Embed Size (px)
Citation preview
83
1390
ن ستا
زم و
یزپای
ل، او
رهدو
،1ره
ما ش
چکيدهمعمــاري اســامي ايــران تــداوم طبيعــي معمــاري دوره ساســاني اســت و شــناخت و مطالعــه ــاي ــامي و جنبه ه ــاري دوره اس ــناخت معم ــا در ش ــاي م ــد راه گش ــاري مي توان ــن معم ايمختلــف آن باشــد. متأســفانه علي رغــم ايــن مهــم معمــاري ايــن دوره بــه طــور شايســته و جامــع شناســايي و مطالعــه نشــده و ابهامــات اساســي در خصــوص ســير تحــول و تکامــل ــزا، ــر و اج ــي، عناص ــده، گونه شناس ــاي مان ــر ج ــاي ب ــذاري بناه ــاري، تاريخ گ ــن معم اي
ــود دارد. ــر وج ــوارد ديگ ــاري و م ــيوه هاي معم ــا، ش تکنيک هــز ــت. تمرک ــکاني اس ــاري اش ــل معم ــداوم و تکام ــت ت ــاني در حقيق ــاري ساس معمــا ــترده اي از بناه ــوع گس ــار تن ــد)در کن ــا و معاب ــاي کاخ ه ــاخت بن ــه س ــاري ب ــوان معم تــه و ــوان، گنبدخان ــا عنصــر مســلط اي ــف(، اســتفاده از نقشــه هايي ب ــاي مختل ــا کارکرده بصحــن، توانايــي بســيار در برپايــي ســازه هاي طــاق و گنبــد، اســتفاده اســتادانه از مصالــح در دســترس، بــه ويــژه ســنگ لاشــه و مــاط گــچ، اســتفاده گســترده و هنرمندانــه از تزييــن گچ بــري و مــوارد ديگــر از شــاخصه هاي معمــاري ايــران دوره ساســاني اســت کــه در ايــن
ــود. ــه مي ش ــه آن پرداخت ــه ب مقالواژگان کليدی:
معماري ساساني، آتشکده ها، کاخ ها، ايوان، چهارطاقي
مطالعه ی گونه شناسي، عناصر و اجزای معماري ايران در دوره ساساني
مريم محمدی
دانشجوي دکتراي باستان شناسي دانشگاه تربيت مدرسدکتر جواد نيستاني
[email protected]استاديار گروه باستان شناسي دانشگاه تربيت مدرس
دکتر سيد مهدي موسوي کوهپراستاديار گروه باستان شناسي دانشگاه تربيت مدرس
دکتر عليرضا هژبري نوبریدانشيار گروه باستان شناسي دانشگاه تربيت مدرس
تاريخ دريافت: 90/07/23، تاريخ پذيرش: 1390/10/23)از ص83 تا 104(
84
1390
ن ستا
زم و
یزپای
ل، او
رهدو
،1ره
ما ش
مقدمهــي جــان ــگ و تمــدن ايران ــا تأســيس سلســله ی ساســاني فرهن ــادي ب در ســال 224 ميــاره اي گرفــت و زمينــه اي فراهــم شــد تــا هنرهــاي مختلــف از جملــه معمــاري رشــد دوبــتقال داشــت ــات اس ــرح و کلي ــل در ط ــاري هخامنشــي حداق ــد. معم ــدا کن ــعه پي و توســا ســقوط ــيوه پارســي( مطــرح اســت)پيرنيا،1382: 38-91(. ب ــک شيوه)ش ــوان ي ــه عن و بامپراتــوري هخامنشــي و تســلط يونانيــان و ســپس روي کار آمــدن اشــکانيان، ايــن شــيوه تــداوم پيــدا نکــرد و شــيوه جديدي)شــيوه پارتي()همــان: 92-129( جايگزيــن آن شــد کــه از نظــر طــرح، عناصــر، تزيينــات، اجــرا و حتــي مصالــح بــا شــيوه پارســي متفــاوت بــود. شــيوه جديــد هرچنــد شــالوده معمــاري دوره ساســاني را شــکل داد، امــا بــه جهــت تنــوع طرح هــا، اجــزا و عناصــر بــه کار رفتــه و نيــز اقتبــاس زيــاد از معمــاري مناطــق مختلــف، بيشــتر يــک ــه در دوره ــي ک ــا محســوب مي شــود؛ تجربه هاي ــه اي از تجربه ه ــي و مجموع ــه انتقال مرحلساســاني بــه شــيوه اي مســتقل و متکامــل تبديــل شــد و در قالــب معمــاري اســامي بــه
حيــات خــود ادامــه داد. ــل ــاهد تکام ــکاني، ش ــاي اش ــا و تکنيک ه ــداوم طرح ه ــار ت ــاني در کن ــاري ساس معمطرح هــاي قبلــي و نوآوري هــا، تکنيک هــا و اجــزا و عناصــر جديــد اســت. از جملــه مهمتريــن دســتاوردهاي ايــن دوره اجــراي گنبــد بــر زيربنــاي چهارگــوش بــود کــه از ايــن ــا توجــه بــه اهميــت معمــاري نظــر، معمــاري جهــان مديــون معمــاران ساســاني اســت. بساســاني در تاريــخ معمــاري ايــران در ايــن مقالــه تــاش مي شــود گونه شناســي و اجــزا و
عناصــر ايــن معمــاري مــورد بررســي و مطالعــه قــرار گيــرد. معماري ايران در دوره ساساني
ــن دوره ــادي از اي ــاري زي ــار معم ــاني، آث ــله ساس ــدت سلس ــي م ــات طولان ــم حي علي رغبرجــاي نمانــده اســت؛ لــذا مشــکاتي در مطالعــه ی سبک شناســي، تاريخ گــذاري و ــا ــود دارد)Reuther,1939: 492-493(. ب ــن دوره وج ــاري اي ــف معم ــاي مختل جنبه هتوجــه بــه ايــن مشــکات و نيــز همــراه نبــودن بســياري از بناهــا بــا کتيبه هــاي تاريخــي، در حــال حاضــر سبک شناســي و منطقه بنــدي معمــاري ساســاني و مراحــل تطــور و تکامــل ــه ــگارش مقال ــان ن ــر نيست)شــيپمان،1384: 121(. از زم ــق امکان پذي ــه صــورت دقي آن ب )Huff(و ســپس مقالــه هــوف )( در مجموعــه بررســي هنــر ايــران)1387Reuther(روتــردر دايرة المعــارف ايرانيــکا)1987(، پژوهــش جامــع ديگــري در خصــوص معمــاري ساســاني انجــام نشــده، و تعجب برانگيز تــر اين کــه هيــچ پژوهشــي در ايــن ارتبــاط در ايــران
ــر نيســت. ــه توجيه پذي ــه ک صــورت نگرفتگونه شناسي بناها
معمــاري ساســاني تنــوع گســترده اي از بناهــاي مســکوني، کاخ هــا، بناهــاي مذهبــي، قاع و اســتحکامات نظامــي، پل هــا و مــوارد ديگــر را شــامل مي شــود امــا بيشــتر آثــار باقيمانــده،
مربــوط بــه کاخ هــا، بناهــاي مذهبــي و تــا حــدودي پل هــا و اســتحکامات نظامــي اســت. بناهاي مذهبي
آييــن زردشــتي ديــن رســمي ايــران دوره ساســاني بــود و بناهــاي مرتبــط بــا ايــن ديــن از جايــگاه مهمــي برخــوردار بودنــد. بــا ايــن حــال گونه شناســي ايــن بناهــا محــل بحث اســت. نظريــه ی غالــب ايــن اســت کــه ســاختمان اصلي معابــد، بناهــاي چهارطاقــي مســتقلي بودند کــه در زيــر آنهــا آتــش مقــدس فــروزان بــوده و در طــول مراســم مذهبــي از دهانه هــاي ــي وجــود ــن مجموعه هاي ــوده اســت و هم چني ــل مشــاهده ب ــان قاب ــراي مؤمن ــه ب چهارگان
85
1390
ن ستا
زم و
یزپای
ل، او
رهدو
،1ره
ما ش
داشــته کــه آتــش در مواقــع ديگــر در داخــل آن نگهــداري مي شــده اســت1. امــروزه ايــن ــرار ــد ق ــورد تردي ــز داده هــاي باستان شناســي م ــي و ني ــون مذهب ــه مت ــا توجــه ب تصــور بگرفتــه اســت)Huff,1987: 330-331(. از نقطــه نظــر معمــاري بناهــاي مذهبــي ايــن
ــود2: ــي تقســيم بندي نم ــته کل ــه ســه دس ــوان ب دوره را مي تــددار 1. مجموعه هــاي مذهبــي کــه هســته ی مرکــزي آن هــا را يــک چهارطاقــي گنبــف ــاي مختل ــا کارکرده ــي ب ــد و فضاهاي ــکيل مي ده ــون آن تش ــقف پيرام ــرو مس و راهايــن از کوه خواجــه و )1 مي گيرد)تخت سليمان)شــکل قــرار بخــش ايــن پيرامــون
جمله انــد(.ــددار ــي گنب ــک چهارطاق ــامل ي ــه ش ــتقلي ک ــگاه هاي آزاد و مس ــکده ها و آتش 2. آتشــکل 2(، ــا تخت نشين)ش ــاد ي ــود)چهارطاقي فيروزآب ــون آن مي ش ــقف پيرام ــرو مس و راه
ــد(. ــن جمله ان ــه و کازرون از اي ــگ تپ تورن3. چهارطاقي هــاي گنبــددار و مســتقلي کــه چهــار دهانــه وســيع و گشــاده بــه اطــراف دارنــد و فضــاي داخلــي آن هــا از همــه طــرف قابــل مشــاهده اســت)چهارطاقي نياسر)شــکل
4( از ايــن جملــه اســت(. بــه دســته بندي فــوق مي تــوان گــروه ديگــري کــه در ارتبــاط بــا ايــزدان آناهيتــا و مهــر قــرار داشــتند، اضافــه کــرد کــه شــاخص ترين نمونــه آن معبــد آناهيتــاي بيشــاپور اســت کــه
بــه شــيوه ی خــاص و بــا ســنگ تراشــيده ســاخته شــده است)ســرفراز،1366: 70-62(.در ارتبــاط بــا کارکــرد و تاريخ گــذاري گــروه ســوم مباحــث زيــادي مطــرح اســت. بــه ــه ــاند ک ــوش را مي رس ــاي چهارگ ــک بن ــل ي ــاق در اص ــاح چهارط ــوف: اصط ــته ه نوشــار ــه چه ــط ب ــه فق ــا اين ک ــاي گوشه ايســت ي ــان جرزه ــوس در مي ــار ق ــر چه مشــتمل بــن ــا کمــک فيلپوش هــا مســقف مي شــود. اي ــي آن ب ــم مي شــود و فضــاي ميان ــوار خت ديــان، ويرانه هــاي آتشــکده هاي ساســاني هســتند ــدره گــدار و ک. اردم ــاد آن ــه اعتق بناهــا بکــه بــه صــورت چتــري بــر روي آتــش مقــدس کشــيده مي شــده اســت و آتــش از فاصلــه ــر، ــن نظ ــاف اي ــت. برخ ــوده اس ــاهده ب ــل مش ــي قاب ــاي چهارطاق ــان دهانه ه دور از ميــته ــا بس ــرون کام ــاي بي ــه فض ــبت ب ــي نس ــن ايران ــد که ــد معاب ــان مي ده ــواهد نش شــخص ــذاري مش ــي و تاريخ گ ــدان سبک شناس ــت)هوف،1/1366: 401-402(. فق ــوده اس بســبب شــده اســت تــا هــر نــوع بنــاي چهارطاقــي مســتقل کــه فاقــد مــدارک مشــخص
ــن دوره نســبت داده شــود)همانجا(. ــه اي ــوان آتشــکده ب ــه عن ــذاري اســت ب تاريخ گکاخ ها
ــن دوره ــاران اي ــن کار معم ــاني و مهم تري ــاري ساس ــاي معم ــاخص ترين بقاي ــا ش کاخ هــا ــم ب ــان منظ ــرح ، دارای چيدم ــوع در ط ــم تن ــا علي رغ ــته از بناه ــن دس ــت. اي ــوده اس ب
ــا آن فراهــم مي کنــد ــا مراســم نيايــش آتــش و بناهــاي مرتبــط ب 1. مطالعــات بويــس و شــيپمن اطاعــات بيشــتري در ارتبــاط ب)Boyce,1975 Schippmann,1971;(
2. اين تقسيم بندي تا حدودي بر اساس تقسيم بندي ديتريش هوف صورت گرفته است)هوف، 1366/1: 401-402(.
شــکل1: مجموعــه تخــت ســليمان، نقشــه و طرح بازســازي شــده ايــوان جنوبي
ــان، 1373: 128؛ ناومان،1374:45( )هرم
86
1390
ن ستا
زم و
یزپای
ل، او
رهدو
،1ره
ما ش
ــير اول در ــاي اردش ــند. کاخ ه ــوان می باش ــلط اي ــر مس ــارن و عنص ــاي متق محورهــق ــوان عمي ــورت اي ــه ص ــي ب ــاي پذيراي ــکل5و8(، داراي تالاره ــاد و قلعه دختر)ش فيروزآبــک ــد. ي ــرار گرفته ان ــزي ق ــه مرک ــر گنبدخان ــه در براب ــتند ک ــي هس ــاي جانب ــا اتاق ه بــا ايوان هــا و تالارهايــي پشــت ســر آن هــا از بخش هــاي مســکوني کاخ هســتند. ــاط ب حيــاهپور ــت. کاخ ش ــته اس ــرار داش ــه دوم ق ــالًا در طبق ــي احتم ــاي خصوص ــا و فضاه اتاق هدر بيشاپور)شــکل9و10( نمونــه برجســته ديگــري از اوايــل دوره ساســاني اســت کــه تــالار بــزرگ مرکــزي آن بــه ابعــاد هــر ضلــع 22 متــر، بــا طاقچه هــاي تزيينــي زيبايــي مزيــن ــدارک ــيپمان،1384: 129(. م ــته است)ش ــرار داش ــر آن ق ــي ب ــد عظيم ــود و گنب ــده ب شمکشــوفه از قلعه دختــر، فيروزآبــاد و تيســفون وجــود فضاهــاي اختصاصــي و مســکوني را در
.)Huff,2005:373-374(طبقــه دوم تاييــد مي کنــداز اواســط دوره ساســاني کاخ هــاي اندکــي بــر جــاي مانــده اســت. در ايــن دوره ترکيــب ــاق ــت. در ط ــده اس ــاده ش ــاري نه ــد بکن ــر مي رس ــه نظ ــه ب ــوان و گنبدخان ــاخص اي شکســرا3 )شــکل15( و نيــز بنــاي همزمــان آن در تخــت سليمان)شــکل1(، بــه نظــر مي رســد .)Huff,1987:332(ايــوان بــه عنصر شــاخص و مســلط معمــاري کاخ تبديــل شــده اســتــه ــگاور بيشــتر ب ــاي کن ــد ويرانه ه ــي مانن ــا راه پله هاي ــه ب ــر صف ــه ب ــرار گرفت ــاي ق کاخ ه
.)Ibid(اواخــر دوره ساســاني منســوب اســتــه اي در ــزرگ و گنبدخان ــوان ب ــک اي ــه شــامل ي ــن دوره ک ــي کاخ هــاي اي طــرح اصلــات ــري در طبق ــاي کوچکت ــي( و فضاه ــي و پذيراي ــاي عموم ــوان فض ــه عن ــت آن)ب پشــا و ــوي کاخ ه ــا الگ ــت، بعده ــکوني( اس ــي و مس ــاي اختصاص ــوان فضاه ــه عن بالاتر)بخانه هــاي اربابــي شــده و حداقــل تــا دوره قاجــار تــداوم پيــدا می کنــد. ايــن طــرح و تــداوم
ــرو ــاهپور دوم، خس ــاهپور اول، ش ــه ش ــده و آن را ب ــرح ش ــي مط ــات مختلف ــرا نظري ــاق کس ــاخت ط ــخ س ــوص تاري 3. در خصــد از ــا بع ــه نظــر مي رســد بن ــه شــواهد موجــود، ب ــا توجــه ب ــا ب ــد. ام ــز( نســبت داده ان اول)انوشــيروان( و خســرو دوم)خســرو پرويتصــرف انطاکيــه)540م(، توســط خســرو اول ســاخته شــده اســت)Kurz,1941:37-41(. روتــر نيــز بــا توجــه بــه شــيوه اســتادانه
.)Upton,1932:192(ــد ــاني مي دان ــر دوره ساس ــار اواخ ــا آن را از آث ــاخت بن س
ــاد، نقشــه و طــرح شــکل 2: فيروزآبــين)هوف، ــاي تخت نش ــده بن ــازي ش بازس
)80 :1366
بنــاي شــيرين، قصــر :3 شــکل چهارقاپــو، نقشــه و مقطــع بازســازي شــده )Rether,1939:553-554(گنبدخانــه
ــات ــر، جزيي ــي نياس ــکل 4. چهارطاق شــده ــازي ش ــرح بازس ــدي و ط ــش گنب پوش
)پيرنيــا،1382: 115(
87
1390
ن ستا
زم و
یزپای
ل، او
رهدو
،1ره
ما ش
نقشــه و مقطــع فيروزآبــاد، 5. کاخ Re- 1966: 86؛ ــوف ــاي گنبددار)ه ،اتاق ه
)uther,1939: 535
.)Huff,2005:371-395(ــت ــه اس ــرار گرفت ــه ق ــورد مطالع ــوف م ــط ه آن، توســا ــي ب ــد کاخ هاي ــا پوشــش طــاق و گنب ــي ب ــار کاخ هاي ــرد در کن ــد اشــاره ک ــن باي همچنيــود ــي( وج ــاي دوره هخامنش ــابه نمونه ه ــوان ستوندار)مش ــوش و اي ــطح تيرپ ــش مس پوشــن يکــي از آن هــا را نشــان مي دهــد. ــزي مــوزه برلي داشــته اســت کــه نقــش ســيني برن
ــه ــتوندار دوره صفوي ــاي س کاخ هــن نقــش از طــرف ديگــر وجــود ــداوم چنيــن ســنتي اســت)Pope,1933:75(. اي ت .)Ibid:83(بنــاي کوشــکي يــا کاخ هــاي ســاخته شــده در ميــان بــاغ را گواهــي مي دهــداز ايــن دوره بناهايــي بــر جــاي مانــده کــه ترکيبــي از کاخ و دژ اســت. قلعه دختــر فيروزآبــاد
نمونــه شــاخص ايــن گونــه است)شــيپمان، 1384: 128(.
شــکل 7 : قاب تزييني و گچبــري درگاه هاي )Reuther,1939: 497( کاخ فيروزآبــاد
شــکل 6: کاخ فيروزآبــاد، گوشه ســازي گنبد )هرمــان، 1373: 96(
شــکل 8: فيروزآبــاد، بنــاي قلعــه Huff, 2005:(ــع ــه و مقاط ــر، نقش دخت
)389
88
1390
ن ستا
زم و
یزپای
ل، او
رهدو
،1ره
ما ش
مناطق مسکوني مناطــق مســکوني کمتــر مــورد کاوش قــرار گرفته انــد4 )شــيپمان، 1384: 132( از ايــن رو در ارتبــاط بــا معمــاري مســکوني ايــن دوره هيــچ نــوع سبک شناســي مشخـــصي وجـــود ــوع زيســت محيطي و ســنت هاي متفــاوت، ــدارد. فقــدان کاوش هــاي گســترده، وجــود تن ن
ــاي ــا و فضاه ــاري خانه ه ــازد. معم ــوار مي س ــن دوره را دش ــکوني اي ــاري مس معمــاي ــده کاخ ه ــاده ش ــرح س ــفون، ط ــون تيس ــي چ ــاني در محوطه هاي ــکوني دوره ساس مســع آن و ــک ضل ــي در ي ــزي و ايوان ــاط مرک ــک حي ــامل ي ــب ش ــتند و اغل ــن دوره هس ايــا ــاط و ايوان ه ــون حي ــر پيرام ــاي سرپوشــيده ديگ ــل مي شــوند. فضاه ــوان متقاب ــا دو اي يــتند. در ــاري بيشــتري داش ــاي معم ــر فضاه ــات مرفه ت ــاي طبق ــد. خانه ه شــکل مي گرفتنــار ــر در چه ــه هاي کامل ت ــع و در نقش ــه ضل ــک، دو، س ــه ي ــوان در ميان ــا اي ــن خانه ه ايضلــع حيــاط جــاي مي گرفــت و نقشــه چهارايوانــي را شــکل مي داد)شــکل11(. در ــه ــد. هم ــرار مي گرفتن ــارن، ق ــورت متق ــه ص ــاً ب ــي، تقريب ــا اتاق هاي ــن ايوان ه ــن اي طرفيــن ــکارا مهم تري ــوان آش ــن اي ــد، بزرگ تري ــوردار نبودن ــان برخ ــي يکس ــا از اهميت ايوان هاتــاق نيــز بــود. تعــدادي از طاق هــا و ايوان هــا داراي طاقچه هــا يــا فرورفتگي هــاي ــکل ــه ش ــا دو طبق ــک ي ــور در ي ــاي مزب ــر،1387: 687-690(. خانه ه ــواري بودند)روت ديمي گرفتند)شــيپمان،1384: 132(. طبقــه ی دوم بيشــتر بــا کارکــرد مســکوني و طبقــه ی اول
ــت)روتر،1387: 689(. ــه اس ــرار مي گرفت ــتفاده ق ــورد اس ــي م ــرد خدمات ــا کارک ب
4. کاوش هاي قديمي هيأت آلماني-امريکايي در تيسفون از موارد استثنا است.
شــکل 10: بيشــاپور، طــرح بازســازي کاخ شاهپور)گيرشمن،1370: 139(
کاخ نقشــه بيشــاپور، :9 شــکل شــاهپور و معبــد آناهيتا)ســرفراز،1366: 25(
ــي ــکل 11: تيســفون، نقشــه خانه هاي ش )Rether, 1939 :548(ــرن6 ق.م از ق
89
1390
ن ستا
زم و
یزپای
ل، او
رهدو
،1ره
ما ش
قلاع و استحکامات نظاميــاي معمــاري دوره ساســاني شــامل بناهــا و تأسيســات تدافعــي از بخشــي ديگــری از بقايجملــه حصارهــاي پيرامــون شــهرها و محوطه هــاي مســکوني، انــواع قلعه هــا و ديوارهــاي ــس،1366: ــيپمان،1384: 133؛ کاي ــيار است)ش ــاي بس ــرج و باروه ــا ب ــي ب ــم دفاع عظيــامي ــاي اس ــه در دوره ه ــا اينک ــده اند و ي ــب ش ــدت تخري ــا به ش ــفانه ي ــه متأس 108( کــد. حصــار و تأسيســات ــه ی خــود را از دســت داده ان ــا بازســازي شــده و صــورت اولي بارهــن ــاي دوره ساســاني در اي ــن نمونه ه ــه اولي ــاد، از جمل ــر فيروزآب ــاي قلعه دخت ــي و بن دفاعــه ديگــري ــا، نمون ــدور و تيرکش ه ــا برج هــاي م ــه هســتند. حصــار شــهر بيشــاپور، ب گونــوش ــاد چهارگ ــاي اســتحکامات فيروزآب ــد. برج ه ــه شــمار مي آي ــاني ب ــل دوره ساس از اوايــدا ــداوم پي ــدي ت ــاي بع ــده و در محوطه ه ــل ش ــدور تبدي ــه م ــاپور ب ــا در بيش ــت ام اســاي ــاخت نم ــه در س ــليمان، ک ــاروي تخت س ــرج و ب ــمن،1379: 59-68(. ب مي کنند)گيرشــکل1(، از ــدور دارند)ش ــرح م ــاي آن ط ــده و برج ه ــتفاده ش ــيده اس ــنگ هاي تراش آن از س
ــتن،1373: 78-54(. ــت)فون دراوس ــاني اس ــاري دوره ساس ــادر معم ــاي ن نمونه هــدران ــرق مازن ــه در ش ــوار تميش ــدي.1386(، دي ــي گرگان)عمراني رکاون ــوار دفاع دي)Kiani, 1982: 78( و ديــوار دربنــد در داغســتان، گونــه ی ديگــري از معمــاري نظامــي ايــن دوره را تشــکيل مي دهــد . ديــوار دفاعــي گــرگان5 بــراي مقابلــه بــا اقــوام مهاجــم بــه طــول حــدود 180 متــر در دشــت حاصلخيــز گــرگان از کنــاره ی شــرقي دريــاي مازنــدران ــه دوره ــوار را ب ــن دي ــان اي ــي بني ــه طــرف ارتفاعــات شــرقي کشــيده شــده اســت. کيان باشــکاني نســبت مي دهــد)Ibid( امــا داده هــاي باستان شناســي و شــواهد تاريخــي نشــان مي دهــد بقايــاي موجــود بيشــتر مربــوط بــه بازســازي دوره ساســاني اســت. عناصــر اصلــي معمــاري نظامــي دوره ساســاني شــامل خندق هــا، ديوارهــاي دفاعــي بــا نيش هــاي مثلثي شــکل، يــا پوشــش هاي مســطح بــا تيرکش هــا پنجره هــاي کــور، مطبــق، ــا ــا و برج ه ــل ديواره ــرض در داخ ــاي کم ع ــا اتاق ه ــا ي ــره اي، راهرو ه ــاي کنگ جان پناههبيشــتر بــا طــرح مــدور، دروازه هايــي در حــد فاصــل برج هــا و اتاق هــاي نگهبانــي و غيــره
.)Huff,1987:333(مي شــودپل ها و تأسيسات آبياري
وضعيــت جغرافيايــي ايــران و قــدرت متمرکــز دولــت ساســاني زمينــه ی آن را فراهم ســاخت ــا پادشــاهان ايــن سلســله بتواننــد پروژه هــاي بــزرگ عمرانــي را بــه اجــرا بگذارنــد کــه تبخشــي از آن متکــي بــه اســيراني بــود کــه در جنگ هــاي ايــران و روم بــه اســارت درآمــده ــنگ هاي ــتفاده از س ــا اس ــادي ب ــاي زي ــن دوره، پل ه ــيپمان،1384: 133(. در اي بودند)شتراشــيده و بســت هاي فلــزي ســاخته شــدند. پل هــاي ســاخته شــده گاه ترکيبــي از ــت)کايس،1366: ــتر اس ــد شوش ــاي آن پل بن ــن نمونه ه ــه از بهتري ــد ک ــد بودن ــل و بن پ130؛Huff.1987:334 (. پايه هــای پــل شوشــتر بســيار شــبيه نمونه هــای رومــي اســت. هســته ی مرکــزي ايــن پايه هــا از لاشه ســنگ هاي خشــن و مــاط ســاروج ــه وســيله مصالحــی ماننــد آجــر نماســازي شــده اســت. ســاخت هســته ســاخته شــده و بمرکــزي بــا لاشه ســنگ و مــاط ســاروج، روکار ســنگ تراشــيده و اســتفاده از قوس هــاي
ــت. ــاني اس ــازي دوره ساس ــاخصه هاي پل س ــلجمي از ش شبرج هاي يادماني
ــم ــاد ســتون عظي ــرج فيروزآب ــه ديگــري از بناهــاي ساســاني اســت. ب ــي گون ــرج يادمان بســنگي اســت کــه در نقطــه ی ميانــي شــهر مــدور فيروزآبــاد ســاخته شــده است)شــکل12(. ــامره و ــاي س ــبيه مناره ه ــچ ش ــکان مارپي ــا پل ــي ب ــازه را برج ــن س ــدا اي ــان در ابت محقق
.)Kiani,1982(5. اين ديوار در منابع با نام هاي سد سکندر، سد انوشيروان، ديوار انوشيروان و قزل ايان ناميده شده است
90
1390
ن ستا
زم و
یزپای
ل، او
رهدو
،1ره
ما ش
دانســته اند قاهــره در ابن طولــون مســجد امــا ويرانــه ی مزبــور تنهــا هســته مربع شــکل ــي ــا غاف ــيع تري ب ــي وس ــرج پلکان ــک ب ياز از ديوارهــاي خارجــي و يــک سلســله ــوار ــزي و دي ــن هســته ی مرک ــه بي ــا ک پله هــع ــول ضل ــت. ط ــته اس ــود داش ــي وج خارجــدود40 ــا ح ــوده و ب ــر ب ــا 18 مت ــي بن اصلمتــر ارتفــاع، ســر بــه فلــک مي کشــيده اســت. طــرح اوليــه ی پلــکان را مي تــوان بازســازي کــرد امــا وضعيــت قلـّـه ی آن .)79 نيســت)هوف،2/1366: مشــخص ــي ــاي يادمان ــک بن ــک ي ــرج بي ش ــن ب ايــاخت ــوي س ــد الگ ــر مي رس ــه نظ ــت و ب اسمناره هــاي مســاجد ســامره قــرار گرفتــه ؛ )1 3 7 9 : 1 8 6 - 1 8 4 ، ند ا هيلن بر ( ســت ااوليــه ی همان گونــه کــه شــهر مــدور و بغــداد دوره عباســي از شــهر فيروزآبــاد الهــام .)48 است)اســماعيل عام،1386: گرفتــه
بــرج پايکولي)شــکل14( يادمــان پيــروزي ــه ــع، ب ــه ی مرب ــا نقش ــه)303-293م( ب نرســا ســنگ لاشــه و ــر، ب ــع 9 مت ــاد هــر ضل ابعمــاط گچ و نمايي از ســنگ تراشــيده ســاخته شــده بــود که ويرانــه ی آن در کردســتان عراق Reuther,1939:(ــت ــده اس ــاي مان ــر ج بممســني نورآبــاد ســنگي بــرج .)568نيــز نمونــه ی اژدها)شــکل13( يــا ميــل 7 حــدود ارتفــاع بــه اســت ديگــري متــر کــه احتمــالًا بــه منظــور مشــابهي شــده ســاخته تراشــيده ســنگ هاي بــا G؛ h i r s h m a n , 1 9 4 4 - 4 5 ( ســت ا
.)275 مخلصــي،1366:
ــرح ــه و ط ــاد، نقش ــکل 12: فيروزآب شفيروزآباد)هــوف، ميــل شــده بازســازي
)86 :1366
Ghirshman,(شــکل 13: برج نورآباد )1944-45
شــکل 14: طــرح بازســازي شــده بنــاي Reuther, 1939:( ــي ــي پايکول يادمان
)569
91
1390
ن ستا
زم و
یزپای
ل، او
رهدو
،1ره
ما ش
ــري ــاي ديگ ــاً گونه ه ــد، مطمئن ــاره ش ــا اش ــه آن ه ــه ب ــي ک ــر گونه هاي ــاوه ب عــا بناهــاي بيــن راه، انبارهــا و مــوارد ديگــر چــون مراکــز آموزشــي-درماني، کاروانســراها يــا شناســايی نشــده اند. مهــرداد ــده و ي ــي نمان ــا باق ــاري از آن ه ــه آث ــز وجــود داشــته ک نيشــکوهي بنيــان اوليــه کاروانســراي ديرگچيــن کــه در مســير ري بــه قــم و اصفهــان قــرار ــه ــا توج ــد)Shokoohy,1983:445-461(. ب ــاني می دان ــه دوره ساس ــوط ب دارد را مرببــه گســترش تجــارت در دوره ساســاني وجــود تعــداد زيــادي بنــاي بيــن راه قابــل انتظــار اســت. در محوطــه تاريخــي قومــس کــه بيشــتر آثــار آن اشــکاني اســت، بنايــي بــه ابعــاد 24×43 متــر بدســت آمــده کــه در زوايــا و ميانــه اضــاع آن برج هايــي تعبيــه شــده اســت. ــار مستطيل شــکل اســت. هانســمن و اســتروناخ ــا داراي يــک حيــاط و چنديــن انب ايــن بنــی ــای خدمات ــوان بن ــه عن ــده و ب ــاخته ش ــرن 3 س ــا در ق ــن بن ــه اي ــد ک ــال مي دهن احتمHansman&Strona( ــت ــوده اس ــتفاده ب ــورد اس ــاني م ــر دوره ساس ــا اواخ ــار ت ــا انب ي
.)ch,1976:142,148پلان هاي معماري
در معمــاري ساســاني، نقشــه هايي بــا عنصــر مســلط ايــوان بســيار چشــم گير اســت. ايــن نقشــه ها گاه بصــورت يــک ايــوان بــزرگ و تــالار ماننــد کــه تمــام نقشــه و نمــاي بنــا را تحت الشــعاع خــود قــرار مي دهد)قلعه دختــر، تخت ســليمان( و گاه به صــورت نقشــه دو ــار ايوانه)شــکل11( ــه و چه ــه ايوان ــاد(، س ــي کاخ فيروزآب ايوانه)طاق کســرا، قســمت اندرونظاهــر مي شــود. طاق کســرا هــر چنــد طرحــي يــک ايوانــه را نشــان مي دهــد امــا ــي وســيع ــوان موجــود صحن ــل اي ــه در اصــل در مقاب ــا نشــان داده)شــکل15( ک کاوش هــوع، ــت)روتر،1387: 659(. در مجم ــته اس ــود داش ــري وج ــوان ديگ ــن، اي ــوي صح و آن ســه و ــوان و گنبدخان ــب اي ــا ترکي ــي ب ــوان، پان هاي ــلط اي ــر مس ــا عنص ــاري ب ــان معم پــد. ــن نقشــه ها بودن ــون آن، متداولتري ــي در پيرام ــه و ايوان هاي ــا صحــن ميان ــي ب پان هاي
مصالح مورد استفادهــاروج ــاط س ــا م ــه ب ــاني، سنگ لاش ــتفاده در دوره ساس ــورد اس ــح م ــاخص ترين مصال شــه ــرار گرفت ــتفاده ق ــورد اس ــن دوره م ــاخص اي ــاي ش ــياري از بناه ــراي بس ــه ب ــت ک اســاد، بــرج فيروزآبــاد، قلعه دختــر()Huff.1987: 329(. ايــن ســنگ ها اســت)کاخ فيروزآبــته ــم انباش ــر روي ه ــد، ب ــفت مي ش ــرعت س ــه س ــه ب ــي ک ــا مات ــن و ب ــدون رگ چي بــتفاده ــورد اس ــان م ــز همچن ــه6 ني ــت، گل و چين ــدند)روتر،1387: 642-643(. خش مي شــتفاده در ــورد اس ــت هاي م ــه(. خش ــفون، کوه خواج ــاد، تيس ــتخر، حاجي آب ــان، اس بود)دامغــر در ــد)Azarnoush,1994:39(. آج ــانتيمتر بودن ــاد 10×37×37 س ــه ابع ــاد ب حاجي آبايــن دوره بيشــتر بــراي برپايــي طــاق و گنبــد کاربــرد داشــت بــا ايــن حــال بناهايــي وجــود ــش( ــه، کي ــفون، ايوان کرخ ــاخته شده اند)تيس ــر س ــا آج ــل ب ــور کام ــه ط ــه ب ــد ک دارن
ــب ــر مکع ــک مت ــاد ي ــه ابع ــده، ب ــزرگ گل رس ورز داده ش ــات ب ــا از قطع ــاخت ديواره ــراي س ــاني ب ــت از دوره ساس 6. در پنج کنــت)ورجاوند، 1363: 145(. ــده اس ــتفاده ش اس
شــکل 15: تيســفون، طــاق کســري Keall,( کنونــي وضعيــت و نقشــه
)1987: 156
92
1390
ن ستا
زم و
یزپای
ل، او
رهدو
،1ره
ما ش
)شــيپمان،1384: 129؛ Huff.1987:329(. آجرهــا گاه بــه طــور غيرمتعارفــي در رج هــاي عمــودي بــا مــاط گــچ چيــده مي شــدند. ايــن شــيوه در بناهــاي اشــکاني آشــور، پــي طــاق
کســرا و کاخ ساســاني دامغــان ديــده مي شــود)روتر،1387: 643-642(. از ســنگ تراشــيده در ايــن دوره بــراي تعــدادي از بناها)تخت نشــين فيروزآبــاد، بيشــاپور، ــاد(، پايــه تعــدادي از پل هــا، و مــوارد ديگــر تخت ســليمان، پايکولــي، طاق گــرا، بــرج نورآبــيده گاه ــنگ هاي تراش ــت)روتر.1387: 643 و Huff.1987:329 (. س ــده اس ــتفاده ش اسبه صــورت خشــکه چين و بــا اســتفاده از بســت هاي فلــزي کار شــده اند)از جملــه در
ــود. ــداول در دوره هخامنشــي ب تخت نشــين( کــه تکنيکــي متدر کنــار مــات گِل، مــات آهــک يــا ســاروج و نيــز مــات گــچ مرغــوب در بناهــاي مهــم ايــن دوره اســتفاده شــده اســت. از گــچ به صــورت گســترده بــراي طاق هــا و گنبدهــا، انــدود ديوارهــا و نيــز تزيينــات گچ بــري اســتفاده شــده اســت. وجــود مــات مرغــوب گــچ ــي ــرفت طاق زن ــم پيش ــل مه ــد، از عوام ــتحکم مي ش ــت و مس ــرعت مي گرف ــه س ــه ب کــتون ها، ــقف و س ــش س ــراي پوش ــن دوره ب ــوب در اي ــت. از چ ــاني اس ــاري ساس در معم
کاف بنــدي بنــا و مــوارد ديگــر اســتفاده شــده اســت.عناصر معماري
ــري ــا داراي يکس ــوند ام ــامل مي ش ــادي را ش ــوع زي ــد تن ــاني هرچن ــاي دوره ساس بناهعناصــر کليــدي مشــترک هســتند کــه از ويژگي هــاي خــاص معمــاري ايــن دوره محســوب
مي شــوند. ايوان
ايــوان يکــي از عناصــر شــاخص معمــاري ساســاني اســت کــه در طــول ايــن دوره بــه همراه گنبدخانــه، تقريبــاً در تمامــي بناهــاي ايــن دوره ظاهــر شــده و عناصــر ديگــر را تحت الشــعاع قــرار مي دهــد. ايــوان با پوشــش طاقــي را از ابداعــات دوره اشــکاني مي دانند)شــيپمان،1384: ــابقه ــان داد س ــيجان)Stronach.2007:191( نش ــوفه از نوش ــاري مکش ــا معم 128( امــگاه ــي جاي ــاري هخامنش ــتوندار در معم ــوان س ــد. اي ــاد می رس ــه دروه م ــدار ب ــوان طاق ايبســيار برجســته اي دارد امــا در دوره اشــکاني اســت کــه ايــوان طاقــدار عموميــت پيــدا کــرده و بــه عنصــر کليــدي معمــاري تبديــل مي شــود. ايــن جايــگاه در دوره ساســاني برجســته تر ــه ــوان ب ــر، اي ــه دخت ــاد و قلع ــاني و در کاخ فيروزآب ــداي دوره ساس ــان ابت ــود. از هم مي شــه عنصــري عنــوان يــک عنصــر شــاخص ظاهــر شــده و در طاق کســرا و تخت ســليمان بــه عمــق باشــکوه و يادمانــي تبديــل مي شــود)Huff,1987:332(. ايــوان طاق کســري بــوان ايــن دوره و وســيع ترين 43/50، عــرض 25/5 و ارتفــاع اصلــي 35 متــر بزرگتريــن ايتــالار قوســدار جهــان باســتان اســت. پژوهش هــا نشــان داده کــه ايــوان مشــابه ديگــري
در مقابــل ايــوان کنونــي وجــود داشــته است)شــيپمان،1384: 130(. چهارطاق/ گنبدخانه
ــت ــه اس ــا گنبدخان ــاق ي ــاني، چهارط ــاري دوره ساس ــاخص معم ــاي ش ــر ويژگي ه از ديگــه صــورت مســتقل ظاهــر ــا ب ــوان هســته ی مرکــزي مجموعــه معمــاري و ي ــه عن کــه بــاني ــداي دوره ساس ــان ابت ــاري از هم ــر معم ــن عنص ــوند)مازاده،1387؛ 1390(. اي مي شــيرين و ــون قصر ش ــي چ ــن دوره در محوطه هاي ــر اي ــا اواخ ــده و ت ــر ش ــاد ظاه در فيروزآبــاي تخت نشين)شــکل2( در بخــش مرکــزي شــهر ــد. بن ــدا مي کن ــداوم پي تخت ســليمان تفيروزآبــاد، بــا ســنگ تراشــيده ســاخته شــده و گنبــدي آجــري داشــته اســت. بررســي ايــن بقايــا نشــان مي دهــد طــرح داخلــي بنــا شــامل يــک محوطــه چهارگــوش مرکــزي بــوده
93
1390
ن ستا
زم و
یزپای
ل، او
رهدو
،1ره
ما ش
بــا دهانه هــاي عميــق بــزرگ در هــر طــرف و چهــار در محــوري و الحاقاتــي کــه از ميــان .)398 رفته اند)هــوف،1366:
ــود. ــرار مي ش ــر تک ــاي قلعه دخت ــاد و بن ــي در کاخ فيروزآب ــرح متفاوت ــا ط ــه ب گنبدخانهســته ی مرکــزي کاخ فيروزآبــاد شــامل ســه اتــاق گنبــددار اســت. اتــاق گنبــددار ميانــي ــن کاخ ــاي اي ــن فض ــرار دارد، مهم تري ــوان ق ــس اي ــا و در پ ــي بن ــور اصل ــر مح ــه ب کــراي ــه ب ــدداري در پشــت ســر آن ک ــاق گنب ــوان و ات ــک اي ــن طــرح، شــامل ي اســت. ايــاد بــه ظهــور مي رســد و در معمــاري اســامي ايــران جايــگاه مهمــي ــار در فيروزآب اولين بــام ــار ع ــم ب ــالار ورودي را در مراس ــک ت ــش ي ــوان نق ــا اي ــن بن ــد. در اي را کســب مي کنــاق ــا ات ــزي بن ــته ی مرک ــز هس ــر ني ــر،1387: 675-677(. در قلعه دخت ــا مي کرد)روت ايفــه ــرار گرفت ــيع ق ــوان وس ــک اي ــت ي ــه در پش ــت ک ــدداري اس ــکل گنب ــزرگ و مربع ش باســت)هوف،2/1366 :92-95(. گنبدخانــه و ايــوان متصــل بــه آن کــه از طرح هــاي ابداعــي ــاص ــود اختص ــه خ ــژه اي ب ــگاه وي ــامي جاي ــاري دوره اس ــت، در معم ــاني اس دوره ساس
مي دهــد.شــاخص ترين گنبدخانــه اوايــل دوره ساســاني، کاخ شــاپور اول)241-272م( در بيشــاپور ــه ــن گنبدخانه)شــکل9و10(، ب است)ســرفراز،1366: 50(. فضــاي مربع شــکل و مرکــزي ايابعــاد هــر ضلــع 22 متــر بــا گنبــدي پوشــيده مي شــده اســت. ترکيــب ايــوان و گنبدخانــه ــاخص آن را ــاي ش ــه نمونه ه ــه از جمل ــد ک ــدا مي کن ــه پي ــاني ادام ــر دوره ساس ــا اواخ تمي تــوان در ويرانه هــاي قصــر شــيرين، احتمــالًا از دوره خســرو پرويــز)628-590م(، ــي ــه بزرگ ــوان و گنبدخان ــه اي ــزي مجموع ــته مرک ــور و هس ــز مح ــا ني ــد. در اينج دي
ــر،1387: 683-680(. ــت)هرمان،1373: 147؛ روت اسستون و معماري ستوندار
ــال ــن ح ــا اي ــد. ب ــد دارن ــاق و گنب ــش هاي ط ــاني پوش ــاي دوره ساس ــاخص ترين بناه شــوش ــا پوشــش هاي مســطح تيرپ ــد معمــاري ســتوندار ب مــدارک و شــواهد نشــان مي دهنــزاره ــاري ســتوندار از ه ــداوم معم ــن دوره رواج داشــته اســت)Pope,1933:75(. ت در اي .)Huff,2005:371-395(ــد ــد مي کن ــري را تأيي ــن نتيجه گي ــر اي ــا دوره اخي اول ق.م. تــا تســلطي کــه معمــاران ساســاني در اجــراي طاق هــا و گنبدهــاي وســيع ــا ايــن حــال ب بداشــتند و نيــز فقــدان تيرهــاي مناســب، اســتفاده از ســتون در بناهــاي مهــم تــا حــدودي ــه ــود را ب ــاي خ ــتون ج ــوارد س ــتر م ــن دوره و در بيش ــت. در اي ــده اس ــته ش ــار گذاش کنپايه هــاي بــزرگ و حجيــم مــدور و يــا چهارگــوش داده کــه بــراي نگهــداري طاق هــا مــورد ــه پايه هــا از مشــخصات کلــي تالارهايــي هســتند کــه ــد. اســتفاده از اين گون اســتفاده بودنمعمــولًا به صــورت ســه راهــرو ســاخته شــده و بــا طاق هايــي مســقف شــده اند)چال ترخان،
.)Huff,1987:329-330()ــل ــه مي ــليمان و تپ ــفون، تخت س ــان، تيس دامغصحن/حياط
در شــرق نزديــک اســتفاده از صحــن در ميانــه ی بنــا، ســابقه ی بســيار طولانــي دارد. کاخ ــي ــي و اتاق هاي ــاع اصل ــه اض ــوان در ميان ــا دو اي ــه ب ــي در ميان ــاد داراي صحن فيروزآبــن طــرح ــون آن اســت)روتر،1387: 675-677(. اي ــه اي پيرام ــارن و راه پل ــه صــورت متق بــر ــت در براب ــان داده اس ــا نش ــد. کاوش ه ــدا مي کن ــداوم پي ــاني ت ــان دوره ساس ــا پاي تــن ــي بي ــه و تقارن ــرار مي گرفت ــی ق ــوان دوم ــر آن اي ــنت ديگ ــي و س ــري حياط طاق کسبخش هــاي مختلــف آن وجــود داشــته است)شــکل15()همان: 684-685(. خانه هــاي
ــکل11(. ــه مي کنند)ش ــابه ارائ ــي مش ــز طرح ــفون ني ــوفه در تيس مکش
94
1390
ن ستا
زم و
یزپای
ل، او
رهدو
،1ره
ما ش
پوشش هاي طاق و گنبداز اجــزا و عناصــر مهــم معمــاري ساســاني انــواع پوشــش هاي طــاق و گنبــد اســت کــه در ــراي بناهــاي مختلــف مــورد اســتفاده قــرار مي گيــرد. ــه صــورت گســترده و ب ايــن دوره بــاي ــر زيربن ــد ب ــي پوشــش هاي طــاق و گنب ــي بســياري در برپاي معمــاران ساســاني توانايچهارگــوش داشــتند و شــيوه آن هــا در برپايــي گنبــد در مناطــق مختلفــي گســترش و تــداوم
يافــت.پوشش هاي گنبدي
گنبــد ســابقه ی طولانــي در معمــاري جهــان دارد، امــا تمــام گنبدهــاي پيشــين بــر پايــه ی ــد کــه نخســتين بار مســأله برپايــي مــدور قــرار مي گرفتنــد و ايــن معمــاران ساســاني بودنگنبــد بــر ســطوح چهارگــوش را حــل کردنــد. از ايــن رو مي تــوان گفــت ايــران ســرزمين شــکل گيري گنبدهــاي واقعــي اســت)Creswell,1914:681-684(. ابعــاد بــزرگ ــايد ــير)و ش ــي اردش ــت قدرت ياب ــال هاي نخس ــا در س ــاخت آن ه ــز س ــا و ني گنبدخانه هســال هاي پايانــي حکومــت اشــکاني(، نشــان مي دهــد مراحــل اوليــه ی شــکل گيري ايــن تکنيــک پيشــرفته در دوره اشــکاني طــي شــده اســت. بــا اين حــال اجــراي ضعيــف و ناپختــه ــن ــاي اي ــن گوي ــاي زيري ــاد ديواره ــت زي ــز ضخام ــا و ني ــاد گنبده ــاع زي ــکنج ها، ارتف س.)O’kane,1987:479(اســت کــه ايــن تکنيــک در ابتــداي راه خــود قــرار داشــته اســت
ــاده ــي نه ــدور، چند ضلع ــع، م ــاي مرب ــر زيربن ــد ب ــه گنب ــامي ک ــاف دوره اس برخــا ــر تنه ــيده و آج ــنگ تراش ــه، س ــتفاده از سنگ لاش ــا اس ــاني ب ــاي ساس ــود، گنبده مي شــر ســطوح ــه کمــک گوشه ســازي ب ــد ب ــي گنب ــع نهــاده مي شــدند. برپاي ــاي مرب ــر زيربن بــا ــي آن ت ــيوه کل ــود و ش ــر مي ش ــر ظاه ــير اول و قلعه دخت ــدا در کاخ اردش ــوش ابت چهارگــاري ــر معم ــري قاطــع ب ــد و تأثي ــي مي مان ــر باق ــدون تغيي ــاً ب ــاني تقريب ــان دوره ساس پاياســامي باقــي مي گــذارد. تنــوع اشــکال گوشه ســازي در ايــن دوره گــواه تــاش فزاينــده اي ــل ــد. در مراح ــه کار برده ان ــواه ب ــکال دلخ ــه اش ــتيابي ب ــراي دس ــاران ب ــه معم ــت ک اســت گوش ــکل هش ــه ش ــه ب ــت؛ بلک ــرد نيس ــل گ ــور کام ــوز به ط ــد هن ــاکار گنب ــه ی پ اوليــل ــي کام ــکل هندس ــه ش ــيرين( ب ــر)در قصرش ــاي متاخرت ــت. در نمونه ه ــده اس ــرد ش گخــود نزديــک مي شــود و در نهايــت در دوره اســامي اســت کــه ايــن امــر بــه طــور کامــل
.)Huff,1987:329(محقــق مي شــودشــيپمان گنبــد قلعه دختــر را نخســتين گنبــد بــزرگ دانســته کــه توســط قوس هايــي بــه شــکل نيمه مخــروط کــه در زاويــه ی بيــن دو ايجــاد شــدند، برپــا شــده است)شــيپمان،1384: 128(. گنبــد کاخ فيروزآبــاد، از نــوع گنبدهــاي نهــاده شــده بــر ســکنج اســت. در ايــن روش ســکنج هايي در گوشــه ها بنــا مي کردنــد تــا ســطح مربــع بــه دايــره نزديــک شود)شــکل6 ــک ــه ي ــا ک ــا آن ج ــد ت ــي مي چيدن ــاي افق ــا رج ه ــز ب ــن ســکنج ها را ني ــه ی اي و16(. مياندايــره ی افقــي بــر تــاج قوس هــاي ســکنج ســاخته مي شــد و بــر فــراز آن گنبــد را بــر ايــن ــداع ســبک بيزانســي، ــان اب ــا زم ــي، ت ــاي ســکنج دار حقيق ــد. گنبده ــرار مي دادن ســطح ق
منحصــر بــه ايــران و کشــورهاي همســايه ی آن بود)روتــر،1387: 646-645(.برخــاف نظــر هــوف)397 :1/1366( و شــوازي کــه اعتقــاد دارنــد گنبدهــاي ساســاني از انــواع نهــاده شــده بــر خرطومي هــاي گوشــه اي اســت، آنــدره گــدار معتقــد اســت معمــاران ساســاني بــا انحنــا دادن بــه قســمت هاي پاييــن گنبــد کــه بــا کمــک و يــا بــدون کمــک ــي ــه برپاي ــدند، ب ــاخته مي ش ــکل س ــک مخروطي ش ــاي کوچ ــا طاق ه ــه بندي ها و ي گوشــز ــيرين و ني ــر ش ــوي قص ــد چهارقاپ ــف گنب ــاي مختل ــاوت قطره ــق يافتند)تف ــد توفي گنبــرح ــکل گيري ط ــع از ش ــن دوره مان ــاي اي ــک گنبده ــاي کوچ ــز خرطومي ه ــر و ني نياس
95
1390
ن ستا
زم و
یزپای
ل، او
رهدو
،1ره
ما ش
ــزرگ ايــن دوره باقــي هشــت ضلعي مي شــود()گدار،1367: 19-24(. متأســفانه گنبدهــاي بــاي ــا بقاي ــرد ام ــت ک ــا صحب ــاري آنه ــات معم ــوص جزئي ــوان در خص ــه بت ــد ک نمانده انــي ــراي برپاي ــاني ب ــاران ساس ــه معم ــد ک ــان مي ده ــکل4و17( نش ــي نياسر)ش چهارطاقــاده ــد از آم ــن روش بع ــتند. در اي ــود مي جس ــي س ــاي گچ ــا از تويزه ه ــدادي از گنبده تعشــدن پــاکار گنبــد، طرحــي از مقطــع گنبــد بــر ســطح زميــن کشــيده مي شــد و بــر اســاس ــه ــا را ب ــد و آنه ــه مي ش ــچ تهي ــات گ ــي و م ــات ن ــتفاده از قطع ــا اس ــي ب آن تويزه هايــه يکديگــر متصــل و ــه اي کــه رأس آنهــا ب ــه گون ــاکار گنبــد ب ــر روي پ فواصــل معيــن بــد از ــرار مي دادند)شــکل27(. بع ــاکار مهــار مي شــد، ق ــن رج پ ــان آخري ــه ی آنهــا در مي پايايــن مرحلــه، بدنــه اصلــي گنبــد در حدفاصــل و پيرامــون تويزه هــا بــه صــورت هماهنــگ ــد ــي گنب ــاني در برپاي ــاران ساس ــارت معم ــد)گدار،1367: 26-28(. مه ــنگ چيني مي ش سبــه انــدازه اي پيشــرفت کــرده بــود کــه توانســتند گنبــدي بــه قطــر 22/75 متــر را بــر روي
کاخ شــاهپور در بيشــاپور بسازند)ســرفراز،1366: 52(. پوشش هاي طاقي
ــي ــتفاده گســترده و گاه يادمان ــاني اس ــاري ساس ــم معم يکــي از شــاخصه ها و عناصــر مهــه ــي ب ــاً متک ــاني عمدت ــي ساس ــک طاق زن ــت. تکني ــي اس ــش هاي طاق ــازه ها و پوش از سکيفيــت ويــژه مــات گچــي اســت کــه ســريع ســفت شــده و اجــازه ی اجــراي طــاق را بدون ــه ــد ک ــا بودن ــن طاق ه ــره متداول تري ــاي نيم داي ــي داده اســت. طاق ه ــب م ــتفاده از قال اســاز داشت)شــکل18( ــوار پشــتي ني ــه يــک دي ــه اســتادانه اجــرا مي شــدند و تنهــا ب ــه گون بــه ــه آن ادام ــبيده ب ــا چس ــه رج ه ــراي رج اول و بقي ــب ب ــي از قال ــوار باريک ــک ن ــا ي يــر ــع از پيشــرفت ساختمان ســازي ب ــودن، مان ــم پيشــرفته ب ــن شــيوه علي رغ ــت. اي مي يافــوان از ــاني را مي ت ــاي دوره ساس ــود)Huff.1987:329(. طاق ه ــه مي ش ــاس هندس اســي( و نيم بيضوي)شــلجمي( ــا ناودان ــواره اي ي ــواع نيم دايره)گه ــه ان نظــر مقطــع و شــکل بــن دوره ــز از اي ــزه دار و نعل اســبي ني ــد مــواردي از طاق هــاي تي طبقه بنــدي کــرد؛ هــر چنشناســايي شــده اســت. دو نــوع طــاق گهــواره اي در فيروزآبــاد يافــت شــده اســت. نــوع اول ــی از ــه ی نازک ــيوه لاي ــن ش ــکل19(. در اي ــده است)ش ــاخته ش ــي س ــت طاق زن ــا داربس بســنگ و مــات گــچ ابتــدا روي چــوب بســت قــرار گرفتــه و ســپس وقتــي مات خــودش را مي گرفــت، ايــن لايــه، نقــش داربســت طاق زنــي را بــراي توده ســنگ و مــات کــه طــاق واقعــي را تشــکيل مــي داد، ايفــا مي کــرد. در ايــن روش فقــط بــه يــک داربســت طاق زنــي نســبتاً ســبک احتيــاج بــود کــه بــر روي ديوارهــاي باربــري کــه تــا محــل پــاکار قــوس بــالا ــدا مي کــرد ــت. در نتيجــه طــاق گهــواره اي شــکل خاصــي پي ــرار مي گرف ــد، ق ــده بودن آمــن شــيوه از ــوس در اي ــه ی ق ــژه دوره ساســاني دانســته مي شــود. قطــر دهان ــوع وي ــه ن ک
شــکل 16: طرحــي از شــيوه اجــراي )Rether, 1939:501( ــکنج هاي ايراني س
شــکل 17: طرح شــيوه اجــراي گنبدهاي )Ibid:502( نهــاده بــر ســکنج ها
96
1390
ن ستا
زم و
یزپای
ل، او
رهدو
،1ره
ما ش
پهنــاي اتــاق يــا درگاه بزرگتــر بــود، بنابرايــن پــاکار قــوس اندکــي عقب تــر از ديواره هــاي زيريــن قــرار مي گرفــت. در ايــن شــيوه، مقطــع طاق هــا نيم دايــره اســت)روتر،1387: -44643(. هــر چنــد شــکل ايــن نــوع طــاق بــه دليــل اســتفاده از داربســت چوبــي اســت امــا حجــاري طاق هــاي مشــابهي در طــاق بســتان و تخــت سليمان)شــکل21( نشــان مي دهــد
الــزام فنــي تنهــا دليــل ســاخت ايــن نــوع از طاق هــا نبــوده اســت)همان: 653(. گونــه ی ديگــر طاق هــا بــدون داربســت طاق زنــي ســاخته مي شــد و طرحــي نيم بيضــوي داشــتند. در ايــن شــيوه معمــاران بــراي احــداث طــاق بــر روي فضاهــاي بــزرگ بــه منظــور کاهــش عــرض دهانــه بــا ايجــاد انحنــاي مايمــي در ديواره هــاي پــاکار، آنهــا ــا رج هــاي عمــودي ــي را ب ــه ی فوقان ــل ســاخته و ســپس دهان ــه طــرف داخــل متماي را بــه ــاني، نتيج ــاي دوره ساس ــوي طاق ه ــرح نيم بيض ــن ط ــر اي ــکل18(. بناب مي پوشانند)شدر نظــر گرفتــن اســتحکام و ثبــات نيســت بلکــه ناشــي از فراينــد عملــي ســاخت بناســت. پوشــش عظيــم طــاق کســري شــاخص ترين نمونــه از ايــن نــوع است)شــکل15(. عــرض ايــوان بــزرگ کــه در ســطح کــف 36 متــر اســت در قســمت پاطــاق بــه 25/5 متــر کاهــش ــمت ــه در قس ــت ک ــر اس ــن 7 مت ــز در پايي ــوان ني ــواره ی اي ــت دي ــد. ضخام ــدا مي کن پيپاطــاق بــه 4 متــر و در قســمت رأس طــاق بــه 1 متــر کاهــش پيــدا مي کند)ســامي،1363: 111(. در دوره ساســاني در کنــار طاق هــاي نيم دايــره و شــلجمي ، گاه بــا طاق هــاي ــي از ــناخت کاف ــاني ش ــاران ساس ــد معم ــر مي رس ــه نظ ــم. ب ــورد مي کني ــزه دار برخ تيــم ــاي مه ــردن آن در بناه ــکار ب ــد از ب ــه عم ــراً ب ــا ظاه ــتند ام ــزه دار داش ــاي تي طاق هــراي اتاق هــاي فرعــي ــا ب ــزه دار قصرشــيرين کــه تنه ــد. طاق هــاي تي خــودداري مي کردناســتفاده شــده اند، طاقنماهــاي نمــاي پشــتي طاق کسري)شــکل26(، قــوس تيــزه دار ــره ــقاب نق ــش بش ــي نق ــل اصل ــوس مدخ ــکل20( و ق ــوزه ی برلين)ش ــي م ــيني مفرغ ســور ــدارک مزب ــه م ــه ب ــا توج ــتند. ب ــور هس ــوارد مذک ــه م ــکل23( از جمل ــوزه ارميتاژ)ش مــتفاده ــوان اس ــامي، مي ت ــتين اس ــاي نخس ــاق در محراب ه ــوع ط ــن ن ــود اي ــز وج و نيــال ــن ح ــا اي ــت)Pope,1933:79-83(. ب ــن دوره پذيرف ــزه دار را در اي ــاي تي از قوس هديتريــش هــوف اعتقــاد دارد نمونه هــاي واقعــي طــاق تيــزه دار از ايــن دوره شناســايي نشــده
.)Huff.1987:329(استــا در ــه بعده ــت ک ــبي اس ــوع نعل اس ــاني، ن ــوس دوره ساس ــا ق ــاق ي ــر ط ــوع ديگ نمعمــاري اوايــل اســامي رواج پيــدا مي کنــد. ايــن نــوع قــوس اولين بــار در کاخ فيروزآبــاد ــرا، ــاي طاق گ ــه بن ــوط ب ــر مرب ــاي ديگ ــود)Pope,1933:80(. نمونه ه ــر مي ش ظاهــن ــوزه ی برلي ــاژ و م ــوزه ی ارميت بخــش مســکوني تيسفون)شــکل24( و نقــش ظــروف مــبي در صــدر اســام و ــاي نعل اس ــتفاده از قوس ه ــداوم اس اســت)روتر،1387: 653-55(. ت
.)Pope,1933:80(ــود ــده مي ش ــيراز دي ــع ش ــجد جام ــراب مس ــوس مح قاز ديگــر انــواع طاق هــا کــه در معمــاري ساســاني ديــده مي شــود، نمونه هــاي ابتدايــي پوشــش طــاق و تويــزه است)شــکل22(. ايــن نــوع پوشــش مرکــب اســت از يــک ــش ــه ران ــن طريق ــد. در اي ــرار مي گيرن ــر ق ــول يکديگ ــه در ط ــزه ک ــاق و توي ــله ط سلســر روي نقــاط معينــي از ــر ديوارهــاي جانبــي فشــار وارد ســازد، ب ــه جــاي آنکــه ب طــاق بــد در ــازه مي ده ــار اج ــه معم ــيوه ب ــن ش ــود. اي ــيم مي ش ــتحکم تر تقس ــاي مس قوس هــامي ــاري اس ــيوه در معم ــن ش ــد. اي ــه کن ــي تعبي ــوس، پنجره هاي ــان دو ق ــه ی مي فاصلــوان ــاق در اي ــوع ط ــن ن ــاخص اي ــه ی ش ــدي،1363: 18(. نمون ــدا کرد)تجوي ــداوم پي تــرا ــاني اج ــول دوره ساس ــکل معم ــاق گهواره اي ش ــا ط ــود. در اينج ــده مي ش ــه دي کرخــزرگ در عــرض فضــا اجــرا شــده و حــد ــزه ب ــا توي ــوس ي ــج ق ــه جــاي آن پن نشــده و ب
97
1390
ن ستا
زم و
یزپای
ل، او
رهدو
،1ره
ما ش
ــه ــش يافت ــي پوش ــا طاق هاي ــا ب ــل آن ه فاصاست)شــيپمان،1384: 131(. از دوره ساســاني طاق هــاي متقاطــع کــه نتيجــه ی برخــورد 90 زاويــه ی بــا ناوداني شــکل طــاق دو Huff,(درجــه هســتند، شناســايي نشــده اســت
.)1987: 329پوشش هاي مسطح تيرپوش
همان گونــه کــه اشــاره شــد، پوشــش هاي از دور، گذشــته از تيرپــوش مســطح ــران ــاري اي ــش ها در معم ــن پوش متداول تريبــوده. امــا بــه جهــت مصالــح فســادپذير، آثــار آن هــا بــه نــدرت در ميــان بقايــاي ايــن بــا مي شــود. ظاهــر باستان شناســي مــدارک و شــواهد بــه توجــه بــا حــال ــل ــاي قب ــز دوره ه ــن دوره و ني ــود از اي موجدوره در گرفــت نتيجــه مي تــوان بعــد، و متدوال تريــن شــيوه ايــن نيــز ساســاني ــتاني و ــق کوهس ــراي مناط ــش ها)بويژه ب پوشــاي ــت. در محوطه ه ــوده اس ــران( ب ــرب اي غمختلــف و از جملــه حاجي آبــاد، مدارکــي از ــده ــت آم ــه دس ــوش ب ــطح تيرپ ــش مس پوش
.)Azarnoush,1994:55(اســتتکنيک هاي خاص معماري
ــاري ــي معم ــات فن ــون جزئي ــفانه تاکن متأسساســاني بــه طــور مشــخص مطالعــه نشــده و اطاعــات کافــي در ايــن خصــوص در دســت ــه دو تکنيــک ــن بخــش تنهــا ب نيســت. در اي
ــم. ــده مي پردازي ــناخته ش ــر ش ــژه و کمت ويــا تويزه هــاي اســتفاده از قوس هــا ي
گلــي و گچــي پيش ســاختهــتفاده ــاني اس ــاري ساس ــاي معم از تکنيک هــي ــه ن ــلح ب ــي مس ــي و گچ ــاي گل از تويزه هــراي برپايــي طــاق و گنبــد اســت. ســابقه ی بــردد. ــر مي گ ــاد ب ــه دوره م ــک ب ــن تکني ايــادي از ــاي زي ــيجان نمونه ه ــه نوش در محوطــت ــي بدس ــه ن ــلح ب ــتي مس ــاي خش تويزه ه .)Stronach.2007:190-191(آمــده اســتدر و هخامنشــي دوره در ســنت ايــن در و اشــکاني دوره در و تخت جمشــيد ــه ــه)Ibid( و ب ــداوم يافت ــس ت ــه قوم محوط
شــکل 18: طــرح شــيوه اجــراي از اســتفاده گهواره اي)بــدون طاق هــاي
)Ibid:502(قالــب
ــراي ــيوه اج ــرح ش ــکل 19: ط شکمــک بــا نشســته عقــب طاق هــاي
)Ibid:499(قالــب
شــکل 20: قوس هــاي نعلــي شــکل بــا رأس تيــزه دار کــه بــر روي ظــرف مفرغــي مــوزه دولتــي برليــن نقــش شــده
)Ibid:511(ــت اس
ــي کار ــاي تزيين ــکل 21: طاقنم شــاي دروازه ــنگ هاي نم ــر روي س ــده ب ش
تخــت ســليمان)هرمان، 1373: 128(
98
1390
ن ستا
زم و
یزپای
ل، او
رهدو
،1ره
ما ش
شــکل 22: ايــوان کرخــه، طاق هــاي دوره تويــزه و طــاق متقاطع)مشــابه
)Rether,1939:507( )اســامي
شــکل 23: بخشــي از تزيينــات بنــاي ــوزه ــره اي م ــقاب نق ــر بش ــده ب ــش ش نقارميتــاژ کــه قوس هــاي نعــل اســبي را
)Ibid:510(مي دهــد نشــان
شــکل 24: تيســفون، بخشــي از ــا ــرن 6 م. ب ــاي مســکوني ق ــاي خانه ه نم
)Ibid(قوس هــاي نعــل اســبي
ــش ــزه دار نق ــوس تي ــکل 25: ق ششــده بــر روي بشــقاب نقــره اي مــوزه
)Ibid:513(ارميتــاژ
شــکل 26: طــاق کســري، نيش هــاي کوچــک بــا قــوس تيــزه دار کــه در قســمت
)Ibid( عقــب نمــا بــه دســت آمده انــد
99
1390
ن ستا
زم و
یزپای
ل، او
رهدو
،1ره
ما ش
دوره ساســاني مي رســد. در دوره اخيــر بــراي پوشــش تعــدادي از فضاهــاي مستطيل شــکل کوه خواجــه از رديف هــاي متوالــي قوس هــاي خشــتي پيش ســاخته، اســتفاده شــده اســت)Ghanimati,2000:139(. اســتفاده از تويــزه يــا قوس هــاي پيش ســاخته گچــي بــراي اجــراي گنبــد ســنگي چهارطاقــي نياســر)گدار،1367: 26-32( تکامــل و تــداوم چنيــن ــدا مي کند)شــکل27(. ــرد وســيعي پي تکنيکــي اســت. ايــن تکنيــک در دوره اســامي کارب
کلاف بندي چوبي/ مسلح ساختن بنا با تيرهاي چوبياســت از تکنيک هــاي تير هــاي چوبــي در داخــل ســازه هاي معمــاري از اســتفاده ــاي ــد. در بن ــه کار بردن ــود ب ــاي خ ــتر بناه ــتحکام بيش ــراي اس ــاني ب ــاران ساس ــه معم کــارت وارد ــري خس ــاي آج ــدي بن ــه مفصل بن ــاق ب ــش ط ــه ران ــراي اينک ــري ب طاق کسنکنــد، معمــار قــوس جلويــي ايــوان بــزرگ را در طــراز پاطاق هــا و ابتــداي خيــز قــوس بــا تيرهــاي چوبــي تقويــت کــرده اســت. او همچنيــن تيرهــاي تقويتــي در ديــوار پشــتي طــاق گهــواره اي کار گذاشــته کــه بــه وضــوح بــه قصــد پيشــگيري از ايجــاد شــکاف انجــام شــده
ــدي،1363: 19(. ــت)روتر،1387: 652 ؛ تجوي استزيينات معماري
ــات ــوان تزيين ــدازه اي نيســت کــه بت ــه ان ــاي معمــاري ساســاني ب ــدگاري بقاي ــد مان هرچنمعمــاري مــورد اســتفاده در ايــن دوره را بــه طــور کامــل مــورد مطالعــه قــرار داد، بــا ايــن ــيوه هاي ــا و ش ــري در طرح ه ــد گچب ــان مي ده ــده نش ــاي مان ــر ج ــاي ب ــال داده ه حــواري، ــي دي ــار آن از نقاش ــوده و در کن ــن دوره ب ــاري اي ــن معم ــن تزيي ــوع مهم تري متنــي و ــي و چوب ــته گل ــوش برجس ــک کاري، نق ــي، موزايي ــاي تزيين ــتون نماها و طاقنماه ســد. اســتفاده از سنگ لاشــه و ســطوح خشــن ايجــاد ــي اســتفاده مي کردن ــاي تزيين پيکره هــياري از ــاخت. در بس ــروري مي س ــي را ض ــف تزيين ــاي مختل ــتفاده از اندوده ــده، اس شمــوارد، ســطوح معمــاري بــا انــدود ســاده و گاه بــا گــچ مرغــوب و تزييــن گچ بــري پوشــيده
ــت. ــده اس مي شگچ برُي
ــي ــاً در تمام ــن تقريب ــن تزيي ــود. اي ــاني ب ــاري دوره ساس ــن معم ــن تزيي ــري مهم تري گچ بــه حصــار، ــاد، قصرشــيرين، تپ ــاد، تيســفون، حاجي آب ــن دوره)فيروزآب محوطه هــاي مهــم ايــاد کــه از نخســتين بناهــاي بنديــان درگــز، دره شــهر( شناســايي شــده اســت. کاخ فيروزآبــيد ــاي تخت جمش ــکل درگاه ه ــه ش ــکل7( ب ــي گچبري)ش ــت، داراي تزيينات ــن دوره اس اياســت. در محوطه هــاي ديگــر نيــز گچبــري بخشــي از پوشــش ديوارهــا را شــکل مي دهــد ــش، ــک نق ــود آوردن ي ــه وج ــراي ب ــه ب ــي هســتند ک ــامل نگاره هاي ــده ش ــر قاع ــه بناب کــد از ــبکي واح ــده س ــت ش ــاي ياف ــام گچبري ه ــوند. تم ــب مي ش ــم ترکي ــا ه ــرر ب مکــاً ــي اساس ــا همگ ــا و برگ ه ــل و گل ه ــرگ نخ ــال، ب ــراي مث ــد؛ ب ــان مي دهن ــود نش خــبکي ــاي س ــت و تفاوت ه ــده اس ــرا ش ــدي اج ــي واح ــه روش حجم ــام ب ــا انج ــاز ت از آغــت)روتر،1387: 669-666(. ــدک اس ــيار ان ــود، بس ــده مي ش ــا دي ــي از نگاره ه ــه در برخ ک
پوشــش شــيوه :27 شــکل تويــزه کمــک بــا نياســر چهارطاقــي ــابه آن ــيوه مش ــت( و ش ــمت راس گچي)سمربــوط بــه دوره معاصــر )گــدار،1367: 31(
100
1390
ن ستا
زم و
یزپای
ل، او
رهدو
،1ره
ما ش
تزيينــات گچبــري گاه رنگ آميــزي مي شــدند)همان:674(. گچبري هــاي مکشــوفه از ــاي تاريخــي را در آن ــوش انســاني و صحنه ه ــه نق ــاي اســت ک ــز از نمونه ه ــان درگ بنديــتر ــاني بيش ــاي دوره ساس ــف گچبري ه ــر،1386: 131(. موتي ــاهده کرد)رهب ــوان مش مي تــي ــاني و هندس ــي، انس ــي، حيوان ــاي گياه ــا طرح ه ــتند و ب ــي داش ــن و مذهب ارزش نمادي
.)Azarnouush,1994:93(اجــرا مي شــدندتزيين پيکره اي
ــد، ــتفاده مي کردن ــا اس ــن بناه ــراي تزيي ــاني از آن ب ــتادکاران ساس ــه اس ــري ک ــر ديگ هنــرا ــا نيم برجســته اج ــره ی آزاد و ي ــه صــورت پيک ــه ب ــود ک ــي ب ــاي گچــي و چوب پيکره هــرار داده مي شــدند. نمونه هــاي خــوب ــه اي ق شــده و اغلــب در داخــل طاقنماهــاي فرورفتAzarnouush,1994:139-140, fig.145-(حاجي آبــاد در پيکــره اي تزييــن ايــن )Upton,1932, fig.12(تيســفون ،)Kawami,1987:18, fig.3(کوه خواجــه ،)146ــت در ــه پنج کن ــز در محوط ــده آن ني ــال ش ــي و ذغ ــاي چوب ــده و نمونه ه ــت آم و ... بدس
ــد،1363: 147( بدســت آمــده اســت. آســياي ميانه)ورجاونطاقنما، ستون نما و نيش هاي تزييني
و نيم ســتون ها نيش هــا، طاقنمــا، از خــود نماســازي در ساســاني دوره معمــاران ــري ــازي طاق کس ــه نماس ــخص ترين نمون ــد. مش ــتفاده مي کردن ــی اس ــای تزيين کنگره هبــا نماســازي چنــد طبقــه، متشــکل از نيم ســتون ها و طاقنماهــاي تزيينــي اســت کــه تــداوم ــي ــا طاقچــه تزيين ــا ي ــده می شــود. از طاقنم ســنتي اســت کــه در کاخ اشــکاني آشــور ديــري ــاي گچب ــا طاقچه ه ــاپور ب ــه کاخ بيش ــده ک ــتفاده مي ش ــز اس ــي ني ــاي داخل در نمــي در داخــل آنهــا در محوطــه ــا پيکره هاي ــي ب ــز طاقنماهاي زيبا)شــيپمان،1384: 129( و نيحاجي آبــاد )Azarnoush,1994:43,139-40(، از نمونه هــاي شــاخص آن اســت.
موزاييک کارياز تزيينــات مهــم امــا نــه متــداول معمــاري ساســاني، موزاييــک کاري و نصــب لوحه هــاي مرمــري اســت. نمونه هــاي خــوب موزاييــک کاري ايــن دوره در بيشاپور)گيرشــمن،1378(، Tell(ــس ــل خواري ــه ت ــر،1387: 674( و محوط ــفون)Upton,1932:193؛ روت تيسKhwaris(، در دشــت زاب ســفلي در عــراق)Costa,1971:119-124( بــه دســت آمــده اســت. تزييــن موزاييــک کاري بــه احتمال بســيار توســط هنرمندان رومــي در قلمرو ساســاني بــه کار گرفتــه شــده اســت. در جغرافيــاي سياســي ايــران کنونــي، تنهــا محوطه اي اســت که گســترده ترين تزييــن موزاييــک در آن بــکار گرفتــه شــده، بيشــاپور است)گيرشــمن،1378(.
ــده مي شود)ســامي،1363: 111(. ــاً مشــابهي در تيســفون دي موتيف هــاي تقريبنقاشي ديواري
نقاشــي ديواري در دوره اشــکاني رواج داشــت و اين ســنت به گواهي منابع تاريخي و داده هاي .)Reuther,1939:532-533(باستان شناســي در دوره ساســاني نيــز تــداوم يافتــه اســتبقايــاي نقاشــي ديواري در محوطــه کوه خواجــه)Kawami,1987:13-52(، کاخ ساســاني Upton,1(ــفون ــان)A Sasanian Palace at Tepe Hissar,1932:121(، تيس دامغ ،)Kawami,1987:25(شــوش ،)Azarnoush,1994:167(حاجي آبــاد،)932:193قلعه دختــر و بيشاپور)شــيپمان،1384: 129( و افغانســتان بــه دســت آمــده کــه مســتقيماً بــر روي انــدود گــچ اجــرا مي شده اند)مورگينســتون،1387: 1601-1602(. ديوارنگاره هــاي کــوه خواجــه مجموعــه کامــل و بزرگــي از ســنت ديوارنــگاري ايــران باســتان را بــه خــود ــا ــد ام ــه دوره اشــکاني منســوب بودن ــن نقاشــي ها در گذشــته ب اختصــاص داده اســت. اي
101
1390
ن ستا
زم و
یزپای
ل، او
رهدو
،1ره
ما ش
ــان ــدي)Kawami,1987:13-52; Ghanimati,2000:137-150( نش ــات بع مطالعــت. در ــاني اس ــه دوره ساس ــوط ب ــتر مرب ــا بيش ــات آنه ــا و تزيين ــه بناه ــه مجموع داده کــن ــي مزيي ــا نقاش ــا ب ــيعي از ديواره ــطوح وس ــز، س ــت ني ــارا و پنج کن ــاي بخ محوطه ه
ــت)ورجاوند، 1363: 146، 143(. ــده اس مي شتزيين چوبي و گلي
ــاي ــوش برجســته و پيکره ه ــي، از نق ــارف تزيين ــار شــيوه هاي متع در دوره ساســاني در کنــار ــدک، آث ــدگاري ان ــت مان ــه جه ــد. ب ــتفاده مي کردن ــا اس ــن بن ــراي تزيي ــز ب ــي ني چوبــوزي ــت آتش س ــال در پنج کن ــن ح ــا اي ــده، ب ــاي مان ــر ج ــن ب ــوع تزيي ــن ن ــادري از اي نتزيينــات چوبــي را بــه زغــال تبديــل کــرده و باعــث مانــدگاري آنهــا شــده اســت. در هميــن منطقــه، از نقــوش برجســته و پيکره هــاي ســاخته شــده از گل رس نيــز بــراي تزييــن بناهــا
و بــه ويــژه معابــد اســتفاده شــده اســت)ورجاوند،1363: 147-146(.نتيجه گيري
بــا توجــه بــه اطاعــات و تحليل هــاي ارائــه شــده، معمــاري ساســاني هــر چنــد تــا حــدودي ــن ــا در دوره ساســاني اســت کــه اي ــه شــمار مــي رود، ام ــداوم معمــاري دوره اشــکاني ب تشــيوه شــکل کامــل و مســتقلي بــه خــود مي گيــرد. معمــاري دوره اشــکاني مشــخصه يــک ــه ــي ک ــوع اســت؛ در حال ــاوت و متن ــا و تجــارب متف ــا اقتباس ه ــال ب ــذر و انتق ــه گ مرحلــح ــا طرح هــا، اجــزا، عناصــر و مصال ــز، ب معمــاري دوره ساســاني شــيوه اي مســتقل، متماي
مختــص بــه خــود اســت. ــار مطالعــه شــده اندکــي از ايــن متأســفانه علي رغــم دوره طولانــي مــدت ساســاني آثــف و ــنت هاي مختل ــت محيطي، س ــوع زيس ــار تن ــأله در کن ــن مس ــود دارد، و اي دوره وجــاس ــر اس ــازد. ب ــکل مي س ــن دوره را مش ــاري اي ــي معم ــاري، گونه شناس ــه اي معم منطقپژوهــش صــورت گرفتــه بناهــاي بــه جــا مانــده از ايــن دوره عمدتــاً در دو گونــه ی کاخ هــا ــد ــرار مي گيرن ــدي ق ــه ی بع ــا در رتب ــا و قلعه ه ــه و پل ه ــرار گرفت ــي ق ــاي مذهب و بناهــاي کاخ هــا و ــه ســاخت بن ــن دوره ب ــوان معمــاري اي ــدارک نشــان مي دهــد بيشــتر ت و مــن ــاً متداول تري ــه مطمئن ــا ک ــر از خانه ه ــه غي ــت. ب ــه اس ــاص مي يافت ــکده ها اختص آتشــف ــاي مختل ــود گونه ه ــي از وج ــع تاريخ ــي و مناب ــاي باستان شناس ــد، داده ه ــا بودن بناه
ــد. ــره گواهــي مي دهن ــي و غي ــي، آموزشــي و درمان ــي و دولت ــن راه، عموم ــاي بي بناهــه صــورت ــه و صحن)ب ــوان، گنبدخان ــا عنصــر مشــخص اي ــي ب ــتفاده از پان هاي اســا ــن پان ه ــن دوره اســت. اي ــاري اي ــي(، مشــخصه معم ــار ايوان ــک، دو، ســه و گاه چه يکــه ريشــه در دوره اشــکاني دارد، بعدهــا در دوره اســامي تــداوم پيــدا مي کننــد. در کنــار ــنگ ــه، س ــتفاده بوده)سنگ لاش ــورد اس ــن دوره م ــه در اي ــح ک ــترده اي از مصال ــوع گس تنــح در دســترس، ــه، گل و گــچ و چــوب ...(، اســتفاده از مصال تراشــيده، آجــر، خشــت، چينــف، ويژگــي ــراي ســاخت بناهــاي مختل اســتفاده اســتادانه از سنگ لاشــه و مــات گــچ بــون رومــي« ــا »بت ــه کــه معمــاري رومــي ب ــن دوره اســت. همانگون شــاخص معمــاري ايــا ســاختارهاي سنگ لاشــه شــناخته مي شــود، معمــاري ساســاني در وطــن اصلــي آن هــا ب
ــوند. ــناخته مي ش ــچ ش ــات گ و مابــداع و مهــارت بســيار در برپايــي ســازه هاي طــاق و گنبــد بــر روي فضاهــاي چهارگــوش وســيع از مهمتريــن دســتاوردهاي معمــاري ساســاني اســت. در زمينــه برپايــي ــر ســطوح چهارگــوش، معمــاري جهــان مديــون دســتاوردهاي معمــاران ساســاني ــد ب گنبــايد ــاني)و ش ــتين ساس ــال هاي نخس ــه س ــوط ب ــاني مرب ــاي ساس ــن گنبده ــت. اولي اســک در ــن تکني ــه اي ــد ک ــان مي ده ــات نش ــا مطالع ــت امّ ــکاني( اس ــي اش ــال هاي پايان س
102
1390
ن ستا
زم و
یزپای
ل، او
رهدو
،1ره
ما ش
ــکل، در ــواره اي و شلجمي ش ــاي گه ــراي طاق ه ــت. اج ــته اس ــرار داش ــود ق ــداي راه خ ابتــز پوشــش هاي ــزه دار و ني ــاي نعل اســبي و تي ــا طاق ه ــاني ب ــاران ساس ــار آشــنايي معم کنــش ــي پي ــي و گچ ــاي گل ــا تويزه ه ــا ي ــتفاده از قوس ه ــن اس ــزه و همچني ــاق و توي طــاري ــن معم ــه در ســازه ها از مشــخصه هاي ديگــر اي ــکار رفت ــي ب ســاخته و تيرهــاي چوباســت. در زمينــه ی تزيينــات، در کنــار اســتفاده گســترده و هنرمندانــه از تزيينــات گچبــري، ــي ــتون هاي تزيين ــازي و نيم س ــواري، طاقنما س ــي دي ــترده از نقاش ــتفاده گس ــه اس ــد ب بايــرد ــاره ک ــوب اش ــچ، گل رس و چ ــش برجســته از گ ــا نق ــره اي ي ــن پيک ــن تزيي و همچنيکــه قبــل از ايــن کمتــر بــه آن اشــاره شــده اســت. از نتايــج مهــم ديگــري کــه مي تــوان بــه آن اشــاره کــرد، تــداوم بســياري از طرح هــا، عناصــر و اجــزای معمــاري دوره ساســاني ــه و عــراق( اســت. در ايــن راســتا ــران، آســياي ميان در معمــاري اســامي)در حوضــه ی ايــداوم معمــاري ــران از بســياري جهــات ت ــوان مدعــي شــد کــه معمــاري اســامي اي مي ت
دوره ساســاني اســت.
فهرست منابع و ماخذ1.اســماعيل اعــلام، نعمــت)1386(. »هنــر خاورميانــه در دوران اســامي«، عباســعلي
تفضلــي، تهــران، بــه نشــرــر ــي هن ــاني«، در بررس ــري دوره ساس ــس)1387(. »گچب ــائيتيس، بوردي 2.بالتروش
ــران، صــص 803-761 ــن، ته ــس اکرم ــوپ و فيلي ــور پ ــه کوشــش آرت ــران، ب ايــر ــران، نش ــران«، ته ــاري اي ــي معم ــم)1382(، »سبک شناس ــد کري ــا، محم 3.پيرني
ــده، چ2 پژوهن4.تجويــدي، اکبــر)1363(، »تــداوم در معمــاري ايــران«، در »معمــاري ايــران«، ج1، بــه
کوشــش آســيه جــوادي، تهــران، مجــرد، صــص 25-115.روتــر، اســکار)1387(. »تاريخچــه معمــاري دوره ساســاني«، در بررســي هنــر ايــران،
بــه کوشــش آرتــور پــوپ و فيليــس اکرمــن، تهــران، علمــي و فرهنگــي، صــص 710-6396.رهبــر، مهــدي)1386(. »بنديــان درگــز ...«، در مجموعــه مقاله هــاي نهميــن گردهمايي
ســالانه باستان شناســي ايــران، تهران، پژوهشــکده باستان شناســي، صــص154-131ــاري ــن«، در »معم ــاني: مدائ ــد ساس ــران در عه ــاري اي ــي)1363(. »معم ــامي، عل 7.س
ــران، مجــرد، صــص 136-105 ــوادي، ته ــيه ج ــه کوشــش آس ــران«، ج1، ب ايــه کوشــش ــران، ج2، ب ــر)1366(. » بيشــاپور«، در شــهرهاي اي ــي اکب ــرفراز، عل 8.س
ــي، تهــران، جهــاد دانشــگاهي، صــص 74-22 محمــد يوســف کيان9.شــيپمان، کلاوس)1384(، »مبانــي تاريــخ ساســانيان«، کيــکاوس جهانــداري، تهــران،
ان فرز10.عمرانــي رکاونــدي، حميد)1386(.»ديــوار بــزرگ گــرگان«، در مجموعــه مقاله هاي ــص ــي، ص ــکده باستان شناس ــران، پژوهش ــران، ته ــي اي ــالانه باستان شناس ــي س ــن گردهماي نهمي
100-89ــت ــان)1373(. » تخ ــف ناوم ــگ و رودل ــس هنين ــتن، هان ــون دراوس 11.ف
ــي ــراث فرهنگ ــازمان مي ــميعي، س ــد س ــرز نج ــليمان«، فرام س12.کامبخش فــرد، ســيف الله)1368(. »کنــگاور«، در شــهرهاي ايــران، ج3، بــه
ــص -150 107 ــگاهي، ص ــاد دانش ــران، جه ــي، ته ــف کيان ــد يوس ــش محم کوشــران- دوره ــاري اي ــي، در معم ــاع«، عليرضــا مهين ــرام)1366(. »ق ــس، والف 13.کلاي
ــي، تهــران، جهــاد دانشــگاهي، صــص 128-105 ــه کوشــش محمــد يوســف کيان اســامي، بــران- دوره ــاري اي ــي، در معم ــد ظروف ــا«، محم ــرام)1366(. »پل ه ــس، والف 14.کلاي
اســامي، بــه کوشــش محمــد يوســف کيانــي، تهــران، جهــاد دانشــگاهي، صــص 153-129
103
1390
ن ستا
زم و
یزپای
ل، او
رهدو
،1ره
ما ش
بنيــاد مقــدم، ســروقد ابوالحســن ،3 ج ايــران«، آندره)1371(،»آثــار 15.گــدار، رضــوي قــدس آســتان پژوهش هــاي
ــرام ــاني«، به ــارت و ساس ــران در دوران پ ــر اي ــن)1370(، »هن ــمن، روم 16.گيرشفره وشــي، تهــران، علمــي و فرهنگــي
ــي، ــر کريم ــاني«، اصغ ــاي ساس ــاپور: موزاييک ه ــن)1378(، »بيش ــمن، روم 17.گيرشتهــران، پژوهشــگاه
18.گيرشمن، رومن)1379(، »بيشاپور«، ج1، اصغر کريمي، تهران، پژوهشگاهــه ــامي« ب ــران اس ــاري اي ــا« در »معم ــي)1366(، »مناره ه ــي، محمدعل 19.مخلص
ــص 91-274 ــگاهي، ص ــاد دانش ــران، جه ــي، ته ــف کيان ــد يوس ــش محم کوش20.مــلازاده، کاظــم)1387(، »چهــار طــاق«، در دانشــنامه جهــان اســام، ج12، صــص
198-194ــران«، در ــاري اي ــاق در معم ــش چهارط ــابقه و نق ــم)1390(، »س ــلازاده، کاظ 21.مــم ــد ابراهي ــش محم ــه کوش ــامي«، ب ــران در دوره اس ــي اي ــالات »باستان شناس ــه مق مجموع
ــص885-868 ــينا، ص ــي س ــگاه بوعل ــدان، دانش ــي، هم زارعــر ــيري در هن ــين دخت نفيســي، در »س ــگاري«، نوش ــتون)1387(، »ديوارن 22.مورگينس
ايــران«، ارتــور پــوپ، تهــران، علمــي فرهنگــي، صــص 1615-1595 23.ناومــان، رودلــف)1374(، »ويرانه هــاي تخــت ســليمان و زنــدان ســليمان«، فرامــرز
نجــد ســميعي، تهــران، ســازمان ميــراث فرهنگــي24.ورجاونــد، پرويــز)1363(، »آثــار معمــاري دوران ساســاني در ســرزمين ماوراء النهــر«،
در معمــاري ايــران، ج1، بــه کوشــش آســيه جــوادي، تهــران، مجرد، صــص 148-141ــتان«، ــران باس ــدن در اي ــر و تم ــات هن ــد حي ــا)1373(، »تجدي ــان، جورجين 25.هرم
ــگاهي ــر دانش ــز نش ــران مرک ــي، ته ــرداد وحدت مهــت ا.. افســر و ــاري اســامي«، کرام ــا در معم ــش)1/1366(، »گنبده ــوف، ديتري 26.هــي، ــف کيان ــش محمديوس ــه کوش ــامي«، ب ــران دوره اس ــاري اي ــي، در »معم ــف کيان محمديوس
ــص 414-397 ــگاهي، ص ــاد دانش جه27.هــوف، ديتريــش)2/1366(، »فيروزآبــاد«، کرامــت الله افســر، »در شــهرهاي ايران«،
ج2، بــه کوشــش محمديوســف کيانــي، تهــران، جهــاد دانشــگاهي، صــص 117-75 ــران، ــام، ته ــرج اعتص ــامي«، اي ــاري اس ــرت)1379(. »معم ــد، راب ــن بران 28.هيل
ــهري ــزي ش ــه ري ــردازش و برنام ــرکت پ ش29. “A Sasanian Palace at Tepe Hissar”(1932), Bulletin of the
Pennsylvania Museum, vol.27, no. 147, pp.120-12230. Azarnoush, M(1994). “The Sasanian Manor House at Hajia-
bad, Iran”, Italia, Eest and West31. Baltrušaïtis, Jurgis(1939). “Sasanian Stucco: Ornamental”, in
“A survey of Persian art”,ed by Arthur Upham Pope, vol)2( oxford uni-versity Prss, pp.601-630
32. Boyce, M(1975), “On Zoroastrian Temple cult of fire”, Journal of the American Oriental society, vol.95, no.3, pp.454-465
33. Costa, P.M(1971). “Mosaic from Tell Khwaris in the Iraq mu-seum”, Iraq, vol. 33, no. 2, pp. 119-124
34. Creswell, K.A.C(1914), “The History and Evolution of the Dome in Persia”, Journal of the Royal Asiatic society of Great Britain and Ireland, pp.681-701
35. Hansman, J and David Stronach(1976), “A sasanian Repost-tory at Shahr-I Qumis”, Journal of the Royal Asiatic socity of Great
104
1390
ن ستا
زم و
یزپای
ل، او
رهدو
،1ره
ما ش
Britain and Ireland, no.2, pp.142-15536. Huff. D(1987). “Architecture II .Sassanian Period”, Encyclo-
paedia Iranica, vol II, Routledge & Kegan Paul, London and New York, pp. 329-334
37. Huff. D( 2005). “From Median to Achaemenian Palace Archi-tecture”, Iranica Antiqua, vol.XL. pp. 371-395
38. Ghanimati, S(2000), “New Perspectives on the Chronological and Functional Horizons of Kuh-e Khwaja in Sistan”, Iran, vol. 38, pp. 137-150
39. Ghirshman, R(1944-45), “La tour de Nourabad. Etudesur les temples Iraniens Anciens”, Syria, T.24, Fasc.3/4, pp. 175-193
40. Kawami, T.S and others(1987), “Kuh-e Khwaja, Iran, and Its wall paintings: The Records of Ernst Herzfeld”, Metropolitan Museum Journal, vol. 22, pp. 13-52
41. Keall.E.J(1989), “Ayvan)or Tag)-Khosrow”, Encyclopaedia Iranica, vol III, Routledge & Kegan Paul, London and New York, pp. 155-159
42. Kiani, M.Y(1982). “Excavations on the Defensive wall of the Gurgan plain: A preliminary Report”, Iran, vol. 20. Pp. 73-79
43. Kurz, O(1941), “The Date of the Taq-I Kisra”, Journal of the Royal Asiatic society of Great Britain and Ireland, no.1, pp.37-41
44. O’kane, B(1996). “Dome in Iranian Architecture”, Encyclo-paedia Iranica, vol VII, Routledge & Kegan Paul, London and New York, pp.479-485
45. Pope. A. U(1933). A Sasanian Garden Palace, The Art Bulletin, vol. 15, no. 1, pp. 75-85
46. Reuther, Oscar(1939). “Sasanian Architecture”, in “A survey of Persian art”,ed by Arthur UphamPope, vol)2( oxford university Prss, pp. 493-578
47. Schippman,K(1971), “Die Iranischen Feuerheiligtumer”, Ber-lin-NewYork
48. Shokoohy, M(1983). “The Sasanian Carvanserai of Dayi-I gachin, south of Ray, Iran”, Bulletin of the school of Oriental and Afri-can studies university of London, vol.46, No.3, pp.445-461
49. Stronach, David and michel Roaf (2007). “The Major Build-ings Of The Median Settlement”, London
50. Upton, M.J(1932), “The Expedition to Ctesiphon, 1931-1932”, The Metroplitan Museum of Art Bulletin, vol.27, no.8, pp. 185-197
51. Watelin, L.C(1939). “The Sasanian Building near Kish”, in “A survey of Persian art”,ed by Arthur Upham Pope, vol)2( oxford uni-versity Prss, pp. 584-592
