Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь

УСТАНОВА АДУКАЦЫІ«ГРОДЗЕНСКІ ДЗЯРЖАЎНЫ УНІВЕРСІТЭТ

ІМЯ ЯНКІ КУПАЛЫ»

А.М. АСІПЧУК, В.В. МАРШЭЎСКАЯ, А.С. САДОЎСКАЯ

БЕЛАРУСКАЯ МОВА.ПРАФЕСІЙНАЯ ЛЕКСІКА

Дапаможнік па курсе«Сучасная беларуская мова»

для студэнтаў нефілалагічных спецыяльнасцяў

ГроднаГрГУ імя Я.Купалы

2008

УДК 811.162.3 (076)ББК 81.411.3 А90

Рэцэнзенты :Грабеншчыкова Н.С., кандыдат філалагічных навук, дацэнт кафедры

рускай мовы ГрДУ імя Я. Купалы;Сіплівеня Ж.С., кандыдат філалагічных навук, дацэнт кафедрыбеларускага і тэарэтычнага мовазнаўства ГрДУ імя Я. Купалы.

Рэкамендавана Саветам філалагічнага факультэта ГрДУ імя Я.Купалы.

Асіпчук, А.М.

Беларуская мова. Прафесійная лексіка : дапам. / А.М. Асіпчук,В.В. Маршэўская, А.С. Садоўская. – Гродна : ГрДУ, 2009. – 271 с.

ISBN 978-985-515-119-8

У дапаможніку змяшчаюцца звесткі пра суадносіны мовы і соцыуму, аб гісто-рыі мовы, з’яве білінгвізму і моўнай інтэрферэнцыі, стылістычнай дыферэнцыяцыілексікі, асаблівасцях навуковага стылю мовы, лексічным складзе навуковага стылю,структуры і моўнай арганізацыі навуковага тэксту, сістэме жанраў навуковай літа-ратуры, асаблівасцях афіцыйна-справавога стылю, групах афіцыйна-справавойдакументацыі, якая функцыянуе ў прафесійнай сферы, аб культуры маўлення.

Прызначаны студэнтам нефілалагічных спецыяльнасцяў.

УДК 811.162.3 (076)ББК 81.411.3

© Асіпчук А.М., Маршэўская В.В., Садоўская А.С., 2009

© Установа адукацыі «Гродзенскі дзяржаўны універсітэт імя Янкі Купалы», 2009

ISBN 978-985-515-119-8

А90

3

ПРАДМОВА

Дапаможнік «Беларуская мова. Прафесійная лексіка» створаны нааснове тыпавой праграмы «Беларуская мова. Прафесійная лексіка. Ву-чэбная праграма для вышэйшых навучальных устаноў» (Мінск, 2001).

У ім змяшчаюцца звесткі пра асаблівасці навуковага і афіцый-на-справавога стыляў мовы, аб культуры маўлення.

Практычныя заданні, якія прыводзяцца ў дапаможніку, розна-га тыпу: адны з іх дазваляюць разабрацца ў канцэпцыях паходжан-ня і гістарычных каранях беларускай мовы, іншыя разлічаны напаглыбленне тэарэтычных ведаў пра лексічныя, фанетычныя, арфаэпіч-ныя, словаўтваральныя і граматычныя нормы сучаснай беларус-кай літаратурнай мовы; заданні закранаюць таксама праблемы бе-ларуска-рускай, у прыватнасці, марфалагічнай і сінтаксічнай, моў-най інтэрферэнцыі.

Заданні, прысвечаныя навучальна-прафесійнай сферы, даюць сту-дэнтам звесткі пра тэрміналогію і прадмет яе вывучэння; спецыфіку се-мантычных працэсаў, якія ў ёй адбываюцца; замацоўваюць асаблівасцісловаўтварэння і перакладу тэрмінаў з рускай мовы на беларускую.

Пры складанні рэфератаў і анатацый студэнты вучацца шу-каць і вылучаць асноўную і дадатковую інфармацыю, авалодвацьпрынцыпамі разгортвання і кампрэсіі інфармацыі ў навуковым тэкс-це, правільна афармляць даведачна-бібліяграфічны апарат навуко-вай літаратуры.

Аўтары лекцый: А.М. Асіпчук – «Гістарычныя этапы фармі-равання і развіцця беларускай мовы»; «Лексікалогія і лексікагра-фія» (таксама пытанне «Групы афіцыйна-справавой дакумента-цыі» ў лекцыі «Афіцыйна-справавы стыль»); а таксама практыч-ных заданняў для студэнтаў факультэта фізічнай культуры (па-значаныя сімвалам �), В.В. Маршэўская – «Асаблівасці слова-ўтварэння беларускай навуковай тэрміналогіі»; «Сістэма стыляўбеларускай мовы. Асаблівасці навуковага стылю мовы»; «Жанрынавуковага маўлення» (таксама пытанне «Асаблівасці лексіка-се-мантычных працэсаў у тэрміналогіі» ў лекцыі «Лексікалогія і лек-сікаграфія»); а таксама практычных заданняў для студэнтаў юры-дычнага факультэта (пазначаныя сімвалам �); А.С. Садоўская –«Мова і соцыум»; «Білінгвізм і моўная інтэрферэнцыя», «Афіцый-на-справавы стыль»; «Культура маўлення»; а таксама практыч-ных заданняў для студэнтаў факультэта эканомікі і кіравання (па-значаныя сімвалам ∆ ). Заданні, пазначаныя сімвалам *, рэкамен-дуюцца для выканання студэнтамі ўсіх названых факультэтаў.

4

ЛЕКЦЫЙНАЯ ЧАСТКА

Лекцыя 1. МОВА І СОЦЫУМ

Мэта лекцыі – раскрыць асаблівасці функцыянавання мовыў грамадстве, сфарміраваць уяўленне аб агульных звестках прамову, яе паходжанне, функцыі, узаемасувязь з культурай.

Задачы:– выявіць і адзначыць погляды на прыроду і сутнасць мовы;– ахарактарызаваць існуючыя ў літаратуры гіпотэзы пахо-

джання мовы;– вызначыць сутнасць функцый, якія выконвае мова ў грамадстве;– прааналізаваць адметныя асаблівасці нацыянальнай мовы.

Пытанні1. Сутнасць і прырода мовы.2. Гіпотэзы паходжання мовы.3. Функцыі мовы ў грамадстве.4. Нацыянальная мова і духоўная культура народа.

Праблемныя пытанні1. Хто і як стварыў мову?2. Якая функцыя для беларускай мовы з’яўляецца асноўнай?

Рэкамендаваная літаратура1. Азарка, В.У. Беларуская мова: спецыяльная лексіка /

В.У. Азарка [і інш.] – Мінск, 2005.2. Гіруцкая, Л.А. Беларуская мова (прафесійная лексіка) /

Л.А. Гіруцкая. – Мінск, 2005.3. Каўрус, А.А. Слова наша роднае / А.А. Каўрус. – Мінск, 1986.4. Лыч, Л.М. Беларуская нацыя і мова / Л.М. Лыч. – Мінск, 1994.5. Мікуліч, Т.М. Мова і этнічная самасвядомасць / Т.М. Мікуліч. –

Мінск, 1996.6. Падлужны, А.І. Мова і грамадства / А.І. Падлужны. – Мінск, 1997.7. Сямешка, Л.І. Беларуская мова / Л.І. Сямешка. – Мінск, 1999.

1. Сутнасць і прырода мовыУявіць сённяшняе жыццё без мовы немагчыма. Усе тыя сувязі,

якія існуюць паміж людзьмі, цалкам грунтуюцца на мове. Дзякуючымове мы можам карыстацца ўсімі назапашанымі чалавецтвам ве-

5

дамі, разам з тым яна з’яўляецца галоўным сродкам зносін людзей,моваю ахоплены ўсе сферы духоўнага і матэрыяльнага жыцця гра-мадства. Як жа вызначаецца навукай сутнасць, існасць мовы?

Адказы на гэтае пытанне існавалі розныя. «Адны вучоныя раз-глядалі мову як з'яву біялагічную, такую, як здольнасць есці, піць,хадзіць. Лічылася, што мова закладзена ў самой біялагічнай сут-насці чалавека і перадаецца ў спадчыну. Другія даследчыкі лічылімову з'явай псіхічнай, адносілі яе да сферы падсвядомай псіхафізія-лагічнай дзейнасці. Падобныя сцвярджэнні маюць аднабаковы ха-рактар. На самай справе, мова – з'ява біялагічная і псіхічная, але ўтым сэнсе, што ў чалавеку генетычна закладзена здольнасць авало-даць мовай, г.зн. ён валодае псіхафізіялагічным механізмам, які за-бяспечвае магчымасць маўлення. Але рэалізаваць гэтую здольнасцьчалавек можа толькі ў стасунках з іншымі людзьмі – носьбітамі пэў-най мовы (вы ведаеце выпадкі, калі маленькія дзеці, пазбаўленыячалавечых кантактаў, раслі ў іншым асяроддзі і набывалі звычкі гэ-тага асяроддзя). Мова не перадаецца, як іншыя біялагічныя прыкме-ты, у спадчыну кожнаму канкрэтнаму чалавеку. Чалавек вучыццамове ад іншых людзей, сама па сабе яна не сфарміруецца нават угенія. Дзіця, незалежна ад нацыянальнасці і генаў бацькоў, пачне раз-маўляць на той мове, якую чуе з першых дзён жыцця» [7].

«Кожны чалавек валодае не мовай увогуле, а канкрэтнай мо-вай (ці мовамі), што належыць пэўнаму народу. У гэтым праяўля-ецца дваісты характар мовы: з аднаго боку, яна з'ява індывідуаль-ная, бо ўласціва чалавеку. Яна дапамагае кожнаму індывідуумузаявіць аб сабе як пра арыгінальную асобу, са сваім духоўным све-там, інтэлектуальным патэнцыялам. З другога боку, з'ява грамад-ская (ці сацыяльная), бо належыць канкрэтнай грамадскай суполь-насці. Сацыяльная прырода мовы заключаецца найперш у тым, штояна аснова і форма грамадскай свядомасці і разам з тым унікальныі універсальны сродак зносін людзей, феномен духоўнай культурычалавецтва» [7].

Такім чынам, мова – з’ява грамадская, якая ўзнікла на пэў-ным этапе развіцця чалавецтва і з’яўляецца вынікам прынцыповановага якаснага ўзроўню развіцця чалавека і сацыяльнай арганіза-цыі грамадства.

Мова забяспечвае бесперапыннасць этнічнага і культурнагаразвіцця любой грамадскай супольнасці на працягу яе гісторыі, з'яў-ляецца спосабам захавання адзінства народа ў прасторы і часе,формай трансляцыі ад пакалення да пакалення сацыяльнага вопы-ту і духоўнай культуры народа.

6

2. Гіпотэзы паходжання мовыДзе і як узнікла мова? Калі гэта адбылося?На зямным шары налічваецца вялікая колькасць жывых істот,

але сярод іх толькі чалавек валодае членападзельнай мовай, якаяз’яўляецца яго галоўнай прыкметай і вылучае з астатняга біялагіч-нага свету. Гэты факт дае падставу меркаваць, што само паходжан-не і станаўленне чалавека адбылося дзякуючы мове. Паколькі пера-важную большасць часу існавання чалавека мова ўжывалася толькіў вуснай форме, а пісьменства, якое фіксуе і захоўвае вынікі моўнайдзейнасці чалавека, існуе ўсяго каля 5000 гадоў, дакладных і строгааргументаваных звестак пра тое, калі і як узнікла мова, якія этапыразвіцця прайшла, у вучоных няма. Таму праблема паходжання мовыз’яўляецца цалкам гіпатэтычнай. Аналізуючы розныя падыходы ўвырашэнні гэтай праблемы, можна выдзеліць два асноўныя накірункі:а) мова створана чалавекам у працэсе яго эвалюцыйнага развіцця;б) мова створана звышнатуральнай сілай. Існуе некалькі гіпотэз па-ходжання мовы, найбольш пашыраныя з іх наступныя.

Самая старажытная філасофская канцэпцыя мовы – лагасіч-ная (логасная). Яна пабудавана на міфолага-рэлігійных уяўленняхпра мову як дар Бога і існуе ў некалькіх разнавіднасцях: ведычнай,канфуцыянскай, біблейскай.

Паводле міфолага-рэлігійнай тэорыі, у аснове свету ляжыць ду-хоўны пачатак. Дух уздзейнічае на матэрыю, якая знаходзіцца ў хаа-тычным стане, уладкоўвае яе формы. Вянец тварэння духу – чала-век. Для абазначэння духоўнага пачатку ўжываліся тэрміны «Бог»,«Дао», «Логас». Так, згодна з хрысціянскай філасофіяй, «Слова» існа-вала да з'яўлення чалавека і непасрэдна кіравала інертнай матэрыяй.Яно стварыла свет з першаснага хаосу. Вось як гаворыць пра гэта ўБібліі евангеліст Іаан: «У пачатку было слова, і Слова было ў Бога, іСлова было Бог. Яно было спачатку ў Бога. Усё праз яго пачалобыць, і без Яго нічога не пачало быць, што пачало быць».

Падобныя тлумачэнні, толькі ў іншых тэрмінах, ляжаць у ас-нове індуізму і канфуцыянства. Побач з Божым паходжаннем мовыхрысціянская філасофія тлумачыць слова і як чалавечую з'яву. Богстварае чалавека і адкрывае яму дар слова, г.зн. Божае слова, якоестварыла чалавека, становіцца потым здабыткам чалавека.

Пытанне пра паходжанне мовы разглядалася і ў антычнай філа-софіі. Яшчэ ў VII–VI ст. да н.э. старажытнагрэчаскія вучоныя імкну-ліся знайсці сувязь паміж словамі, «імёнамі» і высветліць, які ха-рактар паходжання мовы – прыродны ці ўмоўны. Пазней гэтыя праб-лемы асэнсоўваліся ў філасофіі эпохі сярэдніх вякоў і Адраджэння.

7

З XVI ст. у Еўропе пашыраецца тэорыя паходжання мовы, уаснове якой ляжыць рацыянальная філасофская канцэпцыя «гра-мадскай дамоўленасці». Паводле яе, грамадская дамоўленасцьадрознівае чалавечае грамадства ад першабытнага статка, дзепануюць варожасць і барацьба кожнага. Прычыны пераходу да суп-рацоўніцтва тлумачыліся па-рознаму: ідэалістычна – божым пахо-джаннем чалавека і яго маралі; матэрыялістычна – агульнасцю інта-рэсаў людзей. Паводле гэтай філасофіі, не Божае «Слова-Логас», асам чалавек-мысляр, яго розум з'яўляюцца крыніцай навуковых ад-крыццяў, працы. Аднак гэта тэорыя не тлумачыла, адкуль узяласямова, як чалавек авалодаў ёю.

Пазней на аснове філасофіі грамадскай дамоўленасці былі рас-працаваны т.зв. этымалагічныя, ці натуралістычныя, гіпотэзыпаходжання мовы: гукапераймальная, выклічнікавая і інш. Так, па-водле гукапераймальнай гіпотэзы, мова ўзнікла са здольнасці ча-лавека пераймаць гукі навакольнага свету (птушак, звяроў). Згод-на з выклічнікавай тэорыяй, штуршком для ўзнікнення мовы былінатуральныя інстынктыўныя гукавыя комплексы накшталт ой-ой,ха-ха як рэакцыя на пэўныя вонкавыя раздражняльнікі.

Відавочна, гэтыя гіпотэзы не даюць адказу на пытанне, як уз-нікла мова.

Вялікая ўвага праблеме паходжання і развіцця мовы надава-лася ў працах французскіх і нямецкіх філосафаў (Ж.Русо, І.Гердэраі інш.). Але найбольш разгорнутае асвятленне атрымала гэтая праб-лема на пачатку XIX ст. у даследаваннях нямецкага філосафа ілінгвіста Вільгельма фон Гумбальта. На яго думку, «узнікненне мовыабумоўлена ўнутранай праблемай чалавецтва». Мова, па Гумбаль-ту, – гэта жывая дзейнасць чалавечага духу, адзіная энергія народа,якая ідзе з глыбінь чалавечай існасці і напаўняе ўсё яго жыццё.Мова не проста сродак зносін людзей, яна тая сіла, якая робіць ча-лавека чалавекам. Канцэпцыя Гумбальта апіралася на ідэю ўзае-мазвязанага развіцця мовы, мыслення і «духу народа». «Мова і ду-хоўная сіла народа развіваюцца не асобна адна ад адной і не пасля-доўна адна за другой, а складаюць выключна і непадзельна адно ітое ж дзеянне інтэлектуальнай здольнасці».

У XIX ст. была распрацавана т.зв. матэрыялістычная тэо-рыя паходжання мовы, ці «працоўная», або «сацыяльная». Па-водле яе, мова ўзнікла як вынік сумеснай дзейнасці перашабытныхлюдзей (неабходнасць узаемаразумення стымулявала ўзнікненнегукавых комплексаў). Першабытныя людзі як бы прымацоўвалігукавыя комплексы да прадметаў, дзеянняў. Паступова з развіццём

8

грамадства слова ўжывалася не толькі для абазначэння канкрэт-нага, але і цэлага класа прадметаў. Абстрагуючыся ад прадмета,мова ператваралася ў своеасаблівы знак. Такім чынам, вытокі мовыўзыходзяць да пачатку сумеснай працоўнай дзейнасці і іншых гра-мадскіх стасункаў у працоўным калектыве [7].

Як бы ні вырашалася ў навуцы праблема паходжання мовы,відавочным для ўсіх нас з’яўляецца тое, што жыццё мовы цесназвязана з жыццём грамадства. Мова не толькі дапамагае людзямзразумець адзін аднаго, але і захаваць здабыткі чалавечай гісто-рыі, навукі і культуры.

3. Функцыі мовы ў грамадствеМова – складаная знакавая сістэма. І тое, што мы ведаем, як

жылі нашы продкі тысячы гадоў назад, пра што яны марылі, абчым рупіліся, і тое, што мы можам выказаць свае думкі, перада-ваць пачуцці, – гэта ўсё дзякуючы яе універсальнаму характару іполіфункцыянальнасці. Універсальны характар мовы вызначае раз-настайнасць яе функцый.

Асноўнымі сярод усіх функцый (а іх налічваецца каля 25) мовыз'яўляюцца камунікатыўная (мова – найважнейшы і унікальнысродак узаемаадносін паміж людзьмі) і пазнавальная, ці кагні-тыўная (мова забяспечвае магчымасць думаць і пазнаваць свет).Пры дапамозе гэтых дзвюх функцый асоба атрымлівае інфарма-цыю ад іншых людзей ці грамадскія суполкі, людзі перадаюць пат-рэбную інфармацыю іншым асобам. Але з дапамогай мовы людзіне толькі могуць паведамляць адзін аднаму патрэбную інфарма-цыю, але і назапашваць веды, фіксаваць, класіфікаваць, абагуль-няць пэўныя інтэлектуальныя дасягненні чалавецтва.

На базе дзвюх асноўных функцый мовы развіваюцца іншыя,больш прыватныя. У складзе камунікатыўнай функцыі вылучаюц-ца, напрыклад, рэгулятыўная, ці фатычная, пры дапамозе якойлюдзі наладжваюць кантакты паміж сабой, уступаюць у дыялогі ізамыкаюць іх, рэгулююць адносіны паміж сабой, і акумулятыў-ная – функцыя назапашвання, захавання традыцый, культуры, гісто-рыі, нацыянальнай самасвядомасці народа.

У складзе пазнавальнай функцыі вылучаюць намінатыўную –функцыя наймення прадметаў, з'яў рэчаіснасці і эмацыйную – фун-кцыя выражэння эмоцый, пачуццяў, настрою.

Словы з’яўляюцца яшчэ і сродкам мастацкай творчасці. Таму зкамунікатыўнай і пазнавальнай функцыямі звязана эстэтычная, ціпаэтычная, сутнасць якой у здольнасці мовы ўздзейнічаць на пачуцці

9

і думкі чалавека не толькі зместам, але і самой вонкавай формай: гу-чаннем, адборам слоў, іх спалучэннем. Гэтая функцыя праяўляецца ўімкненні да рытмічнасці, мілагучнасці, вобразнасці маўлення.

Вельмі важнай функцыяй мовы з'яўляецца этнічная, калі мовавыступае прыкметай, сімвалам нацыі, сродкам этнічнай кансаліда-цыі. Асабліва выразна гэтая функцыя праяўляецца ў сітуацыях, дзеіснуе культурна-моўная асіміляцыя аднаго народа другім. Мова ўтакім выпадку з'яўляецца фактарам еднасці этнасу. Народ імкнец-ца захаваць яе як сведчанне сваёй нацыянальна-гістарычнай ад-метнасці і культурна-духоўнай самабытнасці. Для беларускай мовыгэтая функцыя набывае асаблівае значэнне, паколькі Беларусь яксамастойная дзяржава можа выйсці на міжнародны ўзровень толькіпры ўмове валодання нацыянальнымі традыцыямі, нацыянальнайспадчынай, культурай і мовай.

4. Нацыянальная мова і духоўная культура народаБеларуская мова – мова беларускага народа, адметная форма

яго духоўнай культуры. Гэта – «адзежа душы», самы дарагі яго скарб.Нацыянальная мова – матэрыялізаваная душа народа, які выпраца-ваў на працягу сваёй доўгай гісторыі спецыфічныя фанетычныя, лек-січныя, граматычныя адзнакі. Яе характарызуе, напрыклад, заўсё-ды цвёрдае вымаўленне гукаў [р], [ч] (чароўны, чабор), наяўнасцьскладаных гукаў [дз], [дж] (дзеці, гляджу), мілагучнае спалучэннезычных і галосных (салодкі, ільняны), выкарыстанне сэнсава і эма-цыянальна ёмістых слоў (ліпень, вясёлка), характарыстычных фра-зеалагізмаў (гады ў рады, як на дзяды) і інш.

Беларуская мова была і застаецца на нашай зямлі роднай мо-ваю беларусаў. Яна трымае нас разам, цэментуе беларускую на-цыю. Тэрмін родная мова, выкарыстаны ў час перапісу насельніц-тва Беларусі 1999 года, паказаў наступнае: 81,2 % прызналі сябебеларусамі; 85,6 % з гэтай колькасці прызналі беларускую мовуроднаю; болей за 40 % ад гэтай колькасці сцвердзілі, што карыста-юцца беларускаю моваю як формаю зносін паўсядзённа. Роднаямова – гэта сістэма, якую пэўны народ самаідэнтыфікуе як сваюўласную, надзвычай дарагую і каштоўную самому сабе, неад’ем-ную ад гісторыі краю, адметную ад суседніх ці іншых моў.

Беларускаю моваю карыстаюцца штодзень у бытавых зносі-нах у вёсцы і горадзе. Беларускія словы, песні гучаць на вяселлях ірадзінах, народных святкаваннях і проста за бяседным сталом. Іхможна пачуць па радыё і тэлебачанні, са сцэны тэатра і эстрады.На беларускай мове выходзяць газеты і часопісы, друкуюцца наву-

10

ковыя працы, падручнікі і дапаможнікі для школ і вышэйшых наву-чальных устаноў. Творы майстроў беларускай літаратуры заслу-жылі прызнанне ў нашай краіне і за яе межамі.

Мова – не толькі сродак, з дапамогай якога людзі абменьваюц-ца інфармацыяй. Гэта люстэрка жыцця народа, яго грамадскага ікультурнага развіцця. Мова адлюстроўвае жыццёвы вопыт народа,асаблівасці яго мыслення і псіхікі, маральна-этычныя і эстэтычныянормы. Інакш кажучы, мова замацоўвае ўсё тое, што прынята назы-ваць культурай. Яна з'яўляецца спецыфічным спосабам існавання ізахавання культуры. Разам з тым мова – прадукт чалавечай культу-ры і яе важная частка, якую мы атрымліваем ад прадзедаў.

Любая культура з'яўляецца працэсам і вынікам асваення ча-лавекам рэчаіснасці. У розных народаў спосабы і вынікі гэтага ас-ваення маюць агульнае і адметнае, спецыфічна-нацыянальнае. Усёгэта найперш адлюстроўваецца ў мове: у адметнасці слоўніка, убудове слоў, сказаў. Мова – гэта не толькі сувязь паміж людзьмі,але і людзей з прыродаю як важным складальнікам культуры. Гум-бальт сцвярджаў: «У кожнай мове закладзена самабытнае света-ўспрыманне. Як асобны гук стаіць паміж прадметам і чалавекам,так і ўся мова ў цэлым выступае паміж чалавекам і прыродай».

У кожнай мове ёсць назвы прадметаў, паняццяў, якія значацьбольш, чым яны абазначалі спачатку. На працягу гісторыі развіццямногія словы акумулююць інфармацыю, звязаную з бытам, звыча-ем, культурай народа, абрастаюць разнастайнымі асацыяцыямі.Гэтая дадатковая, нацыянальна абумоўленая інфармацыя існуе ўсвядомасці носьбітаў мовы і складае так званы нацыянальна-куль-турны кампанент значэння моўных адзінак. Прадметы і з’явы, якіяадыгрываюць важную ролю ў жыцці пэўнага народа, маюць большразнастайных назваў, чым аб’екты, якія не сустракаюцца або рэд-ка сустракаюцца ў жыцці. Так, прыкметнай адзнакай ландшафтуБеларусі з’яўляецца балота, і беларуская мова мае больш за 20 ягоназваў: дрыгва, дрыгвянік, багна, багнішча, твань, тхлань,імшара і інш. Затое ў нашай мове зафіксавана толькі адна назватакой жывёліны, як вярблюд, у той час як у арабскай мове даслед-чыкамі адзначаецца каля 5000 розных яго назваў [7].

Мова – не толькі спосаб захавання духоўнасці і культуры, алеі ў пэўнай ступені сродак іх фарміравання. Многія вучоныя схільнылічыць, што кожны народ бачыць свет праз прызму сваёй роднаймовы. Гэта значыць, што сама мова як своеасаблівы код культурыў пэўнай ступені вызначае светапогляд і менталітэт народа, ягопсіхічную і нацыянальна-культурную свядомасць.

11

Праверачны тэст1. Галоўнай, дыферэнцыяльнай прыкметай чалавека з’яў-

ляецца:1) членараздзельная мова; 4) мозг;2) верхнія і ніжнія канечнасці; 5) мысленне.3) язык, зубы;

2. Устанавіце адпаведнасць паміж функцыямі мовы і іхсэнсавай характарыстыкай.

А. Камунікатыўная. 1. Мова – сродак, які забяспечваеБ. Пазнавальная. магчымасць думаць і пазнаваць свет.В. Эстэтычная. 2. Мова – сродак уздзеяння на пачуцціГ. Этнічная. і думкі людзей.

3. Мова – прыкмета, сімвал нацыі,сродак этнічнай кансалідацыі.4. Мова – сродак узаемаадносін паміжлюдзьмі.5. Мова – сродак выражэння эмоцый,пачуццяў, настрою.

3. Паводле матэрыялістычнай тэорыі ўзнікненне мовызвязана з...

1) мова – дар Бога;2) мова – вынік сумеснай дзейнасці першабытных людзей;3) мова – здольнасць чалавека пераймаць гукі навакольнага

асяроддзя;4) мова – наяўнасць інстынктыўных гукавых комплексаў;5) мова – праяўленне эмоцый.

Лекцыя 2. ГІСТАРЫЧНЫЯ ЭТАПЫ ФАРМІРАВАННЯІ РАЗВІЦЦЯ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ

Мэта лекцыі – паказаць працэс станаўлення беларускай мовы,асаблівасці яе развіцця на розных гістарычных этапах.

Задачы лекцыі:- ахарактарызаваць асноўныя перыяды фарміравання беларус-

кай мовы;- прааналізаваць прычыны заняпаду беларускай мовы на пэў-

ных гістарычных этапах (у тым ліку і на сучасным);

12

- адзначыць ролю выдатных асветнікаў у працэсе адраджэн-ня, унармавання і захавання беларускай мовы;

- садзейнічаць фарміраванню ў студэнтаў пачуцця каштоўнасціроднай мовы.

Пытанні1. Беларуская мова ў сям’і індаеўрапейскіх моў. Вытокі бела-

рускай мовы.2. Роля беларускай мовы ў ВКЛ.3. Прычыны заняпаду беларускай мовы ў Рэчы Паспалітай і

Расійскай імперыі.4. Утварэнне новай беларускай літаратурнай мовы. Працэс бе-

ларусізацыі ў 20-я гады ХХ ст.5. Русіфікатарскі характар нацыянальна-моўнай палітыкі дзяр-

жавы на працягу 30–80 гадоў ХХ ст.6. Асаблівасці развіцця беларускай літаратурнай мовы ў 90-я

гады ХХ ст. Стан беларускай мовы на сучасным этапе.

Праблемныя пытанні1. Чаму перыяд існавання ВКЛ даследчыкі называюць «зала-

тым векам» у гісторыі развіцця беларускай мовы?2. Ці з’яўляецца сёння беларуская літаратурная мова сродкам

зносін нацыі? Якія фактары могуць паўплываць на адраджэнне бе-ларускай мовы ў розных сферах жыцця?

Рэкамендаваная літаратура1. Гіруцкая, Л.А. Беларуская мова (прафесійная лексіка) /

Л.А. Гіруцкая. – Мінск, 2005.2. Лепешаў, І.Я. Практыкум па лексікалогіі і фразеалогіі / І.Я. Ле-

пешаў, М.А. Якалцэвіч. – Гродна, 2001.3. Ляшчынская, В.А. Студэнту аб мове: прафесійная лексіка /

В.А. Ляшчынская. – Мінск, 2003.4. Плотнікаў, Б.А. Беларуская мова ў сістэме славянскіх моў /

Б.А. Плотнікаў. – Мінск, 1999.5. Сямешка, Л.І. Беларуская мова / Л.І. Сямешка. – Мінск, 1999.6. Шакун, Л.М. Карані роднай мовы / Л.М. Шакун. – Мінск, 2001.

Пры вывучэнні складанага пытання пра паходжанне беларус-кай мовы (як і рускай, украінскай) трэба мець на ўвазе, што ўзнікнен-не беларускай мовы нельга датаваць пэўным годам ці нават дзеся-цігоддзем (Ф. Янкоўскі). Станаўленне беларускай мовы цесна звяза-

13

на з гістарычнымі і сацыяльна-палітычнымі фактарамі, якія абу-моўліваюць яе росквіт або заняпад.

1. Беларуская мова ў сям’і індаеўрапейскіх моў. Вытокібеларускай мовы

У свеце, паводле звестак вучоных, налічваецца ад 2,5 да 6000жывых і мёртвых моў. На аснове падабенства роднасныя мовыаб’ядноўваюцца ў моўныя сем’і (іх каля 20): індаеўрапейская,цюркская, угра-фінская, кітайска-цібецкая, мангольская, семі-та-хаміцкая і інш. У сваю чаргу, моўныя сем’і могуць распадаццана моўныя групы і падгрупы. Аднак ёсць мовы (напр., японская,якая абслугоўвае звыш 110 млн. чалавек, карэйская), якія існуюцьізалявана, не ўваходзяць у склад сем’яў ці груп.

Беларуская мова належыць да індаеўрапейскай моўнайсям’і, славянскай групы, усходнеславянскай падгрупы.

Індаеўрапейскія мовы – самая вялікая ў свеце моўная сям’я.У наш час амаль кожны другі жыхар планеты гаворыць на мовеіндаеўрапейскага паходжання. Сама назва паказвае на вельмі да-лёкую, але ўсё ж роднасць моў народаў Еўропы і Азіі. Індаеўра-пейская сям’я моў падзяляецца на 12 (у дапаможніках Л.І. Сямешкі,Л.А. Гіруцкай і некаторых іншых аўтараў называецца лічба 16) груп:індыйская, германская (англійская, нямецкая, галандская, швед-ская, дацкая, нарвежская, ісландская і г.д.), раманская (іспанская,італьянская, французская, румынская, малдаўская, партугальская,мёртвая лацінская мова і г.д.), славянская, балтыйская (літоў-ская, латышская і мёртвая пруская мова), кельцкая (ірландская,шатландская і г.д.), іранская (персідская, афганская, таджыкская іг.д.), грэчаская, армянская, албанская, хецкая, тахарская.

Славянская група распадаецца на тры падгрупы: усходнюю(беларуская мова, руская, украінская), заходнюю (польская, чэш-ская, славацкая, сербалужыцкая, мёртвая палабская), паўднё-вую (балгарская, македонская, сербскахарвацкая, славенская,мёртвая стараславянская). Увогуле, славянскія мовы – пятая па-водле распаўсюджанасці група моў на Зямлі (пасля кітайскай, індый-скай, германскай і раманскай) [5].

Славянскія мовы выдзеліліся з індаеўрапейскай мовы (мовы-асновы, прамовы, мовы-маці) недзе на мяжы ІІІ і ІІ тысячагод-дзяў да н.э. Ад тых старажытных часоў ва ўсіх індаеўрапейскіхмовах застаўся вялікі пласт слоў. У беларускай мове індаеўра-пейскімі паводле паходжання з’яўляюцца словы Бог, вера, дух,

14

дзіва, неба, маці, брат, снег, воўк, вуж, лён, лічэбнікі два, тры,дзесяць, сто, займеннікі ты, вы, сам і інш.

ІІІ тысячагоддзе да н.э. – І тысячагоддзе н.э. – агульны пе-рыяд у гісторыі славян – агульнаславянскі (скончыўся гэты перы-яд прыкладна ў сярэдзіне І тысячагоддзя н.э.). І, адпаведна, мовуславян гэтага часу называюць агульнаславянскай, або прасла-вянскай. Яна складалася з блізкароднасных племянных дыя-лектаў. Даследчыкі вылучаюць тры асноўныя дыялекты, якіяўмоўна называюць усходнім, заходнім, паўднёвым. Ёсць гіпотэ-за і аб існаванні агульнай балта-славянскай мове-продку, што тлу-мачыцца асабліва блізкімі адносінамі ў старажытнасці славян і бал-таў (шматлікія прозвішчы, назвы населеных пунктаў, вадаёмаў наБеларусі маюць балцкія карані: Нёман, Нача, Ашмяны, Смаргонь,Кемелішкі, Гервяты, Геранёны і многія іншыя). Існуе версія і сла-вяна-фінскага паходжання беларускай народнасці. Якое месца зай-мала мова продкаў беларусаў у праславянскім свеце? На думкурускага вучонага А. Шахматава, беларускага даследчыка П. Бу-зука і некаторых іншых, хутчэй за ўсё прабеларусы займалі пра-межкавае становішча паміж продкамі рускіх, украінцаў і заходніміславянамі. Пра гэта сведчаць агульныя для беларускай і заходнес-лавянскіх моў працэсы (дзеканне, цеканне, страта мяккага [p]).

Паступова славяне пашыралі тэрыторыю свайго рассялення(ад Віслы і Одэра да Дона і Волгі, ад Карпат да Балтыкі), і за часвандровак па Еўропе сувязі паміж імі паслабляліся. Дарэчы, агуль-ная колькасць славян у свеце каля 290 млн. чалавек (для параўнан-ня: кітайцаў каля 1247 млн. на 1999 г.). Яны аб’яднаны паміж сабойне толькі агульнасцю паходжання, многімі культурнымі традыцы-ямі, але і незвычайнай блізкасцю моў (такая блізкасць праяўляец-ца ў падабенстве каля дзвюх тысяч слоў, а таксама ў фанетыцы,граматыцы). Параўн.: галава (бел.), голова (рус.), голова (укр.),gіowa (пол.), hlava (чэшс.), глава (балг.) і пад.[2].

У VІ–VІІ ст. н.э. завяршылася рассяленне славян і ўтварылісятры групы славянскіх плямён (усходнія, заходнія і паўднёвыя славя-не). Пазней на іх аснове пачнуць складвацца асобныя народнасці.

У ІХ ст. усходнія славяне ўтварылі феадальную дзяржаву Кіеў-ская Русь, а ў канцы Х ст. на нашыя землі прыйшло хрысціян-ства, разам з ім і пісьменнасць на стараславянскай (царкоўна-славянскай) мове – першай літаратурна-пісьмовай мове ўсходніхславян (успомнім асветнікаў Кірылу і Мяфодзія). На гэты час яшчэне было кнігадрукавання, таму ўсе пісьмовыя помнікі рукапісныя.(Буйныя цэнтры старажытнай пісьменнасці на Беларусі: Полацк,

15

Тураў, Пінск, Смаленск, Слуцк, Мазыр). Царкоўнаславянскай мо-вай карысталіся не толькі пры перапісванні свяшчэнных тэкстаў,але і для стварэння арыгінальных твораў рэлігійнага зместу (ка-занні, павучанні, словы, малітвы епіскапа Кірылы Тураўскага;словы-прамовы царкоўнага дзеяча, філосафа палескага Златаву-ста; пісьмовая спадчына пісьменнікаў-асветнікаў Клімента Сма-ляціча і Аўраама Смаленскага). Асаблівай увагі заслугоўвае куль-турна-асветніцкая дзейнасць Ефрасінні Полацкай (заснавалажаночы і мужчынскі манастыры і царкву ў Полацку, скрыпторыі –майстэрні, у якіх перапісваліся свяшчэнныя кнігі; па яе загаду май-страм Лазарам Богшам у 1161 г. быў створаны надзвычайнай пры-гажосці крыж, надпіс на якім зроблены таксама на царкоўнасла-вянскай мове). Старажытныя беларускія пісьменнікі-асветнікі былілюдзьмі высокай культуры, якія ведалі не толькі Біблію, але і ан-тычную літаратуру – Гамера, Платона, Арыстоцеля.

Дзяржаўнай жа мовай Кіеўскай Русі з’яўлялася старажыт-наўсходнеславянская, ці старажытнаруская мова, утворанаяшляхам сінтэзу стараславянскай мовы і жывой гутарковай мовыўсходніх славян. Нагадаем, што тэрмін «старажытнаруская» звяз-ваецца не з сучаснай рускай мовай (велікарускай), а адносіцца ўроўнай ступені да ўсіх трох усходнеславянскіх моў. На старажыт-наўсходнеславянскай мове напісаны такія творы, як «Слова прапаход Ігаравы», «Аповесць мінулых гадоў», «Руская праў-да», «Слова мітрапаліта Іларыёна», «Астрамірава Евангел-ле», творы Уладзіміра Манамаха, а таксама шматлікія ганд-лёвыя дагаворы, граматы, грашовыя разлікі, надпісы на прад-метах матэрыяльнай культуры (пра гэта сведчаць археалагіч-ныя раскопкі). Ужо ў гэты час у літаратурна-пісьмовай мовеўсходніх славян вылучаецца як мінімум тры стылі: справавы,царкоўна-кніжны і свецка-літаратурны (найбольшая колькасцьстараславянскіх элементаў назіраецца ў творах рэлігійнага змес-ту, менш – у мастацкіх, яшчэ менш – у справавых тэкстах, апош-нія з якіх адлюстроўваюць спецыфічныя рысы сучаснай беларус-кай мовы). Дарэчы, аўтарства «Слова пра паход Ігаравы» (ХІІст.), на думку рускага даследчыка Б.Зотава, хутчэй за ўсё нале-жыць Кірыле Тураўскаму (вельмі блізкая да «Слова..» манеравыкладання думак, пачуццяў з дапамогай мовы, уласцівыя ямувыяўленчыя і вобразныя сродкі) [4].

Такім чынам, да ХІІІ ст. існавала адносна адзіная пісьмоваямова ўсходніх славян, аднак гаварылі продкі рускіх, беларусаў іўкраінцаў па-рознаму. Кожная мова развівалася сваім шляхам!

16

2. Роля беларускай мовы ў ВКЛУ ХІІІ ст. пасля распаду Кіеўскай Русі (а гэтаму паспрыялі

міжусобныя войны феадалаў) пачалі складвацца асобныя народ-насці – беларуская, руская і ўкраінская. Беларуская народнасцьутварылася з трох плямён: крывічы, радзімічы, дрыгавічы.(Тэрмін «Белая Русь» упершыню сустракаецца ў канцы XIV ст. уадносінах толькі да Полацкай зямлі. У далейшым ён пашырыўсяна ўсю Беларусь.)

Асноўную ролю ў фарміраванні беларускай мовы (даследчыкіназываюць яе старабеларускай) адыгралі мясцовыя гаворкі (паў-ночна-ўсходні і паўднёва-заходні дыялекты). Як асобная самастой-ная мова яна сфарміравалася ў перыяд, калі нашы землі знаходзіл-іся ў складзе Вялікага Княства Літоўскага. Менавіта ў ВКЛ напрацягу ХІV–ХVІ стст. старабеларуская мова выкарыстоўваласяў якасці дзяржаўнай. У пісьмовых дакументах таго часу наша зямлячаста называецца Літвой, беларусы – літоўцамі, або ліцвінамі, у знактаго, што яны былі жыхарамі ВКЛ, а мова – літоўскай, рускай, про-стай (продкі ж сучасных літоўцаў называліся жамойтамі і аўкш-тайтамі).

На беларускай мове былі створаны летапісы, арыгінальныяі перакладныя мастацкія творы, вучэбная, публіцыстычная,юрыдычная літаратура; вялася дыпламатычная перапіска (у1392–1393 гг. хан Арды Тахтамыш піша ліст польскаму каралюЯгайла на старабеларускай мове). Важна і тое, што на славянскімусходзе распачалося кнігадрукаванне (6 жніўня 1517 г. у ПразеФ. Скарына надрукаваў на царкоўнаславянскай мове Псалтыр).Спынімся на асветніцкай дзейнасці Ф. Скарыны (гуманіст, перша-друкар, перакладчык, пісьменнік, рэдактар, мастак). Менавіта ёнузняў беларускую мову і беларускую культуру на еўрапейскіўзровень (праз два стагоддзі тое самае паспрабуе зрабіць для рус-кага народа М.В.Ламаносаў). Гэты перыяд знакаміты такімі вядо-мымі асветнікамі, людзьмі энцыклапедычнай адукаванасці, як Міко-ла Гусоўскі, Сымон Будны, Сімяон Полацкі, Васіль Цяпінскі, Анд-рэй Рымша, Лаўрэнцій Зізаній, Мялецій Сматрыцкі і інш.

Назавём жанры і найбольш вядомыя помнікі літаратуры таго часу.1. Справавая літаратура, да якой адносіліся гандлёвыя да-

гаворы, дарчыя граматы, судовыя і пасольскія кнігі, пастановысейма, справаздачы, каралеўскія наказы, пісьмовыя правы на ва-лоданне зямлёй і інш. Прыклады дадзенага жанру: «Дагавор По-лацка з Рыгай» (1330 г.), «Дарчая грамата» Вітаўта літоўскімканонікам (1399), «Судзебнік» караля Казіміра Ягелончы-

17

ка (1468 г.), «Кніга судовых спраў» (1516 г.) і інш. Помнікісправавой пісьменнасці, як рукапісныя, так і друкаваныя, сабраныў 600 тамоў Літоўскай метрыкі, дакументы якой даюць уяў-ленне пра розныя бакі палітычнага, эканамічнага, культурнагажыцця ВКЛ на працягу некалькіх стагоддзяў і з’яўляюцца кры-ніцай вывучэння беларускай мовы. Найбольш слынным даку-ментам гэтага перыяду, безумоўна, лічыцца Статут ВялікагаКняства Літоўскага (тры рэдакцыі: 1529 г., 1566 г., 1588 г.), якістаў узорам, асновай для ўпарадкавання права нават у многіхсуседніх дзяржавах: Прусіі, Польшчы, Расіі! Доўгі час заставаў-ся адзіным зборам законаў у Еўропе, быў перакладзены на лацін-скую і польскую мовы. Не выклікае сумненняў, што «Статут» быўраспрацаваны і падрыхтаваны на высокім тэарэтычным і прафе-сійным узроўні кваліфікаванымі прававедамі і дзяржаўнымі чы-ноўнікамі (рэдакцыя 1588 г. падрыхтавана пад кіраўніцтвам канц-лера ВКЛ А.Б. Валовіча і падканцлера Л.І. Сапегі). «Статут» –сведчанне дзяржаўнасці беларускага і літоўскага народаў, іхвысокай прававой культуры. Некаторыя сучасныя гісторыкімногія гады даказвалі, што да кастрычніка 1917 года беларусыаб дзяржаўнасці толькі марылі... Публікацыя «Статута ВялікагаКняства Літоўскага» (Мінск, 1989 г.), прымеркаваная да 400-год-дзя першай публікацыі (1588 г.), – важкі аргумент у сённяшніхспрэчках аб дзяржаве і беларускай мове.

Справавыя дакументы даволі паслядоўна адлюстроўвалі асаб-лівасці народнай гаворкі, яе багатую лексіку, фанетычныя і грама-тычныя з’явы. Слоўнік старабеларускай мовы папаўняўся грамад-ска-палітычнай, юрыдычнай тэрміналогіяй (увогуле перыяд ВКЛадметны фарміраваннем розных тэрмінасістэм: гандлёвай, ваеннай,навуковай і г.д.): аброк, права, мыто (пошліна), послух (сведка),рубель, чалядзін, дзяржава, прыгонныя людзі, помста, забой-ца, кошт і г.д.

2. Летапісы (захавалася каля 20 збораў) ХV–ХVІІ стст. Ся-род іх знаходзяцца Супрасльскі збор, Увараўскі збор, Віленскізборнік, дзе апісваюцца жыційныя, ваенныя, княжацкія справы натэрыторыі нашай краіны. Найбольш знакамітымі з’яўляюцца«Чэцці-Мінеі», напісаныя паповічам Бярозкам з Новагародка, якіраспавядае пра забойства Святаполкам Барыса і Глеба, а таксамаБаркалабаўскі летапіс (апісваюцца падзеі ў наваколлі Быхава).

3. Перакладная жыційная літаратура (ХV–ХVІ стст.). Пе-раклады з грэчаскай, сербскай і некаторых іншых моў: «Алексан-дрыя» (апісваюцца паходы і подзвігі Аляксандра Македонскага),

18

«Гісторыя Траянскай вайны» (аб заваяванні грэкамі Троі); «Апо-весць аб Трыстане», «Гісторыя аб Атыле», «Аповесць праБаву».

4. Мастацкая і палемічная літаратура: «Метры» Сімяо-на Полацкага на старабеларускай мове, эпіграмы Андрэя Рым-шы, палемічныя прамовы Мялешкі супраць польскага засілля, атаксама вершы невядомых аўтараў.

5. Лінгвістычная літаратура: «Грамматіка Словенска»,«Лексіс» (тлумачыцца 1061 стараславянскае слова) ЛаўрэнціяЗізанія, «Грамматіка» Мялеція Сматрыцкага, якую пазнейМ.В. Ламаносаў назаве «вратами учёности». Дадзеная праца пры-свечана апісанню стараславянскай мовы, але, як і ў Л. Зізанія, ме-тамовай (мовай, з дапамогай якой апісваецца іншая мова, у пры-ватнасці, царкоўнаславянская) паслужыла старабеларуская, дзеадзначаюцца рысы жывой беларускай гаворкі: зацвярдзелы р, акан-не, замена яць на е, беларускія лексемы але, друк, праца і інш.

6. Рэлігійная літаратура. Францыск Скарына (23 кнігіБібліі, «Малая падарожная кніжыца», «Апостал»), СымонБудны на старабеларускай мове ў 1562 г. выдае «Катэхізіс»;Васіль Цяпінскі выдаў у сваім перакладзе на старабеларускуюмову «Евангелле». Да гэтага ж часу належаць 30 зборнікаў кіта-баў (рукапісныя рэлігійныя кнігі татар, якія з ХІV ст. да сённяшніхдзён жывуць на Беларусі). Лінгвістычная каштоўнасць дадзеныхтэкстаў у тым, што арабскімі літарамі паслядоўна і выразна пера-даюцца многія фанетычныя асаблівасці беларускай мовы, якія не-рэгулярна, эпізадычна фіксаваліся ў старабеларускіх помніках, на-пісаных кірыліцай. Да такіх асаблівасцей належаць аканне, якан-не, перадача г фрыкатыўнага, афрыкатаў дж, дз, мяккага с іінш. У тэкстах гэтых помнікаў назіраецца паступовы пераход адмарфалагічнага да фанетычнага прынцыпу напісання слоў. Акрамяўласных лексем, у дадзеных помніках ёсць і беларуская фразеало-гія (галаву звесіць, сэрца баліць, чыніць паклон і інш.).

У старабеларускіх рукапісных і друкаваных кнігах даволі раз-настайна пададзены жывыя моўныя з’явы, уласцівыя беларускімгаворкам і не характэрныя ў цэлым для рускай і ўкраінскай моў. Дапералічаных фанетычных адметнасцей неабходна дабавіць падаў-жэнне зычных (зелле, жыццё і інш.), зацвярдзенне р, ж, ш, ч(прамо, божэ, иншыхъ, чыи і г.д.), прыстаўныя гукі в, г (во-сень, гусеница і інш.), пераход в, у, л у ў, перададзенае праз в(вжо, прышовъ і пад.), чаргаванне складоў ро, ло з ры, лы ўстановішчы паміж зычнымі (кровъ – крыви, глотка – глытати і

19

пад.). З марфалагічных рысаў: скланенне назоўнікаў тыпу боль,жаль, тень, насыпъ і г.д. на ўзор мужчынскага роду, ужываннеканчаткаў -у(-ю) у назоўніках р. скл. адз. л. м. р.(народу, броду іпад.). У слоўнікавым складзе беларускай мовы, акрамя спрадвеч-набеларускай лексікі, сустракаюцца шматлікія запазычанні з роз-ных моў: польскай (скарга, еднасць, ліст, ксёндз і інш.), чэшскай(брама, гарцаваць і інш.), літоўскай (пуня, клуня, жвір і інш.),нямецкай (варта, штурм, фурман і інш.), французскай (пашпарт,сяржант і інш.), італьянскай (пошта, палац, кампанія і інш.), ла-цінскай (правінцыя, камісія, працэс, копія і інш.), грэчаскай (біблія,манах і інш.), цюркскіх (атаман, тавар, торба і інш.) і г.д. [4].

Старабеларуская мова на працягу некалькіх стагоддзяў абс-лугоўвала розныя сферы грамадскага жыцця ў ВКЛ. Яна аказалаўплыў на іншыя мовы, у прыватнасці, на літаратурную мову рускайнароднасці. Менавіта гэты перыяд (XIV–XVI стст.) лічыцца роскв-ітам у гісторыі беларускай культуры, мовы, таму вучоныя і назваліяго «залатым векам».

Аднак далейшы ход развіцця беларускай мовы быў надзвы-чай неспрыяльным.

3. Прычыны заняпаду беларускай мовы ў Рэчы Паспа-літай і Расійскай імперыі

У 2-й палове ХVІ ст. пасля аб’яднання Літвы з Польшчай нааснове Люблінскай уніі (1569 г.) беларускія землі ўвайшлі ў складРэчы Паспалітай. Пры падтрымцы каталіцкага Рыма Рэч Паспа-літая пачынае праводзіць палітыку апалячвання і акаталічваннябеларусаў. Спачатку афіцыйна выкарыстоўваліся і польская, і бе-ларуская мовы, але з цягам часу паступова ў якасці дзяржаўнайуводзіцца польская мова. У 1696 г. Варшаўскі сейм прыняў паста-нову аб забароне беларускай мовы ў дзяржаўных і судовых уста-новах. У канцы ХVІІ ст. беларуская літаратурна-пісьмоваямова прыходзіць у поўны заняпад. Па сутнасці, працягвае раз-вівацца толькі народная гутарковая мова (дыялекты), якая сустра-каецца ў шматлікіх помніках фальклору (казкі, паданні, прыказкі,прымаўкі, вершаваныя творы, жарты і г.д.), а таксама ў якасці ўста-вак у польскамоўныя драматычныя творы для характарыстыкібеларускіх персанажаў. Менавіта з гэтага часу ў галовы тутэйша-га насельніцтва ўбівалася негатыўнае, зневажальнае стаўленне даўсяго беларускага, у першую чаргу да беларускай мовы, якую сталіназываць «мовай хамскай, мужыцкай, паганскай». Польская мовалічылася мовай вышэйшага гатунку, панскай, шляхетнай. На вялікі

20

жаль, многія прадстаўнікі беларускай шляхты за пэўныя прывілеівыракаліся не толькі роднай мовы, але і свайго беларускага пахо-джання, больш таго – сваёй веры.

У канцы ХVІІІ ст. у выніку трох падзелаў Рэчы Паспалітай(1795 г.) беларускія землі ўвайшлі ў склад Расійскай імперыі. У1840 г. царскі ўрад (Мікалай І) забараняе ўжываць назву «Бела-русь» (існавала назва «Северо-Западный край»). Афіцыйная пе-рапіска і мастацкая літаратура на беларускай мове былі забароне-ны. У літаратурнай беларускай мове гэтага часу амаль не былограмадска-палітычнай і навуковай тэрміналогіі, не было строгайсістэмы граматычных, лексічных і арфаэпічных нормаў (гэтым тлу-мачыцца адсутнасць у беларускай літаратуры такога напрамку, яккласіцызм, дзе творы павінны пісацца на добра апрацаванай мове,высокім стылем).

Сваёй роднай мовай беларускі народ карыстаўся толькі ў бы-тавой сферы. Польскія і рускія вучоныя не прызнавалі беларускуюмову самастойнай, разглядалі яе як польскі або рускі дыялект; вяліспрэчкі наконт таго, кім з’яўляюцца тутэйшыя жыхары: рускімі ціпалякамі.

У 1867 г. царскі ўрад забараніў друкаванне кніг на беларус-кай мове. Гэта забарона праіснавала да рэвалюцыі 1905 года. Заўсё ХІХ ст., па падліках даследчыкаў, выйшла не больш за 75 кніг.Пасля паўстання 1863 г. на працягу 30 гадоў на Беларусі не былонадрукавана ніводнай кнігі на беларускай мове. А тыя, што вы-ходзілі ў свет, друкаваліся за межамі Расійскай імперыі. Сярод не-шматлікіх твораў, якія з’явіліся ў ХІХ ст., найбольш значнымі лічаццаананімныя паэмы «Тарас на Парнасе» (аўтарства прыпісваеццаВ. Равінскаму) і «Энеіда навыварат».

4. Утварэнне новай беларускай літаратурнай мовы. Пра-цэс беларусізацыі ў 20-я гады ХХ ст.

Як ні дзіўна, але менавіта ў час поўнага нацыянальнага заня-паду ў асяроддзі навукоўцаў-беларусістаў з’яўляецца ідэя бе-ларускага нацыянальнага Адраджэння. Узнавіць беларускуюкультуру праз адраджэнне беларускай мовы – такую мэту ставіліперад сабой асветнікі ХІХ ст. (ля вытокаў гэтага прагрэсіўнага пра-цэсу стаялі Я. Чачот, Я. Баршчэўскі, В. Дунін-Марцінкевіч,К. Каліноўскі, У. Сыракомля, Ядвігін Ш., А. Гурыновіч і іншыяпрагрэсіўныя пісьменнікі). Нягледзячы на царскую забарону абдрукаванні кніг, у канцы ХІХ ст. за мяжой выходзяць творы Фран-цішка Багушэвіча (зборнікі «Дудка беларуская» і «Смык бела-

21

рускі»), з’яўляюцца вершы Я. Лучыны. У 1906 г. выдаюцца газе-ты «Наша Доля», пасля – «Наша Ніва». У «Нашай Ніве» друка-валі свае творы класікі беларускай літаратуры: Я. Купала, Я. Ко-лас, М. Багдановіч, Цётка, С. Палуян і інш. Іх творчасць і сталапачаткам новай беларускай літаратурнай мовы. Нагадаем, штофарміравалася яна не на кніжных традыцыях, як многія іншыя літа-ратурныя мовы, а цалкам «вырастала» з народных гаворак, затымапрацоўвалася, удасканальвалася майстрамі беларускага слова.(Аднак працэс развіцця сучаснай літаратурнай мовы расцягнуўсябольш чым на стагоддзе. Па сутнасці, яшчэ ў пачатку ХХ ст. бела-руская мова была неўнармаванай, развівалася ў асноўным у жан-ры мастацкай літаратуры.)

У 1918 г. была ўтворана Беларуская Народная Рэспублі-ка (БНР) і беларуская мова ўпершыню пасля часоў ВКЛ набыластатус дзяржаўнай, г.зн. на ёй працавалі ўрад і іншыя грамадскіяўстановы. Распачаўся працэс беларусізацыі. Да беларускагапісьмовага слова далучыліся мільёны людзей. Толькі за перыяд з1920 па 1926 гг. пачалі сваю творчую дзейнасць каля 500 маладыхлітаратараў, сярод іх А. Александровіч, А. Бабарэка, Я. Пушча,М. Чарот, А. Дудар. К. Чорны, З. Бядуля, К. Крапіва і інш. (Вялікіпарадокс 1960–1970 гадоў у тым, што ў той час, як у нас скарача-лася колькасць чытачоў беларускай літаратуры, яна выйшла насусветную арэну. Гэта быў плён нацыянальна-культурнай палітыкі20-х гадоў). Упершыню былі створаны на беларускай мове пад-ручнікі для школ па ўсіх прадметах, слоўнікі (у прыватнасці, слоўніківайсковай тэрміналогіі, прававой, батанічнай; дыялектныя слоўнікі,перакладныя і інш.). У канцы 1920-х гадоў амаль уся літаратура(каля 90 %), якая выпускалася ў рэспубліцы, была беларускамоў-най (!), звыш 80 % школ мелі беларускую мову навучання. Бела-руская мова стала мовай справаводства, навукі. У 1918 г. Браніс-лаў Тарашкевіч падрыхтаваў «Беларускую граматыку дляшкол», якая дала пачатак станаўленню новай беларускай арфа-графіі. У «Граматыцы» ўпершыню былі прыведзены ў сістэму пра-вілы напісання спрадвечна беларускіх слоў і асобна вызначаны нор-мы напісання слоў іншамоўнага паходжання. «Граматыка» Тараш-кевіча на працягу 20-х гадоў ХХ ст. заставалася адзіным стабіль-ным вучэбным дапаможнікам, на аснове якога ствараліся падручнікіі даследаванні па беларускай мове. (Дарэчы, беларуская дыяспараі сёння карыстаецца дадзенай арфаграфіяй, якая атрымала неафі-цыйную назву «тарашкевіца»).

22

5. Русіфікатарскі характар нацыянальна-моўнай палі-тыкі дзяржавы на працягу 30–80 гадоў ХХ ст.

Аднак ужо ў 1930-я гады пасля ўсталявання таталітарнага ста-лінскага рэжыму працэс беларусізацыі быў гвалтоўна спынены.Пачалася кампанія па выкрыцці т.зв. «нацыянал-дэмакратаў» (нац-дэмаў), да якіх адносілі амаль усіх, хто так ці інакш быў звязаны збеларускай культурай, навукай. У выніку рэпрэсій загінулі тысячы (!)грамадскіх дзеячаў, вучоных, пісьменнікаў, работнікаў асветы(толькі за адзін дзень у Мінску было расстраляна восем літарата-раў: А. Дудар, М. Зарэцкі, П. Галавач, А. Вольны, В. Каваль,В. Сташэўскі, В. Маракоў, І. Харык; збіраліся матэрыялы дляарышту Я. Купалы і Я. Коласа). Знішчалася беларуская творчаяінтэлігенцыя. Вось як пра гэта гаворыць у сваёй публіцыстычнайкнізе «Толькі мы самі» Ніл Гілевіч: «У 1930 г. было рэпрэсіравана35 літаратараў, у 1933 – 27, у 1935 – 50, у 1937 – 43. У выніку да1939 г. з усяго Саюза пісьменнікаў Беларусі засталося ў жывыхкаля 15 душ!.. Кожныя дзевяць з дзесяці беларускіх літаратараўбылі рэпрэсіраваныя, расстраляныя або сасланыя на лютую пагі-бель на край свету... А яшчэ мастакі, артысты, вучоныя ды простанастаўнікі, аграномы, інжынеры – толькі за тое, што карысталісябеларускай мовай. Многія тысячы таленавітых людзей (інтэлекту-альны хрыбет народа) загінулі ў лагерах».

У 1938 г. выходзіць пастанова ЦК ВКП(б) «Аб абавязковымвывучэнні рускай мовы ў школах нацыянальных рэспублік іабласцей» [1].

У 2-й палове ХХ ст. беларуская літаратурная мова існавала ваўмовах канкурэнцыі з рускай мовай (у савецкі перыяд было прыня-та гаварыць аб гарманічным развіцці беларуска-рускага двухмоўя,аб росквіце нацыянальных моў у сацыялістычным грамадстве).

Нацыянальна-моўная палітыка дзяржавы мела русіфікатарскіхарактар. На працягу 1950–1980 гадоў сфера выкарыстання бела-рускай мовы хутка звужалася: скарачаліся тыражы беларускамоў-ных выданняў, беларускамоўныя школы пераводзіліся на рускуюмову навучання (усё гэта назіраем і сёння). Руская мова, па сут-насці, са сродку міжнацыянальных зносін ператварылася ўдзяржаўную мову нашай рэспублікі [5].

Разам з інтэнсіўнай урбанізацыяй Беларусі, з пашырэннем рус-камоўных каналаў інфармацыі русіфікатарская палітыка пры-вяла да страты ў значнай часткі насельніцтва пачуцця каш-тоўнасці беларускай мовы, да дэфармацыі нацыянальнайсвядомасці. Назіраліся такія абсурдныя з’явы, калі, скажам, бацькі

23

(прычым нават не ваеннаслужачыя) маглі вызваліць дзіця ад выву-чэння беларускай мовы па стане здароўя (не ад замежнай, а адроднай мовы!).

6. Асаблівасці развіцця беларускай літаратурнай мовы ў90-я гады ХХ ст. Стан беларускай мовы на сучасным этапе

У канцы 80-х – пачатку 90-х гг. XX ст. узніклі новыя фактары,якія паўплывалі на моўную сітуацыю. Пачаўся працэс дэмакраты-зацыі грамадства, распачалося будаўніцтва суверэннай дзяржавы.У 1990 годзе беларуская мова набыла статус дзяржаўнай у ад-паведнасці з Законам «Аб мовах у Рэспубліцы Беларусь», які пра-дугледжваў яе аднаўленне найперш у сферы адукацыі і афіцыйна-справавога ўжытку. Актыўна распачалося выдавецтва тэрмінала-гічных слоўнікаў па розных галінах навукі, вытворчасці, сельскайгаспадаркі і г.д. Значна паспрыялі павышэнню ролі беларускай мовыў грамадстве інтэлігенцыя, установы культуры, адукацыі.

Аднак ужо 14 мая 1995 года адбыўся агульнарэспубліканскірэферэндум, па выніках якога быў прыняты закон аб набыцці рус-кай мовай аднолькавага статусу дзяржаўнасці з беларускай. Напаперы замацавана двухмоўе, а ў рэальнасці беларуская мова нез’яўляецца сродкам зносін нацыі, не выкарыстоўваецца ў розныхсферах жыцця. Рэферэндум паказаў, на якім узроўні культурнагаразвіцця знаходзіцца наша грамадства. Ва ўсіх славянскіх краінах уякасці адзіных дзяржаўных моў юрыдычна зацверджаны мовытытульных нацый. Выключэнне складае Беларусь. (Паразважаемпра сучасны стан беларускай мовы, прычыны яе незапатрабава-насці; прывядзём вытрымкі з артыкула Н. Гілевіча «Яшчэ раз: зашто змагаемся?»). Нельга лічыць сябе адукаваным чалавекам, невалодаючы роднай мовай. На сённяшні дзень праблема захаваннянацыянальнай мовы беларусаў вельмі актуальная. Наша моваўключана ЮНЕСКА (спецыялізаваная ўстанова ААН па пытан-нях адукацыі, навукі і культуры) у спіс моў, якім пагражае заняпад ізабыццё. Некаторыя даследчыкі прагназуюць менавіта такі,ірландскі, шлях развіцця беларускай мовы (юрыдычна абедзве мовымаюць раўнапраўны статус, а фактычна адбываецца скарачэннефункцый роднай мовы аж да змярцвення).

Нягледзячы на такія неспрыяльныя ўмовы, беларуская літа-ратурная мова набыла неабходную культуру, на ёй выдаюцца эн-цыклапедыі, слоўнікі, граматыкі, манаграфіі, на ёй існуе багатая ісамабытная мастацкая літаратура (дастаткова сказаць, што ў 80-я гг.ХХ ст. творы Васіля Быкава былі самымі перакладальнымі ў све-

24

це на замежныя мовы). Аднак гэтага, безумоўна, недастаткова.Як слушна заўважыў Б. Плотнікаў, «аніводная цывілізацыя не можадапусціць страты ўжо зафіксаванага ў літаратуры, на пісьме інтэ-лектуальнага і духоўнага багацця, якое разышлося па ўсім свеце івывучаецца не толькі беларусамі. Пры глыбокім і арганічным ука-раненні роднай мовы ў жыццё беларусаў не толькі павялічыцца коль-касць прыхільнікаў беларускай мовы, але і істотна ўзвысіцца іх ча-лавечая годнасць у нацыянальным абліччы».

Праверачны тэст1. Беларуская мова належыць да:1) індаеўрапейскай моўнай сям’і, балтыйскай групы,усходнеславянскай падгрупы;2) кітайска-цібецкай моўнай сям’і, славянскай групы,усходнеславянскай падгрупы;3) індаеўрапейскай моўнай сям’і, славянскай групы,усходнеславянскай падгрупы;4) індаеўрапейскай моўнай сям’і, славянскай групы,заходнеславянскай падгрупы.

2. Устанавіце адпаведнасцьА. «Малая падарожная кніжыца».Б. «Беларуская граматыка для школ».В. Зборнік «Дудка беларуская».Г. «Грамматіка».

1. Ф. Багушэвіч.2. М. Сматрыцкі.3. М. Гусоўскі.4. Ф. Скарына.5. Б. Тарашкевіч.

3. Новая беларуская літаратурна-пісьмовая мова сфар-міравалася на аснове:

1) кніжных традыцый;2) народных гаворак;3) рускай мовы;4) польскай мовы.

25

Лекцыя 3. БІЛІНГВІЗМ І МОЎНАЯ ІНТЭРФЕРЭНЦЫЯ

Мэта лекцыі – раскрыць сутнасць паняцця «білінгвізм», вы-значыць асаблівасці праяўлення гэтай з’явы на тэрыторыі Беларусі.

Задачы лекцыі:– выявіць і ахарактарызаваць розныя аспекты двухмоўя;– вызначыць сутнасць інтэрферэнцыі і яе віды;– ахарактарызаваць трасянку як лінгвістычную з’яву на тэры-

торыі Беларусі;– сфарміраваць у студэнтаў уяўленне аб сучаснай моўнай сіту-

ацыі ў краіне.

Пытанні1. Паняцце «білінгвізм». Аспекты білінгвізму.2. Білінгвізм і інтэрферэнцыя. Віды інтэрферэнцыі.3. Трасянка як лінгвістычная з'ява.4. Сучасная моўная сітуацыя на Беларусі.

Праблемныя пытанні1. Чаму ў навуковай літаратуры можна сустрэць розныя адка-

зы на пытанне, што такое двухмоўе?2. Як адлюстроўваецца на асобе з’ява паралельнага выкарыс-

тання дзвюх і больш моў?3. Як адрозніць элементы трасянкі ад інтэрферэнцыйных па-

мылак?

Рэкамендаваная літаратура1. Азарка, В.У. Беларуская мова: спецыяльная лексіка /

В.У. Азарка [і інш.]. – Мінск, 2005.2. Бордович, А.М. Сопоставительный курс русского и бело-

русского языков / А.М. Бордович [и др.]. – Минск, 1999.3. Вайнрах, У. Одноязычие и многоязычие / У. Вайнрах // Но-

вое в лингвистике. Вып. VI: Языковые контакты. – Москва, 1972.4. Двухмоўе // Беларуская мова: энцыклапедыя. – Мінск, 1994.5. Дешериев, Ю.Д. Введение / Ю.Д. Дешериев // Развитие на-

ционально-русского двуязычия. – Москва, 1976.6. Коряков, Ю.Б. Языковая ситуация в Белорусии / Ю.Б. Коря-

ков // Вопросы языкознания. – 2002. – № 2. – С. 109–127.7. Типология двуязычия и многоязычия в Беларуси. – Минск, 1999.

26

8. Цыхун, Г.А. «Трасянка» як аб’ект лінгвістычнага даследа-вання / Г.А. Цыхун // Беларуская мова ў другой палове ХХ стагод-дзя: матэрыялы міжнар. навук. канф. – Мінск, 1998.

9. Шандроха, Н.Э. Прафесійнае маўленне гісторыка: камуні-катыўны аспект / Н.Э. Шандроха. – Гродна: 2007.

1. Паняцце «білінгвізм». Аспекты білінгвізмуБілінгвізм (лац. bilinguis < (bis) = двойчы, lingua = мова), ці

двухмоўе, – валоданне і папераменнае карыстанне дзвюма мовамі.Калі ва ўжытку знаходзяцца тры і больш моў – гэта шматмоўе абополілінгвізм. У навуковай літаратуры можна знайсці і некаторыяіншыя азначэнні гэтага паняцця. І гэта зразумела, бо білінгвізм –гэта вельмі складаны моўны і маўленчы працэс. Так, Ю.Д. Дэшы-рэеў вызначае двухмоўе як «вольнае валоданне ці проста валодан-не дзвюма мовамі». На думку даследчыка, двухмоўе пачынаеццатады, калі ступень авалодання другой мовай шчыльна набліжаеццада ступені валодання першай. У. Вайнрайх лічыць, што білінгвізм –гэта папераменнае карыстанне дзвюма мовамі ў залежнасці ад сіту-ацыі, а асоб, якія ў той ці іншай ступені валодаюць дзвюма мовамі,называе білінгвамі.

На нашай планеце жывуць многія народы. Яны знаходзяцца ўпастаянным кантакце адзін з адным, асабліва суседнія этнасы, якіячаста маюць адну тэрыторыю пражывання або знаходзяцца ў скла-дзе адной дзяржавы. Моўныя кантакты, якія дыктуюцца эканаміч-нымі, культурнымі і іншымі сувязямі, патрабуюць вывучэння і вы-карыстання ў моўнай практыцы дзвюх і больш моў. Існуюць і іншыяматывы авалодвання дзвюма ці некалькімі мовамі (атрыманне аду-кацыі, патрэбы навуковай дзейнасці і інш.).

Адным з рэгіёнаў, значная частка насельніцтва якога карыс-таецца дзвюма мовамі, з'яўляецца Беларусь. На тэрыторыі Бела-русі двухмоўе існавала даўно, хоць яго характар і састаўныя кам-паненты мяняліся. Ужо ў перыяд Вялікага Княства Літоўскага існа-вала беларуска-царкоўнаславянскае пісьмовае і вуснае двухмоўе.З пашырэннем на тэрыторыі Беларусі польскай мовы пачало склад-вацца беларуска-польскае двухмоўе. Пазней, калі пасля трох па-дзелаў Рэчы Паспалітай беларускія землі адышлі да Расіі і функ-цыі афіцыйнай мовы ў значнай ступені стала выконваць руская мова,шырока развіваецца беларуска-рускае двухмоўе. У раёнах сумес-нага пражывання беларусаў з іншымі народамі фарміравалася бе-ларуска-літоўскае, беларуска-ўкраінскае, беларуска-латышскаедвухмоўе. У перыяд уваходжання беларускіх зямель у склад Рэчы

27

Паспалітай і Расійскай імперыі, а таксама ў апошні час характар іразвіццё двухмоўя і ў цэлым моўная сітуацыя на Беларусі ў знач-най ступені залежалі ад дзяржаўнай палітыкі (паланізацыя, русіфі-кацыя і інш.).

Сучасная моўная сітуацыя на Беларусі характарызуецца пе-раважна суіснаваннем і выкарыстаннем беларускай і рускай моў іможа быць вызначана як беларуска-рускае двухмоўе. Нацыяналь-нае беларуска-рускае двухмоўе прадстаўлена індывідуальным бе-ларуска-рускім (калі побач з роднай беларускай двухмоўны індывідвыкарыстоўвае і рускую мову), руска-беларускім двухмоўем і інды-відуальным беларускім і рускім аднамоўем. Сапраўды, значнаячастка насельніцтва Беларусі актыўна карыстаецца і рускай, і бе-ларускай мовамі ў розных сферах грамадскай дзейнасці. Аднак існу-юць і значныя кантынгенты людзей, якія практычна карыстаюццатолькі якой-небудзь адной мовай. Калі ж браць пад увагу і пасіўнаевалоданне другой мовай, і ўспрыманне на ёй пэўнай інфармацыі, тотрэба прызнаць, што ўсё беларускае насельніцтва з’яўляецца двух-моўным. Пра характар беларуска-рускага двухмоўя і наогул прамоўную сітуацыю на тэрыторыі Беларусі сведчаць і матэрыялыапошняга перапісу. Дома па-беларуску размаўляюць 3 млн. 683 тыс.чалавек (37 % насельніцтва), а па-руску – 6 млн. 308 тыс. (63 %).Сярод найбольш распаўсюджаных нацыянальнасцей Беларусі сту-пень пашыранасці моў наступная: на бытавым узроўні беларускуюмову выкарыстоўваюць 41,4 % беларусаў, 4,3 % рускіх, 57,6 % па-лякаў, 10,2 % украінцаў, 3,8 % яўрэяў. Рускую мову як сродак маў-лення выкарыстоўваюць 58,6 % беларусаў, 95,7 % рускіх, 37,7 %палякаў, 83,6 % украінцаў, 95,7 % яўрэяў. На ступень валодання бе-ларускай і рускай мовамі моцна ўздзейнічае моўнае асяроддзе.Можна назіраць прафесійна арыентаваны білінгвізм у настаўнікаўбеларускай мовы, дыктараў радыё і тэлебачання, якія беларускуюмову выкарыстоўваюць пры выкананні службовых абавязкаў, а набытавым узроўні – рускую. Білінгвізм з рускай мовай у якасці толькімовы прафесіі – з’ява нетыповая для Беларусі.

Білінгвізм – з'ява складаная, шматбаковая, яна цікавіць нетолькі лінгвістыку, але і псіхалогію, псіхалінгвістыку, сацыялогію ітаму даследуецца ў трох аспектах: псіхалагічным, педагагічным,сацыялінгвістычным.

Псіхалагічны аспект двухмоўя звязаны з асаблівасцямі псіха-лагічнага складу індывіда, з яго разумовымі здольнасцямі, эмацый-най прыстасаванасцю, з праблемамі пераключэння з аднаго моўна-га кода на другі. Увогуле з пазіцый псіхалінгвістыкі білінгвізм – гэта

28

здольнасць ужываць у камунікацыі дзве моўныя сістэмы. Е.М. Ве-рашчагін выдзяляе тры ўзроўні білінгвізму: рэцэптыўны (разумен-не маўлення, якое належыць другаснай маўленчай сістэме), рэпра-дуктыўны (уменне ўзнавіць прачытанае і пачутае), прадуктыўны(уменне не толькі разумець і ўзнаўляць, але і будаваць асэнсава-ныя выказванні). Некаторыя даследчыкі вылучаюць такія тыпыбілінгвізму: каардынатыўны – аднолькавае валоданне дзвюма мо-вамі, і змешаны, калі другая мова засвойваецца пры ўжо сфарміра-ванай сістэме першай мовы. Пры змешаным двухмоўі набытая мовазаўсёды зведвае ўплыў першай, таму адчуваецца пастаянная ба-рацьба з роднай мовай. Гаворачы пра такі тып двухмоўя, Л.У. Шчэрбаўдакладняе, што білінгвы ведаюць не дзве мовы, а толькі адну, алеяна мае два спосабы выражэння.

Існуе таксама перакананне, што носьбіт двухмоўя – гэта асо-ба, якая валодае як роднай, мацярынскай мовай, так і няроднас-нымі мовамі. Родная мова – мова, засвоеная першай, у дзяцінстве,«ад маці». Мяркуецца, што выкарыстанне ў камунікацыі гэтай мовынайбольш зручнае для чалавека. Даследчыкі разыходзяцца ў дум-ках аб узроўні валодання няроднай мовай, дастатковым для таго,каб гаворка магла весціся аб двухмоўі. Звычайна выкарыстоўва-ецца расплывісты крытэрый «валодаць свабодна». На падставешматлікіх назіранняў у розных краінах свету за апошнія гады былозасведчана, што такога ідэальнага білінгвізму, каб чалавек адноль-кава дасканала валодаў некалькімі мовамі, або наогул не існуе, абосустракаецца досыць рэдка, а таму гэтую з’яву трэба лічыць хут-чэй выключэннем, чым правілам. У сувязі з гэтым у навуковай літа-ратуры адрозніваюць два тыпы білінгвізму: пасіўны (залежны), ак-тыўны (незалежны).

У пасіўным білінгвізме звычайна сістэма роднай мовы высту-пае як дамінантная, адпраўная, яна перадае другой моўнай сістэмесвае катэгорыі і формы. Інакш кажучы, асоба з такім тыпамбілінгвізму нават тады, калі размаўляе на іншай мове, думае народнай, а ўжо потым перакладае тэкст на мову маўлення. Такі тыпбілінгвізму звычайна ўзнікае ў выніку навучання іншай мове.

Пры актыўным білінгвізме кожная з моў функцыянуе незалеж-на, самастойна. Носьбіт такога двухмоўя пры карыстанні якой-не-будзь адной мовай не звяртаецца да паслуг іншай.

Педагагічны бок двухмоўя закранае розныя аспекты навучан-ня другой мове, у тым ліку і ўплыў адной мовы на працэс засваеннядругой.

29

Сацыялінгвістычны аспект праблемы двухмоўя ахопліваекола пытанняў, звязаных з вывучэннем адносін «білінгвізм – гра-мадства»: сфера выкарыстання першай і другой моў; ступень ава-лодвання мовамі; размеркаванне камунікатыўных функцый паміжмовамі; кантынгент ахопленых двухмоўем членаў соцыуму, моў-ная палітыка дзяржавы і г.д.

Вылучаюць наступныя разнавіднасці двухмоўя:- індывідуальнае, калі дзвюма мовамі валодаюць толькі асоб-

ныя члены калектыву;- групавое, калі двухмоўнымі з'яўляюцца цэлыя групы або асоб-

ныя слаі;- поўнае, ці суцэльнае, калі двухмоўе з'яўляецца характэрным

для ўсіх сацыяльна-культурных груп народа;- дзяржаўнае, калі ў адной краіне статус афіцыйнай, дзяржаў-

най маюць дзве мовы, напрыклад, у Фінляндыі – фінская і швед-ская; у Канадзе – англійская і французская.

Па іншых крытэрыях можна выдзеліць такія тыпы двухмоўя:кантактнае, якое ўзнікае ў выніку сумеснага жыцця двух народаў(беларуска-польскае, беларуска-літоўскае), і некантактнае, калі не-пасрэдны кантакт паміж групамі адсутнічае (беларуска-нямецкае).

2. Білінгвізм і інтэрферэнцыя. Віды інтэрферэнцыіУ сітуацыі двухмоўя ўзаемадзеянне моў, якія кантактуюць,

прыводзіць да інтэрферэнцыі, гэта значыць, пры маўленні на адноймове ўжываюцца элементы іншай мовы. Іншымі словамі, інтэрфе-рэнцыя прыводзіць да парушэння нормаў суіснуючых моў. Узро-вень інтэрферэнцыі залежыць ад ступені авалодання другой мовай,ад умення свядома адрозніваць факты розных моў і інш.

Блізкароднасны характар беларускай і рускай моў абумоўліваешматлікасць і ўстойлівасць інтэрферэнцыйных памылак пры маўленніна той ці іншай мове. Аднак яны не ўплываюць на працэс разуменнявыказванняў як на беларускай, так і на рускай мовах. Таму прабле-ма інтэрферэнцыі для беларуска-рускага двухмоўя стаіць як прабле-ма культуры беларускай і рускай моў ва ўмовах білінгвізму.

Беларуска-руская і руска-беларуская інтэрферэнцыя – з'явараспаўсюджаная і закранае ўсе сферы моўнай сістэмы: фанетыку,акцэнтуацыю, марфалогію, лексіку, сінтаксіс. Вылучаюць наступ-ныя віды інтэрферэнцыі: марфалагічная, сінтаксічная, фанетычная,лексічная, словаўтваральная, акцэнтная.

Марфалагічная інтэрферэнцыя звязана з разыходжаннямі ўграматычным афармленні рускіх і беларускіх лексем, асабліва тых,

30

якія маюць агульныя карані. Гэта разыходжанні ў родзе, ліку, скло-не назоўнікаў, ва ўтварэнні сінтэтычных формаў вышэйшай і най-вышэйшай ступені параўнання прыметнікаў, у склонавых формахлічэбнікаў, ужыванні дзеепрыметнікаў і дзеепрыслоўяў і г.д. На-прыклад, рус. шинель, собака, медаль, степь, насыпь, надпись –жаночы род, бел. шынель, сабака, медаль, стэп, насып, надпіс –мужчынскі род; рус. писать чернилами – бел. пісаць чарнілам;рус. чистый – чище, бел. чысты – чысцейшы; рус. тремя, че-тырьмя – бел. трыма, чатырма; рус. завявший – бел. завялы;рус. улыбаясь – бел. усміхаючыся.

Інтэрферэнцыйныя памылкі ў сінтаксісе (сінтаксічная інтэр-ферэнцыя) выклікаюцца адрозненнямі ў будове словазлучэнняў, про-стых і складаных сказаў. У словазлучэннях выразна праяўляеццанацыянальная спецыфіка мовы. Таму механічнае перанясенне мадэ-ляў пабудовы словазлучэнняў з адной мовы ў другую вядзе да пару-шэння нормаў (параўн. белар. дзякаваць сябру, смяяцца з другіх,паслаць па бацьку, захварэць на грып, два сталы, дакрануццада рукі, ісці лесам, з прычыны занятасці – рус. благодарить дру-га, смеяться над другими, послать за отцом, болеть гриппом,два стола, прикоснуться к руке, идти по лесу, по причине заня-тости). Структура сказаў таксама мае некаторыя адрозненні: рус.В одном из переулков встретились ему два друга – бел. У аднымзавулку ён сустрэў двух сяброў; рус. Приятно ходить по новымместам, всматриваться в картины, встречающиеся на пути –бел. Прыемна было хадзіць па новых мясцінах, углядацца ў ма-люнкі, што трапляюцца ў падарожжы.

Пранікненне спецыфічных фанетычных рысаў з адной мовы ўдругую вядзе да фанетычнай інтэрферэнцыі (напрыклад, у рускіммаўленні білінгва сустракаюцца такія беларускамоўныя фанетыч-ныя рысы, як цвёрдае р, ч на месцы рускіх мягкіх р’ і ч’, фрыка-тыўнае г на месцы выбухнога г, мяккія дз’ і ц’ на месцы д’ і т’,афрыката дж, пераход зычных в, л у ў, прыстаўныя зычныя в, г,прыстаўныя галосныя а, і, ярка выражанае аканне і г.д.). Гэтыяасаблівасці вельмі ўстойлівыя і могуць заставацца ў беларуска-рускага білінгва на ўсё жыццё.

Лексічная інтэрферэнцыя выклікана наяўнасцю разыходжан-няў або частковага падабенства ва ўласналексемным і семантыч-ным аспектах беларускай і рускай моў. Напрыклад, ужываннебілінгвам у беларускай мове выразу гуляць ролю замест адыгры-ваць ролю абумоўлена неаднолькавым аб'ёмам значэнняў і асаблі-васцямі ўжывання ў рускай і беларускай мовах слоў іграць (иг-

31

рать) і гуляць (гулять). Лексічная інтэрферэнцыя падзяляецца наўласна-лексічную (калі ў рускім маўленні выкарыстоўваюцца бе-ларускія словы і наадварот): Леший его ведает, отчего так час-то его бьёт (И. Мележ); лексіка-семантычную (калі ў маўленнівыкарыстоўваюцца словы ў значэннях, якія характэрны для іншаймовы): Урал богатырём приветливым Ручник дороги разост-лал (Р. Бородулин); лексіка-стылістычную (рускія і беларускіясловы маюць аднолькавае значэнне, але належаць да розных сты-ляў маўлення): рус. хвороба – (дыялект.) – бел. хвароба (літара-тур.), рус. смак (разм.) – бел. смак (літаратур.). Лексічная інтэр-ферэнцыя праяўляецца, у прыватнасці, у міжмоўнай аманіміі.Міжмоўныя амонімы – словы з розных моў, якія поўнасцю абочасткова супадаюць у гучанні або напісанні, але маюць рознае зна-чэнне. У працэсе перакладу тэксту з рускай мовы на беларускую цінаадварот магчымы іх непажаданыя ўзаемазамены, што пры-водзіць да непаразумення: рус. качка ‘укачванне’ – бел. качка ‘ва-даплаўная птушка’; рус. сварка ‘злучэнне металічных частак шля-хам сплаўлівання’ – бел. сварка ‘спрэчка’.

Прычынай існавання словаўтваральнай інтэрферэнцыі з'яўля-ецца несупадзенне словаўтваральных фармантаў аднакаранёвых бе-ларускіх і рускіх слоў: рус. читательница – бел. чытачка, рус. дет-ский – бел. дзіцячы, рус. шептаться – бел. шаптацца, рус. бесприн-ципный – бел. беспрынцыповы, рус. вблизи – бел. паблізу.

Акцэнтная інтэрферэнцыя звязана з разыходжаннямі ў націскуў рускіх і беларускіх лексемах: рус. ольх'а – бел. в'ольха, рус. киш-к'а – бел. к'ішка, рус. овсян'ой – бел. аўс'яны, рус. вест'и – бел.в'есці, рус. д'осуха – бел. дас'уха, рус. од'иннадцать – бел. адзі-н'аццаць, рус. посл'анец – бел. паслан'ец.

3. Трасянка як лінгвістычная з'яваУ сітуацыі двухмоўя на тэрыторыі Беларусі ўзнікла і функцы-

януе такая лінгвістычная з’ява, як трасянка, прамежкавая формазмешанага маўлення, своеасаблівы моўны гібрыд.

Назва ўяўляе тэрміналагічную метафару, створаную ў вынікупераносу зыходнага слова з бытавой сферы ў сферу лінгвістычнайтэрміналогіі. Трасянка – гэта сумесь сена з саломай для кармленняжывёлы, якая па якасці моцна саступала сену. Калі ў гаспадара нехапае добрага сена, ён дадае салому, старанна растрасаючы яе.Карова не заўважае падману і з’ядае трасянку. Сэнс «недабра-якасная сумесь» і быў перанесены ў моўную сферу.

32

Што такое трасянка з лінгвістычнага пункту погляду? Гэтамоўны прадукт, які ўзнік шляхам механічнага змешвання ў розныхпрапорцыях элементаў рускай і беларускай моў. Гэта сродак каму-нікацыі гарадскога насельніцтва Беларусі, русіфікаваны варыянтбеларускай мовы. Ад літаратурнай мовы трасянку адрознівае поў-ная адсутнасць норм: беларуска-рускае маўленне не падпарадкоў-ваецца строгім правілам і ўяўляе сабой механічнае змяшэнне роз-ных моўных элементаў. Акрамя таго, трасянка характарызуеццамалой прадказальнасцю. З’яўленне тых ці іншых слоў у вялікайступені залежыць ад канкрэтных умоў камунікацыі. Большасцьлінгвістаў лічыць, што ў аснове трасянкі ляжыць руская лексіка ібеларуская фанетыка, г.зн. рускія словы вымаўляюцца па законахбеларускага маўлення. Параўн.: трас. гавару – рус. говорю – бел.кажу; трас. – заработаў – рус. заработал – бел. зарабіў. Сітуа-цыя двухмоўя патрабуе пэўных намаганняў пры засваенні нормрускай і беларускай літаратурнай моў. Значна лягчэй з пункту гле-джання неадукаванага чалавека выкарыстоўваць своеасаблівы моў-ны «гібрыд». Часцей за ўсё трасянка ўзнікае ў выніку засваеннярускай мовы людзьмі, якія былі выхаваны ў вясковым асяроддзі іапынуліся ў горадзе ў сувязі з перасяленнем, павышэннем грамад-скага статуса і інш.

З’яўленне трасянкі абумоўліваецца некаторымі прычынамі. Янаўзнікае найперш з неабходнасці падтрымання камунікацыі ва ўмо-вах абмежаваных кантактаў паміж карэнным беларускамоўнымнасельніцтвам, з аднаго боку, і рускамоўным адміністрацыйнымчыноўніцтвам, што мае больш высокі грамадскі статус, з другога.Небывалая міграцыя вяскоўцаў у горад таксама пашырае сферувыкарыстання трасянкі, паколькі яна ўжо стала ўспрымацца як не-абходны элемент гарадской моўнай сітуацыі. Аднак ва ўспрыманнісаміх носьбітаў трасянка ацэньваецца як «некультурная мова», бонапамінае пра іх вясковае паходжанне. У працэсе маўлення інды-віда цяжка прадказаць, якія рысы беларускай і рускай моў будуцьзмешвацца, аднак найбольш устойлівымі застаюцца фанетычныяасаблівасці. Як з'ява выключна індывідуальная трасянка ўзнікае ўвыніку засваення рускай мовы т.зв. прамым метадам, г.зн. у працэ-се моўных зносін з носьбітамі, а не ў працэсе паступовага навучан-ня. Дрэннаму валоданню другаснай моўнай сістэмай спадарожні-чае пагарда і нянавісць да роднай мовы, яе лічаць асноўнай прычы-най такога стану. У выніку разбураецца і валоданне першаснай сістэ-май, таму становіцца складаным і маўленне па-беларуску.

33

Такім чынам, трасянка – гэта паўмова, яна анарматыўная,узнікае і функцыянуе стыхійна, рэалізуецца выключна ў вусныммаўленні, пераважае ў гарадскіх сітуацыях камунікацыі.

4. Сучасная моўная сітуацыя на БеларусіУ канцы 80-х – пачатку 90-х гг. XX ст. Рэспубліка Беларусь ста-

новіцца незалежнай, суверэннай дзяржавай. Была створана пэўнаязаканадаўчая база, якая юрыдычна замацавала курс на адраджэнненацыянальнай мовы. Былі прыняты Законы «Аб мовах у БеларускайССР», «Аб культуры», «Аб адукацыі», разгорнута сетка беларускіхнацыянальных школ. Была распрацавана дзяржаўная праграма, якаясведчыла пра тое, што пачынаецца новы этап адраджэння белару-скага слова, новы перыяд у развіцці і ўзбагачэнні беларускай мовы ібеларускай культуры ў цэлым. У новых праграмах значная роля ад-водзілася вывучэнню беларускай мовы. Рыхтуюцца новыя падручнікі,а праз некалькі год гэты курс становіцца абавязковым для вывучэн-ня ў ВНУ. Такі ўздым нацыянальнага адраджэння запаволіўся паслярэспубліканскага рэферэндуму 1995 года. У Закон «Аб мовах» і Кан-стытуцыю Рэспублікі Беларусь былі ўнесены праўкі, па якіх у якасцідзяржаўнай разам з беларускай названа і руская мова. Беларускаямова значна страціла свой нацыянальны прэстыж. Яна зноў сталавыкарыстоўвацца пераважна ў сферах мастацкай літаратуры, публі-цыстыкі, гуманітарнай навукі, адукацыі.

Сёння, гаворачы пра стан і перспектывы развіцця беларускаймовы, даследчыкі ўказваюць на сімвалічнае значэнне мовы, адзна-чаючы, што камунікатыўная роля ёй амаль не ўласціва. Н.Б. Мяч-коўская зазначае, што «ў беларускай мове яе этнічная функцыя(быць нацыянальным сімвалам, кансалідаваць народ і адрознівацьяго ад іншых этнасаў) першынствуе над асноўнай (камунікатыў-най)». Яна выконвае важную сімвалічную функцыю, калі чалавекведае, што ён беларус, што яго продкі жылі ў Беларусі, ён сам упэўнай ступені валодае беларускай мовай, але ў рэальным жыцціможа ёю не карыстацца.

Гаворачы пра будучае беларускай мовы, неабходна разгле-дзець фактары, якія будуць уздзейнічаць на моўную сітуацыю.

Лінгвістычныя фактары:1) генетычная блізкасць беларускай і рускай моў – дастатко-

вая для добрага ўзаемаразумення паміж носьбітамі;2) дыялекты беларускай мовы плаўна пераходзяць у дыялек-

ты рускай, утвараючы дыялектны кантынуум.

34

Сацыялінгвістычныя фактары:3) беларуская і руская мовы традыцыйна лічацца асобнымі

мовамі, нягледзячы на тое, што генетычна вельмі блізкія;4) наяўнасць у беларускай мове кадыфікаванай нормы;5) наяўнасць у беларускай мове традыцыйных дыялектаў;6) малое распаўсюджанне агульнаразмоўнай формы;7) даўняя і глыбокая русіфікацыя прыводзіць да таго, што лю-

дзей, якія карыстаюцца рускай мовай, больш;8) руская мова для асноўнай масы насельніцтва больш прэс-

тыжная;9) наяўнасць істотных адрозненняў у выкарыстанні моў паміж

буйнымі гарадамі, дробнымі гарадамі і вёскамі прыводзіць да за-мацавання за беларускай мовай статуса «мова вёскі»;

10) наяўнасць масавага двухмоўя і блізкасці моў прыводзіцьда значнай інтэрферэнцыі і нават да ўтварэння змешаных формаўмаўлення.

Экстралінгвістычныя фактары:11) блізкасць беларускай культуры да рускай;12) беларусы, нягледзячы на блізкасць з рускім народам, лічаць

сябе асобным этнасам;13) сімвалічнае значэнне беларускай мовы большае, чым ка-

мунікатыўнае;14) цесныя сувязі з Расіяй (эканамічныя і палітычныя);15) адсутнасць бесперапыннай пісьмовай традыцыі (нормы

беларускай мовы пачалі складвацца ў XX ст.);16) парадаксальная моўная палітыка дзяржавы ў адносінах да

беларускай мовы: з аднаго боку, выцясненне яе са сфер ужывання,з другога боку – падтрымка (фінансаванне адукацыі, культуры);

17) наяўнасць дзвюх дзяржаўных моў;18) неканкурэнтаздольнасць беларускіх СМІ і літаратуры.З пералічаных фактараў толькі 3, 4, 5, 12 маюць станоўчае

значэнне для лёсу беларускай мовы. Таму на сённяшні дзеньпраблема захавання нацыянальнай мовы беларусаў вельмі ак-туальная, наша мова ўключана ЮНЕСКА ў спіс моў, якім па-гражае заняпад і забыццё. Рэальна беларуская мова як сродаккамунікацыі жыве ў вёсках у выглядзе гаворак і ў колах творчайінтэлігенцыі, якая імкнецца зберагчы нацыянальны скарб длянашчадкаў.

35

Праверачны тэст1. На тэрыторыі Беларусі назіраецца двухмоўе:1) беларуска-англійскае; 4) беларуска-іспанскае;2) беларуска-рускае; 5) беларуска-літоўскае;3) беларуска-польскае; 6) беларуска-руска-польскае.

2. Устанавіце адпаведнасць паміж відамі інтэрферэнцыіі іх сэнсавай характарыстыкай

А. Марфалагічная. 1. Выклікаецца адрозненнямі ў будовеБ. Сінтаксічная. словазлучэнняў, простых і складаныхВ. Фанетычная. сказаў.Г. Лексічная. 2. Звязана з наяўнасцю спецыфічных

фанетычных рыс у кожнай мове.3. Звязана з разыходжаннямі ў грама-тычным афармленні рускіх і беларускіхлексем.4. Выклікаецца наяўнасцю разыходжан-няў ва ўласналексемным і семантычнымаспектах моў.5. Выклікаецца несупадзеннем слова-ўтваральных фармантаў аднакаранё-вых беларускіх і рускіх слоў.

3. Трасянка – гэта:1) змешванне нормаў рускай і беларускай моў;2) папераменнае выкарыстанне розных моў;3) механічнае змешванне ў розных прапорцыях элементаў рус-

кай і беларускай моў;4) ужыванне элементаў украінскай мовы;5) праблема пераключэння з аднаго моўнага кода на іншы.

Лекцыя 4. ЛЕКСІКАЛОГІЯ І ЛЕКСІКАГРАФІЯ

Мэта лекцыі – паказаць лексіку сучаснай беларускай мовыў розных яе аспектах і сферах выкарыстання.

Задачы лекцыі:- раскрыць паняцці «лексікалогія», «лексіка», «лексікаграфія»;- паказаць спосабы ўтварэння мнагазначных слоў;

36

- прасачыць за сістэмна-семантычнымі працэсамі ў лексіцы;- ахарактарызаваць лексічны склад беларускай мовы адносна

паходжання, сферы выкарыстання, актыўнасці і пасіўнасці;- вызначыць тыпы слоўнікаў з пункту гледжання іх прызначэння.

Пытанні1. Слова як адзінка лексічнай сістэмы. Адназначныя і мнага-

значныя словы.2. Амонімы, сінонімы, антонімы, паронімы ў лексічным скла-

дзе беларускай мовы.3. Асаблівасці лексіка-семантычных працэсаў у тэрміналогіі.4. Паходжанне лексікі беларускай мовы.5. Лексіка паводле сферы выкарыстання.6. Лексіка актыўнага і пасіўнага запасу.7. Лексікаграфія. Тыпы слоўнікаў.

Праблемныя пытанні1. Чаму кожнаму прадмету, з’яве, прыкмеце, паняццю і г.д.,

якія існуюць у нашым жыцці, нельга даць асобную назву?2. Чаму дыялекты, жаргоны, прафесіяналізмы не ўваходзяць у

лексіку літаратурнай мовы?3. Якая розніца паміж лінгвістычнымі і энцыклапедычнымі

слоўнікамі?

Рэкамендаваная літаратура1. Адамовіч, Я.М. Беларуская мова / Я.М. Адамовіч. – Мінск, 1987.2. Баханькоў, А.Я. Лексікалогія сучаснай беларускай літара-

турнай мовы / А.Я. Баханькоў. – Мінск, 1994.3. Гіруцкая, Л.А. Беларуская мова (прафесійная лексіка) /

Л.А. Гіруцкая. – Мінск, 2005.4. Даниленко, В.П. Русская терминология: Опыт лингвисти-

ческого описания / В.П. Даниленко. – М., 1977.5. Квитко, И.С. Термин в научном документе / И.С. Квитко. –

Львов, 1976.6. Котелова, Н.З. К вопросу о специфике термина / Н.З. Коте-

лова // Лингвистические проблемы научно-технической термино-логии. – М., 1970.

7. Лепешаў, І.Я. Лінгвістычны аналіз літаратурнага твора /І.Я. Лепешаў. – Гродна, 2000. – Ч. 2.

8. Лепешаў, І.Я. Практыкум па беларускай мове / І.Я. Лепе-шаў, Г.М. Малажай, К.М. Панюціч. – Мінск, 2001.

9. Лепешаў, І.Я. Практыкум па лексікалогіі і фразеалогіі / І.Я. Ле-пешаў, М.А. Якалцэвіч. – Гродна, 2001.

37

10. Ляшчынская, В.А. Студэнту аб мове: прафесійная лексіка /В.А. Ляшчынская. – Мінск, 2003.

11. Матэматычная энцыклапедыя / пад рэд. В. Берніка. –Мінск, 2001.

12. Метадычныя рэкамендацыі па курсе «Беларуская мова(прафесійная лексіка)» // склад. А.М. Лапкоўская. – Гродна, 2001.

13. Мінакова, Л.М. Монасемія, полісемія і аманімія ў навуко-ва-тэхнічнай тэрміналогіі / Л.М. Мінакова // Весці НАН Беларусі. –Сер. гуманітар. навук. – 2003. – № 1.

14. Новиков, Л.Н. Семантика русского языка / Л.Н. Новиков. –М., 1982.

15. Прохорова, В.Н. Терминология / В.Н. Прохорова // Русскийязык: энциклопедия гл. ред. Ф.П. Филин. – М., 1979.

16. Словарь-справочник по современной экономике: на пяти язы-ках / М.В. Мишкевич, Л.И. Василевская, В.Н. Ермаков, М.И. Плотниц-кий; под общ. ред. М.И. Плотницкого, М.В. Мишкевича. – Минск, 1996.

17. Суперанская, А.В. Общая терминология. Вопросы теории /А.В. Суперанская, Н.В. Подольская, Н.В. Васильева. – М., 1989.

18. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы: у 5 т. – Мінск, 1977–1984.19. Толикина, Е.Н. Термин в терминосистеме / Е.Н. Толикина //

Актуальные проблемы лексикологии: тезисы докл. III лингв. конф., 3–7 мая 1971 г. – Новосибирск, 1971.

20. Шанский, Н.М. Лексикология современного русского язы-ка / Н.М. Шанский. – М., 1977.

21. Шмелёв, Д.Н. Современный русский язык. Лексика /Д.Н. Шмелёв. – М., 1977.

22. Энциклопедический словарь юного спортсмена. – М.: Пе-дагогика, 1980. – 480 с.

23. Юрыдычны энцыклапедычны слоўнік / рэдкал.: С.В. Кузьмін[і інш.]. – Мінск, 1992.

1.Слова як адзінка лексічнай сістэмы. Адназначныя імнагазначныя словы

Усе словы беларускай мовы ўтвараюць яе лексічны склад –лексіку (ад грэч. lexis – слова). Тэрмінам «лексіка» называюць так-сама сукупнасць слоў, якія ўжываюцца ў творчасці пісьменніка (лек-сіка Я. Коласа, У. Караткевіча і інш.), у пэўнай мясцовай гаворцы(дыялектная лексіка), у якой-небудзь сферы дзейнасці (прафесійнаялекcіка) і г.д. Менавіта ў лексіцы адлюстраваны змены, якія адбы-ваюцца ў палітычным і культурным жыцці грамадства, здабыткі ўгаліне навукі, тэхнікі і вытворчасці. Вывучэнне лексікі роднай мовы

38

ўзбагачае слоўнікавы запас чалавека, павышае культуру яго вус-най і пісьмовай мовы, пашырае веды пра навакольную рэчаіснасць.

Раздзел мовазнаўства, у якім вывучаецца лексічны склад мовы,называецца лексікалогіяй (ад грэч. lexikos – які адносіцца да сло-ва, слоўнікавы і logos – вучэнне, навука). У задачу лексікалогіі ўва-ходзіць таксама вывучэнне слова як асноўнай адзінкі мовы, вы-святленне сувязі значэння слова з паняццем, выдзяленне розныхтыпаў значэння слова. Лексікалогія даследуе шляхі развіцця і па-паўнення слоўнікавага складу, вызначае сферы ўжывання слоў.

Слова – гэта фанетычна і граматычна аформленая асноўнаяадзінка мовы, якая мае пэўнае значэнне і служыць сродкам моў-ных зносін. Слова мае шэраг асаблівасцей: аднаўляльнасць, устой-лівасць, ізаляванасць. Ужываючы ў сваім маўленні словы, мы неўтвараем іх кожны раз, а выкарыстоўваем як гатовыя, вядомыянам адзінкі мовы, г.зн. аднаўляем. Устойлівасць слова выражаеццаўстойлівасцю яго гукавога складу, марфемнай будовы і значэння.Паколькі слова з’яўляецца назвай пэўнага аб’екта рэчаіснасці і нось-бітам цэласнага значэння, яно можа быць вычленена з кантэксту. Угэтым праяўляецца яго ізаляванасць [2].

Слова ўяўляе сабой адзінства лексічнага і граматычнага зна-чэнняў. Граматычнае значэнне ўласціва цэламу класу слоў. Яновыражаецца канчаткам або канчаткам і прыназоўнікам адначасо-ва, націскам, праяўляецца ў граматычных катэгорыях роду, ліку,склону, трывання, часу, ладу і інш. Лексічнае значэнне – гэтаўнутраны, рэальны змест слова. Большую частку лексікі бела-рускай мовы складаюць паўназначныя словы (самастойныя часці-ны мовы), якія выконваюць намінатыўную функцыю, г.зн. называ-юць пэўныя з’явы аб’ектыўнай рэчаіснасці: прадметы, дзеянні, пры-меты. Службовыя словы і выклічнікі не выконваюць намінатыўнайфункцыі і маюць толькі граматычнае значэнне.

У залежнасці ад таго, можна ці не вызначыць характэрную рысу,спецыфічную прымету, якая была пакладзена ў аснову назвы, вы-дзяляюць матываваныя і нематываваныя назвы. Для нематывава-ных назваў нельга вызначыць, на аснове якіх рыс, прымет яны ўзніклі,нельга растлумачыць іх з дапамогай іншых слоў. Нематываванымізвычайна бываюць словы з невытворнай асновай: стэп, луг, нос,год і пад. Аднак трэба памятаць, што калі перад вамі слова мна-газначнае, то ў ім матывацыя мае зусім іншы характар і не зале-жыць ад марфемнага складу слова. Так, у слове ‘дуб’ першае зна-чэнне (‘буйное лісцевае дрэва з моцнай драўнінай’) нематывава-нае, а іншыя значэнні (‘драўніна гэтага дрэва’, ‘высокі моцны чала-

39

век’) павінны кваліфікавацца як матываваныя (матывуюцца пер-шым, зыходным значэннем). Словы з вытворнай асновай – маты-ваваныя. Можна лёгка вызначыць, на аснове якой прыметы яныўзніклі, і матывуюцца, тлумачацца яны з дапамогай іншых слоў:буслянка – ад слова бусел, падбярозавік – ад бяроза, дзялянка –ад дзяліць і інш.

Выкарыстанне назвы з тым значэннем, якое за ёю замацава-лася ў працэсе развіцця мовы, – галоўнае правіла словаўжывання.Ніколі нельга карыстацца словам, калі сэнс яго дакладна невядо-мы. Трэба высветліць значэнне слова ў тлумачальным слоўніку ітолькі тады ўжываць яго вусна або на пісьме.

Адрозніваюць два асноўныя тыпы лексічных значэнняў слова:прамое і пераноснае. Прамое значэнне – гэта першаснае, зыходнаезначэнне слова, якое непасрэдна паказвае на прадмет, дзеянне, якасцьі замацавалася за ім як асноўнае. Так, у сказе На гэтых прасто-рах рос густы і незвычайна высокі чарот (Колас) усе словы ўжы-ваюцца ў прамым значэнні. Пераносным называецца такое значэн-не, якое развіваецца ў выніку пераносу назвы з аднаго прадмета,дзеяння, з’явы, працэсу на іншыя, чым-небудзь падобныя. Такоезначэнне слова набывае пры свядомым вобразным яго ўжыванні,напрыклад: усміхацца – 1) выражаць усмешкай радасць, задаво-ленасць, іронію, пагарду і пад. Маці дабрадушна ўсміхаецца і ледзьпаспявае адказваць (Васілевіч); 2) перан. Я адзін пайшоў даро-гай І, не гледзячы на месяц, Што халодна ўсміхаўся, Пра яе[дзяўчыну] з тугой нязвыклай Думаў так і думаў гэтак... (Пан-чанка). У мове твораў мастацкай літаратуры ўжыванне слоў з пе-раносным значэннем – яркі сродак стварэння вобразнасці і маляў-нічасці апавядання [2].

Словы, якія маюць толькі адно значэнне, называюцца адна-значнымі, ці монасемантычнымі (ад грэч. monos – адзін іsemantikos – той, што абазначае), напрыклад: івалга, дудар, груб-ка, гуслі, учора і інш. Адназначныя словы заўсёды маюць толькіпрамыя значэнні. Здольнасць слова ўжывацца з некалькімі значэн-нямі называецца мнагазначнасцю, або полісеміяй (ад грэч.рolysemos – мнагазначны). Першапачаткова ўсе словы ўжываюц-ца як адназначныя. Мнагазначнасць развіваецца пазней, паколькімоўных сродкаў недастаткова для таго, каб кожная з’ява рэчаіс-насці атрымала асобнае слова-назву (у мове дзейнічае закон эка-номіі). І тады па аналогіі, асацыяцыі, падабенству адбываецца пе-ранос назвы аднаго прадмета, з’явы, прыкметы і г.д. на другі. Не-каторыя даўнія па часе ўзнікнення словы маюць вельмі многа зна-

40

чэнняў (напр., слова ‘біць’ – 18 значэнняў, слова ‘ісці’ – 28 і інш.).Аднак не варта думаць, што мнагазначных слоў больш, чым ад-назначных. Як слушна заўважае прафесар І.Я. Лепешаў, «у любоймове мнагазначных слоў не больш, а куды менш, чым адназнач-ных. Так, у 1-м томе «Тлумачальнага слоўніка беларускай мовы» з16 354 слоў на долю мнагазначных прыпадае толькі 3908 слоў, у 2-м томе з 19 269 слоў толькі 4222 мнагазначныя словы. Прыкладнатакія колькасныя паказчыкі мнагазначнасці і адназначнасці выяў-ляюцца і ў іншых мовах (напрыклад, рускай і французскай): толькічацвёртая частка слоў – мнагазначныя»[9].

Вылучаюцца наступныя спосабы пераносу значэнняў: на ас-нове метафары, метаніміі і сінекдахі.

Метафарычныя (ад грэч. metaphora – перанясенне) значэнніўзнікаюць у слове ў выніку пераносу назвы аднаго прадмета ці з’я-вы на другі прадмет ці з’яву на аснове падабенства формы (напр.,слова конь: ‘жывёла’; ‘шахматная фігура’; ‘гімнастычны сна-рад’), колеру (белыя палотны і белыя ночы), функцыі (словадворнік: 1) ‘работнік, які падтрымлівае чысціню і парадак на дварыі на вуліцы каля дома’ і 2) ‘прыстасаванне ў выглядзе стрэлкі, якоеслужыць для ачышчэння ветравога шкла аўтамашыны ад снегу,вільгаці, пылу’). Часам слова набывае мнагазначнасць паводледзвюх якіх-небудзь прымет. Так, слова крыло: ‘крыло птушкі і кры-ло самалёта (падабенства і па форме, і па функцыі); слова іголка:1) ‘прыстасаванне для шыцця’, 2) ‘тонкі металічны стрыжань, звы-чайна з завостраным канцом, рознага прызначэння (патэфонная ігол-ка, іголка ў медыцынскім шпрыцы для ін’екцый, іголка насоса і інш.)’,3) ‘ліст хвойных дрэў і кустоў’, 4) ‘тонкі востры крышталь чаго-небудзь (іголкі інею)’, 5) ‘тонкая калючка на целе некаторых жы-вёл’ (падобныя па форме і сваёй уласцівасцю калоцца) і г.д. Усепрыведзеныя вышэй прыклады – прыклады агульнамоўных мета-фар. Існуюць і т.зв. сцёртыя (або мёртвыя, акамянелыя) метафарыса страчанай вобразнасцю: ідзе дождж, сонца садзіцца, прыйш-ла вясна, корань слова і мн. інш. Пры частым ужыванні перанос-нае значэнне становіцца прывычным, семантычная двухпланавасцьяго сціскаецца. Самымі ж вобразнымі сярод метафар з’яўляюццапаэтычныя (параўн.: гарыць вогнішча і гараць гронкі рабіны іінш.). Як бачым, метафара – гэта словазлучэнне, якое мае семан-тыку прыхаванага параўнання.

Метанімічныя (ад грэч. metonymia – перайменаванне) значэнніўзнікаюць у словах на аснове пераносу назваў адных прадметаў ціз’яў на другія, калі асацыяцыі, аналогіі ўзнікаюць па сумежнасці

41

прадметаў ці з’яў рэчаіснасці. Сумежнасць можа быць такой:1) матэрыял і вырабы з яго (ваза са шкла – шкло зараз не ў мо-дзе); 2) ёмістасць і рэчыва, якое ўтрымліваецца ў гэтай ёмістасці(купіць міску – з’есці міску баршчу, тут ‘пасудзіна’ і ‘колькасцьстравы’); 3) працэс і вынік гэтага працэсу (праводзіць дыктант –раздаць дыктанты); 4) памяшканне, установа, прадпрыемства ілюдзі, якія ў ім знаходзяцца, працуюць (напр., светлая аўдыто-рыя – аўдыторыя слухала ўважліва, новы завод – заводы бас-туюць); 5) выкарыстанне прозвішчаў пісьменнікаў, кампазітараў,мастакоў і г.д. для абазначэння іх твораў (творы Багдановіча –перачытваю Багдановіча); 6) прадмет, уласцівасць і той, хто ва-лодае гэтай уласцівасцю (ён меў прыгожы тэнар – выступае тэ-нар). Звычайна метанімія менш заўважаецца, чым метафара, ботакія вытворныя значэнні перайшлі ў сталыя назвы прадметаў.

Сінекдаха (ад грэч. synecdoche – суаднесенасць) – заменаназвы цэлага назвай асобнай яго часткі або наадварот. Нярэдкасінекдаха разглядаецца як від метаніміі. Выдзяляюцца дзве разна-віднасці сінекдахі: 1) называнне замест цэлага часткі, якая ў пэў-най сітуацыі мае сэнс цэлага: У сям’і з’явіўся лішні рот; Ён у іх загалаву; 2) ужыванне аднаго ліку замест другога: У маі 1945 годанемец быў канчаткова разгромлены; Ем вішню і пад.

У выяўленні і канкрэтызацыі значэнняў мнагазначнага словагалоўную ролю адыгрывае кантэкст. Звычайна пад кантэкстампадразумяваецца славеснае, моўнае акружэнне. Разам з тым у па-няцце «кантэкст» уключаюцца і пазамоўныя фактары, у прыват-насці, сітуацыя, у якой адбываецца маўленне [2].

2. Амонімы, сінонімы, антонімы, паронімы ў лексічнымскладзе беларускай мовы

Амонімы. З’яву аманіміі можна праілюстраваць адной з зага-дак Кандрата Крапівы: Я касой траву кашу ў зялёным лузе, адругую я нашу пастаянна ў пузе. Трэцюю, я вам скажу, носіцьмая дочка, на чацвёртай я ляжу – грэюся ў пясочку. Тут лёгкаадгадваецца аманімічная група з чатырох ‘кос’ са значэннямі: ‘пры-лада для кашэння’, ‘селязёнка’, ‘доўгія заплеценыя валасы’, ‘доў-гая вузкая мель, якая ідзе ад берага’. Амонімы (ад грэч. homos –аднолькавы, onyma – імя) – словы, якія аднолькава гучаць і пішуц-ца, але маюць зусім розныя, не звязаныя паміж сабой значэнні. Напр.:тур (‘першабытны дзікі бык’ і ‘перыяд, этап гульні, спаборніц-тва’), гасцінец (‘шырокая, бойкая дарога, шлях’ і ‘рэч, ласунак,які госць падносіць як падарунак’), лама (‘будыйскі манах-свя-

42

шчэннік у Тыбеце’ і ‘ўючная паўднёваамерыканская жывёлінасямейства вярблюдаў’), бот (‘абутак з высокімі халявамі’ і ‘не-вялікае вёсельнае, паруснае або маторнае судна’) і мн. інш. Амо-німы складаюць значны пласт лексікі (іх каля 4000).

Шляхі ўзнікнення амонімаў1. Амонімы, якія ўтварыліся ў выніку гукавога супадзення эты-

малагічна розных беларускіх (уласнабеларускіх або агульнасла-вянскіх) слоў. Напр.: абора ‘вяровачка для лапцей’ і абора ‘вялі-кае памяшканне для жывёлы; кароўнік’; ласка ‘выражэнне пя-шчоты’ і ласка ‘невялікая драпежная жывёліна сямейства ку-ніцавых’; слаць ‘адпраўляць, пасылаць’ і слаць ‘рассцілаць, за-сцілаць’ і інш.

2. Амонімы, якія ўтварыліся ў выніку выпадковага супадзенняспрадвечна беларускіх і запазычаных слоў. Напр.: бел. байка ‘ка-роткі літаратурны твор’ і галанд. байка ‘мяккая баваўнянаятканіна’; бел. бор ‘стары сасновы лес’, лац. бор ‘хімічны эле-мент’, ням. бор ‘свярло для лячэння зубоў’; бел. лава ‘прадметсялянскай мэблі’, італ. лава ‘вулканічная маса’, пол. лава ‘баявыпарадак конніцы’ і інш.

3. Амонімы, якія ўтварыліся ў выніку выпадковага супадзеннязапазычаных слоў з розных моў. Напр.: грэч. грыф ‘драпежная птуш-ка’, ням. грыф ‘дэталь струннага музычнага інструмента’, франц.грыф ‘штэмпельны адбітак чыйго-небудзь подпісу’ і пад.

4. Амонімы, запазычаныя з якой-небудзь адной мовы. Напр.:фр. міна ‘выбуховы снарад’ і ‘выраз твару’; англ. танк ‘баяваябронемашына на гусенічным хаду’ і ‘спецыяльны бак для захоў-вання і транспарціроўкі вадкасцей’ і інш.

Ад лексічных амонімаў (прыклады прыведзены вышэй) трэбаадрозніваць наступныя групы слоў, сумежныя з амонімамі: 1) ама-фоны – словы, якія аднолькава гучаць, але пішуцца па-рознаму (напр.:род і рот, код і кот, грыб і грып, казка і каска і пад.). Да амафо-наў павінны быць аднесены і такія апазіцыі слоў, як вера ‘ўпэўне-насць у чым-небудзь’ і Вера ‘ўласнае імя’, раман ‘жанр літара-турнага твора’ і Раман ‘уласнае імя’ і г.д.; 2) амаформы – сло-вы, якія супадаюць гучаннем і напісаннем у адной ці некалькіх гра-матычных формах. Такое супадзенне можа адбывацца ў межах якадной, так і розных часцін мовы: соты (васкавыя ячэйкі) і соты(парадкавы лічэбнік); румяны (касметычная фарба) і румяны(ярка-чырвоны, ружовы); люты (злы, крыважэрны) і люты (другімесяц каляндарнага года) і інш.; амографы – словы, якія адноль-кава пішуцца, але ў вымаўленні адрозніваюцца пастаноўкай націску

43

(напр.: бтлас – атлбс, вяла – вялб, кбпаць – капбць, кбра – карб,пбра – парб і інш.). Яркія прыклады амографаў знаходзім у «Ка-ламбурах» Ніла Гілевіча: Барсукі ў глыб нары, баючыся кбры,Нацягалі шмат кары і зрабілі нбры. Там жа: Што ні хвіля, нігадзнна – лезе з скуры гбдзіна. Увесь век яму гадзнла, А ён кажа:гбдзіла!

Амонімы трэба адрозніваць ад мнагазначных слоў. Калі мна-газначнае слова, нягледзячы на рознасць сваіх значэнняў, захоўваеіх адзінства, то амонімы такой сэнсавай сувязі не маюць, значэнні іхзусім розныя. У тлумачальных слоўніках кожны амонім падаеццаасобным слоўнікавым артыкулам і пазначаецца надрадковай араб-скай лічбай: бабка1, бабка2, бабка3... і г.д., а ўсе значэнні мнага-значнага слова падаюцца ў адным артыкуле [2].

Сінонімы (ад грэч. synonymos – аднайменны) – гэта словы,якія па-рознаму гучаць і пішуцца, але маюць тоеснае або блізкаезначэнне (напр.: многа, шмат, багата, безліч, процьма і г.д.). Групаслоў, аб’яднаных сінанімічнымі адносінамі, утварае сінанімічны рад.У ім выдзяляецца асноўнае, стылістычна нейтральнае слова – да-мінанта. Яно выражае агульнае для ўсіх слоў гэтага рада значэнне.Так, у сінанімічным радзе акружыць, абступіць, ачапіць, абла-жыць, блакіраваць дамінанта – акружыць, яна мае прамое, сты-лістычна нейтральнае значэнне.

У залежнасці ад характару семантычна-стылістычных адносінпаміж кампанентамі сінанімічнага рада вылучаюцца наступныя гру-пы сінонімаў: абсалютныя, семантычныя і стылістычныя.

1. Абсалютныя (або поўныя) сінонімы не адрозніваюцца ніадценнямі значэнняў, ні стылістычнай афарбоўкай: маланка –бліскавіца, іслам – мусульманства, ацэнка – адзнака, арфа-графія – правапіс, намінатыўны – назыўны, кантынент – ма-цярык і інш.

2. Семантычныя (або ідэаграфічныя) сінонімы адрозніваюццапаміж сабой адценнямі значэння, інакш кажучы, аб’ёмам семантыкі.Так, у сінанімічнай пары страх – жах паняцце жах (‘моцны страхда здранцвення’) поўнасцю ўключае ў сябе ўсе прыметы паняццястрах і разам з тым мае дадатковыя семы ‘моцны’ і ‘да здранцвен-ня’. Семантычнымі сінонімамі будуць такія словы, як акцёр – ар-тыст, ісці – крочыць, касынка – хусцінка, малады – юны, чырво-ны – кумачовы – пунсовы і інш. Адрозненне ў семантыцы сіноні-маў гэтай групы праяўляецца ў несупадзенні спалучальнасці кожна-га члена сінанімічнага рада з іншымі словамі. Параўн.: ісці/крочыцьпа вуліцы, але: асцярожна ісці па балоце (не крочыць).

ґґ

ґ

44

3. Стылістычныя сінонімы – гэта тоесныя або блізкія па зна-чэнні словы, якія маюць розную эмацыянальна-экспрэсіўную афар-боўку і таму належаць да розных стыляў і сфер ужывання. Прык-лады радоў стылістычна розных сінонімаў: асілак – сілач – волат –атлет – здаравяк – здаравіла – бугай (тут асілак і сілач – сты-лістычна нейтральныя словы, волат і атлет – кніжныя, здаравяк іздаравіла – размоўныя, бугай – размоўна-грубае); ілгаць – бра-хаць – плесці; украсці – сцягнуць – сперці – сцібрыць, гультай –абібок – лянівец – лайдак – лежабока – труцень – гультаіна –завала і інш.

Як адну з разнавіднасцей сінонімаў разглядаюць эўфемізмы(ад грэч. euphemia – ‘гавару ветліва’). Гэта словы і выразы, штослужаць для замены такіх абазначэнняў, якія ў пэўных сітуацыяхуяўляюцца таму, хто гаворыць, занадта грубымі, рэзкімі, непрыс-тойнымі. Напр., замест спазняецца гавораць затрымліваецца,папрасілі замест выгналі, поўны замест тоўсты і інш. Сваімі ка-ранямі эўфемізмы адыходзяць у далёкае мінулае. Іх узнікненне цес-на звязана з лексічным табу – забаронай у першабытных народаўужываць словы, што служылі назвамі багоў і духаў, смерці, хвароб,некаторых жывёл, сонца, агню і пад. [2].

Антонімы (ад грэч. anti – супраць і onyma – імя) – словы ад-ной часціны мовы, якія маюць палярна супрацьлеглыя значэнні:верх – ніз, белы – чорны, вясёлы – сумны, звонка – глуха,увайсці – выйсці, усход – захад, экспарт – імпарт, вясна – во-сень і інш. Антанімічная група складаецца толькі з двух слоў. Немаюць антонімаў, як правіла, уласныя назоўнікі і назоўнікі з канк-рэтным значэннем, лічэбнікі і большасць займеннікаў.

Антонімы могуць абазначаць прасторавыя і часавыя паняцці(неба – зямля, верх – ніз, дзень – ноч, лета – зіма, поўдзень –поўнач, пачатак – заканчэнне, імгненне – вечнасць і інш.); пачуцці,эмоцыі, настрой, стан чалавека (шчаслівы – няшчасны, п’яны –цвярозы, любоў – нянавісць, актыўнасць – пасіўнасць, весялосць –паныласць, смеласць – баязлівасць, удача – няўдача, упэўне-насць – няўпэўненасць і інш.); стан прыроды (світанне – змяркан-не, мароз – спёка, усход – захад, шторм – штыль і інш.); якасць іацэнку (трывалы – нетрывалы, моцны – слабы, якасны – няякас-ны, высакародны – подлы, станоўчы – адмоўны і інш.) і г.д.

Па структуры антонімы падзяляюцца на рознакаранёвыя іаднакаранёвыя. У рознакаранёвых (лексічных) антонімах супраць-легласць выражаецца рознымі каранямі ці асновамі: добры – злы,жыццё – смерць, доўгі – кароткі, вайна – мір, паміраць – на-

45

раджацца, лёгка – цяжка, аналіз – сінтэз і інш. У аднакаранё-вых (граматычных) антонімах супрацьлегласць узнікае пры дапа-мозе антанімічных прыставак: фашызм – антыфашызм, гармо-нія – дысгармонія, праўда – няпраўда, увезці – вывезці, ад-чыніць – зачыніць, упісаць – выпісаць і інш.

Акрамя агульнамоўных антонімаў, важную ролю для выражэн-ня кантрастаў адыгрываюць кантэкставыя антонімы (антонімы маў-лення) – словы, якія ў звычайнай моўнай сітуацыі не выражаюцьсупрацьлеглых значэнняў, але набываюць іх у індывідуальных аўтарскіхкантэкстах. Напр.: Прайсці нялёгка год за годам, Бо шлях – тошоўк, а то асцё... Хто ж меру ведае заўсёды, Шчаслівы той наўсё жыццё (П. Броўка); Вось так хлопец, вось так ён, Слухайяго, голь! На славах магутны слон, А на дзеле – моль (Я. Купала);Я да цябе звяртаю слова: Ты паглядзі на тых між нас, Камудзяржавы нашай мова – Кусок руды, а не алмаз (Н. Гілевіч) і інш.Семантычныя асаблівасці антонімаў шырока выкарыстоўваюцца длястылістычных мэт у мастацкіх творах, публіцыстычнай літаратуры,розных жанрах вуснай народнай творчасці і г.д.

Паронімы (ад грэч. para – побач, блізка і onyma – імя) – гэтааднакаранёвыя словы, блізкія, але не тоесныя сваім гучаннем і на-пісаннем і розныя па значэнні. Напр.: чарнець ‘станавіцца чор-ным, чарнейшым’ і чарніць ‘рабіць што-небудзь чорным, чар-нейшым’; карыслівы ‘прагны да нажывы, карысталюбівы’ і ка-рысны ‘які прыносіць карысць’; адрасат ‘той, каму адрасаванапаштовае адпраўленне’ і адрасант ‘той, хто пасылае пашто-вае адпраўленне; адпраўнік’; абагуліць ‘зрабіць асабістае, улас-нае калектыўным, грамадскім’ і абагульніць ‘знаходзіць агуль-нае ў розных думках, фактах, выказваннях і на падставе гэта-га рабіць вывад’; дыпламат ‘службовая асоба, упаўнаважанаяўрадам для зносін, перагавораў з замежнымі дзяржавамі’ ідыпламант ‘удзельнік конкурсу, агляду і пад., узнагароджаныдыпломам’ і інш.

Паранімічныя групы складваюцца рознымі шляхамі. Важней-шымі з іх з’яўляюцца: марфалагічны спосаб словаўтварэння (бя-лець і бяліць, крыўдлівы і крыўдны, літарны і літаральны і інш.);змяненне семантыкі (дрэўка і дрэўца, вянец і вянок, стралец істралок і інш.); запазычанне іншамоўных слоў (абанент і абане-мент, статут і статус, эканомія і эканоміка, сталактыт і ста-лагміт і інш.).

У адрозненне ад амонімаў, лексічнае значэнне паронімаў нестолькі вынікае з моўнага кантэксту, колькі, наадварот, служыць

46

удакладненнем сэнсу выказвання. Ад сінонімаў у сэнсавых адносі-нах паронімы адрозніваюцца тым, што ў іх значэннях заўсёды ёсцьпрыметы, якія робяць паронімы семантычна самастойнымі, роз-нымі, узаеманезамяняльнымі словамі. Сінонімы як тоесныя ці вельміблізкія па значэнні словы звычайна могуць замяняцца адзін другім.Паронімы ў адным кантэксце ўжываюцца вельмі рэдка. Для сіноні-маў, наадварот, характэрна сумежнае размяшчэнне ў тэксце, каліаўтарам ставіцца задача дасягнуць большай паўнаты і выразнасціапісання.

З’явы полісеміі, аманіміі, сінаніміі, антаніміі, параніміі назі-раюцца не толькі ў агульнамоўнай лексіцы, але і ў тэрміналогіі.

3. Асаблівасці лексіка-семантычных працэсаў у тэрміналогііПытанне аб месцы тэрміналагічнай лексікі ў структуры су-

часнай літаратурнай мовы ў лінгвістычнай літаратуры не атрыма-ла адназначнага вырашэння. Адны моваведы (у прыватнасціА.М. Талікіна) разглядаюць тэрміналогію як сістэму штучна ство-раных знакаў і прытрымліваюцца пункту погляду, што тэрміны ства-раюцца і функцыянуюць у штучна створаных умовах, таму не мо-гуць разглядацца побач са звычайнымі словамі [19]. Іншыя дас-ледчыкі (В.М. Прохарава, А.В. Супяранская, Н.В. Падольская,Н.В. Васільева) прапануюць разглядаць тэрміналогію ў якасціаўтаномнага раздзела лексікі, адхіляючы канцэпцыю тэрміналогііяк сістэмы штучна створаных знакаў [15].

Найбольш слушным з’яўляецца меркаванне тых лінгвістаў, якіяразглядаюць тэрміналогію як самастойную «функцыянальную пад-сістэму агульналітаратурнай мовы», якая «стаіць у адным радзе зтакімі паняццямі, як прастамоўныя словы і мова мастацкай літара-туры» [4]. Як зазначае В.П. Даніленка, мова навукі ў адносінах даагульналітаратурнай мовы больш вузкае паняцце, паколькі мовенавукі не ўласцівы ўсе функцыі агульналітаратурнай мовы, а з дру-гога боку, мова навукі – больш шырокае паняцце ў параўнанні загульналітаратурнай мовай, бо мова навукі ўключае ў сябе спецы-яльную тэрміналогію, якой называюцца навуковыя паняцці, што ста-яць за межамі звычайнай, непрафесійнай сферы зносін [4].

Мнагазначнасць і аманіміяДа гэтага часу адкрытым застаецца пытанне – ці валодае

тэрмін уласцівасцю пазакантэкставасці, ці адназначнасці (прынцыпнезалежнасці тэрміна ад кантэксту ўпершыню ў мовазнаўстве быўпрапанаваны Д.С. Лотэ). Большасць лінгвістаў (В.П. Даніленка,Н.З. Кацялова, Б.Н. Галавін, Т.А. Чаботнікава, В.С. Ахманава,

47

І.С. Квітко і інш.), якія прызнаюць тэрміналогію часткай агульналі-таратурнай мовы, лічаць, што мнагазначнасць з’яўляецца прына-лежнасцю многіх паўназначных слоў беларускай мовы і пад полі-семіяй у тэрміналогіі звычайна разумеюць «суаднесенасць аднаготэрміна больш чым з адным паняццем у межах аднаго або некалькіхпрылягаючых адно да аднаго тэрміналагічных палёў» [5, с. 45] іразглядаюць яе як «расслаенне значэнняў у залежнасці ад ужыван-ня слова ў розных галінах ведаў» [6, с. 124] і розных сістэмах. Іншымісловамі, тэрміны набываюць новыя значэнні ў працэсе пастаяннагаўзаемадзеяння з агульнаўжывальнымі словамі (міжсістэмнаямнагазначнасць), а таксама ў працэсе ўзаемадзеяння ў межахпэўнай тэрмінасістэмы (унутрыгаліновая мнагазначнасць) і роз-ных тэрмінасістэм (міжнавуковая мнагазначнасць).

У спецыяльнай лексіцы асабліва пашырана міжнавуковая мнага-значнасць. Напрыклад, гіра – пудовая гіра (метрал.), практыка-ванні з гірамі і штангай (спорт), гіра насценнага гадзінніка (ме-хан.); лідар –лідары парламенцкіх фракцый (паліт.), лідар перша-га забегу (спорт), лідар кільватэрнай калоны (ваен.); ін’екцыя –ін’екцыя пеніцыліну (мед.), ін’екцыя сродкаў (эканом.); сесія – дэ-путацкая сесія (паліт.), студэнцкая сесія (адукац.); спадчына –спадчына ад бацькоў (юрыд.), культурная спадчына А.Міцкевіча(лінгв.); экспедыцыя – экспедыцыя на адпраўку грузу (юрыд.), па-лярная экспедыцыя (геагр.), карная экспедыцыя (ваен.); спад – спадтэмпу бегу (спорт), спад гары (геагр.); барометр – паказчык ста-ну рынку (эканом.), паказчык ціску (геагр.); база – эканамічнаябаза (эканом.), ваенна-марская база (ваен.) і інш.

Унутрыгаліновая мнагазначнасць – з’ява больш рэдкая, аднакістотная для многіх тэрмінасістэм. Напрыклад, дубль – 1) ‘рэзерво-вая каманда’, 2) ‘выйгрыш першынства і Кубка ў адным сезоне ад-ной камандай’. Некалькі значэнняў маюць тэрміны патэнт, здзел-ка, вартасць, рахунак, экс-дывідэнд, ліквіднасць, квота, трэст,валюта і інш. (эканом.), напрыклад: валюта – 1) ‘грашовая адзінкакраіны’, 2) ‘тып грашовай сістэмы’, 3) ‘грошы замежных краін, якімікарыстаюцца ў міжнародных разліках’; дыплом, дэкрэт, ордэр, эк-спедытар, судовы разбор, судовыя спрэчкі, хадайніцтва, давед-ка, паручыцельства і інш. (юрыд.), напрыклад: паручыцельства –1) у грамадзянскім праве – ‘спосаб забеспячэння выканання абавяз-каў’, 2) у крымінальным праве – ‘адна з мер стрымання’.

Некаторыя тэрміны развіваюць міжсістэмную і міжнавуковуюабо міжнавуковую і ўнутрыгаліновую мнагазначнасць адначасова.Напрыклад: удар – 1) ‘моцны рэзкі штуршок, сутыкненне з чым-н.

48

у час руху’ (пад ударам ветру) // ‘пра гром, выбух і інш. моцныягукі’ (удар грому), 2) ‘імклівы напад, атака’ (флангавы ўдар),3) ‘нечаканае гора, бяда, непрыемнасць’ (удар лёсу), 4) ‘раптоў-нае кровазліццё ў мозг’ (апаплексічны ўдар). Параўнаем таксама:кручаны ўдар – ‘удар у спартыўнай гульні (у тэніс, валейбол), прыякім пасылаецца кручаны мяч’; свабодны ўдар – у футболе ‘ўдар,у час якога праціўнік не мае права нападаць’, сонечны ўдар, цеп-лавы ўдар – у медыцыне.

Сярод лінгвістаў няма адназначнага вырашэння пытання, чымлічыць – амонімамі ці мнагазначнымі словамі – словы агульналіта-ратурнай мовы, якія ў пераносным значэнні функцыянуюць у якасцітэрмінаў. Многімі даследчыкамі яны разглядаюцца як міжсістэм-ныя амонімы. «Полісемія – факт аднаго поля, хаця ўнутры свайгополя тэрмін і імкнецца да адназначнасці. Тэрміны, якія аднолькавагучаць у розных палях, – амонімы» [17, с. 44].

Як адзначае Л.М. Мінакова, «слова з’яўляецца мнагазначнымда таго часу, пакуль паміж яго семамі захоўваецца сэнсавая су-вязь, пакуль этымалагічны, граматычны аналізы дазваляюць уста-навіць іх семантычны інварыянт... У адрозненне ад семантычныхварыянтаў, якія выступаюць як роднасныя, цесна звязаныя паміжсабой лексемы, амонімы выступаюць як адзінкі, якія маюць аб-салютна розныя значэнні і адна з другой не выводзяцца» [13, с. 116].Напрыклад, храп – ‘хрыплыя гукі, якія ўтварае пры дыханні той,хто спіць’ і храп – ‘прыбор для ўзяцця проб грунта’; заступ – ‘рыд-лёўка, лапата’ і заступ – ‘пры скачках у даўжыню, калі наступа-юць на лінію, ад якой пачынаецца замер даўжыні скачка’ (таксамазаступ у варотную пляцоўку, заступ за сярэднюю лінію).

У тэрміналогіі часцей сустракаецца міжнавуковая аманімія,напрыклад, вал – ‘значны па працягласці і вышыні земляны насып,створаны для абарончых і гаспадарчых мэт (у старажытнасці бу-даваўся для абароны месца, мясцовасці ад непрыяцеля)’ і вал –‘агульны аб’ём прадукцыі, вырабленай за які-небудзь пэўны тэрмін,які выражаецца шляхам абазначэння яе кошту ў цэлым’; корт –‘тоўстая, звычайна цёмнага колеру баваўняная тканіна атласнагаперапляцення для рабочага і спартыўнага адзення’ і корт – ‘пля-цоўка для гульні ў тэніс’; космас – ‘сусвет (Сонечная сістэма, зоркі,міжзорнае асяроддзе, галактыкі, міжгалактычнае асяроддзе)’ і кос-мас – ‘расліна з галінастымі сцябламі, з кветкамі ў суквеццях-ко-шыках на доўгіх кветаносах’; мультыплікатар – ‘каэфіцыент, якіхарактарызуе сувязь паміж павелічэннем (памяншэннем) інвесты-цый і зменай велічыні даходу’ і мультыплікатар – ‘фотакамера з

49

некалькімі аб’ектывамі, якая дае адначасова многа здымкаў з ад-наго і таго ж прадмета, а таксама прылада для размножвання копій’.

У лінгвістычнай літаратуры існуе думка, што ўнутрыгаліно-вая аманімія – з’ява даволі рэдкая, і што «ў асноўным яна прад-стаўлена аддзеяслоўнымі назоўнікамі, у якіх разам са значэннемдзеяння развілося значэнне прылады дзеяння» [12, с. 49]. Аднак, яквідаць з наступных прыкладаў з біялогіі, унутрыгаліновая аманіміяразнастайная: конік – птушка і конік – рыба; сякач – кабан і дарос-лы самец ластаногіх і сякач – насякомае; гладыш – грыб-дуплянка,млечнік і гладыш – расліна (гладыш прускі, шыракалісны) і гладыш –клоп (жоўты, звычайны); лось – грыб і лось – жывёла; цвыркун –насякомае і цвыркун – птушка; аўсянка – рыба сямейства карпа-вых і аўсянка – род пеўчых птушак атрада вераб’іных і інш.

Звяртаюць на сябе ўвагу і міжмоўныя амонімы (пры пера-кладзе на беларускую мову яны маюць зусім іншае значэнне), на-прыклад, у рускай мове: язык (белорусский, польский, француз-ский) ‘сукупнасць агульнапрынятых гукавых і лексікаграфічныхсродкаў для выказвання думак і наладжвання сувязі паміжлюдзьмі’ – мова (беларуская, польская, французская). У бела-рускай мове слова язык ужываецца са значэннем ‘рухомы мышач-ны орган у ротавай поласці пазваночных жывёл і чалавека, які да-памагае захопліваць, перажоўваць, глытаць ежу, вызначаць яе сма-кавыя якасці’; пол (паркетный, земляной) ‘насціл у памяшканні,па якім ходзяць’ – падлога (паркетная, земляная). Слова пол убеларускай мове ўжываецца са значэннем ‘сукупнасць прыкмет,па якіх у раслін можна адрозніваць мужчынскія і жаночыя калівы’,а таксама са значэннем ‘палаткі, нары’.

Тэрміны могуць уступаць у складаныя полісемантычна-ама-німічныя адносіны: адзін і той жа мнагазначны тэрмін выступае якамонім да сугучнага, таксама мнагазначнага, тэрміна, напрыклад:грыф – 1) у антычнай міфалогіі – ‘крылатае страшыдла з тулавамільва і галавой арла або льва’, 2) ‘вялікая драпежная птушка, якаягнездзіцца на скалах, абрывах, адзіночных дрэвах і жывіцца пад-лай’; грыф – 1) ‘доўгая драўляная пласцінка на шыйцы музычныхінструментаў, да якой у час ігры прыціскаюць струны’, 2) ‘стальныпрут атлетычнай штангі, на які надзяваюцца шары, дыскі’; грыф –1) ‘штэмпель з узорам чыйго-небудзь афіцыйнага подпісу, а такса-ма адбітак з гэтага штэмпеля’, 2) ‘надпіс на дакуменце, выданні,які вызначае правілы карыстання імі’. У гэтым прыкладзе назіра-ецца міжнавуковая мнагазначнасць і міжнавуковая аманімія; грот –1) ‘шырока адкрытая пячора з невысокай зводчатай столяй’, 2) ‘па-

50

шырэнне пячоры пасля вузкага праходу’, 3) ‘ніша ў канцы ледніка,адкуль выцякаюць талыя воды’ і грот – ‘ніжні парус на грот-мач-це’. У гэтым прыкладзе назіраецца ўнутрыгаліновая мнагазначнасцьі міжнавуковая аманімія.

Часам межы паміж мнагазначным і аманімічным словам бы-ваюць умоўнымі, аманімія з цяжкасцю паддаецца дакладнай кла-сіфікацыі. У лексікаграфічных працах не заўсёды паслядоўна вы-трымліваецца падача мнагазначнага слова (у адным слоўнікавымартыкуле пад рознымі нумарамі) і слоў-амонімаў (у розных слоў-нікавых артыкулах). Як заўважае Л.М. Мінакова, «устанаўленнемеж паміж полісеміяй і аманіміяй... залежыць не столькі ад моўнайрэальнасці, колькі ад аргументацыі вучоных-лінгвістаў» [13, с. 116].

Сінанімія. Варыянтнасць. ДублетнасцьПраблема сінаніміі і сінонімаў у тэрміналогіі застаецца най-

менш распрацаванай і найбольш складанай. Адны даследчыкі зусімадмаўлялі з’яву сінаніміі ў тэрміналогіі (А.М. Талікіна) і сцвярджалі,што сінаніміі ў тэрміналагічных сістэмах няма, а тое, што лічыццатэрміналагічнай сінаніміяй – гэта з’ява дублетнасці, бо паміж дуб-летамі няма тых адносін, якія ствараюць сінанімічны рад. На дум-ку В.П.Даніленкі, сінанімія ў тэрміналогіі разглядаецца як натураль-нае праяўленне законаў развіцця лексікі літаратурнай мовы. «У тэр-міналогіі сінонімы суадносяцца з адным і тым жа паняццем і аб’ек-там, гэтыя адзінкі не характарызуюць розныя яго ўласцівасці» [4,с. 73]. Таму іх можна назваць тэрміналагічнымі дублетамі. З гэтайдумкай пагаджаліся В.С. Ахманава, В.М. Галавін, Р.Ю. Кобрын і інш.

С.І. Коршунаў, Д.С. Лотэ, Э.А. Натансон і інш. прызнавалі ўтэрміналогіі абсалютную і адносную сінанімію. А.А. Рэфармацкіпад дублетнасцю разумеў розныя варыянты слоў. А.В. Косаў выд-зяляў сінонімы-дублеты, якія з’явіліся ў выніку паралельнага ўжы-вання айчыннага і запазычанага тэрміна, у выніку скарачэння сас-таўнога тэрміна або паралельнага выкарыстання поўных тэрмінаўі іх абрэвіятур і інш. В.П. Красней выяўляе ідэаграфічныя (маюцьсэнсавыя адценні іх паняційнага зместу) і дублетныя (адценні ў па-няційным змесце адсутнічаюць) сінонімы. Як бачым, з’явы сінаніміі,дублетнасці, варыянтнасці або змешваюцца, або размяжоўваюццана аснове фармальных і семантычных прыкмет.

Тэрміны-сінонімы – гэта найменні, якія адрозніваюцца паміж са-бой адценнямі значэння або аб’ёмам семантыкі. Прыкладаў такіх сіно-німаў у даследуемых тэрмінасістэмах [16; 22; 23] не адзначалася.

Тэрміны-дублеты – гэта найменні, якія поўнасцю супадаюцьпа значэнні і ўжыванні, суіснуюць у сінхронных моўных пластах. Многія

51

з іх характэрны для дакладных навук (фізіка, матэматыка, хімія) (ды-стыляцыя – перагонка, квазізоркі – квазары, счапленне – каге-зія, сублімацыя – узгонка і інш.), юрыспрудэнцыі (фальсіфікацыя –падлог, выпадак – казус, стандарт – норма, вымаганне – рэкет,рэкламацыя – прэтэнзія і інш.), спорту (перашкода – бар’ер,арбітр – суддзя, сэт – партыя, бой – паядынак, нападаючы (на-паднік) – бамбардзір, вароты – брамка, гнуткасць – гібкасць,жгут – скрутак, закалка – гарт і інш.), эканомікі (андэррайтэр –гарант, ануітэт – рэнта, залог – заклад, ін’екцыя – упрыскван-не, улік – справаздачнасць і г.д.). У сінанімічныя адносіны ўступа-юць найменні славянскага паходжання, найменне славянскае і запа-зычаны тэрмін, два або больш запазычаныя тэрміны і інш.

У тэрмінасістэме батанікі сустракаюцца стылістычныя сіно-німы, якія маюць розную эмацыянальна-экспрэсіўную афарбоўку іналежаць да розных стыляў і сфер ужывання. Напрыклад: лотаць –лопух, нюнькі, бабоўнік, жаўтушнік, мядзведжая лапка; ку-пальнік – буквіца, гарнік, касцян, пералёт; гарлачык – лілея,калітка, булдаўка, вадзяніца, макаўка, гладышыкі, бубэнчыкі,куўшынкі; трыпутнік – прыдарожнік, бабка, серпарэзнік,міжперсніца; лопух – лапушнік, дзядоўнік, рапей, брылі, калюгі,ранік і інш.

Лінгвістамі неаднаразова падкрэслівалася, што ў рэальнай тэр-міналогіі значнае месца займаюць шматкампанентныя тэрміны тыпуімпульс – колькасць руху, браканьерства – незаконнае паляван-не і рыбны промысел, бліцтурнір – маланкавы турнір і пад. Кудыіх адносіць – да сінтаксічных сінонімаў-дублетаў ці да сінтаксіч-ных варыянтаў (Я.М. Сцепановіч лічыць іх дэфініцыйнымі сіноні-мамі) – застаецца адкрытым пытаннем.

На нашу думку, пары найменняў тыпу «слова – словазлучэн-не» або «словазлучэнне – словазлучэнне», якія маюць тоеснае зна-чэнне, варта лічыць сінтаксічнымі сінонімамі-дублетамі. На-прыклад, дэзерцірства – ухіленне ад вайсковай службы, экс-парт – знешні гандаль, бікамералізм – двухпалатная сістэма,халатнасць – нядбайнасць злачынная, бюлетэнь – лісток не-працаздольнасці, біпатрыды – двайное грамадзянства (юрыд.),гандбол – ручны мяч, звеславаць – пачаць веславаць, ватэрпо-ла – воднае пола (спорт), арбітр – трацейскі суддзя, банкно-та – банкаўскі білет, трата – пераводны вэксаль, распіска –пацвярджэнне атрымання (эканом.) і інш.

Шматкампанентныя пары сінонімаў-дублетаў розняцца галоў-нымі кампанентамі (адміністрацыйнае правапарушэнне – адмі-

52

ністрацыйная правіннасць) або залежнымі кампанентамі (завоч-нае навучанне – навучанне без адрыву ад вытворчасці, фіктыў-ны шлюб – несапраўдны шлюб, Сусветны банк – Міжнародныбанк рэканструкцыі і развіцця, выгады пераліву – пабочныявыгады, выдаткі накладныя – выдаткі агульныя) і інш.

Варыянтамі з’яўляюцца тэрміны, якія адрозніваюцца паміжсабой фанетычнымі або словаўтваральнымі элементамі і поўнас-цю супадаюць сваім значэннем (адыманне – адніманне, арбіт-ражор – арбітражыст, аўкцыянер – аўкцыяніст), а таксамакароткія варыянты поўнага тэрміна. Скарачэнне здзяйсняецца про-пускам аднаго з кампанентаў тэрміналагічнага словазлучэння (дыс-персія хуткасці гуку – дысперсія гуку), заменай словазлучэннятэрмінам, утвораным шляхам усячэння (імпульсны сігнал –імпульс, іскравы разрад – іскра, намінальная вартасць – на-мінал). Важным сродкам у дасягненні кароткасці тэрміна лічыццаабрэвіяцыя (біялагічны эквівалент рэнтгена – бэр, ЦПК – Цы-вільны працэсуальны кодэкс, МВФ – Міжнародны валютныфонд, ЕВФП – Еўрапейскае валютна-фінансавае пагадненне,ФІФА – Міжнародная федэрацыя футбольных асацыяцый). Ска-рачэнне можа дасягацца таксама сродкамі сімволікі (г-прамяні –электрамагнітнае выпрамяненне з вельмі кароткай даўжынёйхвалі (менш 0,1 нм) і інш.).

З’ява антаніміі ў айчынным мовазнаўстве пачала разглядац-ца ў 50-я гг. XX ст. Антонімы разглядаліся вучонымі як суаднос-ныя, карэлятыўныя паняцці, якія не могуць існаваць адзін без дру-гога. На суадноснасць семантыкі антонімаў звярталі ўвагу Р.А. Буда-гаў, В.І. Іванова, Л.А. Новікаў і інш. У прыватнасці, М.М. Шанскіадзначаў, што «антонімы з’яўляюцца словамі рознага гучання, якіявыражаюць супрацьлеглыя, але суадносныя адно з другім паняцці»[20, с. 64]. Для антанімічных пар і радоў характэрны ўзаемадапаў-няльнасць, узаемазалежнасць, узаемавыключальнасць кампанен-таў. Яны выступаюць як спецыфічнае моўнае адлюстраванне віда-змяненняў і супрацьлегласцей у прадметах і з’явах аб’ектыўнагасвету [14]. Антонімамі можна назваць словы, якія «супрацьпастаў-ляюцца па самай агульнай і істотнай для іх значэння семантычнайпрыкмеце і знаходзяцца на палярных пунктах адпаведнай лексіка-семантычнай парадыгмы» [21, с. 202].

З’ява антаніміі, якая праяўляецца ў існаванні слоў з супрацьлег-лым значэннем, у мове навукі мае свае асаблівасці. Так, напрыклад,словы, якія ўтвараюць антанімічную пару ў агульналітаратурнай мовелёгкі – цяжкі (камень), у мове спорту антонімамі не з’яўляюцца:

53

лёгкая – цяжкая (атлетыка) (лёгкая атлетыка – ‘від спорту, якіахоплівае хадзьбу, бег, скачкі, кіданне кап’я, дыска, штурханне ядра іпад.’; цяжкая атлетыка – ‘комплекс фізічных практыкаванняў пападыманні цяжараў (штангі, гіры, гантэлі і інш.)’. Выкарыстанне літа-ратурнага антоніма мокры да тэрміналагічных словазлучэнняў сухіплод (плод з сухім каляплоднікам), сухая касцянка (касцянка з сухіммезакарпам (у какосавай пальмы)) мяняе іх значэнне: мокры плод(касцянка) = ‘якія трапілі пад дождж і намоклі’.

Значэнне супрацьлегласці можа ўзнікаць у слове як вынік яго спе-цыфічнага выкарыстання ў мове навукі. Напрыклад, зменная ў матэ-матычнай логіцы – ‘моўны выраз, які служыць для абазначэння ад-вольнага аб’екта з нейкага фіксаванага мноства аб’ектаў. Зменнаяназываецца свабоднай, калі ў выраз, у які яна ўваходзіць, магчымаяпадстанова замест зменнай імёнаў аб’ектаў з абсягу яе значэнняў.Калі названая падстанова немагчымая (па сэнсе выразу), то зменнаяназываецца звязанай’. Такім чынам, узнікае антанімічная пара сва-бодны – звязаны; у эканоміцы бык (‘удзельнік таргоў, які чакае павы-шэння цэн і іграе на павышэнне цэн на біржы’) – антанімічны словумядзведзь (‘спекулянт, які іграе на паніжэнне цэн на біржы’).

У тэрмінасістэмах розных галін навукі рэалізуюцца два струк-турныя тыпы антанімічных адносін – лексічны і словаўтваральны.Лексіка-словаўтваральны тып (цеплаўстойлівасць – холада-ўстойлівасць) непрадуктыўны.

У лексічным тыпе антаніміі супрацьлегласць значэнняў выра-жаецца рознымі каранямі. Напрыклад: упарадкаванне (‘поўная за-канамернасць, парадак, сіметрыя ў размеркаванні атамаў, малекул,крышталяў, якія ўтвараюць цвёрдае цела’) – хаатычнасць (‘адсут-насць парадку, сіметрыі ў размеркаванні чаго-небудзь’); алігаполія(‘стан рынку, пры якім абмежаванай колькасці прадаўцоў супраць-стаіць вялікая колькасць пакупнікоў’) – алігапсонія (‘стан рынку, прыякім абмежаванай колькасці пакупнікоў супрацьстаіць вялікая коль-касць прадаўцоў’). Лексічны тып антаніміі асабліва пашыраны ся-род назоўнікаў аддзеяслоўнага (ці адпрыметнікавага) паходжання:выпарэнне (‘пераход рэчыва з вадкага ці цвёрдага стану ў газапа-добны’) – кандэнсацыя (‘пераход рэчыва з газападобнага стану ўвадкі ці крышталічны’); крохкасць (‘здольнасць цвёрдых цел разбу-рацца пры механічных уздзеяннях без прыкметных пластычных дэ-фармацый’) – пластычнасць (‘уласцівасць цвёрдых цел вытрымлі-ваць без разбурэння дэфармацыі і захоўваць іх пасля таго, як знешніясілы перастаюць дзейнічаць’). Яшчэ прыклады: нацыяналізацыя –прыватызацыя, пакаранне – памілаванне, страты – даходы,

54

шлюб – развод, аналогія – неадпаведнасць, ісцец – адказчык,крэдытор – даўжнік, штраф – узнагарода, правы – абавязкі(юрыд.) і інш.

У словаўтваральны тып антонімаў уключаюцца тэрміны, уякіх процілегласць значэнняў выражаецца словаўтваральнымі срод-камі. Як правіла, значэнне антаніміі ўзнікае як вынік карэляцыі суп-рацьлеглых па сэнсе прыставак, якія далучаюцца да аднаго і таго жтэрміна, або як вынік выкарыстання прыстаўкі, якая надае тэрмінусупрацьлеглы сэнс. Напрыклад: адліў – прыліў, негатыў – пазі-тыў, сіметрыя – асіметрыя, часцінка – антычасцінка, рэчыва –антырэчыва, свет – антысвет і інш.

Сярод састаўных тэрмінаў-антонімаў можна вылучыць дзвегрупы:

1) антанімічныя пары з рознакаранёвымі кампанентамі, дзесупрацьлегласць выражаецца: а) лексічнымі асновамі відавых кам-панентаў састаўных тэрмінаў: высокі мяч – нізкі мяч, высокаевядзенне мяча – нізкае вядзенне мяча, гол у свае вароты – гол учужыя вароты, задняя лінія – пярэдняя лінія, левы абаронца –правы абаронца; аферта вольная – аферта цвёрдая; палітыка«танных грошай» – палітыка «дарагіх грошай»; б) лексічныміасновамі родавых кампанентаў састаўных тэрмінаў: запаволіцьтэмп – павялічыць тэмп;

2) найменні з аднакаранёвымі кампанентамі, антанімічнасцьякім надаюць супрацьлеглыя па сэнсе прыстаўкі ў складзе відавыхкампанентаў або (што назіраецца значна часцей) супрацьлеглы сэнснадае прыстаўка ў складзе толькі аднаго з відавых кампанентаўантанімічнай пары: згінальныя рухі – разгінальныя рухі, рацыя-нальны лік – ірацыянальны лік; акрэдытыў адзыўны – акрэды-тыў безадзыўны і інш.

Супрацьлеглым па сваім значэнні можа быць адзін і той жатэрмін (яго лексіка-семантычныя варыянты). Параўнаем: пячэ (сон-ца, мароз). Такая здольнасць слова выражаць супрацьлеглыя зна-чэнні без змянення сваёй формы ў лінгвістыцы атрымала назву энан-тыёсемія. Напрыклад, ваяка – 1) ‘воін, баец, салдат’ і 2) ‘пра таго,хто не апраўдвае званне воіна, байца’.

Паронімы. ГіпонімыПаронімы – словы, блізкія паводле гучання, але розныя па-

водле значэння, якія маюць, як правіла, адзін корань і належаць даадной часціны мовы. Напрыклад, альянс (‘саюз, аб’яднанне на ас-нове дагаворных абавязацельстваў’) – альяс (‘расліна алоэ’);імігрант (‘перасяленец з якой-небудзь краіны’) – эмігрант (‘ча-

55

лавек, які перасяліўся са сваёй радзімы ў іншую краіну’); інжы-нерны (факультэт, войскі) – інжынерскі (дыплом, абавязкі); кан-цэсія (‘дагавор аб перадачы замежнай фірме ў эксплуатацыю напэўны тэрмін прыродных багаццяў, прадпрыемстваў і інш. гаспа-дарчых аб’ектаў, якія належаць дзяржаве’) – канфесія (веравы-знанне – 1) ‘прыналежнасць да пэўнай рэлігіі; прызнанне асобай рэ-лігійнага вучэння якой-небудзь царквы’, 2) ‘рэлігійнае аб’яднанне,якое мае сваё распрацаванае веравучэнне, культ і ўстойлівую арга-нізацыйную структуру’); камітэт (‘выбарны орган, які кіруе якой-небудзь работай’) камітэнт (‘асоба, якая даручае камісіянеру за-ключыць якую-небудзь здзелку: куплю, продаж і інш.’); трасат(‘асоба, абавязаная заплаціць па пераводным вэксалі’) – трасант(‘асоба, якая выдае другой асобе пераводны вэксаль; вэксаледаў-ца’); лакаўт (‘адна з форм барацьбы прадпрымальнікаў супрацьрабочага класа ў заходніх краінах’) – накаўт (‘стан баксёра ў часбою, калі ён пасля вельмі моцнага ўдару на працягу 10 секунд неможа падняцца і лічыцца пераможаным’); спаборнасць (‘адзін зфункцыянальных прынцыпаў, які вызначае працэсуальную дзейнасцьсуда з мэтай забеспячэння паўнаты фактычнага і доказнага матэ-рыялу, неабходнага для ўсебаковага, поўнага і аб’ектыўнага да-следавання акалічнасцей справы, устанаўлення ісціны па справе’) –спаборніцтвы (‘спартыўная сустрэча для выяўлення пераможцы’).

Рода-відавыя адносіны лексічных адзінак называюцца гіпані-міяй. Тэрміны, што абазначаюць больш шырокае, родавае паняц-це, называюцца гіперонімамі, а тэрміны, якія абазначаюць большвузкае, відавое паняцце, – гіпонімамі.

Як заўважае Я.М. Сцепановіч, на рода-відавых адносінах пабу-давана ўся біялагічная наменклатура, змест відавога паняцця шырэйродавага, а аб’ём вузей. Напрыклад, у заалогіі з сям’і кашачых тыг-ры, ільвы, пантэры, барсы, пума, ягуар, дамашні кот адносяццада роду кошак сапраўдных, рысь – да роду рысяў, гепард – да родугепардаў. Яшчэ прыклады гіпонімаў з эканомікі, права, спорту: банк –банк акцыянерны, банк узаемаашчадны, банк дзяржаўны, банкінавацыйны, банк іпатэчны, банк каптыўны, банк квазідзяржаў-ны, банк-каменеджэр, банк камерцыйны, Банк Сусветны, банкдамашні, банк цэнтральны; права – права аўтарскае, права наўнясенне прапаноў, права на жыллё, права на матэрыяльнае за-беспячэнне, права на спадчыну, права на адукацыю, права нааб’яднанне ў грамадскія саюзы, права на адпачынак, права наахову здароўя, права на судовую абарону, права на працу, правана ўдзел у кіраванні дзяржаўнымі і грамадскімі справамі, права

56

адклікання дэпутата, права подпісу, права поўнага гаспадарча-га вядзення, права ўласнасці, права прытулку, права прыват-нае, права экстэрытарыяльнасці; удар – удар вонкавым бокампад’ёму, удар вонкавым бокам ступні, удар унутраным бокампад’ёму, удар унутраным бокам ступні, удар галавой у скачку,удар здалёк, удар нізам, удар нажніцамі, удар ад варотаў, ударрэзаны, удар абарончы, удар па мячы, удар звыш блока, ударплоскі, удар па шайбе, удар з краю сеткі, удар з лёту, удар знізкай перадачы, удар з месца, удар з адскоку, удар з паваро-там, удар укарочаны, удар цераз сябе і інш.

Такім чынам, спецыяльная лексіка падпадае пад уплыў усіхтых лексіка-семантычных працэсаў, якія характэрны літаратурнаймове ў цэлым. Ёй уласцівы мнагазначнасць, аманімія, сінанімія, ва-рыянтнасць, антанімія і інш. Аднак усе гэтыя працэсы маюць сваеасаблівасці, яны працякаюць у тых межах, якія не парушаюць се-мантычнай пэўнасці тэрміна.

4. Паходжанне лексікі беларускай мовыЛексічны склад беларускай мовы фарміраваўся на працягу многіх

стагоддзяў, няспынна развіваўся і ўдасканальваўся. Менавіта ў лексі-цы адлюстравалася і гісторыя развіцця беларускага народа.

Вылучаюцца два вялікія пласты нашай лексікі паводле пахо-джання: спрадвечная і запазычаная.

Спрадвечная лексіка складаецца з чатырох пластоў слоў:1) індаеўрапейскія словы (самыя старажытныя, ≈ III–I тыс.

да н.э.). Абазначалі жыццёва важныя прадметы жывой і нежывой пры-роды: Бог, душа, вера, неба, вечар, зіма, дзень, маці, брат, дзед,сын, воўк, зерне, мёд, соль, салома, балота, гарэць, драмаць, есці;лічэбнікі два, тры, сто; займеннікі вы, сам, ты і мн. інш.;

2) агульнаславянскія (праславянскія) словы (≈ II тыс. да н.э. –I тыс. н.э.): дзіця, бабка, сірата, удава, заяц, бык, конь, лебедзь,крыўда, ласка, праўда; назвы прадуктаў харчавання: блін, піва,сала, квас, каша, масла, крупа, дрожджы і інш.; ваенныя тэрмі-ны: абарона, бой, вайна, дружына, кап’ё, лук, полк, страла і інш.;колеры: белы, жоўты, зялёны, русы, рыжы, светлы, чорны, сіні іінш. Пласт агульнаславянскай лексікі хоць і нешматлікі (≈ 2000 слоў),але з’яўляецца ядром слоўніка кожнай славянскай мовы;

3) агульнаўсходнеславянскія словы (VІІІ – ХІІІ стст.): сям’я,ваявода, дань, воласць, выкуп, пастух, бондар, знахар, мельнік,селянін, клык, жаваранак, снягір, грэчка, качарга, лыжка, са-рочка, рэпа, адзінаццаць, дванаццаць, дзевяноста і інш.;

57

4) уласнабеларускія словы (ХІV – ХVІІ стст.): асілак, ва-дзянік, вайсковец, араты, працаўнік, вясковец, сейбіт; бусел,берасцянка, алешнік, ваўчкі, заранка, вясёлка, надвор’е, золак,світанне, спёка, цемра, сакавік, красавік; спадніца, хустка,абрус; дранікі, зацірка; пакута, пяшчота, хвароба, байка, вы-казнік, дзейнік і інш. Менавіта ўласнабеларускія словы складаюцьнацыянальную спецыфіку лексічнай сістэмы нашай мовы [2].

Да запазычаных адносяцца словы іншамоўнага паходжання,якія ў выніку семантычнага і фанетыка-марфалагічнага асваеннязрабіліся лексічнымі адзінкамі беларускай мовы. Асноўная пры-мета запазычанага слова – яго функцыянальная значымасць, якаязаключаецца ў тым, што слова абазначае прадметы і паняцці, якіяне маюць адэкватнага абазначэння ў самой беларускай мове абоз’яўляюцца семантычнымі ці стылістычнымі сінонімамі да адпа-веднага беларускага слова. З іншых моў у беларускую мову такіясловы пранікаюць як вусным шляхам (г.зн. перш трапілі ў жывуюгаворку, а пазней пашырыліся ў пісьменнасці), так і кніжным (пачы-налі ўжывацца ў пісьменнасці і літаратурнай мове, а потым пасту-пова пераходзілі ў гаворку). Выдзяляюцца дзве вялікія групы запа-зычаных слоў: са славянскіх моў і з неславянскіх. Прывядзёмпрыклады.

Са славянскіх моў:а) стараславянізмы (або царкоўнаславянізмы): вобраз, вочы,

воблака, храбры, продак, раб, цвярдыня, уладыка, храм, чэс-ны, благаславенне і інш.;

б) з рускай мовы: ссылка, пераварот, забастоўка, подзвіг,гадавіна і інш.;

в) з украінскай мовы: бацькаўшчына, вербалоз, ежа, агорт-ваць, боршч, прыкмета, заляцанне, хутар, варэнік, побыт,журыцца, галушка, забабоны, лунаць і інш.;

г) з польскай мовы: касцёл, скарб, вяндліна, відэлец, гузік,карысць, сродак, скарга, рахунак, гатунак, здрада, апека, су-кенка, літасць, айчына, пісар, кабета, хлопец, шчыры, дранц-вець і інш.;

д) з чэшскай мовы адзінкавыя прыклады: калготы, блакіт.З неславянскіх моў:а) балтызмы (літоўскія і латышскія словы): жвір, пуня, клу-

ня, свіран, коўш, бурбалка, клыпаць, жуда і інш.;б) цюркізмы (пераважна з татарскай мовы). Пачалі пранікаць

у мову ўсходніх славян яшчэ ў старажытныя часы з мовы цюркскіхплямёнаў, што рабілі набегі на землі славян: арда, баран, калчан,

58

сарафан, балван, балда, лафа (салдацкае жалаванне; выгода),атаман, кінжал, халва, плоў, айва, гарбуз, бархан, туман, бу-ран, торба, чамадан і інш.;

в) грэцызмы трапілі ў нашу мову яшчэ ў старажытнасці ў су-вязі з прыняццем хрысціянства. Пераважна гэта словы навукі, ас-веты, культуры, мастацтва, адукацыі: ікона, царква, алфавіт, ар-фаграфія, графіка, кафедра, бактэрыя, дыягназ, трахея,мікроб, іон, істэрыя, філалогія, лексіка, алебастр, акіян, кіт,дэльфін, эпоха, элегія, камедыя і інш.;

г) лацінізмы ў нашу мову прыйшлі праз польскую, чэшскую ііншыя заходнееўрапейскія мовы: каляндар, прафесія, доктар,літара, нацыя, тэкст, легенда, ангіна, вакцына, інфаркт, вірус,бацыла, біцэпс, імпульс, інстытут, лекцыя, глобус, экзамен,абітурыент, аратар і інш.;

д) германізмы: афіцэр, маўзер, лагер, штаб, фронт, фланг,алкаголь, бутэрброд, цукар, вафля, гальштук, партвейн, паштэт,бінт, аспірын, гантэлі, цэйтнот, гросмайстар, штраф і інш.;

е) галіцызмы (з французскай мовы): акардэон, баль, вальс,вернісаж, жанр, журы, раяль, бігудзі, памада, адэкалон, гар-нітур, бра, вітрына, атэль, кавалер, какетка, камандор, гараж,кабіна, сапёр, баржа, міна, маршал, карабін, лікёр, кампот,марынад і інш.;

ё) англіцызмы: аўт, бокс, гандбол, футбол, клуб, трактар,мічман, снайпер, бар, піжама, плед, вельвет, джынсы, віскі,пунш, джэм, бекон, крэкер, кактэйль, кекс, джунглі, лідар,мітынг і інш.;

ж) італізмы: акорд, арыя, бас, флейта, опера, маэстра, кар-навал, гірлянда, саната, палац, вермішэль, макарона, памідор,лаванда, інтанацыя, кар’ера, бандыт, фашызм і інш.;

з) з галандскай: бакен, баркас, боцман, канвой, марціра,дамкрат, брас, краб, апельсін і інш.;

і) з іспанскай: арлекін, балеро, гітара, румба, танга, самб-рэра, какаін і інш.;

к) з фіна-ўгорскіх (фінскай, карэльскай, эстонскай, комі): кілька,навага, салака, сёмга, тундра, нарты, сані і інш.;

л) з кітайскай: чай, жэньшэнь;м) з японскай: івасі, соя, кімано, самурай, цунамі, каратэ,

дзюдо і інш.Пранікненне іншамоўных слоў – з’ява заканамерная для лю-

бой мовы. Гэта вынік палітычных, гандлёвых, эканамічных і куль-турных сувязей, цесных моўных кантактаў народаў свету. Запазы-

59

чанні не парушаюць нацыянальнай самабытнасці беларускай мовы,яны ўзбагачаюць яе лексічную сістэму.

5. Лексіка паводле сферы выкарыстанняУ адносінах выкарыстання словы беларускай мовы не з’яўля-

юцца аднолькавымі: адны з іх ужываюцца ўсімі носьбітамі мовынезалежна ад іх пражывання, прафесіі, узросту, роду заняткаў, аду-кацыйнага і культурнага ўзроўню; другія – актыўна ўжываюццатолькі на пэўнай тэрыторыі, прадстаўнікамі асобных прафесійныхці сацыяльных груп насельніцтва, г.зн. з’яўляюцца тэрытарыяльна,прафесійна ці сацыяльна абмежаванымі. З гэтага вынікае, што лек-сіка сучаснай беларускай мовы ў залежнасці ад сферы выкарыс-тання падзяляецца на дзве вялікія групы: агульнаўжывальную іабмежаванага ўжывання.

Агульнаўжывальная (агульнанародная) лексіка з’яўляеццаасновай слоўнікавага складу беларускай мовы: без гэтых слоўнельга сфармуляваць і выказаць думку, без іх немагчыма далей-шае развіццё і ўдасканаленне самой лексікі. Сюды адносяцца такіясловы, якія вядомы ўсім носьбітам і шырока выкарыстоўваюццаімі без усякіх абмежаванняў. Гэта словы розных часцін мовы і роз-ных стылістычных разрадаў (дзень, каліна, заўтра, хадзіць, га-варыць, весела, мы, свой, два і многія іншыя) [2].

Лексіка абмежаванага ўжывання падзяляецца на дыялект-ную, жаргонную і спецыяльную. Коратка спынімся на гэтых лексіч-ных разрадах.

Дыялектную лексіку складаюць словы, ужыванне якіх аб-межавана пэўнай тэрыторыяй, гэта словы мясцовых гаворак (дыя-лектызмы). На тэрыторыі Беларусі выдзяляюць наступныя дыя-лекты: паўночна-ўсходні, паўднёва-заходні (асноўныя), сярэднебе-ларускі (цэнтральныя гаворкі) і заходнепалескі (брэсцка-пінскі).Кожны з гэтых дыялектаў мае свае асаблівасці, якія адрозніваюцьіх адзін ад аднаго і ад літаратурнай мовы. Дыялектызмы, безумоў-на, вядомы не ўсім носьбітам мовы, а толькі тым, хто жыве на тойтэрыторыі, дзе гэтыя словы бытуюць. Напр., савяк (замест літ.падбярозавік), вятроўкі (замест літ. басаножкі), казлы (люцікі),пасоля (фасоля), ля, паля (паглядзі, глянь), гуліца (вуліца), тамака(там), настольніца (настольнік), барыла (бочка) і інш.

Сярод дыялектызмаў вылучаюць параўнальна невялікую гру-пу абласных слоў, г.зн. такіх, якія ўжываюцца на больш-менш знач-най тэрыторыі Беларусі, выкарыстоўваюцца ў мастацкіх тэкстахмногіх аўтараў, але яшчэ не сталі літаратурнымі ў поўным сэнсе

60

гэтага слова. Абласныя словы падаюцца ў слоўніках літаратурнаймовы з паметай абл. (абласное): нацяты (нацягнуты), нябож (пля-меннік), оступам (цесна абступіўшы, вакол), гучок (парастак), гуляі гула (гуз), жбан (збан), заложна (бесперапынна, настойліва, упар-та) і інш.

Дыялекты – гэта самыя старажытныя моўныя адзінствы, на-ват больш старыя, чым сама беларуская мова. У дапісьмовы пе-рыяд дыялекты былі адзінай формай зносін. У наш час дыялектыне ўтвараюцца, а паступова разбураюцца. Тым не менш, для нацы-янальнай мовы яны – скарбніца, якую неабходна захоўваць (дас-таткова ўспомніць, што менавіта з дыялектаў «вырастала» новаябеларуская літаратурна-пісьмовая мова). Узбагачэнне літаратур-най лексікі за кошт народна-дыялектных слоў – гэта такі ж гіста-рычны працэс, як і папаўненне яе шляхам запазычання іншамоў-ных слоў.

У творах мастацкай літаратуры пісьменнікі выкарыстоўваюцьдыялектызмы з мэтай стварэння мастацкага вобраза, для характа-рыстыкі дзеючых асоб, перадачы моўнага каларыту мясцовасці, уякой адбываецца дзеянне.

Жаргонная лексіка (фр. jargon – умоўная гаворка) – гэтагутарковая мова пэўнай групы людзей, аб’яднаных агульнасцю інта-рэсаў, звычак, заняткаў, сацыяльнага становішча і г.д. Жаргоннаялексіка (адвольна выбраныя моўныя элементы) фарміруецца на базеслоў літаратурнай мовы шляхам іх пераасэнсавання, метафарыза-цыі. Так, у мове моладзі, вучняў, студэнтаў можна пачуць такіяжаргонныя словы, як продкі, шнуркі (бацькі), ажур (парадак),гнаць (гаварыць няпраўду), базар (размова), бомбы, шпоры (шпар-галкі), халтурыць (нядобрасумленна выконваць працу), філоніць(ухіляцца ад працы), бабкі (грошы ўвогуле), зелень (долары), драў-ляныя (айчынная валюта) і інш.; у мове спартсменаў: рамка (варо-ты), гарчычнік (жоўтая картка), вольнік (барэц вольнага стылю) іінш.; прыклады армейскіх жаргонаў: салага (увогуле малады сал-дат), дух, чарпак (ці чайнік), слон, дзед (радавы салдат у залеж-насці ад часу знаходжання на тэрміновай службе), старлей (стар-шы лейтэнант), кусок (прапаршчык), самаход (самавольна пакі-нуць воінскую часць), дэмбель (дэмабілізацыя), адкасіць (ухіліццаад воінскай службы) і інш. У часы Вялікай Айчыннай вайны склаў-ся франтавы жаргон: самавары (мінамёты), сабантуй (артабст-рэл), кацёл (акружэнне), гасцінцы (снарады, міны) і інш.

Пэўным жаргонам карыстаюцца людзі, звязаныя агульнасцюінтарэсаў, часам негатыўнага характару (напр., у лексіконе амата-

61

раў выпіць сустракаюцца наступныя жаргонныя словы: налізацца,завязаць, пузыр, чарніла, фауст, псіхатроп, балбанэс і інш.).

Адной з разнавіднасцей жаргонаў з’яўляецца арго (фр. аrgot –замкнуты). Асноўная функцыя арго – быць сродкам адасаблення,аддзялення яго носьбітаў ад іншых людзей. У строга тэрміналагіч-ным сэнсе арго – гэта мова дэкласаваных груп грамадства і крымі-нальнага асяроддзя: зладзеяў, карцёжных шулераў, кантрабандыс-таў, наркаманаў і пад. У Расіі арго пачало складвацца ў 2-й паловеХІХ ст. пераважна ў гандлёвых цэнтрах, партовых гарадах, месцахссылак. Аргатычная лексіка стваралася на базе натуральных моў.Аднак, каб ізалявацца ад грамадства, антысацыяльныя элементывыпрацавалі спецыяльны моўны код, незразумелы для іншых лю-дзей. Дасягалася гэта шляхам скажэння і пераасэнсавання агульна-народных слоў: вышка (вышэйшая мера пакарання), стукач (данос-чык), сціркі (ігральныя карты), макруха (забойства), дзірка (тур-ма), вывеска (твар), пазычыць (украсці), шырмач (кішэнны злодзей),раскалоцца (прызнацца); выкарыстання запазычаных слоў (напр.,бан у мове зладзеяў ‘вакзал’ з ням. bahnhof), а таксама шляхамперастаноўкі складоў у словах або дабаўлення да слоў новых эле-ментаў (напр., чуха замест хачу, шывар замест тавар і інш.).

Жарганізмы не ўваходзяць у лексіка-семантычную сістэмулітаратурнай мовы, але могуць выкарыстоўвацца ў мастацкіх і пуб-ліцыстычных творах для характарыстыкі персанажаў, сацыяльна-га асяроддзя [2].

Спецыяльнай лексікай карыстаюцца прадстаўнікі пэўнайгаліны навукі, прафесіі ці роду заняткаў. Асноўнымі разрадамі спе-цыяльнай лексікі з’яўляюцца тэрміны, наменклатурныя назвы іпрафесіяналізмы. Спынімся на азначэннях гэтых паняццяў і пры-вядзём прыклады.

Тэрмін (ад лац. terminus – граніца, мяжа) – гэта афіцыйна ўза-коненае слова або словазлучэнне, якое ўваходзіць у тэрміналагіч-ную сістэму пэўнай галіны навукі, культуры, вытворчасці, спорту іг.д., абазначае спецыяльнае паняцце і мае дакладнае лагічнае азна-чэнне (напр., інтэграл, атмасфера, сінтэз, марфема, гіпотэза,афсайд, пенальці і інш.). Тэрміны могуць быць як агульнанавуко-выя (аналіз, дослед, працэс, мадэль, тэорыя і інш.), так і вузка-спецыяльныя (напр., у генетыцы: храмасома, ген, зігота і інш.; умовазнаўстве: постфікс, фанема, сінтаксіс, тапонімы і інш.; уплаванні: батэрфляй, кроль, брас і г.д.). Заўважым, што словыагульнай лексікі засвойваюцца людзьмі стыхійна, па меры авало-дання мовай, ствараюцца для патрэб усяго грамадства. Тэрміны ж

62

прыдумваюцца штучна і патрабуюць спецыяльнай падрыхтоўкі ўтой ці іншай сферы дзейнасці.

Па сваім функцыянальным значэнні блізка да тэрмінаў стаяцьпрафесіяналізмы. Гэта словы і выразы, уласцівыя мове прадстаў-нікоў якой-небудзь прафесіі або сферы дзейнасці. Калі тэрміны ма-юць больш упарадкаваны, унармаваны характар, то прафесіяналіз-мы з’яўляюцца паўафіцыйнымі лексічнымі адзінкамі, якія выкарыс-тоўваюцца вузкім колам спецыялістаў, прычым пераважна ў гутар-ковым стылі (напр., у мове пчаляроў сустракаюцца такія прафесія-налізмы, як дымар, вашчына, раёўня, пропаліс). Рэзкай мяжы паміжтэрмінамі і прафесіяналізмамі няма, і часта прафесіяналізм можа існа-ваць як сінонім тэрміна. Многія мовазнаўцы ўвогуле не вылучаюцьпрафесіяналізмы ў асобны разрад слоў спецыяльнай лексікі.

У адрозненне ад тэрмінаў і прафесіяналізмаў наменклату-ра – гэта сукупнасць назваў канкрэтных аб’ектаў, якія вывучаюц-ца рознымі навукамі, ужываюцца ў тэхніцы, спорце і пад. Па скла-дзе наменклатура велізарная. Так, толькі наменклатура медыцын-скай тэхнікі (інструменты, апаратура і пад.) налічвае звыш 3000 на-зваў. Тэрміны маюць абстрактныя, адцягненыя значэнні, а наменк-латурныя назвы абазначаюць даволі канкрэтныя з’явы. Параўн.:арфаграфія, прэфікс, марфема, злучнік і інш. (прыклады мова-знаўчых тэрмінаў) і най-, без-, пад-, за- і інш. (наменклатурныяназвы канкрэтных прыставак). Сярод наменклатуры сустракаюц-ца і абрэвіятуры: ЭВМ, ЗІЛ, ЗІС і пад. (Гл. пра спецыяльную лексі-ку больш падрабязна ў лекцыі № 6).

6. Лексіка актыўнага і пасіўнага запасуЗмены, якія адбываюцца ў грамадска-палітычнай, эканаміч-

най, навукова-тэхнічнай і культурнай сферах жыцця, адлюстроўваюц-ца ў лексіцы, мяняюць слоўнікавы склад мовы. Адны прадметы,з’явы, паняцці існуюць спрадвечна, і словы, якія іх называюць, ак-тыўна выкарыстоўваюцца носьбітамі мовы; другія – адміраюць, аз імі знікаюць і іх назвы; трэція – узнікаюць, і разам з’яўляюццановыя словы для іх абазначэння. З улікам гэтага вылучаюцца дзвекатэгорыі слоў: словы актыўнага ўжытку і словы, якія застаюцца ўпасіўным запасе.

Актыўную лексіку складаюць самыя ўжывальныя словы,значэнне якіх зразумела ўсім носьбітам мовы. Пераважна гэта сты-лістычна нейтральныя словы найбольш шырокага ўжывання, звя-заныя з жыццём чалавека наогул. Найбольш часта сустракаюцца

63

словы, якія абазначаюць асоб (чалавек, мужчына, дзіця, мама,дзед і інш.), назвы асоб па прафесіі (доктар, рабочы, настаўнік іінш.), назвы адрэзкаў часу (дзень, год, вечар і інш.), назвы надвор’я(вецер, дождж, снег і інш.), ландшафту (балота, лес, поле, ракаі інш.), назвы жылля, раслін і жывёл, назвы адзення, ежы, побыту,розныя віды дзейнасці чалавека і многае іншае.

Да пасіўнай лексікі адносяцца словы, якія рэдка ўжываюццаў працэсе моўных зносін людзей і маюць адценне ўстарэласці абонавізны. Таму ўсю пасіўную лексіку можна падзяліць на два разра-ды: устарэлыя словы і неалагізмы.

Устарэлыя словы ў сваю чаргу падзяляюцца на гістарызмы іархаізмы. Гістарызмы – гэта такія ўстарэлыя словы, якія з’яўля-юцца назвамі тых паняццяў і прадметаў, што зніклі з рэчаіснасці(напр., войт, баярын, рэкрут, феадал, ваявода, бурлак, пара-бак, лёкай, гайдукі, маёнтак, шляхта, кальчуга, алебарда, муш-кет, жупан, земства, эсэр і інш.). Архаізмы – гэта ўстарэлыяназвы прадметаў і з’яў, якія існуюць і ў наш час, але называюццановымі словамі (напр., бортнік – пчаляр, лемантар – буквар,вакацыі – канікулы, чало – лоб, лік – твар, раць – войска, лілея –лілія, падлоўчы – ляснічы, модлы – малітва, бібліялогія – кніга-знаўства і інш.).

Устарэлыя словы выкарыстоўваюцца і як нейтральныя словы(у навуковых працах па гісторыі, этнаграфіі, археалогіі), і як стылі-стычны сродак у творах мастацкай літаратуры для перадачы кала-рыту адпаведнай эпохі.

Неалагізмы (грэч. neos – новы, logos – слова) – гэта словы,якія з’явіліся ў мове як назвы новых прадметаў ці з’яў рэчаіснасціі не страцілі адцення навізны (напр., кансэнсус, бартэр, брокер,лецішча, брыфінг, менталітэт, параза, вертыкальшчык, рэф-лексія, маніторынг і інш.). Паколькі неалагізмы абазначаюць, якправіла, важныя для грамадства паняцці, прадметы, з’явы, яны хуткастрачваюць адценне навізны, свежасці і становяцца спачатку сло-вамі ў пэўнай ступені прафесіянальнымі, а затым і агульнаўжываль-нымі. Так, новыя словы 60–80-х гадоў ХХ ст. сваёй разнастайнайтэматыкай звязаны з асваеннем космасу (касманаўт, касмадром,касмапорт, баракамера, касмалогія і інш.), з развіццём новыхгалін навукі (вірусалогія, геранталогія, мікраэлектроніка, нар-калогія, псіхалінгвістыка і інш.), навукова-тэхнічнага прагрэсу (ла-зер, нейлон, ратапрынт, бойлер, батыскаф, электрамабіль іінш.), спорту (аўтаралі, біятлон, юніёр і інш.), медыцыны (алер-гія, стрэс, халестэрын, канцэраген і інш.) і г.д., сёння ўспрыма-

64

юцца як прывычныя, звычайныя. Усе яны знаходзяцца ў нарма-тыўным тлумачальным слоўніку і ўваходзяць у актыўны пластлексікі. Пашырэнню неалагізмаў у мове садзейнічаюць сродкі ма-савай інфармацыі.

Ад неалагізмаў трэба адрозніваць наватворы асобных пісьмен-нікаў, паэтаў, публіцыстаў. Такія выпадковыя наватворы называ-юць аказіяналізмамі (ад лац. occasio – выпадак) або індывідуаль-на-аўтарскімі (індывідуальна-стылістычнымі, кантэкстуальнымі)неалагізмамі. Напр.: небазор, вечнабыт, прасветач, нязгледны(Я. Купала); жаўтацвецень, светазор, шаўкарунны, вольнаплын-ны (Я. Колас) і інш. Аказіяналізмы ствараюцца з пэўнай стылістыч-най мэтай і, як правіла, не выходзяць за межы мастацкага твора. Іхзначэнне можна высветліць толькі ў кантэксце [2].

7. Лексікаграфія. Тыпы слоўнікаўЛексікаграфія (ад грэч. lexikos – які адносіцца да слова і

grapho – пішу) – раздзел мовазнаўства, у якім вывучаюцца тыпыслоўнікаў паводле іх структуры і прызначэння. У задачу лексікаг-рафіі ўваходзіць таксама вывучэнне будовы слоўнікавых артыку-лаў, распрацоўка памет і прыёмаў тлумачэння значэння слова.

Пачатак развіцця беларускай лексікаграфіі звязваюць з дзей-насцю першадрукара і асветніка Ф. Скарыны. Менавіта ён на паляхсваіх кніг зрабіў пераклад каля 200 незразумелых царкоўнасла-вянскіх слоў на старабеларускую мову (такія тлумачэнні называ-ліся глосамі). Пачынанне Скарыны было працягнута яго паслядоў-нікамі. Ужо ў канцы ХУІ ст. з’яўляецца першы друкаваны пера-кладны слоўнік «Лексисъ» Лаўрэнція Зізанія (у ім 1061 слова); у1627 г. у Кіева-Пячэрскай лаўры выходзіць слоўнік «Лексиконъславеноросский» Памвы Бярынды (у ім каля 7000 слоў). З тлума-чальных слоўнікаў ХІХ ст. найбольш каштоўным з’яўляецца«Слоўнік беларускай мовы» Івана Насовіча (1870 г.). Гэты слоўнік –вынік 16-гадовай працы яго аўтара. Тут поўнасцю адлюстраваналексіка і фразеалогія жывой беларускай мовы таго часу (больш за30 000 слоў). У сваім слоўніку І. Насовіч выяўляе значэнні мнага-значных слоў, дае граматычную характарыстыку, указвае сферуўжывання слоў, тлумачыць паходжанне некаторых з іх. Аўтар свя-дома не ўключаў у рэестр словы, агульныя для беларускай і рускаймоў. У якасці ілюстрацыйнага матэрыялу выкарыстоўваў народ-ныя песні, прыказкі, выслоўі, фразеалагізмы. Слоўнік І. Насовічаперавыдадзены ў 1983 г. Пачынаючы з 20-х гадоў ХХ ст. у нашайкраіне вядзецца сістэматычная лексікаграфічная праца.

65

Усе слоўнікі падзяляюцца на энцыклапедычныя ілінгвістычныя.

Энцыклапедычныя слоўнікі – гэта даведнікі, у якіх у сціслайформе выкладзены навуковыя веды. Энцыклапедычныя слоўнікітлумачаць не словы, а паняцці, апісваюць прадметы, з’явы, падзеі,расказваюць пра гістарычных асоб, дзеячаў навукі, культуры і г.д.Загаловачнае слова ў энцыклапедычных слоўніках не мае грама-тычнай і стылістычнай характарыстыкі, у ім толькі пазначана мес-ца націску; указваецца паходжанне запазычаных тэрмінаў. Ілюст-рацыямі ў слоўніках гэтага тыпу служаць малюнкі, табліцы, дыя-грамы, рэпрадукцыі, карты, схемы, фотаздымкі.

Энцыклапедычныя слоўнікі бываюць агульныя і галіновыя.Агульныя энцыклапедычныя слоўнікі даюць сістэматызаваныязвесткі з розных галін ведаў. Прыклады такіх слоўнікаў: «Беларус-кая Савецкая Энцыклапедыя» (БелСЭ) у 12-ці тамах (1969–1975),«Беларуская ССР. Кароткая энцыклапедыя» (КЭ БССР) у 5-ці та-мах (1978–1981), «Беларуская энцыклапедыя ў 18 т.» (1996–2004).Галіновыя слоўнікі падаюць звесткі з якой-небудзь адной галінынавукі, культуры, вытворчасці і пад. Напр., «Энцыклапедыя літара-туры і мастацтва Беларусі» ў 5-ці тамах (1984–1987), «Энцыклапе-дыя прыроды Беларусі» ў 5-ці тамах (1983–1986), «Энцыклапедыягісторыі Беларусі» ў 6-ці тамах (1993–2003) і інш.

Лінгвістычныя слоўнікі апісваюць словы мовы, тлумачацьіх значэнне, паходжанне і пад. Яны бываюць аднамоўныя, двухмоў-ныя і шматмоўныя. Двухмоўнымі і шматмоўнымі з’яўляюцца пе-ракладныя слоўнікі. Напр., «Руска-беларускі слоўнік» у 2-х тамахпад рэдакцыяй К. Крапівы (1982 г.), «Беларуска-рускі слоўнік» у 2-хтамах (1988 г.), «Белорусско-русский словарь» (1975 г.) і «Русско-белорусский словарь» (1976 г.) Грабчыкава, «Украінска-беларускіслоўнік» В.П. Лемцюговай (1980 г.), «Падручны польска-беларускіслоўнік» пад рэдакцыяй А. Абрэмбскай-Яблонскай і М. Бірылы(1962 г.), «Англійска-беларуска-рускі слоўнік» пад рэдакцыяйТ.М. Сушы і А.К. Шчукі (2004 г.) і інш.

Найважнейшае значэнне для вывучэння слоўнікавага складумовы маюць тлумачальныя слоўнікі. Прыкладамі такіх слоўнікаўз’яўляюцца «Тлумачальны слоўнік беларускай мовы» ў 5-ці тамах(1977–1984), «Тлумачальны слоўнік беларускай мовы» А.Я. Бахань-кова, І.М. Гайдукевіча, П.П. Шубы (1979 г.) для сярэдняй школы,«Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы» пад рэдак-цыяй М.Р. Судніка (1996 г.).

66

Разнавіднасцю тлумачальных слоўнікаў з’яўляюцца дыялект-ныя (абласныя) слоўнікі, у якіх адлюстроўваецца і тлумачыццалексіка адной гаворкі або групы гаворак: «Дыялектны слоўнік»Ф.М. Янкоўскага (вып. 1, 1959; вып. 2, 1960; вып. 3, 1970), «Дыя-лектны слоўнік: З гаворак Зэльвеншчыны» П.У. Сцяцко (1970 г.),«Тураўскі слоўнік» А.А. Крывіцкага, Г.А. Цыхуна, І.Я. Яшкіна іінш. у 5-ці тамах (1982–1987) і г.д.

У фразеалагічных слоўніках сабраны ўстойлівыя словазлу-чэнні (фразеалагізмы), растлумачана іх значэнне, прыведзены ілю-страцыі: «Слоўнік беларускай народнай фразеалогіі» Г.Ф. Юрчанкі(1972 г.), «Фразеалагічны слоўнік для сярэдняй школы» Н.В. Гаў-рош, І.Я. Лепешава, Ф.М. Янкоўскага (1973 г.), «Этымалагічныслоўнік фразеалагізмаў» І.Я. Лепешава, у якім разглядаецца па-ходжанне фразеалагізмаў беларускай мовы (1981 г.), «Фразеалагі-чны слоўнік беларускай мовы: у 2 т.» І.Я. Лепешава (1993 г.) і інш.

Вялікае значэнне ў засваенні правільнага напісання слоў ма-юць арфаграфічныя слоўнікі: «Арфаграфічны слоўнік для сярэд-няй школы» М.П. Лобана, М.Р. Судніка (1982 г.), «Арфаграфічныслоўнік» для пачатковай школы (1982 г.), «Слоўнік беларускай мовы.Арфаграфія. Арфаэпія. Акцэнтуацыя. Словазмяненне» пад рэдак-цыяй М.В. Бірылы (1987 г.), «Кароткі слоўнік беларускай мовы: Пра-вапіс. Вымаўленне. Націск. Словазмяненне. Словаўжыванне»Г.У. Арашонкавай, В.П. Лемцюговай (1994 г.) і інш.

Даволі шматлікімі з’яўляюцца тэрміналагічныя слоўнікі. У іхтлумачацца тэрміны з розных галін навукі, тэхнікі і г.д.: «Слоўніклінгвістычных тэрмінаў» (1990), «Слоўнік акцёра і рэжысёра» (1995),«Кароткі тлумачальны слоўнік паліталагічных тэрмінаў» (1997), «Ка-роткі эканамічны слоўнік» (1993), «Кароткі беларускі слоўнік музыч-ных тэрмінаў» (1992), «Тэрміналагічны слоўнік па вышэйшай матэма-тыцы для ВНУ» (1993), «Слоўнік фізічных і астранамічных тэрмінаў»(1979), «Руска-беларускі слоўнік па машынабудаванні» (1998), «Лаці-на-руска-беларускі батанічны слоўнік» (1967), «Руска-беларускі слоўнікбіялагічных тэрмінаў» (1992), «Руска-беларускі агранамічны слоўнік»(1994), «Расейска-беларускі хімічны слоўнік» (1993), «Русско-белорус-ский словарь спортивной терминологии» (1993), «Краткий русско-бе-лорусский словарь терминов по спортивным играм» (1996), «Русско-белорусский медицинский словарь» (1993), «Расейска-беларускі вайс-ковы слоўнік» (1997), «Руска-беларускі фізічны слоўнік» (1999) і інш.

Да лінгвістычных таксама адносяцца гістарычныя слоўнікі(адлюстроўваюць лексіку мінулых эпох, час узнікнення і шляхі раз-віцця слоў), этымалагічныя (паходжанне слоў, змены іх значэнняў),

67

слоўнікі сінонімаў, амонімаў, антонімаў, паронімаў, іншамоўныхслоў, слоўнікі мовы пісьменнікаў, тапанімічныя слоўнікі (адлю-страваны геаграфічныя назвы), антрапанімічныя (фіксуюцца ўлас-ныя імёны), марфемныя слоўнікі (вызначаецца марфемная будоваслова) і многія іншыя. Безумоўна, гэта далёка не поўны пералік існу-ючых на сённяшні дзень слоўнікаў у беларускай мове.

Трэба заўважыць, што будова слоўнікавага артыкула (загало-вачнае слова разам са звесткамі пра яго) вызначаецца тыпам слоў-ніка. Так, поўны слоўнікавы артыкул тлумачальнага слоўніка ўклю-чае наступныя элементы: загаловачнае слова; граматычную харак-тарыстыку; стылістычную характарыстыку; сэнсавую характары-стыку; ілюстрацыйны матэрыял; тэрміналагічныя і фразеалагічныяспалучэнні; этымалагічную даведку.

Размяшчаюцца загаловачныя словы ў слоўніку ў алфавітным абоалфавітна-гнездавым парадку. Пры алфавітна-гнездавой падачы слоўвытворныя ад агульнага кораня і блізкія значэннем словы аб’ядноўваюц-ца ў гняздзе (прыкладам можа служыць «Русско-белорусский сло-варь», 1982). Ілюстрацыямі ў большасці слоўнікаў з’яўляюцца прык-лады ўжывання слоў у сказах, што бяруцца з літаратурных крыніц.

Праверачны тэст1. Да лексікі абмежаванага ўжывання адносяцца:1) сінонімы, амонімы, антонімы;2) гістарызмы, архаізмы, неалагізмы;3) дыялектызмы, жарганізмы, тэрміны;4) адназначныя, мнагазначныя словы;5) наменклатура, прафесіяналізмы, слэнгізмы.

2. Устанавіце адпаведнасцьА. Бескарысны – бескарыслівы. 1. Антонімы.Б. Адвага – баязлівасць. 2. Дыялектызмы.В. Картопля, пасоля. 3. Сінонімы.Г. Сумны, тужлівы, маркотны. 4. Амонімы.

5. Паронімы.

3. Эўфемізмы – гэта разнавіднасць:1) амонімаў;2) сінонімаў;3) неалагізмаў;4) жарганізмаў;5) паронімаў.

68

Лекцыя 5. АСАБЛІВАСЦІ СЛОВАЎТВАРЭННЯБЕЛАРУСКАЙ НАВУКОВАЙ ТЭРМІНАЛОГІІ

Мэта лекцыі – паказаць спецыфіку ўтварэння тэрмінаў эка-номікі, права, спорту.

Задачы:– ахарактарызаваць найбольш пашыраныя спосабы тэрмі-

натворчасці;– вызначыць найбольш прадуктыўныя фарманты і мадэлі тэр-

мінатворчасці.

Пытанні1. Асноўныя спосабы тэрмінатворчасці:а) лексіка-семантычны спосаб (тэрміналагізацыя, транстэр-

міналагізацыя);б) марфолага-сінтаксічны спосаб (канверсія);в) марфалагічны спосаб (тэрмінаўтварэнне);г) сінтаксічны спосаб.2. * Паняцце словаўтваральнага тыпу.3. * Паняцце словаўтваральнай мадэлі.4. * Прадукцыйнасць словаўтваральных тыпаў і індывідуаль-

ная словатворчасць.(* – заканспектаваць па Л.М. Шакуну [8, с. 101–108]).

Праблемныя пытанні1. Як павінны перакладацца дзеепрыметнікі з рускай мовы на

беларускую?2. Як перакладаюцца дзеясловы з суфіксам -ірава (-ырава)?

Рэкамендаваная літаратура1. Антанюк, Л.А. Беларуская навуковая тэрміналогія / Л.А. Ан-

танюк. – Мінск: Навука і тэхніка, 1987. – 240 с.2. Болсун, А.І. Слоўнік фізічных і астранамічных тэрмінаў /

АІ. Болсун, Я.Н. Рапановіч. – Мінск: Нар. асвета, 1979. – 183 с.3. Бубновіч, І.І. Засваенне іншамоўных слоў беларускаю літа-

ратурнаю моваю / І.І. Бубновіч. – Гродна: ГрДУ, 2000. – 107 с.4. Даниленко, В.П. Русская терминология: Опыт лингвисти-

ческого описания / В.П. Даниленко. – М.: Наука, 1977. – 246 с.

69

5. Словарь-справочник по современной экономике: на пяти язы-ках / М.В. Мишкевич, Л.И. Василевская, В.Н. Ермаков, М.И. Плот-ницкий; под общ. ред. М.И. Плотницкого, М.В. Мишкевича. –Минск: Высш. шк.., 1996. – 364 с.

6. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы: у 5 т. – Мінск: Бел-СЭ, 1977–1984.

7. Тэорыя і практыка беларускай тэрміналогіі / Г.У. Арашонка-ва, А.М. Булыка, У.В. Люшцік, А.І. Падлужны. – Мінск: Бел. наву-ка, 1999. – 175 с.

8. Шакун, Л.М. Словаўтварэнне: вучэб. дапам. для ВНУ /Л.М. Шакун. – Мінск: Выш. шк., 1978. – 128 с.

9. Юрыдычны энцыклапедычны слоўнік / рэдкал.: С.В. Кузьмін[і інш.]. – Мінск: БелСЭ, 1992. – 636 с.

1. Асноўныя спосабы тэрмінатворчасціСловаўтварэнне – раздзел мовазнаўства, у якім вывучаецца

будова вытворных слоў, сродкі і шляхі іх утварэння. Тэрмінам«словаўтварэнне» называюць і сам працэс утварэння новых слоў.

Пачатак вывучэнню словаўтварэння пакладзены ў працах такіхвядомых вучоных, як М.В. Ламаносаў, А.Х. Вастокаў, Ф.І. Буслаеў,І.А. Бадуэн дэ Куртэнэ, А.А. Патабня. У сувязі з развіццём навукі абмове цікавасць да гэтай галіны мовазнаўства пастаянна ўзрастае, штознайшло адлюстраванне ў даследаваннях Р.О. Вінакура, В.У. Вінагра-дава, А.А. Земскай, А.С. Кубраковай, У.У. Лапаціна, К.А. Ляўкоў-скай, А.М. Ціханава, М.М. Шанскага, Л.М. Шакуна, П.У. Сцяцко і інш.

Непасрэдна словаўтварэннем тэрміналагічных адзінак займа-ліся В.П. Даніленка, Б.М. Галавін, А.С. Супяранская, В.М. Нем-чанка, Л.А. Антанюк і інш. Аднак на некаторыя пытанні лінгвістыне даюць адназначнага адказу, у прыватнасці, погляды лінгвістаўразыходзяцца, калі гаворка ідзе пра калькаванне, транстэрміналаг-ізацыю, субстантывацыю, абрэвіяцыю і інш.

Утварэнне новых лексічных адзінак у мове або ўзнаўленне ў пра-цэсе маўлення тых, што ўжо існуюць, адбываецца паводле пэўныхправіл словаўтварэння і на ўзор адпаведных словаўтваральных мар-фаналагічных асаблівасцей мадэлей. Таму, калі пад літаратурнай нор-май разумеюць прынятыя ў моўнай практыцы адукаваных людзейправілы вымаўлення, словазмянення, словаўжывання і г.д., то сло-ваўтваральнай нормай трэба лічыць утварэнне слоў і іх ужыванне ўстрогай адпаведнасці з правіламі словаўтварэння, што існуюць у бела-рускай літаратурнай мове. Гэтыя правілы замацаваны словаўтвараль-нымі тыпамі і словаўтваральнымі (марфаналагічнымі) мадэлямі.

70

Паняцце словаўтваральнага тыпу лінгвістамі вызначаеццапа-рознаму. Але большасць з іх у паняцце словаўтваральнага тыпуўключае вытворныя, якія маюць тры асноўныя прыкметы: 1) адзін-ства часціны мовы ўтваральнай асновы; 2) агульнасць семантыч-ных адносін паміж вытворнымі і ўтваральнымі; 3) агульнасць спо-сабу словаўтварэння [8, с. 101–103].

Суаднесенасць вытворнага слова з пэўным словаўтваральнымтыпам забяспечвае правільнае сэнсавае ўжыванне. Напрыклад, условаўтваральнай пары пілот – пілотка назоўнік пілотка мае зна-чэнне ‘галаўны ўбор’. Таму яно не можа быць пастаўлена ў адзінрад з такімі назоўнікамі, як тэнісістка, баскетбалістка, таксамаўтворанымі ад назваў асоб мужчынскага полу з дапамогай суфік-са (-к-)-а. Слова пілотка ўваходзіць у склад іншага словаўтвараль-нага тыпу: матрос – матроска ‘шапка без казырка, бесказырка(звычайна ў маракоў)’, каўбой – каўбойка ‘капялюш з шырокіміпалямі, загнутымі з бакоў, з раменьчыкам пад падбародкам’.

Словаўтваральная мадэль улічвае «канкрэтныя асаблівасціўтварэння пэўнага слова ці групы слоў у межах аднаго словаўтва-ральнага тыпу» [8, с. 103]. Выбар патрэбнай словаўтваральнай ма-дэлі забяспечвае правільнае гукавое і графічнае афармленне выт-ворнага слова.

Такім чынам, словаўтваральная норма рэгулюе: 1) утварэнненовых лексічных адзінак; 2) узнаўленне пры маўленні тых, што ўжоіснуюць.

У сучаснай беларускай літаратурнай мове даследчыкамі звы-чайна вылучаецца 4 спосабы ўтварэння новых слоў (з падраздзя-леннямі ўнутры асобных спосабаў): лексіка-семантычны, лексіка-сінтаксічны, марфолага-сінтаксічны, марфалагічны.

Для тэрмінатворчасці найбольш характэрнымі лічацца лексі-ка-семантычны (інакш яго называюць тэрміналагізацыя), марфо-лага-сінтаксічны (часам у навуковай літаратуры гэты спосаб на-зываецца транспазіцыя або канверсія) і марфалагічны спосаб (тэр-мінаўтварэнне). Тэрмінолагі вылучаюць яшчэ сінтаксічны спосабутварэння тэрмінаў, а таксама ў асобны спосаб уключаюць каль-каванне (запазычванне тэрміна з іншай мовы), напрыклад: віза, га-рантыя (фр.), вэксаль (ням.), інвестар, ноу-хау (англ.), прэсінг(англ.), пенальці (англ.), пінг-понг (англ.), вердыкт, версія, кан-венцыя, канверсія (лац.) і інш. Асабліва шмат запазычанняў з ла-цінскай мовы сярод тэрмінаў дакладных навук і права.

У аснове лексіка-семантычнага спосабу ўтварэння тэрмі-наў (ці тэрміналагізацыі) ляжыць метафара – перанос значэння ў

71

выніку прыпадабнення па форме, функцыі, становішчы. Напрыклад,пераасэнсаванне значэння слова кубак – 1) ‘невялікая, звычайна зручкай, фарфоравая, гліняная ці іншая пасудзіна для піцця’, 2) ‘вазаз каштоўнага матэрыялу, што ўручаецца пераможцу ў спартыў-ным спаборніцтве як прыз’; слова барометр – 1) ‘прылада для вы-мярэння атмасфернага ціску’, 2) ‘паказчык, які адлюстроўвае станрынку, паказчык дзелавой актыўнасці’ [6]. Параўнаем таксама уцёкі ка-піталаў, дрэва мэт, парасон цэн, нажніцы цэн, рай банкаўскі,партфель абмежаванняў, лячыць інфляцыю, уцёкі ад грошай,партфельная інвестыцыя, плавальны валютны курс, партфельактываў, інвестыцыйны клімат, жывы мяч, мёртвы вугал, утоп-ліванне іграка, эластычныя ногі, чараўнік мяча, бетонная аба-рона, выключыць саперніка з гульні, зборная зорак і інш.

Перанос гатовага тэрміна з адной галіны навукі ў другую зпоўным ці частковым яго пераасэнсаваннем і ператварэннем уміжгаліновы амонім атрымаў назву транстэрміналагізацыя [7,с. 27]. Напрыклад: лаўка – ‘прыстасаванне для сядзення на некалькічалавек у выглядзе нешырокай дошкі на слупках або ножках’ (лаў-ка для запасных, лаўка для штрафнікоў) і лаўка – ‘невялікая ган-длёвая ўстанова, невялікі магазін’; бык – ‘самец буйной рагатайжывёлы, дзікай і свойскай, бугай’ [6] і бык – ‘удзельнік таргоў, якічакае павышэння цаны і іграе на павышэнне цаны на біржы’ [5].

Не ўсе лінгвісты пагаджаюцца з лексіка-семантычным споса-бам словаўтварэння: абапіраючыся на той факт, што гэтым споса-бам фармальна новыя словы не ўзнікаюць, яны адносяць яго далексікалогіі, дзе разглядаюцца з’явы мнагазначнасці і аманіміі.

Агульныя рысы з тэрміналагізацыяй (фанетычна новае слова неўзнікае) мае канверсія – пераход тэрміна з адной часціны мовы ўдругую, у прыватнасці, пераход прыметнікаў і дзеепрыметнікаў у на-зоўнікі (пераход любой часціны мовы ў назоўнікі называецца субстан-тывацыяй). Напрыклад, дадзеныя, асуджаны, ваеннаабавязаны,зняволены, непаўналетнія, накладная, павераны, падабаронны,падазроны, беспрацоўныя, суправаджальная, двайны, бакавы,дапаможны блакіруючы, дапаможны нападаючы, асноўныблакіруючы і пад. Некаторыя даследчыкі (у прыватнасці, Л.А. Анта-нюк) субстантывацыю адносяць да марфалагічнага спосабу і ўключаюцьу асобны разрад нульсуфіксальных тэрмінаў [1]. Думаецца ўсё ж, штотэрміны тыпу дадзеныя ўтварыліся шляхам канверсіі і адносяцца дамарфолага-сінтаксічнага спосабу: гэтыя тэрміны змянілі сваё значэн-не, паколькі сталі абазначаць канкрэтныя прадметы, а не іх прыметы, іў сказе гэтыя адзінкі выступаюць у ролі дзейніка або дапаўнення.

72

Найбольш прадукцыйным спосабам з’яўляецца тэрмі-наўтварэнне (марфалагічны спосаб), якое адрозніваецца ад звы-чайнага словаўтварэння перавагай пэўных кампанентаў і мадэлей.На думку Л.М. Шакуна, марфалагічны спосаб словаўтварэннябольш правільна падзяляць на дзве разнавіднасці: афіксальнаесловаўтварэнне, бязафікснае словаўтварэнне (складанне асноў іслоў) [8, с. 95]. Некаторыя даследчыкі складанне асноў і слоў уклю-чаюць у марфалагічны спосаб толькі з пэўнымі агаворкамі, а нека-торыя адносяць да сінтаксічнага спосабу словаўтварэння.

Пры афіксацыі тэрмінаў да ўтваральнай асновы (слова) да-лучаецца дэрывацыйны афікс (або афіксы). У залежнасці ад іх відуадрозніваюць суфіксальнае (вынослівасць), прэфіксальнае (не-вялікі), прэфіксальна-суфіксальнае (адваротны), прэфіксальна-нуль-суфіксальнае (бясконцы) словаўтварэнне і нулявую суфіксацыю(адказ, бег, выпуск, выкуп, вывад, выбар і пад.).

Пры суфіксацыі асабліва прадукцыйныя наступныя суфіксытэрмінаў-назоўнікаў:

1) -нн-, -енн- (-энн-) са значэннем апрадмечанага дзеяння:абагульненне, абазначэнне, абгрунтаванне, абстрагаванне,папярэджанне, распараджэнне, раскраданне, дарэнне, дазнан-не, памілаванне, абарачэнне, аб’яднанне, адхіленне, планаван-не, пагашэнне, размеркаванне, пагадненне, страхаванне, пе-раключэнне, перагульванне, паражэнне, перакідванне, папя-рэджванне, расціранне і інш.;

2) -асць- з адцягненым значэннем: злачыннасць, акалічнасць,суб’ектнасць, калегіяльнасць, халатнасць, ліквіднасць, адказ-насць, карыснасць, схільнасць, вартасць, транзітыўнасць,бесперапыннасць, настойлівасць, няздольнасць, скакучасць,выніковасць і пад.;

3) -ацыj- (-цыj-): індэксацыя, асацыяцыя, дэпартацыя, ідэн-тыфікацыя, інвестыцыя, верыфікацыя, дэкларацыя, канфіска-цыя, нацыяналізацыя, аперацыя, інкасацыя, каардынацыя, квалі-фікацыя і інш. Тэрміны з суфіксамі –ацыj- (-цыj-), якія маюць зна-чэнне выніку дзеяння без працэсуальнай прыкметы, трэба адрозні-ваць ад тэрмінаў са значэннем адцягненага дзеяння з суфіксам -нн-:кампіляцыя і кампіляванне, індэксацыя і індэксаванне і г.д.;

4) -льнік- (-нік-) са значэннем актыўнай часткі абсталявання:пераўтваральнік (преобразователь), паглынальнік (поглоща-тель), размеркавальнік (распределитель), паказнік (показатель),кідальнік (метатель), уладальнік (обладатель), аглядальнікспартыўны (обозреватель спортивный), назіральнік (наблюда-

73

тель), парушальнік (нарушитель) і інш. Такія тэрміны адпавяда-юць рускім лексемам з суфіксам -тель-. У беларускай мове ў сферыфункцыянавання часам сустракаюцца адзінкі з суфіксам -цель-, алелінгвісты лічаць такія ўтварэнні (тыпу разбавіцель, праявіцель,арэндадацель) адхіленнем ад уласна беларускай мадэлі ўтварэн-ня [7];

5) -ент- (-энт-), -ант-; -ар- (-яр-), -іст (-ыст) у найменняхасоб: камерсант, камітэнт, канкурэнт, контрагент, кансуль-тант, рэквірэнт, рэмітэнт, трасант, эмітэнт, жырант, арэн-датар, аўдытар, дэпазітар, дыстыб’ютар, інвестар, кансіг-натар, ліцэнзіяр, спонсар, хэйджар, тэнісіст, футбаліст, хра-наметрыст, чвэрцьфіналіст, бадмінтаніст, баскетбаліст, ха-кеіст і пад.

Для прыметнікаў прадукцыйнымі з’яўляюцца суфіксы -н-, -ов-(-ав-): (акрэдытыў) адзыўны, пераводны, пацверджаны, рэзер-вовы; (акцэпт) чэкавы; (баланс) плацёжны, актыўны, разліко-вы; (вэксаль) бланкавы, камерцыйны, пераводны, фінансавы;(даход) валавы, гарантаваны, працэнтны, рэнтавы; (блок) зон-ны, актыўны, групавы і інш. Трэба адзначыць, што ў сферы фікса-цыі таксама назіраецца варыянтнасць адзінак з адзначанымі суфік-самі. Напрыклад, выбарачны і выбаркавы, блочны і блокавы, па-сылачны і пасылкавы (гандаль) і інш. У такіх выпадках рэкамен-дуецца пераважна выкарыстоўваць суфікс -ав-.

Выкарыстанне ў дзеясловах суфікса -ірава- (-ырава-) у тэа-рэтычнай літаратуры выклікала вострую палеміку. Адны даслед-чыкі (Г.У. Арашонкава, А.М. Булыка, У.В. Люшцік, А.І. Падлужны)не адмаўляюць выкарыстанне суфікса, яны згаджаюцца з думкайМ.С. Васілеўскага, што ўжыванне або неўжыванне суфікса -ір- убеларускай мове «залежыць як ад крыніцы запазычанняў, так і адшляхоў іх пранікнення ў беларускую мову. Калі крыніцай запазы-чанняў з’яўляецца нямецкая мова і слова прыйшло ў беларускуюмову непасрэдна з яе або не праз польскую мову, то звычайна гэтаслова захоўвае -ір-. Калі ж крыніцай запазычання з’яўляецца фран-цузская мова і яно адбылося праз польскую мову, то часцей за ўсёсуфікс -ір- выпадае» [7, с. 163].

Іншы пункт погляду знаходзім у І.І. Бубновіч, Т.А. Сухой,П.А. Міхайлава, якія цалкам адмаўляюць выкарыстанне названа-га суфікса [3].

Думаецца, што мэтазгодна прытрымлівацца трэцяга пунктупогляду даследчыкаў, якія лічаць, што суфікс -ір- (-ыр-) мэтазгод-на выкарыстоўваць, калі:

74

1) без гэтага суфікса ўзнікае аманімія дзеясловаў з дзеясло-вамі з суфіксам -ава- (-ява-): суміраваць – сумаваць (адчуваць сум,смутак), газіраваць – газаваць (уключаць матор аўтамашыны);

2) дзеяслоў без суфікса -ір- (-ыр-) губляе сваю фармальную ісемантычную акрэсленасць: фарміраваць – асацыіруецца са зна-чэннем адзінкі, фармаваць – з наданнем пэўнай формы;

3) дзеяслоў мае вузка тэрміналагічнае значэнне: юсціраваць(‘дакладна падагнаць, адрэгуляваць, выверыць механізм, прыбор іпад.’ – юсціраваць мікраскоп).

Пры прэфіксацыі найбольш прадукцыйнымі з’яўляюццапрыстаўкі не- (ня-) – няпэўнасць, нярэшта, няздольнасць, не-працаздольнасць, неданясенне, неасцярожнасць, невыканан-не, неплацёжаздольнасць, няроўнасць, (інвестыцыі) незапла-наваныя, (інфляцыя) непрадбачаная, невыкананне, (сетка) не-нацягнутая, (гол) нечаканы, (падача) няправільная і інш.; пера- – перабудова, пераразмеркаванне, перастрахаванне, пе-равышэнне (улады, службовых паўнамоцтваў), пераадрасаваць(мяч), перабіць (штрафны ўдар), перахапіць (перадачу) і г.д.;пад- – падгрупа, падкатэгорыя, падбухторванне, падведам-насць, падследнасць, падсуднасць, паднаём; без- (бяз-) – без-змястоўны, безвынікова (аб рахунку) і інш.

Ужыванне прыставак супраць- і проці- застаецца нявыраша-ным пытаннем. У сферы функцыянавання сустракаюцца супраць-дзеянне і процідзеянне, супрацьфаза і проціфаза, супрацьлег-ласць і процілегласць. Калі прымаць пад увагу той факт, што тэр-міналогія імкнецца да лаканічнасці, кароткасці, то тэрміны з прыс-таўкай проці- больш зручныя для вымаўлення, карацейшыя, і тамугэтай прыстаўцы варта аддаваць перавагу.

Значнае пашырэнне ў працэсе прэфіксальнага тэрмінаўтварэннязнаходзяць іншамоўныя прэфіксы а-, анты-, архі-, гіпа-, гіпер-, ды-і інш. (з грэч.); бі-, дыс- (дыз-), дэ-, ін-, інтэр-, контр-, рэ-, суб-,супер-, ультра-, экстра- і інш. (з лац.): асіметрыя, асінхронны,алагізм, антырух, дэзінфляцыя, дэцэнтралізацыя, дэнамінацыя,дэканцэнтрацыя, дэмаркетынг, дэманапалізацыя, дэнацыяналі-зацыя, дэвальвацыя, контрагент, гіперінфляцыя, гіпермаркет,супермаркет, рэвальвацыя, рэімпарт, рэінвестыцыя, рэмарке-тынг, рэпрыватызацыя, рэтрата, рэфінансаванне, контрата-ка, суперкубак і інш.

Да бязафіксных утварэнняў адносяцца тэрміны, якія ўтвара-юцца шляхам складання без выкарыстання афіксаў. Складанне (цікампазіцыя) аб’ядноўвае ў адну лексічную адзінку дзве або больш

75

асноў паўназначных слоў (асноваскладанне) ці асобныя словы цал-кам (словаскладанне).

Пры асноваскладанні першым звязаным кампанентам частавыступаюць усечаныя асновы грэчаскіх назоўнікаў і прыметнікаў ілацінскія тэрмінаэлементы. Напрыклад, мікрамаркетынг, мікра-эканоміка, квазіперыяд, мультыграф, мікрацыкл, цэнтрфор-вард, секундаметрыст і інш.

Утварэнне адзінак шляхам асноваскладання можа суправаджац-ца суфіксацыяй апорнай асновы: вэксалетрымальнік, залогада-вальнік, залогатрымальнік, фондатрымальнік, акцыятрымальнік,працаздольнасць, крэдытаздольнасць, працаўладкаванне, сама-валоданне, аднаклубнік і інш. Такі спосаб называюць складана-суфіксальным.

Тэрміны, утвораныя шляхам словаскладання, падзяляюцца нараздзельнааформленыя (у іх скланяюцца абодва кампаненты) іцэласнааформленыя (у такіх тэрмінах скланяецца толькі апошнікампанент).

Прыкладам раздзельнааформленых складаных тэрмінаў мо-гуць служыць такія адзінкі, як банк-эмітэнт, банк-гарант, банк-акцэптант, купля-продаж, краіны-донары, краіна-дэбітор,фірма-партызан, каманда-пераможца, спартсмен-аматар,суддзя-пратакаліст, матч-турнір і інш. Цэласнааформленыміз’яўляюцца тэрміны тыпу франка-вагон, франка-ўмова, форс-мажор, пут-апцыён, бізнес-статыстыка, міні-валейбол, прэс-цэнтр, тайм-аўт, віцэ-чэмпіён, экс-чэмпіён і пад.

Важным сродкам у дасягненні кароткасці тэрміна трэба лічыцьабрэвіяцыю. Тэрмін «абрэвіяцыя» абазначае працэс утварэння на-зоўнікаў шляхам спалучэння некалькіх слоў, якія ўваходзяць у но-вае слова часткамі, у скарочаным выглядзе. Такія словы называ-юцца абрэвіятурамі або скарочанымі словамі. Абрэвіяцыя можа раз-глядацца як разнавіднасць словаскладання.

Гэты прыём з’яўляецца даволі простым, эканомным і эфек-тыўным спосабам структурнай рацыяналізацыі спецыяльнаганаймення. Пры гэтым абрэвіятурнае скарачэнне, як зазначае В.П. Дані-ленка, «не мяняе, як правіла, ні зместавай структуры тэрмінуемагапаняцця, ні граматычнай структуры разгорнутага варыянта тэрмі-на. Скарачаецца толькі прастора, якую займае разгорнутышматслоўны тэрмін у тэксце, і час, неабходны для яго агучвання ўмаўленні» [4].

Найбольш прадуктыўнымі з’яўляюцца ініцыяльныя абрэвіяту-ры, сярод якіх пашыраны двух-, трох- і чатырохлітарныя скарачэнні,

76

утвораныя з рознага роду словазлучэнняў: двухкампанентных – ВТ(вылічальная тэхніка), трохкампанентных – ЛПК (лікавае праг-рамнае кіраванне), КПУ – каэфіцыет працоўнага ўдзелу, КПК –Крымінальна-працэсуальны кодэкс, ЕВС – Еўрапейская валют-ная сістэма, МАК – Міжнародны алімпійскі камітэт, чатырох-кампанентных – СКБД (сістэма кіравання базамі даных),ЕВФП – Еўрапейскае валютна-фінансавае пагадненне, КЗаП –Кодэкс законаў аб працы.

У радзе выпадкаў назіраецца колькаснае несупадзенне літар-ных і слоўных кампанентаў у варыянтных парах: ОРЕС – аргані-зацыя краін-экспарцёраў нафты (Organisation of Petroleumexporting countries), СДР – спецыяльныя правы запазычання(Special Drawing Rigts), ІГФ – Міжнародная федэрацыя ручно-га мяча, ФІБН – Міжнародная федэрацыя баскетбола і інш.Такое несупадзенне назіраецца ў тых выпадках, калі ў складзе тэр-міналагічных словазлучэнняў прысутнічаюць складанааформленыядапаможныя кампаненты; несупадзенне назіраецца таксама ў бе-ларускамоўным перакладзе з рускай ці з англійскай моваў.

Пры сінтаксічным спосабе ўтварэнне новых тэрмінаадзінакадбываецца шляхам спалучэння слоў у шматкампанентныя тэрмі-налагічныя словазлучэнні. Выкарыстанне шматслоўных тэрміна-лагічных адзінак дыктуецца неабходнасцю мець строгія адназнач-ныя абазначэнні. Як заўважана многімі тэрмінолагамі, шматкам-панентныя тэрміны займаюць значнае месца ў любой рэальнай тэр-міналогіі. Яны служаць для абазначэння новых паняццяў, якія абапі-раюцца на ўжо існуючыя. Зыходны тэрмін уваходзіць у новы як са-стаўная частка. Таму працэс утварэння новай тэрміналагічнайадзінкі можна разглядаць як дэрывацыйны, аналагічны словаўтва-ральнаму. Тэрмін-словазлучэнне (або тэрміналагічнае словазлучэн-не) абазначае адзінае складанае, падзельнае прафесійнае паняцце,больш вузкае, канкрэтнае, чым адпаведнае родавае паняцце, штоабазначаецца тэрмінам-словам: права – сістэма ўстаноўленых цісанкцыянаваных і забяспечаных дзяржавай агульнаабавязковыхнорм (правіл паводзін), якія выражаюць дзяржаўную, абумоўленуюэканамічным ладам грамадства волю пануючых у грамадстве кла-саў; факультэт права – навука аб гэтых правілах, аб правах; пра-ва на працу – паўнамоцтва, якое належыць пэўнай асобе; актыў-нае выбарчае права – права грамадзян удзельнічаць у выбарах упрадстаўнічыя органы дзяржаўнай улады; дзяржаўнае права –сукупнасць юрыдычных норм, якія замацоўваюць асновы гра-мадскага і дзяржаўнага ладу краіны; прыгоннае права – права па-

77

мешчыка распараджацца прыгоннымі сялянамі, якія належалі яму,іх жыццём і маёмасцю; рымскае права – сукупнасць прававыхнорм, выпрацаваных у Старажытным Рыме, якія выражалі волюпануючага класа рабаўладальнікаў і былі засвоены многімі еўра-пейскімі дзяржавамі; рэчавае права – частка грамадзянскага пра-ва, якая вызначае нормы валодання рэчамі [9] і г.д.

Перавага ва ўтварэнні тэрмінаў-словазлучэнняў сінтаксічнымспосабам аддаецца двух- і трохкампанентным спалучэнням слоў зназоўнікам у якасці апорнага кампанента, напрыклад: рынак – ры-нак «бычыны», рынак валютны, рынак валютны з падвойнымрэжымам, рынак унутраны, рынак грашовы, рынак еўравалют,рынак золата, рынак капіталаў, рынак капіталаў пазыковых,рынак машын і абсталявання, рынак сусветны, рынак нацыя-нальны, рынак нармальны, рынак агульны, рынак пераверну-ты, рынак пакупніка, рынак пробны, рынак прадаўца, рынаквытворцы, рынак працоўнай сілы, рынак рэальнага тавару,рынак рэгіянальны, рынак цалкам канкурэнтны, рынак срод-каў вытворчасці, рынак фінансавы, рынак фрахтавы, рынакф’ючарсны, рынак каштоўных папер, рынак «чорны»; перада-ча – перадача ў скачку, перадача высокая, перадача галавою,перадача дзвюма рукамі, перадача адной рукою, перадача з-загалавы, перадача з-за спіны, перадача нізам, перадача кісцю,перадача крукам, перадача пяткай, перадача на выхад, пера-дача на ўдар, перадача з адскокам, перадача дыяганальная,перадача папярочная, перадача падоўжаная, перадача ў адзіндотык, перадача ў разрэз і інш.

Такім чынам, навуковыя тэрміны ў большасці сваёй утвара-юцца на аснове існуючых слоў і каранёў агульналітаратурнай лексікі.Утварэнне тэрмінаадзінак адбываецца па тых жа спосабах і мадэ-лях, што і дэрывацыя агульнаўжывальных слоў, але адрозніваеццарознай ступенню прадукцыйнасці. Найбольш прадукцыйным споса-бам утварэння тэрмінаў з’яўляецца марфалагічны. Значнае пашы-рэнне ў прэфіксальным утварэнні тэрмінаў дакладных навук, эканомікіі права знаходзяць іншамоўныя прыстаўкі. Асобы пласт складае за-пазычаная лексіка. Аналіз фактычнага матэрыялу, змешчанага ў тэр-міналагічных слоўніках, сведчыць аб вялікай прадукцыйнасці сінтак-січнага спосабу ўтварэння тэрмінаў-словазлучэнняў. Перавага ваўтварэнні тэрмінаў-словазлучэнняў аддаецца двухкампанентнымкомплексным найменням з назоўнікам у якасці апорнага кампанен-та, якія найбольш поўна адпавядаюць патрабаванням аптымальнайдаўжыні тэрміна і сэнсавай кампактнасці выказвання.

78

Праверачны тэст1. Тэрмін крэдытаздольнасць утвораны:1) суфіксальным спосабам;2) прыставачным спосабам;3) шляхам асноваскладання;4) шляхам словаскладання;5) складана-суфіксальным спосабам.

2. Устанавіце адпаведнасцьА. Тэрміналагізацыя. 1. Утварэнне тэрмінаў з дапамогай

афіксаў і шляхам складання асноў і слоў.Б. Канверсія. 2. Пераход тэрміна з адной часціны

мовы ў другую.В. Тэрмінаўтварэнне. 3. Утварэнне тэрмінаў з дапамогай

афіксаў (прыставак, суфіксаў, пост-фіксаў і інш.).4. Перанос значэння ў выніку прыпадаб-нення па форме, функцыі, становішчы.

3. У тэрмінатворчасці асабліва пашыраны:1) абрэвіяцыя;2) калькаванне;3) транстэрміналагізацыя;4) кампазіцыя;5) сінтаксічны спосаб.

Лекцыя 6. СІСТЭМА СТЫЛЯЎ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ.АСАБЛІВАСЦІ НАВУКОВАГА СТЫЛЮ МОВЫ

Мэта лекцыі – раскрыць характэрныя асаблівасці навукова-га стылю і сферы яго функцыянавання, вызначыць месца навукова-га стылю сярод іншых стыляў мовы.

Задачы:– ахарактарызаваць асаблівасці функцыянальных стыляў;– прааналізаваць функцыянальна-камунікатыўныя характары-

стыкі навуковага стылю (аб’ектыўнасць, лагічнасць, яснасць, дак-ладнасць, доказнасць);

– акрэсліць сістэму моўных сродкаў навуковага стылю;– выявіць марфалагічныя і сінтаксічныя асаблівасці навукова-

га стылю.

79

Пытанні1. Функцыянальныя стылі як грамадска абумоўленая, унутра-

на аб’яднаная сістэма моўных сродкаў.2. Навуковы стыль, яго функцыянальна-камунікатыўныя ха-

рактарыстыкі.3. Сістэма моўных сродкаў навуковага стылю.4. Марфалагічныя асаблівасці навуковага стылю.5. Асаблівасці сінтаксісу навуковага стылю.

Праблемныя пытанні1. Чаму нельга лічыць, што навуковаму стылю з яго «холад-

насцю», акадэмізмам не ўласціва экспрэсія?2. У чым павінна выражацца сапраўднае валоданне стылем

навуковага выкладу?3. Ці заўсёды агульнаўжывальныя словы стылістычна ней-

тральныя ў навуковых тэкстах? Чаму?4. Якія правілы маўленчага этыкету можна сфармуляваць ад-

носна ўжывання займеннікаў у навуковых тэкстах?5. Ці можна згадзіцца з думкай, што клічныя і пытальныя ска-

зы амаль не ўласцівы навуковаму выкладу? Якую спецыфічнуюстылістычную функцыю выконваюць клічныя, пытальныя і пабу-джальныя сказы ў навуковым тэксце?

6. Чаму ў навуковым маўленні з усіх тыпаў складаных сказаўпераважае складаназалежны сказ? У чым спецыфіка яго выкарыс-тання?

7. Чым тлумачыцца функцыя «актывізатара ўвагі» абзаца ўнавуковых тэкстах?

Рэкамендаваная літаратура1. Бахтина, Л.Н. Обучение реферированию научного текста /

Л.Н. Бахтина, И.П. Кузьмич, Н.М. Лариохина. – М., 1988.2. Вештарт, Г.Ф. Лексічныя асаблівасці мовы навуковых тэкстаў /

Г.Ф. Вештарт // Беларуская лінгвістыка. – Мінск, 1989. – Вып. 36.3. Виноградов, В.В. Итоги обсуждения вопросов стилистики /

В.В. Виноградов // Вопросы языкознания. – 1955. – № 1.4. Галкина-Федорук, Е.М. Об экспрессивности и эмоциональ-

ности в языке / Е.М. Галкина-Федорук // Сборник статей по язы-кознанию. Профессору Московского университета академикуВ.В. Виноградову в день его 60-летия. – М., 1958.

5. Каўрус, А.А. Культура слова / А.А. Каўрус. – Мінск, 1963.

80

6. Каўрус, А.А. Навуковы стыль / А.А. Каўрус // Беларускаямова: энцыклапедыя. – Мінск, 1994.

7. Кожина, Н.М. О речевой системности научного стиля сра-внительно с некоторыми другими / Н.М. Кожина. – Пермь, 1972.

8. Ляшчынская, В.А. Беларуская мова. Тэрміналагічная лек-сіка / В.А. Ляшчынская. – Мінск, 2001.

9. Маршэўская, В.В. Беларуская мова. Прафесійная лексіка ўсінтаксічным і стылістычным аспектах / В.В. Маршэўскаыя. – Грод-на, 2002.

10. Цікоцкі, М.Я. Стылістыка беларускай мовы / М.Я. Цікоцкі. –Мінск, 1995.

1. Функцыянальныя стылі як грамадска абумоўленая,унутрана аб’яднаная сістэма моўных сродкаў

Слова «стыль» (ад лац. stilus) паходзіць ад назвы вострай палачкі,якая ўжывалася ў Старажытнай Грэцыі і Рыме для пісьма на дошчач-ках, залітых воскам. Сёння слова «стыль» мае наступныя зна-чэнні: 1) сукупнасць прыкмет, якія характарызуюць мастацтва пэўна-га часу і напрамку з боку ідэйнага зместу і мастацкай формы (гатыч-ны стыль); 2) моўныя сродкі, характэрныя для якога-небудзь пісьмен-ніка або літаратурнага твора, жанру, напрамку, сукупнасць прыёмаўвыкарыстання такіх сродкаў (стыль Коласа); 3) метад, характар якой-небудзь работы, дзейнасці (стыль «брас»); 4) разм. Манера паводзіцьсябе, гаварыць, дзякаваць (модны стыль адзення) (ТСБМ).

У стылістыцы беларускай мовы пад стылем прынята разу-мець грамадска ўсвядомленую і функцыянальна абумоўленую ўнут-раную сукупнасць прыёмаў ужывання, адбору і спалучэння срод-каў маўленчых зносін у сферы той ці іншай агульнанароднай, агульна-нацыянальнай мовы, суадносную з іншымі такімі ж спосабамі вы-ражэння, якія служаць для іншых мэт, выконваюць іншыя функцыі ўмаўленчай грамадскай практыцы дадзенага народа. Стылі, знахо-дзячыся ў цесным узаемадзеянні, могуць часткова змешвацца і пра-нікаць адзін у другі. У індывідуальным ужыванні межы стыляўмогуць яшчэ больш рэзка змяшчацца, і адзін стыль можа для да-сягнення той ці іншай мэты ўжывацца ў функцыі другога [3].

Традыцыйна выдзяляюцца пяць стыляў: гутарковы (размоў-ны), мастацкі, публіцыстычны, афіцыйна-справавы, навуковы. Кож-ны з іх характарызуецца пэўнай сферай ужывання, стылявымі ры-самі, моўнымі сродкамі і інш.

Гутарковы стыль функцыянуе пераважна ў вусным маўленні,асноўная яго задача – абмен думкамі, інфармацыяй у сямейных ісяброўскіх зносінах. Гутарковы стыль вызначаецца сваёй непас-

81

рэднасцю, нязмушанасцю, эмацыянальнасцю, адсутнасцю строгайлагічнасці ў выказваннях. Для яго характэрны прастамоўныя сло-вы, фразеалагізмы, няпоўныя і непадзельныя сказы, розныя невер-бальныя сродкі: жэсты, міміка і інш.

Публіцыстычны стыль выкарыстоўваецца ў грамадскімжыцці краіны, у палітыцы. Гэта стыль газет, часопісаў, радыё, тэле-бачання. Асноўнай задачай публіцыстычнага стылю з’яўляеццаінфармацыйнае ўздзеянне на людзей, тлумачэнне грамадска-палі-тычных пытанняў. Публіцыстычны стыль характарызуецца страс-насцю, палымянасцю, даходлівасцю, натуральнасцю. З моўных срод-каў яму характэрны пабуджальныя, клічныя сказы, паўторы, раз-горнутыя звароты, ацэначная лексіка, рытарычныя пытанні.

Афіцыйна-справавы стыль функцыянуе ў афіцыйных зносі-нах, дыпламатычнай сферы. Яго задача – рэгуляваць, рэгламента-ваць афіцыйныя зносіны. Яму ўласцівы стандартызацыя, адсутнасцьэмацыянальнасці. З моўных сродкаў пераважаюць канцылярскіямоўныя штампы, спецыяльная лексіка.

Навуковы стыль абслугоўвае сферу навукі, тэхнікі і навучан-ня; гэта стыль навуковых прац, манаграфій, дысертацый, падручні-каў і пад. Навуковы выклад вызначаецца аб’ектыўнасцю, паколькіабапіраецца часцей за ўсё на агульнапрызнаныя аб’ектыўныя ісціны,лагічнай паслядоўнасцю разважанняў, яснасцю выказвання, доказ-насцю, слушнасцю прыкладаў-ілюстрацый, дакладнасцю ў вызна-чэнні паняццяў, інфармацыйнай насычанасцю.

Мастацкі стыль абслугоўвае духоўную сферу жыцця грамад-ства. Праз апавяданні, аповесці, раманы, п’есы, вершы, казкі, бы-ліны і інш. ён аказвае эстэтычнае ўздзеянне на духоўны свет чала-века. Для яго характэрны мастацкая вобразнасць, эмацыянальнасць,ацэначнасць. У ім выкарыстоўваюцца разнастайныя стылістычныяфігуры, мастацкія эпітэты, параўнанні і інш. Мастацкі стыль вызна-чаецца сваёй унікальнасцю, ён можа выкарыстоўваць моўныя сродкіўсіх іншых стыляў.

2. Навуковы стыль, яго функцыянальна-камунікатыў-ныя характарыстыкі

У межах навуковага стылю даследчыкамі выдзяляецца не-калькі падстыляў: уласна навуковы, навукова-папулярны, навукова-вучэбны, навукова-тэхнічны і навукова-палемічны. «Паміж імі... нямапрынцыповай розніцы, ёсць толькі некаторыя адрозненні ў будовемаўлення, у адборы лексічных і граматычных сродкаў, у выкарыс-танні сімвалаў і іншых нямоўных элементаў» [10, с. 57].

82

Уласна навуковаму падстылю (у адрозненне ад іншых падсты-ляў) уласцівы акадэмізм, сухасць. Напрыклад, словы тыпу дадат-ны, адмоўны ў працах з галін дакладных навук пазбаўляюцца свайгоацэначнага значэння. Параўн.: дадатны лік, дадатная велічыня,дадатная тэмпература ‘большы чым нуль’; дадатны зарад ‘якімае адносіны да віду электрычнасці, часціцамі якога з’яўляюццапратоны, пазітроны і інш.’; адмоўны лік ‘меншы за нуль’, адмоўныэлектрычны зарад ‘суадносны з тым відам электрычнасці, матэ-рыяльныя часціцы якога называюцца электронамі’; і параўн.: да-датны бок ‘які мае патрэбныя ўласцівасці, якасці, заслугоўвае адаб-рэння’; дадатная ацэнка ‘якая выражае адабрэнне; станоўчая’;адмоўны персанаж ‘дрэнны сваімі якасцямі, уласцівасцямі; вар-ты асуджэння, ганьбы’; адмоўны водгук ‘неадабральны, асуджаль-ны’ (ТСБМ). Параўн. таксама станоўчае сальда бюджэту (каліўрад хоча знізіць узровень нацыянальнага даходу, ён можа збірацьбольш падаткаў, чым тое патрэбна на дзяржаўныя выдаткі).

Вобразнае ўжыванне слоў – з’ява менш пашыраная (у параў-нанні з мастацкім стылем) у навуковым маўленні, хоць вобразнасцьчасам прысутнічае пры стварэнні тэрмінаў, напрыклад: кошык ва-лютны, уцёкі капіталаў, банкаўскі рай, фірма-партызан, ча-раўнік мяча, мёртвы мяч і інш.

Навуковы стыль характарызуецца своеасаблівай, толькі ямуўласцівай, экспрэсіўнасцю. Перш за ўсё, як зазначае Г.Ф. Вештарт,экспрэсіўнасць навуковага маўлення ў яго доказнасці, і гэтым янаадрозніваецца ад экспрэсіўнасці ў іншых стылях [2] (у мастацкімтэксце, напрыклад, экспрэсіўнасць – гэта перш за ўсё выражэннеякіх-небудзь пачуццяў, перажыванняў і пад.).

У навукова-вучэбным падстылі даволі часта сустракаецца зва-рот да чытача ў форме дзеясловаў будучага часу абвеснага ладу(тыпу разгледзім (прапорцыю), выкарыстаем (уласцівасць),сфармулюем (правіла), успомнім (закон) і інш.). Аўтарскае «мы»,або «мы сціпласці» ці «мы сумеснасці», нясе ў сабе пэўную экспрэ-сіўнасць, прыцягвае чытача да сумеснага разважання над пэўнымпытаннем; такім зваротам да чытача падкрэсліваецца адзінствагаворачага або пішучага з іншымі асобамі, агульнасць інтарэсаўаўтара і аўдыторыі, да якой ён звяртаецца. «... На першы поглядздаецца, што мова вучонага бясстрасная, спакойная, пазбаўленаяафектыўнасці. Але... настолькі дзейсная, што міжволі паддаешсясіле пераканання вучонага» [4, с. 108].

Характар навуковага выкладу мяняецца ў працах навукова-па-пулярных і навукова-палемічных падстыляў. Як слушна заўважае

83

А.А. Каўрус, «ступень эмацыянальнасці і экспрэсіўнасці навуковаймовы залежыць ад аўтарскай індывідуальнасці, а таксама ад галі-ны навукі і жанру. У працах грамадска-палітычнага цыкла яна са-мая высокая, у фізіка-матэматычных – самая нізкая» [6, с. 371].

3. Сістэма моўных сродкаў навуковага стылюАснову ўсіх стыляў мовы (як мастацкага, публіцыстычнага,

так і навуковага і інш.) складаюць стылістычна нейтральныя агульна-літаратурныя словы (міжстылявая лексіка) тыпу гаварыць, пісаць,дождж, вялікі, малы і інш.

Даволі шырока ў навуковым выкладзе ўжываюцца словы агульна-навуковага выкарыстання (тыпу аналіз, гіпотэза, даследаванне,мадэль, праблема, праграма, працэс, элемент, апрацоўка, апе-рацыя і інш.). Выяўленне значэння такіх слоў залежыць ад зместуі метадалогіі той навукі, у якой яны прымяняюцца. Параўн., напрык-лад, значэнні слова аперацыя. Аперацыя (ад лац. operatio – дзеян-не) – 1) ‘закончанае дзеянне або шэраг дзеянняў, накіраваных надасягненне пэўнай мэты (напр., аперацыя ваенная)’; ‘асобная за-кончаная частка тэхналагічнага працэсу, якая выконваецца наадным рабочым месцы (напр., аперацыя вытворчая)’; 2) ‘асоб-нае дзеянне сярод многіх іншых; выкананне якой-небудзь фінанса-вай, крэдытнай, прамысловай, гандлёвай, страхавой або іншых за-дач, напрыклад, банкаўская аперацыя, паштовая аперацыя’;3) ‘у вылічальнай тэхніцы выкананне лічбавай вылічальнай машы-най якога-небудзь дзеяння з зыходнымі велічынямі, напрыклад,арыфметычная аперацыя’ (БелЭн).

Імкненне дасягнуць гранічнай яснасці, дакладнасці навуковагавыкладу абумоўлівае выкарыстанне ўласна тэрмінаў і номенаў, якіяскладаюць самую спецыфічную групу лексікі навуковых тэкстаў.

Тэрмін – гэта слова або тэрміналагічнае словазлучэнне, якоеўваходзіць у тэрміналагічную лексіку пэўнай галіны навукі, культу-ры, вытворчасці, абазначае спецыяльнае паняцце і мае дакладнаелагічнае азначэнне.

Гэта цікава! Паводле падання, лац. Termin – імя рымскага бога, ахоў-ніка межаў, памежных слупоў, межавых знакаў; рымскі цар Нума Пампілійпабудаваў у Рыме храм Тэрміна і ў гонар бога ўвёў свята – тэрміналіі. Дамежавага знака прыходзілі жыхары бліжэйшых вёсак, упрыгожвалі яго, пры-носілі ахвяры і весяліліся. Вось адкуль слова тэрмін абазначала «памежнызнак, пагранічны камень», пазней – «канец, мяжа», яшчэ пазней – «тэрмін,перыяд», і, нарэшце, яго сталі выкарыстоўваць у сучасным значэнні.

84

У адрозненне ад тэрмінаў і прафесіяналізмаў наменклату-ра – гэта сукупнасць уласных назваў канкрэтных аб’ектаў нава-кольнай рэчаіснасці, прадметаў серыйнай вытворчасці. Параўна-ем: апазнанне, ЛТП-147, ходка; брокер, «Атлант», кліка; фор-вард, «Целяханы-190», фізрук.

Вузкаспецыяльныя тэрміны ўласцівы ўласна навуковаму пад-стылю; у тэкстах навукова-папулярнага характару (якія разлічаны нашырокае кола чытачоў) яны звычайна не выкарыстоўваюцца, а каліі ўжываюцца, то з абавязковым тлумачэннем. Напрыклад: юсціра-ваць, варант, падсед і інш. (Сярэдняя велічыня падседа (пера-мяшчэнне вагі тазасцёгнавага сустава ад азначанага станові-шча да пачатку разгінання) складае 18 см, вывядзенне з раўна-вагі – 13 см, вышыня развароту ад дывана (найменшая адлег-ласць восі плечавага сустава ад дывана перад разваротам) –55 см). Многія вузкаспецыяльныя тэрміны не фіксуюцца ў агульна-моўных слоўніках. Менавіта наяўнасць вузкаспецыяльных тэрмінаўвыводзіць мову навукі за межы літаратурнай мовы.

Тэндэнцыя да міжнароднай стандартызацыі навукі абумоўлі-вае той факт, што значны працэнт агульнанавуковай і тэрмінaлагічнайлексікі складаюць інтэрнацыянальныя тэрміны (пераважна лацін-скага ці грэчаскага паходжання) або тэрміны са звязанымі кампа-нентамі лацінскага ці грэчаскага паходжання (напрыклад: апеля-цыя, дэвальвацыя, дэпартацыя, камерцыя, камбінацыя, акліма-тызацыя і інш.).

Выдзяляюць у навуковых тэкстах такі адметны пласт, як тэр-міны-сімвалы, формульныя абазначэнні, скарачэнні, абрэвіятуры,графікі, схемы, малюнкі і пад. Напрыклад: КПК – Крымінальна-працэсуальны кодэкс, Х-неэфектыўнасць, К (так абазначаецца ўэканоміцы мультыплікатар, першай літарай прозвішча РычардаКана), НАК – Нацыянальны Алімпійскі Камітэт і інш.

Часам у навуковых тэкстах выкарыстоўваюцца фразеалагіз-мы. У такіх выпадках яны выконваюць намінатыўную функцыю (умастацкіх і нават публіцыстычных тэкстах фразеалагізмы выка-рыстоўваюцца, каб надаць мове вобразнасць, выразнасць). Параўн.:рукі – хоць рэпу сей ‘вельмі брудныя’ і краевугольны камень ‘ас-нова, сутнасць, найважнейшая частка чаго-н.; залаты дождж ‘вя-лікія грашовыя сумы, прыбыткі’; залаты фонд (чаго, чый) ‘самаелепшае, самае каштоўнае, самае значнае’, майстар дывана ‘ба-рэц, які дасягнуў найвышэйшага выніку’, другое дыханне ‘новыясілы, прыліў энергіі, бадзёрасці (пасля стомы, апатыі, няўдачы іпад.)’ і інш.

85

Як адзначаюць мовазнаўцы, «строгай мяжы паміж тэрмінала-гічным, навуковым і агульнаўжывальным пластамі лексікі няма. Янаможа мяняцца не толькі з рухам лексікі ў часе, але і залежаць адгаліны навукі, метадалагічнага падыходу» [2].

4. Марфалагічныя асаблівасці навуковага стылюНаяўнасць абстрактных паняццяў і катэгорый у тэрміналогіі

абумоўлівае шырокае выкарыстанне назоўнікаў з абстрактнымзначэннем з суфіксамі -нн-, -енн- (-энн), -анн-: абнародаванне,дазнанне, адкліканне, адчужэнне, акрэдытаванне, апазнанне,звальванне, накрыванне, забяганне, разгінанне і інш., а таксамаз суфіксам -цыj-: асацыяцыя, датацыя, дэкларацыя і пад. У лек-сіцы спорту даволі часта сустракаюцца назоўнікі аддзеяслоўнагапаходжання тыпу сед, дажым, разварот, высед, зачэп, абвіў,адхоп, адхват, падсад, нахілы, павароты, падвароты, прагі-ны, рыўкі, ныркі, пераходы, накаты, перакаты і пад.

Для навуковага выкладу характэрны назвы родавых, абагуль-няючых паняццяў, а таксама словазлучэнняў абагульняючага зна-чэння, напрыклад: анкетуемы, інфармант, рэспандэнт; навуко-выя прыборы начнога бачання, аб’екты знешняга асяроддзя,крыніцы лакальнага забруджвання; тэхнічныя прыёмы, боле-выя прыёмы, спецыяльныя практыкаванні і інш.

Адметнай рысай навуковага стылю з’яўляецца частае «на-нізванне» роднага склону назоўнікаў. Напрыклад: Асновай педага-гічнага метаду аднаўлення з’яўляецца рацыянальная структу-ра трэніровачных нагрузак; Прымяненне болевых прыёмаў,захопаў за адзенне, падсечак у самба і дзюдо патрабуе нада-ваць больш увагі масажу звязачнага апарату верхніх і ніжніхканечнасцяў, кісцей і ступняў (В.І.); Дэвальвацыя адбываеццашляхам афіцыйнага паніжэння курса нацыянальнай валюты ўадносінах да золата, серабра, якой-небудзь замежнай валю-ты ў адпаведнасці з абясцэньваннем грашовых знакаў, якоеадбылося, пры гэтым ранейшыя грашовыя знакі застаюцца ўабароце (скрытая дэвальвацыя); Расследаванне – заснаванаяна законе дзейнасць следчага ці органаў дазнання па зборы ізамацаванні доказаў, усебаковым даследаванні ўсіх акалічнас-цей справы з мэтай выяўлення і раскрыцця злачынства, вык-рыцця вінаватых і прыцягнення іх да крымінальнай адказнасці,прыняцця мер да пакрыцця нанесенай злачынствам матэры-яльнай шкоды, папярэджання і выкаранення злачынстваў (С.К.).

86

Уласныя імёны часта сустракаюцца ў якасці залежнага кам-панента словазлучэння ў назвах формул, методык, тэорый і пад.(напрыклад: люблінская унія, магдэбургскае права, полацкаеправа, кейнсіянская тэорыя, ластаўка аўэрбах і інш.). Уласныяназоўнікі ці прыметнікі страчваюць сваё значэнне прыналежнасціпэўнай асобе і пачынаюць перадаваць якасную характарыстыкупаняцця, у склад якога яны ўваходзяць. Напрыклад: Магдэбург-скае права – сукупнасць юрыдычных норм, што вызначалі сас-лоўна-прававое становішча гараджан ва ўмовах феадальнагаграмадства (М.С.).

Тэхнічныя тэксты маюць сваю спецыфіку выкарыстання на-зоўнікаў: рэчыўныя назоўнікі ўжываюцца ў формах множнага ліку:мылы, смолы, гліны, солі, металы, маслы, бензіны, духі, зубы,чыгуны, пары, спірты, газы і інш.

Прыметнікі ў навуковых тэкстах уваходзяць у асноўным у складтэрміналагічных словазлучэнняў і выконваюць інфармацыйную цікласіфікацыйную функцыю. Напрыклад: Кадастр – сістэматыза-ваны збор звестак; цана – грашовае выяўленне кошту адзінкітавару (прадукцыі вырабаў, паслуг і інш.). Асноўныя віды цэн:адпускныя, закупачныя, рознічныя цэны. Цана можа быць сва-бодная, фіксаваная, дагаворная. Адрозніваюць таксама цэны:прэйскурантныя, намінальныя, пакупніка або прадаўца, змен-ныя, даўгачасныя, эластычныя і інш. (БелЭн); Удасканаленне вы-буховай сілы ажыццяўляецца метадамі: паўторным, спа-борніцкім, ударным, кароткачасовых максімальных намаганняў,варыятыўным і кругавым (В.І.). Параўнаем: Я чула пяшчотнае,шчырасці поўнае, маё беларускае, роднае, кроўнае, такое рап-тоўнае, такое чароўнае, такое ласкавае, цёплае, чыстае, як сон-ца, агністае, як Нёман, празрыстае, як казка, быліна, як песня,жаданае, дагэтуль яшчэ ў жыцці неспазнанае, гарачае словаад шчырага сэрца – кахаю (Данута Бічэль-Загнетава).

Класіфікацыйная роля прыметніка абумоўлівае той факт, штоў тэкстах дакладных навук якасныя прыметнікі даволі часта немаюць ступеней параўнання і форм суб’ектыўнай ацэнкі (параўн.:малы, маленькі, найменшы (кавалачак хлеба); вялікі, найболь-шы, самы вялікі (кавалак хлеба) – але нельга сказаць аналагічнаў выпадку малады спецыяліст, малое прадпрыемства, вялікіядзяржавы, Вялікі Літоўскі трыбунал (трыбунал ВКЛ)). Адзін-кавыя выпадкі ўжывання прыметнікаў у форме найвышэйшай сту-пені параўнання знаходзім у тэрмінах найбольшае спрыянне, Вы-шэйшая атэстацыйная камісія, Вышэйшы гаспадарчы суд Рэс-

87

публікі Беларусь, рэжым найбольшай спрыяльнасці, вышэйшаяліга, атлет найвышэйшага класа.

Для навуковай мовы характэрны субстантываваныя прыметнікіі дзеепрыметнікі ў форме адзіночнага і множнага ліку тыпу непаў-налетнія, непрацаздольныя, абвінавачаны, падсудны, падаба-ронны, атакуючы, атакаваны і пад.

Дзеепрыметнікі сустракаюцца пераважна ў складзе тэрміна-лагічных словазлучэнняў, напрыклад: крэдыт адтэрмінаваны,акрэдытыў непацверджаны, валюта неканверсуемая, попытнерэгулюемы, колючая зброя, лятаючы лыжнік, колькасць за-бітых мячоў, колькасць страчаных ачкоў, колькасць выйграныхпартый і г.д.

Паколькі навуковы выклад грунтуецца на ісцінах, аксіёмахаб’ектыўнага асяроддзя, ён абстрагаваны ад канкрэтнага, актыўна-га дзеяння ці руху. Гэтым і абумоўліваецца шырокае ўжыванне дзе-ясловаў у 3-й асобе цяперашняга часу. Напрыклад: Адзыўная гра-мата падпісваецца кіраўніком і замацоўваецца подпісам міністразамежных спраў дзяржавы, якая прызначыла дыпламатычнагапрадстаўніка, і накіроўваецца кіраўніку той дзяржавы, пры якойён акрэдытаваны (С.К.); У цэнтры ўвагі мікраэканомікі знахо-дзяцца вытворцы і спажыўцы, рыначныя паводзіны суб’ектаў,аналіз попыту і прапанавання на асобных рынках тавараў і па-слуг, рабочай сілы і капіталу. На мікраўзроўні ажыццяўляеццанепасрэднае выкарыстанне працоўных рэзерваў краіны, іх ук-лад у эканоміку ў якасці рэсурсу і фактару вытворчасці (БелЭн);Атакуючыя дзеянні выконваюцца для своечасовага контрпрыё-му альбо актыўнай абароны. Тактыка звычайна будуецца ў за-лежнасці ад добра вывучанага прыёму, аднак болей эфектыў-ным спосабам будзе такі, калі з улікам выбранай тактыкі ўдас-канальваюцца адпаведныя прыёмы (В.І.).

Дыялагічнасць навуковай мовы праяўляецца ў шырокім выка-рыстанні дзеясловаў у форме будучага часу абвеснага ладу (сазначэннем цяперашняга часу) тыпу адзначым некалькі пунктаў,параўнаем версіі, параўнаем вынікі і інш.

У навуковым маўленні пашырана выкарыстанне таксама не-азначальнай формы дзеяслова ў спалучэнні з мадальнымі і іншымісловамі, якая мае значэнне неабходнасці і выступае як сродак вы-ражэння прадпісання, рэкамендацыі, указанняў тыпу трэба адроз-ніваць, трэба мець на ўвазе, трэба ўспомніць, варта звярнуцьувагу, неабходна запісаць, трэба ўзяць за аснову, можна (не-абходна) выкарыстоўваць, належыць выконваць, трэба ўваж-

88

ліва сачыць за, трэба больш увагі надаваць, неабходна пры-трымлівацца і інш. Напрыклад: Пры навучанні прыёмам трэбаўлічваць прасторавыя і часавыя характарыстыкі; Трэба мецьна ўвазе, што пры вядзенні схваткі ўвесь час адбываюццазгінальныя і разгінальныя рухі (В.І.).

5. Асаблівасці сінтаксісу навуковага стылюУжыванне ў навуковым тэксце многіх сінтаксічных канструк-

цый мае сваю спецыфіку. З трох тыпаў сказаў па мэце выказван-ня – апавядальных, пытальных, пабуджальных – перавагу атрымлі-ваюць апавядальныя сказы. Пераважнае ўжыванне апавядальныхсказаў у навуковым выкладзе (як і ўвогуле ў мове) тлумачыццаасноўнай іх задачай – паведаміць аб чым-небудзь, інфармаваць чы-тача ў сцвярджальнай або адмоўнай форме.

Па эмацыянальна-экспрэсіўнай афарбоўцы апавядальныя ска-зы часам бываюць клічныя, у такім выпадку яны пераважна ўжы-ваюцца ў значэнні ‘звярніце ўвагу!’. У адносінах да тэксту клічныясказы могуць быць аўтаномнымі або афармляцца ў выглядзе ўстаў-ных канструкцый. Напрыклад: А пахі лесу кветак, ягад і садаві-ны мы адчуваем таксама дзякуючы дыфузіі! (Л. Ісачанкава)(= звярніце ўвагу на тэрмін дыфузія!).

Пытальныя сказы маюць сваю спецыфіку ўжывання: часта яныўжываюцца ў канструкцыі «пытанне – адказ». Напрыклад: Шточакае сусветную эканоміку: рэцэсія ці ажыўленне? Згодна сазвесткамі АЭСР, найгоршае ў глабальным эканамічным спадземы ўжо мінулі; Ці трэба замяніць нацыянальны манетарызм наглабальны? У палітыцы неабавязкова. Карэляцыя паміж глабаль-ным ростам грашовай масы і паказнікам ВНП у будучыні не аз-начае кірунку прычыннасці (Б.Дж.); Паўстае пытанне: якім чы-нам ажыццяўляць кантроль за станам барцоў? А.І. Заўялаў рас-працаваў электракардыяграфічны метад, з дапамогай якогаможна вырашыць гэтую складаную задачу (В.І.). Часампытaльныя сказы ідуць адзін за адным. Такая форма падачы надаематэрыялу падручнікаў папулярны характар, як бы «ажыўляе» яго іразам з тым прымушае чытача задумацца над прачытаным. На-прыклад: Растлумачце, што такое «зваротная сувязь у замеж-ным гандлі». Ці значыць гэта, што павелічэнне экспарту заўсё-ды станоўча ўплывае на плацежны баланс краіны? (Б.Дж.)

Пабуджальныя сказы служаць не загадам ці просьбай, а запра-шэннем да сумесных дзеянняў (або разважанняў). Напрыклад: Зра-біце табліцу, у якой параўноўваюцца паказнікі долі ВГП у пра-

89

цэнтах, што ідуць на стварэнне прыросту асноўнага капіталучатырох розных краінаў; Абмяркуйце, наколькі прыдатная таяці іншая рэч, каб выконваць функцыі грошай: а) золата, б) ікра,в) дыяменты, г) медзь, д) буйная рагатая жывёла (Б.Дж.).

Для навуковага выкладу характэрны сказы, ускладненыя ад-народнымі і адасобленымі членамі сказа. Аднародныя члены ска-за служаць у навуковых тэкстах для класіфікацыі або сістэматыза-цыі з’яў, прыкмет, прадметаў і інш. (у мастацкіх тэкстах аднарод-ныя члены сказа служаць яшчэ для ўзмацнення экспрэсіўнасці іэмацыянaльнасці, стварэння рытмічнай прозы і інш.). Ім уласціваінтанацыя пералічэння або супастаўлення, і звязваюцца аднарод-ныя члены часцей за ўсё бяззлучнікавай сувяззю або пры дапамо-зе злучнікаў і, не толькі – але і, а, а таксама. Напрыклад: Сама-лётны спорт, спаборніцтвы на самалётах – адзін з тэхнічныхвідаў спорту. Уключае спаборніцтвы на самалётах розных ка-тэгорый з поршневымі, турбавінтавымі і рэактыўнымі рухаві-камі на ўстанаўленне рэкордаў скорасці, вышыні, далёкасці,працягласці, хуткаўздымнасці і грузападымальнасці; спабор-ніцтвы на 1-месных спартыўных і 2-месных вучэбных самалё-тах з поршневымі і рэактыўнымі рухавікамі на выкананне фігурвышэйшага пілатажу (у т.л. паветраная акрабатыка) у палё-тах прамым, абернутым, па крузе; у самалётаваджэнні памаршруце, удзень і ўначы (БелЭн).

Ужыванне пабочных і ўстаўных канструкцый у навуковымтэксце мае свае асаблівасці: пабочныя канструкцыі звычайна па-казваюць на сувязь і парадак думак, спосаб іх афармлення, крыніцупаведамлення, упэўненасць. Напрыклад: Адначасовае змяненнемногіх фактараў складана ўплывае на валютны курс. Напрык-лад, распрацоўка нафты ў Паўночным моры, па-першае, змен-шыла патрэбы ў імпарце, і крывая прапановы зрушылася ўле-ва; па-другое, імпарт ператварыўся ў экспарт, і крывая попы-ту зрушылася ўправа; Такім чынам, манетарысцкая тэорыядзеля раўнавагі плацяжоў рэкамендуе рэжым плавальных ва-лютных курсаў разам з жорсткім кантролем за грашовай пра-пановай (Б.Дж.); Сярод самых знакамітых беларускіх атлетаўпачатку XX стагоддзя быў, безумоўна, Якуба (Якаў) Чэхаў,ураджэнец горада Гродна (В.І.).

Устаўныя канструкцыі могуць быць заўвагамі, удакладненнямі,тлумачэннямі, папраўкамі, дадатковымі звесткамі. Напрыклад:Інтуітыўнае ўяўленне аб парадку аб’ектаў звычайна звязваюцьз іх узаемным размяшчэннем у прасторы (бліжэй-далей, вы-

90

шэй-ніжэй, злева-справа), у часе (раней-пазней), з параўнан-нем іх размераў, вагі (больш-менш, лягчэй-цяжэй) і г.д. (І. Ко-жух). Пабочныя канструкцыі ў сказах звычайна выдзяляюцца кос-камі, а ўстаўныя – дужкамі.

Для большай доказнасці сваіх разважанняў аўтар часта звяр-таецца да параўнальна-раўналежных зваротаў. Параўнальна-раўналежныя звароты, як пазначаецца ў «Граматыцы беларускаймовы», служаць для вызначэння адпаведнасці, тоеснасці паміж прад-метамі, з’явамі на аснове іх прымет або абставін, пры якіх адбыва-ецца дзеянне; яны не маюць метафарычнасці. Параўнальна-раўна-лежныя звароты выдзяляюцца (або аддзяляюцца) коскамі і пачы-наюцца злучнікамі як і, як. Напрыклад: Як папяровыя грошы, такі сучасная банкаўская практыка былі створаны ювелірамі.Ювеліры бралі на захоўванне залатыя манеты і каштоўныярэчы, а наўзамен выдавалі распіску, якая, па сутнасці, былапростым вэксалем (Б.Дж.).

Ад параўнальна-раўналежных зваротаў трэба адрозніваць зва-роты са злучнікам як, які мае значэнне ‘ў якасці’: На Беларусі ба-рацьба як народны від спорту вядома здаўна.

З чатырох тыпаў складаных сказаў – складаназлучаных,складаназaлежных, бяззлучнікавых, сказаў з рознымі відамі сувязі(камбінаваных) – у навуковых тэкстах часцей выкарыстоўваюццаскладаназалежныя. «У іх падпарадкавальная сувязь, злучнікі ці злу-чальныя словы дазваляюць больш дакладна выразіць адносіныпаміж часткамі складанага сказа, выявіць і ўдакладніць гэтыя ад-носіны – адносіны часу, умовы, прычыны, месца і г.д.» [8, с. 158].Напрыклад: Калі імпарт большы за экспарт, мы кажам, штоэканоміка мае гандлёвы дэфіцыт, і калі ўсе іншыя паказнікінязменныя, то гэта зніжае ўзровень нацыянальнага даходу. На-адварот, калі экспарт большы за імпарт, то мы кажам праактыўнае, або станоўчае, сальда гандлёвага балансу, і калі ўсеіншыя паказнікі нязменныя, гэта павышае ўзровень нацыяналь-нага даходу; Продаж і купля тавараў і паслугаў за мяжой улу-чае два кампаненты ў нашу эканамічную мадэль. Імпарт – гэтаадліў грошай, бо грошы, патрачаныя на тавар, ідуць за мяжу,і, наадварот, экспарт – гэта прыліў грошай, бо людзі іншыхкраінаў ствараюць даход для мясцовых хаўсхолдаў і фірмаў(Б.Дж.); Барцы высокага класа дамагаюцца перамог з дапамо-гай розных спосабаў тактычнай падрыхтоўкі, найбольш рас-паўсюджаным з якіх з’яўляецца пагроза. Характэрная асаблі-васць гэтага спосабу – актыўнае дзеянне барца з мэтай пры-

91

мусіць праціўніка звярнуцца да абароны. Чым больш эфектыў-ны гэты прыём, тым лепшыя ўмовы ствараюцца для іншагапрыёму. У якасці пагрозы можа выкарыстоўвацца падманнызахоп, каб атакаваны вызваляўся ад яго. Калі барэц шчыльнаўтрымлівае захоп, атакуючы пагражае выканаць абманныконтрпрыём (В.І.).

Неабходнасць даваць тлумачэнні паняццям абумоўлівае час-тае выкарыстанне складаназалежных сказаў з даданымі азначаль-нымі часткамі (часам ускладненымі адасобленымі азначэннямі ціакалічнасцямі). Напрыклад: Жыллёвы кодэкс – комплексны закон,які ўтрымлівае нормы правоў, што рэгулююць жыллёвыя гра-мадскія адносіны, і тыя, што спадарожнічаюць ім; Рэчавыдоказ – у грамадзянскім і крымінальным працэсе прадметы,атрыманыя і замацаваныя ва ўстаноўленым законам парадку,якія сваімі ўласцівасцямі, знешнім выглядам, месцам знахо-джання і г.д. могуць служыць сродкам устанаўлення абставін,што маюць значэнне для правільнага вырашэння справы (С.К.);Падварот можа ажыццяўляцца чатырма спосабамі: паваротна ступні нагі, якая стаіць уперадзе, падстаўляючы яе да нагі,якая стаіць ззаду; паварот скрыжаваннем ног; паварот наназе, якая ўперадзе, пераносячы перад ёй нагу, якая стаіць зза-ду; паварот на назе, якая ззаду, падстаўляючы да яе нагу, якаяўперадзе (В.І.).

Навуковаму выкладу (як і любому іншаму выкладу) уласціваразмежаванне асноўнага і дадатковага, другаснага. Таму вельмізручным спосабам для выражэння думак з’яўляецца шырокае вы-карыстанне складаназалежных сказаў, у якіх у галоўнай частцызмяшчаецца асноўны змест выказвання, а ў залежнай частцы –дадатковы. Аднак у навуковых тэкстах даволі часта выкарыстоў-ваюцца складаназалежныя сказы, галоўная частка якіх тыпу вар-та падкрэсліць, што...; будзем лічыць, што...; гэта азначае,што... і інш. амаль пазбаўлена зместу. Асноўная інфармацыя змя-шчаецца ў даданай частцы. Напрыклад: Даследаванні паказалі,што спалучэнне работы з пераадольваючым і паддаючымсярэжымамі значна больш эфектыўнае, чым практыкаванні, якіявыконваюцца ў адным рэжыме (В.І.).

У складаназалежных сказах паміж двума падпарадкавaльнымізлучнікамі, якія стаяць паміж галоўнай і даданай часткамі, коскаставіцца, калі пропуск даданай часткі не парушае агульны сэнс скла-даназалежнага сказа. Параўн.: У мінулым стагоддзі адзін філо-саф адважыўся сцвярджаць, што магчымасці чалавечага

92

пазнання абмежаваны. Ён гаварыў, штo, хоць людзі і выме-ралі адлегласць да некаторых свяціл, хімічны састаў зорак яныніколі не змогуць вызначыць (А. Гусак).

Выклад дакладных навук у навукова-вучэбным падстылі час-та будуецца па схеме: аксіёма > доказ> вывады. Для лагічнайсувязі выказвання выкарыстоўваюцца спецыфічныя словы і канст-рукцыі тыпу дапусцім, што; няцяжка заўважыць, што; пярой-дзем да; з раскладу відаць; акрамя гэтага вынікае; атрыма-ныя вынікі дазваляюць; такім чынам і інш., якія па-за межамінавуковага стылю звычайна не выкарыстоўваюцца.

Аб’ектыўнасць навуковага выкладу, адсутнасць персаніфіка-цыі (не важна хто гаворыць, важна што сказана) (асабліва прыразнастайных формах-напамінах вядомых фактаў, пры гістарыч-ных экскурсах) абумоўлівае выкарыстанне пасіўных канструкцыйтыпу было паказана, было вырашана, за аснову прымаецца іінш. Напрыклад: Пры тлумачэнні сучаснай фізічнай карціны све-ту за аснову прымаецца тэорыя адноснасці і квантавая тэо-рыя, створаныя ў ХХ ст. (М. Шахмаеў); Пад стомленасцю ра-зумеюць часовае зніжэнне працаздольнасці ў выніку парушэн-ня рэгулятарных працэсаў (В.І.).

У тэрміналогіі спорту часта выкарыстоўваюцца няпоўныя сіту-ацыйныя двухсастаўныя сказы – каманды: Антэна!, Без свістка!,Не ў чаргу!, Ногі!, Падача збылася!, Столь!, Чатыры ўдары!,Бягом марш!, Кругом!, На старт!, Стаць у строй! і інш.

Праверачны тэст1. Для навуковага выкладу характэрны:1) назоўнікі з абстрактным значэннем;2) прыметнікі з інфармацыйнай ці класіфікацыйнай функцыяй;3) дзеясловы цяперашняга часу з якасным значэннем для па-

казу ўласцівасцей і прыкмет прадметаў і з’яў;4) займеннікі я, ты;5) пабочныя канструкцыі са значэннем няўпэўненасці, сумнення.

2. Устанавіце адпаведнасцьА. Тэрміны. 1. Устойлівыя, узнаўляльныя, не меншБ. Наменклатура. як двухкампанентныя моўныя адзінкі,В. Прафесіяналізмы. якія спалучаюцца са словамі свабод-

нага ўжывання і маюць цэласнае зна-чэнне, не роўнае суме значэнняў іх

93

кампанентаў (калі іх разглядаць на ўзроўніслоў).2. Словы або словазлучэнні, якія ўваходзяць утэрміналагічную сістэму пэўнай галіны навукі,культуры, вытворчасці, абазначаюць спецы-яльныя паняцці і маюць дакладнае лагічнаеазначэнне.3. Сукупнасць уласных назваў канкрэтныхаб’ектаў навакольнай рэчаіснасці, якія выву-чаюцца рознымі навукамі, ужываюцца ўтэхніцы, вытворчасці.4. Словы і выразы, уласцівыя мове прадстаў-нікоў якой-небудзь прафесіі або сферы дзей-насці.

3. Навуковы выклад вызначаецца:1) аб’ектыўнасцю;2) суб’ектыўнасцю;3) лагічнай паслядоўнасцю разважанняў;4) доказным выкладам інфармацыі;5) інфармацыйнай насычанасцю.

Лекцыя 7. ТЭКСТ І ЯГО АРГАНІЗАЦЫЯ

Мэта – вызначыць спецыфіку семантычна-структурнай арга-нізацыі мастацкага і навуковага тэкстаў.

Задачы:– раскрыць паняцце звязнасці і цэласнасці тэксту;– прааналізаваць функцыянальна-сэнсавыя тыпы маналагічнага

маўлення (апісанне, апавяданне, разважанне);– ахарактарызаваць сродкі сувязі ў тэксце;– выявіць асаблівасці спосабаў выкладу навуковай інфармацыі.

Пытанні1. Тэкст як асноўная камунікатыўная адзінка.2. Функцыянальна-сэнсавыя тыпы тэксту, мінімальныя адзінкі

тэксту, віды сувязі ў тэксце.3. Спосабы выкладу навуковай інфармацыі.

94

Праблемныя пытанні1. Што лічыцца мінімальнай адзінкай тэксту?2. Якія тыпы абзаца пераважаюць у навукова-вучэбных тэкстах?3. Якія тыпы тэксту (з пункту гледжання спосабаў выкладу

інфармацыі) характэрны для навуковай мовы?

Рэкамендаваная літаратура1. Беларуская мова: энцыклапедыя. – Мінск: БелЭн, 1994.2. Всеволодова, М.В. Теория функционально-коммуникативно-

го синтаксиса. Фрагмент прикладной (педагогической) модели языка /М.В. Всеволодова. – М.: МГУ, 2000.

3. Гальперин, И.Р. Текст как объект лингвистического анали-за / И.Р. Гальперин. – М.: Наука, 1981.

4. Ильенко, С.Г. Синтаксические единицы в тексте / С.Г. Иль-енко. – Л., 1989.

5. Кананенка, Т.М. Праца з тэкстам на ўроках беларускай мовы:вучэб.-метад. дапам. / Т.М. Кананенка, Г.М. Малажай, М.І. Паш-кевіч / пад рэд. Г.М. Малажай. – Брэст: Пірс, 1993.

6. Кожина, М.Н. О речевой системности научного стиля срав-нительно с некоторыми другими / М.Н. Кожина. – Пермь, 1972.

7. Лаўрэль, Я.М. Вывучэнне сінтаксісу тэксту / Я.М. Лаўрэль //Выкладанне беларускай мовы і літаратуры: кн. для настаўніка / падрэд. М.А. Лазарук. – Мінск, 1983.

8. Лепешаў, І.Я. Лінгвістычны аналіз літаратурнага твора: у 2 ч. /І.Я. Лепешаў. – Гродна, 2000. – Ч. 2.

9. Лепешаў, І.Я. Сучасная беларуская літаратурная мова:спрэчныя пытанні: дапаможнік / І.Я. Лепешаў. – Гродна, 2002.

10. Ляшчынская, В.А. Методыка выкладання беларускай мовы:вучэб. дапам. / В.А. Ляшчынская, З.У. Шведава. – Мінск, 2007. – 252 с.

11. Нечаева, О.А. Функционально-смысловые типы речи (опи-сание, повествование, рассуждение) / О.А. Нечаева. – Улан-Удэ:Бурятское книжн. изд-во, 1974.

12. Рамза, Т.Р. Сінтаксіс: тэарэтычны курс: вучэб. дапам. /Т.Р. Рамза. – Мінск, 2006.

13. Супрун, А.Я. Исследования по лингвистике текста: сб. ст. /А.Я. Супрун. – Минск, 2001.

14. Тураева, З.Я. Лингвистика текста: (Текст, структура и се-мантика) / З.Я. Тураева. – М., 1986.

15. Цікоцкі, М.Я. Стылістыка тэксту: вучэб. дапам. / М.Я. Цікоцкі. –Мінск, 2002.

95

16. Чумак, Л.Н. К проблеме типологии текстов в практике обу-чения зарубежных филологов-русистов / Л.Н. Чумак // Текст: фун-кции и семантика его компонентов (функциональный подход в тео-ретическом и прикладном языкознании): тезисы докл. конф., Минск,3–5 февраля, 1992. – Том 5. Часть IX. – Минск, 1993.

1. Тэкст як асноўная камунікатыўная адзінка«Тэкст (лац. textus ‘тканіна, спалучэнне, спляценне’) – гэта

маўленчае камунікацыйнае ўтварэнне, функцыянальна скіраванаена рэалізацыю пазамоўных задач» [2, с. 337].

Тэрмін тэкст у мовазнаўчай літаратуры тлумачыцца неадна-значна: яго ўспрымаюць як сінонім да тэрмінаў выказванне, звяз-ная мова, звязваюць з паняццем складанае сінтаксічнае цэлае,лічаць тэкстам любое па форме выказванне (вуснае і пісьмовае) іг.д. Тым не менш, большасць даследчыкаў надае тэксту статусасноўнай камунікатыўнай адзінкі, якой уласцівы звязнасць і цэлас-насць. Паняцце звязнасці арыентуецца на структурную аргані-зацыю тэксту, а паняцце цэласнасці – на яго зместавую аргані-зацыю (фактуальную, канцэптуальную, падтэкставую).

Звязнасць тэксту выяўляецца праз знешнія структурныя па-казальнікі (сказы, празаічныя строфы), выкарыстанне пабочныхканструкцый, займеннікаў, лексічных паўтораў і інш. Напрыклад:Горы ды каменне, вузкія палоскі: гэта наша поле, поле нашайвёскі. Курныя аконцы – каб святла хоць трошкі: гэта нашыхаты, хаты нашай вёскі (Куп.).

Цэласнасць тэксту дасягаецца тэматычным і мадальнымадзінствам. Тэматычнае адзінства выяўляецца ў паўторнай наміна-цыі ключавых слоў, якія могуць ствараць вакол сябе сэнсавы кан-тэкст, куды ўваходзяць іншыя словы, звязаныя з ключавымі пэў-нымі сітуацыйнымі сувязямі. Напрыклад: Як брыльянты, расся-вае ночка летняя расіцу, туманамі спавівае луг зялёны над кры-ніцай. А як раніца настане, бліскі сонца загуляюць, – рос пры-ходзіць адцвітанне, туманы у рэчцы таюць (Куп.).

Мадальнасць тэксту ствараецца шляхам выбару аўтарам пэў-ных маўленчых сродкаў, неабходных для рэалізацыі сваёй канцэпцыі,асабістага пункту гледжання. Напрыклад, у паэтычнай спадчынеС. Грахоўскага значнае месца займаюць кантэкставыя антонімы,якія паказваюць на жаданне аўтара перайсці да новага жыцця, зрабіцьу сваім жыцці нейкія перамены: Жыццё без узлётаў, пралікаў і спа-даў, без спрэчак калючых, нібыта асцё, без спёкі, без хмар і гус-тых снегападаў – расклад ці інструкцыя, а не жыццё.

96

Па форме рэалізацыі тэксты бываюць вусныя і пісьмовыя, спан-танныя і падрыхтаваныя; па колькасці моўцаў – маналог (маўлен-не, звернутае да самога сябе ці да іншых і не разлічанае на слоў-ную рэакцыю другіх асоб); дыялог (маўленне, у час якога адбыва-ецца непасрэдны абмен выказваннямі паміж дзвюма асобамі); па-лілог (абмен выказваннямі паміж больш чым дзвюма асобамі).

2. Функцыянальна-сэнсавыя тыпы тэксту, мінімальныяадзінкі тэксту, віды сувязі ў тэксце

Да функцыянальна-сэнсавых тыпаў маналагічнага маўленняадносяцца апісанне, апавяданне і разважанне.

Апісанне – гэта дэталёвая характарыстыка прадмета маўлен-ня з боку яго формы, складу, структуры, якасці, уласцівасцей, пры-значэння і г.д. у залежнасці ад задач выказвання, ад задумы таго,хто гаворыць ці піша. Апісанню ўласціва статычнасць, перадачапастаянных ці часовых уласцівасцей.

Выдзяляюцца наступныя разнавіднасці апісання: пейзаж, ці агуль-ны выгляд якой-небудзь мясцовасці; партрэт чалавека або апісаннезнешняга выгляду нейкага прадмета, жывёліны, расліны, пабудовы,прадмета быту і інш.; інтэр’ер ці апісанне ўнутранай часткі якога-небудзь памяшкання; характарыстыка як пералік істотных асаблі-васцей, прымет каго-небудзь, напрыклад, назвы рысаў характару,схільнасцей, роду заняткаў і пад. Апісанне можа быць справавое(шукаецца чалавек па прыметах), навуковае, мастацкае (вобразнае).Напрыклад: Адзвінелі, адгаманілі, збягаючы з пагоркаў, шпаркіяручаі, заліліся звонкім срэбрам жаўрукі ў паднябессі, прыгрэласонца, у нізінах мякка закучаравілася трава, пракінуліся зала-тыя вочкі кураслепу, зазвінела жоўтымі галоўкамі маці-мачы-ха. Вербалоз над канавамі і стаўкамі аздобіўся пушыстымі коці-камі, пацямнелі рослыя бярозы каля гасцінца, павіслі на іх голліжаўтлявыя завушнічкі (Хадк.) – пейзаж; Вось як жывога дзядзь-ку бачу, я тут партрэт яго зазначу. Ён невысок, не надта ёмак,ды карчавіты і няўломак, а волас мае цёмна-русы, і зухаўскія яговусы умеру доўгі, густаваты, угору чуць канцы падняты; а вочышэры, невялічкі, глядзяць прыветна, як сунічкі (К-с) – мастацкае,вобразнае апісанне партрэта чалавека; Выгляд яе [хаты] для кож-най мясцовасці быў розны. Але найбольш тыповы быў такі. Ляўвахода, справа, месца для мыцця посуду і іншых кухонных рэ-чаў. Пасля – печ. За печчу, па правай сцяне, – нары. Пад імі скла-далі розныя рэчы. Часам замест нараў стаялі шырокія ложкі.Уздоўж астатніх дзвюх сцен ішлі шырокія лавы, пакрытыя тка-

97

нымі налаўнікамі. На іх сядзелі. Ноччу на лавах маглі спаць, асаб-ліва калі бывалі госці. Перад лавамі – стол. Заўсёды дужа белы,бо яго часта скрэблі нажом. Стол і лавы часцей за ўсё былі зтоўстых дубовых дошак. Ля той сценкі, дзе дзверы, стаялі куф-ры і гаспадыніны кросны. Упрыгожвалі хату тканыя посцілкі. І,вядома ж, рушнікі (Каратк.) – інтэр’ер.

Апавяданне – гэта перадача падзей, якія адбываліся з нось-бітам маўлення або вядомыя яму ад іншых ці прыдуманыя, ство-раныя яго фантазіяй.

Апавяданню ўласцівы дынамізм, паслядоўнасць дзеяння, руху.Апавяданне часта будуецца па моўнай схеме: пачатак – працяг –заканчэнне дзеяння. Напрыклад: Аднойчы паслалі мяне ў каман-дзіроўку. Зімой гэта было. За горадам, у лесе, пайшоў снег.Падалося, нехта дарогу пераходзіць. Націснуў я на тормаз –машына спынілася, матор заглух. Паспрабаваў завесці стар-цёрам – не выходзіць. Узяў ручку завадную і выскачыў з кабіны.Раз крутнуў, другі – машына завялася, а я ў кабіну пабег. Па-куль сеў на сядзенне, матор заглух, і я зноў узяўся за ручку. Алезноў паўтарылася тое ж самае. Ажно спацеў ад беганіны.Потым сеў у кабіну і сяджу.

Раптам бачу: нехта ідзе – вялізны, у калматым футры.Прыгледзеўся – мядзведзь! Ну, думаю, машыну раздзярэ і дамяне дабярэцца...

Мядзведзь падышоў бліжэй, узяўся за ручку завадную. Кру-тануў – машына завялася. Што рабіць? Ці крычаць, ці падзяка-ваць выйсці? Тым часам мядзведзь наблізіўся і сунуў мне лапу ўкабіну. Зноў не ведаю, што рабіць. Падаць руку страшна. Але жён памог завесці машыну! І я працягнуў мядзведзю руку. Ціска-нуў ён яе так, што я ажно крыкнуў і... прачнуўся (А.П.).

Разважанне характарызуецца спецыфічнай моўнай структурай:тэзіс – аргументацыя – выснова (дэдуктыўнае разважанне), факты –іх аналіз і сінтэз – вывад (індуктыўнае разважанне). Напрыклад: Якая,вы думаеце, самая цікавая кніга на свеце? Адразу не адкажаце,не здагадаецеся. Гэта кніга – зямля, на якой мы жывём і якая зпершых год нашага жыцця штодня вучыць нас гісторыі, мове,штодня і штораз адкрывае нам усё новыя і новыя словы, зна-чэнне і сэнс якіх мы вучымся спазнаваць і разумець.

Жывое асяроддзе акружае нас: жывёлы, птушкі, самыямалыя істоты, а таксама расліны, кветкі, дрэвы. І ўсе яны ма-юць свае імёны. Тысячы і мільёны назваў існуе на зямлі. Кож-ная яе мясціна мае сваю назву.

98

Добра было б, каб адзін са сваіх сшыткаў вы назвалі «Маябацькаўшчына», або «Мой родны кут». У ім запісвалі ўсё са-мае цікавае, пра што дазнаецеся ад старэйшых людзей (В.).

У якасці мінімальнай структурна-семантычнай адзінкі тэк-сту выступае звышфразавае адзінства (ЗФА) (у якасці сінонімавыкарыстоўваецца паняцце ССЦ – складанае сінтаксічнае цэлае).

Звышфразавае адзінства – гэта «такая тэкставая адзінка,якая складаецца больш чым з аднаго самастойнага сказа і валодаесэнсавай цэласнасцю ў кантэксце звязнага маўлення, выступае якчастка завершанай камунікацыі» [12, с. 175].

Звышфразавае адзінства ўласцівае і вуснаму, і пісьмовамумаўленню, яно характарызуецца лагічнасцю (з’яўляецца вынікамаб’ектыўнага члянення), сэнсавай завершанасцю.

Мінімальнай кампазіцыйна-стылістычнай адзінкай тэкстуз’яўляецца абзац (ням. der Absatz – уступ). Абзац існуе толькі ўпісьмовым тэксце. Памер абзаца, як правіла, залежыць ад індыві-дуальнай манеры аўтара выкладаць думкі, ад задумы аўтара (угэтым выяўляецца прагматычнасць абзаца). Маючы суб’ектыў-ную скіраванасць, абзац можа выступаць у якасці эмацыянальна-выяўленчага сродку тэксту.

Абзац і ЗФА а) супадаюць: Ах, якія мы часам няўважлівыяда другіх, калі ў саміх усё гладка і роўна! (Дам.);

б) у адно ЗФА могуць уваходзіць два і больш абзацаў:А дзед быў прыгожы.Без шапкі, у шэрай, як ралля, расхрыстанай на сухіх, зага-

рэлых грудзях кашулі. Упёршыся худымі і пругкімі, як смаля-ныя галіны, нагамі ў рабрыну вялікай лодкі, «кароль вугроў»паволі і няспынна разгойдваўся ўперад-назад, рытмічна ўзмах-ваючы цяжкімі вёсламі. З вельмі дакладнай і неабходнай длясправы скупасцю заграбаў ён ціхую празрыстую ваду. Так лёг-ка і хораша, спраўна і спорна ідуць у пракосе сапраўдныя кас-цы. Белы маршчыністы лоб над загарэлымі скуламі шчодраакроплены потам. Сівыя валасы, хоць і прычасаныя перад ад’-ездам у людзі, як толькі ён зняў кепку, зноў растрэсліся, пры-нялі свой звычайны, сціпла кучаравы беспарадак.

Прыгожая была гэтая шэрая, вельмі жыццёвая, натураль-ная прастата, гэтая яшчэ ўсё не растрачаная сіла, якую і невысушылі, і не прыглушылі дзевяць дзесяткаў больш катарж-ных, чым радасных гадоў. Прыгожы быў позірк светла-блакіт-ных вачэй пад густымі, сівымі брывамі, вачэй адкрытых і чыс-тых, як само бясхмарнае неба, паўторанае ў крынічным люст-

99

ры бяскрайняга возера. Прыгожы быў, урэшце, увесь гэты звы-чайны, будзённы малюнак: вялікая чорная лодка на вадзянойпустыні, у лодцы – шэры дзед і светленькая ўнучка, а за кар-мой, на буксіры, – доўгае сасновае бервяно і яшчэ даўжэйшытрохкутнік растрывожанай вады (Б.);

в) абзац можа змяшчаць некалькі рознатэматычных ЗФА:Крынічка б’е з-пад зямлі, і вада ў ёй не замярзае. А летам та-кая халодная, што аж зубы сцінае. Яна наталяе смагу, надаесілы і нават гоіць раны. // Вы паглядзіце, колькі розных слядоўнаўкола! Сюды, да крынічкі, прыходзяць ласі і ваўкі, лісы і зай-цы, дзікі і алені, рысі і дзікія козы, прылятаюць курапаткі і яс-трабы, цецерукі і каршуны, глушцы і ўсялякае дробнае птаства. //Ніхто нікога не чапае. Тут нібы дзейнічае закон дружбы ў імязахавання жыцця (Д.С.).

У тэксце даследчыкамі вылучаюцца два віды сувязі: кантакт-ная (спалучае суседнія выказванні) і дыстантная (спалучае ад-даленыя выказванні). «Дыстантнай сувяззю звязваюцца, як праві-ла, інфармацыйна самыя значныя кавалкі тэксту, а таму найбольшвыразна яна і праяўляецца якраз паміж абзацамі, фарміруючы «стры-жань» усяго тэксту і забяспечваючы яго цэласнасць» [12, с. 187].

Паводле характару сродкаў і спосабаў іх дзеяння адрозніва-юць ланцужковую (паслядоўную) сувязь (калі выказванні чапляюц-ца адно за адно на ўзор звёнаў ланцужка), паралельную сувязь(будова сказаў тоесная) і далучальную сувязь (змест наступнагавыказвання дапаўняе, дадае інфармацыю да асноўнага).

Асноўнымі сродкамі паслядоўнай сувязі з’яўляюцца займеннікі,лексічныя паўторы, кантэкставыя сінонімы, антонімы і інш. Напрык-лад: Прыляцела ластаўка з далёкага выраю. Села яна на стра-ху старога гумна і зашчабятала. Вясёленькая песенька яе такі пасыпалася па ўсім двары мілым шчэбетам (К-с). Асноўнымісродкамі паралельнай сувязі выступаюць аднолькавы парадак слоў,аднолькавыя формы часу і трывання дзеясловаў-выказнікаў, паў-тор адной і той жа лексемы і інш. Напрыклад: І такуюць, такуюцьраніцай глушцы. Да штучнага возера цягнуцца цяжкія слядыяпрукоў. І клічуць-клічуць белыя лебедзі, б’юць на рэках пудо-выя шчупакі, шумяць сонечныя дубы і грабы. І чырванеюць па-дасінавікі. І дымок ад ранішняга вогнішча змешваецца з тума-нам (Каратк.). На далучальную сувязь паказваюць злучнікі і, ды,ды і, і таму, і тады і г.д., а таксама прыём парцэляцыі. Напрык-лад: Бяссоннай ноччу думаецца многа. І светла і не надта. Яккалі (Т.Д.).

100

Калі пры спалучэнні выказванняў назіраюцца прыкметы роз-ных відаў сувязі, – гэта змешаная сувязь. Напрыклад, прыкметыўсіх трох відаў сувязі знаходзім у наступнай мініяцюры: Адна рэч –чалавекам нарадзіцца. І зусім іншая – чалавекам памерці...Нарадзіцца – якім Бог даў. Памерці – якім Бог прыме (Гал-ч).

3. Спосабы выкладу навуковай інфармацыіТыпалогію тэкстаў у навуковай літаратуры звычайна прадстаў-

ляюць у наступным выглядзе: 1) функцыянальна-камунікатыўнытып тэксту (навуковы, публіцыстычны, размоўны і г.д.); 2) камуні-катыўны тып тэксту (інфармавальны, выяўленчы, лагічны); 3) функ-цыянальна-сэнсавы тып тэксту (апісанне, апавяданне, разважанне);4) прагматычны тып тэксту (наратыўны – паведамленне, камуні-катыўны – стасункі); 5) лінгвакраіназнаўчы тып тэксту (прагма-тычны, праекцыйны); 6) структурны тып тэксту (з ланцужковайсувяззю, з паралельнай сувяззю і інш.) [16, с. 46]. Мы спынімся наразглядзе функцыянальна-сэнсавага тыпу тэксту.

Мастацкім тэкстам тыпу апавядання, апісання, разважанняўдзялялася і ўдзяляецца шмат увагі (М.М. Шанскі, Л.М. Лосева,Г.Я. Салганік, І.Я. Лепешаў, М.Я. Цікоцкі, А.М. Юрэвіч, Г.М. Мала-жай і інш.). Як пазначае С.Г. Ільенка, «функцыянальна-сэнсавы тыпмаўлення трактуецца ў гэтым выпадку як фрагмент тэксту, аб’ядна-ны адзінай задумай і звязаны з вырашэннем адной з трох задач: ці1) статычна (у адных прасторавых і часавых межах) апісаць фраг-мент рэчаіснасці, ці 2) дынамічна апісаць фрагмент рэчаіснасці на пра-цягу пэўнага часу з магчымым перамяшчэннем у прасторы, ці 3) апі-саць прычынна-выніковыя сувязі фактаў навакольнага свету» [4, с. 69].

Функцыянальна-сэнсавымі тыпамі навуковых тэкстаў займа-лісянямногія даследчыкі, у прыватнасці, М.М. Кожына, Е.С. Траянская,В.А. Нячаева і інш. Як пазначае М.М. Кожына, «навуковая мова, заднаго боку, і мастацкая, з другога, адлюстроўваюць асаблівасці роз-ных тыпаў мыслення: адпаведна – строга паняційна-лагічнага і воб-разна-паэтычнага» [6, с. 6]. Таму, натуральна, спосабы выкладу інфар-мацыі ў навуковым тэксце будуць мець сваю спецыфіку.

Апавяданне, на думку М.М. Кожынай, у навуковых тэкстахзаймае нязначнае месца (за выключэннем гістарычных і геаграфіч-ных тэкстаў). Паколькі апавяданне – гэта тып тэксту, у якім дына-мічна апісваецца фрагмент рэчаіснасці на працягу пэўнага часу змагчымым перамяшчэннем у прасторы, яго можна сустрэць у па-ведамленнях пра ход выканання сваіх уласных эксперыментаў, узвестках гістарычнага характару, ва ўспамінах пра факты асабі-

101

стай біяграфіі ці з жыцця іншых даследчыкаў (своеасаблівыя ад-ступленні ад уласна навуковых праблем тэксту), у расказе аб ціка-вых ці незвычайных працэсах, з’явах, сітуацыях у гісторыі развіццянавукі, у мімаходных заўвагах, устаўках-агаворках і інш. Такім тэк-стам уласцівы пераважны зварот да дзеясловаў прошлага часу.Напрыклад: Жангаловіч Іван Данілавіч (20.02.1892–29.07.1981).Нарадзіўся ў г. Гродне. Скончыў Петраградскі універсітэт.Заслужаны дзеяч навукі РСФСР. Выкладаў у Ваенна-марскойакадэміі імя К.Я.Варашылава, працаваў дырэктарам Інстыту-та тэарэтычнай астраноміі АН СССР. Удзельнічаў у экспеды-цыях па вывучэнні Курскай магнітнай анамаліі, па даследаванніПаўночнага Ледавітага акіяна, у высокашыротных экспеды-цыях у раёны Арктыкі і інш. Распрацаваў спосаб вызначэннямасы Зямлі па назіраннях штучных спадарожнікаў Зямлі. Ягоімем названа малая планета (Астраномія, 11 кл.).

Апісанне – гэта разнавіднасць апавядання [6, с. 94], якая ўяў-ляе сабой рознабаковую і сістэматычную характарыстыку аб’ектамаўлення (прадметы, асаблівасці, састаў і пад.) у статычным (уадных прасторавых і часавых межах) аспекце. Апісанне выкарыс-тоўваюць пры характарыстыцы як пераліку істотных асаблівасцей,прымет ці ўласцівасцей якога-небудзь прадмета або даследуемыхаб’ектаў. Апісанню ўласціва значная перавага дзеясловаў цяпераш-няга часу, гэты спосаб выкладу інфармацыі часцей сустракаецца ўтэкстах школьных падручнікаў. Напрыклад: Ад усіх іншых жывёлптушкі адрозніваюцца многімі асаблівасцямі будовы і біялогіі,звязанымі з палётам. Цела птушкі складаецца з параўнальнаневялікай галавы, доўгай рухомай шыі, яйцападобнага тулава,хваста і канечнасцей. У час палёту птушка выцягвае галаву,прыціскае да цела або выцягвае назад ногі, і ўсё цела прымаеабцякальную форму.

Ва ўсіх птушак ёсць дзюба, пры дапамозе якой птушкі зда-бываюць корм, будуюць гнёзды, абараняюцца ад ворагаў. Зубоў уптушак няма. Гэта аблягчае масу цела, што мае вялікае значэн-не пры палёце.

Для хады ў птушак прыстасаваны заднія канечнасці. Ад-метная асаблівасць шкілета ног – наяўнасць цэўкі. У птушакзвычайна чатыры пальцы: тры накіраваны ўперад, адзін – на-зад... (Біялогія, 8 клас).

Пад разважаннем разумеюць тып тэксту, у якім разгляд пэў-ных пытанняў, праблем грунтуецца на лагічнасці, аргументаванасці.Лінгвісты прапаноўваюць адрозніваць тры семантычныя разнавід-

102

насці разважання: разважанне-доказ, разважанне-роздум, разважан-не-тлумачэнне.

Разважанне-доказ будуецца па схеме: тэзіс у выглядзе сцвяр-джэння і яго абгрунтаванні, якія даюцца без адлюстравання працэ-су мыслення ў пошуках доказу. Звычайна адрозніваюць прамы до-каз і ўскосны. Прыклад прамога доказу:

Тэарэма. Процілеглыя грані паралелепіпеда ляжаць у па-ралельных плоскасцях.

Доказ. Дакажам, напрыклад, што грані АА1В1В і DD1C1Cпаралелепіпеда ABCDA1B1C1D1 ляжаць у паралельных плос-касцях. Паколькі ABCD – паралелаграм, то AB ||CD. Чатырох-вугольнік AA1D1D – паралелаграм, значыць, AA1 ||DD1. Такімчынам, дзве прамыя АВ і АА1 плоскасці, у якой ляжыць граньАА1В1В, адпаведна паралельныя дзвюм прамым DC і DD1 плос-касці, у якой ляжыць грань DD1C1C, значыць, па прыкмецепаралельнасці, гэтыя плоскасці паралельныя.

Тэарэма даказана. (Геаметрыя, 10 кл.).Пры ўскосным доказе дапускаецца супрацьлеглы тэзіс і да-

казваецца яго немагчымасць, што пацвярджае правільнасць прапа-наванага тэзіса.

Разважанне-роздум будуецца па наступнай схеме: прапануец-ца прадмет роздуму, у адпаведнасці з гэтым прадметам роздумуактуалізуюцца ўсе веды, затым аўтар спрабуе ўстанавіць прычын-на-выніковыя адносіны (з’ява – заканамернасць), у сувязі з імі пра-пануе гіпотэзу (ці некалькі), правярае яе, робіць вывад. Напрыклад:Як вы ўжо ведаеце, Галілео Галілей эксперыментальна дака-заў, што ўсе целы падаюць на Зямлю з адным і тым жа паска-рэннем, якое называецца паскарэннем свабоднага падзення.Чаму ж гэта паскарэнне аднолькавае для ўсіх цел? Якія пры-чыны выклікаюць рух Месяца вакол Зямлі практычна па круга-вой арбіце? Чаму планеты Сонечнай сістэмы, у тым ліку нашаЗямля, рухаюцца вакол Сонца?

Ньютан быў першым вучоным, які спачатку выказаў гіпо-тэзу, якая растлумачвае гэтыя з’явы, а потым строга яе дака-заў. Ён выказаў меркаванне, што паміж любымі целамі існу-юць сілы прыцягнення і, напрыклад, падзенне каменя і рух Ме-сяца па сваёй арбіце вызначаюцца сілай прыцяжэння Зямлі. Кабустанавіць закон, якому падпарадкоўваюцца сілы прыцягнен-ня, Ньютан параўнаў траекторыі і паскарэнні гэтых цел.

Камень, кінуты гарызантальна, калі не ўлічваць супраціў-ленне паветра, як вы ведаеце з кінематыкі, рухаецца да Зямлі з

103

паскарэннем свабоднага падзення па траекторыі, якая ўяўляесабой парабалу. Калі ж павялічваць пачатковую скорасць і вы-шыню кідання, то далёкасць палёту цела таксама ўзрастае із-за крывізны паверхні Зямлі пры пэўнай пачатковай скорасцікамень наогул можа не дасягнуць Зямлі і пачне рухацца вакол яепадобна да Месяца. З гэтага мысленнага эксперыменту Нью-тан зрабіў вывад, што рух каменя і рух Месяца абумоўлены ад-ной і той жа прычынай – прыцяжэннем Зямлі... (Фізіка, 9 кл.).

У аснове разважання-тлумачэння ляжыць схема дэдуктыўна-га разважання: для кожнага аб’екта сапраўдна, што калі ён маеўласцівасць S, то ён мае ўласцівасць P. Дадзены аб’ект мае ўлас-цівасць S. Значыць, аб’ект мае ўласцівасць P. Напрыклад: Два про-стыя лікі называюцца простымі лікамі-блізнятамі (P), калі іхрозніца роўная 2 (S). Розніца простых лікаў 3 і 5 складае 2 (S),значыць, 3 і 5 – простыя лікі-блізняты (P).

Спосаб выкладу разважанне сустракаецца пры доказе пэўныхнавуковых палажэнняў, праверцы гіпотэз, тлумачэннях, палеміцы зіншымі аўтарамі і г.д. Выбар разнавіднасці разважання залежыцьад жанру, тэмы, стылю і ўстаноўкі аўтара. Для тэкстаў тыпу раз-важання характэрна выкарыстанне разнастайных часавых формдзеясловаў, але з перавагай цяперашняга часу.

Доля розных спосабаў выкладу ў тэкстах мяняецца ў залеж-насці ад прадмета навукі, яе метаду і накіраванасці зместу. У экс-перыментальных навуках (якія шырока выкарыстоўваюць экспе-рымент, – фізіка, хімія і інш.) часцей выкарыстоўваецца апавядан-не. У логіка-тэарэтычных навуках (матэматыка, філасофія і інш.)часцей выкарыстоўваецца разважанне (доказ). У навуках апісаль-нага характару (біялогія, астраномія і інш.) пераважае апісанне.

Як заўважае М.М. Кожына, спосабы выкладу інфармацыі неахопліваюць усёй разнастайнасці метадаў ці спосабаў паведамленняў навуковай літаратуры. Яна прапануе выдзеліць спосаб выкладуабагульненне-фармулёўка і разглядаць гэты спосаб не толькі яккампазіцыйную частку тэксту, а як спецыфічны спосаб выкладу длянавукі [6, с. 206]. Абагульненне-фармулёўка заўважаецца пры вык-ладзе вывадаў, рознага роду абагульненняў, фармулёўцы законаў,вызначэнні паняццяў і катэгорый навукі і пад. Напрыклад, абагуль-ненне па тэме «Закон сусветнага прыцягнення»: 1. Сілы гравіта-цыйнага ўзаемадзеяння (прыцягнення) універсальныя, дзейні-чаюць паміж любымі целамі і прапарцыянальныя здабытку масузаемадзейных цел.

104

2. Сілы прыцягнення залежаць ад адлегласці: для матэры-яльных пунктаў яны адваротна прапарцыянальны квадратуадлегласці паміж імі, для аднародных шароў адваротна пра-парцыянальны квадрату адлегласці паміж іх цэнтрамі.

3. Гравітацыйныя і інертныя масы цела роўныя (Фізіка, 9 кл.).Для сучаснай навуковай літаратуры не ўласціва такая з’ява, каб

цалкам увесь тэкст навуковай работы выкладаўся якім-небудзь ад-ным спосабам (апісанне, апавяданне ці разважанне). Як правіла, спо-сабы выкладу пераплятаюцца: аўтар ад апавядання пераходзіць даразважання ці апісання, доказу, абагульнення і інш. В.А. Нячаева звяр-тае ўвагу, што варта размяжоўваць «кантамінаваны функцыя-нальна-сэнсавы тып» і спалучэнне розных функцыянальна-сэнса-вых тыпаў у адным мікратэксце. Кантамінаванасць праяўляецца ўнапластаванні сэнсавых адценняў, уласцівых розным тыпам тэкстаў.«Кантамінаванае маўленне не з’яўляецца тэматычным спалучэннемрозных тыпаў маўлення, што вядзе да ўтварэння новай (трэцяй) моў-най адзінкі, г.зн. кантамінаванага тыпу маўлення» [11, с. 202]. На-прыклад: Адной з самых цікавых зорак Персея з’яўляецца б Пер-сея. Старажытныя арабы звалі яе Рас Аль-Гуль, або Галава д’яб-ла. Цяпер яна вядомая пад назвай Альголь. Сама зорка ўвесь часзмяняе свой бляск, нібы падміргвае. Магчыма таму старажыт-ныя астраномы далі зорцы такую д’ябальскую назву. Упершы-ню зоркай зацікавіўся ў канцы 60-х гг. XVIII ст. італьянскі аст-раном і матэматык Мантанары. Але яго даследаванні згубіліся.Толькі ў 80-я гг. XVIII ст. пераменнасць Алголя адкрыў глуханя-мы англійскі юнак Джон Гудрайк. Амаль праз сто гадоў астра-номы здолелі растлумачыць пераменнасць зоркі: гэта зацьмен-на-пераменная зорка, нават сістэма з дзвюх зорак, якія кружаццавакол агульнага цэнтра масы. Адна, халаднейшая, засланяе са-бой гарачэйшую. Тады мы назіраем памяншэнне бляску. Калі,наадварот, яна заходзіць за больш гарачую, мы бачым, што зор-ка становіцца ярчэйшай. Вось так яна нам і падміргвае (К. Цыр-кун). Кантамінаванасць у гэтым тэксце фармальна выражаецца празвыкарыстанне дзеясловаў цяперашняга часу, прыметнікаў у розныхформах ступеней параўнання, што ўласціва апісанню. Аднак сам тэкстзастаецца пры гэтым апавяданнем.

Праверачны тэст1. Апісанню ўласцівы:1) статычнасць;2) перадача пастаянных ці часовых уласцівасцей;

105

3) паслядоўнасць дзеяння, руху;4) лагічнасць, аргументаванасць;5) дынамізм.

2. Устанавіце адпаведнасцьА. Звязнасць тэксту выяўляеццаБ. Цэласнасць тэксту дасягаецца

1. Супадзеннем колькасці абзацаў і звышфразавых адзінстваў(ССЦ).

2. Тэматычным і мадальным адзінствам (паўторнай наміна-цыяй ключавых слоў, шляхам выбару аўтарам пэўных маўленчыхсродкаў).

3. Праз знешнія структурныя паказальнікі (сказы, празаічныястрофы), выкарыстанне пабочных канструкцый, займеннікаў, лексіч-ных паўтораў.

1. Абзац і ЗФА1) часам супадаюць;2) у адно ЗФА ўваходзяць абавязкова 2 абзацы;3) у адно ЗФА могуць уваходзіць 2 і больш абзацаў;4) абзац можа змяшчаць некалькі рознатэматычных ЗФА;5) абзац павінен змяшчаць не больш 3-х рознатэматычных ЗФА.

Лекцыя 8. ЖАНРЫ НАВУКОВАГА МАЎЛЕННЯ

Мэта лекцыі – раскрыць характэрныя асаблівасці асобныхжанраў навуковай літаратуры (анатацыя, рэферат), вызначыць ролюгэтых жанраў у павышэнні прафесійнай кампетэнтнасці будучыхюрыстаў, эканамістаў, спартсменаў.

Задачы:– прааналізаваць кампазіцыю анатацыі, рэферата;– выявіць падабенства і розніцу паміж названымі жанрамі на-

вуковай літаратуры;– раскрыць сутнасць рэфератыўнага віду чытання, спосабаў

кампрэсіі навуковага тэксту;– пазнаёміць студэнтаў з асновамі падрыхтоўкі і афармлення

навуковай працы ў адпаведнасці з нарматыўнымі дакументамі.

106

Пытанні1. Спосабы кампрэсіі навуковага тэксту.2. Рэферат і анатацыя як вынік кампрэсіі навуковага тэксту.3. Афармленне цытат. Даведачна-бібліяграфічны апарат наву-

ковай літаратуры.

Праблемныя пытанні1. У чым падабенства і розніца паміж звычайным пераказам і

рэфератам?2. У чым падабенства і розніца паміж рэфераваннем і канспек-

таваннем?3. Чаму рэзюмэ як навуковы жанр нельга атаясамліваць з аса-

бістым рэзюмэ?

Рэкамендаваная літаратура1. Бахтина, Л.Н. Обучение реферированию научного текста /

Л.Н. Бахтина, И.П. Кузьмич, Н.М. Лариохина. – М., 1988.2. Кобков, В.П. Способы сжатия текста при переводе научно-техни-

ческой литературы / В.П. Кобков // Язык научной литературы. – М., 1975.3. Маршэўская, В.В. Беларуская мова. Прафесійная лексіка ў сінтак-

січным і стылістычным аспектах / В.В. Маршэўская. – Гродна, 2002.4. Методические рекомендации для переводчиков и редакто-

ров научно-технической литературы ВЦП. – М., 1988.5. Навуковы стыль мовы. Водгук, рэцэнзія, анатацыя, рэферат,

дыпломная работа / склад. Н.Я. Савіцкая [і інш.]. – Мінск, 1999.6. Троянская, Е.С. К вопросу о технико-стилистических при-

ёмах в научной речи / Е.С. Троянская // Язык научной литерату-ры. – М., 1975.

7. Сушков, Ю.А. О специфике термина в процессе научно-техниче-ского перевода / Ю.А. Сушков // Язык научной литературы. – М., 1975.

1. Спосабы кампрэсіі навуковага тэкстуНавуковая і навукова-інфармацыйная літаратура ўмоўна дзе-

ліцца на тры тыпы: 1) навукова-тэхнічная літаратура (артыкулы, ма-награфіі, падручнікі, патэнты, тэхнічныя справаздачы і апісанні і пад.);2) прававая і палітычная літаратура (пастановы, указы, дагаворы іінш.); 3) дакументальная літаратура кіраўніцтва (загады, дырэкты-вы, справавыя паперы і пад.) [7, с. 246].

Даволі часта ў навуковай літаратуры сустракаюцца працы зме-шанага характару, а таксама працы папулярнага жанру, дзе аўтарвыкарыстоўвае нават вобразныя сродкі мастацкай літаратуры.

107

Аўтару часам прыходзіцца павялічваць часткі тэксту, дзе змя-шчаюцца ілюстрацыі, прыводзяцца аргументы і пад., каб перака-наць чытача ў доказнасці свайго выкладу. Як толькі мэта дасягну-та – аўтар спыняе разгортванне элементаў тэксту.

Закон эканоміі, які дзейнічае ў незлічонай колькасці інфарма-цыі, патрабуе ад чытача выпрацоўкі ўмення заўважаць істотнае,галоўнае, асноўнае ў навуковым тэксце і апускаць другаснае, меншважнае. Праца над навуковым тэкстам прымушае таксама заўва-жыць пазіцыю аўтара, вучонага па пэўных пытаннях, праблемах.

Асноўным працэсам аналітыка-сінтэтычнай перапрацоўкі на-вуковага матэрыялу з’яўляецца яго кампрэсія (сцісканне). Мова-знаўцы называюць два асноўныя шляхі кампрэсіі навуковага тэк-сту: 1) змяншэнне інфармацыі, якая заключаецца ў тэксце; 2) заха-ванне інфармацыі ў адносна поўным аб’ёме [2].

Змяншэнне інфармацыі звычайна адбываецца за кошт про-пуску падрабязнасцей і абагульнення тых частак тэксту, якія зас-таюцца. Шляхам змяншэння інфармацыі часта карыстаюцца прынапісанні рэфератаў, анатацый навуковых прац, а таксама пры пад-вядзенні вынікаў доследаў, эксперыментаў у параграфах, раздзе-лах ці заключэннях навуковых прац.

Найбольш тыповымі памылкамі пры змяншэнні інфармацыілічацца неапраўданыя страты неабходнай інфармацыі, скажэннесэнсу першакрыніцы, адсутнасць логікі ў падачы інфармацыі.

Выкарыстаем шлях змяншэння інфармацыі пры апрацоўцынаступнага тэксту. Чытаем тэкст рэфератыўным відам чытан-ня. Рэфератыўны від чытання прадугледжвае сэнсавы аналіз вы-казванняў: падзел на тэму і рэму, выдзяленне ключавых фрагмен-таў (найбольш інфарматыўных элементаў тэксту: асобных слоў,словазлучэнняў або цэлых сказаў).

Дэфекты зроку. АкулярыАптычная сістэма нармальнага вока дае відарыс прадме-

та на сятчатцы, які затым ператвараецца ў зрокавы вобраз.Але калі адлегласць паміж хрусталікам і сятчаткай не-

нармальна вялікая, то відарыс аддаленага прадмета ў факаль-най плоскасці будзе перад сятчаткай, і вока будзе бачыць ад-даленыя прадметы дрэнна, а блізкія прадметы, відарыс якіхзнаходзіцца за фокусам, нармальна. А калі адлегласць паміжхрусталікам і сятчаткай нармальная, але сам хрусталік вельмівыпуклы, г.зн. аптычная сістэма вока мае малую фокуснуюадлегласць? I ў гэтым выпадку відарыс аддаленага прадмета

108

будзе перад сятчаткай, а значыць, дрэнна бачны. Такі дэфектвока называецца блізарукасцю. Блізарукасць бывае прыроджа-най і набытай. Прычынай з’яўлення блізарукасці ў дзяцей можабыць празмернае захапленне чытаннем пры блізка размешча-най да вачэй кнізе. Пры напружаным разглядванні блізкіх прад-метаў вочны яблык настолькі «прывыкае» падаўжацца, штохрусталік страчвае здольнасць сплюшчвацца пры пераводзевока на аддалены прадмет.

Як выправіць блізарукасць? З гэтай мэтай выкарыстоўва-юць акуляры з рассейваючымі лінзамі. Рассейваючая лінзаробіць паралельны пучок святла разыходным. Прамяні пасляпраламлення ў воку факусіруюцца на сятчатцы.

Калі ж адлегласць паміж хрусталікам і сятчаткай малаяабо хрусталік ненармальна выцягнуты (сплюшчаны), відарысблізкага прадмета, які дае аптычная сістэма вока, будзе засятчаткай. Вока тады дрэнна бачыць блізкія прадметы, хоцьдалёкія бачыць нармальна. Гэты дэфект вока называецца даль-назоркасцю. Выправіць дальназоркасць можна, выкарыстаў-шы акуляры са збіраючымі выпуклымі лінзамі. Пасля пралам-лення ў збіраючай лінзе пучок паралельных прамянёў становіц-ца сыходным і, прайшоўшы аптычную сістэму вока, факусі-руецца на сятчатцы.

Такім чынам, правесці карэкцыю зроку можна пры дапамо-зе акуляраў. Часам замест акуляраў выкарыстоўваюць кантак-тавыя лінзы. Гэта пластмасавыя лінзы, якія накладваюцца не-пасрэдна на вочны яблык. Асноўным недахопам кантактавыхлінзаў з’яўляецца раздражненне вачэй пры працяглым іх нашэнні.

Для любой жывой істоты вока з’яўляецца вельмі каштоў-ным органам. Валодаючы ўласцівасцю захоўваць зрокавы воб-раз на працягу 1/16 с, вока дае магчымасць чалавеку адчуваць,як бесперапынны падзеі, дадзеныя на экране, хоць мы добраведаем, што ў сапраўднасці на экран праецыруюцца 24 неру-хомыя малюнкі-кадры ў секунду. Менавіта дзякуючы зроку мыпазнаём навакольны свет.

Для нармальнага зроку мінімальная адлегласць ад вока дапрадмета, пры якой вока бачыць дэталі прадмета не напруж-ваючыся, роўная 25 см. Гэта адлегласць найлепшага бачання.Пры меншых адлегласцях да прадмета вока ўжо напружваец-ца і стамляецца.

Стамляльнасці вока садзейнічае як недастатковае асвят-ленне прадмета, так і залішняе. Каб вока, як самае адчыненае

109

акно ў свет, праслужыла доўга, неабходна яго берагчы, г.зн.ствараць умовы для яго ненапружанай працы (Л. Ісачанкава).

Ідучы шляхам змяншэння інфармацыі і абагульняючы сказы,якія нясуць асноўную думку, мы атрымліваем наступны тэкст.Блізарукасць – гэта дэфект зроку, пры якім відарыс аддале-ных прадметаў знаходзіцца перад сятчаткай вока. Выпраў-ляецца блізарукасць прымяненнем рассейваючых лінзаў. Дальна-зоркасць – гэта дэфект зроку, пры якім відарыс блізкіх прад-метаў знаходзіцца за сятчаткай вока. Выпраўляецца дальна-зоркасць выкарыстаннем збіраючых лінзаў. Для нармальнайработы вока неабходна разглядаць прадмет з адлегласці, неменшай за 25 см, і мець нармальнае асвятленне.

Другі шлях кампрэсіі навуковага тэксту – шлях захаванняадносна поўнага аб’ёму інфармацыі – адбываецца пры дапамозепрыёмаў апушчэння, сумяшчэння і замяшчэння.

Прыём апушчэння – гэта пропуск, выключэнне з тэксту эле-ментаў, якія паўтараюцца (напрыклад, выказнікаў у складаных ска-зах, калі яны ёсць у папярэднім кантэксце; дублетных слоў (зме-шчаных у дужках); спасылак на мaлюнкі, графікі і інш.). Напрык-лад: Імунітэт дыпламатычны прадастаўляецца прадстаўніц-тву, прадастаўляецца непасрэдна кіраўніку і прадастаўляец-ца персаналу прадстаўніцтваў і членам іх сямей (асабістыяімунітэты). – Пасля апушчэння: Імунітэт дыпламатычны пра-дастаўляецца прадстаўніцтву, непасрэдна кіраўніку, персана-лу прадстаўніцтваў і членам іх сямей.

Прыём сумяшчэння заключаецца ў тым, што два або некалькісказаў падобнай канструкцыі накладваюцца адзін на другі, і ў вы-ніку гэтага накладання ўтвараецца скарочаны сказ з аднароднымічленамі, звязанымі злучнікамі. Параўн.: Нагляднае ўяўленне абпрамой, паралельнай плоскасці, даюць нацягнутыя тралейбус-ныя або трамвайныя правады – яны паралельныя плоскасцізямлі. Другі прыклад дае лінія перасячэння сцяны і столі – гэталінія паралельная плоскасці падлогі (Л.А.). – Пасля сумяшчэн-ня: Нагляднае ўяўленне аб прамой, паралельнай плоскасці, да-юць нацягнутыя тралейбусныя або трамвайныя правады (ад-носна плоскасці зямлі), а таксама лінія перасячэння сцяны істолі (адносна плоскасці падлогі).

Прыём замяшчэння – замена доўгіх элементаў тэксту большкароткімі з захаваннем сэнсу змененых злементаў. Напрыклад: Полематэрыяльнае; яно існуе незалежна ад нас, ад нашых ведаў праяго (Г.М.) – Пасля замены: Поле матэрыяльнае, аб’ектыўнае.

110

Асноўная памылка шляху захавання адносна поўнага аб’ёмуінфармацыі – залішняя інфармацыя. Варта адзначыць, што, працу-ючы над навуковым тэкстам, чытачу часта прыходзіцца карыстац-ца разнастайнымі прыёмамі кампрэсіі тэксту адначасова.

2. Рэферат і анатацыя як вынік кампрэсіі навуковага тэкстуПрацэс сціскання (кампрэсіі) навуковага тэксту да галоўных

абагульняльных фармулёвак – гэта працэс складання тэксту рэфе-рата і анатацыі.

Рэферат (ад лац. referre – дакладваць, паведамляць) – карот-кае паведамленне зместу навуковай працы, артыкула, кнігі і пад.;даклад, заснаваны на крытычным аглядзе кніг і пад. (ТСБМ).

У навуковай літаратуры існуе падзел рэфератаў па паўнацевыкладу на дзве разнавіднасці: інфарматыўныя (рэфераты-канспек-ты) і індыкатыўныя (апісальныя, указальныя – рэфераты-рэзюмэ).

Інфарматыўныя рэфераты змяшчаюць у сабе асноўнуюінфармацыю рэферыруемай працы ў абагульненым выглядзе; у іхтаксама ўказваюцца мэта і задачы даследавання, звесткі пра ме-тодыку даследавання, сферу прымянення, прыводзяцца вынікі пра-цы, якія маюць навуковую і практычную значнасць, і інш.

Індыкатыўныя рэфераты (рэфераты-рэзюмэ) займаюцьпрамежкавае становішча паміж рэфератам і анатацыяй (іх называ-юць рэфератыўнай анатацыяй). Яны толькі «падказваюць» чытачу,патрэбна яму звяртацца да першаснага дакумента ці не. У такіхрэфератах называюцца асноўныя палажэнні, звязаныя з тэмай рэ-ферыруемай працы, пералічваюцца назвы раздзелаў, глаў, парагра-фаў, прыводзяцца ключавыя словы і словазлучэнні (звычайна тэрмі-ны, якія грунтуюцца на асноўных ідэях і паняццях рэферыруемайпрацы) [5].

Схема інфарматыўнага рэферата (рэферата-канспекта):1) уступ (загалоўкавая частка);2) апісанне (уласна рэфератыўная частка);3) заключная частка.Ва ўступе даецца бібліяграфічнае апісанне (яно афармляецца

ў адпаведнасці з ДАСТам).Уласна рэфератыўная частка ўключае ў сябе змест асноўных

пытанняў і праблем, закранутых у артыкуле, манаграфіі і інш. (пры-чым выклад пазіцыі аўтара ідзе аб’ектыўна, без суб’ектыўнай ацэнкірэферэнтам выкладаемага); пазначаюцца вынікі даследаванняў;таксама ўказваецца колькасць табліц, ілюстрацый і інш. Напрык-лад: У дапаможніку разглядаецца; у 1-й тэме аўтар адзначае,

111

што; затым даследуецца; перш за ўсё адзначаецца, што; аў-тарам разглядаецца; тэма 2 прысвечана; аўтар вылучае; аў-тарам звяртаецца ўвага на тое, што (у прыватнасці, звярта-ецца ўвага на тое, што); гэтаму прысвечана 3-я тэма дапа-можніка; аўтар рэкамендуе; далей аўтар зазначае, што; тэма4 прысвечана....... і г.д.

У заключнай частцы прыводзяцца вывады аўтара, паказваец-ца значэнне і своечасовасць артыкула і інш.

Рэферат павінен быць аб’ектыўным, поўным, лагічным, адпа-вядаць стылістычным нормам.

Класіфікацыя рэфератаў

Класіфікацыя па Назва Змест

Інфарматыўныя Перадаюць усе асноўныя палажэнні першакрыніцы

Паўнаце выкладу зместу

Індыкатыўныя Указваюць толькі на асноўную тэму першакрыніцы

Манаграфічныя Пішуцца на аснове адной працы Колькасці рэфераваных першакрыніц Аглядныя Пішуцца на аснове некалькіх прац

па адной тэме

Агульныя Разлічаны на шырокае кола чытачоў, таму змест перадаецца ў цэлым

Чытацкім прызначэнні

Спецыялізаваныя Пераказ зместу зарыентаваны на спецыялістаў

Аўтарамі Аўтарэферат дысертацыі

Спецыялістамі Той галіны, да якой адносіцца рэферат

Складанні

Прафесіяналамі-рэферэнтамі

А%аксама

112

Анатацыя (ад лац. annotatіo – заўвага) – гэта кароткая ха-рактарыстыка арыгінала, якая перадае змест у выглядзе пералікуасноўных пытанняў, а часам дае і крытычную ацэнку.

Схема анатацыі:1) прозвішча, імя, імя па бацьку аўтара;2) назва твора;3) месца выдання, выдавецтва, год;4) аб’ём (колькасць старонак, малюнкаў, табліц);5) кароткі змест (пералік асноўных пaлажэнняў тэксту-крыніцы);6) пытанні, разгледжаныя ў заключэнні і вывадах;7) выкарыстанне ў тэксце літаратуры;8) чытацкае назначэнне.

Напрыклад: Лепешаў, І.Я. Слоўнік беларускіх прыказак /І.Я. Лепешаў, М.А. Якалцэвіч. – Мінск: «Бел. асац. «Конкурс»,2006. – 544 с.

Упершыню кніга апублікавана ў 1996 г. выдавецтвам «Бе-ларуская Энцыклапедыя». Другое, значна дапоўненае, выдан-не выйшла ў 2002 г. у выдавецтве «Беларуская навука».

У слоўніку апісваецца больш за 1600 найбольш ужываль-ных прыказак, тлумачыцца іх сэнс, пры неабходнасці даецца іхсітуацыйная і стылістычная характарыстыка. Выкарыстан-не прыказак як моўных адзінак ілюструецца прыкладамі з мас-тацкіх і публіцыстычных тэкстаў. Паказана, у якіх парэміяла-гічных зборніках прыводзіцца пэўная прыказка ці яе разнавід-насці. Пры некаторых прыказках ёсць даведкі пра іх паходжан-не. У слоўніку адлюстравана варыянтнасць прыказак і сінані-мічныя адносіны паміж імі.

Прызначаецца для шырокага круга чытачоў.Змест у бібліяграфічнай картцы-анатацыі можа перадавацца

адным сказам: У слоўніку даецца апісанне больш за 1600 бела-рускіх прыказак, адлюстроўваецца варыянтнасць прыказак ісінанімічныя адносіны паміж імі.

Паміж рэфератам і анатацыяй існуюць пэўныя адрозненні:1) у рэфераце інфармацыя выкладаецца з пазіцый аўтара ары-

гінала без ацэнкі рэферэнтам выкладаемага, у анатацыі – фарму-лёўкамі рэферэнта;

2) рэферат знаёміць чытача з асноўнымі пытаннямі, праблемаміі пад., дае адказ на пытанне, менавіта якая інфармацыя змяшчаеццаў тэксце, анатацыя ж толькі павярхоўна дае ўяўленне, аб чым гаво-рыцца ў арыгінале, аблягчае пошук неабходнай інфармацыі;

113

3) рэферат будуецца на аснове ключавых фрагментаў тэксту,анатацыя ж пішацца сваімі словамі.

Студэнты ў ВНУ даволі часта пішуць рэфераты-даклады,якія чытаюцца ў аўдыторыі. Тэмы для рэфератаў-дакладаў пад-біраюцца індывідуальна, з улікам выбранай спецыяльнасці і схільнас-цей студэнта.

Праца над рэфератам-дакладам пачынаецца з прагляду ана-тацый літаратуры па выбранай тэме, у якіх змест работы даецца ўасноўным. Беглы прагляд анатацый шматлікай літаратуры дазва-ляе выбраць неабходныя працы, якія заслугоўваюць больш уважлі-вага чытання і глыбокага вывучэння.

Адабраную літаратуру неабходна заканспектаваць у асобнымсшытку, абавязкова запісаўшы бібліяграфічныя дадзеныя канспек-туемых прац. Пасля глыбокага асэнсавання заканспектаванага вартапрыступіць да складання плана свайго дакладу. План звычайна скла-даецца з трох частак: уводзін, асноўнай часткі, заключэння.

Ва ўводзінах студэнт робіць абгрунтаванне актуaльнасці вы-бранай тэмы, яе тэарэтычнай і практычнай значнасці. Таксама фар-мулююцца асноўная мэта і задачы рэферата-даклада.

У асноўнай частцы раскрываецца сутнасць асноўных пытан-няў плана, асноўных сучасных напрамкаў у разглядзе абранай тэмы.Прычым студэнт павінен абавязкова (у адрозненне ад рэферата-канспекта) у сваім дакладзе выказаць свае меркаванні наконт раз-глядаемых пытанняў.

У заключэнні даюцца ў кароткай, яснай форме асноўныя вы-вады па разглядаемай працы.

У канцы рэферата-даклада прыводзіцца спіс прачытанай або вы-карыстанай літаратуры, які афармляецца ў адпаведнасці з ДАСТам.

Памер рэферата-даклада складае 10–15 старонак камп’ютар-нага набору.

3. Афармленне цытат. Даведачна-бібліяграфічны апаратнавуковай літаратуры

Змест рэферата-даклада звычайна перадаецца сваімі словамі,аднак асноўныя палажэнні тэмы можна падмацоўваць цытатамі.

Цытата (ням. zitat ад лац. cito – выклікаю, прыводжу) – да-слоўная вытрымка з якога-небудзь тэксту ці літаральна перададзе-ныя чые-небудзь словы; выкарыстоўваецца для пацвярджэння аботлумачэння аўтарскай думкі.

Цытаты часта ўжываюцца ў навуковых працах, лекцыях, дак-ладах, рэфератах, сачыненнях, у розных творах як эпіграф.

114

Цытата афармляецца як простая і як ускосная мовы. Каліцытата ўключаецца ў тэкст як частка сказа, яна пачынаецца змалой літары і бярэцца ў двукоссе: Якуб Колас справядліва ўказ-ваў, што «роднае слова – гэта першая крыніца, праз якуюмы пазнаём жыццё і акаляючы нас свет» (ЛіМ). Калі цытатасуправаджаецца словамі аўтара, яна афармляецца так, як простаямова. Адрозненне цытат ад канструкцый з простай мовай заклю-чаецца ў тым, што цытаты бяруцца толькі ў двукоссе і маюцьдакладную спасылку на крыніцу цытавання. Спасылкі на цытатуафармляюцца паводле ўстаноўленага ДАСТу. Напрыклад: «Вы-хаванне сваім краем, – пісаў Янка Сіпакоў, – выхаванне род-наю зямлёю, выхаванне дарагімі краявідамі, выхаванне тра-дыцыямі і добрымі (працоўнымі і ратнымі) справамі прод-каў – ці не гэта з’яўляецца самым важным ва ўсёй сістэмевыхавання?» (Мой родны кут: вершы беларускіх паэтаў аброднай прыродзе / склад. У.А. Начэўны. – Мінск: Маст. літа-ратура, 1987. – С. 7).

Цытаты-эпіграфы звычайна не бяруцца ў двукоссе:О, край родны, край прыгожы!Мілы кут маіх дзядоў!Што мілей у свеце божымГэтых светлых берагоў...

Якуб КоласСловы і словазлучэнні, якія ўключаюцца ў аўтарскі тэкст без спе-

цыяльных спасылак, бяруцца ў двукоссе: Вялікае дзіва – Купалавапесня! Усю гэтую работу прарабіла яна разам з народам на на-шых вачах. І паказала ў новым абліччы чалавека, што горда і гор-ка некалі назваў сябе «пан сахі і касы», а потым непахісна аб-вясціў адзіна справядлівую дыктатуру, дыктатуру працы (Луж.).

Бібліяграфічны спіс (бібліяграфічныя апісанні выкарыстаныхкрыніц) звычайна будуецца ў славянскім алфавітным парадку намове арыгінала (замежныя крыніцы размяшчаюцца адпаведна ла-цінскаму алфавіту пасля крыніц, размешчаных адпаведна славян-скаму алфавіту; пасля замежных крыніц ідуць адрасы сайтаў улацінскім алфавітным парадку).

Схема бібліяграфічнага апісання:1. Загаловак (прозвішча, ініцыялы аўтараў.2. Звесткі, якія раскрываюць тэматыку загалоўка, від, жанр,

прызначэнне і інш.).

115

3. Звесткі аб адказнасці (інфармацыя аб складальніках, рэдак-тарах, перакладчыках і пад.).

4. Звесткі аб выданні (паўторнасць выдання, яго перапрацоў-ка і г.д.).

5. Месца і час выдання (горад, выдавецтва, год выдання).6. Аб’ём (колькасць старонак, можна ўказаць колькасць табліц).Напрыклад: Маршэўская, В.В. Прафесійная лексіка ў сінтак-

січным і стылістычным аспектах: вучэб. дапам. / В.В. Маршэў-ская. – Гродна: ГрДУ, 2002. – 116 с.

Такім чынам, напісанне рэфератаў, анатацый і іншых жанраўнавуковай літаратуры садзейнічае развіццю навыкаў і ўменняў угаліне пісьмовай літаратурнай мовы і развівае навыкі самастойнагападбору, аналізу, правільнага тлумачэння і абагульнення навуковайінфармацыі.

Праверачны тэст1. Да жанраў навуковага стылю адносяцца:1) рэферат;2) рэцэнзія;3) водгук;4) нарыс;5) канспект.

1. Устанавіце адпаведнасцьА. Тэзісы. 1. Кароткае паведамленне зместу на-

вуковай працы, артыкула, кнігі і пад.;даклад, заснаваны на крытычнымаглядзе кніг, і пад.

Б. Анатацыя. 2. Сфармуляваныя палажэнні, якія ко-ратка перадаюць асноўныя думкі лек-цыі, даклада, артыкула і пад.3. Лагічныя довады, якія служаць ас-новай для доказу чаго-небудзь.

3. Па чытацкім прызначэнні рэфераты бываюць:1) інфарматыўныя;2) аглядныя;3) агульныя;4) спецыялізаваныя;5) манаграфічныя.

116

Лекцыя 9. АФІЦЫЙНА-СПРАВАВЫ СТЫЛЬ

Мэта лекцыі – ахарактарызаваць асаблівасці афіцыйна-спра-вавога стылю, сферу яго функцыянавання.

Задачы:– сфарміраваць уяўленне аб гісторыі развіцця афіцыйна-спра-

вавога стылю;– ахарактарызаваць моўныя сродкі афіцыйна-справавой даку-

ментацыі (лексічны, марфалагічны, сінтаксічны ўзровень);– даць азначэнне паняцця «дакумент»;– вызначыць дакументы ў залежнасці ад іх рэгламентаванасці;– пералічыць асноўныя групы дакументаў у залежнасці ад іх

прызначэння;– паказаць узоры афармлення некаторых дакументаў;– раскрыць сутнасць паняццяў «бланк», «рэквізіт», «фармуляр»;– адзначыць асаблівасці справавых лістоў, асабістага рэзюмэ,

візітнай карткі.

Пытанні1. З гісторыі фарміравання афіцыйна-справавога стылю.2. Афіцыйна-справавы стыль і яго функцыянальна-камуніка-

тыўныя характарыстыкі.3. Паняцце «дакумент». Групы дакументаў.4. Моўныя асаблівасці афіцыйна-справавога стылю.5. Паняцці «бланк», «рэквізіт», «фармуляр».6. Мова і кампазіцыя справавых лістоў. Прыватныя дзелавыя

паперы.

Праблемныя пытанні1. Колькасць рэквізітаў строга зафіксавана ці можа быць роз-

най у залежнасці ад тыпу дакумента?2. Ці падаюцца ў аўтабіяграфіі дэталі, падрабязнасці асабіста-

га жыцця?3. Якія існуюць варыянты напісання назвы дакументаў?4. Дзе пішацца загаловак у справавых лістах?5. Рэкамендацыя – гэта абавязковы рэквізіт рэзюмэ ці факуль-

татыўны?

Рэкамендаваная літаратура1. Асновы культуры маўлення і стылістыкі / пад рэд. У.В. Ані-

чэнкі. – Мінск, 1992.

117

2. Барышникова, Е.Н. Речевая культура молодого специалис-та / Е.Н. Барышникова. – М., 2005.

3. Гіруцкая, Л.А. Беларуская мова (прафесійная лексіка) /Л.А. Гіруцкая. – Мінск., 2005.

4. Каўрус, А.А. Дакумент па-беларуску: Справаводства. Бух-галтэрыя. Рыначная эканоміка / А.А. Каўрус. – Мінск, 1994.

5. Каўрус, А.А. Стылістыка беларускай мовы / А.А. Каўрус. –Мінск, 1992.

6. Культура устной и письменной речи делового человека. –М., 2006.

7. Лексікалогія сучаснай беларускай літаратурнай мовы / падрэд. А.Я. Баханькова. – Мінск, 1994.

8. Лепешаў, І.Я. Практыкум па беларускай мове / І.Я. Лепе-шаў, Г.М. Малажай, К.М. Панюціч. – Мінск, 2001.

9. Ляшчынская, В.А. Студэнту аб мове: прафесійная лексіка /В.А. Ляшчынская. – Мінск, 2003.

10. Маршэўская, В.В. Беларуская мова. Прафесійная лексіка /В.В. Маршэўская. – Гродна, 2003.

11. Рахманин, Л.В. Стилистика деловой речи и редактирова-ние служебных документов / Л.В. Рахманин. – М., 1997.

12. Родионов, А.Г. Образцы исковых заявлений в гражданскомсудопроизводстве / А.Г. Родионов. – Минск, 2000.

13. Смольская, Т.М. Беларуская мова. Юрыдычная лексіка /Т.М. Смольская, Л.У. Хрышчановіч. – Мінск, 2006.

14. Сцяцко, П.У. Слоўнік лінгвістычных тэрмінаў / П.У. Сцяц-ко [і інш.]. – Мінск, 1990.

15. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы: у 5 т. – Мінск, 1977–1984.

1. З гісторыі фарміравання афіцыйна-справавога стылюАфіцыйна-справавы стыль вылучыўся раней за іншыя стылі

дзякуючы таму, што абслугоўваў важнейшыя сферы дзяржаўнагажыцця: знешнія адносіны, замацаванне прыватнай уласнасці і ган-даль. Неабходнасць пісьмовага замацавання дагавароў, законаў,афармлення спадчыны пачала фарміраваць асобую «мову», якая,зведаўшы мноства змен, захоўвае свае асноўныя адметныя рысы.

Беларуская мова была дзяржаўнай у Вялікім Княстве Літоўскімна працягу некалькіх стагоддзяў. На ёй створана багатая літарату-ра розных стыляў і жанраў. Сапраўднага росту дасягнула таксамабеларускае справаводства і заканадаўства. Выдатнае месца ся-род прававых актаў займае Літоўскі Статут (рэдакцыі 1529, 1566,1588 гг.). Напэўна, усё гэта меў на ўвазе Я. Купала, калі пісаў, штодаўней беларуская мова «свае правы чужым дыктавала».

118

У афіцыйных дакументах Вялікага Княства Літоўскага зама-цавалася тэрміналогія, устойлівыя юрыдычныя формулы, характэр-ныя для справавой мовы ўсходнеславянскага перыяду (грамота,миръ, правда, посолъ, договоръ чинити, а се я, а при том былисведци). Узніклі і новыя моўна-стылёвыя сродкі, галоўным чынамна аснове жывой гаворкі народа: доводъ, забойца, держава, вряд-никъ, пригонъ, пригонные люди, властностъ, громада, пода-токъ, звычай, позывный листъ, помста, позыченье і інш. Бела-руская мова папаўнялася тэрмінамі з польскай, лацінскай і іншыхмоў: рада, скарга, дэкрэт, канстытуцыя, мандат, апеляцыя,аркуш, акт, рахунак і інш.

Перыяд з канца ХVІІ і да ХІХ ст. быў неспрыяльны для бела-рускай мовы наогул і справаводства ў прыватнасці: яно было вы-цеснена спярша польскім, потым – рускім. Таму калі на пачаткуХХ ст. паўстала задача адраджэння беларускай мовы, то асноўнаяапора была на жывую гаворку народа і на ўзнаўленне занядбаныхлітаратурна-пісьмовых традыцый. Значны ўклад у развіццё грамад-ска-палітычнай і афіцыйна-справавой лексікі зрабілі ўдзельнікі па-літычных рухаў, культурна-асветніцкіх, дабрачынных і іншых аб’-яднанняў і суполак. Пра гэта сведчыць, напрыклад, «Пратакол з’ездубеларускіх нацыянальных арганізацый у Мінску 25–27 сакавіка 1917 г.»,у якім ужываюцца словы і звароты: арганізацыйная камісія, Бе-ларускі камітэт помачы ахвярам вайны, грамадзянін, дэлегат,даклад, па дакладзе прыняць рэзалюцыі, пастанавілі стварыцькамісію, сакратар, склікаць з’езд і інш.

У 20-я гады разгарнулася інтэнсіўная распрацоўка і ўпарадка-ванне беларускай нацыянальнай тэрміналогіі. Тэрміналагічная камі-сія Інстытута беларускае культуры падрыхтавала і выдала 24 галі-новыя выпускі. Тэрміналогія права падаецца ў Х выпуску, грама-дазнаўства – у ХІ. Наколькі грунтоўна рыхтаваліся тэрміны, па-казвае невялічкая даведка-прадмова, змешчаная ў зборніку «Бе-ларуская навуковая тэрміналогія. Выпуск 10». (Мінск, 1926): «Апра-цаванне тэрміналогіі права навукова-тэрміналагічная камісія дару-чыла ў верасні 1921 года члену камісіі Міколу Гуткоўскаму; апра-цаваны ім праект тэрміналогіі быў першы раз разгледжаны і прыня-ты ў Тэрміналагічнай камісіі гуманітарнае секцыі Інстытута бела-рускае культуры ў ліпені 1924 года ў складзе Якуба Коласа, ЯнкіКупалы, Язэпа Лёсіка, Сцяпана Некрашэвіча, Уладзіслава Чаржын-скага і Міколы Гуткоўскага».

Пасля рэарганізацыі Інстытута беларускае культуры тэрміна-логія права была другі раз перагледжана ў камісіі. У час перагляду

119

былі зроблены некаторыя папраўкі. Разам з тым камісія імкнулася,каб тэрміналогія адпавядала жывой мове народа і была зразу-мелая ўсім куткам Беларусі.

Пасля рэдакцыйнага перагляду тэрміналогіі ў правапісна-тэр-міналагічнай камісіі Інстытута беларускае культуры тэрміналогіяяшчэ раз была перагледжана асобнай секцыяй, дапоўнена новымітэрмінамі, і гэтыя дапаўненні, а таксама спрэчныя пытанні быліканчаткова ўзгоднены з правапісна-тэрміналагічнай камісіяй.

Пераважная большасць тэрмінаў права і грамадазнаўства за-мацавалася ў моўнай практыцы. У прыватнасці, вытрымалі выпра-баванне часам словы, звароты, ужытыя ў назвах дзяржаўных ус-таноў, органаў улады. Напрыклад: выканаўчы камітэт, дзяржаў-нае выдавецтва, замежныя справы, сацыяльнае выхаванне і інш.

У 20-я гады выйшлі з друку кнігі, прысвечаныя справавод-ству. «Падручнік справаводства сельскіх і местачковых саветаў.Выпуск першы» (Мінск, 1926), складзены на аснове падручнікасправаводства, «шырока ўжыванага ў РСФСР». Аналагічна рых-таваўся «Падручнік справаводства раённых выканаўчых камітэ-таў. Выпуск першы». У гэтыя кнігі ўвайшлі агульнае справавод-ства, адміністрацыйнае, паштовае справаводства, узоры трафа-рэтаў, штампаў і інш., паказаны парадак вядзення агульнага спра-ваводства па адзінай сістэме, парадак «выдання дазваленняў, па-сведчанняў і справак».

Такім чынам, узоры папер, дакументаў, распрацаваныя ў рускімсправаводстве, пераносіліся на беларускую глебу. Нацыянальнаяспецыфіка канцылярскіх папер выяўлялася галоўным чынам у іхлексічным напаўненні, у марфалогіі і сінтаксісе афіцыйных запісаў,тэкстаў. Апрача агульных тэрмінаў справаводства, справаводужываюцца шматлікія больш прыватныя словы і выразы: уступ-ныя і выходныя паперы; адрасаваць на ўстанову або на служ-бовую асобу па яе пасадзе; мы, ніжэйпадпісаныя; даверанаяасоба; хадайніцтва; выдаткі; абвестка; загад і інш.

Замацоўвалася беларуская тэрміналогія і ў кнізе Сяргея Се-рады «Дзелавод. Узоры афіцыяльных папер, слоўнік тэхнічна-кан-цылярскіх выразаў і іншыя патрэбныя ў дзелаводстве веды» (Мінск,1926). Вось некалькі прыкладаў: даручэнне на атрыманне гро-шай, пасведчанне асабовае, заява, запіс аб нараджэнні і інш.

Такім чынам, афіцыйна-справавы стыль – адзін са стыляў, якіпачаў развівацца яшчэ ў перыяд ВКЛ, а асновы сучаснай справа-водчай тэрміналогіі пачалі вызначацца ў 20-я гады ХХ ст.

120

2. Афіцыйна-справавы стыль і яго функцыянальна-ка-мунікатыўныя характарыстыкі

Мова дзяржаўных актаў, пастаноў, законаў, статутаў,міжнародных пагадненняў, дакументацыя ўстаноў, аргані-зацый, а таксама асабістых заяў, дакладных, даверанасцейі г.д. мае агульныя рысы, якія абумоўлены функцыянаваннему адміністрацыйна-прававой дзейнасці. Тэксты, рэалізаваныяў сферы гэтай камунікатыўнай дзейнасці, адносяцца да афі-цыйна-справавога стылю [7]. Моўныя асаблівасці гэтага сты-лю знаходзяцца ў прамой залежнасці ад жанру і зместу дзелавогадакумента, абумоўлены яго задачамі і патрабаваннямі – выразіцьволю заканадаўца, прадпісаць паводзіны, давесці што-небудзь даведама каго-небудзь.

У складзе афіцыйна-справавога стылю даследчыкі выдзяля-юць наступныя падстылі: 1) уласна заканадаўчы (закон, указ, гра-мадзянскія і крымінальныя акты, статуты); 2) дыпламатычны (нота,мемарандум, камюніке, пагадненне, канвенцыя); 3) адміністрацый-на-канцылярскі (акт, распараджэнне, загад, дзелавыя паперы, зая-ва, характарыстыка, аўтабіяграфія, даверанасць, распіска).

У навуковай літаратуры прынята падраздзяляць жанры дзела-вой мовы на вусныя і пісьмовыя. Афіцыйна-справавы стыль рэалі-зуецца пераважна ў пісьмовай форме. Гэта віды дакументацыі, незарыентаваныя на вусную форму выкладу, напрыклад, указ, загад,пастанова, інструкцыя, справавыя пісьмы, кодэксы і г.д. Для вуснайформы справавых зносін характэрны такія жанры справавой мовы,як дзелавая размова: кадравая, праблемная, арганізацыйная, твор-чая, прыём наведвальнікаў і іншыя яе разнавіднасці (перагаворы,прэзентацыі, справавая тэлефонная размова, прэсканферэнцыя, сходакцыянераў і г.д.). Спецыфічным жанрам вусных справавых зносінможна лічыць справавую спрэчку, дыскусію, палеміку, дэбаты,інструктаж, выступленне на судовым працэсе і г.д. Некаторыя з іххоць і абапіраюцца на раней падрыхтаваны (часткова ці поўнасцю)пісьмовы тэкст, аднак маюць прыкметныя адрозненні: аўтарыімкнуцца пазбягаць спецыфічных кніжных зваротаў афіцыйна-спра-вавога стылю і выкарыстоўваюць элементы жывога размоўнагастылю, таму што сухая канцылярская мова цяжкая для вуснагаўспрыняцця (У.В. Анічэнка).

Для афіцыйна-справавога стылю характэрны дзве функцыі:інфармацыйная (паведамленне) і пабуджальная (уздзеянне). Так,даведка заключае ў сабе інфармацыю, загад – наказ (што трэбазрабіць), а пратакол – адначасова і інфармацыю (Слухалі...), і загад

121

(Пастанавілі). Паспяховасць выканання гэтых функцый залежыцьад наступных якасцей:

1) доказнасць праяўляецца перш за ўсё ў наяўнасці даклад-ных, бясспрэчных фактаў, лічбавых паказчыкаў, у выкарыстанні стан-дартных фармулёвак, пазбаўленых двухсэнсоўнасці, паралельныхсінтаксічных канструкцый, якія аблягчаюць успрыняцце тэксту;

2) аб’ектыўнасць і нейтральнасць выкладу фактаў (паколькізвязаны з прававымі нормамі жыцця грамадства);

3) інфармацыйнасць і ў той жа час кароткасць, якія падма-цоўваюцца наяўнасцю дадатковых неабходных звестак, што ідуць,напрыклад, як дадатак да афіцыйнага пісьма;

4) лагічнасць, яснасць, адсутнасць двухсэнсоўнасці, перака-наўчасць, эканомія моўных сродкаў;

5) адсутнасць эмоцый, наяўнасць своеасаблівага этыке-ту, які мае надзвычай важнае значэнне для афіцыйнай карэспан-дэнцыі, якая з’яўляецца асноўным сродкам сувязі прадпрыемства,установы і г.д. з навакольным светам. Напрыклад, клічнік паслязвароту падкрэслівае значнасць і афіцыйнасць пісьма: Паважаныякалегі! Выкарыстанне пабочных канструкцый са значэннем эмо-цый пазбаўляе выклад катэгарычнасці. Параўн.: Мы вымушаныВам адказаць. – На жаль, мы вымушаны Вам адказаць.

У адпаведнасці з этыкетам замест займенніка я выкарыстоў-ваюцца пасіўныя канструкцыі: Я выканаў – мною выканана. Рэдкаўжываецца займеннік ён. Параўн.: Да нас прыехаў прафесар Іва-ноў. Прафесар зараз прачытае нам лекцыю.... Займеннік вы заў-сёды выкарыстоўваецца са значэннем пашаны, павышанай увагі: ЯкВам ужо вядома, мы вельмі зацікаўлены ў Вашай прадукцыі;

6) стандартнае размяшчэнне матэрыялу, нярэдкая аба-вязковасць формы. Адметнай рысай стылю з'яўляецца высокаяступень стандартызацыі, якая закранае як форму дакумента, так імоўныя сродкі. У афіцыйна-справавым стылі шырока выкарыстоў-ваюцца так званыя канцылярскія штампы. Штамп – моўны зва-рот, які шматразова паўтараецца, шаблонны, трафарэтны, зацяга-ны выраз з цьмянай экспрэсіўнасцю: дагаворныя бакі, узяць накантроль і г.д. [14].

Такім чынам, захаванне пералічаных якасцей – адзін з важ-нейшых элементаў правільнага стварэння афіцыйнага дакумента.

3. Паняцце «дакумент». Групы дакументаўАфіцыйна-справавы стыль рэалізуецца ў розных дакументах.

Дакументамі (ад лац. documentum – доказ, сведчанне) называюц-

122

ца адпаведным чынам складзеныя, падпісаныя і засведчаныя спра-вавыя паперы (лісты), якімі афармляюцца розныя гаспадарчыя апе-рацыі, прававыя адносіны і дзеянні юрыдычных асоб і грамадзян.Дакумент складаецца па пэўнай стандартнай форме. Існаванне ад-паведных формаў для разнастайных дакументаў – істотны фактарэфектыўнасці справаводства.

Па ступені рэгламентаванасці (падпарадкаванасць дакладнаўстаноўленым правілам, абмежаванням) дакументы падзяляюццана тры групы:

1) дакументы, якія павінны дакладна адпавядаць прынятамустандарту, бо ў іншым выпадку яны не будуць мець юрыдычнайсілы (пашпарт, дыплом, пасведчанне і інш.). Гэтыя дакументырыхтуюцца друкаваным спосабам, а той, хто піша, павінен толькіўнесці ў іх патрэбную інфармацыю;

2) дакументы, якія не маюць такой строгай абавязковасці (да-ведка, заява, дагавор, даверанасць, квітанцыя і інш.);

3) дакументы, якія маюць грамадска замацаваны агульны прын-цып укладання, а моўныя сродкі і форма выкладу ў пэўнай ступеніадвольныя (характарыстыка, рэкамендацыя, справавыя лістыпартнёраў у вытворчасці і інш.).

Па сваім прызначэнні ўсе дакументы можна аб’яднаць у на-ступныя чатыры групы: асабістыя, распарадчыя, адміністрацый-на-арганізацыйныя, інфармацыйна-даведачныя.

1. Асабістыя дакументыДа асабістых дакументаў адносяцца заява, аўтабіяграфія,

даручэнне, распіска і інш. Дакументы менавіта гэтай групы час-цей за ўсё сустракаюцца ў нашым жыцці.

Так, заяву пішуць, калі афіцыйна звяртаюцца да службовайасобы, ва ўстанову, грамадскую арганізацыю і інш. У гэтым даку-менце звычайна просяць прыняць на вучобу, на працу (перавесці,звольніць і пад.), просяць вырашыць якое-небудзь пытанне і г.д.Пісаць трэба, як і ва ўсіх паперах, дакладна і проста. Калі да заявыпрыкладаюцца дакументы (даведкі, пасведчанні, рэкамендацыі,акты і інш.), іх пералічваюць у канцы асноўнага тэксту. На заявеўнізе павінны быць дата (злева) і асабісты подпіс (справа).

Дэкану факультэта фізічнай культурыдацэнту Навойчыку А.І.студэнта І курса 3 групыБандарца Андрэя Аляксандравіча

123

заява.

Прашу дазволіць датэрмінова здаць летнюю экзаменацый-ную сесію ў сувязі з удзелам у чэмпіянаце Еўропы па спартыў-най гімнастыцы.

20 мая 2008 г. Подпіс

Апошнім часам слова заява часта пішуць з вялікай літары. Утакім выпадку пасля яго не трэба ставіць кропку.

Для тых, хто служыць у арміі, міліцыі (іншых органах унутраныхспраў), адной з асноўных асабістых справавых папер з’яўляеццарапарт. Як падаецца ў ТСБМ, рапарт – гэта пісьмовы або вусныдаклад, данясенне аб чым-небудзь вышэйшай інстанцыі, начальству.

Начальніку агульнавайсковай кафедры падпалкоўніку Януковічу П.І.

Рапарт

Прашу Вашага хадайніцтва перад вышэйшым каманда-ваннем аб вызваленні мяне, маёра А.В. Савянкова, ад выканан-ня службовых абавязкаў тэрмінам на трое сутак, з 05.11.2007 г.па 07.11.2007 г., у сувязі з хваробай.

Да рапарта прыкладаю:1) медыцынскае накіраванне ад 04.11.2007 г.;2) даведку аб непрацаздольнасці ад 04.11.2007 г. № 256.

Выкладчык агульнавайсковай кафедрымаёр_______________А.В. Савянкоў

(подпіс)04 лістапада 2007 г.

Начальніку ваеннага факультэта палкоўніку Верашчагіну В.П.

Хадайнічаю па сутнасці рапарта маёра А. В. Савянкова.

Начальнік агульнавайсковай кафедрыпадпалкоўнік_____________П.І. Януковіч

(подпіс)04 лістапада 2007 г.

124

У аўтабіяграфіі коратка расказваюць пра свой жыццёвы шлях,таму гэта папера пішацца ад першай асобы. Тут падаюцца афіцый-ныя звесткі: год і месца нараджэння; заняткі бацькоў; гады вучобы(службы ў арміі); асноўнае з працоўнай і грамадскай дзейнасці;кароткія звесткі пра сваё сямейнае становішча. У канцы тэкстуставяць дату і подпіс.

Аўтабіяграфія

Я, Булай Таццяна Іванаўна, нарадзілася 2 ліпеня 1970 годаў вёсцы Конна Зэльвенскага раёна Гродзенскай вобласці ў ся-лянскай сям’і. Мой бацька, Булай Іван Віктаравіч, працаваў ме-ханізатарам, маці, Ганна Уладзіміраўна, – паляводам (заразбацькі на пенсіі).

У 1977 годзе я пайшла вучыцца ў Конненскую васьмігадо-вую школу, якую скончыла ў 1985 годзе. З 1985 па 1987 гг. вучы-лася ў СШ № 2 г. п. Зэльва.

У 1987 годзе паступіла ў педагагічнае вучылішча г. Грод-на на аддзяленне дашкольнага выхавання. З 1989 года працуювыхавацелем у садку-яслях № 25 г. Гродна.

Замужам, маю дваіх сыноў.

12 красавіка 2008 г. (подпіс) Т.І. Булай

Распіска – дакумент, які сцвярджае, што ва ўстанове або адпрыватнай асобы атрыманы рэчы, дакументы, грошы і інш.

Распіска

Я, Малажайка Сяргей Мікалаевіч, 12 лютага 2008 годаатрымаў ад Венскага Дзмітрыя Паўлавіча 2 000 000 (два мільё-ны) беларускіх рублёў. Абяцаю вярнуць пазыку да 12 чэрвеня2008 года.

12 лютага 2008 г. Подпіс

2. Распарадчыя дакументыДа распарадчых адносяцца такія дакументы, як загад, рас-

параджэнне, пастанова, указ, дэкрэт. Усе яны носяць закана-даўчы характар і дзейнічаюць як на мясцовым узроўні (горад, прад-прыемства ці арганізацыя, факультэт і інш.), так і на ўзроўні ўсёй

125

краіны. Дарэчы, у ТСБМ першае значэнне слова «закон» наступ-нае: ‘абавязковае для ўсіх правіла, устаноўленае вышэйшым орга-нам дзяржаўнай улады, якое мае найвышэйшую сілу’.

Прывядзём вытрымкі з некаторых распарадчых дакументаў.

І.Закон Рэспублікі Беларусь

Аб унясенні змяненняў у Закон Рэспублікі Беларусь«Аб гарантыях па сацыяльнай абароне дзяцей-сірот, дзя-

цей, якія засталіся без апекі бацькоў, а таксама асобаў з лікудзяцей-сірот і дзяцей, якія засталіся без апекі бацькоў»

Прыняты Палатай прадстаўнікоў 12 снежня 2007 годаАдобраны Саветам Рэспублікі 20 снежня 2007 года

Артыкул 1. Унесці ў Закон Рэспублікі Беларусь ад 21 снеж-ня 2005 года «Аб гарантыях па сацыяльнай абароне дзяцей-сірот, дзяцей, якія засталіся без апекі бацькоў, а таксама асо-баў з ліку дзяцей-сірот і дзяцей, якія засталіся без апекі баць-коў» (Нацыянальны рэестр прававых актаў Рэспублікі Бела-русь, 2006 г., № 2, 2/1170) наступныя змяненні:

1. Пункт 3 артыкула 9 выкласці ў наступнай рэдакцыі:«3. Расходы на аплату за карыстанне жылымі памяшкан-

нямі, тэхнічнае абслугоўванне, аплату камунальных паслуг (га-рачае і халоднае водазабеспячэнне, каналізацыя, газ, электрыч-ная і цеплавая энергія, карыстанне ліфтамі, вываз і абясшко-джванне цвёрдых бытавых адходаў), аплату паліва (тым, хтопражывае ў дамах без цэнтральнага ацяплення), звязаныя зутрыманнем дзяцей-сірот, дзяцей, якія засталіся без апекі баць-коў, знаходзяцца ў дзіцячых дамах сямейнага тыпу, апякунскіхсем’ях і прыёмных сем’ях, падлягаюць кампенсаванню грама-дзянам, на выхаванні якіх яны знаходзяцца, за кошт сродкаўмясцовых бюджэтаў».

Артыкул 12 выкласці ў наступнай рэдакцыі:«Артыкул 12. Гарантыі права на жыллё1. Дзецям-сіротам, дзецям, якія засталіся без апекі баць-

коў, а таксама асобам з ліку дзяцей-сірот і дзяцей, якія заста-ліся без апекі бацькоў, гарантуецца права на атрыманне жы-лога памяшкання сацыяльнага карыстання дзяржаўнага жыл-лёвага фонду, ільготных крэдытаў, аднаразовых бязвыплатных

126

субсідый і іншых формаў дзяржаўнай падтрымкі для будаўніц-тва (рэканструкцыі) або набыцця жылога памяшкання ў ад-паведнасці з заканадаўствам.

2. Дзецям-сіротам, дзецям, якія засталіся без апекі баць-коў, а таксама асобам з ліку дзяцей-сірот і дзяцей, якія заста-ліся без апекі бацькоў, гарантуецца захаванне права ўласнасціна жылое памяшканне або права карыстання жылым памяш-каннем дзяржаўнага жыллёвага фонду, з якога яны выбылі».

Артыкул 2. Савету Міністраў Рэспублікі Беларусь у трох-месячны тэрмін з дня афіцыйнага апублікавання гэтага Закона:

прывесці рашэнні Урада Рэспублікі Беларусь у адпавед-насці з гэтым Законам;

забяспечыць прывядзенне рэспубліканскімі органамі дзяр-жаўнага кіравання, якія падпарадкаваны Ураду Рэспублікі Бе-ларусь, іх нарматыўных прававых актаў у адпаведнасць з гэ-тым Законам;

прыняць іншыя меры па рэалізацыі гэтага Закона.Артыкул 3. Гэты Закон уступае ў сілу з 1 студзеня 2008

года, за выключэннем гэтага артыкула і артыкула 2, якія ўсту-паюць у сілу з дня афіцыйнага апублікавання гэтага Закона.

Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь27 снежня 2007 года, г. Мінск№ 305 – 3

ІІ.Міністэрства культурыРэспублікі БеларусьАддзел культурыГродзенскага гарвыканкама

Дзіцячая музычнаяшкола № 1імя Юрыя Уладзіміравіча Семянякі

ЗАГАД03.03.2008 г. № 6

г. Гродна

Аб стварэнні камісііпа агульным тэхнічным аглядзе будынкана падставе п. 55 Правілаў (3) па ахове працы

127

ЗАГАДВАЮ:Стварыць камісію па агульным тэхнічным аглядзе будын-

ка ў колькасці 5 чалавек:1. Мацейка Люцына Вацлаваўна – нам. дырэктара па АХР;2. Лашчук Сяргей Іванавіч – дырэктар школы;3. Календа Вацлаў Міхайлавіч – электрык школы;4. Бяляўскі Аляксандр Аляксандравіч – рабочы па абслугоў-

ванні будынка;5. Дылеўскі Аляксандр Анатольевіч – член прафкама.

Дырэктар ДМШімя Юрыя Уладзіміравіча Семянякі ___________ С.І. Лашчук

(подпіс)

З загадам азнаёмлены ___________ Л.В. Мацейка (подпіс)___________ В.М. Календа (подпіс)___________ А.А. Бяляўскі (подпіс)___________ А.А. Дылеўскі (подпіс)

3. Адміністрацыйна-арганізацыйныя дакументыУ дадзеную групу дакументаў уваходзяць план, кантракт, дага-

вор, справаздача і некаторыя іншыя. Так, у справаздачы расказваюць,што і як выканана за адпаведны тэрмін. Гэты дакумент не мае строгайформы. Кожны, хто піша справаздачу, павінен паказаць, як выконваласязаданне, якія цяжкасці давялося пераадолець і што дала праца. У канцысправаздачы пажадана зрабіць выснову і даць свае прапановы. Як і кож-ная афіцыйная папера, справаздача павінна мець подпіс і дату.

Прыкладны тэкст:

Справаздача аб педагагічнай практыцы па беларускаймове і літаратуры студэнткі 5 курса беларускага аддзяленняфакультэта філалогіі Смолік Надзеі Фёдараўны

Я, Смолік Надзея Фёдараўна, праходзіла педагагічнуюпрактыку па беларускай мове і літаратуры ў 9 «Б» класе шко-лы-ліцэя № 1 г. Гродна з 30 студзеня па 25 сакавіка 2006 г.

128

Падчас практыкі мною была выканана наступная праца:1) 1-ы тыдзень (30.01. – 04.02): наведванне ўрокаў у 9 «Б»

класе, знаёмства з вучнямі; азнаямленне з задачамі вучэбнай івыхаваўчай працы;

2) 2–8-ы тыдзень (06.02. – 25.03):а) вучэбная праца: правядзенне ўрокаў па беларускай мове

і літаратуры; правядзенне мерапрыемства па прадмеце «Бе-ларуская мова»;

б) выхаваўчая праца: індывідуальная праца з навучэнцамі(анкетаванне, вывучэнне асобы вучня і ўсяго класа з мэтайпсіхолага-педагагічнай характарыстыкі, правядзенне ўнутры-класнага педагагічнага мерапрыемства на тэму «Гродзен-шчына паэтычная»);

в) праца ў дапамогу класнаму кіраўніку: праверка дзённікаў.Урокі па беларускай мове і літаратуры былі праведзены па

тэмах, прадугледжаных вучэбнай праграмай (па беларускаймове – праца над знакамі прыпынку ў бяззлучнікавых складаныхсказах і ў сказах з рознымі відамі сувязі, па беларускай літара-туры – вывучэнне беларускй літаратуры 50 – 80-х гг. ХХ ст.).

Усяго мною праведзена 27 урокаў (14 – па мове, 13 – палітаратуры), сярод іх:

1) 4 заліковыя ўрокі па мове і 4 заліковыя ўрокі па літаратуры;2) 1 адкрыты ўрок па мове на тэму «Працяжнік у бяззлуч-

нікавым складаным сказе» і 1 адкрыты ўрок па літаратуры натэму «Жыццё і творчасць А. Макаёнка».

На маю думку, самымі ўдалымі па мове былі ўрокі па тэ-мах «Двукроп’е ў бяззлучнікавым складаным сказе». Цяжкасціадчуваліся на ўроках, прысвечаных развіццю маўлення (у пры-ватнасці, пры разглядзе тэмы «Пісьмовы падрабязны пераказмовазнаўчага артыкула»).

Па літаратуры, напэўна, найбольш паспяховымі былі ўрокіпа вывучэнні твора А. Макаёнка «Зацюканы апостал», штоабумоўлена актуальнасцю праблем, узнятых у п’есе. Склада-ным жа для вучняў пры разглядзе паэзіі 50–80-х гг. ХХ ст. з’яў-ляецца аналіз лірычных твораў.

Трэба адзначыць, што дзеці на ўроках працавалі актыў-на, імкнуліся выказваць свае думкі на тыя ці іншыя праблемы.Пры правядзенні мерапрыемстваў вучні з задавальненнем вы-конвалі розныя даручэнні, праяўлялі творчую ініцыятыву.

Добразычлівыя адносіны склаліся ў мяне як з класным ка-лектывам, так і з настаўнікам па беларускай мове і літарату-ры, а таксама з класным кіраўніком. Менавіта педагогі дзялілі-

129

ся сваім вопытам, давалі парады і кансультацыі, аказвалі псіха-лагічную дапамогу.

У заключэнні хацелася б дадаць, што практыка з’яўляец-ца добрым пачаткам педагагічнага вопыту, карыснага для бу-дучай працы настаўніка.

30 сакавіка 2006 г. Н.Ф. Смолік

4. Інфармацыйна-даведачныя дакументыАб’ява, даведка, тлумачальная і службовая запіскі, дак-

ладная і пад. афіцыйныя паперы з’яўляюцца прыкладамі тых даку-ментаў, якія служаць для перадачы інфармацыі пэўнага зместу.

Так, амаль штодзённа нам сустракаюцца аб’явы (як афіцый-нага, так і прыватнага характару). Аб’ява – паведамленне, якоедаводзіцца да ўсеагульнага ведама (ТСБМ). Калі неабходна аб-вясціць, што адбудзецца нейкае мерапрыемства (сход, канферэн-цыя, спаборніцтвы і пад.), вывешваюць аб’яву, у якой дакладна на-зываюцца дата, час, месца правядзення таго ці іншага мерапрыем-ства. Унізе, з правага боку, звычайна ўказваецца, хто робіць аб’яву.

Аб’ява

19 лістапада ў 18.00 у актавай зале адбудзецца сустрэчаз маладымі паэтамі Гродзеншчыны. Уваход свабодны.

Кафедра беларускай літаратуры

Даведка – дакумент, які змяшчае апісанне і пацвярджэнне тыхці іншых фактаў. Узор напісання:

Даведка

Апейка Віталь Сяргеевіч з’яўляецца студэнтам першагакурса дзённага аддзялення фізіка-тэхнічнага факультэтаУА «Гродзенскі дзяржаўны універсітэт імя Янкі Купалы».

Даведка выдадзена для падачы ва Упраўленне ўнутраныхспраў Ленінскага раёна г. Гродна.

Дэкан факультэта подпіс(пячатка)

130

У тлумачальнай запісцы мы раскрываем, тлумачым пры-чыну нейкіх сваіх дзеянняў, учынкаў і г.д.

Тлумачальная запіска

Я, Леўчанка Вадзім Раманавіч, студэнт 3 курса 4 групы,не з’явіўся на суботнік, таму што быў хворы.

Медыцынская даведка прыкладаецца.

22 красавіка 2005 г. _______________ В.Р. Леўчанка(подпіс)

Акрамя вышэйназваных груп афіцыйна-справавых папер, вы-лучаюцца розныя віды юрыдычных дакументаў. Усе яны маюцьсвой адметны набор рэквізітаў, які абумоўлены іх прызначэннем.Існуе вялікая колькасць дакументаў, звязаных з грамадзянскімі ікрымінальнымі судовымі справамі. Да працэсуальных дакументаўадносяцца рознага кшталту заявы, скаргі, хадайніцтвы, вызна-чэнні, пратаколы, пярэчанні супраць іску і інш.

У Кастрычніцкі раённы суд г. ГроднаКрывіцкага Андрэя Сямёнавіча,які пражывае па адрасе: г. Гродна,вул. Кляцкова, д. 23, кв. 67.

З А Я В Ааб спыненні вытворчасці па справе ў сувязі з адмовай ад іску

Прашу вытворчасць па маім іску да Шытава Мікіты Ля-вонавіча аб спагнанні запазычанасці ў памеры 600 000 бела-рускіх рублёў спыніць, паколькі адказчык вярнуў названую суму.

Аб наступствах адмовы ад іску, прадугледжаных арты-куламі 245 і 247 ГПК Рэспублікі Беларусь, мне вядома.

Дата Подпіс

Адным з самых пашыраных працэсуальных дакументаў з’яў-ляецца іскавая заява аб узбуджэнні справы. Яе змест павінен ад-павядаць агульным патрабаванням, якія прад’яўляюцца да працэ-суальных дакументаў. Акрамя гэтага, у ёй павінны быць указаныдакладнае абазначэнне патрабаванняў істца, факты, якімі ісцец аб-грунтоўвае сваё патрабаванне, доказы, якія пацвярджаюць кожны

131

з названых фактаў, і г.д. Да іскавых належаць заявы аб прызнанніграмадзяніна прапалым без вестак, аб прымусовым лячэнні, абаднаўленні правоў па дакументах на прад’яўніка, аб прызнанні ру-хомай рэчы безгаспадарнай, аб прызнанні грамадзяніна абмежава-на дзеяздольным або недзеяздольным, аб ліквідацыі перашкод уажыццяўленні права ўласнасці і інш.

У Ленінскі раённы суд г. ГроднаІсцец: Маракоў Сяргей Аляксандравіч,1935 г. н., які пражывае па адрасе:г. Гродна, вул. Горкага, д. 83, кв. 99.Адказчык: Маракоў Яўген Сяргеевіч,1962 г. н., які пражывае па адрасе:г. Гродна, вул. Таўлая, д. 58/1, кв. 39.

ІСКАВАЯ ЗАЯВАаб спагнанні сродкаў на ўтрыманне бацькі

Мне 73 гады, я не працую, пенсію па старасці атрымлі-ваю ў памеры 240 000 рублёў, маю матэрыяльную патрэбу,таму што іншых крыніц даходаў не маю.

Мой сын, Маракоў Яўген Сяргеевіч, 1962 г. н., матэрыяль-ную дапамогу мне добраахвотна не аказвае.

Адказчык працуе ў РБУ № 13 г. Гродна галоўным інжыне-рам, яго заработак складае 1 200 000 рублёў. Сын пражываеадзін і мае магчымасць аказваць мне матэрыяльную дапамогу.

У адпаведнасці з артыкуламі 100, 102 КабШС РэспублікіБеларусь і артыкулам 6 ГПК Рэспублікі Беларусь

П Р А Ш У:1. Штомесячна ўтрымліваць з адказчыка, Маракова Яўге-

на Сяргеевіча, сродкі на маё ўтрыманне па 300 000 рублёў што-месячна, пачынаючы з 20 лютага 2008 г. да змянення матэры-яльнага і сямейнага становішча бакоў.

Дадатак:1. Даведка аб заработнай плаце адказчыка.2. Даведка аб складзе сям’і адказчыка.3. Даведка аб пенсіі істца.4. Копія іскавай заявы.

Дата Подпіс

132

4. Моўныя асаблівасці афіцыйна-справавога стылю«Для напісання дакументаў, заканадаўчых актаў выкарыстоў-

ваецца адна з разнавіднасцей літаратурнай мовы – афіцыйна-спра-вавы стыль. Выдзяляюцца два тыпы нормаў, якія дзейнічаюць усферы пісьмовай дзелавой мовы: 1) тэкставыя нормы, якія рэгла-ментуюць пабудову тэксту дакумента, г.зн. семантычную і фармаль-ную арганізацыю ўсяго тэксту і яго частак; 2) моўныя нормы, якіярэгламентуюць магчымасць ужывання моўных адзінак. Тэкставыяі моўныя нормы замацаваны ў ДАСТах, што забяспечвае уніфіка-цыю і стандартызацыю службовых дакументаў» [7]. Адзначым не-каторыя з іх.

Лексічны ўзровень1. Словы ўжываюцца толькі ў прамым значэнні.2. Шырока выкарыстоўваюцца тэматычна абумоўленыя

спецыяльныя словы і тэрміны (юрыдычныя, дыпламатычныя, ва-енныя, бухгалтарскія, спартыўныя і г.д.). У прыватнасці, юры-дычная тэрміналогія служыць для перадачы прававых катэго-рый і паняццяў (права, дыскрэдытацыя, апеляцыя, юрысдык-цыя, правапарушэнне, затрыманне, цялесныя пашкоджанні).У грамадска-палітычную і іншыя навуковыя тэрміналогіі ўва-ходзіць лексіка, звязаная з вытворчай дзейнасцю прадпрыем-стваў, арганізацый, асобных работнікаў (прадукцыйнасць, нар-матыў, тарыф, сабекошт, прыбытак, дакументацыя, шта-ты. Асобна можна вылучыць назвы працэсаў, якія патрабуюцьдакументальнага афармлення (выкананне, кіраванне, браніра-ванне, звальненне, фінансаванне, падпарадкаванне). Суст-ракаюцца спецыфічна бухгалтарскія тэрміны: каштарыс, раху-нак. Увогуле тэрміналагізаванасць – адна з вызначальных рысафіцыйна-справавой мовы. Тэрміны, не маючы эмацыянальнасціі вобразнасці, абстрагаваныя ад адзінкавага і выпадковага, тутмаюць канструктыўнае значэнне, з’яўляюцца неабходнымі лек-січнымі сродкамі.

3. Дапускаецца выкарыстанне абрэвіятур, складанаскароча-ных найменняў дзяржаўных устаноў, арганізацый, таварыстваў,партый, абумоўленае імкненнем да сцісласці: Мінфін, Мінюст,АТН, АДСС (адзіная дзяржаўная сістэма справаводства). Упісьмовай форме выкарыстоўваюцца шматлікія графічныя скара-чэнні: нам. (намеснік), др. арк. (друкаваны аркуш), ф-ка (фаб-рыка). Некалькі слоў пра іх. Пранікненне скарачэнняў у дзелавуюдакументацыю тлумачыцца трыма прычынамі: імкненнем да эка-

133

номіі месца, высокай частотнасцю асобных слоў і словазлучэнняўі жаданнем пазбегнуць паўтарэнняў доўгіх назваў. Апрача таго,неабходна помніць, што дзелавыя пісьмы не павінны быць боль-шымі за дзве-тры старонкі друкаванага тэксту.

Графічныя скарачэнні бываюць агульнапрынятыя, якія не пат-рабуюць тлумачэння, і ўмоўныя, што сустракаюцца ў спецыяльнайлітаратуры, напрыклад, у слоўніках, і становяцца зразумелымі толькіпры наяўнасці спіса скарочаных напісанняў. Да агульнапрынятыхадносяцца скарачэнні, якія ўжываюцца на пісьме: а) пры абазна-чэнні лічбамі гадоў і стагоддзяў: г., гг., ст.; б) пасля пералічэння: іг.д., і інш., і пад., г.зн.; в) пры спасылках: гл., напр.; г) іншыяскарачэнні: акад., б. – былы, зб. – зборнік, р-н, вобл.

Ёсць пэўныя патрабаванні пры графічным скарачэнні: 1) прыскарочаным напісанні ставіцца кропка і захоўваюцца знакі і пачат-ковыя літары, уласцівыя поўнаму напісанню: В.- Д.к. – Волга-Данскіканал; 2) стандартныя скарочаныя абазначэнні метрычных мерпішуцца без кропак: га – гектар, см – сантыметр, кг – кілаграм;3) пры спалучэнні дзвюх аднолькавых зычных скарачэнне робіццапасля першай зычнай. А пры збегу дзвюх або некалькіх зычных –пасля апошняй зычнай: камен. вугаль – каменны вугаль, бухг. –бухгалтэрыя; 4) нельга скарачаць на галосную літару і на й, ў, ь;5) скарочаныя літарныя абазначэнні складаных прыметнікаў пішуц-ца праз злучок: с.-г. – сельскагаспадарчы. Праз злучок пішуцца іграфічныя скарачэнні назоўнікаў, калі бярэцца першая і апошняя цідзве апошнія літары: з-д – завод, в-аў – востраў.

4. Адсутнічаюць экспрэсіўныя моўныя сродкі (назоўнікі з па-мяншальна-ласкальнымі суфіксамі – крынічанька, мовачка і інш.),жаргонныя і дыялектныя словы.

5. Прысутнічаюць функцыянальна абумоўленыя лексічныяпаўторы, якія дапамагаюць пазбегнуць няправільных тлумачэнняў(Устанаўленне, замена і перагляд нормаў працы ажыццяўля-ецца наймальнікам з удзелам прафсаюзаў. Аб устанаўленні,замене і пераглядзе нормаў працы работнікі павінны быцьазнаёмлены не пазней чым за адзін месяц).

6. Ужыванне слоў, не прынятых у іншых стылях: вышэйпамя-нёны, вышэйадзначаны, паскаральнасць, неліквіднасць і г.д. Даіх належаць таксама ўстойлівыя словазлучэнні: касацыйная скар-га, акт непадпарадкавання, падпіска аб нявыездзе, мець зна-чэнне, займаць пасаду і інш.

134

7. Выкарыстоўваюцца назвы асоб па іх функцыі ў афіцыйна-справавых адносінах: арандатар, кватэранаймальнік, ісцец,сведка, падрадчык, усынавіцель, спажывец і інш.

8. Назвы дакументаў: загад, паведамленне, пратакол,інструкцыя, службовае пісьмо, даведка.

9. Абазначэнні частак дакумента (парадак дня, дадатак),разнастайных дзеянняў асоб (прысутнічалі, слухалі), службовыхпрацэдур па ўзгадненні і зацвярджэнні (загадваю, не пярэчу).

10. Актыўна выкарыстоўваюцца аддзеяслоўныя назоўнікі, якіянадаюць выказванню стрымана-строгую, «халодную» танальнасць:уніфікацыя, утрыманне, узгадненне, захоўванне, устанаўлен-не, зацвярджэнне, размеркаванне.

11. Устойлівыя словазлучэнні ў афіцыйным стылі пазбаўленывобразнасці, эмацыянальнасці; тут адлюстроўваецца імкненне дастандартызацыі маўлення. Словазлучэнні часта выкарыстоўваюц-ца ў назвах дакументаў (пасведчанне аб нараджэнні, атэстатаб сярэдняй адукацыі, пасведчанне аб заключэнні шлюбу), уякасці стандартных канструкцый (у мэтах забеспячэння, на ас-нове вышэйпададзенага, адзначаны наступныя недахопы, за-слухаўшы і абмеркаваўшы).

12. Лексічную аснову афіцыйна-справавой мовы, як і іншых сты-ляў, складаюць нейтральныя агульнаўжывальныя лексічныя сродкі.

Марфалагічны ўзровень1. Шырокае ўжыванне інфінітываў (упаўнаважыць, забяспе-

чыць, зацвердзіць, прыняць). Даволі часта пры інфінітывах ужы-ваюцца словы неабходна, абавязаны, мае права і пад. Фінанса-ванне названага мерапрыемства неабходна здзейсніць за коштсродкаў...

2. Насычанасць сказаў аддзеяслоўнымі назоўнікамі на -нне-,-ццё,з прэфіксам -не-, -ня-: выкананне, павелічэнне, развіццё, неда-гляд, нявыплата, недапрацоўка і інш.

3. Частае выкарыстанне дзеясловаў цяперашняга часу ў зна-чэнні сталага дзеяння, якое неабходна выконваць (Суб’ектыпрадпрымальніцкай дзейнасці, якія ўчынілі эканамічныя права-парушэнні, нясуць (=павінны несці) адказнасць на падставеактаў заканадаўства).

4. Шырокае ўжыванне назоўнікаў са зборным значэннем: ды-рэкцыя, адміністрацыя, кіраўніцтва, калегія, камісія і пад.

5. Пашыранае функцыянаванне колькасна-іменных спалучэн-няў: шэсць супрацоўнікаў, 10 кліентаў.

135

6. Замест дзеясловаў ужыванне сінанімічных спалучэнняў на-зоўніка з дзеясловам: дапамагчы – аказаць дапамогу, праве-рыць – правесці праверку, адрамантаваць – выканаць рамонт.

7. Напісанне колькасных лічэбнікаў арабскімі лічбамі: Былозабракавана 25 машын; парадкавыя лічэбнікі даюцца з абавязко-вым склонавым канчаткам: выраб 3-га гатунку.

8. Рэдка ў афіцыйным стылі ўжываюцца выклічнікі, а таксамазайменнікі 1-й і 2-й асобы і адпаведныя асабовыя формы дзеяслова.

Сінтаксічны ўзровень1. Галоўным прынцыпам канструявання сказаў з’яўляецца

прамы парадак слоў, г.зн. дзейнік знаходзіцца перад выказнікам,дапасаванае азначэнне – перад азначаным словам, акалічнасць спо-сабу дзеяння – перад дзеясловам-выказнікам, прамое дапаўненне –пасля слова, да якога яно адносіцца.

2. Сінтаксіс характарызуецца падкрэсленай кніжнасцю, «халод-насцю». Сказы поўныя, апавядальныя, як правіла, двухсастаўныя.

3. Ужыванне пасіўных канструкцый: аплата працы ажыццяў-ляецца на аснове пагадзінных або месячных тарыфных ставак.

4. Наяўнасць канструкцый са складанымі злучнікамі і ады-меннымі прыназоўнікамі: у выніку таго што, дзякуючы таму што,нягледзячы на тое што, разам з тым, з мэтай, пры дапамозе,згодна з, у святле і інш.

5. Характэрна ўжыванне стандартных складаных сінтаксічныхканструкцый, клішэ. Пры неабходнасці выкарыстоўваюцца надру-каваныя бланкі і пэўныя формы, якія даюцца ў спецыяльных да-ведніках.

6. Звычайна ў дакументах выкарыстоўваюцца безасабовыя іінфінітыўныя канструкцыі са значэннем імператыўнасці, неабход-насці (даручыць старасту групы, неабходна павысіць, дазволіцьстудэнтам), а таксама залежныя звароты тыпу: кандыдатам удэпутаты вылучаны; даклад быў выслуханы.

7. Асабовыя канструкцыі ўжываюцца толькі ў пэўных сітуа-цыях. Напрыклад, у даручэнні, распісцы пасля займенніка «я» не-абходна назваць прозвішча, імя і імя па бацьку, месца пражывання.Пасля замены ў дзелавых тэкстах аднаго наймення прадмета абоасобы другім на гэта спецыяльна ўказваецца: Кавалёў МікалайІванавіч, які ў далейшым называецца субпадрадчык...

8. Сказы характарызуюцца наяўнасцю аднародных членаў, ада-собленых груп, пабочных і ўстаўных канструкцый: Грамадскія ар-ганізацыі, працоўныя калектывы і сходы ваеннаслужачых павоінскіх часцях могуць выступаць у падтрымку кандыдатур,

136

вылучаных іншымі грамадскімі арганізацыямі, працоўнымі ка-лектывамі або сходамі ваеннаслужачых па воінскіх часцях, атаксама выбіраць давераных асоб кандыдатаў у народныя суддзі.

Веданне адзначаных моўных асаблівасцей афіцыйна-справа-вога стылю, безумоўна, будзе садзейнічаць правільнаму афармлен-ню дакументаў рознага тыпу.

5. Паняцці «бланк», «рэквізіт», «фармуляр»У штодзённым жыцці і працы чалавек наладжвае афіцыйныя,

службовыя адносіны з іншымі людзьмі, з арганізацыямі, установамі.Гэтыя адносіны рэгулююцца прававымі нормамі, замацаванымі ўзаконах, указах, пастановах, дагаворах і іншых дакументах. Зна-чэнне заканадаўчых актаў, дакументаў асабліва ўзрастае на цяпе-рашнім этапе, калі наша краіна стала прававой дзяржавай.

«Справавыя лісты пішуцца на спецыяльных бланках, якія ад-павядаюць стандарту і маюць пэўны парадак іх размяшчэння.Бланкі бываюць двух відаў: агульныя бланкі і бланкі для лістоў.Галоўнае адрозненне паміж імі ў тым, што бланкі для лістоў ма-юць рэквізіт «Індэкс прадпрыемства сувязі, паштовы і тэлеграф-ны адрас, нумар рахунку ў банку», а таксама трафарэтную част-ку рэквізіту «Спасылка на індэкс і дату ўваходнага дакумента».На агульных бланках замест іх застаецца пустое месца, куды по-тым друкуюцца рэквізіты «Назва віду дакумента», «Месца скла-дання ці выдання»» [10].

Кожны дакумент складаецца з асобных элементаў – рэквізі-таў. «Рэквізіт – абавязковы інфармацыйны элемент дакумента,строга замацаваны за пэўным месцам на бланку, лісце. Сукупнасцьрэквізітаў, пэўным чынам размешчаных у дакуменце, складае ягофармуляр» [4]. Розныя віды дакументаў маюць розны набор рэк-візітаў, якія абумоўліваюцца прызначэннем дакументаў. Напрык-лад, акт, загад, пратакол маюць неаднолькавы набор рэквізітаў.

Для службовых дакументаў рэкамендуецца наступны наборрэквізітаў.

1. Дзяржаўны герб.2. Эмблема арганізацыі.3. Код арганізацыі па класіфікатары прадпрыемстваў і аргані-

зацый.4. Код дакумента па класіфікатары кіраўніцкай дакументацыі.5. Назва міністэрства, структурнага падраздзялення арганіза-

цыі, установы.

137

6. Паштовы і тэлеграфны адрас.7. Нумар тэлефона, нумар тэлефакса.8. Назва разліковага рахунку ў банку.9. Дата.10. Індэкс дакумента.11. Спасылка на індэкс і дату ўваходнага дакумента.12. Адрасат (назва прадпрыемства і адрас атрымальніка ліста).13. Загаловак да тэксту (не больш чым на двух радках). Ён

павінен адпавядаць асноўнаму пытанню, якое закранаецца ў лісце.14. Тэкст (асноўны рэквізіт).15. Адзнакі пра наяўнасць дадаткаў.16. Подпіс.17. Адзнака пра накіраванне копій па іншых адрасах.18. Прозвішча, імя, імя па бацьку, тэлефон выканаўцы.Рэквізіт «тэкст дакумента» можа быць аформлены ў выгля-

дзе лінейнага запісу звязнай мовы (аўтабіяграфія, заява), трафарэ-та (лінейны запіс з прабеламі (даведкі, кантракты, справавыя лісты)),анкеты (асабісты лісток па ўліку кадраў, загады), табліцы (штатнырасклад, структура кадраў, графік адпачынкаў) ці злучэнне гэтыхформаў (пастановы, рашэнні).

6. Мова і кампазіцыя справавых лістоў. Прыватныя дзе-лавыя паперы

Справавыя лісты – гэта такая карэспандэнцыя, якая на-кіравана ад імя адной арганізацыі, установы і г.д. да другой ар-ганізацыі, установы, хоць адрасавана яна можа быць адной асо-бе і падпісана адной асобай (такая асоба ў дадзеным выпадкувыступае як юрыдычная, а не прыватная). Справавыя лісты пра-дугледжваюць толькі афіцыйны тып адносін, а з улікам службо-вай сферы могуць быць класіфікаваны на дыпламатычныя, ка-мерцыйныя (гандлёвыя), прамысловыя і лісты ўстаноў і аргані-зацый. Мэта справавога ліста – інфармаваць і пераканаць адра-сата. Як правіла, справавы ліст складаецца па адным канкрэт-ным пытанні і мае строга замацаваны набор фразаў і бланкавуюкампазіцыю.

Існуе некалькі відаў класіфікацыі справавых лістоў, у аснове іхляжаць розныя кваліфікацыйныя прыкметы.

Справавыя лісты звычайна дзеляцца на дзве вялікія гру-пы: 1) лісты – канстатацыя фактаў; 2) лісты – папераджальнікіфактаў.

138

У сваю чаргу лісты гэтых дзвюх груп дзеляцца:1) па функцыянальнай прыкмеце – на лісты, якія патрабуюць

адказу (ліст-просьба, ліст-зварот, ліст-прапанова), і лісты, якія не па-трабуюць адказу (ліст-папярэджанне, ліст-напамін, ліст-запрашэнне);

2) па прыкмеце спецыялізацыі – на суправаджальныя і дага-ворныя;

3) па змесце – аднааспектныя і шматаспектныя;4) па тэматычнай прыкмеце – на справавыя (афармляюць спра-

вавыя, эканамічныя, фінансавыя і пад. адносіны) і камерцыйныя(змяшчаюць пытанні матэрыяльна-тэхнічнага забеспячэння і збыту);

5) па структурных прыкметах – на стандартныя (на пэўныўзор) і нестандартныя (адступаюць ад стандартаў з прычыны не-звычайнай сітуацыі, якая склалася на прадпрыемстве).

«Звярніце ўвагу на некаторыя ўзоры структуры і напісан-ня справавых лістоў!

Лісты-просьбы выражаюць просьбу аб выкананні якога-не-будзь дзеяння, атрымання дакументацыі ці матэрыяльных каштоў-насцей. Звычайна пачынаюцца словамі Прашу; Просім.

Схема ліста-просьбы:1) выклад прычыны, якая выклікала неабходнасць звярнуцца з

просьбай (часам гэты пункт можа адсутнічаць);2) выклад просьбы;3) чакаемы вынік у выпадку, калі просьба будзе задаволена;4) гатоўнасць да далейшага супрацоўніцтва.Напрыклад:(Пра ўключэнне ў план выдавецтва)... Прашу ўключыць у план інфармацыйных выданняў на

200...г..........(назва).......... аўтары...................................Аб'ём працы......... старонак. Рукапіс будзе прадстаўлены

ў.................. 200...г.Дадатак: Анатацыя............... на.........арк. у......экз.Лісты-напаміны (напамінкі) напамінаюць пра выкананне

пэўных дзеянняў і меры, якія будуць прыняты ў выпадку невыка-нання гэтых дзеянняў. Часам на палях такіх лістоў ставіцца памета«Паўторна». Напрыклад:

Напамінаем Вам, што згодна з планам сумесных работпа......... Вы павінны закончыць работы не пазней за......... 200...г.

Паўторна дасылаем Вам......(звесткі, заяўку і г.д.)......... на....Пераканаўча просім пацвердзіць факт іх атрымання як мож-на хутчэй.

139

Лісты-пацвярджэнні пацвярджаюць атрыманне дакументаўі матэрыялаў, тэлеграм і тэлефонных паведамленняў. Напрыклад:

... Пацвярджаем атрыманне запрошанай дакументацыі.Дзякуем за хуткае выкананне заказу.

Мы атрымалі Ваша(у)...... (факс, пісьмо, тэлеграму).......,у якім(ой) Вы паведамляеце, што...................................

Дзякуем Вам за своечасовы адказ.Суправаджальныя лісты пішуцца пры адпраўцы пэўных да-

кументаў ці матэрыяльных каштоўнасцей. Складаюцца з дзвюхчастак: 1) паведамленне пра матэрыял, які высылаецца; 2) звесткі,якія маюць удакладняльны характар. Напрыклад:

(Пра атрыманне інфармацыі)Накіроўваем копію пратакола нарады па пытанні...... і

таксама.......................Просім гэтыя дакументы падпісаць і заверыць пячаткаю:

адзін экзэмпляр накіраваць на наш адрас.Накіроўваем пратаколы выпрабаванняў.............. Выпраба-

ванне паказала наступныя вынікі:.............................Дагаворныя лісты пацвярджаюць факт адпраўкі пагаднен-

няў. Напрыклад:Накіроўваем............... экзэмпляры падпісанага намі пагад-

нення №.................. аб пастаўцы Вам... ... ... ... ... ... ... ... ...Просім........................ і адзін экзэмпляр пагаднення №...... вяр-нуць нам.

Накіроўваем падпісанае з нашага боку пагадненне №...ад........ Даведка аб фінансаванні будзе выслана..........................

Гэтае пісьмо лічыцца неад'емнай часткай нашага пагад-нення.

Дадатак: Пагадненне №............ на......ст. у............... экз.Ліст-запыт(анне) складаецца звычайна з дзвюх частак:

1) уводзіны, дзе выкладаецца сутнасць пытання; 2) заключэнне, дзеставяцца тыя пытанні, на якія чакаюць адказу. Напрыклад:

Згодна з загадам №......... ад............, у нашу ўстановубыў(-ла) узяты(-та) на працу................................

За......... да пачатку адзначанай працы............... ён (яна)атрымала траўму...................................

Так як..................... да атрымання названай траў-мы..................... нідзе не працаваў(ла) і ў нас таксама не меў(мела) ніякага заробку, просім растлумачыць:

1. Ці мае.................. права на атрыманне на нашым прад-прыемстве дапамогі з-за часовой непрацаздольнасці?

140

2. Калі ў.................. ёсць такое права, то з якога разліку не-абходна налічыцъ дапамогу............ па лістку непрацаздольнасці?

Дырэктар...................................Старшыня прафкама................................Гарантыйныя лісты маюць на мэце пацвердзіць пэўныя абя-

цанні ці ўмовы: адрасуюцца канкрэтнай асобе або цэламу прадпры-емству. Напрыклад:

... Гарантуем, што пастаўленае па заказе №. ........ад............... абсталяванне поўнасцю адпавядае апісанню, тэх-нічным умовам і спецыфікацыі заказу.

Калі на працягу.................. месяцаў з дня запуску ў эксплу-атацыю і не больш за............ месяцы з дня адгрузкі абсталя-ванне стане дэфектным або па канструкцыі, або з-за недаб-раякаснага матэрыялу, мы абяцаем у самы сціслы тэрмінліквідаваць усе недахопы за наш кошт або замяніць абсталя-ванне бясплатна....

Інфармацыйныя лісты выступаюць разнавіднасцю пісем-паведамленняў; яны інфармуюць установу ці канкрэтную асобу абпэўнай сітуацыі (часта мэтай такіх лістоў з'яўляецца прапагандадзейнасці пэўнай установы ці арганізацыі і пад. або рэклама пэўнайпрадукцыі). Напрыклад:

Навучальнай установай........................ плануецца ў ............ г.правесці Міжнародную навуковую канферэнцыю натэму....................

На канферэнцыі мяркуецца разгледзець наступныя пы-танні:...................................................................................

< Запрашаем Вас прыняць удзел у канферэнцыі і выступіцьз дакладам (паведамленнем). Даклады будуць уключаны ўзборнік навуковых прац, выданне якога плануецца на ... ... ... ...... ... г.>

Звесткі пра ўдзел у канферэнцыі, а таксама тэму паве-дамлення просім даслацъ да..................... г. на адрас:.................

Цыркулярныя лісты – гэта звычайна дырэктыўныя распа-раджэнні, якія рассылаюцца падведамасным установам ці падна-чаленым службовым асобам (змяшчаюць інфармацыю аднаго і тагож зместу).

Лісты-паведамленні аб нечым (пра нешта) паведамляюць цінешта сцвярджаюць. Звычайна яны пачынаюцца словамі Паведам-ляем Вам, Даводзім да Вашага ведама і пад. Напрыклад:

141

У адказ на Ваша пісьмо ад............................ паведамляем,што затрымка пры.................. адбылася з прычыны ................

Прымаем усе меры для найхутчэйшай дастаўкі ............. імяркуем, што здолеем выканаць гэта ў тэрмін да ................;

Паважаны..................... !Паведамляем Вам, што пасяджэнне па справе..............

адбудзецца................... 200......г. у......... гадзін у памяш-канні............... па вул...........................

Камерцыйныя лісты маюць юрыдычную сілу, складаюццаад імя юрыдычнай асобы пры заключэнні і выкананні пагаднення.

Адрозніваюць тры віды камерцыйнай перапіскі: запыт – адказна запыт; прапанова – адказ на прапанову; прэтэнзія – адказ на прэ-тэнзію.

Лісты, у якіх змяшчаюцца адказы-адмаўленні на запыт ці пра-панову, звычайна будуюцца па схеме: 1) паўтарэнне запыту(просьбы); 2) прычыны, на аснове якіх запыт (просьба) не можабыць выкананы або прапанова не прымаецца; 3) канстатацыя ад-маўлення ці непрыняцця прапановы. Напрыклад:

(Запыт)Спасылаючыся на перагаворы з Вашым прадстаўніком у...

200... г., просім даслаць нам камерцыйныя прапановына............... з указаннем максімальнай колькасці пастаўкі па ўсіхтыпах, якія прапаноўваюцца.

(Адказ на запыт)Дзякуем за запыт ад...... на пастаўку...... (назва тавару).....Зараз мы разглядаем пытанне аб магчымасці прадастаў-

лення Вам прапаноў на тавар, які Вас цікавіць.Аб нашым рашэнні паведамім у самы бліжэйшы час.З павагай.........................................(Прапанова)Мы можам прапанаваць Вам......................................Колькасць.......................Якасць..........................Упакоўка.......................Умовы пастаўкі....................Цана................................Тэрмін пастаўкі................................Умовы плацяжу................................З павагай.........................................................................

142

Заўвага. Нягледзячы на тое, што прыведзены ўзоры не ўсіхсправавых лістоў, можна заўважыць, што для большасці з іх харак-тэрна паўтаральнасць адных і тых жа зваротаў, канструкцый, запом-ніўшы якія можна навучыцца складаць тэксты на разнастайныя тэмы,правільна афармляць справавую карэспандэнцыю. Усе справавыялісты рэкамендуецца пісаць не больш чым на адной старонцы» [10].

Асабістае рэзюмэ як жанр справавой літаратуры ў апошні часва ўсіх на слыху ў сувязі з працаўладкаваннем. Рэзюмэ – кароткаеапісанне службовай кар’еры. Пры ўладкаванні на працу яно дасы-лаецца па пошце ці Інтэрнэце, перадаецца па факсе ці прадстаўля-ецца асабіста перад субяседаваннем.

Асноўныя патрабаванні да рэзюмэ: 1) кароткасць (на чытаннерэзюмэ траціцца 1,5 – 2 хвіліны); 2) канкрэтнасць (паведамляйцетолькі звесткі пра сваю прафесійную дзейнасць); 3) выбіральнасць(прыстасаванасць да ўмоў дадзенай фірмы); 4) накіраванасць (рэ-зюмэ павінна ўпэўніць працанаймальніка ў вашай зацікаўленасці ўатрыманні працы); 5) рэкламнасць (указвайце станоўчыя бакі ва-шай асобы, падкрэслівайце свае добрыя якасці).

Існуе тры тыпы рэзюмэ: храналагічнае, функцыянальнае і кам-бінаванае (функцыянальна-храналагічнае).

Храналагічнае рэзюмэ – гэта асабісты паслужны спіс і пра-цоўныя дасягненні, пададзеныя ў храналагічнай паслядоўнасці.

У функцыянальным рэзюмэ ў большай ступені падаюцца пра-фесійныя навыкі, вопыт і дасягненні і ў меншай ступені – канкрэт-ны пералік работ на розных этапах службовай кар’еры.

Рэзюмэ камбінаванага тыпу валодае прыкметамі і храналагіч-нага, і функцыянальнага. У такім рэзюмэ звычайна прысутнічаюцьсем асноўных раздзелаў:

1) аб’ектыўныя дадзеныя (прозвішча, імя, імя па бацьку; хатніадрас, тэлефон);

2) прапанова (у якой якасці прэтэндэнт жадае супрацоўнічаць знаймальнікам на работу);

3) дасягненні (абгрунтоўваецца прэтэнзія лічыцца кваліфікава-ным спецыялістам);

4) адукацыя;5) вопыт работы;6) асабістыя якасці;7) рэкамендацыі (наяўнасць рэкамендацыйных пісем, калі ў

вас іх запатрабуюць).

143

Афармленне рэзюмэ:1) уся інфармацыя павінна змясціцца на адной старонцы;

2) тэкст павінен чытацца лёгка (памер шрыфта, палі, інтэрвалы);3) тэкст павінен быць структураваны; загалоўкі выдзяляюцца, на-біраюцца вялікім шрыфтам і размяшчаюцца ў цэнтры старонкі;4) назвы вучэбных устаноў і фірмаў пішуцца поўнасцю; 5) у датахдастаткова ўказаць толькі гады.

Візітная картка – адзін з важнейшых атрыбутаў дзелаво-га этыкету. Візітная картка шырока выкарыстоўваецца пры дзе-лавых зносінах, пры знаёмстве, а таксама ў час перагавораў, удыпламатычнай практыцы, дзелавой перапісцы. Ёю карыстаюц-ца пры ўстанаўленні і падтрыманні кантактаў з урадавымі, дып-ламатычнымі, дзелавымі і грамадскімі коламі краіны. Візітнаякартка можа быць выкарыстана для завочнага прадстаўлення яеўладальніка.

Візітная картка выконвае інфармацыйную і рэкламную функ-цыю. Дзелавыя зносіны, як правіла, пачынаюцца з абмену візітнымікарткамі, таму візітка павінна быць зроблена так, каб у чалавека,які яе атрымлівае, выклікаць станоўчыя эмоцыі.

Візітныя карткі ўяўляюць сабой прамавугольнікі не вельмішчыльнага картону невялікага фармату: 50х90 мм. Менеджэрывышэйшага звяна выкарыстоўваюць візітныя карткі памерам60х100 мм.

Як правіла, візітная картка павінна мець чорны тэкст на свет-лым фоне без якіх-небудзь рамак. Нормы этыкету не рэкаменду-юць выкарыстоўваюць шырокую колеравую гаму. Перавага ад-даецца паперы высокага гатунку. Еўрапейская традыцыя падра-зумявае выкарыстанне ружовага, блакітнага і белага фону, атэкст – цёмна-сіняга, цёмна-карычневага і чорнага колеру. Навізіткі дзяржаўных чыноўнікаў, згодна з пратаколам, наносяццагерб і сцяг.

Шрыфт строга не рэгламентуецца, ён павінен зручна чытацца.Імя, як правіла, выдзяляецца лёгка чытаемым паўтлустым шрыф-там нязначна большага памеру.

Картка – важны элемент іміджу фірмы і асабістага іміджу яеўладальніка. Лепш, калі яна мае класічны выгляд: уверсе па цэнт-ры – назва фірмы (прадпрыемства), дзе працуе ўладальнік карткі,ніжэй па цэнтры – імя, імя па бацьку, прозвішча, яшчэ ніжэй – паса-да, а ў правым верхнім вугле – тэлефон, факс, адрас электроннайпошты.

144

Адрозніваюць асабістыя і дзелавыя візітныя карткі. У аса-бістай візітнай картцы імя, імя па бацьку, прозвішча друкуюццапрапіснымі літарамі, пасада – друкаванымі. Разнавіднасцю аса-бістай карткі з’яўляецца сямейная. Неад’емны атрыбут сучас-ных дзелавых зносін – дзелавая візітная картка. Асаблівае зна-чэнне яна адыгрывае ў зносінах з іншаземцамі. Дзелавая візітнаякартка можа ўтрымліваць званне ці тытул уладальніка, указанніна сферу яго адказнасці ў арганізацыі, нумары тэлефонаў, тэле-факсу, электроннай пошты. Калі тэлефон змяніўся, можна аку-ратна закрэсліць і запісаць новы. Але закрэсліваць і запісвацьнайменаванне новай пасады лічыцца адступленнем ад этыкету.Дзелавая візітная картка без адраса таксама не адпавядае нор-мам этыкету.

Такім чынам, афіцыйна-справавы стыль сучаснай беларускайлітаратурнай мовы характарызуецца высокай ступенню развітасці,унармаванасцю моўных сродкаў, распрацаванасцю жанраў. Неаб-ходнасць навучання моўным нормам справавых зносін абумоўленатым, што справавыя зносіны пранікаюць ва ўсе сферы жыцця. Умен-не паспяхова весці перагаворы, працаваць з дакументамі – важней-шы элемент культуры сучаснага адукаванага чалавека, які імкнец-ца дасягнуць поспехаў у жыцці.

Авалодванне спецыфічнымі асаблівасцямі афіцыйна-справа-вога стылю, разуменне паняццяў дакумент, бланк, рэквізіт, фар-муляр, афармленне дакументаў рознага тыпу – неабходная ўмо-ва падрыхтоўкі высокаадукаваных, граматных, культурных спе-цыялістаў.

Праверачны тэст1. Афіцыйна-справавы стыль пачаў фарміравацца:1) у перыяд ВКЛ;2) у XVIII–XIX ст.;3) у 20-я гады XIX ст.;4) у другой палове XX ст.;5) у 90-я гады XX ст.

2. Устанавіце адпаведнасцьА. Лісты-просьбыБ. Лісты-напаміныВ. Лісты-пацвярджэнніГ. Гарантыйныя лісты

145

1. Маюць на мэце пацвердзіць пэўныя абяцанні ці ўмовы.2. Выражаюць просьбу аб выкананні якога-небудзь дзеяння.3. Напамінаюць пра выкананне пэўных дзеянняў.4. Пацвярджаюць атрыманне дакументаў і матэрыялаў.5. Пацвярджаюць факт адпраўкі пагадненняў.

3. Афіцыйна-справавому стылю ўласцівы функцыі:1) эмацыйная;2) інфармацыйная;3) эстэтычная;4) пабуджальная;5) тлумачальная.

4. Афіцыйны дакумент з кароткімі звесткамі пра сваёжыццё – гэта:

1) заява;2) аўтабіяграфія;3) аб’ява;4) справаздача;5) нарыс.

5. Устанавіце адпаведнасцьА. Асабістыя.Б. Распарадчыя.В. Адміністрацыйна-арганізацыйныя.Г. Інфармацыйна-даведачныя.

1. Загад, пастанова, дэкрэт.2. Справаздача, кантракт.3. Распіска, заява.4. Даведка, дакладная запіска.5. Рэферат, анатацыя, водгук.

6. Самым пашыраным сярод працэсуальных дакументаўз’яўляецца:

1) хадайніцтва;2) іск;3) скарга;4) пратакол;5) заява.

146

Лекцыя 10. КУЛЬТУРА МАЎЛЕННЯ

Мэта лекцыі – акрэсліць і вызначыць паняцце, абазначанаетэрмінам «культура маўлення», даць неабходную сістэму тэарэтыч-ных і практычных ведаў пра маўленчую культуру.

Задачы лекцыі:– выявіць межы правільнасці маўлення як асноўнай камуніка-

тыўнай якасці;– раскрыць сутнасць паняццяў «дакладнасць», «лагічнасць»,

«чыстата», «багацце», «дарэчнасць», «сцісласць маўлення».

Пытанні1. Паняцце «культура маўлення». Правільнасць маўлення і нормы.2. Дакладнасць, лагічнасць і чыстата маўлення.3. Багацце, дарэчнасць, сцісласць маўлення.

Праблемныя пытанні1. Ужыванне іншамоўных слоў у мове – гэта станоўчая ці ад-

моўная з’ява?2. Ці заўсёды канцылярызмы варта разглядаць як лішнія моў-

ныя сродкі?3. Ці можна больш або менш аб’ектыўна вызначыць меру

моўнага багацця або моўнай беднасці нашага маўлення?

Рэкамендаваная літаратура1. Абабурка, М. Культура беларускай мовы / М. Абабурка. –

Мінск, 1994.2. Асновы культуры маўлення і стылістыкі: вучэб. дапам. /

У.В. Анічэнка, У.Д. Еўтухоў, В.А. Ляшчынская, Т.І. Тамашэвіч; падрэд. У.В. Анічэнкі. – Мінск, 1992.

3. Беларуская мова: энцыклапедыя. – Мінск, 1994.4. Каўрус, А.А. Стылістыка беларускай мовы / А.А. Каўрус. –

Мінск, 1992.5. Лепешаў, І.Я. Асновы культуры маўлення і стылістыкі /

І.Я. Лепешаў. – Мінск, 1989.6. Тамашэвіч, Т.І. Культура і тэхніка маўлення / Т.І. Тамашэвіч. –

Гродна, 2003.

1. Паняцце «культура маўлення». Правільнасць маўлен-ня і нормы

Мова – гэта адбітак жыцця чалавека, асобнага народа, яго гра-мадскага і культурнага развіцця. З дапамогай мовы чалавецтва пазнае

147

акаляючы свет, захоўвае свае традыцыі, перадае нашчадкам уменні івопыт. І менавіта па тым, як людзі валодаюць мовай, як адносяцца даяе, можна меркаваць аб іх культурным узроўні, інтэлекце, унутранымсвеце. Саламон Рысінскі адзначаў: «На мой погляд, ніякая рыса так невыдзяляе чалавека, як вялікае і цудоўнае ўменне перадаваць звязныммаўленнем успрыняцце розумам і рабіць набыткам слухачоў думкі,выражаныя ўзвышанымі словамі, злучанымі заканамерна, гарманічнаўключанымі ў правілы размера. Такі прыём адлюстроўвае прыроджа-ную ўласцівасць навакольнага свету. Наколькі, такім чынам, горачалюблю тых, хто шануе і паважае годнасць гэтага даравання, настолькі,наадварот, тых, хто альбо не разумее, альбо пагарджае такім цудоў-ным праяўленнем мастацтва, я адхіляю і ўпэўнены, што яны наўрад ціварты называцца людзьмі» [1].

Культура маўлення прадугледжвае ўсебаковае, поўнае ведан-не рэальнай сістэмы мовы ў яе гістарычным развіцці, валоданнеформамі і стылямі сучаснай літаратурнай мовы ў адпаведнасці змэтамі і задачамі зносін. Сучасны падыход да праблем маўленчайкультуры ўлічвае шырокі спектр пытанняў, звязаных з функцыяна-ваннем і эвалюцыяй беларускай мовы і яе норм у структуры мовынацыі, узрастаннем сацыяльнай і літаратурна-эстэтычнай ролі мовыў сённяшнім жыцці народа. Практычныя і тэарэтычныя задачы маў-ленчай культуры носьбітаў беларускай мовы сталі зараз актуаль-нымі задачамі развіцця лінгвістычнай навукі.

Тэрмін «культура маўлення» мае два значэнні: 1) сістэма камуні-катыўных якасцей маўлення (правільнасць, дакладнасць, лагічнасць,выразнасць, багацце і разнастайнасць, дарэчнасць, чыстата і лаканіч-насць); 2) вучэнне пра сістэму камунікатыўных якасцей маўлення [3].

Працэсы перадачы інфармацыі сродкамі мовы носяць назву«камунікацыя». Задача камунікацыі заключаецца ў тым, каб у свя-домасці слухача (чытача) узнікла такая ж інфармацыя, якую пера-дае той, хто гаворыць (піша). Практычна выходзіць так, што паміжінфармацыяй перададзенай (выражанай) і інфармацыяй, якая ўзніклаў свядомасці слухача ці чытача, усталёўваецца большае ці меншаепадабенства. І чым яно большае, тым лепш ажыццяўляюцца каму-нікатыўныя задачы, тым большыя дасягненні нават пры элемен-тарным камунікатыўным акце: аўтар (адрасант) – тэкст – адра-сат. Пры адсутнасці любога з названых кампанентаў элементарна-га акта камунікацыі не адбудзецца. У паляпшэнні камунікатыўнайякасці маўлення актыўную ролю выконваюць камунікатыўныяякасці маўлення – правільнасць, дакладнасць, лагічнасць, дарэч-насць, багацце, выразнасць [1].

148

Правільнасць маўлення прадугледжвае захаванне носьбітамімовы літаратурнай нормы, што забяспечвае адзінства моўных срод-каў і ўзаемаразуменне паміж тымі, хто вядзе гаворку. Вось чамуадна з асноўных задач навучання ў школе заключаецца ў тым, кабкожны авалодаў літаратурнымі нормамі беларускай мовы, а ў ВНУўдасканальваў бы іх. Гэта прадвызначыла правільную яе галоў-ную камунікатыўную якасць, пры адсутнасці якой, на думкуБ.М. Галавіна, «не могуць «спрацаваць» іншыя камунікатыўныяякасці: дакладнасць, лагічнасць, дарэчнасць і г.д.».

Менавіта правільнасць маўлення забяспечвае яго адзінства,«ахоўвае» адназначнасць, агульназразумеласць інфармацыі, якаяперадаецца і ўспрымаецца. Вядома, нормы мовы і маўлення мяняюц-ца ў адпаведнасці з агульнай дынамікай лексіка-фразеалагічнага ісінтаксічнага ўзроўняў мовы, яе граматычнага ладу. Усебаковаесінхронна-нарматыўнае, дынамічнае апісанне мовы само па сабедае магчымасць убачыць яе блізкае мінулае і магчымае будучае.Правільнасць маўлення, такім чынам, заключаецца ў адпаведнасціяго матэрыяльнай структуры тым законам і правілам, якія дзейні-чаюць у мове [6].

Іншымі словамі кажучы, правільнае маўленне – гэта маўлен-не з захаваннем норм літаратурнай мовы. Моўныя нормы – гэтазамацаваныя ў маўленчай практыцы правілы вымаўлення, слова-ўжывання, пабудовы сказаў і тэкстаў. Яны адлюстроўваюць гра-мадска-эстэтычныя погляды на слова і ўнутраныя заканамернасцімоўнай сістэмы ў яе развіцці.

У сучаснай беларускай літаратурнай мове існуюць арфаэпіч-ныя, акцэнталагічныя, словаўтваральныя, лексічныя, фразеалагіч-ныя, марфалагічныя, сінтаксічныя і стылістычныя нормы. Правіль-насць пісьмовага маўлення рэгулююць таксама арфаграфічныя іпунктуацыйныя нормы [3].

Арфаэпічныя нормы «патрабуюць ад усіх носьбітаў мовыадзінага вымаўлення гукаў, гуказлучэнняў у словах і спалучэнняхслоў. Правільнае літаратурнае вымаўленне – істотная адзнака куль-туры маўлення і культуры чалавека ўвогуле. Парушэнне арфаэпіч-ных нормаў тлумачыцца ўплывам дыялектных рысаў роднай га-воркі, зблытаннем асаблівасцей беларускага і рускага літаратурна-га маўлення і ўплывам арфаграфіі. Арфаэпічныя нормы прадугле-джваюць: правільнае вымаўленне галосных, напрыклад: злучнік ічасціца і пасля слова на галосны вымаўляюцца як [й]; галосны [у]не пад націскам вымаўляецца выразна; галосныя [о], [э], [а] не паднаціскам вымаўляюцца як гук [а] і г.д.; правільнае вымаўленне зыч-

149

ных, напрыклад: [р] у беларускай мове толькі цвёрды; гук [дж] –цвёрдая афрыката, адзін непадзельны гук; гук [дз’] – мяккая аф-рыката, адзін непадзельны гук і г.д.; правільнае вымаўленне спалу-чэнняў зычных, напрыклад: спалучэнні [дч], [тч] вымаўляюцца якпадоўжаны гук [чч] і інш.; правільнае вымаўленне асобных грама-тычных формаў, напрыклад: літаратурнае вымаўленне канчаткаў -ага, -ога, -яга ў родным склоне адзіночнага ліку мужчынскага ініякага роду прыметнікаў, парадкавых лічэбнікаў, дзеепрыметнікаўадпавядае напісанню; канчаткі -ы, -і ў назоўным склоне адзіноч-нага ліку мужчынскага роду прыметнікаў, парадкавых лічэбнікаў,займеннікаў і дзеепрыметнікаў вымаўляюцца выразна пад націскамі не пад націскам» [3].

Акцэнталагічныя нормы «рэгулююць месца размяшчэння на-ціску ў словах (напрыклад, трэба кварт'ал, нельга кв'артал). Цяж-касці ў засваенні акцэнталагічных нормаў звязаны з тым, што ўбеларускай мове націск свабодны, ці разнамесны (св'етлы – свят-л'ейшы). Побач з літаратурнай нормай сустракаюцца акцэнтныяварыянты, якія існуюць паралельна з нарматыўнымі (над'алей –надал'ей), і тыя, якія выходзяць за рамкі нормы (ж'ыхар – жых'ар),што звязана з пранікненнем у літаратурную мову дыялектных слоў.Націск маюць толькі паўназначныя словы, непаўназначныя ж уякасці націскнога склада прымыкаюць да папярэдняга слова (энклі-тыкі) або да наступнага (праклітыкі)» [3].

Арфаграфічныя нормы рэгулююць выбар аднаго з магчы-мых варыянтаў напісання формы слова ці яго часткі, які адпавядаепрынцыпам беларускай арфаграфіі, а таксама замацаванай у моў-най практыцы грамадства традыцыі.

Словаўтваральныя нормы «ахоўваюць найбольш трывалыя,традыцыйныя ў беларускай літаратурнай мове словаўтваральныятыпы – схемы пабудовы слоў пэўнай часціны мовы, якія супада-юць у словаўтваральных адносінах. Напрыклад, пры ўтварэнні ад-дзеяслоўных назоўнікаў, што абазначаюць асоб па дзеянні, назва-ным утваральным словам з’яўляецца суфікс -льнік (збіраць,збіральнік), таму намінацыі тыпу збірацель, стварацель – адхі-ленне ад нормы. Словаўтваральныя нормы рэгулююць выбар мар-фем, іх размяшчэнне і спалучэнне ў складзе новага слова» [3].

Лексічныя нормы «выводзяць за рамкі ўжывання тыя адзінкі,якія не прымае літаратурнамоўная практыка. У некаторых публі-кацыях сцвярджаецца, што лексічныя нормы быццам бы рэгулю-юць выбар слова, дыктуюць носьбітам мовы «свае ўмовы». Алез гэтым пагадзіцца нельга. Пісьменніцкая праца над словам па-

150

казвае, што замена аднаго слова другім, пошукі найбольш дак-ладнага і дарэчнага слова дыктуюцца не характарам нормы, апрынцыпам мэтазгоднасці. Так, у аповесці Я. Коласа «Адшчапе-нец» у першым варыянце было: Ён не бачыць плесені заскаруз-лага ў сваёй архаічнасці вясковага жыцця. Рыхтуючы тэкст даперавыдання, пісьменнік замяніў слова архаічнасць больш нату-ральным – старадаўнасць: яно ў кантэксце твора найбольш сты-лістычна апраўданае. Між тым слова архаічнасць не супярэчы-ла прадпісанням тлумачальнага слоўніка. Гэта яшчэ раз пацвяр-джае, што выбар слова рэгулюецца не нормай, а мэтазгоднасцю.Лексічныя нормы ў шырокім плане – гэта правільнасць выбаруслова і дарэчнасць прымянення яго ў агульнавядомым значэнні іў агульнапрынятых спалучэннях» [3].

Фразеалагічныя нормы «рэгулююць традыцыйнае, замаца-ванае вуснай і пісьмовай практыкай ужыванне фразеалагізмаў з ха-рактэрнымі для іх структурна-граматычнымі, семантычнымі і спа-лучальнымі асаблівасцямі. Часта сустракаюцца выпадкі нічым неапраўданага парушэння формы або семантыкі фразеалагізма. Па-раўнаем: Выступаў я з высокіх трыбун. Даказваў, прасіў, пера-конваў, дык далі па карку: «На лёгкі хлеб захацеў?»; Мармы-таў пад носам дзіцячыя песні. У першым сказе выкарыстаныфразеалагізм біць па карку, аднак яго нарматыўнае значэнне‘набіць, пакараць; вызваліць ад пасады’ з кантэксту не выяўляец-ца. Выраз ужыты няправільна. У другім сказе фразеалагізм выка-рыстаны няправільна і недарэчна. Звычайна выслоўе пад носамужываецца са значэннем ‘вельмі блізка, побач’; у прыведзенымкантэксце яно выяўляе зусім іншую семантыку – ‘ціха, сам сабе,нягучна’, якая характэрна для падобнага структураю фразеалагіз-ма пад нос» [3].

Марфалагічныя нормы «замацоўваюць правільнае выкары-станне моўных сродкаў паводле іх прыналежнасці да пэўных змен-ных часцін мовы. Цяжкасці ў засваенні марфалагічных нормаў звя-заны з наяўнасцю ў мове варыянтных формаў, многія з якіх набыліфункцыянальную нагрузку, сталі важным стылістычным рэсурсаммовы. Няўстойлівасць марфалагічных нормаў тлумачыцца ўздзеян-нем дыялектаў (напрыклад, выкарыстанне парнага ліку: дзве ба-разне), асаблівасцю мовы-крыніцы, з якой запазычваюцца словы,сітуацыяй двухмоўя. Адхіленні ад нормы назіраюцца практычнасярод усіх зменных часцін мовы. Сярод назоўнікаў – ва ўжыванніслоў з неўласцівымі формамі роду (няправільна: залатая медаль,свойскі гусь), ліку (праменні, карэнні) і інш.; сярод прыметнікаў –

151

ва ўтварэнні ступеняў параўнання (вышэй мяне, старэй мяне) іінш.; сярод дзеясловаў – ва ўжыванні складанай формы прошлагачасу (яна была пайшла)» [3].

Сінтаксічныя нормы «рэгулююць граматычную сувязь слоўу разнастайных прыназоўнікавых і беспрыназоўнікавых канструк-цыях, забяспечваюць правільнасць формы кіравання і дапасавання.У сінтаксісе, як і ў марфалогіі, даволі пашырана варыянтнасць спо-сабаў выражэння (дапускаецца: водзыў на аўтарэферат і водзыўаб аўтарэфераце). Пры выбары формы кіравання трэба звяртацьувагу не толькі на канкрэтны і граматычны змест канструкцыі, алеі на семантыку слоў і іх сінтаксічныя патэнцыі. У многіх выпадкахформа кіравання залежыць ад індывідуальных асаблівасцей як гра-матычна галоўнага слова, так і кіруемага кампанента. Напрыклад,існуе выразная розніца паміж формамі звяртаць (накіроўваць)увагу на каго, на што і засяроджваць увагу на кім, на чым.Норма кіравання тут мяняецца ў залежнасці ад лексічнага значэн-ня дзеяслова. Вельмі часта парушаецца кіравальная сувязь у спа-лучэннях з дзеясловамі жартаваць, смяяцца, здзекавацца, кпіць,дзівіцца, глуміцца (няправільна смяяцца над чалавекам, жар-таваць над хлопчыкам). Гэтыя дзеясловы ў беларускай мове кіру-юць родным склонам з прыназоўнікам з. Часта дапускаюцца па-мылкі і пры выбары граматычнай формы дапасавання (пішуць, га-вораць: тры вялікіх дуба, два поўных мяшкі). Паводле нормы прыдзейніку большасць (або меншасць, некалькі і інш.) + назоўнік уродным склоне множнага ліку выказнік выкарыстоўваецца пера-важна ў форме адзіночнага ліку, калі: назоўнік абазначае неадушаў-лёны прадмет (некалькі станкоў стаяла); пры слове большасцьёсць азначэнне (абсалютная большасць прагаласавала); выказніквыражаны дзеясловам (ці дзеепрыметнікам) залежнага стану (боль-шасць кніг прачытана); выказнік папярэднічае дзейніку (прага-ласавала большасць дэлегатаў). У іншых выпадках дапускаеццавыкарыстанне выказніка ў множным ліку» [3].

Пунктуацыйныя нормы рэгулююць пастаноўку знакаў пры-пынку ў пісьмовым тэксце ў адпаведнасці з правіламі пунктуацыі,прызначанымі для абслугоўвання патрэб пісьмовых зносін у гра-мадстве. Захаванне пунктуацыйных норм садзейнічае разуменнюзместу напісанага, павышае культуру пісьмовага маўлення.

Стылістычныя нормы «рэгулююць стылістычную арганіза-цыю маўлення ў плане выбару не толькі пэўных слоў і сінтаксіч-ных канструкцый, але і марфалагічных формаў. Як вядома, кожныстыль мае свае нормы, свае, адметныя ад іншых стыляў, моўныя

152

сродкі. Стылістычна абмежаваныя словы пазначаюцца ў слоўні-ках спецыяльнымі паметамі. Напрыклад, у «Тлумачальным слоў-ніку беларускай мовы» паметай разм. (размоўнае) адзначаны шы-рокі пласт слоў або іх паасобных значэнняў, ужыванне якіх абме-жавана гутарковым маўленнем. Гэта словы гарляк, гарлапан, гар-ладзёр, гарлапаніць, гарласты, гарлаць і інш. Але пры неабход-насці гэтыя і падобныя словы можна выкарыстоўваць у іншых сты-лях, калі гэта не будзе пярэчыць дарэчнасці як істотнай камуніка-тыўнай якасці маўлення» [3].

Развіццё літаратурнай нормы – гэта, па сутнасці, станаўленне,развіццё і ўдасканальванне яе нормаў у адпаведнасці з патрэбаміграмадства і ў сувязі з унутранымі заканамернасцямі моўнага раз-віцця [6].

2. Дакладнасць, лагічнасць і чыстата маўленняДакладнасць маўлення часцей звязваюць з дакладнасцю

словаўжывання. Дакладнасць словаўжывання залежыць ад таго,наколькі той, хто гаворыць, ведае прадмет маўлення, наколькі ёнэрудыраваны, ці ўмее лагічна думаць, ці ведае законы беларускаймовы, яе правілы. Можна адзначыць, што дакладнасць маўленнявызначаецца веданнем прадмета, логікай мыслення, уменнем выбі-раць у дадзены момант патрэбныя словы. Гэтая камунікатыўнаяякасць маўлення цесна звязана з захаваннем лексічнай нормы.

Дакладнасць маўлення звязана з захаваннем наступныхлінгвістычных умоў:

а) правільны выбар лексічнага эквіваленту. Як адзначае Т.І. Та-машэвіч, недакладнасць словаўжывання тлумачыцца тым, што мычаста бяром словы з пэўнай тэматычнай групы, не задумваючыся,не «праводзячы аналіз» яго значэння. Гэта досыць часта праяўля-ецца ў практыцы вуснага і пісьмовага маўлення. Пошук патрэбна-га слова часта прымушае нас сур’ёзна задумацца. Нават вядомыяпісьменнікі гавораць аб «муках слова». Здаецца, – піша ЯнкаБрыль, – пачынаю яшчэ раз зноў па-новаму разумець, што такоепакуты слова. Злосць на самога сябе, што «не выйшла», цяжка бываеаддзяліць ад злосці на ворагаў тваёй шчырасці, тваёй думкі. Слова,калі яно ўжыта неабачліва, можа «помсціць». Параўн.: Гэты, ап-рануты ў кажух і разлезлыя валёнкі, ішоў не дарогай, а палёдзе замерзлай рачулкі (І. Навуменка). Але кажух – апранаюць,а валёнкі – абуваюць. Зразумела, што пры пабудове выказваннясловы павінны падбірацца ў адпаведнасці з уласцівай ім у літара-турнай мове семантыкай і стылістычнай афарбоўкай;

153

б) размежаванне паронімаў і амонімаў. У беларускай мове, які ў іншых мовах, ёсць шэраг слоў, якія структурна, сваім знешнімафармленнем вельмі падобныя, але маюць абсалютна розныя зна-чэнні. Такія адзінкі носяць назву слоў-паронімаў. Яны валодаюцьнаступнымі ўласцівасцямі: як правіла, аднакарэнныя, належаць даадной часціны мовы, маюць агульныя граматычныя характарыс-тыкі, аб’ядноўваюцца звычайна ў пары, хоць нярэдка ўтвараюцца іпаранімічныя рады па тры, чатыры і больш слоў: асобны – асобы,кудзелісты – кудзельны, планаваць – планіраваць, застаялы –застоены – застойны, крамянёвы – крамяністы – крамяны –крэмніевы.

Нярэдка такое структурнае падабенства прыводзіць да таго, штопаронімы не размяжоўваюць, блытаюць, прычым гэта адбываеццаяк у вусным маўленні, так і на старонках розных друкаваных выдан-няў. Гэта назіраецца, напрыклад, у такіх сказах: Процілеглы берагрэчкі быў вышэйшы – ён быў не лугавы, балотны (трэба балоці-сты), а палявы (П. Пестрак); Зямля тут была ўраджайная (трэбаўрадлівая), найлепшая ў наваколлі (А. Чарнышэвіч).

Частае і ненаўмыснае зблытванне паронімаў абумоўліваецца,па-першае, тым, што ў параніміі з найбольшай сілай праяўляеццапрынцып няпоўнага члянення слоў як з фармальнага боку, так і збоку семантычнага, а па-другое, слабай вывучанасцю самой з’явыпараніміі ў беларускай мове і амаль поўнай адсутнасцю навукова-практычных дапаможнікаў.

Што да амонімаў, то пад імі звычайна разумеюць словы, якіявымаўляюцца і пішуцца аднолькава, але маюць зусім розныя, незвязаныя між сабой значэнні. У маўленчай практыцы часта суст-ракаюцца памылкі ў выкарыстанні міжмоўных амонімаў. Напрык-лад: А тады, некалі, ехала Тамара дамоў, можна сказаць, зблагімі (трэба: добрымі) намерамі – хацела пераманіць да сябеў Рыгу колішняга аднакласніка Андрэя Пархоменку (І. Кірэйчык).У рускай мове слова благие (намерения) мае значэнне ‘добрыя’(параўн.: благодать, благоприятный, благожелательный), а ўбеларускай – ‘кепскія’ (параўн.: благі ў твары, блазнота, зблаж-нелы). Аўтар жа меў на ўвазе менавіта добрыя намеры;

в) размежаванне значэнняў мнагазначных слоў. Мнагазнач-насць – гэта ўласцівасць слова мець некалькі лексічных значэнняў.Канкрэтнае лексічнае значэнне выяўляецца толькі ў кантэксце.Няведанне дакладнага значэння слова прыводзіць да непаразумен-ня, памылак. Здольнасць мнагазначнага слова набываць у кантэкс-це новыя значэнні ці адценні значэння шырока выкарыстоўваецца

154

пісьменнікамі і публіцыстамі, якія ствараюць яркія, вобразныя ма-люнкі прыроды, характары людзей, трапна перадаюць думкі і па-чуцці людзей.

Як заўважае Т.І. Тамашэвіч, маўленчая полісемія бывае вы-падковай, ненаўмыснай ці можа быць абумоўлена свядомым, мэ-танакіраваным выкарыстаннем мнагазначнасці слова. Майстрыслова часта карыстаюцца гэтай крыніцай выразнасці. Так, у адна-актовай п’есе А. Макаёнка «Крымінальная справа» ў дыялогу саследчым Хартлі дворнік Хол гаворыць: Ён хацеў, каб вы, лаяльныамерыканец, пасадзілі ў турму ці на электрычнае крэсла мяне...Слова пасадзіць тут адначасова выкарыстана ў двух значэннях –‘арыштаваць, засадзіць у турму’ і ‘прымусіць дзе-небудзь сесці’.Аднак у працэсе камунікацыі мнагазначнасць слова можа стварацьпэўныя цяжкасці, і, як вынік гэтага, назіраюцца памылкі ў маўленні:Мы напалам з братам хадзілі ў грыбы; У нашай камандзе куль-гае абарона;

г) размежаванне сінонімаў. Патрэбна быць вельмі ўважлівымпры выкарыстанні слоў-сінонімаў. Блізкасць лексічнага значэннясінонімаў стварае магчымасці іх узаемазамены, але такая заменане заўсёды магчымая, бо часта залежыць ад лексічнай спалучаль-насці. Так, можна сказаць, што сукенка вузкая альбо цесная; позірксумны, маркотны, журботны. У гэтых выразах сэнсавыя адроз-ненні паміж сінонімамі вузкі і цесны; сумны, маркотны, журбот-ны сціраюцца. І калі апошнія тры сінонімы амаль заўсёды ўзаема-замяняльныя (настаўнік, лес – сумны, маркотны, журботны),то гэта нельга сказаць пра першыя два: магчыма спалучэнне вуз-кія вочы, аднак нельга сказаць цесныя вочы. Узаемазамена не заў-сёды магчымая і ў сінанімічным радзе алфавіт, азбука. Можнасказаць Складзіце спіс па алфавіце, але нельга Складзіце спіс паазбуцы.

Маўленне з’яўляецца лагічным, калі сэнсавыя сувязі паміжяго асноўнымі элементамі (словамі, словазлучэннямі, сказамі) ад-павядаюць законам логікі, законам мыслення.

Словы – гэта перададзеныя з пакалення ў пакаленне агульныяназвы, сімвал прадметаў і іх прымет, дзеянняў, працэсаў і інш. Празвядомыя значэнні слоў, праз узаемадзеянне іх з іншымі асэнсава-нымі словамі-назвамі ствараецца пэўная думка. У выніку моўныхзносін яна выклікае ў субяседніка аналагічныя або тыя ж самыяасацыяцыі, вобразнае адлюстраванне рэчаіснасці. Лагічнасць маў-лення грунтуецца пераважна на сінтаксічным узроўні, г.зн. пры па-будове выказванняў і тэкстаў на аснове ўзаемадзеяння слова як

155

выразніка і ўтрымальніка паняцця з іншымі словамі, што дапамага-юць сцвярджаць ці адмаўляць ісціну, заключаную ў думцы [1].

Як адзначае Т.І. Тамашэвіч, умовамі лагічнасці выступаюцьнаступныя лінгвістычныя сродкі:

а) парадак слоў у сказе. Беларускай мове ўласцівы адноснасвабодны парадак слоў, г.зн. члены сказа могуць знаходзіцца ўлюбым месцы. За кошт магчымых перастановак слоў нават у ме-жах невялікага сказа можна стварыць некалькі яго вырыянтаў. Кож-ны з іх будзе мець розныя сэнсавыя адценні.

Зразумела, што сэнсавым адценням павінны адпавядаць і інта-нацыя чытання (гаварэння). Відавочна, што са змяненнем парадкуслоў мяняецца сэнс выказвання, таму парадак слоў не можа быцьадвольным. Прыназоўнікі, напрыклад, займаюць строга фіксаванаемесца: перад словамі, у афармленні якіх яны ўдзельнічаюць; пад-парадкавальныя злучнікі ці злучальныя словы – у пачатку дадзе-най часткі складанага сказа пасля таго слова, да якога яны адно-сяцца, і г.д. Веданне законаў узаемасувязі і размяшчэнне адзінакмовы, у прыватнасці слоў, неабходна кожнаму, хто вывучае мову,карыстаецца ёю;

б) лексічная спалучальнасць. Спалучальнасць адзінак лексіч-нага ўзроўню – гэта своеасаблівая здольнасць слова прагназавацьпаяўленне другога слова ў маўленчым ланцужку. «Зразумела, штоверагоднасць паяўлення ў тэксце словазлучэння птушка ляціцьнепараўнальна вышэйшая, чым, дапусцім, спалучэння птушка сум-няваецца ці змяя ляціць. Падобныя факты, несумненна, закладзе-ны ў моўнай свядомасці, атрымліваюць сваю тэарэтычную інтэр-прэтацыю ў ідэі так званага семантычнага дапасавання як аднагоса сродкаў семантычнага выказвання». Мы гаворым зграя ваў-коў, караван вярблюдаў, круглы год, глыбокая восень, бархат-ны сезон. Але не адпавядаюць маўленчай практыцы словазлучэннізграя ластавак, караван кароў, круглы час, глыбокая вясна, глы-бокі дзень, бархатны перыяд;

в) правільная будова і сувязь сказаў. Логіка маўлення, як вя-дома, павінна перадаваць логіку думкі. Сказы павінны быць сэнса-ва звязаны, у адваротным парадку становіцца відавочным алагіч-насць. Напрыклад: Раён своечасова справіўся з планавым задан-нем. Частыя паломкі тэхнікі зацягнулі ўборку буракоў. У гэтымтэксце наглядаюцца сінтаксічныя і лексічныя промахі, з-за чагосказы не даюць лагічна звязанай інфармацыі. Нелагічнасці выказ-вання можна было б пазбегнуць, калі б аўтар у пачатку другогасказа выкарыстаў супраціўны злучнік але.

156

Або: У калгасе часта праводзяцца сустрэчы з артыстамі,на якіх гучаць песні вядомых эстрадных майстроў, якія навява-юць успаміны аб маладосці. Тут няўдала спалучаны часткі ў са-ставе складанага. У абодвух выпадках злучальныя словы якіх, якіявельмі далёка стаяць ад сваіх асноўных. Узнікаюць пытанні: песнігучаць... на артыстах? майстры ці песні навяваюць успаміныаб маладосці? Сказ лёгка перабудаваць у лагічна правільны, за-мяніўшы «эстрадных майстроў» на «майстроў эстрады»;

г) абазначэнне пераходу ад адной думкі да другой. «Блытанаямова» – так часта гавораць пра выступоўцаў, якія прапускаюцьасобныя звёны ў развіцці думкі або збіваюцца з яе, укліньваючы ўвыказванне пабочную інфармацыю, не звязаную з асноўнай. Такіянелагічныя падыходы часта выяўляюцца і ў мастацкіх тэкстах – уапісаннях малюнкаў прыроды, характараў дзейных асобаў, падзей,бытавых падрабязнасцей. Укліньванне ў тэкст неабавязковых дэ-талей часта парушае так званы агульны вугал бачання. Паслабляелагічныя сувязі і зацямняе асноўнае дзеянне (думку);

д) правільнае ўжыванне займеннікаў як сродку сінтаксічнайсувязі. Паводле правіл, займеннік 3-й асобы павінен паказваць набліжэйшы да яго назоўнік таго самага роду і ліку. Параўн. правіль-нае ўжыванне: Куды цяжэй было атрымліваць анкеты і адсы-лаць іх назад у паўпрэдства праз лагерную пошту. Цэнзарырабілі сваё, і з імі трэба было змагацца (Я. Брыль). Правіла гэта,на жаль, часта парушаецца, у выніку паяўляюцца лагічныя памылкі:Маці купляла для іх [дзяўчынак] аднолькавыя сукенкі і чаравічкі.І сястрычкі насілі іх аж да таго часу, пакуль яны самі не зваль-валіся з плячэй (В. Макарэвіч). Відавочна, што словазлучэнне зваль-валіся з плячэй можа ўступаць у сэнсавую сувязь толькі з аднымназоўнікам – сукенкі. Але ў дадзеным кантэксце «звальвацца з пля-чэй» мусілі і чаравічкі.

Чыстата маўлення – гэта маўленне без пазалітаратурныхсродкаў. Безумоўна, кожны сумленны носьбіт мовы павінен адчу-ваць маральную адказнасць за яе чыстату, усведамляць значэннероднага слова ў развіцці грамадства, яго культуры. На жаль, у маў-ленні многіх з нас, як заўважае Т.І. Тамашэвіч, прысутнічаюць па-залітаратурныя сродкі. Найбольш частыя з іх наступныя:

а) дыялектызмы. Літаратурная мова ўвесь час узбагачаеццаразнастайнымі моўнымі сродкамі, якія ідуць з крыніц народнай сло-ватворчасці. Дыялектная лексіка папаўняе, узбагачае літаратурнуюмову, калі ў той не хапае слоў для наймення таго ці іншага паняццяабо адцення. Так у моўны ўжытак прыйшлі словы ганараваць,

157

чаркаваць, шалахцець, засмуголены, якія першапачаткова былідыялектнымі. Такія выдатныя знаўцы слова, як Я. Купала, Я. Ко-лас, К. Чорны, І. Мележ, К. Крапіва, М. Лынькоў і інш. давалі ўзо-ры правільнага выкарыстання гэтай невычэрпнай моўнай крыніцы.На жаль, некаторыя пісьменнікі, кіруючыся прынцыпам «так гаво-раць», без усякіх падстаў і адчування меры «абцяжарваюць» аў-тарскую мову твораў дыялектнымі словамі ці фразеалагізмамі, адчаго часам добрыя мастацкія рэчы становяцца цьмянымі, трацяцьсваю эстэтычную прывабнасць, як гэта адчуваецца ў раманеВ. Адамчыка «Чужая бацькаўшчына»;

б) запазычанні. Запазычанне слоў з іншых моў – з’ява нату-ральная і неабходная. Запазычаная лексіка была магутнай крыні-цай узбагачэння беларускай мовы ў перыяд яе фарміравання. І ця-пер адбываецца бесперапынны працэс пранікнення іншамоўнайлексікі ў нашу нацыянальную мову і, наадварот, беларуская лексікасваёй істотнай часткай становіцца здабыткам, напрыклад, польскаймовы. Але запазычанне павінна ўкладвацца ў пэўныя рамкі і межы.Увядзенне ў літаратурную мову запазычанняў пры наяўнасці ўжогатовага слова – гэта недаравальная абыякавасць да роднай мовы,яе несвядомае ці свядомае збядненне і прыніжэнне. Так, напрык-лад, цяжка разабрацца, пра што гаворыць маладая паэтэса ў такіхрадках: Нудлівы шэраг думак хворых. І сэнс яго – праклятысфінкс, Не разгаданы ім дагэтуль, Нязменная ідэя фікс Ідэалі-стаў і паэтаў (В. Хамчук). Ці могуць гэтыя радкі пра што-не-будзь сказаць радавому чытачу. Не. Тут – звычайнае любаваннезапазычанымі моўнымі сродкамі;

в) канцылярызмы і штампы. Адзначаныя моўныя адзінкіўжываюцца ў афіцыйна-дзелавым стылі пры афармленні папер і да-кументаў. У гэтым выпадку яны з’яўляюцца неабходнымі, абавяз-ковымі. Але нават у дзелавых паперах яны засмечваюць мову, калівыкарыстоўваюцца празмерна часта. У нашай свядомасці замаца-валіся такія трафарэтныя канструкцыі, як з выпадку.., з боку.., уінтарэсах.., прыняць да ведама.., па лініі.., уяўляе сабой.., мецьдачыненне і інш. Гэта раней падрыхтаваныя формулы, пазбавіццаад якіх даволі цяжка. Не патрабуючы асаблівых намаганняў думкі,яны як бы аўтаматычна ўрываюцца ў наша маўленне. Шкоднасцьканцылярызмаў і штампаў не столькі ў тым, што яны робяць маў-ленне бязвобразным, сухім, але і ў тым, што яны, як правіла, «мас-кіруюць банальныя думкі»;

г) словы-паразіты. Назойлівыя, надакучлівыя словы, якія ча-ста паўтараюцца ў маўленні, выклікаюць непрыемныя асацыяцыі і

158

сведчаць аб нізкай маўленчай культуры, няведанні багацця нацыя-нальнай мовы. Чалавек, абмежаваны запасам слоў, вымушаны ўпрацэсе маўлення рабіць паўзы, аднак псіхалагічна ён арганізоўваесваю слоўную плынь так, што «аслабленыя» ўчасткі запаўняюццамоўнымі адзінкамі, якія ў выніку становяцца дзяжурнымі. Частаеўжыванне слоў і канструкцый тыпу не сакрэт, праўда, так, зна-чыць так, разумееце, значыць, як той казаў тлумачыцца звы-чайнай абыякавасцю да маўлення, звычайнай лянотай падумацьперад тым, як казаць;

д) жарганізмы. Пад жарганізмамі разумеюць сацыяльную раз-навіднасць мовы, якой карыстаюцца прафесіянальныя групы і сацы-яльныя праслойкі людзей, аб’яднаных агульнасцю інтарэсаў, звычак,заняткаў, сацыяльнага становішча. У мінулым сацыяльнай асновайжаргону з’яўляліся дэкласаваныя элементы ці прадстаўнікі засакрэ-чаных прафесій. Жарганізмы могуць сустракацца і ў асяроддзі па-ляўнічых, спартсменаў, вучоных, ваенных і інш. Але сустракаеццапераважна жаргон у асяроддзі маладога пакалення, звязанага прафе-сійна-вытворчай блізкасцю. Барацьба супраць жарганізмаў у мала-дым асяроддзі з’яўляецца цяпер вельмі актуальнай. У нашым гра-мадстве не павінна быць духоўнай і інтэлектуальнай уродлівасці, штопраяўляецца ў асобных групах моладзі, якая імкнецца пад уплывамзаходняй музыкі і кіно апашліць маўленне нашага часу;

е) неалагізмы, аказіянальныя словы. Неалагізмы – гэта словыці звароты, якія ўжываюцца ў мастацкім творы з пэўнымі стылі-стычнымі мэтамі. У перыяд складвання беларускай літаратурнаймовы амаль кожны пісьменнік, паэт для запаўнення лексічных пра-галаў прапаноўваў свае словы. Многія з іх сталі агульнаўжываль-нымі: выбаршчык, змаганне, схільнасць, мілагучны, адлюстра-ваць, светапогляд і інш. Але шматлікія літаратары, асабліва ма-ладыя, ствараюць цэлую праблему наватвораў у мастацкай літара-туры, каверкаючы агульнанародныя словы, адвольна перабудоўва-ючы іх без усякай неабходнасці. У выніку дасягаецца адваротныэфект, слова працуе не на задумку аўтара, яно глухне [6].

3. Багацце, дарэчнасць, сцісласць маўленняАсноўнымі характэрнымі рысамі багатага маўлення з’яўля-

юцца вялікі аб’ём актыўнага слоўніка, разнастайнасць марфалагіч-ных формаў і сінтаксічных канструкцый. Пры гэтым маўленне, надумку Т.І. Тамашэвіча, аптымальна насычана рознымі сродкамі мовы.

Багацце і беднасць маўлення чалавека залежаць ад яго аду-кацыі, жыццёвага вопыту, умення гаварыць і пісаць, яго адносін да

159

мовы як сродку зносін і інш. Багацце маўлення вызначаецца, якправіла, на аснове ўліку частаты ўжывання тым ці іншым індыві-дам слоў, словазлучэнняў, сказаў. Асабліва частыя нематывава-ныя паўторы тых самых моўных адзінак, аднастайнасць выкладусведчаць пра беднае вуснае ці пісьмовае маўленне аўтара. Праў-да, тут трэба ўлічваць і нормы функцыянальных стыляў літаратур-най мовы, бо, напрыклад, у афіцыйна-справавым і навуковым сты-лях часцей дапускаюцца паўторы, чым сінанімічныя замены.

Багацце маўлення – гэта не толькі развіццё сінанімікі і варыянт-насці літаратурнай мовы найперш апрабаванымі ўжо сінонімамі іварыянтамі. Багацце маўлення непарыўна звязана з формай і зме-стам, якія ў сваю чаргу залежаць і ад функцыянальных стыляў, і адмоўна-выяўленчых сродкаў. Акрамя таго, павінна дзейнічаць і мераўжывання ўсіх сродкаў мовы, якая вызначаецца інтэлектам, чуц-цём і пачуццём мовы.

Некаторыя вучоныя лічаць, што актыўны слоўнікавы запассучаснага адукаванага чалавека дасягае 11 000 – 13 000 розныхслоў, устойлівых словазлучэнняў; акрамя таго, чалавек валодае неменшай колькасцю слоў, якія практычна не выкарыстоўваюцца ўсваім маўленні. Пры кваліфікацыі паняцця «багацце маўлення» ўпершую чаргу ўлічваецца частата ўжывання слоў, словазлучэнняў.Частыя паўторы адных і тых жа моўных знакаў сведчаць пра аб-межаваныя маўленчыя магчымасці аўтара.

У выхаванні культуры маўлення і яго ўзбагачэнні найбольшаяроля належыць мастацкай літаратуры. Кожны пісьменнік заклапо-чаны перш за ўсё тым, каб вобразна і самабытна данесці да чыта-ча свае думкі, пачуцці, сваё ўспрыняцце навакольнага свету. Длямастака слова мова з’яўляецца і матэрыялам, і інструментам, здапамогай якога перадаюцца людзям веды, пачуцці, жыццёвы во-пыт. Наколькі багаты і разнастайны навакольны свет, настолькібагатым і разнастайным павінна быць слова пісьменніка [6].

Дарэчнасць маўлення – ужыванне моўнага сродку ў адпа-веднасці з тэмай выказвання, яго лагічным і эмацыянальным змес-там, мэтай і ўмовамі зносін, складам слухачоў ці чытачоў – зай-мае своеасаблівае месца ў сістэме камунікатыўных якасцей. Да-рэчнасць як бы ахоўвае і рэгулюе працэс выразнага, лагічнага і дак-ладнага выказвання думак, падпарадкоўваючы яго адпаведнымінфармацыйным, выхаваўчым і эстэтычным задачам. Дарэчнасцьіснуе ў саюзе з іншымі камунікатыўнымі якасцямі. У тэорыі куль-туры маўлення адрозніваюць дарэчнасць кантэкставую, стылявую,сітуацыйную і асобасна-псіхалагічную [6].

160

Кантэкставая дарэчнасць праяўляецца ў наступным. Сло-вы ў маўленчым патоку звязаны паміж сабой пэўнымі адносінамі.З аднаго боку, гэта адносіны моўныя, заснаваныя на разнастайныхграматычных сувязях спалучальных адзінак, з другога – гэта ўласназместавыя, уласна семантычныя адносіны, якія вынікаюць з самойінфармацыі, паведамлення. Арганізаваны на аснове моўных сувя-зей і адносін перыяд маўлення, у якім набываюць сэнсавае адзін-ства словы і словазлучэнні, прынята называць кантэкстам. Аднакне ўсякае аб’яднанне слоў можна назваць кантэкстам. Акрамяадзінства зместу і формы, кантэкст прадугледжвае аднароднасцьстылістычнай танальнасці. Гэта значыць, што яго кампаненты па-вінны аб’ядноўвацца паводле адзінства функцыянальна-стылістыч-най афарбоўкі, разам з тым не дапускаюць экспрэсіўна-стылістыч-нага дысанансу.

Дарэчнасць стылявая патрабуе адрозніваць кніжна-літаратур-ныя і прастамоўна-гутарковыя адзінкі. Неабходнасць такога разме-жавання моўных сродкаў вынікае з самога паняцця стылю як сістэ-мы слоўнага выражэння, арганізаванай па прынцыпе мэтазгоднасці.Кожная маўленчая разнавіднасць характарызуецца перш за ўсё асаб-лівай, спецыфічнай арганізацыяй моўнага матэрыялу, прызначанагарацыянальна і эфектыўна выконваць свае функцыі. Адасобленасць,ступень спецыфічнасці неаднолькавая для розных стыляў.

Сітуацыйная дарэчнасць маўлення патрабуе, каб выбар моў-ных сродкаў у кожнай канкрэтнай сітуацыі быў такім, якім ён паві-нен быць толькі ў такой сітуацыі, а не іншым. Інакш кажучы, кож-ная канкрэтная сітуацыя патрабуе сваіх моўных сродкаў. Наўрадці можна, напрыклад, выразіць адной і той жа фразай два розныяпачуцці, станы.

Дарэчнасць асобасна-псіхалагічная зарыентавана на тое,што словы, якімі мы карыстаемся ў штодзённым ужытку, нетолькі служаць для выражэння думак, найменняў, прадметаў, з’яў,але і перадаюць нашу ацэнку, адносіны, пачуцці. Асобаснапсіха-лагічны аспект маўлення надзвычай складаны і тонкі. У цэнтрыяго ўвагі – чалавек, асоба са сваім характарам, псіхалогіяй, сасваёй жыццёвай пазіцыяй. І вельмі важна весці гаворку, максі-мальна ўлічваючы пазіцыю субяседніка. Прынята лічыць: чымбольш ветлівы чалавек, тым менш катэгарычныя яго выказванні,ацэнкі па шырокіх, адкрытых ці вузкіх, асабістых тэмах. Калі жгэтыя выказванні трапляюць на старонкі друку, яны павінны быцьвыверанымі: усякае публічнае выступленне павінна рэгуляваццазаконам дастатковых аргументаў. Довады, як правіла, «абавя-

161

заны» ўздзейнічаць на розум і пачуцці аўдыторыі чытачоў, спа-лучаць у сабе лагічнае і псіхалагічнае.

Сцісласць, ці лаканічнасць, маўлення падпарадкавана дзей-насці закону «моўнай эканоміі», ці закону «эканоміі маўленчых нама-ганняў». У працэсе выкарыстання адзінак мовы адбіраюцца найбольшрацыянальныя, зручныя для зносін сродкі. За кошт гэтага тэкст ціпэўны маўленчы перыяд скарачаецца, але павялічваецца ці застаец-ца нязменнай інфарматыўная частка. Поруч з экстралінгвістычнымііснуюць унутрымоўныя прычыны лаканічнасці, якія вынікаюць з саміхзаканамернасцей развіцця моўнай сістэмы. Гэта можна прасачыцьна ўсіх яе ўзроўнях: фанетычным, марфалагічным, лексічным,словаўтваральным, сінтаксічным, пачынаючы з глыбокай старажыт-насці. Так, старажытны лічэбнік оба мог спалучацца з паралельнымлічэбнікам два, у выніку ўзнікла форма абодва. Лічэбнік адзінац-цаць утварыўся шляхам злучэння дзвюх асноў лічэбнікаў пры дапа-мозе прыназоўніка на: один + на + десяте [6].

Унутраны стымул маўленчай сцісласці ляжыць у аснове заменысловазлучэнняў з устойлівай семантыкай аднаслоўнымі найменнямі –з двух і больш слоў узнікае адно: плод кораня – карняплод, лячэннекліматам – кліматалячэнне. Прыкладам сцісласці маўлення з’яўля-юцца і абрэвіятуры. Яны бываюць розных тыпаў паводле ўтварэння івыкарыстання – ініцыяльныя, складовыя, камбінаваныя. Некаторыя зіх сталі настолькі прывычнымі, што адваротны пераход іх у словазлу-чэнні немагчымы: універсам, завуч, рэдкалегія.

Эканомія моўных сродкаў можа праяўляцца ў выкарыстанніслоў, што ўзніклі на аснове фразеалагізмаў: кроў піць – крывапі-вец, абіваць бакі – абібок, ляжаць на баку – лежабок, у адзінголас – адзінагалосна, туман пускаць – атуманьваць. Сцісласцьмаўлення – пабуджальны сродак узнікнення шматлікіх фразеалагі-змаў з прыказак: голад не цётка, піражка не падасць і голад нецётка; бяздонную бочку вадой не напоўніш і бяздонная бочка.

У жывым маўленні часта праяўляецца ўжыванне адпрыметні-кавых назоўнікаў ад’ектыўнага скланення, сінанімічных словазлу-чэнням, у якіх галоўным словам з’яўляецца прыметнік: пасяўная,уборачная (пара, кампанія), беларуская, руская, украінская (мова),пажылы, малады (чалавек).

Лаканічнасць – галоўнае патрабаванне да загалоўкаў мас-тацкіх твораў, газетных і часопісных артыкулаў. Добры загаловак –заўсёды знаходка аўтара, вынік карпатлівага пошуку найбольш пры-датнага слова, словазлучэння. Але падабраць такі загаловак не заў-сёды проста [6].

162

Праверачны тэст1. Дакладнасць маўлення звязана з:1) размежаваннем паронімаў і сінонімаў;2) размежаваннем простых і складаных сказаў;3) размежаваннем значэнняў мнагазначных слоў;4) размежаваннем тэрмінаў і прафесіяналізмаў;5) размежаваннем амонімаў.

2. Устанавіце адпаведнасцьА. Арфаграфічныя. 1. Правільны выбар слова і дарэчнасць яго

прымянення.Б. Лексічныя. 2. Правільная пабудова словазлучэнняў,

сказаў, тэкстаў.В. Сінтаксічныя. 3. Правільнае напісанне слоў.Г. Марфалагічныя. 4. Выкарыстанне моўных сродкаў у адпа-

веднасці са стылем.5. Правільнае ўжыванне формы слова.

3. Празмернае ўжыванне дыялектызмаў, канцылярызмаў,слоў-паразітаў, жарганізмаў парушае:

1) дакладнасць маўлення;2) чыстату маўлення;3) дарэчнасць маўлення;4) сцісласць маўлення;5) лагічнасць маўлення.

163

ПРАКТЫЧНАЯ ЧАСТКА

Да лекцыі 1. МОВА І СОЦЫУМ

* Заданне 1. Прачытайце тэкст. Вызначце, якія крытэ-рыі выкарыстоўваюцца пры вызначэнні паняцця «родная мова»(крытэрый паходжання, самаідэнтыфікацыі, знешняй ідэнты-фікацыі, кампетэнцыі, функцыянальнасці).

«Родная мова» – выраз не строга тэрміналагічны. Ён хутчэйадносіцца да сферы нацыянальнай псіхалогіі і этнічнага самаўсве-дамлення народа, чым да лінгвістыкі. Але эвалюцыя міжнацыяналь-ных адносін у XX ст. паставіла гэта паняцце ў цэнтр многіх тэарэ-тычных і практычных задач, звязаных з праблемамі суверэнітэтународаў, нацый і этнасаў, іх нацыянальна-культурнага развіцця, вы-бару дзяржаўнай мовы і моў міжнацыянальных зносін, вызначэннястатусу і функцый моў народнасцей, што не маюць дзяржаўнайаўтаноміі, і г.д. У выніку такі ясны выраз, як «родная мова», кан-цэптуальна ўскладніўся і, пакінуўшы межы этналогіі і псіхалінгві-стыкі, набыў паліталагічнае гучанне і міждысцыплінарны статус.

Вынікам гэтага сталася тое, што «родная мова» пачала акрэс-лівацца па-рознаму ў залежнасці ад зыходных метадалагічных пазі-цый, агульных і прыватных тэарэтычных канцэпцый і нават палі-тычных прыхільнасцей. Існуе нямала спроб яго азначэння і харак-тарыстык. Вось некаторыя з іх. Родная мова – тая, што першайзасвоена ў дзяцінстве ў сямейным асяроддзі і што застаецца зра-зумелай усё жыццё. Родная – мова, якой чалавек валодае максі-мальна глыбока і поўна, на якой яму лягчэй, хутчэй і прасцей мысліць,больш зручна і прывычна, чым на якой-небудзь іншай, выказвацьсвае думкі і пачуцці. Родная мова спасцігаецца чалавекам аднача-сова з развіццём здольнасці мысліць. Гэта хутчэй прысваенне мовы,а не яе асваенне, вывучэнне.

Самая істотная ўласцівасць роднай мовы – даваць магчымасцьасобе ідэнтыфікаваць сябе і ў адпаведнасці з гэтым атрымаць усехарактарыстыкі гэтага стану: лёгкасць, хуткасць, прастату, зруч-насць, звычайнасць карыстання роднай мовай як формай сацыяль-нага быцця.

Роднай называюць і мову нацыі, засвоеную з дзяцінства. Гэтамова бацькоў, мова свайго народа. Пры двухмоўі і шматмоўі – гэтамова штодзённых зносін. Існуе думка, што пры дасканалым ве-

164

данні дзвюх моў і аднолькава лёгкім валоданні імі ў любых абста-вінах можна гаварыць пра дзве родныя мовы.

Варта звярнуць увагу, наколькі розныя прыкметы і ўласцівасціпакладзены ў аснову раскрыцця гэтага паняцця – ад мовы, успры-нятай у дзяцінстве, да сукупнасці ўсіх відаў і форм знакавых сістэм,якімі карыстаецца чалавек ва ўмовах сучаснай цывілізацыі. Пака-зальна і тое, што ўсе гэтыя прыкметы навукова і сацыяльна значы-мыя пры пошуку адказу на пытанне, што такое родная мова.

Аднак з усіх рысаў, асаблівасцей, прыкмет, функцый роднаймовы, што адзначаюць розныя даследчыкі, трэба вылучыць дзеляіх асаблівай значнасці тры функцыі: мыслення, выражэння думкі ісамаідэнтыфікацыі. Усё астатняе ў мове, якую чалавек лічыць сваёйроднай (час і спосаб валодання ёю, ступень яе разумення, што-дзённасць зносін, пазнавальныя магчымасці, назапашванне ведаўу памяці, эмацыянальнасць, здольнасць служыць сродкам сацыяль-най барацьбы і г.д.), падпарадкавана тром гэтым яе функцыяналь-ным прыкметам.

Зыходзячы з гэтых меркаванняў, паняццю «родная мова» мож-на даць наступнае азначэнне: роднай называецца мова, на якой ча-лавек мысліць без дастатковага самакантролю, з дапамогай якойлёгка і натуральна выражае свае думкі ў вуснай і пісьмовай слоў-най форме, якая служыць падмуркам яго этнічнага самаўсведам-лення, яго этнічнай і нацыянальнай самаідэнтыфікацыі.

(А.Я. Міхневіч)

* Заданне 2. Прачытайце ўрывак. Якую ролю ў жыццічалавека выконвае слова? У чым аўтар бачыць вытокі родна-га слова?

Роднае слова. Яно ўваходзіць у наша жыццё з вуснаў маці яшчэў маленстве. У ціхім журчанні матчыных песень-калыханак, у яепяшчотных ласках мы пачынаем улоўліваць яго своеасаблівыяформы і гучанне.

Потым у бесклапотным дзяцінстве яно уводзіць нас у дзівос-ны навакольны свет. Як чароўны ключ, адкрывае нам роднае словаразнастайныя цуды і таямніцы жыцця, уносіць нас у прывабную ізахапляючую далячынь падзей у бабульчынах казках і легендах.

Затым у школе мы сустракаемся з ім на старонках кніг. Кла-патлівыя настаўнікі расчыняюць перад намі дзверы ў гэтае бяс-крайняе мора родных слоў. Па яго прасторах мы накіроўваемся ўдалёкія вандраванні. Перад намі паўстае наша вялікая краіна. Мы

165

чуем шум яе гарадоў, магутны гул нашык фабрык, заводаў і элек-трастанцый. Мы ўглядаемся ў прасторы калгасных палёў, у далё-кія абшары лясоў. За бясконцымі шарэнгамі родных слоў у кнігахперад нашым зрокам праходзіць уся зямля, яе разнастайная прыро-да, яе шматвяковая гісторыя, розныя народы, іх звычаі і лёс.

Пасля мы забіраемся ў бяздонныя глыбіні гэтага мора слоў,адкрываючы там багацейшыя скарбніцы думак нашага народа, ягокультуры. Мы ўваходзім у велічныя палацы навукі, дзе за разна-стайнымі спалучэннямі слоў паступова ўлоўліваем усю складанасцьі бясконцасць сусвету, захапляемся магутнасцю і вынаходлівасцюрозуму людзей.

Незвычайнае хараство і зладжанасць чуецца нам у гучанніроднага слова. Яно то ласкавае і пяшчотнае, як подых летняга вет-ру, то шырокае і плаўнае, як далячынь палёў і азёрныя блакіты, тозвонкае і пералівістае, як празрыстыя крыніцы і песні птушак, тосуровае і грознае, як навальнічныя хмары.

(А.Кр.)

* Заданне 3. Прачытайце тэкст. Вызначце яго асноўнуюдумку.

Ці думалі вы пра беларусаў не як пра сваіх бацькоў, братоў ісёстраў, сяброў або аднавяскоўцаў, а як увогуле пра людзей з асоб-ным характарам? Ці задумваліся, які ён, беларус? Што гэта за на-род? Давайце паразважаем разам.

Адказаць на гэта пытанне цяжка. Як і паўсюль, ёсць сярод бе-ларусаў розныя людзі. Аднак усё ж можна назваць некаторыя до-сыць тыповыя рысы, уласцівыя народнаму беларускаму характару.

Рысы аблічча беларуса мяккія, склад здаецца крыху далікат-ным, хоць для беларуса характэрна працавітасць, вынослівасць,цягавітасць. Там, дзе другі можа апусціць рукі, беларус будзе цяг-нуць. Іначай, у старыя часы, чалавек проста не выжыў бы сяродгэтых дрымучых лясоў і неабсяжных балот. I гарт той застаўся ўяго характары на вякі.

Манера паводзін вызначаецца павольнасцю, стрыманасцю.Праўда, стрыманасць беларуса да пары. Пяройдзеш мяжу – і бе-ларус пакажа, як паказаў у мінулай вайне, на што ён варты, калівораг падніме руку на яго жыццё.

Уласціва нашым людзям знаходлівасць. Беларус – вялікі ама-тар пажартаваць, ён не можа абысціся без гумару. Беларусы ад-розніваюцца шчодрасцю, заўсёднай гатоўнасцю прыйсці на дапа-

166

могу ў бядзе. Яны звычайна мяккія, даверлівыя, пазбаўлены по-мслівасці. Галоўнае ў нашым характары – гасціннасць да добрыхлюдзей. Па агульным назіранні, беларусам уласціва павага да іншыхнародаў і памяркоўнасць да таго, хто думае іначай.

(Паводле У. Караткевіча)

Да лекцыі 2. ГІСТАРЫЧНЫЯ ЭТАПЫ ФАРМІРАВАННЯІ РАЗВІЦЦЯ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ

* Заданне 1. Параўнайце ўрыўкі з наступных тэкстаў.Вызначце адметнасці мовы кожнага тэкставага фрагмента.Успомніце, з якіх твораў узятыя гэтыя тэксты.

I. Ярославна рано плачет в Путивлh на забралh, аркучи: «О,вhтрh, вhтрило! Чему, господине, насильно вhеши? Чему мычешихиновьскыя стрhлкы на своею нетрудною крылцю на моея ладывои? Мало ли ти бяшет горh под облакы вhяти, лелhючи кораблина синh морh? Чему, господине, мое веселие по ковылию развhя?»Ярославна рано плачет Путивлю городу на заборолh, аркучи: «ОДнепре Славутицю! Ты пробил еси каменныя горы сквозh землюПоловецкую; ты лелhял еси на себh Святославли насады до плъкуКобякова; възлелhй, господине, мою ладу къ мнh, абых не слала кнему слез на море рано». Ярославна рано плачет в Путивлh назабралh, аркучи: «Свhтлое и тресвhтлое слънце! Всhм тепло икрасно еси! Чему, господине, простре горячюю свою лучю на ладhвои, в полh безводнh жаждею им лучи съпряже, тугою им тулизатче?»

Прысну море полунощи; идут сморци мьглами. Игореви кня-зю бог путь кажет из земли Половецкой на землю Рускую к отнюзлату столу.

Погасоша вечеру зари. Игорь спит. Игорь спит. Игорь мыс-лию поля мhрит от великаго Дону до малаго Донца.

Комонь в полуночи Овлур свисну за рhкою; велит князюразумhти. Князю Игорю не быть! Кликну; стукну земля, въшумhтрава, вежи ся половецкии подвизашася.

А Игорь князь поскочи горнастаем к тростию и бhлым гого-лем на воду. Въвръже ся на бръз комонь и скочи с него бусымвлъком, и потече к лугу Донца, и полетh соколом под мьглами,избивая гуси и лебеди завтроку, и обhду, и ужинh.

167

Коли Игорь соколом полетh, тогда Влур влъком потече, трусясобою студеную росу: претръгоста бо своя бръзая комоня.

Донец рече: «Княже Игорю! Не мало ти величия, а Кончакунелюбия, а Руской земли веселиа!»

Игорь рече: «О Донче! Не мало ти величия, лелhявшу князяна влънах, стлавшу ему зелhну траву на своих сребреных брезhх,одhвавшу его теплыми мьглами под сhнию зелhну древу; стрежа-ше его гоголем на водh, чайцами на струях, чрьнядьми на ветрhх!Не тако ли, рече, рhка Стугна: худу струю имhя, пожръши чужиручьи и стругы, рострепа к усту, уношу князю Ростиславу затвориДнhпрь темнh березh. Плачется мати Ростиславля по уноши кня-зи Ростиславh. Уныша цвhты жалобою, и древо с тугою к землипрhклонилося».

А не сорокы встрокоташа: на слhду Игоревh hздит Гзак сКончаком. Тогда врани не граахуть, галици помлъкоша, сорокы нетроскоташа, по лозию ползаша только; дятлове тектом путь к рhцhкажут, соловии веселыми пhсньми свhт повhдают.

Млъвит Гзак Кончакови: «Аже сокол к гнhзду летит, соколичарострhляевh своими злачеными стрhлами».

Рече Кончак ко Гзh: «Аже сокол к гнhзду летит а вh соколцаопутаевh красною дhвицею».

И рече Гзак к Кончакови: «Аще его опутаевh красною дhвицею,ни нама будет сокольца, ни нама красны дhвице, топочнут наю пти-ци бити в полh Половецком».

Рек Боян и ходы на Святъславля пhснатворца стараго време-ни Ярославля, Ольгова коганя хоти: «Тяжко ти головы кромh пле-чю, зло ти тhлу кромh головы», Руской земли без Игоря. Солнцесвhтится на небесh, Игорь князь в Руской земли. Дhвици поют наДунаи, вьются голоси чрез море до Киева. Игорь hдет по Бориче-ву к святhй богородици Пирогощей. Страны ради, гради весели.

Пhвше пhснь старым князем, а потом молодым пhти. СлаваИгорю Святъславличю, буйтуру Всеволоду, Владимиру Игореви-чу! Здрави князи и дружина, побарая за христьяны на поганыя плъки!Князем слава а дружинh. Аминь.

Яраслаўна зрання плача ў Пуціўлі на сцяне, наракаючы: «Овецер, вятрыска! Чаму ты насільна так вееш? Чаму імчыш ханскіястрэлы на лёганькім крыллі сваім ды на вояў мужа майго? Ці жвеяць мала табе ўгары пад аблокі, лялеючы ў моры сінім караблі?Чаму ты вясёласць маю па кавылі развеяў?»

Яраслаўна зрання плача ў Пуціўлі горадзе на сцяне, наракаю-чы: «О Днепру Славуцічу! Горы каменныя ты перасек скрозь зямлі

168

Палавецкае; чоўны лялеяў ты на сабе Святаслаўлевы к войскуКабякаву. Прылялей жа й мужа майго да мяне, каб рана я слёз нессылала на мора к яму!»

Яраслаўна зрання плача ў Пуціўлі на сцяне, наракаючы: «Осветлае сонца, прасветлае! Усім ты нясеш і цяпло і красу. Нашто жнанясло ты свой промень гарачы на вояў тых мужа майго? Па полібязводным ім смагаю лукі звяло, а ўтулы тугой ім заткала!»

Прыснула мора з поўначы, смерчы імгламі ідуць. Князю Ігарубог знача дарогу з зямлі Палавецкай на Рускую зямлю, дзе баць-каў пасад яго жджэ.

Патухла вячэрняя зорка. Ігар спіць, Ігар вока не зводзіць. Ігардумкаю мерае поле ад Дона вялікага к малому Данцу.

Апоўначы свіснуў Аўлур за ракою каню, разумеці загадваекнязю. А князя Ігара няма! Клікнуў – дрыгнула зямля, зашумелатрава, палавецкія вежы ўспужаліся.

А князь Ігар к трыснягу гарнастаем панёсся і гогалем белымпамчаўся к вадзе. На быстрага рынуў каня, саскочыў з яго босымвоўкам, к логу Данца пакаціўся й паляцеў сокалам пад імгламі, за-біваючы гусі і лебедзі к снеданню, полудню й вячэры.

Як Ігар паляцеў сокалам, тады воўкам Аўлур пакаціўся, абі-ваючы росы сабою сцюдзёныя: падарвалі бо коней сваіх быстра-ногіх.

I кажа рака Данец: «Княжа Ігару! Не мала вялічча табе, Кан-чаку дакукі, а радасці Рускай зямлі!»

А князь Ігар кажа: «О Доньча! Не мала вялічча табе, што ля-леяў ты князя на хвалях і зялёную траву яму падсцілаў на сваіхберагах срэбраных, адзяваючы цёплымі ймгламі яго пад ценем зя-лёнага дзерава, і сцярог на вадзе яго гогалем, чайкамі на ручаях,чарнедзямі на ветрах. Не такая, кажа, рака Стугна. Маючы вузкіпрацёк, праглынуўшы чужыя ручаі й распасцёршы хвалі к утоку,князю Расціславу маладому берагам цёмным Дняпро зачыніла.Плачацца маці Расціслаўля па сваім маладым князю Расціслаўлю.Кветкі жальбою занылі, а дрэва з тугою к зямлі накланілася».

Не сарокі так застракаталі: гэта едзе Ігаравым следам Гза зКанчаком. I тады груганы не закрумкалі, галкі замоўклі, сарокі нестракаталі, па лозах паўзлі толькі. А дзятлы тукатам к рэчцы шляхпаказваюць, салавейкі вясёлымі песнямі раніцу згадваюць.

I гаворыць Гза Канчаку: «Калі сокал ляціць да гнязда, мы за-стрэлім саколіча стрэламі сваймі залатымі!»

А Канчак Гзе адказвае: «Калі сокал ляціць да гнязда, мы са-кольца апутаем краснаю дзевай!»

169

А Гза кажа Канчаку: «Калі мы яго дзеваю краснай апутаем,мець не будзема мы ні саколіча, ані краснае дзевы, ды пачнуць настады біці птахі ў полі Палавецкім!»

I сказаў Баян аб днях Святаслаўлевых, Баян-песнятворац да-лёкага часу, Яраслаўлева, Алегава: «Княжа! Хоць і цяжка табе, га-лаве, без плячэй, але трудна табе, целу, без галавы!»

Так і Рускай зямлі без Ігара. Сонца свеціцца на небе, Ігаркнязь – на Рускай зямлі. Пяюць дзевы на Дунаі, галасы плывуцьпраз мора і да Кіева. Ігар едзе па Барычаву да святое багародзіцыПірагошчай. Рады староны, весялы гарады.

Спяяўшы песню старым князям, а пасля маладым пяяці: «Сла-ва Ігару Святаслаўлічу, буй туру Усеваладу, Уладзіміру Ігаравічу!Здароўя князям і дружыне, выступаючым за хрысціян на войскапаганых! Слава князям і дружыне!» Амінь (Хрэстам.).

II. Кыим убо языком, братие, достоит ли похвалити свето-заръную память преоблаженныя невесты Христовы Еуфрасини?Бяшет бо помощница обидимым, скорбящим утешение, нагимодение, больным посещение, и спроста рещи, всем всяка быстьЕуфросиниа убо сердце свое напаяще Божиа премудрости. Еуф-росиниа – небопарный орёл, попарившая от запада до въстока,яко луче солнечьнаа, просветившия землю Полотьскую. Тем же,братие, хвалится Селунь о святом Димитрии, а Вышегород му-ченикома Борисом и Глебом; аз же хвалюся: блажен сей ты, градеПолоцкий, такому летарасль возрасивый – преподобную Ефро-синию. Блажение лидие, живущеи во граде том. Блажении роди-тели твои, блажена утроба, от неи же изыде преподобнаа госпо-жа Еуфрасиниа.

Якою моваю, братове, належыць уславіць светлую памяцьнайшчаснейшай нявесты Хрыстовай Еўфрасінні! Была яна дапа-могай пакрыўджаным, суцяшэннем засмучаным, распранутым –адзеннем, хворым – наведанне ці, проста кажучы, – для ўсіх былаўсім. Еўфрасіння – нязвядальны квет райскага саду. Еўфрасін-ня – арол, што, лунаючы ў небе, праляцеў ад захаду і да ўсходу,як прамень сонечны, прасвятліў зямлю Полацкую. Вось, братове,Селунь хваліцца святым Дзімітрыем, Вышгорад – пакутнікамБарысам і Глебам; я же хвалюся: шчаснае ты, месца Полацкае,што ўзрасціла такі парастак – Еўфрасінню! Шчасны люд, што жывеў месцы тым! Шчасны бацькі яе; шчаснае ўлонне, з якога вый-шла найпадобнейшая панна Еўфрасіння (Хрэстам.).

170

* Заданне 2. Прачытайце наступныя тэрміны і тэрміна-лагічныя словазлучэнні. Адзначце асаблівасці беларускай мовыў першых лексікаграфічных працах.

Абориген – тубылец, антогонизм – супраціўніцтва, дарствен-ная грамота – даравальная грамата, дифференциация общества –падзел грамадзтва, инкорпорация – улучэнне, международная связь –міжнародная сувязь, мировоззрение – сьветагляд, областной – кра-ёвы, однопалатный парламент – аднапалатны парлямэнт, патриот –патрыота, плебисцит – плебісцыт, подоходный налог – падатак напрыбытак, политика агрессивная – зачэпная палітыка, регресс –рэгрэс, самоуправление – самаўрад, собрание законодательное – за-конадаўчы сойм, усобицы – дамовыя войны, эволюционный – эво-люцыйны, энциклопедист – энцыклёпэдысты; биржа – біржа, гел-да; блокада – замык, блёкада; конфискация – конфіскацыя, заскар-баваньне; основание (города) – залажэньне, закладзіны; родина –бацькаўшчына, айчына; учредительное собрание – устаноўчы сойм,сход; эксплоатирующие классы – вызыскальныя клясы, эксплёа-туючыя (Вып. 11, Тэрмінолёгія грамадазнаўства, 1926 г.).

Адвокат – адвакат, амнистия – амністыя, безнаказанность –бяскарыснасьць, бухгалтер – бухгальтар, глава – разьдзел, граж-данское судопроизводство – грамадзянскае судавядзеньне, заклю-чительное об’яснение – заключальнае аб’ясьненьне, заседание –пасяджэньне, ипотека – гіпотэка, казна – скарб, канцелярия – кан-цэлярыя, лжесвидетельство – крывасьведзтва, независимость –незалежнасьць, обвиняемый – падвіноўны, подговорщик – намоў-ца, поручительство – парука, разрешительная статья – дазвольныартыкул, сохранность – захавальнасць, убеждение – пераконаньне,статья – артыкул, третейский суд – пасрэдніцкі суд, уполномочен-ный – упаўнаважаны, частное имущество – прыватная маёмасць;акцент – прыняцьце, акцэнт; действие – чыннасьць, учынак; дело-производство – дзелаводзтва, справаводзтва (Вып. 10, Тэрмінолё-гія права, 1926 г.).

Копчиковые мышцы – хвастковыя цягліцы, пищеварительныйаппарат – апарт траўленьня, желудок – страўнік, селезенка – каса,почка – нырка, почечная лоханка – ныркавая міска, мочевой пу-зырь – мачавы пузыр, вены сердца – вэны сэрца, внутрикостныевены – наздравічныя вэны, лимфатические узелки – лімфатычныявузьлікі, лимфатические сплетения – лімфатычныя спляценьні, желч-

171

ный пузырь – жаўцяк, жоўцевы пухір; поджелудочная железа – пад-страўніца, падстраўнічная залоза; эпикард – эпікард, насэрцоўе(Вып. 13, Nomina anatomica alboruthenica, 1927 г.).

Акционер – акцыянэр, арбитр – арбітар, аренда – арэнда, ар-тель – арцель, бухгалтер – бугальтар, денежные средства – гра-шовыя сродкі, депозит – дэпозыт, дороговизна – дарагоўля, заем-щик – пазычковец, избытки – лішкі, имущество – маёмасьць, ин-кассо – інкасо, казначей – скарбнік, протест векселя – протэст вэк-саля, ревизия – рэвізія, список цен – сьпісак цэн, счетоводство –рахункаводзтва, эмиссия – эмісія (Вып. 17, Слоўнік бугальтэрскаетэрміналёгіі (проект), 1928 г.).

* Заданне 3. Прачытайце наступныя тэксты. Вызначцепалітыка-прававыя ідэі і погляды прадстаўнікоў Адраджэння.

I. Ф. Скарына (1490–1551), сын полацкага купца. Адука-цыю атрымаў у Кракаўскім універсітэце. У 1512 г. атрымаў сту-пень доктара медыцыны ў Падуанскім універсітэце (Італія), меўтаксама ступень доктара вольных навук. Славуты беларускі пер-шадрукар. У 1517–1519 гг. пракаменціраваў і надрукаваў 23 кнігіБібліі. У 1521 г. вярнуўся на радзіму і выдаў у Вільні ў 1522 г. «Ма-лую падарожную кніжыцу».

Ф. Скарына – заснавальнік школы натуральнага права. Спе-цыфіка метадаў пазнання, якія былі выпрацаваны прадстаўнікамішколы натуральнага права ва ўмовах сярэднявечча, заключаласяў пошуку ўсталяваных, вечных і незмяняльных рысаў чалавека якіндывідыума і асноўнай часткі жывёльнага свету. Веданне гэтыхрысаў, на іх думку, дазваляла атрымаць сапраўдныя веды аб зы-ходных патрабаваннях «прыроды» ў дачыненні да рэгулявання гра-мадскіх адносін цалкам.

Характарыстыка значэння і сутнасці натуральнага («прирожо-ного») права дадзена Ф. Скарынам у шэрагу прадмоў да ягобіблейскіх кніг. У прыватнасці, у прадмове да «Другазаконня» ёнпіша: «Людское естество двояким законом бывает справовано отгоспода бога, то есть прирожоным и написаным».

Скарына імкнецца знайсці агульначалавечыя рысы індывідуу-ма. «От зачала убо веков, – зазначаў ён, – егда сотворил бог пер-вого человека, написал ест закон сей в сердци его». У дадзенымвыпадку Скарына выступаў прадстаўніком гілазаісцкай канцэпцыіадзінства прыроды і бога, характэрнай для рэнесансавых гумані-

172

стаў. Гэты факт тлумачыўся ягонымі пошукамі боскага вытокуправа ў прыродзе самога чалавека.

У адрозненне ад сярэдневяковых тэолагаў, якія пры дапамо-зе натуральнага права імкнуліся ўсталяваць справядлівасць і непа-хіснасць існуючых феадальных парадкаў, а падначаленне, прымус іэксплуатацыю аб’яўлялі адпаведнымі прыродзе чалавека, – Ска-рына лічыў, што прыродзе чалавека адпавядаюць такія якасці, якузаемная любоў і згода. «А тако прежде всех законов... закон при-рожоны... весь во едином словеси скончевается: «Возлюбили ближ-него своего, яко сам себе». Жаданне пабудаваць сапраўды нату-ральна-прававую тэорыю на маральных прынцыпах ранняга хрыс-ціянства ўказвала на знаёмства Скарыны з ідэямі і каштоўнасцямі,характэрнымі для пачынаючай у Еўропе Рэфармацыі.

Ф. Скарына з’яўляецца, па сутнасці, першым асветнікам Бе-ларусі, які паставіў і разгледзеў праблему суадносін права і закону.Пры гэтым пад паняццем права ў яго выступала сістэма ранне-хрысціянскіх маральных норм, якія ствараюць яго ідэал – «приро-жоное права». На аснове гэтых норм, на думку Скарыны, павіннабудавацца сістэма норм «писаного права», гэта значыць, існуючаезаканадаўства. Пры гэтым «прирожоное права» выступала асноў-ным, зыходным у дачыненні да «писаного права». «А на том («при-рожоным» праве. – С.), – пісаў ён, – яко уднении, вси законы писа-ным заложены суть».

Значным крокам наперад быў зварот Ф. Скарыны да ідэй на-роднага суверэнітэту, асабліва ў галіне праватворчасці, не адмаў-ляючы пры гэтым ролю правадыроў, старэйшын, манархаў. Ф. Ска-рына разумеў працэс праватворчасці як узаемадзеянне, супрацоў-ніцтва народа і ўлады, так як сцвярджаў, што існуючае заканадаў-ства ўзнікла шляхам «еже каждый народ своими старейшинамиухвалили суть подле, яко же ся им наилепей видело быти». Мэтыгэтай дзейнасці закладзены яшчэ ў вядомым са старажытных ча-соў прынцыпе агульнай карысці. Таму заканатворчасць будзе пас-пяховай і карыснай толькі ў той дзяржаве, дзе заканатворцы кіру-юцца «соединением ласки и згодаю». Абапіраючыся на своеасаб-лівы прагматызм (а не на рэлігійныя абстракцыі), Ф. Скарына пашы-рае свае патрабаванні да закону, каб той абавязкова быў «почти-вый, справедливый, можный, потребный, пожиточный, подлуг при-рожения, подлуг обычаев земли, часу и месту пригожий, явный, неимея в себе закритости, не к пожитку единого человека, но к поспо-литому доброму написаный». У гэтых словах заключаецца яшчэадна скарынінская палітыка-прававая ідэя – ідэя прыярытэту мяс-

173

цовага (нацыянальнага) заканадаўства. Гэта ідэя адмаўляе імкненніцарквы і некаторых рэакцыйных сярэдневяковых юрыстаў аб вяр-шынстве рымскага, візантыйскага, нямецкага або іншага іншазем-нага права. Дарэчы, прынцып першынства мясцовага права знай-шоў адлюстраванне ўжо ў змесце статута Вялікага Княства Літоў-скага 1529 г.

Станоўчае значэнне ва ўмовах інтэнсіўнай дзейнасці па сістэ-матызацыі і кадыфікацыі заканадаўства на Беларусі і ў Літве ў па-чатку XVI ст. мелі ідэі Ф. Скарыны па класіфікацыі прававых норм.Па паходжанні і крыніцах ён падзяляе права на натуральнае і пісанае.Што Скарына разумеў пад натуральным правам, мы ўжо разгле-дзелі. А напісанае права ён падзяляе на боскае («книги Моисеевы исвятое Евангелие»), царкоўнае («правила светых отец, па сборах (са-борах) прописаные»), «земские» (існуючае пазітыўнае права).

Земскае права, у сваю чаргу, уключала ў сябе нормы грама-дзянскага і сямейнага права («яко мужа и жены почтивое случение,детей пільное выхование, близко живущих схождение, речи позыче-ное навращение, насилию силою отпрение, ровная свобода всем,общее имение всех»); нормы міжнароднага права, якое Скарынаназываў «языческим, от многих убо языков ухвалено ест»; нормыдзяржаўнага, крымінальнага, гарадскога, марскога і гандлёвагаправа.

Ф. Скарынай былі сфармуляваны прэвентыўныя, папераджаль-ныя мэты і задачы пакарання. «И вчинены суть права, – пісаў ён, –или закон, для людей злых, абы боячися казни, усмирили смелостьсвою и моци не мели иным ушкодити, и абы добрыи межи злыми впокои жити могли» (С.).

II. Другім знакамітым мысліцелем Беларусі эпохі Адраджэн-ня ў Беларусі быў Мікола Гусоўскі (1470 – 1533). Адукацыюатрымаў на Беларусі, паглыбіў веды ў Польшчы і Італіі. Аўтарпаэмы «Песня пра зубра» (1528) і інш. твораў.

У паэтычнай форме выказаў свае адносіны да навукі, мастац-тва, дзяржавы, нораваў, маралі, права сучаснага яму грамадства.

Як прадстаўнік Адраджэння, шырока абапіраецца на ідэалы ікаштоўнасці старажытных Грэцыі і Рыма. У прадмове да сваёйзнакамітай паэмы, якая выкладзена ў форме звароту каралевы Боны,вялікай княгіні Літвы і Русі (Беларусі), выказвае арыгінальную ідэюўзаемасувязі паміж дзяржавай і росквітам навук. У прыватнасці,ён піша: «Дзяржава абапіраецца больш на мужнасць духу, чым насілу цела, пра што сведчаць як грэкі, так і рымляне. Іх магутнасцьквітнела найбольш тады, калі расцвіталі навукі».

174

Магчымасці навуковага пазнання свету, на думку М. Гусоў-скага, нярэдка абмяжоўваюцца верай у розныя ўсталяваныя ранейзвычаі, звышнатуральныя прычыны. Таму і піша ён:

«Мабыць, усім забабонам любога народуРыса ўласціва адна: невядомае ў свецеЗвышнатуральнаю сілай тлумачыць – і кропка.Вобмацкам праўду знаходзяць, а ў нашых павер’яхПраўда яшчэ не абмацана».

Метадалогія М. Гусоўскага – гэта рацыянальнае пазнанне рэ-альнасці. У адпаведнасці з уласнай пазіцыяй ён заяўляе:

«Я ж, не прыхільнік здагадак і розных фантазій,Тое пяру давяраю, што сам неаднойчыБачыў, праверыў, зрабіў – свой мазолісты вопыт».

У паэме М. Гусоўскага мы, мусіць, упершыню ў гісторыі Бе-ларусі назіраем імкненне адлюстраваць практыку суадносін права іаховы прыроды. Сёння нам думаецца, што ў тыя далёкія часы ўлюдзей наогул не магло існаваць такой думкі. Таму што, як намдумаецца, іх было мала, гаспадарчая дзейнасць людзей абмежава-ная, а прырода – такая дзявоцкая і магутная. Тым не менш, М. Гу-соўскі падкрэслівае існаванне ў той час заканадаўчых нарматыў-ных актаў, накіраваных у абарону прыроднага асяроддзя. Княжацкіўказ пад пагрозай адказнасці строгай, – піша ён:

«Не дазваляе знішчаць ні зубрыцаў, ні моладзьI ашчаджае тым самым багацці лясныя.Скарбы свае нашы людзі на золата наватНе прамяняюць»,а:«Нашы лясы – гэта наша скарбонка і свіран,Наша камора жывіцы, і дзёгцю, і ягад».I хаця:«Перад законам і правам лясным на здабытакРоўныя ўсе там – палюй, здабывай, колькі можаш».Тым не менш, прырода патрабуе да сябе гаспадарлівых адносін.«Дзе недагляд, там сады перародзяцца ў дзічку,Поле радзіць перастане, бур’янам заглухне».

М. Гусоўскі даволі шматгранна апісвае правапарадак у Бела-русі таго часу.

Ён падкрэслівае, што ў аснове гэтага правапарадку ляжыць за-конапаслухмянасць. Падкрэслівае гэта Гусоўскі ўласнай пазіцыяй:

175

«Ну, а калі атрымаў даручэнне – старайся!Так што тут спроба мая, а рашэнне – чужое,Здольны ці не, а выконвай, бярыся за справу».

Асаблівае абурэнне М. Гусоўскага выклікае палітычная і пра-вавая анархія ў краіне, якая вызначалася эгаістычнай пазіцыяй і«свербам панавання» з боку магнатаў і паноў.

«Братазабойствы, грызня, міжусобныя войны –Іхні занятак фізічны і свет іх духоўны.Б’юцца князі-ваяводы, а стогнуць народы:Воіны ж гінуць у тых і другіх у сутычках,Што ім той смерд – наша гора і нашы пакуты?Ім бы свайго дамагчыся, а ты хоць залісяУ горкіх слязах. За мурамі рыданняў не чутна –Значыць, гандлюй і крывёю, і лёсам падданых.Ворагі нашы ўсё бачаць, смяюцца з няшчасных.«Пастырам будзь па-над паствай», – гаворыць пісанне.Будуць – чакайце! Ваўкамі грызуць сваю паству.Вось да чаго давяла непамысная прагнасцьСлавы, багацця і ўлады, і як ачарствіліЎсё іх нутро сябелюбства, раскоша і слава!».А таму:«Войны! Злачынная справа – вайна выклікаеГнеў мой, і слёзы, і боль».

Не выклікаюць спагады ў М. Гусоўскага цемрашальскія звы-чаі, распаўсюджаныя сярод простых людзей. У прыватнасці, ад-моўнае стаўленне ў яго да ардалій, якія шырока выкарыстоўвалісяў Беларусі ў адносінах да людзей, абвінавачаных у чарадзействе.Менавіта так апісвае ён гэту працэдуру:

«Там той вядзьмачыць ці з д’ябальскай сілай –Зараз жа суд і расправа: няшчаснага схопяцьI, перавіўшы пастронкамі рукі і ногі,Цягнуць к рацэ – і бултых падазронага ў прорву.Бачаць, што кануў на дно, нібы камень, – палічаць нявінным,Непатанулага ж будуць лічыць вінаватым.Сведкам такіх пакаранняў я быў неаднойчы.Бедны тапельнік, спавіты крыж-накрыж, імкнеццаТорчма стаяць, каб пайсці пад ваду з галавою.З берага ж хмара народу галёкае, свішча,Плача, і стогне, і кленічы шле ў паднябессе.Бачачы гэта ўтрапенне, ты чуеш як сэрца

176

З жаху мярцвее: вада на сябе не падобна.Дзе яе прагнасць? Ну вось жа грывастая хваляГолаў лізнула, прайшлася з разбегу па твары –I не ўвабрала, зраклася, як беднага – шчасце.Больш справядлівы агонь ненажэрны. Той прагнаЗліжа і ведзьму і мага ад пятак да цемя,Як і прапашчых забойцаў дзіцяці ці бацькі.Некаму, можа, расказ мой здаецца няпраўдай,Верце: у нас, у Літве, гэта ўсё – рэчаіснасць».

Ідэалам для М. Гусоўскага выступае правапарадак, які існа-ваў быццам бы ў часы княжання Вітаўта – «гады найвышэйшагаўздыму княства Вялікалітоўскага», век, які летапісцы называюцьзалатым.

Унутранае адзінства мела моц і ў знешнепалітычных адносі-нах. Вітаўт:

«Грознай Ардзе мог прыцыкнуць: знай меру, татарын!Як знакаміты багаццем і сілай Масковіі землі».

Асноўныя рысы Вітаўтава правапарадку ён выказвае ў на-ступных радках:

«Доблесць пры ім афіцыйна лічылася першайЯкасцю воіна, і на вайсковых аглядахЁн, як аптэкар на вагах, узважваў, хто лепшы,Лепшаму там жа за доблесць і дзякаваў шчодра.Ох, не любіў баязліўцаў і пестаў з магнатаў!Будзь ты магнатам, але калі дрэйфіш у справе,Лёс незайздросны ў такога – пагарда дружыны.Строга і крута судзіў, і прытым справядліва».«Круцікі-муцікі ў сведчаннях і крывадушнасцьБолей за ўсё не любіў і, як сведчаць паданні,Клятваадступнікаў-сведак судзіў, як забойцаў.Кат распраўляўся з такімі, і ўсё ў навучаннеЧорнаму люду: вучыцеся, як небяспечнаКняжы абходзіць закон і вярхоўную ўладу!Позіркам жорсткім, што гляне – аж зробіцца млосна,Ён, як вядзьмак, абяззбройваў усіх ашуканцаў:«Хлусіш!» – і хлус прызнаваўся, што сведчыць ілжыва,Кара была неадкладнай, чакала пры замку».«Так жа бязлітасна, строга караў ён і суддзяўКняжацкіх вотчын за подкупы, хабар, ліхвярства.Выпадак быў, ды не ведаю дзе. Спакусіўся

177

Нейкі суддзя на багаты падарунак, і справуВыйграў адказнасць насуперак княскаму ўказу.Скарга да князя дайшла; вінаваты прызнаўся.Кат перабіў яму рукі і ногі, а потым –Зноў жа ў навуку другім! – і суддзю пры народзе,К конскім хвастам прывязаўшы, пусцілі на волю.Прагнасць нажыцца пад шыльдаю варта закона».

У паэтычнай форме М. Гусоўскі звяртаецца да Маці Боскай.Просіць яе дапамагчы ўзяцца за розум тым, хто знаходзіцца ва ўладзе.

М. Гусоўскі ўсведамляе, што значныя сілы да пераўтварэн-няў мае сам народ. Але ён вельмі раз’яднаны, незгуртаваны, глухіда суседскага гора.

«Што запяеш ты, сусед наш, калі скалануццаПлачам і стогнам твае гарады і мястэчкі?Локаць гатоў будзеш свой укусіць у адчаі:Дзе ж я раней быў, чаго я глядзеў і праглядзеў?»

– пытаў ён. Галоўны песімістычны вывад М. Гусоўскага ў гэтымсэнсе – «Мы – шчэ натоўп, грамада непісьменная, цемра» (С.).

Да лекцыі 3. БІЛІНГВІЗМ І МОЎНАЯ ІНТЭРФЕРЭНЦЫЯ

Заданне 1. Параўнайце тэксты на рускай і беларускаймове. Вызначце на іх аснове асаблівасці фанетыкі, арфаэпіі,графікі, арфаграфіі, словаўтварэння, марфалогіі, сінтаксісубеларускай мовы.

� Кто придумал первый шифрИстория возникновения такого криминалистического метода,

как шифровка и дешифровка, очень интересна. Ее можно сравнитьс историей дактилоскопии, ведь истоки того и другого метода ухо-дят в глубину веков.

Возможно, еще наши предки, жившие в каменном веке, остав-ляли друг другу краткие послания с помощью камней, прутьев илилиний на земле. Такие послания указывали более короткий путь кводопою или поляне, где росли растения, пригодные в пищу. К шиф-ровкам они отношения не имеют и появились в связи с бедностьюпервобытного языка.

Индейские племена, сохранившиеся до наших дней, использу-ют условные знаки. Цель таких знаков – передать информацию от

178

одного члена племени к другому. Существуют условные знаки, из-вестные лишь внутри племени, такие знаки используют во времяссор с соседями.

Особенность индейских знаков – достаточно большая вели-чина, ведь они должны быть заметны для внимательного наблюда-теля. Сами индейцы находят такие места для условных знаков, гдеслучайный прохожий их не увидит: по краям тропинки или на раз-вилке двух тропинок.

Индейцы племени сиу используют для условных знаков рису-ночное письмо. Ученые называют подобные схематичные рисун-ки пиктограммами. Индейцы выцарапывают свои рисунки на вы-сушенных шкурах животных и коре деревьев.

Туристы могут использовать пиктограммы для обозначениясхемы маршрута – изменений направления, развилок, привалов.Знаки легко начертить заостренной палкой на земле или мелом накамне.

Конечно, можно придумать свои знаки на основе индейскихпиктограмм. И договориться об их использовании перед походом,чтобы не было путаницы.

Американская разведка использовала во время Второй миро-вой войны в качестве готовых шифров устную речь американскихиндейцев, не имеющих письменности. Два индейца – чаще всегоэто были индейцы из племени навахо – открыто разговаривали другс другом по полевому военному телефону на своем языке. Никто –ни немцы, ни союзники – не могли понять их разговор.

Все привыкли к словам «шифр» и «код», но мало кто задумы-вался, что на самом деле они означают.

(Я познаю мир: детская энциклопедия.Серия «Криминалистика»)

Хто прыдумаў першы шыфрГісторыя ўзнікнення такога крыміналістычнага метаду, як

шыфроўка і дэшыфроўка, вельмі цікавая. Яе можна параўнаць згісторыяй дактыласкапіі: вытокі гэтых метадаў ідуць у глыбінюстагоддзяў.

Магчыма, яшчэ нашыя продкі, якія жылі ў каменным веку,пакідалі адзін аднаму кароткія пасланні з дапамогай камянёў, пала-чак ці ліній на зямлі. Такія пасланні паказвалі на больш кароткі шляхда вадапою ці паляны, дзе раслі расліны, што былі прыдатныя дляежы. Да шыфровак яны адносін не маюць і з’явіліся ў сувязі з бед-насцю першабытнай мовы.

179

Індзейскія плямёны, якія захаваліся да нашых дзён, выкарыс-тоўваюць умоўныя знакі. Мэта такіх знакаў – перадаць інфарма-цыю ад аднаго члена племені да другога. Існуюць умоўныя знакі,якія вядомы толькі ўнутры племені, такія знакі выкарыстоўваюцьу час сварак з суседзямі.

Асаблівасць індзейскіх знакаў – дастаткова вялікая велічыня:яны павінны быць прыметнымі для ўважлівага назіральніка. Самііндзейцы знаходзяць такія месцы для ўмоўных знакаў, дзе выпад-ковы падарожны іх не заўважыць: па краях сцежкі ці на развілцыдзвюх сцежак.

Індзейцы племені сіу выкарыстоўваюць для ўмоўных знакаўмалюнкавае пісьмо. Вучоныя называюць такія схематычныя ма-люнкі піктаграмамі. Індзейцы выдзіраюць свае малюнкі на высу-шаных скурах жывёл і кары дрэў.

Турысты могуць выкарыстоўваць піктаграмы для абазначэн-ня схемы маршруту – змен напрамку, развілак, прывалаў. Знакі лёгканамаляваць завостранай палачкай на зямлі ці мелам на камені.

Вядома, можна прыдумаць свае знакі на аснове індзейскіхпіктаграм. І дамовіцца пра іх выкарыстанне перад паходам, каб небыло блытаніны.

Амерыканская разведка выкарыстоўвала ў час Другой сус-ветнай вайны ў якасці гатовых шыфраў вуснае маўленне амеры-канскіх індзейцаў, якія не мелі пісьменнасці. Два індзейцы – часцейза ўсё гэта былі індзейцы з племені наваха – адкрыта размаўляліадзін з адным па палявым ваенным тэлефоне на сваёй мове. Ніхто –ні немцы, ні саюзнікі – не маглі зразумець іх размову.

Усе прывыклі да слоў «шыфр» і «код», але мала хто задумваў-ся, што на самай справе яны абазначаюць.

D

Международный валютный фондУсиление международной координации валютно-финансовой

сферы во многом связано с деятельностью МВФ (Международно-го валютного фонда), который согласно своему уставу регулируетвалютные курсы и платежные балансы стран-членов, контролиру-ет систему многосторонних платежей и внешнюю задолженностьразвивающихся стран, представляет кредиты странам-членам длярешения их валютно-финансовых проблем.

В период существования фиксированных валютных курсовдеятельность МВФ была направлена на поддержание валютныхпаритетов, предотвращение неоправданного манипулирования ва-лютными курсами. С переходом к плавающим курсам валют был

180

пересмотрен Устав МВФ, и хотя необходимость поддержанияпаритетов отпала, сфера деятельности МВФ отнюдь не сокра-тилась. Так, было предусмотрено усиление контрольных функ-ций МВФ как основы межгосударственного валютного регули-рования, расширение инструментариев воздействия на несбалан-сированные международные расчеты и «необоснованные» кур-совые соотношения.

Важным направлением деятельности МВФ является креди-тование стран для урегулирования платежных балансов и внешнейзадолженности. Следует отметить, что МВФ связывает предо-ставление кредитов странам-членам с условием проведения темиопределенных изменений в экономической политике. Такие изме-нения в виде программ финансово-экономической стабилизациисроком от 1 года до 3 лет согласовываются с фондом и рассматри-ваются как своего рода международное свидетельство платеже-способности страны. Кредитые ресурсы предоставляются странев зависимости от хода выполнения такой программы. Такие про-граммы являются условием получения кредитов для стран Вос-точной Европы и России (В.Д. Камаев).

Міжнародны валютны фондУзмацненне міжнароднай каардынацыі валютна-фінансавй

сферы ў многім звязана з дзейнасцю МВФ, які згодна са сваім ста-тутам рэгулюе валютныя курсы і плацежныя балансы краін-чле-наў, кантралюе сістэму разнастайных плацяжоў і знешнюю запазы-чанасць краін, якія развіваюцца, прадстаўляе крэдыты краінам-чле-нам для вырашэння іх валютна-фінансавых праблем.

У перыяд існавання фіксаваных валютных курсаў дзейнасцьМВФ была накіравана на падтрымку валютных парытэтаў, прадухі-лення неапраўданага маніпуліравання валютнымі курсамі. З пера-ходам да плаваючых курсаў валют быў перагледжаны Статут МВФ,і, нягледзячы на тое, што неабходнасць падтрымкі парытэтаў знікла,сфера дзейнасці МВФ ні ў якім разе не скарацілася. Так, было пра-дугледжана ўзмацненне кантрольных функцый МВФ як асновыміждзяржаўнага валютнага рэгулявання, расшырэнне інструмента-рыя ўздзеяння на незбалансаваныя міжнародныя разлікі і «неаб-грунтаваныя» курсавыя суадносіны.

Важным накірункам дзейнасці МВФ з’яўляецца крэдытаваннекраін з мэтай рэгулявання плацежных балансаў і знешняй запазы-чанасці. Неабходна адзначыць, што МВФ звязвае прадстаўленнекрэдытаў краінам-членам з умовай правядзення тымі пэўных зме-

181

наў у эканамічнай палітыцы. Такія змены ў выглядзе праграм фінан-сава-эканамічнай стабілізацыі тэрмінам ад 1 года да 3 гадоў узгад-няюцца з фондам і лічацца своеасаблівым сродкам міжнароднагасведчання плацежаздольнасці краіны. Крэдытныя рэсурсы прадстаў-ляюцца краіне ў залежнасці ад стану выканання такой праграмы.Такія праграмы з’яўляюцца ўмовай атрымання крэдытаў для краінУсходняй Еўропы і Расіі.

� 1. Каждый народ имеет свои самобытные игры, которые от-ражают его характер, древние обряды и традиции. И белорусскийнарод здесь не является исключением. У него есть свои любимыеигры, которые хранятся и передаются из поколения в поколение. Онитесно связаны с бытом и трудовой деятельностью людей, географи-ческим положением республики, её природной средой.

Поскольку народная игра – это социологический феномен, в ко-тором условно отражается действительность, то с развитием обще-ственного сознания изменяется и содержание игры. Однако лучшиетрадиции народной физкультуры, педагогики, обряды и национальныйколорит в них не только не исчезают, но и бережно сохраняются.

Как правило, белорусские народные игры – подвижные. Ониопределяются богатством разнообразных воздействий на организмдетей, формируют у них необходимые физические навыки. Одни изигр имеют определённые традиционные нормы и словесное оформ-ление, что превращает их в своеобразные театрализованные дей-ствия. В других строго распределяются роли всех участников, сло-во в них является сигналом к какому-то действию.

Кроме сюжетно-ролевых, встречаются и игры-хороводы, гдеорганически сочетаются слова, действия, песни, народные мело-дии. Всё это, безусловно, содействует воспитанию у детей интере-са к белорусскому народному творчеству, к родному языку.

В большинстве таких игр правила строго не регламентируют-ся и чаще всего составляются самими участниками. Содержаниеигр легко усваивается, а простота и вариативность правил, неслож-ность инвентаря делают их доступными для проведения в самыхразнообразных условиях.

Таким образом, народные игры в комплексе с другими воспи-тательными средствами представляют основу для формированияу детей необходимых физических качеств и навыков, воспитания уних национального самосознания и интереса к истории и культуресвоего народа.

182

Кожны народ мае свае самабытныя гульні, якія адлюстроўва-юць яго характар, старажытныя звычаі і традыцыі. І беларускі на-род тут не з’яўляецца выключэннем. У яго ёсць свае любімыя гульні,што захоўваюцца і перадаюцца з пакалення ў пакаленне. Яны цес-на звязаны з бытам і працоўнай дзейнасцю людзей, геаграфічнымстановішчам рэспублікі, яе прыродным асяроддзем.

Паколькі народная гульня – гэта сацыялагічны феномен, у якімумоўна адлюстроўваецца рэчаіснасць, то з развіццём грамадскайсвядомасці змяняецца і змест гульняў. Аднак лепшыя традыцыінароднай фізкультуры, педагогікі, звычаі і нацыянальны каларыт уіх не толькі не знікаюць, але і беражліва захоўваюцца.

Як правіла, беларускія народныя гульні – рухавыя. Яны вы-значаюцца багаццем разнастайных уздзеянняў на арганізм дзяцей,фарміруюць у іх неабходныя фізічныя навыкі. Адны з гульняў ма-юць пэўныя традыцыйныя нормы і слоўнае афармленне, што пе-ратварае іх у своеасаблівыя тэатралізаваныя дзеянні. У другіх строгаразмяркоўваюцца ролі ўсіх удзельнікаў, слова ў іх з’яўляецца сігна-лам да нейкага дзеяння.

Акрамя сюжэтна-ролевых, сустракаюцца і гульні-карагоды, дзеарганічна спалучаюцца словы, рухі, песні, народныя мелодыі. Усёгэта, безумоўна, садзейнічае выхаванню ў дзяцей цікавасці да бе-ларускай народнай творчасці, да роднай мовы.

У большасці такіх гульняў правілы строга не рэгламентуюццаі часцей за ўсё складаюцца самімі ўдзельнікамі. Змест гульняў лёгказасвойваецца, а прастата і варыятыўнасць правілаў, нескладанасцьінвентару робяць іх даступнымі для правядзення ў самых разнас-тайных умовах.

Такім чынам, народныя гульні ў комплексе з іншымі выхаваў-чымі сродкамі ўяўляюць аснову для фарміравання ў дзяцей неаб-ходных фізічных якасцей і навыкаў, выхавання ў іх нацыянальнайсамасвядомасці і цікавасці да гісторыі і культуры свайго народа(У. К., В. Т.).

� 2. Когда ожидаешь первенство мира по футболу, котороепроисходит раз в четыре года, будто находишься в состоянии чело-века, который празднует свой день рождения 29 февраля, потомучто именины у него бывают не каждый год.

Окончание праздника с участием 32 сильнейших национальныхсборных в Германии вызывает грусть: следующий чемпионат прой-дёт только в 2010 году.

183

Некоторые специалисты высказались насчёт ненужности игрына «бронзу», но дуэль Германия – Португалия (3:1) показала, на-сколько это полезно для команд и интересно для зрителей. Хозяеване упустили шанс попасть в призёры и стали «бронзовыми» в тре-тий раз за историю своего выступления.

Наиболее громкой темой для обсуждения стало удаление Зи-дана. Главный тренер французов Раймон Доменек отметил, что из-за этого его спортсмены не смогли сохранить настроение, с кото-рым выходили на поле. «У нас осталось десять футболистов, когдамы имели преимущество и контролировали ход игры, – сказал До-менек. – Тот эпизод с Зиданом не заметил никто, кроме четвёрто-го арбитра, который и сообщил обо всём главному судье. Я не оп-равдываю поведение нашего капитана, но понимаю его. До этогоЗидан зарекомендовал себя дисциплинированным и сдержаннымигроком».

Тренер итальянцев (Марчелло Липи) согласился, что францу-зы показали более качественную игру, чем его футболисты, и рас-ценил победу как торжество справедливости шестилетней давнос-ти: «Жизнь как катание на качелях: они выиграли ЕВРО-2000, незаслужив этого больше, чем мы. Теперь наступила наша очередь».

Калі чакаеш першынства свету па футболе, якое адбываеццараз у чатыры гады, быццам знаходзішся ў стане чалавека, які свят-куе свой дзень нараджэння 29 лютага, таму што імяніны ў яго бы-ваюць не кожны год. Заканчэнне свята з удзелам 32 наймацней-шых нацыянальных зборных у Германіі выклікае сум: наступнычэмпіянат пройдзе толькі ў 2010 годзе.

Некаторыя спецыялісты выказаліся наконт непатрэбнасці гульніза «бронзу», але дуэль Германія – Партугалія (3:1) паказала, на-колькі гэта карысна для камандаў і цікава для гледачоў. Гаспадарыне ўпусцілі шанц трапіць у прызёры і сталі «бронзавымі» ў трэці разза гісторыю свайго выступлення.

Найбольш гучнай тэмай для абмеркавання стала выдаленнеЗідана. Галоўны трэнер французаў Раймон Даменек адзначыў, штопа гэтай прычыне яго спартсмены не змаглі захаваць настрой, зякім выходзілі на поле. «У нас засталося дзесяць футбалістаў, калімы мелі перавагу і кантралявалі ход гульні, – сказаў Даменек. –Таго эпізоду з Зіданам не заўважыў ніхто, акрамя чацвёртага арбі-тра, які і паведаміў аб усім галоўнаму суддзі. Я не апраўдваю па-водзіны нашага капітана, але разумею яго. Да гэтага Зідан зарэка-мендаваў сябе дысцыплінаваным і стрыманым іграком».

184

Трэнер італьянцаў (Марчэла Ліпі) пагадзіўся, што французы па-казалі больш якасную гульню, чым яго футбалісты, і расцаніў пера-могу як усталяванне справядлівасці шасцігадовай даўнасці: «Жыццёяк катанне на арэлях: яны выйгралі ЕЎРА-2000, не заслужыўшыгэтага больш, чым мы. Зараз наступіла наша чарга» («Звязда»).

� 3. Современный бокс – это спортивное единоборство, обус-ловленное определёнными правилами, искусство которого заклю-чается в том, чтобы в поединке с противником наносить удары, неполучая их самому.

Мастерство боксёра определяется тем, насколько успешно онвладеет техникой разнообразных приёмов нападения и защиты, так-тикой их применения, а также определённым уровнем развитияморально-волевых, психических и физических качеств.

Под влиянием тренировочных нагрузок в процессе занятийбоксом укрепляется опорно-двигательный аппарат, развиваютсябыстрота, сила, точность, координация движений, и, как результат,активизируются все основные жизненно важные функции.

Кроме того, способность к выполнению разнообразных точ-ных движений во время тренировки и боя, необходимость осу-ществлять свои замыслы в условиях спортивного единоборства,имеющего явно выраженный характер конфликтного взаимодей-ствия, позволяют охарактеризовать бокс как вид спорта, воспиты-вающий ценные прикладные умения и навыки.

Положительное влияние бокса позволяет рассматривать егоне только как вид спорта, но и как мощное средство физическоговоспитания и систему развития и совершенствования личности.

Сучасны бокс – гэта спартыўнае адзінаборства, абумоўленаепэўнымі правіламі, майстэрства якога заключаецца ў тым, каб у па-ядынку з праціўнікам наносіць удары, не атрымоўваючы іх самому.

Майстэрства баксёра вызначаецца тым, наколькі паспяхова ёнвалодае тэхнікай разнастайных прыёмаў нападзення і абароны, так-тыкай іх прымянення, а таксама пэўным узроўнем развіцця мараль-на-валявых, псіхічных і фізічных якасцей.

Пад уплывам трэніровачных нагрузак у працэсе заняткаў бок-сам умацоўваецца апорна-рухальны апарат, развіваюцца хуткасць,сіла, дакладнасць, каардынацыя рухаў, і, як вынік, актывізуюцца ўсеасноўныя жыццёва важныя функцыі.

Акрамя таго, здольнасць да выканання разнастайных даклад-ных рухаў падчас трэніроўкі і бою, неабходнасць ажыццяўляць свае

185

замыслы ва ўмовах спартыўнага адзінаборства, якое мае яўнавыражаны характар канфліктнага ўзаемадзеяння, дазваляе ахарак-тарызаваць бокс як від спорту, што выхоўвае каштоўныя прыклад-ныя ўменні і навыкі.

Станоўчы ўплыў бокса дазваляе разглядаць яго не толькі яквід спорту, але і як магутны сродак фізічнага выхавання і сістэмуразвіцця і ўдасканалення асобы (А. А.).

� 4. Одной из самых популярных дисциплин на играх в Афи-нах была художественная гимнастика. Подтверждением тому ста-ли финальные командные соревнования. Наша женская командасмогла пробиться в финальную восьмёрку, вне которой осталисьдаже традиционно сильные украинки.

В финале воспитанницы Ирины Лепарской вместе с болгарка-ми являлись основными претендентками на третье место, посколькупервые два сразу взяли под свой контроль итальянки и россиянки.После выступления с лентой белоруски замыкали тройку призёров.

К сожалению, по результатам второго комбинированного выс-тупления с обручами и мячами болгарки смогли отодвинуть нашихгимнасток на четвёртую позицию. В индивидуальном зачёте замедали сражались Инна Жукова и Светлана Рудалова. Они и заня-ли соответственно седьмое и десятое места. Вне конкуренции ока-залась россиянка Алина Кабаева, которая уверенно завоевала олим-пийское золото.

Адной з самых папулярных дысцыплін на гульнях у Афінах быламастацкая гімнастыка. Пацвярджэннем таму сталі фінальныя ка-мандныя спаборніцтвы. Наша жаночая каманда змагла прабіцца ўфінальную васьмёрку, па-за якой засталіся нават традыцыйна моц-ныя ўкраінкі.

У фінале выхаванкі Ірыны Ляпарскай разам з балгаркамі з’яў-ляліся асноўнымі прэтэндэнткамі на трэцяе месца, паколькі першыядва адразу ўзялі пад свой кантроль італьянкі і расіянкі. Пасля выс-туплення са стужкай беларускі замыкалі тройку прызёраў.

На жаль, па выніках другога камбінаванага выступлення з аб-ручамі і мячамі балгаркі змаглі адсунуць нашых гімнастак на чац-вёртую пазіцыю. У індывідуальным заліку за медалі змагаліся ІнаЖукава і Святлана Рудалава. Яны і занялі адпаведна сёмае і дзеся-тае месцы. Па-за канкурэнцыяй аказалася расіянка Аліна Кабаева,якая ўпэўнена заваявала алімпійскае золата («Звязда»).

186

Заданне 2. Перакладзіце тэкст на беларускую мову.Адзначце спецыфіку беларускамоўнага перакладу.

� Статья 53. Права и обязанности гражданского истца1. Гражданский истец в целях поддержания предъявленного

им иска имеет право:1) знать сущность обвинения;2) давать пояснения по предъявленному им иску;3) представлять доказательства;4) заявлять отводы и ходатайства, в том числе о принятии мер

обеспечения предъявленного им иска, а также о применении мерпо обеспечению его безопасности, членов семьи, близких родствен-ников и иных лиц, которых он обоснованно считает близкими, а так-же имущества;

5) пользоваться родным языком или услугами переводчика;6) возражать против действий органа уголовного преследова-

ния и требовать внесения его возражений в протокол следственногоили другого процессуального действия, проводимого с его участием;

7) знакомиться с протоколами следственных и других процес-суальных действий, в которых он участвовал, и делать замечанияпо поводу правильности и полноты записей в протоколах; при учас-тии в следственном или другом процессуальном действии, а такжев судебном заседании требовать внесения в протокол указанногодействия или судебного заседания записей об обстоятельствах,которые, по его мнению, должны быть отмечены; знакомиться спротоколом судебного заседания и приносить на него замечания;

8) с момента получения уведомления об окончании предвари-тельного расследования знакомиться с уголовным делом и выпи-сывать из него сведения в части, относящейся к гражданскому иску,в любом объеме, а также с разрешения следователя, дознавателякопировать материалы уголовного дела, относящиеся к граждан-скому иску, за исключением названных в части восьмой статьи 193настоящего Кодекса;

9) участвовать в судебном заседании суда первой инстанции,в том числе в исследовании доказательств уголовного дела, а так-же в заседаниях судов кассационной и надзорной инстанций и припроизводстве по уголовному делу по вновь открывшимся обстоя-тельствам;

10) выступать при отсутствии у него представителя в судеб-ных прениях с речью и репликой;

187

11) получать от органа, ведущего уголовный процесс, уведом-ления о принятии решений, затрагивающих его права и интересы, апо его просьбе также бесплатно получать копии этих решений, а так-же копию приговора, определения (постановления) суда кассацион-ной или надзорной инстанции или другого итогового решения суда;

12) подавать жалобы на действия и решения органа, ведущегоуголовный процесс, в том числе обжаловать приговор или другое ито-говое решение суда в части, относящейся к предъявленному им иску;

13) отзывать поданную им или его представителем жалобу;14) подавать в относящейся к предъявленному им иску части

возражения на протесты государственного обвинителя, прокурораи жалобы других участников уголовного процесса, доведенные доего сведения органом, ведущим уголовный процесс, или ставшиеизвестными ему в результате иных обстоятельств;

15) высказывать в судебном заседании мнения по поводу хо-датайств и предложений других участников уголовного процесса, атакже по вопросам, разрешаемым судом;

16) возражать против действий другой стороны или председа-тельствующего;

17) иметь представителя и прекращать полномочия предста-вителя;

18) поддерживать полностью или частично гражданский исклибо отказаться от него в любой момент производства по уголов-ному делу;

19) получать возмещение расходов, понесенных при производ-стве по уголовному делу, и вреда, причиненного незаконными дей-ствиями органа, ведущего уголовный процесс;

20) получать обратно имущество, изъятое у него органом, ве-дущим уголовный процесс, в качестве вещественных доказательствили по другим основаниям; принадлежащие ему подлинники офици-альных документов; принадлежащее ему имущество, изъятое улица, совершившего предусмотренное уголовным законом обще-ственно опасное деяние.

2. Гражданский истец обязан:1) являться по вызовам органа, ведущего уголовный процесс;2) обеспечивать представление в суд копий искового заявле-

ния по числу гражданских ответчиков;3) представлять имеющиеся у него предметы и документы по

требованию органа, ведущего уголовный процесс; подчиняться за-конным распоряжениям органа, ведущего уголовный процесс;

188

4) не разглашать сведения об обстоятельствах, ставших извест-ными ему по уголовному делу, если он был предупрежден об этоморганом уголовного преследования или судом.

3. За разглашение данных предварительного расследования илизакрытого судебного заседания без разрешения органа, ведущегоуголовный процесс, гражданский истец несет ответственность всоответствии со статьей 407 Уголовного кодекса Республики Бе-ларусь.

4. Гражданский истец может быть допрошен в качестве сви-детеля.

5. Гражданский истец пользуется принадлежащими ему пра-вами и исполняет возложенные на него обязанности лично или че-рез своего представителя.

6. В порядке, предусмотренном настоящим Кодексом, праванесовершеннолетнего истца осуществляет наряду с ним или вмес-то него законный представитель, а недееспособного гражданскогоистца – вместо него законный представитель (УПК РБ).

История экономической мысли БеларусиСо времён Полоцкого княжества и становления ВКЛ экономи-

ческие взгляды закреплялись в торговых и государственных дого-ворах, разного рода статутах и уставах. В их содержании прояви-лись общие тенденции в развитии экономической мысли Европы. Ссередины XVI в. в ВКЛ стали распространяться идеи западной эко-номической мысли и пропагандироваться меркантилистские взгля-ды. Теолог, философ и экономист конца XVI – начала XVII в. М. Смот-рицкий рассматривал экономические категории в тесной взаимо-связи с развитием товарно-денежных отношений и факторами ры-ночной конъюнктуры, источник ренты он находил в труде крестьян.Высказывали свои экономические взгляды С. Будный, выступав-ший за неприкосновенность частной собственности, М. Литвин, обо-сновавший необходимость одинакового налога для всех гражданВКЛ, и Ф. Скорина, который требовал равенства для всех, но приэтом оставался сторонником сохранения существующей экономи-ческой модели общества. М. Чеховиц и Якуб из Калиновки явля-лись сторонниками полного упразднения крепостного права.

Прогресс производительных сил создал условия для формиро-вания самостоятельной экономической науки; развивались полит-экономия и экономика сельского хозяйства. Физиократы П.К. Бжо-стовский, М. Карпович, И. Массальский считали земледелие един-

189

ственным источником богатства, их учение перевело экономичес-кие исследования из сферы обращения в сферу производства.И. Быковский, И. Еленский, С. Зелович высказывали идеи, анало-гичные взглядам французских коммунистов-утопистов. УчениеА. Тюрго, повлиявшее на исследования И. Хрептовича, воплощалосьв жизнь благодаря деятельности гродненского старосты А. Тизен-гауза, который организовывал мануфактуры, провёл аграрную ре-форму и др. В конце XVIII – начале XIX в. профессора Виленскогоуниверситета Я. Вашкевич, Я. Зноско, С. Малевский, И. Стройновскийв своей преподавательской деятельности излагали экономическоеучение А. Смита. Они исследовали политэкономические категориистоимости, цены, прибыли, ренты, конкуренции и др. Дальнейшееразвитие получили такие экономические дисциплины, как финансы,кредит и экономика торговли.

В развитии экономической науки Беларуси середины XIX в.главную роль играл Горы-Горецкий земледельческий институт, гдепреподавали А.М. Бажанов, А. Гинцель, Б. Михельсон, Б. Целлин-ский и др. Профессор А.М. Бажанов исследовал проблемы статис-тики и разработал методику эффективности применения техники всельском хозяйстве; профессор Б.Михельсон обосновал целесооб-разность постепенного перевода крестьян с барщины на оброк, споследующим привлечением их в качестве наёмных рабочих, атакже беспрепятственного развития промышленности и торговли;профессор Б. Целлинский предлагал взимать налог не с капитала, ас дохода, составить земельный кадастр и ввести поземельный на-лог. Сторонником предоставления личной свободы крестьянам иодновременно защитником крупной земельной собственности яв-лялся экономист И. Корвин-Милевский. Он теоретически обосно-вывал нежизнеспособность мелких крестьянских хозяйств и счи-тал общественную собственность неэффективной. После отменыкрепостного права либеральные экономические идеи высказывалЮ. Янсон. В 1860-е гг. проведены экономические исследования поотдельным белорусским губерниям. Экономическое положениеГродненской губернии изучил П.О. Бобровский, считавший мери-лом процветания государства рост промышленности, торговли, раз-витие путей сообщения и равномерное налогообложение. Он до-казывал целесообразность развития мелких, но самостоятельныхкрестьянских хозяйств. Первая попытка осуществить экономичес-кое районирование Минской губернии на основе продуктивностиземли принадлежала И. Зеленскому. На революционно-демокра-тических позициях стоял К. Калиновский, критиковавший реформу 1861

190

и требовавший передать землю крестьянам без выкупа. В эконо-мических исследованиях конца XIX в. глубже отражались интере-сы различных слоев населения, сравнивались позиции различныхэкономических школ. А. Ельский изучал историю развития народ-ного хозяйства Беларуси и её экономической мысли, профессорА.П. Людоговский написал первый в Российской империи учеб-ник по экономике сельского хозяйства. В своих работах исследо-ватели стали применять математические методы. А. Ревковский,опираясь на эти методы, проанализировал эффективность деятель-ности коммерческих банков. И. Жилинский обосновал экономичес-кую целесообразность осушения Полесских болот. Ф. Богушевич,А. Горегляд, А. Гуринович, журнал «Гомон» и редакция газеты«Минский листок» пропагандировали народнические взгляды, А. Бе-лоблоцкий и И. Гурвич – марксистское направление политэконо-мии. В начале XX в. экономисты изучали развитие промышленнос-ти и финансово-кредитных учреждений, проблемы экономики сель-ского хозяйства. А. Осипов, Д. Родзевич, Г. Свентицкий, являясьпредставителями буржуазно-помещичьей белорусской экономичес-кой мысли, искали пути развития хуторского хозяйства при сохра-нении и интенсификации помещичьего. С. Любич написал ряд ра-бот по политэкономии, экономической географии, сельскому хо-зяйству, Ф. Ястремский проанализировал экономическое состояниеМинской губернии и произвёл оценку недвижимого имущества дляболее точного налогообложения. Марксистского подхода в своихработах придерживались А. Аннекпггейн, который рассмотрел ос-новные экономические категории, предмет и метод политэкономии,и С.С. Трусевич, обосновавший целесообразность передачи землив собственность крестьян. Интересы белорусского крестьянстваотстаивала Белорусская социалистическая громада (БСГ). В газе-те «Наша нива» освещались проблемы кооперации, хуторизации, аг-рарные вопросы, анализировалось экономическое развитие отдель-ных белорусских губерний.

После 1917 года начался поиск путей дальнейшего экономи-ческого развития Беларуси. Большевики выступали за ликвидациючастной собственности и товарно-денежных отношений, переход наобобществление производства и централизованную систему управ-ления. Альтернативные, социал-демократические воззрения вы-сказывали идеологи белорусского национально-культурного возрож-дения. Впервые целостная оценка экономического развития и со-стояния Беларуси как самостоятельного хозяйственного механиз-ма дана А.Л. Бурбисом, А.Н. Власовым, А.А. Смоличем, А.В. Цви-

191

кевичем. Д.Д. Бохан и П.В. Злобин критиковали политику большеви-ков как неэффективную, отстаивали необходимость экономическо-го развития Беларуси по пути Запада. В 1920–1930-е гг. экономи-ческие исследования развивались в БССР (как части СССР) и в За-падной Белоруссии (в составе Польши). В БССР искали альтерна-тиву капиталистическому пути развития. В Западной Белоруссииразрабатывались вопросы улучшения экономического положения,были напечатаны работы Т. Гриба (по оценке учения К.Маркса),Ф. Акинчица, А. Климовича, С. Чижевского (по кооперации),А. Климовича (по экономике сельского хозяйства), аграрные воп-росы исследовали З. Людкевич и ректор Виленского университетаА. Станевич. В программах белорусских национальных партий и дви-жений важное место отводилось экономическим вопросам. В 1926году впервые на белорусском языке издан учебник по политэко-номии А. Бильдюкевича, в котором представлены история разви-тия всемирной экономической мысли, все существующие на тотмомент экономические школы. В БССР разрабатывались моделидальнейшего социально-экономического развития в условиях нэпаи первый 5-летний план развития народного хозяйства БССР, вёлсяподсчёт национального дохода (Г.И. Горецкий), осуществлялось эко-номическое районирование (Р.О. Бонч-Осмоловский, А.А. Смолич).Были изданы работы по истории развития экономики Беларуси(М.В. Довнар-Запольский, В.И. Игнатовский, И.А. Петрович, А.А. Смо-лич), по экономике лесного хозяйства (В.И. Переход), по экономикемелиорации (А. Дубах, А. Фролов), по вопросам экономики эпохиимпериализма в России и всеобщего кризиса капитализма (М.Б. Голь-ман), по мировому хозяйству и экономической мысли Запада(И.Я. Герцыка). Главными научными направлениями белорусскихэкономистов в 1930-е гг. стали исследования проблем индустриа-лизации и коллективизации, организации труда, размещения произ-водительных сил и др. В 1950–1960-е гг. исследования в областиэкономики проводили Институт экономики АН Беларуси, Научно-исследовательский институт экономики и организации сельскохо-зяйственного производства, Научно-исследовательский институтэкономики и экономико-математических методов планирования приГосплане БССР. В последующие десятилетия белорусские эконо-мисты развивали теоретические вопросы политэкономии социализ-ма, изучали проблемы регионального хозрасчёта, экономическойистории, экономики мелиорации, разрабатывали комплексные про-граммы. Впервые в СССР А.Г. Завьялков подготовил и издал учеб-ник но ценообразованию.

192

В суверенной Республике Беларусь проблематика экономичес-ких исследований кардинально изменилась – начались разработкиконкретных предложений по эффективному переходу экономикиБеларуси на рыночные отношения и её участие в международномразделении труда. С конца 1990-х гг. разрабатываются более конк-ретные экономические проблемы, формируются различные направ-ления исследований: социально-экономического развития Белару-си, эффективности внешней торговли и вхождения Беларуси во Все-мирную торговую организацию, комплексных прогнозов НТП и соци-ально-экономического развития республики, экономической безопас-ности, государственного регулирования, ценообразования, историиэкономической мысли. Появились новые направления исследова-ний экономической науки, связанные с переходом к рыночным от-ношениям: маркетинг, теоретические аспекты рыночных преобра-зований в АПК, региональная экономика, предпринимательство,налогообложение, демонополизация, финансы и кредит (ЭРБ).

Виды денегПервоначально в положении денег оказывались товары, имев-

шие устойчивый повседневный спрос и широкое хождение именнов силу их признаваемой полезности (скот, меха, табак, рыба и т.п.).Затем выяснилось, что хотя деньгами может быть все, что угодно,но материал для денег должен отвечать следующим требованиям:1) износостойкость; 2) портативность; 3) стабильность; 4) однород-ность; 5) делимость; 6) узнаваемость.

В связи с тем, что драгоценные металлы соответствовали этимтребованиям, они и «взяли на себя» выполнение этой миссии. Этиденьги были деньгами-товарами.

Так, например, в Древней Руси деньгами служили серебряныеслитки, а основной денежной единицей была гривна-кун. К XIII в.появились серебряные платежные слитки – гривны. Затем в де-нежную терминологию стал входить рубль (от слова «рубить»). Онпоявился как следствие деления серебряных платежных слитков.

Однако деньги в функции средства обращения и средства со-хранения стоимости в виде серебряных платежных слитков былислишком тяжеловесны, обладали слишком высокой номинальнойстоимостью, ими неудобно было пользоваться при осуществленииежедневных торговых операций.

Вторая половина XIV в. характеризуется началом чеканкирусской серебряной монеты как денег для всеобщего денежного

193

обращения. Рубль из слитка превратился в счетный рубль, просу-ществовавший до денежной реформы Петра I (начало XVIII в.). Всоответствии с этой реформой серебряная копейка была замененамедной (в связи с нехваткой серебра), был введен серебряныйрубль-монета по типу европейского талера, счетная гривна сталасеребряной монетой в 10 копеек, стали регулярно чеканиться золо-тые червонцы, а с 1755 г. – империалы и полуимпериалы.

Деньги в функции средства обращения выступают мимолет-ным посредником в товарообмене. В связи с этим появилась и ста-ла пробивать себе дорогу идея об удешевлении денежного матери-ала. Так, в начале XVIII в. были предложения ввести деревянныйрубль. И.Т. Посошков предлагал на медной монете чеканить руб-левый номинал, гарантируя оборот таких денег авторитетом госу-дарства. Но самым лучшим материалом оказалась бумага. К се-редине XVIII в. в Европе, Северной Америке, России (с 1769 г.)появились бумажные деньги – казначейские векселя и банкноты.

Первый вид бумажных денег – казначейские векселя, кото-рые являются обязательством государственной власти. В Россииони просуществовали под названием «ассигнации» до 1843 г. Пер-воначально государство брало на себя обязательство размениватьассигнации на медную монету по номиналу, принимать при всехплатежах, кроме таможенных пошлин. В наше время это были каз-начейские билеты, выпускавшиеся достоинством в 1, 3 и 5 руб.

Второй вид бумажных денег – банкнота, или вексель на бан-кира, долговое обязательство банка. В обращении банкноты вы-ступают реальными деньгами, выполняя все их функции. Эмиссиябанкнот постепенно сосредотачивалась в центральном или особыхэмиссионных банках. Она регулируется специальными законами иконтролируется государством.

Бумажные деньги прошли несколько этапов в своем развитии.Первоначально бумажные деньги имели металлическую основу, т.е.существовал обмен бумажных денег на золото, серебро или медь(например, ассигнации). При эмиссии бумажных денег соблюда-лась тесная связь с их обеспечением, что способствовало стабиль-ной покупательной способности бумажных денег и противодейство-вало их обесцениванию. Но была и негативная сторона тесной свя-зи бумажных денег с их металлической основой – периодически(особенно в условиях экономического кризиса) возникал дефицитплатежных средств. В период экономического кризиса в стране, содной стороны, резко возрастала потребность в платежных сред-ствах, с другой – наблюдался отток золота и других драгоценных

194

металлов за рубеж, свертывание кредита, а следовательно, и со-кращение учета векселей. В результате рос дефицит платежныхсредств, углублялись кризисные явления.

В связи с этим размен бумажных денег на металл стал пре-кращаться в период войн и других нарушений стабильной экономи-ческой жизни. Эмиссия бумажных денег в эти периоды ограничи-валась лишь мощностями печатного станка, наличием бумаги икраски. Так, в России в 1895–1897 гг., в соответствии с реформой,подготовленной и проведенной министром финансов С.Ю. Витте,основной денежной единицей стал золотой рубль, который, однако,просуществовал недолго – до 1914 г. Накануне Первой мировойвойны он перестал обмениваться на золото (это было сделано сцелью сохранения золотого запаса России); позже обмен банкнотна золото уже не восстанавливался. В США демонтаж золотогостандарта был осуществлен в 1933 г., сразу после «великой депрес-сии». Золото было изъято из внутреннего денежного обращения(иностранные держатели долларов сохраняли право обмениватьдоллар на драгоценные металлы до 1971 г.).

Современная эмиссия бумажных денег не связана с золотом,но существуют определенные инструменты, сдерживающие ее, –прежде всего это политика центрального банка (В.Д. Камаев).

Главный лес ЕвропыОдним из природных феноменов, широко известных во всем

мире, является лесной массив Беловежская пуща, расположенныйна границе Беларуси и Польши. При упоминании о нем представля-ется величественный, дремучий, полный тайн и непознанного, пер-вобытный лес со множеством огромных деревьев, стадами круп-ных животных – зубров и других лесных обитателей, ведущих здесьвольную жизнь на лоне природы.

Как поэтически писал о Беловежской пуще Георгий Карцев:«Человеку, никогда не бывавшему в Беловежской пуще, трудно пред-ставить себе величавую, своеобразную прелесть этого, во многихместах еще первобытного, леса. В нем нет однообразно-сурового,однотонного колорита дремучего северного бора. Он величав, дик,носит отпечаток дряхлости и вместе с тем бесконечно интересенразнообразием встречающихся в нем лесных пейзажей. Труднопредставить себе лесные районы с однообразным, хотя и краси-вым на первый взгляд насаждением, долгое созерцание которых ненаскучило бы, будь то вековые могучие корявые дубы, стройные, в

195

несколько обхватов сосны с широко раскинувшимися шапками ма-кушек, или кудрявые березы с белыми стволами, нежною глянце-витою листвою, точно сыплющеюся по висящим книзу ветвям, илижирнолистые тенистые клены, или правильной пирамидой расту-щие темные ели... Все красоты таких картин скоро надоедают, еслиони не сменяют одна другую. Беловежская пуща представляетименно тот лес, где на протяжении пяти – десяти верст можно встре-тить бесчисленное количество лесных пейзажей, нисколько не по-хожих друг на друга и вместе с тем один другого красивее. Припроезде по пуще не устаешь смотреть и восхищаться. Глубокоеволнение невольно охватывает любителя природы при виде много-вековых сосен и дубов; мысли летят к старине; среди пущанскихвеликанов есть немало таких, на которых, в их молодом возрасте,быть может, останавливались взоры Батория и под тенью которыхотдыхали во время охоты Августы Саксонские. Есть участки, гдеэти почтенные представители старины встречаются не единичны-ми экземплярами, а занимают площади в несколько десятин, при-чем одновременно перед глазами стоят несколько старцев различ-ных пород. При взгляде на них в буквальном смысле «шапка с го-ловы валится», и хочется приблизиться, чтобы измерить, сколькообхватов укладываются вокруг ствола. Какими ничтожными ка-жутся перед этими патриархами деревья, представляющиеся в дру-гом лесу крупными».

Весь этот лес – памятник прошлому. Подобные ему существо-вали ранее и в других местах. Достаточно вспомнить хотя бы Шер-вудский, Булонский, Венский и Муромский леса. К сожалению, ис-тория доносит до нас зачастую только их названия. А пуща цела. Ипо праву принадлежит к тем немногим природным объектам, зна-чение которых трудно переоценить. Поэтому неудивительно, чтона сегодняшний день она имеет все самые высокие природоохран-ные титулы. В 1992 году решением ЮНЕСКО наиболее сохранив-шийся участок высоковозрастных насаждений Беловежской пущивключен в список Всемирного Наследия Человечества и стал пер-вым объектом на территории бывшего СССР, удостоенным такоговысокого звания. В 1993 году Беловежская пуща получила статусбиосферного заповедника, а в конце 1997 года Совет Европы награ-дил ее Европейским Дипломом, как одно из эталонных природоох-ранных учреждений.

Каждому, кто впервые попадает в Беловежскую пущу, броса-ется в глаза множество деревьев-великанов, которые редко встре-тишь в других местах. Это дубы с диаметром ствола более двух

196

метров, почти полутораметровые ясени, ели и сосны. Около 60 про-центов пущанских лесов имеют возраст более 150 лет. Отдельныеже дубы достигают более 600, сосны – 465, ясени – 330, ели – 290лет. С легкой руки известного российского журналиста ВасилияПескова пущу называют «главным лесом Европы» (В. Городеей.«Беловежская пуща»).

Олимпийские игры� Олимпийские игры – крупнейшие спортивные соревнования

современности. Они пришли к нам из глубокой древности. Игрыпроводились ещё в 776 г. до н.э. Всего 293 раза встречались древ-ние атлеты в спортивных поединках. До ІV в. н.э. собирали зрите-лей Олимпийские игры древности. Игры проводились в городе Олим-пии, на берегу реки Алфей. Стадион вмещал 50 тыс. зрителей.Имелись специальные места для тренировки и жилья участниковигр. Первоначально игры проводились в беге на один стадий(192,27 м). Так возникло хорошо всем знакомое слово «стадион». Впоследующем добавился бег на два стадия, бег на выносливость –от 8 до 24 стадий, борьба, пятиборье (бег на один стадий, прыжки вдлину, метание копья и диска, борьба), кулачный бой, гонки на ко-лесницах.

Участвовать в играх могли только свободнорождённые греки.Рабов и женщин к соревнованиям не допускали. По условиям уча-стники игр должны были, готовясь к играм, тренироваться 10 ме-сяцев вне Олимпии, а затем 1-2 месяца в Олимпии под наблюдени-ем специально назначенных для этого элланодиков – жрецов храмаЗевса Олимпийского, которому и посвящались игры.

На время проведения игр в Греции объявлялся священный мир,который строго соблюдался греческими городами-полисами.

Расцвет игр приходится на V в. до н.э., когда греческие горо-да-государства вели напряжённую борьбу против персидских заво-евателей.

Олимпийские игры нашего времени родились в конце ХІХ в.Большую роль в этом сыграл французский педагог и обществен-ный деятель П. де Кубертэн. Начиная с 1896 г. Игры проводятсяраз в четыре года. Четырёхлетие принимается во внимание приподсчёте Игр, даже если они и не состоялись, как это случалось в1916, 1940 и 1944 гг. Зимние Олимпийские игры проводятся с 1924 г.При их подсчёте принимаются во внимание только фактически со-стоявшиеся.

197

До революции 1917 г. состоялось пять олимпийских состяза-ний. Русские спортсмены в играх стартовали дважды: в 1908 г. (Лон-дон) были завоёваны одна золотая (Н.А. Панин-Коломенкин – фи-гурное катание на коньках) и две серебряные и в 1912 г. (Сток-гольм) – две серебряные и две бронзовые медали.

Между Первой и Второй мировыми войнами состоялось пятьлетних и четыре зимних олимпийских состязания.

После Второй мировой войны олимпийские состязания возоб-новились в 1948 г., когда были проведены ХІV Олимпийские игры.Советские спортсмены стартовали в 1952 г. на ХV Олимпийскихиграх (Хельсинки, Финляндия) и добились выдающегося результа-та, завоевав 71 медаль (22 золотые, 30 серебряных и 19 бронзо-вых); в неофициальном командном первенстве были поделены пер-вое и второе места с командой США (ЭСЮС).

Ручной мяч� Ручной мяч, или гандбол, – командная спортивная игра с

мячом на прямоугольной площадке размером 20 х 40 м. На лице-вых линиях устанавливаются ворота – 2 х 3 м. На площадке одно-временно соперничают две команды по 7 игроков в каждой, вклю-чая вратаря. Каждая из команд стремится забить как можно боль-ше голов в ворота соперника. Мяч для игры в гандбол – круглыйкожаный, до 60 см в окружности, весом от 425 до 475 г. Продолжи-тельность каждого матча – два тайма по 30 мин c 10-минутнымперерывом.

Некоторые правила игры в ручной мяч похожи на правила вфутболе и баскетболе. Так, мячом можно играть только рукой, какв баскетболе. И лишь вратарь имеет право в случае необходимос-ти отбивать мяч ногой.

Игра в ручной мяч развивает у спортсменов силу, быстротудвижений и мышления на площадке, способность молниеносно ори-ентироваться в игровой обстановке. Ручной мяч – игра атлетов,обладающих мощным броском, ведь гандболистам постоянно при-ходится сталкиваться с хорошо организованной защитой, преодо-леть которую можно только с помощью искромётных передач мячавдоль линии свободных бросков (в радиусе 9 м от ворот). При этоммяч стараются адресовать одному из бомбардиров для заверша-ющего броска. Гандболисты чаще всего совершают броски в прыж-ке, что позволяет освободиться от опеки и не даёт возможностисопернику перехватить мяч, значительно сокращает расстояние до

198

ворот. Ведь в правилах оговорено ещё, что полевые игроки не име-ют права находиться ближе 6-метровой зоны перед воротами про-тивника. Технические ошибки, совершаемые в момент атаки, на-казываются следующим образом: мяч отдают для свободного брос-ка с линии свободных бросков; назначаются угловые броски, еслимяч после касания игрока защищающейся команды пересёк лице-вую линию; за определённые нарушения игрок может быть удалёнс поля и наказан двухминутным штрафом. Наконец, в экстренныхслучаях судья назначает 7-метровый штрафной бросок.

Родиной гандбола считают Данию, где эта игра появилась нарубеже ХІХ и ХХ вв. И довольно быстро завоевала популярность вевропейских странах. В России первые игры по гандболу были про-ведены в начале века. Эту игру для общефизического развитияучеников ввели в гимназиях.

В 1958 г. Всесоюзная федерация гандбола становится полно-правным членом Международной федерации этого вида спорта(ИГФ). С этого времени наши гандболисты и гандболистки – уча-стники почти всех крупнейших турниров и соревнований, чемпио-натов мира. Ежегодно разыгрывается и Кубок европейских чемпи-онов для победителей первенств своих стран. С 1972 г. гандболстал олимпийским видом спорта (ЭСЮС).

Туризм� Все знают, что туризм – это путешествия, увлекательные

походы, посещение городов, знакомство с уникальными природны-ми комплексами, памятниками истории и архитектуры.

Но туризм бывает разным. Есть, например, туризм экскурсион-ный. Участники такой поездки отправляются на автобусе, поезде,самолёте или теплоходе по заранее намеченному маршруту, оста-навливаясь в гостиницах или на турбазах, где им готовы ночлег,питание. Экскурсии проводит опытный экскурсовод.

Есть туризм спортивный. Здесь туристы всё делают сами:выбирают маршрут и способ передвижения, обеспечивают себя пи-танием и ночлегом, местом отдыха, намечают объекты осмотра.

Спортивный туризм укрепляет здоровье, развивает силу, вы-носливость, ловкость, мужество, настойчивость, дисциплинирован-ность, воспитывает чувство коллективизма, любовь к природе, рас-ширяет кругозор. В путешествиях туристы изучают особенностиприроды, народные обычаи, проводят географические наблюдения,делают фотографии и зарисовки.

199

Туристские путешествия по длительности делятся на походывыходного дня (1-2 дня) и многодневные путешествия (во времяканикул или отпусков). По способу передвижения туристские путе-шествия делятся на пешие, лыжные, водные, велосипедные, мото-циклетные, автомобильные. Конечно, могут быть путешествия икомбинированные.

Горный туризм отличается от других видов не способом пе-редвижения, а сложностью маршрута. В этом его особенность.Подъёмы, спуски, переправы через горные реки требуют от турис-та особой подготовки. В горный туризм входят элементы альпи-низма и скалолазанья.

Без специальной подготовки в горы ходить ни в коем случаенельзя: здесь на каждом шагу человека ждут неожиданности. Некаждый легко переносит высоту. Коварно обжигающее солнце, опас-ны лавины или снежные карнизы. Не менее опасен и спелеоту-ризм, или пещерный туризм. Здесь требуются специальная одеждаи снаряжение, знание особых приёмов спуска, подъёма, лазанья поузким проходам, особенностей пещер.

Туристу нужны специальные знания. Он должен читать карту,уметь ориентироваться по ней с компасом и по звёздному небу, пре-дугадывать погоду по явлениям природы и поведению животных,оказывать медицинскую помощь, разбираться в грибах и растениях.

Турист-водник должен изучить лоцию – науку о строении реч-ного русла и течениях. Турист-лыжник должен знать, что делать,если началась пурга, как уберечься от обморожения и как органи-зовать ночлег на снегу. Даже уложить рюкзак – целое искусство.Аккуратно сложенные вещи займут меньше места, к спине кладутмягкие вещи, на низ рюкзака – тяжёлые предметы, сверху – пред-меты первой необходимости и хрупкие вещи.

Самодеятельные походы опасны: если туристские группы, нигдене зарегистрированные, попадут в беду, никто даже и не узнает обэтом.

Начинать занятия туризмом надо, конечно, с самых простыхпоходов по ближайшим окрестностям, а потом походы будут всёболее усложняться.

Подготовка к походу начинается с комплектования группы. Вне очень сложные походы (от І до ІІІ категории сложности) идут неменее 4 человек.

Очень важно, чтобы у группы был опытный руководитель.Остальным участникам тоже поручаются определённые участкиработы: вести дневник, фотографировать, делать топографическую

200

съёмку местности. Когда группа скомплектована, начинается раз-работка маршрута и изучение района путешествия.

Здесь нужно учитывать всё: и подъездные пути, и виды транс-порта, и особенности рельефа, чтобы определить примерную ско-рость движения, и места ночлегов, и населённые пункты, в которыхможно купить продукты, и многое другое (ЭСЮС).

Утомление� Утомление – временное снижение работоспособности, насту-

пающее при длительных занятиях трудовой и умственной деятель-ностью, учёбой и спортом. Мы ощущаем утомление как усталость ичувствуем, что больше нет желания работать. Один из показателейвысокой умственной или физической работоспособности – позднеенаступление утомления. Например, если спортсмен на тренировкепробегает дистанцию с определённой скоростью, то признаком утом-ления будет снижение этой скорости. Спортсмен ещё может некото-рое время поддерживать высокую скорость, однако это даётся емус большим трудом. Работоспособность может оказаться ниже обыч-ной и по другим причинам: из-за болезни, плохого настроения.

Утомление связано со снижением работоспособности в резуль-тате выполнения именно определённых действий. Оно наступаеттем быстрее, чем интенсивнее выполняется работа или упражне-ние. Особенно быстро наступает утомление при статической рабо-те, когда непрерывно напряжена группа мышц, например, если при-ходится удерживать на весу груз, долго сидеть в неподвижной позе.Движения, требующие напряжённого внимания, более утомитель-ны, чем автоматические, ритмичные движения. Большое значениеимеют и эмоциональное состояние, обстановка. Например, бег на10 км на стадионе быстрее вызывает утомление, чем бег на ту жедистанцию в парке или в лесу. Однообразная обстановка приводитк болеее быстрому наступлению утомления.

Если на тренировках спортсмен не переутомляется и усталостьневелика, то работоспособность его повышается от занятия к занятию.

Однако значительное утомление может привести к перетрени-ровке (переутомлению), которое является уже болезненным состо-янием и требует продолжительного отдыха и лечения. Первый иглавный признак перетренировки – снижение спортивных результа-тов. Спортивный результат – очень чуткий барометр состоянияспортсмена. Начальные признаки переутомления трудно уловимы.Спортсмен заставляет себя выполнять запланированную програм-

201

му, но с каждым разом упражнения, которые раньше получалисьбез особых усилий, становятся всё более трудными. Постепенноначинает пропадать желание тренироваться – это важный субъек-тивный признак начинающейся перетренировки.

Чтобы правильно проводить тренировки, необходимо знатьнекоторые признаки утомления. Небольшое утомление. Жалоб нет.Точное выполнение указаний тренера. Небольшое покраснение кожии умеренная потливость. Дыхание учащённое, но ровное. До концазанятий сохраняется правильная координация движений. После тре-нировки хорошее настроение. Бодрость.

Значительное утомление. Жалобы на усталость, боль в мыш-цах и суставах. Учащённое сердцебиение. Одышка. Значительноепокраснение кожи. Большая потливость. Некоторое нарушение ко-ординации при выполнении упражнений и невнимательность. Рабо-тоспособность к концу тренировки несколько падает. Восстановле-ние дыхания и частоты пульса после нагрузки происходит замед-ленно. Чувство усталости.

Переутомление. Жалобы на боли в мышцах, головные боли,иногда тошнота и рвота. Резкое покраснение или побледнение кожи.Поверхностное дыхание через рот. Нарушена координация. Настро-ение подавленное.

Для предупреждения утомления необходимы правильная до-зировка нагрузок, благоприятный эмоциональный фон занятий, ра-зумное чередование упражнений, связанных с напряжением и рас-слаблением (ЭСЮС).

Футбол� Спортивная командная игра с мячом. Одна из самых попу-

лярных в мире. Футбол – это игра двух команд, цель которых – за-бить мяч в ворота соперников. В составе каждой команды 11 чело-век, включая вратаря. Продолжительность игры – 90 минут (дватайма по 45 минут с 10-минутным перерывом). Игроки в поле неимеют права касаться мяча руками, это разрешается делать толь-ко вратарю и только в пределах своей штрафной площади.

Местом для игры служит ровное поле с травяным покровом вформе прямоугольника со сторонами от 100 до 110 м в длину и от69 до 75 м в ширину. На поле наносится соответствующая размет-ка. На линии ворот на одинаковом расстоянии от углов поля уста-навливаются ворота, ширина которых 7 м 32 см от одной верти-кальной стойки до другой, высота – 2 м 44 см от земли до гори-

202

зонтальной перекладины. На ворота с внешней их стороны прикреп-ляется верёвочная сетка. Игра ведётся кожаным мячом с окружнос-тью от 68 до 71 см, вес мяча от 396 до 453 г.

Название игры произошло от английских слов «фут» – «ступ-ня», «бол» – «мяч». Известно, что «ножной мяч» появился в Анг-лии более ста лет тому назад. Однако истоки современного футбо-ла уходят в далёкое прошлое, его черты находят в различных играхс мячом, которые были известны ещё до нашей эры в странах Древ-него Востока и в античном мире.

В Англии нашли самую совершенную по тем временам и неустаревшую сейчас круговую форму проведения футбольных со-ревнований (когда каждая команда играет с каждой другой).

На Британских островах возник и первый футбольный клуб –«Шеффилд Юнайтед» (1855). Причём это произошло раньше, чембыли сформулированы первые правила игры. В отличие от всех дру-гих видов спорта футбол самый консервативный. Правила игры по-чти не изменились с 1863 г. Но в них не было двух очень существен-ных положений, без которых современный футбол немыслим: 11-мет-рового штрафного удара, называемого пенальти, и судьи в поле. Впрежние времена он руководил действиями футболистов с трибуны.

В 1904 г. было образовано международное футбольное объе-динение – ФИФА (Международная федерация футбольных ассо-циаций). Сегодня ФИФА – самая крупная в мире международнаяспортивная организация.

В программе Олимпийских игр футбол появился в 1900 г., апервый чемпионат мира по футболу состоялся в 1930 г. Мировыепервенства проводятся с тех пор почти регулярно каждые 4 года впромежутке между Олимпийскими играми.

Первенство России было проведено в 1912 г. В том же годусборная России приняла участие в Олимпийских играх в Стокголь-ме. К весне 1915 г. Всероссийский футбольный союз объединял 7тыс. футболистов (ЭСЮС).

Да лекцыі 4. ЛЕКСІКАЛОГІЯ І ЛЕКСІКАГРАФІЯ

Заданне 1. Карыстаючыся энцыклапедычнымі даведнікамі,размяркуйце прыведзенныя тэрміны ў наступным парадку:1) спрадвечнабеларуская лексіка, 2) запазычаная лексіка.

203

� Аб’ект права, апазіцыя, арцель, балістыка судовая, банда,банкаўскі крэдыт, бацькоўскія правы і абавязкі, біржа, браты і сёс-тры, бюджэтнае права, бягучы рахунак, дармаедства, валюта, ве-тэран, віна, вобыск, водпуск, вотум, вочная стаўка, высновы, выся-ленне, ганарар аўтарскі, гарантыя, гаспадарчае аб’яднанне, гаспа-дарчы суд, генацыд, гімн, гіпотэза, грамадзяне, дактыласкапія, дзя-журства, дыскрымінацыя, дэкларацыя, дэ-факта, дэ-юрэ, жалоба,закон аб уласнасці, захоўванне, звычай, злачынства, іск, кадастрводны, калгас, калгасны двор, калегія, капа, касацыя, кіраванне,кодэкс, крыміналістыка, ламбард, латарэя, легалізацыя, ліцэнзія,лясы калгасныя, магістрат, мажарытарная сістэма, манархія, ман-дат, мараторый, мафія, махлярства, маці-гераіня, мацярынства,мачаха, мемарандум, міліцыя, міністэрства, місія, мытня, навацыя,нагляд, надомнікі, народаўладдзе, натарыус, незалежнасць суддзяў,непрацаздольнасць, нетры, норма права, няўхільнасць пакарання,рэспубліка, рэферэндум, рэцыдывіст, сабатаж, статус-кво, суверэні-тэт, суддзя, трансферт, трасалогія, тыранія, тэрарызм, удзельнікі,ультыматум, фальсіфікацыя, хадатайніцтва, цэнз, цэнзура, цялесныяпашкоджанні, шантаж, шпіянаж, штаты, штраф, якасць, ярлык.

D

Аблігацыя, аванс, авіза, авуары, адміністраванне, акрэды-тыў, актывы, акцыз, акцыя, акцыянернае таварыства, акцэпт, аль-тэрнатыва, альянс, амартызацыя, ануляцыя, апцыён, арэнда, асар-тымент, асацыяцыя, асігнаванні, аўдытары, аўкцыён, аўтаркія, аў-тэнтык, баланс, баніфікацыя, банк, банкноты, банкруцтва, бартэр,безнаяўныя разлікі, бізнес, біржа, брокер, брута, валавая прадук-цыя, валюта, ваўчар, вэксаль, гандаль, гарантыя, дагавор, дарэнне,датацыя, дыверсіфікацыя, дывідэнд, дылер, дэбітор, дэвальвацыя,дэмпінг, дэнамінацыя, дэнансацыя, дэпазіт, дэпанент, дэфляцыя, за-клад, зберажэнні, заяўка, імпарт, інвестар, індэксацыя, інкаса, інфля-цыя, іпатэка, калькуляцыя, камерцыя, канверсія, кантракт, каціроў-ка, каштарыс, каштоўныя паперы, квота, клірынг, купюра, лакаўт,лібералізацыя цэн, лізінг, ліквіднасць, ліміт, маёмасныя правы, маё-масць, маклер, манаполія, манетная адзінка, маркетынг, менеджэр,мытнік, мытня, навацыя, нажніцы цэнаў, накапленні, накладная, не-плацежаздольнасць, нерухомая маёмасць, нерэнтабельны, нета,нуліфікацыя, офіс, падатак, пасіў, пеня, пошліна, прадпрымальніцт-ва, прыватызацыя, рахунак, рынак, рэвальвацыя, рэімпарт, рэнта,рэнтабельнасць, сабекошт, самаакупнасць, свабодная зона,скупшчык, субарэнда, субсідыя, суверэнны, тавар, тарыф, транзіт,трасант, уклад, улік, фінансы, фірма, фоліо, фузія, хабар, холдынг,

204

цана, ценявая эканоміка, цэнаўтварэнне, чэк, эканоміка, эмбарга,эмісія.

� Акрабат, арыентаванне, бадмінтон, барэц, баскетбол, ба-тэрфляй, більярд, бокс, брас, буліт, бягун, веславанне, віраж, вяр-чэнне, гандбол, гантэлі, гарадкі, гнуткасць, гросмайстар, дэбютант,захоп, каноэ, каратэ, катанне, крос, лапта, ліга, луза, накаўт, падзен-не, падкат, падскокі, плывец, пляцоўка, размінка, рынг, рэгбі, саль-та-мартале, самба, спорт, стойка, сумо, таэквандо, трэк, трэнер,трэнінг, удар, ферзь, фінт, фланг, фрыстайл, футбол, шпагат, штанга.

Заданне 2. Карыстаючыся энцыклапедычнымі даведнікамі,размяркуйце прыведзенныя тэрміны ў наступным парадку:1) актыўная лексіка, 2) пасіўная лексіка: а) гістарызмы,б) архаізмы, в) неалагізмы.

� Аброк, абшчына, актавыя кнігі, апраўданне, асуджэнне, аў-тарскі ганарар, ашуканства, багаж, баніты, бартэр, бацькоўства,бежанцы, бенефіцый, бенкарт, беспрацоўе, бікамералізм, васалітэт,вета, войт, вываланцы, галоўшчына, геалагічны кантроль, геалагіч-ны фонд, генеральны пракурор СССР, глейт, гродскі суд, дабро, дворсудовы, донары, допыт, дэцкі, звада, земствы, кабальная здзелка,Казіміраў прывілей, камбатант, камора, кананічнае права, кансэн-сус, каптуровы суд, ліберум вета, ліцаванне, люблінская унія, людзілёзныя, магдэбургскае права, магістрат, маніторынг зямель, мая-рат, навязка, намова, нацыянальны парк, неасцярожнасць, «ноў-хаў»,павераны, падрад, пакт, паліцыя, парафіраванне, парламент, пасад,патэнт, пахвалка, пашпарт, пенсія, пеня, пераводны рубель, поддан-ства, правакацыя, пракуратар, пракуратура, пралангацыя, прамуль-гацыя, прапінацыя, пратэктарат, пратэст, працэнты, прывілеі, пры-суд, прэамбула, прэнгер, прэрагатыва, прэтэнзія, прэцэдэнт, псеўданім,Саксонскае зярцала, сейм, трыбунал ВКЛ, ураднік, цывільнае пра-ва, шкрутыніум, экзекутар, эмітэнт.

Авансаатрымальнік, аўтаркія, актыў, акцэптаванне, асар-тымент, грыўня, мыта, акцэпт, аўдытар, дылер, банкрут, аўкцыён,біржавік, валюта, бухгалтар, іпатэка, фузія, брокер, кансэнсус, цэр-тыфікат, асыгнаваць, акцыянэр, гарантаванне, набытак, даход, алі-гаполія, алонж, апцыён, арэнда, аферта, еўравалюта, дэкорт, дэку-вер, маркетынг, менеджэр, накладная, ностра, нуліфікацыя, абара-чальнасць, ліхвяр, гербавы збор, скарбнік, сельскагаспадарчая

205

камуна, тэрміновыя купоны, базная кніга, гарцавы збор, заборнаякніжка, чырвоны процант, ападаткавальны ліст, ордарная кніга, ясак,здзелка, інвестыцыі, капітал, карупцыя, квота, кансалтынг, кансор-цыум, кантракт, ламбард, ліміт, неплацежаздольнасць, рынак, рэ-вальвацыя, рэверсія, сабекошт, злічва, посул, манко, літацыя, сор-тымент, дастаўнік, банкавы крэдыт, рэзервенны капітал, корэспан-давальны рахунак, субсыдыя, попыт, прыватызацыя, продаж, рэн-табельнасць, вартасць, фірма, цэнаўтварэнне, спонсар, трэт, чар-тэр, арандатар, баланс, кансэнсус, купюра.

* Заданне 3. Прачытайце тэксты. Знайдзіце словы, штоадпавядаюць студэнцкаму слэнгу.

– Хай, пипл! Хаер не мыт, фэйса не брита. Сегодня отходняк?– Жизнь плющит: горшки звенят. Так колбасился до двух ночи,

а затем как нормальный чел отправился подушку давить. Каквспомню, крышу сносит.

– А меня в депрессию вогнал этот безмазовый сэйшн. Тамодин цивильник беспонтово скачет, ни одного волосатого! Темно-та! Достал отстойный музон, лабать не умеют, чилдрэны. Где игра,драйв, накал? Я вообще в последнее время на Цеппелинах зави-саю. Ну ещё у Хендрикса навёрнутые запилы.

– Слышь, есть маза вписаться на новый сэйшн. Я тикеты до-стал.

– Весь колокол на измене: реалайзовать или не реалайзовать,вот в чём заморочка. Ты меня подсадил на полный приход.

– Дай чик-фаер, у меня смок есть, покумарим.– Оставь натады, пошли лучше в твою вписку хавкой заки-

немся.– Ко мне сейчас без мазы, у меня мазер на флэту. Опять кон-

цептуал о лагере двигать будет. Эти разборки с пэрэнтами меняуже загрузили.

– Напряг!– А бразер у меня клёвый. Он мне рекорду с бундэсовской

печаткой и пищук на бездник подарил. Эта фишка всех пробила.– Будь челом, дай люкс. Я фирмовые шузы и байтовый трузер

с лэйблом на зипере хочу комершн.– Ну у тебя совесть в ауте, ты мне ещё тэн грин-лям должен.– Пипл, я к тебе всей душой примыкаю, а тебя замыкает на

такой фигне. Ладно, пора на базу, я те завтра рингану.

206

– Привет! Немытый, небритый. Ну как, отошёл после вчераш-него?

– Жизнь угнетает: голова раскалывается. Так безудержнотанцевал до двух ночи, а потом как нормальный человек отправил-ся спать. Как вспомню, разум отступает.

– А на меня скуку навёл этот хлипкий музыкальный концерт.Там одни цивилизованные люди, ни одного хиппи. Надоела плохаямузыка. Играют как дети, никаких чувств. Я вообще в последнеевремя «Led Zeppelin» слушаю или соло на гитаре Джима Хендрикса.

– Слушай, есть удачная возможность попасть на новый кон-церт. Я билеты достал.

– Не могу решить: идти или не идти, вот в чём вопрос. Но тыменя заинтересовал.

– Дай зажигалку, у меня сигареты есть, покурим.– Оставь на потом, пошли лучше к тебе домой чего-нибудь

перекусим.– Ко мне сейчас идти бесперспективно, у меня мама дома.

Опять об учёбе расспрашивать будет. О, как мне надоели эти вы-яснения отношений с родителями!

– Неприятная ситуация!– А вот с братом мне повезло. Он мне западную пластинку и

пейджер на день рождения подарил. Всем понравилось.– Будь человеком, отдолжи денег. Я хочу купить ботинки и

белые джинсы с фирменным знаком на молнии.– У тебя нет совести, ты мне ещё 10 долларов должен.– Я же к тебе всей душой, а ты денег пожалел. Ладно, пора

возвращаться, я тебе завтра позвоню.(В.Е. Егорычев)

* Заданне 4. Прааналізуйце, як падаюцца наступныя тэр-міны ў ТСБМ, БелСЭ, «Слоўніку іншамоўных слоў» А.М. Бу-лыкі, «Энцыклапедыі прыроды Беларусі». Зрабіце выснову.

Біятлон, -а, м. Спартыўныя спаборніцтвы, у якіх лыжная гонкаспалучаецца са стральбой з вінтоўкі на некалькіх агнявых рубяжах.

[Ад лац. bis – двойчы і грэч. athlon – спаборніцтва, барацьба.](ТСБМ).

Біятлон (ад лац. bi – дзвюх + грэч. athlon – барацьба; сучас-нае зімовае дваяборства). Лыжная гонка на 20 км са стральбой звінтоўкі на чатырох агнявых рубяжах. Спартсмен робіць 5 стрэлаўна кожным агнявым рубяжы са становішча лежачы ці стоячы, а на

207

апошнім – стоячы, без упору. Мішэні ставяцца звычайна на 3; 8; 13 і18-м км; дыстанцыя стральбы адпаведна 250, 200, 150 і 100 м. Закожны промах налічваецца штраф 2 хв., які дадаецца да паказанага ўлыжнай гонцы часу. У праграму спаборніцтваў па біятлоне ўваходзіцьтаксама эстафетная гонка 4 х 7,5 км са стральбой па шарах.

Спаборніцтвы па біятлоне праводзяцца на Беларусі з 1961 г.(БелСЭ).

Біятлон, -а, м. (ад лац. bis – двойчы + грэч. athlon – спабор-ніцтва, барацьба). Спартыўныя спаборніцтвы, дзе лыжная гонка спа-лучаецца са стральбой з вінтоўкі на некалькіх агнявых рубяжах.Біятланіст (А.Б.).

Рапіра, -ы, ж. Калючая халодная зброя з доўгім і гнуткім ча-тырохгранным клінком, якая ў цяперашні час ужываецца толькі ўвучэбным і спартыўным фехтаванні. Фехтаванне на рапірах.

[Фр. rapiere.] (ТСБМ).Рапіра (фр. rapiere), спартыўная калючая зброя, якая выкары-

стоўваецца ў спаборніцтвах па фехтаванні.Складаецца з лёгкага стальнога клінка, гарды, якая ахоўвае

руку спартсмена. Клінок прамавугольнага сячэння, даўжынёй 90см, на канцы мае спецыяльны ахоўны наканечнік. Гарда бываедыяметрам да 12 см. Вага зманціраванай рапіры не павінна пера-вышаць 500 г, даўжыня 110 см. З 1954 г. у практыку судзейства пафехтаванні на рапірах уведзены электрарапіры і электрафіксатар(БелСЭ).

Рапіра, -ы, ж. (рус. pапира < фр. rapiere). Калючая зброя з доўгімгібкім чатырохгранным клінком, якая зараз выкарыстоўваецца толькіў вучэбным і спартыўным фехтаванні. Рапірыст (А.Б.).

Собаль, -я, м. 1. Невялікі драпежны звярок сямейства куніца-вых з каштоўным футрам бурай афарбоўкі.

2. Футра гэтага звярка. Абшыты собалем каўнер (ТСБМ).Собаль (Martes zibellina), млекакормячая жывёла сям. куніц

атр. драпежных звяроў. Насяляе тайгу Сібіры, Урала, Д. Усходу, атаксама поўнач Манголіі, Карэі, Японіі, Кітая.

Даўжыня цела 32–58 см, маса да 1,8 кг (самцы большыя засамак). Поўсць ад жоўта-бурай да чорна-бурай, густая, шаўкаві-стая. На гарляку і грудзях жоўтая пляма. Корм жывёльны (пера-важна мышападобныя грызуны) і раслінны (ягады рабіны, кедра-выя арэхі). Нараджае 1–7 дзіцянят. Каштоўны прамысловы звер(БелСЭ).

208

Собаль (Martes zibellina), млекакормячая жывёла сям. куніца-вых атр. драпежных звяроў. Пашыраны пераважна ў лясной зонеад Пячоры да берагоў Ціхага акіяна. У XV–XVIII ст. бел. і літ.лясы былі мяжой пашырэння С. на захад. На Беларусі ў XV–XVI ст.мясц. сабалінае футра (па 100–200 шт.) прадавалася ў Мінску, На-вагрудку, Полацку і інш. месцах (гіст. дакументы «Роспіс ардынш-чыны», 1501; «Заўвагі да генеральнага межавання» і інш.). Вельмікаштоўны прамысловы пушны звер. Аб’ект зверагадоўлі.

Даўж. 43–58 см, маса 0,9–1,9 кг. Цела прысадзістае, гібкае,вушы вялікія акруглыя, хвост пушысты, даўж. да 19 см. Поўсцьгустая, мяккая, пушыстая, ад светла-карычневай да чорна-бурай,бліскучая; на горле і грудзях невыразная жоўтая пляма. Жыве па-асобку. Аселы, трымаецца ў асноўным на зямлі, можа лазіць па дрэ-вах. Гняздо ў дуплах паваленых дрэў, пад каранямі, вываратнямі,сярод камення і г.д. Нараджае да 5 (7) дзіцянят у красавіку-маі.Працягласць жыцця ў няволі да 15–18 гадоў. Скрыжоўваецца з ку-ніцай лясной, у выніку з’яўляюцца т. зв. кідусы. А.К. Фядосаў (ЭпБ).

Шахматы, -мат; адз. няма. 1. Гульня на дошцы, раздзеленайна 64 светлыя і цёмныя клеткі (палі), паміж 16 белымі і 16 чорныміфігурамі па ўстаноўленых для іх правілах хадоў. Бухгалтар Селі-вей і планавік Ігнат у шахматы гулялі. Корбан.

2. Набор фігур для такой гульні. Расстаўляць шахматы.[Ад перс. sah mat – цар памёр] (ТСБМ).Шахматы (ад перс. шах – гасудар + араб. мат. – памёр) –

спартыўная гульня, якая спалучае элементы спартыўнай бараць-бы, навуковага мыслення і мастацкай творчасці; від спорту.

Гуляюць 2 праціўнікі на квадратнай дошцы, падзеленай на 64светлыя і цёмныя палі. У кожнага па 16 фігур (кароль, ферзь, 2 ладдзі,2 сланы, 2 кані і 8 пешак), якія перамяшчаюцца паводле пэўныхправіл. Мэта гульні – даць мат каралю (становішча, калі кароль неможа абараніцца ад нападу фігур праціўніка).

Лічаць, што шахматы ўпершыню з’явіліся ў Індыі ў канцы V ст.Сучасную форму шахматы набылі ў XVI ст. у еўрапейскіх краінах(Іспанія, Італія, Францыя, Англія). Афіцыйныя спаборніцтвы па шах-матах праводзяцца з XIX ст. (першы міжнародны турнір прайшоў уЛондане ў 1851 г.).

Першы чэмпіянат БССР па шахматах адбыўся ў 1924 г. (пе-раможца С.К. Разенталь). Першы майстар спорту па шахматах наБеларусі – У.І. Сіліч (БелСЭ).

209

Шахматы, -мат, мн. (ад перс. sah mat – шах памёр). 1. Гуль-ня двух партнёраў на раздзеленай на 64 светлыя і цёмныя клеткідошцы 32 светлымі і цёмнымі фігурамі з мэтай аб’явіць мат кара-лю праціўніка. 2. Набор фігур для такой гульні. Расставіць на дош-цы шахматы. � Шахматны, шахматыст (А.Б.).

Заданне 5. Карыстаючыся энцыклапедычнымі даведні-камі, размяркуйце прыведзеныя тэрміны ў наступным парад-ку: 1) мнагазначныя словы, 2) амонімы, 3) сінонімы, 4) анто-німы, 5) паронімы.

� Абавязкі, абаліцыя, абвінавачаны, адказчык, адкрытае га-ласаванне, акупацыя, аналогія, ануляванне, ахова прыроды, банда,беззаконне, бікамералізм, брак, бяздзейнасць злачынная, вайна,валюта, віна, выдача злачынцаў, вымаганне, вымагацельства, вы-сяленне, вэксаль, грамата, грошы, грузаадпраўшчык, грузаатры-мальнік, грыф, дабро, данос, дарослыя, даўжнік, двухпалатная сістэ-ма, дзеці, дыпламант, дыпламат, дыпламатычнае прадстаўніцтва,дыплом, дэкрэт, дэмакратыя, дэнансацыя, дэнатуралізацыя, дэпазіт,дэпутацкая недатыкальнасць, завочнае навучанне, закон, законнасць,замах, засяленне, збор, звальненне, знак, знешні гандаль, імпарт,імунітэт дэпутата, імя, ісцец, кааліцыя, казнь, калецтва працоўнае,камітэнт, камітэт, кананічнае права, кантроль, канфесія, канцэсія,кара, квота, конкурс, копія, крэдытор, лёгкія цялесныя пашкоджанні,ліст, лячэнне дабравольнае, лячэнне прымусовае, маёмасць, мала-летнія, манархія, мандат, мараторый, марка, мафія, мемарандум,мінімальны спажывецкі бюджэт, міністэрства, мір, місія, навучаннебез адрыву ад вытворчасці, нагляд, натуралізацыя, нацыяналізацыя,неадпаведнасць, недры, непаўналетнія, непаўналецце, нетры, нор-ма, нота, нядбайнасць злачынная, ордэн, пай, знос, пакаранне, па-мілаванне, паручыцельства, пасаг, пастанова, патранат, патуранне,паўналецце, пойвар, правы, прагал, прагул, прадстаўленне, пражы-тачны мінімум, пралангацыя, прамульгацыя, прамы доказ, пратэст,працаўладкаванне, прыватная амністыя, прыватызацыя, прыяры-тэт, прэзідэнт, прэтэнзія, раён, развод, раздзяржаўленне, рэкет, рэк-ламацыя, сесія, спадчына, стандарт, субстанцыя, сям’я, тайнае га-ласаванне, тратта, траўма вытворчая, узнагарода, ускосны доказ,халатнасць, цана, царкоўнае права, цяжкія цялесныя пашкоджанні,шайка, шантаж, шлюб, штаты, штраф, экалогія, экспарт, экспеды-тар, экстрадыцыя, эмбарга, якасць, яўка.

210

Акцэпт наступны, андэррайтынг, валюта, дэпорт, дысконт,камбіст, акцэпт папярэдні, канцэлінг, баланс плацёжны актыўны,квота, кантрафакцыя, крэдытор, акцэпт папярэдні, ліквіднасць,ліцэнзія, манаполія, патэнт, прэмія на біржы, прынцыпал, рэверс,рэтрата, роялці, здзелка, другасны попыт, структура заработнайплаты, акцэпт папярэдні, тэндэр, баланс плацёжны пасіўны, аўды-тар, баланс гандлёвы актыўны, рэвізор, эксперт, валюта некан-версуемая, экс-дывідэнд, валюта канверсуемая, манапалізацыя,банкруцтва, дэманапалізацыя, нацыяналізацыя, неплацежаздоль-насць, дэнацыяналізацыя, інвестыцыі запланаваныя, дэфіцыт, эка-номіка, інвестыцыі незапланаваныя, квота імпартная, недахоп, ф’ю-чарс, квота экспартная, мядзведзь, індасамент, франшыза, бык,справаздачнасць, аб’яднанне вертыкальнае, жырант, траст, аб’-яднанне гарызантальнае, аб’ём прапановы, жыра, індасант, транс-ферт, аб’ём попыту, аперацыі банкаў актыўныя, ін’екцыя, апера-цыі банкаў пасіўныя, адказнасць неабмежаваная, упрыскванне,рахунак, адказнасць абмежаваная, сфера вытворчая, карупцыя,вартасць, сфера невытворчая, актыў, подкуп, пасіў, плацежаздоль-насць, зліццё гарызантальнае, крос-курс, авуары, зліццё вертыкаль-нае, рээкспарт, курс валютны, рэімпарт, раўнавага стабільная, аба-рачальнасць валюты, акрэдытыў, раўнавага нестабільная, пошліныімпартныя, арбітраж, пошліны экспартныя, прадпрыемства закры-тае, канверсавальнасць валюты, прадпрыемства адкрытае, вы-даткі вычарпальныя, стагнацыя, бардэра, выдаткі невычарпаль-ныя, эканоміка закрытая, валюта, застой, трата, эканоміка адкры-тая, вексель, улік, справаздачнасць.

� Абарона, абаронца, адзінаборства, адзінаццаціметровы,арбітр, атака, аўтсайдэр, афсайд, брамнік, варатар, выйгрыш, вы-сокі мяч, галкіпер, гандбол, грубае парушэнне, гулец, доўгая дыс-танцыя, доўгая перадача, дыскваліфікацыя, заканчэнне, згібанне,ігрок, інсайд, кароткая дыстанцыя, кароткая перадача, кваліфіка-цыя, контратака, конь, ладдзя, лідар, мат, нападаючы, нападзенне,нізкі мяч, паражэнне, пас, пасаваць, паўабаронца, паўэрліфтынг, паў-сярэдні нападаючы, пенальці, пентатлон, перадача, перамога, пера-можца, перыяд, пешка, поле, праціўнік, пройгрыш, пяцібор’е, раз-гібанне, расслабленне, раунд, ручны мяч, рэлаксацыя, рэферы, са-пернік, сілавое трохбор’е, спрынтар, стаер, становішча па-за гуль-нёй, старт, суддзя, сэт, тайм, тур, фінал, фініш, фол, форвард, хаў-бек, цэнтрфорвард, чэмпіён, шар, шах, шматбор’е.

211

Да лекцыі 5. АСАБЛІВАСЦІ СЛОВАЎТВАРЭННЯБЕЛАРУСКАЙ НАВУКОВАЙ ТЭРМІНАЛОГІІ

Заданне 1. Вызначце, якім спосабам утвораны наступныятэрміны.

� ААН, абвінаваўца, абвінавачаны, вобыск, абвінавачванне,адкліканне суддзяў, апраўданне, асуджаны, вобласць, дабро, давед-ка, дагавор падраду на капітальнае будаўніцтва, дазнанне, дакты-ласкапія, даўнасць, дэвальвацыя, дэпартацыя, заключэнне, закон,заканатворчасць, законнасць, замах, занятасць, запаведнік, затры-манне, захоп транспартных сродкаў, захоўванне, ЗАЦС, збор зако-наў, збор, званне, здзелка, землеўладальнік, землеўпарадкаванне,землі агульнага карыстання, злачыннасць, злоўжыванне, знак, зняво-лены, ідэнтыфікацыя, ілжэсведчанне, імунітэт дзяржаўны, інвесты-цыя, інкрымінаванне, інстытут права, інтэрпол, інтэрпрэтацыя, КЗаП,КК, КПК, маёмасць, малалетнія, МАП, марка, МАЮД, мера гра-мадзянскага ўздзеяння, місія, павераны, падазроны, падман,падследнасць, падсуднасць, падсудны, пацярпеўшы, правамернасць,правіннасць, прыватнае права, радыёхуліганства, раздзяржаўленне,раззбраенне, раскраданне, рэгент, рэгістрацыя будынкаў, рэжым паграніч-ны, самаабгавор, самакіраванне, саўгас, свабода слова, сведка, сель-савет, сімуляцыя, следчы, служачыя, ссылка, судзімасць, трасало-гія, УААП, удзельнік, укрывальнік, уласнасць, УПЭК, ураднік, усы-наўленне, утрыманне, ухіленне, факт юрыдычны, фальсіфікацыя, фаль-шываманецтва, фас, федэрацыя, феміда, філіял, фонд эканамічнагастымулявання, фондатрымальнік, форма дзяржавы, форс-мажор, фрах-таванне, фрахтоўшчык, халатнасць, штраф, ЮНЕСКА, ярлык, яўка.

D

Аблігацыя, авердрафт, агенцтва, адтэрміноўка, амартыза-цыя, акцыянер, арбітраж, арандатар, аўкцыянер, акцыянерны банк,банкрут, банк-эмітэт, беспрацоўе, брокерская асацыяцыя, выруч-ка, гіперінфляцыя, крэдытны дагавор, дыверсіфікацыя, дэзінфляцыя,дэманапалізацыя, еўрадолары, заёмшчык, закон попыту, залога-трымальнік, збалансаванасць, бартэрная здзелка, інвестар, інфра-структура, камбіст, канал збыту, канкурэнтаздольнасць, канкурэн-цыя, кан’юнктура рынку, экспартная квота, контрагент, краіна-дэбі-тор, крос-курс, крывая Лафера, ліквідатар, ліквіднасць, ліцэнзаван-не, макрамаркетынг, пагадненне, падатак з абароту, падаткапла-цельшчык, пасрэднік, пастаўшчык, прадпрымальніцтва, праформа-рахунак, працэнт за крэдыт, прыватызацыя, раздзяржаўленне, разлік

212

рэнтабельнасці капіталаўкладанняў, рэвальвацыя, рэінвестыцыя, рэп-рыватызацыя, спекуляцыя, стабільнасць, структура рынку, агуль-ная сума выдаткаў, тавараабмен, акцыянернае таварыства, укла-данні, укладчык, уласнасць, справаздачнасць, фермер, форс-мажор,намінальная цана, цэнаўтварэнне, эканаметрыка, экс-дывідэнд,эфект аб’ёму вытворчасці, эфектыўнасць, абясцэньванне грошай,брокерскі, фінансавы, баніфікацыя, вэксалетрымальнік, крэдытны,маркетынгавы, ЕВС (Еўрапейскае валютна-фінансавае пагаднен-не), ЕІБ (Еўрапейскі інвестыцыйны банк), збалансаванасць, нефінан-савы, кампенсаванне, іпатэчны, нерэгулюемы попыт, пут-апцыён,рэверсія, сістэма знешняга гандлю, франка-вагон, функцыя попытуад цаны, купля-продаж, дзяржзаказ, дрэва мэт, датацыя, матэ-рыяёмістасць, накапленне, рэалізацыя, самаакупнасць, ураўнілаў-ка, фондааддача, ФЭС (фонды эканамічнага стымулявання).

� Адбіць, адскок, алімпійскі, альпінізм, арбітраж, атлетызм, аў-тагол, баксіраваць, барцоўскі, бегавы, блакіроўка, варатар, велагон-ка, віцэ-чэмпіён, вольны стыль, вуглавы, выдаленне, выкананне, вы-нослівасць, вытрымка, выхад на перадачу, вышыня, вышэйшая ліга,галявы момант, гімнастычны, двайны фінт, дзюдаіст, допінг-кантроль,забег, запасны гулец, заплыў, збліжэнне, імітацыя ўдару, колькаснаяперавага, майстар спорту, майстэрства, марафонец, матч-рэванш, міні-футбол, нагрузка, нападзенне, націск, нічыя, падача, пад’ём з перава-ротам, падцягванне, паскарэнне, паўабарона, паўфінал, перагрузка,пераможца, першынство, плаванне, прабежка, праследаванне, пры-зёр, разраднік, расцяжка, самаадчуванне, самакантроль, самастра-хоўка, сілавы, слізганне, снайперскі, спортабсталяванне, спрэчны мяч,стартавы, сутыкненне, таварыскі матч, тармажэнне, трэкавы, тэнісіст,тэхнічны фол, фехтаванне, чвэрцьфінал, штрафнік, штрафны час, экс-чэмпіён, эстафетны, юніёрскі, яхтсмен.

Да лекцыі 6. СІСТЭМА СТЫЛЯЎ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ.АСАБЛІВАСЦІ НАВУКОВАГА СТЫЛЮ МОВЫ

* Заданне 1. Прачытайце тэксты. Які стыль і тыпвыкладу гэтых тэкстаў?

Паходжанне дзяржавы ў АфінахПлутарх распавядае пра тое, як грэчаскі герой Тэсэй, заду-

маўшы вялікую справу, аб’яднаў усе абшчыны Атыкі ў адзін горад

213

і адзін народ, між тым, як раней апошні быў рассеяны і толькі з вялікіміцяжкасцямі мог быць сабраны для нейкай нарады па агульнай спра-ве. Акрамя гэтага, паведамляе Плутарх, сярод народа ўспыхваліспрэчкі і крывавыя разборкі, што ўскосна можа сведчыць аб тым,што ў народзе ўжо існавалі пэўныя супярэчнасці маёмаснага харак-тару. Праводзячы ў жыццё гэтыя мерапрыемствы, Тэсэй склаў з сябецарскую ўладу і пакінуў за сабой толькі начальства над войскам іправа захоўваць законы. Забягаючы крыху наперад, можна паставіцьпытанне: ці не гэта ж у свой час зробіць Салон?

Хутчэй за ўсё, эпоха жыццядзейнасці Тэсэя – гэта пачатковыперыяд распаду першабытнага грамадства і фарміравання перад-дзяржаўнай улады з усімі яго складанасцямі і супярэчнасцямі, каліто з’яўляліся, то знішчаліся першыя парасткі дзяржаўна-арганіза-ванага грамадства ў Афінах. Жадаючы павялічыць колькасць на-сельніцтва горада Афіны і кінуўшы кліч «сюды, усе народы», Тэсэйзапрасіў народы сяліцца ў горадзе на роўных правах, але адначасо-ва ён падзяліў народ на саслоўі, замацаваўшы за кожным з іх колапэўных правоў і абавязкаў. Пры гэтым вялікіх перакосаў у аб’ёмеправоў і абавязкаў паміж саслоўямі не было. Рэформы Тэсэя ў гэ-тым плане паслужылі пэўнай перадумовай наступных крокаў пастварэнні дзяржавы ў Афінах яго «наступнікамі» ў гэтай справе, іперш-наперш Салона і Клісфена.

У Старажытнай Грэцыі не было ў VІІІ – VІ ст. да н.э. неаб-ходнасці ва ўсталяванні, як гэта мы назіраем на Усходзе, цэнтралі-заванай эканамічнай сістэмы і сістэмы гаспадарання, бо геаграфіч-ныя і кліматычныя ўмовы былі вельмі спрыяльнымі для таго, кабкожная абшчына магла весці сваю гаспадарку і забяспечваць сваеўнутраныя патрэбы ў матэрыяльных каштоўнасцях і найперш ухарчаванні, адзенні, жыллі. Часовыя аб’яднанні абшчын, пра якіяпаведамляюць літаратурныя крыніцы, былі абумоўлены ў асноў-ным тым, што гэтым абшчынам пагражала знешняя небяспека ўформе войнаў і набегаў і яны вымушаны былі аб’ядноўваць сваенамаганні ў барацьбе з агульным знешнім ворагам.

У сувязі з гэтым працэсы фарміравання сацыяльнай неадна-роднасці грамадства і ўсіх іншых наступстваў, што прывялі да фар-мавання дзяржаўна-арганізаванага грамадства на тэрыторыі Атыкі,адбываліся не па-за межамі, а ўнутры абшчын, а дакладней, арга-нічна вырасталі з патрэбаў асобных абшчын.

Вельмі важнае значэнне для фарміравання дзяржаўна-аргані-заванага грамадства ў Афінах мела каланізацыя грэкамі пабярэж-жа Міжземнага мора, якая была выклікана шматлікімі прычынамі –

214

племяннымі зрухамі, шчыльнасцю насельніцтва, недахопам срод-каў харачавання і г.д. Пад уплывам зыходу масы насельніцтва ўкалоніі, увозу сырых прадуктаў з калоніі ў метраполію, развіцця інду-стрыі ў метраполіі і вывазу яе прадуктаў у калоніі актыўна раз-віваўся тавараабмен, паказчыкам чаго можа служыць узнікненне іраспаўсюджанне ў грэчаскім свеце манеты. Нават пасрэдніцтва ўгандлі, падвоз і перавоз тавараў сталі ўжо ў Грэцыі ў гэты час ад-нымі з асноўных крыніц існавання вялікай групы людзей і нават асоб-ных абшчын.

Сур’ёзнымі наступствамі, якія адбыліся пасля развіцця тава-раабмену, зыходу эмігрантаў у калоніі і іх вяртання на радзіму, пры-току новых пасяленцаў у метраполію, якія не былі карыснымі длястарой родавай (фратрыева-філавай) структуры грэчаскага грамад-ства і найперш для старой родавай арыстакратыі, сталася тое, штоз’явілася мноства людзей, якія не належалі да старых родавых аб-шчын – філаў і фратрыяў. У Грэцыі іх называлі метойкамі (=пера-сяленцамі, абывацелямі). Пры гэтым дадзены слой насельніцтване ўпісваўся ў старую родавую структуру і таму не падпарадкоў-ваўся ўладзе яе органаў, але быў настолькі вялікі ў колькасныхадносінах і моцны ў эканамічных стасунках, што не лічыцца з гэтайз’явай было нельга.

Важную ролю ў фарміраванні дзяржаўна-арганізаванага грамад-ства ў Афінах адыграла так званая гамераўская эпоха, той час, калігрэкі стварылі сваю адметную вайсковую арганізацыю, мэтамі якойбылі заваяванне, захоп чужых тэрыторый, рабаванне і падзел завая-ванай маёмасці. У выніку гэтай дзейнасці былі фактычна створаныасобныя групоўкі прыватнага характару, добрай вайсковай вывучкі,якія фактычна «вырывалі» яе ўдзельнікаў з асяродку старых рода-вых (філа-фратрыевых) груп. Ваенная арганізацыя разбурала старылад грэчаскай супольнасці. Акрамя таго, што ваенныя групоўкі даз-валялі карэнным чынам змяніць маёмаснае становішча асобы і ад-начасова абагаціцца альбо пераўтварыцца ў раба, яны фактычнаразбуралі старую родавую арганізацыю ўлады. Паралельна, побач зродавай арганізацыяй улады і кіравання, узнікала новая і вельмі ўплы-вовая ўладная структура. Людзі прывыкалі да таго, што ёсць іншыяцэнтры ўлады, якія могуць задаволіць іх інтарэсы і патрэбы.

Такім чынам, развіццё вытворчых сіл і тавараабмену прывялоў Афінах да абагачэння старой родавай знаці, узнікнення за коштваенных дзеянняў новага слою багатых і знатных людзей, разарэн-ня дробных вытворцаў, росту рабства, яўнай маёмаснай дыферэн-цыяцыі людзей і росту сацыяльнай напружанасці. Адначасова з гэ-

215

тым адбывалася перамешванне паміж сабой прадстаўнікоў роз-ных родаў і плямёнаў.

Найбольш значнымі мерапрыемствамі, шго прывялі да фар-мавання дзяржавы ў Афінах, былі рэформы Салона (564 г. да н.э.) ірэформы Клісфена (509 г. да н.э.). Можна сказаць, што «тэхнала-гічна» працэс фармавання дзяржаўна-арганізаванага грамадства ўАфінах быў завершаны ў выніку рэформаў Салона і Клісфена.

Плутарх піша, што маёмасная няроўнасць паміж багатымі і бед-нымі ў часы Салона дайшла да вышэйшай кропкі. Простыя людзібылі ў даўгу ў багатых людзей. Яны апрацоўвалі зямлю і аддавалібагатым шостую частку ўраджаю. Іншыя бралі ў багатых у доўггрошы, іх пазычальнікі мелі права вярнуць іх у рабства. Пры гэтымадны заставаліся рабамі на радзіме, а іншых прадавалі ў рабства замяжу. Многія за даўгі вымушаны былі прадаваць у рабства наватсваіх дзяцей ці бегчы са сваёй радзімы з-за жорсткасці крэдытораў.

У гэты складаны для Афінаў час па просьбе суайчыннікаў, якбагатых, так і бедных, кіраванне агульнымі справамі супольнасціўзяў на сябе Салон, за якім не было ніякай віны і які не быў хаўрус-нікам багатых у іх злачынствах і ў той жа час не быў чалавекамбедным. Багатыя лічылі яго сваім таму, што ён быў чалавекамзаможным і паходзіў са знакамітага роду, а бедныя давяралі ямутаму, што ён быў чалавекам шчырым. Салон доўга не рашаўсяўзяць у свае рукі кіраванне, таму што баяўся «как сребролюбьялюдей, так и надменности их». Пры правядзенні рэформаў Салонадмовіўся ад «адзінаўладдзя» і праводзіў рэформы на падставездаровага розуму і закону, з’яўляючыся па пасадзе толькі пасрэдні-кам (архонтам) і заканадаўцам. Сябрам жа, якія пераконвалі ягоўзяць усю паўнату ўлады, Салон сказаў: «Тирания – это хорошаякрепость, только выхода из нее нет».

Салон перш-наперш выдаў законы, у якіх адмяніў кабалу і заба-раніў забяспечваць ссуды асабістай кабалой, адмяніў усе пазыкі, якпрыватныя, так і дзяржаўныя, дазволіў кожнаму рабіць апеляцыю данароднага суда, павялічыў меры, вагі і манеты. Арыстоцель паве-дамляе аб тым, што свае законы Салон усталяваў на сто гадоў інапісаў іх на 16 кірбах – драўляных выбеленых дошках памерампрыблізна ў рост чалавека, якія былі складзены ў выглядзе прызмы,што паварочвалася вакол сваёй восі для зручнасці прачытання таго,што там было напісана. Разам з тым, паколькі законы не былі напіса-ны простай мовай, то ўзнікала шмат спрэчак, як грамадскіх, так іпрыватных, якія даводзілася вырашаць суду. Афіняне паставілі гэтыязаконы ў «царскім порціку» і далі клятву іх выконваць.

216

Выдаўшы законы і правёўшы неабходныя рэформы, Салонздзейсніў падарожжа ў Егіпет часткова па гандлёвых справах, ачасткова з цікавасці і паведаміў пры гэтым афінянам, што вернеццана радзіму праз 10 гадоў. Арыстоцель тлумачыць гэтыя дзеяннінаступным чынам: «Когда Солон устроил государство таким, каксказано, образом, к нему стали то и дело обращаться с докучливы-ми разговорами о законах, одни пункты порицая, о других расспра-шивая. Ввиду этого он, не желая ни изменять их, ни навлекать насебя вражды, предпринял путешествие в Египет... Он не считалсебя вправе, если бы лично присутствовал, истолковывать законы,но думал, что каждый обязан исполнять написанное».

Галоўным у рэформах Салона быў афіцыйны падзел насель-ніцтва па маёмаснай прымеце, незалежна ад прыналежнасці да тойці іншай абшчыны, на чатыры катэгорыі (класы): пентакасіямедзі-мнаў, вершнікаў, зеўгітаў і фетаў. Да першай катэгорыі належалітыя афіняне, якія атрымлівалі са сваёй зямлі 500 мер сухіх і вадкіхпрадуктаў, да другой – 300 мер, да трэцяй – 200. Пры гэтым кожна-му з адзначаных класаў ён дазволіў займаць пасаду ў органах ула-ды ў адпаведнасці з велічынёй маёмасці, гэта значыць, увёў свое-асаблівы цэнз, а тым, хто належаў да фетаў, дазволіў прымацьудзел толькі ў народных сходах і судах. Напрыклад, казначэяў можнабыло выбіраць толькі з класа пентакасіямедзімнаў. Вышэйшыя па-сады Салон зрабіў выбіраемымі па жрэбію з ліку папярэдне выбра-ных, якіх намячала кожная з філаў.

Такім чынам, па сваёй накіраванасці рэформа Салона, у якойгаварылася аб скасаванні пазыкаў і юрыдычным замацаванні маё-маснага стану людзей, іх падзеле па маёмаснай прымеце на пэў-ныя катэгорыі, тычылася ў першую чаргу характару размеркаван-ня і пераразмеркавання лішкавага прадукту, які з’явіўся ў вялікіхпамерах у афінян і які размяркоўваўся ва ўмовах «поўнай свабо-ды» тавараабмену. Такое становішча з размеркаваннем і перараз-меркаваннем лішкавага прадукту і прывяло да хуткага размежа-вання маёмасці і абвастрэння сацыяльных супярэчнасцяў. Салонсваімі рэформамі ўвёў стабільнасць і парадак у тавараабменныяпрацэсы, урэгуляваў працэсы размеркавання і пераразмеркаваннялішкавага прадукту. Адняўшы ў багатых афінян напачатку рэфор-маў пэўную частку лішкавага прадукту і задаволіўшы тым самымінтарэсы бедных, ён забяспечыў гарантаваную частку лішкавагапрадукту багатым праз тыя дзяржаўныя пасады, якія яны змаглізаймаць згодна са сваім юрыдычна замацаваным маёмасным ста-

217

новішчам. Недарэмна пасады казначэяў, як было адзначана, маглізаймаць толькі тыя афіняне, якія ўваходзілі ў першую катэгорыю.

Акрамя гэтага, Салон паспрабаваў сфарміраваць новую сістэ-му цэнтральнага кіравання ў Афінах для вырашэння супольных спраў,якая б прыйшла на змену першабытнаабшчыннай сістэме арганіза-цыі ўлады. Дзеля гэтага ён стварыў Савет чатырохсот, па сто асо-баў з кожнай філы. Пры гэтым кожная філа падзялялася на тры трыціі,а кожная трыція – на 12 наўкрарый. Аднак рэформы Салона ў дадзе-ным кірунку не былі паслядоўнымі і радыкальнымі, а таму старыяродавыя (=філавыя) сувязі не былі знішчаны, а значыць, «стварэнне»дзяржаўна-арганізаванага грамадства не было завершана.

I толькі Клісфен сваімі рэформамі канчаткова ліквідаваў рэшткірода-племянной арганізацыі грамадства і завяршыў стварэнне дзяр-жавы ў Афінах. Ён на месца родавых сувязяў насельніцтва па-ставіў тэрытарыяльную яго арганізацыю. Усю тэрыторыю чаты-рох плямёнаў (філаў – па-грэчаску), якія раней аб’ядналіся паміжсабой, ён раздзяліў на 10 тэрытарыяльных філаў і даў ім новыяназвы па імёнах герояў роданачальнікаў, у сувязі з чым рашаючымдля чалавека было месца жыхарства на тэрыторыі адной з іх, а непрыналежнасць да родавай арганізацыі. Арыстоцель слушна заў-важае, што Клісфен імкнуўся пры гэтым «...смешать их, чтобыбольшее число людей получило возможность участия в делах го-сударства. Отсюда и пошло выражение: «не считаться филами» –в ответ тем, кто хочет исследовать происхождение».

Дасягненню дадзенай мэты спрыяла тое, што ў склад новыхфілаў былі ўключаны іншаземцы і нават рабы. Клісфен усталяваўСавет пяцісот замест Савета чатырохсот, у які абіралася па пяць-дзесят чалавек ад кожнай ізноў створанай філы. Акрамя гэтага, усютэрыторыю краіны Клісфен падзяліў на трыццаць частак (дэмаў) іпрымусіў усіх лічыцца дэмамі. А каб канчаткова знішчыць старыяродавыя сувязі, ён прымусіў усіх публічна называць сябе па іменіновых дэмаў. Назвы дэмаў ён даваў па іх мястэчках і па імёнах зас-навальнікаў, таму што далёка не ўсе дэмы былі звязаны з месцамі.

Галоўнай мэтай рэформаў Клісфена было перамешванне на-сельніцтва. Раздрабіўшы насельніцтва па невялікіх акругах і аб’яд-наўшы ў кожнай акрузе прадстаўнікоў розных родаў і фратрыяў,Клісфен разбурыў вялікія старажытныя групоўкі насельніцтва і «ад-сунуў» іх значэнне і ролю ў жыцці грамадства на «другія ролі». Iсамае галоўнае – ён «адсунуў» на «другія ролі» старажытныя гру-поўкі насельніцтва, г.зн. старыя рода-фратрыевыя сувязі ў фарма-ванні менавіта органаў улады і кіравання. I, як сцвярджае Р. Віпер,

218

у далейшай гісторыі Афін ранейшыя арыстакратычныя роды невыступаюць больш у якасці самастойнай сілы. Праўда, трэба адзна-чыць і тое, што старая родавая арганізацыя працягвала існаваць інадалей, таму што былі захаваны ранейшыя роды, фратрыі і жрэ-частвы, але яны не мелі свайго ранейшага значэння пры фарміра-ванні органаў улады і кіравання, пры наданні статуса афінскага гра-мадзянства (Сільч.).

Калядны вечар– Міхась! Міхась! Хадзі сюды! – паклікаў да сябе Пятрусь

Міхася.Два браты, самыя меншыя Тарасавы сыны, выбіралі цёмны

куток і пачыналі весці гутарку.– Ну, дзе, ты думаеш, цяпер каляды? – пытаўся Пятрусь.– Дзе ж? – адказаў, не думаючы, Міхась.– У Мінску. За гадзі-

ну і да нас прыйдуць.– Ото дурань! Ці ж можна за гадзіну прыйсці з Мінска.– Дык яны на машыне прыедуць,– не здаваўся Міхась.– Дурны ты! Каляды ж нежывыя. Дзень такі – каляды, свя-

та,– тлумачыў Пятрусь Міхасю.Тут гутарка на хвіліну абрывалася.– Зараз прыедзе тата з Паўлюком,– пачынаў Міхась, як бы

гаворачы сам з сабою, і яго круглыя цёмныя вочкі былі поўныяціхіх думак.

Усе ў хаце чакалі Паўлюка і аб ім толькі і думалі. ДзядзькаАндрэй зрабіў яму прыгожую шафку для кніг і прыбіў яе каля сця-ны, дзе спаў Паўлюк. Маці паклапацілася напхаць мяккі сяннік іпрыгатаваць чыстую пасцель. Старэйшы сын, Алесь, расстараўсядругую стрэльбу, каб пайсці з Паўлюком на зайца. А Пятрусь іМіхась вывучылі ўвесь буквар, бо Паўлюк дакляраваў ім за гэтакніжак з малюнкамі.

Міхась з Петрусём тым часам гаварылі зноў. Цяпер размоваішла аб вячэры.

– Ты толькі, Міхась, не накідайся адразу на яду,– асцерагаў Міха-ся Пятрусь: – бо мама штораз будзе даваць смачнейшую страву. Ялетась падашукаўся. Паставілі верашчаку, дык я давай хлыстаць.Потым даюць квас, ды такі смачны. Я – за квас. Далей, смажанаярыба... Вячэра яшчэ ў палавіне, а мяне ўжо хоць на пупе круці.

– А заўтра мы будзем шукаць на стале зерняты?– А як жа? I якіх зернят больш будзе, тое збожжа налета лепш

уродзіцца.

219

– Алесь елку нясе! – крыкнуў Міхась. Харошанькую, зялё-ную, купчастую елачку паставілі каля стала.

– А ёй тут добранька: цёпла! – гаварыў ён і заліваўся вясё-лым смехам (Я. Колас).

Спартыўнае плаваннеСпартыўнае плаванне аб’ядноўвае плаванне на пэўныя дыс-

танцыі, падводнае, сінхроннае (мастацкае), гульнявое, прык-ладное; частка пяцібор’я, трыятлона і інш. шматбор’яў. Плаваннена спартыўнай дыстанцыі ўключае спаборніцтвы на дыстанцыі ад50 да 1500 м спосабамі кроль, кроль на спіне (вольны стыль),брас, батэрфляй (дэльфін), комплекснае плаванне.

Кроль, ці вольны стыль, – самы хуткі спосаб плавання. Брас па-добны да рухаў жабы. Гэты стыль не вельмі хуткі, але дзякуючы пра-стаце і эканамічнасці рухаў ім можна праплысці вялікую адлегласць.Практычнае прымяненне плавання на спіне даволі нязначнае, і карыс-таюцца ім, каб атрымаць псіхічную і мышачную разрадку пасля пла-вання іншымі стылямі. Да таго ж плаванне на спіне небяспечнае, па-колькі плывец дрэнна арыентуецца і не бачыць таго, што адбываецца ўвадзе. «Батэрфляй» у перакладзе з англійскай мовы абазначае «маты-лёк». Сапраўды, рукі плыўца падымаюцца над вадой, быццам крылы.Па хуткасці батэрфляй уступае толькі кролю. Гэты стыль патрабуевялікай фізічнай сілы, і таму плыўцы, якія спецыялізуюцца ў батэрфляі,заўсёды выдзяляюцца магутным целаскладам.

Гульнявое плаванне – рухавыя гульні (воднае пола і інш.). Прык-ладное плаванне – ныранне ў даўжыню і на глыбіню, выратаваннена вадзе, пераадоленне водных перашкод.

Плаванне вядома здаўна як практычны і ваенна-практычнынавык. Яшчэ старажытныя грэкі надавалі вялікае значэнне ўменнюплаваць. Яны лічылі, што чалавек, які не ў стане добра трымаццана вадзе, па меншай меры варты насмешак.

Грэчаскі гісторык Герадот расказвае пра выдатнага плыўцаСкіліда, які разам са сваёй дачкой Цыянай здзейсніў адважны ўчы-нак. Падчас вайны грэкаў з персамі ў 480 г. да н.э. Скілід і ягодачка падплылі ноччу да варожых караблёў і перарэзалі якарныяканаты. Надвор’е было штармавое, і многія караблі персаў былівыкінуты на ўзбярэжныя рыфы. Скілід і яго дачка праплылі каля 15км. Цудоўнымі плыўцамі былі нашы продкі – старажытныя славя-не. Візантыйскі гісторык Маўрыкій у VІІ ст. пісаў пра іх: «Яны асаб-ліва здольныя перапраўляцца праз рэкі таму, што больш і лепш заастатніх людзей умеюць трымацца на вадзе».

220

Уменню добра плаваць надавалася вялікае значэнне ў рускімфлоце. Пётр І увёў спецыяльныя заняткі па плаванні. У 1725 г. былаадкрыта школа, у якой рускіх маракоў вучылі плаваць і веславаць.

Паводле даследаванняў гісторыкаў, старажытныя жыхарыпланеты плавалі кролем і брасам. Гэтыя стылі ўвайшлі і ў сучас-нае спартыўнае плаванне, якое зарадзілася на рубяжы ХV – ХVІстст. і як від спорту поўнасцю сфарміравалася ў канцы ХІХ ст.

Першыя сапраўды спартыўныя спаборніцтвы па плаванні ад-быліся ў 1877 г. у Англіі. З 1896 г. плаванне ўключана ў праграмуалімпійскіх гульняў (уключае 32 нумары – па 16 мужчынскіх і жа-ночых). Міжнародная аматарская федэрацыя па водных відах спортуарганізавана ў 1908 г.

У Беларусі афіцыйныя спаборніцтвы па плаванні праводзяццаз 1924 г. У 1936 г. у Мінску пабудаваны першы плавальны басейн.Першы чэмпіянат Беларусі прайшоў у 1927 г. (г. Гомель). Сяродбеларускіх спартсменаў найбольшых поспехаў дасягнулі Н. Бара-ноўская, Л. Брэхава, Э. Васількова, А. Герасіменя, А. Гукаў,С. Каплякоў, І. Ларычава, А. Рудкоўская, Г. Шчэрба, Н. Яршова(СэБ, ЭСЮС).

Інтэрв’ю з С. ХахловайСвятлана Хахлова адмаўлялася ад інтэрв’ю да апошняга дня

чэмпіянату Еўропы па плаванні. Такі ў яе прынцып. Таму пра ме-даль, заваяваны ў пачатку чэмпіянату, мы гаворым у канцы, каліяна праплыла апошнюю ў Эйндховене дыстанцыю – 50 м кролем.А ўвогуле спаборніцтвы ў Галандыі ёй як ніколі ўдаліся: ні на аднойз яе дыстанцый не было непераадольных бар’ераў.

Вось і на апошняй Хахлова ўжо ў паўфінале перакрыла нарма-тыў алімпійскай ліцэнзіі групы «А», які ніяк не даваўся раней.

– Для мяне ўпершыню выпалі такія спаборніцтвы, – пачалаяна размову. – На кожнай дыстанцыі я плыла ў фінале. Даводзіласяпа некалькі разоў на дзень выходзіць на старт, плюс выступленні ўэстафеце. Звычайна ў мяне здараліся перапынкі, на працягу якіхможна было адпачыць. Зараз жа яны адсутнічалі.

– Аляксандра Герасіменя не выйшла на адну з дыстанцый.Магчыма, і табе трэба было гэта зрабіць?

– Выдаўся адзін дзянёк, калі я магла быць вольнай. Але далейпраграму пабудавалі так, што давялося пастаянна выходзіць на да-рожку. У мяне выраслі вынікі, і я змагла трапляць у фінал усіх дыс-танцый, на якіх плыла.

221

– На закаце чэмпіянату падаспела і эстафета, з якой выне прайшлі ў фінал...

– Але ўстанавілі рэкорд краіны, што радуе. У апошні дзень мыз Сашай вельмі стаміліся.

– А як сам чэмпіянат? Ён атрымаўся для цябе найбольшудалым у кар’еры...

– Лічу, што нармальна падрыхтаваліся. Безумоўна, заўсёдыжадаеш лепшага. Я ж не паставіла сусветны рэкорд! Плыла побачз галандкай, якая ўстанавіла новае дасягненне. Якому спартсменуне хочацца яго ўстанавіць?

– Ці збіраешся стартаваць на бліжэйшым чэмпіянаце свету?– Так, мы едзем усёй камандай, але пакуль не вызначыліся з

дыстанцыямі. У Англіі прызначаны другі старт. Ён, думаю, будзебольш лёгкім. Хаця гэта і чэмпіянат свету, а не Еўропы, але ён пакароткай вадзе. Вялікая ж – яна і ёсць вялікая («Спортивная па-норама»).

Трэцяе месцаКалі я ішоў дадому з басейна, у мяне быў вельмі добры на-

строй, таму што я заняў трэцяе месца ў стылі батэрфляй. Татагаворыць, што ўсе людзі павінны ўмець плаваць, а хлопчыкі асаблі-ва, таму што яны мужчыны. А які ж гэта мужчына, калі ён можапатануць падчас караблекрушэння ці проста так, на Чыстых пру-дах, калі лодка перавернецца?

І вось я сёння заняў трэцяе месца і зараз скажу пра гэта баць-ку. Я вельмі спяшаўся дадому, і, калі ўвайшоў у пакой, мама адразуспытала:

– Ты што так ззяеш?Я сказаў:– А ў нас сёння былі спаборніцтвы.Тата сказаў:– Гэта якія ж?– Заплыў на дваццаць пяць метраў у стылі батэрфляй...Тата сказаў:– Ну і як?– Трэцяе месца! – сказаў я.Тата проста ўвесь расцвіў.– Няўжо? Вось здорава! – Ён адклаў газету. – Малайчына!Я так і ведаў, што ён узрадуецца. У мяне яшчэ лепшы на-

строй стаў.

222

– А хто ж першае заняў? – спытаў тата.Я адказаў:– Першае месца, тата, заняў Воўка, ён ужо даўно ўмее пла-

ваць. Яму гэта не цяжка было...– Ай ды Воўка! – сказаў тата. – Так, а хто ж заняў другое

месца?– А другое, – сказаў я, – заняў адзін рыжанькі хлопчык, не

ведаю, як зваць. Падобны да жабяняці, асабліва ў вадзе...– А ты, значыць, выйшаў на трэцяе? – Тата ўсміхнуўся, і мне

гэта было вельмі прыемна. – Ну што ж, – сказаў ён, – што ні кажы,а трэцяе месца таксама прызавое, бронзавы медаль! Ну, а хто жзастаўся на чацвёртым? Не памятаеш?

Я сказаў:– Чацвёртае месца ніхто не заняў, тата!Ён вельмі здзівіўся:– Як гэта?Я сказаў:– Мы ўсе трэцяе месца занялі: і я, і Мішка, і Толік, і Кімка, усе-

ўсе. Воўка – першае, жабяня – другое, а мы, астатнія васемнац-цаць чалавек, мы занялі трэцяе. Так інструктар сказаў!

Тата сказаў:– Ах, вось яно што... Усё зразумела!..І ён зноў унурыўся ў газету. А ў мяне чамусьці зусім прапаў

добры настрой (Паводле В. Драгунскага).

Заданне 2. Прачытайце тэксты. Вызначце іх сістэму моў-ных сродкаў, марфалагічныя і сінтаксічныя асаблівасці, аб-грунтуйце свае вывады.

� ПРАВА, інстытут грамадскага жыцця, прызначаны для рэ-гулявання найбольш значных грамадскіх адносін, якія патрабуюцьдзяржаўнай аховы. Побач з інш. сац. рэгулятарамі (мараль, звычаі,традыцыі, рэлігія, культура і інш.) П. накіравана на забеспячэннеразвіцця і дзеяння ўсяго сац. арганізма ў адпаведнасці з эканам.законамі і аб’ектыўнымі патрэбамі грамадскага развіцця. СутнасцьП. вызначаецца характарам і ступенню выяўлення волі і інтарэсаўрозных груп сацыяльна неаднароднага грамадства. У больш ран-нія перыяды развіцця грамадства (у антычнасці, пры феадалізме)П. адкрыта замацоўвала і ахоўвала класавыя і саслоўныя прывілеі.Па меры дасягнення пэўнага ўзроўню цывілізаванасці, развіцця гра-мадскіх структур і інстытутаў П. стала адлюстроўваць больш

223

шырокі спектр сац. інтарэсаў і трансфармавацца ў сродак кампра-місу пры іх сутыкненні. У развітым прававым цывільным грамад-стве П. у большай ступені дасягне ўзроўню збалансаванасці, гар-манічнай стабільнасці інтарэсаў, патрэб сац. груп і асобы. П. якспецыфічны рэгулятар грамадскіх адносін валодае важнымі якас-нымі ўласцівасцямі: агульназначнасцю (рэгулюе тыповыя грамад-скія адносіны), нарматыўнасцю (выяўляецца ў нормах, правілах,паводзінах агульнага характару), абавязковасцю (парушэнне пра-вавых прадпісанняў цягне ўжыванне мер дзярж. характару). Матэ-рыялістычнае разуменне П. зыходзіць з прызнання абумоўленасцігалоўных уласцівасцей прававой прыродай адпаведных матэрыяль-ных адносін, якія ў класавым і дзяржаўным арганізаваным грамад-стве выклікаюць пэўную юрыд. форму, незалежна ад свядомасцізаканадаўцы. П. не можа быць іншым, чым эканам. лад і абумоў-ленае і культурнае, паліт., маральнае развіццё грамадства. У ад-паведных гіст. абставінах П. з’яўляецца своеасаблівым акумуля-тарам цывілізацыі і нясе значны прагрэсіўны патэнцыял. Сучаснаенавуковае праваразуменне грунтуецца на прызнанні асобай знач-насці сінтэзу розных пазіцый і кірункаў гіст. прававой думкі, акцэн-туе ўвагу на першасным прызначэнні П. – забеспячэнне і абаронасвабоды чалавека, вызначэнне П. як формы і меры свабоды і роў-насці. Успрыманне П. звязваецца з усеагульнымі каштоўнасцямічалавечай думкі і гіст. практыкі (агульначалавечыя прыярытэты,справядлівасць, гуманнасць, маральнасць і інш.). Менавіта гэтыякаштоўнасці павінны выступаць крытэрыем ацэнкі заканадаўчыхактаў з пункту погляду іх адпаведнасці П. і прававым прынцыпам.Удасканаленне праваразумення, вызваленне яго ад застарэлых уяў-ленняў садзейнічае ўсталяванню вяршэнства прававога закона і раз-віццю прававой культуры грамадства. Гл. таксама Параўналь-нае правазнаўства, Прававая дзяржава, Прававыя адносіны,Прававое рэгуляванне, Прынцыпы права (С.К.).

� Паходжанне права, яго прыметыПрава ўзнікае натуральна-гістарычным шляхам у выніку тых

сацыяльна-эканамічных пераўтварэнняў, што адбыліся ў грамад-стве пасля трох буйных грамадскіх падзелаў працы.

Першы буйны падзел грамадскай працы – аддзяленне жывё-лагадоўлі ад земляробства, другі – аддзяленне рамяства ад зем-ляробства, трэці – адасабленне групы людзей, якія сталі займаццагандлем таварамі, – гандляроў. Непасрэдным следствам трох буй-

224

ных падзелаў працы стала якасная маёмасная няроўнасць сяродлюдзей, сутнасць якой у тым, што пэўныя групы насельніцтва па-чынаюць спецыялізавацца выключна (альбо пераважна) на нейкімадным відзе вытворчай дзейнасці, яны як бы «манапалізуюць» пэў-ную вытворчую дзейнасць, фарміруецца спецыялізацыя вытворчасці.З аднаго боку, спецыялізацыя садзейнічае значнаму павышэннювытворчасці працы, а, з другога, натуральна прыводзіць да тавара-абмену.

Прычым у выніку першага буйнога падзелу працы, што адбыў-ся паміж рознымі родамі і плямёнамі, складваецца рэгулярны міжро-давы і міжпляменны тавараабмен. «В первой общине, – заўважаеАрыстоцель, – т.е. в семье, не было явно никакой надобности в об-мене; он сделался необходимым, когда общение стало обнимать ужебольшее количество членов. В самом деле, в первоначальной семьевсе было общим; разделившись, стали нуждаться во многом из того,что принадлежало другим, и неизбежно приходилось прибегать к вза-имному обмену». Другі буйны падзел працы садзейнічае пранікнен-ню сістэматычнага тавараабмену непасрэдна ў род і племя. Усё гэтанепазбежна прыводзіць да колькаснай маёмаснай няроўнасці спачаткупаміж родамі і плямёнамі, а пасля і ўнутры іх. Адбываецца перараз-меркаванне лішкавага прадукту на карысць найбольш уплывовых групнасельніцтва, асобных сем’яў, старэйшын, военачальнікаў, шаманаў,так званай «родавай арыстакратыі». Да таго ж рэгулярны таварааб-мен лагічна прыводзіць да перамешвання насельніцтва, бо людзі пе-рамяшчаюцца разам з таварамі. На месцы адносна замкнутай рода-вай, а затым і першабытнай суседскай абшчыны фарміруецца тэры-тарыяльная абшчына.

Заканамерным вынікам азначаных працэсаў, якія доўжылісятысячагоддзі, стала фарміраванне якасна новага грамадства ў па-раўнанні з першабытным грамадствам, заснаванага на рэгулярнымтавараабмене, вядучая роля ў якім належыць таварна-грашовымадносінам і адносінам, што абумоўлены існаваннем тавараабмену ітаварна-грашовых адносін.

Важным этапам у фарміраванні грамадства, заснаванага нарэгулярным тавараабмене, з’яўляецца перыяд так званай «прэстыж-най эканомікі». З развіццём індывідуальнай уласнасці і з’яўленнемлішкавага прадукту ў развіцці ўзаемаадносінаў паміж людзьмі, якіяналежалі пераважна да розных суседскіх абшчын, узнікае такаясацыяльная з’ява, як «абмен дарамі», ці, іншымі словамі, – «дара-абмен». Пры гэтым дарыцель нічога не губляў, бо пры абмене да-рамі дзейнічаў прынцып эквівалентнасці, так званая ўзаемнасць.

225

Дарыцель набываў грамадскі прэстыж. Але больш важным з’яў-ляецца тое, што падчас існавання ва ўмовах прэстыжнай эканомікілюдзі набылі навыкі абмену таварамі на прынцыпе эквівалентнасці.У іх свядомасці замацавалася разуменне таго, што тавары можнамяняць на суразмерных пачатках, пры гэтым яны навучыліся вы-мяраць эквівалентнасць тавараў.

I калі на самых першасных этапах прэстыжнай эканомікі аб-мен дарамі меў спарадычны, нерэгулярны характар, а людзі ажыц-цяўлялі дараабмен пераважна дзеля таго, каб набыць (ці атрымаць)грамадскі прэстыж, то з развіццём рэгулярнага тавараабмену пе-рад грамадствам паўстала пытанне аб тым, як і з дапамогай якіхправілаў паводзін урэгуляваць новыя грамадскія адносіны, засна-ваныя на тавараабмене, а таксама грамадскія адносіны, якія сфар-міраваліся пад уздзеяннем таварна-грашовых адносін.

Існаваўшыя ва ўмовах першабытнага грамадства правілыпаводзін – табу, міфы, аграрныя і жывёлагадоўчыя календары – неў стане ўрэгуляваць узнікшыя ў выніку трох буйных грамадскіхпадзелаў працы новыя грамадскія адносіны. Спатрэбіліся новыя відынарматыўных рэгулятараў. Так узнікае права, а разам з ім адбыва-ецца трансфармацыя ва ўсёй сістэме нарматыўнага рэгуляванняграмадскіх адносін.

Якія прыметы выдзяляюць права сярод іншых нарматыўныхрэгулятараў і адрозніваюць яго ад правілаў паводзін, якія былі ўлас-цівы першабытнаму грамадству?

Па-першае, права ўзнікае ў выніку развіцця рэгулярнага тава-раабмену і таварна-грашовых адносін. Можна сказаць, што тавар-на-грашовыя адносіны з’яўляюцца «родавай пупавінай» права. Пер-шапачаткова права ўзнікае менавіта для рэгулявання таварна-гра-шовых адносін, для рэгулявання такіх адносін, зместам якіх з’яўля-ецца абмен нейкімі матэрыяльнымі каштоўнасцямі. Затым правапачынае заканамерна пранікаць і ў іншыя сферы грамадскага жыц-ця і найперш выкарыстоўваецца для рэгулявання грамадскіх ад-носін, якія ўзнікаюць пад непасрэдным уплывам таварна-грашовыхадносін.

Па-другое, права ўяўляе сістэму такіх правіл паводзін, «стрыж-нем» якіх з’яўляецца эквівалент, г.зн., суразмернасць. З дапамо-гай разнастайных па змесце правіл паводзін, іх сістэмы ў таварна-грашовых адносінах, а таксама і ў іншых грамадскіх адносінах ус-талёўваецца суразмернасць пры абмене матэрыяльнымі каштоў-насцямі, пры кампенсацыі за згубленую маёмасць і г.д., і тым са-мым забяспечваецца раўнавага, стабільнасць, устойлівасць гра-

226

мадскіх адносін. Апісанне аднаго з самых старажытных і прымі-тыўных правіл паводзін, з дапамогай якога забяспечвалася «кам-пенсацыя» за пэўную каштоўнасць, знаходзім у А.Г. Проста: «Еслибыла убита собака, – піша А.Г. Прост, – то ее необходимо былоповесить за хвост так, чтобы она касалась носом земли, и сыпатьна нее пшеницу до тех пор, пока она не покроет собаку».

Па-трэцяе, права – гэта такая сістэма правіл паводзін, якаяпатрабуе абавязковай знешняй фіксацыі, знешняга выражэння, «ма-тэрыялізацыі». Гэта патрэбна дзеля таго, каб аднастайна, «раз іназаўсёды» зафіксаваць у свядомасці людзей тыя суразмернасці,«эквіваленты», якія былі выпрацаваны для рэгулявання пэўных гра-мадскіх адносін, і надаць ім агульнаабавязковае значэнне, пад-крэсліць іх непарушнасць. Прававыя нормы заўсёды фіксавалісяна «матэрыяльных носьбітах», якія былі найбольш зручнымі ва ўмо-вах існавання той ці іншай чалавечай супольнасці, – на папірусе,гліне, дрэве, камені і г.д.

У 1901 годзе французская археалагічная экспедыцыя, якая вялараскопкі недалёка ад месца, дзе ў свой час знаходзіўся Старажыт-ны Вавілон, знайшла базальтавы слуп, на якім былі запісаны клінапі-сам законы цара Хамурапі, выдадзеныя ў XVIII ст. да Н.Х.С.С. Аляксееў слушна падкрэслівае факт запісу законаў на базаль-тавым слупе і заўважае: «Это не только имело судебно-ритуальное(у столба совершалось правосудие) и не только напоминало всем осуществовании законов, но и возвеличивало законы, поддерживалоих нерушимость, возвышенность».

Пэўным выключэннем з адзначанай заканамернасці можналічыць паведамленне Плутарха аб тым, што законы спартанскагацара Лікурга не былі пісанымі. Больш таго, Плутарх нават сцвяр-джае, што Лікург забараніў мець пісаныя законы, таму што, на дум-ку Лікурга, усё тое, што сапраўды патрэбна для шчасця і мараль-нага ўдасканалення, павінна ўвайсці ў самыя норавы і лад жыцця,каб застацца ў іх назаўсёды, зжыцца з імі.

Па-чацвёртае, права – гэта такая сістэма правілаў паводзін,якая патрабуе абавязковай знешняй абароны з боку грамадства іяго афіцыйнага прадстаўніка – дзяржавы. Справа ў тым, што рэгу-лярны тавараабмен, які заснаваны на якаснай і колькаснай маё-маснай няроўнасці, заўсёды суправаджаецца барацьбой інтарэсаўпэўных уласнікаў адносна эквівалентнасці (суразмернасці) абмень-ваемых каштоўнасцяў. I натуральным выглядае працэс абмену, прыякім яго вынікамі не могуць быць задаволены ўсе ўласнікі абмень-ваемых каштоўнасцяў. У такім разе для захавання выпрацаванага

227

грамадствам эквівалента (нормы ці нормаў паводзін, з дапамогайякіх рэгулююцца таварна-грашовыя адносіны і забяспечваецца не-абходная эквівалентнасць) заканамерна патрабуецца знешняя пры-мусовая сіла. Такой сілай на самых ранніх этапах развіцця правамаглі выступаць родавыя і пляменныя арганізацыі і органы кіраван-ня, а з узнікненнем асобнай публічнай улады ў форме дзяржавыменавіта яна, з’яўляючыся адзіным афіцыйным прадстаўніком усягограмадства, сканцэнтравала ў сваіх руках абарону права.

Па-пятае, права ўяўляе такую сістэму правіл паводзін, якіямаюць прадстаўніча-абавязваючы характар. Гэта азначае, што янынадзяляюць нейкіх сацыяльных суб’ектаў правамі і адначасоваўскладваюць на іншых абавязкі. Пры рознасці ў маёмасным і са-цыяльным становішчы людзей і супрацьлегласці інтарэсаў уласні-каў пэўных матэрыяльных каштоўнасцей, якімі яны абменьваюц-ца, у розных удзельнікаў абмену таварамі складваецца рознае фак-тычнае становішча, напрыклад, становішча гандляра і пакупніка.Урэгуляваць працэс перадачы нейкай матэрыяльнай каштоўнасціад гандляра да пакупніка і працэс кампенсацыі на эквівалентныхпачатках перададзенай каштоўнасці можна толькі шляхам надзя-лення гэтых удзельнікаў нейкімі правамі (прававымі магчымасцямі)і ўсклаўшы на іх нейкія абавязкі. Прычым у гандляра і пакупніка знеабходнасцю будуць розныя па змесце правы і абавязкі, але яныпавінны быць узаемазвязаны такім чынам, каб кожны з удзельні-каў мог рэалізаваць свае правы праз абавязкі іншага (Сільч.).

D

Функцыі і ўласцівасці грошайГрошы – гэта рэч, што ахвотна прымаецца ў якасці аплаты.Каб тыя ці іншыя рэчы лічыліся грашыма, яны павінны выкон-

ваць чатыры функцыі:а) сродак абмену. Грошы спрошчваюць працэс абмену тава-

рамі і паслугамі ў эканоміцы. Работнікі імкнуцца атрымліваць зара-ботную плату грашыма, бо ведаюць, што грошы можна абмяняцьна любую рэч, якая ім неабходна.

Калі б не было грошай, то давялося б ажыццяўляць бартэрныабмен. Але бартэр магчымы толькі пры двухбаковым супадзенніжаданняў. Напрыклад, калі ў вас ёсць кураняты, а вы хочаце на-быць чаравікі, вам неабходна знайсці кагосьці, хто мае чаравікі іхоча купіць куранятаў. Нязручнасць бартэру абмяжоўвае працэсабмену і перашкаджае эканамічнаму росту. Такую сітуацыю дак-ладна характарызуюць словы класічных эканамістаў, што часцейздарыцца жаданне супадзення, чым супадзенне жаданняў;

228

б) мера вартасці. Грошы – гэта мера вымярэння каштоў-насці самых розных рэчаў, створаных у эканоміцы. Так, барэль на-фты, мужчынскі гарнітур, наведванне кінатэатра, дом ці набор мэбліможна вымераць адной агульнай велічынёю, якая дазваляе параў-наць іх і атрымаць сукупную велічыню іх вартасці.

Можна сказаць, што ёсць шмат рэчаў, якія не маюць цаны.Напрыклад, вы маеце памятны падарунак ад сваякоў або сяброў,які для вас вельмі каштоўны, але з пункту погляду эканамістаў ёнможа нічога не каштаваць, бо эканаміст займаецца вызначэннемменавага кошту рэчы, а не вымярэннем яе эмацыйнага ўздзеянняна чалавека;

в) сродак зберажэння. Па розных прычынах людзі могуцьадкладаць частку свайго даходу і зберагаць яго на будучыню. Лепшза ўсё рабіць грашовыя зберажэнні. Калі, напрыклад, чалавек робіцьзберажэнні на старасць, то яму немагчыма адкласці ўсё неабход-нае – ежу, адзенне, паліва; акрамя таго, яго патрэбы могуць змя-няцца. А грошы дазволяць купіць усё, што яму неабходна.

У час інфляцыі вартасць грошай змяншаецца, і людзі могуцьукладаць іх, напрыклад, у маёмасць. Кошт маёмасці, аднак, такса-ма можа змяняцца, да таго ж яе стан можа пагоршыцца, чаго небудзе з грашыма;

г) мера адтэрмінаванага плацяжу. Многія кантракты пра-дугледжваюць аплату ў будучыні, напрыклад, купля ў растэрміноў-ку, залогавыя крэдыты і доўгачасовыя будаўнічыя работы. Кожныкантракт, выкананне якога разлічана на пэўны тэрмін, было б вельміцяжка рэалізаваць, калі б не было агульнай меры плацяжу. Будучы-ня ўяўляецца даволі невыразнай, але крэдыторы ведаюць, што яныатрымаюць грошы, якія задаволяць іх эканамічныя патрэбы, і тамудаюць грошы ў крэдыт.

Інфляцыя адмоўна ўплывае на функцыі, якія выконваюць гро-шы, але не на ўсе функцыі аднолькава. Інфляцыя павінна расці вельміімкліва, каб грошы сталі непрымальнымі ў якасці сродку абарачэн-ня. Напрыклад, калі інфляцыя ў Вялікабрытаніі была вышэйшая за20 % у 1970-х гадах, уладальнікі крамаў зусім не адмаўляліся пры-маць грошы. Нават ва ўмовах гіперінфляцыі 1923 г. у Нямеччынегрошы працягвалі выкарыстоўвацца.

Інфляцыя ўплывае на функцыю грошай як меру вартасці, бо зчасам становіцца ўсё цяжэй супастаўляць розныя паказчыкі. На-прыклад, мы ведаем, што ВГП павялічыўся з 44,1 млрд. фунтаў у1970 г. да 438 млрд. фунтаў у 1989 г., але наколькі гэта было рэаль-нае павелічэнне, а наколькі звязана з інфляцыяй? Тут патрэбны

229

статыстычны прыём, каб дэфляваць гэтыя паказчыкі і вызначыцьаб'ём рэальнага і намінальнага змяненняў. Фактычна, што даты-чыць паказчыкаў, якія тут прыведзены, адбылося намінальнае па-велічэнне ВГП у дзевяць разоў, але пасля таго, як быў улічаны ўплыўінфляцыі, гэты паказчык павялічыўся ўсяго на 37 %.

Інфляцыя не спрыяе росту зберажэнняў, бо яна іх абясцэньвае.Гэта асабліва праяўляецца тады, калі рэальная працэнтная стаўкаадмоўная; так было на працягу некалькіх гадоў у 1970-х. Аднаквынікам уплыву інфляцыі было тады павелічэнне зберажэнняў. Людзіпачалі адкладваць больш грошай, бо лічылі, што некалі ім спатрэ-біцца больш рэальных запасаў. Інфляцыя змушае выкарыстоўвацьіншыя спосабы зберагчы каштоўнасць сваіх сродкаў, напрыклад,куплю золата, маёмасці або нават твораў мастацтва. Каб людзірабілі зберажэнні, дзяржава выпускае розныя каштоўныя паперы зцвёрдым працэнтам, напрыклад, аблігацыі.

Інфляцыя таксама ўплывае на функцыю грошай як сродку ад-тэрмінаванага плацяжу. Бізнесмены, напрыклад, баяцца даваць гро-шы ў крэдыт надоўга, калі яны бачаць, што вартасць грошай зніжа-ецца. Каб развязаць гэту праблему, у кантракт можа быць уключа-ны дадатковы пункт, які прадугледжвае ўлік тэмпаў інфляцыі. Здругога боку, людзі імкнуцца браць больш крэдытаў, калі думаюць,што рэальныя выдаткі крэдыту зменшыць інфляцыя.

Інфляцыя ўплывае яшчэ на валютныя курсы. Высокая інфля-цыя вядзе да таго, што нацыянальную валюту купляюць усё меншахвотна, і гэта адмоўна адбіваецца на курсе яе абмену.

Такім чынам, грошы выконваюць чатыры функцыі, многія рэчымогуць выкарыстоўвацца ў якасці грошай. Якімі ж уласцівасцяміабо характэрнымі рысамі павінны валодаць гэтыя рэчы, каб выкон-ваць функцыю грошай?

а) прымальнасць. Самая важная ўласцівасць грошай тая, штоіх ахвотна прымаюць у якасці аплаты;

б) даўгавечнасць. Грошы не павінны хутка рабіцца непрыдат-нымі для выкарыстання. Гэта праблема датычыць больш папяро-вых грошай, чым манетаў. У сучасным грамадстве галоўная фор-ма грошай – банкаўскія дэпазіты, якія нельга прывесці ў непрыдат-насць, бо гэта ўсяго толькі лічбы на паперы або на камп’ютарнымманіторы;

в) аднароднасць. Пажадана, каб грошы былі уніфікаваныя.Уявіце, напрыклад, што грашовая маса краіны складаецца з мане-таў вартасцю 1 фунт, але ў адных манетах утрымліваецца 1 грамзолата, а ў іншых – 2 грамы. Што тады зробіцца? Людзі пачнуць

230

збіраць двухграмовыя манеты і будуць хутчэй траціць аднаграмо-выя манеты. Так аб'ём грашовага абарачэння значна зменшыцца.Гэтым мы наглядна прадэманстравалі дзеянне закона Грэшэма, згод-на з якім «дрэнныя грошы выцясняюць добрыя». Менавіта тое ад-былося з многімі відамі таварных грошай;

г) падзельнасць. Яшчэ адзін недахоп таварных грошай той,што іх нельга падзяліць на меншыя адзінкі. Сучасныя банкноты іманеты дазваляюць нам разбіць любую суму грошай на большдробныя сумы;

д) партатыўнасць. Недахопам таварных грошай з’яўляеццатое, што іх цяжка перавозіць. Сучасныя банкаўскія ўклады з дапа-могай электронікі могуць быць пераведзеныя з аднаго месца ўлюбое іншае;

е) стабільнасць вартасці. Вельмі пажадана, каб грошы за-хоўвалі сваю вартасць. У мінулым гэта дасягалася тым, што вар-тасць грошай прывязвалася да вартасці якой-небудзь рэчы, і даволіўстойлівай, напрыклад, золата. Адзін з найбольшых недахопаў су-часнай грашовай сістэмы той, што на яе можа ўплываць інфляцыя;

ж) непадробнасць. Калі грамадства карыстаецца грашыма,якія маюць толькі абменную вартасць і не маюць унутранай, тонеабходна да мінімуму звесці магчымасці для падробкі грошай іпадману людзей (Б.Дж.).

Кейнсаўская тэорыя грашовага попытуКейнс сцвярджаў, што існуе тры матывы захоўвання грошай:

матыў ажыццяўлення здзелак (куплі і продажу), матыў прадбачлі-васці і спекулятыўны матыў.

1. Матыў ажыццяўлення здзелак. Гэты матыў адпавядаепогляду прыхільнікаў колькаснай тэорыі грошай. Людзі трымаюцьнаяўныя грошы і ўклады ў банках, каб проста рабіць свае што-дзённыя справы – плаціць за газ, купляць бензін, гародніну і г.д.Аднак людзі атрымліваюць грошы раз у тыдзень ці ў месяц, а рас-ходуюць іх кожны дзень (г.зн. атрыманне грошай і іх расходваннене супадаюць па часе) і таму павінны захоўваць частку свайго да-ходу ў грашах, а не ў менш ліквідных формах.

Што вызначае аб'ём попыту на патрэбныя для здзелак гро-шы? Кейнс думаў, што гэты паказчык залежыць ад узроўню гра-шовых даходаў. Сапраўды, гэта здараецца. Але попыт на грошыдля ажыццяўлення здзелак можа змяншацца таксама пры павы-шэнні працэнтнай стаўкі.

231

2. Матыў прадбачлівасці. Людзі зберагаюць грошы на выпа-дак непрадбачаных абставінаў – паломка аўтамабіля, хвароба, вялікірахунак на аплату электрычнасці і г.д. Можна дапусціць, што чымвышэйшы ўзровень даходу, тым большы аб'ём запасаў на выпадакнепрадбачаных абставінаў. Гэта можна растлумачыць тым, штозабяспечаным людзям трэба больш такіх зберажэнняў; калі, на-прыклад, вы карыстаецеся некалькімі аўтамабілямі і ў вас вялікідом, то непрадбачаныя расходы будуць большыя, а таму трэбабольш грашовых запасаў. Але гэты матыў падобны на матыў ажыц-цяўлення здзелак, і таму вельмі часта іх змешваюць у адно цэлае.

3. Спекулятыўны матыў (маецца на ўвазе матыў атрыманняпрыбытку). Падкрэсліваючы ролю гэтага матыва, Кейнс разыхо-дзіўся ў поглядах з прыхільнікамі колькаснай тэорыі грошай. Яныне лічылі, што людзі могуць зберагаць грошы для сябе, а не дляажыццяўлення здзелак. Аднак Кейнс сцвярджаў, што людзі могуцьспекуляваць сваімі зберажэннямі, як і іншымі актывамі. Спекуля-тыўны попыт на грошы – гэта такі попыт, калі грошы захоўваюццадзеля атрымання даходу ці для таго, каб пазбегнуць магчымыхстратаў у выніку змянення працэнтных ставак і цэнаў фінансавыхактываў. Кейнс дэманстраваў гэта на прыкладах захоўвання гро-шай у наяўных грашах і ў аблігацыях з фіксаваным даходам. Кабзразумець яго аргумент, трэба ведаць, што цана аблігацый і пра-цэнтная стаўка – адваротна прапарцыянальныя велічыні. Уявіце,напрыклад, што аблігацыя з фіксаваным даходам прыносіць 5 %прыбытку за год. Калі рынкавая працэнтная стаўка – 10 %, цанагэтай аблігацыі будзе 50 фунтаў. Гэта таму, што працэнтная стаўкана аблігацыях павінна быць роўная той, якую ўкладчыкі могуцьатрымаць, інвеставаўшы свае грошы куды-небудзь яшчэ. Калі рын-кавая працэнтная стаўка ўпадзе да 2,5 %, цана той самай аблігацыіпавялічыцца да 200 фунтаў.

Кейнс зыходзіў з таго, што ўкладчыкі маюць некаторае ўяў-ленне пра нармальную працэнтную стаўку. Калі пабежная працэнт-ная стаўка ніжэйшая за нармальную працэнтную стаўку, то людзіспекулююць – трымаюць наяўныя грошы, чакаючы, што працэнт-ныя стаўкі павысяцца і, значыць, цана аблігацый упадзе. Адсюльвынікае, што чым ніжэйшыя будуць працэнтныя стаўкі, тым большлюдзей будзе чакаць зніжэння цаны аблігацый і таму больш людзейбудзе імкнуцца трымаць у сваім «партфелі актываў» наяўныя гро-шы, а не аблігацыі. Значыць, нізкія працэнтныя стаўкі спараджа-юць высокі спекулятыўны попыт на грошы. Наадварот, калі пра-цэнтная стаўка высокая, людзі купляюць аблігацыі, бо яны маюць

232

нізкую цану і высокую даходнасць. Такія ўладальнікі аблігацый бу-дуць таксама імкнуцца атрымаць даход, калі, як гэта чакалася, пра-цэнтная стаўка ўпадзе, а цана аблігацый падымецца. Такім чынам,пры высокай працэнтнай стаўцы попыт на грошы нізкі (Б.Дж.).

� Вытокі зараджэння барацьбы – у глыбіні стагоддзяў. У Ста-ражытнай Спарце была цэлая сістэма фізічнага выхавання моладзі,у якой вялікае месца займала барацьба. Гэты від спорту меў папу-лярнасць і ў Старажытнай Грэцыі, дзе быў уключаны ў праграмуАлімпійскіх гульняў. З 708 г. да н.э. барацьба ўваходзіць у праграмуалімпіяд як самастойны від спорту. Першапачаткова барацьба вя-лася звычайна на сілу, у абхват ці на паясах.

У кожнага народа былі і ёсць свае нацыянальныя віды бараць-бы. Кожны з іх мае свае традыцыі і рытуалы, кожны шануецца пры-хільнікамі. Напрыклад, у беларускай барацьбе «да крыжа» сапер-ніка кідалі на спіну і разводзілі рукі ў бакі, у грузінскай «чыдаоба»для перамогі дастаткова кінуць барца на спіну, у азербайджанскай«гулеш» трэба прыціснуць саперніка лапаткамі да дывана, у якуц-кай «хапсагай» барэц абавязаны захапіць любую частку цела пра-ціўніка і кінуць яго цераз ногі.

Ужо ў ХІV–ХV стагоддзях у рускіх волатаў быў багаты ар-сенал прыёмаў барацьбы. Паядынак найчасцей завяршаўся кідкомаднаго з партнёраў на зямлю. На народных гуляннях, святах, ура-чыстасцях барацьба карысталася вялікім поспехам. У барцоўскіхпаядынках можна было праявіць сілу, адвагу, спрытнасць, кемлі-васць. Адзінаборствы заўсёды прыцягвалі гледачоў, а пераможцыстанавіліся любімцамі публікі.

Сёння крытэрыем спартыўнага майстэрства барца з’яўляец-ца яго тактыка-тэхнічная падрыхтаванасць. Любая спаборніцкаясхватка ацэньваецца па колькасці і якасці тэхнічных дзеянняў, якіяправодзяць з дапамогай розных спосабаў тактычнай падрыхтоўкі.Таму ўдасканаленню тэхнікі прыёмаў спартыўнай барацьбы і так-тыкі адводзіцца значнае месца ў трэніровачных занятках спарт-сменаў, асабліва высокай кваліфікацыі.

Працэс першапачатковага навучання прадугледжвае вывучэн-не ўсіх груп прыёмаў, абароны, контрпрыёмаў, пэўных камбінацыйі ўзаемадзеянняў з тым, каб барцы маглі правесці любы прыём устойцы і партэры.

Часта барцы і трэнеры надаюць мала ўвагі асновам тэхнікі, яерацыянальнай структуры, намагаюцца адразу ўнесці свае карэкты-вы, адхіляючы шматгадовы практычны вопыт. Такі падыход не-

233

апраўданы. Перш за ўсё трэба навучыцца выконваць тэхнічнае дзе-янне так, каб прыкладаць намаганні з большым эфектам пры най-меншай затраце энергіі. Засвоіўшы ўжо адпрацаваную структурупрыёму, можна ўносіць змяненні, якія найбольш поўна адпавяда-юць індывідуальным асаблівасцям барца.

З усёй разнастайнасці тэхнічных дзеянняў спартсмен выбіраетыя, якія адпавядаюць яго фізічным дадзеным. У залежнасці адузроўню развіцця індывідуальных фізічных якасцей барэц вывучае іўдасканальвае тое або іншае тэхнічнае дзеянне, а таксама спосабтактычнай падрыхтоўкі. Калі ў спартсмена добра развіты мышцыспіны, яму мэтазгодна ўдасканальваць прыёмы, у якіх удзельнічаегэтая група мышцаў.

Хуткі барэц перамагае дзякуючы добрай рэакцыі, лягчэй за-свойвае выклікі з наступным апярэджваннем праціўніка, моцны –больш паспяхова валодае сілавым ціскам з наступным выбарамспрыяльнага моманту для правядзення прыёму, вынослівы – можапрацягла выконваць шматлікія рыўкі і падманныя рухі, каб выкары-стаць стамленне праціўніка для правядзення задуманых тэхнічныхдзеянняў, праводзіць прыёмы ў канцы паядынку. Як правіла, выбарпадае на найбольш эфектыўныя прыёмы, якія часта выконваюць утрэніровачных і спаборніцкіх схватках.

Спартсмен з вялікімі фізічнымі магчымасцямі, добрай каар-дынацыяй рухаў, вынослівы, спрытны, які ўмее ацэньваць пазіцыю,можа засвойваць не адзін-два прыёмы, а пяць-шэсць.

У далейшым адпрацоўваецца стыль барацьбы кожнага спарт-смена з улікам яго індывідуальных асаблівасцей. У выніку адныбарцы авалодваюць адным-двума прыёмамі, другія – бяруць наўзбраенне тры і больш, мацнейшыя – выкарыстоўваюць на спа-борніцтвах дзесяткі варыянтаў тэхнічных дзеянняў.

Устаноўлена залежнасць тактыка-тэхнічнай дзейнасці ад асаб-лівасцей нервовай сістэмы спартсмена. Так, у барцоў атакуючагастылю пераважаюць працэсы ўзбуджэння, і ў сувязі з гэтым яныправодзяць прыёмы, для якіх патрэбна вялікая сіла, навязваюць сваюманеру вядзення схваткі, умеюць бароцца ў шчыльным захопе. Убарцоў камбінацыйнага стылю працэсы ўзбуджэння і тармажэнняадносна ўраўнаважаныя, высокая рухомасць дазваляе ім хутка пе-раключацца з адных прыёмаў на другія. Яны валодаюць шырокімдыяпазонам спосабаў тактычнай падрыхтоўкі і некалькімі прыё-мамі. Гэтую акалічнасць неабходна ўлічваць пры выбары і ўдаска-наленні тэхнічных дзеянняў.

234

Адпрацоўваючы контратакуючыя дзеянні, трэба мець на ўва-зе, што іх паспяховае выкананне залежыць ад прыёму, які право-дзіцца. Найбольшая эфектыўнасць атакі дасягаецца пры выкананнікідкоў падварочваннем, падхопліваннем і задняй падножкай, сярэд-няя – пры зачэпліванні галёнкай знутры і пярэдняй падножцы, ма-лая – пры кідках падварочваннем з каленяў і з захопам ног. Пры-чым больш мэтазгодна праводзіць контратаку ад задняй падножкіў заключнай частцы прыёму, пры кідку прагінаннем – у пачатко-вай. З дапамогай назіранняў можна ўстанавіць найбольш выгад-ныя сітуацыі для правядзення контрпрыёмаў ва ўсіх відах спар-тыўнай барацьбы.

У трэніровачным працэсе неабходна ўдасканальваць не толькіатакуючыя, абарончыя і контратакуючыя дзеянні, але і накірава-ныя на разведку, аднаўленне сіл, утрыманне перавагі, дэманстра-цыю актыўнасці, рэалізацыю і ліквідацыю небяспечнага станові-шча. Прычым трэба ажыццяўляць усе пералічаныя дзеянні ва ўмо-вах сітуацыі, якая хутка мяняецца, нарастання стамлення, таксамаз рознымі па кваліфікацыі і фізічнымі дадзенымі сапернікамі.

У першую чаргу належыць асвойваць прыёмы і контрпрыёмывядзення барацьбы ў тым становішчы, у якім спартсмен адчуваесябе больш упэўнена, гэта значыць, развіваць тэхніку на падставеяго моцных бакоў.

З кожным праціўнікам прыём выконваецца па-свойму, з пэў-нымі адхіленнямі. Выкарыстоўваецца толькі аснова альбо спосабтактычнай падрыхтоўкі, але таксама ў некалькі змененым вары-янце. Напрыклад, звальванне збіваннем з зачэпліваннем нагі знут-ры многія барцы выконваюць у высокай стойцы. Уважліва назіраю-чы за іх дзеяннямі, можна было заўважыць, што гэты прыём незаўсёды атрымліваецца. Аказалася, што ўсё залежыць ад вагі спарт-сменаў. У сярэдніх і лёгкіх вагавых катэгорыях лягчэй вывесці пра-ціўніка з раўнавагі. Больш цяжкія барцы не так хутка перамяшча-юцца, яны больш устойлівыя. Высветлілася, што для цяжкавагаві-коў выкананне гэтага прыёму з нізкай стойкі больш эфектыўнае.

С.А. Праабражэнскі ўказвае, што ў майстроў дывана трэбавучыцца заўсёды, але нельга іх капіраваць. Сляпое перайманне непрынясе поспеху.

Пажадана выбіраць такія тэхнічныя дзеянні, якія дазваляюць па-шырыць магчымасці для правядзення тых прыёмаў, якія ўжо маюццана ўзбраенні. Барэц выдатна валодае тэхнікай перавароту ў партэры,але ў яго арсенале няма эфектыўных дзеянняў для пераводу праціў-ніка ў партэр. Значыць, яму неабходна працаваць у гэтым напрамку.

235

З вопытам да барцоў прыйдзе ўменне абараняцца ад прыё-маў, якія часта прымяняюць на спаборніцтвах, і праводзіць іх будзеўсё складаней і складаней. Тады трэба пераходзіць да ўдаскана-лення іншага прыёму, напрыклад, такога, пры якім абарона ад адна-го тэхнічнага дзеяння стварае спрыяльныя ўмовы для правядзеннядругога. Напрыклад, барэц спачатку захоплівае галаву сапернікалевай рукой зверху. Праціўнік пачынае актыўна вызваляцца, ства-раючы спрыяльныя ўмовы для імгненнага перахопу галавы правайрукой і выканання кідка паваротам. Калі партнёр не дае выканацьпрыём паваротам, прыкладаючы максімум намаганняў, каб вызва-ліцца ад захопу, то трэба адпусціць яго. Сапернік, нечакана атры-маўшы свабоду, выпроствае тулава. Гэтага імгнення дастаткова,каб выканаць звальванне збіваннем з зачэпам нагі знутры. У вы-падку няўдачы праводзяць іншыя тэхнічныя дзеянні з захопам ног.

У схватцы з барцом, які добра валодае кідком падварочван-нем, праціўнік у мэтах абароны часта перамяшчаецца назад, даю-чы магчымасць правесці звальванне. Таму вывучэнне гэтай групыпрыёмаў дазволіць праводзіць іх ва ўзаемадзеянні, значна ўзбагаціцьтэхнічны арсенал спартсмена.

Удасканаленню тэхнікі служаць спецыяльныя практыкаванні зпартнёрам і трэніровачным манекенам, прыёмы вучэбных і вучэб-на-трэніровачных схватак з пэўным тактычным заданнем. Напрык-лад, партнёр стварае спрыяльную сітуацыю, а барэц, ацэньваючыяе, прымае рашэнне і выконвае тэхнічнае дзеянне, якое найбольшпадыходзіць у дадзенай сітуацыі.

У трэніроўцы трэба імкнуцца не да максімальнага павелічэнняколькасці прыёмаў, а да ўдасканалення іх шляхам больш хуткагавыканання, тактычнай падрыхтоўкі і г.д. (В.І., Я.К., В.М.).

Да лекцыі 7. ТЭКСТ І ЯГО АРГАНІЗАЦЫЯ

* Заданне 1. Прачытайце тэксты. Вызначце тып выкла-ду гэтых тэкстаў, сродкі сувязі ў тэксце, абгрунтуйце сваеназіранні.

I. Ён прыгожы заўсёды, у любую часіну года.I тады, калі, прачнуўшыся ад зімовага сну, светла і ўсхвалява-

на гамоняць маладым лісцём дрэвы, а зялёна-смарагдавы колерзямлі, аблашчанай сінякрылым ветрам, радуе вока бязмежнаю пра-гай жыцця.

236

I тады, калі ў кожнай красцы на густатравых лугах клапатліваі заюшана працуюць пчолы, калі набіраюцца лета і моцы нівы, гаду-ючы і спелячы каласы, калі кветкі, промні і птушыныя песні ядна-юцца ў непаўторную мелодыю жыцця, якая запаўняе сабою лугі,палі, лясы.

I тады, калі прыкметна цішэе ў прасторах, калі на палях па-восеньску пахне ўжо свежаю саломаю і новым зернем, якое шчод-рымі сваімі рукамі высыпаюць камбайны ў кузавы машын, каліпад нагамі шамаціць апалае лісцё, а жоўты колер, палінаваны паву-цінкамі бабінага лета, пануе ўжо там, дзе яшчэ нядаўна было такшматкалёрна, гаманліва, весела.

I тады, калі зямля робіцца белаю-белаю, калі мяцеліцы спяша-юцца як найхутчэй укрыць ад марозаў кожны карэньчык, кожныпарастак, калі прамярзаюць да апошняй пушынкі ў голым суччыптушыныя гнёзды, якія летам хаваліся ў густым лісці, а цяпер аднытолькі і асталіся на распранутых дрэвах.

У холад і ў спёку, у дождж і пасля дажджу, удзень і ўночы, зветрам і без ветру, маладзіком і ў поўню, летам і зімою ён заўсёдыпрыгожы, наш родны, наш любы край.

Прылятаюць дадому птушкі ці адлятаюць у вырай, з вялікімсумам развітваючыся з радзімаю; кладзецца на паплавы пушыстыснег ці яго зганяюць у рэчкі і азёры паласкавелыя напрадвесніпромні; праклёўваюцца лісты з набрынялых пупышак, ці яны, пра-жыўшы свой год, сваё жыццё, ціха кружачыся, злятаюць на дол, –нас заўсёды радуюць дарагія кожнаму з дзяцінства, такія знаёмыяі такія жаданыя краявіды.

Наш родны беларускі край. Ён прыгожы і па-свойму адметнына поўначы і на поўдні, на ўсходзе і на захадзе. Там, дзе цячэ Дзвіна,у якую па-паўночнаму задумліва глядзяцца елкі і сосны, і пятляеміж палёў Бярэзіна; дзе струменіць, набіраючыся сілы, Нёман ішырыцца, выбіраючыся з балот, Прыпяць, дзе гамоніць з высокіміберагамі Дняпро і трэцца хвалямі аб лодкі паўднёва-ласкавы Сож...

Ён, наш край, прыгожы і непаўторны сваімі рэкамі і азёрамі,сваімі лясамі і лугамі, сваімі сцежкамі і дарогамі...

Белавежская пушча і Браслаўскія азёры, Палессе і Свіцязь,Налібокі і Нарач, Бярэзінскі запаведнік і маленькая рэчка Проня –усё гэта наш родны край, наша спадчына, якая аднойчы і назаўсё-ды даецца кожнаму чалавеку разам з жыццём.

Так, спадчына. Неацэнная. За ўсё даражэйшая. Але хто калілічыў, хто калі задумаўся, колькі ж на душу насельніцтва, на душукожнага з нас прыпадае кветак, матылёў, дрэў, птушак, крынічак?

237

Усяго гэтага мы, занятыя вечным клопатам, паўсядзённаю пра-цаю, часцей за ўсё не заўважаем – яно для нас такое ж звыклае ібудзённае, як і паветра, – гэты цуд прыроды! – якім мы безуважна,раўнадушна дыхаем.

Так, мы звыкла ўсім гэтым карыстаемся. Часам нават забы-ваемся, што прырода – не толькі для нас адных, хоць чалавек і з’яў-ляецца самаю лепшаю аздобаю любога краявіду. Што, беручы ўяе ўсё, чым яна так шчодра з намі дзеліцца, трэба думаць пра бу-дучыню і абавязкова трэба пакідаць у ёй месца і той жа рэчцы, ітаму ж буслу, і той жа травінцы, і таму ж мурашу. Пакідаць усё,што ім трэба.

Бо ўсе мы на гэтай зямлі суседзі – рэчка і бусел, дрэва і траві-нка, кветка і пчала, мураш і чалавек. Усе мы зямляне. Бо зямля ўнас адна, яна агульная для ўсіх. I мы маем радасць суіснаваць наёй. Жыць у дружбе і ва ўзаемнай павазе.

Таму, беручы ў прыроды, мы абавязаны захоўваць яе багацціі павялічваць іх. Беручы – аддаваць.

Кожны павінен любіць свой край. Бо чалавек, які любіць зям-лю, на якой нарадзіўся і якая ласкава называе яго сваім сынам,паважае свой край, які ўзгадаваў яго, робіцца моцны і мудры – ённе зможа тады пагардліва ставіцца да іншых краёў, іншых земляў.

(Янка Сіпакоў)II. Людзі часта бываюць безразважныміІ адно пра свой інтарэс дбаюць.Прабачай ім – што будзе, то будзе.

Калі хочаш людзям дабра,То цябе абвінавацяць у себялюбствеI нізкіх намерах.А ты будзь добры – што будзе, то будзе.Калі дасягнеш поспеху,Знойдзеш шмат ілжывых сяброўI яшчэ больш сапраўдных ворагаў.Старайся дабіцца поспеху – што будзе, то будзе.Калі будзеш адкрыты і шчыры,Людзі пакарыстаюцца табой для сябе.Будзь адкрыты і шчыры – што будзе, то будзе.А нехта за адну ноч можаЗнішчыць тое, што ты будаваў праз гады.Будуй сваё – што будзе, то будзе.Калі знойдзеш спакой і шчасце,

238

Многія будуць табе зайздросціць.Будзь шчаслівы – што будзе, то будзе.

Пра дабро, якое чыніш сёння,Людзі, напэўна, забудуць заўтра.Рабі дабро – што будзе, то будзе.

Аддавай усё, колькі можаш,А табе скажуць, што гэтага мала.Што будзе, то будзе – аддавай колькі можаш.

Бачыш, у астатнім рахункуЛічыцца толькі тое, што было паміж табой і Богам.Бо паміж табой ды «імі» і так ніколі нічога не было.

(Маці Тэрэза)

Да лекцыі 8. ЖАНРЫ НАВУКОВАГА МАЎЛЕННЯ

* Заданне 1. Прачытайце тэкст. Знайдзіце сказы, якіянясуць галоўную інфармацыю. На аснове іх складзіце тэзісыда тэксту. Якія шляхі кампрэсіі тэксту вы выкарысталі прыскладанні тэзісаў?

Вялікае Княства Літоўскае – беларуска-літоўская дзяржаваУ Вялікім Княстве Літоўскім мелася стройная сістэма судо-

вых органаў. Яна складалася з агульных судоў для ўсяго насель-ніцтва, заснаваных на старажытным звычаёвым праве і нормах Ста-тутаў, і з саслоўных судоў толькі для шляхты, якія былі аддзеленыад адміністрацыі. Акрамя таго, у княстве меліся суды для асобныхгрупаў насельніцтва – духавенства, мяшчан, татар, яўрэяў, якіяпераважна дзейнічалі на падставе царкоўнага або старажытнагакопнага права.

Суды Вялікага Княства падзяляліся на вышэйшыя, так ці інакшзвязаныя з вялікім князем, і суды мясцовыя, якія дзейнічалі ў вая-водствах і паветах.

Самым высокім судовым органам лічыўся вялікакняжацкі, цігаспадарскі суд. Падсуднасць справаў гэтаму суду да сярэдзіныXVI ст. была даволі шырокай, але затым быў устаноўлены інстан-цыйны парадак, па якому спярша справы павінны разглядацца ў

239

мясцовых судах па першай інстанцыі. Статут 1588 года вызначыў,што да кампетэнцыі гаспадарскага суда адносіліся справы па дзяр-жаўных злачынствах, па ісках да шляхты аб выпатрабаванні дзяр-жаўных маёнткаў і земляў, аб прыналежнасці да саслоўя шляхты,па ісках, што закраналі інтарэсы казны, па скаргах на незаконныядзеянні вышэйшых службовых асобаў (раздз. І, арт. 3, 4, 14, 15;раздз. ІІІ, арт. 11; раздз. IV, арт. 63, 83, 90).

Статут не вызначаў дакладны склад вялікакняжацкага суда. Напрактыцы ў якасці засядацеляў на судзе павінны былі прысутнічацьпаны-радныя; колькасць засядацеляў залежала ад важнасці справы,ад службовага становішча істца і адказчыка: 2-3, часам 20.

Суд паноў-рады лічыўся разнавіднасцю вялікакняжацкага суда.Ён мог разглядаць справы незалежна ад таго, уся Рада была ў збо-ры ці толькі яе частка.

Соймавы суд першапачаткова праводзіўся вялікім князем і па-намі-радамі ў час сойма. Такі парадак работы быў нязручным, босоймы збіраліся рэдка, таму Статут 1588 года вызначыў, што справыў соймавым судзе павінны разглядаць вялікі князь, паны-рады і во-сем дэпутатаў сойма (раздз. I, арт. 4, 28; раздз. III, арт. 46).

Суд камісарскі разглядаў зямельныя спрэчкі феадалаў з дзяр-жаўнымі маёнткамі. У такіх выпадках спецыяльна вызначаныякамісары выязджалі на месца і там разглядалі спрэчкі (раздз. IV,арт. 83).

Скарбовы трыбунал (камісія) разглядаў справы аб нанясенністратаў дзяржаўнай казне, аб аплаце вэксаляў, дакладнасці адзін-каў вымярэння, празмерных паборах на мастах і грэблях, аб аплацекупцамі пазык і інш. У склад трыбунала ўваходзілі падскарбі земскіці падскарбі надворны (загадвалі казной), два камісары, прызнача-ныя соймам, іншыя асобы. Скарбовы трыбунал збіраўся чатырыразы ў год на пасяджэнні па чатыры тыдні кожнае.

Асэсарскі суд – старадаўні вялікакняжацкі суд, які засядаўспачатку ў Гродне, а пазней часам і ў Варшаве. У склад суда ўва-ходзілі канцлер, двое паноў-рады і чатыры асэсары, што выбіралісяна соймах. Асэсарскі суд галоўным чынам разглядаў справы, якіямелі дачыненне да выдадзеных раней вялікімі князямі прывілеяўна дараваныя землі, маёнткі, рознага роду льготы.

Вялікі князь быў вельмі абцяжараным судовымі справамі. Каліўлічыць, што князь часта пераязджаў з месца на месца, а бывала,і працяглы час адсутнічаў у дзяржаве, цяжэбнікам нялёгка былознайсці вышэйшага суддзю. Гэта прывяло да таго, што справы ўвялікакняжацкім судзе не разглядаліся дзесяткі гадоў.

240

Палепшыць разгляд судовых справаў паспрабаваў СтэфанБаторы, які 1 сакавіка 1581 года выдаў прывілей аб утварэнні най-вышэйшага суда – Галоўнага суда (Трыбунала), на які ўскладалісяапеляцыйны перагляд справаў і разгляд некаторых справаў па пер-шай інстанцыі.

Галоўны суд Вялікага Княства Літоўскага складаўся з суд-дзяў, якія выбіраліся штогод шляхтай на сойміках па два суддзі адпавета. Справы разглядаліся судовай калегіяй з двух-сямі чалавек.Усёй работай Галоўнага суда кіраваў выбраны суддзямі старшы-ня – маршалак. На пасаду маршалка рэкамендаваўся Радай адзінз паноў. Пасяджэнні (сесіі) Галоўнага суда праводзіліся ў Вільні –штогод, у Мінску і Наваградку – папераменна праз год. Кожнаясесія (кадэнцыя) працягвалася не больш як 22 тыдні, пасля суддзіпераязджалі ў чарговы горад.

Пастанова (дэкрэт) Трыбунала выносілася па большасці гала-соў суддзяў і абскарджанню не падлягала. Выкананне дэкрэтаўускладалася на павятовыя суды або на павятовых стараст.

Сярод мясцовых судоў найбольш старадаўнім быў замкавы,ці гродскі суд, пасяджэнні якога праводзіліся ў замку ці, як называліяго ў тыя часы – горадзе, градзе. Суддзямі выступалі службовыяасобы мясцовай адміністрацыі – ваявода, стараста, дзяржаўца і іхнамеснікі.

Найбольш тыповым, аддзеленым ад адміністрацыі саслоўнымсудом для шляхты быў земскі павятовы суд. Ён узнік у першайпалове XVI ст., канчатковае прававое афармленне набыў у Стату-тах 1566 і 1588 г. Суддзя, падсудак і пісар павятовага суда выбіра-ліся на павятовых сойміках, затым зацвярджаліся вялікім князем.Суддзямі маглі быць толькі ўраджэнцы Вялікага Княства, шляхці-цы, землеўладальнікі, дабрачынныя людзі хрысціянскай веры, якіяведалі права і не займалі духоўных і дзяржаўных пасадаў.

Справы ў земскім судзе разбіраліся пасесійна. Сесіі збіралісятры разы на год.

Другім судом, аддзеленым ад органаў дзяржаўнага кіравання,быў падкаморскі суд, які быў створаны ў 1566 годзе. З 1588 г. пад-каморага выбіралі на павятовым сойміку, а затым яго зацвярджаўгасудар. Пасада падкаморага лічылася ганаровай і даходнай, бозначная частка судовых пошлінаў, якія ўнеслі бакі, ішла ў даходсуддзі. Падкаморы вырашаў спрэчкі аб межах землеўладанняўфеадалаў, таму яго часта называюць «межавым судом».

У беларускіх гарадах з магдэбургскім правам, аб чым ужоішла гаворка, дзейнічалі войтаўска-лаўніцкія суды, якія складаліся

241

з войта і лаўнікаў (засядацеляў, якія выбіраліся мяшчанамі). Дроб-ныя і нязначныя правапарушэнні і спрэчкі сярод мяшчан разглядалігарадскія бурмістры.

У Вялікім Княстве існавалі копныя суды, якія ўзніклі ў стара-жытныя часы і дзейнічалі да канца ХVIII ст. Суддзямі копнага судабылі простыя людзі – копныя мужы і копныя старцы. Падсуднаcцьсправаў копнаму суду не была дастаткова акрэслена. Ён мог разгля-даць справы аб забойстве, калецтве і пабоях, аб крадзяжах і грабя-жах, аб патравах і інш. Пастановы копных судоў, як правіла, абскар-джэнню не падлягалі і выконваліся адразу пасля іх прыняцця.

Існавалі і іншыя суды – каптуровы (на час міжкаралеўя), па-любоўны і г.д.

У сучаснай літаратуры нярэдка перабольшваецца значэнне іроля права і суда ў княстве. Вялікае Княства характарызуеццаамаль як прававая дзяржава. На практыцы справы абстаялі інакш.Пакажам гэта на прыкладах, вядомых нам з дакументаў таго часу.У 1580 годзе слугі гетмана літоўскага Крыштофа Радзівіла ў Вільнізабілі нейкага «маскавіцяніна» Заблоцкага толькі за тое, што неба-рака быццам бы не зняў шапкі пры сустрэчы з гетманам. Заблоцкібыў добра вядомы вялікаму князю і каралю Стэфану Баторыю.Баторы абурыўся на гетмана за забойства свайго знаёмага і... дватыдні не прымаў гетмана. Калі Радзівіл атрымаў дазвол наведацькнязя, ён публічна прасіў прабачэння за тое, што з прычыны нека-торых абставінаў на працягу апошніх дзён не мог быць у князя. Абзабойстве Заблоцкага нават і не ўпаміналася. На тым справа былазакрыта. Як бачым, нават кароль і вялікі князь Баторы быў бяс-сільным пакараць магната Радзівіла.

Не выконвалі многіх судовых пастановаў і феадалы. Калі віна-ваты не выконваў пастановы суда, суд меў права звяртацца да вя-лікага князя, і князь аб’яўляў непаслухмянага злачынцу банітам,гэта азначала, выгнаннікам з дзяржавы з пазбаўленнем маёмасці,правоў і шляхецкай годнасці. Цэлыя кнігі таго часу спісаны бані-цыйнымі лістамі, але наўрад хто з банітаў быў прымусова выгна-ны з княства. Нейкі Самуіл Лашч рабіў наезды на шляхецкія ма-ёнткі, забіваў людзей, абразаў ім насы, вушы, увогуле разбойнічаў.За злачынства суды выдалі на яго 236 баніцый, але Лашч так і непакінуў межы Вялікага Княства.

Значным недахопам судовай сістэмы Вялікага Княства былотое, што не было надзейнага механізма, які забяспечваў бы выка-нанне судовых рашэнняў. У распараджэнні суда была службоваяасоба – возны, які прызначаўся ваяводай і быў адказны за дастаў-

242

ку позваў (павестак) асобам на суд, уводзіў ва ўладанне маёнт-камі, землямі новых гаспадароў і г.д. Недатыкальнасць асобы воз-нага гарантавалася Статутам 1588 г.: за абразу вознага належаўштраф і 20-тыднёвае турэмнае зняволенне, за нанясенне яму ранаўці забойства – смяротная кара.

Але на практыцы феадалы ні ў што ставілі асобу вознага, як ісудовыя рашэнні, калі яны супярэчылі іх інтарэсам.

Абсалютная большасць насельніцтва Вялікага Княства – про-стыя людзі: чэлядзь дворная, феадальна-залежныя сяляне зусім быліпазбаўлены праваздольнасці, іх лёсам поўнасцю распараджаліся іхуладальнікі-паны. У пастанове Варшаўскага сойма 1573 года гава-рылася: «Духоўныя і свецкія ўладальнікі маюць права на поўнаепадпарадкаванне і паслухмянасць сваіх падданых, а калі апошніябудуць ім супраціўляцца, то такія ўладальнікі могуць сваіх падда-ных... караць па свайму меркаванню...» (М.С.).

* Заданне 2. Уважліва прачытайце тэкст. Коратка сфар-мулюйце асноўную думку кожнага абзаца. Напішыце аната-цыю да тэксту. Выкарыстайце структурныя мадэлі, штопрыводзяцца ў дужках у канцы тэксту.

Найбольш таленавітыя вучоныя адрозніваюцца шырокім кру-гаглядам і творчай ініцыятывай, маюць як сілу сінтэзу, так і пачуццёперспектывы, умеюць глядзець далёка ў будучыню. Гэта людзівельмі вялікай працаздольнасці, моцнай волі, вялікага творчага по-дзвігу. Яны прынцыповыя аптымісты, вераць у сілу навуковага па-знання, здольныя не толькі марыць, але і дасягаць небывалага. Такіхлюдзей адносна мала, яны складаюць алмазны фонд чалавецтва.

Якія ж якасці павінен мець чалавек, які рыхтуе сябе да навуко-ва-даследчай дзейнасці? Найперш неабходна самаахвярная, сама-адданая любоў да навукі, да выбранай спецыяльнасці. Гэта любоўпавінна быць палкай, бескарыслівай, здольнай на пераадоленне ўся-лякіх цяжкасцей і перашкод.

Неабходна таксама ўпэўненасць у правільнасці выбранагашляху. Гэта нараджае мэтанакіраванасць, якая дазваляе даслед-чыку не толькі бачыць аддаленую перспектыву працы, але і дак-ладна планаваць асобныя яе этапы.

Абавязковай якасцю вучонага з’яўляецца чэснасць. Гутаркаідзе не толькі пра плагіяцтва – выкарыстанне і прысваенне сабечужых прац, ідэй і фактаў. Амаральным з’яўляецца ўсякі неаб’ек-тыўны падыход да ацэнкі ўласных доследаў і назіранняў. Строгасць

243

і аб’ектыўнасць у аналізе любых навуковых матэрыялаў і ў пабу-дове вывадаў з’яўляецца ўмовай, абавязковай для кожнага навуко-вага даследавання.

Навуковы работнік – і малады, і стары – павінен адрозніваццасціпласцю і самакрытычнасцю, паважаць думкі іншых. Адсутнасцьгэтых якасцей параджае эгацэнтрызм, самаўлюбёнасць, пераацэн-ку сваіх магчымасцей.

Поспех у навуковай творчасці ў значнай ступені залежыць адагульнай настроенасці чалавека. Аптымізм стымулюе волю, абва-страе ўспрыняцце і думку. Песімізм, наадварот, падаўляе эмоцыі,цягне не наперад, а назад. Вучоны павінен глядзець уперад, любіцьжыццё, думаць перспектыўна, быць аптымістам.

I, нарэшце, адной з галоўных якасцей сапраўднага вучонагаз’яўляецца працалюбівасць. Неабходна выпрацаваць у сабе цяр-пенне, вытрымку пры пастаноўцы любога навуковага эксперымен-ту, які звычайна патрабуе шматразовай праверкі, прыносіць няўда-чы, часта звязаныя з недастатковым асваеннем методыкі.

Не супакойвацца на дасягнутым – гэты лозунг павінен быцьгалоўным у працы кожнага навукоўца.

(Скрябин, К.И. Моя жизнь в науке / К.И. Скрябин. – М.: По-литиздат, 1969. – 463 с.)

(Артыкул прысвечаны, найперш адзначаецца, звяртаецца ўва-га на, асабліва падкрэсліваецца, артыкул разлічаны на).

Заданне 3. Аформіце цытаты (на аснове прапанаванагатэксту) рознымі спосабамі (як часткі сказаў, як цэлыя сказы;з указаннем і без указання аўтара і інш.).

� Юрыдычны склад правапарушэнняПравапарушэнне мае месца толькі тады, калі ў наяўнасці ма-

юцца ўсе элементы, з якіх яно складаецца. Сукупнасць элементаўправапарушэння, неабходных для прымянення мер юрыдычнай ад-казнасці, называецца юрыдычным саставам правапарушэння.

У юрыдычны састаў правапарушэння ўваходзяць суб’ект,аб’ект, суб’ектыўны бок і аб’ектыўны бок паводзінаў, якія не ад-павядаюць нормам права.

Суб’ект правапарушэння – асоба, якая яго здзейсніла: гра-мадзянін ці арганізацыя. Калі суб’ектам з’яўляецца індывід, ён па-вінен быць правадзеяздольным, а таксама дасягнуць узросту юры-дычнай адказнасці.

244

Аб’ект правапарушэння – сукупнасць грамадскіх адносінаў,на якія пасягае правапарушэнне. Гэта могуць быць адносіны, звя-заныя з аховай жыцця і здароўя індывідаў, парадку кіравання ці гра-мадскай бяспекі.

Суб’ектыўны бок правапарушэння – сукупнасць прымет, якіяхарактарызуюць адносіны суб’екта да ўчынка, які ён здзяйсняе, іяго наступстваў. Суб’ектыўны бок уключае мэту, матыў і віну.

Мэта – ідэальнае прадугадванне будучыні, таго выніку, якіімкнецца дасягнуць суб’ект. Для некаторых відаў правапарушэн-няў, такіх, як дзяржаўныя злачынствы, напрыклад, наяўнасць пэў-най мэты суб’екта правапарушэння з’яўляецца неабходнай.

Матыў – унутранае падахвочванне, якім кіруецца суб’ектправапарушэння. Матывы могуць быць рознымі: карыснымі, агрэсіў-нымі і г.д.

Віна – псіхічныя адносіны асобы да свайго супрацьпраўнагадзеяння і яго наступстваў. У тэорыі праваадносінаў выдзяляюццаформы віны: намер і неасцярожнасць.

Намер – асоба ўсведамляе грамадска небяспечны харак-тар сваіх дзеянняў, прадбачыць магчымасць наступлення шкод-ных вынікаў і жадае або дапускае іх наступленне. Намер можабыць прамым і ўскосным. Прамы намер – асоба жадае наступ-лення ўказаных у законе шкодных вынікаў. Ускосны намер – асо-ба не жадае, але дапускае наступленне шкодных вынікаў. У юры-дычнай літаратуры таксама можна сустрэць пункт гледжання, уадпаведнасці з якім выдзяляюць азначаны ці неазначаны намер,альтэрнатыўны ці факультатыўны намер. Дадзеныя класіфікацыімаюць не толькі навуковае значэнне, а і практычнае, паколькі ўплы-ваюць на характар правапарушэння і могуць улічвацца пры вызна-чэнні пакарання.

Неасцярожнасць выражаецца ў дзвюх формах – злачыннайлегкадумнасці і злачыннай нядбайнасці. Злачынная легкадум-насць – форма неасцярожнасці, пры якой суб’ект прадбачыць гра-мадска небяспечныя наступствы сваіх дзеянняў, але легкадумнаразлічвае на іх прадухіленне. Напрыклад, індывід дзеля гарэзлівасцісадзіцца за руль аўтамабіля і даганяе іншага чалавека. Той трапляепад машыну, таму што шафёр не здолеў своечасова затармазіць.

Злачынная нядбайнасць – асоба не прадбачыць грамадсканебяспечных наступстваў сваіх дзеянняў, хаця можа і павінна іхпрадбачыць. Напрыклад, ізноў жа дзеля гарэзлівасці індывід выкі-дае праз адчыненае акно вазон з кветкай, што правакуе смерць

245

выпадковага прахожага, бо ўпаў вазон яму на галаву. Мае месцанеасцярожнае забойства з такой формай віны, як нядбайнасць.

Менавіта суб’ектыўны бок дазваляе адрозніваць правапару-шэнне ад казусу (выпадку). Казус узнікае не ў сувязі з воляй і жа-даннем асобы. Казус можа быць прыроднай з’явай (навадненне) цівынікам уласных дзеянняў, якія чалавек не ўсведамляў ці магчы-мыя наступствы якіх не прадбачыў. Казус – гэта заўсёды невіноў-нае прычыненне шкоды, хаця па некаторых фармальных прыметахён падобны да правапарушэння.

Аб’ектыўны бок правапарушэння – сукупнасць прымет, якіяхарактарызуюць яго знешні бок. Аб’ектыўны бок уключае дзеянне,шкоду і прычынную сувязь паміж дзеяннем і прычыненай шкодай.

Дзеянне – тыя паводзіны індывіда, якія і складаюць правапа-рушэнне. Дзеянне можа мець актыўную ці пасіўную формы. Гэтазначыць, што яно можа здзяйсняцца ў форме дзеяння ці бяздзеян-ня. Злачынца здзяйсняе крадзеж маёмасці ці ўрач не аказвае дапа-могу хвораму. Суб’ект правапарушэння здзяйсняе свае паводзіныў канкрэтным месцы, часе і пры пэўных абставінах.

Шкода – тыя неспрыяльныя наступствы, якія вынікаюць зправапарушэння. У пэўных выпадках шкода можа быць вельмі лёгкавыяўлена: тады, калі яна носіць маёмасны характар або заключа-ецца ў смерці чалавека ці выражаецца ў нанясенні яму цялесныхкалечанняў. Але нават тады, калі шкодныя наступствы нельга вы-разна акрэсліць, яны пры здзяйсненні правапарушэння існуюць заў-сёды і маюць форму парушэнняў сацыяльных сувязяў, што склалі-ся ў грамадстве.

Прычынная сувязь: філасофія сцвярджае, што калі адна з’яваз непазбежнасцю і неабходнасцю цягне іншую, паміж імі існуе пры-чынна-выніковая сувязь. Дадзены элемент мае вельмі важнае зна-чэнне для характарыстыкі правапарушэння. Неабходна, каб мена-віта дадзенае дзеянне (бяздзеянне) з’яўлялася прычынай менавітададзеных шкодных вынікаў. У процілеглым выпадку немагчымагаварыць аб здзяйсненні суб’ектам праваадносінаў паводзінаў, якіяне адпавядаюць праву.

Такім чынам, склад правапарушэння – гэта сукупнасць утва-раючых яго частак, элементаў, яго структура.

У тэорыі крымінальнага права выдзяляюць агульны склад, якіўключае прыметы, неабходныя для кожнага злачынства, і спецы-яльны (відавы), што прадугледжвае тыя прыметы, якія вызнача-юць толькі дадзены від правапарушэння (АТП).-

246

Крыж Ефрасінні ПолацкайПа заказе Ефрасінні полацкім майстрам Лазарам Богшам у

1161 г. быў зроблены напрастольны крыж для царквы святога Спа-са. Крыж шасціканцовы. Ягоная форма сімвалізуе створаны Богамза шэсць дзён сусвет. Аснова крыжа – кіпарыснае дрэва, з якогавыраблялі асабліва важныя культавыя рэчы. Рэліквія мае вышыню51 см, а таўшчыню – 2,5 см. Крыж быў аздоблены каштоўнымікамянямі, упрыгожаны выявамі евангелістаў, заснавальнікаў права-слаўя, святых Ефрасінні і яе бацькоў. Паводле задумы Ефрасінні,святыня павінна была вечна «жыватварыць» душы палачанаў і ўсіхнасельнікаў роднае зямлі. Крыж спалучаў хрысціянскія каштоў-насці з патрыятычнымі ідэаламі. Ён адначасова быў сімвалам ісвятасці старажытнай Беларусі, і яе дзяржаўнасці.

Крыж Ефрасінні – яшчэ і каштоўны помнік нашага пісьменства.Кароткі дробны надпіс паведамляе імя майстра: «Господи, помозирабоу своемоу Лазорю, нареченному Богъши, съделавъшему крьстъсии цръквни святаго Спаса о Офросиньи». На пазалочаных пласткахвыбіты вялікі тэкст з цікавымі гістарычнымі звесткамі. У першайчастцы тэксту паведамляецца кошт дарагіх металаў і камянёў, штопайшлі на аздабленне крыжа. 40 грыўняў – мабыць, атрыманая май-страм плата. Гэта вялікія па тым часе грошы: прыкладна столькіплацілі за паўтары сотні лісіных шкур. Богша, у хрышчэнні Лазар,быў заможны і асабіста свабодны чалавек. Другая частка тэкстузмяшчае тыповы для таго часу тэкст праклёну, які забараняе любо-му чалавеку выносіць крыж з належнага яму месца.

У канцы XII ст. рэліквію вывезлі з Полацка смаленскія князі.Захапіўшы ў 1514 годзе старажытны беларускі горад Смаленск, вялікікнязь Васіль забраў крыж у Маскву. У час полацкай вайны святынювярнулі на ранейшае месца. Палачане захоўвалі крыж у Сафійскімсаборы. У савецкі час Вацлаў Ластоўскі перавёз крыж у Мінск. У1929 годзе ён трапіў у Магілёў, адкуль знік у 1941 годзе. Пошукамікрыжа ў розны час займаліся навукоўцы Адам Мальдзіс і ГеоргШтыхаў, журналіст Алесь Лукашук, дзеячы беларускай эміграцыі.Найбольш верагодна, што наша нацыянальная святыня знаходзіццаў адным з музейных сховішчаў Расіі. У 1997 годзе беларускі мас-так-ювелір Мікола Кузьміч завяршыў пяцігадовую працу над ства-рэннем вобразу Крыжа святой Ефрасінні (У. Арлоў, А.С. Майхровіч).

� Знамянальнай падзеяй для Беларусі ў 2007 годзе стаў візіту нашу краіну прэзідэнта Міжнароднай федэрацыі футбола (ФІФА)

247

Йозэфа Блатэра. Сустрэча з ім адбылася ў Доме футбола, дзе пры-сутнічалі журналісты і юныя футбалісты з каманды «Суворавец»(клас з футбольнай спецыялізацыяй на базе мінскага сувораўскагавучылішча быў створаны ў 2006 годзе).

Паводле слоў спадара Блатэра, будучыня беларускага футбо-ла аптымістычная, бо ў нашай краіне зрабілі вельмі важны крокдля развіцця гульні – увялі ліміт на легіянераў:

– У гэтым напрамку ФІФА рухаецца два гады. Непакоіць, штоў складзе некаторых багатых еўрапейскіх каманд Англіі, Італіі,Германіі і г.д. наогул няма сваіх ігракоў (у лепшым выпадку 1-2). Увас жа ёсць абмежаванне колькасці іншаземцаў, таму вы выбраліправільны курс. У ідэале за сваю каманду павінны выступаць нелегіянеры, а то атрымліваецца, што балельшчыкі нават не перажы-ваюць за сваю каманду, бо ў ёй адны толькі іншаземцы.

Наконт увядзення відэапрагляду для вырашэння спрэчных мо-мантаў падчас матча, як у хакеі, галоўны рулявы футбола паве-даміў, што ставіцца да гэтага адмоўна. На яго думку, магчымавыкарыстаць прагляд эпізоду з лініі варотаў, каб высветліць, ці быўгол, але, калі суддзя стане глядзець гэта «кіно» і прыме нейкае ра-шэнне, балельшчыкі пацярпелай каманды ўсё роўна не пагодзяццаз ім і пакінуць стадыён. Дарэчы, вырашэнне такой праблемы су-часнага футбола, як дрэнныя паводзіны хуліганаў-фанатаў, прэзі-дэнт ФІФА бачыць толькі ў стварэнні па прыкладу Англіі сістэмывідэаназірання не толькі ўнутры стадыёна, але і на падыходах даарэны, каб выключыць выпадкі надзвычайных сітуацый.

Йозэф Блатэр заўважыў, што футбол – школа жыцця, якая зас-навана на сумленнай барацьбе, дысцыпліне, павазе да сваіх тава-рышаў, трэнера, суддзі, сапернікаў, гледачоў. Сёння ў футбол гуля-юць 260 мільёнаў чалавек.

Прэзідэнт ФІФА таксама адзначыў, што насілле не часткафутбола, яно жыве ў грамадстве. У Бібліі было два браты, а неадзінаццаць чалавек, і футбола не існавала, але брат забіў брата.207 федэрацый могуць дапамагчы чалавецтву пазбавіцца ад насілляі карупцыі, што даказаў мінулы чэмпіянат свету ў Германіі: месяцна планеце ўладарыў спакой (за выключэннем Ірака).

Напрыканцы свайго выступлення Йозэф Блатэр выказаў мер-каванне адносна будучыні футбола, які не павінен губляць свае ка-рані: заўжды застанецца дзве каманды па 11 чалавек, двое варотаўі адзін мячык. Акрамя таго, футбол возьме на сябе сацыяльнуюадказнасць, якую ён мае перад грамадствам («Звязда»).

248

Да лекцыі 9. АФІЦЫЙНА-СПРАВАВЫ СТЫЛЬ

* Заданне 1. Напішыце разнастайныя тыпы дакументаўці справавых лістоў (на ўзор пададзеных у лекцыі).

Да лекцыі 10. КУЛЬТУРА МАЎЛЕННЯ

* Заданне 1. Прачытайце тэкст. Вызначце яго стыль. Ціўжываюцца ў тэксце словы з пераносным значэннем, сіноні-мы, амонімы і іншыя вобразна-выяўленчыя сродкі? Адказ ар-гументуйце.

Думкі ў дарозеГрыміць па карэннях цялежка, мігацяцца стракатыя верста-

выя слупы, мігаюцца, пахіліўшыся, абросшыя мохам хваёвыя кры-жы паабапал дарогі; бягуць лясы, гаі, мяняюцца палі, грамадзяццагоры, расцілаюцца шырокія лугі, блішчаць азёры, срэбрам пералі-ваюцца рэкі, золатам рассыпаюцца пяскі, глыбокімі зялёнымі ямаміраскідаюцца балоты...

I куды ты нясеш мяне, няведамая дарога?А неба! Далёкае, няведамае, сіняе неба! Тысячы, мільёны га-

доў пазіраеш ты, без болю, без трывогі, пазіраеш на ўсіх роўна: началавека, на звера, на птушку, на самую меншую мушку, на жывыхі нежывых, на нашу бедную зямлю, на зямлю, прагноеную людскімітрупамі, залітую крывёю і горкімі слязьмі сіраты народа.

Далёкае неба, сіняе неба! Чаму не дасі адказу на нашу пакуту,на нашы надзеі, на нашы блуканні? Чаму не асушыш нашы горкіяслёзы? Не супакоіш хворую душу і сэрца? Чаму не папаліш агнёмсправядлівым таго ліхога звера, што сее заразу, топча праўду і носіцьняшчасце па нашай зямлі?

Далёкае неба! Сіняе неба! Што ёсць на свеце дзіўнейшае, якты? Высокае сонца, белыя хмаркі, як пух, плывуць і плывуць адназа адною, родзяцца, прападаюць, сплываюцца ў цёмную хмару, звіса-юць над полем і лесам, блішчуць маланкамі, трасуцца громам, раз-ліваюцца чыстымі халоднымі кроплямі і шчыра льюцца на зямлю.

Далёкае неба! Сіняе неба! Як ціха на небе ўночы! Срэбранымесячык, то круглы, то вузкі, як серп, як хораша свеціць над чор-наю цемрай, што густа засцілае белы свет! А далёкія зорачкі! Якдобра ў ціхую ночку!

249

Далёкае неба! Сіняе неба! I як можа асмеліцца думка чалаве-ка выдумаць у табе, яснае неба, пекла, агонь, што ніколі не тухне,смалу, што вечна кіпіць!

Далёкае неба! Сіняе неба! I як апаганілі людзі хараство тваё,неба, у сваіх думках!

А дарога мая чуць віднаю шэраю ніткаю ідзе ўсё далей і да-лей, круціцца, абвіваецца наўкруг курганоў, узбягае на горы, спус-каецца ў лагчыны, прападае ў лесе пад жывою страхою высокіххвой і ялін; трасе цялежка, падкідае па каўдобінах, усё роўна якхоча яна выкінуць мяне пасярод дарогі. Зноў пайшла раўней маядарога, зноў вачам адкрываюцца новыя абразы свету, іншыя гала-сы чуе маё вуха, іншыя думкі родзяцца ў маім сэрцы.

Куды ты нясеш мяне, няведамая дарога?О мой родны край! Хмурна пазіраеш ты з сіняга туману, што лёг

па краях палёў, дзе неба, спусціўшыся нізка, абнімаецца з беднаюзямлёю. Парэзалі цябе вузкія сялянскія дарогі, чорныя сцежкі, рэкі іазёры, лагчыны і балоты, лясы і горы. А бедныя вёскі і сёлы безусялякага парадку параскідаліся то там, то сям: па гарах, лагчынах,па беразе рэчак, сярод далёкага поля, па цёмных лясах. Распаўзлісяпа полі, як чэрві ў нягоду, бедныя мужыцкія хаты. Пакрывіліся яны,абвіслі стрэхі на гумнах, зялёныя купіны моху тоўстаю карою лягліна гнілых саламяных стрэхах. Збіўся ў кучу будынак. Навалены ўкучу бярвенне, стружкі, салома. Дзе-нідзе гляне нудная вярбіна, бліснебярэзіна, выскачыць клён. Як нявесела, як непрытульна пазіраеш ты,мужыцкая вёска, сірата між людской будовы!

А поруч з убогімі будынкамі ўперліся ў неба панскія палацы,зелянеюць сады, ломяць галлё яблыкі і грушы; шырока і смела рас-кідаюцца дваровыя палеткі, каласуюцца багатыя панскія нівы, па-суцца сытыя коні, валы-рагалі, тысячы авец рассыпаюцца па полі...

О мой родны край! Поруч з галытваю ходзіць роскаш і багац-це; разам з людскімі слязьмі мяшаюцца панскія вальсы, льюццавясёлыя галасы песень, грыміць музыка з панскага саду; разам змужыцкім потам цякуць дарагія віны.

Толькі нудныя песні твае, Беларусь, хапаюць за сэрца, жало-бяць душу, туманяць вочы слязьмі, плачуць і стогнуць і горкаюўпікаю, ціхаю скаргаю плывуць к далёкаму, няведамаму, сіняму,спакойнаму небу (Я. Колас).

* Заданне 2. Прачытайце тэкст. Назавіце тыя камуні-катыўныя якасці маўлення, якія найбольш уласцівы гэтамутэксту.

250

Пісьмо ў гісторыі развіцця чалавецтваГукавая мова мае сваю пісьмовую «вопратку», якая стварала-

ся і ўдасканальвалася чалавекам на працягу многіх стагоддзяў.Сёння цяжка ўявіць сабе чалавечую супольнасць без пісьмовай

мовы. А між тым быў час, калі людзі не ўмелі пісаць. Першапачат-ковыя формы пісьма ўзніклі прыкладна 5 тысяч гадоў таму назад, утой час як вусная мова існуе ўжо больш за 100 тыс. гадоў. Гэтаазначае, што пісьмовая мова – другасны набытак чалавека. Яна з'яў-ляецца своеасаблівым адлюстраваннем вуснай мовы. Усе людзі раз-маўляюць, але велізарная колькасць людзей у свеце непісьменная.Якое б пісьмо ні прымянялася, за ім заўсёды стаіць вусная мова.

I ўсё ж пісьменнасць – адно з найвялікшых дасягненняў чала-вецтва. Колькі часу спатрэбілася многім пакаленням людзей, кабасэнсаваць навакольны свет, навучыцца разумець і падпарадкоўвацьсабе сілы прыроды. Самым магутным у гэтых пошуках, адкрыц-цях аказалася слова, выражанае ў пісьменнасці, увасобленае ў кнізе.«Гісторыя розуму, – слушна пісаў М. Карамзін, – уяўляе 2 галоў-ныя эпохі: вынаходства літары і друкарства; усе іншыя былі толькііх вынікам». Па сутнасці, уся гісторыя цывілізацыі, прагрэс чала-вецтва звязаны з пісьмом, якое пераадольвае прастору і час. Дзя-куючы пісьмовай мове ідэі, думкі, веды, плён чалавечай працы непаміраюць, а жывуць стагоддзямі, захоўваюцца для будучыні. I хоцьсёння створаны магутныя тэхнічныя сродкі для перадачы вуснаймовы, існуюць разнастайныя сродкі гуказапісу, але звычайнае пісьмо,простае ў карыстанні, якое не патрабуе якой-небудзь апаратуры, нестварае перашкод іншым, не губляе свайго значэння. Пісьмо – на-столькі важнае і зручнае вынаходства чалавека, што ў мінулым умногіх народаў свету існавала ўяўленне аб яго боскім паходжанні.

Доўгімі шляхамі ішло развіццё пісьма. Ад малюнкаў прадме-таў да літар, якія ўжо не маюць нічога агульнага з прадметамі, аабазначаюць толькі гукі.

Першым этапам пісьма была піктаграфія – г.зн. пісьмо ма-люнкамі. Піктаграма ўяўляла сабой цэлае, не расчлянёнае на сло-вы, паведамленне (выказванне) у малюнках.

Моўныя формы тут не раскрываюцца, мы не ведаем, як гу-чалі словы, якімі можна перадаць змест малюнка, якія граматыч-ныя адзнакі яны мелі.

Піктаграфіяй карысталіся на працягу доўгага часу індзейцыАмерыкі, жыхары Афрыкі і Аўстраліі, некаторыя малыя народыСібіры і інш. У сучасных культурах элементы піктаграфіі выкарыс-тоўваюцца як дадатковы, дапаможны сродак перадачы інфарма-

251

цыі. Гэта, напрыклад, шыльды на крамах, майстэрнях і інш. (бу-тэлька, хлеб, рыба, нажніцы, бот і г.д.), дарожная сігналізацыя (на-прыклад, выява дзяцей на знаку – «Асцярожна, дзеці!»), разнастай-ныя ўказальнікі на выстаўках, спаборніцтвах, канферэнцыях, нара-дах і інш. Паступова ў піктаграфіі пачалі з'яўляцца элементы сімва-лізму, г.зн. малюнкі набывалі своеасаблівае ўмоўнае значэнне, вы-карыстоўваліся для перадачы асобных абстрактных паняццяў. Ска-жам, малюнак чарапахі набывае значэнне 'доўгае жыццё', 'шчас-це', два злучаныя сэрцы – 'каханне', лук са стралой – 'вайна' і г.д.Так пачынаўся пераход да новага этапу пісьма – ідэаграфіі.

Ідэаграфія – пісьмо паняццямі. Пры такім пісьме кожны знак слу-жыць сімвалам паняцця, якое стаіць за словам. На пачатку пры пера-ходзе ад піктаграфіі да ідэаграфіі выкарыстоўваліся тыя ж самыя ма-люнкі, але значэнне іх мянялася. Напрыклад, малюнак вока на пікта-граме абазначае 'вока', а на ідэаграме мог абазначаць 'бачыць','пільнасць', 'нядрэмнасць', малюнак нагі – 'стаяць' або 'хадзіць', 'пры-несці' і інш. Паступова колькасць знакаў павялічвалася, яны станаві-ліся больш спрошчанымі, умоўнымі. Знакі ідэаграфічнага пісьма пера-твараліся ў іерогліфы. Іерагліфічным было старажытнае шумерскаепісьмо, егіпецкае пісьмо. У найбольш выразным выглядзе гэтае пісьмозахавалася да нашых дзён у Кітаі. Іерагліфічнае пісьмо перадае паняц-це безадносна да гукавога афармлення, г.зн. не адлюстроўвае асаблі-васці вымаўлення, што вельмі зручна, напрыклад, для Кітая, дзе асоб-ныя дыялекты настолькі адрозніваюцца паміж сабой, што іх носьбітыне заўсёды разумеюць адзін аднаго пры вусных зносінах. Але разам зтым магчымасці ідэаграфіі абмежаваныя. Існуе велізарная колькасцьпаняццяў, пра якія можа ісці гаворка, і кожнае з іх павінна мець свойпісьмовы знак. Стварыць і запомніць столькі пісьмовых знакаў прак-тычна немагчыма. (Сучаснае кітайскае пісьмо мае больш за 40 ты-сяч іерогліфаў. Каб чытаць просты тэкст, трэба ведаць 5–6 тысяч іеро-гліфаў, таму навучанне чытанню і пісьму ў Кітаі займае многа гадоў.)

Элементы ідэаграфіі ёсць і ў нашым пісьме. Гэта лічбы, спе-цыяльныя навуковыя сімвалы, дарожныя знакі.

Далейшае развіццё пісьма прывяло да ўзнікнення фанетычна-га (гукавога) пісьма. Гэтае пісьмо істотна адрозніваецца ад папя-рэдняга: яно арыентуецца на гучанне, а не на значэнне, таму апіра-ецца на фанетычныя адзінкі – склад і гук (фанему).

Ранняй формай фанетычнага пісьма было складовае пісьмо.Графічныя знакі ў гэтым пісьме абазначалі склады. Першымі датакога пісьма перайшлі шумеры і егіпцяне, складовым было стара-жытнаіндыйскае пісьмо, эфіопскае і інш.

252

Складовае пісьмо падзяляецца на некалькі тыпаў – у залеж-насці ад таго, што абазначаюць графічныя знакі. Так, адны складо-выя сістэмы пісьма маюць асобныя знакі для галосных і знакі дляспалучэння «зычны + галосны». Такім было пісьмо СтаражытнайІндыі – брахмі. У сучасным індыйскім пісьме – дэванагары – боль-шасць знакаў адпавядае спалучэнням розных зычных з галосныма (г.зн. складам 6а, па, да, та і інш.). Для абазначэння складоў зіншымі галоснымі выкарыстоўваюцца дадатковыя над- ці падрад-ковыя значкі. Складовы прынцып захаваўся і ў японскім пісьме. Уім 5 знакаў для галосных і 39 – для складоў.

Другім этапам развіцця фанетычнага пісьма стала літарнаепісьмо, якое фарміравалася ў канцы II – пачатку I тысячагоддзя дан.э. Вядомы два тыпы літарнага пісьма: кансанантнае, у якім аба-значаюцца толькі зычныя гукі, і кансанантна-вакалічнае, дзе аба-значаюцца і зычныя, і галосныя.

Стваральнікамі першай літарнай (кансанантнай) сістэмы пісьма быліфінікійцы, якія жылі на ўсходнім узбярэжжы Міжземнага мора. У сярэ-дзіне II тысячагоддзя да н.э. яны вынайшлі літары для зычных і раз-мясцілі іх у строга замацаваным парадку. Інакш кажучы, яны ўпершы-ню стварылі алфавіт. Ён складаўся з 22 літар. У далейшым фінікійскаепісьмо стала асновай для ўсіх іншых літарна-гукавых сістэм пісьма. Так,амаль усе ўсходнія сістэмы пісьма звязаны з фінікійскім або непасрэдна(пунічнае, старажытнаяўрэйскае,), або праз арамейскае, пашыранае ўI тысячагоддзі да н.э. у Малой Азіі. З арамейскім звязана пісьмо сірый-скае, яўрэйскае, арабскае, персідскае, мангольскае і інш.

У IX ст. да н.э. з фінікійскім пісьмом пазнаёміліся грэкі. Грэкікрыху змянілі абрысы фінікійскіх літар і іх назвы (але захавалі пара-дак), змянілі напрамак пісьма: фінікійцы і народы, якія запазычылі ўіх сістэму пісьма, пісалі справа налева (так і сёння пішуць яўрэі іарабы), грэкі пачалі пісаць злева направа. Але, самае галоўнае, грэкіабазначылі літарамі яшчэ і галосныя. Так з'явілася кансанантна-вакалічнае пісьмо. Прыкладна за 850 гадоў да н.э. грэкі закончыліскладанне алфавіта. У сваім класічным варыянце ён уключаў 24літары – 17 зычных і 7 галосных. Гэта было апошняе важнае вына-ходства да таго часу, пакуль не вынайшлі кнігадрукаванне.

Грэчаскае пісьмо мела некалькі тыпаў: архаічнае грэчаскаепісьмо, заходнегрэчаскае і ўсходнегрэчаскае. На аснове ўсходне-грэчаскага склалася гоцкае, армянскае, славянскае пісьмо. З за-ходнегрэчаскага пісьма вырасла этрускае, лацінскае пісьмо, якоестала асновай для сучасных англійскай, французскай, італьянскай,нямецкай і іншых сістэм пісьма народаў Заходняй Еўропы (С.Л.).

253

ЗАДАННІ ДЛЯ ІНДЫВІДУАЛЬНАЙ І САМАСТОЙНАЙРАБОТЫ СТУДЭНТАЎ

Тэмы рэфератаў

�1. «Кожны, хто ходзіць па зямлі, мае свае абавязкі ў жыцці»

(Э. Хемінгуэй).2. «Трасянка» на Беларусі.3. А. Алізароўскі – адзін з найбуйнейшых прадстаўнікоў свецкага

кірунку ў сацыялагічнай і палітыка-прававой думцы Беларусі XVII ст.4. Адам Міцкевіч – змагар за правы чалавека, «пілігрым сва-

боды», «прарок-вандроўнік».5. Адкуль прыйшоў да нас суд прысяжных?6. Адлік часу. Гісторыя календара.7. Адлюстраванне практыкі суадносін права і аховы прыроды

ў паэме «Песня пра зубра» М. Гусоўскага.8. Асноўныя канцэпцыі (тэорыі) паходжання дзяржавы і права.9. Асноўныя рысы старажытнага права Беларусі.10. Беларускае літаратурнае вымаўленне.11. Беларуская антрапанімія: уласныя імёны – мянушкі, імёны

па бацьку, прозвішчы.12. Беларуская граматыка Браніслава Тарашкевіча.13. Беларуская мова і моўная экалогія.14. Беларуская мова часоў Вялікага Княства Літоўскага.15. Гендэрныя адносіны ў беларускай фразеалогіі.16. Герб, сцяг і гімн беларускай дзяржавы.17. Грамадска-палітычныя погляды Ефрасінні Полацкай.18. Грамадска-палітычныя погляды Кірылы Тураўскага.19. Грамадска-палітычныя погляды Клімента Смаляціча.20. Грамадства, закон і ты.21. Гродзеншчына ў легендах і паданнях.22. Гуманізм І. Храптовіча.23. Гуманістычныя асновы светапогляду К. Лышчынскага.24. Дыскусія і парламенцкая працэдура.25. Дзяржаўна-прававыя ідэі ў прагрэсіўнай беларускай мас-

тацкай літаратуры (Ф. Багушэвіч, А. Гурыновіч).26. З гісторыі крымінальнага права на Беларусі.27. І.Ф. Капіевіч – актыўны прыхільнік рэформ Пятра I.28. К. Каліноўскі – адзін з прыхільнікаў стварэння ўсенарод-

най дэмакратычнай рэспублікі.29. Карані нашай мовы.

254

30. Легенды і міфы крымінальнага свету.31. Л.І. Сапега як палітычны і грамадскі дзеяч ВКЛ.32. Майстэрства вядзення перагавораў.33. Магдэбургскае права на Беларусі.34. М.К. Валовіч – удзельнік вызваленчага руху на Беларусі.35. М. Літвін – прыхільнік роўнасці людзей усіх саслоўяў пе-

рад законам.36. Мова і іншыя сродкі камунікацыі.37. Мова і культура.38. Паходжанне дзяржавы ў Афінах.39. Пісьмо ў гісторыі развіцця чалавецтва.40. Пра назву «Беларусь».41. Праца жанчын і моладзі.42. Праца навукоўцаў.43. Распрацоўка пытанняў дзяржаўнага самавызначэння Бе-

ларусі братамі Луцкевічамі.44. С. Будны – буйнейшы беларускі мысліцель, гуманіст эпохі

Адраджэння.45. С. Полацкі як прыхільнік моцнай цэнтралізаванай улады.46. Статуты Вялікага Княства Літоўскага.47. Сувязь мовы і мыслення.48. Судзебнік 1468 г.49. Трактоўка М. Сматрыцкім праблем свабоды.50. Узнікненне дзяржавы ў Рыме.51. Ф. Савіч як арганізатар «Дэмакратычнага таварыства» ся-

род студэнцкай і разначыннай моладзі.52. Ф. Скарына – заснавальнік школы натуральнага права.

1. А. Маршал і кембрыджская школа пра рацыянальныя па-водзіны чалавека.

2. Аднаўленне і развіццё эканомікі рэспублікі ў пасляваенныперыяд (1946–1950 гг.).

3. Антоній Тызенгаўз – знакамітая асоба нашага горада і краю.4. Асноўныя асаблівасці фанетычнай сістэмы беларускай мовы.5. Беларуская мова сярод славянскіх моў.6. Беларускі кірмаш.7. Беларускі этнас сягоння.8. Беларускія мовазнаўцы.9. Беларускія ўласныя імёны.10. Браніслаў Адамавіч Тарашкевіч і беларускае мовазнаўства.11. Вакол Рыкарда – і пасля.

255

12. Геній з Сіці: Давід Рыкарда.13. Гістарызмы і архаізмы ў эканамічнай тэрміналогіі.14. Гродзеншчына ў легендах і паданнях.15. Ефрасіння Полацкая – слаўная дачка Беларусі.16. З гісторыі графікі.17. І.І. Насовіч і беларускае мовазнаўства.18. І.Т. Пасашкоў і эканамічная думка ў XVII–XVIII ст.19. Ільям Эцці.20. Каму пакланяліся продкі.21. Лаўрэаты Нобелеўскай прэміі па эканоміцы (Пол Антоні

Самуэльсон, Васіль Васільевіч Лявонцьеў, Леанід Вітальевіч Кан-таровіч, Мілтан Фрыдмэн).

22. Ля вытокаў беларускай мовы.23. Мова і этнічная самасвядомасць.24. Мова нашых продкаў.25. Назвы зямлі беларускай.26. Псіхалагічныя законы ў эканамічнай тэорыі Дж.М. Кейса.27. Развіццё рамяства і гандлю, таварна-грашовых адносін у

другой палове ХІІІ – першай палове ХVІІ стст.28. Роля М. Байкова ў беларускім мовазнаўстве.29. Роля П. Бузука ў беларускім мовазнаўстве.30. Роля Б. Тарашкевіча ў беларускім мовазнаўстве.31. Роля С. Некрашэвіча ў беларускім мовазнаўстве.32. Роля Я. Карскага ў беларускім мовазнаўстве.33. Роля Я. Лёсіка ў беларускім мовазнаўстве.34. Святы і абрады беларусаў.35. Сінонімы, іх функцыі ў маўленні.36. Скарына і яго эпоха.37. Слаўныя старонкі беларускай гісторыі.38. Спрадвечнабеларуская і запазычаная лексіка.39. Станаўленне капіталістычнай эканомікі Беларусі ў другой

палове ХІХ ст.40. Станаўленне раннефеадальнай эканомікі на тэрыторыі Бе-

ларусі ў ІХ–першай палове XІІІ стст.41. Сувязь станаўлення і развіцця беларускай мовы з гісторы-

яй народа.42. Сучасныя сацыяльна-эканамічныя погляды хрысціянства.43. Уільям Пецці – Калумб палітычнай эканоміі.44. Утылітарызм і развіццё ідэі «эканамічнага чалавека» ў пра-

цах Дж.С. Міля.45. Фразеалагізмы, іх значэнне і ўжыванне.46. Франклін і палітычная эканоміка за акіянам.

256

47. Чаму Белая Русь – Белая?48. Шатландскі мудрэц: Адам Сміт.49. Эканамічнае развіццё Беларусі ў гады першых пяцігодак і

ўсталяванне таталітарнага рэжыму.50. Эканамічнае развіццё Беларусі ў пачатку ХХ ст.51. Эканамічнае станаўленне Беларусі ў перыяд пераходу да новых

эканамічных адносін і ўмацаванне дзяржаўнасці (80–90-я гг. XX cт.).52. Эканамічнае становішча Беларусі ў перыяд крызісу і раз-

лажэння феадальна-прыгонніцкай сістэмы (першая палова ХІХ ст).53. Эканамічны рамантызм: Сісмондзі.54. Эканамічныя погляды Фамы Аквінскага як варыянт нар-

матыўнага падыходу да аналізу эканомікі.55. Эканоміка Беларусі ў 50–60 гг. ХХ ст.56. Эканоміка Беларусі ў гады Вялікай Айчыннай вайны.57. Эканоміка Беларусі ў гады новай эканамічнай палітыкі

(1921–1927 гг.).58. Эканоміка Беларусі ў парэформенны перыяд (1860–1890 гг.).59. Эканоміка Заходняй Беларусі ў складзе Польшчы.60. Яўхім Фёдаравіч Карскі і беларускае мовазнаўства.

�

1. А.В. Мядзведзь – чэмпіён ХХ Алімпійскіх гульняў.2. Аздараўленчы бег.3. Алімпійскае золата Беларусі.4. Альпінізм – рамантыка і мужнасць.5. Беларуская школа спартыўнай гімнастыкі.6. Беларускія волаты.7. Гульні краін Цэнтральнай Амерыкі.8. Здаровы лад жыцця – гэта модна.9. З гісторыі развіцця алімпійскіх гульняў.10. Іван Ціхан – імя гучнае.11. Імі ганарыцца Гродзеншчына.12. Лёгкая атлетыка – каралева спорту.13. Мадэльная характарыстыка спартсмена.14. Масавая фізічная культура.15. Мацнейшыя фігурысты свету.16. Мікалай Валуеў – кароль рынга.17. Наталля Цылінская. Па велатрэку да перамогі.18. Пазакласная і пазашкольная спартыўная праца.19. Паназіяцкія гульні.20. Паралімпійцы Беларусі.21. Пеле. Кумір мільёнаў.

257

22. Прыгажосць і грацыя. Мастацкая гімнастыка.23. Сістэма правядзення спаборніцтваў.24. Спартыўнае арыентаванне.25. Спартыўная зброя.26. Спартыўныя гімнастычныя снарады.27. Спорт – вакцына ад старасці.28. Сучаснае пяцібор’е.29. Сучасны пажарна-прыкладны спорт.30. Турыстычна-прыкладныя шматбор’і.31. Фехтаванне. Мушкецёры нашага часу.32. Цуд з коскамі. Вольга Корбут.33. Цяжкая атлетыка на алімпіядах.34. Экіпіроўка спартсмена.35. Як прыстасавацца да стрэсу.(* гл. таксама тып. вучэб. праграму)

Літаратура для анатавання�1. Бутрамееў, У. Вялікія і славутыя людзі беларускай зямлі /

У. Бутрамееў. – Мінск: БелЭн, 1995. – 128 с.2. Володомонов, Н.В. Календарь: прошлое, настоящее, буду-

щее / Н.В. Володомонов. – М., 1987.3. Гросзова, С. За рулём женщина: Напутствие начинающему

водителю / С. Гросзова. – М., 1991.4. Довнар, Т.И. Уголовное право феодальной Беларуси (XV –

XVI вв.) / Т.И. Довнар, В.А. Шелкопляс. – Минск, 1995.5. Золотницкий, Н.Ф. Цветы в легендах и преданиях / Н.Ф. Золот-

ницкий. – Минск, 1994.6. Кечекьян, С.Ф. Государство и право Древней Греции /

С.Ф. Кечекьян. – М., 1998.7. Мартынаў, В. У мовы роднай моцныя карэнні. Беларуская

мова сярод іншых славянскіх і неславянскіх моў / В. Мартынаў //Роднае слова. – 1993. – № 2.

8. Насевіч, В. Пачаткі Вялікага Княства Літоўскага: падзеі іасобы / В. Насевіч. – Мінск, 1993.

9. Неделя, Л.И. Этика студента: Теорет.-прикл. исслед./ Л.И. Не-деля. – Минск, 1988.

10. Самин, Д.К. 100 великих ученых / Д.К. Самин. – М., 2000.11. Сільчанка, М.У. Паходжанне дзяржавы і права / М.У. Сільчан-

ка. – Гродна, 2005.12. Сокал, С.Ф. Кароткі агляд гісторыі палітычнай і прававой

думкі Беларусі: лекцыйны матэрыял / С.Ф. Сокал. – Магілёў, 1999.

258

13. Сопер, П.Л. Основы искусства речи / П.Л. Сопер. – Ростов-на-Дону, 1995.

14. Сямешка, Л.І. Беларуская мова: Уводзіны ў навуку аб мове.Фанетыка. Арфаэпія. Графіка. Арфаграфія / Л.І. Сямешка. – Мінск, 1999.

15. Тарасаў, С.В. Чарадзей сёмага веку Траяна. Усяслаў Ча-радзей / С.В. Тарасаў. – Мінск, 1991.

16. Фромм, Э. Человек для себя / Э. Фромм. – М., 1992.17. Чабуранава, С.Я. Гісторыя дзяржавы і права замежных краін /

С.Я. Чабуранава. – Гродна, 2002.18. Чаропка, В. Уладары Вялікага Княства / В. Чаропка. –

Мінск, 2002.19. Юхо, І.А. Крыніцы беларуска-літоўскага права / І.А. Юхо. –

Мінск, 1991.20. Юхо, Я.А. Кароткі нарыс гісторыі дзяржавы і права Бела-

русі / Я.А. Юхо. – Мінск, 1992.

1. Абабурка, М. Культура беларускай мовы / М. Абабурка. –Мінск, 1994.

2. Аникин, А. Адам Смит / А. Аникин. – М., 1968.3. Аникин, А.В. Юность науки. Жизнь и идеи мыслителей-эконо-

мистов до Маркса / А.В. Аникин. – Изд. 2-е, доп. и перераб. – М., 1975.4. Аникин, А.В. Ильям Етти / А.В. Аникин, В.А. Аникин. –

М., 1986.5. Антанюк, Л.А. Беларуская навуковая тэрміналогія: Фармі-

раванне, структура, упарадкаванне, канструяванне, функцыяніраван-не / Л.А. Антанюк. – Мінск, 1987.

6. Беларуская мова: энцыкл./ Беларус. энцыкл.; пад рэд. А.Я. Міхне-віча. – Мінск, 1994.

7. Бусько, В.Н. Экономическая мысль Белоруссии серединыХІХ – нач. ХХ в. / В.Н. Бусько. – Минск, 1990.

8. Галубовіч, В.І. Эканамічны стан, побыт і гандаль Старажыт-най Беларусі (ІХ–ХІV ст.): дапаможнік / В.І. Галубовіч. – Мінск, 1997.

9. Германовіч, І.К. Беларускія мовазнаўцы / І.К. Германовіч. –Мінск, 1985.

10. Гродзеншчына: Назвы населеных пунктаў паводле леген-даў і паданняў / склад. А.М. Ненадаўца. – Мінск, 1999.

11. Грузицкий, Ю.Л. Экономическая история Беларуси и зару-бежных стран / Ю.Л. Грузицкий. – Минск, 1998.

12. Гуд, П.А. Беларускі кірмаш / П.А. Гуд, Н.І. Гуд. – Мінск, 1996.13. З гісторыі эканамічных рэформаў на Беларусі/ пад рэд.

В.І. Галубовіча. – Мінск, 1997.

259

14. Каму пакланяліся продкі. – Мінск, 1996.15. Лепешаў, І.Я. Фразеалогія сучаснай беларускай мовы /

І.Я. Лепешаў. – Мінск, 1998.16. Ліцьвінка, В. Святы і абрады беларусаў / В. Ліцьвінка. –

Мінск, 1997.17. Лыч, Л.М. Назвы зямлі беларускай / Л.М. Лыч. – Мінск, 1994.18. Мікуліч, Т.М. Мова і этнічная самасвядомасць / Т.М.

Мікуліч. – Мінск, 1996.19. Скарына і яго эпоха / В.А. Чамярыцкі [і інш.]. – Мінск, 1990.20. Шур, В. Беларускія ўласныя імёны / В. Шур. – Мінск, 1998.21. Шур, В. З гісторыі ўласных імёнаў / В. Шур. – Мінск, 1993.22. Шуроўскі, А.І. Мова нашых продкаў / А.І. Шуроўскі. –

Мінск, 1983.23. Эканамічная гісторыя Беларусі: курс лекцый / В.І. Галу-

бовіч [і інш.]. – Мінск, 1992.24. Экономическая история мира. Европа / под ред. М.В. Ко-

нотопова. – М., 2004.25. Экономическое мышление: философские предпосылки:

учеб. пособие/ Е.Н. Колмычкова, И.Г. Чаплыгина. – М., 2005.26. Ядгаров, Я.С. История экономических учений / Я.С. Ядга-

ров. – М., 1996.

�

1. Алексеев, А.В. Себя преодолеть / А.В. Алексеев. – М., 1978.2. Алиханов, И.И. Техника вольной борьбы / И.И. Алиханов. –

М., 1977.3. Альбин, В.Н. Тренажёры и тренировочные средства в физи-

ческой культуре и спорте / В.Н. Альбин, А.Д. Скрипко. – Минск, 1979.4. Атилов, А. Азбука бокса / А. Атилов. – Ростов-на-Дону, 2007.5. Атилов, А. Бокс на 100 % / А. Атилов, Б. Бэкман. – Ростов-

на-Дону, 2007.6. Аулик, И.В. Как определить тренированность спортсмена /

И.В. Аулик. – М., 1977.7. Беленький, Д.И. Белорусский гандбол: путь к признанию /

Д.И. Беленький, П.П. Миронович. – Минск, 1989.8. Бирюков, А.А. Спортивный массаж / А.А. Бирюков, В.Е. Ва-

сильев. – М., 1981.9. Вахун, М. Основы тренировки / М. Вахун. – Минск, 1983.10. Водейко, Р.И. Как управлять собой / Р.И. Водейко, Г.Е. Мазо. –

Минск, 1983.11. Воропаев, В.И. Гиревой спорт / В.И. Воропаев, В.А. Поля-

ков. – М., 1988.

260

12. Гик, Е.Я. Необычные шахматы / Е.Я. Гик. – М., 2002.13. Горяйнов, А.Г. Горные лыжи и сноуборд / А.Г. Горяйнов. –

М., 2006.14. Демко, Н.А. Лыжные гонки / Н.А. Демко, В.Н. Пальчев-

ский. – Минск, 1996.15. Завьялов, А.И. Биопедагогика или спортивная тренировка /

А.И. Завьялов, Д.Г. Миндиашвили. – Минск, 1992.16. Зациорский, В.М. Физические качества спортсмена /

В.М. Зациорский. – М., 1970.17. Зейналов, А.А.Белорусские богатыри / А.А. Зейналов,

И.Л. Цивес. – Минск, 1979.18. Ингерлейб, М.Б. Специальный армейский рукопашный бой /

М.Б. Ингерлейб, А.А. Кадочников. – Ростов-на-Дону, 2007.19. Іўко, В.С. Барацьба спартыўная / В.С. Іўко, Я.І. Качурка,

В.А. Максімовіч. – Гродна, 1997.20. Камароўскі, А.А. Пенальці / А.А. Камароўскі. – Мінск, 2000.21. Каштанов, Н.В. Каноны каратэ / Н.В. Каштанов. – Рос-

тов-на-Дону, 2007.22. Краж, У.М. Беларускія народныя гульні ў школе / У.М. Краж,

В.В. Трубчык. – Мінск, 1993.23. Купер, Ф. Новая аэробика / Ф. Купер. – М., 1976.24. Либерман, Л.А. История греко-римской борьбы в Респуб-

лике Беларусь / Л.А. Либерман, В.И. Рудницкий. – Минск, 1995.25. Матвеев, Л.П. Основы спортивной тренировки / Л.П. Мат-

веев. – М., 1977.26. Мирный, Н.Н. Мирный теннис / Н.Н. Мирный. – Минск, 2003.27. Петров, Н.И. Конькобежный спорт / Н.И. Петров. – М., 1969.28. Потапов, А.А. Тактическая стрельба / А.А. Потапов. – М., 2008.29. Селье, Г. Когда стресс не приносит горя / Г. Селье. – М., 1992.30. Серебрянский, Ю. Самооборона для женщин / Ю. Сереб-

рянский. – Минск, 2005.31. Туров, Б.И. Жемчужины шахматного творчества / Б.И. Ту-

ров. – Ростов-на-Дону, 2000.32. Цейтин, М.И. Спортивная акробатика / М.И. Цейтин. –

Минск, 1969.33. Чой Сунгмо. Азбука самозащиты / Сунгмо Чой. – Ростов-

на-Дону, 2007.34. Шелехов, М. Праздник, который всегда с нами / М. Шеле-

хов // Белорусские олимпийцы. – Минск, 1978.35. Шульц, И.Г. Аутогенная тренировка / И.Г. Шульц. – М., 1987.36. Ясный, Э.М. Власть над судьбой и металлом / Э.М. Яс-

ный. – Минск, 1994.

261

СПІС УМОЎНЫХ СКАРАЧЭННЯЎ

А.А. – Атилов, А. Азбука бокса / А. Атилов. – Ростов-на-Дону:Феникс, 2007. – 64 с.

А.Б. – Булыка, А.М. Слоўнік іншамоўных слоў / А.М. Булы-ка. – Мінск: Нар.асвета, 1993. – 398 с.

АТП – Агульная тэорыя права: навуч. дапам. / М.У. Сільчанка,В.В .Сядзельнік, С.А. Жаўняровіч; пад рэд. М.У. Сіль-чанкі. – Гродна: ГрДУ, 2004. – 345 с.

Б.Дж. – Бэрдшоў, Дж. Эканоміка: у 2 ч. – Мінск: Тэхналогія; Бела-рускі Фонд Сораса, 1996. – Ч. 1: Уводзіны. Мікраэканоміка;пер. з англ. А. Кудраўцава; пад рэд. У. Кулажанкі. – 560 с.;Ч. 2: Макраэканоміка; пер. з англ. Т. Паваліхінай; пад рэд.А. Церашкова. – 527 с.

БелСЭ – Беларуская Савецкая Энцыклапедыя: у 12 т. – Мінск:БелСЭ, 1969–1975.

В.Е. – Егорычев, В.Е. Язык и люди / В.Е. Егорычев // Адукацыяі выхаванне. – 2004. – № 6. – С. 60–63.

В.І. – Іўко, В.С. Барацьба спартыўная / В.С. Іўко, Я.І. Качурка,В.А. Максімовіч. – Гродна: ГрДУ, 1997. – 331 с.

В.К. – Камаев, В.Д. Учебник по основам экономической теории(экономика) / В.Д. Камаев. – М.: Владос, 1997. – 384 с.

І.К. – Кузнецов, И.Н. История государства и права Беларуси /И.Н. Кузнецов, В.А. Шелкопляс. – Минск: Дикта, 1999. – 272 с.

КПБ – Крымінальнае права Беларусі (закон, злачынства, ад-казнасць): навуч. дапам. / А.У. Баркоў [і інш.]; пад рэд.А.У. Баркова. – Мінск: Завігар, 1997. – 287 с.

М.С. – Сільчанка, М.У. Асноўныя этапы беларускай дзяржаўнасці:навуч. дапам. / М.У. Сільчанка, І.А. Басюк. – Гродна:ГрДУ, 1995. – 122 с.

262

С. – Сокал, С.Ф. Кароткі агляд гісторыі палітычнай і прававойдумкіБеларусі / С.Ф. Сокал. – Магілёў: Абл. друк. імяЯ.М. Свярдлова, 1999. – 142 с.

Сільч. – Сільчанка, М.У. Паходжанне дзяржавы і права: вучэб.дапам. / М.У. Сільчанка. – Гродна: ГрДУ, 2005. – 147 с.

С.К. – Юрыдычны энцыклапедычны слоўнік / рэдкал.: С.В. Кузьмін[і інш.]. – Мінск: БелЭн, 1992. – 636 с.

С.Л. – Сямешка, Л.І. Беларуская мова: вучэб. дапам. /Л.І. Сямешка. – Мінск: Сучаснае слова, 1999. – 224 с.

СЭБ – Спортивная энциклопедия Беларуси. – Минск: БелЭн,2005. – 504 с.

ТСБМ – Тлумачальны слоўнік беларускай мовы: у 5 т. – Мінск:БелЭн, 1977–1984.

У.К. – Краж, У.М. Беларускія народныя гульні ў школе /У.М. Краж, В.В. Трубчык. – Мінск, 1993. – 111 с.

Хрэстам. – Хрэстаматыя па старажытнай беларускай літаратуры:вучэб. дапам. / склад. А.Ф. Коршунаў. – Мінск: Дзярж.вуч.-пед. выд-ва МА БССР, 1959. – 471 с.

ЭпБ – Энцыклапедыя прыроды Беларусі: у 5 т. – Мінск: БелСЭ,1983–1986.

ЭРБ – Республика Беларусь: энциклопедия: в 6 т. – Минск:БелЭн, 2005. – Т. 1. – 1040 с.

ЭСЮС – Энциклопедический словарь юного спортсмена. – М.:Педагогика, 1980. – 480 с.

263

*ГЭТА ЦІКАВА!

ЖЫЦЦЁ ВАЕННЫХ У БЕЛАРУСКІХ ФРАЗЕАЛАГІЗМАХ

У сучаснай беларускай літаратурнай мове існуе шмат фразеа-лагізмаў, звязаных з маўленнем ваенных. Адны з іх запазычаны зрускай мовы: адпраўляць у штаб Духоніна (каго), баявое хры-шчэнне, біць у набат, на ўзводзе. Іншыя з’яўляюцца паўкалькаміці калькамі: з французскай мовы – браць на абардаж (каго, што),паліць свае караблі; з нямецкай мовы – складваць зброю і інш.Аднак большасць фразеалагізмаў, якія ўзніклі ў маўленні ваенных,па паходжанні агульныя для ўсходнеславянскіх моў (рускай, бела-рускай, украінскай): разведка боем, цяжкая артылерыя, выклі-каць агонь на сябе, выбываць са строю, не з палахлівага дзе-сятка, у абозе, здаваць пазіцыі і інш. «Дакладную характарыс-тыку ў генетычным плане... выразы, магчыма, атрымаюць толькіз шырокім вывучэннем славянскай фразеалогіі ў гістарычным пла-не, калі будуць складзены гістарычныя слоўнікі фразеалагізмаўславянскіх моў. На сённяшнім жа этапе развіцця гістарычнай фра-зеалогіі і фразеаграфіі выкарыстанне тэрмінаў тыпу «агульны дляўсходнеславянскіх моў» больш правамернае, чым неаргументава-ная кваліфікацыя пэўнага выразу як «уласна беларускага» ці «ўлас-на рускага» і г.д.» [3, с. 6–7].

Некаторыя фразеалагізмы ўтвораны ў выніку пераасэнсаван-ня тэрміналагічных словазлучэнняў, якія ў маўленні ваенных ужы-валіся ў сваім прамым значэнні: браць на мушку (каго, што) (‘за-сяроджваць увагу на кім-, чым-н., сачыць за кім-, чым-н.’); брацьна ўзбраенне (што) (‘дзейсна выкарыстоўваць, прымяняць у сва-ёй практыцы, дзейнасці’); дымавая заслона (‘маскіроўка, наўмыс-нае адцягванне ўвагі ад чаго-н.’); камандаваць парадам (‘распа-раджацца, верхаводзіць, быць завадатарам, аказваць уплыў на ходчаго-н.’); міна запаволенага дзеяння (‘тое, што пагражае небяс-печнымі наступствамі’); падводзіць міну (пад каго, пад што)(‘цішком рабіць вялікую непрыемнасць каму-н.’); пачуццё локця(‘узаемная падтрымка’) і інш. Апошні выраз (пачуццё локця) з’яў-ляецца паўкалькай з рускай мовы. Ён сведчыць пра стэрэатып рус-кага салдата: яго ўменне падтрымліваць сінхроннасць руху і раў-ненне ў страі. Спецыфіка войн на тэрыторыі Расіі заключалася ў іхмаштабнасці, у правядзенні асноўных баёў на раўніннай мясцовасці,дзе звычайна задзейнічана вялікая маса людзей і дзе ўменне тры-

264

маць строй, адчуваць локаць свайго суседа ў страі, аказваць калек-тыўны адпор ворагу цаніліся намнога больш, чым гераізм індывіда.

У выніку метафарызацыі свабодных словазлучэнняў склалісянаступныя выразы: браць на абардаж (каго, што) (‘рашуча дзей-нічаць у адносінах да каго-, чаго-н.’). Слова абардаж абазначае‘счэпліванне свайго судна з варожым для рукапашнай схваткі’;станавіцца ў строй (‘рабіцца дзеючым, працаздольным ці бая-здольным’). Слова строй абазначае ‘воіны, пастроеныя радамі’ і‘састаў дзеючай арміі’; ціхай сапай (‘цішком, потайкам і паступо-ва рабіць што-н.’). Усім вядома слова сапёр. У рускую мову янопрыйшло з французскай і мае значэнне ‘той, хто займаецца сапай’.А што такое сапа? Як пазначае Э.А. Вартаньян, у Італіі цаппа –жалязняк, рыдлёўка для земляных работ. Запазычанае з італьян-скай мовы ў французскую, гэтае слова спачатку гучала як сап і мелазначэнне ‘земляныя, акопныя і падкопныя работы’, а потым перай-шло ў слова сапёр. Тэрмін сапа пранік і ў маўленне ваенных, дзеціхая сапа азначала ‘работы, якія вядуцца з асаблівай асцярож-насцю, без шуму, у поўным сакрэце’. Калі ж гэты выраз шырокараспаўсюдзіўся ў агульнаўжывальнай мове, ён набыў значэнне‘цішком, употай і паступова рабіць што-н.’ [2, с. 268].

На аснове суадносных дзеяслоўных фразеалагізмаў (аддацьчэсць (каму), выбываць (выходзіць) са строю, ламаць (пала-маць) коп’і (з-за каго, за што)) утвораны выразы адданне чэсці(‘вітанне каго-н. па-ваеннаму, з прыкладаннем рукі да галаўногаўбору’), выхад са строю (чаго) (‘псаванне, паломка чаго-н.’), коп’іломяцца (з-за каго, з-за чаго) (‘адбываюцца гарачыя спрэчкі, ра-шучая барацьба’) і пад.

Многія фразеалагізмы звязаны з даўнімі рэаліямі, гістарычныміпадзеямі і асобамі. Напрыклад, фразеалагізм біць у набат (‘настой-ліва звяртаць усеагульную ўвагу на што-н. небяспечнае, заклікацьна барацьбу з ім’). У маскоўска-рускіх войсках набатам называлівялікі медны барабан, гук якога з’яўляўся сігналам трывогі. Пазнейгэтым словам сталі называць і трывожнае гучанне спецыяльнагазвона – набата. Гук гэтага звона, мерны, моцны, далёка разносіўсяпа акрузе, і людзі ведалі, што ім пагражае нейкая небяспека.

Пра старажытнасць расказвае і фразеалагізм ламаць (пала-маць) коп’і (з-за каго, за што) (‘горача спрачацца, даказваць,змагаючыся за што-н., адстойваючы чые-н. інтарэсы’). Тады кап’ё(доўгая драўляная палка з металічным наканечнікам) было зброяйпершай сутычкі. Уступаючы ў бой, воіны стараліся выбіць праціў-ніка з сядла, пры гэтым нярэдка ламалі коп’і.

265

Ва ўсіх славянскіх мовах, а таксама ў французскай, нямецкайі іншых з той жа вобразнасцю і граматычнай структурай, пры адпа-ведных лексічных эквівалентах, жыве фразеалагізм спаліць за са-бой масты (‘рашуча парваць з мінулым, не мець магчымасці вяр-нуцца да яго’). Гісторыя войнаў і паходаў ведае нямала выпадкаў,калі, наступаючы і пераправіўшыся на другі бок ракі, палкаводцыспальвалі за сабой масты, каб паказаць салдатам, што назад да-рогі адрэзаны і што наперадзе толькі рашучая і пераможная ба-рацьба або смерць. Захавалася паданне, што менавіта так зрабіўДзмітрый Данскі. Ноччу 8 верасня 1380 г. ён разбурыў пасля сябеўсе пераправы праз Дон, каб воіны ведалі, што назад дарогі няма.Гэта надало мужнасці воінам, і на Куліковым полі яны канчатковаразбілі мангола-татарскую арду. Цяжкае іга перастала існаваць.

Пра падзеі больш блізкія да нас сведчыць выраз адпраўляць уштаб Духоніна (каго) (‘расстрэльваць’). Гэты выраз быў асаблівахадавым у гады грамадзянскай вайны і пасля. Генерал Духонін узна-чальваў у 1917 г. Вярхоўнае Галоўнакамандаванне рускай арміі і 20 ліста-пада 1917 г. на магілёўскім вакзале стаў адной з першых ахвяраў баль-шавіцкага тэрору. Выраз склаўся ў сувязі з гэтай падзеяй [3, с. 34].

Як пазначае І.Я. Лепешаў, «свядомае і асэнсаванае засваенне, азатым і ўжыванне шмат якіх фразеалагізмаў можа быць паспяховымтолькі пры ўмове, калі носьбіт мовы ведае вытокі, гісторыю ўзнікнен-ня гэтых выразаў, мае хоць бы элементарнае ўяўленне пра жыццё пэў-ных фразеалагізмаў у часе і прасторы» [3, с. 3] (В.Маршэўская).

Рэкамендаваная літаратура1. Вартаньян, Э.А. Из жизни слов / Э.А. Вартаньян . – М.:

Детгиз, 1963. – 319 с.2. Лепешаў, І.Я. Этымалагічны слоўнік фразеалагізмаў /

І.Я. Лепешаў. – Мінск: БелЭн, 2004. – 448 с.

УСТАРЭЛЫЯ СЛОВЫ Ў ЭКАНАМІЧНАЙ ЛЕКСІЦЫ

На пэўным этапе свайго развіцця любая мова імкнецца да таго,каб тая сукупнасць моўных сродкаў, якая склалася і нарматыўназамацавалася, як мага паўней і дакладней адлюстроўвала сістэмуразнастайных прадметаў, з’яў, дзеянняў, паняццяў, прымет і г.д.

Змены ў жыцці грамадства (палітычныя, сацыяльныя, экана-мічныя, культурныя) адлюстроўваюцца ў мове, перш за ўсё ў ягослоўнікавым складзе. Змены ў лексічнай сістэме мовы абумоўле-

266

ны тым, што з’яўленне новага ў жыцці прыводзіць да з’яўленняновых слоў, у выніку чаго адбываецца папаўненне слоўнікавага за-пасу. Але ў мове назіраецца і адваротны працэс – знікненне некато-рых слоў, што таксама з’яўляецца адлюстраваннем змен у жыцціграмадства. Улічваючы гэта, «у лексічным складзе мовы вылуча-юцца дзве катэгорыі слоў: словы актыўнага ўжытку і словы, якіярэдка ўжываюцца і застаюцца ў пасіўным запасе» [3, с. 436].

З’ява існавання актыўнай і пасіўнай часткі ў слоўнікавымскладзе можа назірацца не толькі сярод агульнаўжывальных слоў,але і сярод спецыяльнай лексікі, да якой большасць даследчыкаўадносяць тэрміны, прафесіяналізмы, наменклатуру [1, с. 111; 4,с. 167]. Спецыяльная лексіка, з’яўляючыся спецыфічнай і параўналь-на самастойнай часткай у сістэме лексікі літаратурнай мовы, у тойжа час непарыўна звязана з ёй і падпарадкоўваецца тым законам,нормам і працэсам, якія адбываюцца ў мове.

Спынімся на некаторых асаблівасцях існавання і функцыяна-вання пасіўнай часткі сярод эканамічных намінацый.

Пасіўная частка ўключае ў сябе словы, якія выйшлі ці выхо-дзяць з ужытку і з’яўляюцца малавядомымі ці невядомымі нось-бітам сучаснай беларускай мовы. Існаванне пасіўнай часткі лексікіабумоўлена дзвюма прычынамі: па-першае, у рэчаіснасці пераста-юць існаваць прадметы, з’явы, паняцці – і па гэтай прычыне зніка-юць адпаведныя назвы, па-другое, у працэсе развіцця лексічнайсістэмы на змену адным назвам прыходзяць другія.

У адпаведнасці з гэтым устрэлыя словы сярод эканамічнайлексікі, як і сярод агульнаўжывальных слоў, падзяляюцца на гіста-рызмы і архаізмы.

Гістарызмы, пад якімі мы разумеем словы, што «выйшлі зактыўнага ўжытку і перайшлі ў пасіўны запас у сувязі са знікнен-нем тых рэалій, якія яны абазначалі» [3, с. 438], у эканамічнай лек-сіцы сустракаюцца не часта. Значэнне большасці такіх адзінак насёння не ўсведамляецца дастаткова поўна без спецыяльных да-веднікаў. Такія словы не маюць сінонімаў у сучаснай беларускаймове. Аналізуючы «Слоўнік бугальтэрскае тэрмінолёгіі» (Менск,1928), мы выявілі наступныя адзінкі, якія на сённяшні дзень з’яўля-юцца гітарызмамі: ліхвяр ‘той, хто бярэ высокія, недазволеныязаконам працэнты за пазычаныя грошы’, гербавы збор ‘асобыдзяржаўны збор пры афармленні дакументаў па грамадска-права-вых справах’, скарбнік ‘у дарэвалюцыйнай Расіі – кіраўнік казна-чэйства’, сельскагаспадарчая камуна ‘у першыя гады Савецкайулады – адна з форм калектыўнай сельскай гаспадаркі з поўным

267

абагульненнем сродкаў выворчасці, спажывання і бытавога абслу-гоўвання’, чырвонец ‘грашовы крэдытны білет вартасцю ў дзе-сяць рублёў, які быў ва ўжытку ў СССР з 1922 да 1947 г.’, а такса-ма словы бушаль, тэрміновыя купоны, базная кніга, гарцавызбор, заборная кніжка, картэль, чырвоны процант, ападат-кавальны ліст, ордарная кніга, ясак і інш.

Архаізмы, якія ўяўляюць сабой «назвы прадметаў і з’яў, штоіснуюць і ў наш час, але ў працэсе развіцця мовы былі названыіншымі словамі – сінонімамі» [2, с. 576], больш пашыраны ў экана-мічнай лексіцы. У залежнасці ад таго, поўнасцю ці часткова адроз-ніваюцца яны ад сучасных назваў, вылучаюцца наступныя іх тыпы.

Уласналексічныя архаізмы – словы, якія сваім фанетыка-марфалагічным саставам поўнасцю адрозніваюцца ад сучасныхназваў: літацыя – аўкцыён, угода – здзелка, установец – зас-навальнік, агуловы прыбытак – валавы прыбытак, павер –крэдыт, дысконт – улік, застава – заклад, гуртавік – аптавік,мыта – пошліна, посул – прапанова, злічва – вынік, падраху-нак, застаўны ліст – закладны ліст, каморны – кладаўшчык,манко – недаважванне, гуртавы гандаль – аптовы гандаль,перавознае мыта – транзітная пошліна і інш.

Лексіка-фанетычныя архаізмы адрозніваюцца ад сучасныхназваў асобнымі гукамі: амортызацыйны капітал – амартыза-цыйны капітал, балянс – баланс, дэномінацыя – дэнамінацыя,гіпотэка – іпатэка, процант – працэнт, рэквізыты – рэквізі-ты, цэртыфікат – сертыфікат, даклярацыя – дэкларацыя,рэялізацыя – рэалізацыя, сортымэнт – асартымент, субсы-дыя – субсідыя, фузыя – фузія, экспэдытар – экспедытар і інш.

Лексіка-словаўтваральныя архаізмы адрозніваюцца ад сучасныхназваў словаўтваральнымі элементамі – суфіксамі ці прыстаўкамі:акцыйнае таварыства – акцыянернае таварыства, бракар –бракароб, грузаатрымовец – грузаатрымальнік, дастаўнік – да-стаўшчык, банкавы крэдыт – банкаўскі крэдыт, пазычковец –пазычальнік, імпортар – імпарцёр, корэспандавальны рахунак –карэспандэнцкі рахунак, попіс – вопіс, выплатнік – плацель-шчык, рэзервенны капітал – рэзервовы капітал і інш.

Што да лексіка-семантычных архаізмаў, у якіх страчваеццаадно ці два значэнні мнагазначнага слова, то сярод эканамічнайлексікі гэты тып архаізмаў менш распаўсюджаны. Напрыклад, усемантыцы мнагазначнага слова пенсія ўстарэлым будзе значэн-не ‘заработная плата’, а значэнне ‘перыядычнае грашовае забес-пячэнне ў старасці, у выпадку страты працаздольнасці і г.д. з’яўля-

268

ецца сучасным, агульнаўжывальным. У слове сіндыкат выйшла зужытку значэнне ‘ў СССР на пачатку нэпу – аб’яднанне трэстаўпэўнай галіны прамысловасці, якое вяло планавую закупку і збытпрадукцыі’. З іншай семантыкай слова функцыянуе і на сённяшнідзень. Устарэлымі з’яўляюцца значэнні ‘пакупнік’ у слове купец і‘іншаземны купец’ у слове госць.

Такім чынам, нягледзячы на тое, што спецыяльная лексіка маесвае спецыфічныя асаблівасці, яна ўсё ж такі застаецца элементамлексічнай сістэмы і падпарадкоўваецца яе законам. Пацвярджэннегэтаму – наяўнасць устарэлых назваў (гістарызмаў і архаізмаў) якна агульнамоўным узроўні, так і сярод тэрмінаў, прафесіяналізмаў,наменклатур. (А.Садоўская)

Рэкамендаваная літаратура1. Антанюк, Л.А. Беларуская мова: спецыяльная лексіка: курс

лекцый / Л.А. Антанюк, Б.А. Плотнікаў. – Мінск: Акадэмія кіра-вання пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь, 2003. – 240 с.

2. Беларуская мова: энцыклапедыя / Беларус. энцыкл.; пад рэд.А.Я. Міхневіча; рэдкал.: Б.І. Сачанка (гал. рэд.) [і інш.]. – Мінск:Бел-Эн, 1994. – 655 с.

3. Лекcікалогія сучаснай беларускай літаратурнай мовы / падрэд. А.Я. Баханькова. – Мінск: Навука і тэхніка, 1994. – 463 с.

4. Ляшчынская, В.А. Студэнту аб мове: прафесійная лексіка:вучэб. дапам. для студэнтаў ВНУ / В.А. Ляшчынская. – Мінск:УП «ІВЦ Мінфіна», 2003. – 243 с.

З’ЯВА СІНАНІМІІ Ў СПАРТЫЎНАЙ ТЭРМІНАЛОГІІ

Спартыўная лексіка, якая шырока ўвайшла ў наша жыццё іштодзённа выкарыстоўваецца ва ўсіх сродках масавай інфармацыі(радыё, тэлебачанне, газеты, часопісы), можа служыць аб’ектамдаследавання такой моўнай з’явы, як сінанімія тэрмінаў. Прычымтэрміны-сінонімы ў адрозненне ад агульнамоўных сінонімаў «нехарактарызуюць розныя ўласцівасці паняцця» [1, с. 176].

Пры аналізе спартыўных сінанімічных лексем можна заўва-жыць, што для абазначэння аднаго і таго ж паняцця (з’явы, асобы)найчасцей у якасці сінонімаў выступаюць уласны тэрмін (слова,словазлучэнне) і запазычаны (пераважна з англійскай мовы). Якслушна заўважае В.А. Ляшчынская, «наяўнасць сінонімаў і вары-янтаў сярод тэрмінаў тлумачыцца стыхійнасцю моўных кантактаў,паколькі больш за ўсё розных тыпаў тэрмінаў для абазначэння ад-

269

наго і таго ж паняцця звязана з узаемадзеяннем слоў уласных і за-пазычаных» [1, с. 178]. Напрыклад: перадача – пас; нападаючы –форвард; паўсярэдні нападаючы – інсайд; паўабаронца – хаў-бек; грубае парушэнне – фол; ручны мяч – гандбол; станові-шча па-за гульнёй – афсайд; пераможца – чэмпіён, лідар; суд-дзя – арбітр (з лац.) – рэферы (з англ.); перыяд (у гульні) – тайм(у футболе, хакеі), раунд (у боксе), сэт (у тэнісе); варатар – гал-кіпер і пад.

Неабходна мець на ўвазе, што пры выкарыстанні сінанімічныхтэрмінаў, асабліва ў адным кантэксце, могуць узнікаць цяжкасці ўразуменні пэўнай інфармацыі. Так, у газеце «Звязда» (ад 15 мая2007 г.) у артыкуле «Аптымальная зборная» чытаем: «У «зорную»дружыну таксама ўвайшлі расійскі нападаючы Яўген Малкін, ка-надскі форвард Рык Нэш». У тых, хто не ведае іншамоўнага тэр-міна форвард, можа скласціся ўражанне, што дадзеныя тэрміныабазначаюць не адно, а розныя паняцці. Для параўнання разгледзімтакі прыклад: «Узровень беларускіх суддзяў аказаўся найслабей-шым за апошнія чатыры гады. Абслугоўвалі матчы і замежныяарбітры з Расіі і Фінляндыі» («Звязда», 27 красавіка 2007 г.). Тутсінонімы арбітр – суддзя адразу ўспрымаюцца як адно паняцце,паколькі з’яўляюцца шырокавядомымі.

Значна радзей сустракаюцца ўласнабеларускія тэрміны-сіно-німы: паражэнне – пройгрыш, праціўнік – сапернік, балель-шчык – прыхільнік, ігра – гульня, ігрок – гулец (разм.), варатар –брамнік і некаторыя іншыя. На сінонімах ігрок – гулец і варатар –брамнік спынімся больш падрабязна. Нягледзячы на тое, што ўТСБМ слова гулец падаецца з паметай ‘размоўнае’, яно апошнімчасам усё часцей ужываецца беларускамоўнымі спартыўнымі ка-ментатарамі, у прыватнасці, падчас футбольных і хакейных мат-чаў, як і словы гульня, згуляць замест адпаведных ігрок, ігра,сыграць. Што да сінонімаў варатар – брамнік, то слова брамніку дадзеным значэнні зафіксавана ў «Русско-белорусском словареспортивной терминологии» (1993 г.). Відавочна, што ўтварэнне па-добных спартыўных тэрмінаў на ўласным лексічным матэрыяле ўпачатку 90-х гадоў ХХ ст. – гэта адлюстраванне спробы сістэма-тызацыі і ўнармавання тэрміналогіі ў перыяд беларусізацыі. Аднакна сённяшні дзень у беларускай спартыўнай лексіцы слова брамніквыкарыстоўваецца вельмі рэдка.

Зафіксаваны прыклад і варыянтаў-тэрмінаў: дваяборства –двухбор’е (‘спартыўнае спаборніцтва, якое складаецца з двух відаўпрактыкаванняў’).

270

У якасці сінонімаў да спартыўных тэрмінаў ужываюцца і сло-вы ваеннай лексікі. Асабліва ярка гэта праяўляецца ў гульнявыхвідах спорту, баявых адзінаборствах. Напружанасць барацьбы,высокая ступень эмацыянальнасці, азарт – усё, чым суправаджа-юцца спартыўныя відовішчы, знаходзіць свой адбітак і ў ваенныхтэрмінах: паражэнне – разгром, спартсмен – баец, паядынак –бой, атака – штурм, абстрэл (варот), нападаючы – бамбардзірі пад. Але калі ў ваеннай тэрмінасістэме дадзеныя тэрміналагічныяадзінкі з’яўляюцца стылістычна нейтральнымі, то ў спартыўнайнабываюць стылістычную афарбоўку, метафарызуюцца. На думкуА.А. Елістратава, «выкарыстанне ваеннай лексікі ў спартыўнаймове з’яўляецца заканамерным і, хутчэй за ўсё, непазбежным, па-першае, па прычыне гістарычнай узаемасувязі вайны і спорту, па-другое, па прычыне падобнага характару правіл многіх спартыў-ных гульняў і баявых дзеянняў, па-трэцяе, па прычыне імкнення даэкспрэсіі ў апісанні спартыўных відовішчаў. Працэс метафарыза-цыі ваеннай лексікі ў спорце з’яўляецца прадуктыўным, паколькіможа ўносіць новыя моўныя адзінкі» [2, с. 69]. Прыведзеныя вы-шэй прыклады пранікнення ваенных тэрмінаў у спартыўную лексі-ку дазваляюць гаварыць аб адноснай адкрытасці той ці іншай тэр-мінасістэмы, аб узаемаабмене паміж тэрмінасістэмамі.

Паколькі спорт у жыцці цывілізаванага грамадства, па сутнасці,з’ява інтэрнацыянальная, то поўнасцю пазбегнуць сінаніміі ў да-дзенай тэрмінасістэме практычна немагчыма. І разам з тым неаб-ходна імкнуцца да больш актыўнага стварэння і ўжывання бела-рускамоўных лексем-тэрмінаў (А. Асіпчук).

Рэкамендаваная літаратура1. Ляшчынская, В.А. Беларуская мова. Тэрміналагічная лек-

сіка / В.А. Ляшчынская. – Мінск: РІВШ БДУ, 2001. – 254 с.2. Елистратов, А.А. Военная лексика в языке спорта / А.А. Ели-

стратов // Русская речь. – 2005. – № 2. – С. 64–69.3. Павловец, Д.Д. Русско-белорусский словарь спортивной тер-

минологии / Д.Д. Павловец. – Гомель, 1993. – 73 с.

271

ЗМЕСТ

Прадмова.......................................................................................3Лекцыйная частка......................................................................4

Лекцыя 1. Мова і соцыум.....................................................4Лекцыя 2. Гістарычныя этапы фарміравання і развіццябеларускай мовы..................................................................11Лекцыя 3. Білінгвізм і моўная інтэрферэнцыя.......................25Лекцыя 4. Лексікалогія і лексікаграфія. .............................35Лекцыя 5. Асаблівасці словаўтварэння беларускайнавуковай тэрміналогіі..........................................................68Лекцыя 6. Сістэма стыляў беларускай мовы.Асаблівасці навуковага стылю мовы....................................78Лекцыя 7. Тэкст і яго арганізацыя.......................................93Лекцыя 8. Жанры навуковага маўлення...............................105Лекцыя 9. Афіцыйна-справавы стыль................................116Лекцыя 10. Культура маўлення...........................................146

Практычная частка...................................................................163Да лекцыі 1. Мова і соцыум.................................................163Да лекцыі 2. Гістарычныя этапы фарміраванняі развіцця беларускай мовы................................................166Да лекцыі 3. Білінгвізм і моўная інтэрферэнцыя.................177Да лекцыі 4. Лексікалогія і лексікаграфія. ........................202Да лекцыі 5. Асаблівасці словаўтварэння беларускайнавуковай тэрміналогіі........................................................211Да лекцыі 6. Сістэма стыляў беларускай мовы.Асаблівасці навуковага стылю мовы................................212Да лекцыі 7. Тэкст і яго арганізацыя..................................235Да лекцыі 8. Жанры навуковага маўлення...........................238Да лекцыі 9. Афіцыйна-справавы стыль..............................248Да лекцыі 10. Культура маўлення........................................248

Заданні для індывідуальнай і самастойнай работы студэнтаў......253Спіс умоўных скарачэнняў...........................................................261Гэта цікава!..................................................................................263

Вучэбнае выданне

АСІПЧУК Аксана МікалаеўнаМАРШЭЎСКАЯ Валянціна ВасільеўнаСАДОЎСКАЯ Алена Станіславаўна

БЕЛАРУСКАЯ МОВА.ПРАФЕСІЙНАЯ ЛЕКСІКА

Дапаможнік

Рэдактар Н.П. ДудкоКамп’ютарная вёрстка: М.І. ВерстакДызайн вокладкі: В.В. Канчуга

Падпісана да друку 21.01.2009. Фармат 60х84/16.Папера афсетная. Друк RISO. Гарнітура Таймс.

Ум.-друк.арк. 15,81. Ул.-выд.арк. 17,03. Тыраж 430 экз. Заказ .

Выдавец і паліграфічнае выкананне:Установа адукацыі «Гродзенскі дзяржаўны

універсітэт імя Янкі Купалы».ЛВ № 02330/0133257 ад 30.04.2004.ЛП № 02330/0056882 ад 30.04.2004.

Завулак Тэлеграфны, 15а, 230023, Гродна.

ISBN 978-985-515-119-8