, оны бағалау

экстерьері. 29. Қойдың ет өнімділігін жоғарылату. 30. Таза талшық шығымын анықтаңыз. 31. Тұқым, аталық із, кросс жөніде түсінік.32. Қойды өндірістік жіктеу. 33. Әр түрлі өнімділік бағыттағы негізгі қой тұқымдары.34. Биязы жүнді бағыттағы қой тұқымдарының биологиялық

және өнімділік ерекшеліктері. 35. Биязылау жүнді бағыттағы қой тұқымдарының биологиялық

және өнімділік ерекшеліктері. 36. Ұяң жүнді бағыттағы қой тұқымдарының биологиялық және

өнімділік ерекшеліктері. 37. Қылшық жүнді бағыттағы қой тұқымдарының биологиялық

және өнімділік ерекшеліктері. 38. Сандық белгілер. 39. Сапалық белгілер. 40. Қойлардың шаруашылық-пайдалы белгілерінің түұым

қуалағыштығы. 41. Қойлардың қнімділік белгілерінің қайталанғыштығы. 42. Қойларды аталық із бойынша өсірудің маңызы.

163

43. Будандастыру түрлері. 44. Таза тұқымды мал өсіру – маңызы, қолдану мақсаты, 45. Генетикалық және фенотиптік байланыстар. (корреляция)46. Қой шаруашылығындағы гибриттеу. 47. Табиғи және қолдан сұрыптау. 48. Экстерьері мен өнімділігі бойынша сұрыптау. 49. Шежіресі бойынша сұрыптау. 50. Қошқарларды ұрпағының сапасы бойынша сұрыптаудың

жалпы принциптері. 51. Жұп таңдау әдістері.52. Гомогенді жұп таңдаудың мақсаты мен маңызы. 53. Гетерогенді жұп таңдаудың мақсаты мен маңызы. 54. Жеке жұп таңдаудың мақсаты мен маңызы. 55. Топтық жұп таңдаудың мақсаты мен маңызы. 56. Қой бонитировкасы түсінігі. 57. Бонитировкалау техникасы, өткізу уақыты.58. Биязы жүнді бағыттағы қой тұқымының стандарттық

талаптары. 59. Биязылау жүнді бағыттағы қой тұқымының стандарттық

талаптары. 60. Ұяң жүнді бағыттағы қой тұқымының стандарттық

талаптары. 61. Қылшық жүнді бағыттағы қой тұқымының стандарттық

талаптары. 62. Қойларды кластарға бөлу. 63. Жеке бонитировка. 64. Кластық бонитировка. 65. Қой шаруашылығында асыл тұқымды жұмысты жоспарлау

мен ұйымдастыру. 66. Қой ұрықтануын жоғарылатуға әсер ететін факторлар. 67. Қой төлдегішьігін жоғарылатуға әсер ететін факторлар. 68. Қойды сырғалау әдістері. 69. Қой малдарының асыл тұқымдық кітабының маңызы. Асыл

тұқымдық кітаптар.70. Қойлардың өсіп-өнуінің биологиялық және физиологиялық

нормативтері. 71. Өндіре (заводтық) будандастыру – маңызы, қолдану

мақсаты. 72. Кезек будандастыру – маңызы, қолдану мақсаты.

164

73. Сіңіре будандастыру – маңызы, қолдану мақсаты.74. Кіріспе будандастыру - маңызы, қолдану мақсаты.75. Кәсіптік будандастыру – маңызы, қолдану мақсаты.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі

1. Мирзабеков С.Ш., Ерохин А.И. Овцеводство. Алматы. 2005.2. Николаев А.И., Ерохин А.И. Овцеводство. М. 1987.3. Целютин В.Н., Деревянко О.Ф. Практикум по овцеводству итехнологии производства шерсти и баранины. М. 1990.4. Литовченко Г.Р. Овцеводство. 1-2 том. М. 1972.5. Ильев Ф.В. Вопросы эффективности отборасельскохозяйственных животных. М. 1974.6. Васильев Н.А., Целютин В.К. Овцеводство. М:Колос. 1979.7. Бурамбаева Н.Б. Учебное пособие «Селекция овец и коз».Семипалатинск. - 2004.

Мазмұны

Кіріспе 3I Қой малдарының биологиялық ерекшеліктері 41.1 Қой малдарының биологиялық ерекшеліктері 41.2 Конституция және экстерьер 8II Қой тұқымдары 192 Қой тұқымдарының жіктелуі 19III Жүн және жүннің физико-техникалық қасиеттері

24

3.1 Жүн талшықтарының типтері мен қой жүні топтары мен танысу

24

3.2 Жүннің физика-механикалық қасиеттері 333.3 Шайыр және жабағы жүн элементтері 373.4 Таза талшық шығымын анықтау 413.5 Қой жүнін дайындау стандарты. Жүнді кластау 483.6 Ешкі жүні мен түбітін кластау 59IV Мехтық шикізатты бағалау 60

165

4.1 Тондық және мехтық қой терісі 604.2 Каракол мехтық шикізаты 63V Ет өнімділігі 665.1 Қой еті шығымын есептеу және оның сапасы 665.2 Қой еттілігін тірі кезінде бағалау 735.3 Бетті тауарлық бағалау және таңбалау 785.4 Ет ақаулары 81VI Қой бонитировкасы 856.1 Биязы, биязылау және етті майлы қой бонитировкасы 856.2 Қаракөл қозыларының бонитировкасы 886.3 Қошқарларды шығу тегі бойынша бағалау 906.4 Қошқарларды ұрпағының сапасы бойынша бағалау 94VII Қой малдарын сұрыптау мен жұп таңдау 1007.1 Сұрыптау эффектісін болжау 1007.2 Саулықтар мен қошқарды жұптау 1087.3 Қой шаруашылығы өнімдерін өндіру бойынша ұйымдастыру техникалықкартасын құру

116

VIII Малды өз төлімен өсіру 1238.1 Қой малдарын шағылыстыру 1238.2 Төл алу және төлді өсіру 130Тест сұрақтары 134Емтихан сұрақтары 160Пайдаланған әдебиеттер тізімі 162Мазмұны 163

Бурамбаева Н.Б., ауыл шаруашылығы ғылымының кандидаты, Шәкәрім атындағы СемейМемлекеттік Университетінің «Агротехнология» кафедрасының доценті

Нұржанова К.Х.,ауыл шаруашылығы ғылымының кандидаты, Шәкәрім атындағы Семей

Мемлекеттік Университетінің «Биология» кафедрасының доценті Ахметова Б.С.,

Шәкәрім атындағы Мемлекеттік Университетінің оқытушысы

166

ҚОЙ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ПРАКТИКУМЫ

Бұл басылым практикумы Бүкіләлемдік Банкі және ҚазақстанРеспубликасының Үкіметі қолдауымен ГСЖ жоба тармағындақаржылануымен жасалынды. Авторлардың өтініштері Бүкіләлемдік Банкіжәне Қазақстан Республикасы Үкіметінің арнайы позициясына сәйкесболуы мүмкін емес.

«Международное Агентство подписки» ЖШС050002 Алматы қаласы, Ч.Валиханов көшесі, 48

23.12.2009 ж. басылуға берілгенФормат 60х84/16. Офсетті қағаз.

Шартты басылым беті 10. Тапсырыс № 44. Таралымы 100 дана.

167

Documents

ҚОЙ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ПРАКТИКУМЫ · 2015-12-14 · УДК 636.3 (075) ББК 46.6 я 7 Б 83 САРАПТАМАШЫЛАР: П.Р.Габдуллин – Шәкәрім