240
УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА УРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ И. САИФНАЗАРОВ, Б. ЦОСИМОВ, А. МУХТОРОВ, Г. НИКИТЧЕНКО ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ Узбекистон Республикаси Олий ва Урта махсус таълим вазирлиги томонидан олий Укув юртлари магистратураси учун Укув кулланма сифатида тавсия этилган ТОШКЕНТ — 2007 www.ziyouz.com kutubxonasi

ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

  • Upload
    others

  • View
    4

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА УРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

И. САИФНАЗАРОВ, Б. ЦОСИМОВ, А. МУХТОРОВ, Г. НИКИТЧЕНКО

ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ

Узбекистон Республикаси Олий ва Урта махсус таълим вазирлиги томонидан олий Укув юртлари магистратураси

учун Укув кулланма сифатида тавсия этилган

ТОШКЕНТ — 2007

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 2: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

И. Саифназаров, Б. Косимов, А. Мухторов, Г. Никитченко. Фаннинг фалсафий масалалари. - Т., «Fan va texnologiya». 2007, 240 бет.

Ушбу укув кулланма Узбекистон Республикаси Олий ва урта махсус таълим вазирлиги тасдиклаган намунавий укув дастурига мувофик ишлаб чикилган. Укув кулланмада фаннинг фалсафий муаммоларини муайян фанларнинг ривожланаётган билим тизими сифатида куриб чикишга асосий эътибор каратилиб, фан амалиёти ва ривожланишининг манбалари, асосий фалсафий, методологик ва эпистемологик тамойиллари очиб берилган.

Кулланмада жамият, шу жумладан, Узбекистон иктисодиёти ва иктисодий хаётининг фалсафий масалаларига хам эътибор берилган. Марказий Осиёда урта асрларда илмий билимларнинг шаклланиши муаммоси, шунингдек, мустакил Узбекистоннинг хозирги ижтимоий- иктисодий ривожланиши муаммолари ёритилган.

Укув кулланма иктисодий йуналишга ихтисослашган магистрлар учун мулжалланган.

Илмий му^аррирлар: Н.ШЕРМУХДМЕДОВА - ф.ф.д.;М.АБДУРАШИДОВ - ф.ф.н., доц. •

Тсщризчшар: А. КОДИРОВ - ф.ф.д., проф.;Н. МАХМУДОВ — и.ф.д., проф.;Б. АЛИЕВ - ф.ф.д., проф.

ISBN 978-9943-10-037-4

© «Fan va texnologiya» нашриёти, 2007.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 3: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

КИ РИ шУчинчи минг йилликка кадам куйган инсоният бу давр фан ва

илмий билимнинг мисли курилмаган тарзда усиши, ахборотлашган жамият шаклланиши даврининг узига хос муаммоларига дуч келмокда. XXI асрда фан нафакат илмий тараккиёт, балки жамият тараккиёти, ижтимоий тараккиётнинг хал килувчи кучига айланади, бу конуният Узбекистонда яшовчи хар бир фукаро дунёкараши ва маънавиятини кенгайтириш ва чукурлаштиришни такозо этади.

«Уйлайманки, хозирги ахборот, коммуникация ва компьютер тех- нологиялари асрида, интернет кундан-кунга хаётимизнинг барча жаб- халарига тобора чукур ва кенг кириб бораётган бир пайтда, одам­ларнинг онги ва тафаккури учун кураш хал килувчи ахамият касб этаётган бир вазиятда бу масалаларнинг жамиятимиз учун накадар долзарб ва устувор булиб бораётгани хакида гапириб утиришга хожат йук»1, деб кайд этди Президент Ислом Каримов Олий Мажлис Крнун- чилик палатаси ва Сенатининг кушма мажлисидаги маърузасида.

«Фаннинг фалсафий масалалари» деб номланган ушбу укув кул- ланма магистрантлар, аспирантларга, шунингдек олий укув юртла- рининг уз фалсафий-эпистемологик билим даражасини оширишга, мустакил фикрининг фалсафий равонлиги ва методологик изчилли- гини шакллантиришга интилган бакалавриат талабаларига мулжал- ланган. Кулланма муайян ихтисосликлар буйича номзодлик минимуми имтихонларини топширишга тайёргарлик кураётган талабгорларга хам жиддий ёрдам беради. Бу китоб иктисодий мутахассисликлар буйича ихтисослашаётган илм толиблари учун айникса зарур, чунки мазкур укув кулланмаси иктисодий ихтисосликлар магистратураси учун мулжалланган намунавий укув дастури асосида ёзилган.

Укув кулланмасида асосий эътибор, муайян фанларнинг фалсафий масалаларини ёритиш билан бир каторда, фаннинг усаётган, ривож­ланаётган билим тизими, узига хос ижтимоий институт, хозирги замон постиндустриал ахборот цивилизациясининг ажралмас таркибий кис- ми сифатидаги назарий муаммоларига хам каратилди. Унда фан фаолияти ва ривожланишининг манбалари, асосий фалсафий, мето­дологик ва эпистемологик тамойиллари очиб берилди.

Кулланмада илмий билим ривожланишининг турли концепция- лари, фан шаклланиши ва ривожланишининг манбалари ва асослари хам куриб чикилади. Муаллифлар, кулланма иктисодий фанлар сохасига ихтисослашган магистратура тингловчиларига мулжаллан- ганидан келиб чикиб, иктисодиёт хамда хозирги жамият иктисодий хаётининг фалсафий масалаларига алохида эътибор бердилар. Укув кулланмада Марказий Осиёда урта асрларда (IX-XV асрларда) илмий билимларнинг шаклланиши муаммосига, Шарк ёки ислом ислох-

1 Каримов И.А. Бизнииг бош максадимиз - жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислох этишдир. - Т., «Узбекистон», 2005. 56-6.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 4: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

чилиги йуналишларининг узига хос томонлари, фан ва техника тарак- киётига давр утиши билан ислом уйгониши тушунчаси мохдятан хам узгариб бораётганлигига катта эътибор берилган.

Фан фалсафаси муаммолари, унинг фалсафий, методологик ва эпистемологик тахлили, «фаннинг фалсафий масалалари» тушунчаси мохиятининг узи хозирги табиий ва ижтимоий фанлар айрим сохалари фалсафий жихатларининг тахлили билан боглик. Укув кулланмада асосий эътибор ана шундай муаммоларга каратилган. Бу ерда муал- лифлар фан фалсафаси ва методологиясининг узаро алокасига эъти- борни каратадилар. Кулланмада фан фалсафаси илмий билимнинг алохида кисми сифатида XX аср урталарида шаклланганлиги кайд этил ад и. Фан фалсафаси илмий билимнинг асосий манбаларини, ил­мий эпистемологиянинг ошиб бораётган ахамиятини, хозирги фал­сафий мактаблар ва йуналишлар таъсирида унинг кучайиб бораёт- ганини куриб чикади.

Кулланманинг алохида булими илмий башорат килишнинг фал­сафий муаммоларига ва унинг ижтимоий-маданий ва назарий фао- лиятнинг узига хос шакли сифатидаги методологик ахамияти га багиш- ланган. Фан ва диннинг узаро нисбати масапасига алохида мавзу ажратилганки, бу хозирги куннинг долзарб муаммоларидан биридир.

Хозирги дунёнинг фалсафий ва методологик муаммоларини ту­шуниш, Узбекистоннинг иктисодий ва ижтимоий-сиёсий ривожланиш конуниятларини чукуррок англашга эришиш максадида мамлака- тимизда фукаролик жамияти барпо этиш дастурини назарий жихатдан асослаб берган ва амалга оширилаётганлигини Узбекистон Президента И.А.Каримов асарлари ва маърузаларида таъкидланганлигига эътибор каратилади.

М аз кур кулланма шу сохадаги изланиш ва тадкикотларнинг илк натижаси булганлиги боис хам, баъзи мавзуларга янгича ёндашув- ларнинг узига хослиги, жузъий камчиликлардан мустасно булмаслиги мумкин.

Шу сабабли хам хурматли китобхон, Сиз уз фикр-мулохазала- рингизни билдириш билан ушбу кулланманинг келгусидаги нашрини тайёрлашга ва уни янада мукаммал булишига муносиб хисса кушган булур эдингиз.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 5: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

1-мавзу. «ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ» КУРСИНИНГ ПРЕДМЕТИ ВА ВАЗИФАЛАРИ

1.1. Фалсафа, унинг хозирги илмий билим тизимидаги урни

Инсоният учинчи мингйилликка кддам куйиши тарихдан индустриал жамият сифатида урин олган цивилизациянинг иккинчи тулкинидан постиндусгриал электрон-ахборот жамияти деб ном олган учинчи тул- кинга утиш даврига тугри келди. Бу даврда фан ва ишлаб чикаришнинг узаро нисбати муайян тарзда узгаради.

Агар индустриал жамият (иккинчи тулкин) ва ундан хам олдинги аграр жамият (биринчи тулкин) даврида илмий кашфиёт билан унинг ишлаб чикариш эхтгиёжларига татбик этилиши уртасида юзлаб йиллар утгаи булса, хозирги ахборот жамияти (учинчи тулкин)да ишлаб чикариш фаннинг ривожланиш суръатларига етиб улгуролмаяпти. Хозирги даврда фан иктисодий, сиёсий ва ижтимоий тараккиётнинг хал килувчи кучига айланди ва уз ривожланиш суръатларини тинимсиз ошириб бормокда.

Уз-узидан равшанки, янги шароитда фан тизимининг узи, унинг таркибий кисмлари тузилиши ва уларнинг ривожланиш жушкиилиги хам мураккаблашади, билишнинг эмпирик методларидан назарий методларга, тавсифдан тушунтиришга утиш содир булади. Натижада, илмий билим ютукларини ва унинг ривожланиш истикболларини фалсафий-назарий, эпистемологик жихатдан тахлил килишга катта эхтиёж тугилади, бошка томондан эса — хозирги даврни, шу жумладан, дунёнинг хозирги илмий манзарасини фалсафий тахлил килишда хозирги замон фанининг ютук- ларидан фойдаланиш зарурияти юзага келади.

Бинобарин, бугунги кунда фан ва фалсафа уртасидаги алокз ва хамкорликни мустахкамлаш вазифаси долзарб ахамият касб этади. Маълумки, фалсафа кишилик тараккиётидаги хар бир тарихий вазият, хар бир боскич, хар бир цивилизациянинг маънавий магзидир. Фалсафа уз даври ва уз халкининг ютукларини мантикий, асбтракт-назарий шаклда акс эттиради. Фалсафа инсон тафаккурининг кучи ва кудратига тая над и, дунёнинг мантикий манзарасини ва инсоннинг ундаги урнини «барча нарсалар мезони» (Протагор) сифатида курсатиб беришга харакат килади. Шу боне кадим замонлардан фалсафа донишмандликка мухаббат ифодаси деб тавсифланади. Факат Кант ва Гегель даврига келиб фалсафа факат донишмандликка мухаббат эмас, балки донишмандликнинг узи деган фикр одат булди.

«Донишмандлик билимга ва илмга таянади, лекин унга боглик булмайди, зеро, билимдонликни узи донишмандлик эмас. Донишмандлик билимни англаб етиш, уни тахлил килиш натижасидир», деган эди Герак- лит. У билишдан тушунишга утилганини ифода этади. Шу боис Б.Спи­ноза фалсафанинг вазифаси йиглаш, кулиш эмас, балки тушунишдир, деб кайд этган эди.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 6: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Фалсафанинг шаклланиши дунёкарашнинг шаклланиши, дунёнинг бирламчи асосини, унинг субстанциясини ва мохиятини тушуниб етиш жараёнидир. Шунинг учун фалсафа бутун борликни билишнинг дунё- карашлик ва методологик асоси хисобланади. Агар хар бир фан табиат, жамият ёки инсоннинг муайян жихдти, киррасининг юзага келиши, ривожланиши ва англаб етилиши конуниятларини урганса ва борлик ривожланишининг умумий конунлари хакида билим бера олмаса, фалсафа бизга бутун борлик хакида эмас, балки борликнинг умумий жихатлари хакида билим беради..Д1у маънода у барча муайян фанларни бирлаштиради, синтез килади. Шу боис факат муайян ёки алохида фанлар умумий конунларининг чексиз йигиндисигина нарсалар ва ходисаларни тулаконли, муайян тарзда ва бутун ранг-баранглиги билан тушуниб етиш имконини беради. Ранг-барангликнинг бирлигини ана шундай талкин килиш мумкин.

Фалсафа умуман дунё хакидаги фан деган кзоашдан фаркли уларок, у бутун дунёни тушуниб етишни даъво килмайди, чунки чексизликни камраб олиш, чегаралаш мумкин эмас. Фалсафани умумийлик хакидаги фан деб таърифлаш мумкин. Аммо умумийлик, айримлик, хусусийпик диалектикаси шундаки, айримлик — умумий ва хусусийликнинг бирлиги, умумийлик эса — айримликнинг бир жихатидир. Бундай карашлар шунга олиб келдики, фалсафадан муайян фанлар ажралиб чикишига караб, унинг амал килиш сохдси тинимсиз торайиб борди. Айни вакгда, фал­сафанинг бошига уз кироллигини кизларига булиб бериб, узи хеч нар- сасиз колган кирол Лир кисмати тушди, деб айтиш хам тугри булмайди. Фалсафа бугунги кунда хам хозирги фанларнинг ривожланишида ва илмий билимнинг янги тармоклари шаклланишида фаол методологик рол уйнашда давом этмокда.

Маълумки, XIX ва XX асрларда аксарият позитивист-файл асу фл ар агар илгари муайян фанлар фалсафа таркибига кирган булса, эндиликда фалсафа муайян фанлар ичига сингиб кетди ва уз мустакиллигини йукотди, деган гояни илгари сурдилар. Буни айрим мисолларда куриб чикамиз. Аристотелдан -бошлаб, фалсафани таркибий кисмларга ажратиш жараёни содир булди. Бу эллинизм даврида айникса сезила бошлади: фалсафий таълимотларда фалсафанинг онтология (борлик хакида таъли­мот), гносеология (билиш хакида таълимот) ва мантик (фикрлаш конун­лари ва шакллари хакида таълимот) каби таркибий кисмларини аник куриш мумкин эди.

XVTI-XIX асрларда табиатшуносликнинг деярли барча тармоклари фалсафадан ажралиб чикди ва фалсафа таркибий кисмларининг ажралиш жараёни давом этди. И. Кант фалсафасида бу карама-каршплик мутлак даражага кутарилди, зеро, Кант билиш инсонни табиат билан, субъектни объект билан бирлаштирмайди, балки уларни бир-биридан ажратади, деб хисоблар эди. Онтология, гносеология ва мантикни мутлак даражага кута- риш, уларни бир-биридан ажратиш хамда бир-бирига карши куйишнинг салбий томонлари билан бир каторда, ижобий томонлари хам бор эди.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 7: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Кант эпистемологик муаммолар фалсафанинг узагини ташкил килади, деган гояни биринчи булиб асослаб берди.

Кантдан кейин фалсафий тафаккурнинг ривожланиши фалсафанинг таркибий кисмлари — диалектика, мантик ва билиш назариясини бир- лаштириш йулидан кетди. Гегель фалсафа муаммоларида диалектика ёки мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини куйиш мумкин эмас, деган гояни биринчи булиб илгари сурди. У хдмма жойда, табиат олам ид а хам, маънавият олам ид а хдм «ёки - ёки» урнига «ва - ва» куйилиши лозимлигини курсатиб берди. Мазкур ёндашувни асослар экан, Гегель: «Мантик метафизика билан, тафаккурда англаб етиладиган нар- салар хакидаги фан билан мос келади», деб кайд этди1. Гегель коида- ларидан фалсафий тафаккурга хос булган мухим, чукур гоялардан бири - диалектика, мантик ва билиш назариясининг бирлиги гояси келиб чикади.

Гегель шу нуктаи назардан уч сузнинг кераги йук, чунки бу айни бир нарсадир. Яъни, диалектика, билиш назарияси ва катта харфда мантик демакдир деб хисоблар эди. Тугри, Гегелнинг фалсафа фанлар фанидир, у хаётнинг барча холатларида мутлак, бокий ва узгармас хдкикатни ифодалайди, чунки тугалланган метафизик системалар тузиш, сунгги инстанцияда хаки катни ифода этиш фалсафанинг вазифасидир, деган фикрига кушипиб булмайди. Ашаддий диалектик булган Гегель уз асарларида факат фангина хакикий билим беришга кодир, фалсафа эса тушунчаларга асосланиб фикр юритиш, илмий тушунчаларни ишлаб чикиш ва улардан фойдаланиш зарурлигини белгилайди, зеро, борликнинг хаки кати унинг мохиятидадир, мохиятнинг хаки кати эса тушунчаларда ифодапанади, деган гояни илгари сурди. Гегель фикрига кура, инсон, фикрловчи субстанция сифатида, акл билан фикрлашнинг чекланганлигидан ошиб утиши ва тушунчаларга асосланиб фикрлаш даражасига етишга харакат килиши керак. Хакикат, коида тарикдсида, юзада ётмайди, у уз мохиятини факат унга чукур кириб боришга кодир булган журъатли тафаккургагина намоён этади. Х,акикат факат изчил илмий системада мавжуд булади ва уни мана шу система доирасида тушуниб етиш мумкин.

Хозирги файласуфлар хакикий фалсафа муайян фанлар га таянмасдан мавжуд була олмаслигини яхши тушунадилар. Файласуфлар ва табиат ходисаларини тадкик килувчи олимлар бир-бирларисиз ишлай олмас- ликларини нихоят тушуниб етдилар. Бугунги кунда табиат ходисаларини тадкик килувчи олимлар хам, файласуфлар хам Исаак Ньютоннинг: «Физика, метафизикадан курккин», деган шиорига амал килган, файла­суфлар эса, уз навбатида, бунга генетика, кибернетика, информатика каби хозирги фанларни тула инкор этиш билан жавоб бердилар. Кдрама- каршишик зиддиятлар урнига фалсафа ва табиатшунослик иттифоки вужудга келди ва мустахкамланмокда. Уз даврида Гегель «тушунча хакида хар хил бемаза нарсаларни гапиришни, тафаккурнинг бу олий нукгасига нисбатан нафрат уйготишни, тушуниб б^лмайдиган нарсаларни

1 Гегель. Сочинения. Т. 1. - М., 1959. с. 52

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 8: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

ва тушунишнинг мавжуд эмаслигини эса, аксинча, илмийлик ва маъна- виятнинг олий нукгаси деб хисоблаш»ни уз бурчи деб хисоблаган мутафаккирларни каттик танкид килган эди1.

1 Л. Дунёнинг хозирги илмий манзараси

Олам жуда кенг ва ранг-барангдир. Уни тушуниш учун билимлар керак. Билимлар эса муайян даражада тургун булади. Маълум даврда вужудга келган ва уз даври маълумотларига асосланган билимлар муайян шакл га эга булади. Ана шу шакл дунёга карашнинг муайян усуллари, Олам ва одам образлари, уларнинг бир-бирини такозо этиши ва узаро богликдиги, уларни тадкик килишга нисбатан ёндашувлар ва бошка шаклланадиган дунёнинг манзарасини хосил килади.

Бошкача килиб айтганда, дунёнинг манзараси бу инсоннинг универ­сум - дунё билан узаро алокасини тушуниб етиш асосида ва шу билан бирга, билишнинг фалсафий, эпистемологик асослари табиати билан ки- зиккан холда турли-туман билимларни синтез килувчи тартибга солинган яхлитликдир.

Бошлангич асос акидасига кура дастлаб дунёнинг илк манзаралари тартибсиз, анча ноаник хусусиятга эга булган ва муайян тарихий даврда хукмрон булган мифологик ёки диний дунёкарашга асосланган.

Дунёкараш шаклларига кура куйидагича фаркланади:Дунёга мифологик цараш. У жамият тараккиётининг дастлабки

боскичларида вужудга келган булиб шахе, жамият ва табиатнинг уйгун- лигига асосланади. Бунда инсонга космогоник нуктаи назардан ёнда- шилади, дунёни тушунтириш эса асосан унинг келиб чикиши ва яралиши хакидаги фикрлар, афсоналар ва ривоятларга асосланиб баён этилади. Шу билан бирга, дунёга мифологик карашда - дунёни булинмаган, синкретик бирлик деб тушунишда диний ва фалсафий дунёкарашлар куртаклари мавжуд эди.

Бу кадимги диний ва фалсафий системалар вужудга келиши жат раёнининг илк боскичларида айникса, ёркин намоён булди. Мазкур системаларда мифология улар дунёкарашининг бирламчи асоси булиб хизмат килди. Кадимги Хитой натурфалсафий гоялари - «беш бирламчи асос» хакидаги таълимот, афсонавий «илк инсон» - Пуруша образида олам, Коинот ва инсоннинг яралишини курувчи кадимги хинд «Веда- лари», Марказий Осиёда яшаган кадимги халкларнинг икки афсонавий кахрамони - Хурмуз ва Ахримон, яъни эзгулик ва ёвузлик уртасидаги кураш хакидаги диний-фалсафий таълимоти - Зардуштийлик шулар жумласидан.

Дунёга мифологик крраш Кдпимги Юнонистон фапсафасида хам, айникса, унинг ривожланишини дастлабки боскичида (мил. ав. VII—V аерларда) уз аксини топган.

1 Гегель. Сочинения. Т. 1. - М., 1959. с. 12

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 9: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Диний дунёк/араш. Дунёни Худо яратган деган гояга асосланади. Инсоннинг дунёкараши ва дунёни сезиши, шунингдек унинг хулк-атвори ва хатти-харакатлари оламни яратган, одамлар моддий хамда маънавий хаётининг барча жабхаларини иерархия боскичли куринишида тартибга солган ягона ва кудратли Худонинг мавжудлигига булган катъий ишончга асосланади.

Мифологик ва диний дунёкарашлар урнига келган фалсафа дунёга янгича караш моделини ишлаб чикди.

2500 йил мукаддам вужудга келган фалсафа дунёни ва инсонни тушунишни сифат жихатидан янги даражага кутарди, вокеликни билиш­нинг тушунчаларга асосланган шаклини ишлаб чикди, дунёга яхлит нарса деб караш билан боглик ёндашувларни тартибга солди. Ягона бирламчи асосни, борликнинг негизини излаш, олам конуни ва тартибининг келиб чикиши айнан фалсафада билим макомини олади, уз тамойилларини окилона асослаб беради, дунёга ва инсоннинг ундаги 5фнига нисбатан ёндашувларнинг умумлаштирилган системасини ишлаб чикади.

Фалсафа курсидан маълумки, унинг предмета тарихан жамият, унинг моддий ва маънавий хаётининг барча томонлари узгариши, шу жумладан, фалсафий билимнинг ривожланиши билан узвий богликликда узгариб борган. Бу уз навбатида, дунёга фалсафий карашнинг табиатига нисбатан ёндашувлар муттасил узгаришини белгилаб берган.

Агар дунёнинг илк фалсафий манзаралари антик фалсафа доирасида илгари сурилган ва натурфалсафий хусусият касб этган булса, кейинча­лик, фалсафий билимнинг ривожланишига караб, дунё ва инсон манзара­лари янги шакллар ва куринишлар касб эта бошлади. Бу жараёнда фал­сафий дунёкараш етакчи регулятив-ижодий рол уйнади, дунёнинг умумий манзарасини тузиш методологияси сифатида амал кидци.

Дунёнинг фалсафий манзараларини тушуниб етиш жараёнида бир мухим холатни кайд этиб утиш керак: фалсафий билимлар тарихий ривожланишига караб, уларнинг замирида кейинчалик мустакил фанлар га ажрала бошлаган илмий билимларнинг куртаклари пайдо булди. Дунё­нинг илмий ма шара си вужудга келди. Тарихан шаклланган дунё манза- раларининг ривожланиш жараёнини куйидаги чизма куринишида ифода- лаш мумкин:

1-чизма

I ДУНЕНИНГ МИФОЛОГИК МАНЗАРАСИ I

I ДУНЁНИНГ ДИНИЙ МАНЗАРАСИ |

I ДУНЕНИНГ ФАЛСАФИЙ МАНЗАРАСИ I

I ДУНЕНИНГ ИЛМИЙ МАНЗАРАСИ I

Бу ерда биз дунё манзарасининг узгаришида муайян изчилликни курамиз. Унинг замирида инсон билимлари кенгайиши ва чукурлаши- шининг конуний жараёни, билимсизликдан билимга, нотулик билимдан

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 10: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

туликрок билимга аста-секин утиш ётади. Дунёнинг муайян манзараси мохиятини ёритишда биз уларнинг хар бири дунёга карашнинг сифат жихзтидан хар хил, узига хос шаклини ифодалашидан келиб чикишимиз керак. Масалан, дунёга диний карашнинг негизини борликнинг табиий ва гайритабиий сохаларга ажратилиши ётади. Бунда уларнинг биринчиси иккинчисига боглик деб хисобланади.

Дунёга фалсафий карашнинг «дунё ва инсон» муаммосини белги- ловчи шакллари айникса ранг-барангдир. Бу муносабатларга фалсафий тафаккурнинг ривожланиш тарихида турли нуктаи назардан, чунончи: материалистик ёки идеалисток; диалектик ёки метафизик; объективистик ёки субъективистик нуктаи назарлардан ёндашилган.

Дунёнинг илмий манзараси мазмуни масаласига келсак, унинг жи- хатларига кура ажратилишига караб дунёнинг умум илмий ва табиий илмий манзаралари фаркланади.

Дунёнинг манзаралари бир-биридан ажралган холда мавжуд бул­майди. Уларнинг барчаси, бир-бирини такозо этади ад узаро богликликда, шу жумладан, илмий билимда хам вакуум-бушлик мавжуд булмайди. Айрим фанларнинг исталган бири доирасида фалсафий умумланггириш- ларнинг турли даражалари мавжуд.

Дунёнинг хозирги умумий манзараси, умуман олганда, дунёнинг куп сонли муайян шакллари ва йуналишлари мажмуидир. Улар орасида дунё­нинг илмий, диний ва фалсафий манзаралари айникса мухим ахамиятга эга. Буни куйида келтирилган чизмада куриш мумкин.

2-чизма

13. Илмий муаммоларни билишда фалсафанинг роли

Хозирги замон фанини фалсафа билан узаро таъсир натижасида фалсафа Ш мингйилликнинг бош муаммоси — инсоннинг жамият ва та­биат билан янгича муносабатларини шакллантириш асосида инсо­ниятнинг дунё микёсида яшаб колиши муаммосини англаб етишни такозо этмовда. Фан фалсафасида тадкикотлар ривожланишининг янги манбаи пайдо булмовда. Бунда унинг муаммолари табиат хакидаги фанлар сохасида амалга оширилган муайян кашфиётлардан хам кура, ижгимоий- табиий апокапарнинг урганилишига купрок боглик булади. Фапсафада ва умуман фанда ривожланиш жараёнларини тахлил килишга нисбатан ижтимоий-табиий (ижтимоий-иктисодий) ёндашув шаклланади, баркарор ривожланишга утишга максадли мулжал олинганида эса муаммоларни

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 11: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

х;ап килишга нисбатан системали ёндашувнинг янада юкори даражаси — ноосфера нуктаи назаридан ёндашув шакпланади.

Келажакда баркарор ривожланишга утилганида фан фалсафасида асосий эътибор ижтимоий-иктисодий ва техник-технологик тадкикот- лардан табиатни, табиат ва жамиятни (экология конунларини) урганишга каратилса керак. Фаннинг экологиялашуви жараёни умуман олганда унинг энг аввало, табиий фанлар сохасида фундаментал тадкикотларни ва билишнинг умумий илмий-интегратив шакллари ва воситалари ни илдам ривожлантиришни такозо этувчи максадларни амалга оширишга йунал- тирилиши билан боглик булади. Бу илмий билимларни техника ва ишлаб чикариш, бошкариш ва таълим сохаларига жадал татбик этиш учун замин хозирлайдн. Илдам ривожланиш системасини бир хилда тушуниш аста- секин шаклланади. Мазкур тушуниш ноосферавий тафаккурда ва акл- идрок сохасининг коидаларида мужассамлашган инсонпарварлик рухи билан сугорилган маънавий кадриятларга, интеллектуал салохиятга ва маънавий-ахборот ресурсларига асосланади1. Мазкур жараёнининг шакл- ланишида фан фалсафаси, шубхасиз, мухим методологик, эпистемологик ва эвристик рол уйнайди.

Маълумки, ноосфера хакидаги хозирги концепцияларнинг бир кан- часида фан фалсафаси янги йуналишига асос солган табиат ходисаларини тадкик килувчи олимлар мухим рол уйнадилар. Бу йуналиш фан ривож­ланишида унинг хозирги, баъзан постноклассик деб номланувчи боски- чидан кейин янги боскич бошланаётганидан дарак беради. XXI асрда ана шу талаблар бажарилиши зарурлиги муносабати билан фанда хам, жа­миятнинг табиат билан узаро алокада ривожланишида хам фалсафа ролининг кучайишини башорат килиш мумкин.

Купинча экология ва ноосферогенез муаммоларининг хал килиниши илмий жихатдан таъминланмаганлиги натижасида фалсафа уларни илмий ишлаб чикишда нафакат тадкикотлар стратегиясини шакллантиришнинг дастлабки боскичида, балки карорлар кабул килишда хам катта ёрдам берувчи ижобий силжишга эришишнинг ягона назарий-методологик во- ситаси булиб колаётир. Бугунги кунда фалсафа фаннинг бутун методоло- гиясига таъсир курсатмокда. Фан методологияси, фалсафа томонидан куйилган инсониятнинг яшаб колишини таъминлаш ва табиий мухитни саклаш максадларига караб тобора купрок мулжал олиб, янги системали яхлитлик ва про гностик йуналиш касб этмокда.

Шу муносабат билан фаннинг фалсафий муаммоларини ёритишда хозирги замон фанининг назарийлашуви ва узвий богликлиги диалектик- лашуви масалалари мухим ахамият касб этмокда.

Мазкур жараён, масалан, назарий билимлар юксак даражага етиши натижасида уларнинг айрим натижаларини куз билан куриб булмайдиган квант механикаси ёки хозирги замон физикаси каби фанларнинг ривож-

1 Ноосфера — табиат ва жамиятнинг узаро алокаси сохаси булиб, унинг доирасида инсоннинг окилона фаолияти Ер курраси ривожланишининг асосий хал килувчи омилига айланади

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 12: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

ланишида мураккаблик ва абстракгликнинг усишида намоён булаётир. Абстракт, мантикий-математик ва белгили формаллаштирилган моделлар тобора мухим ахамият касб этиб бормокда.

А.Эйнштейн фан ривожланиши жараёнида «унинг мантикий негизи тажриба натижаларидан тобора узоклашиб боради ва хиссий тажриба- ларда синалган асослардан тортиб улардан келиб чикадиган теорема- ларгача булган фикрий йул тобора огирлашиб ва узайиб боради» , деб кайд этган эди. Фаннинг ривожланишига караб, унинг назарий кисмининг ахамияти ортиб боради, лекин бу эмпирия, тажриба, кузатиш ролининг камайиши учун асос булаолмайди. Фан назарийлашувининг чукурла- шиши фан ривожланишининг хар бир боскичида доим узига хос шаклга эга булади. Мазкур жараён математика, физика, кимёда ва бошка табиий фанлар ва сохаларда айникса яккол кузга ташланади. У ижтимоий- гуманитар билишда хам тобора мухим ахамият касб этиб бормокда.

«Абстрактликка мойиллик»ни В. Гейзенберг хам кайд этади. У мазкур жараённи хозирги илмий билишнинг ривожланишига хос ва хозирги замон фанида етакчи рол уйнайди, деб хисоблайди2.

Хозирги замон фанининг диалектиклашуви унинг ривожланиши­нинг мухим жихзтларидан биридир. Фаннинг диалектиклашуви хозирги даврнинг мухим конуниятига айланмокда ва илмий билимнинг барча сохдларига, факат «тарихий фанлар» - геология, биология, астрофизика, тарихга эмас, балки барча фанларга тобора кенг кириб бормокда. В. Паули кайд этганидек, «физика кундалик хаётининг узи физикада ривож­ланиш, шаклланиш жихатини биринчи уринга чикдрмокда»3. Бинобарин, фаннинг диалектиклашуви (унинг назарийлашуви сингари) муайян тарзда тарихий.булиб, фаннинг предмета, унинг айни ривожланиш боскичининг узига хос хусусиятлари, замон ва бошка омиллар билан белгиланади.

Хозирги замон фанининг ривожланишидаги мазкур жараённи сез- маслик ёки четлаб утиш мумкин эмас. Бугунги кунда дунёнинг аксарият олимлари, коида тарикасида, диалектик тарзда фикрлайдилар, Бунда улар диалектика конунларини тилга олмасалар ва таърнфламасаларда, соглом фикр ва илмий интуиция га амал киладилар.

Нихоят, дунёнинг хозирги манзараларидан яна бири бу диний ман- зарадир. И. Каримов кайд этиб угганидек, «XX аср ажойиб илмий каш­фиётлар асри, инсон Коинот сирлари куйнига кириб бораётган аср, ахборот ва гоят улкан техникавий имкониятлар асри булди. Шу билан бирга бу асрнинг охири диний кадриятларнинг уйгониш даври, вазмин, бехуда уринишлардан холи диний маънавиятга узига хос тарзда кайтиш даври булиб колди»4.

Дин ва фалсафа, эътикод ва билимнинг узаро муносабатларини куриб чикар экан, таникли рус файласуфи Н.А. Бердяев улар бир-бирига халакит

1 Эйнштейн А. Физика и реальность. - М., 1965. с. 59.2 Гейзенберг В. Шаги за горизонт. - М., 1997. с. 260.3 Паули В. Физические очерки. - М., 1975. с. 31.4 Каримов И.А. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсиаликка таздид, баркарорлик шартлари, тараккиёт кафолатлари. - Т., «Узбекистон», 1997. ЗЗ-б.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 13: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

бермайди ва уларнинг бирортаси бошкасининг урнини боса ёки уни йук кила олмайди, деб кайд этган эди. Файласуф билим ва эътикод чексиз, улар бир-бирини мутлако чекламайди, деб курсатади. Илмий билим хам, эътикод сингари, реал, лекин муайян даражада чекланган борликка кириш демакдир. Гарчи фан табиатни тушунишга тугри ургатса-да, у эътикод, вахлй, гоя масалаларини хал кила олмайди, деб кайд этади Бердяев.

Х,озирги жамиятда дин ролининг кучайиши фан билан дин, билим билан эътикоднинг узаро нисбати масаласига тадкикотчилар эътиборини янада кучайтирди. Эътикод тушунчаси икки маънода: айни пайтгача текширилмаган, исботланмаган нарсага ишонч хамда диний эътикод маъноларида келади. Билим ва диний эътикод тортишуви куйидаги уч асосий ёндашувдан бирига келиши мумкин: билимнинг мутлакдаш- тирилиши ва эътикоднинг тула инкор этилиши; билимнинг зарарига эътикоднинг усиши; иккала кутбни туташтиришга уриниш — бу, айникса, хозирги замон дин фалсафасида узининг ёркин аксини топган.

1.4. Курс предмет ва унинг хозирги замон фалсафий билим тизимидаги урн и

Фан ривожланишининг хозирги боскичи дунёкарашларнинг муайян мулжалларини ишлаб чикишни назарда тутади. Мазкур мулжалларнинг шаклланишида фалсафий тафаккур мухим рол уйнайди. Фалсафа ва фан­нинг узаро муносабатлари муаммоси ана шундай муаммолардан биридир. Мазкур муаммонинг хал килиниши хозирда жуда мухим ахамият касб этмокда. У энг аввало, шунда намоён буладики, фанда, илмий билишда доим фалсафий, назарий-маърифий ва умумий методологик хусусиятга эга булган муаммолар юзага келади.

Шу муносабат билан мазкур курени урганиш жараёнида мухим урин тутади ган «муаммо» ва «масала» тушунчаларининг табиатига кискача тухталиб утмок зарур.

Маълумки, тадкикотчи учун мухим амалий ёки назарий ахамиятга эга булган муайян вазифани хал килиш учун у маълум тусик, кийин- чиликни енгиб утиши талаб этилади. Аммо бир вазифанинг хал килиниши доим хам кутил ган натижани беравермайди, балки коида тарикасида янги вазифанинг пайдо булишига олиб келади. Мазкур вазифа уз навбатида, кейинги вазифага утиш боскичи булиб хизмат килади. Бу холат фалсафий ва илмий билиш жараёнида айникса ёркин намоён булади. Бунда бир максадга эришилиши мукаррар тарзда навбатдаги, коида тагикасида, янада юкорирок максаднинг пайдо булишига олиб келади.

Бинобарин, билишнинг ривожланиш жараёнини тафаккурнинг бир муаммодан бошка муамчоларга харакатланишидан иборат диалектик жараён деб таърифлаш мумкин.

Шунга кура, муаммо - объектив тарзда юзага келувчи, хал кили­ниши куйилган максадга эришишда мухим, баъзан хал килувчи ахамиятга эга булган масала ёки масалаларнинг яхлит мажмуи. Бунда хакикий

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 14: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

муаммони «сохта» муаммолардан, яъни мухим га ухшаш туюлган масала- лардан ажрата билиш керак.

Шу муносабат билан фан ва илмий билимнинг ривожланиш жа­раёнида юзага келувчи масалаларни тушуниб етиш ва хал килишда фалса­фанинг ролини аниклаш ушбу курснинг мухим вазифаларидан биридир.

Маълумки, фалсафа илмий муаммоларни уз холича хал кила олмай- ди. Аммо у илмий билишга методологик, эпистемологик, эвристик ва маънавий замин хозирлайди.

Шу боис хозирги даврда Табиат ва Инсон умумий асосларининг биронта хам муаммоси, хам глобал илмий, техник ёки технологик муаммо уз-узидан, уни фалсафий жихатдан тушуниб етмасдан, дунёга эскича карашлардан воз кечмасдан ва шу асосда янгича тафаккур, янгича дунё- карашни ишлаб чикмасдан хал килиниши мумкин эмас. «Хозирги замон одамлари, И.А. Каримов таъбири билан айтганда, инсоният тарихида хеч качон бир тизимдан мутлако янги тизимга утиш силлик кечмаганини, бунинг учун жамият доимо муайян кийинчиликларни бошидан кечириши табиий ва объектив хол эканини амалда англаб олишлари зарур»1.

Бинобарин, хозирги замон фалсафий муаммоларининг мохиятини тушунишда табиат ва умуман дунё масаласи эмас, балки уларга инсон­нинг муносабати масаласи мухим ахамиятга эга.

Фалсафий муаммолар ёки бошкача айтганда, фалсафий масалалар инсон, унинг такдири, вазифаси, табиатга, жамиятга, узига нисбатан му­носабати хакидаги масалалардир.

Бинобарин, фалсафий масалалар дунёкараш масалалари деб тушу- нилиши керак. Бу масалалар га ечимларни биз акл-тафаккур келтирган аки далилларда, мушохадаларда топам из. Бу ерда фалсафа хозирги. замон фани муаммолари ва жараёнларини англаб етишда хам жуда мухим рол уйнайди. Бу шундан келиб чикадики, биринчидан фалсафа ва фан борликни билишнинг икки томони сифатида намоён булади, окилоналик эса уларнинг билиш мохдяти негизи булиб хизмат килади, иккинчидан, фалсафа хозирги илмий билимларни муайян даражада тартибга солади.

Хуллас, юкорида айтилганлардан келиб чикиб, фаннинг фалсафий масалалари бу фалсафа ва фаннинг диалектик алокаси хамда узаро богланишини ёритувчи предмет булиб, унда фалсафа фан ва илмий би­лимларнинг методологик, эпистемологик ва аксиологик негизи хисоб­ланади.

Бошкача килиб айтганда, фаннинг фалсафий масалалари бу фалсафа ва фаннинг синтези, бирлиги демакдир. Мазкур бирлик умумий мето­дологик асосда намоён булади ва билишнинг фалсафий асослари фанга уйгун кушилиб, хозирги илмий билимларни узига хос тарзда тартибга солувчи ривожланиш боскич ид а ту ради.

Шу муносабат билан ушбу курсда биз илмий билим ривожла­нишининг турли жабхдларини куриб чикамиз. Бунда хозирги фанларнинг бир канча тармокдарида фалсафий масалалар га алохида эътибор бери-

1 Каримов И.А. Узбекистон XXI асрга интилмокда. - Т., «Узбекистон», 1999. 9-6.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 15: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

лади. Бирок, муайян фанларнинг фалсафий муаммоларини баён этиш билан бир каторда, фалсафа ва фаннинг тарихий ривожланиши, бир- ликдан хар хиллик, хар хилликдан карама-каршилик сари ва нихоят, ундан фалсафа ва илмий билим ривожланишининг хозирги боскичида уларнинг якинлашуви зарурлигини тушуниб етишга харакатланиши жараёнида уларнинг узаро муносабати масалаларига эътибор берилмаса, ушбу курс тулик булмас эди, деб уйлаймиз.

Шу боис мазкур масалаларга навбатдаги икки мавзу багишланади. Уларда, биринчидан — фалсафа ва фаннинг узаро муносабати ёритилади, иккинчидан - фалсафий муаммоларнинг табиати ва уларнинг хозирги замон фанида намоён булиш хусусиятлари аникланади.

Кискача хулосалар1. Биз бутун хает фан ва фан-техника тараккиёти ютуклари билан

чамбарчас боглик булган хозирги замон посгиндустриал, ахборот жа- миятида яшаяпмиз.

2. Фалсафа - уз даври ва уз халкининг ютукларини мантикий, асбтракт-назарий шакпда акс этгирувчи даврнинг маънавий магзидир. Фалсафа бутун борликни билишнинг методологик асосидир.

3. Фан ривожланишининг хозирги боскичи дунёкарашларнинг муайян мулжаллари ишлаб чикилишини назарда тутади. Мазкур мул- жапларнинг шаклланишида фалсафий тафаккур мухим рол уйнайди. Бу нуктаи назардан И. Каримов, В. Вернадский, К. Поппер, Т. Кун ва бош- каларнинг асарлари диккатга сазовордир.

Асосий тушунчаларДунёнинг манзараси - дунё ривожланишининг умумий хоссалари ва

конуниятлари хакидаги карашларнинг яхлит системаси.Фан - билиш фаолиятининг янги, объектив, системали тарзда

уюшган билимлар ишлаб чикишга йуналтирилган алохида тури.Муаммо — объектив тарзда юзага келувчи, хал килиниши куйилган

максадга эришишда мухим ёки хал килувчи ахамиятга эга булган масала.Фан фалсафаси — дунёни илмий-фалсафий тушуниб етишнинг

хозирги тармоги.Эпистемология - билим, унинг тузилиши, тузилмаси ва ривож-

ланишини тадкик килувчи фалсафий-методологик таълимот.

Саволлар1. «Фаннинг фалсафий масалалари» курси нимани урганади?2. Мазкур курс хозирги фалсафий ва илмий билим тизимида кандай

урин эгаллайди?3. Дунёнинг хозирги илмий манзараси кандай к^финишга эга?4. Илмий билишда фалсафа кандай рол уйнайди?5. Фан ривожланиши хозирги боскичининг узига хос хусусияти

нимадан иборат?

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 16: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

АдабиётларКаримов И.А. Бизнинг бош максадимиз - жамиятни демократ-

паштириш ва янгилаш, мамлакатаи модернизация ва ислох этишдир. — Т., «Узбекистон», 2005^

Каримов И.А. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари, тараккиёт кафолатлари. - Т., «Узбекистон», 1997.

Алексеев П.В., Панин А.В. Философия. — М., 1998.Егоров В. С. Философия открытого мира. - Москва -Воронеж, 2002.Канке В.А. Философия: Учебник. - М., 2004.Кохановский В. П. Философия и методология науки. —М., 1999.Ракитов А.И. Философские проблемы науки. —М., 1997.Саифназаров НС., Никитченко Г.В., К^осимов Б.У. Илмий ижод

методологияси. - Т., 2004.Фалсафа асослари. Дарслик. М.Ахмедова тахририда. Т., 2005Философия и методология науки: Учебник / Под ред. В. И. Купцова. -

М., 1996.Шерму^аиедов Н. Фалсафа ва фан методологияси. Т., 2005.Яскевич Я. С. Философия в вопросах и ответах. — Минск, 20D3.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 17: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

2-мавзу. ФАЛСАФА ВА ФАН, УЛАРНИНГ УЗАРО МУНОСАБАТИ

2.1. Фан ва илмий билимлар келиб чикишининг фалсафий масалалари

Фан борликнинг табиий, ижтимоий конунларини, шунингдек фикр- лаш хамда билиш конунларини топишга йуналтирилган билимларни ишлаб чикиш ва ривожлантириш демакдир. Фан инсон фаолиятининг муайян сохаси булиб, унинг максади тушунчалар, назариялар, гипотеза- ларнинг яхлит системаси хамда илмий билимнинг бошка шакллари асосида объектив оламдаги нарсалар ва ходисаларни урганишдан и борат.

Уз тузилиши, предмети ва билиш методига кура фанлар табиий ва ижтимоий булади. Техник ва иктисодий фанлар алохида гурухдарни ташкил этадики, улар тугрисида биз кейинги мавзуларда батафсилрок ва муфассалрок фикр юритамиз.

Фаннинг вужудга келиши ва ривожланиши, пировард натижада, моддий ва маънавий ишлаб чикдриш, жамият тараккиёти, эхтиёжлари билан белгиланади.

Бизга фалсафа курс ид ан маълумки, тарихан фалсафа ва фан дастлаб антик натурфалсафа, онтология ва гносеология доирасидаги ягона таълимотнинг икки томони сифатида шаклланган. Шу даврда фалсафий ва илмий билимлар деярли ажратилмаган. Дастлабки юнон файласуфлари илк олимлар хам булганлар.

Фан ва илмий билимларнинг келиб чикиши ва шаклланишини тушунишда фан тарихи ва фалсафасида икки хил ёндашув — экстерна- листик ва интернагтистик ёндашувлар вужудга келди.

Биринчи ёндашув — экстерналиям фаннинг пайдо булишини факат ташки омиллар — уша давр ижтимоий, иктисодий ва маданий хаётининг шарт-шароитлари билан белгиланувчи жараён деб тушунтиради.

Иккинчи ёндашув - интернализм эса, аксинча, фаннинг келиб чик,ишини факат билим ривожланишининг ички эхтиёжлари билан боглайди, билиш жараёнларини тавсифлаш масалаларига алохида эътибор беради.

Мазкур тушуниш, бизнинг назар им из да, илмий билим хдкида яхлит тасаввур хосил килиш имконини бермайдиган бир ёкдама тушунишдир. Бу ерда мухим омил, фан генезисининг асосий харакатлантирувчи кучи — жамият эхтиёжлари хисобга олинмаган. Замирида одамларнинг амалий фаолияти ётувчи жамият эхтиёжлари фаннинг вужудга келиши ва ривож- ланишини белгилайди. Экстернализм ва интернализм каби омиллар масаласига келсак, улар фаннинг келиб чикиш генезисида, шубхасиз, фаол намоён булади, лекин замирида жамият фаол ривожланишининг амалий эхтиёжи ётувчи фан ва илмий билим шаклланиши ягона жараёни-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 18: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

нинг диалектик жидатдан бир-бирини исгисно этувчи ва бир-бирига боглик булган икки томони сифатида амал килади.

Тадкикотчилар одатда фан Кддимги Юнонистонда мил. ав.I минг йиллик ургаларида вужудга келган ва фалсафий таълимотларда билимларнинг ривожланиши билан боглик деб кайд этадилар.

Илмий билимнинг айрим унсурлари милодцан бир неча минг йил олдин кадимги жамиятлар (шумер маданияти, майя маданияти, Кадимги Миср, Хитой, Х,индистон, Марказий Осиё ва бошк.)да шаклланган булса- да, булажак фаннинг илк асослари, куртаклари Кддимги Юнонистонда вужудга келди. Фан хали таркибий кисмларга ажралмаган, яхлит, бир бутун, анъанавий тарзда фалсафа деб номланган билим доирасида шакл- ланди. Мантик алохида мухим фан эканлигини таъкидлаган таърифини Платоннинг (мил. ав. V аср) диапогларида (Платондан 30 га якин кичик ва катта диалоглар бизгача етиб келган) укишимиз мумкин. Аристотель (мил. ав. V-IV асрлар) формал мантикнинг яхлит системасини яратди, диалектик методни таърифлаб берди ва табиатшунослик, физика, социо- логиянинг жуда куп сохаларида фаннинг вужудга келишига замин хозирлади.

Бирок, фаннинг пайдо булишини факат F арбий Европа б ил ангина боглаш тугри эмас. Жахон цивилизацияси, фан европаликлар томонидан яратилган деган гояни илгари факат «европоцентризм» тарафдорлари олга сурганлар.

Фан тарихининг таникди тадкикотчилари (Ж.Ниддам, А.Койре, В .И.Вернадский ва бошк ), Гарбда XVI-XVII асрда содир булган илмий инкилобни инкор этмаган холда, фан ва илмий билимларнинг вужудга келиши ва ривожланишига Шарк буюк цивилизациялари кушган катта хиссага муносиб бахо берилмаслиги ва хатто инкор этилишига карши чикадилар. А.Койре урта асрлар араб (шу жумладан, Марказий Осиё) фалсафаси Европа фани ва маданияти ривожида узига хос куприк сифатида мухим рол уйнаганини, унинг ёрдамида Кадимги дунё илмий тафаккури арабийзабон файласуфлар томонидан уРганилиб, Fарбий Европага узатилганини эслатади. У «лотин Fарбининг укитувчилари ва тарбиячилари араблар эди» деб кайд этади. Бирок, купгина машхур арабийзабон файласуф ва олимлар Марказий Осиёдан чикканидан бехабар булган А. Койре уларни араблар деб атайди ва Форобий, Ибн Сино ёки Ибн Рушдсиз Fарбий Европа уша даврда Платон, Аристотель ва кадимиятнинг бошка буюк мутафаккирлари таълимотларини хеч качон тушунмаган буларди, деб таъкидлайди. Зеро, Аристотель ва Платонни тушуниш учун кадимги юнон тилини билишнинг узи кифоя килмайди, фалсафадан хам хабардор булиш керак. Кадимги лотин тили дунёси эса фалсафадан бехабар эди1.

Фан ижтимоий институт, яъни билимнинг мустакил тармоги си­фатида XVII асрнинг бошларида шаклланди. Бу даврда Европанинг бир канча мамлакатларида ижтимоий инкилоблар содир булди, улар саноат,

1 Философия и методология науки. Под ред. В.И. Купцова. - М., 1996. с.48- 50.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 19: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

савдо-сотик, курилиш, харбий иши, денгизчиликнинг ривожланишига катта туртки берди. Янги давргача фан билим системаси сифатида шаклланиши учун шарт-шароит булмай, фаннинг узи эмас, балки фан унсурларигина мавжуд эди.

Хаки кий билимни тизимга солиш ва ундан самарали фойдаланиш- нинг янги шакли булган фан анча мураккаб тараккиёт йулини босиб утди.

Маълумки, фан дастлабки даврда фалсафий тадкикот доирасидан четга чикмас, муайян фалсафий коидалар ва хулосаларни далиллашнинг мухим, баъзан эса - асосий шакли хисобланар эди. Айни вакгда, фан, фалсафий билимнинг таркибий кисми сифатида, борликни мувофик тарзда акс эттиришнинг узига хос изланиш шаклларини, хакикатни, топиш ва исботлашнинг шакл ва методларини аста-секин ишлаб чика бошлади.

Бу жараён илмий тафаккурнинг эркинлиги мухитини вужудга келтирган Уйгониш даврида айникса, ёркин намоён булди. Илохий схоластика ва Птолемейнинг геоцентрик системасига асосланган урта асрлар ноилмий ва сохта илмий карашлари таъсиридан аста-секин кутулиш айникса мухим ахамият касб этди. Бу жихагдан Н. Коперник (1473-1543) таълимоти фанда бурилиш ясади. У узининг гелиоцентрик системасини илгари сурди ва асослаб берди. Уша давр табиатшунослиги (Бруно, Телезио, Галилей ва бошк.) ютуклари таъсирида дунё хакидаги гайриилмий карашлар инкор этилиб дунёларнинг куплиги, уларнинг чексизлиги, табиатнинг уз-узини ривожлантириши хакидаги гоялар илгари сурилди. Улар XVII асрда табиатшуносликда содир булган инкилобга замин хозирлади. Бу инкилоб фалсафа ва фаннинг узил-кесил ажралишига, фан билимнинг мустакил тармогига ва ижтимоий институтга айланишига олиб келди.

Шу даврда ва кейинги даврларда илмий билимнинг шаклланиши муаммоларини ёритишда фалсафа ва фан узок вакт бир-бирига жиддий таъсир курсатмасдан, ёнма-ён (параллел) ривожланганини эътиборга олиш керак. Шу боис Американи кайта кашф этишга, темир йул булган жойда фалсафадан фанга сукмок очишга уринишлар куп булди. Гегель таъбири билан айтганда, Ф. Бэкондан бошлаб, янги давр файласуф- ларининг хизмати шундан иборатки, улар эмпирик ва назарий билимлар орасидаги узилишни бартараф этиш максадида эмпиризм фанга олиб келмаганидек, эмпиризмсиз фан хам мавжуд эмас, деган гояни илгари сурдилар1. Тажриба ва абстракт фикр юритиш - ягона, лекин зиддиятли билиш жараёнининг икки томонидир. Анализ синтезсиз ва синтез анализсиз хакикатга олиб келмаганидек, улар хам бир-бирисиз хакикатга олиб келмайди.

Эмпирия, судралувчан эмпиризм ва фалсафий дилетантлик муам­моси ана шундан келиб чикади: агар, мажозий маънода айтганда, олим дунёни микроскопдан караб билса, файласуф уни телескопдан караб билади. Рационалистларнинг заиф жойи яъни Ахиллес тупиги шундаки,

’ Гегель Г. Т IV. - М., 1959 с. 12.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 20: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

улар тажрибага ман-манлик ва беписандлик билан кэрайдилар. Агар файласуфлар купинча умумийдан хусусийга, асбтрактдан аникликка утиш га мажбур булган, урмон дарахтлардан ташкил топганини тушун- маган булсалар, табиат ходисаларини тадкик килувчи олимлар умумийни тан олмасдан хусусий холатларни урганишга берилдилар, дарахтлардан урмон хосил булишини тушунмадилар.

Тажрибага асосланган, эмпирик билимлар олим га маълумот, «хом» материал, факглар, мисоллар беради. Бирок улар, коида тарикасида, эмпириядан нарига ушайди, чу кур назарий тушунтиришларга хожат сезмайди, ривожланиш жараёнидаги конуниятларни очишга, илмий тушунчаларни, нарсалар ва ходисаларнинг объектив алокалари ва муно- сабатларини акс этгирувчи абсгракцияларни аста-секин, лекин изчиллик билан таърифлашга харакат килмайди.

Фаннинг кучи хиссий маълумотлар ва аклий билимларнинг бирлиги ва бир-бирларига киришишларидадир. Шу боис хам уларни тушунтириш ва карама-карши куйиш урнига, уларни бирлаштириш йулларини кидириш керак. Бу вазифани акд-акллилик муваффакиятли бажаради. Акд хиссиётдан устун туради, у биз сезги органларимиз ёрдаыида олувчи билимларга фаол ва талабчанлик билан ёндашади. Муайян фанлар ва фалсафа уртасида содир булган узилиш XX асрда муваффакнят билан бартараф этила бошланди.

Агар XIX асрда фалсафа билан табиатшунослик уртасида карама- каршилик мавжуд булган булса, хозирда улар уртасида тобора мустах- камланиб борувчи алокадар урнатилмокда.

Бу холат купрок хозирги замон фани мезон ва идеаллари хакидаги тасаввурларни асословчи фалсафий гоялар ва акидалар (тамойиллар) тизимини тахлил килиш жараёнида намоён булади. Айнан фалсафа, фанларнинг фалсафий асослари илмий билишнинг замон маданиятига кушилишини таъминлаш билан бирга тадкикотчи - олимдан узига хос фалсафий ва илмий иктидорни фалсафий ва илмий билиш билан кушишни талаб этади.

Дифференцация ва интеграция жараёнларининг диалектик уйгунлиги бутун фан тарихини камраб олади. Х,ар бир боскичда илмий билиш фундаментал категориялар ва тушунчаларни билиш шаклларининг, ту­шунтириш методпари, тамойиллари ва чизма-тасвир чизмаларининг муайян мажмуидан фойдаланади. Мисол учун, антик давр илмий тафак- курига билим олишнинг асосий усули сифатида кузатиш булган булса хос; янги давр шароитида фан экспериментга ва аналитик фикрлашнинг устуворлигига таянади; хозирги замон фани урганилаётган объектларни яхлит ва хар тарафлама камраб олишга интилади. Умуман олганда, фанга ривожланишнинг экстенсив ва интенсив даврлари алмашиши хосдир.

Бу ерда фан ва фалсафа уртасидаги алока анча мураккаб хусусиятга эга эканини кайд этиб утиш уринлидир. Фалсафа доим фанга нисбатан методологик ва дунёкарашни шакллантириш вазифасини муайян дара­жада бажаради. Аммо уни фан билан билимни назарий шаклда тузишга, мантикий далиллашга интилиш хам бирлаиггиради. Бошка томондан,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 21: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

фанда хдм, фалсафада хам мазкур ёндашувга нисбатан карама-карши фикрлар ва ёндашувлар мавжуд. Позитивизм, сциентизм ва шунта ухшаш айрим концепциялар фалсафанинг илмий билишдаги ролини инкор этади, фалсафани фанга сингдириб юборишга харакат килади.

2.2. Фанларни таснифлаш ва даврийлаштириш

Фанларнинг дастлабки муайян даражада изчил таснифини биз Арис­тотель фалсафий меросида куришимиз мумкин. У уша даврда фалсафага мос келган барча билимларни уч кисмга: назарий, амалий ва ижодий билимлар га ажратади.

навбатида, назарий билимларни Аристотель «биринчи фалсафа» - метафизика, математика ва физикага ажратади, бунда у метафизикага аклий мушохада юритиш оркали англаб етиладиган олий асослар хаки­даги фан деб карайди.

Аристотелдан cjfar энг изчил фанлар таснифини таклиф килган олимлар Марказий Осиёдан чиккан буюк мутафаккирлар — Форобий ва Ибн Синодир.

Биринчи мавзуда кайд этиб утганимиздек, Форобий Платон ва Аристотел таълимотига таяниб, фанларни туркумлашнинг уз таснифини таклиф килди: 1) тил хакидаги фан; 2) мантик; 3) математика; 4) физика (метафизика); 5) сиёсат; 6) хукукшунослик; 7) илохиёт. Аристотелдан фаркли уларок, Форобий метафизикани «назарий тафаккур фанлар и» билан «амалий тафаккур фанлари» уртасидаги богловчиси деб курсатди.

Форобийнинг издоши Ибн Сино (980-1037) узи таклиф килган фанлар таснифида назарий ва амалий фанларнинг алокасига узига хос тарзда ёндошди, назарий фанларда бирламчи фанларни, яъни олий фан — метафизикага буйсунувчи «соф» фанларни ажратди. Метафизика эса, уз навбатида, «универсал» ва «илохий»га ажралади. Агар универсал мета­физика табиий фанларнинг асосларини урганса, илохий метафизика эманация, яъни амалий фанлар га утиш вазифасини бажаради.

3-чизмаАристотель таклиф килган фанлар таснифи

(мил. ав. IV аср)

Фалсафа (бутун билим)£ 1̂

Амалий билим Назарий билим Ижодий билим£ Ф

Биринчи фалсафа Математика Физика (табиат хакидаги(метафизика) фан)

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 22: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

4-чизмаФоробий таклиф килган фанлар таснифи (IX аср)

5-чизмаИбн Сино таклиф килган фанлар таснифи (XI аср)

Фалсафа_________________________

Назарий билим Амалий билим

Физи Математ Теология Ахлок Икти- Сиесатка ика (метафи­

зика)содиёт

Узок у™иш ва кейинчалик, янги даврда жамулжам холда фан- ларнинг бутун тизимини хосил килувчи фан сохалари шартли равишда учта катта гурухга (кичик тизимга) — табиий, ижтимоий ва техник фанларга булина бошланди.

Бу гурухларнинг хар бири уз предметлари ва методларига кура фарк килади. Шу билан бирга, улар уз тор доирасида бикиниб кол- масдан, бир-бири билан алока килади, айрим фан сохаларида гурухлар уртасида оралик холатни эгаллайди. Бундан ташкари, мазкур кичик тизимларнинг хар бири бир-бири билан богланган муайян фанларнинг алохида тизимини хосил килади. Бу уларни муфассал таснифлаш муаммосини тула хал килиб булмайдиган даражада мураккаблаш- тиради. Хозирги табиий фанлар предмета ва билиш методига кура механика, физика, кимё, биология, геологияга булинади. Жамият- шунослик фанлари гуманитар ва ижтимоий фанлар (тарих, фалсафа, социология, иктисодий назария, сиёсатшунослик ва ш.к.)га булинади.

Бирок, шунга карамай, В.И.Вернадский таъбири билан айтганда, «фан якка ва ягонадир». Чунончи, фанларнинг сони муттасил купайиб бораётгани, янги фанлар вужудга келаётганига карамай, уларнинг барчаси ягона илмий тизимли богланган ва мантикан бир-бирига зид була олмайдилар»1.

Фанни куриб чикишга нисбатан бошка бир ёндашув даврийлаш- тириш, яъни фанларни кетма-кет келувчи муайян тарихий даврлар ёки боскичлар шаклидаги «вертикал», замон уки буйлаб жойлашти- ришдир.

1 Вернадский В.И. О науке. Сочинения. Т. 1 - Дубна, 1997. с. 401.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 23: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Шу муносабат билан россиялик файласуф В.П.Кохановский фан- ларни даврийлаштиришнинг икки асосий куринишини ажратиб курса- тади:

а) формал даврийлаштириш. Бунда фан тарихини ажратиш зами­рида муайян «белги» (ёки гурух) ётади;

б) диалектик даврийлаштириш. Бунда тадкик килинаётган фан- даги барча зиддиятлардан ажратиб блиниши лозим булган асосий карама-каршилик даврийлаштириш негизи (мезони)ни ташкил этади1.

В.П.Кохановский фан ривожланишининг уч асосий боскичини куриб чикади2:

а) классик фан (XVII-XIX асрлар). У объектив фикрлаш тарзи оркали, дунёнинг субъект томонидан урганилиши шартисиз, дунё хакида объектив-хакикий билимлар олишни назарда тутади. Бу даврга катъий белгиланган йуналтирилган изчил (чизикли) ривожланиш мос келади: утмиш хозирги даврни белгилайди, хозирги давр эса, уз навба- тида, келажакни белгилайди. Дунёнинг ривожланиш жараёнларини олдиндан мулжаллаш ва башорат килиш мумкин. Дунёнинг мумтоз (классик) манзараси объектларни уз холича мавжуд нарсалар сифатида тавсифлайди;

б) ноклассик фан (XIX аср охири - XX асрнинг биринчи ярми). У классик фан объективизмини инкор килувчи, объект билимлари билан субъект фаолиятининг воситалари ва операциялари хусусияти уртаси­даги алокани англаб етувчи релятивистик ва квант назариясининг ишлаб чикилиши билан боглик. Фанда ноклассик фикрлаш тарзига утилиши табиатшуносликдаги янги кашфиётлар, айникса, А. Эйнш­тейн ишлаб чиккан нисбийлик назарияси, шунингдек буюк физиклар -Н. Бор, Л. де Бройль ва боищалар томонидан ишлаб чикилган квант механикаси таъсирида амалга оширилди. Мазкур фан шаклининг мохияти назариядан «статистик конуният» номи билан урин олган детерминациянинг мослашувчанрок чизмаси юзага келиши билан боглик;

в) постноклассик фан (XX асрнинг иккинчи ярми - XXI аср боши). У объект хакида олинувчи билимлар хусусияти факат билувчи субъект фаолияти воситалари ва операцияларига эмас, балки унинг кадриятлари ва максадларига хам богликпигини хисобга олади. Тарак­киёт муайян томонга караб кетиши учун унга озгина таъсир курса- тишнинг кифоялиги постноклассик ривожланишнинг мухим жихати- дир. Мазкур ёндашувни И. Пригожин ва унинг мактаби ишлаб чиккан.

Хозирги замон постноклассик фанида тартиблилик ва хаос, структуравийлик, стохастиклик объектив ва тенг деб эътироф этил ад и. Бунда хаос ва стохастикликка деструкция деб эмас, балки холат деб каралади. Билимга субъектив фаолиятнинг муттасил арапашуви пост­ноклассик фаннинг мухим белгисидир.

1 Кохановский В.П. Философия и методология науки. - М., 1999. с. 40.2 Vma ерда.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 24: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Хозирги постноклассик боскичга фаннинг шаклланиш ва уз- узидан ташкил булиш парадигмаси мос келади. Фан янги киёфасининг асосий жихатларини синергетика ифодалайди. Синергетика хар хил табиатли системаларда кечадиган фаннинг уз-узидан ташкил булиш жараёнларининг умумий тамойилларини урганади. «Синергетик хара- кат»га караб мулжал олиш борликнинг мухим хусусиятлари - тарихий давр, системалилик (яхлитлик) ва ривожланишга караб мулжал олиш демакдир.

Шу билан бирга, фан ривожланишидаги мазкур уч давр уртасида хитой девори йуклигини хам эътиборга олиш керак. Фан тарихида улар уртасида тугридан-тугри карама-каршилик мавжуд деган нодиа- лектик ёндашувдан келиб чикиш ярамайди. Бу ерда олдинги боскич- ларнинг хар бири кайта тузилган, такомиллашган куринишда диалек­тик инкор этиш механизмига к$гра кейинги боскич таркибидан Урин олишини билиш керак. Масалан, ноклассик фан классик фанни тугатмади, балки ундан хозирги фаннинг ривожпанишига имконият яратган барча билимларни олиб, унинг амал килиш сохасини чеклади, холос. Ноклассик фан урнини постноклассик фан эгаллаши жараёни хакида хам шундай дейиш мумкин.

Фан тарихини яна икки асосга кура даврийлаштириш мумкин:а) аналитик боскич. Унга классик ва ноклассик табиатшунослик

киради. Бу ерда эмпирик билимлар назарий билимлардан очик-ойдин устун булган шароитда фанларнинг узлуксиз табакалашуви содир булади;

б) синтетик, интегратив боскич. У постноклассик табиат-шунос- ликка мос келади. Фанлараро илмий муаммоларнинг юзага келиши ва узаро якин фанлар багрида вужудга келган (астрофизика, биокимё, психофизика ва бошк.)нинг шаклланиши унинг узига хос хусусияти- дир.

2.3. Фан - билимлар ривожланишининг умумий шакли сифатида

Маълумки, хозирги шароитда фанни ва унинг ривожланиши жараёнини бошкаришни окилона ташкил этиш мухим ахамият касб этмокда. Узбекистон Республикаси Президенти И.Каримовнинг 2002 йилнинг мартида эълон килинган «Илмий-тадкикот фаолиятини ташкил этишни такомиллаштириш тугрисида»ги Фармонида айнан шу хакда таъкидланади1.

Ижтимоий оиМШйхларвдан бири хисобланган фан унинг бошка шакллари билан чамбарчас боглик. Ижтимоий онг шаклларининг уму­мий жихати шундаки, улар борликни абстракт тушунчалар, гипоте­залар, назарияларда акс этгиришнинг хар хил усулларидир.

1 «Халксузи» газетаси, 15 март 2002 й. 53-сон.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 25: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Фаннинг жамиятни бевосита ишлаб чикарувчи кучига айланиши фаннинг узида содир булган сифат узгаришлари билан чамбарчас боглик. Классик фан урнини алохида олимлар ёки олимлар кичик гурухларининг «катта фан» деб номланган кудратли ижтимоий орга­низм эгаллади.

«Катта фан» мураккаб организмининг шаклланиши хозирги замон фанига хос булган тадкикотларнинг ривожланишига туртки беради. Хозирда жамият хаёти ва фаолиятига тобора фаолррк кириб бораётган аралашаётган фанлар айникса эътиборга моликдир^амманинг диккат марказидадир. Ижтимоий организм хисобланган фан доирасида одам­лар уртасидаги муносабатларнинг хам мураккаблашуви уни ижти- моий-психологик тахлил килиш муаммоларини илгари сурмовда.

Уз мохиятига кура илмий билимни шакллантириш воситаси булган фан айни вактда ижтимоий институт сифатида энг аввало, инсонни, олимни, унинг билими, куникма-магтакаси ва тажрибасини камраб олади. Шу боис илмий билимнинг шаклланиши муайян меъёр- мезон ва коидаларни назарда тутадики, уларга риоя килиниши фан­нинг маънавий ишлаб чикаришнинг муайян куриниши ва маълум турдаги ижтимоий онг шакли сифатидаги узига хосликларини бел­гилайди. ш -

Табиий ходисаларни тадкик килган машхур табиапнунос фай- ласуф олим В.И.Вернадский уз даврида фаннинг инсондан ва олимдан четда мавжуд эмаслигига алохида эътиборни каратган эди. Илмий тафаккур индивидуаллик билан бир каторда ижтимоий ходиса хамдир. У инсондан ажралмасдир. «Шахе энг чу кур абстракция холатида хам Узи яшайдиган майдондан чика олмайди, деб кайд этади олим. Фан реал ходиса булиб, инсоннинг узи каби ноосфера билан чамбарчас боглик»1.

Бинобарин, фан факат билим, бойликлар манбаи эмас. У шундай бир касб турини намойиш згадики, унда халоллик ва холислик касбий ахлокнинг мухим унсурларй^иф^даяанадн* Тугри, олимларни идеал- лаштириш ярамайди, чунки улар орасида хам нопок, худбин одамлар хам йук эмас. Шу боис фанга ижтимоий хаётнинг барча сохаларига беминнат хизмат кнладиган соха деб карамаслик керак. Фанда хам

o°f" 1^ м ма нарса учрайди. Шу маънода буюк Эйнштейн куйидаги суз- ларини айтганда хак эди: «Фан касри мураккаб курнлмадир. Унга ташриф буюрувчи одамларни, бу ерга хар хил маънавий кучлар бошлаб келади. Айримлар фан билан уз интеллектуал салохияти, тафаккурининг даъватига кура шугулланади; улар учун фан тулаконли хаёт кечириш ва уз иззат-хурматини. нафеини кондиришдан лаззат- ланиш, завк олишга имкон берувчи с т р т хисобланади. Бу ерда бошка тоифадагиларни хбяи куриш мумкин.1 Улар уз тафаккури меваларини факат манфаатдорлик нуктаи назаридан курбонликка келтирадйг Агар Худо элчиси фаришта бу ерга келиб, ундан мазкур икки тоифага

1 Вернадский В.И. О науке Сочинения. Т. 1. - Дубна, 1997 с. 464.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 26: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

мансуб шахсларни кувиб чикарганида, фан одами тамомила хувиллаб колган булур эди»1.

Шундай килиб, вазифаси борлик хакидаги билимларни тузиш ва тизимга солишдан иборат булган инсон фаолиятининг узига хос сохаси — фан уз ривожланишининг хозирги шароитида илмий билим идеаллари ва нормаларини тартибга солиш ва шакллантиришга, унинг тузилишини кадриятлар, мулжаллар ва ижтимоий анъаналар билан бойитишга кодир алохида механизмларга жуда мухтож булиб кол- мокда. Бу вазифани хозирги боскичда фаннинг фалсафий асослари бажармокда. Улар воситасида фан идеаллари ва нормалари хакидаги хозирги карашлар, шу жумладан, муайян тарихий даврнинг илмий бипимлари ва маданияти асосланмокда. у*

Дунёнинг умум'кпмий манзараси ва илмий тадкикот мезонлари урнини аралаштирмай, фаннинг фалсафий асослари, айни вактда, дунёнинг илмий манзараси илмий-фалсафий дунёкараш билан муво- фиклашувини таъминловчи, фан ва фалсафани узига хос бирлаш- тирувчи асос булиб хизмат килмокда.

Хозирда фан билимларнинг жуда катта сохасини камраб олган.В.И.Купцов маълумотларига кура, у бир-бири билан алокадор булган 15 мингга якин фан сохаларини камраб олади. Олимлар сони хам кескин купайди. XX аср охирига келиб уларнинг сони 5 млн. кишидан ошиб кетди. Улар сони хар 10—15 йилда икки баравар ошмокда. Х°- зирда бу курсаткич Ер куррасида хамма замонларда яшаган барча олимларнинг карийб 90 %ни ташкил этади2.

Хозирда жамият хаёти ва фаолиятига тобора фаолрок арала- шаётган фанлар хамманинг диккат марказидадир, уларнинг инсон фаолияти воситалари билан якин алокасига эса табиий бир хол деб каралмокда. Ижтимоий организм хисобланган фан доирасида одамлар уртасидаги муносабатларнинг мураккаблашуви уни ижтимоий-психо- логик тахлил килиш муаммоларини илгари сурмокда. Бу эса фан фалсафасидан методологик аникликни, фикрнинг мантикий изчилпи- гини, илмий ижодга эклектик ва догматик муносабатдан чекинишни, ошкорапикни, танкидий фикрлашга мойилликни такозо этади.

Кискача хулосалар1. Фан - борликнинг конуниятларини урганиш, билим олиш,

олинган билимларни урганиш, саклаш ва улардан ижодий фойда- ланишга йуналтирилган, ривожланувчи, мунтазам усиб борувчи би­лимлар системасидир.

2. Илмий билишни (эпистемологияни) тахлил килишга нисбатан икки хил ёндашув - фан усишининг ташки омилларини куриб чикувчи экстернализм ва илмий билим ривожланишининг ички сабабларини

1 Иктибос куйидаги китобдаи олинди: Кохановский В.П. Философия и методология н ау ки .-М ., 1999. 14-15 62 Философия и методология науки. Под ред. В.И. Купцова. - М., 1996. с. 58

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 27: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

урганувчи интернализм мавжуд. Иккала ёндашув хам диалектик бирликда булиб, бир-бирини тулдиради.

3. Фан хозирги тапкиндаги ижтимоий институт сифатида Янги даврда, иктисодиётда бозор муносабатлари шаклланган, жамиятда буржуа инкилоблари содир булган даврда шаклланди.

Асосий тушунчаларБилим - инсон онгида акс этган объектив борлик.Билиш - билим олиш ва унинг ривожланиши, муттасил

чукурлашуви жараёни.Илмийлик мезони — борликнинг объектив конунларини билиш.Сциентизм - жамият тараккиётида фан энг мухим рол уйнайди

деган фикрга асосланган таълимот.Антисциентизм — жамият тараккиётида фаннинг ахамиятини

инкор этувчи таълимот.Стохастиклик - тасодиф, эхтнмоллик.

Саволлар1. Фан нима? У качон ва нима учун вужудга келди?2. Фалсафа ва фаннинг узаро нисбати кандай?3. Фаннинг вужудга келиши ва ривожланишининг асосий

боскичларини айтиб беринг.4. Фанларнинг хозирги таснифи нимага асосланади?5. «Фан — ижтимоий институт» деган тушунча нимани англатади?

АдабиётларБернал Дж. Наука в истории общества. — М., 1958.Вернадский В.И. О науке. - Дубна, 1997.Гайденко П.П. Эволюция понятия науки. —М., 1980.Канке В.А. Философия: Учебник. — М., 2004.Кохановский В.П. Философия и методология науки. - М., 1999.Наука в зеркале философии XX в. - М., 1992.Поппер К. Логика и рост научного знания. — М., 1983.Психология науки. — М., 1998.Саифназаров И.С., Никитченко Г.В., К,осимов Б.У. Илмий ижод

методологияси. - Т., 2004.Фалсафа асослари. Дарслик. М.Ахмедов тахририда. Т., 2005.Философия и методология науки: Учебник / Под ред. В.И.

Купцова. - М., 1996.Шермууамедова Н. Фалсафа ва фан методологияси. Т., 2005.Яскевич Я. С. Философия в вопросах и ответах. - Минск, 2003.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 28: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

3-мавзу. ФАЛСАФИЙ МУАММОЛАР ТАБИАТИ ВА УЛАРНИНГ ФАНДА НАМОЁН БУЛИШ ХУСУСИЯТЛАРИ

3.1. Фалсафий муаммолар тушунчаси

Олдинги мавзудан бизга маълумки, фан ва илмий билим инсон­нинг билимларини ишлаб чикиш, тизимга солиш ва хаёт, амалиётда, текшириш борасидаги инсон фаолиятининг натижасидир. Бошкача Килиб айтганда, фан борлик жараёнларини, ходисаларини тавсифлаш, тушунтириш, ва башорат килишга йуналтирилган билимларни ишлаб чикариш хамда ривожлантириш демакдир. Унинг куртакларига ка­димги фалсафий таълимотлар ва назариялардаёк дуч келиш мумкин.

Маълумки, хар кандай билим шу жумладан, фалсафий билим хам нафакат ташки дунёнинг инсонга таъсири натижаси, балки унинг муайян билиш фаолияти натижаси хамдир. Бу ерда бир хилда асосли булган икки фикр уртасида узига хос карама-каршилик кузга таш- ланади. Шу нуктаи назардан биз узининг вужудга келиши ва дастлабки ривожланиш жараёнида фалсафа мазкур икки томоннинг диалектик бирлигини акс эттирган, нафакат билим, балки уни билиш мето-дологияси, усули хам булган деб дадил айта оламиз. Кадим да уни кизикгирган хар кандай масала шу жумладан, муайян илмий жихат- ларга эга масалалар хам фалсафий жихатдан англаб етилган.

Фалсафий билиш, билимнинг узига хослиги уз борлигининг асосий саволларига жавоб топишни максад килиб куйганлигидадир. У инсон хатти-харакатлари кечинмалари, мазмунини ишлаб чикиш би­лан бир каторда узининг амалий имкониятларини амалга оширишда стратегик максадларни шакллантиради. У инсоннинг дунёкараши ва методологик маданиятининг шаклланиши ва камолотида мухим аха­миятга эга, шу билан бирга у уз муаммоларини мушохада килиб, унинг хал этиш йулларини топади.

Шу муносабат билан фалсафий билимнинг вужудга келиши ва ривожланиш жараёни айни вактда уни билиш методлари ва усул- ларининг шаклланиши жараёни хам хисобланади. Фалсафий билим­нинг асосий коидаларидан бири - «Нима бор?» доим «Нима учун бор?» деган бошка бир мухйм коида билан бирга келади. Бу уз нав­батида, уни аниклаш учун зарур билимларнинг шаклланишига олиб келади. Дунёкарашлик хусусиятга эга булган масалалар шу тарика юзага келади. Фалсафа эса ана шу масалаларни нафакат уртага ташлайди, балки узининг мазмун-мохиятига кура хакикатни билишга интилиши жараёнида уларни тушуниб етишга хам харакат килади.

Бу уринда инсон билими тарихий тараккиётининг узига хос бир хусусиятини кайд этиб утиш керак, яъни, инсон билими аник ва абстрактликнинг бирлиги тарзида шаклланган. Бу икки жихат доимо бир-бири билан, айникса, фалсафа ривожланишининг кадимги даври

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 29: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

билан я кин боглик булса-да, бу уларни фаркламаслик учун асос була олмас эди. Мазкур билиш антиномик хусусиятга эга деган Гегель уз фикрини асослар экан, «кадимги ёки янги фалсафий таълимотларда илк асос - сув ёки материя ёки атомлар — нарсанинг эмас, балки фикрнинг умумий, идеаллаштирилган мохиятидир..., хатго фалсафий сув хам ана шундай нарса эмас; зеро, у айни вактда эмпирик сув хам хисобланса-да, у «узида» мавжуддир ёки бошка барча нарсаларнинг мохиятидир», деб кайд этади1.

Билишнинг фалсафий масалалари ана шу тарика юзага келади. Уларга жавобни инсон дастлаб уз тафаккурининг далиллари ва мушохадаларидан излаган.

Шу билан бирга, фалсафа доим, вужудга келган пайтидан бошлаб, тизимга солинган, далилли ва текшириладиган изчил билим сари интилади, аммо бунга факат фалсафий Мулокотга илмий максадлар жорий этилган такдирдагина эришиш мумкин. Аникроги, илмий би­лимнинг аксарият унсурлари, чунончи: коидалар ва хулосаларнинг далилланганлиги, системалилиги ва текширилганлиги фалсафанинг узида шаклланади ва аста-секин илмий коидалар ва хулосаларга айланади. Бошкача килиб айтганда, фалсафий билим шаклланишининг дастлабки боскичида, шунингдек колган тарихий боскичларда хам фалсафий ва илмий билимлар узаро бир-бирини такозо этган ва тулдириб борган.

Илк фалсафий муаммолар, яъни билишнинг уз борлиги асосий жумбокларига жавоб излаш ва топишга (онтологик жихат), дунёни ва унинг конуниятларини билиш имконияти муаммосига (гносеологик, эпистемологик жихатлар), дунёга кадрият деб ёндашиш муаммосини аниклашга (аксиологик жихат), инсон хаётининг мохияти ва маз­мунини аниклашга (антропологик жихат) йуналтирилган масалалари аста-секин шаклланди ва расмийлашди.

Узининг намоён булиш шаклига кура фалсафий булган бу муам­молар аста-секин илмий билимлар билан бойиб борди ва фалсафа метафангй, яъни илмий билимни англаб етишнинг негизига айланиши учун замин хозирлади.

Шундай килиб, фалсафий муаммолар, биз биринчи мавзуда кайд этиб утганимиздек, куйилган фалсафий-дунёкараш вазифаларининг хал килиниши куп жихатдан боглик булган масалалар тизимидир.

Шу муносабат билан «муаммо» ва «масала» тушунчаларининг мазмуни ва мохияти масаласини аниклаш мухим ахамиятга эга.

Фалсафий муаммоларнинг табиати хакида суз юритар эканмиз, биз фан билимнинг мустакил тармоги ва ижтимоий институтга айлангунга кадар (XVI-XVII асрлар) фалсафий ва илмий билимлар уртасида аник тафовут мавжуд булмаганини, улар борликни объектив тарзда акс этгириб, бир умумий муаммо сифатида бирликда намоён булганини ёдга олишимиз керак. Масалан, фалсафанинг дунё мохияти,

1 Гегель Г. Соч., Т. 5. - М., 1937. с. 159.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 30: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

унинг келиб чикиши, тузилиши ва ривожланиши хдкидаги онтологик муаммолари айни вактда илмий масалалар хам хисобланган.

Бу Уйгониш даврида илмий билимларнинг ривожланишида айникса аник намоён булди. Мазкур давр олдинги фалсафий билим натижаларини куриб чикди ва янги, илмий билимнинг ривожланиш йулларини белгилади.

Бу даврни, таъбир жоиз булса, фалсафа ва фаннинг тенглиги даври деб тавсифлаш мумкин. Уйгониш даврининг атокли вакиллари (Н. Коперник, И. Кеплер, Ж. Бруно ва бошк.) «соф» (анъанавий тал- киндаги) файласуфлар эмасди, лекин кали «соф» олимларга хам айлан- маганди, чунки уларнинг илмий кашфиётлари ва таълимотларида фалсафий рационализм ва фалсафий анъаналар таъсири хали катта эди.

Польшалик буюк олим ва астроном Николай Коперник (1473— 1543) Птолемейнинг фан ва динда хукмрон булиб келган геоцентрик системасини рад килувчи гелиоцентрик системани таклиф килди. Коперник уз системасида Ерни оддий сайёралардск Куёш атрофида ва уз уки атрофида айланади деган фикрни илгари сурди.

Иоганн Кеплер (1571-1630) ижоди хам эски ва янги белгиси ва таъсири остида кечди. Уз кузатишлари ёрдамида Кеплер Коперник- нинг Куёш системаси тузилиши хакидаги моделига анивдшк киритди. Кейинчалик Коперник ва Кеплер моделлари ривожланаётган табиат- шунослик кашфиётлари билан илмий исботланди.

Шундай килиб, Уйгониш даврида фалсафий билим тараккиётдан тухтаб колмади, балки уша даврнинг буюк материалист файласуфлари Ф. Бэкон (1561—1626), Р. Декарт (1596-1650), Б. Спиноза (1632—1677), Г. Лейбниц (1646—1716) хамда Уйгониш даври ва Янги давр фалсафий материализми ва классик рационализмининг ривожланишида учмас из колдирган бошка олимлар ижодида ривожланди.

Европада Уйгониш даври шундай бир боскич булдики, ундан кейин фанда, айникса, табиатшуносликда содир булган буюк илмий кашфиётлар инкилоб фан муаммоларнинг ривожланишига янги туртки берди. Табиатни билиш фалсафани пешкадамликдан иккинчи уринга суриб куйди- Фалсафа узининг етакчи материалистик урнини хам бой берди, уз урнини табиий фанларга бушатиб беришга мажбур булди. Уйгониш даврига келиб, фалсафий материализм айрим холларда табиатшуносликдаги муаммоларни хал килишдан жамиятшунослик ва ижтимоий фанлар сохасидаги муаммоларни хал килишга утди.

Биз «муаммо» тушунчасини фалсафада, фанда хам кенг кулланила бошлаганини куришимиз мумкин. Фалсафа ва фаннинг узаро нисбати мавзумиз учун алохида ахамият касб этади. Фалсафий ва илмий муам­молар уртасида хали аник чегара мавжуд булмаган кадимги даврда уларга одатда бир умумий муаммо деб каралар эди. Кейинчалик, фалсафий билимга фаннинг таъсири кучая бориши натижасида, Уйгониш даврида (XV—XVII асрларда) ва айникса, Янги даврда фалсафий муаммолар узил-кесил уз предмета атрофида жамланди. Бу муаммоларни беш гурухга ажратиш мумкин: 1) онтологик муаммолар;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 31: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

2) гносеологик муаммолар; 3) аксиологик муаммолар; 4) антропологик муаммолар; 5) прогностик муаммолар. Илмий масалалар эса, фалсафа таъсиридан ажралиб чикиб, уз муаммолари атрофида жамлана бошлайди. Илмий муаммолар ёки илмий билим муаммолари шу тарика вужудга келади.

Илмий муаммоларни хар хил кичик синфларга таснифлаш мумкин. В.Н. Карповичнинг куйидаги чизмада келтирилган таснифини куриб чикамиз1.

6-чизма

Бундан яккол куриниб турибдики, илмий муаммолар предметга дойр ва процедуравий муаммоларга булинган. Предметга дойр муам­молар деганда урганилаётган объектларга тааллукли муаммолар, процедуралий муаммолар деганда эса, билим олиш ва уни бахолаш усулларига тааллукли муаммолар тушунилади. Уз навбатида, пред­метга дойр муаммоларни эмпирик ва концептуал муаммоларга, процедуравий муаммоларни эса, методологик ва бахолаш муам- моларига ажратиш мумкин. Эмпирик муаммоларни хал килиш учун предмет билан муайян амалларни бажариш, шунингдек материални соф назарий тахлил килиш керак. Вахдланки, концептуал муаммолар борликка бевосита мурожаат килишни такозо этмайди. Предметга дойр муаммолардан фаркли уларок, процедуравий муаммолар хар доим концептуал хусусиятга эга булади; процедуравий муаммо- ларнинг фарки шундан иборатки, методологик муаммолар бахолаш тарзида хал килиниши мумкин эмас, айни вактда, бахолаш муам­молари фанга муайян курсаткичлар ва коидаларни киритади.

Эмпирик муаммо бошланиши маълумотлар излаш хисобланади; эмпирик муаммоларга кузатиш, эксперимент, улчаш каби илмий методлар ёрдамида жавоб топиш мумкин. Концептуал муаммолар олдин жуда куп маълумотлар олиниши билан боглик булиб, уларни уюштириш ва талкин килиш, окибатларни келтириб чикариш ва гипотезалар тузиш, мантикий изчиллик талабига мувофик карама- каршиликларни бартараф этишдан иборат. Методологик муаммолар

1 Карпович В.Н. Проблема. Гипотеза. Закон. - Новосибирск, Наука, 1980.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 32: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

асосан тадкикотни режалаштириш билан боглик: уларни хал килишда муайян битимлар тузилади, муаммони хал килиш, кузатишлар ва экспериментлар утказиш тартиби, мулжалланган концептуал проце- дуралар белгиланади. Бахолаш муаммолари эмпирик маълу-мотлар, гипотезалар, назариялар хатто муаммонинг узига, унинг англаб етил- ганлиги, тугри тузилганлиги ва уринлилиги даражасига бахо бериш билан боглик.

Муаммо тугри куйилган деб хисобланиши учун у куйидаги шарт- ларга жавоб бериши керак (аммо мазкур шартларнинг бажарилиши тадкикотнинг сузсиз муваффакиятини таъминлай олмайди, лекин хар капай, вактни бехуда сарфлашдан сакдайди):

а) тадкик килинаётган муаммо киритилиши мумкин булган муайян дастлабки илмий билим (маълумотлар, назария, методика)нинг мавжудлиги;

б) расман тугри тузилганлиги;д) муаммонинг уринлилиги, яъни унинг асослари сохта булмас-

лиги керак;г) муаммонинг муайян даражада чекланганлиги, лекин глобал

хусусиятга эга эмаслиги;д) ечимнинг мавжудлиги шартига ишора ва унинг ягоналиги;е) окилона ечим белгилари ва ечимнинг макбуллигини текшириш

усуллари белгиланганлиги1.Шуни кайд этиш керакки, пировард натижада, барча илмий муам­

молар хам уз ечимини топавермайди; айрим муаммолар куйилганидан кейин узок вакт мобайнида хал килинмай колади, айримлари эса ечими йук муаммолар булиб чикади.

Шу нуктаи назардан мавзумизда фалсафа ва фан уртасида фикр алмашиш жараёнини янги киёфада давом этгираётган алоцаларни аниклаш мухим ахамият касб этади. Бунда фаннинг ва илмий каш- фиётларнинг фалсафий жихатдан тушуниб етилиши айникса мухим- дир. Шу муносабат билан билимнинг бу икки шакли уртасида антик даврдаёк вужудга келган сохалар, чунончи: фан фалсафаси, дин фал­сафаси, маданият фалсафаси алохида ахамият касб этади. Масалан, фан фалсафасида муайян фанлар (математика, физика, табиатшунос­лик ва бошк)нинг фалсафий масалалари намоён буладики, уларнинг бир кисми курсимизнинг тахлил предметини ташкил этади.

Шундай килиб, муайян фанларнинг фалсафий масалалари фал­сафа улар хисобига муайян даражада бойиши муаммоларини эмас, балки фан натижаларини давр талабига мослаштириш, фалсафий умумлаштириш ва назарий ифодалаш муаммоларини куйиш ва хал килиш жараёнида мукаррар тарзда кундаланг буладиган назарий ва илмий билимни янада ривожланишининг классик масалаларидир. Бунда фалсафа айрим, баъзи фанларнинг методологияси вазифасини бажаради.

1 Карпович В.Н. Проблема. Гипотеза. Закон. - Новосибирск, Наука, 1980 с. 124.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 33: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Метод (юнон. - билиш усули) — сузнинг кенг маъносида «муайян нарсага олиб борувчи йул», субъектнинг исталган шаклдаги фаолият усули. «Методология» тушунчаси иккита асосий маънога эга. Биринчи маъноси — муайян фаолият сохдси (фан, сиёсат, санъат ва ш.к.)да кул- ланиладиган маълум усуллар тизими; иккинчи маъноси — бундай тизим хакидаги таълимот, методнинг умумий назарияси, амалдаги назария.

Методнинг асосий вазифаси - билиш ёки муайян объектни амалда Узгартириш жараёнини ичдан ташкил этиш ва тартибга солиш. Шу боис метод билиш хамда амалиётнинг муайян усуллари, коидалари, алгоритмлари ва нормаларига богланибгина колмасдан, балки у ёки бу сохада муайян вазифани хал килишга ва маълум натижага эришишга субъектни йунаптириши лозим булган курсатмалар, тамойиллар, тапаблар тизими сифатида хам намоён булади. Метод хакикатни излаш жараёнини тартибга солади, куч ва вактни тежаш, максад сари киска йулдан бориш имконини беради. Х,акикий метод билиш ва амалиёт субъектига тугри йул курсатувчи узига хос йулчи юлдуз булиб хизмат килади.

Тарихан кадимда шакллана бошлаган, фалсафа методпари, улар­нинг илдизлари, амалий фаолиятга бориб такалади.

Метод муаммосини ишлаб чикишда Сократ, Афлотун ва Арасту алохида урин тутади. Аристотель мулохазанинг тузилиши тамойил- ларини, мавхум фикр юритиш ва далиллаш коидаларини тахлил килди, хакикатни англаб етишда индукция ва дедукциянинг ролини курсатиб берди. Методология учун мухим ахамиятга эга булган билишнинг ташкил этувчи шакллари — категориялар, уларнинг диапектикаси хакидаги таълимот муаллифи хам Аристотелдир.

Билишнинг кейинги тараккиёти жараёнида фикрлаш методлари- нинг ривожланиши ва бирлашуви, юкорида кайд этиб утганимиздек, услубиятлар хакидаги таълимот — методологиянинг вужудга келишига олиб келди. Методология нафакат фалсафада, балки фанда хам билиш­нинг мухим воситаси булиб хизмат килади. Агар фалсафа ва илмий билимлар тараккиёти жараёнида билиш методларининг ривож-ланиш тарихига назар ташлар эканмиз, фалсафада хам, илмий билим-ларда хам дастлаб айни бир хил методлардан фойдаланилганининг гувохи буламиз. Кейинчалик, муайян фанлар фалсафадан ажралиб чикишига караб, улар билишнинг фалсафий методларини узлаиггириб, улардан уз тадкикотларида максадли фойдалана бошладилар. Буни экспери- ментал фанлар шакллана бошлаган XVII асрда илмий билимларнинг ривожланиши мисолида хам кузатиш мумкин. Шу даврда индукция, дедукция, гипотеза каби методлар ва нихоят, гипотетик-дедуктив ме­тод узини айникса ёркин намоён этди.

Фалсафа ва фан ривожланиши тарихидан маълумки, метод муам­моси хар доим икки нуктаи назардан: илмий методларнинг фалсафий асослари хакидаги масала ва фалсафий метод, унинг фалсафий фикр

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 34: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

юритиш усуллари хакидаги масала нуктаи назаридан мухокама кили- нади. Бинобарин, фалсафада методологик муаммо тахдилининг мазкур иккапа жихати хам бир-бирини такозо этади.

Кадимда фалсафа билим методологияси эмас, балки билимнинг узи булган, деган караш мавжуд. Бу ерда бизнинг назаримизда шуни кайд этиш керакки, фалсафа ушанда хам, хозир хам билим методо­логияси ва айни вактда билимнинг узи булган, илмий билишнинг мазмунини ва унга нисбатан методологик функцияни бажарган ва хозир хам шундай булиб колаётир. Бу фалсафа доим муайян фанлар уз зиммасига ололмайдиган алохида дунёкараш функциясини бажаргани ва бажараётгани билан белгиланади. Фалсафа умуман дунё хакидаги маълумотларнинг оддий йигиндиси эмас, балки асосий мулжалларни белгиловчи ёндашувлар тизимидир.

Буни куйидаги мисолда куриш мумкин. Маълумки, билиш метод- ларидан бири — гипотезанинг шаклланиш жараёни тугалланган билим пайдо булганини англатмайди. Гипотезанинг тугри ё нотугрипиги тажриба йули билан аникланади. Шундан келиб чикиб, биз гипотеза тугри булган холда мавжуд булиши керак булган нарсалар хакида муайян хулосалар чикаришимиз мумкин. Бу холда гипотезанинг мо- хиятини тасдикловчи ёки рад этувчи гипотетик-дедуктив метод кул- ланилади. Гипотеза тасдикланган такдирда, унга назария деб каралади ва у нафакат муайян жараёнларни тушуниш, балки уларни назорат килиш имкониятига хам эга булади.

Шундай килиб, гипотетик-дедуктив метод уз мазмуни ва максад- ларига кура кейинрок вужудга келган, мантик ва фан методологиясида кузатишлар ва экспериментлар маълумотларига асосланиб, илмий фикрларнинг хакикийлигини аниклаш жараёнини ифодалаш учун (неопозитивизм Вена мактаби, Л.Витгенштейн) кулланиладиган вери­фикация методига жуда якин деб айтишимиз мумкин. Аммо XX аср­нинг машхур файласуфи К.Поппер фанда илгари сурилувчи фикр- ларни фальсификация ципиш мумкинлиги хакидаги гояга асослан-ган фалсафий-концепциясида бу методга шубха билдирди.

Методологиянинг ривожланишига немис классик фалсафаси (И.Кант, Г.Гегель) ва диалектик материализм (К.Маркс) катта хисса Кушди. Улар етарлича, чукур идеалистик ва материалистик асосларда диалектик методни ишлаб чикдилар.

Хар бир метод, шубхасиз, мухим ва керакли нарса. Аммо илмий ёки бошка фаолиятда методдан кулланма сифатида эмас, балки факт- ларни кайта «бичиш» учун тайёр колип сифатида фойдаланиладиган булса, у Самара бермайди ва хатто фойдасиз булиб чикади. ХаР кандай методнинг асосий вазифаси — тегишли тамойиллар асосида билимни устириш йули билан муайян илмий ва амалий муаммолар муваффа- киятли хал килинишини таъминлашдан иборат.

Шуни кайд этиш керакки, метод ва методология масалалари факат фалсафа ва фан доираси билан чекланмайди, балки ундан четга чикади ва кенг ижтимоий-маданий жихатдан намоён булади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 35: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Методология билишнинг умумий назарияси сифатида фалсафа, фанда ва одамлар фаолиятининг бошка шаклларида кашф этилган методлар, воситалар ва усулларнинг ишлаб чикилиши асосида шакл- ланди. Дастлаб у фалсафа доирасида, айникса, унинг гносеология, эпистемология ва диалектика каби булимларида ишлаб чикилди.

Методология маълум маънода диалектикадан кенгрокдир, чунки у методологик билимнинг нафакат умумий даражасини, балки бошка даражаларини, уларнинг узаро алокалари, модификацияси хам урга- нади.

Бу нуктаи назардан методология билиш назарияси тарзида намоён булади, чунки билиш шакллари ва методларини тадкик килиш би- лангина чекланмасдан, балки, бир томондан, билиш табиати муаммо­ларини, иккинчи томондан эса — билимнинг борликка, субъектнинг билиш объектига муносабатини, билиш имкониятлари ва чегара- ларини, унинг хаклкийлиги мезонларини урганади.

Методология маълум маънода гносеологиядан хам «кенгрок»дир, чунки унинг амал килиш доирасига нафакат билиш методлари, балки билиш фаолиятининг бошка шакллари хам киради. У мантик (формал мантик) билан туташиб тайёр билимнинг тузилишини аниклашга, унинг формал алокалари ва унсурларини символлар ва формулалар тилида тавсифлашга асосий эътиборни каратади.

Янги давр (XVI-XVII асрлар)дан эътиборан методологик гоялар нафакат фалсафада, балки унинг негизида, вужудга келаётган ва ривожланаётган айрим фанлар — механика, физика, химия, тарих доирасида хам ишлаб чикила бошланди. «Методология булими» хар бир фаннинг зарур, таркибий кисмга айланди. Инсон фаолиятининг юкорида кайд этилган ранг-баранг турлари доим методларнинг ранг- баранг мажмуини белгилайдики, уларни турли асосларга (мезонларга) кура таснифлаш мумкин.

Энг аввало, маънавий, идеал (илмий) методларни ва амалий, моддий фаолият методларини ажратиш лозим. Х,озирда методлар, методология тизими илмий билиш доираси билангина чеклана олмас- лиги, у мазкур доирадан чикиши ва амалиёт сохасини хам камраб олиши лозимлиги аён булиб колди.

Хозирги замон фан фалсафасида методологик билимнинг куп даражали концепцияси анча муваффакиятли «ишламокда». Ундан би­ринчи навбатда фалсафий методларнн ажратиш керак. Айрим фал­сафий методлар тарихан шаклланган (диалектика, метафизика) булса, айримлари охирги ун йилликларда вужудга келган (аналитик, интуи- тив, феноменологик, герменевтик, синергетика) методлардир.

Методларнинг бошка гурухига хозирги замон фанида кенг кул- ланиладиган умуммиплий методлар ва ёндашувлар киради. Мазкур методларнинг узига хос хусусияти шундаки, улар фалсафа билан ижтимоий фанларнинг назарий-методологик коидалари уртасида «оралик методология» сифатида намоён булади. Х,озирги замон уз- узидан ташкил булиш назарияси — синергетика табиий ва яхлит

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 36: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

ижтимоий системаларни билишга йуналтирилган булиб, бунга у фалсафий ва муайян фанларга оид билимлар бир-бирига утишига асосланади.

Учинчи гурухни муайян фанларнинг методлари ташкил этади. Улар муайян фанлар (механика, кимё, физика, биология ва бошка- лар)да куллаииладиган билиш усуллари, тамойиллари, тадкикот усул- лари мажмуини ифода этади.

Хозирги илмий-фалсафий концепцияларда, айникса, позитивизм- да фалсафанинг фанни методологик тахлил килиш негизи сифатидаги роли инкор этилиб, унинг урнига соф илмий методлар («фан узи узига фалсафа»), соф илмий тахлилни куллашга харакат килиимокда. Чу- нончи, мантикий позитивистлар утган асрнинг 20-йилларида фан мантигини ишлаб чикиш шиори билан чикдилар. Фан мантиги деганда улар фан тилини тахлил килишни тушундилар. Аммо улар фалсафани илмий билим тахдили билан алмаштира олмадилар. Бунинг сабаблари мавзунинг охирги кисмида ёритилган.

3.3. Фаннинг методологик тахлили

Илмий билим ва билишни фалсафий тахлил килиш муаммоси фалсафанинг фанга муносабатининг мухим жихатларидан биридир. Шу маънода фалсафа фанга сиртдан, инсоннинг дунёга муносаба­тининг мумкин булган усуллари ва типлари нуктаи назаридан караш имконини берувчи фан тахлили шакли хисобланади. Бунда фалсафа фаннинг узи узини билиш воситаси, шарти булиб хизмат килади. Шу маънода мазкур муаммо фалсафа ва фан узаро нисбати масаласининг мухим жихатларидан бири хисобланади. Бунда фанни методологик тахлил килишда фалсафа мухим рол уйнаши шубхасиздир.

Хозирги замон фанининг ривожланиши шундан далолат беради- ки, у илмий билим табиатини, унинг механизмлари ва жараёнларининг илмий жихатларини фалсафий тадкик килиш вазифасини куяди. Бу фанни методологик тахлил килиш деб номланади. Илмий билишни методологик тахлил килишда биз инсон иродаси ва онгидан ташкарида кечадиган табиий жараёнларга эмас, балки билишнинг фанга маълум воситалари ва усулларидан (онгли, онгсиз тарзда) фойдаланилиши билан тавсифланадиган инсон фаолиятига дуч келамиз.

Фанни методологик тахлил килишнинг куп жихатлилиги, тахлил даражалари ва типлари, усуллар ва ёндашувларнинг ранг-баранглиги фанни методологик тахлил килиш хозирги холатининг узига хос хусусиятидир. Илмий бйлимни методологик тахлил килишнинг узида вазиятни тадкик килиш, унинг даражаларини ва улар уртасидаги муно- сабатларнинг типларини аниклаш фанни методологик тахлил килиш янада ривожланиши ва унинг олдида турган вазифалар муваффакиятли хал килинишининг мухим шартидир. Турли илмий мактаблар, оким- лар, йуналишлар методологик ёндашувлари, илмий фикрлаш услуб- ларининг хар хиллиги билан бир-биридан фарк килади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 37: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Фанга илмий билимни яратувчи система деб караш методологик тахлилнинг предметини ташкил этади. Шу боис фаннинг узига хос жихат- лари айнан методологик тахлил натижасида уз талкинига эга булади.

Методологик тахлил фанни бир томондан, лекин унга хос булган томондан - билимга, хакикатга эришиш воситаси сифатида куриб чикиш усулидир. Бунда у муайян бир «жуда мухим метод»га 6o f -

ланиши мумкин эмас. Олим хеч качон факат битга таълимотга, битга фикрлаш методига, ёлгиз фалсафага таянмаслиги керак. Х03ИРГИ замон фанида фикрлаш услуби замирида танкидий фикрлаш, догматизм ва схоластикадан тула чекиниш ётади. Методология — эвристик имко- ниятлари чексиз булган усуллар, тамойиллар, амал килиш сохалари, йуналишларнинг мураккаб ривожланиб борувчи яхлит, тартибга со- линган тизимидир.

Билиш тарихи шуни курсатадики, билимлар, шу жумладан, илмий билимлар доим жамият эхтиёжлари билан белгиланади ва шу боис кишилик тараккиётининг хар бир боскичида узига хос тарзда акс этади. Масалан, XX аср охири — XXI аср бошларида эпистемологик карашларнинг ривожланиши шу билан белгиланадики, мазкур жараён ахборот жамияти шароитида кечади ва «постноклассик» фан маълу- мотларига таянади.

Илмий билим ривожланишининг хозирги боскичида методологик плюрализм тобора мухим ахамият касб этиб бормокда. Фан муайян вазиятда купрок даражада самара берувчи турли-туман методлар ва усуллардан фойдалана бошламоада. Юкорида кайд этиб утганимиздек булар энг аввало, фалсафий методлар — диалектик, герменевтик, феноменологик методлардир. Улар каторига умуммиллий методларни, чунончи: структуравий-функционал метод, системали метод, эхти- моллик методи ва бошка методларни хам киритиш мумкин. Айни вактда, анализ ва синтез, индукция ва дедукция, идеаллаштириш, формаллаштириш, аналогия, моделлаштириш каби умумий мантикий методлар хам билишда уз ахамиятини йукотгани йук-

Юкорида кайд этилган методлар билан бир каторда, фалсафада сунгги йилларда бир канча янги таълимотлар ва йуналишлар вужудга келмокдаки, уларда фалсафий ва илмий билимларнинг узаро алокаси ва бир-бирини такозо этиши муаммоларини янгича нуктаи назардан тушуниб етишга харакат килинмокда (Р.Карнап мантикий позити- визми, К.Поппернинг фальсификация килиш назарияси, Т.Куннинг парадигмалар узгариши назарияси, П.Фейерабенднинг эпистемологик анархизми ва бошк.).

Фандаги янги кашфиётлар янгича фалсафий ёндашувларни хам белгилаб бермокда. Тарих тажрибаси шуни курсатадики, фалсафа, коида тарикасида, инсон томонидан ишлаб чикилган илмий билимлар мажмуига таянади, фан эса, уз навбатида, фалсафанинг фундаментал коидаларидан методологик асос сифатида фойдаланиб келади.

Маълумки, фаннинг бошлангич ва асосий максади — объектив дунёни билиш, айни вактда, унинг зарур шарти ва воситаси сифатида,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 38: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

илмий билимнинг узини хам тахлил килишни назарда тутади. Шу боис илмий билишни тадкик килиш фан воситапари ва методлари ёрдамида амалга оширилади. Бинобарин, илмий билишни тадкик килиш фаннинг узини узи билиш усулидир. Бошкача килиб айтганда, мазкур жараён фанни методологик тахлил килиш хисобланади. Фанга илмий билимни яратувчи система деб караш методологик тахлилнинг предметини ташкил этади. Бу XIX аср урталаридаёк фан «узига узи фалсафа» ва уз тепасида кандайдир фалсафа туришига мухтож эмас деган фикрнинг илгари сурилишига туртки берди (О.Конт).

Бирок, чиндан хам шундайми? Х°зиРДа фан фалсафаси билан фанни методологик тахлил килишнинг узаро нисбати кандай? Умуман, фан, фалсафа ва методологиянинг узаро муносабатлари муаммолари мавжудми? Фактларга мурожаат этамиз. Маълумки, Кадимги Юно- нистон давридан бошлаб илмий билиш табиатини илмий жихатдан тушуниб етиш фалсафа доирасида, фалсафий-гносеологик концеп- циялар нуктаи назаридан амалга оширилган ва уларнинг тадрижий давоми булиб хизмат килган. Янги даврда мантик ва фан методо­логияси устида олиб борилган тадкикотлар (Декарт, Лейбниц) хам умуман олганда фалсафий тизим доирасидан урин олган.

Хозирги даврда уз методларига эга ва фалсафадан нисбатан мустакил булган махсус илмий методологик тадкикотларнинг ривож­ланиши айрим олимлар ва файласуфларни фалсафанинг фанга хар кандай таъсиридан воз кечиш хакидаги фикрга хам олиб келмокда.

Гарчи хозирги замон фанида баъзи бир методологик тахлил хам унинг фалсафий тахлили (аксиоматик система, тушунтириш, далиллаш ва бошк.) була олмаса-да, мантикий-методологик тахлил жараёнининг чукурлашуви мукаррар тарзда фаннинг бир канча фалсафий масала­лари куйилишига олиб келмокда. Уларни биз кейинги мавзуларда ку­риб чикамиз.

Шундай килиб, фанни методологик тахлил килиш, билишни акс эттиришнинг соф фалсафий ёки соф илмий усули булмай, илмий билимнинг узини тахлил килиш асосида объектив дунёни билишни уз тадкикоти вазифаси деб белгилайди. Бунда тадкикотчи инсон иродаси ва онгидан ташкарида кечадиган табиий жараёнлар билан эмас, балки, биринчидан - фан ва илмий билимнинг мавжудлик холатидан фалсафий ёндашувни такозо этувчи илмий билиш мохиятининг тах­лили сари, иккинчидан, фалсафий билимнинг узини методологик тахлил килишдан фалсафанинг уз табиатини уз муаммоларини хал килишда унинг имкониятлари нуктаи назаридан англаб етишнинг зарурлиги сари харакат килувчи инсон фаолияти билан муносабатга киришади.

Кискача хулосалар1. Инсоният билими уз тараккиётида муайян ва абстрактнинг

диалектик бирлигини ифода этади ва хакикатни, борликнинг мохиятини тушуниб етишга харакат килади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 39: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

2. Фалсафа вужудга келган пайтдан бошлаб системали, исботлана- диган, ишончли, текширилган (верификация ва фальсификация кили- надиган) билимга интилади. Барча тарихий боскичларда фалсафий ва илмий билиш бир-бирини белгилаб ва тулдириб келади.

3. Уз тадкикотчилик, ижодий фаолиятида хаки кий олим билишнинг бир методига ёки методлар гурухлга эмас, балки фалсафа ва фан мето- дологияси эпистемологик салохиятининг бутун кудратига, танкидий фикрлашга, илмий тадкикот усуллари ва ёндашувларининг ранг-баранг- лигига ва багрикенгликка таянади.

Асосий тушунчаларАнтиномия - (конундаги зиддият) мантикий исботланадиган икки

конун ёки хулоса уртасидаги зиддият. КД анария тарзида ишлатилган.Метод - куйилган максадга эришишга йуналтирилган амалий ёки

назарий фаолият усули.Методология — билиш методлари ва шаклларида хакидаги фалсафий

таълимот.Фикрлаш - билишнинг олий шакли, борликнинг тушунчалар,

мулохазапар ва мушохадалардаги мантикий инъикоси.Муаммо — ечими муайян амалий ёки назарий ахамиятга эга булган

тусик, масала, вазифа. Бошкача килиб айтганда, бу билмаслик хакидаги билим, жавоб топиш керак булган саволдир.

Илмий муаммо - айни шунинг узи, лекин фанга татбикан олганда.Верификация — фаннинг назарий конуниятларини амалиётда тасдик

то пиши.

Саволлар1. Фалсафий муаммо (масала) деганда нима тушунилади?2. «Фаннинг фалсафий масалалари» тушунчаси нимани англатади?3. Илмий билишда метод ва методология кандай рол уйнайди?4. Билиш жараёнида фалсафа ва фаннинг узаро нисбати кандай?5. Илмий билимда верификация ва фальсификация килиш метод-

ларининг бирлиги хамда фарки нимада намоён булади?

АдабиётларГггелъ Г. Сочинения. - М., 1937.Канке В.А. Философия: Учебник. - М., 2004.Карпович В.Г1. Проблема. Гипотеза. Закон. - Новосибирск, 1980.Кохановский В.П. Философия и методология науки. — М., 1999.Перегудов А.В., Саидов М.X., Аликулов Д.Е. Методология научного

творчества. - Т., 2002.Поппер К. Открытое общество и его враги. Т. 1. - М., 1992.РакитовА. Философские проблемы науки. - М., 1977.Саифназаров КС., Никитченко Г.В., К,осимов Б.У. Илмий ижод

методологияси. - Т., 2004.ШермущмиОова Н. Фалсафа ва Фан методологияси. Т., 2005.Яскевич Я. С. Философия в вопросах и ответах. — Минск, 2003.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 40: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

4-мавзу. МАРКАЗИЙ ОСИЁ ШАРК - МУСУЛМОН РЕНЕССАНСИ ДАВРИДА ИЛМИЙ БИЛИМЛАР

ШАКЛЛАНИШИНИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ

4.1. Даврнинг умумий тавсифи

Илк урта асрлар мусулмон Шарки халкларининг бой маданий ва илмий меросида Шарк олимлари ижоди, илмий ва фалсафий фикри мухим урин эгаллайди. Бу олимлар орасида Марказий Осиё вакиллари алохида урин тутади. Форобий, Ибн Сино, Хоразмий каби буюк файласуф ва алломапарнинг асарлари жахон цивилизациясининг олтин хазинасидан муносиб урин олган, жахон фани ва маданияти тарихида учмас из колдирган.

Бу хакда ва Марказий Осиё халклари тарихидаги бошка ёркин ходисалар хакида И.А. Каримов узининг купгина асарлари ва маъру- заларида суз юритади. Республика тарихчи олимлари билан сухбатда Президентимиз: «Хозир Узбекистон деб аталувчи худуд, яъни бизнинг Ватанимиз нафакат Шарк, балки умумжахон цивилизацияси бешик- ларидан бири булганини бутун жахон тан олмокда. Бу кадимий ва табаррук тупрокдан буюк алломалар, фозилу фузалолар, олиму ула- молар, сиёсатчилар, саркардалар етишиб чиккан. Диний ва дунёвий илмларнинг асослари мана шу заминда яратилган, сайкап топган»1, деб алохида кайд этиб зЬди.

Таникли тарихчилар, файласуфлар ва бошка олимларнинг катор. тадкикотлари ва илмий изланишлари мусулмон Шаркидаги илк урта асрлар даври уз тарихий ахамиятига ва жахон маданиятига кушган хиссасига кура Европа Уйгониш даври билан тенг эканлигидан да- лолат беради .

Уша даврни тадкик килган олимлардан бири Р.Баходиров фикри- ча илк урта асрлар мусулмон Шаркининг ривожланишини объектив тахлил килиш мусулмон Шарки маънавиятини факат диндорлик ва мистицизмга йугрилган эди деб курсатишга харакат килган ва харакат

1 Каримов И.А Биз кепажагимизии уз к^лимиз билан курамиз. Т. 7. - Т., «Узбекистон», 1999. 128-6.2 Беляев ЕС. Арабы, ислам и Арабский халифат и раннее средневековье - М., 1966, Бертельс Е С. Суфизм и суфтская литература. Избранные труды. - М., 1965; Болтаев М.Н. Абу Али ибн Сина - величайший мыслитель, ученый энциклопедист средневекового Востока. - Т., 1980, Великие ученые Средней Азии и Казахстана (VIH-ХГХ вв.). - Алма-Ата, 1965; Джанматова Х.И. Ап-Кинди. - Т., 1972; Муминов И. Урта Осиёда, ургса асрдаги илгор табиий-илмий ва фалсафий фикрлар тарихига оид. 3 жилдпи. — Т.: «Фан», 1972; Хайруллаев М. Уйгониш даври ва Шарк мугафаккири. - Т., 1971; Джумабаев Ю. Из истории этической мысли в Средней Азии. - Т.. «Фан», 1975; Очерки истории общественно-философской мысли в Узбекистане — Т., 1997, Бахадиров P.M. Из истории классификации наук на средневековом мусульманском Востоке. - Т.: 2000.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 41: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

килаётган турли европоцентристик концепцияларни ишончли манба- лардан далиллар келтириб танкид килиш ва фош этишнинг долзарб- лигн нуктаи назаридан мухим ахамият касб этади1.

Боз устига, Fарбда христиан дини ва илохиётининг якка хукмрон- лиги урнатилиши натижасида антик фалсафий ва илмий мероснинг катта кисми йукотилган бир вактда, Шаркда, арабийзабон дунёда эллинлар маданиятининг тикланиши содир булди. IX аср дан бошлаб, фалсафий ва илмий тараккиёт маркази шу ерга кучиб утдики, бу антик фалсафа ва фаннинг нафакат саклаб колинишига, балки илмий жи- хатдан янада ривожланишига хам имконият яратдн. Арабийзабон мутафаккирлар эллинистик меросни ижодий узлаштириш ва уни янада ривожлантириш ишига катта хисса кушдилар. Бу узлаштириш XVII асрда Европада илмий инкилоб бошлангунга кадар Шарк ва Еарбнинг купгина мамлакатлари фалсафий ва илмий маданиятида пешкадамлик килган янги арабийзабон илмий анъананинг манбаи булиб хизмат килди.

Марказий Осиё ислом дунёсида янги фалсафий ва илмий билим шаклланган марказлардан бирига айланди. Бу ердан чиккан буюк алломалар ва мутафаккирлар арабийзабон Шаркда фалсафа хамда фаннинг шаклланиши ва ривожланишига катта хисса кушдилар.

Бунга Араб хапифалигига Марказий Осиёнинг кушиб олиниши ва бу ерда ислом динининг тез таркалиши имконият яратди. Айни вактда, тарихий манба ва далиллар Марказий Осиё араблар истилосига кадар хам маданият, санъат ва хунармандчиликнинг ривожланиш даражаси юкорилиги билан ажралиб турганини курсатади. Шу боис бу ерда уз ривожланиш даражасига кура тенг булган икки маданият учрашгани ва кушилиб бир-бирини тулдиргани тугрисида суз юритиш уринли булади деб уйлаймиз. Бу фикрга юкорида номлари кайд этилган шарк- шунос олимлар ва тарихчиларнинг аксарияти кушилади ва жумладан, шундай деб кайд этади: «Марказий Осиёда ислом дини таркалишидан олдинги давр узига хос хусусиятга эга булган ва ижтимоий-маданий ва ижтимоий-икгисодий ривожланиш даражасининг юкорилиги билан тавсифланган. Бу ерда урхун, сугд, хоразм ёзувлари, санъати, хунар- мандчилиги, меъморчилиги намуналари таркалганлиги шундан дало- лат беради» .

Табиийки, араблар истилоси Марказий Осиёда дастлаб махаллий халкларнинг тегишли каршилигига учради, айрим холларда бу кар- шилик анча катгик булди. Бирок, шу билан бирга, мазкур минтаканинг Араб халифалигига кушиб олиниши улканинг иктисодий ва маданий ривожланишига ижобий таъсир курсатди. Бу хусусан кишлок хужа­лиги ишлаб чикариши, хунармандчилик, шахарсозлик, ички ва ташки савдонинг усишида намоён булди.

1 Бах.одиров P.M. Курсатилган асар. 6-62 Бахадиров Р.М Из истории классификации наук на средневековом мусульманском Востоке - Т.: 2000 с.6.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 42: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Марказий Осиё худудида ислом динининг тез таркалиши улка халкларининг саводхонлик даражаси нисбатан ошишига олиб келди. Бунга умумий араб имло ёзувнинг жорий этилиши ерли халкларнинг ислом дани асосида маънавий янгиланиб, кудратли булиб бораётган араб давлатига кушилиб кетишга имконият яратди.

Куриб турганимиздек, ислом маданияти факат араб олами билан боглик булмаган. Араб истилочилари буйсунган халклар маданияти билан якиндан алокага киришдилар, бунинг натижасида уларнинг узаро кушилиши ва бойишига хам олиб келди.

Бинобарин, бу давр маданияти нафакат араблар, балки араб тили ва маданияти таъсирида шаклланган Марказий Осиё, Эрон, Кавка- зорти, Шимолий Хиндистон, Шимолий Африка ва бошка минтакалар халкларининг хам маданиятидир.

Якин ва Урта Шарк арабийзабон маданиятининг ривожланишида Араб халифалигига кушилган халкларнинг кадимги илмий-фалсафий анъаиалари, чунончи: хинд математика ва тиббиёт мактабининг муайян гоялари, уларнинг стихияли-материалистик тенденциялари; собийлар ва Урта Осиёда яшаган бошка халкларнинг кадимги астрономик таълимотлари, зардуштийликнинг икки асос: яхшилик ва ёмонлик, нур ва зулмат уртасидаги кураш хакидаги дуалистик гоялари рол уйнади.

Халклар маънавий хаётининг ривожланишида Кадимги Юно- нистоннинг табиий илмий ва фалсафий анъаналарини урганйш мухим урин эгаллади. Бу анъаналар урта асрлар Шарк ривожланаёттан феодал жамияти эхтиёжларини кондириш учун кенг жалб килиииб ва улардан фойдаланилди.

Кадимги Юнонистоининг барча фалсафий мактаблари орасида Аристотель мероси урта асрлар Шарк тафаккурига айникса кучли таъсир курсатди. Аристотель асарларини, шунингдек бошка кадимги юнон олимларининг асарларини таржима килиш хамда шархлаш уша даврда араб Шаркидаги илк урта асрлар жамияти илмий ва фалсафий фаолиятининг мухим таркибий кисмига айланди.

Шундай килиб, илк урта асрларда купгина халклар маданият- ларининг синтези негизида бой арабийзабон илмий ва фалсафий тафаккур шаклланди. Бунда Шаркнинг турли хал клари вакиллари - ал- Киндий, ал-Хоразмий, Фаргоний, Форобий, Ибн Рушд, ал-Марвазий, Ибн Сино, Беруний, Мукаффа, Равондий, Низомий, Закария ар-Розий, Ибн Божа, Ибн Туфайл ва уша даврнинг бошка комусий олимлари фаол иштирок этди.

Улар илмий ва фалсафий билимлар куп сохаларини ривожига улкан хисса кушдилар. Илмий тадкикотнинг барча сохалари, жумла­дан: астрономия, математика, табобат ва оптикада арабийзабон олим­лар айникса, Марказий Осиёликлар фанда етакчилик килиб у даврда Fарбдан фан ва техниканинг айрим тармоклари буйича деярли олти асрга илгарилаб кетган эдилар. Бу давр фан тарихига «Шарк Ренес­санси» деб битилган.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 43: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Уша давр мусулмон Шаркида маънавий маданият ва илмий фал­сафий билимлар ривожланишини шартли равишда уч боскичга ажра­тиш мумкин:

1. Ислом диний фалсафаси ва фани шаклланган ва ривожланган давр (VII-XI асрлар).

2. Арабийзабон олимларда дунёвий фалсафий ва илмий карашлар шаклланган ва ривожланган давр (IX-XII асрлар). Бу давр Шарк Ре­нессанси даври номи билан машхур.

3. Ислом илохиёти, айникса, суфизм, шунингдек Амир Темур ва темурийлар даври дунёвий маданияти ва фани ривожланган сунгги Шарк Ренессанси даври (XIV-XV асрлар). Бу даврнинг узига хос хусу- сияти шундаки, фалсафий ва илмий билимлар собик метрополиянинг кучли таъсиридан холи булган хусусий илмий-фалсафий заминда ва асосан махаллий тиллар негизида шаклланди.

7-чизма

Илк урта асрларда мусулмон Шаркида илохиёт, фалсафа ва фаннинг шаклланиши ва ривожланиши боскичлари

Чизмадан куриниб турганидек, мусулмон Шаркида диний таъ­лимот (илохиёт) ва фанлар, фалсафий билимлар узига хос тарзда, Араб халифапиги ривожланишининг тарихий шарт-шароитлари билан бог­лик холда шаклланди. Бу жараённи икки боскичга: диний ва дунёвий боскичларга ажратиш мумкин. Мазкур боскичлар шаклла-ниши ва ривожланишининг узига хос хусусияти шундан иборатки, улар айни бир замон ва маконда амалга оширилди, аммо бир-бирига жиддий таъсир курсатмади ва инсон билимининг икки карама-карши томон- ларини ифода этди.

Учинчи боскичда маданият, маънавият ва фан Марказий Осиёда араблар хукмронлигидан кейин вужудга келган, лекин улканинг маънавий, маданий ва илмий хаётига араблар таъсирини маълум дара­жада саклаб колган нисбатан мустакил шарт-шароитларда ривож- ланди. Бу Амир Темур ва темурийлар даври булиб, у Марказий Осиё

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 44: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

маданий ва илмий тарихининг ривожланишида арабларнинг бевосита таъсиридан деярли холи булган, тугаб бораётган Шарк Ренессанси даври деган ном олган учинчи боскични ташкил этади.

4.2. Мусулмон Шаркида ислом илохиётинииг шаклланиши ва ривожланиши (VII-XI асрлар)

Янги дунё дини — исломнинг шаклланиши факат илохиёт илми- нинг ривожланишида ижобий рол уйнаб колмай, балки табиий фан­ларнинг шаклланишига хам маълум даражада замин хозирлади.

VII-VIII асрлар оралигидаёк илк илохиёт тугараклари ва мак- таблари пайдо булди. Уларда диний таълимотнинг турли масалалари юзасидан бахслар, мунозаралар утказилар эди. Куръони каримни хар кандай фаннинг илк ва ягона асоси деб хисоблаган ислом дини уламолари бир канча диний таълимотлар ишлаб чивдилар. Уларнинг асосийлари уша даврда фикд ва калом эди.

Фикх (араб. — тушуниш, билиш) - мусулмонларнинг хулк-атвор коидалари тугрисидаги ислом хукукшунослиги, ислом дини хуку кий меъёрлари мажмуаси. Сунна, ижмо ва киёсга асосланади. Фикхда мусулмон хукукининг асослари ва илк манбалари асосида куриб чикилади. Шариат конун коидаларини ишлаб чикиш билан шугул- ланувчи ислом илохиётининг бир сохаси утмишдоши булган фикхда хар бир мусулмоннинг бутун хаётини бешикдан кабргача назорат этувчи ислом хукуки нормалари, ахлок коидалари, диний йул-йурик- лар уз аксини топган.

Калом (араб, нутк, суз) - ислом илохиёт илми. VUI асрда пайдо булган таникли илохиётчи ал-Ашъарий (873-935) томонидан асос солинган. Унинг фикрича Аллох инсонга хос (антроморфик) хусу­сиятга эга калом ислом диний таълимотини асослашга харакат килади. Калом тарафдорлари диний акидаларни рационалистик асосда талкин килишга карши чикканлар. Энг кадимги таъриф Абу Наср Форобийга тегишли булиб, у: «Калом синоати ила миллатнинг асосчиси айтган чегараланган ran ва ишларга нусрат берилур ва унга хилоф килган барча сузларни бехудага чикарилур», деган1.

Калом, бир томондан, исломнинг диний-фалсафий мохиятини, иккинчи томондан эса, мусулмон мафкурасининг диний-догматик асо- сини ифодалайди.

Ислом илохиёт илми ва фалсафасининг асосий мазмуни ва йуна- лиши куйидаги чизмада келтирилган.

1 Ислом. Энциклопедия. - Т., «УзМЭ» Давлат илмий нашри&ги, 2004. 134-6.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 45: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

8-чизма

4.3. Илк Шарк Ренессанси даври илмий-фалсафий фикрлари шаклланишининг баъзи бир хусусиятлари

Арабийзабон маданият, фалсафа ва фан ривожланишидаги бу давр уч хусусият билан тавсифланади.

Биринчидан, арабийзабон фалсафа ва фан дастлабки даврда кадимги юнон файласуфлари асарлари ва таълимотларининг куп сонли таржималари асосида шаклланди. Эллииистик фалсафий ва илмий аиъаналар узлаштирилди. Фалсафий ва илмий асарлар таржима кили- ниши хисобига араб тили юнон тилидаги тушунчаларга мос фалсафий ва илмий тушунчалар билан бойиб борди. Бу X асрдаёк фалсафий ва илмий билимнинг турли жихатларига оид кутубхоналар тармоги яратилишига олиб келди. XI асрдаёк Багдоддаги кутубхонада 100 ООО тага якин кулёзма тупланди. Вахоланки, Европа марказларида уша даврдаги энг катта кутубхоналар фонди хам 2-3 мингта кулёзмадан ошмас эди.

Иккинчидан, араб Шаркида фалсафий билим тизимида матема­тика, тиббиёт, оптика, астрономия, кимё (алхимия), география каби фанлар ва илмий билимлар сифат жихатидан янги асосда шакллана бошлади. Илк урта асрларда олти юз йилдан купрок давр мобайнида арабийзабон олимлар техник ва илмий жихатдан Fарбдан олдинда бордилар. Шулардан бири — араб файласуфи ар-Розий (865—925) машхур табиб, кейинчалик Fарбий Европада кенг таркалган тиббий мавзудаги бир канча кулланма, дарсликлар муаллифи эди. Унинг

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 46: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

шогирди ва издоши Ибн Снно (980-1037) узининг шох асари «Тиб конунлари»да юнон, араб ва Марказий Осиё тиббиётининг энг яхши анъаналарини мужассамлади. Бу асар Европада XIII асргача тиббиёт буйича асосий дастуриламал булиб к^лланиб келинди ва хозир хам уз амалий ахамиятини йукотгани йук. Буюк аллома ал-Фаргоний (IX аср) фаннинг ривожига улкан хисса кушди. У астрономияга оид билим­ларни системалаштирнб, айрим илмий муаммолар ечимини эса Копер- никдан хам олдинрок топди. Мухаммад ибн Мусо ал-Хоразмий алгеб­ра фаннинг алгоритмлаш асосларини яратди.

Учинчидан, ортодоксал черков фалсафий ва илмий фикрнинг христиан католик дини акидаларига мос келмайдиган хар кандай куринишларини каттик таъкиб килган Еарбдан фаркли уларок, Шаркда фалсафий ва дунёвий фанларнинг ривожланиши такик ва таъкибга учрамади, аксинча, маълум даражада рагбатлантирилди. Бу даврда, юкорида кайд этиб утганимиздек, дунёвий фанлар ва илохиёт ёнма-ён (параллел) тарзда, вакти-вакти билан узаро кесишган холда ривож- ланди. Бундай кесишишни шу билан изохдаш мумкинки, арабийзабон фалсафа ва фанда уша давр олимлари, гарчи ислом дини таъсирида булиб, уз фаолиятларида дунёнинг илохий биринчи асосини эътироф этишдан келиб чиксалар-да, муайян даражада мустакил эдилар ва ижодларида диний такикни деярли хис этмасдилар.

Бундан ташкари, илк урта асрларда мусулмон (арабийзабон) Шарки маданияти ва фалсафасининг шаклланишида кадимги илмий- фалсафий анъаналар, шунингдек хинд математика ва тиббиёт макга- бининг айрим гоялари, Марказий Осиё ва Эрон халкдарининг кадимги астрономик таълимотлари, зардуштийликнинг дуалистик гоялари кат­та рол уйнади. Мусулмон шарки илмий-фалсафий фикрларининг ривожланишида Кадимги Юнонистон табиий илмий ва фалсафий анъаналарини урганиш мухим урин эгаллади. Бу анъаналар Шарк олимларининг илмий изланишларига йул очибгина колмасдан, балки уларга илмий-назарий замин булиб хам хизмат килди.

Кадимги Юнонистоннинг барча фалсафий мактаблари орасида Аристотель илмий мероси урта асрлар Шарк тафаккурига айникса кучли таъсир курсатди. Аристотель асарларини таржима килиш ва шархдаш уша давр арабийзабон олимлари илмий ва фалсафий фао­лиятининг мухим таркибий кисмига айланди.

Айни вактда, илк Шарк Ренессанси даврида фан ва фалсафанинг шаклланиши муаммосини ёритишда бу минтакада фалсафий билим­ларнинг ривожланиши билан боглик яна уч хусусиятга эътиборни ка- ратиш мухимдир. Биринчи хусусият Шарк фалсафий фикрининг номи- фалсафа сузининг узида мужассамлашган. Урта асрлар мусулмон фалсафасида антик фалсафа хамда антик фалсафий таълимотларга, энг аввало, Платон ва Аристотелнинг фалсафий фикрларига караб мулжало л ган арабийзабон алломаларнинг таълимотлари ана шу атама билан ифодаланди.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 47: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Шарк фалсафий фикрининг яна бир хусусияти - унинг диндан нисбатан мустакиллигидир. Фалсафа дунёвий маданият, санъат, ада- биётга жуда катта ижобий таъсир курсатди ва жахон тарихида учмас из колдирди.

Нихоят, фалсафанинг учинчи хусусияти унинг перипатетизми ёки аристотелизмнинг тикланиши ва илк Шарк Ренессанси мутафак-кир- лари таълимотида унинг янада ривожлантирилиши эди.

4.4. Сунгги Шарк Ренессанси

Марказий Осиёда фан ва маданият ривожланишидаги яна бир мухим боскич бу сунгги Шарк, Ренессанси даври (XIV-XV асрлар)дир (9-чизма).

Бу давр фани ва маданияти ривожланишининг илк ва сунгги даврлари орасидаги карийб икки юз йиллик узилиш уша даврда содир булган тож тахг учун булган узаро урушлар, шунингдек бир вакглар яшнаган улкани вайрон килган мугуллар томонидан истилоси ва харобаларга айлантирилиши билан изохланади.

Унинг тикланиши, энг аввало, Зона даврнинг буюк давлат арбоби, Сохибкирон Амир Темур номи билан боглик Давлат тузилиши ва бошкарувининг узига хос комуси - «Темур тузуклари» асарида Сохцбкцрон Амир Темур (1336-1405) райият, давлат ички ва ташки сиёсатига оид уз карашларини баёнини берган. Амир Темур инсоният тарихига кушган улкан хисса тугрисида с^з юритар экан, Президент И.А.Каримов: «Давлатчилигимиз асосларини яратиб кетган Темур бобомиз гайрат^шижоати, юксак акп-заковати, тадбиркорлиги, элпар- варлиги билан бизга хамиша ибрат намунаси булиб колгусидир. Биз у зоти олийдан хамиша рухий мадад оламиз»1, деб кайд этган эди.

Уз хукмронлиги даврида (XIV асрда) Амир Темур кучли марказ- лашган давлат барпо этди. Бу давлатда дехкончилик ва хунарманд- чилик ривожланди, фан, маданият ва санъатнинг ривожланиши янги даражага кутарилди, антик маданият ва фанга кизикиш яна кучайди.

Амир Темур даврида Мовароуннахр пойтахти Самарканд айникса гуллаб-яшнади. Сохибкирон кушни ва узок мамлакатлардан турли соха мутахассислари — олимлар, фозилу-фузалолар хунармандлар, мусаввирлар ва меъморларни таклиф килиб, Самаркандни янада г^зал ва улугвор шахарга айлантиришга харакат килди. Амир Темур даврида Самарканд ва Бухорода, шунингдек салтанатнинг бошка йирик шахарларида нафакат ажойиб меъморийлик обидалари, ансамбллари, балки купдан-куп мадрасалар (уша даврнинг олий укув юртлари) хам курилди. Буюк меъморий обидаларининг аксарияти хозиргача сак- ланиб колган. Улар орасида Бибихоним ва Гури Амир макбаралари, Шохи Зийда ансамбли айникса улугворлиги билан ажралиб туради.

1 Каримов И.А. Биз келажагимизни уз к^лимиз билан курамиз. Т. 7. - Т , «Узбекистон», 1999 138-6.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 48: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Уша даврнинг энг мухим хусусияти шундаки Амир Темур ва темурийлар даврида илм-фан, маданият ва фалсафанинг ривожланиши бевосита шу заминдан тугилиб усган Атоий, Лутфий, Жомий, Мирзо Улугбек, Журжоний, Навоий, Бобур сингари саркарда давлат арбоб- лари, атокли олимлар, мутафаккирлар ва бошкалар номлари билан боглик. Куйида уларнинг айримларини ижоди ва фалсафий караш- ларига тухталиб утамиз.

Мовароуннахр хукмдори ва Амир Темур набираси Мухаммад Тарагай Улугбек (1394-1449) уша даврнинг машхур астрономи, мате­матиги, давлат арбоби.

XIV асрнинг иккинчи ярми XV аср бошларида Марказий Осиёда юзага келган ижтимоий-сиёсий вазият, шунингдек Шарк олимлари олдинги авлодларининг ижоди таъсирида ривожланган уша даврнинг фалсафий ва илмий фикрлари Улугбек дунёкарашининг шаклланишига таъсир курсатди. У Аристотель, Форобий, Ибн Сино ва бошка мута- факкирларнинг таълимотларини умумлаштириб ва ривож-лантириб, фалсафа, гносеология ва мантикка нисбатан узига хос карашларни ишлаб чикди. Чунончи, мантикни умумлаштириб ва ривожлантириб, Улугбек уни далилларни келтириш хакидаги фан, маълумдан но­маълум га утишнинг зарур шарти булиб хизмат килувчи шакллар ва конунлар мажмуи деб таърифлади.

Табиий ва ижтимоий фанлар сохасидаги мустакил ижодий изла- нишлари, шунингдек узидан олдин утган алломаларнинг таълимот­ларини танкидий кайта ишлаш натижасида Улугбек уз комусий илмини яратди. Унда буюк мутафаккир ижодий фаолиятининг мухим боскичи хисобланган астрономия алохида урин эгаллайди. 1428 йилда машхур Улугбек расадхонаси курилгунга кадар хам унинг ижодида бу сохага оид бир канча мухим ишларга дуч келишимиз мумкин. Шоир, тарихчи ва олим Захириддин Мухаммад Бобур узининг машхур «Бобурнома» асарида Улугбек уз астрономик кузатишларини Самар- канддаги Кухак тепалигида Магрибу Машрикда тенги йук расадхона барпо этилгунига кадар хам олиб борганини кайд этади.

Расадхона курилишига Улугбек таникли астроном ва матема- тикларни жалб килди. Бу ерда унинг рахбарлиги остида 20 йилдан купрок вакт мобайнида астрономик кузатишлар олиб борилди.

Улугбекнинг «Зижи Жадиди Курагоний» асари астрономия фа- нига кушилган мухим хисса булди. Унда Улугбек уша даврда маълум булган 1019 та юлдуз хакида жуда аник маълумотлар беради. Улуг­бекнинг илмий мактаби уша давр илмий билимининг ривожланишига катта таъсир курсатди. Унинг илмий ва фалсафий хулосалари кузатиш- ларнинг аниклиги билан ажралиб туради ва шу боис хозиргача уз киммати ва ахамиятини саклаб колган.

Уша даврнинг машхур шоирлари ва файласуфлари орасида Абду- ра>(мон Жомий (1414-1492) алохида урин эгаллайди. Унинг ижоди форс тилидаги шеърият олти асрлик ривожланишининг узига хос яку- ни булди.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 49: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

XV асрнинг буюк шоири, файласуфи ва маданият арбоби Абду­рахмон Жомий буюк Алишер Навоийнинг устози ва дусти эди. Жомий узининг бир канча асарларида («Нафахот ул-унс», «Бахористон» ва бошк.) Навоийни, Навоий хам уз асарларида («Хамсат ул-мутахай- йирин», «Мажолис ун-нафоис» ва бошк.) Жомийни хуРмат билан тилга олади.

Мен на Хисрав ва на доно НизомийХозирги шоирлар сардори - ЖомийМайли бутун Эрон куйласин ЖомийАрабистонда хам бонг урар Жомий.Юздан ортик йирик бадиий асарларни уз ичига олувчи бой адабий

меросдан ташкари, Жомий фалсафа, грамматика, илохиёт буйича жуда куп рисолалар ёзиб колдирди. Жомийнинг купгина асарлари Европа тилларига ва рус тилига, Марказий Осиё халкларининг тилларига таржима килинган.

Уз даврининг жуда куп атокли вакиллари катори, Жомий хам тасаввуф йулига киришни афзал курди. У узига пир килиб Шайх Саъдиддин Кошгарийни танлади, накшбандия таълимотини урганди. Фалсафа сохасида Жомий асосан узигача ва уз даврида яшаган алломаларнинг асарларини шархлаш билан шугулланди. Ибн ар- Арабийнинг «Фусус ал-хикам» асарига Жомий ёзган шарх бизгача етиб келган. 1458-59 йилларда ана шу шарх кискартирилган тахрирда эълон килинди. Унда Жомий Ибн ал-Арабий фалсафасини баён этади ва тахлил килади, у асарда куллаган фалсафий атамаларга шарх беради.

Кейинчапик Жомий бошка таникли шоир ва олимларнинг асар- ларига хам шарх ёзди. Араб шоири Шарафидаин Умар ибн Али ал- Мисрий, XIII асрда яшаб ижод килган шоир Фахриддин Иброхим Ирокий асарларига ёзилган шархдар шулар жумласидан.

И.А.Каримов Абдурахмон Жомий узбек ва тожик халклари дустлигини мустахкамлашга кушган хиссага юксак бахо бериб, бунда «дустлик ва биродарлигимизнинг тимсоли булган Абдурахмон Жомий ва Алишер Навоий каби улуг мутафаккир зотларнинг бетакрор ижоди» мухим рол уйнаганини кайд этиб утди1.

Алишер Навоий (1441-1501). Буюк узбек шоири, мутафаккир, давлат арбоби Алишер Навоий узининг серкирра ижодида узи яшаган даврни хар томонлама ва чукур акс эттирди.

Буюк инсонпавар Алишер Навоий урта асрдаги Уйгониш даври­нинг бошка улуг зотлари сингари бутун хаёти билан хакикий инсон кандай булиши лозимлигини курсатди. У асос солган узбек адабиёти ва узбек адабий тили шоир ижодининг асосий ютукларидан бири булди.

Шоир ва олим сифатида Навоий факат Шарк алломалари ва мута- факкирлари туплаган бой тажрибага эмас, балки антик фалсафа ва фан

1 Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон хаёт - пировард максадимиз. Т. 8. - Т., «Узбекистон», 2000. 497-6.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 50: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

намуналарига хам таянди, уларда Марказий Осиёда фалсафий ва илмий билимлар шаклланиши манбаларини курди. Форобий, Ибн Сино, Улугбек илмий меросига Навоий катгак кизиккани, шунингдек унинг узи яратган бир канча табиий илмий, фалсафий, социологик асарлар хам ана шундан далолат беради.

Маълумки, буюк шоирнинг адабий ижоди хакида юзлаб китоблар, рисолалар - тадкикотлар, илмий маколалар яратилган.

Бирок, Навоий факат шеърият ёки тил, адабиёт ва санъат соха­сидаги ижод билан че1у1анмаган; у уз даврининг улуг маърифатчиси хам эди. Маърифатчилик фаолиятига кура Алишер Навоий Вольтер, Ж.Ж. Руссо, Ломоносов каби буюк маърифатчилар каторида туради, унинг гояларидан Туркистонлик маърифатпарвар — жадидлар фойда- ланган.

Алишер Навоий ва узбек хапкининг бошка буюк фаолиятидаги бу мухим жихат тугрисида суз юритар экан, И.А. Каримов: «Миллий тарихимиз ва умумбашарий тараккиёт ривожига унутилмас хисса кушган олиму фузалоларнинг мафкура ва унинг жамият хаётидаги ахамияти хакида колдирган илмий мероси, фалсафий карашларини хар томонлама урганиш даркор. Мен бу уринда Абу Наср Форобий, Беруний, Ибн Сино, Ахмад Яссавий, Алишер Навоий, Бахоуддин Накшбанд, Нажмиддин Кубро каби улуг аждодларимизнинг шу мав- зуга дахлдор асарларини назардатутяпман»1, деб кайд этади.

Навоийнинг фалсафий кизикишлари ва изланишлари доираси хам жуда кенг. Уз фалсафий карашларида у борликни бутун ранг-баранг- лиги билан хар томонлама ва теран акс эттиришга харакат килади. Бу жихатдан унинг «Лисон ут-тайр» («Куш тили») фалсафий достони (1499) диккатга сазовор. Достондаги бош гоя, бош муаммо тасаввуф- даги имон, эътикод ва маънавият масапаларидир.

Нихоят, Алишер Навоий вафотидан озгина олдин яратган учинчи фалсафий ва ижтимоий-сиёсий асар насрий панднома йусинида ёзилган «Махбуб ул-кулуб» («Калблар севгани»)дир. Бу асарида Навоий узининг халк ва мамлакат ижтимоий хаёти, ахлок, иктисодиёт, фалсафа муаммолари, фан ва санъатнинг вазифалари, давлатни бош- кариш хакидаги мушохадаларининг натижапарини мухтасар шаклда умумлаштиради.

Яна бир буюк давлат арбоби, шоир ва файласуф Захириддин Мухаммад Бобур (1483-1530) фаолиятига кискача тухталиб утмасак, тугаб бораётган Шарк Ренессанси даври атокди вакиллари ижтимоий- сиёсий карашлари, фалсафий ва адабий ижодининг шархи тулик булмайди деб уйлаймиз.

Бобур номи Амир Темур ва Мирзо Улугбек номлари билан бир каторда туради. Бобурнинг хаёти ва фаолияти доираси жуда хам кенг у улуг салтанат подшоси, истеъдодли саркардадан буюк шоир, та-

1 Каримов И.А. Биз келажагимизни уз кУлимиз билан курамиз. Т. 7. - Т., «Узбекистон», 1999. 88-6.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 51: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

рихчи, олимгача булган йулни босиб утди. Аллома узининг «Хатти Бобурий» асарида араб алифбосини тахрир этиб, ёзувни содцалаш- тириш ва осонлаштириш максадида уни туркий тил ва талаффуз мезонларига мослаштирди.

Бобур инсон сиймосини завку-шавк билан тасвирлаш билан бирга, айрим кимсалар киёфасини нафрат туйгуси ила тасвирлашда хам тенгги йук эди.

Унинг асарларини тили, (мазмуни) хал к; хаётига якин булиб, узининг содда ва шу билан бирга юксак бадиий таъсирчанлиги билан ажралиб туради. Абдурахмон Жомий ва Алишер Навоий каби буюк замондош шоирларга багишланган унинг сатрлари халкона соддалиги билан бирга юксак бадиийлиги узига асир этади. «У даврнинг, дейди Бобур - буюк инсонларидан бири Мавлоно Жомий эдилар. Бу даврда Жомийдек замонавий, маънавий илмда зукко одам йук эди.

«Алишер Навоий хакида ундан илик фикр билдириб беназир инсон- лигини таъкидлаб «Алишербекдек дуст, фан ва санъатнинг бундай хо- мийси хеч качон булган эмас», деб завкланиб эслайди Бобур.

Бобурнинг улкан санъаткорлиги шундаки, у уз шахсий кечинма- ларини жиддий умумлашма даражасига кутара олди. Натижада, асарларида олга сурилган гоялар умуминсоний кадриятлар даражасига кутарилди.

Жахон адабиёти ва манбашунослигидаги мухим ва ноёб ёдгорлик— «Бобурнома» асари Бобур ижодининг чуккиси хисобланади. Асарда ижтимоий-табиий фанлар, тарих, фалсафа, фикх, илохиёт, тилшунос- лик, география, табиатшунослик, маъданшунослик, дехкончилик, богдорчилик оид аник ва ханузгача уз тарихий ва илмий ахамиятини йукотмаган маълумотлар, илмий асосланган хулосалар келтирилган.

«Бобурнома»да 1494-1529 йилларда Марказий Осиё, Афгонистон ва Хиндистонда содир булган тарихий-сиёсий вокеалар йилма-йил ута аниклик билан баён килинган булиб, улар муаллиф хаёти ва сиёсий фаолияти билан бевосита богликдир.

Буюк бобокалонларимиз ижодининг тарихий ахамияти хакида тухталар экан, И.А. Каримов: «Узбек халкининг бутун маданий дунёда маълум ва машхур булган Амир Темур, Мирзо Улугбек, Захириддин Мухаммад Бобур... каби буюк аждодлари ижодий мероси ва хаёти жасоратини хурмат билан эсга олиш жамият турмушидаги одат ва миллий шон-шараф манбаи булиб колди. Уларнинг шарафига махо- батли хайкаллар куйилди, саройлар, мадрасалар ва макбаралар кайта тиклади, купгина шахарлар ва манзилгохлардаги майдонлар хамда кучаларга уларнинг номлари берилди»1, деб кайд этади.

1 Каримов И.А. Узбекистон иктисодий ислохотларни чукурлаштириш йулида - Т., 1995 138-6

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 52: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Шар

к му

сулм

он

мамл

акат

лари

да

илми

й-фа

лсаф

ий

били

млар

нинг

ш

аклл

аниш

и

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 53: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

кwww.ziyouz.com kutubxonasi

Page 54: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

СУНГ

ГИ

ШАР

К РЕ

НЕСС

АНСИ

Д

АВР

И

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 55: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Цискача хулосалар1. Илк урта асрларда мусулмон Шаркида фалсафа ва фан

муаммоларига кизикишнинг хар томонлама тикланиш жараёни содир булди. Бу жараён Шарк ёки Мусулмон Ренессанси номи билан Жахон тарихидан урин олди.

2. Ушбу давр диний, фалсафий ва илмий билимларининг ривож- ланишига буюк аждодларимиз улкан хисса кушдилар. Узбекистон Президенти И.А. Каримов бу сиймоларни «Олтин мерос» тушунчаси билан тавсифлади. Марказий Осиё урта асрлар ислом дунёсининг маданий марказларидан бирига' айланди. Бу улкадан чиккан купгина алломалар фалсафа ва фаннинг шаклланиши ва ривожланишига катта хисса кушдилар.

3. Энг ёш ва жадал ривожланаётган дунё дини - Ислом урта асрлар Шарки маданий уйгонишининг диний-фалсафий ва маънавий негизини ташкил этади.

Асосий тушунчаларЗардуштийлик — Марказий Осиёдаги кадимги диний-фалсафий

таълимот. Унда икки асос: ёвузлик ва эзгуликнинг кураши хакида суз юритилади. Асосчиси - Зардупгг.

Перипатетизм — кадимги юнон файласуфи Аристотель издош- ларининг материализм ва идеализм уртасида иккиланган фалсафий мактаби.

Шарц Ренессанси - VII—XII ва XIV-XV асрларда араб Шаркида ва Марказий Осиёда маънавий ва маданий кадриятларнинг тикланиши, фалсафа ва фан, адабиёт ва санъатнинг жадал ривожланиши даври.

Эманация — олий ва мукаммал онтологик боскичдан нисбатан номукаммал ва куйи боскичларга утиш жараёнини тавсифловчи неоплатонизм фалсафий таълимоти.

Саволлар1. Шарк Ренессанси нима?2. Шарк Ренессанси даври кайси икки боскичга булинади ва нима

учун?3. Илк Шарк Ренессанси даври фалсафий ва илмий ривожлани­

шининг умумий манзараси кандай?4. Кайси даврга тугаб бораётган Шарк Ренессанси деб каралади?5. Шарк Ренессанси мутафаккирлари жахон фалсафаси, фани ва

маданиятига кандай хисса кушганлар?

Адабиётлар:Каримов И.А. Ватан саждагох каби мукаддасдир. Асарлар. Т. 3. —

Т., «Узбекистон», 1997.Каримов И.А. Биз келажагимизни уз к^лимиз билан курамиз. Т.

7 - Т., «Узбекистон», 1997.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 56: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Каримов И.А. Ватан равнаки учун хар биримиз масъулмиз. Т. 9 - Т., «Узбекистон», 2001.

Абу Али ибн Сина: его медицинские и философские воззрения. - Т., 1977.

Бахадиров P.M. Из истории классификации наук на средневековом мусульманском Востоке. - Т., 2000.

Беляев Е.С. Арабы, ислам и Арабский халифат в раннее средневековье. 2-ое изд. — М., 1966.

Великие ученые Средней Азии и Казахстана. — Алма-Ата, 1965.Джанматова ХИ. Ал-Кинди. Из истории философского наследия

народов Ближнего и Среднего Востока. - Т., 1972.Джумабаев Ю.Д Узбекистонда фалсафий ва ахлоций

фикрлар таравдиёти тарихидан. Т., 1997.История философии. В кратком изложении. — М., 1991.Фалсафа асослари. Дарслик. М. Ахмедова тахририда. Т., 2005,Скирбекк Г , Гилье Н. История философии. — М., 2000.Хайруллаев М.М. Фараби - Т., 1975.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 57: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

5.1. Фан фалсафасининг шаклланиши

Маълумки, хар кандай фаннинг максади универсал билим олиш- дан иборат. Бундай билимни факат фаннинг узи субъектини яратган такдирдагина олиш мумкин. Бу олдинги мавзуда кайд этиб утгани- миздек, XIX асрнинг 30-йилларида янги фалсафий йуналиш — пози- тивизмнинг вужудга келишига туртки берди. Позитивизм тараф- дорлари хар кандай хакикий, «ижобий» (позитив) билим факат муайян махсус фанлар фаолиятининг натижаси тарзида олиниши мумкин ва хеч кандай фалсафага мухтож эмас, деган гояни илгари сурдилар. Мазкур таълимот асосчиси (О. Конт) фалсафага факат табиий ва ижти­моий фанлардан умумий хулосалар чикариш хукукинигина колдирди1. Кейинчалик позитивизм XIX аср урталарида илмий би-лимнинг тузилишини, илмий билиш воситалари ва методларини, илмий билим­ни асослаш ва ривожлантириш усулларини тадкик килувчи фалсафий оким - фан фалсафаси шаклланишининг асос-ларидан бири булиб хизмат килди.

Илмий ва фалсафий билимларнинг бундай карама-карши куй- илиши фаннинг хам, фалсафанинг хам кейинги ривожланишига салбий таъсир курсатди. Бунга «физикадаги инкироз» мисол булиши мумкин.XIX ва XX асрлар чегарасида, радиоактивликнинг кашф этилиши натижасида, олимлар материя «йуколганлиги» хакидаги нотугри хуло- сага келдилар. Чексиз ва туганмас дунёда материя йуколиши мумкин эмаслиги, у факат бир холатдан бошка холатга утиши мумкинлигини масала ёки муаммосини исботлаш учун фалсафа аралашишига тугри келди. Эпистемология ва фан фалсафасининг фан ва фалсафа ажрал- маслиги хакидаги асосий коидасини физика ва бошка муайян фанлар- нинг кейинги ривожланиш жараёни исботлади. Бу буюк олим А.Эйнш- тейн ижодида айникса ёркин намоён булди. Унинг назарий тадкикот- лари улкан фалсафий-методологик ахамият касб этди, унинг гоялари эса замон ва маконнинг материя ва унинг харакати билан уйгун ало- каси хакидаги диалектик таълимотни далиллашга асосланган дунёнинг янги илмий манзараси ишлаб чикилиши учун асос булиб хизмат килди4.

' Огюст Ковт (1798-1857), француз файласуфи, позитивизм ва социология асосчиси Сен-Симондан кейин инсоният интеллектуал тараккиётининг пировард натижада бутун кишилик тараккиётини белгиловчи уч боскичлилиги гояси ни ривожлантирди.2 Альберт Эйнштейн (1879-1955), буюк олим ва мутафаккир, махсус ва умумийнисбийлик назарияси, ёруглик квант назариясининг муаллифи Хозирги замон фан и да илгор гояпарни илгари сурган, «фан этноси» шаклланиши ва ривожланишига катта хиссакушган

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 58: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Шу билан бирга, фан фалсафасининг вужудга келиши, айникса,XX асрда фаннинг якка олимлар ва кичик гурухдар фаолиятидан илмий жамоатларнинг касбий машгулотига айланишига имконият яратди. Бундай илмий жамоатларда фай билимлар туплашнинг жа- моавий хусусиятини касб этиб борди.

Фан фалсафаси фалсафий тадкикотларнинг алохида шакли сифа­тида XIX аср урталарида инглиз файласуфи ва фан тарихчиси Уильям Уэвелл ва унинг ватандоши Жон Стюарт Милль (1806-1873) асар- ларида шакллана бошлади.

Айни вактда, фан фалсафаси шаклланиши ва ривожланишининг асослари узок у™ишга> Миср, Месопотамия ва Хиндистоннинг уша даврда астрономик, математик ва тиббий билимларнинг жиддий уси- ши кузатилган кадимги цивилизацияларига бориб такалади.

Агар фалсафии ва илмий билимларнинг вужудга келиши ва ривожланиши жараёнини билиш дарёси тимсолида тасаввур килсак, унинг илк ирмокдари билимнинг таркок булокдарига ухшайди. Бу булоклар аста-секин кушилиб, бир йуналишда харакатланувчи кичик- ( кичик дарёчалар хосил килади, улар аста-секин якинлашиб, билим дарёсига куйилади. Жуда куп билимлар ишлаб чиккан ва туплаган кадимги Шарк цивилизациялари ана шу донишмандлик булокларига ухшайди. Улар илк антик фалсафий таълимотларнинг узига хос пойдевори булди. Фалес, Гераклит, Пифагор, Демокрит ва Кадимги Юнонистоннинг бошка буюк мутафаккирлари бундан икки ярим минг йил мукаддам, маълум даражада утмишнинг таркок билимлари негизида, нарсалар ва ходисалар табиати хакидаги яхлит таълимотлар яратиш, мантикий изчил билим системалари — назариялар тузишга муваффак булдилар. Бу ерда биз ушбу дарё дастлабки боскичдаёк бир канча фанлар — физика, биология, социология, психология, тиббиётга замин хозирлаган муайян билимларнинг унсурларини ^самлай бош- лаганининг гувохи буламиз. Ифодали килиб айтганда, билиш дарёсига билим ирмоклари келиб куйилгач, у янада тулиб ва тошиб окади, унинг сувларида таркок илмий билимлар муайян фан сохалари жихат- ларини касб эта. бошлайди. Мазкур жараёнга Платон академияси ваайникса, Аристотель мактаби якун ясайди, уларда кайд этилган билимлар муайян фанлар шаклини касб этади, бу фанлар доирасида системали тадкикотлар олиб борилади.

Фан фалсафасининг асосчиларидан бири - Аристотель узининг формал мантикида илмий билимнинг хар хил турларини тахдил килди ва таснифлади. У фалсафа (метафизика), математика, табиат ва инсон хакидаги фанларни биринчи булиб илмий билимнинг мустакил тар- мокдари сифатида ажратди.

Уша давр илмий билимларини туплашда Аристотель улкан рол уйнаганини кайд этар эканмиз, илк урта асрлар (VIII—XII асрлар) Мар­казий Осиё фалсафа ва фанининг атокди вакиллари жахон фанига кушган бекиёс хиссага хам тухталиб утиш жоиз деб уйлаймиз.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 59: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Уларнинг таълимотлари, фаннинг аристотелча талкини сингари, бир неча юз йиллар мобайнида узига хос дастуриламал булиб хизмат килиб келди. Факат Уйгониш даврида дунёнинг янги манзарасини ишлаб чикишга илк уринишлар булди. Буни дунёнинг гелиоцентрик манзарасини таклиф килган польшалик олим Николай Коперник бошлаб берди1. Кейинчалик эскича карашларга Галилей зарба берди. У нафакат Коперник таълимотини хар томонлама асослаб берди, балки фан табиати талкинини яратди, антик олимлар хам, урта асрлар олимлари хам билмаган аник экспериментал тадкик килиш методини ишлаб чикди ва амалда куллади2.

Галилей бошлаб берган билишни узгартириш ишини Декарт3, Ньютон4 ва янги Европа фанининг бошка асосчи» оталари давом эттирдилар. Уларнинг саъй-харакатлари билан табиатни билишнинг янги шакли — аник экспериментга таянувчи табиатшунослик вужудга келди. Илмий мушохада юритишга асосланган антик фандан фаркли уларок, янги Европа фани назариялар тузишнинг «фаол», конструктив- математик усулларидан фойдаланди, ходисаларни катьий назорат килинадиган «сунъий», лаборатория шароитларида аник улчаш ва экспериментал тадкик килиш методларига таянди.

Табиатшуносликнинг жадал ривожланиши, асосий ва табиий ил­мий тушунчалар ва тамойилларнинг умумлаштирилиши ва синтез- лаштирилиши натижасида вужудга келган табиат ривожланишининг умумий хоссалари ва конуниятлари хакидаги илмий билимларнинг жамланиши дунёнинг умумфалсафий ва умуммиллий манзарасининг сунгги кайд этилган манзара фойдасига узгаришига олиб келди. Тарихда биринчи илмий тунтариш ёки табиатшуносликда инкилоб содир булди (XVI—XVII асрлар).

Шу даврда кудратли билим дарёси икки узанга ажралди. Бу узанларнинг хар бирида, бир томондан, уз умумфалсафий категория- лари ва тушунчаларига эга булган фалсафий таълимот, иккинчи томондан, уз илмий категориялари ва тушунчалар и шаклланаётган фандан иборат билиш сохаси пешкадамлик кила бошлади. Аммо, дарёнинг ажралган узанларининг хар биридан факат шу узаннинг уз сувини олиш мумкин булмаганидек, дунёни билишда хам фалсафа ва

1 Николай Коперник (1473-1543) - машхур астроном ва мутафаккир Птолемейнинг куёш системаси тузилиши хакидаги Kjm асрлик геоцентрик карашини инкор этди, табиатшуносликни теологиядан озод килди2 Галилео Галилей (1564-1642) - .италиялик машхур олим. Пизада камбагаллашган зодагон оиласида тугилди Уз шахридаги университетида таълим олди, аввап тиббиётни урганди, лекин кейинчалик узини физика ва математикага багишлади5 Рене Декарт (1596-1650) - француз файласуфи ва математиги, классик реализм вакили, эски анъаналарни кайта куриш талаби билан чиккан «янги фалсафа» ва янги фан асосчиларидан бири4 Исаак Ньютон (1643-1727)-б у ю к инглиз физиги, астрономи, математиги, классик ва самовий механика асосчиси, куп сонли илмий асарлар муаллифи

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 60: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

фанни «соф» куринишда ажратиш мумкин эмас. Фалсафа ва фаннинг ривожланиш тарихи ва амалиёти улар ажралганидан кейин хам бир- бири билан алокада булиши ва бир-бирини такозо этиши давом этаётганини курсатади. Мазкур узаро алоканинг концептуал жихати, масалан, фанда кулланиладиган умумфалсафий категориялар (материя, харакат, фазо, вакт ва бошк.) ва тамойиллар (дунёнинг моддий бир- лиги, ходисаларнинг умумий алокаси ва бир-бирини такозо этиши ва бошк ) билан ва аксинча, фан маълумотларидан фалсафа объект хакидаги уз билимларини тизимга солиш ва уларнинг хакикийлигини текшириш учун фойдаланиши билан боглик.

Мавзунинг кейинги кисмида хозирги замон фан фалсафасининг шаклланиши ва ривожланиши жараёнини куриб чикамиз.

/ 5.2. Фан фалсафаси ва позитивизм

Мавзунинг биринчи кисмида биз XIX аср урталарида фалсафий ва илмий билимларнинг ривожланишидаги алохида йуналиш сифатида фан фалсафасининг шаклланиши табиатини ёритишни олдимизга вазифа килиб куйган эдик.

Мавзунинг иккинчи кисмида фан фалсафасининг эволюциясини ёритишга харакат киламиз. Фан фалсафасининг мавжудлиги муаммоси унинг асосий масалаларидан бирига айланди, чунки унинг ривож­ланиши куп жихатдан Конт тамойили, у таърифлаб берган «инсоният­нинг интеллектуал эволюцияси конуни ёки уч боскич конуни» билан богланар эди. Ушбу конунни мухтасар тарзда ходисалар мажмуига нисбатан ёндашувларнинг бир-бирини истисно этувчи учлик систе- маси — дин, фалсафа ва фан харакати жараёни деб таърифлаш мумкин. Бунда биринчи холат — теологик холатни Конт сохта, иккинчи ёки фалсафий холатни — ёрдамчи, учинчи холатни эса - ижобий, яъни хакикий, узини фан фалсафаси каби намоён этувчи холат деб тавсиф- лади. Бинобарин, XIX аср урталарида позитивизм соф фалсафий концепция тарзида эмас, балки фан фалсафаси т-арзида вужудга келди ва ривожланди. Айни вактда, позитивизмни фан фалсафаси билан айний деб хисобламаслик, фан фалсафасини позитивизмга богламас- лик мухимдир, чунки фан фалсафаси уз гояларини нафакат позитивис- тик, балки бошка фалсафий ва методологик тамойиллар ва концепция- лар (верификация ва фальсификация, феноменализм, аналитик фал­сафа ва бошк.) билан хам асослади.

Бундан ташкари, позитивизмда хам унинг бир ярим асрлик тарихи мобайнида шу кадар куп узгаришлар содир булдики, эски ва хозирги позитивистик концепциялар ва карашларни бир узанда тасаввур килиш кийин. Буни мисолларда куриб чикамиз.

Фалсафа тарихи ва фан тарихига позитивизм ривожланишининг уч тулкини маълум: «классик» табиат билан боглик биринчи тулкин вакиллари О. Конт, Э. Литре, Ж. Милль, Г. Спенсер ва бошкалар (XIX

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 61: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

асрнинг 30-50 йилларида) фан фалсафага мухтож эмас деган гояни илгари сурдилар.

Позитивизм ривожланишидаги иккинчи боскич (иккинчи тулкин)XIX аср охири XX аср бошларида табиатшуносликда содир булган инкилоб билан боглик. Шу даврда фалсафада объектив борликни тушуниб етиб булмаслиги, унинг мохиятига фан эмас, балки дин ёрдамида етиш мумкинлиги хакидаги агностик таълимот ривожлан- дики, бу биринчи тулкин позитивизмини инкирозга олиб келди. Эски ёндашувларнинг объектив асосланганлигини исботлай олмаган пози- тивистик концепция яна фанлар тизимида фалсафанинг урни хакидаги масалани куйишга мажбур булди. Иккинчи тулкин позитивизмида илмий ва фалсафий фикрлашнинг субъектив-идеалистик услуби — механицизм (эмпириокритицизм) етакчилик кила бошлади. У XX асрнинг 20-йилларида уз ривожланишини неопозитивизм (учинчи тулкин)да давом эттирди. Неопозитивизм узининг асосий эътиборини муайян мангикий-методологик тадкикотларга, хусусан, мантикий по- зитивизмга ва тил тахлилига каратди (Вена тугараги, Мантикий позитивизм, Аналитик фалсафа ва бошк ).

Фан фалсафасининг иккинчи узига хос хусусияти шундан ибо- ратки, XIX асрнинг 30-йилларида вужудга келган позитивизмдан фаркли уларок, фан фалсафаси факат XIX аср урталарида тадкикот- ларнинг мустакил сохасига айланди. Унга Конт эмас, балки инглиз файласуфлари У. Уэвелл ва Ж.С. Милль асос солди1.

Нихоят, илмий билишнийг уз воситалари ва методлари, билим­ларни асослаш ва ривожлантириш усулларининг мавжудлиги фан фалсафасининг учинчи узига хос хусусиятидир. Агар бир томондан, у билиш назариясининг турли позитивистик концепцияларига таянса, иккинчи томондан, у табиатшуносликка (физика, кимё, биология ва бошк) таянади, улардан уз методологик умумлаштиришлари учун материал олади. Шундай килиб, XIX аср охирида ваайникса, XX асрда фанда мухлм ^згаришлар содир булди, улардан факат куйидаги иккитаси физикада ва у билан турдош фанларда бурилиш ясади. Би­ринчи мухим узгариш бу микрооламга кириш булиб, бу ерда кузатил- майдиган, вактинчалик эмас, балки тамойил тарзда кузатилмайдиган тузилмалар билиш объектига айланди. Иккинчидан, бир канча мухим янги фундаментал илмий назариялар тузилди. Улар орасида Эйнш- тейннинг нисбийлик назарияси ва ёруглик квант назарияси мухим урин тутади.

Янги физик назарияларнинг яратилиши фан нарсалар ва ходи- саларни кузатиш ва тавсифлашдан ташкари, тушунтиришга хам хара­кат килиши ва амалда уларни тушунтиришини курсатди. Бу XX аср фан фалсафасининг тадрижий ривожланишида мухим бурилиш содир

1 Милль Жон Стюарт (1806-1873) ва Уильям Уэвелл, инглиз позитивист файласуфлари, фан фалсафаси асосчилари

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 62: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

булишининг асосий сабабларидан бири булди. Фан фалсафасида тушунтириш уз хукукларини тиклай бошлади. Кейинчалик ва айникса,XX асрнинг иккинчи ярмида позитивизм «учинчи тулкини» (неопо­зитивизм) вакиллари, гарчи билиш муаммолари буйича илк пози­тивизм догмаларини инкор этган булсалар-да, шунга карамай, асосан эски тамойилга амал килишда давом этдилар, шу фар'к биланки, билишда мувозанат марказини уларнинг рухиятга хос шакллари (эмпи­риокритицизм, психоанализ)дан мантикий позитивизм шаклларига кучирдилар. Бу масалани муфассалрок куриб чикамиз.

Позитивизмнинг янги шакли булган неопозитивизм хозирги замон фани илгари сурган долзарб фалсафий муаммоларни, чунончи, илмий тафаккурнинг белгили-рамзий воситаларининг роли хакидаги муаммо­ларни тахлил килиш ва уларнинг ечимини топишга даъвогар оким сифатида вужудга келди. Неопозитивизм умуман олганда илк пози­тивизмнинг асосий тамойилларига кушилар, дунёни назарий билишда фалсафа имкониятларини инкор килар ва фалсафани фанга карши куйишда давом этар эди.

Позитивизмнинг тадрижий ривожланишида узига хос боскич булган неопозитивизм фалсафанинг вазифалари илмий билимларни умумлаштириш ёки тизимга солишдан эмас, балки илмий билимнинг тил шаклларини тахлил килишдан иборат, деб хисоблайди.

- Юкорида кайд этиб утганимиздек, XX асрнинг иккинчи ярмида фан тараккиётида содир булган катта силжиш фан фалсафаси ва унинг фалсафий негизи — позитивизм ва неопозитивизмда хам узига хос олга силжиш руй беришини белгилаб берди. Шу даврда янги фалсафий гоялар вужудга келди, уларнинг аксариятига ноклассик физика ва бошка табиий ва ижтимоий фанларнинг ривожланиши туртки берди. Улар мантикий позитивизмнинг эпистемологик тахлили предметига айланди. XX аср фалсафаси ва фанидаги узгаришларни акс эттирган фалсафий окимлар, йунапишлар ва мактабларга Вебер1 фан фалса- фасини, экзистенциализм ва «Танкидий назария» (Маркузе) фалсафий мактабларини, «Вена тугараги»2 ва б.ни киритиш мумкин.

Мантикий позитивизмнинг шаклланиши ва ривожланишида^жид- дий из колдирган «Вена тугараги» фаолиятига тухталиб утамиз. Утган асрнинг 20-30 йилларида Вена шахрида яшаган файласуфларнинг бу гурухига, унинг рахбари М. Шлик (1882-1936)дан ташкари, Отто Ней- рат (1882-1945), Рудольф Карнап (1891-1970), Карл Гемнель (1905— 1998), Ханс Рейхенбах (1891-1953) ва б. кирар эди. Улар бир канча

1 Макс Вебер (1864-1920), немис файласуфи, социология кпассикларидан бири, ушбу фаннинг ривожланиши, унинг муаммоларини аниклаш ва хал килиш ишига катта хисса кушган шахе2 Вена тугараги - 1922 йилда Вена университета индуктив фанлар фалсафаси кафедрасининг рахбари Мориц Шлик томонидан ташкил этилган фалсафий семинар атрофида уюшган файласуф ва олимлар гурухи.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 63: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

коидаларни - муайян тушунча ёки мушохаданинг англаб етилганлиги хакида хукм чикариш, уларни тажрибада таккослаш мезонларини илгари сурдилар. Агар хиссий тажрибада, эмпирияда муайян тушунча англата/'.иган бирон-бир объектни курсатиш мумкин булмаса, мазкур тушунча маънога эга эмас. «Вена тугараги» позитивистларида верифи­кация килиниш тамойили тушунча ёки хакикий илмийликни белги- лайди, эмпирик текшириш мумкин булган мушохада маънога эга хи- собланади.

«Вена тугараги» карашларига маълум маънода машхур инглиз файласуфи, олими ва сиёсатчиси Б. Рассел1 хам кушилган. Мантикий позитивизмнинг британиялик таникли химоячиларидан бири булган Рассел тил ва борликнинг катъий узаро мувофиклиги гоясини химоя килди. Унинг фикрига кура, формал фанлар (мантик, математика)да хамда тажрибага ва гипотетик-дедуктив методга таянадиган фанларда намоён булувчи фикрларгина эпистемик жихатдан англаб етилган хисобланади.

5.3. XX аср охири XXI аср бошларида позитивистик билимнинг ривожланиши. Постпозитивизм

Юкорида куриб чикканимиздек, позитивизм (неопозитивизм) уз ривожланишида бир неча боскичдан утди. Эмпиризм ва феноменализм . анъаналарини янги шаклларда давом этгириб, позитивизм XX аср охирида уэ карашларини классик позитивизм каби белгили-рамлш ва тил воситаларини умумлаштириш ёки тизимга солишга ёк^ уларни тахлил килишга (неопозитивизм) эмас, балки методологик ва тарихий масалаларни бирликда куриб чикишга боглади. Сунгги кайд этилган караш бир канча фалсафий тадкикотларда постпозитивизм деб аталади. Унинг таникли намояндалари Т. Кун, И. Лакатос, П. Фейера- бенд, К. Поппер, Г. Гадамер, К.-О. Апель ва бошкалар. хисобланади.

Фалсафа буйича Россиялик бир дарслик2 муаллифлари хозирги замон постпозитивизмининг куйидаги узига хос хусусиятларини кайд этган фикрларига кушилиш мумкин. Булар, биринчидан, фалсафани узига хос тарзда химоялаш, оклаш ва унинг метафизикага кайтари- лиши; иккинчидан, фанни тадкик килишда бир ёндашувнинг ёки ёндашувлар мажмуи, чунончи: тарихий-илмий, методологик, мантикий ва бошка ёндашувларнинг кулланилиши; учинчидан, илмий билимни эмпирик ва назарий кисмларга ажратмасдан, унга яхлит тузилма деб каралиши.

1 Бертран Рассел (1872-1970), инглиз файласуфи ва социологи Хозирги замон математик мантиги ва табиатшунослигининг ривожланишига катта хисса кушган, хапкаро илмий хамкорлик учун фаол курашчи2 Философия Учебное пособие для вузов. Под общ. ред. В JI. Калашникова. - М., 2001 - Тема 28, №2.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 64: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Муаллифлар постпозитивизмда тушунишнинг динамик тузилмаси яратилган такдирдагина фанни назарий тушуниш мумкинлигини жуда тугри кайд этадилар. Нихоят, дарслик тузувчилари антикумулятивист (кумулятивизм — билимларнинг аста-секин ва изчил усиши жараёни) булган постпозитивистлар (К. Поппер, Т. Кун ва бошк.) билиш тари- хида изчиллик йук, илмий назарияларни эса, коида тарикасида, так- кослаш ва улчаш мумкин эмас, улар илмий билимда парадигмалар узгариши тарзида намоён булади, деб хисоблаганини курсатиб ута_ дилар. Куйида келтирилган чизмада позитивизм турли шакллари узга- ришининг тарихий кетма-кетлиги ёритилган.

Чизмадан куриш мумкинки, позитивизмнинг шаклланиш ва ри­вожланиш жараёни олдинги боскичларнинг диалектик инкор этили- шидан, олий боскичларда уларнинг кисман, лекин янги сифатда кай- тарилишидан иборатдир.

Буни куйидаги чизмада куришимиз мумкин.Маълумки, хар кандай фаннинг максади — универсал, аник билим

олиш. Шу боис фан хар доим узини узидан эмас, балки хар хил астро- логлар, парапсихологлар, «башоратуилар», экстрасенслардан ёки, олим­лар таъбири билан айтганда, ишончли булмаган фанлардан ажратган. Уларга фаркли уларок, фан хар доим уз коидаларининг хакикийлиги мезонларини илгари суради ва асослайдики, бу хозирда верификация1 тамойилида узининг ёркин ифодасини топган.

Бевосита верификация, яъни фикрларни тугридан-тугри текши- риш, кузатиш ва эксперимент натижаларини таърифлаш ва билвосита верификация — билвосита ва бевосита верификация килинувчи фикр- лар уртасидаги мантикий алокаларни аникпаш фаркланади.

Айни вактда, верификациянинг гносеологик ва методологик жи- хатдан лаёкатсизлиги хам намоён булди. Бунга давримизнинг таникли файласуфларидан бири К. Поппер2 эътиборни каратди ва асосли тан- кид килди. У ишлаб чиккан демаркация методига мувофик, хакикий илмий билим ноилмий билимдан верификация асосида эмас, балки фальсификация тамойилига кура ажратилади, яъни хар кандай илмий фикр инкор этилиши (фальсификация килиниши) мумкин.

Поппернинг фикрига кура, эмпирик ва назарий билимлар узаро муштаракдир. ХаР кандай илмий билим гипотетик хусусиятга эга ва умуман олганда, хатодан холи эмас. Шу боис илмий билимнинг усиши дадил гипотезалар илгари сурилишига ва улар катьий инкор этили- шига асосланади. Бунинг натижасида чукур илмий муаммолар уз ечимини топади.

1 Верификация - эмпирик текшириш асосида илмий билимнинг хакикийлигини аниклаш жараёпини ифодаловчи тушунча.2 Карл Поппер (1902—1994), XX аср машхур файласуфи, Венада тугилган, сунг университетда аввал физика ва математикани, кейин фалсафани урганган. 1937 йилгача Венада ишлаган, Вена тугараги мунозараларида иштирок этган, унинг дастуриламал коидаларини танцид килган. Сунгра Янги Зеландияга кучиб кетган ва бу ерда уруш йилларида «Очик жамият ва унинг душманлари» номли машхур китобини ёзган

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 65: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Асос

ий

тамо

йили

: илм

ий

били

мнин

г фа

льси

фика

ция

кили

ниш

и

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 66: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Поппернинг ривожланаётган билим образини Т.Кун1 узининг «Илмий инкилоблар структураси» асарида ёркин кайд этди ва ишлаб чикди. Бу асар XX аср охирида энг машхур фалсафий асарлар като- ридан урин олди.

Т.Кун таклиф килган фаннинг тарихий эволюцияси модели неопо-, зитивистларнинг антиисторизмига ва критик реалистлар (Поппер ва бошкУа карши каратилган. Ушбу таълимот замирида парадигма тушунчаси ётади. Бу тушунчани Кун таклифларнинг муайян кенг мажмуига янги илмий гипотеза киритилган пайтни кайд этиш учун киритади. Бошкача килиб айтганда, илмийлик ва ноилмийлик урта­сидаги чегара навбатдаги парадигма карор топиши билан хар сафар кайта урнатилади.

Т.Кун концепциясида «парадигма» (кад. юнон. - намуна) деб, «илмий хамжамият»нинг барча аъзолари томонидан кулланма сифа­тида эътироф этилган ва кабул килинган асосий назарий карашлар, .тадкикотларни амалга оширишнинг классик намуналари, методологик воситалар мажмуига айтилади. Бу тушунчаларнинг барчаси бир-бири билан чамбарчас боглик: илмий хамжамият муайян илмий парадиг- мани эътироф этувчи ва фан билан шугулланувчи хамфикр киши- лардан ташкил топади.

Етук фанлар - физика, химия, биологияда уларнинг баркарор, лормал ривожланиши даврида факат битга парадигма булиши мумкин. Физикада бунга Ньютон парадйШаси мисол булади. Маълумки, олимлар XVII аср охиридан то XIX аср охиригача ана шу парадигма тилида сузлашган эди. Шу боис аксарият олимлар уз фанининг фун- даментал масалалари хакида фикр юритишдан озод булганлар:. бу масалаларни парадигма «хал килган». Уларнинг асосий эътибори унча катта булмаган муайян муаммоларни, Кун таъбири билан айтганда — «бошкотйрмалар»ни хал килишга каратилган. Нима учун? Шунинг учунки, кабул килинган парадигма замирида жуда куп муаммоларни хал килишга муваффак булинган. Парадигма муайян муаммо ечими- нинг умумий тасвирини беради, олимдан энг мухим ва огир, лекин маълум холларда уз махорати ва ижодий ёндаша олиш кобилиятини намойиш этиш талаб этилади. Аммо мукаммал фан ва унинг концеп- цияси узун боскичлари киска, драматизмга тула илмий инкилоб боскичлари - парадигмалар узгариши даврлари билан узилиб туради.

Олимлар хал кила олмаган муаммолар пайдо булмагунича Кун концепциясига доимо амал килинди. Дастлаб бу унча жиддий ташвиш уйготмади. Олимлар аникпанган аномалияларнинг хал килинишини келажакка колдирадилар, уларнинг ечимини топиш учун уз методика-

Томас Кун (1922-1996), америкалик фан тарихчиси ва файласуфи. Дастлаб Кун Гарвард университетида назарий физикани урганди, аммо кейинчалик фан тарихи билан шугуллана бошлади Биринчи китоби (1957 йил) фанда Коперник ва унинг издошлари ясаган инкилобга багишланади. 1962 йилда чоп этилган «Илмий инкилоблар структураси» китоби бестселлерлар каторидан Урин олган, жахоннинг к^плаб тилларига таржима килинган ва кайта-кайта н атр этилган

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 67: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

ларини такомиллаштиришга умид килдилар. Аммо аномалиялар сони хаддан ташкари купайиб кетса, олимлар, айникса, фикр тарзи пара­дигма билан узил-кбсил богланмаган ёш олимлар эски парадигмага ишончни йукота бошлайдилар ва янги парадигма топишга харакат киладилар.

Фанда инкироз, кизгин мунозаралар, фундаментал муаммоларни мухокама килиш даври бршланади. Илмий хамжамият купинча гурух- ларга ажралади: эски парадигмани саклаб колишга харакат килувчи консерваторлар новаторларга карши турадилар.

Шу даврда купгина олимлар догмалардан воз кечадилар. Улар янги, хатто норасо гояларга хам жуда чанкок буладилар. Улар аста- секин янги парадигмага айланиши мумкин булган гипотезалар ва назарияларни илгари сурувчиларга ишонч билдириш ва уларга эргашишга тайёрдирлар.

К.Поппернинг издоши - И. Лакатос1 парадигмалар узгариши концепциясийи жуда чукур ва изчил танкид килди. У фан фалсафа- сининг энг яхши моделларидан бири - илмий тадкикот дастурлари методологиясини ишлаб чикди.

К.Поппернинг илмий билимнинг ривожланиш конуниятлари ва методологик фальсификационизм хакидаги гояларини ривожлантириб, Лакатос фан ривожланишининг универсал мантикий-норматив рекон- струкциясини - илмий тадкикот дастурлари методологиясини ишлаб чикди. Ушбу методология «етук» фаннинг ривожланишига узлуксиз боглик назарияларнинг алмашиши деб карайди. Сунгги кайд этилган назариялар тадкикот дастурларининг норматив коидалари билан боглик б^либ, улар келгусида тадкик килишнинг энг истикболли йулларини («ижобий эвристика») ва четлаб утилиши лозим булган йулларни («салбий эвристика») белгилайди.

Салбий эвристика ёрдамчи гипотезалар мажмуи булиб, улар эвристиканинг узагини фальсификациядан, инкор этувчи фактлардан саклайди. Бу танкидий далиллар оловини узига оладиган дастурнинг «химоя камари»дир.

Ижобий эвристика олимлар хал килишлари лозим булган энг мухим муаммолар ва вазифаларни танлаш стратегиясидан ташкил топади. Унинг мавжудлиги муайян вакт мобайнида танкид ва анома- лияларга эътибор бермаслик, изчил тадкикотлар билан шугулланиш имконини беради. Бундай стратегияга эга олимлар тушунарсиз, дастурни инкор этувчи фактларнинг тагига хали етишларини, улар­нинг мавжудлиги дастурдан воз кечиш учун асос була олмаслигини кайд этишга хакпидирлар.

1 Имре Лакатос (1922-1974), англиялик фан тарихчиси. Венгрияда тугилган, математиканинг фалсафий масалалари буйича диссертациясини Москва университстида тайерлаган Унинг фикрлари билан муфассалрок танишиш учун каранг: «Доказательства и опровержения» (М., 1967), «Фальсификация и методология научно-методологических программ» (М., 1995)

\

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 68: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

XIX аср охирида позитивизмда намоён булган яна бир таълимот фан фалсафасининг ривожланишига таъсир курсатди. Бу сциентизм ва у билан деярли бир вактда вужудга келган унга карама-карши йуналиш — антисциентизмдир.

«Вена мактаби» позитивистлари уз хаклигини исботлаш учун сциентизмдан кенг фойдаландилар. Улар бу таълимотни «соф ва катта фан» мафкураси деб эътироф этдилар. Фан-техника тараккиёти ютук- ларини ижобий кабул килувчи, фан ва техника ютуклари инсоният­нинг барча мухим муаммоларини хал килишга кодир деб хисобловчи олимлар хам ана шу таълимот тарафдорларидир.

Антисциентизм бунга тескари карашларни илгари суради, фан имкониятлари чекланганини кайд этади, баъзан уни инсон ва унинг мохиятига ёт куч деб тал кин килади.

Сциентизм ва антисциентизм, фан мохияти талкинининг икки карама-карши кутби сифатида, бугунги кунда хам нафакат илмий, балки одций онг сохасини хам тула камраб олади, маданий ва ижти­моий танлашнинг абадий муаммоси хисобланади ва хозирги давр тараккиётининг зиддиятли хусусиятини акс эттиради.

Фалсафадаги яна бир оким - герменевтикани XX асрнинг охирги чорагида кенг таркалган замонавий шаклида кискача куриб чикмасак, фан фалсафаси ва унинг доимий хамрохл — позитивизм тахлили тулик булмайди деб уйлаймиз.

Универсапликка хамда мавжуд бошка гарб фалсафий мактаб- ларини узига буйсундиришга даъвогар булган герменевтика, хусусан уз асосчиларидан бири Гадамер таълимотида герменевтика нафакат онтологик фалсафий таълимотга, балки умумий методологияга айла- нади, деган фикрни асослашга харакат килади. «Герменевтика гума­нитар фанларнинг методологик негизигина эмас, балки фалсафанинг универсал жихатидир»1, деб кайд этади Гадамер.

Давримизнинг яна бир герменевтиги К. О. Апель булиб, у фан ва илмий билимнинг хозирги ривожланиш шарти сифатида герменев­тикани психоанализ ва позитивизм билан бирлаштиришга харакат килган.

5.4. Фан фалсафаси ва хозирги замон

Фан фалсафаси — дунёни илмий-фалсафий жихатдан англаб етишнинг янги замонавий тармоги; у хозирги замон фани эпистемо- логик ва мантикий муаммоларининг улкан салохиятини узида мужас- самлаштирган. Фан фалсафаси фаншунослик ва фан тарихи билан чамбарчас боглик. Фан фалсафаси - фалсафада нисбатан янги йуна­лиш. У юкорида кайд этиб 5ттанимиздек, XIX асрнинг 40-йилларида позитивистик фалсафа биринчи тулкини замирида вужудга келди ва

1 Гадамер Г. Истина и метод. - М., 1989. с. 433.

68

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 69: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

XX аср урталарида узининг етуклик боскичига кутарилди, мустакил илмий назария ва таълим тармогига айланди.

Цивилизациянинг хозирги, учинчи тулкинида фан ижтимоий тараккиётнинг хал килувчи омилига айланган бир шароитда, фан фалсафаси ва методологиясининг ахам и яти хам шунга мутаносиб равишда ошди; фан фалсафаси ва уетодологиясининг муайян табиий ва ижтимоий фанлар билан алокаларини муфассал тахлил килишнинг ахамияти тобора ошиб бормокда. Фан фалсафаси фан ва фаншунос- ликнинг ижтимоий-тарихий, ижтимоий-маданий, гносеологик, манти- кий-методологик ва бошка жихатлари бирлигини муфассал ёритиш ва тахдил килиш имконини беради; у фаншуносликнинг тузилиши ва мураккаблашиб бораётган вазифа-ларини тушуниб етиш, бутун илмий билишнинг ривожланиш истикболлари ва йулларини башорат килишга кумаклашади.

Фан фалсафаси - ижтимоий-маданий омил. У ни харакатлан- тирувчи кучлар, илмий кашфиётлар кизиктиради, у дунёни окилона талкин килиш чегараларини кенгайтиради, илмий изланиш метод- ларининг ривожланиш динамикасини, эпистемологик коидаларнинг теранлигини оширади.

У фан ривожланиши ва фаолиятининг умумий конуниятларини урганмокда, фаннинг ахамияти мутгасил оШишига, ижтимоий-маданий тараккиётда илмий билимлар сони изчил купайиб боришига йунал­тирилган тавсиялар ва методологик курсатмалар ишлаб чикмокда.

Хозирги замон фан фалсафаси фундаментал фанлар, хозирги замон табиатшунослиги ва гуманитар, ижтимоий фанлар уртасида узига хос куприк вазифасини бажармокда. У исталган фанни фалсафий тахлил килиш куникмаларини шакллантиради, фанга кизикишни кучайтиради, илмий салохият ижтимоий ахамиятининг ошишига имко­ният яратади. Туб узгаришларнинг амалга оширилиши, фукаролик жамияти пойдеворини барпо этиш негизида жамиятнинг ислох эти- лиши шароитларида, муайян бир мафкура мутлаклаштирилишидан воз кечилган шароитларда фалсафий маданиятни ва илмий ижод методо- логиясини узлаштириш муаммоси мухим ахамият касб этади.

Маълумки, илмий билимнинг ривожланиши тарихий боскич та- лаблари, инсоният тараккиётининг муайян шартлари бш1ан' белги- ланади. Бир тарихий боски^даги билимлар бошка тарихий боскич- лардаги билимлардан жиддий фкрк килади. Бу фаннинг концептуал асосида хам, далиллашда хам, билиш методологияси, тадкик килиш­нинг муайян усуллари, методлари ва шаклларида хам уз ифодасини топади. Буларнинг барчаси кишилик тараккиётининг хар бир боски- чида фаннинг узига хос хусусиятлари ва даражасини белгилайди. Илмий билимнинг тараккиёти ижтимоий-л1аданий йусиндаги муайян тарихий шарт-шароитлар билан белгиланади.

Шу нуктаи назардан илмий анъаналар илмий тараккиётнинг хар бир боскичида узига хос хусусиятга эга булади. Шу боис фаннинг ривожланиш конуниятларини урганишда гарб фан тарихчилари ва

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 70: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

файласуфлари фан тараккиётини белгиловчи сшилларни тахлил ки­лишга алохида эътибор берадилар. Маълумки, бу масала юзасидан файласуфлар орасида якдиллнк мавжуд эмас. Фан фалсафаси ривож­ланишининг турли концепциялари орасида илмий билим ривожла­нишининг ички ва ташки омиллари нисбати хакидаги масала алохида^ урин тутади. XX аср у р т а л а р и г а ч а гарб эпистемологлари илмий йуналишларга, фандаги мактабларга факат табиий илмий хусусиятга эга булган фундаментал билимларни киритар эдилар, гуманитар, ижтимоий фанлар мажмуи фандан умуман чикарилган эди, бинобарин, ижтимоий-маданий омиллар илмий билимларнинг усишини белгила- масди.

Хозирда фан тараккиётида ички илмий ва ижтимоий-маданий омилларнинг узаро нисбати муаммоси мутлако узгарган. XX асрнинг 60-йилларигача позитивистик карашларда турган файласуфлар ора­сида етарли даражада якдиллик мавжуд эмас эди. Уларнинг аксарияти фан тараккиётида ижтимоий-маданий омилларнинг ахамиятини инкор этарди. Аммо, фан тараккиётининг умумий конуниятларини урганиш фан ривожланишида, ички, кумулятив, илмий омиллар билан бир каторда, фанга нисбатан ташки хусусиятга эга булган ижтимоий- маданий омиллар хам мухим рол уйнашига ишонч хосил килиш имконини беради. Бинобарин, нафакат фундаментал фанлар, балки гуманитар, ижтимоий фанлар хам мухим ахамиятга эга. Зотан, улар хам аник фанлар тоифасига киради.

Томас Кун парадигмалар ва янги билимнинг усишида узгаришида ижтимоий-маданий омил тобора мухим ахамият'касб этиб боради, деб таъкидлаган эди. Т.Кундан фаркли уларок, Имре Лакатос, фан тарак­киётининг ички ва ташки омилларини эътироф этган холда, уларнинг бирлиги, алокасини курмайди ва фан тарихини ички ва ташкига ажратади. Унинг фикрига кура, «ички ва ташки тарих фанда содир булаётган узгаришларнинг шундай бир инъикосики, унда уларнинг хар бири кабул килинган методология доирасида окилона тушунтирилиши мумкин. Ташки тарих хам мухим ахамиятга эга.

Асосий тушунчаларВерификация — илмий фикрларнинг хакикийлигини тажрибада

аниклаш жараёнини ифодаловчи фалсафий концепция.Герменевтика — назария ва амалиётни, тал кин килиш ва тушу-

нишни тадкик килувчи фалсафадаги йуналиш.Демаркация — илмий ва ноилмий билимларни ажратиш фалсафий

тамойили.Яхлитлик парядигмаси — муаммони хал килиш намунаси

сифатида кабул килинган масалани куйиш фалсафий назарияси ёки модели.

Фальсификация килиниш — илмий ва ноилмий билимларни ажратиш (демаркация) тамойилини ифодаловчи концепция.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 71: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Фан фалсафаси — илмий билимнинг тузилиши ва ривожлани- шини тадкик килувчи фалсафий оким.

Саволлар1. Фан фалсафаси качон ва нима учун вужудга келган?2. Фан фалсафаси ва позитивизмнинг бирлиги ва фарки нимада?3. Позитивизм уз тарихий тараккиётида канча ва кайси боскич-

ларни босиб утди?4. Илмий билишдаги верификация ва фальсификация тамойил-

ларининг фаркларини курсатиб беринг.5. Х,озирги замон фани кайси негизда ривожланмокда?

АдабиётларБекон Ф. Новый органон. - М., 1935.Губин В. Д. Философия: Учебник. - М., 2001.Егоров В С. Философия открытого мира. - МоскваВоронеж, 2002.Канке В.А. Философия: Учебник. — М., 2004.Кохановский В.П. Философия и методология науки. - М., 1999.Никифоров A.JJ. Философия науки: история и методология. — М..

1998.Потер К. Логика и рост научного знания. - М., 1983.Саифназаров И.С., Никитченко Г.В., К,осимов Б. У. Илмий ижод

методологияси. — Т., 2004.Современная философия науки: знание, реальность, цекюсти в

трудах мыслителей Запада. Хрестоматия. - М., 1996.Шермщамидова Н Фалсафа ва фан методологияси. Т., 2005.Яскевич Я.С. Философия в вопросах и ответах. — Минск, 2003.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 72: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

6-мавзу. ТАБИАТШУНОСЛИКНИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ

6.1. Табиат хакидаги таълимот шаклланишининг фалсафий асослари

Олдинги мавзуда фан фалсафасининг мохияти ва вазифасини ёритишда биз унинг дунёнинг жуда куп, шу жумладан, «бокий» саволлари, чунончи: «Дунё нима? У кандай? Инсон ким? Унинг табиат оламида ва одамлар оламида тутган урни кандай?», деган саволларга муттасил жавоб кидиришга йуналтирилган бир хусусиятини кайд этиб утдик. Аристотелнинг жонли ибораси билан айтганда, фалсафа инсон- да хайратланиш кобилиятини шакллантирган.

Билиш жараёнида инсонда узига хос дунёкарашга муносабатини шакллантириб боради. Бу дунёкарашда дунё, табиат, олам мукаммал, тугал деб хисобланмайди, у бир канча боскичлардан утиб, уз тарак- киётида афсоналардан дин оркали фалсафа сари юксалади.

Мифологик дунёкарашда инсон хал и узини табиатдан ажрат- майди, уни инсонийлаштиради, узини эса унинг ажралмас кисми деб хисоблайди. Fайритабиий нарсаларга ишончга асосланадиган диний дунёкараш дунё, табиат, инсонни Худо яратган, улар абадий, узгармас деб хисоблайди ва дунёни идрок этишнинг образли-эмоционал ва хиссий-кургазмали шаклига таянади.

Фалсафий дунёкарашда бутунлай бошкача манзарага дуч келамиз. Дунёнинг фалсафий манзарасига назар ташлар эканмиз, биз фалсафий карашлар албатта уз давомида янада аникдаша бериши, бир караш- лардан бошка карашларга утилишининг гувохи буламиз.

Бугунги кунда биз хозирги замон фани маълумотларига таянган холда, узимиз яшаётган Олам тахминан 13-15 млрд. йил мукадцам катта портлаш натижасида вужудга келганини биламиз. Ана шу портлаш натижасида у шитоб билан кенгая бошлади, унинг замирида Галактикалар ва юлдузлар олами, сайёралар ва кометалар, бир суз билан айтганда, фазо ва вакт чексиз хозирги ранг-баранг дунё вужудга келди.

Аммо ушбу мавзунинг максади давримизнинг кизикарли космик муаммоларини ёритиш эмас, балки табиат, унинг шаклланиши ва ривожланиши хакидаги карашларнинг генезисини фалсафий англаб етишдир.

Олий укув юртларида укитиладиган фалсафа курсидан маълумки, борлик, унинг асосий тамойиллари хакида онтология, борликни билишнинг фундаментал шакллари хакида эса гносеология ва эписте­мология таълим беради. Шу нуктаи назардан, илгари олинган билим­лар дан фойдаланиб, табиат хакидаги фалсафий билимларнинг вужудга келиши ва ривожланишининг баъзи бир масалаларини англаб етиши-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 73: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

миз, уларнинг асосий боскичлари — натурфалсафа ва табиатшунос- ликни ажратишимиз керак булади.

Натурфалсафа бу фапсафани предметини урганиш хукукига эга булса табиатшунослик эса - фанни урганади деб хисоблаш кабул килингани учун бу ерда ушбу масалага кискача изох бериб утиш керак. I

Маълумки, умуман/фан, айникса, табиат хакидаги фан (табиат­шунослик) билимнинг1 мустакил тармоги сифатида Янги даврда (XVI-XVII асрларда) расмийлашди ва ижтимоий институт макомини олди. Бундан олдинги даврга келсак, тарихнинг барча олдинги бос­кичлари давомида табиат хакидаги фалсафий ва илмий билимлар узаро кесишган, бир-бирини тулдирган ва бир-бири такозо этган.

Масаланинг шу томонини ёритишда бир жихатга эътибор бериш керак. Билимнинг шу икки шаклларининг узаро алокаси улар мутлако тенг деган маънони англатмайди. Кдцимда хам, урта асрларда хам, хатто Уйгониш даврида хам фалсафа (агар у дин тазйики остида булмаса) барча фанлар хакидаги фан деб тушунилган. Фаннинг жуда куп тамойиллари ва коидалари — асослилик, тизимлилик, изчиллик, текширилганлик, диалектиклик дастлаб фалсафада ишлаб чикилган, унинг тизимида илмий карашлар ва тамойиллар вужудга келган.

Шу нуктаи назардан В.Канкенинг фалсафа хозирда хам, худди утмишдагидек, асосли, тизимли ва тажрибада куриладиган, бинобарин, фалсафий билим, илмий йуналишга эга булгани холда, фаннинг урни- ни босмайди, балки уни тушунишга йуналтирилган метафан сифатида амал килади', деган фикрига кушилиш керак.

Бизнинг мавзуимизга айнан фалсафа ва фаннинг узаро боглик- лигини тушуниш табиатшунослик фанлари фалсафий масалаларини хал килишда, фалсафани бошка фанлар билан тенглаштириб бул- маслиги билан бирга улар бир-биридан ажратиб булмаслигини тушу- нишда мухим ахамият касб этади.

Маълумки, табиат кенг маънода бутун дунёни унинг муайян кури- нишларининг чексиз ранг-баранглиги тарзида ифодалайди. Бу тушун- ча мазмунан борлик, объектив борлик, универсум, Олам каби илмий ва фалсафий категориялар билан мос келади. Бу дунёга кадимдаёк уша давр мутафаккирлари алохида эътибор берганлар. Шу тарика табиат талкинининг фалсафий концепцияси - натурфалсафа вужудга келган. Кадимги натурфайласуфлар табиат гоясини шакллантириб, дунёга, табиатга табиий жараёнлар мажмуи деб карашга харакат килганлар, ушбу тушунишни (айникса, натурфалсафа шаклланишининг дастлабки боскичида) фаитастик карашлар билан аралаштирганлар.

Хар кандай объектив билим жараёни сингари, натурфалсафа хам Уз ривожланишида муайян боскичлардан утган, куйидан юкорига караб юксалган. Шу нуктаи назардан Т.Лешкевич илгари сурган фал- сафанинг шаклланиш жараёни мифологик онг инкирози билан чам-

1 Канке В А. Философия Учебник. — М., 2004.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 74: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

барчас боглик деган фикр диккатга сазовордир. Фалсафанинг дунё­караш тарзида вужудга келиши факат мифологик дунёкарашнинг таназзули билан эмас, балки бошка жуда куп сабаблар билан хам боглик эканини кайд этган холда, натурфалсафанинг шаклланишига ундан олдинги теогония боскичи, яъни дунёнинг космогоник манза- расига асосланган боскич туртки берган1, деган фикрга кушилиш мум­кин. Бунга яна шуни кушимча килиш мумкинки, теогония илк натур- файласуфлардан бошлаб то Шарк ва Гарб Уйгониш даври буюк олим- ларигача фалсафий дунёкараш негизи — космоцентризм гоясини ишлаб чикишларига муайян даражада замин хозирлади.

Илк натурфалсафий карашларга биз милоддан аввалги II минг- йиллик охири - I мингйиллик бошларидаги кадимги хинд афсоналари— Ведалар ва Упанишадаларда дуч келамиз. Уларда Олам образи Пуруши исмли пахлавон образида намоён булиб, барча жонли ва жонсиз нарсаларни яратувчи коинотнинг узига хос модели мужассам- лашган.

Кдцимги Хитой фалсафий тафаккури уша даврда аник йуналти- рилган ва асосланган табиат хакидаги таълимотга эга булмаса-да, дунё барча элементлари узаро боглик булган ва бир-бирини такозо этадиган ягона организм, деган карашдан келиб чикар эди.

Аммо табиатнинг энг мавхум талкинига биз антик фалсафада дуч келамиз. Шу ерда, Кадимги Юнонистонда у фалсафанинг илк тарихий шакли сифатида амал килди. Унда факат табиат фалсафаси ёки натур- фалсафа эмас, балки ундан бевосита келиб чикадиган онтология ва космология, гносеология ва антропология, диалектика ва метафизика, материализм ва идеализм — хуллас, дунёкарашларнинг барча кейинги типлари ва шакллари кенг асослаб берилди.

Фалсафа тарихида, натурфалсафанинг ривожланишида антик давр асосан табиат хакидаги фалсафий-илмий билимларнинг усиб бориш даражасини тавсифловчи уч боскичдан утади: натурфалсафа боскичи ёки «фисиологик» боскич (мил. ав. VTI-V асрлар), пифагорчилар бос­кичи (мил. ав. V-IV асрлар) ва аристотелчилар боскичи (мил. ав. IV—III асрлар).

Илк юнон натурфайласуфлари ёки «фисиологлар» (Милет мак- таби: Фалес, Анаксимандр ва Анаксимен, шунингдек эфеслик Герак­лит) уз таълимотларини борликнинг илк асоси, унинг биринчи сабаби аникданиши билан асосладилар.

Фалес (мил. ав. 624-546 йиллар) Оламнинг негизи (илк асоси) - «субстанция» тушунчасини биринчилардан булиб ишлаб чикди ва ушбу илк асос (фалесча - сув) бир холатдан бошка холатга кандай килиб утади, деган саволга билвосита жавоб берди.

Унинг шогирдлари Анаксимандр (мил. ав. 610-546 йиллар) ва Анаксимен (мил. ав. 585—525 йиллар) Оламнинг ривожланиши хаки­даги уз карашларини ишлаб чикишда ноаник зарра — апейрон (Анак­

1 Лешкевич Т.Ч. Философия. Учебное пособие. - М,. 2004. с. 11.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 75: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

симандр) ёки хаво (Анаксимен)ни Оламнинг илк асоси деб эътироф этишдан келиб чивдилар.

Агар юкорида кайд этилган файласуфларни шартли равишда натурфайласуфларнинг биринчи авлодига киритиш мумкин булса, иккинчи авлод (Гераклит, Парменид) дунёнинг биринчи асоси ва унинг узгариши хакидаги таълимотни янада ривожлантирди. Герак­лит (мил. ав. 535-475 йиллар) хамма нарса муттасил узгаришда ва харакатда булади, олов (учмас аланга) эса унинг биринчи асоси хисобланади, деган фикрни илгари сурди.

Натурфайласуфларнинг учинчи авлоди (Зенон, Анаксагор, Демо­крит) табиат ва унинг биринчи асоси тушунчасига бир оз бошкача ёндашдилар. Зенон (мил. ав. 490-430 йиллар) ракиб далилларини унинг фикридаги карама-каршиликларни аниклаш йули билан инкор этиш методи — диалектикани биринчи булиб «кашф» этди.

Демокрит (мил. ав. 450-370 йиллар) нафакат фалсафа, балки фан тараккиётида хам учмас из колдирди. Унинг дунё атомлардан тузил- гани хакидаги таълимоти хозирги замон физикасининг вужудга кели­ши ва ривожланишига катта хисса кушди.

Нихоят, буюк математик ва файласуф Пифагор (мил. ав. 576-496 йиллар) томонидан асос солинган пифагорчилик кадимги юнон натур- фалсафаси тараккиётининг биринчи (Демократ ва бошк.) ва учинчи (Аристотель) боскичлари уртасида узига хос куприк булиб хизмат килди. Пифагорчилар дунёнинг ривожланиши жумбогига жавобни математика ёрдамида топиш мумкин деган фикрни илгари сурдилар. Ушбу таълимот натурфалсафанинг ривожланишида маълум даражада янги боскич ясади.

Шу давр натурфалсафасининг ривожланишида эллинлар, ато- мистлар ва софистлар хам катта рол уйнади. Элеатлар (Ксенофан, Парменид, Зенон) борликнинг субстанциал негизи масаласига алохида эътибор бердилар, софистлар (Протагор, Горгий, Антифонт) хамма нарсалар ва ходисалар узаро боглик деган гояни илгари сурувчи фалсафий релятивизмга асос солдилар. Протагорнинг релятивизм не- гизини тавсифловчи: «Инсон хамма нарсалар мезонидир», деган фикри кенг машхур.

Учинчи боскич - классик фалсафа асосчиси Аристотель (мил. ав. 384—322 йиллар) булиб, унинг фалсафаси «физика», яъни табиат хакидаги фан деб номланар эди. Аристотелнинг шу даврдаги асарлари («биринчи» фалсафа) табиат фалсафаси (физика) хакидаги асарлардан кейин урин олгани учун у метафизика, яъни физикадан кейинги (табиат хакидаги таълимот) деган ном олди.

Натурфалсафа ёки табиат фалсафаси Аристотелда хажм жиха- тидан хам, муфассал ишлаб чикилганлик жихатидан хам пешкадамлик килади. Абстракт «табиат тамойиллари», харакат назарияси, космоло­гия хакидаги таълимотнинг ривожлантирилиши, биологияга оид асарлар шулар жумласидан. Аристотель натурфалсафасининг асосий тамойиллари — булар, биринчидан, финитизм - чексиз катталик — Олам

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 76: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

мавжудлигини исботлаш мумкин эмаслиги — шундан унинг чеклан- ганлиги; иккинчидан, телеологизм («Худо ва табиат хеч бир ишни бехуда килмайди»); учинчидан, табиат зинапояси концепциясининг ишлаб чикилиши; нихоят, туртинчидан ва энг мухими антик материа- листлар томонидан Оламнинг яратилмаганлиги ва йукотиб булмаслиги хакидаги таълимртнинг ишлаб чикилиши.

«Табиат харакатнинг муайян асоси ва сабабидир... Хар нарсанинг вужудга келиши зам ирида материя ётади»1, деб кайд этади Арис­тотель.

Аристотелдан кейин табиий илмий карашларнинг ривожланишига илк урта асрлар Шарк олимлари ва мутафаккирлари улкан хисса кушдилар. Бу хакда биз юкорида муфассал тухталиб утдик.

Кейинчалик, Урта асрларда, натурфалсафани теология сикиб чи- карди. Теологияда диний мутаассиблик дунёга муносабатнинг узига хос хусусиятига, Худо гояси мутлак неъмат, мутлак хаки кат, соф мут- лак борлик гоясига айланади.

Шу даврда натурфалсафа илохий таълимотларга урин бушата бошлади. Улар орасида патристика (Августин, Тертуллиан) ва схоластика (Абеляр, Фома Аквинский) алохида урин эгаллайди.

Натурфалсафа янгича куринишда XV-XVI асрларда тикланди. Ушбу давр Европада Ренессанс даври, антик маданият, фалсафа ва табиатшуносликнинг тикланиш даври булди.

Асосан антропоцентрик хусусиятга эга булган ушбу давр фал­сафаси уз натурфалсафий карашларида табиатшуносликка таянди ва пантеизм унсурларини уз ичига олди.

Худо ва табиатни карама-карши куювчи христианча карашларга зид уларок, Уйгониш даври файласуфлари табиат ва Худони бир деб хисоблар (пантеизм) ёки гилозоизм — нафакат жонли, балки жонсиз табиат предметлари хам жонга эга экани хакидаги таълимот нуктаи назаридан фикр юритардилар.

Янги даврда табиат хакида шундай карашлар шаклландики, улар­да инсон табиат ресурсларини узлаштириши ва уларни уз манфаат- ларига тула буйсундириши максадида табиатни муфассал илмий тах­лил килиш керак, деган гоя илгари сурилди.

XX асрда олдинги карашларга табиат мохиятини тушунишга нисбатан мутлако янгича ёндашувлар (ноосфера хакидаги таълимот, табиатга инсон муносабатининг хозирги замон диалогик модели шаклланишида илк кадамлар, хозирги замон фанининг интегратив- синергетик тенденциялари ва бошк ) кушилганига карамай, табиатга салбий муносабатнинг давом этиши инсониятни мукаррар тарзда дунё микёсидаги муаммоларга рупара килди. Ушбу муаммолар орасида экология муаммоси биринчи уринга чикди.

1 Таранов П С. 150 мудрецов и философов. Т. 1. Симферополь - Запорожье, 2000 с. 246.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 77: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 78: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Куриб турганимиздек, даставвал табиатнинг мавхум талкини (натурфалсафа) тарзида амал килган табиатнинг фалсафий масалалари кейинчалик табиат хакидаги фанлар тизимига (табиатшуносликка) айланди. Унда «табиат» тушунчасига уч хил маънода каралади:

- бутун борликни узида мужассамлаштирган, узининг ранг-баранг шакпларида яхлит ривожланувчи система тарзида намоён булувчи Универсум (Олам) сифатида;

- инсон яшайдиган табиий мухит, инсон хаётининг табиий ша- роитлари (жугрофий мухит, биосфера, гидросфера ва бошк.) мазжмуи сифатида;

- инсон яшайдиган сунъий мухит, яъни инсон яратган уз хаёти­нинг реал шароитлари сифатида. Бу «иккинчи табиат» - табиатда тайёр куринишда мавжуд булган ва ижтимоий ишлаб чикариш жа­раёнида артефактларга айлантириладиган нарсалар мажмуидир.

6.2. Фаннинг вужудга келиши.Илмий инкилоблар

Уйгониш даврида табиий фанларнинг вужудга келиши антик ва урта аср фалсафаси табиий илмий тушунчаларининг ва шу давргача узлаш- тирилган илмий-техник билимларнинг ривожланишини уз ичига олган узок муддатли жараён натижаси булди.

Астрономияда геоцентрик системадан (К.Птолемей) гелиоцентрик системага утилиши табиий фанларнинг шаклланишига капа таъсир курсатди. Янги системага полыиалик буюк астроном ва мутафаккирН.Коперник асос солди. Илмий нуктаи назардан гелиоцентризмнинг афзаллиги яккол намоён булди: астрономия ва умуман фан тарихида Олам ва унда инсоннинг урни хакидаги диний-теологик карашларга какшаткич зарба берилди. Бу табиий илмий билишнинг гносеологик негизида бурилиш ясади.

Табиий фанларнинг шаклланишига катта таъсир курсатган Уйгониш даврининг яна бир буюк мутафаккири астроном ва файласуф Иоган Кеплердир. У Куёш атрофида сайёралар харакати конунларини кашф этди, Коперникнинг астрономик моделига аниклик киритди, сайёра- ларнинг орбиталари айланалар эмас, балки осмонда узгарувчи тезликда харакатланадиган эллипслар шаклида эканини исботлаб берди.

Уйгониш даврининг атокди намояндалари орасида Николай Кузан- ский (1401-1464), Жордано Бруно (1548-1600) ва Галилео Галилей (1564-1642)ни кайд этиб утиш керак. Улар табиатшуносликда инкилобий бурилишга замин яратдилар. Ушбу бурилиш буюк Ньютон уша давр учун инкилобий ахдмиятга эга булган дунёнинг янги, табиий илмий манза­расини яратиши билан деярли бир вактда бошланди.

Илмий инкилобларни ижтимоий инкилобларга ухшатмаслик керак, чунки, ижтимоий инкилобдан фаркди уларок, илмий инкилобга жамият хаётидаги инкирозлар эмас, балки янги илмий фактларнинг тушунти- рилиши, янги билимнинг эски билим билан кураши туртки беради. Илмий

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 79: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

инкилоб бир неча ун йил га чузипадиган узок жараён хисобланади. У ижтимоий муносабатларда эмас, балки илмий омилларда туб узгаришлар содир булиши, парада гм алар ва илмий фикрлаш услублари узгариши билан тавсифланади.

Илмий инкилоб эскидан янги га утиш, илмий тафаккурнинг узлуксиз харакатида узига хос танаффус даври хисобланади. Илмий инкилоб оркали бир парадигм адан бошка парада гм ага утилиши (Т.Кун) фан тараккиётининг энг умумий конуниятидир.

Фаннинг ижтимоий институт ва мустакил билим тармоги сифатида ривожланиши тарихда иккита сифат жихатидан хар хил боскич булиб, улар XVI-XVII асрлардаги илмий инкилоб хамда XIX-XX асрлар чега- расида табиатшуносликдаги инкилоб деб таърифланади.

Биринчи илмий инкилобга фаннинг кейинги икки асрлик ривож­ланиш ини белгилаб берган, фаннинг янги ютуклари дунёнинг яппи галилейча-ньютонча манзарасига кушила олган мухим силжиш деб караш мумкин.

Исаак Ньютон (1643-1727) ижоди натурфалсафанинг мушохадали чизмаларини узил-кесил дафн этди ва илмий билимнинг тараккиётида янги сахифа очди.

Ньютон биринчи булиб дунёнинг янги, уз даври учун инкилобий манзарасини яратди, унинг механик негизини ташкил килган асосий гоялар, тушунчалар, тамойилларни таърифлаб берди. Бунда у механика асосларидан табиатнинг колган барча ходисаларини келтириб чикаришга харакат килди.

Ньютон яратган дунёнинг механик манзараси асосий мазмунини куйидагича тавсифпаш мумкин:

- бутун дунё, Коинот (атомлардан тортиб инсонгача) абсолют замон ва маконда хдракатланадиган, тортишиш кучлари билан узаро боглик булган, жисмдан жисмга бушлик оркали бир лахзада утадиган б^линмас ва узгармас зарралар чексиз микдори йигиндисидир (Ньютоннинг узок харакатланиш тамойили);

- ушбу тамойилга биноан, хар кандай ходисалар классик механика конунлари билан катьий белгиланади. Агар, П.Лаплас таъбири билан айтганда, «хар нарсага етадиган акл» булганида, у барча ходисаларни олдиндан башорат килган ва хисоблаган буларди;

- дунёнинг механик манзарасида дунё моддадан иборат деб тавсифланади. Ушбу модцада атом элементар объект хисобланади, барча жисмлар мутлако каттик бир хил, узгармас ва булинмас корпускулалар — атомлардан ташкил топади. «Жисм» ва «корпускула» тушунчапари меха­ник жараёнларни тавсифловчи асосий тушунчалар хисобланади;

- атомлар ва жисмлар харакати улар абсолют маконда абсолют вакт утиши билан жойдан-жойга утиши тарзида ифодапанади. Замон ва макон хоссалари узгармайдиган ва жисмларнинг узига боглик булмаган хара- катланувчи жисмлар майдони деган ушбу концепция И.Ньютон яратган дунёнинг механик манзарасининг негизини ташкил этади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 80: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Бундан хулоса шуки, куриб чикилаётган боскичда табиатшунослик механик хусусиятга эга булган, чунки табиатнинг барча жараёнларига классик механика нуктаи назаридан каралган. Шу тарикд янги фикрлаш услуби - механицизм вужудга келди. Унинг замирида дунёдаги барча жараёнларни механикага боглаш мумкинлиги хакидаги ёндашув ётар эди. Шу боис XIX асрга келиб механика вазифалари ва амал килиш сохаси абадий ва мустахкам туюлган аник табиатшунослик билан айний деб эътироф этилди.

Яна бир буюк мутафаккир, «янги фалсафа» ва янги фан асосчиси, француз файласуфи ва математиги Рене Декарт (1596-1650) фалсафий тафаккур замирига аниклик ёки бевосита, субъектив хакикийлик тамой- илини куйишни таклиф килди. Унинг фикрига кура, илмий билим асосий ва бирдан-бир метод сифатида математикага таянадиган ягона система тарзида тузилиши лозим эди.

Янги даврнинг яна бир атокди файласуфи, немис олими, математиги ва физиги Готфрцд Лейбниц (1646—1716) XVII аср фалсафасига якун ясади ва немис классик фалсафасига замин хозирлади. Монад ал ар (борликнинг булинмас биринчи элементлари) хакидаги таълимот муал­лифи Лейбниц физик дунё факдт монадалар дунёсининг миссий тугал- ланмаган ифодаси тарзида мавжуд булади, деб хисоблар эди. У илмий билимга катта а х д м и я т берди, анализ ва синтез хакидаги таълимотни ишлаб чикди, мантикда етарли асослаш конунини биринчи булиб таъриф- лаб берди.

Фаннинг кейинги ривожланиши жараёнида фан аста-секин Ньютон яратган дунёнинг механик манзараси билан карама-каршиликка кириша бошлади. Бунга фандаги уч буюк кашфиёт: хужайралар назарияси, энергиянинг сакланиш ва узгариш конуни хамда Ч.Дарвин (1809-1882)- нинг эволюцион назарияси замин хозирлади.

XIX асрнинг иккинчи ярмида Ньютон механикаси конунлари табиатнинг универсал конунлари ролини бажара олмаслиги аён булиб колди. Бу ролга электромагнит ходисалар конунлари даъвогар була бош­лади. Дунёнинг электромагнит манзараси (Фарадей, Максвелл ва бошк.) яратилди. Аммо XIX аср охири XX аср бошида модда тузилиши сохасида янги экспериментал кашфиётлар килиниши натижасида дунёнинг элек­тромагнит манзараси билан тажрибада аникланган фактлар уртасида жуда куп зиддиятлар мавжудлиги аникданди. Буни уша даврдаги илмий каш­фиётлар силсиласи тасдиклади. 1895—1896 йилларда Рентген нури, радио- активлик (Беккерель), радий (Мари ва Пьер Кюри) ва бошкалар кашф килинди. 1897 йилда инглиз физиги Ж.Томпсон биринчи элементар зарра— электронни кашф килди ва электронлар атомнинг таркибий кисмлари эканини тушунди.

1911 йилда инглиз физиги Э.Резерфорд атомлар ядро га, мусбат зарядли зарраларга эга эканини, улар атомлар га Караганда жуда кичкина, аммо уларда атомнинг деярли бутун огирлиги жамланганини аникдади. У мусбат зарядли огир ядро атрофида енгил электронлар айпанади, деган

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 81: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

атомнинг планетар моделини ишлаб чикди, нейтрон мавжудлигини ба­шорат килди.

Немис физиги М.Нланк 1900 йилда харакат кванти (Планк узгармас катталиги)ни кашф килди ва квантлар гоясидан келиб чикиб, нурланиш конунини яратди. Бу конун унинг номи билан аталди. Электромагнит нурланишнинг чикиши ва ютилиши охирги порциялар (квантлар) билан белгиланувчи дискрет тарзда руй бериши аникланди. Планкнинг квант назарияси Максвеллнинг электродинамикаси билан тукнашди. Материя хакида икки карама-карши тасаввур пайдо булди: ё материя мутлако чексиз, ё у дискрет зарралардан ташкил топади. Мазкур кашфиётлар атом дунё тузилишининг охирги, дахлсиз «биринчи гишти» деган карашларни радэтди.

Шу муносабат билан физикада юзага келган «безовталик ва таш- виш»ни Н.Бор (1885-1962) янада кучайтирди. У Резерфорд гояларига ва Планкнинг квант назариясига асосланиб, атомнинг уз моделини таклиф килди (1913). У электронлар ядро атроф ид а бир нечта тургун орбиталар буйлаб айланади ваэлектродинамика конунларига зид равишда, энергия чикармайди, деб тахмин килди. Электронлар факат бир орбитадан иккин­чи орбитага сакрашда порциялар билан энергия чикаради. Бунда электрон ядродан узокрок орбитага утганида атом энергияси купаяди ва аксинча. Резерфорд моделига муайян тузатиш ва кушимчалар киритган Н.Бор модели атом физикаси тарихидан «Резерфорд-Бор атомнинг квант мо­дели» номи билан урин олди.

Ушбу кашфиётлар «янги» атомистикага асос солди. Агар эски ато­мистика материя дискрет, узлукли тузилган ва булинмас зарралар - атомлардан ташкил топган, деган гояга асосланган булса, юкорида кайд этилган кашфиётлардан кейин атом мураккаб тузилма, зарядланган элеменгар зарралар систем аси экан и англашилди. Хозирги замон атомис- тикаси материя тузилишида молекулапар, атомлар, элементар зарралар ва бошка микрообьектлар ранг-баранглигини, уларнинг ута мураккаблигини, бир шаклдан бошка шаклга утиш кобилиятига эга эканлигини эътироф этади. Шу тарика материя нафакат дискрет, балки узлуксиз ходиса тарзида хам намоён булади.

Фазо ва вакт материя билан узлуксиз апокасини ёритар экан, АЗйнштейн уз нисбийлик назариясини, Ньютон механикасидан фаркли уларок, замон ва макон абсолют эмас, деган гоя билан асослади. Фазо ва вакт материя, харакат ва бир-бири билан уйгун ало ка килади. Эйнштейн нисбийлик назариясининг мохдятини хамма тушунадиган тарзда шундай таърифлади: «Агар илгари Оламдан бутун материя йуколса хам фазо ва вакт сакланиб колган буларди, деб хисоблаган булсалар, нисбийлик назарияси материя билан бирга замон ва макон хам йуколган буларди, деган фикрни илгари суради». Бунда турт улчовли фазо — вакт контину- умвда тортишиш кучлари мавжуд булмайди, унда хамма нарса ноевклид геометр ияси нисбатларига буйсунади.

Материя харакатининг хусусиятларига (вактнинг «секинлашиши», маконнинг «кийшайиши») караб, замон-макон хоссаларининг белгила-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 82: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

ниши классик физиканинг «абсолют» замон ва макон хакидаги караш- ларннинг чекланганлигини, уларни харакатланувчи материядан ажратиш нотугрилигини курсатди.

Уз фундаментал кашфиёти муносабати билан Эйнштейн куйидаги машхур сузларни айтган эди: «Мени кечир, Ньютон, сен яратган тушун­чалар физик тафаккуримизда хозир хам амал килмокда, аммо биз узаро алокаларни янада теранрок тушунмокчи булсак, м аз кур тушунчаларни бевосита тажриба сохасидан узок булган бошка тушунчалар билан алмаштиришимизга тугри келишини билам из».

1924 йили яна бир йирик илмий кашфиёт килинди. Француз фи- зиги Луи де Бройль материя заррасига тулкин хоссалари (узлуксиз- лик) хам, дискретлик (квантлилик) хам хос, деган фнкрни илгари сур- ди. Кейинчалик бу гоя Шредингер, Гейзенберг, Бор ва бошка наза- риётчи физикларнинг асарларида уз тасдигини топди. Бу де Бройль гипотезаси фундаментал физик назария - квант механикасига айланга- нини англатар эди.

Иккинчи илмий инкилоб ёки XIX-XX асрлар чегарасида табиат- шуносликда руй берган инкилоб утган даврда табиий фанлар ривож­ланиши ва физикада амалга оширилган кашфиётларнинг конуний нати- жаси булди. Мазкур кашфиётлар уша давр олимларинн анча шошириб куйди. Буюк немис физиги В.Гейзенберг (1901—1976) нисбийлик наза­рияси ва квант механикаси кашф этилиши натижасида табиатшунос- ликда руй берган инкирозни тавснфлар экан, айрим олимларнинг шошиб колиши, бир томондан, физик фанларда карор топган эскича карашлардан воз кечишни истамаслик, иккинчи томондан эса, улар га таянишнинг имконн йукдиги билан изохланар эди, деб кайд этади. «Физиклар шу пайтгача табиат майдонида мулжал ол ишлар и га ёрдам берган барча тушунчалар уларга хизмат килишдан бош тортди ва факат жуда ноаник, мужмал маънода кулланилиши мумкин эди»1.

Элементлар зарралар табиати хакидаги масала юзасидан физик олимларнинг ташвишга тушиши сабабларини ёритар экан, Гейзенберг бу «аксарият тадкикотчилар фалсафага берилишни хохламаслиги билан изохланади. Амалда бу одамлар онгсиз тарзда ёмон фапсафадан келиб чикади ва унинг эскича карашлари таъсирида ноокилона куйилган масала атрофида уралашиб колади»2.

Шунга ухшаш фикрни бошка буюк физик М.Борн хам кайд этади: назариётчи физикнинг иши «фалсафа билан чамбарчас боглик. Фалсафий адабиётларни яхши билмаган назариётчи физикнинг иши бехудадир»3.

Шундай ходиса фан тарихида XIX аср охири - XX аср бошларида руй берди. Назариётчи олимлар уз позитивистик кэрашларига таяниб, сохта илмий ва эпистемологик хулосаларга келдилар.

1 Гейзенберг В Шаги за горизонт - М.. 1987. с 2562 Уша ерда. 163-6.1 Борн М. Физика в жизни моего поколения. — М. 1963. с. 44.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 83: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Хуллас, физик (классик ва ноклассик) назар ияларни табиат хакидаги фалсафий карашларнинг яхлит тизими, яъни фалсафий дунёкараш ва ме- тодологик концепцияларсиз тузиш мумкин булмай колди. Ушбу инки- розни факзт фандаги кашфиётларга янгича ёндашув ва янгича дунё- карашни ишлаб чикиш йули билан бартараф этиш мумкин эди. Буни буюк Эйнштейн шундай тавсифлайди: «Ун туккизинчи асрнинг иккинчи ярмида физикага янги инкилобий го ял ар кириб келди; улар механик ёндашувлардан фарк килади ган янгича фалсафий карашларга йул очди. Фарадей, Максвелл ва Герц эришган натижалар хозирги замон физика- сининг ривожланишига, борликнинг янги манзарасини хосил килувчи янги тушунчалар яратилишига олиб келди»1.

Бошкача килиб айтганда, дунёнинг ньютонча классик механик манзараси XVI-XVIII асрлардаги фан ютукларига асосланган булса, XIX ва XX асрлар чегарасида табиатшуносликда руй берган инкилоб даврида фан классик механика конунларининг универсаплигини рад этувчи термодинамика ва электродинамика назариялари таъсирида дунёнинг ноклассик манзарасини ишлаб чикди.

Табиатшуносликда ушбу го ял ар кураши жараёнида файласуф ва фи- зикларнинг бир кисми нисбийлик назарияси физик идеализмга асосланади ва шу туфайли илмий мазмунга эга эмас, деган бахонада мазкур назариянинг мухим илмий ахамиятини рад этиш га харакат киддилар. Кейинчалик бу тугри фалсафий коидалар янги физик назарияга бахо беришга ноижодий, расмий ва юзаки тарзда кулланилиши билан боглик хато эканлиги аён булди.

Эйнштейн мухолифларининг таъкидлашларига к)фа квант назария- сини фалсафий тушуниш муаммосининг ечимида янада яккол кузга ташланади. Унда, Бор-Гейзенберг ёндашувига кура, математик образлар квант жараёнларининг моддий борлигини акс этгармайди, балки улчаш оркали айрим физик катгаликларнинг муайян мивдорларини олиш мум- кинлигини тахмин килиш имконини беради.

Масаланинг бундай куйилишига эътироз билдириб, А.Эйнштейн квант физикаси хулосаларининг физик ва фалсафий маъносини бундай тушуниш боши берк куч ага олиб киради, деб кайд этди. Унинг фикрига кура, улчашдан олдин хам, кейин хам реал мавжуд булади ган физик жараёнларни акс эттирувчи бошка назария ишлаб чикилиши керак эди. «Бутун табиатшунослик замирида, идрок этувчи субъектдал капгъи назар, ташки дунёнинг мавжудлигига ишонч ётади»2, деб кайд этади А.Эйнш­тейн.

Хулоса килиб айтиш мумкинки, дунёнинг хозирги замон илмий манзарасининг эволюцияси дунёнинг классик манзарасидан ноклассик манзарасига ва ундан посгклассик манзарасига харакат демакдир.

1 Эйнштейн А. Собрание научных трудов В 4-х т. -М ., 1967. с. 136.2 Эйнштейн А., Инфельд Л. Эволюция физики. - М.. 1965. -с . 102.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 84: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

6.3. Хозирги замон табиатшунослигининг ривожланишида фалсафа роли ортиб бориши

Фанга янгича дунёкараш нуктаи назаридан ёндашиш зарурияти фанга хам томомила бошкача муносабатда булишни такозо этади.

Агар олдинги боскичларда фан асосан борликнинг нисбатан тор, алохида парчасини тушуниб етишга караб мулжал олган булса, хозирги замон фани купрок комплекс тадкикот дастурлари, фанлараро илмий тадкикотлар билан белгиланади. Ушбу дастурларнинг амалга оширилиши натижасида назарий ва экспериментал тадкикотлар бир системага бирлаиггирилмокда.

XX аср урталарига келиб, фан тараккиёти узлуксиз, хужумкор хусусиятга эга, деган фикр шубха ости га олинди ва табиий бир хол сифатида кабул килинмай куйилди. Зотан, хозирги замон фанида илмий парадигмалар, назариялар олдинги билимдан бевосита келтириб чика- рилиши мумкин эмас. XX асрнинг иккинчи ярмида яшаб ижод килган машхур файласуф ва олим И.Пригожин таълимотига кура, у ишлаб чиккан хозирги замон фанлари ривожланишининг шажарасимон тармок- ланган графикаси шу билан тавсифланадики, уларнинг ривожланиш йуллари аввалбошдан ноаник булиб колади. Бошкача килиб айтганда, фанларнинг ривожланиши бир неча йуналишларнинг биридан бориши мумкин. Ушбу йуналиш купинча бирон-бир ахамиятсиз омил (флук­туация) билан белгиланади.

Мураккаб системаларнинг уз-узидан ташкил булиш ва ривожланиш назарияси — синергетика юкорида кайд этилган концепция билан муштаравдир. И.Пригожиннинг фанлар ривожланиши. келажагининг ноаниклиги хакидаги назарияси билан муайян даражада узаро нисбатга киришувчи синергетика хозирги замон фани узаро алокаси хаос (тартиб- сизлик) оркали амалга ошириладиган жуда мураккаб уюшган системапар билан иш куришидан келиб чикади. Синергетика асосчиларидан бири Г.Хакен фикрига кура, синергетик карашнинг анъанавий карашдан фарки содда системаларни тадкик килишдан мураккаб системаларни тадкик килишга, ёпик системалардан очик системаларга, чизиклиликдан чизик- сизликка, баркарорликдан бекарорликка утилишидан иборат. Бунда эволюционлик, ривожланиш кайтмас хусусиятга эга экани, кичик ходиса- лар ва харакатлар ходисаларнинг умумий окимига хал килувчи таъсир курсатиши мумкинлиги мухим фалсафий-методологик ахамиятга эга. Бундан ташкари, синергетика ривожланиш йулларининг ягоналигидан эмас, балки куплигидан келиб чикади. Уз-узидан ташкил булишнинг барча даражаларида бифуркация (иккиланиш, тармокланиш), флуктуация (вактинчалик, тасодифий узгариш), чизиксизлик, кдйтмаслиги тартиб манбаи булиб хизмат килади.

Шу уринда синергетика гояларининг таърифланишига диалектика муайян даражада таъсир курсатганини кайд этиб утиш керак. Гарчи бу хакда хеч ким гапирмаса-да, буни И.Пригожин яхши эслайди. У Гегел- нинг табиат фалсафаси «хар бир даража узидан олдинги даража билан

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 85: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

белгиланадиган иерархия мавжудлигини тасдиклайди... Гегель системаси маълум маънода даврнинг асосий муаммоларига изчил фалсафий жавоб хисобланади»1, деб кайд этади.

Вахоланки, давримизнинг айрим олимлари нафакат диалектика ва синергетика уртасида ворисийлик мавжудлигини курмайдилар, балки диалектика даври утди, унинг урнини синергетика эгаллаши керак, деб хисоблайдилар. Ёки диалектикага синергетиканинг кисмларидан бири булиш «кисмати» ёзилади. Ушбу ёндашувга кушигшб булмайди, чунки диалектика, ривожланиш умумий назарияси ва универсал метод сифа­тида, жахон фалсафий тафаккурининг улкан ютуги булган ва шундай булиб колмокда. У фалсафий метод сифатида хозирги замон фанида бошка умум : лмий методлар (синергетика, системали ёндашув ва бошк.) билан бир каторда муваффакият билан «ишлаш»да давом этмокда.

Давримизнинг таникли олимларидан бири М.Борн шуни алохида кайд этади. «Табиий илмий билишнинг хар бир боскичи уз даврининг фалсафий системаси билан якин алока килади; табиатшунослик кузатиш факглари билан, фалсафа - тафаккур методлари билан таъминлайди»2.

Шу билан бирга, XX асрнинг машхур физиги В.Гейзенберг тугри таъкидлаб у т^ л и д ^ «-.олим хеч качон муайян бир таълимотга таянмаслиги, хеч качон уз фикрлаш методпарини биргина фалсафа билан чекламаслиги керак»3, хатто у айни даврда энг ишончли таълимот ёки метод булса хам.

Шунга ухшаш фикрни уз асарларида буюк рус файласуфи в-i тадки- котчиси В.И.Вернадский хам кайд этади. Унинг фикрига кура, бирин- чидан, фан ва фалсафа хар доим бир-бири билан якин алокада булади, иккинчидан, олим файласуф иши билан хисоблашмаслиги мумкин эмас, учинчидан, жуда куп хар хил, мустакил, ранг-баранг, ухшаш, бир-бирига зид фалсафий система ва концепциялар мавжудки, уларнинг бирини хакикийлик мезонига кура танлаш мантикан мумкин эмас, чунки фал­сафанинг кучи унинг хар хиллигидадир4.

Бундан хулоса шуки, хозирги замон фанида хам фалсафа олимга уз тадкикоти предметини куриш имконини берувчи борликнинг муайян «моделлари»ни ишлаб чикишда давом этмокда.

Хозирги замон фанининг ривожланиши икки карама-карши жараён — дифференциация ва интеграциянинг диалектик узаро алокаси билан тавсифланади.

Ушбу жараёнга хозирги фанларнинг узаро алокаси, матема-тиклаш- тириш ва компьютерлаштириш жараёнларининг чукурлашиши ва кен- гайиши айникса хосдир. Дунёнинг хозирги фалсафий манзараси (диний ва бошка манзаралардан фаркли уларок) универсал онтологик мулжап

1 Пригожин И., Стенгерс И Порядок из хаоса: Новый диалог человека с природой. - М., 19962

Борн М Размышления и воспоминания физика. - М., 1977. 79 б3 Гейзенберг В. Физика и философия. Часть и целое. — М . 1989 85 б4 К аранг Вернадский В И. О науке. Т. 1. - Дубна, 1997 407-411 б

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 86: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

сифатида физик, биологик ва бошка дунёкдрашлар ишлаб чикилишининг шарти булиб хизмат килади.

Шуцдай килиб, хозирги замон табиий фанлари ва фалсафа бир-бири билан муттасил я кин ало ка килади, бир максадни, айни бир тадкикот объекта — борлик, табиатни урганишни кузлайди. Ушбу тадкикот объекта марказида инсон туради. У билишнинг субъекта ва объекта хисобланади. «Фан инсондан алохида мавжуд булмайди, у инсон томонидан яратилади. Узини куршаган оламда муайян конуниятларни топиб, инсон уларни мукзррар тарзда узига, узининг сузига ва тафаккурига боглайди»1.

Сузимизнинг якунида XX асрнинг охирги йигирма йилида намоён булган фалсафий ва илмий жараёнларнинг яна икки хусусиятига тухталиб утмокчимиз. Бу биринчидан, XX асрнинг урталаридан бошлаб айникса кучайган табиий ва ижтимоий фанларнинг якинлашуви. Ушбу холат нафакат илмий тадкикотларнинг, балки хозирда постиндустриал жа- миятга кадам куяёттан одамлар моддий ва кисман маънавий хдётининг хам ахборотлаштарилиши ва компьютерлаштирилиши даврида айникса ёркин намоён булмокда. Яна бир хусусият хозирги замон фани ва техникасининг якинлашиши ва жадал ривожланиши булиб, ушбу жараён XX асрнинг иккинчи ярмида фан-техника тараккиёти тарзида намоён булди.

Кискача хулосалар1. Билиш жараёнида инсоннинг оламга муносабата, дунёкараши

шаклланади. У шаклланишининг бир канча боскичларидан утгач, дунёкараш мифологиядан дин оркали фалсафа ва фанга юксалади.

2. Фалсафий дунёкараш борлик хакидаги таълимот - онтология, билиш назарияси — гносеология, илмий билиш шаклланишининг фалсафаси - эпистемология каби таркибий кисмлардан ташкил топади.

3. Уйгониш даври ва Янги давр чегарасида фанлар мустакил ижтимоий институтга айланди.

4. Фан ривожланиши тарихида илмий билишнинг иккита сифат жихатидан хар хил боскичи: XVI-XVII асрлардаги илмий инкилоб хамда XIX ва XX аср чегарасида табиатшуносликда руй берган инкилоб маълум.

5. Дунёнинг хозирги илмий манзараси квант-релятивистик караш­ларга, илмий билишнинг универсал фалсафий методлари - диалектика ва синергетикага асосланади.

Асосий тушунчаларТабиатшунослик - XVII-XVIII асрларда табиат, унинг ривож­

ланиши ва узгариши хакидаги фанлар ва илмий билимлар йигиндиси тарзида шаклланган таълимот.

Натурфалсафа - кадимда ва у р т а асрларда табиат хакидаги фалсафий таълимот, унинг мавхум талкини.

1 Вернадский В.И. О науке. Т. 1. - Дубна, 1997. 149 б.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 87: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Парадигма — яхлитлик фалсафий концепцияси, жараёнлар ва ходисаларга узаро боглик ва яхлит деб караш.

Синергетика — табиат ва жамиятда мураккаб системалар уз- узидан ташкил булиши ва ривожланиши хакидаги хозирги замон фалсафий назарияси.

Саволлар1. Табиат деганда нима тушунилади?2. Натурфалсафа ва табиатшуносликнинг бирлиги ва фаркини

ёритиб беринг.3. Табиатшунослик уз тараккиётида кайси уч боскични босиб

утади?4. «Позитивизм» ва «неопозитивизм» тушунчаларининг мохияти

нимада?5. Табиатшуносликдаги биринчи ва иккинчи илмий инкилоблар-

нинг узига хос хусусиятларини айтинг.

АдабиётларВернадский В.И. Философские мысли натуралиста. - М.. 1988.Гейзенберг В. Физика и философия. Часть и целое. - М.. 1989.Карпов М.М. Основные закономерности развития естествознания.

-Ростов-на-Дону. 1997.Карненков С.Х. Концепция современного естествознания.

Учебник. - М., 2004.Кохановский В.П. Философия и методология науки. - М., 1999.Концепции самоорганизации: становление нового образа

научного мышления. - М.. 1994.Пригожий И., Стенгерс И. Порядок из хаоса: Новый диалог

человека с природой. - М., 1986.Шермууамедова Н. Фалсафа ва фан методологияси. Т., 2005.Философия природы: коэволюционная стратегия. — М., 1995.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 88: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

7.1. Техника тушунчаси, унинг мохияти ва ривожланиш боскичлари

Машхур инглиз фантаст ёзувчиси Герберт Уэлс хикояларидан би- рида машиналар исёни тугрисида суз юритилади. Ушбу исён жара­ёнида одамларнинг бир кием и кириб ташланади, яна бир кисми эса кул килинади.

Агар вайрон килувчи кучи чексиз булган, тафаккури эса куп жихатдан инсон тафаккурига якинлашган электрон-кибернетик мос- ламалар яратилгани ва ва яратилаётганини эсласак, машиналарнинг кучи ва кудрати хакидаги ушбу фантастик хикоя хакикатдан унча узок эмас. Шу муносабат билан табиий бир савол тугилади: ушбу маши­налар инсонга фойда келтирадими ёки зарарми? Мисол учун, атом ва водород бомбаси, барча табиий ва сунъий тусиклардан ошиб утиб, нишонни аник урадиган ракеталар ва бошка шунга ухшаш кашфиёт- ларни эслайдиган булсак, уларни зудлик билан йук килиш керак, деган фикр тугилади.

Аммо, техник кашфиётлар, чунончи, инсон огирини енгил кила- диган уй-рузгор асбобларидан бошлаб, биология, электротехника, тиббиёт сохалардаги ажойиб техник кашфиётларгача одамлар га кан- чалик фойда келтиришини эсласак, беихтиёр инсоният дахосига тах- син айта бошлаймнз.

Шу нуктаи назардан, хозирги замон техникаси юзининг бир томони яхшиликка, иккинчи томони эса — ёмонликка караган Янус (икки юзли одам) образида намоён булиши мумкин.

Фалсафада шундай ходиса, хусусан, олдинги мавзуда суз юри- тилган сциентизм ва антисциентизм хакидаги таълимотда акс эттирилган. Унга кура, сциентизм ва антисциентизм (лот. scienta — фан ва фан) булмаган давримизнинг бир-бирига карама-карши турган икки хил мулжалидир. Агар сциентист фан ва техника ютукларини олкиш- ласа, баъзан унинг купгина салбий окибатларига куз юмса, антис­циентист, фан-техника тараккиёти ва уруш хавфининг салбий окибат- ларидан келиб чикиб, фан ва техника экспансиясини чеклашни, одамларнинг анъанавий кадриятлари ва фаолият усулларини кайта- ришни талаб килади.

Шу муносабат билан техниканинг, шу жумладан, хозирги замон фан-техника кашфиётларининг мазмуни ва мохиятини фалсафий ту­шуниш кишилик жамияти ва такдири, келажакни билиш учун маълум кизикиш уйготади.

Техника (юнон. techne — махорат, санъат) деганда, маълумки, инсон томонидан яратнлган ишлаб чикариш куроллари ва воситалари-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 89: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

нинг муайян системаси, шунингдек усуллар ва амаллар, мехнат жа­раёнини амалга ошириш махорати ва санъати тушунилади. Инсо­ниятнинг куп асрлик тажрибаси, табиатни билиш ва узгартириш усуллари ва методлари, маданият сохасида эришилган барча ютуклар техникада мужассамлашган.

Техник воситаларнинг шакллари ва функцияларида инсоннинг табиатга таъсир курсатиш шакллари ва усуллари уз аксини топган. Инсон танасидаги аъзоларнинг давоми ва куп карра кучайтирилган шакли булган техник курилмалар, уз навбатида узларини куллаш усулларини инсонга кабул килдиради: камондан ук узилади, болга билан мих кокилади, мих сугургич ёрдамида эса у сугуриб олинади.

«Техника» тушунчасининг илдизлари узок кадимга бориб така- лади. Кадимги юнонча «techne» сузи анча кенг тушунилган, хунарманд куникмасидан юксак санъат сохасидаги махоратгача булган маъно доирасини камраб олган. Дехкончипик ва овчилик, денгизчилик ва табиблик, тукимачилик ва аслахасозлик, театр санъати ва х.к. «techne» сохасига кирган. Юнон мутафаккирлари билиш ва инсон фаолия- тининг бошка турлари орасида «techne»HHHr урнини аникдашга харакат килганлар. Аристотель ушбу тушунчани узининг «Никомах ахлоки» рисоласида куриб чикар экан, «techne» билан билимнинг бошка турлари, чунончи: «empeireia» (тажрибада курилган билим) ва «episteme» (назарий билим) уртасидаги фаркка эътиборни каратади.

Фалсафанинг бош муаммоларидан бири булган техника фалса­фаси инсон билимининг турли шакллари, биринчи навбатда — илмий ва техник билимларнинг узаро нисбати муаммосига мурожаат этишни назарда тутади.

Техника ва фан муносабатлари тарихий ривожланишининг тах- лили ушбу ходисани тушуниш йулларидан бири хисобланади. Бу ерда бир канча боскичларни ажратиш мумкин. Биринчи боскич (тахминан 1660-1750 йиллар) Англиядаги Реставрация ва Европада абсолютизм- нинг таркалиши даврида бошланади. Бу XVIII асрдаги илмий инкилоб давридир. Шу даврда фан ва техника якинлаша бошлади. Дунёнинг механик манзараси тарзидаги билишнинг механик тамойили тушун- тиришнинг универсал модели (намунаси) булиб хизмат килди.

XVIII аср урталаридан XX аср бошигача давом этган иккинчи боскич - фан ва техниканинг институционал табакапашуви даври, улар нисбатан мустакил, эркин ривожланган давридир. Шу боскичда фан уз эркинлигини кулга киритди, илмий коидаларни назарий жихатдан куриб чикиш ва асослашнинг ахамияти ошди. Техника сохасида мустакил урганган буюк кашфиётчилар - Уатт, Ползунов, Эдисоннинг ижоди пешкадамлик килди.

Кейинги индустриализация даврида техник кашфиётлар иктисо­дий ишлаб чикаришнинг мухим таркибий кисмига айланди. Техноло- гиянинг жушкин хусусияти фанга булган талабни оширди, фан ва

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 90: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

техника муносабатлари ривожланишининг учинчи боскичи — техни- канинг «сциентификацнялашуви» жараёнини бошлаб берди. XX асрда фан амалий максадларга йуналтирилди, кашфиётчилар мустакил тарзда ишлаб чикишга кодир булмаган янги технологияларни яратди. Янги шароитда техник кашфиётлар техник муаммоларни хал килишга илмий методни куллаш воситасига айланди. Шу тарика XX асрда фан ва техника билимларининг бирлашиши жараёни амалга ошди.

Объектив мавжуд булган нарсаларга йуналтирилган назарий билимдан фаркли уларок, техник билимни «ишлаб чикариладиган нар­салар хакидаги билим» деб таърифлаш мумкин. Техник билим пред- метини яратилаётган, шаклланиш, вужудга келиш жараёнида булган нарсалар ташкил этади.

Техник билим тажрибада курилган билим билан назарий билим уртасида куприк вазифасини бажаради. Техник билимда экспери- ментал маълумотлар, аник таърифланган масалалар, етарли даражада асосланган мулохазалар уйгун бирлашади.

Техник билимнинг узига хос хусусияти унинг ишлаб чикариш ва яратишга йуналтирилганлигидир. Техник билимда ишлаб чикариш жараёни объектни фикран яратиш, лойиха тузиш, конструкцияни ишлаб чикиш боскичларини уз ичига олади. Бу мухим хусусият техник билимда инсон ва жамият максадларини амалга ошириш воситасини куриш имконини беради.

Шундай килиб, тарихнинг илк боскичларида техника сузнинг уз маъносида яхши ривожланмаган ва ишлаб чикаришда жонли мехнат етакчилик килган булса, хозир ишлаб чикариш махсулот бирлигига нисбатан мехнат сарфлари умумий йигиндисида, коида тарикасида, моддийлаштирилган мехнат пешкадамлик килади. Бошкача килиб айтганда, инсон ва техника бирлашишининг технологик усулида туб узгаришларни келтириб чикарадиган функциялар инсондан техникага утиши техника тараккиётидаги тарихий боскичларни ажратиш мезони хисобланади.

7.2. Техника ва фан, уларнинг узаро алокаси (фалсафий тал кин килишнинг баъзи бир масалалари)

Техника, мехнат куролини куллаш куникмаси сифатида, инсон пайдо булган ид ан бери мавжуд. Хунармандчиликда, курол-аслахани куллашда, гилдирак, курак, омоч, хайвонлар кучи, елкан ва оловдан фойдаланишда одций физик конунларни билишга асосланган техника кадим замонлардан бери амал килади. У инсоният тарихий хотирасига маълум барча замонларда топилади. Кадимнинг буюк маданиятларида юксак даражада ривожланган механика огир юкларни ташиш, бинолар барпо этиш, йуллар ва кемалар куриш, камал ва мудофаа курилма- ларини яратиш имконини берган.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 91: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Аммо бу техника узок вакг инсон билими, маълумоти доирасида колган. У инсон мускулининг кучи билан, хайвонлар, олов, шамол ва сув кучи ёрдамида ишлаб чикарилган ва инсоннинг табиий мухлти доирасидан четга чикмаган. Техника тараккиётида катга силжиш содир булган XVIII аср охиридан вазият бутунлай узгарди. Одамлар­нинг орзуларида асрлар мобайнида шаклланган техницистик, техно- кратик дунёкараш ХЕХ асрда амалга ошди. Истеъмол махсулотлари ишлаб чикарадиган машинапар ихтиро этилди. Илгари хунарманд бажарган ишларни машина амалга ошира бошлади. Энди у йигиради, тукийди, арралайди, рандалайди, куяди; у буюлиш бутунлай ишлаб чикаради. Агар илгари юзта ишчи жуда катта мехлат сарф килиб, кунига бир неча минг дона шиша пуфлаган булса, энди бир нечта ишчи хизмат курсатадиган машина кунига 20 минг дона ва ундан купрок шиша ишлаб чикара бошлади.

Буг двигателининг ихтиро этилиши техника тараккиётида мухим бурилиш ясади (1776 й.); шундан кейин универсал двигател - электро­мотор (динамомашина, 1867 й.) пайдо булди. Кумирдан ва сув кучидан олинган энергиядан фойдаланила бошланди. Техника холатини минг- йилликлар мобайнида белгилаб келган кадимги техникага хозирги замон энергетикаси каршилик курсата бошлади. Олдинги механика инсон мускулининг ёки хайвоннинг кучи, тегирмонларни харакатга келтирувчи шамол ёки сув кучи тарзидаги чекланган кудрагга эга булган б^лса, энди инсон ундан минг баравар купрок кучни кулга киритди.

Техниканинг бундай ривожланишига табиий фанлар узининг хозирги даражасида имконият яратди. Улар керакли билимлар берди ва эски техника доирасида аклга хам сигмайдиган имкониятларни кашф этди. Янги техник борликнинг вужудга келишига унинг фан билан алокасининг кучайиши замин хозирлади. У инсонга табиат усти- дан чексиз хукмронлик килиш имконини берди.

Бугунги кунда фан ва техника органик ва ноорганик табиатга уз хукмини утказмокда. Ноорганик материя сохасида - бу курилиш техникаси, электроника, иссиклик техникаси, физик-кимёвий техника, энергетик техника хамда технология ва хаказо Органик табиат соха­сида эса, бу кишлок хужалиги техникаси, шунингдек техника пред­мета доирасига бутун биологияни киритиш имконини берувчи биотех­нология.

Айни вактда, фикрлаш, бахслашиш, урганйш, хотира техникаси («мнемотехника»), рассомлик, мусикий асбобларни чалиш техникаси, шунингдек одамларни, ишлаб чикаришни, давлатни бошкариш техни­каси хам мавжуд.

Шу боис хозирги талкинда «техника» сузнинг кенг маъносида:— эмпирия ва назарий билим уртасида богловчи бугин вазифасини

бажарувчи билим сохаси;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 92: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

— инсон фаолиятннинг табиатни узгартиришга ва инсон эхтиёж- ларига мувофик табиат устидан хукмронлик килишга йуналтирилган (турли воситалар ва таомилларни уз ичига олувчи) сохаси;

— инсон фаолияти муайян турининг касбий хусусиятларини таш­кил этувчи билим ва куникмалар мажмуи, ушбу фаолият билан шугул- ланувчи одамнинг махорати ва санъати демакдир.

Фалсафа давр ва минтакага хос маданиятни хисобга олган холда дунёкарашни урганар экан, уз воситапари ёрдамида техниканинг аристотелча, янги европача, позитивистик, марксистик, маданий инки- рози, антропологик, рус космизми, маънавий (В.Соловьев, Н.Бер-дяев), техник детерминизм, онтологик (М.Хайдеггер), сциентизм талкин- ларини тадкик килади ва ажратади.

Аристотель концепцияси инсоннинг маданий хаёти шаклларига нисбатан техника нейтралдир, деган асосий гояни илгари суради. Бу ижодий фаолликнинг мехнат куроллари ясаш билан боглик кичик сохасидир. Техниканинг янги европача талкинида XVI-XVII асрларда жамият хаётида содир булган узгаришлар, хусусан, инсон хаётида техника ролининг ошиши (Ф.Бекон, Т.Гоббс), омилкор тафаккур тех­ника янгиликларини талаб килиши уз аксини топди. Декартнинг фикрича, ушбу талаб факат текшириш методи сифатидаги радикал шубха ости га олиш нуктаи назар идан олдиндан тахлил килинган рационалистик анъана билан кондирилиши мумкин эди. Инсон тафак- курининг устуворлиги нафакат илмий методологиянинг, балки сиёсат, ижтимоий муносабатлар, ишлаб чикариш жабхаларидаги фаолиятнинг хам негизига айланди. Техниканинг позитивистик ва марксистик концепциялари рационалистик методологияни янада аниклаштирди. Позитивистик концепция (О.Конт) илмий рационаллик абстракт (мета­физик) рационалдан устун деган гояни илгари суради. Марксистик концепция эса рационалликка нафакат инсоннинг идеал нарсалар хакидаги карашларни шакллантириш кобилиятини (идеал, модель, назария), балки унинг амалий рационаллик шаклларида (харакатларда) ифодаланишини хам куриб чикади. Техника бунда ижтимоий муно­сабатлар тизимининг холис, лекин табиатни узгартиришда фаол унсу- ри сифатида амал килади (фан-техника тараккиёти).

XIX-XX асрларнинг маданий инкирози хакидаги концепцияси техникани пессимистик талкин килади. К.Ясперс, О.Шпенглер асар­ларида техника давлат машинасига инсоннинг буйсундирилиши, тех­ник цивилизациянинг вайронакор таъсирига каршилик курсатиш коби- лиятидан унинг махрум килинишига имконият яратган асосий омил- лардан бири деб тавсифланади. Х.Ортега-и-Гассет эса урбанизация маданиятга хавф солаётганига уз эътиборни каратади.

Техник зиёлиларда тугилган техника асосларини фалсафий талкин килиш эхтиёжи антропологик концепцияда ва техник (технологик) де­терминизм концепциясида уз ифодасини топди. Антроплогик концеп-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 93: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

цияга кура, техника инсон аъзолари, унинг фикрлаш к,обилиятининг табиий давомидир. Технологик детерминизм концепцияси техникани жадал ривожланувчи, нафакат ижтимоий муносабатларни, балки инсон табиатини хам узгартиришга кодир уз конуниятларига эга объектив борлик деб эътироф этишдан келиб чикади. Техника уз табиатига кура инсонпарвардир. Инсон унинг фундаментал мохиятини узига хос талкин килгани боис масъулиятли эмас.

Рус космизми концепцияси (Н.Федоров, К.Циолковский ва бошк ) космотехник дунёга инсон хаётининг истикболи деб карайди (космос- нинг фаол узлаштирилиши). Маънавий концепция (В.Соловьев, Н.Бер- дяев) инсонни техника каршисида уз маънавиятини кулга олишга, маданиятда эркинлик, масъулият ва ташкил этишнинг янги кадрият- ларини ишлаб чикишга чакиради. Онтологик концепция (М.Хайдеггер) нафакат дунёкараш функциясини, балки Европа онгининг асосий мухим мулжапларини шакллантириш механизмларини кайта куриш зарурияти билан боглик танкидий (изланиш) функциясини хам уз ичига олади. Техника муносабати билан маданий кадриятларнинг максад муддаоларини узгариши онтологияга хам, гносеологияга хам тааплукли. Онтологик муаммолар техника ходисасини жараён сифа­тида тадкик килиниши билан боглик. Гносеологик муаммолар техника инсонга уз-узини нафакат кичик тизим сифатида, балки хозирги замон хисобловчи тафаккурининг узига хос хусусияти сифатида хам намоён этади, деган гоя билан белгиланади. Гносеология онтологиянинг янги майдони — онгни аниклайди. Унда техника оламининг асосий муам- молари жамланган.

Системали ёндашув хозирги замон техникасига элементлари узаро боглик булган мураккаб система деб караш имконини беради. Ушбу элементлардан куйидагиларни кайд этиш мумкин: ахборот тех- нологиялари (ахборотни масофадан катъи назар кабул килиш, саклаш, кайта ишлаш ва узатиш); машиналар, технологияларнинг ишлаб чика­риш комплекслари: тармокданган система (сув, газ ва нефть кувурла- ри, электр узатиш тармоклари); транспорт; тиббий технологиялар; харбий техника ва технологиялар; таълим тизимидаги техника; маи- ший техника; илмий (изланишлар учун мулжалланган) техника; ту­ризм ва дам олиш билан боглик техника. Техник кичик тизимларнинг хар бири инсоннинг иштирокини такозо этади (ижод, кашфиёт, ташкил этиш, бошкариш, молиялаштириш ва х к.). Техника вактга буйсунади. Бу унинг ривожланишида жуда куп муаммолар тугдиради. Муаммолар купинча инсоннинг машина билан мулокоти (алокаси) жараёнида юзага келади. Умумбашарий улчовда техника кудратли кучга айланди, аммо айрим минтакавий маданиятлар учун у хануз мувофик тарзда идрок этилмаган бойлик булиб колмокдаки, бу сиёсий кескинликларни бартараф этиш, иктисодий муаммоларни хал килишда кушимча кийин- чиликлар тугдирмокда.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 94: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Фан ва техника узок вакт анча секин ва нисбатан мувозий (па- ралелл), бир-биридан мустакил ривожланди. Техника уз ривожлани­шида асосан эмпирик тажриба усулларини, авлоддан-авлодга утиб келаётган хунармандчилик санъати сирларини такомиллаштиришга таянди. Уз навбатида, фан, коида тарикасида, ишлаб чикариш эхтиёж- ларидан мустакил тарзда, уз ички холатига буйсунган холда ривож­ланди. Тугри, амалий эхтиёжлар билан илмий билимларнинг узвий алокаси уша даврда хам харбий санъатнинг ривожланиши сохасида муайян даражада намоён булди. Аммо ушбу алока шунинг узи билан- гина чекланди.

Бирок, XVI асрдаёк техник ва илмий билимларнинг якинлашуви кузга ташланди. Ушбу жараён XVIII-XIX асрларда сезиларли дара­жада кучайди. Савдо, денгизчилик, мануфактура ишлаб чикириши эхтиёжлари бир канча амалий, ишлаб чикариш масалаларининг наза­рий ва экспериментал ечимини тапаб килди. Ишлаб чикариш кучла- рини эски заминда ривожлантириш мумкин булмай колди. Тугри, техника, моддийлашган билим сифатида, илмий билиш натижаларини муайян даражада уз ичига олар эди. Шу маънода хам техниканинг ривожланиши аввал бошданок фаннинг ривожланишини хам назарда тутарди. Аммо машинали ишлаб чикаришга утилганидан кейингина фан натижаларидан техникани ривожлантириш учун фойдаланиш максадида фанни ривожлантириш мустакил вазифа килиб куйилди.

Фан-техника тараккиёти умумий жараёнида мехнат унумдорлиги кескин ошишига олиб келувчи ишлаб чикариш кучларининг сифат жихатидан узгариши билан боглик мухим боскичларни ажратиш мумкин. Биринчи боскич ишлаб чикаришнинг механизациялашуви боскичи булиб, у инсонни огир жисмоний мехнатдан халос килди ва мехнат унумдорлигини бир неча баравар оширди. Иккинчи боскич автоматлаштириш жараёни булиб, у автоматика, электроника, хисоб- лаш техникаси сохасида эришилган илмий ютукдар билан боглик. Ушбу боскич автоматлаштиришнинг олий шакллари - цехлар, завод- ларни автоматлаштиришга утиш, мехнат унумдорлигини ошириш имкониятини яратди.

Фан-техника инкилобининг янги - учинчи боскичи микро­электроника, информатика, биотехнологиянинг жадал ривожланиши, робототехниканинг яратилиши, оммавий компьютерлаштириш билан боглик. Ушбу боскичда фан-техника тараккиёти физика, математика, кимё, биология каби фундаментал фанларнинг, шунингдек билимнинг турли сохалари туташган жойда вужудга келган фанлар, чунончи: биотехнология, ирсий инженерия ва хужайралар инженерияси ютук- лари билан ишлаб чикаришнинг якин иттифоки билан белгиланади. Хозирги замон фан-техника тараккиёти фанни бевосита ишлаб чикариш кучига айлантириш оркали ишлаб чикариш кучларини сифат жихатидан узгартиришни назарда тутади. Бу нимани англатади? Бу шуни англатадики, биринчидан, илмий билимлар ишлаб чикаришда

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 95: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

банд булган деярли хар бир кишининг ажралмас таркибий кисмига айланяди; иккинчидан, ишлаб чикариш, технологик жараёнлар (айник­са, бошкаришнинг автоматик системалари ишлайдиган жойларда) факат фан асосида бошкарилиши мумкин; учинчидан, иомий-тадкикот ва конструк-торлик фаолияти ишлаб чикариш жараёни таркибидан унинг бевосита бугини сифатида урин олади. Шундай килиб, ишлаб чикариш фаннинг амалий-технологик кулланилиши сохасига айла- нади.

Фан факат техниканинг ишлаб чикариш кучлари таркибий кисм- ларидан бири сифатида ривожланишига имконият яратаётгани йук- Маълумки, асосий ишлаб чикарувчи куч инсон хисобланади. Шу боис, фаннинг бевосита ишлаб чикариш кучига айланиши тугрисида суз юритилганида, нафакат техник ва табиий фанлар, балки инсон моддий ишлаб чикариш сохасида онгли тарзда, ижодий иштирок этиши учун зарур булган унинг бутун маънавий дунёси шаклланиши ва такомил- лашувига бевосита таъсир курсатувчи ижтимоий фанлар хам назарда тутилади. Инсоннинг техник саводхонлигини ошириш унинг маънавий киёфасини такомиллаштиришни хам назарда тутади. Инсоннинг маъ­навий киёфаси куп жихатдан фалсафа, маънавий маданият таъсирида шаклланади.

Бинобарин, хозирги замон фан-техника тараккиёти ишлаб чика­риш кучларининг ривожпанишидаги тубдан кайта куриш демак, унинг асосий жихатлари эса — фаннинг ишлаб чикаришнинг етакчи кучига айланиши, автоматик бошкаришнинг жорий этилиши, ишлаб чикариш технологик методларининг ва уни ташкил этиш шаклларининг узга- риши.

Фан-техника тараккиётининг ижтимоий, иктисодий ва экологик окибатлари сунгги йилларда Fарбда хар хил технократик назариялар пайдо булишига туртки берди. Уларнинг мохияти асосан хаётнинг ялпи техникалашуви барча ижтимоий муаммоларни хал килишга кодир, деган гоя билан боглик.

Технократизм мафкурасининг гносеологик илдизлари позитивизм фалсафасига бориб такалади. Маълумки, позитивистлар уз хулосала- рини табиий ва техник фанларда олинган эмпирик маълумотлар асосида чикаради, уларнинг фалсафий негизини эса сциентизм ташкил этади.

«Ахборот инкилоби», постиндустриал, технотрон, информацион ва бошка шунга ухшаш жамиятлар куриш тарафдорларининг концеп- циялари фан ва техниканинг жамиятни сифат жихатидан узгартириш имконият-лари кенг эканлигини эътироф этишга асосланади.

Ушбу концепция сунгги йилларда америкалик социолог Д.Белл, француз файласуфи ва социологи Р.Арон, америкалик машхур социолог ва сиёсий арбоб З.Бжезинский, америкалик тарихчи ва социолог Г.Кан, америкалик социолог ва иктисодчи У.Ростоу ва

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 96: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

бошкаларнинг тадкикотлари ва асарларида айникса мукаммал ишлаб чикилди.

Уларнинг кенг таркалган «постиндустриал» ёки «технологик» жамият концепцияларига кура, келажакда жамиятни фан ва техника ташкилотчилари (менежерлар) бошкаради, жамият хаёти ривожлани­шининг хал килувчи омили эса илмий марказлар булади. Бу ерда техника ва фан ролининг мутлаклаштирилиши, ошириб юборилиши яккол сезилади. Маълумки, мураккаб сиёсий муаммоларни фан хам, техника хам уз холича хал кила олмайди. Шуни унутмаслик керакки, техника ишлаб чикариш кучларининг бир кисми хисобланади. Ушбу концепция тарафдорлари жамиятнинг ассоий ишлаб чикарувчи кучи инсон эканини бутунлай назарда кочирадилар.

Фикримизга мисол тарикасида америкалик таникди файласуф, социолог ва публицист, «ута индустриал цивилизация» гояси муаллиф- ларидан бири О.Тоффлер ижодига тухталамиз.

Унинг гоялари «Учинчи тулкин» ва «Олдиндан билиш ва башорат килиш» китобларида айникса ёркин ифодаланган. Ушбу асарларидаО.Тоффлер келажак жамиятининг шаклланишини индустриал цивили- зациядан олдинги замонга, лекин янги технологик асосда кайтиш деб тушунади. Тарихга узлуксиз тулкинли харакат деб караб, О.Тоффлер келгуси дунёнинг узига хос хусусиятларини, чунончи, унинг икти­содий негизини электроника ва ЭХ.М, космик ишлаб чикариш, океан туби бойликларидан фойдаланиш ва биология саноатни ташкил ки- лишини кайд этади. Аграр инкилоб (биринчи тулкин) ва саноат инки- лоби (иккинчи тулкин) урнига келадиган «учинчи тулкин» ана шудир.

Д.Беллда биз техника фалсафасининг анча мураккаброк курини- шига дуч келамиз. Хозирги даврдаги ялпи компьютерлаштиришни «руй бераётган техник инкилоб рамзи ва ифодаси» деб караб, амери­калик файласуф унда шаклланаётган «постиндустриал» жамият шакл- шамойилларини куради. Унда «асосий белгилар» - моддийлик (яъни ишлаб чикариш сохаси) ва маънавият (маданий институтлар сохаси) ички карама-каршиликка эга буладики, бунда Белл «ахборот-лашган» жамиятнинг емирилиши хавфини куради.

Сунгги йилларда бунга карама-карши концепция - технофобия, яъни техниканинг барча сохаларни камраб олишидан куркиш концеп­цияси хам таркалмокда. Инсон фан-техника тараккиёти исканжасида узини ожиз кугирчокдай хис килади. Шу нуктаи назардан фан-техника тараккиёти шу кадар кенг кулам касб этмокдаки, жамият назорати остидан чикиши ва цивилизацияни вайрон киладиган кучга айланиши, инсон яшайдиган мухит — табиатга ва инсоннинг узига катга зиён етказиши мумкин. Бу бутун инсониятни ташвишга солмокда, чунки кайтариб булмайдиган дахшатли куч хусусиятини касб этмокда. Фал­сафанинг ушбу концепцияси антисциентизм таълимотида уз ифода- сини топган.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 97: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Шуни алохида кайд этиб утиш керакки, бир канча илмий, илмий- техник, ижтимоий-иктисодий ва бошка тадкикотлар ва таълимотларда фан-техника тараккиётининг хозирги боскичи хар хил талкин кили- нади. Турли назарий системаларда у хар хил номланади. Масалан, марксистик терминологияда ва айрим гарб олимлари терминоло- гиясида — «фан-техника инкилоби», О.Тоффлернинг цивилизацион типологияси буйича - «ижтимоий-техник инкилоб». Купинча у ахборот-компьютер ва ахборот-экологик инкилоб деб номланади, электрон-компьютер ва биотехнологик технологияларнинг яратилиши ва таркалиши унинг ички узагини ташкил этади. Янги цивилизация, шартли килиб айтганда, «постиндустриал жамият», «ахборот жа­мияти», «ахборот-экологик жамияти» ушбу инкилоб натижаси булиши мумкин.

Шакл-шамойиллари эндигина намоён булаётган жамият шу билан тавсифланадики, унда ахборот ва билимлар алохида, мухим урин эгаллайди. Хозирнинг узидаёк энг ривожланган мамлакатларда саноат ва кишлок хужалиги ишлаб чикаришининг асосий сохалари, алока ва коммуникациялар, маиший хизмат курсатиш, дам олиш, таълим ва маънавий хаёт асосан техника ютукларига таянмокда, уларга фан тобора чукуррок кириб бормокда. Билимларни излаш, яратиш, усти- риш ва саклаш, уларнинг маъносини узгартириш, купайтириш ва тар кати ш одамлар фаолиятида тобора купрок урин эгалламокда. Ахбо­рот кимматли махсулот ва асосий товарга айланиб бормокда.

Ушбу холат «ахборот» тушунчасининг узига синчковлик билан назар ташлашга даъват этмокда. Якиндагина (яъни кибернетика асри- гача) ахборот деганда шунчакн маълумот узатиш тушунилар эди. Сунгги ун йилликларда кибернетик тараккиёт таъсирида ушбу тушунча кайта курилди ва чукурлашиб борди. Бугунги кунда у англаб етилмаган нарсалар ва ходисалар устида изланаётган тадкикотчиларни хамда ишлаб чикариш ва ижтимоий хаётни бошкариш жараёнлари тепасида турган шахсларни «озиклантирувчи» муайян субстанция сифатида талкин килинмокда.

Сунгги йилларда вужудга келган айрим концепцияларда ахборот масофа ва харакат билан бир каторга куйилмокда. Уларда ахборот- лилик бутун Универсумнинг ва унинг хар бир таркибий кисмининг хоссаси деб талкин килинмокда. Аксарият холларда купгина муал- лифларда ахборот акс эттирилган ранг-баранглнк, ноаникликнинг бартараф этилиши, энтропиянинг рад этилиши, ранг-барангликнинг ифодаланиши, струк-туралар мураккаблиги улчови, танлаш эхтимоли деб тушунилмокда.

7.3. Техника ва хозирги замон

Хозирги дунёда техниканинг иккиёклама хусусияти айникса кес­кин намоён булмокда. Бир томондан, инсоният ривожланишини

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 98: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

техникасиз тасаввур килиш мумкин эмас, иккинчи томондан эса, техника салбий хатто, фожиали окибатларга олиб келишга кодир кудратли кучдир. Техниканинг ноокилона ривожланиши шунга олиб келадики, техника тараккиёти ютуклари мураккаб муаммоларни келтириб чикаради. Ишлаб чикаришда инсоннинг ишчи кучи вази- фасини бажарган, шу тарика мехнат унумдорлигини оширган холда, техника иш билан таъминлаш ва ишсизлик муаммоларига сабаб булмокда; турар жой шинамлиги бугунги кунда одамлар таркоклигини кучайтирмоада; шахсий транспорт ёрдамида эришиладиган кулайлик шовкиннинг кучайишига, шахарлар уз бетакрор киёфасини йукоти- шига, табиатнинг ифлосланишига олиб келмокда.

XX аср охири XXI аср бошидаги юксак технологиялар (электро­ника, информатика, космик ишлаб чикариш, биотехнология ва бошк ) ишлаб чикаришни мутлако янги даражага олиб чикмокда. Улар ёрда­мида дунё узининг якин келажагига назар ташламокда. Дархакикат, ушбу технологияларнинг яратилишини инкилоб, яъни ишлаб чикариш фаолияти асосларида, инсоният ва табиат муноса-батларида туб сифат узгаришларининг содир булиши деб тавсифлаш мумкин.

Инкилобий узгаришлар боскичига кирган ишлаб чикаришлар уз киёфасини бутунлай узгартирмокда. Неъматлар ишлаб чикариш ва хизматлар курсатиш сохасининг узаро нисбати сунгги кайд этилган соха фойдасига узгармокда. Огир саноатнинг салмоги камаймокда, унинг йириклашуви, диверсификацияси (ранг-барангликнинг купа- йиши) содир булмокда. Кдгьий вертикал тузилмалар урнини худудий таркалган ишлаб чикариш тармоклари эгалламокда. Интеллектуал фаолият хар томонлама «технологиялаштирилмокда». Компьютер тех- нологияси фикрлаш фаолияти имкониятини кенгайтирмокда, ижодий парвозлар учун замин яратмокда.

Фундаментал билимларга асосланган оммавий таълим ахамияти ошмовда. Таълим сохасига эътибор бермайдиган, фандан юз угирган мамлакат инкирозга махкумдир. Узокни курадиган иктисодчилар «инсон капитали» ахамиятини тушуниб етганларига анча булган. Бинобарин, инсонга «жойлаштирилган» маблаглар (Япония, Ж.Корея) жуда катга самара беради. Иктисодиёт, экология ва умуман инсон хаётининг келажаги, энг аввало, унинг тафаккури ва маънавий киёфаси билан белгиланади.

Ахборот-компьютер инкилоби чукур ижтимоий узгаришларга замин хозирлайди. У ижтимоий яхлитликнинг барча катламларини, чунончи: ижтимоий тузилиш, хужалик хаёти ва мехнат, сиёсат ва таълим жабхаларини камраб олади. XIX асрга ёки XX асрнинг бирин­чи ярмига хос булган ижтимоий тузилмалар хакидаги анъанавий ходисалар утмишга чекинса керак. Хозирдаёк саноат ишлаб чикари- шида «кук ёкалилар» (ишчилар) сонининг камайишига олиб келаётган жараёнлар содир булмокда. Айни вактда, «ок ёкалилар» (мутахассис- лар) ва «темир ёкалилар» (роботлар) сони тобора купайиб бораётир.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 99: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Ута юкори малакали ходимларнинг янги катлами вужудга келмокда.О.Тоффлер уни «когнетариат» деб номлади.

Жамиятнинг маънавий-маданий хдёти х,ам жиддий узгаРиши керак. Ахборот технологияси маданий узгариш ва янгиланиш жараён- ларини янада кучайтиради. У карама-каршилик ва тукнашувларни хам келтириб чикаради. Шахсий фойдаланиладиган электрон воситалар хар кимга узи хохлаган ахборотни олиш имконини беради. Бу оммавий маданиятнинг, таълим тизимининг хусусиятини узгартиради, хар бир муайян шахснинг дунёкарашини кенгайтиради. Маданиятдаги икки карама-карши жараён: оммавий (туда)лашув ва оммавийликдан чеки- ниш узаро кушилиб, жуда куп кутилмаган тукнашувлар ва имконият- ларни келтириб чикаради, маданиятни сифат жихатидан янги даражага кутаради.

Нихоят, ахборот инкилоби инсоннинг узига, унинг турмуш тарзи, касб-кори, узини хис килишига жиддий таъсир курсатади. Табиийки, жамиятнинг демократлашуви, маънавий мухитнинг инсонпарварла- шувига куп нарса боглик булади. Шунга карамай, оммавий билимлар банклари тузилиши, ахборот эпистемологиясининг вужудга келиши интеллектуал фаолият хусусиятига таъсир курсатади деб уйлаймиз.

Компьютерлаштириш билан бир вактда хаётга борликнинг янги тури - «виртуал борлик», сунъий тарзда яратилган, хакикийдек муомала килиш мумкин булган сохта мухит хам кириб келмокда. Ушбу янги технологик мухит инсон рухиятига кучли (ва хозирча окибатини олдиндан айтиб булмайдиган) таъсир курсатмокда. Бугунги кунда мазкур истикбол хусусан компьютер уйинлари маньяклари ва «виртуал борлик»ка экстатик даражада берилганлик ходисаларида намоён булмокда.

Келажак жамиятини компьютер технологияси замирида вужудга келадиган ахборот жамияти деб тавсифлар эканмиз, бунга бир мухим кушимча килиш керак, деб уйлаймиз. Айрим тадкикотчилар (масалан, А.Д.Урсул) кайд этиб утганидек, ушбу жамият нафакат информатив, балки экологик булиши хам керак. Постиндустриал жамиятда ахборот муаммолари биринчи уринга чикиши «жамият - табиат» муносабат- ларидаги барча масалаларни хал килмайди. Дунё микёсида тахдид солаётган экологик инкироз жамият, инсоният ва унинг табиий- экологик мухити окилона нисбатига эришиш томонга юз буришини каттик такозо этади. Ишлаб чикариш табиат учун хавфсиз булиши керак. Акс холда биз узимиз яшаётган табиий мухитни узимиз халокатга учратишимиз мумкин.

Цискача хулосалар1. Хозирги цивилизация - жамият тараккиёти учинчи тулкини

цивилизацияси фан-техника тараккиёти ютукларига асосланган пос­тиндустриал ахборот жамиятини вужудга келтирмокда. Бунда фан ва

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 100: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

техника синтези бутун инсоният х,аётининг сифати ва турмуш дара­жаси жиддий узгаришига олиб келади.

2. Хунармандчилик, усталик, ишлаб чикариш (techne), тажрибада курилган билим (emperia) ва назарий билимлар (episteme)HH фалсафий таккослаш антик даврга, Аристотель гояларига бориб такалади.

3. Механика ва техника тараккиёти ХУШ асрда фанда ва эписте- мологияда оламнинг универсал модели - дунёнинг механик манзараси узил-кесил шаклланишига олиб келди.

4. Техниканинг жадал ривожланиши, унинг ютуклари кундалик хаётга татбик этилиши иктисодий ва индустриал тараккиёт, машинали ишлаб чикариш ва бозор муносабатларининг ривожланиши хамда саноат махсулотлари ишлаб чикарувчилар уртасидаги ракобат билан боглик-

5. Хозирги замон фан фалсафаси ва эпистемологиясида системали ёндашув техникага узаро боглик элементларнинг мураккаб тузилган, уз-узидан ривожланувчи система деб караш имконини беради. Ушбу системанинг ривожланиши ижтимоий тараккиёт эхтиёжлари билан белгиланади.

Асосий тушунчаларТехника — инсон томонидан яратиладиган, унинг яшаши ва иш-

лаши учун зарур булган предметлар системаси.Техник билимлар — илгари маълум булмаган нарса ёки ходисага

каратилган билимлар.Фан-техника тараккиёти — фан ва техниканинг бирлашиши

билан тавсифланадиган ишлаб чикариш кучларининг сифат жихатидан ривожланиши.

Ахборот жамияти — жамият тараккиёти негизи сифатида асосан ахборотдан фойдаланишга асосланган келажак жамияти.

Технофобия — инсон хаёти ва фаолиятининг барча жабхаларини техника тулик камраб олишидан куркиш.

Саволлар1. Техника нима?2. «Сциентизм» ва «антисциентизм» тушунчалари нимани англа-

тади?3. Техника тараккиётида кадимдан то хозирги кунгача кандай

узгаришлар содир булган?4. Хозирги шароитда инсон ва техниканинг узаро нисбати кандай

намоён булмокда?5. Сизнингча, инсоният келажагида техника кандай рол уйнайди?

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 101: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Каримов И.А. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари, тараккиёт кафолатлари. - Т., «Узбе­кистон», 1997.

Егоров B.C. Философия открытого мира. — Москва Воронеж, 2002.Канке В. А. Философия: Учебник. - М., 2004.Кохановский В.П. Философия и методология науки. — М., 1999.Кулешов В. Ч, Латыпова Н.Д. Наука, техника, человек.

Справочник. — М.. 1990.Ленк X. Размышления о совремнной технике. М.: АспктПресс, 1996.Лешкевич Т.Г. Философия. Учеб. пос. - М., 2004.Медоуз Д. Пределы роста. - М., 1991.Негодаев И.А. Философия техники. Ростов н/д., 1999.Новая технократическая волна на Западе. - М., 1986.Степин B.C., Горохов В.Г., Розов М.А. Философия науки и

техники.— М., 1995.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 102: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

8-мавзу. ГЛОБАЛ МУАММОЛАР ФАЛСАФАСИ (фалсафий-экологик жихати)

8.1. Глобал муаммолар фалсафий тахлил объекти сифатида

XX аср охирида руй берган, уз ахамияти ва окибатларига кура оламии титратган сиёсий ва ижтимоий-иктисодий узгаришлар, фан- техника тараккиётининг интенсив ривожланинг инсоният олдига бир катор муаммо масалаларни куйди. Инсоннинг жамият аъзоси сифатида яшаб колиши тавдири ана шу масалаларнинг окилона хал килинишига боглик булиб колди.

Хал килиниши ва шу жумладан, фалсафий жихатдан хам тушуниб етилиши лозим булган ушбу масалалар катор и да «глобал» ахамиятга эга деб эътироф этилган харбий, экологик ва демографик хусусиятга эга булган хавф-хатарлар бор. Мухим муаммолар руйхати, табиийки, ана шу хавф-хатарларнинг узи билан чекланмайди. Айрим тадкикот- чилар жахон хамжамияти зудлик билан хал килиши керак булган икки- учтадан тахминан унтагача мухим муаммоларни кайд этадилар. Бу, юкорида кайд этилган муаммолардан ташкари, энг аввало, дунёнинг ривожланган мамлакатлари ахолиси билан «ривожланаётган» мамла- катларнинг куп сонли ута кашшок ахолиси уртасидаги иктисодий тафовут муаммоси («Шимол-Жануб» муаммоси); саломатлик (айникса, ОИТС) муаммоси, энергетика ва озик-овкат муаммолари, хозирги минерал-хом ашё инкирози ва бошк1. Ушбу руйхатни чексиз давом эттириш мумкин, чунки сайёрамизда хал килинишига одамлар, халк- лар, кигьалар ва бутун инсониятнинг такдири куп жихатдан боглик булган янгидан-янги, баъзан анча кескин, ташвишли муаммолар муттасил юзага келмокда.

Шу муносабат билан ушбу мавзумизнинг асосий вазифаси глобал муаммолар хавфининг кучайиши ва уларни талабалар томонидан фал­сафий жихатдан англаб етиши зарурлиги билан боглик бир канча масалалар куйишдан иборат.

Г ап шундаки, агар айрим глобал муаммолар, чунончи, янги жахон урушининг олдини олиш ва жахонга хавф солаётган халкаро тер­роризм муаммоларига нисбатан уларнинг олди олиниши ва тугати- лиши зарурлиги хеч кимда шубха уйготмаса, бошка хавфларга нис­батан одамларнинг муносабатлари хар хил ва анча карама-каршидир.

Хатто, экология муаммосини купчилик аклан тушунсада, лекин доим узи учун хам хавфли эканини англайвермайди.

1 Основы философии в вопросах и ответах - Р/Д. 1997. с 427-430; Философия Конспект лекций. - Р/Д, 2003. - с. 177-179; Лешкевич Т.Г. Философия. - М., 2004 с. 171-173 б.; Философия Курс лекций Под ред В Л. Калашникова. - М., 2001 - с. 243-145.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 103: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Бу масалан, ер ресурсларининг камайиши, а т р о ф —м у х и т , атмос­фера ва жахон океани сувининг ифлосланиши, одамлар яшайдиган мухитга техноген таъсирнинг кучайиши муаммоларидир. Аммо ушбу хавфларни купчилик англаб етаётгани йук, чунки табиатда хам жа- миятда хам токи шу хавфлар уз ривожланишида хатарли боскичга етмагунича, одамга куринмайдиган, сезилмайдиган хавфли жараёнлар борлигини одамлар англаб етмайдилар.

Чернобиль халокати хам шундай булди. Захарланган, инсон хаёти учун хавфли худудда одамлар хамон яшашда давом этмовдалар. Буни биз Орол денгизи муаммоси мисолида хам куришимиз мумкин. И.Каримов сузлари билан айтганда, Орол танглиги инсоният тарихи- даги энг йирик экологик ва инсон хаёти фожиаларидан биридир. Денгиз хавзасида яшайдиган карийб 35 миллион киши куз унгида бутун бир денгизнинг куриши ва унинг салбий окибатларини тотишга махкум этил ад и.

Х,озирда деярли бутун сайёрамизни камраб олган демографик портлаш хавфи хам зудлик билан фалсафий жихатдан тахдил этишни талаб килади.

Агар экологик вазият жахоннинг бир канча давлатларида, хусу- сан, Узбекистонда назорат остига олинган ва бу ерда атроф-мухитни саклаб колиш буйича муайян чора-тадбирлар курилаётган б^лса, дунё­нинг бошка минтакаларида оз сонли халкаро, асосан жамоат ташки- лотлари (Рим клуби, яшиллар харакати — Гринпис) табиат, усимлик ва хайвонот оламини химоя килишга чорламокда. Демографик муаммо- ларга келсак, уларга аксарият холларда эътибор берилмаяпти, долзарб муаммолар деб каралмаяпти.

Бунинг уз объектив ва субъектив сабаблари бор. Бугунги кунда ер курраси ахолисининг сони олти миллиарддан ошиб кетгани, ахоли хар йили 100 миллион кишига купаяётгани купчиликда нари борса кизикиш уйготади холос. Улар ахолининг усишида узи учун хавф курмайди. Бунинг устига, мусулмон дунёсидаги купгина мамлакат- ларда диний ва махаллий урф-одатлар ва анъаналар бола тугишни рагбатлантиради ва тугишни чеклашга булган уринишларга каршилик курсатади. Япония, Хитой ва айрим бошка мамлакатлар (Хиндистон)- дан ташкари, аксарият давлатларнинг хукуматлари уз мамлакатлари ахолисининг усишини уз фукароларини таъминлаш буйича мавжуд иктисодий ва озик-овкат имкониятлари билан мувофик холатга кел- тириш юзасидан кескин чоралар курмаяптилар ёки куришни иста- маяптилар.

Бошка томондан, Европанинг бир канча мамлакатларида, Болтик буйида ва айникса, Россияда ахоли сони кескин камайиб бормокда. Россияга нисбатан бу ерда бир мухим хусусиятни курсатиш мумкин: ахоли орасида, айникса, славян миллатига мансуб ахоли хамда Шимол, Сибирь ва Узок Шарк халклари ахолиси орасида тугилиш кескин камайди, айни вактда, туркийзабон ва Шимолий Кавказ халклари орасида ахоли сонининг купайиши кузатилмокда.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 104: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Шундай килиб, XX асрнинг иккинчи ярмида ва айникса, икки мингйиллик чегарасида инсоният глобал муаммолар чангапида колди.

Хозирда «глобал муаммолар» атамаси умумий кабул килинган булса-да, социологлар ва файласуфлар унга хар хил ижтимоий-икги- содий, сиёсий ва гоявий мазмун киритадилар. Айримлар глобал муаммоларнинг ижтимоий-иктисодий табиатини камайтириб курсам салар, айримлар ушбу муаммоларни факат жамиятнинг табиатга таъсир курсатиш техник воситапари х д д д а н ташкари купайгани ва унинг хужалиги фаолияти кулами кенгайгани билан эмас, балки ижтимоий ривожпанишнинг тартибсизлиги, нотекислиги, ривожланган ва ривожланаётган мамлакатлар уртасидаги иктисодий тенгсизлик, транснационал корпорациялар даромад ва жорий нафни кузлаб, бутун жамиятнинг узок муддатли манфаатларига зид иш тутаётгани билан ^ам боглик эканидан келиб чикадилар'.

Давримизнинг глобал муаммолари - XX асрнинг охирги чорагида ер куррасида юзага келган глобал вазиятнинг конуний окибатидир. Ушбу муаммоларнинг келиб чикиши, мохияти ва уларни хал килиш имкониятини тугри тушуниш учун, энг аввало, глобал муаммолар урни, даражаси ва тамойилларини, уларнинг мезонларини аниклаш, бунда, биринчидан, глобал муаммолар умумий ахамиятга эга, чунки муайян инсон ва бутун инсоният манфаатларига дахлдор эканини; иккинчидан, улар объектив экани ва уларни рад этиш хам, уларга эътибор бермаслик хам мумкин эмаслигини; учинчидан, глобал муам­моларни хал килмаслик келажакда халокатли окибатларга олиб келиши мумкинлигини кайд этиш керак.

Глобал муаммоларни таснифлашнинг яна бир мухим жихати уларнинг горизонтал ва вертикал йуналишлардаги даражаларини аник- лашдир.

Горизонтал йунапишда глобал муаммоларнинг уч гурухи фарк- ланади:

а) термоядро уруши ва халкаро терроризм хавфи;б) глобал экологик муаммолар;в) хозирги демографик вазият.Ушбу даражалар, мезонлар ва тамойиллар муайян вазиятларда

тадкикотнинг куйилган вазифаларига караб жойи ва тартибига кура алмашиши мумкин.

Шу муносабат билан инсоният тарихида ер курраси демографик ривожланишининг бир канча фактларинн келтириб утмокчимиз. 10 минг йил мукаддам ер юзида жами 5 млн. киши, яъни хозирги Москва ахолисининг ярми яшаган; милоддан 5 минг йил олдин ер юзи ахолиси 30 млн. киши, яъни хозирги Узбекистон ахолисидан сап купрок; ми-

1 Араб-Оглы Э.А. Обозримое будущее. Социальные последствия НТР: 2000 г. - М.. 1986; Хвсле В. Философия и экология. — М., 1994; Ясперс К. Смысл и назначение истории .-М ., 1991.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 105: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

лоднинг бошида — 250 млн. киши, яъни хозирги МДХ, ахолисига тенг мивдорда булган1.

13-чизмаГлобал муаммоларнинг типлари

14-чизмаГлобал муаммоларни билишда фан фалсафасининг методологик

ва дунёкарашни шакллантириш функциялари

Охирги юз йиллнкларда ахолининг жадал купайиши хозирда айникса жиддий ташвиш уйготмокда. Охирги ун асрнинг узида Ер куррасининг ахолиси 250 млн.дан 6 млрд.га, яъни ун беш баравар купайди. Агар биринчи икки баравар купайиш 700 йилда руй берган булса, иккинчиси учун атиги 150 йил керак булди. Ер юзи ахолиси геометрик прогрессияда, озик-овкат мах,сулотлари эса — арифметик прогрессияда купаяди, бу мукаррар равишда «демографик портлаш»га олиб келади, деб башорат килган инглиз социологи Т.Мальтус (1766-1834) хак булиб чикди. Буни куйидаги маълумотлар хам тасдик- лайди: XX асрнинг 60-йилларида Ер куррасида соатига 8 минг киши, 80-йилларда — 10 минг киши, 90-йилларда — 12 минг киши тугилган булса, хозирда бу ракам 13-14 минг кишига етган булса керак.

1 Основы философии в вопросах и ответах. - Р/Д «Феникс», М., «Зевс». 1997. с. 434.

105

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 106: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Ушбу х,олат ташвиш уйготмай колмайди. Демографларнинг тах- минига Караганда, Ер курраси ахолисининг окилона микдори 10 млрд.дан ошиши мумкин эмас. В а х д л ан к и , ушбу курсаткичга XXI асрнинг 30-йипларидаёк етилиши мумкин.

Юкорида айтилганларга хулоса килиб, ушбу мавзу олий укув юртлари учун мулжалланган фалсафа курсида анча тулик ёритил- ганини кайд этиб утмокчимиз. Шу боис биз бу ерда асосий эътиборни давримизнинг энг долзарб муаммоларидан бири — «Табиат — жамият - инсон» узаро нисбати муаммосига ёки экология муаммосига каратмок- чимиз.

8.2. Инсон ва табиат: карама-каршиликдан узаро алокасари

XX асрнинг иккинчи ярми — XXI аср бошида экологик танглик муаммоси долзарб ахамият касб этди. «Экология» тушунчаси XIX асрда немис биологи ва файласуфи Э.Геккель томонидан истеъмолга киритилган эди. Дастлаб у инсон танасига нисбатан ташки барча нарсалар ва ходисаларни англатарди. Хрзирда бу тушунча хал килиниши ёки хал килинмаслигига инсоният такдири боглик булган глобал муаммога айланди.

1972 йили хозирда машхур халкаро жамоат ташкилоти — Рим клубининг биринчи доклади эълон килинди. Массачусетс технология институтининг доктор Д.Медоуз бошчилигидаги олимлар гурухи «Инсониятнинг огир холати» лойихаси доирасида утказган тадкикот натижалари асосида тайёрланган «Усиш чегаралари». деб номланган ушбу доклад жахонда жуда катта шов-шув уйготди. Америкалик олимлар чикарган хулосалар жахон тараккиёти, унинг баркарорлиги, инсоният хаётининг максадлари ва истикболлари хакидаги барча одатдаги карашларни рад этар эди. Докладда берилган бахолар ва таклифлар нафакат фан оламида, балки жахон такдири хакида уйлай- диган ва ташвиш чекадиган одамлар орасида хам катга шов-шувга сабаб булди: улар сайёрамизнинг. якин келажаги, унга тахдид солаёт- ган хавф-хатарлар хакида уйлашга мажбур килди.

Ахоли сонининг усиш суръатлари ва ер юзида мавжуд капитал захиралари узаро мувофик булиши мумкинми? Сайёрамиз канча одамни, кай даражада ва канча муддатга барча зарур нарсалар билан таъминлай олади? Ушбу саволларга жавоб топиш инсоният учун мухимлиги тугрисида суз юритар экан, Рим клубининг асосчиси А.Печчеи бугунги кунда «соглом фикрлайдиган бирорта хам одам она Заминимиз хар кандай усиш суръатларига дош бериши, одамларнинг хар кандай эхтиёжларини кондириши мумкинлигига ишонмайди. Чегаралар мавжудлиги хаммага аён, аммо улар кандай ва каердалиги хали аниклангани йук»1, деб кайд этади.

1 Печчеи А. Человеческие качества. - М., 1980. с. 124.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 107: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Клубнинг яна бир аъзоси — Д.Медоуз ва унинг хамкасблари фикрига кура, инсоният глобал халокат ёкасида турибди. Энг аввало, табиий ресурсларни казиб олиш, узлаштириш ва ишлаб чикаришнинг усишини онгли тарзда чеклаш, тартибга солишга йуналтирилган тегишли чора-тадбирларнинг амалга оширилишигина ушбу халокат- нинг олдини олиш имконини беради. Аммо ran факат шунда эмас. Фан-техника тараккиёти мезонларини тушунишга нисбатан олимлар янгича ёндашиши хам жуда мухим ахамиятга эга. Фанда хозиргача ишлаб чикариш кувватларини узлуксиз оширишга асосланган ёндашув пешкадамлик килиб келади. «Усиш чегаралари» усиш чексиз давом этиши мумкин эмаслигини курсатди. Инсоният мивдордан сифат фойдасига воз кечиши лозим булган фурсат келди.

Тадкикотчилар чикарган хулосалар куп танкидий мулохазалар, бахслар, мунозараларга сабаб булди. Китоб бутун жахонда катта кизикиш билан карши олинди ва 35 тадан купрок тилга таржима ки­линди.

Чорак аср ичида Рим клуби ташаббуси билан турли мамлакатлар- нинг олимлари томонидан 20 га якин шундай доклад тайёрланди. Уларнинг замирида давримизнинг глобал муаммоларини кенг куламда тадкик килиш ётади.

1991 йили Рим клуби инсониятга иавбатдаги бирдамлик хакидаги чакирик билан мурожат килди. Клуб такдим этган «Биринчи глобал инкилоб» докладида мавжуд глобал муаммолар ретроспектив тахдил килинади ва инсониятни куткаришнинг янги дастури таклиф кили- нади. Жахон хамжамияти такдири глобал муаммоларнинг мухимлиги тушунилиши ва уларнинг хал килинишнга хар бир одам хисса куши- шига боглик булиб колмокда. Факат якин ва яппи хавф каршисида бирлашган такдирдагина инсоният узининг яшаб колишини таъмин- лашга йуналтирилган харакатларни биргаликда амалга ошириш учун уз хохиш-иродасини намоён этишга кодир. Шу боис биз жахон микёсида бирдамликка чакирамиз, дейилади докладда.

Инсоннинг табиат имкониятларини ва унинг ривожланиш кону- ниятларини хисобга олмай, жадал юритилган хужалиги фаолияти, Рим клубининг «XXI аср йули» деб аталмиш тадкикотларидаи бирида курсатиб утилганидек, Ер юзида тупрок нураши, урмонлардан махрум булиш, баликларнинг хаддан ташкари куп овланиши, тузли ёмгирлар, атмосфера ифлосланиши, озон катлами бузилиши ва хоказоларнинг руй беришига олиб келди. Мутахассисларнинг бахолашларича, 2000 йилга бориб урмонлар эгаллаб турган майдон курукликнинг 1/6 кисми- нигина ташкил этади, холбуки, 50-йилларда улар 1/4 кисмни эгаллаган эди. Жахон океанининг сувлари халокатли равишда ифлосланиб бормокда, унинг такрорий махсулдорлиги кескин пасаймокда. Жадал суръатлар билан юз бераётган урбанизация жараёнлари шахарларнинг асосий агломерациялари энг йирик ифлослантириш манбапарига айпаниб колишига олиб келди. Таркибида олтингугурт куш оксиди ва азот оксиди булган тузли ёмгирлар ёгиши купайди. Бунинг натижасида

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 108: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

бутун дунёда экологик мухитнинг ёмонлашуви билан боглик турли- туман касалликлар сони ортиб бормокда.

Хозирги кунда инсоният органик чикиндиларни биосферанинг бошка чикиндиларига Караганда 2000 баробар куп чикармокда. Эколо­гия оламининг бундай халокатли холати курраи заминимиздаги бошка жонзотларга нисбатан купрок инсонга унинг экологик шароитларига боглик булмаган уз турмуш тарзларидан келиб чикмокда.

Маълум маънода у доимо табиатга карши борди, унга мослаш- мади, уни уз билганига, уз эхтиёжига кура узгартириб борди. Бугунги кунда табиат устидан кулгандай машхур булган: «Биз табиатдан хеч кандай садака кутиб утирмаймиз, уни ундан олиш бизнинг вазифамиз»- даъвати нималарга олиб келгани одамни изтиробга солади.

Шу боис бугун, фан-техника тараккиёти шитоб билан ривожла- наётган ва жахон жугрофий-сиёсий тузилиши узгарган шароитларда инсоннинг биосферага таъсирини тартибга солиш, ижтимоий тарак­киётнинг узаро таъсирини уйгунлаштириш, «инсон - табиат» муно- сабатларида мувозанатга эришиш масалалари тобора долзарб ахдмият касб этиб бормокда.

Маъруза умуминсоний муаммоларнинг куп томонларига, айникса инсониятнинг табиатга каршилиги экологик муаммоларга тухталган- лиги боис хам бутун дунё илм ахлида кескин муносабатларни билди- ришларига сабаб булди. Бугунги кунда тарих замин табиат мувозана- тининг бузилиши усиб бораётганлигига гувохлик бермокда. «Инсон ва табиат» муносабати уз ахамиятига кура бизнинг иктисодий имконият ва ташвишларимиздан мухимрок булиб бормокда. Дунё жипслаш- мокда. Томонларнинг оз булсада мувозанатни бузиши тузатиб булмас окибатларга олиб келиши мумкин, айникса экология сохасида. Инсон­нинг кудрати энди унинг узига каратилмокда (илгор технологияларни харбий максадларда куллаш ва бошк.) Шуни алохида таъкидлаш керакки хозирги экологик таназзул бизнинг турмушимизни туб-туби- гача ларзага солувчи хаётимизнинг табиий асосини емирувчи муаммо эканлигини доимо ёдда тутишимиз лозим.

Шу кунгача минг афсуслар булсинки келгусида тузатиб булмас ёмон окибатларга олиб келувчи -бу муаммо дунё абгор оммаси томо- нидан тамом англаб етилмаган. Ишлаб чикариш ва истеъмол уртасида зиддият янада кескинлашган бугунги кунда дунёда иктисодий усиш суръати пасайиб асосий истеъмол махсулотларини ишлаб чикариш камайиб, энергия ишлаб чикишга тусиклик килинмокда.

Атмосферада экологик мувозанатни таъминлаш кислород такчил- лиги, иссикдикни кучайиш таъсири атроф-мухитни аёвсиз ифлосланиб боришига карши чора-тадбирларни ишлаб чикиш ва куллаш жуда долзарб булиб турибди.

Рим клубининг, сайёрамиз экологик яшовчанлигини сакдаб ко- лишни фаол талаб килаётган барча кишиларнинг ташвишларига кушилган холда, ушбу сохадаги купгина олимлар ва тадкикотчилар глобал экологик ва бошка муаммоларни хал килиш учун одамларда

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 109: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

коэволюции га, яъни коллектив акл-идрок ва одамлар коллектив хо- хиш-иродасининг табиат ва жамиятни муштарак ривожланишини (коэволюцияни) таъминлаш кобилиятига асосланган экологик тафак- курни шакллантириш зарур, деган фикрни илгари сурмокдапар.

Шу боис, табиатни уз измига солмай, инсон биринчи навбатда:• табиат уз кимматига эга ва узига етарли тукислигини;• инсон нафакат ижтимоий, балки табиат махсули эканлигини;• табиатнинг узига хослигини ва индивидуалликларнинг ранг-

баранглигини сакдаш глобалистик тафаккурнинг асоси хисоблани- шини;

• инсоннинг Ердаги эволюцион бурчи вазифаси табиатда хайвон- лар ва усимликлар турларининг кирилишига бархам бериш эканинн;

• инсон ва бошка биологик турларнинг яшаб колишини факат уларнинг симбиози, яъни бирга хаёт кечириши оркали таъминлаш мумкинлигини;

• инсон ва табиатнинг бирлиги, муштараклиги гоясини англаб етиши керак.

Шундай килиб, экологик тафаккур, биринчидан, ижтимоий- экологик системанинг таркибий кисмлари — инсон ва табиатнинг алокаси, бирлиги ва фаркларини акс эттириш усули; иккинчидан, инсон ва табиатнинг диалектик алокалари ва айни вактда уларнинг фарклари шахе томонидан англаб етилиши, ушбу тизимнинг ривож­ланиш конуниятлари, унинг асосий таркибий кисмлари, уларнинг уйгунлашуви шартлари ва йулларининг тушунилиши демакдир

Факат шундай тушуниб етиш глобал экологик муаммоларнинг хавфлилигини одамлар онгида реал акс эттириши, уларнинг хал килинишига кумаклашиши, хозирги ва келажак авлодларнинг яшаш шароитлари ва сифатини куп жихатдан белгилаши мумкин.

8.3. Мустакил Узбекистонда экология масалалари ва уларни хал килиш йуллари

Давримизнинг огир экологик шароитларида инсоннинг биосферага таъсирини тартибга солиш, ижтимоий тараккиётнинг узаро таъсирини уйгунлаштириш, табиий мухитни нафакат глобал даражада, балки минтакавий ва миллий микёсда хам саклаш зарурияти куп карра ортади. Зотан, И.Каримов сузлари билан айтганда, «экологик хавфеиз- лик муаммоси аллакачонлар миллий ва минтакавий доирадан чикиб, бутун инсониятнинг умумий муаммосига айланган. Табиат ва инсон узаро муайян конуниятлар асосида муносабатда булади. Бу кону- ниятларни бузиш унглаб булмас экологик фалокатларга олиб келади»1.

«Очик эътироф этиш керакки, узок йиллар мобайнида эски маъмурий-буйрукбозлик тизими шароитида бу муаммо билан жиддий

1 Каримов И.А. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфеизликка тахдид, баркарорлик шартлари, тараккиёт кафолатлари —Т., «Узбекистон», 1997 108-6.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 110: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

шугулланилмаган,-деб кайд этади Узбекистон Президента. - Табиат­ни мухофаза килиш тадбирларига арзимас даражада кам маблаг ажратиларди. Бу маблаг табиатга етказилаётган зарарнинг мингдан бир кисмини хам копламас эди»1.

Хозирги вактда жахон фан-техника тараккиёти жадал ривожла­ниши муносабати билан табиий захиралардан хужалиги максадларида тобора купрок фойдаланилмокда. Бунинг устига, дунё ахрлиси йилдан- йилга усиб бориб, купрок микдорда озик-овкат, ёкилги, кийим-кечак ва бошка нарсаларни ишлаб чикариш талаб килинмокда. Бу эса урмон- лар эгаллаб турган майдонларнинг жадал суръатларда кискаришига, чул-сахроларнинг бостириб келишига, тупрокнинг бузилишига, атмос- феранинг юкорида жойлашган озон тусиги камайиб кетишига, ер хавосининг уртача харорати ортиб боришига ва бошка холатларга сабаб булмовда.

Экология муаммоси Ер юзининг хамма бурчакларида хам дол­зарб. Факат унинг кескинлик даражаси дунёнинг турли мамлакат­ларида ва минтакаларида турличадир. Шу нуктаи назардан, Марказий Осиё минтакасида экологик фалокатнинг гоят хавфли зоналаридан бири вужудга келганлигини алам билан очик айтиш мумкин. «Вазият- нинг мураккаблнги шундаки, у бир неча ун йилликлар мобайнида ушбу муаммони инкор этиш натижасидагина эмас, балки минтакада инсон хаёт фаолиятининг деярли барча сохалари экологик хатар остида колганлиги натижасида келиб чиккандир. Табиатга купол ва такаббурларча муносабатда булишга йул куйиб булмайди. Биз бу борада аччик тажрибага эгамиз. Бундай муносабатни табиат кечир- майди»2. Инсон — табиатнинг хужайини, деган сохта социалистик мафкуравий даъво, айникса, Марказий Осиё минтакасида куплаб одамлар, бир канча халклар ва миллатларнинг хаёти учун фожиага айланди.

Ерларнинг нихоят даражада шурланганлиги Узбекистон учун улкан экологик муаммодир. Сунгги 50 йил мобайнида сугориладиган ер майдони карийб 2 миллион гектарга купайди, шулардан 1 миллион гектарга якин ер сугориш учун яроксиз холга келди.

Тупрокнинг хар хил саноат чикиндилари ва маиший чикиндилар билан шиддатли тарзда ифлосланиши реал тахдид тугдирмокда. Турли кимёвий воситалар, зарарли моддалар ва минерал угитларни, саноат ва курилиш материалларини саклаш, ташиш ва улардан фойдаланиш коидаларининг купол равишда бузилиши ернинг ифлосланишига олиб келмокда. Ундан самарали фойдаланиш имкониятларини чекламокда.

Орол танглиги инсоният тарихидаги энг йирик экологик ва гуманитар фожиалардан биридир. Денгиз хавзасида яшайдиган карийб 35 миллион киши унинг таъсирида колди.

1 Уша ерда. 106-6.2 Каримов И.А. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари, тараккиёт кафолатлари. - Т., «Узбекистон», 1997. 111-6.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 111: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Биз 20—25 йил мобайнида жахондаги энг йирик ёпик сув х,ав- заларидан бирининг йуколиб боришига гувох булмокдамиз. Бирок бир авлоднинг куз унгида бутун бир денгиз халок булган хол хал и руй берган эмас эди. Орол буйида денгизнинг куриб бориши муносабати билан халкаро, кенг куламли ахамиятга молик булган экологик, ижтимоий-иктисодий ва демографик муаммоларнинг мураккаб маж­муи вужудга келди. Чанг ва туз буронларининг пайдо булиши, факат Орол буйида эмас, балки денгиздан анча наридаги бепоён худудларда ерларнинг чулга айланиши, иклим ва ландшафтнинг узгариши булар ана шу фожиа окибатларининг тулик булмаган руйхатидир.

Бундай экологик вазият огир окибатларга олиб келмаслиги мумкин эмас эди. Чунончи, сунгги йилларда чанг буронлари купайди, каттик кургокчилик ва бошка экологик халокатлар руй берди. Ма- салан, 2000 йилда ушбу худудда руй берган каттик кургокчилик натижасида биргина Коракалпогистоннинг узида кургокчилик сабабли 210 минг гектар ёки барча экин майдонларининг 45 фоизида хосил нобуд булди. 116 минг гектар шоли экинидан атиги 15 минг гектари саклаб колинди, холос. Хоразм вилоятида эса шу йили 65 минг гектар майдондаги экин куриб колди1.

Экологик хавфсизликка тахдид омили Узбекистон учун ва умуман, Марказий Осиё минтакаси учун катта ахамиятга эга эканини хисобга олиб, хукуматимиз ва давлатимиз атроф-мухитни мухофаза килиш, табиий ресурслардан окилона фойдаланиш масалаларига катта эътибор бермокда. Табиий мухитни куриклашга йуналтирилган конун хужжатлари кабул килинди. Узбекистон Республикаси табиатини мухофаза килиш буйича миллий тадбирлар бошка давлатлар ва халкаро ташкилотлар билан кенг ва хар томонлама хамкорлик билан уйгунликда амалга оширилмовда. Атроф-мухитни мухофаза килиш ва табиатдан окилона фойдаланишнинг турли жихатларини тартибга солувчи жуда куп халкаро шартномалар ва битимлар тузилди. Марказий Осиё республикалари давлат бошликларининг 1994 йил январида Нукус шахрида булиб утган учрашувидаёк Орол денгизи хавзасидаги экологик вазиятни яхшилаш юзасидан якин уч-беш йилга мулжалланган, минтакани ижтимоий-иктисодий ривожлантиришнинг аник харакатлар дастури тасдикданди2.

Хозирги пайтда республикада истикболга, яъни атроф - мухитни мухофаза килиш ва табиий захиралардан окилона фойдаланиш буйича 2005 йилгача мулжалланган Давлат дастури ишлаб чикилган. Таби­атдан окилона фойдаланиш ва уни мухофаза килиш сохасидаги бутун фаолият ана шу дастур асосида ташкил этилган. Дастурда респуб­ликада экологик вазиятни согломлаштириш, йирик шахарлар ва шахар

1 Каримов И.А. Ватан равнаки учун хар биримиз масъулмиз. 9-жилд. - Т., 2001. 216— 217-6.2 мКаримов И.А. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари, тараккиёт кафолатлари - Т., «Узбекистон», 1997. 122-6.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 112: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

агломерациялари кабиларда экологик кескинликка бардам бериш йуллари белгиланган.

Мамлакат экологиясидаги мавжуд холатнинг огирлиги ва хавф- лилигини ва уни каттик мухофаза килиш зарурлигини хисобга олиб, И.А.Каримов мамлакатни экологик тангликдан чикаришнинг куйидаги муайян вазифалари хал килиниши жуда мухим ахамиятга эга эканини кайд этиб утди. Булар:

— тегишли технологияларни ишлаб чикиш ва жорий этиш, захарли кимёвий модцаларни куллаш устидан каттик назорат урнатиш йули билан хаво ва сув мухитини инсоннинг хаётий фаолияти учун зарарли ёки салбий таъсир этадиган моддапар билан ифлослантиришни тухтатиш;

— кайта тикланадиган захираларни кайта ишлаб чикаришнинг табиий равишда кенгайишини таъминлаган хамда кайта тикланмай- диган захираларни катьий мезон асосида истеъмол килган холда табиий захираларнинг хамма турларидан окилона фойдапаниш;

— катга-катга худудларда табиий шароитларни табиий захира- лардан самарали ва комплекс фойдаланишни таъминлайдиган даража­да аник максад га каратилган, илмий асосланган тарзда узгартириш;

— жонли табиатнинг бутун табиий генофондини маданий экинлар ва хайвонларнинг янги турларини купайтириш хисобига бошлангич база сифатида сакдаб колиш;

— шахарсозлик ва туманларни режапаштиришнинг илмий асос­ланган тизимини жорий этиш йули билан шахарларда ва бошкд ахоли пунктларида ахолининг яшаши учун кулай шароит яратиш;

— экологик кулфатлар чегара билмаслигини назарда тутган холда жахон жамоатчилиги эътиборини минтаканинг экологик муаммола- рига каратиш1.

Атроф-мухитни мухофаза килиш борасидаги юкорида тилга олин- ган таъсирчан чора-тадбирларни руёбга чикариш, Президентимизнинг фикрига кура, якин вакт ичидаёк экология сохасидаги купгина иллат- лар, камчиликлар ва хатоларни бартараф этиш имкониятини юзага келтиради. Шунингдек, кенг куламдаги экологик танглик тахдидини бархам топтириш, республика ахолиси учун зарур шарт-шароитлар хамда экология жихатидан мусаффо хаётий мухит яратиш имконини беради.

Кискача хулосалар1. Хозирда инсоният глобал муаммоларни хал килиш, чунончи,

харбий, экологик ва демографик хусусиятга эга булган хавф- хатарларни бартараф этиш, хозирги ва келажак авлодларнинг яшаш шарт-шароитларини таъминлаш учун жипслашмокдалар.

1 Каримов И.А. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфеизликка тахдид, баркарорлик шартлари, тараккиёт кафолатлари. - Т., «Узбекистон», 1997. 126- II 128-6.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 113: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

2. ХозиРги техноген цивилизация табиий ресурслардан узлуксиз фойдаланиши, инсон хужалиги фаолиятининг жадаллашуви ер ости бойликлари захираларининг камайишига олиб келди.

3. Орол буйи минтакасини экологик халокатдан куткариш муаммоси Узбекистон Республикаси хозирда хал кллаётган мухим глобал муаммолардан биридир.

4. Купгина халкаро ташкилотлар, чунончи: БМТ, Рим клуби, Гринпис дунё микёсидаги экология муаммоларини хал килиш максадини кузлайдилар.

5. Бугунги кунда барча одамларда юксак экологик маданиятни тарбиялаш керак. Х,аР бир шахе узининг табиатга муносабатида дунё микёсида уйлаш ва махаллий микёсда харакат килиш керак деган асосий тамойилларга амал килиши лозим.

Асосий тушунчаларГлобал муаммолар - муайян мамлакатлар ва минтакапаргагина

эмас, бутун дунёга хам дахлдор булган даврнинг умуминсоний муам- молари мажмуи.

Демография - ахоли, ахоли сонининг узгариши ва миграцияси хакидаги таълимот.

Фан-техиика тараккиёти — фан ва техниканинг ягона, узаро боглик тарзда илгарилаб ривожланиши.

Рим клуби — олимлар ва жамоат арбобларининг халкаро но- хукумат ташкилоти. Фаолияти давримизнинг глобал муаммоларини тадкик килиш ва атроф-мухитни мухофаза килиш буйича тавсиялар ишлаб чикишга йуналтирилган.

Экология — 1. Жамият ва табиатнинг узаро алокаси хакидаги фан;2. Атроф-мухитни саклаш учун кураш.

Саволлар1. Инсониятнинг глобал муаммолари качон ва нима учун вужудга

келади?2. Инсониятнинг глобал муаммолари нима?3. Инсоният такдирига глобал муаммолар кандай таъсир

курсатади?4. «Рим клуби» кандай ташкилот?5. И.А.Каримов Узбекистоннинг экология муаммолари ва уларни

хал килиш йуллари хакида.

АдабиётларКаримов И.А. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка

тахдид, баркарорлик шартлари, тараккиёт кафолатлари. - Т., «Узбекистон», 1997.

Каримов И.А. Узбекистон XXI аерга интилмокда. — Т., «Узбекистон», 1999.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 114: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Каримов И.А. Иккинчи чаклрик Олий Мажлиснинг биринчи сессиясидаги маъруза. «Халк сузи», 2000 йил 23 январь.

Араб-Оглы Э.А. Обозримое будущее. Социальные последствия НТР: 2000 г .-М .. 1986.

Глобальные проблемы и общечеловеческие ценности. — М.. 1986. Моисеев Н.Н. Судьба цивилизации. Пути разума. М., 2000. ПеччеиА. Человеческие качества. - М., 1980.Саифназаров И. и др. Философия. Курс лекций. - Т., 2002. Скирбекк Г., Гипъе Н. История философии. Учебное пособие. -

М., Владос, 2000.Фалсафа асослари. Дарслик. М. Ахмедова тах,ририда. Т., 2005. Философия: Учебник. - Р/Д «Феникс», 1998.Философия: Учебник / Под ред. В.Н. Лавриненко, В.П. Ратникоеа.

- М ., 2000.Хёсле В. Философия и экология. - М.. 1994.Ясперс К Смысл и назначение истории. - М., 1991.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 115: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

9-мавзу ХОЗИРГИ ДУНЁНИНГ ГЛОБАЛЛАШУВИ ФАЛСАФИЙ МУАММО СИФАТИДА

9.1. Глобал муаммолардан дунёкинг глобаллашуви сари

Кишилик инсоният тарихининг жамоага уюшишдан таркокликка ва кейинчалик бирлашиш тадрижий ривожланиши билан боглик воке- лик тарзида тушуниб етиш муаммоси мураккаб, ханузгача хал килин- маган долзарб фалсафий масалалардан биридир.

«Умумий тарих йули узининг кадимги, урта ва янги кисмлари билан нихоясига етди, ичдан тугалланди, оламнинг умумий халокати, Антихристнинг тахтдан кулаши руй берди. Тарихий драма уйналди, охиригача тулик ёзилди, факат мазмуни олдиндан маълум булган хотима колди», деб тавсифлайди тарихнинг мазмуни ва йулини маш­хур рус илохиётчи файласуфи Вл.Соловьев (1853-1900), у инсониятга Киёмат кунини башорат килади ’.

Чиндан хам шундайми? Инсоният, мажозий маънода узининг икки булимли уйинини уйнаб булди ва инсон-табиат уйини нихоясига етяптими? Уйиндан кейинги колган жазолаш ва унинг натижаси инсон фойдасига хал буладими?

Рус файласуфи XIX аср охирида килган бу фожиали башорати хозирда янги-янги муаммолар, хусусан, юкорида куриб чикилган ва деярли бошкариб булмайдиган давримизнинг глобал муаммолари хавфи билан янада чукурлашмокда. Дунё микёсидаги муаммоларга уз окибатларига кура уларга якинлашиб колган минтакавий ва махаллий муаммолар (озик-овкат, энергетика такчиллиги, ОИТС муаммоси ва бошк.) хам кушилмокда.

Биотиббиёт, инсон аъзоларини трансплантация килиш ва инсон клонини яратиш технологиялари сохасидаги энг янги кашфиётлар хам жиддий хавф солмокца. Агар бу кашфиётлар гаразгуй одамлар ёки давлатлар, хукуматлар кулига тушгудек булса, якин келажакда инсо­ният такдирини фожиали окибатларга олиб келиши мумкин.

Шундай килиб, инсоннинг янги кудрати дунё микёсида унинг узига карши каратилиши мумкин. Глобал ва минтакавий муаммо- ларнинг асосий сабаби ана шунда. Бундай тахдидлар инсоният йули- даги вактинчалик говлар эмас, балки кишилик жамияти илдизига урилган болтадир. Буни оммавий онг хали жиддий англаб етгани йук-

Дунёнинг хозирги манзараси жуда мураккаб ва зиддиятлидир. Бу мураккаблик ва серкирралик уни хар томонлама тушуниш ва тушун- тиришда жиддий кийинчиликлар тугдиради. Бугунги кунда жахонда

1 Соловьев В С Избранные произведения. - М., 1991. с. 15.

115

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 116: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

миллатлараро, минтакавий ва бошка карама-каршиликлар жуда кучай- ди. Сайёрамизнинг айрим минтакалари хаддан ташкари бойиётган булса, бошка минтакаларда одамлар турмуш даражасининг кескин пасайиши кузатилмовда. XX аср охирига кадар булган холатга кура, Ер куррасида яшайдиган 6 миллиард кишидан бир миллиардга я кин и саводсиз, шунчаси ишсиз, 500 миллиондан купрок киши сурункали очлик ва туйиб овкат емасликка махкум, 2 миллиард киши тоза ичимлик сувидан фойдаланиш имкониятига эга эмас.

Жахоннинг турли минтакаларида ахоли купгина табакаларининг люмпенлашуви жадал суръатларда давом этмовдаки, бу кескин иркий, миллий ва сиёсий можароларга замин яратмокда. Халкаро терроризм «вабо»си кенг таркалмокда.

Шу сабабли ушбу муаммолар хозирнинг узидаёк инсониятнинг хозирги ва келгуси ривожланишини фалсафий ва илмий тахдил килишни такозо этмокда. Зеро, бу сохада хозирги вокеликни тушуниб етиш ва дунёнинг келгуси тузилиши юзасидан илмий асосланган так- лифлар ишлаб чикишга сиёсатчилар эмас, балки олимлар ва файла- суфлар купрок кодирдирлар. Шу нукгаи назардан хозирги илмий- фалсафий концепция аста-секин шакллана бормокда. Унга кура, дунё- да манфаатлар тукнашуви, гоявий-сиёсий карама-каршиликлар, икти­содий тукнашувлар, жугрофий-сиёсий ва харбий-стратегик карама- каршиликлар давом этаётганига карамай, хозирнинг узидаёк дунё микёсида бирдамликка интилиш кузатилмокда. Ушбу бирдамликнинг номи - глобализация.

Якингача купчиликка номаълум булган ушбу тушунча асримизда сиёсий, ижтимоий-иктисодий ва тарихий-фалсафий муомаладан мус- тахкам урин олмокца. Хрзнрда купгина сиёсатчилар, олимлар, тарих- чилар, файласуфлар, жуда куп мамлакатларнинг мутахассислари «глобализация якин келажакда жахон ривожланишининг хал килувчи тенденциясига айланаётгани»ни тушуниб ета бошламокдалар1.

Глобализациянинг мохиятини ёритишда, биринчи навбатда, ушбу тушунчанинг асосий мазмунини аниклаш керак. Бизнинг назаримизда, глобализацияни кандайдир янги жахон цивилизациясига боглаш ёки унга одамларнинг ягона ижтимоий тузилиши, янги ижтимоий-икти­содий хамжамият деб караш мумкин эмас. Глобализация — кандайдир муайян ижтимоий тузилиш эмас, балки мураккаб жараён, инсоният тараккиётидаги узига хос бир боскич булиб, унда яхлитлик таркок- ликни енга бошлайди ва тарихнинг ягона умуминсоний йули очилади.

Хуш, инсоният тарихнинг ушбу боскичигача кайси йулдан келди? У тасодифийми ёки конуний табиий тарихий жараёнми?

1 Шарифхаджаев М. Формирование открытого гражданского общества в Узбекистане. - Т., 2002. с. 226.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 117: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Инсон тафаккури тарихида жуда куп мутафаккирлар, сиёсат, жа­моат ва дин арбоблари ана шу саволларга жавоб излаганлар. Улардан бири, машхур немис тарихчиси ва файласуфи И.Гердер (1744—1803) инсоният йули сохта йуллар ва боши берк к^чалар билан куршалган лабиринтга ухшайди, унда факат сезилар-сезилмас изларгина ичкари- даги яширин максад сари бошлайди, деган хулосага келади.

Айрим мутафаккирлар инсониятнинг тарихий ривожланиши замирида Худонинг кудратини курадилар (Ф.Аквинский). Кимдир тарихий йулни ижтимоий-иктисодий тузумларнинг изчил узгариши (К.Маркс) ёки бир-бирини алмаштирувчи махаллий цивилизациялар назарияси (А.Ж.Тойнби) тарзида таърифлайди. Яна кимдир одамлар тарихини «куплаб кудратли маданиятлар» изчил алмашишига (О.Шпенглер) ёки цивилизация уч тулкинининг изчил алмашишига (О.Тоффлер) боглайди.

Юкорида айтилганлардан келиб чикиб, одамлар ижтимоий ривож- ланишининг куплаб таълимотлари ва концепцияларидан ижтимоий- фалсафий тафаккурда инсоният тарихи маъноси ва йуналишининг уз талкинини таклиф килган уч ёндашувни ажратиш мумкин.

Бу биринчидан, диний-эсхатологик таълимотлар; иккинчидан, инсониятнинг ривожланиши ягона тарихий жараён деган мазмундаги тарихий-фалсафий концепциялар; учинчидан, инсоният тарихининг мазмуни ва йуналиши хакидаги хозирги таълимот.

Инсоният тарихини диний тушуниш муаммоси энг мураккаб муаммолардан бири хисобланади, чунки у бевосита диний манбалар (Инжил, Таврот, Куръони карим, Калом ва бошк)дан хамда диний- фалсафий ва диний-мистик таълимот ва концепциялардан келиб чикадиган жуда куп хар хил, баъзан карама-карши диний коида ва концепцияларни уз ичига олади.

Авваламбор, бу Fарбий Европа христиан фалсафаси. Бу ерда биринчи навбатда тарихий жараён бирлигини илохиёт нуктаи наза- ридан ёритишга харакат килган машхур христиан илохиётчиси Авлиё Августин (354-430)ни кайд этиш керак. Платондан кейин Августин узининг «Худо шахри хакида» номли рисоласида (410 йил) маънавий бирлик ва Худога мухаббат асосида умуминсоний тараккиёт динами- каси хакидаги уз карашларини ёритади. Бунда мазкур илохиётчи асарларида охирзамон ва киёмат куни билан боглик эсхатологик мотивлар узига хос мазмун касб этади.

Яна бир машхур дин файласуфи ва тарихчиси Фома Аквинский (1225—1274) узининг «Подшолар бошкаруви хакида» номли асарида инсон мохиятининг илохий-рационалистик изланишларига якун ясади ва уларни Худо одамлар калбига жойлаган «табиий конун» хакидаги таълимот сифатида ёритди.

Умуман олганда, христиан диний-фалсафий таълимоти тарих жараёнининг яхлитлигини узига хос булган тарихий ходисалар ман-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 118: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

тиги билан ва эсхатологик йуналишда англаб етишга муайян замин хозирлади.

Шунга ухшаш охангларга биз исломда хдм дуч келамиз. Христи- анликдан анча кейин вужудга келган ислом, айникса, унинг илохий ифо- даси — Калом хам инсон хдётини Оллохнинг измига боглайди.

Масалан, исломдаги илохиёт окимларидан бири - муътазилийлар таълимоти замирида Оламнинг яратувчиси ва бошкарувиси булган Оллох таолога ва киёмат кунига булган ишонч ётади. Шу билан бирга, муътазилийлар (мусулмон илохиёт олимлари — мутакаллимлар каби) ирода эркинлиги ва тегишинча инсоннинг уз килмишлари учун маънавий, шахсий масъулияти гоясини илгари сурганлар.

Инсоният тарихини одамларнинг таркокликдан бирликка тадри- жий ривожланиши тарзида фалсафий тушуниб етиш тугрисида суз юритганда ижтимоий жараёнлар тахлилига узига хос тарзда, ижодий ёндашган ва айрим холларда гарб файласуфларидан узиб кетган Марказий Осиё мутафаккирларига хам тухталиб утиш керак.

Улардан бири - Форобий жахон тарихи алохида давлатлар, халклар, элатлар тарихидан таркиб топади, уларнинг хар бири уз бетакрор киёфасига эга булади, деган гояни илгари суради. Айрим файласуфларнинг одамлар ягона жамиятга механик тарзда бирлашиши хакидаги фикрини рад этиб, Форобий турли халкларнинг чинакам бирлашиши сари йул уларнинг уз эхтиёжларини кондиришга инти- лиши оркали утади, деб кайд этади.

Ушбу муаммонинг тадрижий ривожланишига биз Маърифат даври ва немис классик фалсафаси вакилларида дуч келамиз.

Кишилик жамиятининг шаклланиши ва ривожланиши жараёнлари хакидаги масалада яна бир йуналиш ер (инсон) тарихини Осмон тарихи (илохий тарих)дан ажратади, ушбу тарих Янги давр арафасида вужудга келади, жахон тарихи ягона инсоният хакидаги таълимот тарзида шакллана бошлайди ва инсон тарихнинг хаки кий субъекти сифатида намоён булади. Ушбу муаммони биринчилардан булиб итапиялик файласуф Жанбатиста Вико (1668-1744) куйди. У «Миллат- ларнинг умумий табиати тугрисидаги янги фаннинг асосланиши» китобида ер юзидаги барча миллатлар тараккиётнинг уч давр доира- сида циклик ривожланиб бориши тугрисидаги тарихий айпанма наза- риясини ишлаб чикди. Ушбу назарияга кура, биринчи давр - «худолар асри» (давлатсизлик даври); иккинчи давр - «кахрамонлик асри» (аристократик давлат даври); учинчи давр - «инсонлар асри» (демо- кратик республика ёки ваколатли монархия даври). Виконинг тарихий- лик назарияси хукук, дин ва санъат масалаларини, сиёсий, ижтимоий ва иктисодий хаётнинг турли шаклларини узаро алокадорликда ва бир бутунликда ёндашган холда тадкик килишга имкон берди1.

1 Дж.Вико. Основания новой науки об общей природе наций. - М., 1940.

118

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 119: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

XVIII аср француз маърифатпарварларининг таникди вакиллари- дан бири Франсуа Вольтер (1694-1778) «тарих фалсафаси» тушун- часини биринчи булиб илмий муомалага киритди. Ушбу тушунча тарихни инсоният эволюцияси ва тараккиёти билан боглик булган алохида фан сифатида фэлсафий тушуниб етишни назарда тутади.

Кейинчалик тарихни Ж.Ж.Руссо, Ж.А.Кондорсе ва бошка француз маърифатпарварлари хам тадкик килдилар.

Инсоният тарихига ибтидоий тузумдан илгор цивилизациялар сари изчил харакат деб караб, маърифатпарварларнинг аксарияти инсоният тарихи ривожланишнинг ягона занжиридир деган хулосага келдилар. Бу уларнинг айримлари тарихий тараккиёт, одамларнинг тарихий эволюцияси конуний жараён эканини эътироф этишига туртки берди.

Ушбу илгор ёндашув Ж.А.Кондорсе (1743-1794)нинг «Инсон акли таракдийсининг тарихий манзарасига чизгилар» (1794) асарида айникса ёркин ифодаланган. Унда Кондорсе тасодифий аломатларга асосланиб, инсоният тарихини 10 даврга булади, капиталистик тузум- нинг тараккий килиши гоясини асослашга харакат килади.

Инсониятнинг ижтимоий яхлитлик сари харакати хакидаги таъ- лимотнинг ривожланишига немис классик фалсафаси вакиллари улкан хисса кушдилар. Унинг асосчиси И.Кант (1724-1804) жамият хаёти тарихий жараёнида антагонизмлар ролини курсатиб берди. «Жахон фукаролик хукукида умумий тарих гояси» номли маколасида файла- суф «умумий хукукий фукаролик жамияти» барпо этиш йулидаги асосий муаммолар ва кийинчиликларни таърифловчи 9 коидани илгари суради.

Немис фалсафий мактабнинг яна бир буюк вакили - Г.Гегель (1770-1831) XIX ва XX асрларнинг купгина фалсафий концепциялари ва таълимотларига, шу жумладан, кишилик жамиятининг уз-узидан ривожланиши концепциясига замин хозирлади, социология ва ижти­моий фапсафанинг кейинги ривожланишига жуда катта таъсир кур- сатди1.

Гегелнинг хусусан, «Хукук фалсафаси» асарида ривожлан-тирил- ган объектив рух хакидаги таълимоти жамиятга нисбатан марксистик карашнинг шаклланишига таъсир курсатди. Маълумки, марксистик таълимотда жамият мураккаб, куп катламли ривожланадиган тузилма тарзида, ижтимоий-иктисодий тузумлар алмашиши билан боглик табиий тарихий жараён тарзида намоён булади2.

Марксистик назарияга кура, коммунисток тузум инсоният илк тарихининг охирги боскичи ва унинг хакикий тарихининг бошпаниши хисобланади. Маркс фикрига кура, ушбу жамиятда реал гуманизм ва

1 Гегель Г. Философия истории. - СПб., 1993. - с 65.2 Барулин B.C. Социальная философия Учебник. - М., 1999 - с 239-241.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 120: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

инсониятнинг \ар томонлама, баркамол ривожланиши карор топади. Аммо хает, тарихий амалиёт муайян вазиятларни хисобга олмасдан, факат жамият ривожланишининг объектив конунлари амал килишига таяниш нафакат хато, балки зарарли эканини, баъзан хатто фожиали окибатларга олиб келишини курсатди. Хаки кий тарихни факат вазифаси «ёруг келажак» куришдан иборат булган одамларнинг илк тарихи деб тушуниш инсониятни узок муддат зулматга хукм этиш демакдир. Шу нукгаи назардан, И.Гердернинг барча тарихий вокеалар тенг ахамиятга эга, зеро, улар ким учундир эмас, балки узи учун, маданий анъаналар ва табиий куч таъсирида руй беради, деган фикрига кушилиш керак1.

Инсоният тарихининг мазмуни ва йули хакидаги хозирги кон- цепцияларни тушуниб етиш муаммосига утар эканмиз, хозирги замон, айникса, гарб ижтимоий-фалсафий тафаккурида турли-туман таъли- мотлар пайдо булганини, улар тарих жараёнини тушунишга нисбатан культурологик ёндашув асрини эълон килиб, жамият хаётининг барча томонларига глобал муаммолар таъсирини аниклашга харакат ки- лаётганини кайд этиб утмокчимиз.

Маълумки, Шпенглер, Тойнби ва бошкаларнинг концепцияларида ифодаланган хозирги социологик таълимотларнинг аксарияти тарих мазмунини гегелча, сунгра — марксча тушуниш асосларини, айникса, жамият хаётида факат иктисодий конунлар мухим рол уйнайди, деган марксча ёндашувни тубдан кайта курдилар. Бу хусусан, машхур файласуф ва социолог К.Поппер ижодида узининг ёркин ифодасини топди. «Очик жамият ва унинг душманлари» асарида Поппер узининг концепциясини илгари сурди, инсониятнинг ривожланиш конунларини билишга интилиш бехуда, деган хул ос ага келди. Риовжланишнинг объектив конунлари ролини рад этиб, Поппер узи ишлаб чиккан фальсификация методи назарий билимларнинг барча шаклларида, шу жумладан, ижтимоий тараккиёт жараёнларини билишда хам тенг дара­жада амал килишини кайд этди2.

XX аср урталаридаги фалсафий ва социологик адабиётларда экзистенциализм (мавжудлик фалсафаси) мухим урин тутади. Ушбу о ким вакиллари инсонни биринчи уринга куядилар, унга табиий ва ижтимоий мавжудот деб эмас, балки реал борливдан ажралган ва мутлако эркин танлаш имкониятидагина узини намоён этадиган маъ- навий эксзистенция деб карайдилар. Мазкур оким вакиллари Сартр, Камю, Хайдеггер, Ясперс ва бошкалар инсоният тарихи жараёнини хар хил тушуниб етган булсалар-да, яшашнинг мазмунини бир хилда - инсон мохиятини ижтимоий, тарихий ва миллий борликни хисобга

1 Иктибос куйидаги китобдан олинди: Философия. Учебник / Под ред. В.Н. Лавриненко, В.П. Ратникова. 563-6.2

Поппер К. Открытое общество и его враги. Т.1. - М., 1992. с. 38-102.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 121: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

олган холда куриб чикиш оркали ёритишга харакат килдилар. Ма- салан, немис экзистенциалист файласуфи М.Хайдеггер (1889—1976) тарих жараёнини унинг таркибий кисмларидан бири — хозирги замонни мутлаклаштириш оркали ёритишга харакат килади.

Бошка бир таникли немис экзистенциалиста — Карл Ясперс (1883-1969) инсон борлигининг мохиятини билишга нисбатан бир кадар бошкача ёндашади. У тарих мазмунини инсон борлигининг максади ва маъноси билан боглашга харакат килади хамда инсоният тарихининг уч хоссасини кайд этади:

— тарих бир-бирини алмаштирувчи даврларнинг бирлиги белгиси остида харакатланади;

— ушбу вактларнинг алокаси инсоният тарихи узининг хозирги тузилишини касб этган «вакт уки» (мил. авв. VIII—III асрлар) мавжуд- лиги билан таъминланади;

— «вакт уки» барча замонлар учун шахсий масъулият умумин- соний тамойилини яратади ва шу тарика Шарк ва Fap6 маданият- ларининг ривожланиши учун умумий манба булиб хизмат килади .

Сунгги йилларда эълон килинган бир канча янги илмий-фалсафий концепцияларда тарих жараёнига аграр, индустриал ва постиндустриал боскичларнинг изчил алмашиши деб каралади. Машхур америкалик социолог ва файласуф О.Тоффлер ушбу боскичларни цивилизациянинг биринчи, иккинчи ва учинчи боскичлари деб таърифлайди2.

Айрим тадкикотчилар постиндустриал жамиятнинг ахборот жа­мияти тарзидаги амалиётидан келиб чикиб, цивилизациянинг янги холатини инсониятнинг сифат жихатидан янги жамият сари тадрижйй ривожланиши деб таърифлашга харакат килмокдалар. Ушбу янги жамиятни йирик гарб социологлари, файласуфлари ва иктисодчилари (П.Драккер, Д.Гэлбрейт, О.Тоффлер, Д.Мидоуз ва бошк.) келажак очик жамияти деб таърифламокдалар .

Куриб турганимиздек, фалсафий, социологик ва диний тафак- курнинг узок ва якин утмишига кичик бир сафар хам уларда илгари сурилган таълимотлар ва концепциялар хар хил ва бир-бирига карама- карши эканлигига карамай, уларнинг аксарияти тарих жараёнини машаккатлар ва говлар оша инсоният хаётининг янги шакллари ва турларига, унинг иктисодий, ижтимоий ва миллий хаётининг глобал- лашувига якин-лашадиган мураккаб, зиддиятли, аммо хуж УмкоР харакат деб хисоблашини курсатади.

1 Ясперс К. Смысл и назначения истории. — М., 1991. 50-99 б.2 Toffler A. The Third Wave. - NY., 1980.J Новая постиндустриальная волна на Западе. Антология. Под ред. В. Иноземцева. -М., 1999.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 122: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

9.2. Инсоният таркокликдан яхлитликка

Ушбу чукур фалсафий муаммо давримизнинг энг долзарб муам- моларидан биридир, зеро, инсоният тавдири хакида уйламасдан би- рорта хам минтакавий ва хатго махаллий ахамиятга молик масалани тушуниб етиш мумкин эмас.

Жахон, айникса, Совет Иттифоки парчаланганидан кейин, уз ривожланишининг янги боскичига кадам куйди. У янги глобал тар- тибга интилмокда. Бугунги кунда ушбу мавзу тобора долзарб ахамият касб этмовда.

«Тоталитар тузум емирилганидан кейин дунёнинг кутбларга булиниши бархам топди», деб кайд этади И.А.Каримов. Хуш, XXI асрда у кандай булади? Биз каёкка караб кетяпмиз? Шу ерда, деб фикрини давом эттиради Президент, - «биз яшаётган давр кандай хусусиятларга эга? Сунгги вактларда жахонда юз берган, дунёнинг жугрофий-сиёсий тузилишини ва харитасини тубдан янгилаган узгаришлар хозирги замон ва келажак учун кандай тарихий ахамиятга молик? Булар хакида мулохаза юритиш ва уларга тугри бахо бериш жуда мухим» .

Узбекистон Президентининг ушбу пурмаъно сузлари XX аср охири - XXI аср бошида ер юзида вужудга келган вазиятни куп кутблилик жараёнининг бошланиши деб тавсифлайди. Ушбу жараёнда жахон халклари ва мамлакатларининг карама-каршилиги эмас, балки аста-секин якинлашуви биринчи уринга чикади.

Шу билан бирга, узи йулидан кетаётгани хозирги цивилизация карама-карши кучлар ва холатлар бирлиги, тобора купайиб бораётган муаммолар ва зиддиятлар мажмуи тарзида намоён булаётганини хам кайд этиб утиш керак.

Кишилик тараккиётининг хозирги боскичи инсоният олдига бир канча муаммоларни куйдики, уларни фалсафий англаб етмасдан тушуниш мумкин эмас. Шартли равишда уларни мусбат ва манфий белгили муаммолар деб талкин килиш мумкин. Мусбат белгили муам- моларга инсониятнинг якинлашиши ва дунё микёсида тил топишишга йуналтирилган тенденцияларни, манфий белгили муаммоларга эса - тараккиётга ва умуман тирикликка муайян даражада хавф солаётган муаммоларни киритиш мумкин. Сунгги кайд этилган муаммолар хал килинмас экан, ягона цивилизация шаклланиши мумкин эмас. Ушбу муаммоларни шартли равишда 3 гурухга ажратиш мумкин:

биринчидан, бу, энг аввало, глобал муаммолар, чунончи: эколо­гик, демографик муаммолар, тинчликни саклаш ва терроризмга карши кураш;

1 Каримов И.А. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари, таракки&г кафолатлари. -Т ., «Узбекистон», 1997. З-4-б.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 123: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

иккинчидан, жахон халкдари ривожланишида ижтимоий, иктисо- дий, илмий-техник ва маданий-маърифий даражаларни нисбатан тенг- лаштириш;

учинчидан, жахон халкдарининг ягона умуминсоний цивилизация сари харакатида одамлар иктисодий, ижтимоий-сиёсий ва маънавий бирлигига эришишнинг окилона йуллари ва воситаларини топиш.

Биринчи гурухга кирувчи муаммолар олдинги мавзуда ва кисман ушбу мавзунинг биринчи кисмида муайян даражада ёритилган.

Иккинчи гурухга кирувчи муаммолар муфассалрок тухталишни тацозо этади, чунки бу ерда, бизнинг назаримизда, хозирги жамият шаклланишининг табиатини тушунишда бир канча муаммолар мав­жуд.

Инсоният уз тараккиётининг хозирги боскичида постиндустриап ахборотлашган жамият погонасида турибди ва буни очик жамият барпо этиш арафасида деб хисоблаш кабул килинган.

Ж.Гэлбрейтнинг одил жамият хакидаги таълимоти, П.Дракериинг «Посткапиталистик жамият», В.Иноземцевнинг «Иктисодий жамият ташкарисида», К.Поппернинг «Очик жамият» асарлари шулар жумла- сидан . Ушбу таникди олимларнинг фикрларига кушилмай булмайди.

Айни вактда, шу нуктаи назардан бир нарсани аникдаб олиш керак деб уйлаймиз. Бу ерда бутун инсоният тугрисида суз юрити- ляптими ёки унинг муайян бир кисми тугрисидами? Гап шундаки, хозирги дунё иктисодий, илмий-техник ва маърифий жихатдан хар хилки, бутун инсоният тараккиётнинг постиндустриал даражасига кутарилиши тугрисида суз юритишга хали эрта.

Бугунги кунда жахон икки карама-карши гурухга - «Бой Шимол» ва «Камбагал Жануб»га аник ажралган. Бунда камбагалларнинг бойлардан куплиги нисбати 5:1 ни ташкил этади.

Шу нуктаи назардан В.С.Егоровнинг «Очик жахон фалсафаси» номли фалсафий-социологик тадкикоти диккатга сазовор2. Унда айтилишича, БМТнинг «Инсонпарвар глобализация» деб номланган 1999 йилги докладида бешта энг бой ва бешта энг камбагал мамлакатлар нисбати 1960 йилда 30:1 ни, 1990 йилда - 60:1 ни, 1997 йилда эса - 74:1 ни ташкил этган. Ушбу тафовут кейинги йилпарда ошишда давом этмокда3.

БМТ бош котиби Кофи Аннан 2001 йил мартда куйидаги маъ- лумотларни келтириб утди: Ер курраси ахолисининг бешдан бир кис­ми кунига бир доллардан кам маблагга яшаб келишга харакат кил-

1 Galbraith J.K.. The Good Society. The Humane Agenda. - Boston-NY., 1996; Drucker P.F Post Caputalist Society. NY., 1995; Иноземцев В.И. За пределами экономического общества.-М .. 1998; Поппер К. Открытое общество и его враги T 1 — М 1992.2 Егоров B.C. Философия открытого мира. — Москва-Воронеж, 2002. с.320.3 Уша ерда. 228-6.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 124: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

мокда, жахонда яшайдиган 6 миллиард ах,олининг 4 миллиарди ярим оч холда, кашшок кун кечирмовда1.

Ушбу шароитларда, образли килиб айтганда, жахоннинг аксарият мамлакатлари киргогини хозирча факат биринчи тулкин (аграр жа­мият) ва кисман иккинчи тулкин (индустриал жамият) сувлари ювмок- да. Учинчи тулкин сувларига келсак, улар жахоннинг жуда оз мамла­катлари (АКД1, Европа Иттифоки мамлакатлари, Жануби-Шаркий Осиёдаги айрим ривожланган давлатлар) киргогига етган. Бу мамла- катларда Ер курраси ахолисининг атиги бешдан бир кисми яшайди.

Шу муносабат билан ривожланаётган мамлакатларнинг асосий вазифаси кибернетик майдонга сакраш эмас, балки колок халкларни урта даражага, урта даражадаги халкларни эса - ривожланган даражага кутариш, уларни фан-техника тараккиёти ва ахборот технологияларига ошно этишнинг узок йиллик стратегиясини ишлаб чикиш хисобла- нади.

Инсоният тараккиёти ва унинг ягона цивилизация сари харакат- ланиши йуллари ва воситаларини излаш муаммосини ёритишда юко­рида кайд этилган бой ва камбагал мамлакатлар уртасидаги тафовут улардан бирининг фаоллигини ва иккинчисининг пассивлигини англатмаслигини кайд этиб )пгиш керак. Ушбу карама-каршилик, энг аввало, жахон халклари ривожланишининг тарихий шарт-шароитлари, уларнинг жугрофий урни ва айникса, мустамлака утмиши билан боглик. Инсоният иркий, миллий ва бошка биологик ва ижтимоий белгиларга кура карама-карши куйилиши мумкин эмас. У уз тузили- шига кураёк ягонадир.

Замин одамлари мохиятига кура, ижтимоий жихатдан бирдир. Кадимда, кишилик тараккиётининг илк боскичида айнан предметли дунёни кайта ишлашда инсон биринчи марта узини уругдош мавжудот сифатида намоён этган, ишлаб чикариш унинг уруг жамоасидаги фаолиятига айланган.

Замин ахолиси интеллектуал жихатдан бирдир. Мантикий та- факкурнинг хар кандай харакатида миллионлаб кишиларни ва юзлаб авлодларни узаро боглайдиган ришталарни куриш мумкин. Тафаккур табиати (унинг тарихийлигига карамай) барча халкларда ва шахсларда ягона, бирдир.

Рус файласуфи Н.А.Бердяев «Инсон кавми Инсониятга айланиб боради» деб кайд этган эди. Ушбу фикр инсониятнинг тарихийлигини, у англаб етилмаган, ибтидоий борликдан уз хаётини ягона ижтимоий организм сифатида тушуниб етиш сари харакатланишини кайд этади. Таъбир жоиз булса, бу ерда «узидаги» инсониятнинг «узи учун» инсониятга айланиши руй беради.

1 Уша ерда.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 125: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Табиийки, турли даврларда инсониятнинг яхлитлик даражаси хар хил булган. Шуни кайд этиш керакки, «бутун» ва «яхлитлик» айни бир нарса эмас. Улар якин, аммо хар хил тушунчалардир. «Яхлитлик» тушунчаси бутуннинг идеал туликлигига эришишнинг муайян дара- жасини ифодалайди.

Тарихий тараккиёт жараёнида одамларнинг маконда таркок хам- жамиятлари уртасида алокалар урнатиш имконияти аникланди ва кенгайиб борди. Бевосита алокалар одамларнинг мохиятан бирлигини янада оширди ва бойитди.

Яхлитлик таркокликдан устун келади. Тар их жараёнининг вакт- даги (диахроник) бирлигига тула хажмда макондаги (синхроник) бирлик кушилади. Алохида мамлакатлар хаёти, тиллар ва маданиятлар ранг-баранглиги, ривожланиш мароми ва шаклларининг хар хиллиги оша тарихнинг ягона умуминсоний йули кузга ташланади.

9.3. Дунёнинг глобаллашуви

Х,озирги дунёнинг XX аср охиридан шакллана бошлаган жараён, минтакалар, мамлакатлар ва давлатлар якинлашуви билан боглик тенденциясини белгиловчи уч асосий омилни кайд этиб утиш керак. Биринчиси — иктисодий омил.

XX аср охири XXI аср бошида ушбу йуналишда хам ижобий, хам салбий узгаришлар руй берди. Фан-техника инкилоби, фаннинг амалда ва кенг куламда бевосита ишлаб чикарувчи кучга айланиши мазкур узгаришларнинг узига хос марказига айланди. Кибернетизация, компьютерлаштириш, ахборотлаштириш жараёнлари кенг канот ёйди, мутлако янги технологиялар пайдо булди. Мохият эътибори билан, XX асрда етакчилик маънавий ишлаб чикаришга утди» яъни инсон тафаккури аста-секин хозирги ижтимоий ишлаб чикаришнинг кулами, суръати ва бутун киёфасини белгиловчи омилга айланди1.

Глобализация жараёнининг иккинчи мухим шарти ёки омили ижтимоий хусусиятга эга.

Бу ерда одамлар ижтимоий интеграцияси муаммосини ёритувчи уч холатни кайд этиш мумкин:

биринчидан, инсониятнинг бутун дунёни камраб олувчи ижти­моий бирлик сифатида ривожланиши. Инсоният доим ижтимоий бирлик сифатида яшаган ватабиийки, интеграл ижтимоий алокалари- нинг ривожланганлик даражаси билан фарк килган. XX аср жахон тарихининг шундай бир боскичи булдики, унда инсониятни богловчи ришталар мустахкамланди;

1 Губин В.Д. Философия. - Челябинск -М., 1999. с.360-393.

125

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 126: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

иккинчидан, XX асрда ижтимоий тараккиёт вектор и илгари жуда катта ижтимоий-йуналтирувчи кучга эга булган ижтимоий-синфий бирликлардан жушкин микроижтимоий бирликлар сари силжимокда;

учинчидан, XX асрда миллий-этник муносабатлар сохасида улкан узгаришлар содир булди. Бир томондан, жуда куп халклар, элатлар ва иркдарга зулм килган мустабид тизим емирилди. Иккинчи томондан, охирги йигирма йилда жахонда миллатчилик, узаро нифок, халкаро терроризмнинг кучайишини таъкидлаш жоиз.

Глобализациянинг учинчи шарти — хар хил, карама-карши сиёсий жараёнлар хамда жахон ижтимоий тараккиётида узгаришлар руй берди. Энг аввало, омманинг сиёсий жараёнлар доирасида иштироки- нинг кескин ошиб бораётганлиги кузатилмокда. Шу сабабли XX асрни омма сиёсат субъектига айланган аср деб номлаш мумкин.

Жахоннинг глобаллашуви муаммолари устида фикр юритар эканмиз, инсон борлигининг жихати - глобаллик ушбу ходисанинг энг теран негизини ташкил этишини кайд этиб зд'мокчимиз. Айнан инсон мохиятининг универсаллиги, инсон кобилиятларининг чексизлиги (улар орасида онг ва мехнатни биринчи уринга куйиш лозим) глобал жараёнларнинг мухим илдизлари хисобланади. Бунда узгаришлар жараёни усиб борувчи тезликда руй берди. Масалан, вербал (огзаки) мулокотдан ёзувнинг вужудга келишигача инсоният 3 миллион йилни, ёзувдан матбаачиликнинг кашф этилишигача тахминан 5 минг йилни, матбаачиликдан телефон, радио, телевидениенинг кашф этилишига тахминан 500 йилни босиб утган булса, замонавий компютерларга утиш -учун атиги 50 йил керак булди. Хозирда янги кашфиётлардан улардан амалда фойдаланилишигача булган муддатлар кун сайин кискариб бормокда; улар энди йиллар билан эмас, балки ойлар билан улчанмокда. XX асрда инсон ва инсоният уртасидаги алоканинг янги кирралари аникланди. Ушбу алока инсоният ва хар бир инсон каршисида очилган жарликка кулаш хавфининг бирлигида намоён булди. XX аср агар одамлар бирлашмаса, бутун инсоният халок булиши мумкинлигини курсатди. Ушбу хавфлар хам одамлар, бутун инсоният якинлашиши зарурлиги аста-секин англаб етилишининг мухим омилларидан биридир1.

Шундай килиб, глобализация - асрлар мобайнида ривожланаётган тарихий жараён. У жахоннинг бирлашишини, одамлар ягона тамойил- ларга мувофик яшаши, кадриятлар, хулк-атвор коидаларига риоя килишини, якинлашуви-уйгунлашуви хамма нарсаларни универсал- лаштиришга интилишини англатади.

Глобализация — кучайиб бораётган узаро алокаларнинг эътироф этилиши демак. Миллий ва давлат суверенитета муайян даражада

1 Иктисодий глобализация муаммолари кейинги мавзуда муфассалрок куриб чикилади

126

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 127: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

сусайиши, Европа иктисодий х,амжамияти мамлакатлари унинг асосий натижаси сифатида намоёи булаётганлиги мисолида куриб турибмиз.

Нихоят, глобализация бу иктисодий интеграция жараёнига асос­ланган жахон иктисодиётининг бунёд этилиши демакдир. Унинг мо- хияти ва мазмуни кейинги мавзуда ёритилади.

15-чизмаДунёнинг глобаллашуви, унинг шакллари

ва куринишлари

Кискача хулосалар1. XX аср охири ва XXI асрнинг боши фан бевосита ишлаб

чикариш кучига айланиши, кибернетизация, компьютерлаштириш, янги ахборот технологияларнинг вужудга келтирилиши билан тавсифланади.

2. Х,озирда ижтимоий тараккиёт вектори илгари жуда катта ижтимоий-регулятив кучга эга булган ижтимоий-синфий бирлик- лардан жушкин микроижтимоий бирликлар сари силжимокда.

3. Глобализация ижтимоий муносабатларни, жахон халклари ва мамлакатларининг сиёсий, миллий-давлат ва иктисодий алокаларини камраб олмокда. Инсон тафаккури эришган ютуклар умумий ахамият касб этмовда. Жахон ижтимоий муносабатларининг глобаллашуви инсоният ютукларини хам, унинг камчиликлари, нохушликларни хам узига хос тарзда намоён этмовда. Ана шундай нохушлик хавфнинг энг ёмон куринишларидан бири халкаро терроризмдир.

Асосий тушунчаларКнёмат кунн — Диний китобларда башорат килинган «охир-

замон».Глобализация — умуминсоний омиллар асосида жахон мамла­

катлари якинлашувининг фалсафий-социологик таърифи.Диахрония - муайян жараён ривожланишининг тарихий кетма-

кетлиги.Ижтимоий фалсафа — жамиятнинг вужудга келиши, ривожла­

ниши ва унинг истикболлари хакидаги фалсафий таълимот.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 128: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Саволлар1. Хозирги дунёнинг ривожланиш тенденцияси кандай?2. Сизнингча, инсоният кайси йуналишда харакатланяпти?3. Кишилик жамиятининг глобаллашуви нима?4. Хозирги ижтимоий тараккиётда глобал жараёнларнинг кайси

хусусиятлари айникса ёркин намоён булмокда?5. «Давримизнинг глобал муаммолари» ва «инсониятнинг глобал­

лашуви» тушунчалари уртасидаги ухшашлик ва фаркларни аникланг.

АдабиётларКаримов И.А. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка

тахдид, баркарорлик шартлари, тараккиёт кафолатлари. — Т., «Узбе­кистон», 1997.

Алексеев П.В. Социальная философия. Учебник. М., 2005.Барулин B.C. Социальная философия. Учебник для ВУЗов. - М.,

1999.Губин В.Д. Философия. - М., 2005.Егоров B.C. Философия открытого мира. — Москва - Воронеж,

2002.Кохановский В.П. Философия. Учебник для ВУЗов. — Ростов Д.,

1996.Тойнби А. Постижение истории.— М., 1997.Фалсафа. Комусий лугат. Т., 2004.Ясперс К. Смысл и назначение истории. — М., 1994.

t

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 129: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

10.1. Иктисодиёт тушунчаси

Хар кандай жамият, у уз ривожланишининг кайси боскичида булмасин, ишлаб чикаришсиз яшай олмайди. Бу иктисодчиларга ва ишлаб чикариш бошкарувчиларига яхши маълум. Шу билан бирга, бир канча масапалар хам борки, уларни фалсафа хам четлаб утиши мумкин эмас. Бу биринчидан, жамиятнинг уз-узидан ривожланадиган ижти­моий тизим сифатидаги мохияти ва унинг ривожланиш асослари хакидаги масалалар, шу жумладан, иктисодий муаммо; иккинчидан, жамият ва унинг иктисодий хаёти нисбатини аниклаш муаммоси; учинчидан, иктисодий онгнинг шаклланиши ва унинг жамият икти­содий хаётига таъсири масалалари.

Табиийки, жамият ва унинг ривожланишини фалсафий билиш юкорида кайд этилган шу уч муаммо билан чекланмайди. Улар каторига яна ижтимоий (иктисодий) тараккиёт объектив ва субъектов томонларининг узаро нисбати, турли ижтимоий гурухлар ва синфлар иктисодий манфаатларининг узаро таъсири, иктисодий конунлар вужудга келиши ва ривожланиши масапаларини, шунингдек жамият иктисодий хаёти ва иктисодий ислохотларнинг узаро нисбати муаммо- сини киритиш мумкин. Уларни фалсафа иктисодий фанлар, иктисодий назария иктисодий тадкикотларида «ок доглар» мавжуд-лиги учун эмас, балки билишнинг, шу жумладан, иктисодий борликни инсоният яхлит ижтимоий организмининг таркибий кисми сифатида билишнинг умумназарий, умуммиллий методологик тамойилларини айнан фалса­фа ишлаб чиккани учун тадкик килади. Шу муносабат билан утмиш фалсафий-иктисодий таълимотларининг вужудга келиш тарихига, жамият тараккиёти жараёнида уларнинг эволюциясига мурожаат этиш зарурияти тугилади.

Маълумки, «экономика» — «иктисод» кадимги юнонча тилда, дастлаб рузгорни бошкариш санъати маъносида кулланган ва кейин- чалик иктисодиёт - ишлаб чикариш тизимидаги маълум ижтимоий муносабатларнинг тарихан шаклланган мажмуи, моддий неъматлар ишлаб чикариш ва уларни таксимлаш усуллари хакидаги хозирги таълимотга айланган.

Бу уринда биз яна бир узига хос хусусиятга эътиборни каратиш керак деб уйлаймиз: антик, урта аср ва хатго Янги даврнинг айрим ижтимоий-фалсафий карашларида «жамият», «иктисодиёт», «давлат» бир хил маънога эга тушунчалар деб каралган. Иктисодий тафаккур уша даврда анча яхши ривожланган Кадимги Юнонистонда ушбу муаммога Платон ва Аристотель катта эътибор берганлар.

Кадимги Юнонистонда милоддан аввалги биринчи мингйиллик урталаригача вужудга келган иктисодий тизим ягона эмас эди. У

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 130: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

узининг хар хиллиги ва турли шахар-полисларда жойлашганлиги билан тавсифланарди. Улар орасида энг юксак маданий-иктисодий ривожланиш даражасига Афина узининг кул тармокли ишлаб чикариши, куллар мехнатидан унумли фойдаланишга асосланган иш­лаб чикариш тармоклари (узумчилик, зайтун мойи ишлаб чицариш), кулдорлар мулкларининг товар ишлаб чикаришга йуналтиршц-анлиги билан эришган эди. Камбагал фукароларни моддий таъминлаш сиёсатини олиб борган, шахар хаёти ва шахар хунармандчилиги жадал суръатларда ривожланган, классик кулдорлик тизими вужудга келган Афинанинг демократия маркази сифатида ахамияти хам ошиб борди.

Ушбу шароитларда Платон ва Аристотель, хар бири узича ва хар бири уз даврида, давлат ва унинг иктисодиётининг шаклланиши хакида уз карашларини баён этдилар. Шу нуктаи назардан Платоннинг давлатни вужудга келиши сабаблари хакидаги фикр-мулохазаларида давлатнинг иктисодий негизи аник кузга ташланади «Биз хар биримиз уз эхтиёжларимизни кондира олмаган ва куп нарсаларга мухтож булганимиз холда давлат вужудга келади», дейди Платон асарининг кахрамони Адимант. «Хар бир одам, деб давом этади у, узининг муайян эхтиёжларини кондириш учун дам у, дам бу одамни жалб этади. Куп нарсаларга мухтож булган купчилик бахамжихат яшаш ва бир-бирига ёрдам бериш учун бир ерга тупланади: ушбу манзилгох бизда давлат деб аталади»1.

Шу уринда бир савол тугилади: агар муайян ишлаб чикарувчи уз махсулоти билан бозорга келиб, унга харидор топмаса, вактини бехуда совурган буладими? «Йук, дейди Платон, ушбу ахволни куриб, унга уз хизматини таклиф киладиган одамлар топилади... Улар бозорда пулга ниманидир харид килишни ... ва уни яна пулга айирбошлашни кути б утирадилар»2.

Бу кейинчалик Кадимги Юнонистон тафаккурининг яна бир дахоси — Аристотель таълимотида ёркин намоён булди. У давлат ва жамият уртасида фарк мавжуд деган фикрни биринчи булиб илгари сурди. Узининг «Сиёсат» рисоласида у яхшилик ва ёмонлик, адолат ва адолатсизлик каби тушунчаларни факат ижтимоий мавжудот — инсон идрок этишга кодир деб кайд этади. «Буларнинг барчаси, оила ва давлат негизини ташкил этади»,3 деб давом этади файласуф. Бунда «уз табиатига кура давлат оилага ва хар биримизга нисбатан бирламчи хисобланади.. ,»4.

Куриб турганингиздек, антик давр файласуфлари асарларидан парчалар келтиришдан максад кадимдаёк улар иктисодий назарияга анча якин келганлиги, жамият, давлат ва уларнинг иктисодий асоси хакидаги янги таълимотларга замин яратганликларини таъкидлашдир.

' Мыслители Греции. От мифа к логике - Москва-Харьков 1999. с 1422Ушаерда. 145-6.3 *"•Ушаерда. 444-6.4 Уша ерда. 444-6.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 131: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Платоннинг давлат хакидаги таълимоти давлатнинг келиб чикиши хакидаги кейинги назарияларга, шу жумладан, Янги давр инглиз файласуфлари Т.Гоббс (1588-1679) ва Ж.Локк (1632—1704) таълимот- ларига муайян даражада таъсир курсатди. Платоннинг хеч ким хеч качон. урушда хам, тинчлик даврида хам бошликсиз колмаслиги керак деган гоясига таяниб, Гоббс узининг ижтимоий шартнома хакидаги таълимотида подшога анча катга ваколатлар берилиши, у жамият манфаатларида хатто уз фукаролари хаётини курбон келти- риши мумкин, деб хисоблайди.

А.Смит (1723-1790)нинг мехнат жамияти назарияси тугрисида суз юритар эканмиз, унинг мехнат ижтимоий таксимотига асосланган ижтимоий алокалар урнатилиши зарурлиги хакидаги таълимотига хам Платон гоялари билвосита таъсир курсатганини кайд этиб утиш керак деб уйлаймиз. Нихоят, буюк немис файласуфи Г.Гегел (1770-1831)- нинг фукаролик жамияти хакидаги назариясида Аристотелнинг «жа­мият» ва «давлат» тушунчаларини синонимлар тарзида ажратиш зарурлиги хакидаги фикрининг олис соясига дуч келамиз.

Давлат ва жамият хакидаги таълимотларнинг ривожланишига Марказий Осиёдан чиккан урта аср буюк мутафаккирлари кушган хисса хакида тухталиб у™асак, ижтимоий-фалсафий таълимотлар тарихига сафаримиз тулик булмайди деб уйлаймиз. Ушбу нуктаи назардан бу ерда олдинги мавзуларда тилга олинган Форобий, Ибн Сино ва Беруний номларини кайд этиб утиш уринлидир. Иктисодий курилиш амапиётини ишлаб чикишга Амир Темур хам уз «Тузуклари» билан катта хисса кушди.

Айтилганларга мисол тарикасида Шарк Ренессанси даврининг буюк мутафаккири Форобийнинг ижтимоий карашларига бир назар ташлайлик. Форобий Якин ва Урта Шаркда биринчилардан булиб уз даври феодал жамиятининг сиёсий ва иктисодий холатини ва даражасини фалсафий жихатдан тушуниб етишга харакат килди. Узининг «Фозил одамлар шахри» номли ижтимоий-фалсафий рисоласида Форобий инсон виждонан мехнат килмаса, хаётга фаол муносабатда булмаса, саодатга эришиши мумкин эмас, бунга факат юксак иктисодий негизли жамиятда эришилиши мумкин, деган фикрни асослади. «Одамлар ишларда бир-бирига ёрдам курсатиш учун бирлашган шахар фазилатли шахар, одамлар саодатга эришиш макса- дида бир-бирига кумаклашадиган жамият эса фазилатли жамиятдир», деб кайд этади Форобий2.

Уша даврнинг яна бир мутафаккири — Беруний хам давлатнинг вужудга келиши, энг аввало, одамларнинг иктисодий эхтиёжлари билан боглик деган фикрдан келиб чикади. «Кучсиз инсон, (химоя) органлари йуклиги туфайли, хар хил синовлардан утиш жараёнида

1 Асмус В.Ф. Платон. - М., 1993. с. 742 Джумабаев Ю Узбекистонда фалсафий ва ахлокий фикрлар тараккиёти тарихидан Т., 1997,45. б

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 132: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

доим химояга ва уз (эхтиёжлари) кондирилишига мухтож булади», деб ёзади у1. Шуни кайд этиш керакки, Беруний узининг «Х,индистон» асарида мазкур мамлакатнинг уша даврдаги хаёти, иктисодиёти ва маданияти хакида муфассал маълумот берган.

Шундай килиб, узок ва якин утмиш иктисодий ривожланишининг айрим масалаларини фалсафий жихатдан тушуниш у уша даврда одатда фалсафий билим тизимида амапга оширилган деган хулосага келиш имконини беради. Кейинчалик иктисодиёт ва жамиятнинг иктисодий хаёти жараёнларини фалсафий тушуниш сифат жихатидан янги даражага кутарилди. Ушбу боскич фалсафа ва иктисодиётнинг ажралиши билан боглик. Шу даврда (XIX аср бошида) француз файласуфи О.Конт жамият хакидаги таълимот - социологияни яратди, унда жамият уз ривожланиш жараёнида уч боскичдан (илохиёт, метафизик ва позитив боскичлардан) утиши хакидаги гояни ривож- лантирди.

XIX аср урталарида К.Маркс (1818-1883)нинг иктисодий наза- рияси вужудга келди. У хам жамиятга яхлит тизим деб каради, жамиятни таркибий кисмларга ажратди ва бутун ижтимоий тизимнинг яхлитлигини ва унинг фаолият курсатиш имкониятини таъминловчи асосий тизим хосил килувчи алокаларни курсатиб берди. Аммо, ушбу гояни илгари сургач, марксизм жамият хакидаги барча «ноилмий», «зарарли» ва «реакцион» таълимотларни четга сурди ва «озодлик салтанати»га йул факат «объектив конуниятлар» оркали утади деган гояни илгари сурди. Одамлар тажрибаси, ижтимоий амалиёт жамият (утопик) хаёлий оламда эркин була олмаслиги, уз орзуларини руёбга чикара олмаслигини, уларга факат мехнат оркали эришиш мумкин­лигини курсатди.

Кейинчалик, XX асрда ижтимоий ривожланиш хакида яна бир канча кизикарли назариялар ва таълимотлар пайдо булди. Индустриал жамият концепцияси (Э.Дюркгейм, Р.Арон, Д.Белл), постиндустриал жамият хакидаги таълимот (Д.Белл, З.Бжезинский, О.Тоффлер ва бошк.) шулар жумласидан. Бу уринда Ж.Гэлбрейтнинг «янги индус­триал жамият» хакидаги таълимотини, У.Ростоунинг «иктисодий усиш боскичлари» назариясини, А.Тойнбининг «тарихий айланиш наза- рияси»ни хам кайд этиб утиш керак. Ушбу таълимот ва назариялардан айримларининг мазмунини мавзунинг кейинги кисмида куриб чика- миз.

10.2. Фалсафа ва иктисодиёт - билиш функцияларининг бирлиги ва фарклари

Илмий тафаккурга эга хар бир иктисодчи ва файласуф жами­ятнинг иктисодий хаётини ходисалар уртасидаги зарур, мухим ва такрорланувчи алокалар ифодаси деб тушунади. Лекин ушбу тушу-

1 Уша ерда 53-6.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 133: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

нишга уларнинг хар бири иктисодиёт ва фалсафа учун умумий булган категориялар хамда факат айни фанга хос булган тушунчалар ёрда- мида хар хил ёндашади.

Маълумки, XVII асрдан — биринчи илмий инкилоб давриданок фалсафадан муста кил фанлар ажралиб чика бошлади. Улар орасида тадкикот объекта иктисодиёт хисобланган таълимотлар хам пайдо булди. Иктисодиёт одамларнинг моддий эхтиёжларини кондиришга каратилган товарлар, предметлар ишлаб чикариш ва хизматлар курсатиш, уларни таксимлаш, айирбошлаш ва улардан фойдаланиш булгани учун иктисодчилар хам, файласуфлар хам унга жиддий эътиборни каратдилар.

Иктисодий эхтиёжларни ва ишлаб чикаришнинг ривожланиши билан боглик эхтиёжларни доим иктисодий назария ва фалсафа биргаликда урганиб келади. Бу ерда эхтиёжни ифодалашнинг икки шакли - фалсафий ва иктисодий шакллари тукнашади ва узаро таъсирга киришади. Маълумки, иктисодий эхтиёжлар иктисодий зарурият тарзида намоён булади. Озик-овкат, кийим-кечак, уй-жой, харакатланиш воситапари, рузгор анжомларига эхтиёж шулар жум- ласидан. Ушбу эхтиёжлар хам ижтимоий (уларни фалсафа урганади), хам иктисодий (уларни иктисодий назария тадкик килади) урганиш объектини ташкил этади1.

Шу билан бирга, мазкур китоб муаллифларининг автомобиль, модали кийим-кечакка (хозирги ёшларда буни фарклаш кийин, чунки уларнинг хаммаси мода буйича кийинади) булган эхтиёжлар ижтимоий, хаётда озик-овкат, кийим-кечак, уй-жойга булган эхтиёж­лар эса — иктисодий хусусиятга эга, деган фикрига кушилиб булмайди. Хакикатдан хам кайд этилган эхтиёжларнинг барчаси ягона ижтимоий- иктисодий хусусиятга эга, факат уларни тадкик килишга фалсафа ва иктисодий назария хар бири уз нуктаи назаридан ёндашади.

Ишлаб чикариш кучлари ва ишлаб чикариш муносабатлари, ишлаб чикариш усули ва мулкчилик муносабатлари хам жамият иктисодий хаётини тадкик килишнинг иккала шакллари учун «уму­мий» хисобланади. Хуллас, ушбу икки фаннинг тадкикот йуллари доим узаро кесишади, чунки улар айни бир объект — иктисодиётни тадкик килади.

Айни вактда, фалсафа ва иктисодий назария ушбу тадкикот объектини тахлил килишга хар хил нуктаи назардан ёндашади. Чу- нончи, иктисодий таълимот ишлаб чикариш ривожланишининг икти­содий хусусиятларини тадкик килади, одамлар уртасидаги иктисодий муносабатларни ёритади, уларнинг иктисодий манфаатларини, иктисо­дий эхтиёжларини кондириш йуллари ва усулларини асослашга хара­кат килади. Фалсафа эса жамият ривожланишининг моддий, иктисо­дий асосларини инкор этмаган холда, унинг ижтимоий томонини аниклаш вазифасини уз олдига куяди.

1 Философия Под ред В Н. Лавриненко, В.П Ратникова. - М., 2000. с. 405-406

133

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 134: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Шу сабабли, А.Смитдан бошлаб, иктисодий таълимот (уша даврда сиёсий иктисод) узининг асосий эътиборини жамият ривожлани­шининг иктисодий асосларини тадкик килишга, фалсафа эса — унинг ижтимоий асосларини урганишга каратади.

Буни мазкур икки таълимотнинг деярли бир даврда яшаган атокди вакиллари - иктисодчи Адам Смит ва файласуф Георг Гегел мисолида куриб чикамиз. А.Смит илмий асослаб берган сиёсий иктисод иктисодий таълимотнинг ривожланишига кушилган катта хисса булди. Унинг замирида ётувчи кийматнинг мехнат назарияси («мехнат жамияти назарияси») одамлар уртасида ижтимоий алокалар мехнат- нинг ижтимоий таксимоти асосида, улар у3 мехнати меваларини айирбошлаши оркали урнатилади, бунда одамлар иктисодий фаолия- тининг асосий мотиви мехнат хисобланади, деган фикрдан келиб чикади. Смит инсон ва мехнат узаро алокасининг куйидаги тамойили- дан келиб чикади: хар ким узи учун ишлар экан, бошкалар учун ишлашга хам мажбур булади ва аксинча, бошкалар учун ишлар экан, хар ким узи учун хам ишлайди. Бинобарин, инсон яхши яшашга интилишининг асосий шарти ва жамият равнакининг манбаи мехнат хисобланади. А.Смит жамият равнакининг уч асосий шартини кайд этди: хусусий мулкнинг мавжудлиги, иктисодиётга давлатнинг аралашмаслиги ва шахсий ташаббус ривожланиши учун говларнинг йуклиги. Смитнинг жамият синфий тузилишини тушуниши у яратган иктисодий назариянинг мухим жихатидир. Унга асосланиб, Смит уч асосий синфни: ёлланма ишчилар, капиталистлар ва йирик ер эгалари синфларини кайд этади. Бунда ёлланма ишчиларнинг иктисодий манфаатлари капиталистлар ва йирик ер эгаларининг манфаатларига зиддир.

Фукаролик жамияти назариясини ишлаб чиккан Гегель таъли- мотида фалсафий оханг кучлирок. Агар Смит ижтимоий ходисалар тахлилида асосий эътиборни иктисодий хусусиятга эга муаммоларга каратган булса, Гегелнинг диккат марказида ижтимоий ахамиятга молик муаммолар туради. Жамиятнинг ривожланишини у диалектик метод ёрдамида таърифлайди. Смитдан фаркли уларок, Гегель моддий ва маънавий дунёга котиб колган нарса деб эмас, балки муттасил узгарувчи ва ривожланувчи жараён деб карайди. Гегель биринчи булиб «фукаролик жамияти» тушунчасини ишлаб чикди, унга «уму­мий богликлик тизими» деб таъриф берди, унда «бир кишининг тирик- чилиги, фаровонлиги ва хуку кий жихатдан мавжудлиги барчанинг тирикчилиги ва фаровонлиги билан узвий богланади, шуларга асос- ланади ва факат ана шу богликликда хакикий ва таъминланган бу­лади»1, деб кайд этди. Шу ерда икки букж мутафаккирнинг ушбу таълимотларини солиштириб, уларнинг жамият (яъни айни бир тад- кикот объекта) талкини айрим масалалар буйича мос келади, айрим муаммолар буйича эса мос келмайди, деган хулоса чикариш мумкин.

1 Человек и общество. - М. 1993. с. 2.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 135: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Уларнинг мехнатнинг роли ва унинг ижтимоий таксимотдаги ахамияти хакидаги фикр-мулохазалари бир-бирига мое келади. Аммо Смит, Гегелдан фаркли уларок, диалектикани деярли тадкик килмайди. Бу XIX асрнинг иккинчи ярмидаёк Смитнинг баъзи бир коидаларига тузатиш киритиш, айримларини эса бутунлай кайта куришни такозо этди.

Смитнинг хизмати шундаки, у уз иктисодий таълимотини асослаш жараёнида ижтимоий ишлаб чикаришнинг ягона ва хакикий мезони мехнат эканини биринчи булиб илмий жихатдан асослаб берди, барча замонларда ва барча жойларда барча товарларни мехнатга караб бахолаш ва уларнинг кийматини солиштириш мумкинлигини кайд этди1. Лекин у бу ерда ишлаб чикариш кучлари ва ишлаб чикариш муносабатлари диалектикасига, ишлаб чикариш усулининг вужудга келиши ва ривожланиши диалектикасига факат якинлашди, аммо уни ёритиб бермади.

Гегель эса узининг ижтимоий ривожланиш хусусияти хакидаги коидаларини диалектик ёндашув ёрдамида асослаб берди ва улар ишлаб чикаришга боглик эканини кайд этди. Аммо, фукаролик жамиятининг вужудга келиши ва ривожланиши муаммоларига алохида эътибор берган холда, у Смитдан фаркли уларок, тарихга факат «озод- ликни англаган рух тараккиёти» деб каради.

Куриб турганимиздек, Смит таълимоти хам, Гегель таълимоти хам ижобий жихатлар билан бир каторда, айрим камчиликлардан хам холи эмас. Иктисодчи ва социолог К.Маркс уз иктисодий таълимотида ана шу камчиликларни муайян даражада бартараф этди, уларнинг бир канча хато коидаларини кайта тушуниб етди ва кушимча киймат назариясини асослаб берди2.

Шу билан бирга, олдинги мавзуларда кайд этиб утганимиздек, Маркснинг жамият «порлок келажаюжа келиши хакидаги фундамен­тал коидасини тугри деб булмайди. Давримизнинг машхур социолог ва файласуфлари Г.Скирберк, Н.Гилье машхур назариётчи булган Маркс маълум хато ва камчиликларга йул куйганини кайд этади. Масалан, Маркснинг капитализм халокати мукаррар экани хакидаги коидаси янглиш булиб чикди, капитализмнинг ривожланиши синфий тафовут- ларнинг кучайишига олиб келади деган коидаси эса нафакат тасдик- ланмади, балки бутунлай хато булиб чикди. «Хозирда АКД1 ва Шимолий Гарбий Европадаги ишчиларнинг аксарияти эга булган шахсий истеъмол даражаси Маркснинг камбагаллашиш назариясига мос келмайди», деб кайд этади юкорида кайд этилган муаллифлар3.

XIX аср охири — XX аср бошида фалсафий ва иктисодий таъли- мотларнинг ажралиш жараёни кучайди. Янги, соф иктисодий назария- лар, чунончи: Э.Бем-Баверкнинг ута фойдалилик назарияси, М.Фрид-

1 Смит А Исследование о природе и причинах богатства народов - М. 1962 с 194 : Маркс К., Энгельс Ф. Соч Т. 46 4.2. с 221.’ Философия Под ред В Н Лавриненко, В.П Ратникова - М., 2000. с 406

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 136: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

меннинг монетаристик назарияси, Ж.Кейнснинг иктисодиётнинг дав­лат томонидан тартибга солиниши назарияси вужудга келди.

Хозирги замон ижтимоий-иктисодий фанида индустриал, пост­индустриал ва ахборот жамияти концепцияларига алохида эътибор берилади. Ушбу жамиятларнинг вужудга келиши товар ишлаб чика- рувчи икгисодиётдан хизмат курсатувчи икгисодиётга угилиши, жа- миятнинг синфий булиниши урнига касбий булинишга келиши билан тавсифланади. Шу уринда америкалик машхур сиёсатшунос З.Бже- зинский (1928 й. тугилган) номини тилга олиш мумкин. У «постин­дустриал жамият» назариясининг вариантларидан бирини тахлил ки­либ, жамиятни ижтимоий-иктисодий ва илмий-техник модернизация килишни унинг «америкалашуви» билан бир деб хисоблайди ва янги «интеллектуал элита» вужудга келишини асослайди.

Яна бир америкалик социолог Д.Белл узининг «Келажак пост­индустриал жамияти» (1973) китобида янги жамиятда соф капиталист- лар урнига маълумот ва билим даражаси билан фарк киладиган хукмрон элита келади деб кайд этади.

Иктисодий таълимотлар ва фалсафада билиш функцияларининг бирлиги ва фаркларининг айрим жихатлари ана шулардан иборат. Умуман олганда, улар хам, булар хам, хар бири узича куйидаги уму­мий хулосаларга келади:

• агар жамият мутгасил равишда моддий неъматлар ишлаб чикармаса, у мавжуд була олмайди;

• иктисодий эхтиёжлар ва ишлаб чикаришни ривожлантириш эхтиёжлари ижтимоий ишлаб чикаришнинг энг мухим манбалари хи- собланади;

• жамиятнинг иктисодий хаётини билиш жараёнида унинг объек­тив омиллари (ишлаб чикариш жараёнида объектив иктисодий конун- ларнинг амал килиши; ишлаб чикариш кучлари ва ишлаб чикариш муносабатларининг узаро таъсири, бунда уларнинг биринчиси иккин- чисига мос келиши керак; жамият маънавий хаётининг ривожланиши учун зарур моддий шарт-шароитлар яратилиши ва бошк.) хам, субъектив омиллари (жамият ва муайян шахснинг иктисодий манфаат- лари, одамлар иктисодий онгининг шаклланиши ва бошк) хам Хисобга олиниши керак.

Хуллас, жамиятнинг иктисодий хаёти факат объектив ва субъек­тив омилларнинг узаро таъсирида мавжуд булиши мумкин. Шу ерда бошка бир фалсафий-иктисодий муаммо — мулк масаласи кундаланг буладики, уни биз навбатдаги мавзуда муфассал куриб чикамиз.

10.3. Иктисодий глобализация ва хозирги замон

Иктисодий глобализация «ягона жахон иктисодиёти, жахон бозо- ри, пировард натижада, жахон хамжамиятининг барпо этилишидир, деб кайд этади B.C. Егоров — У Марказ — АКД1 бошчилигидаги икти­содий ривожланган мамлакатларнинг периферия — учинчи ва туртинчи

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 137: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

дунё мамлакатлари, ривожланаётган ва посткоммунистик мамлакат- ларга нисбатан мафкуравий, сиёсий ва иктисодий экспансияси йули билан миллий давлатлар чегарасидан утади (уларни купориб таш- лайди)».

Чиндан х,ам шундайми? Дунё микёсида бозор ташкил этиш учун зурлик ишлатилиши шартми? Бизнинг назаримизда, муаллиф бу ерда куп жихатдан хак. Куп жихатдан, лекин тула эмас. Агар глобализация иктисодий тазйик ва сиёсий буйсундириш чора-тадбирларига асос- ланган жараён деб тушунилса, у чиндан хам хак. Лекин ушбу жараёнларга муайян тарихий нуктаи назардан карайдиган, иктисодий глобализацияни факат экспансионизм натижаси эмас, балки иктисодий жихатдан нисбатан тенг булган давлатларнинг ихтиёрий равишда аста- секин бирлашиши, колок мамлакатларнинг иктисодий салохиятини оширилиши ва тенглаштирилиши билан боглик узок давом этадиган мураккаб жараён деб тушунадиган булсак, бу ерда бошкача ёндашув, бошкача талкин зарур. Аммо хали дунёнинг биронта хам ривожланган давлати шуни уз олдига бош вазифа килиб куйгани йук

Юкорида кайд этилган жуда кизикарли ва фойдали илмий- фалсафий тадкикот муаллифи айнан шу хакда суз юритади. У глоба­лизация натижасида ривожланган ва ривожланаётган мамлакатлар уртасида тафовут кучайиб бораётганини, XX аср охирига келиб улар уртасидаги иктисодий тафовут нисбати 74:1 га етганини ташвиш билай кайд этади1. Ривожланган мамлакатлар глобализациядан тобора куп- рок наф курмокдалар, улар жахон иктисодиётига кушилиш ниятидаги янги мамлакатларга уз «уйин коидалари»ни кабул килишни шарт килиб куймокдапар, натижада, глобализация жараёнлари ягона марказ— АЩЦцан туриб тартибга солинмокда ва назорат килинмокда2.

Иктисодий глобализацияга шу нуктаи назардан каралса, ушбу жараённи руй берган ходиса деб эмас, балки унга сари харакат деб тавсифлаш мумкин.

Бошкача килиб айтганда, хозирги кунда жахон иктисодиётида глобализация эмас, балки регионализация жараёнлари руй бермокда. Шу нуктаи назардан социологик лугатлардан бири муаллифларининг «глобализация — муайян махаллий кичик тизимларга табакалашган жахон умумий ижтимоий-маданий тизимининг вужудга келиши» , деган фикрига кушилиш мумкин.

Шу муносабат билан, бизнинг назаримизда, иктисодий глобали­зация сари харакат тугридан-тугри эмас, балки иктисодий салохияти тенг мамлакатларнинг минтакавий (махаллий) уюшмалари оркали амалга оширилмокда. Бу ерда тенг салохиятли дегани бир хил деган маънони англатмайди. Марказий Европадаги айрим собик социалистик мамлакатлар Европа иктисодий хамжамиятига кушилиши шундан

1 Егоров B.C. Философия открытого общества, с. 227.2 Уша ерда. 228-229-6.3 Учебный социологический словарь Под ред. С.А. Кравченко. — М., 1999. с.52.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 138: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

далолат беради. Маълумки, ушбу мамлакатлар уз иктисодий курсаткич- ларига кура Европа хамжам иятининг эски аъзоларидан анча оркада.

Ушбу тушуниш жахоннинг ривожланган давлатлари иктисодий хдмжамиятига кушилишнинг бошка йулларини истисно этмайди. Аммо бунга эришиш жуда хам кийин. Факат иктисодий ривожланган КУДратли давлатлардан бири булган Россиянинг «Катта еттилик»ни тенг хукукпи аъзоси булиши билан уни «Катта саккизликка» айла- нишига сабаб булди.

Куриб турганимиздек, глобализацияга утиш шакллари жуда сер- кирра ва ранг-барангдир. Улар жамият хаётининг деярли барча жабха- ларида: сиёсий ва ижтимоий сохаларда, иктисодиётда, маданиятда, миллатлараро муносабатларда намоён булади.

Хозирги замон иктисодиёт фани иктисодиёт сохасида глобализа- циялашувнинг уч асосий йуналишини кайд этади:

а) молиявий глобализация;б) жахон савдо-сотик унумдорлигини ошириш;в) дунё микёсидаги транснационал уюшмалар (ТНК) тармогининг

вужудга келиши ва кенгайтирилиши.Ушбу йуналиш доирасида глобализациянинг куйидаги асосий

жараёнларини кайд этиш мумкин:— иктисодиётнинг интернационаллашуви;— жахонда ягона алока тизимининг ривожланиши;-ахборот, билимлар ва экспертлар ахамиятининг ошиб бориши;-транснационал иктисодий дипломатиянинг яратилиши.Иктисодиётдаги глобализациянинг тарафдорлари булиши билан

бирга танкидчилари хам мавжуд. Айримлар глобализацияга ижобий ходиса деб карайди, чунки у бутун жахонда мехнат унумдорлигини ва одамларнинг турмуш даражасини оширишга кодир. Уларнинг фикри- ча, дунё микёсидаги иктисодий интеграция мехнат таксимотини яхши- лайди, мехнат хаки паст мамлакатларга куп мехнат сарфини талаб этувчи ишлаб чикаришларга ихтисослашиш, мехнат хаки дара-жаси катта булган мамлакатларга эса ишчи кучидан янада унумлирок фойдаланиш имконини беради. Глобализация капитапни инвестиция- лар учун кулайрок шартлар асосида таклиф килган исталган мам- лакатга жойлаштиришга, махаллий молиявий лойихапарнинг паст даромаддорлиги тузогига илинмасликка имконият яратади.

Глобализация ракиблари эса бунга карама-карши фикрларни илгари суради. Уларнинг таъкидлашича, мехнат хаки даражаси паст булган ривожланаётган мамлакатлар томонидан ракобатнинг кучай- иши ривожланган мамлакатларда иш жойлари кискартирилиши ва хатго мехнат хакининг камайтирилишига олиб келади.

Шу нуктаи назардан «Труд-7» газетасида эълон килинган бир макола диккатга сазовор. Унда кук рангли жинси (blue jeans) ишлаб чикарувчи машхур «Леви Страус» компаниясининг такдири хакида суз

1 «Джинсовое счастье». Газета «Труд-7», 18 апреля 2002 г. №68.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 139: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

юритилади. Компанияга ракобат тазйики кучайиши натижасида у ишлаб чикариш хажмининг бир кисмини ишчилар уз мехнати учун куп хак туламайдиган жойларга, яъни ривожланаётган мамлакатларга кучиришга мажбур булди. Макола муаллифларининг фикрича, ушбу тазйик замирида айнан глобализация жараёнлари ётади. Унда ривож- ланган мамлакатлар уз ракрбатбардошлигини ошириш учун мехнат хаки ни ва ижтимоий таъминот нафакаларини камайтиради, атроф- мухит устидан назоратни сусайтиради. Ракобат тазйики натижасида аксарият давлатлар уз иктисодий сиёсатини амалга ошириш имкония- тидан махрум булади. Иктисодий тангликларни вужудга келтиришга кодир молия корчалонлари таъсири кучайиб бораётгани хам жидций ташвиш уйготади.

Шу муносабат билан миллий иктисодиётлар ягона жахон хужа- лигига кушилиши жараёни илгари руй берган жараёнларга Караганда бир канча узига хос хусусиятларга эга.

Биринчи хусусият XX аср бошида жахоннинг катта кисми глобал иктисодиётда иштирок этмас эди. Бугунги кунда савдо-сотик ва инвестицияларга уз чегараларини очиб куйган мамлакатлар сони жуда купайди. Нафакат ривожланган мамлакатлар, балки ривожланаётган мамлакатлар хам бозор муносабатларига утиш билан боглик ислохот- ларни амалга оширмокдалар.

Иккинчи хусусият алока воситалари нархи камайиши хисобига транспорт харажатларининг кискаришида ифодаланади. Арзон ва самарали коммуникациялар тармоги фирмаларга ишлаб чикариш жа- раёнининг хар хил таркибий кисмларини турли мамлакатлар! жой- лаштириш имконини беради. Бун дан ташкари, замонавий ахборот технологиялари ишлаб чикарувчилар ва истеъмолчилар уртасида юзма-юз музокарада булиш заруриятини анча камайтиради ва уларга илгари халкаро бозорларда сотишнинг иложи б^лмаган товарларга харидор топишнинг янги шаклларини топиш имконини беради.

Учинчи хусусият - ялпи халкаро молиялаштириш окимлари тобора купайиб бормокда. Масалан, ер юзида чет эл валютасининг кундалик айланмаси 1973 йилги 15 млрд. АКД1 долларидан 2006 йилда1,5 трлн. АКД1 долпарига купайди.

Туртинчи хусусият фан-техника тараккиёти ва «ахборотлашган жамияти»нинг шаклланиши билан боглик. Оммавий саноат ишлаб чикариши оддий ходисага айланди. Учинчи дунё мамлакатларидаги таълим дастурлари ва техник тараккиёт натижасида турли мамлакат­лар ишчиларининг мехнати бир хиллашди, бинобарин, мехнат хаки­даги катта тафовут хисобига ишлаб чикариш харажатларини камай- тириш имконияти кенгайди.

Транснационал корпорациялар глобал иктисодиёт ривожланиши- ни харакатлантирувчи кучлардан бирига айланиб бормокда. Масалан, транснационал корпорациялар уз мамлакатларидан ташкари да амалга оширган сотиш хажмлари экспорт хажмларидан 20—30 % тезрок ус- мокда. Транснационал корпорациялар умумий сотиш хажмининг урта

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 140: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

хисобда 45 %ни экспорт ташкил этади. Молия бозорларида транс­национал корпорациялар мухим операциялар холатини белгиловчи кудратли кучга айланмокда. Уларнинг ялпи валюта захиралари жа- хоннинг барча Марказий банклари умумий валюта захираларидан бир неча баравар куп.

Хуллас, глобализация хам давлатлараро, хам транснационал шаклларда ривожланадиган икки ёклама жараён. Шу сабабли унинг тармоклари хам кенг: давлатлар, уларнинг иттифоклари, халкаро таш- килотлар, нохукумат ташкилотлари. Иктисодий глобализациянинг табиати икки карама-карши тенденция: 1) ранг-барангликнинг камай- ишига караб бир хиллашиш ва 2) турмуш даражаси ва тарзида тафовутларнинг улушида хам намоён булмокда.

Х^озирги иктисодий глобализация муаммоларининг тахлилида Узбекистон Республикасида руй бераётган глобализация жараёни ва унинг жахон хамжамиятига, шу жумладан, халкаро иктисодий хамжа- миятга кушилиши биз учун алохида урин тутади.

Ушбу жараёнда республикамиз урнини белгилар экан, И.А.Ка- римов Узбекистон капитал сарфлаш нуктаи назаридан хам, дунё микёсидаги кенг камровли хавфсизликнинг таркибий кисми сифатида минтакада баркарорликни таъминлаш нуктаи назаридан хам борган сари эътиборга сазовор булиб бораётганини кайд этади. «Бундай шароитда интеграция жараёнини, халкаро институтлар ва ташкилот- ларда суверен давлатларнинг иштирок этишини кенгайтириш жараёни­ни факат тарих такозоси деб эмас, балки айрим минтакалар куламида хам, шунингдек умуман-бутун сайёрамиз куламида хам собиткадам- лик, баркарорликнинг кудратли омили деб хисобламок зарур»1.

Узбекистон бир вактнинг узида турли даражаларда -дунё микёсида ва минтака куламида - интеграция жараёнларида катнашса- да, аммо бир мухим коидага: бир давлат билан якинлашиш хисобига бошкасидан узоклашмасликка амал килади2.

Шу сабабли Узбекистон алохида мамлакатлар билан хам, турли давлатлараро бирлашмалар, уюшмалар билан хам узаро фойдали асосда иктисодий хамкорлик килмокда, жахоннинг барча давлатлари билан иктисодий, илмий-техник ва бошка алокаларни амалга ошириш учун кенг имкониятлар очмокда. Иктисодий ислохотларни амалга оширишга, Узбекистоннинг жахон хамжамиятидаги интеграцияла- шувини таъминлашга халкаро молиявий, иктисодий ташкилотлар - Халкаро валюта фонди, Жахон банки, Халкаро молия корпорацияси, Европа тикланиш ва тараккиёт банки ва бошкалар хам катта ёрдам курсатмокда.

Мустакиллик йилларида мамлакатда ташки иктисодий алокаларни йулга куйиш, жахон иктисодий тизимига Узбекистоннинг к^шитши

1 Каримов И.А. Узбекистон XXI аср бусагасида. хавфсизликка тахдид, баркарорлик шарглари, тараккийт кафолатлари. - Т., «Узбекистон», 1997. 288-6.2 Уша ерда. 290-6.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 141: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

йулларини мустакил белгилаш тамойиллари ишлаб чикилди ва изчил амалга оширилмокда.

2001 йил июнда Шанхай Хамкорлик Ташкилотига аъзо давлатлар рах,барларининг саммитида сузлаган нуткида И.А.Каримов Ташки- лотга аъзо мамлакатлар уртасида нафакат сиёсий, балки иктисодий алокаларни хам янада мустахкамлашга чакирди ва: «Бизнинг диккат- марказимизда куп киррали иктисодий ва ижтимоий хамкорлик тизимини ташкил этиш ва чукурлаштириш минтакадаги халкдарнинг узаро хамкорлигини мустахкамловчи кудратли восита сифатида каралмоги зарурлиги масаласи туриши лозим»,1 деб кайд этди.

Кискача хулосалар1. Иктисодиёт - моддий неъматлар (товарлар ва хизматлар) ишлаб

чикариш, уларни таксимлаш, айирбошлаш, истеъмол килиш, сотиш ва саклаш билан боглик ижтимоий муносабатларнинг тарихий белгштан- ган мажмуи.

2. Ижтимоий эркинлик, демократия ва жамиятнинг иктисодий равнаки одамларнинг изчил, онгли, фидокорона, ижодий мехнат фао- лиятига асосланади.

3. Иктисодиётнинг ривожланиши кишилик жамиятининг усиб бораётган моддий ва маънавий эхтиёжлари кондирилиши билан бевосита боглик.

4. Жамиятнинг иктисодий хаётини ижтимоий-фалсафий тахдил килиш предметини ишлаб чикариш кучлари ва ишлаб чикариш муно- сабатларининг диалектик алокаси, ишлаб чикариш усуллари, мулкчи- лик муносабатлари, бозор ва ракобатнинг ривожланиши ташкил этади.

5. Иктисодий назария ишлаб чикариш ривожланишининг узига хос хусусиятларини тадкик килади, одамлар уртасидаги иктисодий муносабатларни ёритади ва одамларнинг иктисодий манфаатларини, уларнинг эхтиёжларини кондириш йуллари ва усулларини асослайди. Фалсафа жамият ривожланишининг ижтимоий томонларини аниклай- ди ва тадкик килади. Шундай килиб, ижтимоий фалсафа ва иктисод фани бир-бирини тулдиради ва бойитади.

Асосий тушунчаларГлобализация (икт.) - ягона жахон иктисодиёти бунёд этилиши

асосида жахон давлатлари ва халклари якинлашувининг фалсафий- социологик таърифи.

Интеграция (икт.) - хужалиги хаётининг интернационализация- лашуви шакли, глобализация шароитида хозирги давлатлар ривож- ланишиннинг объектив жараёни.

Бирлик - хаёт фаолияти жараёнида бевосита ёки билвосита алокалар билан хамжамиятга бирлашган индивидлар (оила, жамоа, халк, миллат, мамлакат, инсоният) мажмуи.

1 Каримов И.А. Ватан равнаки учун *ар биримиз масъулмиз 9-жилд. — Т., 2001. 347-6

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 142: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Хамжамият — маълум белгиларга караб, халклар ва давлат- ларнинг бирлашишини белгиловчи тушунча (сиёсий +, иктисодий +.).

Иктисодиёт - жамият эхтиёжларини кондириш учун зарур булган моддий неъматларни ижтимоий ишлаб чикариш тизими; ишлаб чикариш муносабатларининг тарихан белгиланган мажмуи, иктисодий базис; муайян мамлакат ёки бутун дунёнинг тегишли ишлаб чикариш усули ва турлари билан тавсифланувчи хужалиги; таълим ва фан тармоклари.

Саволлар1. ^озирги дунё иктисодий ривожланиши тенденциялари кандай?2. Иктисодий глобализация нима?3. Х^озирги дунёда руй бераётган иктисодий жараёнларнинг

асосий хусусиятларини айтинг.4. Жахон иктисодиётининг глобаллашувида транснационал

корпора-циялар кандай рол уйнаяпти?5. Жахон иктисодий хамжамиятига Узбекистон Республикасининг

кушилиши асосий жараёнларини мисоллар билан ёритиб беринг.

АдабиётларКаримов И.А. Узбекистон иктисодий ислохотларни чукурлаш-

тириш йулида. — Т., «Узбекистон», 1995.Каримов И.А. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка

тахдид, баркарорлик шартлари, тараккиёт кафолатлари. — Т., «Узбе­кистон», 1997.

Каримов И.А. Ватан равнаки учун хар биримиз масъулмиз. Т. 9. . Т., «Узбекистон», 2001.

Каримов И.А. Узбекистон XXI асрга интилмокда. Т., «Узбе­кистон», 1999.

Каримов И.А. Янгиланиш ва баркарор тараккиёт йулидан янада изчил харакат килиш, халкимиз учун фаровон турмуш шароити яратиш - асосий вазифамиздир. «Халк сузи» газетаси, 13 феврал №31.

Асмус В. Ф. Платон. — М., 1993.Барулин B.C. Социальная философия.-М., 1999.Егоров В С. Философия открытого мира. - Москва-Воронеж, 2002.Мыслители Греции. От мифа к логике. - Москва-Харьков, 1999.Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов. —

М., 1962.Философия: Под ред. В.И. Лавриненко, В.П. Ратникова. — М.,

2000.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 143: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

11-мавзу. СОБИК ИТТИФОК МАМЛАКАТЛАРИ БОЗОР ИКТИСОДИЁТИГА УТИШИ ШАРОИТИДА МУЛКНИНГ

ИЖТИМОИЙ-ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ

11.1. Мулк тушунчаси

Мулк - жуда мураккаб ва зиддиятли тушунча. Унинг мазмуни ва мох.ияти асрлар мобайнида шаклланган. Агар дарсликлар, лугатлар, кулланмалар ва ушбу мдсалага оид тадкикотларга мурожаат этсак, мулк тушунчасини тал кин килишга нисбатан кар хил ёндашувларга дуч келамиз. Уларнинг айримлари мулкка ашё деб, айримлари - ишлаб чикариш воситаларини узлаштириш юзасидан одамларнинг узаро муносабатлари деб, кимдир — «моддий ва маънавий неъматларнинг муайян кишилар эгалигида булиши ва улар томонидан узлаштири- лиши» деб, кимдир - «муайян объектларнинг субъектга тегишлилиги» деб, яна кимдир — «жонсиз ва жонли объектларга булган хукуклар мажмуи» деб карайди1.

Бундай таърифлар руйхатини давом эттириш мумкин, аммо улар­нинг мураккаблиги, карама-каршилиги ва тарихан узгарувчанлигини англаш учун мулкка берилган шу тавсифларнинг узи етарли деб уйлаймиз.

Ушбу тушунчани муфассал этимологик тахлил килиш вазифамиз- га кирмайди. Шу сабабли биз мазкур тушунчанинг ижтимоий-фал- сафий даражаси сифатидаги табиатини аниклаш билан кифояланамиз.

Мулк тушунчасини фалсафий тушунишга булган илк уринишга кадимги юнон таълимотларидаёк дуч келамиз. Платон «Давлат» аса- рининг бешинчи китобида «хусусий» ва «умумий» тушунчаларининг узаро нисбатини тушунишга якинлашади, «мулк» ва «мол-мулк» тушун-чаларига синоним деб карайди, шунингдек хукуматнинг мулкни кайта таксимлаш хукукини к^риб чикади2.

Мулкнинг янада чукуррок тахлипига биз кадимнинг яна бир буюк файласуфи - Аристотель асарларида дуч келамиз. Жамият ривож­ланишининг хукукий, ижтимоий ва иктисодий масалаларини тадкик килишга багишланган асарларида у Сукрот ва Платон анъаналарини давом этгириб, мулк табиати хакидаги масалага янада реалистик нуктаи назардан ёндашди ва кадимги юнонлар ижтимоий-сиёсий ва иктисодий хаётининг тарихан таркиб топган шаклларига нисбатан уз карашларини баён этди. Платоннинг оила ва хусусий мулк бекор

1 Философский энциклопедический словарь. М., 1983; Политическая экономия Словарь. М , 1983, Политическая экономия Учебник для вузов. М., 1990; Барулин B.C. Социальная философия. Учебник для вузов. М., 1999; Большой юридический словарь. М., 1998; Учебный социологический словарь. Под общ. ред. С А.Кравченко, М., 1999; Рыночный экономический словарь. Под ред. Г.Я.Кипермана. М., 1995.2 Мыслители Греции.От мифа к логике. «Политика», Москва-Харьков, 1999 с.252-553.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 144: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

булиши хакидаги лойихасига шубха билдириб, Аристотель хусусий мулкнинг жамоат мулкидан афзаллигини асослаб берди. «Уз-узидан равшанки, мулк хусусий, ундан фойдаланиш эса — умумий булгани маъкул..., зеро, нимадир узига тегишли эканини англашдан инсон канчалар лаззат олади...» , деб кайд этади у.

Шундай килиб, куриб турганимиздек, мулк масалалари кадимдаёк кишилик жамиятининг ривожланишида ижтимоий муносабатлар ролининг тахлилида алохида урин эгаллаган.

Кейинчалик, урта асрларда, мулк масалалари Гарб ва Шарк, шу жумладан, Марказий Осиё мутафаккирлари томонидан хам муайян тарзда куриб чикилди. Масапан, Форобий таълимотида, унинг «Фозил одамлар шахри» рисоласида (IX аср) фозил Шахар хокими шахар ахолисининг фаровонлигини оширишга каратилган ун иккита тугма фазилатга эга булиши кераклиги, аммо хусусий ва умумий фойдала- нишдаги мулксиз бунга эришиб булмаслиги кайд этилади2.

Мулк муносабатлари хакидаги кизикарли фикрларга биз Амир Темур «Тузуклари»да (XIV аср) хам дуч келамиз. Фукаролар фаровон- лиги хакида кайгурган Сохибкирон солик (мол ва хирож) йигишда фукароларни талон-торож килмасликни, мамлакатни кашшокликка махкум этмасликни, зеро, фукароларнинг мулкдан ва оиладан ажра- лиши давлат газнасининг бушашига ва пировард натижада, давлат хокимиятининг заифлашишига олиб келишини кайд этади3.

Куриб турганимиздек, мулк масалалари барча замонларда хам ута мураккаб булган ва бизнинг назаримизда, ханузгача узининг узил- кесил ечимини топмаган. Мулкка, айникса, хусусий мулкка бахо беришда хар хил, баъзан мутлако карама-карши фикрлар кузатилади. Янги даврдаёк айрим француз маърифатчи файласуфлари (XVIII аср) одамлар уртасидаги тенгликни сиёсий тенглик деб эътироф этишдан келиб чиккан булсалар (Вольтер), айримлари XVII аср инглиз мутафаккирлари Т.Гоббс ва Ж.Локкнинг ижтимоий шартнома гоясига кушилган холда, мулкий ва ижтимоий тенглик урнатиш зарурлигини исботлашга харакат килганлар (Ж.-Ж.Руссо), бунда инсон уз табиий эркинлигини маълум даражада йукотган холда, фукаролик эркин- лигини ва узининг барча мулкига эгалик килиш хукукини кулга киритади, деб кайд этганлар.

Инглиз иктисодчиси ва файласуфи А.Смит (XVIII асрнинг иккин­чи ярми) мулк табиатини ёритувчи бир канча янги гояларни илгари сурди. Мехнатни фаровонликка эришишнинг бош манбаи деб таъриф- лаб, А.Смит хусусий мулкка давлат, бинобарин, унинг хар бир аъзоси равнак топишининг асосий шартларидан бири деб каради.

1 Мыслители Греции. От мифа к логике. «Политика», Москва-Харьков, 1999. с. 371 б.2 Абу Наср Форобий. Фозил одамлар шахри Т., 19993 Темур тузуклари. Т., 1999.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 145: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Машхур немис файласуфи Г.Гегель (XVIII аср охири XIX аср боши) фукаролик жамияти гоясини илгари сурди, ушбу жамиятда «мулк эркинликнинг биринчи кадамидир», деб кайд этди1.

Мулк муаммосининг тахдилида энг кескин холат жамият ривож- ланишида мулкнинг ахамияти ва ролини тушунишда марксизмнинг урни куриб чикилиши билан боглик.

Инсоният ривожланишининг асосий боскичларини урганиб, марк- систик таълимот асосчиси К.Маркс капитализм урнига янги ижти­моий тузум — коммунизм келиши, одамлар уртасидаги тенгсизликнинг асосий айбдори булган хусусий мулк урнини жамоат, умумхалк мулки эгаллаши керак, деган хулосага келди.

Аммо тарихий тажриба марксистик таълимотнинг бир канча асосий коидалари (хусусий мулк ва бозор муносабатларининг тугати- лиши, синфий кураш, пролетариат диктатурасининг урнатилиши ва Х.к. )ни нафакат тасдикламади, балки XX асрда Ер юзи ахолисининг катта кисмини зурлик ва асоссиз катагонларга гирифтор этди. Хозирги олимларнинг аксарияти Маркс капитализмнинг уз-узидан ривожланиш имкониятини англамаганини кайд этмокдалар. Маълумки, капитализм фан-техника инкилоби ютуклари, одамларнинг чексиз имконият- ларини идрок этиб, уларни эркин шахсий ташаббус асосида амалга оширди ва шу заминда уз мамлакатлари ахолисининг фаровонлигини таъминлашга муваффак булди. Бугунги кунда хатто узини социалис­ток деб хисоблайдиган давлатлар (Хитой, Вьетнам, Куба) хам уз иктисодиётига бозор муносабатларини жорий этиш йулида харакат килмокдалар, бу уларга халкаро ракобатга дош бериш ва уз фукаро- ларининг ижтимоий-иктисодий турмуш даражасини ошириш учун имконият яратмокда.

Хуллас, мулк даражаси хам тарихий, хам назарий, хам амалий жихатдан мураккаб, зиддиятли ва узил-кесил асосланмаган тушунча- лар каторига киради. Олимлар, файласуфлар ва иктисодчиларнинг карашларида мулк тушунчасини бир хил тушуниш ханузгача шакл- ланмаган. Шу боис мулк масаласига ойдинлик киритиш учун энг аввало, мулкнинг узи нималигини аникдаб олишимиз зарур деб уйлай­миз. Хуш, мулк узи нима — нарса (предмет)ми ёки нарса (предмет)га муносабатми; мулк ва ишлаб чикариш воситаларининг узаро нисбати кандай? Бу ерда факат мулкка ким эгапик килиши, ундан фойда- ланиши ва уни тасарруф этиши, крндай эгалик килиши, фойдаланиши ва тасарруф этиши эмас, балки нима учун у мулкдор хисобланишини аниклаш хам мухим.

Мулкка моддий ва маънавий неъматларнинг муайян кишилар эгалигида булиши ва улар томонидан узлаштирилиши усули, яъни объектнинг субъектга тегишлилиги деб карашда у (мулк) нарсанинг узи эмас, балки нарса юзасидан одамлар уртасидаги муносабатлар эканини назарда тутиш керак. Мулкнинг шундай талкинига биз

1 Гегель Г Сон Т.7. с. 59.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 146: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Аристотелда дуч келамиз. Мулкнинг нарса эгаси билан нарса уртаси­даги муносабатни ифодалаш хусусиятини буюк файласуф уша давр- даёк пайкаган эди. «Агар хар бир мехнат куроли узига хос булган ишни узи бажара олганида..., тукимачилик дастгохдари узи тукига- нида, плектралар кифарани узи чалганида, меъморлар ишчиларга мухтож булмаган, бойларга куллар керак булмаган буларди. Мехнат куролларининг вазифаси иш унумдорлигини оширишдан иборат (poietika), мулк эса иш куроли (praktikon) хисобланади; зеро, тукима­чилик дастгохидан фойдаланиб, биз унинг кулланилишидан бошка нарса оламиз»1, деб кайд этади файласуф.

Шу муносабат билан, «мулк» тушунчасини ёритишда уни тушу- нишнинг куйидаги уч усулини кайд этиш керак деб уйлаймиз:

а) оддий тушуниш;б) иктисодий-фалсафий тушуниш;в) хуку кий тушуниш.Биринчи холда мулк деганда, качон ва кай усулда эгалланганидан

катьи назар, муайян шахсларга тегишли булган хар кандай нарса (нарсалар гурухи), предмет (предметлар гурухи) тушунилади.

Иккинчи холда мулк - иктисодий (фалсафий) категория булиб, унинг замирида субъект билан объект хамда субъект билан субъект уртасидаги муносабатлар ётади.

Учинчи холда мулк муайян шахсга (шахслар гурухи, жамоа, давлатга) берилган ва юридик (ёки конунда белгиланган бошка усулда) мустахкамланган моддий ва маънавий неъматларга эгалик килиш хукуки деб тавсифланади.

Бинобарин, хар кандай нарса, неъмат, предмет мулк объекти булиши мумкин. Худди шунингдек инсоннинг кобилияти, жисмоний ва маънавий салохияти хам мулк объекти булиши мумкин. Шу сабабли бу ерда кайси объект ёки субъект мулк хисобланишини ва кандай килиб субъект мулк-дорга, объект (субъект) эса - мулкка айланишини кайд этиш, бошкача килиб айтганда, жамиятдан тарихан шаклланган мулк шакли, типи ва турларини ажратиш мухимдир. Тарихга тегишли ишлаб чикариш усулларидан келиб чикувчи куйидаги мулк типлари маълум:

а) ибтидоий жамоа мулки;б) кулдорлик мулки;в) феодал мулк;г) буржуа мулки (капиталистик мулк);д) социалистик мулк.Аммо, тарихий тажриба шуни курсатдики, сунгги кайд этилган

мулк типини карор топтиришга булган уриниш муваффакиятсиз тугади, чунки мамлакат ахолиси аксарият кисмининг манфаатларини акс эттирмади, шахе ва жамоа хаётининг муносиб шаклларини таъмин- лай олмади. Бу хол, И.А.Каримов таъбири билан айтганда, реал ишлаб

1 Мыслители Греции, с.446.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 147: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

чикариш катнашчиларининг ишлаб чикариш воситаларидан махрум булишига, эгалик хиссининг йукола боришига, иктисодий манфаат- дорлик ва мехнатдан рагбатланишнинг пасайишига олиб келди1.

Шу сабабли бугун жахонда XX аср охирида руй берган ва Ер куррасининг бутун жугрофий-сиёсий тузилишини тубдан узгартириб юборган узгаришларни англаб етиш мухимдир. Совет Иттифоки парчаланганидан кейин унда уз сиёсий мустакиллигига тинч йул билан эришган ва мустакил ривожланиш йулига кирган янги мустакил давлатлар пайдо булди.

11.2. Мустакиллик ва бозор иктисодиёти

Янги мустакил давлатлар каршисида муваффакиятсиз тугаган тарихий экспериментнинг фожиали окибатларини киска вакт ичида тугатиш, одамларнинг муносиб турмуш тарзини таъминлаш, уларнинг хукуклари ва эркинликларини химоя килишга кодир булган бозор иктисодиётига асосланган чинакам демократик жамият куриш вази- фаси кундаланг булди. Давлат мулки монополиясини тугатиш ва уни хусусийлаштириш оркали куп укладли иктисодиётии шакллантириш зарур эди.

«Мулкчилик масаласини хал килиш, деб кайд этади И.А.Кари- мов, бозорни вужудга келтиришга каратилган бутун тадбирлар тизимининг тамал тоши булиб хизмат килади»2. Бу масала социалис- тик тузумдан кейин бозор муносабатлари йулини танлаган мамлакат- ларда катта ахамиятга эга булган долзарб масаладир. «Худди шу масалани хал килиш билан янги жамият, янги иктисодий муносабатлар пойдеворига биринчи гишт куйилади. Режалаштиришга асосланган марказлаштирилган икгисодиётни бозор иктисодиётига айлантириш- нинг янги мустакил давлатлар танлаб олган турлича ёндашувлари ва моделлари куп жихатдан айнан мулкчилик масаласини хал этиш хусусиятлари билан фаркланади»3.

Собик Иттифок худудида ташкил топган мамлакатларнинг бозор иктисодиётига утиш йулларини белгилар экан, И.А.Каримов одамлар «инсоният тарихида хеч качон бир тизимдан мутлако янги тизимга утиш силлик кечмаганини, бунинг учун жамият доимо муайян кийинчиликларни бошидан кечириши табиий ва объектив хол эканини амалда англаб олишлари зарур»4, деб алохида кайд этиб утди. Ушбу башорат тула унгидан келди, иктисодий ислохотлар жараёни уз-узидан содир булади деб уйлаган, утиш жараёнининг узоклиги ва мурак-

1 Каримов И.А. Узбекистон иктисодий ислохотларни чукурлаштириш йулида. - Т., 1995. 42-6.2 Каримов И.А. Узбекистон иктисодий ислохотларни чукурлаштириш йулида. — Т., 1995 40-6.3 Уша ерда4 Каримов И.А. Узбекистон XXI асрга интилмокда. Т., 1999. 7-6.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 148: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

каблигини хисобга олмаган мамлакатлар иктисодиёти ва баркарор- лигига кдтти к зарба берди.

Аммо хаёт узгарувчан, айникса, жамият хаётининг ижтимоий- иктисодий асослари тубдан ислох килинаётган шароитда бу яккол намоён булмовда. Эрта ёки кеч булса хам соптом акл узини мамлакат бунёдкорлик ишларида, бозор муносабатларига утишнинг асоси ва зарурий шарти булган куп укладли иктисодиёт, серкиррали мулк- чиликнинг хуку кий асосларини шакллантиришда намоён килади.

Мулкни хусусийлаштириш ва давлат тасарруфидан чикариш жараёнларини амалга ошираётган мамлакатларнинг аксарияти мулкчи- лик шаклларини узгартириш сохасида илгор тажрибапарга таяниб, узига хос тажрибага хам эга булдилар, бозор иктисодиётига утишнинг уз ёндашувлари, моделларини ишлаб чикдилар. Бозор иктисодиётига утишнинг «Узбек модели» номи билан жахонда доврук козоиган модель шулардан биридир.

Хозирги хар бир республикада иктисодиётни баркарорлаштириш ва ислох килиш муаммолари ечими зур бериб изланаётгани, уз дастурий ёндашувларини ишлаб чикаётгани хам хакикатдир. Бу дас- турларни урганиш шундан далолат берадики, уларнинг хаммаси бозор икгисодиётини барпо этишга каратилгани холда, ислохотни амалга ошириш усули, боскичлари ва муддати билан бир-биридан тубдан фарк килади. Уларда кузда тутилган чора-тадбирлар маълум даражада Узбекистоннинг манфаатларига хам тааллуклидир, чунки республика- лар уртасида таркиб топган иктисодий алокалар хозир хам давом этмовда.

11.3. Бозор иктисодиётига утиш шароитида Узбекистонда мулк масаласининг хал килиниши

XX аср айникса, унинг иккинчи ярми иктисодий хаётни ташкил этишнинг икки карама-карши вариантлари: бозор иктисодиёти ва маъмурий-буйрукбозлик имкониятларини намойиш этди.

Биринчи вариантда бозор иктисодиёти тизими хаос ва анархия эмас, балки товар ишлаб чикарувчилар ва истеъмолчилар фаолиятини мувофик-лаштиришнинг вакт синовидан утган, пухта ишлаб чикилган механизмидир. У жамият билан бирга ривожланади ва хусусий мулк устувор ахамиятга эга булган куп укладли иктисодиётга асосланади. Бу ерда ишлаб чикарувчи бозордаги талаб ва такпифнинг узаро нисбатига караб, нима, канча ва кандай ишлаб чикаришни мустакил хал килади.

Иккинчи вариантда мулкчиликнинг ранг-баранг шакллари урнига ягона — «умумхапк» мулки мавжуд булиб, унга амалда давлат якка эгалик килар эди. Бу пировард натижада, иктисодий манфаатдорлик ва мехнатга рагбатнинг йуколишига олиб келарди.

Шу сабабли Узбекистонда «иктисодий ислохотлар биринчи бос- кичининг гоят мухим вазифаси давлат мулки монополизмини тугатиш

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 149: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

ва бу мулкни хусусийлаштириш хисобига куп укладли иктисодиётни реал шакллантиришдан иборат эди»1.

Бошка республикалардан фаркли упарок, Узбекистон бозор икти­содиётига утишнинг бутунлай бошка йулидан борди. Бу ерда мулк шаклларини узгартириш ишлари инкилобий сакрашларсиз, боскичма- боскич амалга оширилди. «Жамиятни янгилашнинг инкилобий усул- ларига биз мутлако каршимиз. Биз тадрижий — эволюцион ислохотлар йули тарафдоримиз ва бунга катьий амал киламиз»2, деб кайд этди И.Каримов. Бу Узбекистонга утиш даври кийинчиликларини анча ооон енгиш, ялпи ички махсулот (ЯИМ), саноат ва кишлок хужалиги ишлаб чикариши хажмлари кескин камайишига йул куймаслик имконини берди,

Узбекистон танлаган иктисодий ислохотлар стратегияси мамла- катнинг жугрофий-иктисодий хусусиятларини хар томонлама хисобга олган ва бу утиш даври кийинчиликларини анча осон енгиш имконини берди. Бунинг устига, саноат ишлаб чикариши сохасида Узбекистон етти йил ичида 1990 йил даражасига етибгина колмасдан, балки ундан узиб хам кетган, холбуки, МДХнинг бошка мамлакатлари шу давр ичида саноат ишлаб чикариш хажмининг ярми ва ундан купрогини йукотган.

МДХнинг бошка давлатларига солиштирганда Узбекистоннинг нисбатан баркарор иктисодий холати, энг аввало, Президент И.Кари­мов бошчилигида ишлаб чикилган бозор муносабатларига утишнинг уз модели махсулидир. Унда мамлакатимиз маъмурий-буйрукбозлик тизимидан узил-кесил воз кечди ва куп укладли иктисодиёт бунёд этиш йулини танлади, унда хусусий мулк, кичик ва урта бизнеснинг устуворлиги назарда тутилди. «Бизнинг бозор муносабатларига утиш моделимиз республиканинг узига хос шароитлари ва хусусиятларини, анъаналар, урф-одатлар, турмуш тарзини хар томонлама хисобга олишга... асосланади, деб кайд этади И.Каримов. Айни чогда бизнинг моделимиз жахон тажрибаси, мамлакат ва жамиятни янгилаш хамда узгартиришнинг мураккаб йулини босиб утган мамлакатлар т^плаган энг яхши жихатларни узида мужассам этган»3.

Миллий узига хослик ва халкаро тажрибанинг бундай уйгунлиги мамлакат бозор иктисодиётига асосланган ижтимоий муносабатларни шакллантириши учун кулай замин яратди.

Ривожланишнинг узбек моделини назарий жихатдан асослаш ва амалга ошириш билан бирга, И.А.Каримов постсоциалистик мамла­катлар бозор иктисодиётига утиши назарияси ва амалиётининг шакл­ланиши ва ривожланишига катта хисса кушди ва хисса кушишда

1 Каримов И.А. Узбекистон иктисодий ислохотларни чукурлаштириш й^лида. - Т., 1995 -43-6 .2 Каримов И.А. Узбекистон XXI асрга интилмоада. - Т., 1999. - 13-6.3 Каримов И.А. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари, тараккиёт кафолатлари - Т., «Узбекистон», 1997 181-1826

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 150: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

давом этмокда. И.Каримов фаолиятининг шу томонини ёритар экан, сиёсатшунос JI.Левитин Узбекистоннинг охирги ун йилликда ижти­моий-иктисодий ва сиёсий ривожланишига багишланган тадкикотида Узбекистон Президента танлаган йул, энг аввало, уз халки ижтимоий хаётининг х д к и к и й эхтиёжларини ва муайян шароитларда уларни кондиришнинг реал имкониятларини теран англаб етиш натижаси эканини кайд этади1.

Ушбу китобда анча куп статистика маълумотлари, назарий хуло- салар ва бошка манбалар жамлангани учун заруратга караб улардан куйида фойдаланамиз.

Муаллиф кайд этишича, бозор иктисодиётига утишнинг биринчи (1992-1993 йиллар) ва иккинчи (1994-1997 йиллар) боскичлари нати- жасида 1997 йилгача республикада барча корхоналарнинг 85 % хусусийлаштирилган, улар орасида жамоа мулкининг улуши 42 % ни, хусусий ва индивидуал мулк улуши - 20,7 %, аралаш мулк улуши - 2,7 %, чет эл капитали иштирокидаги мулк улуши — 2,6 %, давлат мулки улуши - тахминан 32 %ни ташкил этган2.

Шу муносабат билан Узбекистонда иктисодий ислохотларнинг амалга оширилишига асос килиб олинган тамойиллар ва моделларга яна бир карра эътиборни каратмокчимиз. Зеро, уларсиз бозор муносабатларига утиш жараёни бир канча кийинчиликларни келтириб чикарган буларди. Бу биринчидан, иктисодиётнинг сиёсатдан устун- лиги; иккинчидан ва энг мухими — давлат ислохотларнинг устувор йуналишларини белгилаб бериши, янгиланишлар ва узгаришлар сиёса- тини ишлаб чикиши ва уни изчиллик билан амалга ошириши; учинчи- дан, жамият хаётининг барча сохаларида демократия тамойиллари ва конуннинг устуворлиги; туртинчидан, ахолининг демографик тарки- бини хисобга олган холда, кучи ижтимоий сиёсат юритиш; ва нихоят, бешинчидан — бозор иктисодиётига объектив иктисодий конунларнинг талабларини хисобга олган холда, тадрижий асосда, пухта уйлаб, боскичма-боскич утиш.

Иктисодий ислохотлар жараёнига ушбу тамойилларнинг жорий этилиши мамлакатга ишлаб чикариш хажмлари камайишини тухта- тибгина колмасдан, иктисодиёт усиш йулига чикишини таъминлаш имконини хам берди. Хозирги кунда амалга оширилаётган хусусий- лаштиришнинг учинчи боскичи мамлакатии янги, янада юкори даражага олиб чикади. Ушбу боскич замирида иктисодий жараёнларга ахоли тоифаларини кенг жалб килишнинг мухим шарти-хусусийлаш- тириш инвестиция фондлари ташкил этиш ётади. Бу уз навбатида, ракобат мухити вужудга келиши ва хусусий ташаббуснинг ривож­ланишига имконият яратади.

1 Левитин Л. Узбекистан на историческом повороте. Критические заметки сторонника Президента И.Каримова. - М., 2001. с.206.2 Уша ерда 210-21-6.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 151: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Айни вактда, хусусийлаштиришни утказишгина эмас, балки одам- лардаги эскича тафаккурни, котиб колган карашларни узгартириш хам жуда мухимдир. Юртбошимиз таъбири билан айтганда, «одамларнинг узида жамиятни янгилаш ва узгартириш зарурлигига ишонч тугдир- масдан туриб, харакатлантирувчи кучларни ва кадриятларга муноса- батни, далилий сабабларни узгартирмасдан туриб, ислох килиш йули- дан амалда олга бориш, айникса, янги жамият барпо этиш, тамомила янги муносабатларни жорий этиш мумкин эмас»1.

Шу сабабли Президент иктисодий узгаришлар жараёнини рес- публикада урта мулкдорларнинг чинакам синфини шакллантиришдек долзарб вазифани хал килиш билан боглайди.

Давлат тизимини узгартириш, оламшумул режалар тузиш, икти- содиётни жадал суръатларда хар томонлама узгартириш мумкин. Аммо, одамларнинг, айникса, ёшларнинг котиб колган карашларини узгартирмасдан, уларда янгича дунёкараш ва мустакил фикрлаш тар- зини шакллантирмасдан янги жамият барпо этиш, унинг ижтимоий тузипишини узгартириш мумкин эмас.

Бу уринда ran, агар мулк шакллари хилма-хиллиги ва биринчи навбатда хусусий мулк хар кандай давлатнинг демократик негизлари баркарорлигининг иктисодий асоси хисобланса, реал ишлаб чикариш воситаларининг урта мулкдорларидан иборат кучли катламнинг мав­жуд булиши унинг сиёсий асоси эканлиги хакида бормокда. Шу сабаб­ли Президент И.Каримов сузлари билан айтганда, «биз иктисодий узгаришлар жараёнини республикада урта мулкдорларнинг чинакам синфини шакллантиришдек долзарб вазифани хал килиш билан богламокдамиз. Одам узини чинакамига мулкдор деб хис этмас экан, уз хукуклари учун, пировард натижалар ва ишлаб чикариш самара- дорлиги учун мулкдор сифатида курашмайди. Жамиятда баркарор- ликни саклаб колиш ва х,имоя килишга интилмайди»2.

Бугунги кунгача Узбекистонда жами корхоналарнинг 80 %дан купроги хусусийлаштирилган (нефть-кимё, машинасозлик хамда икти- содиётнинг бошка айрим тармокларидаги йирик корхоналардан таш­кари). Бинобарин, мамлакатда мулкдорлар табакаси хам маълум даражада шаклланди. Маълумотларга кура, 1997 йил бошида хусусий ва кичик корхоналар сони 100 мингдан ошиб кетди3. Бундан ташкари, хозирги даврда 19,0 мингдан ортик дехкон (фермер) хужалиги ташкил этилган. ва уларда салкам 1,4 млн, киши мехнат килмокда. Мухими —

1 Каримов И.А. Узбекистон иктисодий ислохотларни чукурлаштириш йулида. — Т., 1995. П -б .2 «Каримов И.А. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари, тараккиёт кафолатлари. - Т., «Узбекистон», 1997. 189-6.3 Каримов И А. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари, тараккиёт кафолатлари. - Т., «Узбекистон», 1997. 189-6

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 152: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

кичик ва урта корхоналар иктисодиётнинг х,амма сохаларида ташкил этилмокда .

Шу билан бирга, мулкдорлар урта табакасининг шаклланиш жараёни муайян даражада чузилмокда. Маълумки, ижтимоий синф, айникса, ишлаб чикарувчи мулкдорлар синфи муайян ижтимоий иш­лаб чикариш тизимидаги энг баркарор уюшган, ишлаб чикариш воситаларига муносабати тегишли конун хужжатлари билан мустах- камланган ижтимоий гурухни ташкил этади. Бошкача килиб айтганда, ижтимоий (иктисодий) синф бу конун хужжатлари билан расмийлаш- тирилган ва мустахкамланган мулкдорларнинг катта баркарор гурухи- дир. Бундай мулкдорлар синфи мамлакатда хам мулкни давлат тасарруфидан чикариш ва хусусийлаштиришни изчил амалга ошириш хисобига хам кичик ва хусусий тадбиркорликни ривожлантиришни рагбатлантириш, кимматли когозлар бозорини яратиш хисобига куп укладли иктисодиётни вужудга келтириш йули билан шакллантирила бошланди. Аммо тадбиркор-мулкдорлар синфининг шаклланиш жа­раёни ханузгача, айникса, кичик ва урта бизнес сохасида етарли даражада ривожлангани йук- Бундай нохуш ахволнинг бош сабаби, Президент сузларига Караганда, «корхоналарни хусусийлаштириш мантикий нихоясига етмаганида, яъни самарали ишлайдиган янги мулкдорлар шаклланмаганида»2. Мулк шакли номигагина узгарди. Бу Президент таьбири билан айтганда, «...тармок бошкарув идоралари, корхоналар маъмурияти ва рахбарлари даражасидаги каршилик хамда айрим холларда мулкдорлар янги авлодининг уз хак-хукукини химоя кила олмаслиги окибати» булди. Уларнинг мехнатга муносабати ва рагбати хам узгармасдан колмокда3.

Бу ерда иккита ижтимоий-иктисодий муаммо биринчи уринга чикади: хусусийлаштиришни мантикий охирига етказиш ва мулкдор- нинг психологик мохиятини узгартириш, унда хусусийлаиггиришнинг учинчи боскичи талаблари даражасида иктисодий тафаккурни шакл- лантириш.

Биринчидан, хозирда вужудга келган иктисодий инфратузилма бозор иктисодиёти талабларига тула жавоб бермайди. Хусусийлаш- тирилган корхоналар хали сотилмаган акциялар пакетларини реализа­ция килишда хар хил кийинчиликларга тукнаш келмокдалар; хусусий- лаштирилган корхоналарнинг аксарияти буйича хусусийлаштиришдан кейинги куллаб-кувватлаш механизми деярли ишлаб чикилмаган.

Иккинчидан, юридик макомга эга булган мулкдор хали бир канча курсаткичлар буйича бозор иктисодиёти талабларига жавоб

1 Каримов И.А. Яигапаниш ва баркаро тараккибот йулидан яиада изчил харакат килиш, хапкимиз учун фаравон турмуш шароити яратиш - асосий вазифамиздир. «Хапк сузи». 2007 йил 13 февраль.2 Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон х.ает - пировард максадимиз. 8- жилд. - Т., 2000. 371-6.3 Уша ерда.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 153: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

бермайди. Маълумки, давлат мулкини хусусийлаштириш энг аввало, шахсий ташаббуснинг ривожланиши, ракобат му хита вужудга кели­ши ва монополияларнинг тугатилиши билан боглик.

Биринчи %олда мулкдор айрим лолларда ишлаб чикаришни йулга куймасдан ёки уз корхонасини тор шахсий манфаатлари йулида кайта ихтисослаштириб, шуичаки расман мулкдор булиб колаётир.

Иккинчи уолда ракобат мухитининг ривожланишига монополиячи корхоналар мавжудлиги монелик килмокда. Сунгги йилларда бундай корхоналар сони нафакат камаймади, аксинча, 1993 йилги 493 тадан 1996 йилда 878 тага купайди. Ушбу корхоналар жами 5133 турда махсулот ишлаб чикариб ва хизматлар курсатмокда1.

Учинчи %олда тадбиркорлар, мулк эгалари синфини - мустакил, уз хусусий ишига эга кишилар тоифасини шакллантириш хам хозирча хукуматимиз ва махаллий хокимликларнинг бош максади ва вазифа- сига айланмаяпти. «Бунинг устига, деб кайд этади Узбекистон Пре­зидента И.Каримов, янги шаклланаётган ижтимоий катлам тадбиркор ва иш-билармонлар, кичик ва урта корхона эгалари уз фаолиятларида амалий ёрдам урнига локайдликка, айрим холларда эса жойларда давлат мансабдорлари ва махаллий хокимият вакилларининг карши- лигига дуч келмовда»2.

Нихоят, аграр ислохот Узбекистонда амалга оширилаётган икти­содий ислохотларнинг мухим таркибий кисми хисобланади. Барча иктисодий ислохотлар якуни, жамият равнаки ва одамлар фаровонлиги аграр ислохот кандай амалга оширилишига куп жихатдан боглик. Хусусийлаштиришнинг дастлабки икки боскичи мобайнида Узбекис­тонда 218 минг гектардан ортак ер шахсий фойдаланишга берилди. Натижада, шахсий фойдаланишдаги ерларнинг умумий майдони карийб 650 минг гектарга етди, фермер х^жаликларини кушганда эса 850 минг гектардан ошиб кетди. Бу мамлакат умумий ер фондининг 20 %ни ташкил этади. Шу асосда жамоа хужаликлари ширкатларга айлантарилди, совхозлар деярли тугатилди (1991 йилда 1108 та булса,1996 йилда 16 та колди), 1500 дан ортик чорвачилик фермаси акция- дорлик жамиятларига айлантирилди. 1991-1996 йилларнинг узида фермер хужалигилари микдори 3,8 баравар купайди ва карийб 20 мингтага етди, натижада, 1998 йили кишлок хужалиги махсулотла^и- нинг 98 % (пахтадан ташкари) нодавлат секторида ишлаб чикарилди .

Шу билан бирга хозирги пайтда, одамларда мулкка булган муно- собатни ^згариш, дехконлармизда ерга егалик ^иссини шаклланти- ришга киритилган иктисодий ислохотларнинг изчил амалга ошири-

1 Левитин Л. Узбекистан на историческом повороте. Критические заметки сторонника Президента И.Каримова. - М , 2001. с 2112 Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон хя4т - пировард максадимиз. 8- жилд. - Т., 2000. 373-375-6.3

Левитин Л. Узбекистан на историческом повороте. Критические заметки сторонника Президента И.Каримова. - М., 2001 с. 212-213.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 154: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

лиши натижасида кишлок хужалиги сох,асида чукур узгаришлар руй бермовда. Жумладан, фермер э ф к а п и к л а р и амалда кишлок хужалиги ишлаб чикаришининг асосий шаклига отланиб, 2006 йилда етиш- тирилган пахта хосилининг 86 фоизи бошокди дон экинлар етишти- ришнинг 75 фоизи улар хиссасига тугри келди.

Кишлок жойларда бозор иктисодиёти тамойилларига асосланган мехнат кооперациясининг янги шакллари, янгича хужалик муносабат­лари тизими карор топмокда.1

Кискача хулосалар1. Жамиятни сиёсий, иктисодий ва ижтимоий янгилаш асосан

янги мулкчилик муносабатлари оркали утади.2. Чинакам мулкдорлар синфи хам мулкни давлат тасарруфидан

чикариш ва хусусийлаштиришни изчил амалга ошириш хисобига, хам кичик ва хусусий тадбиркорликни ривожлантиришни рагбатлантириш, кимматли когозлар бозорини яратиш хисобига куп укладли икгисо- диётни вужудга келтириш йули билан шакллантирилади.

3. Стратегик жи^атдан баркарорликни саклаш, иктисодий муста- килликка эришиш ва иктисодий усиш, республика ахолисининг фаро- вонлигини таъминлашнинг энг мухим шарти - иктисодиётда, ички ва ташки сиёсатда, республикамиз ахолисининг маънавий хаётида чукур таркибий узгаришларни амалга оширишдан иборат2.

Асосий тушунчаларЯлпи ички мах;сулот (ЯИМ) — миллий иктисодиёт чегаралари

доирасида жойлашган ишлаб. чикаришнинг барча шакллари, мансуб- лигидан катьи назар, ишлаб чикарган махсулотнинг умумий хажми.

Хусусийлаштириш - давлат саноат, кишлок хужалиги ва бошка объектларининг муайян шахе, шахслар гурухи, жамоалар, ташкилот- ларга берилиши (сотилиши).

Мулк — моддий ва маънавий неъматларнинг муайян кишилар эгалигида булиши ва улар томонидан узлаштирилишининг тарихан белгиланган усули; ишлаб чикариш воситаларини ва улар ёрдамида яратиладиган модций неъматларни узлаштириш юзасидан одамлар­нинг узаро муносабатлари; муайян шахсга тегишли булган маълум нарса.

Хусусий мулк — муайян шахе ёки шахслар гурухи, фирмалар ва бошка ташкилотларнинг капитал, саноат, кишлок хужалиги ва бошка корхоналар, ер ва узга активларни эгаллаш, уларга эгалик килиш,

Каримов И.А. Янгиланиш ва баркарорлик тараедиёти йулида янада изчил \аракат килиш, халкимиз учун фаровон турмуш шароити яратиш - асосий вазифамиздир. «Халк сузи», 2007 йил 13 февраль.

Каримов И.А. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари, тараккиёт кафолатлари. - Т., Узбекистон, 1997. 172, 189, 196-6.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 155: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

улардан фойдаланиш, уларни назорат килиш, сотиш ва мерос кол- дириш хукуки.

Игуписодиёт — жамият эхтиёжларини кондириш учун зарур моддий неъматларни ижтимоий ишлаб чикариш тизими; иктисодий муносабатларнинг тарихан белгиланган мажмуи, жамиятнинг икти­содий базиси; таълим ва фан тармокпари.

АдабиётларКаримов И.А. Бизнинг бош максадимиз - жамиятни демокраг-

лаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислох этишдир. — Т., «Узбекистон», 2005.

Каримов И.А. Узбекистон иктисодий ислохотларни чукурлаш- тириш йулида. - Т., «Узбекистон», 1995.

Каримов И.А. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари, тараккиёт кафолатлари. — Т., «Узбе­кистон», 1997.

Каримов И.А. Узбекистон XXI асрга интилмокда. Т., «Узбе­кистан», 1999.

Барулин B.C. Социальная философия. — М., 1999.Егоров B.C. Философия открытого мира. — Москва-Воронеж, 2002.Левитин Л. Узбекистан на историческом повороте. Критические

заметки сторонника Президента И.Каримова. - М., 2001.Каримов И.А. Янгиланиш ва баркарор тараккиёт йулидан янада

изчил харакат килиш, халкимиз учун фаровон турмуш шароити яратиш - асосий вазифамиздир. «Халк сузи газетаси». 2007 йил 13 феврал.

Мыслители Греции. От мифа к логике. — Москва-Харьков, 1999.Философия. Курс лекций / Под ред. В.Л. Калашникова. - М., 2001.Узбекистон: 13 йил мустакил тараккиёт йулида. Статистик

туплам. - Т., «Укитувчи», 2004.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 156: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

12-мавзу. УЗБЕКИСТОНДА ФУКАРОЛИК ЖАМИЯТИ АСОСЛАРИ ШАКЛЛАНТИРИЛИШИНИНГ

ФАЛСАФИЙ ЖИ^АТЛАРИ

12.1. Фукаролик жамияти — муаммолар ва мулох,азалар

«Жамият» ва «давлат» тушунчаларига узок вакт синоним деб ка- раб келинди. Аста-секин, назарий тафаккурнинг ривожланишига ка- раб, жамият давлатга Караганда кенгрок тушунча экани, жамият хаётининг давлат томонидан бевосита тартибга солинмайдиган жабха- лари хам мавжудлигига ишонч мустахкамланиб борди.

Аммо бундай тушуниш сари йул жуда узок ва машаккатли булди. Жамият хаёти жуда мураккаб ва куп киррали экани бизга фалсафа курсидан маълум. У хеч качон бир жойда котиб турмайди, балки мут- тасил узгаришда булади. Унинг суръати ва кулами ривожланишнинг инсонга боглик булмаган объектив конунларига ва субъектив омил- ларга, яъни тарихнинг хар бир боскичида хар хил намоён булувчи одамларнинг манфаатлари, мотивлари, кайфиятлари, харакатлари ва килмишларига караб, тубдан узгариб келади.

Узок кадимда, жамият ривожланишининг илк боскичида дунёнинг тушунишнинг асосий усули мифология эди. Унда инсоннинг узини ва узини куршаган дунёни тушунишга булган эхтиёжи фантастик шакл да уз ифодасини топган эди.

Одамлар (жамият)нинг келиб чикиши хакидаги кадимги мифларда иккита гоя: яралиш гояси (дунё муайян гайритабиий мавжудот томони­дан яратилган) ва ривожланиш гояси (дунё кандайдир шаклсиз холат- дан аста-секин ривожланган) кайд этилган. Шу сабабли жамият хаки­даги илк карашлар хам мифологик дунёкараш асосида ривожланган. Ушбу карашлар орасида одамларнинг келиб чикиши хакидаги афсо- наларни кайд этиш керак. Бунга Рамаяна хакидаги хинд достони мисол булади. Хинд «Ведалари»да одамлар ташкилотининг дастлабки шакли- табиий ва кондошлик-уругдошлик алокалари асосида вужудга келган жамоанинг шаклланиши ёритилади. Илк ижтимоий (ишлаб чикариш, оила-рузгор ва маънавий-мафкуравий) функциялар йигиндисини узида мужассамлаштирган жамоа жамиятнинг дастлабки шакли тарзида на­моён булади.

Кейинчалик одамлар борлигининг абадий саволларига кейинрок вужудга келган дин ва фалсафа жавоб излай бошлади.

Дин янги дунёкараш шакли булиб амал килди. Унинг замирида Худога, унинг кудратига, узгармас кадриятларга эътикод ётади. Мифо­логик дунёкарашдан диний дунёкарашга утиш давридаги илк караш- ларгаёк одамлар табиий кучлар каршисида узининг ожизлигини, аммо ушбу кучларга карши туриш учун улар жамоалар, гурухларга бир­лашиши зарурлигини англаб етиши хосдир. Бирок, ушбу жамоалар,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 157: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

гурухдарга мустакил, узига тук тузилмалар деб эмас, балки бошка — чин, хаки кий борлик - Худо ёки худоларнинг иккиламчи тажассуми деб каралган. Одамлар томонидан урнатилган ижтимоий тартибга осмондаги тартибнинг ииъикоси деб караб, динлар инсонга одамлар хаёти ни тула белгилайдиган кудратлирок кучларни курсатади.

Фалсафа дунёнинг бошкача манзарасини яратади. Хиндистон ва Хитой, Марказий Осиё ва Кадимги Юнонистон цивилизациянинг одамлар узаро алокаси ва уларнинг биргаликдаги фаолияти турли томонларининг узаро таъсири гоялари фалсафий жихатдан биринчи марта асослана бошлаган учокларига айланди. Бу йуналишда илк кадамни кадимги хиндлар ташлади. Улар одамлар дунёсининг ижти­моий тузилишини муайян изчил космик иерархия инъикоси тарзида ишлаб чикди. Хитой фалсафаси дахолари, айникса, Конфуций (мил. ав. 551-479 йиллар) инсон, оила ва давлат муносабатлари фалсафасини ишлаб чикди. Унда давлатни бошкариш оилани бошкаришга ухшаш деб каралди ва оила-уругдошлик тушуичаларида тавсифланди (подшо- «халк отаси», давлат - «ягона оила»). Ижтимоий муносабатларнинг шунга ухшаш манзарасини зардуштийлик таълимотида хам кузатиш мумкин. Ушбу таълимотга кура, одамларнинг узаро муносабатлари икки асос - яхшилик ва ёмонлик уртасидаги кураш атрофида шаклланади. Аммо инсон, одамлар уртасидаги ижтимоий муносабат- лар хакидаги билимлар ва карашларнинг ривожланиш тарихида энг ёркин ва мазмунли сахифани Кадимги Юнонистон фалсафаси колдирди. Ушбу сахифада Платон ва Аристотелнинг фалсафий караш- лари алохида урин эгаллайди.

Платон (мил. ав. 427—347 йиллар) сиёсий фалсафанинг ривожла- нишидан бир неча асрга узиб кетган ва унинг асосий муаммоларини таърифлаб берган кадимнинг илк мутафаккирларидан бири хисобла- нади. У давлатнинг келиб чикиши ва мохияти, унинг асослари ва уни харакатлантирувчи кучлар хакидаги фалсафий масалани биринчилар- дан булиб илгари суради ва узига хос тарзда хал килади. «Давлат» ва «жамият» тушунчалари уртасида жиддий фарк курмаган Платон давлатнинг (бинобарин, жамиятнинг хам - муаллифлар) шаклланиш жараёнини вужудга келган иктисодий муносабатлар билан боглик тарихий зарурият деб тавсифлайди. «Биз хар биримиз уз эхтиёжлари- мизни кондира олмаган ва куп нарсаларга мухтож булган холда давлат вужудга келади», дейди Платон. Шу сабабли «хар бир одам узининг муайян эхтиёжларини кондириш учун дам у, дам бу одамни жалб этади. Куп нарсаларга мухтож булган купчилик бахамжихат яшаш ва бир-бирига ёрдам бериш учун бир ерга тупланади: ушбу манзилгох бизда давлат деб аталади»1. Бун дай манзилгох, Платоннинг фикрича, ахолини ташки душманлардан химоя килиш ва мамлакат ичида тартибни сацлаш имконини беради.

1 Мыслители Греции. От мифа к логике. - Москва-Харьков. 1999. с. 142.

157

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 158: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Кадимнинг яна бир буюк мутафаккири — Аристотель Платоннинг давлат хакидаги гояларини ривожлантирар экан, у хдм давлат ва жамият уртасида фарк утказмайди, давлат деганда асосий узагини оила ва кишлок ташкил этадиган одамлар уртасидаги алокалар негизини тушунади. Бир неча кишлокдан ташкил топган жамият одамлар эхтиёжини кондириш учун, яъни тарихий зарурият туфайли вужудга келган тугал давлатдир, деб кайд этади Аристотель. «Бинобарин, - деб давом этади у хар кандай давлат (жамият - муаллифлар), илк алокалар сингари, табиий тарзда вужудга келади»1.

Куриб турганимиздек, кадимги юнон мутафаккирлари давлат (жамият)нинг вужудга келиши инсонияг тарихининг мукаррар бос- кичи, бунда давлат инсонга нисбатан кенг хукукларга эга, деган фикр- ни илгари сурганлар. Давлатга нисбатан инсон хукуклари хакидаги масалани эса улар куймаганлар.

Ушбу масала Худо олдида одамлар тенг деган христианликда, сунгра исломда куйилди. Хусусан, исломда инсоннинг яшаш, мулкка эгалик килиш ва уни эркин тасарруф этиш хукукларига инсоннинг табиий, Оллох томонидан берилган хукуклари деб караладп.

XVI-XVII асрларда «инсоннинг табиий хукуклари» назарияси- нинг дунёвий вариантлари вужудга келди. Уларнинг муаллифлари инглиз файласуфлари Т.Гоббс ва ЖЛокк ижтимоий шартнома наза- риясини хар бири узича ишлаб чикди ва ушбу шартномага биноан одамлар уз табиий хукукларининг бир кисмини давлатга берадилар ва бунинг эвазига колган хукукларини узларида саклаб коладилар, бундай хукуклар фуцаролик %уцуцлари деб аталади, деган гояни илгари сурди.

XVIII аср - XIX аср бошида инглиз файласуфи ва иктисодчиси А.Смит ва буюк немис файласуфи Г.Гегель жамият ва инсон хукуклари хакидаги янги теран ва мухим гояларни илгари сурдилар.

А.Смит мехнат жамияти назариясини ишлаб чикди. Унга кура, одамлар уртасида шундай ижтимоий алокалар урнатиладики, хар ким узи учун ишлаш жараёнида бошкалар учун хам ишлайди вааксинча, бошкалар учун ишлаш жараёнида узи учун хам ишлайди. Ушбу назарияда жамият тузилиши янги талкинининг шакл-шамойиллари кузга ташланади. Унда инсоннинг иктисодий хукуклари биринчи марта ижтимоий мехнат таксимоти асосида таърифланади.

Аммо жамият, унинг вужудга келиши ва ривожланиш йуллари хакидаги энг теран гояни Г.Гегель илгари сурди. У жамият давлатга Караганда кенгрок тушунча деган фикрни биринчи булиб назарий жихатдан асослаб берди, жамият хаётининг давлат томонидан бевосита тартибга солинмайдиган жабхаларини белгилади, фукаролик жамияти инсон борлиганинг энг окилона ва максадга мувофик тузилмаси деган масалани кутарди.

1 Мыслители Греции. От мифа к логике. - Москва-Харьков. 1999. с. 443.

158

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 159: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Фукаролик жамиятини, энг аввало, одамлар моддий, иктисодий хаёти ва фаолияти сохаси деб таърифлаб, Гегель уни умумий богликлик тизими деб тавсифлайди, унда бир кишининг тирикчилиги, фаровонлиги ва хукуклари барчанинг тирикчилиги, фаровонлиги ва хукуклари билан чамбарчас боглик, уларга асосланади ва шундагина хакикий ва таъминланган булади, деб кайд этади. «Фукаролик жамиятида хар ким узи учун — максад, колганлар унинг учун хеч ким эмас. Аммо бошкаларга боглик булмаган холда у уз максадларига тулик эриша олмайди»1.

Инсонпарварлик рухи билан сугорилган фалсафий тафаккурнинг энг яхши анъаналарини давом эттириб, Гегель фукаролик жамияти назариясига инсоннинг эркинлиги гоясини асос килиб олди ва унга эришиш усулларини ёритиб берди.

Таникли узбек иктисодчиси ва социологи М.Шарифхужаев фука­ролик жамияти концепциясини ишлаб чикишга Гегель кушган бекиёс хиссага бахо берар экан, унинг фукаролик жамияти инсон борлигининг энг окилона ва максадга мувофик тузилмаси деган гоясини алохида кайд этади, унда оила, мулк, шахе, эркинлик, хукук, маънавият, тартиб ва давлатчилик фукаролик жамиятининг энг мухим кадриятлари, шахе ва бутун жамият эркинлигининг асосий шартлари хисобланишини, ушбу жамиятда ижтимоий хаёт тузилишининг асос модели ва таянчи сифатида оила мухим рол уйнашини курсатиб утади2.

Узбек олимининг яна бир фикри — хозирги фукаролик жамияти шахсий хокимият режими, волюнтаризм, тоталитаризм, зуравонликка йул куйилмайдиган, конун, ахлок, инсонпварлик ва одиллик тамойил- лари эъзозланадиган эркин, демократик, хукукий маърифатли жамият3, деган фикри хам диккатга сазовор (ушбу олим илгари сурган фукаро­лик жамиятининг мазмуни ва мохияти хакидаги коидалар ва хулоса- ларга биз куйида амал киламиз).

Мазкур кизикарли тадкикот муаллифи Узбекистонда фукаролик жамияти пойдеворини барпо этишда гарб андозаларидан кур-курона нусха кучириш ва жамият ривожланишининг бизга хос булмаган шаклларини жапб килиш ярамаслигини жуда тугри кайд этади4. Бу фикр, бизнинг назаримизда, яна шунинг учун хам мухимки, гарб фай- ласуфлари, социологлари ва иктисодчиларининг фукаролик жамияти­нинг шаклланиш йуллари хакидаги олдинги ва хозирги таълимот- ларининг аксариятида европоцентристик карашлар устунлик килади. Бу тушунарли, чунки хатто А.Смит ва Г.Гегель каби буюк мутафак- кирлар хам, энг аввало, гарб цивилизациясига, гарб турмуш тарзига

1 Гегель Г Ф. Философия права. - М., 1990. с.2282 Шарифходжаев М.Ш. Формирование открытого гражданского общества в Узбекистане. - Т., 2002. с. 11.3 Уша ерда 10-6.4 Уша ерда 136-137-6.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 160: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

караб мулжал олган. Бу ерда анъанавий шарк жамиятидан хозирги замон жамиятига, аграр жамиятдан индустриал жамиятга, ундан ахборот жамиятига утиш хаётнинг гарб андозаларидан фарк килишини эътиборга олиш мухимдир. Шу муносабат билан, давлатимизнинг эркин фукаролик жамияти сари хдракатининг асосий йуналишини белгилар экан, И.А.Каримов: «Бу гузал орзуга эришмок учун тинимсиз интилиш, жамият хаётининг барча сохаларини такомиллаштириш, умуминсоний кадриятларни ижодий урганиб, уз заминимизга татбик этиш лозим. Шу билан бирга миллий узига хослигимизни, асрлар синовидан здтан анъаналаримизни, хамиша иймон-эътикод билан яшаш каби хаётий тамойилларимизни хам саклаб, юксалтириб бори- шимиз зарур»1, деб кайд этади.

Куриб турганимиздек, кишилик жамияти эволюцияси ва ривож­ланишининг хозирги талкинида икки асосий бир-бирини белгиловчи тенденция — бирликка ва ранг-барангликка интилиш намоён булади. Бу миллий ва анъанавий жихатлар маълум даражада сакпанган холда, давримизда жамият хаёт фаолиятининг иктисодиётдан дингача булган турли жабхаларида Fарб ва Шаркнинг узаро таъсири руй бераётганини англатади. Ушбу холатни давримизнинг таникли файласуфи ва со­циологи В.Канке хам кайд этади. Унинг фикрига кура, Шарк ва Fap6 тушунчаларини муайян мамлакатларга катъий боглаш ярамайди. Зеро, «Fарб» ва «Шарк» тушунчалари жугрофий атамалар эмас, улар циви- лизациялар ва маданиятлар ранг-баранглиги типларидан бирини тав- сифлайди. Бу муайян мамлакат уз ривожланиши жараёнида хам Гарб, хам Шаркка хос булган хусусиятлар касб этиши мумкин деганидир2.

Куриб турганимиздек, хозир дунёнинг глобаллашуви шароит- . ларида турли цивилизациялар ва маданиятлар узига хос тарзда куши- лиши руй бермокда, улар уртасидаги алокалар тобора ранг-баранг туе олиб бормокда, фалсафий, иктисодий, ижтимоий-сиёсий токлар Гарб- дан Шаркка хам, Шаркдан Гарбга хам узатилмовда3.

Шундай килиб, хозирда шаклланаётган очик фукаролик жами- ятининг замирида бир канча омиллар ётадики, улар орасида икти­содий, сиёсий, хуку кий, ижтимоий, оилавий-маиший омилларни хамда инсон билан давлат уртасидаги муносабатларнинг айрим бошка соха- ларини кайд этиш лозим.

Ушбу сохаларнинг айримларини муфассалрок куриб чикамиз. Фукаролик жамиятини, энг аввало, одамлар хаёти ва фаолиятининг моддий, иктисодий сохаси деб тавсифлар экан, Гегель хар бир инсон (оила)нинг фаровонликка интилиши фукаролик жамияти шакланиши- нинг асосий шартидир деб кайд этади. Унинг фикрига кура, фаро- вонлик фукароларга уз мулкини эркин тасарруф этиш хукукини беради

1 Каримов И.А. Биз келажагимизни уз кулимиз билан курамиз 7-жилд. - Т., 1999. 295-6.1 Канке В.А. Философия. Исторический и систематический курс. - М., 2004. с. 263-264.3 Уша ерда. 263-6.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 161: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

ва айни вактда, уни фаровонликнинг асосий омили — бошка мулк- дорлар билан боглайди.

Фукаролик жамияти шаклланишининг яна бир мухим омили давлат ва фукаролик жамияти уртасидаги муносабат хисобланади. Машхур француз тарихчиси Ф.Гизо (1787-1874) давлат ва фукаролик жамияти уртасидаги муносабатни хокимият ва шахсий эркинлик уртасидаги муносабат деб таърифлайди. Бошкача килиб айтганда, конунларда, давлат хукукида белгиланган ва мустахкамланган демо­кратия ва инсон хукукларисиз фукаролик жамияти реал фаолият курсатиши мумкин эмас. Буни собик Совет Иттифоки ва бошка социалистик мамлакатлар мисолида куриш мумкин. Маълумки, ушбу мамлакатларда фукаро-ларнинг сиёсий хукуклари факат расман белгиланган эди. Бу ерда шаклланган тоталитар муносабатлар ушбу хукуклардан амалда фойда-ланиш имконини бермасди. Бунинг зами- рида, И.А.Каримов таъбири билан айтганда, «хукукий жахолат, хуку- кий саводсизлик, маъмурий-хукукий органларнинг конунсиз зуравон- лиги, утмишимизда руй берган катагонларнинг мудхиш таъсири»1 ётар эди.

Шу муносабат билан фукаролик жамиятининг вужудга келиши ва ривожланишини куп жихатдан белгилайдиган яна бир мухим масала тугилади. Бу давлат ва фукаролик жамиятининг узаро муносабатлари масаласи.

Биз мавзунинг бошида факат кадимги мутафаккирлар (Конфуций, Платон, Аристотель) таълимотларида эмас, балки кейинги даврдаги концепцияларда хам, Гоббс ва Локкача (XVII аср) «давлат» ва «жа­мият» тушунчапарига айний деб каралганини кайд этиб утдик. Аммо жамият тараккиётида бу тушунчаларнинг хар бири кандай рол уйна- ганини аниклаш учун тарихга мурожаат этиш керак.

Маълумки, жамият инсон уругининг ифодаси тарзида давлатдан анча олдин вужудга келган. Бундан одамлар пайдо булиши билан фукаролик жамияти хам вужудга келади деган хулоса чикариш мумкинми? Йук, алб-батга. Ибтидоий жамоа тахдили ушбу шароит- ларда фукаролик жамияти вужудга келиши мумкин булмаганини курсатади. Чунки ибтидоий жамоа даврида фукаролик жамияти шаклланиши учун зарур шарт-шароитларгина эмас, балки фукаролик, фукаро тушунчаларининг узи хам булмаган. Мазкур тушунчалар анча кейин, давлат пайдо булиши ва цивилизациянинг («civilis» - фукаро­лик) шаклланиши шароитида вужудга келган. Бинобарин, фукаролик жамияти тушунча сифатида инсон хукуклари англаб етилган пайтда вужудга келган, деб хисоблаш мумкин. Фукаролик жамияти унсурлари илк давлатларда — Кадимги Юнонистон полис-ларида, Кадимги Римда Республика бошкаруви даврида вужудга келган. Улар Кадимги Русь Новгород Республикасида (XII—XV асрлар) хам узига хос тарзда на­моён булган.

' Каримов И А Биз келажагимизни уз кулимиз билан курамиз. 7-жилд. - Т., 1999 294-6.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 162: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

«Фукаролик жамияти» тушунчасининг вужудга келиши, юкорида кайд этиб утганимиздек, немис файласуфи Г.Гегель номи билан богланади. Гегель давлат томонидан инсон хукуклари ва эркинлик- ларининг белгиланиши ва уларга мажбурий тарзда риоя килинишига асосланган мутлако янги муносабатларнинг шаклланиш йуллари ва усуллари хакидаги таълимотни назарий жихатдан асослаб берди. Бунда Гегель, уз замондоши А.Смит каби, жамиятни бошкаришда давлат ролидан тула воз кечилишини эмас, балки ушбу ролнинг чекланишини (хусусан, иктисодиётга ва одамлар шахсий хаётига давлатнинг аралашмаслиги масаласида) кайд этди.

Бинобарин, фукаролик жамияти бу шундай бир жамиятки, унда инсоннинг барча хуку клари ва эркинликлари хукукий асосда таъмин- ланади, унда давлат, жамият сиёсий тизимининг асосий узаги сифа­тида, мамлакат ривожланишининг стратегик йуналишини демократок ва хукукий асосда таъминлайди.

Узбекистон ривожланишининг асосий йуналишини белгилар экан, И.А.Каримов: «Халкимизнинг хохиш-иродаси, азму карорини бажо келтириб, очик демократок ва хукукий давлат куриш, ижтимоий йуналтирилган бозор иктосодиётини шакллантариш йулини танла- дик», деб кайд этиб утди. Куйида буни муфассал куриб чикамиз.

12.2. Узбекистонда фукаролик жамияти асослари шакллантирилишииииг фалсафий масалалари

Маълумки, эркин фукаролик жамиятига жахоннинг аксарият давлатлари асрлар давомида тупланган тажриба ва демократик анъана- ларнинг ривожланиши асосида келади. Мустакил Узбекистон хам шундай йулдан бормокда. Ушбу йул, Президент И.А.Каримов сузлари билан айтганда, ижтимоий йуналтирилган бозор иктисодиётига асосланган демократик давлат, очик фукаролик жамияти барпо этиш учун зарур шарт-шароитлар яратишга катьий йуналтирилган. «Биз- нинг вазифамиз мамлакатимизни, жамиятимизни демократлаштириш хамда янгилаш йулидаги харакатларимизни сифат жихатидан янги боскичга кутариш ва сузсиз бу борада амалга оширган ижобий ишларимизни катьият билан давом этгириш...»1.

Узбекистонда руй бераётган миллий тикланиш, тулаконли фука­ролик жамиятига утиш жараёнларининг конуниятлари ва узига хос хусусиятларини ёритиш учун узбек халки кулликдан, карамликдан озодликка, миллий мустакилликка эришгунга кадар босиб утган йулни тушуниб етиш, ушбу утишнинг объектив шартлари ва субъектив омилларини аниклаш зарур.

1 Каримов И.А. Узбекистонда демократик узгаришларни янада чукурлаштириш ва фукаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йунапишлари: Иккинчи чакирик Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг туккизинчи сессиясидаги маъруза. «Халк сузи газетаси», 2002 йил 30 август.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 163: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Бугунги кунда Узбекистонда руй бераётган чукур иктисодий, ижтимоий-сиёсий ва маънавий узгаришлар, уларнинг назарий асослари ва амалий дастури Президент И.Каримов асарлари ва маърузаларида уз ифодасини топган. Уларда мамлакат олдида турган мухим вазифалар, чунончи: Узбекистон халкларининг иктисодий, ижтимоий-сиёсий ва маънавий хаётини тубдан узгартириш, уларни демократлаштириш ку­риб чикилган. Ушбу асарлар ва маърузалар орасида И.А.Каримовнинг иккинчи чакирик Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг туккизинчи сессиясидаги маърузаси (2002 йил август) алохида урин тутади. Ушбу маърузада Президентимиз Узбекистонда демократок узгаришларни янада чукурлаштириш ва фукаролик жамияти асос­ларини шакллантиришнинг асосий йуналишларини белгилаб, назарий жихатдан асослаб берди1.

Маълумки, янги жамият, айникса, фукаролик жамияти куриш жуда огир, зиддиятли ва узок жараён. Унда максадлар пухта уйланган ва муфассал ишлаб чикилган дастуриламал асосида аник ва муайян тарзда белгиланган булиши керак. Юртбошимиз уз маърузасида кайд этиб jhraH етти устувор максад ана шундай дастуриламал хисоб­ланади. Куйида шу устувор максадларни фалсафий тушуниб етишга харакат киламиз.

Барча устувор максадлар орасида биз учун энг асосий, энг мухцм устувор максад, Президент сузлари билан айтганда, тенгсиз олий неъмат— мусгакилликни бундан буён хам асраб-авайлаш, химоя килиш ва мустахдамлаш булиб колаверади. Факат мустакиллик ва унинг янада мустахкамланиши халкимизга уз такдирини узи хал килиш, уз келажа- гини. уз кули билан барпо этиш, мамлакатни демократлаштириш жараён- ларини сифат жихатидан янги даражага кутариш имконини беради.

Бугунги кунда демократия жамиятни ижтимоий-сиёсий ташкил этишнинг энг олий ва энг етук шакли экани умум эътироф этилган. Тарихий амалиёт ва илмий тафаккур демократик жамиятнинг асосий умумий тамойилларини таърифлаб берган: уз фикрини эркин ифода- лаш, камчиликнинг купчиликка буйсуниши, барча фукаролар тенг хукуклилиги эълон килиниши, жамият ва давлатни бошкаришда иш- тирок этишга барча фукаролар тенг хукукдилиги. Ушбу тамойиллар- дан давлат асосий органларининг сайлаб куйилиши, улар сайловчилар, сайлов органлари олдида хисобдорлиги ва бошка тамойиллар келиб чикади.

Демократия - факат гарб анъанасига хос ходиса деган фикр кенг таркалган. Бошка, хусусан, шарк жамиятларини демократлаштириш гарб демократик кадриятларини янги заминга кучириш деб хисоб­ланади. Аммо ушбу фикр объектив асосга эга эмас ва бизнинг наза-

1 Каримов И.А. Узбекистонда демократик узгаришларни янада чукурлаштириш ва фукаролик^ жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йуналишлари: Иккинчи чакирик Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг туккизинчи сессиясидаги маъруза. «Халк с узи газетаси», 2002 йил 30 август.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 164: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

римизда, жахонда руй бераётган тарихий-сиёсий жараёнларга европо- центристикёндашиш махсулидир.

Буни Узбекистонда янги жамият куриш амалиёти курсатади. Бу ерда, бир томондан, ута индивидуализм ва одамларнинг хадцан таш­кари сиёсийлашуви билан боглик айрим гарб демократик кадриятлари бизга ёт ёки хали шарт-шароит ва халк онги етилмаган булса, иккинчи томондан, демократик кадриятларнинг аксарияти мамлакатимиз хаёти- га муваффакият билан жорий этилмокда. Бунда, табиийки, шаркона колорит, миллий узига хослик ва мамлакатдаги муайян тарихий вазият хисобга олинмокда.

Мамлакатимизда хавфсизлик ва баркарорликни, давлатимизнинг худудий яхлитлигини, сархадларимиз дахлсизлигини, фукаролари- мизнинг тинчлиги ва осойишталигини таъминламасдан Узбекистонда фукаролик жамияти пойдеворини барпо этиш мумкин эмас. Иккинчи устувор йуналиш ана шу мухим муаммони ифодалайди. Унда мамла- катимизни ислох килишга нисбатан янгича ёндашувларни шакллан- тириш, унинг мудофаа кобилиятини мустахкамлаш, жамияти-мизда багрикенглик, миллатлараро ва фукаролараро тотувликни карор топ- тиришга алохида урин ажратилади.

Бу ерда одамларда янгича тафаккурни, миллий мустакиллик ва маънавий янгиланиш гоялари ва тамойилларини шакллантиришга йуналтирилган уч асосий масалани кайд этиш мухим.

Биринчи масала - экстремизм ва ашаддий акидапарастликнинг хар кандай куринишларига карши изчил курашиш йулида барча имконият- ларимизни ва куч-кудратимизни сафарбар килиш.

Иккинчи масала — мамлакатимизда хукм сураётган миллатлар ва динлараро тотувликни, фукаролар хамжихдтлигини янада мустахкамлаш.

Учинчи масала — мамлакатнинг ички ва ташки хавфсизлигини таъминлаш.

Бу жараёнда утмишдан салбий мерос булиб колган нуксон ва иллатлардан халос булиш, миллатчилик, махаллийчилик, уруг-аймок- чилик куринишларига карши курашиш билан бир каторда, халкаро терроризм ва ички реакцияга карши муросасиз кураш олиб бориш масалаларига хам алохида эътибор бериш керак деб уйлаймиз. 2004 йилнинг 29—30 март ва 1 апрель кунлари мамлакатимизда содир этил- ган мудхиш террорчилик харакатлари тугрисида суз юритар экан, И.А.Каримов юкорида кайд этилган масалаларга алохида тухталиб утди. Юртбошимиз хозирги вактда терроризмнинг тажовузидан узини холи хис киладиган бирорта китьа ёки давлатнинг узи йуклигини, бизнинг юртимизда руй берган купорувчилик холатлари ана шу халкаро террорчилик харакатлари билан бевосита богликлигини кайд этди1.

1 Каримов И А. Ватанимизнинг тинчлиги ва хавфсизлиги уз куч-кудратимизга, халкимизнинг хамжихатлиги ва букилмас иродасига боглик. - Т., «Узбекистон», 2004. 22-6 .

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 165: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Шу сабабли хозирги кунда диний экстремизм мафкурасига, купорувчилик-террорчиликка карши курашдаги асосий вазифа - ахоли уртасида, айникса, ёшлар билан олиб бориладиган таргибот-ташвикот ва тарбиявий ишларни изчил, чукур уйланган тизим асосида ташкил этиш ва уларнинг таъсирчанлигини кескин кучайтиришни хаётнинг узи такозо этмокда. Бунинг учун, И.А.Каримов таъбири билан айтганда, «шираси, таъсири йук, умумий, хавойи гаплардан воз кечиб, акидапарастликнинг узи нима, диний экстремистик оким ва харакат- ларнинг асл максади нималигини, уларнинг эл-юртимизга, ота-бобо- ларимиздан колган асл динимизга кандай катта зарар етказишини тушунтириб бера олишимиз даркор»1.

Учинчи устувор йуналиш - бозор ислохотларини янада чукур­лаштириш, кучли бозор инфратузилмасини яратиш, баркарор ва узаро мутаносиб, мустахкам иктисодиётнинг мухим шарти булган эркин иктисодиёт тамойилларини жорий этишдан иборат.

Бу йуналиш, биринчидан, ялпи ички махсулот ишлаб чикаришда етакчи уринни эгаллайдиган, фукароларнинг мухим даромад манбаи ва мулкдорлар синфини шакллантиришнинг асоси булган хусусий сек- торнинг мавкеини янада ошириш, кичик ва урта бизнес хамда тад- биркорликни жадал ривожлантиришни такозо этади.

Иккинчидан, ташки иктисодий фаолият хамда валюта бозорини эркинлаштириш, миллий валютанинг жорий операциялар буйича эркин алмашувини таъминлаш, миллий вапютамиз-сумимизнинг бар- карорлиги ва харид кувватини хар томонлама мустахкамлаш тарак- киётимизнинг янги боскичидаги асосий вазифаларимиздан биридир.

Учинчидан, ташки ва ички инвестицияларни бутун иктисо-диёти- мизни янгилашга, олтин-валюта захираларимизнинг баркарор усишига хизмат киладиган етакчи тармокпарга биринчи навбатда йуналтириш, халкаро молиявий ташкилотлар билан хамкорлигимизни янада кучай- тириш, дунё иктисодий тизимига интеграциялашув хам энг мухим ишларимиз каторида туради.

Шу масалапарни куйида муфассалрок куриб чикамиз, чунки уларнинг хал килиниши давлатимизнинг иктисодий баркарорлиги ва мустакиллигини таъминлайди.

Маълумки, хозирги дунёда жахоннинг аксарият мамлакатлари хужалиги фаолияти ва иктисодиёти замирида бозор муносабатлари ётади. Аммо хар бир мамлакатда бозор иктисодиёти уз моделига кура ривожланади. Ушбу моделга, бир томондан, миллий хусусиятлар ва анъаналар, иккинчи томондан эса — эркин ракобат ва давлат томонидан тартибга солишнинг уйгунлик даражаси, ижтимоий йуналтирилганлик даражаси, шунингдек макроикгисодий масалаларнинг устувор йуна- лишлари таъсир курсатади. Масалан, «америкача» моделга эркин ракобатнинг кучлилиги, «япон» ва «француз» моделлларига - хужа­лиги фаолиятини ташкил этишда давлат анча фаол иштирок этиши,

1 Уша ерда 28-6

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 166: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

«немис» ва «швед» моделларига - ижтимоий йуналишнинг кучлилиги хос. Ривожланаётган мамлакатларда асосий эътибор иктисодиётни баркарорлаштиришга, бюджет такчиллигини кескин камайтиришга, иктисодиётни эркинлаштиришга каратилади. Жануби-Шаркий Осиё- нинг янги саноатлашган мамлакатлари (Сингапур, Жанубий Корея, Тайвань, Гонконг)га кучли давлатнинг сакланиши ва бозор иктисо­диёти ёркин кирраларининг мужассамлашиши хосдир.

Собик Иттифок худудида ташкил топган янги му ста кил давлатлар бозор иктисодиётига утишда бошка йулдан бормокда. Бундай утиш та­биий, иктисодиётни оддий модернизация килиш ва такомиллаштириш хисобланмайди. Бу бир сифат холатидан бошка сифат холатига, ижти­моий ва иктисодий муносабатларнинг бир тизимидан мутлако янги тизимга утиш демак. У режалаштириш ва таксимлашга асосланган марказлаштирилган иктисодиётни, унинг маъмурий-буйрукбозликка асосланган бошкарув тизимини купориб ташлашни ва бозор иктисо- диётининг табиий конунларига кура ривожланадиган иктисодий муно- сабатларни шакллантиришни назарда тутади. Ушбу жараён Узбекис­тон ривожланишининг узига хос шароитларида, биринчидан, бир актли, иккинчидан, стихияли ходиса булиши мумкин эмас. У анча узок давом этадиган утиш даврини назарда тутади. Ушбу утиш даври мобайнида давлат эски муносабатлардан воз кечиб, янги муносабат- ларни шакллантириш буйича изчил иш олиб боради. Бунда хусусий мулкни рад этадиган, эркин ракобат, нархларни эркинлаштириш мавжуд булмаган социалистик иктисодиётда бозор иктисодиётининг илдизлари йуклигини эътиборга олиш керак.

Узбекистон Республикасида бозор иктисодиётига боскичма- боскич утиш амалга оширилмокда. Бунинг учун биз уз йулимизни, иктисодиётни ислох килишда уз моделимизни танлаб олдик. У «узбек модели» номини олди1.

Биринчи боскичда маъмурий-буйрукбозлик тизимининг огир оки- батларини енгиш, тангликка бархам бериш, иктисодиётни баркарор- лаштириш, республиканинг узига хос шароитлари ва хусусиятларини хисобга олган холда бозор муносабатларининг негизларини шакллан­тириш вазифалари хал килинди.

Ушбу вазифаларни хал килишда ишлаб чикариш суръатининг, ахоли турмуш даражасининг кескин тушиб кетишига йул куймаслик, куп укладли иктисодиёт асосларини яратиш, ишлаб чикариш тузилма- сини такомиллаштириш, молиявий ахволнинг баркарорлашувини таъ- минлашга алохида эътибор каратилди. Зарур институционал узгариш­лар хукукий негизининг яратилиши иктисодий ислохотлар муваффа- киятли бошланишини таъминловчи мухим воситалардан бири булди. Бу даврда мухим конунлар, чунончи: давлат мустакиллиги тугрисида, мулкни давлат тасарруфидан чикариш ва хусусийлаштириш тугрисида

1 Каримов И.А. Узбекистон иктисодий ислохотларни чукурлаштириш йулида. - Т., 1995; Узбекистон XXI асрга интилмокда. - Т., 1999.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 167: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

конунлар, мамлакат Конституцияси, шунингдек мулк, банклар ва банк фаолияти, ахолини иш билан таъминлаш, ташки иктисодий фаолият, чет эл инвестициялари тугрисидаги конунларнинг дастлабки вариант- лари кабул килинди. Республикада мулкни давлат тасарруфидан чикариш ва хусусийлаштириш жараёни бошланди. Республика Вазир- лар Мах.камаси 1992 йил 21 январда кабул килган «Давлат кишлок хужалиги корхоналарига молиявий ёрдам курсатиш ва уларнинг хужалиги юритиш шаклларини такомиллаштириш тугрисида»ги Каро- рига мувофик, мулкни давлат тасарруфидан чикариш ва хусусийлаш­тириш жараёни кишлок хужалигида хам бошланди. 1992 йилнинг узида республикада зарарга ишлаётган 360 та совхоз кооператив, ширкат ва хужалигиларнинг бошка нодавлат турларига айлантирилди, уларнинг банклар ва таъминотчилардан карздорлиги бекор килинди. 1993 йил давомида ва кисман 1994 йилда давлатнинг колок кишлок хужалиги корхоналари кайта тузилди, шу тарика асосан хужалиги юритишнинг жамоавий шаклидан иборат булган куп укладли тизим- нинг пойдевори барпо этилди.

Ишлаб чикариш ва ноишлаб чикариш сохаларининг бошка тармоклари хам хусусийлаштириш билан камраб олинди. Республика фукароларига турар жойни хусусий мулкка сотиш (бериш), шунингдек кичик хусусийлаштириш амалга оширилди, у савдо, умумий овкат- ланиш, махаллий саноат, хизматлар курсатиш сохасини камраб олди, саноат, транспорт, курилиш комплексида оммавий хусусийлаштириш жараёни бошланди.

Ислохотлар бошкарув сохасини хам камраб олди, купгина вазирликлар кайта ташкил этилди, уларнинг урнида бозор иктисодиёти талабларига жавоб берадиган бошкарувнинг янги шакллари тузилди. Бозор иктисодиёти инфратузилмаси объектлари, чунончи: товар-хом ашё биржалари, мехнат биржалари ташкил топди, банк тизими кайта курилди, нархларни кисман эркинлаштириш жараёни бошланди. 1993 йил охирида республикада миллий валюта - сум жорий этилди, бу мустакил пул-кредит сиёсатини бошлаш имконини берди.

Ахолини ижтимоий мухофаза килиш максадида асосий озик-овкат махсулотларини ахолига кайд этилган нархларда сотиш тартиби жорий этилди.

Умуман олганда, иктисодиётни тубдан ислох этишнинг биринчи боскичида мулкчиликнинг турли шакллари хаётга татбик этилди, давлатчилик шакллантирилди ва мустахдамланди, ишлаб чикариш суръати кескин тушиб кетишига йул куйилмади, ахолини ижтимоий мухофаза килиш ва унга ижтимоий кафолатлар бериш механизми яратилдики, бу мамлакатда ижтимоий-сиёсий баркарорликни саклаш, бозор иктисодиётига утишнинг уз моделини амалга ошириш имконини берди.

Иккинчи боскичда хусусийлаштириш жараёнларини чукурлаш- гириш, ракобат мухитини шакллантириш ва иктисодиётда таркибий узгартиришларни кенгайтириш давом эттирилди. Бу мамлакатда ин-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 168: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

ституционал ва таркибий узгаришларни янада чукурлаштиришга туртки берди, чет эл инвестицияларини жал б килиш, тадбиркорлик фаолияти ва ташки савдони эркинлаштириш учун кулай шарт-шаро- итлар яратди.

Шу даврда мулкни давлат тасарруфидан чикариш жараёни билан нафакат кичик, урта корхоналар, балки йирик саноат корхоналари хам камраб олинди. Уларда мулкни давлат тасарруфидан чикариш жараёни асосан акциядорлик корхоналарига айлантириш оркали амалга оши- рилмокда. Натижада, мамлакатда акциядорлик жамиятлари сони анча купайди. Агар 1994 йилда улар 2,9 мингта булса, 1996 йилда акция­дорлик жамиятлари сони 4,5 мингтага етди. Уларнинг аксарияти очик акциядорлик жамиятларидир. 1996 йилда «Узкишпокхужаликмаш-хол- динг» компанияси, Тошкент трактор заводи, Чкалов номидаги Тош­кент авиация ишлаб чикариш бирлашмаси каби йирик корхоналар акциядорлик корхоналарига айлантирилди. Бу шунчаки акциядорлик жамиятлари микдори купайганини эмас, балки ислохотлар янги боскичининг ривожланишида жиддий сифат узгаришпари руй берга- нини, мамлакат ахолиси саноат корхоналари ва бошка корхоналар эгаси булиш имкониятини кулга киритганини, капитални демократ- лаштириш сохаси кенгайганини англатар эди.

Ушбу даврда мамлакат аграр секторида руйхатга олинган дехкон (фермер) хужалигилари сони 7,5 мингтадан 19,3 мингтага купайди.

Корхоналарни акциядорлик корхоналарига айлантириш мулкни давлат тасарруфидан чикаришнинг ягона усули булгани йук: савдо ва хизматлар курсатиш корхоналарини улар жойлашган ер майдонларига кушиб жисмоний шахсларга сотиш амалиёти кенг. жорий этилди. Ушбу корхоналарни сотишдан олинган маблаглар хусусийлашти- рилган корхоналарни куллаб-кувватлаш, ихтисослигини узгартириш ва техник жихатдан кайта жихозлашга йуналтирилди. Шундай килиб, икки боскичда мулкни давлат тасарруфидан чикариш ва хусусий- лаштириш дастури амалга оширилиши натижасида махсулот ишлаб чикариш хажмида нодавлат секторининг улуши (1996 йил маълумот- ларига кура): саноат махсулотлари ишлаб чикариш сохасида — 50 % дан купрок; кишлок хужалиги сохасида — 95 %; чакана савдода — 94 %; пудрат ишлари хажмида - 61 %ни ташкил этди.

Мулкни давлат тасарруфидан чикариш ва хусусийлаштириш жа­раёни ишлаб чикаришнинг бошка тармокларини, чунончи: транспорт, курилиш, кишлок хужалигини хам камраб олди. «Узавтотранс» давлат акциядорлик корпорацияси, «Узбекистон хаво йуллари» давлат акция­дорлик компанияси ташкил топди. Ушбу жараён ноишлаб чикариш корхоналари ва бирлашмалари тизимига хам кириб борди. Хусусий дорихоналар, оптика дуконлари, стоматология муассасалари, шифохо- налар, маданият муассасалари ишлай бошлади.

Шундай килиб, иктисодиётни ислох этишнинг иккинчи боскичида ялпи ички махсулот ишлаб чикаришнинг камайиши нафакат тухта- тилди, балки унинг усиши хам таъминланди: ЯИМ 1995 йил даража-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 169: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

сига нисбатан 1996 йилда 101,4 %ни ташкил этди, саноат ишлаб чика- риши хажми 5 %га ошди, натижада, «хапкимиз елкасига тушган ва утиш даврида мукаррар булган энг огир синовлар»дан утилди .

Умуман олганда, иктисодиётни ислох килишнинг биринчи ва иккинчи боскичлари натижасида 1996 йил охирига келиб барча корхоналарнинг 85 % нодавлат секторига утказилди, бу ерда жами ишчи кучининг 65 % банд булди ва миллий даромаднинг 67 % ишлаб чикарилди2.

Учинчи боскичда давлат мулкини хусусийлаштириш, хусусий ташаббусни ривожлантириш, ракобат мухитини вужудга келтириш жараёнлари давом эттирилди. Энергия ташувчилар ва озик-овкат махсулотларининг асосий турлари буйича мамлакат узини узи таъмин- лашига эришилди.

Ушбу боскичда кичик, урта бизнес ва якка тадбиркорликни янада ривожлантириш стратегик мухим ахамият касб этади. 2000 йил бошига кадар булган холатга кура, 160 мингтага якин кичик ва урта бизнес корхоналари руйхатга олинган, улар ЯИМнинг атиги 12,6 %ни, саноат махсулотининг — 6,2 %ни ишлаб чикарар, курилишда эса бу курсаткич 12,3 %ни ташкил этарди. Кейинчалик республикада ЯИМнинг усиши давом этди ва 1999 йилга нисбатан 2000 йилда 104 %ни, 2000 йилда эса — тегишинча 104,5 %ни ташкил килди.

Узбекистон саноати хам усишда давом этди. 1999 йилга таккос- лаганда саноат махсулотлари хажми 64 % га купайди; 2001 йилда унинг усиши олдинги йилга нисбатан 4,5 % ни; 2002 йилда - 8,1 %; 2003 йилда - 8,4 %ни ташкил килди3.

Цишлок хужалигида амалга оширилган чукур иктисодий ислохотлар натижасида мамлакатда колхозлар ва совхозлар негизида2002 йилгача 1,4 млн. аъзодан иборат 1900 та ширкат хужалиги ташкил топди. 2002 йил >фталарига келиб, республикада 55,4 мингта фермер хужалиги, 1,5 млн.дан ортик дехкон хужалиги фаолият олиб борар эди. Галла ишлаб чикариш 1991 йилги 1908,2 минг тоннадан2003 йилда 5400 минг тоннага купайди. Бу республикага ахолининг галла ва ем учун белгиланган донга булган эхтиёжини деярли тула кондириш имконини берди.

1994-2003 йилларда мамлакат иктисодиётига 28,4 млрд. АКД1 доллари микдорида маблаг жойлаштирилди. Шундан 50 %га якинини чет эл инвестициялари ташкил килди4.

Хуш, иктисодиётни эркинлаштириш деган пурмаъно тушунга замирида нималар ётади, унинг асосий йуналишлари кандай?

1 Каримов И.А. Узбекистон XXI асрга интилмокда. - Т., 1999. 7-6.2 Левитин Л Узбекистан на историческом повороте. Критические заметки сторонника Президента И.Каримова - М., 2001. с. 211.3 Узбекистон: 13 йил мустакил тараккиёт йулида. Т., «Укитувчи», 2004. 19-64 Узбекистон: 13 йил мустакил тараккиёт йулида. Т., «Укитувчи», 2004. 18-20-6

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 170: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Узбекистон Республикаси Президента И.А.Каримов Ислохотлар ва инвестициялар буйича идоралараро мувофиклаштирувчи кенгаш- нинг 2000 йил 1 февралдаги йигилишида килган маърузасида эркин- лаштириш деганда нималар тушунилишини ва унинг асосий йуналиш- ларини муфассал баён этди.

Бу аввало, хужалик юритувчи субъектларнинг эркинлиги ва иктисодий мустакиллигини ошириш, тадбиркорлик фаолиятини ри- вожлантириш й^лидаги мавжуд тусикларни бартараф этиш.

Иккинчидан—иктисодиётнинг барча жабхаларида хусусий мулкни кенгайтириш, кичик ва урта бизнесни хар томонлама куллаб-кув- ватлаш.

Учинчидан — бозорга, иктисодий фаолиятнинг бозор муноса­батларига асосланган механизмларига купрок эркинлик бериш, бунда уларнинг конунчилик базасини мунтазам такомиллаштириб бориш, зарур шарт-шароит яратиш ва кафолатлар бериш.

Туртинчидан — бозор иктисодиёти инфратузилмаси тизими, айникса, унинг бизнесга хизмат курсатувчи кисми янада ривожла- нишини таъминлаш.

Бешинчидан-молия ва банк тизимларини бундан буён хам ислох килиш.

Олтинчидан— ташки иктисодий фаолиятни ва энг аввало, валюта бозорини эркинлаштириш, экспорт салохиятини кенгайтириш ва мустахкамлаш, жахон иктисодий тизимига миллий иктисодиётнинг кириши имкониятларини кенгайтириш.

Иктисодий ислохотлар давлатнинг бутун ижтимоий-сиёсий тузу- мини, одамлар онгини ва албатта, таълим ва кадрлар тайёрлаш тизимини узгартириш билан ягона комплексда амалга оширилиши керак.

1997 йил августда Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан «Таълим тугрисида» Конун кабул килинди. Ушбу К,онунда таълим сохасидаги давлат сиёсатининг янги тамойиллари белгиланди, таълим тизими ватурлари конунийлаштирилди.

Мазкур конунга мувофик, республикада узок даврга мулжал- ланган Кадрлар тайёрлаш миллий дастури ишлаб чикилди. Ушбу Дастурда бутун таълим тизимини ва таълимнинг барча турлари — мактабгача таълимдан олий укУв юртидан кейинги таълимгача, шу жумладан, кадрларни кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш тизимини ислох килиш назарда тутилган.

Жамиятни демократлаштиришнинг мухим шартларидан бири оммавий ахборот воситалари хисобланади. Улар мамлакатдаги ва ундан ташкаридаги ижтимоий-сиёсий хаётнинг энг мураккаб маса- лаларини теран тахлил килишлари ва тушунтириб беришлари керак. Жамиятимизни янада ривожлантириш ва сифат жихатидан янгилаш борасидаги ишларнинг муваффакияти, фукароларнинг хукуклари ва эркинликларининг зарур кафолатларини таъминловчи демократик

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 171: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

тамойилларни сузда ёки когозда эмас, амалий х,аётда жорий килиниши оммавий ахборот воситаларининг фаоллигига боглик.

Ушбу туртинчи устувор йуналишни кайд этар экан, И.А.Кари­мов ахборот сохасини жадап ривожлантириш, оммавий ахборот воситалари - матбуот, радио-телевидение фаолиятини эркинлаштириш фукаролик жамияти асосларини барпо этиш жараёнининг узвий таркибий кисмига айланиши зарурлигини таъкидлаб утди. «Киска килиб айтганда, оммавий ахборот воситалари том маънода «туртинчи хокимият» даражасига кутарилмоги лозим» .

Бугунги кунда мамлакатимизда 689 номда газета ва 162 номда журналлар узбек, рус тилларида ва Узбекистон халкдарининг бошка тилларида нашр этилиши таъминланган. Республикамизда 3 ахборот агентлиги, 50 дан ортик телерадиокомпаниялар ва студиялар фаол иш олиб бормокда.

Узбекистон телевидениесининг кундалик курсатувлари 51,5 соат- га етди, республика радио эшиттиришлари эса 100 соатдан ошиб кетди.

Бу тугрида гапирганда, оммавий ахборот воситалари фаолиятига оид булган баъзи бир масалалар хакида хам тухталиб утиш уринли, деб биламиз. Шуни очик айтишимиз керакки, мамлакатимиз оммавий ахборот воситалари узок вактлар давомида мафкуравий ва маъмурий назорат остида ишлагани туфайли уларнинг бу холатдан чикиши, аввало, психологик жихатдан узини эркин хис этиши кийин кечмокда. Шу сабабли улар узи учун янги булган хозирги вазиятда баъзан хали хам нима килиш ёки нима килмаслик хакида юкоридан курсатма кутиб утиргандек куринади.

Оммавий ахборот воситалари олдида у3 ишини хозирги кун талаблари даражасига кутариш вазифаси турибди. Зеро, хакикий демократик матбуот курсатма асосида яшай олмайди ва яшаши хам мумкин эмас. Президент И.Каримов таъбири билан айтганда:

«Халкимиз оммавий ахборот воситаларидан мамлакатимиз ва хорижда содир булаётган вокеалар тугрисида холис ва тезкор ахбо- ротлар олишни, шу билан бирга, биринчи навбатда, хокимият орган- лари ва бошкарув тузилмалари фаолияти хакидаги танкидий фикр- ларни, ислохотлар ва янгиланишпар йулидан илгари боришимизга тусик булиб турган нуксонлар, хаётдаги долзарб муаммолар хусусида ошкора, профессионал тахлилий материалларни кутади».2

Мамлакатимиз оммавий ахборот воситалари фаолиятини демок- лаштириш ва унинг хукукий асосларини янада мустахкамлаш максадида 2007 йил январ ойида «Оммавий ахборот воситалари туг-

1 Каримов И.А. Узбекистонда демократик узгаришларни янада чукурлаштириш ва фукаролик жамияти асосларини2 Каримов И.А. Бизнинг бош максадимиз- жамиятни демоклаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизиция ва ислох этишдир Т.,: «Узбекистон», 2005, 52. бет.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 172: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

рисида»ги Конунининг янги тахрири кабул килинди. Бу эса уларнинг тулаконли эркин фаолияти учун катта имкон беради.

• Жамиятда ошкоралик ва очикликни таъминлаш масаласи жа- моатчилик фикрини урганиш усул-услубларининг кай даражада ри- вожлангани билан хам бевосита боглик. Жамоатчилик фикри - фукаролик жамиятининг холатини узида аник акс эттирадиган бами- соли бир кузгу. Бу ерда тула ошкоралик ва очикпик таъминланмоги даркор, чунки жамиятимизни янада демократлаштириш ва фукаролик институтларини шакллантириш аввало, ахоли сиёсий фаоллигининг усиши, тараккий топган демократик давлатлар тажрибаси асосида юртимизда хаки кий куппартиявийлик тизими карор топтирилиши ва демократик оппозиция пайдо булиши билан узвий боглик. Хозирги даврда мамлакатимизда 5 та сиёсий партия мавжуд булиб, уларнинг Олий Мажлис Крнунчилик палатасида уз фракциясига эга ва улар уртасида маълум ракобат мухити пайдо булмокдп

Мамлакатда сиёсий партиялар фаолияти учун мустахкам хукукий ва иктисодий база яратилган булиб, бу сохада катор конунлар кабул килинди:

1. «Жамоат бирлашмалари тугрисида» (1991 й).2. «Саёсий партиялар тугрисида» (1997 й).3. «Сиёсий партияларни молиятириш тугрисида» (2004 й).4. «Нодавлат нотижорат ташкилотлари фаолиятининг кафолат­

лари тугрисда» (2007 й).5. «Давлат бошкарувининг янгилаш ва янада демократлаштириш

хамда мамлакатни модернизация килишда сиёсий партияларнинг ролиии кучайтириш тугрисида»ги конституцион Конун (2007 й).

«Шу билан бирга, — деб таъкидлайди И.Каримов, — сиёсий партиялар халкни, миллатни кадим-кадимдан бирлаштириб келаётган муштарак гоялар хам борлигини доимо эсда тутиши зарур. Шу боис улар уз манфаатларини химоя килишда бир-бирига ракиб ёки муо- лифат булиши мумкин, лекин ягона халк манфаатлари хакида ran кетганда хаммаси бир мушт булиб бирлашиши даркор».

Жамият хаётида нодавлат ва жамоат ташкилотларининг урни ва ахамиятини кескин кучайтириш фукаролик жамиятини шакллан- тиришнинг мухим шартидир. Узбекистонда демократик узгаришларни янада чукурлаштириш ва фукаролик жамияти асосларини шакллан- тиришнинг ушбу. бешинчи устувор йуналиши замирида «Кучли давлатдан кучли жамият сари» деган тамойил ётади.

Мамлакат ижтимоий-сиёсий ва иктисодий ривожланишининг узига хос шароитларида бу жамият хаёти билан боглик куп маса- лаларни хал килишда давлат тузилмаларининг ролини камайтириш ва бу вазифаларни боскичма-боскич жамоат ташкилотларига утказа боришни такозо этади. Фукароларнинг узини узи бошкариш органлари -махапла институти, турли жамоат бирлашмалари хамда ташкилот-

1 Уша ерда, 14. бет.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 173: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

ларини ривожлантириш ва мустахкамлаш масаласи бизнинг доимий эътиборимизда туриши лозим. Х,03ИРГИ кунда мамлакатимизда турли сохоларда 5 митгдан ортик нодавлат но тижорат ташкилотлари иш юуртмокдалар ва улар фолиятининг кафолатлари хакида алохда янги конун кабул килинди.

Суд-хукук сохасини ислох килиш демократик жараёнларни амалга оширишнинг мухим боскичидир. Бу сохадаги энг мухим вазифа суд-хукук идораларининг мустакиллиги ва таъсирчан фаолиятини сузда эмас, амалда таъминлашдан иборат. Бу конун устуворлигини, инсоннинг хукук ва эркинликлари химоясини таъминлаш тамойилини илгари сурувчи олтинчи устувор йуналиищнр. «Судлар том маънода мустакил булган хол дагина конунларнинг катьий ижроси, уларнинг хакикий устуворлиги сузсиз таъминланади. Цаерда суд мустакил булмас экан, шу ерда конун талаблари ва адолат бузилиши мукаррар»1, деб кайд этади Президент.

Мамлакатимизда суд-хукук тизими курилишлнинг мутлако яиги Конценция амалда жорий этилди. Судларнинг жиноий фукаролик ва хужалик ишлари буйича ихтисослашуви амалга оширилди.

2008 йилдан бошлаб шахсни утлаб туриш, хибсга олш шуниндек бошка ироцессуал мажбурий чаримларни куллаш учун санкция бериш хукукларининг хам судларга утказимти ва улим жазосининг бекор килиниши суд-хукук тизилиши либераллат либрлашида мухим бос- кигчдир. Нихоят, еттинчи устувор вазифа — бу барча ислохот- ларимизнинг бош йуналиши ва самарадорлигининг пировард нати- жасини белгилаб берадиган инсон омили ва мезонидир. Бу - демо- график ва бошка миллий хусусиятларни хисобга олган холда кучли ижтимоий сиёсат олиб бориш демакдир. «Бу борада бир нарсани хеч качон хаёлимиздан чикармаслигимиз керак. Юртимиздаги хар кайси вилоят, шахар ва кишлокларимизда шу сохага атрофлича эътибор берар эканмиз - хеч шубхасиз, ахолимизнинг, халкимизнинг бунга жавобан миннатдорлигига ва сиёсатимизни куллаб-кувватлашига эришган буламиз»2.

Олдимизда турган барга муаммо ва вазифаларни ечмида «Ислохот ислохат учун эмас, аввало инсон учун, инсон манфаатлаърини тамин- лаш учун деган теран маноли фикрни асло унутмаслигимиз керак».3

Хулоса килиб айтиш мумкинки, мамлакатимизда амалга ошири- лаётган фукаролик жамияти асосларини шакллантириш жараёни жуда мураккаб ва узок давом этадиган жараёндир. «Бизнинг асосий узок

1 Каримов И.А Узбекистонда демократик узгаришларни янада чукурлаштириш ва фукаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йуналишлари: Иккинчи Узбекистон Республикаси Олий мажлиснинг Туккизинчи асосидаги маруза «Хал с узи» газетаси, 2002 йил 30 август2 Каримов И.А. Инсон, унинг хукук ва эркинликлари хамда манфаатлари - энг олий кадрият. Т., 2006, 6-бет3 Каримов И.А. Бизнинг бош максадимиз - жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислох этишдир. Т., 2005. 34-бет.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 174: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

мудцатлик ва стратегии вазифамиз авваллигича колади, - деб таъкидлайди мамлакатимиз рахбари И.А. Каримов, - бу демократик давлат, фуко-ролик амияти куриш араёлари ва бозор ислохотларини янада чукур-лаитириш, одамлар онгида демакратик кадрилийларни мустахкамлаш йулидан огитлай, изчил ва катият билан боришдир.

Кискача хулосалар1. Фукаролик жамияти — тарихан шаклланадиган эркин фукаролар

уюшмаси булиб, бунда жамиятда марказий уринни инсон, шахе эгаллайди. Фукаролик жамияти конун, ахлок, инсонпарварлик ва одил- лик тамо-йиллари асосида курилган замонавий эркин, демократик, хукукий, маърифатли хамжамиятдир.

2. Фукаролик жамияти мавжуд давлат билан узаро алокада ри- вожланади ва фаолият курсатади. Унда мамлакатни ижтимоий-икти­содий ривожлантиришнинг купгина вазифаларини хал килишда дав­латнинг роли аста-секин, боскичма-боскич камайтириб борилади ва «Кучли давлатдан кучли жамият сари» тамойили карор топтирилади.

3. Узбекистонда фукаролик жамияти асосларини шакллантириш мураккаб ва нисбатан узок давом этадиган жараён булиб, бутараён мамлакатимиз рахбари И. Каримов бошчилигида барча хокимият жабхалари билан хамкорликда боскичма — боскич катъилтлик билан амалга оширилмокда

Асосий тушунчаларАкциядорлик жамияти — юридик шахсларнинг хужалиги

фаолиятини амалга ошириш максадидаги уюшмаси.Ялпи ички махсулот (ЯИМ) - мамлакатда ишлаб чикарилган

махсулотнинг умумий хажми.Фукаролик жамияти — инсон, фукаро марказий урин эгаллай-

диган эркин демократик ва хукукий жамият.Очик иктисодиёт — товар ва хизматларни эркин экспорт ва

импорт киладиган мамлакат иктисодиёти.Хусусийлаштириш - жисмоний шахсларга ёки шахслар гурухи-

га, жамоаларга, ташкилотларга давлат мулкининг берилиши ёки сотилиши.

Саволлар1. Фукаролик жамияти нима?2. Ушбу тушунчани назарий жихатдан ривожлантиришга Гегель

кандай хисса кушган?3. Фукаролик жамиятини шакллантириш замирида кайси тамой-

иллар ётади?4. И.А.Каримов Узбекистонда фукаролик жамияти асосларини

шакллантиришнинг устувор йуналишлари хакида.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 175: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Узбекистон Республикасининг Конституцияси.-Т., «Узбекистон», 2003.

Каримов И.А. Бизнинг бош максадимиз — жамиятни демократ­лаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислох этишдир. - Т., «Узбекистон», 2005.

Каримов И.А. Империя даврида бизни иккинчи даражали одамлар, деб хисоблашар эди. Т., «Узбекистон», 2005.

Каримов И.А. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка тах­дид, баркарорлик шартлари, тараккиёт кафолатлари. - Т., Узбекистон,1997.

Каримов И.А. Узбекистон иктисодий ислохотларни чукурлашти- риш йулида. - Т., «Узбекистон», 1995.

Каримов И.А. Биз келажагимизни уз кулимиз билан курамиз. «Узбекистон», 1999.

Каримов И.А. Инсон, унинг хукук ва эркинликлари хамда манфаатлари — энг олий кадрият. Т., 2005.

Каримов И.А. Узбекистон XXI асрга интилмокда. Т., «Узбекис­тон», 1999.

Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон хаёт — пиро- вард максадимиз. Т., «Узбекистон», 2000.

Каримов И.А. Узбекистонда демократик узгаришларни янада чукурлаштириш ва фукаролик жамияти асосларини шакллантириш- нинг асосий йуналишлари. Т., 2002.

Каримов И.А. Ватанимизнинг тинчлиги ва хавфсизлиги уз куч- кудратимизга, халкимизнинг хамжихатлиги ва букилмас иродасига боглик. Т., «Узбекистон», 2004.

Каримов И.А. Янгиланиш ва баркарор тараккиёт йулидан янада изчил харакат килиш, халкимиз учун фаровон турмуш шароити яратиш - асосий вазифамиздир. «Халк сузи газетаси». 13 феврал №31.

Канке В.А. Философия. Исторический и систематический курс. — М., 2004.

Левитин Л. Узбекистан на историческом повороте. Критические заметки сторонника Президента И.Каримова. - М., 2001.

Шарифходжаев М.Ш. Формирование открытого гражданского общества в Узбекистане. - Т., 2002.

Узбекистон: 13 йил мустакил тараккиёт йулида. Статистик туп- лам. — Т., «Укитувчи», 2004.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 176: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

13-мавзу. ФАН ВА ДИН УЗАРО НИСБАТИНИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ

13.1. Фан ва дин — дунёни билишнинг икки шакли

Илмий ва диний билимцинг узаро нисбати муаммоси куп аср- лардан бери фан ва фалсафанинг диккат марказида булиб келмокда.

Ушбу муаммо хозирги кунда ута долзарб ахамият касб этмокда. «Вопроси философии» журнали сахифаларида шу масала юзасидан булган мунозарада унинг турли фалсафий жихатлари хакида хар хил фикрлар билдирилди1.

Мунозара иштирокчиларидан бири Г.Д.Левин «...борликнинг ту­зилиши хакидаги диний билимни илмий гипотезаларга тенглаштириш мумкинми?» деган саволга «...диний коида илмий гипотеза булиши мумкин эмас», деб жавоб берди2. Тугри, шу ерда мазкур макола муаллифи: «...диний коида илмий гипотеза билан ракобат килиши, у билан тенг хукукларга эга булиши мумкин», деб кушимча килган.

Мунозаранинг яна бир иштирокчиси М.О.Шахов юкорида кайд этилган муаммога карама-карши нуктаи назардан ёндашади ва «дунё хакидаги диний билим, гайритабиийлик ва унинг дунёга таъсири туг­рисида суз юритганда, реал холатни муайян даражада акс эттириши, яъни хакикий булиши мумкин»3, деган фикрдан келиб чикади.

Кизикарли фалсафий тадкикот муаллифи В.С.Егоров хам шунга ухшаш фикрра келади4. А.М.Ковалёвнинг «дунёнинг максадга муво^ фиклиги ва гузаллигини Худо эмас, балки маънавий ва моддий асос- ларни уз ичига олган моддий-маънавий субстанция яратади», деган фикрига кушилиб, В.Егоров шундай деб ёзади: «Бошкача килиб айт­ганда, бу ерда табиатнинг моддий ва идеал асослари хамма нарсанинг негизи, деган фикр илгари ^урилмокда. Бу бизнинг фикримизга тула мос келади»5. (

Шу сабабли куриб чикилаётган муаммонинг вазифаси мухокама килинаётган масаланинг у ёк̂ и бу томонига утиш эмас, балки дунёни билишга нисбатан шу икки карама-карши ёндашув окибатлари маж- муини тушуниш ва фалсафий тал кин килиш га уриниш ва шунинг асосида ушбу карашлар абадий карама-карши ёки улар уртасида дунёнинг келиб чикиши ва мохияти хакидаги карашларда маълум даражада муросага келиш мумкин, деб хулоса чикаришдан иборат.

1 Вопросы философии. № 11.- М., 2004. с. 65-88.2 Левин Г В. Можно ли религиозное знание приравнять к научным гипотезам? Вопросы философии №11, — М., 2004. с. 8.1 Уша ерда.4 Егоров B.C. Философия открытого мира. - Москва-Воронеж, 2002. с. 15-22.5 Уша ерда.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 177: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Шу нуктаи назардан дин ва илк илмий билимлар кандай вужудга келгани, шакллангани, узаро боглик булгани, кейинчалик эса - бир- бирини истисно этганини кузатиш мухлмдир.

Ушбу мураккаб фалсафий муаммони тушуниш, илмий ва диний билимларнинг маълум карама-каршилиги сабабларини муайян дара- жада аник тал кин килиш учун мазкур икки дунёкараш вужудга келиши ва ривожланишининг айрим тарихий, ижтимоий, онтологик ва гносео- логик илдизларини аниклаш зарур.

Диний эътикоднинг тарихий асослари тугрисида суз юритганда, энг аввало, инсон, дин химоячилари айтганидек, аввал диндор бул- ганми ёки фан тарафдорлари кайд этганидек, дин унга анча кейин келганми, деган саволга жавоб топиш керак.

Ушбу саволга куп сонли археологик топилмалар, кадимги одам- лар хаёти ва турмушига оид тадкикотлар деярли бир хил жавоб бера- ди: ибтидоий одам онги диний эътикодлардан мутлако холи булган. Уларнинг онгида факат уз кундалик хаёти билан боглик жараёнлар акс этган. ДиН куртаклари анча кейин, орадан бир неча ун минг йил утгач, табиатнинг дахшатли ходисалари олдида куркув, очлик ва совук олдида ожизлик таъсирида шакллана бошлаган.

Бизгача етиб келган илк маълумотлар кадимги одамларда гайри- табиий нарсалар ва ходисаларга ишонч уларда мавхумлаштириш коби- лияти шаклланиши билан пайдо булганини к^рсатади. Ушбу кобилият одамларда куйи палеолитдан юкори палеолитга утиш даврида (30—40 минг йил мукаддам) пайдо булган. Шу даврда хозирги одам — Homo sapiens шаклланган, у 300-500 минг йил олдин яшаган Homo habilis (фаол одам) урнини эгаллаган. <*<.

Дастлабки одамлар хозирги давр одамларидан шакл-тамойилига кура кескин фарк килган булсаларда, миясининг хажмига кура ибти­доий одам юксак хайвонларда биздан жуда узок у™ишда хам узи англамаган холда ижтимоий одам, уз тарихининг субъекти сифатида гавдапанади.

Шу даврда гайритабиий нарсалар ва ходисаларга ишончнинг илк белгилари пайдо булган. Бунга одамларнинг уша замондаги ута огир турмуш шароити хам маълум даражада таъсир курсатган. Мавхумлаш­тириш кобилиятининг шаклланиши шунга олиб келганки, ибтидоий одамлар уз муваффакиятсизликлари ёки муваффакиятларининг сабаб­ларини турли хабиий ходисалар, одамларнинг тушлари, тугилиши ва улишининг гайри табиий (сирли) кучлардан излай бошлаганлар. Шу тарика кадимги одамларда аста-секин гайри табиий нарсалар ва ходи­саларга ишонч сажда килиш пайдо булган ва в акт утиши билан у ди­ний эътикодга айланган (диннинг онтологик илдизлари).

Диний эътикоднинг ижтимоий илдизлари тугрисида суз юрит­ганда, улар ибтидоий жамоа ривожланишининг анча юкори боскичида шакллана бошлаган и ва инсон амалий фаолиятининг бутун мажмуи, унинг ижтимоий муносабатлари мураккаблашуви жараёнида амалга ошганцни кайд этиб утиш мухим.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 178: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Бинобарин, диннинг вужудга келиши кдцимги инсон ва унинг акд- заковати ривожланишининг юкори даражаси, яъни назарий тафаккур куртаклари ва уни реал дунёдан узиш имконияти пайдо булган (дин­нинг гносеологии илдизлари) боскич билан боглик.

Шундай килиб, тадкик килинаётган муаммо мазмунини ёритар эканмиз, биз бу ерда дунёнинг илох,ий келиб чикишини рад этиш ёки тасдиклаш хакида суз юритилмаётганини, бу бутунлай бошка илмий ва илохий муаммо эканини кайд этиб утмокчимиз.

Бу ерда диндорлик инсонга азалдан хосми ёки у тарихий ривож- ланиш жараёнида узлаштирилганми, деган савол берилади.

Куриб турганимиздек, тарихий, ижтимоий ва илмий асослар дин­дорлик тарихий ривожланиш жараёнида келиб чиккан ва инсоннинг маънавий ривожланиши жараёнида шаклланган, деган фикрни тасдик- лайди.

Айни вактда, атроф олам хакидаги фантастик карашлари билан бир каторда, инсоният уз ривожланиш жараёнида ижобий билимлар ва куникмаларни хам узлаштириб жамлаб борган.

Одамларнинг амалий эхтиёжлари, турмуш шароитини яхшилашга интилиш уларни табиат билан курашишга мажбур килган. Ушбу кураш жараёнида инсонда кузатиш ва тажриба ортиб борган. Табиат кучлари билан тукнашган ва уларнинг кудратини узида х,ис этган одамлар табиий кучларнинг зарарли таъсири сабабларини билмокчи булганлар, уларни буйсундириш ва бошкариш мумкинми, умуман, борлик узи нима ва унда инсон кандай урин эгаллайди, деган саволга жавоб излаганлар. Атроф-мухитни синчиклаб кузатиб, улар турли табиат ходисаларнинг хакикий сабабларини аникдаганлар. Фаннинг илк куртаклари ана шундай пайдо булган. Милоддан бир неча минг йил мукаддам Бобил, К д ц и м г и Миср, Хиндистон ва Хитойда одамлар осмон ва юлдузларни муттасил кузатиб борганлар, йил фасли ва кун кисмига караб уларнинг манзараси узгаришига эътибор берганлар. Бу мамлакатларда хужалиги хаёти аник таквимга эхтиёж булган. Экин мавсуми, ёмгирлар мавсуми качон бошланишини билиш талаб этил- ган. Бу осмонда Ой, Куёш, юлдузлар холатини кузатиш йули билан аникданган. Масалан, Мисрда экин-тикин ишлари Нил дарёсининг тошиши тухташи билан амапга оширилган. Мисрликлар Сириус юлду- зи эрта тонгда шаркда пайдо булиши дарё тошишидан дарак беришини аникдаганлар. Осмон жисмлари харакатини урганиб, одамлар минг йиллар мукаддам таквимлар тузишни, куёш ва ой тутилишини башо- рат килишни урганганлар. '

Бир неча минг йиллар олдин инсон илк илмий билимлар ни туплай бошлаган. Кадимги Миср ва Бобилда, Хиндистон ва Хитойда матема­тика ва астрономия, кимё ва тиббиёт вужудга келган. Уша даврда механика ва агрономия куртаклари хам пайдо була бошлаган.

Бу ерда диний таълимотларнинг вужудга келицшда хам, илк ил­мий билимларнинг шаклланишида хам кохлнларнинг тарихий ролини кайд этиб утиш уринли булади деб уйлаймиз. Кохинлар Кадимги дунё-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 179: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

нинг архаик динларида факат диний расм-русумларни бажо келтириш билан шугулланган, деган фикрга улар астрономия, математика, геометрия, тиббиёт, зироатчилик асослари хамда кадимги одамларнинг бошка айрим билим сохаларида илк илмий карашларнинг шаклла- нишига анча катта хисса кушганини кайд этиб утиш керак.

Шу нуктаи назардан кохинлар инсон билимининг диний ва илмий карашларини янада ривожлантирган тармоги — фалсафанинг вужудга келиши омилларидан бири булган деб тахмин килиш мумкин.

Илмий ва диний билимларнинг ушбу синтези Кадимги дунё мута- факкирларининг фалсафий карашлари ва таълимотларида айникса ёркин намоён булди. Масалан, Платонда дунёнинг вужудга келиши муаммоси биринчи сабаб, яъни Оламни яратувчиси билан богланади. Аммо бу унга уз диалектик таълимоти асосларини таърифлашга моне- лик килмади. Унда буюк файласуф факат диалектик метод барча фа- разларни биринчи асосга боглашини кайд этади.1

Аристотелда диний ва илмий билим синтези янада аникрок намо­ён булди. Худога эътикод буюк мутафаккирга куп сонли илмий таъли- мотлари ва изланишларида монелик килмади, балки куп жихатдан ёрдам берди: «Худо - узини узи фикрлайдиган акд-заковат... ва унинг фикри тафаккур хакидаги фикрдир».2

Шунга ухшаш манзарани биз Марказий Осиёнинг буюк файла- суфлари Форобий ва Абу Али ибн Сино таълимотларида хам куза- тамиз. Улар илк урта асрларнинг бошка арабийзабон мутафаккирлари билан бирга илмий ва диний билимлар муштарак буЛган фалсафий таълимот - фалсафанч яратдилар.

Аристотелнинг издошлари ва шархловчнпаридан бири - Форобий таълимощ бунинг ёркин мисолидир. У эманация хакидаги таълимот- ни, яъни борлик муаммосини хал этишда «вужуди вожиб» ва «вужуди мумкин» узаро нисбатига мурожаат килиш анъанасини таърифлаб берди.3

Шундай килиб, билим ва эътикод, фан ва диннинг тарихий ривож- ланишида уларнинг узаро нисбати т^грисида фикр юритар эканмиз, дастлабки илмий билимлар факат одамларнинг кундалик амалиёти ва тафаккури таъсирида эмас, балки маълум даражада кохинларнинг илк таълимотлари таъсирида хам шаклланган, деган хулосага келишимиз мумкин. Кейинчалик фан ва диннинг ажралиши руй берди, бу жараён XIV-XVI асрларда айникса кескин туе олди (олимлар кувгин килинди, инквизиция гулханида куйдирилди, черковдан четлатилди ва х-к.), фан ва дин икки муросасиз лагерга ажралишига олиб келди.

1 Фалсафа К о м у с и й лугат Т., 2004, 326-6.2 uУша ерда.3 Vша ерда, 431 -бет.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 180: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Фан ва илмий билимлар, уларкинг келиб чикиши ва мохияти масалалари курсимизнинг дастлабки мавзуларида маълум даражада тулик баён этилгани учун хозирги шароитда фан ва диннинг узаро муносабати, хозирги дунёнинг умумий манзарасида уларнинг роли хакидаги мухим масалаларга тухталиб утамиз.

Бугунги кунда фан ва дин дунёнинг таркибий кисми, ягона Ман- зарасини ташкил этса!-да, методология ва дунёкараш сохаларида улар уртасида сакланаётган тафовут оламни тушунишга икки хил ёндашув фан ва динни бир-бирини истисно этувчи икки дунёкарашга ажратсада, бу икки дунёкараш уртасида, таъбир жоиз булса, гуёки сулх тузилгандай.

Хуш, бунга улар кайси йулдан келдилар? Бу икки дунёкараш уза­ро тил топиши, муросага келиши мумкинми? Уларни куриб чикишга харакат киламиз. .

Дин дунёкараш тарзида шаклланиш жараёнида бир канча аоскич- ларни босиб )^ди. Уларнинг асосийлари куйидагилардир:

а) дин пайдо булишидан олдинги давр. Бу даврда кадимги одам узини табиатдан ажратмаган, абстракт фикрлашга хали яхши мослаш- маган ва шу сабабли унда дин пайдо булиши эхтимоли кам булган;

б) дин вужудга келган давр. Инсонда абстракт фикрлаш коби- лияти шаклланиши, гайритабиий нарсалар ва ходисаларга ишонч пай­до булишининг дастлабки боскичи билан боглик. Илк эътикод шакл- лари )гга примитив, чунончи: хайвонлар, усимликлар, Ой, Куёш, табиий ва ижтимоий ходисаларга сигиниш билан боглик булган;

в) цивилизация вужудга келишидан олдинги давр ёки синфсиз жа- миятнинг диний дунёкараши. Бу даврда диннинг куйидаги кадимги шакллари кенг таркалган: тотемизм (муайян нарса ёки табиий ходисага сигиниш); фетишизм (жонсиз нарсага сигиниш); (магия) сехр-жодуга сигиниш; анимизм (рухга сигиниш); аждодлар рухига сигиниш ва х к.;

г) глобализациядан олдинги давр дини ёки синфйй жамият дин- лари. Бу куп худоликдан якка худоликка, махаллий чекланган дин- лардан минтака даражасидаги ва дунё микёсидаги динларга утиш даври, зардуш-тийликдан христианлик ва исломгача булган давр;

д) уозирги замон динлари. Уларнинг дунёкараши хакида сухбат хали олдинда.

Фан хам уз шаклланиши ва ривожланиши тарихида шунга ухшаш мураккаб ва машаккатли йулни босиб утди..

Юкорида кайд этиб утганимиздек, илмий билимнинг илк кури- нишлари кадимги жамиятлардаёк пайдо була бошлади. Бу хали фан эмас, хатто илк фан хам эмас, балки анча аник билимлар эди. Улар дастлаб кохинлар томонидан тупла :ди ва йил фаслларини хисоблаш, кишлок хужалигини юритишнинг зарур шартлари булиб хизмат килди. Бу ерда шу нарса диккатга сазоворки, илк илмий билимлар диний манбалардан олинган, чунки Кадимги дунёда черков хокимияти айнан авлоддан-авлодга утувчи ибодатхона кохинлар кулида булган.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 181: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Илмий билим ривожланишининг иккинчи боскичи фалсафанинг вужудга келиши билан богл к■ XVII-XVIII асрларда руй берган илмий инкилобга кадар илмий билимлар фалсафа тизимида ривожланди.

Нихоят, фан тараккиётидаги учинчи боскич унинг фапсафадан ажралиши ва фан сифатида ривожланиши билан боглик (XVIII аср охири хозирги давр). Ушбу боскичда фанда бир канча сифат узгариш- лари руй берди. Бугунги кунда у каршимизда утанинг инсонпарвар- ликка йуналтирилган постноклассик киёфасида намоён булаётир.

Бу ерда икки дунёкарашнинг узаро карама-каршилиги ,муаммоси биринчи уринга чикади. Аммо хар кандай диалектик карама-каршилик уларнинг нисбий бирлигини хам такозо этгани учун хам бу икки дунё- караш ривожланишининг баъзи бир жихатларини куриб чикамиз.

Маълумки, дунёкараш ижтимоий борлик инъикоси, одамлар иш- лаб чикариши жараёнида юзага келадиган моддий ижтимоий муноса- батлар мажмуидир. Шу сабабли биз муайян дунёкарашда дуч келади­ган барча карашлар замирида одамлар хаётидан олинган материал ёта- ди; уларда борликка бевосита боглик булмагаи, уни акс эттирмайдиган хеч нарса йук. Аммо дунёкарашда ана шу нарсаларни акс этгириш шакли хар хил булиши мумкин.

Илмий дунёкараш борликни амалда кандай булса, шундай акс эттиришни уз олдига максад килиб куяди. Дунёнинг тузилиши ва унинг ривожланиш коиуниятлари хакидаги карашлар мажмуи илмий дунёкарашнинг мазмунини ташкил этади. Диний дунёкарашда хам одамларнинг дунёвий хаёти акс эттирилади, аммо дин борликни бош- кача шаклда акс эттиради. Диний дунёкараш дунёни мавжуд ва яратилганга хаёлий ажратади, бунда дунёвий кучлар илохий шакл касб этади. Диний образлар ва карашларда одамлар уз орзулари, сезгилари, интилишларини акс эттиради. Улар узларининг соф инсонга хос хусу- сиятларни ва одамларнинг ижтимоий хаётига мос булган муносабат- ларни улар беихтиёр узларини куршаган табиат оламига кучиради. Фан эса мутлако бошка — реал дунёни ёритади. Мисол учун, фаннинг микродунёга кириш жараёнини олайлик. Олимлар томонидан аник- ланишича, дунёда атомларнинг унлаб, юзлаб турлари мавжуд ва улар бир-биридан нафакат огирлиги, катта-кичиклиги билан, балки бошка зарралар билан кимёвий бирикишга кодир булган кимёвий хоссаларга эгалиги билан хам фарк килади. XIX аср охири ^ХХ аср бошида фанда вакт утиши билан парчаланадигаи радиоактив атомлар топилди. Атом- ларни хам'булиш мумкинлиги, чунки улар модданинг бошка, янада кичикрок зарралари - электронлар, иротонлар ва неГп ронлардан таш­кил топиши аникланди.

Шундай килиб, фаннинг бир неча асрлик тараккиёти давомида атомлар хакидаги таълимотда катта узгариш руй берди. Аммо бу узгаришлар таълимотнинг узини инкор этмади, балки уни янги-янги билимлар билан тулдирди, чукурлаштирди. Кадимги атомистлар атом- нинг ички тузилишини аниклаш учун уни ичдан тадкик килиш имко- ниятига эга эмас эди. Кадимги давр олимлари факат атомистика асос-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 182: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

ларини яратди ва бу таълимот кейинчалик аста-секин ривожлан- тирилди.

Деярли хар кандай илмий концепция ана шундай ривожланади. Хал и тулик ва аник булмаган дастлабки билимлардан у аста-секин шунга караб борадики, бизнинг муайян табиий ходиса хакидаги би- лимларимиз янада чукурлашади, аниклашади ва кенгаяди, чунки фан эскирган карашлардан воз кечишдан куркмайди.

Илмий дунёкараш атроф оламни билиш, яъни борлик инсон онгида тугри ва теран акс этиши мумкинлигини тан олади. Шусиз инсон уз турмуши шароитларига мослаша олмаган, борликни узи учун маъкул йунапишда узгартиролмаган буларди. Одамларнинг атроф олам хакидаги билимларининг хакикийлиги тажрибада текширилади ва тасдикланади ёки рад этилади. Бунда хакикат тагига чексиз билиш жараёнида эришилади, бунда инсон борликнинг тула ва мукаммал инъикосига, яъни мутлак хдкикатга тобора якинлашиб боради.

Диннинг айрим ашаддий тарафдорлари илмий дунёкараш хакида у узини узи инкор этади: бир томондан, у инсон борликни билади, деб кайд этади, иккинчи томондан эса, инсон хеч качон борликни мукам­мал била олмайди, дейишлари мумкин. Айни холда биз диалектик карама-каршиликка дуч келамиз. Биринчидан, илмий дунёкараш инсон муайян мутлак хакикатларни (хусусан, материя объектив тарзда, яъни онгга боглик булмаган холда мавжудлигини, материя бирламчи, онг эса - иккиламчи эканлигини, дунёни билиш мумкинлигини ва Х.к.ни) билишини инкор этмайди.

Иккинчидан, инсон дунёни бирйула тулик акс этгириш имко- ниятига эга эмаслигига карамай, у дунёни кисмларга булиб, аста-секин билади. Нисбий хакикатни билиш асносида у мутлак хакикатнинг хам тагига етади, чунки мутлак хакикат нисбий хакикатлар йигиндисидан ташкил топади ва шу сабабли хар бир нисбий хакикат замирида мутлак хакикатнинг бир улуши ётади.

Илохиётчилар билишнинг икки объектини фарклайдилар: бирин­чидан, бу «Худога аён хакикатлар»ни билиш ва иккинчидан, моддий дунёни билиш. Биринчи билиш объектининг манбаи Худо юборган вахий булиб, у «мукаддас китоблар», авлиёларнинг тушларида уз аксини топади. Вахийни идрок этиш, унда яширинган маъноларни топиш асносида одамлар хакикат тагига етадилар ва улардан диний таълимот шаклланади. Дин химоячиларининг бир кисми диний билиш объектлари, яъни гайритабиий нарсалар ва ходисалар маълум нукта- ларда моддий дунёни билиш сохаси билан кесишиши. мумкинлигини кайд этадилар. Бундан хулоса шуки, бир сохани билиш иккинчи сохани билиш оркали амалга ошиши мумкин. Хусусан, Худо юборган вахийда намоён булган моддий борлик манзарасини урганйш асносида инсон узини куршаган моддий дунёни хам билади. Шундай килиб, дин табиат ва ижтимоий хаётни бевосита эмас, балки бидвосита, яъни Худо оркали, у юборган вахийни урганйш оркали «тадкик килади». Дунёни, моддий объектларни бевосита билиш масаласига келсак, дин

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 183: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

нукгаи назаридан, инсон моддий дунёни билишга ожиздир. У узининг бу ниятини факат Худонинг изми билан ва факат унинг ёрдамида амагтга оширишй мумкин. «Черков оталари»дан бири авлиё Августин таъкидлаганидек, «барча билимларни Худо вах,ий оркали юборади, инсон тафаккури хаки катни Худо дан олади».

Йнсоннинг моддий дунё хакидаги билимлари дин учун илгари унчалик кимматга эга эмас, умуман олганда, кераксиз деб карар эди. «Исо Масихдан кейин бизга кизикиш билимга интилишнинг кераги Йук; Инжилдан кейин бизга хеч кандай тадкикот керак эмас», деган эди христианликнинг таникпи арбоби Тертуллиан. «Сирли нарсани кидирма, мукаддас нарсани тадкик килма», «Билимни купайтирсанг - кайгуни оширасан», деб огохлантиради Инжил. Аммо тарихий жараён ва унинг асносида фан обрусининг ошиши хозирда дда химоячи- ларини илмий билишга нисбатан уз муносабатини кайта куришга мажбур килаётир. Бугунги кунда айрим илохиётчилар илмий гояни куйидагича тавсифламокдалар: инсон табиат сирлари мохиятига чу кур кириб борса, у Худоннинг борлигини тасдикловчи далилларни шунча куп топади. Уларнинг фикрига кура, табиатни Худо яратган, бийо- барин, табиатни билиш асносида инсон маълум даражада Худонинг узини хам билади, унинг заковати, кудратини англайди.

Илмий дунёкараш борликни акл-идрок нуктаи назаридан тушун- тиришга таянади. «Хдгго табиатда, моддий дунёда хам инсон акл- идрок нуктаи назаридан унга бемаъни булиб туюладиган ходисаларга дуч келади, рух, дунёсида акд-заковатга таянувчи тафаккурнинг чек- ланганлиги намоён булади», деб кайд этади хозирги замон илохиётчи- ларидан бири. Куриб турганимиздек, айни холда илохиётчилар мутлако хар хил нарсаларни аралаштиришга харакат киладилар. Гап шундаки, фан дуч келадиган борлик ходисаларининг «абсурдлиги» вактинчалик хусусиятга эга. Йнсоннинг дунё хакидаги бйггимлари чукурлашиши пировард натижада, ушбу ходисаларнинг хаки кий ва табиий сабаблари аникланишига олиб келади.

Илмий билим ва диний эътикод уртасида куп асрлардан бери кескин мунозара давом этмокда. Айни вакгда, дин хам, фан хам, хар бири алохида, одамларга атроф олам хакидаги карашларнинг муайян мажмуини беради, инсоннинг бу дунёдаги урнини белгилайди, уни талкин килади ва унга бахо беради. Карашларнинг бундай мажмуи ёки дунёкараш, инсоннинг нарсалар ва ходисаларга муносабатини белги- лар экан, инсон хаётининг барча томонларига, унинг маънавий эхтиёж- ларига (баъзан жуда жиддий) таъсир курсатмаслиги мумкин эмас.

Олам тузилиши хакидаги диний таълимотнинг узига хослиги шундаки, у антропоцентрик хусусиятга эга. Антропоцентризм (юнон. антропос - «инсон») инсон - Худо яратган энг мукаммал мавжудот- ларнинг гултожидир. Унинг пировард максади, Худо дунёдаги барча нарсаларни инсон учун яратган, деган гоядан келиб чикади.

Диний антропоцентризм геоцентризм билан бевосита боглик. Гео- центризм таълимотига кура, одамлар яшайдиган жой — Ер Оламнинг

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 184: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

марказидир. «Инсон Худо учун, унга хизмат килишга яратилгани каби, Олам хам инсон учун, унга хизмат килишга яратилган; шу сабабли инсон Олам марказига жойлаштирилган», деб ёзган эди у р т а аср илохиётчиларидан бири. Х^аракатсиз булган ана шу «марказ» атрофида осмон жисмлари харакатланади.

Илохиётчилар асрлар мобайнида геоцентризмни - Олам хакидаги нотугри карашни таргиб килиб ва катгик химоя килиб келдилар. Маълумки, геоцентристик карашлар узок утмиш даврларда вужудга келган ваэнг аввало, олис аждодларимиз билим даражасининг етарли эмаслиги билан боглик булган. Узок утмишда инсон факат уз кузи билан курган кичкина оламнигина билган. Олам хакидаги барча илк карашларда Ер дунёнинг маркази деган фикр уз ифодасини топган. Осмон-чи? У ни урганиш имконияти мавжуд булмаган ва одамлар осмон «осий ер»га ухшамайдиган бошка олам, Худолар яшайдиган абадий, узгармас ва такомилига етган олам, дегувчи диний карашларга ишонганлар.

Юлдузли коинот хакидаги илмий маълумотларнинг ривожланиши инсоннинг узини куршаган оламга юз тутишига туртки булди.

Диний таълимотга карама-карши уларок, илмий дунёкараш вакт ва фазода муайян конунларга кура ривожланадиган материядан бошка дунё мавжуд эмаслигини, бу дунёда хеч кандай гайритабиий, номод- днй кучлар йуклигини, унда нимаики мавжуд булса, хаммасини харакатланувчи материя туфайли вужудга келганини исботлашга харакат килади. Ердаги турли жисмлар таркибини урганган, олимлар барча нарсалар, буюмлар, организмлар оз сонли оддий моддалар - кимёвий элементлар: кислород, азот, углерод, фосфордан таркиб топганини аникладилар. Бир-бири билан хар хил уйгунликда бирикиб, улар ранг-баранг дунёни хосил килади. Табиатнинг жонсиз жисмлари хам, барча тирик организмлар хам айни бир моддалардан таркиб топади, чунки тирик организмлар билан жонсиз табиат уртасида утчб булмайдиган чегара мавжуд эмас. Усимликлар ва хайвонларнинг яшаш шароитлари, озикданиши улар яшайдиган мухит билан белгиланади. Жонли дунё жонсиз табиат орасида мавжуд булади ва у билан якин алокада ривожланади.

Оламнинг бошка самовий жисмлари табиати хакида хам жуда куп аник, ишончли маълумотлар олинган. Вакги-вакти билан Ерга «осмон тошлари» — космик модда булаклари — метеоритлар тушади. Ушбу тошларни тадкик килиш нафакат уларнинг таркибида номаълум Киме- вий элементлар йуклигини, балки улар уз таркибига кура ер жисм- ларига ухшашлигини хам курсатади. Ер ва бошка сайёраларни уз ичига олган Куёш системаси улкан юлдузлар системаси — галактика- ни!!г кичик бир кисми, холос. Олимларнинг хисоблашича, ушбу I aj. чшкада 100 млрд.дан купрок юлдузлар бор. Куёш, юлдузлар ва кометаларнинг кимёвий таркибини урганиш хам дунёнинг моддий жихатдан ягоналигини тасдиклайди. Ердаги жисмлар хам, барча осмон ж тари хам айни бир кимёвий элементлардан таркиб топган.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 185: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Масалан, К^уёшда водород, гелий, углерод, натрий, темир ва^бошка элементлар топилди. Юлдузлар ва Куёш системасидаги сайёралар хам ана шу элементлардан таркиб топган. 2003 йил охири 2004 йил бошларида АКШ ва Европадан учирилган космик аппаратлар — марсоходлар хам шундан далолат беради. Ушбу тадкикотлар Ер ва Марс кимёвий элементлари, моддаларнинг физик тузилиши бир хил эканини курсатди ва Марсда собик, балки хозир хам мавжуд булган примитив хаёт изларини топиш бусагасида турибди.

Шундай килиб, дунёнинг хозирги манзараси ягона, яхлит эмас, балки куп сонли таркибий кисмлар мажмуи булиб, улар орасида дунё­нинг сиёсий ва диний манзаралари айникса буртиб куриниб туради, фан эса сояда унча кузга ташланмайди. Аммо бу ерда бизга улкан муз тогнинг чуккисигина куринади. Вахоланки, унинг сув остидаги жуда катта кисми фан-техника тараккиёти тизимида фаол иштирок этмокда, сайёрамизнинг одатдаги киёфасини тубдан узгартирмокда, глобализа­ция жараёнининг олдиндан айтиб булмайдиган окибатлари билан кур- китмокда.

Шу сабабли хозирги дунё ривожланиши объектив жараёнининг узи жамият хаётининг маънавий ва илмий томонларини якинлаш- тириш зарурлиги хакидаги масалани кундаланг килиб куйди.

13.3. Билим ва эътикод: карама-каршиликнинг давомими ёки келишувими?

«XX асрнинг охири ажойиб илмий кашфиётлар асри, инсоннинг Коинот сирлари куйнига кириб бораётган аср, ахборот ва гоят улкан техникавий имкониятлар асри булди. Шу билан бирга у канчалик гайри оддий булмасин, диний кадриятларнинг уйгониши даври, ваз- мин, бехуда уринишлардан холи булган диний маънавиятга узига хос тарзда кайтиш даври булиб колди» .

Узбекистон Президента И.Каримовнинг ушбу пурмаъно сузлари мингйилликлар чегарасида кишилик жамиятининг тараккиётини, карама-каршилик эмас, балки муросага келиш, мураккаб масалалар ва муаммоларни тинч йул билан бахамжихат хал килишга интилиш хозирги бизнинг нотинч давримиз одамлари уртасидаги муносабатлар негизига айланиши кераклигини тавсифлайди.

Шу муносабат билан фан ва дин ривожланишининг хозирги бос- кичда уларнинг узаро нисбатини урганишнинг фалсафий асослари билан боглик булган камида иккита муаммони куриб чикиш уринли булади деб уйлаймиз.

Биринчидан, фан ва дин бир-бирига зидми, одамлар ижтимоий онгининг доим бир-бирига карши курашувчи шаклларими?

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 186: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Иккинчидан, фан-техник тараккиётининг хозирги боскичида ди­ний ва илмий билимнинг якинлашиш жараёни тарихий зарурият хи- собланадими?

Биринчи масалани ёритиш борасида, шуни кайд этиш керакки, ушбу муаммо муросасиз булиб туюладиган икки карашни бир-бирига аник карши куйишни такозо этади. Аммо бу факат бир карашда ха- лос...

Бу ерда бир жихатни аниклаб олиш керак: айни холда эътикод ва билим, шу жумладан, илмий билимнинг узаро нисбати тугрисида суз юритиляптими ёки бу ерда диний билим билан илмий билимнинг узаро муносабати коидага айлантириляптими?

Биринчи холда Худога сидкидилдан эътикод килиш, мисол учун, немис олими Иоган Кеплернинг (1571—1630)га астрономия сохасида оламнинг тузилиши хакидаги илохий таълимотларга мос келмайдиган бир канча мухим кашфиётлар килганидан кейин хам: «Фан оркали осмонга кутарилиш имкониятига эга одам накадар бахтли! У ерда у Худо ижодининг энг олий натижасини куради», деб хитоб килишди. Хорун ар-Рашид (763-809) хакида хам жуда куп мактов сузлари айтиш мумкин. Маълумки, «Оллохнинг ердаги сояси» хисобланган халифа Х,орун ар-Рашид ва унинг угли халифа ал-Маъмун фанни юксак бахолаган, олимларни хар томонлама куллаб-кувватлаган, улкан кутубхоналар ташкил этган. Уларнинг даврида Араб халифалигида фан гуллаб-яшнаган, ал-Киндий, Форобий, Ибн Сино каби буюк алломалар довруги оламга кетган.

Иккинчи холда бошкача ёндашувга катьий амал килиш керак: дунёнинг пайдо булиши, объектив борликнинг вужудга келиши ёки абадий мавжудлиги ва ривожланиши муаммоларини тушунишда илохий (диний) ва табиий илмий карашлар узаро мос келадими?

Бу ерда хозирги замон фалсафий тафаккури мазкур муаммога хар хил, баъзан карама-карши нуктаи назардан карайди. Айни холда яна бир мухим жихатни аниклаб олиш керак. Айрим фалсафий муло- хазаларда муайян муаммо мохиятининг уз фалсафий талкинини гуёки тасдикланган илмий маълумотлар билан мустахкамлашга уриниш кузга ташланада, холбуки, амалда улар факат хакикатнамо фаразлар хисобланади ва келгусида улар абадий шундай булиб колиши ёки сохтапаштирилиши мумкин.

Буни биз мисолларда куриб чикайлик. Дунё пайдо булишининг онтологик мохиятини ёритар экан, россиялик файласуф М.О.Шахов: «Модомики, Худонинг йуклигини илмий асослаш мумкин эмас экан, диний билимда ифодаланган Худонинг борлиги хакидаги фараз хакикий булиб чикиши мумкин»1, деб кайд этади.

Яна бир мисол. В.С.Егоров дунёнинг онтологик негизини тадкик килар экан, антиматерияга фалсафий тушунча деб карайди ваайни

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 187: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

вактда, унга «уз табиатига кура чексиз булган, табиатнинг моддий асосларига хам, идеал асосларига хам богланмайдиган дунё мохияти- нинг номоддий асослари мажмуи»1, деб таъриф беради.

Шуни яна бир карра таъкидлаш керакки, бу ерда ran Худонинг чиндан хам борлиги ёки нуклиги тугрисида. антиматерия муайян онтологик субстанция тарзида мавжуд ёки мавжуд эмаслиги тугрисида эмас, балки хар кандай фалсафий фикр, агар у хакикатни тасдик- лаётган булса, фаразларга эмас, балки аник илмий далилларга таяниши кераклиги тугрисида фикр юритилаётганлигидадир. Бу ерда М.О.Ша- ховнинг «диннинг шу жумладан, дунёвий олимлар томонидан хам урганилиши хеч качон «факат илмий» ёки «изчил илмий» булиши мумкин эмас, зеро, диншуыослик таркибига дйн фалсафаси хам кира- дики, у худди фалсафа каби, фан хисобланмайди»2, деган фикрига кушилиш мумкин.

Диний таълимот ва илмий билимларнинг узаро нисбатига гносео- логик нуктаи назардан караш хам муайян тушунчани, яъни бу ерда кандай билиш тугрисида суз юритилаётганининг аниклашни такозо этади. Энг аввало, билиш объектининг узини, яъни нима хакида суз юритилаётганини аниклаб олиш керак. Маълумки, илмий билишнинг объекта реал моддий дунё, муайян гарзда намоён буладиган барча нарсалар, ходисалар ва жараёнлар, чунончи: табиат узининг барча нарсаларида ва шаклларида, шу жумладан, инсонда уз ифодасини топади.

Диний билим, илохиёт Худонинг борлигини, диний эътикоднинг хакикийлигини исботлаш, бутун дин мажмуасини муайян тизимга солиш максадини кузлайди. Христианликнинг йирик намояндаларидан бири Фома Аквинский (1225-1274) узининг «Илохиёт йигиндиси» асарида Худонинг борлигини беш коида асосида исботлашга харакат килади. Ушбу коидаларга кура, дунё, унинг бутун ранг-баранглиги биринчи сабаб, яъни Худо билан белгиланади.

Куриб турганимиздек, фан хам, диний билим хам айни бир объектни билишдан келиб чикади: фан — реал дунёни, дин хам — уша дунёни, факат Худо яратган дунёни урганади. Илохиётда Яратув- чининг узи хам билиш объектига айланади. Фан табиат, оламнинг физик мохиятини урганадиган булса, дин эса, инсон билими оркали, унинг ахлокий-хулкий томонини урганади.

Бошкача килиб айтганда, фан дунёни яширин ходисаларнинг тизими деб олади ва ушбу ходисаларнинг узаро нисбатини урганади. Айни холда у дунёнинг уз олий асоси, биринчи сабаби, абсолют асо- сига нисбатан муносабатидан четда колади. Диний эътикод дунёнинг, энг аввало, инсоннинг Худога ана шу муносабатига уз эътиборини каратади. Фан борликнинг узагини, оралик катламини ёки ички тузи- лишининг муайян кисмини урганади; дин эса шу узакни унинг боши

1 Егоров B.C. Философия открытого мира - Москва-Воронеж. 2002 с. 14.2 Шахов МО Курсатилган асар 79-6.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 188: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

ва охирига, бутун борликка ва унинг биринчи асосига муносабатига боглаб тадкик килади.

Мисол учун, инсоннинг келиб чикиши хакидаги диний таъли- мотни оламиз ва уни илмий таълимотга солиштирамиз. Агар уларни айни бир, бир хилда таърифланган саволга икки хар хил жавоб деб тушунадиган булса, улар айни бир ходисалар сохасининг икки хар хил назарияси ва улар уртасида чексиз карама-каршилик мавжуд. Лекин амалда бундай эмас; иккала таълцмотда хам айни бир нарса хакида эмас, балки хар хил нарсалар тугрисида суз юритилади; фан инсоннинг «нисбий келиб чикиши нисбати» хакида, яъни бошка, оддий орга- низмларга биологик жихатдан богликлиги хамда ижтимоий ташкилот тугрисида суз юритади, дин эса - инсоннинг азалий келиб чикиши, уни Худо яратгани тугрисида суз юритади. Дин инсонни бутун хайвонот дунёсидан фарк киладиган олий мавжудот деб, уни Худо узига ухша- тиб яратган деб курсатади. Айтиш мумкинки, дин бизга инсон келиб чикишининг тарихий мохиятини эмас, балки унинг узгарувчан мо- хиятини ёритиб беради. Илмий карашлар эса узгариши мумкин ва улар мукаррар тарзда узгаради ва ривожланади, бугун бизга исботланган ва рад этиб булмайдигандек туюлган нарса юз йилдан кейин бизнинг хозирги соддалигимизни курсатиб, кулиб эслашга сабаб булар.

Иккинчи муаммони ёритишга утишдан олдин, энг аввало, нима учун одамлар Худога ишонади, нима уларни бунга мажбур килади ёки ишонтиради? деган саволларга жавоб топиш керак. Шуни очик айтиш керакки, хозирги шароитда ушбу жараёнда рухонийлар, масжид унча- лик мухим рол уйнамайди. Шунга карамай, жуда куп одамлар узлари Худога интилмокдалар. Купчилик, лекин хамма эмас. Динга юз тутган- лар орасида сиёсий ёки бошка кучлар таъсирида харакат кидаётганлар хам, хозирги «мода»га берилганлар хам, катордан четда колмаслик, «дахрий» деган ном олмаслик учун шундай килаётганлар хам бор. Асрлар мобайнида, огир синовлар даврида, чунончи: уруш, юкумли касаллик, табиий офатлар руй берган йилларда, баъзан эса бошига мусибат тушган ва узи ёлгиз колган пайтларда инсон инстинктив тарзда худодан кумак излайди ва дастлаб хатто уни уйламай унга интилади. Х,озирда мавжуд диний тизимларнинг аксарияти ижтимоий, сиёсий тангликлар, инкирозлар, урушлар ва фалокатлар даврида шакллангани бежиз эмас.

Дунёнинг хозирги манзараси табиат ва жамият хакидаги карашлар ва таълимотларнинг хамда оддий, диний ва илмий дунёкараш доираси- даги тафаккурнинг яхлит тизими, сиёсий, мафкуравий, куролли тукна- шувлар тизими демакдир. Аммо ушбу ранг-баранг ходисалар орасида инсониятнинг глобализация сари харакати умумий йуналиши кузга ташланади. Аклий тафаккур боскичи (фан-техника тараккиёти) ва маънавий-ахлокий (жумладан, диний) асос ушбу йуналишнинг икки томонидир. Мазкур карама-каршиликларни бирлаштирувчи, богловчи бугин фалсафа булиб, буни ч изма куринишида тахминан шундай ифодалаш мумкин: ^

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 189: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Дин — Дин — Фалсафа — Фан — Фанфалсафаси фалсафаси

Дунёнинг умумий манзарасида марказий уринни эгаллашга даъво- гар булмаган холда, фапсафа, куриб турганимиздек, ушбу икки Дуне- караш: инсон акл-заковати ва эътикоднинг фалсафий ва методологик асосини белгилайди ва дунёкарашининг узагини ташкил этади.

Дунёни умумий билишда фан ва илмий билимлар роли олдинги мавзуларда акс этгирилгани учун, бу ерда фан ва дин узаро муносаба- тининг хозирги холатини курсатувчи жихатларнигина куриб чикишда давом этамиз.

Худо, Инжил (Куръон), Мукаддас китоб (Калом) каби тушунча- ларни диннинг асосий тушунчалари тарзида колдирган холда, дин фалсафаси эътикод ва билим, дин ва фанни уйгунлаштириш гоясига якинлашмокда.

Якиндагина тугаган XX аср тарихида гарб диний фапсафасида не- отомизмни (Ж.Маритен, Э.Жильсон), креационизм (дунёни Худо йук- ликдан яратгани хакидаги диний таълимот)нинг замонавий куриниш- ларини, диний экзистенциализмни (М.Бубер, Г.Марсель) кайд этиш мумкин.

Чунончи, неотомизм фапсафасида фанни илохиёт билан бирлаш- тириш зарур, бунда фапсафа уларни богловчи куприк булиб хизмат килади, деган фикр тарафдорлари купайиб бормокда. Агар илохиёт неотомистлар таъкидлашича осмондан ерга тушса, фапсафа (фан) дунёвийдан илохий сари юксапиши ва пировард натижада, илохиёт билан бир хил хулосаларга келиши керак.

Хозирги кунда динга кизикишни тиклаш зарурлиги хакида мукад- дам кутарилган масалани давом эттириб, бизга якинрок дин - Исломга эътиборимизни каратамиз.

Куп сонли сиёсатчилар, олимлар, публицистлар ушбу ходисани хар хил ном билан, чунончи: «ислом ренессанси», «исломга кайтиш», «ислом-нинг тикланиши» деб атамовда.

Узбекистон Президентининг сузлари билан айтганда, дин, шу жумладан, ислом дини хам минг йиллар давомида баркарор мавжуд булиб келганлигининг узиёк у инсон табиатида чукур илдиз отган- лигидан далолат беради. Жамият маънавий хаётининг муайян сохаси булган дин умуминсоний ахлок меъёрларини узига сингдириб олган, Хамма учун мажбурий хулк-атвор коидаларига айлантирган, мада- ниятга катга таъсир курсатган. Инсоннинг чекланганлик ва бошка- лардан бегонасирашни енгиб бахамжихат яшашига кумаклашган ва кумаклашмокда1.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 190: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

2003 йилда татар ёшлари уртасида утказилган социологик тадки- котлар ислом одамларга, шу жумладан, ёшларга катта таъсир курса- таётганини яна бир карра тасдиклади. Суров натижаларига кура, татар ёшларининг 80 %дан купроги хатто татар тилини яхши билмайдиган- лар хам узини мусулмон деб хисоблайди2.

Шу муносабат билан бошка бир савол тугилади: христиан (асосан католик) динида булаётганидек, ислом хам янгиланиш, такомил- лашиш, фанга ва илмий билимга юз буришга кодирми?

Ислом динининг ривожланиши тарихидан маълумки, ушбу дин, баъзи бир холлардан ташкари, хеч качон фанга Fарбдагидек каттик карши турмаган. Шундай давр хам булганки, фан Шарк илохий та- факкури таркибига кирган (фалсафа, тасаввуф). Аммо кейинчалик бир канча тарихий сабабларга кура ислом илмий тафаккури уз ривож­ланиш суръатини секинлаштирган. Хатто бугунги кунда хам мусулмон мамлакатларида фундаментал илмий кашфиётлар килинаётгани, юксак технологиялар ихтиро этилаётгани йук. Бу ерда замонавий техника хам жуда кам ишлаб чикарилади.

Аммо хаёт ислом оламида хам тухтаб колгани йук. Ислом янги- ланишга кодирми, деган масала илохиёт сохасидаги мунозаралардан сиёсий амалиёт сохасига )Ьтанига куп булди. Исломга янгича караш — тафаккур гарови, деб ёзади таникли олимлар гурухи БМТ Тараккиёт дастури доирасида эълон килинган Араб дунёсида инсон тараккиёти хакидаги маърузасида. Исломга янгича караш, ислом динини модер­низация килиш бугунги кунда мусулмон дунёсини демократ-лашти- ришнинг бош шарти, халкаро терроризмга карши курашнинг мухим омилига айланмокда.

Шу ерда ислом илохиётчилари, шу жумладан, хозирги илохиёт- чилар хам унутган (ёки эътиборга олмайдиган) ислом ва билим (фан) узаро нисбати мезонини эслаш уринли булади деб уйлаймиз. Ушбу мезонга кура, билим олиш хар бир мусулмон учун фарздир. Мухаммад алайхиссалом: «Хамма нарсанинг уз йули булади. Жаннатга йул эса билим оркали утади», деб укгиради. Узини, атрофидаги дунёни, Оламни билишга интилиш хакикатни, яъни Оллохнинг узини билиш демакдир. Хар кандай фан, билим Худо сари ташланган кадамдир: «Кимки фанни бошкаларга ургатиш максадида урганса, унга етмиш авлиёнинг савоби тегади».

Айни вактда, фан ва техника ута равнак топган хозирги кунда эскича диний карашларга таяниш ярамаслигини хам кайд этиб утиш керак. Илмий билиш ва одамлар маданиятининг ривожланиши шунга олиб келмокдаки, хозирги замон илохиётида дунёнинг яратилиши хакидаги диний таълимотларга муайян гузатиш ва узгартишлар кири- тилиши керак, деган фикр тарафдорлари купайиб бормокда, хозирда илмий асосда ишлаб чикилаётган дунёнинг манзарасини купгина илохиётчи олимлар маъкул деб бахоламовдалар, баъзи холларда эса

2 Манба: Интернет, «Время новостей», 20.11.2003, №217.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 191: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

х;озирги замон фанининг асосий коидаларини диний дунёкараш билан боглаш зарур деб хисобламокдалар. Бу ерда И.Каримовнинг: «Диний дунёкараш тафаккурнинг, инсоннинг узини ураб турган дунёга, узи каби одамларга муносабатининг ягона усули булмаганлигини хам таъкидлаш зарурдир. Дунёвий фикр, дунёвий турмуш тарзи хам у билан ёнмаён ва у билан тенг яшаш хукукига эга булган холда ривожланиб келган»1, деган сузларини эслаш уринли булади.

Хозирги замон илохиётчиларининг карашларини умуман олганда куйидагича тавсифлаш мумкин:

биринчидан -улар табиат, Олам бир неча миллиард йиллик тарихга эга, Ерда хаёт тахминан 3 млрд. йил олдин пайдо булган (бу Инжил- даги йил хисобига зид) деган фикрга кушилади; иккинчидан -эволюция жараёнининг асосий илмий хусусиятларини ва конуниятларини улар тан олади; нихоят, учинчидан-инсон утмиш аждодлари хайвондан коматлари табиий тадрижий ривожланиш тарзида булиши мумкин, деб хисоблайди.

Шундай килиб, олам инсон учун яратилган, деган фикр илохиётчи олимларнинг аксариятида эътироз уйгота бошламокда. Боз устига, айрим илохиётчилар хатго хозирги замон фанининг куплаб дунёлар мавжудлиги хакидаги фикрини хам кабул килиш мумкин деб хи- соблаб, Оламнинг ягоналиги хакидаги диний таълимотга шубха кузи билан карамокдапар.

Бугунги кунда диннинг кучайиши фан ва дин, билим ва эътикод- нинг узаро нисбатини хозирги замон фалсафаси нуктаи назаридан тушуниб етиш зарурлиги хакидаги масалани кундаланг килиб куйди. Бугунги кунда файласуфлар ва турли й^налиш олимларининг хам, таникли илохиётчи олимларнинг хам фикр-мулохазаларида фан ва диннинг якинлашиши, илмий ва диний билим вакиллари уртасидаги муносабатларни мустахкамлаш зарурлиги хакидаги фикр асослана бошламокда. Ушбу муаммо сохасидаги йирик мутахассислардан бири америкалик илохиётчи олим Х.Ролстон, электронга бир вактнинг узида хам трлкин, хам зарра деб караш мумкин булганидек, фан ва дин уртасидаги муносабатларга хам шу йусинда ёндашиш мумкин, шу маънодаки, улар бир-бирини истисно этиши хам, бир-бирини тул- дириши хам мумкин.

Сунгги йилларда, айникса, XX аср охири - XXI аср бошида жахон цивилизациясида руй берган тангликлар муносабати билан эзотеризм- га — борликни ноилмий билиш шаклига кизикиш кучайиб бормокда.

Эзотеризм фан ва диний билиш уртасидаги муайян бушликни тулдириб, муаммоларнинг узига хос ечимини таклиф килади, бунда у окилона далилларни хам, мукаддас китобга хаволаларни, вахийга му- рожаат этишни хам талаб килмайди, факат «сир тили»га кулок со- лишга чакиради.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 192: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Бугунги кунда купгина илохиётчилар илмий назариялар катта ре- сурсларга эга эканлигини, улардан илохиёт сохасидаги тадкикотларда хам унумли фойдаланиш мумкинлигини кайд этмокдалар. Таникли рус файласуфи Н.А.Бердяевнинг фикрича, фан ва илохиёт уртасидаги му- носабатларни тартибга солишда фалсафа катта рол уйнайди, чунки билимнинг хам, эътикоднинг хам чексизлиги факат фалсафада таъкид- ланади.

Бердяев таъкидлайдики инсон мохиятининг тубида билим ва дин (эътикод) айни бир нарса билим дин эканлиги, дин эса билимлигини уз карама-каршиликларини англаш жараёнида намоён этади.

Уз навбатида, хозирги замон илохиётчи олимларининг аксарияти дунёнинг ягона, яхлит манзарасини яратишга нафакат фаннинг, балки диннинг хам энг мухим вазифаларидан бири деб карай бошладилар. Бу масалани хал килиш учун улар борликни билишнинг диний ва илмий йулларини бирлаштириш зарур деб хисобламокда. Шу муносабат билан Рим папаси Иоанн Павел II Исо Масихга булган эътикодимиз замирида биз борликда хис киладиган бирли^с, ягоналик кишилик жамиятларимизда хозирги замон фани ютукларида акс эттирилган ва Хатто улар билан мустахкамланган, деб таъкидлади.

Шундай килиб, фан, илмий билимларнинг улкан салохияти, имко- ниятларидан илохиётчи олимлар хам уз билиш сохасидаги муаммо- ларни хал килишда фойдалана бошламокдалар. Бошка томондан, Бер­дяев таъбири билан айтганда, маънавий мохиятга эга булмаган фан хам уз тадкикотлари жараёнида диний эътикод нури билан ёритилиши керак.

Кискача хулосалар1. Дунёнинг хозирги манзараси табиат ва жамият хакидаги караш­

лар ва таълимотларнинг хамда оддий, диний ва илмий дунёкараш доирасидаги тафаккурнинг яхлит тизимидир. Окилона асос (фан-тех­ника тараккиёти) ва маънавий-ахлокий (имкони юкорирок диний) асос унинг икки томонидир.

2. Шу муносабат билан илмий ва диний билимнинг узаро нисба- тини фалсафий жихатдан тушуниб етиш муаммоси ута долзарб аха- мият касб этади.

3. Шу нуктаи назардан фалсафа ва файласуфларнинг бош вази- фаси юкорида кайд этилган икки дунёкараш - жахон цивилизацияси тараккиётининг хозирги боскичида фан ва диннинг мохиятини ёритувчи гоялар ва концепцияларни ишлаб чикиш ва шунга асосланиб хозирги илмий ва фалсафий билимларнинг диний эътикод билан узаро муносабатлари жараёнини талкин килишдан иборат.

Асосий тушунчаларКреционизм - дунё йукликдан яратилгани хакидаги ноилмий

таълимот.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 193: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Диний дунёкараш - дунёга, унинг тузилишига х,амма нарсани Худо яратган деган нуктаи назардан ёндашиш.

Дин - дунё ва инсонни Худо яратганига сузсиз ишончга асос- ланган таълимот.

Эзотеризм — борликни ноилмий билиш шакли.

. Саволлар1. Дунёнинг хозирги илмий ва диний манзаралари, уларнинг узаро

нисбати кандай?2. Илмий дунёкараш нима?3. Дунёнинг диний талкини кандай?4. Бугунги кунда илмий ва диний билимлар муросага келиши

(якинлашиши) мумкинми?5. Ушбу масалалар хакида сизнинг шахсий фикрингиз.

АдабиётларКаримов И.А. Узбекистан XXI аср бусагасида: хавфсизликка тах,-

дид, баркарорлик шартлари, тараккиёт кафолатлари. - Т., «Узбекис­тон», 1997.

Жильсон Э. Философ и теология. — М., 1995.Вопросы философии. 2004. №11.Кохановский В.П. История философии. — М., 2000.Философия и методология науки / Под ред. В. И. Купцова. — М.,

1989.Интернет: «Время новостей». 20.11.2003. №217.Фалсафа. Комусий лугат. Т., 2004.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 194: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

14-мавзу. ИЛМИЙ БАШОРАТНИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ

14.1. Муаммонинг куйилиши

Хозирги замон жамиятининг ривожланишини фан-техника тарак- киётисиз, инсон ва жамият хаётига илгор илмий ишланмалар, илмий тафаккурга асосланган ишлаб чикаришларнинг кенг татбик этили- шисиз тасаввур килиб булмайди. Буига, энг аввало, фан, илмий билим- ларни ривожлантириш оркали эришилади. Зеро, фан, илмий билимлар- сиз келажакка йул очиш мумкин эмас.

Хар кандай одам узи учун мухим бир карор кабул килишдан, бирон-бир ишга кул уришдан олдин дастлаб ушбу ишнинг фойдали томонларини пухта уйлаб куриши, унинг муваффакиятли тугашига (мутлак ёки кисман булсада) ишонч хосил килиши керак. Аммо у доим хам муваффакиятли тугайвермайди, инсон каршисида келажак пардаси доим хам очилавермайди, купинча натижа унинг уйлаганининг бу- тунлай акси булиб чикиши хам мумкин.

Нега шундай булади? Умуман, инсон келажакни аник башорат килишга кодирми?

Буни XVI асрда Францияда яшаган машхур башоратчи Ностра­дамус (дунёвий исми Мишель де Нотр Дам) мисолида куриб чикишга харакат киламиз.

Нострадамус тириклигида хам, вафотидан кейин хам жуда маш- хур булган (хозир хам шундай). Унинг «Юз йилликлар» асари Евро- панинг деярли барча тилларига таржима килинган, нашр сони «Ин- жил»дан кейин иккинчи уринда. Нострадамус узининг астрологик хисоб-китоблари билан галаба козонди. У юлдузларга караб муайян шахсларнинг, айникса, зодагонларнинг такдирини ва келгуси тарихий вокеаларни башорат килар эди.

Аммо келажакни башорат килишда Нострадамус факат астроло­гик кузатишларгагина таянмас эди. Булажак вокеаларнинг муайян ва узига хос жихатлари унинг онгида акс этарди. Шундан кейин Ностра­дамус уларни шеър шаклида баён киларди.

Аммо Нострадамус яшаган даврда хам, унинг вафотидан кейин хам, унинг купгина замондошлари ва башоратчи фаолиятининг тадки- котчилари унинг башоратларига кагга шубха билан караганлар, унги- дан келмайгина колмасдан, балки унинг мижозларига жиддий зарар хам етказган башоратларга унлаб мисоллар келтирганлар.

Нострадамусни черков рахнамолари айникса каттик коралаганлар, хатто у ни Геростратга тенглаштирганлар.

Бизнинг назаримизда, бу ерда бир жихатга эътибор бериш керак. Г ап шундаки, Нострадамус вафотидан кейин доврук таратган даврлар доим кишилик жамияти тараккиётида кескин бурилиш ясаган йил-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 195: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

ларга, чунончи: асрлар алмашиши, жахон урушлари, жахон микё- сидаги бошка фалокат ва тангликлар руй берган даврларга тугри келади. Бундан нафакат галамислар, балки купгина йирик сиёсий арбоблар ва йирик да^лат бошликдари хам фойдаланганлар.

Мисол учун, иккинчи жахон уруши йилларида (1939-1945) немис авиацияси нацистларнинг таргибот ишлари вазири Геббельс буйругига биноан Европанинг купгина мамлакатларига гуёки XVI асрда Ностра­дамус томонидан башорат килинган Германия сузсиз галабаси хаки­даги куплаб варакалар ташлаган.

Шу нарса диккатга сазоворки, Англия махфий хизмати буни жиддий кабул килган ва уз навбатида, Нострадамус иттифокчилар кушини галабасини башорат килишлигини кайд этган уз варакаларинн ташлаганлар.

Бу ерда биз Нострадамуснинг оламшумул башоратлари амалда руй берганидан кейин, баъзан орадан бир неча йил, баъзан эса - ун йиллар ва хатто асрлар утганидан сунг кайд этилганини курамиз. Бошкача килиб айтганда, бундай башоратчиларнинг барча машхур башоратлари руй берганидан кейинчалик кайд этилган ёки умуман кайд этилмаганини курамиз.

Хуш, бу катьийян келажакни башорат килиш мумкин эмас, деган маънони англатадими? Утмиш ва хатто, XX асрнинг аксарият мута- факкирлари келажакни башорат килиш имкониятига ишончсизлик билан караганлар. Мисол учун, К.Поппер, бундай башоратларни тан- кид килар экан, тарих бутун тугайди, у эртага кандай булиши хозир мавжуд одамларга боглик, деб кайд этган1. Бу масалага дин вакил- ларининг муносабати хам катьий булиб, улар, Поппердан фаркли уларок, инсон келажакни башорат килишга мутлако кодир эмаслигини хамма нарса Худонинг изни билан булишини кайд этадилар.

Аммо, инсоннинг келажакка назар ташлаш имкониятини тула рад этиш хам нотугри. Бу фикрни жахон тарихи тажрибаси хам тасдик- лайди. Башорат келажакни куриш шакли тарзида одамлар аклини доим эгаллаб келади. Дастлаб одамларнинг амалий фаолияти доирасида вужудга келган башорат уз ривожланишида кадимги, ноилмий шакл- лардан хозирги илмий асосланган прогнозлар ва башоратларгача булган узок йулни босиб утди.

Бу уринда шуни кайд этиб утиш керакки, башорат билим шакли сифатида > доим тахлил предмети ва одамлар амалий фаолиятининг ифодаси булган ва шундай булиб колмокда.

Кадимда кохинлар ёки бошка башоратчилардан рухсат тегмагу- нича дехкон экишга киришмаган, чупон подани кишки (ёзги) кутонга хайдамаган, овчи овга чикмаган.

Урф-одатлар пайдо булган, анъаналар шаклланган, улар одамлар­нинг утмишдаги тажрибасига таянибгина колмасдан, балки келажакка узига хос туйнук дарча булиб хам хизмат килган.

1 Философия Учебное пособие для вузов - Ростов-на-Дону, 1996 с. 564-565.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 196: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Уша даврларда башорат одатдаги (интуитив), диний (мантик) ва илмий (илк илмий) сохаларга ажрала бошлаган (17-чизма)

17-чизма

Чизмадан куриниб турганидек, башоратнинг дастлабки шакли сез- ги, ишора, акида, кундалик тажрибага асосланган одатдаги (интуитив) башорат хисобланади.

Диний (мантик) шакл, коида тарикасида, башорат килиш, «вахий келиши», олдиндан айтиш шаклида намоён булади.

Башоратнинг илмий (илк илмий) шакли анча кейин вужудга келган ва муайян билимларга, инсон тажрибасига асосланади.

Айни вакгда, башоратнинг ушбу шакллари мазмунини ёритишда, уларнинг барчаси узаро боглик экани ва бир-бирини такозо этишини таъкидлаб утиш керак. Башорат шакллари узаро алокасининг диалек- тикасини тавсифлашда унинг хар бир кейинги шакли узидан олдинги шаклдан келиб чикишини ва айни вакгда, унга тескари таъсир курса- тишини кайд этиш мухимдир. Масалан, одатдаги (интуитив) башорат кейинги даврларда (айникса, У рта асрда) диний башорат билан бир- лашган ва унинг шаклларидан бирига айланган.

Илмий башоратга келсак, бу ерда диний ва илк илмий башорат­нинг диалектик бирлиги яккол кузга ташланади. Бошкача килиб айтганда, илк илмий башорат нафакат табиат ва ижтимоий хаёт ходи- саларини куп йиллик кузатиш, уларнинг хулосалари ва натижалари- дан, балки табиий ва ижтимоий ходисалар ва жараёнлар хакидаги муайян билимлардан хам келиб чикади (осмон жисмларининг харакати ва тутилиши, экиш ва хосилни уриб олиш муддатлари, об-хаво кулай ва нокулай келадиган йиллар, илк математик ва геометрик хисоб- лашлар хакидаги аник башоратлар ва бошк). Уларнинг аксарияти кейинчалик янги илмий билимлар вужудга келиши жараёнида асос булиб хизмат килди.

Бирок, шуни кайд этиш керакки, кейинчалик, айникса, У рта асрда диний башорат мантикий шакл ва фаталистик хусусият касб этган.

Исломда (бошка динларда булганидек) хамма нарса олдиндан белгиланганлиги хакидаги акида башоратнинг мухим жихатларидан биридир. Мухаммад алайхиссалом таълимотига кура, дунёда хеч нарса Оллох иродасидан ташкарида мавжуд булмаган ва мавжуд булиши

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 197: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

мумкин эмас. «Хар бир жон факат Оллохнинг изни билан ва аник бел- гилаб куйилган муддатда улади» (Куръони карим. 3:145).

Илмий башоратдан «оккульт фанлар»ни ёки «параллель фанлар»- ни фарклаш керак.

Идеалистик, диний, мистик ва бошка шунга ухшаган таълимотлар кушилишидан вужудга келган, сохта илмий тушунчалар ва атамаларга таянадиган ушбу «фанлар» (астрология, спиритизм, теософия, атропо- софия ва бошк.) вахийни билишнинг бош манбаи деб хисоблайди. Шу билан бирга, улар узини келажакни башорат килишда билишнинг илмий методлари — эксперимент ва айникса, илмий мушохададан фойдаланадигандек килиб курсатади. Илмийлик даъво килувчи парал- лел фанлар ва оккультизм намояндалари агар материалисток фан ходисаларнинг факат ташки томонини тушуниб етса, оккульт фанлар нарсалар ва ходисаларнинг ички мохиятига кириб боради ва келажак­ни хам факат улар башорат килиши мумкин, деган гоядан келиб чика- ди.

Илмий башоратга келсак, у тарихан билиш жараёнида хали расмий туе олмаган, аммо объектив тарзда вужудга келган тахминий мушохадалардан муайян табиий ёки ижтимоий ходисаларнинг маълум муддатларини башорат килишгача шаклланган.

Милоддан аввалги 585 йилдаёк кадимги юнон файласуфи Фалес булажак куёш тутилиши вактини жуда аник башорат килган. Яна бир кадимги мутафаккир Демокрит атомлар мавжудлигини башорат кил- ганки, уларнинг амалда мавжудпиги XIX аернинг иккинчи ярмидагина экспериментап йул билан исботланган.

Шу уринда жуда куп илмий кашфиётларни олдиндан башорат килган Марказий Осиё мутафаккирлари хакида хам тухталиб утиш керак деб уйлаймиз. Улар орасида Абу Али ибн Сино (Авиценна) алохида урин тутади. У тиббиёт ва илмий билимнинг бошка сохалари (астрономия, кимё, математика, геология)нинг ривожланишига катта хисса кушиш билан бирга, кейинги аерларнинг жуда куп илмий кашфиётларини олдиндан айтиб берди1. Унинг замондоши Абу Райхон Беруний Коперник ва Галилейдан анча олдин биринчи булиб глобус ясади, Ер катталигини аниклади ва тарихий жараён цикллардан иборатлиги хакидаги гояни башорат килди".

Аммо, илмий башорат яхлит таълимот тарзида изчил мантикий тизим шаклига анча кейин, XVI-XVIII аерларда руй берган биринчи илмий инкилоб кучайган даврида кирди.

Хрзирда илмий башорат негизини изчил илмий назария ташкил этади. Ушбу назария билишнинг мантикан богланган, бир-бирини такозо этувчи конунлари занжиридан ташкил топган булиб, улардан муайян ходисаларнинг хоссалари, муносабатлари ва бошка хусу- сиятлари хакидаги ахборотни ифодаловчи окибатлар келтириб чика-

1 Фалсафа асослари Дерслик. М.А.Ахмедова, В.С.Хан та^ририда - Т., 2005 100-бет.2 Фалсафа Конусий лугат. Т., 2004,51-бет 3

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 198: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

рилади. Келажакка нисбатан олганда улар илмий башорати тарзида амал кил ад и.

Замонда муайян даражада аник ва анча тулик булган ахборотни олдиндан айтишга одатда башорат дейилади. Менделеев кимёвий элементлар даврий системаси ана шундай илмий башоратга мисол булади. Ушбу жадвалдаги буш катаклар кейинчалик дахо олим ба­шорат килган элементлар билан тулдирила борди. Юкори энергиялар физикасининг ривожланиши хакида хам шундай дейиш мумкин. Бу ерда физик олимлар олдиндан башорат килган унлаб элементар зар- ралар кашф этилди.

Шундай килиб, илмий башорат табиат ва жамият ходисаларининг илмий асосланган холати ёки айни даврда номаълум, лекин аникпаш мумкин булган ходисалар хакидаги таълимот, деб хулоса чикариш мумкин1.

Бошкача килиб айтганда, илмий башорат назарий фаолиятнинг шундай бир турики, у табиат, жамият, ижтимоий хаётда юз бериш ёки келажакда кашф этилиш ва урганилиш эхтимоли мавжуд булган ходи- са, вокеалар, жараёнларни, рухий холатларни аникпаш ва тавсифлашда намоён булади.

Илмий башорат детерминистик чизма буйича хам, эхтимоллик чизмаси буйича хам амалга оширилиши мумкин. Биринчи холда хар бир ходиса жуда аник башорат килинади, замон ва маконда аник махаллийлашади (ерга якин учиш ёки космик аппаратнинг учиш тра- екторияси).

Иккинчи холда башорат килишнинг эхтимолий-статистик методи кулланилади (ахолининг купайиши, тигиз соатларда транспорт харака- ти ва бошк.).

Мураккаб системалар сохасига оид булган ва куп сони омиллар таъсир курсатадиган, тула хисобга олишнинг иложи булмаган ходиса- ларни (квант микрофизикаси, иктисод, сиёсат, психология ва бошк ) башорат килиш учун эхтимолий-статистик башорат ёки прогноз ки­лишнинг турли чизмаларидан фойдаланилади. Бу ерда илмий билиш хусусияти ва унинг ишончлилик даражаси факат фан муайян тармо- гида амал килувчи конуилар тузилиши ва уларнинг объектив хаки- кийлик даражасига эмас, балки муайян ходисанинг дастлабки шарт- ларини тавсифловчи эмпирик маълумотларнинг аниклиги ва тулик- лигига хам боглик булади.

Утмиш ва хозирги замоннинг номаълум ходисаларини башорат килиш, утмиш ходисаларини айрим сакланган фрагментларга караб тиклаш ёки башорат килиш (кадимги бинолар ёки шикает етган санъат асарларини тиклаш), келажакни башорат килишнинг муайян методи кай даражада ишончли эканини аниклаш максадида маълум ходи­санинг узок у™ишдан якинрок утмишга ривожланишини имитацион куриб чикиш ёки башорат килиш хам учрайди.

1 Философский энциклопедический словарь. - М., 1983 с. 524.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 199: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Куриб турганимиздек, башорат килишнинг юкорида куриб ч и кил­ган деярли барча масалалари билишнинг фалсафий муаммоларидан муайян тарзда келиб чикади, уларда илмий башорат айни турининг негизини гносеология, эпистемология ва башорат мантики, уларнинг гипотеза, назария ва мантик билан узаро нисбати ташкил килади. Уулар инсон маънавий, ижодий хаётининг му\им томонларидан бири эканини намоён этади.

14.2. Келажакни билиш шакллари ва методлари

Хозирда инсоният кишилик жамиятининг тарихий истикболла- рини билишнинг тегишли илмий методлари ва воситаларига эга. Маълумки, келажак хакидаги билим, инсониятнинг узок утмиши ха­кидаги барча билимлар каби, хозирги замондан узоклашишига караб, уз муайянли ва аникдигини йукотиб, тобора умумий, мавхум, тахми- ний булиб боради. Келажакни олдиндан куриш кишилик жамияти окилона иктисодий ва хужалик фаолияти юритиши, утган замон- лардагидан анча мураккаб муаммоларни хал килиш учун айникса зарурдир.

Одамларнинг эхтиёжлари, имкониятларидан келиб чикиб, башо­рат килиш механизмлари ва алгоритмлари вакт утиши билан тубдан узгариб ва ривожланиб боради. Башорат турлари анча куп булиб, у олдиндан куриш тарзида хам, прогноз тарзида хам амал килади ва келажак хакидаги мулохазаларнинг турли шаклларида намоён булади.

Бинобарин, илмий башорат табиат, жамият ходисапари ва маъна­вий жараёнларнинг келажакдаги холати хакидаги эмпирик ва назарий жих,атдан асосланган тахминдир. Амалий фаолиятда илмий башорат, юкорида кайд этиб утганимиздек, прогноз килиш ва олдиндан айтиш шаклида амалга оширилади. Бунда муайян ходисанинг ривожланиш истикболларига оид махсус илмий тадкикотлар назарда тутилади. «Ба­шорат, олдиндан айтишга Караганда купрок даражада назарий ва тажрибада курилган маълумотларни умумлаштиришга, ходисаларнинг конуниятлари ва алокаларини хисобга олиш билан бирга у билин- ганларни хали билинмаган сохаларга кенг жалб этишга асосланади» .

Келажакни тадкик килишда билишнинг жуда куп ва ранг-баранг илмий методлари, махсус тавсия, кулланмалари, мантикий ва техник воситапари кулланилади.

Аммо башорат килишнинг асосий методлари куйидагилардир (колган методлар уларнинг турли уйгунликдаги куринишлари ва вариантлари хисобланади): экстраполяция; тарихий таккослаш; модел- лаштириш; келажак сценарийсини тузиш; эксперт бахолаш. Ушбу ме- тодларни илмий башоратнинг уч асосий усули: экстраполяция, моделлаштириш ва прогноз килишга боглаш мумкин. Мазкур тасниф анча шартли, чунки прогностик моделлар экстраполяция ва эксперт

1 Краткая философская энциклопедия - М , 1994 с 574

199

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 200: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

бахолашни назарда тутади, эксперт бахолаш эса экстраполяция ва моделлаштиришнинг натижаси хисобланади.

Юкорида келтирилган методларни Узбекистоннинг утиш даври иктисодиёти мисолида куриб чикамиз. Ушбу методларнинг хар бири уз ютук ва камчиликларига эга.

Маълумки, экстраполяция муайян соха (замон)га о ид тушунчалар (вокеалар, ходисалар)нинг бошка соха (давр)га татбик этилишидир.

Хуш, у Узбекистоннинг хозирги шароитига кай даражада мос келади?

Япония^ Жанубий Корея, Тайван ва Сингапурдаги утиш даври тажрибаси Узбекистон улардан урганиши кераклигини курсатди. Бу, энг аввало, шу билан богликки, уларнинг бозор муносабатларига утиш жараёни мамлакатимизга бозор иктисодиётига утиш жараёнида маъ­лум даражада мухим мулжал булиб хизмат килиши керак. Бугунги кунда утиш даври илмий йуналиш - транзитология макомини олган тушунча булиб, унда утиш даври ижтимоий вакт булаги, асосий мазмуни жамиятнинг иктисодий, сиёсий ва маънавий сохаларини модернизация килиш, янги тубдан янгилашдан иборат булган ижти­моий тараккиёт боскичи, деб таърифланади1.

Бинобарин, экстраполяция бозор иктисодиётига утишнинг уму­мий конуниятларини ишлаб чикишга асосланган илмий йуналиш экан, ушбу назариядан Узбекистондаги утиш даври амалиётида хам фой- даланиш мумкин.

Аммо, бошка томондан, амалиёт, келажакка караб илгарилаган сари, экстраполяциянинг аниклик даражаси камайиб боришини, уни хозирги замоннинг оддий микдорий давоми деб хисоблаб булмасли- гини курсатади. Келажакни башорат килишни тарихий аналогияга нисбатан куллаш имконияти хам анча чекпанган, чунки келажак узининг асосий жихатларида утмишни такрорлаши мумкин эмас. Буни Гегел хам жуда яхши тушунган ва тарих тажрибасидан келиб чикиб, хапклар ва хукуматлар хеч качон тарихдан сабок олмаган, ундан урганиб иш курмаган, деб кайд этган эди.

Шу сабабли экстраполяцияни эксперт бахолаш прогноз килиш­нинг анча ишончли методи хисобланади, башарти у объект хакидаги тугри назарий карашларга таянса, бошка методлар ёрдамида олинган натижалардан фойдаланса ва ушбу натижаларни тугри талкин килса.

Айни вактда, жахон тажрибаси шуни курсатади, илмий амалиёт эса буни тасдиклайдики, иктисодий ва сиёсий йулни ижобий ва илгор андозалардан кучириш, уларни бошка миллий ва ижтимоий заминга кур-курона утказиш самарали ва тулалигича максадга мувофик були- ши мумкин эмас.

Шу сабабли Узбекистон «бозор иктисодиётига утишнинг узбек модели» деб ном олган уз иктисодий стратегиясини ишлаб чикди. Унинг сценарийсини Президент И.А.Каримов тайёрлади ва ёзиб берди.

1 Левитин JI. Узбекистан на историческом повороте, с 188-189.

200

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 201: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Маълумки, бундай сценарийнинг ёзилиши илмий башорат килиш метода булиб, у вокеаларнинг мантикий кетма-кетлигини аниклашга ва мавжуд холатдан келиб чикиб, келажакдаги холат боскичма-боскич кандай шаклланиши мумкинлигини курсатиб беришга харакат килади. Ушбу таърифни америкалик машхур иктисодчи ва башоратчи Г.Кан (1922-1983) берган. У ишлаб чиккан метод моделлаштиришга хос бул­ган системапи ёндашувни уз ичига олади1.

Узбекистон Президентининг хизмати шундаки, И.Каримов, бошка давлатлар тажрибасидан маълум даражада фойдаланган холда, уз иктисодий стратегиясини, уз иктисодий моделини ишлаб чикди. Ушбу модель олдинги мавзуларда анча тулик акс этгирилгани учун, бу ерда у узининг барча курсаткичлари буйича мустакил Узбекистон шароит- ларига тула мос келганини кайд этиш билан кифояланамиз.

Якин ва узок истикболга мулжалланаётган ривожланиш жараёнла- рини прогноз килиш илмий башоратнинг учинчи шаклидир.

Назарий жихатдан прогноз килишнинг икки тури: тадкик (изла- ниш) ва норматив прогноз фаркданади. Тарихий тенденцияларни тах- лил килиш асосида ривожланишнинг объектив мавжуд тенденция- ларини прогноз килиш тадкикот прогнозы деб аталади. Ушбу прогноз тури инерцияли ривожланиш тамойилига асосланади. Бунда прогнозга замонда мулжап олиш «хозирдан келажакка» чизмасига кура амапга оширилади.

Яна бир холда башорат килиш замонда мулжал олиш «келажакдан хозирги замонга» чизмасига кура амапга оширилади.

Узбекистонда тарихий ва миллий хусусиятлардан, узбек халки- нинг миллий узига хослигидан келиб чикиб, мамлакат ривожланиши- нинг устувор йуналишларини ишлаб чикишда прогнознинг юкорида кайд этилган иккала шаклидан хам самарали фойдапанилди. Бунда XXI аср арафасида ва дастлабки йил лари да мамлакат сиёсий ва иктисодий хаётини эркинлаоггириш муаммоларига алохида эътибор берилди.

Узбекистонда, айникса, иктисодиёт сохасида амапга оширилаёт- ган ислохотлар хамда янгиланиш жараёнларининг хозирги ва келгуси истикболларига бахо берар экан, И.Каримов мамлакатнинг хозирги куни ва келажагини богловчи асосий бугин сиёсий ва иктисодий хаётни эркинлаштириш, «давлатнинг бошкарувчилик ролини чегара- аш, хужалик юритувчи субъектларнинг иктисодий эркинликларини хамда икгисодиётнинг барча сохаларида хусусий мулк ривожи доира- сини кенгайтириш, мулкдорларнинг мавкеи ва хукукларини мустах- камлаш»2 эканини алохида таъкидлаб утди.

Куриб турганимиздек, илмий башорат методини муайян объектга нисбатан куллашда ана шу объектга хос булган хусусиятлар албатта хисобга олиниши керак. Мухими шундаки, мазкур метод куйилган

1 Философский энциклопедический словарь. - М., 1983. с.242.2 Каримов И.А. Узбекистон XXI асрга интилмокда. Т., «Узбекистон», 1999, 16 б

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 202: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

вазифаларни амалга ошириш жараёнида илмий тадкикотнинг бошка методлари ва шакллари билан бирга кулланган такдирдагина самара бериши мумкин.

Айни вактда, булажак ёш мутахассислар ушбу методларнинг амалда кулланилиши бир мухим шарт - илмий башорат ва прогноз килишнинг турли шакллари ва методларини пухта билиш ва тушуниш билан боглик эканлигини ёдда тутишлари керак. У мумий тарзда таништириш учун куйида уларнинг айримларини келтириб утамиз.

Бу прогноз килишнинг намунавий методикаси булиб, у тадки- котнинг куйидаги асосий боскичларидан ташкил топади: башоратдан олдин мулжал олиш (тадкикот объекти, предмети, муаммоси, макса- ди, вазифаси, камров доираси, вакти, ишчи гипотезалари, тузилишини ва уни кандай ташкил этишни белгилаш); прогноз фони (объектнинг ривожланишига таъсир курсатадиган маълумотларни туплаш); бош­лангич модел, яъни объектнинг тузилиши ва хусусиятини акс этти- рувчи курсаткичлар тизими; изланиш прогнози (келажакда тугилиши мумкин булган муаммоларни аниклаш максадида, прогноз фони омил- ларини хисобга олган холда, бошлангич моделнинг келажакдаги холатини тадкик килиш); норматив прогноз (куйилган максадларга ва меъёрларга мувофик, бошлангич моделнинг келажакдаги холатини тадкик килиш); прогностик моделларнинг ишончлилик даражасига бахо бериш ва уларга аниклик киритиш (одатда, экспертлар уртасида суров утказиш оркали амалга оширилади); карорларни окилоналаш- тириш учун тавсиялар ишлаб чикиш (прогностик моделлар асосида ишлаб чикилади).

14.3. Илмий башоратда синергетиканинг роли

Фан - инсон фаолиятининг шундай бир жабхасики, у уз олдида турган муаммоларни хал килиш учун маълум ва номаълум билим- лардан фойдаланиш асосида табиий ва ижтимоий ривожланишнинг янги, инсонга номаълум конунлари булиши мумкинлигини назарда тутади.

Фан уз табиатига кура номаълум нарсаларни аниклаш билан боглик объектив жараён, яъни келажакка назар ташлайдиган ва унинг ривожланиш конунларини билиш асносида уларни уз эхтиёжларига мослаштирадиган кучдир.

Аммо фаннинг хужумкор харакати аста-секин юксалишдан эмас, балки факат мивдорий купайишдан иборат. У диалектика конунлари ва тамойилларига тула мувофик тарзда намоён булади. Бу ерда хар бир янгилик эскини диалектик инкор этиш уки буйлаб юксалиш, карама- карши кучлар (хулосалар ва карши хулосалар, тан олиш ва рад этишлар, топиш ва йукотишлар ва х к.) бирлиги ва кураши, нихоят, мивдор ва сифат узгаришлари чексиз жараёни демакдир. Бунда илмий билимлар ривожланишининг бош шарти ворислик хисобланади. Бусиз келажак сари хеч кандай харакатланиш мумкин эмас. Шу боис хам

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 203: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Ньютон фандаги уз эришган ютукдарига елкасида туриб узидан олдин утган утмишдошлари туфайли эришганини кайд этган эди.

Бинобарин, башорат ва прогноз килишнинг барча бошка шакл- ларидан фан уз баркарорлиги, объектив изчиллиги ва ворисийлиги билан фарк килади. Унинг мухим шаклларидан бири илмий кашфиёт- дир.

Илмий кашфиёт - моддий дунёнинг илгари маълум булмаган, билишнинг ривожланиш даражасини тубдан узгартирадиган, объектив тарзда мавжуд конуниятлари, хоссапари ёки ходисаларини аниклаш демакдир.

Илмий кашфиёт — келажак сари олга силжишдир. Унинг зами- рида инсон ва унинг билимлари тадрижий ривожланишини белгилай- диган объектив, табиий ва ижтимоий конуниятлар ётади, «ходисанинг мохиятига кириш эса жараён кечишининг конуниятларини топиш, унинг турли бугинлари уртасидаги, унинг вужудга келиши ва ривож­ланишини белгилайдиган турли омиллар уртасидаги алокаларни илмий кашфиёт уз мантикий нихоясига етган деб хисоблаш мумкин булган пайтгача аниклашни англатади».

Урганилаётган муаммога ана шу нуктаи назардан каралиши керак. Бунда илмий башорат, келажакка назар ташпаш жараёни сифатида, асосан фаннинг ривожланиш хусусиятига, одатда, келажак жараён- ларини хозирги замонда мужассамлаштирадиган илмий инкилобларга олиб келадиган фундаментал илмий кашфиётларга таянади. Платон, Аристотель, Форобий, Ибн Сино, Н.Коперник, Г.Галилей, И.Ньютон, М.Ломоносов, М.Фарадей, Д.И.Менделеев, Ч.Дарвин, К.Маркс, Г.Мендель, АЗйнштейн, В.И.Вернадский каби буюк олимлар фанга кушган билимлар инсоният тарихида ана шундай бурилишларга сабаб булган.

Хозирги шароитда янги парадигма - синергетика фан тарак- киётининг, унинг келажакка назар ташлаш имкониятларининг мухим шартларидан бири хисобланади. У уч асосий гоя: уз-узидан ташкил булиш, очик системалар ва чизиксизликни уз ичига олади.

Илмий фикрлаш методологиясининг энг янги шаклларидан бири булган синергетика табиий фанлардан бошлаб социологиягача булган системалар муайян тоифасининг уз-узини ташкил килиш механизм- ларини урганади.

Синергетикада ривожланишга мумкин кадар купрок баркарор- ликка эришишга интилиш натижасида тартибсизликдан изчилликка утишнинг кучайиши деб каралади. Ушбу тушунчанинг универсаллиги шу билан белгиланадики, синергетика тушунчасининг таърифига хо­зирги даврдаги ва келажакдаги табиий ва ижтимоий жараёнларни тартибга солиш ва яхлит ташкил этиш тамойиллари хам киритилган.

Инсон фаолиятининг хар хил турларини уз ичига олган жамият- нинг ривожланиш истикболларини ёритар экан, синергетика жамият- нинг келажак сари харакатланиши жараёнида муаммоларни куйиш ва хал килишнинг янги шакли, модели сифатида, хар бир лахзада муво-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 204: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

занат холатида булмаган уз-узидан ташкил булувчи система шакллани- шининг асосий шартларидан бири хисобланади.

Фикримизга мисол тарикасида америкалик таникли файласуф, со­циолог ва футуролог, «ута индустриал цивилизация» гояси муаллиф- ларидан бири О.Тоффлер ижодига тухталиб утамиз.

Унинг гоялари «Учинчи тулкин» ва «Олдиндан билиш ва башорат килиш» китобларида айникса ёркин ифодасини топган. Ушбу асар- ларида О.Тоффлер келажак жамиятининг манзарасини шакллантириш билан индустриал цивилизациядан олдинги даврга, лекин янги техно­логик асосда кайтиш деб тушунади. Тарихга узлуксиз тулкинли х,ара- кат деб караб, О.Тоффлер келгуси дунёнинг узига хос хусусиятларини, чунончи, унинг иктисодий асосини электроника ва ЭХМ, космик иш­лаб чикариш, океан туби бойликларидан фойдаланиш ва биоло индус- трияни ривожлантириш зарурлигини кайд этади. Афар инкилоб (би- ринчи тулкин) ва саноат инкилоби (иккинчи тулкин) урнига келадиган «учинчи тулкин» хисобланади.

Д.Беллда биз техника фалсафасининг янада мураккаброк курини- шига дуч келамиз. Хозирги ялпи компьютерлаштиришга «руй бераёт- ган техник инкилоб рамзи ва ифодаси» деб караб, америкалик фай­ласуф унда шаклланаётган «постиндустриал» жамият шакл-шамойил- ларини куради. Унда «асосий белгилар» — моддийлик (яъни ишлаб чикариш сохаси) ва маънавият (маданий институтлар сохаси) ички карама-каршиликка эга буладики, бунда Белл «ахборотлашган» жа­миятининг аник пароканда булиш хавфини куради.

Сунгги йилларда бунга карама-карши концепция — технофобия, яъни техниканинг барча сохаларга кириб бориши хавфидан куркиш концепцияси хам кенг таркалмокда. Инсон фан-техника тараккиётини темир исканжасида узини кугирчокдай ожиз хис килади. Шу нуктаи назардан фан-техника тараккиёти шу кадар кенг кулам касб этмокдаки, жамият назоратидан чикиб кетиб ва цивилизацияни вайрон киладиган кучга айланиши, инсон яшайдиган мухит — табиатга ва инсон яшай­диган табиий мухитга, инсонни узига хам катта зиён етказиши мум­кин. Бу бутун инсониятни ташвишга солмокда, чунки кайта бартараф этиб булмайдиган хавфли куч сифатида, инсониятга хос булган акл ибтидоси ахамиятини йукка чикармокца. Фалсафанинг ушбу концеп­цияси антисциентизм таълимотида уз ифодасини топган.

Шуни алохида кайд этиб утиш керакки, бир канча илмий, илмий- техник, ижтимоий-икгисодий ва бошка тадкикотлар ва таълимотларда фан-техника тараккиётининг хозирги боскичи хар хил талкин кили- нади. Турли назарий системаларда у хар хил номланади. Масалан, марксистик терминологияда ва айрим Fap6 олимлари терминология- сида - «фан-техника инкилоби», О.Тоффлернинг цивилизацион типо- логияси буйича — «ижтимоий-техник инкилоб». Купинча у ахборот- компьютер ва ахборот-экологик инкилоб деб номланади, электрон- компьютер ва биотехнологик технологияларнинг яратилиши ва тар- калиши унинг ички узагини ташкил этади. Янги цивилизация, шартли

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 205: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

килиб айтганда, «постиндустриал жамият», «ахборот жамияти», «ахбо- рот-экологик жамияти» ушбу инкилоб натижаси булиши мумкин.

Шакл-шамойиллари эндигина намоён булаётган жамият шу билан тавсифланадики, унда ахборот ва билимлар алохида, мухим урин эгал- лайди. Хозирнинг узидаёк энг ривожланган мамлакатларда саноат ва кишлок хужалиги ишлаб чикаришининг асосий сохалари, алока ва коммуникациялар, маиший хизмат курсатиш, дам олиш, таълим ва маънавий хаёт асосан техника ютукларига таянмокда, уларга фан тобо- ра чукуррок кириб бормокда. Билимларни излаш, яратиш, устириш ва саклаш, уларнинг маъносини узгартириш, купайтириш ва таркатиш одамлар фаолиятида тобора мухим урин эгалламокда. Ахборот энг кимматли махсулот ва асосий товарга хаттоки сиёсий таъсир куролига айланиб бормокда.

Шу нуктаи назардан инсон хар доим ижтимоий-иктисодий тизим ва ахборот тизимининг мухим таркибий кисми булган ва шундай булиб колмокда. Синергетик маънода инсон тартиб мезони булиб амал килади, мавжуд ва шаклланаётган ижтимоий тузилмада муайян баркарорлик ёки бекарорликни келтириб чикаради, нафакат жамиятни, балки уз атрофидаги предмет-моддий сохани хам узгартиради.

Жамиятнинг бундай уз-узидан ташкил булиш жараёнига айрим одамларнинг фаоллиги, интилишлари ва хохиш-истаклари, уларнинг «эркин иродаси» имконият яратади. Хар бир инсоннинг муайян хара- катларига жуда куп сабаблар туртки беради. Одамлар фаоллигининг бекарорлигида айрим окимларни кузатиш мумкин. Бинобарин, ушбу бекарорлик узлуксиз структураланади ва табиийки, бунга кайси меха- низмлар имконият яратади, деган савол тугилади.

Синергетик методнинг ижтимоий жараёнларга кулланилишини куриб чикишда машхур олим, академик Н.Н.Моисеев ижодига таяниш мумкин. У бозор иктисодиётининг шаклланишини одамлар ижтимоий хаётидаги тасодифий ходиса эмас, балки одамларнинг ишлаб чикариш фаолиятида ва савдо (айирбошлаш) сохасида уз-узидан ташкил булиш умумий тамойилларининг амалга оширилиши деб таърифлади. Инсон уз фаолиятида инсоният тарихининг муайян боскичида бозор икти- содиёти тамойилларидан фойдаланмаслиги мумкин эмас эди. Узок утмишда у мазкур тамойилларни онгсиз, стихияли равишда уз эхтиёж- ларига мослаштирди. Хозирги замон ва келажак бозор иктисодиёти­нинг эволюциясида янги боскич унга акл-заковатли инсоннинг кириши билан боглик. Инсон унга олдиндан айтиб булмасликнинг янги унсури- танлаш эркинлигини хам олиб киради. Шу муносабат билан бозор икгисодиёти механизмларига инсоннинг аралашиши, хусусан, сарапаш ва танлаш жараёнларида, статик тескари алокапарни динамик алокалар билан алмаштириш жараёнларида илмий башоратдан фойдаланили- шини англатади. Энг мухими - узок муддатли максадларни танлаш таомилларига инсоннинг ^зи хам аралашади. Натижада, танлаш жа- раёни маълум даражада изчил туе олади, унинг имкониятларини жуда кенгайтиради, лекин, умуман олганда, хеч нарсани узгартирмайди:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 206: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

жонли дунёда тортишувлик, ракобат, танланиш сакданиб колади, фа­кат мураккаброк туе олади. «Бозор» — «бозор» булиб колади, аммо уни маълум даражада башорат килиш имконияти пайдо булсада, барибир ривожланиши шунинг булган кисмлари сохалари сирлигича колиши мумкин. Бозор иктисодиёти механизмига инсон акл-заковатининг кушилиши — хозирги шароитда бозор муносабатлари ривожланишида ташланган мухим кадамдир.

Шундай килиб, илмий башорат назарий ва тажрибада курилган билимларни умумлаштиришга, ходисаларнинг конуниятлари ва алока- ларини хисобга олишга асосланади, у олинган билимларни аникданма- ган нарсалар сохасига татбик этиш воситаси булиб хизмат килади. Прогноз эса, илмий башоратнинг етакчи шакли сифатида, олдиндан айтишни сикиб чикаради. Олдиндан айтиш уз илмий ахамиятини йукотади.

Бу вазиятнинг илмий жихатдан янгилиги шундаки, биринчи марта иктисодий манфаат, мехнатга муносабат пайдо булади, у, бир карашда алохида субъектларга тааллукли булмаса-да, лекин амалда уларни бирлаштиради. Ушбу иктисодий манфаат муайян шахсларнинг узаро манфаатларига дахлдор булмайди, балки кенг омманинг узаро муноса- батларини камраб олади, уларни ягона ишлаб чикарувчи тизимга уюштиради.

Шу нуктаи назардан синергетикани бевосита ишлаб чикарувчилар билан ишлаб чикариш куроллари ва воситаларининг эгалари, яъни иш берувчиларни уюштирувчи серкирра тизим сифатида тушуниш мум­кин.

Иктисодий муносабатларни шу нуктаи назардан. куриб чикиш бизга жамият тараккиёти мураккаб системасини тушуниш имконини беради. Ушбу тизимда хусусий мулкнинг пайдо булиши тасодифий хол эмас, балки тарихий зарурият, инсониятнинг ривожланиши тари- хидаги тегишли тараккиёт булган.

Уз-узидан ташкил булиш сохасида катта салохиятга эга булган Узбекистон мустакиллик йилларида ижтимоий-сиёсий ва иктисодий ислохотларни амалга оширишда катта ютукдарни кулга киритдн. Айни вактда, мамлакатни олдинда модернизация килиш билан боглик мураккаб жараён кутмокда. Шу боис келажак хакидаги прогнозларда пухта уйланган оптимизмни намоён этиш, мураккаб муаммоларни хал килишда дуч келиниши мумкин булган кийинчиликларни олдиндан кура олиш, айни вактда, хозирги Узбеки сто нда амалга оширилаётган демократик узгаришлар ва иктисодий ислохотлар кайтмас, тараккий этувчи хусусиятга эга эканлигидан келиб чикиш керак.

Ушбу шароитда Узбекистоннинг хар томонлама ривожланиш истикболлари ва устувор вазифаларини олдиндан белгилаш айникса долзарб ахамият касб этади.

Мамлакатда юзага келган вазиятга бахо берар ва уни янада ривожлантириш йулларини белгилар экан, И.Каримов хозирда мавжуд кийинчиликларни кандай тушунишини куйидаги сузларда ифодапади:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 207: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

«Мохиятни тушуниб етмасдан, юмук куз ва шошмашошарлик билан максад сари эркин сузишга чикиш мумкин эмаслигини биз хаммам из яхши тушунишимиз керак. Бунинг учун авваламбор, аник йуналишни белгилаш, мустахкам кемани танлаш, ишончли жамоани туплаш, уни огир шароитларда сузишга ургатиш ва факат шундан кейин йулга чикиш керак»1.

Ушбу сузлардан куриниб турибдики, мамлакат олдига куйилган вазифалар накадар мураккаб булмасин, уларни нафакат олдиндан айтиш, балки хал килиш хам мумкин.

Шу нуктаи назардан Президент И.Каримовнинг иккинчи чакирик Олий Мажлиснинг IX сессиясидаги (2002 йил 29 август) маърузаси алохида диккатга сазовордир. Ушбу маърузада Юртбошимиз мамла- катни келажакда ривожлантириш стратегиясининг асосий мохиятини акс эттирди. Бу максадларга якин келажакда эришиш учун Президент уч асосий вазифани куйди:

— биринчидан, мамлакатнинг янгича сиёсий тузилиши концеп- циясини амалга ошириш, «Кучли давлатдан кучли жамият сари» деган тамойилни амалда хаётга жорий этишни кузда тутиш;

— иккинчидан, иктисодий ислохотларни чукурлаштириш асосида бозор икгисодиётининг кучли инфратузилмасини барпо этиш, эркин иктисодиёт тамойилларини амалга ошириш;

— учинчидан, янги жамият куриш, Америка, Европа ва Осиёнинг энг ривожланган демократик давлатлари етган турмуш даражасига эришиш.

Шундай килиб, И.Каримов асарларида ишлаб чикилган ва назарий жихатдан асослаб берилган Узбекистонда ижтимоий йуналтирилган бозор иетисоднётига асосланган фукаролик жамияти пойдеворини барпо этиш вазифалари илмий ва ижтимоий башорат концепциясига кушилган катга илмий-амапий хисса булди.

Цискача хулосалар1. Фан-техника тараккиёти жадал суръатларда давом этаётган

хозирги шароитда илмий башорат муаммоси ута долзарб ахамият касб этади.

2. Башорат тарих жараёнида шаклланган, бир неча боскич, чунон- чи: интуитив, диний, фалсафий ва илмий боскичларни босиб утган.

3. Хозирги замон илмий башоратининг асосий шакллари экстра­поляция, тарихий аналогия, моделлаштириш, прогноз, синергетика хисобланади.

4. Узбекистан Президента И.А.Каримов томонидан ишлаб чикил­ган, «бозор иктисодиётига утишнинг узбек модели» номи билан дов- рук таратган жамиятни ривожлартиришнинг ижтимоий-икгисодий стратегияси илмий башоратнинг ёркин мисолидир.

1 И А. Каримов Ватан саждагох каби мукаддасдир. - Т., 1995. 6-6.

207

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 208: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Асосий тушунчаларИнтеллект - тафаккурнинг утмиш, хозирги замон ва келажакни

окилона билиш кобилияти.Мантика — ирим-сиримларга асосланган эскича карашларда фол

очиш, келажакни башорат килиш усуллари.Моделлаштириш — билиш объектларини тадкик килиш методи;

мавжуд предметлар келажакда кандай намоён булишини билиш учун уларни тузиш ва урганйш.

Башорат (илмий) — айни пайтда маълум булмаган, лекин аниклаш мумкин булган муайян нарсанинг келажакдаги холати хакида асос- лантирилган тахмин.

Прогноз килиш - башорат килиш, олдиндан айтиш; муайян ходи- санинг келажакдаги холати тугрисида тахминий мулохаза юритиш.

Экстраполяция — объектнинг муайян кисмини кузатиш натижа- сида чикарилган хулосаларни унинг бошка кисмига татбик этиш.

Энтропия - тизим, системанинг муайян холатда колиш (сакпа- ниш) мезони.

Саволлар1. Илмий башорат нима?2. Келажакни башорат килишнинг кандай методлари ва шакллари

бор?3. Башорат, прогноз — фанми ёки фол очишми?4. -Якин келажакнинг тахминий шакл-шамойиллари кандай?5. И.Каримов XXI асрда Узбекистоннинг ривожланиш истикбол-

лари хакида.

АдабиётларКаримов И.А. Ватан саждагох каби мукаддасдир. - Т., «Узбекис­

тон», 1995.Каримов И.А. Узбекистон XXI асрга интилмокда. - Т., «Узбекис­

тон», 1999.Каримов И.А. Узбекистонда демократик узгаришларни янада

чукурлаштириш ва фукаролик жамияти асосларини шакллантириш- нинг асосий йуналишлари. - Т., 2002.

Губин В.Д. Философия. Элементарный курс. - М., 2001.Годы, равные векам. — Т., 2001.Левитин Л. Узбекистан на историческом повороте. Критические

заметки стороннника Президента И.Каримова. - М., 2001.Основы философии в вопросах и ответах. — Ростов-на-Дону —

Москва 1997.Тойнби А. Постижение истории.-М., 1997.Туленова К. Предвидение и реальность. — Т., 1998.Фалсафа асослари. Дарслик. М. Ахмедова тахририда. Т., 2005.Яскевич Я.С. Философия в вопросах и ответах. - Минск, 2003.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 209: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

15-мавзу. ФАННИНГ ИНСОНПАРВАРЛАШУВИ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ ВА ОЛИМ МАСЪУЛИЯТИ

15.1. Х,озирги замон фани: яхшиликмн ёки ёмонликми?

Кадимги юнон фалсафасининг буюк намоёндаси Сукрот узаро бахслашувнинг мохир устаси, хакикат мохиятига етишнинг савол- жавобга асосланган усули асосчиларидан бири эди. У мазкур усулга, энг аввало, ахлок тушунчаларни таърифлаш усули деб карар эди. Пла- тоннинг илк, «сукротона» диалогларида («Давлат») Сукрот диапекти- касидан, унинг уз сухбатдошини «синовдан утказиш» оркали мохи- рона жавоб олиш усуллари, хакидаги жуда куп мисолларга дуч кела- миз1. Куйидаги Сукротга тааллукли диалог «яхшилик» ва «ёмонлию> тушунчаларини ёритувчи шундай мисоллардан биридир.

Бир куни уз шогирдлари билан Афина кучапари буйлаб кетаётиб, Сукрот бир танишини учратиб колди ва ундан:

- Яхшилик ва ёмонлик нималигини биласанми? - деб сурайди.- Албатта, биламан, итим хаки касам ичаман, Сукрот, буни ким

билмайди!2- Унда айт-чи: алдаш — ёмонликми?- Албатта!- Агар она болага дорини ичириш учун уни ширин деб алдаса-чи,

бу хам ёмонликми?- Йук-- Одам улдириш, албатта, ёмонлик, шундайми?- Булмаса-чи!- Агар киши уз уйи, оиласини химоя килиб, одам улдирса-чи, бу

хам ёмонликми?- Итим хаки, билмайман, Сукрот. Илгари яхшилик ва ёмонлик

нималигини яхши тушунаман деб уйлардим, энди бунга шубхаланиб колди м.

Ушбу диалогда биз Сукротнинг сухбатдоши яхшилик ва ёмонлик тушунчаларига аник таъриф топа олмаганини курамиз. Бундай таъ- рифни савол берувчининг узи хам топа олмаган. Аммо бу бир карашда шундай, чунки Сукрот донишманд одам (у, шубхасиз, донишманд эди), агар у уз килмишларининг барча окибатларини пухта уйлаган булса, хеч качон хато килмайди. Шу боис уз сухбатдоши билан диа- логни Сукрот куйидаги сузлар билан якунлайди: «Сен илгари хеч нар­са уйламагансан, шунчаки каердадир укиган ёки курган нарсала- рингга уйламасдан ишонгансан. Узинг, балки, энди уйлай бошларсан».

1 Мыслители Греции От мифа к логике. — Москва-Харьков 1999 с. 91-127.2 «Итим хаки касам ичаман» - Сукрот яхши курган ибора

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 210: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Инсон пайдо булибдики, яхшилик ва ёмонлик муаммоси мавжуд. У кадимги диний-фалсафий таълимотлардан бири - зардуштийликда айникса ёркин намоён булган. Милоддан олдин VIII-VII асрларда Марказий Осиё куйи Амурдарё худудида вужудга келган ушбу таълимот яхшилик билан ёмонлик уртасидаги кураш оламдаги барча жараёнлар мазмунини ташкил этиши хакидаги гоя асосига курилган.

Зардуштийлик таълимоти дунёдаги хамма тартиблар яхшилик ва ёмонлик, хаёт ва улим уртасидаги курашга боглик, деб тушунтиради. Бу кураш абадий давом этади. Зардуштийлик яхшилик билан ёмонлик уртасидаги курашда оламдаги жараёнлар мазмунини, эзгулик тантана- сига ишончни куради. Аммо галаба дарров келмайди: жахонда куп асрлар мобайнида уруш, жанжал, можаролар «Олтин» аср кайтмагун- ча давом этади.

Шу нуктаи назардан охирги уч мингйиллик тарихи зардуштийлар башоратини тасдиклайди. Маълумки, инсоният тарихи чексиз уруш- лар, истилолар ва бошка куроллли тукнашувлар остида утди. Инсоният якин тарихининг узида 14 550 дан ортик катга-кичик урушлар, шу жумладан, икки жахон уруши булиб зпгди. Шу урушлар окибатида 3,6 млрд.дан купрок одам, яъни хозирги Ер юзи ахолисининг ярмидан купроги халок булди, очлик ва юкумли касалликлардан жон берди1.

Шундан келиб чикиб хисоблаш мумкинки, хар юз йилда урта хисобда тахминан 2,5 млн. ёки хар йили 25 ООО киши халок булган, курбонлар сони йилдан йилга купайиб борган, арифметик прогрес- сиядан геометрик прогрессияга утган. Курол-аслахалар сони купайиши ва сифати яхшиланиши билан турли урушлар курбонлари микдори айникса кескин купайди, XX аср охирига келиб бу муаммо оламшумул ахамият касб этди. Афсуски, ушбу жараёнда фан ва техника, у ишлаб чиккан одамларни оммавий киргин килиш курол ва воситалари катта «рол» уйнади.

XX асрнинг узида урушларда 100 млн.дан купрок одам халок бул­ди. Халок булганларнинг аксарияти тинч ахолидир. 1914-1918 йил- ларда булиб утган биринчи жахон урушидаёк кимёвий курол кул- ланди, бунинг натижасида нафакат ун минглаб харбийлар, балки тинч ахоли, шу жумладан, захарли моддалар билан зарарланган худуддаги барча тирик жонзотлар кирилиб кетди.

Аммо иккинчи жахон уруши (1939-1945) натижалари ундан хам дахшатли булди, у 50 млн.дан купрок одамнинг ёстигини куритди. Уруш охирида Хиросима ва Нагасаки шахарларининг тинч ахолиси устига ташланган атом бомбалари унинг мудхиш якуни булди.

Бу ерда хам ахлокий, хам фалсафий англаб етишни такозо этади- ган саволлар тугилади: истеъдоди ва тафаккури махсулидан инсо- ниятга карши харбий максад ва харакатларда фойдапанилаётгани билган олимлар жавобгар буладими? Бизнинг назаримизда, бу саволга аник, узил-кесил жавоб мавжуд эмас, чунки хар бир харбий харакат

1 Философский энциклопедический словарь. - М., 1983. с 88.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 211: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

замирида уз сабаблари, XX асрда инсоният тараккиёти йулини бел- гилаб берган объектив ва субъектив омиллар ётади. Бу, энг аввало, фан-техника тараккиёти булиб, унинг вужудга келиши тарихий зарурият билан инсоният хужумкор ривожланишининг мукаррар бос- кичи тарзида белгиланади.

Бугунги кунда, постиндустриал, ахборот ва технотрон жамияти вужудга келаётган асрда, ижтимоий ва социал тараккиётда фан ва техника ролини, фан» жамиятнинг хозирги парадигмаларини белгилов- чи куч эканини инкор этиш хеч кимнинг хаёлига хам келмайди.

Айни вактда, Ер юзи ахолисининг аксарият кисмига эмас, балки бутун инсониятга тахдид солаётган энг мукаммал ва энг дахшатли киргин куроллари бугунги кунда олимларнинг бевосита иштирокида яратилаётганини хам тан олишга мажбурмиз. Шу нуктаи назардан мазкур муаммо химоясига хам, унга карши хам жуда куп далиллар келтиришимиз мумкин, чунки кундалик илмий фаолиятда олинган билимлар фойдали, одамларга кераклими ёки уларга потенциал ё реал хавф соладиган илмий тадкикот натижасими — олдиндан бахолаш ки- йин, баъзи холларда эса бунинг умуман иложи йук-

Жамиятнинг хозирги тараккиётини уларда олимлар ва техник жараёнлар иштирокисиз тасаввур килиб булмайди. Бинобарин, фан ва техника тараккиёти - давр талаби. Бу - масаланинг бир томони. Аммо, иккинчи томондан, уз илмий фаолияти натижалари учун олимлар хам масъулдирлар. Фан-техника тараккиёти даврида яшаш ва объектив тарзда ушбу жараёнга жалб килиниб, уз фаолияти учун жавобгар булмаслик мумкин. Аммо фанни олимлар, яъни одамлар яратади, бинобарин, инсоний хислатлар ва иллатлар уларга хам бегона эмас. Улар одамлар фойдасини кузлаб хам вааксинча, ёвуз ниятларда хам иш куриши мумкин. Иккинчи жахон уруши йиллари абадий навкирон- лик эликсирини топиш ёки одамларни оммавий киргин килишга мул- жалланган биологик-тиббий куролини ихтиро килиш ниятида одам- ларда гайриинсоний тажрибалар угказган нацистларнинг фан «арбоб- лари» бунинг ёркин дапилидир. Улар уша йилларда «касос куроли» - атом бомбасини яратиш устида хам кизгин иш олиб бордилар, аммо ишни якунлашга улгурмадилар. Лекин ушбу киргин куролини амери­калик харбийлар 1945 йил августда виждони кийналмай тинч ахолига карши кулладилар.

Маълумки, нацист харбий жиноятчилари, шу жумладан, гайри­инсоний тажрибалар угказган шифокорлар хам Нюрнберг шахрида халкаро харбий трибунал олдида жавоб берди ва килмишига яраша муносиб жазосини олдилар.

Бу ерда олим энг аввало, муайян маънавий ва ахлокий фазилат- ларга эга инсон эканини; олим - узи яшайдиган мамлакат фукароси ва шу туфайли унинг конунларига буйсунишга мажбурлигини; ва нихоят, олим — истеъмолчи ва шунинг учун у илмий тадкикотларга тижорат- нинг аралашиши конунларига буйсунишини билиш мухимдир. Илмий тадкикотларга тижоратнинг аралашуви эса илмий хамжамият олдига

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 212: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

шундай муаммоларни куймокдаки, уларни хал килишга фаннинг нор- матив-кадриятлар тизими хали мослаша олгани йук1.

Бундан хулоса шуки, мазкур фалсафий муаммо фан-техника тараккиёти тизимида олимнинг ролини соф илмий тушуниш доира- сидан анча четга чикади, у олимнинг ички борлигига чукур кириб боради, унинг фукаролик бурчига бориб такалади. Олимнинг нафакат фан, балки бошка одамлар билан хам узаро алокаси инсонга мос булиши керак булган илмий билимнинг табиатига хам, унинг уз илмий тадкикотини тушуниб етишига хам муайян даражада таъсир курса­тади.

Шу сабабли бугунги кунда, бир томондан, илмий ихтироларни хаётга, амалиётга татбик этиш, иккинчи томондан эса — олимнинг инсоният олдидаги масъулияти масалалари ута долзарб, баъзан эса - оламшумул ахамият касб этмокда. Бунга мисоллар куп: ядро ва тер­моядро сохасида эришилган ютукдар, биология ва ирсий инженерия сохасидаги кашфиётлар, сунъий яратиладиган хар хил нурланишлар- нинг ихтиро килиниши, шу давргача дахлсиз ва мукаддас деб хисоб- ланган инсоният рухиятига кирилиши - сунъий интеллектнинг ярати- лиши ва нихоят, инсон клонини яратиш усулининг ихтиро килиниши кабилар.

Шу муносабат бил*... хозир фанда жоиз ва ножоизлик чегаралари масаласи олимлар каршисида айникса кескин булиб турибди. Бугунги кунда олим жамият тараккиётининг мураккаблигини хисобга олиб, уз ихтироси окибатларини олдиндан кура олиши ва зарур холда уз ишини тухтатиши керак. Бу жихатдан америкалик детектив асарлар устаси Д.Ж.Чейзнинг романларидан бири диккатга сазовордир. Ушбу роман- да кандайдир янги котишмани ихтиро килган, аммо ихтироси одамлар бошига чексиз кулфатлар солиши мумкинлигини уз вактида англаб етган олим тугрисида суз юритилади.

Муаллиф уз кахрамони тили билан «хар кандай янги кашфиёт — ихтирочи учун катта масъулият», чунки у одамларга карши карати- лиши зиён келтириши мумкин, деган масалани кутаради: «Мен уз кашфиётимни сир сакладим, —дейди роман кахрамони. — У биз яшаётган хаста, телба дунёга хавф солмаслигига, балки одамларга фойда келтиришига ишонч хосил килмокчи булдим». Бунинг аксига ишонч хосил килгач, олим уз ихтироси формуласини ёкиб юборади2.

Хуллас, фан сохасида яхшилик ва ёмонлик хакидаги масала узил- кесил ечимга эга булиши мумкин эмас. Хар кандай илмий фаолият доим келажакка олга силжиш нима максадда ва ким учун амалга ошириляпти, деган савол билан боглик булиши керак. Исо Масих сузлари билан айтганда: «Бир вактнинг узида хам Худога, хам ма- онага (бойликка) хизмат килиш мумкин эмас».

1 Ф"юсофия и методология науки. Под ред. В.И.Купцова. - М., 1996. с. 471.2 Ч К. Зарубежный детектив: век XX. - Т., 1993.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 213: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Фан этоси — олимлар орасида авлоддан авлодга утиб келаётган, инсон ва фан учун мажбурий хисобланган маънавий кадриятлар ва коидалар мажмуи. Шу билан бирга, фан этоси бу фаннинг инсон- парварлашуви, унинг маърифий, маънавий ва фалсафий, билиш, ахлок ва дунёкараш элементларини унсурларни узида уйгунлаштирган холда инсонийлик касб этиши хакидаги масала хамдир.

Маълумки, хар кандай билим, айникса, илмий билим инсонга, унинг интеллектуал ва психофизиологик имкониятларига боглик бул­ган усуллар ва воситалар ёрдамида яратилади.

«Фан этоси» ва «илмий ахлок» тушунчалари маъносига кура хам, мохиятига кура хам, мазмунига к^ра хам якин. Иккала тушунча хам фан инсонсиз мавжуд була олмаслигини англатади. В.И.Вернадский таъбири билан айтганда, «илмий тафаккур хам индивидуал, хам ижти­моий ходиса, у инсондан ажралмасдир»1.

Шу билан бирга, хозирги замон фанига фан этоси тушунчаси куп­рок мос келади, чунки у, соф ахлокий категориялар билан бирга, фал- сафий-социологик жихатни хам уз ичига олади. Бундан ташкари, улар уртасидаги фарк билиш объектининг узига хослигида ва улар ижти­моий ахамиятининг хусусиятида хам кузга ташланади. Борликни факат маънавий-ахлокий шаклларда акс эттирадиган ахлокдан фаркли ула- рок, фан буни ахлок нормапари яширин тарзда мавжуд булган абстракт тушунчалар, коидалар, гипотезалар, конунлар, назариялар шаклида амалга оширади.

«Фан этоси» тушунчаси америкалик социолог Роберт Мертоннинг «Фаннинг меъёрий таркиби» (1942) асарида янада тула ифодасини топган. Муаллиф унда фан нормапарини турт асосий кадрият атрофига жойлаштиради.

Бу энг аввало, фанда универсаллашув талаби. Фанда урганиладиган табиий ходисалар бир хилда кечиши туфайли, уларнинг хакикийлиги ушбу хакикатни таърифловчи шахсга боглик булмаган тарзда бахолан- моги керак. Бу демак, ёш олимнинг хам, тажрибали олимнинг хам ишлари бир хилда катти к текширилиши ва танкид килиниши лозим.

Иккинчидан, илмий билим монополиялаштирилиши мумкин эмас. У умумхалк мулки булиши керак.

Учинчидан, хакикатни бегараз излаш, ундан хеч кандай шахсий манфаатни кузламаслик олим фаолиятининг биринчи ва энг асосий мезони булиши керак.

Нихоят, туртинчидан, фанда биронта хам машхур шахсга кур- курона ишонмаслик керак, олим нафакат уз манфаатларини катгик

' Вернадский В И. О науке Т. 1 - М., Дубна, 1997 с.464

213

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 214: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

туриб химоя килиши, балки фикрлари хато булиб чиккан такдирда, улардан воз кечишда хам жасорат курсата билиши лозим1.

Кейинчалик Мертон «Олимнинг амбивалентлиги» (1962) асарида фан этоси талкинига маълум тузатишлар киритди. Бунда у асосан айни бир объект икки карама-карши сезгилар уйготган холда, олим карама- карши норматив талабларни мувозанатга келтира олиши керак, деган карашдан келиб чикди.

Мана, Р.Мертон келтирган олимнинг амбивалентлигига баъзи бир мисоллар:

1) у (олим) уз натижалари хакида хамкасбларини хам мумкин кадар тезрок хабардор килиши керак.

Айни вактда, у ушбу натижаларни нашрий эълон килишдан олдин, уларни синчиклаб текшириб куриши керак

2) у янги гояларга таъсирчан булиши керак.аммо у фандаги модага кур-курона эргашмаслиги керак2.

18-чизма

Чизмадан куринадики, олим хар кандай, хатто чорасиз туюлган вазиятларда хам маълум йул топа олиши ва айни вактда, узига нисбатан хам, уз хамкасблари — олимларга нисбатан хам мумкин кадар хурмат курсатиши лозим. Фан ахлок нормаларининг бузилиши, энг аввало, коидабузарнинг узини кунгилсиз окибатларга олиб келиши мумкин. Аммо улар оммавий туе олгудек булса, нафакат коидабузар, олимнинг хамкасблари, балки фан хам хавф остида колиши мумкин. Шунинг учун олимлар узаро ишонч мухити сакланишидан узлари манфаатдор булишлари керак.

Фалсафа фан учун ишлаб чиккан умумий тамойиллар орасида фаннинг инсонпарварлашуви тамойили хам мухим урин тутади. Ушбу тамойил илмий кашфиётлар билан улар келтириб чикариши мумкин булган салбий окибатлар уртасидаги алокани янада чукуррок тахдил килиш имконини беради. Илмий тадкикот жараёнига ва унинг пировард натижаларига катта таъсир курсатадиган фалсафий карашлар

1 Р.Мертон фан этосининг асосий коидаларини баён этишда биз куйидаги манбадан фойдапандик: Философия и методология науки. Под ред В И Купцова. - М., 1996.с.474-483.2 uУша ерда.. 476-6.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 215: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

ва кадр и ятл ар дан келиб чикадиган фаннинг инсонпарварлашуви масалалари эпистемологиянинг муаммолар майдонига тобора кенгрок кириб бормокда.

Шу сабабли олимнинг илмий изланиш эркинлиги, унинг маънавий ва ижтимоий масъулияти, хозирги замон фанининг гуманистик мо- хияти масалалари бугунги кунда ута долзарб ахамият касб этмокда.

15.3. Олимнинг эркинлиги ва масъулияти

Юкорида кайд этиб утганимиздек, хозирги шароитда олимнинг хулк-атворини белгиловчи ахлок коидалари мажмуини узида мужас- самлаштирган «фан этоси» тушунчаси тобора кенг татбик этилмокда.

Р.Мертоннинг хозирги фан коидалари юкорида кайд этилган турт кадрият атрофида тизилади, деган фикрига кушилган холда, фанда, А.Эйнштейн таъбири билан айтганда, олим ижодининг махсулини эмас, балки унинг маънавий фазилатлари - маънавий кучи, инсоний олижаноблиги, халоллиги, ниятларининг софлиги, сотилмаслик ишга содикдиги, тиришкоклиги хам мухимлигини1 кайд этиб утмокчимиз.

Илмий фаолият натижалари одамлар ва бутун жамият хаётига асосан ижобий таъсир курсатган олдинги замонларда билим, фан эзгуликка хизмат килади деган карашдан келиб чикиш мумкин эди. Шу сабабли уша даврда фанга факат билимларни устириш шакли ва шу нуктаи назардан у ахлокан эътибор этилган деб караларди.

Фан ривожланишининг хозирги шароитида ушбу карашнинг бирёкламалиги яккол кузга ташланади. Умуман олганда аввал бошдан фаннинг узи айбсиз, бегубормиди ёки азалдан гунохкорми? деган са- волни мухокама килиш уринсиздир. Фан тараккиёти муаммоли хо- латлар доирасини шу кадар кенгайтирмокдаки, олимлар ва бутун ин­соният туплаган маънавий тажриба уларни ечишга ожизлик килмокда.

Шу муносабат билан инсон юраги ва бошка аъзоларини кучириб утказиш билан боглик олиб борилаётган ишлар юзасидан тиббиёт сохасидаги олимларнинг маънавий ва касбий масъулиятини белгилаш ва бахолаш жуда мухим ахамият касб этади.

АКЩда ва жахоннинг бошка купгина мамлакатларида инсон эмбрионлари билан боглик тажрибалар хам, инсон клонини яратиш билан боглик тажрибалар хам такикланган. Бундай тажрибалар инсон ва инсониятга карши хатти-харакатлар деб эълон килинган.

Юкорида айтилганлар фанда ахлок муаммолари эволюцияси му- раккаблашмокда, муаммолар эса янада кескин туе олмокда, деб хулоса чикариш имконини беради.

XX аернинг 60-йиллари урталарида урушдан кейинги йиллар тажрибаси хакида фикр юритар экан, машхур немис физиги М.Борн (1882—1970) «реал фанда ва унинг ахлокида узгаришлар руй берди, натижада, бизнинг авлод ишонган эски идеалнинг сакланиши мумкин

1 Эйнштейн А Физика и реальность. - М , 1965 с 8

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 216: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

булмай колди. Биз фан х,еч качон ёмонлик келтирмаслигига, хакикатни излаш уз холича яхшилик эканлигига ишончимиз комил эди. Жахон да руй берган вокеалар бунинг ширин туш эканини курсатди»1, деб кайд этган эди.

Куриб турганимиздек, ушбу машхур олимнинг фикр-муло-хаза- лари фан ривожланишида парадигма узгарганини, фан романтиклари (М.Борн, В.Гейзенберг, П.Л.Капица, М.Планк, А.Эйнштейн ва бошк) улар хаётининг мазмуни — атом энергиясидан инсон манфаат-ларида фойдаланиш тинч ахоли устига атом бомбалари ташланишига олиб келган бошка замонга, бошка кадриятлар парадигмасига тушиб колга- нини тавсифлайди.

Бундан фан энди ахлокий нуктаи назардан бахолаш объекти була олмайди, олимлар каршисида колган бирдан-бир истикбол — фан- техника тараккиёти ва унинг олдиндан айтиб булмайдиган окибат- ларига, фан ютукларига тижоратнинг фаол аралашувига кур-курона таъзим килиш, деган хулоса келиб чикадими?

Масалан, хозир курол-аслаха, харбий техника ва бошка киргин Куроллари билан савдо килиш кенг йулга куйилганига кандай ёнда- шиш мумкин? Ахир бунга олимлар ва бошка харбий техника яратув- чилари бевосита иштирокчилар-ку. Боз устига, таникли олимларнинг аксарияти курол-аслаха яратувчи фирмалар ва корпорацияларга рах- барлик килмокда. Улар рахбарлик килибгина колмасдан, харбий мах- сулотни сотишда хам фаол иштирок этмокда. Буни курол-аслаха лари ва харбий техникаси жахонда кенг таркалган, нафакат мудофаа, балки хужум максадларида, турли террорчилик тадбирларини тайёрлаш ва амалга оширишда хам кулланилаётганини АКД1, Россия, Чехия, Фран­ция, Хитой, Исроил ва бошка давлатлардаги мисолларда куриш мум­кин.

Оммавий киргин куроллари, масалан, термоядро куролини ишлаб чикариш ва синовдан утказиш халкаро хамжамият томонидан такик- ланганига карамай, айрим мамлакатлар (Исроил, Покистон, Хиндистон ва бошк.) гуёки мудофаа максадларида атом зарядлари ва уларни нишонга етказиш воситаларини ишлаб чикарди. Табиийки, ушбу ку- роллар хам асосан олимлар-конструкторлар томонидан яратилди.

Ха, XX аср охири ва хозирги аср бошида жахонда кагга узгариш- лар руй берди. Романтика урнини аник мулжал эгаллади, олимлар илмий фаолиятининг шарт-шароитлари хам узгарди.

Фан-техника тараккиёти фанни жамиятнинг ишлаб чикариш ку- чига айлантирган даврда у олим бир узи ишлайдиган соха булмай колди. Хозирда фан деярли хамма жойда давлат ёки илмий-саноат корпорациялари назорати остида комплекс ривожланмокда. Бундай шароитда истеъдодли ихтирочи-олим кудратли, лекин рухсиз конвейер тарзида айланадиган илмий-саноат ишлаб чикаришининг жуда куп омилларига тула боглик булиб колмокда.

1 Физика в жизни моего поколения. - М.. 1963. с. 108.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 217: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Шу билан бирга, фан тараккиётининг салбий томонини мутлак- лаштирувчи, фан ва техникада инсониятнинг тинч-тотув яшашига асо­сий тахдидни курувчи, фан ва техникани, улар билан бирга олимларни хам катти к танкид килувчи антисциентистлар томонига узил-кесил утиш \ам ярамайди.

Сциентизм («фан хамма нарсадан устун туради») хам, антис­циентизм хам, муайян камчиликпар билан бирга, ижобий жихатларга эга эканлиги шубхасиз. Бу икки йуналишни синтез килиш фаннинг хозирги дунёдаги урни ва ахамиятини янада аникрок белгилаш имко- нини беради. Шу нуктаи назардан фанни ижтимоий онгнинг бошка шакллари билан диалектик алокада тадкик килиш, ушбу алоканинг мураккаб ва куп даражали хусусияти-томонларини ёритиш зарур.

Бугунги кунда олимнинг илмий изланиш эркинлиги ва масъ- улияти, фанни тартибга солиш имкониятлари ва чегаралари, илмий ихтиролар окибатларининг хусусияти масалалари хам ута долзарб ахамият касб этмокда.

Бу ерда В.И.Вернадскийнинг куйидаги фикрларига кушилмай иложимиз йук. У илмий тадкикот эркинлиги муаммосини ёритар экан, хозирги фундаментал тадкикотлар, коида тарикасида, куп сонли олим- лар жамоасининг бахамжихат мехнатини ва анча куп моддий харажат- ларни талаб килишини кайд этади. Шу сабабли чексиз тадкикот эркинлиги гояси хозирда ушбу эркинлик узвий боглик булган ижти­моий масъулиятни хисобга олмасдан идрок этилиши мумкин эмас. «Олимлар уз илмий изланишлари, илмий тараккиёт келтириб чика- риши мумкин булган окибатлардан куз юммасликлари керак, деб таъкидлайди В.И. Вернадский. Улар уз кашфиётлари келтириб чикар- ган окибатлари учун узларини жавобгар деб билишлари лозим»1.

Илмий изланиш эркинлиги тугрисида суз юритар экан, В.И. Вер­надский хокимият илмий тафаккур эркинлигини (очик ёки яширин тарзда) чекламаслиги, унинг ривожланишига хар томонлама имконият яратиши учун давлат хокимияти билан фан уртасида муросага кели- ниши кераклигига эътиборни каратади. Умуман олганда, илмий тафак­кур, давлат уз ишини тугри олиб борган таадирда, унинг кучи билан тукнаш келмаслиги керак, чунки фан халк бойлигининг асосий ман- баи, давлат кудратининг негизи хисобланади2.

Бу ерда биз ушбу муаммонинг камида уч жихатига, чунончи: олимнинг ахлокий, ижтимоий ва хукукий масъулияти масалаларига дуч келамиз.

Ушбу муаммони ёритишда олимнинг хар бир масъулияти дара- жасини аникдаш, бунда солиштириш учун бадиий адабиётдаги шундай муаммоларга таяниш мухимдир.

Мисол учун утган асрнинг 30-йилларида донг таратган фантаст- ёзувчиси А.Беляевнинг уч бадиий асарига мурожаат этамиз.

1 Вернадский В.И. О науке, с. 136.2 Уша ерда. 405-6.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 218: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Улардан бири — «Одам амфибия» романида упкаси касал боланинг хаётини саклаб колиш максадида унинг организмига балик жабрасини урнатган, болани куткариш асносида унга хавода хам, сувда хам яшаш имконини берган олим тугрисида суз юритилади.

Аммо олим бола келажакда манфаатпарастликка асосланган шафкатсиз дунёда яшашига тугри келишини хисобга олмайди, нати- жада, ундан ёвуз одамлар денгиз тубидан марварид кидириш учун фойдаланади ва уни хаводан нафас олиш имкониятидан махрум килиб, улимга махкум этади

Иккинчи асар - «Уз юзини топтан одам» романида истеъдодли, лекин манфаатпараст олимнинг ижтимоий масъулияти тугрисида суз юритилади. Роман кахрамони узининг ноёб истеъдоди - бадбашара ва катта жисмоний нуксонга эга одамларга нормал инсоний киёфани кайтариш кобилиятидан факат бойлик орттириш максадида фойдаланади, табиатдан ёки ижтимоий турмуш шароитидан жабр курган, аммо катта маблагга эга булмаган минглаб одамлар азоб чекаётгани хакида уйламайди.

Нихоят, А.Беляевнинг учинчи асари - «Профессор Доуэлнинг боши» романида уз устозини хиёнаткорона улдириб, унинг билимидан жахон фанида доврук таратиш учун фойдаланган Керн исмли олим­нинг маккорлиги ва шафкатсизлиги хакида хикоя килинади. Бу ерда биз олимнинг хуку кий ва жиноий жавобгарлиги масаласи билан тук- наш келамиз.

Куриб турганимиздек, келтирилган холатларнинг хар бирида олимлар масъулияти хар хил куринишда намоён булади.

Аммо бу олимларнинг хаммасини бир нарса бирлаштиради: фанда жоиз ва ножоиз харакатлар чегараси хакидаги масалани уларнинг хар бир узи учун хал килиши талаб этилади ва уларнинг хар бири бу масалани узича хал килади. Фанда жоиз харакатлар чегарасини бузган олим амалда бу юксак номдан махрум булади ва энг яхши холда билим билан савдо килувчига, энг ёмон холда эса — жиноятчига айланади.

Шу муносабат билан таникди рус биологи В.А.Энгельгардтнинг олимнинг роли ва унинг эркинлиги ва масъулияти чегараси хакидаги сузларини келтириш уринли булади деб уйлаймиз.

«Дунё микёсида муаммолар, тангликлар руй берган холларда олимлар уз виждонига кайта-кайта мурожаат этишига, юзага келаётган хавф-хатарларни енгишнинг тугри йулини топиш учун масъулият се- зишга чакиришига тугри келиши шубхасиз. Уз-узидан равшанки, зарарли окибатларга олиб келадиган сабабларга карши хар томонлама курашиш, илмий изланишларни фаннинг узи охир-окибатини уйламас- дан у ёки бу глобал муаммоларни келтириб чикариш окибатида етка- зилган зарарни бартараф этишга йуналтириш жахон олимларининг бурчидир»1.

Олимнинг ушбу сузлари айрим илмий тадкикот натижаларини олдиндан айтиб булмаслиги олимларни жавобгарликдан озод кил-

1 Энгельгардт В.А. Познание явлений жизни -М ., 1984. с.87.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 219: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

маслигини ва улар буни яхши узлаштириб олишлари кераклигини англатади.

Шу борада эсда тутган холда тарихий даврнинг хар бир боскичида олимнинг маълум тадкикот чегаралари илмий билишнинг йул берувчи ахлокий-хулкий чегараларини бугиб утмай, кулай вакт-соати етгунча кутиши лозим.

Бугунги кунда фавкулодда ва фожиали окибатларга олиб келиши мумкин булган фаолиятга мисоллар жуда куп. Ядро тадкикотлари, ирсий инженерия сохасидаги хамда харбий ва фукаролар ахамиятга молик бошка сохалардаги илмий изланишлар, оммавий киргин курол- ларининг «одатдаги» турлари, шунингдек «ирсий», «плазмали», «пси­хотроп» ва бошка куролларнинг янги турлари ишлаб чикилиши ва такомиллаштирилиши шулар жумласидан.

Шу сабабли бугун ута огир ва хатто халокатли окибатларга олиб келиши мумкин булган илмий кашфиётларни ишлаб чикариш фао- лиятига жорий этишнинг максадга мувофиклиги масаласи кескин килиб куйилиши керак. Зеро, бугун Ер юзидаги экологик танглик уз чуккисига етди, ижтимоий, миллий ва диний адоват ута кескин туе олди^халкаро терроризм хавфи кучайди.

Уз-узидан равшанки, бу ерда мазкур йуналишда ишлайдиган олимлар илмий фаолиятини чеклаш, уларнинг маънавий ва ижтимоий масъулиятини ошириш, улар биргаликда харакатни кучайтириш зарур- лигини англаб етиши кераклиги хакидаги масала кундаланг билади. Бунга мисоллар бисер.

Утган аернинг 60-йилларида юкорида кайд этилган муаммоларга жамоатчилик эътиборини тортишда экологик харакат катга рол уйнади. «Рим клуби» атрофида бирлашган олимлар, бошка халкаро экологик харакатлар («Гринпис» ва х к.) фаолияти шулар жумласидан.

70-йилларда биокимёвий ва генетик тадкикотларнинг натижалари ва истикболларидан каттик ташвишга тушган П.Берг (АКЩ) бошчили- гидаги молекуляр биолог ва генетиклар олимлар гурухи узларининг баъзи бир хавфли тажрибапарига ихтиёрий мораторий эълон килишга чакицди.

Узаро мунозаралар мавзусига айланган мухокамаларда йунал- тирувчи ва ахлокий мезонлар хавфли тадкикотларни тухтатиб колишга уз таъсирини курсатди.

Бу мисол шу маънода диккатга сазоворки, олимлар дунё жамоат- чилигига мурожаат этиб, биринчи марта илмий кашфиётлар одамларга келтириши мумкин булган фойдага эмас, балки жахонга тахдид солаётган хавф-хатарларга эътиборни каратишга харакат килдилар.

Шунга ухшаш мисолларни давом эттириш мумкин. Бу фаннинг ахлокий муаммолари муайян даражада ривожланганини курсатади, аммо юкорида кайд этилган хавф-хатарларни тухтатишда уларнинг самарадорлиги етарли эмас. Бизнинг назаримизда, экологик харакат XX аср охирига келиб анча сусайгани ва олимлар уз миллий

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 220: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

хонадонларига таркалиб кета бошлагани хам бунга анча жиддий таъсир курсатди.

Хозирги дунёнинг умумий илмий манзарасига салбий таъсир кур- сатаётган яна бир омил XX аср охирида икки кутбли дунёни вайрон килган, аммо куп кутбли дунёни хали ярата олмаган вокеликдир.

Кейинги йилларда бутун дунё микёсида ва минтакалар даража- сида вужудга келаётган ташки муносабатларни танкидий тахлил ки­лиш, И.А.Каримов таъбири билан айтганда, бизни куршаб турган олам гоят мураккаб ва муаммоли булиб келгани, шундай булиб колаётгани ва якин истикболда хам шундай булиб колишини курсатади1.

Шу сабабли илмий кашфиётлар олиб келиши мумкин булган фо- жиапи окибатларнинг олдини олиш, оммавий киргин куроллари тарка- лишига бархам беришнинг мухим омилларидан бири бугунги кунда факат илмий изланиш эркинлиги ва олимнинг ижтимоий масъулияти масалалари эмас, балки фан ва хокимиятнинг узаро муносабати маса- лалари хисобланади. Зотан, давлатни акл-идрок билан бошкариш, буюк мутафаккир Абу Наср Форобий IX асрда сабок бериб айтганидек, хал к бошига тушган хавф-хатарни камайтириш ва бартараф этишдан иборатдир.

Халкаро муносабатларнинг янги тизими шаклланаётган бугунги кунда фан манфаатлари ва давлат манфаатлари ривожланиши муам- мосининг хал килиниши айникса мухимдир. Зеро, хозирги тарихий тараккиётда улар, афсуски, купинча мос келмайди. Айникса, илмий ижодга давлат уз сиёсий манфаатларини бахона килиб, зуравонлик билан аралашишига йул куйиб булмайди. Илмий тафаккур, В.Вернад- ский таъбири билан айтганда, «давлат уз ишини тугри олиб борган такдирда, унинг кучи билан тукнаш келмаслиги керак, чунки у (илмий тафаккур — муаллифлар) халк бойлигининг асосий манбаи, давлат кудратининг асосидир» .

Бугунги кунда фан, илмий тафаккур айрим давлатларнинг сиёсий манфаатларига кушимча булиши керак эмас. Аксинча, у ижтимоий ва маданий тараккиёт сари умумбашарий харакатнинг ажралмас тарки- бий кисмига айланмоги даркор.

Буни англаб етиш дунёнинг тавдири ва ривожланиш истикбол- лари хакидаги барча фикр-мулохазаларнинг таянч нукгасига айланиши керак. Зеро, Юртбошимиз таъбири билан айтганда: «Уз эркимизни кандай тасарруф этиш, уни бугунги мураккаб ва баъзан шафкатсиз дунёдаги хадцан зиёд хавф-хатарлардан саклаш хар биримизга бог- ливдир»3.

1 Каримов И.А. Узбекистан XXI аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари, тараккиёт кафолатлари. - Т., «Узбекистон», 1997. 5-6.2 Вернадский В.И. О науке, с. 405.

Каримов И.А. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари, тараккиёт кафолатлари. - Т., «Узбекистон», 1997. 10-6.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 221: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Кискача хулосалар1. Инсон пайдо булибдики, яхшилик ва ёмонлик муаммоси мав­

жуд. Аммо фанда, илмий кашфиётлар сохасида у ута долзарб ах,амият касб этади. Бу ерда хам ахлокий, хам фалсафий англаб етишни такозо этадиган саволлар тугилади: истеъдоди ва тафаккури махсулидан инсониятга карши харбий харакатларда фойдаланилаётган олимлар жавобгар буладими?

2. «Фан этоси» - олим хулк-атвори коидалари мажмуи. Шу билан бирга, у фаннинг инсонпарварлашуви, унинг маърифий, маънавий ва фалсафий унсурларни узида уйгунлаштирган инсонийлик касб этиши хакидаги масала хамдир.

3. Илмий тадкикот эркинлиги олимнинг нафакат маънавий, балки ижтимоий масъулияти билан хам муштарак булиши шарт: олимлар уз илмий иши келтириб чикариши мумкин булган салбий окибатлардан куз юммасликлари керак.

Асосий тушунчаларАмбивалентлик - икки ёклама сезги; айни бир объект бир вакг-

нинг узида карама-карши сезги уйготиши: эркинлик ва жавобгарлик, яхшилик ва ёмонлик.

Фаннинг инсонпарварлашуви — фанда маърифий, маънавий ва фалсафий жихатларнинг муштараклиги.

Фан этоси — олим хулк-атворини белгилайдиган ахлок коидалари мажмуи.

Саволлар1. Хозирги жамиятнинг ривожланишида фан кандай рол уйнайди?2. «Фан этоси» тушунчаси нимани англатади?3. Фаннинг янада ривожланиши: фойдалими ёки хавфлими?4. ^озирги замон олими уз тадкикотини танлаш ёки тухтатишда

эркинми?5. Олим кандай ижтимоий масъулиятга эга?

АдабиётларКаримов И.А. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка

тахдид, баркарорлик шартлари, тараккиёт кафолатлари. — Т., «Узбекис­тон», 1997.

Каримов И.А. Узбекистон иктисодий ислохотларни чукурлашти- риш йулида. - Т., «Узбекистон», 1995.

Борн М. Физика в жизни моего поколения. — М., 1963.Вернадский В. И. О науке. - Дубна, 1997. Т. 1.Кохановский В.П. Философия и методология науки. — М., 1999.Основы современной философии: Учебное пособие. — СПб., 2001.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 222: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Скирбекк Г., Гилье Н. История философии. Учебное пособие. - М., Владос, 2000.

Философия и методология науки / Под ред. В.И. Купцова. — М.,1996.

Хилтон Дж. Тематический анализ науки. — М., 1981.Эйнштейн А. Физика и реальность. - М., 1965.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 223: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Х У Л О С А

«Фаннинг фалсафий масалалари» - Узбекистон олий укув юртлари магистратурами укув режаларига бир неча йил мукаддам киритилган янги фан. Уз-узидан равшанки, ушбу фан буйича дарслик ва укув кулланмалари хали етарли эмас. Биз ушбу укув кулланмаси мазкур бушликни бир оз булсада тулдиради ва магистратура тинг- ловчилари, аспирантлар ва кизикувчиларга уз илмий билимлари доира- сини кенгайтириш, дунёкарашини мустахкамлаш, хозирги замон фал­сафий ва методологии маданиятини узлаштириш, шу тарика уз фука- ролик позицияси ва ижтимоий фаоллигини оширишга ёрдам беради деган умиддамиз.

Мазкур укув кулланмасида хар бир инсон фалсафий билими ва фалсафий маданиятининг ахамиятини изчил устириб бориш гояси хар томонлама асосланади. Биз илм йулидагиларга постиндустриал жа­мият, электрон-хисоблаш техникасига асосланган хозирги замон ахбо- ротлашган жамияти шароитида уз илмий салохиятини мутгасил оши- риб бориш зарурлигини асослашга харакат килдик.

Кулланмада ёшларнинг илмий салохиятини хар томонлама оши­риш зарурлиги масаласига алохида эътибор берилди. И.А.Каримов кайд этиб утганидек, келажак изланувчи ёшлар кулидадир. Шунинг- дек, Узбекистон Президенти очик фукаролик жамиятига аста-секин утиш шароитларида очиклик, эркин фикрлаш кундалик хаёт тарзига айланиши керак, деб таъкидлаган фикрини маълум маънода асосладик. Хозирги шароитда халкимиз олдида турган мухим вазифалардан бири эскича, котиб колган карашлардан бутунлай халос булишдир. Биз хозирги ёшлар эскича карашларни енгиб, танкидий, ижодий фикрлаш тарзини узлаштириши, миллий мустакиллик гояларини калбига жой- лашига харакат киляпмиз.

Хозирги таълим тизими, хозирги замон жамияти талабларига жа­воб берадиган ракобатбардош олий малакали мутахассислар тайёрлаш хозирги даврнинг энг долзарб вазифасидир. Мазкур кулланма ёшларга мураккаб ва серкирра дунёни факат теран фалсафий тушуниш нуктаи назаридан англаб етиш, фаннинг инсонпарварлашуви жараёнига, унинг технократик йуналишига бархам беришга, хозирги замон фани барча тармоклари иктидорли ёшлар олимларининг ижтимоий ва маъ- навий масъулиятини оширишга, масъулият хиссини уйготишга умид киламиз.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 224: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

Узбекистон Республикасининг Конституцияси. — Т., «Узбекис­тон», 2003.

Каримов И.А. Узбекистон: миллий истиклол, иктисод, сиёсат, мафкура. — Т. 1. —Т., «Узбекистон», 1996.

Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан колсин. - Т. 2. - Т., «Узбекистон»,1996.

Каримов И.А. Ватан саждагох каби мукаддасдир. - Т. 3. - Т., «Узбекистон», 1996.

Каримов И.А. Бунёдкорлик йулидан. Т. 4. - Т., «Узбекистон»,1996.

Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш — давр талаби. Т. 5. —Т., «Узбекистон», 1997^

Каримов И.А. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка тах- дид, баркарорлик шартлари, тараккиёт кафолатлари. Т., «Узбекистон»,1997.

Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йук. Тарихчи олимлар ва журналистлар билан сухбат. «Мулокот» журнали, 5-сон. 1999.

Каримов И.А. Хавфсизлик ва баркарор тараккиёт йулида. Т. 6. - Т., «Узбекистон», 1998.

Каримов И.А. Биз келажагимизни уз кулимиз билан курамиз. Т. 7. -Т., «Узбекистон», 1999.

Каримов И.А. Жамиятимиз мафкураси халкни - хал к, миллатни - миллат килишга хизмат этсин. «Тафаккур» журнали Бош мухарри- рининг саволларига жавоблар. Т., «Узбекистон», 1999.

Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон хаёт - пировард максадимиз. Т. 8. - Т., «Узбекистон», 2000.

Каримов И.А. Узбекистон XXI асрга интилмокда. — Т., «Узбекис­тон», 1999.

Каримов И.А. Ватан равнаки учун хар биримиз масъулмиз. Т. 9. - Т., «Узбекистон», 2001.

Каримов И.А. Узбекистонда демократик узгаришларни янада чукурлаштириш ва фукаролик жамияти асосларини шакллантириш- нинг асосий йуналишлари. Т., 2002.

Каримов И.А. Ватанимизнинг тинчлиги ва хавфсизлиги уз куч- КУДратимизга, халкимизнинг хамжихатлиги ва букилмас иродасига боглик. - Т., «Узбекистон», 2004.

Каримов И.А. Бизнинг бош максадимиз — жамиятни демократ- лаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислох этишдир. — Т., «Узбекистон», 2005.

Каримов И.А. Империя даврида бизни иккинчи даражапи одамлар, деб хисоблашар эди. Т., «Узбекистон», 2005.

Каримов И.А. Янгиланиш ва баркарор тараккиёт йулидан янада изчил харакат килиш, халкимиз учун фаровон турмуш шароити яра-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 225: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

тиш - асосий вазифамиздир. «Халк сузи» газетаси. 2007 йил 13 феврал №31.

Абу Наср Фароби. Философские трактаты. -Т., «Фан», 1970.Абу Райхан Беруни. Избранные произведения. Т. 1. — Т., 1966.Алишер Навои. Избранные произведения. —Т., 1987.Алпомиш: Узбек халк достони. -Т., «Шарк», 1998.Темур тузуклари. — Т., Г.Рулом номидаги нашриёт, 1999.Антисери Д., Реале Д. Западная философия от истоков до наших

дней. Античность и Средневековье. М., Пневма. 2001.Антисери Д., Реале Д. Западная философия от истоков до наших

дней. От Возрождения до Канта. М., Пневма. 2002.Асмус В.Ф. Античная философия. М., Высшая школа, 2003.Бахадиров P.M. Из истории классификации наук на средневеко­

вом мусульманском Востоке. -Т., 2000.Бряник Н.В. Введение в современную теория познания. М.,

Академический проект, 2003.Вопросы философии. №8-11, М., 2003.Всеобщая декларация прав человека. -Т., «Адолат», 1998.Гегель. Философия права. —М., «Мысль», 1997.Геополитика и мировое развитие. — М., «Мысль», 1995. ’Губин В.Д. Философия. Учебник. -М., 2005.Егоров B.C. Философия открытого мира. Москва-Воронеж, 2002.Жильсон Э. Философия в средние века: От истоков патристики до

конца XIV века: Пер. с франц. М., Республика, 2004.Зщриддин Мухаммад Бобур. Бобурнома. - Т., 1989.Миллий истиклол гояси: асосий тушунчалар ва тамойиллар.-Т.,

2000.Канке В. А. История философии: мыслители, концепции, открытия.

М., Лотос. 2003.Канке В.А. Философия: Учебник. М., 2004.Кириленко Г.Г., Шевцов Е.В. Краткий философский словарь. —М.,

Эксмо-Пресс. 2004.Кожеурова НС. Философия. Человек и жизнь. -М ., ЮНИТИ.

2002 .

Конфуций. Уроки мудрости. -М., «Наука», 1998.Кузнецов В.Н. Немецкая классическая философия. -М ., Высшая

школа. 2003.Лавриненко В.Н., Ратников В.П. Философия. Учебник для ВУЗов.

2-е изд. -М ., ЮНИТИ. 2001.Лешкевич Т.Г. Философия. —М., 2004.Маритен Ж. Избранное: Величие и нищета метафизики: Пер. с

француз. -М ., РОССПЭН. 2004.Несмеянов Е Е. Философия в вопросах и ответах. — М., Гардарики.

2002.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 226: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Нижников С.А. История философии: курс лекций. -М ., Экзамен. 2004.

Плотников В.И. Онтология: Хрестоматия. — М., Академический проект. 2004.

Рассел Б. История западной философии. Сибирское универси­тетское изд-во. 2003.

Рачков П.А. Общественное сознание: Курс лекций. -М., Теис. 2002. Реале Д. и др. Западная философия от истоков до наших дней. От

романтизма до наших дней. -М ., Петрополис. 1997.Рычков А.К. и др. Философия: 100 вопросов — 100 ответов.

Учебное пособие для студентов ВУЗов. М., Владос. 2004.Саифназаров и др. Сплоченность народа - решающая сила против

терроризма. -Т., «Янги аср авлоди», 2004.Саифназаров И.С., Никитченко Г.В., косимое Б.У. Илмий ижод

методологияси. - Т., 2004.Таранов П.С. 150 мудрецов и философов в 2-х томах. -М ., Нарус.

2000.

Томпсон М. Восточная философия. -М., Фаир-пресс. 2001. Фалсафа. Цомусий лугат. Т., 2004.Фалсафа асослари. Дарслик. М. Ахмедова тахририда. Т., 2005. Философия. Конспект лекций. Р/Д., 2003.Философия. Курс лекций (Саифназаров И., Касумов Б., Мухтаров

А.). - Т., 2002.Фирсов А.В. История философии для студентов вузов. М., Феникс.

2004.Чанышев А.Н. Философия Древнего мира (история философии).

-М., Высшая школа. 2003.Шарифходжаев М.Ш. Формирование открытого гражданского

общества в Узбекистане. - Т., 2002.Шарифходжаев М., Рахимов Ф. Человек, определивший эпоху.

М., изд. книжного дома «Труд», 2004.Шермухамедова Н. Фалсафа ва Фан методологияси. Т., 2005. Шишков Ю.В. и др. Ноосфера: реальность или красивый миф?

Материалы постоянно действующего междисциплинарного семинара Клуба ученых «Глобальный мир»: Вып. 4 (27). - М., Новый век. 2003.

Штеренберг М.И. Вечные вопросы в свете науки, философии и религии: Книга 2. - М., Новый век. 2004.

Узбекистон: 13 йил му ста кил тараккиёт йулида. Т., 2004.Яскевич Я. С. Философия в вопросах и ответах. Минск, 2003.

Чет тилларидаги кушимча адабиётлар

1. Galbraith J.K. The Good Society. The Human Agenda. — Boston- NY., 1996 (Гэлбрейт Д.К. Одил жамият. Инсонпарварлик нуктаи наза- ридан).

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 227: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

2. Gor A. Earth in the balance. Forging a New Common Purpose. - L., 1992 (Гор А. Ер янги умумий максад йулида изланишда).

3. Ingerhart R. Culture Shift in Advanced Industrial Society. - NY., 1990 (Инглегарт К. Етук индустриал жамиятда маданий узгаришлар).

4. Meadows D.H., Meadows D.L., Randers Y. Beyond the Limits: Global crisis or Sustainable Future? - L., 1992 (Мидоуз Д., Мидоус Д., Й. Рандерс. Жоизлик чегарасидан ташкарида: глобал халокатми ёки бар­карор келажакми?)

5. Thurow L.C. The Future of Capitalism. How Todays Economic Forces Shape Tomorrows World. - L., 1996 (Лестер Т. Капитализм кела- жаги. Х^озирги кун иктисодиёти эртанги дунёни шакллантиради).

6. Toffler A. The Adaptive Corporation. - Alderchot, Gower, 1985 (Тоффлер О. Адаптив корпорация).

7. Toffler A. The Ethird Wave. — NY., 1980 (Тоффлер О. Учинчи тулкин).

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 228: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

И Л О В А

Укув кулланмасида акс эттирилган файласуфлар ва олимлар

Ибн Рушд (Аверроэс) (1126-1198) - араб файласуфи ва табиби, етги жилдли комусий тиббий асар «Китоб ал-куллиёт» (тиббиёт буйича умумий кулланма) муаллифи. Аристотель асарларига шархлар ёзган.

Ибн Сино (Авиценна) (980—1037) — жахон фани тараккиётига улкан хисса кушган Марказий осиёлик буюк комусий олим, файласуф, табиб. Унинг илмий-фалсафий «Китоб аш-шифо» ва «Тиб конунлари» асарлари жах,он маданиятининг ривожланишига катта таъсир курсатган.

Аристотел (мил. ав. 384-322) - кадимги юнон файласуфи ва комусий олими. Уз асарларида уша даврда маълум булган билимнинг барча сохаларини камраб олган. Унинг фалсафа, мантик, физика, биология, санъат назарияси, риторика, жамиятнинг ижтимоий-сиёсий ва иктисодий хаёти хакидаги фанларга оид гоялари жахон фалсафаси ва фанининг ривожланишига улкан таъсир курсатган.

Архимед (тахм. мил. ав. 287—212) - кадимги юнон олими, математиги. Юза ва хажмларни аниклаш, эгри чизикларнинг узунли- гини хисоблаб топиш усулларини биринчи марта куллаган; математик физика пионери; механика асосчиларидан бири; кашфиётчи.

Белл Д (1919) - америкалик социолог, ижтимоий тафаккур тарихи, сиёсий окимлар ва ижтимоий прогноз килиш сохаси мутахас- сиси; постиндустриал жамият концепцияси (1964) муаллифи.

Беркли Ж (1685-1753) - инглиз файласуфи, 1734 й.дан Клойн (Ирландия)да епископ, субъектов идеализм концепциясини ривожлан- тирган; материализмни, И.Ньютоннинг макон хакидаги таълимотини ва чексиз кичик катгаликлар талкинини катгик танкид килган.

Бернал Ж (1901—1971) — инглиз физиги, фан социологи, жамоат арбоби, фаншунослик асосчиларидан бири.

Беруний (Абу Райхон Мухаммад Ибн Ахмад) (973-1048) - Марказий Осиёлик буюк комусий аллома ва машхур мутафаккир. Астрономия, математика, геодезия, жугрофия, метеорология, физика, минерология, фармокогнозия, тарих, этнография, лингвистика, диншу- нослик, фалсафа сохаларида янгидан-янги илмий йуналишларга асос солган тадкикотчидир.

Бор Н (1885—1962) - даниялик физик, атом квант назариясини яратган, квант механикаси муаллифларидан бири, атом ядроси ва ядро реакциялари назариясининг ривожланишига катта хисса кушган, Но­бель мукофоти лауреата (1922); квант механикасининг фалсафий тал- кинига катта хисса кушган; мувофиклик тамойилини таърифлаб берган (1923). Табиий фанлар фалсафаси буйича илмий ишлар муаллифи.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 229: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Бори М (1882-1970) - немис физьги, квант механикаси асос- чиларидан бири, В.Гейзенберг ва П.Иордан билан хамкорликда матри- цали квант механикасини ишлаб чиккан ва уни статик асослаган; фалсафа ва физика методологиясига оид куплаб асарлар муаплифи; тинчлик ва демократия учун кураш харакатининг фаол иштирокчиси; Нобель мукофоти лауреата (1992).

Браге Т (1546-1601) - даниялик астроном, 20 йилдан ортик юл- дуз, сайёра ва кометалар устида тадкикот олиб борган; ушбу куза- тувларнинг натижалари асосида И.Кеплер сайёраларнинг харакат- ланиш конунларини яратган.

Бруно Ж (1548-1600) - итальян файласуфи ва шоири; фалсафа- нинг максади табиатдан устун Худони эмас, балки табиатнинг узини билиш деб хисоблаган, Коперникнинг гелиоцентрик назариясини фаол химоя килган, табиатнинг чексизлиги ва Оламда дунёларнинг бехисоб- лиги хакидаги гояларни ривожлантиргаи, дахрийликда айбланиб, гулханда куйдирилган.

Бутлеров А.Н (1828-1886) - рус кимёгар олими, модданинг ки­мёвий тузилиши назарияси муаллифи, кимёгар олимлар рус макта- бининг асосчиси, жамоат арбоби.

Бэкон Ф (1561—1626) - инглиз файласуфи, 1618-1621 йилларда Англия лорд-канцлери; борликни талкин килиш математик анъанасини ривожлантиргаи; схоластикага карши фаол курашчи; фан нафакат бор­ликни билишда, балки уни инсон манфаатларида узгартиришда хам катта рол уйнашини асослаб берган; унинг фан методологияси. у так- лиф килган фанлар таснифи, илмий хамжамият ташкил этиш хакидаги гоялари француз энциклопедистлари томонидан кабул килинган; унинг гоялари фалсафанинг, айникса, фанлар фалсафаси ва методоло- гиясининг ривожланишига кучли таъсир курсатган.

Вебер М (1864—1920) — немис социологи, иктисодчиси, тарих- чиси, хукукшуноси, файласуфи, дин социологияси ва ижтимоий ха- ракат назарияси асосчиси; тажрибадан олинган билим билан тахминий мухокамани бир-бирига арапаштириб юбормасликни талаб этган; марксизмга карши чиккан.

Верн Ж (1828-1905) - француз ёзувчиси, илмий-фантастик роман жанрининг асосчиларидан бири.

Вернадский В.И (1863—1945) — рус табиатшуноси, минералог ва кристаплографи, геокимё, биокимё, радиогеология, биосфера ва но­осфера хакидаги таълимот асосчиларидан бири, фан тарихчиси, жа­моат арбоби; унинг Ер геокимёвий эволюциясида жонли нарсалар роли, табиатга инсон таъсирининг усиб бориши, инсоннинг ягоналиги ва янги, планетар тафаккурни ривожлантириш зарурлиги хакидаги гоя­лари давримиз дунёкарашининг шаклланишига катта таъсир курсат­ган.

Винер И.Н (1894-1964) - америкалик математик, кибернетика асосчиси, табиат ходисалари, жамият ва инсонни тавсифлаш ва ту-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 230: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

шуниш учун эх,тимоллик ва ахборотга асосланган ёндашувларни кенг куллаш гоясини ривожлантирган; хозирги жамиятда фан ва техника ютукларининг кулланилиши хакидаги асарлар муаллифи; унинг гоя- лари XX аср иккинчи ярми дунёкарашига сезиларли даражада таъсир курсатди.

Витгенштейн Л (1889-1951) — австрапиялик файласуф ва ман- тикчи, аналитик фалсафа намояндаси, мантикий позитивизм фалса- фаси асосчиларидан бири; классик фалсафа муаммолари уз мохиятига кура мантиксиз ва тилимизнинг мантигини нотугри тушунишга асос­ланган деб хисоблаган; унинг таъкидлашича, тилдаги камчиликларни аниклаш ва бартараф килиш фалсафанинг вазифасидир; Витгенш- тейннинг бу карашлари лингвистик фалсафа тараккиётига таъсир кур­сатди.

Галилей Г (1564-1642) - итальян физиги, механиги, астрономи, мусикачиси, шоири, филологи ва адабий танкидчиси, хозирги замон экспериментал-назарий табиатшунослиги асосчиларидан бири, клас­сик механика асосчиси.

Гедель К (1906—1978) — австриялик мантикчи ва математик; етарли даражада бой формал системалар (шу жумладан, натурал сонлар арифметнкаси ва тупламлар аксиоматик назарияси) мукаммап эмаслигини исботлаган.

Гейгер X (1882-1945) — немис физиги; инглиз физиги Э.Резер- форд билан хамкорликда алохида зарядланган зарраларни хисоблаш имконини берадиган асбобни кашф килган, Кейинчалик ушбу асбоб Гейгер ва немис физиги В.Мюллер томонидан такомиллаштирилди ва Х.Гейгер-Мюллер хисоблагичи деб номланди.

Гейзенберг В (1901—1976) - немис физиги, квант механикаси асосчиларидан бири; Н.Бор билан хамкорликда матрицали механика (1925) - квант механикасининг биринчи вариантини ишлаб чиккан; ноаникпиклар нисбатини таърифлаб берган (1927); атом ядросининг тузилиши, релятивистик квант механикаси ва майдон ягона назарияси хакидаги асарлар муаллифи; Нобель мукофоти лауреата (1932); унинг фан фалсафаси ва методологияси муаммоларига оид куп сони асарлари хозирги дунёкарашга катта таъсир курсатди.

Гекели К (1825-1895) - инглиз табиатшуноси, Ч.Дарвин саф- доши ва таълимотининг давомчиси; 1883-1885 йилларда — Лондон кироллик жамияти президента; инсон ва маймун бир аждоддан келиб чиккан деган назариянинг фаол тарафдори.

Гоббс Т (1588-1679) - инглиз файласуфи; геометрия ва механика илмий тафаккурнинг идеал намунаси деб билган; табиатни катта- кичиклиги, шакли, урни ва механик харакати (жойини узгартириши) билан фаркланувчи жисмлар мажмуи деб хисоблаган; ижтимоий шартномага асосланган давлат хакидаги таълимотни ривожлантирган.

Гюйгенс В (1629-1695) - нидерландиялик механик, физик ва ма­тематик; ёругликнинг тулкин назарияси асосчиси; биринчи булиб

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 231: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

маятникли соатни ихтиро килган, унинг назариясини яратган; Франция Фанлар академиясининг биринчи вакили.

Демокрит (тахм. мил. ав. 460—370) — кадимги юнон файласуфи, атомистик назария асосчиларидан бири; комусий билимларга эга булган; уз даврида маълум деярли барча фанлар: математика, физика, астрономия, тиббиёт ва б. билан шугулланган.

Дидро Д (1713—1784) - француз файласуфи, ёзувчиси, маърифат- парвари, французча «Энциклопедия» ташкилотчиси ва мухаррири (1751—1780); «Фалсафий фикрлар» номли илк фалсафий асари (1746) Франция парламента карорига биноан ёкиб юборилган; табиат хаки­даги материалистик таълимотни ривожлантирган; биологик эволюция хакидаги фаразни илгари сурган.

Дильтей В (1883-1911) - немис маданият тарихчиси, файласуф, «хаёт фалсафаси» окимининг намояндаси, «тушунувчи психология» асосчиси; фалсафанинг вазифаси хаётни тушуниш деб билган ва шун- дан келиб чикиб хаётни маданий-тарихий ходиса деб талкин килган.

Евклид (мил. ав. 3 аср) — кадимги юнон математиги; бизгача етиб келган математикага оид биринчи назарий рисола муаллифи; асосий асари - «Негизлар»да планиметрия, стереометрия хамда сонлар назариясига оид бир канча масалалар ёритилган.

Жолио-Кюри Ф (1900—1958) - француз физиги, жамоат арбоби; хотини И.Жолио-Кюри билан хамкорликда сунъий радиоактивлик ходисасини аниклаган, бунинг учун 1935 йилда улар Нобель мукофоти билан такдирланган; нейроннинг бета парчаланишини башорат килган; атом энергиясидан амалда фойдаланиш сохасида катта ишларни амал- га оширган.

Иоанн Павел II (К.Войтила) (1920—2005) - польшалик католик рухонийси; 1964 йилдан Краков архиепископ-митрополити; 1967 йилдан — кардинал; 1978 йилдан — Рим папаси.

Кант И (1724-1804) - немис олими ва файласуфи, немис классик фалсафасининг асосчиси; Куёш системаси фазода таркок холда жой- лашган материя зарраларининг узаро якинлашувидан вужудга келган деган космогоник гипотезани ишлаб чиккан; куплаб галактикалар мав­жуд деган фаразни илгари сурган; у ривожлантирган таълимотга кура, инсон «нарса узида» (мохият)ни билишга кодир эмас, у факат «биз учун нарса»ни, яъни ходисаларни билиши мумкин.

Капица П.Л (1894-1984) - совет физиги, Нобель мукофоти лауреата (1978); ута кучли магнит майдонлари косил килишнинг импульсли методини таклиф килган; суюк гелийнинг ута окувчан- лигини кашф килган; бошкариладиган термоядро синтезини амалга ошириш сохасида янги йуналишга асос солган; катга амалий аха- миятга эга булган гелий ва кислородни камайтириш курилмасини ишлаб чиккан.

Карнап Р (1891-1970) - немис-америка файласуфи, мантик- шунос, мантикий позитивизмнинг етакчи вакили; фан фалсафаси, ман-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 232: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

тикий синтаксис ва семантика назарияси, индивидуал мантикка оид асарлар муаллифи; хозирги замон фалсафаси фан тилини мантикий тахлил килиш билан шугулланиши керак, деган гояни химоя килган.

Кеплер И (1571—1630) — немис астрономи, сайёралар харакати конунлари (Кеплер конунлари)ни кашф этган; уз асарларида Н.Копер- никнинг гелиоцентрик таълимотини асослаган ва ривожлантиргаи; И.Кеплер тадкикотлари нафакат астрономияга, балки янги давр физии- касига хам асос булди.

Киндий, ал-Кундий (800-879) - машхур араб файласуфи ва олими, шарк аристотелизми асосчиларидан.

Колумб X (1451—1506) — денгизчи сайёх, асли генуялик; унинг кашфиётларидан кейин Америка кигьаси география фанига маълум булди ва европаликлар томонидан фаол узлаштирила бошланди.

Конт О (1798-1857) - француз файласуфи, позитивизм асосчи­ларидан бири, социология асосчиси; фан ва фалсафа ходисаларнинг сабабларини аниклашга харакат килмаслиги, балки улар кандай содир булишини урганиши керак, деб хисоблаган; жамият тараккиётини белгиловчи инсоният акп-заковати эволюциясининг уч боскичи (ило­хий, метафизик, позитив ёки илмий) назариясини илгари сурган; фан­лар таснифини ишлаб чиккан.

Коперник Н. (1473—1543) — поляк астрономи, врач, давлат арбоби; дунёнинг гелиоцентрик системаси асосчиси; унинг асарлари янги давр дунёкараши шаклпанишига катта таъсир курсатди.

Кун Т (1922—1996) - америкалик фан тарихчичи ва файласуфи, фан фалсафаси ва методологиясидаги тарихий мактаб етакчиларидан бири; унинг асарлари фан фалсафаси ва методологияси муаммолари доирасининг кенгайишига ва фанлар тарихи билан методологияси уртасида алоканинг мустахкамланишига имконият яратди; «Илмий инкилоблар структураси» (1962) асари билан доврук таратди, унда фаннинг тарихий-мантикий динамикасини курсатиб берди.

Лакатос И (1922-1974) - инглиз тарихчиси ва фан файласуфи, илмий билимнинг ривожланиш конунларини урганишга ва фан мето- дологиясига катта хисса кушган.

Лейбниц Г.В (1646-1716) — немис файласуфи, математиги, фи- зиги, хукукшуноси, тилшуноси, кашфиётчиси; борлик карама-карши- ликлардан иборат эмас, деб хисоблаган; унинг фикрича, реал дунё узаро булинмас рухий субстанция - монадалардан иборат.

Лобачевский Н.И (1792—1856) — рус математиги, ноевклид гео- метрияси асосчиларидан бири; университет таълими ва халк маори- фининг таникли арбоби; Козон университета ректори (1827-1846).

Ломоносов М.В (1711-1765) - жахонга доврук таратган биринчи рус олими, табиатшуноси, физик кимё асосчиларидан бири, хозирги замон рус адабий тили асосчиси, рассом, тарихчи, рус маърифат- парвари; унинг буйругига биноан 1755 й.да Москва университета ташкил этилган.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 233: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Максвелл Ж (1831-1879) - инглиз физиги, классик электроди­намика асосчиси; статистик физика асосчиларидан бири; унинг асарлари физик борликниш янги тури — майдон аникланишига олиг келди.

Мальтус Т (1766—1834) - инглиз иктисодчиси, рухоний; демо­графия асосчиларидан бири; «Нуфус конуни тугрисида тажрибалар» (1798) асарида ахоли усиши уни тирикчилик воситапари билан таъминлашда кийинчиликлар ошишига олиб келади, деган фикрни биринчи булиб илгари сурди ва тугилишни тартибга солиш зарурлиги масаласини кутарди.

Мах Э (1838-1916) - австриялик физик ва файласуф, аэроди­намика жараёнларини урганган (бу сохада бир канча катталиклар ва тушунчалар унинг номи билан аталган - Мах сони, Мах конуси ва бошк.); зарба тулкинини кашф этган; жисмнинг инерция буйича харакати унинг Олам бутун моддаси билан узаро таъсири натижаси деган тамойил (Мах тамойили)ни таклиф килган.

Менделеев Д.И (1834-1907) - рус кимёгар олими, кимёвий элементлар даврий системаси (Менделеев даврий жадвали)ни кашф этган, педагог, жамоат арбоби; кимё, кимё технологияси, физика, метрология, метеорология, кишлок хужапиги, иктисод, халк таълимига оид фундаментал асарлар муаллифи; кимёвий элементлардан бири унинг номи билан аталган.

Мендель Г (1512-1594) - австриялик биолог, генетика асосчиси; монах, 1868 й.дан Брюнн (Австро-Венгрия)даги Августин монастири бошлиги; ирсият конунларини аник таърифлаб берган, ирсийланиш жараёнининг назарий моделини яратган, бу таълимот унинг шарафига менделизм деб аталади.

Мертон Р (1910) - америкалик социолог, социологиядаги струк- туравий-функционал йуналиш вакили; унинг асарлари структуравий функционализм назарияси ва методологияси, фан ва илмий билиш социологиясига, бюрократияни, жамиятнинг ижтимоий тузилишини урганишга багишланган; АК^Шдаги оммавий ахборот воситапари (радио, телевидение, кино, матбуот)ни эмпирик тадкик килган.

Милль Ж (1806-1873) - инглиз файласуфи, мантикчиси, икги- содчиси, жамоат арбоби; позитивизм фалсафасини ишлаб чиккан, Фан­нинг феноменалистик талкинини химоя килган; «Мантик системаси» фундаментал асарининг муаллифи, унда мантикнинг индуктивистик талкини фаннинг умумий методологияси сифатида ривожлантирилган.

Ньютон И (1643-1727) - инглиз физиги ва математиги, механика ва астрономиянинг назарий асосларини яратган, буту н олам тортишиш конунини кашф этган, дифференциал ва интеграл хисоб асосларини ишлаб чиккан (Г.Лейбниц билан бир каторда), кузгули телескоп ихтиро килган, оптикага оид мухим экспериментал асарлар муаллифи; энг мухим илмий асари - «Натурал фалсафанинг математик негиз- лари» (1687), унда ер ва осмон механикаси системаси яратилган ва осмон жисмларининг харакат назарияси ишлаб чикилган.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 234: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Павлов И.П (1849-1936) - рус физиологи, одам ва хайвонлар олий нерв фаолияти таълимоти асосчиларидан; унинг тадкикотлари биология, тиббиёт, психология, педагогиканинг ривожланишига, ин­сон хакидаги умумий карашларга катта таъсир курсатган; Нобель мукофоти лауреата (1904).

Пифагор (тахм. мил. ав. 570-500) — кадимги юнон файласуфи, математиги, дин ва сиёсий арбоби; пифагореизм асосчиси, ушбу таъ- лимотга кура хамма нарсанинг замирида сон ётади; геометрияда исботлашнинг жорий этилиши, планиметрияни тузишга илк уриниш- лар, ухшашлик хакидаги таълимотнинг яратилиши, тугри бурчакли учбурчак томонларининг нисбати хакидаги теореманинг исботи Пифагорга тегишли деб хисобланади.

Полани М (1891-1976) - инглиз кимёгар олими ва файласуфи; фалсафа ва фан социологиясига оид бир канча асарлар муаллифи, энг машхур асари — «Шахсий билим».

Пригожин И (1917-2003) - бельгиялик физиохимик; номута- носиб термодинамика сохасидаги асарлари билан машхур; синергетика асосчиларидан бири; фанни фалсафий тушунишга оид бир канча асарлар муаллифи, уларда мураккаб системаларнинг вужудга келиши ва фаолияти, уз-узидан ташкил булиш, вакт, тасодиф тушунчапари- нинг узига хос талкини берилган; Нобель мукофоти лауреата (1977).

Сен-Симон (1760-1825) — граф, француз файласуфи, социологи; илмий социология фани зарур деган гояни илгари сурган; жамият тараккиёти унда хукм сурувчи фалсафий ва илмий гояларнинг алма- шиши билан богликлигини таъкидлаган; тарихда одамларнинг иктисо­дий фаолияти, мулк шакллари ва синфлар уртасидаги муносабатлар хал килувчи ахамиятга эга, деб кайд этган.

Смит А (1723-1790) - шотланд иктисодчиси ва файласуфи; унинг тадкикотлари таъсирида сиёсий иктисод ишлаб чикилган иктисодий билимлар тизимига айланди; бозор иктисодиёти назариясининг ривожланишига катта хисса кушган; бозор иктисодиёти уз-узини тартибга солиш хоссасига эга ва унга хар кандай аралашиш жамият учун салбий окибатларга олиб келади, деб хисоблаган; энг мухим асари — «Бойлик табиати ва сабаблари хакида тадкикот» (1776).

Сукрот (мил. ав. 470/469-399) - кадимги юнон файласуфи; диалог хакикатнинг тагига етиш усули деб билган; догматизмга карши чиккан; узини акл уРгатУвчи эмас, балки бошкаларни хакикатга интилишга даъват этишга кодир одам деб хисоблаган.

Спенсер Г (1820-1903) - инглиз файласуфи ва социологи, пози­тивизм асосчиларидан бири, умумий эволюция хакидаги таълимотни ривожлантирган; социология органик мактаби асосчиси.

Спиноза Б (1632-1677) - нидерландиялик файласуф, дунёнинг яхлит манзарасини яратишга интилишида Худо ва табиат бир, деган фикрдан келиб чиккан, бу ягона субстанция уз-узининг сабабчиси, у узининг мавжудлиги учун бошка нарсага мухтож эмас, деб хисоб­лаган.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 235: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

Тоффлер О (1928) — америкалик файласуф ва социолог, постин­дустриал жамият (ута индустриал цивилизация) концепцияси муап- лифларидан бири; асосий асарлари: «Келажак билан тукнашув», «Учинчи тулкин».

Тулмин С (1922) - америкалик файласуф; фанни тадкик килиш эволюционистик дастурини ишлаб чиккан; фанга фан тармоклари ва профессионал институтлар мажмуи деб карайди; фан тарихи илмий назариялар замирида ётган окилоналик ва тушуниш стандартларининг алмашиши деб хисоблайди.

Улугбек (та халлу си; а ели исми Мухаммат Тарагай) (1394.22.3— 1494.27.10) - машхур узбек астрономи ва математиги, давлат арбоби. Амир Темурнинг невараси Мовароуннахрнинг хокими (1409-1449). Урта Осиё хапклари илим Фани ва маданиятини урта аср шароитида Дунё фанининг олдинги сафига олиб чиккан олимлардан бири.

Фалес (мил. ав. 625-547) - кадимги юнон файласуфи, афсона- ларга кура, «етги донишманд»дан бири, антик ва Европа фалсафаси ва фани асосчиларидан бири; юнон астрономияси ва геометриясига асос солган; куёш тутилишини башорат килган (мил. ав. 585 йил), бир канча геометрик теоремаларни биринчи марта исботлаган.

Фаргоний Абу Аббос ибн Ахмад (ал Фрач) (IX аср - вафоти 861) — Марказий Осиёлик машхур олим Астрономия сохасида катор асарлар яратган, нил дарёси улчагичи — ниломерни кашф этган.

Форобий Абу Наср (870-950) - Шарк файласуфи ва комусий олими, Аристотель ва Платон асарларига шархлар ёзган; унинг «Мусика хакида катта рисола» асари — Шарк ва кадимги юнон мусика тизими хакидаги мухим манба; Шаркда хам, Fарбда хам фалсафа ва фаннинг ривожланишига катта таъсир курсатган.

Фома Аквинский (1225-1274) - итальян файласуфи ва илохиёт- чиси; ортодоксал схоластикани тизимга солган; доминик мазхабига мансуб монах; томизм асосчиси; асосий асарлари — «Илохиёт йигин- диси» ва «Дахрийларга карши йигинди»да етук схоластика рациона- листик изланишларига якун ясаган.

Франк Ф. (1884-1966) - австрия-америкалик физик ва файласуф; неопозитивизм намояндаси; физиканинг асосий тушунчаларини фал­сафий тахлил килиш, физик билимлар сохасини мантикий тахлил килиш билан шугулпанган, биологияда витализмни танкид килган.

Фрейд 3. (1856-1939) — австриялик невропатолог, психиатр ва психолог, психоанализ асосчиси; бош мия физиологияси ва анато- миясини урганган, неврозлар муаммоси билан шугулланган; сексуал- лик ривожланишининг психик жихатларини биринчилардан булиб ургана бошлаган; 1907 й.да онгсизликнинг классик таърифини баён килган; «Мен ва у» (1923) асарида шахенинг психологик структура- лари хакидаги таълимотни ривожлантиргаи.

Хоразмий Абу Абдуллох Мухаммад ибн Мусо ал-Хоразмий ал- Маъжусий (783-850) Марказий Осиёлик машхур математик, табиат-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 236: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

шунос олим «О» (нул-цифр)ни ва алгебра фанини кашф этган. Алго- ритмлар назарияси хам Хоразмий номи билан богликдир

Шлик М. (1882—1936) - австриялик файласуф ва физик; Манти- кий позитивизм дастлабки боскичи намояндаси; позитивистик фан фалсафасини фаол ишлаб чиккан Вена тугараги асосчиси; фан фал- сафаси муаммолари, замон, макон, сабабият, эхтимоллик тахлили би­лан шугулланган.

Шпенглер О. (1880-1936) - немис файласуфи, «хаёт фалсафаси» окимининг вакили, маданият фалсафаси асосчиларидан бири; асосий асари — «Европанинг суниши» (1918-1922); европоцентризмга, тарих жараёнининг «чизикли» йуналишига карши чиккан, тулаконли, лекин хар хил маданиятларнинг куплиги гоясини химоя килган.

Эйнштейн А. (1879-1955) — хозирги замон физикаси асосчила­ридан бири, нисбийлик назарияси муаллифи, квант назарияси ва статистик физика асосчиларидан бири, Нобель мукофоти лауреата (1921); замон ва макон, уларнинг узаро алокаси, объектнинг замон- макон муносабатлари унинг харакати тезлигига, тортишиш кучларига богликлиги хакидаги янги карашларни ривожлантирган; М.Ппанк билан бирга квант физикасига асос солган.

Энгельгардт В.А. '1894-1984) - рус биокимёгар олими; асосий асарлари фосфорли органик бирикмалар апмашувига, энергетикада ва хужайранинг физиологик функцияларида уларнинг ролига багишлан- ган; молекуляр биология асосчиларидан бири.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 237: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

М У Н Д А Р И Ж А

КИ РИ Ш ......................................................................................... з

1-мавзу. «ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ» КУРСИНИНГ ПРЕДМЕТИ ВА ВАЗИФАЛАРИ

4.1. Фалсафа, унинг хозирги илмий билим тизимидаги урни....................................................................................... 5

1.2. Дунёнинг хозирги илмий манзараси............................... 81.3. Илмий муаммоларни билишда фалсафанинг роли........ 101.4. Курс предмета ва унинг хозирги замон фалсафий

билим тизимидаги урни..................................................... 13

2-мавзу. ФАЛСАФА ВА ФАН, УЛАРНИНГ УЗАРО МУНОСАБАТИ

2.1. Фан ва илмий билимлар келиб чикишининг фалсафий масапалари............................................................................ 17

2.2. Фанларни таснифлаш ва даврийлаштириш................... 212.3. Фан билим ривожланишининг умумий шакли сифа-

тида....................................................................................... 24

3-мавзу. ФАЛСАФИЙ МУАММОЛАР ТАБИАТИ ВА УЛАРНИНГ ФАНДА НАМОЁН БУЛИШ

ХУСУСИЯТЛАРИ3.1. Фалсафий муаммолар тушунчаси..................................... 28

Фалсафа - фанда метод ва методология муаммоси....... 33З'.З. Фаннинг методологик тахлили.......................................... 36

4-мавзу. МАРКАЗИЙ ОСИЁ ШАРЦ-МУСУЛМОНРЕНЕССАНСИ ДАВРИДА ИЛМИЙ БИЛИМЛАР ШАКЛ-

ЛАНИШИНИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ4.1. Даврнинг умумий тавсифи................................................. 404.2. Мусулмонлар шаркида ислом илохиётининг шакл-

ланиши ва ривожланиши (VII-XI асрлар)....................... 444.3. Илк Шарк Ренессанс даври илмий-фалсафий фикрлари

шаклланишининг баъзи бир хусусиятлари....................... 454.4. Сунгги шарк Ренессанси..................................................... 47

5-мавзу. ФАН ФАЛСАФАСИ5.1. Фан фалсафасининг шаклланиши...........................................575.2. Фан фалсафаси ва позитивизм................................................ 605.3. XX аср охири XXI аср бошларида позитивистик би-

лимнинг ривожланиши. Постпозитивизм........................ ..... 635.4. Фан фалсафаси ва хозирги замон............................................68

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 238: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

6-мавзу. ТАБИАТШУНОСЛИКНИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ

6.1. Табиат хакидаги фан шаклланишининг фалсафий асос- лари...................................................................................... 72

6.2. Фаннинг вужудга келиши. Илмий инкилоблар.............. 786.3. Хозирги замон табиатшунослигининг ривожланишида

фалсафа ролининг ортиб бориши..................................... 84

7-мавзу. ТЕХНИКА ФАЛСАФАСИ 7Л). Техника тушунчаси, унинг мохияти ва ривожланиш

" боскичлари............... ........................................................... 887.2. Техника ва фан, уларнинг узаро алокаси (фалсафий

талкин килишнинг баъзи бир масалалари)..................... 907.3. Техника ва хозирги замон................................................. 97

8-мавзу. ГЛОБАЛ МУАММОЛАР ФАЛСАФАСИ (фалсафий-экологик жихати)

8.1. Глобал муаммолар фалсафий тахлил объекти сифати­да........................................................................................... 102

8.2. Инсон ва табиат: карама-каршиликдан узаро алока сари 1068.3. Мустакил Узбекистонда экология масалалари ва улар­

ни хал килиш йуллари........................................................ 109

9-мавзу. ХОЗИРГИ ДУНЁНИНГ ГЛОБАЛЛАШУВИ ФАЛСАФИЙ МУАММО СИФАТИДА

9.1. Глобал муаммолардан дунёнинг глобаллашуви сари..... 1159.2. Инсоният таркокликдан яхлитликка................................. 1229.3. Дунёнинг глобаллашуви.................................................... 125

10-мавзу. ИКТИСОДИЁТ ФАЛСАФАСИ10.1. Иктисодиёт тушунчаси...................................................... 12910.2. Фалсафа ва иктисодиёт - билиш функцияларининг

бирлиги ва фарклари......................................................... 13210.3. Иктисодий глобализация ва хозирги замон.................... 136

11-мавзу. СОБИК И ГГИФОК МАМЛАКАТЛАРИ БОЗОР ИКТИСОДИЁТИГА УТИШИ ШАРОИТИДА

МУЛКНИНГ ИЖТИМОИЙ-ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ

11.1. Мулк тушунчаси................................................................. 14311.2. Мустакиллик ва бозор иктисодиёти......... „ .................... 14711.3. Бозор иктисодиётига jfrHiu шароитида Узбекистонда

мулк масаласининг хал килиниши.................................... 148

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 239: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

12-мавзу. УЗБЕКИСТОНДА ФУКАРОЛИК ЖАМИЯТИ АСОСЛАРИ ШАКЛЛАНТИРИЛИШИНИНГ

ФАЛСАФИЙ ЖИ^АТЛАРИ12.1. Фукаролик жамияти — муаммолар ва мулохазала........... 15612.2. Узбекистонда фукаролик жамияти асослари шакл-

лантирилишининг фалсафий масалалари........................ 162

13-мавзу. ФАН ВА ДИН УЗАРО НИСБАТИНИНГФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ

* 13.1. Фан ва дин - дунёни билишнинг икки шакли................. 17613.2. Дунёнинг хозирги илмий ва диний манзараси................ 18013.3. Билим ва эътикод: карама-каршиликнинг давомими ёки

келишувми?.......................................................................... 185

14-мавзу. ИЛМИЙ БАШОРАТНИНГ ФАЛСАФИЙМАСАЛАЛАРИ

14.1. Муаммонинг куйилиши.................................................... .....19414.2. Келажакни билиш шакллари ва методлар....................... .... 19914.3. Илмий башоратда синергетиканинг роли..^................... ....202

15-мавзу. ФАННИНГ ИНСОНПАРВАРЛАШУВИ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ ВА ОЛИМ МАСЪУЛИЯТИ15.1. Хозирги замон фани: яхшиликми ёки ёмонликми?........ 20915.2. Фанэтоси............................................................................. 21315.3. Олимнинг эркинлиги ва масъулияти............................... 215

ХУЛОСА......................................................................................... 223

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР...................................... 224

ИЛОВА............................................................................................ 228

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 240: ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ · 2020. 10. 23. · мантик, онтология ёки гносеология, умумий ёки я гона масаласини

ИСМОИЛ САИФНАЗАРОВ, БОТИР КОСИМОВ, АЗАМАТ МУХТОРОВ, ГЕОРГИЙ НИКИТЧЕНКО

ФАННИНГ ФАЛСАФИЙ МАСАЛАЛАРИ

Тошкент - « Fan va texnologiya» - 2007

Мухдррир: Тех. мухдррир: Мусаххих: Компьютерда сахзифаловчи:

С.БадалбоеваА.МойдиновМ.Х,айитова

А.Шамедов

Босишга рухсат этилди 20.04.2007. Бичими 60x84'/i6. «Times New Roman» гарнитураси. Офсет усулида босилди.

Шартли босма табоги 15,25. Нашртабоги 15,0. Адади 1000. Буюртма№.34.

«Fan va texnologiyalar Markazining ЬовтахопфЬда чоп этилди. 700003, Тошкент шахри, Олмазор, 171.

www.ziyouz.com kutubxonasi