СИЗ СЕВГАН МЕВА, САБЗАВОТ

ВА КЎКАТЛАР

Асосий турлари

Экиш ва парваришлаш

Уруғларни тайёрлаш

Тупроққа ишлов бериш

Касалликлар ва зараркунандаларга

қарши кураш

Йиғиш-териш ва сақлаш

Тошкент-2008

2

3

Сиз севган мева, сабзавот ва кўкатлар. Тузувчи Р.Х. Аюпов. - Т.:

Иқтисод-Молия, 2008. - 172 бет

Ушбу китобчада кўпчилик севиб ишлатадиган мева, сабзавот

махсулотлари ва кўкатлар хакида асосий маълумотлар берилган. Улар

жумласига қовун, тарвуз, анор, малина, карам, қалампир, сабзи, бақлажон,

қовоқ ва турли хил кўкатларни киритиш мумкин. Улар кўпчилик салат ва

таомларнинг ажралмас таркибий қисми бўлиб, уларни етиштириш ва улардан

турли хил максадларда фойдаланиш хақида жуда хам қизиқарли

маълумотлар берилган. Ундан ташқари, ушбу китобда сабзавот ва

кўкатларнинг агротехникаси масалалари, уларни етиштиришнинг оддий ва

хаммабоп усуллари, уларнинг ривожланишини тезлаштиришга имкон

берадиган препаратлар, сабзавотларни касаллик ва зараркунандалардан

қандай қилиб химоя қилиш муаммолари батафсил кўриб ўтилган. Ушбу

китобчада келтирилган кўпчилик маълумотлар томорқа эгалари хамда дала

ховлида сабзавот махсулотларини етиштиришни орзу қилганлар билан бир

қаторда фермер хўжаликлари рахбарлари ва хизматчилари учун хам фойдали

маълумотлар манбаи бўлиши мумкин.

4

МУҚАДДИМА ............................................................................................................................. 7

1. Шифобахш анор ....................................................................................................................... 8

1.1. Анорнинг халқ табобатида қўлланилиши: .................................................................. 9

1.2. Замонавий тиббиёт амалиётида анорнинг қўлланилиши. ..................................... 11

1.3. Анорнинг шифобахш таом сифатида ишлатилиши. .............................................. 12

1.4. Анорнинг навлари ............................................................................................................ 13

1.5. Анордан доривор маҳсулотлар тайёрлаш .................................................................. 14

2. Резавор мевали ўсимликлар ................................................................................................ 14

2.1. Қорақат (смородина) ...................................................................................................... 15

2.2. Крижовник ....................................................................................................................... 16

2.3. Малина .............................................................................................................................. 16

3. Карам ва унинг асосий навлари ..................................................................................... 17

3.1. Оқ бошли карам ............................................................................................................... 18

Ерни тайёрлаш .................................................................................................................. 18

Оқ бош карамнинг навлари ва гибридлари ..................................................................... 19

Оқ бош карамнинг кўчатларини етиштириш ............................................................. 21

Карам кўчатларини экиш ................................................................................................. 22

3.2. Рангли карам ................................................................................................................... 25

Рангли карамнинг асосий навлари .................................................................................. 26

Рангли карам кўчатини экиш ва парваришлаш ........................................................... 26

3.3. Савой карами ................................................................................................................... 28

Савой карамининг навлари ва гибридлари ..................................................................... 28

Савой карамининг кўчатларини тайёрлаш ва экиш ................................................... 29

3.4. Брюссел карами ............................................................................................................... 30

Брюссел карами кўчатини тайёрлаш ва уни парваришлаш ...................................... 31

Брюссел карамининг асосий навлари .............................................................................. 31

3.5. Кольраби карами ............................................................................................................. 32

Кольраби карамининг асосий навлари ............................................................................ 32

3.6. Брокколи карами ............................................................................................................. 33

Брокколи карамининг навлари ......................................................................................... 34

3.7. Пекин карами ................................................................................................................... 34

3.8. Хитой карами .................................................................................................................. 35

3.9. Карамнинг касалликлари ва зараркунандалари ......................................................... 35

3.10. Карам етиштиришдаги муваффақият асослари ................................................... 39

4. Қалампир етиштириш .......................................................................................................... 40

4.1. Қалампирнинг навлари ва гибридлари ......................................................................... 42

4.2. Қалампир кўчатларини ўстириш ва уларни ҳимоялаш ........................................... 44

5. Сабзи етиштириш .................................................................................................................. 45

5.1. Сабзининг навлари ва гибридлари ................................................................................ 46

5.2. Сабзи экиш учун тупроқни тайёрлаш......................................................................... 47

5.3. Сабзи уруғларини сепиш ................................................................................................. 47

5.4. Сабзини парваришлаш ................................................................................................... 49

5.5. Сабзининг касалликлари ва зараркунандалари .......................................................... 51

6. Бақлажон етиштириш ........................................................................................................ 53

6.1. Бақлажон кўчатларини парваришлаш ....................................................................... 54

6.2. Бақлажоннинг навлари ва гибридлари ........................................................................ 55

6.3. Бақлажоннинг касалликлари ва зараркунандалари .................................................. 55

7. Лавлаги етиштириш ............................................................................................................. 56

7.1. Лавлаги кўчатларини етиштириш ............................................................................. 57

7.2. Лавлагининг навлари ва гибридлари ............................................................................ 58

5

7.3. Лавлагининг касалликлари ва зараркунандалари ...................................................... 59

8. Шолғом етиштириш ............................................................................................................ 61

8.1. Шолғом уруғларини сепиш ва кўчатлар агротехникаси .......................................... 61

9. Редиска етиштириш ............................................................................................................. 62

9.1. Редиска экиш учун ер тайёрлаш, экиш ва парваришлаш ........................................ 63

9.2. Редисканинг навлари ва гибридлари............................................................................ 64

9.3. Редисканинг касалликлари ва зараркунандалари...................................................... 64

10. Турп етиштириш ................................................................................................................ 65

10.1. Турпнинг навлари ва уларни ўстириш ....................................................................... 66

11. Нўхот етиштириш ............................................................................................................. 66

11.1. Нўхотнинг навлари ...................................................................................................... 68

12. Фасол етиштириш .............................................................................................................. 68

12.1. Нўхот ва фасолнинг касалликлари ............................................................................ 69

13. Қовоқ ва қовоқсимонлар ...................................................................................................... 74

13.1. Қовоқнинг навлари ва гибридлари ............................................................................. 75

13.2. Патиссон ва кабачки етиштириш ........................................................................... 76

13.3. Лагенария етиштириш ............................................................................................... 77

13.4. Қовоқсимонларнинг касалликлари ва зараркунандалари ....................................... 78

14. Полиз ўсимликлари .............................................................................................................. 80

14.1. Тарвуз етиштириш ...................................................................................................... 80

14.2. Тарвузнинг навлари ...................................................................................................... 81

14.3. Қовун етиштириш ....................................................................................................... 81

16. Салатлар ............................................................................................................................... 82

16.1. Салат навлари .............................................................................................................. 84

16.2. Бош ўрайдиган салатлар (Салат кочанный) ........................................................... 84

16.3. Бош ўрайдиган салатларнинг навлари ...................................................................... 85

16.4. Ромен салати ................................................................................................................. 85

16.5. Цикорий Витлуф салати ............................................................................................ 86

16.6. Қизил салатлар ............................................................................................................. 87

16.7. Спаржасимон салат .................................................................................................... 88

16.8. Баргли горчица ............................................................................................................... 88

16.9. Шпинат (Исмалоқ)....................................................................................................... 89

16.10. Шавель (Шовул, Қўзиқулоқ) ...................................................................................... 90

16.11. Бодрингсимон ўт (бораго) .......................................................................................... 91

17. Хушбўй хидли ўсимликлар .................................................................................................. 91

17.1. Укроп ............................................................................................................................... 92

17.2. Тархун (Экстрагон) ....................................................................................................... 93

17.3. Зира (Тмин) .................................................................................................................... 94

17.4. Петрушка ...................................................................................................................... 95

17.5. Селдерей (Селдир) ўсимлиги ....................................................................................... 96

17.6. Хрен (Ерқалампир) ўсимлиги ..................................................................................... 97

17.7. Райҳон (Базилик) ўсимлиги ......................................................................................... 98

17.8. Иссоп (Қуруқ зуфо, ҳиссоб) ўсимлиги ......................................................................... 98

17.9. Кервель ўсимлиги ........................................................................................................... 99

17.10. Майоран (Тоғ райҳони) ўсимлиги ........................................................................... 100

17.11. Хидли чабер ўсимлиги ............................................................................................... 100

17.12. Кашнич (Кориандр, Кинза) ўсимлиги..................................................................... 101

17.13. Кресс-салат (Қора тундак) ўсимлиги .................................................................... 101

18. Экзотик ўсимликлар ......................................................................................................... 102

18.1. Физалис ўсимлиги ..................................................................................................... 102

18.2. Спаржа (Сарсабил) ўсимлиги .................................................................................. 104

18.3. Артишок (Туя тикани, Кангар) лар ........................................................................ 105

6

18.4. Скорцонер (Қора сабзи) ўсимлиги ............................................................................ 106

19. Сабзавот ва кўкатларнинг умумий агротехникаси ..................................................... 107

19.1. Сабзавот ва кўкатларнинг уруғлари ....................................................................... 108

Сабзавот ва кўкатларнинг уруғларини экиш .............................................................. 108

Уруғларнинг ерга экиш чуқурлиги .................................................................................. 109

Майда уруғларни экишнинг самарадор усули ............................................................. 110

Сабзи ва лавлагининг уруғларини тайёрлаш ............................................................... 111

Пиёз уруғларини тайёрлаш ............................................................................................ 112

Помидор ва бодрингнинг уруғлари тайёрлаш ............................................................. 112

Нўхот ва фасолнинг уруғларини олиш ......................................................................... 113

Уруғларни калибровка қилиш ........................................................................................ 113

Уруғларни зарарсизлантириш. ...................................................................................... 114

Уруғларни чиниқтириш .................................................................................................. 115

Уруғларни барботажлаштириш .................................................................................. 115

Уруғларни хўллаш тадбири ............................................................................................ 115

Уруғларни ундириб олиш ................................................................................................ 116

Қишки мавсум учун сабзавот ва кўкатлар экиш........................................................ 116

Уруғларнинг навлари ва сифатлари ............................................................................. 117

Инкрустация қилинган уруғлар ..................................................................................... 118

Дражировка қилинган уруғлар ....................................................................................... 118

19.2. Сабзавот ва кўкатларнинг кўчатларини етиштириш ....................................... 119

Стаканчаларда кўчатлар ўстириш ............................................................................. 120

Кўчатлар ривожланишига хароратнинг таъсири .................................................... 121

19.3. Сабзавот ва кўкатлар экиш учун тупроқни тайёрлаш ....................................... 122

Ерни етилтириш ............................................................................................................. 122

Ерни тайёрлаш ва эгатлар ............................................................................................ 123

Махсус ясалган идишларда сабзавот ва кўкатлар етиштириш ............................ 124

Табиий равишда иситиладиган биопарник ................................................................. 125

Туннел кўринишидаги парниклар .................................................................................. 126

19.4. Сабзавот ва кўкатларни озиқлантириш ................................................................ 126

Органик ўғитлар............................................................................................................... 127

Минерал ўғитлар.............................................................................................................. 130

Микроўғитлар ................................................................................................................... 132

Мураккаб ва комплекс ўғитлар ...................................................................................... 133

19.5. Сабзавот ва кўкатларни экиш .................................................................................. 134

Ўсимликларнинг бир-бири билан мос келишини ҳисобга олиш ............................... 134

Ўсимликларни алмашлаб экиш ..................................................................................... 135

Ер майдонини оптимал ишлатиш ............................................................................... 136

19.6. Сабзавот ва кўкатларни парваришлаш .................................................................. 138

Тупроқни юмшатиш ....................................................................................................... 139

Бегона ўтлардан тозалаш .............................................................................................. 139

Яганалашни амалга ошириш ......................................................................................... 140

Сабзавот ўсимликларини суғориш ................................................................................ 140

Сабзавот ва кўкатларнинг озуқалари .......................................................................... 143

Касаллик ва зараркунандаларга қарши кураш усуллари ............................................ 145

ИЛОВАЛАР .............................................................................................................................. 150

1. Кимёвий дори-дармонлар тавсифи .......................................................................... 150

2. Тавсия қилинадиган адабиётлар руйхати .................................................................. 168

7

МУҚАДДИМА

Мева, сабзавот ва кўкатларнинг турли-туман навлари жуда қадимги

замонлардан бери етиштирилиб келинади. Хозирги пайтда хам сабзавот ва

кўкатларнинг хилма-хил турлари деярли барча хонадонларда, ресторан ва

овқатланиш шахобчаларида кўпчилик таомларни тайёрлашда ишлатилади.

Сабзавот ва кўкатлар жуда хам фойдали озуқавий, диетик ва доривор

хусусиятларга эга бўлгани учун улар инсоннинг хаётида алохида ўрин

тутадилар. Уларнинг таъми иштахани уйғотади, мазаси турли хил таомларга

хушбуйлик беради, таркиби эса овқат хазм қилишни яхшилайди. Уларни

бутун йил давомида хом холда, пиширилган, қовурилган, қайнатилаган,

қуритилган ва мариновка қилинган холларда истеъмол қилиш мумкин.

Сабзавот ва кўкатлар кўпчилик озиқ-овқат махсулотларининг муҳим

таркибий қисми сифатидаги қимматлилиги - уларда кўп микдорда углеводлар

ва азотли моддалар борлигидадир. Турли хил сабзавот ва кўкатлар ўз

таркибида 4-19% гача қуруқ модда, шу жумладан, 3-18% гача углеводларга

эгадирлар. Азотли моддалар эса турли хил сабзавот ва кўкатлар таркибида 1-

5% ни ташкил қилади. Шакар эса 3-16% гача бўлиб, у глюкоза, сахароза,

фруктоза ва мальтоза шаклида бўлади. Ундан ташқари, сабзавот ва

кўкатларда 0,04% гача эфир мойи, флавонидлар ва фитонцидлар мавжуд.

Сабзавот ва кўкатлар С, В1, В2, В6, Р, РР витаминлари, каротин, аскорбин

кислотаси, рутин, никотин кислотаси ва турли хил микроэлементларга бой,

фитонцид хусусиятларга эга бўлиб, улар шунинг учун хам тиббиётда хамда

баъзи бир сабзавот махсулотларини сақлашда ва қайта ишлашда кенг

микёсда қўлланилади. Умуман, сабзавот ва кўкатларда 50 дан ортиқ кимёвий

элементлар бўлиб, улар натрий, калий, калций, фосфор тузлари сифатида

бўладилар. Мева, сабзавот ва кўкатлар турли хил юқумли касалликларни

профилактика қилишга, инсон организмини мустахкамлашга, йўтал ва

шамоллашга қарши энг яхши воситалардир. Уларни доимий равишда овқат

билан истеъмол қилиб туриш инсон организмининг иммунитетини ва

8

касалликларга қарши чидамлилигини оширади. Халқ табобатида сабзавот ва

кўкатлар юрак хасталикларида, вирусли ва онкологик касалликларда,

буйракни ва замбуруғли касалликларни даволашда, абцесс, фурункул ва

дерматитларни, гипертония хамда атеросклерозни даволашда ва уларнинг

профилактикасида ишлатилади. Сабзавот ва кўкатларнинг таркибидаги Р-

витамини қон томирларини мустахкамлайди, уларни эластик ва харакатчан

қилади. Ушбу китобчада сабзавот ва кўкатларнинг асосий турлари, уларни

парваришлашнинг асосий босқичлари кўриб чиқилади, яъни, уруғларни

саралаш ва экиш, уларнинг ўсиб чиқиши, сабзавот ва кўкатларни

парваришлаш, уларга турли хил озиқ моддалар ва ўғитлар бериш,

баргларнинг хосил бўлиши, илдизларнинг ривожланиши, хосил етилиши,

сабзавот ва кўкатларни турли хил зараркунанда ва касалликлардан

химоялаш, уларнинг гуллаши ва уруғларининг етилиши кабилар батафсил

кўриб чиқилади.

1. Шифобахш анор

Анор ҳар қандай дастурхонга ўзгача кўрк бағишлайдиган чиройли ва

мазали боғ меваларидан биридир. Унинг сочма хамда ширин мевалари

ёқутдек қирмизи ва рангдор бўлиб, ўзининг ҳушҳўрлиги билангина эмас,

балки шифобахщлиги билан ҳам қадимдан қадрланиб келади. Анор ўсимлиги

анордошлар оиласига мансуб бўлган ва бўйи 4-4,5 метргача борадиган

бутадир. Ўсимлик барглари қалин бўлиб, уст томони йилтиллаб туради. Анор

мевалари қисқа банд билан шохчаларда қарама-қарши жойлашган бўлади.

Гуллари эса қизил рангда бўлиб, дона-дона, айрим холларда эса 2-5 таси ғуж

бўлиб жойлашади. Анор май-август ойларида гуллайди ва меваси кеч кузга

қадар пишиб етилади. Меваси шарсимон, кўп уруғли ва сершира бўлиб,

таъми жуда ажойиб бўлади.

Анор табиий холда Ўзбекистоннинг жанубий худудларида ва Хисорда

кўп учрайди. Бу ўсимлик мамлакатимизнинг деярли барча боғдорчилик

билан шуғулланиладиган жойларида экиб етиштирилади.

9

Таркиби: Анорнинг шарбатида 21% гача қанд моддаси (фруктоза,

глюкоза ва сахароза), дармондорилар (14 мг% С витамини, фолат кислотаси

ва бошқалар) хамда органик кислоталар мавжуд. Анор пўстлоғи ва оралиқ

пардалари таркибида эса ошловчи моддалар, смола, бўёқ моддалари борлиги

аниқланган. Шунинг учун анорнинг доривор маҳсулотлари унинг меваси,

илдиз пўстлоғи, мева пўстлоғи (қобиғи) ва оралиқ пардалари ҳисобланади.

1.1. Анорнинг халқ табобатида қўлланилиши:

Анорнинг щофобахш хусусиятлари қадим замонларданоқ маълум бўлган.

Чунончи, қўҳна Рим ва Юнон табобатчилигида анор безгак хуружига таскин

берувчи бўлиб, меъда яллиғланишида эса нордон анор нафли ҳисобланар эди.

Абу Али ибн Сино эса анорнинг хосиятлари хақида шундай деган экан:

Нордон анор ва хусусан унинг шароби сафрони босади ва

чиқиндиларнинг ички аъзоларга оқишини тўхтатади. Унинг пўсти,

айниқса, куйдирилгани жароҳатлар учун доридир.

Анорнинг уруғи асал билан бирга тиш оғриғига ва қулоқ оғриғига

фойда қилади ҳамда у бурун ичига суртиладиган доридир. Анорнинг

уруғини янчиб, асал билан қўшиб, оғиз оғриғига суртилса, фойда

қилади.

Ширин ва аччиқ анорнинг сиқиб олинган сувини асал билан қўшиб,

бир неча кун офтобга қўйилса, кўздаги хароратга ва кундузи кўрмай

қолишда фойда қилади.

Анорнинг хамма турлари хафақонга фойда қилади ва ширини эса

кўнгилни очади.

Нордон-чучук анор меъданинг яллиғланишига фойда қилади.

Иситмалаган киши анорни овқатлангандан сўнг аста-секин сўриб

ичиши керак.

Анорнинг нордони ширинига қараганда сийдикни кўпроқ юмшатади,

умуман иккаласи ҳам сийдик хайдовчидир.

Буюк хаким анорни булардан ташқари яна бир қатор хасталикларнинг

давоси сифатида таъкидлаб ўтади. Жумладан, у анор пўсти дамламасининг

10

қон тупурганда, милкдан қон оққанда фойдаси борлигини, анор пўстидан

тайёрланган қайнатманинг ич ўтишига даволигини кўрсатади хамда унинг

гижжани ҳайдаш хусусиятига эга эканлигини ҳам эслатиб ўтади.

Хиндистонда яшаган таниқли табиблар авлодидан бўлган Муҳаммад ал-

Оқилий ўзининг «Даволар хазинаси» китобида анорнинг бир қанча

шифобахш хусусиятларини санаб ўтади. Жумладан, анор айтарли озуқа

қувватига эга бўлмаса ҳам, у инсон организмида ижобий моддаларни

яратади, елларни уйғотади, тозалайди, тўқималарни очади, сийдик хайдайди

ва ичакни латифлаштиради. Иссиқ мижозли кишилар овқатланишдан сўнг

анор истеъмол қилсалар, овқат осон хазм бўлиб, унинг меъдадан ичак томон

йўналиши тезлашади.

Анор иссиқланишдан келиб чиқадиган кўкрак оғриғи, изтиробли йўталга

тиним бағишлайди, сариқ касаллигида жигарга ором бағишлайди, талоқ

касалликлари, юракнинг бежо уришида ижобий таъсир қилади. Анор

одамнинг товушини тозалайди, танини семиртиради, овқат хазм бўлишига

ёрдам беради, қичима азобидан холи бўлишда кўмак бериб, киши юзининг

тиниқ бўлишига ёрдам беради. Аммо, агарда анорни суеистеъмол қилинса,

меъда фаолиятини бузади ва бу безгак дардига мубтало бўлганлар учун

зарарли, чунки у елларни хосил қилади.

Халқ табобати амалиётида анор пўстлоғи, меваси ва мева пўсти,

шунингдек гули - истиқо (водянка), қўтир, йўтал, ичбуруғ, сариқ

касалликларига даво сифатида қўлланилади. Анорнинг шарбати зангила ва

цинга касалликларига даво бўлиб, иштаҳага барака беради. Тиббиёт

маълумотларига кўра, табиблар ёввойи холда ўсувчи анор илдизининг

кукунини алоэнинг (сабурнинг) қуритилган шарбати билан аралаштириб,

кучли лат ейишларда ва суяклар синганида оғриқдан фориғ қилувчи омил

сифатида қўллаганлар. Анорнинг ўзи эса қонни тозаловчи ва меъда

фаолиятини мустаҳкамловчи омил сифатида тавсия этилади. Араб

мамлакатларида анорнинг қовурилган уруғларининг кўкнори билан

аралаштирилгани таркиби хавфли ич кетишида, ичбуруғда ва тинкани

11

қуритувчи йўталда синалган даво воситаси ҳисобланади. Анорнинг

қуритилган мева пўстлоқлари асосида тайёрланган қайнатма ич кетишини

тўхтатиш хусусиятига эга. Анор пўстлоқларининг кули сариёғ ёки мол ёғи

билан яхшилаб аралаштириб, суртилса, теридаги йирингли яра-чақаларнинг

тузалиб кетишига ёрдам беради. Анор пўстлоғи кулини болаларда содир

бўладиган тўғри ичак чиқиб қолишида сепилиши ҳам айтиб ўтилган.

Анорнинг мева пўстлоғидан тайёрланган қайнатма оғиз бўшлиғининг

яллиғланишига даво бўлади. Халқ табобатидан хабардор кишилар анор

мевасидан шифобахш қиёмлар тайёрлашади. Бунинг учун анорнинг етилиб

пишган мевасидан 4 килограмм олиб, унга 2 килограмм шакар ва ярим пиёла

райҳон гули қўшиб, қиём холига келгунича қайнатилади. Тайёр бўлган қиём

кишига қувват бағишлайди, тетиклаштиради ва иштахасини очади.

Анор, олма, беҳи, лимон, отқулоқ, ошқовоқ, нилуфар ва кашнични тенг

миқдорда аралаштириб, қайнатилиб ва унинг қуюқ шарбатига асал қўшиб

истеъмол қилинса, сафро қусиш, кўнгил бехузур бўлиш ва тинка қуришидан

қутулиш мумкин.

Анор гуллари билан припарка (буғланиш) усулидан фойдаланилса,

иллатли яллиғланишларнинг сўрилиб кетишига ёрдам бериши кузатилган.

Куйиб қолинганда суюлтирилган анор шарбати (10-15% ли) билан тананинг

бутун куйган сатхи ювилиб, сўнгра мева пўстлоқларидан тайёрланган қуруқ

кукун сепилади. Бундай тадбир кўрилганида азият чеккан жойлар

боғланмайди. Бу амал воситасида куйган жой тез эт олиб, шоҳ тери қавати

хосил бўлади.

1.2. Замонавий тиббиёт амалиётида анорнинг қўлланилиши.

Анор меваси ва бу ўсимлик таркибий қисмларидан тайёрланиладиган

дори-дармонлардан хозирги замон медицинасида ҳам кенг миқёсда

фойдаланилади. Анор меваси ва унинг шарбати иштаҳа очувчи табиий омил

сифатида, цинга касаллигига даво сифатида, шунингдек, оғир хасталикларни

бошидан кечирган инсонларга дармон бағишловчи восита сифатида тавсия

этилади. Анорнинг илдиз пўстлоқларидан тайёрланган экстракт, шунингдак

12

анор пўстлоғи таркибидаги пельтериннинг танин ва сульфат кислотаси билан

умумлашмаси (пельтеринсульфат) лентасимон гижжаларни туширишда

ишлатилади. Меваси пўстининг қайнатмаси эса дизентерия касаллигини

даволашда қўл келади. Уй шароитида анор пўстидан қайнатма тайёрлаш учун

оғзи ёпиладиган чинни идишга ёки сирланган ва хароратга чидамли идищга

бир пиёла миқдорида (200 грамм) сув қуйилади ва унга майдаланган мева

пўстидан бир чой қошиқ солиниб, 15 минут давомида қайнатилади. Бу

қайнатма 2 соат давомида тиндириб қўйилгач, сузиб олинади. Тайёрланган

қайнатма кунига уч марта 1 ош қошиқдан овқатдан олдин ичилади. Ундан

оғиз бўшлиғини чайқаш учун ҳам фойдаланиш мумкин.

1.3. Анорнинг шифобахш таом сифатида ишлатилиши.

Анор меваси, шунингдек, унинг шарбати инсон саломатлигини

мустаҳкамловчи табиий омиллардан ҳисобланади. Анорни бевосита

мевасини истеъмол қилиш ёки унинг асосида оромижон ичимликлар ҳамда

пархез таомлар тайёрлаш ҳам мумкин. Нордон-чучук анор доналарини палов

устига сочиб истеъмол қилинса, у нафақат иштаҳанинг очилишига сабабчи

бўлиб қолмасдан, балки овқатнинг тез хазм бўлишини таъминлайди.

Анор ва турпдан тайёрланиладиган салат кўнгилочди деб номланиб, уни

шифобахш таом сифатида қайд қилиш мумкин. Бу қадимий, аммо эндиликда

унутилган фойдали салатни палов, кабоб, қовурма, ёғли гўшт ва шу каби

таомларнинг тез хазм бўлиши учун истеъмол этилади. Мазкур салатни

мустақил овқат сифатида нон билан истеъмол қилинса, иштаҳани очади ва

дардларингизга шифо бўлади. Бундай салат тайёрлаш учун Олтиариқ ёки

Марғилон навли турпларни артиб, майин сомонча кўринишида тўғралади.

Сўнгра Наманган, Қува ёки Дашнобод анорларининг доналарини

ажратасизда, шарбатини оласиз ва уни тўғралган турпга қўшасиз. Уларни

яхшилаб аралаштириб, ликопчаларда дастурхонга тортишингиз мумкин. Бу

меҳмонларингиз учун яхши совға бўлиши аниқ.

Анор ва пиёздан тайёрланган кўнгилочди салати. Бу таом ҳам жуда

қадимий ва тайёрланиши содда бўлишига қарамай, хозирги пайтда

13

унутилган. Уни ҳам гўштли ва ёғли овқатларга қўшиб истеъмол қилиш

тавсия этилади. Бу салатни тайёрлаш учун пиёзнинг щолғомсимон ширин

навидан танлаб олиб, уни майдалаб тўғрайсиз ва 2-3 марта иссиқ сувда

чайиб, човлида сувини силқитасиз. Сўнгра анор доналарини ажратиб,

шарбатини оласиз ва уни тайёрлаб қўйилган пиёзга солиб, яхшилаб

аралаштирасиз. Кейин эса ликопчага солиб, дастурхонга тортишингиз ҳам

мумкин бўлади.

Анор шарбати. Нордон навли анор сиқилиб, шарбат олинади. Кейин

қайноқ сувда шакар эритилиб, анор шарбати қўшилади ва аралашма

қайнатилади. Шарбатни хушбўй қилиш учун ванилин қўшилади. Бундай

шарбатни тайёрлаш учун 1 кГ анор шарбатига 200 грамм шакар хамда таъбга

қараб ванилин ишлатилади. Анор шарбати иштаҳани уйғотади, кайфиятни

зиёда қилади ва шунинг билан бирга хафақон касаллигига давоси бор деб

тавсия қилинади. Бу шарбатнинг яхнаси яхшигина чанқовбости ичимлик

бўлиб, инсон аъзоларига дармон бағишлайди.

1.4. Анорнинг навлари

Ўзбекистонда анорнинг Дашнобод, Наманган, Қува, Аччиқдона, Қизил,

Қозоқи, Оқдона ёки Туятиш каби навлари кенг тарқалган бўлиб, улар маҳсус

хўжалик ҳамда шахсий боғларда етиштириладилар. Қозоқи анорнинг

мевалари анчагина йирик, вазни 400 грамм атрофида бўлади. Мазкур нав

анорнинг мевасидан 40-50% гача шарбат олиш мумкин. Кузнинг ўрталарида

етилиб пишадиган бу анорни 7 ой мобайнида сақласа бўлади. Бир туп Қозоқи

анор бир йилда 40 кГ гача хосил бериши мумкин.

Оқдона ёки Туятиш анори Ўзбекистоннинг барча худудлари учун

мослаштирилган. Донаси йирик, октябрь бошларида етилиб пишади.

Мевасининг ранги оч-сариқ ёки оқиш-қизил, шарбати оч пушти рангли,

мазаси ширин.

Аччиқдона навли анор мевасининг оғирлиги 700 граммгача келади. Унинг

шарбати нордон бўлиб, меъда секрецияси (шира ажралиши) суст бўлган

беморларга тавсия этилади. Ўзбекистон шароитида анорнинг яна бошқа

14

навлари ҳам ўсади ва уларни халқимизнинг тўкин дастурхонларида учратиш

мумкин.

Анор асосан қаламча йўли билан кўпайтирилади ва унинг кўпчилик

навлари экилганидан сўнг 3-4 йилда ҳосилга киради. Анордан 50 йил

мобайнида ҳосил олиш мумкин. Анорнинг ўсув даври 180-225 кун. У ёруғлик

ва намликни хуш кўради. Ўсимлик совуққа нисбатан чидамсиз бўлгани учун

уни мамлакатимизнинг жанубий минтақаларидан ташқари худудларда қишда

тупроққа кўмиш лозим.

Анор мевасини хийла узоқ сақлаш мумкин. Уни 1-2 градус хароратда ва

хавонинг намлиги 80-85% бўлган маҳсус хоналарда сақлаш мақсадга

мувофиқ бўлади.

1.5. Анордан доривор маҳсулотлар тайёрлаш

Анор мевалари айни етиганида ва шудрингдан холи бўлганда терилади.

Баҳорда анор поясидаги ва йирик шохларидаги пўстлоқлар шилиб олинади.

Илдиз пўстлоғидан доривор маҳсулот тайёрлаш учун анор илдизи қазиб

олинади ва тупроқдан тозалангач, совуқ сувда ювиб, пўстлоғи шилинади.

Ўсимлик ҳамда мева пўстлоқлари очиқ ерда, бостирмалар тагида қуритилади.

Тайёр бўлган хомашёдан махсус рецептларга асосан турли хил дори-

дармонлар тайёрланиши мумкин.

2. Резавор мевали ўсимликлар

Бизнинг республикамизда томорқа ерларида резавор мевалардан

қорақат (смородина) нинг қора, қизил, оқ ва олтинсимон турлари, крижовник

ва малина ўстирилади. Резавор мевалар экилганидан сўнг иккинчи йили

ҳосилга киради. Улар бир йиллик новдаларини қаламча қилиш, пархеш

қилиш ва тупларини бир неча бўлакларга бўлиш йўли билан кўпайтирилади.

Резавор меваларни буташ ва шакл бериб туриш уларнинг яхши ўсишини

таъминлайди хамда эрта ва сифатли ҳосил олиш учун шароит туғдиради.

Резавор меваларни эрта баҳорда куртаклари ёзилишидан олдин (февраль

охири – март бошлари) ёки кузда хазонрезгидан кейин буталади ва шакл

берилади. Қора, қизил, оқ ва олтинсимон қорақатни кесиш хамда унга шакл

15

беришнинг ўзига хос хусусиятлари бор. Қорақатнинг қуриб қолган, синган,

касал, заиф ва туп асосини қалинлаштирувчи шохлари кесиб ташланади. Бу

унинг барча турлари учун умумий қоидадир. Қора, қизил, оқ ва олтинсимон

қорақатнинг ҳамда крижовникнинг бир йиллик кўчатини экиш вақтида

новданинг ер устки қисмида 3-4 куртак қолдирилиб, қолган қисми кесиб

ташланади. Агарда икки йиллик кўчат экиладиган бўлса, у холда новдадан 6-

8 куртак қолдирилади.

2.1. Қорақат (смородина)

Қорақатнинг асосий хосили олдинги йилда ўсиб чиққан новдаларда

жойлашган бўлади. Йиллар ўтиши билан бир йиллик новдалар ўсиб, иккинчи

ва учинчи шохлар чиқаради. Беш йиллик тупда ўрта ҳисобда 12-15 тагача ҳар

хил ёшдаги новдалар бўлиши керак. Агар ёш шохчалар эгилиб кетадиган

бўлса, улар буташ йўли билан тикланади.

Қизил ва оқ қорақатнинг ўсган новдасининг юқори қисми кесиб

ташланмайди, чунки хосил куртаклари новданинг юқори қисмида жойлашган

бўлади, бу эса келгуси йили мўл хосил олишга имкон беради. Қизил ва оқ

қорақатнинг ёш тупларида ҳар йили 2-3 бақувват новда қолдирилади. Қолган

новдалар кесиб ташланади. Катта ёшдаги тупларда эса 7-8 йиллик новдалар

бутунлай кесиб ташланади.

Қора қарақатнинг новдаси қизил ва оқ қорақатга нисбатан кучлироқ

бўлади. Бир йиллик новдада ҳам куртаклар тугади ва бу куртаклар бир-икки

йил хосил беради. Қизил қорақатнинг гул куртаклари кўп йил яшайди ва улар

8-10 йилгача ҳосил беради.

Олтинсимон қорақатнинг ҳам мева куртаклари кўп бўлиб, 1-3 йиллик

шохларида ҳосил беради. Тўртинчи йилдан бошлаб эса мевалар майдалашиб,

ҳосил новдаларнинг юқори қисмига ўтади. Шунинг учун тўртинчи йили

новда ҳосил бериб бўлгандан сўнг, кузда кесиб ташланади. Икки ва уч

йиллик новдалардаги куртаклардан энг юқори ҳосил олинади. Туп тагидаги

нимжон новдалар кесиб ташланади.

16

Тўртинчи, бешинчи йиллар қорақатнинг тупларида 15-20 шох бўлиши

учун унда 5-6 та новда қолдириш зарур. Туплар ён томонга шохлаши учун

май охирида новдалар чеканка қилинади.

Қорақатдан кўпроқ қаламча тайёрлаш учун икки-уч йиллик тупи

баҳорда бир-икки куртак қолдирилиб, қолган қисми кесиб ташланади.

Бунинг учун оналик туп ўтган йили ҳосил берган бўлиши керак. Бу

ўсимликда касаллик йўқлигини билдиради.

2.2. Крижовник

Крижовникнинг 1-2 йиллик кўчатлари экиладиган бўлса, улар ҳам

смородинага ўхшатиб буталади. Крижовникнинг ёши катталашган сари

ундан жуда кўп новдалар ўсиб чиқади. Ҳар йили энг бақувват ва тупнинг ҳар

хил қисмида жойлашган 3-4 новда қолдирилиб, қолганлари кесиб ташланади.

Крижовникнинг ёши катталашган сари шохлари эгилиб қолмаслиги учун

уларни бутаб туриш керак. Қаттиқ қишда худи қора смородинадек,

крижовникнинг ҳам ер устки қисмини совуқ уриб кетади. Шу сабабли,

крижовникнинг тупини қора смородинаники каби бутаб, шакл берилади.

Крижовник шохлари неча йил хосил бериши новдаларга боғлиқ. Одатда 5-8

йиллик шохлари энг кўп хосил беради. Хаваскор боғбонлар крижовникнинг

кўп йиллик шохларини маълум миқдорда қолдириб ўстиришлари мумкин. Бу

усулни совуққа чидамли ва кеч пишадиган навларни экиб ўстиришда қўллаш

мумкин. Новдалар экилгач, бир йилдан кейин тупининг жуда пастидан

буталади. Ёзда фақат учта новда қолдирилиб ўстирилади. Кейинги йилларда

тупининг ёнидан чиққан ҳамма бачки новдалари кесиб ташланади.

Агар ҳаваскор боғбонлар кузда даладаги крижовникнинг ёш

кўчатларини кавлаб олиб, илдизларига ёпишган тупроғи билан янги жойга

ўтказсалар, келаси йили баҳорда унинг совуқ урган қисмини озроқ кесиш

талаб этилади. Кўчат питомникдан (кўчатзордан) олинган бўлса, илдизининг

актив қисми нобуд бўлиши мумкин. Бунда унинг ер устки қисми 30-40 см

узунликда қолдирилиб, бошқалари эрта баҳорда кесиб ташланади.

2.3. Малина

17

Малина тупининг асосидан чиққан бир йиллик ва шу йили ҳосил

берадиган икки йиллик новдалари бўлиши билан бошқа резавор мевалардан

фарқ қилади. Хосил берган новдалари кузда пастдан кесиб ташланади. Янги

шохларнинг энг бақувват 8-10 таси қолдирилиб, бошқалари эрта баҳорда

кесиб ташланади.

Агар малина серҳосил навларининг новдаларини кўпроқ пархеш қилиш

кўзда тутилса, кузда у баргини тўкканидан кейин тупининг настки қисмини

тупроқ билан кўмиш ва эски илдизпоясини ток қайчида кесиш керак.

Кейинги йили кузда малина тупи атрофида жуда кўп илдиз бачкилари ҳосил

бўлади. Улар кўчириб олиниб, янги жойга ўтказилса, малинанинг янги тупи

шаклланади.

3. Карам ва унинг асосий навлари

Карамларнинг ҳам турли хиллари ва навлари бўлиб, уларга мисол

сифатида қуйидагиларни киритиш мумкин:

Оқ бошли карам

Қизил бошли карам

Савой карами

Брюссел карами

Баргкарам

Рангли карам

Брокколи карами

Кольраби карами

Озиқ-овқатга ва тиббиёт учун ищлатишга карамларнинг 1-йиллик

баргларигина ярайди. Уларда шакар (5,7% гача), оқсил ва турли хил

тўқималар бўлиб, улар ошқозон ва ичак трактига ижобий таъсир ўтказиб,

инсон организмидан холестериннинг чиқиб кетишига ёрдам беради. Карам

баргларидаги турли хил ферментлар, фосфор ва олтингугурт тузлари, А, В1,

В2, В9, В6, С, К, Р витаминлари хам инсон организми учун жуда фойдали

ҳисобланади. Р ва С дармондориларининг биргаликдаги таъсири қон

томирларининг ўтказувчанлигини яхшилаб, капиллярларни мустаҳкамлайди.

18

Янги тайёрланган карам соки ошқозон яраси ва ўн икки бармоқли ичак

яллиғланиши касаллигига яхши даво бўла олади. Юқорида айтиб ўтилган

ижобий ҳислатлар карамни соғлиқни сақлаш ва диетага риоя қилишдаги энг

муҳим маҳсулотлардан бирига айлантиради.

3.1. Оқ бошли карам

Бу турга мансуб карамни «сабзавотлар қироли» деб аташ хам мумкин.

Чунки ундаги кальций миқдори картошкадагидан беш марта кўп,

олтингугурт эса сабзидагига қараганда олти марта кўпроқдир. Карам

таркибидаги углеводлар сифатида эса асосан глюкоза ва фруктозани

кўрсатиш мумкин. Олмалар, апельсинлар, лимонлар ва бошқа сабзавот

маҳсулотлари карам билан ундаги глюкоза миқдори жиҳатидан рақобат қила

олмайди. Масалан, карамнинг афзаллигига биргина мисол: карамдаги

аскорбин кислотаси миқдори сабзиникидан 10 марта, пиёз ва

саримсоқпиёзникидан 5 марта, помидорникидан эса 2 марта кўпроқдир.

Оқ бошли карам икки йиллик саюзавот ўсимлиги бўлиб, биринчи йили

унда карамбоши пайдо бўлади, иккинчи йили эса гул стрелкаси ўсиб чиқади.

Карам – совуққа энг чидамли ўсимлик ҳисобланади. Карам ўсимлиги 5-6

градусда ўса бошлайди, аммо харорат бундан паст бўлса, ўсишдан тўхтайди.

Карам ўсимлигининг ўсиши учун энг маъқул харорат 13-16 градус

ҳисобланади. Ўсимлик намгарчиликни ёқтиради, аммо хаво намлиги жуда

ҳам ошиб кетса, карам нобуд бўлиши мумкин.

Ерни тайёрлаш

Оқ бошли карам турли хил озуқа моддаларга бой ва ишлов берилган

тупроқда яхши ривожланади. Дарё ва сув хавзалари яқинларида, енгил

суглинистик ер майдонларида, торфланган ва чиқиндиларга бой тупроқларда

карам яхши ривожланади. Аммо қисқа муддатларда етиладиган навлар учун

юқорироқ жойлашган ва тез қуриш хусусиятига эга бўлган ер майдонларини

ажратиш мақсадга мувофиқ бўлади. Карам органик ва минерал ўғитлар

солинган тупроқларни хуш кўради. Агар ер майдонига етарли миқдорда гўнг

солинган бўлса, карамни картошкадан, бодрингдан, нўхатдан ва

19

помидорлардан кейин ҳам экиш мумкин. Агар ерга редиска, турупга ўхшаш

экинлар экилган бўлса, улардан сўнг карам экиш яхши натижаларга олиб

келмайди. Карам экиш учун тайёрланган ер майдонига яхши ишлов берилган

ва у ўғитланган бўлиши керак. Бундай ер майдонларида фақатгина минерал

ўғитларни ишлатган холда ҳам карамдан юқори хосил олиш мумкин. Аммо

ер камбағал ва қотиб қолган бўлса, у холда минерал ўғитлардан ташқари,

керакли миқдордаги гўнгни хам солиш керак бўлади. Органик ва минерал

ўғитларни биргаликда ишлатиш карам ўсимлигини озуқа моддалар билан бир

маъромда таъминлашга ёрдам беради. Аммо бунда органик ва минерал

ўғитларни ярим дозаларда ишлатиш керак бўлади.

Минерал ўғитлар солинганида тупроқнинг сифатини, унда озуқа

моддалар миқдори қанчалигини, карамнинг озуқа моддаларига талабини

ҳисобга олиш керак бўлади. Агар тупроқда кислота миқдори кўп бўлса,

карам ёмон ўсади ва бош ўрамайди. Шунинг учун бундай ерларни охаклаш

керак бўлади. Агар кузда ерга минерал ўғитлар солинмаган бўлса, бу ишни

баҳорги чопиқ пайтида ерга солиш керак бўлади.

Оқ бош карамнинг навлари ва гибридлари

Тез муддатда етиладиганлари:

Гермес F1 гибрид нави кўчатлар экилганидан сўнг, 50-55 кунда етилади.

Карам бошлари думалоқ, зич, оғирлиги 2кГ гача, ёрилишга нисбатан

чидамли. Бу навни теплицаларда ҳам, очиқ майдонларда ҳам бемалол экиш

мумкин.

Дельфи F1 гибрид нави 40-45 кунда – жуда тез етилади, карам бошлари овал

формада, зич, оғирлиги 1,5 кГ гача. Ўсимлик иссиққа чидамли ва бошлар

ёрилиб кетмайди.

Заря F1 гибрид нави ҳам 40-45 кунда етиладиган нав бўлиб, карам бошлари

думалоқ, оғирлиги 1,5 кГгача. Уни янгилигида истеъмол қилинади.

Трансфер F1 гибрид навининг карамбошлари 48-55 кунда етилади, карам

бошлари думалоқ, оғирлиги 0,8-1,4 кГ ва янгилигида истеъмол қилиш учун

ярайди. Бу нав замбуруғли касалликларга чидамли ҳисобланади.

20

Дюма F1 гибрид нави карам кўчати экилганидан сўнг, 55-60 кун мобайнида

етилади. Карам боши думалоқ ва оғирлиги 0,8-1,5 кГ гача бўлади. Ёрилишга

нисбатан анча чидамли.

Июньская нави кўчатлар экилганидан сўнг 65-67 кунда етилади, карам боши

думалоқ, оғирлиги 1,8-2,5 кГ, ёрилишга чидамли.

Ўртача муддатларда етиладиган навлар:

Мидор F1 гибриди 95-110 кунларда етиладиган гибрид нав ҳисобланади ва

карамбошлари 2,3-4 кГ ли думалоқ шаклга эга. Янгиси ва тузлангани яхши

таъмга эга бўлади.

Белорусская нави очиқ майдонга экилганидан сўнг 100-110 кунларда

етилади ва хосили ўрта миқдорда бўлади. Ундай карамлар қишда яхши

сақланади ва тузланганида жуда ажойиб таъмга эга бўлади.

Слава 1305 нави салатларга ва тузлашга тавсия этилади. Карамбошлар

экилганидан сўнг 80-95 кунларда истеъмол учун яроқли бўладилар. Улар 2,5-

4,5 кГ оғирликдаги думолоқ шаклга эга бўладилар. Агар ер яхши ўғитланган

бўлса, бу навдан юқори ҳосил олиш мумкин.

Подарок нави тузлаш учун энг яхши навлардан ҳисобланади. Карамбошлар

кўчат экилганидан сўнг 115-120 кунда етилади, зич жойлашган ва оғирлиги

2,6-4,5 кГ бўлиб, думалок-ясси кўринишга эга бўлади. Бундай

карамбошларни янгилигида истеъмол қилиш ёки 4 ойгача сақлаш мумкин.

Кеч етиладиган навлар:

Монарх F1 гибрид нав бўлиб, 150-180 кунларда етилади ва оғирлиги 1,5-2 кГ

атрофида. Узоқ масофаларга ташилганида бузилмайди ва 8 ойгача сақланиши

мумкин.

Арос F1 гибриди, экилганидан сўнг 130-140 кунларда етилади ва

карамбошлари зич жойлашган, оғирлиги 1,8 кГ гача, таъми яхши

ҳисобланади.

Тюркиз нави экилганидан сўнг 115-125 кунларда етилиб, карамбошлари зич

бўлади ва узоқ муддат сақланиш учун ярайди.

21

Московская поздняя нави жуда серхосил бўлиб, ерга экилганидан сўнг, 120-

135 кунларда етилади ва касалликларга нисбатан чидамли. Тузлаш учун жуда

яхши нав бўлиб, узоқ муддат сақланиши мумкин.

Амагер нави ерга экилганидан сўнг 120-140 кунларда етилиб, карамбошлари

зич жойлашган, думалоқ-ясси, оғирлиги 3,6 кГ гача етади. Эртапишар

карамларнинг янги хосили олингунича яхши сақданади.

Оқ бош карамнинг кўчатларини етиштириш

Карамнинг кўчатларини етиштириш учун бир қисм чиринди ёки

компост, икки қисм чириндига бой бўлган тупроқ ва бир қисм қумдан иборат

субстрат тайёрланади. Сўнгра бу аралашманинг бир пақирига (10 литр) икки

стакан кул ва бир стакан сўндирилган охак қушилади. Тайёрланилган

субстрат яшикларга солинади ва эртаки карам уруғлари бу яшикларга 1-2 см

оралиқдаги қаторларга 1 см чуқурликка экиб чиқилади. Яшикларнинг устки

қисми уруғлар униб чиққунча пленка билан ёпиб қўйилади. Яшикларни ёруғ

жойга қўйилади ва хонада қуйидаги харорат ушлаб турилади:

Кундуз куни – 12 – 16 градус

Кечқурун – 6- 10 градус

Тахминан 10 кунлардан сўнг, биринчи хақиқий барг пайдо бўлганида

кўчатларни стаканчаларга кўчириб ўтказилади. Бунда юқори қисмида

куртаклар бўлмаган кўчатлар ташлаб юборилади. Кўчатларни ўсиш даврида

вақти-вақти билан ўртача даражада суғорилади ва даврий равишда

шамоллантирилади. Кўчатларнинг ривожланиш даврида уларни икки марта

озиқлантириш зарур бўлади:

Биринчи озиқлантириш – мол гўнги эритмаси билан 1:10 нисбатда

экилганидан 2 хафтадан кечиктирмай;

Иккинчи озиқлантириш - мол гўнги эритмасига 60 грамм чириндили

тупроқни қўшган холда хар бир ўсимлик тагига 0,5 стакан ҳисобидан

суғорилади.

Карам кўчатларини иложи борича эртароқ муддатда чиниқтириш керак

бўлади. Бунинг учун кўчатлар униб чиқаётган стаканчаларни верандага,

22

балконга ёки лоджияга олиб чиқилиб (агар кундузги харорат 7 градусдан

пастга тушмаса), устига соябон қўйилади. Карамнинг ўртапишар ва кечки

навлари уруғларини стаканчаларга 2-3 тадан уруғ солган холда ўстирилади.

Кўчатлар униб чиққанидан сўнг, кичик ва кучсиз кўчатлар юлиб ташланади

ва улар хам худди юқорида кўрсатилгандек агротехника асосида

парваришланади.

Карам кўчатларини экиш

Тайёр бўлган кўчатларни ўз вақтида экиш ҳам жуда муҳим амал

ҳисобланади. Эртаки навлар кўчатларни очиқ хавода музлаб қолишдан

сақлаш имконияти туғилиши билан далага ёки пленка остига экилиши

мумкин. Кейинчалик эса кечки ва ўртаки навлар экилади. Эртаки карам

кўчатларини узоқ вақт сақлаб туриш ярамайди, чунки кўчатларни максимал

ўстириш муддати 35-40 кунни ташкил қилади ва ундан сўнг улар далага

экилишлари керак бўлади. Кўчатларни экишдан олдин уларнинг яхши униб,

кўкариши ва бошланғич даврда касаллик хамда зараркунандалардан ҳимоя

қилиш учун уларнинг илдизларини 1 қисм тупроққа 1,5 қисм сув

аралаштириб тайёрланилган лойга ботириб олиб, кейин экиш тавсия этилади.

Агарда кузда ва баҳорда ерга ўғит солинмаган бўлса, у холда ўғитларни

кўчат экиладиган чуқурчаларга солишга рухсат берилади. Бунда битта

кўчатга бир қисм компост ва бир стакан кул солиш кифоя бўлади. Экилган

кўчатга яхшилаб сув қуйилади (ёки қондириб суғорилади). Экилган кўчатлар

карам чивини билан зарарланишининг олдини олиш учун хар бир кўчат

экиладиган жойга 0,5 литр ҳисобидан Карбофос эритмаси билан ишлов

берилади (30% ли препаратнинг 20 граммига 10 литр сув қўшган холда).

Карам кўчатларини одатда 60х40 ёки 50х50 схемасида экилади. Аммо

барглари катта бўлган навлар 70х70 ёки 70х60 схемасида экиладилар. Агар ер

жуда ҳам яхши ўғитланган ва серунум бўлса, у холда кўчатларни бундан хам

зичроқ қилиб экиш мумкин бўлади. Кўчатларни уларнинг юқориги куртаги

тупроқ остида қолиб кетмайдиган қилиб экиш керак бўлади. Кўчат

экилганидан сўнг, унинг атрофидаги тупроқ босилади ва суғорилади. Сўнгра

23

нам бўлиб қолган жойларга чиринди ёки серўғит тупроқ сепиб қўйилади, акс

холда суғорилган тупроқ қуриб, ёрилиб, кўчатлар илдизига хаво кириши ва

уларни қуритиб қўйиши мумкин. Агарда эрта муддатларда хосил олиш керак

бўлса, карам кўчатлари 20 см чуқурликдаги ва 30 см кенгликдаги маҳсус

тайёрланган траншеяларда ўстирилиши мумкин. Бунинг учун олдин худди

шу ўлчамлардаги траншея қазилади ва у қуйидаги қатламлар билан

тўлдирилади:

Янги гўнг қатлами

Чиринди қатлами

Қум қатлами

Бундай усулда тайёрланган траншеяга экилган карам кўчатлари

хафтасига бир марта қондириб суғорилади. Ушбу усулда етиштирилган

карамларнинг бошлари каттароқ бўлади ва улар далага экилганларидан кўра

анча тезроқ етиладилар.

Агарда карам экиш учун ер майдони етишмаса, у холда карамларни

зичлаштирилган усулда экиш ҳам мумкин. Масалан, 70х70 ёки 80х80

оралиқларда экилган кечки карам навлари оралиқларига эртапишар навлар

экилади ва улар экилганидан 50-60 кун кейин хосил берадилар. Бу вақтда

кечки навлар хали карамбош ўрамаган бўладилар. Шундай қилиб, бир

майдондан икки марта карам хосили олиш мумкин.

Карам кўчатлари экиб бўлинганидан сўнг, уларни хафтасига икки

марта қондириб суғориш, озиқлантириш, ерни юмшатиш, бегона ўтлардан

тозалаш ва ўсимликларни парваришлаш керак бўлади. Карам ўсимлиги

ўсишининг биринчи даврида унда кучли барглар тизими хосил бўлишига

эришиш керак бўлади. Карам фосфорга нисбатан азотни 2-3 марта кўпроқ

талаб қилгани учун унга гўнг, торф ва чиринди каби органик ўғитлар жуда

хам фойдали бўлади.

Биринчи озиқлантиришни карамларнинг кўчатлари экилганидан сўнг

25-30 кунларда суғориш билан биргаликда амалга ошириш мумкин.

Ўсимликларни 1:10 нисбатда мол гўнги эритмаси билан ёки 1:15 нисбатда

24

товуқ гўнги эритмаси билан озиқлантириш яхши натижаларга олиб келади.

Озиқлантириладиган эритманинг сарф нормаси хар бир ўсимликка

бошланғич ўсиш даврида 0,5 литр, кейинчалик эса 1 литр бўлгани маъқул.

Озиқлантиришни хар 10-15 кунда бир марта амалга оширилади. Агарда

карам кўчатларининг барглари оқишроқ бўлиб қолса, у холда гўнг

эритмасига мочевина қўшилади (10 эритмага 15 грамм ҳисобидан). Яхши

ривожланган олтита-еттита барглар пайдо бўлганида ўсимлик таг қисмига

бироз тупроқ уйиб қўйилади. Бу амал ўсимликда янги қўшимча илдизлар

хосил бўлишига имкон беради ва ўсимлик шамолларга нисбатан

бардошлироқ бўлади (яъни, улар ерга ётиб қолмайдилар). Бундай иш эртаки

навлар учун бир марта, ўртаки навлар учун бир-икки марта ва кечки навлар

учун эса икки-уч марта амалга оширилиши мақсадга мувофиқ бўлади.

Ўсимликларни яхшилаб суғориш хам хосилни анча оширишга имкон

беради. Ёш ўсимликларга уларнинг хар бирига 1-2 литр ҳисобидан,

карамбошлар ўсадиган даврда эса 3-4 литрдан сув қуйилади.

Эртаки карам навларининг бир тупи йилига икки марта хосил бериши

хам мумкин. Бунинг учун биринчи хосилнинг карамбоши пичоқ билан

эҳтиёткорлик билан ўзакни ва баргларни қолдирган холда кесиб олинади.

Бунда қолдирилган карам барглари янги куртакларнинг ривожланишини ва

озиқланишини таъминлаб берадилар. Икки-уч хафтадан сўнг, куртаклар ўса

бошлагач, улардан икки-уч энг ривожланганлари қолдирилади ва қолганлари

олиб ташланади. Шундан кейин карам чопиқ қилинади, атрофидаги бегона

ўтлар йўқотилади, суғорилади ва ўсимликни суюқ ўғитлар билан

озиқлантирилиб, ўсимлик тагига бироз тупроқ уйиб қўйилади. Агар бу

амаллар тўла-тўкис бажарилса, кузга бориб, карамлардан иккинчи хосилга

мансуб карамбошлар олиш мумкин бўлади.

Қизил рангли бош карам оқ бош карамга жуда ҳам ўхшайди, аммо

унинг барглари сиёхранг сифат бўлади. Уни фақатгина чиройли салатлар ва

гарнирлар тайёрлаш учун ишлатилади. Бундай карам тури қишда

подвалларда жуда яхши сақланади. Унинг Каменная головка ва Топаз номли

25

ўртача муддатларда етиладиган навлари ва кечки нави Гано худди оқ бошли

карам сингари ўстирилади, аммо уни зичроқ қилиб экилади. Ўрта

муддатларда етиладиган навлар қаторлар ораси 60 см ва қатордаги

ўсимликлар ораси 40 см қилиб, кечки навлар эса мос равишда 70 см х 50 см

қилиб экилади.

3.2. Рангли карам

Бу навга мансуб карам аскорбин кислотаси, А, В, РР витаминларига,

оқсилга, углеводларга, фосфорнинг минерал тузларига, кальций ва магнийга

бой бўлади. Унда оқ бош карамга нисбатан қуруқ моддалар, оқсил, енгил

ўзлаштириладиган минерал тузлар кўпроқ бўлади. Унинг рангли карам деб

ном олишига сабаб унда қалин ва гўштли хамда рангли гул стрелкаси бўлади.

Барглар қанчалик катта ва ривожланган бўлса, карам каллаги ҳам шунчалик

катта бўлади. Рангли карам ўсимлиги бир йиллик ва совуққа чидамли

ҳисобланади. Чиниққан ўсимлик тупи -2 дан -3 гача совуққа чидамли бўлади,

кузда эса -3 дан -4 гача бўлган совуққа бардош бера олади. Агар харорат +25

. . . +30 дан юқори бўлса, хосилнинг сифати ёмонлашади. Рангли карам жуда

тез етиладиган ўсимлик бўлгани учун ундан бир мавсумда 2-3 марта хосил

олиш мумкин. Ёзги истеъмол учун рангли карамни 10 кунлик интервал билан

3-4 муддатда экилади ва ёз давомида муттасил хосил олишга эришилади.

Ривожланиш давомида рангли карам ўсимлиги жуда кўп миқдорда ёруғлик

талаб қилади. Каллак хосил бўлиш жараёнида эса ёруғликка бўлган талаб

бирмунча камаяди. Жуда хам ўсиб кетган кўчатлардан сифатли каллак олиб

бўлмайди – шунинг учун уч-тўртта баргли кўчатларгина танлаб экилади.

Ерни тайёрлаш

Рангли карам ўсимлиги учун энг яхши субстрат бўлиб, органик

ўғитлар билан яхшилаб бойитилган суглинистик, ўртача оғирликдаги тупроқ

ҳисобланади. Озуқа моддалар кам бўлган ва тез қуриб қоладиган қумли

тупроқларда рангли карам яхши ривожланмайди. Бу ўсимликни олдин

бодринг ёки илдизмевалар ўстирилган ер майдонларида ўстириш тавсия

қилинади. Рангли карам учун ажратилган хар 10 метр квадрат ер майдонига

26

кузда 50-60 кГ дан гўнг ёки баҳорда 30-50 кГ чиринди солинади. Яхши

ишлов берилган ер майдонларида юқори хосил олиш учун фақатгина

минерал ўғитлар ишлатилиши хам мумкин. Бунда 10 метр квадрат ер

майдонига 300 грамм сернокислий аммоний, 425 грамм суперфосфат ва 120

грамм сернокислий калий солиш тавсия этилади. Агар тупроқ реакцияси

кислотали бўлса, уларни охаклаш керак бўлади (хар бир кўчат экиладиган

жойга 40-50 грамм охак ёки 15-20 грамм ёғоч кули солинади). Бу амал

каллакларнинг зичлигини оширади ва уларнинг рангини тиниқлаштиради

хамда уларни замбуруғли касалликлардан химоя қилади.

Рангли карамнинг асосий навлари

Регент – кечки нав бўлиб, кузги совуққа ва қировга чидамли.

Каллагининг оғирлиги 520-750 грамм бўлади.

Отечественная – ўртача муддатларда етиладиган нав бўлиб, баҳорда

экиш учун хамда ёзги кўчат олиш учун ярайди. Бошқаларга нисбатан юқори

хосилдор хисобланади.

Снежный шар – эртаки нав бўлиб, каллагининг оғирлиги 380-450

грамм бўлади. Хосилни кўчат экилганидан сўнг 50-65 кунларда йиғиб олиш

мумкин.

Экспресс – эртаки нав бўлиб, плёнка остида хам, очиқ майдонда хам

ўстиришга ярайди. Каллаклари ўртача катталикда ва кўчат экилганидан сўнг

50-60 кунларда етилади. Мазаси жуда яхши ҳисобланади.

Мовир 74 – баҳорда ўстириш учун мўлжалланган бўлиб,

каллакларининг оғирлиги 380-1300 граммгача боради. Юқори хароратга

чидамли.

Малимба F1 – жуда эртаки гибрид бўлиб, каллаги оқиш сут рангли,

ясси-думалоқ ва силлиқ. Уни кўчат қилмасдан хам ўстириш мумкин.

Рангли карам кўчатини экиш ва парваришлаш

Рангли карам кўчатининг энг биринчисини апрел охири-май

бошларида экиш мумкин. Эртаки навлар кўчатларининг қаторлари ораси 70

см ва қаторлардаги кўчатлар ораси 30 см қилиб экилади. Кечки ва ўртаки

27

навлар эса мос равишда 60 см ва 40-50 см масофаларда экилишлари тавсия

этилади. Рангли карамнинг ўсиш даврида уни суғориш энг асосий ахамиятга

молик бўлади. Каллак хосил бўлиш даврида сувнинг етишмаслиги уларнинг

ўлчамларига ва таъмига ёмон таъсир қилади. Сув етишмаганда каллак майда,

очилиб кетадиган ва таъми таҳир бўлиб қолади. Карам хар бир

суғорилганида ёки озиқлантирилганида тупроқни албатта юмшатиб қўйиш

керак бўлади. Ўсимликларни органик ўғитлар (мол ёки қўй гўнги эритмаси

билан) билан озиқлантириш карамнинг хосилини анча оширади. Бундай

органик ўғитлар эритмасига аммиак селитрасини, тўлиқ минерал ўғитни, бор

элементили ва марганецли ўғитлар қўшилса, хосил яна хам мўл ва сифатли

бўлади.

Рангли карам илдиздан ташқари озиқлантиришни хам жуда хуш

кўради – бу ишни унинг тагига тупроқ уйишдан кейин амалга оширган

маъқул. Карам каллагининг ранги ўзгармаслиги учун уларни қуёш

нурларидан химоя қилиш керак бўлади. Бунинг учун каллакларни

синдирилган барглар билан тўсиб қўйилади ёки барглар билан каллакни

ўраб, юқорисидан боғлаб қўйилади. Бир майдондан иккинчи марта хосил

олиш учун биринчи хосил сифатидаги карам каллаги кесиб олинганидан

сўнг, карам ўзагидаги куртаклардан биттаси ёки иккитаси сақлаб қолинади,

бошқалари эса узиб ташланади. Қолдирилган куртаклар тез ривожланиши

учун улар қондириб суғорилади ва биринчи хосил олгандагидек

озиқлантирилади. Ўсимлик яхши парваришланса ва вақтида суғориб турилса,

уларда 500 граммгача оғирликдаги иккинчи хосилнинг янги карам

каллаклари хосил бўлади.

Агар рангли карам кузда тўла етилмаган бўлса, аммо унда 3-5 см ли

каллакчалар бўлса, у холда уларни илдизлари билан қазиб олинади ва илиқ

хароратли чердакларда, подвалларда, балконларда, лоджияларда ёки

теплицаларда хосилни яхшироқ етиштириш мумкин. Бунинг учун

карамларни илдизи тепага йўналтирилган холда тўп-тўп қилиб, осиб

қўйилади. Карамнинг тупроқли илдизларини даврий равишда хўллаб

28

турилса, бир-икки ойдан сўнг карам каллаги ўсиб 200-300 граммли товар

кўринишга келади. Лекин бунда осиб қўйилган ўсимликларга ёруғлик

умуман тушмаслиги керак. Бу карамларни етиштириш операцияси учун энг

оптимал харорат + 1 дан + 4 градусгача ҳисобланади.

3.3. Савой карами

Бу карам нави оқ бош карамдан ёқимлироқ мазаси ва таъми билан

фарқ қилади. Унинг барглари ғижимланган, кўпирганга ўхшаш ва карамбоши

унчалик зич эмас. Қайси навга мансублигига қараб карам барглари оч-яшил,

крем рангли ёки ёрқин сариқ рангли бўлишлари мумкин. Савой карами

таркиби енгил хазм қилинадиган кўп сонли оқсилларга, дармондориларга

(каротин, В, СС, РР витаминларига), горчица ёғига ва фитонцидларга эга.

Бундан ташқари, унинг таркибида натрий, калий, магний, калций ва фосфор

тузлари ҳам мавжуд. Карам навлари орасида савой карами совуққа энг

чидамли нав ҳисобланади. Масалан, кечки навлар -8 градусгача совуққа

чидай олади. Савой карамлари оқ бош карамга нисбатан хосили камроқ

бўлсада, улар сув етишмаслигига нисбатан анча чидамли бўлишади.

Ушбу карам учун озиқ моддаларга бой бўлган тупроқ керак бўлади –

бу айниқса ўртаки ва кечки навларга тааллуқли. Сифатли карамбошлар хосил

бўлиши учун савой карами етарли миқдорда органик ва минерал ўғитлар

билан таъминланиши керак бўлади. У оқ бош карамга нисбатан азот, фосфор

ва калийни кўпроқ истеъмол қилади. Савой карамини пастқам жойларда ёки

траншеяларда ўстирган маъқул. Карам картошка ва бодрингдан сўнг экилса,

ёмон бўлмайди. Аммо уни бир ер майдонида 5 йиллик интервал билан

етиштириш мумкин.

Савой карамининг навлари ва гибридлари

Вертю – ўртаки нав бўлиб, у кузги ва қишки истеъмол учун

мўлжалланган. Барглари ўртача, оч-яшил рангда, карамбошлари юмшоқ,

оғирлиги 2 кГ гача, кўчатлари экилганидан сўнг 110 кунларда етилади.

29

Юбилейная – эртаки нав бўлиб, кўчатлар экилганидан сўнг 60-65

кунларда етилади, карамбошлари майда, ўртача юмшоқликда, ёрилиб

кетишга мойил.

Золотая ранняя - эртаки нав бўлиб, барглари ғижимланган, тўқ-яшил

рангда, карамбошлари ўртача юмшоқликда, оғирлиги 1 кГ гача, ёрилишга

чидамли.

Сфера F1 – ўртаки гибрид, карамбошлари кўчатлар экилганидан сўнг

80 кунларда етилади, ёрилишга чидамли, барглари бироз ғижимланган,

карамбошлари думалоқ ва оғирлиги 2,3 кГ гача.

Мелисса F1 – ўртаки гибрид, барглари кўпиргансимон, ранги тўқ-

яшил, карамбошлари ясси-думалоқ, оғирлиги 3 кГ гача. Ушбу гибрид ёрилиб

кетишга чидамли ҳисобланади.

Савой карамининг кўчатларини тайёрлаш ва экиш

Кўчатлар ёрдамида ўстирилган савой карами юқори ва стабил хосил

беради. Сифатли кўчат етиштириш учун уларни қуёш нурлари тушишидан

химоялаган холда иссиқ хоналарда сақлаш зарур бўлади. Кўчатлар

суғорилганидан сўнг, ўсимликларда ортиқча нам тўпланиб қолмаслиги учун

хонани шамоллаштириш тавсия этилади. Эртаки савой карамининг

уруғларини экиш оқ бош карамдан олдинроқ амалга оширилади. Кечки ва

ўртаки навлар уруғларини экиш эса оқ бош карамнинг кечки навлари

уруғларини экиш билан бир пайтда амалга оширилгани маъқул. Одатда

кўчатлар уруғлар сепилганидан сўнг 45 кунларда тайёр бўлади ва бунда

уларда 4-5 та хақиқий барглар бўлади.

Кўчатларни очиқ ер майдонига экишдан бир хафта олдин уларни

суғориш тўхтатилади. Бевосита экиш олдидан эса кўчатлар яхшилаб

суғорилади. Эртаки навлар ва гибридларнинг кўчатларини экиш март охири-

апрелда, ўртаки ва кечки навларнинг кўчатларини экиш эса апрел охири-май

бошларида амалга оширилиши мумкин.

Савой карамини текис майдонда хам, ариқчалар тортиб хам ўстириш

мумкин. Эртаки навлар 60 х 40 см ёки 70 х 35 схемада, ўртаки ва кечки

30

навлар эса 70 х 60 ёки 70 х 50 схемада экилишлари мумкин. Квадрат уялаб

экиш хам истисно этилмайди. Бунда қаторлар ва ўсимликлар орасидаги

масофа 70см ёки 60 см бўлиши мумкин.

Карамнинг ривожланиш даврида ер даврий равишда чопиқ қилиниб

турилади, бунда енгил тупроқлар юзакироқ ва оғир тупроқлар эса чуқурроқ

ишланади. Ўсимлик олдизлари атрофини эҳтиёткорлик билан юмшатиш

керак, акс холда илдиз тизимига шикаст етказиб қўйиш мумкин. Бегона ўтлар

йўқотилганидан сўнг, ўсимлик тупи тагига тупроқ тортиб қўйиш керак

бўлади. Бу иш ўсимлик ривожланиши даврида икки марта амалга

оширилиши зарур: биринчи марта кўчат экилганидан 20-25 кунлар кейин,

иккинчи марта карам барглари қаторларни тўсиб қўймасидан олдин.

Савой карамини озиқлантириш хам мўл ҳосил олишнинг гаровидир.

Биринчи озиқлантиришни кўчатлар экилганидан 10-15 кунлардан сўнг

амалга оширилади. Бунда 10 литр сувда 25 грамм сернокислий аммоний, 25

грамм суперфосфат ва 30 грамм сернокислий калий эритилади. Бу озуқа

эритмасини ўсимликлар ёнида қазилган чуқурчаларга хар бир тупга 1 литр

ҳисобидан қуйилади. Карамни иккинчи марта озиқлантириш яна 2-3

хафтадан сўнг амалга оширилиши мумкин. Бунда мол гўнгининг 1:5

нисбатдаги эритмасига 10 литрга 25 грамм ҳисобидан суперфосфат

қўшилади. Карамни ернинг холатига мутаносиб равишда суғорилади, аммо

хар бир суғоришдан сўнг ернинг лой бўлиб қолган жойлари устига тупроқ

сепилади ва бироз вақтдан сўнг ер ёрилиб кетмаслиги учун тупроқ юмшатиб

қўйилади.

3.4. Брюссел карами

Бу карам тури икки йиллик ўсимлик бўлиб, озиқ-овқат учун унинг узун

поясида (танасида) хосил бўладиган майда карамбошчалар ишлатилади.

Битта ўсимликда бундай карамчалардан умумий массаси 500 граммчага

етадиган 50-70 таси бўлиши мумкин. Брюссел карами анча кўп миқдордаги

енгил хазм бўладиган оқсиллар, каротин, В ва РР гурухига мансуб

витаминлар, углеводлар, тўқималар ва бошқа фойдали моддаларга эга. С

31

дармондориси миқдори бўйича карамнинг бу тури бошқа барча карам

навларидан устун туради.

Брюссел карами кўчатини тайёрлаш ва уни парваришлаш

Ушбу карамнинг уруғларини экиш оқ бош карамнинг кечки навлари

билан бир вақтда амалга оширилиши мумкин. Кўчатларни апрел-май

ойларида экиш мумкин. Брюссел карами азот камчилроқ бўлган тупроқларда

яхши ривожланади. Агар азот миқдори ошиб кетса, бу холат карамчаларнинг

ўсишини секинлаштиради, уларнинг сифатини ёмонлаштиради ва карамчалар

салга майдаланиб кетадиган мўрт бўлиб қоладилар. Ўсимлик яхши ўсиши ва

ривожланиши учун кўчатларни 70 х70 см схемасида экиш тавсия этилади.

Агар кўчатлар бундан зичроқ экилсалар, карам хосили бирмунча камаяди.

Хар бир кўчат экиладиган чуқурчага 0,5 стакан кул ва икки қисм чиринди

(ёки чириган торф компости) солинади. Брюссел карами оқ бош карамга

нисбатан кўпроқ вақт ўсади, шунинг учун у кўпроқ озуқа моддалар талаб

қилади. Шунинг учун ҳам кўчатларни 1:10 нисбатдаги мол гўнги эритмаси

билан ёки 10 литр сувга 45 грамм миқдорида нитроаммофоска билан

озиқлантирилиб турилади. Карамнинг ўсиш даврида эса уни хар икки

хафтада озиқлантириш тавсия этилади. Бунда хар бир ўсимликка 1 литрдан

озуқа эритмаси қуйилади (10 литр сувга 30 грамм фосфор ва 30 грамм

сернокислий калий қўшган холда). Бу нав карам тез-сез суғоришни талаб

қилмайди, аммо карамларни тез-тез чопиқ қилиб туриш керак бўлади. Агар

ер юзасига сомон сепиб қўйилса, намлик сақланиб, яхши натижаларга

эришиш мумкин бўлади.

Брюссел карамининг асосий навлари

Касио – ўртаки нав бўлиб, унинг карамбошчалари кўчат экилганидан

сўнг 160-170 кунларда етилади. Бир туп карамда 60-70 дона оғирлиги 10-12

граммли карамбошчалар хосил бўлади.

Завитка - кечки нав бўлиб, унинг карамбошчалари кўчат экилганидан

сўнг 170-180 кунларда етилади. Карамда оғирлиги 10-12 граммли

карамбошчалар хосил бўлади.

32

Брюссел карамининг карамбошчалари каттароқ ва кўпроқ бўлиши

хамда тезроқ ўсиши учун ўсимликнинг юқориги куртаклари/ўсимталари

юлиб ташланади. Бу карам тури совуққа чидамли бўлиб, қисқа муддатли -8

дан -10 градусгача совуқларга бардош бера олади. Совуқ таъсирида унинг

таъми яхшиланади ва аччиқлиги йўқолади. Агар қаттиқ совуқ тушганида

майдароқ бўлган карамбошларни қўшимча равишда ўстириш керак бўлса,

рангли карамни тупи билан суғуриб олиб, қўшимча ўстириш

технологиясини қўллашимиз мумкин (керакли маълумотларни рангли карам

бўлимидан олишингиз мумкин).

3.5. Кольраби карами

Карамнинг турпга ўхшаб ўсадиган нави бўлиб, таъми карам юмшоқ

ўзагининг мазасига бироз ўхшаб кетади. Кольраби карами жуда кўп аскорбин

кислотасига, А ва РР дармондориларига, турли хил аминокислоталарга,

калий, фосфор, кальций, магний ва бошқа биологик актив моддаларга эга.

Биокимёвий элементларнинг таркиби бўйича у лимонга жуда яқин туради.

Кольраби тез етилади ва совуққа чидамли, шунинг учун уни апрелдан

кузгача бўлган муддатларда ўстириш ва бир неча марта хосил олиш мумкин.

Бу карам турини кўчатларни 20 х 20 см схемасида эккан холда ўстириш

мумкин. Карам уруғларини худди эртаки оқ бош карам сингари экиб, 3-4

хақиқий баргли кўчатлар етиштирилади. Бундай карам етиштириш учун

чириндига бой бўлган намгар ер майдони талаб қилинади, акс холда карам

меваси қаттиқ ва таъмсиз бўлиб етилади. Кольрабини парваришлаш худди

рангли карам сингари бўлади, аммо ерни тез-тез юмшатиб туриш яхши

натижаларга олиб келишини унутманг.

Кольраби карамининг асосий навлари

Атена – эртаки нав бўлиб, 70-75 кунларда етилади, карами оч-яшил

рангда, таъми ёқимли ва серсув.

Ранняя - эртаки нав бўлиб, 45-55 кунларда етилади, карамлари

ёрилишга чидамли.

33

Виолетта – кечки нав бўлиб, 100-110 кунларда етилади, карами тўқ

сиёхранг, оғирлиги 800-1200 грамм, серсув ва мазали.

Картаго F1 – ўртаки гибрид бўлиб, 80-90 кунларда етилади,

карамининг оғирлиги 250-350 грамм, ёрилишга чидамли ва ўз таъмини узоқ

вақт сақлайди.

3.6. Брокколи карами

Бу карамни «спаржасимон карам» деб аталади ва унинг

таркибида кўп миқдордаги аскорбин кислотаси, метионин, дармондорилар ва

шакар мавжуд. Брокколи рангли карамнинг бир тури ҳисобланади ва у

серхосил хамда таъми ва озуқалилиги билан ундан юқорироқ туради. Унда

спаржа ва қанд лавлагидан кўпроқ миқдорда протеин мавжуд. Карамнинг

ушбу тури диетик маҳсулот ҳисобланади ва уни юрак-қон томир

касалликларида тавсия этилади. Барча карам навлари ичида брокколи энг

кучли антисклеротик хусусиятларга эгадир.

Брокколини кўчатлар воситасида ўстирилади ва унинг уруғларини оқ

бош карамнинг эртаки навлари билан бир вақтда экилади. Кўчатларни ер

майдонига март-апрел ойларида экиш мумкин. Брокколи органик ва минерал

ўғитлар билан бойитилган тупроқларда яхши ривожланади. Ишқорли ер

майдонларида бу ўсимлик тури умуман хосил бермайди. Брокколи карами

учун ажратилган ер майдонини кузда чуқур хайдалади (чопилади) ва агар

лозим топилса, ер охакланади. Баҳорда ерга чиринди ёки компост (1 квадрат

метрга 1 пақир ҳисобидан) солиниб, ер чопилади. Карамнинг бу нави

намликни жуда яхши кўради, шунинг учун кўчатларни экишдан олдин хар

бир кўчат экиладиган жойга яхшилаб сув қуйилади. Брокколи карамини

кейинги суғоришлар чоғида тупроқни шундай намлантириш керакки, бу амал

40 см чуқурликда намликни таъминлаб берсин. Карамни қаторлар орасини 50

см ва кўчатлар орасини 25-35 см қилиб экиш тавсия этилади. Бир мавсумда

карамдан бир неча марта хосил олиш мумкин. Бунга эришиш учун кўчат

етиштириладиган уруғларни 18-20 кунлар оралиғида сепилади ва етилган

кўчатларни очиқ ер майдонларига кетма-кет экилади. Барокколи карамини

34

парваришлаш уни вақти-вақти билан чопиқ қилишни, озиқлантиришни ва

тупи тагига тупроқ тортиб, тўплашни ўз ичига олади.

Брокколи карамининг навлари

Витамина – эртаки нав бўлиб, кўчатлар экилгандан сўнг 100-110

кунларда етилади, карамчаси ўртача катталикда ва қаттиқликда, оғирлиги эса

200-300 грамм бўлади.

Лазар F1 – жуда ҳам эртаки нав бўлиб, кўчатлар экилганидан сўнг 70

кунда етилади.

3.7. Пекин карами

Бу карам нави салат ҳисобланиб, унда инсон организми учун жуда ҳам

керакли бўлган турли хил моддалар мавжуд, шу жумладан, аскорбин

кислотаси, каротин, енгил хазм қилинадиган оқсиллар ва минерал тузлар.

Пекин карами юқори хосил беради ва 20-30 кунлик даврий экишлар учун

жуда ҳам мос келади. Ўсимлик бир йиллик, тез етиладиган бўлиб, унинг

баргли, чалакарамбошли ва карамбошли навлари мавжуд. Карамнинг баргли

навларини экилганидан сўнг 4-5 хафталарда истеъмол учун ишлатиш

мумкин. Карамбошли навлар эса 50-60 кунларда етилади.

Пекин карами учун энг яхши тупроқ таркиби енгил субстрат бўлиб, у

бир қисм қора боғ тупроғидан, икки қисм чириндидан ва бир қисм қумдан

иборат бўлиши тавсия этилади. Агар ер майдони тақчил бўлса, пекин

карамини бошқа ўсимликлар орасига, масалан, бодринг, помидор ёки қовун

қаторлари орасига ҳам экиш мумкин. Ушбу карам тури жуда ҳам инжиқ

ўсимлик эмас, шунинг учун уни турли хил минтақаларда бемалол етиштириш

мумкин. Ўсимлик энг кўпи билан -7 гача совуққа чидай олади.

Пекин карами уруғларини кўкартириб, кўчатларини етиштириш

жараёни худди оқ бош карам сингари амалга оширилади. Кўчатлар тайёр

бўлганидан сўнг, уларни очиқ ер майдонига экишдан бир хафта олдин + 12 -

+13 градусда, қуёш нурларидан тўсган холда чиниқтириб олинади. Кўчат

экилган қаторларда хар бир ўсимликнинг озиқланиши учун 40 х 50 см ли

озуқа майдони қолдирилади. Карам азот-калийли озиқлантиришларни хуш

35

кўради, шунинг учун ёғоч кулини ўсимлик тагига солиш хам яхши фойда

беради. Ўсимликни парваришлаш уни меёрида суғоришни, бегона ўтларни

йўқотишни, тупроқни юмшатишни, озиқлантиришни ва ўсимлик тагига

бироз миқдорда тупроқ солишни ўз ичига олади. Агар кўчатлар уруғларни

бевосита сепиш усули билан етиштирилган бўлса, у холда ягана юмуши

амалга оширилади.

Пекин карамининг баргли навларини экишни кунлар исиб кетганидан

сўнг амалга оширган маъқул, чунки бунда карам тезроқ стрелка хосил

қилади. Озуқа сифатида янги барглар ишлатилади. Паст хароратда

баргларнинг таъми анча яхшиланади. Бу карамнинг бизда етиштирилаётган

гибрид нави Чемпион F1 бўлиб, у уруғлар сепилганидан сўнг 60-70 кунларда

етилади. Уни теплицада хам, очиқ ер майдонида хам бемалол етиштириш

мумкин. Баргларининг ранги сарғимтир-яшил, юзаси эса силлиқ ва ялтироқ

бўлади.

3.8. Хитой карами

Бу ўсимлик тури бир йиллик ёки икки йиллик бўлиши мумкин.

Карамдаги аскорбин кислотаси миқдори шпинат ва салатдагига нисбатан 1,5-

2 марта кўпроқдир. Бу карам тури карамбошлар хосил қилмайди ва энг тез

етиладиган карамлардан бири ҳисобланади. У совуққа бошқаларидан кўра

чидамлироқ. Хитой карамининг баъси навлари силлиқ ва қалин баргларга эга

бўлиб, озуқа учун ишлатилади. Майда баргли навларнинг пастки баргларини

узиб олиб, ўсимлик бошқа баргларининг соғлом ва бақувват ривожланишига

имконият яратилади. Хитой карамини етиштириш ва парваришлаш

агротехникаси худда пекин карами сингари бўлади.

3.9. Карамнинг касалликлари ва зараркунандалари

Қўнғизлар – қора ёки сариқ чизиқли қора рангда бўлиб, улар эрта

баҳорда карам баргларини тешадилар ва натижада барглар аста-секин сўлиб,

қуриб қоладилар. Қўнғизлар иссиқ ва қуруқ хавода тезлик билан кўпаядилар.

Шунинг учун карам кўчатларини булутли кунларда эккан мақсадга мувофиқ

бўлади. Карамни лейка билан ёмғир усулида енгил суғориш ҳам фойдали

36

бўлиши мумкин. Карам баргларига кул, тамаки чанги ёки мел сепиш ҳам

қўнғизларга қарши курашда яхши натижаларга олиб келиши кузатилган.

Қўнғизларга қирон келтириш учун даладаги чиқиндиларни ёқиб, унинг

тутуни билан ўсимликларга ишлов бериш ҳам мумкин. Агар майдалагичдан

(мясорубкадан) ўтказилган 1 стакан саримсоқпиёз ва 1 стакан помидор

баргларини 10 литр қайноқ сувга яхшилаб аралаштириб, унга бироз совун

қўшилса ва бу эритма пуркагич орқали карамларга сепилса, қўнғизларга

катта талофат келтириш мумкин бўлади. Фақат ушбу эритмани тайёрланган

куниёқ ўсимликларга пуркаш керак бўлади, акс холда у ўз кучини йўқотади.

Карам капалаклари – бундай каналаклар кўпинча баргларнинг таг

қисмига ўз тухумларини қўядилар. Тахминан 5-10 кунларда бу тухумлардан

қуртлар пайдо бўлади ва улар карам баргларига хамда унинг бошкарамига

зарар келтирадилар. Бундай зарркунандалар асосан кунлар исиб кетгандан

сўнг, ёз мавсумида пайдо бўладилар. Шунинг учун ўсимликларни даврий

равишда яхшилаб текширувдан ўтказиш ва қуртларни йўқотиш зарур бўлади.

Бу ишни эрталаб амалга оширган маъқул, чунки пешинга яқин қуртлар

карамбош ичига кириб оладилар. Капалакларнинг пайдо бўлиши ва уларнинг

тухум қўйишининг олдини олиш учун тупроқни доимий равишда юмшатиш

ва унинг карамнинг таг қисмига тупроқ уйиб қўйиш фойдадан холи

бўлмайди. Агар ўсимликни 10 литр сувга 2 стакан кул ва 1 стакан совун

қўшилган эритма билан пуркалса яхши натижаларга эришиш мумкин бўлади.

Агар имконият бўлса, «Агравертин» биологик препаратини ишлатиш ҳам

мумкин.

Карам пашшалари – карамнинг энг хавфли зараркунандаларидан

бири ҳисобланади. Ўсимлик атрофидаги ерга қўйиладиган тухумлардан 7-8

кунларда оқ личинкалар чиқади ва улар карамнинг илдиз тизимига зарар

келтиради. Энг катта зарар ривожланаётган ўсимлик кўчатларга ва ерга янги

экилган ёш кўчатларга етказилади. Агар бундай зараркунанда пайдо бўлгани

кузатилса, ўсимлик атрофидаги ерга 100 грамм тамаки кукуни, 100 грамм

ёғоч кули ва 1 чой қошиқ майдаланган қизил қалампир аралашмаси сепиб

37

қўйиш фойдали бўлади. Ўсимлик пастки қисмига тупроқ тортиб қўйиш ва

илдиз тизими яхши ривожланиши учун аммиак селитраси билан

озиқлантириш хам яхши натижалар беради.

Карам оқ капалаги – майда капалакчалар бўлиб, кечки пайт ва тунда

пайдо бўлиб, баргларнинг ички томонига тухум қўядилар ва бу тухумлардан

яшил рангли, жуда хам харакатчан майда қуртчалар пайдо бўлади. Улар

баргларни пастки қисмидан еб қўядилар, аммо барг сиртига зарар

етказилмайди. Натижада карамнинг озиқланиш жараёни бузилиб,

карамбошлар ўралиши секинлашади ёки батамом тўхтайди. Унга қарши

кураш худди карам капалакларига кураш сингари амалга оширилади. Бегона

ўтларни йўқотиш ва хосилдан сўнгги қолдиқларни зудлик билан йўқотиш

ушбу зараркунандаларнинг кўпайиш жараёни тўхтатишга олиб келади.

Карам бити - бу хашорат майда бўлиб, унинг устки қисми

парафинсифат модда билан қопланган. У карамнинг сокларини сўриб олиш

билан унинг тинкасини қуритади. Шикастланган барглар буришиб қолишади

ва касалланишади. Натижада карамбошлар майда ва юмшоқ бўлиб қоладилар

ёки умуман карамбош ўралмайди. Бу зараркунандага қарши курашишда

карам экилган ер майдонидан барча бегона ўтларни йўқотиш, хосил

қолдиқларини йиғиштириб олиш ва касалланган ўсимликларни ўз вақтида

йўқотиш керак бўлади. Аммо қуйидаги эритмалардан фойдаланиш хам яхши

натижалар беради:

10 литр сувда 500 грамм тамаки кукунини ва совунни эритиб,

ўсимликларга пуркаш;

10 литр сувга 1 стакан ёғоч кулини, 1 стакан тамаки кукунини, 1 ош

қошиқ совунни ва 1 стакан горчица кукунини қўшиб тайёрланган

эритма ўсимликларга пуркагич орқали сепилади. Аммо олдин

юқоридаги инградиентларга икки литр қайноқ сув қўшиб, яхшилаб

аралаштирилади ва бу эритма 1 сутка сақланади. Ундан сўнг эса бу

эритмани 10 литргача тўлдириб, сув қўшилади ва қўлбола эритма

карам барглари пастки қисмига пуркалади;

38

10 литр сувга 2 ош қошиқ Карбофос қўшиб, карам ўсимлигига

пуркалади.

Шиллиққуртлар - ёмғирли кунларда карамга катта зарар

келтирадилар. Улар баргларни кечки пайт ва тунда кемириб, уни тешиб

ташлайдилар. Кундузлари эса улар тупроқда яшириниб оладилар. Уларни

баргларда қолдирилган кумуш рангли излари орқали билиш мумкин.

Шиллиққуртларни куннинг иккинчи ярмида териб олиниб, бироз миқдорда

керосин солинган банкаларга солинади. Агар ўсимлик шиллиққуртлардан

катта зарар кўраётгани кузатилса, 1 стакан ёғоч кули, 2 ош қошиқ йирик ош

тузи, 2 ош қошиқ майдаланган қизил қалампир, 2 ош қошиқ горчица

кукунини яхшилаб аралаштириб, уни ўсимлик экилган қаторлар орасига

сепилади ва ерни 3-5 см гача юмшатилади. Тупроққа сўндирилган охак ёки

яхши майдаланган темир купороси сочиш ҳам яхши натижа бериши

кузатилган. Тупроққа ишлов берилганида тупроқнинг йирик майдаланмаган

бўлаклари қолмаслигига эътибор бериш керак, чунки худди шу жойларга

шиллиққуртлар жойлашиб олишлари мумкин.

Кила – карамнинг илдиз тизимини касаллантирадиган хавфли

замбуруғли касаллик. Бу касаллик тупроқ орқали ривожланиб, илдиз

найчалари орқали ўсимликка ўтади. Натижада 10-15 кунлардан кейин

зарарланган илдизларда турли хил катталикдаги ва кўринишдаги ўсимталар

хосил бўлади. Вақт ўтиши билан улар жигарранг тусга кирадилар,

сувланадилар ва чириб, парчаланадилар. Замбуруғ споралари эса улардан

ажралиб, яна тупроққа ўтадилар. Касал карамлар ривожланишдан орқада

қолиб, иссиқ хароратда сўлиб қоладилар, чунки уларнинг илдизлари сувни ва

озиқ моддаларни ўзларига сингдира олмайдилар. Агар касалланиш ёш

кўчатларга ўтса, улар қуриб қоладилар ёки карамбошлари майда ва яхши

ривожланмаган бўлади. Бундай касалликка дучор бўлган ўсимликларни

қазиб олиб, йўқотиш керак, улар ўсган жойларга эса охак сепиб қўйиш

лозим. Агар кўчатларнинг илдизларида бўртма шишлар бўлса, бундай

кўчатлардан дарҳол воз кечиш керак. Касалликнинг олдини олиш учун кўчат

39

экиладиган чуқурчаларга икки қисм ёғоч кулини солиш керак бўлади.

Кислота реакцияли ерларни эса албатта охаклаш лозим (1 метр квадратга

300-400 граммдан тўрт йилда бир марта охак солиш керак). Кила билан

курашнинг асосий усули – карамни бир жойда бир неча мавсум давомида

экиш керак эмаслигидир. Орадан 5 йил ўтгандан кейингина бу жойга яна

карам экиш мумкин.

Сохта унли кул касаллиги - замбуруғли касаллик бўлиб, у

кўчатларни бошланғич даврда зарарлайди. Касалликнинг тез ривожланишига

хавонинг ўта намлиги ва экинларни совуқ сув билан хаддан ташқари кўп

суғорилиши таъсир қилади. Касалланган карам баргларида сарғиш унсимон

доғлар пайдо бўлади. Касаллик тарқалишининг олдини олиш учун экилган

карам кўчатларини қуйидаги таркибдаги эритма билан пуркалади: 10 литр

сувга 1 ош қошиқ мис купороси, 1 ош қошиқ совун қўшилади ва улар

яхшилаб аралаштирилади. Ушбу амални яна бир марта кўчатлар очиқ ер

майдонига экилганидан сўнг 20 кундан кейин қилган маъқул.

3.10. Карам етиштиришдаги муваффақият асослари

Карамни помидор, картошка, нўхат, бодринг ва сабзидан кейин экиш

мақсадга мувофиқ бўлади;

Карам ривожланиши учун энг яхши харорат +13 . . . +16 градус

ҳисобланади;

Карам паст жойлашган, енгил ва суглинистик, озуқага бой тупроқларда

ер чуқур чопилганда яхши ўсади;

Карамни кўчатлар етиштириш орқали ўстирилади. Эртаки, ўрта ва

кечки навларнинг экиш муддатларига аниқ риоя қилиш жуда ҳам

муҳим;

Карам намликни яхши кўрадиган ўсимлик бўлгани учун у айниқса

бошланғич даврда қондириб суғорилиши мақсадга мувофиқ бўлади;

Карам экилган ер майдонларини чопиқ қилиш ва ер устига енгил

чиринди ёки сомон сепиш (мулчировка қилиш) яхши натижаларга олиб

келиши кузатилган;

40

Карам кўчатлари тупларининг тагига икки марта (кольраби навидан

ташқари) тупроқ уйиб қўйиш маъқул ҳисобланади;

Карамни озиқлантиришда фосфорга нисбатан азотнинг икки-уч марта

кўп бўлиши мақсадга мувофиқдир.

4. Қалампир етиштириш

Қалампир – бир йиллик ўсимлик бўлиб, унинг икки гуруҳ навлари

мавжуд: аччиқ қалампирлар ва ширин қалампирлар. Ширин қалампир ўз

таркибидаги дармондориларга кўра барча сабзавот маҳсулотларидан юқори

туради. Масалан, ундаги аскорбин кислотаси миқдори помидорлардан 6

марта кўпроқдир. С витаминининг бир суткалик дозасини 25-50 грамм

ширин қалампирда топиш мумкин. Ундан ташқари, қалампирда каротин, В1

ва В2 дармондорилари, никотин ва фолий кислотаси ҳам мавжуд. Ширин

қалампир қон томирларини мустаҳкамлайдиган Р-актив моддаларни йиғиш

бўйича энг биринчи ўринда туради. Қалампир мевалари ўзининг биологик

етилган даврида кўплаб қуруқ моддаларга, минерал тузларга ва

микроэлементларга эга бўлиб, уларнинг деярли ярми енгил хазм қилинадиган

кўринишда бўлади. Аччиқ қалампир ширинидан ўз таркибида капчанцин

алкалоиди кўплиги билан фарқ қилади. Бу алколоид иштахани оширадиган ва

овқат хазм қилишни яхшилайдиган восита ҳисобланади.

Қалампир – иссиқни жуда севадиган ўсимлик, чунки унинг ватани

тропик минтақадаги мамлакатлардир. Шунинг учун у барча ривожланиш

босқичларида қуёш энергиясини ва ёруғликни талаб қилади. Агар харорат 20-

25 градуслар бўлса, 7-9 кунларда уруғлар бир текис униб чиқади.

Қалампирнинг ўсиши ва ривожланиши учун оптимал харорат кундуз кунлари

20-25 градус, кечқурунлари эса 15-20 градус ҳисобланади. Тупроқнинг

харорати эса 20 градус атрофида бўлгани маъқул. Агар харорат ноль

градусдан тушиб кетса, бу қалампир ўсимлиги учун халокатли бўлади.

Калампир енгил ва озуқага бой тупроқларда яхши ўсади. Аммо у сомонли

асосда ва торфда ҳам яхши хосил бериши мумкин.

41

Кўчат етиштириш учун уруғларни феврал охири – март бошларида

сепилади. Уларни бироз ўстириб олиш ҳам яхши амал ҳисобланади.

Ўсимталар биринчи хақиқий барг хосил қилишлари билан уларни қоғоз ёки

торф стаканчаларга кўчириб ўтказилади. Кўчат етиштириш чоғида уларни 2-

3 марта минерал ўғитлар билан худди помидор кўчатларини етиштирган

каби озиқлантирилади. Суғоришни меъёрида ва стаканчалардаги тупроқ

қуриб қолишига йўл қўймасдан амалга ошириш тавсия этилади. Кўчатларни

чиниқтириш учун уларни кундуз куни балконга ёки лоджияга олиб

чиқилади, кечқурун эса яна хонага олиб қўйилади. Кўчатлар 60-70 кунлик

бўлганларида уларни очиқ ер майдонига ўтказиш мумкин бўлади. Кўчат

экишни куннинг иккинчи ярмида, бироз салқин тушганидан сўнг амалга

оширган маъқул. Кўчатларни ерга экаётганда уларни илдиз бўғимидан

пастроқ (чуқурроқ) қилиб экиб бўлмайди. Агар кўчатлар ленталар шаклида

экилаётган бўлса, ленталар орасидаги масофа 60 см, лентадаги қаторлар

ораси 45 см, кўчатлар ораси эса 25 см қилинади. Аммо кўчатларни 60 х 20 см

ёки 50 х 25 см кўринишида уялаб экиш ҳам мумкин. Кўчат экиладиган хар

бир чуқурчага 1-2 қисм чиринди ва 10-15 грамм суперфосфат солинади.

Бунинг ўрнига хар бир чуқурчага 2 қисмдан ёғоч кулини солиш хам мумкин.

Қалампир помидорга нисбатан кўпроқ суғоришни хуш кўради, чунки

унинг илдиз тизими асосан ер устки қисмида жойлашган бўлади ва уни

намлик холатида сақлаб туриш талаб этилади. Тез-тез ва озроқ миқдорда

суғоришлардан сўнг, тупроқни албатта юмшатилади. Кўчат танаси ўсгани

сари, ерни юмшатиш чуқурлигини камайтириб борилади. Ўсимликлар ўсиб,

бир-бири билан бирлашиб кетганидан сўнг, ерга ишлов бериш тугалланади.

Аммо доимий равишда бегона ўтлар йўқотилиб турилади. Қалампирни худди

помидор сингари органик ва минерал ўғитлар билан озиқлантирилади. Агар

қалампир жуда шохлаб ўсиб кетса, шохлари синиб кетмаслиги учун уни

бирор нимага (тирговучга) боғлаб қўйиш керак бўлади. Қалампирнинг

ўсимталари, шохлари ва барглари ҳам жуда нозик бўлади ва улар салга синиб

кетишлари мумкин. Бу эса бўлажак хосил хажмига салбий таъсир қилади.

42

4.1. Қалампирнинг навлари ва гибридлари

Стыдливая красавица (ширин нав) – эртаки ва юқори хосил

берадиган нав ҳисобланади. Голландия навлари орасидаги энг чиройли ва

ширин қалампир навлардан биридир. Мевалари йирик, сувли, куб

кўринишида, оғирлиги 300-400 грамм. Бу гибрид вирус касалликларига

чидамли хамда уни очиқ майдонларда ва теплицаларда етиштириш мумкин.

Заря F1 (ширин гибрид) – эртаки ва хосилдор гибрид бўлиб, ўсимлик

ихчам кўринишда ўсади. Мевалари йирик, куб кўринишида ва биологик фаол

даврида ранги ёрқин апельсин рангини эслатади. Мевасининг оғирлиги 250

грамм ва ундан кўпроқ бўлиши мумкин. Бу навни очиқ майдонларда ва

теплицаларда етиштириш мумкин.

Король Артур F1 (ширин гибрид) – очик ер майдонлари учун

мўлжалланган эртаки гибрид. Кўчатлар ерга экилганидан сўнг 62-65

кунларда етилади. Мевалари кубсимон шаклда, ёрқин қизил рангда, оғирлиги

250 грамм ва ундан кўпроқ. Ёзги иссиққа чидамли, ўсимлик катта ва баланд

бўлади.

Едино F1 (ширин гибрид) – эртаки ва юқори хосил берадиган гибрид

бўлиб, унинг ўсимлиги яхши ривожланади ва баландлиги 55-65 см га боради.

Мевалари кубсимон шаклда, мевасининг пўсти қалин ва мазаси жуда ажойиб

таъмда. Об-ҳаво шароитлари ноқулай бўлганида ҳам яхши хосил бериши

кузатилган. Теплицаларда ва очиқ майдонда етиштириш учун яроқли.

Монтеро F1 (ширин гибрид) – эртаки гибрид бўлиб, мевалари кўчат

экилганидан сўнг 90-100 кунларда етилади. Ўсимлиги баланд ва бақувват

бўлиб, мевалари қалин пўстли, призма кўринишида, тўқ қизил рангда ва

оғирлиги 240-260 грамм бўлади.

Юбилейный ВНИИССОК (ўртача аччиқликда) – мевалари майда, 5-

10 граммли, аччиқ. Уларни соуслар, специйлар тайёрлаш учун ва

сабзавотларни тузлашда ишлатилади.

Очарование F1 (ширин гибрид) – эртаки гибрид, 108-112 кунларда

етилади, ўсимлиги баланд бўйли, шохдор бўлиб, мевалари конуссимон,

43

ялтироқ, қизил рангда, оғирлиги 95-100 граммгача бўлади. Бу гибрид

хароратнинг кескин ўзгаришларига чидамли ҳисобланади.

Руза F1 (ширин гибрид) – эртаки гибрид бўлиб, ўсимлиги баланд

бўйли, мевалари конуссимон, силлиқ, оғирлиги 90-100 граммгача. Бу гибрид

қишки ва қиш-баҳор фаслларида теплицаларда етиштириш учун тавсия

қилинган.

Изабелла F1 (ширин гибрид) – ўртаки гибрид бўлиб, юқори

хосилдорлиги ва меваларни кўп тугиши билан ажралиб туради. Уруғлар униб

чиқишидан мевалар етилишигача бўлган давр 120-125 кунни ташкил қилади.

Мевалари призма кўринишида, ялтироқ, ёрқин қизил рангли, ўртача

оғирлиги 120-150 граммгача бўлади.

Отелло F1 (ширин гибрид) – ўртакидан бироз эртакироқ гибрид бўлиб,

ноқулай об-ҳаво шароитларига яхши бардош бера олади. Мевалари

конуссимон, сиёхрангли, Меваларининг ўртача оғирлиги 100-120 граммгача

бўлиши мумкин.

Ария F1 (ширин гибрид) – ўртаки гибрид бўлиб, мевалари катта,

призма шаклида, тўқ сариқ рангли, оғирлиги 150 граммгача бўлиши мумкин.

Бу гибридда С витаминининг миқдори энг кўп бўлади.

Калифорния вондер ред (ширин нав) – ўртаки ва компакт нав бўлиб,

мевалари қалин пўстлоқли, бочкасимон, ранги қизил.

Рубиновый (ширин нав) – ўртаки ва юқори хосилдор нав бўлиб,

ўсимлиги ўртача катталикда, мевалари қалин пўстлоқли, оғирлиги 100-150

граммгача, таъми жуда ҳам ажойиб бўлади. Бу нав вертициллез сўлиб қолиш

касаллигига чидамли ҳисобланади.

Ариес F1 (ширин гибрид) – ўртаки гибрид бўлиб, мевалари 110-120

кунларда етилади, ўсимлик туплари шохдор ва баланд бўйли, мевалари

йирик, призма кўринишида, тўқ қизил рангли, оғирлиги 280-310 граммгача.

Болгарский 79 (ширин нав) – ўртаки ва хосилдор нав бўлиб, мевалари

йирик, пирамидасимон шаклда, қизил рангли ва таъми жуда яхши.

44

Калифорнийское чудо (ширин нав) – ўртаки ва юқори хосилдор нав

бўлиб, 130-140 кунларда етилади. Мевалари йирик, пўсти қалин, ранги тўқ

қизил.

Белозерка (ширин нав) – ўртаки ва юқори хосилдор нав бўлиб,

мевалари йирик, конуссимон, пўстлоғи қалин, оғирлиги 100-120 граммгача

бўлади. Ранги тилларанг бўлиб, кўпчиликнинг диққатини тортади.

Гогошары (аччиқ нав) – эртаки нав бўлиб, тупи паст бўйли, мевалари

ўртача катталикда, помидор кўринишида, оғирлиги 80-100 грамм атрофида

бўлади. Меваларининг аччиқлиги туфайли улар тузлашда ва турли хил

соуслар тайёрлашда ишлатилади. Меваларининг ранги тўқ қизил рангга

кирганидан сўнг ишлатиш тавсия этилади.

Украинский горький (аччиқ нав) – ўртаки нав бўлиб, мевалари

конуссимон, узун, гўшти юпқа ва таъми аччиқ.

Супергили F1 (аччиқ гибрид) – хосилдор гибрид бўлиб, мевалари

йирик, таъми жуда аччиқ.

Факир (аччиқ нав) – кечки нав бўлиб, мевалари пишганида апельсин

рангини олади, таъми аччиқ.

Созвездие (аччиқ нав) – меваларининг ранги сирен, апельсин рангида

ва қизил рангларда бўлиши мумкин. Мевалари кичкина, тупи компакт ўсиб,

хосилдор, таъми эса аччиқ.

4.2. Қалампир кўчатларини ўстириш ва уларни ҳимоялаш

Қалампир кўчатларини 40-45 кунлик бўлганида очиқ ер майдонига

экилади. Қалампир кўчатлари экиладиган ер майдонининг хар 1 квадрат

метрига 6-8 кГ дан чиринди ёки торф хамда хар 1 квадрат метрига 8-10 грамм

амиакли селитра, 60-80 грамм суперфосфат ва 20-25 грамм калий хлор

минерал ўғитлари солинади. Кўчатларни 25-30 см оралиқда экилиб, хар 1

квадрат метрга 20-24 тадан кўчат кетадиган қилиб экилади. Агар қалампир

кўчатлари жуда ҳам зич экилган бўлса, у холда солинадиган ўғитларнинг

миқдорини ҳам кўпайтириш талаб қилинади. Кўчатлар экилганидан сўнг,

улар яхши ривожланиши учун кундузи 20-27 градусли, кечқурун эса 10-15

45

градусли оптимал хароратни сақлаб туриш тавсия этилади. Суғориш эса

тупроқда ортиқча намлик сақланмаслигини ҳисобга олган холда амалга

оширилади. Ўсимликнинг ривожланиш даврида уларни 1-2 марта

озиқлантирилади. Озиқлантирилиб бўлинганидан сўнг эса тупроқ устки

қисмига янги 1-1,5 см қалинликда тупроқ сепиб қўйилади ёки тупроқ

юмшатилади (чопиқ қилинади). Қалампирнинг касалликлари ва

зараркунандалари худди помидорники сингари бўлади, аммо қалампир турли

хил касалликларга анча чидамли ҳисобланади. Баъзи вақтларда меваларда

сирен рангли доғлар пайдо бўлиши мумкин – бу хаво хароратининг 12

градусдан камайиб кетишининг оқибатидир. Бу холда қалампирни пленка

билан ёпиб қўйиш тавсия этилади.

Қалампирни картошка ва помидордан бошқа исталган ўсимликдан

кейин экиш мумкин. У иссиқликни севувчи ўсимлик бўлгани учун совуқ

хаволардан ҳимояланган ва қуёш нури яхши тушадиган ер майдонларида

гуркираб ўсади. Қалампир экиладиган ер майдони эса енгил ва озуқага бой

бўлгани маъқул. Қалампирни кўчатлар орқали экилади. Ширин ва аччиқ

навларни ёнма-ён экиш тавсия этилмайди, чунки улар бир-биридан

чангланиб қолишлари мумкин. Қалампир тез-тез ва озроқ миқдорда

суғорилади. Уни фақатгина чириган гўнг ёки компост-чиринди билан

озиқлантирилади, чунки янги гўнг билан озиқлантириш қалампир тупларини

куйдириб юбориши ёки турли хил касалликларни келтириб чиқариши

мумкин.

5. Сабзи етиштириш

Сабзида хозирги пайтда маълум бўлган барча дармондорилар мавжуд.

Булар жумласига С, В1, В2, В6 , В12 , РР, Е, Р, К ва бошқалар киради. Каротин

ёки А провитамини миқдори бўйича сабзи кўпчилик сабзавот

маҳсулотларидан олдинда туради. Булардан ташқари сабзи кобальт, калий,

бор, хром, темир, мис, фосфор ва йод элементларини ҳам ўз таркибига олади.

Сабзи илдизмеваларида 15% гача шакар, оқсил, тўқималар, пектин ва

пантомен кислотаси бўлади. Сабзи шарбати ва унинг илдиз мевалари тез-тез

46

чарчаб қолинганида, иштаҳа бўғилишида, шамоллашда, ошқозон-ичак

касалликларида ва тери касалликларига чалинганда тавсия этилади. Сабзи

шарбати ва унинг илдизмеваси ични юмшатади. Сабзи уруғларини сувга бир

қанча муддат бўктириб қўйиб, кейин бу сув ичилса, сийдик йўлларида тош

йиғилиш касаллигига даво бўлиши мумкин. Сабзини куйишда, музлаб

қолганда, йирингли касалликларни даволашда ҳам ишлатиш мумкин.

Сабзи нисбатан совуққа чидамли ўсимлик бўлиб, унинг уруғлари +4 . . .

+5 градусларда униб чиқишни бошлайдилар ва ўсимталари -2 . . . -3 ларгача

совуққа бардош бера оладилар. Уруғлар сепилганидан сўнг, унинг

ўсимталарида 20-25 кунларда биринчи хақиқий барг хосил бўлади.

Илдизмеваси эса сабзи экилганидан сўнг 40-45 кунларда қалинлаша

бошлайди. Сабзининг эртаки хосилини олиш учун уни яровизация қилинади

ва уни яхши озиқлантирилган тупроққа экилиб, чиринди билан мульчировка

қилинади.

5.1. Сабзининг навлари ва гибридлари

Нантская – эртаки нав бўлиб, илдизмевалари юмшоқ таъмли хамда

цилиндрик шаклда бўлади. Бу навда каротин кўпроқ бўлади.

Миникор F1 – эртаки гибрид бўлиб, илдизмеваси серсув ва ўзаки

юмшоқроқ бўлади.

Лосиноостровская – ўртаки нав бўлиб, унда шакар ва каротин

миқдори кўп бўлади. Илдизмевасининг таъми жуда хушхўр ва у бутун қишки

мавсум давомида сақлана олади. Юқори хосил беради ва қишки экиш учун

ишлатса ҳам бўлади.

Витаминная 6 – ўртаки нав бўлиб, унда каротин миқдори юқори

бўлади ва серхосил.

Московская зимняя – ўртаки нав бўлиб, таъми жуда яхши. Қишки

мавсумда яхши сақланади.

Шантанэ – ўртаки нав бўлиб, қишки экишга ва қишки сақлашга

мўлжалланган. Юқори хосил беради хамда таъми жуда яхши бўлади.

47

Узоқ муддат сақланиш учун қуйидаги навлардан хам фойдаланиш

мумкин: Осенний Король, Долянка, Перфекшн. Бу навларнинг

илдизмевалари йирик, қаттиқ ва ширин бўлади.

5.2. Сабзи экиш учун тупроқни тайёрлаш

Сабзидан мўл хосил олиш учун уни нейтрал ёки озроқ ишқорий

реакцияли, таркибида кўплаб органик моддалар бўлган, чиринидига бой,

бегона ўтлардан тозаланган енгил суглинистик ва қумдор тупроқларга экиш

керак бўлади. Сабзи экиш учун ажратилган ер майдонига яхши ишлов

берилган бўлиши керак. Агар ер майдони жуда хам намгар ёки хайдаладиган

ернинг тупроғи юзароқ бўлса, у холда сабзи ер юзасидан бироз

юқорилатилган ариқларда ёки қаторларда экилади. Сабзини эртаки карамдан,

картошкадан ёки бодрингдан сўнг экиш яхши натижа беради. Чунки улар

ўзларидан кейин тупроқда кўплаб органик моддаларни қолдирадилар ва бу

сабзи учун яхши озуқа манбаъи бўлиб хизмат қилади. Агар ер майдонидаги

тупроқ оғир бўлса ва унда озуқа моддалари кам бўлса, у холда чопиқдан

олдин бундай ер майдонларига чириган гўнг, компост ва ёғоч кули солинади.

Агар ер майдони озуқага бой бўлса, унда минерал ўғитларнинг ўзини

ишлатиш хам кифоя қилади.

Ерга органик ва минерал ўғитларни биргаликда солинган холда,

уларнинг дозаларини одатдагига нисбатан икки баробар камайтирилади.

Агар сабзи ариқларга экиладиган бўлса, у холда ерга аввал ўғитлар солинади

ва ер чопилганидан сўнггина, сабзи экиш учун ариқлар олиб чиқилади. Агар

ерда кислота миқдори керагидан ошиқ бўлса, у холда кузда бундай ер

майдонларининг хар 10 метр квадратига 8-12 см чуқурликка 3-5 кГ дан охак

тушадиган қилиб хайдалади.

5.3. Сабзи уруғларини сепиш

Сабзи уруғларини сепишдан олдин уларни сувга бўктириб олинади ёки

уларга микроэлементлар билан ишлов берилади. Сўнгра улар чиниқтирилса,

уруғларнинг униб чиқиши тезлашиб, хосилдорлик 15-20% га ошади. Сабзи

уруғларини иложи борича эртароқ сепиш керак, чунки унинг қобиғи қаттиқ

48

бўлгани туфайли уруғлар секинлик билан униб чиқадилар. Уруғлар

сепилаётганида уларнинг ерга бир текис тақсимланиб тушишини таъминлаш

учун улар 1:2 нисбатда қум билан аралаштирилади.

Сабзи уруғларини текис майдонга сепган маъқулроқ, чунки бунда

уларни эгатларда ўстиргандан кўра мўлроқ хосил олиш мумкин. Уруғларни

3-4 қаторли ленталар кўринишида, улар орасида 18-20 см масофа қолдириб

сепиш тавсия этилади. Ленталар орасидаги оралиқ эса 35-40 см бўлиши

тавсия этилади. Уруғлар сарфи хар 10 метр квадратга 8-10 граммдан кам

бўлиши мумкин эмас. Кичик ер майдонларида сабзи уруғларини кўндаланг

қазилган ариқчаларга сепилади, аммо бунда ариқчаларнинг таглари

зичлаштирилиб чиқилади, чунки бу амал натижасида уруғларга намлик бир

текис келади ва уруғлар бир хил чуқурликка экилади. 16-17 кунларда униб

чиқадиган сабзи уруғларига 4-5 кунларда униб чиқадиган салат уруғларини

аралаштириб сепган маъқул бўлади, чунки ушбу униб чиққан салатлар сабзи

уруғлари сепилган қаторларни билиб олишга ва ерни юмшатишни сабзи

уруғлари униб чиқмай турибоқ амалга оширишга имкон беради.

Оғир тупроқларда сабзи уруғларини 1 см чуқурликка экилади, енгил

(қумли ва чириндига бой) тупроқларда эса уларни 2-3 см чуқурликка, торфли

тупроқларда эса 4 см гача чуқурликка экилади.

Сабзи уруғларини сепишдан аввал ариқчаларга сув қуйилади, уруғлар

сепиб бўлинганидан сўнг эса уруғларнинг устига чиринди, торф ёки компост

сепилади ва ундан сўнггина ариқчаларнинг усти тупроқ билан тўлдирилади.

Бу амал уруғларнинг бир текис униб чиқишини таъминлаб беради.

Хозирги пайтда сабзи ва бошқа сабзавотларнинг уруғларини

микроэлементлар хамда минерал ўғитлар сингдирилган қоғоз ленталарга

ёпиштирилган холда савдога чиқариш хам аста-секин тарқалаяпти. Чунки

бунда уруғлар иқтисод қилинади ва улар соғлом ривожланади. Бундай усулда

тайёрланган уруғларни ерга оддий уруғларда кўра анча эртароқ экиш

мумкин. Аммо бунинг учун ерни куздаёқ тайёрлаб қўйган маъқул бўлади.

Сабзи уруғлари ёпиштирилган қоғоз ленталарни текис майдонда бир-

49

биридан 25 см масофада, эгатларда эса бир-биридан 15 см масофада

жойлаштирилиб чиқилади. Бу қоғоз ленталар устидан чиринди, компост ёки

унумдор тупроқ ётқизилиб чиқилади. Агар сабзи уруғларини одатий

муддатларда экилса, у холда ариқчаларга сув қуйилади ва уруғ ёпиштирилган

қоғоз ленталар уруғлари пастга қаратилган холатда ариқчаларга

жойлаштирилиб чиқилади. Кейин ариқчаларнинг устига серунум тупроқ

тортилиб қўйилади.

Сабзи уруғларини кеч кузда хам сепиш мумкин. Бу тадбир кейинги йил

очиқ ер майдонида эртаки сабзи хосили олишга имкон беради. Бунинг учун

хосилдор ва текис ер майдони ажратилади. Чопиқдан олдин бу ер

майдонининг хар 10 метр квадратига 20-30 кГ чиринди, 100-150 грамм

гранулали суперфосфат (ёки 200-300 грамм порошоксимон суперфосфат) ва

100-150 грамм хлорли калий солинади. Ноябр ойи охирида ёки декабр ойи

бошларида ерни 25 см гача чуқурликда хайдалади (ёки чопилади) ва ерни

хаскаш билан текислаб, унда эгатлар олиб чиқилади. Совуқ тушиб, ер

музламасидан олдин эгатларда 4-5 см чуқурликда ариқчалар қазилиб, уларга

сабзи уруғлари сепилади ва уларнинг усти 0,6-1 см ли тупроқ қатлами билан

ёпиб қўйилади. Сўнгра ариқчаларнинг усти 3-4 см қалинликдаги чиринди ёки

торф қатлами қопланади. Бундай экиш усулида сабзи уруғларининг сарф

нормаси баҳоргидан 20-25% юқори бўлиши тавсия этилади. Бундай қишки

сабзи етиштириш усули учун Нантская, Московская зимняя ва Шантанэ

навлари жуда мос келади. Қиш мавсумида сабзи экилган майдонларга қор

тўплаш амалга оширилади. Эрта баҳорда, ер қурий бошлаганда уруғларнинг

униб чиқишини осонлаштириш учун ернинг устки, қаттиқлашган ва қотиб

қолган қисми кетмон билан юмшатилади. Сабзи кўчатлари униб чиққанидан

сўнг, 10 метр квадратга 150 грамм ҳисобидан 4-5 см чуқурликка азотли

ўғитлар солинади. Қишки сабзини парваришлаш худди баҳоргиси сингари

бўлади.

5.4. Сабзини парваришлаш

50

Сабзини парваришлашнинг энг асосий ва биринчи шарти ерни тез-тез

юмшатиб туришдир. Бу амал сабзи майсалари ердан униб чиқмасдан олдин

ҳам уларнинг бир текис ер юзига кўтарилишини таъминлаш мақсадида

амалга оширилади. Баҳор ва қиш мавсумида сабзи экилган ерга камида 4-5

марта 3-4 см чуқурликда ишлов берилади. Чопиқ суғоришдан сўнг, суюқ

озиқлантиришлардан кейин ва ёмғир ёққандан сўнг амалга оширилади.

Бегона ўтларни муттасил равишда йўқотиш ҳам катта аҳамиятга эга бўлади.

Чунки улар тупроқдаги озиқ моддаларни аёвсиз равишда ўзлаштириб, сабзи

майсаларидан тезроқ ўсишади ва улардан каттароқ бўлганлари учун сабзига

қуёш нурларини тушишига имкон беришмайди. Натижада сабзи майсалари

яхши ривожлана олмайдилар. Сабзи майсалари ёшроқ бўлиб, унчалик

бақувват бўлмаган холатларда бегона ўтлар жуда ҳам хавфли таъсир

кўрсатадилар. Бегона ўтларни салқин вақтда, ёмғирдан сўнг ёки суғоришдан

кейин амалга оширган маъқул. Чунки бунда тупроқ юмшоқ бўлгани учун

нозик сабзи майсалари унчалик зарар кўрмайдилар.

Сабзи етиштиришда яна бир муҳим тадбир – униб чиққан сабзи

майсаларини ягана қилишдир. Бу ишни кечиктириш ярамайди, чунки акс

холда нафақат хосил миқдори камаяди, балки сабзи хосили сифатсиз ва

майда бўлиб қолиши мумкин. Биринчи яганалашни иккинчи хақиқий барг

хосил бўлганда амалга оширилади ва бунда ўсимликларни бир-биридан 1-2

см оралиқда қолдирилади. Иккинчи яганани биринчисидан 15-20 кунлар

кейин амалга оширилади ва бунда ўсимликлар бир-биридан 3-6 см оралиқда

қолдириладилар. Худди чопиқ сингари, яганани ҳам табиий ёки сунъий

ёмғирдан кейин амалга оширган маъқул.

Сабзи ўсимликлари орасидан даврий ва доимий равишда нимжон,

зарарланган ва касал ўсимликлар йўқотилиб турилади. Масалан, ўсимлик

баргларида қизил-сиёхранг доғларнинг пайдо бўлиш ўсимликнинг сабзи

пашшаси билан зарарланганлигини англатади.

Агар тупроқда намгарчилик етишмаса ва узоқ муддат ёмғир ёғмаса, у

холда сабзини хар 4-5 кунда (қумли ва енгил тупроқларда эса хар 2-3 кунда)

51

1,0 метр квадрат ер майдонига 2-3 ўртача лейка сарфи миқдорида суғориб

туриш тавсия этилади. Бунинг учун энг яхши вақт кечки пайт ҳисобланади.

Бунда тупроқни камида 10 см чуқурликда намлатиш мақсадга мувофиқ

бўлади. Айниқса сабзининг эртакиси ва ёш илдизмевалар сувга жуда муҳтож

бўладилар. Анчагина катталишиб қолган ўсимликлар эса, ўзларининг узун

илдизлари туфайли тупроқнинг пастки қатламларидаги сувдан фойдалана

оладилар ва шунинг учун ҳам жуда кўп суғоришни талаб қилмайдилар.

Сабзини озиқлантириш унинг хосилини 20-30% га кўпайтириш имконини

беради. Шунинг учун биринчи озиқлантиришни сабзида учта хақиқий барг

хосил бўлганда амалга оширилади. Бунда мол гўнги, товуқ гўнги ва ёғоч

кулини сувга яхшилаб аралаштириб, шарбат сифатида ўсимликлар экилган

жойдан 6-8 см нарироқда қазилган 3-4 см чуқурликдаги ариқчаларга

қуйилади. Шарбат ерга шимилиб кетганидан сўнг, ариқчалар усти тупроқ

билан кўмилиб қўйилади. Биринчи озиқлантиришдан 15-20 кун ўтганидан

сўнг, иккинчи озиқлантириш амалга оширилади. Сабзининг соғлом ва тез

ривожланишига минерал ўғитлар ва ёғоч кули ҳам яхши таъсир қилади.

Илдиздан ташқари озиқлантириш хосил миқдорини оширибгина қолмай,

сабзидаги каротин ва шакар миқдорини ҳам оширади. Ўсимликларни 0,2% ли

борний кистота эритмаси билан ёки 0,4% ли сернокислий марганецнинг

эритмаси билан илдиздан ташқари озиқлантириш яхши натижалар бериши

кузатилган.

5.5. Сабзининг касалликлари ва зараркунандалари

Сабзи пашшаси – сариқ каллакли кора рангда бўлади ва у ғумбак

фазасида тупроқда қишлайди, баъзи пайтларда эса унинг личинкалари

сақлаш учун қўйилган илдизмевалар ичида сақланади. Баҳорда пашшалар

сабзи илдизлари атрофида оқ тухумчалар қўяди ва улардан чиққан оч-сариқ

рангли личинкалар илдизлар ораларига кириб олиб, уларни кемирадилар.

Бунда сабзининг барглари аста-секин сарғая бошлайдилар. Личинкалар

ўсимликларни зарарлаган холда 27-30 кунлар давомида яшаб, сўнгра

тупроққа кетадилар ва унда яна ғумбакларга айланадилар. Август ойи

52

бошларида эса пашшаларнинг иккинчи авлоди пайдо бўлади. Пашшаларни

зарарланган ўсимталар жалб қиладилар. Шунинг учун яганадан сўнг,

тупроққа кул сепилади ва ер юмшатилади. Сабзи пашшаси қуёш

тушмайдиган ва намгарчилик кўпроқ бўлган жойларда жуда яхши кўпаяди.

Шунинг учун сабзини очиқ ва яхши хаво айланадиган жойларда, сув

хавзаларидан нарироқда экиш тавсия этилади.

Сабзи пашшасига қарши самарадор курашиш учун пиёз пўстлоғи

қайнатмасидан фойдаланилади. Бунинг учун 10 литр сувга 400 грамм пиёз

пўстлоғини солиб, бир сутка давомида иссиқ жойга қўйиб қўйилади. Сўнгра

тайёр бўлган эритмани сабзи ўсимлигига пуркалади. Бундай ишлов беришни

август ойи бошида ҳам яна бир марта қайтарилади. Эритма пуркалиб

бўлинганидан сўнг қолган пиёз пўстлоқларини ташлаб юборилмайди, балки

уларни сабзи экилган қатор ораларига ташлаб чиқилади. Бу амал сабзи

пашшаларини чўчитиш учун қилинади.

Фомоз (қуруқ чириш) – бу жуда хавфли касаллик бўлиб, сабзи

баргларида бўғиқ-қизил узунчоқ доғлар хосил бўлишига олиб келади. Жуда

ҳам қаттиқ касалланган ўсимликларнинг барглари қуриб қолади ва касаллик

илдизмеваларга ҳам ўта бошлайди. Натижада илдизмевалар ёмғирли об-

ҳавода юмшайиб қоладилар ва чирийдилар. Бу касалликнинг яна бир хавфли

томони шундаки, бунда илдизмевалар сақланиш даврида тез тарқалади.

Айниқса иссиқ ва намгарчилик юқори бўлганида сабзилар чириб кетади.

Сабзининг фомозга чидамлилигини ошириш учун ер кузда

хайдалганида калийли ўғитларнинг дозасини ошириш керак бўлади. Ундан

ташқари, баландлиги 12-15 см ли ўсимликларга мис купороси эритмаси

пуркалади. Бунда 10 литр сувга 1 ош қошиқ 50% ли мис купороси ва 1 чой

қошиқ суюқ совун қўшилади.

Сабзидан олдин экиладиган ўсимликлар (ўтмишдошлар) сирасига

картошка, помидор, карам ва бодринг киради. Агар сабзи билан биргаликда

пиёз ёки саримсоқпиёз экилса, фойдадан холи бўлмайди.

53

Сабзи совуққа чидамли ўсимлик бўлгани учун уни кузда ҳам сепиш

мумкин. Бу холда тупроқ енгил, ғовак ва чуқур хайдов қатламига эга бўлгани

маъқул. Суглинистик ва қумли тупроқлар ҳам сабзи экишга мос бўлади, аммо

тупроқда кислота миқдори кўпроқ бўлса, уни охаклаш талаб қилинади. Сабзи

экиш учун текис ва яхши ёритиладиган ер майдонлари ажратилади.

Сабзи уруғларини экишдан олдин ювилади ва хўллаб қўйилади.

Хозирги пайтда микроозуқалар билан бойитилган қоғоз асосларга

ёпиштирилган сабзи уруғларини экиш ҳам кенг тус олаяпти.

Сабзи майсалари ўсиб чиққанидан сўнг, улар яганаланади, ер

юмшатилади ва бегона ўтлар йўқотилади. Сабзини майсалар кўкариши

жараёнида қондириб суғорилади, кейин эса суғориш камайтирилади. Сабзи

экилган ариқлар доимий равишда бегона ўтлардан тозаланиб турилиши

керак. Сабзини ёғоч кули билан ва товуқ гўнги билан озиқлантириш маъқул.

Янги гўнг билан озиқлантириш мумкин эмас. Агар сабзини илдиздан

ташқари озиқлантирилса, хосил миқдори ва сифатини анчага ошириш

мумкин.

6. Бақлажон етиштириш

Бақлажон меваларида 90% гача сув, 2-3% шакар, 1,5% гача тўқима ва

аскорбин кислотаси мавжуд. Ундан ташқари, бақлажонда никотин кислотаси,

тиамин, рутин ва кўп миқдордаги калий тузлари бўлади. Овқатга доимий

равишда бақлажон ишлатиш қонда холестерин миқдорини камайтиришга

олиб келиб, инсон организмидан ортиқча сувни чиқаришга ёрдам беради.

Шунинг учун ҳам бақлажонни атеросклероз ва юрак хасталиги билан оғриган

ёши катта беморларга тавсия этилади.

Бақлажонларни очиқ ер майдонларида ёки теплицаларда етиштириш

мумкин. Бу ўсимлик иссиқликни севувчи ва ўз-ўзидан чангланувчи

ҳисобланади. Бақлажоннинг илдиз тизими жуда бақувват бўлиб, асосан ер

устки қисмида жойлашган бўлади. Ўсимлик туплари бақувват бўлгани

туфайли уларни бирор нарса билан боғлаб қўйиш ёки тирговучлар қўйиш

талаб этилмайди. Бақлажонни картошка, помидордан ташқари исталган

54

ўсимликдан кейин экиш мумкин. Аммо ер майдони яхши ёритиладиган

бўлиб, совуқ хаво оқимларидан химояланган бўлгани маъқул. Бақлажонлар

енгил ва озуқа моддаларга бой тупроқларда яхши ривожланадилар. Ерга

баҳорги ишлов беришда 200 грамм сернокислий аммоний, 200 грамм

суперфосфат ва 100 грамм сернокислий калийни 2 кГ чиринди билан

аралаштириб, тупроққа сепилади. Бақлажон кўчатларини экишдан аввал

худди шу миқдордаги минерал ўғитларни 10 кГ чиринди билан яхшилаб

аралаштириб, хар бир бақлажон экиладиган чуқурчага 400 граммдан

солинади. Аммо бақлажон экиладиган жойларга янги гўнгни солиш асло

мумкин эмас.

6.1. Бақлажон кўчатларини парваришлаш

Бақлажонларни кўчатлар воситасида экилади, чунки у бошланғич

ривожланиш даврида харорат ўзгаришига жуда ҳам сезгир бўлади.

Уруғлардан кўчатлар ўсиб чиқиш даврида харорат +20 . . . +25 градус

бўлиши лозим, кейин эса 3-4 кун давомида хароратни +15 . . . +17 градусгача

пасайтирилади. Ундан сўнг, кўчатларнинг яхши ривожланиши учун қуйидаги

режимга риоя қилиш маъқул бўлади:

Кундузи: +20 . . . . +25 градус, булутли кунларда эса +15 . . . +17

градуслар атрофида;

Кечқурун: +14 . . . . +17 градусли харорат.

Бақлажон туплари жуда ҳам сербаргли бўлгани учун, улар каттароқ

озиқланиш майдонига эга бўлишлари керак. Шунинг учун ҳам кўчатларни

тайёрлашда улар бир-биридан 6-8 см масофада экилади, тайёр кўчатларни

очиқ майдонга экишда эса кўчатлар орасида 60 х 30 см ёки 50 х 35 см масофа

қолдириш ўсимликнинг яхши ривожланиши учун айни муддао бўлади.

Кўчатларнинг ривожланиш муддатлари ва уларни очиқ ер майдонига

экиш муддатлари худди қалампир каби бўлади. Агар ўсимлик жуда кўп

миқдордаги мевалар тугса, мевалари майда бўлиб қолади. Унинг учун

ўсимликнинг тепа қисмини чилпиб ташлаган маъқул бўлади. Бақлажонларни

суғориш ер устки қисмининг қандайлигига қараб амалга оширилади. Ер

55

устки қисми юмшоқ, енгил ва ғоваксимон бўлгани маъқул. Бақлажонни хар

бир мавсумда 2-3 марта озиқлантирилади. Озуқанинг таркиби худди

қалампирники сингари бўлгани мақсадга мувофиқ бўлади.

6.2. Бақлажоннинг навлари ва гибридлари

Карликовый ранний 921 – тез етиладиган нав бўлиб, тупи баланд

эмас, мевалари думалоқ-ноксимон, тўқ сиёҳрангли, оғирлиги 150-200 грамм.

Деликатес 163 – тез етиладиган нав бўлиб, мевалари майда, тўқ-

сиёҳрангли, оғирлиги 100 граммгача, таъми жуда яхши.

Фиолетовое чудо F1 – эртаки гибрид бўлиб, юқори хосил беради,

мевалари цилиндрик кўринишда, тўқ-сиёхранг, гўшти қаттиқ, аччиқлиги йўқ.

Бу гибридни очиқ ер майдонларида ва теплицаларда ўстириш мумкин.

Длинный фиолетовый – ўртаки нав бўлиб, мевалари узунчоқ,

цилиндрик кўринишда, тўқ-сиёхрангли, оғирлиги 250 граммгача.

6.3. Бақлажоннинг касалликлари ва зараркунандалари

Қора оёқча – бу касаллик тупроқ ва хавонинг юқори намлиги

шароитида харорат паст бўлганида пайдо бўлади ва ривожланади. Энг аввало

ўсимликнинг илдизга яқин бўлган танаси заррарланади ва чирийди.

Касалликнинг биринчи кўринишлари пайдо бўлганини сезиб қолсангиз,

суғоришни тўхтатинг, тупроқни юмшатинг ва унга ёғоч кулини сепинг.

Баъзи холларда, турли хил замбуруғли касалликлар таъсирида

бақлажон барглари тўкилиб кетади. Бундай касалликнинг олдини олиш учун

ва унинг тарқалишини тўхтатиш мақсадида касал ўсимликлар ва тўкилган

баргларни териб олиб, ёқиб юбориш керак бўлади. Ундан ташқари, вақтинча

ўсимликни суғориш камайтирилади. Аммо суғориш жуда ҳам зарур бўлса, бу

юмуш эрталаблари амалга оширилади. Тупроқни эса юмшоқ кўринишда

сақлаб турилади.

Бақлажонлар иссиқликни, сувни ва ёруғликни яхши кўрадиган

ўсимликлар тоифасига мансуб бўлгани учун бу ўсимликка худди шу

унсурларни таъминлаб туриш лозим бўлади. Агар бақлажон мевалари

56

каттароқ бўлишини истасангиз, у холда ўсимликнинг учини чилпиб ташлаш

керак бўлади.

7. Лавлаги етиштириш

Лавлагининг илдизмеваси ва барглари озиқ-овқатга ишлатилиши ёки

тиббиётда қўлланилиши мумкин. Илдизмевалар таркибида оқсил, тўқималар,

шакар, ёғлар, микроэлементлар ва минерал тузлар, аскорбин кислотаси, В1,

В2, Р, РР дармондорилари хамда фолий кислотаси мавжуд. Лавлагининг

баргларида эса каротин ва аскорбин кислотаси бўлади. Унинг ёш ўсимталари

ва шохчалари юқори сифатли озуқа ҳисобланади. Илдизмеванинг гўштида

хавфли ўсмаларнинг ривожланишини секинлаштирадиган ва жигарнинг

ишини фаоллаштирадиган бетаин элементи мавжуд. Лавлаги шарбати қон

босимини пасайтириш хусусиятига эга. Лавлаги қўшилган овқатлар уларда

йод элементи бўлгани учун атеросклероз ва тириотоксикоз билан оғриган

касалларга жуда фойдали.

Лавлагининг уруғлари бир-бирига ёпишиб кетган иккита-тўртта

уруғчалардан иборат бўлади ва улар сабзи уруғларидан кўра тезроқ униб

чиқадилар. Уруғларни 2-3 см чуқурликка экилади, униб чиққан майсалар

ягана қилинади ва улар хар қаторда 5-6 см оралиқда қолдирилади. Қаторлар

орасидаги масофа 10-20 см бўлиши тавсия этилади.

Лавлаги чириндига бой, суглинистик ва қумли тупроқларда яхши

ривожланади. Реакцияси кислотали бўлган тупроқларда эса ер майдони

охакланганидан кейингина лавлаги яхши ривожланиши мумкин. Лавлагини

озиқ моддаларига бой тупроқларга экилган бодрингдан ёки эртаки карамдан

кейин экиш тавсия этилади. Агар ерда озуқа моддалари жуда кам бўлса, у

холда лавлаги экишдан олдин тупроққа чириган гўнг ёки товуқ гўнгини

минерал ўғитлар билан аралаштириб солиш мақсадга мувофиқ бўлади. Бунда

10 метр квадрат ер майдонига 2-4 кГ товуқ гўнги ёки 1,5-2 кГ ёғоч кули

солиш кифоя бўлади. Минерал ўғитлардан эса кузда ерга ишлов берилганида

қуйидаги таркибда фойдаланган маъқул: ярим пақир компост ёки чириндини

57

30 грамм суперфосфат ва 30 грамм сернокислий аммоний билан

аралаштирилган холда тупроққа солиш.

Лавлагини иссиқликни севадиган ўсимлик сифатида сабзидан кейин

экилади. Эртаки лавлаги хосили бошқа муддатларда экилганларидан кўра

кўпроқ бўлади.

7.1. Лавлаги кўчатларини етиштириш

Лавлагини текис ер майдонида 35-40 см ли масофада жойлашган

ленталарга тўрт қатор қилиб экилади. Қаторлар орасидаги масофа эса 25-30

см бўлгани маъқул. Эгатларда эса лавлагиларни бир-биридан 25-30 см

оралиқда экилади. Лавлагини квадрат уялаб ҳам экиш мумкин. Бунда уялар

орасидаги масофа 40 см х 40 см бўлиши лозим. Оғир тупроқларда уруғларни

2-3 см чуқурликка, енгил тупроқларда эса уларни 3-4 см чуқурликка экилади.

Қатор ораларига чиринди ёки торф тўкиб чиқиш кўчатларнинг яхши

ривожланишига сабаб бўлади. Лавлаги экилган ерлардаги бегона ўтларни

йўқотиш ва униб чиққан майсаларни ягана қилиш жуда ҳам муҳим тадбир

ҳисобланади. Бунда биринчи яганалашни кўчатларда иккита хақиқий барг

чиққанда, кўчатлар орасида 4-5 см қолдириб амалга оширилади. Биринчи

яганадан 15-20 кунлар ўтганидан сўнг, кўчатлар орасида 6-8 см қолдириб,

иккинчи ягана қилинади. Учинчи, охирги яганалашни илдизмевалар 3 см

қалинликка етганида, ўсимликлар орасида 10 см гача масофа қолдирган

холда амалга оширилади. Хар бир яганалашдан сўнг, тупроқни эхтиёткорлик

билан юмшатиш керак.

Ўсимликнинг ва илдизмеваларнинг ривожланиш даврида лавлагини

озиқлантирилади. Биринчи озиқлантириш учун лавлаги экилган қаторлардан

8-10 см масофада 6-8 см чуқурликда ариқчалар қазилади, иккинчисида эса

қаторлар орасида худди шундай ариқчалар қазилади. Лавлаги калийли

ўғитларни (10 литр сувга 1 чой қошиқ) ва тузни (10 литр сувга 1 ош қошиқ)

яхщи кўради. Янги гўнг билан лавлаги кўчатларини озиқлантириш ярамайди.

Минерал ўғитлар ўрнига 1 метр квадратга 1 стакандан ёғоч кулини

ариқчаларга сочган холда ишлатиш ҳам мумкин. Лавлагининг хосилдорлиги

58

ошишига ва унда шакар миқдори кўпайишига борний кислота билан (0,2% ли

эритма), сернокислый марганец (0,4% ли эритмаси) билан суғориш жуда

яхши таъсир қилади. Агар лавлаги пояси яхши ривожланмаётган бўлса ва

унинг баргларида сариқ рангга ўтадиган мармарсимон доғлар пайдо бўлса,

демак билингки, тупроқда калий элементи етишмаяпти. Бундай холларда 10

литр сувга 200-300 грамм сўндирилган охак ва 80 грамм сернокислий калий

солиб, эритма тайёрланади ва бу эритма билан 10-12 метрга 10 литр

ҳисобидан ўсимликлар суғорилади.

Лавлагини суғоришни кўчатлар ривожланишининг биринчи даврида ва

илдизмевалар хосил бўлишининг бошида амалга оширилади. Кейинчалик

лавлаги суғоришни талаб қилмайди. Аммо агарда узоқ муддат ёмғир ёғмай,

қурғоқчилик кузатилса, у холда лавлагиларни бир мавсумда бир ёки икки

марта суғориш мумкин.

7.2. Лавлагининг навлари ва гибридлари

Дейтрот – эртаки нав бўлиб, илдизмевалари думалоқ ва силлиқ бўлади,

гўшти тўқ-қизил ва таъми ажойиб.

Холодостойкая – ўртаки серхосил нав бўлиб, илдизмевалари паст

хароратга чидамли, қишки ва эрта баҳорги экиш учун яроқли.

Цилиндра - ўртаки нав бўлиб, илдизмевалари цилиндрик шаклга эга,

ранги тўқ-қизил, таъми жуда яхши ва тез пишади.

Бордо 273 ва Несравненная А-463 – ёзги хосилдор навлар бўлиб,

илдизмевалари юқори сифатли ва тами жуда яхши.

Багровый шар – ўртаки нав бўлиб, юқори хосил беради,

илдизмевалари шарсимон, гўшти қора-тўқ қизил рангли.

Мадам Ружетт F1 – юқори хосил берадиган гибрид бўлиб,

илдизмевалари тўқ-қизил рангда, териси силлиқ, шарсимон. Меваси яхши

сақланади.

Мангольд – лавлагининг баргли нави бўлиб, уни ҳам худди

юқоридагидек етиштирилади. Унинг мазаси ёқимли бўлиб, витаминларга бой

бўлади. Озиқ-овқат учун барглари ва сувли таналари қайнатилган холда хам,

59

ўзи ҳам ишлатилади. Мангольднинг барглари катта ва йирик розеткада

жойлашган. Баргларни аста-секин кесиб ишлатилади, чунки бунда ўсимлик

тупи яхши ривожланади.

7.3. Лавлагининг касалликлари ва зараркунандалари

Лавлаги бити – нинг личинкалари тўқ-яшил бўлиб, ўзи қора ёки

жигарранг-қора рангли бўлиши мумкин. Бу битларнинг колониялари

баргларнинг пастки қисмида жойлашган бўлади ва ўсимликнинг сокларини

ичиб, баргларнинг ўралиб қолишига хамда илдизмеваларнинг оғирлиги

камайишига сабаб бўлади. Бу зараркунандани йўқотиш учун худди карам

битига қарши курашиш сингари тадбирларини олиб бориш керак бўлади.

Лавлаги қўнғизи – қора ёки бронза рангли сакрайдиган майда

қўнғизлар бўлиб, улар эрта баҳарда уйғонадилар ва олдин бегона ўтларда

яшайдилар, сўнгра лавлаги кўчатларига ўтадилар ва унинг баргларини еб,

уларда майда тешикчалар хосил қиладилар. Бу хашоратларга қарши курашиш

учун аввало хашоратлар кўпаядиган бегона ўтлардан қутулиш керак. Сўнгра

эса керакли дорилар сепилиши мумкин.

Лавлаги қалқондори – ранги бўғиқ-сариқ бўлган, тепа қисми дўнг

қўнғизлар бўлиб, улар эрта баҳорда пайдо бўлиб, лавлаги баргларининг ва

бегона ўтларнинг барглари ички қисмига тухумчалар қўядилар. Улардан

чиққан сарғиш личинкалар ва қўнғизлар лавлаги баргларининг юмшоқ

қисмларини еб қўядилар. Уларга қарши курашиш учун ер чопиқ қилиниши

ва бегона ўтлардан тозаланиши керак.

Лавлаги пашшаси – узунлиги 6-8 см ли, сарғиш ва рангсизроқ бўлиб,

баҳорда учишни бошлайдилар ва ёзга яқин лавлаги баргларининг ички

томонига ва бегона ўтларга тухумчаларини қўядилар. Улардан чиққан

сарғиш личинкалар барглар орасига кириб олиб, уларни қаттиқ

зарарлайдилар. Тахминан уч хафтадан сўнг, личинкалар тупроққа қайтиб,

унда ғумбакларга айланадилар. Ёз фасли ўрталарида улардан иккинчи авлод

пашшалар пайдо бўладилар ва уларнинг личинкалари ёз охирида зарар етказа

бошлайдилар. Лавлаги пашшаси билан курашиш учун зарарланган барглар

60

узиб олинади ва улардаги личинкалар босиб ташланади. Пашшалар тухум

қўядиган даврда лавлаги баргларининг пастки қисмига никотин-сульфат

химикати пуркалади (бир пақир сувга 15 грамм химикат ва 100 грамм совун

солиб, яхшилаб аралаштирилади). Личинкаларга қарши ўсимликка барий

хлорнинг эритмаси сепилади (бир пақир сувга 500-600 грамм солган холда).

Илдиз кемирувчи – лавлагининг жуда ҳам хавфли замбуруғли

касаллиги бўлиб, у янги ўсиб чиққан майсаларга зарар етказиб, уларнинг

нобуд бўлишига олиб келади. Бу касаллик айниқса ёмғирли ва совуқ

мавсумларда авж олади. Бу касаллик кузатилса, ер юмшатилади ва ўсимлик

қўшимча озиқлантирилади.

Лавлаги етиштиришдаги муваффақиятга қуйидагиларга амал қилиш

билан эришилади:

Лавлагини бодринг ёки эртаки карамдан кейин эккан маъқул

бўлади.

Лавлаги чириндига бой суглинистик ва қумли тупроқларда яхши

ривожланади.

Лавлаги жуда намгар, совуқ ва кислота реакцияли тупроқларда

яхши ривожланмайди.

Лавлагини уруғлар ва кўчатлар воситасида ўстирилади.

Лавлаги ривожланиши учун оптимал харорат +20 . . . +25

градуслардир.

Лавлаги уруғлари сепилгандан сўнг униб чиққан майсалар ягана

қилинади, бегона ўтлар йўқотилади ва қатор оралари

юмшатилади.

Лавлагини хафтасига бир марта суғорилади, иссиқ хароратда эса

шароитга боғлиқ равишда суғорилади.

Лавлагини калийли ўғитлар билан озиқлантириш унинг хосили

миқдорини ва сифатини оширади.

61

Лавлагини илдиздан ташқари озиқлантириш унинг

хосилдорлигига ва илдизмеваларида шакар миқдорининг

кўпайишига олиб келади.

Лавлаги етиштиришда янги гўнгнинг ишлатилишига йўл

қўйилмайди.

8. Шолғом етиштириш

Шолғомнинг илдизмевалари думалоқ ёки узунчоқ шаклда бўлиб, ранги

оқ, пушти, сиёхранг, сарғиш ва қора бўлиши мумкин. Шолғом таркибида

аскорбин кислотаси, турли витаминлар, микроэлементлардан калий, кальций,

фосфор, магний, темир ва олтингугурт бўлади. Ундан йилига икки марта

хосил олиш мумкин. Аммо иссиқ об-хаво шароитида ва тупроқда

намликнинг етишмаслиги таъсирида илдизмевалар аччиқ ва ёғочсимон бўлиб

қоладилар.

Шолғомнинг энг кенг тарқалган навлари Петровская, Майская

жёлтая, Миланская белая ва Соловецкая ҳисобланади. Бу ўсимлик совуққа

чидамли ва намликни яхши кўради. Олдинги йилларда гўнг билан яхшилаб

тўйинтирилган қумли ва суглинистик тупроқларда жуда яхши хосил беради.

Янги гўнг шолғом учун жуда хавфли, аммо янги гўнг солинганидан уч йил

кейин яхши хосил олиш мумкин. Тупроққа минерал ўғитларни, айниқса

калийни (ёғоч кулини) солиш хосилдорликни кўпайтиради ва шолғомнинг

сифатини яхшилайди. Илдиздан ташқари озиқлантиришлар эса мис ва

марганецли бўлиши лозим. Шолғомни ўз турдошларидан ташқари исталган

сабзавотлардан кейин экиш мумкин. Ёзги истеъмол учун шолғомни эрта

баҳорда экилади, қишки сақлов учун эса июн-июлларда экилади.

Шолғомнинг уруғлари жуда ҳам майда бўлиб, 10 метр квадратга 5-6

граммдан сепиш етарли бўлади. Уруғларнинг экилиш чуқурлиги эса 1-1,5 см

атрофида бўлгани маъқул. Орадан уч-беш кунлар ўтгач, сепилган уруғлардан

майсалар униб чиқади. Агар баҳор қуруқ келган ва тупроқ усти қатқалоқ

бўлса, ерни майсалар униб чиқишлари учун юмшатиш керак бўлади.

8.1. Шолғом уруғларини сепиш ва кўчатлар агротехникаси

62

Эгатларда шолғомни қаторлараро масофа 20-25 см қилиб экилади,

Лентали экиш усулида эса қаторлар орасидаги масофа 25-30 см, ленталар

орасидаги йўлак кенглиги эса 50-60 см қилиб эккан маъқул. Шолғомни

экилганидан 15-20 кундан сўнг, кўчатларни бир-биридан 4-6 см масофада

қолдирган холда ягана қилинади. Шу билан бирга қатор оралари чопиқ ҳам

қилинади. Кейинчалик бегона ўтлар хосил бўлганида ва ер қотиб қолган

пайтлардагина чопиқ қилинади.

Шолғомни суғориш, айниқса яганадан сўнг суғориш жуда яхши натижа

беради. Ёзги мавсумда шолғом етиштирганда ўсимликларни улар хаётининг

биринчи даврида суғориш жуда муҳим иш ҳисобланади. Шолғомни бодринг,

картошка, помидор ва яшил кўкатлардан кейин экилади. Бу ўсимлик тури

совуққа чидамли ва намликни яхши кўради. Шолғом майсалари қисқа

муддатли совуқларга бемалол чидай олади ва у қумли хамда енгил

суглинистик тупроқларда яхши ривожланади. Унинг ўсиши учун оптимал

харорат +10 … +18 градуслар ҳисобланади. Шолғомни уруғидан ўстирилади,

униб чиққан майсалар яганаланиб, бегона ўтлардан тозаланади.

Ўсимликнинг бошланғич ўсиш даврида уни қондириб суғориш, калийли а

минерал ўғитлар билан (ёки кул билан) қўшимча озиқлантириш керак бўлади.

Шолғомни янги гўнг билан озиқлантириш ярамайди.

9. Редиска етиштириш

Редиска барча турдаги сабзавотлар ичида очиқ ер майдонида энг эрта

хосил беради. Ёз давомида ундан тўрт-беш марта хосил олиш мумкин.

Редисканинг озиқ-овқат маҳсулоти сифатида ишлатилиши унда шакар,

крахмал, оқсил, каротин, С ва В1 дармондорилари, озод аминокислоталар ва

углевод алмашинуви ферментлари борлигидадир. Эрта баҳорда редисканинг

барглари кўплаб минерал элементлар, шу жумладан, калий ва кальцийга эга

бўлади. Редиска – қисқа кун ўсимлиги бўлиб, у ёруғ кун 12 соатдан ошиқ

бўлганида тез ўсади ва гуллайди. Шунинг учун ҳам ёзда, кун жуда ҳам узун

бўлганда, редисканинг стрелкаси ўсиб, илдизмеваси қотиб қолади ва бемаза

бўлиб қолади.

63

Редиска тупроқ унумдорлигига жуда ҳам сезгир бўлиб, у чиринди кўп

миқдорда бўлган енгил суглинистик ва қумли тупроқларда яхши

ривожланади. Бодринг ёки шпинат экилган майдонларда редискани асосий

экинга тўлдиргич сифатида унинг ораларига ҳам экиш мумкин. Агарда

редискани алоҳида ер майдонида экилса, унга янги гўнг солиш мумкин

эмаслигини ёддан чиқарманг.

9.1. Редиска экиш учун ер тайёрлаш, экиш ва парваришлаш

Редиска экиш учун кузда ерга компост ёки чиринди солиб, камида 15-

20 см чуқурликда чопилади. Эрта баҳорда эса ерни 20 см дан кам бўлмаган

чуқурликда яхшилаб чопиқ қилинади ва унга яхши ишлов берилиб, ер

текисланади. Редиска уруғларини олдиндан тайёрлаб қўйилган ва сув

қуйилган ариқчаларга сепиб чиқилади. Бу ариқчалар орасидаги масофа 8-10

см, ариқчаларнинг чуқурлиги эса 1-2 см бўлгани маъқул. Сўнгра уруғлар

сепилган ариқчаларнинг усти тупроқ билан ёпиб қўйилади ва ер текисланади.

Редиска уруғлари хавонинг харорати +2 . . . +3 градус бўлганида униб чиқа

бошлайдилар. Бу янги майсалар -2 . . . -3 градусгача, каттароқ редиска

майсалари эса -4 . . . -5 градусларгача совуққа бардош бера олади. Редиска

майсалари 1-2 та хақиқий барг хосил қилганларидан сўнг, улар ягана

қилинади. Бунда узун редиска навларининг майсалари оралари 5-8 см дан

қолдирилади, думалоқ навлар оралари эса 3-4 см масофада қолдирилади.

Редиска намликни севадиган ўсимлик бўлгани учун, уни хар 2-3 кунда

бир текис суғорилади. Хаво иссиқ кунларда эса хар куни кечки пайтларда

суғориш мумкин. Редиска суғорилганида намлик 10-15 см чуқурликкача

бориши зарур. Суғорилгандан сўнг, ер албатта юмшатилиши ва унинг устига

чиринди сепиб қўйилиши керак. Шунда ер намликни яхши сақлайди. Ундан

ташқари ер доимо бегона ўтлардан тоза бўлиши керак. Агар редиска

барглари оқиш рангга кира бошласа ва у жуда секин ўсса, у холда уни 10

литр сувга 1 чой қошиқ мочевина эритилган сув билан озиқлантириш керак.

Бутун ёз мавсуми давомида редискадан хосил олиш учун уни 10-15 кунлик

64

оралиқда экиш лозим. Олдинги экинда биринчи хақиқий барг хосил

бўлганида, кейинги экишга ўтиш мумкин.

9.2. Редисканинг навлари ва гибридлари

Ланкет – эртаки нав бўлиб, унинг илдизмевалари узун, учи оқ ва ранги

қизил, таъми жуда ажойиб.

Королева рынка – жуда ҳам эртаки нав бўлиб, илдизмеваси қизил,

думалоқ ва гўшти оқ ойнасимон.

Французский завтрак – эртаки нав бўлиб, илдизмевалари цилиндрик

шаклда, тўқ-оловрангли, учи оқ рангли, гўшти оқ ва сувли.

Редис 20 дней – жуда ҳам эртаки нав бўлиб, илдизмевалари думалоқ ва

думалоқ-узунчоқ, ранги тўқ-қизил, теплицаларда ва очиқ майдонда яхши

ўсади.

Овен – эртаки ва серхосил нав бўлиб, илдизмевалари узунчоқ

цилиндрсимон, узунлиги 4-6 см, қизил рангли.

Яхонт – эртаки нав бўлиб, илдизмевалари думалоқ ва тўқ-қизил, таъми

жуда яхши.

Красный с белым кончиком – ўртаки нав бўлиб, серхосил, мевалари

думалоқ, учи оқ ёрқин-қизил рангда, каттагина.

Вюрцбургский – кечки нав бўлиб, теплицаларда ва очиқ ер

майдонларида ўстириш учун ярайди, мевалари думалоқ ва катта, гўшти сувли

ва зич, ўз таъмини узоқ вақт сақлаб туради.

Красный великан – кечки нав бўлиб, ёзги-кузги экиш учун хамда

қишда узоқ муддат сақлаш учун мўлжалланган.

9.3. Редисканинг касалликлари ва зараркунандалари

Редискага ҳам карам сингари қўнғизлар зарар келтириш мумкин.

Ундан қутулиш учун уруғларни зарракунанда пайдо бўлмасдан аввалроқ,

эрта муддатларда сепиш мумкин. Аммо редисканинг кечки навларига тамаки

чангини охак билан 1:1 нисбатда аралаштириб, сепилади. Барглар жуда ҳам

зарарланганида 1 литр сувга 2 грамм Карбофос эмульсиясини аралаштириб,

пуркаш яхши натижа беради.

65

Редискани карамсимонлардан бошқа барча ўсимликлардан кейин экиш

мумкин. Редиска совуққа чидамли, ёруғликни ва намгарчиликни севадиган

ўсимлик бўлиб, унинг ривожланиши учун оптимал харорат +18 . . . +20

градуслар ҳисобланади. У тез етиладиган ўсимлик тури бўлгани учун

уруғларини хар 10-15 кунларда сепиб, ундан бир мавсумда бир неча марталаб

хосил олиш мумкин. Редиска ўсиш учун қисқа кун талаб қиладиган ўсимлик

бўлгани учун унинг серсув ва мазали мевалари кун узунлиги 12 соатгача

бўлганида ҳам етилаверади. Агар лозим топилса, редисканинг устига қора

плёнка ёпиб қўйиш мумкин.

Редискани хар икки-уч кунда, иссиқ кунларда эса хар куни суғорилади.

Аммо бундан сўнг ерни юмшатиб, бегона ўтларни йўқотиш керак бўлади.

10. Турп етиштириш

Турп иштаҳани очади ва унинг таркибида гликозидлар бўлгани учун

ошқозон сокининг ажралиши хамда овқат хазм бўлишига ёрдам беради. Уни

доимий равишда истеъмол қилиш инсон организмидан ортиқча холестеринни

чиқаришга ёрдам бериб, ўт қопи фаолиятига ижобий таъсир қилади. Ундан

ташқари, турп микробларга қарши курашиш имкониятига ҳам эга. Турп

чириндига бой бўлган суглинистик, чуқур хайдалган, намгар тупроқларда

яхши ўсади. Озуқа миқдори камчил бўлган тупроқларда хар 10 метр

квадратга 30-40 кГ дан чиринди ёки компост солиш тавсия этилади.

Чириндига бой бўлган тупроқларда турпни минерал ўғитлар билан

озиқлантиришда бошқа илдизмевалилар сингари тадбирлар амалга

оширилади. Турпни исталган сабзавот маҳсулотларидан кейин экиш мумкин.

Турпнинг эртаки навларини ёзги истеъмол учун эрта баҳорда экилади,

кузги ва қишки истеъмол учун эса июн-июль ойларида экилади. Қишки

навларни эрта муддатларда экиш унинг танаси ёғочсимон бўлиб қолишига ва

илдизмеваларининг ёрилиб кетишига олиб келади.

Турпни экиш учун оралиғи 25-30 см бўлган уч-тўрт қатор ариқчалар

тортилган ленталардан фойдаланилади. Ленталар орасидаги масофа эса 50-60

см бўлгани маъқул. Агар турплар эгатларга экилса, қаторлар орасидаги

66

масофа 35-40 см бўлиши тавсия этилади. Уруғларни экиш чуқурлиги 1,5-2 см

бўлиб, 10 метр квадратга 6-8 грамм уруғ сепилади. Турп майсалари 4-6 кунда

ўсиб чиқишади. Бундан 12-15 кунлар ўтганидан сўнг эса эртаки навларни

ягана қилиниб, ўсимликлар орасини 12-15 см дан қолдирилади. Қишки

навларни икки марта ягана қилинади. Биринчи марта ўсимликлар орасида 3-5

см қолдирилади, иккинчисида эса 20-25 см масофа қолдирилади.

Турпни бегона ўтлардан тозалаш ва тупроқни юмщатиш бегона ўтлар

ўсиб чиққанда ва ер қотиб қолганда, ёз мавсумида 3-4 марта амалга

оширилади.

10.1. Турпнинг навлари ва уларни ўстириш

Одесская 5 - ёзги истеъмол учун турпнинг энг яхши нави ҳисобланади.

Унинг мевалари оқ рангли, серсув ва яхши таъмга эга бўлади.

Зимняя круглая белая ва Зимняя круглая черная – навлари қишки

сақлаш учун хосилдор навлар ҳисобланади.

Грайворонская – кечроқ етиладиган бўлиб, хосилдор ёзги нав

ҳисобланади. Унинг илдизмевалари оқ ва узун бўлиб, 30 см гача чуқурликда

хайдалган юмшоқ ер қатлами шароитлардагина яхши хосил беради.

Турпни бодринг, помидор, нўхот, сабзи ва картошкадан кейин экилади.

Турп совуққа чидамли ва ёруғликни яхши кўрадиган ўсимлик бўлиб, -5

градусгача совуққа бардош бера олади. У чириндига бой ва нам суглинистик

тупроқларда, хайдалиш чуқур бўлган ерларда яхши хосил беради. Майсалари

ягана қилинади, қишки навлари эса икки марта янага қилинади. Ёмғир

ёққанда ва суғорилгандан кейин ер юмшатилади, доимий равишда бегона

ўтлардан тозаланиб турилади.

11. Нўхот етиштириш

Нўхот озуқа элементларининг, яъни оқсил ва углеводларнинг миқдори

бўйича кўпчилик сабзавотлардан юқори туради ва бу кўрсатгич бўйича уни

гўштга яқинлаштириш мумкин. Ундан ташқари, нўхот нафақат шакар ва

оқсил кўплиги билан, балки турли хил дармондорилар ва минерал тузлар

миқдори кўплиги бўйича ҳам бошқа сабзавот маҳсулотларидан ажралиб

67

туради. Масалан, унда фосфор, кальций ва темир тузлари кўп бўлади. Ундан

ташқари нўхот муҳим агротехник хусусиятга ҳам эга, чунки у экилганидан

сўнг, тупроқ азот элементи билан бойийди. Бу эса ундан кейин исталган

ўсимликни азотли ўғитларни минимал равишда сарф қилган холда ўстириш

мумкинлигига олиб келади.

Нўхот икки гуруҳга бўлинади: шакарли ва қобиқли. Нўхотнинг ширин

ёки шакарли навлари етилгунига қадар сувлилигини сақлайди ва унда қобиқ

бўлмаганлиги учун, уни тўлиқ истеъмол қилиш мумкин бўлади. Нўхотнинг

қобиқли навларида эса терисимон пергаментли, истеъмолга яроқсиз қобиқ

бўлади. Шунинг учун уларни хали етилмасидан қуритиб, қобиғидан

ажратилади ва истеъмол учун тўла етилмаган уруғлари ишлатилади – буни

халқ тилида «яшил нўхотчалар – зелёный горошек» деб аталади.

Шакарли ёки қобиқсиз нўхот ўз навбатида шўрва учун ишлатиладиган

ва десерт нўхотга бўлинади. Шўрва учун ишлатиладиган нўхот навига Генри

15 ва Де-Грасс ларни киритиш мумкин. Улар майда нўхотчалар хосил

қиладилар. Уларнинг уруғлари хали етилмаган вақтда улар узиб олинадилар

ва шўрва тайёрлаш учун ишлатиладилар. Шакарли нўхотларнинг етилмаган

уруғларини янги узилган холда десерт сифатида ёки пишириб, гарнир

сифатида ишлатиш мумкин. Бунинг учун қуйидаги навлар таклиф қилинади:

Неитощимый 195, Жегалова 112, Сахарный мозговой 6. Қобиқли

нўхотларнинг асосий навлари сифатида қуйидагиларни кўрсатиш мумкин:

Ранний 301, Ранний зелёный 33, Превосходный 240, Победитель Г-33.

Нўхот совуққа чидамли ўсимлик бўлиб, униг уруғлари +3 . . . +5 градусларда

униб чиқа бошлайдилар, майсалари эса -2 . . . -4 градусли совуққа бардош

бера оладилар. Шунинг учун нўхотни эрта муддатларда экиш мумкин

бўлади. Майсалари униб чиқишини тезлаштириш учун уруғларни экишдан 2-

3 кун аввал сувга бўктириб қўйилади.

Нўхотни янги гўнг тўкилганидан сўнг, икки-уч йилдан кейингина ерга

экиш мумкин. Агар истеъмол учун (шўрвага ёки салатга) нўхот етиштириш

керак бўлса, у холда ерга тўла минерал ўғит солиш керак бўлади. Азотли

68

ўғитлар унга фақатгина ўсишнинг биринчи даврида керак бўлади холос.

Экишдан аввал нўхот уруғлари бактериал ўғит – Нитрагин билан

аралаштирилади ва бу хосилни анча оширишга олиб келади.

Нўхот уруғларини текис ер майдонига ёки эгатларга ҳар 10 метр

квадратга 100-150 грамм ҳисобидан экилади. Бунда қаторлардаги ўсимликлар

орасида 4-6 см, қаторлар орасида эса 15-18 см масофа қолдирилади. Уруғлар

экилганидан сўнг 3-5 кунларда нўхот майсалари пайдо бўлади. Майсалар

ўсиб чиққандан то ўсимлик гуллагунича қатор ораларини икки-уч марта

юмшатилади ва бегона ўтлар йўқотилади. Нўхотнинг бўйдор навларига

тирговучлар қўйилади ва шохлари уларга боғланади. Агар ерда нам кўп

бўлса, бўйдор ўсимликлар тагига, улар эгилиб қолмасликлари учун тупроқ

уйиб қуйилади. Нўхот мева тугаётган даврда уни суғориб туриш тавсия

этилади, чунки бу тадбир хисолдорликнинг анча ошишига сабаб бўлади.

11.1. Нўхотнинг навлари

Жегалова 112, Неистощимый 195 – энг яхши шакарли навлар

ҳисобланади. Уларда пергаментли қобиқ бўлмайди, уруғлари мазали, тупи

бўйдор бўлиб, тирговучларга боғлашни талаб қилади. Шунинг учун бу

навлар ишқибоз боғбонлар томонидан кўп ўстирилади.

Овощной 76, Ранний 301, Ранний 20/21, Липеньский, Победитель Г-

33, Виола – эртаки қобиқли навлар бўлиб, юқори сифатли консерва

маҳсулотлари тайёрлаш учун ишлатилади.

Совершенство 52, Восход, Юбилейный 1512, Позднеспелый

мозговой улучщенный – ўртаки ва кечки навлар бўлиб, қобиқли,

конвсервалаш учун яроқли навлар ҳисобланади.

12. Фасол етиштириш

Фасоль медицинада жуда кенг миқёсда ишлатилади. Юрак, буйрак ва

бошқа касалликларда ундан қайнатма тайёрлаш ва уни шўрвага ёки салатга

солиб истеъмол қилиш тавсия этилади. Халқ табобатида фасолнинг

қайнатмасини қанд касаллигини даволашда тавсия этилади. Кўпинча унинг

шакарли навлари етиштирилади. Масалан, Сакса без волокна 615, Кустовая

69

без волокна 85 ва Триумф сахарный 704. Фасол иссиқликни севувчи

ўсимлик бўлиб, унга худди помидор сингари иссиқлик, сув, хаво ва ёруғлик

режими талаб қилинади.

Фасолни бир-биридан 40 см масофадаги қаторлар кўринишида ёки

икки ёки уч қаторли ленталар кўринишида экилади. Бунда қаторлар

орасидаги масофа 20-25 см бўлиши тавсия этилади. Қаторлардаги уруғларни

эса 10-12 см масофада экилади. Фасол ўсимлиги экилган ер майдони мавсум

давомида тўрт-беш марта юмшатилади, бегона ўтлардан тозаланади, тагига

бироз тупроқ тортиб қўйилади, керакли пайтларда суғорилади ва бўйдор

навлари тирговучларга бойланади.

Спаржали фасол уруғлик фасолдан унда қобиқ йўқлиги билан

ажралиб туради. Шунинг учун овқат тайёрлашга унинг серсув мевалари ҳам,

янги новдалари ҳам ишлатилиши мумкин. Контендер ва Вигна навларининг

меваларини нафақат бевосита истеъмол учун ишлатиш, балки сақлаб қўйиш

ҳам мумкин.

12.1. Нўхот ва фасолнинг касалликлари

Нўхот бити – бу зараркунанда нўхот ва фасолга зарар етказиб, беда ва

шунга ўхшаш ёввойи турдош ўсимликларда бўлади. Унинг танаси узунлиги

5,5 мм гача етади, кўзи қизил, сўрувчи найчалари узун, ранги бўғиқ-яшил-

духобасимон бўлади. Бу хашорат бир йилда ўнтача авлод беради. Тухумлари

нўхатнинг ёввойи авлодлари илдизининг устки қисмида бўлади. Баҳор

фаслида бу ўсимликларда хашоратнинг бир неча авлодлари яшаб,

кўпаядилар. Улар партеногенетик холда, эркак иштирокисиз кўпаядилар ва

кеч баҳорда улар орасида қанотлилари пайдо бўлади ва улар бошқа

ўсимликларда ҳам бу хашоратларнинг янги колонияларини пайдо қиладилар.

Бу хашоратлар барглардан, ўсимлик танасидан ва унинг меваларидан

сокларини сўриб оладилар. Натижада зарарланган ўсимликлар ўсишдан

орқада қоладилар, барглари сарғаяди, бутонлари ва гуллари тўкилиб кетади.

Нўхат гуллаб бўлганидан сўнг, қанотли хашоратлар ўсимликни тарк этадилар

ва бошқа ёввойи турдошларга кўчиб ўтадилар. Кузга бориб, битларнинг

70

колонияларида эркаклари пайдо бўлиб, уларнинг фаолияти натижасида

хашоратлар қишлаш учун тухумлар қўядилар. Нўхатда битдан ташқари беда

бити ва бошқа турдаги хашоратлар ҳам озиқланиши мумкин.

Бу хашоратга қарши кураш усуллари: Нўхотни эрта экилиши ва унинг

тез етиладиган навлари етиштирилиши, турдош ёввойи ўсимликларниннг ва

бошқа бегона ўтларнинг ўз вақтида йўқотилиши оддий ҳимоя усулларига

мисол бўла олади. Агар бу зараркунанда жуда ҳам кўпайиб кетган бўлса, у

холда унга Фьюри препарати пуркалади. Аммо бу иш хосил териб

олинишидан камида 10 кун олдин амалга оширилиши керак.

Нўхот қўнғизи – фақатгина нўхотнигина зарарлайди. Бу қўнғиз кенг

овал шаклли, қора рангли, узунлиги 4-5 мм, сарғишроқ туклари бор, қорнида

эса крестга ўхшаш доғ бўлади. Унинг тухумлари узунчоқ овал шаклда, сариқ,

узунлиги 0,8 мм. Личинкаси крем рангли, оёқчаларсиз, қалин ва узунлиги 6

мм гача бўлиши мумкин. У бир йилда бир марта кўпаяди. Улар хоналарда

туваклар ичида, ер тагида, дарахтлар пўстлоғида қишлайдилар. Баҳорда улар

ёввойи турдош ўсимликлар гуллари билан озиқланадилар. Нўхотга эса улар

унинг гуллаган даврида ўтиб оладилар ва ундаги гуллар чанги хамда

гулбарглар билан озиқланадилар. Қўнғизлар тухумларини ящил ўсимталарга

қўйиб, ундан чиққан личинкалар нўхат меваси ичига кириб оладилар ва уни

еб қўйиб, унинг ичида ғумбакка айланадилар ва унда баҳоргача қоладилар.

Қўнғизли нўхотлар унинг қобиғидаги қора доғ орқали аниқланишлари

мумкин. Худди ўша доғли жой тешилиб, ундан қўнғизлар ташқарига чиқиб

оладилар. Зарарланган нўхатлар экилганида, улар униб чиқмайдилар,

уларнинг оғирликдари камаяди ва бу нўхот истеъмол учун яроқсиз холга

келади.

Бу хашоратга қарши кураш усуллари: Нўхотни иложи борича эртароқ

экиш ва унинг эртаки навларини танлаш. Эртаки навлар бу қўнғизга қарши

чидамли бўладилар. Зарарланган нўхотларни соғломларидан ажратиш учун

уларни ош тузининг сувдаги эритмасига солинади (1 кГ ош тузига 3-3,5 литр

71

сув қўшилган холда). Бунда зарарланган нўхотлар сув тепасига қалқиб

чиқадилар.

Фасол қўнғизи – фасолни, нўхотни ва бошқа буларга турдош бўлган

ўсимликларни зарарлайди. Қўнғизнинг узунлиги 4 мм гача бўлади, ранги

бўғиқ. Унинг қаноти устки қисмида узунчоқ оқиш доғлар бўлади. Тухуми оқ

рангли, узунчоқ, узунлиги 0,7 мм гача. Личинкаси эса эгилган, оёқсиз,

танасида кўп сони тукчалар бор бўлади. Қўнғизлар ер майдонига

омборлардан келиб қолишлари мумкин ёки улар уруғлар таркибида

бўлишлари ҳам мумкин. Фасол экинзорларида уларнинг кўкариши

бошланишидан то фасоллар етилгунича бўлишлари мумкин. Тухум

қўйишдан аввал қўнғиз етилган фасолнинг танасидан тешикча очади ва

унинг ичига 20-40 тагача тухум қўяди. Битта қўнғиз 100 тагача туҳум

қўйиши мумкин. Тухумнинг ривожланиши хароратга боғлиқ равишда 5-45

кунлар давом этади. Ундан чиққан личинкалар фасолнинг дони ичига кириб

олиб, озиқланадилар. Битта фасол донида 20 тадан кўп личинкалар

озиқланиши мумкин. Ривожланиб бўлгандан сўнг, личинкалар донларда

ғумбакка айланадилар. Улардан пайдо бўлган қўнғизлар эса фасол дони

ичидан уни кемириб, ташқарига чиқадилар.

Қўнғизлар фасол дони билан биргаликда омборларга ва далаларга

келиб қоладилар. Бу ерда уларнинг ривожланиши давом этиб, улар донлар

орасига тухум қўя бошлайдилар. Кейинчалик бу тухумлардан чиққан

личинкалар донларнинг ичига кириб олиб, худди дала шароитларидагидек

қиши билан ривожланаверадилар. Донлар личинкалар томонидан шу

даражада кемириб ташланадики, улар энди истеъмолга яроқсиз бўлиб

қоладилар.

Бу хашоратга қарши кураш усуллари: Энг аввало ерга зарарланмаган

уруғларни экиш, фасолни тез муддатларда йиғиштириб олиш, уруғлик

фасолни совуқ омборларда сақлаш, озиқ-овқат учун ишлатиладиган фасолни

бир соат давомида +60 градусда қиздириб олиб, уни зарарсизлантириш.

72

Узун бурунли қўнғизлар – улар тукли ва йўл-йўл чизиқли бўлишлари

мумкин. Узунликлари 4-5 мм бўлиб, калта трубкасимон бошга эгалар.

Тухумлари думалоқ-овал шаклда, қора рангли бўлади. Оқ рангли бироз эгик

личинкаларининг узунлиги эса 5 мм гача бўлиши мумкин. Бу қўнғизлар бир

йил давомида битта авлодда ривожланадилар. Қишда улар ўсимлик

қолдиқлари тагида яшайдилар ва эрта баҳорда уйғонадилар. Қўнғизлар иссиқ

ва қуёшли кунларда фаол бўлиб, ўсимликка ўрмалаб чиқадилар ва у билан

озиқланадилар. Совуқ ва зах об-хаво шароитларида эса улар тупроқ тагига

кириб кетадилар. Улар бир ой давомида тупроқ устига тухумларини

қўядилар ва улардан чиққан личинкалар 12 см гача ер остига кириб олиб,

илдизлар билан озиқланадилар. Личинкалар 28-30 кун давомида ривожланиб

бўлганларидан сўнг, тупроқ юзасида ғумбакка айланадилар. Ёз ўрталарида бу

ғумбаклардан қўнғизчалар чиқадилар ва кузгача ўз қилмишларини давом

эттириб, кузда қишлаш жойларига кириб оладилар. Баҳорда қўнғизлар униб

чиқаётган фасол ва нўхот майсаларини кемириб, уларга зарар етказадилар.

Натижада бу майсалар нобуд бўладилар. Кейинчалик қўнғизлар баргларни

еб, уларда ярим айлана шаклдаги кемирилган жойлар пайдо қиладилар.

Тупроқ остида ҳам улар ўсимликнинг илдизлари кемириб ташлайдилар.

Бу хашоратга қарши кураш усуллари: нўхот ва фасолни яхши ишлов

берилган тупроқларга эрта муддатларда экиш ва уларни турдош ўсимликлар

экилган майдонлардан узоқроқда жойлаштириш. Агар қўнғизлар жуда ҳам

кўпайиб кетишса, ўсимликларни уларга қарши Карбофос кимёвий препарати

билан пуркаш.

Нўхот мевасини еювчи капалак - қанотлари 12-17 мм бўлиб,

олдинги қаноти оқ штрихли қорароқ рангда. Тухуми сариқ, ясси, овал

шаклда. Капалакнинг ғумбаклари тупроқ юза қисми остида қишлайдилар ва

нўхот гуллаганда улардан чиққан капалаклар баргларга, гулчаноқларга ва

меваларга тухум қўядилар. Бироз вақтдан сўнг, улардан чиққан личинкалар

нўхотнинг меваларини еб қўядилар.

73

Бу хашоратга қарши кураш усуллари: Нўхотни эрта муддатларда ва тез

етиладиган навларини экиш, ўсимлик қолдиқларини йўқотиш, ерни эса

чуқур хайдаш.

Нўхотнинг аскохитоз касаллиги – бу замбуруғли касаллик

ўсимликнинг ер устки қисмларига зарар етказади. Касалланган

ўсимликларнинг баргларида қора чегарали бўғиқ доғлар пайдо бўлади.

Ўсимлик танасида эса ярани эслатувчи кўринишдаги чуқурчалар хосил

бўлади. Касал орган юзасида қора нуқталарга ўхшаш споралар хосил бўлиб,

улар хаво оқими таъсирида бошқа ўсимликларга тарқалади. Бу эса хосилни

анча камайтиришга олиб келади. Спора тушган нўхотларда доғлар пайдо

бўлади ва бу уларнинг ривожланишини тўхтатади. Касалланган нўхотлар

экилганида, улар униб чиқмайдилар ёки униб чиққанлари ҳам бироз

муддатдан сўнг, қуриб қоладилар.

Бу касалликка қарши кураш усуллари: Нўхотнинг касалланмаган

уруғларини экиш, эрта муддатларда ва эртаки нўхот навларини экиш,

нўхотни яна эски жойга 4-5 йилдан кейингина экиш, нўхот хосилини тезда

йиғиштириб олиш, ўсимлик қодиқларини йўқотиш, ерни яхшилаб ва чуқур

хайдаш. Касаллик аломатлари пайдо бўлганда нўхотнинг ўсиб чиққан

майсаларига 1% ли Бордосс суюқлигини пуркаш.

Нўхотнинг занг касаллиги – нўхот ўсимлигининг қолдиқларида ва

турдош ўсимликлар илдизларида қишлайди. Бу инфекция уруғлар

воситасида ташилмайди. Занг касаллигининг аломатлари нўхотда ёз

ўрталарида сезила бошлайди. Спораларнинг оч жигарранг колониялари

баргларда, ўсимлик танасида хамда меваларида хосил бўла бошлайди ва

кузда улар қора ранга кирадилар. Уларда қишки споралар ривожланадилар.

Баҳорда эса бу споралар шамол таъсирида тарқалиб, бошқа ўсимликларга

хам ўтадилар. Касалланган ўсимликларнинг ранги ўзгариб, қуриб қоладилар.

Фасол ва нўхотнинг занг касаллигига қарши курашиш учун қуйидаги

чора-тадбирлар кўрилади: ҳосил йиғиштириб олинганидан сўнг қолган

ўсимлик қолдиқларини йиғиб олиш ва йўқотиш, ерни чуқур хайдаш, ерга

74

калий ва фосфорли ўғитлар солиш, касалланган турдош ўсимликларни

йўқотиш.

Фасол мозаикаси касаллиги – вирусли касаллик бўлиб, баргларни

мозаикали қилиб, илдиз тизими ва ўсимлик ер устки қисмининг

ривожланишини жуда секинлаштиради. Ўсимлик мева тугмайди ёки хосили

анча камаяди. Қуруқ ва намлик етишмаганда касаллик янада ривожланади.

Инфекциянинг асосий сабаби – касалланган ўсимликлардан йиғиб олинган

уруғлардир.

Бу касалликка қарши кураш усуллари: Касалланмаган уруғлардан

фойдаланиш, фасолни эрта муддатларда экиш, касал ўсимликларни топиш ва

дархол йўқотиш.

13. Қовоқ ва қовоқсимонлар

Қовоқ тупи узун ва жуда сербарг ўсимлик бўлиб, унинг мевалари қуруқ

моддага ва шакарга бой бўлади. Мевасининг ранги сариқ ёки тўқ сариқ

бўлиб, унда каротин сабзига нисбатан кўпроқ бўлади. Қовоқда

углеводларнинг, оқсилларнинг, минерал тузларнинг ва турли хил

ферментларнинг рационал нисбати борлиги унинг энг енгил

ўзлаштириладиган сабзавот маҳсулоти сифатидаги қийматини яна ҳам

оширади. Бу сабзавот маҳсулотининг бошқа озиқ-овқат маҳсулотлари билан

мос тушиши унинг яхши хазм бўлишига сабаб бўлади.

Қовоқ иссиқни ва намликни яхши кўрадиган бир йиллик ўсимлик

бўлиб, у совуққа умуман бардошли эмас, қурғоқчилик эса унинг гуллари ва

тугилган мевалари учун халокатлидир. Қовоқсимон ўсимликлар чириндига

бой бўлган суглинистик ва қумли тупроқларда яхши ўсадилар. Агар ернинг

10 метр квадратига 50 кГ ҳисобидан гўнг ёки компост, 300-350 грамм

суперфосфат ва 150-200 грамм сернокислый калий солинса, нур устига аъло

бўлади. Қовоқни уруғидан ёки кўчатлари орқали ўстириш мумкин.

Ўсимликлар бир-биридан 1,5-2 метр масофада квадрат уялаб жойлашса,

яхши ўсади ва ривожланади. Эрта ва мўл хосил олиш учун қовоқ уруғлари

қоғоз ёки торфли стаканларга экилиб, 20-25 кунлардан сўнг кўчатлари

75

тупроғи билан биргаликда ерга ўтказилади. Агар қовоқни гўнг устига

қуйидаги чизмага ўхшатиб экилса, ундан жуда кўп хосил олиш мумкин:

Қовоққа ишлов бериш - тупроқни юмшатиб туриш, бегона ўтларни

йўқотиш, озиқлантириш ва суғоришни ўз ичига олади. Ўсимлик гуллаганда

ва мева тугилган даврларда унга алоҳида эътибор қаратиш керак бўлади.

Қовоқни мол гўнги шарбати билан ёки товуқ гўнги шарбати билан 1:8 ёки

1:10 нисбатларида озиқлантирилиб турилади. Агар унга 10 литр сувга 10

грамм мочевина солиб, илдиздан ташқари озиқлантирилса, ўсиши тезлашади

ва мевалари йириклашади. Қовоқнинг меваси тезроқ етилиши учун унинг

барча чекка ва бачки ўсимталари юлиб ташланади ва хар бир ўсимликда 3-4

дона мева қолдирилади. Асосий новдани шундай кесиладики, унда мева

тагида 3-4 та хақиқий барглар қолсин. Қовоқ новдалари уларнинг

бўғимларидан янги илдизлар чиқиши ва озиқланиш кучайиши учун ерга

қапиштириб қўйилади.

13.1. Қовоқнинг навлари ва гибридлари

Крошка – тез етиладиган нав бўлиб, мевалари ясси-думалоқ, оғирлиги

2-3 кГ, оч сариқ рангда, гўшти ёрқин-сариқ, ширин.

Миндальная 35 – эртаки нав бўлиб, гўшти сариқ-оловрангли, миндал

таъмини эслатади.

76

Грибовская кустовая 189, Мозолевская 49 ва Бирючекутская 26 –

ўртаки нав бўлиб, гўшти олов рангли, таъми ширин.

Большой Макс – кечки нав бўлиб, юқори хосил беради, мевалари олов

рангли, катта ва гўшти ширин.

Лечебная – бу нав болаларга ва ёши катта инсонларга тавсия этилади.

Крукнек – жуда декоратив нав, қўзиқорин шаклига ўхшаш чиройли

шаклга эга – қалин оқ устундаги қизил шапкачага ўхшайди, жуда хам

тўйимли, шохдор бўлгани учун уни боғларга ва қуёшга қараган балконларга

экиш мумкин. Унинг гуллари қуёш ботаётганида очилиш хусусиятига эга

бўлгани учун уни сунъий чанглатиш тавсия этилади. Истеъмол учун 1 кГ

гача бўлган кичик мевалари ишлатилади. Крукнек икки йил давомида

сақланиб, ўз таъмини яхши сақлайди.

13.2. Патиссон ва кабачки етиштириш

Бу ўсимликларнинг унчалик етилмаган мевалари истеъмол учун

ишлатилади. Улар ҳам худди қовоқ каби иссиқликни севувчи ўсимликлардир

ва уларни уруғларидан хамда кўчатлар воситасида кўпайтириш мумкин. Ерда

уларнинг қаторларини 0,6 – 1 метр масофада ва ўсимликлар орасини 60-70 см

оралиқда экилади. Эгатлар баҳорда тайёрланиб, экиш учун чуқурчалар

қазилади ва бу чуқурчаларга 0,5 пақир чиринди ёки компост, 8-10 грамм

аммиак селитраси, 15-25 грамм суперфосфат ва 10 грамм хлорли калий

солинади. Улар яхшилаб аралаштирилиб, хар бир чуқурчага 2-3 тадан уруғ

солинади. Уруғлар униб чиққанидан сўнг, уларнинг майда ва жонсизлари

олиб ташланади, бақувват ва соғломлари эса қолдирилади. Уруғларнинг

экилиш чуқурлиги енгил тупроқларда 5-6 см, оғир тупроқларда эса 3-4 см

бўлиши лозим. Кабачкилар иссиқ сув билан қондириб суғорилишни хуш

кўрадилар. Ўсимликларнинг гуллаш ва мева тугиш даврида 10 литр сувга 1

литр гўнг шарбати ва 0,5-1 ош қошиғидан нитрофоска солиб,

озиқлантирилади. Битта ўсимликка тахминан 5 литрдан озуқа бериш тавсия

этилади. Агар кабачкилар узун новдали бўлсалар, уларнинг учлари узиб

ташланади. Энг юқориги куртакни тўртинчи хақиқий баргдан сўнг олиб

77

ташланади. Цуккини – кабачкининг янги интенсив нави бўлиб, унинг ранги

яшил бўлади. Бу ўсимлик нави ихчамлиги, жуда кўп шохлар

чиқармайдиганлиги, сифатлилиги, тез етилиши хамда хосилдорлиги билан

ажралиб туради. Цуккинининг истеъмол ва диетик хусусиятлари унда тез

ўзлаштириладиган углеводлар, аскорбин кислотаси, рибофлавин, тиамин ва

бошқа дармондорилар борлиги билан боғлиқ. Меваси етилган сари унда

каротин миқдори ортаверади. Ундан ташқари, бу мевалар ўзида жигарнинг

ишлашини яхшилаш учун таъсир кўрсатадиган ферментларга эгадирлар.

Кабачкининг меваларини янги узилган холида истеъмол қилинса, бу овқат

хазм қилишни яхшилаб, инсон организмидан хавфли моддаларни чиқаришга

ёрдам беради. Кабачки кўчатларини етиштиришда хавонинг харорати

қуйидагича бўлиши тавсия этилади:

Уруғлар униб чиққунча +22 . . . +25 градус

Майсалар униб чиққанидан сўнг кундузи +15 . . . +20, кечқурун

эса +12 . . . +15 градус

Ўсимликларнинг ривожланиш даврида кундузи +18 . . . +25,

кечқурун эса +15 . . . +17 градус.

Хароратнинг ва намликнинг нормадагидан кўтарилиши ўсимлик химоя

кучларини камайтириши, унинг ривожланишини секинлаштириши ва

хосилдорликнинг анча камайишига олиб келиши мумкин.

Патиссонлар бошқа қовоқсимонлардан меваларининг узоқ муддат

етилиши ва хосилдорлиги нисбатан камлиги билан фарқланадилар. Аммо

уларнинг сифати ва таъми кабачкиникидан кўра яхшироқдир. Патиссон

нисбатан сербарг ўсимлик бўлгани учун унинг шикастланган ва эски

баргларини хамда чангланмаган меваларини доимий равишда узиб ташлаш

тавсия этилади.

13.3. Лагенария етиштириш

Бу ўсимлик қовоқсимонлар оиласига кирувчи бир йиллик ва иссиқсевар

бўлиб, унинг цилиндр кўринишидаги мевалари катта ўлчамли бодрингга

ўхшаб кетади. Меваларининг териси унинг ёшлик пайтида юмшоқ, гўшти

78

эса нозик ва мазали бўлади. Уни кўчатлар воситасида ҳам, уруғларни сепиш

билан ҳам ўстириш мумкин. Кўчатларни 20-25 см ли чуқурчаларга икки

қисмдан чиринди ёки компост хамда кул солиб, уларни тупроқ билан

яхшилаб аралаштирилгандан сўнг экилади. Лагенариянинг уруғлари йирик,

узунчоқ ва қаттиқ қобиққа эга бўлади. Шунинг учун унинг униб чиқишини

тезлаштириш мақсадида экишдан олдин уруғларни икки сутка иссиқ сувда

сақланади. Ундан сўнг, уруғларни нам латтага ўраб қўйиб, +20 . . . +25

градусларда иссиқ жойда сақланади. Лагенария жуда ҳам тарвақайлаб

кетадиган ўсимлик бўлгани учун хамда унинг мевалари узунлиги 2 метргача

етиши мумкинлигини ҳисобга олиб, унга тирговучлар қўйиб, боғлаб

қўйилади. Лагенариянинг гуллари, худди крукнекникига ўхшаб, кечки пайт

очилади. Шунинг учун унинг мева тугишини фаоллаштириш мақсадида

сунъий чанглаштиришни амалга ошириш тавсия этилади.

Лагенариянинг яна бир диққатга сазовар жойи щундаки, унинг

меваларини истеъмолга ишлатиш учун унинг бир қисмини кесиб олиш

мумкин, кесилган жой тезда битиб, мева эса ўсишни давом эттираверади.

Лагенарияга худди қовоқ сингари ишлов берилади ва озиқлантирилади.

Унинг чекка ўсимталари узиб ташланади ва хар бир ўсимликда 2-3 тадан

мева қолдирилади.

13.4. Қовоқсимонларнинг касалликлари ва зараркунандалари

Антракноз – баргларнинг юқори тарафида думалоқ шаклли сарғиш

доғлар пайдо бўлади. Баргларнинг ички қисмида эса пушти чангсимон модда,

меваларда эса пушти-бронза рангли яралар хосил бўлади. Касалланган

мевалар ўзининг товар сифатини батамом йўқотади.

Бактериоз – касалланган баргларда учбурчаксимон шаклдаги ёғсимон

доғлар пайдо бўлади. Ёмғир ёққан об-ҳаво шароитида эрталаблари

баргларнинг ички томонида сарғиш томчилар хосил бўлиб, улар қуриганидан

сўнг, унсимон оқ парда хосил қилади. Вақт ўтиши билан доғлар қорайиб,

қуриб ва ранги очариб боради. Меваларда эса кичкина сувли доғлар пайдо

бўлади ва бу уларнинг товар кўринишини йўқ қилишга олиб келади.

79

Антарноз ва бактериоз уруғлар орқали тарқалади ва у айниқса ёмғирли

иссиқ об-хаво шароитларида кенг тарқалади. Бу касалликларнинг олдини

олиш учун уруғлар экишдан олдин зарарсизлантирилади. Профилактика

мақсадида ёш ўсимликларни ягана қилинганидан сўнг, улар қуйидаги

таркибда илдиздан ташқари озиқлантирадилар: 10 литр иссиқ сувга 20 грамм

суперфосфат, 7 грамм мочевина, 20 грамм калий тузи, 2 грамм сернокислий

марганец ва 4 грамм мис купороси солиниб, бу эритма ўсимликларга

пуркалади ёки суғорилади. Ўсимликларнинг ривожланиш даврида жами 3

марта шундай озиқлантирилиш амалга оширилиши мумкин. Юқоридаги

касалликларнинг белгилари пайдо бўлганда аввало касалланган барглар

кесиб олинади ва ёқиб юборилади. Ўсимликка эса 1% ли Бордосс суюқлиги

билан ёки мис хлорокиси билан (10 литр сувга 90% ли препаратнинг 30

граммини солиш кифоя) ишлов берилади.

Тўр тўқувчи бит (Паутинный клещ) – ўсимликларни очиқ

майдонларда ва теплицаларда зарарлайди. Одатда битлар баргларнинг ички

томонида жойлашиб, уни ингичка тўр билан қоплайдилар. Уларни оддий кўз

билан кўриш мумкин эмас. Баргларда оч-сариқ рангли доғларнинг пайдо

бўлиши улар фаолиятининг биринчи кўриниши бўлади. Олдин барглар аста-

секин сарғая бошлайдилар ва кейинчалик қуриб қоладилар. Агар керакли

чора-тадбирлар кўрилмаса, ўсимлик ҳам қуриб қолиши мумкин. Унга қарши

ўсимликларга мева тугиши бошланишида 10 литр сувга 50 грамм миқдорида

коллоидли олтингугурт билан ишлов берилади.

Бундай ишловни 5-7 кундан сўнг яна қайтарилади. Агар бу ёрдам

бермаса, 10% ли Карбофос (10 литр сувда 75-80 грамм эритиб) пуркалади,

аммо бир мавсумда 3 мартадан кўп сепиб бўлмайди. Охирги кимёвий ишлов

бериш хосил йиғиб олишдан 3-4 кун аввал амалга оширилиши мумкин.

Қовоқсимон ўсимликларни пиёздан, карамдан, илдизмевалилардан ва

картошкадан кейин экиш мумкин. Бу ўсимликлар ривожланиши учун

оптимал харорат +22 . . . +25 градус ҳисобланади. Улар совуққа унча

бардошли эмас, уларни уруғларини сепиб ёки кўчатлари воситасида экилади.

80

Қовоқсимонлар тагига гўнг солиш йўли билан (юқоридаги расмга қаранг)

жуда яхши ривожланади ва мўл хосил беради. Меёрида суғорилади,

хафтасига бир марта мол гўнги шарбати ёки товуқ гўнги шарбати билан

озиқлантирилади. Мевасиз шохлари узиб ташланади, асосий шохни эса 3-4

чи баргдан кейин кесиб ташланади, ўсимталари ва бўғинларини ерга

қапиштириб қўйилади. Катта мевалари тагига қалин картон ёки фанера қўйиб

қўйилади.

14. Полиз ўсимликлари

14.1. Тарвуз етиштириш

Тарвузнинг гўштида 12% гача шакар бўлади, шу жумладан, унда

глюкоза, фруктоза, В1, В2, С, РР дармондорилари, пектин моддалари,

тўқималар, фолий кислотаси, магний, калий, темир, марганец ва никел

тузлари бўлиши аниқланган. Тарвуз овқат хазм қилишни яхшилаб,

организмдан холестеринни чиқаришга кўмак беради. Тарвуз шарбати жуда

ажойиб сийдик хайдайдиган восита бўлиб, уни юрак қон-томир

касалликларида юзага келадиган шишларни қайтаришда ва сийдик чиқариш

йўллари касалликларида кенг миқёсда қўлланилади. Тарвузнинг эти ва

шарбати жигар ишини ва унинг озиқланишини яхшилайди. Тарвуз –

иссиқликни севувчи ўсимлик бўлгани учун уни кўпроқ қуёшли ва иссиқ

худудларда ўстирилади. Аммо кўчатлар усулида экилиб, устига плёнка

ёпилса, бошқа худудларда ҳам ўстириш ва мўл хосил олиш мумкин.

Тарвуз кўчатларини 20-25 кун ўстирилади ва эрта баҳорда плёнка

тагига экилади. Агар тарвуз уруғларини қовоқсимонларга ўхшаб (шу

бўлимдаги расмга қаранг) тагига иситиш ва озиқлантириш учун янги гўнг

солган холда хамда устига плёнка ёпилган холда ўстирилса, эрта ва жуда ҳам

мўл хосил олиш кафолатланади. Бу холда 4 та кўчатни биргаликда экиш

тавсия этилади. Серқуёш ва шамоллардан ҳимояланган ер майдонларида

тарвузларни очиқ ерга экиш мумкин, аммо совуқ кунларда уларнинг нозик

ёш кўчатларини пленка билан ёпиб қўйиш зарур бўлади. Тарвузларни

парваришлаганда озиқлантиришга, тупроқни юмшатишга, ортиқча

81

шохларини узиб ташлашга ва суғоришга аҳамият бериш керак бўлади. Тарвуз

– қурғоқчиликка бардош берувчи ўсимлик, аммо у вегетация даврида

суғоришга жуда ҳам мухтож бўлгани учун, унинг асосий шохлари ва асосий

танаси ривожланиши даврида тез-тез суғорилиб туриши керак. Тарвузнинг

мевалари пишаёттган даврда суғориш камайтирилади, чунки ер бироз

қуриганда тарвузлар тез пишадилар ва ширинроқ бўладилар.

Тарвузни биринчи озиқлантириш кўчатлар экилганидан 7-10 кундан

сўнг амалга оширилади. Иккинчи ва ундан сўнгги озиқлантиришлар эса 12-

15 кун оралиқларида амалга оширилиши тавсия этилади. Тарвузни

озиқлантиришда худди қовоқ каби (юқоридаги тегишли бўлимга қаралсин)

азот, фосфор ва калийли ўғитлар тури ва дозасидан фойдаланилади.

Тарвузларнинг шохлари ерга яхши ўрнашиши ва бўғимларидан қўшимча

илдизлар отиб, яхшироқ озиқлана олиши учун уларни ер бўйлаб ёйиб

ётқизиб, бўғимлари устига икки-уч жойдан тупроқ кўмиб қўйилади. Хар бир

тарвуз ўсимлигида 3-4 та мева хосил бўлганидан сўнг, бошқалари олиб

ташланади ва шохларнинг учлари узиб ташланади. Агар унда жуда кўп

шохчалар хосил бўлган бўлса, хосил бермайдиганлари юлиб ташланади.

14.2. Тарвузнинг навлари

Ўзбекистоннинг турли-туман худудларида хам бир қанча

маҳаллийлаштирилган ва анъанавий навлар етиштирилади. Булар хамда

яқин ва узоқ хорижий мамлакатлардан кириб келган асосий навлар

жумласига мисол сифатида қуйидагиларни кўрсатишимиз мумкин.

Роза Юго-Востока, Стокса, Огонёк – тез пишар навлар ҳисобланади.

Шуга Бэби, Скороспелый сахарный – жуда тез етиладиган навлар

бўлиб, уруғлари майда бўлади.

Кримсон сунт, Ярило – эртапишар навлар бўлиб, мевалари йирик ва

уруғлари майда бўлади.

14.3. Қовун етиштириш

Қовун ҳам, худди тарвуз каби иссиқликни севувчи ўсимлик

ҳисобланади. Унинг таркибида шакар, аскорбин кислотаси, РР витамини,

82

катта миқдорда фолий кислотаси, каротин, пектин моддалари ва турли хил

минерал моддалар мавжуд. Қовун асаб тизимини тинчлантиради, юрак

касалликларида ва мия атеросклерозида фойдали ҳисобланади. Шакар

миқдори бўйича қовун тарвуздан юқори туради. Уни уруғлар ёки кўчатлар

воситасида экилади. Кўчат ўстиришда унинг учи 3-4 та баргдан сўнг, чилпиб

қўйилади. Эрта баҳорда қовун уруғлари ёки кўчатлари очиқ ер майдонига ёки

плёнка остига экилиши мумкин. Уни 1-1,5 метр оралиқларда экиш тавсия

этилади. Қаторларни юмшатиш, суғориш ва озиқлантиришдан ташқари, мева

тугилганидан сўнг, қовуннинг иккинчи даражали ўсимталари 4-5-чи барг

тепасидан чилпиб ташланади. Қовуннинг шохлаб кетадиган танасини ерга

бир текис ётқизиб ва тараб, устидан озуқага бой тупроқ билан бостириб

қўйиш тавсия этилади. Қовундан эрта хосил олиш учун уни худди қовоққа

ўхшаб, тагига гўнг солинган бостирмасимон чизмага асосан ҳам экиш

мумкин (қовоқ бўлимидаги чизмага қаранг). Қовуннинг асосий шохлари

ўсишининг бошланғич даврида уни яхшилаб суғориб туриш керак. Аммо

қовун қурғоқчиликка чидамли ўсимлик ҳисобланади. Унинг шохларини ерга

қапиштириб қўйилади ва 3-4 та мева тугганидан сўнг, қолган мевалар узиб

ташланади, шохларнинг учи эса чилпиб ташланади. Мевалари етилаётганда

суғориш ва озиқлантириш тўхтатилади.

16. Салатлар

Салатлар мураккабгуллилар оиласига киради ва уларни шаклига қараб

қуйидаги уч турга бўлиш мумкин:

Баргли салатлар

Бош ўрайдиган салатлар

Ромен салатлари (Рим салати)

Уларнинг ранглари яшил ёки қизил бўлиши мумкин. Кўпчилик

салатларнинг таъми нейтрал бўлади ва улар ўзларидан салгина аччиқроқ

хамда ёқимли хид таратадиган сок ажратадилар. Салатларни кўпинча янги

узилганлигида истеъмол қиладилар, аммо баъзи навларини қовуриш ва сувда

пишириш ҳам мумкин. Салатларни гул стрелкаси пайдо бўлмасдан аввал

83

истеъмол қилинади, чунки гул стрелкаси ўсиб кетганда, салат барглари аччиқ

ва таҳир бўлиб қолади. Салатда жуда кўп миқдордаги аскорбин кислотаси ва

калий тузлари, қуруқ моддалар, шакар, каротин, турли хил дармондорилар,

кальций, магний, фосфор, темир, йод тузлари хамда лактуцин бўлади. Салат

овқат хазм қилишни яхшилайди, сийдик чиқаришни кўпайтиради, инсон

организмидаги шакар миқдорини камайтиради. Шунинг учун салат хроник

гастрит, ошқозон яраси ва ўн икки бармоқли ичак яллиғланиши

касалликларига чалинганларга самарали кўмак беради. Салатларни истеъмол

қилаётганда уларни майдалаб кесиб ташлаш керак эмас, чунки бунда унинг

таркибидаги витаминларнинг кўпчилик қисми йўқотилади. Салат тез

етиладиган ўсимлик бўлгани учун, ундан бизнинг шароитларда ёз давомида

3-4 марта хосил олиш мумкин. Уни қишда ҳам етиштириш мумкин. Бунинг

учун унинг уруғлари кузда сепилади ва устига плёнка ёпилади. Уруғларнинг

оммавий равишда униб чиқиши + 4 градус хароратда бошланади. Уларнинг

тез униб чиқиши ва ривожланиши учун энг яхши харорат +10 . . . +17

градуслар оралиғи ҳисобланади. Агар хаво иссиқ ва қуруқ бўлса, салат тезда

стрелка чиқариб юборади ва у сифатли маҳсулот бермайди. Салатни яхши

ишлов берилган ва озуқа мўл бўлган тупроққа экилади. Бунда ернинг хар 10

метр квадратига 4-6 кГ чириган гўнг, 200-300 грамм аммиак селитраси, 300-

400 грамм суперфосфат ва 150-200 грамм калий тузи солинади. Агар ерда

кислота миқдори кўп бўлса, салат яхши ривожланмайди ёки умуман ўсмайди.

Салат уруғлари унчалик баланд бўлмаган эгатларга ёки текис ер майдонига

сепилади. Баргли салатнинг қаторлари бир-биридан 15-18 см масофада

жойлаштирилади, бош ўрайдиган салатлар учун эса 20-25 см қаторлараро

масофа етарли бўлади. Бунда 1 метр квадратга 0,5 грамм уруғ сепилиб, улар

1 см чуқурликка экилади. Майсалар униб чиққанидан 10-15 кун кейин,

салатнинг биринчи барги хосил бўлганида, бегона ўтлар йўқотилиб, ягана

қилинади ва ер юмшатилади. Бунда ўсимликлар орасидаги масофа 3 см

бўлиши тавсия этилади. Бош ўрайдиган салат навлари эса майсалар униб

чиққандан сўнг 20-25 кунларда иккинчи марта ягана қилинади. Бунда

84

ўсимликлар бир-биридан 10-12 см масофада қолдирилади. Салат тупроқ

намлигига ва хаво намлигига жуда ҳам юқори талаблар қўяди. Аммо жуда

ҳам юқори даражадаги намлик замбуруғли касалликларнинг кўпайишига

олиб келиб, салатнинг сифатини ёмонлаштиради. Баргли салат бош

ўрамайди, аммо бош ўрайдиганларига қараганда тезроқ етилади. Агар

салатдан эртаки хосил олиш талаб қилинса, у холда уни кўчатлар воситасида

ўстириш ҳам мумкин. Бунда иссиқ шароитларда қоғоз ёки пластик

стаканчаларда ўстирилган салат кўчатлари ерга бир-биридан 15-20 см

масофада экилади. Салат навига боғлиқ равишда у экилганидан сўнг 25-30

кунларда етилади. Баргли салатни карам қаторларига ва бошқа ўсимликларга

тўлдирувчи сифатида уларнинг ораларига ҳам экиш мумкин.

16.1. Салат навлари

Московский парниковый – барглари катта ва оч-яшил бўлган хамда

кенг тарқалган салат нави.

Курчаволистный салат – бу салат баргларининг мазаси олдингисидан

кўра анча яхшироқ ҳисобланади.

16.2. Бош ўрайдиган салатлар (Салат кочанный)

Бундай салатнинг танаси ердан бироз кўтарилган холда ўсиб,

марказида думалоқ ёки ясси-думалоқ шаклдаги бош ўралади. Тез етиладиган

навларда бу ўралган салат боши нисбатан майда бўлади, кечки навларда эса

уларнинг оғирлиги 450 граммгача етиши мумкин. Салатни қиш мавсуми учун

ҳам етиштириш мумкин. Бунда майсаларнинг оммавий равишда униб

чиқиши тахминан +4 . . . +5 градусларда амалга ошиши мумкин. Салат

кўчатларининг ўсиши ва ривожланиши учун энг маъқул бўлган харорат +10 .

. . +17 градуслар ҳисобланади. Иссиқ ва қуруқ об-ҳаво шароитларида салат

тезлик билан стрелка чиқариб юборади ва ўз сифатини батамом йўқотади.

Бош ўровчи салатни уруғлардан ўстирилади, аммо агар эртакисини

етиштириш керак бўлса, у холда қоғоз ёки пластик стаканчаларда ўстирилган

20-25 кунлик кўчатларни 4-5 та баргли фазасида экилади. Бу салатларни 30 х

25 см ёки 40 х 20 см масофаларда ерга экиш тавсия этилади. Салатларни

85

истеъмол қилиш учун унинг фақатгина етилган шохчаларини танлаб, уни

атрофидаги барглари билан биргаликда кесиб олинади. Кичкина ва юмшоқ

бошли салатларни илдиз тагидан кесиб олиб, истеъмолга унинг барча ер

устки қисмини ишлатилади. Бу салатни кўчатлар ёрдамида экиш унинг

етилиш муддатини қисқартиради ва эртаки хосил олиш имконини яратади

хамда бунда истеъмол учун яроқли бўлган салат барглари энг кўп миқдорда

олинади.

16.3. Бош ўрайдиган салатларнинг навлари

Каменная головка желтая – эртаки навли салат.

Аманда, Десизо, Норан – Голландия коллекциясига мансуб салатлар.

Рамсес – мойсимон ва таъми жуда яхши бўлган салатнинг баргли нави.

Ледяная гора – қасирлайдиган ва серсув баргларга эга бўлган нав

бўлиб, уруғлари экилганидан сўнг 45-50 кунда бошчаси ўралиб, етилади.

Криспино F1 – сўнгги пайтларда етиштирилаётган гибрид бўлиб,

барглари ёрқин-яшил, ғижимланган кўринишда, сувли, қасирлайдиган,

ўралган боши катта ва зич бўлади.

Бош ўровчи салатни барча сабзавот мавсуми давомида етиштириш

мумкин, аммо унинг баҳоргилари ва кузгилари жуда мазали бўлади. Бу салат

намликни жуда севади, шунинг учун унга хаво ва тупроқнинг оптимал

кўрсатгичлари таъминлаб бериш жуда ҳам муҳим.

Эндивий ва эскариол цикорий салатлари – бир ва икки йиллик

астрасимонлар оиласига мансуб салатлар ҳисобланади. Улар қон айланиш

тизими ва овқат хазм қилиш тизимини яхшилайдилар. Қандли диабет

касаллиги ва иштаҳа йўқлигини даволашда ҳам унинг нафи тегиши мумкин.

Бу салатлар кузги-қишки мавсумда янги салат олишга имкон берадилар ва

улар - 8 градусгача совуққа бардош бера оладилар. Эндивий салатларига

Моховидный, Зелёный кудрявый, Желтый кудрявый ва Руффек кирса,

эскариол салатларига Батавия, Ранний зимний, Широколистный желтый

ва Розабелла киради.

16.4. Ромен салати

86

Бу салатни кузги-қишки мавсумда истеъмол қилиш учун

етиштирилади. Унинг тикка жойлашган қирсилловчи барглари узунчоқ

бўлиб, ўралгансимон салат атрофида жойлашган. Аммо у бош ўрамайди –

буни марказдаги баргларни сунъий равишда ўраб қўйган холда амалга

оширилади. Бу боғлаб қўйилган барглар бироз вақтдан сўнг, сувли ва нозик

таъмли бўлиб қоладилар. Бу нав салат қалин экилганида ва соя-салқин

жойларда барг массасини камроқ беради. Унинг уруғларини яшикларга

сепилади ва майсалари униб чиққанидан 25-30 кун кейин очиқ ер майдонига

ўтказилади. Салат 40 х 30 см ёки 50 х25 см ўлчамларда экилади. Уни

парваришлаш худи бош салат сингари бегона ўтлардан тозалашни, ерни

юмшатишни ва озиқлантиришни ўз ичига олади. Иссиқхона шароитларида

кўпроқ баргли салат ўстирилади. Бу салатни помидор ёки бодринг ораларига

тўлдирувчи сифатида ҳам экиш мумкин. Унинг асосий навлари орасида

Парижский зелёный ва Беллон ажралиб туради.

16.5. Цикорий Витлуф салати

Астрасимонлар оиласига мансуб совуққа чидамли салат ҳисобланади

ва унинг баргларида турли хил қуруқ моддалар, шакар, оқсил, аскорбин

кислотаси, каротин ва минерал тузлар мавжуд. Унинг шарбатларида

лактуцин ва луктупикрин бўлиб, худди шу ингридиент туфайли бу салат тури

асабни тинчлантириш хусусиятига эга. Ундан ташқари, бу салат инсон

организмидан ортиқча сувларни чиқариб ташлашга, қондаги холестерин

миқдорини камайтиришга ва қон томирлар спазмасини камайтиришга ёрдам

беради. Бу салат икки йиллик бўлиб, биринчи йили диаметри 5-6 см ли

илдизмева ва тўқ-яшил рангли узунчоқ барглар хосил қилади, иккинчи йили

эса баландлиги тахминан 1,5 метрли тик турадиган шохдор поя хосил қилади.

Витлуф салати енгил, бироз намгир ва органик моддаларга бой тупроқларда

яхши ўсади. Аммо кислота реакцияли, оғир ва ер ости сувлари сатҳи юқори

бўлган ерларда бу салат яхши ривожланмайди. Бу салатни етиштириш учун

унинг уруғлари эрта баҳорда сепилади ва ёзда униб чиққан кўчатларини

ажратилган ер майдонига экилади. Кузгача улар илдизмевалар ва баргдор поя

87

хосил қиладилар. Қишки совуқлар тушмасидан илдизмевалар пояси билан

биргаликда қазиб олинади ва ерга бир қатор қилиб ётқизилиб, далада 3-4

кунлар қолдирилади. Яхши ривожланмаган ўсимликлар йўқотилади. Сўнгра

салат поясини илдизмева экилганича тепасидан 1-3 см қолдириб, уларга

зарар етказмасдан кесилади. Илдизмеваларнинг учларини ва ён илдизларни

ҳам кесиб ташланади. Кирқилган илдизмеванинг узунлиги 20-23 см атрофида

бўлади. Илдизмеваларни қуруқ кум солинган яшикларга горизонтал

кўринишда ётқизилиб, ерга экилганга қадар +1 . . . +2 градус хароратда

сақланади.

16.6. Қизил салатлар

Бундай салатлар силлиқ баргли (Кокард нави) ва ғижимланган баргли

(Лолло Росса нави) бўлишлари мумкин. Уларнинг ичида тўқ-қизил ёки

пушти-яшил ранглилари алохида ажралиб турадилар. Пират ва Сангрия

навлари ракушкага ўхшаш бош ўрайдиган оқ йўлли-қизил рангли бўлиб,

оммабоп ҳисобланади. Қизил салатлар одатий салатлардан кимёвий таркиби

бойлиги билан, навлари кўплиги билан ва узоқ муддат давомида хосил

бериши билан фарқланадилар. Улар фойдали ва мазали бўлиб, таркибларига

кўпчилик дармондорилар, шу жумладан, аскорбин кислотаси киради. Бу

салатларда каротин, инулин, пектинлар ва бошқа физиологик жиҳатдан актив

моддалар бўлиб, улар асаб тизимига, ишқозон-ичак тизимига ижобий таъсир

қиладилар. Барча қизил салатлар иссиққа чидамли бўлиб, камроқ стрелка

чиқарадилар. Цикор салатларида, айниқса, радиччиода кузатиладиган бироз

миқдордаги аччиқлик унинг мазасини яхшилайди хамда қон айланиш

тизимига яхши таъсир қилади. Агар аччиқликни йўқотиш талаб қилинса, у

холда салат баргларини қисқа муддат сувга ботириб қўйиш керак бўлади.

Қизил салатларни кўчат орқали ёки уруғлар воситасида эрта баҳордан

то куз бошлангунча етиштириш мумкин. Яхши тайёрланган кўчатлар қисқа

муддатли совуқларга бардош бера олади ва уларни феврал охири-мартларда

плёнка остига, кейинроқ эса очиқ ер майдонига экиш мумкин. Уруғларнинг

униб чиқишини ва ўсишини улар устига плёнка тортиш билан тезлаштириш

88

мумкин. Бу салат кўчатларини бир-биридан 30 см х 50 см масофада қилиб

экилади. Ленталар орасидаги масофа эса 45 см бўлгани маъқул. Салат

баргларининг интенсив қизил бўлиши танланган ернинг қанчалик қуёшли ва

очиқ бўлишига боғлиқ.

Кечки экиш учун Красный баул универсал нави мос келади. Унинг

барглари кўп миқдорда ва ранги чиройли тўқ қизил рангли бўлади.

16.7. Спаржасимон салат

Бу жуда ҳам қимматли яшил салат бўлиб, унинг новдалари ва барглари

бошқа ўсимликларга нисбатан анча кам миқдорда нитратлар йиғади. Унинг

новдалари таъми туфайли бу салатни спаржа билан тенглаштирилади. Бу

салатнинг барглари ўз озуқавий қиммати бўйича бош карамдан тўрт карра

яхши ҳисобланади. Ўсимликнинг барча қисмлари шарбатга тўла бўлади.

Унда лактуцин ва минерал тузларнинг жуда кўплиги туфайли спаржасимон

салат қон-томир тизимига ва асаб тизимига ижобий таъсир қилади.

Спаржасимон салатнинг бошқа салатлардан фарқи шундаки, унинг барглари

ҳам, новдалари ҳам истеъмол қилинади. Салат тупларнинг баландлиги 1

метргача, қалинлиги эса 10 см гача бўлиши мумкин.

16.8. Баргли горчица

Баргли горчица тез етиладиган ўсимлик бўлиб, намгар, озуқага бой

тупроқларда ва салқин об-хаво шароитларида ривожланган хамда сербаргли

бўлиб ўсади. Агар ер қуруқ, озуқасиз ва ёз иссиқ бўлса, горчица салатининг

барглари унчалик ривожланмайди ва ўсимлик бир нечта барг чиқариб, гул

стрелкасини хосил қилади. Шунинг учун горчица салатини эрта баҳорда ёки

кузда экиш тавсия қилинади. Уни алохида ёки бошқа ўсимликларга (сабзи,

лавлаги, карам ёки помидор) тўлдиргич сифатида уларнинг қатор ораларида

ҳам ўстириш мумкин. Баргли горчица салатини етиштиришда тупроққа

ишлов бериш, органик ва минерал ўғитлар билан озиқлантириш хамда экиш

худди баргли салат сингари бўлади. Салат баргларини истеъмол қилиш учун

улар ўсиб чиққанидан сўнг 20-25 кунларда узиб олиш мумкин. Истеъмолга

стрелка чиқмасидан олдин, ёш ўсимликларнинг барглари ишлатилади. Бу

89

баргларда горчицанинг нозик таъми ва хиди бўлади, таркибида эса каротин,

аскорбин кислотаси, рутин, В гурух витаминлари, никотин кислотаси,

кальций, темир ва бошқа элементларнинг минерал тузлари бўлади. Ёш

кўкатларни янги холида турли хилдаги салатларга қўшадилар, гўштли ва

балиқ таомларига гарнир сифатида ишлатадилар. Баргли горчицанинг асосий

навлари сифатида қуйидагиларни кўрсатишимиз мумкин: Салатная 54,

Краснолистная ва Зеленолистная.

16.9. Шпинат (Исмалоқ)

Шпинат (Исмалоқ ўсимлиги) бир йиллик, совуққа чидамли ва тез

етиладиган ўсимлик тури бўлиб, у кенг тарқалган баргли сабзавот саналади.

У камқонликда ва ошқозон-ичак касалликларида фойдали ҳисобланади.

Истеъмол учун стрелка чиқарилмасидан олдинги барглар ишлатилади.

Шпинатни янги узилган холда салат сифатида ишлатилади. Шпинат барглари

фолий, пантотен, аскорбин, никотин кислоталарига, тиамин, рибофлавин,

пиридоксин, токофен ва каротин моддаларига бой бўлади. Унда ишқорий

минерал тузлар ва оқсиллар хам кўп миқдорда бўлиши аниқланган. Озуқа

моддаларнинг кўплиги билан шпинат кўпгина сабзавот ўсимликларидан

олдинда туради. Уруғларининг униб чиқиши учун энг яхши харорат + 4

градус бўлиб, ёш ўсимликлар – 6 . . . - 8 градусгача совуққа бардош бера

оладилар. Агар ёруғлик кам бўлса, шпинатнинг баргларидаги аскорбин

кислотаси миқдори камаяди. Яхши ва сифатли махсулот олиш учун шпинатга

10-12 соатли ёруғ кун керак бўлади. Бу холатда шпинатдаги барглар сони

анча ортади ва сифати эса яхшиланади. Шпинатни бодринг ва помидорга

тўлдиргич ўсимлик сифатида ҳам экиш мумкин. Ўсимликни касаллик ва

зараркунандалардан ҳимоялаш учун кимёвий препаратлардан фойдаланиш

тавсия этилмайди. Бунинг ўрнига керакли профилактик тадбирларни амалга

оширган маъқул бўлади (бу профилактик тадбирларни қандай амалга

ошириш усуллари ушбу китобнинг охирги «Сабзавот ва кўкатлар

етиштиришнинг умумий агротехникаси» бўлимида батафсил

келтирилган).

90

Шпинатнинг энг кенг тарқалган навларига Виктория, Вирафле,

Жирнолистный, Годри кириб, улар 25-30 кунларда истеъмол учун яроқли

бўлган нозик ва гўштли барглар хосил қиладилар. Голландия навлари

Капелла, Мазурка, Мелодия ва Тартанелла юқори сифатли маҳсулот

беришлари билан ажралиб турадилар. Шпинатни ёз давомида 3-4 марта экиш

мумкин. Унга ишлов бериш ва парваришлаш худди баргли салат сингари

бўлади. Шпинат баргларини гул стрелкаси хосил бўлмасдан олдин узиб олиш

керак, чунки гул стрелкаси хосил бўлиши билан, шпинатда инсон

организмига зарарли бўлган шавел кислотаси йиғила бошлайди.

16.10. Шавель (Шовул, Қўзиқулоқ)

Кўп йиллик ўтсимон ўсимлик бўлиб, томир илдизли, шохдор, тупининг

баландлиги 30-70 см га етади. Шавел (Шовул, Қўзиқулоқ) ўсимлиги иккинчи

йили гуллайди. Унинг баргларида олма, лимон, шавел ва аскорбин

кислоталари, каротин, рутин, оқсиллар, гликозидлар, темир, кальций ва

магний тузлари хамда В гуруҳга мансуб дармондорилар мавжуд. Янги

тайёрланган шавел шарбати халқ тиббиётида жигар касалликларида,

захарланганда ва аллергик кўринишдаги тери касалликларида сийдик

хайдовчи ва диуретик восита сифатида ишлатилади. Шуни ёддан

чиқармаслик керакки, шавел кислотасини кўп миқдорда истеъмол қилиш

буйрак патологиясини келтириб чиқариши ва организмдаги туз

алмашинувини ишдан чиқариши мумкин. Гастрит, ўн икки бармоқли ичак ва

ошқозон яраси бўлган беморлар шавелни истеъмол қилишда айниқса эҳтиёт

бўлишлари керак.

Шавел намликка ва тупроқнинг озуқага бойлигига жуда ҳам сезгирдир.

Агар намлик етишмаса, шавелнинг барглари қўпол бўлиб қолади ва у эрта

стрелка чиқаради. Шавел учун энг яхши тупроқ чириндига бой бўлган

суглинистик тупроқлардир. Кислота реакцияли тупроқларда хам шавел яхши

ўсади. Унинг уруғлари +2 . . . +3 градусларда униб чиқади. Уларни бир-

биридан 12-15 см масофада экилади. Шавелнинг баргларини хар 25-30

кунларда узиб олинади. Уни 3-4 йилдан сўнг, кавлаб олиб ташланади.

91

Шавелнинг кенг тарқалган навлари Белвильский, Майкопский ва

Широколистный лар ҳисобланади.

16.11. Бодрингсимон ўт (бораго)

Бу ўсимлик бир йиллик бўлиб, кўплаб миқдорда ён томонга

ривожланиб кетган узун ўқ илдизга эга. Баландлиги 80-100 см бўлиб, танаси

гўштли, барглари сувли, эллипс кўринишида, тукчалар билан қопланган ва у

янги узилган бодринг хиди ва таъмини беради. Гуллари нектарга бой, йирик

ва хаво рангли, оқ ёки пушти рангда бўлиши мумкин. Бодрингсимон ўт жуда

фойдали, чунки унинг ўсимталари ва баргларида турли хил қуруқ моддалар,

аскорбин кислотаси, каротин, ёғ кислоталари, сапонимлар ва эфир мойлари

мавжуд. Бодрингсимон ўт ёки бораго ўсимлиги шамоллашга қарши, сийдик

хайдаш хоссасига, спазматик ва асаб тизимини тинчлантирувчи

хусусиятларга эга. Халқ табобатида бораго ўсимлигини бўғимлар

ревматизмига қарши даво сифатида ва неврастенияда тинчлантирувчи дори

сифатида ишлатилади. Гуллари эса терлатадиган ва ични юмшатадиган

восита сифатида ишлатилиши мумкин. Бу ўсимлик совуққа ва қурғоқчиликка

чидамли, тупроқ таркибига унчалик талабчан эмас. Аммо у етарлича нам,

енгил ва озиқ моддаларга бой тупроқларда сифатли хосил беради. Бораго

ўсимлигининг уруғларини баҳорда сепилади ва униб чиққан майсаларни

бир-биридан 12-15 см қолдириб, ягана қилинади. Бодрингсимон ўт ёки

бораго уруғлар сепилганидан сўнг 35-40 кунларда етилади. Агар унинг

баргларини ўз вақтида узиб олинмаса, ўсимлик тезда гуллаб, уруғлаб кетади.

17. Хушбўй хидли ўсимликлар

Бундай ўсимликларнинг яшил қисмлари, илдизлари ёки уруғлари кучли

ва ёқимли хидга эга бўлади ёки ўткир ва аччиқ таъмли бўлади. Шунинг учун

уларнинг барчаси хушбўй хидли ўсимликлар номи билан бирлаштирилган.

Уларнинг калориялилиги унчалик юқори эмас, озуқавий қиймати эса юқори

калорияли оқсил озиқ-овқатлар ва ёғларни хазм қилишга ёрдам беришдан

иборатдир. Ундан ташқари улар иштаҳани кўтариб, ичак ва ошқозон ишини

яхшилаш учун хизмат қилади. Бу ўсимликларни овқатга унинг мазасини ва

92

хидини яхшилаш учун қўшилади. Хушбўй хидли ўсимликларнинг бу

сифатлари уларнинг таркибида эфир мойлари ва ўткир таъм берадиган

моддаларнинг борлигидандир. Кўпчилик хушбўй хидли ўсимликлар

антибактерицид хоссаларига эга бўлишади. Бундай ўсимликларни оз

миқдорда гўштли ва балиқли овқатларга қўшиш уларда витаминлар

миқдорини оширади ва маҳсулотларни айниб қолишдан асрайди. Хушбўй

хидли ўсимликларни кам миқдорда тановул қилиш тавсия этилади, чунки

уларни кўп миқдорда истеъмол қилиш соғлом одамда ҳам ошқозон-ичак

трактининг бузилишига олиб келиши мумкин.

17.1. Укроп

Селдерсимонлар оиласига мансуб бўлган бир йиллик ўсимлик бўлиб,

тупининг баландлиги 150 см гача бориши мумкин. Укроп эътиборни

тортадиган кучли ва ёқимли хидга эга бўлиши билан диққатга сазовордир.

Унинг барча таркибий қисмларида турли хил терпенлар аралашмаси бўлган

эфир мойлари мавжуд. Укропнинг уруғларида ёғли мойлар, азотли ва азотсиз

моддалар, шакар, тўқималар бўлиб, баргларида С дармондориси, каротин, РР

ва Р витаминлари, фолий кислотаси, кальций, фосфор ва темир тузлари

мавжуд. Укроп кўкати ошқозон ва ичаклардаги оғриқларга, диспенсияга, ўт

қопининг яллиғланишига, буйрак касаллигига қарши қўлланиладиган халқ

табобати воситасидир. Ундан бош оғриғида, шамоллашда, оналарда сут

келмаганда ҳам фойдаланадилар. Укроп кўкатининг настойи биринчи ва

иккинчи босқичдаги гипертония касаллигини даволашда ишлатилади. У қон

томирларини кенгайтириб, қон босимини пасайтиради. Укроп баргларида

темир, аскорбин кислотаси ва каротин кўп бўлгани учун у гипохроманемия

касаллигининг олдини олиш учун ишлатилади. Кўкатнинг қуритилган

порошоги ёки уруғлар настойи эса сийдик хайдовчи ва енгил уйқу

келтирувчи восита сифатида ишлатилади.

Укропни янги узилган, қуритилган ва тузланган кўринишларда

истеъмол қилиш мумкин. У овқатга ёқимли хид беради ва уни

дармондорилар хамда минерал моддалар билан бойитади. Янги укропнинг 6-

93

10 барг хосил қилиш фазасидаги хушбўй шохчаси салатларга, кўпчилик

овқатларга ва тузлашга жуда мос келади.

Укроп совуққа чидамли ўсимлик бўлиб, унинг уруғлари +8 градусда

10-14 кунда униб чиқади ва барглари +5 . . . +8 градусларда ривожланади.

Уруғларининг сақланиш муддати 3-4 йилдан ошиб кетса, уларнинг униб

чиқиш даражаси кескин камаяди. Укроп вегетатив органларининг ўсиши

учун энг яхши харорат +16 . . . +17 градус ҳисобланади. Унинг барглари

яхши ривожланиши учун кун узунлиги 10-12 соат бўлиши керак. Демак кун

узун бўлган минтақаларда унинг устига қора плёнка ёки мато тортиб, соя

қилинса, яъни кун узунлиги сунъий равишда камайтирилса, укропнинг

хосили кўпаяди. Укроп уруғларининг униб чиқиши ва барглари

ривожланиши даврида тупроқда ва хавода етарлича намлик бўлишини талаб

қилади. Агар намлик етарли бўлмаса, укропнинг барглари дағал ва майда

бўлиб қолади, ёруғлик етишмаганда эса ўсимлик узунчоқ бўлиб ўсади ва

ундаги фойдали моддалар миқдори анча камаяди.

17.2. Тархун (Экстрагон)

Бу ўсимлик астрасимонлар оиласига мансуб бўлган, кўп йиллик,

шохдор ва ёқимли хидли бўлиб, хаваскор боғбонлар учун унинг битта тупи

ҳам етарли бўлади. Хар 3-4 йилда унинг кўпайишини чегаралаб қўйиш керак

бўлади, акс холда унинг илдизлари ва бачкилардан чиққан кўчатлари кўп

жойни эгаллаб, тарвақайлаб кетиши мумкин. Истеъмол учун унинг барглари

ва ёш ўсимталари ишлатилади. Улар турли салатларга қўшимча сифатида,

шўрва, гўштли таомлар ва балиқли тансиқ таомларга қўшиб ишлатилади.

Тархунни помидор, карам ва бодринг тузлашда, сабзавотларни

консервалашда ҳам ишлатиш мумкин.

Тархун (Экстрагоннинг) иштаҳани қитиқловчи аччиқ ва ёқимли хиди

унда эфирли экстрагон мойининг борлиги билан изоҳланади. Унинг

қуритилган барглари ҳам етарли миқдордаги ёқимли хидга эга бўладилар.

Экстрагон ўзида кўп миқдорда аскорбин кислотаси, рутин ва каротин

94

тўплайди. Шунинг учун ҳам у халқ табобатида цингага қарши ва сийдик

хайдовчи восита сифатида танилган.

Тархуннинг олий сифатли энг яхши навлари бўлиб, грузин навлари ва

Грибовский нави ҳисобланади. Уни тупини бўлиш усулида, илдиз

ўсимталарини кўчириб ўтказиш йўли билан, қаламча орқали ва уруғларидан

кўпайтириш мумкин. Уруғидан кўпайтирилганда грузин навлари ўз ёқимли

хидларини йўқотиб қўядилар. Турхунни уруғидан кўпайтирганда олдин

кўчатлар ундириб ва ўстириб олинади, сўнгра улар 40-50 кунли бўлганларида

70-80 см масофаларда очиқ ер майдонига ўтказиладилар. Агар турхун илдиз

ўсимталаридан ёки қаламчалар билан кўпайтирилганда ҳам улар учун 70-80

см ли озуқа майдони керак бўлади. Тархун (Экстрагонга) қаров бегона

ўтдардан тозалашни, суғоришни, озиқлантириш ва тупроқни юмшатиб

туришни ўз ичига олади. Тархун экилган йили кузда унинг шохчаларини

барглари билан биргаликда кесиб олишни бошлаш мумкин. Кейинги

йилларда эса ўсимлик барглари ва шохчаларини ёз мавсумида 3-4 марта

кесиб олиш мумкин бўлади.

17.3. Зира (Тмин)

Зира селдерсимонлар оиласига мансуб бўлган икки йиллик

ўсимликдир. У асосан, ёқимли ва хушбўй хидли уруғларини олиш учун

ўстирилади. Унинг уруғлари нонларни ва кондитер маҳсулотларини хушбўй

қилишда, турли хил овқатларга қўшишда, шу жумладан кабоб ва ошга

хушбўй хид бериб, уни мазали қилиш учун хамда помидор ва бодрингни

тузлашда ишлатилади. Зиранинг ёш барглари ва ўсимталари салатларга

қўшимча сифатида ишлатилади. Зиранинг уруғлари таркибида эфир мойлари

бўлиб, уларнинг ёқимли хиди эфир мойидаги карвон (спирт-кетон) борлиги

туфайлидир. Амалий тиббиётда зиранинг уруғлари ошқозон-ичак йўли

фаолияти бузилганида фойдаланиладиган восита сифатида тавсия этилади.

Халқ табобатида эса овқат яхши хазм бўлмаганда, ошқозон кислоталилиги

камайганида ва гастритда зира уруғининг қайнатмасини истеъмол қилиш

тавсия этилади.

95

Зира агротехникаси укропникидан унчалик фарқ қилмайди. Унинг учун

нам ва озуқага бой тупроқли қуёш камроқ тушадиган жой танланади. Олдин

намлаб қўйилган уруғлар эрта баҳорда ёки кузда сепилади. Зиранинг 3-4

қаторини бир-биридан 30-35 см масафада жойлаштирилади. Уруғлар униб

чиққанидан сўнг, уларнинг майсалари бир-биридан 10-15 см масофада

қолдирилиб, ягана қилинади. Кўчатларни парвиришлаш одатдагича бўлади.

Икки йиллик ўсимлик сифатида зира иккинчи йили уруғлар хосил қилади.

Унинг етилган уруғларини вақтни кетказмасдан териб олинади (акс холда

уруғлар тўкилиб кетиши мумкин). Кесилган ўсимлик тупларини эса яхшилаб

қуритилади ва ундан сўнг яхшилаб майдаланади.

17.4. Петрушка

Зонтиксимонлилар оиласига мансуб бўлган икки йиллик ўсимлик

бўлиб, у биринчи йили барглар ғужуми ва илдизлар хосил қилади, иккинчи

йили эса уруғлайди. Петрушканинг илдизли навларида ўртача 15-25 дона

барг бўлади, баргли навларида эса барглар сони 60-80 дона бўлиши мумкин.

Тиббиётда петрушкани иштахани очиш, ошқозон шираси ажралишини

жадаллаштириш ва буйрак касалликларини даволаш учун ишлатилади. Агар

буйрагингиз хаста бўлса ёки ўткир цистит касаллигига чалинган бўлсангиз,

петрушканинг тиббиётда ишлатиладиган навларини хамда кўкатларни

суеистеъмол қилишдан сақланинг. Петрушканинг инсон организмига ижобий

таъсири унинг илдизида каротин, С дармондориси, оқсил, минерал

моддаларнинг ва углеводларнинг кўплиги билан изоҳланади. Калийнинг

миқдори бўйича петрушка барча сабзавот ўсимликлари ичида биринчи

ўринни эгаллайди. Петрушканинг ёқимли иси ва таъми унда мураккаб эфир

мойларининг хамда ёғларнинг борлиги билан боғлиқ. Петрушканинг янги

узилган ёш баргларини бевосита истеъмол қилинади, илдизларини эса

помидор ва бодрингни тузлаш учун таъм берувчи қўшимча сифатида

қўлланилади.

Петрушка уруғлари воситасида кўпайтирилади. Аммо илдиз

ўсимталари ёрдамида ҳам петрушканинг янги кўчатларини хосил қилиш

96

мумкин. Бу ўсимлик қуёшли жойларда ҳам, салқин жойларда ҳам яхши

ўсаверади.

17.5. Селдерей (Селдир) ўсимлиги

Бу ўсимлик асосан икки йиллик, баъзан эса бир йиллик бўлиб,

соябонгуллилар (зонтиксимонлилар) оиласига мансуб ҳисобланади. У

биринчи йили илдизлар ёки илдизмевалар ва барглар ғужуми ҳосил қилади,

иккинчи йили эса шохлайди ва гуллайди. Гуллари мураккаб зонтикка

(соябонга) ўхшаш бўлиб, унда майда оқ гуллари бўлади. Селдерейнинг

баргларида аскорбин кислотаси, каротин, калий, кальций, фосфор ва темир

бўлади. Селдерей гипертоник васкулит, малярия, гипацидли гастрит,

крапивница, буйрак касалликлари, неврозлар, ошқозон яраси ва ўн икки

бармоқли ичак яллиғланиши касалликларида профилактик ва даволовчи

восита сифатида ишлатилади. Унинг янги тайёрланган шарбати (соки)

оғриқни қолдирувчи восита сифатида таъсир қилади. Унда жуда кўп

миқдорда витаминларнинг ва минерал тузларнинг борлиги туфайли селдерей

эрта баҳорда гиповитаминозга қарши профилактика қилиш учун болалар

рационига киритилиши мумкин. Селдерейнинг илдизмевалари, барглари ва

ёш ўсимталари янги узилган, қайнатилган ва қовурилган холда салатларга,

шўрваларга, гарнирларга ва иккинчи таомларга қўшилиши мумкин. Унинг

баргларидан, илдизларидан, гулларидан ва уруғларидан эфир мойи олинади.

Селдерей соябонгуллилар оиласидаги энг хидли ўсимлик ҳисобланади.

Бу унинг таркибида учувчан ёғларнинг кўплиги билан изоҳланади.

Селдерейнинг уч хил тури мавжуд: илдизли, ўсимтали ва баргли. Илдизли

селдерейнинг энг яхши навлари бўлиб Яблочный ва Корневой грибовский

ҳисобланади. Ўсимтали нав сифатида эса Золотое перони кўрсатиб ўтиш

мумкин. Селдерей кеч етиладиган ўсимлик ва уни уруғлар воситасида ёки

илдиз ўсимталарини бўлиш воситасида кўпайтирилади. Унинг учун пастқам

ер майдонлари маъқул бўлиб, уни экишдан аввал ернинг 1 квадрат метрига 6-

8 кГ ҳисобидан органик ўғитлар солинади. Минерал ўғитлар эса бошқа кечки

экинлар учун солинадиган дозаларда солиниши тавсия этилади. Ўсимтали

97

селдерейни истеъмол қилишдан аввал устки пўсти шилиб олинади, шунда

ундаги аччиқлик йўқолади ва ўткир хидли эфирлар миқдори камаяди. Агар

селдерейни йиғиштириб олишдан 2-3 хафта аввал унинг тупини тупроққа

пирамида шаклида кўмиб қўйилса, унинг истеъмол қилинадиган ўсимталари

ўз аччиқлигини йўқотади. Селдерейни илдизлари билан кавлаб олинади ва

эски барглари йўқотилганидан сўнг, омборга сақлаш учун жойлаб қўйилади.

17.6. Хрен (Ерқалампир) ўсимлиги

Карамсимонлар оиласига мансуб бўлган кўп йиллик ўсимлик бўлиб, у

ўзидан жуда кўп фитонцидлар ажратиб чиқаради ва у кучли антибиотик

хоссага эга. Шунинг учун маҳсулотларни омборларда сақлаш пайтида

уларнинг айнимаслиги учун хрен илдизлари майдаланади ва у сақланаётган

маҳсулот устига сепиб қўйилади. Тиббиётда хрен (Ерқалампир) илдизлари

хам ички, хам ташқи даволаш воситаси сифатида ишлатилади. Уни иштаҳани

очиш учун, томоқ оғриганда, оғиз бўшлиғи шамоллаганда ва ангинада

ишлатиш мумкин.

Хрен илдиз ўсимталарини бўлиш орқали кўпайтирилиши мумкин. Бу

иш унинг ён илдизлари ўсимталарини ажратиб олиш ёки бир йиллик ингичка

илдизларни кўчириш орқали амалга оширилади. Хренни яхши ишлов

берилган, озуқа элементлари етарли бўлган ва чуқур хайдалган ерда

ўстирилганда ундан бир текис ва қалин илдизлар олиш мумкин бўлади. Ер

чопилганда унга ҳар 1 метр квадратга 6-8 кГ миқдорида чиринди ёки компост

солинади. Минерал ўғитлар миқдори эса карам ёки илдизмевалар

етиштиришда солингани билан деярли бир хил бўлиши етарли бўлади. Хрен

илдизларининг энг яхшиси эрта баҳорда ёки баъзида кузда экилади. Хрен

илдизларининг қаламчаларини экишдан олдин уларнинг ўрта қисмини дағал

мато ёки қоп бўлаги билан яхшилаб ишқаланиб ташланади. Бунда ён

томонлардан кўкариб чиқадиган жуда кўплаб илдиз куртакларининг асослари

йўқолади. Бу эса кейинчалик қаламчадан ривожланган бақувват илдизли

тўлақонли кўчатлар хосил бўлишига олиб келади. Хреннинг илдиз

қаламчаларини экишдан олдин нам ёғоч қипиқларида ўстириб олинади ва ён

98

томонларидан ўсиб чиққан куртак ва ўсимталарни олиб ташланади.

Фақатгина илдиз қаламчанинг учидан 3-5 см масофадаги куртак ва

ўсимталаргина қолдириладилар. Сўнгра 15-50 см ли қаламчаларни ерга

ётқизиб турган холда экилади. Бунда илдиз қаламчаларнинг юқори қисми

ердан 2-4 см чуқурликда бўлгани маъқул бўлади. Қаламчалар орасидаги

масофа 70 х 30 см бўлгани маъқул. Кўчатларни парваришлашда уларни ўз

вақтида суғориш ва ерни юмшатиш талаб этилади.

17.7. Райҳон (Базилик) ўсимлиги

Райҳон (Базилик) бир йиллик ўсимлик бўлиб, ўзининг ер устки қисми

таркибида эфир мойлари, гликозидлар ва сапонинларга эга ва у жуда ёқимли

таъмга хамда бальзамсимон хидга эга. Райҳон барглари Р витамини, рутин ва

каротин тайёрлаш учун қимматли манъба ҳисобланади. Тиббиётда райҳон

марказий асаб тизими чарчаганда, нафас олиш функциялари пасайганида ва

қон айланиш тизими бузилганида фаоллаштирувчи восита сифатида

ишлатилади. Райҳон янги ўсимталарнинг юқори қисмлари ва гуллари янги

узилган ёки қуритилган холда салатларга, соусларга, гўштли ва балиқли

таомларга қўшимча сифатида ишлатилади. Райҳон иссиққа, намликка ва

ёруғликка жуда ҳам сезгир ўсимлик ҳисобланади. Уруғларининг униб

чиқишини тезлаштириш учун уларни бир сутка давомида сувга бўктириб

қўйилади ва сўнгра экилади.

Райҳонга ишлов бериш уни суғоришни, ерни юмшатишни, бегона

ўтлардан тозалашни ва озиқлантиришни ўз ичига олади. Райҳондан яшил

кўкат олиш учун уни оммавий гуллаш даврида кесиб олинади.

17.8. Иссоп (Қуруқ зуфо, ҳиссоб) ўсимлиги

Иссоп (Қуруқ зуфо, ҳиссоб) бир йиллик ўсимлик бўлиб, ёқимли хидга

ва мазали-аччиқ таъмга эта. Агарда унинг барглари чайналса, оғизда

иссиқлик пайдо бўлганини хис этиш мумкин. Унинг таркибида ошловчи

моддалар, гликозид иссопин, олеанол ва урсул кислоталари мавжуд.

Тиббиётда иссоп Гиппократ давридан бошлаб қўлланилиб келинган. Кўпинча

бу ўсимликнинг тиббий таъсирини ва хоссаларини шалфей билан

99

солиштиришади. Халқ табобатида бу ўсимликнинг юқориги қисмлари ва

баргларидан балғам кўчирувчи, бронхитда шамоллашга қарши, астмада ва

юқори нафас йўлларининг катари касаллигида фойдаланилади. Иссопнинг

барглари, ёш ўсимталари ва гуллари янги узилган хамда қуритилган холда

салатларга, шўрваларга, гўштли ва сабзавотли овқатларга қўшилади. Бу

ўсимлик 70 см гача борадиган узун танага эга ва унинг гуллари барглар

бўғинида жойлашган бўлади. Гулларининг рангига кўра унинг уч нави

бўлади: Синий, Розовый, Белый. Булар ичида энг кенг тарқалгани Синий

нави ҳисобланади. Иссоп совуққа ва қурғоқчиликка чидамли ўсимлик бўлиб,

3-4 йил бир жойда ўсади. Уни Райҳонка ўхшаб, уруғларидан кўпайтирилади.

Ўсимликни илдиз қисмидан бўлган холда ёки ёш новдаларидан кўпайтириш

хам мумкин. Ўз шахсий истеъмолингиз учун иссопнинг 50 см х 50 см қилиб

экилган 2-3 тупи етарли бўлади. Иссопни истеъмол учун озиқ-овқатга қўшиш

ва дори сифатида ишлатиш учун уни гуллашдан олдин тепа қисмлари

гуллари ва ўсимталари билан биргаликда кесиб олинади. Кейин улар салқин,

хаво яхши айланадиган жойда қуритилади. Қуритилган иссоп ўсимлиги анча

вақт бузилмасдан сақланиши мумкин.

17.9. Кервель ўсимлиги

Бу ўсимлик селдерсимонлар оиласига мансуб бир йиллик ўсимлик

ҳисобланади. Ташқи кўринишдан у петрушкага ўхшаб кетади, аммо унинг

кўкати аниснинг нозик хидини эслатиб, петрушкадан кўра сувлироқ бўлади.

Кервел таркибида оқсил, С дармондориси ва каротин бўлади. Халқ

табобатида кервелнинг янги тайёрланган сокидан бош айланишини, сариқ

касаллигини, тери касалликларини, геморройни ва юқори нафас органларини

даволашда фойдаланилади. Бу ўсимлик тезпишар ва совуққа чидамлидир.

Бир мавсумда кервелни 7-10 кунлар оралиғида экиб, бир неча марта хосил

олиш мумкин. Униб чиққандан сўнг, 40-50 кунларда пастки барглари

сарғайиб, ўсимлик ўсишни тўхтатади. Кервелни чириндига бой тупроқларда

ўстирилади. Агар ерда чиринди кам миқдорда бўлса, у холда кузда кервел

экиладиган ерга гўнг солинади. Экишдан олдин эса ерга қўшимча равишда

100

минерал ўғитлар солинади. Кервелни кенг баргли ва кечки ўсимликлар

орасига тўлдирувчи сифатида ҳам экиш мумкин.

17.10. Майоран (Тоғ райҳони) ўсимлиги

Майоран (Тоғ райҳони) кўп йиллик ўсимлик бўлиб, танаси сершох ва

сербарг бўлади. Унинг барглари таркибида қуруқ моддалар, аскорбин

кислотаси, каротин, рутин ва эфир мойлари бўлади. Майораннинг илдизидан

тортиб, то барглари ва барча таркибий қисмлари ўсишдан то гуллаб, уруғлар

хосил қилгунча колбасалар, консерваланган сабзавотлар тайёрлашда, вино

ишлаб чиқаришда ва уксусга хид беришда ишлатилади. Майоран ўткир-

аччиқ таъмга ва ўткир мурчсимон хидга эга бўлиб, ундан кардамоннинг ўзига

хос хиди келиб туради. Халқ тиббиётида майоран кўкатини катарга қарши

восита сифатида ишлатилади. Уни ревматизмда, подаграда, веналарнинг

варикоз кенгайишида ҳам ишлатиш мумкин. Майоран – ёруғликни ва

намликни яхши кўрадиган иссиқсевар ўсимликдир. Паст харорат ва қуёш

тушмайдиган салқин жойларга экилганида ундаги эфир мойлари камайиб

кетади. Агар уни июл охирлари-август бошларида кесиб олинса, кеч кузга

бориб, ундан яна бир марта хосил йиғиб олиш мумкин. Кузда ва қишда 20 см

узунликка етган барглари ва ўсимталари кесиб олинади. Майоранни уруғлар

воситасида, ўсимлик тупларини бўлиш ёрдамида ва қаламча орқали

кўпайтирилади. Бунинг учун ёш новдаларнинг юқори қисми кесиб олиниб,

улар юмшоқ ва озуқага бой тупроққа экилади. Қаламчаларнинг усти плёнка,

пластик ёки шиша банкалар билан ёпиб қўйилади. Қаламчалар яхши ўсиши

учун тупроқни юмшоқ ва намгар холатда сақлаб туриш талаб қилинади,

бегона ўтлар эса юлиб ташланади.

17.11. Хидли чабер ўсимлиги

Бу ўсимлик паст бўйли бўлиб, ёқимли хис уйғотадиган ўзига ҳос хидга

эга. Унинг янги узилган ва қуруқ барглари эфир мойларига бой бўлади.

Тиббиётда чабер ошқозон-ичак касалликларида оғриқни қолдирувчи ва

қувватга киритувчи восита сифатида ишлатилади. Бу хидли кўкатнинг

уруғларини эрта баҳорда ариқчаларга сепилади ва унинг усти чиринди билан

101

бироз беркитилиб қўйилади. Чабер майсалари 12-16 кунда униб чиқади.

Гуллаш бошланиши билан баргларини истеъмол учун қирқиб олиш мумкин

бўлади. Энг охирги хосилни йиғишни ўсимлик қорая бошлаганда, октябрь

ойида амалга оширилади.

17.12. Кашнич (Кориандр, Кинза) ўсимлиги

Кашнич (Кориандр ёки Кинза) бир йиллик ўсимлик бўлиб, енгил ва

озуқага бой тупроқларда яхши ўсади. Агар ер лойли ва оғир бўлса, ўсимлик

ўз таъмини ва хидини кескин йўқотади. Кашнич ярим қоронғи жойлар ва

намгар тупроқларни яхши кўради. Истеъмол учун ёш ўсимликларнинг

барглари, Кашнич ўсимлиги гул стрелкаларини чиқармасларидан олдин

ишлатилади. Барча хидли ўсимликлар орасида кориандр барглари ва

уруғлари ўзининг ўткир хиди билан ажралиб туради. Кориандрнинг уруғлари

кондитер маҳсулотларига, маринадларга ва гўштли консерваларга ўзига хос

хид ва таъм бериш учун ишлатилади. Кашнич С витамини, рутин ва бошқа

дармондорилар миқдори бўйича кўпчилик хидли ўсимликлардан юқори

туради. Халқ табобатида кориандр уруғлари ошқозон-ичак касалликларини

ва шамоллашни даволашда ишлатилади. Кашнич – бир йиллик совуққа

чидамли бўлган ўсимлик бўлгани учун уни мамлакатимизнинг турли хил

худудларида ўстириш мумкин. Унинг уруғларини эрта баҳорда 12-15 см

қаторларга сепилади. Ўсимликни парваришлаш бегона ўтларни йўқотишни,

қондириб суғоришни, озиқлантиришни ва тупроқни ўз вақтида юмшатишни

ўз ичига олади.

17.13. Кресс-салат (Қора тундак) ўсимлиги

Бу ўсимлик бир йиллик ўтсимон бўлиб, унинг янги узилган барглари

таркибида жуда кўп минерал моддалар (калий, кальций, темир, фосфор),

микроэлементлар, аскорбин кисботаси, В гуруҳи витаминлари, каротин ва

горчица мойи мавжуд. Кресс-салат (Қора тундак) овқат хазм қилишни

яхшилайди, асаб тизимини тинчлантиради ва артериал босимни пасайтиради.

Бу ўсимлик совуққа чидамли ва қуёш тушмайдиган пана жойларда яхши

ўсади. Агар ер майдони қуёшли ва тупроғи тез қуриб қоладиган бўлса, кресс-

102

салатлар тезкорлик билан стрелка чиқариб юборадилар, барглари қўпол

бўлиб қолади ва ёқимсиз аччиқ таъмли маза беради. Мавсум бўйича янги

узилган кресс-салат баргларга эга бўлиш учун уни бир неча муддатда, хар 20-

25 кунда экилади. Кресс-салат исталган турдаги озуқаси етарли бўлган

тупроқда ўсаверади. Унинг уруғларини қаторлар кўринишида 0,5 – 1 см

чуқурликка экиш тавсия этилади. Униб чиққан майсаларини ягана қилинади,

тупроқ юмшатилади ва ўсимлик қондириб суғорилади.

18. Экзотик ўсимликлар

Бундай турдаги ўсимликлар Ўзбекистонга бошқа хонакилаштирилган

анъанавий ўсимлиларга нисбатан кечроқ кириб келган ва кўпчилик уларни

кўрмаган ёки татиб ҳам кўрмаган. Шунинг учун биз ушбу алоҳида бўлимда

худди шу бизнинг аҳоли учун экзотик бўлган ўсимликларнинг асосий

турлари хақида имкониятимиз доирасида қисқача маълумотлар берамиз.

Ўйлаймизки, бизнинг бу сайъи-харакатларимиз зое кетмасдан, халқимиз бу

ўсимликларнинг тансиқ меваларидан ва хосиятларидан бахраманд бўладилар.

18.1. Физалис ўсимлиги

Физалис кўп йиллик ўсимлик, аммо уни кўпинча бир йиллик ўсимлик

сифатида ўстирилади. У помидорсимонларнинг яқин авлоди бўлиб, ундан

озуқа моддалар миқдори бўйича унчалик фарқ қилмайди ва бу ўсимлик

касаллик ва зараркунандаларга нисбатан помидорга қараганда анча чидамли

ҳисобланади. Халқ табобатида физалис ўт хайдовчи ва сийдик хайдовчи

восита ҳисобланади ва ундан юқори нафас йўллари шамоллашида ҳам

фойдаланиш мумкин. Физалиснинг мевали ва сабзавотли турлари мавжуд.

Унинг мевали турлари ёввойи қулпнай (земляника) нинг хидига ўхшаш хидга

эга бўлиб, мураббо, повидло, компот тайёрлаш ва пироглар устига солиш

учун ишлатилади. Бу меваларда пектин моддасининг борлиги уларни желе ва

мармаладлар тайёрлашда ишлатишга имкон беради. Сабзавотли физалис

салатлар ва шўрваларга қўшиш учун ишлатилади, аммо уни тузланган ва

мариновка қилинган холларда ишлатган маъқул бўлади.

103

Физалис иссиқликни севадиган ўсимлик бўлиб, унинг ўсиши ва

ривожланиши учун энг яхши харорат +18 . . . +25 градуслар ҳисобланади. У

қурғоқчиликка чидамли ва тупроқдаги намлик етишмовчилигига осон чидай

олади. Унинг мевалари бита-битта бўлади, шунинг учун қанчалик кўп

шохласа, мевалари хам шунчалик кўп бўлади. Агар мевалари етишишини

тезлаштириш талаб этилса, у холда шохларининг тепа қисми кесиб

ташланади. Физалис кўчат тупларини бўлиш усули билан ва уруғларидан

кўпайтирилади. Уни очиқ ер майдонига сепилади, агар совуқ тушса, устига

плёнка ёпиб қўйилади. Унинг озиқланиш майдони 60 х 60 см бўлиши етарли.

Физалисни парваришлаш ерни тез-тез юмшатиш, озиқлантириш ва бегона

ўтларни доимий равишда йўқотиб туришдан иборатдир. Уни озиқлантириш

учун 10 литр сувда 15-25 грамм аммиак селитраси, 25-30 грамм суперфосфат

ва 10-15 грамм хлорли калий эртилиб, хар бир ўсимликка 1 литр ҳисобидан

суғорилади. Физалиснинг мевалари ерга экилганидан сўнг бир-икки ойда

етилади. Териб олинган меваларни унга аччиқ таъм берадиган пўстлоғидан

ажратилади. Ундан сўнг эса физалисга ишлов беришни бошлаш мумкин.

Физалисни консервалаш учун пўтлоғидан ажратилгандан сўнг, улар

яхшилаб ювилади, чайилади ва тайёрланган шиша банкаларга зич қилиб

тахлаб чиқилади. Ундан сўнг 1 литр сувга 35 грамм шакар ва 10 грамм туз

солиб, рассол тайёрланади ва бу рассол банкага қуйилади. Меваларнинг

устига бирор нарса бостириб, 1 – 1,5 хафта давомида рассолда сақланади.

Мевалар тайёр бўлганлиги меванинг таъмидан билинади – мева тахирроқ

бўлиши керак. Ундан сўнг банкаларни полиэтилен кришкалар билан ёпиб,

холодилникка қўйилади. Бир ойдан сўнг физалис мевалари истеъмол учун

тайёр бўлади.

Физалисни мариновка қилиш учун мевалар иссиқ сувда ювилиб,

сўнгра совутилади ва стерилизация қилинган шиша банкаларга солинади.

Мариновка қилинган меваларга ўзига хос хид ва таъм бериш учун бу

банкаларнинг тагига лавровый лист, гвоздика, мурч ва корица солинади.

Кейин эса банкаларга иссиқ маринад қуйилади. Маринад тайёрлаш учун 1

104

литр сувга 40 грамм туз ва 10 грамм 80% ли уксус кистотаси қўшилади.

Маринад қуйиб бўлинганидан сўнг, банкаларни металл кришкалар билан

ёпилади ва стерилизация қилинади. Бунда 0,5 литрли банкалар 10 минут, 1

литрли банкалар эса 20 минут стерилизация қилиниши тавсия этилади.

Шундан сўнг, кришкалар бурилиб ёпилади, банкалар кришкасини ерга

қаратиб ерга қўйилади ва устидан бирор бир иссиқни сақловчи материал

ёпилиб, совигунича сақланади. Банкалар совуганларидан сўнг, уларни

подвалга олиб қўйиш мумкин бўлади. Мариновка қилинган физалисни хона

хароратида сақланади.

Физалисни тузлаш худди помидор ва бодринглар каби амалга

оширилади. Бунинг учун 1 кГ физалис меваларига 30 грамм ҳисобидан

укроп, 4 грамм хрен илдизи, 3 грамм саримсоқпиёз ва 1 грамм қизил

қалампир олинади. Тузлаган физалис мевалари яна ҳам яхши хидли ва

таъмли бўлиши учун бу таркибга райхон, экстрагон, смородина барглари,

селдерей ва кориандрларни ҳам қўшиш мумкин. Банкаларга солинган

физалис ва специйлар устидан рассол қуйилади. Рассолни тайёрлаш учун 1

литр сувга 60 грамм ош тузи солиш кифоя қилади. Энди рассол солинган

банкалар иссиқроқ жойда 7-10 кун сақланади. Физалис туз еб бўлганидан

сўнг, рассолни қайнатадилар ва уни банкаларга солиниб, устини металл

кришкалар билан ёпиб қўйилади.

18.2. Спаржа (Сарсабил) ўсимлиги

Спаржасимонлар оиласига мансуб бўлган ўтсимон ўсимлик бўлиб,

Голландиядан кириб келган. Спаржа (Сарсабил) нинг бир қанча турлари

мавжуд. Асосан шифобахш ва аптекада фойдаланиладиган спаржа турлари

етиштирилади. Спаржа игна кўринишли баргларга эга бўлган яшил

шохчалардан иборат бўлади. Ёш шохчалари рангсиз бўлиб, спаржа

шохчаларига ёпишган рангсиз плёнкалар кўринишида бўлади. Бу барглар

бўғинларида куртаклар хосил бўлиб, улардан кейинги шохчалар ва гуллар

ўсиб чиқади. Спаржа мазали, витаминга бой, озуқа қувватли ва соғлиқ учун

фойдали ҳисобланади. Унинг оқиш ўсимталари оқсил моддаларга бой бўлиб,

105

таркибида аспарагин, сапонин ва турли хил витаминлар мавжуд. Унинг яшил

шохчаларининг кимёвий таркиби оқишларига нисбатан бойроқ ҳисобланади.

Спаржанинг оқиш шохчалари ва илдизларидан тайёрланган қайнатма

тиббиётда сийдик хайдовчи восита сифатида қўлланилади. Спаржанинг

экстракти ва тоза аспарагин қон босимини пасайтиради, юрак уришини

секинлаштиради, периферик қон томирларни кенгайтиради ва буйрак

фаолиятини яхшилайди. Уни истеъмол қилиш инсон организмига ижобий

таъсир қилади.

Спаржанинг энг кўп тарқалган навлари Урожайная, Аржантейльская,

Датская белая улучшенная, Мэри Вашингтон ҳисобланади. Унинг илдиз

тизими жуда яхши ривожланган бўлгани учун спаржа бир ерда 18-20 йилгача

яшаши мумкин. Истеъмол учун унинг оқиш ўсимталари ишлатилади. Спаржа

ернинг ва хавонинг намлигини ёқтиради. Агар тупроқ қуруқ бўлса, спаржа

шохлари ингичка, аччиқ ва қаттиқ бўлиб қолиб, истеъмолга ярамай қолади.

Спаржани илдизларини бўлиш усулида кўпайтирилади. Уни исталган пайтда,

қоронғиликда ўстириб олинади. Биринчи қировлар тушган пайтда 2-3 йиллик

ўсимликларнинг илдизларини эхтиёткорлик билан қазиб олинади ва улар 0 . .

. +2 градус хароратли подвалда сақланади. Уларни ўстириш учун

ўсимликларни бир-бирига тақаб, ўсиш куртакларини тепага қаратиб экилади

ва куртакли илдизларни чиринди ёки озуқага бой тупроқ билан 15-20 см

қалинликда ёпиб қўйилади. Спаржа экилганидан сўнг, хароратни +10 . . . +14

градусларда сақланади, кейинроқ эса хароратни +20 градусгача кўтарилади.

Бироз миқдорда суғорилади ва 10 литр сувга 10-20 грамм аммиак селитраси

солиб, озиқлантирилади. Экилганидан 8-10 кун кейин спаржаниниг биринчи

оқиш шохчаларини териб олиш мумкин. Бунинг учун қўл билан тупроқ бироз

сурилади ва шохчаларни уларнинг асосидан эхтиёткорлик билан узиб

олинади. Ундан сўнг, қазилган жойлар яна тупроқ билан тўлдирилиб

қўйилади.

18.3. Артишок (Туя тикани, Кангар) лар

106

Истеъмол учун артишок (Туя тикани, Кангар) ларнинг гўштли гул

асослари ва гул очилишидан аввалги гулкуртаклари ишлатилиши мумкин.

Гулкуртакларининг серсув жойларида кўп миқдорда шакар ва ёқимли хидли

моддалар бўлиб, улар овқатга ўзига хос ёқимли таъм беради.

Гулкуртаклардан кўп миқдордаги ортиқча органлар олиб ташланади ва

қолган қисмини шўр сувда қайнатилиб, ёғ билан ёки ёғли-тухум соуси билан

истеъмол қилинади. Артишоклардан пюре, консервалар ва фарш ҳам

тайёрлаш мумкин.

Артишоклар тиббиётда ҳам ишлатилади. Унинг гуллларидан

тайёрланган қайнатма ошқозон бузилишида, асаб касалликларида ва юқори

нафас органларининг шамоллашида ёрдам беради. Артишокларнинг минерал

таркибида натрий ва калий тузлари кўп бўлади, шунинг учун у жиғилдон

қайнаганида ҳам ёрдам беради.

Артишокларни кўчат тайёрлаш усулида кўпайтирилади. Эрта баҳорда

унинг уруғлари сувга жонлангунича бўктириб қўйилади ва ундан сўнг, +25 . .

. +30 градус хароратда ундирилади. Уруғлар униб чиқиши бошланганида

уларни 10-15 кун давомида ёйиб қўйилади. Бу усул билан тайёрланган

уруғларни олдин яшикларга экилади. Улар униб каттароқ бўлганларидан

сўнг, кўчатларни тувакчаларга экилади. Баҳор ўрталарида эса тайёр

кўчатларни 70 см х 70 см масофада ерга экилади. Ўсимликни парваришлаш

бегона ўтларни йўқотишни, суғоришни, озиқлантиришни ва тупроқни

юмшатиб туришни ўз ичига олади.

Артишокнинг гул каллакларини улар ярмигача очилганларида

истеъмол учун кесиб олинади. Артишок тупи тагида хосил бўлган шохчалар

қазиб олинади ва 40-50 см ли чуқурчаларга солиб, тупроқ билан бироз

кўмилади ва устидан сомон ёпиб қўйилади. Артишоклар кўп йиллик ўсимлик

бўлиб, уларни яхшилаб беркитиб (кўмиб) қўйилса, қишда уларни совуқ уриб

кетмайди. Артишокнинг энг кенг тарқалган навлари Фиолетовый большой

ва Крупный зеленый ҳисобланади.

18.4. Скорцонер (Қора сабзи) ўсимлиги

107

Скорцонер ёки қора сабзи ўсимлиги икки йиллик ўсимлик бўлиб, у

биринчи йили барг тўпи ва стерженга ўхшаш тўқ-жигарранг ёки қора рангли

узунчоқ илдиз (30-35 см ли) хосил қилади. Агар бу илдиз иккинчи йилга

қолдирилса, у гул стрелкаси чиқариб, гуллайди ва уруғлар ҳосил қилади.

Агар илдизни кузда қазиб олиб, эрта баҳорда экилса, ундан яхшигина эртаки

кўкат ўсиб чиқади. Бу ўсимликнинг инсон организми учун дориворлиги унда

инулин, аспарагин ва левулин борлиги билан изоҳланади.

Қора сабзи илдизи ёзда гуллайди ва кейин уруғ беради. Унинг

уруғларини эрта баҳорда ёки ёз охирида сепилади. Уруғлар бир қатор

(қаторлар орасидаги масофа 45 см) ёки икки қатор (қаторлар орасидаги

масофа 25-30 см, ленталар орасидаги масофа эса 60 см) қилиб, 2,5-3 см

чуқурликка экилади. Уруғлар униб чиққандан сўнг, улар бир-биридан 5 см

оралиқда қолдирилиб, ягана қилинадилар. Ўсимликни парваришлаш худди

сабзи сингари бўлади. Скорцонер экилган ерларни бир мавсумда бир неча

марта бегона ўтлардан тозаланади.

Қора сабзи ёки скорцонер органик ўғитларга бой ва чуқур хайдалган

ерларда яхши ўсадилар. Улардан олдинги ўтмишдош ўсимликлардан энг

маъқуллари бодринг, помидор, картошка ва пиёз ҳисобланади.

Скорцонернинг илдизмевалари ва ёш оқиш барглари истеъмол учун

ишлатилади. Ёғда қовурилган қора сабзи худди спаржани эслатади. Унинг

илдизмеваларини сувда пишириш ва қовуриш мумкин, ёш шохчаларидан эса

жуда мазали салат тайёрлаш мумкин.

19. Сабзавот ва кўкатларнинг умумий агротехникаси

Бу бўлимда сабзавот ва кўкатлар етиштиришда ишлатиладиган

уруғлар, уларни экишга тайёрлаш ва экиш усуллари, уруғларнинг ишлатиш

нормалари келтирилади. Ундан ташқари, уруғларни чиниқтириш, барботаж

қилиш, намлаб қўйиш ва ундириб олиш усуллари ҳам батафсил кўриб

чиқилади. Баъзи хаваскор боғбонлар учун уруғларни қайси муддатларда

экиш масалалари ҳам бироз ёритилади.

108

Бу бўлимда келтирилган кўчат етиштириш масалалари ҳам эрта

муддатларда сабзавот ва кўкатлар олишни режалаштирганлар учун асқотиши

мумкин. Ундан сўнг кўчатлар экиладиган ва уруғлар сепиладиан тупроқни

илмий асосда тайёрлаш усуллари ҳам ёритилади. Яъни, канча миқдорда,

қандай чуқурликка ва қандай ассортиментда органик ва минерал ўғитлар

солиш сабзавот ва кўчатлар учун энг оптимал бўлиши кераклиги кўриб

ўтилади. Эрта баҳорда сабзавот ва кўчатлар экишда ишлатилиши мумкин

бўлган теплица ва парниклар қуриш асосида ўсимликлар ривожланиши учун

шарт-шароитлар яратиш масалалари кўриб чиқилиши бошловчи боғбонлар

учун маълумотнома сифатида хизмат қилиши мумкин. Ўсимликларни

озиқлантириш усуллари ва турли хил таъбий озуқаларни тайёрлаш

технологиялари ҳам батафсил ёритилади. Минерал ва микроўғитларнинг

турлари хамда уларнинг озуқавий қийматлари таҳлил қилинади

19.1. Сабзавот ва кўкатларнинг уруғлари

Сабзавот ва кўкатлардан юқори ва сифатли хосил олиш учун уларнинг

сизнинг худудингизга мос келадиган навларини танланг. Қуйида 1 метр

квадрат ер майдонига сепиш учун етарли бўлган уруғлар миқдори

келтирилади:

Нўхот – 15-20 грамм

Фасол – 10-15 грамм

Петрушка, сабзи ва қишки редиска – 0,5 – 0,6 грамм

Шолғом – 0,3 грамм

Ёзги туруп – 1,5 – 2 грамм

Редиска – 2,5 грамм

Кўкат олиш учун укроп – 2,5 грамм

Баргли салат – 0,4 грамм

Бодринг – 0,6 – 0,8 грамм

Кабачки – 0,4 грамм

Сабзавот ва кўкатларнинг уруғларини экиш

109

Сабзавот ва кўкатларнинг уруғларини экишни ҳам агротехник

қоидаларга қатъий риоя қилган холда амалга ошириш керак. Чунки агар уни

чуқурроқ экилса, уруғларнинг униб чиқиши қийинлашади ёки улар умуман

униб чиқмайдилар. Агар улар юзароқ экилган бўлсалар, уруғлар тупроқнинг

юқори қисмида қуриб қолишлари ёки лойда қотиб қолишлари мумкин.

Уруғларни қандай чуқурликка экиш кераклиги қуйида келтирилган:

Майда сабзавот ва кўкатлар уруғлари – сабзи, шолғом, салат,

укроп, редиска ва шунга ўхшашлар учун - 1-2 см

Ўртача катталикдаги сабзавот ва кўкатлар уруғлари – бодринг,

лавлаги, шпинат ва шунга ўхшашлар учун - 2-4 см

Каттароқ сабзавот ва кўкатлар уруғлари – нўхот, фасол, кабачки

ва шунга ўхшашлар учун - 4-5 см

Уруғларнинг ерга экиш чуқурлиги

Уруғларнинг ерга экиш чуқурлиги тупроқ таркибига ҳам боғлиқ

бўлади. Тезда қуриб қоладиган ва осонгина намликни ўтказиб юборадиган

қумли ва ғовак тупроқларда уруғларни чуқурроқ экадилар, оғир лойли ва

суглинистик тупроқларда эса уруғлар юзакироқ экиладилар.

Сабзоватларнинг уруғларини ер майдонига бир текис қилиб сепадилар ёки

каноп тортган холда бир чизиқли қилиб, параллел қаторларга экиладилар. Бу

иш бир текис қаторлар кўринишида ёки ленталар кўринишида амалга

оширилиши мумкин. Лентали усулда ер майдонига кўпроқ ўсимликларни

жойлаштириш мумкин. Уяли усулда экиш усули (битта уяга бир ёки бир

нечта уруғ солинади) ўсимлик туплари орасида катта масофа қолдириш керак

бўлган сабзавот экинлари (помидор, бодринг, қовоқ, кабачки ва бошқалар)

экишда қўлланилади. Ўсимликларни бундай усулда экишда улар тупроқ

қатламидан осонроқ униб чиқадилар ва ноқулай об-ҳаво шароитларга

бардошлироқ бўладилар. Кўчатлар униб чиққанларидан сўнг, уларнинг

ортиқчалари ягана қилиниб, олиб ташланади.

Помидорлар, карам ва полиз маҳсулотларини етиштиришда

ишлатиладиган квадрат уялаб ёки квадратсимон экиш усули ўсимлкиларга

110

қаров беришни енгиллаштиради, улар учун яхши ёритилиш ва озиқланиш

имкониятларини яратади, қаторлар орасини юмшатишни осонлаштиради.

Шунинг учун ҳам ўсимликлар бу усулда экилганида оддий усулда экишга

нисбатан хосилдорлик юқорироқ бўлади. Сабзи, петрушка ва майда уруғли

бошқа ўсимликларнинг уруғлари қумга ёки қуруқ тупроққа аралаштириб ерга

сепилади. Бу амал уруғларнинг ер майдонига бир текис сочилиб,

жойлашишига имкон беради.

Майда уруғларни экишнинг самарадор усули

Аммо майда уруғларни экишнинг бошқа бир самарадорроқ усули хам

мавжуд. Бунинг учун сув шимиладиган қоғоз тури ёки туалет қоғозини

ишлатиш мумкин. Аввало бу қоғозга картошка ёки буғдой унидан пишириб

тайёрлаган клейстер томизилади, сўнгра унга пинцет билан уруғлар

ёпиштирилиб чиқилади. Бунда уруғлар орасидаги масофа қуйидагича

бўлиши тавсия этилади:

Сабзи, редиска, петрушка учун – 5 см

Шолғом, лавлаги учун – 8-10 см

Ёзги туруп учун – 6 см

Қишки туруп учун – 13 см

Баргли салат учун – 2 см

Кўкат олиш учун пиёзга – 3 см

Тайёрланган клейстерга микроэлементлар қўшилса, уруғларнинг униб

чиқиши ва ривожланиши фаоллашади. Клейстер эритмаси қуриганидан сўнг,

қоғоз лента ўраб олинади ва баҳорги экишга қадар қуруқ жойда сақлаб

қўйилади. Бу ишни қишда, қишлоқ хўжалик ишлари йўқ вақтда амалга

оширган маъқул, эрта баҳорда эса уруғлар ёпиштирилган ленталар

тайёрланилган ариқчаларга солиниб, устини чиринди билан тўлдирилади ва

плёнка тортиш кифоя бўлади. Бу усулда экилган ўсимликлар одатий

муддатларидан бир-икки хафта олдин етиладилар. Ундан ташқари, бунда

ягана қилишга зарурат қолмайди ва бегона ўтлар ҳам анча камроқ ўсиб

чиқадилар.

111

Агар сиз ўзингиз етиштирган сабзавотларингизнинг уруғларини териб

олмоқчи бўлсангиз, қуйидаги шартларга риоя қилишингиз фойдадан холи

бўлмайди:

Уруғлари олинадиган ўсимлик соғлом, бақувват ва серхосил бўлиши

керак;

Сифатли ва етилган уруғлар олиш учун кўчатларни тавсия этилган

муддатларда экиш лозим. Агар эртароқ совуқ тушиши меваларнинг

етишишини кечиктирса, у холда уларнинг етилишини иссиқ хоналарда

давом эттириш мумкин. Бунинг учун қазиб олинган ўсимликлар илдизи

тепага қилиб, қуригунича осиб қўйилади.

Уруғлари олинадиган ўсимликларнинг совуқ хароратда қолиб

кетишига ва музлаб қолишига йўл қўймаслик зарур;

Сифатли уруғлар олинадиган ўсимликларнинг илдизмевалари бақувват

ва серсув бўлишлари керак. Уларни қазиб олинганидан сўнг, офтобда

қолдириш мумкин эмас, чунки сўлиган илдизмевалар кўпайтириш учун

ярамайди.

Уруғлар олиш учун қанча ўсимлик кераклигини қуйидаги маълумотлар

асосида ўзингиз ҳисоблаб олишингиз мумкин (бу ерда хар бир ўсимликнинг

бир тупи ўртача ҳисобда қанча уруғ бериши кўрсатилган):

Пиёз – 3,5 грамм

Лавлаги – 50 грамм

Сабзи – 6 грамм

Укроп соябони – 5 грамм

Салат боши – 3 грамм

Нўхат тупи – 35 грамм

Бодринг (ўртача катталикдагиси) – 10 грамм

Помидор (ўртача катталикдагиси) – 3 грамм

Қовоқ ёки кабачки – 50 грамм

Сабзи ва лавлагининг уруғларини тайёрлаш

112

Сабзи ва лавлагининг уруғларини олиш учун энг соғлом ва сифатли

илдизмевалар танлаб олинади ва улар баҳоргача подвалда сақланади.

Баҳорда уларни бир-биридан 40 см масофада юқориги куртаклари ер юзасида

бўладиган қилиб экилади. Улар ўсиб чиққанларидан сўнг, ер юмшатилади ва

бегона ўтлар йўқотилади. Сабзининг кечроқ ҳосил бўлган зонтиклари олиб

ташланади ва унинг тупини тирговучларга боғлаб қўйилади. Лавлагининг

уруғдонларини улар бироз жигарранг тусга кирганларидан сўнг териб

олинади, сабзиникини эса унинг зонтиклари четлари ичкарига бурала

бошлаганларидан кейин ва зонтиклар жигарранг тусга бўялганларидан сўнг

териб олинади. Ундан сўнг уруғдонлар майдаланади, уруғлар қуритилиб,

сабзи уруғлари қўл меҳнати ёрдамида тозаланади.

Пиёз уруғларини тайёрлаш

Пиёз уруғларини етиштириш учун катта ва етилган пиёзлар танлаб

олиниб, улар қаторлараро 50 см масофада ва ўсимликлараро 20 см масофада

экиладилар. Экишдан олдин пиёзнинг таг қисмидаги қолдиқ илдизлари кесиб

ташланади. Гул стрелкалари пайдо бўлгандан сўнг, бегона ўтлар йўқотилади,

ер юмшатилади ва гул стрелкалари тирговучларга боғлаб қўйилади.

Пиёзнинг тупи сарғайгандан сўнг, уруғдонлар ёрилади ва улардаги уруғлар

қорая бошлайди. Худди шу вақтда уруғдонларни пиёз тупининг тахминан 25

см узунликдаги шохчаси билан биргаликда кесиб олинади ва уларни

тупларга боғлаб, уруғлар янада етилиши ва яхшилаб қуриши учун осиб

қўйилади.

Помидор ва бодрингнинг уруғлари тайёрлаш

Помидор ва бодрингларнинг уруғларини эса энг яхши, етилган ва

соғлом мевалардан олинади. Улар пишиб, юмшоқ бўлиб қолганларида

меваларни қирқадилар: бодрингларни узунасига, помидорларни эса

кўндалангига кесиб, уруғларини ажратиб оладилар. Бодринг уруғларини

гўшти билан биргаликла 3-4 кунга ачиш учун қўйилади, помидорларни эса 1-

2 кун ачитилади. Ундан сўнг уруғлар яхшилаб ювилади ва этидан ажратилиб,

қуритилади.

113

Бодрингларнинг уруғларини ажратиб олишдан аввал уни 3-5 кунга

холодилникнинг музлатгич камерасига қўйилади. Чунки бу амал музлатилган

уруғларнинг униб чиқиши жадалроқ бўлишига ва уруғларнинг сақланиш

муддати 5-6 йилгача кўпайишига олиб келади.

Нўхот ва фасолнинг уруғларини олиш

Нўхот, фасол ва шу каби турдош ўсимликларнинг уруғларини олиш

учун аввало энг хосилдор ўсимликлар танлаб олинади. Уларни юқориги

донлари қотмасидан териб олинади. Териб олинган стручкаларни бир хафта

давомида қуритилади. Сўнгра улардан уруғлар ажратиб олиниб, тозаланади

ва қуритилади. Яхши етилган уруғлар тез униб чиқишлари билан ажралиб

турадилар. Аммо уларни нотўғри сақланса ва яхши қуритилмаса, бу

сифатларини тезда йўқотиб қўйдилар. Жуда хам намиқиб қолган уруғлар

яхши униб чиқмайдилар ва сақлаш учун ярамайдилар.

Сабзавот ва кўкатлар уруғларининг нормал униб чиқиши

йўқолмайдиган сақланиш муддатлари (йилларда) қуйидаги жадвалда

келтирилади:

Бақлажон 4 Бодринг 8

Нўхот 3 Қалампир 3

Кабачки 4 Петрушка 3

Помидор 3 Карам 4

Редиска 4 Қовоқ 5

Укроп 3 Фасоль 6

Шпинат 4 Щавель 2

Пиёз 3 Туруп 4

Сабзи 3 Салат 3

Уруғларни калибровка қилиш

Тайёрланган уруғлар ичидан энг яхши, тўлиқ ва етилган уруғларни

ажратиб олиш учун уларни калибровка қилинади. Бунинг учун 100

миллилитр сувга 3-5 грамм ош тузи қўшиб, 3-5% ли ош тузи эритмаси

тайёрлаш керак бўлади ва бу эритмага уруғларни солиб, яхшилаб

114

аралаштириш керак. Сўнгра 3-5 уни минут давомида тиндириб қўйиш зарур.

Бунда енгил вазндаги уруғлар сув юзига қалқиб чиқадилар ва етилган ҳамда

оғир вазнли уруғлар сув остига чўкиб қоладилар. Сув юзига қалқиб чиққан

уруғларни йиғиб, олиб, ташлаб юборилади. Қолганларини эса ювиб, қоғозга

ёки қалин матога сочиб қўйилади ва қуритилади. Бундай усул билан

тайёрланилган уруғлар тўлиқ ва бир текис униб чиқадилар.

Уруғларни зарарсизлантириш.

Ўсимликлар катта бўлганларида камроқ касал бўлишлари ва яхши

ривожланишлари учун уларнинг уруғларини зарарсизлантириш керак

бўлади. Буни уларни иситиш усули ёрдамида ёки кимёвий моддалар билан

ишлов бериш орқали амалга ошириш мумкин. Карам, редиска, шолғом ва

қовоқсимонларнинг уруғларини зарарсизлантириш учун уларни 20 минут

давомида +40 . . . +50 градусли иссиқ сувда сақланади ва ундан сўнг, уларни

икки-уч минут совуқ сувда совутилади. Бундан юқорироқ харорат кўпчилик

сабзавотларнинг уруғлари учун хавфли, аммо қовоқсимонлар учун +80

градусгача қиздирилган сув ҳам хавфли бўлмайди. Масалан, тарвуз

уруғларининг эрта униб чиқишини таъминлаш учун уларнинг уруғларини

+80 градус хароратли сутга солиб қўйилади ва бу сут совуб қолгунича

уруғлар унда сақланади. Бодринг уруғларига эса +60 градусгача хароратдаги

иссиқ сув билан ишлов бериш мумкин. Бундай зарарсизлантириш

амалларини бажаришда сув ўрнига алоэ сокини ҳам ишлатиш мумкин. Бу

сокни дорихонадан сотиб олишингиз ёки ўзингиз тайёрлашингиз ҳам

мумкин. Бу сокни баравар миқдорда хона хароратидаги сув билан

суюлтириб, уруғларни бу эритмага 6-8 соат солиб қўйилади.

Уруғларни кимёвий зарарсизлантириш учун 100 миллилитр сувга 1

грамм калий марганец қўшиб унинг 1% ли эритмаси хосил қилинади ва

уруғлар унга 20 минут давомида солиб қўйилади. Ундан сўнг, уруғлар тоза

сувда ювилади ва қуритилади. Бунинг учун калий марганец ўрнига

стрептомицинни ҳам ишлатиш мумкин. Стрептомициннинг 500 000

115

бирлигини 1 литр шиша ёки эмалли идишга солинган хаво хароратидаги

сувда эритилади ва унга 600 грамм уруғ солиб, икки сутка сақланади.

Уруғларни чиниқтириш

Ўсимликларнинг паст хароратларга чидамлилигини ошириш учун

уларнинг уруғларини чиниқтириш керак бўлади. Бунинг учун экишга тайёр

бўлган уруғларни 12-16 соат давомида +18 . . . +20 градусли хароратда

сақланади. Кейин уруғлар яна 8 . . . 12 соат давомида 0 дан -3 градусгча

бўлган хароратда сақланади. Бундай уруғларни чиниқтириш тадбирини 7-12

кунлар давомида амалга оширилади.

Уруғларни барботажлаштириш

Уруғларнинг униб чиқишини кўпайтириш ва ўсаётган майсаларнинг

чидамлилигини ошириш учун барботажлаштириш тадбири амалга

оширилади. Бунинг учун 1:4 ёки 1:5 нисбатда сув билан аралаштирилган

уруғлар шиша идишга қўйилади ва бу аралашмага биқирлатиб чиқадиган

қилиб хаво оқими юборилади. Тадбирни амалга ошириш учун аквариум

компрессорини ёки шунга ўхшаш хаво хайдайдиган асбобни (насосни)

ишлатиш мумкин. Бундан усулда ташкил қилинган +20 градусли хаво

ваннасида редиска ва салатнинг уруғлари 14 соат, помидор уруғлари 14-20

соат, бодринг ва қовун уруғлари 21 соат, тарвуз уруғлари эса 26-28 соат

сақланади. Агар барботаж қилинаётган сувга 0,01-0,05 % концентрацияли

микроэлементлар қўшилса, натижа яна ҳам яхши бўлади.

Уруғларни хўллаш тадбири

Сабзавот ва кўкатларнинг эрта муддатларда униб чиқишини

таъминлаш учун уларнинг уруғларини хўллаш тадбирини амалга ошириш

тавсия этилади. Бунда сув қанчалик тоза бўлса, натижа ҳам шунчалик яхши

бўлади. Бунинг учун уруғларни шиша ёки эмалланган идишга солинади ва

унинг устидан уруғларнинг устини бирозгина ёпадиган тарзда сув қуйилади.

Сув кўп бўлиши хавфли, чунки ортиқча сув уруғлардаги озуқа

элементларнинг ювилиб кетишига олиб келиб, уларнинг униб чиқишига

116

салбий таъсир қилади. Агарда уруғлар сувни тўла шимиб олсалар, устига яна

бироз сув қуйилиши мумкин бўлади.

Сабзи, помидор, пиёз, петрушка, лавлаги учун уруғларни хўллаш

тадбири - 2 сутка, бодринг, карам, салат, редиска, тарвуз ва қовун уруғлари

учун – 8-12 соат, нўхот ва фасол учун эса 2 соат бўлиши тавсия этилади.

Уруғларни ҳўллаб бўлгандан сўнг, улар сочилма холатга келгунича

қуритилади.

Уруғларни ундириб олиш

Уруғларни ундириб олиш тадбири ҳам ўсимлик майсаларининг

кўкариб чиқишини тезлаштиради. Бунинг учун қипиқ устига марли ёпилади

ва унинг устига уруғлар сепилади. Энди уруғлар устидан яна бир қават марли

ёпилади ва унинг устидан яна бир қават жуда юпқа қилиб қипиқ сепилади.

Хонадаги харорат ва намлик холатига қараб, бодринг ва карам уруғлари 1-3

кун ундирилади, помидор ва салат уруғлари эса 3-4 кун ундирилади, сабзи

уруғи 3-5 кун давомида ундирилиши мумкин.

Қишки мавсум учун сабзавот ва кўкатлар экиш

Қишки мавсум учун сабзи, петрушка, пастернак, укроп, пиёз, шолғом,

саримсоқпиёз, салат ва шпинат экилса, уларнинг кейинги йилдаги етилиш

муддатларини анча тезлаштириш мумкин. Лекин бу юмушни шундай амалга

ошириш лозимки, бу сабзавот ва кўкатларнинг майсалари қон ёққунга қадар

униб чиқмасин. Акс холда уларни совуқ уриб кетиши мумкин. Қишки мавсум

учун сабзавот ва кўкатлар экишни хавонинг харорати бир текис +1 дан +3

градусгача бўлганида амалга ошириш тавсия этилади. Уруғларни кузда

сепиш одатий усулларга нисбатан яхшироқдир, аммо бунда уруғларнинг

сепилиш нормаси баҳоргига нисбатан 25-50% кўпроқ бўлиши талаб этилади.

Уруғлар баҳоргига нисбатан юзароқ экилади ва устига 2-3 см қалинликдаги

чиринди қавати қопланади ёки торф қатлами сепилади. Бу иш тупроқнинг

қатқалоқ бўлиб қолишининг олдини олади ва озуқа сифатида хизмат қилади.

Қишки мавсум учун экиладиган петрушканинг, сабзининг ва

пастернакнинг уруғларига бироз миқдорда салат уруғларини қўшиш тавсия

117

этилади, чунки боҳорда салат тезроқ ўсиб чиқади ва асосий экинлар экилган

қаторларни билиб олишга имкон беради. Бу эса ўз навбатида қаторлар

орасига бехато ишлов теришга ёрдам беради.

Уруғларнинг навлари ва сифатлари

Барча уруғлар нав ва сифат кўрсатгичларига эга бўлади. Сифат

кўрсатгичлари ушбу навнинг қанчалик тозалигини кўрсатади. Нав тозалиги

бўйича уруғлар 1-чи , 2-чи, ва 3-чи нав категорияларига бўлинадилар. Бунга

суперэлита навлар, элита навлар, биринчи репродукция ва иккинчи

репродукция навлари киради. Репродукция деб, элитадан бошлаб

ҳисоблаганда, уруғларнинг авлодлари киради. Уруғларнинг сифат

кўрсатгичлари эса уларнинг экиш учун қанчалик яроқлилигини кўрсатади. Бу

кўрсатгичлар уруғларнинг ўсиб чиқиш энергияси, қанчалик униб чиқиши,

хаётийлиги, тозалиги, намлиги ва экишга яроқлилиги билан аниқланади.

Сабзавот ва кўкатларнинг уруғлари экиш сифатлари бўйича 1-чи ва 2-

чи классга бўлинадилар. 2-чи классдан паст бўлган уруғлар экиш учун

яроқли эмас бўлиб ҳисобланадилар. Хозирги пайтда сотувда сабзавот ва

кўкатларнинг жуда кўп миқдордаги экиш материаллари мавжуд. Улар

чиройли ўрамлари ва навларнинг кўплиги билан кўзга яққол ташланиб

турадилар. Уларни бир-биридан ажратиб олиш учун хаваскор боғбонлар ва

фермерларнинг қуйидаги маълумотлар билан танишиб чиқишлари фойдадан

холи бўлмайди.

Уруғ солинган пакетлардаги F белгиси уруғларнинг биринчи авлод

гибридларга мансуб эканлигини билдиради. Энг қиммат уруғлар ҳам худди

шулардир. Уларнинг нархи қимматлиги бундай уруғлар тайёрлашнинг жуда

қийинлигидир. Гибридларни она ва ота ўсимликларни сунъий равишда

чатиштириш йўли билан етиштирилади. Уларга қатъий агротехник назорат

остида ўсиш ва ривожланишнинг алоҳида шарт-шароитлари таъминлаб

берилади. Уруғларни эса қўлда териб олинади ва тайёрланади. Гибридлар

юқори хосилдорлиги ва касаллик хамда зараркунандаларга чидамлилиги

билан бошқаларидан фарқ қиладилар. Аммо улар ўзларига доимий диққат-

118

эътиборни ва барча агротехник тадбирларга тўла риоя қилишни талаб

қиладилар. Гибридларни сотиб олишда уларнинг меваларидан олинган

уруғларнинг кейинги йили хосил бермасликларини назардан қочирмаслик

лозим.

Инкрустация қилинган уруғлар

Бозордаги яна бир янгилик – инкрустация қилинган уруғлар

ҳисобланади. Улар турли хил микроэлементлар ва ўсиш регуляторлари

қўшиб, устида маҳсус плёнка ҳосил қиладиган моддалар билан ишлов

берилган уруғлардир. Бундай ишлов уруғларнинг униб чиқишини ва

ривожланишини анча яхшилайди ва пировард натижада сабзавот

ўсимликларининг хосилини бир қанча оширади. Оддий уруғлардан фарқли

ўлароқ, инкрустация қилинган уруғлар хўлланмайди – уларни қуруқлигича

нам ерга экилади.

Дражировка қилинган уруғлар

Уруғлар бозоридаги яна бир янгилик – сиртига озуқали

микроэлементлар ва ҳимоя пўстлоғи қопланган дражировка қилинган

уруғларнинг пайдо бўлишидир. Дражировка қилиш учун фақатгина юқори

сифатли элита ва 1-чи класс уруғлар ишлатилади. Дражировка қилинган

уруғлар оддийларидан бироз қимматроқ, аммо улар экиш учун 3-4 марта

камроқ керак бўлади. Уларни экиш нисбатан осон ва униб чиққан кўчатлар

ягана қилишни талаб қилмайди. Дражировка қилинган уруғларга экишдан

бир сутка олдин сув пуркалади, улар униб чиқишидан олдин эса экилган

эгатлар (ёки қаторлар) албатта суғорилади ва плёнка билан ёпилади.

Уруғларни экиш муддатлари

Хар бир худудда турли хил сабзавот ва кўкатларнинг уруғларини

экишнинг аниқ муддатларини миришкор боғбонлар ёки тажрибали

агрономлардан сўраб билиш мумкин. Бу энг асосий маълумот манбаъи

хисоблансада, қуйида қизиқарли мисол сифатида бўлса ҳам халқ бисотидан

ва хаваскор боғбонлар тажрибасидан олинган маълумотларни ҳам

119

келтиришни маъқул деб топдик (албатта бу маълумотларнинг аниқлигига

тўла кафолат берилмайди):

Қишки гуллар – бинафша барглари ердан кўкариб чиққанида помидор,

қалампир, артишок ва кольрабини иссиқ хонада ёки теплицада экиш мумкин

бўлади.

Нарцисс ўсиб чиқиб очилганида, эртаки сабзавот ва кўкатлардан

редиска ва шпинатни ерга экиш мумкин бўлади, чунки энди ернинг

музламаслик эҳтимоллиги юқори бўлади.

Бинафша гуллаганда петрушка, пиёз ва сабзини ҳам экиш мумкин

бўлади.

Қирларда лола очила бошлаганида салатни, карамни, редискани экши

мумкин.

Миндаль гуллаганида нўхот, лавлаги ва рангли карамларни экиш

мумкин бўлади.

Олча гуллаганда укроп ва чаберни ҳам экиш мумкин бўлади.

Каштан гуллаганда фасол, лавлаги, туруп ва редискани экиш мумкин

бўлади.

Сирен гуллаганда ёзги бош карамни экиш вақти ҳам бўлади.

Пион гуллаганда бодринг, қовоқ, нўхот ва ширин жўхорини (Қўқон

жўхорини) экиш вақти келади.

Липа ва атиргулнинг баъзи навлари гуллаганида брокколини ҳам экиш

мумкин бўлади.

Агар рябинанинг гуллаган вақтида помидор экилса, у яхши хосил

беради.

Картошкани черемуха ўз бутонларини чиқармасидан аввал экиб

бўлмайди.

19.2. Сабзавот ва кўкатларнинг кўчатларини етиштириш

Эртаки муддатларда сабзавот ва кўкатлар етиштиришнинг асосий

шарти, энг аввало, улар навлари ичидан ушбу худудга айнан мос

келадиганини танлаб олишдадир. Масалан, Тошкентда юқори ҳосил

120

берадиган бирор бир нав Сурхондарёда жуда кам хосил бериши мумкин.

Демак, эртаки ва юқори хосил олиш учун ўша худуд учун мослаштирилган

(районлаштирилган) сабзавот ва кўкатлар навларини танлаб олиш жуда ҳам

муҳим бўлади.

Кўчат тайёрлаш учун керак бўлган кунлар сони (вақт) уни етиштириш

муддатларига боғлиқ бўлади:

Помидор, қалампир ва бақлажон учун баҳорда ўртача 40-50 кунни

ташкил қилса, қишда ва кузда 50-60 кунни ташкил қилади.

Кўкатларнинг кўчатларини 30-40 кунларда етиштириш мумкин.

Бодринг, қовоқ, кабачки, патиссон, қовун ва тарвузнинг кўчатларини

эса 25-35 кунларда етиштириш мумкин.

Бош карам, брокколи, рангли карам ва брюссел карамининг

кўчатларини 50-60 кунларда етиштириш мумкин.

Стаканчаларда кўчатлар ўстириш

Доимий ўсиш жойига кўчиришда кўчатлар яхши ривожланишини

таъминлаш учун уларни махсус торфли-чириндили тувакчаларда ёки маҳсус

тайёрланган аралашмалар билан тўлдирилган пластик ёки қоғоз

стаканчаларда ўстирилади. Буларнинг ичидан энг қулайи ва маъқули қоғоз

стаканчалар ҳисобланади, чунки уларни тез тайёрлаш мумкин, улар арзон ва

кўп жой эгалламайди. Бундай стаканчаларда ўстирилган кўчатларни очиқ ер

майдонига қоғоз стакани билан биргаликда экилади. Қоғоз стаканчалар

тайёрлаш учун форма сифатида оддий пластмасса ёки шиша стакандан,

бутылка ёки консерва банкасидан фойдаланиш мумкин. Уларни қоғоз лента

билан ўралиб, таги букилса, қоғоз стаканча тайёр бўлади. Стаканчанинг

катталиги экилаётган ўсимлик уруғи билан боғлиқ бўлади. Масалан,

Помидор, қалампир, бақлажон ва карам учун 8 х 8 х 8 см ли ўлчам

жуда мос келади.

Бодринг, қовоқ, кабачки ва патиссон учун эса 12 х12 х 12 см ўлчам

мос тушади.

121

Уй шароитларида уруғларни иссиқ жойда (парник ёки теплицада) ерга

сепиб, 15-17 кунларда кўкартириб олингандан сўнг, уларни очиқ ер

майдонига кўчириш ҳам мумкин (пикировка қилиш). Бу усул ўсимликларнинг

ривожланишини тезлаштиради, уларнинг берилган зичлигини таъминлайди

ва натижада хосилдорликни ҳам оширади. Плёнкали теплицалар ва

вақтинчалик ёпилган плёнкалар кўчатларни одатий муддатлардан 7-10 кун

олдинроқ тайёрлаш имконини берадилар.

Кўчатлар ривожланишига хароратнинг таъсири

Юқори сифатли кўчатлар етиштириш учун ташқи муҳитнинг

хароратини ҳам ҳисобга олиш жуда муҳим ҳисобланади. Сабзавот ва

кўкатларнинг хар бири маълум бир хароратда ўзларини яхши хис қилиб,

жадал ривожланадилар. Масалан, карамнинг барча турлари совуққа чидамли

ўсимлик ҳисобланадилар. Улар учун қуёшли кунларда хавонинг оптимал

харорати +14 . . . +18 градус ҳисобланса, кечқурунлари +8 . . . +10 градус

бўлиши талаб этилади. Тупроқнинг харорати эса +10 градус бўлиши етарли

ҳисобланади. Кўчатларни балконда ёки лоджияда ўстирилганида тупроқ

харорати +6 . . . +7 градусгача пасайиши мумкин. Бу кўчатлар ўсишининг

анча секинлашишига, хосилдорликнинг эса камайишига олиб келади.

Пиёз, салат ва селдерей ҳам иссиққа талабчан ўсимликлар ҳисобланиб,

улар учун хароратнинг оптимал катталиги карамникидан (юқорига қаранг)

икки градус юқори ҳисобланади.

Қуйидаги ўсимликлар эса хаво хароратининг бироз юқори бўлишини

талаб қилади:

Помидор учун кундузи +20 . . . +24 градус бўлса, кечқурун +10 . . . +12

градус бўлиши лозим.

Бақлажон ва қалампир учун кундузи +22 . . . +28 градус бўлса,

кечқурун +15 . . . +16 градус бўлиши керак.

Бодринг, кабачки ва патиссон учун кундузи +22 . . . +25 градус бўлса,

кечқурун +14 . . . +15 градус бўлиши тавсия этилади

122

Қовун ва тарвуз учун кундузи +25 . . . +28 градус бўлса, кечқурун +16 .

. . +18 градус бўлгани маъқул.

Кўпинча кўчатлар етиштиришда уни етарли равишда ёритиш муаммоси

пайдо бўлади. Бунинг учун кўчатлар экилган яшикка ойна ёрдамида қуёш

нури бир текис тушадиган шароит яратиш мумкин. Агар керакли

катталикдаги ойна бўлмаса, у холда нур қайтарадиган бирор бир материални,

масалан, оқ тунукани ҳам ишлатиш мумкин. Бундан ёритилишда кўчатлар

табиий ёруғлик таъсирида бир текис ва соғлом ривожланиб, чиройли барглар

хосил қиладилар.

19.3. Сабзавот ва кўкатлар экиш учун тупроқни тайёрлаш

Сизнинг ер майдонингиздан қанча хосил олиш сабзавот ва кўкатлар

экиладиган майдондаги тупроққа қанчалик тўғри ва ўз вақтида ишлов

берилишидадир. Ерни юмшатишни (хайдашни, чопиқни) кузги доимий ер

музлашлари бошланмасидан олдин амалга оширган маъқул. Хосил йиғиб

олинганидан сўнг, ер майдонини унинг қолдиқларидан ва бегона ўтлардан

яхшилаб тозаланади. Агар хаво қуруқ келган бўлса, ўсимликларнинг ер уски

қисмларини ёқиб, унинг кулини кейинги йилда ўғит сифатида ишлатиш

мумкин. Агар хаво қуруқ келмаса, ўсимлик қолдиқларини алоҳида чуқурга

ташлаб, улардан компост ёки чиринди тайёрлашда фойдаланиш мумкин.

Тозаланган ер майдонини 20-25 см чуқурликда хайдалади ёки чопилади.

Агар ер хайдалиш чуқурлиги бундан кам бўлса, у қишда яхши дам

ололмайди ва сувга тўйина олмайди. Тупроқнинг йирик бўлакларини

майдалаб ташланмайди, чунки акс холда тупроқ намни ўзига яхши сингдира

олмайди, қуёш нуридан яхши фойдалана олмайди ва қишда қорни яхшироқ

ушлаб тура олмайди. Ерга кузги ишлов беришда унга гўнг, торф, компост ва

бошқа турдаги органик ўғитлар солинади.

Ерни етилтириш

Эрта баҳорда тупроқда йиғилган намни ушлаб қолиш учун кузда

хайдалган ерни хаскаш ёки барона билан майдаланади. Баҳорги ер хайдашни

тупроқ етилган вақтдагина амалга оширилади. Ернинг етилган ёки

123

етилмаганини билиш учун 8-10 см чуқурликдан бир қисм тупроқ олинади ва

уни ердан тахминан бир метр баландга кўтариб, қўл билан сиқилади ва ерга

ташлаб юборилади. Агар тупроқ бир текис сочилиб кетса, ер етилган бўлади,

агар тупроқ бўлаги бутун қолиб, шакли бироз ўзгарибгина қолса, у холда ер

ишлов бериш учун хали тайёр эмас – етилмаган деган хулоса чиқарилади.

Баҳорги хайдовни кузгисидан юзакироқ қилинади, чунки акс холда

кузда ер остига тушиб қолган бегона ўтларнинг уруғлари ер устига чиқиб

қолиши мумкин. Ундан сўнг ер майдони яхшилаб борона қилинади. Агарда

кузда ер баъзи бир сабабларга кўра қишга тайёрланмаган бўлса, у холда уни

эрта баҳорда тупроқ майда бўлакларга бўлиниб кетадиган қилиб яхшилаб

хайдаш (чопиш) керак бўлади (бу иш айниқса картошка ва бошқа

илдизмевалилар учун жуда муҳим тадбир ҳисобланади). Агар ер оғир

балчиқсимон ва намгар бўлса, ерни икки марта чопишга тўғри келади. Ер

чопилганида ундан чиққан бегона ўтларнинг илдизлари, тошлар ва ноорганик

ахлат қолдиқлари олиб ташланиши зарур.

Ернинг устки қатлами доимо юмшоқ ва майин бўлиши керак. Ерни чопиб

бўлгандан сўнг, уни тупроқнинг катта бўлаклари қолмайдиган қилиб хаскаш

билан текислаш лозим. Лекин бўлаклар жуда майда бўлиши ҳам ярамайди,

чунки бунда ушбу майда бўлаклар ёмғир ёққанида қатқалоққа айланиб

қолади ва бу қатқалоқ қатлам ер остига намликнинг ва хавонинг киршига

халақит беради. Ерга яхши ишлов берилганида тупроқ бўлаклари тахминан

ер ёнғоқ дони катталигида бўлиши тавсия этилади. Мавсум давомида ерни,

айниқса оғир тупроқли ерларни 5-6 см чуқурликда даврий равишда юмшатиб

туриш керак бўлади.

Ерни тайёрлаш ва эгатлар

Сабзавот ва кўкатларни кўпинча текис майдонларда етиштирилади, чунки

бунда ер майдони самарадорроқ ишлатилади хамда тупроқ намлигининг

буғланиши камаяди. Ер ости сувлари юзаки (1 метрдан камроқ) жойлашган

пастқам ва намгир ер майдонларида ер юзасидан бироз кўтарилган эгатлар

ёки полкалар хосил қилиниб, ўсимликлар уларга экилади. Худди шу амални

124

тупроқнинг хосилдор қатлами жуда юпқа бўлганида (15 см гача) хам қўллаш

мумкин. Лойғоқ, суглинистик ва торфли ер майдонларида иссиқликни

севувчи ўсимликлар, помидор, бодринг ва эртаки сабзавотлар етиштиришда

ҳам эгатлар ва полкаларга экиш усули қўлланилади.

Тупроқ қуёш таъсирида яхшироқ исиши учун кўчатлар эгатларнинг

жанубий томонига экилади. Шунинг учун бундай холларда эгатнинг жануб

томони қуёшга қаратилиб узунроқ ва шимол томони эса тикроқ қилинади.

Агар иссиқлик кўп ва намлик камроқ бўлса, сабзавотлар шимолга қараган ер

майдонларида ўстирилади. Эгатларни кузда тайёрлаб қўйган маъқул, чунки

бу холда баҳорда ер тезроқ қизийди ва ортиқча намликдан озод бўлиб,

эртароқ етилади (тахминан 10-20 кун олдинроқ). Эгатларнинг марказлари

орасидаги масофа унда қайси сабзавот ўстирилишига боғлиқ бўлади:

Помидор, бодринг ва карам учун 80-90 см етарли бўлади.

Пиёз ва илдизмевалар учун эса улар икки-уч қаторли қилиб

экилганида 70-80 см тавсия қилинади.

Эгатларда тупроқнинг харорати текис ер майдонларига қараганда

кундузи 2-3 градусга юқори бўлади, кечқурун эса 1-2 градусга паст бўлади.

Бу фарқ эгатлардаги тупроқнинг қуруқлиги билан изоҳланади, чунки худди

шунинг учун эгатлардаги тупроқ тез қизийди ва тез совийди.

Махсус ясалган идишларда сабзавот ва кўкатлар етиштириш

Сабзавот ва кўкатлардан махсус усулда ёғочдан ёки бошқа бир

материалдан (пластмасса, металл ва бошқалардан) ясалган баланд

яшиксимон эгатларда бир неча марта ва мўл хосил олиш мумкин. Бу

идишларнинг кенглиги ўсимликларга ишлов бериш осон бўлиши учун 1,5

метргача, баландлиги эса 70-75 см бўлгани маъқул. Узунлиги эса исталганча

бўлиши мумкин. Бу идишнинг фундаменти ғишт ёки бетондан қиланади,

тагига эса ёғоч қопланиб, кемирувчилар кира олмаслиги учун унинг устига

сетка жойлаштирилади. Фундамент ва ён деворлари ерга 30-40 см

чуқурликка жойлаштирилади. Бу идишнинг энг пастки қатлами компостдан,

қипиқдан, картон ва керак бўлмаган қоғозлардан иборат бўлади. Унинг

125

устини қум ва тупроқ билан тўлдирилади. Бу икки қатлам яхшилаб босилиб,

сув қуйилганидан сўнг, устига чириндига бой тупроқ солинади. Унинг устига

ҳам сув қуйилади ва юқорисидан полиэтилен плёнка билан ёпиб қўйилади.

Шундан сўнг, сунъий эгат экишга тайёр бўлади. Унинг тагига солинган

компост чириб, иссиқлик чиқаради ва ўсимликнинг илдизлари ундаги

озуқадан фойдаланишлари мумкин бўлади. Плёнка эса қуёш нурлари

воситасида ўсимликларга иссиқлик бериб, сабзавот ва кўкатларнинг эрта

муддатларда етилишига кўмак беради.

Бир мавсумда бир неча марта хосил олиш учун эрта баҳорда энг аввало

тез етиладиган сабзавот ва кўкатлар: редиска, салат, укроп, кашнич, шпинат

ва кўк пиёз экилади. Улардан хосил олиниб бўлинганидан сўнг, бўшаган ерга

помидор, бодринг, туруп ва кечки карам кўчатларини экиш мумкин бўлади.

Иккинчи вариантда эса, эрта баҳорда нўхот, эртаки карам, укроп ва редиска

экиб, ундан сўнг, помидор, бодринг, петрушка, фасоль, селдерей ва рангли

карам экиш мумкин.

Табиий равишда иситиладиган биопарник

Бундай парник ясаш учун эни 1,5 метр, чуқурлиги 60-70 см, ва

узунлиги имконият доирасида бўлган чуқур қазилади. Чуқурни шарқдан

ғарбга холатда жойлашган холда қазиш керак бўлади. Унинг ён томонларига

ёғоч тўсинлардан ёки металлдан каркас қилиниб, устига плёнка ёки ойна

жойлаштирилади. Парникнинг шимол томони бироз кўтарилиб, унинг томи

жанубга қараган холда бўлишига эришилади, чунки бунда қуёш нурлари

парникни табиий равишда иситиб беришига имкон

яратилади:

Гўнг қатлами = 50 см

Озуқа ва чириндига бой қатлам=20 см

Каркас

126

Бундай парникни унинг тагига солинган янги гўнг қатламининг чириш

жараёнида хосил бўладиган иссиқлик билан иситилади. Совуқ гўнгдан

иссиқлик чиқариш учун уни тахминан икки метр баландликда уйилади ва

ичига қизиган тошлар ёки ғиштлар солинади. Юқорида кўрсатилган расмдаги

чуқурни ҳам янги гўнг билан тўлдирилади, усти каркас билан ёпилади ва

унинг устидан қоплар ёки кераксиз материаллар билан ёпилади. Гўнг қизий

бошлагандан сўнг, унинг устини яхшилаб босилади ва яна янги гўнг

солинади. Унинг устидан эса 18-20 см қалинликда озуқа ва чириндига бой

тупроқ солиб, трамбовка қилингандан сўнг, кўчатларни экиш мумкин бўлади.

Бундай усулда қурилган парникларда қишки мавсумда кўк пиёз, салат,

редиска етиштириш мумкин. Улардан сўнг эса помидор, бодринг, карам ва

бақлажонларнинг кўчатларини етиштириш ҳам мумкин бўлади. Кузда эса бу

парникда помидор ва бодринг хосилини олиш мумкин.

Туннел кўринишидаги парниклар

Эртаки сабзавот ва кўкатлар етиштириш учун полиэтилен плёнка билан

ёпиладиган туннел кўринишидаги парниклардан ҳам фойдаланиш мумкин.

Бунинг учун диаметри 8 мм гача бўлган металл симлардан 2 метрли бўлаклар

қирқилади ва улар ёй кўринишида эгилиб, хар 1-1,5 метрларда ерга тиқиб

чиқилади. Туннелнинг баландлиги 80-120 см бўлгани маъқул. Ундан сўнг бу

каркасга плёнка тортилиб, маҳкамланади. Бундай парниклардан

фойдаланганда ўсимликларнинг эрта экилиши хамда тез ривожланиши

ҳисобига хосил 15-20 кун олдин етилади ва фойда ҳам шунга яраша бўлади.

Аммо қаттиқ совуқ бўлган холларда ўсимликларни совуқ уриб кетмаслиги

учун бундай парникларнинг устини кечки пайтда қоплар ёки бошқа

материаллар билан ёпиб қўйиш керак бўлади.

19.4. Сабзавот ва кўкатларни озиқлантириш

Барча сабзавот ва кўкатлар ривожланишининг барча даврларида сув ва

турли хил озуқаларга мухтож бўладилар. Улар азот, фосфор, калий, магний,

кальций, марганец, темир ва бошқа кўпгина элементларнинг сувда эрийдиган

тузларини истеъмол қиладилар. Агар тупроқда азот, фосфор, калий ва магний

127

етишмаса ўсимликларнинг ўсиши секинлашади, улар турли хил

касалликларга чалинадилар ва хосил миқдори кескин камаяди. Олдинги

хосил билан биргаликда тупроқдан жуда кўп озуқа элементлари олиб чиқиб

кетилади, шунинг учун уларнинг ўрни ўз вақтида тўлдирилиб турилмаса, бир

неча йилдан сўнг, тупроқ ўз унумдорлигини йўқотиб қўйиб, унда сабзавот ва

кўкатлар етиштириш мумкин бўлмай қолади. Бош карам, картошка, сабзи ва

лавлаги тупроқдан жуда кўп миқдордаги озуқа моддаларини ўзлаштириб

олишлари билан ажралиб турадилар. Шунинг учун ҳам тупроқнинг

хосилдорлигини ошириш ва унинг агрокимёвий хусусиятларини яхшилашда

гўнг, компост ва чириндига бой органик моддалар катта аҳамиятга эга

бўлади.

Органик ўғитлар

Гўнг даги озуқа элементларининг миқдори хайвон турига, унинг

қандай озиқлантирилганлигига ва тагига нима солинганлига боғлиқ бўлади.

От ва қўй гўнгида энг кўп миқдордаги азот, фосфор ва калий бўлади. Бундай

гўнгларни кузда ерга ишлов берилаётганда 1 квадрат метрга 4-6 кГ дан

солиш тавсия этилади. Баҳорда фақатгина чириган гўнг ишлатилиши лозим,

акс холда ўсимлик касалланиб, яхши хосил бемайди.

Чиринди жуда қимматбаҳо озуқа ҳисобланади. Гўнгнинг тўла чириши

натижасида гўнг чириндиси олинади, баргларнинг, ўсимлик қолдиқларининг

ва шохчаларнинг чириши натижасида ўсимлик чириндиси хосил бўлади.

Буларнинг ичида озуқа моддаларга энг бой бўлгани чириган гўнг

ҳисобланади. У билан барча сабзавот ва кўкатларни 1 метр квадратга 3-4 кГ

ҳисобидан озиқлантириш мумкин, айниқса пиёз, помидор ва сабзига бу озуқа

жуда ҳам ёқади. Сабзавот ўсимликларининг уруғларига бундай чиринди

билан ишлов берилса ёки уларнинг кўчатлари экиладиган чуқурчаларга гўнг

чириндисидан бироз миқдорда солинса, фойдадан холи бўлмайди (картошка,

помидор ва карамга хар бир ўсимлик кўчатига 150-200 грамм ҳисобидан).

Торф таркибида кўп миқдорда азот, аммо камроқ фосфор ва калий

бўлади. У катта намлик сақлаш қобилиятига эга, аммо иссиқлик

128

ўтказувчанлик қобилияти жуда кам. Шунинг учун уни гўнг билан

биргаликда ишлатган маъқул. Ундан ташқари, торф компост тайёрлаш учун

қўшимча сифатида хизмат қилади. Бунинг учун торфни қуритиб, ғовак холга

келтирадилар. Бундай торф оғир ва совуқ тупроқли ер майдонларига экилган

ўсимликлар тагига солиниши мумкин (мулчировка қилиш).

Товуқ гўнги жуда кучли ва тез таъсир қилувчи озуқа ҳисобланади.

Унинг таркибида 0,5-1,8% фосфор ва азот; 0,6-1,0% калий ва 1,2-4,0%

кальций мавжуд. Уни исталган турдаги тупроқда ва исталган ўсимлик турига

органик озуқа сифатида ишлатиш мумкин. Аммо унда озуқа моддаларнинг

юқори даражадаги концентрацияси бўлгани учун уни сувда эритиб, кейин

ишлатган маъқул. Акс холда ўсимликлар куйиб қолишлари мумкин. Бундай

эритма тайёрлаш учун идиш 1/3 қисмигача товуқ гўнги билан тўлдирилади ва

қолган 2/3 қисмига сув солиниб, яхшилаб аралаштирилади. Бундан 2-3 кун

ўтганидан сўнг, хосил бўлган эритмани сузиб олинади ва унинг 1 литрига 3-4

литр сув қўшилиб, ўсимликлар орасидаги қаторларга хар 1 метр квадрат ер

майдонига 8-10 кГ ҳисобидан қўйилади. Шундан сўнг ўсимликларни

суғориш товуқ гўнги эритмасининг тупроққа аралашиб кетишига ва

ўсимликка озуқа бўлишига ёрдам беради. Товуқ гўнгини қуритиб, сўнгра

майдалаб қўйилса, у бу холда ўз озуқа сифатларини йўқотмасдан, узоқ

муддат сақланиши мумкин.

Компост ҳам жуда қимматли органик ўғит ҳисобланади. Компост

тайёрлаш учун эни тахминан 1,5 метр ва бўйи 3-4 метрли жой тайёрланиб,

унинг ўртасига бироз қиялик бўладиган қилиб, чуқурча қилинади. Бу

марказга қараб қиялик қилишдан мақсад, сув ва озуқа элементлари

тайёрланилаётган компостдан ташқарига оқиб кетмаслиги учунлиги

тушунарли бўлса керак. Бундай чуқурчанинг тагига сувни ўзида сақлаш

оладиган органик қатлам – сомон, қипиқ ёки торф солинади. Ундан сўнг, бу

органик қатлам устидан 15-20 см қалинликда турли хил органик моддалар –

гўнг, эскиб қолган ем, ўсимлик қолдиқлари, шох-шаббалар, қоғоз парчалари,

овқат қолдиқлари, пўстлоқлар, барглар ва шунга ўхшашлар солинади. Ундан

129

сўнг, уларнинг устига 5-6 см ли тупроқ солиниб, беркитилади. Сўнгра яна

иккинчи қават компост қатлами хосил қилиниб, унинг усти ҳам тупроқ билан

ёпилади ва хакозо. Компостлар қатламларини хосил қилиш унинг баландлиги

тахминан 1 метрга етгангача давом эттирилади. Компост яхши етилиши учун

унинг барча қатламларига охак, кул, мочевина ва бошқа турдаги азотли ва

фосфорли ўғитларни сепиб туриш ҳам яхши натижа беради. Ундан сўнг

бундай компостли штабелга яхшилаб сув қуйилади. Ёз давомида бу

штабелни бир неча марта яхшилаб аралаштириб турилса, 5-12 ойларда

компост етилиб, у бир жинсли, қора рангли, сочилувчан ва озуқага бой

тупроққа айланади. Агарда компост штабели кузда тайёрланган бўлса, у

қишда музлаб қолмаслиги учун унинг устига сомон ёки қипиқ ёпиб

қўйилади. Компост билан ўсимликларни озиқлантириш худди гўнг сингари

амалга оширилади.

Ёғоч кули – фосфор, калий, охак ва бошқа микроэлементларга эга

бўлган қимматли озуқа тури ҳисобланади. Уни оддий ўғитларга нисбатан

чуқурроққа солинади, чунки акс холда ернинг усти қатқалоқ бўлиб қолиши

мумкин. Ёғоч кулида охак бошқа кулларга қараганда кўпроқ бўлади, шунинг

учун бундай ўғит тупроқнинг кислоталилик даражасини камайтиради.

Картошка поясининг кулида озуқа моддалари энг кўп миқдорда бўлади,

шунинг учун картошкани йиғиштириб олгандан сўнг, унинг пояларини

қуритиб, ёкиб юборилса, унинг кули ер учун жуда яхши озуқа манбаи

бўлади. Турли хил кўчатлар экилганида ёки картошка экишда кул 1 ош

қошиқ миқдорида улар экиладиган чуқурчаларга солиб, тупроқ билан

аралаштирилиб юборилса, яхши озуқа сифатида хизмат қилади.

Ёғоч қипиғини ҳам компост тайёрлашда ишлатиш мумкин. Аммо уни

бевосита ерга солинмоқчи бўлинса, унга минерал ўғитлар эритмасини қўшиб,

яхшилаб хўллаш керак бўлади. Бунинг учун 10 литр сувда 220 грамм

мочевинани эритилади ва унга янги мол гўнги шарбатини (10 литр сувга 3

литр мол гўнги шарбатини қушган холда) қўшилади. Бундай эриманинг бир

пақири уч пақир қипиқни хўллаш учун етарли бўлади. Бундай усулда

130

тайёрланган қипиқни 10 квадрат метрга 5 пақир ҳисобидан охакланган ерга

кузда сочиш тавсия этилади. Минерал ўғитлар билан аралаштирилмаган

қипиқни ерга сочиш мумкин эмас, чунки қипиқни парчаловчи бактериялар

ўсимликлар ўзлаштира оладиган азотни ҳам парчалаб ташлайди ва шу билан

ернинг хосилдорлигини пасайтиради. Қипиқни теплица ва парникларда озуқа

аралашмаларига ерни юмшатувчи материал сифатида қўшилади. Улар оғир

ва лойсимон тупроқларнинг агрофизик кўрсатгичларини яхшилаш учун ҳам

ишлатилиши мумкин.

Қуйида сабзавот ва кўкатларга органик ўғитларнинг солиниш

миқдорларини жадвал кўринишида келтирамиз (10 квадрат метр ер

майдонига кГ ҳисобидан):

Ўсимлик тури Гўнг Чиринди Қуруқ товуқ

гўнги

Ёғоч кули

Картошка 40 30-40 4-6 1,5-2

Карам 40-60 30-40 4-6 1,5-2

Бодринг 60-90 40-60 4-6 1-1,5

Помидор 20-30 15-20 2-3 1-1,5

Лавлаги - - 2-4 1,5-2

Сабзи - 20-40 2-3 1-1,5

Пиёз 30-40 30-40 2-3 1-2

Минерал ўғитлар

Азотли ўғитлар (аммиак селитраси, мочевина, аммоний сульфат,

калцийли ва натрийли селитра) дан асосан сабзавот ва кўкатларни экишдан

олдин ёки улар ўсаётган даврда фойдаланилади. Аммиакли селитра ернинг

кислоталилик даражасини бироз ошириб юбориши мумкин, шунинг учун

кислота реакцияли ерларга натрий селитрасини солган маъқул. Мочевинани

барча сабзавот ўсимликларини илдиздан ташқари озиқлантириш учун

ишлатилади. Нитратли азот ўсимликларда кўп миқдорда йиғилиб қолиши

мумкин ва унинг сабзавотларда кўп бўлиши инсонларнинг саломатлигига

131

путур етказиши мумкин. Шунинг учун ҳам азотли ўғитларни жуда кўп

миқдорда ишлатиш мумкин эмас.

Фосфорли ўғитлар (суперфосфат ва фосфорит уни). Суперфосфатни

тупроққа кузда ёки баҳорда солинади, фосфорит унини эса у сувда ёмон

эрийдиган бўлгани учун фақат кузда солинади. Грануляция қилинган

суперфосфатни оддий сеперфосфатга нисбатан икки марта камроқ солинади.

Фосфор кўп миқдорда солинса ҳам, ўсимликларга салбий таъсир қилмайди.

Аммо унинг жуда кўплиги вақт ўтиши билан салбий оқибатларга олиб

келиши мумкин, шунинг учун ҳам фосфорли ўғитларни органик ўғитлар

билан биргаликда ишлатиш тавсия этилади.

Калийли ўғитлар (калий сульфат, хлорли калий, калий тузи) ичида энг

яхшиси калий сульфат ҳисобланади, чунки унинг таркибида хлор бўлмайди.

Уни кузда, ер чопилишидан олдин солиш мумкин. Хлорли калий ва калий

тузини ҳам ерга кузда солган маъқул. Сабзавот экинлари бундай ўғитлар

солинишига турлича муносабатларда бўладилар. Масалан, селдерей ва

шпинат хлоридларга нисбатан ижобий реакция берса, бодринг ва помидорлар

бундай ўғитларга нисбатан салбий муносабат билдирадилар.

Ўғитларни сабзавот экинларининг илдизлари жойлашган чуқурликка

солиш (тахминан 20-22 см) яхши натижа беради. Минерал ўғитларни

экинлар экилган ер майдонининг барча юзасига бир текис қилиб сочиш жуда

ҳам муҳимдир.

Охак тупроқнинг кислотали реакциясини камайтиради ва тупроқ

таркибидаги озуқа моддаларнинг эришига ёрдам беради. Енгил тупроқларда

охак камроқ солинади, оғир тупроқларда эса кўпроқ солинади. Бунда хар 10

метр квадрат ер майдонига 2-10 кГ майдаланган охак ва 1-5 кГ сўндирилган

охак солиниши тавсия этилади. Ернинг кислоталилик реакциясини

камайтириш учун охакли сувдан ҳам фойдаланиш мумкин (1 қисм

майдаланган охакка 8-10 қисм сув солинади). Экишдан бир-икки кун олдин

ерга шу охакли сув қуйилади. Ерни охаклаш тадбирини уч-тўрт йилда бир

марта амалга оширилади. Лавлаги, фасол, пиёз, карам ва шпинат экиладиган

132

ерларда бу юмушни бажариш жуда ҳам муҳим агротехник тадбир

ҳисобланади. Аммо картошка экиладиган ерга охак солиш тавсия этилмайди,

чунки охак картошка туганакларида чириш касаллигини келтириб чиқаради.

Турли хил ўғитларни ерга солишда уларнинг бир-бирига аралашиши туфайли

келиб чиқадиган нохуш оқибатлардан эҳтиёт бўлиш керак. Масалан,

аммоний сульфатни, нитрофоскани ва аммиак селитрасини охак, кул, гўнг ва

товуқ гўнги билан аралаштирмаслик керак. Суперфосфат ва фосфорит унини

эса охак ва кул билан аралаштириш ярамайди. Аммоний сульфат, нитрофоска

ва аммиак селитрасини суперфосфат ва фосфорит уни билан уларни ерга

солиш вақтидагина аралаштириш мумкинлигини ёддан чиқарманг. Худди

шулар калийли ва фосфорли ўғитларга хам тегишлидир.

Микроўғитлар

Микроўғитлар тупроқ таркибида жуда ҳам оз миқдорда бўладиган

турли хил микроэлементлар тўпламидан иборат бўлади. Аммо тупроқда бу

микроэлементлар етишмаса, ўсимликлар турли хил касалликларга

чилинишлари мумкин. Бу маънода марганец, мис, рух, бор элементлари катта

аҳамиятга эгадир, чунки улар картошка туганагидаги крахмал миқдорини

кўпайтиради, помидорларда эса шакар миқдорини ошириб, витаминларнинг,

айниқса А ва С витаминларининг кўпайишига олиб келади. Энг муҳим ва

ўсимликлар учун керакли бўлган микроўғитлар тоифасига қуйидагиларни

киритиш мумкин:

Бор кислотаси

Бура

Бормагнийли ўғитлар

Сернокислый марганец

Мис купороси

Сернокислый рух

Темир купороси

Микроўғитларни тупроққа солишдан олдин уларни сувда эритилади.

Хар бир микроўғитнинг дозаси ўсимлик турига, тупроқ таркибига, худудга ва

133

минтақага қараб турли хил бўлиши мумкин. Марганецли, мисли ва борли

микроўғитларнинг биргаликда ишлатилиши ўсимликларнинг ўсиши ва

ривожланиши учун жуда яхши шарт-шароитлар яратади.

Мураккаб ва комплекс ўғитлар

Нитрофоска – унинг таркибида азот, фосфор ва калийдан иборат уч

асосий озуқа элементини бўлади. Гранулалар кўринишида чиқарилиб, сувда

яхши эрийди. Уни барча турдаги тупроқларда ишлатиш мумкин:

Оғир тупроқларда нитрофоскани кузда, ерни чуқур хайдаганда

солинади.

Енгил қумли ва ғовак тузилишли тупроқларда нитрофоскани баҳорда

юзакироқ қилиб солинади.

Нитроаммофос – азот ва фосфордан иборат бўлади. Уни турли хил

тупроқларда ишлатиш мумкин ва уни калийли ўғитлар билан биргаликда

ишлатиш ҳам мумкин.

Нитроаммофоска – нитрофоскадан азот, фосфор ва калийнинг

кўплиги билан фарқланади.

Аммофос – азот-фосфорли ўғит бўлиб, унда азотга нисбатан фосфор

икки марта кўп бўлади. Уни кўчатлар экилишида ва уруғлар сепилишида

ишлатиш тавсия этилади.

Калий селитраси – азот ва калийдан иборат бўлади. Уни помидор ва

бодрингга мева тугадиган пайтида берилса, жуда яхши натижа беради.

«Идеал» - натурал гуминли ўғит бўлиб, таркибида ўсимликларнинг

соғлом ривожланиши учун зарур бўлган асосий озуқа элементлари бўлади.

Бу ўғитнинг қўшимча озуқа сифатида ишлатилиши ўсимликларнинг турли

хил касалликларга чидамлилигини оширади, уларнинг ўсишини

тезлаштиради ва хосилдорликни оширади. «Идеал» нинг эритмасида уруғлар,

гулпиёзлар ва илдизмеваларни хўллаб олиш ҳам мумкин.

«Исполин» - бу ҳам натурал гуминли ўғит бўлиб, гранулалар

кўринишида чиқарилади. Унинг бир тури сабзавотлар ва илдизмевалилар

учун, бошқа тури эса картошка учун мўлжалланган. «Исполин» ўсимлик

134

ўсишини стимуляция қилиш учун керакли бўлган барча озуқа элементларига

эгадир. Унинг ишлатилиши сабзавотларнинг таъмини яхшилайди ва

уларнинг сақланиш муддатини кўпайтиради.

19.5. Сабзавот ва кўкатларни экиш

Эрта баҳордан то кеч кузгача дастурхонингизда янги узилган

кўкатларга эга бўлишни истасангиз, томорқангизда шавел, пиёз, спаржа ва

ревень каби кўп йиллик ўсимликларга бироз жой ажратиб қўйинг. Бу

ўсимликлар пана жойларда ҳам ўсаверади ва тез-тез кўчириб ўтказилишни

талаб қилмайди, совуққа чидамли ва қор эриб кетиши биланоқ ўсишни

бошлайдилар. Агар уларнинг янги ўсимталарини плёнка билан ёпилса, эрта

баҳордаёқ биринчи хосилни олиш мумкин бўлади. Энг эртаки кўкатларни

укроп, салат ва бодрингли ўт (бораго) каби бир йиллик ўсимликлар беради.

Редискани эса эрта баҳордан то кузгача мавсумда бир неча бор етиштириш

мумкин. Турли хил навга мансуб пиёзларни экиш ҳам уларнинг бир неча

муддатларда хосил беришига олиб келиб, сизни муттасил равишда пиёз ва

пиёз кўкати билан таъминлайди. Эрта пиёз кўкати олиш учун кўп йиллик

батун пиёзи, слизун пиёзи, шохлайдиган пиёзлар экилиши мумкин.

Сабзавот ва кўкатларни ер майдонида яхши жойлаштириш учун энг

аввало қоғозда унинг тархини чизиб олиш керак ва ундан сўнг ўсимликларни

ушбу режага мувофиқ томорқага жойлаштириш тавсия этилади.

Ўсимликларнинг бир-бири билан мос келишини ҳисобга олиш

Ўсимликларни томорқага экишда турли хил ўсимликларнинг бир-бири

билан мос кела олишини ҳам ҳисобга олиш лозим. Масалан, помидор, қовоқ

ёки кунгабоқар ёнига экилган картошкада фитофтороз касаллиги пайдо

бўлиши мумкин. Аммо картошканинг ёнига пиёз, карам, фасол, салат ёки

лавлаги экилса, у яхши ривожланади. Ундан ташқари, бу ўсимликлар бир

бирларини ижобий тарзда тўлдирадилар, чунки улар намликни ва озуқа

моддаларини тупроқнинг турли хил қатламларидан оладилар.

Фасол ҳам кўпчилик сабзавотлар билан яхши чиқишади. Фасолнинг

илдизларида хаводан азотни ўзлаштириб олувчи бактериялар бўлгани учун,

135

улар тупроқни азот билан бойитадилар. Тупроқнинг таркибини яхшиловчи

ўсимликлардан бири малина ҳисобланади. Бу ўсимликдан хосил қилинган

яшил девор тупроқни азот билан бойитади, чунки унинг илдизлари азот

тўпловчиси (фиксатори) ҳисобланади. Агарда карам экилган жойда бир неча

туп кашнич (кориандр) экилса, хосилни бир қанча касалликлардан сақлашга

ёрдам бериши мумкин.

Бодрингни салат қаторлари ораларига экиш фойдали бўлади, чунки

бунда у яхши ўсади ва салат ҳам бодринг таъсирида тўлиқроқ бошчалар

ўрайди. Сабзи эса пиёз билан яхши чиқишади ва улар бир-бирининг

хосилини оширишга сабаб бўлишади. Катта ва зич карам бошларини олиш

учун унинг ёнига селдерей ўтказилади.

Сабзавот ва кўкатларни ер майдонида жойлаштиришда уларнинг

ёруғликка бўлган талабини ҳам ҳисобга олиш лозим. Ёруғликни энг

севадиган ўсимликлар қалампир, бодринг, помидор, бақлажон, кабачки,

фасол ва нўхот ҳисобланади. Саримсоқпиёз, пиёз, лавлаги, сабзи ва карам эса

ёруғликни унчалик талаб қилмайди. Салқин ва ёруғлик камроқ тушадиган

жойларда баргли салат, хрен, шавел, шпинат ўсаверади.

Ўсимликларни алмашлаб экиш

Агарда бир хил сабзавот экинларини сурункали равишда бир жойда

(бир ер майдонида) ўстираверилса, тупроқда турли хил касалликларнинг

вируслари ва зараркунандалар тўпланиб қолади. Шунинг учун кўпчилик

сабзавотларни бир жойга уч-тўрт йилдан сўнг экиш мумкин. Карам ва турпни

эса тўрт-беш йилдан сўнг яна эски жойга экилиши мумкин. Бир қанча

касаллик қўзғатадиган бактерия ва замбуруғлар айнан бир хил ўсимликларни

зарарлайди. Масалан, оқ чириш касаллиги карамнинг, бодрингнинг ва

сабзининг хосилини нобуд қилиши мумкин.

Ер майдонингизда сабзавот ва кўкатлар жойлаштиришни

енгиллаштириш учун энг аввало жорий йилда қайси эгатларда қандай

ўсимликлар ўстиришингизни дафтарга ёзиб олинг. Сабзавот экинларининг

энг яхши ўтмишдошлари қуйидагилар ҳисобланади:

136

Пиёз ва саримсоқпиёз учун – карам, редиска ва нўхот.

Сабзи, петрушка, укроп ва селдерей учун – бодринг, помидор,

карам ва нўхот.

Лавлаги учун – картошка, пиёз ва бодринг.

Карам учун – лавлаги, картошка ва помидор.

Ер майдонини оптимал ишлатиш

Томорқа участкасининг ер майдонини тўлиқроқ ишлатиш учун олдинги

ва кейинги экинларни зичлаштириш усулидан фойдаланилади. Бундай

зичлаштириб экиш усули битта жойда икки хил сабзавот ўсимлигининг

хосилини олишга имкон беради. Бунинг учун бирининг ўсиши иккинчисига

халақит бермайдиган ўсимликлар танлаб олинади. Масалан, бодрингни ёзги

туруп билан, шолғом билан, карам ёки помидор билан биргаликда

ўстирилади. Бунда қўшимча экин турини қаторлар орасига ёки биттадан

кейин бир қаторга, ўсимликлар ораси 80-100 см масофада қилиб экилади.

Картошкани нўхот, фасол билан биргаликда экилганда, улар асосий экиннинг

ораларида жойлаштирилади. Агарда картошка орасига салат ёки редиска

экилса, у холда улар қаторлар орасида жойлаштирилади.

Карам қаторлари орасига кўк пиёз, редиска ёки салат экиш мумкин.

Сабзи қаторлари орасига эса редиска ёки шпинат экиш мумкин. Сабзавот ва

кўкатлар кўпинча битта қаторга қуйидаги тартибда экилишлари мумкин:

Сабзи ва пиёз

Карам ва селдерей

Редиска ва петрушка

Саримсоқпиёз ва кабачки

Картошка ва фасол

Пиёз, сабзи ва редиска

Тез етиладиган сабзавотларни асосий экин экилгунича экиб, хосил

эртаки муддатларда териб олиниши ҳам яхши фойда келтиради. Масалан,

Бодринг экишдан олдин редиска экиб, хосилини териб олиш

мумкин;

137

Кечки ва ўртаки карам экишдан олдин редиска ёки салат экиб,

уларнинг хосилини йиғиб олиш мумкин;

Помидор экишдан олдин кўк пиёз, шпинат ёки кўкатлар экиб

олиш мумкин.

Қайтадан экиш, олдинги экин хосилини йиғиб олгандан сўнг амалга

оширилади. Масалан,

Эртаки картошкадан сўнг, редиска, шолғом ва нўхот экилиши мумкин;

Редискадан сўнг салат сепиб, ундан сўнг яна редиска экиш мумкин;

Эртаки карамдан сўнг шолғом ёки туруп экиш мумкин;

Салат, шпинат ва редискадан сўнг кўк пиёз экиш мумкин.

Сабзавот ва кўкатлардан қанча хосил олинишини билиш ҳам қишлоқ

хўжалик ишларини режалаштириш учун жуда муҳим ҳисобланади. Шунинг

учун яхши озуқаланган ва ишлов берилган ернинг 1 квадрат метридан

олиниши мумкин бўлган ҳосилнинг тахминий миқдори хақида қуйидаги

маълумотларни билиш фойдадан холи бўлмайди:

Эртаки бош карамдан - 2,5 – 3 кГ

Карамнинг кечки навларидан – 4,5 -5 кГ

Рангли, қизил бошли ва брюссел карамидан – 1,5 – 2 кГ

Сабзи, лавлаги ва пастернакдан – 3-4 кГ

Редиска, туруп, пиёз ва саримсоқпиёздан – 1,5 – 2 кГ

Бодрингдан – 2 – 3 кГ

Қовоқ ва кабачкидан – 2,5 – 3 кГ

Помидор, бақлажон ва қалампирдан – 2,5 – 3 кГ

Эртаки картошкадан – 1,2 – 1,6 кГ

Кечки картошкадан – 3 – 3,5 кГ.

Сабзавот экинларини етиштириш учун уларга қуёш нурлари яхши

тушадиган, озуқага бой ва суғориладиган жой танлаш керак бўлади. Ернинг

юзаси текис ёки бироз жанубга нишабли бўлгани маъқул. Сабзавот ва

138

кўкатларнинг хосилига тупроқнинг унумдорлиги ва унинг механик таркиби

катта таъсир кўрсатади.

19.6. Сабзавот ва кўкатларни парваришлаш

Сабзавот ўсимликлари баҳорда эрталаблари кузатиладиган қировдан

катта азият чекиши мумкин. Бундан ҳимояланиш учун уларнинг усти

ёпилиши, тутун хосил қилиниши ёки уларга сув пуркалиши мумкин. Тутун

хосил қилиш учун ҳар 8-10 метрда қуриган ўт-ўлан, майда шохлар, қипиқ,

қуруқ барглар, ёнадиган ахлат тўпланади ва қиров бошланишидан олдин

ёқиб юборилади. Тўпланган материални қуйидагича тахланади: энг тагига

бир нечта қуруқ ёғоч қўйилади ва унинг устига қуруқ ёнувчи материаллар

(қуруқ барглар, сомон, қипиқ ва бошқалар) қўйилади. Унинг устидан эса

хали бироз хўлроқ бўлган ўсимлик қолдиқлари, ўт-ўлан, ахлат ва шунга

ўхшашлар қўйилади). Сўнгра уларни яхшилаб трамбовка қилинади ва

устидан юпқа қават тупроқ сочиб қўйилади. Агар ёнувчи материаллар жуда

ҳам қуруқ бўлса, у холда тупроқ қалинроқ қилиб солинади. Энди бу

материалларни шамол келаётган томондан ёқилади. Агаржа улар яхши

ёнмаса, тагидан хаскаш билан бироз кўтарилади. Гуриллаб ёниб кетишга йўл

қўймаслик керак – материаллар секин ёниб, иложи борича кўпроқ тутун

беришига интилиш керак. Тутун хосил қилишни хавонинг харорати +1

градусгача тушиб, унинг яна пасайиши кутилганида амалга оширилади.

Тутун чиқаришни хавонинг харорати нолдан кўтарилгандан 1 соат кейин

тугатиш мумкин.

Агар хавонинг совиши унчалик паст бўлмаса, ўсимликларни суғориш

ёки уларга сув сепиш ҳам яхши натижа бериши мумкин. Эхтиёткорлик

чораси сифатида кечки суғориш тавсия этилиши мумкин. Сунъий ёмғир

усулида суғориш яхши натижа бериши кузатилган. Бу усул ишлатилганда

ўсимликлар ва тупроқ сув билан бирга қўшимча иссиқлик ҳам олиб, қировга

қарши ижобий самара беради. Нам тупроқ ҳам кундузи иссиқни ютади,

кечқурун эса бу иссиқликни тупроқнинг пастки қатламларидан юқори

қатламларига беради. Сув буғлари билан тўйинган тупроқнинг юза қатлами

139

ўсимликларни қировдан ҳимоя қилиб, тупроқ юзасини эса эса музлаб

қолишдан асрайди. Агар кечқурунги совуқлар узоқроқ давом этса, у холда

қўшимча кечки суғоришлар талаб қилинади. Иссиқни севувчи ўсимликларни

совуқ тушган пайтларда қоплар, газеталар ёки плёнка билан ёпиш ҳам

мумкин. Қиров тушишидан бир неча соат олдин картошка ўсимталарини

қатор ораларидан олинган тупроқ билан кўмиб қўйиш ҳам мумкин. Хавф

бартараф бўлганидан сўнг, тупроқ яна тортилиб, картошка ўсимталарининг

усти очиб қўйилади.

Тупроқни юмшатиш

Тупроқни юмшатиш ёзги мавсумда бир неча марта амалга оширилади.

Помидор ва пиёз экилган майдонларда тўрт-беш марталаб тупроқ

юмшатилади. Тупроқни юмшатиш тадбирини айниқса ёмғирдан сўнг ва

суғоришдан кейин амалга ошириш лозим, чунки бу ер қатқалоқ бўлишининг

олдини олади. Сабзавотларни экишдан олдин ер қанчалик чуқур хайдалган

бўлса ва у ёмғир сувларидан қанчалик кўп хўлланган бўлса, уни шунчалик

чуқур юмшатиш керак бўлади. Агар об-ҳаво қуруқроқ келган бўлса, у холда

ернинг юза қисмигина 2-3 см чуқурликда юмшатилади. Ер юзасининг

қатқалоқ бўлиб қолишининг олдини олиш учун мулчировка қилиш амалидан

фойдаланилади – яъни, ернинг устига 2-3 см қалинликда торф, қипиқ,

чириндили тупроқ қопланади.

Бегона ўтлардан тозалаш

Сабзавот ва кўкатлар экилган ерлардаги барча бегона ўтларни ўз

вақтида йўқотиш керак бўлади, акс холда улар хосилнинг кескин камайишига

олиб келади. Ўсимликларнинг ниҳоллари униб чиққунга қадар бегона ўтлар

тезкорлик билан ўса бошлайдилар. Масалан, сабзи, лавлаги ва петрушканинг

уруғлари 12-20 кунларда униб чиқадилар, бегона ўтлар эса бундан анча

олдинроқ намоён бўладилар. Улар илдизмевалар майсаларининг ўсишига

халақит бериб, улар учун мўлжалланган озуқа моддалар ва сувни ўзлаштириб

оладилар. Яхшилаб озуқаланган ва юмшатилган тупроқлар бегона ўтларнинг

жадал ривожланиши учун жуда ҳам мос тушади. Ўтларнинг уруғлари жуда

140

яшовчан ва тупроқда доимий равишда мавжуд бўладилар. Айниқса, кўп

йиллик бегона ўтлар жуда ҳам хавфли ҳисобланади. Уларнинг кичкина илдиз

ўсимтаси бўлса бас, у тезда ривожланиб кучли ўсимликка айланади. Шунинг

учун ҳам ер чопилганда бегона ўтларнинг илдизларни хафсала билан териб

ташланиши керак бўлади. Ерни бегона ўтлардан тозалаш ёмғирдан кейин

амалга оширилса, бегона ўтларни суғориб олиб, илдизлари билан

биргаликда йўқотиш мумкин бўлади. Бегона ўтлар билан курашни эртароқ

бошлаш учун сабзи, лавлаги, петушка ва пиёз уруғларига озгина салат уруғи

аралаштириб юорилади. Салат уруғи тезда ўсиб чиқиб, сабзавотлар экилган

қаторларни кўрсатиб беради. Шунинг учун ерни юмшатишни асосий

ўсимликларнинг ўсимталарига зарар етказмасдан амалга ошириш мумкин

бўлади.

Яганалашни амалга ошириш

Сабзавот майсаларини яганалашни улар униб чиққанларидан бироз

кейин амалга оширилади. Ноқулай об-ҳаво шароитларидан, касаллик ва

зараркунандалар таъсирида кўчатларнинг нобуд бўлишидан қутулиш учун,

химояланиш мақсадида бир қанча ўсимликларнинг уруғларини керагидан

икки-уч марта зичроқ экилади. Ягана қилишда униб чиққан кўчатлар ичидан

энг нимжонлари олиб ташланади. Сабзи, петрушка, лавлаги ва шолғомнинг

хосили ягана тадбири қандай амалга оширилганига боғлиқ бўлади. Яганани

амалга оширганда сабзи ва петрушка кўчатлари орасида 4-5 см, лавлаги ва

шолғом орасида 8-10 см, қишки турп кўчатлари орасида 13-15 см, пастернак

кўчатлари орасида 6-8 см қолдирилади. Агарда йирик илдизмевалар олиш

талаб этилса, у холда бу масофани икки мартага оширилади. Аммо шуни

ёддан чиқарманг – катта илдизмеваларнинг таъми майдасиникидан ёмонроқ

бўлади.

Сабзавот ўсимликларини суғориш

Суғориш яхши хосил олишнинг гарови эканлигини барча билади.

Сувга муносабати жиҳатидан барча сабзавот ва кўкат ўсимликлари қуйидаги

тўрт гуруҳга бўлинадилар:

141

1-гуруҳ – баргларининг юзаси катта ва унчалик ривожланмаган илдиз

тизими бўлган ўсимликлар – карам, бодринг, редиска, салат, туруп ва

шолғом;

2-гуруҳ – баргларининг юзаси кичик ва унчалик ривожланмаган илдиз

тизими бўлган ўсимликлар – оддий пиёз, батун пиёзи, порей пиёзи ва

саримсоқпиёз;

3-гуруҳ - баргларининг юзаси жуда катта ва ривожланган илдиз тизими

бўлган ўсимликлар – лавлаги, сабзи, қовоқ, қалампир, нўхот, фасол ва

картошка;

4-гуруҳ – илдиз тизими жуда ривожланган ва баргларининг юзаси

буғланишга қарши мослашган ўсимликлар – помидор, бақлажон,

тарвуз ва қовун.

Биринчи гуруҳга мансуб бўлган ўсимликлар бошқаларига нисбатан сувга

кўпроқ талабчан бўладилар ва уларни тез-тез суғориб туриш тавсия этилади.

Тўртинчи гуруҳга мансуб ўсимликлар эса унчалик кўп намликни талаб

қилмайдилар.

Қумли ва ғовак тупроқларга экилган ўсимликларни оз-оз хамда тез-тез

суғориб турилади, лойсимон тупроқларга экилганларини эса камроқ, аммо

яхшилаб суғорилади. Биринчи холатда суғоришни 1 метр квадратга 20 литр

сув сарфи ҳисобидан хар икки кунда, иккинчи холда эса 1 метр квадратга 30

литр сув ҳисобидан 4 кунда бир марта суғориш тавсия этилади. Суғоришни

шундай ташкил қилиш керакки, сув тупроқни яхшилаб ва бир текис

намласин. Картошка ва озиқ-овқатга ишлатиладиган илдизмевалар

етиштиришда тупроқни 40-45 см чуқурликкача, помидор ва карамлар

етиштиришда 35-40 см гача, бодринг, кабачки, пиёз, бақлажон ва қалампир

етиштиришда 30-35 см гача, салат, шпинат ва укроп етиштиришда эса

тупроқни 15-20 см чуқурликкача намлаш тавсия этилади. Сабзавот

ўсимликларни, айниқса бодрингни совуқ сув билан суғориш маън этилади.

Уларни суғориш учун олдин сувни бочкаларга солиб қўйиб, офтоб тафтида

иситиш керак бўлади ва ундан сўнггина ўсимлик бу сув билан суғорилади.

142

Иссиқ кунларда суғоришни кечки пайт, хаво бироз совиганида амалга

оширилади.

Теплица ва парникларда ўсимликлар эрталаб суғорилади, чунки кечки

пайтда суғориш иссиқхонада ортиқча намликни хосил қилади ва бу намлик

кечқурун хаво харорати пасайганида баргларга сув томчилари сифатида

йиғилади. Бу эса ўсимликлар учун хавфли ҳисобланади.

Агар иссиқ кундан сўнг, осмонда булутлар кўриниб, ёмғир ёғиши

кутилса, дарҳол ўсимликларнинг қатор ораларини юмшатиш керак, чунки

шунда ёмғир суви ўсимликларга наф келтиради. Тупроқнинг максимал

даражада намланиши учун эгатларнинг ўрталари четларига қараганда бироз

пастроқ бўлиши керак. Суғорилиб бўлинганидан сўнг дарҳол ўсимликлар

тагига қуруқ тупроқ ёки чиринди сепиб чиқиш керак, эртаси куни эса қатор

ораларини юмшатиш тавсия этилади.

Томчилаб суғориш усули

Ўсимликлар ўсиши учун энг яхши шароитни томчилаб суғориш усулини

қўллаганда эришилади. Бу холда сув керакли бўлган жойларгагина етарли

бўлган миқдорларда тушади, тупроқ юзаси емирилмайди, ерга ишлов бериш

билан боғлиқ бўлган қўшимча харажатлар камаяди ва тупроқни хадеб

юмшатавериш талаб этилмайди. Тажрибали хаваскор боғбонлар

ўсимликларни томчилаб суғориш учун эски автомобил камерасидан

фойдаланадилар. Бундай камеранинг ниппелига (пуфланадиган жойига) бир

биридан тенг масофаларда сув чиқиши учун тешиклар қилинган резина

шланг, пластмассали найча ёки металл труба уланади ва уларнинг охири ерга

тиқиб қўйилади. Шланга ёки трубалардаги тешикларга ўсимликларнинг

суғорилиши учун сув тушадиган ингичка резина трубанинг бўлаклари

жойлаштирилади. Автомобил камерасини эгатдан сал нарироқда бир нарсага

осиб қўйилади ва унинг юқори қисмида водопродод трубасидан ёки сув

бочкасидан сув солиниб туриладиган тешик қилинади хамда унга сув

келадиган шланга уланади. Томчилаб суғоришнинг бундай усули оддий

143

ариқдан суғориш усулига нисбатан сув сарфини икки-уч марта камайтиришга

олиб келади.

Агар намликни жуда ҳам севадиган ўсимлик ўстираётган бўлсангиз, улар

учун суғоришнинг алохида шароитларини яратиш ҳам мумкин. Бу айниқса

фақатгина дам олиш кунлари дала ховлига келиб, ўсимликларни суғора

оладиган хаваскор боғбонлар учун тегишли. Бунинг учун ўсимликларни

оддий усулда суғориб бўлгандан сўнг, хар бир 60-80 см оралиқда сув билан

тўлдирилган бутилкалар қўйиб чиқилади. Бутилкалар йиқилиб тушмаслиги

учун уларни ёғоч тирговувларга боғлаб қўйилади. Ер жуда ҳам нам бўлгани

учун, сув бутилкалардан чиқиб кетмайди. Тупроқ қуриши билан хаво

бутилкалар ичига кира бошлайди ва унинг босими таъсирида бутилкадаги

сув кичкина порцияларда ўсимлик тагига оқа бошлайди. Шунинг учун ҳам

кўпроқ муддат давомида ернинг намлиги йўқолмасдан туради.

Сабзавот ва кўкатларнинг озуқалари

Озуқалар ўсимликларнинг илдиз тизимига бериладиган ва илдиздан

ташқари усулда бериладиган турларга бўлинади. Илдиз орқали

озиқлантиришни сабзавот ўсимликлари ўсишининг бошланғич даврида ва

гуллаш вақтида бериш фойдали бўлади. Илдиздан ташқари озиқлантиришни

эса асосан ўсимликлар ривожланишининг охирги фазаларида берилади.

Озиқлантиришни ёмғирдан ёки суғоришдан сўнг, кечки пайтларда амалга

ошириш тавсия этилади. Суғоришдан олдин барча бегона ўтлар юлиб

ташланиши лозим. Органик моддалар билан озиқлантирганда уларни

қуйидаги нисбатларда сув билан суюлтириш зарур:

Мол гўнги ва от гўнгини – 5 марта

Товуқ гўнгини – 6-10 мартагача

Ёғоч кулини – бир пақир сувга (10 литр) 1 стакан миқдорида.

Органик ёки минерал ўғитларнинг бир пақири (10 литри) 20 та кўчат

экиладиган чуқурчаларга ёки уруғлари сепиладиган ўсимликларнинг 10-20

погон метрига етарли ҳисобланади. Илдиздан ташқари суғоришда

ўсимликларга минерал ёки микроўғитларнинг 1-2% ли кучсиз эритмалари

144

пуркалади ёки шудринг тушган вақтда уларнинг порошоклари сепилади. Бу

ишни кечки пайтда, наҳорда ёки ёмғирдан сўнг барглар хали нам бўлганда

амалга ошириш тавсия этилади.

Охирги авлодга мансуб бўлган ўғитларнинг диққатга сазоворлари органик

ва минерал ўғитларнинг хусусиятларини бирлаштириб туради. Бундай

комплекс препаратлар нафақат ўсимликларни озиқлантиради, балки

уларнинг иммунитетини оширади, кўчатларнинг яхши тутиб кетиши ва

ривожланишини таъминлайди. Бу турдаги препаратлар билан

ўсимликларнинг уруғларига, илдизмеваларига ва пиёзларига ҳам ишлов

бериш мумкин. Бундай препаратлар жумласига комплекс гуминли ўғит

«Гумисол» кириб, унинг таркибида биогумусдан олинган фойдали моддалар

мавжуд. Гумисолнинг афзаллиги шундан иборатки, унинг асосини тирик

чувалчангларнинг хаётий маҳсулотлари бўлган биологик актив компонентлар

ташкил қилади.

Кейинги даврларда кўпчилик сабзавотчилар ўсиш регуляторларидан

(стимуляторлардан) фойдаланаяптилар. Уларни уруғларнинг ўсиш

энергиясини ошириш учун, кўчатларнинг илдиз отишини жадаллаштириш

учун, сабзавот ўсимликларини касаллик ва ноқулай об-ҳаво шароитлари

туфайли юзага келган стресс холатларидан чиқариш учун ишлатилади.

Бундай препаратлардан бири «СИЛК» деб номланган. Бу препарат билан

ишлов берилган ўсимликлар совуққа бардошлироқ бўладилар, касалликларга

қарши чидамлироқ бўлиб, зараркунандалар хуружига камроқ дучор

бўладилар. Бодринг ва карам бу препарат билан жуда яхши чиқишади.

«СИЛК» ни шу тоифага мансуб бошқа препаратлар билан биргаликда

ишлатиш ҳам мумкин.

Ўсимликка унинг яхшироқ ривожланиши учун қандай ўғитлар

кераклигини унинг ташқи кўриниши ҳам айтиб бериши мумкин. Масалан:

Агар ўсимликка азот етишмаса, унинг танаси ўсиши тўхтайди ва

барглари ич-яшил рангли бўлиб қолади;

145

Агар ўсимликка фосфор етишмаса, унинг барглари қизғиш рангга

киради. Айниқса помидор ўсимлиги фосфор етимовчилигига жуда

сезгир, чунки бу холда помидор баргларининг пастки қисмида қизғиш-

сиёхрангли доғлар пайдо бўлади;

Агар ўсимликка калий етишмаса, унинг барглари рангсиз бўлиб

қолади ва танасининг учлари буралиб қолади, меваларида эса сариқ

доғлар пайдо бўлади;

Агар ўсимликка магний етишмаса, унинг барглари оч-яшил ранга

кириб, секин-аста сарғаяди. Бодрингда эса баргларнинг чеккалари

рангсизланади;

Агар ўсимликка кальций етишмаса, ўсимликнинг юқори куртаклари

қурий бошлайди ва илдизлари ўсишдан тўхтайди. Янги баргларда эса

қора рангли нуқталар пайдо бўлади;

Агар ўсимликка бор етишмаса, унинг юқориги куртаклари қурийди,

гуллари тўкилиб кетади ва тугаётган мевалари ҳам сўлиб, тушиб

кетади. Рангли карамда карамбошлари рангсизланади, лавлагининг

ўрта қисми чириб кетади;

Агар ўсимликка мис элементи етишмаса, баргларининг учлари оқариб

қолади.

Касаллик ва зараркунандаларга қарши кураш усуллари

Ўсимликларга жуда кўп сонли зараркунандалар катта зарар етказиб,

хосилни йўққа чиқариши мумкин. Шунинг учун зарарли хашоратларга қарши

курашиш билан бир қаторда, профилактик тадбирлар ҳам олиб бориш талаб

этилади. Очиқ ва хаво яхши айланадиган жойларга қараганда, салқин ва қуёш

тушмайдиган ерларда сабзавот ўсимликлари кўпроқ турли хил каслликларга

чалинадилар. Органик усулда қишлоқ хўжалик ишларини олиб боришда

хашоратларни қўрқитадиган ва фитонцид ўсимликлар катта аҳамиятга эга

бўладилар. Уларни сабзавотлар экилган қаторлар четларига ва қатор

ораларига экилади. Бу ўсимликлардан ажралиб чиқадиган хидлар хавфли

146

ҳашоратларни чўчитади хамда ўзларининг фитонцид хоссалари билан турли

хил касалликлар тарқалишининг олдини оладилар. Масалан:

Райхон, настурция, чабрец ва аччиқ полын оқ қанотни чўчитади;

Укроп, щалфей, розмарин, райхон, помидорлар, селдерей ва аччиқ

полын карам оқ қуртини чўчитади;

Тамаки, райҳон, мелисса, аччиқ полын, рута ва пижма ер қўнғизларини

чўчитади;

Кашнич, мелисса, настурция, пиёз, пижма ва хрен Колорадо қўнғизини

чўчитади;

Саримсоқпиёз, редиска, шалфей, аччиқ полын эса карам пашшасини

чўчитади;

Пиёз, салат, порей пиёзи, розмарин, шалфей, тамаки ва аччиқ полын

сабзи пашшасини чўчитади;

Саримсоқпиёз, фенхел ва розмарин эса шиллиққуртларни чўчитади;

Саримсоқпиёз, горчица, настурция, райхон, кашнич, фенхел турли хил

битларни чўчитади.

Сабзавот ўсимликларини химоя қилиш учун турли хил ўсимликлардан

тайёрланган қайнатмалар ва экстрактлардан ҳам фойдаланадилар. Аммо улар

майда сўрувчи хашоратлар ёки ёш личинкалар ва қуртларга қарши самара

берадилар, холос. Катта бўлиб қолган хашоратларни эса фақатгина чўчитади

оладилар. Ўсимлик экстрактларидан сезиларли самара олиш учун уларни 8-

10 кун оралиғида бир неча марта қайтарилади. Экстракт тайёрлаш учун

ўсимликларни уларнинг бутонизация фазасида ва гуллаганида қуруқ хаво

шароитида йиғиб олинади. Ўсимликларга пуркаш учун тайёрланилган

эктрактга кир совунининг эритмаси қўшилади (10 литр сувга 40-50 грамм

совун қўшилади). Пуркашни шамол бўлмаган, куруқ об-хаво шароитида

амалга оширилади.

Бир қанча ўсимликлар нафақат хашоратлар учун, балки инсон учун ҳам

заҳарли эканлигини ёддан чиқарманг. Масалан, картошка, тамаки ва помидор

147

экстракти билан пуркалган сабзавот ўсимликларини 10 суткадан аввал

истеъмол қилиш мумкин эмас.

Пиёз пўстидан тайёрланган қайнатма битлар ва майда хашоратларга

қарши курашда ёрдам беради. Бундай қайнатмани тайёрлаш учун бирор бир

идишнинг ярмигача пиёз пўстлоғи солинади ва унинг устидан босилиб,

зичланади. Сўнгра идишнинг ярмигача босиб жойлаштирилган пиёз

пўстлоқлари устидан қайноқ сув қуйилиб, яхшилаб аралаштирилади ва бир

суткадан кейин бу эритма марли билан сузиб олинади. Олинган эритмани 1:1

нисбатда сув билан суюлтирилади ва ўсимликларга эрталаб ёки кечқурун

пуркалади.

Пиёз пашшаси, қўнғизлар ва битларга қарши тамаки хамда кулни

ишлатиш мумкин. Тамакининг майдаланган кукунини пиёз, саримсоқпиёз,

шолғом, редиска ва турупларнинг қаторлари орасига сепиб чиқилади, ёғоч

кулини эса ўсимликлар устига сепилади. Тамакидан қайнатма тайёрлаш ҳам

мумкин. Бунинг учун 100 грамм тамакига 1 литр қайноқ сув қуйилиб, бир

суткадан сўнг, эритмани марли билан сузиб олинади. Бу эритманинг бир

стаканини 1 литр сув билан суюлтирилиб, унга бироз кир совуни

қўшилгандан сўнг, уни ўсимликларга пуркаш мумкин бўлади.

Помидор қайнатмасини тайёрлаш учун ўсимлик тупини барглари ва

илдизлари билан суғуриб олинади ва уларни яхшилаб майдалаб, устидан сув

қуйилиб, 3-4 соат сақланади. Ундан сўнг, уни 3-3,5 соат паст оловда

пиширилгандан кейин, совутилиб, марлидан ўтказилади. Хосил бўлган

эритмани қопқоғи жипс ёпиладиган идишга қуйиб қўйилади. Бу қайнатмани

ишлатишдан аввал унга 1:2 нисбатда сув қуйилади ва ўсимликларга

пуркалади. Бундай тадбир личинкаларга, қуртларга ва битларга қарши

курашда яхши самара беради.

Саримсоқпиёз қайнатмасини тайёрлаш учун унинг бошчаларини гўшт

майдалагичдан ўтказилиб, устидан сув қуйилади (10 литр сувга 25-35 грамм

саримсоқпиёз талаб қилинади) ва бир сутка давомида тиндирилади. Ундан

148

сўнг, хосил бўлган эритмани марлидан ўтказилиб, бодринг ва карамнинг

турли хил зараркунандаларига қарши ўсимликларга пуркалади.

Картошка қайнатмасини барг кемирувчи зараркунандаларга қарши

ишлатилади. Бундай қайнатмани тайёрлаш учун 1 кГ картошка ўсимлиги

пояси тупини бирор-бир идишга солиб, устидан 10 литр сув қуйилади ва 3-4

соат сақланади. Сўнгра олинган эритмани марлидан ўтказиб, ўсимликларга

пуркаш мумкин бўлади.

Полын қайнатмасини барг кемирувчи қуртларга қарши ишлатиш

мумкин. Ўсимликнинг ярим пақир миқдоридаги ўриб олингани ёки 700-800

грамм миқдоридаги қуритилганининг устига сув қуйилиб, 24 соат сақланади.

Сўнгра уни 30 минут қайнатилади. Хосил бўлган эритма совутилиб,

марлидан ўтказилганидан сўнг, уни 1:1 нисбатда сув билан суюлтириб,

ўсимликларга пуркаш мумкин.

Аччиқ гармдори қайнатмаси ўсимликларни турли хил майда

хашоратлар ва қуртлардан ҳимоя қилади. Бундай қайнатма тайёрлаш учун 1

кГ қалампирнинг меваларини 1 соат давомида ёпиқ идишдаги 10 литр сувда

қайнатилади. Ундан сўнг қалампирлар майдалаб ташланиб, қайнатма 2 сутка

давомида тиндириб қўйилади. Сўнгра қайнатмани марлидан ўтказилиб,

сабзавот ўсимликларига пуркаш учун унинг 0,5 литрини 10 литр сувда

суюлтирилади ва унга 40 грамм кир совуни қўшилади.

Сабзавот экинлар орасига хризантема экилса ёки улар (масалан

помидор) экилаётган пайтда хризантеманинг қуритилган барглари ёки

гулларидан бир қисм тупроққа қўшиб юборилса, бир қанча кемирувчи

хашоратлар бу ерга яқинлашмайди.

Зараркунанда хашоратларга қарши бошқа ўсимликлардан ҳам турли

хил қайнатма ва эритмалар тайёрлаш мумкин. Сабзавот ўсимликларинга

бундай қайнатмалар билан мавсум давомида 5 мартагача ишлов бериш

мумкин. Бу ишловлар кечки пайтда амалга оширилгани маъқул, чунки

бундай қайнатмаларнинг кўпчилиги қуёш нурлари таъсирида ўз заҳарли

хоссаларини йўқотиб қўядилар.

149

Турли хил қайнатмалар тайёрлаш учун керакли бўладиган

ўсимликларни кейинги йили ишлатиш учун олдиндан тайёрлаб қўйиш ҳам

мумкин. Уларни кичкина тўпларга боғлаб, салқинда қуритилади ва қуруқ

жойда қоғоз пакетчаларда ёки картон коробкаларда сақланади. Қайнатма ва

эритмалар тайёрлаш учун қуритилган ўсимликлардан хўлига қараганда икки

марта камроқ сарф бўлади.

Кўчатларни ҳимоялаш учун полиэтилен бутилкалардан ҳам

фойдаланиш мумкин. Уларнинг таги ва устки қисми кесиб олиниб, ўрта

қисми труба сифатида қолдирилади. Бу шаффоф трубани кўчатга кийгизиб

қўйилади. Бундай сунъий девор кемирувчи хашоратларга ўсимлик тагига

келиши ва унинг устига чиқишга халақит беради. Кўчатлар бақувват бўлиб

ривожланиб олганларидан сўнг, бу полиэтилен трубаларни олиб ташлаш ҳам

мумкин бўлади. Кемирувчи хашоратларга қарши курашиш учун заҳарли

химикатлардан каша тайёрлаш ҳам мумкин. Бунинг учун 1 кГ пшенодан

қуюқ каша пиширилади ва унга 2 ош қошик шакар ва икки чой қошиқ

захарли химикат солиниб, яхшилаб аралаштирилади. Сўнгра бу каша

кемирувчи хашоратлар бўлган ўсимликлар қатор ораларига қўйиб чиқилиб,

устидан тупроқ сепилади. Бу кашани татиб кўрган хашоратлар нобуд

бўладилар. Агар бу усулдан баҳорда, сабзавот экинлари экишдан олдин

фойдаланилса, келажак хосилнинг хавфсизлигини таъминлаш мумкин.

Юқорида келтирилган қайнатма ва эритмалар зараркунандалар озроқ

миқдорда бўлганида самара беради ва профилактик восита сифатида

ишлатилади. Аммо ўсимликлар оммавий равишда зарарланганда

ўсимликларни зараркунандалардан ҳимоя қилувчи инсектицидлардан

фойдаланиш мумкин. Улар икки хил бўлади: кимёвий таъсир қиладиган ва

биологик таъсир қиладиган инсектицидлар. Биринчи гуруҳга

зараркунандалар, инсонлар ва хайвонлар учун токсик (заҳарли) бўлган

препаратлар киради. Биологик препаратлар эса фақатгина хашоратлар учун

зарар келтиради. Бундай препаратлар жумласига «Барьер» ва «Заслон» ларни

киритиш мумкин. Уларни ишлатиш сабзавотларнинг хосили кўпайтиради,

150

уларни касаллик ва зараркунандалардан ҳимоя қилади хамда меваларда

нитратнинг миқдорини камайтиради.

Ер участкаларида ишлатиш учун тавсия этилган энг самарадор

препаратлар жумласига қуйидагиларни киритиш мумкин:

Зараркунанда хашоратларга қарши кураш учун: Банкол, Децис

Экстра, Интра-Вир, Каратэ, Карбофос, Моспилан, Регент 25, Сонет,

Фас, Фьюри, Фитоферм, Ципершанс, Шерпа;

Ўсимликларнинг касалликларга қарши курашиш учун: Агат, Бордосс

аралашмаси, Вектра, Топаз, Фундазол, Картоцид.

Ўсимликларни зараркунандалар ва касалликлардан самарадор ҳимоя

қилиш учун барча агрокимёвий тадбирларни тўла-тўкис, аниқ ва ўз вақтида

бажариш талаб қилинади.

ИЛОВАЛАР

1. Кимёвий дори-дармонлар тавсифи

Бордосс суюқлиги – ўсимликларни турли хил касалликлардан ҳимоя

қилиш воситаси бўлиб, унинг 1% ли бўлган 5 литрли эритмасини тайёрлаш

учун мис купоросидан 50 граммини озроқ сувда эритилади (сув харорати 50

градус Цельсийдан ошмаслиги керак). Сўнгра сув миқдорини 4 литргача

кўпайтирилади. Кейин алоҳида идишда 50 грамм охак бироз миқдордаги сув

билан сўндирилади ва ундан сўнг сув миқдори 1 литргача кўпайтирилади.

Олдин олинган мис купороси эритмасига ушбу 1 литр сутсимон охак

эритмасини аста-секин аралаштириб турган холда қўшилади. Агар 3% ли

бордосс суюқлигини олиш талаб қилинса, у холда 150 грамм мис купороси 4

литр сувда эритилади ва охак сути тайёрлаш учун 200 грамм охак керак

бўлади. Унга қўшиладиган сув миқдори эса 1,7 литр бўлиши керак.

Эсингизда турсин: Бордосс суюқлигини темир идишда тайёрлаш

мумкин эмас!

Тайёрланган бордосс суюқлигининг сифатини унга темир михни солиб

текшириш мумкин: агар темир мих устига мис қоплами қоплана бошласа,

151

демак, эритмага яна бироз охак қўшиш керак бўлади. Агар эритма нотўғри

тайёрланган бўлса, уни пуркаганда ўсимлик барглари куйиб қолиши мумкин.

Эритмани пуркагичга солишдан аввал уни мис сетка ёки дағал материал

орқали фильтрлаш керак бўлади. Бордосс суюқлигини тайёрланилган куниёқ

тўла ишлатиш керак. Уни сақлаб бўлмайди! Эритмани бошқа кимёвий

препаратлар билан биргаликда ишлатиш ҳам мумкин эмас. Ўсимликни

бордосс суюқлиги билан пуркаш касалликнинг илк аломатлари пайдо

бўлганда талаб қилинади. Унинг химоя муддати 10-15 кун бўлиб, 4

суткаларда таъсири сезилади. Бордосс суюқлигини ишлатиш муддатлари

қуйида келтирилган:

Ўсимлик тури Нормаси

Ёш дарахтлар Битта дарахтга 2 литр

Смородина Битта бутага 1,5 литр

Малина 10 та бутага 2 литр

Цитруслилар Битта дарахтга 5 литр

Сабзавотлар 10 кв. м. га 1 литргача

Мева бераётган дарахтлар Битта дарахтга 10 литр

Узум ва кулупнай 10 кв.м. га 1,5 литр

Картошка, лавлаги, бодринг ва

помидорга

10 кв. м. га 1 литргача

Бордосс суюқлигини қуйидаги касалликларга қарши ишлатиш мумкин:

Ўсимлик Касаллик Ишлов бериш

муддати

Неча марта

ишлов

берилади

3% ли эритма билан эрта баҳорги ишлов

Олма, Нок, Беҳи Парша, доғлилик,

монилиоз

Куртак чиқаришдан

олдин ва куртаклар

чиқаётганда

1

Ўрик, Шафтоли,

Олча, Олхўри,

Гилос

Коккомикоз,

монилиоз,

клотеспориоз,

барглар

ғижимлануви

Куртак чиқаришдан

олдин ва куртаклар

чиқаётганда

1

Узум Милдью Куртак чиқаришдан

олдин ва куртаклар

чиқаётганда

1

Малина,

кулупнай

Барглар

доғдорлиги

Куртак чиқаришдан

олдин ва куртаклар

чиқаётганда

1

152

Вегетация даврида 1% ли эритма билан ишлов бериш

Олма, нок, беҳи Парша, монилиоз,

доғлилик Гуллашдан

олдин

Гуллагандан

кейиноқ

10-15 кун

оралиғида

6

Ўрик, олхўри,

шафтоли, олча,

гилос

Коккомикоз,

клястероспориоз,

барглар

ғижимланиши,

монилиоз

Гуллашдан

олдин

Гуллагандан

кейиноқ

10-15 кун

оралиғида

4

Смородина,

крижовник

Антрактоз,

Сенториоз, занг Гуллагандан

кейинок

10-15 кундан

кейин

Хосил йиғиб

олинганидан

сўнг

3

Малина,

кулупнай

Барглар

доғлилиги Гуллашдан

олдин

Хосил йиғиб

олингандан

сўнг

2

Узум Милдью,

антрактоз Гуллашдан

олдин

Гуллагандан

кейиноқ

10-15 кун

оралиғида

6

Цитруслилар Парша,

антрактоз,

мальсекко,

мевалар чириши,

бактериал некроз

Гуллашдан

олдин

Гуллагандан

кейин

Мевалар ранг

киритиши

бошланганида

3

Бутонизация даврида (профилактик тадбир сифатида)

Картошка Фитофтороз,

макроспориоз Касаллик илк

белгилари

пайдо бўлганда

10-12 кун

4

153

оралаб

Помидор Фитофтороз,

макроспориоз Мева тугила

бошланганда

10-15 кун

оралаб

4

Бодринг Антрактоз,

аскохитоз,

пероноспороз,

доғлилик

Касаллик илк

белгилари

пайдо бўлганда

7-10 кун оралаб

3

Қовун ва

тарвузлар

Бактериоз,

антрактоз,

пероноспороз,

аскохитоз,

доғлилик

Касаллик илк

белгилари

пайдо бўлганда

10-15 кун

оралаб

3

Лавлаги Церкоспороз Касаллик илк

белгилари

пайдо бўлганда

10-15 кун

оралаб

3

Пиёз (кўк пиёздан

ташқари)

Пероноспороз Касаллик илк

белгилари

пайдо бўлганда

10-12 кун

оралаб

3

КАРАТЭ - препарати картошкадаги Колорадо қўнғизи ва бошқа

зараркунандаларни йўқотиш учун ишлатилиб, у кўпинча ишлатиш учун

қулай бўлган 2 миллилитрли ампулалар шаклида сотилади. Ампуланинг

ичидаги препаратни 10 литр сувда эритиб, эрталаб ёки кечки пайт шамол

бўлмаган вақтда картошкаларга сепилади. Ишчи эритманинг сарфи 100

квадрат метр майдонга 5-10 литрдир. Унинг ҳимоя муддати эса 15-20 кунни

ташкил қилади. Лекин у инсон, хайвонлар, балиқлар ва асаларилар учун анча

хавфлидир. Уни охирги марта хосил йиғиб олинишидан 30 кун олдин пуркаш

мақсадга мувофиқдир. Ишчи эритма тайёрлаш учун овқатга

ишлатилмайдиган идишлардан фойдаланинг. Нафас олиш органларини,

кўзни ва терини ҳимоя қилган холда дори сепинг. Дори сепиш пайтида

овқатланиш, чекиш ва сув ичиш мумкин эмас. Агар бу препарат кўзга тушиб

қолса, уни сув билан яхшилаб ювиб ташлаш керак, терига тушганда эса

154

совунли сув билан яхшилаб ювиш талаб қилинади. Агар препарат зарралари

тасодифий равишда ичингизга кетиб қолса, у холда 300 мл сув билан 5-6

таблетка активлаштирилган кўмир ичиб, шифокорга боришингиз лозим.

Ушбу препаратни озиқ-овқат маҳсулотларидан алоҳида қўйиш ва – 15 дан +

15 градусгача бўлган хароратли жойда сақлаш керак. Оловдан узоқроқ тутиш

талаб қилинади. Агар ишчи эритма ортиб қолса, уни сақлашнинг фойдаси

йўқ. Бўшаган ампулаларни эса ёқиб юбориш ёки ерга кўмиб ташлаш керак

бўлади.

БИ-58 – ушбу препарат шираларга, кемирувчи ва сўрувчи

хашоратларга қарши курашиш учун мўлжалланган. Уни ўсимлик

ривожланиш даврида қуруқ ва шамолсиз вақтда пуркаш мақсадга мувофиқ.

Бу препарат кўпинча 5 мл – ли ампулаларда чиқарилгани учун уни қуйидаги

жадвалда кўрсатилган миқдордаги сувда эритилади:

Ўсимлик тури Зараркунанда Сув миқдори

Олма ва нок Қалқондор, битлар,

мевахўр, қўнғизлар,

барг еювчилар

3-5 литр

Олма Олма гули еювчи 4 литр

Олхўри битлар 3-5 литр

Барг еювчилар 4 литр

Узум Битлар, қўнғизлар, барг

буровчилар

2-4 литр

Цитруслилар Оқ қанот, битлар,

қалқондорлар

2 литр

Лавлаги Турли хил

зараркунандалар

6-8 литр

Карам Карам пашшаси, бити 5-9 литр

Сабзавотлар Турли хил

зараркунандалар

6-10 литр

Картошка Турли хил

зараркунандалар

2-3 литр

Смородина Барг буровчи, галлица,

битлар

3-5 литр

Малина Турли хил

зараркунандалар

4-9 литр

155

БИ-58 билан ишлов бериш хосилни йиғиштириб олишдан 30 кун аввал

амалга оширилиши керак ва у одатда мавсумда икки марта амалга

оширилади.

ТОПАЗ – препарати иссиқхоналарда ва очиқ дала майдонларида

ўстирилаётган бодрингларни, смородинани, узумни, шафтолини ва

атиргулларни касалликлардан ҳимоя қилиш учун ишлатилади. Касалликнинг

илк белгилари пайдо бўлганда, янги тайёрланган эритмани ўсимликларга

пуркаш керак бўлади. Бу ишни эрталаб ёки кечки пайт, шамол бўлмаган

вақтда, баргларни бир текис хўллаган холда амалга ошириш мақсадга

мувофиқдир. Охирги ишлов ҳосил йиғиб олишдан 20 кун олдин амалга

оширилиши тавсия этилади. Препарат сувга аралаштирилаётганда у доимий

равишда аралаштирилиб турилиши керак. Ўсимлик гуллаган пайтда Топазни

пуркаш мумкин эмас. Уни бошқа препаратлар билан қўшиб ишлатиш ҳам

тавсия этилмайди. Таъсир қилиш муддати 3 кун бўлиб, ҳимоя 10-14 кун

давом этади. Қуйидаги жадвалда препаратнинг ишлатилиши хусусиятлари

келтирилган:

Ўсимлик Касаллик

тури

Сарф

нормаси

(литр/га)

Неча

марта

ишлов

берилади

Кутиш

муддати

(сутка)

Бодринг:

Очиқ далада

Иссиқхонада

Унли

шудринг

0,125-0,15

2

20

0,5-0,75 3 3

Смородина Унли

шудринг

0,2- 0,4 4 20

Узум Оидиум 0,4-0,5 3 20

Шафтоли Унли

шудринг,

мева

чириши

0,5-1,0 3 20

Олча Коккомикоз 0,3-0,4 2 -

Малина Кулранг

чириш,

доғланиш

0,3-0,6 2 -

Олма Унли

шудринг

0,3-0,4 4 20

156

Атиргул Занг

касаллиги,

унли

шудринг

0,75-1,0

3 20

Препарат билан қайта ишлов бериш интервали 12-14 кун бўлиб, ишчи

эритманинг сарфи қуйидагича бўлиши керак:

Узум ва мевали дарахтлар – 600-800 литр/га

Очиқ майдондаги бодринг – 300-400 литр/га

Иссиқхонадаги бодринг – 1000-1500 литр/га

ХОМ – Мис оксихлориди, хўлланадиган препарат шаклида ишлаб

чиқарилади ва ундан сабзавотлар, мевали ва манзарали ўсимликларнинг

касалликларига қарши курашиш учун фойдаланилади. Ундан фойдаланиш

учун препаратнинг қуйида келтирилган жадвалдаги миқдорини озгина сув

билан аралаштириш ва сўнгра сувнинг қолган қисмини қўшиш керак бўлади.

Ўсимликларни янги тайёрланган эритма билан қуруқ, шамол бўлмаган

пайтда пуркаш керак бўлади.

Ўсимлик тури

Препарат

сарфи

Касаллик тури

Хосил йиғиб

олишдан неча

кун олдин

ишлов

берилади

Неча марта

ишлов

берилади

(энг кўпи)

Картошка

10 литр сувга

40 грамм,

гуллаган

вақтида

пуркалади

Фитофтороз,

макроспориоз

20

5

Қанд лавлаги Церкоспороз 20 3

Помидор Фитофтороз,

макроспориоз,

Доғлилик

20 4

Бодринг Пероноспороз,

антрактоз,

бактериоз

20 3

Пиёз Пероноспороз 20 3

Олма, нок,

беҳи

Парша, монилиоз 20 6

Олхўри,

шафтоли, ўрик,

олча, гилос

Кластероспориоз,

коккомикоз,

монилиоз, барг

ғижимлашуви

20 4

Узум Милдью, антрактоз 30 6

Манзарали 10 литр сувга - 2

157

экинлар ва

гуллар

30-40 грамм,

гуллашдан

олдин ва кейин

пуркалади

Занг касали,

доғлилик

Бу препарат балиқлар учун жуда хавфли, шунинг учун унинг сувга

тушишига йўл қўймаслик керак. Эритма тайёрлаш учун овқатга

ишлатиладиган идишларни ишлатмаслик ва индивидуал химоя

воситаларидан фойдаланиш зарур. Иш вақтида чекиш, сув ичиш ва

овқатланиш мумкин эмас. Ишдан сўнг эса қўл ва юзларни совун билан

яхшилаб ювиш керак. Агар препарат кўзга ёки терига тушиб қолса, уни сув

билан 15 минут давомида яхшилаб ювиб ташлаш керак бўлади. Агар

препарат ичингизга кетиб қолса, активлашган кўмир билан 6-10 стакан сув

ичиш керак бўлади.

СУДАРУШКА – ушбу препарат помидорлар, қалампир ва

бақлажонлар учун комплекс ўғит бўлиб, унда 15% азот, 9% фосфор (P2O5),

9% калий (K2O) ва микроэлементлар: Рух – 1,5%, Марганец – 2,1%, Кобальт –

0,04%, Мис – 0,25%, Магний – 2%, Молибден – 0,04%, Бор – 1,5% мавжуд. У

замбуруғли касалликларга қарши профилактика қилиш ва хосилдорликни

кўпайтириш учун ишлатилади. Ўсимликларда микроэлементларнинг

етишмовчилиги кўрсатгичлари қуйидагилардир: куртак ва ёш барглар

сўлийди, сариқ доғлар пайдо бўлади ва барглар рангининг ёрқинлиги анча

сусаяди. Ушбу препаратнинг 1 чой қошиғини (4 грамм) 10 литр сувда

эритилади ва ўсимликлар қуйидаги жадвалга биноан эрталаб ёки кечқурун

озиқлантирилади (эритма ўсимлик тагига қуйилади):

Ўсимлик ривожланиш

фазаси

Ишчи эритманинг

сарфи нормаси

Неча марта ишлов

берилади

Экилгандан 10-15 кун

кейин

2-3 кв.м га 3-5 литр 1

Гуллаш бошланиши-

бутонизация

2-3 кв.м га 3-5 литр 1

Мевалар ҳосил бўлиши 2-3 кв.м га 3-5 литр

1-2

Илдиздан ташқари озиқлантириш учун ўсимликка эритма пуркалади

(10 литр сувга ½ чой қошиқ (2 грамм) солиниб, кечки пайт ёки эрталаб

158

пуркалади). Жами 2-3 марта ишлов бериш мумкин. Ишлов берилганидан

сўнг, қўлингиз совун билан ювиб ташланиши керак.

ГУММИ – 30% ли гумми ўғитининг таркибида 60% натрий, гумат

стимулятори ҳамда макроэлементлар: Азот, Фосфор, Калий ва турли хил

микроэлементлар мавжуд. Пакетчадаги 10 грамм пастани оғирлиги унга

нисбатан 2 баробар кўп бўлган сувда эритинг ва ундан қуйида келтирилган

жадвал асосида фойдаланинг:

Уруғлик тез униб чиқиши ва актив

ўсиши учун 100 грамм уруғни хўллаб

олинг

1 литр сувга 2 томчи қўшилади

Кўчатлар ва қаламчаларнинг илдиз

олишини тезлаштириш учун улар 12-

24 соат давомида эритмада ивитилади

1 литр сувга 2 томчи қўшилади

Хона ўсимликларини 2 кв.м.

хисобидан хар икки хафтада суғориш

200 миллилитр сувга 4 томчи

Сабзавотлар ва мевали дарахтларни 2

хафта оралатиб, хар 2 кв.м. ни

суғориш ёки хар 100 кв.м. га пуркаш

10 литр сувга 15 миллилитр

Агар препарат пакетчада эмас, балки килолаб олинса, унинг 300

грамми 600 мл сувда эритилади.

ГУМАТ + 7 – Комплекс органоминерал ўғит бўлиб, унда бир қанча

микроэлементлар мавжуд. Унинг таркибий қисмлари қуйидагича: Гумат –

40%, Азот – 1,5%, Калий – 5%, Бор – 0,5%, Темир – 0,45%, Кобальт – 0,02%,

Марганец – 0,3%, Мис – 0,2%, Молибден – 0,04%, Рух – 0,2%. Бу препарат

фойдаланувчи учун қулайлик яратиш мақсадида 20 граммли пакетчаларда

ишлаб чиқарилади. Препарат қуйидаги асосий хусусиятларга эга:

Меваларнинг етилишини тезлаштиради;

Хосилдорликни оширади;

Меваларнинг тупроқдан озиқ моддалари ва витаминларни ўзлаштириш

хусусиятини яхшилайди;

Тупроқнинг таркиби, хосилдорлиги ва тузилишини яхшилайди;

Нитратларнинг, оғир металлар тузларининг ва радионуклидларнинг

салбий таъсирини анча камайтиради.

159

Гумат + 7 препаратини қуйидагича усулларда қўлланилиши

тавсия этилади:

Уруғларни хўллаб олиш: бунинг учун препаратнинг 0,5 граммини 1

литр сувда эритилади ва уруғларни унга солиб, униб чиқа бошлашигача

сақланади.

Тупроққа ишлов бериш: Ерни чопишдан, юмшатишдан ёки хайдашдан

олдин 15-20 кв.м. майдонга 75 грамм хисобидан препаратни сепиб чиқилади.

Ўсимликларга ишлов бериш: Препаратнинг 1 чой қошиғини (3 грамм)

10 литр сувда эритиб, 1 кв.м. майдонга 4-5 литр хисобидан суғориш керак

бўлади. Сабзавот ва гул кўчатларини уруғ сочилганидан сўнг ёки уруғлар

униб чиқиши билан суғориш мумкин. Кўчат ўтказилган тақдирда эса,

экишдан сўнг хар 10-14 кунда препарат билан суғорган маъқул бўлади.

Илдиз тизимидан озиқлантириш: Хар бир дарахт ёки бута тагига 1-2

ош қошиғи миқдорида (6-12 грамм) сепиб чиқиш ва тагига кўпроқ миқдорда

сув қуйиш керак бўлади. Сабзавотларга эса хар бир туп тагига 1 чой

қошиқдан сепиб чиқиш ва суғориш кифоя.

Илдиздан ташқари озиқлантириш: Бунинг учун 10 литр сувга

препаратдан ½ чой қошиқ (1,5 грамм) миқдорида эритилиб, 1 кв.м. майдонга

2 литр миқдорида пуркалади.

Кузда эса барча дарахт ва буталарнинг қишдаги совуқларга

чидамлилигини ошириш учун 10 литр сувда препаратнинг 1 чой қошиғини

эритиб, пуркаш тавсия этилади. Препарат заҳарли бўлгани учун, унинг кўзга

ва терига тушишидан эҳтиёт бўлиш керак. Иш вақтида чекиш, сув ичиш,

овқат ейиш мумкин эмас. Агарда препарат кўзга ёки терига томса, совунли

сув билан яхшилаб ювиб ташлаш керак бўлади. Бу санитария-гигиена

тадбирларини препарат билан ишлаб бўлганингиздан сўнг амалга

оширсангиз, айни муддао бўлади.

ЭНЕРГЕН (келажак агротехнологияси препарати) – Ушбу ўсиш

стимулятори 10 миллилитрли флаконларда суюқ холда сотувга чикарилади.

У ривожланаётган ўсимликларга суғориш ва пуркаш усуллари орқали таъсир

160

қилади ва натижада хосил 7-10 кун олдин етилади, хосилдорлик эса 30-40%

га ошиши кузатилган. Препарат ўсимликларни қиров тушганда ва

сувсизликда химоя қилади. Меваларда эса витаминлар миқдорини бироз

оширади ҳамда оғир металлар ва радионуклидларнинг таъсирини

камайтиради. Ушбу препарат таркибида ўсимлик ривожланиши учун ижобий

таъсир қиладиган гумин кислоталариниг тузлари, кремний тузларининг

кислоталари ва турли хилдаги макро- ва микроэлементлар мавжуд. Бу

дармондори уруғларни экишдан аввал хўллаш ва кўчатларни суғориш учун

ишлатилади. Энергеннинг қўлланилиши уруғларнинг униб чиқишини

жадаллаштиради, ўсимликларнинг ривожланишини тезлаштиради, уларни

ноқулай факторлардан ва сувсизлик ҳамда қиров тушганда химоя қилади.

Уруғларни ҳўллаш учун Энергеннинг 5-10 томчисини 50 мл сувда

эритилади ва бу эритма билан 2-10 грамм уруғга ишлов бериш мумкин

бўлади. Карам ва бодринг уруғларини 6-10 соат эритмада сақланади,

помидор уруғлари учун эса 4 соат кифоя қилади.

Ўсимликларни суғориш учун эса 10 литр сувда 5 мл препарат

эритилади ва 2,5 кв.м. майдонга 10 литр хисобидан ўсимликлар суғорилади.

Помидорга пуркаш йўли билан ишлов бериш учун 5 мл ни 10 литр

сувда эритинг ва 100 кв.м. майдонга 3 литр хисобидан пурканг.

Олма, Олча ва қулупнайга пуркаш учун 10 литр сувда 7 мл препаратни

эритинг ва 100 кв.м. майдонга 10 литр хисобидан пуркайверинг.

Гул кўчатларига пуркаш учун 10 литр сувда 1,5 мл препаратни

эритинг ва хар 100 кв.м. майдонга 10 литр хисобидан пурканг. Барча

холларда ҳам пуркаш амалини эрталаб ёки кечки пайт амалга оширган

мақсадга мувофиқ бўлади. Пуркаганда ўсимлик барглари бир текис

хўлланишига эътибор беринг. Ўсимликка биринчи марта ишлов бериш унинг

биринчи чинбарг чиқарган пайтида ва кейинчалик хар 12-14 кунда амалга

оширилиши лозим. Ўсимлик ривожланиш фазалари бўйича эса пуркаш

муддатлари қуйидагича бўлиши мумкин: гуллашдан олдин ва кейин, мева

тугиш бошланган пайтда ва меваларнинг интенсив ривожланиш даврида.

161

Препарат билан ишлаганда энг оддий санитар-гигиеник қоидаларга

риоя қилишингиз лозим.

АКВАРИН – сувда эрийдиган комплекс минерал ўғит бўлиб, у сувда

эритилган холда сабзавот ўсимликларини илдиздан ва илдиздан ташқари

озиқлантириш учун мўлжалланган. Уни ишлатиш хосилдорликни оширади,

сабзавотларнинг таъмини яхшилайди ва унинг яхши сақланишини

таъминлайди. У кўпинча истеъмолчи учун қулай бўлган 500 граммли

пакетларда ишлаб чиқарилади. Қуйидаги жадвалда ундан қандай қилиб

фойдаланиш кўрсатилган:

Ўсимлик

тури

Озиқлантириш вақтлари Қанчадан

ишлатилади

Помидор, Калампир,

Бақлажон

Кўчатларни озиқлантириш 10 литр сувга 10-15 грамм

Кўчат экилганидан 10-15 кун

кейинги 1-озиқлантириш

10 литр сувга 15-25 грамм

Мева бераётган пайтда хар 7-

10 кунда

10 литр сувга 15-25 граммдан

илдиз остига куйиш ёки 0,3%-

0,5% ли эритма билан пуркаш

(помидордан ташқари)

Қовоқлилар

5-6 чи барг фазасида 1-

озиқлантириш

10 литр сувга 15-25 грамм

Хосил бераётганида хафтада

бир марта

10 литр сувга 20 грамм 0,2%-

0,3% ли эритма билан пуркаш

Карам

Кўчат илдиз отгандан 5-7 кун

кейин

10 литр сувга 20 граммдан

илдиз тизимини суғориш

Карам ўраётган даврда 10 литр сувга 25 граммдан

илдиз остига қуйиш ёки 0,3%-

0,5% ли эритма билан пуркаш

Илдизмевалилар

Уруғлар сепилганидан 30-40

кун кейин

10 литр сувга 10-15 грамм

Илдиз ости меваси хосил

бўлаётганда

10 литр сувга 25 граммдан

илдиз остига қуйиш ёки 0,3%-

0,5% ли эритма билан пуркаш

Пиёз ва саримсоқпиёз 2-3 барглар хосил бўлганда 10 литр сувга 25 грамм

Кўкатлар Униб чиққандан 10 кун кейин 10 литр сувга 10-15 грамм

Илдиздан ташқари озиқлантиришлар булутли пайтда, эрталаб ёки

кечки пайтда амалга оширилиши керак. Препаратни ишлатаётганда

қўлқопдан фойдаланган маъқул, иш тугагандан сўнг эса қўллар ва юзни

совун билан ювиб ташлаш зарур. Агар препарат тасодифий холда ичингизга

кетиб қолса, 2-3 стакан сув ичиб, қусиб ташлаш керак. Қуйида Акварин

препаратининг турли хилларидан фойдаланиш қоидаларини яна бир қулай

жадвал кўринишида берамиз:

Ўсимлик Озиқлантириш Акварин Дозаси Ишчи Натижа

162

тури вақти тури Кг/га эритма

сарфи

Бошоқлилар

1-озиқлантириш

трубкалар хосил бўлиш

фазасида

2-озиқлантириш бугдой

хосил бўлиш фазаси

бошланишида

Акварин 5

Акварин 5

1,5 – 3

1,5 - 3

50-250

50-250

Хосилдорлик 10 ц/га га

ошади, буғдойда

клейковина миқдори

ортади ва унинг сифати

яхшиланади

Картошка

1-озиқлантириш

бутонизация фазасида

2-озиқлантириш

гуллагандан сўнг

Акварин 5

Акварин 12

3 – 5

1 - 2

200

200

Хосилдорлик ортади ва

картошка сифати

яхшиланади

Олма

1-озиқлантириш

гуллашдан олдин ёки

кейин

2-озиқлантириш

интенсив равишда мева

етилаётганда

Акварин 5

Акварин 5

0,5% ли

эритма

0,5% ли

эритма

50-300

Битта

дарахтга

0,7-1 литр

Хосилдорликни 10 дан

40 ц/гектаргача

оширади, меваларнинг

сифатини яхшилайди

Узум

Гуллашдан олдин

озиқлантириш

Акварин 5 0,5% ли

эритма

500-650

л/га

Хосилдорлик 10-16%

га ортади ва

шарбатидаги шакар

миқдори ортади

Сабзавотлар

1-озиқлантириш

вегетатив масса йигилиш

вактида

2-озиқлантириш

илдизмева хосил

бўлаётганда (ёки карам

ўралаётганда)

Акварин

2,3,4,5

2 кг/га

2 кг/га

200

200

Хосилдорлик 5-10% га

ортади ва

сабзавотларнинг таъми

яхшиланади

ЭДАГУМ®СМ – ўсимликлар ва хайвонларнинг ривожланишини

жадаллаштириш учун мўлжалланган натурал биостимулятор бўлиб, экологик

тоза хом-ашё - торф асосида ишлаб чиқарилади. Унда гумин ва

фульвокислоталар ва кремний кўп миқдорда бўлгани учун препарат юқори

биологик фаолликка эгадир. Шунинг учун ҳам унинг қуйидаги муҳим

хоссалари мавжуд:

Турли хил ўсимликларнинг хосилдорлигини 10-30% гача (буғдой,

арпа, сули, маккажўхори), сабзавотларнинг (картошка, сабзи ва

бошқалар) хосилдорлигини эса 40-50% гача оширади;

Хосил оддий муддатидан 10-12 кун олдин етилади;

Хосилнинг сақланувчанлиги яхшиланади;

Тупроқ унумдорлигини оширади;

Азотли, фосфорли ўғитларнинг ва кимёвий ўғитларнинг

самарадорлигини 20-30% га оширади;

163

Тупроқдаги микробиологик фаолиятни кучайтиради;

Тупроқнинг кистоталилигини ва шўрхоклигини камайтиради;

Ўсимликларнинг илдиз тизимини ривожлантириб, уларнинг

нафас олишини кучайтиради;

Ўсимликларнинг ташқи салбий таъсиротларга чидамлилигини

оширади (сувсизлик, намгарчилик, совуқ);

Ўсимликларни бактериал ва замбуруғли касалликлардан химоя

қилади;

Кўчатларнинг илдиз отиши ва ўсишига ёрдам беради;

Етиштирилаётган хосилдаги нитратлар миқдорини камайтиришга

кўмак беради;

Экологик тоза ва сифатли маҳсулот етиштириш, унда

витаминлар, шакар ва оқсил миқдорини кўпайтириш учун хизмат

қилади.

Шундай қилиб, ушбу гуминли препаратдан фойдаланиш

хосилдорликни 20-50% га кўпайтиришга, азотли ва фосфорли ўғитларни ва

кимёвий препаратларнинг сарфини эса 20-30% га камайтиришга имкон

беради. Ривожланаётган ўсимликлар учун ЭДАГУМ®СМ дан 0,005% ли

ишчи эритма шаклида фойдаланилади: 1 гектар ер майдонига 450 мг

концентратни 300 литр сувга солиб ишлатилади.

АЛЬБИТ – функционал биостимулятор бўлиб, ўсимликларнинг

иммунитетини оширади, уларни турли хил касалликлардан асрайди.

ЦВЕТЕНЬ - барча турдаги ўсимликларнинг гуллаши, мева тугиши ва

етилиши стимулятори.

АТЛЕТ – кўчатларнинг жуда ҳам тез ўсиб кетишининг олдини олади.

Сабзавот ва гулларнинг иҳчам хамда кучли кўчатларини тайёрлаш учун

хизмат қилади.

КОРНЕВИН – мевали дарахтлар ва декоратив ўсимликлар ҳамда

гулларнинг кўчатларига илдиз отиш учун кўмак беради.

164

АКТЕЛЛИК – ўсимликлардаги трипсларни, битлар, қалқондорларни

ва бошқа хашоратларни йўқотиш учун хизмат қилади.

ФИТОВЕРМ – зараркунанда хашоратлар билан курашиш учун

мўлжалланилган биопрепарат.

ГРОЗА МЕТА – шиллиқ қуртларни йўқотиш учун ишлатиладиган

препарат.

МУРАЦИД – бу препарат билан бир марта ишлов берилса, чумолилар

батамом йўқотилади.

РАУНДАП – бир йиллик ва кўп йиллик бегона ўтларни йўқотиш учун

мўлжалланилган универсал кимёвий восита.

СНАЙПЕР – бегона ўтларни йўқ қилиш учун ишлатиладиган кимёвий

препарат.

ЛИНТУР – газонларда бегона ўтларни танлаб йўқотиш учун хизмат

қиладиган восита.

МАКСИМ – гулларнинг пиёзларини (гладиолус, лола, нарцисс ва

бошқалар) химоя қилиш учун мўлжалланилган кимёвий препарат.

РАННЕТ – дарахтларнинг яра-чақаларига ишлов бериб, дезинфекция

қиладиган ва тузатадиган паста-замазка.

ПРОФИТ – фитофторозга қарши кимёвий восита.

РИДОМИЛ ГОЛД МЦ – фитофтороз ва сохта унли шудрингга қарши

ажойиб препарат.

ПОЧИНЪ – картошка, карам ва гулларга талофат келтирувчи симқурт

ва шунга ўхшаш тупроқда яшайдиган зараркунанда-хашоратларга қарши

ишлатилади.

АГРИКОЛА – туркум ўғитлари турли хил сабзавотларга баҳордан то

кузгача ишлов бериш учун мўлжалланган. Улар хосилдорликни 30-40% гача

кўпайтиришни таъминлаб берадилар. Масалан, Агрикола-Аква таркибида

микро ва макроэлементларнинг яхши қабул қилинишига олиб келадиган

гуматлар мавжуд. Бу ўсимликларнинг жадал ўсишини таъминлайди ва

уларнинг иммунитетини анча кучайтиради. Агрикола билан озиқлантирилган

165

ўсимликлар олдинлари касалликларга чалинган, зараркунандалар хужумига

дучор бўлган бўлсалар ҳам тезлик билан тетикланиб оладилар. Агрикола

туридаги ўғитлар жуда тежамли бўлиб, 1 литр сувга бор-йўғи 2-2,5 граммдан

солинадилар. Хар бир ўсимлик турига мос равишда Агриколанинг ўз

оптимал таркиби бор бўлиб, бу уларнинг яхши озиқланиши учун хизмат

қилади. Бу турдаги ўғитларни икки хил усулда ишлатиш мумкин. Биринчиси,

ўсимликларни Агрикола эритмаси билан суғориш (илдиздан озиқлантириш)

бўлиб, иккинчиси ўсимлик баргларига Агрикола эритмасини пуркашдир

(илдиздан ташқари озиқлантириш). Иккала усул қўлланганида озиқ моддалар

билан суғорилганидан кўра беш марта тезроқ ўсимлик томонидан

ўзлаштириладилар ва пировард натижа ҳам шунга яраша бўлади.

ДЕЦИС – қишлоқ хўжалик ўсимликларини зараркунанда

хашоратлардан ҳимоя қилиш воситаси. Унинг ишчи эритмасини тайёрлаш

учун (2 мл ли ампуладан фойдаланган холда) пақирга 1-2 литр сув қуйилади

ва унга ампуладаги препарат солиниб, яхшилаб аралаштирилади. Сўнгра

сувнинг хажми 10 литрга етказилади ва яна аралаштирилади. Тайёр бўлган

эритмани қуруқ ва шамолсиз шароитда, эрталаб ёки кечки пайтларда

ўсимликка пуркалади. Харорат +12 . . . +25 градуслар бўлганда препаратнинг

таъсири жуда ҳам яхши бўлади. Унинг химоя муддати 15 суткагача бўлади.

Ушбу препаратни бошқа кимёвий моддалар билан аралаштириб ишлатиш

мумкин эмас. Хашоротлар 1 соатлардан сўнг қирила бошлайдилар. Қуйидаги

жадвалда препаратнинг турли хил ўсимликлар учун ишлатилиш

хусусиятлари ва дозалари акс эттирилган:

Ўсимлик тури Зараркунанда Ишлов бериш вақти

Картошка

Колорадо қўнғизи

Вегетация вақтида

пуркалади. Сарфи: 100

кв.м. га 10 литр

Олма

Узун бурун, дарахт

пустлоғини кемирувчи,

олма этини еювчи, барг

ўровчи, қурт ва

қўнғизлар

Вегетация даврида

пуркалади. Сарфи:

Дарахтнинг ёши ва

навига боғлиқ равишда

битта дарахтга 2

литрдан 5 литргача

166

Атиргул Турли хил хашоратларга

қарши

Вегетация вақтида

пуркалади.

ЭПИН ЭКСТРА, Р – Ушбу кимёвий препарат қуйидаги фойдали

амалларни бажариши мумкин:

Уруғларнинг униб чиқишини тезлаштириш;

Кўчатларни пикировка қилганда ва кўчириб ўтказганда уларнинг илдиз

отишини тезлаштириш;

Меваларнинг етилишини тезлаштириш ва хосилдорликни ошириш;

Ўсимликларни ноқулай об-ҳаво шароитларида ҳимоя қилиш (қировга,

сувсизликка чидамлиликни ошириш);

Фитофтороз, пероноспороз, парша, бактериоз ва фузариоз

касалликларига қарши чидамлиликни ошириш;

Кучсиз, ожиз ва қариб қолган ўсимликларни ёнидан шохлатиш

ҳисобига янгилаш;

Нитратлар ва оғир металларни нейтраллаштириш.

Препаратнинг 1 милилитрида Эпин нинг 40 тагача томчиси бўлади.

Уруғ сепишдан ва кўчатларни экишдан олдин Эпин қуйидагича

ишлатилиши тавсия этилади:

Сабзавот ўсимликларнинг (помидор, бодринг, қалампир ва баклажон)

уруғларини Эпин эритмасида (100 мл сувга 1-2 томчи қўшилади) 18-20 соат

давомида ивитиб қўйилади (бунда харорат +20 градус бўлгани маъқул).

Гулларнинг уруғларини экишдан аввал ивитиш учун 100 мл сувга

Эпиннинг 4 томчиси қўшилади ва 18 соат давомида ивитилади.

Гулларнинг пиёзлари ва каламчаларини экишдан аввал (пиёзларни 24

соат, қаламчаларни 12 соат) Эпин эритмасига хўлланиб олинади (2 литр

сувга 1 мл ҳисобидан).

Уруғлик картошкани экишдан олдин Эпин эритмаси билан пуркалади

(бунда 50 кг картошкага 250 мл сувга 1 мл Эпинни қўшилади).

Ривожланаётган ўсимликлар учун эса Эпиннинг пуркалиши

қуйидагича амалга оширилади:

167

Эритма тайёрлаш учун 1 мл Эпин препарати 5 литр сувда яхшилаб

эритилади. Пуркаш бир текис ва барча барглар хўлланган холда амалга

оширилади. Ишчи эритмани тайёрланган куниёк ишлатиш керак.

Ўсимликларга ишлов бериш қуйидаги фазаларда амалга оширилади:

Картошка, помидор – бутонизация ва гуллаш даврида.

Илдизмевалар – униб чиққанда.

Бодринг – 2-3 хақиқий барг пайдо бўлганда ва бутонизация даврида.

Қалампир – бутонизация бошланиш даврида ва гуллаганда.

Лолалар – бутонлар пайдо бўлганда.

Мевали дарахтлар – бутонизация даврида ва ундан 20 кун кейин (5

литр сувда 1 мл ЭПИН эритилади ва ишчи эритма ёш дарахтларга 2-5

литр ҳамда катта дарахтларга 5-8 литр сарф қилинади).

Агар ўсимликлар ёруғлик етишмаган шароитларда, совуқ хароратда,

касалликка чалинган холда ўсаётган бўлсалар, у холда ўсимлик тўла соғайиб

кетмагунча препарат хар 7-10 кунда пуркаб турилади.

КОМАНДОР ёки ИСКРА ЗОЛОТАЯ – зараркунанда хашоратларга

қарши курашиш учун мўлжалланган кимёвий воситалар (бир хил кимёвий

препарат икки хил номда ишлаб чиқарилади).

Ишлатилиши: Ушбу препарат Колорадо қўнғизини ва унинг

личинкаларини, трипслар ва оқ қанотларни йўқотиш учун мўлжалланилган

янги ва юқори самарали воситадир. Препарат системавий ва контактли

таъсир қилиш хусусиятига эга бўлиб, баргларнинг юқори қисмидаги

хужайраларига кириб, зараркунандаларга қарши узоқ муддат давомида

таъсир қиладилар. Ўз хоссаларига кўра Командор ва Искра золотая ёмғирда

ювилиб кетмайди ва иссиқ вақтларда жуда самарали таъсир қилади. Бу

препаратлар ишлатишда жуда тежамли ва уларни узоқ муддат сақлаш

мумкин.

Ишчи эритмани тайёрлаш: Пақирга 1-2 литр тоза сув қуйинг ва

сўнгра Командор ёки Искра золотая флаконини очиб, ундан керакли

миқдорини ўлчов стаканига қуйиб олинг. Сўнгра уни пақирга солиб, сув

168

билан яхшилаб аралаштиринг. Ундан сўнг, пақирдаги сувни 5 литрга

етказинг ва яна аралаштириб, пуркагичга солинг ва ўсимликларга пурканг.

Фойдаланиш усули: Препаратдан максимал самарани олиш учун

эритманинг янги тайёрланганидан фойдаланинг ва баргларни бир текис

хўллаган холда пуркашни амалга оширинг. Ишлов беришни қуруқ ва

шамолсиз об-хавода эрталаб ёки кечки пайт амалга оширинг. Дорини пуркаш

пайтидаги ҳаво харорати +12 градусдан + 25 градусгача бўлгани мақсадга

мувофиқ. Препаратнинг ҳимоя муддати 20 суткадан кам эмас. Аммо уни

бошқа кимёвий препаратлар билан аралаштириб ишлатмаган маъқул. Бу

препаратларни хосилни йиғиб олишдан камида 20 кун олдин ишлатиш тавсия

этилади. Қуйидаги жадвалда препаратларни ишлатиш нормалари

келтирилган:

Ўсимлик тури

100 кв.м. майдонга

сарф нормаси

(1 сотих)

Зараркунанда тури

Қачон, қандай

қилиб

фойдаланилади

Картошка 1 мл Колорадо қўнғизи Зараркунандалар

оммавий равишда

кўпайиб кетган

пайтда пуркалади.

Сарфи – 100 м.кв. га

5-10 литр

Иссиқхоналарда

ўстириладиган

Помидор ва Бодринг

5 мл

Атиргул 10 мл

2. Тавсия қилинадиган адабиётлар руйхати

1. Пиёз ва саримсоқпиёз. И. Путырский ва бошқалар. Ростов на Дону:

Феникс, 2004. – 96 стр.

2. Пиёз навлари ва уни етиштириш технологияси. Р. Хакимов, А.

Хакимов, Х. Асқаралиев. Ўз СПЭ ва КИТИ. - Тошкент, 2005. – 32 бет.

3. Сабзавот ва полиз экинларининг тавсия этиладиган навлари ва

етиштириш технологияси бўйича тавсиянома. Р. Хакимов. Ўз СПЭ ва

КИТИ. - Тошкент, 2006. – 28 бет.

4. Микробиологик ва янги турдаги фосфор ўғитини помидор ва картошка

етиштиришда қўллаш бўйича тавсиянома. В. Бережнова ва бошқалар.

Ўз СПЭ ва КИТИ. - Тошкент, 2006. – 12 бет.

5. Ўсимликшунослик. ТДАУ буюртмаси асосида чоп этилган. - Тошкент:

«Мехнат» нашриёти. 2000 йил. – 272 бет.

6. Томорқа сабзавотчилиги. Бўриев Х.Ч. ва бошқалар. – Т.: ТДАУ,

Мехнат: 1987. -216 бет.

7. Саримсоқпиёз – етиштириш бўйича иш жадвали. И.И. Ершов, А.Г.

Туленкова. – М.: Россельхозиздат, 1985 год.

8. Дала экинларини қўшиб экиш. Отабоева Х.Н. - Т.: ТДАУ, 1990.

169

9. ГУЛЧИЛИК ва Ландшафт меъморчилиги. Иссиқхоналарда сабзавотлар

етиштириш, уларни зараркунандалардан ва касалликлардан химоя

килиш. А. Каримов ва бошқалар. - Андижон: 2005. 64 бет

10. Растениеводство. Посыпанов Г.С. - М.: Колос, 1997 г.

11. Саримсоқпиёз – афсона ва хақиқат. И. П. Неумывакин. – Мосвка-

Санкт Петербург, «ДИЛЯ», 2005 год. – 128 стр.

12. Домашние заготовки. Л.В. Строкова, С.Михайлин. – М.: РИПОЛ

Классик, 2006. – 544 стр.

13. Вредители сада и огорода: как с ними бороться. О.П. Починюк. –

Ростов на Дону: Феникс, 2005. – 256 стр.

14. Вредители и болезни овощных культур. Справочник. А.П.

Вянгеляускайте, Р.М. Жуклене и др. – М.: Агропроиздат, 1989. – 462

стр.

15. Парники и теплицы. В.В. Добров. Серия «О’кей». Ростов на Дону:

Феникс, 2005. – 256 стр.

16. Любимые овощи на вашей грядке. Э. Сергеева. Ростов на Дону:

Феникс, 2005. – 252 стр.

17. Ерни ер, элни миллионер қиладиган ўғитлар. Неъматжон Хошимов.

Боғбонлар ва дехқонлар учун қўлланма. - Т.: Фан, 2006. – 60 бет.

18. Органик ўғитларни тўплаш ва дехқончиликда қўллаш технологиялари.

Назаров Н., Мамадалиев Г., Дехконов А. – Фаргона, 2006.

19. Зироатнома. Хасаний М. – Т.: Мехнат, 1991.

20. Қадимда боғлар қандай яратилган. Неъматжон Хошимов. Боғбонлар ва

дехқонлар учун нодир қўлланма. - Т.: Фан, 2006. – 76 бет.

21. Ўрта Осиё қишлоқ хўжалиги ўсимликлари хамда зараркунандаларига

қарши кураш. – Т.: Ўрта ва Олий мактаб, 1962.

22. Табиат неъматларининг шифобахш хусусиятлари. Сафар Мухаммад. –

Т.: «Истиқлол» нашриёти, 2007 йил, - 92 бет.

23. Узумчилик сирлари. Неъматжон Хошимов. - Т.: Фан, 2005. – 60 бет.

24. Табиат неъматларининг шифобахш хусусиятлари. Сафар Мухаммад. –

Тошкент, «Истиқлол», 2007, - 92 бет.

25. Защита овощей от болезней и вредителей. М.М. Ганиев, В.Д.

Недорезков. Справочник огородника. – М: «КОЛОС», 2005, -184 стр.

26. Консервирование – лучшие рецепты. Р.Э. Лойко, Н.Е. Лойко. – М.

Издательский Дом МСП. 2005, - 144 стр.

27. http://misskiss-s.ya.ru/replies.xml?item_no=492

28. http://www.vmiretrav.ru/ogorodnaokne/ovoszhy.html

Сифатли сабзавот махсулотлари уруғлари етказиб берадиган фирмалар:

ENZA ZADEN (Европа), Park Seeds (Америка Қўшма Штатлари). Бу

фирмаларнинг Web-сайтлари:

http://www.enzazaden.nl

http://www.parkwholesale.com

Уруғлар етказиб бериш бўйича алохида фирманинг Web-сайти:

http://www.vitaliszaden.nl

170

Бу фирманинг Ўзбекистонда фаолият кўрсатаётган дистрибюторлари

хақида қисқача маълумотлар:

1. Agrokontinent Co., LTD. Фирмаси

Web-сайти: www.agrokontinent.com

Электрон почта манзили E-mail: info@ agrokontinent.com

2. Novagro LLC, Фирмаси

Электрон манзили E-mail: enza_uz@ yahoo.com

3. «Зироат» минтақалараро ўсимликшунослар ассоциацияси. Андижон,

Тинчлик кўчаси, 6 уй. Тел.: (+998-742) 22-27-83. Электрон почта:

Ziroat-audt@uzpak.uz , Уруғчилик, сабзавотчилик ва иссиқхоналар

сабзавотчилиги, гулчилик, боғдорчилик ва кимёвий химоя.

4. АУДТ савдо ишлаб чиқариш бирлашмаси. Андижон, Тинчлик кўчаси, 6

уй. ва Тошкент, «Агроуруғчи» МЧЖ, Мавлонов кўчаси, 1а. ziroat-

audt@mail.ru , тел.: 134-69-90. Бу фирма сабзавот, гул уруғлари ва хар

хил турдаги хонаки гуллар, майса уруғи, дехқончиликда

фойдаланиладиган асбоб-ускуналар, минерал ўғитлар, ўсимликларнинг

касалликларига, хашорат ва зараркунандаларга қарши турли хил дори-

дармонлар сотади.

171

Сиз севган мева, сабзавот ва кўкатлар. Тузувчи Аюпов Р.Х. - Т.:

Иқтисод-Молия, 2008. - 172 бет

Муҳаррир: Э. Бозоров

Босишга рухсат этилди: 07.11.2007

Бичими: 30х42 1/8

Адади: 50

Шартли босма табоғи: 6.8 б.т.

Буюртма № 158

Баҳоси келишув асосида

172