47
9 789943 096868

789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

  • Upload
    others

  • View
    21

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

9 789943 096868

Page 2: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

АБДУХАМИД НУРМОНОВ

«Фан»

Page 3: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

ТИЛНИНГ БЕЛГИЛАР СИСТЕМАСИ ЭКАНЛИГИ

Тил кишилар уртасидаги энг мухим алокд воситасидир. У объек­тив борликдаги маълум вокеа-ходиса хакида ахборот ташувчи асосий воситадир. Бундан ахборот ташишнинг бошка йуллари \ам борлиги маълум булади. Масалан, йул харакатидан маълумот берувчи воситалар, йулдан утиш-утмаслик хабарини берувчи воситалар ва бошкалар. Бу жихатдан тил хам ахборот бериш учун хизмат киладиган юкоридаги воситалар сирасида туради. Улар- нинг хаммаси учун умумий нарса, аввало, узи хакида ва шу би­лан бирга борликдаги маълум нарса-ходисалар хакида маълумот беришдир. Бундай воситалар белгилар деб номланади. Инсон узини куршаб турган оламни билиш жараёнида олам унсурларини об- разлар оркали онгида акс эттиради ва бу онгда акс этган олам унсурлари белги оркали ифодаланади. Социал ахборотнинг хар Кандай моддий ифодаловчилари белги хисобланади.

Тилнинг белгилар системаси эканлиги унинг асосий хусусия- ги ва универсал томонидир.

XIX аср охирига кадар белги назарияси билан асосан файла- суфлар шугулландилар. Факат XIX аср охиридан бошлаб бу маса­ла рухшуносларнинг хам диккатини жалб кила бошлади. Белги хакидаги фалсафий назария узининг узок тарихига эга.

Белги назариясининг вужудга келишида кадимги Грецияда эпикурийлар ва айникса стоикларнинг хизмати катта булди. Бу икки фалсафий мактаб вакиллари, гарчи турли максадларни уз олдига кУйган булсалар хам, лекин бевосита кузатишда берилган Ходисалар билан сезги аъзолари ёрдамида хис килиш мумкин булган мохияглар Уртасидаги ассоциатив алокани урганишга асо- еий эыиборни каратишда умумийликка эга булдилар. Масалан, бадан харака ги рух белгиси сифатида, юзнинг кизариши уялиш белгиси, тана титроБИ касаллик белгиси сифатида каралади. Шундай килиб, грекларнинг белги назарияси semeiotike (sema “белги”, semiotikos “белгини кузатиш”) номи билан таркалди.

XVIII аср охирларида инглиз олими Дж.Локк греклар томо­нидан купрок медицинага нисбатан кУлланилган semeiotike ата-

4

Page 4: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

масини инглиз фалсафасига олиб кирди ва унинг томонидан илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида кулланилди. Унинг фикрича, семиотиканинг максади нар- саларни тушунишда бу нарсалар хакида хосил булган билимни бошкаларга узатишда хизмат киладиган белгилар табиатини урга- нишдан иборатдир.1

1С е б е о к Г. А. “Семиотика” и родственные термины// ВЯ. 1973, №6. С.44.’Звегинцев В. А. Теоретическая и прикладная лингвистика. М., 1968. С.’Маслов Ю.С. Какие языковые единицы целесообразно считать знаками?-

В кн. Язык и мышление. М., 1967. с. 284. Яна паранг. Богданов В. В. Семантико­синтаксическая организация предложения. Л., 1977. С. 5; Савченко А. Н. Язык и система знаков.//ВЯ. 1972, № 6. С. 24.

Файласуфлар таъсирида XIX асрдан бошлаб тилнинг умумий назариясига багишланган деярли барча лингвистик асарларда суз икки томонлама характерга эга булган белги сифатида талкин Килина бошлади. В.Гумбольдт, Шлейхер, Штейнталь, Л.Бреал, А.Мейе, Ф.Фортунатов, И.А.Бодуэн-де Куртенэ, Н.Крушевский асарларида сузга белги нукдаи назаридан ёндашилади. Лекин Ф.де Соссюр тилнинг белгили табиатини аник-равшан ёритиб берди. Х,атто белги назария-си билан шугулланувчи алохида фан се­миология фани мавжуд булишини ва лингвистика хам семиоло­гия таркибига кириши лозимлигини таъкидлади.

Бир томондан, структурализмнинг муваффакияти, иккинчи томондан, семиотика фанининг ривожланиши туфайли, 50-йил- лардан бошлаб белги муаммосига кизикиш янада ортди. Линг­вистик муаммоларни семиотик аспектда Урганиш лингвистика- нинг узининг хам урнининг узгаришига олиб келди. У хам “ин­сон билимлари системасида марказий Урин олувчи фанга ай- ланди”.2

Хозирги кунда белгининг турли аспектларини хисобга олувчи турли таърифлари мавжуд. Унинг хамма кирраларини хисобга олган холда, Ю.С.Маслов шундай таъриф беради: “Белги - бу идрок килинадиган нарса булиб, идрок килувчига узи хакида ва ушбу белгидан ташкарида булган бошка нарса хакида маълумот берувчи воситадир”3.

Белгини аниклашда, одатда, унинг икки хусусияти курсати­лади: Белгининг биринчи хусусияти идрок килинишдир. Демак, идрок килиниши учун маълум моддий асосга эга булиши керак. Белгининг моддий асоси турлича булиши мумкин; товуш (акус­тик), кУриш (оптик), маза (густатор) ва бошкалар.

5

Page 5: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

Белгининг иккинчи хусусияти узи хакида ва бошка объект какида маълумот беришдир4. Англашиладики, \ар кандай белги- да ^заро маълум муносабатда булган икки объект мавжуд булади. Объектлар Уртасидаги муносабат икки хил: сабаб-натижали му­носабат ва шартли муносабат. Сабаб-натижали муносабатда узаро муносабатда булган объектлар мотивланган, шартли муносабат­да эса мотивланмаган булади. Объектлар уртасидаги бу икки му­носабатни куйидаги схемалар оркали ифодалаш мумкин.

4Панфислов В. В. О гносеологических аспектах проблемы языкового знака. // ВЯ. 1977, № 2. С. 3; Яна царанг; Гегель. Сочинение. 111. М., 1956. С. 165,

моддийтомони

сабаб-натижа муносабати

нарсашартли

муносабат

Демак, белгилар объектив реалликдаги узи акс эттирган объектга муносабатига кура мотивланган ва мотивланмаган бел- гиларга булинади. Масалан, тутунни куриб, ён₽ин ёки олов хдкида, Урик гуллаганини куриб, ба\ор фасли хдкида, сув жи- мирлаганини куриб, балик хакида, тош сузини эшитиб, каттик жисм хакида тасаввурга эга буламиз. Биринчи объектлар (тутун, урик гули, сув жимирлаши, тош сузи), иккинчи объектлар (олов ёки ёнгин, ба\ор, балик, каттик жисм) хакида ахборот бериш учун хизмат киляпти. Булардан дастлабки уч объектлар уртасида (тутун ва олов, урик гули ва бахор, сув жимирлаши ва балик) габиий богланиш, сабаб-натижа муносабати, яъни объектлар алокасида мотивланиш (мотивация) бор. Охирги объектлар (тош сузи ва каттик жисм) муносабатида эса табиий богланиш, са­баб-натижа муносабати (мотивация) йук- Улар уртасидаги муносабат шартли.

Машхур Америка олими К. фон Фришнинг маълумотига кура, асаларилар уйини хам белги вазифасини бажаради. Асалари уйи- нининг шакли ва частотаси озука манбаининг масофаси ва йу- налиши хакида маълумот беради. Дойра шаклидаги уйини озука манбаининг асалари уясидан узок эмаслнгини, юз метр атрофи-

6

Page 6: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

да эканлигини, саккиз шаклидаги уйини эса бирданига икки ахборот озука манбаининг масофаси юз метрдан анча ортикдиги ва йуналишини билдиради. Масофа маълум вакд ичида бажарил- ган уйин шаклининг микдорига 6оелик. Масофа узунлиги асала­ри уйини частотасига тескари пропорционалдир. Туккиз-унта саккизлик булса юз метр атрофидаги масофани, еттита саккиз- лик шак-ли 200 метр масофани, турт ярим саккизлик шакли бир километр масофани, икки саккизлик шакли эса олти кило­метр масофани курсатади. Масофа канча узок булса, уйин шунча секин булади. Й^налиш эса «саккизлик» Укининг нисбатига кура белгиланади. Куёшга нисбатан «саккизлик» укининг унгга ёки чапга бурилиш бурчаги йуналиш томонини аник курсатади5.

5 К,аранг: Бенвенист Э. Общая лингвистика. М., 1974. С.99; А к и м у ш к и н И. Проблемы этологии. М., 1985. С. 105.

Асалари уйинининг шакли ва частотаси билан улар ифодала- ган ахборот уртасида хам шартли, мотивланмаган муносабат бор.

Шуни \ам таъкидлаш лозимки, бири иккинчиси билан ал- машиниб келадиган кар кандай икки объектнинг бири белги була бермайди. Факат бири урнида иккинчиси муттасил алма- шинадиган ва бу алмашинув (энг му\им) инсон онгида акс эт- гандагина белгилашади. Масалан, тутун оловнинг белгисидир. Аммо унинг белгилиги объектлар уртасидаги табиий сабаб-на­тижа (сабаб-олов, натижа-тутун) муносабати эмас, балки бу муносабатнинг инсон онгида акс этганлиги, конвенционалли- ги учундир. Акс холда табиатдаги хар кандай сабаб-натижа му- носабатида булган объектлар узларига табиий равишда белги яратиб олардилар.

Сабаб-натижа муносабатли (мотивланган) белгилар табиатдаги объектлар уртасидаги муносабатни инсон онгида акс зтишидан ву- жудга келади. Шартли муносабатли (мотивланмаган) белгиларда эса объектлар уртасидаги муно—сабат инсон томонидан хосил кили­нади. Ана шу субъектив хосил килинган алока белги мазмуни (кон­цепт ёки сигнификат) хисобланади. Белги оркали ифодаланган объект эса денотат ёки референт терминлари билан номланади.

БЕЛГИ ТУР ЛАРИ

XIX асрдаги белгилар системасига багишланган фалсафий асарлар орасида Ч.С.Пирснинг асари алохида ажралиб туради. Семиотиканинг асосчиси саналувчи Ч. Морриснинг Ч.С.Пирс

7

Page 7: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

Карашларига таяниши хам бежиз эмас. Г'арчи Ф. де Соссюрнинг «Умумий лингвистика курси» асарида Ч.С.Пирс асарларига ишора сезилмаса хам, аммо бу икки олимнинг белгилар хакидаги ка- рашларида бир-бирига жуда ухшашлик бор. Шунинг учун хам Р.О.Якобсон «Икки олимнинг (Соссюр ва Пирснинг А. Н.) бел­гилар системасини урганишдаги харакатида кандайдир генетик алока борми ёки фикрий мувофикликни учратамизми, деган масалани хал килиш жуда кизикарли булар эди»6, - деган эди.

6 К,аранг: Слюсарева Н. А. Теория Ф. де Соссюра в света современной лингвистики. М., 1975. С. 31.

7 Крранг: Гамкрелидзе Т. В. К. проблеме произвольности языкового знака./ /ВЯ. 1976, №6. С. 33.

Ч.Пирс белгиларни биринчи маротаба тасниф килади. У бел- гиларни тасниф килишда белгининг моддий томони ифодалов­чи билан маъно томони булган ифодаланмиш уртасидаги фарк- ланишга асосланади. Дна шу белги асосида Ч.Пирс белгиларни уч катта гурухга ажратади:

1. Санама белгилар. Бундай белгиларда ифодаловчи маълум даражада ифодаланмиш билан ухшашликка эга булади: (Маса- лан, хайвонларнинг тасвир белгиси сифатида акс эттирилиши).

2. Индекс белгилар. Бундай белгиларда ифодаловчи ифодалан­миш билан сабаб-натижа ёки бошка муносабат (якинлик, макон ва замондаги 6оеликлик ва бошкалар) оркали боЕланади. Маса- лан, тутун оловнинг индекс белгиси саналади.

3. Символ белгилар. Бундай белгиларда ифодаловчи билан ифодаланмиш уртасида шартли, конвенционал, мотивланмаган муносабат мавжуд булади. Бу муносабат эркин ва маълум коида асосида вужудга келади7. Ана шу жихатдан лингвистик белгилар символ белгиларга ухшайди. Лекин белгилар типологиясида ало­хида урин эгаллайди.

ЛИНГВИСТИК БЕЛГИЛАРНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

Мотивланмаган белгилар ичида лингвистик белги алохида урин эгаллайди. Лингвистик белгилар конвенционаллиги билан мотивлан­маган барча белгилар билан умумийликни хосил килса хам, аммо ахборот ташиш имкониятининг кенглиги, дискретлиги, акустикли- ги, купсатхлилиги ва бу сатхбирликлари уртасидаги погонали (иерар- хияли) муносабатнинг мураккаблиги билан бошка мотивланмаган

8

Page 8: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

белгилардан фарк; килади. Шунинг учун \ам лингвистик белги ало­хида типдаги белгидир. Ф. де Соссюр хам лингвистик белгининг кури- лиш моделини тавсия этиб, унинг икки асосий принципини белги- лайди: ифодаланмишнинг эркинлиги ва кетма-кетлиги.

ЛИНГВИСТИК БЕЛГИНИНГ ЭРКИНЛИГИ

Биринчи принцип ифодаловчи ва ифодаланмиш уртасидаги муносабат асосида белгиланади.

Лингвистик белгининг бу икки плани уртасидаги муносабат антик даврдан. буён файласуфлар, рухшунослар ва лингвистлар уртасида кизши бахсларга сабаб булиб келмокда.

Кддимги юнон файласуфлари Гераклит номи билан у ифода­лаган предмет уртасида богликдик бор, деган тезисни олга сур- ган булса, Демокрит бу кдрашни инкор килади ва ном билан у ифодалаган предмет уртасидаги муносабат эркиндир, дейди. У ном билан предмет уртасидаги номутаносибликни куйидаги да- лиллар билан исботлайди: 1) бир предмет бир неча ном билан аталиши мумкин (ном- предметга нисбатан куп, ортикча); 2) бир неча предмет бир ном билан аталади (ном предметга нисба- ган кам, етишмайди); 3) маълум предметларнинг номлари дав- рлар утиши билан узгариши мумкин.

Бу масала бугунги кунда хам долзарблигини йукотгани йук- Ф.де Соссюрнинг талкинига кура, хар кандай лингвистик белги ифодаловчи ва ифодаланмиш муносабатидан ташкил топган бу- тунлик саналади. Лингвистик белгининг ифодаловчиси ва ифо- даланмиши орасидаги муносабат эркиндир. Масалан, олатушун- часи о-п-а товушлари кетма-кетлиги билан хеч кандай ички му- носабатга эга эмас. Бу тушунча бошка хар кандай товушлар кет­ма-кетлиги асосида хам ифодаланиши мумкин. Бу турли тиллар- да мазкур тушунчанинг турлича ифодаланиши ва турли тиллар- нинг мавжудлиги билан хам изохданади.

Бу уринда эркинлик атамасининг маъносига алохида ахамият бериш лозим булади. Гарчи лингвистик белгининг ифо­даловчи ва ифодаланмиш томони уртасидаги муносабат эркин булса хам, лекин бундан сузловчи белгининг ифодаловчи то- монини эркин танлайди, деган хулосага келмаслик лозим.

Сузловчи лингвистик белгининг жамоатчилик томонидан кабул Килинган ифодаловчи томонига озгина булса-да узгариш кирита

9

Page 9: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

олмайди. У узининг тил хотирасида узигача булган ифодаловчи ва ифодаланмиш муносабатидан ташкил топган лингвистик бел- гини бир бутун холда узлаштиради.

Лингвистик белгининг эркинлиги факат унинг ифодаловчи томонининг ифодаланмиш томонига нисбатандир. Чунки бу икки гомон уртасида хеч кандай табиий алока йукдир.

Шу билан бирга, тил системасида бу тамойилга истисно- лар хам учрайди. Хусусан, Ф.де Соссюр товушга такдид сузлар билан ундов сузларни ана шундай белгилар каторига кушади. Лекин уларнинг кам сонлиги ва тил системасининг “органик элемента” эмаслиги, шунинг учун бу холатлар лингвистик белгининг эркинлиги тамойилини рад этолмаслигини таъкид- лайди8.

‘Соссюр Ф.де. Курс общей лингвистики. Труды по общему языкознанию. М.: «Прогресс», 1977. С. 102.

ЛИНГВИСТИК БЕЛГИНИНГ КЕТМА - КЕТЛИГИ

Лингвистик белгининг иккинчи принципи ифодаловчининг кетма-кетлигидир. Ф.де Соссюр асарида бу принцип биринчи принципга нисбатан камрок урин олган булса хам, лекин унга катта ахамият берилди.

Ифодаловчи уз табиатига кура эшитиш сезгиси оркали кабул Килиниш хусусиятига эга булганлиги туфайли вакгда кенгайиб боради. Шунинг учун у вакд белгисига кура тавсифланади: а) у чузикдик белгисига эга; б) чузикдик бир улчовга эга.

Лингвистик белгининг бу белгиси тадкикотчилар диккатини кам жалб этади. Чунки у аникка ухшаб куринади. Ф.де Соссюр- нинг таъкидлашича, лингвистик белгининг кетма-кетлик тамой- или худди биринчи тамойил каби мухимдир. Бутун тил механиз- ми бу тамойил билан богланган.

Лингвистик белгининг бошка белгилардан, хусусан, денгиз сигналларидан асосий фарки шундаки, у эшитиш оркали кабул Килинади ва эшитилган ифода томони товуш кетма-кетлигига эга. Бир вактнинг узида икки товушни талаффуз килиб булмайди. Бир элемент талаффуз килингандан сунг, иккинчиси талаффуз Килинади. Айникса, лингвистик белгининг ифодаловчиси ёзув оркали ифодаланганда унинг бу хусусияти яна хам равшан на­моён булади. Бир харфдан сунг иккинчиси ёзилади.

10

Page 10: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

Лингвистик белгининг кетма-кетлиги унинг бошка белгилар билан синтагматик муносабатини курсатади. Лингвистик белги­нинг бу хусусияти тил ва нутк алокасига хам ишора килади.

ЛИНГИВИСТИК БЕЛГИНИНГ ДИСКРЕТЛИГИ

Лингвистик белгининг учинчи хусусияти \ам мавжуд. Бу ифо- да томонининг дискретлиги, яъни майда элементларга ажралиш хусусиятидир. Дискретлик лингвистик белгининг кетма-кетлик хусусияти билан узвий боглик- Нуткий жараёнда узаро кетма-кет Кулланувчи лингвистик белгилар парчаланиш хусусиятига эга. Ифодаловчи томондан булинишнинг энг кичик парчаси товуш саналади. Шунингдек, белги ифодаланмиш томонидан хам пар- тал аниш хусусиятига эга. Масалан, опа - лексемаси “кариндош- лик”, “бир бугинга мансублик”, “катталик”, “аёл жинсига ман- сублик” семалари умумлашмасидир. Лекин бу булиниш илмий тафаккур махсули булиб, ифодаловчи булинишдан тамоман фарк Килади. Ифодаланмиш томонидан булинишнинг энг кичик пар­часи эса сема саналади.

ЛИНГВИСТИК БЕЛГИНИНГ УЗГАРМАСЛИК ВА УЗГАРУВЧАНЛИГИ

Ф.де Соссюр белгининг «узгарувчанлик ва узгармаслик» ан- тиномиясини белгининг эркинлиги тамойилининг амал килиш окибати деб хисоблайди.

Белгининг узида эркинлик ва мажбурийлик антиномияси амал Килишини таъкидлайди. Бир томондан, узи ифодалаган тушун- чага нисбатан ифодаловчи эркин булса, иккинчи томондан, бу белгилардан фойдаланувчи тил жамоаси учун ифодаловчи маж- бурийдир. Чунки тил олдинги даврнинг мероси сифатида кейин- ги авлодларга утади. Маълум бир тушунчанинг номини хар ким узи хохдаганича узгартиролмайди. Х,ар бир жамият тилнинг ол­динги даврдан мерос булиб утадиган, кандай булса, шундай холда Кабул килинувчи тайёр махсулот эканлигини яхши биладилар.

Гилнинг муайян бир даврдаги холати тарихий факторларнинг махсулидир. Бу эса белгининг узгармаслик сабабини курсатади. Лекин тил утмиш мероси деган хукм билан чеклансак, у тилдаги узгариш жараёнлари хакида хеч кандай тасаввур бермайди.

11

Page 11: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

Белгининг эркинлиги назарий жихатдан унинг моддий томо­ни билан маъно томони уртасидаги муносабатнинг эркинлигини таъминлайди. Демак, белги остида бирлашган бу икки томон эркин равишда яшайди ва муайян кучлар таъсирида ривожлана- ди. Эволюция ё товуш томонини, ёки маъно томонини кдмраб олади. Бу эволюция мукаррардир. Ундан холи булган бирорта тил учрамайди. Маълум вакд оралигида \ар бир тилда сезиларли ра­вишда узгариш руй беради.

Белгининг замонда узлуксизлиги ва узгарувчанлиги умумий семиология тамойилидир. Буни ёзув системасида, кар-соковлар гилида яккол кузатиш мумкин.

Белгининг узлуксизлик сабаби кузатишга аник, берилади. Ле­кин белгининг замонда узгариши сабаби хакида бундай фикрни айтиб булмайди. Замон хар кандай нарсани узгартиради. Тил хам бу умумий коидадан мустасно эмас.

Ф.де.Соссюр белгининг «узгарувчанлик ва узгармаслик» ху- сусияти хакида фикр юритар экан, куйидаги хулосага келади:

1. Нутций фаолиятнинг икки таркибий кисмдан (faktuer): тил ва нуткдан ташкил топганлиги эътироф этилади. Соссюр учун тил бу нутрий фаолият минус нутк;дир. У алохида шахснинг бош- Калар фикрининг тушуниши учун имкон берадиган тил куник- малари йигиндисидир.

2. Лекин тилнинг бу таърифи уни социал реалликдан ташка- рида колдиради. У факат реалликнинг бир томонини индивидуал аспектинигина уз ичига олади. Тил булиши учун эса сузлашувчи жамиятнинг булмоги хам лозим. Тил жамиятдан ташкарида мав­жуд булмайди. Чунки тил семиологик ходисадир. Тилнинг социал габиати унинг ички хусусиятларидан биридир. Тилнинг тулик- рок таърифи икки узаро боглик ходисаларни тил ва сузлашувчи жамоа Уртасидаги муносабатни камраб олиши лозим булади. У Куйидаги схема оркали ифодаланади:

жамоа

12

Page 12: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

Бу схема тилнинг хдётга крдирлик имкониятинигина ифода- лайди холос. Кали бу схема остида берилаётган тил яшаётган тил эмас. Чунки у факат тилни социал реаллик белгисинигина кам- раб олади холос.

Сузлашувчи жамоани замондан ташкарида караш социал куч- ларнинг тилга таъсирини урганишга имкон бермайди. Хдкикатга якинлашмок учун юкоридаги схемага замон каракатини ифода- товчи белгини кушиш лозим булади, яъни:

Замон рил

Сузлашувчи жамоа

Бу схемада замон социал кучларнинг тилга таъсир килишига имкон бериши акс этади. Шундай килиб, тилнинг замонда уз- луксизлиги эътироф этилади. Узлуксизлик эса ифодаловчи би­лан ифодаланмиш уртасидаги муносабатнинг даврлар утиши билан маълум даражада узгаришини таъминлайди.

Шундай килиб, Ф.де.Соссюр таълимотида тилнинг социал- лиги эътироф этилиши билан бирга, уни индивидуаллик ва со- циаллик, тил ва нутк, баркарорлик ва узгарувчанлик, эркинлик ва мажбурийлик дихотомиялари асосида урганиш марказий урин- ни эгаллайди.

БЕЛГИ СТРУКТУРАСИ

Тилшуносликда тилнинг белгилар системаси эканлигига икки хил ёндашув бор. Биринчи ёндашув тарафдорлари тилнинг бел­гилар системаси эканлигини умуман рад этадилар. Бу назария идеалистик назария сифатида ба\оланади. Хусусан, Л.О.Резни- ковнииг дастлабки асарларида бу нукдаи назар ёркин акс этади. Унинг фикрича, тилшуносликда агностицизм биринчи навбат- да, тилнинг белгилар системаси эканлиги хакидаги назарияда ифодаланади. Инъикос назариясига асосланган диалектик мате­риалисток таълимот агностицизмнинг бу куринишини кескин

13

Page 13: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

ганкид килиш лозимлигини таъкидлайди. Лингвистик белги Хакидаги назария гайриилмий назариядир. У тилшуносликка энг зарарли агностик кдрашларнинг кириб колиш воситасидир, шу­нинг учун \ам уни фош килиш ва рад этиш зарур,9 10 дейди.

’Резников Л. О. Против агностицизма в языкознании.// Изв. АН 1948, ОЛЯ. T.VII. Вып. 5. С.401.

10 Будагов Р.А. Борьба идей и направлений в языкознании нашего времени. М, 1978. С. 49.

"Галкина — Федорук Е. М. Слово и понятие. М., 1956. С.21.

Р. А. Будагов хам лингвистик белги хакидаги назарияни инкор этади. У хар кандай миллий тил маълум ифодалар системасигина эмас, балки бу тилда мулокот килувчиларнинг барча фаолияти- ни узига хос акс эттириш натижаси хамдир, дейди. Унинг таъ- кидлашича, тилнинг белгили табиати концепцияси миллий тил- лар табиатини ва шу билан бирга лингвистикани хам нихоятда камбагаллаштиради|0.

Лингвистик белги назариясини инкор этувчиларнинг хамма- си лингвистик белги табиати хакидаги бир йуналиш монолета- рилистик (белгининг бир ёкдамалилиги) йуналишга нисбатан фикр юритадилар. Белгини факат шаклдан иборат, деган фикрга асосланадилар.

Б.А.Серебренников тугри таъкидлаганидек, лингвистик бел­ги назариясини умуман рад этувчи олимлар икки нарсани ком­муникация воситаси сифатидаги лингвистик белги табиати ва белги-маъно-нарса (ходиса) муносабати муаммоларини аралаш- тирадилар.

Цаврлар утиши билан тилнинг белгилар системаси эканлиги хакидаги назария аста-секин эътироф этила бошланди. Лекин лин­гвистик белги тузилиши масаласида икки хил оким вужудга келди.

Биринчи оким тарафдорлари лингвистик белги тузилишига фа- кат ифодаловчини киритадилар. Хусусан, Е.М.Галкина-Федорукнинг фикрича, товуш комплекси объектив борликдаги маълум предмет Хакидаги умумхалк тушунчасининг ифодаловчисидир. Шунинг учун Хам суз оркали ифодаланган тушунчани эмас, балки факат сузнинг говуш комплексинигина белги дейиш мумкин. Сузнинг «маъноси»да хам «белги»ни куришнинг хар кандай имкониятини мутлако йуко- тиш керак. Суз узининг товуш состави билан борликдаги ходисалар- нинг онгдаги инъикоси булган тушунчаларни ифодалайди, шу би­лан бирга, тушунчаларни шакллантириб номлайди. Демак, суз пред­метлар копияси хам эмас, уларнинг белгиси хам эмас11.

14

Page 14: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

Илгари лингвистик белгини мутлако инкор этган Л.О.Резни- ков \ам кейинги асарларида бу назарияни эътироф эта бошлади ва факат товуш комплексинигина лингвистик белги деб хисобла- ци. У сузнинг товуш томони12 моддий характерга эга булиб, пред- метга нисбатан белги вазифасини бажаради, дейди. Унинг таъ- кидлашича, маъно предметни бевосита эмас, балки билвосита товуш томони оркали акс эттиради, чунки борликнинг умумлаш­ган ички мазмуни факат иккинчи сигнал системаси оркали, яъни умумлашган маънога эга булган товушлар комплексини талаффуз ва кабул килиш жараёнида вужудга келадиган махсус физиологик алокалар системаси оркали амалга оширилиши мумкин13.

12 Резников Л.О. Неопозитивистская гносеология и знаковая теория слова // -Вопросы философии. 1962, № 2. С.100

13 А Резников Л. О. Уша асар. 101-бет.14 Панфилов В.З. Философские проблемы языкознания. М., 1977. С.80.

Бу концёпциянинг фаол тарафдорларидан бири В.З.Панфи- ловдир. У бир бутун тил бирлигини эмас, балки факат унинг материал томонини белги деб хисоблаш кераклигини, тил бел- гиси икки томонли эмас, балки бир томонли мохият эканлиги- ни курсатади14.

Белгининг бир томонлама эканлигини поляк тилшуноси Л. За- вадовский куйидагича таърифлайди: «Белгининг икки томонлама табиати тарафдорлари таянган асос тугри. Белги, дархакикат, шу­нинг учун белгики, у маънога эга. Лекин бундан белги икки эле- ментдан ташкил топган бир бутунлик, комбинация деган хулоса- га келмаслик керак. Ахир 6of эгасини киши плюс 6of тарзида икки томонлама мохият сифатида талкин этиши керакми?».

В.М. Солнцев хам белгининг бир томонлама эканлигини маъ- Куллайди. У тугри таъкидлагани каби, маънони белги таркибига киритиш ёки киритмаслик, бошкача айтганда, белгининг бир ёкдама ёки икки ёкдама мохият эканлигини тан олиш куп жи- Хатдан маъно табиатини турлича тушунишга боглик. Хозирги кунда маънони икки хил тушуниш мавжуд:

1) муносабат тури сифатида (а) белгининг ифодаланмиш предметига муносабати, (б) тушунчага муносабати ва 2) идеал акс эттириш сифатида. Биринчи караш буйича белгига икки то­монлама мохият сифатида ёндашишга асос бор. Иккинчи караш буйича эса йук- Шунинг учун хам белгининг икки томонли экан­лигини химоя килувчилар белги хакидаги иккинчи карашни та- нкид киладилар.

15

Page 15: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

Маънони тушунча билан бир хил холда инъикос категорияси сифатида, айни пайтда, онг факти сифатида тан олиш маънони белги таркибига киритишга монелик килади ва белгини бир то­монлама мох.ият деб карашга асос булиб хизмат кил ад и.

Маъно онг факти сифатида «идеал нарса» (харакат, белги, микдор ва бошкалар), «акдий предметдир»15.

15 Каранг.Ъ ет р о в А. И. Семиотика и ее основные проблемы. М., 1968. С. 74; С о л н ц е в В. М. Языковой знак и его свойства. // ВЯ. 1977, № 2. С. 17.

Маъно «акдий предмет» сифатида худди тушунча каби турли- ча булиши мумкин: а) ташки оламнинг (турли даражадаги аник- лик ва адекватлик билан) нусхаси. Масалан, «дарахт» маъноси онгда конкрет предметлар синфининг, «юрмок» маъноси реал Харакатлар синфининг акс этишидир; б) ташки оламни бузил- ган холда акс эттириш ёки ижодий фантазия натижаси: дев, сув париси ва бошкалар.

Маънонинг биринчи типида д-а-р-а-х-т товуш катори хар Кандай реал предметни акс эттириш учун кулланилиши мумкин. Бу холда белги, яъни д-а-р-а-х-т товуш катори узидан ташкари- даги маълум нарса хакида маълумот беради.

Белгига икки томонлама мохият сифатида ёндашувчилар, одат- ца, «дарахт» маъносига эга булган белги реал борликдаги пред­метни ифодалаш учун хизмат килади, дейдилар.

В.М. Солнцев талкинига кура эса д-а-р-а-х-т товуш катори, яъни белги энг аввало, маънога, акдий предметга, «умуман да­рахт» га ишора килади, шунинг учун у хар кандай конкрет «да­рахт» билан мувофик келиши мумкин. «Акдий предмет», «акдий Харакат», яъни умумлашмалар ортида реал предметлар, харакат­лар туради ва бу умумлашмалар хар кандай холда белги билан ифодаланиши мумкин.

Иккинчи типдаги маънода эса (дев, сув париси) реал предмет­лар булмаганлиги учун белги (товуш катори) фан~тазия махсулоти сифатида факат онгда мавжуд булган «акдий предмет»ларгагина ишора килади. Унинг фикрича, белги ишора килган нарса белги гаркибига кирмаслиги керак. Маъно онг факти, мия вазифаси си­фатида факат кишилар онгида мавжуд булади. Белги эса моддий предмет сифатида инсондан ташкарида яшайди. Маъно белгидан ажралмасдир. Лекин айни пайтда, у тулигича белгига тенг эмас.

Белгининг икки томонламалилиги концепциясида маъно бел­гининг ифодаланаётган предметга муносабати сифатида талкин Килинади. Белгининг бир томонламалилиги концепциясида эса

16

Page 16: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

маънога муносабат сифатида ёндашувнинг тугри эмаслиги таъ- кидланади16.

16 С о л н ц е в В. М. Уша асар. С. 19.17 Общее языкознание // Формы существования языка. М., 1970. С. 181-182.18 Единицы разных уровней грамматического строя языка и их взаимодействие.

М, 1969. С.44-45.'’Соссюр Ф.де. Уша асар.99.

В.М.Солнцевнинг фикрича, ифода ва маъно бирлиги тил бирли- гини хосил килади. Масалан, суз, морфема. Унинг таъкидлашига кура, гил бирлиги хакида ran кетганда, албатта, унинг составига маънони кушиш керак. Тил бирлигининг маъносида шу тилда сузлашувчи ха- лкнинг тажрибаси акс этган. Тил бирлиги бир бутун сифатида узи- нинг маъноси оркали ташки олам билан богланади. Тил бирлиги бир бутун сифатида белги эмас. У белги ва маънодан ташкил топган.

Айрим олимлар онг элементларини хам белги хисоблаш та- рафдорларидир. Тилшуносликда бундай фикрни дастлаб В.Н.Во- лошинов узининг “Марксизм ва тил фалсафаси” асарида (1929 йил) уртага ташлади. Хозирги кунда бундай караш А.А.Уфимце- ва, Н.Д.Арутюновалар томонидан олга сурилмокда. Хусусан, А.А.Уфимцева борликдаги предмет ва ходисаларнинг идеал акс этиши белгилар дунёсини вужудга келтиради17, дейди.

Н.Д.Арутюнова эса “Грамматик системанинг минимал бир­лиги хакида” маколасида тил икки белгилар системасидан ибо- рат, деган хулосага келади. Бири товуш белгиларидан иборат булиб, тушунчани ифодалайди, иккинчиси эса борликдаги пред­мет, ходисаларни акс эттирувчи тушунчалардан ташкил топади18.

Иккинчи оким вакиллари эса белгининг икки томонлама мохиятидан келиб чикиб, уни ифодаловчи ва ифодаланмиш бир- лигидан ташкил топган, дейдилар (Кассериу, Рассел, Соссюр, Вандриес, Сепир, Ельмслев, Блумфильд, Виготский, Волоши- нов, Серебренников ва бошкалар).

Ф.де Соссюр “Умумий лингвистика курси” асарида белгини ифодаловчи (акустик образ) ва ифодаланмиш (тушунча) бир­лиги сифатида талкин этади. Унинг фикрича, лингвистик белги нарса ва унинг номи бирлигидан эмас, тушунча ва акустик образ уртасидаги муносабат бирлигидан иборат. Акустик образ соф моддий ходиса эмас, балки товушларнинг психик зухури Хисобланади. Шунинг учун белги икки томонлама психик мо- Хият хисобланади19. Бу билан у лингвистик белгининг абстракт мохият эканлигига ишора килади. Фанда бу оким “билатериа-

17

Page 17: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

листик оким” номи билан машхур булди. Б.А.Серебренников- нинг фикрича, белгининг икки томонламалилиги концепция- си хакикатни тугрирок акс эттиради. Чунки маънодан ташкдри белгининг булиши мумкин эмас. Товуш кобигини маънодан ажратиш катта методик хатодир20.

/’Серебренников Б. А. Уша асар. 76-бет.21 Галкина — Федорук Е. М. Слово и понятие. М., 1956. С.82.22 Серебренников Б. А. О материалистическом подходе к явлениям языка.

М., 1983. С.71.

Белгининг монолатераллигини ёкдовчилар маънони борлик- нинг акс этиши, белги оркали ифода килинган объектив факт деб изохдайдилар. Шу билан бирга, борликнинг инъикоси булган тушунча \ам мавжуд. У холда инъикос этишнинг бу икки тури уртасида, яъни маъно ва тушунча уртасида кандай фарк бор? Е.М.Галкина-Федорук тушунчани мантик категорияси, маъно­ни эса лингвистик категория эканлигини таъкидлайди21. Лекин Б.А.Серебренников курсатганидек, бу икки ходисанинг юкори- даги каби фаркданиши нуткда бир вактнинг узида икки хил акс эттириш мавжуд эканлигини тушунтириб беролмайди. Е.М.Гал­кина-Федорук томонидан сузнинг лексик маъноси сузлашувчи коллектив томонидан борликнинг у ёки бу ходисаси билан 6of- ланиши сифатда талкин килинади.

Дархакикат, тушунча ва маъно уртасида катта фарк бор. Пред- метнинг инъикоси инсон онгида табиий равишда руй беради. Предмет белгиларининг умумлашмаси сифатида предмет образи гавдаланади.

Говуш комплекси ва реалликдаги предмет уртасида дастлаб \еч кандай алока мавжуд булмайди. Бу ерда акс эттириш деб ном­ланиши мумкин булган ходиса йук- Товуш комплекси билан пред­мет уртасидаги алока инсон томонидан урнатилади.

Товуш комплекси билан предмет уртасидаги бундай шартли муносабат булганда товуш комплекси курсатиш, ишора килиш вазифасини бажаради. Маъно тушунчадан фаркди равишда дои­мо хосил килинади, табиий асосда келиб чикади.

Б.А.Серебренников маъно ва тушунчани бир-биридан фарк- лаган холда, маънони инъикос категорияси эканлигини инкор Килади. Унинг таъкидлашича, шартли ва сунъий равишда тик- ланган алокага хеч качон акс эттириш сифатида караш мумкин эмас. Аслида маъно бу товуш комплексининг тушунча билан инсон томонидан урнатилган шартли алокаси22. П-В.Чесноков хам

18

Page 18: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

маъно муносабатда мавжуд эмас, факат шу муносабатда хосил килинишини таъкидлайди23.

25 Ч е с н о к о в П. В. Основные единицы языка и мышления. Ростов, 1966. С.64.24 Царанг: Общее языкознание // Формы существования, функции, истории

языка. М., 1970. С.124-125.

И.П.Сусов фикрига кура, ифодаланмишнинг тилдаги \apa- ма-кдрши аъзоси бир бутун белгининг барча томони эмас, бал­ки унинг фак,ат бир томонини субстанциал томони саналади. Белгининг бу томони унинг ифодаланмишидир. Демак, ифода­ланмиш белгининг факат бир томони субстанциал томонини ташкил этади. Белгининг бошка томони маъно хисобланади. Маъно тил ифодасининг тилдан ташкаридаги ифодаланмишга муноса- батини курсатади. Бунга мувофик, маъно тил субстанциясига функционал кушимча сифатида иштирок этади, субстанцияга \аёт багишлайди, белгининг субстанциал ва функционал томон - ларини бир бутун сифатида шакллантиради.

А.А.Уфимцева лингвистик белги маъносини аникдашнинг му- раккаб эканлигини, чунки лингвистик белгининг бир вактнинг узида бир канча функцияда келишини таъкидлайди. У белги шак- лининг ифодаланмиш билан муносабати икки томонлама экан­лигини курсатади: 1) ифодаланмишнинг белги шаклига муноса­бати; 2) ифодаланмишнинг предметга (объектив факгга) муно­сабати. Булардан биринчиси маъно, иккинчиси эса ифода хисоб- ланади. Белги маъносининг шаклланишида узаро боЕланган юкори- даги уч кием (белги-предмет хакидаги тушунча-предмет) маълум даражада акс этади. А.А.Уфимцева уз фикрини янада конкретрок, Килиб, маънони белги вазияти кисмлари уртасидаги алохида му­носабат сифатида характерлаш мумкинлигини курсатади. Белги билан ифода предмета уртасидаги алохида муносабат остида ин­сон оркали юзага чикадиган алока тушунилади24.

Шундай килиб, белги маъноси объектив катордаги ифода­ланмиш билан хам, субъектив катордаги ифодаланмиш-денотат билан хам тенг эмас. Ифодаланмиш белгидан ва тилдан ташка- рида колади. Маъно эса белгининг бир томонини ташкил этади ва тил макомига эга булади.

Бизнинг назаримизда, белгининг бир ёкламалиги ва икки ёкламалиги муаммоси маънога икки хил ёндашув билан боглик. Белгига бир ёкдама мохият сифатида ёндашувчилар инъикос жараёнини уч боскичдан иборат деб талкин киладилар: нарса-

19

Page 19: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

нарса белгиларининг умумлашмаси, нарса образи, яъни нарса хдкидаги тушунча акустик хосса (ифодаловчи). Иккинчи боск,- ич-нарсани акс эттириш боскичи, онг факта белгидан ташкдри- да колдирилади. Бу боскич борликдаги нарсани акс эттириш бо­скичи сифатида белгига икки ёкдама мохият деб ёндашувчилар гомонидан \ам белги таркибига киритилмайди. Бу жихатдан юкоридаги икки оким хамфикрдирлар. Лекин иккинчи оким та- рафдорлари инъикос жараёнини уч боскичга эмас, балки турт боскичга буладилар. Маъно билан тушунчани бир-биридан фа- ркдайдилар: нарса-тушунча-муносабат (маъно)-акустик хосса (ифодаловчи). Бунга мувофик, ифодаловчи билан нарсанинг умум­лашган образи, яъни тушунча уртасидаги муносабат маъно сана­лади. Шунинг учун \ам маъно белги таркибига киритилади.

Биз ушбу ишда белгининг икки томонламалиги хакидаги Карашни маъкуллаймиз ва инъикос жараёнини турт боскичли эканлигини зътироф этамиз. Лекин маънони бошкача талкин эта- миз. Бунга мувофик, лингвистик бирликнинг мохияти моддий гомони билан (белги билан) гоя томони (маъно)нинг бирлиги- дан иборатдир.

И.П.Сусов маъно мохиятини англаш ва унинг характерини белгилаш учун ифодаловчи ва ифодаланмиш тахдилига таяниш кераклигини айтади25. Ифодаланмиш маъно (смысл), семантик предмет (сигнификат), реал предмет (денотат)ларнинг бирлиги- цан иборат. Маъно семантик предметнинг аж-ралишига асос булган белгилар мажмуасидир. Белгилар мажмуаси билан ажра- ладиган аникданувчи предмет семан-тик предмет хисобланади. Масалан, тога сузи узида куйидаги беш белгини (семани) му- жассам этган маънодан иборат: 1) эркак жинсига эга булган шахе;

25 С у с о в И. П.Семантическая структура предложения. Тула, 1973. С.7.

2) кариндош; 3) угайлик белгиси булмаган кариндош; 4) нис- бий кариндош (она оркали), 5) бир авлод катта. Юкоридаги бел­ги асосида ажраладиган шахе moFa сузининг семантик предмети саналади. Семантик предмет хам объектив борликнинг акс эти- шини курсатади. Семантик предмет реал предметнинг онгдаги инъикоси саналади. Юкоридаги tofb сузи объектив реалликдаги онгдан ташкарида мавжуд булган, реал предметни акс эттиради. Семантик предмет хам, реал предмет хам ифодаланмиш тарки­бига киради. Улар уртасидаги фарк шундаки, биринчиси акс эт- тирувчи, иккинчиси эса акс этувчи хисобланади. Семантик пред­

20

Page 20: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

мет семантик белгилар. семалар-конъюнкцияси оркали, денотат эса (агар у турдош от булса) реал предметлар дизъюнкцияси оркали, ажратилади. Бу жихатдан атокли ва турдош отлар дено- гати бир-биридан фарк килади. Атокли отлар денотати объектив борликдаги ёлгиз предметлар булса, турдош отлар денотати эса борликдаги реал предметлар дизъюнкциясидир. Шундай килиб, номлаш назарияси суз, семантик предмет, реал предмет (дено­тат) ва маъно булишини такозо килади. Тилшуносликда куйида- гилар какида фикр юритишга тугри келади: 1) табиий тил сузи хдкида; 2) бу сузнинг семантик иштирокчилари, яъни моддий оламнинг инсон онгида акс этиши ва суз оркали ифодаланиши ^акида; 3) инсон онгида акс этадиган ва суз оркали ифодалана- циган объектив олам предметлари, хрдисалари какида26. Денота- гив маъно инсон онгидан ташкарида булган объектив оламдаги нарса, кодисалар ва улар уртасидаги алокаларнинг онгда акс эти- шидир. Семантик предмет билан реал предмет уртасидаги прин- ципиал фарк шундаки, биринчиси акс этади, иккинчиси акс эттирилади27. Сигнификатив маъно денотатив маънога нисбатан иккиламчи характерга эга. Чунки оламни билиш жараёнида объек­тив олам элементларининг энг мухим белгилари инсон онгида акс этади ва онгда акс этган объектив оламдаги бир канча нарса- лар, кодисалар хакидаги бу психофизиологик субстрат тил бел- гиси оркали ифодаланади. Англашиладики, лингвистик белги­нинг асосий кисми бир вакгнинг узида хам денотатив, хам сиг­нификатив маънога эга булади. Бундай вактда лингвистик белги­нинг денотат билан алокаси сигнификат оркали руёбга чикади. Бунга мувофик. тил куйидаги уч ходисани узида мужассамланти- ради: 1) материал олам ходисаси сифатида белгини; 2) объ—ек- гив оламни акс эттирувчи идеал ходисани; 3) мавжудлиги идеал Ходисага ва унинг белгисининг мавжуд булишига боглик булма­ган объектив борликни. Т. П. Ломтевнинг таъкидлашича, лингви­стик белгининг мохияти белги ва унинг маъносининг (сигнифи­кат) конвенционаллигини эмас, .балки объективлигини эъти- роф этишдир. Белги маъноси ва объект уртасида акс эттириш муносабати мавжуд. Куп холларда сигнификат объектив оламда корреляти булмаган, инсон томонидан сунъий равишда хосил Килинган образни билдириши мумкин: худо, дев, пари ва бош-

26 Л о м т е в Т. П. Общее и русское языкознание. 17-бет.27 С у с о в И. П. Уша асар. 7-бет.

21

Page 21: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

Калар. Бу вакуларда белгида олам киёфасини онг томонидан ижо- дий тулдприлган хаёлий предметлар акс этади. Бундай предмет- лар ёлгон денотат (псевдоденотат)28 дейилиши мумкин.

3ЛомтевТ. П^Ушаасар. 17-бет29 С у с о в И. П. Уша асар. 7-бет.30 С у с о в И. П. Уша асар. 10-бет.

Билишнинг диалектик назарияси инсон онгидан ташкдрида, унта боглик булмаган объектив олам ва бу объектив оламнинг инсон онгида акс этишини эътироф кил ад и. Инсоннинг объек­тив олам какидаги билимлари табиий тил белгилари асосида шаклланади ва ифодаланади. Лингвистик белгининг объектив реаллик билан муносабати юзасидан тилшуносликда икки хил йуналиш мавжуд: 1) бавосита ва 2) бевосита муносабат.

Биринчи йуналиш тарафдорлари инъикос принципига таяна- ди. Лингвистик белги объектив реаллик билан бевосита эмас, балки онг оркали боЕланади. Табиий тил белгисининг маъноси объектив оламдаги акс эттирилган фикрий «нарсалар»дир.

Диалектик фалсафанинг билиш назарияси асосида объектив оламнинг мавжудлиги ва унинг инсон онгида акс этиши ётади29.

Куп колларда маълум объектив фактга объектив оламда какцкцй предмет тарзида кам, хаёлий предмет тарзида кам корреляти булма­ган объектив моментлар цушилади: модаллик, предикативлик, эмоционал-экспрессив бако ва бошкалар. Натижада объектив факт мураккаб субъектив образнинг факат бир кисмини ташкил кила- ди. Бундай моментларнинг булиши сигнификатив маънони кам икки кисмга булишга олиб келади: 1) денотатга мувофик келади- ган референт маъно (марказий маъно): 2) референт маъно устига кушилган модификацион маъно (чегара маъно).

Аксарият лингвистик белгилар семантик структураси денота- гив ва референционал сигнификатив маънолардан ёки денота­тов, референционал сигнификатив камда модификацион сигни­фикатив маънолардан ташкил топади. Бу белгилар узича нисбий мустакил куллана оладиган автосемантик характерга эгадир. Ай­рим белгилар борки, улар факат модификатив маънога эга булиб, нисбий мустакил куллана олиш имкониятига эга эмас. Улар би­ринчи типдаги белгилар билан бирга кулланилади. Синсемантик хусусиятга эга.

Шундай килиб, денотатив камда референционал сигнифика­тив маъно лингвистик белги семантик структурасининг асосини ташкил килади30.

22

Page 22: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

Маъно акс эттирмайди, факат тушунча акс эттириш хусусия- гига эга. Маъно эса товуш комплексининг предмет ёки ходиса билан инсон томонидан урнатилган шартли алокасидир.

ЛИНГВИСТИК БЕЛГИНИНГ БЕШ ТОМОНИ

Лингвистик белгининг юкоридаги уч хусусияти ва бу бел­гининг инсон томонидан яратилиши ва фойдаланиш хусусияти- ни эътиборга олиб, айрим муаллифлар уни тавсифлашнинг турт томонини тавсия этадилар31.

31 К л а у с Г. Сила слова. М., 1967. С.13.

1) синтактик томон;2) семантик томон;3) сигматик томон;4) прагматик томон.Бунга лингвистик белгилар уртасидаги уядошлик муносабатини

\ам кушсак, унинг беш томони хакида фикр юритиш лозим булади. Лингвистик белгининг синтактик томони унинг бошка белгилар билан синтагматик алокага киришиш имкониятини белгилайди.

Хар кандай белги бошка белгилар билан маълум муносабатда булади. Ана шундай муносабатлардан бири синтагматик муноса- батдир. Масалан, К,ирлар цип-к;изил лолалар билан цопланган гапи- да кртланган сузи лолалар, к;ирлар сузи билан, лола сузи ^ип-^изил билан кетма-кет боЕланган.

Лингвистик белгилар уртасидаги ана шундай муносабатни R/B, В,) ишораси билан белгилаш мумкин. Бунда R муносабат­ни, В, В, хар кандай белгиларнинг синтагматик каторини ифо- далайди. Синтагматик каторда хар бир белги бошка белгининг ё олдидан, ёки оркасидан урин олиши мумкин. Лингвистик белги­нинг бундай каторлари хар бир тилга хос маълум коидалар асо­сида амалга оширилади.

Лингвистик белги бошка белгилар билан факат кетма-кет муносабатдагина эмас, балки уядошлик муносабатида, маълум бир жихатдан узаро богланиш, бирини иккинчиси такозо килиш муносабатида хам булади. Масалан, ок сузи кора сузини такозо килади. Улар узаро карама-карши муносабат асосида богланган. Кулмон;, жилмаймон;, к;ах,-к;ах; отмок; узаро белгининг даражала- ниши муносабати асосида, от “иргит” сузи от “хайвон”, от “исм” сузлари билан шаклдошлик муносабати асосида боглан-

23

Page 23: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

ган. Бундай муносабат лингвистик белгининг парадигматик му- носабатини ташкил килади.

Лингвистик белгилар Уртасидаги бундай муносабатни R2(B,/ В2) ишораси билан бериш мумкин. Лингвистик белги ифода­ловчи ва ифодаланмиш томонларнинг муносабатидан ташкил топган бутунлик сифатида бошка белги билан синтагматик ва парадигматик муносабатга киришади. Шу билан бирга, унинг ифода томони билан маъно томони уртасида хам баркарор му­носабат мавжуд. Бу муносабат белги нимани ифодалашини ёки борликдаги нарса ва ходисалар, белги ва хусусиятлар, харакат- Холатларнинг онгдаги умумлашган образларининг кандай ном- ланишини ифолайди. Масалан, танадан шохланувчи куп йил- лик Усимлик, узбек тилида дарахт деб номланиши ёки дарахт сузининг “танадан шохланувйи куп йиллик усимлик”ни билди- риши, кандай номланиши белгининг ифода функцияси булса, номнинг нимани ифодалаши унинг маъно билдириш томони саналади. Бу муносабатни R3 (В, А) ёки R3 (А,В) ишоралари билан ифодалаш мумкин. Кдвс ичидаги ишоралар белги ва у ифодалаган нарсанинг умумлашган образи, яъни тушунчани билдиради. Биринчиси билдириш томонини, белгининг сема- сиологик томонини, иккинчиси ифодалаш, ономасиологик томонини билдиради.

Лингвистик белгининг ифодаловчи ва ифодаланмиш уртаси- цаги муносабати унинг семантик ёки сигнификатив томони хисоб- ланади.

Лингвистик белги маъно билдириш томони билан бирга, маънони ифодалаш, номлаш томонига хам эга. У маълум нар- сани номлайди. Нарса ва унинг номи уртасидаги муносабат лингвистик белгининг сигматик томонини ташкил этади. Лин­гвистик белгининг бу томонини R4 (В, О) ишораси билан бел- гилаш мумкин. Бунда каве ичида берилаётган харфлардан би­ринчиси белгини, иккинчиси эса белгининг ифодаловчиси бил- дираётган объектив борлик узвларининг онгда умумлашган образи акс этган нарса, денотат тушунилади. Белгининг дено­гат билан болтан муносабатини айрим муаллифлар сигматик муносабат, бу муносабатни урганувчи сохани эса сигматика деб хисоблайдилар32. Купчилик адабиётларда у денотатив маъ­но хисобланади.

“Клаус Г. Уша асар. 16-бет.

24

1

Page 24: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

Нихоят, белгилар инсон томонидан маълум бир ахборотни бошкаларга етказиш учун ишлатилади. Шунинг учун улар ком­муникация воситаси саналади.

Сузловчи белгилар оркали тингловчига маълум ахборотни ет- казш билан бирга, унга эмоционал-экспрессив таъсир килишни Хам максад килиб куяди. Демак, белги мазмунида купинча сузлов- чининг модал муносабати хам акс этади. Масалан, емоц билан ражимок; сузи Уртасидаги фарк сузловчининг эмоционал бахоси мавжуд ёки мавжуд эмаслигидадир. Зидланишнинг биринчи аъзоси бундай белгига эга эмас, иккинчи аъзоси эса ана шундай белги- га эга. Демак, тжимок, емок, сузи билан семантик ва сигматик ёки денотатив ва сигнификатив нукдаи назаридан умумийликни ташкил килади. Улар бахо муносабатининг бор-йукдиги билан фаркланади. Лингвистик белги ифодалаган бундай муносабат

I прагматик муносабат, ана шундай муносабатни урганувчи соха прагматика хисобланади. Лингвистик белгининг прагматик то-

I монини R5(B,M) ишораси оркали ифодалаш мумкин.Лингвистик белгининг барча хусусиятларини жамлаган холда,

уни куйидаги мод ел оркали ифодалаш мумкин булади.

N

в [ О, А, М ]

Бунда В-белги; N - белгининг ифодаловчи томони, ном; О - белгининг денотатив маъноси; А - белгининг сигнификатив маъ­носи; М белгининг прагматик маъноси.

ЛИНГВИСТИК БЕЛГИНИНГ МОДДИЙЛИГИ

Хар кандай лингвистик белги акустик хоссага эга. Унинг аку-• стик хоссаси кишилар хотирасида сакданади ва нутк жараёнида* маълум чузикдикдаги товуш тулки ни сифатида намоён булади. . Унинг моддий мавжудлиги товуш тулкинининг чузикдигига тенг.

Кишилар хотирасида мавжуд булган у ёки бу белгидан фойдала- ниш жараёнида хар кайси белги сузловчи томонидан хар сафар янгидан хосил килинади. Сузловчи хотирасида маълум белги аку­стик хоссаси хакида олдиндан маълумотнинг мавжудлиги ва сузловчи уни талаффуз килиш куникмасига эга булиши бу бел­гининг хар сафар хосил килиш имкониятини яратади. Шунинг учун хам хар бир белги бир неча «нусха»да намоён булиш хусу-

25

Page 25: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

сиятига эга. Тил белгисининг «куп нусхалилиги» алохида «нусха- лар»ни (конкрет белгиларни) шу белгининг вариантлари деб Карашга имкон беради. Бу белгининг умумлашган образи хар кайси вариантларда, албатта, такрорланадиган умумий хусусиятларни акс этирувчи инвариант сифатида гавдаланади33. Лингвистик белги инварианти идеал предмет, «акдий нарса», мо\иятдир. У шу бел­гининг мавхум шакли хисобланиши мумкин34. Масалан, узбек гилида к-а-л-а-м товуш катори ёзиш куроли тушунчаси хакида маълумот берувчи белгидир. Бу белги турли шахслар томонидан нутк,, темпи ва баландлиги, суз-ловчи нутк, аппаратининг узига хослигига кура турли шароитда талаффуз килинганда, унинг то­вуш киёфаси муайян чегарагача турли даражада узгаришга уч- райди. Лекин сузлашувчилар талаффузнинг хар кайси холатида Хам уларнинг бир белги эканлигини англайдилар. Бунинг сабаби сузловчиларда шу белгининг умумлашган образи хакида олдин- -дан куникманинг мавжуд булишидир.

33С олнцев В. М. Языковой знак и его свойства. // ВЯ. 1977, №2. С.16.34 С о л н ц е в В. М. Уша асар. 16-бет.“Черемисина М.И. Сложное предложение как знак языка (об отдельных

моделях сложного предложения). // Синтаксис алтайских и европейских языков. Новосибирск, 1981. С.3-4.

Купчилик лингвистик адабиётларда мавхум белги тил бирли- ги, конкрет белгилар ёки мавхум белгиларнинг «турли нусхала- ри», вариантлари нутк, бирлиги сифатида талк,ин килинади. Ма­вхум ва конкрет бирликлар уртасида гавдалантириш ва намоён булиш муносабати борлиги айтилади. Конкрет бирликлар мавх­ум бирликни намоён килади. Мавхум бирликлар конкрет бир- ликларни гавдалантиради.

В.М.Солнцев лингвистик белгини мавхум ва конкрет белги- ларга ажратишга танкидий муносабатда булади. Униаг фикрича, мавхум белги курукдир. Чунки унинг ёрдамида алокд к,илиш мум­кин эмас. Шунинг учун хам агар тил мавхум бирликларни уз ичига олади, деб хисобланса, у вакдда тилга алок,а воситаси сифатида Караб булмайди.

Нутк алока жараёни саналади. Доимо тил воситалари ёрда—- мида нуткни хосил киламиз. Яъни ran хосил килишда бизга маъ­лум булган лексема, морфема, конструкция, коидалардан фой- даланамиз. Шунинг учун хам нутк харакатдаги, амалдаги тилдир. Тил мохият, нутк ходисадир35 дейиш мумкин. В.М.Солнцев таъ- кидлаганидек, тил ва нутк. муносабати восита ва бу воситанинг

26

Page 26: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

кулланилиш муносабатидир. Шунинг учун хам ало кд жараёнида яратиладиган (талаффуз килинадиган) конкрет моддий белги реал алокд воситаси саналиб, бир вакднинг узида белгининг моддий системаси сифатидаги тилга хам тааллукди булади.

Гил белгисида узлуксиз макон ва замонда мавжуд булиш ху- сусиятининг йукдиги унинг «сакданиши»га кулайлик тугдиради. «Биз хотирамизда сезги аъзоларимиз билан сезадиган моддий белгининг узини эмас, балки бу белгининг умумлашган идеал образини \амда бу белгини зарур вакуда «хосил килиш» куникма ва малакасини сакдаймиз»,36 -дейди В.Солнцев.

36 Солнцев В.М. Уша асар. 17-бет.37 К л а у с Г. Сила слова. М., 1967. С. 14.

Бошкдча айтганда, реал белгиларнинг узини эмас, унинг ма- вхум шаклини, у хакидаги билимимизни хотирада сакдаймиз37.

ЛИНГВИСТИК БЕЛГИДА МОТИВАЦИЯМАСАЛАСИ

Лингвистик белгида ифодаловчи ва ифодаланмиш уртасидаги муносабат тилшуносликнинг энг кддимги муаммоларидан бири- дир. Илмий лингвистик таълимотнинг илк давридаёк, бу масала энг хизгин бахсларга сабабчи булди. Антик давр олимлари ифо­даловчи ва ифодаланмиш уртасида табиий борликдикнинг бор- лиги ёки йукдиги масаласида икки гурухга (реалистлар ва номи- налистлар) булиндилар. Уларнинг биринчиси - (Гераклит ва бошк) хар кандай ном узи ифодалаган предмет билан табиий богланган десалар, иккинчиси (Демокрит ва бошк-) уни рад эта- дилар ва ном билан у ифодалаган предмет уртасида шартли му­носабат мавжуд эканлигини баён киладилар.

\ар икки йуналишни келиштиришга харакат килган Плотон реалистлар фикрини тасдикдамок учун суз маъноси билан шак- ли уртасидаги мувофикдикни ва суз шаклини у ифодалаган пред­мет билан богланганлигини мисоллар оркали курсатмокчи була- ци. Унинг фикрича, Р хар кандай харакат воситасидек тасаввур Килинади. Шу туфайли дастлаб ном куювчилар учун харакат, узи- лиш ходисасини ифодалашда Р товуши ажойиб восита булиб куринди ва шу максадца бу товушдан бир неча марта фойдалан- дилар: раин «окмок» (дарё), эрайкайн «узиш», сринтайн «ков- лаш», эройайн “булиш”, серматидзайн «майдалаш» ва бошкалар.

27

Page 27: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

Шунингдек, и товуши нозикликни, а товуши катталикни ифо- далаш учун хосланганини таъкидлайди38.

“Плотон. Соч. в .3-х т., Т. 1., М., 1978. С. 471-473.”Л ом о нос о в М. Ю. Краткое руководство к красноречию. // Пол. собр. соч.

Т.7. М.-Л., 1952. С.241.40 Б е н в е н истЭ. Общая лингвистика. М., 1074. С. 2.41Б а с и н Е. Я. Семантическая философия искусства (критический анализ). М.,

1973. С. 28.42 Резников Л. О. Г носеологические вопросы семантики. Л., 1964. С. 100-101.

Худди шундай фикр М.В.Ломоносов томонидан хам баён кили- нади: е, и, ю майинлик, эркалашни, кичикликни; я майинлик, ёкимлиликни; о, у кУРКИнчли ва кучли нарсаларни (кахр, куркинч, гам) ифодалаш учун хосланганини курсатади39.

Лингвистик белгининг ифодаловчи ва ифодаланмиш муносаба- тига бундай кдраш кейинги даврларда хам ривожлантирилди. Хусу- сан, Лейбниц, Гумбольдт, Э.Бенвенист, Р.Якобсон асарларида белги ва предмет уртасида мотивациянинг борлиги зътироф этила­ди. Э.Бенвенист ифодаловчи ва ифодаланмиш уртасидаги муноса- бат эркин эмас, аксинча, зарурийдир, дейди. «Хукиз» тушунчаси менинг онгимда албатга боф товуш комплекси (ифодаланмиш) билан тенглаштирилади. Хар иккиси яхлит холда менинг онгимда урнашган40. Дархакикдт, бир цатор сузларнинг товуш кобиги дунё гилларида бир-бирига ухшайди. Масалан, узб. какку, рус. кукушка, узбекча кукулайди, русча кукует, русча река, юнонча рейн.

Ифодаловчи ва ифодаланмиш уртасида мотивациянинг бор­лиги ёки йукдиги масаласи бугунги кунимизгача турли бахсларга сабаб булмокда.

Хозирги кунда ифодаловчи ва ифодаланмиш уртасида моти­вациянинг борлигини психолингвистлар изчиллик билан таргиб Килмокдалар. Тилшуносликда бу гояни олга сурувчи алохида на- зария товуш символизми назарияси вужудга келди.

Файласуф Е.Я.Басин лингвистик белгининг эркинлиги хакида- ги фикр метафизик фикр эканлигини баён килади ва бундан Кутулишнинг йулини товуш символизми таълимотида куради41.

Л.О.Резников белгининг асосан эркинлигини тан олган холда, цастлабки даврда мотивланган холатларнинг були ши мумкинли- гини инкор этмайди42.

А.Г.Спиркин хам лингвистик белгига нисбатан шунга ухшаш фикр ифодалайди. Унинг таъкидлашича, хозирги вакгда у ёки бу предмет нима учун бошкача эмас, балки худди шундай ном би­

28

Page 28: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

лан аталган деган масалани кутаришдан \еч кдндай маъно йук- Шу билан бирга, этимологии тахдил предмет номи мотивланиш характерига эга эканлигидан гуво\лик бермокда43.

43 С п и р к и н А. Г. Происхождение языка и его роль в фор-мировании мышления. // Мышление и язык. М.Д957. С.27.

44 Р е з н и к о в Л. О. Уша асар. 101-бет.45 Крранг. Вестерман Д. Звук, тон и значения в заподно-африканских, суданских

языках. //Африканское языкознанние. М., 1953; Ж у р ковс к и й Б.В. Идеофоны: сопоставительный анализ на материале некоторых языков Африки и Евра—зии. М., 1968; Газизов-Гинзб ерг А.М. Был-ли язык изо—бразителен в своих истоках? М., 1965.

46 У л ьм а н н С. Семантические универсалы. // Новое в линг—вистике. Вып.5. М.,1971. С.254-258.

Л.О.Резниковнинг фикрига кура, белгилар шаклланишининг дастлабки даврида шакл ва мазмун мувофикдиги булган. Кейин- чалик тарихий тараккиёт жараёнида белги учун маълум маъно Катъийлашиши натижасида ифодаланмиш билан ухшашлик да- ражаси тобора схематик, символик характер касб эта бошлаган44.

А.П.Журавлев бу фикр билан келишиш мумкинлигини таъ­кидлайди. Чунки Д.Вестерман, Б.В.Журковский, А.М.Газизов- Гинзбергларнинг кузатишига Караганда, дархдкикдт, таракк,иёт- нинг, дастлабки боскичидаги тиллардан олинган материаллар уларда ифодаловчи ва ифодаланмиш алокдси мавжудлигидан гу- вохдик беради45.

Адабиётларда барча белгилар сингари лингвистик белгида бир неча мотивация борлиги курсатилади. Хусусан, С.Ульманн уч хил мотивация типини ажратади: семантик, морфологик ва фоне- тик46. К,албга Пул очиш, гапнинг тузы сингари бирикмалардаги Пул, туз сузларида семантик мотивация; кукушка, хрюкать, свист, шелест, шорох, шепот, рев, крик, гул, журчание, треск, гром, ба­робан, лира каби сузларда фонетик мотивация; янги маъно мор­фема маънолари асосида хосил булган стенгазета, переход каби сузларда морфологик мотивация борлиги курсатилади.

Шу билан бир каторда, айрим сузларнинг хосил булишига асос булган образ маркази мавжуд. Предметларнинг турли белгиларидан битгаси ном учун асос булади. Асос булган белги Потебня термини билан айтганда, образ маркази булади. Лекин турли тилларда ном турли образ марказита асосланиши мумкин. Масалан, рус тилида медведь «айик» сузи учун шу ном ифодалаган предметнинг асал ейиш хусусияти асос булган. Лекин узбек тилидаги айикнинг ана

29

Page 29: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

шундай образ марказини белгилаб булмайди. Купгина номларнинг образ марказини топиб булмайди. Образ маркази купинча третиум компаратиум (Потебня) асосида косил булган иккиламчи номлар- га хосдир. Шунинг учун хам белгининг эркинлиги ва конвенцио- наллиги хакидаги тезис янги даврда В.Д.Уитни томонидан олга су- рилди ва Ф. де Соссюр томонидан ривожлантирилди.

Лингвистик белгининг эркинлиги Соссюр лингвистик таъ- лимотининг асосий принцйпидан биридир. 1916 йилда «Курс» босилиб чикиши натижасида бу асарда олга ташланган ифода- ловчи ва ифодаланмиш уртасида ички мотивациянинг йукдиги гояси купчилик тилшуносларнинг лингвистик белги табиати Хакидаги карашларини белгилаб берди.

П.В.Гамкрелидзе тилшуносликдаги лингвистик белгининг мотивланган ёки мотивланмаганлиги тугрисидаги бахслар белги - структур элементлари муносабатига турлича ёндашиш билан боглик, эканлигини таъкидлайди47.

■"ГамкрелидзеТ. В. К проблеме «произвольности» языко-вого знака. // ВЯ. 1972. № 6. С.35.

У хозирги замон белгилар системаси назариясининг система- ни уч сатхда семантик, синтактик ва прагматик аспектда урга- ниш хакидаги принциплари тил системасига хам, тил белгисига Хам алокадор эканлигини курсатади. Системани семантик ва син- гактик аспектда Урганиш прагматик аспектда урганиш натижа- сига мувофик келмаслиги мумкин. Шунинг учун хам тил белгиси бошка хар кандай семантик белги сингари факат ифодаловчи ва ифодаланмиш муносабати асосидагина эмас, балки маълум бел- гини системадаги бошка белги билан (ифодаловчи сатхида хам, ифодаланмиш сатхида хам) муносабати оркали аникданиши ло- зимлигини баён килади. Бошкача айтганда, семиотик система белгисини аникдашда белги иштирокчиларининг (ифодаловчи ва ифодаланмиш) «вертикал» муносабати хамда «горизонтал» муносабати (ифодаловчилар уртасидаги хамда ифодаланмишлар уртасидаги муносабатлар) эътиборга олиниши лозим булади. «Го­ризонтал» муносабат «вертикал» муносабатдан фаркди равишда икки планли хусусиятга эга. Чунки у лингвистик белги иштирок- чила—рининг икки томони уртасидаги ифодаловчилар уртаси­даги ва ифодаланмишлар уртасидаги муносабатларни такозо этади. Муаллиф «горизонтал» муносабатдаги икки планлиликни куйи- даги схема оркали акс эттиради:

30

Page 30: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

А белги

ифодаланмиш

ифодаловчи

Б белги

Т. В. Гамкрелидзенинг фикрича, лингвистик белги юкрридаги икки хил муносабат оркали аникданадиган мохиятдир. Шунинг учун унга \ар икки муносабатни хисобга олмасдан, факат юкоридаги муносабатлардан бири оркали берилган характеристика доимо бир ёкдама булиб колади48. Ф.де Соссюрнинг лингвистик белгида моти­вация муносабати йук, деган фикри лингвистик белгининг факат вертикал муносабатига асосланган. Вертикал муносабатда мотива­ция булмаса, горизонтал муносабатда булиши мумкин. Масалан, девять, десять, фатер, матер, братер уртасидаги фонетик ухшаш- лик горизонтал муносабатда мотивация борлигини курсатади49.

’’Гамкре л и дзеТ. В. Уша асар. 36-бет.49 Гам кре л и ДзеТ. В. Уша асар. 38-бет.50 С а в ч е н к о А.Н. Уша асар. 22-бет.

БЕЛГИ ВА ТИЛ БИРЛИКЛАРИ

Тил белгилар системаси булиши билан биргаликда, айни пай- гда унда белгилар системасига хос булмаган хусусиятлар хам бор50. Демак, тил белгиси юзасидан гапирилганда, энг аввало, тил­нинг кайси бирликлари назарда тутилаётганлиги хакида тухта- лишга т$три келади.

К,айси тил бирликларини белги деб хисоблаш мум—кин? Тил бирлиги термини кайси лингвистик тушунчаларни уз ичига олади? Бу саволларга хам тилшунослар турлича жавоб берадилар. Шунинг учун хам, аввало, тил бирликлари масаласига тухталайлик.

ТИЛ ВА НУТК

Гилшуносликда тил ва нутк узаро фаркдангандан буён улар- нинг бирликлари хам бир-бири билан узаро доимо алокада булган алохида-алохида бирликлар сифатида ажратиладиган булди.

Н.А.Слюсарева таъкидлаганидек, Ф. де Соссюр таълимоти- нинг мохияти, энг киска шаклда ифодалаганда, бу тил (langue)

31

Page 31: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

ва нутк (porole) фаркданишидир. Унинг бошка барча назарияла- ри мантикдн шу асосий тезисдан келиб чикади51.

51С л ю с а р е в а Н.А., Теория Ф. де Соссюра в свете совре—менной лингвистики. М., 1975. С. 9.

523ве гтнцевВ. Я. Теоритическая и прикладная лингвистика. М., 1968. С.105-106.

В.Я.Звегинцев Ф. де Соссюрнингтил-нутккарама-каршилиги асо- сида бу ходисаларнинг куйидаги фаркди белгиларини курсатади52.

1. Нутк индивидуал, тил умумий ходисадир. Умумхалк тили доимо ва албатта алохида нуткий куникмаларида тил системаси чегарасида маълум узгаришга учрайди.

2. Нутк психик ходиса, тил социалдир.3. Нутк каракатчан динамик, тил эса стабилликка, статиклик-

ка интилади.4. Нутк тарихий, тил ахроник хусусиятга эта.5. Нуткий элементлар уртасида сабабий тобелилик, тил эле-

ментлари уртасида функционал тобелилик мавжуд.6. Тил лингвистик конуниятларга буйсунади. У лингвистик «ре-

гуляр», нутк эса лингвистик норегуляр, спородик харакгерга эга.7. Нутк доимо моддийликка хос. У узининг функциясини реал

моддий сифатга эга булган бирликлар сифатида бажара олади. Тил абстракт система сифатида мавжуд. Бундай фаркланиш суб­станция ва форма уртасидаги фаркданиш кабидир.

Н.А.Слюсарева шу кунга кадар тил ва нутк карама-каршили- гига багишланган ишларни умумлаштирган холда, тил ва нуткни кутбий зиддият (бинар оппозиция) асосида уч хил йул билан аникдаш мумкин эканлигини курсатади: 1) билиш назарияси нуктаи назаридан гносеологик аниклаш; 2) тил ва нуткнинг предметлик хусусияти нуктаи назаридан онтологик аниклаш; 3) кулланиш доираси ва фойдаланиш тарзи нуктаи назаридан - праг­матик аниклаш. Бу уч хил йул бир-бирини тулдиради.

Гносеологик жихатдан тил ва нутк куйидаги белгилар асо~- сида фаркданади: 1) умумийлик-хусусийлик; 2) абстрактлик- конкретлик; 3) мухим-номухимлик; 4) мохият-ходиса; 5) зару- рийлик-тасодифлик; 6) сифат-микдор.

Онтологик жихатдан етти белги асосида фаркданиши ва хар Кайси белги уз ичида майда белгиларга булиниши мумкин; 1) психик-физик-физиологик); виртуал-актуал; имконият-акт ва бо- шкалар; 2) система-текст; система-функция; парадигматика-син­тагматика; 3) бир хиллик-хар хиллик; 4) инвариантлилик-вари-

32

Page 32: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

антлилик; узгармаслик-узгарувчанлик; баркдрорлик-дакикдлик ва бошк;.; 5) бутун-кисм; 6) жараён-квант жараён; 7) онг-тафаккур.

Прагматик жихатдан куйидаги уч белги асосида фаркланади:1) социал-индивидуал; алокд воситаси-алока жараёни; воси-

талар системаси бу воситаларга амалий эгалик килиш; автома­тизм-эркинлик;

2) узуал-аккозионал;3) код-хабар53. АбстрактсатхКонкрет ёки кузатиш сатхд

яСл ю са рева Н. А. Уша асар. 16-25-бетлар.

33

Page 33: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

Тилшуносликда лингвистик бирликлар тил ва нутк оппози- циясига кура икки хил - «эмик» (тил сатхига мансуб) ва «этик» (нуткий) бирликларга б ул инади. Бу бирликларнинг узаро муно- сабатини Ю.С.Степанов куйидагича курсатади54.

’’Степанов Ю.С. Метод и принцип современнной линг—вистики. М., 1975. С.279.

55 М и к у ш Ф. Структурализм и синтагматическая теория // ВЯ, 1957. №1. С.28.56 С о с с ю р Ф.де. Курс общей лингвистики. М., 1933. С. 86.57 С о с с ю р Ф.де. Уша асар. Уша бет.“РахматуллаевШ. Тил курилишининг асосий бирликлари. Тошкент:

“Университет”, 2002. 3-бет.’’Дегтярёв В.И. Основы общей грамматики. Ростов ГУ, 1973. С. 6.60 Д е г т а р ё в В.И. Уша асар. Уша бет.

Тилшунослик тарихида тил ва нутк узаро фаркданиши билан тилнинг турли сат\ларида бу зидланишнинг намоён булишини тадкик этишга эътибор кучайди ва бунинг натижасида тил ва нутк бирликларини ажратиш эхтиёжи пайдо булди. Структур тил­шунослик вакиллари Ф.де Соссюр изидан бориб нуткий фаоли- ятда тил ва нутк синтезини курадилар55.

Тил атамаси остида автоматлаштирилган белгилар ва тил эга- ларининг улардан фойдаланиш коидаси, нутк атамаси остида эса индивидлар нуткида унинг реал кулланилиши тушунилади56.

Аввало, тил атамаси икки маънода кулланилади: 1) кишилар уртасидаги энг мухим алока воситаси. Бунда тил бир бутун ижти- моий ходиса сифатида тушунилади; 2) ижтимоий ходисанинг нуткка зид куйиладиган холати. Ф.де Соссюрнинг фикрича, тил бу нуткий фаолият минус нуткдир57. Профессор Ш.Рахматуллаев фикрича, тил деганда бутунни хам (нуткни камраб олган холати), Кисмни хам (нуткни камраб олмаган холати) тушуниш мумкин58.

Тил бирликлари деганда нуткка зид куйилган тилнинг бир­ликлари тушунилади. Система таркибида функционал кимматга эга булган элементлар тил бирликлари саналади59.

Тил бирликлари тушунчаси билан бирга лингвистик бирлик де­ган тушунча хам мавжуд60. Бу тушунча тил бирликларини хам, нутк бирликларини хам камраб олади. Тилнинг системавийлик табиати шундаки, у санокди фигуралар, яъни бирликларнинг турли комби- нациялари оркали чексиз ахборотларни узатиш имкониятига эга. Шунинг учун тил бирликларининг микдори чегараланган, бармок билан санарлидир. Имконият тарзидаги бу санокди бирликлар нутк­ий жараёнда хилма-хил шаклда вокеланади. Тил бирликларининг нуткий жараёндаги реал куринишлари нутк бирликлари саналади.

34

Page 34: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

Дескриптив тилшунослик вакиллари факдт уч тил бирлиги мавжудлигини эътироф этадилар: фонема, морфема, конструкция. Морфемадан кщори бирликларнинг барчаси конструкция \исоб- ланади.

А.А.Реформатский тил тузилишининг элементлари сифатида туртта бирликни эътироф этади: 1) нутк; товуши (фонема), 2) суз узаги (морфема), 3) суз, 4) ran.

Унинг фикрича, фонема тилнинг моддий белгиси саналади. Тилнинг товуш белгиси (шунингдек, график белги)нинг икки вазифаси мавжудлиги таъкидланади: 1) перцептив, яъни анг- лаш объекта булиш вазифаси; 2) сигнификатив, яъни маъноли бирликларни (морфема, суз, ran) фарклаш вазифаси.

Морфема узак ва узак булмаган турларга ажратилади ва унинг маъно ифодалаши, лекин номламаслиги баён килинади. Масалан, красный, краснота сузларидаги красн муайян ранг тушунчасини билдиради, лекин номлаш вазифасига фацат бу морфеманинг крас­нота, красный, краснеть каби сузга айланган холатигина эга булади.

Суз морфемадан фаркди равишда борликдаги нарса ва ходи- саларни номлаши, номинатив функция бажариши таъкидлана­ди. Гап эса маълум ахборот ифодалаши, коммуникатив функция бажариши билан суздан фарк килади.

Юкррида курсатилган хар бир бирликни куйидаги ишоралар билан белгилайди: (i), i., i, I61. Бунда фонемани (i)- оркали, шу товушнинг узи билан ифодаланган суз узагини (морфемани) i. Орцали, сузни i оркдли, гапни I орцали ёзиб курсатади.

61 Реформатский А. А. Введение в языкознание. М., 1960. С.23-24.“Смирницкий А.И. Лексикология английского языка. М., 1956. С. 14; Бу

уакида каранг: Рахматумаев Ш. Тил курилишининг асосий бирликлари. Тошкент, “Университет”, 2002. 6-бет.

Унинг фикрича, тилда булардан бошца хеч нарса йук ва були- ши хам мумкин эмас.

А.И.Смирницкий тил бирлиги деганда товуш крбигига эга булувчи ва маълум маънони ифодаловчи хамда бу товуш кобита ва маъно уртасидаги муносабат тил хотирасида сакданувчи хамда нуткка тайёр холда олиб кирилувчи бирликларни тушунади. Бун- дай бирликлар сифатида “тилнинг лексик бирликлари” номи билан сузни (“отдельное слово”) ва бундай суз таркибига ки- рувчи морфемалйрни белгилайди62. Шунингучун у фонемаларни маънони билдирмай, маъноли бирликларнинг моддий кобиги

35

Page 35: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

булиб хизмат килиши туфайли тил бирликлари кдторига кирит- майди. Уларни тилнинг курилиш бирликлари деб хисоблайди. Натижада лингвистик бирликларни уч гурухга булади: 1) тил­нинг курилиш бирликлари: фонема; 2) тил бирликлари: а) суз, б) айрим морфемалар, в) тилда тайёр \олда мавжуд булган фра- зеологик бирликларни ва таркибли терминларни хдм тил бир­ликлари кдторига киритиш лозимлигини курсатади; г) форму- лалар; д) тил бирликлари була олмайдиган ходисалар: сузлар- нинг эркин бирикмалари (шу жумладан, ran).

Айрим муаллифлар тил бирликларини функционал нукуаи назардан уч турга номинатив, коммуникатив ва курилиш бир- ликларига ажратадилар63. Номинатив бирлик деб сузни, комму­никатив бирлик деб гапни, курилиш бирлиги деб фонема, мор­фема, суз шакллари ва бирикма шаклларини тушунадилар.

Сунгги даврларда тилшуносликнинг бу долзарб муаммоси юзасидан узбек тилшунослигида хам бахс-мунозараларнинг цизиб бораётгани эътиборга молик.

Тил бирликлари таснифига багишланган ишлар Ш.Рахматул- лаев асарида батафсил тахлил этилганлиги туфайли, уларни бу уринда такрорлаб утиришни ортикуа деб хисоблаймиз. Бу уринда бизнинг диккатимизни жалб киладиган томон морфема, лексе­ма, суз ва конструкция атамалари остидаги тушунчалардир.

Асосий тил бирлиги сифатида морфема деярли барча тилшу- нослар томонидан эътироф этилади.Лексема ва суз айрим муал­лифлар асарларида тил бирлиги деб курсатилади. Конструкция атамаси остида морфемадан кейинги лингвистик бирликларни хосил килиш кридалари, тузиш моделлари тушунилади. Ш.Рах- матуллаев хам тил бирликларини турт гурухга булар экан, улар­ни куйидагича номлайди: 1) тил бирликларининг курилиш бир­ликлари (тил товуши, фонема, аллофонема); 2) асосий тил бир­ликлари (лексема, аллолексема, морфема, алломорфема); 3) гузма (иккиламчи) тил бирликлари (лексемашакл, бирикмашакл, гапшакл) ; 4) йирик тил бирлиги (фразема, аллофразема).

Айникса, академик А.\ожиевнинг “Узбек тили ва адабиёти “журнали оркали эълон килган ун иккита маколаси илмий жа- моатчилик диккатини бу муаммога жалб этгани катта вокеа булди64.

Юкоридаги маколаларда тил бирликлари билан боглик булган катор муаммолар хакида бахс юритилади. Ана шулардан бири мор-

“КодуховВ. И. Ведение в языкознание. М., 1979. С.105.

36

Page 36: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

фема билан лексема масал асидир. Муаллиф шу кунгача тил бирлик­лари таснифига баг-ишланаган ишларнинг купида морфема билан лексема фаркданмаётгани лексема хам морфемалар кдторига кири- тилаётганидан афсусланади ва лексема морфема эмаслигини, уларни морфема деб атаб булмаслигини айтади. Дархдкикдт, факдт узбек тилшунослигидагина эмас, балки дунёнинг йирик тилшунослари асарларида бундай холат мавжуд ва унинг чукур илдизлари бор.

Хусусан, Бодуэн де Куртене томонидан морфема назариясига асос солиниши, уни тилнинг марказий бирлиги сифатида эъти- роф этилиши тилшунослар диккатини шу давргача тил тузили- шининг таянчи хисобланиб келган суздан морфема томон жалб этди. Морфема тилшуносликнинг марказига айланди. Морфема- дан кичик бирликлар унинг кисми сифатида, катта бирликлар эса морфемалар синтагматикаси натижаси сифатида кдраладиган булди.

Бодуэн томонидан морфемага “тилнинг бошкд майда морфо- логик булакка булинмайдиган энг кичик морфологик бирлиги “ сифатида берган таърифи барча энг кичик маъноли бирликлар­ни, жумладан туб лексемалар, кушимчалар, ёрдамчилар ва хатто суперсегмент воситалар (ургу, тон)* 65 ни хам морфема кдторига киритишга асос булиб хизмат килди.

и\о ж и е в А. Тил курилишининг асосий бирликлари хасида. (“Лугавий ва грамматик млрфема” хакида). Узбек тили ва адабиёти -2004, 3-сон. 30-бет.

65 С т е п а н о в Ю. С. Основы языкознания. С.39.

Хусусан, Блумфильд морфеманинг асосий белгиси “мини- маллик” (“кичиклик”) эканлигини эътиборга олиб, туб сузлар- ни хам, ёрдамчи сузларни хам, сузнинг кисмларини хам морфе­ма деб хисоблайди. Г.Глисон хам барча туб сузларни морфемалар каторига киритади. Бундай караш сузни тил бирликлари сираси- дан чикдришга олиб келди. Айникса, сузнинг мураккаб хусуси- ятга эгалиги, унга аниктаъриф бериб булмаслиги хакидаги Ф.де Соссюр фикри бунга асос булиб хизмат килди.

Энг кичик маъноли бирлик морфема эканлиги хакидаги фикр узок даврларгача тилшуносликда устуворлик килди ва морфема­нинг асосий белгилари сифатида “бошка маъноли булакка булин- маслик”, “маънолилик”, “энг кичиклик” белгилари эътироф зтилди.

Факат В.Скаличка Бодуэннинг морфемага “майда булакка булин- маслик” белгисига асосланиб берган таърифига танкидий ёндаша- ди ва унда шакл ва мазмун муносабати эътиборга олинмаганлиги- ни баён килади. Морфеманинг мазмун томондан кичик элемент-

37

Page 37: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

ларга булиниши ва бу элементлар сема \исобланишини таъкиддай- ди66. Бундан илхомланган В.М.Солнцев морфеманинг икки томон- лама мохиятлигини, у ифода томондан сонема, мазмун томондан семемалардан ташкил топган бутунлик эканлигини айтади67.

66 Бу wifda царанг. Л е шка О. К вопросу о структурализме.//ВЯ. -1953. №5. С.99.67 С о л н ц е в В. М. Язык как системно структурное оброзование. —С. 231. - “Мартине А. Основы общей лингвистики. // Новое в зарубежной лингвистике.

Вып.Ш. 1963. С.369.69Кодухов В.И. Общее языкознание. М., 1974. С. 136

Шундай килиб, морфемага гилнинг энг кичик маъноли бир- лиги сифатида караш туб лексемаларни \ам, аффиксларни хам, ёрдамчи сузларни хам, хатто ундов, модал, такдид сузларни хам морфемалар таркибида урганишга олиб келди.

Факдт А.Мартине нон-, ёк;-, ёп- сингари морфемалар билан ни, -(и) м, -чи каби морфемалар уртасидаги фаркни эътиборга олган холда, морфема атамаси остида тушуниладиган объектни горайтиришни, уни факдт кушимчаларни ифодалаш учун, лек­сика сохасига дахддор булган монемаларни (морфема урнида монема атамасини куллайди) ифодалаш учун, лексема атамаси- ни куллашни тавсия этди68.

Натижада айрим адабиётларда лексик маъно ифодалаш учун хизмат кдлувчи энг кичик маъноли к,исмга лексема, грамматик маъно ифодалаш учун хизмат киладиган ва ясама лексемаларни Хосил килиш учун ишлатиладиган энг кичик маъноли бирлик- лар учун эса морфема атамаси кулланиладиган булди. Шу билан биргаликда, морфемани кенг маънода барча энг кичик маъноли бирликлар учун куллаш хам давом этмокда. Шунинг учун морфе­малар лексик ва грамматик морфемаларга хамда хар икки турга Хам кирмайдиган, лекин бу икки турнинг хусусиятларини маъ- лум даражада узида мужассам этган оралик морфемаларга булиш лингвистик адабиётларда тасодифий ходиса эмас.

Академик А.\ожиев уз маколасида кумакчи морфемаларни эркин, боглик ва нисбий боглик морфемаларга тасниф этиш морфемалар мохиятини ёритишда хеч кдндай ахамият касб эт- маслигини ёзади.

Тил системалар системаси ёки гетероген системадир. Тил си- стемасининг гетерогенлиги шундаки, у гомоген бирликлар му- носабатидан ташкил топган бир неча кичик бирликларни уз ичида бирлаштиради. Гетерогенлик хусусияти унинг “купкдватлилиги”ни белгилайди. Гетероген системалар гомоген элементлар муносаба- тидан ташкил топган кичик системаларга булинади69.

38

Page 38: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

Гомогенлик ва гетерогенлик муносабати Кант фалсафасининг асоси саналади70.

’“Философский словарь. М., 1980. С.75

Морфемалар хам гетероген система сифатида лексик, грам­матик ва оралик, морфемаларни уз ичига олиши билан биргалик- да, морфем система таркибидаги юкоридаги кар бир гурухнинг узи, уз навбатида, яна кичик системаларга булиниши учун асос булади. Хусусан, грамматик ёки кумакчи морфемалар синфига кирган морфемалар “кумакчилик” белгиси асосида бир бутун- ни, яъни системани ташкил килиш билан бирга, айни пайтда улар маълум дифференциал белгиларига кура яна кичик гурух- ларга, синфларга булинади. Масалан, келишик кушимчалари билан кумакчилар уртасидаги фаркдовчи белги нима? Табиий- ки, улар уртасидаги фаркдовчи белги аналитиклик ва синтетик- ликдир. Шу асосда эркин ва боглик морфемалар ажратилади.

Куринадики, фонема, морфемаларнинг тил бирлиги эканли- ги деярли барча тилшунослар томонидан эътироф этилади. Лек­сема морфема(монема)нинг бир тури аташ маъносига эга булган тури сифатида тан олиниши муносабати билан унинг икки то- мони алохида-ало\ида атама билан фаркданадиган булди. Шакл томони учун номема, мазмун томони учун семема. Демак, лексе­ма номема ва семемаларнинг узаро муносабатидан ташкил топ­ган бутунлик саналади.

Лексеманинг мазмуний томони, яъни семема хам бир неча семаларнинг узаро муносабатидан ташкил топган нисбий бутун­лик хисобланади. Семема семалари вазифасига кура бирлашти- эувчи ва фаркдовчи семаларга булинади.

Лексема яхлит холда бошка лексемалар билан гипо-гиперо- нимик муносабатни ташкил этгани каби, мазмуний томони хам ана шундай муносабатдаги семалар каватланишидан ташкил то- пади. Биринчи каватда фаркдовчи сема вазифасини бажарган сема кейинги каватдаги булиниш учун бирлаштирувчи сема вазифа­сини бажаради. Бу В.Гумбольднинг “Тилда хеч кандай алохида нарсалар йук, хар бир алохида факат бутуннинг кисмини намо- ён килади холос”, деган фикрининг накадар тугри эканлигини гасдикдайди. Бу хар кандай умумий алохидада, алохида оркали мавжуд булади. Хар кандай алохида маълум даражада умумий, Хар кандай умумий барча алохида предметларни тахминан кам- раб олади. Хар кандай алохида умумийликка тулик булмаган холда

39

Page 39: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

киради, деган хулосага олиб келувчи умумийлик хусусийлик диалектикасини узида намоён килади.

Лексема маъносини юкрридаги каби методологик тамойил асо- сида таджик, этиш бугунги кунда гоят долзарб булиб крлмокда. Чунки айрим тадк,икртларда лексемалардаги ана шундай диалектик му- носабатнинг мавжудлигини инкор килиш холатлари, “лексемада бундай диалектиканинг узи йук” деган фикрлар баён килинмокда.

У.Чейф хам лингвистик бирликлар мазмуний жихатдан иерар- хик тобелилик муносабатида булишини таъкидлаган эди. Унинг фикрича, барча умумий кушилма бирликлар отлар, феъллар, иерархия чуккиси саналади. Кушилиш хажмига кура уларнинг Хар бири оралиц холатни эгаллаган семантик гурухдарга булина- ди. Масалан, феъллар харакат, холат, жараён феълларига ажра- лади. Хусусан, куйламоц, кулмок; холат феъллари деб номланувчи лексемалар гурухининг вакиллари саналади71.

71Ч е й ф У. Значение и структура языка. М... 1975.72 Н о в и к о в А. А. Семантика русского языка. М., 1982. С.76.73Блумфильд Л. Язык. С.225.

А. Новиков фикрича, хар бир суз (лексема) умумлаштиради. Натижада у конкрет нарса ва ходисалар, белги-хусусиятлар, хара- кат-холатларнинг хам, умумлашган образларнинг хам номи урни- да кела олади72. Бу эса умумийлик-хусусийлик диалектик алокд- сининг тилда намоён булишини курсатади.

Лексемадан кейинги бирлик суздир. Лекин у айрим муаллифлар гомонидан тил бирлиги сифатида эътироф этилмайди. Сузнинг асо- сий тил бирлиги эканлигини инкор этувчилар Ф.де Соссюрнинг : “Тилнинг конкрет бирликларини создан кидирмаслик керак”,- де­ган фикрига асосланадилар. Сузни тил бирлиги сифатида инкор этиш , асосий тил бирлиги сифатида морфемага эътиборни кдратиш ай- никра дескриптив лингвистика вакиллари асарларида кучайди.

Морфема грамматик сатхнинг минимал бирлиги сифатида Каралиши билан бирга, бу бирлик лексик сатхга хам кучирилади. Америка структурализми лексик функцияга эга булган элемен- гар бирликни ажратишга эхтиёж сезмадилар. Дескриптив линг- вистикада учрайдиган суз (word) атамаси, асосан, морфемалар занжири, морфологик суз тушунчасини ифодалайди.

Л.Блумфильд сузнинг конструкция эканлигини таъкидлайди73. Демак, суз икки ва ундан ортик, морфемаларнинг бирикувидан гашкил топган конструктив бирлик сифатида царалади. Ана шун-

40

Page 40: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

дан келиб чиккан холда “Общее языкознание. Внутренняя струк­тура языка” китобида хам сузга морфемалар бирикувидан таш- кил топтан бутунлик, деб карал ад и. Унда таъкидланишича, суз морфемаларнинг хар кандай бирикувидан эмас, балки маълум схема асосида (“лексик морфема+грамматик морфема”) мор­фемалар бирикувидан ташкил топтан бутунлик саналади74.

74 Общее языкознание // Внутренняя структура языка. М., 1971. С. 109.75 С о л н ц е в В. М. Язык как системно-структурное образование. С.264.76Т р н к а Б. Дискуссии по вопросу структурализма. // Звегинцев....С.104.77 Мартине А. Основы общей лингвистики. // Новое в лингвистике. III. М.,

1963. С.466.’’БенвенистЭ. Общая лингвистика. С. 134.’’Тезисы пражского лингвистического кружка. // Звегинцев О С.73.

Куринадики, бу китобда суз тил бирлиги сифатида, умуман, инкор этилмайди. Унинг модели (схемаси) суз атамаси остида тил бирлиги сифатида эътироф этилади. Унинг конкрет морфемалар билан тулдирилган реал куринишлари эса нутк бирликлари сана­лади. Сузга бундай ёндашув В.М.Солнцевга хам тааллуклидир75.

Сузга морфемаларнинг синтагматик муносабатидан ташкил топтан бутунлик сифатида караш тил сатхдари уртасидаги интег- ратив муносабатни узида тугри намоён этса хам, лекин тил фак- тларини туда камраб ололмайди. Шу билан биргаликда, хар кан­дай суз лексема асосида, лексеманинг бошка морфемани бирик- тириб олишидан ташкил топа бермайди. Лексема аташ семаси билан боглик Демак, хамма лексемада аташ семаси мавжуд булади. Айрим сузлар эса аташ семасига эга эмас. Хусусан, лекин, бирок, факат, офарин сингарилар суз, лекин лексема эмас. Лекин юкори- даги сузлар ички маъноли кисмларга булинувчанлик хусусияти- га хам эга эмас. Демак, курилмалик белгиси хам хамма сузларни камраб ололмайди.

Шунинг учун хам айрим муаллифлар суз мохиятини белги- лашда “унинг ran таркибида эркин тартибини узгартира оли- ши”76, “автоном синтагма эканлиги”77, “ran хосил кила олади- ган ва узи фонемалардан хосил була оладиган минимал маъноли эркин бирлик эканлиги”78 белгиларини асос килиб оладилар.

Прага тилшунослари сузни инкор этувчиларнинг фикрларига ганкидий муносабат билдирар эканлар, “функционал нуктаи назардан унинг мавжудлиги аник”лигини баён киладилар79.

Сузни тил системасининг марказий бирлиги сифатида ажра- гилишига Ш.Балли, Л.Шчерба хам шубха билдирган эди. Н.Д.А-

41

Page 41: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

рутюнованинг морфемани иккиланмай белги деб хисоблаши бел- гини тилнинг функционал бирлиги сифатида царамасликка олиб келди. Бу эса тилнинг белгилар системаси сифатидаги хусусия- гига зид келади. Шундай экан, морфемани ало\ида белги сифа- гида ажратиш мумкин эмас. Чунки у функционал бирлик эмас.

В.Звегинцев хам сузни тилнинг асосий бирлиги эканлигини эътироф этади. Унинг фикрича, создан пастга тушсак, тил томо- нидан белгиланган дискрет муносабатлар ташкдрисида крламиз. У \ар кандай суздан куйи бирликлар нутк «техника»сига оид экан­лигини курсатади80.

80 ЗвегннцевВ. Я. Язык и лингвистическая теория. М., 1973. С.226-27."НеъматовХ. Суз, унинг тил ва нуткдаги урн и. Узбек тили ва адабиёти,

1988. №6.82 К,аранг:С о л н ц е в В. М. Уша асар. 15-бет.

Сузнинг кизиктомони шундаки, у тил эгаси томонидан осон ажратилади, лекин лингвистлар томонидан кийин аникданади. Сузнинг ана шундай кийин аникданишини асос килиб айрим узбек олимлари хам уни тил бирлиги сифатида рад этадилар. Улар- нинг фикрича, лексема-суз (аслида морфологик суз) нутрий ходиса булиб, морфемаларнинг нуткдаги комбинациясидан хосил булади. Чунки суздан куйи бирликларни эмик ва этик бирлик- ларга ажратса булади. Лекин суз бундай хусусиятга эга эмас81.

Тил ва нутк бирликларини абстракт ва конкрет бирлик сифа- гида кдрама-кдрши куйиш, сузни шу оппозицияга тушириб булмаслик бу олимлар томонидан сузни тил бирлиги сифатида мавжуд эмаслигини асословчи далил килиб келтирилади. Аслида суз хам шу оппозицияга тушади. Тил бирлиги сифатида индивид онгида сузнинг моддий крбигининг умумлашган образи мавжуд булади. Нутрий жараёнда бу белги хар бир сузловчи томонидан янгидан яратилади. Белгининг хар сафар янги «нусхаларда» на- моён булишига сузловчининг бу белгининг билиши ва уни та- лаффуз кила олиши асос булади82.

Т.П.Ломтев Ф.де Соссюрнинг тил ва нутк фаркданишини турли фанларнинг урганиш объекта эканлиги хакцдаги концепциясини та- нкид кцлар экан, бу чекланишга бархам беришнинг ягона йули диа- лектикадаги мохцят ва унинг вокеланиши категориясини куллаш экан­лигини таъкидлайди. Тил-нуткзидланишига ана шу категория асосида ёндашув бир фактни тилга, бошка фактни нугкка мансуб деган кдрашга бархам беради. Бу категория нукгаи назаридан, нуткда тилга хос булма-

42

Page 42: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

ган бирликларнинг булиши, тилда эса нуткда вокеланмаган бирлик- нинг булиши мумкин эмас. Тил ва нуткходисалар фаркданиши асоси- да эмас, балки мохият ва хрдиса фаркданиши асосида бир-биридан фаркданади. Ана шу нукдаи назаридан сузгина эмас, балки суз бир- ликлари ва гаплар хам тил бирликлари саналади83. Барча лингвистик бирликлар тил ва нутк бирликлари хисобланади: бир томондан улар тилга, иккинчи томондан нуткка каратилган булади84.

83 Ломтев Т. П. Язык и речь. // —История советского языкознания. Хрестоматия. М„ 1981, 72.

“Ломтев Т.П. Уша асар. 75-бет.

Бундай нукдаи назардан конструкцияларни имконият сифати­да тилга мансуб эканлигини ва унинг конкрет морфемик ва лек- сик бирликлар билан вокеланишини нуткка хос эканлигини эъти- роф этиш мумкин. У \олда конструкцияни хам модел сифатида тил сатхдари буйича сузмоделлари, ran моделларига булиш эхги- ёжи сезилади. Суз моделлари нутк жараёнида конкрет сузлар ёки суз шакллари, ran моделлари эса жумлалар оркали вокеланади.

Синтактик сатхда гаи модели учун соддарок килиб гап, унинг нуткда вокеланиши учун эса жумла атамасидан фойдаланиш мумкин. У вакдда тил-нутк зидланишини тил сатхлари буйича куйидаги жадвал оркали курсатиш мумкин:

43

Page 43: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

№ Нуткий фаолиятнинг таркибий кисмлари Тил сатхдари Тилшунослик

булимлари

Тил бирликлари Нутк бирликлари

1 Фонема Товуш, (фонема

варианта,

аллофон, фон)

Фонологик ва

фонетик сатх

Фонология ва

фонетика

2. Морфема Морфема

варианта (морф,

ёки алломорф)

Морфемик

сатх

Морфемика

3. Лексема Лексема варианта

(леке ёки

аллолекс)

Лексик сатх Лексикология

4. Фразема Фразема варианта

(аллофразема)

Фразеологик

сатх

Фразеология

5.

Конструкция

5.1. Суз модели Суз шакли Морфологик

сатх

Морфология

5.2. Бирикма

модели

Суз бирикмаси Синтактнк

сатх

Синтаксис

5.3. Г ап ёки ran

модели

Жумла

44

Page 44: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

ХУЛОСА

\озирги кунда тилнинг белгилар системаси эканлигини де- ярли барча тилшунослар эътироф этадилар. Ленин лингвистик белгининг тузилиши масаласида тилшунослар икки хил фикр билдирадилар. Уларнинг бири лингвистик белги бир томонлама мохиятдир, у факат ифодаланмишни Уз ичига олади, десалар, иккинчи гурух тилшунослар унинг ик—ки томонлама мохият эканлигини, ифодаловчи ва ифодаланмиш бир бутунлигидан иборат эканлигини баси киладилар. Тил белгиси билан тил бир­ликлари Уртасидаги фаркди хусусиятлар хам тил белгисига икки кил ёндашув асосида талкин килинади.

Лингвистик белгининг монолетарилистик ёндашувида тил бирликлари ифодаловчи ва ифодаланмиш бир бутунлигидан таш- кил топиши билан лингвистик белгидан фаркданади. Бунга му- вофик, факдт маъноли бирликларгина (суз-лексе—ма, морфема, синтаксема) тил бирликлари саналади (В.Солнцев). Фонема маъно ифодаламаганлиги учун тил бирликлари кдторига киритилмай- ди.

Лингвистик белгининг билатералистик концепциясида эса, аксинча, маъноли бирликлар лингвистик белги саналгани холда, гил бирликлари реал бирликларнинг (нутк бирликларининг) умумлашган типи сифатида талкин килинадй. Бунга мувофик, фонема лингвистик белги эмас, чунки маъ~но ифодаламайди. Лекин у тил бирлиги, чунки муайян товушларнинг умумлашган типидир. Шунингдек, морфема, лексема, фразема, синтаксема- лар хам тил бирликлари, улар—нинг намоён булиш шакллари эса (аллофон, алломорф, аллолекс ва бошкалар) нутк бирлик- ларидир.

Лингвистик белгининг ифодаловчиси билан ифодаланмиши уртасида кисман мотивация муносабати булса хам, лекин, уму- ман олганда, улар Уртасидаги муносабат эркиндир.

45

Page 45: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР:

1. Б л о х М. Я. Теоретические основы грамматики. М. 1986.2. Б у д а г о в Р. А. К вопросу о месте советского языкознания

в современной лингвистике // ВЯ. 1981, № 2.3. В е т р о в А. А. Семантика и ее основные проблемы. М.,1968.4. В о л к о в А. Г. Язык как система знаков. М., 1966.5. Гамкрелидзе Т.В. К проблеме «произвольности»

языкового знака // ВЯ. 1972 № 6.6. Звегинцев В. А. Язык и лингвистическая теория. МГУ,

1973.7. К л а у с Г. Сила слова. М., 1967.8. Леонтьев А.А. Язык, речь, речевая деятельность. М.,

1969. С. 43-49.9. Л о с е в А. Ф. Знак. Символ. Миф. М., 1982.10. П а н о в Е. Н. Знаки. Символы. Языки. М., 1983.11. Панфилов В. 3. Философские проблемы языкознания.

М.,1977.12. Панфилов В.З. О гносеологических аспектах проблемы

языкового знака // ВЯ. 1977, № 2.13. С а в ч е н к о А. Н. Язык и система знаков // ВЯ. 1972, № 6.14. Серебренников Б. А. О материалистическом подходе

к явлениям языка. М., 1983.15. С л ю с а р е в а Н. А. Теория Ф.де Соссюра в свете

совре-менной лингвистики. М., 1975.16. С о л н ц е в В. М. Языковой знак и его свойства // ВЯ.

1977, № 2.17. С о с с ю р Ф. де. Труды по общему языкознанию. М.: 1977.

46

Page 46: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида

МУНДЛРИЖЛ

СУзбоши......................................................................................................3Гилнинг белгилар системней зканлиги.............................................4Белги турлари........................................................................................... 7Лингвистик белгиларнинг узига хос хусусияглари........................8Лингвистик белгиниш фкинлиги......................................................9

I Лингвистик бенгипипг ксгма кетлиги ..........................................10Лингивистик белгиниш дискретлиги ..............................................ИIII..... . бснгшшш у згармаслик ва Узгарувчанлиги........... 11Белл и • груктурми..........................................................13

(1 Лиш нш I ик (нчи ининг беш томони.................................................23Лингвистик белгининг моддийлиги.................................................25Лингвистик белгида мотивация масаласи.......................................27Белги ва тил бирликлари..................................................................... 31

(’Х/Тил ва нутк,.............................................................................................. 31Хулоса.......................................................................................................45

Фойдаланилган адабиётлар................................................................ 46

7 б

47

Page 47: 789943 096868library.navoiy-uni.uz/files/abdulhamid nurmonov...илмий триада деб хисобланган мантик, физика ва этика доира- сида