~Iι

ι\'\

r:9~ΚΕΝΤΡΟ ΕΥΡΩΙΙΑϊΚΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥι Δ Ρ γ Μ Α θ Ε Μ 1 Σ Τ Ο Κ Λ Η Κ Α 1 Δ Η ~l ιιΤ Ι>11 Τ Σ Α Τ Σ Ο Υ

ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ;

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑΞΕΝΟΦΩΝ Ι. ΚΟΝΤΙΑΔΗΣ

ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ Θ. ΑΝΘΟΠΟΥ ΛΟΣ

[ill ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗΑΘΗΝΑ2008

~\Ι

"'ϊ~"'~

~"'"~!~'<t.8r)i;~:Pg*.{~;'Ι':~()-:.

~l \'

"; ;~.~.[

"( ~'.•.~

~~~'

, "~.~.:./-. '<fι~:...

I~~;~lι•.. ·," ";.

ΥΠΟ0ΕΣΕΙΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΟΙΚΤΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑΣΤΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΙΙΟΛΙΤΩΝ

ΔΗΜΗΤΡΗΣ Α. ΣΩΤΗΡΟΠΟΥ ΛΟΓ

Εισαγωγή

t-'

Η επιστημονική συζήτηση για τις σχέσεις κράτους και κοινωνίας πο-λιτών στη σύγχρονη Ελλάδα, από τη μεταπολίτευση του 1974 μέχρι σήμερα,έχει καταλήξει σε ένα παράδοξο: η κοινωνία πολιτών θεωρείται ανίσχυρησε σχέση με το κράτος, αλλά και το κράτος θεωρείται αδύναμο. Η αδυνα-μία ή ατροφία της κοινωνίας πολιτών θεωρείται από πολλούς προφανής(Mavrogordatos 1993, Μουζέλης 1998, Μουζέλης και Παγουλάτος 2003). Τοδιογκωμένο ελληνικό κράτος (Τσουκαλάς 1986, SotiropoLIlos 1993, Διαμα-ντούρος 2000), οι πελατειακές σχέσεις (Μουζέλης 1977, Τσουκαλάς 1977,Σωτηρόπουλος 2001), τα ισχυρά πολιτικά κόμματα (Lyrintzis 1984, Σπουρ-δαλάκης 1998, Βούλγαρης 2002, Nicolacopoulos 2005, Lyrintzis 2005) και ηεξάρτηση ορισμένων συνδικάτων από το κράτος (Μαυρογορδάτος 1988)έχουν παρεμποδίσει τη δημιουργία ισχυρής κοινωνίας πολιτών.

Ως κοινωνία πολιτών νοείται το σύνολο των συλλογικών φορέων πουκαταλαμβάνουν το δημόσιο χώρο ο οποίος εκτείνεται, μεταφορικά μιλώντας,από το κατώφλι των νοικοκυριών μέχρι τις εισόδου; των δημόσιων υπηρε-σιών. Στην Ελλάδα σήμερα, μεταξύ των συλλογικών φορέων διά των οποίωνπραγματώνεται η κοινωνία πολιτών, δεν περιλαμβάνεται η Εκκλησία, καθώςαυτή είναι οικονομικά και θεσμικά κατ' εξοχήν εξαρτημένη από το κεντρικόκράτος, ούτε περιλαμβάνονται τα πολιτικά κόμματα, δεδομένου ότι και αυτάέχουν δημιουργήσει στενότατους δεσμούς με το κράτος. Άλλωστε, όπως είναιγνωστό, τα κόμματα κινούνται στο μεταίχμιο κράτους και κοινωνίας αρ-θρώνοντας και ιεραρχώντας τα αιτήματα της δεύτερης προς το πρώτο.

\:-

~~.\:

,i"~~..~:

1').•".~~.:1:,"~:[i.:-.{.

~~i~;

• ΕπΙκουρος Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών ."1'1.•

• ,.1,

3/8 JIIAflΙΤPJI~ ιΙ. ~:ΩΊΊΙΙ'OIΙO\'. \()~.

Στον υπόλοιπο διαθέσιμο χώρο άρθρωσης συμφερόντων που αφηνουνελεύθερο το κράτος, τα κόμματα και η Εκκλησία, θα μπορούσαν να έχουνανθήσει πολλές και μαζικές συλλογικές δράσεις. Εντούτοις, όπως είναι γνω-στό, αυτό δεν συμβαίνει. Συγκριτικά με άλλες ευρωπαϊκό; χώρες, στην Ελ-λάδα η συμμετοχή των πολιτών σε συλλόγους και σωματεία είναι μικρι)(Πολυζωίδης 2006: 130). Σιjμερα, με εξαίρεση τα συνδικάτα του δημόσιουτομέα, η συνδικαλιστική πυκνότητα είναι χαμηλή (Ματσαγγάνης 2006 καιMatsaganis υπό δημοσίευση). Ο εθελοντισμός, με εξαίρεση κάποιες εξάρ-σεις, παραμένει αναιμικός (Παναγιωτοπούλου 2003).

Η αδυναμία του κράτους έγκειται στην ανικανότητά του να σχεδιάσεικαι να εφαρμόσει δημόσιες πολιτικές σε βάθος χρόνου (Spanou 2000, Σπα-νού 2001, Μακρυδημήτρης 2002). Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι ηκαθυστερημένη και αποσπασματική ρύθμιση της μετανάστευση ς από τηνΑνατολική Ευρώπη και επίσης η απουσία ρύθμισης του ραδιοτηλεοπτικούτοπίου. Η αδυναμία του κράτους έγκειται επίσης και στη διαπερατότητά τουαπό μεγάλα και μικρά οικονομικά, επαγγελματικά και τοπικά συμφέροντα.Τα επιμέρους συμφέροντα έχουν εκμαιεύσει από το ελληνικό κράτος εξαι-ρέσεις στις ισχύουσες ρυθμίσεις, π.χ. σε πολεοδομικά ή σε ασφαλιστικά θέ-ματα, ενώ κάποιες φορές η δύναμη των συμφερόντων φθάνει μέχρι τηνιδιοποίηση δημόσιας περιουσίας.

Στη συνέχεια, παρουσιάζονται τρεις ερμηνείες της ατροφίας της ελλη-νικιΊς κοινωνίας πολιτών τις οποίες και θα αμφισβητήσουμε. Θα παραθέ-σουμε ενδεικτικά νεότερες εμπειρικές έρευνες για επιμέρους τομείς .τηςκοινωνίας πολιτών, καθώς και μια εναλλακτική θεωρητική προσέγγιση πουέχει προταθεί για τη μελέτη της. Τέλος, θα συμπεράνουμε ότι η κρατούσαγνώμη για την ελληνική κοινωνία πολιτών δεν έχει πάψει να ισχύει, αλλάπρέπει να διατυπωθεί με πιο σύνθετο και διαφοροποιημένο τρόπο.

Ι. Ερμηνείες της ατροφίας της ελληνικής κοινωνίας πολιτών

Η πρώτη και κρατούσα ερμηνεία για την ατροφία της ελληνικής κοινω-νίας πολιτών έχει να κάνει με τον τρόπο ένταξης των μαζών στην πολιτική.Ο τρόπος αυτός είναι η γνωστή μας πατρωνία, αλλιώς γνωστή ως «πελατει-ακές οχεσει;». Η πατρωνία είναι ένας ιδιαίτερος τρόπος πολιτική; συμμε-τοχής. Ειδικά στην Ελλάδα υπάρχει παραδοσιακά μια «κάθετη» ένταξη τωνμαζών στην πολιτική (Μουζέλης 1987: 23, 135, 138 και επ.). Η «κάθετη»

\'π"Oε'ιJει; <υY(ιιJιίι; Υια πι,' ε)).ψι%ιί ;ωινιι)\'ι'(ι πολιτ,,)1' 3/Ι;

'"

~~,:;,ι;;~t!::r ί'(~ItL

~y~fT~~..}:'

ένταξη σημαίνει πελατειακή διασύνδεση φτωχών Ι) ανίσχυρων στρωμάτωνκαι ατόμων με τις μεσαίες κομματικές βαθμίδες, π.χ., με τοπικού ; κομμα-τάρχες Ι) τους επικεφαλιjς των τοπικών κομματικών οργανώσεων, και με τιςυψηλά ιστάμενες πολιτικές ελίτπου στηρίζονται στις μεσαίε; βαθμίδες. Σύμ-φωνα με αυτήν τη γνώμη, η «κάθετη» ένταξη στο πολιτικό σύστημα διαcrέρειαπό την «οριζόντια» ενσωμάτωσητων μαζών σε άλλες ουγχοονε ; οημοκρ«-τίες της Δύσης, όπου πολίτες παρόμοιας κοινωνική; Οέσηςαντί να ψάχνουνέναν πάτρωνα, σφυρηλατούν δεσμούς μεταξύ τους ως μέλη εργατικών σω-ματείων και εθελοντικών οργανώσεων.

Οι ιστορικοί έχουν 'Ίδη αμφισβητήσει την εγκυρότητα αυτού του σχή-ματος και, γενικότερα, της εκτεταμένης χρήσης της πατρωνίcις ως κλειδιούγια την ερμηνεία της ελληνική; πολιτικής κατά το 190 αιώνα (Χατζηιωσήφ1994, Ηeπίng 2004). Η προαναφερθείσα άποψη σχετικά με την κάθετηένταξη εξακολουθεί, ενδεχομένως, να έχει αξία, ωστόσο η ακριβιΊς έκτασηστην οποία ισχύει σήμερα, στις αρχές του 210υ αιώνα, συνιστά πρόκλησηγια έρευνα. Αν η κοινωνία πολιτών είναι ατοοφικη, η αδυναμία της δεν είναιδιαχρονική και πάντως σήμερα δεν οφείλεται αποκλειστικά στηνπερίσφιγξητης κοινωνίας πολιτών από τα πολιτικά κόμματα και το κράτος.

Σχετική με αυτό το σημείο είναι μια δεύτερη ερμηνεία της ατροφίας τηςκοινωνίας πολιτών, η οποία ανάγει το πρόβλημα στη μείωση του γενικότερουενδιαφέροντος για την πολιτική. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1980,αρκε-τές έρευνες έχουν δείξει την τάση των πολιτών να χάνουν όλο και περισσό-τερο το ενδιαφέρον τους για τηνπολιτική και να υιοθετούν, σταδιακά, κυνικι)πολιτική στάση, αποστασιοποιούμενοι από τα κόμματα και τα συνδικάτα(Δεμερτζής και Καφετζής 1996,Βούλγαρης 2001).

Αντίθετα με το φαινομενο της μεγάλης προσφοράς εθελοντών γιατους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004 (Παναγιωτοπούλου 2003, Πολυζωί-δης 2006: 124-125), οι αριθμοί των εθελοντών που συνήθιζαν να εργάζο-νται στις προεκλογικές εκστρατείες των κομμάτων φθίνουν όπως και οιαριθμοί των πολιτών που συμμετέχουν σε κομματικές συγκεντρώσεις κατάτις προεκλογικές περιόδους (δες σύνοψη της βιβλιογραφίας στο Σωτηρό-πουλος 2004). Το ποσοστό των μισθωτών που είναι εγγεγραμμένα μέλησε κάποιο συνδικάτο έχει μειωθεί από το 41% το 1992 στο 27% το 2004(περ. Μεταρρύθμιση, τχ. 8, Σεπτέμβριος 2006, σ. 46). Σε σύγκριση με τηνεποχή της μεταπολίτευσης, η κυκλοφορία των ημερήσιων, πολιτικών εφη-μερίδων είναι μειωμένη.

,',

~'""~'1oι.I.'J;'~'.'

.,ι,)~

'.).,.

ι,~

"ιi~4Z.r>;'i;'~r, '.

:-;,.)'

··ι'ό~,*.~.:"''lJ.

~~'.:ι"~.,

,.~

320 ΔΗΜΗ7ΡΗΣ Α. ΣΩΠIPOrιo Υ.ΙΟΣ-------

Ορισμένες από αυτές τις τάσεις δεν είναι αποκλειστικά ελληνικές: πα-ρόμοια φαινόμενα παρατηρούνται σε πολλές σύγχρονες δημοκρατίες. Όπωςείναι γνωστό, η παραδοσιακή πολιτική συμμετοχή, νοούμενη ως δέσμευσηκαι προσωπική ανάμειξη σε έναν απαιτητικό πολιτικό σκοπό, έχει παραχω-ρήσει τη θέση της σε μια αποστασιοποιημένη εκτίμηση των εναλλακτικώνεπιλογών, τις οποίες έχει ο ψηφοφόρος, μέσα σε ένα μάλλον περιορισμένοιδεολογικό φάσμα. Αυτό εν μέρει οφείλεται στην προσωποποίηση του δη-μοκρατικού πολιτικού ανταγωνισμού. Οφείλεται δηλαδή στην υποκατάστασητης προγραμματικής αντιπαράθεσης ανάμεσα στα κόμματα από ένα είδος«διαγωνισμού ομορφιάς» ανάμεσα σε συγκλίνουσες πολιτικές προσωπικό-τητες. Αυτό ήταν αρκετά εμφανές στην Ελλάδα κατά τις δημοτικές εκλογέςτου φθινοπώρου του 2002 και κατά τις γενικές εκλογές της άνοιξης του 2004.Σύμφωνα με αυτήν την ερμηνεία, αν η συμμετοχή στα κόμματα και στις εκλο-γικές διαδικασίες είναι συγκριτικά περιορισμένη, τότε κατά μείζονα λόγοαυτό συμβαίνει σε ό,τι αφορά τη συμμετοχή στις οργανώσεις και τις δράσειςτης κοινωνίας πολιτών.

Ωστόσο, αυτή η ερμηνεία θα μπορούσε να αμφισβητηθεί με την επισή-μανση ότι η συμμετοχή στην κοινωνία πολιτών δεν είναι πάντοτε εμφανήξ.Δίπλα στην επίσημα καταγεγραμμένη ισχνή κοινωνία πολιτών, μπορεί ναυπάρχει μια ανεπίσημη, αφανής κοινωνία πολιτών (Σωτηρόπουλος 2004).Στον Τύπο και στα ηλεκτρονικά ΜΜΕ καταγράφονται συχνά πλήθος πρω-τοβουλιών «από τα κάτω», οι οποίες δεν αποκτούν θεσμική έκφραση. Οι λι-γότερο εμφανείς, μη καταγεγραμμένες δραστηριότητες της κοινωνίαςπολιτών λαμβάνουν χώρα σε τοπικό επίπεδο, σε θέματα αλληλοβοήθειας,εκπαίδευσης, προστασίας του περιβάλλοντος, κοινωνικής αρωγής σε περι-πτώσεις φυσικών καταστροφών και πολιτιστικών εκδηλώσεων.

Σε εθνικό επίπεδο οι μη εμφανείς διεργασίες της κοινωνίας πολιτών γί-νονται αντιληπτές σε στιγμές κατά τις οποίες οι θεσμικοί εκπρόσωποι τηςκοινωνίας (συνομοσπονδίες, ομοσπονδίες, επαγγελματικοί φορείς κ.ά.) απο-δεικνύονται ανετοιμοι 11 ανήμποροι να επιτελέσουν τη λειτουργία της αντι-προσώπευσης έναντι του κράτους. Τότε, αντί των επίσημων διαύλωνάρθρωσης συμφερόντων, το λόγο έχουν άτυπα δίκτυα. Χαρακτηριστικό πα-ράδειγμα είναι το κίνημα εναντίον της παγκοσμιοποίησης, ογκώδης διαδη-λωση του οποίου έλαβε χώρα στη Θεσσαλονίκη, τον Ιούνιο του 2003, μεαφορμή τη διάσκεψη κορυφής της Ευρωπαϊκή; Ένωσης, καθώς και στηνΑθήνα τον Μάιο του 2006, με αφορμή το 40 Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Φόρουμ.

Υ'Π!Jθ~σει~ερyααΙE~ ΥΙΙΙ rην ε)).ηνικ'ί xutl'lύVLU .το),ιrώv 321

Άλλο παράδειγμα είναι οι περιοδικές κινητοποιήσει; αγροτών σε τοπικόκαι περιφερειακό επίπεδο, οι οποίες κάποτε οργανώνονται από επίσημουςφορείς (π.χ, συλλόγους), ενώ άλλοτε από πιο «ρευστές» συντονιστικές επι-τροπές. Επίσης στις δημοτικές εκλσγές, τουλάχιστον από το 1994, τοπικές συσ-σωματώσεις, οι οποίες αντανακλούν αφανείς διεΟΊ(ωίες, δεν εκφρcίζονταιμέσα από κομματικά «κανάλια», αλλά διοχετεύονται σε υπερκομματικci ι] δια-κομματικά ψηφοδέλτια. Σε μικρότερη κλίμακα, ανάλογο παράδειγμα είναι οιπρωτοβουλίες και κινήσεις των πανεπιστημιακών υπέρ της μεταρρύθμιση; τουδημόσιου πανεπιστημίου στις αρχές του 2007.

Ανεξάρτητα από το πόσο εκτεταμένες είναι οι αφανείς οψει; της κοι-νωνίας πολιτών, μια επίδραση που αυτές έχουν στους ενεργούς πολίτες είναιη διαμόρφωση συλλογικών ταυτοτήτων. Συμμετοχή στις δράσεις της κοινω-νίας πολιτών σημαίνει όχι μόνον απόπειρα επίδρασης στα τεκταινόμενα,αλλά συνδιαμόρφωση της εικόνας του εαυτού και των άλλων, σφυρηλάτησηταυτότητας. Άρα η ερμηνεία της ατροφικής κοινωνίας πολιτών που κατα-γράφει μόνον επίσημες συλλογικές εκδηλώσεις ίσως υποτιμά ένα αφανέςυπόστρωμα συλλογικών δράσεων, μια αφανή κοινωνία πολιτών η δράση τηςοποίας δεν έχει λάβει κανένα επίσημο χρίσμα, αλλά είναι σημαντική.

Μια τρίτη ερμηνεία της ατροφίας της ελληνική; κοινωνίας πολιτών είναιη έλλειψη κοινωνικού κεφαλαίου. Παρότι στις σχετικές διεΟνείς έρευνες(Putnam, Leonardi και Nanetti 1993) ως μέρη του κοινωνικού κεφαλαίου θεω-ρούνται τόσο στάσεις και αντιλήψεις όσο και ουμπεριφορό; (π.χ. η ενεργόςσυμμετοχή των ατόμων σε κοινωνικά δίκτυα), στην πράξη το κοινωνικό κε-φάλαιο αποτιμάται με βάση το βαθμό εμπιστοσύνης που δείχνουν τα άτομαπρος άλλα άτομα και προς τους θεσμούς. Αν δεν υπάρχει εμπιστοσύνη, τότε τοκοινωνικό κεφάλαιο θα είναι μικρό και η κοινωνία πολιτών επίσης ισχνή. Ηβιβλιογραφία θεωρεί ότι το κοινωνικό κεφάλαιο στην Ελλάδα είναι μικρό(Αφουξενίδης 2004 και 2006, ΔεμερτζtΊς 2006, Καζάκος 2006, Παρασκευό-πουλος 2006). Η ατροφική κοινωνία πολιτών συσχετίζεται με το χαμηλό επί-πεδο του κοινωνικού κεφαλαίου. Σύμφωνα με στοιχεία της Ευρωπα"ίκήςΚοινωνικής Έρευνας του 2003 (ΕΚΚΕ 2003: 7-9), συγκριτικά με τους Πορτο-γάλους, τους Ισπανούς, τους Βρετανούς και τους Ολλανδούς, οι Έλληνες δεί-χνουν γενικά τη μεγαλύτερη δυσπιστία απέναντι στους συμπατριώτες τους.Αναπόφευκτα, λοιπόν, δύσκολα θα αφιερώσουν πόρους (χρόνο, δεξιότητες,αφοσίωση, χρήμα) σε εθελοντικές ενώσεις και σωματεία. Οι Έλληνες είναιαρνητικά διατεθειμένοι απέναντι στις συλλογικές προσπάθειες.

~. - ..•.

~Ι'''''_:

~<:Ι"

'-'-4 .•

Ιιι':.'~}

ΠΙΝΑΚΑΣ 1Ποσοστιαία συμμετοχή του γενικού πληθυσμού σε κοινωνικές

οργανώσεις στην Ελλάδα και σε άλλες χώρες της Ευρώπης, 2003 ..~.\'Ί·r.:."!

Ελλάδα Ισπανία Πορτογαλία Αγγλία Ολλανδία~~"i;

Ι) Μέλος εργατικού

συνδικάτου 5,5 5,3 5,0 1,5 2,22) Μέλος επαγγελματική;ένωσης 5,0 4,5 4,0 1,3 1,3

3) Μέλος οργάνωσηςΙ· .'\.

" .καταναλωτών /λέσχης ~'

i:~\'αυτοκινήτου 3,5 3,4 2,1 31,S 31,7

4) Μέλος περιβαλλσντικής! ~;"~{

ειρηνιστικής οργάνωσης 1,6 2,0 1,6 6,0 26,2

5) Μέλος θρησκευτικήςοργάνωσης 1,4 5,9 5,0 14,1 26,2

6) Μέλος ανθρωπιστικήςοργάνωσης 1,0 3,8 2,1 3,4 8,3

-------------------------------------------------------------------------------Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων από το συγγραφέα με βάση στοιχεία που ανα-

ζήτησε η Σπυριδούλα Νέζη στην ιστοσελίδα www.ekke.gr/ess.

322 ΔHΛtHTJ'HΣ Α. ~:Ω1Ί 11'0110\" \O~:

Ωστόσο, εφόσον όχι μόνον η έκταση της εμπιστοσύνης αλλά και ο [1αΟ-μός συμμετοχής είναι δείκτης του κοινωνικού κεφαλαίου, είναι αναγκαίαμια διαφοροποίηση αυτού του γενικού αρνητικού συμπεράσματος. Όπωςδείχνουν στοιχεία από την Ευρωπαϊκή Κοινωνική Έρευνα του 2003 (Πίνα-κας Ι), η συμμετοχή των Ελλήνων σε διάφορες ενώσεις και σωματεία είναιπράγματι μικρή, αλλά η συμμετοχή τους σε εργατικά συνδικάτα και επαγ-γελματικές ενώσεις δεν υπολείπεται άλλων ευρωπαϊκών λαών. Ως προς αυτότο κριη]ριο, καμία από τις υπόλouτες τέσσερις χώρες (Ισπανία, Πορτογα-λία, Αγγλία, Ολλανδία) δεν παρουσιάζει υψηλότερα ποσοστά από την Ελ-λάδα. Αντιθέτως οι Έλληνες σαφώς υπολείπονται των άλλων ως προς τησυμμετοχή τους σε καταναλωτικές / αυτοκινητικές, περιβαλλοντικές / ειρη-νιστικές, θρησκευτικές και ανθρωπιστικές οργανώσεις (Πίνακας 1, περι-πτώσεις οργανώσεων 3-6).

Yπo()έιTει;_ερYασι~;_Yιιι την ελληl:ικ'ί κ<)ι~,)I'ι'rι :τολιτι,ί,' J". -j

,.

Σε μικρότερο βαθμό το ιοιο παρατηρείται και με τους Ισπανού; και τοικΠορτογάλους. Οι Νοτιοευρωπαίοι γενικά συμμετέχουν περισσότερο σε ορ-γανώσεις που προασπίζονται τα εργατικά/επαγγελματικά τους συμφέροντααπό ό,τι οι Άγγλοι 11 οι Ολλανδοί, ενώ, από την άλλη μεριά, συμμετέχουν εμ-φανώς λιγότερο σε οργανώσεις με <ψεταϋλιστικούς» στόχοικ, όπως είναι οιoργαν(ι'Jσεις για την προστασία του περιβάλλοντος 1] για την παροχή αν-

Ορωπιστικής βοήθειας.• rl'"

,,~i.!~f '~-,'!-.

;' 11. Νεότερες αμφισβητήσεις της κρατούσας γνώμης για την ελληνική κοινω-

νία πολιτών

Επιπλέον, ακόμα και στον τομέα των «μεταϋλιστικων» κοινωνικών ορ-γανώσεων που πάσχουν από μικρή συμμετοχή, παρατηρούνται διαφοροποι-ήσεις. Η άποψη ότι η ελληνική κοινωνία πολιτών είναι ατροφική δεν ισχύειεντελώς ή δεν ισχύει πλέον. Ήδη ορισμένοι συγγραφείς κάνουν λόγο γιασυνθήκες ώριμες για την ανάδυση της κοινωνίας πολιτών (Γιαννής 2001: 40)1] μιλούν για διαφαινόμενες νέες τάσεις της κοινωνίας πολιτών, οι οποίες,παρά τις υπαρκτές αδυναμίες, ίσως σηματοδοτούν την αναβίωση της(Lyrintzis 2002: 94-96). Αν και το επίπεδο εκκίνησης για τη σταδιακή δια-μόρφωση ισχυρής κοινωνίας πολιτών στη χώρα μας είναι χαμηλό, υπάρχουνενδιαφέρουσες ενδείξεις ανάπτυξή; της.

Οι ενδείξεις αφορούν κυρίως την ανάπτυξη διαφόρων ειδών 1] κατηγο-ριών εθελοντικών οργανώσεων. Από τα υπάρχοντα στοιχεία καταγραφή;τέτοιων οργανώσεων (Παναγιωτοπούλου 2003, Πολυζωίδης 2006), φαίνεταιότι η κατηγορία με τις περισσότερες οργανώσεις είναι τα αθλητικά σωμα-τεία. Πολυπληθής είναι και η κατηγορία των θρησκευτικών/εκκλησιαστικώνοργανώσεων, καθώς και η κατηγορία των εκπαιδευτικών/πολιτιστικών ορ-γανώσεων. Παρότι, συγκριτικά με άλλες ευρωπα"ίκές χώρες, τόσο οι αριθμοίτων οργανώσεων όσο και τα ποσοστά του πληθυσμού που συμμετέχουν σεαυτές είναι μικρά, εντούτοις δεν θα πρέπει να μας διαφεύγει το γεγονός ότιμερικές κατηγορίες οργανώσεων έχουν «ειδικό βάρος». Αυτό σημαίνει ότιέχουν αποκτήσει αναγνωρισιμότητα και μπορούν κατά διαστήματα να πα-ρεμβαίνουν στην «ατζέντα» των μέτρων δημόσιας πολιτικής του ενδιαφέρο-ντός τους, χωρίς βέβαια να τη διαμορφώνουν.

Πιο συγκεκριμένα, στον τομέα των περιβαλλοντικών οργανώσεων ση-μειώνεται ότι υπάρχει μεγάλος αριθμός μελών και υποστηρικτών (Αφουξε-

J.?~ ΔΗΜΗΤΡΗΣ Α. ΣΩΤΗΡΟΠΟ}'ΛΟΣ

νίδης 2006: 166-172 και 175). Μερικές από τις οργανώσεις αυτές, όντας πα-ραρτήματα ξένων οργανώσεων, έχουν παρουσία και αναγνωρισιμότητα στηνελληνική πολιτική σκηνή, ενώ άλλες έχουν ισχυρή τοπική δικτύωση. Απορ-ροφούν κονδύλια από την Ευρωπαϊκή Ένωση και στηρίζονται σε διεθνείςσυμβάσεις και στην ευρωπαϊκή νομοθεσία για το φυσικό περιβάλλον, επι-τυγχάνοντας έτσι να συμμετέχουν στο διάλογο, αν όχι και στη λήψη αποφά-σεων για την περιβαλλοντική πολιτική.

Στον τομέα των οργανώσεων που ασχολούνται με τα προβλήματα τωνμεταναστών παρατηρείται μεγάλη κινητικότητα. Υπάρχουν πολλές οργανώ-σεις μεταναστών που δραστηριοποιούνται σε θέματα δικαιωμάτων, εκπρο-σώπησης ενώπιον των ελληνικών αρχών, αλληλοβοήθειας, εκπαίδευσης,καθώς και τέλεσης θρησκευτικών καθηκόντων. Υπάρχουν επίσης ελληνικέςοργανώσεις που διακρίνονται χονδρικά σε δύο κατηγορίες: στις περισσό-τερο πολιτικοποιημένες οργανώσεις οι οποίες διεξάγουν αντιρατσιστικόαγώνα και στις λιγότερο πολιτικοποιημένες που έχουν κυρίως ανθρωπιστικόχαρακτήρα (Αφουξενίδης 2006: 172-175). Οι οργανώσεις αυτές δεν έχουντην (δια επιρροή στο διάλογο και ίσως στη λήψη αποφάσεων σε θέματα με-ταναστευτικής πολιτικής την οποία απολαμβάνουν οι περιβαλλοντικές ορ-γανώσεις στο «δικό» τους τομέα πολιτικής.

Στον τομέα της κοινωνικής φροντίδας υπάρχουν πολλές οργανώσεις μεπαράδοση στη φιλανθρωπία. Οι οργανώσεις αυτές ασχολούνται με τη φρο-ντίδα ηλικιωμένων, ατόμων με ειδικές ανάγκες και απόρων. Ορισμένες απότις πιο καθιερωμένες, μεγάλες οργανώσεις έχουν ανοίξει διαύλους επικοι-νωνίας και συνεργασίας με το κράτος. Χωρίς να διαμορφώνουν τη σχετική«ατζέντα» δημόσιας πολιτικής, η παρουσία τους λαμβάνεται υπόψη κατά τηχάραξη μέτρων πολιτικήτ, Άλλες πάλι, μικρότερες οργανώσεις δεν έχουνπρόσβαση στο κράτος και μάλιστα αντιμετωπίζουν εμπόδια από αυτό (Πο-λυζωίδης 2006: 130 επ., 247-248).

Τέλος, στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής, εδώ και τουλάχιστον δέκαχρόνια, δραστηριοποιούνται μη κυβερνητικές οργανώσεις (ΜΚΟ), οι οποίες-συχνά σε στενή συνεργασία με το Υπουργείο Εξωτερικών- πραγματο-ποιούν σχέδια ανθρωπιστικής βοήθειας και κατασκευής υποδομών στοεξωτερικό. Φαίνεται ότι εξαιτίας της Βαλκανικής κρίσης υπήρξε «έκρηξη»ανάπτυξης τέτοιων οργανώσεων στην Ελλάδα. Εκ των πραγμάτων, ορισμέ-νες ΜΚΟ καταλήγουν να «ασκούν» εξωτερική πολιτική τουλάχιστον στο επί-πεδο της εφαρμογής της εκάστοτε εθνικής πολιτικής. Το φαινόμενο δεν είναι

Yιroθέσ.εις εργασίας Υια T11:-ι..~λλ.ιινιxlίχοινωνι'α ::ι:oλ~τ~ J15

μόνον ελληνικό, αλλά παρατηρείται ότι έχει ενισχυθεί γενικά ο ρόλος των μηκυβερνητικών οργανώσεων στις διεθνείς σχέσεις (Φραγκονικολόπουλος

2003, Σκλιας 2004).Η τελευταία αμφισβήτηση της γνώμης, ότι η κοινωνία πολιτών στην Ελ-

λάδα είναι ατροφική, δεν προέρχεται από εμπειρική έρευνα συγκεκριμένωνκατηγοριών οργανώσεων, αλλά έχει θεωρητικό έρεισμα (Βούλγαρης 2006).Σύμφωνα με την άποψη του Γιάννη Βούλγαρη, η συζήτηση περί αδύναμηςκοινωνίας πολιτών υποκρύπτει μια θεωρητική παραδοχή, συναφή προς τηνπροσέγγιση του Αλεξίς ντε Τοκβίλ: η κοινωνία πολιτών συνίσταται στην εθε-λοντική αυτο-οργάνωση σε αντιδιαστολή προς το κράτος. Οι εθελοντικές ορ-γανώσεις είναι δίαυλος έκφρασης αντιστάσεων προς τις τυχόν αυταρχικέςόψεις της λειτουργίας του κράτους ή προς τις τυχόν τυραwικές τάσεις επι-βολής της πλειοψηφίας πάνω στις μειοψηφίες.

Ωστόσο, υπάρχει και άλλη προσέγγιση που εμπνέεται από τον ΑντόνιοΓκράμσι (Βούλγαρης 2006: 19 και 25). Σύμφωνα με αυτήν, η κοινωνία πολι-τών δεν είναι ένα ενιαίο όλο που αντιπαρατίθεται προς το κράτος, αλλά είναιένα πεδίο πολιτικών και κοινωνικών αγώνων. Στο πλαίσιο του καπιταλισμού,την ηγεμονία στο εν λόγω πεδίο ασκεί συνήθως η μεγαλοαστική τάξη, αλλάαυτό δεν προεξοφλείται διαχρονικά. Η κοινωνία πολιτών διατρέχεται απόαντιθέσεις, καθώς κάποτε μπορεί να χαρακτηρίζεται από κυριαρχία μιαςομάδας πάνω στις άλλες, ενώ άλλοτε μπορεί να χαρακτηρίζεται από επιτυ-χημένους αγώνες χειραφέτησης των κυριαρχούμενων.

Θα λέγαμε λοιπόν ότι η κοινωνία πολιτών είναι ένα ανοικτό «στοί-χημα», μια αρένα διεξαγωγής δημοκρατικού ανταγωνισμού. Μάλιστα σεαυτόν τον ανταγωνισμό προσέρχονται και λιγότερο ευπρόσδεκτοι συλλογι-κοί φορείς, όπως εθνικιστικά δίκτυα, ρατσιστικές συσσωματώσεις και ομά-δες φανατικών κάθε είδους, που αποκαλύπτουν έτσι το λιγότερο γοητευτικό

πρόσωπο της κοινωνίας πολιτών.Περαιτέρω, το κράτος δεν είναι γενικά ισχυρό ή αδύναμο, αλλά έχει

ισχύ διαφορετικής ποιότητα; ανάλογα με τη λειτουργία που επιτελεί. Υιο-θετώντας τη μεταβεμπεριανή προσέγγιση και ορολογία των Michael Mannκαι Linda Weiss (βλ. Μαν 2006: 58-60 και 62), ο Βούλγαρης διακρίνει δύολειτουργίες του κράτους, τη δεσποτική και τη συντονιστική (Βούλγαρης 2006:21 και 29-32). Η δεσποτική λειτουργία αφορά όποια δράση του κράτους δεντο εμπλέκει σε διαπραγματεύσεις με την κοινωνία. Το κράτος επιβάλλεταιστην κοινωνία «δεσποτικά», ιδίως σε ορισμένους τομείς πολιτικής όπου

ι-(,.

'φ ~>;-;.--,=-"

,~.~.f'~~.

,Ι.)

326 ΔΗΜΗΤΡΗΣ Α. ΣΩTHPorιOYΛOΣ

απαιτείται άσκηση του νόμιμου μονοπωλίου της φυσικής βίας. Ως γνωστόν,σύμφωνα με τον Βέμπερ, το μονοπώλιο αυτό βρίσκεται στα χέρια του κρά-τους (Weber 2005: 57).

Αντίθετα, η συντονιστική λειτουργία του κράτους σημαίνει ότι αυτόδιεισδύει στην κοινωνία προκειμένου να συντονίσει τη δράση διαφόρωνκοινωνικών ομάδων. Για να επιτύχει το συντονισμό αυτόν το κράτος αλ-ληλεπιδρά με την ιδιωτική πρωτοβουλία, καθώς και με ομάδες συμφερόντων.Σε αυτό το σημείο, αν το κράτος αδυνατεί να επιτελέσει αποτελεσματικά τησυντονιστική λειτουργία του, τότε αποδεικνύεται αδύναμο κράτος, χωρίςόμως αυτό να σημαίνει ότι το κράτος είναι εξίσου αδύναμο και στη δε-σποτική λειτουργία του.

Σύμφωνα με τον Γιάννη Βούλγαρη, η υπόθεση εργασίας που απορρέειαπό αυτήν την ποοσεγγιση είναι ότι το ελληνικό κράτος είναι περισσότερο,αλλά 6χι πλήρως, αποτελεσματικό ως προς τη δεσποτική λειτουργία του καιλιγότερο ή ελάχιστα αποτελεσματικό ως προς τη συντονιστική λειτουργίατου. Α,:ίστοιχα, η κοινωνία πολιτών δεν είναι ένα αδιαφοροποίητο όλο,αλλά μια αρένα στην οποία συγκρούονται συμφέροντα επιδιώκοντας τηνηγεμονία. Θα προσθέταμε ότι 11 κοινωνία πολιτών είναι ένα πεδίο διαμόρ-φωσης και αναδιαμόρφωσης συλλογικών ταυτοτήτων.

Αυτή η προσέγγιση δεν αναιρεί εντελώς την κρατούσα γνώμη για το«αδύναμο κράτος και την αδύναμη κοινωνία πολιτών» στην Ελλάδα σήμερα,ανοίγει όμως διαύλους θεωρητικού στοχασμού και εμπειρικής έρευνας πουθα μπορούσαν να μας προσφέρουν μια πιο σύνθετη και διαφοροποιημένηεικόνα των σχέσεων κράτους και κοινωνίας μετά τη μεταπολίτευση.

Συμπεράσματα

Η κρατούσα γνώμη στη βιβλιογραφία για την κοινωνία πολιτών στηνΕλλάδα μετά τη μεταπολίτευση του 1974 είναι ότι η κοινωνία αυτή είναιαναιμική ή ατροφική, ενώ ταυτόχρονα το κράτος είναι επίσης αδύναμο ει-δικά σε ό,τι αφορά την εφαρμογή των εκάστοτε μέτρων δημόσιας πολιτικής.Η κοινωνία πολιτών είναι ατροφική εξαιτίας της διείσδυσης και της μετα-φοράς του ανταγωνισμού των κομμάτων στο εσωτερικό των μη κρατικώνσυλλογικών φορέων και της εξάρτησης, κυρίως οικονομικής αλλά και διοι-κητικής, των εν λόγω φορέων (π.χ., των συνδικάτων, ορισμένων ΜΚΟ) απότο κεντρικό κράτος.

Y~θέυεις εΡ1.α!!.ΙU;για π/ν ελληνωί χοll'ωνι'ιι ,το;' ιτων 327

/

Ωστόσο, το δίπολο «αδύναμη κοινωνία πολιτών/αδύναμο κράτος» έχειαμφισβητηθεί, εξαιτίας της παρουσίας ισχυρών θυλάκων της κοινωνία; πο-λιτών. Παραδείγματα είναι ορισμένες, σχετικά αυτονομημένες από τα κόμ-ματα και το κράτος, ομάδες πίεση; (π.χ., συνδικάτα του ευρύτερου δημόσιουτομέα), οι περιοδικέ; τοπικές υπερ-κομματικές κινητοποιήσεις αγροτών ήάλλων που δραστηριοποιούνται υπέρ τοπικών αιτημάτων και η εμφάνιυηδιακομματικών ψηφοδελτίων στις δημοτικές εκλογές, η δημιουργία κοι-νωνικών κινημάτων «από τα κάτω» είτε για εσωτερικά είτε για διεθνή θέ-ματα (π.χ., κίνημα κατά της παγκοσμιοποίησης), η ανάπτυξη του εθελοντισμούιδίως κατά τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004, η δραστηριοποίηση ΜΚΟ(π.χ., σε θέματα περιβαλλοντικής ή μεταναστευτική ς πολιτικής) και, τέλος,ένα πλήθος άτυπων σuσσωματώσεων (δικτύων και συλλογικών πρωτοβου-λιών) που δεν λαμβάνουν τις συνήθεις νομικές μορφές (η άγνωστη ή αφα-vtις κοινωνία πολιτών). Ο προβληματισμός σχετικά με την κρατούσα γνώμηέχει επεκταθεί και στο θεωρητικό επίπεδο, καθώς έχει προταθεί η αντι-κατάσταση της κυρίαρχης τοκβιλιανής προσέγγισης από μια γκραμσιανήπροσέγγιση.

Συνολικά, είναι ακριβέστερη μια πιο διαφοροποιημένη εικόνα τη; ελ-ληνικής κοινωνίας πολιτών, με αδύναμες αλλά και ισχυρές οψεκ, ενω η ίδιαη κοινωνία πολιτών θα έπρεπε να θεωρηθεί μάλλον μια αρένα σύγκοουση;και διαμόρφωσης ταυτοτήτων παρά ένα ομοιογενοποιημένο «μεγεθοο πουαντιπαρατίθεται στο «μεγεθω;» του κράτους.

Βιβλιογραφικές αναφορές.;.

Αφουξενίδης Α. (2004), «Κοινωνικό κεφάλαιο και μη κυβερνητικές οργα-νώσεις στην Ελλάδα», Κοινωνία Πολιτών, 10: 60-65.

Αφουξενίδης Α. (2006), «Οψει; της κοινωνίας πολιτών στην Ελλάδα», Επι-σrήμη και Κοινωνία, 16: 163-178.

Βούλγαρης r. (2001), Η Ελλάδα της Μεταπολίτευσης, 1974-1990,Αθήνα:Θεμέλιο.

Βούλγαρης Γ. (2006), «Κράτος και κοινωνία πολιτών στην Ελλάδα: Μιασχέση προς επανεξέταση;», Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής EnLσnj-μης, 28: 5-33.

"

~

ΔHMFΓΓPHΣ Α ΣΩlliΡοnΟΥ ΛΟΣ Υποθέσεις εργασ(ας για τ/ν ελληνική κοινων(α πολιτών 329

328

Γιαννήτ Ν. (επιμ.) (2001), Κοινω\ιία πολιτών και νεολαία. Μια μελέτη τηςΓενικιίς Γραμματείας Νέας Γενιάς και της «Ευρωπαϊκιις 'Εκφρασης»,Αθήνα: ΠαπαζtΙσης.

Δεμερτζtiς Ν. (2006), «Η εμπιστοσύνη ως κοινωνικό συναίσθημα», Επιστήμηκαι Κοινωνία, 16: 39-67.

Δεμερτζής Ν., Καφετζής Π. (1996), «Πολιτικός κυνισμός, πολιτική αλλο-τρίωση και ΜΜΕ. Η περίπτωση της τρίτης ελληνικής δημοκρατίας», στο:Λυριτζής Χρ.lΝικολακόπουλος Ηλ./Σωτηρόπουλος Δ. (επιμ.), Κοινωνίακαι Πολιτι κιί. Όψεις της τρίτης Ελληνικής Δημοκρατ(ας 1974-1994,Αθηνά: Θεμέλιο, σ. 174-218.

Διαμαντούρος Ν. (2000), Πολιτισμικός δυϊσμός και πολιτικιι aMaYll. ΣτηνΕλλάδα της μεταπολ(τευσης, μετάφραση Δημήτρης Α. Σωτηρ6πουλος,Αθήνα: Αλεξάνδρεια.

ΕΚΚΕ (2003), Ελλάδα-Ευρώπη: Αποτελέσματα της μεγάλης ευρωπαϊκήςκοινωνικιίς έρευνας (φυλλάδιο του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευ-νών), Νοέμβριος, Αθήνα.

Herring Gunnar (2004), Τα ελληνικά πολιτικά κόμματα, τόμοι δύο, μετά-φραση Θ6δωρος Παρασκευ6πουλος, Αθήνα: Μορφωτικ6 'Ιδρυμα Εθνι-Κtjς Τραπέζης.

Καζ(ικος Π. (2006), «Κοινωνικ6 κεφάλαιο και συλλογική δράση: επιπτώσειςσε οικονομικές δομές, επιδόσεις και μεταρρυθμίσεις. Η ελληνική εμπει-ι)ία». Eπιστt[ιιη και Κοινωνία, 1δ: 107-138.

Lyrintzis Chr. (1984), «Political Parties ίη Post-Junta Greece: Α Case of"Bureaucratic CΙientelisIll" ?», West Euι-opean Politics, 7 (2): 99-118.

Lyrilltzis Chr. (2002), «Greek Civil Society ίη the 2 Ιst century», στο: Greeceί" ι!ιε EIl1"opean U"ίΟI1: ΤΙιε "ew role al1d t!Ie "ew agel1da, επιμέλεια1):lIl:lyioιis C. IonkiIllitlis, 90-99, Λθήνα: Millistry οί'Πιο Prcss nnd MnssMedia.

Lyrintzis Chr. (2005), «Πιε Changing Party Systern: Stable Dernocracy,Contested "Modemization"», West E,,,"opean Politics. 28 (2): 242-259.

ΜηΚΡlIδημtiτρης Α. (2002), Κράτος και κοινωνία των πολιτών, Αθήνα: Με-ταμεσονύκτιες εκδόσεις.

Μην Μάικλ (2006), Κράπι, πόλεμος και καπιταλισμ6ς, μετάφραση ΕλένηΤοερέζολε, Αθήνα: Κριτυο].

Ματσαγγανη; Μ. (2006), «Οι συνδικαλιστές και "εμείς οι άλλοι"», Μεταρ-ρlίΟμιση.8: 47-48.

Matsaganis Μ. (υπό δημοσίευση), «Trade Unions and Pension Reforrn ίηGreece», Britisl, Jollrna/ ΟΙ 1ndustria/ Re!atiolls.

Μαυρογορδάτος Γ. Θ. (1988), Μεταξύ Πιτuoκάμπτη και Προκρσύστη: Οι επαγ-γελματικές οργανώσεις στη σύγχρονη Ελλάδα, Αθήνα: Οδυσσέας.

Mavrogordatos G. Th. (1993), «Ciνί\ Society Under Popu\isrn», στο: Greea1981-1989: The Popu/ist Decade, επιμέλεια Richard CΙogg, 47-64, Λον-δίνο: St. Martin 's Press, Μεταρρύθμιση, 2006, Μηνιαίο πολιτικό περιο-δικ6, τχ. 8, Σεπτέμβριος, Αθήνα.

Μουζέλης Ν. Π. (1977), «Ταξική δομή και σύστημα πολιτικής πελατείας: ηπερίπτωση της Ελλάδας», στο: Κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις απινΕλλάδα, επιμέλεια Γιώργος Δ. Κοντογιώργης, 113-150.

Μουζέλης Ν. Π. (1987), Κοινοβουλευτισμός και εκβιομηχάνιση στην ημι-πε-ριφέρεια: Ελλάδα, Βαλκάνια, ΛατινΙΚΙ1Αμερική, μετάφραση ΒασίληςΚαπετανγιάννης, Αθήνα: Θεμέλιο.

Μουζέλης Ν. Π. (1998), «Νεωτερικ6τητα, ύστερη ανάπτυξη και κοινωνία πο-λιτών», Κοινων(α Πολιτών, 1: 40-52.

Μουζέλης Ν., Παγουλάτος Γ. (2003), «Κοινωνία πολιτών και ιδιότητα τουπολίτη στη μεταπολιτευτική Ελλάδα», Ελληνική Επιθεώρηση ΠολιτικιίςΕπιστήμης, 22: 5-29.

Nicolacopoulos Ι. (2005), «Elections and Voters, 1974-2004: Old Cleavagesand New Issues», West European Po!itics, 28 (2): 260-278.

Παναγιωτοπούλου Ρ. (2003), «Εθελοντικές και μη κυβερνητικές οργανώσειςστην Ελλάδα και ολυμπιακ6ς εθελοντισμό;», στο: Ηκοινή γνώμη στηνΕλλάδα.

Ερευνες-Δημοσκοπήσεις, επιμέλεια Χριστ6φορος Βερναρδάκης, 111-148,Αθήνα: V-PRC και Αντ. Λιβάνης.

Παρασκευ6πουλος Χρ. Ι (2006), «Κοινωνικό κεφάλαιο και δημόσια πολι-τική στην Ελλάδα», Επιστήμη και Κοινωνία, 16: 69-105.

Πολυζωίδης Π. (2006), Eθελovτισμός στην κοινωνική προστασία, Αθήνα:Ελληνικά Γράμματα.

Putnarn R. D., Leonardi R. και Nanetti R. Υ. (1993), Making Democracy Work:CΊvic Traditions ίιι Modern Ita/y, Princeton: Prίnceton University Press,1993.

Σκλιας Π. (2004), «Οι μη κρατικές οργανώσεις που δραστηριοποιούνται στοντομέα της διεθνούς αναπτυξιακής συνεργασίας», Φιλελεύθερη Έμφαση,18: 97-109.

330 ΔΗΜΉΤΡΗΣ Α. ΣΩΤΗΡΟΠΟΥ ΛΟΣ

Σπανού Κ. (2001), Ελληνικι] διο(κηση και ευρωπαϊκιί ολοκλ1ίρωση. Αθήνα:Παπαζήσητ.

Sranou C. (2000), «Οτοεοε», στο: 'Πιε National Coordination of Ευ Policy:'Πιε DOI11estic Level, 161-181, επιμέλεια Ηιιεεείτι Kassim, Β. Guy Petersκαι Yinccnt Wrigl1t, Οξφόρδη: Oxrord Univcl"sity Press.

Σπουρδαλάκης Μ. (επιμ.) (1988), ΠΑΣΟΚ: Κράτος-κόμμα-κοινωΥ(α, Αθήνα:Πατάκης.

Σωτηρόπουλος Δ. Α. (2001), Η κορυφιί του πελατειακού κράτους, Αθήνα:Ποταμός.

Σωτηρόπουλος Δ. Α. (επηι.) (2004), Ηάγ\ιωστη κοινων(α πολιτών, Α01Ίνα:Ποταμός.

Sotiropoulos D. Α. (1993), «Α Collossus witl1 Feet οΓ Clay: 'Πιο State ίη Post-Αυιηοιίιετίεη Οτεεοε», στο: Greece αnd tlle ΝεΗΙ Balkall8, επιμέλεια ΥηηCoufoudakis και ΗaΠΥ J. Psomiades, 43-56. Νέα Υόρκη: Pella Publisl1ers.

Sotiropoulos D. Α. (2004), «Southern European Public Bttreaucracies ίηCOI11parative Ρετερεοιίνε», West EIII'opeaιl Politics, 27(3): 405-422.

Τσουκαλάς Κ. (1977), «Το πρόβλημα της πολιτικής πελατείας στην Ελλάδα του190υ αιώνα», στο: Κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις στην Ελλάδα, επι-μέλεια Γιώργος Δ. Κοντογιώργης, 75-112. Αθήνα: Εξάντας.

Τσουκαλάς Κ. (1981), Κράτος και κοινωΥικιί ανάπτυξη: 1] συγκρότηση τουδημόσιου χώρου στΗv Ελλάδα, Αθήνα: Θεμέλιο.

Τσουκαλάς Κ (1986), Κράτος, κοινωΥ(α, εργασ(α στη μεταπολεμική Ελλάδα,Αθήνα: Θεμέλιο.

Φραγκονικολόπουλος Χρ. (2003), «Μη-κυβερνητικές οργανώσεις και ελλη-νΙΚ1]εξωτερική πολιτική», στο: Σύγχρονη ελληΥΙΚ1]εξωτερική πολιτική.Μια συ\'ολικιί προσέγγιση, τόμος Β', επιμέλεια Παναγιώτης Ι. Τσάκω-νατ. 421-462. Αθήνα: Ι. Σιδέρης.

Χατζηιωσήφ Χρ. (1994), «Δημοκρατία και πελατειακές σχέσεις: Τρεις πρό-σφατες αναλϋοεκ της ελληνικής πολΙΤΙΚ1Ίςτου 190υ αιώνα», MνJί/ιων,19: 167-197.

Weber Μ. (2005), Οικονομία και κοινωνία: Κοινωνιολογικές έννοιες, τόμο1,μετάφοαση Θανάσης Γκιούρας, Αθήνα: Σαββάλας.