1

ΡήναΚατσελλή[ΓυναίκατηςΚερύνειας]

ΠΡΟΣΦΥΓΑΣΣΤΟΝΤΟΜΟΜΟΥ

Κύπρος1974

-χρονικόμαρτυρία-

βινιέτα

ΕΚΔΟΣΕΙΣΧΡΥΣΟΠΟΛΙΤΙΣΣΑ

2

Γιατοιστορικόέκδοσηςτουβιβλίουβλ.ΘεοδόσηΠυλαρινού:ΗαλληλογραφίατηςΡήναςΚατσελλήμετονΑντώνηΜυστακίδη(Μεσεμβρινό),το εκδοτικό ιστορικό του χρονικού-μαρτυρίας της Κερύνειας Πρόσφυγας στοντόπομου,ΚεντροΜελετώνΙεράςΜονήςΚύκκου,Λευκωσία2017.I.S.B.N.:978-9963-559-58-9©ΡήναΚατσελλή2018.δ΄έκδοση.

α΄έκδοση1975,ΤατετράδιατουΡήγα,Θεσσαλονίκη[μεψευδώνυμοΓυναίκατηςΚερύνιας].

β΄έκδοση1979,ΕκδόσειςΧρυσοπολίτισσα,Λευκωσία.

γ΄έκδοση1984,ΕκδόσειςΧρυσοπολίτισσα,Λευκωσία.ΕκδόσειςΧρυσοπολίτισσα,ΑλεξάνδρουΠαπαδιαμάντη27,2400Έγκωμη,Λευκωσία,Κύπρος,τηλ.22-353929,26-652493.

3

ΣτονΚώσταΖαμπαρλούκο,

εγκλωβισμένοστηνΚερύνεια(20/7/1974-3/1/1976),

τοντοξότηπουδενξαστόχησε.

4

Σημείωση: Μόνο δυο ονόματα ανθρώπων που αναφέρονταιεδώτυχαίνειναμηνείναι ταπραγματικά.Όλαταάλλαείναιτοδράματηςπροσφυγιάς,όπωςτοέζησεμιαγυναίκααπότηνΚερύνεια της Κύπρου [Ρήνα Κατσελλή] με αυθεντικάαποσπάσματααπότοημερολόγιότης.

ΧΑΡΤΗΣΕΙΣΒΟΛΗΣ

5

Εισαγωγή__________________________________________

– ΗΑλήθειαείναιπικρόγιατρικόγιαόλεςτιςώρες

31/12/1974:Παραμονήγια ένακαινούργιοχρόνο,σε ένα τόποπουδενείναι ο ‘δικός μου’ σε ένα σπίτι που δεν μου ανήκει,προσπαθώντας να πνίξω την κραυγή που βγαίνει από τιςμετέωρες ρίζες μου, καθώς ζητούν να ξαναγυρίσουν σταχώματα που τις είχαν βάλει οι πρόγονοι μου, εδώ καισαράντααιώνες.

Περιμένωτονκαινούργιοχρόνοχωρίςκαμιάνευχήγιαευτυχία. Τον περιμένωμε μια ταπεινή παράκληση, να έχειγιαμαςλιγότεροπόνοκαιλιγότερηαδικίααπότοντωρινό.Αυτόμονάχα.

1/1/1975:

Σήμερα ξαναδιάβασα το σύντομο σημείωμα που έγραψαχτεςκαισκέφτομαι,πωςαυτό είναι η υπογραφήμουστηνπιοσυνταραχτικήχρονιάπουέζησα.

Σήμερα,Πρωτοχρονιά, ο άντρας μου με τη μικρή μαςκόρη και τη μητέρα πήγαν στηΛευκωσία καλεσμένοι απόσυγγενείς.Εγώβρήκαπρόφασητηνκούρασηκαι δεν τουςακολούθησα.Κατάβάθοςόμως έμεινασπίτι, γιατί θέλησαναγράψωμιαναυτοτελήβιογραφικήαφήγησηγιατοχρόνοπου πέρασε, με πρώτο υλικό τα ημερολόγια μου. Έχωγράψει άλλες δυο ως τώρα. Μια για τον πατέρα μου,αμέσωςμετάτοθάνατότου,καιμιανάλλη,σανσκοτώθηκε

6

έναςγνωστόςμουκαταζητούμενοςτο1958,πολεμώνταςγιατηλευτεριάτουνησιούμας,τηςΚύπρου.Τώρα,το1974δενέχω να θρηνήσω κανένα συγκεκριμένο χαμό, μα κάτιχειρότερο.Ηχρονιάπουπέρασεστάθηκεγιαμένακαι γιατόσες χιλιάδες κατοίκους τηςΚύπρου πολλαπλός θάνατοςανθρώπωνκαιπραγμάτων.Ίσωςγιατούτονιώθωτώρατηνανάγκη να της αφιερώσω μιαν ξεχωριστή βιογραφικήαφήγηση, που ελπίζω να διασωθεί και να μην χαθεί απόαλλόφυλεςλεηλασίες, όπωςμερικάάλλαημερολόγιαμου.Για τίτλο δεν δυσκολεύτηκα, ήρθε μοναχός του και είναιαπλός, "Προσφυγιά 1974". Το πιο τραγικό κεφάλαιο τήςζωήςμου.

7

Ι.Ειρηνικοίκαιροί__________________________________________

"…Αυτόςοκόσμοςδενείναιοδικόςμας,είναιτουΟμήρου…".

(Γ.Σεφέρη"ΣταπερίχωρατηςΚερύνειας")

Πάνταμούάρεσενακρατώημερολόγιομαόχιτακτικό,υποταγμένοστηρουτίνατηςκαθημερινότητας.Έχωένατετράδιο που, σαν νοιώθω την ανάγκη, ακουμπώ τοξεχείλισματωνπροσωπικώνμουσκέψεωνκαιεμπειριών.Ένατέτοιοείχασανμπήκετο 1974.Ήταντοτριακοστόδεύτερο, με τίτλο, Σταχυολογήματα από σκέψεις καιεμπειρίεςτηςζωήςμου.Ανσωζότανθαήξεραακριβώςμετισκέψειςυποδέχτηκατονπερσινόκαινούργιοχρόνο,μαχάθηκε και αυτό μέσα στην τρομερή χοάνη τωνπολλαπλώνχαμώνπουμουχάρισετο1974.

Πάντωςηχρονιάάρχισεειρηνικήστοσπιτικόμας,μεμιαταπεινήοικογενειακήευτυχία,όπωςλίγοπολύκαισεόλατασπίτιατηςμικρήςμουπόλης,τηςΚερύνειας.

Θυμάμαιπουηκόρημουπρωτοκατάλαβετηνέννοιατου χρόνου σε ένα φτηνό ημερολόγιο που της είχααγοράσει,ενώσταμάτιατουΣωφρόνηέβλεπααπέραντηπατρικήστοργήκαιπερηφάνια.Φυσικάείχακαιέννοιες-ποιος δεν έχει; Ο Σωφρόνης δούλευε στο μεγαλύτεροξενοδοχείο τηςΚερύνειας, τοDome, μεκαλόμισθό,μαείχαμε κάποιο υπόλοιπο χρέους, γιατί είχαμε αγοράσειαυτοκίνητο.Κείνεςτιςμέρεςμερώτησε,ανήτανκαλάνακάναμε γενική επιδιόρθωση και να προσθέταμε ακόμαέναπάτωμαστοσπίτιμας. Είχεκαημόναχτίσειανώγι,μαεγώέβρισκαπολύβολικότοφτωχικόμας.Είναιλίγο

8

έξω από την Κερύνεια, δυτικά, έχει γύρω ένα μικρόπεριβόλιμελεμονιές,πορτοκαλιέςκαιάλλαδέντρα,πουμαςχαρίζουνπλούσιατουςκαρπούςτους.Τατελευταίαχρόνια μάλιστα πουλούσαμε λίγα φρούτα, βγάζονταςέτσι τα έξοδα για την καλλιέργεια τους. Για αυτό τούείπα πως δεν ήταν ανάγκη, και πως καλύτερα ναπεριμέναμεναμεγαλώσειλίγοακόμαηκόρημας.

Παράλληλα με τη δουλειά του και τη μέριμνα τούεπιούσιου, ο Σωφρόνης ανακατωνόταν και στιςυποθέσειςτουαθλητικούσωματείουτηςπόλης,ενώεγώαγωνιζόμουνμετοπαντοτινόμουμεράκι:τηζωγραφική.Ακριβώς λίγους μήνες πριν είχα πάρει και μαθήματαξυλογλυπτικής και με ενθουσιασμό ρίχτηκα στη μελέτηκαιστοσκάλισμακυπριακώνμοτίβων.

Γύρωμας,στημικρήπόλη,πουπριναπότριάνταδυοαιώνες ίδρυσε κάποιος Έλληνας, ο Κηφέας, από τηνΑχαΐα της Πελοποννήσου, έσφυζε ο οικοδομικόςοργασμός. Παντού ξεπετιόνταν σπίτια, πολυκατοικίες,ξενοδοχεία. Ο τουρισμός ανθούσε και τα χωράφια, μεόλη την ανομβρία, κάρπιζαν χάρη στη φιλοπονία τωνΚερυνειωτών.

Τον Φεβράρη ο Σωφρόνης πήρε την άδεια του καιτην πέρασε καλλιεργώντας το περιβόλι μας, ενώ εγώχάρηκα τις πρώιμες λιακάδες στη βεράντα του σπιτιούμε την κόρη μας. Η ζωή μας συνεχίστηκε ομαλά μέσαστοθαύματηςκυπριακήςάνοιξης.Οκήποςμαςάνθισε,η κληματαριά μας έβγαλε φρέσκα φύλλα καιμικροσκοπικάτσαμπιά,πουταψεκάζαμετακτικά.Μετοανοιξιάτικο φούντωμα του τουρισμού ο Σωφρόνηςδούλευε περισσότερο, ενώ εγώ καταπιάστηκα νασκαλίσωτοπρώτομουκυπριακόξυλόγλυπτοσεντούκι.

9

Ωστόσο η έννοια του άλυτου Κυπριακούπροβλήματος όλο και μας βασάνιζε. Βρισκόταν σταχείλημας,όποτετύχαινεναβρεθούμεμετουςγνωστούςμας. Από τον περασμένο χρόνο είχα ξαναδιαβάσει μιανέα έκδοση της ιστορίας της Κύπρου και έβλεπα, ότισήμεραστο νησίμαςδεν γίνεται τίποτε τοδιαφορετικόαπό ό,τι γινόταν στην αρχαιότητα ανάμεσα στουςΑσύριους και τους Αιγύπτιους, ή από ό,τι στάθηκε τον14ο αιώνα, ανάμεσα στους Φράγκους Λουζινιανούς καιτουςΓενοβέζους.Ημόνηδιαφοράείναιότιτώραεμείςοιαυτόχθονες πονούμε περισσότερο, γιατί στην υπόθεσημαςείναιμπερδεμένηκαιηΕλλάδα.

Ειδικάστιςαρχέςτου1974γίνοντανγύρωμαςπολλάπαράξεναπράγματα.Βλέπαμεσυμπολίτεςμαςναθέλουννα μονοπωλήσουν την ελληνικότητα μας, φωνάζονταςσε κάθε περίσταση ‘ένωση, ένωση’, ενώ παράλληλα τουλικό τους βιοτικό επίπεδο ανέβαινε όσο και οφανατισμός τους.Δεκαεφτάχρονοι μαθητέςαυθαδίαζανστους καθηγητές τους και είχαν τα πορτοφόλια τουςγεμάτα χρήματα, ενώ βιοπαλαιστές με ορισμένο μισθόαποχτούσαν ξαφνικά ακριβά οικόπεδα, διαμερίσματα,πολυέξοδεςπολυτέλειεςκαιανέσεις.

Οι Έλληνες αξιωματικοί, που υπηρετούσαν ωςεκπαιδευτές στην Εθνική Φρουρά, αγκάλιαζαν αυτούςτους ‘πατριώτες’ πιο στοργικά από μας, που καθόμαστεκαι συζητούσαμε με λιγότερο στόμφο και περισσότερηκοινή λογική το εθνικό μας θέμα. Είχαμε ένα δυοοικογένειες από αυτούς στη γειτονιά μας.ΟΣωφρόνηςμιλούσεμαζίτουςκαιπάντατουςέλεγεάφοβατηγνώμητου,

«Ναι, θέλουμε και φωνάζουμε ‘ένωση’, μα κάναμεπολλά λάθη. Βάλαμε με το δικό μας χέρι τον τούρκικο

10

παράγοντα στοΚυπριακό, που δεν υπήρχε πριν από το1955 και τώρα είναι αργά να τον βγάλουμε, γιατί τονπήρανκαιτονχρησιμοποιούνασπίδαγιατασυμφέροντατουςοιΑμερικάνοι».

ΟιΈλληνες αξιωματικοί τα μασούσαν μπροστά σταλογικάεπιχειρήματατουΣωφρόνη.Μαύστεραπήγαινανκαι τον έβαζαν στο πράσινο κατάστιχο τους. Όπωςμάθαμε,είχαντρία.Έναγαλάζιογιατους‘πατριώτες’,έναπράσινο για τους χλιαρούς και ένα κόκκινο για τουςδηλωμένους εχθρούς. Και όμως ήμουν σίγουρη, πως οΣωφρόνηςήτανπολύπιογνήσιοςΈλληναςαπόαυτούς.

Και εγώ; Αν και ποτέ δεν κακομίλησα κανενός καιδενέκλεισατηνπόρταμουσεκαμιάοικογένειααπότηνΕλλάδα, που τύχαινε να νοικιάσει σπίτι κοντά στο δικόμας, τους απέφευγα. Δεν ήταν μόνο το δικτατορικόκαθεστώςπουμαςχώριζε.Ήτανκαιοεπαρμένοςτρόποςτουςκαιοπεριορισμένοςχώροςπουπεριστρέφοντανοικουβέντες τους. Φυσικά δεν περίμενα να συναντήσωοικογένεια Έλληνα αξιωματικού, που να μπορεί νασυζητά για τη ρωμανική τέχνη, για τις ζωγραφιές τουΤζιόττο και για το πώς αξιοποίησε ο Ντα Βίντσι τοκιαροσκούρο στους πίνακες του, μα κάτι πέρα από το‘πώς είσθε; τι γίνεστε;’ και ‘ποια είναι η φετινή μόδα;’.Ύστερα,όταναποφάσιζεςνακάνειςταπικράγλυκάκαινα καθίσεις καμιά φορά, να πιεις ένα καφέ μαζί τους,σου πέταγαν και κάτι εξυπνάδες, που σου έκαναν τηνκαρδιά περιβόλι. Σε μια τέτοια συγκέντρωση κάποιοςαπότηνΕλλάδαμουείπεχαρακτηριστικά,

11

«Πολύκαλήηκορούλασας, έχει έξυπναμάτιασαντουκυρίουΠαπαδόπουλου!»1

Ύστερα ήταν και όλα εκείνα τα αντιαισθητικάσυνθήματα που γέμισαν τα στρατόπεδα όπως, ‘ΕλλάςΕλλήνωνΧριστιανών’.Κάποιοςγνωστόςμαςσυμπλήρωνεχαρακτηριστικά τη φράση: ‘Ελλάς Ελλήνων Χριστιανώνκαθολικώςδιαμαρτυρομένων’.Δενείχεάδικο.

Ήταν και το εκκλησιαστικό ζήτημα, που στηνΚερύνειααπόχρόνιααποτελούσεσκάνδαλο,μιακαιείχεκαταντήσει εστία πατριωτικού σωβινισμού καικαταχρήσεων, με πρόφαση πολλούς και διάφορουςδήθεν πατριωτικούς σκοπούς. Παραμελούνταν τακαθαυτό ζητήματα της εκκλησίας, ενορίες και χωριάέμεναν χωρίς εφημέριους, ναοί δεν ανακαινίζονταν καιαφήνονταν να καταρρεύσουν. Από την άλλη μεριάεκμεταλλεύονταν την περιουσία της Μητρόποληςεπιτήδειοι,κάνονταςτουςυπερπατριώτες,ενώτοίδιοτομητροπολιτικό μέγαρο στην Κερύνεια είχε καταντήσειετοιμόρροποκτήριο.Κανέναςλογικόςάνθρωποςσεόλητην επαρχία μας μπορούσε να συμφωνεί στη διαιώνισηαυτού του καρκινώματος και όλοι, εκτός από μιανελάχιστη μειονότητα, ανακατεύτηκαν ενεργά στηνεκλογή του νέου Μητροπολίτη. Φυσικά ανακατεύτηκεκαιοΣωφρόνης,σανμέλοςτουαθλητικούσυλλόγουτηςΚερύνειας.

ΣτιςέντεκατουΦεβράρηέστειλαστοθείομουστηνΑμερική ένα γράμμα, που ανάμεσα στα άλλαοικογενειακάνέατουαναφέρω, 1 Γεώργιος Παπαδόπουλος, ένας από τους συνταγματάρχες πουκατέλυσαντηΔημοκρατίαστηνΕλλάδαστις21/4/1967καιπουέγινεδικτάτοραςτηςΕλληνικήςΧούνταςστηνεφταετίαπουακολούθησεμέχριτο1973,πουτονπαραμέρισανάλλοι.

12

"…ΑυτέςτιςμέρεςέχουμεφασαρίεςμετιςεκλογέςγιατονέοΜητροπολίτη Κερύνειας. Έχει έρθει τοποτηρητής κάποιοςΚυκκώτης,μορφωμένος, διευθυντήςμέχρι τώρα της ΙερατικήςΣχολής στη Λευκωσία. Νομίζω πως τελικά αυτός θα είναι οκαινούργιος Μητροπολίτης. Οι φασαρίες προέρχονται απόπέντε παπάδες της επαρχίας μας, που θεωρούν τονΑρχιεπίσκοποΜακάριοκαθαιρεμένοκαιτοναποκαλούν ‘κύριοΜούσκο’. Αυτοί οι πέντε, αφού δεν μπορούν να κάνουνλειτουργίεςστιςεκκλησίες,κάνουνσεδιάφορασπίτια ιδιωτώνκαι δημιουργούν μια κατάσταση, που δίνει πρώτο υλικό γιαπρωτότυποκωμικοτραγικόθεατρικόέργο".

Δυο μήνες αργότερα ανάγγειλα στο θείο μου τιςεξελίξειςσεγράμμαμου,πουτοέστειλαστιςπέντε τουΑπρίλη,

" … την περασμένη Κυριακή είχαμε την ενθρόνιση του νέουΜητροπολίτηστηνΚερύνεια.Ήρθεπάραπολύςκόσμος,κάπουεφτάχιλιάδες.Όμωςπολύφοβούμαιτηνκατάστασηαυτόντονκαιρό. Σταμάτησαν οι ενδοκυπριακές συνομιλίες. Λόγω τηςανακάλυψηςπετρελαίουστηΘάσοοιελληνοτουρκικέςσχέσειςέχουν ενταθεί και συνήθως σε τέτοιες περιστάσεις η κούπασπάει πάνω σε εκκρεμή ζητήματα όπως είναι το Κυπριακό,δηλαδή πάνω μας. Έτσι που πάμε, από το κεφάλι εμάς τωνΕλλήνων θα καταντήσει η Κύπρος να αντιμετωπίσει κάτιπαρόμοιο,Θεόςφυλάξοι,μετηΜικρασιατικήκαταστροφήτου1922.Τις προάλλες πήρε και ο Σωφρόνης απειλητική επιστολή,ανώνυμηφυσικά.Η πρώτη που παίρνει και είναι φανερό πωςπροήλθεαπότονκύκλοτωνπέντεστενόμυαλωνπαπάδων,πουδεν ήθελαν να εκλεγεί νέος Δεσπότης στην Κερύνεια. Έχουνθυμώσει, γιατί στην ενθρόνιση ένας άλλος Δεσπότης έκανεπροσωπικήεπίθεσηστονγραμματέατηςΜητρόποληςμας,πουστηνουσίαήτανδικτάτοραςτηςαπότο 1931,αποκαλύπτονταςπωςαυτόςείχεεκμεταλλευτείτησωματικήαδυναμίατουτέωςΔεσπότη μας και έθεσε εαυτόν υπεράνω και αυτού τουΜητροπολίτη.Πάντως η κατάσταση της Μητρόπολης μας είναι χάλια.Χρωστεί μεταξύ τετρακόσιες χιλιάδες και ένα εκατομμύριολίρεςκαιοδικτάτοραςγραμματέαςτηςαρνιέταιωςσήμερανα

13

δώσεικαθαρούςλογαριασμούς.ΗκτηματικήτηςπεριουσίαέχειελαττωθείστοένατρίτοκαιυπολόγισανπωςχρειάζονταιεκατόχιλιάδεςλίρεςγιαναεπιδιορθωθείτοκτήριοτηςΜητρόπολης.Δενξέρωπώςθαξελασπώσουνόλααυτά…".

Ηαπειλητικήεπιστολήμάςαναστάτωσεκάπως,όσοκαι αν ήταν γελοία. Ο Σωφρόνης ποτέ δεν είχε κάνεικακόσεκανένα.Κοιτούσετηδουλειάτου,φρόντιζεγιατοαθλητικότουσωματείοκαι είχεσανκάθεελεύθεροςάνθρωπος τις δικές του γνώμες. Όλοι ψυχανεμίζοντανκακό. Ειδικά ο ανιψιός μας ο Κόκος, που δούλευε καιαυτός στο ίδιο ξενοδοχείο, το Dome, με το Σωφρόνη.Ένα βράδυ, που ήρθε σπίτι μας και του δείξαμε τηνανώνυμη επιστολή, είπε πωςπρέπει ναπροσέχουμε καιπωςκαλάθαήτανοΣωφρόνηςνααποτραβιόταναπότοσυμβούλιο του αθλητικού σωματείου του. ΕγώαντιμίλησατουΚόκου.

«Πονούμετοντόπομαςκαιφροντίζουμεγιατοκαλότου. Κανένας φόβος δεν πρέπει να μας δεσμεύει, ειδ’αλλιώςδενθααξίζουμεναζούμε»,τουείπα.

ΟΚόκοςσιώπησε.Είναινέος.Μόλιςείχεέρθειαπότο εξωτερικό. Παρόλα τούτα ψυχανεμιζόμασταν καιεμείςκακό,τόσοεγώόσοκαιοΣωφρόνης.

Μόνο που δεν πιστεύαμε, πως θα έφτανε σεαδελφοκτόνο επίπεδο. Ξέραμε το προηγούμενο τουεμφύλιου πόλεμου στην Ελλάδα μετά τον δεύτεροΠαγκόσμιο Πόλεμο, μα λέγαμε ‘Όχι! Δεν είναι δυνατόνεμείς οι Κύπριοι να φτάσουμε ως εκεί. Δεν είμαστεκαλαμαράδες’.2Μετούτοεννοούσαμεπωςεμείςείμαστε

2 Καλαμαράς (ο), επίθετο που δίνουν οι Ελληνοκύπριοι στουςΈλληνες τηςκυρίωςΕλλάδας, τιςπερισσότερεςφορές για να τουςψέξουν.

14

πιογνήσιοιΈλληνεςκαιπωςποτέδεθαθυσιάζαμετουςπροαιώνιουςδεσμούςτηςφυλήςκαιτηςσυγγένειας,γιανα σηκώσουμε μαχαίρι ο ένας ενάντια στον άλλον.ΝομίζαμεπωςδενθαβρισκότανΈλληναςΚύπριος,όσοφανατικόςκαιανήταν,νακάνεικάτιτέτοιο.Ειδικάστημικρή μας Κερύνεια, που ο ένας σκουντουφλούσε κάθεμέραπάνωστονάλλον.Φυσικάήτανμερικοίπουδενμαςχαιρετούσαν και που μας έδειχνανφανερά τις εχθρικέςτους διαθέσεις, μα αυτό το θεωρούσαμε φυσικόαποτέλεσματωνδιαφορετικώναπόψεώντουςκαιτίποτεπερισσότερο.

Μετονερχομότουκαλοκαιριούτέλειωσατοπρώτοκυπριακό ξυλόγλυπτοσεντούκικαιήμουνγεμάτηχαρά.Κοντά σε αυτό ήταν και δέκα μπάνια που έκανα στηθάλασσα, στο Πέντε Μίλι, δυτικά της Κερύνειας.Προτίμησα την τοποθεσία αυτή, γιατί έχει άμμο και τανερά είναι ρηχά.Έπαιρνα τηνκόρημουκαιπήγαιναμετολεωφορείο.Ήτανταλαιπωρίακαιχάσιμοχρόνου,μιακαιυπήρχεθάλασσαμισόμίλιαπέναντιαπότοσπίτιμας.Μαήτανβράχια,ενώεκείημικρήέκανεπύργουςμετηνάμμοκαισταρηχάήρεμανεράάρχισεναεπιπλέειμόνητης.Τηςάρεσετόσοπολύ.

ΣτιςαρχέςτουΙούληήρθεκαιένααναπάντεχοδώροαπό το Σωφρόνη, κανόνισε να πάω με τη μικρή μιαβδομάδα στο βουνό για διακοπές. Δεν ήταν τίποτεφανταχτερό, ένα ταπεινό ξενοδοχειάκι σε κάποιοαπόμεροχωριότηςΟρεινής,σταβουνάτου Τροόδους.Σε αυτό όμως είχε πολλά ζώα, γαϊδούρια, κατσίκες,κότες που ενθουσίασαν την κόρη μας. Παράλληλαλογάριαζα να κάμω και πολλές πεζοπορίες, που τόσοπολύμουαρέσουν.Μαδεν έκανακαμιά.Περιορίστηκανα βλέπω τους γαϊδάρους να στριφογυρίζουν πατώντας

15

το μαυράσιερο,3 που θα έτρωγαν το χειμώνα καιβοηθούσα την κόρη μου στις δικές της ζωγραφιές.Πρόσεχα πολύ, γιατί ξαφνικά κατάλαβα πως ήμουνέγκυος.

Απότοβουνόκατέβηκαμετηνκόρημουτηδεύτερηβδομάδα του Ιούλη. Φυσικά δεν μπορούσα πια να τηνπαίρνω στη θάλασσα. Δεν είχα παρά να κάνω μιαμετρημένη και πολύ περιορισμένη ζωή, ζωγραφίζονταςκαι φροντίζοντας το σπίτι. Είχα ταλαιπωρηθείπροηγουμένως με ξαφνικές αποβολές και ήθελα τούτητηφοράναμηχάσωτοέμβρυο.

Στο περιβόλι μας τα λουλούδια ήταν λιγοστά, μαστην κληματαριά τα πράσινα τσιμπιά δεν είχαν πάθεικαμιάν αρρώστια και ωρίμαζαν κανονικά. Καιπροκαταβολικά νιώθαμε χαρά, που θα είχαμε πολύ,πάραπολύβέρικοσταφύλι…

3 Μαυράσιερο (το), μαύρο άχυρο, χόρτο που βλαστά άγριο στοβουνόκαιτοαποξηραίνουνγιατροφήτωνζώωνγιατονχειμώνα.

16

ΕξώφυλλοπρώτηςέκδοσηςτουβιβλίουΤοεξώφυλλοτηςπρώτηςέκδοσηςτουβιβλίου,Θεσσαλονίκη1975.

17

ΙΙ.Ιντερμέδιοαπάνθρωπηςηλιθιότηταςκαιοδύνης__________________________________________

Κείνοπουείναιφυσικόείναιτομικρόβιο.Όλα τα άλλα, υγεία, ακεραιότητα,αγνότητα, αν θέλετε, είναι αποτέλεσμαθέλησης.Μιαςθέλησηςμάλισταπουδενπρέπει να σταματάει στιγμή. Ο τίμιοςάνθρωπος, εκείνος δηλαδή που δενμολύνει σχεδόν κανέναν είναι όποιοςαφηραίνεται όσο το δυνατό λιγότερο.Και εδώπουταλέμε, χρειάζεταιθέλησηκαιέντασηγιαναμηναφηραίνεσαιποτέ!

(ΑλμπέρΚαμύ,ΗΠανούκλα)

Και όμως ηΔευτέρα που ξημέρωσε στις δεκαπέντε τουΔευτερογιούνη4 άρχισε καλά. Ο Σωφρόνης σηκώθηκενωρίς, γιατί είχε άδεια και θα πήγαινε για δουλειές στηΛευκωσία. Εγώ, αφού προγευμάτισα με τη μικρή μουκόρη, άρχισα να κάνω τις πρωινές δουλειές τουνοικοκυριού, έχοντας όπως κάθε πρωί ανοιχτό τοραδιόφωνο.Μετάτοπρωινόδελτίοειδήσεωνηκόρημουπερίμενεναακούσειτοπρόγραμμαγιαταμικράπαιδιά.Ξαφνικά,εκείπουέστρωνατακρεβάτια,πρόσεξαπωςημετάδοση έπαψε… Πήρα άλλους σταθμούς και σανβεβαιώθηκαπωςδενήτανβλάβη τουραδιόφωνουμου,δοκίμασατοτηλέφωνο.Δενλειτουργούσε,ήτανκομμένηηγραμμή…

4Δευτερογιούνης(ο),οδεύτεροςΙούνιος,δηλαδήομήναςΙούλιος.

18

Αμέσωςκατάλαβατισυνέβαινεκαιαναρωτήθηκα,τινα γίνεται ο Σωφρόνης, που είχε ξεκινήσει για τηΛευκωσία.Έκλεισαβιαστικάτοσπίτικαιπαίρνονταςτημικρή, πήγα περπατητή στο πατρικό μου σπίτι. Εκείάκουσαταπρώταραδιοφωνικάεμβατήρια…Τοπατρικόμου είναι μεταξύ Πάνω και Κάτω Κερύνειας. Έμενεμονάχα η μητέρα μου και ο αδελφός μου, όποτε είχεδιακοπές,γιατίτατελευταίατέσσεραχρόνιαφοιτούσεσεΠανεπιστήμιο στην Ελλάδα. Ακριβώς πριν λίγες μέρεςείχε έρθει για τις διακοπές τουκαι έσκυβεκατάχλωμοςπάνω από το ραδιόφωνο. Αυτός ήξερε καλύτερα τισήμαινε η διακοπή της κανονικής εκπομπής. Σανφοιτητής έζησε τα τελευταία χρόνια σε όλη της τηνένταση την καταπίεση της στρατιωτικής Χούντας στηνΕλλάδα και είχε λάβει μέρος στη φοιτητική αντίστασηεκεί εναντίον της. Εγώ όμως εκείνη τη στιγμήσκεφτόμουνμονάχατονάντραμου.

«ΠρέπεινανοικιάσωταξίκαιναπάωστηΛευκωσίαναβρωτοΣωφρόνη»,είπα.

«Έρχουμαιμαζίσου»,δήλωσεοαδελφόςμου.

Άφησατηνκόρημουμετημητέρακαιπροχωρήσαμεπρος την οδό Ελλάδος, τον κύριο εμπορικό δρόμο τηςΚερύνειας. Εκεί είδαμε το Σωφρόνη να γυρίζει με τοαυτοκίνητοτου.Τουκάναμενόημακαισταμάτησε.

«Πήγαινα να πάρω ταξί, να έρθω να σε βρω. Ταέμαθες;»

«Ναι! Με σταμάτησαν έξω από τη Λευκωσία, μουείπανπωςγίνεταιπραξικόπημακαιπροτίμησαναγυρίσωπίσω».

«Ευτυχώς!...»

19

«ΕίδακαιτημοίρατωνΚαταδρομώντηςΚερύνειας,πουπήγαινεπάνοπληστηΛευκωσία».

«Νακάμειτι;»

ΟΣωφρόνηςαναστέναξε.

«Φαίνεται εκεί έχει μεγάλη αντίσταση. Μαςκατάντησαννασκοτώνουμεοέναςτονάλλον…»,είπε.

Ύστεραρώτησεπούείχααφήσειτημικρή.

«Είναιμετημητέραμου».

Καλύτεραναμείνειεκεί.Ναμείνειςκαιεσύεκεί.Τοσπίτι μας είναι πολύ απομονωμένο. Δεν ξέρεις τιγίνεται».

Μας πήρε με το αυτοκίνητο στο πατρικό σπίτι καιύστερα ξεκίνησε για το ξενοδοχείο, αν και δεν δούλευεεκείνητημέρα.Εκείήτανοπιοκατάλληλοςτόποςγιαναμάθεινέα.

Εγώδενκάθισαπολύστοραδιόφωνο. Ζήτησααπότοναδελφόμουλίγες κόλλες και πέννα.Ηκαρδιάμουήταν σφιγμένη. Μέσα στο λίγο χρονικό διάστημα πουκύλησεκατάλαβαταπάντακαιστέγνωσα.Καιόπωςσεκάθε δύσκολη στιγμή, εκείνο το πρωινό ένοιωσα τηνανάγκηνακαθίσωναγράψωέστωκαιέναμέροςαπόό,τιμεσυγκλόνιζε, γιαναανακουφιστώ.Ανέβηκαστοανώι,στο δωμάτιο που είχα πριν παντρευτώ, και άρχισα ναγράφω.

20

15/7/1974(10.20΄π.μ.):

Ναιστοπατρικόσπίτιόπωςτιςχρονιάρεςμέρεςτου1963.5Η Εθνική Φρουρά, λέει η ανακοίνωση ανάμεσα σταεμβατήρια που μεταδίδει ο ραδιοσταθμός, πήρε τηνεξουσία,γιαναεμποδίσει‘εμφύλιοσπαραγμό’καιπροσθέτειπωςοπρόεδροςΜακάριοςείναινεκρός.

Ακούω τα εμβατήρια περιμένοντας την επόμενηανακοίνωση και γράφω ψύχραιμα. "Ποιος πάει για τοκαλύτεροοΘεόςτο ξέρει".6Μικράπιόνιαγιανακερδηθείτο παιγνίδι της Παγκόσμιας Ανοησίας. Πόσες μάνες θακλάψουν! Τι θα απογίνουμε; Δεν ξέρω. Εκείνο που έχεισημασία είναι να μη χάσουμε την αξιοπρέπεια μας.Μέσαστημικρότητανακρατήσουμετηνταυτότηταμας,ΈλληνεςΚύπριοιμεαξιοπρέπειασαράντααιώνων.

Δεν λέω τίποτε άλλο. Η καρδιά μου είναι σφιγμένηκόμπο.

2.20΄μ.μ.:

Τί γίνεται; Κανένας δεν ξέρει και όλοι δυσπιστούν σταανακοινωθέντα του ραδιοσταθμού μας. Οι διαδόσειςαλληλοσυγκρούονται.Οτουρκικόςραδιοσταθμόςλέειπωςο πρόεδροςΜακάριος ζει και πως πήγε στο αρχηγείο τωνΗνωμένων Εθνών.ΠριναπόλίγοχτύπησεηκαμπάνατούΑρχάγγελουΜιχαήλκαιτώραακούονταιπυροβολισμοί.

5ΤαΧριστούγεννατου1963εκδηλώθηκανπαγκύπριαδιακοινοτικέςταραχές μεταξύ Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων, στη μόλιςτριώνχρόνωντότεΚυπριακήΔημοκρατία.6Γ.ΣεφέρηΗμερολόγιοΚαταστρώματοςΒ΄,ποίημα"ΤοναυάγιοτηςΚίχλης".

21

Τι κάνεις, όταν ο τόποςσουσπαράζει; Το ραδιόφωνο,το κυπριακό, μεταδίνει εμβατήρια. Να πας συλλαλητήριοπουτοσύνθηματοέχουνδώσειοιΤούρκοι;Ναμείνεις;Τινα κάνεις; Το ραδιόφωνο, το κυπριακό, μεταδίνειεμβατήρια. Ποτέ δεν μίσησα άλλη μουσική περισσότεροαπόαυτήντώρα.

Είμαιστοανώιτουπατρικούμουκαιπροσέχωτηνκόρημου,ώσπου να την πάρει ο ύπνος.Θα ήθελα να πάωστοξενοδοχείοναβρωτοΣωφρόνη,μαδενμπορώγιατηνώρα.

Θεέ μου, σώσε τον τόπο μας, σώσε την Κύπρο,προστάτεψεμας!

2.45΄μ.μ.:

Βγήκα στη στέγη του σπιτιού. Καλοκαιριάτικο λιοπύρι,κάψα, τζιτζίκια. Κάτω στο βάθος η ελληνική σημαίακυματίζει στο φρούριο της Κερύνειας και γύρω απόαυτήν στρατιώτες οπλισμένοι, έτοιμοι με το πρώτοπρόσταγμα να σκοτώσουν αδελφούς Έλληνες... Ήδηκόντεψανναανοίξουνπυρσταγυναικόπαιδα,πουπήγαννακάμουνσυλλαλητήριο…

"Απ’ τα κόκαλα βγαλμένη των Ελλήνων…". Τι βγήκεαπό τα κόκαλα των Ελλήνων; Εμφύλιος σπαραγμός,δικτατορία. Πριν από καιρό βγήκε και Λευτεριά. Πριναπό καιρό!... Λίγη λογική αν έβγαινε. Λογική καιαδελφικήαγάπη…

***Η Μητρόπολη της Κερύνειας, αν και αρκετά μακριά,βρίσκεται στο ίδιο επίπεδο με τη στέγη του σπιτιού.ΜέσαήτανονέοςΔεσπότης.Μερικοίβρήκαν,δενξέρωαπόπού,μερικάόπλακαιμαζεύτηκανεκείμεσκοπόνα

22

προβάλουν αντίσταση, μα γρήγορα κατάλαβαν πως θαήταν μάταιη. Άλλωστε να σκότωναν ποιους; Ένα άρμαμάχης στήθηκε μπροστά στο κτήριο της. Είπαν πως οπρώτος χειριστής του αρνήθηκε να υπακούσει στηδιαταγήκαιναρίξει,γιατούτοτονσκότωσανοι ίδιοιοιΈλληνεςαξιωματικοίτου.Πάντωςσελίγοτοτανκέριξεέναβλήμακαιστοετοιμόρροποκτήριοάνοιξετεράστιατρύπα στην πρόσοψη. Αυτό τάραξε τη μητέραπερισσότεροαπόκαθετίάλλο.Είναιπολύευαίσθητησταζητήματατηςθρησκείας.

«Μα πυροβόλησαν τη Μητρόπολη; Δεν φοβούνταιΘεό;» ρωτούσε και ξαναρωτούσε τρέμοντας σύγκορμηαπό αγανάχτηση και όλο έβγαινε στο μπαλκόνι ναβεβαιωθεί.

Ύστερα ακούσαμε τηφωνή τουΜητροπολίτη πολύκαθαρά,είχανεγκαταστήσειμεγάφωνα,ναδηλώνειπωςπαραδίνεται. Κατάφερε όμως να καθυστερήσει τηνπαράδοσητου,γιαναπροφτάσουνναφύγουνοιένοπλοινέοιπουήτανμέσα.Έμεινανμονάχακάμποσεςκοπέλες,πουτιςπήρανστοναστυνομικόσταθμό.

Ανάμεσα στους νέους που πρόφτασαν και έφυγανήτανκαι οαδελφόςμου.Ήρθεσπίτι κρατώνταςακόμητο όπλο, που του είχαν δώσει. Σταθήκαμε και οι τρεις,εγώ,ημητέρακαιοαδελφόςμου,πίσωαπότιςγρίλιεςενός παραθυριού και κοιτάξαμε κατά τη Μητρόπολη,πουτώρατηνείχαν‘καταλάβει’.

«Τώραείμαιοπλισμένος»,είπεοαδελφόςμου,«καιαπό δω μπορώ να καθαρίσω όλους αυτούς, πουπεριδιαβάζουν πάνω στην ταράτσα της Μητρόπολης,χωρίς νακαταλάβουν, απόπού τουςήρθε.Μα γιατί νατο κάνω;Μήπως ξέρω, αν είναι εκεί βαλμένοιφρουροί

23

με τη θέληση τους ή αν υπάκουσαν από φόβο στιςδιαταγές των Καλαμαράδων αξιωματικών της Χούντας;Και ύστερα είναι όλοι τους Έλληνες Κύπριοι, αδελφοίμου.Όπωςδενθέλωεγώναμαυροφορέσειημάναμου,έτσι δεν θα θέλουν και αυτοί να μαυροφορέσει η δικήτους».

Τον άκουσα να αναστενάζει και να βγαίνει από τοδωμάτιο.

«Πούπας;»τονρώτησεημητέρα.

«Πάω να παραδώσω το όπλο. Είναι καλά ναφυλαχτεί.Μπορεί να χρειαστεί σε άλλη περίσταση, γιαπραγματικούςεχθρούςμας»,τηςαπάντησε.

Συνήθωςδενθαυμάζωτοναδελφόμου.Αντίθετασεπολλά ζητήματα διαφωνούμε. Κείνη όμως τη στιγμήένοιωσαπερήφανηγι’αυτόν.Δεν το έκανεησυνείδησήτου να γίνει αδελφοκτόνος, μόλο που τα τελευταίαχρόνια ζούσε όλη την ηλίθια φρίκη της Χούντας στηνΕλλάδα.

Τοβράδυ, από τηστέγη τουπατρικούσπιτιού, είδαακόμακάτιπουμουμάτωσετηνκαρδιά.ΠίσωαπότηνκορυφήτουΑγίουΙλαρίωνακαιγόταντοόμορφοδάσοςτου Προφήτη Ηλία και της Γομαρίστρας. Πρινπαντρευτώήταντοαγαπημένομουμέροςγιαπεζοπορίεςκαι για μανιτάρια. Φαίνεται οι μακαριακοί και οιχουντικοί έδωσαν εκεί μάχη και άναψε φωτιά. Μιαφωτιάπουκανέναςδενενδιαφερόταννατησβήσει.Πούκαιρός…

Τηνάλλημέραξαναγύρισαστοημερολόγιομου.

24

16/7/1974(8.45΄π.μ.):

Κοιμηθήκαμε, τρόπος του λέγειν, στο πατρικό σπίτι. Τοπρωί λουστήκαμε, και με σφιγμένη καρδιά ακούγαμε τιςεκδοχές, ζειοΜακάριος, είναινεκρός,ονέοςπρόεδρος,οισυλληφθέντες μακαριακοί, οι ελευθερωθέντες της Εόκα-βήτα…Δενέχυσαδάκρυ.Γιατίναχύσω;Τοαξίζειηβλακείακαιοφανατισμόςτοδάκρυ;ΕίναιμερικοίπουλένεπωςανέρχοντανοιΤούρκοιδενθαήτανίσωςπολύχειρότερα!

Καιτοπρόγραμματης‘νέαςκυβέρνησης’;Τοίδιο,ηίδιαεξωτερικήπολιτική.ΆξιζετάχαναχυθείαδελφικόαίμαμιακαιθασυνεχιστούνομαλάοισυνομιλίεςμετουςΤούρκους;Η ίδια πολιτική με μόνη διαφορά… Αλήθεια, ποια είναι ημόνηδιαφορά;

Τουλάχιστο τα γεγονότα αυτά, μια και έγιναν, αςβοηθήσουν στο ξεστράβωμα φανατικών. Λίγη λογική καιλίγηανθρωπιάδενβλάφτουν.

***Το απόγευμα έδωσαν άδεια για λίγηώρα και εγώ πήγασπίτι, να ταΐσωτιςκότεςκαι ταπαπαγαλάκιαμου,πουείχαστακλουβιά.Σαν έλειπαπήγανκαι έκαναν έρευναστοσπίτιτηςμητέραςμου.Φαίνεται,είχανμυριστείτοναδελφόμου.Ημητέραείχεξαναπεράσειτέτοιαεμπειρίατον καιρό της ΕΟΚΑ, σαν πολεμούσαμε ενάντια στοαποικιοκρατικόκαθεστώςτωνΕγγλέζωνκαιεγώείχατοσπίτι γεμάτο με παράνομα έντυπα και κάποτε με όπλακαιεκρηχτικάυλικά.Όμωςηέρευναπουτηςέκανανοιδικοίμας,όπωςμεβεβαίωσετοίδιοεκείνοβράδυ,καιαςμηνείχετίποτεπαράνομοσπίτιτης,ήτανηπιοαπαίσιαεμπειρίαπουδοκίμασε.

25

17/7/1974:

Είμαι σπίτι μου για λίγες ώρες μονάχα. Να πλύνω μερικάρούχαστοπλυντήριοκ.λπ.Τοπρωίτοραδιόφωνομετάδινεσυνθήματα για το νέο καθεστώς, ενώ ο ΠρόεδροςΑρχιεπίσκοποςΜακάριος, που ζει, πηγαίνει σταΗνωμέναΈθνη,γιαναζητήσειτοδίκιομας.

Τη μειονότητα, που έκανε το πραξικόπημα, την έχειπιάσει εθνικός μαζοχισμός. Για να επιβάλουν τις απόψειςτους, δεν διστάζουν να χύσουν αδελφικό αίμα και νατσαλαπατήσουν όλους τους αντιφρονούντες σανσκουλήκια.Θεέ και Κύριε!Πόσο απέχουμε από την κοινήλογική, που επιβάλλει σεβασμό της ανθρώπινης ύπαρξηςκαι βούλησης!... Μόλις προχτές διάβασα κάποιο ιστορικόάρθρο για τις "Απόπειρες αφελληνισμού της Κύπρου ανάτουςαιώνας".Νομίζω,πωςηκυριότερηέχειγίνειμόλιςπριναπότρειςμέρες.Όπωςέχειπειο αγγλικόςραδιοσταθμός,μιακαι το ‘νέοκαθεστώς’ δεναλλάζει εξωτερικήπολιτική,δεναναφέρεικαν‘Ένωση’,γιατίέγινεηαιματοχυσία;Γιανααντικατασταθεί οΠρόεδρος, το Υπουργικό Συμβούλιο καιτακυριότεραστελέχητηςΚυβέρνησης;

Μα,όπωςείπεκαιοΣωφρόνης,ανημόνηεπιδίωξητωνλίγων αυτών φανατικών ήταν να βγει από τη μέση οΑρχιεπίσκοπος Μακάριος, γιατί ένας από αυτούς τους‘υπερπατριώτες’δενέπαιρνεκορώναγράμματατηζωήτουκαιναπάειστηνεκκλησία,στηνανάγκημετατρέπονταςτοεαυτό του ζωντανή βόμβα, και να τον σκοτώσει; Ήταναπαραίτητο να χυθεί τόσο αίμα; Φαίνεται πως ανάμεσαστους ‘υπερπατριώτες’ δεν ήταν έστω και ένας που ναδιαθέτειμέσατουψίχουλααυτοθυσίας.

Αυτές τις τελευταίες μέρες γνώρισα μιαν από τιςμεγαλύτερες πίκρες της ζωής μου. Μια φούχτα άνθρωποι

26

δολοφόνησαν ελληνισμό αιώνων. Είναι αμέτρητοι οι νέοιπουδενθαδεχτούνναζήσουνστονωραίοαυτόντόποκάτωαπότηνεπιβολήτωναρμάτωνμάχης.Καιδεντουςαδικώ.Η αφρόκρεμα των Ελληνοκυπρίων θα ζητήσει αλλούκαταφύγιο, όπου θα ντρέπεται να πει πως ανήκει στηνελληνικήφυλή.

ΟΣωφρόνηςμουείπεπωςπρέπειναπροσέχωτιγράφωστοημερολόγιομου.Ναπροσέχωαπότι;ΗΚερύνειαείναιτόσομικρήκαιόλοιεδώξέρουνποιαείμαι.

***Τοίδιοπρωινόκάθισακαιέγραψαεπιστολήσεένα

γνωστόμου‘υπερπατριώτη’:"Κερύνεια17/7/1974

Κύριε,

Πάντα σεβόμουν τις πεποίθησες των άλλων, όποιες και αν ήταν.Δεν έχω τίποτε εναντίον σου και εξακολουθώ να σε εκτιμώ.Μιαόμως και αυτοί που έχουν τις ίδιες πολιτικές πεποίθησες με σέναδεν σεβάστηκαν τις δικές μου και θέλοντας να επιβληθούν, δενδίστασανναχύσουναδελφικόαίμακαιμετηβίαναυπερισχύσουν,θέλω, αν ακόμα η ανθρώπινη βούληση είναι σεβαστή, να μηνενδιαφερθείς ούτε καλά, ούτε κακά για τη ζωγραφική και τουςπίνακέςμου.

Δυστυχώς τώρα μας χωρίζει αίμα ελληνικό από Έλληνες.Οποιοιδήποτεκαιανεπικρατήσουναυτόδενθαέχεισημασία.Τοαίμαέχειχυθεί.Κάποιοποίημαλέει"ητιμήτιμήδενέχεικαιχαράσ’ τον που την έχασε νωρίς, θα ’ναι τώρα μιας όποιας θέσεωςκοινωνικής".7Εγώ,δυστυχώς, δεν την έχασαμέσαστομέτρο τωνδυνάμεων μου νωρίς και είναι αργά πια να την αποχωριστώ, είτεεδώστοσπίτιμου,είτεφυλακισμένηστοφρούριοτηςΚερύνειας.

7 Ποιήμα "Η τιμή τιμή δεν έχει", του Γιάννη Νεγρεπόντη, από τησυλλογήΜικροαστικά.

27

Βεβαιώνω πως και τώρα, μα και ύστερα, ποτέ δεν θα με πιάσειεθνικός μαζοχισμός, που να με κάνει να σκοτώσω πολιτικούςαντιφρονούντεςήαντιπάλουςαδελφούςμου.Τονομίζωεντιμότεροκαιευκολότερονασκοτωθώαπόαυτούς".

Τοαπόγευμαπριναπότονκατ’οίκοπεριορισμόπουείχε διατάξει το ‘νέο εθνοσωτήριο καθεστώς’ γύρισα στοσπίτι της μητέρας. Είχε συνέλθει από τη σκληρήδοκιμασίατηςέρευναςτουσπιτιούτης.Σεαυτόβοήθησεπολύ και το ότι μοίρασε τη σοδιά του σιταριού τουμικρούχωραφιούτης.Δενείναιμεγάλο,πεντέξισκάλεςισιοτόπιέξωαπότηνΚερύνειαμελίγεςαμυγδαλιέςγύρωγύρω.ΤοέσπειρεσυνεταιρικάμεκάποιονΤούρκοαπότοχωριόΤέμπλος.Ήτανγνωστόςμας,απόχρόνια.Αρχικάκατοικούσε στη Βασίλεια, μα από τις δικοινοτικέςφασαρίες του 1963-64 τον ανάγκασε η τουρκοκυπριακήηγεσία,όπωςκαιόλουςτουςάλλουςσυγχωριανούςτουναφύγουν από εκεί και να μετοικήσουν στο Τέμπλος,πουείναικοντάστηνΚερύνεια.Εκείνοτοαπόγευμαήρθεκαι μοίρασαν τη σοδιά. Πήρε η μητέρα πεντακόσιεςοκάδες και ο Τούρκος εφτακόσιες. Οι διακόσιεςεπιπλέον ήταν ο σπόρος που έπρεπε να του είχε δώσειαπότηναρχήημητέρα.ΜαςδιηγήθηκεπωςοΤούρκοςτηςείπεχαρακτηριστικάσαντονκέρασεκαφέ,

«Κοκώνα Ελένη, με Καλαμαράδες θέλουμεν, μεΓιορούκκηδες.Ναμαςαφήσουνεμάς,μανιχούςμας».8

Το σιτάρι το έβαλε σε ένα άδειο δωμάτιο τούισόγειου. Σαν ήρθε ο Σωφρόνης και το είδε, τησυμβούλεψε να το πουλήσει, μα η μητέρα μουπερηφανευόταν για το γέννημα τουχωραφιού της.Όχι, 8 «Κυρία Ελένη, ούτε Καλαμαράδες [Έλληνες από το ΕλληνικόΚράτος] από την Ελλάδα θέλουμεν, ούτε Γιορούκκηδες [ΤούρκουςαπότηνΤουρκία].Ναμαςαφήσουνεμάςμοναχούςμας».

28

είπε. Θα έκανε πουρκούρι,9 θα έκανε τραχανά, θαφύλαγεγιατακόλλυβατουπατέρα…

«Μα πεντακόσιες οκάδες, μητέρα, για τραχανά καιγιακόλλυβα;»

Αυτήόμωςέμεινεαμετάπειστη.

«Το υπόλοιπο θα το φυλάξω για τις δικές μουόρνιθες και για τις δικές σας. Γιατί να το ’γοράζουμεναφού το έχουμεν; Η κάμαρη είναι αδειανή. Καλά να’μαστεκαιθαξοδευτεί».

Ο Σωφρόνης ήταν βραδινή βάρδια. Λίγο πριν πάειδουλειάκαθίσαμεκαιήπιαμεκαφέ.

«Κάμε τον καλόν, μητέρα, τουλάχιστο νακαλοπερνούμεν πριν μας συλλάβουν» είπε ο αδελφόςμου.

Είχαν ήδη αρχίσει να κάνουν μαζικές συλλήψειςαντιφρονούντων.ΟΣωφρόνηςόμως,μόλοπουείχεκαιτο προηγούμενο της απειλητικής επιστολής, δενφαινόταν να τον απασχολεί καθόλου το ενδεχόμενοπιθανήςσύλληψηςτου.Ήπιεμιαγουλιάκαφέκαιείπε,

«Τώραναδούμεν,ανπροφτάσουν…»

Δενκατάλαβα εκείνη τηστιγμή τι εννοούσεκαι δενρώτησα,γιατίέφυγεβιαστικόςγιατηδουλειάτου.

Στο μεταξύ οι δρόμοι της Κερύνειας γέμισανένοπλους πολίτες, φίλους της Χούντας, που φόρεσανπρόχειρα στρατιωτική στολή. Οι περισσότεροι ήταννεαροί μαθητές, που τους είχαν φανατίσει, και μερικάάλλα υποκείμενα, που σε διαφορετικές περιστάσεις θα

9Πουρκούρι(το),τοπλιγούρι.

29

έπαιρναν έπαθλοβλακείαςμάλλονπαράπατριωτισμού.Έτσιπέρασεκαιητρίτημέρατουπραξικοπήματος.

18/7/1974:

Όλο το απόγευμα κάθισα και έβλεπα τον ήλιο να μερεύεικατεβαίνονταςστηθάλασσα.Φαίνεται τόσοωραίααπότηστέγη του πατρικού σπιτιού. Η ψυχή μου ανταριασμένη,γεμάτη πίκρα.Έφεραστο νου τους σκοτωμένους και τουςαίτιους του κακού. Ήταν στιγμές προηγουμένως πουπίστευαπωςαυτοίοιαίτιοιθαέπρεπεναπεθάνουν.Εκείνητην ώρα του λιογέρματος όμως δεν είχα τέτοια επιθυμία.Ευχήθηκαμόνονατουςαφαιρεθείκάθεδύναμηνακάνουντοκακό.Μόνοαυτό.

Κατεβαίνοντας από τη στέγη ο αδελφός μου μού είπεποιους είχαν συλλάβει από την Κερύνεια. Όλοι ήτανάνθρωποι, που μόχτησαν σε όλη τους τη ζωή για τηνπροκοπήτουτόπου.ΤοφρούριοτηςΚερύνειαςγι’άλλημιαφοράγεμίζειμεαθώαθύματα.Γιατί;Είμαστεάοπλοςλαός.Τιφοβούνται;Ίσωςτηνψυχήμαςπουαυτοίτηστερούνται.Ίσωςφοβούνταιτονάνθρωποπουζειμέσαμας.Ίσως…Οαδελφός μου πρόσθεσε ακόμα πως στη θηριωδία έχουνπεράσει και αυτούς τους Γερμανούς του δεύτερουΠαγκόσμιουΠόλεμου.

Αναρωτιέμαι μήπως έχει έρθει η σειρά του Σωφρόνη.Όχι πως φοβάμαι, μα μια αγανάχτηση ξεχύνεται από τηνψυχή μου. Να σε συλλάβουν οι ‘αδελφοί Έλληνες’, να σεφυλακίσουνστοφρούριοτηςΚερύνειας!...Πούφτάσαμε!

Φυσικά δεν χάθηκαν όλες οι ελπίδες. Η Χούντα στηνΑθήνα δεν στέκει γερά στα πόδια της και υπάρχουν

30

πιθανότητεςναλυγίσει.Τοπαρακαλώ!Ναέρθειτοδίκιο,ηελευθερία.

Για καλό και για κακό θα κρύψω αυτές τις σελίδεςκάπου.

11μ.μ.

Ο κόσμος πάγωσε από φόβο. Όλοι ακούνε άλαλοιανατριχιαστικές λεπτομέρειες. Το μικρό παιδί που, αφούσκοτώθηκεκατάλάθος,τοπήρανκαιτοπαράχωσανκρυφάσε μαζικούς τάφους. Ο γέρος, που ζητώντας το νεκρόπτώμα του γιού του, πυροβολήθηκε επί τόπου. Ταβασανιστήρια και οι εκτελέσεις στις Κεντρικές Φυλακές.Στο Γενικό Νοσοκομείο της Λευκωσίας εμποδίζουν τουςγιατρούς να περιποιηθούν τα τραυματισμένα παλικάρια,μόνοκαιμόνογιατίανήκουνστημακαριακήπαράταξη.ΤοΠροεδρικόΜέγαρο,πουκαταστράφηκεεκτωνυστέρωνγιανα καλυφτεί η λεηλασία. Οι αρπαγές έργων τέχνης τηςΑρχιεπισκοπής από τους πρωτεργάτες χουντικούςΚαλαμαράδεςαξιωματικούς.Θεέμου!...Καιόλοιπαγώνουναπότρόμοκαισιωπούν.Οιάνθρωποιαυτοίδενέχουνούτειερό ούτε όσιο. Και λέγονται Έλληνες!... Τότε εμείς δενπρέπεινακρατούμεαυτότοόνομα.

Εγώ έχω στεγνώσει. Το γράμμα που ταχυδρόμησαπρόφτασε και το σταμάτησε ο Σωφρόνης. Είπε στοταχυδρομείο, πως ξέχασα κάτι να εσωκλείσω και του τοέδωσαν.Μου εξήγησε, πως δεν υπάρχει κανένας λόγος νακάνωπνεύμα τώρα,αφού έχεισίγουρεςπληροφορίες,πωςθατονσυλλάβουνγρήγορα.Έτσιπρέπειναμείνωεγώέξωγια χάρη της μικρής μας κόρης, εκτός βέβαια από το ότιπεριμένωκαιάλλοπαιδί.Δεντουείπατίποτε.Τιναέλεγαάλλωστε;

31

Είναι κοντά στις μεγάλες πληγές και οι μικρέςλεπτομέρειες που σε ματώνουν, οι φαγωμένοι από τιςαλυσίδες των τανκ άσφαλτοι της Κερύνειας, ο βραδινόςπεριορισμόςστασπίτια…Ηκόρημουρωτά,

«Είναιακόμαπόλεμοςήτέλειωσε;»

Τινατηςπεις;Πωςό,τιακολουθήσειαπόδωκαιπέραείναιεκατόφορέςχειρότεροαπότονπόλεμο;

***Θυμάμαιπολύκαλά,πωςπέρασατηνΠαρασκευή19τουΙούλη.ΤοπρωίοΣωφρόνηςμεπήγεστογιατρό,πουμουέβαλε μια ένεση για αποτροπή τυχόν αποβολής. Αυτόςμας επιβεβαίωσε τις φήμες για τις θηριωδίες, πουγίνονταν στο Γενικό Νοσοκομείο στη Λευκωσία. Είχεπάειοίδιοςγιαδουλειάτηνπροηγούμενημέρα.Ταμάτιατουγέμιζανφρίκηκαθώςμαςιστορούσετιείδε.

«Πήγα εθελοντής και πολέμησα στον δεύτεροΠαγκόσμιο Πόλεμο, γνώρισα τι σημαίνει Κατοχή τουΣαράνταστηνΑθήνακαιείδααπόκοντάτουςΓερμανούςκαταχτητές, μα αυτό που συμβαίνει τώρα στο ΓενικόΝοσοκομείο είναι κάτι αφάνταστο. Καλαμαράδεςστρατιώτεςκρατούνπάνωαπότακεφάλιατωνγιατρώντα όπλα και διατάζουν ποιους να περιποιηθούν καιποιους να αφήσουν να πεθάνουν βρίζοντας καιαπειλώντας.Αφάνταστο!...»μαςείπε.

Φεύγοντας από το ιατρείο, είδαμε στο δρόμο τηγυναίκαενόςγνωστούμας,υδραυλικού,ναπροχωρείμεκόπο προς το φρούριο, κρατώντας ένα καλαθάκι μετρόφιμα.Ήταν ετοιμόγεννη η καημένη. Είχαν συλλάβειτηνπροηγούμενητονάντρατης.Τοαμάρτηματου;ΉτανστέλεχοςτωνΠαλιώνΣυντεχνιώνστηνΚερύνεια.

32

Πήγαμεστοσπίτιμας!Ήτανπαράξεναβουβόκαιησκόνηπουκάθισεπαντούτιςδυοτρειςμέρεςπουτοείχααφήσειαφρόντιστο,μαζίμετημυρωδιάτηςκλεισούρας,δημιουργούσεαλλόκοτηατμόσφαιρα.Δενείχακαθόλουδιάθεση να συγυρίσω. Μπήκα και βγήκα κάμποσεςφορέςσταδωμάτια,τάισαμηχανικάταπαπαγαλάκια.ΟΣωφρόνηςάνοιξετοκομοδίνοδίπλααπότοκρεβάτιτου,ανασκάλεψε το συρτάρι και έπιασε στα χέρια έναναναπτήραπουφύλαγεεκεί.Τουτονείχεδωρίσεικάποιοςφίλος του την περασμένη Πρωτοχρονιά. Ήταν χρυσόςκαι είχε ένα υπέροχο ρολόι πάνω του. Δεν τον έπαιρνεμαζίτουγιατίφοβότανμήπωςτονχάσει.

«ΑνέρθουνοιΤούρκοιθατονβρουν»,μουείπε,ενώτονστριφογύριζεστηνπαλάμητου.

Τρόμαξα. Ο Σωφρόνης ήταν περισσότερο από τοκανονικό σιωπηλός τις τελευταίες μέρες. Μήπως δενπολυλογάριαζε το ενδεχόμενο να συλληφθεί επειδήπροέβλεπεχειρότεραπράματα;

«Αν είναι έτσι να τον πάρουμε, να πάρουμε όλα ταπολύτιμαπράματαμαςαπόδωκαινατασιγουρέψουμεκάπου αλλού. Εδώ είναι απόμερα κιόλας… Να τονπάρω;»ρώτησα.

«Όχι! Άφησε τον εκεί που είναι. Μην πειράξεις τίποτεαπότοσπίτι»,μουείπεαντιδρώνταςέντονα.

Ύστεραβγήκεστονκήπο,πότισετιςγλάστρες,τάισετις κότες, ενώ εγώ έκρυψα τις λίγες σελίδες που είχαγράψειαπότηστιγμήτουπραξικοπήματοςανάμεσαστιςσελίδεςενόςπεριοδικού.

Αργά το βράδυ στο πατρικό μου σπίτι κάθισα καιέγραψα,

33

19/7/1974:

Η Τουρκία απειλεί απόβαση πάλι. Και όμως πόσοδιαφορετικά είναι τώρα τα συναισθήματά μου από άλλεςφορές,πουανακοίνωνετηνίδιααπειλή!...Δενκοίταξακαντη θάλασσα, για να δω αν έρχεται στόλος. Ένα μεγάλομέρος της ψυχής μου είναι νεκρό από την περασμένηΔευτέρα.

Λένε πως η Αμερική προκάλεσε το πραξικόπημα στηνΚύπρο, από τη μια για να χτυπήσει τον κομμουνισμό καιαπό την άλλη για να ρίξει τον αριστερίζοντα ΤούρκοΠρόεδρο.Νατοπιστέψεικανένας;Είναιεξωφρενικό.Μόνοη αμερικάνικη αφέλεια θα μπορούσε να πιστέψει τηνπάταξη του κομμουνισμού με τέτοια μέσα.Κατά τα άλλα;Μαθαίνουμε για γνωστούς που εξαφανίστηκαν, για βαριάπληγωμένους στο Γενικό Νοσοκομείο της Λευκωσίας. Καιακόμααυτάείναιηαρχή.Μονάχαηαρχή.Καιανγίνεικαιτούρκικηεισβολή!...

***Το περιοδικό που στις σελίδες του είχα κρυμμένες τιςσημειώσεις μου το βρήκε ο ανεψιός μας ο Κόκοςπεταμένο κάπου στα σκουπίδια του λεηλατημένουσπιτικούμαςκαιμουτοέστειλετονπερασμένοΝιόβρη.Βρήκεακόμακαιτησημείωσηπουέγραψαστοπατρικόμου.Πήραβελόνικαικλωστή,τιςέραψαανάμεσασεδυοφύλλα χαρτονιού και έγραψα απόξω τον τίτλο πουνόμισαπωςτουςταιριάζει,

‘ΙντερμέδιοΑπάνθρωπηςΗλιθιότηταςκαιΟδύνης’.

Ηαπάνθρωπηηλιθιότηταανήκεισεαυτούςπουέκαναντοκακό,σεαυτούςπουτοθέλησαν,καισεαυτούςπουτο συμπαθούσαν. Πολλοί από αυτούς δεν έχουνκαταλάβει ακόμα και τώρα, τι έχουν κάμει στον τόπο

34

τους, τι έχουν κάμει στα ίδια τους τα αδέλφια. Ηαπάνθρωπη οδύνη ανήκει σε μάς. Μια οδύνη που δενταίριαζε να την πάρουμε, αθέλητο μποναμά, απόαδελφούς.

Τις μέρες εκείνες του Νιόβρη, που ξαναπήρα τιςκόλλες αυτές, είχα διαβάσει τηνΠανούκλα τουΑλμπέρΚαμύ. Βρήκα σε αυτό το βιβλίο κάτι που ταίριαζεαπόλυταμετηβδομάδατουπερασμένουΙούλη,κάτιπουτοείδακαιτοέζησααπότηνταπεινήγωνιάμου,

"Κείνοπουείναιφυσικόείναιτομικρόβιο.Όλαταάλλα,υγεία,ακεραιότητα, αγνότητα, αν θέλετε, είναι αποτέλεσμαθέλησης.Μιας θέλησης μάλιστα που δεν πρέπει να σταματά στιγμή.Οτίμιος άνθρωπος, εκείνος δηλαδή που δεν μολύνει σχεδόνκανένανείναιόποιοςαφηραίνεταιόσοτοδυνατόλιγότερο.Καιεδώ που τα λέμε, χρειάζεται θέληση και ένταση για να μηναφηραίνεσαιποτέ!".

Δεν ήταν πολλοί αυτοί που ‘αφηρέθηκαν’ τοπερασμένοκαλοκαίριστηνΚύπρο.Όχι!Αριθμητικάήτανλίγοι, μάλιστα αποδείχτηκε, πως το καθαυτόπραξικόπημα το έκαναν αξιωματικοί από την Ελλάδα,πουήρθαν ειδικά για τούτο τοσκοπό, μαήταναρκετοίγια να κάνουν το κακό, για να μολύνουν τον τόπο, τονησίμου.Ναμολύνουν τηνΚύπρο,πουκουβαλείπάνωτηςσαράνταδυοαιώνωνζωντανόελληνικόπολιτισμό!...

35

ΙΙΙ.Αλλόφυληεισβολή10

__________________________________________

"Τασπίτιαπουείχαμουταπήραν"

(ΓιώργουΣεφέρη,Κίχλη)

Το βλήμα έσκασε μέσα στον βαθύ αυγινό μας ύπνο.Πεταχτήκαμε από τα κρεβάτια και ντυθήκαμε βιαστικάμε αδιόρατη τρεμούλα στα χέρια, προσπαθώντας νακαθησυχάσουμετημικρήμαςκόρη.

«ΈτοεκαταφέρανταοιπεζεβένκηδεςτζιεφέραντουςΤούρκους», μουρμούρισε ο Σωφρόνης, καθώςφορούσετοπαντελόνιτου.

Από το διάδρομο ακούστηκε η μητέρα μου πουφώναζεκαιοαδελφόςμουπουτηςέλεγεναμηφοβάταικαι δεν ήταν τίποτε. Τα ίδια ακόμα έλεγε, σανκατεβήκαμεστομικρόυπόγειοτουπατρικούσπιτιού.

«Δεν βομβαρδίζουν σπίτια, αυτοί βάλλουν στόχουςταστρατόπεδα,μητέρα»,παρατήρησεοΣωφρόνης.

«Μαείδακαπνόναβγαίνειδυτικά,κατάτημεριάτουσπιτιούσας!»μαςβεβαίωσεημητέρα.

10Η ίδιαηΤουρκικήΚυβέρνηση,παρόλοπουδιακήρυσσε επίσημαπωςηεισβολήήταν‘ειρηνική’καισκοπόςτηςηαποκατάστασητάχατης συνταγματικής τάξης στην Κύπρο, στάθηκε ειλικρινής στηνονομασία που της έδωσε, ‘Αττίλας Ι ’ η αρχική στις 20/7/1974 και‘ΑττίλαςΙΙ’ητελικήπροώθησητουτούρκικωνστρατευμάτωνστις15του επόμενο μήνα. Η εισβολή ‘Αττίλας Ι και ΙΙ ’ αποδείχτηκε πωςτίποτεδεν έχει να ζηλέψεισεαγριότητακαιβαρβαρότητααπότηνεπιδρομήτουπραγματικούΟύννουΑττίλαστηνΕυρώπηδεκαπέντεαιώνεςπροηγουμένως.

36

«Υπάρχει στρατόπεδο κατά ’κει. Είναι μάλιστα τοαρχηγείο, κοντά στο ξωκλήσι της Παναγίας τηςΓλυκιώτισσας»,τηςείπεγιανατηνκαθησυχάσει.

Η φωνή του ήταν ήρεμη, μα μια χλομάδα είχεαπλωθείσεόλοτοπρόσωποτου.Σαναπομακρύνθηκανκάπωςοιβόμβοιτωναεροπλάνων,οαδελφόςμουπήγεστηνκουζίνα να ετοιμάσει τσάι.ΟΣωφρόνηςφαινότανπολύσυλλογισμένος.Τημητέρατηνείχεπιάσεινευρικότρέμουλο, που δεν μπορούσε, όσο και αν προσπάθησε,νατοκρύψει.Ηκόρημαςρωτούσεολοένα,τισυνέβαινεκαιπροσπαθούσενακαταλάβειανοίγονταςδυοπελώριαερωτηματικάμάτια.Οαδελφόςμουφώναξε,πωςτοτσάιήτανέτοιμοκαιανεβήκαμεστηνκουζίνα.

«Εδώδενέχουμεκαμιάασφάλεια,καλύτεραναπάμεστοDome.Εκείυπάρχουντεράστιαυπόγειακαιτέσσεραπατώματαπάνωαπόαυτά.Έπειταμένουνεκείξένοικαιανγίνεικάτι,θαείμαστεασφαλισμένοισταυπόγειαμαζίτους»,είπεοΣωφρόνης

Πήγαμε περπατητοί στο ξενοδοχείο, αφήνονταςμισογεμάτα τα φλιτζάνια του τσαγιού. Από πάνω μαςβούιζαν πενηνταριές αεροπλάνα, από το φρούριοακούγονταν οι πρώτες ριπές των αντιαεροπορικών.Τρυπώσαμε αμέσως στα υπόγεια του μεγάλουξενοδοχείου,πουήτανήδηγεμάτοαπόξένουςτουρίστεςκαιτουςυπαλλήλουςπουέμενανεκεί.

Σαν πέρασε η πρώτη εντύπωση, βγήκαμε πάνω καιδώσαμε ένα γύρω στο ξενοδοχείο. Οι πρώτες ρουκέτεςαπότααεροπλάναέπεσανακριβώςστηνβορινήταράτσατου, σπάζοντας τρία τεράστια τζάμια του σαλονιού καιτουμπαρ.Σανείδανόμωςπωςηαντίστασηήρθεαπότοφρούριο, στράφηκαν κατά ’κει και όπως φαινόταν το

37

σφυροκοπούσαν άγρια. Κοιτώντας προς τη θάλασσα,είδαμεκαιτούρκικαπολεμικάπλοία.Τόσοκοντάμας!Ητούρκικη εισβολή, που από τα Χριστούγεννα του 1963κρεμότανπάνωαπότακεφάλιαμας,ήτανπιαγεγονός!Καθυστέρησε έντεκα χρόνια, μα ήρθε με όλη της τηναγριότητα.

Οι ξένοι τουρίστες κοίταζαν με γουρλωμένα μάτια,γεμάτα φόβο. Πολλοί από τα γύρω σπίτια άρχισαν ναφτάνουν γυρεύοντας ασφάλεια στα υπόγεια τουDome.Στηναρχήαυτέςοιαπέραντεςχαμηλοτάβανεςυπόγειεςστοέςμύριζανκλεισούρα,πετρέλαιοκαιείχανένασωρόάχρηστα πράματα, σπασμένες καρέκλες, τραπέζια,χαλασμένα πλαστικά κρεβατάκια της θάλασσας. Πριναπόπολύνκαιρό,όπωςείχαδιαβάσεισεκάποιοβιβλίο,αυτά τα υπόγεια ήταν αρχαίοι τάφοι. Οι μακρινοίπρόγονοι μας, τους λάξεψαν με επιμέλεια καιαναπαύονταν εδώ στον αιώνιο τους ύπνο. Πολλοί απόαυτούς είχαν απέξω σκαλισμένα στην πέτρα και ταοικογενειακά τους ονόματα, όπως ‘Πολυνίκης’. Εμείς οιαπόγονοι τούς κάναμε υπόγεια ή τους χρησιμοποιούμεγιασηπτικούςλάκκους.Ναπουχρησίμεψαν εκείνες τιςμέρεςκαιγιακαταφύγια.

Ο καθένας παραμέριζε πράγματα και βολευότανόπουκαιόπωςμπορούσε.Σελίγοόμωςοιπερισσότεροιντόπιοι ξαναβγήκανπάνω,γιαναμάθουνταπρώτανέατηςεισβολήςαπότοραδιόφωνο,ανκαικάτιτέτοιοήταντόσο περιττό, αφού είμαστε ακριβώς στο σημείο τηςεισβολής.

Μάθαμε τότε την αιτία του καπνού, που είχε δει ημητέραπροςτημεριάτουδικούμαςσπιτιού.Ένααπόταπρώτα βλήματα είχε πέσει στο σπίτι ενός γείτονα μαςδικηγόρου.Ηατυχίαήτανπουχτύπησετοντεπόζιτοτου

38

πετρελαίου.Ηέκρηξησμπαράλιασεεντελώςτοσπίτι.Τοπώς γλύτωσε ο δικηγόρος με τη γυναίκα του είναιμυστήριο. Τους είδα που ήρθαν στο ξενοδοχείο καιζήτησαν άσυλο, καταμαυρισμένοι, με απερίγραπτηέκφρασησταπρόσωπα τους.Τοσπίτι τουςμόλιςκείνητη χρονιά είχε τελειώσει και είχαν βαλτεί να τοστολίσουνμεμεγάλομεράκι.

Κάποιος έδωσε τοσύνθημα, ναπάνεόλοιοιάντρεςνα πιάσουν όπλα, για να υπερασπίσουν τον τόπο τους.Έτρεξαν όλοι, μα γύρισαν σε λίγο απογοητευμένοι. Δενυπήρχανόπλα,τουςείπανστοναστυνομικόσταθμό.Τοίδιοκαιστοφρούριο,πουόπωςμουείπεοΣωφρόνης,τατούρκικα αεροπλάνα το σφυροκοπούσαν αδιάκοπα μερουκέτες. Τα μόνα που έφεραν μαζί τους ήταν τρίαμαρτίνια. Τα δυοαπόαυτά δεν δούλευαν.Κάποιος απότουςδιευθυντέςτουξενοδοχείουπουταείδεέφριξε.

«Με αυτά δεν μπορούμε να υπερασπίσουμε τίποτε!Κρύψετε τα τουλάχιστο, να μη δημιουργείται πανικόςστουςξένους»,είπε.

ΕίδατονανεψιόμαςτονΚόκοκαιπλησίασα.

«Πήγες κι εσύ στο φρούριο για να σου δώσουνόπλο;»ρώτησα.

«Ναι!»

«Τιγίνεταιμετουςκρατούμενουςπουείχανεκεί;»

«Τουςείχανακόμακλειδωμένουςκαικαυγάδιζαν,ανέπρεπενατουςαφήσουνελεύθερουςήόχι.Αυτοίαπότακλειδωμένα κελιά φώναζαν να τους δώσουν όπλα ναπολεμήσουντουςΤούρκους».

«Μαείναιδυνατό;»

39

ΟΚόκοςδεναπάντησε.ΉρθετότεοΣωφρόνηςκαιμας είπε πως μια και η μικρή ήταν ασφαλισμένη με τημητέρασταυπόγεια,καλάήτανναβοηθούσαμεόλοιγιαναετοιμαστούνταπρογεύματατωνξένων.Έτσιτράβηξαγια τις κουζίνες του ξενοδοχείου. Στο μεταξύ οι ξένοιτουρίστες βολεύτηκαν κάπως. Βρήκαν κατευναστικάχάπια, που τα κατάπιναν με καφέ ή τσάι. Σε λίγο, σανάρχισαν να ενεργούν τα φάρμακα, έπεσαν όλοι σε μιααφάνταστα εκνευριστική αναισθησία. Τους έβλεπα ναπερπατούν με ανάλαφρο βήμα στους διαδρόμους, ενώκάτωσταυπόγειαέκαναναστείακαιάρχισανναθέλουνπαράλογες ανέσεις. Κατέβασαν πολυθρόνες από τασαλόνια,χωρίςναενδιαφέρονταιγιατουςάλλους,χωρίςνα σκέφτονται πως εκεί υπήρχε πρόβλημα έλλειψηςχώρου.Καιοτόποςμουχανότανε!...

Όσο προχωρούσε η μέρα ολοένα και περισσότερεςκερυνειώτικες οικογένειες έφταναν γεμίζοντας ταυπόγειατουξενοδοχείου.Πολλοίήταναπότηνπεριοχήτουλιμανιούκαι τουφρουρίου,πουήτανκύριοιστόχοιτου εχθρού. Αυτοί μας είπαν και για τους διακόσιουςτόσους κρατούμενους, που είχαν στο φρούριο οιπραξικοπηματίες.Τουςάνοιξανδυοώρεςμετάτοπρώτοσφυροκόπηματωντούρκικωναεροπλάνων.Βγήκαναπότακελιάμισοπεθαμένοιαπότηντρομάρακαιδενήξεραντινακάνουν,πούναπάνε.

Γύρω στις έντεκα το πρωί μάθαμε τα πρώταπαράξενα πράματα, στο φρούριο τα αντιαεροπορικάήταν λειψά. Κάποιος τους είχε αφαιρέσει εξαρτήματα,κυρίως σκόπευτρα, οι ασύρματοι είχαν καταστραφείύστερααπόμυστηριώδηδιαταγή.Καιόλααυτάτηστιγμήπουαπόπάνωμαςεκατόεκατότααεροπλάναπετούσανκαι τεράστια μεταγωγικά πηγαινοέρχονταν συνεχώς,

40

συντροφευμένα από εικοσαριές ελικόπτερα. Στηθάλασσα,δυομίλιαδυτικάμας,ταπλοίακατέβαζαντιςειδικές αποβατικές βάρκες με στρατό και τανκ. Καιαυτέςδενήτανοιπρώτες.

Το κυπριακό ραδιόφωνο μετέδιδε εμβατήρια καιανακοινώσεις πως νικούσαμε, ενώ το B.B.C. βεβαίωνεπως η Κερύνεια είχε ήδη καταληφθεί από τουςΤούρκους. Κάποιος ανταποκριτής του ραδιοσταθμούαυτούξεφύτρωσεξαφνικάστοξενοδοχείομεολόκληροκινηματογραφικόσυνεργείο.Ότανκάποιοςτουέβαλετοραδιόφωνο στο αφτί και του είπε πως ο ραδιοσταθμόςτου μεταδίνει ψεύτικες ειδήσεις, πήρε το τηλέφωνο καιειδοποίησε,πωςστηνΚερύνειαδενείχανμπει τούρκικαστρατεύματα, μα αυτός ο περίφημος ο αγγλικόςραδιοσταθμός εξακολουθούσε να μεταδίνει τηνψεύτικηαυτήπληροφορία.

Αργότερα μάθαμε περισσότερα. Δώδεκα άρματαμάχης είχαν αποβιβαστεί δυτικά του χωριού ΆγιοςΓεώργιος, τρία μίλια δυτικά της Κερύνειας.Μια ομάδαεθελοντέςτααντέκρουσε,αχρήστεψετατρίαήτέσσερααπό αυτά και τα υπόλοιπα έμεναν εκεί απόρθηταφρούρια χωρίς να τολμούν να κάμουν καμιά κίνηση.ΟΣωφρόνης απόρησε. Γιατί δεν προχωρούν, αφούαποβιβάστηκαν και μπορούσαν να μπουν σε μισή ώραστην πόλη;ΟΚύπριος αξιωματικός που του το είπε ταείχεδειμεταμάτιατουκαιτουταείχεπεριγράψεισανμεγαθήρια. Ήταν τα τελευταίου τύπου τανκ που ηΤουρκίαείχεπαραλάβειαπότιςΗνωμένεςΠολιτείες.

Λίγο μετά το μεσημέρι ήρθε ο αδελφός μουκατακίτρινοςσαλείψανο.Δενείχεφοβηθείτηνεισβολή.Ήταν έφεδρος αξιωματικός των Καταδρομών και είχεπεράσειαπόταπιοδύσκολαστρατιωτικάγυμνάσιαστην

41

εκπαίδευση που έκανε. Διαπίστωσε όμως ανήκουσταπράματα. Με πήρε παράμερα. Το στήθος τουανεβοκατέβαινεγρήγορα.

«Αυτόπουγίνεταιδενείναιπόλεμος,είναιπούλημα.Μαςπούλησαν,αδελφή,μαςπούλησαν!»μουείπε.

«Αδύνατον!Πώς…»,πήγαναπωεγώ.

«Πήγαστοδιοικητήστοαρχηγείομαζίμεάλλουςκαιξέρειςτιμαςείπε; ‘Πιάστεοέναςταχέριατουάλλουκαιπροχωρήστε. Μόλις σας δουν οι Τούρκοι θα πέσουν στηθάλασσα’! Και καθόταν ήσυχος κάτω από ένα δέντρο.Κάποιοςάλλοςαξιωματικός,Καλαμαράς,μαςβεβαίωσεπως δεν υπήρχαν όπλα. Είδα μερικά πολεμοφόδια καιπιάνοντας ένα αυτοκίνητο βαν, που ήταν δίπλα σ’ έναιδιωτικό σπίτι, προσφέρθηκα να τα μεταφέρω σταφυλάκια. Μου τα έδωσαν και τα πήρα. Όλα είναιξεχαρβαλωμένακαιβάζωόρκο,πωςείναιξεπίτηδεςέτσι.ΟιΚαλαμαράδεςαξιωματικοίδενκουνούντοδαχτυλάκιτους,δενδίνουνκαμιάδιαταγή.Οιμόνοιπουπολεμούνσανθηρίαείναιοιαπλοίστρατιώτεςκαιοιεθελοντέςπουβρήκαν, ένας Θεός ξέρει μόνο από πού, κανέναπαλιοντούφεκο.Σανγύρισαστοαρχηγείοείχανφέρεισεμεγάλα στρατιωτικά αυτοκίνητα πολεμοφόδια, πολλάπολεμοφόδια. Τότε ανάσανα και πήγα να τα φορτώσωστο αυτοκίνητο για να τα μοιράσω, μα ο Καλαμαράςδιοικητής με εμπόδισε. ‘Δεν είναι ανάγκη, θα τασκορπίσουμε κάτω από τα δέντρα’, μου είπε. Τασκόρπησαν κάτω από τις ελιές και τις χαρουπιές πουείναι εκεί γύρω, ενώόσοι πολεμούν δεν έχουνσφαίρες.Καταλαβαίνεις τι σημαίνει αυτό; Μας πρόδωσαν, μαςπούλησαν.Καιαυτούςπουαφήνουνναπολεμούνκαιναπέφτουν θύματα είναι απλώς για τα μάτια. Τονοσοκομείο της Κερύνειας το πήραν από την πρώτη

42

στιγμή ανατολικά, στο χωριό Πέλαπαϊς. Γιατί; Ξέρειςγιατί;ΓιατίέχουνπουλήσειτηνΚερύνεια.Είμαισίγουροςγι’αυτόχίλιαταεκατό!»

Μου είπε και άλλα πολλά, σχεδόν έκλαιε. ΟΣωφρόνηςζήτησεαπότοαφεντικότουκαιμαςάνοιξανέναδωμάτιο.Πήγαεκείκαι έπλυνατημικρήμουκόρη.Συγυρίστηκα και εγώ. Πάνω στην τουαλέτα τουδωματίου υπήρχαν επιστολόχαρτα με την ετικέτα τουξενοδοχείου. Κατέβασα στο υπόγειο την κόρη μου, στημητέρα, ξανανέβηκακαικάθισαστηντουαλέτα.Απότοπαράθυρο που έβλεπε προς τη θάλασσα μπορούσα ναπαρακολουθώ τα τούρκικα πλοία να αποβιβάζουνστρατό. Ένα μεγάλο βλήμα έπεσε μέσα στη θάλασσακαμιά πενηνταριά μέτρα μακριά από το ξενοδοχείο,τραντάζοντας το συθέμελα. Έβλεπα το φοβερότρικύμισμα των νερών, μα δεν κουνήθηκα. Υπάρχει μιακυπριακή έκφραση, που τη χρησιμοποιούμε, σανθέλουμε να περιγράψουμε την τρομερότερη ψυχικήκατάσταση του ανθρώπου, ‘αν μ’ έκοβε μαχαίρι κείνη τηστιγμή δεν θα έβγαζα καθόλου αίμα’. Ναι! Τόση κόλασηείχαμέσαμου.Ητούρκικηεισβολήήτανγεγονόςκαιδενείχαάλληεκλογή,παράναπιστέψωόσαμουείχεπειοαδελφός μου. Τα έβλεπα με τα ίδια μου τα μάτια. Οιτούρκικεςορδέςέκανανεισβολήστοντόπομουκαιεγώντρεπόμουν για την ίδιαμου τηφυλή.ΝτρεπόμουνπουέτυχεναζωΕλληνίδακείνητιστιγμή.

Σαν ξαναηρέμισε η θάλασσα στο σημείο που τηνπλήγωσετοβλήμα,έσκυψαστοεπιστολόχαρτοπουήτανμπροστάμουκαιάρχισαναγράφω.

43

ΞενοδοχείοDome,20/7/1974:

ΟιΤούρκοιήρθαναπότιςπέντετοπρωί.Τώραείναισχεδόνμία. Ακόμα δεν μπήκαν στην πόλη, μα το κανονίδι είναισυχνό.

Τι γίνεται;ΟΘεόςπια ναμαςσώσει.Νααποφύγουμεεμείς, της βόρειας πλευράς, μια νέα Μικρασιατικήκαταστροφή.

***Το απόγευμα σκέφτηκα τα ζωντανά μου. Έστειλα τοναδελφόμουναταταΐσειενώεγώπήγαστηνκουζίναναβοηθήσωστομαγείρεμα.Ηδουλειάήτανπολλή,γιατίοιπερισσότεροιυπάλληλοιδενείχανπροφτάσειναέρθουν.Το αφεντικό, ‘ο γέρος’, όπως τον φωνάζουν όλοι, είναιογδόντατεσσάρωνχρονών.Δενκατέβηκεούτεένασκαλίτουυπόγειου.Ήτανδιαρκώςστηνκουζίνααπότοπρωίκαι ετοίμαζε με αφοσίωση τα φαγητά. Εργάζεται έτσιασταμάτηταεδώκαιπενήνταδυοχρόνια,απότότεπουπρωτάρχισετοξενοδοχείοτου.

Τοπώςπέρασακείνοτοβράδυ;Φυσικάστουπόγειο.ΗκόρημουείχεκαταλάβειπιαολόκληροτονόηματηςεισβολήςκαιπαρακαλούσετοΘεόαπότηγωνιάπουτηςείχακάνειέναπρόχειροστρωματάκι,

«Θεέμου,βοήθαμενακλάψω!...Θεέμου,βοήθαμενακλάψω!...»

Μα δεν μπορούσε να κλάψει. Την καταλάβαινα. Τοίδιοείχαπάθεικαιεγώ.Έναςτεράστιοςκόμποςμέσαμουεμπόδιζεταδάκρυαπουμουέκαιγαντασωθικά.

Η ζέστη ήταν αφόρητη. Είχαμε διαρκώς ανοιχτό τοραδιόφωνο.ΤοB.B.C.εξακολουθούσεναμεταδίνειπωςηΚερύνεια είχε καταληφθεί από τους Τούρκους, ενώ ο

44

δικόςμαςραδιοσταθμός,ανάμεσασταεμβατήριακαιταθούρια,ανακοίνωνενίκες.Ήμουνσίγουρηπωςκαιοιδυοέλεγαν ψέματα και με μπούκωνε ο θυμός. Σκέφτηκα,πως ο ιστορικός που θα καθόταν αύριο να γράψει τηνΙστορία ενενήντα εννιά τοις εκατό θα γελιόταν, ανβασιζόταν στα επίσημα αυτά ανακοινωθέντα. Στουςπαλιούς καιρούς δεν μπορούσες τουλάχιστο ναξεγελάσεις την Ιστορία, τώρα μπορείς μια χαρά. Μιαχαρά!

Κάποιος τουρίστας, που οπωσδήποτε θα είχεκαταπιεί κάμποσα χάπια αναισθησίας, γύρω σταμεσάνυχτα, μούγκρισε οργισμένα και μας είπε απότομαπωςέπρεπενακλείσουμετοραδιόφωνο,γιατίήθελενακοιμηθεί!Όληηοργήμουτότεξέσπασεπάνωτου.

«Λυπούμαι, κύριε, μα η πατρίδα μας κινδυνεύει καιδενμπορούμεναμηνανησυχούμεκαιναμηνέχουμετοράδιοανοιχτό»,τουείπααπότομα.

Μουερχότανναχιμήξωπάνωτουκαινατονξεσκίσωμετανύχιαμου.

Την άλλη μέρα ξύπνησα, τρόπος του λέγειν, νωρίς.Ήτανακόμααυγήσανανέβηκαπάνωναφέρωνερόκαινα πλυθώ. Είδα τα βουνά, τα τόσο ωραία βουνά τηςΚερύνειας, να καίγουνται. Τα πλοία από τη θάλασσαεξακολουθούσαντονκανονιοβολισμόενώτααεροπλάναξανάρχισανναπετούναπόπάνωμας.Πρινφύγωαπότοδωμάτιο ξαναπήρα επιστολόχαρτο και σημείωσα λίγαλόγια.

45

ΞενοδοχείοDome,21/7/1974:

Αυγή. Μόλις που διακρίνω και γράφω. Γύρω πόλεμος,πόλεμοςκαικανέναςδενενδιαφέρεταινατονσταματήσει.

***Τούτη τη δεύτερη μέρα της εισβολής είμαστε όλοι πιοψύχραιμοι, ή μάλλον είχαμε συνηθίσει. Τα αεροπλάναδεν τα πολυλογαριάζαμε και οι περισσότεροι βγαίναμεστις βεράντες και τα χαζεύαμε. Μια ρουκέτα έπεσεδεκαπέντε μέτρα μακριά μας και χτύπησε κάποιογειτονικόσπίτι,μαδενμαςέκανεμεγάληεντύπωση.

Γύρω στο μεσημέρι άρχισαν να κατεβαίνουν στοξενοδοχείο στρατιώτες της Εθνικής Φρουράς,μπαρουτοκαπνισμένοι και πικραμένοι. Ζητούσαν ένακομμάτι ψωμί, ζητιάνευαν ένα τσιγάρο και μαςβεβαίωναν,πωςυπήρχεκάποιοπαράξενοκαιανεξήγητοξήλωμα στην Εθνική Φρουρά! Ούτε προμήθειες, ούτεπολεμοφόδια, ούτε φαγητό. Ούτε διαταγές! Κάποιοςσιγοψιθύρισε, πως ο Έλληνας αξιωματικός τούςαπαγόρεψε να ανοίξουν πυρ στις αποβατικές βάρκες.Δυο άλλοι είπαν πως Τούρκοι αξιωματικοίσυναντήθηκαν στο βουνό και ‘τα μίλησαν’ μεΚαλαμαράδες αξιωματικούς. Έλεγαν αλήθεια; Έλεγανψέματα; Εγώ και ο αδελφός μου ξέραμε κάτι για ταπολεμοφόδια και ποιοι τα είχαν εμποδίσει να φτάσουνστους ντόπιους, που ήθελαν να πολεμήσουν, για ναυπερασπίσουντοντόποτους,μαδενμιλήσαμε.

Στην Πάνω Κερύνεια ζουν καμιά πεντακοσαριάΤούρκοι, ηλικιωμένοι οι περισσότεροι, που δεν έδειξανκαμιά διάθεση επιθετικότητας. Αντίθετα ακούσαμε πωςσυνεννοήθηκαν με τους γείτονες τους Έλληνες, ανέρχοντανοιΤούρκοι,οιΈλληνεςτηςΠάνωΚερύνειαςθα

46

προστατεύονταν από τους Τούρκους και αν γινόταν τοαντίθετο, θα πήγαιναν οι Τούρκοι στις ελληνικέςοικογένειας για ναπροφυλαχτούν.Δενμαςπαραξένεψεαυτό. Οι τούρκικες οικογένειες της Κερύνειας ζουνειρηνικάεδώκαιτριακόσιαχρόνιαμαζίμαςκαιδενήτανηπρώτηφοράπουσυμμάχησανμαζίμαςενάντιαστουςομοθρήσκουςτουςεισβολείς,τουςΓιουρούκκηδες,όπωςτουςλένε.

ΟδιευθυντήςτουDomeέστειλετονανεψιόμαςτονΚόκομετοαυτοκίνητοναφέρειψωμιάαπότονΤούρκοφούρναρη.

«Σουέδωκεψωμιά;»τονρώτησασανγύρισε.

«Φυσικά,γιατίναμημουδώσει;Εδώκαιέναχρόνοαπόαυτόναγοράζουμεψωμιάγιατοξενοδοχείο»,είπε.

Νωρίς το απόγευμα άρχισαν να καταφτάνουν στοξενοδοχείο τουρίστες από άλλα μικρότερα ξενοδοχεία,Γάλλοι, Γερμανοί και άλλοι, που ήθελαν, απαιτούσανμάλιστα, να φάνε και να καλοπεράσουν. Είχαν πάρειειδοποίηση,πωςοιπρεσβείεςτουςθατουςπροστάτευανκαιπωςτίποτεδενείχανναφοβηθούν.Αυτότουςγέμισεαυτοπεποίθηση και άρχισαν μπροστά μας να κάνουνκριτική για τα γεγονότα, χωρίς καμιά ντροπή. ΈναςΆγγλος πολύ ηλικιωμένος, καθόταν στο διάδρομο πουοδηγούσε στο υπόγειο και διάβαζε με εξαιρετικόενδιαφέρονκάποιοβιβλίο.Γιαμιαστιγμή,πουτοάφησε,το πήρα στα χέρια μου και το κοίταξα από περιέργεια.ΕίχετίτλοRoyalColonialInstituteκαιήτανοκατάλογοςτωνμελώντουσωματείουαυτού.Έτοςέκδοσης1909!

Τούτη την ώρα, γύρω στις δυο συνάντησα ένανξεθεωμένογνωστόμας,ΚύπριοαξιωματικότηςΕθνικήςΦρουράς. Μου ζήτησε φαγητό, τον ρώτησα τι γίνεται.

47

ΕρχόταναπότονΆγιοΓεώργιο,ήτανσανχαμένος.Απόόσα μου είπε, επιβεβαιώθηκαν για άλλη μια φορά οιφόβοιμου.ΣταμέρητηςΚερύνειαςοστρατόςμαςήτανεπίτηδες ξεχαρβαλωμένος.Τοχειρότερο, τοραδιόφωνοδενέδινεκαμιάοδηγίαστονάμαχοπληθυσμό.Μετάδινεμονάχαεμβατήριααναγγέλλονταςνίκες.Νίκεςπουεμείςδεντιςβλέπαμεπουθενά.Μιλούσεγιαηρωικούςμαχητέςτης Εθνικής Φρουράς που εμείς διαπιστώναμε πως δενήτανπαράντόπιοι εθελοντέςνέοι,πουέπεφτανθύματαμεταπαλιοντούφεκα.Ήταντρομερό!

ΜετάτομεσημεριανόοΣωφρόνηςμεπίεσεναπάωστο δωμάτιο του ξενοδοχείου που μας είχανπαραχωρήσεικαιναξεκουραστώλίγο,γιατίκαιαυτήτηδεύτερη μέρα την πέρασα ψήνοντας καφέδες. Σανξάπλωσα και έκλεισα τα μάτια, μάζεψα το νου μου καιπροσπάθησανακαταλάβωτι γινότανπραγματικά.ΤότεήρθανξαφνικάστηθύμησημουόλεςεκείνεςοιφριχτέςσελίδεςτηςιστορίαςπουσχετίζονταιμετουςΤούρκους.ΤοτέλοςτουΒυζάντιου,τοπάρσιμοτηςΚύπρουτο1571μετιςσφαγέςκαιτοναφανισμότουΛατινικούστοιχείουτου νησιού. Ύστερα θυμήθηκα τη γενοκτονία τωνΑρμενίων στον πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Έτυχε ναδιαβάσω ανατριχιαστικές περιγραφές και είχα ακούσειπράματα απίστευτα από Αρμένισσες γερόντισσεςπρόσφυγες. Ύστερα τη Μικρασιατική καταστροφή του1922 με όλα τα σχετικά που είχαν γράψει ο Βενέζης, οΜυριβήληςκαιτόσοιάλλοισυγγραφείς.Τααδιάψευσταντοκουμέντα της γενοκτονίας του Ελληνισμού τηςΜικράς Ασίας. Πόσα χρόνια είχαν περάσει από τότε;Πενήντα τόσα χρόνια. Στα πενήντα αυτά χρόνια τίποτεδεν μεσολάβησε που να εμποδίσει την ιστορία ναεπαναλάβει τον εαυτό της. Εκεί έξω ήταν Τούρκοι που

48

απειλούσαν να καταστρέψουν σαράντα αιώνωνΕλληνισμόσετούτητηγωνιάτηςγης.

Αν τουλάχιστο μας έδιναν την ευκαιρία ναπολεμήσουμεκαιναπέσουμεστοντόπομας!Δενμπορώπαράναεπαναλάβωτηνίδιαφράση,ήταντρομερό!Ηγλώσσαείναιμερικέςστιγμέςαδύνατηναεκφράσειταανθρώπινα συναισθήματα πέρα από ένα ορισμένοσημείο.Μονάχα αναπλάθοντας τα με τηφαντασία σουμπορείςνατανιώσεις.

22/7/1974:

Στη Λευκωσία. Δειλή φυγή; Όχι! Άμαχος πληθυσμόςπιασμένοςστηφάκαεκείστηνΚερύνεια.Θαήτανκρίμαναμείνουμε νασφαχτούμε σε περίπτωσηπου θα έρχονταν οιΤούρκοι. Όσο καιρό δεν γίνονταν διευθετήσεις για τηναναχώρηση των ξένων της Κερύνειας, τουρίστες και ξένοιυπήκοοι κάτοικοι της πόλης, ο άμαχος πληθυσμός λίγο ήπολύ είχε κάποιαασφάλεια.Όμως χτες τοαπόγευμα τούςπληροφόρησανότιθατουςμετάφερνανμεπλοίααπότοΈξιΜίλι,ανατολικάτηςΚερύνειας.ΤότεοΔήμαρχοςτηςπόληςμετηγυναίκατου,πουείναι έναςαπότους ιδιοκτήτεςτουDomeφώναξαν, πως το αγγλικό αντιτορπιλικό θα έπρεπεναπάρεικαιταγυναικόπαιδατηςπόλης.ΟιΆγγλοιάρχισανναμασούνταλόγιατους.

«Ξέρεις,εμείςείμαστεμονάχατουρίστεςκαιδενέχουμεκαμιάσχέσημεαυτόντονπόλεμο»,απάντησαν.

Σαν να τους είχε ζητήσει να αρχίσουν συνομιλίες γιακατάπαυσητουπυρός,ΘεέκαιΚύριε!

Ήρθε ο υπεύθυνος για τη μετακόμιση Άγγλος. Καθώςέφερνατονκαφέστογραφείοτηςδιεύθυνσης,τονάκουσα

49

να αρνιέται να μεταφέρει έστω και τις γυναίκες που ήτανετοιμόγεννες,ανκαιπαραδέχτηκεπως,

«Η Κερύνεια θα γίνει ένα πολύ ανθυγιεινό μέροςδιαμονήςμόλιςθαφύγουνοιτουρίστεςκαιοιξένοιυπήκοοι,μα δυστυχώς δεν μπορούμε να πάρουμε ούτε ένα ντόπιοεμείς».

Δενάκουσατιείπεπαρακάτω.ΔεμαςέμενεπιαπαράηφυγήπροςτηΛευκωσία,ανκαιήτανπολύεπικίνδυνη,μιακαιτατούρκικααεροπλάναβομβάρδιζανσυνεχώς.

ΣανβγήκεαπότογραφείοτηςδιεύθυνσηςοΔήμαρχοςείπε, πως ήταν καλύτερα, αν δοκίμαζαν, όσοι ήθελαν, ναφύγουν με τα αυτοκίνητα τους, παίρνοντας το δρόμοανατολικά προς τηΛευκωσία.ΟΣωφρόνης τον πλησίασεκαιτονρώτησε,ανπραγματικάθαέφευγε.

«Ναι, θα πάρω την οικογένειά μου και θα φύγω. Ανφτάσωκαλάκαιοδρόμοςείναιανοιχτός,θατηλεφωνήσωγιαναακολουθήσειόποιοςάλλοςθέλει»,τουείπε.

Βγήκαμε στη βεράντα. Τον γέρο ιδιοκτήτη τουξενοδοχείου τον έβγαλανμε τηβίααπό τηνκουζίνα, όπουεξακολουθούσε να μαγειρεύει για όλους όσους είχαν έρθειστοξενοδοχείοτου.Δενήθελεναφύγει.

«Γιατίναφύγω;Εγώείμαιγέρος,κανένανδενέβλαψα.Τοπολύπολύναμεσκοτώσουν»,είπε.

Τότε ήρθε μια νύφη του και του έβαλε τιςφωνές, τοντράβηξε από το χέρι, τον έβαλε μέσα στο αυτοκίνητο καιξεκίνησαν.ΜαζίμετοαυτοκίνητοτουΔήμαρχουξεκίνησανκαικαμιάδεκαριάάλλα.

Ο Σωφρόνης είπε να περιμένουμε τηλεφώνημα. ΟαδελφόςμουέφερετοαυτοκίνητοτουΣωφρόνη.Μπήκασεαυτόκαιμεπήρεσπίτιγιαναπιάσωταδιαβατήριαμας,τις

50

ταυτότητες κ.λπ. Μέσα μου χάος! Έβλεπα να σπαράζουντοντόπομουξένοικαιμουερχότανναξεσκίσωτηνκαρδιάμου. Το σπίτι μου ήταν άθικτο. Έτσι το άφησα. Δεν μουήρθε διάθεση να σηκώσω το παραμικρό πολύτιμοαντικείμενο,ανκαιήμουνβέβαιηγιατοτιθαακολουθούσε.Τι νόημα είχε να έπαιρνα τοασημένιο καπνιστηρομέρρεχοκαιταάλλαασημικάπουμουέδωσεπροίκαοπατέρας;Τικαι αν έπαιρνα δυο τρεις αγαπημένους μου πίνακες ή τασύνεργατηςζωγραφικήςμουήτοακριβόσεττσαγιούπουμου δώρισε ο θείος; Πήρα μονάχα τα διαβατήρια, έναφάκελο της κόρης μου, που είχε μέσα τα πρώτα τηςορνιθοσκαλίσματα και ελάχιστα ρουχαλάκια της. Από τοεικονοστάσι πήρα δυο πατρογονικές εικόνες, την ΠαναγίατηνΟδηγήτριακαιτονΆγιοΣωφρόνιο.Τίποτεάλλο!

Ύστερα περάσαμε από το πατρικό σπίτι. Ο αδελφόςμου, πιο προνοητικός βάλτηκε να βάζει σε δυο βαλίτσεςπερισσότερα πράματα, δικά του και της μητέρας, κυρίωςρούχα.

Γυρίζοντας στο ξενοδοχείο περιμέναμε με αγωνίατηλεφώνημα από τη Λευκωσία. Δεν άργησε να έρθει. ΟΔήμαρχος είχε φτάσει καλά και ο δρόμος ήταν ανοιχτός.Όσο μάλιστα βράδιαζε τόσο πιο ασφαλισμένο ήταν τοταξίδι, γιατί το βράδυ τα αεροπλάνα σταματούσαν τουςβομβαρδισμούς.Αυτόμας το είπεοανεψιόςμαςοΚόκος,που άκουσε με τα ίδια του αφτιά το τηλεφώνημα. Τουπροτείναμεναμαςακολουθήσειμετοδικότουαυτοκίνητο,μακούνησεαρνητικάτοκεφάλι.

«Όχι,θαμείνωεδώστοξενοδοχείο»,είπε.

«Μαοιιδιοκτήτεςέχουνφύγει».

«Δεν έφυγαν όλοι. Έμεινε ο εγγονός του γέρου, να τοπροσέχει.Θαμείνωμαζίτου!»

51

Τηνίδιαάρνησηπήγεναμαςφέρεικαιοαδελφόςμουμαεγώτουέβαλατιςφωνές.

«Θαέρθω,μαθαξαναγυρίσω»,είπετελικά.

Έτσι μπήκαμε στο αυτοκίνητο του Σωφρόνη εγώ, ηκόρημας,ημητέρακαιοαδελφόςμου.

22/7/1974:

Φεύγοντας αναρωτιόμουν, αν θα ξαναγυρίζαμε ποτέ στηνΚερύνεια και η ψυχή μου μάτωνε. Ήταν σούρουπο.ΠερνώνταςκάτωαπότηνκορφήτουΠενταδάκτυλου είδατην ομίχλη, που σεργιάνιζε με την ησυχία τηςκαβαλικεύοντας το βουνό σαν κινηματογραφική σκηνή σεαργήκίνηση.Κανέναεμπόδιοδενσυναντήσαμεστοδρόμο,ανκαιαρκετάμεγάλαστρατιωτικάαυτοκίνηταβρίσκοντανστηνάκρη, καμένααπό τααεροπλάνα.Σεμερικάλάστιχατων τροχών τους παιγνίδιζαν ακόμα μικρές κατακόκκινεςφλόγες.

Σπαραχτικό το συναίσθημα ξεσπιτώματος. Η σκέψηπωςποτέ δεν θα γύριζα ή πως, και αν γύριζα, θα έβρισκατηνΚερύνειαερείπια,μεέκανενανιώθωσταπρόθυρατηςτρέλας.

Σήμεραείμαιπιοήσυχη,γιατίοι ξένοιδεν έχουνφύγειαπότηνΚερύνεια.Λένεπωςακύρωσαντηφυγήτους,γιατίμερικά ντόπια παλικάρια τούς απείλησαν, πως θα τουςσκότωναν, αν τολμούσαν να φύγουν χωρίς αυτούς. ΚαιόπωςτηλεφώνησεοΚόκος,ηΚερύνειαμένειαπάτητηαπότουςΤούρκους.Μακάριναμείνειπάνταέτσι.Τοσούρουποσκέφτομαι να γυρίσωμε τοναδελφόμουκαι ναβοηθήσωόσομπορώ.

52

Η πιο τραγική κατάσταση που αντίκρισα δεν ήταν τααεροπλάνα και τα πλοία που μας κανονιοβολούσανσυνεχώς,δενήτανακόμαούτεαυτότοξεσπίτωμα.Ήτανταπαιδιά, οι στρατιώτες, που συναντήσαμε πάνω στο βουνόσαν ερχόμαστε ψες στη Λευκωσία. Μας σταμάτησαν καιμαςζήτησαντσιγάρα.Πεινούσανκαιστέκοντανέτοιμοιμεένα ψωροντούφεκο να χύσουν το αίμα τους για τηνπατρίδα, ενώ στο ξενοδοχείο οι ξένοι τουρίστες έτρωγαν,έπιναν, έλεγαν εξυπνάδες για την κατάσταση και οιΚαλαμαράδες αξιωματικοί στο αρχηγείο κάθονταν κάτωαπόταδέντρααδρανώνταςμεανήκουστηαναισθησία.ΣανοΣωφρόνης έδωσεστουςστρατιώτεςόλα τα τσιγάραπουείχεπάνωτου,ένιωσαταμάτιαμουνακαίνε.Ήτανημόνηπερίπτωσησεόληναυτήτηναναμπουμπούλαπουέκλαψα,πουέχυσαπραγματικάδάκρυα.

53

ΙV.Προσφυγιά1974

__________________________________________

"Όμωςτησκέψητουπρόσφυγατησκέψητουαιχμάλωτου,

τησκέψητουανθρώπουσανκατάντησεκιαυτόςπραμάτεια

δοκίμασενατηναλλάξεις,δενμπορείς".(ΓιώργουΣεφέρη,ΗμερολόγιοΚαταστρώματοςΒ΄,

ποίημα"ΤελευταίοςΣταθμός")

ΤοΠρώτοβράδυτηςπροσφυγιάςμαςμείναμεστοσπίτιμιας ξαδέλφης μας στη Λευκωσία. Ο πόλεμος εδώγινότανένα-ενάμισιμίλιμακριάμας,προςτοαεροδρόμιοκυρίως.

Την επόμενη πρωί πρωί όλοι είχαν κολλημένο τοαφτί τους στο ραδιόφωνο. Μιλούσε για συμφωνίακατάπαυσης του πυρός. Θα γινόταν στις τέσσερις τοαπόγευμα. Ανάσανα. Ο αδελφός μου αποφάσισε ναγυρίσει στην Κερύνεια μονάχος του, όπως είπε. Ως τιςτέσσερις το απόγευμα είμαστε με την ψυχή στο στόμα,και σαν έφτασαν τηλεφωνήσαμε του ανιψιού μας τουΚόκου στο ξενοδοχείο. Αυτός μας βεβαίωσε πως όλαήτανήσυχακαιπωςστημικρήμαςπόληδενείχανμπειτούρκικαστρατεύματα.

23/7/1974:

Έγινεσυμφωνίακατάπαυσηςτουπυρόςχτεςστιςτέσσεριςτοαπόγευμα.ΦαίνεταιπωςκαιτούτητηφοράηΚερύνειαπλήρωσε τα σπασμένα. Οι Τούρκοι άνοιξαν δυτικά, λίγο

54

έξω από την πόλη, δίοδο δική τους, που πηγαίνει στοΤέμπλος-Άγιο Ιλαρίωνα-Λευκωσία. Ένας στρατηγός τουςείπεστοραδιόφωνο,πωςαυτόήθελανκαιαυτόπέτυχαν.

Με αγωνία περιμέναμε από στιγμή σε στιγμή να τηνκαταλάβουν. Δεν ήταν όμως μέσα στα σχέδια τους, γιατίπριναπότιςτέσσεριςτοαπόγευμαείχανσταματήσεικάπουέξωαπόαυτήν.Πού;Δενμπορώναξέρω.ΆραγεπέρααπότοξωκλήσιτηςΠαναγίαςτηςΓλυκιώτισσας;

Λένε πως θα αρχίσουν συνομιλίες μεταξύ των τριώνεγγυητριών Δυνάμεων, για να δοθεί μόνιμη λύση. Δενπιστεύω,πωςοιΚύπριοιθαρωτηθούν.Καιανρωτηθούν,θαείναι για νακρατηθούν ταπροσχήματα.ΗΚυβέρνησητηςΚύπρου είναι υποχείριο της Ελληνικής Χούντας και ηΤουρκοκυπριακή ηγεσία είναι υπηρέτης τυφλός τηςΤουρκίας. Και οι δυο αυτές χώρες είναι μαριονέτες σταδάχτυλα της Αμερικής. Περιμένω την πικρή επαλήθευσητης υποψίας, πως τόσο η τούρκικη εισβολή, όσο και οτρόποςαντιμετώπισήςτηςσχεδιάστηκανστο ίδιογραφείο,απότουςίδιουςεγκέφαλους.

Είμαισίγουρη,πωςθαέχουντοθράσοςναμιλήσουνγιαανδρεία, για ελληνική αρετή, για ηρωικούς νεκρούς. Καιόμωςσεαυτόντοναγώναείχαδιαρκώςτηνεντύπωσητουφιάσκου. Στους Κύπριους δεν έδωσαν όπλα, επειδή, λέει,δεν είχαν. Πλήθος παλικάρια γύριζαν άπρακτα στουςδρόμους, νιώθοντας βάρος γιατί τους αρνιούνταν τοδικαίωμα να υπερασπίσουν τον τόπο τους. Και αυτοί οιΚύπριοιστρατιώτες,πουείχαντηντύχηνακρατούνόπλο,ήταν σε δευτερεύοντα από στρατιωτικής άποψης πόστα.Καιυπάρχουνάνθρωποιπουπιστεύουνπωςνικήσαμε,πωςηΕλλάδαθαέρθειναμαςσώσει!

55

Η Κύπρος είναι ερείπια και αυτοί φωνάζουν πωςνικήσαμε! Πως βγήκαμε κερδισμένοι! Μα οι στάχτες τωνωραίων δασών μας που κάηκαν είναι ζεστές και μουτσουρουφλίζουντασωθικά.

***Μόλις σταμάτησα να γράφω ξύπνησε ο Σωφρόνης μεκατακόκκινα μάτια. Δεν είχε κοιμηθεί παρά ταξημερώματα.

«Καιτιέκανεςόλοτοβράδυ;»ρώτησα.

«Άκουαραδιόφωνο».

Έμεινελίγοσιωπηλόςκαιύστερααργά,μουείπετακακάμαντάτα.ΤατούρκικαάρματαμάχηςμπήκανστηνΚερύνειαύστερααπότηχτεσινήανακωχή.Οιτουρίστεςκαι οι ξένοι υπήκοοι θα έφευγαν την επόμενη ταχαράματα.

Σελίγοήρθεκαιοαδελφόςμου,ξεθεωμένοςαπότηνκούραση. Είχε φτάσει ως τη Χαλεύκα, πηγαίνοντας γιατηνΚερύνεια.Εκεί,σεκάποιομικρόυπαίθριοκαφενείο,βρήκε το βράδυ συγκεντρωμένους όλους τουςΈλληνεςαξιωματικούς, που υπηρετούσαν στην επαρχία μας, νατρώνε,ήσυχα,σουβλάκιακαιναπίνουνμπύρα.Αυτοίτονσυμβούλεψαν να γυρίσει πίσω, γιατί την Κερύνεια τηνείχαν πάρει οι Τούρκοι. Και γύρισε ολονυχτίς από τηΧαλεύκαμεταπόδια.

Είμαστε στον πάτο της πίκρας σαν ήρθαν μερικοίγείτονες της ανεψιάς με χαμόγελα και μας πουλούσανπαραμύθια, ότι τάχα έφερε κρυφά στρατεύματα ηΕλλάδα, ότι θα μας σώσει και ένα σωρό άλλεςηλιθιότητες.Δενξέρωπώςκρατήθηκα.ΟΣωφρόνηςκαιο αδελφός μου έβραζαν. Τελικά ο Σωφρόνης έδωσε το

56

σύνθημα, δεν υπήρχε λόγος να μένουμε στη Λευκωσία.ΉτανκαλύτερανατραβήξουμεστηΛεμεσό,όπουμένειημεγάλη αδελφή του. Σε λιγότερο από δέκα λεπτάξεκινούσαμεγιατηΛεμεσό.

Πώς βρήκα το κουράγιο να καθίσω και να γράψωεκείνο το απόγεμα, δεν ξέρω. Και όμως έχω ένασημείωμα,

23//7/1974:

Δεν υπάρχει τίποτε. Ούτε δίκιο, ούτε δικαιοσύνη, ούτεανθρώπινα δικαιώματα. Αναρωτιέμαι αν υπάρχουνάνθρωποι όπως τους εννοούσαμεως τώρα.Τι έγινε;Κείνοπου είχαπροβλέψειαπόκαιρό,μια δεύτερηΜικρασιατικήκαταστροφή. Τώρα εγώ και η οικογένειά μου είμαστεπρόσφυγες,θύματα.ΈχουμεέρθειστηΛεμεσόχωρίςτίποτεσχεδόν. Στην Κερύνεια κυματίζει η τούρκικη σημαία, καιστο μεγάλο ξενοδοχείο είναι μαντρωμένοι οι περισσότεροιελληνοκύπριοι,πουδενέχουνφύγειαπότηνπόλη.Τιναπωάλλο; Χρειάζεται ή έχει καμιά σημασία αν πω, πως τηνΚερύνεια τηνπήρανύσ τ ερααπότηχτεσινήσυμφωνίακατάπαυσηςτουπυρός;Καλύτεραναμηνπωτίποτε.

***ΗαδελφήτουΣωφρόνηείναιαπόχρόνιαεγκαταστημένημε την οικογένειά της στη Λεμεσό. Τσακίστηκε να μαςπεριποιηθεί, μα αυτό εμένα περισσότερο μεστενοχώρησε.

***

57

24/7/1974:

Έχουμε γίνει πρόσφυγες πολυτελείας και αυτό είναι ηχειρότερη μορφή προσφυγιάς. Αν είχαμε βιοτικές ανάγκεςνα θεραπέψουμε, θα ξεχνούσαμε για λίγες στιγμές ήτουλάχιστοθαπαραμερίζαμεκάπωςτησυφοράμας.

Τομόνοευχάριστο,τιευχάριστο(!),είναιπουμάζεψαντουςπερισσοτέρουςΚερυνειώτες, πουαπόμειναν, και τουςέβαλαν στο ξενοδοχείο Dome υπό την προστασία τωνΗνωμένωνΕθνών.Αλλάτοεξωφρενικόείναι,πωςακόματοραδιόφωνό μας θριαμβολογεί και αρνιέται να πει τηναλήθεια.ΈχωκάποιογνωστόμουστοΡαδιοφωνικόΊδρυμα.Τηλεφώνησασήμερακαιτονπαρακάλεσαναμαςσυνδέσειμε τον υπεύθυνο ειδήσεων. Ήταν Έλληνας αξιωματικός!Έδωσα το τηλέφωνο στον Σωφρόνη για να του πει τασχετικά. Είχα κολλημένο το αφτί μου και εγώ στοακουστικό.

«Τι έγινε; Η Κερύνεια έχει καταληφθεί από τουςΤούρκους; Μπα, πώς το ξέρετε; Αν φύγατε γιατίφοβηθήκατε, ελάτεστοΓενικόΕπιτελείοΕθνικήςΦρουράςνασαςπάρουμεπίσω,κύριε!»

Η φωνή του Καλαμαρά ακουόταν ειρωνική καιδιαπέρασε τηνψυχήμουπέρα γιαπέρα.ΟΣωφρόνης δεναντιμίλησε.Έκλεισετοτηλέφωνο.

ΗΚερύνειατουρκοπατήθηκε.Βρισκόμαστεμπροστάσεμια μικρότερης κλίμακας Μικρασιατική καταστροφή καιδεντολέμε.Όχιναπούνεγιατοποιοςέφταιγεπουέγινανέτσι τα πράγματα. Απλώς να αναγνωρίσουν μιαπραγματικότητα,οιΤούρκοιμπήκανστηνΚερύνειαύστερααπότηνκατάπαυσητουπυρός.Μαςσφάζουνκαιέχουντηναπαίτησηναμηβγάλουμεάχνα!

58

Στην Ελλάδα άλλαξε η Κυβέρνηση Ξαναγύρισε και ηπροηγούμενη δημοκρατική Κυβέρνηση στην Κύπρο. Δενπιστεύωσταθαύματακαιόμωςπρέπειναελπίζουμε.

25/7/1974:

Δεν ξέρω την οδό. Πάντως είναι ένα μικρό συμμαζεμένοσπιτάκι κοντά στο σπίτι της αδελφής του Σωφρόνη. Έχειμέσα και λίγα έπιπλα. Σε αυτό ήρθαμε να μείνουμε χωρίςαποσκευές, μονάχα με ό,τι μας δάνεισε η κουνιάδα μου,λίγα σεντόνια, νιψομαντιλιές, λίγα κουζινικά. Αγοράσαμελίγα απαραίτητα και εμείς, σαπούνι, οδοντόβουρτσες...Ήτανναανοίξεικαιαυτότοκεφάλαιοστηζωήμας.Τοπιοοδυνηρό,τοκεφάλαιοτηςπροσφυγιάς!

Τώραπου γράφω είναι έξι ηώρα το πρωί. Είμαι στηνκουζίνατουσπιτιού.Αποφεύγωνακοιτάξωέξω.Δενθέλωναβλέπωτίποτε,δενμπορώνααναμετρήσωτονπόνομου.ΤαπαπαγαλάκιαμαςστηνΚερύνειαθαέχουνπεθάνειαπόδίψα και πείνα. Τα τσαμπιά του σταφυλιού στηνκληματαριά μας ωριμάζουν έρημα. Και ολόκληρη ηΚερύνειαερημωμένη!

26/7/1974:

Πονώ!Όχι μόνο γιαμάς.Μακάρι ναήμαστανμόνο εμείς.ΠονώγιαόλητηνΚύπρο.Γιατααδικοχαμέναπαιδιά,γιατηφτώχιαπουθαέρθει,γιατοκουρέλιασμακάθειδανικού,γιατο πούλημα μας. Ποιο θα είναι το μέλλον; Δεν ξέρω. ΟιΤούρκοιέφτασανωςτοαεροδρόμιοτηςΛευκωσίας.

Χτες μάθαμε νέα του Κόκου. Είναι ακόμη στοξενοδοχείομαζίμεχίλιουςοχτακόσιουςάλλουςΚερυνειώτεςκαι με φρουρά των Ηνωμένων Εθνών απέξω. Πολλοί

59

πρόσφυγες έχουν καταφύγει στο χωριό Πέλλαπαϊς.Γυναίκεςγέννησανστουςκάμπους,παιδιάδενέχουνγάλα,μεγάλοιπεινούν.Εμείςεδώπρέπειναλογαριαζόμαστεαπότουςπιοτυχερούς.

27/7/1974:

Οι Τούρκοι μόλη τη συμφωνία κατάπαυσης του πυρόςκόντεψαν στη Μύρτου, μα δεν μπήκαν μέσα στο χωριό.Τουλάχιστοαυτοίγλύτωσαντηνπροσφυγιά.

Όλο και περισσότερο σκέφτουμαι τη βαλίτσα με ταημερολόγια και τα άλλα πολύτιμα για μένα χαρτιά πουάφησα πίσω. Γιατί; Δεν έπρεπε. Φυσικά τόσος κόσμοςχάνεται και εγώσκέφτουμαι λίγα κουρελόχαρτα.Αν όμωςχαθούν, θα πληγωθώ αφάνταστα. Θα πρέπει ναλογαριάζουμαι και εγώ από τους βαριά τραυματισμένους,ίσως ακρωτηριασμένους πνευματικά. Ω Θεέ μου, πόσοςπόνος!Σήμεραδενμαζεύωτομυαλόμου.

29/7/1974:

Συμμάζεψατονεαυτόμου.Καιανακόμαχάσωτοκάθετιστην Κερύνεια, κουβαλώ μέσα μου αφάνταστη ποικιλίαεντυπώσεων και πείρας. Δεν πρέπει να σκύψω. Αποτελώμέρος του τόπου αυτού. Ό,τι σώζεται μέσα μου δεν θαπεθάνειανκρατήσωγερά.

Είναι στιγμές που σκέφτουμαι, αν αξίζει τον κόπο νακρατήσει κανένας και γιατί. Χρειάζεται τόσο πολύ νααναισθητοποιήσεις τααισθήματακαι τησκέψησουγιανακρατηθείς,αλλιώςτρελαίνεσαι.

60

Καλύτερα ναανοίξω κανέναβιβλίο για να ξεχάσω, ανμπορέσω.

31/7/1974:

Ο αδελφός μου έμαθε, πως τα σπίτια μας στην Κερύνειαέχουν ήδη λεηλατηθεί από Τούρκους στρατιώτες καιντόπιους Τουρκοκύπριους. Δεν έκλαψα, δεν πόνεσα καν.Κατά βάθος το ήξερα. Ύστερα έμεινα μόνη στο σπίτι τηςκουνιάδαςμουμετομικρόεγγονάκιτηςπουείναιβρέφος.Τοπήραστηναγκαλιάμουκαιβρήκατηδύναμηναπαίξωμαζί του, να το κάνω να γελάσει. Ύστερα, σαναποκοιμήθηκε,συλλογίστηκαπούβρισκόμουν,σεένασπίτικαλοβαλμένομετόσοκαλούςκαιφιλόξενουςοικοδεσπότες,μα για μένα κρύο. Ήμουν σε μια πόλη, που χωρίς να τηγνωρίσω,τηναντιπάθησα.Καιδενείχατίποτε,ούτεδεύτερηαλλαξιάρούχα.

Σκύβωκαικοιτάζωμέσαμου.Τώραπουμούταπήρανόλα, νιώθω κάτι σαν απελευθέρωση. Οδυνηρή πολύ, μααπελευθέρωση. Δεν είσαι υποχρεωμένη να ακολουθήσειςκανένατύποτώρα.Τηνανθρωπότητατηγράφειςσταπαλιάσου τα παπούτσια, αφού αυτή και οι κανόνες της για ταδίκια του ισχυρότερου και τα μεγάλα συμφέροντα σεξεσπίτωσανκαισεξεγύμνωσαν.Δενείναιαναισθησίααυτόπουνιώθω,παράβαθύαίσθημααντίδρασης.

2/8/1974:

Αύγουστος! Μπήκε νέος μήνας και ούτε που τοκαταλάβαμε. Η προσφυγιά συνεχίζεται πιο τραυματικήκάθεμέρα.ΗτρομοκρατημένηΛεμεσός ξαναβρήκεκάπωςτορυθμότηςκαιόλοιφιλολογούνγύρωαπότηνπολιτική.

61

Η διχόνοια κουφοβράζει σε σημείο που αναρωτιέσαι, αναυτοί οι άνθρωποι σκέφτουνται λογικά. Ποτέ δεν θααρνηθώ πως είμαι Ελληνίδα Κύπρια, χριστιανή ορθόδοξη,μα είναι στιγμές που θέλω να φύγω από αυτή τηφανατισμένη, τη γεμάτη ασυνέπειες πολιτεία τογρηγορότερο.

ΣτηνΚερύνεια οιΤούρκοι αδειάζουν τασπίτιααπό τοκάθε τι και στέλνουν με πλοία τα νοικοκυριά μας στηνΤουρκία. Με ενοχλούν πάντα τα ημερολόγια μου πουάφησαπίσω,μαόσοπιογρήγορατοπάρωαπόφαση,τόσοτο καλύτερο. Από αύριο σκέφτουμαι να αρχίσω ναζωγραφίζωξανά.Λίγοχαρτίκαιέναμαλακόμολύβιβρήκα.Ίσωςαυτάμεβοηθήσουνναξεχνιέμαικάπως.

4/8/1974:

Χτεςέκλεισανεφτάχρόνιααπότοβράδυπουοπεθερόςμουήρθεκαιμε ζήτησεαπότονπατέραμουγιατογιοτου, τοΣωφρόνη. Το θυμήθηκα, μα δεν το ανάφερα. Στηνπροσφυγιάκάτιτέτοιοισυναισθηματισμοίφαίνουνταιτόσοπεριττοί.

Έκανα όμως κάτι καλύτερο, άρχισα μια σειρά απόσχέδια, που έχουν θέματα σχετικά με τις πρόσφατεςεμπειρίεςμου.Νομίζωπωςήταν τοπιοσωστόπράμαπουέκανα. Η ζωή πάει μπροστά και οι στόχοι του καθενόςπρέπειναπροωθούνται.

Για μένα δεν έχει απομείνει ελληνική πατρίδα να μεβολέψει. Τουλάχιστο για την ώρα. Δεν σκύβω όμως. Θακλείσω την πατρίδα μέσα στην καρδιά μου και θα γίνωπολίτηςτηςΓης.Θααξιολογώόχιπατρίδες,μαανθρώπους.

62

ΟΣωφρόνηςέγραψεσεσυγγενείςμαςστηνΑγγλία,γιαναμάθει,ανμπορούννατουβρουνδουλειά.Νομίζωόμωςπως θα είναι δύσκολο να του δώσουν άδεια για εξάσκησηεπαγγέλματοςεκεί.

8/8/1974:

Τα νέα από την Κερύνεια είναι φριχτά. Μάθαμε, εκτόςφυσικά από τις λεηλασίες, για βιασμούς -και γυναικώνακόμαπουβρίσκονται σταβαθιά γεράματα-, γιαάταφουςνεκρούς,γιαλεηλατημένεςεκκλησίεςγεμάτεςμεανθρώπινακόπρανα. Ακόμα και Άγγλοι συνταξιούχοι κάτοικοι τηςΚερύνειας κακόπαθαν. Μιας Αγγλίδας τής χτύπησαν τηνπόρτα και, σαν άνοιξε, άδειασαν το αυτόματο πάνω της.ΈνανάλλονΆγγλοτονβρήκανσφαγμένοκαιτοκεφάλιτουριγμένοσεάλλοδωμάτιο.Κάποιοςάλλοςσκοτώθηκεκάτωαπό τα συντρίμματα του σπιτιού του, που το χτύπησεμεγάλοβλήμα.

Τοπαράξενοείναιπου,μέσασεαυτήτηνκατάρρευση,έχωδιάθεσηναγράψωστίχους.Είχαγράψειποιήματαπριναπόκαιρό,μασανταέδειξασεκάποιονποιητήμουείπε‘Ταποιήματάσαςδενείναικαλά.Καλύτεραναμηνταγράφετε,ερίτιμος κυρία’ και δεν ξανάγραψα. Να όμως που τώρανιώθω,πωςμόνομετονστίχομπορώναξαλαφρώσω.Στοκάτωκάτωδενθαταστείλωσεκανέναδιαγωνισμό.Σήμεραέγραψαδυο.

Στηνπροσφυγιά

Στηνπροσφυγιάμόνομετηφωνήμουπουλέειτιςφριχτέςαλήθειεςστοχάος.Τηναδικίαμονάχαοιαδικημένοιτηνιώθουν.ΗπροσφυγιάμόνοτουςπρόσφυγεςβαραίνεικαιοιγύπεςτρώνεστηνΚερύνειατιςσάρκεςτωντυχερώνπουέπεσανστοντόποτους.

63

Άγγλοςσυνταξιούχος

ΚανείςδενμπορείναπειπωςδενυπηρέτησαπιστάκαιεπαρκώςτονΒασιλικόΣτρατόστιςαποικίες.Παλαιστίνη,Αίγυπτος,Κύπρος,Άδεν.ΑκόμαΆπωΑνατολή,Ινδίες.Μόνοπουγυρίζονταςβρήκαπωςταμέτρατηςχώραςμουαλλάξανκαιδενταίριαζανπιαμεταδικάμουήαντίθεταίσως,τισημασίαέχει.Γιατούτοδιάλεξατονήλιο,τοβουνότηθάλασσα,τοωραίονησίκαιβόλεψασ’αυτάζωήκαιαναμνήσεις.

Καινα’μαιτώραμετησύνταξήμου-όλεςμουοιοικονομίεςπήγανστοοικόπεδοκαιστοσπίτιτηςΚερύνειας-πίσωστοΗνωμένοΒασίλειοπουταμέτρατουαλλάξανκαιδενταιριάζουνπιαμεταδικάμουήαντίθεταίσως,τισημασίαέχεινασκέφτομαι,ύστερααπότόσησύνεσηκαιτόσονυπολογισμό,τοπώςέτυχεναμπωστονφτηνόνοίκοευγηρίαςμετηνομίχληγύρωμουκαιτοναπαίσιοκαιρότηςπατρίδας.Μεταξύμας,πάλικαλά,γιατίτουγείτονατουκόψαντοκεφάλι.

Η αλήθεια είναι πως η Μεγάλη Βρετανία δεν μερίμνησεκαθόλου για τουςυπηκόους της,πουήταν εγκατεστημένοιστηνεπαρχίατηςΚερύνειας.Καιδενήτανλίγοι.

64

9/8/1974:

Στην κλινική. Με ένα θρόμβο στο πόδι, που πρέπει ναδιαλυθεί, πριν μου προκαλέσει καμιά εμβολή. ‘Πα στηνκόντρανεβλάστησενμιμμίτιν’.Καιτι‘μιμμίτιν’!Απειλείτηζωήμου.Δενφοβούμαιναπεθάνω,μόνολυπούμαιπου,ανσυμβείκάτιτέτοιο,θαείμαιμακριάαπότηνΚερύνεια.

Κοντεύει οχτώ η ώρα το βράδυ. Μου έβαλαν μιανενδοφλέβια ένεση. Στις τέσσερις το πρωί θα μου βάλουνάλλημια.Θαπροσπαθήσωναδιαβάσωποίηση.ΗκόρητηςκουνιάδαςμουμούέδωσεέναβιβλίοσταΑγγλικάμετίτλο‘ΔέκαΆγγλοιποιητέςτου20ούαιώνα’.Νασκέφτεσαιαυτόντον καιρό είναι θανάσιμο αμάρτημα. Σε αυτό έχεισυμφωνήσει,πάνεχρόνιακαιοΤ.Σ.Έλιοτ,

Isaidtomysoul,bestill,andwaitwithouthopeforhopewouldbehopeforthewrongthing;waitwithoutloveforlovewouldbeloveofthewrongthing;thereisyetfaithbutfaithandtheloveandthehopeareallinthewaiting.Waitwithoutthought,foryouarenotreadyforthought:Sothedarknessbethelight,andthestillnessthedancing.11

Είναι τόσοπαράξενησύμπτωση, ναφτάσουν οι στίχοιτουκοντάμουτούτηακριβώςτηστιγμή.

12//8/1974

Τα γενέθλια του Σωφρόνη σήμερα. Πώς να αισθάνεταιάραγε, που είναι υποχρεωμένος στα τριάντα εφτά τουχρόνιαναξαναρχίσει τη ζωήτου;Δεν ξέρωκαιδεντολμώνα ρωτήσω. Όλη μέρα στην υποχρεωτική μου ακινησίαβλέπωτοσπίτιμας, τατόσογνώριμαμέρητηςΚερύνειας,κάθε γωνιά, κάθε πέτρα και μου φαίνεται ψέμα που δεν

11T.S.Eliot,FourQuartets,ποιήμα“EastCoker”,στίχοι123-128.

65

μπορώ ναπάω.Το ότι γεννήθηκα και έζησα εκεί ήταν γιαμένα το φυσικότερο πράμα του κόσμου, αφύσικο μουφαίνεται που είμαι μακριά. Πρέπει να συνηθίσω στοοδυνηρό ξαναγέννημαστηνπροσφυγιά.Όλοιπρέπει να τοαντέξουμε.

Όσο για την υγεία μου, πέρασα φριχτές στιγμές μεπόνους στο πόδι. Να είναι αυτό ένα μάθημα, για να μηνπαραπονιέμαιγιατηνπροσφυγιάμου;

14/8/1974:

Έφυγα άρον άρον σήμερα από την κλινική. Ο πόλεμοςξανάναψε. Οι Τούρκοι ξανάρχισαν τους βομβαρδισμούςκαιπροχωρούνπροςτηνΑμμόχωστο.ΟΣωφρόνηςθέλησεναμεφέρειεδώστιςΒρετανικέςΒάσεις,σεένααγρόκτημα,όπου δουλεύει και μένει μόνιμα κάποιος συγγενής μαςγεωπόνος.

Έξωαπότοπαράθυροτηςκρεβατοκάμαρας,πουείμαιξαπλωμένη, μια κληματαριά γεμάτη τσαμπιά βέρικοσταφύλι.Απεριποίητη.Μουθυμίζειέντονατηνκληματαριάτουσπιτιούμας.Δυοστίχοιστααγγλικάσυμβουλεύουν,

Κοίταζεσαναβλέπειςγιατελευταίαφοράόλαταωραίαπράματα,κάθεώρα.12

Και αυτή τηνώραπου ο τόπος μου ρημάζεται, πρέπεινα έχω κουράγιο να θαυμάσω κάτι, έστω και μιαπαραμελημένηκληματαριά,πουπροσπαθείνακάνειβέρικοσταφύλι.

12 "Lookthylastonallthingslovely/everyhour",WalterdelaMare"FareWell".

66

Είναι τόσο αδύνατες οι λέξεις να περιγράψουν τηνατιμία του σημερινού πολιτισμού μας, το πόσο συνθλίβεικάθε ανθρώπινο συναίσθημα, το πόσο δεν λογαριάζει τονάνθρωπο. Τούτη τη στιγμή ξαναπροχωρούν τα τούρκικατανκ ρημάζοντας και άλλους τόπους με σαράντα αιώνωνελληνικό πολιτισμό. Χύνουν το αίμα μας με κάθε είδουςαπάνθρωποτρόπο.Καλύτεραναμησκέφτουμαι,"Isaidtomysoul,bestill,andwaitwithouthope…".

18/8/1974:

Απόπροχτέςτοπρωίξανάρθαμεστονοικιασμένοσπίτιμαςστη Λεμεσό. Ο Σωφρόνης άρχισε να δείχνει σημείαεκνευρισμού.Θυμώνεικαιδενέχεικαθόλουυπομονήμετηνκόρημας.Σεμένααποφεύγειναλέειοτιδήποτεεξαιτίαςτηςθρόμβωσης μου. Εγώ πάλι προσπαθώ να μη λυγίσω. Αντελικά καταφέρω να συγκεντρωθώ στη ζωγραφική λίγεςώρεςκάθεμέρα,νομίζωπωςθασωθώ,μιακαιεξακολουθώναείμαιστοκρεβάτισευποχρεωτικήακινησία.

Είναι όμως τόσο αδιανόητο. Στην Κύπρο υπάρχει μιαμειονότητα εκατό χιλιάδων Τούρκων, που πάντα ζούσαναρμονικά με μας τους Έλληνες. Τώρα με την εισβολή ηΤουρκία τούς βρήκε πρόσχημα για να κάνει εισβολή νακαταντήσειπρόσφυγεςδιακόσιες χιλιάδεςΕλληνοκύπριουςκαι να ερημώσει σχεδόν το μισό νησί μας. Για ποιο λόγο;Γιατί γεωγραφικά η χώρα μας βρίσκεται σε στρατηγικόσημείοστηΜεσόγειο…

30/8/1974:

Κοιτάζω τους Λεμεσιανούς. Οι καλοί συμπαθούν τουςπρόσφυγες. Μερικοί από αυτούς τους βοηθούν όσο

67

μπορούν. Οι περισσότεροι είναι αδιάφοροι και νιώθουνευτυχείς,καθώςέτυχεναζουνσετόποπουδεντονάγγιξεημανία του Τούρκου και έχουν το σπίτι τους, τη δουλειάτους. Υπάρχουν πολλοί -ναι, υπάρχουν-, που χαίρουνται.Δεν ξέρωγιατί.Οιπιοαφελείςφαντάζουνται,πωςτώραηΛεμεσός θα γίνει πρωτεύουσα της Κύπρου και θααποκτήσουν αξία οι περιουσίες τους. Πολλοί, τη νύχτα,όπως κάθονται έξω στους κήπους τους σε βεγγέρες,κουτσομπολεύουν γνωστές και άγνωστές τους οικογένειεςπουξεσπιτώθηκαν,λένεσχετικάαστείακαιγελούνδυνατά.Τυχαίαέζησαμιατέτοιαβεγγέρα.

ΟανεψιόςμαςοΚόκοςμάςέγραψε,μέσωτουΕρυθρούΣταυρού,πωςτονάφησανκαιπήγεμεσυνοδείαστοσπίτιμας και το βρήκε ‘άνω κάτω’. Δεν χρειαζόταν να γράψειπερισσότερα,γιανακαταλάβουμετιεννοείμεαυτά.

Κατά τα άλλα η ζωή μας στη Λεμεσό κυλά σε μιαφριχτήν αβεβαιότητα. Μας έγραψαν μερικοί γνωστοί καισυγγενείςαπότοεξωτερικό,μαεγώδεννιώθωδιάθεσηναγράψωσεκανένα.

1/9/1974:

ΧτεςθυμήθηκατηνπερικοπήτουΕυαγγέλιου"Θησαυρίζετεθησαυρούς εν τω ουρανώ, όπου ούτε σης ούτε βρώσιςαφανίζει,καιόπουκλέπταιουδιορίσσουσικαικλέπτουσι".13Πόσο κατάλαβα αυτή την περικοπή!Ναι, το ζήτημα είναιναμηναφήσουμετονεσωτερικόμαςκόσμονασκληρύνειή

13 "Να μαζεύετε θησαυρούς για τους εαυτούς σας στον ουρανό(πνευματικούς) όπου ούτε το σκουλήκι ούτε η σκουριά τουςαφανίζει,καιόπουοικλέφτεςδενμπορούννακάνουνδιάρρηξηκαινατουςκλέψουν",Ματθαίουστ΄,στίχος20.

68

να ασκημίσει με τις αδικίες που μας κάνουν.Να μείνουμεκαιστηνπροσφυγιάμαςαξιοπρεπείς,ναέχουμεπάντατουςανιδιοτελείς στόχους μας. Και να παλεύουμε. Και αν μαςαδίκησαν, να μη γίνουμε εμείς άδικοι και αν μαςλεηλάτησαντααγαθάμας,ναμηνλεηλατήσουμεκαιεμείςτηνψυχήμαςαπόό,τικαλόκαιαγαθόέχει.

8/9/1974:

Γιορτή της γέννησης της Παναγίας. Πανηγύρι τηςΓλυκιώτισσας. Πήγα και φέτος, όπως κάθε χρόνο καικοινώνησα. Όχι στο ξωκλήσι της Παναγίας τηςΓλυκιώτισσας, της προστάτισσας της Κερύνειας. Πήγα σεεκκλησία της Λεμεσού. Το πανηγύρι φέτος τριγυρνάστοιχειωμένο στο νου και στην ψυχή μας. Εκεί, στηΓλυκιώτισσα, καμιά λειτουργία, κανένα πανηγύρι. Ούτεσιαμησιάρηδες στην αυλή, ούτε πορηκάρηδες καιπραματευτάδες να αναδεύουνται διαλαλώντας τιςπραμάτειεςτους.

Σήμερα προσευχήθηκα με όλη μου τη δύναμη, τουχρόνου να αξιωθώ να είμαι στην Κερύνεια και να γίνειλειτουργία εκεί στη Γλυκιώτισσα. Νιώθω πολύ βαριά τηνκαρδιά μου, πολύ βαριά!Θα προσπαθήσω να ζωγραφίσωλίγο.Ίσωςέτσιξαλαφρώσωκάπως.

Υ.Γ. Μόλις έμαθα πως οι Τούρκοι ξεγύμνωσαν το ξωκλήσι τηςΓλυκιώτισσαςκαιτοέκαμαντζαμί…

69

12/9/1974:

Προσπαθείς να ξεχάσεις, μα τα όνειρα στην προσφυγιάείναιανελέητα.Σεφέρνουνστουςτόπουςπουγνώρισεςκαισου δίνουν τηνψευδαίσθηση, πως όλα εκεί συνεχίζουν ναείναι όπωςκαιπριν.Ύστερα έρχεται τοοδυνηρό ξύπνημα.Πώς να ζήσεις ξύπνιος το όνειρο; Πώς να αγνοήσεις τιςτόσες ανταποκρίσεις των ξένων δημοσιογράφων, πουπεριγράφουν την πολυαγαπημένη σου πόλη έρημη,τουρκοπατημένη,χωρίςκίνηση,μονάχαμεταφαντάσματατων σκοτωμένων και πίσω από κλειστά παντζούρια ταφοβισμέναμάτιατωνεγκλωβισμένωνσυμπολιτώνσου,τωνανθρώπωνπουτόσαείδανκαιέπαθανκαιπουδενξέρουντιτουςμέλλεταινααντιμετωπίσουνακόμα!

Τανέακατάντησαναπλήκαιανίσχυρηφιλολογία.Ναι,καταπατήθηκανδικαιώματα,ηΤουρκία,έναμεγάλοκράτοςποδοπάτησεέναάλλομικρό,πουυποτίθεταιπωςέπρεπενατοπροστατέψει.Γιατιςυποχθόνιεςαπάνθρωπεςσυμφωνίεςούτε λέξη στο ραδιόφωνο. Λένε, πως η Αμερικάνικη CIAδιέθεσεδέκαωςδώδεκαεκατομμύριαδολάρια,γιαναρίξειτον Αλιέντε της Χιλής. Και για το τουμπάρισμα τουΜακάριου άραγε πόσα ξόδεψε; Αναμφισβήτητα αγόρασεσυνειδήσεις, είτεμετοχρήμα,είτεσεσυνδυασμόμεδήθενπατριωτικά συνθήματα.Μα διακόσιες χιλιάδες σπασμένεςκαρδιές δεν είναι τίποτε μπροστά στα μεγάλα συμμαχικάσυμφέροντα. Αναρωτιέμαι τι αισθάνονται τώρα αυτοί οιπουλημένοι, αν τους έμεινε δράμι συνείδηση. Φυσικάυπάρχεικαιηάλλη εκδοχή, να είναιδηλαδήτόσοβλάκες,που να μην βλέπουν ακόμα πως πουλήθηκαν. Αν και οικαημένοι οιΚύπριοι, όσοκαιανπουλήθηκαν, τελικάήτανπερισσότερο ανίσχυροι από τα πιόνια του σκακιού. Ούτεκαντουςχρησιμοποίησανγιατορήμαγματουτόπου.Τουςάφησαν,άλλοιναπροτιμήσουντοθάνατοστημάχη(αυτοί

70

ήτανοιτυχεροί),άλλοιναέχουνεκτωνυστέρωντύψειςκαιάλλοι (αυτοί είναι οι περισσότεροι), να αποτελούν τουςφελλούς. Οι τελευταίοι αυτοί επιπλέουν και βολεύονταιπάντα στις νέες καταστάσεις. Είναι ακόμα και οι εντελώςηλίθιοι, αυτοί που τους κόπηκε το επίδομα μια και τώραξοφλήσαμε. Υπάρχει και η πιθανότητα το κοντύλι ναέρχεταιακόμακαινατοχουφτιάζουνμερικοίμεγάλοι.Δεναποκλείεται. Τουλάχιστον αυτό λέγεται. Και ύστερα σουλένεανθρωπισμόςκαιπολιτισμόςστον20όναιώνα.Εγώδεντον είδα πουθενά. Μονάχα μεμονωμένες χειρονομίεςξεχώρισα από μεμονωμένα άτομα. Τίποτε περισσότερο.Τίποτε!Τίποτε!...

14/9/1974:

ΗΎψωσητουΤίμιουΣταυρούσήμερα.Πήγαμετημητέρακαιτηνκόρημουστηνεκκλησία.Στοτέλοςτηςλειτουργίαςέγινεμνημόσυνοκάποιουκαταδρομέαπουσκοτώθηκε.Δενμεσυγκίνησε,μονάχααγανάχτησα,γιατίητιμητικήφρουράαπότουςέξικαταδρομείςμπήκεστηνεκκλησίακρατώνταςόπλα.

Βλέποντας τη μεγάλη φωτογραφία του σκοτωμένουπαλικαριού θυμήθηκα τους πεντακόσιους δέκα νεκρούς,που τόσο άδικα έπεσαν γύρω από την κορυφή του ΑγίουΙλαρίωνα.Οιμαχητέςαυτοίείχανκυριέψεισχεδόνόλεςτιςκορφές εκεί γύρω. Όταν τους έλειψαν τα πολεμοφόδια,ήρθε σήμα από το αρχηγείο, ‘Δεν είναι ανάγκη να σαςστείλουμε πυρομαχικά. Φύγετε, μην κυριέψετε τον ΆγιοΙλαρίωνα’. Οι περισσότεροι έφυγαν για τον άλλον κόσμο!Από τους εξακόσιους που ανέβηκαν μονάχα ενενήνταγλύτωσαν.ΗκατάληψητηςΚερύνειαςκαιτωνπεριχώρωντης ήταν από πρώτα συμφωνημένη. Μια μέρα θα

71

καταλάβουμε όλοι πόσο απαίσιο ήταν το πούλημα τηςΚύπρου. Αυτό το σχέδιο του πραξικοπήματος και τηςτούρκικης εισβολής που βγήκε από το ίδιο γραφείο, έγινεαπότουςίδιουςανθρώπους,ανκαιστουςπολλούςφάνηκεπωςήτανδυοαντίθεταπράγματα.14

Χάθηκαν δέκα χιλιάδες Ελληνοκύπριοι, εκτός από τονάμαχο πληθυσμό που ξεσπιτώθηκε, από τις γυναίκες πουβιάζουνται στις τουρκοπατημένες περιοχές και τουςαιχμάλωτουςστηνΤουρκία.Εμείςεδώπρόβαταπουλημένα.Τώρακυκλοφορούνφήμες,ότιοιΤούρκοιθαπροχωρήσουνπερισσότερο.

21/9/1974:ΜνήμηΣεφέρη

Τ’αηδόνιαδεμ’αφήνανενακοιμηθώστιςΠλάτρες!Τώραμετηναγρύπνιαστοκλινάριχωρίςαυτά.Πούνακρύψωτηφωνήτουκόρακα;Πούνακρύψωτηδικήμουπικρήμικρήφωνήμεταφριχτάμαντάτα;Οιπέτρεςιστορούνθεούςοιάνθρωποιμιλούνγιαπόνοκαιπροσφυγιάκιεγώχύνωτηφωνήμουστοχάοςν’αφανιστεί.

«Ταποιήματάσαςδενείναικαλά!Καλύτεραναμηνταγράφετε,ερίτιμοςκυρία».

Στοχάοςλοιπόν,πέρααπότακαμέναόρη,απότηνεκτελεσμένηθάλασσα.

14 Τακρατικάαρχεία διαφόρων χωρών, που έχουν τώραδοθεί στηδημοσιότητα, επιβεβαιώνουν πως όλα τα νήματα των γεγονότωνκαθοδηγούνταν από τον τότε ΥπουργόΕξωτερικών τωνΗνωμένωνΠολιτειώνΑμερικήςΧένριΚίσινγκερ.

72

Πέραστοχάοςμαζίμεταπτώματαμετιςατιμασμένεςγυναίκεςμετιςπικρέςμικρέςαλήθειεςπουκρύβουνοικαιροίμαςόπωςηξοφλημένηπόρνητιςρυτίδεςτης.

Μαζίμουηαγρύπνιακαιτοζουζούνιτηςελπίδαςγιαμιανανάστασητωνπεθαμένωναηδονιώνπουξέρωπωςδεθαξανακελαδήσουν.

29/9/1974:

Τόσος πόνος που δεν τον χωρούν τα δάκρυα, δεν τονεκφράζουν οι λέξεις. Ζεις μια ζωή σε θάλαμο αναμονής,χωρίςναξέρειςποιαπόρταθαανοίξεικαιπότεθασεδεχτεί.Ταβράδιασούκόβουντονύπνοταραγμέναονείρατακαιοιεκρήξεις από μπόμπες, που τις βάζουν, ακόμα και τώρα,αμετανόητοιφανατικοί.ΣτονΔημόσιοΚήποσκουντουφλάςπάνωσεόγκοπροσφυγιάς.

«’Πουπόθενείσαι;»

«’ΠουτοΒαρώσιν!Εσύ;»

«’ΠουτηνΤζερύνειαν!...»

«Επιάσετετίποτεμαζίσαςτουλάχιστον;»

«Όι, εφύαμεν με τα ρούχα που εφορούσαμεν. ’Πουπάνωεβάλλανμαςκαπάλιντατούρτζικααεροπλάνα.»

Ταακούςαυτάμόλιςστήσειςαφτί.ΚαιύστεραβλέπειςκαιπολλούςΛεμεσιανούςναδυσανασχετούν.

«Εγώ είμαι σε χειρότερη κατάσταση από πολλούςπρόσφυγες,γιατίείμαικαιχρεωμένοςκαιέχωκαικόρηναπαντρέψω.Αυτοίήρθανκαιδεν ζητούντίποτεάλλο,παράνακαλοπερνούν!»

73

Άκουσα άνθρωπο που τα είπε αυτά. Έπρεπε να ήταναπότατουρκοπατημέναμέρη,ναέφευγεμεταρούχαπουφορούσε,νατουέπαιρνανκαιοιΤούρκοιτηνκόρητου,νατηνβίαζανκαμιάεικοσαριάφορέςαπανωτάκαιθαέβλεπαεγώ τι θα έλεγε. Τι ζητούν οι πρόσφυγες; Τίποτε δενζήτησαν.ΔενστέκουνμετηθέλησήτουςουράμπροστάαπόταγραφείατουΕρυθρούΣταυρούγιαδυοδάχτυλαλάδικαιλίγαόσπρια.

Μάθαμεπωςτώραμοιράζουνσετούρκικεςοικογένειεςτα σπίτια μας την Κερύνεια. Αυτό στοίχισε πολύ στημητέρα. Σήμερα τοπρωί έκλαψε. ‘Φανήκαμεανόητοιπουφύγαμε’, είπε.Αν όμως μέναμε και τύχαινε να πέσουμε σεμέρηπου έγινανσφαγές,βιασμοί,ατιμώσεις;Ποιος ναπειποιοείναικαλόκαιπιοκακό;Τομόνοπουμαςμένει είναιναπαρακαλούμεναδοθείκάποιαδίκαιηλύση,πουναμαςεπιτρέπειναγυρίσουμεπίσωστοντόπομας.

Είναι όμως και στιγμές που δεν αντέχεις, όσο και ανπροσπαθείς να κανακέψεις τον εαυτό σου πως είσαι απότους τυχερούς,μιακαιδεν έμεινεςάστεγοςήπεινασμένος.Καλύτεραναμηνπροχωρήσω.

5/10/1974:

Ο Σωφρόνης προσπαθεί μάταια να βρει δουλειά. Πούδουλειέςτώρα…ΕυτυχώςυπάρχειτοΤαμείοΠρονοίαςτωνξενοδοχειακώνυπαλλήλωνκαιταψιλοπράματαπουδίνουνστον Ερυθρό Σταυρό. Για τούτα τα τελευταία η μητέρααγαναχτείπολύ,προπάντωνσανακούειμικρέςκαιμεγάλεςδωρεές για τους Κύπριους πρόσφυγες από διάφορεςοργανώσειςτουεξωτερικού.

74

«Μαςκατάντησαντουδκιακονημού!Εμείςδενθέλουμενα μας στέλλουν βοήθειες, δεν θέλουμε ελεημοσύνες απόκανέναν!Τομόνονπουθέλουμεν,είναιναμαςαφήσουνναπάμεν στον τόπον μας και ας βρούμε μονάχα γδαρμένουςτοίχους. Είμαστε άξιοι να περνούμεν στον τόπο μας χωρίςκαμιάβοήθεια»,λέειθυμωμένα.

Οαδελφόςμουέφυγεπριναπόλίγεςμέρες.ΈνακαράβιπήρεδωρεάντουςφοιτητέςστηνΕλλάδα,γιανασυνεχίσουντιςσπουδέςτους.Έφυγεμεαυτό.Μαςείπεναμηνέχουμεέννοια,γιατίέχειπολλούςγνωστούςκαιείναισίγουρος,πωςθαβρεικάποιαδουλειά,γιαναβγάζειταέξοδατουενώθασπουδάζει.

6/10/1974:

Ανακάλυψατελευταία,πωςοιτρόποιμουέχουνγίνειπολύαπότομοι με όλους. Σκληρά λόγια στη μητέρα, στοΣωφρόνη.Ότανημητέραδήλωσε,πωςθέλειοπωσδήποτενα γυρίσει στην Κερύνεια, της θύμωσα και της μίλησααπότομα. Στο στενό μου περιβάλλον ήμουν μουτρωμένη.Τίποτεκαικανέναςδενμεικανοποιούσε.Κακοχαρακτήριζααπό μέσα μου σχεδόν όλα τα καινούργια πρόσωπα, πουσυνάντησα εδώ. Αισθάνομαι την ανάγκη να εξομολογηθώκαι να κοινωνήσω. Αυτό τον καιρό πεθύμησα τηνκαταστροφήόλουτουκόσμου.

9/10/1974:ΟψευτοπατιριώτηςΑρχικάήτανεύκολα:μεγαλόστομος,ευπατρίδης.Χαρίσματαπληρωμέναμετομήνα

75

απόάδηληπηγή.Σανήρθεηώρατηςδράσηςθυμήθηκετοσίγουρομονοπάτι.Βρήκεασφάλειασταμετόπισθενπλούτισετιςιστορίεςτου.Όλοικάτιείχανκάνειανέλεγεπωςέκανεκαιαυτόςπολλάτρέχαναγυρέψειςτηναλήθεια.Καιναδειςπουόλοιτονάκουγανμεπροσοχήκαιναδειςπουμερικοίτονείπανήρωα!

ΣτηΛεμεσό

Οιασχήμιεςσουμαςθυμίζουντηνομορφιάτοποτάμιτωνκαυσαέριωνστιςεπαρμένεςαρτηρίεςσουμαςαπελπίζει.Πόλη,τηνκαρδιάσουτηνείδαμεαγκιστρωμένησταφεστιβάλναδιαβολοστέλνειτηνώραπουματαίωσετηνξεγνοιασιάσου.Καιτώρατινακάνειςχωρίςβαρβαρότητες;Πόλη,τηνκαρδιάσουτηνακούμεναχτυπάαιμοβόραταβράδιασπάζονταςταόνειρατηςπροσφυγιάςμας.Πόλη,έπρεπεκάτιάλλοναγυρέψειςναμάθειςπρινέρθουμεεμείς.Τώραμηνπροσπαθείςναδικαιολογηθείς.Τώρασεξέρουμε!Μπήκαμεμεταμφιεσμένοιδούλοιστηνκουζίνασουκαιείδαμετηναλήθειαπουενέδρευεπίσωαπόταφανταχτεράσαλόνιατηςυποδοχής.Μέσασουδενκατοικείκανέναςθεός.Θατινάξουμεταπέδιλατηςπροσφυγιάςκαιθαφύγουμε.Χαίρε!Χαίρεκαιευχαριστούμε!

76

Ευχαριστούμεπουοιασχήμιεςσουμαςέκανανν’αγαπήσουμεπερισσότεροτηνομορφιάπουμαςανήκει.

11/10/1974:

Μόλις διάβασα ‘Το Τραγούδι που κόπηκε’. Είναι τατελευταία μηνύματα εκτελεσμένων από τους Ναζί πουμελοποίησε ο Νόννο. Αυτές τις μέρες με έχουν πιάσειποιητικοί‘οίστροι’.Κάθισακαιέγραψα,

ΣεόλουςΕκείνους

ΣεόλουςΕκείνουςτιναπω;«Πεθαίνωγιαδικαιοσύνηγιαένακαλύτεροαύριο…».«Μηλυπάστε.κρατηθείτεστούψοςσας…».«Αναπνέωγιατελευταίαφορά...».«Δενφοβάμαιτοθάνατο…».«Πηγαίνωμετηνπίστημιαςκαλύτερηςζωήςγιασας…».

Όταντουςβρωσήμερα,αύριούστερααπόχρόνια,τινατουςπω;Παιδεύουμαιγιαμιαναπάντηση.Πώςθαμπορέσωνατουςκρύψωταλεηλατημένασπίτιατακαμέναβουνάτιςατιμασμένεςπαρθενιές;

Καισανμερωτήσουν«Λοιπόν,είχαμεδίκαιο;»Τιαπόκρισηναδώσω;Τουςσυναντώσήμερα,αύριοκαικάθεμέραμεαδειανάχέριαχωρίςΔικαιοσύνη

77

χωρίςΕλευθερία,χωρίςκαλύτερηζωή.

14/10/1974:

Ηκόρημουάρχισεκαιβρίσκειλίγοτονεαυτότης.Πηγαίνεινηπιαγωγείο, τα ενδιαφέροντα της πολλαπλαζιάζουνται.Τελευταία μαθαίνει τα μυστικά του κουκλοθέατρου. Τηςέφτιαξα μερικούς χαραχτήρες και μας οργανώνειπαραστάσεις.ΓιατηνώρατορεπερτόριοτηςπεριλαμβάνειμερικέςπαραλλαγέςτηςΚοκκινοσκουφίτσας.

Ο Σωφρόνης φαίνεται πιο ήρεμος τώρα. Όπως όλοιμας,βρίσκεισιγάσιγάτηδύναμηνακοιτάζεικατάματατηνκατάσταση.Όσο για τηνΚερύνεια και ταβουνά της.Όχι,δεν τη φοβάμαι. Έχουν γνωρίσει και άλλες, χειρότερεςστιγμέςστηνιστορίατους.

17/10/1974:

Σκέφτομαι τα λόγια κάποιου γνωστού μας τις μέρες τηςεισβολής,

«Εγώ θα μείνω. Και αν έρθουν οι Τούρκοι είμαιπρόθυμος να φορέσω φέσι, αλλά από τον τόπο μου δενφεύγω».

Είναι μια άποψη αυτή. Όμως τι έχει περισσότερο τηχάρη,ο τόποςήοάνθρωπος;Δεν είναικαλύτερανα ζήσεικανείς ελεύθερος, χωρίς να κάνει παραχωρήσεις στησυνείδηση και στα ιδανικά του, παρά να μείνει στον τόποτου ζώντας καταπιεσμένος; Μεγάλο το ερώτημα, πουμπορείναμαςγίνειδίλημμα,ανηεπαρχίαμαςπαραμείνειτουρκική και μας επιτρέψουν να γυρίσουμε. Πάντως δεν

78

μετανιώνω που έφυγα.Νιώθω τυχερό τον εαυτό μου, πουσυνειδητάαρνήθηκαναβρεθώστηνανάγκηνασταθώστησειράναμεμετρήσουνήναμουκάνουνέρευναοιΤούρκοι.

Ο άνθρωπος είναι δεμένος με τον τόπο του και εμείςείμαστε από τους πιο δεμένους με τη γη μας.Μαως ποιοσημείοπρέπειναείμαστεάραγε;Πούείναι τασύνοραπουχωρίζουν την απόφαση να μείνεις στον τόπο σουταπεινωμένοςήνατοναφήσειςγιαναζήσειςελεύθερος;

Χτες ήρθε μια γνωστή της μητέρας που ήτανεγκλωβισμένηστηνΚερύνειακαιτηςείπεπωςστηγειτονιάτης κάθονται τώρα πολλοί Τούρκοι. Αυτό την έκανε γιαπρώτηφοράνασκεφτείσοβαράτηνπιθανότηταπωςτώραστοσπίτιτηςμπήκαναυτοίκαιταράχτηκεπολύ.Είπεπωςδεν υπάρχει δικαιοσύνη. Είπε πως θα πάει και ας τηνσκοτώσουν.Ναφτάσει μονάχαως το κατώφλι της και αςπεθάνει. Είπε πως καλύτερα να βάλει σφιχτοθηλιά στολαιμότηςναπνιγεί.Είπε…είπε…Ήτανπολύοδυνηρό.

«Κολάζεσαιμεαυτά,μητέρα»,τηςείπα.

«ΑνοΘεόςκάνειήέστωεπιτρέπειτέτοιεςαδικίες,γιατίναΤονπιστεύω;»αποκρίθηκε.

Σιώπησα.Τι να της έλεγα;Αυτήήτανπουπάντα,απόμικρά παιδιά, μας έλεγε να πιστεύουμε στο Θεό, ναπηγαίνουμε στην εκκλησία. Τα βράδια, γύρω από τοταπεινόμαςτζάκιμάςμιλούσεγιατιςπαραδόσειςμας,γιατους θρύλους μας, για τον Διγενή, για την Αροδαφνούσα,για το πάρσιμο τηςΠόλης, για τον μαρμαρωμένο βασιλιάκαιγιατημελλοντικήνίκητωνΧριστιανών.Σιώπησα.Τινατηςέλεγα;

79

Συμβουλή

Μηλέτεσταπαιδιάγιαήρωεςκαιηρωίδεςγιαπράξειςπουέγινανσανφούντωσεοπόλεμος.Ερευνήστεκαιπέστετουςτααίτιαπουέφεραντησύγκρουσηκαιδιδάξετέταπωςνατ’αποφεύγουν.Οιηρωικέςπράξειςείναιαναπόφευκτεςστονπόλεμοκαιήρωαςγίνεταιοπιοκαθημερινόςάνθρωποςσαντοφέρειηπερίσταση.Καλύτεραηλογικήνακάνεικάθεηρωισμόκαικάθεθυσίαπεριττή.

Ακούσιοςαναχωρητής

Πεςπωςτίποτεδενστάθηκεαπλώςμονάχοςβγήκεςαπόταρούχαπουφορούσεςγιαναπετάξεις.Τοείχεςαποφασίσειτόσεςφορέςπροηγουμένως.Σαντοβουνόκατέβαινενασεπλακώσειότανηθάλασσασεέπνιγεανεβαίνονταςκαιτααγκάθιατουήλιουσετσιμπούσανανελέητα,εσύλαχταρούσεςτοάλλοφως,τοΆχτιστο,τοθεϊκό.Καιόμωςποτέδεντο’κανεςναφύγεις.Τώραπες,έστωκαιαργάπωςστάθηκεςγενναίαψυχή.ΠεςπωςτοΆχτιστοφωςαυτόκαιμόνοήτανημεγάληαιτία.Βρέθηκεςνατρέχειςλίγουςπόντουςπιομπροστάαπόταβλήματατηςαλλόφυληςεισβολήςμ’έναστεφάνιαδικίαςστομέτωπομ’έναπεθαμένοΆβελσταστήθιακαιμετονΚάινναγελάτριγύρωατιμώρητος,μαξέχασέτα.Δενυπάρχειεκλογή.Πρέπειναπειςπωςτίποτεδενστάθηκε

80

πωςαπλώςμονάχοςπέταξεςκαιαςμηνέχειςπιακουράγιογιατοΆχτιστοφως,γιαοποιοδήποτεφως…

22/10/1974:

Όλεςαυτέςοιμικρέςπικρέςαπάνθρωπεςαλήθειες,πούθαμπουν; Η ιστορία θα τις αγνοήσει. Η ποίηση θα τις βρειαντιποιητικές.Ηπεζογραφίαθατιςθεωρήσειυπερβολικές.Όσογια τοθέατρο,ανσκοπός του είναι η ‘ψυχαγωγία’, οιμικρέςπικρέςαλήθειεςκάθεάλλοπαράψυχαγωγικέςείναι.Μιλάω για το ξύλο, που έφαγε ο αγαθός φαλακρόςκαφετζής. Οι Τούρκοι τον έπιασαν αιχμάλωτο και τονλιάνισαν ώσπου τον ανάγκασαν, πριν ξεψυχήσει, ναπιστέψει,πωςπραγματικάείχεσκοτώσειτρίαπαιδιάκαιμιαΤουρκάλα. Το μόνο που σκότωνε ο καημένος ήταν οικατσαρίδες στο μίζερο καφενείο του, απέναντι στοΔημαρχείοτηςΚερύνειας.Μιλάωγιατουςακρωτηριασμούςπριναπότιςεκτελέσεις.Πώςναβάλειςσεποιητικόλόγοταφαγωμένα μάγουλα και τα στήθη της αγαθήςμεγαλοκοπέλαςαπότοχωριόΖώδια,αποτέλεσμασυνεχώναπάνθρωπων βιασμών; Και είναι τόσο πολλές οι μικρέςπικρές απάνθρωπες αλήθειες στον τόπο μας τούτη τηχρονιά.15

15 Ένα μέρος για παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, σε βάροςτων γηγενών Ελληνοκυπρίων, κατά τη διάρκεια της τουρκικήςεισβολήςτο1974στηνΚύπρο,έχεικαταγραφείκαιτεκμηριωθείστηνέκθεσητηςΕπιτροπήςΑνθρωπίνωνΔικαιωμάτωντουΣυμβουλίουτηςΕυρώπης,πουυιοθετήθηκεεπίσηματονΟκτώβρητου1977απότηνεξΥπουργώνΕπιτροπή.Ακολούθησανκαιάλλεςπουεπιβεβαιώνουντην πρώτη, αλλά δυστυχώς το Συμβούλιο της Ευρώπης δεν έχειουσιαστικέςεξουσίεςναεπιβάλειστηνΤουρκίακυρώσεις.

81

25/10/1974:

Σκέφτομαι το ‘Όχι’ που είπε η Ελλάδα στους Ιταλούς το1940. Τώρα καθώς πλησιάζει η 28η του Οκτώβρη, είναιεπίκαιρο.Ύστερααπότατελευταίαγεγονότααναθεώρησατιςαπόψειςμουγιατούτο.

Η Ελλάδα είπε ‘Όχι’, πολέμησε στο πλευρό τωνσυμμάχων και αυτοί της έδωσαν τι; Ελευθερία; Ήτανελευθερία ο εμφύλιος πόλεμος που τη βούτηξαν σαντέλειωσεοδεύτεροςΠαγκόσμιοςΠόλεμος;ΕίναιελευθερίαηδέσμευσηστοΝΑΤΟ,πουτηνυποχρεώνει εδώκαιτόσαχρόνια να διατηρεί στρατό τριπλάσιο από όσο χρειάζεται;Ήταν ελευθερία η Χούντα, κατασκεύασμα καθαρό των‘συμμάχων’;

Το1940δυοστρατιέςμεγάλωνδυνάμεωνσάρωσαντηνΕυρώπη. Η Ελλάδα ήταν από τις ελάχιστες μικρές χώρεςπουαντιστάθηκε.Θυσιάστηκε. Είπε το ‘Όχι’ για χάρη τωνσυμμάχων, που στη συνέχεια την υποδούλωσαν καιεκμεταλλεύτηκαν τον αγώνα της για τα δικά τουςσυμφέροντα. Δεν της έδωσαν ούτε ό,τι δικαιωματικά τηςανήκε.Γιατίλοιπόνπολέμησε;

Όσοπάωτόσοπιοπολύπιστεύω,πωςτο‘Όχι’της28ηςΟκτωβρίου1940ήτανμαζοχιστικό!Τασυμπεράσματαμουείναιίσωςαπρόσμενα,γιατημέρααυτήπουύμνησαντόσοικαιτόσοι,μαόπωςλέεικαιοΓιώργοςΣεφέρης,

"Τησκέψητουπρόσφυγα,τησκέψητουαιχμάλωτου,τησκέψητουανθρώπουσανκατάντησεκιαυτόςπραμάτειαδοκίμασενατηναλλάξεις,δενμπορείς".16

16 Γιώργου Σεφέρη, Ημερολόγιο Καταστρώματος Β΄, ποίημα"ΤελευταίοςΣταθμός".

82

26/10/1974

Στο μοναστήρι, προσκυνητές! Ύστερα από τρεις μήνεςανησυχία και καυσαέρια στη Λεμεσό, μια νύχτα χωρίςθόρυβο τροχοφόρου, με καθαρό αέρα. Είναι απόλαυση!Πολυτέλεια!ΩΘεέμου!Κείνοπουμουλείπειπερισσότεροστηνπροσφυγιάείναιμερικάταπεινά ‘μικροπράματα’:Έναδένδρο,μιακαλοσυνάτημέρα,ημυρωδιάτουθυμαριού.Ταείχα τόσο πλούσια στην Κερύνεια, που ποτέ δεν τασκεφτόμουν.Ήτανσαντοναέραπουανάπνεα.

Σήμεραη γιορτή τουΆϊΔημήτρη. ΣτοάλογοοΆγιοςσκοτώνειτονεχθρόμεένακοντάριπουηεπάνωάκρητουτελειώνεισεσταυρό.Γιαμιαστιγμήένιωσααποτροπιασμόκοιτώνταςτηνεικόνα.Σκοτωμοί!Τόσοισκοτωμοίγιαιδέες,πουστοτέλοςδενξέρεις,αναξίζουνναπεθάνουνγι’αυτέςοι άνθρωποι. Κάποιος ήρωας του Αλμπέρ Καμύ στην‘Πανούκλα’ ρωτά, ‘Μπορεί ένας να αγιάσει χωρίς ναπιστεύειστοΘεό;’.Εγώρωτώ, ‘Μπορείέναςπουαφαίρεσεανθρώπινεςζωές,έστωκαιγιατονιερότεροσκοπό,ναείναιάγιος;’.

Στο μοναστήρι συνάντησα και μια γριά χήρα από τοΠέλαπαϊς, που είχε αγνοούμενο τον άντρα τής κόρης της.Απόψετηςτηλεφώνησαναναπάντεχαότιβρέθηκεκαιείναικαλά. Από τη μέρα της τούρκικης εισβολής κρυβόταν σεταβάνια εγκαταλειμμένων σπιτιών και ζούσε τρώγονταςάψητα όσπρια που έβρισκε εδώ και εκεί περιμένοντας ναβρεθεί ευκαιρία για να παραδοθεί σε κανένα περαστικόαυτοκίνητο του Ερυθρού Σταυρού. Αν τον έβρισκαν οιΤούρκοιστρατιώτες,θατονξέκανανκαιθαήτανμέσαστιςχιλιάδες άλλους αγνοούμενους. Ποτέ δεν θα ξεχάσω τηνέκφρασητηςγριάςσανέμαθετησωτηρίατουγαμπρούτης.

83

27/10/1974:

Σήμερα πήραμε νέα για το σπίτι μας. Νομίζω πως τώραπρέπεινατοθεωρούμεγιακαλάξοφλημένο.Τηντελευταίαφορά που ο Κόκος πήγε να το δει, βρήκε δυο Τουρκάλεςπου σκούπιζαν το πάτωμα. Σώριαζαν στον μπροστινό μαςκήποταρουχικάπουείχαναπομείνει,τιςφωτογραφίεςμας,ταβιβλία.Τασπίτιείναιόπωςοιάνθρωποι,ότανταχτίζουνδεν ξέρουνποιαμοίρα ταπεριμένει, τι θαπεράσουν,ποιοιθα κατοικήσουν σε αυτά, τι θα δουν. Ο ανεψιός μαςυποθέτειπως,γιανατοκαθαρίζουν,θαέχουνσκοπόνατοδώσουνσεοικογένειαΤούρκουαξιωματικού.

Το ερώτημα είναι, θέλωναγυρίσωπίσωήόχι;Καιανήτανδυνατό να γυρίσουμε τώρα, θαήμουν ευχαριστημένηναξαναμπώστηρουτίνατηςζωήςπουείχαστηνΚερύνεια;Δενξέρω.Ηπροσφυγιάείναιοδυνηρή,μασυνάμαείναικαιμια ευκαιρία να δεις την ως τώρα ζωή σου από εντελώςάλλησκοπιά.Σκέφτουμαιανείναισωστόναμεγαλώσωταπαιδιάμουσεένατόποόπουσυγκρούονταιτόσαάσχεταμεμας τους ντόπιους συμφέροντα και τον καταντούνπαράλογο.Σεποιαχώραθαβρωκάποιαλογικήειρήνη,καιαςμηνέχειτονήλιοκαιτιςομορφιέςτουτόπουμου;

Τους μήνες αυτούς της προσφυγιάς νιώθω κάπωςάχρηστη. Οι περιπέτειες της εγκυμοσύνης και τηςθρομβοφλεβίτιδαςδενμουεπέτρεψανναπροσφέρωκαμιάεθελοντική υπηρεσία. Ούτε καν στην ίδια μου τηνοικογένεια είμαι χρήσιμη. Όμως την περασμένη βδομάδαθεώρησακαθήκον,παρόλοπουγιατρόςμουαπαγόρεψετιςπεζοπορίες,ναλάβωμέροςσεμιασιωπηρήδιαμαρτυρίαγιατις γυναίκες, που τα τουρκικά στρατεύματα ατίμασαν καιατιμάζουν.Σαντέλειωσεηπαρέλασηβρήκαμιασυγγένισσατηςμητέρας,απότοχωριόΜότιδες,μαυροφορημένη.

84

«ΗαδελφήμουπήγεστηνΑμερική.Τημητέραμουτηνέσφαξαν οι Τούρκοι στον Καραβά. Έχω δυο ξαδέλφιααγνοούμενα.Εσείςτιγίνεστε;»μουείπε.

Βιάστηκαναφύγω,γιατίένιωσαπωςδενθαάντεχα.

30/10/1974:

Το διήμερο προσκύνημα στο μοναστήρι του Κύκκου μούέκανε καλό. Γύρισα με νέο απόθεμα δυνάμεων, έστω καιμικρό. Κάθισα για πρώτη φορά και ζωγράφισα τρειςαλληγορίες με βυζαντινές μπογιές που είναι φτηνές. Τασκίτσα τα είχα κάνει από καιρό. Προσπάθησα ναεναρμονίσω τις ιδέες με τα χρώματα. Ο ένας πίνακαςπαρουσιάζει μια ξεριζωμένη τουλίπα, από αυτές πουβλαστούνάγριεςστηνπεριοχήτωνΠανάγρων,ενώαπότιςρίζεςτουβολβούτρέχουνπροςτακάτωπλούσιεςαιμάτινεςστάλες.Τοδεύτεροείναιέναςακέφαλοςάγγελος,πουαπότονκομμένολαιμότουτινάζονταιπροςταπάνωφλόγες.Τοτελευταίο ‘Τα κακά που ήρθαν από τη θάλασσα’ έχειπλούσιο μπλε χρώμα στη μια γωνιά, από όπου ξεπηδούντέσσερις μολυβιές σιλουέτες-φαντάσματα που προχωρούνσε μια πόρτα σπιτιού με ένα κυπαρίσσι δίπλα της. Τοκυπαρίσσι είναι ζωγραφισμένο με τον τρόπο πουσυναντιέται στα κυπριακά ξυλόγλυπτα σεντούκια τηςΚερύνειας.Προσπάθησαναδιατηρήσωέντονητηβυζαντινήτεχνοτροπία,μιακαιταυλικάμουήτανβυζαντινέςμπογιές.Δούλεψαπάνωσεκομμάτιαπεπιεσμένουχαρτιού,σέλοτεξ,περασμένα αρκετές φορές με τιτάνιο. Τα έχω μάλιστακολλήσεισεχοντρότεροξύλοκαιέτσιδείχνουνσανφορητέςεικόνες. Το σπουδαιότερο είναι που στοιχίζουν ελάχιστα.Άλλωστεδενέχωεκλογή.Τώρασκέφτομαιναμεταφέρωσεμεγάλο πίνακα ακόμα ένα σκίτσο μου ‘Το Κλάμα των

85

ΑρχαίωνΔέντρων’.ΣεαυτόπήρααφετηρίαμερικάδέντραπουείναιζωγραφισμένασεμινωικάαγγείατηςΚύπρουπουτααντέγραψαπροσθέτονταςτουςμάτιααπόόπουστάζουνπλούσια αιμάτινα δάκρυα σε ένα ελαφρά κυματιστόέδαφος.

Σήμερατα χαράματαείδαέναζωντανόόνειροπουμεξύπνησε. Πως στο σπίτι μας στην Κερύνεια είχε ξύλινοταβάνι,όπωςστοπατρικόμου,μαεπειδήείχεξεχειλίσειτοντεπόζιτο του νερού πλημμύρισε το πάτωμα και εγώβιάστηκα να πάω να φυλάξω όλα τα ασημικά. Άνοιξα τοκυπριακόμικρόσεντούκιόπουταφύλαγακαιάρχισανατατοποθετώ τυλίγοντάς τα βιαστικά σε χαρτιά.Μερικά απόαυτάδενταείχαποτέμου.Ειδικάμουέκανεεντύπωσηέναασημένιο τσαμπίσταφύλιαπουφύλαξα.ΎστεραπήγακαιειδοποίησατοΣωφρόνηπουήτανδουλειά,γιατοντεπόζιτο.Ξαναγυρίζονταςβάλτηκαναμαζεύωμπουκάλεςμεακριβάσπάνια ποτά που είχα βρει στην κρεβατοκάμαρα μας.Βρίσκονταν εκεί σε μια μεγάλη αρμαρόλλα, όπου υπήρχεκαι ένα εντυπωσιακό μπλε βάζο. Σε αυτή τηνανακατωσούρα ήρθε η μακαρίτισσα η πεθερά μου να μουκάνειεπίσκεψηκαιεγώδενήξεραπούνατηβάλω,γιατίτοπάτωμα είχε νερά και το μόνο βιώσιμο μέρος ήταν οηλιακός.Τότεπρόσεξαπωςτοταβάνιστονηλιακόείχεένατετράγωνο άνοιγμα και πως ίσως διόρθωναν εκεί τοντεπόζιτο του νερού. Από τη στενοχώρια μου πού ναβολέψωτηνεπισκέπτριαμουξύπνησα.

Η μητέρα λέει πως το όνειρο σημαίνει, πως θαακούσουμε ευχάριστα νέα για το σπιτικό μας. Εγώ δενπιστεύω στα όνειρα, μα της είπα το είδα, γιατί έβαλαντούρκικηοικογένειανακατοικήσεισεαυτό.

86

Τοσπιτικόμας…Οιρίζεςτουσπιτιούμαςεδώκαιτρειςμήνεςξεριζώθηκανκαιαιωρούνταιχωρίςναξέρουνπούκαιπώςθαξαναφυτευτούν…

2/11/1974:

Στο κρεβάτι με θρόμβο πάλι. Ευτυχώς τούτη τη φορά ογιατρόςδενμεκουβάλησεστηνκλινική.

Κάποιος γνωστός μας ηλικιωμένος Άγγλοςσυνταξιούχος στρατιωτικός με βεβαίωσε, πως με τον ίδιοτρόπο που οι Τούρκοι στρατιώτες λεηλάτησαν τηνΚερύνεια, λεηλατούσανκαι οιΆγγλοι συνάδελφοί τουστοΑλγέρι στον δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι τούρκικεςορδέςέκανανπράματαανήκουστασταμέρηπουπήραν.Σεπολύ μικρό βαθμό ανάλογα πράματα έκαναν και μερικά‘ογλάνια’ της Εόκα-βήτα. Σαν ερήμωσαν οι δρόμοι τηςΚερύνειαςαπότουςβομβαρδισμούςδυοαλήτεςπήγανκαιέσπασαν την προθήκη ενός κοσμηματοπωλείου. Οι δυοχιλιάδες Τουρκοκύπριοι που είχαμε στην επαρχία τηςΚερύνειας,άνθρωποιφιλήσυχοιπροηγουμένως,λεηλατούντώραό,τιαπομεινάριαέχουνμείνειστασπίτιαμας,ανκαιυπάρχει αυστηρή απαγόρευση, όπως λένε. Μάλιστα απόόπου περνούν, δεν παραλείπουν να αποπατούν στα πιοαπίθαναμέρη,δείχνονταςιδιαίτερηαδυναμίασταμαγειρικάσκεύηκαιστιςεκκλησίες.ΑκόμακαικάποιαομάδαΆγγλοικαι άλλοι ξένοι υπήκοοι με εξυπνάδα ξάφρισε τα πιοπολύτιμαπράματααπότασπίτια,αγγλικάκαιελληνικάπουτώρα τα βγάζουν και τα πουλούν κρυφά έξω από τηνΚύπρο. Και τα σπίτια, ιδιαίτερα των Άγγλων ιδιωτών τηςΚερύνειας, είχαν αντίκες και ζωγραφικούς πίνακες αξίας.Μερικούς μάλιστα από αυτούς μπορούσαν να τουςζηλέψουνξακουστάμουσεία.

87

Λοιπόν,είμαστετίμιοιγιατίυπάρχειοφόβοςτουνόμουκαι των κυρώσεων; Ο Αλμπέρ Καμύ έχει δίκαιο, το κακόείναι το φυσικό πράμα στον κόσμο, το καλό είναι τοεπίκτητο. Και σε όσους το έχουν πρέπει να κρατούν ταμάτιατουςανοιχτάγιανατοδιατηρήσουν, έτσι ευαίσθητοκαι εύθραυστο που είναι. Η ζούγκλα είναι η φυσική μαςκατάστασηκαιμετηνπρώτηευκαιρίαγυρίζουμεσεαυτήνκαι στους νόμους της. Η Τουρκία σαν κράτος δενχρειάστηκε να γυρίσει στο νόμο της ζούγκλας γιατί ακόμηδενέχειβγειαπόαυτόν.Προχωρείαπότημιασυστηματικήκαι καλά μελετημένη γενοκτονία στην άλλη, πότεκοροϊδεύοντας και πότε παραχαράσσοντας διεθνείςσυμβάσειςκαιανθρώπιναδικαιώματα.ΑπότιςσφαγέςτωνΑρμενίωνπήγεστιςσφαγέςτουΕλληνικούπληθυσμούτηςΜικράς Ασίας, στον αφανισμό των Ελλήνων τηςΚωνσταντινούπολης,στονάγριοκατατρεγμότωνΚούρδωνκαι την απόπειρα αφανισμού μικρών κρατών όπως ηΚύπρος.

Απόψε έφτασαν κοντά μου, μέσω του ΕρυθρούΣταυρού, ελάχιστα ημερολόγιά μου και οικογενειακέςφωτογραφίες, που ο ξάδερφος μας Κόκος πρόφτασε ναμαζέψειαπότασκουπίδιατουσπιτιούμας.Μουβρήκεκαιτο περιοδικό, που είχα κρύψει στις σελίδες του όσα είχαγράψει την εβδομάδα του Πραξικοπήματος και τιςσημειώσειςπουάφησαστοDome.Αυτέςτιςσελίδεςαπότις15ωςτις21τουΙούλητιςβάφτισα,"ΙντερμέδιοαπάνθρωπηςΗλιθιότητας και Οδύνης". Κάτω από τον τίτλο πρόταξαλίγαλόγιααπότοβιβλίο ‘Πανούκλα’.Είναι εκπληκτικότοπόσοταυτίζονταιορισμένακομμάτιατουβιβλίουαυτούμεό,τιέγραψατότε,ανκαιδεντοείχαυπ’όψημου.

88

14/11/1974:

Με τον Ερυθρό Σταυρό έστειλα απάντηση σε μιανεγκλωβισμένηγνωστήμουστοξενοδοχείοDome.Μεψέγειπου αποφάσισα να μη μιλώ στουςφανερούς πρωτεργάτεςτου πραξικοπήματος ή, ας πούμε, στους φανερούςυποστηριχτέςτου.ΟιφανεροίυπεύθυνοιτηςΧούνταςστηνΕλλάδα δικάζουνται, γιατί ευθύνονται για καμιά χιλιάδαθανάτους.Οιάνθρωποιπου,ενάντιασεκάθεδημοκρατικόθεσμόβοήθησαν,έστωκαιλίγο,ναδοθείαπότημεριάτηςΚύπρου το πρόσχημα στην Τουρκία για να κάνει εισβολήστο νησί μας, θα μείνουν χωρίς κυρώσεις; Αν τώρααρχίσουμενατουςχτυπούμεφιλικάστηνπλάτηκαινατουςλέμε ευγενικά ‘καλημέρα’, δεν είναισανασυναινούμεστιςπράξειςτους;Δεννιώθωμίσοςγι’αυτούς,κατάβάθοςτουςλυπούμαι. Μα είναι πράξη ηθική και χρέος όλων ναστιγματίσουν τους αίτιους της απάνθρωπης αυτήςηλιθιότητας.

16/11/1974:

Μόλις γύρισα από ένα σύντομο περίπατο με τοΣωφρόνη.Τον συνόδεψα μέχρι το σπίτι της αδελφής του και γύρισααμέσως. Δροσερή νύχτα του Νιόβρη. Από ένα φράχτη‘έκλεψα’ τρία κλωνάρια γιασεμί. Τα έβαλα σε ένα ποτήρινερό και τα έχω πάνω στο τραπεζάκι μπροστά από έναμικροσκοπικόαντίγραφοτηςΤζιοκόνταςτουΝταΒίτσι.Ημορφή είναι τυπωμένη πάνω σε λεπτό ύφασμα. Μου τοέφερε πριν από χρόνια ο Σωφρόνης και το είχα μέσα στοσυρτάριτουγραφείουστοσπίτιμας.Κάθεφοράπουήτανναπιάσωκάτιαπόεκείτοκοιτούσακαιμουάρεσεπουήτανστηθέση του.Μετά τηλεηλασία τουσπιτιού τηνβρήκεοΚόκος και μου την έστειλε μαζί με τις λιγοστές

89

οικογενειακέςφωτογραφίες που διάσωσε.Έβαλα το μικρόαντίγραφο,στάμπακαλύτερα,σεχοντρόδιάφανοπλαστικόφάκελομεφόντοάσπροχαρτί.

Ακούσαμε πως υπάρχει πιθανότητα να αναγκάσουνόλουςτουςεγκλωβισμένουςτηςΚερύνειαναφύγουνείτεμεφανερή βία είτε με ψυχολογικές πιέσεις. Ο Σωφρόνηςπερίμενε κάτι τέτοιο.Ηκαρδιάμου είναιβαριάαπόπόνο.Σκέφτομαι πολύ τον ανεψιό μας τον Κόκο, που από τονπερασμένο Ιούλη έμεινε θεληματικά με κίνδυνο να τονπιάσουν αιχμάλωτο. Υπόφερε όλες τις ταπεινώσεις τηςτούρκικηςκατοχής,γιαναμείνειστοντόποτου.Τηνπρώτηφοράπουήρθεναμαςδει,ύστερααπότιςσπουδέςτουστηνΑγγλία,έτυχεναμουπειπωςτοζώδιοτουείναιοΤοξότηςκαι εγώ χαμογελώντας του απάγγειλα τους στίχους τουΣεφέρη,

"Ήμουνκιεγώστονπόλεμοτοξότης!τοριζικόμουενόςανθρώπουπουξαστόχησε".17

Δενξέρωγιατίμουήρθανστονουαυτοίοιστίχοι.Κείνοπου είμαι σίγουρη είναι πως θα πληγωθεί βαθιά, αν ηαυτοθυσία και η γενναιότητά του να μείνει στον τόπο τουπάνε του βρόντου, αν τελικά αποδειχτεί, πως μόχθησε γιαένα‘πουκάμισοαδειανό’.

Τώρα καταλαβαίνω καλύτερα, γιατί διάλεξα ναφύγω,γιατί δεν έμεινα στην αγαπημένη μου πόλη. Δεν είχαφοβηθεί τηνΚερύνεια.Για τηνακρίβειαδενμε είχεπιάσεικαμιά υστερία, αν και είχα επίγνωση προηγούμενωντούρκικων ωμοτήτων. Έφυγα, γιατί βαθιά μέσα μου κάτιμού έλεγε για το ανωφέλευτο της παραμονής.Ήξερα πωςεκείνητηστιγμήτοπουκάμισοήταναδειανό,πωςκάθεπόλεμος είναι ένα αδειανό πουκάμισο και το μόνο που 17ΓιώργουΣεφέρη,ΗμερολόγιοΚαταστρώματοςΓ΄,ποιήμα"Ελένη".

90

βγάζειείναιπόνοςκαιοδύνη.Ήμουνσίγουρη,γιατίέτυχενααγωνιστώπολύνέαστοναγώνατου1955-1959ενάντιαστηναποικιοκρατία στην Κύπρο, πιστεύοντας τότε, πως τοπουκάμισοήτανμεστόαπότουπέροχοσώματηςλευτεριάς.Σαν τέλειωσε ο αγώνας, είδα πως το μόνο που είχεαπομείνει ήταν οι Συνθήκες της Ζυρίχης. Και αυτές δενέδιναν ούτε λευτεριά ούτε δικαιοσύνη. Εξυπηρετούσανμονάχατασυμφέροντανάλλωνδυνάμεων.

Οι τουρίστες, που στην εισβολή έτυχε να βρίσκονταιστην Κερύνεια, κίνησαν αγωγές, γιατί ‘τους χάλασαν τιςδιακοπές τους’. Βρήκαν τα τουριστικά πρακτορεία για ναξεσπάσουν.Εμείςπούνακινήσουμεαγωγή;

Ίσως ναφαίνεται παράλογο, μα νιώθω τηνανάγκη ναευχαριστήσω τοΘεό για τηνπικρή, για την τόσοοδυνηρήεμπειρία που μου χάρισε. Η μακαριότητα, η ευμάρεια, ησιγουριά είναιαγαθάκαι δενθαήθελανα ταχάσω.Μαηπροσφυγιά με ανάγκασε να νιώσω πλήθος πράματα πουούτε τα υποπτευόμουνα. Δεν είμαι μαζοχιστής ήμοιρολάτρης, μα αν με έβαζαν να διαλέξω ανάμεσα στονεισβολέα και στον αδικημένο πρόσφυγα, θα διάλεγα τοδεύτερο.

Οτόποςμουήτανκάτιτοτόσοστέρεομέσαμου.Μετάτην προσφυγιά, αν και δεν ελαττώθηκε η αγάπη μου γι’αυτόν,έχειρευστοποιηθείκατάκάποιοντρόπομέσαμου.ΟτόποςμουείναιηΚερύνεια,μαηΚερύνειαδενείναιμόνοογεωγραφικός χώρος που κατακρατούν τώρα οι εισβολείς.Ένα κομμάτι της πόλης μου είμαι και εγώ, είναι και ημητέρα,είναικαιοισαράντααιώνεςελληνικήςπαράδοσηςπουκουβαλούνζωντανήόλοιοιΚερυνειώτεςμέσατους.

Βλέπω καθαράπως ο κόσμος προχωρεί σταθερά στονγκρεμόκαιπωςείμαιανίκανηνατονεμποδίσω.Είναικάτι

91

αναγκαίο; Το κακό είναι μέσα στη φύση μας. Ακόμα καιμέσασεμένα,πουκάθισααπόψεναγράψωμεγάλαλόγια,ενώπρινλίγοέκλεψατρίακλωνάριαγιασεμίαπόέναξένοφράχτη!...

20/11/1974:

Αυτό τον καιρό νιώθω κάποια διαφοροποίηση στονβαθύτεροεαυτόμου.Οπροβληματισμόςδουλεύειεντατικά.Πριν δεν μου συνέβαινε αυτό. Μα εδώ στην προσφυγιά,ακόμακαι τηνώραπουκοιμούμαι, νιώθωναμεπαίρνει ησυλλογή.Καιαυτόμουδίνεικάποιοπαράξενοσυναίσθημα.Μια γαλήνη απλώνεται μέσα μου, που δεν είναι γαλήνη.Σύγκαιρα κατασταλάζουν έννοιες που τόσον καιρόαιωρούντανμέσαμουσανάδικεςκατάρες.

Αυτέςτιςμέρεςπροβληματίστηκακαιγιατοδρόμομουωςζωγράφοςκαιτιθαήθελαναπετύχωαπόαυτόν.Βρήκαμιαναπάντησηαπόψε, θέλωνααποδώσωμεσχήματακαιχρώματακάτιαπότονεαυτόμουπουναείναισυνάμακαιπανανθρώπινο.

Αύριο είναι η ονομαστική γιορτή της κόρης μου.Αγόρασακουραμπιέδες,ένακέικκαιμερικέςπάστες,είκοσιτρίασελίνιαόλα.ΟΣωφρόνηςείπεπωςέπρεπενααγοράσωκάτι καλύτερο. Εγώ νομίζωπως θα ήτανσπατάλη.Πάνταζούσααπλά!Τώραμετηνπροσφυγιάμαςκαιτααπολύτωςαπαραίτηταμούβαραίνουντηνκαρδιά,σανσκέφτομαιπωςπολλοίάλλοιπρόσφυγεςδενταέχουν.

15/12/1974:

Κοντεύει σχεδόν μήνας να πιάσω το ημερολόγιό μου. Οπόνος της προσφυγιάς έντονος πάντα, μα όχι κραυγαλέος

92

όπωςτονπρώτοκαιρό.Τώραδενξεφωνίζει.Κατασταλάζειμέσα μου αποχτώντας βάρος και βάθος. Ζεις, υποτίθεται,φυσιολογικά,μαπαράλληλαμετιςκαθημερινέςπράξειςτηςρουτίνας ζει μέσα σου αυτός ο πόνος αναπολώντας,αφομοιώνοντας σιγά σιγά το μέγεθος της συμφοράς, πουαρχικά δεν μπορούσε να τη χωρέσει ο νους. Θυμάσαι τιςταπεινές γωνιές του σπιτιού σου μια μια, το μικρόπατρογονικό σκαλιστό σεντούκι, τον πίνακα πουζωγράφισες στα δεκαεφτά σου χρόνια, τα δείγματα τωνπετρωμάτωνπου είχεςμαζέψειαπό τιςακρογιαλιέςκαι ταβουνά του τόπου σου, τον πικρόλιθο, μια ερμαφρόδιτηπέτραμευπέροχηγαλαζοπράσινηαπόχρωση.Σύμφωναμετοχρώματηςερμαφρόδιτηείναικαιηυπόστασητης,κάτιμεταξύδολομίτηκαιφλέβαςαμίαντου.Είχαπολλέςτέτοιεςπέτρες,αιμάτινο ίασπι, έναπετραδάκιμεαπολιθώματα έξιεκατομμυρίων χρόνων… Τα ταπεινά αυτά πετραδάκιαέλεγανμετοδικότουςτρόπο,πώςγίνηκετούτοτονησί,τονησίμου.

Ύστεραοισυλλογέςμεταβυζαντινάαντίτυπα.ΈφτανεναανοίξωτουςμεγάλουςφακέλουςμουκαιναθαυμάσωτιςρίζεςτηςβυζαντινήςτέχνηςσταπρόσωπατουΦαγιούμ,ταέργα τουΠανσέληνου ή τα άλλα της κρητικής βυζαντινήςτέχνης. Και ακόμα πλήθος φωτογραφίες από γνωστές καιάγνωστεςτοιχογραφίεςκαιφορητέςεικόνεςεκκλησιώντηςΚύπρου,πουτιςέβγαλαμόνημου.

Όλααυτάτιέγιναν;Σκουπίδια.Υποθέτωπωςηφετινήτούρκικη εισβολήστάθηκεηχειρότερηαπότονκαιρόπουήρθε ο Κηφέας πριν από τρεις χιλιάδες τόσα χρόνια καιέχτισετηνΚερύνεια.Όλοιοικαταχτητέςσεβάστηκαντουςκατοίκους της. Οι Ρωμαίοι τους είχαν παραχωρήσειαυτονομία. Οι Βυζαντινοί τους προστάτεψαν από τιςαραβικέςεπιδρομές.ΟιΦράγκοιαπλώςτουςεντάξανεστα

93

φέουδα που ίδρυσαν, και οι Τούρκοι, που ήρθαν το 1571,εξόντωσαντουςΕνετούςκαιτουςάλλουςΛατίνουςχωρίςναπειράξουν τους ντόπιουςΈλληνεςΧριστιανούς.ΟιΆγγλοι,σαν αγόρασαν το νησί από τους Τούρκους, κανένα δενέδιωξαναπότοσπίτιτου.Μονάχατώραδιωχτήκαμεεμείςοιντόπιοιαπότοντόπομας.Οεικοστόςαιώναςφάνηκεπιοαπάνθρωποςαπόό,τιόλοιμαζίοιπερασμένοι.

Ήρθεέναςγνωστόςμας,γιατηνακρίβειαγείτοναςμας,ΆγγλοςκαιείπεπωςοιΤούρκοισκότωσαντουςγάτουςτου,έσκισαντιςφωτογραφίεςτουγάμουτου(ήταννιόπαντρος),και ό,τι άλλο προσωπικό είχε, έσπασαν τις γλάστρες,γύμνωσαν το σπίτι του αφήνοντας μόνο πέντε έξι μεγάλακομμάτια έπιπλα. Έβγαλαν ακόμη και τα πορτοπαράθυρακαιχρησιμοποίησανγιατουαλέταόλαταμέρητουσπιτιού,εκτόςαπότηντουαλέτα!Οκαημένοςήτανέξωφρενώνκαιδεν μπορούσε να το χωρέσει ο νους του. Έβγαλεφωτογραφίες και τις παίρνει μαζί του στηνΑγγλία, να τιςδείξει στο βουλευτή του και να διαμαρτυρηθεί.Μου ήρθεστη γλώσσανα τουπω ‘Και τί θακερδίσειςμε τούτο;’, μασυγκρατήθηκα, γιατί δεν ήθελα να τον πληγώσωπερισσότερο. Θα πειστεί τάχα ο βουλευτής του, πως οιδήθεν ‘φτωχοί, αδικημένοι Τούρκοι’, κάνουν τέτοιαπράματα;Ηπροπαγάνδατους,ηαγγλική,παρουσιάζειτουςΈλληνες και όχι τους Τούρκους βάρβαρους καικαταπιεστές. Μπορεί ένας επαρχιακός βουλευτής τηςΑγγλίαςναπολεμήσειτασυμφέροντατωνσυμμάχωνκαιναπαραδεχτείτηναλήθεια;Αμφιβάλλω.

Όσοι εγκλωβισμένοι αφήνονται ελεύθεροι να έρθουναπό εδώ, στις ελεύθερες περιοχές, μιλούν για σωρούς απόανθρώπινα απορρίμματα στην εκκλησία του ΑρχάγγελουΜιχαήλ, στην Παναγία τη Χρυσοπολίτισσα, στα σπίτια,πάνωστα τραπέζια, μέσασταμαγειρικάσκεύη, πάνωστα

94

κρεβάτια. Στα πιο απίθανα μέρη. Δεν υπάρχει σπίτι στηνΚερύνεια, που να μην έχει μοντέρνο αποχωρητήριο καιμπάνιο. Γατί δεν τα χρησιμοποιούν; Μου φαίνεται πως ηψυχολογία λέει, πως αυτή η πράξη δεν είναι τόσο πράξημίσους,όσοένδειξηάμετρουσυμπλέγματοςκατωτερότητας.

Όσοόμωςκαιανείναιαληθινά,ορισμέναπράματαδενμπορείςνατασυλλάβεις.

Ο Άγγλος φίλος μας κουνά θλιμμένα το κεφάλι καιβάζειτιςφωτογραφίεςστοπορτοφόλιτου.

«Θα τις δείξω μόνο στο βουλευτή μου. Αν τις δει ηγυναίκαμου,θαπάθεισοκ»,μαςλέει.

19/12/1974:

Νυστάζωτρομερά,ενώπροσπαθώνακαταλάβωτηντωρινήμου θέση, να δώσω απάντηση σε ένα σωρό ερωτήματα.Πρόσφυγας,σεμιαναποκρουστικήπόλη,πουδενείναικανπελώρια, για ναχαθείςμέσατης.Οιρίζεςμουαιωρούνταικαι αυτό με κάνει να πονώ πολύ. Διαβάζω από κάποιοβιβλίο για τους ζωγράφους τηςΑναγέννησηςκαισυνεχίζωτη ζωή μου. Ασχολίες που είχα και στην Κερύνεια,ζωγραφική,κέντημα.

Απόψε παρακολούθησα ένα καλό ρωσικό έργο στηντηλεόρασητηςγειτόνισσας.Ανάμεσασεάλλαέθιγεκαιτοζήτηματηςευτυχίας.Παραδεχότανπωςευτυχίαείναινασεκαταλαβαίνουν οι άλλοι. Νομίζω δεν είναι μονάχα αυτό.Είναικαιένασωρόάλλαπράματαπουσχετίζονταιμεσένα.Ηευτυχίαείναιτοπιουποκειμενικόπράματουκόσμου.Δενμπορεί να καλουπιαστεί σε αντικειμενικές φράσεις, όσοέξυπνεςκιανείναι.Μιασυνταγήευτυχίαςγιαμένα,μπορεί

95

να είναι συνταγή δυστυχίας για τον άλλον. Νυστάζωτρομερά!...

Χριστούγεννα1974:

ΤαπρώταΧριστούγεννατηςπροσφυγιάςμας.Εύχουμαιναμηζήσουμεκαιδεύτερατέτοια.Εμείςταπεράσαμεχωρίςναπεινάσουμε και να κρυώσουμε. Άλλοι όμως; Σήμερα μουέλειψε πάρα πολύ η Κερύνεια, αν και πάνω από τοπατροπαράδοτοπιάτομετησούπααυγολέμονοείπα‘ΔόξαΣοι,οΘεός’,πριναρχίζουμετομεσημεριανό.

Να γράψω για το θείο βρέφος, για το θαύμα τηςαγάπης,γιατην‘επίγηςειρήνη’;Οκαθέναςπρέπειναβρει,ναπαλέψειγιαναβρει,τηναγάπηκαιτηνειρήνη.Σήμεραηδικήμουψυχήδενγονάτισεμπροστάστοθείοβρέφος.Όχιαπό ολιγοπιστία, μα γιατί εδώ και πολλούς μήνες είναιδιαρκώςγονατισμένη.

Σε λίγες μέρες μπαίνει το 1975. Είναι τόσα πράματαπου θα ήθελα να σημειώσω, μα δεν έχω το κουράγιο.Καλύτερα να σταματήσω, να βάλω την κόρη μου νακοιμηθείκαινασυνεχίσωτοδιάβασματουβιβλίουγιατουςζωγράφουςτηςΑναγέννησης.

Μας είπε κάποιος συμπολίτης μας πρόσφυγας μεμεγάληδόσηκακεντρέχειας,

«Τομόνοκαλότηςπροσφυγιάςείναιπουτουςεξίσωσεόλους!»

Τογεγονόςότιόλοιέχασαντασπίτιακαιτιςπεριουσίεςτους είναι γι’ αυτόν ένδειξη ισότητας. Διαφωνώ! Οιάνθρωποι ποτέ δεν εξισώνουνται. Εκείνο που τουςδιαφοροποιεί δεν είναι το σπίτι, η περιουσία, ούτε καν τοεπάγγελμα.Είναι ηφύση τους, ο χαραχτήρας, το ήθος, το

96

πολιτιστικό τους επίπεδο, οι ατομικές τους ικανότητες. Ηπροσφυγιά δεν εξίσωσε. Αντίθετα, τόνισε περισσότερο τιςδιαφορές. Στους εκτοπισμένους συμπολίτες μου, πουσυναντώεδώ,βλέπωπιοκαθαράπαράστηνΚερύνειαπόσοδιαφέρει ο ένας από τον άλλον. Ο αιώνιος μεμψίμοιροςέγινε πιο κλαψιάρης.Αυτός που δεν είχε μέσα του κανέναστέρεο ιδανικόέδειξετώραπερισσότεροτηνκενότητατου.Ο παραδόπιστος έγινε περισσότερο αχόρταγος.Μια καλήκαρδιά ζεσταίνει τώραπιοπολύστοπροσφυγικότσαντίρι,παράστομέγαροτηςΚερύνειας.Ηπροσφυγιάδενεξίσωσε.Η προσφυγιά έδειξε τις πραγματικές μας ψυχικέςδιαστάσεις.

30/12/1974:

Προτελευταίαμέρατουχρόνου.Συνήθωςαυτόντονκαιρόέκανα απολογισμό της χρονιάς. Φέτος τι πρέπει να κάνωάραγε; Να μετρήσω τον πόνο μου; Δεν μετριέται ο πόνοςαυτού που τού τα πήραν όλα. Να κάνω σχέδια για τονμέλλον;Έκανατόσαστιςπροηγούμενεςχρονιές.Πολλάταείδα να πραγματοποιούνται ύστερα από κόπους καιμόχθους.Μελέτες,σκίτσα,πίνακες,νοικοκυριάτουσπιτιού,κεντήματα. Όλα χαμένα! Το μόνο που απομένει είναι ηελπίδα του γυρισμού στον τόπο μας, στα λεηλατημένασπιτικάμας,γιανααρχίσουμεαπότηναρχή.Αυτόδενείναι,βέβαια, στο χέρι μου, όμως θα διατηρήσω την ελπίδα, αςείναικαιστραπατσαρισμένη.

Κάθουμαιστηβαριάσκιάαυτούτουπόνουκαιχαιρετώτον χρόνο που φεύγει. Κάθουμαι στη βαριά σκιά του καιχαιρετώ τον καινούργιο χρόνο, που με βρίσκει στηνπροσφυγιά.Μέσαμουό,τιήτανακλόνητοέχειμείνει.Ό,τιήμουν εξακολουθώ να είμαι. Και ‘Ό,τι αγαπώ γεννιέται

97

αδιάκοπα/Ό,τιαγαπώβρίσκεταιστηναρχήτουπάντα’.18Είναι τόσο ωραίο να βγαίνεις γυμνός από το καμίνι τηςάδικηςσυμφοράςκαιναβλέπειςπωςκαμιάφλόγαδενσουτσουρούφλισετηνψυχή,πωςδενμπόρεσαννασουκάψουναυτά που κουβαλούσες μέσα σου, γιατί αυτά είναι πιοδυνατάαπόόλεςτιςδυνάμειςτουκακού.

Ίσως να μην ξαναγράψω φέτος εδώ. Αύριο έχω νασυγυρίσωλίγο,ναψωνίσωκάτιμικροπράγματατηςκόρηςμουκαιτοβράδυναπάμεστηναδελφήτουΣωφρόνη.Δενθαμείνωσπίτιαύριο.Δενθαανάψω,όπωςπέρσι,τζάκιγιανακάνωτο‘ΆϊΒασίληΒασιλιά,δείξετζιαιφανέρωσεανμ’αγαπά…’μεελιόφυλλα.

ΗκόρημουπεριμένειτονΆϊΒασίληνατηςφέρειδώρα.Εγώ τι τάχα πρέπει να περιμένω; Τίποτε! Μόνο ναμπορούσαναδώσω.ΝαδώσωλίγοκουράγιοστοΣωφρόνη,χαμόγελο στην κόρη μου, ζεστασιά στη μητέρα και στουςάλλουςπρόσφυγεςσυγγενείςκαιφίλους.

Σήμερα κάθισα και τέλειωσα το πρώτο κέντημα τηςπροσφυγιάς μου. Ίσως να είναι ανοησία που κάθομαι καιεπιμένω. Όπως και να έχει, έβαλα πάνω κεντημένο τομονόγραμμά μου και την ημερομηνία, όπως στα παλιάκυπριακά κεντήματα. Ελπίζω τουλάχιστο αυτό να τοκληρονομήσουν τα παιδιά μου και να μην το αφανίσεικανένακύμακαινούργιαςσυμφοράς.

Καλύτεραόμωςνατελειώνωεδώ.Έχωδουλειές.

18ΟδυσσέαΕλύτη,ΉλιοςοΠρώτος,ΙΙΙ.

98

31/12/1974:

Παραμονήγιαένακαινούργιοχρόνο,σεένατόποπουδενείναι ο ‘δικός μου’, σε ένα σπίτι που δεν μού ανήκει,προσπαθώντας να πνίξω την κραυγή που βγαίνει από τιςμετέωρες ρίζες μου, καθώς ζητούν να ξαναγυρίσουν σταχώματα, που τις είχαν βάλει οι πρόγονοί μου, εδώ καισαράντααιώνες.

Περιμένωτονκαινούργιοχρόνοχωρίςκαμιάνευχήγιαευτυχία. Τον περιμένωμε μια ταπεινή παράκληση, να έχειγιαμαςλιγότεροπόνοκαιλιγότερηαδικίααπότοντωρινό.Αυτόμονάχα.

ΓυναίκατηςΚερύνειας[ΡήναΚατσελλή]

99

Η συγγραφέας του βιβλίου Ρήνα Κατσελλή, μετά που

διώχτηκε από την Κερύνεια εκλέγει βουλευτής από τους

εκτοπισμένους Κερυνειώτες και τους αντιπροσώπευσε στην

Κυπριακή Βουλή των Αντιπροσώπων για δεκαπέντε χρόνια,

1981-1996.ΥπήρξεμέλοςτουτηςΚοινοβουλευτικήςΣυνέλευσης

τουΣυμβουλίουτηςΕυρώπηςαπότο1982-1985.Συμμετείχετο

στο Inter Parliamentary Union, στο Commonwealth

Parliamentary Association και σε άλλα κοινοβουλευτικά

σώματα. Είναι συγγραφέας και από το 1959 μέχρι σήμερα

εκδίδει σειρά βιβλίων με θέματα κυρίως την ιστορία και την

πολιτιστική κληρονομιά της Κερύνειας, διασώζοντας ότι

μπορεί.Εξακολουθείναείναιεκτοπισμένηαπότηνπόλητης,

στερημένη από όλα τα περιουσιακά της στοιχεία στην

κατεχόμενη περιοχή, μια και τα τουρκικά στρατεύματα

κατοχήςτηςτοαπαγορεύουν.

100

Εκδοµένα ιβλία της Ρήνας Κατσελλή:Μυθιστορήματα-Τατετράδιατηςαδελφήςμου,-ΣτηνΕφτάλοφη,-ΣταβουνάτηςΤραμουντάνας,-Κερύνειαεκστόματοςγερόντων,-Γαλάζιαφάλαινα,-Μηγένοιτο,-Ταφτεράτουαετού,-Τζερυνειώτισσες,-Οδοδείχτεςτουπαλιούκαιρού.

Διηγήματα-Ψήγματαανατροπών-ΤοκρησφύγετοτουΦουντζιούκαιάλλαδιηγήματα,-ΨήγματαανατροπώνΒ΄,-ΨήγματααντροπώνΓ΄.

Χρονικό/μαρτυρία-Πρόσφυγαςστοντόπομου.

Μελέτες-Κερύνεια-ΙστορικήλαογραφικήΈρευνα,-Γνώμεςταπεινήςγνώσης,-Κερύνεια-ΙστορίατηςΠόλης,-Κερύνεια-ΙστορίατουΔημαρχείουτηςΠόλης,-ΑνδρέαςΧριστοφίδης-Βίοςπολιτεία.

Βιογραφίες-Ραγιάς-Οάνθρωποςκαιτοφύλλο,-ΟΚερυνειώτηςΚώσταςΚατσελλής-Οάνθρωποςκαιοτόπος,-ΝίκοςΚρανιδιώτης-Ηεποχήκαιτολογοτεχνικότουέργο,-ΣάβαςΧρίστης-ΟαλλιώτικοςΑ΄-Β΄,-ΠαπάΓιάννηΠαφίτηΒιβλίονΓεννηθέντων,-ΜαυρουδήςΓεωργίου-ΠοιητήςΚάρμιοςΑ΄-Β΄-ΓεώργιοςΓεωργίου-ΟγνωστόςΡέουτερ,-ΚώσταςΜοιράνθης-Τάφοςάγνωστος,-ΓιώργοςΕλισσαίος-ΤζιερύνειαΜάναΜου,-ΓιαννάκηςΚαράσαββας-Οζωγράφοςτηςνύχτας,-ΑνδρέαςΧριστοφίδης-Ηπεμπτουσίαμιαςπροσφοράς,-ΝεοπτόλεμοςΑντ.Μιχαηλίδης-ΟαρχιτέκτοναςΑ΄-Β΄,-ΝίκοςΣ.Βραχίμης-ανάγνωσητηςζωήςτουαπόταευρισκόμεναέργατου,-ΠερίριμαδόρωνποιητώνκαιοΤηλέμαχοςΘεοχάρουςΑναγνώστης.

Θεατρικά-ΟΑνάξιος,-ΓαλάζιαΦάλαινα(Ενδοσκόπηση),-ΑδούλωτηΕλιά,-ΓιατίέφυενηΒαλού;,-ΤρελλήΓιαγιά,-Ξενητεία,-ΠάμενΚαλά…,-ΠάνωΓειτονιά,-Άρκαστος,-ΟιΚαλικάτζιαροιστηντρίτηχιλιετία,-

’ΠουΚυριακήνωςΚυριακήνκ.ά.

101

ΠεριεχόμεναΕισαγωγή[σελ.9]Ι.Ειρηνικοίκαιροί[σελ.11]ΙΙ.Ιντερμέδιοαπάνθρωπηςηλιθιότηταςκαιοδύνης

[σελ.21]ΙΙΙ.Αλλόφυληεισβολή[σελ.39]IV.Προσφυγιά1974[σελ.57]Πίνακες1.ΤοκλάματωνΑρχαίωνΔέντρων,Κύπρος1974,

αυγοτέμπερα,71Χ56εκ.

2.ΑκέφαλοςΆγγελος-Κύπρος1974,αυγοτέμπερα,66Χ50εκ.

3.Αυτοακρωτηριασμός-Κύπρος15Ιούλη1974,αυγοτέμπερα,59Χ68εκ.

4.ΤακακάπουήρθαναπότηΘάλασσα-Κύπρος,20Ιούλη1974,αυγοτέμπερα,67Χ51εκ.

5.Τασπίτιαπουείχαμουταπήραν-ΠαναγίαΓλυκιώτισσα,αυγοτέμπερα,32Χ57εκ.

6.Ξερίζωμα-Κύπρος1974Ι,αυγοτέμπερα,122Χ47εκ.

7.Ξερίζωμα-Κύπρος1974ΙΙ,αυγοτέμπερα,122Χ47εκ.

8.ΔεόμενοςΆγγελος,αυγοτέμπερα,57Χ67εκ.

9.Τοέγκλημα,αυγοτέμπερα,97Χ54εκ.

10.ΞεριζωμέναΠάναγρα,αυγοτέμπερα,71Χ25εκ.

102

Γραφικά,ΡήναΚατσελλή.Τεχνικήεπίβλεψη…………………………Εκτύπωση,…………………………………………….

Οικογένειαγραμμάτων,Constandia

Χάρτηςεσωτερικώνσελίδων,chamois100γρ.Χάρτηςεξωφύλλου,Artmat300γρ.

103

104

ΤΟΒΙΒΛΙΟ

ΠΡΟΣΦΥΓΑΣΣΤΟΝΤΟΠΟΜΟΥ-ΚΥΠΡΟΣ1976

ΤΗΣΡΗΝΑΣΚΑΤΣΕΛΛΗ[ΓΥΝΑΙΚΑΤΗΣΚΕΡΥΝΕΙΑΣ]

ΤΥΠΩΘΗΚΕΤΟΝ…………….

ΣΤΑΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙO

ΣΤΗΝΟΔΟ………………………

ΣΕΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑΑΝΤΙΤΥΠΑ

ΓΙΑΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟΤΩΝΕΚΔΟΣΕΩΝ

ΧΡΥΣΟΠΟΛΙΤΙΣΣΑ