1

Επιστημονικό Συνέδριο

Το Κριτικό Έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου

ΠΡΑΚΤΙΚΑ

2

3

ΤΟ ΚΡΙΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

4

copy 2018 Εκδόσεις τηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου ΝικολάουΜίληση315351Παλλήνη Τηλ2106666117

ΕπιμέλειατηςέκδοσηςΘεοδόσηςΠυλαρινόςΣύνταξηπινάκωνΆγγελοςΜητρέληςΣχέδιοεξωφύλλουΒελισσάριοςΤσακούμηςΣτοιχειοθεσίαndashΕκτύπωσηndashΒιβλιοδεσίαΓΚωστόπουλος

ISBN978-618-5396-00-8

5

ΤΟ ΚΡΙΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

ΕπιστημονικόΣυνέδριοπουσυνδιοργανώθηκε

απότηΣχολήΙΜΠαναγιωτόπουλου

τοΊδρυμαΚωστήΠαλαμάκαι

τουςΦίλουςτουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquo

στις17-18Φεβρουαρίου2017

στηνΚεντρικήΑίθουσατουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquo

υπότηναιγίδατου

ΥπουργείουΠαιδείαςΈρευναςκαιΘρησκευμάτων

καιτουΥπουργείουΠολιτισμούκαιΑθλητισμού

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑndashΕΙΣΑΓΩΓΗΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ

ΑΘΗΝΑ2018

6

7

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΕΠΙΤΡΟΠΗ

ΠΡΟΕΔΡΟΣ

ΑΙΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣΚΑΣΙΝΗΣ

ΜΕΛΗ

ΓΕΡΑΣΙΜΟΣΖΩΡΑΣ

ΛΗΔΑΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ

ΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ

ΠΟΛΥΑΝΘΗΤΣΙΓΚΟΥ

8

9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήraquo

ΚήρυξηέναρξηςεργασιώνΆλκηςΙΠαναγιωτόπουλος

ΓενικόςδιευθυντήςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου

Α΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΠΔΜαστροδημήτρης

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήστοκριτικόέργο

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΠολυάνθηΤσίγκουlaquoΟιπαιδαγωγικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουΘεωρίακαιπράξηraquo

ΕρατοσθένηςΚαψωμένοςlaquoΟΚαβάφης

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΟΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουraquo

Β΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΘανάσηςΝάκας

ΧαράλαμποςΚαράογλουlaquoΤιίσωςείναικριτική

γιατονΙΜΠαναγιωτόπουλο(Προβληματισμοίτηςεποχής)raquo

ΓιάννηςΞούριαςlaquoΈναςπαλαιόςελληνικόςκόσμος

απότηνσκοπιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΜαρίαΔημάκη-ΖώραlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςκαιηδιδακτορική

διατριβήτουγιατονΑδαμάντιοΚοραήraquo

ΑφροδίτηΑθανασοπούλουlaquoΟικριτικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατοέργοτουΣολωμού

τουΚάλβουκαιάλλωνποιητώντου19ουαιώναraquo

ΒάσωΟικονομοπούλουlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςωςεπιμελητής

καιωςανθολόγοςτηςlsquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςrsquoraquo

ΛάμπροςΒαρελάςlaquoΟισυνεργασίεςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου

στονημερήσιοτύποraquo

11

17

21

35

53

65

79

95

103

111

127

139

10

ΓΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΧαράλαμποςΚαράογλου

ΘανάσηςΑγάθοςlaquoΟΚώσταςΚαρυωτάκηςαπότηνοπτικήγωνία

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΔημήτρηςΑγγελάτοςlaquoΙσορροπώνταςμεταξύκριτικήςκαιιστορίας

τηςλογοτεχνίαςΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

γιατηνπεζογραφίατουμεσοπολέμουraquo

ΓεράσιμοςΓΖώραςlaquoΑτενίζονταςτηνΕυρώπηκαιτουςλογοτέχνεςτης

(μέσααπότηνκριτικήματιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλου)raquo

ΤζίναΚαλογήρουlaquolsquoΠόσεςνύχτεςπερπάτησεμέσαμουοάνεμος

οθυμωμένοςτηςΆρληςrsquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

καιηκριτικήθέασητηςτέχνηςraquo

ΘανάσηςΝάκαςlaquoΗδοκιμιογραφίατουΙΜΠαναγιωτόπουλου

(ειδολογικάχαρακτηριστικάρητορικήσχηματικόςλόγος)raquo

ΑννίταΠΠαναρέτουlaquoΕργογραφικάndashβιβλιογραφικά

ΙΜΠαναγιωτόπουλουΤριάνταπέντεχρόνιαμετάraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΣυμπεράσματαraquo

ΠΙΝΑΚΕΣ

Ι Πίνακαςελληνικώνκυρίωνονομάτων

ΙΙ Πίνακαςξένωνκυρίωνονομάτων

III Πίνακαςόρωνκαιπραγμάτων

ΙV Πίνακαςτίτλωνβιβλίωνπεριοδικώνεφημερίδωνέργωντέχνης

153

169

177

187

199

225

231

241

245

247

251

ΠΕΡΙΕχΟΜΕΝΑ

65

laquoΌληηπολύπονηζωή[τουΠαλαμά]στάθηκενένατάνυσματόξουένατίναγμαβέλουςπροςτουςμακρινούςορίζοντεςraquo1γράφειοΠαναγιωτόπουλοςΑυτήντηνδιαδρομήθαπαρακολουθήσουμεμεοδηγότονίδιοΗκριτικήαποτίμησητουέρ-γουτουΠαλαμάαπότονΠαναγιωτόπουλοδιαγράφει ένανκύκλοπουαρχίζειαπότο19212καικλείνειτο1944μετηνμεγάλημελέτηπουβραβεύθηκετο1947μετοlaquoέπαθλονΠαλαμάraquo3ΠέραντωνδύοβιβλίωντουταάρθραοιδιαλέξειςκαιτασημειώματάτουπουκαταχωρίζονταιστιςβιβλιογραφίεςΚατσίμπαληΚασίνηκαιΠαναρέτου υπερβαίνουν τα304Ηδιάλεξη του1921 είναιαποτέλεσμα της

1 ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚωστής Παλαμάς δεύτερη έκδοση Εκδοτικός Οίκος Φέξη Αθήνα1962σ316[στηνσυνέχειαΙΜΠΠαλαμάς]2Ηδιάλεξηέγινεστις6Φεβρουαρίου1921στηνΛέσχητηςlaquoΦοιτητικήςΣυντοφιάςraquo[Πανε-πιστημίουκαιΚοραή)καιτυπώθηκετοίδιοέτοςβλΙωάνΜΠαναγιωτοπούλουΤοποιητικόέργοτουΚΠαλαμάΕκδότηςΓΠΠοταμιάνοςΑθήνα1921[στηνσυνέχειαΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμά]3ΣτηνπρώτηπροκήρυξήτουτοέπαθλοαπονεμήθηκεστονποιητήΓΔελήστηνΑίθουσαΤελε-τώντηςΑκαδημίαςΑθηνώνμίλησανοΥπουργόςΠαιδείαςΝΛούβαριςοΆγγελοςΣικελιανόςκαιοΓΔελήςβλεφημΕλεύθερονΒήμα7Μαρτίου1944ΗμελέτητουΠαναγιωτόπουλουμοιράστηκετοlaquoέπαθλονΠαλαμάraquoκατάτηνδεύτερηπροκήρυξητουβραβείουμετονΓΣε-φέρηΠρόεδροςτηςΕπιτροπήςήτανοΣωτήρηςΣκίπηςκαιεισηγητήςοΑντρέαςΚαραντώνηςΗτελετήαπονομήςέγινεστις26Φεβρουαρίου1947στηνΑίθουσατουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquoβλΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1943-1953Αθήνα1953αρ683ΣτηναπονομήαυτήαντέδρασενέντοναοΛέανδροςΚΠαλαμάςοοποίοςχαρακτήρισετηνμελέτητουΠαναγιωτόπουλουlaquoκαθαρόνλιβελλογράφημαεναντίοντουποιητούκαιτουανθρώ-πουraquoβλεφΗΚαθημερινή26Φεβρ1947πρβΚατσίμπαληςόπαρ6844Καταχωρίζονταιοιαριθμοίαπότιςβιβλιογραφίες(α)ΚΓΚασίνηςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά(1911-1925)Αθήνα1973αρ2730287428843010(β)ΚΓΚασίνηςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1932-1942ανάτυποαπότηνΝέαΕστίαΧρι-στούγεννα1994Αθήνα1994αρ2519701227(γ)ΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1943-1953Αθήνα1953αρ48849771385810521054(δ)ΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1954-1958Αθήνα1959αρ7790169219230260

ΚΓΚΑΣΙΝΗΣ

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

66

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

αγάπηςκαιτουθαυμασμούτουπροςτοέργοτουποιητή5ηψυχήτουοποίουείναιlaquoοιδικέςμαςψυχέςενωμένεςraquo6γράφειΣτόχοςτουόπωςαναφέρειστηνεπιστο-λήτουπροςτονποιητήείναιναεπισημάνειlaquoτιςδιάφορεςτάσειςπουξεχωρί-ζουνμέσrsquoστοτραγούδιraquoτουχωρίςναπαραλείψειναεπισημάνειλέειονεοσσόςτων20χρόνωνκάποιαlaquoψεγάδιαraquo7Πράγματιεπισημαίνειτουςβασικούςτόπουςτηςπαλαμικήςποίησηςπουείναικατάτηνάποψήτουημεγαλοπρεπήςπατρι-δολατρία8καιηρωολατρία9ηlaquoακόλαστηraquoαλλάκαισοφήφυσιολατρία10τοανή-συχοθρησκευτικόαίσθημαοσκεπτικισμός11καιοπανθεϊσμόςησυγκρατημέναπαθητικήγυναικολατρία12καιίσωςησημαντικότερηγιαμέναεπισήμανσήτουπουείναιτοπαντούχυμένοφως13θέμαπουδενβρήκεακόμητηνσπουδήπουτουταιριάζειγιαναφανούνοιφυσικέςμεταφυσικέςθρησκευτικέςσυμβολικέςκαιφιλοσοφικέςδιαστάσειςτουωςπρογόνουτωνηλιολατρώνποιητώνμαςΚαί-ριεςεπίσηςπαρατηρήσειςείναιπωςοστίχοςτουΠαλαμάδενγίνεταιlaquoαυστηράμουσικόςraquoαλλάlaquoέχειόμωςφωτεινήπλαστικότηταraquo14καιοχαρακτηρισμόςτουΠαλαμάωςαφετηρίαςαπότηνοποίαθrsquoανατείλουννέοιποιητέςπράγμαπουεπισήμανεκαιηκριτική15Καικαταλήγειστηνπροσέγγισήτουμετηνκατακλείδαlaquoλυρικός φιλόσοφος ωραιοπαθής πατριδολάτρης φυσιολάτρης ηρωολάτρηςιδεολάτρηςσοφόςτεχνίτηςαληθινάδημοτικιστήςraquo16

Ο θαυμασμός του συνεχίστηκε για 4-5 χρόνια όπως φαίνεται και από τηναλληλογραφίατους17τακαλάλόγιαπουέγραψενοΠαλαμάςγιατοΒιβλίοτης

(ε)ΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1959-1963Αθήνα1964αρ127143162198224249297314380421442547592ΠρβΑννίταΠαναρέτουΕργογραφίαndashΒιβλιογραφία(1916-1982)ΙΜΠαναγιωτόπουλουΣΩΒΑθήνα1990αρ1112027468147164874984093310691125116012025ΜαζίμετονΣολωμότονθεωρείωςτονμεγαλύτεροΈλληναποιητήκαιτονχαρακτηρίζειωςΓκαίτετηςΕλλάδοςβλΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ86ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ127Επιστολήτης28Μαρτίου1921ltΑρχείο ΙδρύματοςΚωστήΠαλαμάgt [ΙΚΠ]Στην επιστολήαυτήαπάντησεοΠαλαμάςστις4Απριλίου19218ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ309ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ21κε10ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ2730αντίστοιχα11ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ302412ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3013laquoΤοφωςείναιακόλασταχυμένοκιείναιλαμπρόκαιεκτυφλωτικόκαιπροσβάλλειέντονακαιχτυπάειορμητικάτrsquoασυνείθιστοκιάμαθομάτιraquoβλΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3114ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3637Αυτήντηνπλαστικότητατηςτέχνηςτουεπι-σήμανεκαιοΠαπατζώνηςστηνμελέτητουlaquoΤομεταφραστικότουέργοraquoΓράμματα1943ltΕπι-μνημόσυνοτεύχοςgtσ280όπουγράφειlaquoΗφιλοσοφίατουΠαλαμάήτανορθολογιστικήκαιητέχνητουπλαστικήκαικλασικίζουσαraquo15ΛχοΒάρναληςγράφειlaquoόλοιπατήσανεπάνουσταφτεράτουγιαναπρωτοπετάξουνraquoβλΑισθητικάndashΚριτικάΒ ΚέδροςΑθήνα1958σ15416ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3917Στις23Ιουλίου1924ζήτησεαπότονΠαλαμάναπροσέξειτοΒιβλίοτηςΜιράνταςκαιναγράψεικάτιβλτογράμμαστοΑρχείοτουΙΚΠ

67

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

Μιράντας(1924)καιτηνάδειαπουζήτησενοΠαναγιωτόπουλοςναταδημοσιεύ-σει18αλλάκυρίωςαπότηνρητήαναφοράτουιδίουστηνμελέτητου1944όπουαναφέρειπωςηlaquoκρίσηΠαλαμάraquoάρχισεκυρίωςαπότο1925καιlaquoέκαμετονκύ-κλοτηςμέσαμουκrsquoεγώπερπάτησαμέσαστοέργοαυτόraquo19Τέσσεραπέντεχρό-νιαμετάτηνδιάλεξητου1921άλλεςαγάπεςτονελκύουνMallarmeacuteBaudelaireRodenbachLaforgueπροσανατολισμόςπροςτηνlaquoκαθάριαέκφρασηraquoπουβρι-σκότανκατάτονΠαναγιωτόπουλοέξωαπότονδρόμοτουΠαλαμά20ΗνεότερηποίησηαρχίζειμετονPoeγράφεικαιακολουθείαντίθετηπορείασεσχέσημετουςκλασικούςοικλασικοίανεβάζουντηνέκφρασηίσαμετονΛόγοενώοινεό-τεροικυριαρχούνταιαπότηντάσητηςεξάρθρωσηςτουλογικούστοιχείουκαιτηςπριμοδότησηςτηςμουσικήςασάφειαςκαιτηςυποβλητικήςασυμμετρίας21ΟΠα-ναγιωτόπουλοςφαίνεταιναθεωρείασύμπτωτα22τακεφάλαιαlaquoσυμβολισμόςraquoκαιlaquoΠαλαμάςraquoαλλάπιστεύωπωςηκρίσηαυτήαποτελείγενίκευσητουμερικού23δεδομένουπωςοΠαλαμάςείναικαιεκείνοκαιτοάλλοκαιστηνπροκείμενηπε-ρίπτωσημετηνlaquoΦοινικιάraquoτίθεταιστηνπρωτοπορίατουρεύματοςαυτούστηνΕλλάδαΑυτήηκρίσηκράτησεδέκακαιπλέονχρόνιαΗδεύτερηκαικριτικότερηπορείαπροςτοέργοτουποιητήπρέπεινrsquoάρχισεταπρώταχρόνιατηςδεκαετί-αςτουrsquo30δεδομένουότιτο1933επαναπροσεγγίζειτονΠαλαμάζητώνταςτηνγνώμητουγιατηνδεύτερηποιητικήσυλλογήτουταΛυρικάΣχέδια(1932)γρά-φοντάςτουlaquoαπόσαςξεκινούμεόλοιεμείςοινεώτεροικrsquoέχουμεπάνταανάγκηαπότηνοδηγίασαςraquo24

Ας δούμε όμως συστηματικότερα την κριτική προσέγγιση του έργου τουΠαλαμάαπότονΠαναγιωτόπουλοΚατrsquoαρχάςπρέπειναπούμεότιοχαρακτή-ρας της κριτικής του είναι φιλολογικός κατrsquo εξοχήν γεγονός πουφαίνεται καιαπότηνσπουδαστηριακήπροσέγγισημερικώνέργωνόπωςλχοlaquoΑσκραίοςraquoγιατονοποίοπαρακαλείτοναναγνώστηναέχειανοιγμένοδίπλατουτοκείμενοτουΗσιόδουγιαναδιαπιστώσειτοκατόρθωματουΠαλαμά25Γενικότεραόμωςοχαρακτήραςαυτόςδιαπιστώνεταικαιαπότηνμέθοδοπροσέγγισηςπουαρχίζει

18Βλτογράμματης5ηςΑυγούστου1924ΣτοΑρχείοτουΙΚΠσώζονταιαυτήςτηςπεριόδου(1921-1924)ταακόλουθαγράμματατουΠαναγιωτόπουλου6Απριλίου192118Νοεμβρίου192123Ιουλίου192427Ιουλίου19245Αυγούστου192419ΙΜΠΠαλαμάςσ1420ΙΜΠΠαλαμάςσ121321ΙΜΠΠαλαμάςσ1822ΙΜΠΠαλαμάςσ1723ΑυτόπρέπειναθεωρηθείστιγμιαίακρίσηδενφαίνεταινατουιοθετείδιότιαλλούγράφειπωςοΠαλαμάςείναιτόσοπολύπλοκοςπουαντονκοιτάξειςαπόμιαπλευράκινδυνεύειςνατονχάσειςβλΙΜΠΠαλαμάςσ1524Βλεπιστολήτης9Μαΐου1933(στοΑρχείοτουΙΚΠ)στηνοποίατούαναφέρειότιθατουστείλειδύοεργασίεςμαθητώντουστηνΣχολήΜακρήγιατιςlaquoΠατρίδεςraquoτηςΑΖΣτηνεπιστολήαυτήαπάντησεοΠαλαμάςστις19ΜαΐουόπωςεικάζουμεαπότοπρόχειροπουσώζεταιστοΑρχείοτουΙΚΠ25ΙΜΠΠαλαμάςσ149

68

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

συστηματικάαπότηνεπισήμανσητωνεποχώντηςπαλαμικήςποίησηςτωνlaquoτό-πωνraquoκαιτωνκλειδιώντηςαποκωδικοποίησήςτηςτηνεξέτασητωνεπιμέρουςσυλλογώντηςποιητικήςτηςστιχουργίαςκαιτηςγλώσσαςγιανακαταλήξειστιςτελικέςεπισημάνσειςκαιαποτιμήσειςΟΠαναγιωτόπουλοςξεκινάμετηνδιαπί-στωσητωνερευνητικώνυποθέσεων-ερωτημάτωντουτωνοποίωνοιαπαντήσειςαποτελούντακλειδιάτηςαποκωδικοποίησηςκαιαποτίμησηςτουέργουτου

(α)ηνεότερηποίηση(MallarmeacuteValeacuteryRilke)έχειαποδυναμώσειτηνποιητικήαξίατουΠινδάρουτουΒιργιλίουκαιτουΔάντη

(β)ανομουσικάκαιυποβλητικάεκπεφρασμένοςλόγοςείναιομόνοςγνήσιοςποιητικόςλόγοςτότεηεποποιίαήάλλημορφήποίησηςείναιέξωαπότηναλήθεια

(γ)υπάρχουνστοιχείαποιητικάκαιαντιποιητικάήτομεταχείρισμάτουςτακαθιστάέτσι

(δ)ηποίησηείναιέναςτρόποςήπολλοίτρόποιΟιαπαντήσειςστακαίριααυτάερωτήματαείναιαυτονόηταθετικέςαυτές

όμωςαποτελούντακλειδιάγιατηνπροσέγγισητηςποίησηςγενικάκαιειδικάγιατηνποίησητουΠαλαμά26διότικάθεεποχήβρίσκειτηνέκφρασηπουγνησι-ότερατηςταιριάζεισυνεπώςοκριτικόςπρέπεινααίρεταιπάνωαπότακαιρικάκριτήριαγιανασυλλάβειταμόνιμαστοιχείατηςαθανασίαςτουποιητικούλόγουΠρωταρχικόκύτταροκάθεμορφήςποίησης είναι τοαρχέγονολυρικόστοιχείοπουείναιοπόνοςτουανθρώπουκαιοπόνοςτουδημιουργού27ΟΠαναγιωτόπου-λοςπαρακολουθείτηνιστορικήεξέλιξητηςποίησηςτουΠαλαμάπροσπαθείναεντοπίσειτολυρικόκύτταροταθεμελιακάσυναισθήματακαιτιςβασικέςιδέεςτουςτόπουςθαλέγαμεναεπισημάνειτοανεπίκαιροδηλταστοιχείαόλωντωνκαιρώνκαινακρίνειτονποιητήμέσακαιέξωαπότονκαιρότου28

Ωςτόπουςεντοπίζειτηνπατρίδατηνφύσητηνγυναίκατοφωςκαιωςαφε-τηριακάδεδομέναπνευματικήςκαιψυχικής ιδιοσυστασίαςκαι τρόπουςδιαχεί-ρισηςτωνπραγμάτωντηνδιπλήψυχή(σοφίακαιπάθος29)καιτονσυγκρητισμόετεροκλήτωνστοιχείωνπουλαμβάνουνδεκάδεςδυϊστικέςμορφέςπαγανισμόςndashχριστιανισμός30ΆδωνιςndashΙησούςπαρθένοςΑθηνάndashπαρθένοςΜαρία31τοπαλίμ-ψηστοπεργαμηνόχφμεασκητικότροπάριγραμμένοπάνωσεαπεξεσμένοκείμενο

26ΙΜΠΠαλαμάςσ19-2027ΙΜΠΠαλαμάςσ20-2128ΙΜΠΠαλαμάςσ25πρβόσαγράφειπαρακάτω(όπσ266)ότιηποίησήτουπρέπεινακοιτάζεταιαπό τηνσκοπιά τουανεπίκαιρου ενώηπροσωπικότητά τουπρέπει ναlaquoκρίνεταιμέσαστονκαιρότηςraquo29laquoΗΣοφίακαιτοΠάθοςraquoείναιοτίτλοςτηςμακράςμελέτηςτουπουδημοσιεύθηκεστοεπι-μνημόσυνοτεύχοςγιατονΚωστήΠαλαμάτουπερΓράμματα(1943)σ17-70[=ΙΜΠΠαλαμάςσ259-351]30ΙΜΠΠαλαμάςσ13731ΙΜΠΠαλαμάςσ94-95

69

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

τηςΣαπφούς32αμαρτία(ηδονήπάθοςτύψησυντριβή)ndashασκητισμός33ουρανίακαιπορνικήΑφροδίτηαλλάκαιάλλαδίπολαόπωςπολιτείακαιμοναξιάγενικόndashατομικό34μεταφυσικήιδεολογίαndashεπιστημονικήεμπειρίαιδεαλισμόςndashθετικι-σμόςΟδυϊσμόςτουείναιφανερόςαπόνωρίς35τοδεπάθοςκαιτοπνεύμαείναιοιδύοαμετακίνητοιπόλοιτηςσυνολικήςενέργειαςτουΠαλαμά36

ΜετάτηνεπισήμανσητωνlaquoτόπωνraquoτωνπροϋποθέσεωνκαιτωντρόπωντουέργουτουοΠαναγιωτόπουλοςπροχωρείστονκαθορισμότωνεποχώντηςεξελι-κτικήςπορείαςτουΠαλαμά1872-1886οόρθροςέωςταΤραγούδιατηςΠατρίδοςμουΟπροπαρασκευαστικόςκύκλοςκλείνειέωςτα30τουχρόνια37Αυτόςπερι-λαμβάνειταΤραγούδιατηςΠατρίδοςμου(1886) πουέχουνμενιστορικήσημασίαωςσυλλογήαλλάεδώεντοπίζονταιόλοιοιτόποιτηςπαλαμικήςποίησης38καιτονΎμνοντηςΑθηνάς(1889)όπουφαίνεταιηβαθειάαρχαιομάθειαηπίστηστοπνεύμαηγλωσσικήευαισθησίακαιηφροντίδατηςμορφής39Στηνπερίοδοτηςπροετοιμασίας ανήκει και η συλλογήΤα μάτια τηςψυχής μου (1892)Η δεύτε-ρηπερίοδοςπεριλαμβάνειτηντελευταίαδεκαετίατου19ουαιώνα(1890-1900)την οποία οΠαναγιωτόπουλος θεωρεί κρίσιμη γόνιμη και laquoοριστική σεπολλάπερίοδοτηςπορείαςτουΠαλαμάraquo40διότιτότεδιαμορφώνεταιηποιητικήιδιο-προσωπίατουΣεαυτήνεγγράφονταιμερικάαπότασημαντικότερακατορθώμα-τατηςμούσαςτουόπωςοιΊαμβοικαιανάπαιστοι(1897)πουχαρακτηρίζονταιαπόαφαιρετικήλιτότητακαιπλαστικήτέχνη41ένααληθινόαριστούργημακατάτονJeanMoreacuteas42ΠεριλαμβάνειακόμητομοιρολόιτουΤάφου(1898)τοοποίοσυγκρίνειοΠαναγιωτόπουλοςμετοΒιβλίοτουμικρούαδελφού43 τουGustafafGeijerstam44 Στην ίδιαπερίοδοανήκουνκαι τααριστουργηματικάσονέτα των

32ΙΜΠΠαλαμάςσ14233ΙΜΠΠαλαμάςσ7834Ηψυχήτουήτανέναδιαρκέςεκκρεμέςανάμεσαστογενικόκαιτοειδικόβλόπσ17135ΙΜΠΠαλαμάςσ7836ΙΜΠΠαλαμάςσ5737ΙΜΠΠαλαμάςσ6838ΙΜΠΠαλαμάςσ26-414439ΙΜΠΠαλαμάςσ47-4940ΙΜΠΠαλαμάςσ6841ΙΜΠΠαλαμάςσ9442JeanMoreacuteasLe voyage en Gregraveceσ294βλαπόσπασμαστοΚΠαλαμάςlaquoΠώςθυμούμαιτουςΊαμβουςκαὶανάπαιστουςraquoσταΆπαντα1σ332-333βλπερισσότεραστηνΑλληλογρα-φίαεπιμέλειαΚΓΚασίνηςτΑΑθήνα1973σ273αρ38σημ343ΤουέργουαυτούέχουμεδύομεταφράσειςσταελληνικάτουΚωνσταντίνουΧατζόπουλουπουεκδόθηκεαπότονΒασιλείουτο1915και τουΛέοντοςΚουκούλαπουεκδόθηκεεπίσηςαπότονΒασιλείουτο1928ηδεύτερηαυτήμετάφρασηαναδημοσιεύθηκεαπότονΣαλίβεροσεδεύτερηέκδοσηχωρίςχρονολογίαβλσχετικάστοΚΓΚασίνηςΒιβλιογραφίατωνελληνικώνμεταφράσεωντηςξένηςλογοτεχνίαςτΒ΄(1901-1950)ΣΩΒΑθήνα2013αρ841141216744ΙΜΠΠαλαμάςσ101ΕδώπρέπεινrsquoαναφερθούνεπίσηςησυλλογήτουCharlesdePomairolsPourlrsquoenfantParisLibrairiePlon1904πουγράφτηκεμεαφορμήτονθάνατοτηςκόρηςτουκαιέχει τηνεξήςαφιέρωσηlaquoAgrave lameacutemoirede lapetiteLilidePomairolsPlaintespaternellesraquoκαι

70

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

laquoΠατρίδωνraquo45 ταοποίαχαρακτηρίζειοΠαναγιωτόπουλοςαπόταlaquoπιο ευτυχι-σμένακατορθώματαraquo46τουΠαλαμάΕπίσηςανήκουνlaquoΟιΧαιρετισμοίτηςΗλι-ογέννητηςraquo(1900)καθώςκαιτοαποκορύφωματηςελληνικήςσυμβολιστικήςτέ-χνηςμε τηνlaquoΦοινικιάraquo (1900)αλλάκαιαρκετάποιήματαπουδημοσιεύθηκαναργότεραστηνΑσάλευτη ζωή (1904) Την επόμενηπερίοδο (1900-1920) θεωρείοΠαναγιωτόπουλοςωςτηνεποχήτηςαπογείωσηςδιότισεαυτήνεγγράφονταιοιμεγάλεςσυνθέσειςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτου(1907)καιτηςΦλογέραςτουΒασιλιά (1910) αλλά και αρκετές άλλες συλλογές εξαιρετικού ενδιαφέροντοςΟΔΓεξετάζεταιαναλυτικάσεπολλέςσελίδεςκαιχαρακτηρίζεταιωςσύνθεσηεν-δεικτικήτωνπλεονεκτημάτωναλλάκαιτωνμειονεκτημάτωντηςποίησηςτουΠα-λαμά47Ιδιαίτεραπαρακολουθείτιςσημαντικότερεςαναλύσειςτουέργουόπωςλχ εκείνη του ΙωάννηΣυκουτρή48 συμφωνώντας μαζί του για την σπειροειδήκίνησητουέργουγύρωαπόένανάξοναπουσυνεχώςανεβαίνεικαικαθορίζονταςότιπρόκειταιγιατολυρικόάτομο49ΗμέθοδοςπουεφαρμόζειεδώοΠαναγιωτό-πουλοςείναιηβασικήαρχήτουδεινούαλεξανδρινούομηριστήαπότηνΣαμοθρά-κηΑρίσταρχου(215-145)laquoΌμηρονεξΟμήρουσαφηνίζεινraquoχρησιμοποιώνταςτοπαλαμικόοπλοστάσιογιατηνερμηνείατουποιήματος50ΑκολούθωςαναφέρεταιστοεπικολυρικόεγχείρηματηςελληνικήςσυνέχειαςμετηνΦλογέρατουΒασιλιάτο οποίο θεωρεί laquoμεστότερα αρχιτεκτονημένοraquo από τον Δωδεκάλογοraquo όπουομύθοςτονόημαηλυρικήδιάθεσημαζίμετονθρίαμβοτουδεκαπεντασύλλα-βουπάνεκιέρχονται51Στηνίδιαπερίοδοανήκεικαιηεκδήλωσητουαντικειμε-νικούλυρισμούτουοργισμένουπολίτηΠαλαμάόπουοπόνοςκαιοπόθοςγιατοκαλύτεροlaquoφλογίζουντοστίχοτουraquo52καιπαρrsquoόλοπουχτυπούντοσυγκεκριμένοδεντουςλείπειηλυτρωτικήπρόθεση53Εδώεπισημαίνειορθάτηνπαράλληληορ-

ταΤραγούδιαγιανεκράπαιδιάπουμελοποίησενοΓκούσταβΜάλερσεστίχουςτουFriedrichRuumlckertβλεπίσηςτηνσχετικήμελέτητουΒαγγέληΑθανασόπουλουlaquoΗηθικήτουλυρικούλόγουστονΤάφοτουΚωστήΠαλαμάraquoσταΠρακτικάτουΒ΄ΔιεθνούςΣυνεδρίουΚωστήςΠα-λαμάςΕξήνταχρόνιααπότονθάνατοτουτΒ ΙΚΠΑθήνασ625-628etpassimπέντεαπόταΤραγούδιαγιανεκράπαιδιάμετέφρασεοΒαγγέληςΑθανασόπουλοςταοποίαδημοσιεύονταιωςπαράρτηματηςπαραπάνωμελέτης(σ650-651)45ΔημοσιεύθηκανστηνεφημΕφημερίς25Δεκεμβρίου1895[=Άπαντα3ltΑσάλευτηζωήgtσ13-24]46ΙΜΠΠαλαμάςσ888947ΙΜΠΠαλαμάςσ18548ΙωΣυκουτρήςlaquoΟΔωδεκάλογοςτουΓύφτουraquoΝέαΓράμματαltΑφιέρωμαστονΠαλαμάgtχρΒ αρ5-6(Μάιος-Ιούνιος1936)σ100-210[=ΓκοβόστηςχχστηνσειράlaquoΓιαναγνωρίσουμετονΠαλαμάraquoαρ3]49ΙΜΠΠαλαμάςσ155162-16350ΤηνμέθοδοαυτήνεχρησιμοποίησακαιεγώστηνεισήγησήμουμετίτλοlaquoΠαλαμάνεκΠαλα-μάσαφηνίζεινraquoστηνημερίδαπουέγινεστηνΑκαδημίαΑθηνώντην16ηΔεκεμβρίου2009στοπλαίσιοτωνεορτασμώνγιατα150χρόνιααπότηνγέννησητουποιητή51ΙΜΠΠαλαμάςσ194195αντίστοιχα52ΙΜΠΠαλαμάςσ20753ΙΜΠΠαλαμάςσ209

71

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

γισμένηκαιανατρεπτικήδιάθεσηπουδιατρέχειπολλέςσελίδεςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτουκαι ταΣατιρικάγυμνάσματα54ΆλλεςσυλλογέςτηςπεριόδουείναιΟικαημοίτηςΛιμνοθάλασσας (1912)καιηΠολιτείακαιημοναξιά (1912)στιςοποίεςπεριλαμβάνονταισπουδαίαλυρικάποιήματαΕπίσηςστέκεταικαισεδύοάλλες συλλογές στουςΒωμούς (1915) τους οποίους θεωρεί από ταωριμότεραέργατουΠαλαμάόπουεπικρατείηηρωολατρικήκαιηαυτοβιογραφικήδιάθε-ση55στοβάθοςδενείναιlaquoπαράηεσωτερικήτοπιογραφίατουποιητήraquo56Ωριμό-τηταεδώπαρατηρείταικαιστηνστιχουργίασυνεχίζειοΠαναγιωτόπουλοςκαιμάλισταστονδεκαπεντασύλλαβοτονοποίομεταχειρίζεταιωςμεγάλοςβιρτου-όζοςτουστίχου57Αντίθετα έχειαντιρρήσειςγιαταΔεκατετράστιχα (1919)όχιγιατηναναμφισβήτητηlaquoστιχουργικήεντέλειάraquoτουςαλλάγιατίδενεξαντλούντοθέματουςμέσαστοπλαίσιοτων14στίχωνηαντίρρησηείναιδικαιολογημένηαπότηνσκοπιάτουκλασικούndashτουλεγόμενουπετραρχικούσονέτουndashόχιόμωςαπόλυταγιατίκαιοΣαίξπηρκαιάλλοιχρησιμοποιούντοσονέτοωςμέροςτουσυνόλουκαιόχιωςαυτόνομημονάδα58

Ητελευταίαεποχήαπότο1921-1943θεωρείταιαπότονΠαναγιωτόπουλοπε-ρίοδοςπτώσηςΣτουςΠεντασύλλαβουςκαιταΠαθητικάκρυφομιλήματα(1925)τουςΔειλούςκαισκληρούςστίχους(1928)τονΚύκλοτωντετραστίχων(1929)καιτιςΝύχτεςτουΦήμιου(1935)τασημάδιατηςπαρακμήςείναιπερισσότεραμερικάμοιάζουνγράφεισανlaquoχλομήξεφτισμένηαναδίπλωσητουΠαλαμάτηςακμήςraquoανκαιυπάρχουνκαιμερικάλυρικάαριστουργήματαόπωςηlaquoΒάναraquoοlaquoΘωμάςraquoοlaquoΠαθητικόςύμνοςraquoκά59

ΓενικεύονταςόσοναφοράστηνγλώσσατηνστιχουργίακαιτηνποιητικήτουΠαλαμά υπογραμμίζει (α) την αδιαμφισβήτητη προσφορά του στον δημοτικι-σμό60(β)τηνστιχουργικήμαεστρίακαιτηνσοφήμετρική61επένδυσηανάλογαμετοθέμα62(γ)τηνποιητικήτεχνικήόπωςηκυκλικήέμπνευσησεπολλέςσυλλογές63 (ΊαμβοικαιανάπαιστοιΣατιρικάγυμνάσματαΤαδεκατετράστιχακά)(δ)τηνμακροδομική τακτική τηςσύνθεσης όπωςη laquoΦοινικιάraquo ndash οι laquoΕκατόΦωνέςraquo ndashοlaquoΑσκραίοςraquoησύνδεσητωνlaquoΚομματιώναπότοΤραγούδιτουΉλιουraquoμετις

54ΙΜΠΠαλαμάςσ20955ΙΜΠΠαλαμάςσ21156ΙΜΠΠαλαμάςσ21157ΙΜΠΠαλαμάςσ21158ΙΜΠΠαλαμάςσ234εδώπρέπεινασυνυπολογισθείκαιτογεγονόςότισεπολλάδεκατε-τράστιχαείναιφανερήηπρόσληψητουσαιξπηρικούπαραδείγματος59ΙΜΠΠαλαμάςσ238-23960ΙΜΠΠαλαμάςσ36-3761ΙΜΠΠαλαμάςσ96ηεπισήμανσήτουαυτήέρχεταισεαντίφασημετηνπαρακάτωγνώμητουότιηιδιοσυγκρασίατουΠαλαμάήτανlaquoαντίθετημετουπομονετικόδούλεματουστίχουraquo62ΙΜΠΠαλαμάςσ104-10563ΙΜΠΠαλαμάςσ100

72

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

laquoΑλυσίδεςraquoόπουάξοναςείναιτοφως64αλλάκαιοιlaquoΑλυσίδεςraquoωςπροθάλαμοςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτου65

Ταυτόχρονα οΠαναγιωτόπουλοςαποδεικνύεται και αισθαντικόςαναλυτήςτης μικροδομής του ειδικούβάρους της λέξης και τουκυρίαρχουρόλου της66Επισημαίνειακόμητηνσυνεχήπάληθέσεωνκαιαντιθέσεων67καιτωνστρατηγι-κώντουλόγουπουξεκινούναπότοατομικόκαιμερικόκαιγενικεύουν68laquoκάτεχετηνκαθολικότηταraquoγράφειπράγμαπουlaquoσυναντούμεμονάχασταπολυδύναμαπνεύματαraquo69Ούτωςήάλλωςπραγματικήποίησηδενμπορείναυπάρξειχωρίςτηνδύναμητουφιλοσοφικούετασμούκαιτηνυπαγωγήτουπολυκερματισμένουκόσμουσεευρύτερασύνολακαιαρχές

ΒέβαιαναμηνπιστέψεικανείςότιοΠαναγιωτόπουλοςδενέχειεπιφυλάξειςκαιαντιρρήσειςόσοναφοράστηνπαλαμικήποίησηΑφούτόλμησεονεοσσόςτων20χρόνωνστηνδιάλεξητου1921πόσομάλλονεδώστηνμείζοναπαλαμικήτουκατάθεσηΟΠαναγιωτόπουλοςδενμασάταλόγιατουεπισημαίνειμενταυψηλάκατορθώματατηςποίησηςτουΠαλαμάσημειώνειόμωςκαιτιςπαρατηρήσειςτουφέρνωδύομόνον70παραδείγματαΣολωμόςndashΠαλαμάςγράφειοΠαναγιω-τόπουλοςγιαταΜάτιατηςψυχήςμου (1892)ότιπαράτονστίχοτουΣολωμούησυλλογήδεναποπνέειτοπαράδειγματουΣολωμού71καιαλλούlaquoόσοκαιναψάξουμετοέργοπουμαςαφήνειοΠαλαμάςδεθαβρούμεστίχουςπολλούςαλη-θινάαντάξιουςτηςσολωμικήςπαράδοσηςraquo72ΟιπαρατηρήσειςείναικαιοιδύοορθέςωςδιαπιστώσειςπούπάσχουνόμωςστοότιαφήνουντονανυποψίαστοαναγνώστηναυποθέσειότιοΠαναγιωτόπουλοςκάνειποιητικήσύγκρισηδεδο-μένου ότι είναι λάθος ναψάχνουμε να βρούμε τονΣολωμό στονΠαλαμά τηναπάντησητηνδίνειέμμεσακαιάμεσακαιίδιοςδηλγράφειότιηνεότερηποίησηδενακύρωσετονΠίνδαροτονΒιργίλιοκαιτονΔάντηγνήσιοςποιητικόςλόγοςείναικαιομουσικά εκπεφρασμένοςλόγοςκαιη εποποιία δηλπολλοί είναιοιδρόμοιπουέχειονουςκατάτονΣολωμόκαιοιτρόποιπουέχειηποίησηΠιοάμεσηαπάντησηndashδιευκρίνισηβρίσκουμε50σελίδεςπιοκάτωστηνμεγάλημελέ-τηγιατονΠαλαμάοΣολωμόςκαιοΠαλαμάςείναιlaquoδυοιδιοσυγκρασίεςολότελα

64ΙΜΠΠαλαμάςσ110-111πρβσ128-12965ΙΜΠΠαλαμάςσ11266ΙΜΠΠαλαμάςσ97αλλούπαρατηρείτηνχρήσηκαιτονρόλοτωνυποκοριστικώνγιατηνέκφρασηαγάπηςκαιπόνουόπωςλχστονΤάφοβλόπσ10467ΙΜΠΠαλαμάςσ13468ΙΜΠΠαλαμάςσ11469ΙΜΠΠαλαμάςσ28670ΗγνώμητουλχότιχάριζετηνδάφνηαπλόχερασεδικαίουςκαιαδίκουςδενευσταθείδιότιπρώτονοιπερισσότεροιΒάρναληςΚαζαντζάκηςΣεφέρηςΡίτσοςαλλάκαιοίδιοςοΠανα-γιωτόπουλος(βλπαραπάνωτιςσημειώσεις1718και24)αποδείχθηκανσπουδαίοιλογοτέχνεςδεύτεροντουςάλλουςτουςενθάρρυνενασυνεχίσουναλλάτουςεπεσήμαινεπόσοπολλήδου-λειάχρειάζεταικαιπόσοδύσκολοςείναιοδρόμοςτηςτέχνης71ΙΜΠΠαλαμάςσ6472ΙΜΠΠαλαμάςσ252

73

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

διαφορετικέςraquo73άρακαιοιδύοποιητικοίτρόποιείναιδιαφορετικοίαλλάνόμιμοιαλλάκαιγενικότερα(α)ταέργαλοιπόνπρέπειμεννακρίνονταιμετουςδικούςτουςόρουςκαινόμους74αλλάlaquoκαιτονόμομας [δηλαδήτασταθεράκριτήρια]κιαπότησύγκρισητούτηθαβγειητελικήκρίσηraquoκαι(β)laquoηποιητικήμεγαλοσύ-νηδεμετριέταιμεπήχυδανεικόπαράμονάχαμετομέτροπουηίδιαπροσφέ-ρειraquo75 Σημειώνει ακόμηως μειονέκτημα την συγκέντρωση λεπτομερειών όπουθααπαιτείτοολιγόλογησυμπύκνωσηΗπαρατήρησηείναιορθήανπρόκειταιγιαλυρικάποιήματαδενευσταθείότανπρόκειταιγιαμεγάληςπνοήςέργαΌμωςοΠαναγιωτόπουλοςωςάξιοςκριτικόςγνωρίζειότιlaquoοδημιουργόςαξίζειπάνταόσοαξίζουνοιπιοευτυχισμένεςεμπνεύσειςτουτατελειότεραέργατουεκείναπουαντιπροσωπεύουνουσιαστικότερακαιτοεσωτερικότουθησαύρισμακαιτηνεκφραστικήτουδύναμηraquo76

Κωδικοποιώσχεδόνασχολίασταταγενικάσυμπεράσματάτου(α)Ηκαίριαπροσφοράτουστονκριτικόλόγοηεισαγωγήτουελληνισμούσε

πρόσωπαπράγματαρεύματατηςτέχνης77ηlaquoαδαπάνητηπαρακαταθήκηraquo78τηςπολυμάθειάςτουηαξίατωνανέκδοτωνκριτικώνάρθρωνπουπρέπειναδημοσι-ευθούν79οκλασικορομαντικόςχαρακτήραςτηςκριτικήςτου80καιηβασικήτουαρχήlaquoαγαπώσυγκρίνωκρίνωεγκατασταίνωraquo81

(β)Ηπραγματικήεσωτερικήβιογραφίατουπροκύπτειμέσααπότοέργοτου82διότιορθάπιστεύειοΠαναγιωτόπουλοςότιlaquoολόκληροτοέργοτουδενείναιπαράμιααδιάκοπηποικιλόμορφηκαιποικιλόχρωμηαυτοεξομολόγησηraquo83

(γ)ΟΠαλαμάςτόλμησενακάμειποίησηγιατουςλίγους84καθιστώνταςτηναγώνισμα τεράστιο85 ανεβάζοντας το έργοσε laquoδυσθεώρητοraquoύψος86Όμως μετηνυπεύθυνηαντιμετώπισητουλόγουόπωςοΣολωμόςκαιοΚάλβος87καιτονακαταπόνητοαγώνατουκαιτηνεπιδίωξητουανέφικτου88κατέστησετονδρόμο

73ΙΜΠΠαλαμάςσ30474ΙΜΠΠαλαμάςσ34275ΙΜΠΠαλαμάςσ258πρβόπσ111-11276ΙΜΠΠαλαμάςσ34377ΙΜΠΠαλαμάςσ274-27578ΙΜΠΠαλαμάςσ11079ΙΜΠΠαλαμάςσ35580ΙΜΠΠαλαμάςσ32381ΚωστήςΠαλαμάςΆπαντατ8ltΠεζοίΔρόμοιΑ΄gtσ113πρβΙΜΠΠαλαμάςσ32382ΙΜΠΠαλαμάςσ36283ΙΜΠΠαλαμάςσ26584ΙΜΠΠαλαμάςσ33685ΙΜΠΠαλαμάςσ33786ΙΜΠΠαλαμάςσ335-33687ΙΜΠΠαλαμάςσ33588ΙΜΠΠαλαμάςσ141πρβσ177

74

τηςποίησηςπιοβατό89ΧωρίςτοlaquoολοκαύτωμαraquoτουΠαλαμάγράφειοΠαπατζώ-νηςούτεκανθαμπορούσεναονειρευτείαυτήντηνπορείατοlaquoολιγάριθμοσμήνοςαετιδέωνμαςσαντονΣεφέρηκαισαντονΕλύτηraquo90laquoΑυτόςφορτώθηκεστηνράχητουόλατrsquoάχαραβάρηενόςσυγχρονισμούπουεπιβαλλότανπολυμερέστατουηθικούκοινωνικούγλωσσικούαισθητικούraquo91καιστάθηκετοκέντροτηςπνευ-ματικήςζωής92καιηπλατύτερησυνείδησηγιαμισόναιώνα93

ΚαιγιατονΠαναγιωτόπουλοστάθηκεοδηγόςόπωςομολογείο ίδιοςlaquoμουάνοιξεπολυσήμαντουςδρόμουςκαιστηντέχνηκαιστηνσκέψηraquo94 γράφει Ιδι-αίτερατοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουέχειωςπρότυποτοκριτικόέργοτουΠαλαμάόπωςέχειήδηπαρατηρηθεί95όσοναφοράστηνβαθιάγνώσητηνακριβοδίκαιηαποτίμησηαλλάκαιστηνφράσηακόμη96

Καιητελικήαποτίμησήτουδιατυπωμένημrsquoέναναντίλογοκιέναλόγογρά-φειlaquoκαταλογίζειςστονΠαλαμάτέτοιαβαρύταταελαττώματατέτοιεςαδυναμίεςαθεράπευτεςκrsquo εξακολουθείς να τονπιστεύειςσπουδαίοraquoκαιαπαντάο ίδιοςlaquoοΠαλαμάςκαιμrsquoόλατουταπαραστρατήματακαιμrsquoόλατουτα ελαττώμα-τααπόδειξεσrsquoόλητουτηζωήπωςκατέχειρωμαλέακαιπολύτροπητηνακέριαποιητικήσυνείδησηΕίτανπολυδύναμηλυρικήφύσηraquo97Στηνεσώτατηουσίατηςηποίησήτουπαράτουςlaquoχίλιουςδρόμουςraquoπουακολουθεί είναιλυρική είναιεκείνοτομέρος τοοποίοθαδιασωθείγράφειοΠαναγιωτόπουλοςlaquoόπουπιοανόθευτοςκαιπιομαστορικάξεσκεπάζεταιολυρικόςτουκραδασμόςraquo98laquoΤολυ-ρικότουκύτταροείτανένακύτταροπολυδύναμοπολύμορφοαδαπάνητοβαθύ-ταταδημιουργικόένακύτταροπουβρισκότανολοένασεοργασμόπουγεννο-

89ΙΜΠΠαλαμάςσ33090ΒλΤάκηςΠαπατζώνηςlaquoΤομεταφραστικότουέργοraquoΓράμματαltΕπιμνημόσυνοτεύχοςgt1943σ27491Παπατζώνηςόπσ27392ΙΜΠΠαλαμάςσ35093ΙΜΠΠαλαμάςσ255πρβσ28994ΙΜΠΠαλαμάςσ1395ΒλΠΔΜαστροδημήτρηςlaquoΘέματακαιπροβληματισμοίσταΠρόσωπακαιτακείμενατουΙΜΠαναγιωτόπουλου(μιασυνοπτικήεξέταση)raquoστοΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙΜΠανα-γιωτόπουλου4ηΕπιστημονικήΣυνάντησηΠρακτικάΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπου-λουΑθήνα2003σ173-17496ΠαραθέτωένααπόσπασμααπότηνμελέτητουγιατονΠαλαμάτοοποίοεάνέβλεπαναδέ-σποτοοι γνωρίζοντες τονκριτικό λόγοκαι τωνδύο δενθαμπορούσαν νrsquoαναγνωρίσουνσεποιονανήκειαντιγράφωlaquoοποιητήςβέβαιοςγιατηναξιοσύνητουεπιστρέφεισυχνάστονπα-ραδομένοστονιερότατοδεκαπεντασύλλαβοκαιτονπλάθεικαιτονξαναπλάθεικαιτονλυγάεικαιτοναπλώνειμεαπανωτέςσυνιζήσειςκαιτονστεριώνεικαιτουδίνειτοβαρύπερπάτηματουκουρασμένουστρατοκόπουκαιτοαλαφροκυμάτισματουανάερουκλώνουκατάτηδιάθεσητηςστιγμήςκαιχύνειμέσατουόλητηνκατασταλαγμένηλυρικήτουορμήμrsquoαιφνίδιαξεσπάσματαπάθους εδώκαι κει ξεσπάσματαυποταγμέναπάνταστο νόημα ενός εσώτερουρυθμούraquo βλΙΜΠΠαλαμάςσ213-21497ΙΜΠΠαλαμάςσ25598ΙΜΠΠαλαμάςσ371πρβσ258πρβΆνταΚατσίκη-ΓκίβαλουlaquoΟΚωστήςΠαλαμάςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquoΠόρφυραςτχ97(Οκτώβριος-Νοέμβριος2000)σ497498

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

75

βολούσεακατάπαυταπουδεγνώρισεαπαυδημόraquo99Ήτανέναπνεύμαβαθύταταρομαντικό100όχιβέβαιαμετηντρέχουσασημασίατουόρουαλλάτουακατα-πόνητουκυνηγούτουανέφικτουΚαικαταλήγειοΠαναγιωτόπουλοςlaquoτοολοφά-νεροτοαμετακίνητοκατάτηνγνώμημουσυμπέρασμα[είναι]πωςηψυχήτουτραγουδιούείτανκrsquoηαληθινήψυχήτουraquo101

ΚρίνονταςτώρατονκρίνανταπρέπειναπούμεπωςοΚωστήςΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουείναιμιααπότιςπιοολοκληρωμένεςκαιισορροπημένεςολι-στικέςπροσεγγίσειςτουέργουτουΠοιητήπουοιειδότεςτηνκατατάσσουνμετα-ξύτωνκορυφαίωνμελετώνγιατοέργοτου

Abstract

The critical approach of Palamasrsquo work by IMPanagiotopoulos registers a circlewhichbeginswithhis1921 lecture and endswithhis1944big synthesisPalamas whichwasawardedwiththeldquoPalamasPrizerdquoTheawetowardsthePoetrsquosworklastedupto1925whentheldquoPalamascrisisrdquobeganashehimselfwritesThere-approachtookplacein1933andpeakedwiththe1944synthesis

Panagiotopoulosrsquostudyhastheadvantageofbeingwrittenbyaphilologistagreatauthor and critic therefore he combines the literary system the artistic sensitivityandthefairassessmentPanagiotopoulosexpressesinanintroductionhishypotheseswhich are concentrated into two places (a) there are many poetic ways (b) eachworkmust be judged under its own conditions Following that he sets the eras ofpalamicpoetryhighlightstheldquoplacesrdquoandregistersthecharacteristicsofthepoetrsquosintellectual personality which are the ldquodouble soulrdquo the intense juxtaposition andtheongoingbattleof theoppositesSumminguphisconclusionsheunderlines themasteryofhisversesthecyclicinspirationthetacticsthemacro-structuralsynthesisthemicro-structurallexicalmanagementtherobustpoeticconscienceandhisnever-ceasinglyricalcellwithoutomittingtostressoutsomeweaknessesAsaworthycritiche notes that the creatormust be judged by the happymoments of his inspirationCertainlyPanagiotopoulosrsquoPalamasisthoughttobeoneofthemostintegratedandholisticapproachesofthePoetrsquoswork

99ΙΜΠΠαλαμάςσ256100ΙΜΠΠαλαμάςσ257101ΙΜΠΠαλαμάςσ355

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

231

Πρινεπιχειρήσωμιασύντομηεπισκόπησητωνσυμβολώνκαιτωνσυμπερασμά-τωντουΣυνεδρίουμαςθέλωναεκφράσωτηνχαράμουπουφτάσαμεαισίωςστηνουσιαστικήολοκλήρωσητωνεργασιώντουόπωςοιπαλιοίαντιγραφείςκωδίκωνπουπαρομοίαζαν τηνπεράτωση της εργασίας τους μεπροσόρμισησεασφαλήλιμέναΈπειτανrsquoαναφέρωμερικάστοιχείαπουαφορούνστηνθεματολογίακαιτηνπροετοιμασίατηςοργάνωσήςτουΠρώτα-πρώταόσοναφοράστηναπόφασηγιατοαντικείμενοτουΣυνεδρίουηΕπιστημονικήΕπιτροπήέλαβευπόψητιςεξήςπαραδοχές(α)οΠαναγιωτόπουλοςαποτελείμιαφυσιογνωμίααναγεννησιακούτύπουμετηνπολυμέρειατουέργουτουκαιτηνεπιτυχήενασχόλησημεόλαταείδητουλόγου(β)τολογοτεχνικόέργοτουκαιπερισσότερογνωστόείναιαλλάκυρίωςμελετήθηκεαρκετάστοπροηγούμενοσυνέδριοπουδιοργάνωσετοΕλλη-νικόΕκπαιδευτήριοndashΣχολήΙΜΠαναγιωτόπουλουσεσυνεργασίαμετονΣύλλο-γοΑποφοίτωνΕλληνικούΕκπαιδευτηρίου1ΣυνεπώςηεπανάληψηενόςγενικούσυνεδρίουδενθαήτανσκόπιμηΓιrsquoαυτόαποφασίσθηκεημελέτητήςεξίσουμετολογοτεχνικόσπουδαίαςπλευράςτουέργουτουπουείναιηΚριτική

ΈρχομαιστασυμπεράσματαΓιατηνεπαγωγικότερηπαρουσίασήτουςομα-δοποιώτις εισηγήσειςανάλογαμε τοαντικείμενό τουςΗ εισήγηση τουκΠυ-λαρινούείχεστόχοndashκαι έτσιλειτούργησεndashωςεισαγωγήστοΚριτικόΈργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουΗδουλειάαυτήδενήτανκαθόλουεύκοληόπωςμπορείναεικάσεικανείςδιότικαιεποπτείατουόλουήταναπαραίτητηκαιδιαχείρισητουυλικούόχιτυχαίαΈτσιόσοοχρόνοςτοεπέτρεπεμαςπαρουσίασεταπολλάπεδίαάσκησηςτηςκριτικήςαπότονΠαναγιωτόπουλοπουείναιηλογοτεχνικήκατrsquoεξοχήνκριτικήηβιβλιοκριτικήητεχνοκριτικήηδοκιμιακήκαιηκοινωνικήκριτικήπουβρίσκονταισταπολλάβιβλίατουαλλάκαιστοναπίστευτοαριθμόαθησαύριστωνάρθρωνκαιμελετώνστονπεριοδικόκαιτονημερήσιοτύποαλλά

1ΒλΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου4ηΕπιστημονικήΣυνάντησηΠρα-κτικάεπιμΘεοδόσηςΠυλαρινόςΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουΑθήνα2003

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

232

καισεεγκυκλοπαιδικάλεξικάΟΠαναγιωτόπουλοςάσκησετηνπολύπλευρηκρι-τικήτουμεγνώσηευαισθησίασυνέπειαθάρροςτηςγνώμηςτουκαικύροςΟκΠυλαρινόςκατόρθωσεναμαςδώσειτηνεικόνατουωκεανούσrsquoέναποτήρινερούπουήτανοχρόνοςτων25λεπτώντηςώρας

ΔύοεισηγήσειςεκείνεςτουκΚαράογλουκαιτουκΑγγελάτουκινήθηκανκατrsquo εξοχήν στοπεδίο των θεωρητικώνπροβληματισμών για τηνφυσιογνωμίατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουΣτόχοςτηςπρώτηςυπήρξενηlaquoκριτικήτηςκριτικήςraquoτουΠαναγιωτόπουλουδηλαδήηαναζήτησητηςαπάντησηςστηνερευ-νητικήυπόθεσηlaquoτίείναι ίσωςκριτικήγιατονΙΜΠαναγιωτόπουλοraquoΑπότηνανάλυσησυγκεκριμένωνμελετώντουσεπεριοδικάτηςδεκαετίαςτουrsquo40καιτηνεισαγωγικήμελέτητουγιατηνΝεοελληνικήΚριτικήστοντόμο42τηςlaquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςraquoοκΚαράογλουμαςαπέδειξενότιοΠαναγιωτόπουλοςδενάσκη-σετηνκριτικήαπαράσκευοςκαιεμπειρικάαλλάlaquoδυναμωμένοςμεθεωρίακαιμελέτηraquoμεαποτέλεσμαηκριτικήτουναστηρίζεταισεθεωρητικέςαρχέςκαικα-νόνεςΣτονίδιοκύκλοτωνθεωρητικώνπροβληματισμώνκαιπροϋποθέσεωνγιατηνάσκησητηςκριτικήςκινήθηκεκαιηδεύτερηεισήγησηΟκΑγγελάτοςμαςαπέδειξεπωςοΠαναγιωτόπουλοςμεβάσημιασυγκεκριμένησυνθετικήαντίλη-ψηπουστηρίζεταισεορισμένακριτήριαόπωςείναιοιιστορικοίόροιτηςδιαμόρ-φωσηςτωνλογοτεχνικώνπαραδόσεωνμετιςσυνέχειεςκαιτιςρήξειςτουςαπότηνμιααλλάκαιηκατάκτησηενόςάρτιουοργάνουδιαπόρθμευσηςτηςσκέψηςπουείναιηγλώσσααπότηνάλλη ισορροπείδόκιμαανάμεσαστηνιστορίατηςλογοτεχνίαςκαιτηνκριτικήμεαποτέλεσμαναδιατυπώνεικαίριεςπαρατηρήσειςγιατηνπεζογραφικήπαραγωγήτηςπεριόδου1920-1940

Μετά τις θεωρητικέςαυτέςπροσεγγίσεις για τηνφυσιογνωμία της κριτικήςτουΠαναγιωτόπουλου έρχομαιστοβασικόέργουποδομήςπουείναιηΒιβλιο-γραφίααφετηρίαsinequanonκάθεσοβαρήςμελέτηςενόςσυγγραφέαΗβιβλιο-γραφίαείναιέναπερίεργοέργοΑντηνδεικανείςαποσπασματικάδηλαδήαπότηνπλευράτουβιαστικούχρήστηπουπροστρέχεινrsquoαντλήσειπέντε-δέκαψηφί-δεςαντιλαμβάνεταιμεντηνχρησιμότητάτουχάνειόμωςτηνεικόναΑνόμωςτηνπροσεγγίσεικάποιοςστοσύνολότηςμεόλεςτιςψηφίδεςστηνθέσητουςτότεβλέπειμιαπανοραμικήεικόνασυναρπαστικήτηνοποίασυνθέτουνοόγκοςτουέργουηγνώσηηπολυμέρειακαιητεράστιαθεματολογίαΑυτάόλαμαςταέχειδώσειηκατrsquoεξοχήναρμόδιακΠαναρέτουαφούηίδιασυνέταξεαυτότοέργοΗβιβλιογραφίακαλύπτειταέτη1916-1982Απότα3295λήμματατα3179είναιηεργογραφίακαιμόνο116ηφιλολογίαΕύχομαινασυνεχισθείκάποτετοέργο

ΤηνχαρτογράφησητηςπλούσιαςεργογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουστονημερήσιοτύποαπότο1917έωςτοτέλοςτηςζωήςτουτο1982μαςπαρουσίασεοκΒαρελάςΣτηνεισήγησηαυτήεξετάστηκανιδιαίτεραοιδιαρκέστερεςκαισημαντικότερεςσυνεργασίεςτουστιςεφημερίδεςΔημοκρατία(1924-1926)Πρω-ΐα(1933-1940)καιΕλευθερία(1965-1967)ΟκΒαρελάςέμπειροςερευνητήςκαιικανόςχειριστήςμεγάλωνσυνόλωνπληροφοριώνμαςέδωσετηντάξητωναριθ-

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

233

μητικώνδεδομένωνδιερεύνησετιςιδιαιτερότητεςτωνάρθρωνκαιτιςανάλογεςπροσαρμογέςτουςσεσχέσημετηνποικιλίακαιτονχαρακτήρατωνεντύπωνμαςπαρουσίασετηνπλούσιαθεματολογίατουςκαιτηναδιαμφισβήτητηποιότηταπολλώναπόαυτάΕίναιγνωστόβέβαιαότιαπότοπολύενδιαφέροναυτόυλικόμικρόμέροςμόνονέχειπεριλάβεισεβιβλίατουοΠαναγιωτόπουλοςΣτονχώροτωνσυνεργασιώντουΠαναγιωτόπουλουκινήθηκεκαιηεισήγησητηςκΟικονο-μοπούλουΠρόκειταιγιατηνlaquoΒασικήΒιβλιοθήκηraquoενόςεμβληματικούκαιμακρό-πνοουέργουτηςδεκαετίαςτουrsquo50τοοποίοουδέποτεέχασετηνχρησιμότητάτουΕδώεπισημάνθηκανδύοβασικέςπαράμετροιτιςοποίεςυπογραμμίζουμε(α)είναιτοαναγνωρισμένοκύροςτουΠαναγιωτόπουλουοοποίοςμαζίμετονκαθηγητήΔιονύσιοΖακυθηνόκαιτονφιλόσοφοκαιδοκιμιογράφοΕυάγγελοΠαπανούτσοαποτελούσαντηνσυντακτικήεπιτροπήγιατηνδιεκπεραίωσητουγιγαντιαίουαυ-τούέργουγιαόλαταγραμματειακάκαιλογοτεχνικάείδηαπότον11οαιώναέωςταμέσατου20ού(β)ΟΠαναγιωτόπουλοςπέραντουεποπτικούκαισυμβουλευ-τικούρόλουτουωςσυντάκτηεπιμελήθηκετουςτόμουςγιατονΓεώργιοΒιζυηνόγιατοΙστορικόΜυθιστόρημακαιαπόκοινούμετουςάλλουςδύοσυντάκτεςτονεξαιρετικάενδιαφέροντατόμογιατηνΝεοελληνικήΚριτικήΌλεςαυτέςτιςπτυχέςκαιτηνσημασίατουςανέδειξενηκΟικονομοπούλουμετηνεισήγησήτης

Ο επόμενος κύκλος που περιλαμβάνει δύο επίσης εισηγήσεις αναφέρεταιστηνενασχόλησητουΠαναγιωτόπουλουμετηνπαλαιότερηλογοτεχνίαμαςέωςτηνΕπανάστασηΑυτήντηνπερίοδοδιερεύνησανοκΞούριαςκαιηκΔημάκηΜε την εισήγησή του ο κ Ξούριας επισήμανε πρώτον ότι οι περί ού ο λόγοςμελέτες είναι ολιγάριθμες δεύτερον ότι η ορολογίαπου χρησιμοποιεί οΠανα-γιωτόπουλοςστηνβάσητουδιπόλουλογιοσύνηλογοτεχνίακαθορίζειανάλογακαιτηναντιμετώπισηαπόμέρουςτουτωνσχετικώνκειμένωνταπροϊόντατηςλογιοσύνηςυπήρξανπερισσότερααλλάκυρίωςυπήρξανχρήσιμαγιατονυπό-δουλοελληνισμόενώταλογοτεχνικάέργατης ίδιαςπεριόδουήσανολιγότεραΟΠαναγιωτόπουλος είχε εποπτεία της παλαιότερης περιόδου της λογοτεχνίαςμαςηδεαποσαφήνισητηςκριτικήςστάσηςτουόπωςμαςέδειξεοκΞούριαςείναιχρήσιμηγιατηνκριτικήαποτίμησητωνπροϊόντωντηςεπόμενηςπεριόδουτης laquoνεοελληνικήςraquo όπως την ονομάζει ο Παναγιωτόπουλος Η εισήγηση τηςκΔημάκηκινείταιστηνίδιαπερίοδοαλλάαφοράσεσυγκεκριμένοσυγγραφέαπουείναιοΚοραήςΗκΔημάκημαςπαρουσίασεέναάγνωστοκείμενοτουΠανα-γιωτόπουλουτοοποίοεπισήμανεστοΙστορικόΑρχείοτουΠανεπιστημίουΑθη-νώνμετίτλοlaquoΟΑδαμάντιοςΚοραήςωςλογοτέχνηςκαιδιδάσκαλοςύφουςraquoτοοποίοπροόριζεγιαδιδακτορικήδιατριβήΩςεισηγητήςορίστηκεοκαθηγητήςτηςΑρχαίαςΕλληνικήςΦιλολογίαςΕμμανουήλΠεζόπουλοςΤοκείμενουπεβλήθηδύοφορές(19351941)όπωςακούσαμεαλλάηδιαδικασίαδενδιεκπεραιώθηκεγιααδιευκρίνιστουςακόμαλόγουςΑπότηνανάλυσητουκειμένουφάνηκεηεπι-στημονικήμεθοδικότητακαιηκριτικήοξύνοιαμετηνοποίαοΠαναγιωτόπουλοςεπιχειρείνrsquoαναδείξει τιςλογοτεχνικέςσυνιστώσεςτηςδημιουργίαςτουΚοραή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

234

Είναιαυτονόητοπωςηπεριέργειαόλωνμαςθαθεραπευθείμετηνεπιβαλλόμενηδημοσίευσητουκειμένου

ΓιατηνπερίοδομετάτηνΕπανάστασηακούσθηκαντέσσεριςανακοινώσειςοιοποίεςδιερεύνησαντηνκριτικήαποτίμησητουΠαναγιωτόπουλουγιαμείζονεςσταθμούςτηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςτονΣολωμόκαιτονΚάλβοτονΠαλα-μά τονΚαβάφη και τονΚαρυωτάκηΗ κΑφροδίτηΑθανασοπούλου εξέτασεμε γνώσηκαι ευαισθησία τιςκριτικέςαπόψεις τουΠαναγιωτόπουλουγια τουςπατέρεςΣολωμόκαιΚάλβοαλλάκαιάλλουςεπτανησίουςποιητέςΕρευνητικόυλικότηςαποτέλεσανκατrsquoεξοχήναλλάόχιμόνονοιέξιτόμοιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνσειράςτηνοποίαεύστοχααποκαλείlaquoάτυπηγραμματολογίαraquoΗ κ Αθανασοπούλου επισήμανε την αισθητική θεωρία του ΠαναγιωτόπουλουγιατονποιητικόλόγογενικάκαιειδικάτιςαπόψειςτουγιατονΣολωμόκαιτονΚάλβοσεσύγκρισημετουςσύγχρονούςτουςποιητέςτηςlaquoΠαλαιάςraquoλεγόμενηςΑθηναϊκήςΣχολήςαλλάκαιμrsquoεκείνουςτηςγενιάςτουΠαλαμά

ΟΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονΠαλαμάκαιστονΚαβάφηδύοξεχωρι-στούςτόμουςαπότουςέξιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνένεκατηςσημασίαςτουςωςσταθμώνκαιαφετηριώντηςνεοελληνικήςποίησηςΤηνπερίπτωσητηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαλαμάεξέτασεογράφωνοοποίοςανέφερεότιησχέσηαυτήυπήρξεδιαρκήςκαιδιαλεκτικήαλλάκυρίωςαποκαλυπτικήτουχαρακτήρατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουπουσυνδυάζειτηνφιλολογικήμεθοδικότητατηνκαλλιτεχνικήευαισθησίακαιτηνδίκαιηαποτίμησηΈτσιοΠαναγιωτόπουλοςστηνμονογραφίατουγιατονΠαλαμάδιατυπώνειεισαγωγικάτιςερευνητικέςυπο-θέσειςτουορίζειτιςεποχέςτηςπαλαμικήςποίησηςκαιεπισημαίνειτουςlaquoτόπουςraquoτηςενώπαράλληλαδιαγράφειταχαρακτηριστικάτηςπνευματικήςιδιοσυστασίαςτουποιητήπουείναιηδιπλήψυχήκαιοέντονοςσυγκρητισμόςΣτηνεισήγησηυπογραμμίστηκανκυρίωςδύοπράγματα(α)ηάποψητουΠαναγιωτόπουλουγιατηναποφασιστικήσημασίατουρόλουτουΠαλαμάγιατηννεοελληνικήποίησηκαι(β)ηάποψητουεισηγητήότιοΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουαποτελείμιαναπότις4-5πιοολοκληρωμένεςμονογραφίεςγιατοέργοτουποιητή

Ταχαρακτηριστικάτηςβαθιάςγνώσηςτηςμεθοδικότηταςκαιτηςευαισθησί-αςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουδιαπίστωσεκαιοκΚαψωμένοςστηνεισή-γησήτουγιατονΚαβάφηΟκΚαψωμένοςχαρακτηρίζειτηνμονογραφίαγιατονΚαβάφηπουαποτελείτονΔ΄τόμοΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνωςμελέτησυστηματικήδιότιεξετάζειπροοδευτικάτονάνθρωποτακοινωνικάκαιπολιτι-σμικάσυμφραζόμενατηςεποχήςτουταδιακριτικάγνωρίσματατηςέμπνευσήςτουτοαξιακότουσύστημακαθώςκαιταειδοποιάστοιχείατηςποιητικήςτου(γλώσσαστιχουργίατεχνικέςαισθητική)ΦάνηκεκαθαράαπότηνεισήγησηπωςησυμβολήτηςμονογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουγιατηνερμηνείατηςποίησηςτουΚαβάφηπαρrsquoόλοπουδημοσιεύθηκετο1946διατηρείακέραιηέωςσήμεραμέσαστονόγκοτηςκαβαφικήςβιβλιογραφίαςτηνσημασίατης

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

235

ΣπουδαίοςσταθμόςτηςεπόμενηςγενιάςστηνποίησήμαςείναιοΚώσταςΚα-ρυωτάκηςΤηνπερίπτωσηαυτήνεξέτασεοκΑγάθοςγνώστηςόλωντωνπαρα-μέτρωντηςπεριόδουμεβάσητοεκτεταμένομέροςτουΕ΄τόμουΤων προσώπωνκαιτωνκειμένων τοοποίοοΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονποιητήκαθώςκαι άλλα σημαντικά του κείμεναΟΠαναγιωτόπουλος εξετάζει εξελικτικά τηνγνωριμίατουμετονποιητήτηνσύντομηδιάρκειατουβίουτουτονάνθρωποτηνσχέσημετηνπαράδοσηκαιτουςπολιτικοκοινωνικούςκαιπολιτισμικούςόρουςτηςεποχήςΚαταλήγειμεταχαρακτηριστικάτηςποίησήςτουκαιτηναποτίμησήτηςΌλααυτάπαρουσιάσθηκανμεμεθοδικότρόποαπότονκΑγάθο

Ο Παναγιωτόπουλος παράλληλα με την νεοελληνική λογοτεχνία μελέτησεκαι την ευρωπαϊκήΈτυχεπρόσφαταναχρησιμοποιήσωένακειμενάκι τουγιατονμεγάλονορβηγόσυγγραφέαΚνουτΧάμσουνκαιδιαπίστωσατοκαίριοτωνπαρατηρήσεώντουκαισταπιομικράτουκείμεναΑυτήντηνπεριοχήεξέτασεοκΓεράσιμοςΖώραςοοποίοςανέδειξετηνσυγκριτικήματιάτουΠαναγιωτό-πουλουαλλάκαιτοαπαραίτητοτηςσυνανάγνωσηςτηςελληνικήςμετηνευρω-παϊκήλογοτεχνίαΌπωςφάνηκεαπότηνεισήγησητακείμενααυτάείναιπολλάαλλάδιάσπαρταστουςτόμουςΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνσεταξιδιωτικάκείμενααλλάκαισεπολλάάλλαέντυπαΚαίριααντικείμενατωνπροβληματι-σμώνκαιτωνκριτικώνndashσυγκριτικώνπροσεγγίσεωντουΠαναγιωτόπουλουείναιτανεωτερικάρεύματατηςευρωπαϊκήςλογοτεχνίαςσεσχέσημετηνελληνικήοαισθητισμός οι τάσεις της ευρωπαϊκήςπεζογραφίας της εποχής του αλλά καικρίσειςκαιαπόψειςγιαπολλάπρόσωπακαιθέματαπουμαςπαρουσίασεστηνεισήγησήτουοκΖώρας

ΟιπεριοχέςτηςγνώσηςτηςμελέτηςτηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιω-τόπουλουδενέχουντελειωμόΤρειςσπουδαίεςπεριοχέςτηςσκέψηςκαιτωνπρο-βληματισμώντουστιςοποίεςαφιέρωσεμεγάλομέροςτηςζωήςκαιτηςκριτικήςτουσκέψηςείναιοδοκιμιακόςλόγοςητεχνοκριτικήκαιηπαιδαγωγίαωςθεωρίακαιπράξηΤοδοκιμιακότουέργοείναιπλουσιότατοκαιγνωστότατοένεκατηςσταθερήςεπιλογήςτουωςυποδειγματικούνεοελληνικούλόγουΤαχαρακτηρι-στικάτουέργουαυτούανέλυσεμεκύροςοκΝάκαςμεταφραστήςδοκιμίωντουMontaigneκαιειδικόςστηνμελέτητουείδουςκαιστηνμελέτητηςγλώσσαςΈτσιμαςπαρουσίασεταιδιαίτεραχαρακτηριστικάτηςδοκιμιογραφίαςτουΠαναγιω-τόπουλουτιςθεωρητικέςαπόψειςτουγιατοδοκίμιοαλλάκαιτηνκαλλιεργημένηγλώσσατηςδιαπόρθμευσηςτωνδιανοημάτωντου

ΜέγαπεδίοάσκησηςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουήτανκαιητεχνοκρι-τικήΤαβιβλίαοιμελέτεςταάρθραοιαναφορέςσεόλεςτιςμορφέςτηςτέχνηςαλλάιδιαίτεραστηνζωγραφικήείναιαναρίθμηταΘαέλεγεκανείςότιδενυπάρ-χεικείμενότουπουναμηνέχεισχετικήαναφοράΑυτάόλαείναιβέβαιααποτέ-λεσματηςαγάπηςτουγιατηντέχνησυνακόλουθοτηςοποίαςείναιηβαθειάτουγνώσηΤηνανάδειξηκαιαποτίμησητουέργουαυτούανέλαβεκαιδιεκπεραίωσεμετονκαλύτεροτρόποηκΚαλογήρουηοποίαεπεσήμανεπολύσωστάπωςαυτή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

236

ηπροσέγγισήτουενεργοποίησεέναείδοςπαλίμψηστηςγραφήςστοοπλοστάσιότουώστεμέσασταγραπτάτουναζωντανεύουνωςεικόνεςταπράγματαΠρο-σωπικάαυτήηπαρατήρησημrsquoέκανενασκεφθώτηνεξεικονιστικήτακτικήτουΚάλβουτουοποίουπολλέςπεριγραφέςαποτελούνοπτικοποίησητωνιδεώντου

ΗπαιδαγωγίαήτανημεγάληέγνοιατουΠαναγιωτόπουλουΩςδιανοούμενοςωςφιλόλογοςκαιωςυπεύθυνοςτηςΣχολήςπουφέρειτοόνομάτουυπηρέτησετηνπαιδείαεπίέξιδεκαετίεςΩςανήσυχοπνεύμακαιωςμάχιμοςεκπαιδευτικόςαναπτύσσεισυχνάτουςθεωρητικούςτουπροβληματισμούςσεπολλάτουκείμεναγιαταθέματατηςπαιδείαςγιατουςπροσανατολισμούςτηςταπρογράμματατασχολείατουςεκπαιδευτικούςενολίγοιςγιατουςκύριουςσυντελεστέςτηςεκ-παίδευσηςώστεηπαιδείαναείναιτομέσοτηςανάπτυξηςτουνουκαιτηςψυχήςτωννέωνΕλλήνωνγιαναγίνονταιδημιουργικοίάνθρωποικαιπάνωαπrsquoόλασυ-νειδητοίπολίτεςΑυτάόλαταανέπτυξεμεεπαγωγικότρόποηειδικήσταθέματατηςΘεωρίαςκαιτηςΙστορίαςτηςΕκπαίδευσηςκαιτηςΕκπαιδευτικήςΠολιτικήςκΠολυάνθηΤσίγκου

ΚλείνωτηνπρόχειρηαυτήσύνοψημεδύοεπισημάνσειςκαιτρειςπροτάσειςΠρώταοιεπισημάνσειςΗπρώτηόλεςοιεισηγήσειςυπήρξανυψηλούεπιπέδουδιότι όλοι οι εισηγητέςωριμότεροι και νεότεροι είναι ειδικοί στα θέματαπουπραγματεύθηκανΗδεύτερηκοινόςτόποςόλωντωνεισηγήσεωνείναιότιηάσκη-σητηςκριτικήςπροϋποθέτειτηνκατοχήόλωντωνστοιχείωνadhocγνώσητωνσυμφραζομένων (κοινωνικώνπολιτικώνκαιπολιτισμικών)θεωρητικόοπλισμόεποπτείατηςιστορικότηταςτωνφαινομένωνικανότητασύγκρισηςφιλοσοφικήθεώρησητωνπραγμάτωνήρεμοπάθοςκαιικανότηταδιατύπωσηςτωνσκέψεωνμεγλώσσαεύστοχηκαιτέρπουσαδηλαδήαυτόπουδιαπιστώσαμεόλοιγιατονΠαναγιωτόπουλοΜεβάσητιςεπισημάνσειςαυτέςείναιαυτονόητοότιταΠρα-κτικάτουΣυνεδρίουθrsquoαποτελέσουναπαραίτητοέργοαναφοράςγιαόσουςθαθελήσουνναμελετήσουντοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουκαιναπροσεγγί-σουντηνκριτικήτουσκέψη

Προχωρώστιςτρειςπροτάσειςοιοποίεςεύχομαιναπραγματοποιηθούνότανηπατρίδαμαςβρειένανκανονικόβηματισμόκαιοιπροϋποθέσειςτοεπιτρέψουν

ΗπρώτησυνέχισητηςΒιβλιογραφίαςΙΜΠαναγιωτόπουλουδεδομένουότιέχουνπεράσει35χρόνιααπότηνέκδοσήτηςκαικυρίωςσυμπλήρωσητουδευτέ-ρουμέρουςπουαφοράστηνφιλολογίασχετικάμετοέργοτου

ΗδεύτερηεπανέκδοσητουκλασικούκριτικούέργουτουΤαπρόσωπακαιτακείμεναμετηνπροσθήκηλεπτομερώνευρετηρίωνπροσώπωνκαιπραγμάτωνσεκάθετόμο

Ητρίτησυναγωγήεπιλογήκαιέκδοσητωνσημαντικότερωνκριτικώνμελετώνκαιάρθρωντουσεεφημερίδεςκαιπεριοδικάπουδενπεριέλαβεοίδιοςσετόμους

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

237

ΚαταλήγωηυψηλούεπιπέδουπολυκριτικήπρoσέγγισητουκριτικούέργουτουΙΜΠαναγιωτόπουλουπιστώνεταικατrsquoεξοχήνστουςειδικούςεισηγητέςπουέλαβανμέροςστοΣυνέδριοΑυτόδικαιώνεικαιτηναπόφασητηςΕπιστημονικήςΕπιτροπήςαλλάκαιτιςστοχευμένεςπροσκλήσειςκαιτιςπολύμηνεςφροντίδεςτωνσυνδιοργανωτώντωνlaquoΦίλωντουΦιλολογικούΣυλλόγουΠαρνασσόςraquoτουlaquoΙδρύματοςΚωστήΠαλαμάraquoκαιτηςlaquoΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚΓΚασίνης

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

2

3

ΤΟ ΚΡΙΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

4

copy 2018 Εκδόσεις τηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου ΝικολάουΜίληση315351Παλλήνη Τηλ2106666117

ΕπιμέλειατηςέκδοσηςΘεοδόσηςΠυλαρινόςΣύνταξηπινάκωνΆγγελοςΜητρέληςΣχέδιοεξωφύλλουΒελισσάριοςΤσακούμηςΣτοιχειοθεσίαndashΕκτύπωσηndashΒιβλιοδεσίαΓΚωστόπουλος

ISBN978-618-5396-00-8

5

ΤΟ ΚΡΙΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

ΕπιστημονικόΣυνέδριοπουσυνδιοργανώθηκε

απότηΣχολήΙΜΠαναγιωτόπουλου

τοΊδρυμαΚωστήΠαλαμάκαι

τουςΦίλουςτουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquo

στις17-18Φεβρουαρίου2017

στηνΚεντρικήΑίθουσατουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquo

υπότηναιγίδατου

ΥπουργείουΠαιδείαςΈρευναςκαιΘρησκευμάτων

καιτουΥπουργείουΠολιτισμούκαιΑθλητισμού

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑndashΕΙΣΑΓΩΓΗΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ

ΑΘΗΝΑ2018

6

7

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΕΠΙΤΡΟΠΗ

ΠΡΟΕΔΡΟΣ

ΑΙΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣΚΑΣΙΝΗΣ

ΜΕΛΗ

ΓΕΡΑΣΙΜΟΣΖΩΡΑΣ

ΛΗΔΑΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ

ΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ

ΠΟΛΥΑΝΘΗΤΣΙΓΚΟΥ

8

9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήraquo

ΚήρυξηέναρξηςεργασιώνΆλκηςΙΠαναγιωτόπουλος

ΓενικόςδιευθυντήςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου

Α΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΠΔΜαστροδημήτρης

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήστοκριτικόέργο

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΠολυάνθηΤσίγκουlaquoΟιπαιδαγωγικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουΘεωρίακαιπράξηraquo

ΕρατοσθένηςΚαψωμένοςlaquoΟΚαβάφης

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΟΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουraquo

Β΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΘανάσηςΝάκας

ΧαράλαμποςΚαράογλουlaquoΤιίσωςείναικριτική

γιατονΙΜΠαναγιωτόπουλο(Προβληματισμοίτηςεποχής)raquo

ΓιάννηςΞούριαςlaquoΈναςπαλαιόςελληνικόςκόσμος

απότηνσκοπιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΜαρίαΔημάκη-ΖώραlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςκαιηδιδακτορική

διατριβήτουγιατονΑδαμάντιοΚοραήraquo

ΑφροδίτηΑθανασοπούλουlaquoΟικριτικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατοέργοτουΣολωμού

τουΚάλβουκαιάλλωνποιητώντου19ουαιώναraquo

ΒάσωΟικονομοπούλουlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςωςεπιμελητής

καιωςανθολόγοςτηςlsquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςrsquoraquo

ΛάμπροςΒαρελάςlaquoΟισυνεργασίεςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου

στονημερήσιοτύποraquo

11

17

21

35

53

65

79

95

103

111

127

139

10

ΓΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΧαράλαμποςΚαράογλου

ΘανάσηςΑγάθοςlaquoΟΚώσταςΚαρυωτάκηςαπότηνοπτικήγωνία

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΔημήτρηςΑγγελάτοςlaquoΙσορροπώνταςμεταξύκριτικήςκαιιστορίας

τηςλογοτεχνίαςΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

γιατηνπεζογραφίατουμεσοπολέμουraquo

ΓεράσιμοςΓΖώραςlaquoΑτενίζονταςτηνΕυρώπηκαιτουςλογοτέχνεςτης

(μέσααπότηνκριτικήματιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλου)raquo

ΤζίναΚαλογήρουlaquolsquoΠόσεςνύχτεςπερπάτησεμέσαμουοάνεμος

οθυμωμένοςτηςΆρληςrsquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

καιηκριτικήθέασητηςτέχνηςraquo

ΘανάσηςΝάκαςlaquoΗδοκιμιογραφίατουΙΜΠαναγιωτόπουλου

(ειδολογικάχαρακτηριστικάρητορικήσχηματικόςλόγος)raquo

ΑννίταΠΠαναρέτουlaquoΕργογραφικάndashβιβλιογραφικά

ΙΜΠαναγιωτόπουλουΤριάνταπέντεχρόνιαμετάraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΣυμπεράσματαraquo

ΠΙΝΑΚΕΣ

Ι Πίνακαςελληνικώνκυρίωνονομάτων

ΙΙ Πίνακαςξένωνκυρίωνονομάτων

III Πίνακαςόρωνκαιπραγμάτων

ΙV Πίνακαςτίτλωνβιβλίωνπεριοδικώνεφημερίδωνέργωντέχνης

153

169

177

187

199

225

231

241

245

247

251

ΠΕΡΙΕχΟΜΕΝΑ

65

laquoΌληηπολύπονηζωή[τουΠαλαμά]στάθηκενένατάνυσματόξουένατίναγμαβέλουςπροςτουςμακρινούςορίζοντεςraquo1γράφειοΠαναγιωτόπουλοςΑυτήντηνδιαδρομήθαπαρακολουθήσουμεμεοδηγότονίδιοΗκριτικήαποτίμησητουέρ-γουτουΠαλαμάαπότονΠαναγιωτόπουλοδιαγράφει ένανκύκλοπουαρχίζειαπότο19212καικλείνειτο1944μετηνμεγάλημελέτηπουβραβεύθηκετο1947μετοlaquoέπαθλονΠαλαμάraquo3ΠέραντωνδύοβιβλίωντουταάρθραοιδιαλέξειςκαιτασημειώματάτουπουκαταχωρίζονταιστιςβιβλιογραφίεςΚατσίμπαληΚασίνηκαιΠαναρέτου υπερβαίνουν τα304Ηδιάλεξη του1921 είναιαποτέλεσμα της

1 ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚωστής Παλαμάς δεύτερη έκδοση Εκδοτικός Οίκος Φέξη Αθήνα1962σ316[στηνσυνέχειαΙΜΠΠαλαμάς]2Ηδιάλεξηέγινεστις6Φεβρουαρίου1921στηνΛέσχητηςlaquoΦοιτητικήςΣυντοφιάςraquo[Πανε-πιστημίουκαιΚοραή)καιτυπώθηκετοίδιοέτοςβλΙωάνΜΠαναγιωτοπούλουΤοποιητικόέργοτουΚΠαλαμάΕκδότηςΓΠΠοταμιάνοςΑθήνα1921[στηνσυνέχειαΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμά]3ΣτηνπρώτηπροκήρυξήτουτοέπαθλοαπονεμήθηκεστονποιητήΓΔελήστηνΑίθουσαΤελε-τώντηςΑκαδημίαςΑθηνώνμίλησανοΥπουργόςΠαιδείαςΝΛούβαριςοΆγγελοςΣικελιανόςκαιοΓΔελήςβλεφημΕλεύθερονΒήμα7Μαρτίου1944ΗμελέτητουΠαναγιωτόπουλουμοιράστηκετοlaquoέπαθλονΠαλαμάraquoκατάτηνδεύτερηπροκήρυξητουβραβείουμετονΓΣε-φέρηΠρόεδροςτηςΕπιτροπήςήτανοΣωτήρηςΣκίπηςκαιεισηγητήςοΑντρέαςΚαραντώνηςΗτελετήαπονομήςέγινεστις26Φεβρουαρίου1947στηνΑίθουσατουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquoβλΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1943-1953Αθήνα1953αρ683ΣτηναπονομήαυτήαντέδρασενέντοναοΛέανδροςΚΠαλαμάςοοποίοςχαρακτήρισετηνμελέτητουΠαναγιωτόπουλουlaquoκαθαρόνλιβελλογράφημαεναντίοντουποιητούκαιτουανθρώ-πουraquoβλεφΗΚαθημερινή26Φεβρ1947πρβΚατσίμπαληςόπαρ6844Καταχωρίζονταιοιαριθμοίαπότιςβιβλιογραφίες(α)ΚΓΚασίνηςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά(1911-1925)Αθήνα1973αρ2730287428843010(β)ΚΓΚασίνηςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1932-1942ανάτυποαπότηνΝέαΕστίαΧρι-στούγεννα1994Αθήνα1994αρ2519701227(γ)ΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1943-1953Αθήνα1953αρ48849771385810521054(δ)ΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1954-1958Αθήνα1959αρ7790169219230260

ΚΓΚΑΣΙΝΗΣ

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

66

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

αγάπηςκαιτουθαυμασμούτουπροςτοέργοτουποιητή5ηψυχήτουοποίουείναιlaquoοιδικέςμαςψυχέςενωμένεςraquo6γράφειΣτόχοςτουόπωςαναφέρειστηνεπιστο-λήτουπροςτονποιητήείναιναεπισημάνειlaquoτιςδιάφορεςτάσειςπουξεχωρί-ζουνμέσrsquoστοτραγούδιraquoτουχωρίςναπαραλείψειναεπισημάνειλέειονεοσσόςτων20χρόνωνκάποιαlaquoψεγάδιαraquo7Πράγματιεπισημαίνειτουςβασικούςτόπουςτηςπαλαμικήςποίησηςπουείναικατάτηνάποψήτουημεγαλοπρεπήςπατρι-δολατρία8καιηρωολατρία9ηlaquoακόλαστηraquoαλλάκαισοφήφυσιολατρία10τοανή-συχοθρησκευτικόαίσθημαοσκεπτικισμός11καιοπανθεϊσμόςησυγκρατημέναπαθητικήγυναικολατρία12καιίσωςησημαντικότερηγιαμέναεπισήμανσήτουπουείναιτοπαντούχυμένοφως13θέμαπουδενβρήκεακόμητηνσπουδήπουτουταιριάζειγιαναφανούνοιφυσικέςμεταφυσικέςθρησκευτικέςσυμβολικέςκαιφιλοσοφικέςδιαστάσειςτουωςπρογόνουτωνηλιολατρώνποιητώνμαςΚαί-ριεςεπίσηςπαρατηρήσειςείναιπωςοστίχοςτουΠαλαμάδενγίνεταιlaquoαυστηράμουσικόςraquoαλλάlaquoέχειόμωςφωτεινήπλαστικότηταraquo14καιοχαρακτηρισμόςτουΠαλαμάωςαφετηρίαςαπότηνοποίαθrsquoανατείλουννέοιποιητέςπράγμαπουεπισήμανεκαιηκριτική15Καικαταλήγειστηνπροσέγγισήτουμετηνκατακλείδαlaquoλυρικός φιλόσοφος ωραιοπαθής πατριδολάτρης φυσιολάτρης ηρωολάτρηςιδεολάτρηςσοφόςτεχνίτηςαληθινάδημοτικιστήςraquo16

Ο θαυμασμός του συνεχίστηκε για 4-5 χρόνια όπως φαίνεται και από τηναλληλογραφίατους17τακαλάλόγιαπουέγραψενοΠαλαμάςγιατοΒιβλίοτης

(ε)ΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1959-1963Αθήνα1964αρ127143162198224249297314380421442547592ΠρβΑννίταΠαναρέτουΕργογραφίαndashΒιβλιογραφία(1916-1982)ΙΜΠαναγιωτόπουλουΣΩΒΑθήνα1990αρ1112027468147164874984093310691125116012025ΜαζίμετονΣολωμότονθεωρείωςτονμεγαλύτεροΈλληναποιητήκαιτονχαρακτηρίζειωςΓκαίτετηςΕλλάδοςβλΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ86ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ127Επιστολήτης28Μαρτίου1921ltΑρχείο ΙδρύματοςΚωστήΠαλαμάgt [ΙΚΠ]Στην επιστολήαυτήαπάντησεοΠαλαμάςστις4Απριλίου19218ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ309ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ21κε10ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ2730αντίστοιχα11ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ302412ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3013laquoΤοφωςείναιακόλασταχυμένοκιείναιλαμπρόκαιεκτυφλωτικόκαιπροσβάλλειέντονακαιχτυπάειορμητικάτrsquoασυνείθιστοκιάμαθομάτιraquoβλΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3114ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3637Αυτήντηνπλαστικότητατηςτέχνηςτουεπι-σήμανεκαιοΠαπατζώνηςστηνμελέτητουlaquoΤομεταφραστικότουέργοraquoΓράμματα1943ltΕπι-μνημόσυνοτεύχοςgtσ280όπουγράφειlaquoΗφιλοσοφίατουΠαλαμάήτανορθολογιστικήκαιητέχνητουπλαστικήκαικλασικίζουσαraquo15ΛχοΒάρναληςγράφειlaquoόλοιπατήσανεπάνουσταφτεράτουγιαναπρωτοπετάξουνraquoβλΑισθητικάndashΚριτικάΒ ΚέδροςΑθήνα1958σ15416ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3917Στις23Ιουλίου1924ζήτησεαπότονΠαλαμάναπροσέξειτοΒιβλίοτηςΜιράνταςκαιναγράψεικάτιβλτογράμμαστοΑρχείοτουΙΚΠ

67

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

Μιράντας(1924)καιτηνάδειαπουζήτησενοΠαναγιωτόπουλοςναταδημοσιεύ-σει18αλλάκυρίωςαπότηνρητήαναφοράτουιδίουστηνμελέτητου1944όπουαναφέρειπωςηlaquoκρίσηΠαλαμάraquoάρχισεκυρίωςαπότο1925καιlaquoέκαμετονκύ-κλοτηςμέσαμουκrsquoεγώπερπάτησαμέσαστοέργοαυτόraquo19Τέσσεραπέντεχρό-νιαμετάτηνδιάλεξητου1921άλλεςαγάπεςτονελκύουνMallarmeacuteBaudelaireRodenbachLaforgueπροσανατολισμόςπροςτηνlaquoκαθάριαέκφρασηraquoπουβρι-σκότανκατάτονΠαναγιωτόπουλοέξωαπότονδρόμοτουΠαλαμά20ΗνεότερηποίησηαρχίζειμετονPoeγράφεικαιακολουθείαντίθετηπορείασεσχέσημετουςκλασικούςοικλασικοίανεβάζουντηνέκφρασηίσαμετονΛόγοενώοινεό-τεροικυριαρχούνταιαπότηντάσητηςεξάρθρωσηςτουλογικούστοιχείουκαιτηςπριμοδότησηςτηςμουσικήςασάφειαςκαιτηςυποβλητικήςασυμμετρίας21ΟΠα-ναγιωτόπουλοςφαίνεταιναθεωρείασύμπτωτα22τακεφάλαιαlaquoσυμβολισμόςraquoκαιlaquoΠαλαμάςraquoαλλάπιστεύωπωςηκρίσηαυτήαποτελείγενίκευσητουμερικού23δεδομένουπωςοΠαλαμάςείναικαιεκείνοκαιτοάλλοκαιστηνπροκείμενηπε-ρίπτωσημετηνlaquoΦοινικιάraquoτίθεταιστηνπρωτοπορίατουρεύματοςαυτούστηνΕλλάδαΑυτήηκρίσηκράτησεδέκακαιπλέονχρόνιαΗδεύτερηκαικριτικότερηπορείαπροςτοέργοτουποιητήπρέπεινrsquoάρχισεταπρώταχρόνιατηςδεκαετί-αςτουrsquo30δεδομένουότιτο1933επαναπροσεγγίζειτονΠαλαμάζητώνταςτηνγνώμητουγιατηνδεύτερηποιητικήσυλλογήτουταΛυρικάΣχέδια(1932)γρά-φοντάςτουlaquoαπόσαςξεκινούμεόλοιεμείςοινεώτεροικrsquoέχουμεπάνταανάγκηαπότηνοδηγίασαςraquo24

Ας δούμε όμως συστηματικότερα την κριτική προσέγγιση του έργου τουΠαλαμάαπότονΠαναγιωτόπουλοΚατrsquoαρχάςπρέπειναπούμεότιοχαρακτή-ρας της κριτικής του είναι φιλολογικός κατrsquo εξοχήν γεγονός πουφαίνεται καιαπότηνσπουδαστηριακήπροσέγγισημερικώνέργωνόπωςλχοlaquoΑσκραίοςraquoγιατονοποίοπαρακαλείτοναναγνώστηναέχειανοιγμένοδίπλατουτοκείμενοτουΗσιόδουγιαναδιαπιστώσειτοκατόρθωματουΠαλαμά25Γενικότεραόμωςοχαρακτήραςαυτόςδιαπιστώνεταικαιαπότηνμέθοδοπροσέγγισηςπουαρχίζει

18Βλτογράμματης5ηςΑυγούστου1924ΣτοΑρχείοτουΙΚΠσώζονταιαυτήςτηςπεριόδου(1921-1924)ταακόλουθαγράμματατουΠαναγιωτόπουλου6Απριλίου192118Νοεμβρίου192123Ιουλίου192427Ιουλίου19245Αυγούστου192419ΙΜΠΠαλαμάςσ1420ΙΜΠΠαλαμάςσ121321ΙΜΠΠαλαμάςσ1822ΙΜΠΠαλαμάςσ1723ΑυτόπρέπειναθεωρηθείστιγμιαίακρίσηδενφαίνεταινατουιοθετείδιότιαλλούγράφειπωςοΠαλαμάςείναιτόσοπολύπλοκοςπουαντονκοιτάξειςαπόμιαπλευράκινδυνεύειςνατονχάσειςβλΙΜΠΠαλαμάςσ1524Βλεπιστολήτης9Μαΐου1933(στοΑρχείοτουΙΚΠ)στηνοποίατούαναφέρειότιθατουστείλειδύοεργασίεςμαθητώντουστηνΣχολήΜακρήγιατιςlaquoΠατρίδεςraquoτηςΑΖΣτηνεπιστολήαυτήαπάντησεοΠαλαμάςστις19ΜαΐουόπωςεικάζουμεαπότοπρόχειροπουσώζεταιστοΑρχείοτουΙΚΠ25ΙΜΠΠαλαμάςσ149

68

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

συστηματικάαπότηνεπισήμανσητωνεποχώντηςπαλαμικήςποίησηςτωνlaquoτό-πωνraquoκαιτωνκλειδιώντηςαποκωδικοποίησήςτηςτηνεξέτασητωνεπιμέρουςσυλλογώντηςποιητικήςτηςστιχουργίαςκαιτηςγλώσσαςγιανακαταλήξειστιςτελικέςεπισημάνσειςκαιαποτιμήσειςΟΠαναγιωτόπουλοςξεκινάμετηνδιαπί-στωσητωνερευνητικώνυποθέσεων-ερωτημάτωντουτωνοποίωνοιαπαντήσειςαποτελούντακλειδιάτηςαποκωδικοποίησηςκαιαποτίμησηςτουέργουτου

(α)ηνεότερηποίηση(MallarmeacuteValeacuteryRilke)έχειαποδυναμώσειτηνποιητικήαξίατουΠινδάρουτουΒιργιλίουκαιτουΔάντη

(β)ανομουσικάκαιυποβλητικάεκπεφρασμένοςλόγοςείναιομόνοςγνήσιοςποιητικόςλόγοςτότεηεποποιίαήάλλημορφήποίησηςείναιέξωαπότηναλήθεια

(γ)υπάρχουνστοιχείαποιητικάκαιαντιποιητικάήτομεταχείρισμάτουςτακαθιστάέτσι

(δ)ηποίησηείναιέναςτρόποςήπολλοίτρόποιΟιαπαντήσειςστακαίριααυτάερωτήματαείναιαυτονόηταθετικέςαυτές

όμωςαποτελούντακλειδιάγιατηνπροσέγγισητηςποίησηςγενικάκαιειδικάγιατηνποίησητουΠαλαμά26διότικάθεεποχήβρίσκειτηνέκφρασηπουγνησι-ότερατηςταιριάζεισυνεπώςοκριτικόςπρέπεινααίρεταιπάνωαπότακαιρικάκριτήριαγιανασυλλάβειταμόνιμαστοιχείατηςαθανασίαςτουποιητικούλόγουΠρωταρχικόκύτταροκάθεμορφήςποίησης είναι τοαρχέγονολυρικόστοιχείοπουείναιοπόνοςτουανθρώπουκαιοπόνοςτουδημιουργού27ΟΠαναγιωτόπου-λοςπαρακολουθείτηνιστορικήεξέλιξητηςποίησηςτουΠαλαμάπροσπαθείναεντοπίσειτολυρικόκύτταροταθεμελιακάσυναισθήματακαιτιςβασικέςιδέεςτουςτόπουςθαλέγαμεναεπισημάνειτοανεπίκαιροδηλταστοιχείαόλωντωνκαιρώνκαινακρίνειτονποιητήμέσακαιέξωαπότονκαιρότου28

Ωςτόπουςεντοπίζειτηνπατρίδατηνφύσητηνγυναίκατοφωςκαιωςαφε-τηριακάδεδομέναπνευματικήςκαιψυχικής ιδιοσυστασίαςκαι τρόπουςδιαχεί-ρισηςτωνπραγμάτωντηνδιπλήψυχή(σοφίακαιπάθος29)καιτονσυγκρητισμόετεροκλήτωνστοιχείωνπουλαμβάνουνδεκάδεςδυϊστικέςμορφέςπαγανισμόςndashχριστιανισμός30ΆδωνιςndashΙησούςπαρθένοςΑθηνάndashπαρθένοςΜαρία31τοπαλίμ-ψηστοπεργαμηνόχφμεασκητικότροπάριγραμμένοπάνωσεαπεξεσμένοκείμενο

26ΙΜΠΠαλαμάςσ19-2027ΙΜΠΠαλαμάςσ20-2128ΙΜΠΠαλαμάςσ25πρβόσαγράφειπαρακάτω(όπσ266)ότιηποίησήτουπρέπεινακοιτάζεταιαπό τηνσκοπιά τουανεπίκαιρου ενώηπροσωπικότητά τουπρέπει ναlaquoκρίνεταιμέσαστονκαιρότηςraquo29laquoΗΣοφίακαιτοΠάθοςraquoείναιοτίτλοςτηςμακράςμελέτηςτουπουδημοσιεύθηκεστοεπι-μνημόσυνοτεύχοςγιατονΚωστήΠαλαμάτουπερΓράμματα(1943)σ17-70[=ΙΜΠΠαλαμάςσ259-351]30ΙΜΠΠαλαμάςσ13731ΙΜΠΠαλαμάςσ94-95

69

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

τηςΣαπφούς32αμαρτία(ηδονήπάθοςτύψησυντριβή)ndashασκητισμός33ουρανίακαιπορνικήΑφροδίτηαλλάκαιάλλαδίπολαόπωςπολιτείακαιμοναξιάγενικόndashατομικό34μεταφυσικήιδεολογίαndashεπιστημονικήεμπειρίαιδεαλισμόςndashθετικι-σμόςΟδυϊσμόςτουείναιφανερόςαπόνωρίς35τοδεπάθοςκαιτοπνεύμαείναιοιδύοαμετακίνητοιπόλοιτηςσυνολικήςενέργειαςτουΠαλαμά36

ΜετάτηνεπισήμανσητωνlaquoτόπωνraquoτωνπροϋποθέσεωνκαιτωντρόπωντουέργουτουοΠαναγιωτόπουλοςπροχωρείστονκαθορισμότωνεποχώντηςεξελι-κτικήςπορείαςτουΠαλαμά1872-1886οόρθροςέωςταΤραγούδιατηςΠατρίδοςμουΟπροπαρασκευαστικόςκύκλοςκλείνειέωςτα30τουχρόνια37Αυτόςπερι-λαμβάνειταΤραγούδιατηςΠατρίδοςμου(1886) πουέχουνμενιστορικήσημασίαωςσυλλογήαλλάεδώεντοπίζονταιόλοιοιτόποιτηςπαλαμικήςποίησης38καιτονΎμνοντηςΑθηνάς(1889)όπουφαίνεταιηβαθειάαρχαιομάθειαηπίστηστοπνεύμαηγλωσσικήευαισθησίακαιηφροντίδατηςμορφής39Στηνπερίοδοτηςπροετοιμασίας ανήκει και η συλλογήΤα μάτια τηςψυχής μου (1892)Η δεύτε-ρηπερίοδοςπεριλαμβάνειτηντελευταίαδεκαετίατου19ουαιώνα(1890-1900)την οποία οΠαναγιωτόπουλος θεωρεί κρίσιμη γόνιμη και laquoοριστική σεπολλάπερίοδοτηςπορείαςτουΠαλαμάraquo40διότιτότεδιαμορφώνεταιηποιητικήιδιο-προσωπίατουΣεαυτήνεγγράφονταιμερικάαπότασημαντικότερακατορθώμα-τατηςμούσαςτουόπωςοιΊαμβοικαιανάπαιστοι(1897)πουχαρακτηρίζονταιαπόαφαιρετικήλιτότητακαιπλαστικήτέχνη41ένααληθινόαριστούργημακατάτονJeanMoreacuteas42ΠεριλαμβάνειακόμητομοιρολόιτουΤάφου(1898)τοοποίοσυγκρίνειοΠαναγιωτόπουλοςμετοΒιβλίοτουμικρούαδελφού43 τουGustafafGeijerstam44 Στην ίδιαπερίοδοανήκουνκαι τααριστουργηματικάσονέτα των

32ΙΜΠΠαλαμάςσ14233ΙΜΠΠαλαμάςσ7834Ηψυχήτουήτανέναδιαρκέςεκκρεμέςανάμεσαστογενικόκαιτοειδικόβλόπσ17135ΙΜΠΠαλαμάςσ7836ΙΜΠΠαλαμάςσ5737ΙΜΠΠαλαμάςσ6838ΙΜΠΠαλαμάςσ26-414439ΙΜΠΠαλαμάςσ47-4940ΙΜΠΠαλαμάςσ6841ΙΜΠΠαλαμάςσ9442JeanMoreacuteasLe voyage en Gregraveceσ294βλαπόσπασμαστοΚΠαλαμάςlaquoΠώςθυμούμαιτουςΊαμβουςκαὶανάπαιστουςraquoσταΆπαντα1σ332-333βλπερισσότεραστηνΑλληλογρα-φίαεπιμέλειαΚΓΚασίνηςτΑΑθήνα1973σ273αρ38σημ343ΤουέργουαυτούέχουμεδύομεταφράσειςσταελληνικάτουΚωνσταντίνουΧατζόπουλουπουεκδόθηκεαπότονΒασιλείουτο1915και τουΛέοντοςΚουκούλαπουεκδόθηκεεπίσηςαπότονΒασιλείουτο1928ηδεύτερηαυτήμετάφρασηαναδημοσιεύθηκεαπότονΣαλίβεροσεδεύτερηέκδοσηχωρίςχρονολογίαβλσχετικάστοΚΓΚασίνηςΒιβλιογραφίατωνελληνικώνμεταφράσεωντηςξένηςλογοτεχνίαςτΒ΄(1901-1950)ΣΩΒΑθήνα2013αρ841141216744ΙΜΠΠαλαμάςσ101ΕδώπρέπεινrsquoαναφερθούνεπίσηςησυλλογήτουCharlesdePomairolsPourlrsquoenfantParisLibrairiePlon1904πουγράφτηκεμεαφορμήτονθάνατοτηςκόρηςτουκαιέχει τηνεξήςαφιέρωσηlaquoAgrave lameacutemoirede lapetiteLilidePomairolsPlaintespaternellesraquoκαι

70

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

laquoΠατρίδωνraquo45 ταοποίαχαρακτηρίζειοΠαναγιωτόπουλοςαπόταlaquoπιο ευτυχι-σμένακατορθώματαraquo46τουΠαλαμάΕπίσηςανήκουνlaquoΟιΧαιρετισμοίτηςΗλι-ογέννητηςraquo(1900)καθώςκαιτοαποκορύφωματηςελληνικήςσυμβολιστικήςτέ-χνηςμε τηνlaquoΦοινικιάraquo (1900)αλλάκαιαρκετάποιήματαπουδημοσιεύθηκαναργότεραστηνΑσάλευτη ζωή (1904) Την επόμενηπερίοδο (1900-1920) θεωρείοΠαναγιωτόπουλοςωςτηνεποχήτηςαπογείωσηςδιότισεαυτήνεγγράφονταιοιμεγάλεςσυνθέσειςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτου(1907)καιτηςΦλογέραςτουΒασιλιά (1910) αλλά και αρκετές άλλες συλλογές εξαιρετικού ενδιαφέροντοςΟΔΓεξετάζεταιαναλυτικάσεπολλέςσελίδεςκαιχαρακτηρίζεταιωςσύνθεσηεν-δεικτικήτωνπλεονεκτημάτωναλλάκαιτωνμειονεκτημάτωντηςποίησηςτουΠα-λαμά47Ιδιαίτεραπαρακολουθείτιςσημαντικότερεςαναλύσειςτουέργουόπωςλχ εκείνη του ΙωάννηΣυκουτρή48 συμφωνώντας μαζί του για την σπειροειδήκίνησητουέργουγύρωαπόένανάξοναπουσυνεχώςανεβαίνεικαικαθορίζονταςότιπρόκειταιγιατολυρικόάτομο49ΗμέθοδοςπουεφαρμόζειεδώοΠαναγιωτό-πουλοςείναιηβασικήαρχήτουδεινούαλεξανδρινούομηριστήαπότηνΣαμοθρά-κηΑρίσταρχου(215-145)laquoΌμηρονεξΟμήρουσαφηνίζεινraquoχρησιμοποιώνταςτοπαλαμικόοπλοστάσιογιατηνερμηνείατουποιήματος50ΑκολούθωςαναφέρεταιστοεπικολυρικόεγχείρηματηςελληνικήςσυνέχειαςμετηνΦλογέρατουΒασιλιάτο οποίο θεωρεί laquoμεστότερα αρχιτεκτονημένοraquo από τον Δωδεκάλογοraquo όπουομύθοςτονόημαηλυρικήδιάθεσημαζίμετονθρίαμβοτουδεκαπεντασύλλα-βουπάνεκιέρχονται51Στηνίδιαπερίοδοανήκεικαιηεκδήλωσητουαντικειμε-νικούλυρισμούτουοργισμένουπολίτηΠαλαμάόπουοπόνοςκαιοπόθοςγιατοκαλύτεροlaquoφλογίζουντοστίχοτουraquo52καιπαρrsquoόλοπουχτυπούντοσυγκεκριμένοδεντουςλείπειηλυτρωτικήπρόθεση53Εδώεπισημαίνειορθάτηνπαράλληληορ-

ταΤραγούδιαγιανεκράπαιδιάπουμελοποίησενοΓκούσταβΜάλερσεστίχουςτουFriedrichRuumlckertβλεπίσηςτηνσχετικήμελέτητουΒαγγέληΑθανασόπουλουlaquoΗηθικήτουλυρικούλόγουστονΤάφοτουΚωστήΠαλαμάraquoσταΠρακτικάτουΒ΄ΔιεθνούςΣυνεδρίουΚωστήςΠα-λαμάςΕξήνταχρόνιααπότονθάνατοτουτΒ ΙΚΠΑθήνασ625-628etpassimπέντεαπόταΤραγούδιαγιανεκράπαιδιάμετέφρασεοΒαγγέληςΑθανασόπουλοςταοποίαδημοσιεύονταιωςπαράρτηματηςπαραπάνωμελέτης(σ650-651)45ΔημοσιεύθηκανστηνεφημΕφημερίς25Δεκεμβρίου1895[=Άπαντα3ltΑσάλευτηζωήgtσ13-24]46ΙΜΠΠαλαμάςσ888947ΙΜΠΠαλαμάςσ18548ΙωΣυκουτρήςlaquoΟΔωδεκάλογοςτουΓύφτουraquoΝέαΓράμματαltΑφιέρωμαστονΠαλαμάgtχρΒ αρ5-6(Μάιος-Ιούνιος1936)σ100-210[=ΓκοβόστηςχχστηνσειράlaquoΓιαναγνωρίσουμετονΠαλαμάraquoαρ3]49ΙΜΠΠαλαμάςσ155162-16350ΤηνμέθοδοαυτήνεχρησιμοποίησακαιεγώστηνεισήγησήμουμετίτλοlaquoΠαλαμάνεκΠαλα-μάσαφηνίζεινraquoστηνημερίδαπουέγινεστηνΑκαδημίαΑθηνώντην16ηΔεκεμβρίου2009στοπλαίσιοτωνεορτασμώνγιατα150χρόνιααπότηνγέννησητουποιητή51ΙΜΠΠαλαμάςσ194195αντίστοιχα52ΙΜΠΠαλαμάςσ20753ΙΜΠΠαλαμάςσ209

71

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

γισμένηκαιανατρεπτικήδιάθεσηπουδιατρέχειπολλέςσελίδεςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτουκαι ταΣατιρικάγυμνάσματα54ΆλλεςσυλλογέςτηςπεριόδουείναιΟικαημοίτηςΛιμνοθάλασσας (1912)καιηΠολιτείακαιημοναξιά (1912)στιςοποίεςπεριλαμβάνονταισπουδαίαλυρικάποιήματαΕπίσηςστέκεταικαισεδύοάλλες συλλογές στουςΒωμούς (1915) τους οποίους θεωρεί από ταωριμότεραέργατουΠαλαμάόπουεπικρατείηηρωολατρικήκαιηαυτοβιογραφικήδιάθε-ση55στοβάθοςδενείναιlaquoπαράηεσωτερικήτοπιογραφίατουποιητήraquo56Ωριμό-τηταεδώπαρατηρείταικαιστηνστιχουργίασυνεχίζειοΠαναγιωτόπουλοςκαιμάλισταστονδεκαπεντασύλλαβοτονοποίομεταχειρίζεταιωςμεγάλοςβιρτου-όζοςτουστίχου57Αντίθετα έχειαντιρρήσειςγιαταΔεκατετράστιχα (1919)όχιγιατηναναμφισβήτητηlaquoστιχουργικήεντέλειάraquoτουςαλλάγιατίδενεξαντλούντοθέματουςμέσαστοπλαίσιοτων14στίχωνηαντίρρησηείναιδικαιολογημένηαπότηνσκοπιάτουκλασικούndashτουλεγόμενουπετραρχικούσονέτουndashόχιόμωςαπόλυταγιατίκαιοΣαίξπηρκαιάλλοιχρησιμοποιούντοσονέτοωςμέροςτουσυνόλουκαιόχιωςαυτόνομημονάδα58

Ητελευταίαεποχήαπότο1921-1943θεωρείταιαπότονΠαναγιωτόπουλοπε-ρίοδοςπτώσηςΣτουςΠεντασύλλαβουςκαιταΠαθητικάκρυφομιλήματα(1925)τουςΔειλούςκαισκληρούςστίχους(1928)τονΚύκλοτωντετραστίχων(1929)καιτιςΝύχτεςτουΦήμιου(1935)τασημάδιατηςπαρακμήςείναιπερισσότεραμερικάμοιάζουνγράφεισανlaquoχλομήξεφτισμένηαναδίπλωσητουΠαλαμάτηςακμήςraquoανκαιυπάρχουνκαιμερικάλυρικάαριστουργήματαόπωςηlaquoΒάναraquoοlaquoΘωμάςraquoοlaquoΠαθητικόςύμνοςraquoκά59

ΓενικεύονταςόσοναφοράστηνγλώσσατηνστιχουργίακαιτηνποιητικήτουΠαλαμά υπογραμμίζει (α) την αδιαμφισβήτητη προσφορά του στον δημοτικι-σμό60(β)τηνστιχουργικήμαεστρίακαιτηνσοφήμετρική61επένδυσηανάλογαμετοθέμα62(γ)τηνποιητικήτεχνικήόπωςηκυκλικήέμπνευσησεπολλέςσυλλογές63 (ΊαμβοικαιανάπαιστοιΣατιρικάγυμνάσματαΤαδεκατετράστιχακά)(δ)τηνμακροδομική τακτική τηςσύνθεσης όπωςη laquoΦοινικιάraquo ndash οι laquoΕκατόΦωνέςraquo ndashοlaquoΑσκραίοςraquoησύνδεσητωνlaquoΚομματιώναπότοΤραγούδιτουΉλιουraquoμετις

54ΙΜΠΠαλαμάςσ20955ΙΜΠΠαλαμάςσ21156ΙΜΠΠαλαμάςσ21157ΙΜΠΠαλαμάςσ21158ΙΜΠΠαλαμάςσ234εδώπρέπεινασυνυπολογισθείκαιτογεγονόςότισεπολλάδεκατε-τράστιχαείναιφανερήηπρόσληψητουσαιξπηρικούπαραδείγματος59ΙΜΠΠαλαμάςσ238-23960ΙΜΠΠαλαμάςσ36-3761ΙΜΠΠαλαμάςσ96ηεπισήμανσήτουαυτήέρχεταισεαντίφασημετηνπαρακάτωγνώμητουότιηιδιοσυγκρασίατουΠαλαμάήτανlaquoαντίθετημετουπομονετικόδούλεματουστίχουraquo62ΙΜΠΠαλαμάςσ104-10563ΙΜΠΠαλαμάςσ100

72

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

laquoΑλυσίδεςraquoόπουάξοναςείναιτοφως64αλλάκαιοιlaquoΑλυσίδεςraquoωςπροθάλαμοςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτου65

Ταυτόχρονα οΠαναγιωτόπουλοςαποδεικνύεται και αισθαντικόςαναλυτήςτης μικροδομής του ειδικούβάρους της λέξης και τουκυρίαρχουρόλου της66Επισημαίνειακόμητηνσυνεχήπάληθέσεωνκαιαντιθέσεων67καιτωνστρατηγι-κώντουλόγουπουξεκινούναπότοατομικόκαιμερικόκαιγενικεύουν68laquoκάτεχετηνκαθολικότηταraquoγράφειπράγμαπουlaquoσυναντούμεμονάχασταπολυδύναμαπνεύματαraquo69Ούτωςήάλλωςπραγματικήποίησηδενμπορείναυπάρξειχωρίςτηνδύναμητουφιλοσοφικούετασμούκαιτηνυπαγωγήτουπολυκερματισμένουκόσμουσεευρύτερασύνολακαιαρχές

ΒέβαιαναμηνπιστέψεικανείςότιοΠαναγιωτόπουλοςδενέχειεπιφυλάξειςκαιαντιρρήσειςόσοναφοράστηνπαλαμικήποίησηΑφούτόλμησεονεοσσόςτων20χρόνωνστηνδιάλεξητου1921πόσομάλλονεδώστηνμείζοναπαλαμικήτουκατάθεσηΟΠαναγιωτόπουλοςδενμασάταλόγιατουεπισημαίνειμενταυψηλάκατορθώματατηςποίησηςτουΠαλαμάσημειώνειόμωςκαιτιςπαρατηρήσειςτουφέρνωδύομόνον70παραδείγματαΣολωμόςndashΠαλαμάςγράφειοΠαναγιω-τόπουλοςγιαταΜάτιατηςψυχήςμου (1892)ότιπαράτονστίχοτουΣολωμούησυλλογήδεναποπνέειτοπαράδειγματουΣολωμού71καιαλλούlaquoόσοκαιναψάξουμετοέργοπουμαςαφήνειοΠαλαμάςδεθαβρούμεστίχουςπολλούςαλη-θινάαντάξιουςτηςσολωμικήςπαράδοσηςraquo72ΟιπαρατηρήσειςείναικαιοιδύοορθέςωςδιαπιστώσειςπούπάσχουνόμωςστοότιαφήνουντονανυποψίαστοαναγνώστηναυποθέσειότιοΠαναγιωτόπουλοςκάνειποιητικήσύγκρισηδεδο-μένου ότι είναι λάθος ναψάχνουμε να βρούμε τονΣολωμό στονΠαλαμά τηναπάντησητηνδίνειέμμεσακαιάμεσακαιίδιοςδηλγράφειότιηνεότερηποίησηδενακύρωσετονΠίνδαροτονΒιργίλιοκαιτονΔάντηγνήσιοςποιητικόςλόγοςείναικαιομουσικά εκπεφρασμένοςλόγοςκαιη εποποιία δηλπολλοί είναιοιδρόμοιπουέχειονουςκατάτονΣολωμόκαιοιτρόποιπουέχειηποίησηΠιοάμεσηαπάντησηndashδιευκρίνισηβρίσκουμε50σελίδεςπιοκάτωστηνμεγάλημελέ-τηγιατονΠαλαμάοΣολωμόςκαιοΠαλαμάςείναιlaquoδυοιδιοσυγκρασίεςολότελα

64ΙΜΠΠαλαμάςσ110-111πρβσ128-12965ΙΜΠΠαλαμάςσ11266ΙΜΠΠαλαμάςσ97αλλούπαρατηρείτηνχρήσηκαιτονρόλοτωνυποκοριστικώνγιατηνέκφρασηαγάπηςκαιπόνουόπωςλχστονΤάφοβλόπσ10467ΙΜΠΠαλαμάςσ13468ΙΜΠΠαλαμάςσ11469ΙΜΠΠαλαμάςσ28670ΗγνώμητουλχότιχάριζετηνδάφνηαπλόχερασεδικαίουςκαιαδίκουςδενευσταθείδιότιπρώτονοιπερισσότεροιΒάρναληςΚαζαντζάκηςΣεφέρηςΡίτσοςαλλάκαιοίδιοςοΠανα-γιωτόπουλος(βλπαραπάνωτιςσημειώσεις1718και24)αποδείχθηκανσπουδαίοιλογοτέχνεςδεύτεροντουςάλλουςτουςενθάρρυνενασυνεχίσουναλλάτουςεπεσήμαινεπόσοπολλήδου-λειάχρειάζεταικαιπόσοδύσκολοςείναιοδρόμοςτηςτέχνης71ΙΜΠΠαλαμάςσ6472ΙΜΠΠαλαμάςσ252

73

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

διαφορετικέςraquo73άρακαιοιδύοποιητικοίτρόποιείναιδιαφορετικοίαλλάνόμιμοιαλλάκαιγενικότερα(α)ταέργαλοιπόνπρέπειμεννακρίνονταιμετουςδικούςτουςόρουςκαινόμους74αλλάlaquoκαιτονόμομας [δηλαδήτασταθεράκριτήρια]κιαπότησύγκρισητούτηθαβγειητελικήκρίσηraquoκαι(β)laquoηποιητικήμεγαλοσύ-νηδεμετριέταιμεπήχυδανεικόπαράμονάχαμετομέτροπουηίδιαπροσφέ-ρειraquo75 Σημειώνει ακόμηως μειονέκτημα την συγκέντρωση λεπτομερειών όπουθααπαιτείτοολιγόλογησυμπύκνωσηΗπαρατήρησηείναιορθήανπρόκειταιγιαλυρικάποιήματαδενευσταθείότανπρόκειταιγιαμεγάληςπνοήςέργαΌμωςοΠαναγιωτόπουλοςωςάξιοςκριτικόςγνωρίζειότιlaquoοδημιουργόςαξίζειπάνταόσοαξίζουνοιπιοευτυχισμένεςεμπνεύσειςτουτατελειότεραέργατουεκείναπουαντιπροσωπεύουνουσιαστικότερακαιτοεσωτερικότουθησαύρισμακαιτηνεκφραστικήτουδύναμηraquo76

Κωδικοποιώσχεδόνασχολίασταταγενικάσυμπεράσματάτου(α)Ηκαίριαπροσφοράτουστονκριτικόλόγοηεισαγωγήτουελληνισμούσε

πρόσωπαπράγματαρεύματατηςτέχνης77ηlaquoαδαπάνητηπαρακαταθήκηraquo78τηςπολυμάθειάςτουηαξίατωνανέκδοτωνκριτικώνάρθρωνπουπρέπειναδημοσι-ευθούν79οκλασικορομαντικόςχαρακτήραςτηςκριτικήςτου80καιηβασικήτουαρχήlaquoαγαπώσυγκρίνωκρίνωεγκατασταίνωraquo81

(β)Ηπραγματικήεσωτερικήβιογραφίατουπροκύπτειμέσααπότοέργοτου82διότιορθάπιστεύειοΠαναγιωτόπουλοςότιlaquoολόκληροτοέργοτουδενείναιπαράμιααδιάκοπηποικιλόμορφηκαιποικιλόχρωμηαυτοεξομολόγησηraquo83

(γ)ΟΠαλαμάςτόλμησενακάμειποίησηγιατουςλίγους84καθιστώνταςτηναγώνισμα τεράστιο85 ανεβάζοντας το έργοσε laquoδυσθεώρητοraquoύψος86Όμως μετηνυπεύθυνηαντιμετώπισητουλόγουόπωςοΣολωμόςκαιοΚάλβος87καιτονακαταπόνητοαγώνατουκαιτηνεπιδίωξητουανέφικτου88κατέστησετονδρόμο

73ΙΜΠΠαλαμάςσ30474ΙΜΠΠαλαμάςσ34275ΙΜΠΠαλαμάςσ258πρβόπσ111-11276ΙΜΠΠαλαμάςσ34377ΙΜΠΠαλαμάςσ274-27578ΙΜΠΠαλαμάςσ11079ΙΜΠΠαλαμάςσ35580ΙΜΠΠαλαμάςσ32381ΚωστήςΠαλαμάςΆπαντατ8ltΠεζοίΔρόμοιΑ΄gtσ113πρβΙΜΠΠαλαμάςσ32382ΙΜΠΠαλαμάςσ36283ΙΜΠΠαλαμάςσ26584ΙΜΠΠαλαμάςσ33685ΙΜΠΠαλαμάςσ33786ΙΜΠΠαλαμάςσ335-33687ΙΜΠΠαλαμάςσ33588ΙΜΠΠαλαμάςσ141πρβσ177

74

τηςποίησηςπιοβατό89ΧωρίςτοlaquoολοκαύτωμαraquoτουΠαλαμάγράφειοΠαπατζώ-νηςούτεκανθαμπορούσεναονειρευτείαυτήντηνπορείατοlaquoολιγάριθμοσμήνοςαετιδέωνμαςσαντονΣεφέρηκαισαντονΕλύτηraquo90laquoΑυτόςφορτώθηκεστηνράχητουόλατrsquoάχαραβάρηενόςσυγχρονισμούπουεπιβαλλότανπολυμερέστατουηθικούκοινωνικούγλωσσικούαισθητικούraquo91καιστάθηκετοκέντροτηςπνευ-ματικήςζωής92καιηπλατύτερησυνείδησηγιαμισόναιώνα93

ΚαιγιατονΠαναγιωτόπουλοστάθηκεοδηγόςόπωςομολογείο ίδιοςlaquoμουάνοιξεπολυσήμαντουςδρόμουςκαιστηντέχνηκαιστηνσκέψηraquo94 γράφει Ιδι-αίτερατοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουέχειωςπρότυποτοκριτικόέργοτουΠαλαμάόπωςέχειήδηπαρατηρηθεί95όσοναφοράστηνβαθιάγνώσητηνακριβοδίκαιηαποτίμησηαλλάκαιστηνφράσηακόμη96

Καιητελικήαποτίμησήτουδιατυπωμένημrsquoέναναντίλογοκιέναλόγογρά-φειlaquoκαταλογίζειςστονΠαλαμάτέτοιαβαρύταταελαττώματατέτοιεςαδυναμίεςαθεράπευτεςκrsquo εξακολουθείς να τονπιστεύειςσπουδαίοraquoκαιαπαντάο ίδιοςlaquoοΠαλαμάςκαιμrsquoόλατουταπαραστρατήματακαιμrsquoόλατουτα ελαττώμα-τααπόδειξεσrsquoόλητουτηζωήπωςκατέχειρωμαλέακαιπολύτροπητηνακέριαποιητικήσυνείδησηΕίτανπολυδύναμηλυρικήφύσηraquo97Στηνεσώτατηουσίατηςηποίησήτουπαράτουςlaquoχίλιουςδρόμουςraquoπουακολουθεί είναιλυρική είναιεκείνοτομέρος τοοποίοθαδιασωθείγράφειοΠαναγιωτόπουλοςlaquoόπουπιοανόθευτοςκαιπιομαστορικάξεσκεπάζεταιολυρικόςτουκραδασμόςraquo98laquoΤολυ-ρικότουκύτταροείτανένακύτταροπολυδύναμοπολύμορφοαδαπάνητοβαθύ-ταταδημιουργικόένακύτταροπουβρισκότανολοένασεοργασμόπουγεννο-

89ΙΜΠΠαλαμάςσ33090ΒλΤάκηςΠαπατζώνηςlaquoΤομεταφραστικότουέργοraquoΓράμματαltΕπιμνημόσυνοτεύχοςgt1943σ27491Παπατζώνηςόπσ27392ΙΜΠΠαλαμάςσ35093ΙΜΠΠαλαμάςσ255πρβσ28994ΙΜΠΠαλαμάςσ1395ΒλΠΔΜαστροδημήτρηςlaquoΘέματακαιπροβληματισμοίσταΠρόσωπακαιτακείμενατουΙΜΠαναγιωτόπουλου(μιασυνοπτικήεξέταση)raquoστοΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙΜΠανα-γιωτόπουλου4ηΕπιστημονικήΣυνάντησηΠρακτικάΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπου-λουΑθήνα2003σ173-17496ΠαραθέτωένααπόσπασμααπότηνμελέτητουγιατονΠαλαμάτοοποίοεάνέβλεπαναδέ-σποτοοι γνωρίζοντες τονκριτικό λόγοκαι τωνδύο δενθαμπορούσαν νrsquoαναγνωρίσουνσεποιονανήκειαντιγράφωlaquoοποιητήςβέβαιοςγιατηναξιοσύνητουεπιστρέφεισυχνάστονπα-ραδομένοστονιερότατοδεκαπεντασύλλαβοκαιτονπλάθεικαιτονξαναπλάθεικαιτονλυγάεικαιτοναπλώνειμεαπανωτέςσυνιζήσειςκαιτονστεριώνεικαιτουδίνειτοβαρύπερπάτηματουκουρασμένουστρατοκόπουκαιτοαλαφροκυμάτισματουανάερουκλώνουκατάτηδιάθεσητηςστιγμήςκαιχύνειμέσατουόλητηνκατασταλαγμένηλυρικήτουορμήμrsquoαιφνίδιαξεσπάσματαπάθους εδώκαι κει ξεσπάσματαυποταγμέναπάνταστο νόημα ενός εσώτερουρυθμούraquo βλΙΜΠΠαλαμάςσ213-21497ΙΜΠΠαλαμάςσ25598ΙΜΠΠαλαμάςσ371πρβσ258πρβΆνταΚατσίκη-ΓκίβαλουlaquoΟΚωστήςΠαλαμάςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquoΠόρφυραςτχ97(Οκτώβριος-Νοέμβριος2000)σ497498

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

75

βολούσεακατάπαυταπουδεγνώρισεαπαυδημόraquo99Ήτανέναπνεύμαβαθύταταρομαντικό100όχιβέβαιαμετηντρέχουσασημασίατουόρουαλλάτουακατα-πόνητουκυνηγούτουανέφικτουΚαικαταλήγειοΠαναγιωτόπουλοςlaquoτοολοφά-νεροτοαμετακίνητοκατάτηνγνώμημουσυμπέρασμα[είναι]πωςηψυχήτουτραγουδιούείτανκrsquoηαληθινήψυχήτουraquo101

ΚρίνονταςτώρατονκρίνανταπρέπειναπούμεπωςοΚωστήςΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουείναιμιααπότιςπιοολοκληρωμένεςκαιισορροπημένεςολι-στικέςπροσεγγίσειςτουέργουτουΠοιητήπουοιειδότεςτηνκατατάσσουνμετα-ξύτωνκορυφαίωνμελετώνγιατοέργοτου

Abstract

The critical approach of Palamasrsquo work by IMPanagiotopoulos registers a circlewhichbeginswithhis1921 lecture and endswithhis1944big synthesisPalamas whichwasawardedwiththeldquoPalamasPrizerdquoTheawetowardsthePoetrsquosworklastedupto1925whentheldquoPalamascrisisrdquobeganashehimselfwritesThere-approachtookplacein1933andpeakedwiththe1944synthesis

Panagiotopoulosrsquostudyhastheadvantageofbeingwrittenbyaphilologistagreatauthor and critic therefore he combines the literary system the artistic sensitivityandthefairassessmentPanagiotopoulosexpressesinanintroductionhishypotheseswhich are concentrated into two places (a) there are many poetic ways (b) eachworkmust be judged under its own conditions Following that he sets the eras ofpalamicpoetryhighlightstheldquoplacesrdquoandregistersthecharacteristicsofthepoetrsquosintellectual personality which are the ldquodouble soulrdquo the intense juxtaposition andtheongoingbattleof theoppositesSumminguphisconclusionsheunderlines themasteryofhisversesthecyclicinspirationthetacticsthemacro-structuralsynthesisthemicro-structurallexicalmanagementtherobustpoeticconscienceandhisnever-ceasinglyricalcellwithoutomittingtostressoutsomeweaknessesAsaworthycritiche notes that the creatormust be judged by the happymoments of his inspirationCertainlyPanagiotopoulosrsquoPalamasisthoughttobeoneofthemostintegratedandholisticapproachesofthePoetrsquoswork

99ΙΜΠΠαλαμάςσ256100ΙΜΠΠαλαμάςσ257101ΙΜΠΠαλαμάςσ355

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

231

Πρινεπιχειρήσωμιασύντομηεπισκόπησητωνσυμβολώνκαιτωνσυμπερασμά-τωντουΣυνεδρίουμαςθέλωναεκφράσωτηνχαράμουπουφτάσαμεαισίωςστηνουσιαστικήολοκλήρωσητωνεργασιώντουόπωςοιπαλιοίαντιγραφείςκωδίκωνπουπαρομοίαζαν τηνπεράτωση της εργασίας τους μεπροσόρμισησεασφαλήλιμέναΈπειτανrsquoαναφέρωμερικάστοιχείαπουαφορούνστηνθεματολογίακαιτηνπροετοιμασίατηςοργάνωσήςτουΠρώτα-πρώταόσοναφοράστηναπόφασηγιατοαντικείμενοτουΣυνεδρίουηΕπιστημονικήΕπιτροπήέλαβευπόψητιςεξήςπαραδοχές(α)οΠαναγιωτόπουλοςαποτελείμιαφυσιογνωμίααναγεννησιακούτύπουμετηνπολυμέρειατουέργουτουκαιτηνεπιτυχήενασχόλησημεόλαταείδητουλόγου(β)τολογοτεχνικόέργοτουκαιπερισσότερογνωστόείναιαλλάκυρίωςμελετήθηκεαρκετάστοπροηγούμενοσυνέδριοπουδιοργάνωσετοΕλλη-νικόΕκπαιδευτήριοndashΣχολήΙΜΠαναγιωτόπουλουσεσυνεργασίαμετονΣύλλο-γοΑποφοίτωνΕλληνικούΕκπαιδευτηρίου1ΣυνεπώςηεπανάληψηενόςγενικούσυνεδρίουδενθαήτανσκόπιμηΓιrsquoαυτόαποφασίσθηκεημελέτητήςεξίσουμετολογοτεχνικόσπουδαίαςπλευράςτουέργουτουπουείναιηΚριτική

ΈρχομαιστασυμπεράσματαΓιατηνεπαγωγικότερηπαρουσίασήτουςομα-δοποιώτις εισηγήσειςανάλογαμε τοαντικείμενό τουςΗ εισήγηση τουκΠυ-λαρινούείχεστόχοndashκαι έτσιλειτούργησεndashωςεισαγωγήστοΚριτικόΈργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουΗδουλειάαυτήδενήτανκαθόλουεύκοληόπωςμπορείναεικάσεικανείςδιότικαιεποπτείατουόλουήταναπαραίτητηκαιδιαχείρισητουυλικούόχιτυχαίαΈτσιόσοοχρόνοςτοεπέτρεπεμαςπαρουσίασεταπολλάπεδίαάσκησηςτηςκριτικήςαπότονΠαναγιωτόπουλοπουείναιηλογοτεχνικήκατrsquoεξοχήνκριτικήηβιβλιοκριτικήητεχνοκριτικήηδοκιμιακήκαιηκοινωνικήκριτικήπουβρίσκονταισταπολλάβιβλίατουαλλάκαιστοναπίστευτοαριθμόαθησαύριστωνάρθρωνκαιμελετώνστονπεριοδικόκαιτονημερήσιοτύποαλλά

1ΒλΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου4ηΕπιστημονικήΣυνάντησηΠρα-κτικάεπιμΘεοδόσηςΠυλαρινόςΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουΑθήνα2003

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

232

καισεεγκυκλοπαιδικάλεξικάΟΠαναγιωτόπουλοςάσκησετηνπολύπλευρηκρι-τικήτουμεγνώσηευαισθησίασυνέπειαθάρροςτηςγνώμηςτουκαικύροςΟκΠυλαρινόςκατόρθωσεναμαςδώσειτηνεικόνατουωκεανούσrsquoέναποτήρινερούπουήτανοχρόνοςτων25λεπτώντηςώρας

ΔύοεισηγήσειςεκείνεςτουκΚαράογλουκαιτουκΑγγελάτουκινήθηκανκατrsquo εξοχήν στοπεδίο των θεωρητικώνπροβληματισμών για τηνφυσιογνωμίατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουΣτόχοςτηςπρώτηςυπήρξενηlaquoκριτικήτηςκριτικήςraquoτουΠαναγιωτόπουλουδηλαδήηαναζήτησητηςαπάντησηςστηνερευ-νητικήυπόθεσηlaquoτίείναι ίσωςκριτικήγιατονΙΜΠαναγιωτόπουλοraquoΑπότηνανάλυσησυγκεκριμένωνμελετώντουσεπεριοδικάτηςδεκαετίαςτουrsquo40καιτηνεισαγωγικήμελέτητουγιατηνΝεοελληνικήΚριτικήστοντόμο42τηςlaquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςraquoοκΚαράογλουμαςαπέδειξενότιοΠαναγιωτόπουλοςδενάσκη-σετηνκριτικήαπαράσκευοςκαιεμπειρικάαλλάlaquoδυναμωμένοςμεθεωρίακαιμελέτηraquoμεαποτέλεσμαηκριτικήτουναστηρίζεταισεθεωρητικέςαρχέςκαικα-νόνεςΣτονίδιοκύκλοτωνθεωρητικώνπροβληματισμώνκαιπροϋποθέσεωνγιατηνάσκησητηςκριτικήςκινήθηκεκαιηδεύτερηεισήγησηΟκΑγγελάτοςμαςαπέδειξεπωςοΠαναγιωτόπουλοςμεβάσημιασυγκεκριμένησυνθετικήαντίλη-ψηπουστηρίζεταισεορισμένακριτήριαόπωςείναιοιιστορικοίόροιτηςδιαμόρ-φωσηςτωνλογοτεχνικώνπαραδόσεωνμετιςσυνέχειεςκαιτιςρήξειςτουςαπότηνμιααλλάκαιηκατάκτησηενόςάρτιουοργάνουδιαπόρθμευσηςτηςσκέψηςπουείναιηγλώσσααπότηνάλλη ισορροπείδόκιμαανάμεσαστηνιστορίατηςλογοτεχνίαςκαιτηνκριτικήμεαποτέλεσμαναδιατυπώνεικαίριεςπαρατηρήσειςγιατηνπεζογραφικήπαραγωγήτηςπεριόδου1920-1940

Μετά τις θεωρητικέςαυτέςπροσεγγίσεις για τηνφυσιογνωμία της κριτικήςτουΠαναγιωτόπουλου έρχομαιστοβασικόέργουποδομήςπουείναιηΒιβλιο-γραφίααφετηρίαsinequanonκάθεσοβαρήςμελέτηςενόςσυγγραφέαΗβιβλιο-γραφίαείναιέναπερίεργοέργοΑντηνδεικανείςαποσπασματικάδηλαδήαπότηνπλευράτουβιαστικούχρήστηπουπροστρέχεινrsquoαντλήσειπέντε-δέκαψηφί-δεςαντιλαμβάνεταιμεντηνχρησιμότητάτουχάνειόμωςτηνεικόναΑνόμωςτηνπροσεγγίσεικάποιοςστοσύνολότηςμεόλεςτιςψηφίδεςστηνθέσητουςτότεβλέπειμιαπανοραμικήεικόνασυναρπαστικήτηνοποίασυνθέτουνοόγκοςτουέργουηγνώσηηπολυμέρειακαιητεράστιαθεματολογίαΑυτάόλαμαςταέχειδώσειηκατrsquoεξοχήναρμόδιακΠαναρέτουαφούηίδιασυνέταξεαυτότοέργοΗβιβλιογραφίακαλύπτειταέτη1916-1982Απότα3295λήμματατα3179είναιηεργογραφίακαιμόνο116ηφιλολογίαΕύχομαινασυνεχισθείκάποτετοέργο

ΤηνχαρτογράφησητηςπλούσιαςεργογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουστονημερήσιοτύποαπότο1917έωςτοτέλοςτηςζωήςτουτο1982μαςπαρουσίασεοκΒαρελάςΣτηνεισήγησηαυτήεξετάστηκανιδιαίτεραοιδιαρκέστερεςκαισημαντικότερεςσυνεργασίεςτουστιςεφημερίδεςΔημοκρατία(1924-1926)Πρω-ΐα(1933-1940)καιΕλευθερία(1965-1967)ΟκΒαρελάςέμπειροςερευνητήςκαιικανόςχειριστήςμεγάλωνσυνόλωνπληροφοριώνμαςέδωσετηντάξητωναριθ-

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

233

μητικώνδεδομένωνδιερεύνησετιςιδιαιτερότητεςτωνάρθρωνκαιτιςανάλογεςπροσαρμογέςτουςσεσχέσημετηνποικιλίακαιτονχαρακτήρατωνεντύπωνμαςπαρουσίασετηνπλούσιαθεματολογίατουςκαιτηναδιαμφισβήτητηποιότηταπολλώναπόαυτάΕίναιγνωστόβέβαιαότιαπότοπολύενδιαφέροναυτόυλικόμικρόμέροςμόνονέχειπεριλάβεισεβιβλίατουοΠαναγιωτόπουλοςΣτονχώροτωνσυνεργασιώντουΠαναγιωτόπουλουκινήθηκεκαιηεισήγησητηςκΟικονο-μοπούλουΠρόκειταιγιατηνlaquoΒασικήΒιβλιοθήκηraquoενόςεμβληματικούκαιμακρό-πνοουέργουτηςδεκαετίαςτουrsquo50τοοποίοουδέποτεέχασετηνχρησιμότητάτουΕδώεπισημάνθηκανδύοβασικέςπαράμετροιτιςοποίεςυπογραμμίζουμε(α)είναιτοαναγνωρισμένοκύροςτουΠαναγιωτόπουλουοοποίοςμαζίμετονκαθηγητήΔιονύσιοΖακυθηνόκαιτονφιλόσοφοκαιδοκιμιογράφοΕυάγγελοΠαπανούτσοαποτελούσαντηνσυντακτικήεπιτροπήγιατηνδιεκπεραίωσητουγιγαντιαίουαυ-τούέργουγιαόλαταγραμματειακάκαιλογοτεχνικάείδηαπότον11οαιώναέωςταμέσατου20ού(β)ΟΠαναγιωτόπουλοςπέραντουεποπτικούκαισυμβουλευ-τικούρόλουτουωςσυντάκτηεπιμελήθηκετουςτόμουςγιατονΓεώργιοΒιζυηνόγιατοΙστορικόΜυθιστόρημακαιαπόκοινούμετουςάλλουςδύοσυντάκτεςτονεξαιρετικάενδιαφέροντατόμογιατηνΝεοελληνικήΚριτικήΌλεςαυτέςτιςπτυχέςκαιτηνσημασίατουςανέδειξενηκΟικονομοπούλουμετηνεισήγησήτης

Ο επόμενος κύκλος που περιλαμβάνει δύο επίσης εισηγήσεις αναφέρεταιστηνενασχόλησητουΠαναγιωτόπουλουμετηνπαλαιότερηλογοτεχνίαμαςέωςτηνΕπανάστασηΑυτήντηνπερίοδοδιερεύνησανοκΞούριαςκαιηκΔημάκηΜε την εισήγησή του ο κ Ξούριας επισήμανε πρώτον ότι οι περί ού ο λόγοςμελέτες είναι ολιγάριθμες δεύτερον ότι η ορολογίαπου χρησιμοποιεί οΠανα-γιωτόπουλοςστηνβάσητουδιπόλουλογιοσύνηλογοτεχνίακαθορίζειανάλογακαιτηναντιμετώπισηαπόμέρουςτουτωνσχετικώνκειμένωνταπροϊόντατηςλογιοσύνηςυπήρξανπερισσότερααλλάκυρίωςυπήρξανχρήσιμαγιατονυπό-δουλοελληνισμόενώταλογοτεχνικάέργατης ίδιαςπεριόδουήσανολιγότεραΟΠαναγιωτόπουλος είχε εποπτεία της παλαιότερης περιόδου της λογοτεχνίαςμαςηδεαποσαφήνισητηςκριτικήςστάσηςτουόπωςμαςέδειξεοκΞούριαςείναιχρήσιμηγιατηνκριτικήαποτίμησητωνπροϊόντωντηςεπόμενηςπεριόδουτης laquoνεοελληνικήςraquo όπως την ονομάζει ο Παναγιωτόπουλος Η εισήγηση τηςκΔημάκηκινείταιστηνίδιαπερίοδοαλλάαφοράσεσυγκεκριμένοσυγγραφέαπουείναιοΚοραήςΗκΔημάκημαςπαρουσίασεέναάγνωστοκείμενοτουΠανα-γιωτόπουλουτοοποίοεπισήμανεστοΙστορικόΑρχείοτουΠανεπιστημίουΑθη-νώνμετίτλοlaquoΟΑδαμάντιοςΚοραήςωςλογοτέχνηςκαιδιδάσκαλοςύφουςraquoτοοποίοπροόριζεγιαδιδακτορικήδιατριβήΩςεισηγητήςορίστηκεοκαθηγητήςτηςΑρχαίαςΕλληνικήςΦιλολογίαςΕμμανουήλΠεζόπουλοςΤοκείμενουπεβλήθηδύοφορές(19351941)όπωςακούσαμεαλλάηδιαδικασίαδενδιεκπεραιώθηκεγιααδιευκρίνιστουςακόμαλόγουςΑπότηνανάλυσητουκειμένουφάνηκεηεπι-στημονικήμεθοδικότητακαιηκριτικήοξύνοιαμετηνοποίαοΠαναγιωτόπουλοςεπιχειρείνrsquoαναδείξει τιςλογοτεχνικέςσυνιστώσεςτηςδημιουργίαςτουΚοραή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

234

Είναιαυτονόητοπωςηπεριέργειαόλωνμαςθαθεραπευθείμετηνεπιβαλλόμενηδημοσίευσητουκειμένου

ΓιατηνπερίοδομετάτηνΕπανάστασηακούσθηκαντέσσεριςανακοινώσειςοιοποίεςδιερεύνησαντηνκριτικήαποτίμησητουΠαναγιωτόπουλουγιαμείζονεςσταθμούςτηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςτονΣολωμόκαιτονΚάλβοτονΠαλα-μά τονΚαβάφη και τονΚαρυωτάκηΗ κΑφροδίτηΑθανασοπούλου εξέτασεμε γνώσηκαι ευαισθησία τιςκριτικέςαπόψεις τουΠαναγιωτόπουλουγια τουςπατέρεςΣολωμόκαιΚάλβοαλλάκαιάλλουςεπτανησίουςποιητέςΕρευνητικόυλικότηςαποτέλεσανκατrsquoεξοχήναλλάόχιμόνονοιέξιτόμοιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνσειράςτηνοποίαεύστοχααποκαλείlaquoάτυπηγραμματολογίαraquoΗ κ Αθανασοπούλου επισήμανε την αισθητική θεωρία του ΠαναγιωτόπουλουγιατονποιητικόλόγογενικάκαιειδικάτιςαπόψειςτουγιατονΣολωμόκαιτονΚάλβοσεσύγκρισημετουςσύγχρονούςτουςποιητέςτηςlaquoΠαλαιάςraquoλεγόμενηςΑθηναϊκήςΣχολήςαλλάκαιμrsquoεκείνουςτηςγενιάςτουΠαλαμά

ΟΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονΠαλαμάκαιστονΚαβάφηδύοξεχωρι-στούςτόμουςαπότουςέξιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνένεκατηςσημασίαςτουςωςσταθμώνκαιαφετηριώντηςνεοελληνικήςποίησηςΤηνπερίπτωσητηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαλαμάεξέτασεογράφωνοοποίοςανέφερεότιησχέσηαυτήυπήρξεδιαρκήςκαιδιαλεκτικήαλλάκυρίωςαποκαλυπτικήτουχαρακτήρατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουπουσυνδυάζειτηνφιλολογικήμεθοδικότητατηνκαλλιτεχνικήευαισθησίακαιτηνδίκαιηαποτίμησηΈτσιοΠαναγιωτόπουλοςστηνμονογραφίατουγιατονΠαλαμάδιατυπώνειεισαγωγικάτιςερευνητικέςυπο-θέσειςτουορίζειτιςεποχέςτηςπαλαμικήςποίησηςκαιεπισημαίνειτουςlaquoτόπουςraquoτηςενώπαράλληλαδιαγράφειταχαρακτηριστικάτηςπνευματικήςιδιοσυστασίαςτουποιητήπουείναιηδιπλήψυχήκαιοέντονοςσυγκρητισμόςΣτηνεισήγησηυπογραμμίστηκανκυρίωςδύοπράγματα(α)ηάποψητουΠαναγιωτόπουλουγιατηναποφασιστικήσημασίατουρόλουτουΠαλαμάγιατηννεοελληνικήποίησηκαι(β)ηάποψητουεισηγητήότιοΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουαποτελείμιαναπότις4-5πιοολοκληρωμένεςμονογραφίεςγιατοέργοτουποιητή

Ταχαρακτηριστικάτηςβαθιάςγνώσηςτηςμεθοδικότηταςκαιτηςευαισθησί-αςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουδιαπίστωσεκαιοκΚαψωμένοςστηνεισή-γησήτουγιατονΚαβάφηΟκΚαψωμένοςχαρακτηρίζειτηνμονογραφίαγιατονΚαβάφηπουαποτελείτονΔ΄τόμοΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνωςμελέτησυστηματικήδιότιεξετάζειπροοδευτικάτονάνθρωποτακοινωνικάκαιπολιτι-σμικάσυμφραζόμενατηςεποχήςτουταδιακριτικάγνωρίσματατηςέμπνευσήςτουτοαξιακότουσύστημακαθώςκαιταειδοποιάστοιχείατηςποιητικήςτου(γλώσσαστιχουργίατεχνικέςαισθητική)ΦάνηκεκαθαράαπότηνεισήγησηπωςησυμβολήτηςμονογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουγιατηνερμηνείατηςποίησηςτουΚαβάφηπαρrsquoόλοπουδημοσιεύθηκετο1946διατηρείακέραιηέωςσήμεραμέσαστονόγκοτηςκαβαφικήςβιβλιογραφίαςτηνσημασίατης

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

235

ΣπουδαίοςσταθμόςτηςεπόμενηςγενιάςστηνποίησήμαςείναιοΚώσταςΚα-ρυωτάκηςΤηνπερίπτωσηαυτήνεξέτασεοκΑγάθοςγνώστηςόλωντωνπαρα-μέτρωντηςπεριόδουμεβάσητοεκτεταμένομέροςτουΕ΄τόμουΤων προσώπωνκαιτωνκειμένων τοοποίοοΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονποιητήκαθώςκαι άλλα σημαντικά του κείμεναΟΠαναγιωτόπουλος εξετάζει εξελικτικά τηνγνωριμίατουμετονποιητήτηνσύντομηδιάρκειατουβίουτουτονάνθρωποτηνσχέσημετηνπαράδοσηκαιτουςπολιτικοκοινωνικούςκαιπολιτισμικούςόρουςτηςεποχήςΚαταλήγειμεταχαρακτηριστικάτηςποίησήςτουκαιτηναποτίμησήτηςΌλααυτάπαρουσιάσθηκανμεμεθοδικότρόποαπότονκΑγάθο

Ο Παναγιωτόπουλος παράλληλα με την νεοελληνική λογοτεχνία μελέτησεκαι την ευρωπαϊκήΈτυχεπρόσφαταναχρησιμοποιήσωένακειμενάκι τουγιατονμεγάλονορβηγόσυγγραφέαΚνουτΧάμσουνκαιδιαπίστωσατοκαίριοτωνπαρατηρήσεώντουκαισταπιομικράτουκείμεναΑυτήντηνπεριοχήεξέτασεοκΓεράσιμοςΖώραςοοποίοςανέδειξετηνσυγκριτικήματιάτουΠαναγιωτό-πουλουαλλάκαιτοαπαραίτητοτηςσυνανάγνωσηςτηςελληνικήςμετηνευρω-παϊκήλογοτεχνίαΌπωςφάνηκεαπότηνεισήγησητακείμενααυτάείναιπολλάαλλάδιάσπαρταστουςτόμουςΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνσεταξιδιωτικάκείμενααλλάκαισεπολλάάλλαέντυπαΚαίριααντικείμενατωνπροβληματι-σμώνκαιτωνκριτικώνndashσυγκριτικώνπροσεγγίσεωντουΠαναγιωτόπουλουείναιτανεωτερικάρεύματατηςευρωπαϊκήςλογοτεχνίαςσεσχέσημετηνελληνικήοαισθητισμός οι τάσεις της ευρωπαϊκήςπεζογραφίας της εποχής του αλλά καικρίσειςκαιαπόψειςγιαπολλάπρόσωπακαιθέματαπουμαςπαρουσίασεστηνεισήγησήτουοκΖώρας

ΟιπεριοχέςτηςγνώσηςτηςμελέτηςτηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιω-τόπουλουδενέχουντελειωμόΤρειςσπουδαίεςπεριοχέςτηςσκέψηςκαιτωνπρο-βληματισμώντουστιςοποίεςαφιέρωσεμεγάλομέροςτηςζωήςκαιτηςκριτικήςτουσκέψηςείναιοδοκιμιακόςλόγοςητεχνοκριτικήκαιηπαιδαγωγίαωςθεωρίακαιπράξηΤοδοκιμιακότουέργοείναιπλουσιότατοκαιγνωστότατοένεκατηςσταθερήςεπιλογήςτουωςυποδειγματικούνεοελληνικούλόγουΤαχαρακτηρι-στικάτουέργουαυτούανέλυσεμεκύροςοκΝάκαςμεταφραστήςδοκιμίωντουMontaigneκαιειδικόςστηνμελέτητουείδουςκαιστηνμελέτητηςγλώσσαςΈτσιμαςπαρουσίασεταιδιαίτεραχαρακτηριστικάτηςδοκιμιογραφίαςτουΠαναγιω-τόπουλουτιςθεωρητικέςαπόψειςτουγιατοδοκίμιοαλλάκαιτηνκαλλιεργημένηγλώσσατηςδιαπόρθμευσηςτωνδιανοημάτωντου

ΜέγαπεδίοάσκησηςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουήτανκαιητεχνοκρι-τικήΤαβιβλίαοιμελέτεςταάρθραοιαναφορέςσεόλεςτιςμορφέςτηςτέχνηςαλλάιδιαίτεραστηνζωγραφικήείναιαναρίθμηταΘαέλεγεκανείςότιδενυπάρ-χεικείμενότουπουναμηνέχεισχετικήαναφοράΑυτάόλαείναιβέβαιααποτέ-λεσματηςαγάπηςτουγιατηντέχνησυνακόλουθοτηςοποίαςείναιηβαθειάτουγνώσηΤηνανάδειξηκαιαποτίμησητουέργουαυτούανέλαβεκαιδιεκπεραίωσεμετονκαλύτεροτρόποηκΚαλογήρουηοποίαεπεσήμανεπολύσωστάπωςαυτή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

236

ηπροσέγγισήτουενεργοποίησεέναείδοςπαλίμψηστηςγραφήςστοοπλοστάσιότουώστεμέσασταγραπτάτουναζωντανεύουνωςεικόνεςταπράγματαΠρο-σωπικάαυτήηπαρατήρησημrsquoέκανενασκεφθώτηνεξεικονιστικήτακτικήτουΚάλβουτουοποίουπολλέςπεριγραφέςαποτελούνοπτικοποίησητωνιδεώντου

ΗπαιδαγωγίαήτανημεγάληέγνοιατουΠαναγιωτόπουλουΩςδιανοούμενοςωςφιλόλογοςκαιωςυπεύθυνοςτηςΣχολήςπουφέρειτοόνομάτουυπηρέτησετηνπαιδείαεπίέξιδεκαετίεςΩςανήσυχοπνεύμακαιωςμάχιμοςεκπαιδευτικόςαναπτύσσεισυχνάτουςθεωρητικούςτουπροβληματισμούςσεπολλάτουκείμεναγιαταθέματατηςπαιδείαςγιατουςπροσανατολισμούςτηςταπρογράμματατασχολείατουςεκπαιδευτικούςενολίγοιςγιατουςκύριουςσυντελεστέςτηςεκ-παίδευσηςώστεηπαιδείαναείναιτομέσοτηςανάπτυξηςτουνουκαιτηςψυχήςτωννέωνΕλλήνωνγιαναγίνονταιδημιουργικοίάνθρωποικαιπάνωαπrsquoόλασυ-νειδητοίπολίτεςΑυτάόλαταανέπτυξεμεεπαγωγικότρόποηειδικήσταθέματατηςΘεωρίαςκαιτηςΙστορίαςτηςΕκπαίδευσηςκαιτηςΕκπαιδευτικήςΠολιτικήςκΠολυάνθηΤσίγκου

ΚλείνωτηνπρόχειρηαυτήσύνοψημεδύοεπισημάνσειςκαιτρειςπροτάσειςΠρώταοιεπισημάνσειςΗπρώτηόλεςοιεισηγήσειςυπήρξανυψηλούεπιπέδουδιότι όλοι οι εισηγητέςωριμότεροι και νεότεροι είναι ειδικοί στα θέματαπουπραγματεύθηκανΗδεύτερηκοινόςτόποςόλωντωνεισηγήσεωνείναιότιηάσκη-σητηςκριτικήςπροϋποθέτειτηνκατοχήόλωντωνστοιχείωνadhocγνώσητωνσυμφραζομένων (κοινωνικώνπολιτικώνκαιπολιτισμικών)θεωρητικόοπλισμόεποπτείατηςιστορικότηταςτωνφαινομένωνικανότητασύγκρισηςφιλοσοφικήθεώρησητωνπραγμάτωνήρεμοπάθοςκαιικανότηταδιατύπωσηςτωνσκέψεωνμεγλώσσαεύστοχηκαιτέρπουσαδηλαδήαυτόπουδιαπιστώσαμεόλοιγιατονΠαναγιωτόπουλοΜεβάσητιςεπισημάνσειςαυτέςείναιαυτονόητοότιταΠρα-κτικάτουΣυνεδρίουθrsquoαποτελέσουναπαραίτητοέργοαναφοράςγιαόσουςθαθελήσουνναμελετήσουντοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουκαιναπροσεγγί-σουντηνκριτικήτουσκέψη

Προχωρώστιςτρειςπροτάσειςοιοποίεςεύχομαιναπραγματοποιηθούνότανηπατρίδαμαςβρειένανκανονικόβηματισμόκαιοιπροϋποθέσειςτοεπιτρέψουν

ΗπρώτησυνέχισητηςΒιβλιογραφίαςΙΜΠαναγιωτόπουλουδεδομένουότιέχουνπεράσει35χρόνιααπότηνέκδοσήτηςκαικυρίωςσυμπλήρωσητουδευτέ-ρουμέρουςπουαφοράστηνφιλολογίασχετικάμετοέργοτου

ΗδεύτερηεπανέκδοσητουκλασικούκριτικούέργουτουΤαπρόσωπακαιτακείμεναμετηνπροσθήκηλεπτομερώνευρετηρίωνπροσώπωνκαιπραγμάτωνσεκάθετόμο

Ητρίτησυναγωγήεπιλογήκαιέκδοσητωνσημαντικότερωνκριτικώνμελετώνκαιάρθρωντουσεεφημερίδεςκαιπεριοδικάπουδενπεριέλαβεοίδιοςσετόμους

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

237

ΚαταλήγωηυψηλούεπιπέδουπολυκριτικήπρoσέγγισητουκριτικούέργουτουΙΜΠαναγιωτόπουλουπιστώνεταικατrsquoεξοχήνστουςειδικούςεισηγητέςπουέλαβανμέροςστοΣυνέδριοΑυτόδικαιώνεικαιτηναπόφασητηςΕπιστημονικήςΕπιτροπήςαλλάκαιτιςστοχευμένεςπροσκλήσειςκαιτιςπολύμηνεςφροντίδεςτωνσυνδιοργανωτώντωνlaquoΦίλωντουΦιλολογικούΣυλλόγουΠαρνασσόςraquoτουlaquoΙδρύματοςΚωστήΠαλαμάraquoκαιτηςlaquoΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚΓΚασίνης

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

3

ΤΟ ΚΡΙΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

4

copy 2018 Εκδόσεις τηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου ΝικολάουΜίληση315351Παλλήνη Τηλ2106666117

ΕπιμέλειατηςέκδοσηςΘεοδόσηςΠυλαρινόςΣύνταξηπινάκωνΆγγελοςΜητρέληςΣχέδιοεξωφύλλουΒελισσάριοςΤσακούμηςΣτοιχειοθεσίαndashΕκτύπωσηndashΒιβλιοδεσίαΓΚωστόπουλος

ISBN978-618-5396-00-8

5

ΤΟ ΚΡΙΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

ΕπιστημονικόΣυνέδριοπουσυνδιοργανώθηκε

απότηΣχολήΙΜΠαναγιωτόπουλου

τοΊδρυμαΚωστήΠαλαμάκαι

τουςΦίλουςτουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquo

στις17-18Φεβρουαρίου2017

στηνΚεντρικήΑίθουσατουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquo

υπότηναιγίδατου

ΥπουργείουΠαιδείαςΈρευναςκαιΘρησκευμάτων

καιτουΥπουργείουΠολιτισμούκαιΑθλητισμού

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑndashΕΙΣΑΓΩΓΗΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ

ΑΘΗΝΑ2018

6

7

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΕΠΙΤΡΟΠΗ

ΠΡΟΕΔΡΟΣ

ΑΙΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣΚΑΣΙΝΗΣ

ΜΕΛΗ

ΓΕΡΑΣΙΜΟΣΖΩΡΑΣ

ΛΗΔΑΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ

ΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ

ΠΟΛΥΑΝΘΗΤΣΙΓΚΟΥ

8

9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήraquo

ΚήρυξηέναρξηςεργασιώνΆλκηςΙΠαναγιωτόπουλος

ΓενικόςδιευθυντήςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου

Α΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΠΔΜαστροδημήτρης

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήστοκριτικόέργο

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΠολυάνθηΤσίγκουlaquoΟιπαιδαγωγικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουΘεωρίακαιπράξηraquo

ΕρατοσθένηςΚαψωμένοςlaquoΟΚαβάφης

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΟΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουraquo

Β΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΘανάσηςΝάκας

ΧαράλαμποςΚαράογλουlaquoΤιίσωςείναικριτική

γιατονΙΜΠαναγιωτόπουλο(Προβληματισμοίτηςεποχής)raquo

ΓιάννηςΞούριαςlaquoΈναςπαλαιόςελληνικόςκόσμος

απότηνσκοπιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΜαρίαΔημάκη-ΖώραlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςκαιηδιδακτορική

διατριβήτουγιατονΑδαμάντιοΚοραήraquo

ΑφροδίτηΑθανασοπούλουlaquoΟικριτικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατοέργοτουΣολωμού

τουΚάλβουκαιάλλωνποιητώντου19ουαιώναraquo

ΒάσωΟικονομοπούλουlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςωςεπιμελητής

καιωςανθολόγοςτηςlsquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςrsquoraquo

ΛάμπροςΒαρελάςlaquoΟισυνεργασίεςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου

στονημερήσιοτύποraquo

11

17

21

35

53

65

79

95

103

111

127

139

10

ΓΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΧαράλαμποςΚαράογλου

ΘανάσηςΑγάθοςlaquoΟΚώσταςΚαρυωτάκηςαπότηνοπτικήγωνία

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΔημήτρηςΑγγελάτοςlaquoΙσορροπώνταςμεταξύκριτικήςκαιιστορίας

τηςλογοτεχνίαςΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

γιατηνπεζογραφίατουμεσοπολέμουraquo

ΓεράσιμοςΓΖώραςlaquoΑτενίζονταςτηνΕυρώπηκαιτουςλογοτέχνεςτης

(μέσααπότηνκριτικήματιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλου)raquo

ΤζίναΚαλογήρουlaquolsquoΠόσεςνύχτεςπερπάτησεμέσαμουοάνεμος

οθυμωμένοςτηςΆρληςrsquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

καιηκριτικήθέασητηςτέχνηςraquo

ΘανάσηςΝάκαςlaquoΗδοκιμιογραφίατουΙΜΠαναγιωτόπουλου

(ειδολογικάχαρακτηριστικάρητορικήσχηματικόςλόγος)raquo

ΑννίταΠΠαναρέτουlaquoΕργογραφικάndashβιβλιογραφικά

ΙΜΠαναγιωτόπουλουΤριάνταπέντεχρόνιαμετάraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΣυμπεράσματαraquo

ΠΙΝΑΚΕΣ

Ι Πίνακαςελληνικώνκυρίωνονομάτων

ΙΙ Πίνακαςξένωνκυρίωνονομάτων

III Πίνακαςόρωνκαιπραγμάτων

ΙV Πίνακαςτίτλωνβιβλίωνπεριοδικώνεφημερίδωνέργωντέχνης

153

169

177

187

199

225

231

241

245

247

251

ΠΕΡΙΕχΟΜΕΝΑ

65

laquoΌληηπολύπονηζωή[τουΠαλαμά]στάθηκενένατάνυσματόξουένατίναγμαβέλουςπροςτουςμακρινούςορίζοντεςraquo1γράφειοΠαναγιωτόπουλοςΑυτήντηνδιαδρομήθαπαρακολουθήσουμεμεοδηγότονίδιοΗκριτικήαποτίμησητουέρ-γουτουΠαλαμάαπότονΠαναγιωτόπουλοδιαγράφει ένανκύκλοπουαρχίζειαπότο19212καικλείνειτο1944μετηνμεγάλημελέτηπουβραβεύθηκετο1947μετοlaquoέπαθλονΠαλαμάraquo3ΠέραντωνδύοβιβλίωντουταάρθραοιδιαλέξειςκαιτασημειώματάτουπουκαταχωρίζονταιστιςβιβλιογραφίεςΚατσίμπαληΚασίνηκαιΠαναρέτου υπερβαίνουν τα304Ηδιάλεξη του1921 είναιαποτέλεσμα της

1 ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚωστής Παλαμάς δεύτερη έκδοση Εκδοτικός Οίκος Φέξη Αθήνα1962σ316[στηνσυνέχειαΙΜΠΠαλαμάς]2Ηδιάλεξηέγινεστις6Φεβρουαρίου1921στηνΛέσχητηςlaquoΦοιτητικήςΣυντοφιάςraquo[Πανε-πιστημίουκαιΚοραή)καιτυπώθηκετοίδιοέτοςβλΙωάνΜΠαναγιωτοπούλουΤοποιητικόέργοτουΚΠαλαμάΕκδότηςΓΠΠοταμιάνοςΑθήνα1921[στηνσυνέχειαΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμά]3ΣτηνπρώτηπροκήρυξήτουτοέπαθλοαπονεμήθηκεστονποιητήΓΔελήστηνΑίθουσαΤελε-τώντηςΑκαδημίαςΑθηνώνμίλησανοΥπουργόςΠαιδείαςΝΛούβαριςοΆγγελοςΣικελιανόςκαιοΓΔελήςβλεφημΕλεύθερονΒήμα7Μαρτίου1944ΗμελέτητουΠαναγιωτόπουλουμοιράστηκετοlaquoέπαθλονΠαλαμάraquoκατάτηνδεύτερηπροκήρυξητουβραβείουμετονΓΣε-φέρηΠρόεδροςτηςΕπιτροπήςήτανοΣωτήρηςΣκίπηςκαιεισηγητήςοΑντρέαςΚαραντώνηςΗτελετήαπονομήςέγινεστις26Φεβρουαρίου1947στηνΑίθουσατουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquoβλΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1943-1953Αθήνα1953αρ683ΣτηναπονομήαυτήαντέδρασενέντοναοΛέανδροςΚΠαλαμάςοοποίοςχαρακτήρισετηνμελέτητουΠαναγιωτόπουλουlaquoκαθαρόνλιβελλογράφημαεναντίοντουποιητούκαιτουανθρώ-πουraquoβλεφΗΚαθημερινή26Φεβρ1947πρβΚατσίμπαληςόπαρ6844Καταχωρίζονταιοιαριθμοίαπότιςβιβλιογραφίες(α)ΚΓΚασίνηςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά(1911-1925)Αθήνα1973αρ2730287428843010(β)ΚΓΚασίνηςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1932-1942ανάτυποαπότηνΝέαΕστίαΧρι-στούγεννα1994Αθήνα1994αρ2519701227(γ)ΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1943-1953Αθήνα1953αρ48849771385810521054(δ)ΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1954-1958Αθήνα1959αρ7790169219230260

ΚΓΚΑΣΙΝΗΣ

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

66

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

αγάπηςκαιτουθαυμασμούτουπροςτοέργοτουποιητή5ηψυχήτουοποίουείναιlaquoοιδικέςμαςψυχέςενωμένεςraquo6γράφειΣτόχοςτουόπωςαναφέρειστηνεπιστο-λήτουπροςτονποιητήείναιναεπισημάνειlaquoτιςδιάφορεςτάσειςπουξεχωρί-ζουνμέσrsquoστοτραγούδιraquoτουχωρίςναπαραλείψειναεπισημάνειλέειονεοσσόςτων20χρόνωνκάποιαlaquoψεγάδιαraquo7Πράγματιεπισημαίνειτουςβασικούςτόπουςτηςπαλαμικήςποίησηςπουείναικατάτηνάποψήτουημεγαλοπρεπήςπατρι-δολατρία8καιηρωολατρία9ηlaquoακόλαστηraquoαλλάκαισοφήφυσιολατρία10τοανή-συχοθρησκευτικόαίσθημαοσκεπτικισμός11καιοπανθεϊσμόςησυγκρατημέναπαθητικήγυναικολατρία12καιίσωςησημαντικότερηγιαμέναεπισήμανσήτουπουείναιτοπαντούχυμένοφως13θέμαπουδενβρήκεακόμητηνσπουδήπουτουταιριάζειγιαναφανούνοιφυσικέςμεταφυσικέςθρησκευτικέςσυμβολικέςκαιφιλοσοφικέςδιαστάσειςτουωςπρογόνουτωνηλιολατρώνποιητώνμαςΚαί-ριεςεπίσηςπαρατηρήσειςείναιπωςοστίχοςτουΠαλαμάδενγίνεταιlaquoαυστηράμουσικόςraquoαλλάlaquoέχειόμωςφωτεινήπλαστικότηταraquo14καιοχαρακτηρισμόςτουΠαλαμάωςαφετηρίαςαπότηνοποίαθrsquoανατείλουννέοιποιητέςπράγμαπουεπισήμανεκαιηκριτική15Καικαταλήγειστηνπροσέγγισήτουμετηνκατακλείδαlaquoλυρικός φιλόσοφος ωραιοπαθής πατριδολάτρης φυσιολάτρης ηρωολάτρηςιδεολάτρηςσοφόςτεχνίτηςαληθινάδημοτικιστήςraquo16

Ο θαυμασμός του συνεχίστηκε για 4-5 χρόνια όπως φαίνεται και από τηναλληλογραφίατους17τακαλάλόγιαπουέγραψενοΠαλαμάςγιατοΒιβλίοτης

(ε)ΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1959-1963Αθήνα1964αρ127143162198224249297314380421442547592ΠρβΑννίταΠαναρέτουΕργογραφίαndashΒιβλιογραφία(1916-1982)ΙΜΠαναγιωτόπουλουΣΩΒΑθήνα1990αρ1112027468147164874984093310691125116012025ΜαζίμετονΣολωμότονθεωρείωςτονμεγαλύτεροΈλληναποιητήκαιτονχαρακτηρίζειωςΓκαίτετηςΕλλάδοςβλΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ86ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ127Επιστολήτης28Μαρτίου1921ltΑρχείο ΙδρύματοςΚωστήΠαλαμάgt [ΙΚΠ]Στην επιστολήαυτήαπάντησεοΠαλαμάςστις4Απριλίου19218ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ309ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ21κε10ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ2730αντίστοιχα11ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ302412ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3013laquoΤοφωςείναιακόλασταχυμένοκιείναιλαμπρόκαιεκτυφλωτικόκαιπροσβάλλειέντονακαιχτυπάειορμητικάτrsquoασυνείθιστοκιάμαθομάτιraquoβλΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3114ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3637Αυτήντηνπλαστικότητατηςτέχνηςτουεπι-σήμανεκαιοΠαπατζώνηςστηνμελέτητουlaquoΤομεταφραστικότουέργοraquoΓράμματα1943ltΕπι-μνημόσυνοτεύχοςgtσ280όπουγράφειlaquoΗφιλοσοφίατουΠαλαμάήτανορθολογιστικήκαιητέχνητουπλαστικήκαικλασικίζουσαraquo15ΛχοΒάρναληςγράφειlaquoόλοιπατήσανεπάνουσταφτεράτουγιαναπρωτοπετάξουνraquoβλΑισθητικάndashΚριτικάΒ ΚέδροςΑθήνα1958σ15416ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3917Στις23Ιουλίου1924ζήτησεαπότονΠαλαμάναπροσέξειτοΒιβλίοτηςΜιράνταςκαιναγράψεικάτιβλτογράμμαστοΑρχείοτουΙΚΠ

67

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

Μιράντας(1924)καιτηνάδειαπουζήτησενοΠαναγιωτόπουλοςναταδημοσιεύ-σει18αλλάκυρίωςαπότηνρητήαναφοράτουιδίουστηνμελέτητου1944όπουαναφέρειπωςηlaquoκρίσηΠαλαμάraquoάρχισεκυρίωςαπότο1925καιlaquoέκαμετονκύ-κλοτηςμέσαμουκrsquoεγώπερπάτησαμέσαστοέργοαυτόraquo19Τέσσεραπέντεχρό-νιαμετάτηνδιάλεξητου1921άλλεςαγάπεςτονελκύουνMallarmeacuteBaudelaireRodenbachLaforgueπροσανατολισμόςπροςτηνlaquoκαθάριαέκφρασηraquoπουβρι-σκότανκατάτονΠαναγιωτόπουλοέξωαπότονδρόμοτουΠαλαμά20ΗνεότερηποίησηαρχίζειμετονPoeγράφεικαιακολουθείαντίθετηπορείασεσχέσημετουςκλασικούςοικλασικοίανεβάζουντηνέκφρασηίσαμετονΛόγοενώοινεό-τεροικυριαρχούνταιαπότηντάσητηςεξάρθρωσηςτουλογικούστοιχείουκαιτηςπριμοδότησηςτηςμουσικήςασάφειαςκαιτηςυποβλητικήςασυμμετρίας21ΟΠα-ναγιωτόπουλοςφαίνεταιναθεωρείασύμπτωτα22τακεφάλαιαlaquoσυμβολισμόςraquoκαιlaquoΠαλαμάςraquoαλλάπιστεύωπωςηκρίσηαυτήαποτελείγενίκευσητουμερικού23δεδομένουπωςοΠαλαμάςείναικαιεκείνοκαιτοάλλοκαιστηνπροκείμενηπε-ρίπτωσημετηνlaquoΦοινικιάraquoτίθεταιστηνπρωτοπορίατουρεύματοςαυτούστηνΕλλάδαΑυτήηκρίσηκράτησεδέκακαιπλέονχρόνιαΗδεύτερηκαικριτικότερηπορείαπροςτοέργοτουποιητήπρέπεινrsquoάρχισεταπρώταχρόνιατηςδεκαετί-αςτουrsquo30δεδομένουότιτο1933επαναπροσεγγίζειτονΠαλαμάζητώνταςτηνγνώμητουγιατηνδεύτερηποιητικήσυλλογήτουταΛυρικάΣχέδια(1932)γρά-φοντάςτουlaquoαπόσαςξεκινούμεόλοιεμείςοινεώτεροικrsquoέχουμεπάνταανάγκηαπότηνοδηγίασαςraquo24

Ας δούμε όμως συστηματικότερα την κριτική προσέγγιση του έργου τουΠαλαμάαπότονΠαναγιωτόπουλοΚατrsquoαρχάςπρέπειναπούμεότιοχαρακτή-ρας της κριτικής του είναι φιλολογικός κατrsquo εξοχήν γεγονός πουφαίνεται καιαπότηνσπουδαστηριακήπροσέγγισημερικώνέργωνόπωςλχοlaquoΑσκραίοςraquoγιατονοποίοπαρακαλείτοναναγνώστηναέχειανοιγμένοδίπλατουτοκείμενοτουΗσιόδουγιαναδιαπιστώσειτοκατόρθωματουΠαλαμά25Γενικότεραόμωςοχαρακτήραςαυτόςδιαπιστώνεταικαιαπότηνμέθοδοπροσέγγισηςπουαρχίζει

18Βλτογράμματης5ηςΑυγούστου1924ΣτοΑρχείοτουΙΚΠσώζονταιαυτήςτηςπεριόδου(1921-1924)ταακόλουθαγράμματατουΠαναγιωτόπουλου6Απριλίου192118Νοεμβρίου192123Ιουλίου192427Ιουλίου19245Αυγούστου192419ΙΜΠΠαλαμάςσ1420ΙΜΠΠαλαμάςσ121321ΙΜΠΠαλαμάςσ1822ΙΜΠΠαλαμάςσ1723ΑυτόπρέπειναθεωρηθείστιγμιαίακρίσηδενφαίνεταινατουιοθετείδιότιαλλούγράφειπωςοΠαλαμάςείναιτόσοπολύπλοκοςπουαντονκοιτάξειςαπόμιαπλευράκινδυνεύειςνατονχάσειςβλΙΜΠΠαλαμάςσ1524Βλεπιστολήτης9Μαΐου1933(στοΑρχείοτουΙΚΠ)στηνοποίατούαναφέρειότιθατουστείλειδύοεργασίεςμαθητώντουστηνΣχολήΜακρήγιατιςlaquoΠατρίδεςraquoτηςΑΖΣτηνεπιστολήαυτήαπάντησεοΠαλαμάςστις19ΜαΐουόπωςεικάζουμεαπότοπρόχειροπουσώζεταιστοΑρχείοτουΙΚΠ25ΙΜΠΠαλαμάςσ149

68

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

συστηματικάαπότηνεπισήμανσητωνεποχώντηςπαλαμικήςποίησηςτωνlaquoτό-πωνraquoκαιτωνκλειδιώντηςαποκωδικοποίησήςτηςτηνεξέτασητωνεπιμέρουςσυλλογώντηςποιητικήςτηςστιχουργίαςκαιτηςγλώσσαςγιανακαταλήξειστιςτελικέςεπισημάνσειςκαιαποτιμήσειςΟΠαναγιωτόπουλοςξεκινάμετηνδιαπί-στωσητωνερευνητικώνυποθέσεων-ερωτημάτωντουτωνοποίωνοιαπαντήσειςαποτελούντακλειδιάτηςαποκωδικοποίησηςκαιαποτίμησηςτουέργουτου

(α)ηνεότερηποίηση(MallarmeacuteValeacuteryRilke)έχειαποδυναμώσειτηνποιητικήαξίατουΠινδάρουτουΒιργιλίουκαιτουΔάντη

(β)ανομουσικάκαιυποβλητικάεκπεφρασμένοςλόγοςείναιομόνοςγνήσιοςποιητικόςλόγοςτότεηεποποιίαήάλλημορφήποίησηςείναιέξωαπότηναλήθεια

(γ)υπάρχουνστοιχείαποιητικάκαιαντιποιητικάήτομεταχείρισμάτουςτακαθιστάέτσι

(δ)ηποίησηείναιέναςτρόποςήπολλοίτρόποιΟιαπαντήσειςστακαίριααυτάερωτήματαείναιαυτονόηταθετικέςαυτές

όμωςαποτελούντακλειδιάγιατηνπροσέγγισητηςποίησηςγενικάκαιειδικάγιατηνποίησητουΠαλαμά26διότικάθεεποχήβρίσκειτηνέκφρασηπουγνησι-ότερατηςταιριάζεισυνεπώςοκριτικόςπρέπεινααίρεταιπάνωαπότακαιρικάκριτήριαγιανασυλλάβειταμόνιμαστοιχείατηςαθανασίαςτουποιητικούλόγουΠρωταρχικόκύτταροκάθεμορφήςποίησης είναι τοαρχέγονολυρικόστοιχείοπουείναιοπόνοςτουανθρώπουκαιοπόνοςτουδημιουργού27ΟΠαναγιωτόπου-λοςπαρακολουθείτηνιστορικήεξέλιξητηςποίησηςτουΠαλαμάπροσπαθείναεντοπίσειτολυρικόκύτταροταθεμελιακάσυναισθήματακαιτιςβασικέςιδέεςτουςτόπουςθαλέγαμεναεπισημάνειτοανεπίκαιροδηλταστοιχείαόλωντωνκαιρώνκαινακρίνειτονποιητήμέσακαιέξωαπότονκαιρότου28

Ωςτόπουςεντοπίζειτηνπατρίδατηνφύσητηνγυναίκατοφωςκαιωςαφε-τηριακάδεδομέναπνευματικήςκαιψυχικής ιδιοσυστασίαςκαι τρόπουςδιαχεί-ρισηςτωνπραγμάτωντηνδιπλήψυχή(σοφίακαιπάθος29)καιτονσυγκρητισμόετεροκλήτωνστοιχείωνπουλαμβάνουνδεκάδεςδυϊστικέςμορφέςπαγανισμόςndashχριστιανισμός30ΆδωνιςndashΙησούςπαρθένοςΑθηνάndashπαρθένοςΜαρία31τοπαλίμ-ψηστοπεργαμηνόχφμεασκητικότροπάριγραμμένοπάνωσεαπεξεσμένοκείμενο

26ΙΜΠΠαλαμάςσ19-2027ΙΜΠΠαλαμάςσ20-2128ΙΜΠΠαλαμάςσ25πρβόσαγράφειπαρακάτω(όπσ266)ότιηποίησήτουπρέπεινακοιτάζεταιαπό τηνσκοπιά τουανεπίκαιρου ενώηπροσωπικότητά τουπρέπει ναlaquoκρίνεταιμέσαστονκαιρότηςraquo29laquoΗΣοφίακαιτοΠάθοςraquoείναιοτίτλοςτηςμακράςμελέτηςτουπουδημοσιεύθηκεστοεπι-μνημόσυνοτεύχοςγιατονΚωστήΠαλαμάτουπερΓράμματα(1943)σ17-70[=ΙΜΠΠαλαμάςσ259-351]30ΙΜΠΠαλαμάςσ13731ΙΜΠΠαλαμάςσ94-95

69

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

τηςΣαπφούς32αμαρτία(ηδονήπάθοςτύψησυντριβή)ndashασκητισμός33ουρανίακαιπορνικήΑφροδίτηαλλάκαιάλλαδίπολαόπωςπολιτείακαιμοναξιάγενικόndashατομικό34μεταφυσικήιδεολογίαndashεπιστημονικήεμπειρίαιδεαλισμόςndashθετικι-σμόςΟδυϊσμόςτουείναιφανερόςαπόνωρίς35τοδεπάθοςκαιτοπνεύμαείναιοιδύοαμετακίνητοιπόλοιτηςσυνολικήςενέργειαςτουΠαλαμά36

ΜετάτηνεπισήμανσητωνlaquoτόπωνraquoτωνπροϋποθέσεωνκαιτωντρόπωντουέργουτουοΠαναγιωτόπουλοςπροχωρείστονκαθορισμότωνεποχώντηςεξελι-κτικήςπορείαςτουΠαλαμά1872-1886οόρθροςέωςταΤραγούδιατηςΠατρίδοςμουΟπροπαρασκευαστικόςκύκλοςκλείνειέωςτα30τουχρόνια37Αυτόςπερι-λαμβάνειταΤραγούδιατηςΠατρίδοςμου(1886) πουέχουνμενιστορικήσημασίαωςσυλλογήαλλάεδώεντοπίζονταιόλοιοιτόποιτηςπαλαμικήςποίησης38καιτονΎμνοντηςΑθηνάς(1889)όπουφαίνεταιηβαθειάαρχαιομάθειαηπίστηστοπνεύμαηγλωσσικήευαισθησίακαιηφροντίδατηςμορφής39Στηνπερίοδοτηςπροετοιμασίας ανήκει και η συλλογήΤα μάτια τηςψυχής μου (1892)Η δεύτε-ρηπερίοδοςπεριλαμβάνειτηντελευταίαδεκαετίατου19ουαιώνα(1890-1900)την οποία οΠαναγιωτόπουλος θεωρεί κρίσιμη γόνιμη και laquoοριστική σεπολλάπερίοδοτηςπορείαςτουΠαλαμάraquo40διότιτότεδιαμορφώνεταιηποιητικήιδιο-προσωπίατουΣεαυτήνεγγράφονταιμερικάαπότασημαντικότερακατορθώμα-τατηςμούσαςτουόπωςοιΊαμβοικαιανάπαιστοι(1897)πουχαρακτηρίζονταιαπόαφαιρετικήλιτότητακαιπλαστικήτέχνη41ένααληθινόαριστούργημακατάτονJeanMoreacuteas42ΠεριλαμβάνειακόμητομοιρολόιτουΤάφου(1898)τοοποίοσυγκρίνειοΠαναγιωτόπουλοςμετοΒιβλίοτουμικρούαδελφού43 τουGustafafGeijerstam44 Στην ίδιαπερίοδοανήκουνκαι τααριστουργηματικάσονέτα των

32ΙΜΠΠαλαμάςσ14233ΙΜΠΠαλαμάςσ7834Ηψυχήτουήτανέναδιαρκέςεκκρεμέςανάμεσαστογενικόκαιτοειδικόβλόπσ17135ΙΜΠΠαλαμάςσ7836ΙΜΠΠαλαμάςσ5737ΙΜΠΠαλαμάςσ6838ΙΜΠΠαλαμάςσ26-414439ΙΜΠΠαλαμάςσ47-4940ΙΜΠΠαλαμάςσ6841ΙΜΠΠαλαμάςσ9442JeanMoreacuteasLe voyage en Gregraveceσ294βλαπόσπασμαστοΚΠαλαμάςlaquoΠώςθυμούμαιτουςΊαμβουςκαὶανάπαιστουςraquoσταΆπαντα1σ332-333βλπερισσότεραστηνΑλληλογρα-φίαεπιμέλειαΚΓΚασίνηςτΑΑθήνα1973σ273αρ38σημ343ΤουέργουαυτούέχουμεδύομεταφράσειςσταελληνικάτουΚωνσταντίνουΧατζόπουλουπουεκδόθηκεαπότονΒασιλείουτο1915και τουΛέοντοςΚουκούλαπουεκδόθηκεεπίσηςαπότονΒασιλείουτο1928ηδεύτερηαυτήμετάφρασηαναδημοσιεύθηκεαπότονΣαλίβεροσεδεύτερηέκδοσηχωρίςχρονολογίαβλσχετικάστοΚΓΚασίνηςΒιβλιογραφίατωνελληνικώνμεταφράσεωντηςξένηςλογοτεχνίαςτΒ΄(1901-1950)ΣΩΒΑθήνα2013αρ841141216744ΙΜΠΠαλαμάςσ101ΕδώπρέπεινrsquoαναφερθούνεπίσηςησυλλογήτουCharlesdePomairolsPourlrsquoenfantParisLibrairiePlon1904πουγράφτηκεμεαφορμήτονθάνατοτηςκόρηςτουκαιέχει τηνεξήςαφιέρωσηlaquoAgrave lameacutemoirede lapetiteLilidePomairolsPlaintespaternellesraquoκαι

70

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

laquoΠατρίδωνraquo45 ταοποίαχαρακτηρίζειοΠαναγιωτόπουλοςαπόταlaquoπιο ευτυχι-σμένακατορθώματαraquo46τουΠαλαμάΕπίσηςανήκουνlaquoΟιΧαιρετισμοίτηςΗλι-ογέννητηςraquo(1900)καθώςκαιτοαποκορύφωματηςελληνικήςσυμβολιστικήςτέ-χνηςμε τηνlaquoΦοινικιάraquo (1900)αλλάκαιαρκετάποιήματαπουδημοσιεύθηκαναργότεραστηνΑσάλευτη ζωή (1904) Την επόμενηπερίοδο (1900-1920) θεωρείοΠαναγιωτόπουλοςωςτηνεποχήτηςαπογείωσηςδιότισεαυτήνεγγράφονταιοιμεγάλεςσυνθέσειςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτου(1907)καιτηςΦλογέραςτουΒασιλιά (1910) αλλά και αρκετές άλλες συλλογές εξαιρετικού ενδιαφέροντοςΟΔΓεξετάζεταιαναλυτικάσεπολλέςσελίδεςκαιχαρακτηρίζεταιωςσύνθεσηεν-δεικτικήτωνπλεονεκτημάτωναλλάκαιτωνμειονεκτημάτωντηςποίησηςτουΠα-λαμά47Ιδιαίτεραπαρακολουθείτιςσημαντικότερεςαναλύσειςτουέργουόπωςλχ εκείνη του ΙωάννηΣυκουτρή48 συμφωνώντας μαζί του για την σπειροειδήκίνησητουέργουγύρωαπόένανάξοναπουσυνεχώςανεβαίνεικαικαθορίζονταςότιπρόκειταιγιατολυρικόάτομο49ΗμέθοδοςπουεφαρμόζειεδώοΠαναγιωτό-πουλοςείναιηβασικήαρχήτουδεινούαλεξανδρινούομηριστήαπότηνΣαμοθρά-κηΑρίσταρχου(215-145)laquoΌμηρονεξΟμήρουσαφηνίζεινraquoχρησιμοποιώνταςτοπαλαμικόοπλοστάσιογιατηνερμηνείατουποιήματος50ΑκολούθωςαναφέρεταιστοεπικολυρικόεγχείρηματηςελληνικήςσυνέχειαςμετηνΦλογέρατουΒασιλιάτο οποίο θεωρεί laquoμεστότερα αρχιτεκτονημένοraquo από τον Δωδεκάλογοraquo όπουομύθοςτονόημαηλυρικήδιάθεσημαζίμετονθρίαμβοτουδεκαπεντασύλλα-βουπάνεκιέρχονται51Στηνίδιαπερίοδοανήκεικαιηεκδήλωσητουαντικειμε-νικούλυρισμούτουοργισμένουπολίτηΠαλαμάόπουοπόνοςκαιοπόθοςγιατοκαλύτεροlaquoφλογίζουντοστίχοτουraquo52καιπαρrsquoόλοπουχτυπούντοσυγκεκριμένοδεντουςλείπειηλυτρωτικήπρόθεση53Εδώεπισημαίνειορθάτηνπαράλληληορ-

ταΤραγούδιαγιανεκράπαιδιάπουμελοποίησενοΓκούσταβΜάλερσεστίχουςτουFriedrichRuumlckertβλεπίσηςτηνσχετικήμελέτητουΒαγγέληΑθανασόπουλουlaquoΗηθικήτουλυρικούλόγουστονΤάφοτουΚωστήΠαλαμάraquoσταΠρακτικάτουΒ΄ΔιεθνούςΣυνεδρίουΚωστήςΠα-λαμάςΕξήνταχρόνιααπότονθάνατοτουτΒ ΙΚΠΑθήνασ625-628etpassimπέντεαπόταΤραγούδιαγιανεκράπαιδιάμετέφρασεοΒαγγέληςΑθανασόπουλοςταοποίαδημοσιεύονταιωςπαράρτηματηςπαραπάνωμελέτης(σ650-651)45ΔημοσιεύθηκανστηνεφημΕφημερίς25Δεκεμβρίου1895[=Άπαντα3ltΑσάλευτηζωήgtσ13-24]46ΙΜΠΠαλαμάςσ888947ΙΜΠΠαλαμάςσ18548ΙωΣυκουτρήςlaquoΟΔωδεκάλογοςτουΓύφτουraquoΝέαΓράμματαltΑφιέρωμαστονΠαλαμάgtχρΒ αρ5-6(Μάιος-Ιούνιος1936)σ100-210[=ΓκοβόστηςχχστηνσειράlaquoΓιαναγνωρίσουμετονΠαλαμάraquoαρ3]49ΙΜΠΠαλαμάςσ155162-16350ΤηνμέθοδοαυτήνεχρησιμοποίησακαιεγώστηνεισήγησήμουμετίτλοlaquoΠαλαμάνεκΠαλα-μάσαφηνίζεινraquoστηνημερίδαπουέγινεστηνΑκαδημίαΑθηνώντην16ηΔεκεμβρίου2009στοπλαίσιοτωνεορτασμώνγιατα150χρόνιααπότηνγέννησητουποιητή51ΙΜΠΠαλαμάςσ194195αντίστοιχα52ΙΜΠΠαλαμάςσ20753ΙΜΠΠαλαμάςσ209

71

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

γισμένηκαιανατρεπτικήδιάθεσηπουδιατρέχειπολλέςσελίδεςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτουκαι ταΣατιρικάγυμνάσματα54ΆλλεςσυλλογέςτηςπεριόδουείναιΟικαημοίτηςΛιμνοθάλασσας (1912)καιηΠολιτείακαιημοναξιά (1912)στιςοποίεςπεριλαμβάνονταισπουδαίαλυρικάποιήματαΕπίσηςστέκεταικαισεδύοάλλες συλλογές στουςΒωμούς (1915) τους οποίους θεωρεί από ταωριμότεραέργατουΠαλαμάόπουεπικρατείηηρωολατρικήκαιηαυτοβιογραφικήδιάθε-ση55στοβάθοςδενείναιlaquoπαράηεσωτερικήτοπιογραφίατουποιητήraquo56Ωριμό-τηταεδώπαρατηρείταικαιστηνστιχουργίασυνεχίζειοΠαναγιωτόπουλοςκαιμάλισταστονδεκαπεντασύλλαβοτονοποίομεταχειρίζεταιωςμεγάλοςβιρτου-όζοςτουστίχου57Αντίθετα έχειαντιρρήσειςγιαταΔεκατετράστιχα (1919)όχιγιατηναναμφισβήτητηlaquoστιχουργικήεντέλειάraquoτουςαλλάγιατίδενεξαντλούντοθέματουςμέσαστοπλαίσιοτων14στίχωνηαντίρρησηείναιδικαιολογημένηαπότηνσκοπιάτουκλασικούndashτουλεγόμενουπετραρχικούσονέτουndashόχιόμωςαπόλυταγιατίκαιοΣαίξπηρκαιάλλοιχρησιμοποιούντοσονέτοωςμέροςτουσυνόλουκαιόχιωςαυτόνομημονάδα58

Ητελευταίαεποχήαπότο1921-1943θεωρείταιαπότονΠαναγιωτόπουλοπε-ρίοδοςπτώσηςΣτουςΠεντασύλλαβουςκαιταΠαθητικάκρυφομιλήματα(1925)τουςΔειλούςκαισκληρούςστίχους(1928)τονΚύκλοτωντετραστίχων(1929)καιτιςΝύχτεςτουΦήμιου(1935)τασημάδιατηςπαρακμήςείναιπερισσότεραμερικάμοιάζουνγράφεισανlaquoχλομήξεφτισμένηαναδίπλωσητουΠαλαμάτηςακμήςraquoανκαιυπάρχουνκαιμερικάλυρικάαριστουργήματαόπωςηlaquoΒάναraquoοlaquoΘωμάςraquoοlaquoΠαθητικόςύμνοςraquoκά59

ΓενικεύονταςόσοναφοράστηνγλώσσατηνστιχουργίακαιτηνποιητικήτουΠαλαμά υπογραμμίζει (α) την αδιαμφισβήτητη προσφορά του στον δημοτικι-σμό60(β)τηνστιχουργικήμαεστρίακαιτηνσοφήμετρική61επένδυσηανάλογαμετοθέμα62(γ)τηνποιητικήτεχνικήόπωςηκυκλικήέμπνευσησεπολλέςσυλλογές63 (ΊαμβοικαιανάπαιστοιΣατιρικάγυμνάσματαΤαδεκατετράστιχακά)(δ)τηνμακροδομική τακτική τηςσύνθεσης όπωςη laquoΦοινικιάraquo ndash οι laquoΕκατόΦωνέςraquo ndashοlaquoΑσκραίοςraquoησύνδεσητωνlaquoΚομματιώναπότοΤραγούδιτουΉλιουraquoμετις

54ΙΜΠΠαλαμάςσ20955ΙΜΠΠαλαμάςσ21156ΙΜΠΠαλαμάςσ21157ΙΜΠΠαλαμάςσ21158ΙΜΠΠαλαμάςσ234εδώπρέπεινασυνυπολογισθείκαιτογεγονόςότισεπολλάδεκατε-τράστιχαείναιφανερήηπρόσληψητουσαιξπηρικούπαραδείγματος59ΙΜΠΠαλαμάςσ238-23960ΙΜΠΠαλαμάςσ36-3761ΙΜΠΠαλαμάςσ96ηεπισήμανσήτουαυτήέρχεταισεαντίφασημετηνπαρακάτωγνώμητουότιηιδιοσυγκρασίατουΠαλαμάήτανlaquoαντίθετημετουπομονετικόδούλεματουστίχουraquo62ΙΜΠΠαλαμάςσ104-10563ΙΜΠΠαλαμάςσ100

72

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

laquoΑλυσίδεςraquoόπουάξοναςείναιτοφως64αλλάκαιοιlaquoΑλυσίδεςraquoωςπροθάλαμοςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτου65

Ταυτόχρονα οΠαναγιωτόπουλοςαποδεικνύεται και αισθαντικόςαναλυτήςτης μικροδομής του ειδικούβάρους της λέξης και τουκυρίαρχουρόλου της66Επισημαίνειακόμητηνσυνεχήπάληθέσεωνκαιαντιθέσεων67καιτωνστρατηγι-κώντουλόγουπουξεκινούναπότοατομικόκαιμερικόκαιγενικεύουν68laquoκάτεχετηνκαθολικότηταraquoγράφειπράγμαπουlaquoσυναντούμεμονάχασταπολυδύναμαπνεύματαraquo69Ούτωςήάλλωςπραγματικήποίησηδενμπορείναυπάρξειχωρίςτηνδύναμητουφιλοσοφικούετασμούκαιτηνυπαγωγήτουπολυκερματισμένουκόσμουσεευρύτερασύνολακαιαρχές

ΒέβαιαναμηνπιστέψεικανείςότιοΠαναγιωτόπουλοςδενέχειεπιφυλάξειςκαιαντιρρήσειςόσοναφοράστηνπαλαμικήποίησηΑφούτόλμησεονεοσσόςτων20χρόνωνστηνδιάλεξητου1921πόσομάλλονεδώστηνμείζοναπαλαμικήτουκατάθεσηΟΠαναγιωτόπουλοςδενμασάταλόγιατουεπισημαίνειμενταυψηλάκατορθώματατηςποίησηςτουΠαλαμάσημειώνειόμωςκαιτιςπαρατηρήσειςτουφέρνωδύομόνον70παραδείγματαΣολωμόςndashΠαλαμάςγράφειοΠαναγιω-τόπουλοςγιαταΜάτιατηςψυχήςμου (1892)ότιπαράτονστίχοτουΣολωμούησυλλογήδεναποπνέειτοπαράδειγματουΣολωμού71καιαλλούlaquoόσοκαιναψάξουμετοέργοπουμαςαφήνειοΠαλαμάςδεθαβρούμεστίχουςπολλούςαλη-θινάαντάξιουςτηςσολωμικήςπαράδοσηςraquo72ΟιπαρατηρήσειςείναικαιοιδύοορθέςωςδιαπιστώσειςπούπάσχουνόμωςστοότιαφήνουντονανυποψίαστοαναγνώστηναυποθέσειότιοΠαναγιωτόπουλοςκάνειποιητικήσύγκρισηδεδο-μένου ότι είναι λάθος ναψάχνουμε να βρούμε τονΣολωμό στονΠαλαμά τηναπάντησητηνδίνειέμμεσακαιάμεσακαιίδιοςδηλγράφειότιηνεότερηποίησηδενακύρωσετονΠίνδαροτονΒιργίλιοκαιτονΔάντηγνήσιοςποιητικόςλόγοςείναικαιομουσικά εκπεφρασμένοςλόγοςκαιη εποποιία δηλπολλοί είναιοιδρόμοιπουέχειονουςκατάτονΣολωμόκαιοιτρόποιπουέχειηποίησηΠιοάμεσηαπάντησηndashδιευκρίνισηβρίσκουμε50σελίδεςπιοκάτωστηνμεγάλημελέ-τηγιατονΠαλαμάοΣολωμόςκαιοΠαλαμάςείναιlaquoδυοιδιοσυγκρασίεςολότελα

64ΙΜΠΠαλαμάςσ110-111πρβσ128-12965ΙΜΠΠαλαμάςσ11266ΙΜΠΠαλαμάςσ97αλλούπαρατηρείτηνχρήσηκαιτονρόλοτωνυποκοριστικώνγιατηνέκφρασηαγάπηςκαιπόνουόπωςλχστονΤάφοβλόπσ10467ΙΜΠΠαλαμάςσ13468ΙΜΠΠαλαμάςσ11469ΙΜΠΠαλαμάςσ28670ΗγνώμητουλχότιχάριζετηνδάφνηαπλόχερασεδικαίουςκαιαδίκουςδενευσταθείδιότιπρώτονοιπερισσότεροιΒάρναληςΚαζαντζάκηςΣεφέρηςΡίτσοςαλλάκαιοίδιοςοΠανα-γιωτόπουλος(βλπαραπάνωτιςσημειώσεις1718και24)αποδείχθηκανσπουδαίοιλογοτέχνεςδεύτεροντουςάλλουςτουςενθάρρυνενασυνεχίσουναλλάτουςεπεσήμαινεπόσοπολλήδου-λειάχρειάζεταικαιπόσοδύσκολοςείναιοδρόμοςτηςτέχνης71ΙΜΠΠαλαμάςσ6472ΙΜΠΠαλαμάςσ252

73

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

διαφορετικέςraquo73άρακαιοιδύοποιητικοίτρόποιείναιδιαφορετικοίαλλάνόμιμοιαλλάκαιγενικότερα(α)ταέργαλοιπόνπρέπειμεννακρίνονταιμετουςδικούςτουςόρουςκαινόμους74αλλάlaquoκαιτονόμομας [δηλαδήτασταθεράκριτήρια]κιαπότησύγκρισητούτηθαβγειητελικήκρίσηraquoκαι(β)laquoηποιητικήμεγαλοσύ-νηδεμετριέταιμεπήχυδανεικόπαράμονάχαμετομέτροπουηίδιαπροσφέ-ρειraquo75 Σημειώνει ακόμηως μειονέκτημα την συγκέντρωση λεπτομερειών όπουθααπαιτείτοολιγόλογησυμπύκνωσηΗπαρατήρησηείναιορθήανπρόκειταιγιαλυρικάποιήματαδενευσταθείότανπρόκειταιγιαμεγάληςπνοήςέργαΌμωςοΠαναγιωτόπουλοςωςάξιοςκριτικόςγνωρίζειότιlaquoοδημιουργόςαξίζειπάνταόσοαξίζουνοιπιοευτυχισμένεςεμπνεύσειςτουτατελειότεραέργατουεκείναπουαντιπροσωπεύουνουσιαστικότερακαιτοεσωτερικότουθησαύρισμακαιτηνεκφραστικήτουδύναμηraquo76

Κωδικοποιώσχεδόνασχολίασταταγενικάσυμπεράσματάτου(α)Ηκαίριαπροσφοράτουστονκριτικόλόγοηεισαγωγήτουελληνισμούσε

πρόσωπαπράγματαρεύματατηςτέχνης77ηlaquoαδαπάνητηπαρακαταθήκηraquo78τηςπολυμάθειάςτουηαξίατωνανέκδοτωνκριτικώνάρθρωνπουπρέπειναδημοσι-ευθούν79οκλασικορομαντικόςχαρακτήραςτηςκριτικήςτου80καιηβασικήτουαρχήlaquoαγαπώσυγκρίνωκρίνωεγκατασταίνωraquo81

(β)Ηπραγματικήεσωτερικήβιογραφίατουπροκύπτειμέσααπότοέργοτου82διότιορθάπιστεύειοΠαναγιωτόπουλοςότιlaquoολόκληροτοέργοτουδενείναιπαράμιααδιάκοπηποικιλόμορφηκαιποικιλόχρωμηαυτοεξομολόγησηraquo83

(γ)ΟΠαλαμάςτόλμησενακάμειποίησηγιατουςλίγους84καθιστώνταςτηναγώνισμα τεράστιο85 ανεβάζοντας το έργοσε laquoδυσθεώρητοraquoύψος86Όμως μετηνυπεύθυνηαντιμετώπισητουλόγουόπωςοΣολωμόςκαιοΚάλβος87καιτονακαταπόνητοαγώνατουκαιτηνεπιδίωξητουανέφικτου88κατέστησετονδρόμο

73ΙΜΠΠαλαμάςσ30474ΙΜΠΠαλαμάςσ34275ΙΜΠΠαλαμάςσ258πρβόπσ111-11276ΙΜΠΠαλαμάςσ34377ΙΜΠΠαλαμάςσ274-27578ΙΜΠΠαλαμάςσ11079ΙΜΠΠαλαμάςσ35580ΙΜΠΠαλαμάςσ32381ΚωστήςΠαλαμάςΆπαντατ8ltΠεζοίΔρόμοιΑ΄gtσ113πρβΙΜΠΠαλαμάςσ32382ΙΜΠΠαλαμάςσ36283ΙΜΠΠαλαμάςσ26584ΙΜΠΠαλαμάςσ33685ΙΜΠΠαλαμάςσ33786ΙΜΠΠαλαμάςσ335-33687ΙΜΠΠαλαμάςσ33588ΙΜΠΠαλαμάςσ141πρβσ177

74

τηςποίησηςπιοβατό89ΧωρίςτοlaquoολοκαύτωμαraquoτουΠαλαμάγράφειοΠαπατζώ-νηςούτεκανθαμπορούσεναονειρευτείαυτήντηνπορείατοlaquoολιγάριθμοσμήνοςαετιδέωνμαςσαντονΣεφέρηκαισαντονΕλύτηraquo90laquoΑυτόςφορτώθηκεστηνράχητουόλατrsquoάχαραβάρηενόςσυγχρονισμούπουεπιβαλλότανπολυμερέστατουηθικούκοινωνικούγλωσσικούαισθητικούraquo91καιστάθηκετοκέντροτηςπνευ-ματικήςζωής92καιηπλατύτερησυνείδησηγιαμισόναιώνα93

ΚαιγιατονΠαναγιωτόπουλοστάθηκεοδηγόςόπωςομολογείο ίδιοςlaquoμουάνοιξεπολυσήμαντουςδρόμουςκαιστηντέχνηκαιστηνσκέψηraquo94 γράφει Ιδι-αίτερατοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουέχειωςπρότυποτοκριτικόέργοτουΠαλαμάόπωςέχειήδηπαρατηρηθεί95όσοναφοράστηνβαθιάγνώσητηνακριβοδίκαιηαποτίμησηαλλάκαιστηνφράσηακόμη96

Καιητελικήαποτίμησήτουδιατυπωμένημrsquoέναναντίλογοκιέναλόγογρά-φειlaquoκαταλογίζειςστονΠαλαμάτέτοιαβαρύταταελαττώματατέτοιεςαδυναμίεςαθεράπευτεςκrsquo εξακολουθείς να τονπιστεύειςσπουδαίοraquoκαιαπαντάο ίδιοςlaquoοΠαλαμάςκαιμrsquoόλατουταπαραστρατήματακαιμrsquoόλατουτα ελαττώμα-τααπόδειξεσrsquoόλητουτηζωήπωςκατέχειρωμαλέακαιπολύτροπητηνακέριαποιητικήσυνείδησηΕίτανπολυδύναμηλυρικήφύσηraquo97Στηνεσώτατηουσίατηςηποίησήτουπαράτουςlaquoχίλιουςδρόμουςraquoπουακολουθεί είναιλυρική είναιεκείνοτομέρος τοοποίοθαδιασωθείγράφειοΠαναγιωτόπουλοςlaquoόπουπιοανόθευτοςκαιπιομαστορικάξεσκεπάζεταιολυρικόςτουκραδασμόςraquo98laquoΤολυ-ρικότουκύτταροείτανένακύτταροπολυδύναμοπολύμορφοαδαπάνητοβαθύ-ταταδημιουργικόένακύτταροπουβρισκότανολοένασεοργασμόπουγεννο-

89ΙΜΠΠαλαμάςσ33090ΒλΤάκηςΠαπατζώνηςlaquoΤομεταφραστικότουέργοraquoΓράμματαltΕπιμνημόσυνοτεύχοςgt1943σ27491Παπατζώνηςόπσ27392ΙΜΠΠαλαμάςσ35093ΙΜΠΠαλαμάςσ255πρβσ28994ΙΜΠΠαλαμάςσ1395ΒλΠΔΜαστροδημήτρηςlaquoΘέματακαιπροβληματισμοίσταΠρόσωπακαιτακείμενατουΙΜΠαναγιωτόπουλου(μιασυνοπτικήεξέταση)raquoστοΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙΜΠανα-γιωτόπουλου4ηΕπιστημονικήΣυνάντησηΠρακτικάΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπου-λουΑθήνα2003σ173-17496ΠαραθέτωένααπόσπασμααπότηνμελέτητουγιατονΠαλαμάτοοποίοεάνέβλεπαναδέ-σποτοοι γνωρίζοντες τονκριτικό λόγοκαι τωνδύο δενθαμπορούσαν νrsquoαναγνωρίσουνσεποιονανήκειαντιγράφωlaquoοποιητήςβέβαιοςγιατηναξιοσύνητουεπιστρέφεισυχνάστονπα-ραδομένοστονιερότατοδεκαπεντασύλλαβοκαιτονπλάθεικαιτονξαναπλάθεικαιτονλυγάεικαιτοναπλώνειμεαπανωτέςσυνιζήσειςκαιτονστεριώνεικαιτουδίνειτοβαρύπερπάτηματουκουρασμένουστρατοκόπουκαιτοαλαφροκυμάτισματουανάερουκλώνουκατάτηδιάθεσητηςστιγμήςκαιχύνειμέσατουόλητηνκατασταλαγμένηλυρικήτουορμήμrsquoαιφνίδιαξεσπάσματαπάθους εδώκαι κει ξεσπάσματαυποταγμέναπάνταστο νόημα ενός εσώτερουρυθμούraquo βλΙΜΠΠαλαμάςσ213-21497ΙΜΠΠαλαμάςσ25598ΙΜΠΠαλαμάςσ371πρβσ258πρβΆνταΚατσίκη-ΓκίβαλουlaquoΟΚωστήςΠαλαμάςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquoΠόρφυραςτχ97(Οκτώβριος-Νοέμβριος2000)σ497498

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

75

βολούσεακατάπαυταπουδεγνώρισεαπαυδημόraquo99Ήτανέναπνεύμαβαθύταταρομαντικό100όχιβέβαιαμετηντρέχουσασημασίατουόρουαλλάτουακατα-πόνητουκυνηγούτουανέφικτουΚαικαταλήγειοΠαναγιωτόπουλοςlaquoτοολοφά-νεροτοαμετακίνητοκατάτηνγνώμημουσυμπέρασμα[είναι]πωςηψυχήτουτραγουδιούείτανκrsquoηαληθινήψυχήτουraquo101

ΚρίνονταςτώρατονκρίνανταπρέπειναπούμεπωςοΚωστήςΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουείναιμιααπότιςπιοολοκληρωμένεςκαιισορροπημένεςολι-στικέςπροσεγγίσειςτουέργουτουΠοιητήπουοιειδότεςτηνκατατάσσουνμετα-ξύτωνκορυφαίωνμελετώνγιατοέργοτου

Abstract

The critical approach of Palamasrsquo work by IMPanagiotopoulos registers a circlewhichbeginswithhis1921 lecture and endswithhis1944big synthesisPalamas whichwasawardedwiththeldquoPalamasPrizerdquoTheawetowardsthePoetrsquosworklastedupto1925whentheldquoPalamascrisisrdquobeganashehimselfwritesThere-approachtookplacein1933andpeakedwiththe1944synthesis

Panagiotopoulosrsquostudyhastheadvantageofbeingwrittenbyaphilologistagreatauthor and critic therefore he combines the literary system the artistic sensitivityandthefairassessmentPanagiotopoulosexpressesinanintroductionhishypotheseswhich are concentrated into two places (a) there are many poetic ways (b) eachworkmust be judged under its own conditions Following that he sets the eras ofpalamicpoetryhighlightstheldquoplacesrdquoandregistersthecharacteristicsofthepoetrsquosintellectual personality which are the ldquodouble soulrdquo the intense juxtaposition andtheongoingbattleof theoppositesSumminguphisconclusionsheunderlines themasteryofhisversesthecyclicinspirationthetacticsthemacro-structuralsynthesisthemicro-structurallexicalmanagementtherobustpoeticconscienceandhisnever-ceasinglyricalcellwithoutomittingtostressoutsomeweaknessesAsaworthycritiche notes that the creatormust be judged by the happymoments of his inspirationCertainlyPanagiotopoulosrsquoPalamasisthoughttobeoneofthemostintegratedandholisticapproachesofthePoetrsquoswork

99ΙΜΠΠαλαμάςσ256100ΙΜΠΠαλαμάςσ257101ΙΜΠΠαλαμάςσ355

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

231

Πρινεπιχειρήσωμιασύντομηεπισκόπησητωνσυμβολώνκαιτωνσυμπερασμά-τωντουΣυνεδρίουμαςθέλωναεκφράσωτηνχαράμουπουφτάσαμεαισίωςστηνουσιαστικήολοκλήρωσητωνεργασιώντουόπωςοιπαλιοίαντιγραφείςκωδίκωνπουπαρομοίαζαν τηνπεράτωση της εργασίας τους μεπροσόρμισησεασφαλήλιμέναΈπειτανrsquoαναφέρωμερικάστοιχείαπουαφορούνστηνθεματολογίακαιτηνπροετοιμασίατηςοργάνωσήςτουΠρώτα-πρώταόσοναφοράστηναπόφασηγιατοαντικείμενοτουΣυνεδρίουηΕπιστημονικήΕπιτροπήέλαβευπόψητιςεξήςπαραδοχές(α)οΠαναγιωτόπουλοςαποτελείμιαφυσιογνωμίααναγεννησιακούτύπουμετηνπολυμέρειατουέργουτουκαιτηνεπιτυχήενασχόλησημεόλαταείδητουλόγου(β)τολογοτεχνικόέργοτουκαιπερισσότερογνωστόείναιαλλάκυρίωςμελετήθηκεαρκετάστοπροηγούμενοσυνέδριοπουδιοργάνωσετοΕλλη-νικόΕκπαιδευτήριοndashΣχολήΙΜΠαναγιωτόπουλουσεσυνεργασίαμετονΣύλλο-γοΑποφοίτωνΕλληνικούΕκπαιδευτηρίου1ΣυνεπώςηεπανάληψηενόςγενικούσυνεδρίουδενθαήτανσκόπιμηΓιrsquoαυτόαποφασίσθηκεημελέτητήςεξίσουμετολογοτεχνικόσπουδαίαςπλευράςτουέργουτουπουείναιηΚριτική

ΈρχομαιστασυμπεράσματαΓιατηνεπαγωγικότερηπαρουσίασήτουςομα-δοποιώτις εισηγήσειςανάλογαμε τοαντικείμενό τουςΗ εισήγηση τουκΠυ-λαρινούείχεστόχοndashκαι έτσιλειτούργησεndashωςεισαγωγήστοΚριτικόΈργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουΗδουλειάαυτήδενήτανκαθόλουεύκοληόπωςμπορείναεικάσεικανείςδιότικαιεποπτείατουόλουήταναπαραίτητηκαιδιαχείρισητουυλικούόχιτυχαίαΈτσιόσοοχρόνοςτοεπέτρεπεμαςπαρουσίασεταπολλάπεδίαάσκησηςτηςκριτικήςαπότονΠαναγιωτόπουλοπουείναιηλογοτεχνικήκατrsquoεξοχήνκριτικήηβιβλιοκριτικήητεχνοκριτικήηδοκιμιακήκαιηκοινωνικήκριτικήπουβρίσκονταισταπολλάβιβλίατουαλλάκαιστοναπίστευτοαριθμόαθησαύριστωνάρθρωνκαιμελετώνστονπεριοδικόκαιτονημερήσιοτύποαλλά

1ΒλΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου4ηΕπιστημονικήΣυνάντησηΠρα-κτικάεπιμΘεοδόσηςΠυλαρινόςΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουΑθήνα2003

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

232

καισεεγκυκλοπαιδικάλεξικάΟΠαναγιωτόπουλοςάσκησετηνπολύπλευρηκρι-τικήτουμεγνώσηευαισθησίασυνέπειαθάρροςτηςγνώμηςτουκαικύροςΟκΠυλαρινόςκατόρθωσεναμαςδώσειτηνεικόνατουωκεανούσrsquoέναποτήρινερούπουήτανοχρόνοςτων25λεπτώντηςώρας

ΔύοεισηγήσειςεκείνεςτουκΚαράογλουκαιτουκΑγγελάτουκινήθηκανκατrsquo εξοχήν στοπεδίο των θεωρητικώνπροβληματισμών για τηνφυσιογνωμίατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουΣτόχοςτηςπρώτηςυπήρξενηlaquoκριτικήτηςκριτικήςraquoτουΠαναγιωτόπουλουδηλαδήηαναζήτησητηςαπάντησηςστηνερευ-νητικήυπόθεσηlaquoτίείναι ίσωςκριτικήγιατονΙΜΠαναγιωτόπουλοraquoΑπότηνανάλυσησυγκεκριμένωνμελετώντουσεπεριοδικάτηςδεκαετίαςτουrsquo40καιτηνεισαγωγικήμελέτητουγιατηνΝεοελληνικήΚριτικήστοντόμο42τηςlaquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςraquoοκΚαράογλουμαςαπέδειξενότιοΠαναγιωτόπουλοςδενάσκη-σετηνκριτικήαπαράσκευοςκαιεμπειρικάαλλάlaquoδυναμωμένοςμεθεωρίακαιμελέτηraquoμεαποτέλεσμαηκριτικήτουναστηρίζεταισεθεωρητικέςαρχέςκαικα-νόνεςΣτονίδιοκύκλοτωνθεωρητικώνπροβληματισμώνκαιπροϋποθέσεωνγιατηνάσκησητηςκριτικήςκινήθηκεκαιηδεύτερηεισήγησηΟκΑγγελάτοςμαςαπέδειξεπωςοΠαναγιωτόπουλοςμεβάσημιασυγκεκριμένησυνθετικήαντίλη-ψηπουστηρίζεταισεορισμένακριτήριαόπωςείναιοιιστορικοίόροιτηςδιαμόρ-φωσηςτωνλογοτεχνικώνπαραδόσεωνμετιςσυνέχειεςκαιτιςρήξειςτουςαπότηνμιααλλάκαιηκατάκτησηενόςάρτιουοργάνουδιαπόρθμευσηςτηςσκέψηςπουείναιηγλώσσααπότηνάλλη ισορροπείδόκιμαανάμεσαστηνιστορίατηςλογοτεχνίαςκαιτηνκριτικήμεαποτέλεσμαναδιατυπώνεικαίριεςπαρατηρήσειςγιατηνπεζογραφικήπαραγωγήτηςπεριόδου1920-1940

Μετά τις θεωρητικέςαυτέςπροσεγγίσεις για τηνφυσιογνωμία της κριτικήςτουΠαναγιωτόπουλου έρχομαιστοβασικόέργουποδομήςπουείναιηΒιβλιο-γραφίααφετηρίαsinequanonκάθεσοβαρήςμελέτηςενόςσυγγραφέαΗβιβλιο-γραφίαείναιέναπερίεργοέργοΑντηνδεικανείςαποσπασματικάδηλαδήαπότηνπλευράτουβιαστικούχρήστηπουπροστρέχεινrsquoαντλήσειπέντε-δέκαψηφί-δεςαντιλαμβάνεταιμεντηνχρησιμότητάτουχάνειόμωςτηνεικόναΑνόμωςτηνπροσεγγίσεικάποιοςστοσύνολότηςμεόλεςτιςψηφίδεςστηνθέσητουςτότεβλέπειμιαπανοραμικήεικόνασυναρπαστικήτηνοποίασυνθέτουνοόγκοςτουέργουηγνώσηηπολυμέρειακαιητεράστιαθεματολογίαΑυτάόλαμαςταέχειδώσειηκατrsquoεξοχήναρμόδιακΠαναρέτουαφούηίδιασυνέταξεαυτότοέργοΗβιβλιογραφίακαλύπτειταέτη1916-1982Απότα3295λήμματατα3179είναιηεργογραφίακαιμόνο116ηφιλολογίαΕύχομαινασυνεχισθείκάποτετοέργο

ΤηνχαρτογράφησητηςπλούσιαςεργογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουστονημερήσιοτύποαπότο1917έωςτοτέλοςτηςζωήςτουτο1982μαςπαρουσίασεοκΒαρελάςΣτηνεισήγησηαυτήεξετάστηκανιδιαίτεραοιδιαρκέστερεςκαισημαντικότερεςσυνεργασίεςτουστιςεφημερίδεςΔημοκρατία(1924-1926)Πρω-ΐα(1933-1940)καιΕλευθερία(1965-1967)ΟκΒαρελάςέμπειροςερευνητήςκαιικανόςχειριστήςμεγάλωνσυνόλωνπληροφοριώνμαςέδωσετηντάξητωναριθ-

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

233

μητικώνδεδομένωνδιερεύνησετιςιδιαιτερότητεςτωνάρθρωνκαιτιςανάλογεςπροσαρμογέςτουςσεσχέσημετηνποικιλίακαιτονχαρακτήρατωνεντύπωνμαςπαρουσίασετηνπλούσιαθεματολογίατουςκαιτηναδιαμφισβήτητηποιότηταπολλώναπόαυτάΕίναιγνωστόβέβαιαότιαπότοπολύενδιαφέροναυτόυλικόμικρόμέροςμόνονέχειπεριλάβεισεβιβλίατουοΠαναγιωτόπουλοςΣτονχώροτωνσυνεργασιώντουΠαναγιωτόπουλουκινήθηκεκαιηεισήγησητηςκΟικονο-μοπούλουΠρόκειταιγιατηνlaquoΒασικήΒιβλιοθήκηraquoενόςεμβληματικούκαιμακρό-πνοουέργουτηςδεκαετίαςτουrsquo50τοοποίοουδέποτεέχασετηνχρησιμότητάτουΕδώεπισημάνθηκανδύοβασικέςπαράμετροιτιςοποίεςυπογραμμίζουμε(α)είναιτοαναγνωρισμένοκύροςτουΠαναγιωτόπουλουοοποίοςμαζίμετονκαθηγητήΔιονύσιοΖακυθηνόκαιτονφιλόσοφοκαιδοκιμιογράφοΕυάγγελοΠαπανούτσοαποτελούσαντηνσυντακτικήεπιτροπήγιατηνδιεκπεραίωσητουγιγαντιαίουαυ-τούέργουγιαόλαταγραμματειακάκαιλογοτεχνικάείδηαπότον11οαιώναέωςταμέσατου20ού(β)ΟΠαναγιωτόπουλοςπέραντουεποπτικούκαισυμβουλευ-τικούρόλουτουωςσυντάκτηεπιμελήθηκετουςτόμουςγιατονΓεώργιοΒιζυηνόγιατοΙστορικόΜυθιστόρημακαιαπόκοινούμετουςάλλουςδύοσυντάκτεςτονεξαιρετικάενδιαφέροντατόμογιατηνΝεοελληνικήΚριτικήΌλεςαυτέςτιςπτυχέςκαιτηνσημασίατουςανέδειξενηκΟικονομοπούλουμετηνεισήγησήτης

Ο επόμενος κύκλος που περιλαμβάνει δύο επίσης εισηγήσεις αναφέρεταιστηνενασχόλησητουΠαναγιωτόπουλουμετηνπαλαιότερηλογοτεχνίαμαςέωςτηνΕπανάστασηΑυτήντηνπερίοδοδιερεύνησανοκΞούριαςκαιηκΔημάκηΜε την εισήγησή του ο κ Ξούριας επισήμανε πρώτον ότι οι περί ού ο λόγοςμελέτες είναι ολιγάριθμες δεύτερον ότι η ορολογίαπου χρησιμοποιεί οΠανα-γιωτόπουλοςστηνβάσητουδιπόλουλογιοσύνηλογοτεχνίακαθορίζειανάλογακαιτηναντιμετώπισηαπόμέρουςτουτωνσχετικώνκειμένωνταπροϊόντατηςλογιοσύνηςυπήρξανπερισσότερααλλάκυρίωςυπήρξανχρήσιμαγιατονυπό-δουλοελληνισμόενώταλογοτεχνικάέργατης ίδιαςπεριόδουήσανολιγότεραΟΠαναγιωτόπουλος είχε εποπτεία της παλαιότερης περιόδου της λογοτεχνίαςμαςηδεαποσαφήνισητηςκριτικήςστάσηςτουόπωςμαςέδειξεοκΞούριαςείναιχρήσιμηγιατηνκριτικήαποτίμησητωνπροϊόντωντηςεπόμενηςπεριόδουτης laquoνεοελληνικήςraquo όπως την ονομάζει ο Παναγιωτόπουλος Η εισήγηση τηςκΔημάκηκινείταιστηνίδιαπερίοδοαλλάαφοράσεσυγκεκριμένοσυγγραφέαπουείναιοΚοραήςΗκΔημάκημαςπαρουσίασεέναάγνωστοκείμενοτουΠανα-γιωτόπουλουτοοποίοεπισήμανεστοΙστορικόΑρχείοτουΠανεπιστημίουΑθη-νώνμετίτλοlaquoΟΑδαμάντιοςΚοραήςωςλογοτέχνηςκαιδιδάσκαλοςύφουςraquoτοοποίοπροόριζεγιαδιδακτορικήδιατριβήΩςεισηγητήςορίστηκεοκαθηγητήςτηςΑρχαίαςΕλληνικήςΦιλολογίαςΕμμανουήλΠεζόπουλοςΤοκείμενουπεβλήθηδύοφορές(19351941)όπωςακούσαμεαλλάηδιαδικασίαδενδιεκπεραιώθηκεγιααδιευκρίνιστουςακόμαλόγουςΑπότηνανάλυσητουκειμένουφάνηκεηεπι-στημονικήμεθοδικότητακαιηκριτικήοξύνοιαμετηνοποίαοΠαναγιωτόπουλοςεπιχειρείνrsquoαναδείξει τιςλογοτεχνικέςσυνιστώσεςτηςδημιουργίαςτουΚοραή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

234

Είναιαυτονόητοπωςηπεριέργειαόλωνμαςθαθεραπευθείμετηνεπιβαλλόμενηδημοσίευσητουκειμένου

ΓιατηνπερίοδομετάτηνΕπανάστασηακούσθηκαντέσσεριςανακοινώσειςοιοποίεςδιερεύνησαντηνκριτικήαποτίμησητουΠαναγιωτόπουλουγιαμείζονεςσταθμούςτηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςτονΣολωμόκαιτονΚάλβοτονΠαλα-μά τονΚαβάφη και τονΚαρυωτάκηΗ κΑφροδίτηΑθανασοπούλου εξέτασεμε γνώσηκαι ευαισθησία τιςκριτικέςαπόψεις τουΠαναγιωτόπουλουγια τουςπατέρεςΣολωμόκαιΚάλβοαλλάκαιάλλουςεπτανησίουςποιητέςΕρευνητικόυλικότηςαποτέλεσανκατrsquoεξοχήναλλάόχιμόνονοιέξιτόμοιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνσειράςτηνοποίαεύστοχααποκαλείlaquoάτυπηγραμματολογίαraquoΗ κ Αθανασοπούλου επισήμανε την αισθητική θεωρία του ΠαναγιωτόπουλουγιατονποιητικόλόγογενικάκαιειδικάτιςαπόψειςτουγιατονΣολωμόκαιτονΚάλβοσεσύγκρισημετουςσύγχρονούςτουςποιητέςτηςlaquoΠαλαιάςraquoλεγόμενηςΑθηναϊκήςΣχολήςαλλάκαιμrsquoεκείνουςτηςγενιάςτουΠαλαμά

ΟΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονΠαλαμάκαιστονΚαβάφηδύοξεχωρι-στούςτόμουςαπότουςέξιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνένεκατηςσημασίαςτουςωςσταθμώνκαιαφετηριώντηςνεοελληνικήςποίησηςΤηνπερίπτωσητηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαλαμάεξέτασεογράφωνοοποίοςανέφερεότιησχέσηαυτήυπήρξεδιαρκήςκαιδιαλεκτικήαλλάκυρίωςαποκαλυπτικήτουχαρακτήρατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουπουσυνδυάζειτηνφιλολογικήμεθοδικότητατηνκαλλιτεχνικήευαισθησίακαιτηνδίκαιηαποτίμησηΈτσιοΠαναγιωτόπουλοςστηνμονογραφίατουγιατονΠαλαμάδιατυπώνειεισαγωγικάτιςερευνητικέςυπο-θέσειςτουορίζειτιςεποχέςτηςπαλαμικήςποίησηςκαιεπισημαίνειτουςlaquoτόπουςraquoτηςενώπαράλληλαδιαγράφειταχαρακτηριστικάτηςπνευματικήςιδιοσυστασίαςτουποιητήπουείναιηδιπλήψυχήκαιοέντονοςσυγκρητισμόςΣτηνεισήγησηυπογραμμίστηκανκυρίωςδύοπράγματα(α)ηάποψητουΠαναγιωτόπουλουγιατηναποφασιστικήσημασίατουρόλουτουΠαλαμάγιατηννεοελληνικήποίησηκαι(β)ηάποψητουεισηγητήότιοΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουαποτελείμιαναπότις4-5πιοολοκληρωμένεςμονογραφίεςγιατοέργοτουποιητή

Ταχαρακτηριστικάτηςβαθιάςγνώσηςτηςμεθοδικότηταςκαιτηςευαισθησί-αςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουδιαπίστωσεκαιοκΚαψωμένοςστηνεισή-γησήτουγιατονΚαβάφηΟκΚαψωμένοςχαρακτηρίζειτηνμονογραφίαγιατονΚαβάφηπουαποτελείτονΔ΄τόμοΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνωςμελέτησυστηματικήδιότιεξετάζειπροοδευτικάτονάνθρωποτακοινωνικάκαιπολιτι-σμικάσυμφραζόμενατηςεποχήςτουταδιακριτικάγνωρίσματατηςέμπνευσήςτουτοαξιακότουσύστημακαθώςκαιταειδοποιάστοιχείατηςποιητικήςτου(γλώσσαστιχουργίατεχνικέςαισθητική)ΦάνηκεκαθαράαπότηνεισήγησηπωςησυμβολήτηςμονογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουγιατηνερμηνείατηςποίησηςτουΚαβάφηπαρrsquoόλοπουδημοσιεύθηκετο1946διατηρείακέραιηέωςσήμεραμέσαστονόγκοτηςκαβαφικήςβιβλιογραφίαςτηνσημασίατης

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

235

ΣπουδαίοςσταθμόςτηςεπόμενηςγενιάςστηνποίησήμαςείναιοΚώσταςΚα-ρυωτάκηςΤηνπερίπτωσηαυτήνεξέτασεοκΑγάθοςγνώστηςόλωντωνπαρα-μέτρωντηςπεριόδουμεβάσητοεκτεταμένομέροςτουΕ΄τόμουΤων προσώπωνκαιτωνκειμένων τοοποίοοΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονποιητήκαθώςκαι άλλα σημαντικά του κείμεναΟΠαναγιωτόπουλος εξετάζει εξελικτικά τηνγνωριμίατουμετονποιητήτηνσύντομηδιάρκειατουβίουτουτονάνθρωποτηνσχέσημετηνπαράδοσηκαιτουςπολιτικοκοινωνικούςκαιπολιτισμικούςόρουςτηςεποχήςΚαταλήγειμεταχαρακτηριστικάτηςποίησήςτουκαιτηναποτίμησήτηςΌλααυτάπαρουσιάσθηκανμεμεθοδικότρόποαπότονκΑγάθο

Ο Παναγιωτόπουλος παράλληλα με την νεοελληνική λογοτεχνία μελέτησεκαι την ευρωπαϊκήΈτυχεπρόσφαταναχρησιμοποιήσωένακειμενάκι τουγιατονμεγάλονορβηγόσυγγραφέαΚνουτΧάμσουνκαιδιαπίστωσατοκαίριοτωνπαρατηρήσεώντουκαισταπιομικράτουκείμεναΑυτήντηνπεριοχήεξέτασεοκΓεράσιμοςΖώραςοοποίοςανέδειξετηνσυγκριτικήματιάτουΠαναγιωτό-πουλουαλλάκαιτοαπαραίτητοτηςσυνανάγνωσηςτηςελληνικήςμετηνευρω-παϊκήλογοτεχνίαΌπωςφάνηκεαπότηνεισήγησητακείμενααυτάείναιπολλάαλλάδιάσπαρταστουςτόμουςΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνσεταξιδιωτικάκείμενααλλάκαισεπολλάάλλαέντυπαΚαίριααντικείμενατωνπροβληματι-σμώνκαιτωνκριτικώνndashσυγκριτικώνπροσεγγίσεωντουΠαναγιωτόπουλουείναιτανεωτερικάρεύματατηςευρωπαϊκήςλογοτεχνίαςσεσχέσημετηνελληνικήοαισθητισμός οι τάσεις της ευρωπαϊκήςπεζογραφίας της εποχής του αλλά καικρίσειςκαιαπόψειςγιαπολλάπρόσωπακαιθέματαπουμαςπαρουσίασεστηνεισήγησήτουοκΖώρας

ΟιπεριοχέςτηςγνώσηςτηςμελέτηςτηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιω-τόπουλουδενέχουντελειωμόΤρειςσπουδαίεςπεριοχέςτηςσκέψηςκαιτωνπρο-βληματισμώντουστιςοποίεςαφιέρωσεμεγάλομέροςτηςζωήςκαιτηςκριτικήςτουσκέψηςείναιοδοκιμιακόςλόγοςητεχνοκριτικήκαιηπαιδαγωγίαωςθεωρίακαιπράξηΤοδοκιμιακότουέργοείναιπλουσιότατοκαιγνωστότατοένεκατηςσταθερήςεπιλογήςτουωςυποδειγματικούνεοελληνικούλόγουΤαχαρακτηρι-στικάτουέργουαυτούανέλυσεμεκύροςοκΝάκαςμεταφραστήςδοκιμίωντουMontaigneκαιειδικόςστηνμελέτητουείδουςκαιστηνμελέτητηςγλώσσαςΈτσιμαςπαρουσίασεταιδιαίτεραχαρακτηριστικάτηςδοκιμιογραφίαςτουΠαναγιω-τόπουλουτιςθεωρητικέςαπόψειςτουγιατοδοκίμιοαλλάκαιτηνκαλλιεργημένηγλώσσατηςδιαπόρθμευσηςτωνδιανοημάτωντου

ΜέγαπεδίοάσκησηςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουήτανκαιητεχνοκρι-τικήΤαβιβλίαοιμελέτεςταάρθραοιαναφορέςσεόλεςτιςμορφέςτηςτέχνηςαλλάιδιαίτεραστηνζωγραφικήείναιαναρίθμηταΘαέλεγεκανείςότιδενυπάρ-χεικείμενότουπουναμηνέχεισχετικήαναφοράΑυτάόλαείναιβέβαιααποτέ-λεσματηςαγάπηςτουγιατηντέχνησυνακόλουθοτηςοποίαςείναιηβαθειάτουγνώσηΤηνανάδειξηκαιαποτίμησητουέργουαυτούανέλαβεκαιδιεκπεραίωσεμετονκαλύτεροτρόποηκΚαλογήρουηοποίαεπεσήμανεπολύσωστάπωςαυτή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

236

ηπροσέγγισήτουενεργοποίησεέναείδοςπαλίμψηστηςγραφήςστοοπλοστάσιότουώστεμέσασταγραπτάτουναζωντανεύουνωςεικόνεςταπράγματαΠρο-σωπικάαυτήηπαρατήρησημrsquoέκανενασκεφθώτηνεξεικονιστικήτακτικήτουΚάλβουτουοποίουπολλέςπεριγραφέςαποτελούνοπτικοποίησητωνιδεώντου

ΗπαιδαγωγίαήτανημεγάληέγνοιατουΠαναγιωτόπουλουΩςδιανοούμενοςωςφιλόλογοςκαιωςυπεύθυνοςτηςΣχολήςπουφέρειτοόνομάτουυπηρέτησετηνπαιδείαεπίέξιδεκαετίεςΩςανήσυχοπνεύμακαιωςμάχιμοςεκπαιδευτικόςαναπτύσσεισυχνάτουςθεωρητικούςτουπροβληματισμούςσεπολλάτουκείμεναγιαταθέματατηςπαιδείαςγιατουςπροσανατολισμούςτηςταπρογράμματατασχολείατουςεκπαιδευτικούςενολίγοιςγιατουςκύριουςσυντελεστέςτηςεκ-παίδευσηςώστεηπαιδείαναείναιτομέσοτηςανάπτυξηςτουνουκαιτηςψυχήςτωννέωνΕλλήνωνγιαναγίνονταιδημιουργικοίάνθρωποικαιπάνωαπrsquoόλασυ-νειδητοίπολίτεςΑυτάόλαταανέπτυξεμεεπαγωγικότρόποηειδικήσταθέματατηςΘεωρίαςκαιτηςΙστορίαςτηςΕκπαίδευσηςκαιτηςΕκπαιδευτικήςΠολιτικήςκΠολυάνθηΤσίγκου

ΚλείνωτηνπρόχειρηαυτήσύνοψημεδύοεπισημάνσειςκαιτρειςπροτάσειςΠρώταοιεπισημάνσειςΗπρώτηόλεςοιεισηγήσειςυπήρξανυψηλούεπιπέδουδιότι όλοι οι εισηγητέςωριμότεροι και νεότεροι είναι ειδικοί στα θέματαπουπραγματεύθηκανΗδεύτερηκοινόςτόποςόλωντωνεισηγήσεωνείναιότιηάσκη-σητηςκριτικήςπροϋποθέτειτηνκατοχήόλωντωνστοιχείωνadhocγνώσητωνσυμφραζομένων (κοινωνικώνπολιτικώνκαιπολιτισμικών)θεωρητικόοπλισμόεποπτείατηςιστορικότηταςτωνφαινομένωνικανότητασύγκρισηςφιλοσοφικήθεώρησητωνπραγμάτωνήρεμοπάθοςκαιικανότηταδιατύπωσηςτωνσκέψεωνμεγλώσσαεύστοχηκαιτέρπουσαδηλαδήαυτόπουδιαπιστώσαμεόλοιγιατονΠαναγιωτόπουλοΜεβάσητιςεπισημάνσειςαυτέςείναιαυτονόητοότιταΠρα-κτικάτουΣυνεδρίουθrsquoαποτελέσουναπαραίτητοέργοαναφοράςγιαόσουςθαθελήσουνναμελετήσουντοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουκαιναπροσεγγί-σουντηνκριτικήτουσκέψη

Προχωρώστιςτρειςπροτάσειςοιοποίεςεύχομαιναπραγματοποιηθούνότανηπατρίδαμαςβρειένανκανονικόβηματισμόκαιοιπροϋποθέσειςτοεπιτρέψουν

ΗπρώτησυνέχισητηςΒιβλιογραφίαςΙΜΠαναγιωτόπουλουδεδομένουότιέχουνπεράσει35χρόνιααπότηνέκδοσήτηςκαικυρίωςσυμπλήρωσητουδευτέ-ρουμέρουςπουαφοράστηνφιλολογίασχετικάμετοέργοτου

ΗδεύτερηεπανέκδοσητουκλασικούκριτικούέργουτουΤαπρόσωπακαιτακείμεναμετηνπροσθήκηλεπτομερώνευρετηρίωνπροσώπωνκαιπραγμάτωνσεκάθετόμο

Ητρίτησυναγωγήεπιλογήκαιέκδοσητωνσημαντικότερωνκριτικώνμελετώνκαιάρθρωντουσεεφημερίδεςκαιπεριοδικάπουδενπεριέλαβεοίδιοςσετόμους

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

237

ΚαταλήγωηυψηλούεπιπέδουπολυκριτικήπρoσέγγισητουκριτικούέργουτουΙΜΠαναγιωτόπουλουπιστώνεταικατrsquoεξοχήνστουςειδικούςεισηγητέςπουέλαβανμέροςστοΣυνέδριοΑυτόδικαιώνεικαιτηναπόφασητηςΕπιστημονικήςΕπιτροπήςαλλάκαιτιςστοχευμένεςπροσκλήσειςκαιτιςπολύμηνεςφροντίδεςτωνσυνδιοργανωτώντωνlaquoΦίλωντουΦιλολογικούΣυλλόγουΠαρνασσόςraquoτουlaquoΙδρύματοςΚωστήΠαλαμάraquoκαιτηςlaquoΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚΓΚασίνης

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

4

copy 2018 Εκδόσεις τηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου ΝικολάουΜίληση315351Παλλήνη Τηλ2106666117

ΕπιμέλειατηςέκδοσηςΘεοδόσηςΠυλαρινόςΣύνταξηπινάκωνΆγγελοςΜητρέληςΣχέδιοεξωφύλλουΒελισσάριοςΤσακούμηςΣτοιχειοθεσίαndashΕκτύπωσηndashΒιβλιοδεσίαΓΚωστόπουλος

ISBN978-618-5396-00-8

5

ΤΟ ΚΡΙΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

ΕπιστημονικόΣυνέδριοπουσυνδιοργανώθηκε

απότηΣχολήΙΜΠαναγιωτόπουλου

τοΊδρυμαΚωστήΠαλαμάκαι

τουςΦίλουςτουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquo

στις17-18Φεβρουαρίου2017

στηνΚεντρικήΑίθουσατουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquo

υπότηναιγίδατου

ΥπουργείουΠαιδείαςΈρευναςκαιΘρησκευμάτων

καιτουΥπουργείουΠολιτισμούκαιΑθλητισμού

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑndashΕΙΣΑΓΩΓΗΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ

ΑΘΗΝΑ2018

6

7

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΕΠΙΤΡΟΠΗ

ΠΡΟΕΔΡΟΣ

ΑΙΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣΚΑΣΙΝΗΣ

ΜΕΛΗ

ΓΕΡΑΣΙΜΟΣΖΩΡΑΣ

ΛΗΔΑΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ

ΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ

ΠΟΛΥΑΝΘΗΤΣΙΓΚΟΥ

8

9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήraquo

ΚήρυξηέναρξηςεργασιώνΆλκηςΙΠαναγιωτόπουλος

ΓενικόςδιευθυντήςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου

Α΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΠΔΜαστροδημήτρης

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήστοκριτικόέργο

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΠολυάνθηΤσίγκουlaquoΟιπαιδαγωγικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουΘεωρίακαιπράξηraquo

ΕρατοσθένηςΚαψωμένοςlaquoΟΚαβάφης

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΟΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουraquo

Β΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΘανάσηςΝάκας

ΧαράλαμποςΚαράογλουlaquoΤιίσωςείναικριτική

γιατονΙΜΠαναγιωτόπουλο(Προβληματισμοίτηςεποχής)raquo

ΓιάννηςΞούριαςlaquoΈναςπαλαιόςελληνικόςκόσμος

απότηνσκοπιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΜαρίαΔημάκη-ΖώραlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςκαιηδιδακτορική

διατριβήτουγιατονΑδαμάντιοΚοραήraquo

ΑφροδίτηΑθανασοπούλουlaquoΟικριτικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατοέργοτουΣολωμού

τουΚάλβουκαιάλλωνποιητώντου19ουαιώναraquo

ΒάσωΟικονομοπούλουlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςωςεπιμελητής

καιωςανθολόγοςτηςlsquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςrsquoraquo

ΛάμπροςΒαρελάςlaquoΟισυνεργασίεςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου

στονημερήσιοτύποraquo

11

17

21

35

53

65

79

95

103

111

127

139

10

ΓΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΧαράλαμποςΚαράογλου

ΘανάσηςΑγάθοςlaquoΟΚώσταςΚαρυωτάκηςαπότηνοπτικήγωνία

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΔημήτρηςΑγγελάτοςlaquoΙσορροπώνταςμεταξύκριτικήςκαιιστορίας

τηςλογοτεχνίαςΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

γιατηνπεζογραφίατουμεσοπολέμουraquo

ΓεράσιμοςΓΖώραςlaquoΑτενίζονταςτηνΕυρώπηκαιτουςλογοτέχνεςτης

(μέσααπότηνκριτικήματιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλου)raquo

ΤζίναΚαλογήρουlaquolsquoΠόσεςνύχτεςπερπάτησεμέσαμουοάνεμος

οθυμωμένοςτηςΆρληςrsquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

καιηκριτικήθέασητηςτέχνηςraquo

ΘανάσηςΝάκαςlaquoΗδοκιμιογραφίατουΙΜΠαναγιωτόπουλου

(ειδολογικάχαρακτηριστικάρητορικήσχηματικόςλόγος)raquo

ΑννίταΠΠαναρέτουlaquoΕργογραφικάndashβιβλιογραφικά

ΙΜΠαναγιωτόπουλουΤριάνταπέντεχρόνιαμετάraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΣυμπεράσματαraquo

ΠΙΝΑΚΕΣ

Ι Πίνακαςελληνικώνκυρίωνονομάτων

ΙΙ Πίνακαςξένωνκυρίωνονομάτων

III Πίνακαςόρωνκαιπραγμάτων

ΙV Πίνακαςτίτλωνβιβλίωνπεριοδικώνεφημερίδωνέργωντέχνης

153

169

177

187

199

225

231

241

245

247

251

ΠΕΡΙΕχΟΜΕΝΑ

65

laquoΌληηπολύπονηζωή[τουΠαλαμά]στάθηκενένατάνυσματόξουένατίναγμαβέλουςπροςτουςμακρινούςορίζοντεςraquo1γράφειοΠαναγιωτόπουλοςΑυτήντηνδιαδρομήθαπαρακολουθήσουμεμεοδηγότονίδιοΗκριτικήαποτίμησητουέρ-γουτουΠαλαμάαπότονΠαναγιωτόπουλοδιαγράφει ένανκύκλοπουαρχίζειαπότο19212καικλείνειτο1944μετηνμεγάλημελέτηπουβραβεύθηκετο1947μετοlaquoέπαθλονΠαλαμάraquo3ΠέραντωνδύοβιβλίωντουταάρθραοιδιαλέξειςκαιτασημειώματάτουπουκαταχωρίζονταιστιςβιβλιογραφίεςΚατσίμπαληΚασίνηκαιΠαναρέτου υπερβαίνουν τα304Ηδιάλεξη του1921 είναιαποτέλεσμα της

1 ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚωστής Παλαμάς δεύτερη έκδοση Εκδοτικός Οίκος Φέξη Αθήνα1962σ316[στηνσυνέχειαΙΜΠΠαλαμάς]2Ηδιάλεξηέγινεστις6Φεβρουαρίου1921στηνΛέσχητηςlaquoΦοιτητικήςΣυντοφιάςraquo[Πανε-πιστημίουκαιΚοραή)καιτυπώθηκετοίδιοέτοςβλΙωάνΜΠαναγιωτοπούλουΤοποιητικόέργοτουΚΠαλαμάΕκδότηςΓΠΠοταμιάνοςΑθήνα1921[στηνσυνέχειαΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμά]3ΣτηνπρώτηπροκήρυξήτουτοέπαθλοαπονεμήθηκεστονποιητήΓΔελήστηνΑίθουσαΤελε-τώντηςΑκαδημίαςΑθηνώνμίλησανοΥπουργόςΠαιδείαςΝΛούβαριςοΆγγελοςΣικελιανόςκαιοΓΔελήςβλεφημΕλεύθερονΒήμα7Μαρτίου1944ΗμελέτητουΠαναγιωτόπουλουμοιράστηκετοlaquoέπαθλονΠαλαμάraquoκατάτηνδεύτερηπροκήρυξητουβραβείουμετονΓΣε-φέρηΠρόεδροςτηςΕπιτροπήςήτανοΣωτήρηςΣκίπηςκαιεισηγητήςοΑντρέαςΚαραντώνηςΗτελετήαπονομήςέγινεστις26Φεβρουαρίου1947στηνΑίθουσατουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquoβλΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1943-1953Αθήνα1953αρ683ΣτηναπονομήαυτήαντέδρασενέντοναοΛέανδροςΚΠαλαμάςοοποίοςχαρακτήρισετηνμελέτητουΠαναγιωτόπουλουlaquoκαθαρόνλιβελλογράφημαεναντίοντουποιητούκαιτουανθρώ-πουraquoβλεφΗΚαθημερινή26Φεβρ1947πρβΚατσίμπαληςόπαρ6844Καταχωρίζονταιοιαριθμοίαπότιςβιβλιογραφίες(α)ΚΓΚασίνηςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά(1911-1925)Αθήνα1973αρ2730287428843010(β)ΚΓΚασίνηςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1932-1942ανάτυποαπότηνΝέαΕστίαΧρι-στούγεννα1994Αθήνα1994αρ2519701227(γ)ΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1943-1953Αθήνα1953αρ48849771385810521054(δ)ΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1954-1958Αθήνα1959αρ7790169219230260

ΚΓΚΑΣΙΝΗΣ

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

66

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

αγάπηςκαιτουθαυμασμούτουπροςτοέργοτουποιητή5ηψυχήτουοποίουείναιlaquoοιδικέςμαςψυχέςενωμένεςraquo6γράφειΣτόχοςτουόπωςαναφέρειστηνεπιστο-λήτουπροςτονποιητήείναιναεπισημάνειlaquoτιςδιάφορεςτάσειςπουξεχωρί-ζουνμέσrsquoστοτραγούδιraquoτουχωρίςναπαραλείψειναεπισημάνειλέειονεοσσόςτων20χρόνωνκάποιαlaquoψεγάδιαraquo7Πράγματιεπισημαίνειτουςβασικούςτόπουςτηςπαλαμικήςποίησηςπουείναικατάτηνάποψήτουημεγαλοπρεπήςπατρι-δολατρία8καιηρωολατρία9ηlaquoακόλαστηraquoαλλάκαισοφήφυσιολατρία10τοανή-συχοθρησκευτικόαίσθημαοσκεπτικισμός11καιοπανθεϊσμόςησυγκρατημέναπαθητικήγυναικολατρία12καιίσωςησημαντικότερηγιαμέναεπισήμανσήτουπουείναιτοπαντούχυμένοφως13θέμαπουδενβρήκεακόμητηνσπουδήπουτουταιριάζειγιαναφανούνοιφυσικέςμεταφυσικέςθρησκευτικέςσυμβολικέςκαιφιλοσοφικέςδιαστάσειςτουωςπρογόνουτωνηλιολατρώνποιητώνμαςΚαί-ριεςεπίσηςπαρατηρήσειςείναιπωςοστίχοςτουΠαλαμάδενγίνεταιlaquoαυστηράμουσικόςraquoαλλάlaquoέχειόμωςφωτεινήπλαστικότηταraquo14καιοχαρακτηρισμόςτουΠαλαμάωςαφετηρίαςαπότηνοποίαθrsquoανατείλουννέοιποιητέςπράγμαπουεπισήμανεκαιηκριτική15Καικαταλήγειστηνπροσέγγισήτουμετηνκατακλείδαlaquoλυρικός φιλόσοφος ωραιοπαθής πατριδολάτρης φυσιολάτρης ηρωολάτρηςιδεολάτρηςσοφόςτεχνίτηςαληθινάδημοτικιστήςraquo16

Ο θαυμασμός του συνεχίστηκε για 4-5 χρόνια όπως φαίνεται και από τηναλληλογραφίατους17τακαλάλόγιαπουέγραψενοΠαλαμάςγιατοΒιβλίοτης

(ε)ΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1959-1963Αθήνα1964αρ127143162198224249297314380421442547592ΠρβΑννίταΠαναρέτουΕργογραφίαndashΒιβλιογραφία(1916-1982)ΙΜΠαναγιωτόπουλουΣΩΒΑθήνα1990αρ1112027468147164874984093310691125116012025ΜαζίμετονΣολωμότονθεωρείωςτονμεγαλύτεροΈλληναποιητήκαιτονχαρακτηρίζειωςΓκαίτετηςΕλλάδοςβλΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ86ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ127Επιστολήτης28Μαρτίου1921ltΑρχείο ΙδρύματοςΚωστήΠαλαμάgt [ΙΚΠ]Στην επιστολήαυτήαπάντησεοΠαλαμάςστις4Απριλίου19218ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ309ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ21κε10ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ2730αντίστοιχα11ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ302412ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3013laquoΤοφωςείναιακόλασταχυμένοκιείναιλαμπρόκαιεκτυφλωτικόκαιπροσβάλλειέντονακαιχτυπάειορμητικάτrsquoασυνείθιστοκιάμαθομάτιraquoβλΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3114ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3637Αυτήντηνπλαστικότητατηςτέχνηςτουεπι-σήμανεκαιοΠαπατζώνηςστηνμελέτητουlaquoΤομεταφραστικότουέργοraquoΓράμματα1943ltΕπι-μνημόσυνοτεύχοςgtσ280όπουγράφειlaquoΗφιλοσοφίατουΠαλαμάήτανορθολογιστικήκαιητέχνητουπλαστικήκαικλασικίζουσαraquo15ΛχοΒάρναληςγράφειlaquoόλοιπατήσανεπάνουσταφτεράτουγιαναπρωτοπετάξουνraquoβλΑισθητικάndashΚριτικάΒ ΚέδροςΑθήνα1958σ15416ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3917Στις23Ιουλίου1924ζήτησεαπότονΠαλαμάναπροσέξειτοΒιβλίοτηςΜιράνταςκαιναγράψεικάτιβλτογράμμαστοΑρχείοτουΙΚΠ

67

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

Μιράντας(1924)καιτηνάδειαπουζήτησενοΠαναγιωτόπουλοςναταδημοσιεύ-σει18αλλάκυρίωςαπότηνρητήαναφοράτουιδίουστηνμελέτητου1944όπουαναφέρειπωςηlaquoκρίσηΠαλαμάraquoάρχισεκυρίωςαπότο1925καιlaquoέκαμετονκύ-κλοτηςμέσαμουκrsquoεγώπερπάτησαμέσαστοέργοαυτόraquo19Τέσσεραπέντεχρό-νιαμετάτηνδιάλεξητου1921άλλεςαγάπεςτονελκύουνMallarmeacuteBaudelaireRodenbachLaforgueπροσανατολισμόςπροςτηνlaquoκαθάριαέκφρασηraquoπουβρι-σκότανκατάτονΠαναγιωτόπουλοέξωαπότονδρόμοτουΠαλαμά20ΗνεότερηποίησηαρχίζειμετονPoeγράφεικαιακολουθείαντίθετηπορείασεσχέσημετουςκλασικούςοικλασικοίανεβάζουντηνέκφρασηίσαμετονΛόγοενώοινεό-τεροικυριαρχούνταιαπότηντάσητηςεξάρθρωσηςτουλογικούστοιχείουκαιτηςπριμοδότησηςτηςμουσικήςασάφειαςκαιτηςυποβλητικήςασυμμετρίας21ΟΠα-ναγιωτόπουλοςφαίνεταιναθεωρείασύμπτωτα22τακεφάλαιαlaquoσυμβολισμόςraquoκαιlaquoΠαλαμάςraquoαλλάπιστεύωπωςηκρίσηαυτήαποτελείγενίκευσητουμερικού23δεδομένουπωςοΠαλαμάςείναικαιεκείνοκαιτοάλλοκαιστηνπροκείμενηπε-ρίπτωσημετηνlaquoΦοινικιάraquoτίθεταιστηνπρωτοπορίατουρεύματοςαυτούστηνΕλλάδαΑυτήηκρίσηκράτησεδέκακαιπλέονχρόνιαΗδεύτερηκαικριτικότερηπορείαπροςτοέργοτουποιητήπρέπεινrsquoάρχισεταπρώταχρόνιατηςδεκαετί-αςτουrsquo30δεδομένουότιτο1933επαναπροσεγγίζειτονΠαλαμάζητώνταςτηνγνώμητουγιατηνδεύτερηποιητικήσυλλογήτουταΛυρικάΣχέδια(1932)γρά-φοντάςτουlaquoαπόσαςξεκινούμεόλοιεμείςοινεώτεροικrsquoέχουμεπάνταανάγκηαπότηνοδηγίασαςraquo24

Ας δούμε όμως συστηματικότερα την κριτική προσέγγιση του έργου τουΠαλαμάαπότονΠαναγιωτόπουλοΚατrsquoαρχάςπρέπειναπούμεότιοχαρακτή-ρας της κριτικής του είναι φιλολογικός κατrsquo εξοχήν γεγονός πουφαίνεται καιαπότηνσπουδαστηριακήπροσέγγισημερικώνέργωνόπωςλχοlaquoΑσκραίοςraquoγιατονοποίοπαρακαλείτοναναγνώστηναέχειανοιγμένοδίπλατουτοκείμενοτουΗσιόδουγιαναδιαπιστώσειτοκατόρθωματουΠαλαμά25Γενικότεραόμωςοχαρακτήραςαυτόςδιαπιστώνεταικαιαπότηνμέθοδοπροσέγγισηςπουαρχίζει

18Βλτογράμματης5ηςΑυγούστου1924ΣτοΑρχείοτουΙΚΠσώζονταιαυτήςτηςπεριόδου(1921-1924)ταακόλουθαγράμματατουΠαναγιωτόπουλου6Απριλίου192118Νοεμβρίου192123Ιουλίου192427Ιουλίου19245Αυγούστου192419ΙΜΠΠαλαμάςσ1420ΙΜΠΠαλαμάςσ121321ΙΜΠΠαλαμάςσ1822ΙΜΠΠαλαμάςσ1723ΑυτόπρέπειναθεωρηθείστιγμιαίακρίσηδενφαίνεταινατουιοθετείδιότιαλλούγράφειπωςοΠαλαμάςείναιτόσοπολύπλοκοςπουαντονκοιτάξειςαπόμιαπλευράκινδυνεύειςνατονχάσειςβλΙΜΠΠαλαμάςσ1524Βλεπιστολήτης9Μαΐου1933(στοΑρχείοτουΙΚΠ)στηνοποίατούαναφέρειότιθατουστείλειδύοεργασίεςμαθητώντουστηνΣχολήΜακρήγιατιςlaquoΠατρίδεςraquoτηςΑΖΣτηνεπιστολήαυτήαπάντησεοΠαλαμάςστις19ΜαΐουόπωςεικάζουμεαπότοπρόχειροπουσώζεταιστοΑρχείοτουΙΚΠ25ΙΜΠΠαλαμάςσ149

68

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

συστηματικάαπότηνεπισήμανσητωνεποχώντηςπαλαμικήςποίησηςτωνlaquoτό-πωνraquoκαιτωνκλειδιώντηςαποκωδικοποίησήςτηςτηνεξέτασητωνεπιμέρουςσυλλογώντηςποιητικήςτηςστιχουργίαςκαιτηςγλώσσαςγιανακαταλήξειστιςτελικέςεπισημάνσειςκαιαποτιμήσειςΟΠαναγιωτόπουλοςξεκινάμετηνδιαπί-στωσητωνερευνητικώνυποθέσεων-ερωτημάτωντουτωνοποίωνοιαπαντήσειςαποτελούντακλειδιάτηςαποκωδικοποίησηςκαιαποτίμησηςτουέργουτου

(α)ηνεότερηποίηση(MallarmeacuteValeacuteryRilke)έχειαποδυναμώσειτηνποιητικήαξίατουΠινδάρουτουΒιργιλίουκαιτουΔάντη

(β)ανομουσικάκαιυποβλητικάεκπεφρασμένοςλόγοςείναιομόνοςγνήσιοςποιητικόςλόγοςτότεηεποποιίαήάλλημορφήποίησηςείναιέξωαπότηναλήθεια

(γ)υπάρχουνστοιχείαποιητικάκαιαντιποιητικάήτομεταχείρισμάτουςτακαθιστάέτσι

(δ)ηποίησηείναιέναςτρόποςήπολλοίτρόποιΟιαπαντήσειςστακαίριααυτάερωτήματαείναιαυτονόηταθετικέςαυτές

όμωςαποτελούντακλειδιάγιατηνπροσέγγισητηςποίησηςγενικάκαιειδικάγιατηνποίησητουΠαλαμά26διότικάθεεποχήβρίσκειτηνέκφρασηπουγνησι-ότερατηςταιριάζεισυνεπώςοκριτικόςπρέπεινααίρεταιπάνωαπότακαιρικάκριτήριαγιανασυλλάβειταμόνιμαστοιχείατηςαθανασίαςτουποιητικούλόγουΠρωταρχικόκύτταροκάθεμορφήςποίησης είναι τοαρχέγονολυρικόστοιχείοπουείναιοπόνοςτουανθρώπουκαιοπόνοςτουδημιουργού27ΟΠαναγιωτόπου-λοςπαρακολουθείτηνιστορικήεξέλιξητηςποίησηςτουΠαλαμάπροσπαθείναεντοπίσειτολυρικόκύτταροταθεμελιακάσυναισθήματακαιτιςβασικέςιδέεςτουςτόπουςθαλέγαμεναεπισημάνειτοανεπίκαιροδηλταστοιχείαόλωντωνκαιρώνκαινακρίνειτονποιητήμέσακαιέξωαπότονκαιρότου28

Ωςτόπουςεντοπίζειτηνπατρίδατηνφύσητηνγυναίκατοφωςκαιωςαφε-τηριακάδεδομέναπνευματικήςκαιψυχικής ιδιοσυστασίαςκαι τρόπουςδιαχεί-ρισηςτωνπραγμάτωντηνδιπλήψυχή(σοφίακαιπάθος29)καιτονσυγκρητισμόετεροκλήτωνστοιχείωνπουλαμβάνουνδεκάδεςδυϊστικέςμορφέςπαγανισμόςndashχριστιανισμός30ΆδωνιςndashΙησούςπαρθένοςΑθηνάndashπαρθένοςΜαρία31τοπαλίμ-ψηστοπεργαμηνόχφμεασκητικότροπάριγραμμένοπάνωσεαπεξεσμένοκείμενο

26ΙΜΠΠαλαμάςσ19-2027ΙΜΠΠαλαμάςσ20-2128ΙΜΠΠαλαμάςσ25πρβόσαγράφειπαρακάτω(όπσ266)ότιηποίησήτουπρέπεινακοιτάζεταιαπό τηνσκοπιά τουανεπίκαιρου ενώηπροσωπικότητά τουπρέπει ναlaquoκρίνεταιμέσαστονκαιρότηςraquo29laquoΗΣοφίακαιτοΠάθοςraquoείναιοτίτλοςτηςμακράςμελέτηςτουπουδημοσιεύθηκεστοεπι-μνημόσυνοτεύχοςγιατονΚωστήΠαλαμάτουπερΓράμματα(1943)σ17-70[=ΙΜΠΠαλαμάςσ259-351]30ΙΜΠΠαλαμάςσ13731ΙΜΠΠαλαμάςσ94-95

69

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

τηςΣαπφούς32αμαρτία(ηδονήπάθοςτύψησυντριβή)ndashασκητισμός33ουρανίακαιπορνικήΑφροδίτηαλλάκαιάλλαδίπολαόπωςπολιτείακαιμοναξιάγενικόndashατομικό34μεταφυσικήιδεολογίαndashεπιστημονικήεμπειρίαιδεαλισμόςndashθετικι-σμόςΟδυϊσμόςτουείναιφανερόςαπόνωρίς35τοδεπάθοςκαιτοπνεύμαείναιοιδύοαμετακίνητοιπόλοιτηςσυνολικήςενέργειαςτουΠαλαμά36

ΜετάτηνεπισήμανσητωνlaquoτόπωνraquoτωνπροϋποθέσεωνκαιτωντρόπωντουέργουτουοΠαναγιωτόπουλοςπροχωρείστονκαθορισμότωνεποχώντηςεξελι-κτικήςπορείαςτουΠαλαμά1872-1886οόρθροςέωςταΤραγούδιατηςΠατρίδοςμουΟπροπαρασκευαστικόςκύκλοςκλείνειέωςτα30τουχρόνια37Αυτόςπερι-λαμβάνειταΤραγούδιατηςΠατρίδοςμου(1886) πουέχουνμενιστορικήσημασίαωςσυλλογήαλλάεδώεντοπίζονταιόλοιοιτόποιτηςπαλαμικήςποίησης38καιτονΎμνοντηςΑθηνάς(1889)όπουφαίνεταιηβαθειάαρχαιομάθειαηπίστηστοπνεύμαηγλωσσικήευαισθησίακαιηφροντίδατηςμορφής39Στηνπερίοδοτηςπροετοιμασίας ανήκει και η συλλογήΤα μάτια τηςψυχής μου (1892)Η δεύτε-ρηπερίοδοςπεριλαμβάνειτηντελευταίαδεκαετίατου19ουαιώνα(1890-1900)την οποία οΠαναγιωτόπουλος θεωρεί κρίσιμη γόνιμη και laquoοριστική σεπολλάπερίοδοτηςπορείαςτουΠαλαμάraquo40διότιτότεδιαμορφώνεταιηποιητικήιδιο-προσωπίατουΣεαυτήνεγγράφονταιμερικάαπότασημαντικότερακατορθώμα-τατηςμούσαςτουόπωςοιΊαμβοικαιανάπαιστοι(1897)πουχαρακτηρίζονταιαπόαφαιρετικήλιτότητακαιπλαστικήτέχνη41ένααληθινόαριστούργημακατάτονJeanMoreacuteas42ΠεριλαμβάνειακόμητομοιρολόιτουΤάφου(1898)τοοποίοσυγκρίνειοΠαναγιωτόπουλοςμετοΒιβλίοτουμικρούαδελφού43 τουGustafafGeijerstam44 Στην ίδιαπερίοδοανήκουνκαι τααριστουργηματικάσονέτα των

32ΙΜΠΠαλαμάςσ14233ΙΜΠΠαλαμάςσ7834Ηψυχήτουήτανέναδιαρκέςεκκρεμέςανάμεσαστογενικόκαιτοειδικόβλόπσ17135ΙΜΠΠαλαμάςσ7836ΙΜΠΠαλαμάςσ5737ΙΜΠΠαλαμάςσ6838ΙΜΠΠαλαμάςσ26-414439ΙΜΠΠαλαμάςσ47-4940ΙΜΠΠαλαμάςσ6841ΙΜΠΠαλαμάςσ9442JeanMoreacuteasLe voyage en Gregraveceσ294βλαπόσπασμαστοΚΠαλαμάςlaquoΠώςθυμούμαιτουςΊαμβουςκαὶανάπαιστουςraquoσταΆπαντα1σ332-333βλπερισσότεραστηνΑλληλογρα-φίαεπιμέλειαΚΓΚασίνηςτΑΑθήνα1973σ273αρ38σημ343ΤουέργουαυτούέχουμεδύομεταφράσειςσταελληνικάτουΚωνσταντίνουΧατζόπουλουπουεκδόθηκεαπότονΒασιλείουτο1915και τουΛέοντοςΚουκούλαπουεκδόθηκεεπίσηςαπότονΒασιλείουτο1928ηδεύτερηαυτήμετάφρασηαναδημοσιεύθηκεαπότονΣαλίβεροσεδεύτερηέκδοσηχωρίςχρονολογίαβλσχετικάστοΚΓΚασίνηςΒιβλιογραφίατωνελληνικώνμεταφράσεωντηςξένηςλογοτεχνίαςτΒ΄(1901-1950)ΣΩΒΑθήνα2013αρ841141216744ΙΜΠΠαλαμάςσ101ΕδώπρέπεινrsquoαναφερθούνεπίσηςησυλλογήτουCharlesdePomairolsPourlrsquoenfantParisLibrairiePlon1904πουγράφτηκεμεαφορμήτονθάνατοτηςκόρηςτουκαιέχει τηνεξήςαφιέρωσηlaquoAgrave lameacutemoirede lapetiteLilidePomairolsPlaintespaternellesraquoκαι

70

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

laquoΠατρίδωνraquo45 ταοποίαχαρακτηρίζειοΠαναγιωτόπουλοςαπόταlaquoπιο ευτυχι-σμένακατορθώματαraquo46τουΠαλαμάΕπίσηςανήκουνlaquoΟιΧαιρετισμοίτηςΗλι-ογέννητηςraquo(1900)καθώςκαιτοαποκορύφωματηςελληνικήςσυμβολιστικήςτέ-χνηςμε τηνlaquoΦοινικιάraquo (1900)αλλάκαιαρκετάποιήματαπουδημοσιεύθηκαναργότεραστηνΑσάλευτη ζωή (1904) Την επόμενηπερίοδο (1900-1920) θεωρείοΠαναγιωτόπουλοςωςτηνεποχήτηςαπογείωσηςδιότισεαυτήνεγγράφονταιοιμεγάλεςσυνθέσειςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτου(1907)καιτηςΦλογέραςτουΒασιλιά (1910) αλλά και αρκετές άλλες συλλογές εξαιρετικού ενδιαφέροντοςΟΔΓεξετάζεταιαναλυτικάσεπολλέςσελίδεςκαιχαρακτηρίζεταιωςσύνθεσηεν-δεικτικήτωνπλεονεκτημάτωναλλάκαιτωνμειονεκτημάτωντηςποίησηςτουΠα-λαμά47Ιδιαίτεραπαρακολουθείτιςσημαντικότερεςαναλύσειςτουέργουόπωςλχ εκείνη του ΙωάννηΣυκουτρή48 συμφωνώντας μαζί του για την σπειροειδήκίνησητουέργουγύρωαπόένανάξοναπουσυνεχώςανεβαίνεικαικαθορίζονταςότιπρόκειταιγιατολυρικόάτομο49ΗμέθοδοςπουεφαρμόζειεδώοΠαναγιωτό-πουλοςείναιηβασικήαρχήτουδεινούαλεξανδρινούομηριστήαπότηνΣαμοθρά-κηΑρίσταρχου(215-145)laquoΌμηρονεξΟμήρουσαφηνίζεινraquoχρησιμοποιώνταςτοπαλαμικόοπλοστάσιογιατηνερμηνείατουποιήματος50ΑκολούθωςαναφέρεταιστοεπικολυρικόεγχείρηματηςελληνικήςσυνέχειαςμετηνΦλογέρατουΒασιλιάτο οποίο θεωρεί laquoμεστότερα αρχιτεκτονημένοraquo από τον Δωδεκάλογοraquo όπουομύθοςτονόημαηλυρικήδιάθεσημαζίμετονθρίαμβοτουδεκαπεντασύλλα-βουπάνεκιέρχονται51Στηνίδιαπερίοδοανήκεικαιηεκδήλωσητουαντικειμε-νικούλυρισμούτουοργισμένουπολίτηΠαλαμάόπουοπόνοςκαιοπόθοςγιατοκαλύτεροlaquoφλογίζουντοστίχοτουraquo52καιπαρrsquoόλοπουχτυπούντοσυγκεκριμένοδεντουςλείπειηλυτρωτικήπρόθεση53Εδώεπισημαίνειορθάτηνπαράλληληορ-

ταΤραγούδιαγιανεκράπαιδιάπουμελοποίησενοΓκούσταβΜάλερσεστίχουςτουFriedrichRuumlckertβλεπίσηςτηνσχετικήμελέτητουΒαγγέληΑθανασόπουλουlaquoΗηθικήτουλυρικούλόγουστονΤάφοτουΚωστήΠαλαμάraquoσταΠρακτικάτουΒ΄ΔιεθνούςΣυνεδρίουΚωστήςΠα-λαμάςΕξήνταχρόνιααπότονθάνατοτουτΒ ΙΚΠΑθήνασ625-628etpassimπέντεαπόταΤραγούδιαγιανεκράπαιδιάμετέφρασεοΒαγγέληςΑθανασόπουλοςταοποίαδημοσιεύονταιωςπαράρτηματηςπαραπάνωμελέτης(σ650-651)45ΔημοσιεύθηκανστηνεφημΕφημερίς25Δεκεμβρίου1895[=Άπαντα3ltΑσάλευτηζωήgtσ13-24]46ΙΜΠΠαλαμάςσ888947ΙΜΠΠαλαμάςσ18548ΙωΣυκουτρήςlaquoΟΔωδεκάλογοςτουΓύφτουraquoΝέαΓράμματαltΑφιέρωμαστονΠαλαμάgtχρΒ αρ5-6(Μάιος-Ιούνιος1936)σ100-210[=ΓκοβόστηςχχστηνσειράlaquoΓιαναγνωρίσουμετονΠαλαμάraquoαρ3]49ΙΜΠΠαλαμάςσ155162-16350ΤηνμέθοδοαυτήνεχρησιμοποίησακαιεγώστηνεισήγησήμουμετίτλοlaquoΠαλαμάνεκΠαλα-μάσαφηνίζεινraquoστηνημερίδαπουέγινεστηνΑκαδημίαΑθηνώντην16ηΔεκεμβρίου2009στοπλαίσιοτωνεορτασμώνγιατα150χρόνιααπότηνγέννησητουποιητή51ΙΜΠΠαλαμάςσ194195αντίστοιχα52ΙΜΠΠαλαμάςσ20753ΙΜΠΠαλαμάςσ209

71

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

γισμένηκαιανατρεπτικήδιάθεσηπουδιατρέχειπολλέςσελίδεςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτουκαι ταΣατιρικάγυμνάσματα54ΆλλεςσυλλογέςτηςπεριόδουείναιΟικαημοίτηςΛιμνοθάλασσας (1912)καιηΠολιτείακαιημοναξιά (1912)στιςοποίεςπεριλαμβάνονταισπουδαίαλυρικάποιήματαΕπίσηςστέκεταικαισεδύοάλλες συλλογές στουςΒωμούς (1915) τους οποίους θεωρεί από ταωριμότεραέργατουΠαλαμάόπουεπικρατείηηρωολατρικήκαιηαυτοβιογραφικήδιάθε-ση55στοβάθοςδενείναιlaquoπαράηεσωτερικήτοπιογραφίατουποιητήraquo56Ωριμό-τηταεδώπαρατηρείταικαιστηνστιχουργίασυνεχίζειοΠαναγιωτόπουλοςκαιμάλισταστονδεκαπεντασύλλαβοτονοποίομεταχειρίζεταιωςμεγάλοςβιρτου-όζοςτουστίχου57Αντίθετα έχειαντιρρήσειςγιαταΔεκατετράστιχα (1919)όχιγιατηναναμφισβήτητηlaquoστιχουργικήεντέλειάraquoτουςαλλάγιατίδενεξαντλούντοθέματουςμέσαστοπλαίσιοτων14στίχωνηαντίρρησηείναιδικαιολογημένηαπότηνσκοπιάτουκλασικούndashτουλεγόμενουπετραρχικούσονέτουndashόχιόμωςαπόλυταγιατίκαιοΣαίξπηρκαιάλλοιχρησιμοποιούντοσονέτοωςμέροςτουσυνόλουκαιόχιωςαυτόνομημονάδα58

Ητελευταίαεποχήαπότο1921-1943θεωρείταιαπότονΠαναγιωτόπουλοπε-ρίοδοςπτώσηςΣτουςΠεντασύλλαβουςκαιταΠαθητικάκρυφομιλήματα(1925)τουςΔειλούςκαισκληρούςστίχους(1928)τονΚύκλοτωντετραστίχων(1929)καιτιςΝύχτεςτουΦήμιου(1935)τασημάδιατηςπαρακμήςείναιπερισσότεραμερικάμοιάζουνγράφεισανlaquoχλομήξεφτισμένηαναδίπλωσητουΠαλαμάτηςακμήςraquoανκαιυπάρχουνκαιμερικάλυρικάαριστουργήματαόπωςηlaquoΒάναraquoοlaquoΘωμάςraquoοlaquoΠαθητικόςύμνοςraquoκά59

ΓενικεύονταςόσοναφοράστηνγλώσσατηνστιχουργίακαιτηνποιητικήτουΠαλαμά υπογραμμίζει (α) την αδιαμφισβήτητη προσφορά του στον δημοτικι-σμό60(β)τηνστιχουργικήμαεστρίακαιτηνσοφήμετρική61επένδυσηανάλογαμετοθέμα62(γ)τηνποιητικήτεχνικήόπωςηκυκλικήέμπνευσησεπολλέςσυλλογές63 (ΊαμβοικαιανάπαιστοιΣατιρικάγυμνάσματαΤαδεκατετράστιχακά)(δ)τηνμακροδομική τακτική τηςσύνθεσης όπωςη laquoΦοινικιάraquo ndash οι laquoΕκατόΦωνέςraquo ndashοlaquoΑσκραίοςraquoησύνδεσητωνlaquoΚομματιώναπότοΤραγούδιτουΉλιουraquoμετις

54ΙΜΠΠαλαμάςσ20955ΙΜΠΠαλαμάςσ21156ΙΜΠΠαλαμάςσ21157ΙΜΠΠαλαμάςσ21158ΙΜΠΠαλαμάςσ234εδώπρέπεινασυνυπολογισθείκαιτογεγονόςότισεπολλάδεκατε-τράστιχαείναιφανερήηπρόσληψητουσαιξπηρικούπαραδείγματος59ΙΜΠΠαλαμάςσ238-23960ΙΜΠΠαλαμάςσ36-3761ΙΜΠΠαλαμάςσ96ηεπισήμανσήτουαυτήέρχεταισεαντίφασημετηνπαρακάτωγνώμητουότιηιδιοσυγκρασίατουΠαλαμάήτανlaquoαντίθετημετουπομονετικόδούλεματουστίχουraquo62ΙΜΠΠαλαμάςσ104-10563ΙΜΠΠαλαμάςσ100

72

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

laquoΑλυσίδεςraquoόπουάξοναςείναιτοφως64αλλάκαιοιlaquoΑλυσίδεςraquoωςπροθάλαμοςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτου65

Ταυτόχρονα οΠαναγιωτόπουλοςαποδεικνύεται και αισθαντικόςαναλυτήςτης μικροδομής του ειδικούβάρους της λέξης και τουκυρίαρχουρόλου της66Επισημαίνειακόμητηνσυνεχήπάληθέσεωνκαιαντιθέσεων67καιτωνστρατηγι-κώντουλόγουπουξεκινούναπότοατομικόκαιμερικόκαιγενικεύουν68laquoκάτεχετηνκαθολικότηταraquoγράφειπράγμαπουlaquoσυναντούμεμονάχασταπολυδύναμαπνεύματαraquo69Ούτωςήάλλωςπραγματικήποίησηδενμπορείναυπάρξειχωρίςτηνδύναμητουφιλοσοφικούετασμούκαιτηνυπαγωγήτουπολυκερματισμένουκόσμουσεευρύτερασύνολακαιαρχές

ΒέβαιαναμηνπιστέψεικανείςότιοΠαναγιωτόπουλοςδενέχειεπιφυλάξειςκαιαντιρρήσειςόσοναφοράστηνπαλαμικήποίησηΑφούτόλμησεονεοσσόςτων20χρόνωνστηνδιάλεξητου1921πόσομάλλονεδώστηνμείζοναπαλαμικήτουκατάθεσηΟΠαναγιωτόπουλοςδενμασάταλόγιατουεπισημαίνειμενταυψηλάκατορθώματατηςποίησηςτουΠαλαμάσημειώνειόμωςκαιτιςπαρατηρήσειςτουφέρνωδύομόνον70παραδείγματαΣολωμόςndashΠαλαμάςγράφειοΠαναγιω-τόπουλοςγιαταΜάτιατηςψυχήςμου (1892)ότιπαράτονστίχοτουΣολωμούησυλλογήδεναποπνέειτοπαράδειγματουΣολωμού71καιαλλούlaquoόσοκαιναψάξουμετοέργοπουμαςαφήνειοΠαλαμάςδεθαβρούμεστίχουςπολλούςαλη-θινάαντάξιουςτηςσολωμικήςπαράδοσηςraquo72ΟιπαρατηρήσειςείναικαιοιδύοορθέςωςδιαπιστώσειςπούπάσχουνόμωςστοότιαφήνουντονανυποψίαστοαναγνώστηναυποθέσειότιοΠαναγιωτόπουλοςκάνειποιητικήσύγκρισηδεδο-μένου ότι είναι λάθος ναψάχνουμε να βρούμε τονΣολωμό στονΠαλαμά τηναπάντησητηνδίνειέμμεσακαιάμεσακαιίδιοςδηλγράφειότιηνεότερηποίησηδενακύρωσετονΠίνδαροτονΒιργίλιοκαιτονΔάντηγνήσιοςποιητικόςλόγοςείναικαιομουσικά εκπεφρασμένοςλόγοςκαιη εποποιία δηλπολλοί είναιοιδρόμοιπουέχειονουςκατάτονΣολωμόκαιοιτρόποιπουέχειηποίησηΠιοάμεσηαπάντησηndashδιευκρίνισηβρίσκουμε50σελίδεςπιοκάτωστηνμεγάλημελέ-τηγιατονΠαλαμάοΣολωμόςκαιοΠαλαμάςείναιlaquoδυοιδιοσυγκρασίεςολότελα

64ΙΜΠΠαλαμάςσ110-111πρβσ128-12965ΙΜΠΠαλαμάςσ11266ΙΜΠΠαλαμάςσ97αλλούπαρατηρείτηνχρήσηκαιτονρόλοτωνυποκοριστικώνγιατηνέκφρασηαγάπηςκαιπόνουόπωςλχστονΤάφοβλόπσ10467ΙΜΠΠαλαμάςσ13468ΙΜΠΠαλαμάςσ11469ΙΜΠΠαλαμάςσ28670ΗγνώμητουλχότιχάριζετηνδάφνηαπλόχερασεδικαίουςκαιαδίκουςδενευσταθείδιότιπρώτονοιπερισσότεροιΒάρναληςΚαζαντζάκηςΣεφέρηςΡίτσοςαλλάκαιοίδιοςοΠανα-γιωτόπουλος(βλπαραπάνωτιςσημειώσεις1718και24)αποδείχθηκανσπουδαίοιλογοτέχνεςδεύτεροντουςάλλουςτουςενθάρρυνενασυνεχίσουναλλάτουςεπεσήμαινεπόσοπολλήδου-λειάχρειάζεταικαιπόσοδύσκολοςείναιοδρόμοςτηςτέχνης71ΙΜΠΠαλαμάςσ6472ΙΜΠΠαλαμάςσ252

73

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

διαφορετικέςraquo73άρακαιοιδύοποιητικοίτρόποιείναιδιαφορετικοίαλλάνόμιμοιαλλάκαιγενικότερα(α)ταέργαλοιπόνπρέπειμεννακρίνονταιμετουςδικούςτουςόρουςκαινόμους74αλλάlaquoκαιτονόμομας [δηλαδήτασταθεράκριτήρια]κιαπότησύγκρισητούτηθαβγειητελικήκρίσηraquoκαι(β)laquoηποιητικήμεγαλοσύ-νηδεμετριέταιμεπήχυδανεικόπαράμονάχαμετομέτροπουηίδιαπροσφέ-ρειraquo75 Σημειώνει ακόμηως μειονέκτημα την συγκέντρωση λεπτομερειών όπουθααπαιτείτοολιγόλογησυμπύκνωσηΗπαρατήρησηείναιορθήανπρόκειταιγιαλυρικάποιήματαδενευσταθείότανπρόκειταιγιαμεγάληςπνοήςέργαΌμωςοΠαναγιωτόπουλοςωςάξιοςκριτικόςγνωρίζειότιlaquoοδημιουργόςαξίζειπάνταόσοαξίζουνοιπιοευτυχισμένεςεμπνεύσειςτουτατελειότεραέργατουεκείναπουαντιπροσωπεύουνουσιαστικότερακαιτοεσωτερικότουθησαύρισμακαιτηνεκφραστικήτουδύναμηraquo76

Κωδικοποιώσχεδόνασχολίασταταγενικάσυμπεράσματάτου(α)Ηκαίριαπροσφοράτουστονκριτικόλόγοηεισαγωγήτουελληνισμούσε

πρόσωπαπράγματαρεύματατηςτέχνης77ηlaquoαδαπάνητηπαρακαταθήκηraquo78τηςπολυμάθειάςτουηαξίατωνανέκδοτωνκριτικώνάρθρωνπουπρέπειναδημοσι-ευθούν79οκλασικορομαντικόςχαρακτήραςτηςκριτικήςτου80καιηβασικήτουαρχήlaquoαγαπώσυγκρίνωκρίνωεγκατασταίνωraquo81

(β)Ηπραγματικήεσωτερικήβιογραφίατουπροκύπτειμέσααπότοέργοτου82διότιορθάπιστεύειοΠαναγιωτόπουλοςότιlaquoολόκληροτοέργοτουδενείναιπαράμιααδιάκοπηποικιλόμορφηκαιποικιλόχρωμηαυτοεξομολόγησηraquo83

(γ)ΟΠαλαμάςτόλμησενακάμειποίησηγιατουςλίγους84καθιστώνταςτηναγώνισμα τεράστιο85 ανεβάζοντας το έργοσε laquoδυσθεώρητοraquoύψος86Όμως μετηνυπεύθυνηαντιμετώπισητουλόγουόπωςοΣολωμόςκαιοΚάλβος87καιτονακαταπόνητοαγώνατουκαιτηνεπιδίωξητουανέφικτου88κατέστησετονδρόμο

73ΙΜΠΠαλαμάςσ30474ΙΜΠΠαλαμάςσ34275ΙΜΠΠαλαμάςσ258πρβόπσ111-11276ΙΜΠΠαλαμάςσ34377ΙΜΠΠαλαμάςσ274-27578ΙΜΠΠαλαμάςσ11079ΙΜΠΠαλαμάςσ35580ΙΜΠΠαλαμάςσ32381ΚωστήςΠαλαμάςΆπαντατ8ltΠεζοίΔρόμοιΑ΄gtσ113πρβΙΜΠΠαλαμάςσ32382ΙΜΠΠαλαμάςσ36283ΙΜΠΠαλαμάςσ26584ΙΜΠΠαλαμάςσ33685ΙΜΠΠαλαμάςσ33786ΙΜΠΠαλαμάςσ335-33687ΙΜΠΠαλαμάςσ33588ΙΜΠΠαλαμάςσ141πρβσ177

74

τηςποίησηςπιοβατό89ΧωρίςτοlaquoολοκαύτωμαraquoτουΠαλαμάγράφειοΠαπατζώ-νηςούτεκανθαμπορούσεναονειρευτείαυτήντηνπορείατοlaquoολιγάριθμοσμήνοςαετιδέωνμαςσαντονΣεφέρηκαισαντονΕλύτηraquo90laquoΑυτόςφορτώθηκεστηνράχητουόλατrsquoάχαραβάρηενόςσυγχρονισμούπουεπιβαλλότανπολυμερέστατουηθικούκοινωνικούγλωσσικούαισθητικούraquo91καιστάθηκετοκέντροτηςπνευ-ματικήςζωής92καιηπλατύτερησυνείδησηγιαμισόναιώνα93

ΚαιγιατονΠαναγιωτόπουλοστάθηκεοδηγόςόπωςομολογείο ίδιοςlaquoμουάνοιξεπολυσήμαντουςδρόμουςκαιστηντέχνηκαιστηνσκέψηraquo94 γράφει Ιδι-αίτερατοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουέχειωςπρότυποτοκριτικόέργοτουΠαλαμάόπωςέχειήδηπαρατηρηθεί95όσοναφοράστηνβαθιάγνώσητηνακριβοδίκαιηαποτίμησηαλλάκαιστηνφράσηακόμη96

Καιητελικήαποτίμησήτουδιατυπωμένημrsquoέναναντίλογοκιέναλόγογρά-φειlaquoκαταλογίζειςστονΠαλαμάτέτοιαβαρύταταελαττώματατέτοιεςαδυναμίεςαθεράπευτεςκrsquo εξακολουθείς να τονπιστεύειςσπουδαίοraquoκαιαπαντάο ίδιοςlaquoοΠαλαμάςκαιμrsquoόλατουταπαραστρατήματακαιμrsquoόλατουτα ελαττώμα-τααπόδειξεσrsquoόλητουτηζωήπωςκατέχειρωμαλέακαιπολύτροπητηνακέριαποιητικήσυνείδησηΕίτανπολυδύναμηλυρικήφύσηraquo97Στηνεσώτατηουσίατηςηποίησήτουπαράτουςlaquoχίλιουςδρόμουςraquoπουακολουθεί είναιλυρική είναιεκείνοτομέρος τοοποίοθαδιασωθείγράφειοΠαναγιωτόπουλοςlaquoόπουπιοανόθευτοςκαιπιομαστορικάξεσκεπάζεταιολυρικόςτουκραδασμόςraquo98laquoΤολυ-ρικότουκύτταροείτανένακύτταροπολυδύναμοπολύμορφοαδαπάνητοβαθύ-ταταδημιουργικόένακύτταροπουβρισκότανολοένασεοργασμόπουγεννο-

89ΙΜΠΠαλαμάςσ33090ΒλΤάκηςΠαπατζώνηςlaquoΤομεταφραστικότουέργοraquoΓράμματαltΕπιμνημόσυνοτεύχοςgt1943σ27491Παπατζώνηςόπσ27392ΙΜΠΠαλαμάςσ35093ΙΜΠΠαλαμάςσ255πρβσ28994ΙΜΠΠαλαμάςσ1395ΒλΠΔΜαστροδημήτρηςlaquoΘέματακαιπροβληματισμοίσταΠρόσωπακαιτακείμενατουΙΜΠαναγιωτόπουλου(μιασυνοπτικήεξέταση)raquoστοΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙΜΠανα-γιωτόπουλου4ηΕπιστημονικήΣυνάντησηΠρακτικάΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπου-λουΑθήνα2003σ173-17496ΠαραθέτωένααπόσπασμααπότηνμελέτητουγιατονΠαλαμάτοοποίοεάνέβλεπαναδέ-σποτοοι γνωρίζοντες τονκριτικό λόγοκαι τωνδύο δενθαμπορούσαν νrsquoαναγνωρίσουνσεποιονανήκειαντιγράφωlaquoοποιητήςβέβαιοςγιατηναξιοσύνητουεπιστρέφεισυχνάστονπα-ραδομένοστονιερότατοδεκαπεντασύλλαβοκαιτονπλάθεικαιτονξαναπλάθεικαιτονλυγάεικαιτοναπλώνειμεαπανωτέςσυνιζήσειςκαιτονστεριώνεικαιτουδίνειτοβαρύπερπάτηματουκουρασμένουστρατοκόπουκαιτοαλαφροκυμάτισματουανάερουκλώνουκατάτηδιάθεσητηςστιγμήςκαιχύνειμέσατουόλητηνκατασταλαγμένηλυρικήτουορμήμrsquoαιφνίδιαξεσπάσματαπάθους εδώκαι κει ξεσπάσματαυποταγμέναπάνταστο νόημα ενός εσώτερουρυθμούraquo βλΙΜΠΠαλαμάςσ213-21497ΙΜΠΠαλαμάςσ25598ΙΜΠΠαλαμάςσ371πρβσ258πρβΆνταΚατσίκη-ΓκίβαλουlaquoΟΚωστήςΠαλαμάςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquoΠόρφυραςτχ97(Οκτώβριος-Νοέμβριος2000)σ497498

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

75

βολούσεακατάπαυταπουδεγνώρισεαπαυδημόraquo99Ήτανέναπνεύμαβαθύταταρομαντικό100όχιβέβαιαμετηντρέχουσασημασίατουόρουαλλάτουακατα-πόνητουκυνηγούτουανέφικτουΚαικαταλήγειοΠαναγιωτόπουλοςlaquoτοολοφά-νεροτοαμετακίνητοκατάτηνγνώμημουσυμπέρασμα[είναι]πωςηψυχήτουτραγουδιούείτανκrsquoηαληθινήψυχήτουraquo101

ΚρίνονταςτώρατονκρίνανταπρέπειναπούμεπωςοΚωστήςΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουείναιμιααπότιςπιοολοκληρωμένεςκαιισορροπημένεςολι-στικέςπροσεγγίσειςτουέργουτουΠοιητήπουοιειδότεςτηνκατατάσσουνμετα-ξύτωνκορυφαίωνμελετώνγιατοέργοτου

Abstract

The critical approach of Palamasrsquo work by IMPanagiotopoulos registers a circlewhichbeginswithhis1921 lecture and endswithhis1944big synthesisPalamas whichwasawardedwiththeldquoPalamasPrizerdquoTheawetowardsthePoetrsquosworklastedupto1925whentheldquoPalamascrisisrdquobeganashehimselfwritesThere-approachtookplacein1933andpeakedwiththe1944synthesis

Panagiotopoulosrsquostudyhastheadvantageofbeingwrittenbyaphilologistagreatauthor and critic therefore he combines the literary system the artistic sensitivityandthefairassessmentPanagiotopoulosexpressesinanintroductionhishypotheseswhich are concentrated into two places (a) there are many poetic ways (b) eachworkmust be judged under its own conditions Following that he sets the eras ofpalamicpoetryhighlightstheldquoplacesrdquoandregistersthecharacteristicsofthepoetrsquosintellectual personality which are the ldquodouble soulrdquo the intense juxtaposition andtheongoingbattleof theoppositesSumminguphisconclusionsheunderlines themasteryofhisversesthecyclicinspirationthetacticsthemacro-structuralsynthesisthemicro-structurallexicalmanagementtherobustpoeticconscienceandhisnever-ceasinglyricalcellwithoutomittingtostressoutsomeweaknessesAsaworthycritiche notes that the creatormust be judged by the happymoments of his inspirationCertainlyPanagiotopoulosrsquoPalamasisthoughttobeoneofthemostintegratedandholisticapproachesofthePoetrsquoswork

99ΙΜΠΠαλαμάςσ256100ΙΜΠΠαλαμάςσ257101ΙΜΠΠαλαμάςσ355

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

231

Πρινεπιχειρήσωμιασύντομηεπισκόπησητωνσυμβολώνκαιτωνσυμπερασμά-τωντουΣυνεδρίουμαςθέλωναεκφράσωτηνχαράμουπουφτάσαμεαισίωςστηνουσιαστικήολοκλήρωσητωνεργασιώντουόπωςοιπαλιοίαντιγραφείςκωδίκωνπουπαρομοίαζαν τηνπεράτωση της εργασίας τους μεπροσόρμισησεασφαλήλιμέναΈπειτανrsquoαναφέρωμερικάστοιχείαπουαφορούνστηνθεματολογίακαιτηνπροετοιμασίατηςοργάνωσήςτουΠρώτα-πρώταόσοναφοράστηναπόφασηγιατοαντικείμενοτουΣυνεδρίουηΕπιστημονικήΕπιτροπήέλαβευπόψητιςεξήςπαραδοχές(α)οΠαναγιωτόπουλοςαποτελείμιαφυσιογνωμίααναγεννησιακούτύπουμετηνπολυμέρειατουέργουτουκαιτηνεπιτυχήενασχόλησημεόλαταείδητουλόγου(β)τολογοτεχνικόέργοτουκαιπερισσότερογνωστόείναιαλλάκυρίωςμελετήθηκεαρκετάστοπροηγούμενοσυνέδριοπουδιοργάνωσετοΕλλη-νικόΕκπαιδευτήριοndashΣχολήΙΜΠαναγιωτόπουλουσεσυνεργασίαμετονΣύλλο-γοΑποφοίτωνΕλληνικούΕκπαιδευτηρίου1ΣυνεπώςηεπανάληψηενόςγενικούσυνεδρίουδενθαήτανσκόπιμηΓιrsquoαυτόαποφασίσθηκεημελέτητήςεξίσουμετολογοτεχνικόσπουδαίαςπλευράςτουέργουτουπουείναιηΚριτική

ΈρχομαιστασυμπεράσματαΓιατηνεπαγωγικότερηπαρουσίασήτουςομα-δοποιώτις εισηγήσειςανάλογαμε τοαντικείμενό τουςΗ εισήγηση τουκΠυ-λαρινούείχεστόχοndashκαι έτσιλειτούργησεndashωςεισαγωγήστοΚριτικόΈργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουΗδουλειάαυτήδενήτανκαθόλουεύκοληόπωςμπορείναεικάσεικανείςδιότικαιεποπτείατουόλουήταναπαραίτητηκαιδιαχείρισητουυλικούόχιτυχαίαΈτσιόσοοχρόνοςτοεπέτρεπεμαςπαρουσίασεταπολλάπεδίαάσκησηςτηςκριτικήςαπότονΠαναγιωτόπουλοπουείναιηλογοτεχνικήκατrsquoεξοχήνκριτικήηβιβλιοκριτικήητεχνοκριτικήηδοκιμιακήκαιηκοινωνικήκριτικήπουβρίσκονταισταπολλάβιβλίατουαλλάκαιστοναπίστευτοαριθμόαθησαύριστωνάρθρωνκαιμελετώνστονπεριοδικόκαιτονημερήσιοτύποαλλά

1ΒλΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου4ηΕπιστημονικήΣυνάντησηΠρα-κτικάεπιμΘεοδόσηςΠυλαρινόςΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουΑθήνα2003

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

232

καισεεγκυκλοπαιδικάλεξικάΟΠαναγιωτόπουλοςάσκησετηνπολύπλευρηκρι-τικήτουμεγνώσηευαισθησίασυνέπειαθάρροςτηςγνώμηςτουκαικύροςΟκΠυλαρινόςκατόρθωσεναμαςδώσειτηνεικόνατουωκεανούσrsquoέναποτήρινερούπουήτανοχρόνοςτων25λεπτώντηςώρας

ΔύοεισηγήσειςεκείνεςτουκΚαράογλουκαιτουκΑγγελάτουκινήθηκανκατrsquo εξοχήν στοπεδίο των θεωρητικώνπροβληματισμών για τηνφυσιογνωμίατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουΣτόχοςτηςπρώτηςυπήρξενηlaquoκριτικήτηςκριτικήςraquoτουΠαναγιωτόπουλουδηλαδήηαναζήτησητηςαπάντησηςστηνερευ-νητικήυπόθεσηlaquoτίείναι ίσωςκριτικήγιατονΙΜΠαναγιωτόπουλοraquoΑπότηνανάλυσησυγκεκριμένωνμελετώντουσεπεριοδικάτηςδεκαετίαςτουrsquo40καιτηνεισαγωγικήμελέτητουγιατηνΝεοελληνικήΚριτικήστοντόμο42τηςlaquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςraquoοκΚαράογλουμαςαπέδειξενότιοΠαναγιωτόπουλοςδενάσκη-σετηνκριτικήαπαράσκευοςκαιεμπειρικάαλλάlaquoδυναμωμένοςμεθεωρίακαιμελέτηraquoμεαποτέλεσμαηκριτικήτουναστηρίζεταισεθεωρητικέςαρχέςκαικα-νόνεςΣτονίδιοκύκλοτωνθεωρητικώνπροβληματισμώνκαιπροϋποθέσεωνγιατηνάσκησητηςκριτικήςκινήθηκεκαιηδεύτερηεισήγησηΟκΑγγελάτοςμαςαπέδειξεπωςοΠαναγιωτόπουλοςμεβάσημιασυγκεκριμένησυνθετικήαντίλη-ψηπουστηρίζεταισεορισμένακριτήριαόπωςείναιοιιστορικοίόροιτηςδιαμόρ-φωσηςτωνλογοτεχνικώνπαραδόσεωνμετιςσυνέχειεςκαιτιςρήξειςτουςαπότηνμιααλλάκαιηκατάκτησηενόςάρτιουοργάνουδιαπόρθμευσηςτηςσκέψηςπουείναιηγλώσσααπότηνάλλη ισορροπείδόκιμαανάμεσαστηνιστορίατηςλογοτεχνίαςκαιτηνκριτικήμεαποτέλεσμαναδιατυπώνεικαίριεςπαρατηρήσειςγιατηνπεζογραφικήπαραγωγήτηςπεριόδου1920-1940

Μετά τις θεωρητικέςαυτέςπροσεγγίσεις για τηνφυσιογνωμία της κριτικήςτουΠαναγιωτόπουλου έρχομαιστοβασικόέργουποδομήςπουείναιηΒιβλιο-γραφίααφετηρίαsinequanonκάθεσοβαρήςμελέτηςενόςσυγγραφέαΗβιβλιο-γραφίαείναιέναπερίεργοέργοΑντηνδεικανείςαποσπασματικάδηλαδήαπότηνπλευράτουβιαστικούχρήστηπουπροστρέχεινrsquoαντλήσειπέντε-δέκαψηφί-δεςαντιλαμβάνεταιμεντηνχρησιμότητάτουχάνειόμωςτηνεικόναΑνόμωςτηνπροσεγγίσεικάποιοςστοσύνολότηςμεόλεςτιςψηφίδεςστηνθέσητουςτότεβλέπειμιαπανοραμικήεικόνασυναρπαστικήτηνοποίασυνθέτουνοόγκοςτουέργουηγνώσηηπολυμέρειακαιητεράστιαθεματολογίαΑυτάόλαμαςταέχειδώσειηκατrsquoεξοχήναρμόδιακΠαναρέτουαφούηίδιασυνέταξεαυτότοέργοΗβιβλιογραφίακαλύπτειταέτη1916-1982Απότα3295λήμματατα3179είναιηεργογραφίακαιμόνο116ηφιλολογίαΕύχομαινασυνεχισθείκάποτετοέργο

ΤηνχαρτογράφησητηςπλούσιαςεργογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουστονημερήσιοτύποαπότο1917έωςτοτέλοςτηςζωήςτουτο1982μαςπαρουσίασεοκΒαρελάςΣτηνεισήγησηαυτήεξετάστηκανιδιαίτεραοιδιαρκέστερεςκαισημαντικότερεςσυνεργασίεςτουστιςεφημερίδεςΔημοκρατία(1924-1926)Πρω-ΐα(1933-1940)καιΕλευθερία(1965-1967)ΟκΒαρελάςέμπειροςερευνητήςκαιικανόςχειριστήςμεγάλωνσυνόλωνπληροφοριώνμαςέδωσετηντάξητωναριθ-

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

233

μητικώνδεδομένωνδιερεύνησετιςιδιαιτερότητεςτωνάρθρωνκαιτιςανάλογεςπροσαρμογέςτουςσεσχέσημετηνποικιλίακαιτονχαρακτήρατωνεντύπωνμαςπαρουσίασετηνπλούσιαθεματολογίατουςκαιτηναδιαμφισβήτητηποιότηταπολλώναπόαυτάΕίναιγνωστόβέβαιαότιαπότοπολύενδιαφέροναυτόυλικόμικρόμέροςμόνονέχειπεριλάβεισεβιβλίατουοΠαναγιωτόπουλοςΣτονχώροτωνσυνεργασιώντουΠαναγιωτόπουλουκινήθηκεκαιηεισήγησητηςκΟικονο-μοπούλουΠρόκειταιγιατηνlaquoΒασικήΒιβλιοθήκηraquoενόςεμβληματικούκαιμακρό-πνοουέργουτηςδεκαετίαςτουrsquo50τοοποίοουδέποτεέχασετηνχρησιμότητάτουΕδώεπισημάνθηκανδύοβασικέςπαράμετροιτιςοποίεςυπογραμμίζουμε(α)είναιτοαναγνωρισμένοκύροςτουΠαναγιωτόπουλουοοποίοςμαζίμετονκαθηγητήΔιονύσιοΖακυθηνόκαιτονφιλόσοφοκαιδοκιμιογράφοΕυάγγελοΠαπανούτσοαποτελούσαντηνσυντακτικήεπιτροπήγιατηνδιεκπεραίωσητουγιγαντιαίουαυ-τούέργουγιαόλαταγραμματειακάκαιλογοτεχνικάείδηαπότον11οαιώναέωςταμέσατου20ού(β)ΟΠαναγιωτόπουλοςπέραντουεποπτικούκαισυμβουλευ-τικούρόλουτουωςσυντάκτηεπιμελήθηκετουςτόμουςγιατονΓεώργιοΒιζυηνόγιατοΙστορικόΜυθιστόρημακαιαπόκοινούμετουςάλλουςδύοσυντάκτεςτονεξαιρετικάενδιαφέροντατόμογιατηνΝεοελληνικήΚριτικήΌλεςαυτέςτιςπτυχέςκαιτηνσημασίατουςανέδειξενηκΟικονομοπούλουμετηνεισήγησήτης

Ο επόμενος κύκλος που περιλαμβάνει δύο επίσης εισηγήσεις αναφέρεταιστηνενασχόλησητουΠαναγιωτόπουλουμετηνπαλαιότερηλογοτεχνίαμαςέωςτηνΕπανάστασηΑυτήντηνπερίοδοδιερεύνησανοκΞούριαςκαιηκΔημάκηΜε την εισήγησή του ο κ Ξούριας επισήμανε πρώτον ότι οι περί ού ο λόγοςμελέτες είναι ολιγάριθμες δεύτερον ότι η ορολογίαπου χρησιμοποιεί οΠανα-γιωτόπουλοςστηνβάσητουδιπόλουλογιοσύνηλογοτεχνίακαθορίζειανάλογακαιτηναντιμετώπισηαπόμέρουςτουτωνσχετικώνκειμένωνταπροϊόντατηςλογιοσύνηςυπήρξανπερισσότερααλλάκυρίωςυπήρξανχρήσιμαγιατονυπό-δουλοελληνισμόενώταλογοτεχνικάέργατης ίδιαςπεριόδουήσανολιγότεραΟΠαναγιωτόπουλος είχε εποπτεία της παλαιότερης περιόδου της λογοτεχνίαςμαςηδεαποσαφήνισητηςκριτικήςστάσηςτουόπωςμαςέδειξεοκΞούριαςείναιχρήσιμηγιατηνκριτικήαποτίμησητωνπροϊόντωντηςεπόμενηςπεριόδουτης laquoνεοελληνικήςraquo όπως την ονομάζει ο Παναγιωτόπουλος Η εισήγηση τηςκΔημάκηκινείταιστηνίδιαπερίοδοαλλάαφοράσεσυγκεκριμένοσυγγραφέαπουείναιοΚοραήςΗκΔημάκημαςπαρουσίασεέναάγνωστοκείμενοτουΠανα-γιωτόπουλουτοοποίοεπισήμανεστοΙστορικόΑρχείοτουΠανεπιστημίουΑθη-νώνμετίτλοlaquoΟΑδαμάντιοςΚοραήςωςλογοτέχνηςκαιδιδάσκαλοςύφουςraquoτοοποίοπροόριζεγιαδιδακτορικήδιατριβήΩςεισηγητήςορίστηκεοκαθηγητήςτηςΑρχαίαςΕλληνικήςΦιλολογίαςΕμμανουήλΠεζόπουλοςΤοκείμενουπεβλήθηδύοφορές(19351941)όπωςακούσαμεαλλάηδιαδικασίαδενδιεκπεραιώθηκεγιααδιευκρίνιστουςακόμαλόγουςΑπότηνανάλυσητουκειμένουφάνηκεηεπι-στημονικήμεθοδικότητακαιηκριτικήοξύνοιαμετηνοποίαοΠαναγιωτόπουλοςεπιχειρείνrsquoαναδείξει τιςλογοτεχνικέςσυνιστώσεςτηςδημιουργίαςτουΚοραή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

234

Είναιαυτονόητοπωςηπεριέργειαόλωνμαςθαθεραπευθείμετηνεπιβαλλόμενηδημοσίευσητουκειμένου

ΓιατηνπερίοδομετάτηνΕπανάστασηακούσθηκαντέσσεριςανακοινώσειςοιοποίεςδιερεύνησαντηνκριτικήαποτίμησητουΠαναγιωτόπουλουγιαμείζονεςσταθμούςτηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςτονΣολωμόκαιτονΚάλβοτονΠαλα-μά τονΚαβάφη και τονΚαρυωτάκηΗ κΑφροδίτηΑθανασοπούλου εξέτασεμε γνώσηκαι ευαισθησία τιςκριτικέςαπόψεις τουΠαναγιωτόπουλουγια τουςπατέρεςΣολωμόκαιΚάλβοαλλάκαιάλλουςεπτανησίουςποιητέςΕρευνητικόυλικότηςαποτέλεσανκατrsquoεξοχήναλλάόχιμόνονοιέξιτόμοιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνσειράςτηνοποίαεύστοχααποκαλείlaquoάτυπηγραμματολογίαraquoΗ κ Αθανασοπούλου επισήμανε την αισθητική θεωρία του ΠαναγιωτόπουλουγιατονποιητικόλόγογενικάκαιειδικάτιςαπόψειςτουγιατονΣολωμόκαιτονΚάλβοσεσύγκρισημετουςσύγχρονούςτουςποιητέςτηςlaquoΠαλαιάςraquoλεγόμενηςΑθηναϊκήςΣχολήςαλλάκαιμrsquoεκείνουςτηςγενιάςτουΠαλαμά

ΟΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονΠαλαμάκαιστονΚαβάφηδύοξεχωρι-στούςτόμουςαπότουςέξιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνένεκατηςσημασίαςτουςωςσταθμώνκαιαφετηριώντηςνεοελληνικήςποίησηςΤηνπερίπτωσητηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαλαμάεξέτασεογράφωνοοποίοςανέφερεότιησχέσηαυτήυπήρξεδιαρκήςκαιδιαλεκτικήαλλάκυρίωςαποκαλυπτικήτουχαρακτήρατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουπουσυνδυάζειτηνφιλολογικήμεθοδικότητατηνκαλλιτεχνικήευαισθησίακαιτηνδίκαιηαποτίμησηΈτσιοΠαναγιωτόπουλοςστηνμονογραφίατουγιατονΠαλαμάδιατυπώνειεισαγωγικάτιςερευνητικέςυπο-θέσειςτουορίζειτιςεποχέςτηςπαλαμικήςποίησηςκαιεπισημαίνειτουςlaquoτόπουςraquoτηςενώπαράλληλαδιαγράφειταχαρακτηριστικάτηςπνευματικήςιδιοσυστασίαςτουποιητήπουείναιηδιπλήψυχήκαιοέντονοςσυγκρητισμόςΣτηνεισήγησηυπογραμμίστηκανκυρίωςδύοπράγματα(α)ηάποψητουΠαναγιωτόπουλουγιατηναποφασιστικήσημασίατουρόλουτουΠαλαμάγιατηννεοελληνικήποίησηκαι(β)ηάποψητουεισηγητήότιοΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουαποτελείμιαναπότις4-5πιοολοκληρωμένεςμονογραφίεςγιατοέργοτουποιητή

Ταχαρακτηριστικάτηςβαθιάςγνώσηςτηςμεθοδικότηταςκαιτηςευαισθησί-αςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουδιαπίστωσεκαιοκΚαψωμένοςστηνεισή-γησήτουγιατονΚαβάφηΟκΚαψωμένοςχαρακτηρίζειτηνμονογραφίαγιατονΚαβάφηπουαποτελείτονΔ΄τόμοΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνωςμελέτησυστηματικήδιότιεξετάζειπροοδευτικάτονάνθρωποτακοινωνικάκαιπολιτι-σμικάσυμφραζόμενατηςεποχήςτουταδιακριτικάγνωρίσματατηςέμπνευσήςτουτοαξιακότουσύστημακαθώςκαιταειδοποιάστοιχείατηςποιητικήςτου(γλώσσαστιχουργίατεχνικέςαισθητική)ΦάνηκεκαθαράαπότηνεισήγησηπωςησυμβολήτηςμονογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουγιατηνερμηνείατηςποίησηςτουΚαβάφηπαρrsquoόλοπουδημοσιεύθηκετο1946διατηρείακέραιηέωςσήμεραμέσαστονόγκοτηςκαβαφικήςβιβλιογραφίαςτηνσημασίατης

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

235

ΣπουδαίοςσταθμόςτηςεπόμενηςγενιάςστηνποίησήμαςείναιοΚώσταςΚα-ρυωτάκηςΤηνπερίπτωσηαυτήνεξέτασεοκΑγάθοςγνώστηςόλωντωνπαρα-μέτρωντηςπεριόδουμεβάσητοεκτεταμένομέροςτουΕ΄τόμουΤων προσώπωνκαιτωνκειμένων τοοποίοοΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονποιητήκαθώςκαι άλλα σημαντικά του κείμεναΟΠαναγιωτόπουλος εξετάζει εξελικτικά τηνγνωριμίατουμετονποιητήτηνσύντομηδιάρκειατουβίουτουτονάνθρωποτηνσχέσημετηνπαράδοσηκαιτουςπολιτικοκοινωνικούςκαιπολιτισμικούςόρουςτηςεποχήςΚαταλήγειμεταχαρακτηριστικάτηςποίησήςτουκαιτηναποτίμησήτηςΌλααυτάπαρουσιάσθηκανμεμεθοδικότρόποαπότονκΑγάθο

Ο Παναγιωτόπουλος παράλληλα με την νεοελληνική λογοτεχνία μελέτησεκαι την ευρωπαϊκήΈτυχεπρόσφαταναχρησιμοποιήσωένακειμενάκι τουγιατονμεγάλονορβηγόσυγγραφέαΚνουτΧάμσουνκαιδιαπίστωσατοκαίριοτωνπαρατηρήσεώντουκαισταπιομικράτουκείμεναΑυτήντηνπεριοχήεξέτασεοκΓεράσιμοςΖώραςοοποίοςανέδειξετηνσυγκριτικήματιάτουΠαναγιωτό-πουλουαλλάκαιτοαπαραίτητοτηςσυνανάγνωσηςτηςελληνικήςμετηνευρω-παϊκήλογοτεχνίαΌπωςφάνηκεαπότηνεισήγησητακείμενααυτάείναιπολλάαλλάδιάσπαρταστουςτόμουςΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνσεταξιδιωτικάκείμενααλλάκαισεπολλάάλλαέντυπαΚαίριααντικείμενατωνπροβληματι-σμώνκαιτωνκριτικώνndashσυγκριτικώνπροσεγγίσεωντουΠαναγιωτόπουλουείναιτανεωτερικάρεύματατηςευρωπαϊκήςλογοτεχνίαςσεσχέσημετηνελληνικήοαισθητισμός οι τάσεις της ευρωπαϊκήςπεζογραφίας της εποχής του αλλά καικρίσειςκαιαπόψειςγιαπολλάπρόσωπακαιθέματαπουμαςπαρουσίασεστηνεισήγησήτουοκΖώρας

ΟιπεριοχέςτηςγνώσηςτηςμελέτηςτηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιω-τόπουλουδενέχουντελειωμόΤρειςσπουδαίεςπεριοχέςτηςσκέψηςκαιτωνπρο-βληματισμώντουστιςοποίεςαφιέρωσεμεγάλομέροςτηςζωήςκαιτηςκριτικήςτουσκέψηςείναιοδοκιμιακόςλόγοςητεχνοκριτικήκαιηπαιδαγωγίαωςθεωρίακαιπράξηΤοδοκιμιακότουέργοείναιπλουσιότατοκαιγνωστότατοένεκατηςσταθερήςεπιλογήςτουωςυποδειγματικούνεοελληνικούλόγουΤαχαρακτηρι-στικάτουέργουαυτούανέλυσεμεκύροςοκΝάκαςμεταφραστήςδοκιμίωντουMontaigneκαιειδικόςστηνμελέτητουείδουςκαιστηνμελέτητηςγλώσσαςΈτσιμαςπαρουσίασεταιδιαίτεραχαρακτηριστικάτηςδοκιμιογραφίαςτουΠαναγιω-τόπουλουτιςθεωρητικέςαπόψειςτουγιατοδοκίμιοαλλάκαιτηνκαλλιεργημένηγλώσσατηςδιαπόρθμευσηςτωνδιανοημάτωντου

ΜέγαπεδίοάσκησηςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουήτανκαιητεχνοκρι-τικήΤαβιβλίαοιμελέτεςταάρθραοιαναφορέςσεόλεςτιςμορφέςτηςτέχνηςαλλάιδιαίτεραστηνζωγραφικήείναιαναρίθμηταΘαέλεγεκανείςότιδενυπάρ-χεικείμενότουπουναμηνέχεισχετικήαναφοράΑυτάόλαείναιβέβαιααποτέ-λεσματηςαγάπηςτουγιατηντέχνησυνακόλουθοτηςοποίαςείναιηβαθειάτουγνώσηΤηνανάδειξηκαιαποτίμησητουέργουαυτούανέλαβεκαιδιεκπεραίωσεμετονκαλύτεροτρόποηκΚαλογήρουηοποίαεπεσήμανεπολύσωστάπωςαυτή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

236

ηπροσέγγισήτουενεργοποίησεέναείδοςπαλίμψηστηςγραφήςστοοπλοστάσιότουώστεμέσασταγραπτάτουναζωντανεύουνωςεικόνεςταπράγματαΠρο-σωπικάαυτήηπαρατήρησημrsquoέκανενασκεφθώτηνεξεικονιστικήτακτικήτουΚάλβουτουοποίουπολλέςπεριγραφέςαποτελούνοπτικοποίησητωνιδεώντου

ΗπαιδαγωγίαήτανημεγάληέγνοιατουΠαναγιωτόπουλουΩςδιανοούμενοςωςφιλόλογοςκαιωςυπεύθυνοςτηςΣχολήςπουφέρειτοόνομάτουυπηρέτησετηνπαιδείαεπίέξιδεκαετίεςΩςανήσυχοπνεύμακαιωςμάχιμοςεκπαιδευτικόςαναπτύσσεισυχνάτουςθεωρητικούςτουπροβληματισμούςσεπολλάτουκείμεναγιαταθέματατηςπαιδείαςγιατουςπροσανατολισμούςτηςταπρογράμματατασχολείατουςεκπαιδευτικούςενολίγοιςγιατουςκύριουςσυντελεστέςτηςεκ-παίδευσηςώστεηπαιδείαναείναιτομέσοτηςανάπτυξηςτουνουκαιτηςψυχήςτωννέωνΕλλήνωνγιαναγίνονταιδημιουργικοίάνθρωποικαιπάνωαπrsquoόλασυ-νειδητοίπολίτεςΑυτάόλαταανέπτυξεμεεπαγωγικότρόποηειδικήσταθέματατηςΘεωρίαςκαιτηςΙστορίαςτηςΕκπαίδευσηςκαιτηςΕκπαιδευτικήςΠολιτικήςκΠολυάνθηΤσίγκου

ΚλείνωτηνπρόχειρηαυτήσύνοψημεδύοεπισημάνσειςκαιτρειςπροτάσειςΠρώταοιεπισημάνσειςΗπρώτηόλεςοιεισηγήσειςυπήρξανυψηλούεπιπέδουδιότι όλοι οι εισηγητέςωριμότεροι και νεότεροι είναι ειδικοί στα θέματαπουπραγματεύθηκανΗδεύτερηκοινόςτόποςόλωντωνεισηγήσεωνείναιότιηάσκη-σητηςκριτικήςπροϋποθέτειτηνκατοχήόλωντωνστοιχείωνadhocγνώσητωνσυμφραζομένων (κοινωνικώνπολιτικώνκαιπολιτισμικών)θεωρητικόοπλισμόεποπτείατηςιστορικότηταςτωνφαινομένωνικανότητασύγκρισηςφιλοσοφικήθεώρησητωνπραγμάτωνήρεμοπάθοςκαιικανότηταδιατύπωσηςτωνσκέψεωνμεγλώσσαεύστοχηκαιτέρπουσαδηλαδήαυτόπουδιαπιστώσαμεόλοιγιατονΠαναγιωτόπουλοΜεβάσητιςεπισημάνσειςαυτέςείναιαυτονόητοότιταΠρα-κτικάτουΣυνεδρίουθrsquoαποτελέσουναπαραίτητοέργοαναφοράςγιαόσουςθαθελήσουνναμελετήσουντοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουκαιναπροσεγγί-σουντηνκριτικήτουσκέψη

Προχωρώστιςτρειςπροτάσειςοιοποίεςεύχομαιναπραγματοποιηθούνότανηπατρίδαμαςβρειένανκανονικόβηματισμόκαιοιπροϋποθέσειςτοεπιτρέψουν

ΗπρώτησυνέχισητηςΒιβλιογραφίαςΙΜΠαναγιωτόπουλουδεδομένουότιέχουνπεράσει35χρόνιααπότηνέκδοσήτηςκαικυρίωςσυμπλήρωσητουδευτέ-ρουμέρουςπουαφοράστηνφιλολογίασχετικάμετοέργοτου

ΗδεύτερηεπανέκδοσητουκλασικούκριτικούέργουτουΤαπρόσωπακαιτακείμεναμετηνπροσθήκηλεπτομερώνευρετηρίωνπροσώπωνκαιπραγμάτωνσεκάθετόμο

Ητρίτησυναγωγήεπιλογήκαιέκδοσητωνσημαντικότερωνκριτικώνμελετώνκαιάρθρωντουσεεφημερίδεςκαιπεριοδικάπουδενπεριέλαβεοίδιοςσετόμους

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

237

ΚαταλήγωηυψηλούεπιπέδουπολυκριτικήπρoσέγγισητουκριτικούέργουτουΙΜΠαναγιωτόπουλουπιστώνεταικατrsquoεξοχήνστουςειδικούςεισηγητέςπουέλαβανμέροςστοΣυνέδριοΑυτόδικαιώνεικαιτηναπόφασητηςΕπιστημονικήςΕπιτροπήςαλλάκαιτιςστοχευμένεςπροσκλήσειςκαιτιςπολύμηνεςφροντίδεςτωνσυνδιοργανωτώντωνlaquoΦίλωντουΦιλολογικούΣυλλόγουΠαρνασσόςraquoτουlaquoΙδρύματοςΚωστήΠαλαμάraquoκαιτηςlaquoΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚΓΚασίνης

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

5

ΤΟ ΚΡΙΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

ΕπιστημονικόΣυνέδριοπουσυνδιοργανώθηκε

απότηΣχολήΙΜΠαναγιωτόπουλου

τοΊδρυμαΚωστήΠαλαμάκαι

τουςΦίλουςτουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquo

στις17-18Φεβρουαρίου2017

στηνΚεντρικήΑίθουσατουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquo

υπότηναιγίδατου

ΥπουργείουΠαιδείαςΈρευναςκαιΘρησκευμάτων

καιτουΥπουργείουΠολιτισμούκαιΑθλητισμού

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑndashΕΙΣΑΓΩΓΗΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ

ΑΘΗΝΑ2018

6

7

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΕΠΙΤΡΟΠΗ

ΠΡΟΕΔΡΟΣ

ΑΙΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣΚΑΣΙΝΗΣ

ΜΕΛΗ

ΓΕΡΑΣΙΜΟΣΖΩΡΑΣ

ΛΗΔΑΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ

ΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ

ΠΟΛΥΑΝΘΗΤΣΙΓΚΟΥ

8

9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήraquo

ΚήρυξηέναρξηςεργασιώνΆλκηςΙΠαναγιωτόπουλος

ΓενικόςδιευθυντήςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου

Α΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΠΔΜαστροδημήτρης

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήστοκριτικόέργο

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΠολυάνθηΤσίγκουlaquoΟιπαιδαγωγικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουΘεωρίακαιπράξηraquo

ΕρατοσθένηςΚαψωμένοςlaquoΟΚαβάφης

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΟΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουraquo

Β΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΘανάσηςΝάκας

ΧαράλαμποςΚαράογλουlaquoΤιίσωςείναικριτική

γιατονΙΜΠαναγιωτόπουλο(Προβληματισμοίτηςεποχής)raquo

ΓιάννηςΞούριαςlaquoΈναςπαλαιόςελληνικόςκόσμος

απότηνσκοπιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΜαρίαΔημάκη-ΖώραlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςκαιηδιδακτορική

διατριβήτουγιατονΑδαμάντιοΚοραήraquo

ΑφροδίτηΑθανασοπούλουlaquoΟικριτικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατοέργοτουΣολωμού

τουΚάλβουκαιάλλωνποιητώντου19ουαιώναraquo

ΒάσωΟικονομοπούλουlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςωςεπιμελητής

καιωςανθολόγοςτηςlsquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςrsquoraquo

ΛάμπροςΒαρελάςlaquoΟισυνεργασίεςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου

στονημερήσιοτύποraquo

11

17

21

35

53

65

79

95

103

111

127

139

10

ΓΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΧαράλαμποςΚαράογλου

ΘανάσηςΑγάθοςlaquoΟΚώσταςΚαρυωτάκηςαπότηνοπτικήγωνία

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΔημήτρηςΑγγελάτοςlaquoΙσορροπώνταςμεταξύκριτικήςκαιιστορίας

τηςλογοτεχνίαςΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

γιατηνπεζογραφίατουμεσοπολέμουraquo

ΓεράσιμοςΓΖώραςlaquoΑτενίζονταςτηνΕυρώπηκαιτουςλογοτέχνεςτης

(μέσααπότηνκριτικήματιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλου)raquo

ΤζίναΚαλογήρουlaquolsquoΠόσεςνύχτεςπερπάτησεμέσαμουοάνεμος

οθυμωμένοςτηςΆρληςrsquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

καιηκριτικήθέασητηςτέχνηςraquo

ΘανάσηςΝάκαςlaquoΗδοκιμιογραφίατουΙΜΠαναγιωτόπουλου

(ειδολογικάχαρακτηριστικάρητορικήσχηματικόςλόγος)raquo

ΑννίταΠΠαναρέτουlaquoΕργογραφικάndashβιβλιογραφικά

ΙΜΠαναγιωτόπουλουΤριάνταπέντεχρόνιαμετάraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΣυμπεράσματαraquo

ΠΙΝΑΚΕΣ

Ι Πίνακαςελληνικώνκυρίωνονομάτων

ΙΙ Πίνακαςξένωνκυρίωνονομάτων

III Πίνακαςόρωνκαιπραγμάτων

ΙV Πίνακαςτίτλωνβιβλίωνπεριοδικώνεφημερίδωνέργωντέχνης

153

169

177

187

199

225

231

241

245

247

251

ΠΕΡΙΕχΟΜΕΝΑ

65

laquoΌληηπολύπονηζωή[τουΠαλαμά]στάθηκενένατάνυσματόξουένατίναγμαβέλουςπροςτουςμακρινούςορίζοντεςraquo1γράφειοΠαναγιωτόπουλοςΑυτήντηνδιαδρομήθαπαρακολουθήσουμεμεοδηγότονίδιοΗκριτικήαποτίμησητουέρ-γουτουΠαλαμάαπότονΠαναγιωτόπουλοδιαγράφει ένανκύκλοπουαρχίζειαπότο19212καικλείνειτο1944μετηνμεγάλημελέτηπουβραβεύθηκετο1947μετοlaquoέπαθλονΠαλαμάraquo3ΠέραντωνδύοβιβλίωντουταάρθραοιδιαλέξειςκαιτασημειώματάτουπουκαταχωρίζονταιστιςβιβλιογραφίεςΚατσίμπαληΚασίνηκαιΠαναρέτου υπερβαίνουν τα304Ηδιάλεξη του1921 είναιαποτέλεσμα της

1 ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚωστής Παλαμάς δεύτερη έκδοση Εκδοτικός Οίκος Φέξη Αθήνα1962σ316[στηνσυνέχειαΙΜΠΠαλαμάς]2Ηδιάλεξηέγινεστις6Φεβρουαρίου1921στηνΛέσχητηςlaquoΦοιτητικήςΣυντοφιάςraquo[Πανε-πιστημίουκαιΚοραή)καιτυπώθηκετοίδιοέτοςβλΙωάνΜΠαναγιωτοπούλουΤοποιητικόέργοτουΚΠαλαμάΕκδότηςΓΠΠοταμιάνοςΑθήνα1921[στηνσυνέχειαΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμά]3ΣτηνπρώτηπροκήρυξήτουτοέπαθλοαπονεμήθηκεστονποιητήΓΔελήστηνΑίθουσαΤελε-τώντηςΑκαδημίαςΑθηνώνμίλησανοΥπουργόςΠαιδείαςΝΛούβαριςοΆγγελοςΣικελιανόςκαιοΓΔελήςβλεφημΕλεύθερονΒήμα7Μαρτίου1944ΗμελέτητουΠαναγιωτόπουλουμοιράστηκετοlaquoέπαθλονΠαλαμάraquoκατάτηνδεύτερηπροκήρυξητουβραβείουμετονΓΣε-φέρηΠρόεδροςτηςΕπιτροπήςήτανοΣωτήρηςΣκίπηςκαιεισηγητήςοΑντρέαςΚαραντώνηςΗτελετήαπονομήςέγινεστις26Φεβρουαρίου1947στηνΑίθουσατουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquoβλΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1943-1953Αθήνα1953αρ683ΣτηναπονομήαυτήαντέδρασενέντοναοΛέανδροςΚΠαλαμάςοοποίοςχαρακτήρισετηνμελέτητουΠαναγιωτόπουλουlaquoκαθαρόνλιβελλογράφημαεναντίοντουποιητούκαιτουανθρώ-πουraquoβλεφΗΚαθημερινή26Φεβρ1947πρβΚατσίμπαληςόπαρ6844Καταχωρίζονταιοιαριθμοίαπότιςβιβλιογραφίες(α)ΚΓΚασίνηςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά(1911-1925)Αθήνα1973αρ2730287428843010(β)ΚΓΚασίνηςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1932-1942ανάτυποαπότηνΝέαΕστίαΧρι-στούγεννα1994Αθήνα1994αρ2519701227(γ)ΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1943-1953Αθήνα1953αρ48849771385810521054(δ)ΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1954-1958Αθήνα1959αρ7790169219230260

ΚΓΚΑΣΙΝΗΣ

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

66

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

αγάπηςκαιτουθαυμασμούτουπροςτοέργοτουποιητή5ηψυχήτουοποίουείναιlaquoοιδικέςμαςψυχέςενωμένεςraquo6γράφειΣτόχοςτουόπωςαναφέρειστηνεπιστο-λήτουπροςτονποιητήείναιναεπισημάνειlaquoτιςδιάφορεςτάσειςπουξεχωρί-ζουνμέσrsquoστοτραγούδιraquoτουχωρίςναπαραλείψειναεπισημάνειλέειονεοσσόςτων20χρόνωνκάποιαlaquoψεγάδιαraquo7Πράγματιεπισημαίνειτουςβασικούςτόπουςτηςπαλαμικήςποίησηςπουείναικατάτηνάποψήτουημεγαλοπρεπήςπατρι-δολατρία8καιηρωολατρία9ηlaquoακόλαστηraquoαλλάκαισοφήφυσιολατρία10τοανή-συχοθρησκευτικόαίσθημαοσκεπτικισμός11καιοπανθεϊσμόςησυγκρατημέναπαθητικήγυναικολατρία12καιίσωςησημαντικότερηγιαμέναεπισήμανσήτουπουείναιτοπαντούχυμένοφως13θέμαπουδενβρήκεακόμητηνσπουδήπουτουταιριάζειγιαναφανούνοιφυσικέςμεταφυσικέςθρησκευτικέςσυμβολικέςκαιφιλοσοφικέςδιαστάσειςτουωςπρογόνουτωνηλιολατρώνποιητώνμαςΚαί-ριεςεπίσηςπαρατηρήσειςείναιπωςοστίχοςτουΠαλαμάδενγίνεταιlaquoαυστηράμουσικόςraquoαλλάlaquoέχειόμωςφωτεινήπλαστικότηταraquo14καιοχαρακτηρισμόςτουΠαλαμάωςαφετηρίαςαπότηνοποίαθrsquoανατείλουννέοιποιητέςπράγμαπουεπισήμανεκαιηκριτική15Καικαταλήγειστηνπροσέγγισήτουμετηνκατακλείδαlaquoλυρικός φιλόσοφος ωραιοπαθής πατριδολάτρης φυσιολάτρης ηρωολάτρηςιδεολάτρηςσοφόςτεχνίτηςαληθινάδημοτικιστήςraquo16

Ο θαυμασμός του συνεχίστηκε για 4-5 χρόνια όπως φαίνεται και από τηναλληλογραφίατους17τακαλάλόγιαπουέγραψενοΠαλαμάςγιατοΒιβλίοτης

(ε)ΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1959-1963Αθήνα1964αρ127143162198224249297314380421442547592ΠρβΑννίταΠαναρέτουΕργογραφίαndashΒιβλιογραφία(1916-1982)ΙΜΠαναγιωτόπουλουΣΩΒΑθήνα1990αρ1112027468147164874984093310691125116012025ΜαζίμετονΣολωμότονθεωρείωςτονμεγαλύτεροΈλληναποιητήκαιτονχαρακτηρίζειωςΓκαίτετηςΕλλάδοςβλΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ86ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ127Επιστολήτης28Μαρτίου1921ltΑρχείο ΙδρύματοςΚωστήΠαλαμάgt [ΙΚΠ]Στην επιστολήαυτήαπάντησεοΠαλαμάςστις4Απριλίου19218ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ309ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ21κε10ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ2730αντίστοιχα11ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ302412ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3013laquoΤοφωςείναιακόλασταχυμένοκιείναιλαμπρόκαιεκτυφλωτικόκαιπροσβάλλειέντονακαιχτυπάειορμητικάτrsquoασυνείθιστοκιάμαθομάτιraquoβλΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3114ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3637Αυτήντηνπλαστικότητατηςτέχνηςτουεπι-σήμανεκαιοΠαπατζώνηςστηνμελέτητουlaquoΤομεταφραστικότουέργοraquoΓράμματα1943ltΕπι-μνημόσυνοτεύχοςgtσ280όπουγράφειlaquoΗφιλοσοφίατουΠαλαμάήτανορθολογιστικήκαιητέχνητουπλαστικήκαικλασικίζουσαraquo15ΛχοΒάρναληςγράφειlaquoόλοιπατήσανεπάνουσταφτεράτουγιαναπρωτοπετάξουνraquoβλΑισθητικάndashΚριτικάΒ ΚέδροςΑθήνα1958σ15416ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3917Στις23Ιουλίου1924ζήτησεαπότονΠαλαμάναπροσέξειτοΒιβλίοτηςΜιράνταςκαιναγράψεικάτιβλτογράμμαστοΑρχείοτουΙΚΠ

67

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

Μιράντας(1924)καιτηνάδειαπουζήτησενοΠαναγιωτόπουλοςναταδημοσιεύ-σει18αλλάκυρίωςαπότηνρητήαναφοράτουιδίουστηνμελέτητου1944όπουαναφέρειπωςηlaquoκρίσηΠαλαμάraquoάρχισεκυρίωςαπότο1925καιlaquoέκαμετονκύ-κλοτηςμέσαμουκrsquoεγώπερπάτησαμέσαστοέργοαυτόraquo19Τέσσεραπέντεχρό-νιαμετάτηνδιάλεξητου1921άλλεςαγάπεςτονελκύουνMallarmeacuteBaudelaireRodenbachLaforgueπροσανατολισμόςπροςτηνlaquoκαθάριαέκφρασηraquoπουβρι-σκότανκατάτονΠαναγιωτόπουλοέξωαπότονδρόμοτουΠαλαμά20ΗνεότερηποίησηαρχίζειμετονPoeγράφεικαιακολουθείαντίθετηπορείασεσχέσημετουςκλασικούςοικλασικοίανεβάζουντηνέκφρασηίσαμετονΛόγοενώοινεό-τεροικυριαρχούνταιαπότηντάσητηςεξάρθρωσηςτουλογικούστοιχείουκαιτηςπριμοδότησηςτηςμουσικήςασάφειαςκαιτηςυποβλητικήςασυμμετρίας21ΟΠα-ναγιωτόπουλοςφαίνεταιναθεωρείασύμπτωτα22τακεφάλαιαlaquoσυμβολισμόςraquoκαιlaquoΠαλαμάςraquoαλλάπιστεύωπωςηκρίσηαυτήαποτελείγενίκευσητουμερικού23δεδομένουπωςοΠαλαμάςείναικαιεκείνοκαιτοάλλοκαιστηνπροκείμενηπε-ρίπτωσημετηνlaquoΦοινικιάraquoτίθεταιστηνπρωτοπορίατουρεύματοςαυτούστηνΕλλάδαΑυτήηκρίσηκράτησεδέκακαιπλέονχρόνιαΗδεύτερηκαικριτικότερηπορείαπροςτοέργοτουποιητήπρέπεινrsquoάρχισεταπρώταχρόνιατηςδεκαετί-αςτουrsquo30δεδομένουότιτο1933επαναπροσεγγίζειτονΠαλαμάζητώνταςτηνγνώμητουγιατηνδεύτερηποιητικήσυλλογήτουταΛυρικάΣχέδια(1932)γρά-φοντάςτουlaquoαπόσαςξεκινούμεόλοιεμείςοινεώτεροικrsquoέχουμεπάνταανάγκηαπότηνοδηγίασαςraquo24

Ας δούμε όμως συστηματικότερα την κριτική προσέγγιση του έργου τουΠαλαμάαπότονΠαναγιωτόπουλοΚατrsquoαρχάςπρέπειναπούμεότιοχαρακτή-ρας της κριτικής του είναι φιλολογικός κατrsquo εξοχήν γεγονός πουφαίνεται καιαπότηνσπουδαστηριακήπροσέγγισημερικώνέργωνόπωςλχοlaquoΑσκραίοςraquoγιατονοποίοπαρακαλείτοναναγνώστηναέχειανοιγμένοδίπλατουτοκείμενοτουΗσιόδουγιαναδιαπιστώσειτοκατόρθωματουΠαλαμά25Γενικότεραόμωςοχαρακτήραςαυτόςδιαπιστώνεταικαιαπότηνμέθοδοπροσέγγισηςπουαρχίζει

18Βλτογράμματης5ηςΑυγούστου1924ΣτοΑρχείοτουΙΚΠσώζονταιαυτήςτηςπεριόδου(1921-1924)ταακόλουθαγράμματατουΠαναγιωτόπουλου6Απριλίου192118Νοεμβρίου192123Ιουλίου192427Ιουλίου19245Αυγούστου192419ΙΜΠΠαλαμάςσ1420ΙΜΠΠαλαμάςσ121321ΙΜΠΠαλαμάςσ1822ΙΜΠΠαλαμάςσ1723ΑυτόπρέπειναθεωρηθείστιγμιαίακρίσηδενφαίνεταινατουιοθετείδιότιαλλούγράφειπωςοΠαλαμάςείναιτόσοπολύπλοκοςπουαντονκοιτάξειςαπόμιαπλευράκινδυνεύειςνατονχάσειςβλΙΜΠΠαλαμάςσ1524Βλεπιστολήτης9Μαΐου1933(στοΑρχείοτουΙΚΠ)στηνοποίατούαναφέρειότιθατουστείλειδύοεργασίεςμαθητώντουστηνΣχολήΜακρήγιατιςlaquoΠατρίδεςraquoτηςΑΖΣτηνεπιστολήαυτήαπάντησεοΠαλαμάςστις19ΜαΐουόπωςεικάζουμεαπότοπρόχειροπουσώζεταιστοΑρχείοτουΙΚΠ25ΙΜΠΠαλαμάςσ149

68

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

συστηματικάαπότηνεπισήμανσητωνεποχώντηςπαλαμικήςποίησηςτωνlaquoτό-πωνraquoκαιτωνκλειδιώντηςαποκωδικοποίησήςτηςτηνεξέτασητωνεπιμέρουςσυλλογώντηςποιητικήςτηςστιχουργίαςκαιτηςγλώσσαςγιανακαταλήξειστιςτελικέςεπισημάνσειςκαιαποτιμήσειςΟΠαναγιωτόπουλοςξεκινάμετηνδιαπί-στωσητωνερευνητικώνυποθέσεων-ερωτημάτωντουτωνοποίωνοιαπαντήσειςαποτελούντακλειδιάτηςαποκωδικοποίησηςκαιαποτίμησηςτουέργουτου

(α)ηνεότερηποίηση(MallarmeacuteValeacuteryRilke)έχειαποδυναμώσειτηνποιητικήαξίατουΠινδάρουτουΒιργιλίουκαιτουΔάντη

(β)ανομουσικάκαιυποβλητικάεκπεφρασμένοςλόγοςείναιομόνοςγνήσιοςποιητικόςλόγοςτότεηεποποιίαήάλλημορφήποίησηςείναιέξωαπότηναλήθεια

(γ)υπάρχουνστοιχείαποιητικάκαιαντιποιητικάήτομεταχείρισμάτουςτακαθιστάέτσι

(δ)ηποίησηείναιέναςτρόποςήπολλοίτρόποιΟιαπαντήσειςστακαίριααυτάερωτήματαείναιαυτονόηταθετικέςαυτές

όμωςαποτελούντακλειδιάγιατηνπροσέγγισητηςποίησηςγενικάκαιειδικάγιατηνποίησητουΠαλαμά26διότικάθεεποχήβρίσκειτηνέκφρασηπουγνησι-ότερατηςταιριάζεισυνεπώςοκριτικόςπρέπεινααίρεταιπάνωαπότακαιρικάκριτήριαγιανασυλλάβειταμόνιμαστοιχείατηςαθανασίαςτουποιητικούλόγουΠρωταρχικόκύτταροκάθεμορφήςποίησης είναι τοαρχέγονολυρικόστοιχείοπουείναιοπόνοςτουανθρώπουκαιοπόνοςτουδημιουργού27ΟΠαναγιωτόπου-λοςπαρακολουθείτηνιστορικήεξέλιξητηςποίησηςτουΠαλαμάπροσπαθείναεντοπίσειτολυρικόκύτταροταθεμελιακάσυναισθήματακαιτιςβασικέςιδέεςτουςτόπουςθαλέγαμεναεπισημάνειτοανεπίκαιροδηλταστοιχείαόλωντωνκαιρώνκαινακρίνειτονποιητήμέσακαιέξωαπότονκαιρότου28

Ωςτόπουςεντοπίζειτηνπατρίδατηνφύσητηνγυναίκατοφωςκαιωςαφε-τηριακάδεδομέναπνευματικήςκαιψυχικής ιδιοσυστασίαςκαι τρόπουςδιαχεί-ρισηςτωνπραγμάτωντηνδιπλήψυχή(σοφίακαιπάθος29)καιτονσυγκρητισμόετεροκλήτωνστοιχείωνπουλαμβάνουνδεκάδεςδυϊστικέςμορφέςπαγανισμόςndashχριστιανισμός30ΆδωνιςndashΙησούςπαρθένοςΑθηνάndashπαρθένοςΜαρία31τοπαλίμ-ψηστοπεργαμηνόχφμεασκητικότροπάριγραμμένοπάνωσεαπεξεσμένοκείμενο

26ΙΜΠΠαλαμάςσ19-2027ΙΜΠΠαλαμάςσ20-2128ΙΜΠΠαλαμάςσ25πρβόσαγράφειπαρακάτω(όπσ266)ότιηποίησήτουπρέπεινακοιτάζεταιαπό τηνσκοπιά τουανεπίκαιρου ενώηπροσωπικότητά τουπρέπει ναlaquoκρίνεταιμέσαστονκαιρότηςraquo29laquoΗΣοφίακαιτοΠάθοςraquoείναιοτίτλοςτηςμακράςμελέτηςτουπουδημοσιεύθηκεστοεπι-μνημόσυνοτεύχοςγιατονΚωστήΠαλαμάτουπερΓράμματα(1943)σ17-70[=ΙΜΠΠαλαμάςσ259-351]30ΙΜΠΠαλαμάςσ13731ΙΜΠΠαλαμάςσ94-95

69

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

τηςΣαπφούς32αμαρτία(ηδονήπάθοςτύψησυντριβή)ndashασκητισμός33ουρανίακαιπορνικήΑφροδίτηαλλάκαιάλλαδίπολαόπωςπολιτείακαιμοναξιάγενικόndashατομικό34μεταφυσικήιδεολογίαndashεπιστημονικήεμπειρίαιδεαλισμόςndashθετικι-σμόςΟδυϊσμόςτουείναιφανερόςαπόνωρίς35τοδεπάθοςκαιτοπνεύμαείναιοιδύοαμετακίνητοιπόλοιτηςσυνολικήςενέργειαςτουΠαλαμά36

ΜετάτηνεπισήμανσητωνlaquoτόπωνraquoτωνπροϋποθέσεωνκαιτωντρόπωντουέργουτουοΠαναγιωτόπουλοςπροχωρείστονκαθορισμότωνεποχώντηςεξελι-κτικήςπορείαςτουΠαλαμά1872-1886οόρθροςέωςταΤραγούδιατηςΠατρίδοςμουΟπροπαρασκευαστικόςκύκλοςκλείνειέωςτα30τουχρόνια37Αυτόςπερι-λαμβάνειταΤραγούδιατηςΠατρίδοςμου(1886) πουέχουνμενιστορικήσημασίαωςσυλλογήαλλάεδώεντοπίζονταιόλοιοιτόποιτηςπαλαμικήςποίησης38καιτονΎμνοντηςΑθηνάς(1889)όπουφαίνεταιηβαθειάαρχαιομάθειαηπίστηστοπνεύμαηγλωσσικήευαισθησίακαιηφροντίδατηςμορφής39Στηνπερίοδοτηςπροετοιμασίας ανήκει και η συλλογήΤα μάτια τηςψυχής μου (1892)Η δεύτε-ρηπερίοδοςπεριλαμβάνειτηντελευταίαδεκαετίατου19ουαιώνα(1890-1900)την οποία οΠαναγιωτόπουλος θεωρεί κρίσιμη γόνιμη και laquoοριστική σεπολλάπερίοδοτηςπορείαςτουΠαλαμάraquo40διότιτότεδιαμορφώνεταιηποιητικήιδιο-προσωπίατουΣεαυτήνεγγράφονταιμερικάαπότασημαντικότερακατορθώμα-τατηςμούσαςτουόπωςοιΊαμβοικαιανάπαιστοι(1897)πουχαρακτηρίζονταιαπόαφαιρετικήλιτότητακαιπλαστικήτέχνη41ένααληθινόαριστούργημακατάτονJeanMoreacuteas42ΠεριλαμβάνειακόμητομοιρολόιτουΤάφου(1898)τοοποίοσυγκρίνειοΠαναγιωτόπουλοςμετοΒιβλίοτουμικρούαδελφού43 τουGustafafGeijerstam44 Στην ίδιαπερίοδοανήκουνκαι τααριστουργηματικάσονέτα των

32ΙΜΠΠαλαμάςσ14233ΙΜΠΠαλαμάςσ7834Ηψυχήτουήτανέναδιαρκέςεκκρεμέςανάμεσαστογενικόκαιτοειδικόβλόπσ17135ΙΜΠΠαλαμάςσ7836ΙΜΠΠαλαμάςσ5737ΙΜΠΠαλαμάςσ6838ΙΜΠΠαλαμάςσ26-414439ΙΜΠΠαλαμάςσ47-4940ΙΜΠΠαλαμάςσ6841ΙΜΠΠαλαμάςσ9442JeanMoreacuteasLe voyage en Gregraveceσ294βλαπόσπασμαστοΚΠαλαμάςlaquoΠώςθυμούμαιτουςΊαμβουςκαὶανάπαιστουςraquoσταΆπαντα1σ332-333βλπερισσότεραστηνΑλληλογρα-φίαεπιμέλειαΚΓΚασίνηςτΑΑθήνα1973σ273αρ38σημ343ΤουέργουαυτούέχουμεδύομεταφράσειςσταελληνικάτουΚωνσταντίνουΧατζόπουλουπουεκδόθηκεαπότονΒασιλείουτο1915και τουΛέοντοςΚουκούλαπουεκδόθηκεεπίσηςαπότονΒασιλείουτο1928ηδεύτερηαυτήμετάφρασηαναδημοσιεύθηκεαπότονΣαλίβεροσεδεύτερηέκδοσηχωρίςχρονολογίαβλσχετικάστοΚΓΚασίνηςΒιβλιογραφίατωνελληνικώνμεταφράσεωντηςξένηςλογοτεχνίαςτΒ΄(1901-1950)ΣΩΒΑθήνα2013αρ841141216744ΙΜΠΠαλαμάςσ101ΕδώπρέπεινrsquoαναφερθούνεπίσηςησυλλογήτουCharlesdePomairolsPourlrsquoenfantParisLibrairiePlon1904πουγράφτηκεμεαφορμήτονθάνατοτηςκόρηςτουκαιέχει τηνεξήςαφιέρωσηlaquoAgrave lameacutemoirede lapetiteLilidePomairolsPlaintespaternellesraquoκαι

70

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

laquoΠατρίδωνraquo45 ταοποίαχαρακτηρίζειοΠαναγιωτόπουλοςαπόταlaquoπιο ευτυχι-σμένακατορθώματαraquo46τουΠαλαμάΕπίσηςανήκουνlaquoΟιΧαιρετισμοίτηςΗλι-ογέννητηςraquo(1900)καθώςκαιτοαποκορύφωματηςελληνικήςσυμβολιστικήςτέ-χνηςμε τηνlaquoΦοινικιάraquo (1900)αλλάκαιαρκετάποιήματαπουδημοσιεύθηκαναργότεραστηνΑσάλευτη ζωή (1904) Την επόμενηπερίοδο (1900-1920) θεωρείοΠαναγιωτόπουλοςωςτηνεποχήτηςαπογείωσηςδιότισεαυτήνεγγράφονταιοιμεγάλεςσυνθέσειςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτου(1907)καιτηςΦλογέραςτουΒασιλιά (1910) αλλά και αρκετές άλλες συλλογές εξαιρετικού ενδιαφέροντοςΟΔΓεξετάζεταιαναλυτικάσεπολλέςσελίδεςκαιχαρακτηρίζεταιωςσύνθεσηεν-δεικτικήτωνπλεονεκτημάτωναλλάκαιτωνμειονεκτημάτωντηςποίησηςτουΠα-λαμά47Ιδιαίτεραπαρακολουθείτιςσημαντικότερεςαναλύσειςτουέργουόπωςλχ εκείνη του ΙωάννηΣυκουτρή48 συμφωνώντας μαζί του για την σπειροειδήκίνησητουέργουγύρωαπόένανάξοναπουσυνεχώςανεβαίνεικαικαθορίζονταςότιπρόκειταιγιατολυρικόάτομο49ΗμέθοδοςπουεφαρμόζειεδώοΠαναγιωτό-πουλοςείναιηβασικήαρχήτουδεινούαλεξανδρινούομηριστήαπότηνΣαμοθρά-κηΑρίσταρχου(215-145)laquoΌμηρονεξΟμήρουσαφηνίζεινraquoχρησιμοποιώνταςτοπαλαμικόοπλοστάσιογιατηνερμηνείατουποιήματος50ΑκολούθωςαναφέρεταιστοεπικολυρικόεγχείρηματηςελληνικήςσυνέχειαςμετηνΦλογέρατουΒασιλιάτο οποίο θεωρεί laquoμεστότερα αρχιτεκτονημένοraquo από τον Δωδεκάλογοraquo όπουομύθοςτονόημαηλυρικήδιάθεσημαζίμετονθρίαμβοτουδεκαπεντασύλλα-βουπάνεκιέρχονται51Στηνίδιαπερίοδοανήκεικαιηεκδήλωσητουαντικειμε-νικούλυρισμούτουοργισμένουπολίτηΠαλαμάόπουοπόνοςκαιοπόθοςγιατοκαλύτεροlaquoφλογίζουντοστίχοτουraquo52καιπαρrsquoόλοπουχτυπούντοσυγκεκριμένοδεντουςλείπειηλυτρωτικήπρόθεση53Εδώεπισημαίνειορθάτηνπαράλληληορ-

ταΤραγούδιαγιανεκράπαιδιάπουμελοποίησενοΓκούσταβΜάλερσεστίχουςτουFriedrichRuumlckertβλεπίσηςτηνσχετικήμελέτητουΒαγγέληΑθανασόπουλουlaquoΗηθικήτουλυρικούλόγουστονΤάφοτουΚωστήΠαλαμάraquoσταΠρακτικάτουΒ΄ΔιεθνούςΣυνεδρίουΚωστήςΠα-λαμάςΕξήνταχρόνιααπότονθάνατοτουτΒ ΙΚΠΑθήνασ625-628etpassimπέντεαπόταΤραγούδιαγιανεκράπαιδιάμετέφρασεοΒαγγέληςΑθανασόπουλοςταοποίαδημοσιεύονταιωςπαράρτηματηςπαραπάνωμελέτης(σ650-651)45ΔημοσιεύθηκανστηνεφημΕφημερίς25Δεκεμβρίου1895[=Άπαντα3ltΑσάλευτηζωήgtσ13-24]46ΙΜΠΠαλαμάςσ888947ΙΜΠΠαλαμάςσ18548ΙωΣυκουτρήςlaquoΟΔωδεκάλογοςτουΓύφτουraquoΝέαΓράμματαltΑφιέρωμαστονΠαλαμάgtχρΒ αρ5-6(Μάιος-Ιούνιος1936)σ100-210[=ΓκοβόστηςχχστηνσειράlaquoΓιαναγνωρίσουμετονΠαλαμάraquoαρ3]49ΙΜΠΠαλαμάςσ155162-16350ΤηνμέθοδοαυτήνεχρησιμοποίησακαιεγώστηνεισήγησήμουμετίτλοlaquoΠαλαμάνεκΠαλα-μάσαφηνίζεινraquoστηνημερίδαπουέγινεστηνΑκαδημίαΑθηνώντην16ηΔεκεμβρίου2009στοπλαίσιοτωνεορτασμώνγιατα150χρόνιααπότηνγέννησητουποιητή51ΙΜΠΠαλαμάςσ194195αντίστοιχα52ΙΜΠΠαλαμάςσ20753ΙΜΠΠαλαμάςσ209

71

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

γισμένηκαιανατρεπτικήδιάθεσηπουδιατρέχειπολλέςσελίδεςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτουκαι ταΣατιρικάγυμνάσματα54ΆλλεςσυλλογέςτηςπεριόδουείναιΟικαημοίτηςΛιμνοθάλασσας (1912)καιηΠολιτείακαιημοναξιά (1912)στιςοποίεςπεριλαμβάνονταισπουδαίαλυρικάποιήματαΕπίσηςστέκεταικαισεδύοάλλες συλλογές στουςΒωμούς (1915) τους οποίους θεωρεί από ταωριμότεραέργατουΠαλαμάόπουεπικρατείηηρωολατρικήκαιηαυτοβιογραφικήδιάθε-ση55στοβάθοςδενείναιlaquoπαράηεσωτερικήτοπιογραφίατουποιητήraquo56Ωριμό-τηταεδώπαρατηρείταικαιστηνστιχουργίασυνεχίζειοΠαναγιωτόπουλοςκαιμάλισταστονδεκαπεντασύλλαβοτονοποίομεταχειρίζεταιωςμεγάλοςβιρτου-όζοςτουστίχου57Αντίθετα έχειαντιρρήσειςγιαταΔεκατετράστιχα (1919)όχιγιατηναναμφισβήτητηlaquoστιχουργικήεντέλειάraquoτουςαλλάγιατίδενεξαντλούντοθέματουςμέσαστοπλαίσιοτων14στίχωνηαντίρρησηείναιδικαιολογημένηαπότηνσκοπιάτουκλασικούndashτουλεγόμενουπετραρχικούσονέτουndashόχιόμωςαπόλυταγιατίκαιοΣαίξπηρκαιάλλοιχρησιμοποιούντοσονέτοωςμέροςτουσυνόλουκαιόχιωςαυτόνομημονάδα58

Ητελευταίαεποχήαπότο1921-1943θεωρείταιαπότονΠαναγιωτόπουλοπε-ρίοδοςπτώσηςΣτουςΠεντασύλλαβουςκαιταΠαθητικάκρυφομιλήματα(1925)τουςΔειλούςκαισκληρούςστίχους(1928)τονΚύκλοτωντετραστίχων(1929)καιτιςΝύχτεςτουΦήμιου(1935)τασημάδιατηςπαρακμήςείναιπερισσότεραμερικάμοιάζουνγράφεισανlaquoχλομήξεφτισμένηαναδίπλωσητουΠαλαμάτηςακμήςraquoανκαιυπάρχουνκαιμερικάλυρικάαριστουργήματαόπωςηlaquoΒάναraquoοlaquoΘωμάςraquoοlaquoΠαθητικόςύμνοςraquoκά59

ΓενικεύονταςόσοναφοράστηνγλώσσατηνστιχουργίακαιτηνποιητικήτουΠαλαμά υπογραμμίζει (α) την αδιαμφισβήτητη προσφορά του στον δημοτικι-σμό60(β)τηνστιχουργικήμαεστρίακαιτηνσοφήμετρική61επένδυσηανάλογαμετοθέμα62(γ)τηνποιητικήτεχνικήόπωςηκυκλικήέμπνευσησεπολλέςσυλλογές63 (ΊαμβοικαιανάπαιστοιΣατιρικάγυμνάσματαΤαδεκατετράστιχακά)(δ)τηνμακροδομική τακτική τηςσύνθεσης όπωςη laquoΦοινικιάraquo ndash οι laquoΕκατόΦωνέςraquo ndashοlaquoΑσκραίοςraquoησύνδεσητωνlaquoΚομματιώναπότοΤραγούδιτουΉλιουraquoμετις

54ΙΜΠΠαλαμάςσ20955ΙΜΠΠαλαμάςσ21156ΙΜΠΠαλαμάςσ21157ΙΜΠΠαλαμάςσ21158ΙΜΠΠαλαμάςσ234εδώπρέπεινασυνυπολογισθείκαιτογεγονόςότισεπολλάδεκατε-τράστιχαείναιφανερήηπρόσληψητουσαιξπηρικούπαραδείγματος59ΙΜΠΠαλαμάςσ238-23960ΙΜΠΠαλαμάςσ36-3761ΙΜΠΠαλαμάςσ96ηεπισήμανσήτουαυτήέρχεταισεαντίφασημετηνπαρακάτωγνώμητουότιηιδιοσυγκρασίατουΠαλαμάήτανlaquoαντίθετημετουπομονετικόδούλεματουστίχουraquo62ΙΜΠΠαλαμάςσ104-10563ΙΜΠΠαλαμάςσ100

72

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

laquoΑλυσίδεςraquoόπουάξοναςείναιτοφως64αλλάκαιοιlaquoΑλυσίδεςraquoωςπροθάλαμοςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτου65

Ταυτόχρονα οΠαναγιωτόπουλοςαποδεικνύεται και αισθαντικόςαναλυτήςτης μικροδομής του ειδικούβάρους της λέξης και τουκυρίαρχουρόλου της66Επισημαίνειακόμητηνσυνεχήπάληθέσεωνκαιαντιθέσεων67καιτωνστρατηγι-κώντουλόγουπουξεκινούναπότοατομικόκαιμερικόκαιγενικεύουν68laquoκάτεχετηνκαθολικότηταraquoγράφειπράγμαπουlaquoσυναντούμεμονάχασταπολυδύναμαπνεύματαraquo69Ούτωςήάλλωςπραγματικήποίησηδενμπορείναυπάρξειχωρίςτηνδύναμητουφιλοσοφικούετασμούκαιτηνυπαγωγήτουπολυκερματισμένουκόσμουσεευρύτερασύνολακαιαρχές

ΒέβαιαναμηνπιστέψεικανείςότιοΠαναγιωτόπουλοςδενέχειεπιφυλάξειςκαιαντιρρήσειςόσοναφοράστηνπαλαμικήποίησηΑφούτόλμησεονεοσσόςτων20χρόνωνστηνδιάλεξητου1921πόσομάλλονεδώστηνμείζοναπαλαμικήτουκατάθεσηΟΠαναγιωτόπουλοςδενμασάταλόγιατουεπισημαίνειμενταυψηλάκατορθώματατηςποίησηςτουΠαλαμάσημειώνειόμωςκαιτιςπαρατηρήσειςτουφέρνωδύομόνον70παραδείγματαΣολωμόςndashΠαλαμάςγράφειοΠαναγιω-τόπουλοςγιαταΜάτιατηςψυχήςμου (1892)ότιπαράτονστίχοτουΣολωμούησυλλογήδεναποπνέειτοπαράδειγματουΣολωμού71καιαλλούlaquoόσοκαιναψάξουμετοέργοπουμαςαφήνειοΠαλαμάςδεθαβρούμεστίχουςπολλούςαλη-θινάαντάξιουςτηςσολωμικήςπαράδοσηςraquo72ΟιπαρατηρήσειςείναικαιοιδύοορθέςωςδιαπιστώσειςπούπάσχουνόμωςστοότιαφήνουντονανυποψίαστοαναγνώστηναυποθέσειότιοΠαναγιωτόπουλοςκάνειποιητικήσύγκρισηδεδο-μένου ότι είναι λάθος ναψάχνουμε να βρούμε τονΣολωμό στονΠαλαμά τηναπάντησητηνδίνειέμμεσακαιάμεσακαιίδιοςδηλγράφειότιηνεότερηποίησηδενακύρωσετονΠίνδαροτονΒιργίλιοκαιτονΔάντηγνήσιοςποιητικόςλόγοςείναικαιομουσικά εκπεφρασμένοςλόγοςκαιη εποποιία δηλπολλοί είναιοιδρόμοιπουέχειονουςκατάτονΣολωμόκαιοιτρόποιπουέχειηποίησηΠιοάμεσηαπάντησηndashδιευκρίνισηβρίσκουμε50σελίδεςπιοκάτωστηνμεγάλημελέ-τηγιατονΠαλαμάοΣολωμόςκαιοΠαλαμάςείναιlaquoδυοιδιοσυγκρασίεςολότελα

64ΙΜΠΠαλαμάςσ110-111πρβσ128-12965ΙΜΠΠαλαμάςσ11266ΙΜΠΠαλαμάςσ97αλλούπαρατηρείτηνχρήσηκαιτονρόλοτωνυποκοριστικώνγιατηνέκφρασηαγάπηςκαιπόνουόπωςλχστονΤάφοβλόπσ10467ΙΜΠΠαλαμάςσ13468ΙΜΠΠαλαμάςσ11469ΙΜΠΠαλαμάςσ28670ΗγνώμητουλχότιχάριζετηνδάφνηαπλόχερασεδικαίουςκαιαδίκουςδενευσταθείδιότιπρώτονοιπερισσότεροιΒάρναληςΚαζαντζάκηςΣεφέρηςΡίτσοςαλλάκαιοίδιοςοΠανα-γιωτόπουλος(βλπαραπάνωτιςσημειώσεις1718και24)αποδείχθηκανσπουδαίοιλογοτέχνεςδεύτεροντουςάλλουςτουςενθάρρυνενασυνεχίσουναλλάτουςεπεσήμαινεπόσοπολλήδου-λειάχρειάζεταικαιπόσοδύσκολοςείναιοδρόμοςτηςτέχνης71ΙΜΠΠαλαμάςσ6472ΙΜΠΠαλαμάςσ252

73

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

διαφορετικέςraquo73άρακαιοιδύοποιητικοίτρόποιείναιδιαφορετικοίαλλάνόμιμοιαλλάκαιγενικότερα(α)ταέργαλοιπόνπρέπειμεννακρίνονταιμετουςδικούςτουςόρουςκαινόμους74αλλάlaquoκαιτονόμομας [δηλαδήτασταθεράκριτήρια]κιαπότησύγκρισητούτηθαβγειητελικήκρίσηraquoκαι(β)laquoηποιητικήμεγαλοσύ-νηδεμετριέταιμεπήχυδανεικόπαράμονάχαμετομέτροπουηίδιαπροσφέ-ρειraquo75 Σημειώνει ακόμηως μειονέκτημα την συγκέντρωση λεπτομερειών όπουθααπαιτείτοολιγόλογησυμπύκνωσηΗπαρατήρησηείναιορθήανπρόκειταιγιαλυρικάποιήματαδενευσταθείότανπρόκειταιγιαμεγάληςπνοήςέργαΌμωςοΠαναγιωτόπουλοςωςάξιοςκριτικόςγνωρίζειότιlaquoοδημιουργόςαξίζειπάνταόσοαξίζουνοιπιοευτυχισμένεςεμπνεύσειςτουτατελειότεραέργατουεκείναπουαντιπροσωπεύουνουσιαστικότερακαιτοεσωτερικότουθησαύρισμακαιτηνεκφραστικήτουδύναμηraquo76

Κωδικοποιώσχεδόνασχολίασταταγενικάσυμπεράσματάτου(α)Ηκαίριαπροσφοράτουστονκριτικόλόγοηεισαγωγήτουελληνισμούσε

πρόσωπαπράγματαρεύματατηςτέχνης77ηlaquoαδαπάνητηπαρακαταθήκηraquo78τηςπολυμάθειάςτουηαξίατωνανέκδοτωνκριτικώνάρθρωνπουπρέπειναδημοσι-ευθούν79οκλασικορομαντικόςχαρακτήραςτηςκριτικήςτου80καιηβασικήτουαρχήlaquoαγαπώσυγκρίνωκρίνωεγκατασταίνωraquo81

(β)Ηπραγματικήεσωτερικήβιογραφίατουπροκύπτειμέσααπότοέργοτου82διότιορθάπιστεύειοΠαναγιωτόπουλοςότιlaquoολόκληροτοέργοτουδενείναιπαράμιααδιάκοπηποικιλόμορφηκαιποικιλόχρωμηαυτοεξομολόγησηraquo83

(γ)ΟΠαλαμάςτόλμησενακάμειποίησηγιατουςλίγους84καθιστώνταςτηναγώνισμα τεράστιο85 ανεβάζοντας το έργοσε laquoδυσθεώρητοraquoύψος86Όμως μετηνυπεύθυνηαντιμετώπισητουλόγουόπωςοΣολωμόςκαιοΚάλβος87καιτονακαταπόνητοαγώνατουκαιτηνεπιδίωξητουανέφικτου88κατέστησετονδρόμο

73ΙΜΠΠαλαμάςσ30474ΙΜΠΠαλαμάςσ34275ΙΜΠΠαλαμάςσ258πρβόπσ111-11276ΙΜΠΠαλαμάςσ34377ΙΜΠΠαλαμάςσ274-27578ΙΜΠΠαλαμάςσ11079ΙΜΠΠαλαμάςσ35580ΙΜΠΠαλαμάςσ32381ΚωστήςΠαλαμάςΆπαντατ8ltΠεζοίΔρόμοιΑ΄gtσ113πρβΙΜΠΠαλαμάςσ32382ΙΜΠΠαλαμάςσ36283ΙΜΠΠαλαμάςσ26584ΙΜΠΠαλαμάςσ33685ΙΜΠΠαλαμάςσ33786ΙΜΠΠαλαμάςσ335-33687ΙΜΠΠαλαμάςσ33588ΙΜΠΠαλαμάςσ141πρβσ177

74

τηςποίησηςπιοβατό89ΧωρίςτοlaquoολοκαύτωμαraquoτουΠαλαμάγράφειοΠαπατζώ-νηςούτεκανθαμπορούσεναονειρευτείαυτήντηνπορείατοlaquoολιγάριθμοσμήνοςαετιδέωνμαςσαντονΣεφέρηκαισαντονΕλύτηraquo90laquoΑυτόςφορτώθηκεστηνράχητουόλατrsquoάχαραβάρηενόςσυγχρονισμούπουεπιβαλλότανπολυμερέστατουηθικούκοινωνικούγλωσσικούαισθητικούraquo91καιστάθηκετοκέντροτηςπνευ-ματικήςζωής92καιηπλατύτερησυνείδησηγιαμισόναιώνα93

ΚαιγιατονΠαναγιωτόπουλοστάθηκεοδηγόςόπωςομολογείο ίδιοςlaquoμουάνοιξεπολυσήμαντουςδρόμουςκαιστηντέχνηκαιστηνσκέψηraquo94 γράφει Ιδι-αίτερατοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουέχειωςπρότυποτοκριτικόέργοτουΠαλαμάόπωςέχειήδηπαρατηρηθεί95όσοναφοράστηνβαθιάγνώσητηνακριβοδίκαιηαποτίμησηαλλάκαιστηνφράσηακόμη96

Καιητελικήαποτίμησήτουδιατυπωμένημrsquoέναναντίλογοκιέναλόγογρά-φειlaquoκαταλογίζειςστονΠαλαμάτέτοιαβαρύταταελαττώματατέτοιεςαδυναμίεςαθεράπευτεςκrsquo εξακολουθείς να τονπιστεύειςσπουδαίοraquoκαιαπαντάο ίδιοςlaquoοΠαλαμάςκαιμrsquoόλατουταπαραστρατήματακαιμrsquoόλατουτα ελαττώμα-τααπόδειξεσrsquoόλητουτηζωήπωςκατέχειρωμαλέακαιπολύτροπητηνακέριαποιητικήσυνείδησηΕίτανπολυδύναμηλυρικήφύσηraquo97Στηνεσώτατηουσίατηςηποίησήτουπαράτουςlaquoχίλιουςδρόμουςraquoπουακολουθεί είναιλυρική είναιεκείνοτομέρος τοοποίοθαδιασωθείγράφειοΠαναγιωτόπουλοςlaquoόπουπιοανόθευτοςκαιπιομαστορικάξεσκεπάζεταιολυρικόςτουκραδασμόςraquo98laquoΤολυ-ρικότουκύτταροείτανένακύτταροπολυδύναμοπολύμορφοαδαπάνητοβαθύ-ταταδημιουργικόένακύτταροπουβρισκότανολοένασεοργασμόπουγεννο-

89ΙΜΠΠαλαμάςσ33090ΒλΤάκηςΠαπατζώνηςlaquoΤομεταφραστικότουέργοraquoΓράμματαltΕπιμνημόσυνοτεύχοςgt1943σ27491Παπατζώνηςόπσ27392ΙΜΠΠαλαμάςσ35093ΙΜΠΠαλαμάςσ255πρβσ28994ΙΜΠΠαλαμάςσ1395ΒλΠΔΜαστροδημήτρηςlaquoΘέματακαιπροβληματισμοίσταΠρόσωπακαιτακείμενατουΙΜΠαναγιωτόπουλου(μιασυνοπτικήεξέταση)raquoστοΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙΜΠανα-γιωτόπουλου4ηΕπιστημονικήΣυνάντησηΠρακτικάΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπου-λουΑθήνα2003σ173-17496ΠαραθέτωένααπόσπασμααπότηνμελέτητουγιατονΠαλαμάτοοποίοεάνέβλεπαναδέ-σποτοοι γνωρίζοντες τονκριτικό λόγοκαι τωνδύο δενθαμπορούσαν νrsquoαναγνωρίσουνσεποιονανήκειαντιγράφωlaquoοποιητήςβέβαιοςγιατηναξιοσύνητουεπιστρέφεισυχνάστονπα-ραδομένοστονιερότατοδεκαπεντασύλλαβοκαιτονπλάθεικαιτονξαναπλάθεικαιτονλυγάεικαιτοναπλώνειμεαπανωτέςσυνιζήσειςκαιτονστεριώνεικαιτουδίνειτοβαρύπερπάτηματουκουρασμένουστρατοκόπουκαιτοαλαφροκυμάτισματουανάερουκλώνουκατάτηδιάθεσητηςστιγμήςκαιχύνειμέσατουόλητηνκατασταλαγμένηλυρικήτουορμήμrsquoαιφνίδιαξεσπάσματαπάθους εδώκαι κει ξεσπάσματαυποταγμέναπάνταστο νόημα ενός εσώτερουρυθμούraquo βλΙΜΠΠαλαμάςσ213-21497ΙΜΠΠαλαμάςσ25598ΙΜΠΠαλαμάςσ371πρβσ258πρβΆνταΚατσίκη-ΓκίβαλουlaquoΟΚωστήςΠαλαμάςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquoΠόρφυραςτχ97(Οκτώβριος-Νοέμβριος2000)σ497498

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

75

βολούσεακατάπαυταπουδεγνώρισεαπαυδημόraquo99Ήτανέναπνεύμαβαθύταταρομαντικό100όχιβέβαιαμετηντρέχουσασημασίατουόρουαλλάτουακατα-πόνητουκυνηγούτουανέφικτουΚαικαταλήγειοΠαναγιωτόπουλοςlaquoτοολοφά-νεροτοαμετακίνητοκατάτηνγνώμημουσυμπέρασμα[είναι]πωςηψυχήτουτραγουδιούείτανκrsquoηαληθινήψυχήτουraquo101

ΚρίνονταςτώρατονκρίνανταπρέπειναπούμεπωςοΚωστήςΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουείναιμιααπότιςπιοολοκληρωμένεςκαιισορροπημένεςολι-στικέςπροσεγγίσειςτουέργουτουΠοιητήπουοιειδότεςτηνκατατάσσουνμετα-ξύτωνκορυφαίωνμελετώνγιατοέργοτου

Abstract

The critical approach of Palamasrsquo work by IMPanagiotopoulos registers a circlewhichbeginswithhis1921 lecture and endswithhis1944big synthesisPalamas whichwasawardedwiththeldquoPalamasPrizerdquoTheawetowardsthePoetrsquosworklastedupto1925whentheldquoPalamascrisisrdquobeganashehimselfwritesThere-approachtookplacein1933andpeakedwiththe1944synthesis

Panagiotopoulosrsquostudyhastheadvantageofbeingwrittenbyaphilologistagreatauthor and critic therefore he combines the literary system the artistic sensitivityandthefairassessmentPanagiotopoulosexpressesinanintroductionhishypotheseswhich are concentrated into two places (a) there are many poetic ways (b) eachworkmust be judged under its own conditions Following that he sets the eras ofpalamicpoetryhighlightstheldquoplacesrdquoandregistersthecharacteristicsofthepoetrsquosintellectual personality which are the ldquodouble soulrdquo the intense juxtaposition andtheongoingbattleof theoppositesSumminguphisconclusionsheunderlines themasteryofhisversesthecyclicinspirationthetacticsthemacro-structuralsynthesisthemicro-structurallexicalmanagementtherobustpoeticconscienceandhisnever-ceasinglyricalcellwithoutomittingtostressoutsomeweaknessesAsaworthycritiche notes that the creatormust be judged by the happymoments of his inspirationCertainlyPanagiotopoulosrsquoPalamasisthoughttobeoneofthemostintegratedandholisticapproachesofthePoetrsquoswork

99ΙΜΠΠαλαμάςσ256100ΙΜΠΠαλαμάςσ257101ΙΜΠΠαλαμάςσ355

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

231

Πρινεπιχειρήσωμιασύντομηεπισκόπησητωνσυμβολώνκαιτωνσυμπερασμά-τωντουΣυνεδρίουμαςθέλωναεκφράσωτηνχαράμουπουφτάσαμεαισίωςστηνουσιαστικήολοκλήρωσητωνεργασιώντουόπωςοιπαλιοίαντιγραφείςκωδίκωνπουπαρομοίαζαν τηνπεράτωση της εργασίας τους μεπροσόρμισησεασφαλήλιμέναΈπειτανrsquoαναφέρωμερικάστοιχείαπουαφορούνστηνθεματολογίακαιτηνπροετοιμασίατηςοργάνωσήςτουΠρώτα-πρώταόσοναφοράστηναπόφασηγιατοαντικείμενοτουΣυνεδρίουηΕπιστημονικήΕπιτροπήέλαβευπόψητιςεξήςπαραδοχές(α)οΠαναγιωτόπουλοςαποτελείμιαφυσιογνωμίααναγεννησιακούτύπουμετηνπολυμέρειατουέργουτουκαιτηνεπιτυχήενασχόλησημεόλαταείδητουλόγου(β)τολογοτεχνικόέργοτουκαιπερισσότερογνωστόείναιαλλάκυρίωςμελετήθηκεαρκετάστοπροηγούμενοσυνέδριοπουδιοργάνωσετοΕλλη-νικόΕκπαιδευτήριοndashΣχολήΙΜΠαναγιωτόπουλουσεσυνεργασίαμετονΣύλλο-γοΑποφοίτωνΕλληνικούΕκπαιδευτηρίου1ΣυνεπώςηεπανάληψηενόςγενικούσυνεδρίουδενθαήτανσκόπιμηΓιrsquoαυτόαποφασίσθηκεημελέτητήςεξίσουμετολογοτεχνικόσπουδαίαςπλευράςτουέργουτουπουείναιηΚριτική

ΈρχομαιστασυμπεράσματαΓιατηνεπαγωγικότερηπαρουσίασήτουςομα-δοποιώτις εισηγήσειςανάλογαμε τοαντικείμενό τουςΗ εισήγηση τουκΠυ-λαρινούείχεστόχοndashκαι έτσιλειτούργησεndashωςεισαγωγήστοΚριτικόΈργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουΗδουλειάαυτήδενήτανκαθόλουεύκοληόπωςμπορείναεικάσεικανείςδιότικαιεποπτείατουόλουήταναπαραίτητηκαιδιαχείρισητουυλικούόχιτυχαίαΈτσιόσοοχρόνοςτοεπέτρεπεμαςπαρουσίασεταπολλάπεδίαάσκησηςτηςκριτικήςαπότονΠαναγιωτόπουλοπουείναιηλογοτεχνικήκατrsquoεξοχήνκριτικήηβιβλιοκριτικήητεχνοκριτικήηδοκιμιακήκαιηκοινωνικήκριτικήπουβρίσκονταισταπολλάβιβλίατουαλλάκαιστοναπίστευτοαριθμόαθησαύριστωνάρθρωνκαιμελετώνστονπεριοδικόκαιτονημερήσιοτύποαλλά

1ΒλΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου4ηΕπιστημονικήΣυνάντησηΠρα-κτικάεπιμΘεοδόσηςΠυλαρινόςΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουΑθήνα2003

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

232

καισεεγκυκλοπαιδικάλεξικάΟΠαναγιωτόπουλοςάσκησετηνπολύπλευρηκρι-τικήτουμεγνώσηευαισθησίασυνέπειαθάρροςτηςγνώμηςτουκαικύροςΟκΠυλαρινόςκατόρθωσεναμαςδώσειτηνεικόνατουωκεανούσrsquoέναποτήρινερούπουήτανοχρόνοςτων25λεπτώντηςώρας

ΔύοεισηγήσειςεκείνεςτουκΚαράογλουκαιτουκΑγγελάτουκινήθηκανκατrsquo εξοχήν στοπεδίο των θεωρητικώνπροβληματισμών για τηνφυσιογνωμίατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουΣτόχοςτηςπρώτηςυπήρξενηlaquoκριτικήτηςκριτικήςraquoτουΠαναγιωτόπουλουδηλαδήηαναζήτησητηςαπάντησηςστηνερευ-νητικήυπόθεσηlaquoτίείναι ίσωςκριτικήγιατονΙΜΠαναγιωτόπουλοraquoΑπότηνανάλυσησυγκεκριμένωνμελετώντουσεπεριοδικάτηςδεκαετίαςτουrsquo40καιτηνεισαγωγικήμελέτητουγιατηνΝεοελληνικήΚριτικήστοντόμο42τηςlaquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςraquoοκΚαράογλουμαςαπέδειξενότιοΠαναγιωτόπουλοςδενάσκη-σετηνκριτικήαπαράσκευοςκαιεμπειρικάαλλάlaquoδυναμωμένοςμεθεωρίακαιμελέτηraquoμεαποτέλεσμαηκριτικήτουναστηρίζεταισεθεωρητικέςαρχέςκαικα-νόνεςΣτονίδιοκύκλοτωνθεωρητικώνπροβληματισμώνκαιπροϋποθέσεωνγιατηνάσκησητηςκριτικήςκινήθηκεκαιηδεύτερηεισήγησηΟκΑγγελάτοςμαςαπέδειξεπωςοΠαναγιωτόπουλοςμεβάσημιασυγκεκριμένησυνθετικήαντίλη-ψηπουστηρίζεταισεορισμένακριτήριαόπωςείναιοιιστορικοίόροιτηςδιαμόρ-φωσηςτωνλογοτεχνικώνπαραδόσεωνμετιςσυνέχειεςκαιτιςρήξειςτουςαπότηνμιααλλάκαιηκατάκτησηενόςάρτιουοργάνουδιαπόρθμευσηςτηςσκέψηςπουείναιηγλώσσααπότηνάλλη ισορροπείδόκιμαανάμεσαστηνιστορίατηςλογοτεχνίαςκαιτηνκριτικήμεαποτέλεσμαναδιατυπώνεικαίριεςπαρατηρήσειςγιατηνπεζογραφικήπαραγωγήτηςπεριόδου1920-1940

Μετά τις θεωρητικέςαυτέςπροσεγγίσεις για τηνφυσιογνωμία της κριτικήςτουΠαναγιωτόπουλου έρχομαιστοβασικόέργουποδομήςπουείναιηΒιβλιο-γραφίααφετηρίαsinequanonκάθεσοβαρήςμελέτηςενόςσυγγραφέαΗβιβλιο-γραφίαείναιέναπερίεργοέργοΑντηνδεικανείςαποσπασματικάδηλαδήαπότηνπλευράτουβιαστικούχρήστηπουπροστρέχεινrsquoαντλήσειπέντε-δέκαψηφί-δεςαντιλαμβάνεταιμεντηνχρησιμότητάτουχάνειόμωςτηνεικόναΑνόμωςτηνπροσεγγίσεικάποιοςστοσύνολότηςμεόλεςτιςψηφίδεςστηνθέσητουςτότεβλέπειμιαπανοραμικήεικόνασυναρπαστικήτηνοποίασυνθέτουνοόγκοςτουέργουηγνώσηηπολυμέρειακαιητεράστιαθεματολογίαΑυτάόλαμαςταέχειδώσειηκατrsquoεξοχήναρμόδιακΠαναρέτουαφούηίδιασυνέταξεαυτότοέργοΗβιβλιογραφίακαλύπτειταέτη1916-1982Απότα3295λήμματατα3179είναιηεργογραφίακαιμόνο116ηφιλολογίαΕύχομαινασυνεχισθείκάποτετοέργο

ΤηνχαρτογράφησητηςπλούσιαςεργογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουστονημερήσιοτύποαπότο1917έωςτοτέλοςτηςζωήςτουτο1982μαςπαρουσίασεοκΒαρελάςΣτηνεισήγησηαυτήεξετάστηκανιδιαίτεραοιδιαρκέστερεςκαισημαντικότερεςσυνεργασίεςτουστιςεφημερίδεςΔημοκρατία(1924-1926)Πρω-ΐα(1933-1940)καιΕλευθερία(1965-1967)ΟκΒαρελάςέμπειροςερευνητήςκαιικανόςχειριστήςμεγάλωνσυνόλωνπληροφοριώνμαςέδωσετηντάξητωναριθ-

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

233

μητικώνδεδομένωνδιερεύνησετιςιδιαιτερότητεςτωνάρθρωνκαιτιςανάλογεςπροσαρμογέςτουςσεσχέσημετηνποικιλίακαιτονχαρακτήρατωνεντύπωνμαςπαρουσίασετηνπλούσιαθεματολογίατουςκαιτηναδιαμφισβήτητηποιότηταπολλώναπόαυτάΕίναιγνωστόβέβαιαότιαπότοπολύενδιαφέροναυτόυλικόμικρόμέροςμόνονέχειπεριλάβεισεβιβλίατουοΠαναγιωτόπουλοςΣτονχώροτωνσυνεργασιώντουΠαναγιωτόπουλουκινήθηκεκαιηεισήγησητηςκΟικονο-μοπούλουΠρόκειταιγιατηνlaquoΒασικήΒιβλιοθήκηraquoενόςεμβληματικούκαιμακρό-πνοουέργουτηςδεκαετίαςτουrsquo50τοοποίοουδέποτεέχασετηνχρησιμότητάτουΕδώεπισημάνθηκανδύοβασικέςπαράμετροιτιςοποίεςυπογραμμίζουμε(α)είναιτοαναγνωρισμένοκύροςτουΠαναγιωτόπουλουοοποίοςμαζίμετονκαθηγητήΔιονύσιοΖακυθηνόκαιτονφιλόσοφοκαιδοκιμιογράφοΕυάγγελοΠαπανούτσοαποτελούσαντηνσυντακτικήεπιτροπήγιατηνδιεκπεραίωσητουγιγαντιαίουαυ-τούέργουγιαόλαταγραμματειακάκαιλογοτεχνικάείδηαπότον11οαιώναέωςταμέσατου20ού(β)ΟΠαναγιωτόπουλοςπέραντουεποπτικούκαισυμβουλευ-τικούρόλουτουωςσυντάκτηεπιμελήθηκετουςτόμουςγιατονΓεώργιοΒιζυηνόγιατοΙστορικόΜυθιστόρημακαιαπόκοινούμετουςάλλουςδύοσυντάκτεςτονεξαιρετικάενδιαφέροντατόμογιατηνΝεοελληνικήΚριτικήΌλεςαυτέςτιςπτυχέςκαιτηνσημασίατουςανέδειξενηκΟικονομοπούλουμετηνεισήγησήτης

Ο επόμενος κύκλος που περιλαμβάνει δύο επίσης εισηγήσεις αναφέρεταιστηνενασχόλησητουΠαναγιωτόπουλουμετηνπαλαιότερηλογοτεχνίαμαςέωςτηνΕπανάστασηΑυτήντηνπερίοδοδιερεύνησανοκΞούριαςκαιηκΔημάκηΜε την εισήγησή του ο κ Ξούριας επισήμανε πρώτον ότι οι περί ού ο λόγοςμελέτες είναι ολιγάριθμες δεύτερον ότι η ορολογίαπου χρησιμοποιεί οΠανα-γιωτόπουλοςστηνβάσητουδιπόλουλογιοσύνηλογοτεχνίακαθορίζειανάλογακαιτηναντιμετώπισηαπόμέρουςτουτωνσχετικώνκειμένωνταπροϊόντατηςλογιοσύνηςυπήρξανπερισσότερααλλάκυρίωςυπήρξανχρήσιμαγιατονυπό-δουλοελληνισμόενώταλογοτεχνικάέργατης ίδιαςπεριόδουήσανολιγότεραΟΠαναγιωτόπουλος είχε εποπτεία της παλαιότερης περιόδου της λογοτεχνίαςμαςηδεαποσαφήνισητηςκριτικήςστάσηςτουόπωςμαςέδειξεοκΞούριαςείναιχρήσιμηγιατηνκριτικήαποτίμησητωνπροϊόντωντηςεπόμενηςπεριόδουτης laquoνεοελληνικήςraquo όπως την ονομάζει ο Παναγιωτόπουλος Η εισήγηση τηςκΔημάκηκινείταιστηνίδιαπερίοδοαλλάαφοράσεσυγκεκριμένοσυγγραφέαπουείναιοΚοραήςΗκΔημάκημαςπαρουσίασεέναάγνωστοκείμενοτουΠανα-γιωτόπουλουτοοποίοεπισήμανεστοΙστορικόΑρχείοτουΠανεπιστημίουΑθη-νώνμετίτλοlaquoΟΑδαμάντιοςΚοραήςωςλογοτέχνηςκαιδιδάσκαλοςύφουςraquoτοοποίοπροόριζεγιαδιδακτορικήδιατριβήΩςεισηγητήςορίστηκεοκαθηγητήςτηςΑρχαίαςΕλληνικήςΦιλολογίαςΕμμανουήλΠεζόπουλοςΤοκείμενουπεβλήθηδύοφορές(19351941)όπωςακούσαμεαλλάηδιαδικασίαδενδιεκπεραιώθηκεγιααδιευκρίνιστουςακόμαλόγουςΑπότηνανάλυσητουκειμένουφάνηκεηεπι-στημονικήμεθοδικότητακαιηκριτικήοξύνοιαμετηνοποίαοΠαναγιωτόπουλοςεπιχειρείνrsquoαναδείξει τιςλογοτεχνικέςσυνιστώσεςτηςδημιουργίαςτουΚοραή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

234

Είναιαυτονόητοπωςηπεριέργειαόλωνμαςθαθεραπευθείμετηνεπιβαλλόμενηδημοσίευσητουκειμένου

ΓιατηνπερίοδομετάτηνΕπανάστασηακούσθηκαντέσσεριςανακοινώσειςοιοποίεςδιερεύνησαντηνκριτικήαποτίμησητουΠαναγιωτόπουλουγιαμείζονεςσταθμούςτηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςτονΣολωμόκαιτονΚάλβοτονΠαλα-μά τονΚαβάφη και τονΚαρυωτάκηΗ κΑφροδίτηΑθανασοπούλου εξέτασεμε γνώσηκαι ευαισθησία τιςκριτικέςαπόψεις τουΠαναγιωτόπουλουγια τουςπατέρεςΣολωμόκαιΚάλβοαλλάκαιάλλουςεπτανησίουςποιητέςΕρευνητικόυλικότηςαποτέλεσανκατrsquoεξοχήναλλάόχιμόνονοιέξιτόμοιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνσειράςτηνοποίαεύστοχααποκαλείlaquoάτυπηγραμματολογίαraquoΗ κ Αθανασοπούλου επισήμανε την αισθητική θεωρία του ΠαναγιωτόπουλουγιατονποιητικόλόγογενικάκαιειδικάτιςαπόψειςτουγιατονΣολωμόκαιτονΚάλβοσεσύγκρισημετουςσύγχρονούςτουςποιητέςτηςlaquoΠαλαιάςraquoλεγόμενηςΑθηναϊκήςΣχολήςαλλάκαιμrsquoεκείνουςτηςγενιάςτουΠαλαμά

ΟΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονΠαλαμάκαιστονΚαβάφηδύοξεχωρι-στούςτόμουςαπότουςέξιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνένεκατηςσημασίαςτουςωςσταθμώνκαιαφετηριώντηςνεοελληνικήςποίησηςΤηνπερίπτωσητηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαλαμάεξέτασεογράφωνοοποίοςανέφερεότιησχέσηαυτήυπήρξεδιαρκήςκαιδιαλεκτικήαλλάκυρίωςαποκαλυπτικήτουχαρακτήρατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουπουσυνδυάζειτηνφιλολογικήμεθοδικότητατηνκαλλιτεχνικήευαισθησίακαιτηνδίκαιηαποτίμησηΈτσιοΠαναγιωτόπουλοςστηνμονογραφίατουγιατονΠαλαμάδιατυπώνειεισαγωγικάτιςερευνητικέςυπο-θέσειςτουορίζειτιςεποχέςτηςπαλαμικήςποίησηςκαιεπισημαίνειτουςlaquoτόπουςraquoτηςενώπαράλληλαδιαγράφειταχαρακτηριστικάτηςπνευματικήςιδιοσυστασίαςτουποιητήπουείναιηδιπλήψυχήκαιοέντονοςσυγκρητισμόςΣτηνεισήγησηυπογραμμίστηκανκυρίωςδύοπράγματα(α)ηάποψητουΠαναγιωτόπουλουγιατηναποφασιστικήσημασίατουρόλουτουΠαλαμάγιατηννεοελληνικήποίησηκαι(β)ηάποψητουεισηγητήότιοΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουαποτελείμιαναπότις4-5πιοολοκληρωμένεςμονογραφίεςγιατοέργοτουποιητή

Ταχαρακτηριστικάτηςβαθιάςγνώσηςτηςμεθοδικότηταςκαιτηςευαισθησί-αςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουδιαπίστωσεκαιοκΚαψωμένοςστηνεισή-γησήτουγιατονΚαβάφηΟκΚαψωμένοςχαρακτηρίζειτηνμονογραφίαγιατονΚαβάφηπουαποτελείτονΔ΄τόμοΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνωςμελέτησυστηματικήδιότιεξετάζειπροοδευτικάτονάνθρωποτακοινωνικάκαιπολιτι-σμικάσυμφραζόμενατηςεποχήςτουταδιακριτικάγνωρίσματατηςέμπνευσήςτουτοαξιακότουσύστημακαθώςκαιταειδοποιάστοιχείατηςποιητικήςτου(γλώσσαστιχουργίατεχνικέςαισθητική)ΦάνηκεκαθαράαπότηνεισήγησηπωςησυμβολήτηςμονογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουγιατηνερμηνείατηςποίησηςτουΚαβάφηπαρrsquoόλοπουδημοσιεύθηκετο1946διατηρείακέραιηέωςσήμεραμέσαστονόγκοτηςκαβαφικήςβιβλιογραφίαςτηνσημασίατης

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

235

ΣπουδαίοςσταθμόςτηςεπόμενηςγενιάςστηνποίησήμαςείναιοΚώσταςΚα-ρυωτάκηςΤηνπερίπτωσηαυτήνεξέτασεοκΑγάθοςγνώστηςόλωντωνπαρα-μέτρωντηςπεριόδουμεβάσητοεκτεταμένομέροςτουΕ΄τόμουΤων προσώπωνκαιτωνκειμένων τοοποίοοΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονποιητήκαθώςκαι άλλα σημαντικά του κείμεναΟΠαναγιωτόπουλος εξετάζει εξελικτικά τηνγνωριμίατουμετονποιητήτηνσύντομηδιάρκειατουβίουτουτονάνθρωποτηνσχέσημετηνπαράδοσηκαιτουςπολιτικοκοινωνικούςκαιπολιτισμικούςόρουςτηςεποχήςΚαταλήγειμεταχαρακτηριστικάτηςποίησήςτουκαιτηναποτίμησήτηςΌλααυτάπαρουσιάσθηκανμεμεθοδικότρόποαπότονκΑγάθο

Ο Παναγιωτόπουλος παράλληλα με την νεοελληνική λογοτεχνία μελέτησεκαι την ευρωπαϊκήΈτυχεπρόσφαταναχρησιμοποιήσωένακειμενάκι τουγιατονμεγάλονορβηγόσυγγραφέαΚνουτΧάμσουνκαιδιαπίστωσατοκαίριοτωνπαρατηρήσεώντουκαισταπιομικράτουκείμεναΑυτήντηνπεριοχήεξέτασεοκΓεράσιμοςΖώραςοοποίοςανέδειξετηνσυγκριτικήματιάτουΠαναγιωτό-πουλουαλλάκαιτοαπαραίτητοτηςσυνανάγνωσηςτηςελληνικήςμετηνευρω-παϊκήλογοτεχνίαΌπωςφάνηκεαπότηνεισήγησητακείμενααυτάείναιπολλάαλλάδιάσπαρταστουςτόμουςΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνσεταξιδιωτικάκείμενααλλάκαισεπολλάάλλαέντυπαΚαίριααντικείμενατωνπροβληματι-σμώνκαιτωνκριτικώνndashσυγκριτικώνπροσεγγίσεωντουΠαναγιωτόπουλουείναιτανεωτερικάρεύματατηςευρωπαϊκήςλογοτεχνίαςσεσχέσημετηνελληνικήοαισθητισμός οι τάσεις της ευρωπαϊκήςπεζογραφίας της εποχής του αλλά καικρίσειςκαιαπόψειςγιαπολλάπρόσωπακαιθέματαπουμαςπαρουσίασεστηνεισήγησήτουοκΖώρας

ΟιπεριοχέςτηςγνώσηςτηςμελέτηςτηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιω-τόπουλουδενέχουντελειωμόΤρειςσπουδαίεςπεριοχέςτηςσκέψηςκαιτωνπρο-βληματισμώντουστιςοποίεςαφιέρωσεμεγάλομέροςτηςζωήςκαιτηςκριτικήςτουσκέψηςείναιοδοκιμιακόςλόγοςητεχνοκριτικήκαιηπαιδαγωγίαωςθεωρίακαιπράξηΤοδοκιμιακότουέργοείναιπλουσιότατοκαιγνωστότατοένεκατηςσταθερήςεπιλογήςτουωςυποδειγματικούνεοελληνικούλόγουΤαχαρακτηρι-στικάτουέργουαυτούανέλυσεμεκύροςοκΝάκαςμεταφραστήςδοκιμίωντουMontaigneκαιειδικόςστηνμελέτητουείδουςκαιστηνμελέτητηςγλώσσαςΈτσιμαςπαρουσίασεταιδιαίτεραχαρακτηριστικάτηςδοκιμιογραφίαςτουΠαναγιω-τόπουλουτιςθεωρητικέςαπόψειςτουγιατοδοκίμιοαλλάκαιτηνκαλλιεργημένηγλώσσατηςδιαπόρθμευσηςτωνδιανοημάτωντου

ΜέγαπεδίοάσκησηςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουήτανκαιητεχνοκρι-τικήΤαβιβλίαοιμελέτεςταάρθραοιαναφορέςσεόλεςτιςμορφέςτηςτέχνηςαλλάιδιαίτεραστηνζωγραφικήείναιαναρίθμηταΘαέλεγεκανείςότιδενυπάρ-χεικείμενότουπουναμηνέχεισχετικήαναφοράΑυτάόλαείναιβέβαιααποτέ-λεσματηςαγάπηςτουγιατηντέχνησυνακόλουθοτηςοποίαςείναιηβαθειάτουγνώσηΤηνανάδειξηκαιαποτίμησητουέργουαυτούανέλαβεκαιδιεκπεραίωσεμετονκαλύτεροτρόποηκΚαλογήρουηοποίαεπεσήμανεπολύσωστάπωςαυτή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

236

ηπροσέγγισήτουενεργοποίησεέναείδοςπαλίμψηστηςγραφήςστοοπλοστάσιότουώστεμέσασταγραπτάτουναζωντανεύουνωςεικόνεςταπράγματαΠρο-σωπικάαυτήηπαρατήρησημrsquoέκανενασκεφθώτηνεξεικονιστικήτακτικήτουΚάλβουτουοποίουπολλέςπεριγραφέςαποτελούνοπτικοποίησητωνιδεώντου

ΗπαιδαγωγίαήτανημεγάληέγνοιατουΠαναγιωτόπουλουΩςδιανοούμενοςωςφιλόλογοςκαιωςυπεύθυνοςτηςΣχολήςπουφέρειτοόνομάτουυπηρέτησετηνπαιδείαεπίέξιδεκαετίεςΩςανήσυχοπνεύμακαιωςμάχιμοςεκπαιδευτικόςαναπτύσσεισυχνάτουςθεωρητικούςτουπροβληματισμούςσεπολλάτουκείμεναγιαταθέματατηςπαιδείαςγιατουςπροσανατολισμούςτηςταπρογράμματατασχολείατουςεκπαιδευτικούςενολίγοιςγιατουςκύριουςσυντελεστέςτηςεκ-παίδευσηςώστεηπαιδείαναείναιτομέσοτηςανάπτυξηςτουνουκαιτηςψυχήςτωννέωνΕλλήνωνγιαναγίνονταιδημιουργικοίάνθρωποικαιπάνωαπrsquoόλασυ-νειδητοίπολίτεςΑυτάόλαταανέπτυξεμεεπαγωγικότρόποηειδικήσταθέματατηςΘεωρίαςκαιτηςΙστορίαςτηςΕκπαίδευσηςκαιτηςΕκπαιδευτικήςΠολιτικήςκΠολυάνθηΤσίγκου

ΚλείνωτηνπρόχειρηαυτήσύνοψημεδύοεπισημάνσειςκαιτρειςπροτάσειςΠρώταοιεπισημάνσειςΗπρώτηόλεςοιεισηγήσειςυπήρξανυψηλούεπιπέδουδιότι όλοι οι εισηγητέςωριμότεροι και νεότεροι είναι ειδικοί στα θέματαπουπραγματεύθηκανΗδεύτερηκοινόςτόποςόλωντωνεισηγήσεωνείναιότιηάσκη-σητηςκριτικήςπροϋποθέτειτηνκατοχήόλωντωνστοιχείωνadhocγνώσητωνσυμφραζομένων (κοινωνικώνπολιτικώνκαιπολιτισμικών)θεωρητικόοπλισμόεποπτείατηςιστορικότηταςτωνφαινομένωνικανότητασύγκρισηςφιλοσοφικήθεώρησητωνπραγμάτωνήρεμοπάθοςκαιικανότηταδιατύπωσηςτωνσκέψεωνμεγλώσσαεύστοχηκαιτέρπουσαδηλαδήαυτόπουδιαπιστώσαμεόλοιγιατονΠαναγιωτόπουλοΜεβάσητιςεπισημάνσειςαυτέςείναιαυτονόητοότιταΠρα-κτικάτουΣυνεδρίουθrsquoαποτελέσουναπαραίτητοέργοαναφοράςγιαόσουςθαθελήσουνναμελετήσουντοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουκαιναπροσεγγί-σουντηνκριτικήτουσκέψη

Προχωρώστιςτρειςπροτάσειςοιοποίεςεύχομαιναπραγματοποιηθούνότανηπατρίδαμαςβρειένανκανονικόβηματισμόκαιοιπροϋποθέσειςτοεπιτρέψουν

ΗπρώτησυνέχισητηςΒιβλιογραφίαςΙΜΠαναγιωτόπουλουδεδομένουότιέχουνπεράσει35χρόνιααπότηνέκδοσήτηςκαικυρίωςσυμπλήρωσητουδευτέ-ρουμέρουςπουαφοράστηνφιλολογίασχετικάμετοέργοτου

ΗδεύτερηεπανέκδοσητουκλασικούκριτικούέργουτουΤαπρόσωπακαιτακείμεναμετηνπροσθήκηλεπτομερώνευρετηρίωνπροσώπωνκαιπραγμάτωνσεκάθετόμο

Ητρίτησυναγωγήεπιλογήκαιέκδοσητωνσημαντικότερωνκριτικώνμελετώνκαιάρθρωντουσεεφημερίδεςκαιπεριοδικάπουδενπεριέλαβεοίδιοςσετόμους

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

237

ΚαταλήγωηυψηλούεπιπέδουπολυκριτικήπρoσέγγισητουκριτικούέργουτουΙΜΠαναγιωτόπουλουπιστώνεταικατrsquoεξοχήνστουςειδικούςεισηγητέςπουέλαβανμέροςστοΣυνέδριοΑυτόδικαιώνεικαιτηναπόφασητηςΕπιστημονικήςΕπιτροπήςαλλάκαιτιςστοχευμένεςπροσκλήσειςκαιτιςπολύμηνεςφροντίδεςτωνσυνδιοργανωτώντωνlaquoΦίλωντουΦιλολογικούΣυλλόγουΠαρνασσόςraquoτουlaquoΙδρύματοςΚωστήΠαλαμάraquoκαιτηςlaquoΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚΓΚασίνης

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

6

7

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΕΠΙΤΡΟΠΗ

ΠΡΟΕΔΡΟΣ

ΑΙΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣΚΑΣΙΝΗΣ

ΜΕΛΗ

ΓΕΡΑΣΙΜΟΣΖΩΡΑΣ

ΛΗΔΑΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ

ΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ

ΠΟΛΥΑΝΘΗΤΣΙΓΚΟΥ

8

9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήraquo

ΚήρυξηέναρξηςεργασιώνΆλκηςΙΠαναγιωτόπουλος

ΓενικόςδιευθυντήςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου

Α΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΠΔΜαστροδημήτρης

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήστοκριτικόέργο

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΠολυάνθηΤσίγκουlaquoΟιπαιδαγωγικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουΘεωρίακαιπράξηraquo

ΕρατοσθένηςΚαψωμένοςlaquoΟΚαβάφης

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΟΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουraquo

Β΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΘανάσηςΝάκας

ΧαράλαμποςΚαράογλουlaquoΤιίσωςείναικριτική

γιατονΙΜΠαναγιωτόπουλο(Προβληματισμοίτηςεποχής)raquo

ΓιάννηςΞούριαςlaquoΈναςπαλαιόςελληνικόςκόσμος

απότηνσκοπιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΜαρίαΔημάκη-ΖώραlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςκαιηδιδακτορική

διατριβήτουγιατονΑδαμάντιοΚοραήraquo

ΑφροδίτηΑθανασοπούλουlaquoΟικριτικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατοέργοτουΣολωμού

τουΚάλβουκαιάλλωνποιητώντου19ουαιώναraquo

ΒάσωΟικονομοπούλουlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςωςεπιμελητής

καιωςανθολόγοςτηςlsquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςrsquoraquo

ΛάμπροςΒαρελάςlaquoΟισυνεργασίεςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου

στονημερήσιοτύποraquo

11

17

21

35

53

65

79

95

103

111

127

139

10

ΓΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΧαράλαμποςΚαράογλου

ΘανάσηςΑγάθοςlaquoΟΚώσταςΚαρυωτάκηςαπότηνοπτικήγωνία

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΔημήτρηςΑγγελάτοςlaquoΙσορροπώνταςμεταξύκριτικήςκαιιστορίας

τηςλογοτεχνίαςΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

γιατηνπεζογραφίατουμεσοπολέμουraquo

ΓεράσιμοςΓΖώραςlaquoΑτενίζονταςτηνΕυρώπηκαιτουςλογοτέχνεςτης

(μέσααπότηνκριτικήματιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλου)raquo

ΤζίναΚαλογήρουlaquolsquoΠόσεςνύχτεςπερπάτησεμέσαμουοάνεμος

οθυμωμένοςτηςΆρληςrsquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

καιηκριτικήθέασητηςτέχνηςraquo

ΘανάσηςΝάκαςlaquoΗδοκιμιογραφίατουΙΜΠαναγιωτόπουλου

(ειδολογικάχαρακτηριστικάρητορικήσχηματικόςλόγος)raquo

ΑννίταΠΠαναρέτουlaquoΕργογραφικάndashβιβλιογραφικά

ΙΜΠαναγιωτόπουλουΤριάνταπέντεχρόνιαμετάraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΣυμπεράσματαraquo

ΠΙΝΑΚΕΣ

Ι Πίνακαςελληνικώνκυρίωνονομάτων

ΙΙ Πίνακαςξένωνκυρίωνονομάτων

III Πίνακαςόρωνκαιπραγμάτων

ΙV Πίνακαςτίτλωνβιβλίωνπεριοδικώνεφημερίδωνέργωντέχνης

153

169

177

187

199

225

231

241

245

247

251

ΠΕΡΙΕχΟΜΕΝΑ

65

laquoΌληηπολύπονηζωή[τουΠαλαμά]στάθηκενένατάνυσματόξουένατίναγμαβέλουςπροςτουςμακρινούςορίζοντεςraquo1γράφειοΠαναγιωτόπουλοςΑυτήντηνδιαδρομήθαπαρακολουθήσουμεμεοδηγότονίδιοΗκριτικήαποτίμησητουέρ-γουτουΠαλαμάαπότονΠαναγιωτόπουλοδιαγράφει ένανκύκλοπουαρχίζειαπότο19212καικλείνειτο1944μετηνμεγάλημελέτηπουβραβεύθηκετο1947μετοlaquoέπαθλονΠαλαμάraquo3ΠέραντωνδύοβιβλίωντουταάρθραοιδιαλέξειςκαιτασημειώματάτουπουκαταχωρίζονταιστιςβιβλιογραφίεςΚατσίμπαληΚασίνηκαιΠαναρέτου υπερβαίνουν τα304Ηδιάλεξη του1921 είναιαποτέλεσμα της

1 ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚωστής Παλαμάς δεύτερη έκδοση Εκδοτικός Οίκος Φέξη Αθήνα1962σ316[στηνσυνέχειαΙΜΠΠαλαμάς]2Ηδιάλεξηέγινεστις6Φεβρουαρίου1921στηνΛέσχητηςlaquoΦοιτητικήςΣυντοφιάςraquo[Πανε-πιστημίουκαιΚοραή)καιτυπώθηκετοίδιοέτοςβλΙωάνΜΠαναγιωτοπούλουΤοποιητικόέργοτουΚΠαλαμάΕκδότηςΓΠΠοταμιάνοςΑθήνα1921[στηνσυνέχειαΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμά]3ΣτηνπρώτηπροκήρυξήτουτοέπαθλοαπονεμήθηκεστονποιητήΓΔελήστηνΑίθουσαΤελε-τώντηςΑκαδημίαςΑθηνώνμίλησανοΥπουργόςΠαιδείαςΝΛούβαριςοΆγγελοςΣικελιανόςκαιοΓΔελήςβλεφημΕλεύθερονΒήμα7Μαρτίου1944ΗμελέτητουΠαναγιωτόπουλουμοιράστηκετοlaquoέπαθλονΠαλαμάraquoκατάτηνδεύτερηπροκήρυξητουβραβείουμετονΓΣε-φέρηΠρόεδροςτηςΕπιτροπήςήτανοΣωτήρηςΣκίπηςκαιεισηγητήςοΑντρέαςΚαραντώνηςΗτελετήαπονομήςέγινεστις26Φεβρουαρίου1947στηνΑίθουσατουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquoβλΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1943-1953Αθήνα1953αρ683ΣτηναπονομήαυτήαντέδρασενέντοναοΛέανδροςΚΠαλαμάςοοποίοςχαρακτήρισετηνμελέτητουΠαναγιωτόπουλουlaquoκαθαρόνλιβελλογράφημαεναντίοντουποιητούκαιτουανθρώ-πουraquoβλεφΗΚαθημερινή26Φεβρ1947πρβΚατσίμπαληςόπαρ6844Καταχωρίζονταιοιαριθμοίαπότιςβιβλιογραφίες(α)ΚΓΚασίνηςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά(1911-1925)Αθήνα1973αρ2730287428843010(β)ΚΓΚασίνηςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1932-1942ανάτυποαπότηνΝέαΕστίαΧρι-στούγεννα1994Αθήνα1994αρ2519701227(γ)ΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1943-1953Αθήνα1953αρ48849771385810521054(δ)ΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1954-1958Αθήνα1959αρ7790169219230260

ΚΓΚΑΣΙΝΗΣ

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

66

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

αγάπηςκαιτουθαυμασμούτουπροςτοέργοτουποιητή5ηψυχήτουοποίουείναιlaquoοιδικέςμαςψυχέςενωμένεςraquo6γράφειΣτόχοςτουόπωςαναφέρειστηνεπιστο-λήτουπροςτονποιητήείναιναεπισημάνειlaquoτιςδιάφορεςτάσειςπουξεχωρί-ζουνμέσrsquoστοτραγούδιraquoτουχωρίςναπαραλείψειναεπισημάνειλέειονεοσσόςτων20χρόνωνκάποιαlaquoψεγάδιαraquo7Πράγματιεπισημαίνειτουςβασικούςτόπουςτηςπαλαμικήςποίησηςπουείναικατάτηνάποψήτουημεγαλοπρεπήςπατρι-δολατρία8καιηρωολατρία9ηlaquoακόλαστηraquoαλλάκαισοφήφυσιολατρία10τοανή-συχοθρησκευτικόαίσθημαοσκεπτικισμός11καιοπανθεϊσμόςησυγκρατημέναπαθητικήγυναικολατρία12καιίσωςησημαντικότερηγιαμέναεπισήμανσήτουπουείναιτοπαντούχυμένοφως13θέμαπουδενβρήκεακόμητηνσπουδήπουτουταιριάζειγιαναφανούνοιφυσικέςμεταφυσικέςθρησκευτικέςσυμβολικέςκαιφιλοσοφικέςδιαστάσειςτουωςπρογόνουτωνηλιολατρώνποιητώνμαςΚαί-ριεςεπίσηςπαρατηρήσειςείναιπωςοστίχοςτουΠαλαμάδενγίνεταιlaquoαυστηράμουσικόςraquoαλλάlaquoέχειόμωςφωτεινήπλαστικότηταraquo14καιοχαρακτηρισμόςτουΠαλαμάωςαφετηρίαςαπότηνοποίαθrsquoανατείλουννέοιποιητέςπράγμαπουεπισήμανεκαιηκριτική15Καικαταλήγειστηνπροσέγγισήτουμετηνκατακλείδαlaquoλυρικός φιλόσοφος ωραιοπαθής πατριδολάτρης φυσιολάτρης ηρωολάτρηςιδεολάτρηςσοφόςτεχνίτηςαληθινάδημοτικιστήςraquo16

Ο θαυμασμός του συνεχίστηκε για 4-5 χρόνια όπως φαίνεται και από τηναλληλογραφίατους17τακαλάλόγιαπουέγραψενοΠαλαμάςγιατοΒιβλίοτης

(ε)ΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1959-1963Αθήνα1964αρ127143162198224249297314380421442547592ΠρβΑννίταΠαναρέτουΕργογραφίαndashΒιβλιογραφία(1916-1982)ΙΜΠαναγιωτόπουλουΣΩΒΑθήνα1990αρ1112027468147164874984093310691125116012025ΜαζίμετονΣολωμότονθεωρείωςτονμεγαλύτεροΈλληναποιητήκαιτονχαρακτηρίζειωςΓκαίτετηςΕλλάδοςβλΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ86ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ127Επιστολήτης28Μαρτίου1921ltΑρχείο ΙδρύματοςΚωστήΠαλαμάgt [ΙΚΠ]Στην επιστολήαυτήαπάντησεοΠαλαμάςστις4Απριλίου19218ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ309ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ21κε10ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ2730αντίστοιχα11ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ302412ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3013laquoΤοφωςείναιακόλασταχυμένοκιείναιλαμπρόκαιεκτυφλωτικόκαιπροσβάλλειέντονακαιχτυπάειορμητικάτrsquoασυνείθιστοκιάμαθομάτιraquoβλΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3114ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3637Αυτήντηνπλαστικότητατηςτέχνηςτουεπι-σήμανεκαιοΠαπατζώνηςστηνμελέτητουlaquoΤομεταφραστικότουέργοraquoΓράμματα1943ltΕπι-μνημόσυνοτεύχοςgtσ280όπουγράφειlaquoΗφιλοσοφίατουΠαλαμάήτανορθολογιστικήκαιητέχνητουπλαστικήκαικλασικίζουσαraquo15ΛχοΒάρναληςγράφειlaquoόλοιπατήσανεπάνουσταφτεράτουγιαναπρωτοπετάξουνraquoβλΑισθητικάndashΚριτικάΒ ΚέδροςΑθήνα1958σ15416ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3917Στις23Ιουλίου1924ζήτησεαπότονΠαλαμάναπροσέξειτοΒιβλίοτηςΜιράνταςκαιναγράψεικάτιβλτογράμμαστοΑρχείοτουΙΚΠ

67

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

Μιράντας(1924)καιτηνάδειαπουζήτησενοΠαναγιωτόπουλοςναταδημοσιεύ-σει18αλλάκυρίωςαπότηνρητήαναφοράτουιδίουστηνμελέτητου1944όπουαναφέρειπωςηlaquoκρίσηΠαλαμάraquoάρχισεκυρίωςαπότο1925καιlaquoέκαμετονκύ-κλοτηςμέσαμουκrsquoεγώπερπάτησαμέσαστοέργοαυτόraquo19Τέσσεραπέντεχρό-νιαμετάτηνδιάλεξητου1921άλλεςαγάπεςτονελκύουνMallarmeacuteBaudelaireRodenbachLaforgueπροσανατολισμόςπροςτηνlaquoκαθάριαέκφρασηraquoπουβρι-σκότανκατάτονΠαναγιωτόπουλοέξωαπότονδρόμοτουΠαλαμά20ΗνεότερηποίησηαρχίζειμετονPoeγράφεικαιακολουθείαντίθετηπορείασεσχέσημετουςκλασικούςοικλασικοίανεβάζουντηνέκφρασηίσαμετονΛόγοενώοινεό-τεροικυριαρχούνταιαπότηντάσητηςεξάρθρωσηςτουλογικούστοιχείουκαιτηςπριμοδότησηςτηςμουσικήςασάφειαςκαιτηςυποβλητικήςασυμμετρίας21ΟΠα-ναγιωτόπουλοςφαίνεταιναθεωρείασύμπτωτα22τακεφάλαιαlaquoσυμβολισμόςraquoκαιlaquoΠαλαμάςraquoαλλάπιστεύωπωςηκρίσηαυτήαποτελείγενίκευσητουμερικού23δεδομένουπωςοΠαλαμάςείναικαιεκείνοκαιτοάλλοκαιστηνπροκείμενηπε-ρίπτωσημετηνlaquoΦοινικιάraquoτίθεταιστηνπρωτοπορίατουρεύματοςαυτούστηνΕλλάδαΑυτήηκρίσηκράτησεδέκακαιπλέονχρόνιαΗδεύτερηκαικριτικότερηπορείαπροςτοέργοτουποιητήπρέπεινrsquoάρχισεταπρώταχρόνιατηςδεκαετί-αςτουrsquo30δεδομένουότιτο1933επαναπροσεγγίζειτονΠαλαμάζητώνταςτηνγνώμητουγιατηνδεύτερηποιητικήσυλλογήτουταΛυρικάΣχέδια(1932)γρά-φοντάςτουlaquoαπόσαςξεκινούμεόλοιεμείςοινεώτεροικrsquoέχουμεπάνταανάγκηαπότηνοδηγίασαςraquo24

Ας δούμε όμως συστηματικότερα την κριτική προσέγγιση του έργου τουΠαλαμάαπότονΠαναγιωτόπουλοΚατrsquoαρχάςπρέπειναπούμεότιοχαρακτή-ρας της κριτικής του είναι φιλολογικός κατrsquo εξοχήν γεγονός πουφαίνεται καιαπότηνσπουδαστηριακήπροσέγγισημερικώνέργωνόπωςλχοlaquoΑσκραίοςraquoγιατονοποίοπαρακαλείτοναναγνώστηναέχειανοιγμένοδίπλατουτοκείμενοτουΗσιόδουγιαναδιαπιστώσειτοκατόρθωματουΠαλαμά25Γενικότεραόμωςοχαρακτήραςαυτόςδιαπιστώνεταικαιαπότηνμέθοδοπροσέγγισηςπουαρχίζει

18Βλτογράμματης5ηςΑυγούστου1924ΣτοΑρχείοτουΙΚΠσώζονταιαυτήςτηςπεριόδου(1921-1924)ταακόλουθαγράμματατουΠαναγιωτόπουλου6Απριλίου192118Νοεμβρίου192123Ιουλίου192427Ιουλίου19245Αυγούστου192419ΙΜΠΠαλαμάςσ1420ΙΜΠΠαλαμάςσ121321ΙΜΠΠαλαμάςσ1822ΙΜΠΠαλαμάςσ1723ΑυτόπρέπειναθεωρηθείστιγμιαίακρίσηδενφαίνεταινατουιοθετείδιότιαλλούγράφειπωςοΠαλαμάςείναιτόσοπολύπλοκοςπουαντονκοιτάξειςαπόμιαπλευράκινδυνεύειςνατονχάσειςβλΙΜΠΠαλαμάςσ1524Βλεπιστολήτης9Μαΐου1933(στοΑρχείοτουΙΚΠ)στηνοποίατούαναφέρειότιθατουστείλειδύοεργασίεςμαθητώντουστηνΣχολήΜακρήγιατιςlaquoΠατρίδεςraquoτηςΑΖΣτηνεπιστολήαυτήαπάντησεοΠαλαμάςστις19ΜαΐουόπωςεικάζουμεαπότοπρόχειροπουσώζεταιστοΑρχείοτουΙΚΠ25ΙΜΠΠαλαμάςσ149

68

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

συστηματικάαπότηνεπισήμανσητωνεποχώντηςπαλαμικήςποίησηςτωνlaquoτό-πωνraquoκαιτωνκλειδιώντηςαποκωδικοποίησήςτηςτηνεξέτασητωνεπιμέρουςσυλλογώντηςποιητικήςτηςστιχουργίαςκαιτηςγλώσσαςγιανακαταλήξειστιςτελικέςεπισημάνσειςκαιαποτιμήσειςΟΠαναγιωτόπουλοςξεκινάμετηνδιαπί-στωσητωνερευνητικώνυποθέσεων-ερωτημάτωντουτωνοποίωνοιαπαντήσειςαποτελούντακλειδιάτηςαποκωδικοποίησηςκαιαποτίμησηςτουέργουτου

(α)ηνεότερηποίηση(MallarmeacuteValeacuteryRilke)έχειαποδυναμώσειτηνποιητικήαξίατουΠινδάρουτουΒιργιλίουκαιτουΔάντη

(β)ανομουσικάκαιυποβλητικάεκπεφρασμένοςλόγοςείναιομόνοςγνήσιοςποιητικόςλόγοςτότεηεποποιίαήάλλημορφήποίησηςείναιέξωαπότηναλήθεια

(γ)υπάρχουνστοιχείαποιητικάκαιαντιποιητικάήτομεταχείρισμάτουςτακαθιστάέτσι

(δ)ηποίησηείναιέναςτρόποςήπολλοίτρόποιΟιαπαντήσειςστακαίριααυτάερωτήματαείναιαυτονόηταθετικέςαυτές

όμωςαποτελούντακλειδιάγιατηνπροσέγγισητηςποίησηςγενικάκαιειδικάγιατηνποίησητουΠαλαμά26διότικάθεεποχήβρίσκειτηνέκφρασηπουγνησι-ότερατηςταιριάζεισυνεπώςοκριτικόςπρέπεινααίρεταιπάνωαπότακαιρικάκριτήριαγιανασυλλάβειταμόνιμαστοιχείατηςαθανασίαςτουποιητικούλόγουΠρωταρχικόκύτταροκάθεμορφήςποίησης είναι τοαρχέγονολυρικόστοιχείοπουείναιοπόνοςτουανθρώπουκαιοπόνοςτουδημιουργού27ΟΠαναγιωτόπου-λοςπαρακολουθείτηνιστορικήεξέλιξητηςποίησηςτουΠαλαμάπροσπαθείναεντοπίσειτολυρικόκύτταροταθεμελιακάσυναισθήματακαιτιςβασικέςιδέεςτουςτόπουςθαλέγαμεναεπισημάνειτοανεπίκαιροδηλταστοιχείαόλωντωνκαιρώνκαινακρίνειτονποιητήμέσακαιέξωαπότονκαιρότου28

Ωςτόπουςεντοπίζειτηνπατρίδατηνφύσητηνγυναίκατοφωςκαιωςαφε-τηριακάδεδομέναπνευματικήςκαιψυχικής ιδιοσυστασίαςκαι τρόπουςδιαχεί-ρισηςτωνπραγμάτωντηνδιπλήψυχή(σοφίακαιπάθος29)καιτονσυγκρητισμόετεροκλήτωνστοιχείωνπουλαμβάνουνδεκάδεςδυϊστικέςμορφέςπαγανισμόςndashχριστιανισμός30ΆδωνιςndashΙησούςπαρθένοςΑθηνάndashπαρθένοςΜαρία31τοπαλίμ-ψηστοπεργαμηνόχφμεασκητικότροπάριγραμμένοπάνωσεαπεξεσμένοκείμενο

26ΙΜΠΠαλαμάςσ19-2027ΙΜΠΠαλαμάςσ20-2128ΙΜΠΠαλαμάςσ25πρβόσαγράφειπαρακάτω(όπσ266)ότιηποίησήτουπρέπεινακοιτάζεταιαπό τηνσκοπιά τουανεπίκαιρου ενώηπροσωπικότητά τουπρέπει ναlaquoκρίνεταιμέσαστονκαιρότηςraquo29laquoΗΣοφίακαιτοΠάθοςraquoείναιοτίτλοςτηςμακράςμελέτηςτουπουδημοσιεύθηκεστοεπι-μνημόσυνοτεύχοςγιατονΚωστήΠαλαμάτουπερΓράμματα(1943)σ17-70[=ΙΜΠΠαλαμάςσ259-351]30ΙΜΠΠαλαμάςσ13731ΙΜΠΠαλαμάςσ94-95

69

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

τηςΣαπφούς32αμαρτία(ηδονήπάθοςτύψησυντριβή)ndashασκητισμός33ουρανίακαιπορνικήΑφροδίτηαλλάκαιάλλαδίπολαόπωςπολιτείακαιμοναξιάγενικόndashατομικό34μεταφυσικήιδεολογίαndashεπιστημονικήεμπειρίαιδεαλισμόςndashθετικι-σμόςΟδυϊσμόςτουείναιφανερόςαπόνωρίς35τοδεπάθοςκαιτοπνεύμαείναιοιδύοαμετακίνητοιπόλοιτηςσυνολικήςενέργειαςτουΠαλαμά36

ΜετάτηνεπισήμανσητωνlaquoτόπωνraquoτωνπροϋποθέσεωνκαιτωντρόπωντουέργουτουοΠαναγιωτόπουλοςπροχωρείστονκαθορισμότωνεποχώντηςεξελι-κτικήςπορείαςτουΠαλαμά1872-1886οόρθροςέωςταΤραγούδιατηςΠατρίδοςμουΟπροπαρασκευαστικόςκύκλοςκλείνειέωςτα30τουχρόνια37Αυτόςπερι-λαμβάνειταΤραγούδιατηςΠατρίδοςμου(1886) πουέχουνμενιστορικήσημασίαωςσυλλογήαλλάεδώεντοπίζονταιόλοιοιτόποιτηςπαλαμικήςποίησης38καιτονΎμνοντηςΑθηνάς(1889)όπουφαίνεταιηβαθειάαρχαιομάθειαηπίστηστοπνεύμαηγλωσσικήευαισθησίακαιηφροντίδατηςμορφής39Στηνπερίοδοτηςπροετοιμασίας ανήκει και η συλλογήΤα μάτια τηςψυχής μου (1892)Η δεύτε-ρηπερίοδοςπεριλαμβάνειτηντελευταίαδεκαετίατου19ουαιώνα(1890-1900)την οποία οΠαναγιωτόπουλος θεωρεί κρίσιμη γόνιμη και laquoοριστική σεπολλάπερίοδοτηςπορείαςτουΠαλαμάraquo40διότιτότεδιαμορφώνεταιηποιητικήιδιο-προσωπίατουΣεαυτήνεγγράφονταιμερικάαπότασημαντικότερακατορθώμα-τατηςμούσαςτουόπωςοιΊαμβοικαιανάπαιστοι(1897)πουχαρακτηρίζονταιαπόαφαιρετικήλιτότητακαιπλαστικήτέχνη41ένααληθινόαριστούργημακατάτονJeanMoreacuteas42ΠεριλαμβάνειακόμητομοιρολόιτουΤάφου(1898)τοοποίοσυγκρίνειοΠαναγιωτόπουλοςμετοΒιβλίοτουμικρούαδελφού43 τουGustafafGeijerstam44 Στην ίδιαπερίοδοανήκουνκαι τααριστουργηματικάσονέτα των

32ΙΜΠΠαλαμάςσ14233ΙΜΠΠαλαμάςσ7834Ηψυχήτουήτανέναδιαρκέςεκκρεμέςανάμεσαστογενικόκαιτοειδικόβλόπσ17135ΙΜΠΠαλαμάςσ7836ΙΜΠΠαλαμάςσ5737ΙΜΠΠαλαμάςσ6838ΙΜΠΠαλαμάςσ26-414439ΙΜΠΠαλαμάςσ47-4940ΙΜΠΠαλαμάςσ6841ΙΜΠΠαλαμάςσ9442JeanMoreacuteasLe voyage en Gregraveceσ294βλαπόσπασμαστοΚΠαλαμάςlaquoΠώςθυμούμαιτουςΊαμβουςκαὶανάπαιστουςraquoσταΆπαντα1σ332-333βλπερισσότεραστηνΑλληλογρα-φίαεπιμέλειαΚΓΚασίνηςτΑΑθήνα1973σ273αρ38σημ343ΤουέργουαυτούέχουμεδύομεταφράσειςσταελληνικάτουΚωνσταντίνουΧατζόπουλουπουεκδόθηκεαπότονΒασιλείουτο1915και τουΛέοντοςΚουκούλαπουεκδόθηκεεπίσηςαπότονΒασιλείουτο1928ηδεύτερηαυτήμετάφρασηαναδημοσιεύθηκεαπότονΣαλίβεροσεδεύτερηέκδοσηχωρίςχρονολογίαβλσχετικάστοΚΓΚασίνηςΒιβλιογραφίατωνελληνικώνμεταφράσεωντηςξένηςλογοτεχνίαςτΒ΄(1901-1950)ΣΩΒΑθήνα2013αρ841141216744ΙΜΠΠαλαμάςσ101ΕδώπρέπεινrsquoαναφερθούνεπίσηςησυλλογήτουCharlesdePomairolsPourlrsquoenfantParisLibrairiePlon1904πουγράφτηκεμεαφορμήτονθάνατοτηςκόρηςτουκαιέχει τηνεξήςαφιέρωσηlaquoAgrave lameacutemoirede lapetiteLilidePomairolsPlaintespaternellesraquoκαι

70

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

laquoΠατρίδωνraquo45 ταοποίαχαρακτηρίζειοΠαναγιωτόπουλοςαπόταlaquoπιο ευτυχι-σμένακατορθώματαraquo46τουΠαλαμάΕπίσηςανήκουνlaquoΟιΧαιρετισμοίτηςΗλι-ογέννητηςraquo(1900)καθώςκαιτοαποκορύφωματηςελληνικήςσυμβολιστικήςτέ-χνηςμε τηνlaquoΦοινικιάraquo (1900)αλλάκαιαρκετάποιήματαπουδημοσιεύθηκαναργότεραστηνΑσάλευτη ζωή (1904) Την επόμενηπερίοδο (1900-1920) θεωρείοΠαναγιωτόπουλοςωςτηνεποχήτηςαπογείωσηςδιότισεαυτήνεγγράφονταιοιμεγάλεςσυνθέσειςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτου(1907)καιτηςΦλογέραςτουΒασιλιά (1910) αλλά και αρκετές άλλες συλλογές εξαιρετικού ενδιαφέροντοςΟΔΓεξετάζεταιαναλυτικάσεπολλέςσελίδεςκαιχαρακτηρίζεταιωςσύνθεσηεν-δεικτικήτωνπλεονεκτημάτωναλλάκαιτωνμειονεκτημάτωντηςποίησηςτουΠα-λαμά47Ιδιαίτεραπαρακολουθείτιςσημαντικότερεςαναλύσειςτουέργουόπωςλχ εκείνη του ΙωάννηΣυκουτρή48 συμφωνώντας μαζί του για την σπειροειδήκίνησητουέργουγύρωαπόένανάξοναπουσυνεχώςανεβαίνεικαικαθορίζονταςότιπρόκειταιγιατολυρικόάτομο49ΗμέθοδοςπουεφαρμόζειεδώοΠαναγιωτό-πουλοςείναιηβασικήαρχήτουδεινούαλεξανδρινούομηριστήαπότηνΣαμοθρά-κηΑρίσταρχου(215-145)laquoΌμηρονεξΟμήρουσαφηνίζεινraquoχρησιμοποιώνταςτοπαλαμικόοπλοστάσιογιατηνερμηνείατουποιήματος50ΑκολούθωςαναφέρεταιστοεπικολυρικόεγχείρηματηςελληνικήςσυνέχειαςμετηνΦλογέρατουΒασιλιάτο οποίο θεωρεί laquoμεστότερα αρχιτεκτονημένοraquo από τον Δωδεκάλογοraquo όπουομύθοςτονόημαηλυρικήδιάθεσημαζίμετονθρίαμβοτουδεκαπεντασύλλα-βουπάνεκιέρχονται51Στηνίδιαπερίοδοανήκεικαιηεκδήλωσητουαντικειμε-νικούλυρισμούτουοργισμένουπολίτηΠαλαμάόπουοπόνοςκαιοπόθοςγιατοκαλύτεροlaquoφλογίζουντοστίχοτουraquo52καιπαρrsquoόλοπουχτυπούντοσυγκεκριμένοδεντουςλείπειηλυτρωτικήπρόθεση53Εδώεπισημαίνειορθάτηνπαράλληληορ-

ταΤραγούδιαγιανεκράπαιδιάπουμελοποίησενοΓκούσταβΜάλερσεστίχουςτουFriedrichRuumlckertβλεπίσηςτηνσχετικήμελέτητουΒαγγέληΑθανασόπουλουlaquoΗηθικήτουλυρικούλόγουστονΤάφοτουΚωστήΠαλαμάraquoσταΠρακτικάτουΒ΄ΔιεθνούςΣυνεδρίουΚωστήςΠα-λαμάςΕξήνταχρόνιααπότονθάνατοτουτΒ ΙΚΠΑθήνασ625-628etpassimπέντεαπόταΤραγούδιαγιανεκράπαιδιάμετέφρασεοΒαγγέληςΑθανασόπουλοςταοποίαδημοσιεύονταιωςπαράρτηματηςπαραπάνωμελέτης(σ650-651)45ΔημοσιεύθηκανστηνεφημΕφημερίς25Δεκεμβρίου1895[=Άπαντα3ltΑσάλευτηζωήgtσ13-24]46ΙΜΠΠαλαμάςσ888947ΙΜΠΠαλαμάςσ18548ΙωΣυκουτρήςlaquoΟΔωδεκάλογοςτουΓύφτουraquoΝέαΓράμματαltΑφιέρωμαστονΠαλαμάgtχρΒ αρ5-6(Μάιος-Ιούνιος1936)σ100-210[=ΓκοβόστηςχχστηνσειράlaquoΓιαναγνωρίσουμετονΠαλαμάraquoαρ3]49ΙΜΠΠαλαμάςσ155162-16350ΤηνμέθοδοαυτήνεχρησιμοποίησακαιεγώστηνεισήγησήμουμετίτλοlaquoΠαλαμάνεκΠαλα-μάσαφηνίζεινraquoστηνημερίδαπουέγινεστηνΑκαδημίαΑθηνώντην16ηΔεκεμβρίου2009στοπλαίσιοτωνεορτασμώνγιατα150χρόνιααπότηνγέννησητουποιητή51ΙΜΠΠαλαμάςσ194195αντίστοιχα52ΙΜΠΠαλαμάςσ20753ΙΜΠΠαλαμάςσ209

71

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

γισμένηκαιανατρεπτικήδιάθεσηπουδιατρέχειπολλέςσελίδεςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτουκαι ταΣατιρικάγυμνάσματα54ΆλλεςσυλλογέςτηςπεριόδουείναιΟικαημοίτηςΛιμνοθάλασσας (1912)καιηΠολιτείακαιημοναξιά (1912)στιςοποίεςπεριλαμβάνονταισπουδαίαλυρικάποιήματαΕπίσηςστέκεταικαισεδύοάλλες συλλογές στουςΒωμούς (1915) τους οποίους θεωρεί από ταωριμότεραέργατουΠαλαμάόπουεπικρατείηηρωολατρικήκαιηαυτοβιογραφικήδιάθε-ση55στοβάθοςδενείναιlaquoπαράηεσωτερικήτοπιογραφίατουποιητήraquo56Ωριμό-τηταεδώπαρατηρείταικαιστηνστιχουργίασυνεχίζειοΠαναγιωτόπουλοςκαιμάλισταστονδεκαπεντασύλλαβοτονοποίομεταχειρίζεταιωςμεγάλοςβιρτου-όζοςτουστίχου57Αντίθετα έχειαντιρρήσειςγιαταΔεκατετράστιχα (1919)όχιγιατηναναμφισβήτητηlaquoστιχουργικήεντέλειάraquoτουςαλλάγιατίδενεξαντλούντοθέματουςμέσαστοπλαίσιοτων14στίχωνηαντίρρησηείναιδικαιολογημένηαπότηνσκοπιάτουκλασικούndashτουλεγόμενουπετραρχικούσονέτουndashόχιόμωςαπόλυταγιατίκαιοΣαίξπηρκαιάλλοιχρησιμοποιούντοσονέτοωςμέροςτουσυνόλουκαιόχιωςαυτόνομημονάδα58

Ητελευταίαεποχήαπότο1921-1943θεωρείταιαπότονΠαναγιωτόπουλοπε-ρίοδοςπτώσηςΣτουςΠεντασύλλαβουςκαιταΠαθητικάκρυφομιλήματα(1925)τουςΔειλούςκαισκληρούςστίχους(1928)τονΚύκλοτωντετραστίχων(1929)καιτιςΝύχτεςτουΦήμιου(1935)τασημάδιατηςπαρακμήςείναιπερισσότεραμερικάμοιάζουνγράφεισανlaquoχλομήξεφτισμένηαναδίπλωσητουΠαλαμάτηςακμήςraquoανκαιυπάρχουνκαιμερικάλυρικάαριστουργήματαόπωςηlaquoΒάναraquoοlaquoΘωμάςraquoοlaquoΠαθητικόςύμνοςraquoκά59

ΓενικεύονταςόσοναφοράστηνγλώσσατηνστιχουργίακαιτηνποιητικήτουΠαλαμά υπογραμμίζει (α) την αδιαμφισβήτητη προσφορά του στον δημοτικι-σμό60(β)τηνστιχουργικήμαεστρίακαιτηνσοφήμετρική61επένδυσηανάλογαμετοθέμα62(γ)τηνποιητικήτεχνικήόπωςηκυκλικήέμπνευσησεπολλέςσυλλογές63 (ΊαμβοικαιανάπαιστοιΣατιρικάγυμνάσματαΤαδεκατετράστιχακά)(δ)τηνμακροδομική τακτική τηςσύνθεσης όπωςη laquoΦοινικιάraquo ndash οι laquoΕκατόΦωνέςraquo ndashοlaquoΑσκραίοςraquoησύνδεσητωνlaquoΚομματιώναπότοΤραγούδιτουΉλιουraquoμετις

54ΙΜΠΠαλαμάςσ20955ΙΜΠΠαλαμάςσ21156ΙΜΠΠαλαμάςσ21157ΙΜΠΠαλαμάςσ21158ΙΜΠΠαλαμάςσ234εδώπρέπεινασυνυπολογισθείκαιτογεγονόςότισεπολλάδεκατε-τράστιχαείναιφανερήηπρόσληψητουσαιξπηρικούπαραδείγματος59ΙΜΠΠαλαμάςσ238-23960ΙΜΠΠαλαμάςσ36-3761ΙΜΠΠαλαμάςσ96ηεπισήμανσήτουαυτήέρχεταισεαντίφασημετηνπαρακάτωγνώμητουότιηιδιοσυγκρασίατουΠαλαμάήτανlaquoαντίθετημετουπομονετικόδούλεματουστίχουraquo62ΙΜΠΠαλαμάςσ104-10563ΙΜΠΠαλαμάςσ100

72

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

laquoΑλυσίδεςraquoόπουάξοναςείναιτοφως64αλλάκαιοιlaquoΑλυσίδεςraquoωςπροθάλαμοςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτου65

Ταυτόχρονα οΠαναγιωτόπουλοςαποδεικνύεται και αισθαντικόςαναλυτήςτης μικροδομής του ειδικούβάρους της λέξης και τουκυρίαρχουρόλου της66Επισημαίνειακόμητηνσυνεχήπάληθέσεωνκαιαντιθέσεων67καιτωνστρατηγι-κώντουλόγουπουξεκινούναπότοατομικόκαιμερικόκαιγενικεύουν68laquoκάτεχετηνκαθολικότηταraquoγράφειπράγμαπουlaquoσυναντούμεμονάχασταπολυδύναμαπνεύματαraquo69Ούτωςήάλλωςπραγματικήποίησηδενμπορείναυπάρξειχωρίςτηνδύναμητουφιλοσοφικούετασμούκαιτηνυπαγωγήτουπολυκερματισμένουκόσμουσεευρύτερασύνολακαιαρχές

ΒέβαιαναμηνπιστέψεικανείςότιοΠαναγιωτόπουλοςδενέχειεπιφυλάξειςκαιαντιρρήσειςόσοναφοράστηνπαλαμικήποίησηΑφούτόλμησεονεοσσόςτων20χρόνωνστηνδιάλεξητου1921πόσομάλλονεδώστηνμείζοναπαλαμικήτουκατάθεσηΟΠαναγιωτόπουλοςδενμασάταλόγιατουεπισημαίνειμενταυψηλάκατορθώματατηςποίησηςτουΠαλαμάσημειώνειόμωςκαιτιςπαρατηρήσειςτουφέρνωδύομόνον70παραδείγματαΣολωμόςndashΠαλαμάςγράφειοΠαναγιω-τόπουλοςγιαταΜάτιατηςψυχήςμου (1892)ότιπαράτονστίχοτουΣολωμούησυλλογήδεναποπνέειτοπαράδειγματουΣολωμού71καιαλλούlaquoόσοκαιναψάξουμετοέργοπουμαςαφήνειοΠαλαμάςδεθαβρούμεστίχουςπολλούςαλη-θινάαντάξιουςτηςσολωμικήςπαράδοσηςraquo72ΟιπαρατηρήσειςείναικαιοιδύοορθέςωςδιαπιστώσειςπούπάσχουνόμωςστοότιαφήνουντονανυποψίαστοαναγνώστηναυποθέσειότιοΠαναγιωτόπουλοςκάνειποιητικήσύγκρισηδεδο-μένου ότι είναι λάθος ναψάχνουμε να βρούμε τονΣολωμό στονΠαλαμά τηναπάντησητηνδίνειέμμεσακαιάμεσακαιίδιοςδηλγράφειότιηνεότερηποίησηδενακύρωσετονΠίνδαροτονΒιργίλιοκαιτονΔάντηγνήσιοςποιητικόςλόγοςείναικαιομουσικά εκπεφρασμένοςλόγοςκαιη εποποιία δηλπολλοί είναιοιδρόμοιπουέχειονουςκατάτονΣολωμόκαιοιτρόποιπουέχειηποίησηΠιοάμεσηαπάντησηndashδιευκρίνισηβρίσκουμε50σελίδεςπιοκάτωστηνμεγάλημελέ-τηγιατονΠαλαμάοΣολωμόςκαιοΠαλαμάςείναιlaquoδυοιδιοσυγκρασίεςολότελα

64ΙΜΠΠαλαμάςσ110-111πρβσ128-12965ΙΜΠΠαλαμάςσ11266ΙΜΠΠαλαμάςσ97αλλούπαρατηρείτηνχρήσηκαιτονρόλοτωνυποκοριστικώνγιατηνέκφρασηαγάπηςκαιπόνουόπωςλχστονΤάφοβλόπσ10467ΙΜΠΠαλαμάςσ13468ΙΜΠΠαλαμάςσ11469ΙΜΠΠαλαμάςσ28670ΗγνώμητουλχότιχάριζετηνδάφνηαπλόχερασεδικαίουςκαιαδίκουςδενευσταθείδιότιπρώτονοιπερισσότεροιΒάρναληςΚαζαντζάκηςΣεφέρηςΡίτσοςαλλάκαιοίδιοςοΠανα-γιωτόπουλος(βλπαραπάνωτιςσημειώσεις1718και24)αποδείχθηκανσπουδαίοιλογοτέχνεςδεύτεροντουςάλλουςτουςενθάρρυνενασυνεχίσουναλλάτουςεπεσήμαινεπόσοπολλήδου-λειάχρειάζεταικαιπόσοδύσκολοςείναιοδρόμοςτηςτέχνης71ΙΜΠΠαλαμάςσ6472ΙΜΠΠαλαμάςσ252

73

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

διαφορετικέςraquo73άρακαιοιδύοποιητικοίτρόποιείναιδιαφορετικοίαλλάνόμιμοιαλλάκαιγενικότερα(α)ταέργαλοιπόνπρέπειμεννακρίνονταιμετουςδικούςτουςόρουςκαινόμους74αλλάlaquoκαιτονόμομας [δηλαδήτασταθεράκριτήρια]κιαπότησύγκρισητούτηθαβγειητελικήκρίσηraquoκαι(β)laquoηποιητικήμεγαλοσύ-νηδεμετριέταιμεπήχυδανεικόπαράμονάχαμετομέτροπουηίδιαπροσφέ-ρειraquo75 Σημειώνει ακόμηως μειονέκτημα την συγκέντρωση λεπτομερειών όπουθααπαιτείτοολιγόλογησυμπύκνωσηΗπαρατήρησηείναιορθήανπρόκειταιγιαλυρικάποιήματαδενευσταθείότανπρόκειταιγιαμεγάληςπνοήςέργαΌμωςοΠαναγιωτόπουλοςωςάξιοςκριτικόςγνωρίζειότιlaquoοδημιουργόςαξίζειπάνταόσοαξίζουνοιπιοευτυχισμένεςεμπνεύσειςτουτατελειότεραέργατουεκείναπουαντιπροσωπεύουνουσιαστικότερακαιτοεσωτερικότουθησαύρισμακαιτηνεκφραστικήτουδύναμηraquo76

Κωδικοποιώσχεδόνασχολίασταταγενικάσυμπεράσματάτου(α)Ηκαίριαπροσφοράτουστονκριτικόλόγοηεισαγωγήτουελληνισμούσε

πρόσωπαπράγματαρεύματατηςτέχνης77ηlaquoαδαπάνητηπαρακαταθήκηraquo78τηςπολυμάθειάςτουηαξίατωνανέκδοτωνκριτικώνάρθρωνπουπρέπειναδημοσι-ευθούν79οκλασικορομαντικόςχαρακτήραςτηςκριτικήςτου80καιηβασικήτουαρχήlaquoαγαπώσυγκρίνωκρίνωεγκατασταίνωraquo81

(β)Ηπραγματικήεσωτερικήβιογραφίατουπροκύπτειμέσααπότοέργοτου82διότιορθάπιστεύειοΠαναγιωτόπουλοςότιlaquoολόκληροτοέργοτουδενείναιπαράμιααδιάκοπηποικιλόμορφηκαιποικιλόχρωμηαυτοεξομολόγησηraquo83

(γ)ΟΠαλαμάςτόλμησενακάμειποίησηγιατουςλίγους84καθιστώνταςτηναγώνισμα τεράστιο85 ανεβάζοντας το έργοσε laquoδυσθεώρητοraquoύψος86Όμως μετηνυπεύθυνηαντιμετώπισητουλόγουόπωςοΣολωμόςκαιοΚάλβος87καιτονακαταπόνητοαγώνατουκαιτηνεπιδίωξητουανέφικτου88κατέστησετονδρόμο

73ΙΜΠΠαλαμάςσ30474ΙΜΠΠαλαμάςσ34275ΙΜΠΠαλαμάςσ258πρβόπσ111-11276ΙΜΠΠαλαμάςσ34377ΙΜΠΠαλαμάςσ274-27578ΙΜΠΠαλαμάςσ11079ΙΜΠΠαλαμάςσ35580ΙΜΠΠαλαμάςσ32381ΚωστήςΠαλαμάςΆπαντατ8ltΠεζοίΔρόμοιΑ΄gtσ113πρβΙΜΠΠαλαμάςσ32382ΙΜΠΠαλαμάςσ36283ΙΜΠΠαλαμάςσ26584ΙΜΠΠαλαμάςσ33685ΙΜΠΠαλαμάςσ33786ΙΜΠΠαλαμάςσ335-33687ΙΜΠΠαλαμάςσ33588ΙΜΠΠαλαμάςσ141πρβσ177

74

τηςποίησηςπιοβατό89ΧωρίςτοlaquoολοκαύτωμαraquoτουΠαλαμάγράφειοΠαπατζώ-νηςούτεκανθαμπορούσεναονειρευτείαυτήντηνπορείατοlaquoολιγάριθμοσμήνοςαετιδέωνμαςσαντονΣεφέρηκαισαντονΕλύτηraquo90laquoΑυτόςφορτώθηκεστηνράχητουόλατrsquoάχαραβάρηενόςσυγχρονισμούπουεπιβαλλότανπολυμερέστατουηθικούκοινωνικούγλωσσικούαισθητικούraquo91καιστάθηκετοκέντροτηςπνευ-ματικήςζωής92καιηπλατύτερησυνείδησηγιαμισόναιώνα93

ΚαιγιατονΠαναγιωτόπουλοστάθηκεοδηγόςόπωςομολογείο ίδιοςlaquoμουάνοιξεπολυσήμαντουςδρόμουςκαιστηντέχνηκαιστηνσκέψηraquo94 γράφει Ιδι-αίτερατοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουέχειωςπρότυποτοκριτικόέργοτουΠαλαμάόπωςέχειήδηπαρατηρηθεί95όσοναφοράστηνβαθιάγνώσητηνακριβοδίκαιηαποτίμησηαλλάκαιστηνφράσηακόμη96

Καιητελικήαποτίμησήτουδιατυπωμένημrsquoέναναντίλογοκιέναλόγογρά-φειlaquoκαταλογίζειςστονΠαλαμάτέτοιαβαρύταταελαττώματατέτοιεςαδυναμίεςαθεράπευτεςκrsquo εξακολουθείς να τονπιστεύειςσπουδαίοraquoκαιαπαντάο ίδιοςlaquoοΠαλαμάςκαιμrsquoόλατουταπαραστρατήματακαιμrsquoόλατουτα ελαττώμα-τααπόδειξεσrsquoόλητουτηζωήπωςκατέχειρωμαλέακαιπολύτροπητηνακέριαποιητικήσυνείδησηΕίτανπολυδύναμηλυρικήφύσηraquo97Στηνεσώτατηουσίατηςηποίησήτουπαράτουςlaquoχίλιουςδρόμουςraquoπουακολουθεί είναιλυρική είναιεκείνοτομέρος τοοποίοθαδιασωθείγράφειοΠαναγιωτόπουλοςlaquoόπουπιοανόθευτοςκαιπιομαστορικάξεσκεπάζεταιολυρικόςτουκραδασμόςraquo98laquoΤολυ-ρικότουκύτταροείτανένακύτταροπολυδύναμοπολύμορφοαδαπάνητοβαθύ-ταταδημιουργικόένακύτταροπουβρισκότανολοένασεοργασμόπουγεννο-

89ΙΜΠΠαλαμάςσ33090ΒλΤάκηςΠαπατζώνηςlaquoΤομεταφραστικότουέργοraquoΓράμματαltΕπιμνημόσυνοτεύχοςgt1943σ27491Παπατζώνηςόπσ27392ΙΜΠΠαλαμάςσ35093ΙΜΠΠαλαμάςσ255πρβσ28994ΙΜΠΠαλαμάςσ1395ΒλΠΔΜαστροδημήτρηςlaquoΘέματακαιπροβληματισμοίσταΠρόσωπακαιτακείμενατουΙΜΠαναγιωτόπουλου(μιασυνοπτικήεξέταση)raquoστοΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙΜΠανα-γιωτόπουλου4ηΕπιστημονικήΣυνάντησηΠρακτικάΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπου-λουΑθήνα2003σ173-17496ΠαραθέτωένααπόσπασμααπότηνμελέτητουγιατονΠαλαμάτοοποίοεάνέβλεπαναδέ-σποτοοι γνωρίζοντες τονκριτικό λόγοκαι τωνδύο δενθαμπορούσαν νrsquoαναγνωρίσουνσεποιονανήκειαντιγράφωlaquoοποιητήςβέβαιοςγιατηναξιοσύνητουεπιστρέφεισυχνάστονπα-ραδομένοστονιερότατοδεκαπεντασύλλαβοκαιτονπλάθεικαιτονξαναπλάθεικαιτονλυγάεικαιτοναπλώνειμεαπανωτέςσυνιζήσειςκαιτονστεριώνεικαιτουδίνειτοβαρύπερπάτηματουκουρασμένουστρατοκόπουκαιτοαλαφροκυμάτισματουανάερουκλώνουκατάτηδιάθεσητηςστιγμήςκαιχύνειμέσατουόλητηνκατασταλαγμένηλυρικήτουορμήμrsquoαιφνίδιαξεσπάσματαπάθους εδώκαι κει ξεσπάσματαυποταγμέναπάνταστο νόημα ενός εσώτερουρυθμούraquo βλΙΜΠΠαλαμάςσ213-21497ΙΜΠΠαλαμάςσ25598ΙΜΠΠαλαμάςσ371πρβσ258πρβΆνταΚατσίκη-ΓκίβαλουlaquoΟΚωστήςΠαλαμάςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquoΠόρφυραςτχ97(Οκτώβριος-Νοέμβριος2000)σ497498

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

75

βολούσεακατάπαυταπουδεγνώρισεαπαυδημόraquo99Ήτανέναπνεύμαβαθύταταρομαντικό100όχιβέβαιαμετηντρέχουσασημασίατουόρουαλλάτουακατα-πόνητουκυνηγούτουανέφικτουΚαικαταλήγειοΠαναγιωτόπουλοςlaquoτοολοφά-νεροτοαμετακίνητοκατάτηνγνώμημουσυμπέρασμα[είναι]πωςηψυχήτουτραγουδιούείτανκrsquoηαληθινήψυχήτουraquo101

ΚρίνονταςτώρατονκρίνανταπρέπειναπούμεπωςοΚωστήςΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουείναιμιααπότιςπιοολοκληρωμένεςκαιισορροπημένεςολι-στικέςπροσεγγίσειςτουέργουτουΠοιητήπουοιειδότεςτηνκατατάσσουνμετα-ξύτωνκορυφαίωνμελετώνγιατοέργοτου

Abstract

The critical approach of Palamasrsquo work by IMPanagiotopoulos registers a circlewhichbeginswithhis1921 lecture and endswithhis1944big synthesisPalamas whichwasawardedwiththeldquoPalamasPrizerdquoTheawetowardsthePoetrsquosworklastedupto1925whentheldquoPalamascrisisrdquobeganashehimselfwritesThere-approachtookplacein1933andpeakedwiththe1944synthesis

Panagiotopoulosrsquostudyhastheadvantageofbeingwrittenbyaphilologistagreatauthor and critic therefore he combines the literary system the artistic sensitivityandthefairassessmentPanagiotopoulosexpressesinanintroductionhishypotheseswhich are concentrated into two places (a) there are many poetic ways (b) eachworkmust be judged under its own conditions Following that he sets the eras ofpalamicpoetryhighlightstheldquoplacesrdquoandregistersthecharacteristicsofthepoetrsquosintellectual personality which are the ldquodouble soulrdquo the intense juxtaposition andtheongoingbattleof theoppositesSumminguphisconclusionsheunderlines themasteryofhisversesthecyclicinspirationthetacticsthemacro-structuralsynthesisthemicro-structurallexicalmanagementtherobustpoeticconscienceandhisnever-ceasinglyricalcellwithoutomittingtostressoutsomeweaknessesAsaworthycritiche notes that the creatormust be judged by the happymoments of his inspirationCertainlyPanagiotopoulosrsquoPalamasisthoughttobeoneofthemostintegratedandholisticapproachesofthePoetrsquoswork

99ΙΜΠΠαλαμάςσ256100ΙΜΠΠαλαμάςσ257101ΙΜΠΠαλαμάςσ355

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

231

Πρινεπιχειρήσωμιασύντομηεπισκόπησητωνσυμβολώνκαιτωνσυμπερασμά-τωντουΣυνεδρίουμαςθέλωναεκφράσωτηνχαράμουπουφτάσαμεαισίωςστηνουσιαστικήολοκλήρωσητωνεργασιώντουόπωςοιπαλιοίαντιγραφείςκωδίκωνπουπαρομοίαζαν τηνπεράτωση της εργασίας τους μεπροσόρμισησεασφαλήλιμέναΈπειτανrsquoαναφέρωμερικάστοιχείαπουαφορούνστηνθεματολογίακαιτηνπροετοιμασίατηςοργάνωσήςτουΠρώτα-πρώταόσοναφοράστηναπόφασηγιατοαντικείμενοτουΣυνεδρίουηΕπιστημονικήΕπιτροπήέλαβευπόψητιςεξήςπαραδοχές(α)οΠαναγιωτόπουλοςαποτελείμιαφυσιογνωμίααναγεννησιακούτύπουμετηνπολυμέρειατουέργουτουκαιτηνεπιτυχήενασχόλησημεόλαταείδητουλόγου(β)τολογοτεχνικόέργοτουκαιπερισσότερογνωστόείναιαλλάκυρίωςμελετήθηκεαρκετάστοπροηγούμενοσυνέδριοπουδιοργάνωσετοΕλλη-νικόΕκπαιδευτήριοndashΣχολήΙΜΠαναγιωτόπουλουσεσυνεργασίαμετονΣύλλο-γοΑποφοίτωνΕλληνικούΕκπαιδευτηρίου1ΣυνεπώςηεπανάληψηενόςγενικούσυνεδρίουδενθαήτανσκόπιμηΓιrsquoαυτόαποφασίσθηκεημελέτητήςεξίσουμετολογοτεχνικόσπουδαίαςπλευράςτουέργουτουπουείναιηΚριτική

ΈρχομαιστασυμπεράσματαΓιατηνεπαγωγικότερηπαρουσίασήτουςομα-δοποιώτις εισηγήσειςανάλογαμε τοαντικείμενό τουςΗ εισήγηση τουκΠυ-λαρινούείχεστόχοndashκαι έτσιλειτούργησεndashωςεισαγωγήστοΚριτικόΈργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουΗδουλειάαυτήδενήτανκαθόλουεύκοληόπωςμπορείναεικάσεικανείςδιότικαιεποπτείατουόλουήταναπαραίτητηκαιδιαχείρισητουυλικούόχιτυχαίαΈτσιόσοοχρόνοςτοεπέτρεπεμαςπαρουσίασεταπολλάπεδίαάσκησηςτηςκριτικήςαπότονΠαναγιωτόπουλοπουείναιηλογοτεχνικήκατrsquoεξοχήνκριτικήηβιβλιοκριτικήητεχνοκριτικήηδοκιμιακήκαιηκοινωνικήκριτικήπουβρίσκονταισταπολλάβιβλίατουαλλάκαιστοναπίστευτοαριθμόαθησαύριστωνάρθρωνκαιμελετώνστονπεριοδικόκαιτονημερήσιοτύποαλλά

1ΒλΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου4ηΕπιστημονικήΣυνάντησηΠρα-κτικάεπιμΘεοδόσηςΠυλαρινόςΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουΑθήνα2003

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

232

καισεεγκυκλοπαιδικάλεξικάΟΠαναγιωτόπουλοςάσκησετηνπολύπλευρηκρι-τικήτουμεγνώσηευαισθησίασυνέπειαθάρροςτηςγνώμηςτουκαικύροςΟκΠυλαρινόςκατόρθωσεναμαςδώσειτηνεικόνατουωκεανούσrsquoέναποτήρινερούπουήτανοχρόνοςτων25λεπτώντηςώρας

ΔύοεισηγήσειςεκείνεςτουκΚαράογλουκαιτουκΑγγελάτουκινήθηκανκατrsquo εξοχήν στοπεδίο των θεωρητικώνπροβληματισμών για τηνφυσιογνωμίατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουΣτόχοςτηςπρώτηςυπήρξενηlaquoκριτικήτηςκριτικήςraquoτουΠαναγιωτόπουλουδηλαδήηαναζήτησητηςαπάντησηςστηνερευ-νητικήυπόθεσηlaquoτίείναι ίσωςκριτικήγιατονΙΜΠαναγιωτόπουλοraquoΑπότηνανάλυσησυγκεκριμένωνμελετώντουσεπεριοδικάτηςδεκαετίαςτουrsquo40καιτηνεισαγωγικήμελέτητουγιατηνΝεοελληνικήΚριτικήστοντόμο42τηςlaquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςraquoοκΚαράογλουμαςαπέδειξενότιοΠαναγιωτόπουλοςδενάσκη-σετηνκριτικήαπαράσκευοςκαιεμπειρικάαλλάlaquoδυναμωμένοςμεθεωρίακαιμελέτηraquoμεαποτέλεσμαηκριτικήτουναστηρίζεταισεθεωρητικέςαρχέςκαικα-νόνεςΣτονίδιοκύκλοτωνθεωρητικώνπροβληματισμώνκαιπροϋποθέσεωνγιατηνάσκησητηςκριτικήςκινήθηκεκαιηδεύτερηεισήγησηΟκΑγγελάτοςμαςαπέδειξεπωςοΠαναγιωτόπουλοςμεβάσημιασυγκεκριμένησυνθετικήαντίλη-ψηπουστηρίζεταισεορισμένακριτήριαόπωςείναιοιιστορικοίόροιτηςδιαμόρ-φωσηςτωνλογοτεχνικώνπαραδόσεωνμετιςσυνέχειεςκαιτιςρήξειςτουςαπότηνμιααλλάκαιηκατάκτησηενόςάρτιουοργάνουδιαπόρθμευσηςτηςσκέψηςπουείναιηγλώσσααπότηνάλλη ισορροπείδόκιμαανάμεσαστηνιστορίατηςλογοτεχνίαςκαιτηνκριτικήμεαποτέλεσμαναδιατυπώνεικαίριεςπαρατηρήσειςγιατηνπεζογραφικήπαραγωγήτηςπεριόδου1920-1940

Μετά τις θεωρητικέςαυτέςπροσεγγίσεις για τηνφυσιογνωμία της κριτικήςτουΠαναγιωτόπουλου έρχομαιστοβασικόέργουποδομήςπουείναιηΒιβλιο-γραφίααφετηρίαsinequanonκάθεσοβαρήςμελέτηςενόςσυγγραφέαΗβιβλιο-γραφίαείναιέναπερίεργοέργοΑντηνδεικανείςαποσπασματικάδηλαδήαπότηνπλευράτουβιαστικούχρήστηπουπροστρέχεινrsquoαντλήσειπέντε-δέκαψηφί-δεςαντιλαμβάνεταιμεντηνχρησιμότητάτουχάνειόμωςτηνεικόναΑνόμωςτηνπροσεγγίσεικάποιοςστοσύνολότηςμεόλεςτιςψηφίδεςστηνθέσητουςτότεβλέπειμιαπανοραμικήεικόνασυναρπαστικήτηνοποίασυνθέτουνοόγκοςτουέργουηγνώσηηπολυμέρειακαιητεράστιαθεματολογίαΑυτάόλαμαςταέχειδώσειηκατrsquoεξοχήναρμόδιακΠαναρέτουαφούηίδιασυνέταξεαυτότοέργοΗβιβλιογραφίακαλύπτειταέτη1916-1982Απότα3295λήμματατα3179είναιηεργογραφίακαιμόνο116ηφιλολογίαΕύχομαινασυνεχισθείκάποτετοέργο

ΤηνχαρτογράφησητηςπλούσιαςεργογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουστονημερήσιοτύποαπότο1917έωςτοτέλοςτηςζωήςτουτο1982μαςπαρουσίασεοκΒαρελάςΣτηνεισήγησηαυτήεξετάστηκανιδιαίτεραοιδιαρκέστερεςκαισημαντικότερεςσυνεργασίεςτουστιςεφημερίδεςΔημοκρατία(1924-1926)Πρω-ΐα(1933-1940)καιΕλευθερία(1965-1967)ΟκΒαρελάςέμπειροςερευνητήςκαιικανόςχειριστήςμεγάλωνσυνόλωνπληροφοριώνμαςέδωσετηντάξητωναριθ-

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

233

μητικώνδεδομένωνδιερεύνησετιςιδιαιτερότητεςτωνάρθρωνκαιτιςανάλογεςπροσαρμογέςτουςσεσχέσημετηνποικιλίακαιτονχαρακτήρατωνεντύπωνμαςπαρουσίασετηνπλούσιαθεματολογίατουςκαιτηναδιαμφισβήτητηποιότηταπολλώναπόαυτάΕίναιγνωστόβέβαιαότιαπότοπολύενδιαφέροναυτόυλικόμικρόμέροςμόνονέχειπεριλάβεισεβιβλίατουοΠαναγιωτόπουλοςΣτονχώροτωνσυνεργασιώντουΠαναγιωτόπουλουκινήθηκεκαιηεισήγησητηςκΟικονο-μοπούλουΠρόκειταιγιατηνlaquoΒασικήΒιβλιοθήκηraquoενόςεμβληματικούκαιμακρό-πνοουέργουτηςδεκαετίαςτουrsquo50τοοποίοουδέποτεέχασετηνχρησιμότητάτουΕδώεπισημάνθηκανδύοβασικέςπαράμετροιτιςοποίεςυπογραμμίζουμε(α)είναιτοαναγνωρισμένοκύροςτουΠαναγιωτόπουλουοοποίοςμαζίμετονκαθηγητήΔιονύσιοΖακυθηνόκαιτονφιλόσοφοκαιδοκιμιογράφοΕυάγγελοΠαπανούτσοαποτελούσαντηνσυντακτικήεπιτροπήγιατηνδιεκπεραίωσητουγιγαντιαίουαυ-τούέργουγιαόλαταγραμματειακάκαιλογοτεχνικάείδηαπότον11οαιώναέωςταμέσατου20ού(β)ΟΠαναγιωτόπουλοςπέραντουεποπτικούκαισυμβουλευ-τικούρόλουτουωςσυντάκτηεπιμελήθηκετουςτόμουςγιατονΓεώργιοΒιζυηνόγιατοΙστορικόΜυθιστόρημακαιαπόκοινούμετουςάλλουςδύοσυντάκτεςτονεξαιρετικάενδιαφέροντατόμογιατηνΝεοελληνικήΚριτικήΌλεςαυτέςτιςπτυχέςκαιτηνσημασίατουςανέδειξενηκΟικονομοπούλουμετηνεισήγησήτης

Ο επόμενος κύκλος που περιλαμβάνει δύο επίσης εισηγήσεις αναφέρεταιστηνενασχόλησητουΠαναγιωτόπουλουμετηνπαλαιότερηλογοτεχνίαμαςέωςτηνΕπανάστασηΑυτήντηνπερίοδοδιερεύνησανοκΞούριαςκαιηκΔημάκηΜε την εισήγησή του ο κ Ξούριας επισήμανε πρώτον ότι οι περί ού ο λόγοςμελέτες είναι ολιγάριθμες δεύτερον ότι η ορολογίαπου χρησιμοποιεί οΠανα-γιωτόπουλοςστηνβάσητουδιπόλουλογιοσύνηλογοτεχνίακαθορίζειανάλογακαιτηναντιμετώπισηαπόμέρουςτουτωνσχετικώνκειμένωνταπροϊόντατηςλογιοσύνηςυπήρξανπερισσότερααλλάκυρίωςυπήρξανχρήσιμαγιατονυπό-δουλοελληνισμόενώταλογοτεχνικάέργατης ίδιαςπεριόδουήσανολιγότεραΟΠαναγιωτόπουλος είχε εποπτεία της παλαιότερης περιόδου της λογοτεχνίαςμαςηδεαποσαφήνισητηςκριτικήςστάσηςτουόπωςμαςέδειξεοκΞούριαςείναιχρήσιμηγιατηνκριτικήαποτίμησητωνπροϊόντωντηςεπόμενηςπεριόδουτης laquoνεοελληνικήςraquo όπως την ονομάζει ο Παναγιωτόπουλος Η εισήγηση τηςκΔημάκηκινείταιστηνίδιαπερίοδοαλλάαφοράσεσυγκεκριμένοσυγγραφέαπουείναιοΚοραήςΗκΔημάκημαςπαρουσίασεέναάγνωστοκείμενοτουΠανα-γιωτόπουλουτοοποίοεπισήμανεστοΙστορικόΑρχείοτουΠανεπιστημίουΑθη-νώνμετίτλοlaquoΟΑδαμάντιοςΚοραήςωςλογοτέχνηςκαιδιδάσκαλοςύφουςraquoτοοποίοπροόριζεγιαδιδακτορικήδιατριβήΩςεισηγητήςορίστηκεοκαθηγητήςτηςΑρχαίαςΕλληνικήςΦιλολογίαςΕμμανουήλΠεζόπουλοςΤοκείμενουπεβλήθηδύοφορές(19351941)όπωςακούσαμεαλλάηδιαδικασίαδενδιεκπεραιώθηκεγιααδιευκρίνιστουςακόμαλόγουςΑπότηνανάλυσητουκειμένουφάνηκεηεπι-στημονικήμεθοδικότητακαιηκριτικήοξύνοιαμετηνοποίαοΠαναγιωτόπουλοςεπιχειρείνrsquoαναδείξει τιςλογοτεχνικέςσυνιστώσεςτηςδημιουργίαςτουΚοραή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

234

Είναιαυτονόητοπωςηπεριέργειαόλωνμαςθαθεραπευθείμετηνεπιβαλλόμενηδημοσίευσητουκειμένου

ΓιατηνπερίοδομετάτηνΕπανάστασηακούσθηκαντέσσεριςανακοινώσειςοιοποίεςδιερεύνησαντηνκριτικήαποτίμησητουΠαναγιωτόπουλουγιαμείζονεςσταθμούςτηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςτονΣολωμόκαιτονΚάλβοτονΠαλα-μά τονΚαβάφη και τονΚαρυωτάκηΗ κΑφροδίτηΑθανασοπούλου εξέτασεμε γνώσηκαι ευαισθησία τιςκριτικέςαπόψεις τουΠαναγιωτόπουλουγια τουςπατέρεςΣολωμόκαιΚάλβοαλλάκαιάλλουςεπτανησίουςποιητέςΕρευνητικόυλικότηςαποτέλεσανκατrsquoεξοχήναλλάόχιμόνονοιέξιτόμοιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνσειράςτηνοποίαεύστοχααποκαλείlaquoάτυπηγραμματολογίαraquoΗ κ Αθανασοπούλου επισήμανε την αισθητική θεωρία του ΠαναγιωτόπουλουγιατονποιητικόλόγογενικάκαιειδικάτιςαπόψειςτουγιατονΣολωμόκαιτονΚάλβοσεσύγκρισημετουςσύγχρονούςτουςποιητέςτηςlaquoΠαλαιάςraquoλεγόμενηςΑθηναϊκήςΣχολήςαλλάκαιμrsquoεκείνουςτηςγενιάςτουΠαλαμά

ΟΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονΠαλαμάκαιστονΚαβάφηδύοξεχωρι-στούςτόμουςαπότουςέξιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνένεκατηςσημασίαςτουςωςσταθμώνκαιαφετηριώντηςνεοελληνικήςποίησηςΤηνπερίπτωσητηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαλαμάεξέτασεογράφωνοοποίοςανέφερεότιησχέσηαυτήυπήρξεδιαρκήςκαιδιαλεκτικήαλλάκυρίωςαποκαλυπτικήτουχαρακτήρατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουπουσυνδυάζειτηνφιλολογικήμεθοδικότητατηνκαλλιτεχνικήευαισθησίακαιτηνδίκαιηαποτίμησηΈτσιοΠαναγιωτόπουλοςστηνμονογραφίατουγιατονΠαλαμάδιατυπώνειεισαγωγικάτιςερευνητικέςυπο-θέσειςτουορίζειτιςεποχέςτηςπαλαμικήςποίησηςκαιεπισημαίνειτουςlaquoτόπουςraquoτηςενώπαράλληλαδιαγράφειταχαρακτηριστικάτηςπνευματικήςιδιοσυστασίαςτουποιητήπουείναιηδιπλήψυχήκαιοέντονοςσυγκρητισμόςΣτηνεισήγησηυπογραμμίστηκανκυρίωςδύοπράγματα(α)ηάποψητουΠαναγιωτόπουλουγιατηναποφασιστικήσημασίατουρόλουτουΠαλαμάγιατηννεοελληνικήποίησηκαι(β)ηάποψητουεισηγητήότιοΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουαποτελείμιαναπότις4-5πιοολοκληρωμένεςμονογραφίεςγιατοέργοτουποιητή

Ταχαρακτηριστικάτηςβαθιάςγνώσηςτηςμεθοδικότηταςκαιτηςευαισθησί-αςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουδιαπίστωσεκαιοκΚαψωμένοςστηνεισή-γησήτουγιατονΚαβάφηΟκΚαψωμένοςχαρακτηρίζειτηνμονογραφίαγιατονΚαβάφηπουαποτελείτονΔ΄τόμοΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνωςμελέτησυστηματικήδιότιεξετάζειπροοδευτικάτονάνθρωποτακοινωνικάκαιπολιτι-σμικάσυμφραζόμενατηςεποχήςτουταδιακριτικάγνωρίσματατηςέμπνευσήςτουτοαξιακότουσύστημακαθώςκαιταειδοποιάστοιχείατηςποιητικήςτου(γλώσσαστιχουργίατεχνικέςαισθητική)ΦάνηκεκαθαράαπότηνεισήγησηπωςησυμβολήτηςμονογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουγιατηνερμηνείατηςποίησηςτουΚαβάφηπαρrsquoόλοπουδημοσιεύθηκετο1946διατηρείακέραιηέωςσήμεραμέσαστονόγκοτηςκαβαφικήςβιβλιογραφίαςτηνσημασίατης

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

235

ΣπουδαίοςσταθμόςτηςεπόμενηςγενιάςστηνποίησήμαςείναιοΚώσταςΚα-ρυωτάκηςΤηνπερίπτωσηαυτήνεξέτασεοκΑγάθοςγνώστηςόλωντωνπαρα-μέτρωντηςπεριόδουμεβάσητοεκτεταμένομέροςτουΕ΄τόμουΤων προσώπωνκαιτωνκειμένων τοοποίοοΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονποιητήκαθώςκαι άλλα σημαντικά του κείμεναΟΠαναγιωτόπουλος εξετάζει εξελικτικά τηνγνωριμίατουμετονποιητήτηνσύντομηδιάρκειατουβίουτουτονάνθρωποτηνσχέσημετηνπαράδοσηκαιτουςπολιτικοκοινωνικούςκαιπολιτισμικούςόρουςτηςεποχήςΚαταλήγειμεταχαρακτηριστικάτηςποίησήςτουκαιτηναποτίμησήτηςΌλααυτάπαρουσιάσθηκανμεμεθοδικότρόποαπότονκΑγάθο

Ο Παναγιωτόπουλος παράλληλα με την νεοελληνική λογοτεχνία μελέτησεκαι την ευρωπαϊκήΈτυχεπρόσφαταναχρησιμοποιήσωένακειμενάκι τουγιατονμεγάλονορβηγόσυγγραφέαΚνουτΧάμσουνκαιδιαπίστωσατοκαίριοτωνπαρατηρήσεώντουκαισταπιομικράτουκείμεναΑυτήντηνπεριοχήεξέτασεοκΓεράσιμοςΖώραςοοποίοςανέδειξετηνσυγκριτικήματιάτουΠαναγιωτό-πουλουαλλάκαιτοαπαραίτητοτηςσυνανάγνωσηςτηςελληνικήςμετηνευρω-παϊκήλογοτεχνίαΌπωςφάνηκεαπότηνεισήγησητακείμενααυτάείναιπολλάαλλάδιάσπαρταστουςτόμουςΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνσεταξιδιωτικάκείμενααλλάκαισεπολλάάλλαέντυπαΚαίριααντικείμενατωνπροβληματι-σμώνκαιτωνκριτικώνndashσυγκριτικώνπροσεγγίσεωντουΠαναγιωτόπουλουείναιτανεωτερικάρεύματατηςευρωπαϊκήςλογοτεχνίαςσεσχέσημετηνελληνικήοαισθητισμός οι τάσεις της ευρωπαϊκήςπεζογραφίας της εποχής του αλλά καικρίσειςκαιαπόψειςγιαπολλάπρόσωπακαιθέματαπουμαςπαρουσίασεστηνεισήγησήτουοκΖώρας

ΟιπεριοχέςτηςγνώσηςτηςμελέτηςτηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιω-τόπουλουδενέχουντελειωμόΤρειςσπουδαίεςπεριοχέςτηςσκέψηςκαιτωνπρο-βληματισμώντουστιςοποίεςαφιέρωσεμεγάλομέροςτηςζωήςκαιτηςκριτικήςτουσκέψηςείναιοδοκιμιακόςλόγοςητεχνοκριτικήκαιηπαιδαγωγίαωςθεωρίακαιπράξηΤοδοκιμιακότουέργοείναιπλουσιότατοκαιγνωστότατοένεκατηςσταθερήςεπιλογήςτουωςυποδειγματικούνεοελληνικούλόγουΤαχαρακτηρι-στικάτουέργουαυτούανέλυσεμεκύροςοκΝάκαςμεταφραστήςδοκιμίωντουMontaigneκαιειδικόςστηνμελέτητουείδουςκαιστηνμελέτητηςγλώσσαςΈτσιμαςπαρουσίασεταιδιαίτεραχαρακτηριστικάτηςδοκιμιογραφίαςτουΠαναγιω-τόπουλουτιςθεωρητικέςαπόψειςτουγιατοδοκίμιοαλλάκαιτηνκαλλιεργημένηγλώσσατηςδιαπόρθμευσηςτωνδιανοημάτωντου

ΜέγαπεδίοάσκησηςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουήτανκαιητεχνοκρι-τικήΤαβιβλίαοιμελέτεςταάρθραοιαναφορέςσεόλεςτιςμορφέςτηςτέχνηςαλλάιδιαίτεραστηνζωγραφικήείναιαναρίθμηταΘαέλεγεκανείςότιδενυπάρ-χεικείμενότουπουναμηνέχεισχετικήαναφοράΑυτάόλαείναιβέβαιααποτέ-λεσματηςαγάπηςτουγιατηντέχνησυνακόλουθοτηςοποίαςείναιηβαθειάτουγνώσηΤηνανάδειξηκαιαποτίμησητουέργουαυτούανέλαβεκαιδιεκπεραίωσεμετονκαλύτεροτρόποηκΚαλογήρουηοποίαεπεσήμανεπολύσωστάπωςαυτή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

236

ηπροσέγγισήτουενεργοποίησεέναείδοςπαλίμψηστηςγραφήςστοοπλοστάσιότουώστεμέσασταγραπτάτουναζωντανεύουνωςεικόνεςταπράγματαΠρο-σωπικάαυτήηπαρατήρησημrsquoέκανενασκεφθώτηνεξεικονιστικήτακτικήτουΚάλβουτουοποίουπολλέςπεριγραφέςαποτελούνοπτικοποίησητωνιδεώντου

ΗπαιδαγωγίαήτανημεγάληέγνοιατουΠαναγιωτόπουλουΩςδιανοούμενοςωςφιλόλογοςκαιωςυπεύθυνοςτηςΣχολήςπουφέρειτοόνομάτουυπηρέτησετηνπαιδείαεπίέξιδεκαετίεςΩςανήσυχοπνεύμακαιωςμάχιμοςεκπαιδευτικόςαναπτύσσεισυχνάτουςθεωρητικούςτουπροβληματισμούςσεπολλάτουκείμεναγιαταθέματατηςπαιδείαςγιατουςπροσανατολισμούςτηςταπρογράμματατασχολείατουςεκπαιδευτικούςενολίγοιςγιατουςκύριουςσυντελεστέςτηςεκ-παίδευσηςώστεηπαιδείαναείναιτομέσοτηςανάπτυξηςτουνουκαιτηςψυχήςτωννέωνΕλλήνωνγιαναγίνονταιδημιουργικοίάνθρωποικαιπάνωαπrsquoόλασυ-νειδητοίπολίτεςΑυτάόλαταανέπτυξεμεεπαγωγικότρόποηειδικήσταθέματατηςΘεωρίαςκαιτηςΙστορίαςτηςΕκπαίδευσηςκαιτηςΕκπαιδευτικήςΠολιτικήςκΠολυάνθηΤσίγκου

ΚλείνωτηνπρόχειρηαυτήσύνοψημεδύοεπισημάνσειςκαιτρειςπροτάσειςΠρώταοιεπισημάνσειςΗπρώτηόλεςοιεισηγήσειςυπήρξανυψηλούεπιπέδουδιότι όλοι οι εισηγητέςωριμότεροι και νεότεροι είναι ειδικοί στα θέματαπουπραγματεύθηκανΗδεύτερηκοινόςτόποςόλωντωνεισηγήσεωνείναιότιηάσκη-σητηςκριτικήςπροϋποθέτειτηνκατοχήόλωντωνστοιχείωνadhocγνώσητωνσυμφραζομένων (κοινωνικώνπολιτικώνκαιπολιτισμικών)θεωρητικόοπλισμόεποπτείατηςιστορικότηταςτωνφαινομένωνικανότητασύγκρισηςφιλοσοφικήθεώρησητωνπραγμάτωνήρεμοπάθοςκαιικανότηταδιατύπωσηςτωνσκέψεωνμεγλώσσαεύστοχηκαιτέρπουσαδηλαδήαυτόπουδιαπιστώσαμεόλοιγιατονΠαναγιωτόπουλοΜεβάσητιςεπισημάνσειςαυτέςείναιαυτονόητοότιταΠρα-κτικάτουΣυνεδρίουθrsquoαποτελέσουναπαραίτητοέργοαναφοράςγιαόσουςθαθελήσουνναμελετήσουντοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουκαιναπροσεγγί-σουντηνκριτικήτουσκέψη

Προχωρώστιςτρειςπροτάσειςοιοποίεςεύχομαιναπραγματοποιηθούνότανηπατρίδαμαςβρειένανκανονικόβηματισμόκαιοιπροϋποθέσειςτοεπιτρέψουν

ΗπρώτησυνέχισητηςΒιβλιογραφίαςΙΜΠαναγιωτόπουλουδεδομένουότιέχουνπεράσει35χρόνιααπότηνέκδοσήτηςκαικυρίωςσυμπλήρωσητουδευτέ-ρουμέρουςπουαφοράστηνφιλολογίασχετικάμετοέργοτου

ΗδεύτερηεπανέκδοσητουκλασικούκριτικούέργουτουΤαπρόσωπακαιτακείμεναμετηνπροσθήκηλεπτομερώνευρετηρίωνπροσώπωνκαιπραγμάτωνσεκάθετόμο

Ητρίτησυναγωγήεπιλογήκαιέκδοσητωνσημαντικότερωνκριτικώνμελετώνκαιάρθρωντουσεεφημερίδεςκαιπεριοδικάπουδενπεριέλαβεοίδιοςσετόμους

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

237

ΚαταλήγωηυψηλούεπιπέδουπολυκριτικήπρoσέγγισητουκριτικούέργουτουΙΜΠαναγιωτόπουλουπιστώνεταικατrsquoεξοχήνστουςειδικούςεισηγητέςπουέλαβανμέροςστοΣυνέδριοΑυτόδικαιώνεικαιτηναπόφασητηςΕπιστημονικήςΕπιτροπήςαλλάκαιτιςστοχευμένεςπροσκλήσειςκαιτιςπολύμηνεςφροντίδεςτωνσυνδιοργανωτώντωνlaquoΦίλωντουΦιλολογικούΣυλλόγουΠαρνασσόςraquoτουlaquoΙδρύματοςΚωστήΠαλαμάraquoκαιτηςlaquoΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚΓΚασίνης

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

7

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΕΠΙΤΡΟΠΗ

ΠΡΟΕΔΡΟΣ

ΑΙΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣΚΑΣΙΝΗΣ

ΜΕΛΗ

ΓΕΡΑΣΙΜΟΣΖΩΡΑΣ

ΛΗΔΑΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ

ΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ

ΠΟΛΥΑΝΘΗΤΣΙΓΚΟΥ

8

9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήraquo

ΚήρυξηέναρξηςεργασιώνΆλκηςΙΠαναγιωτόπουλος

ΓενικόςδιευθυντήςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου

Α΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΠΔΜαστροδημήτρης

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήστοκριτικόέργο

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΠολυάνθηΤσίγκουlaquoΟιπαιδαγωγικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουΘεωρίακαιπράξηraquo

ΕρατοσθένηςΚαψωμένοςlaquoΟΚαβάφης

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΟΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουraquo

Β΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΘανάσηςΝάκας

ΧαράλαμποςΚαράογλουlaquoΤιίσωςείναικριτική

γιατονΙΜΠαναγιωτόπουλο(Προβληματισμοίτηςεποχής)raquo

ΓιάννηςΞούριαςlaquoΈναςπαλαιόςελληνικόςκόσμος

απότηνσκοπιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΜαρίαΔημάκη-ΖώραlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςκαιηδιδακτορική

διατριβήτουγιατονΑδαμάντιοΚοραήraquo

ΑφροδίτηΑθανασοπούλουlaquoΟικριτικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατοέργοτουΣολωμού

τουΚάλβουκαιάλλωνποιητώντου19ουαιώναraquo

ΒάσωΟικονομοπούλουlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςωςεπιμελητής

καιωςανθολόγοςτηςlsquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςrsquoraquo

ΛάμπροςΒαρελάςlaquoΟισυνεργασίεςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου

στονημερήσιοτύποraquo

11

17

21

35

53

65

79

95

103

111

127

139

10

ΓΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΧαράλαμποςΚαράογλου

ΘανάσηςΑγάθοςlaquoΟΚώσταςΚαρυωτάκηςαπότηνοπτικήγωνία

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΔημήτρηςΑγγελάτοςlaquoΙσορροπώνταςμεταξύκριτικήςκαιιστορίας

τηςλογοτεχνίαςΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

γιατηνπεζογραφίατουμεσοπολέμουraquo

ΓεράσιμοςΓΖώραςlaquoΑτενίζονταςτηνΕυρώπηκαιτουςλογοτέχνεςτης

(μέσααπότηνκριτικήματιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλου)raquo

ΤζίναΚαλογήρουlaquolsquoΠόσεςνύχτεςπερπάτησεμέσαμουοάνεμος

οθυμωμένοςτηςΆρληςrsquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

καιηκριτικήθέασητηςτέχνηςraquo

ΘανάσηςΝάκαςlaquoΗδοκιμιογραφίατουΙΜΠαναγιωτόπουλου

(ειδολογικάχαρακτηριστικάρητορικήσχηματικόςλόγος)raquo

ΑννίταΠΠαναρέτουlaquoΕργογραφικάndashβιβλιογραφικά

ΙΜΠαναγιωτόπουλουΤριάνταπέντεχρόνιαμετάraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΣυμπεράσματαraquo

ΠΙΝΑΚΕΣ

Ι Πίνακαςελληνικώνκυρίωνονομάτων

ΙΙ Πίνακαςξένωνκυρίωνονομάτων

III Πίνακαςόρωνκαιπραγμάτων

ΙV Πίνακαςτίτλωνβιβλίωνπεριοδικώνεφημερίδωνέργωντέχνης

153

169

177

187

199

225

231

241

245

247

251

ΠΕΡΙΕχΟΜΕΝΑ

65

laquoΌληηπολύπονηζωή[τουΠαλαμά]στάθηκενένατάνυσματόξουένατίναγμαβέλουςπροςτουςμακρινούςορίζοντεςraquo1γράφειοΠαναγιωτόπουλοςΑυτήντηνδιαδρομήθαπαρακολουθήσουμεμεοδηγότονίδιοΗκριτικήαποτίμησητουέρ-γουτουΠαλαμάαπότονΠαναγιωτόπουλοδιαγράφει ένανκύκλοπουαρχίζειαπότο19212καικλείνειτο1944μετηνμεγάλημελέτηπουβραβεύθηκετο1947μετοlaquoέπαθλονΠαλαμάraquo3ΠέραντωνδύοβιβλίωντουταάρθραοιδιαλέξειςκαιτασημειώματάτουπουκαταχωρίζονταιστιςβιβλιογραφίεςΚατσίμπαληΚασίνηκαιΠαναρέτου υπερβαίνουν τα304Ηδιάλεξη του1921 είναιαποτέλεσμα της

1 ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚωστής Παλαμάς δεύτερη έκδοση Εκδοτικός Οίκος Φέξη Αθήνα1962σ316[στηνσυνέχειαΙΜΠΠαλαμάς]2Ηδιάλεξηέγινεστις6Φεβρουαρίου1921στηνΛέσχητηςlaquoΦοιτητικήςΣυντοφιάςraquo[Πανε-πιστημίουκαιΚοραή)καιτυπώθηκετοίδιοέτοςβλΙωάνΜΠαναγιωτοπούλουΤοποιητικόέργοτουΚΠαλαμάΕκδότηςΓΠΠοταμιάνοςΑθήνα1921[στηνσυνέχειαΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμά]3ΣτηνπρώτηπροκήρυξήτουτοέπαθλοαπονεμήθηκεστονποιητήΓΔελήστηνΑίθουσαΤελε-τώντηςΑκαδημίαςΑθηνώνμίλησανοΥπουργόςΠαιδείαςΝΛούβαριςοΆγγελοςΣικελιανόςκαιοΓΔελήςβλεφημΕλεύθερονΒήμα7Μαρτίου1944ΗμελέτητουΠαναγιωτόπουλουμοιράστηκετοlaquoέπαθλονΠαλαμάraquoκατάτηνδεύτερηπροκήρυξητουβραβείουμετονΓΣε-φέρηΠρόεδροςτηςΕπιτροπήςήτανοΣωτήρηςΣκίπηςκαιεισηγητήςοΑντρέαςΚαραντώνηςΗτελετήαπονομήςέγινεστις26Φεβρουαρίου1947στηνΑίθουσατουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquoβλΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1943-1953Αθήνα1953αρ683ΣτηναπονομήαυτήαντέδρασενέντοναοΛέανδροςΚΠαλαμάςοοποίοςχαρακτήρισετηνμελέτητουΠαναγιωτόπουλουlaquoκαθαρόνλιβελλογράφημαεναντίοντουποιητούκαιτουανθρώ-πουraquoβλεφΗΚαθημερινή26Φεβρ1947πρβΚατσίμπαληςόπαρ6844Καταχωρίζονταιοιαριθμοίαπότιςβιβλιογραφίες(α)ΚΓΚασίνηςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά(1911-1925)Αθήνα1973αρ2730287428843010(β)ΚΓΚασίνηςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1932-1942ανάτυποαπότηνΝέαΕστίαΧρι-στούγεννα1994Αθήνα1994αρ2519701227(γ)ΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1943-1953Αθήνα1953αρ48849771385810521054(δ)ΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1954-1958Αθήνα1959αρ7790169219230260

ΚΓΚΑΣΙΝΗΣ

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

66

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

αγάπηςκαιτουθαυμασμούτουπροςτοέργοτουποιητή5ηψυχήτουοποίουείναιlaquoοιδικέςμαςψυχέςενωμένεςraquo6γράφειΣτόχοςτουόπωςαναφέρειστηνεπιστο-λήτουπροςτονποιητήείναιναεπισημάνειlaquoτιςδιάφορεςτάσειςπουξεχωρί-ζουνμέσrsquoστοτραγούδιraquoτουχωρίςναπαραλείψειναεπισημάνειλέειονεοσσόςτων20χρόνωνκάποιαlaquoψεγάδιαraquo7Πράγματιεπισημαίνειτουςβασικούςτόπουςτηςπαλαμικήςποίησηςπουείναικατάτηνάποψήτουημεγαλοπρεπήςπατρι-δολατρία8καιηρωολατρία9ηlaquoακόλαστηraquoαλλάκαισοφήφυσιολατρία10τοανή-συχοθρησκευτικόαίσθημαοσκεπτικισμός11καιοπανθεϊσμόςησυγκρατημέναπαθητικήγυναικολατρία12καιίσωςησημαντικότερηγιαμέναεπισήμανσήτουπουείναιτοπαντούχυμένοφως13θέμαπουδενβρήκεακόμητηνσπουδήπουτουταιριάζειγιαναφανούνοιφυσικέςμεταφυσικέςθρησκευτικέςσυμβολικέςκαιφιλοσοφικέςδιαστάσειςτουωςπρογόνουτωνηλιολατρώνποιητώνμαςΚαί-ριεςεπίσηςπαρατηρήσειςείναιπωςοστίχοςτουΠαλαμάδενγίνεταιlaquoαυστηράμουσικόςraquoαλλάlaquoέχειόμωςφωτεινήπλαστικότηταraquo14καιοχαρακτηρισμόςτουΠαλαμάωςαφετηρίαςαπότηνοποίαθrsquoανατείλουννέοιποιητέςπράγμαπουεπισήμανεκαιηκριτική15Καικαταλήγειστηνπροσέγγισήτουμετηνκατακλείδαlaquoλυρικός φιλόσοφος ωραιοπαθής πατριδολάτρης φυσιολάτρης ηρωολάτρηςιδεολάτρηςσοφόςτεχνίτηςαληθινάδημοτικιστήςraquo16

Ο θαυμασμός του συνεχίστηκε για 4-5 χρόνια όπως φαίνεται και από τηναλληλογραφίατους17τακαλάλόγιαπουέγραψενοΠαλαμάςγιατοΒιβλίοτης

(ε)ΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1959-1963Αθήνα1964αρ127143162198224249297314380421442547592ΠρβΑννίταΠαναρέτουΕργογραφίαndashΒιβλιογραφία(1916-1982)ΙΜΠαναγιωτόπουλουΣΩΒΑθήνα1990αρ1112027468147164874984093310691125116012025ΜαζίμετονΣολωμότονθεωρείωςτονμεγαλύτεροΈλληναποιητήκαιτονχαρακτηρίζειωςΓκαίτετηςΕλλάδοςβλΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ86ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ127Επιστολήτης28Μαρτίου1921ltΑρχείο ΙδρύματοςΚωστήΠαλαμάgt [ΙΚΠ]Στην επιστολήαυτήαπάντησεοΠαλαμάςστις4Απριλίου19218ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ309ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ21κε10ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ2730αντίστοιχα11ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ302412ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3013laquoΤοφωςείναιακόλασταχυμένοκιείναιλαμπρόκαιεκτυφλωτικόκαιπροσβάλλειέντονακαιχτυπάειορμητικάτrsquoασυνείθιστοκιάμαθομάτιraquoβλΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3114ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3637Αυτήντηνπλαστικότητατηςτέχνηςτουεπι-σήμανεκαιοΠαπατζώνηςστηνμελέτητουlaquoΤομεταφραστικότουέργοraquoΓράμματα1943ltΕπι-μνημόσυνοτεύχοςgtσ280όπουγράφειlaquoΗφιλοσοφίατουΠαλαμάήτανορθολογιστικήκαιητέχνητουπλαστικήκαικλασικίζουσαraquo15ΛχοΒάρναληςγράφειlaquoόλοιπατήσανεπάνουσταφτεράτουγιαναπρωτοπετάξουνraquoβλΑισθητικάndashΚριτικάΒ ΚέδροςΑθήνα1958σ15416ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3917Στις23Ιουλίου1924ζήτησεαπότονΠαλαμάναπροσέξειτοΒιβλίοτηςΜιράνταςκαιναγράψεικάτιβλτογράμμαστοΑρχείοτουΙΚΠ

67

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

Μιράντας(1924)καιτηνάδειαπουζήτησενοΠαναγιωτόπουλοςναταδημοσιεύ-σει18αλλάκυρίωςαπότηνρητήαναφοράτουιδίουστηνμελέτητου1944όπουαναφέρειπωςηlaquoκρίσηΠαλαμάraquoάρχισεκυρίωςαπότο1925καιlaquoέκαμετονκύ-κλοτηςμέσαμουκrsquoεγώπερπάτησαμέσαστοέργοαυτόraquo19Τέσσεραπέντεχρό-νιαμετάτηνδιάλεξητου1921άλλεςαγάπεςτονελκύουνMallarmeacuteBaudelaireRodenbachLaforgueπροσανατολισμόςπροςτηνlaquoκαθάριαέκφρασηraquoπουβρι-σκότανκατάτονΠαναγιωτόπουλοέξωαπότονδρόμοτουΠαλαμά20ΗνεότερηποίησηαρχίζειμετονPoeγράφεικαιακολουθείαντίθετηπορείασεσχέσημετουςκλασικούςοικλασικοίανεβάζουντηνέκφρασηίσαμετονΛόγοενώοινεό-τεροικυριαρχούνταιαπότηντάσητηςεξάρθρωσηςτουλογικούστοιχείουκαιτηςπριμοδότησηςτηςμουσικήςασάφειαςκαιτηςυποβλητικήςασυμμετρίας21ΟΠα-ναγιωτόπουλοςφαίνεταιναθεωρείασύμπτωτα22τακεφάλαιαlaquoσυμβολισμόςraquoκαιlaquoΠαλαμάςraquoαλλάπιστεύωπωςηκρίσηαυτήαποτελείγενίκευσητουμερικού23δεδομένουπωςοΠαλαμάςείναικαιεκείνοκαιτοάλλοκαιστηνπροκείμενηπε-ρίπτωσημετηνlaquoΦοινικιάraquoτίθεταιστηνπρωτοπορίατουρεύματοςαυτούστηνΕλλάδαΑυτήηκρίσηκράτησεδέκακαιπλέονχρόνιαΗδεύτερηκαικριτικότερηπορείαπροςτοέργοτουποιητήπρέπεινrsquoάρχισεταπρώταχρόνιατηςδεκαετί-αςτουrsquo30δεδομένουότιτο1933επαναπροσεγγίζειτονΠαλαμάζητώνταςτηνγνώμητουγιατηνδεύτερηποιητικήσυλλογήτουταΛυρικάΣχέδια(1932)γρά-φοντάςτουlaquoαπόσαςξεκινούμεόλοιεμείςοινεώτεροικrsquoέχουμεπάνταανάγκηαπότηνοδηγίασαςraquo24

Ας δούμε όμως συστηματικότερα την κριτική προσέγγιση του έργου τουΠαλαμάαπότονΠαναγιωτόπουλοΚατrsquoαρχάςπρέπειναπούμεότιοχαρακτή-ρας της κριτικής του είναι φιλολογικός κατrsquo εξοχήν γεγονός πουφαίνεται καιαπότηνσπουδαστηριακήπροσέγγισημερικώνέργωνόπωςλχοlaquoΑσκραίοςraquoγιατονοποίοπαρακαλείτοναναγνώστηναέχειανοιγμένοδίπλατουτοκείμενοτουΗσιόδουγιαναδιαπιστώσειτοκατόρθωματουΠαλαμά25Γενικότεραόμωςοχαρακτήραςαυτόςδιαπιστώνεταικαιαπότηνμέθοδοπροσέγγισηςπουαρχίζει

18Βλτογράμματης5ηςΑυγούστου1924ΣτοΑρχείοτουΙΚΠσώζονταιαυτήςτηςπεριόδου(1921-1924)ταακόλουθαγράμματατουΠαναγιωτόπουλου6Απριλίου192118Νοεμβρίου192123Ιουλίου192427Ιουλίου19245Αυγούστου192419ΙΜΠΠαλαμάςσ1420ΙΜΠΠαλαμάςσ121321ΙΜΠΠαλαμάςσ1822ΙΜΠΠαλαμάςσ1723ΑυτόπρέπειναθεωρηθείστιγμιαίακρίσηδενφαίνεταινατουιοθετείδιότιαλλούγράφειπωςοΠαλαμάςείναιτόσοπολύπλοκοςπουαντονκοιτάξειςαπόμιαπλευράκινδυνεύειςνατονχάσειςβλΙΜΠΠαλαμάςσ1524Βλεπιστολήτης9Μαΐου1933(στοΑρχείοτουΙΚΠ)στηνοποίατούαναφέρειότιθατουστείλειδύοεργασίεςμαθητώντουστηνΣχολήΜακρήγιατιςlaquoΠατρίδεςraquoτηςΑΖΣτηνεπιστολήαυτήαπάντησεοΠαλαμάςστις19ΜαΐουόπωςεικάζουμεαπότοπρόχειροπουσώζεταιστοΑρχείοτουΙΚΠ25ΙΜΠΠαλαμάςσ149

68

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

συστηματικάαπότηνεπισήμανσητωνεποχώντηςπαλαμικήςποίησηςτωνlaquoτό-πωνraquoκαιτωνκλειδιώντηςαποκωδικοποίησήςτηςτηνεξέτασητωνεπιμέρουςσυλλογώντηςποιητικήςτηςστιχουργίαςκαιτηςγλώσσαςγιανακαταλήξειστιςτελικέςεπισημάνσειςκαιαποτιμήσειςΟΠαναγιωτόπουλοςξεκινάμετηνδιαπί-στωσητωνερευνητικώνυποθέσεων-ερωτημάτωντουτωνοποίωνοιαπαντήσειςαποτελούντακλειδιάτηςαποκωδικοποίησηςκαιαποτίμησηςτουέργουτου

(α)ηνεότερηποίηση(MallarmeacuteValeacuteryRilke)έχειαποδυναμώσειτηνποιητικήαξίατουΠινδάρουτουΒιργιλίουκαιτουΔάντη

(β)ανομουσικάκαιυποβλητικάεκπεφρασμένοςλόγοςείναιομόνοςγνήσιοςποιητικόςλόγοςτότεηεποποιίαήάλλημορφήποίησηςείναιέξωαπότηναλήθεια

(γ)υπάρχουνστοιχείαποιητικάκαιαντιποιητικάήτομεταχείρισμάτουςτακαθιστάέτσι

(δ)ηποίησηείναιέναςτρόποςήπολλοίτρόποιΟιαπαντήσειςστακαίριααυτάερωτήματαείναιαυτονόηταθετικέςαυτές

όμωςαποτελούντακλειδιάγιατηνπροσέγγισητηςποίησηςγενικάκαιειδικάγιατηνποίησητουΠαλαμά26διότικάθεεποχήβρίσκειτηνέκφρασηπουγνησι-ότερατηςταιριάζεισυνεπώςοκριτικόςπρέπεινααίρεταιπάνωαπότακαιρικάκριτήριαγιανασυλλάβειταμόνιμαστοιχείατηςαθανασίαςτουποιητικούλόγουΠρωταρχικόκύτταροκάθεμορφήςποίησης είναι τοαρχέγονολυρικόστοιχείοπουείναιοπόνοςτουανθρώπουκαιοπόνοςτουδημιουργού27ΟΠαναγιωτόπου-λοςπαρακολουθείτηνιστορικήεξέλιξητηςποίησηςτουΠαλαμάπροσπαθείναεντοπίσειτολυρικόκύτταροταθεμελιακάσυναισθήματακαιτιςβασικέςιδέεςτουςτόπουςθαλέγαμεναεπισημάνειτοανεπίκαιροδηλταστοιχείαόλωντωνκαιρώνκαινακρίνειτονποιητήμέσακαιέξωαπότονκαιρότου28

Ωςτόπουςεντοπίζειτηνπατρίδατηνφύσητηνγυναίκατοφωςκαιωςαφε-τηριακάδεδομέναπνευματικήςκαιψυχικής ιδιοσυστασίαςκαι τρόπουςδιαχεί-ρισηςτωνπραγμάτωντηνδιπλήψυχή(σοφίακαιπάθος29)καιτονσυγκρητισμόετεροκλήτωνστοιχείωνπουλαμβάνουνδεκάδεςδυϊστικέςμορφέςπαγανισμόςndashχριστιανισμός30ΆδωνιςndashΙησούςπαρθένοςΑθηνάndashπαρθένοςΜαρία31τοπαλίμ-ψηστοπεργαμηνόχφμεασκητικότροπάριγραμμένοπάνωσεαπεξεσμένοκείμενο

26ΙΜΠΠαλαμάςσ19-2027ΙΜΠΠαλαμάςσ20-2128ΙΜΠΠαλαμάςσ25πρβόσαγράφειπαρακάτω(όπσ266)ότιηποίησήτουπρέπεινακοιτάζεταιαπό τηνσκοπιά τουανεπίκαιρου ενώηπροσωπικότητά τουπρέπει ναlaquoκρίνεταιμέσαστονκαιρότηςraquo29laquoΗΣοφίακαιτοΠάθοςraquoείναιοτίτλοςτηςμακράςμελέτηςτουπουδημοσιεύθηκεστοεπι-μνημόσυνοτεύχοςγιατονΚωστήΠαλαμάτουπερΓράμματα(1943)σ17-70[=ΙΜΠΠαλαμάςσ259-351]30ΙΜΠΠαλαμάςσ13731ΙΜΠΠαλαμάςσ94-95

69

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

τηςΣαπφούς32αμαρτία(ηδονήπάθοςτύψησυντριβή)ndashασκητισμός33ουρανίακαιπορνικήΑφροδίτηαλλάκαιάλλαδίπολαόπωςπολιτείακαιμοναξιάγενικόndashατομικό34μεταφυσικήιδεολογίαndashεπιστημονικήεμπειρίαιδεαλισμόςndashθετικι-σμόςΟδυϊσμόςτουείναιφανερόςαπόνωρίς35τοδεπάθοςκαιτοπνεύμαείναιοιδύοαμετακίνητοιπόλοιτηςσυνολικήςενέργειαςτουΠαλαμά36

ΜετάτηνεπισήμανσητωνlaquoτόπωνraquoτωνπροϋποθέσεωνκαιτωντρόπωντουέργουτουοΠαναγιωτόπουλοςπροχωρείστονκαθορισμότωνεποχώντηςεξελι-κτικήςπορείαςτουΠαλαμά1872-1886οόρθροςέωςταΤραγούδιατηςΠατρίδοςμουΟπροπαρασκευαστικόςκύκλοςκλείνειέωςτα30τουχρόνια37Αυτόςπερι-λαμβάνειταΤραγούδιατηςΠατρίδοςμου(1886) πουέχουνμενιστορικήσημασίαωςσυλλογήαλλάεδώεντοπίζονταιόλοιοιτόποιτηςπαλαμικήςποίησης38καιτονΎμνοντηςΑθηνάς(1889)όπουφαίνεταιηβαθειάαρχαιομάθειαηπίστηστοπνεύμαηγλωσσικήευαισθησίακαιηφροντίδατηςμορφής39Στηνπερίοδοτηςπροετοιμασίας ανήκει και η συλλογήΤα μάτια τηςψυχής μου (1892)Η δεύτε-ρηπερίοδοςπεριλαμβάνειτηντελευταίαδεκαετίατου19ουαιώνα(1890-1900)την οποία οΠαναγιωτόπουλος θεωρεί κρίσιμη γόνιμη και laquoοριστική σεπολλάπερίοδοτηςπορείαςτουΠαλαμάraquo40διότιτότεδιαμορφώνεταιηποιητικήιδιο-προσωπίατουΣεαυτήνεγγράφονταιμερικάαπότασημαντικότερακατορθώμα-τατηςμούσαςτουόπωςοιΊαμβοικαιανάπαιστοι(1897)πουχαρακτηρίζονταιαπόαφαιρετικήλιτότητακαιπλαστικήτέχνη41ένααληθινόαριστούργημακατάτονJeanMoreacuteas42ΠεριλαμβάνειακόμητομοιρολόιτουΤάφου(1898)τοοποίοσυγκρίνειοΠαναγιωτόπουλοςμετοΒιβλίοτουμικρούαδελφού43 τουGustafafGeijerstam44 Στην ίδιαπερίοδοανήκουνκαι τααριστουργηματικάσονέτα των

32ΙΜΠΠαλαμάςσ14233ΙΜΠΠαλαμάςσ7834Ηψυχήτουήτανέναδιαρκέςεκκρεμέςανάμεσαστογενικόκαιτοειδικόβλόπσ17135ΙΜΠΠαλαμάςσ7836ΙΜΠΠαλαμάςσ5737ΙΜΠΠαλαμάςσ6838ΙΜΠΠαλαμάςσ26-414439ΙΜΠΠαλαμάςσ47-4940ΙΜΠΠαλαμάςσ6841ΙΜΠΠαλαμάςσ9442JeanMoreacuteasLe voyage en Gregraveceσ294βλαπόσπασμαστοΚΠαλαμάςlaquoΠώςθυμούμαιτουςΊαμβουςκαὶανάπαιστουςraquoσταΆπαντα1σ332-333βλπερισσότεραστηνΑλληλογρα-φίαεπιμέλειαΚΓΚασίνηςτΑΑθήνα1973σ273αρ38σημ343ΤουέργουαυτούέχουμεδύομεταφράσειςσταελληνικάτουΚωνσταντίνουΧατζόπουλουπουεκδόθηκεαπότονΒασιλείουτο1915και τουΛέοντοςΚουκούλαπουεκδόθηκεεπίσηςαπότονΒασιλείουτο1928ηδεύτερηαυτήμετάφρασηαναδημοσιεύθηκεαπότονΣαλίβεροσεδεύτερηέκδοσηχωρίςχρονολογίαβλσχετικάστοΚΓΚασίνηςΒιβλιογραφίατωνελληνικώνμεταφράσεωντηςξένηςλογοτεχνίαςτΒ΄(1901-1950)ΣΩΒΑθήνα2013αρ841141216744ΙΜΠΠαλαμάςσ101ΕδώπρέπεινrsquoαναφερθούνεπίσηςησυλλογήτουCharlesdePomairolsPourlrsquoenfantParisLibrairiePlon1904πουγράφτηκεμεαφορμήτονθάνατοτηςκόρηςτουκαιέχει τηνεξήςαφιέρωσηlaquoAgrave lameacutemoirede lapetiteLilidePomairolsPlaintespaternellesraquoκαι

70

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

laquoΠατρίδωνraquo45 ταοποίαχαρακτηρίζειοΠαναγιωτόπουλοςαπόταlaquoπιο ευτυχι-σμένακατορθώματαraquo46τουΠαλαμάΕπίσηςανήκουνlaquoΟιΧαιρετισμοίτηςΗλι-ογέννητηςraquo(1900)καθώςκαιτοαποκορύφωματηςελληνικήςσυμβολιστικήςτέ-χνηςμε τηνlaquoΦοινικιάraquo (1900)αλλάκαιαρκετάποιήματαπουδημοσιεύθηκαναργότεραστηνΑσάλευτη ζωή (1904) Την επόμενηπερίοδο (1900-1920) θεωρείοΠαναγιωτόπουλοςωςτηνεποχήτηςαπογείωσηςδιότισεαυτήνεγγράφονταιοιμεγάλεςσυνθέσειςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτου(1907)καιτηςΦλογέραςτουΒασιλιά (1910) αλλά και αρκετές άλλες συλλογές εξαιρετικού ενδιαφέροντοςΟΔΓεξετάζεταιαναλυτικάσεπολλέςσελίδεςκαιχαρακτηρίζεταιωςσύνθεσηεν-δεικτικήτωνπλεονεκτημάτωναλλάκαιτωνμειονεκτημάτωντηςποίησηςτουΠα-λαμά47Ιδιαίτεραπαρακολουθείτιςσημαντικότερεςαναλύσειςτουέργουόπωςλχ εκείνη του ΙωάννηΣυκουτρή48 συμφωνώντας μαζί του για την σπειροειδήκίνησητουέργουγύρωαπόένανάξοναπουσυνεχώςανεβαίνεικαικαθορίζονταςότιπρόκειταιγιατολυρικόάτομο49ΗμέθοδοςπουεφαρμόζειεδώοΠαναγιωτό-πουλοςείναιηβασικήαρχήτουδεινούαλεξανδρινούομηριστήαπότηνΣαμοθρά-κηΑρίσταρχου(215-145)laquoΌμηρονεξΟμήρουσαφηνίζεινraquoχρησιμοποιώνταςτοπαλαμικόοπλοστάσιογιατηνερμηνείατουποιήματος50ΑκολούθωςαναφέρεταιστοεπικολυρικόεγχείρηματηςελληνικήςσυνέχειαςμετηνΦλογέρατουΒασιλιάτο οποίο θεωρεί laquoμεστότερα αρχιτεκτονημένοraquo από τον Δωδεκάλογοraquo όπουομύθοςτονόημαηλυρικήδιάθεσημαζίμετονθρίαμβοτουδεκαπεντασύλλα-βουπάνεκιέρχονται51Στηνίδιαπερίοδοανήκεικαιηεκδήλωσητουαντικειμε-νικούλυρισμούτουοργισμένουπολίτηΠαλαμάόπουοπόνοςκαιοπόθοςγιατοκαλύτεροlaquoφλογίζουντοστίχοτουraquo52καιπαρrsquoόλοπουχτυπούντοσυγκεκριμένοδεντουςλείπειηλυτρωτικήπρόθεση53Εδώεπισημαίνειορθάτηνπαράλληληορ-

ταΤραγούδιαγιανεκράπαιδιάπουμελοποίησενοΓκούσταβΜάλερσεστίχουςτουFriedrichRuumlckertβλεπίσηςτηνσχετικήμελέτητουΒαγγέληΑθανασόπουλουlaquoΗηθικήτουλυρικούλόγουστονΤάφοτουΚωστήΠαλαμάraquoσταΠρακτικάτουΒ΄ΔιεθνούςΣυνεδρίουΚωστήςΠα-λαμάςΕξήνταχρόνιααπότονθάνατοτουτΒ ΙΚΠΑθήνασ625-628etpassimπέντεαπόταΤραγούδιαγιανεκράπαιδιάμετέφρασεοΒαγγέληςΑθανασόπουλοςταοποίαδημοσιεύονταιωςπαράρτηματηςπαραπάνωμελέτης(σ650-651)45ΔημοσιεύθηκανστηνεφημΕφημερίς25Δεκεμβρίου1895[=Άπαντα3ltΑσάλευτηζωήgtσ13-24]46ΙΜΠΠαλαμάςσ888947ΙΜΠΠαλαμάςσ18548ΙωΣυκουτρήςlaquoΟΔωδεκάλογοςτουΓύφτουraquoΝέαΓράμματαltΑφιέρωμαστονΠαλαμάgtχρΒ αρ5-6(Μάιος-Ιούνιος1936)σ100-210[=ΓκοβόστηςχχστηνσειράlaquoΓιαναγνωρίσουμετονΠαλαμάraquoαρ3]49ΙΜΠΠαλαμάςσ155162-16350ΤηνμέθοδοαυτήνεχρησιμοποίησακαιεγώστηνεισήγησήμουμετίτλοlaquoΠαλαμάνεκΠαλα-μάσαφηνίζεινraquoστηνημερίδαπουέγινεστηνΑκαδημίαΑθηνώντην16ηΔεκεμβρίου2009στοπλαίσιοτωνεορτασμώνγιατα150χρόνιααπότηνγέννησητουποιητή51ΙΜΠΠαλαμάςσ194195αντίστοιχα52ΙΜΠΠαλαμάςσ20753ΙΜΠΠαλαμάςσ209

71

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

γισμένηκαιανατρεπτικήδιάθεσηπουδιατρέχειπολλέςσελίδεςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτουκαι ταΣατιρικάγυμνάσματα54ΆλλεςσυλλογέςτηςπεριόδουείναιΟικαημοίτηςΛιμνοθάλασσας (1912)καιηΠολιτείακαιημοναξιά (1912)στιςοποίεςπεριλαμβάνονταισπουδαίαλυρικάποιήματαΕπίσηςστέκεταικαισεδύοάλλες συλλογές στουςΒωμούς (1915) τους οποίους θεωρεί από ταωριμότεραέργατουΠαλαμάόπουεπικρατείηηρωολατρικήκαιηαυτοβιογραφικήδιάθε-ση55στοβάθοςδενείναιlaquoπαράηεσωτερικήτοπιογραφίατουποιητήraquo56Ωριμό-τηταεδώπαρατηρείταικαιστηνστιχουργίασυνεχίζειοΠαναγιωτόπουλοςκαιμάλισταστονδεκαπεντασύλλαβοτονοποίομεταχειρίζεταιωςμεγάλοςβιρτου-όζοςτουστίχου57Αντίθετα έχειαντιρρήσειςγιαταΔεκατετράστιχα (1919)όχιγιατηναναμφισβήτητηlaquoστιχουργικήεντέλειάraquoτουςαλλάγιατίδενεξαντλούντοθέματουςμέσαστοπλαίσιοτων14στίχωνηαντίρρησηείναιδικαιολογημένηαπότηνσκοπιάτουκλασικούndashτουλεγόμενουπετραρχικούσονέτουndashόχιόμωςαπόλυταγιατίκαιοΣαίξπηρκαιάλλοιχρησιμοποιούντοσονέτοωςμέροςτουσυνόλουκαιόχιωςαυτόνομημονάδα58

Ητελευταίαεποχήαπότο1921-1943θεωρείταιαπότονΠαναγιωτόπουλοπε-ρίοδοςπτώσηςΣτουςΠεντασύλλαβουςκαιταΠαθητικάκρυφομιλήματα(1925)τουςΔειλούςκαισκληρούςστίχους(1928)τονΚύκλοτωντετραστίχων(1929)καιτιςΝύχτεςτουΦήμιου(1935)τασημάδιατηςπαρακμήςείναιπερισσότεραμερικάμοιάζουνγράφεισανlaquoχλομήξεφτισμένηαναδίπλωσητουΠαλαμάτηςακμήςraquoανκαιυπάρχουνκαιμερικάλυρικάαριστουργήματαόπωςηlaquoΒάναraquoοlaquoΘωμάςraquoοlaquoΠαθητικόςύμνοςraquoκά59

ΓενικεύονταςόσοναφοράστηνγλώσσατηνστιχουργίακαιτηνποιητικήτουΠαλαμά υπογραμμίζει (α) την αδιαμφισβήτητη προσφορά του στον δημοτικι-σμό60(β)τηνστιχουργικήμαεστρίακαιτηνσοφήμετρική61επένδυσηανάλογαμετοθέμα62(γ)τηνποιητικήτεχνικήόπωςηκυκλικήέμπνευσησεπολλέςσυλλογές63 (ΊαμβοικαιανάπαιστοιΣατιρικάγυμνάσματαΤαδεκατετράστιχακά)(δ)τηνμακροδομική τακτική τηςσύνθεσης όπωςη laquoΦοινικιάraquo ndash οι laquoΕκατόΦωνέςraquo ndashοlaquoΑσκραίοςraquoησύνδεσητωνlaquoΚομματιώναπότοΤραγούδιτουΉλιουraquoμετις

54ΙΜΠΠαλαμάςσ20955ΙΜΠΠαλαμάςσ21156ΙΜΠΠαλαμάςσ21157ΙΜΠΠαλαμάςσ21158ΙΜΠΠαλαμάςσ234εδώπρέπεινασυνυπολογισθείκαιτογεγονόςότισεπολλάδεκατε-τράστιχαείναιφανερήηπρόσληψητουσαιξπηρικούπαραδείγματος59ΙΜΠΠαλαμάςσ238-23960ΙΜΠΠαλαμάςσ36-3761ΙΜΠΠαλαμάςσ96ηεπισήμανσήτουαυτήέρχεταισεαντίφασημετηνπαρακάτωγνώμητουότιηιδιοσυγκρασίατουΠαλαμάήτανlaquoαντίθετημετουπομονετικόδούλεματουστίχουraquo62ΙΜΠΠαλαμάςσ104-10563ΙΜΠΠαλαμάςσ100

72

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

laquoΑλυσίδεςraquoόπουάξοναςείναιτοφως64αλλάκαιοιlaquoΑλυσίδεςraquoωςπροθάλαμοςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτου65

Ταυτόχρονα οΠαναγιωτόπουλοςαποδεικνύεται και αισθαντικόςαναλυτήςτης μικροδομής του ειδικούβάρους της λέξης και τουκυρίαρχουρόλου της66Επισημαίνειακόμητηνσυνεχήπάληθέσεωνκαιαντιθέσεων67καιτωνστρατηγι-κώντουλόγουπουξεκινούναπότοατομικόκαιμερικόκαιγενικεύουν68laquoκάτεχετηνκαθολικότηταraquoγράφειπράγμαπουlaquoσυναντούμεμονάχασταπολυδύναμαπνεύματαraquo69Ούτωςήάλλωςπραγματικήποίησηδενμπορείναυπάρξειχωρίςτηνδύναμητουφιλοσοφικούετασμούκαιτηνυπαγωγήτουπολυκερματισμένουκόσμουσεευρύτερασύνολακαιαρχές

ΒέβαιαναμηνπιστέψεικανείςότιοΠαναγιωτόπουλοςδενέχειεπιφυλάξειςκαιαντιρρήσειςόσοναφοράστηνπαλαμικήποίησηΑφούτόλμησεονεοσσόςτων20χρόνωνστηνδιάλεξητου1921πόσομάλλονεδώστηνμείζοναπαλαμικήτουκατάθεσηΟΠαναγιωτόπουλοςδενμασάταλόγιατουεπισημαίνειμενταυψηλάκατορθώματατηςποίησηςτουΠαλαμάσημειώνειόμωςκαιτιςπαρατηρήσειςτουφέρνωδύομόνον70παραδείγματαΣολωμόςndashΠαλαμάςγράφειοΠαναγιω-τόπουλοςγιαταΜάτιατηςψυχήςμου (1892)ότιπαράτονστίχοτουΣολωμούησυλλογήδεναποπνέειτοπαράδειγματουΣολωμού71καιαλλούlaquoόσοκαιναψάξουμετοέργοπουμαςαφήνειοΠαλαμάςδεθαβρούμεστίχουςπολλούςαλη-θινάαντάξιουςτηςσολωμικήςπαράδοσηςraquo72ΟιπαρατηρήσειςείναικαιοιδύοορθέςωςδιαπιστώσειςπούπάσχουνόμωςστοότιαφήνουντονανυποψίαστοαναγνώστηναυποθέσειότιοΠαναγιωτόπουλοςκάνειποιητικήσύγκρισηδεδο-μένου ότι είναι λάθος ναψάχνουμε να βρούμε τονΣολωμό στονΠαλαμά τηναπάντησητηνδίνειέμμεσακαιάμεσακαιίδιοςδηλγράφειότιηνεότερηποίησηδενακύρωσετονΠίνδαροτονΒιργίλιοκαιτονΔάντηγνήσιοςποιητικόςλόγοςείναικαιομουσικά εκπεφρασμένοςλόγοςκαιη εποποιία δηλπολλοί είναιοιδρόμοιπουέχειονουςκατάτονΣολωμόκαιοιτρόποιπουέχειηποίησηΠιοάμεσηαπάντησηndashδιευκρίνισηβρίσκουμε50σελίδεςπιοκάτωστηνμεγάλημελέ-τηγιατονΠαλαμάοΣολωμόςκαιοΠαλαμάςείναιlaquoδυοιδιοσυγκρασίεςολότελα

64ΙΜΠΠαλαμάςσ110-111πρβσ128-12965ΙΜΠΠαλαμάςσ11266ΙΜΠΠαλαμάςσ97αλλούπαρατηρείτηνχρήσηκαιτονρόλοτωνυποκοριστικώνγιατηνέκφρασηαγάπηςκαιπόνουόπωςλχστονΤάφοβλόπσ10467ΙΜΠΠαλαμάςσ13468ΙΜΠΠαλαμάςσ11469ΙΜΠΠαλαμάςσ28670ΗγνώμητουλχότιχάριζετηνδάφνηαπλόχερασεδικαίουςκαιαδίκουςδενευσταθείδιότιπρώτονοιπερισσότεροιΒάρναληςΚαζαντζάκηςΣεφέρηςΡίτσοςαλλάκαιοίδιοςοΠανα-γιωτόπουλος(βλπαραπάνωτιςσημειώσεις1718και24)αποδείχθηκανσπουδαίοιλογοτέχνεςδεύτεροντουςάλλουςτουςενθάρρυνενασυνεχίσουναλλάτουςεπεσήμαινεπόσοπολλήδου-λειάχρειάζεταικαιπόσοδύσκολοςείναιοδρόμοςτηςτέχνης71ΙΜΠΠαλαμάςσ6472ΙΜΠΠαλαμάςσ252

73

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

διαφορετικέςraquo73άρακαιοιδύοποιητικοίτρόποιείναιδιαφορετικοίαλλάνόμιμοιαλλάκαιγενικότερα(α)ταέργαλοιπόνπρέπειμεννακρίνονταιμετουςδικούςτουςόρουςκαινόμους74αλλάlaquoκαιτονόμομας [δηλαδήτασταθεράκριτήρια]κιαπότησύγκρισητούτηθαβγειητελικήκρίσηraquoκαι(β)laquoηποιητικήμεγαλοσύ-νηδεμετριέταιμεπήχυδανεικόπαράμονάχαμετομέτροπουηίδιαπροσφέ-ρειraquo75 Σημειώνει ακόμηως μειονέκτημα την συγκέντρωση λεπτομερειών όπουθααπαιτείτοολιγόλογησυμπύκνωσηΗπαρατήρησηείναιορθήανπρόκειταιγιαλυρικάποιήματαδενευσταθείότανπρόκειταιγιαμεγάληςπνοήςέργαΌμωςοΠαναγιωτόπουλοςωςάξιοςκριτικόςγνωρίζειότιlaquoοδημιουργόςαξίζειπάνταόσοαξίζουνοιπιοευτυχισμένεςεμπνεύσειςτουτατελειότεραέργατουεκείναπουαντιπροσωπεύουνουσιαστικότερακαιτοεσωτερικότουθησαύρισμακαιτηνεκφραστικήτουδύναμηraquo76

Κωδικοποιώσχεδόνασχολίασταταγενικάσυμπεράσματάτου(α)Ηκαίριαπροσφοράτουστονκριτικόλόγοηεισαγωγήτουελληνισμούσε

πρόσωπαπράγματαρεύματατηςτέχνης77ηlaquoαδαπάνητηπαρακαταθήκηraquo78τηςπολυμάθειάςτουηαξίατωνανέκδοτωνκριτικώνάρθρωνπουπρέπειναδημοσι-ευθούν79οκλασικορομαντικόςχαρακτήραςτηςκριτικήςτου80καιηβασικήτουαρχήlaquoαγαπώσυγκρίνωκρίνωεγκατασταίνωraquo81

(β)Ηπραγματικήεσωτερικήβιογραφίατουπροκύπτειμέσααπότοέργοτου82διότιορθάπιστεύειοΠαναγιωτόπουλοςότιlaquoολόκληροτοέργοτουδενείναιπαράμιααδιάκοπηποικιλόμορφηκαιποικιλόχρωμηαυτοεξομολόγησηraquo83

(γ)ΟΠαλαμάςτόλμησενακάμειποίησηγιατουςλίγους84καθιστώνταςτηναγώνισμα τεράστιο85 ανεβάζοντας το έργοσε laquoδυσθεώρητοraquoύψος86Όμως μετηνυπεύθυνηαντιμετώπισητουλόγουόπωςοΣολωμόςκαιοΚάλβος87καιτονακαταπόνητοαγώνατουκαιτηνεπιδίωξητουανέφικτου88κατέστησετονδρόμο

73ΙΜΠΠαλαμάςσ30474ΙΜΠΠαλαμάςσ34275ΙΜΠΠαλαμάςσ258πρβόπσ111-11276ΙΜΠΠαλαμάςσ34377ΙΜΠΠαλαμάςσ274-27578ΙΜΠΠαλαμάςσ11079ΙΜΠΠαλαμάςσ35580ΙΜΠΠαλαμάςσ32381ΚωστήςΠαλαμάςΆπαντατ8ltΠεζοίΔρόμοιΑ΄gtσ113πρβΙΜΠΠαλαμάςσ32382ΙΜΠΠαλαμάςσ36283ΙΜΠΠαλαμάςσ26584ΙΜΠΠαλαμάςσ33685ΙΜΠΠαλαμάςσ33786ΙΜΠΠαλαμάςσ335-33687ΙΜΠΠαλαμάςσ33588ΙΜΠΠαλαμάςσ141πρβσ177

74

τηςποίησηςπιοβατό89ΧωρίςτοlaquoολοκαύτωμαraquoτουΠαλαμάγράφειοΠαπατζώ-νηςούτεκανθαμπορούσεναονειρευτείαυτήντηνπορείατοlaquoολιγάριθμοσμήνοςαετιδέωνμαςσαντονΣεφέρηκαισαντονΕλύτηraquo90laquoΑυτόςφορτώθηκεστηνράχητουόλατrsquoάχαραβάρηενόςσυγχρονισμούπουεπιβαλλότανπολυμερέστατουηθικούκοινωνικούγλωσσικούαισθητικούraquo91καιστάθηκετοκέντροτηςπνευ-ματικήςζωής92καιηπλατύτερησυνείδησηγιαμισόναιώνα93

ΚαιγιατονΠαναγιωτόπουλοστάθηκεοδηγόςόπωςομολογείο ίδιοςlaquoμουάνοιξεπολυσήμαντουςδρόμουςκαιστηντέχνηκαιστηνσκέψηraquo94 γράφει Ιδι-αίτερατοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουέχειωςπρότυποτοκριτικόέργοτουΠαλαμάόπωςέχειήδηπαρατηρηθεί95όσοναφοράστηνβαθιάγνώσητηνακριβοδίκαιηαποτίμησηαλλάκαιστηνφράσηακόμη96

Καιητελικήαποτίμησήτουδιατυπωμένημrsquoέναναντίλογοκιέναλόγογρά-φειlaquoκαταλογίζειςστονΠαλαμάτέτοιαβαρύταταελαττώματατέτοιεςαδυναμίεςαθεράπευτεςκrsquo εξακολουθείς να τονπιστεύειςσπουδαίοraquoκαιαπαντάο ίδιοςlaquoοΠαλαμάςκαιμrsquoόλατουταπαραστρατήματακαιμrsquoόλατουτα ελαττώμα-τααπόδειξεσrsquoόλητουτηζωήπωςκατέχειρωμαλέακαιπολύτροπητηνακέριαποιητικήσυνείδησηΕίτανπολυδύναμηλυρικήφύσηraquo97Στηνεσώτατηουσίατηςηποίησήτουπαράτουςlaquoχίλιουςδρόμουςraquoπουακολουθεί είναιλυρική είναιεκείνοτομέρος τοοποίοθαδιασωθείγράφειοΠαναγιωτόπουλοςlaquoόπουπιοανόθευτοςκαιπιομαστορικάξεσκεπάζεταιολυρικόςτουκραδασμόςraquo98laquoΤολυ-ρικότουκύτταροείτανένακύτταροπολυδύναμοπολύμορφοαδαπάνητοβαθύ-ταταδημιουργικόένακύτταροπουβρισκότανολοένασεοργασμόπουγεννο-

89ΙΜΠΠαλαμάςσ33090ΒλΤάκηςΠαπατζώνηςlaquoΤομεταφραστικότουέργοraquoΓράμματαltΕπιμνημόσυνοτεύχοςgt1943σ27491Παπατζώνηςόπσ27392ΙΜΠΠαλαμάςσ35093ΙΜΠΠαλαμάςσ255πρβσ28994ΙΜΠΠαλαμάςσ1395ΒλΠΔΜαστροδημήτρηςlaquoΘέματακαιπροβληματισμοίσταΠρόσωπακαιτακείμενατουΙΜΠαναγιωτόπουλου(μιασυνοπτικήεξέταση)raquoστοΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙΜΠανα-γιωτόπουλου4ηΕπιστημονικήΣυνάντησηΠρακτικάΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπου-λουΑθήνα2003σ173-17496ΠαραθέτωένααπόσπασμααπότηνμελέτητουγιατονΠαλαμάτοοποίοεάνέβλεπαναδέ-σποτοοι γνωρίζοντες τονκριτικό λόγοκαι τωνδύο δενθαμπορούσαν νrsquoαναγνωρίσουνσεποιονανήκειαντιγράφωlaquoοποιητήςβέβαιοςγιατηναξιοσύνητουεπιστρέφεισυχνάστονπα-ραδομένοστονιερότατοδεκαπεντασύλλαβοκαιτονπλάθεικαιτονξαναπλάθεικαιτονλυγάεικαιτοναπλώνειμεαπανωτέςσυνιζήσειςκαιτονστεριώνεικαιτουδίνειτοβαρύπερπάτηματουκουρασμένουστρατοκόπουκαιτοαλαφροκυμάτισματουανάερουκλώνουκατάτηδιάθεσητηςστιγμήςκαιχύνειμέσατουόλητηνκατασταλαγμένηλυρικήτουορμήμrsquoαιφνίδιαξεσπάσματαπάθους εδώκαι κει ξεσπάσματαυποταγμέναπάνταστο νόημα ενός εσώτερουρυθμούraquo βλΙΜΠΠαλαμάςσ213-21497ΙΜΠΠαλαμάςσ25598ΙΜΠΠαλαμάςσ371πρβσ258πρβΆνταΚατσίκη-ΓκίβαλουlaquoΟΚωστήςΠαλαμάςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquoΠόρφυραςτχ97(Οκτώβριος-Νοέμβριος2000)σ497498

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

75

βολούσεακατάπαυταπουδεγνώρισεαπαυδημόraquo99Ήτανέναπνεύμαβαθύταταρομαντικό100όχιβέβαιαμετηντρέχουσασημασίατουόρουαλλάτουακατα-πόνητουκυνηγούτουανέφικτουΚαικαταλήγειοΠαναγιωτόπουλοςlaquoτοολοφά-νεροτοαμετακίνητοκατάτηνγνώμημουσυμπέρασμα[είναι]πωςηψυχήτουτραγουδιούείτανκrsquoηαληθινήψυχήτουraquo101

ΚρίνονταςτώρατονκρίνανταπρέπειναπούμεπωςοΚωστήςΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουείναιμιααπότιςπιοολοκληρωμένεςκαιισορροπημένεςολι-στικέςπροσεγγίσειςτουέργουτουΠοιητήπουοιειδότεςτηνκατατάσσουνμετα-ξύτωνκορυφαίωνμελετώνγιατοέργοτου

Abstract

The critical approach of Palamasrsquo work by IMPanagiotopoulos registers a circlewhichbeginswithhis1921 lecture and endswithhis1944big synthesisPalamas whichwasawardedwiththeldquoPalamasPrizerdquoTheawetowardsthePoetrsquosworklastedupto1925whentheldquoPalamascrisisrdquobeganashehimselfwritesThere-approachtookplacein1933andpeakedwiththe1944synthesis

Panagiotopoulosrsquostudyhastheadvantageofbeingwrittenbyaphilologistagreatauthor and critic therefore he combines the literary system the artistic sensitivityandthefairassessmentPanagiotopoulosexpressesinanintroductionhishypotheseswhich are concentrated into two places (a) there are many poetic ways (b) eachworkmust be judged under its own conditions Following that he sets the eras ofpalamicpoetryhighlightstheldquoplacesrdquoandregistersthecharacteristicsofthepoetrsquosintellectual personality which are the ldquodouble soulrdquo the intense juxtaposition andtheongoingbattleof theoppositesSumminguphisconclusionsheunderlines themasteryofhisversesthecyclicinspirationthetacticsthemacro-structuralsynthesisthemicro-structurallexicalmanagementtherobustpoeticconscienceandhisnever-ceasinglyricalcellwithoutomittingtostressoutsomeweaknessesAsaworthycritiche notes that the creatormust be judged by the happymoments of his inspirationCertainlyPanagiotopoulosrsquoPalamasisthoughttobeoneofthemostintegratedandholisticapproachesofthePoetrsquoswork

99ΙΜΠΠαλαμάςσ256100ΙΜΠΠαλαμάςσ257101ΙΜΠΠαλαμάςσ355

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

231

Πρινεπιχειρήσωμιασύντομηεπισκόπησητωνσυμβολώνκαιτωνσυμπερασμά-τωντουΣυνεδρίουμαςθέλωναεκφράσωτηνχαράμουπουφτάσαμεαισίωςστηνουσιαστικήολοκλήρωσητωνεργασιώντουόπωςοιπαλιοίαντιγραφείςκωδίκωνπουπαρομοίαζαν τηνπεράτωση της εργασίας τους μεπροσόρμισησεασφαλήλιμέναΈπειτανrsquoαναφέρωμερικάστοιχείαπουαφορούνστηνθεματολογίακαιτηνπροετοιμασίατηςοργάνωσήςτουΠρώτα-πρώταόσοναφοράστηναπόφασηγιατοαντικείμενοτουΣυνεδρίουηΕπιστημονικήΕπιτροπήέλαβευπόψητιςεξήςπαραδοχές(α)οΠαναγιωτόπουλοςαποτελείμιαφυσιογνωμίααναγεννησιακούτύπουμετηνπολυμέρειατουέργουτουκαιτηνεπιτυχήενασχόλησημεόλαταείδητουλόγου(β)τολογοτεχνικόέργοτουκαιπερισσότερογνωστόείναιαλλάκυρίωςμελετήθηκεαρκετάστοπροηγούμενοσυνέδριοπουδιοργάνωσετοΕλλη-νικόΕκπαιδευτήριοndashΣχολήΙΜΠαναγιωτόπουλουσεσυνεργασίαμετονΣύλλο-γοΑποφοίτωνΕλληνικούΕκπαιδευτηρίου1ΣυνεπώςηεπανάληψηενόςγενικούσυνεδρίουδενθαήτανσκόπιμηΓιrsquoαυτόαποφασίσθηκεημελέτητήςεξίσουμετολογοτεχνικόσπουδαίαςπλευράςτουέργουτουπουείναιηΚριτική

ΈρχομαιστασυμπεράσματαΓιατηνεπαγωγικότερηπαρουσίασήτουςομα-δοποιώτις εισηγήσειςανάλογαμε τοαντικείμενό τουςΗ εισήγηση τουκΠυ-λαρινούείχεστόχοndashκαι έτσιλειτούργησεndashωςεισαγωγήστοΚριτικόΈργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουΗδουλειάαυτήδενήτανκαθόλουεύκοληόπωςμπορείναεικάσεικανείςδιότικαιεποπτείατουόλουήταναπαραίτητηκαιδιαχείρισητουυλικούόχιτυχαίαΈτσιόσοοχρόνοςτοεπέτρεπεμαςπαρουσίασεταπολλάπεδίαάσκησηςτηςκριτικήςαπότονΠαναγιωτόπουλοπουείναιηλογοτεχνικήκατrsquoεξοχήνκριτικήηβιβλιοκριτικήητεχνοκριτικήηδοκιμιακήκαιηκοινωνικήκριτικήπουβρίσκονταισταπολλάβιβλίατουαλλάκαιστοναπίστευτοαριθμόαθησαύριστωνάρθρωνκαιμελετώνστονπεριοδικόκαιτονημερήσιοτύποαλλά

1ΒλΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου4ηΕπιστημονικήΣυνάντησηΠρα-κτικάεπιμΘεοδόσηςΠυλαρινόςΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουΑθήνα2003

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

232

καισεεγκυκλοπαιδικάλεξικάΟΠαναγιωτόπουλοςάσκησετηνπολύπλευρηκρι-τικήτουμεγνώσηευαισθησίασυνέπειαθάρροςτηςγνώμηςτουκαικύροςΟκΠυλαρινόςκατόρθωσεναμαςδώσειτηνεικόνατουωκεανούσrsquoέναποτήρινερούπουήτανοχρόνοςτων25λεπτώντηςώρας

ΔύοεισηγήσειςεκείνεςτουκΚαράογλουκαιτουκΑγγελάτουκινήθηκανκατrsquo εξοχήν στοπεδίο των θεωρητικώνπροβληματισμών για τηνφυσιογνωμίατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουΣτόχοςτηςπρώτηςυπήρξενηlaquoκριτικήτηςκριτικήςraquoτουΠαναγιωτόπουλουδηλαδήηαναζήτησητηςαπάντησηςστηνερευ-νητικήυπόθεσηlaquoτίείναι ίσωςκριτικήγιατονΙΜΠαναγιωτόπουλοraquoΑπότηνανάλυσησυγκεκριμένωνμελετώντουσεπεριοδικάτηςδεκαετίαςτουrsquo40καιτηνεισαγωγικήμελέτητουγιατηνΝεοελληνικήΚριτικήστοντόμο42τηςlaquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςraquoοκΚαράογλουμαςαπέδειξενότιοΠαναγιωτόπουλοςδενάσκη-σετηνκριτικήαπαράσκευοςκαιεμπειρικάαλλάlaquoδυναμωμένοςμεθεωρίακαιμελέτηraquoμεαποτέλεσμαηκριτικήτουναστηρίζεταισεθεωρητικέςαρχέςκαικα-νόνεςΣτονίδιοκύκλοτωνθεωρητικώνπροβληματισμώνκαιπροϋποθέσεωνγιατηνάσκησητηςκριτικήςκινήθηκεκαιηδεύτερηεισήγησηΟκΑγγελάτοςμαςαπέδειξεπωςοΠαναγιωτόπουλοςμεβάσημιασυγκεκριμένησυνθετικήαντίλη-ψηπουστηρίζεταισεορισμένακριτήριαόπωςείναιοιιστορικοίόροιτηςδιαμόρ-φωσηςτωνλογοτεχνικώνπαραδόσεωνμετιςσυνέχειεςκαιτιςρήξειςτουςαπότηνμιααλλάκαιηκατάκτησηενόςάρτιουοργάνουδιαπόρθμευσηςτηςσκέψηςπουείναιηγλώσσααπότηνάλλη ισορροπείδόκιμαανάμεσαστηνιστορίατηςλογοτεχνίαςκαιτηνκριτικήμεαποτέλεσμαναδιατυπώνεικαίριεςπαρατηρήσειςγιατηνπεζογραφικήπαραγωγήτηςπεριόδου1920-1940

Μετά τις θεωρητικέςαυτέςπροσεγγίσεις για τηνφυσιογνωμία της κριτικήςτουΠαναγιωτόπουλου έρχομαιστοβασικόέργουποδομήςπουείναιηΒιβλιο-γραφίααφετηρίαsinequanonκάθεσοβαρήςμελέτηςενόςσυγγραφέαΗβιβλιο-γραφίαείναιέναπερίεργοέργοΑντηνδεικανείςαποσπασματικάδηλαδήαπότηνπλευράτουβιαστικούχρήστηπουπροστρέχεινrsquoαντλήσειπέντε-δέκαψηφί-δεςαντιλαμβάνεταιμεντηνχρησιμότητάτουχάνειόμωςτηνεικόναΑνόμωςτηνπροσεγγίσεικάποιοςστοσύνολότηςμεόλεςτιςψηφίδεςστηνθέσητουςτότεβλέπειμιαπανοραμικήεικόνασυναρπαστικήτηνοποίασυνθέτουνοόγκοςτουέργουηγνώσηηπολυμέρειακαιητεράστιαθεματολογίαΑυτάόλαμαςταέχειδώσειηκατrsquoεξοχήναρμόδιακΠαναρέτουαφούηίδιασυνέταξεαυτότοέργοΗβιβλιογραφίακαλύπτειταέτη1916-1982Απότα3295λήμματατα3179είναιηεργογραφίακαιμόνο116ηφιλολογίαΕύχομαινασυνεχισθείκάποτετοέργο

ΤηνχαρτογράφησητηςπλούσιαςεργογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουστονημερήσιοτύποαπότο1917έωςτοτέλοςτηςζωήςτουτο1982μαςπαρουσίασεοκΒαρελάςΣτηνεισήγησηαυτήεξετάστηκανιδιαίτεραοιδιαρκέστερεςκαισημαντικότερεςσυνεργασίεςτουστιςεφημερίδεςΔημοκρατία(1924-1926)Πρω-ΐα(1933-1940)καιΕλευθερία(1965-1967)ΟκΒαρελάςέμπειροςερευνητήςκαιικανόςχειριστήςμεγάλωνσυνόλωνπληροφοριώνμαςέδωσετηντάξητωναριθ-

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

233

μητικώνδεδομένωνδιερεύνησετιςιδιαιτερότητεςτωνάρθρωνκαιτιςανάλογεςπροσαρμογέςτουςσεσχέσημετηνποικιλίακαιτονχαρακτήρατωνεντύπωνμαςπαρουσίασετηνπλούσιαθεματολογίατουςκαιτηναδιαμφισβήτητηποιότηταπολλώναπόαυτάΕίναιγνωστόβέβαιαότιαπότοπολύενδιαφέροναυτόυλικόμικρόμέροςμόνονέχειπεριλάβεισεβιβλίατουοΠαναγιωτόπουλοςΣτονχώροτωνσυνεργασιώντουΠαναγιωτόπουλουκινήθηκεκαιηεισήγησητηςκΟικονο-μοπούλουΠρόκειταιγιατηνlaquoΒασικήΒιβλιοθήκηraquoενόςεμβληματικούκαιμακρό-πνοουέργουτηςδεκαετίαςτουrsquo50τοοποίοουδέποτεέχασετηνχρησιμότητάτουΕδώεπισημάνθηκανδύοβασικέςπαράμετροιτιςοποίεςυπογραμμίζουμε(α)είναιτοαναγνωρισμένοκύροςτουΠαναγιωτόπουλουοοποίοςμαζίμετονκαθηγητήΔιονύσιοΖακυθηνόκαιτονφιλόσοφοκαιδοκιμιογράφοΕυάγγελοΠαπανούτσοαποτελούσαντηνσυντακτικήεπιτροπήγιατηνδιεκπεραίωσητουγιγαντιαίουαυ-τούέργουγιαόλαταγραμματειακάκαιλογοτεχνικάείδηαπότον11οαιώναέωςταμέσατου20ού(β)ΟΠαναγιωτόπουλοςπέραντουεποπτικούκαισυμβουλευ-τικούρόλουτουωςσυντάκτηεπιμελήθηκετουςτόμουςγιατονΓεώργιοΒιζυηνόγιατοΙστορικόΜυθιστόρημακαιαπόκοινούμετουςάλλουςδύοσυντάκτεςτονεξαιρετικάενδιαφέροντατόμογιατηνΝεοελληνικήΚριτικήΌλεςαυτέςτιςπτυχέςκαιτηνσημασίατουςανέδειξενηκΟικονομοπούλουμετηνεισήγησήτης

Ο επόμενος κύκλος που περιλαμβάνει δύο επίσης εισηγήσεις αναφέρεταιστηνενασχόλησητουΠαναγιωτόπουλουμετηνπαλαιότερηλογοτεχνίαμαςέωςτηνΕπανάστασηΑυτήντηνπερίοδοδιερεύνησανοκΞούριαςκαιηκΔημάκηΜε την εισήγησή του ο κ Ξούριας επισήμανε πρώτον ότι οι περί ού ο λόγοςμελέτες είναι ολιγάριθμες δεύτερον ότι η ορολογίαπου χρησιμοποιεί οΠανα-γιωτόπουλοςστηνβάσητουδιπόλουλογιοσύνηλογοτεχνίακαθορίζειανάλογακαιτηναντιμετώπισηαπόμέρουςτουτωνσχετικώνκειμένωνταπροϊόντατηςλογιοσύνηςυπήρξανπερισσότερααλλάκυρίωςυπήρξανχρήσιμαγιατονυπό-δουλοελληνισμόενώταλογοτεχνικάέργατης ίδιαςπεριόδουήσανολιγότεραΟΠαναγιωτόπουλος είχε εποπτεία της παλαιότερης περιόδου της λογοτεχνίαςμαςηδεαποσαφήνισητηςκριτικήςστάσηςτουόπωςμαςέδειξεοκΞούριαςείναιχρήσιμηγιατηνκριτικήαποτίμησητωνπροϊόντωντηςεπόμενηςπεριόδουτης laquoνεοελληνικήςraquo όπως την ονομάζει ο Παναγιωτόπουλος Η εισήγηση τηςκΔημάκηκινείταιστηνίδιαπερίοδοαλλάαφοράσεσυγκεκριμένοσυγγραφέαπουείναιοΚοραήςΗκΔημάκημαςπαρουσίασεέναάγνωστοκείμενοτουΠανα-γιωτόπουλουτοοποίοεπισήμανεστοΙστορικόΑρχείοτουΠανεπιστημίουΑθη-νώνμετίτλοlaquoΟΑδαμάντιοςΚοραήςωςλογοτέχνηςκαιδιδάσκαλοςύφουςraquoτοοποίοπροόριζεγιαδιδακτορικήδιατριβήΩςεισηγητήςορίστηκεοκαθηγητήςτηςΑρχαίαςΕλληνικήςΦιλολογίαςΕμμανουήλΠεζόπουλοςΤοκείμενουπεβλήθηδύοφορές(19351941)όπωςακούσαμεαλλάηδιαδικασίαδενδιεκπεραιώθηκεγιααδιευκρίνιστουςακόμαλόγουςΑπότηνανάλυσητουκειμένουφάνηκεηεπι-στημονικήμεθοδικότητακαιηκριτικήοξύνοιαμετηνοποίαοΠαναγιωτόπουλοςεπιχειρείνrsquoαναδείξει τιςλογοτεχνικέςσυνιστώσεςτηςδημιουργίαςτουΚοραή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

234

Είναιαυτονόητοπωςηπεριέργειαόλωνμαςθαθεραπευθείμετηνεπιβαλλόμενηδημοσίευσητουκειμένου

ΓιατηνπερίοδομετάτηνΕπανάστασηακούσθηκαντέσσεριςανακοινώσειςοιοποίεςδιερεύνησαντηνκριτικήαποτίμησητουΠαναγιωτόπουλουγιαμείζονεςσταθμούςτηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςτονΣολωμόκαιτονΚάλβοτονΠαλα-μά τονΚαβάφη και τονΚαρυωτάκηΗ κΑφροδίτηΑθανασοπούλου εξέτασεμε γνώσηκαι ευαισθησία τιςκριτικέςαπόψεις τουΠαναγιωτόπουλουγια τουςπατέρεςΣολωμόκαιΚάλβοαλλάκαιάλλουςεπτανησίουςποιητέςΕρευνητικόυλικότηςαποτέλεσανκατrsquoεξοχήναλλάόχιμόνονοιέξιτόμοιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνσειράςτηνοποίαεύστοχααποκαλείlaquoάτυπηγραμματολογίαraquoΗ κ Αθανασοπούλου επισήμανε την αισθητική θεωρία του ΠαναγιωτόπουλουγιατονποιητικόλόγογενικάκαιειδικάτιςαπόψειςτουγιατονΣολωμόκαιτονΚάλβοσεσύγκρισημετουςσύγχρονούςτουςποιητέςτηςlaquoΠαλαιάςraquoλεγόμενηςΑθηναϊκήςΣχολήςαλλάκαιμrsquoεκείνουςτηςγενιάςτουΠαλαμά

ΟΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονΠαλαμάκαιστονΚαβάφηδύοξεχωρι-στούςτόμουςαπότουςέξιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνένεκατηςσημασίαςτουςωςσταθμώνκαιαφετηριώντηςνεοελληνικήςποίησηςΤηνπερίπτωσητηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαλαμάεξέτασεογράφωνοοποίοςανέφερεότιησχέσηαυτήυπήρξεδιαρκήςκαιδιαλεκτικήαλλάκυρίωςαποκαλυπτικήτουχαρακτήρατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουπουσυνδυάζειτηνφιλολογικήμεθοδικότητατηνκαλλιτεχνικήευαισθησίακαιτηνδίκαιηαποτίμησηΈτσιοΠαναγιωτόπουλοςστηνμονογραφίατουγιατονΠαλαμάδιατυπώνειεισαγωγικάτιςερευνητικέςυπο-θέσειςτουορίζειτιςεποχέςτηςπαλαμικήςποίησηςκαιεπισημαίνειτουςlaquoτόπουςraquoτηςενώπαράλληλαδιαγράφειταχαρακτηριστικάτηςπνευματικήςιδιοσυστασίαςτουποιητήπουείναιηδιπλήψυχήκαιοέντονοςσυγκρητισμόςΣτηνεισήγησηυπογραμμίστηκανκυρίωςδύοπράγματα(α)ηάποψητουΠαναγιωτόπουλουγιατηναποφασιστικήσημασίατουρόλουτουΠαλαμάγιατηννεοελληνικήποίησηκαι(β)ηάποψητουεισηγητήότιοΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουαποτελείμιαναπότις4-5πιοολοκληρωμένεςμονογραφίεςγιατοέργοτουποιητή

Ταχαρακτηριστικάτηςβαθιάςγνώσηςτηςμεθοδικότηταςκαιτηςευαισθησί-αςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουδιαπίστωσεκαιοκΚαψωμένοςστηνεισή-γησήτουγιατονΚαβάφηΟκΚαψωμένοςχαρακτηρίζειτηνμονογραφίαγιατονΚαβάφηπουαποτελείτονΔ΄τόμοΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνωςμελέτησυστηματικήδιότιεξετάζειπροοδευτικάτονάνθρωποτακοινωνικάκαιπολιτι-σμικάσυμφραζόμενατηςεποχήςτουταδιακριτικάγνωρίσματατηςέμπνευσήςτουτοαξιακότουσύστημακαθώςκαιταειδοποιάστοιχείατηςποιητικήςτου(γλώσσαστιχουργίατεχνικέςαισθητική)ΦάνηκεκαθαράαπότηνεισήγησηπωςησυμβολήτηςμονογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουγιατηνερμηνείατηςποίησηςτουΚαβάφηπαρrsquoόλοπουδημοσιεύθηκετο1946διατηρείακέραιηέωςσήμεραμέσαστονόγκοτηςκαβαφικήςβιβλιογραφίαςτηνσημασίατης

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

235

ΣπουδαίοςσταθμόςτηςεπόμενηςγενιάςστηνποίησήμαςείναιοΚώσταςΚα-ρυωτάκηςΤηνπερίπτωσηαυτήνεξέτασεοκΑγάθοςγνώστηςόλωντωνπαρα-μέτρωντηςπεριόδουμεβάσητοεκτεταμένομέροςτουΕ΄τόμουΤων προσώπωνκαιτωνκειμένων τοοποίοοΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονποιητήκαθώςκαι άλλα σημαντικά του κείμεναΟΠαναγιωτόπουλος εξετάζει εξελικτικά τηνγνωριμίατουμετονποιητήτηνσύντομηδιάρκειατουβίουτουτονάνθρωποτηνσχέσημετηνπαράδοσηκαιτουςπολιτικοκοινωνικούςκαιπολιτισμικούςόρουςτηςεποχήςΚαταλήγειμεταχαρακτηριστικάτηςποίησήςτουκαιτηναποτίμησήτηςΌλααυτάπαρουσιάσθηκανμεμεθοδικότρόποαπότονκΑγάθο

Ο Παναγιωτόπουλος παράλληλα με την νεοελληνική λογοτεχνία μελέτησεκαι την ευρωπαϊκήΈτυχεπρόσφαταναχρησιμοποιήσωένακειμενάκι τουγιατονμεγάλονορβηγόσυγγραφέαΚνουτΧάμσουνκαιδιαπίστωσατοκαίριοτωνπαρατηρήσεώντουκαισταπιομικράτουκείμεναΑυτήντηνπεριοχήεξέτασεοκΓεράσιμοςΖώραςοοποίοςανέδειξετηνσυγκριτικήματιάτουΠαναγιωτό-πουλουαλλάκαιτοαπαραίτητοτηςσυνανάγνωσηςτηςελληνικήςμετηνευρω-παϊκήλογοτεχνίαΌπωςφάνηκεαπότηνεισήγησητακείμενααυτάείναιπολλάαλλάδιάσπαρταστουςτόμουςΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνσεταξιδιωτικάκείμενααλλάκαισεπολλάάλλαέντυπαΚαίριααντικείμενατωνπροβληματι-σμώνκαιτωνκριτικώνndashσυγκριτικώνπροσεγγίσεωντουΠαναγιωτόπουλουείναιτανεωτερικάρεύματατηςευρωπαϊκήςλογοτεχνίαςσεσχέσημετηνελληνικήοαισθητισμός οι τάσεις της ευρωπαϊκήςπεζογραφίας της εποχής του αλλά καικρίσειςκαιαπόψειςγιαπολλάπρόσωπακαιθέματαπουμαςπαρουσίασεστηνεισήγησήτουοκΖώρας

ΟιπεριοχέςτηςγνώσηςτηςμελέτηςτηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιω-τόπουλουδενέχουντελειωμόΤρειςσπουδαίεςπεριοχέςτηςσκέψηςκαιτωνπρο-βληματισμώντουστιςοποίεςαφιέρωσεμεγάλομέροςτηςζωήςκαιτηςκριτικήςτουσκέψηςείναιοδοκιμιακόςλόγοςητεχνοκριτικήκαιηπαιδαγωγίαωςθεωρίακαιπράξηΤοδοκιμιακότουέργοείναιπλουσιότατοκαιγνωστότατοένεκατηςσταθερήςεπιλογήςτουωςυποδειγματικούνεοελληνικούλόγουΤαχαρακτηρι-στικάτουέργουαυτούανέλυσεμεκύροςοκΝάκαςμεταφραστήςδοκιμίωντουMontaigneκαιειδικόςστηνμελέτητουείδουςκαιστηνμελέτητηςγλώσσαςΈτσιμαςπαρουσίασεταιδιαίτεραχαρακτηριστικάτηςδοκιμιογραφίαςτουΠαναγιω-τόπουλουτιςθεωρητικέςαπόψειςτουγιατοδοκίμιοαλλάκαιτηνκαλλιεργημένηγλώσσατηςδιαπόρθμευσηςτωνδιανοημάτωντου

ΜέγαπεδίοάσκησηςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουήτανκαιητεχνοκρι-τικήΤαβιβλίαοιμελέτεςταάρθραοιαναφορέςσεόλεςτιςμορφέςτηςτέχνηςαλλάιδιαίτεραστηνζωγραφικήείναιαναρίθμηταΘαέλεγεκανείςότιδενυπάρ-χεικείμενότουπουναμηνέχεισχετικήαναφοράΑυτάόλαείναιβέβαιααποτέ-λεσματηςαγάπηςτουγιατηντέχνησυνακόλουθοτηςοποίαςείναιηβαθειάτουγνώσηΤηνανάδειξηκαιαποτίμησητουέργουαυτούανέλαβεκαιδιεκπεραίωσεμετονκαλύτεροτρόποηκΚαλογήρουηοποίαεπεσήμανεπολύσωστάπωςαυτή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

236

ηπροσέγγισήτουενεργοποίησεέναείδοςπαλίμψηστηςγραφήςστοοπλοστάσιότουώστεμέσασταγραπτάτουναζωντανεύουνωςεικόνεςταπράγματαΠρο-σωπικάαυτήηπαρατήρησημrsquoέκανενασκεφθώτηνεξεικονιστικήτακτικήτουΚάλβουτουοποίουπολλέςπεριγραφέςαποτελούνοπτικοποίησητωνιδεώντου

ΗπαιδαγωγίαήτανημεγάληέγνοιατουΠαναγιωτόπουλουΩςδιανοούμενοςωςφιλόλογοςκαιωςυπεύθυνοςτηςΣχολήςπουφέρειτοόνομάτουυπηρέτησετηνπαιδείαεπίέξιδεκαετίεςΩςανήσυχοπνεύμακαιωςμάχιμοςεκπαιδευτικόςαναπτύσσεισυχνάτουςθεωρητικούςτουπροβληματισμούςσεπολλάτουκείμεναγιαταθέματατηςπαιδείαςγιατουςπροσανατολισμούςτηςταπρογράμματατασχολείατουςεκπαιδευτικούςενολίγοιςγιατουςκύριουςσυντελεστέςτηςεκ-παίδευσηςώστεηπαιδείαναείναιτομέσοτηςανάπτυξηςτουνουκαιτηςψυχήςτωννέωνΕλλήνωνγιαναγίνονταιδημιουργικοίάνθρωποικαιπάνωαπrsquoόλασυ-νειδητοίπολίτεςΑυτάόλαταανέπτυξεμεεπαγωγικότρόποηειδικήσταθέματατηςΘεωρίαςκαιτηςΙστορίαςτηςΕκπαίδευσηςκαιτηςΕκπαιδευτικήςΠολιτικήςκΠολυάνθηΤσίγκου

ΚλείνωτηνπρόχειρηαυτήσύνοψημεδύοεπισημάνσειςκαιτρειςπροτάσειςΠρώταοιεπισημάνσειςΗπρώτηόλεςοιεισηγήσειςυπήρξανυψηλούεπιπέδουδιότι όλοι οι εισηγητέςωριμότεροι και νεότεροι είναι ειδικοί στα θέματαπουπραγματεύθηκανΗδεύτερηκοινόςτόποςόλωντωνεισηγήσεωνείναιότιηάσκη-σητηςκριτικήςπροϋποθέτειτηνκατοχήόλωντωνστοιχείωνadhocγνώσητωνσυμφραζομένων (κοινωνικώνπολιτικώνκαιπολιτισμικών)θεωρητικόοπλισμόεποπτείατηςιστορικότηταςτωνφαινομένωνικανότητασύγκρισηςφιλοσοφικήθεώρησητωνπραγμάτωνήρεμοπάθοςκαιικανότηταδιατύπωσηςτωνσκέψεωνμεγλώσσαεύστοχηκαιτέρπουσαδηλαδήαυτόπουδιαπιστώσαμεόλοιγιατονΠαναγιωτόπουλοΜεβάσητιςεπισημάνσειςαυτέςείναιαυτονόητοότιταΠρα-κτικάτουΣυνεδρίουθrsquoαποτελέσουναπαραίτητοέργοαναφοράςγιαόσουςθαθελήσουνναμελετήσουντοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουκαιναπροσεγγί-σουντηνκριτικήτουσκέψη

Προχωρώστιςτρειςπροτάσειςοιοποίεςεύχομαιναπραγματοποιηθούνότανηπατρίδαμαςβρειένανκανονικόβηματισμόκαιοιπροϋποθέσειςτοεπιτρέψουν

ΗπρώτησυνέχισητηςΒιβλιογραφίαςΙΜΠαναγιωτόπουλουδεδομένουότιέχουνπεράσει35χρόνιααπότηνέκδοσήτηςκαικυρίωςσυμπλήρωσητουδευτέ-ρουμέρουςπουαφοράστηνφιλολογίασχετικάμετοέργοτου

ΗδεύτερηεπανέκδοσητουκλασικούκριτικούέργουτουΤαπρόσωπακαιτακείμεναμετηνπροσθήκηλεπτομερώνευρετηρίωνπροσώπωνκαιπραγμάτωνσεκάθετόμο

Ητρίτησυναγωγήεπιλογήκαιέκδοσητωνσημαντικότερωνκριτικώνμελετώνκαιάρθρωντουσεεφημερίδεςκαιπεριοδικάπουδενπεριέλαβεοίδιοςσετόμους

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

237

ΚαταλήγωηυψηλούεπιπέδουπολυκριτικήπρoσέγγισητουκριτικούέργουτουΙΜΠαναγιωτόπουλουπιστώνεταικατrsquoεξοχήνστουςειδικούςεισηγητέςπουέλαβανμέροςστοΣυνέδριοΑυτόδικαιώνεικαιτηναπόφασητηςΕπιστημονικήςΕπιτροπήςαλλάκαιτιςστοχευμένεςπροσκλήσειςκαιτιςπολύμηνεςφροντίδεςτωνσυνδιοργανωτώντωνlaquoΦίλωντουΦιλολογικούΣυλλόγουΠαρνασσόςraquoτουlaquoΙδρύματοςΚωστήΠαλαμάraquoκαιτηςlaquoΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚΓΚασίνης

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

8

9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήraquo

ΚήρυξηέναρξηςεργασιώνΆλκηςΙΠαναγιωτόπουλος

ΓενικόςδιευθυντήςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου

Α΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΠΔΜαστροδημήτρης

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήστοκριτικόέργο

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΠολυάνθηΤσίγκουlaquoΟιπαιδαγωγικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουΘεωρίακαιπράξηraquo

ΕρατοσθένηςΚαψωμένοςlaquoΟΚαβάφης

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΟΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουraquo

Β΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΘανάσηςΝάκας

ΧαράλαμποςΚαράογλουlaquoΤιίσωςείναικριτική

γιατονΙΜΠαναγιωτόπουλο(Προβληματισμοίτηςεποχής)raquo

ΓιάννηςΞούριαςlaquoΈναςπαλαιόςελληνικόςκόσμος

απότηνσκοπιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΜαρίαΔημάκη-ΖώραlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςκαιηδιδακτορική

διατριβήτουγιατονΑδαμάντιοΚοραήraquo

ΑφροδίτηΑθανασοπούλουlaquoΟικριτικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατοέργοτουΣολωμού

τουΚάλβουκαιάλλωνποιητώντου19ουαιώναraquo

ΒάσωΟικονομοπούλουlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςωςεπιμελητής

καιωςανθολόγοςτηςlsquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςrsquoraquo

ΛάμπροςΒαρελάςlaquoΟισυνεργασίεςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου

στονημερήσιοτύποraquo

11

17

21

35

53

65

79

95

103

111

127

139

10

ΓΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΧαράλαμποςΚαράογλου

ΘανάσηςΑγάθοςlaquoΟΚώσταςΚαρυωτάκηςαπότηνοπτικήγωνία

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΔημήτρηςΑγγελάτοςlaquoΙσορροπώνταςμεταξύκριτικήςκαιιστορίας

τηςλογοτεχνίαςΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

γιατηνπεζογραφίατουμεσοπολέμουraquo

ΓεράσιμοςΓΖώραςlaquoΑτενίζονταςτηνΕυρώπηκαιτουςλογοτέχνεςτης

(μέσααπότηνκριτικήματιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλου)raquo

ΤζίναΚαλογήρουlaquolsquoΠόσεςνύχτεςπερπάτησεμέσαμουοάνεμος

οθυμωμένοςτηςΆρληςrsquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

καιηκριτικήθέασητηςτέχνηςraquo

ΘανάσηςΝάκαςlaquoΗδοκιμιογραφίατουΙΜΠαναγιωτόπουλου

(ειδολογικάχαρακτηριστικάρητορικήσχηματικόςλόγος)raquo

ΑννίταΠΠαναρέτουlaquoΕργογραφικάndashβιβλιογραφικά

ΙΜΠαναγιωτόπουλουΤριάνταπέντεχρόνιαμετάraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΣυμπεράσματαraquo

ΠΙΝΑΚΕΣ

Ι Πίνακαςελληνικώνκυρίωνονομάτων

ΙΙ Πίνακαςξένωνκυρίωνονομάτων

III Πίνακαςόρωνκαιπραγμάτων

ΙV Πίνακαςτίτλωνβιβλίωνπεριοδικώνεφημερίδωνέργωντέχνης

153

169

177

187

199

225

231

241

245

247

251

ΠΕΡΙΕχΟΜΕΝΑ

65

laquoΌληηπολύπονηζωή[τουΠαλαμά]στάθηκενένατάνυσματόξουένατίναγμαβέλουςπροςτουςμακρινούςορίζοντεςraquo1γράφειοΠαναγιωτόπουλοςΑυτήντηνδιαδρομήθαπαρακολουθήσουμεμεοδηγότονίδιοΗκριτικήαποτίμησητουέρ-γουτουΠαλαμάαπότονΠαναγιωτόπουλοδιαγράφει ένανκύκλοπουαρχίζειαπότο19212καικλείνειτο1944μετηνμεγάλημελέτηπουβραβεύθηκετο1947μετοlaquoέπαθλονΠαλαμάraquo3ΠέραντωνδύοβιβλίωντουταάρθραοιδιαλέξειςκαιτασημειώματάτουπουκαταχωρίζονταιστιςβιβλιογραφίεςΚατσίμπαληΚασίνηκαιΠαναρέτου υπερβαίνουν τα304Ηδιάλεξη του1921 είναιαποτέλεσμα της

1 ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚωστής Παλαμάς δεύτερη έκδοση Εκδοτικός Οίκος Φέξη Αθήνα1962σ316[στηνσυνέχειαΙΜΠΠαλαμάς]2Ηδιάλεξηέγινεστις6Φεβρουαρίου1921στηνΛέσχητηςlaquoΦοιτητικήςΣυντοφιάςraquo[Πανε-πιστημίουκαιΚοραή)καιτυπώθηκετοίδιοέτοςβλΙωάνΜΠαναγιωτοπούλουΤοποιητικόέργοτουΚΠαλαμάΕκδότηςΓΠΠοταμιάνοςΑθήνα1921[στηνσυνέχειαΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμά]3ΣτηνπρώτηπροκήρυξήτουτοέπαθλοαπονεμήθηκεστονποιητήΓΔελήστηνΑίθουσαΤελε-τώντηςΑκαδημίαςΑθηνώνμίλησανοΥπουργόςΠαιδείαςΝΛούβαριςοΆγγελοςΣικελιανόςκαιοΓΔελήςβλεφημΕλεύθερονΒήμα7Μαρτίου1944ΗμελέτητουΠαναγιωτόπουλουμοιράστηκετοlaquoέπαθλονΠαλαμάraquoκατάτηνδεύτερηπροκήρυξητουβραβείουμετονΓΣε-φέρηΠρόεδροςτηςΕπιτροπήςήτανοΣωτήρηςΣκίπηςκαιεισηγητήςοΑντρέαςΚαραντώνηςΗτελετήαπονομήςέγινεστις26Φεβρουαρίου1947στηνΑίθουσατουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquoβλΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1943-1953Αθήνα1953αρ683ΣτηναπονομήαυτήαντέδρασενέντοναοΛέανδροςΚΠαλαμάςοοποίοςχαρακτήρισετηνμελέτητουΠαναγιωτόπουλουlaquoκαθαρόνλιβελλογράφημαεναντίοντουποιητούκαιτουανθρώ-πουraquoβλεφΗΚαθημερινή26Φεβρ1947πρβΚατσίμπαληςόπαρ6844Καταχωρίζονταιοιαριθμοίαπότιςβιβλιογραφίες(α)ΚΓΚασίνηςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά(1911-1925)Αθήνα1973αρ2730287428843010(β)ΚΓΚασίνηςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1932-1942ανάτυποαπότηνΝέαΕστίαΧρι-στούγεννα1994Αθήνα1994αρ2519701227(γ)ΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1943-1953Αθήνα1953αρ48849771385810521054(δ)ΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1954-1958Αθήνα1959αρ7790169219230260

ΚΓΚΑΣΙΝΗΣ

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

66

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

αγάπηςκαιτουθαυμασμούτουπροςτοέργοτουποιητή5ηψυχήτουοποίουείναιlaquoοιδικέςμαςψυχέςενωμένεςraquo6γράφειΣτόχοςτουόπωςαναφέρειστηνεπιστο-λήτουπροςτονποιητήείναιναεπισημάνειlaquoτιςδιάφορεςτάσειςπουξεχωρί-ζουνμέσrsquoστοτραγούδιraquoτουχωρίςναπαραλείψειναεπισημάνειλέειονεοσσόςτων20χρόνωνκάποιαlaquoψεγάδιαraquo7Πράγματιεπισημαίνειτουςβασικούςτόπουςτηςπαλαμικήςποίησηςπουείναικατάτηνάποψήτουημεγαλοπρεπήςπατρι-δολατρία8καιηρωολατρία9ηlaquoακόλαστηraquoαλλάκαισοφήφυσιολατρία10τοανή-συχοθρησκευτικόαίσθημαοσκεπτικισμός11καιοπανθεϊσμόςησυγκρατημέναπαθητικήγυναικολατρία12καιίσωςησημαντικότερηγιαμέναεπισήμανσήτουπουείναιτοπαντούχυμένοφως13θέμαπουδενβρήκεακόμητηνσπουδήπουτουταιριάζειγιαναφανούνοιφυσικέςμεταφυσικέςθρησκευτικέςσυμβολικέςκαιφιλοσοφικέςδιαστάσειςτουωςπρογόνουτωνηλιολατρώνποιητώνμαςΚαί-ριεςεπίσηςπαρατηρήσειςείναιπωςοστίχοςτουΠαλαμάδενγίνεταιlaquoαυστηράμουσικόςraquoαλλάlaquoέχειόμωςφωτεινήπλαστικότηταraquo14καιοχαρακτηρισμόςτουΠαλαμάωςαφετηρίαςαπότηνοποίαθrsquoανατείλουννέοιποιητέςπράγμαπουεπισήμανεκαιηκριτική15Καικαταλήγειστηνπροσέγγισήτουμετηνκατακλείδαlaquoλυρικός φιλόσοφος ωραιοπαθής πατριδολάτρης φυσιολάτρης ηρωολάτρηςιδεολάτρηςσοφόςτεχνίτηςαληθινάδημοτικιστήςraquo16

Ο θαυμασμός του συνεχίστηκε για 4-5 χρόνια όπως φαίνεται και από τηναλληλογραφίατους17τακαλάλόγιαπουέγραψενοΠαλαμάςγιατοΒιβλίοτης

(ε)ΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1959-1963Αθήνα1964αρ127143162198224249297314380421442547592ΠρβΑννίταΠαναρέτουΕργογραφίαndashΒιβλιογραφία(1916-1982)ΙΜΠαναγιωτόπουλουΣΩΒΑθήνα1990αρ1112027468147164874984093310691125116012025ΜαζίμετονΣολωμότονθεωρείωςτονμεγαλύτεροΈλληναποιητήκαιτονχαρακτηρίζειωςΓκαίτετηςΕλλάδοςβλΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ86ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ127Επιστολήτης28Μαρτίου1921ltΑρχείο ΙδρύματοςΚωστήΠαλαμάgt [ΙΚΠ]Στην επιστολήαυτήαπάντησεοΠαλαμάςστις4Απριλίου19218ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ309ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ21κε10ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ2730αντίστοιχα11ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ302412ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3013laquoΤοφωςείναιακόλασταχυμένοκιείναιλαμπρόκαιεκτυφλωτικόκαιπροσβάλλειέντονακαιχτυπάειορμητικάτrsquoασυνείθιστοκιάμαθομάτιraquoβλΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3114ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3637Αυτήντηνπλαστικότητατηςτέχνηςτουεπι-σήμανεκαιοΠαπατζώνηςστηνμελέτητουlaquoΤομεταφραστικότουέργοraquoΓράμματα1943ltΕπι-μνημόσυνοτεύχοςgtσ280όπουγράφειlaquoΗφιλοσοφίατουΠαλαμάήτανορθολογιστικήκαιητέχνητουπλαστικήκαικλασικίζουσαraquo15ΛχοΒάρναληςγράφειlaquoόλοιπατήσανεπάνουσταφτεράτουγιαναπρωτοπετάξουνraquoβλΑισθητικάndashΚριτικάΒ ΚέδροςΑθήνα1958σ15416ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3917Στις23Ιουλίου1924ζήτησεαπότονΠαλαμάναπροσέξειτοΒιβλίοτηςΜιράνταςκαιναγράψεικάτιβλτογράμμαστοΑρχείοτουΙΚΠ

67

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

Μιράντας(1924)καιτηνάδειαπουζήτησενοΠαναγιωτόπουλοςναταδημοσιεύ-σει18αλλάκυρίωςαπότηνρητήαναφοράτουιδίουστηνμελέτητου1944όπουαναφέρειπωςηlaquoκρίσηΠαλαμάraquoάρχισεκυρίωςαπότο1925καιlaquoέκαμετονκύ-κλοτηςμέσαμουκrsquoεγώπερπάτησαμέσαστοέργοαυτόraquo19Τέσσεραπέντεχρό-νιαμετάτηνδιάλεξητου1921άλλεςαγάπεςτονελκύουνMallarmeacuteBaudelaireRodenbachLaforgueπροσανατολισμόςπροςτηνlaquoκαθάριαέκφρασηraquoπουβρι-σκότανκατάτονΠαναγιωτόπουλοέξωαπότονδρόμοτουΠαλαμά20ΗνεότερηποίησηαρχίζειμετονPoeγράφεικαιακολουθείαντίθετηπορείασεσχέσημετουςκλασικούςοικλασικοίανεβάζουντηνέκφρασηίσαμετονΛόγοενώοινεό-τεροικυριαρχούνταιαπότηντάσητηςεξάρθρωσηςτουλογικούστοιχείουκαιτηςπριμοδότησηςτηςμουσικήςασάφειαςκαιτηςυποβλητικήςασυμμετρίας21ΟΠα-ναγιωτόπουλοςφαίνεταιναθεωρείασύμπτωτα22τακεφάλαιαlaquoσυμβολισμόςraquoκαιlaquoΠαλαμάςraquoαλλάπιστεύωπωςηκρίσηαυτήαποτελείγενίκευσητουμερικού23δεδομένουπωςοΠαλαμάςείναικαιεκείνοκαιτοάλλοκαιστηνπροκείμενηπε-ρίπτωσημετηνlaquoΦοινικιάraquoτίθεταιστηνπρωτοπορίατουρεύματοςαυτούστηνΕλλάδαΑυτήηκρίσηκράτησεδέκακαιπλέονχρόνιαΗδεύτερηκαικριτικότερηπορείαπροςτοέργοτουποιητήπρέπεινrsquoάρχισεταπρώταχρόνιατηςδεκαετί-αςτουrsquo30δεδομένουότιτο1933επαναπροσεγγίζειτονΠαλαμάζητώνταςτηνγνώμητουγιατηνδεύτερηποιητικήσυλλογήτουταΛυρικάΣχέδια(1932)γρά-φοντάςτουlaquoαπόσαςξεκινούμεόλοιεμείςοινεώτεροικrsquoέχουμεπάνταανάγκηαπότηνοδηγίασαςraquo24

Ας δούμε όμως συστηματικότερα την κριτική προσέγγιση του έργου τουΠαλαμάαπότονΠαναγιωτόπουλοΚατrsquoαρχάςπρέπειναπούμεότιοχαρακτή-ρας της κριτικής του είναι φιλολογικός κατrsquo εξοχήν γεγονός πουφαίνεται καιαπότηνσπουδαστηριακήπροσέγγισημερικώνέργωνόπωςλχοlaquoΑσκραίοςraquoγιατονοποίοπαρακαλείτοναναγνώστηναέχειανοιγμένοδίπλατουτοκείμενοτουΗσιόδουγιαναδιαπιστώσειτοκατόρθωματουΠαλαμά25Γενικότεραόμωςοχαρακτήραςαυτόςδιαπιστώνεταικαιαπότηνμέθοδοπροσέγγισηςπουαρχίζει

18Βλτογράμματης5ηςΑυγούστου1924ΣτοΑρχείοτουΙΚΠσώζονταιαυτήςτηςπεριόδου(1921-1924)ταακόλουθαγράμματατουΠαναγιωτόπουλου6Απριλίου192118Νοεμβρίου192123Ιουλίου192427Ιουλίου19245Αυγούστου192419ΙΜΠΠαλαμάςσ1420ΙΜΠΠαλαμάςσ121321ΙΜΠΠαλαμάςσ1822ΙΜΠΠαλαμάςσ1723ΑυτόπρέπειναθεωρηθείστιγμιαίακρίσηδενφαίνεταινατουιοθετείδιότιαλλούγράφειπωςοΠαλαμάςείναιτόσοπολύπλοκοςπουαντονκοιτάξειςαπόμιαπλευράκινδυνεύειςνατονχάσειςβλΙΜΠΠαλαμάςσ1524Βλεπιστολήτης9Μαΐου1933(στοΑρχείοτουΙΚΠ)στηνοποίατούαναφέρειότιθατουστείλειδύοεργασίεςμαθητώντουστηνΣχολήΜακρήγιατιςlaquoΠατρίδεςraquoτηςΑΖΣτηνεπιστολήαυτήαπάντησεοΠαλαμάςστις19ΜαΐουόπωςεικάζουμεαπότοπρόχειροπουσώζεταιστοΑρχείοτουΙΚΠ25ΙΜΠΠαλαμάςσ149

68

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

συστηματικάαπότηνεπισήμανσητωνεποχώντηςπαλαμικήςποίησηςτωνlaquoτό-πωνraquoκαιτωνκλειδιώντηςαποκωδικοποίησήςτηςτηνεξέτασητωνεπιμέρουςσυλλογώντηςποιητικήςτηςστιχουργίαςκαιτηςγλώσσαςγιανακαταλήξειστιςτελικέςεπισημάνσειςκαιαποτιμήσειςΟΠαναγιωτόπουλοςξεκινάμετηνδιαπί-στωσητωνερευνητικώνυποθέσεων-ερωτημάτωντουτωνοποίωνοιαπαντήσειςαποτελούντακλειδιάτηςαποκωδικοποίησηςκαιαποτίμησηςτουέργουτου

(α)ηνεότερηποίηση(MallarmeacuteValeacuteryRilke)έχειαποδυναμώσειτηνποιητικήαξίατουΠινδάρουτουΒιργιλίουκαιτουΔάντη

(β)ανομουσικάκαιυποβλητικάεκπεφρασμένοςλόγοςείναιομόνοςγνήσιοςποιητικόςλόγοςτότεηεποποιίαήάλλημορφήποίησηςείναιέξωαπότηναλήθεια

(γ)υπάρχουνστοιχείαποιητικάκαιαντιποιητικάήτομεταχείρισμάτουςτακαθιστάέτσι

(δ)ηποίησηείναιέναςτρόποςήπολλοίτρόποιΟιαπαντήσειςστακαίριααυτάερωτήματαείναιαυτονόηταθετικέςαυτές

όμωςαποτελούντακλειδιάγιατηνπροσέγγισητηςποίησηςγενικάκαιειδικάγιατηνποίησητουΠαλαμά26διότικάθεεποχήβρίσκειτηνέκφρασηπουγνησι-ότερατηςταιριάζεισυνεπώςοκριτικόςπρέπεινααίρεταιπάνωαπότακαιρικάκριτήριαγιανασυλλάβειταμόνιμαστοιχείατηςαθανασίαςτουποιητικούλόγουΠρωταρχικόκύτταροκάθεμορφήςποίησης είναι τοαρχέγονολυρικόστοιχείοπουείναιοπόνοςτουανθρώπουκαιοπόνοςτουδημιουργού27ΟΠαναγιωτόπου-λοςπαρακολουθείτηνιστορικήεξέλιξητηςποίησηςτουΠαλαμάπροσπαθείναεντοπίσειτολυρικόκύτταροταθεμελιακάσυναισθήματακαιτιςβασικέςιδέεςτουςτόπουςθαλέγαμεναεπισημάνειτοανεπίκαιροδηλταστοιχείαόλωντωνκαιρώνκαινακρίνειτονποιητήμέσακαιέξωαπότονκαιρότου28

Ωςτόπουςεντοπίζειτηνπατρίδατηνφύσητηνγυναίκατοφωςκαιωςαφε-τηριακάδεδομέναπνευματικήςκαιψυχικής ιδιοσυστασίαςκαι τρόπουςδιαχεί-ρισηςτωνπραγμάτωντηνδιπλήψυχή(σοφίακαιπάθος29)καιτονσυγκρητισμόετεροκλήτωνστοιχείωνπουλαμβάνουνδεκάδεςδυϊστικέςμορφέςπαγανισμόςndashχριστιανισμός30ΆδωνιςndashΙησούςπαρθένοςΑθηνάndashπαρθένοςΜαρία31τοπαλίμ-ψηστοπεργαμηνόχφμεασκητικότροπάριγραμμένοπάνωσεαπεξεσμένοκείμενο

26ΙΜΠΠαλαμάςσ19-2027ΙΜΠΠαλαμάςσ20-2128ΙΜΠΠαλαμάςσ25πρβόσαγράφειπαρακάτω(όπσ266)ότιηποίησήτουπρέπεινακοιτάζεταιαπό τηνσκοπιά τουανεπίκαιρου ενώηπροσωπικότητά τουπρέπει ναlaquoκρίνεταιμέσαστονκαιρότηςraquo29laquoΗΣοφίακαιτοΠάθοςraquoείναιοτίτλοςτηςμακράςμελέτηςτουπουδημοσιεύθηκεστοεπι-μνημόσυνοτεύχοςγιατονΚωστήΠαλαμάτουπερΓράμματα(1943)σ17-70[=ΙΜΠΠαλαμάςσ259-351]30ΙΜΠΠαλαμάςσ13731ΙΜΠΠαλαμάςσ94-95

69

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

τηςΣαπφούς32αμαρτία(ηδονήπάθοςτύψησυντριβή)ndashασκητισμός33ουρανίακαιπορνικήΑφροδίτηαλλάκαιάλλαδίπολαόπωςπολιτείακαιμοναξιάγενικόndashατομικό34μεταφυσικήιδεολογίαndashεπιστημονικήεμπειρίαιδεαλισμόςndashθετικι-σμόςΟδυϊσμόςτουείναιφανερόςαπόνωρίς35τοδεπάθοςκαιτοπνεύμαείναιοιδύοαμετακίνητοιπόλοιτηςσυνολικήςενέργειαςτουΠαλαμά36

ΜετάτηνεπισήμανσητωνlaquoτόπωνraquoτωνπροϋποθέσεωνκαιτωντρόπωντουέργουτουοΠαναγιωτόπουλοςπροχωρείστονκαθορισμότωνεποχώντηςεξελι-κτικήςπορείαςτουΠαλαμά1872-1886οόρθροςέωςταΤραγούδιατηςΠατρίδοςμουΟπροπαρασκευαστικόςκύκλοςκλείνειέωςτα30τουχρόνια37Αυτόςπερι-λαμβάνειταΤραγούδιατηςΠατρίδοςμου(1886) πουέχουνμενιστορικήσημασίαωςσυλλογήαλλάεδώεντοπίζονταιόλοιοιτόποιτηςπαλαμικήςποίησης38καιτονΎμνοντηςΑθηνάς(1889)όπουφαίνεταιηβαθειάαρχαιομάθειαηπίστηστοπνεύμαηγλωσσικήευαισθησίακαιηφροντίδατηςμορφής39Στηνπερίοδοτηςπροετοιμασίας ανήκει και η συλλογήΤα μάτια τηςψυχής μου (1892)Η δεύτε-ρηπερίοδοςπεριλαμβάνειτηντελευταίαδεκαετίατου19ουαιώνα(1890-1900)την οποία οΠαναγιωτόπουλος θεωρεί κρίσιμη γόνιμη και laquoοριστική σεπολλάπερίοδοτηςπορείαςτουΠαλαμάraquo40διότιτότεδιαμορφώνεταιηποιητικήιδιο-προσωπίατουΣεαυτήνεγγράφονταιμερικάαπότασημαντικότερακατορθώμα-τατηςμούσαςτουόπωςοιΊαμβοικαιανάπαιστοι(1897)πουχαρακτηρίζονταιαπόαφαιρετικήλιτότητακαιπλαστικήτέχνη41ένααληθινόαριστούργημακατάτονJeanMoreacuteas42ΠεριλαμβάνειακόμητομοιρολόιτουΤάφου(1898)τοοποίοσυγκρίνειοΠαναγιωτόπουλοςμετοΒιβλίοτουμικρούαδελφού43 τουGustafafGeijerstam44 Στην ίδιαπερίοδοανήκουνκαι τααριστουργηματικάσονέτα των

32ΙΜΠΠαλαμάςσ14233ΙΜΠΠαλαμάςσ7834Ηψυχήτουήτανέναδιαρκέςεκκρεμέςανάμεσαστογενικόκαιτοειδικόβλόπσ17135ΙΜΠΠαλαμάςσ7836ΙΜΠΠαλαμάςσ5737ΙΜΠΠαλαμάςσ6838ΙΜΠΠαλαμάςσ26-414439ΙΜΠΠαλαμάςσ47-4940ΙΜΠΠαλαμάςσ6841ΙΜΠΠαλαμάςσ9442JeanMoreacuteasLe voyage en Gregraveceσ294βλαπόσπασμαστοΚΠαλαμάςlaquoΠώςθυμούμαιτουςΊαμβουςκαὶανάπαιστουςraquoσταΆπαντα1σ332-333βλπερισσότεραστηνΑλληλογρα-φίαεπιμέλειαΚΓΚασίνηςτΑΑθήνα1973σ273αρ38σημ343ΤουέργουαυτούέχουμεδύομεταφράσειςσταελληνικάτουΚωνσταντίνουΧατζόπουλουπουεκδόθηκεαπότονΒασιλείουτο1915και τουΛέοντοςΚουκούλαπουεκδόθηκεεπίσηςαπότονΒασιλείουτο1928ηδεύτερηαυτήμετάφρασηαναδημοσιεύθηκεαπότονΣαλίβεροσεδεύτερηέκδοσηχωρίςχρονολογίαβλσχετικάστοΚΓΚασίνηςΒιβλιογραφίατωνελληνικώνμεταφράσεωντηςξένηςλογοτεχνίαςτΒ΄(1901-1950)ΣΩΒΑθήνα2013αρ841141216744ΙΜΠΠαλαμάςσ101ΕδώπρέπεινrsquoαναφερθούνεπίσηςησυλλογήτουCharlesdePomairolsPourlrsquoenfantParisLibrairiePlon1904πουγράφτηκεμεαφορμήτονθάνατοτηςκόρηςτουκαιέχει τηνεξήςαφιέρωσηlaquoAgrave lameacutemoirede lapetiteLilidePomairolsPlaintespaternellesraquoκαι

70

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

laquoΠατρίδωνraquo45 ταοποίαχαρακτηρίζειοΠαναγιωτόπουλοςαπόταlaquoπιο ευτυχι-σμένακατορθώματαraquo46τουΠαλαμάΕπίσηςανήκουνlaquoΟιΧαιρετισμοίτηςΗλι-ογέννητηςraquo(1900)καθώςκαιτοαποκορύφωματηςελληνικήςσυμβολιστικήςτέ-χνηςμε τηνlaquoΦοινικιάraquo (1900)αλλάκαιαρκετάποιήματαπουδημοσιεύθηκαναργότεραστηνΑσάλευτη ζωή (1904) Την επόμενηπερίοδο (1900-1920) θεωρείοΠαναγιωτόπουλοςωςτηνεποχήτηςαπογείωσηςδιότισεαυτήνεγγράφονταιοιμεγάλεςσυνθέσειςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτου(1907)καιτηςΦλογέραςτουΒασιλιά (1910) αλλά και αρκετές άλλες συλλογές εξαιρετικού ενδιαφέροντοςΟΔΓεξετάζεταιαναλυτικάσεπολλέςσελίδεςκαιχαρακτηρίζεταιωςσύνθεσηεν-δεικτικήτωνπλεονεκτημάτωναλλάκαιτωνμειονεκτημάτωντηςποίησηςτουΠα-λαμά47Ιδιαίτεραπαρακολουθείτιςσημαντικότερεςαναλύσειςτουέργουόπωςλχ εκείνη του ΙωάννηΣυκουτρή48 συμφωνώντας μαζί του για την σπειροειδήκίνησητουέργουγύρωαπόένανάξοναπουσυνεχώςανεβαίνεικαικαθορίζονταςότιπρόκειταιγιατολυρικόάτομο49ΗμέθοδοςπουεφαρμόζειεδώοΠαναγιωτό-πουλοςείναιηβασικήαρχήτουδεινούαλεξανδρινούομηριστήαπότηνΣαμοθρά-κηΑρίσταρχου(215-145)laquoΌμηρονεξΟμήρουσαφηνίζεινraquoχρησιμοποιώνταςτοπαλαμικόοπλοστάσιογιατηνερμηνείατουποιήματος50ΑκολούθωςαναφέρεταιστοεπικολυρικόεγχείρηματηςελληνικήςσυνέχειαςμετηνΦλογέρατουΒασιλιάτο οποίο θεωρεί laquoμεστότερα αρχιτεκτονημένοraquo από τον Δωδεκάλογοraquo όπουομύθοςτονόημαηλυρικήδιάθεσημαζίμετονθρίαμβοτουδεκαπεντασύλλα-βουπάνεκιέρχονται51Στηνίδιαπερίοδοανήκεικαιηεκδήλωσητουαντικειμε-νικούλυρισμούτουοργισμένουπολίτηΠαλαμάόπουοπόνοςκαιοπόθοςγιατοκαλύτεροlaquoφλογίζουντοστίχοτουraquo52καιπαρrsquoόλοπουχτυπούντοσυγκεκριμένοδεντουςλείπειηλυτρωτικήπρόθεση53Εδώεπισημαίνειορθάτηνπαράλληληορ-

ταΤραγούδιαγιανεκράπαιδιάπουμελοποίησενοΓκούσταβΜάλερσεστίχουςτουFriedrichRuumlckertβλεπίσηςτηνσχετικήμελέτητουΒαγγέληΑθανασόπουλουlaquoΗηθικήτουλυρικούλόγουστονΤάφοτουΚωστήΠαλαμάraquoσταΠρακτικάτουΒ΄ΔιεθνούςΣυνεδρίουΚωστήςΠα-λαμάςΕξήνταχρόνιααπότονθάνατοτουτΒ ΙΚΠΑθήνασ625-628etpassimπέντεαπόταΤραγούδιαγιανεκράπαιδιάμετέφρασεοΒαγγέληςΑθανασόπουλοςταοποίαδημοσιεύονταιωςπαράρτηματηςπαραπάνωμελέτης(σ650-651)45ΔημοσιεύθηκανστηνεφημΕφημερίς25Δεκεμβρίου1895[=Άπαντα3ltΑσάλευτηζωήgtσ13-24]46ΙΜΠΠαλαμάςσ888947ΙΜΠΠαλαμάςσ18548ΙωΣυκουτρήςlaquoΟΔωδεκάλογοςτουΓύφτουraquoΝέαΓράμματαltΑφιέρωμαστονΠαλαμάgtχρΒ αρ5-6(Μάιος-Ιούνιος1936)σ100-210[=ΓκοβόστηςχχστηνσειράlaquoΓιαναγνωρίσουμετονΠαλαμάraquoαρ3]49ΙΜΠΠαλαμάςσ155162-16350ΤηνμέθοδοαυτήνεχρησιμοποίησακαιεγώστηνεισήγησήμουμετίτλοlaquoΠαλαμάνεκΠαλα-μάσαφηνίζεινraquoστηνημερίδαπουέγινεστηνΑκαδημίαΑθηνώντην16ηΔεκεμβρίου2009στοπλαίσιοτωνεορτασμώνγιατα150χρόνιααπότηνγέννησητουποιητή51ΙΜΠΠαλαμάςσ194195αντίστοιχα52ΙΜΠΠαλαμάςσ20753ΙΜΠΠαλαμάςσ209

71

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

γισμένηκαιανατρεπτικήδιάθεσηπουδιατρέχειπολλέςσελίδεςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτουκαι ταΣατιρικάγυμνάσματα54ΆλλεςσυλλογέςτηςπεριόδουείναιΟικαημοίτηςΛιμνοθάλασσας (1912)καιηΠολιτείακαιημοναξιά (1912)στιςοποίεςπεριλαμβάνονταισπουδαίαλυρικάποιήματαΕπίσηςστέκεταικαισεδύοάλλες συλλογές στουςΒωμούς (1915) τους οποίους θεωρεί από ταωριμότεραέργατουΠαλαμάόπουεπικρατείηηρωολατρικήκαιηαυτοβιογραφικήδιάθε-ση55στοβάθοςδενείναιlaquoπαράηεσωτερικήτοπιογραφίατουποιητήraquo56Ωριμό-τηταεδώπαρατηρείταικαιστηνστιχουργίασυνεχίζειοΠαναγιωτόπουλοςκαιμάλισταστονδεκαπεντασύλλαβοτονοποίομεταχειρίζεταιωςμεγάλοςβιρτου-όζοςτουστίχου57Αντίθετα έχειαντιρρήσειςγιαταΔεκατετράστιχα (1919)όχιγιατηναναμφισβήτητηlaquoστιχουργικήεντέλειάraquoτουςαλλάγιατίδενεξαντλούντοθέματουςμέσαστοπλαίσιοτων14στίχωνηαντίρρησηείναιδικαιολογημένηαπότηνσκοπιάτουκλασικούndashτουλεγόμενουπετραρχικούσονέτουndashόχιόμωςαπόλυταγιατίκαιοΣαίξπηρκαιάλλοιχρησιμοποιούντοσονέτοωςμέροςτουσυνόλουκαιόχιωςαυτόνομημονάδα58

Ητελευταίαεποχήαπότο1921-1943θεωρείταιαπότονΠαναγιωτόπουλοπε-ρίοδοςπτώσηςΣτουςΠεντασύλλαβουςκαιταΠαθητικάκρυφομιλήματα(1925)τουςΔειλούςκαισκληρούςστίχους(1928)τονΚύκλοτωντετραστίχων(1929)καιτιςΝύχτεςτουΦήμιου(1935)τασημάδιατηςπαρακμήςείναιπερισσότεραμερικάμοιάζουνγράφεισανlaquoχλομήξεφτισμένηαναδίπλωσητουΠαλαμάτηςακμήςraquoανκαιυπάρχουνκαιμερικάλυρικάαριστουργήματαόπωςηlaquoΒάναraquoοlaquoΘωμάςraquoοlaquoΠαθητικόςύμνοςraquoκά59

ΓενικεύονταςόσοναφοράστηνγλώσσατηνστιχουργίακαιτηνποιητικήτουΠαλαμά υπογραμμίζει (α) την αδιαμφισβήτητη προσφορά του στον δημοτικι-σμό60(β)τηνστιχουργικήμαεστρίακαιτηνσοφήμετρική61επένδυσηανάλογαμετοθέμα62(γ)τηνποιητικήτεχνικήόπωςηκυκλικήέμπνευσησεπολλέςσυλλογές63 (ΊαμβοικαιανάπαιστοιΣατιρικάγυμνάσματαΤαδεκατετράστιχακά)(δ)τηνμακροδομική τακτική τηςσύνθεσης όπωςη laquoΦοινικιάraquo ndash οι laquoΕκατόΦωνέςraquo ndashοlaquoΑσκραίοςraquoησύνδεσητωνlaquoΚομματιώναπότοΤραγούδιτουΉλιουraquoμετις

54ΙΜΠΠαλαμάςσ20955ΙΜΠΠαλαμάςσ21156ΙΜΠΠαλαμάςσ21157ΙΜΠΠαλαμάςσ21158ΙΜΠΠαλαμάςσ234εδώπρέπεινασυνυπολογισθείκαιτογεγονόςότισεπολλάδεκατε-τράστιχαείναιφανερήηπρόσληψητουσαιξπηρικούπαραδείγματος59ΙΜΠΠαλαμάςσ238-23960ΙΜΠΠαλαμάςσ36-3761ΙΜΠΠαλαμάςσ96ηεπισήμανσήτουαυτήέρχεταισεαντίφασημετηνπαρακάτωγνώμητουότιηιδιοσυγκρασίατουΠαλαμάήτανlaquoαντίθετημετουπομονετικόδούλεματουστίχουraquo62ΙΜΠΠαλαμάςσ104-10563ΙΜΠΠαλαμάςσ100

72

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

laquoΑλυσίδεςraquoόπουάξοναςείναιτοφως64αλλάκαιοιlaquoΑλυσίδεςraquoωςπροθάλαμοςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτου65

Ταυτόχρονα οΠαναγιωτόπουλοςαποδεικνύεται και αισθαντικόςαναλυτήςτης μικροδομής του ειδικούβάρους της λέξης και τουκυρίαρχουρόλου της66Επισημαίνειακόμητηνσυνεχήπάληθέσεωνκαιαντιθέσεων67καιτωνστρατηγι-κώντουλόγουπουξεκινούναπότοατομικόκαιμερικόκαιγενικεύουν68laquoκάτεχετηνκαθολικότηταraquoγράφειπράγμαπουlaquoσυναντούμεμονάχασταπολυδύναμαπνεύματαraquo69Ούτωςήάλλωςπραγματικήποίησηδενμπορείναυπάρξειχωρίςτηνδύναμητουφιλοσοφικούετασμούκαιτηνυπαγωγήτουπολυκερματισμένουκόσμουσεευρύτερασύνολακαιαρχές

ΒέβαιαναμηνπιστέψεικανείςότιοΠαναγιωτόπουλοςδενέχειεπιφυλάξειςκαιαντιρρήσειςόσοναφοράστηνπαλαμικήποίησηΑφούτόλμησεονεοσσόςτων20χρόνωνστηνδιάλεξητου1921πόσομάλλονεδώστηνμείζοναπαλαμικήτουκατάθεσηΟΠαναγιωτόπουλοςδενμασάταλόγιατουεπισημαίνειμενταυψηλάκατορθώματατηςποίησηςτουΠαλαμάσημειώνειόμωςκαιτιςπαρατηρήσειςτουφέρνωδύομόνον70παραδείγματαΣολωμόςndashΠαλαμάςγράφειοΠαναγιω-τόπουλοςγιαταΜάτιατηςψυχήςμου (1892)ότιπαράτονστίχοτουΣολωμούησυλλογήδεναποπνέειτοπαράδειγματουΣολωμού71καιαλλούlaquoόσοκαιναψάξουμετοέργοπουμαςαφήνειοΠαλαμάςδεθαβρούμεστίχουςπολλούςαλη-θινάαντάξιουςτηςσολωμικήςπαράδοσηςraquo72ΟιπαρατηρήσειςείναικαιοιδύοορθέςωςδιαπιστώσειςπούπάσχουνόμωςστοότιαφήνουντονανυποψίαστοαναγνώστηναυποθέσειότιοΠαναγιωτόπουλοςκάνειποιητικήσύγκρισηδεδο-μένου ότι είναι λάθος ναψάχνουμε να βρούμε τονΣολωμό στονΠαλαμά τηναπάντησητηνδίνειέμμεσακαιάμεσακαιίδιοςδηλγράφειότιηνεότερηποίησηδενακύρωσετονΠίνδαροτονΒιργίλιοκαιτονΔάντηγνήσιοςποιητικόςλόγοςείναικαιομουσικά εκπεφρασμένοςλόγοςκαιη εποποιία δηλπολλοί είναιοιδρόμοιπουέχειονουςκατάτονΣολωμόκαιοιτρόποιπουέχειηποίησηΠιοάμεσηαπάντησηndashδιευκρίνισηβρίσκουμε50σελίδεςπιοκάτωστηνμεγάλημελέ-τηγιατονΠαλαμάοΣολωμόςκαιοΠαλαμάςείναιlaquoδυοιδιοσυγκρασίεςολότελα

64ΙΜΠΠαλαμάςσ110-111πρβσ128-12965ΙΜΠΠαλαμάςσ11266ΙΜΠΠαλαμάςσ97αλλούπαρατηρείτηνχρήσηκαιτονρόλοτωνυποκοριστικώνγιατηνέκφρασηαγάπηςκαιπόνουόπωςλχστονΤάφοβλόπσ10467ΙΜΠΠαλαμάςσ13468ΙΜΠΠαλαμάςσ11469ΙΜΠΠαλαμάςσ28670ΗγνώμητουλχότιχάριζετηνδάφνηαπλόχερασεδικαίουςκαιαδίκουςδενευσταθείδιότιπρώτονοιπερισσότεροιΒάρναληςΚαζαντζάκηςΣεφέρηςΡίτσοςαλλάκαιοίδιοςοΠανα-γιωτόπουλος(βλπαραπάνωτιςσημειώσεις1718και24)αποδείχθηκανσπουδαίοιλογοτέχνεςδεύτεροντουςάλλουςτουςενθάρρυνενασυνεχίσουναλλάτουςεπεσήμαινεπόσοπολλήδου-λειάχρειάζεταικαιπόσοδύσκολοςείναιοδρόμοςτηςτέχνης71ΙΜΠΠαλαμάςσ6472ΙΜΠΠαλαμάςσ252

73

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

διαφορετικέςraquo73άρακαιοιδύοποιητικοίτρόποιείναιδιαφορετικοίαλλάνόμιμοιαλλάκαιγενικότερα(α)ταέργαλοιπόνπρέπειμεννακρίνονταιμετουςδικούςτουςόρουςκαινόμους74αλλάlaquoκαιτονόμομας [δηλαδήτασταθεράκριτήρια]κιαπότησύγκρισητούτηθαβγειητελικήκρίσηraquoκαι(β)laquoηποιητικήμεγαλοσύ-νηδεμετριέταιμεπήχυδανεικόπαράμονάχαμετομέτροπουηίδιαπροσφέ-ρειraquo75 Σημειώνει ακόμηως μειονέκτημα την συγκέντρωση λεπτομερειών όπουθααπαιτείτοολιγόλογησυμπύκνωσηΗπαρατήρησηείναιορθήανπρόκειταιγιαλυρικάποιήματαδενευσταθείότανπρόκειταιγιαμεγάληςπνοήςέργαΌμωςοΠαναγιωτόπουλοςωςάξιοςκριτικόςγνωρίζειότιlaquoοδημιουργόςαξίζειπάνταόσοαξίζουνοιπιοευτυχισμένεςεμπνεύσειςτουτατελειότεραέργατουεκείναπουαντιπροσωπεύουνουσιαστικότερακαιτοεσωτερικότουθησαύρισμακαιτηνεκφραστικήτουδύναμηraquo76

Κωδικοποιώσχεδόνασχολίασταταγενικάσυμπεράσματάτου(α)Ηκαίριαπροσφοράτουστονκριτικόλόγοηεισαγωγήτουελληνισμούσε

πρόσωπαπράγματαρεύματατηςτέχνης77ηlaquoαδαπάνητηπαρακαταθήκηraquo78τηςπολυμάθειάςτουηαξίατωνανέκδοτωνκριτικώνάρθρωνπουπρέπειναδημοσι-ευθούν79οκλασικορομαντικόςχαρακτήραςτηςκριτικήςτου80καιηβασικήτουαρχήlaquoαγαπώσυγκρίνωκρίνωεγκατασταίνωraquo81

(β)Ηπραγματικήεσωτερικήβιογραφίατουπροκύπτειμέσααπότοέργοτου82διότιορθάπιστεύειοΠαναγιωτόπουλοςότιlaquoολόκληροτοέργοτουδενείναιπαράμιααδιάκοπηποικιλόμορφηκαιποικιλόχρωμηαυτοεξομολόγησηraquo83

(γ)ΟΠαλαμάςτόλμησενακάμειποίησηγιατουςλίγους84καθιστώνταςτηναγώνισμα τεράστιο85 ανεβάζοντας το έργοσε laquoδυσθεώρητοraquoύψος86Όμως μετηνυπεύθυνηαντιμετώπισητουλόγουόπωςοΣολωμόςκαιοΚάλβος87καιτονακαταπόνητοαγώνατουκαιτηνεπιδίωξητουανέφικτου88κατέστησετονδρόμο

73ΙΜΠΠαλαμάςσ30474ΙΜΠΠαλαμάςσ34275ΙΜΠΠαλαμάςσ258πρβόπσ111-11276ΙΜΠΠαλαμάςσ34377ΙΜΠΠαλαμάςσ274-27578ΙΜΠΠαλαμάςσ11079ΙΜΠΠαλαμάςσ35580ΙΜΠΠαλαμάςσ32381ΚωστήςΠαλαμάςΆπαντατ8ltΠεζοίΔρόμοιΑ΄gtσ113πρβΙΜΠΠαλαμάςσ32382ΙΜΠΠαλαμάςσ36283ΙΜΠΠαλαμάςσ26584ΙΜΠΠαλαμάςσ33685ΙΜΠΠαλαμάςσ33786ΙΜΠΠαλαμάςσ335-33687ΙΜΠΠαλαμάςσ33588ΙΜΠΠαλαμάςσ141πρβσ177

74

τηςποίησηςπιοβατό89ΧωρίςτοlaquoολοκαύτωμαraquoτουΠαλαμάγράφειοΠαπατζώ-νηςούτεκανθαμπορούσεναονειρευτείαυτήντηνπορείατοlaquoολιγάριθμοσμήνοςαετιδέωνμαςσαντονΣεφέρηκαισαντονΕλύτηraquo90laquoΑυτόςφορτώθηκεστηνράχητουόλατrsquoάχαραβάρηενόςσυγχρονισμούπουεπιβαλλότανπολυμερέστατουηθικούκοινωνικούγλωσσικούαισθητικούraquo91καιστάθηκετοκέντροτηςπνευ-ματικήςζωής92καιηπλατύτερησυνείδησηγιαμισόναιώνα93

ΚαιγιατονΠαναγιωτόπουλοστάθηκεοδηγόςόπωςομολογείο ίδιοςlaquoμουάνοιξεπολυσήμαντουςδρόμουςκαιστηντέχνηκαιστηνσκέψηraquo94 γράφει Ιδι-αίτερατοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουέχειωςπρότυποτοκριτικόέργοτουΠαλαμάόπωςέχειήδηπαρατηρηθεί95όσοναφοράστηνβαθιάγνώσητηνακριβοδίκαιηαποτίμησηαλλάκαιστηνφράσηακόμη96

Καιητελικήαποτίμησήτουδιατυπωμένημrsquoέναναντίλογοκιέναλόγογρά-φειlaquoκαταλογίζειςστονΠαλαμάτέτοιαβαρύταταελαττώματατέτοιεςαδυναμίεςαθεράπευτεςκrsquo εξακολουθείς να τονπιστεύειςσπουδαίοraquoκαιαπαντάο ίδιοςlaquoοΠαλαμάςκαιμrsquoόλατουταπαραστρατήματακαιμrsquoόλατουτα ελαττώμα-τααπόδειξεσrsquoόλητουτηζωήπωςκατέχειρωμαλέακαιπολύτροπητηνακέριαποιητικήσυνείδησηΕίτανπολυδύναμηλυρικήφύσηraquo97Στηνεσώτατηουσίατηςηποίησήτουπαράτουςlaquoχίλιουςδρόμουςraquoπουακολουθεί είναιλυρική είναιεκείνοτομέρος τοοποίοθαδιασωθείγράφειοΠαναγιωτόπουλοςlaquoόπουπιοανόθευτοςκαιπιομαστορικάξεσκεπάζεταιολυρικόςτουκραδασμόςraquo98laquoΤολυ-ρικότουκύτταροείτανένακύτταροπολυδύναμοπολύμορφοαδαπάνητοβαθύ-ταταδημιουργικόένακύτταροπουβρισκότανολοένασεοργασμόπουγεννο-

89ΙΜΠΠαλαμάςσ33090ΒλΤάκηςΠαπατζώνηςlaquoΤομεταφραστικότουέργοraquoΓράμματαltΕπιμνημόσυνοτεύχοςgt1943σ27491Παπατζώνηςόπσ27392ΙΜΠΠαλαμάςσ35093ΙΜΠΠαλαμάςσ255πρβσ28994ΙΜΠΠαλαμάςσ1395ΒλΠΔΜαστροδημήτρηςlaquoΘέματακαιπροβληματισμοίσταΠρόσωπακαιτακείμενατουΙΜΠαναγιωτόπουλου(μιασυνοπτικήεξέταση)raquoστοΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙΜΠανα-γιωτόπουλου4ηΕπιστημονικήΣυνάντησηΠρακτικάΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπου-λουΑθήνα2003σ173-17496ΠαραθέτωένααπόσπασμααπότηνμελέτητουγιατονΠαλαμάτοοποίοεάνέβλεπαναδέ-σποτοοι γνωρίζοντες τονκριτικό λόγοκαι τωνδύο δενθαμπορούσαν νrsquoαναγνωρίσουνσεποιονανήκειαντιγράφωlaquoοποιητήςβέβαιοςγιατηναξιοσύνητουεπιστρέφεισυχνάστονπα-ραδομένοστονιερότατοδεκαπεντασύλλαβοκαιτονπλάθεικαιτονξαναπλάθεικαιτονλυγάεικαιτοναπλώνειμεαπανωτέςσυνιζήσειςκαιτονστεριώνεικαιτουδίνειτοβαρύπερπάτηματουκουρασμένουστρατοκόπουκαιτοαλαφροκυμάτισματουανάερουκλώνουκατάτηδιάθεσητηςστιγμήςκαιχύνειμέσατουόλητηνκατασταλαγμένηλυρικήτουορμήμrsquoαιφνίδιαξεσπάσματαπάθους εδώκαι κει ξεσπάσματαυποταγμέναπάνταστο νόημα ενός εσώτερουρυθμούraquo βλΙΜΠΠαλαμάςσ213-21497ΙΜΠΠαλαμάςσ25598ΙΜΠΠαλαμάςσ371πρβσ258πρβΆνταΚατσίκη-ΓκίβαλουlaquoΟΚωστήςΠαλαμάςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquoΠόρφυραςτχ97(Οκτώβριος-Νοέμβριος2000)σ497498

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

75

βολούσεακατάπαυταπουδεγνώρισεαπαυδημόraquo99Ήτανέναπνεύμαβαθύταταρομαντικό100όχιβέβαιαμετηντρέχουσασημασίατουόρουαλλάτουακατα-πόνητουκυνηγούτουανέφικτουΚαικαταλήγειοΠαναγιωτόπουλοςlaquoτοολοφά-νεροτοαμετακίνητοκατάτηνγνώμημουσυμπέρασμα[είναι]πωςηψυχήτουτραγουδιούείτανκrsquoηαληθινήψυχήτουraquo101

ΚρίνονταςτώρατονκρίνανταπρέπειναπούμεπωςοΚωστήςΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουείναιμιααπότιςπιοολοκληρωμένεςκαιισορροπημένεςολι-στικέςπροσεγγίσειςτουέργουτουΠοιητήπουοιειδότεςτηνκατατάσσουνμετα-ξύτωνκορυφαίωνμελετώνγιατοέργοτου

Abstract

The critical approach of Palamasrsquo work by IMPanagiotopoulos registers a circlewhichbeginswithhis1921 lecture and endswithhis1944big synthesisPalamas whichwasawardedwiththeldquoPalamasPrizerdquoTheawetowardsthePoetrsquosworklastedupto1925whentheldquoPalamascrisisrdquobeganashehimselfwritesThere-approachtookplacein1933andpeakedwiththe1944synthesis

Panagiotopoulosrsquostudyhastheadvantageofbeingwrittenbyaphilologistagreatauthor and critic therefore he combines the literary system the artistic sensitivityandthefairassessmentPanagiotopoulosexpressesinanintroductionhishypotheseswhich are concentrated into two places (a) there are many poetic ways (b) eachworkmust be judged under its own conditions Following that he sets the eras ofpalamicpoetryhighlightstheldquoplacesrdquoandregistersthecharacteristicsofthepoetrsquosintellectual personality which are the ldquodouble soulrdquo the intense juxtaposition andtheongoingbattleof theoppositesSumminguphisconclusionsheunderlines themasteryofhisversesthecyclicinspirationthetacticsthemacro-structuralsynthesisthemicro-structurallexicalmanagementtherobustpoeticconscienceandhisnever-ceasinglyricalcellwithoutomittingtostressoutsomeweaknessesAsaworthycritiche notes that the creatormust be judged by the happymoments of his inspirationCertainlyPanagiotopoulosrsquoPalamasisthoughttobeoneofthemostintegratedandholisticapproachesofthePoetrsquoswork

99ΙΜΠΠαλαμάςσ256100ΙΜΠΠαλαμάςσ257101ΙΜΠΠαλαμάςσ355

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

231

Πρινεπιχειρήσωμιασύντομηεπισκόπησητωνσυμβολώνκαιτωνσυμπερασμά-τωντουΣυνεδρίουμαςθέλωναεκφράσωτηνχαράμουπουφτάσαμεαισίωςστηνουσιαστικήολοκλήρωσητωνεργασιώντουόπωςοιπαλιοίαντιγραφείςκωδίκωνπουπαρομοίαζαν τηνπεράτωση της εργασίας τους μεπροσόρμισησεασφαλήλιμέναΈπειτανrsquoαναφέρωμερικάστοιχείαπουαφορούνστηνθεματολογίακαιτηνπροετοιμασίατηςοργάνωσήςτουΠρώτα-πρώταόσοναφοράστηναπόφασηγιατοαντικείμενοτουΣυνεδρίουηΕπιστημονικήΕπιτροπήέλαβευπόψητιςεξήςπαραδοχές(α)οΠαναγιωτόπουλοςαποτελείμιαφυσιογνωμίααναγεννησιακούτύπουμετηνπολυμέρειατουέργουτουκαιτηνεπιτυχήενασχόλησημεόλαταείδητουλόγου(β)τολογοτεχνικόέργοτουκαιπερισσότερογνωστόείναιαλλάκυρίωςμελετήθηκεαρκετάστοπροηγούμενοσυνέδριοπουδιοργάνωσετοΕλλη-νικόΕκπαιδευτήριοndashΣχολήΙΜΠαναγιωτόπουλουσεσυνεργασίαμετονΣύλλο-γοΑποφοίτωνΕλληνικούΕκπαιδευτηρίου1ΣυνεπώςηεπανάληψηενόςγενικούσυνεδρίουδενθαήτανσκόπιμηΓιrsquoαυτόαποφασίσθηκεημελέτητήςεξίσουμετολογοτεχνικόσπουδαίαςπλευράςτουέργουτουπουείναιηΚριτική

ΈρχομαιστασυμπεράσματαΓιατηνεπαγωγικότερηπαρουσίασήτουςομα-δοποιώτις εισηγήσειςανάλογαμε τοαντικείμενό τουςΗ εισήγηση τουκΠυ-λαρινούείχεστόχοndashκαι έτσιλειτούργησεndashωςεισαγωγήστοΚριτικόΈργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουΗδουλειάαυτήδενήτανκαθόλουεύκοληόπωςμπορείναεικάσεικανείςδιότικαιεποπτείατουόλουήταναπαραίτητηκαιδιαχείρισητουυλικούόχιτυχαίαΈτσιόσοοχρόνοςτοεπέτρεπεμαςπαρουσίασεταπολλάπεδίαάσκησηςτηςκριτικήςαπότονΠαναγιωτόπουλοπουείναιηλογοτεχνικήκατrsquoεξοχήνκριτικήηβιβλιοκριτικήητεχνοκριτικήηδοκιμιακήκαιηκοινωνικήκριτικήπουβρίσκονταισταπολλάβιβλίατουαλλάκαιστοναπίστευτοαριθμόαθησαύριστωνάρθρωνκαιμελετώνστονπεριοδικόκαιτονημερήσιοτύποαλλά

1ΒλΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου4ηΕπιστημονικήΣυνάντησηΠρα-κτικάεπιμΘεοδόσηςΠυλαρινόςΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουΑθήνα2003

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

232

καισεεγκυκλοπαιδικάλεξικάΟΠαναγιωτόπουλοςάσκησετηνπολύπλευρηκρι-τικήτουμεγνώσηευαισθησίασυνέπειαθάρροςτηςγνώμηςτουκαικύροςΟκΠυλαρινόςκατόρθωσεναμαςδώσειτηνεικόνατουωκεανούσrsquoέναποτήρινερούπουήτανοχρόνοςτων25λεπτώντηςώρας

ΔύοεισηγήσειςεκείνεςτουκΚαράογλουκαιτουκΑγγελάτουκινήθηκανκατrsquo εξοχήν στοπεδίο των θεωρητικώνπροβληματισμών για τηνφυσιογνωμίατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουΣτόχοςτηςπρώτηςυπήρξενηlaquoκριτικήτηςκριτικήςraquoτουΠαναγιωτόπουλουδηλαδήηαναζήτησητηςαπάντησηςστηνερευ-νητικήυπόθεσηlaquoτίείναι ίσωςκριτικήγιατονΙΜΠαναγιωτόπουλοraquoΑπότηνανάλυσησυγκεκριμένωνμελετώντουσεπεριοδικάτηςδεκαετίαςτουrsquo40καιτηνεισαγωγικήμελέτητουγιατηνΝεοελληνικήΚριτικήστοντόμο42τηςlaquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςraquoοκΚαράογλουμαςαπέδειξενότιοΠαναγιωτόπουλοςδενάσκη-σετηνκριτικήαπαράσκευοςκαιεμπειρικάαλλάlaquoδυναμωμένοςμεθεωρίακαιμελέτηraquoμεαποτέλεσμαηκριτικήτουναστηρίζεταισεθεωρητικέςαρχέςκαικα-νόνεςΣτονίδιοκύκλοτωνθεωρητικώνπροβληματισμώνκαιπροϋποθέσεωνγιατηνάσκησητηςκριτικήςκινήθηκεκαιηδεύτερηεισήγησηΟκΑγγελάτοςμαςαπέδειξεπωςοΠαναγιωτόπουλοςμεβάσημιασυγκεκριμένησυνθετικήαντίλη-ψηπουστηρίζεταισεορισμένακριτήριαόπωςείναιοιιστορικοίόροιτηςδιαμόρ-φωσηςτωνλογοτεχνικώνπαραδόσεωνμετιςσυνέχειεςκαιτιςρήξειςτουςαπότηνμιααλλάκαιηκατάκτησηενόςάρτιουοργάνουδιαπόρθμευσηςτηςσκέψηςπουείναιηγλώσσααπότηνάλλη ισορροπείδόκιμαανάμεσαστηνιστορίατηςλογοτεχνίαςκαιτηνκριτικήμεαποτέλεσμαναδιατυπώνεικαίριεςπαρατηρήσειςγιατηνπεζογραφικήπαραγωγήτηςπεριόδου1920-1940

Μετά τις θεωρητικέςαυτέςπροσεγγίσεις για τηνφυσιογνωμία της κριτικήςτουΠαναγιωτόπουλου έρχομαιστοβασικόέργουποδομήςπουείναιηΒιβλιο-γραφίααφετηρίαsinequanonκάθεσοβαρήςμελέτηςενόςσυγγραφέαΗβιβλιο-γραφίαείναιέναπερίεργοέργοΑντηνδεικανείςαποσπασματικάδηλαδήαπότηνπλευράτουβιαστικούχρήστηπουπροστρέχεινrsquoαντλήσειπέντε-δέκαψηφί-δεςαντιλαμβάνεταιμεντηνχρησιμότητάτουχάνειόμωςτηνεικόναΑνόμωςτηνπροσεγγίσεικάποιοςστοσύνολότηςμεόλεςτιςψηφίδεςστηνθέσητουςτότεβλέπειμιαπανοραμικήεικόνασυναρπαστικήτηνοποίασυνθέτουνοόγκοςτουέργουηγνώσηηπολυμέρειακαιητεράστιαθεματολογίαΑυτάόλαμαςταέχειδώσειηκατrsquoεξοχήναρμόδιακΠαναρέτουαφούηίδιασυνέταξεαυτότοέργοΗβιβλιογραφίακαλύπτειταέτη1916-1982Απότα3295λήμματατα3179είναιηεργογραφίακαιμόνο116ηφιλολογίαΕύχομαινασυνεχισθείκάποτετοέργο

ΤηνχαρτογράφησητηςπλούσιαςεργογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουστονημερήσιοτύποαπότο1917έωςτοτέλοςτηςζωήςτουτο1982μαςπαρουσίασεοκΒαρελάςΣτηνεισήγησηαυτήεξετάστηκανιδιαίτεραοιδιαρκέστερεςκαισημαντικότερεςσυνεργασίεςτουστιςεφημερίδεςΔημοκρατία(1924-1926)Πρω-ΐα(1933-1940)καιΕλευθερία(1965-1967)ΟκΒαρελάςέμπειροςερευνητήςκαιικανόςχειριστήςμεγάλωνσυνόλωνπληροφοριώνμαςέδωσετηντάξητωναριθ-

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

233

μητικώνδεδομένωνδιερεύνησετιςιδιαιτερότητεςτωνάρθρωνκαιτιςανάλογεςπροσαρμογέςτουςσεσχέσημετηνποικιλίακαιτονχαρακτήρατωνεντύπωνμαςπαρουσίασετηνπλούσιαθεματολογίατουςκαιτηναδιαμφισβήτητηποιότηταπολλώναπόαυτάΕίναιγνωστόβέβαιαότιαπότοπολύενδιαφέροναυτόυλικόμικρόμέροςμόνονέχειπεριλάβεισεβιβλίατουοΠαναγιωτόπουλοςΣτονχώροτωνσυνεργασιώντουΠαναγιωτόπουλουκινήθηκεκαιηεισήγησητηςκΟικονο-μοπούλουΠρόκειταιγιατηνlaquoΒασικήΒιβλιοθήκηraquoενόςεμβληματικούκαιμακρό-πνοουέργουτηςδεκαετίαςτουrsquo50τοοποίοουδέποτεέχασετηνχρησιμότητάτουΕδώεπισημάνθηκανδύοβασικέςπαράμετροιτιςοποίεςυπογραμμίζουμε(α)είναιτοαναγνωρισμένοκύροςτουΠαναγιωτόπουλουοοποίοςμαζίμετονκαθηγητήΔιονύσιοΖακυθηνόκαιτονφιλόσοφοκαιδοκιμιογράφοΕυάγγελοΠαπανούτσοαποτελούσαντηνσυντακτικήεπιτροπήγιατηνδιεκπεραίωσητουγιγαντιαίουαυ-τούέργουγιαόλαταγραμματειακάκαιλογοτεχνικάείδηαπότον11οαιώναέωςταμέσατου20ού(β)ΟΠαναγιωτόπουλοςπέραντουεποπτικούκαισυμβουλευ-τικούρόλουτουωςσυντάκτηεπιμελήθηκετουςτόμουςγιατονΓεώργιοΒιζυηνόγιατοΙστορικόΜυθιστόρημακαιαπόκοινούμετουςάλλουςδύοσυντάκτεςτονεξαιρετικάενδιαφέροντατόμογιατηνΝεοελληνικήΚριτικήΌλεςαυτέςτιςπτυχέςκαιτηνσημασίατουςανέδειξενηκΟικονομοπούλουμετηνεισήγησήτης

Ο επόμενος κύκλος που περιλαμβάνει δύο επίσης εισηγήσεις αναφέρεταιστηνενασχόλησητουΠαναγιωτόπουλουμετηνπαλαιότερηλογοτεχνίαμαςέωςτηνΕπανάστασηΑυτήντηνπερίοδοδιερεύνησανοκΞούριαςκαιηκΔημάκηΜε την εισήγησή του ο κ Ξούριας επισήμανε πρώτον ότι οι περί ού ο λόγοςμελέτες είναι ολιγάριθμες δεύτερον ότι η ορολογίαπου χρησιμοποιεί οΠανα-γιωτόπουλοςστηνβάσητουδιπόλουλογιοσύνηλογοτεχνίακαθορίζειανάλογακαιτηναντιμετώπισηαπόμέρουςτουτωνσχετικώνκειμένωνταπροϊόντατηςλογιοσύνηςυπήρξανπερισσότερααλλάκυρίωςυπήρξανχρήσιμαγιατονυπό-δουλοελληνισμόενώταλογοτεχνικάέργατης ίδιαςπεριόδουήσανολιγότεραΟΠαναγιωτόπουλος είχε εποπτεία της παλαιότερης περιόδου της λογοτεχνίαςμαςηδεαποσαφήνισητηςκριτικήςστάσηςτουόπωςμαςέδειξεοκΞούριαςείναιχρήσιμηγιατηνκριτικήαποτίμησητωνπροϊόντωντηςεπόμενηςπεριόδουτης laquoνεοελληνικήςraquo όπως την ονομάζει ο Παναγιωτόπουλος Η εισήγηση τηςκΔημάκηκινείταιστηνίδιαπερίοδοαλλάαφοράσεσυγκεκριμένοσυγγραφέαπουείναιοΚοραήςΗκΔημάκημαςπαρουσίασεέναάγνωστοκείμενοτουΠανα-γιωτόπουλουτοοποίοεπισήμανεστοΙστορικόΑρχείοτουΠανεπιστημίουΑθη-νώνμετίτλοlaquoΟΑδαμάντιοςΚοραήςωςλογοτέχνηςκαιδιδάσκαλοςύφουςraquoτοοποίοπροόριζεγιαδιδακτορικήδιατριβήΩςεισηγητήςορίστηκεοκαθηγητήςτηςΑρχαίαςΕλληνικήςΦιλολογίαςΕμμανουήλΠεζόπουλοςΤοκείμενουπεβλήθηδύοφορές(19351941)όπωςακούσαμεαλλάηδιαδικασίαδενδιεκπεραιώθηκεγιααδιευκρίνιστουςακόμαλόγουςΑπότηνανάλυσητουκειμένουφάνηκεηεπι-στημονικήμεθοδικότητακαιηκριτικήοξύνοιαμετηνοποίαοΠαναγιωτόπουλοςεπιχειρείνrsquoαναδείξει τιςλογοτεχνικέςσυνιστώσεςτηςδημιουργίαςτουΚοραή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

234

Είναιαυτονόητοπωςηπεριέργειαόλωνμαςθαθεραπευθείμετηνεπιβαλλόμενηδημοσίευσητουκειμένου

ΓιατηνπερίοδομετάτηνΕπανάστασηακούσθηκαντέσσεριςανακοινώσειςοιοποίεςδιερεύνησαντηνκριτικήαποτίμησητουΠαναγιωτόπουλουγιαμείζονεςσταθμούςτηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςτονΣολωμόκαιτονΚάλβοτονΠαλα-μά τονΚαβάφη και τονΚαρυωτάκηΗ κΑφροδίτηΑθανασοπούλου εξέτασεμε γνώσηκαι ευαισθησία τιςκριτικέςαπόψεις τουΠαναγιωτόπουλουγια τουςπατέρεςΣολωμόκαιΚάλβοαλλάκαιάλλουςεπτανησίουςποιητέςΕρευνητικόυλικότηςαποτέλεσανκατrsquoεξοχήναλλάόχιμόνονοιέξιτόμοιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνσειράςτηνοποίαεύστοχααποκαλείlaquoάτυπηγραμματολογίαraquoΗ κ Αθανασοπούλου επισήμανε την αισθητική θεωρία του ΠαναγιωτόπουλουγιατονποιητικόλόγογενικάκαιειδικάτιςαπόψειςτουγιατονΣολωμόκαιτονΚάλβοσεσύγκρισημετουςσύγχρονούςτουςποιητέςτηςlaquoΠαλαιάςraquoλεγόμενηςΑθηναϊκήςΣχολήςαλλάκαιμrsquoεκείνουςτηςγενιάςτουΠαλαμά

ΟΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονΠαλαμάκαιστονΚαβάφηδύοξεχωρι-στούςτόμουςαπότουςέξιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνένεκατηςσημασίαςτουςωςσταθμώνκαιαφετηριώντηςνεοελληνικήςποίησηςΤηνπερίπτωσητηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαλαμάεξέτασεογράφωνοοποίοςανέφερεότιησχέσηαυτήυπήρξεδιαρκήςκαιδιαλεκτικήαλλάκυρίωςαποκαλυπτικήτουχαρακτήρατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουπουσυνδυάζειτηνφιλολογικήμεθοδικότητατηνκαλλιτεχνικήευαισθησίακαιτηνδίκαιηαποτίμησηΈτσιοΠαναγιωτόπουλοςστηνμονογραφίατουγιατονΠαλαμάδιατυπώνειεισαγωγικάτιςερευνητικέςυπο-θέσειςτουορίζειτιςεποχέςτηςπαλαμικήςποίησηςκαιεπισημαίνειτουςlaquoτόπουςraquoτηςενώπαράλληλαδιαγράφειταχαρακτηριστικάτηςπνευματικήςιδιοσυστασίαςτουποιητήπουείναιηδιπλήψυχήκαιοέντονοςσυγκρητισμόςΣτηνεισήγησηυπογραμμίστηκανκυρίωςδύοπράγματα(α)ηάποψητουΠαναγιωτόπουλουγιατηναποφασιστικήσημασίατουρόλουτουΠαλαμάγιατηννεοελληνικήποίησηκαι(β)ηάποψητουεισηγητήότιοΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουαποτελείμιαναπότις4-5πιοολοκληρωμένεςμονογραφίεςγιατοέργοτουποιητή

Ταχαρακτηριστικάτηςβαθιάςγνώσηςτηςμεθοδικότηταςκαιτηςευαισθησί-αςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουδιαπίστωσεκαιοκΚαψωμένοςστηνεισή-γησήτουγιατονΚαβάφηΟκΚαψωμένοςχαρακτηρίζειτηνμονογραφίαγιατονΚαβάφηπουαποτελείτονΔ΄τόμοΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνωςμελέτησυστηματικήδιότιεξετάζειπροοδευτικάτονάνθρωποτακοινωνικάκαιπολιτι-σμικάσυμφραζόμενατηςεποχήςτουταδιακριτικάγνωρίσματατηςέμπνευσήςτουτοαξιακότουσύστημακαθώςκαιταειδοποιάστοιχείατηςποιητικήςτου(γλώσσαστιχουργίατεχνικέςαισθητική)ΦάνηκεκαθαράαπότηνεισήγησηπωςησυμβολήτηςμονογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουγιατηνερμηνείατηςποίησηςτουΚαβάφηπαρrsquoόλοπουδημοσιεύθηκετο1946διατηρείακέραιηέωςσήμεραμέσαστονόγκοτηςκαβαφικήςβιβλιογραφίαςτηνσημασίατης

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

235

ΣπουδαίοςσταθμόςτηςεπόμενηςγενιάςστηνποίησήμαςείναιοΚώσταςΚα-ρυωτάκηςΤηνπερίπτωσηαυτήνεξέτασεοκΑγάθοςγνώστηςόλωντωνπαρα-μέτρωντηςπεριόδουμεβάσητοεκτεταμένομέροςτουΕ΄τόμουΤων προσώπωνκαιτωνκειμένων τοοποίοοΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονποιητήκαθώςκαι άλλα σημαντικά του κείμεναΟΠαναγιωτόπουλος εξετάζει εξελικτικά τηνγνωριμίατουμετονποιητήτηνσύντομηδιάρκειατουβίουτουτονάνθρωποτηνσχέσημετηνπαράδοσηκαιτουςπολιτικοκοινωνικούςκαιπολιτισμικούςόρουςτηςεποχήςΚαταλήγειμεταχαρακτηριστικάτηςποίησήςτουκαιτηναποτίμησήτηςΌλααυτάπαρουσιάσθηκανμεμεθοδικότρόποαπότονκΑγάθο

Ο Παναγιωτόπουλος παράλληλα με την νεοελληνική λογοτεχνία μελέτησεκαι την ευρωπαϊκήΈτυχεπρόσφαταναχρησιμοποιήσωένακειμενάκι τουγιατονμεγάλονορβηγόσυγγραφέαΚνουτΧάμσουνκαιδιαπίστωσατοκαίριοτωνπαρατηρήσεώντουκαισταπιομικράτουκείμεναΑυτήντηνπεριοχήεξέτασεοκΓεράσιμοςΖώραςοοποίοςανέδειξετηνσυγκριτικήματιάτουΠαναγιωτό-πουλουαλλάκαιτοαπαραίτητοτηςσυνανάγνωσηςτηςελληνικήςμετηνευρω-παϊκήλογοτεχνίαΌπωςφάνηκεαπότηνεισήγησητακείμενααυτάείναιπολλάαλλάδιάσπαρταστουςτόμουςΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνσεταξιδιωτικάκείμενααλλάκαισεπολλάάλλαέντυπαΚαίριααντικείμενατωνπροβληματι-σμώνκαιτωνκριτικώνndashσυγκριτικώνπροσεγγίσεωντουΠαναγιωτόπουλουείναιτανεωτερικάρεύματατηςευρωπαϊκήςλογοτεχνίαςσεσχέσημετηνελληνικήοαισθητισμός οι τάσεις της ευρωπαϊκήςπεζογραφίας της εποχής του αλλά καικρίσειςκαιαπόψειςγιαπολλάπρόσωπακαιθέματαπουμαςπαρουσίασεστηνεισήγησήτουοκΖώρας

ΟιπεριοχέςτηςγνώσηςτηςμελέτηςτηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιω-τόπουλουδενέχουντελειωμόΤρειςσπουδαίεςπεριοχέςτηςσκέψηςκαιτωνπρο-βληματισμώντουστιςοποίεςαφιέρωσεμεγάλομέροςτηςζωήςκαιτηςκριτικήςτουσκέψηςείναιοδοκιμιακόςλόγοςητεχνοκριτικήκαιηπαιδαγωγίαωςθεωρίακαιπράξηΤοδοκιμιακότουέργοείναιπλουσιότατοκαιγνωστότατοένεκατηςσταθερήςεπιλογήςτουωςυποδειγματικούνεοελληνικούλόγουΤαχαρακτηρι-στικάτουέργουαυτούανέλυσεμεκύροςοκΝάκαςμεταφραστήςδοκιμίωντουMontaigneκαιειδικόςστηνμελέτητουείδουςκαιστηνμελέτητηςγλώσσαςΈτσιμαςπαρουσίασεταιδιαίτεραχαρακτηριστικάτηςδοκιμιογραφίαςτουΠαναγιω-τόπουλουτιςθεωρητικέςαπόψειςτουγιατοδοκίμιοαλλάκαιτηνκαλλιεργημένηγλώσσατηςδιαπόρθμευσηςτωνδιανοημάτωντου

ΜέγαπεδίοάσκησηςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουήτανκαιητεχνοκρι-τικήΤαβιβλίαοιμελέτεςταάρθραοιαναφορέςσεόλεςτιςμορφέςτηςτέχνηςαλλάιδιαίτεραστηνζωγραφικήείναιαναρίθμηταΘαέλεγεκανείςότιδενυπάρ-χεικείμενότουπουναμηνέχεισχετικήαναφοράΑυτάόλαείναιβέβαιααποτέ-λεσματηςαγάπηςτουγιατηντέχνησυνακόλουθοτηςοποίαςείναιηβαθειάτουγνώσηΤηνανάδειξηκαιαποτίμησητουέργουαυτούανέλαβεκαιδιεκπεραίωσεμετονκαλύτεροτρόποηκΚαλογήρουηοποίαεπεσήμανεπολύσωστάπωςαυτή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

236

ηπροσέγγισήτουενεργοποίησεέναείδοςπαλίμψηστηςγραφήςστοοπλοστάσιότουώστεμέσασταγραπτάτουναζωντανεύουνωςεικόνεςταπράγματαΠρο-σωπικάαυτήηπαρατήρησημrsquoέκανενασκεφθώτηνεξεικονιστικήτακτικήτουΚάλβουτουοποίουπολλέςπεριγραφέςαποτελούνοπτικοποίησητωνιδεώντου

ΗπαιδαγωγίαήτανημεγάληέγνοιατουΠαναγιωτόπουλουΩςδιανοούμενοςωςφιλόλογοςκαιωςυπεύθυνοςτηςΣχολήςπουφέρειτοόνομάτουυπηρέτησετηνπαιδείαεπίέξιδεκαετίεςΩςανήσυχοπνεύμακαιωςμάχιμοςεκπαιδευτικόςαναπτύσσεισυχνάτουςθεωρητικούςτουπροβληματισμούςσεπολλάτουκείμεναγιαταθέματατηςπαιδείαςγιατουςπροσανατολισμούςτηςταπρογράμματατασχολείατουςεκπαιδευτικούςενολίγοιςγιατουςκύριουςσυντελεστέςτηςεκ-παίδευσηςώστεηπαιδείαναείναιτομέσοτηςανάπτυξηςτουνουκαιτηςψυχήςτωννέωνΕλλήνωνγιαναγίνονταιδημιουργικοίάνθρωποικαιπάνωαπrsquoόλασυ-νειδητοίπολίτεςΑυτάόλαταανέπτυξεμεεπαγωγικότρόποηειδικήσταθέματατηςΘεωρίαςκαιτηςΙστορίαςτηςΕκπαίδευσηςκαιτηςΕκπαιδευτικήςΠολιτικήςκΠολυάνθηΤσίγκου

ΚλείνωτηνπρόχειρηαυτήσύνοψημεδύοεπισημάνσειςκαιτρειςπροτάσειςΠρώταοιεπισημάνσειςΗπρώτηόλεςοιεισηγήσειςυπήρξανυψηλούεπιπέδουδιότι όλοι οι εισηγητέςωριμότεροι και νεότεροι είναι ειδικοί στα θέματαπουπραγματεύθηκανΗδεύτερηκοινόςτόποςόλωντωνεισηγήσεωνείναιότιηάσκη-σητηςκριτικήςπροϋποθέτειτηνκατοχήόλωντωνστοιχείωνadhocγνώσητωνσυμφραζομένων (κοινωνικώνπολιτικώνκαιπολιτισμικών)θεωρητικόοπλισμόεποπτείατηςιστορικότηταςτωνφαινομένωνικανότητασύγκρισηςφιλοσοφικήθεώρησητωνπραγμάτωνήρεμοπάθοςκαιικανότηταδιατύπωσηςτωνσκέψεωνμεγλώσσαεύστοχηκαιτέρπουσαδηλαδήαυτόπουδιαπιστώσαμεόλοιγιατονΠαναγιωτόπουλοΜεβάσητιςεπισημάνσειςαυτέςείναιαυτονόητοότιταΠρα-κτικάτουΣυνεδρίουθrsquoαποτελέσουναπαραίτητοέργοαναφοράςγιαόσουςθαθελήσουνναμελετήσουντοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουκαιναπροσεγγί-σουντηνκριτικήτουσκέψη

Προχωρώστιςτρειςπροτάσειςοιοποίεςεύχομαιναπραγματοποιηθούνότανηπατρίδαμαςβρειένανκανονικόβηματισμόκαιοιπροϋποθέσειςτοεπιτρέψουν

ΗπρώτησυνέχισητηςΒιβλιογραφίαςΙΜΠαναγιωτόπουλουδεδομένουότιέχουνπεράσει35χρόνιααπότηνέκδοσήτηςκαικυρίωςσυμπλήρωσητουδευτέ-ρουμέρουςπουαφοράστηνφιλολογίασχετικάμετοέργοτου

ΗδεύτερηεπανέκδοσητουκλασικούκριτικούέργουτουΤαπρόσωπακαιτακείμεναμετηνπροσθήκηλεπτομερώνευρετηρίωνπροσώπωνκαιπραγμάτωνσεκάθετόμο

Ητρίτησυναγωγήεπιλογήκαιέκδοσητωνσημαντικότερωνκριτικώνμελετώνκαιάρθρωντουσεεφημερίδεςκαιπεριοδικάπουδενπεριέλαβεοίδιοςσετόμους

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

237

ΚαταλήγωηυψηλούεπιπέδουπολυκριτικήπρoσέγγισητουκριτικούέργουτουΙΜΠαναγιωτόπουλουπιστώνεταικατrsquoεξοχήνστουςειδικούςεισηγητέςπουέλαβανμέροςστοΣυνέδριοΑυτόδικαιώνεικαιτηναπόφασητηςΕπιστημονικήςΕπιτροπήςαλλάκαιτιςστοχευμένεςπροσκλήσειςκαιτιςπολύμηνεςφροντίδεςτωνσυνδιοργανωτώντωνlaquoΦίλωντουΦιλολογικούΣυλλόγουΠαρνασσόςraquoτουlaquoΙδρύματοςΚωστήΠαλαμάraquoκαιτηςlaquoΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚΓΚασίνης

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήraquo

ΚήρυξηέναρξηςεργασιώνΆλκηςΙΠαναγιωτόπουλος

ΓενικόςδιευθυντήςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου

Α΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΠΔΜαστροδημήτρης

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήστοκριτικόέργο

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΠολυάνθηΤσίγκουlaquoΟιπαιδαγωγικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουΘεωρίακαιπράξηraquo

ΕρατοσθένηςΚαψωμένοςlaquoΟΚαβάφης

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΟΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουraquo

Β΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΘανάσηςΝάκας

ΧαράλαμποςΚαράογλουlaquoΤιίσωςείναικριτική

γιατονΙΜΠαναγιωτόπουλο(Προβληματισμοίτηςεποχής)raquo

ΓιάννηςΞούριαςlaquoΈναςπαλαιόςελληνικόςκόσμος

απότηνσκοπιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΜαρίαΔημάκη-ΖώραlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςκαιηδιδακτορική

διατριβήτουγιατονΑδαμάντιοΚοραήraquo

ΑφροδίτηΑθανασοπούλουlaquoΟικριτικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατοέργοτουΣολωμού

τουΚάλβουκαιάλλωνποιητώντου19ουαιώναraquo

ΒάσωΟικονομοπούλουlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςωςεπιμελητής

καιωςανθολόγοςτηςlsquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςrsquoraquo

ΛάμπροςΒαρελάςlaquoΟισυνεργασίεςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου

στονημερήσιοτύποraquo

11

17

21

35

53

65

79

95

103

111

127

139

10

ΓΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΧαράλαμποςΚαράογλου

ΘανάσηςΑγάθοςlaquoΟΚώσταςΚαρυωτάκηςαπότηνοπτικήγωνία

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΔημήτρηςΑγγελάτοςlaquoΙσορροπώνταςμεταξύκριτικήςκαιιστορίας

τηςλογοτεχνίαςΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

γιατηνπεζογραφίατουμεσοπολέμουraquo

ΓεράσιμοςΓΖώραςlaquoΑτενίζονταςτηνΕυρώπηκαιτουςλογοτέχνεςτης

(μέσααπότηνκριτικήματιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλου)raquo

ΤζίναΚαλογήρουlaquolsquoΠόσεςνύχτεςπερπάτησεμέσαμουοάνεμος

οθυμωμένοςτηςΆρληςrsquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

καιηκριτικήθέασητηςτέχνηςraquo

ΘανάσηςΝάκαςlaquoΗδοκιμιογραφίατουΙΜΠαναγιωτόπουλου

(ειδολογικάχαρακτηριστικάρητορικήσχηματικόςλόγος)raquo

ΑννίταΠΠαναρέτουlaquoΕργογραφικάndashβιβλιογραφικά

ΙΜΠαναγιωτόπουλουΤριάνταπέντεχρόνιαμετάraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΣυμπεράσματαraquo

ΠΙΝΑΚΕΣ

Ι Πίνακαςελληνικώνκυρίωνονομάτων

ΙΙ Πίνακαςξένωνκυρίωνονομάτων

III Πίνακαςόρωνκαιπραγμάτων

ΙV Πίνακαςτίτλωνβιβλίωνπεριοδικώνεφημερίδωνέργωντέχνης

153

169

177

187

199

225

231

241

245

247

251

ΠΕΡΙΕχΟΜΕΝΑ

65

laquoΌληηπολύπονηζωή[τουΠαλαμά]στάθηκενένατάνυσματόξουένατίναγμαβέλουςπροςτουςμακρινούςορίζοντεςraquo1γράφειοΠαναγιωτόπουλοςΑυτήντηνδιαδρομήθαπαρακολουθήσουμεμεοδηγότονίδιοΗκριτικήαποτίμησητουέρ-γουτουΠαλαμάαπότονΠαναγιωτόπουλοδιαγράφει ένανκύκλοπουαρχίζειαπότο19212καικλείνειτο1944μετηνμεγάλημελέτηπουβραβεύθηκετο1947μετοlaquoέπαθλονΠαλαμάraquo3ΠέραντωνδύοβιβλίωντουταάρθραοιδιαλέξειςκαιτασημειώματάτουπουκαταχωρίζονταιστιςβιβλιογραφίεςΚατσίμπαληΚασίνηκαιΠαναρέτου υπερβαίνουν τα304Ηδιάλεξη του1921 είναιαποτέλεσμα της

1 ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚωστής Παλαμάς δεύτερη έκδοση Εκδοτικός Οίκος Φέξη Αθήνα1962σ316[στηνσυνέχειαΙΜΠΠαλαμάς]2Ηδιάλεξηέγινεστις6Φεβρουαρίου1921στηνΛέσχητηςlaquoΦοιτητικήςΣυντοφιάςraquo[Πανε-πιστημίουκαιΚοραή)καιτυπώθηκετοίδιοέτοςβλΙωάνΜΠαναγιωτοπούλουΤοποιητικόέργοτουΚΠαλαμάΕκδότηςΓΠΠοταμιάνοςΑθήνα1921[στηνσυνέχειαΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμά]3ΣτηνπρώτηπροκήρυξήτουτοέπαθλοαπονεμήθηκεστονποιητήΓΔελήστηνΑίθουσαΤελε-τώντηςΑκαδημίαςΑθηνώνμίλησανοΥπουργόςΠαιδείαςΝΛούβαριςοΆγγελοςΣικελιανόςκαιοΓΔελήςβλεφημΕλεύθερονΒήμα7Μαρτίου1944ΗμελέτητουΠαναγιωτόπουλουμοιράστηκετοlaquoέπαθλονΠαλαμάraquoκατάτηνδεύτερηπροκήρυξητουβραβείουμετονΓΣε-φέρηΠρόεδροςτηςΕπιτροπήςήτανοΣωτήρηςΣκίπηςκαιεισηγητήςοΑντρέαςΚαραντώνηςΗτελετήαπονομήςέγινεστις26Φεβρουαρίου1947στηνΑίθουσατουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquoβλΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1943-1953Αθήνα1953αρ683ΣτηναπονομήαυτήαντέδρασενέντοναοΛέανδροςΚΠαλαμάςοοποίοςχαρακτήρισετηνμελέτητουΠαναγιωτόπουλουlaquoκαθαρόνλιβελλογράφημαεναντίοντουποιητούκαιτουανθρώ-πουraquoβλεφΗΚαθημερινή26Φεβρ1947πρβΚατσίμπαληςόπαρ6844Καταχωρίζονταιοιαριθμοίαπότιςβιβλιογραφίες(α)ΚΓΚασίνηςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά(1911-1925)Αθήνα1973αρ2730287428843010(β)ΚΓΚασίνηςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1932-1942ανάτυποαπότηνΝέαΕστίαΧρι-στούγεννα1994Αθήνα1994αρ2519701227(γ)ΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1943-1953Αθήνα1953αρ48849771385810521054(δ)ΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1954-1958Αθήνα1959αρ7790169219230260

ΚΓΚΑΣΙΝΗΣ

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

66

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

αγάπηςκαιτουθαυμασμούτουπροςτοέργοτουποιητή5ηψυχήτουοποίουείναιlaquoοιδικέςμαςψυχέςενωμένεςraquo6γράφειΣτόχοςτουόπωςαναφέρειστηνεπιστο-λήτουπροςτονποιητήείναιναεπισημάνειlaquoτιςδιάφορεςτάσειςπουξεχωρί-ζουνμέσrsquoστοτραγούδιraquoτουχωρίςναπαραλείψειναεπισημάνειλέειονεοσσόςτων20χρόνωνκάποιαlaquoψεγάδιαraquo7Πράγματιεπισημαίνειτουςβασικούςτόπουςτηςπαλαμικήςποίησηςπουείναικατάτηνάποψήτουημεγαλοπρεπήςπατρι-δολατρία8καιηρωολατρία9ηlaquoακόλαστηraquoαλλάκαισοφήφυσιολατρία10τοανή-συχοθρησκευτικόαίσθημαοσκεπτικισμός11καιοπανθεϊσμόςησυγκρατημέναπαθητικήγυναικολατρία12καιίσωςησημαντικότερηγιαμέναεπισήμανσήτουπουείναιτοπαντούχυμένοφως13θέμαπουδενβρήκεακόμητηνσπουδήπουτουταιριάζειγιαναφανούνοιφυσικέςμεταφυσικέςθρησκευτικέςσυμβολικέςκαιφιλοσοφικέςδιαστάσειςτουωςπρογόνουτωνηλιολατρώνποιητώνμαςΚαί-ριεςεπίσηςπαρατηρήσειςείναιπωςοστίχοςτουΠαλαμάδενγίνεταιlaquoαυστηράμουσικόςraquoαλλάlaquoέχειόμωςφωτεινήπλαστικότηταraquo14καιοχαρακτηρισμόςτουΠαλαμάωςαφετηρίαςαπότηνοποίαθrsquoανατείλουννέοιποιητέςπράγμαπουεπισήμανεκαιηκριτική15Καικαταλήγειστηνπροσέγγισήτουμετηνκατακλείδαlaquoλυρικός φιλόσοφος ωραιοπαθής πατριδολάτρης φυσιολάτρης ηρωολάτρηςιδεολάτρηςσοφόςτεχνίτηςαληθινάδημοτικιστήςraquo16

Ο θαυμασμός του συνεχίστηκε για 4-5 χρόνια όπως φαίνεται και από τηναλληλογραφίατους17τακαλάλόγιαπουέγραψενοΠαλαμάςγιατοΒιβλίοτης

(ε)ΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1959-1963Αθήνα1964αρ127143162198224249297314380421442547592ΠρβΑννίταΠαναρέτουΕργογραφίαndashΒιβλιογραφία(1916-1982)ΙΜΠαναγιωτόπουλουΣΩΒΑθήνα1990αρ1112027468147164874984093310691125116012025ΜαζίμετονΣολωμότονθεωρείωςτονμεγαλύτεροΈλληναποιητήκαιτονχαρακτηρίζειωςΓκαίτετηςΕλλάδοςβλΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ86ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ127Επιστολήτης28Μαρτίου1921ltΑρχείο ΙδρύματοςΚωστήΠαλαμάgt [ΙΚΠ]Στην επιστολήαυτήαπάντησεοΠαλαμάςστις4Απριλίου19218ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ309ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ21κε10ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ2730αντίστοιχα11ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ302412ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3013laquoΤοφωςείναιακόλασταχυμένοκιείναιλαμπρόκαιεκτυφλωτικόκαιπροσβάλλειέντονακαιχτυπάειορμητικάτrsquoασυνείθιστοκιάμαθομάτιraquoβλΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3114ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3637Αυτήντηνπλαστικότητατηςτέχνηςτουεπι-σήμανεκαιοΠαπατζώνηςστηνμελέτητουlaquoΤομεταφραστικότουέργοraquoΓράμματα1943ltΕπι-μνημόσυνοτεύχοςgtσ280όπουγράφειlaquoΗφιλοσοφίατουΠαλαμάήτανορθολογιστικήκαιητέχνητουπλαστικήκαικλασικίζουσαraquo15ΛχοΒάρναληςγράφειlaquoόλοιπατήσανεπάνουσταφτεράτουγιαναπρωτοπετάξουνraquoβλΑισθητικάndashΚριτικάΒ ΚέδροςΑθήνα1958σ15416ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3917Στις23Ιουλίου1924ζήτησεαπότονΠαλαμάναπροσέξειτοΒιβλίοτηςΜιράνταςκαιναγράψεικάτιβλτογράμμαστοΑρχείοτουΙΚΠ

67

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

Μιράντας(1924)καιτηνάδειαπουζήτησενοΠαναγιωτόπουλοςναταδημοσιεύ-σει18αλλάκυρίωςαπότηνρητήαναφοράτουιδίουστηνμελέτητου1944όπουαναφέρειπωςηlaquoκρίσηΠαλαμάraquoάρχισεκυρίωςαπότο1925καιlaquoέκαμετονκύ-κλοτηςμέσαμουκrsquoεγώπερπάτησαμέσαστοέργοαυτόraquo19Τέσσεραπέντεχρό-νιαμετάτηνδιάλεξητου1921άλλεςαγάπεςτονελκύουνMallarmeacuteBaudelaireRodenbachLaforgueπροσανατολισμόςπροςτηνlaquoκαθάριαέκφρασηraquoπουβρι-σκότανκατάτονΠαναγιωτόπουλοέξωαπότονδρόμοτουΠαλαμά20ΗνεότερηποίησηαρχίζειμετονPoeγράφεικαιακολουθείαντίθετηπορείασεσχέσημετουςκλασικούςοικλασικοίανεβάζουντηνέκφρασηίσαμετονΛόγοενώοινεό-τεροικυριαρχούνταιαπότηντάσητηςεξάρθρωσηςτουλογικούστοιχείουκαιτηςπριμοδότησηςτηςμουσικήςασάφειαςκαιτηςυποβλητικήςασυμμετρίας21ΟΠα-ναγιωτόπουλοςφαίνεταιναθεωρείασύμπτωτα22τακεφάλαιαlaquoσυμβολισμόςraquoκαιlaquoΠαλαμάςraquoαλλάπιστεύωπωςηκρίσηαυτήαποτελείγενίκευσητουμερικού23δεδομένουπωςοΠαλαμάςείναικαιεκείνοκαιτοάλλοκαιστηνπροκείμενηπε-ρίπτωσημετηνlaquoΦοινικιάraquoτίθεταιστηνπρωτοπορίατουρεύματοςαυτούστηνΕλλάδαΑυτήηκρίσηκράτησεδέκακαιπλέονχρόνιαΗδεύτερηκαικριτικότερηπορείαπροςτοέργοτουποιητήπρέπεινrsquoάρχισεταπρώταχρόνιατηςδεκαετί-αςτουrsquo30δεδομένουότιτο1933επαναπροσεγγίζειτονΠαλαμάζητώνταςτηνγνώμητουγιατηνδεύτερηποιητικήσυλλογήτουταΛυρικάΣχέδια(1932)γρά-φοντάςτουlaquoαπόσαςξεκινούμεόλοιεμείςοινεώτεροικrsquoέχουμεπάνταανάγκηαπότηνοδηγίασαςraquo24

Ας δούμε όμως συστηματικότερα την κριτική προσέγγιση του έργου τουΠαλαμάαπότονΠαναγιωτόπουλοΚατrsquoαρχάςπρέπειναπούμεότιοχαρακτή-ρας της κριτικής του είναι φιλολογικός κατrsquo εξοχήν γεγονός πουφαίνεται καιαπότηνσπουδαστηριακήπροσέγγισημερικώνέργωνόπωςλχοlaquoΑσκραίοςraquoγιατονοποίοπαρακαλείτοναναγνώστηναέχειανοιγμένοδίπλατουτοκείμενοτουΗσιόδουγιαναδιαπιστώσειτοκατόρθωματουΠαλαμά25Γενικότεραόμωςοχαρακτήραςαυτόςδιαπιστώνεταικαιαπότηνμέθοδοπροσέγγισηςπουαρχίζει

18Βλτογράμματης5ηςΑυγούστου1924ΣτοΑρχείοτουΙΚΠσώζονταιαυτήςτηςπεριόδου(1921-1924)ταακόλουθαγράμματατουΠαναγιωτόπουλου6Απριλίου192118Νοεμβρίου192123Ιουλίου192427Ιουλίου19245Αυγούστου192419ΙΜΠΠαλαμάςσ1420ΙΜΠΠαλαμάςσ121321ΙΜΠΠαλαμάςσ1822ΙΜΠΠαλαμάςσ1723ΑυτόπρέπειναθεωρηθείστιγμιαίακρίσηδενφαίνεταινατουιοθετείδιότιαλλούγράφειπωςοΠαλαμάςείναιτόσοπολύπλοκοςπουαντονκοιτάξειςαπόμιαπλευράκινδυνεύειςνατονχάσειςβλΙΜΠΠαλαμάςσ1524Βλεπιστολήτης9Μαΐου1933(στοΑρχείοτουΙΚΠ)στηνοποίατούαναφέρειότιθατουστείλειδύοεργασίεςμαθητώντουστηνΣχολήΜακρήγιατιςlaquoΠατρίδεςraquoτηςΑΖΣτηνεπιστολήαυτήαπάντησεοΠαλαμάςστις19ΜαΐουόπωςεικάζουμεαπότοπρόχειροπουσώζεταιστοΑρχείοτουΙΚΠ25ΙΜΠΠαλαμάςσ149

68

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

συστηματικάαπότηνεπισήμανσητωνεποχώντηςπαλαμικήςποίησηςτωνlaquoτό-πωνraquoκαιτωνκλειδιώντηςαποκωδικοποίησήςτηςτηνεξέτασητωνεπιμέρουςσυλλογώντηςποιητικήςτηςστιχουργίαςκαιτηςγλώσσαςγιανακαταλήξειστιςτελικέςεπισημάνσειςκαιαποτιμήσειςΟΠαναγιωτόπουλοςξεκινάμετηνδιαπί-στωσητωνερευνητικώνυποθέσεων-ερωτημάτωντουτωνοποίωνοιαπαντήσειςαποτελούντακλειδιάτηςαποκωδικοποίησηςκαιαποτίμησηςτουέργουτου

(α)ηνεότερηποίηση(MallarmeacuteValeacuteryRilke)έχειαποδυναμώσειτηνποιητικήαξίατουΠινδάρουτουΒιργιλίουκαιτουΔάντη

(β)ανομουσικάκαιυποβλητικάεκπεφρασμένοςλόγοςείναιομόνοςγνήσιοςποιητικόςλόγοςτότεηεποποιίαήάλλημορφήποίησηςείναιέξωαπότηναλήθεια

(γ)υπάρχουνστοιχείαποιητικάκαιαντιποιητικάήτομεταχείρισμάτουςτακαθιστάέτσι

(δ)ηποίησηείναιέναςτρόποςήπολλοίτρόποιΟιαπαντήσειςστακαίριααυτάερωτήματαείναιαυτονόηταθετικέςαυτές

όμωςαποτελούντακλειδιάγιατηνπροσέγγισητηςποίησηςγενικάκαιειδικάγιατηνποίησητουΠαλαμά26διότικάθεεποχήβρίσκειτηνέκφρασηπουγνησι-ότερατηςταιριάζεισυνεπώςοκριτικόςπρέπεινααίρεταιπάνωαπότακαιρικάκριτήριαγιανασυλλάβειταμόνιμαστοιχείατηςαθανασίαςτουποιητικούλόγουΠρωταρχικόκύτταροκάθεμορφήςποίησης είναι τοαρχέγονολυρικόστοιχείοπουείναιοπόνοςτουανθρώπουκαιοπόνοςτουδημιουργού27ΟΠαναγιωτόπου-λοςπαρακολουθείτηνιστορικήεξέλιξητηςποίησηςτουΠαλαμάπροσπαθείναεντοπίσειτολυρικόκύτταροταθεμελιακάσυναισθήματακαιτιςβασικέςιδέεςτουςτόπουςθαλέγαμεναεπισημάνειτοανεπίκαιροδηλταστοιχείαόλωντωνκαιρώνκαινακρίνειτονποιητήμέσακαιέξωαπότονκαιρότου28

Ωςτόπουςεντοπίζειτηνπατρίδατηνφύσητηνγυναίκατοφωςκαιωςαφε-τηριακάδεδομέναπνευματικήςκαιψυχικής ιδιοσυστασίαςκαι τρόπουςδιαχεί-ρισηςτωνπραγμάτωντηνδιπλήψυχή(σοφίακαιπάθος29)καιτονσυγκρητισμόετεροκλήτωνστοιχείωνπουλαμβάνουνδεκάδεςδυϊστικέςμορφέςπαγανισμόςndashχριστιανισμός30ΆδωνιςndashΙησούςπαρθένοςΑθηνάndashπαρθένοςΜαρία31τοπαλίμ-ψηστοπεργαμηνόχφμεασκητικότροπάριγραμμένοπάνωσεαπεξεσμένοκείμενο

26ΙΜΠΠαλαμάςσ19-2027ΙΜΠΠαλαμάςσ20-2128ΙΜΠΠαλαμάςσ25πρβόσαγράφειπαρακάτω(όπσ266)ότιηποίησήτουπρέπεινακοιτάζεταιαπό τηνσκοπιά τουανεπίκαιρου ενώηπροσωπικότητά τουπρέπει ναlaquoκρίνεταιμέσαστονκαιρότηςraquo29laquoΗΣοφίακαιτοΠάθοςraquoείναιοτίτλοςτηςμακράςμελέτηςτουπουδημοσιεύθηκεστοεπι-μνημόσυνοτεύχοςγιατονΚωστήΠαλαμάτουπερΓράμματα(1943)σ17-70[=ΙΜΠΠαλαμάςσ259-351]30ΙΜΠΠαλαμάςσ13731ΙΜΠΠαλαμάςσ94-95

69

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

τηςΣαπφούς32αμαρτία(ηδονήπάθοςτύψησυντριβή)ndashασκητισμός33ουρανίακαιπορνικήΑφροδίτηαλλάκαιάλλαδίπολαόπωςπολιτείακαιμοναξιάγενικόndashατομικό34μεταφυσικήιδεολογίαndashεπιστημονικήεμπειρίαιδεαλισμόςndashθετικι-σμόςΟδυϊσμόςτουείναιφανερόςαπόνωρίς35τοδεπάθοςκαιτοπνεύμαείναιοιδύοαμετακίνητοιπόλοιτηςσυνολικήςενέργειαςτουΠαλαμά36

ΜετάτηνεπισήμανσητωνlaquoτόπωνraquoτωνπροϋποθέσεωνκαιτωντρόπωντουέργουτουοΠαναγιωτόπουλοςπροχωρείστονκαθορισμότωνεποχώντηςεξελι-κτικήςπορείαςτουΠαλαμά1872-1886οόρθροςέωςταΤραγούδιατηςΠατρίδοςμουΟπροπαρασκευαστικόςκύκλοςκλείνειέωςτα30τουχρόνια37Αυτόςπερι-λαμβάνειταΤραγούδιατηςΠατρίδοςμου(1886) πουέχουνμενιστορικήσημασίαωςσυλλογήαλλάεδώεντοπίζονταιόλοιοιτόποιτηςπαλαμικήςποίησης38καιτονΎμνοντηςΑθηνάς(1889)όπουφαίνεταιηβαθειάαρχαιομάθειαηπίστηστοπνεύμαηγλωσσικήευαισθησίακαιηφροντίδατηςμορφής39Στηνπερίοδοτηςπροετοιμασίας ανήκει και η συλλογήΤα μάτια τηςψυχής μου (1892)Η δεύτε-ρηπερίοδοςπεριλαμβάνειτηντελευταίαδεκαετίατου19ουαιώνα(1890-1900)την οποία οΠαναγιωτόπουλος θεωρεί κρίσιμη γόνιμη και laquoοριστική σεπολλάπερίοδοτηςπορείαςτουΠαλαμάraquo40διότιτότεδιαμορφώνεταιηποιητικήιδιο-προσωπίατουΣεαυτήνεγγράφονταιμερικάαπότασημαντικότερακατορθώμα-τατηςμούσαςτουόπωςοιΊαμβοικαιανάπαιστοι(1897)πουχαρακτηρίζονταιαπόαφαιρετικήλιτότητακαιπλαστικήτέχνη41ένααληθινόαριστούργημακατάτονJeanMoreacuteas42ΠεριλαμβάνειακόμητομοιρολόιτουΤάφου(1898)τοοποίοσυγκρίνειοΠαναγιωτόπουλοςμετοΒιβλίοτουμικρούαδελφού43 τουGustafafGeijerstam44 Στην ίδιαπερίοδοανήκουνκαι τααριστουργηματικάσονέτα των

32ΙΜΠΠαλαμάςσ14233ΙΜΠΠαλαμάςσ7834Ηψυχήτουήτανέναδιαρκέςεκκρεμέςανάμεσαστογενικόκαιτοειδικόβλόπσ17135ΙΜΠΠαλαμάςσ7836ΙΜΠΠαλαμάςσ5737ΙΜΠΠαλαμάςσ6838ΙΜΠΠαλαμάςσ26-414439ΙΜΠΠαλαμάςσ47-4940ΙΜΠΠαλαμάςσ6841ΙΜΠΠαλαμάςσ9442JeanMoreacuteasLe voyage en Gregraveceσ294βλαπόσπασμαστοΚΠαλαμάςlaquoΠώςθυμούμαιτουςΊαμβουςκαὶανάπαιστουςraquoσταΆπαντα1σ332-333βλπερισσότεραστηνΑλληλογρα-φίαεπιμέλειαΚΓΚασίνηςτΑΑθήνα1973σ273αρ38σημ343ΤουέργουαυτούέχουμεδύομεταφράσειςσταελληνικάτουΚωνσταντίνουΧατζόπουλουπουεκδόθηκεαπότονΒασιλείουτο1915και τουΛέοντοςΚουκούλαπουεκδόθηκεεπίσηςαπότονΒασιλείουτο1928ηδεύτερηαυτήμετάφρασηαναδημοσιεύθηκεαπότονΣαλίβεροσεδεύτερηέκδοσηχωρίςχρονολογίαβλσχετικάστοΚΓΚασίνηςΒιβλιογραφίατωνελληνικώνμεταφράσεωντηςξένηςλογοτεχνίαςτΒ΄(1901-1950)ΣΩΒΑθήνα2013αρ841141216744ΙΜΠΠαλαμάςσ101ΕδώπρέπεινrsquoαναφερθούνεπίσηςησυλλογήτουCharlesdePomairolsPourlrsquoenfantParisLibrairiePlon1904πουγράφτηκεμεαφορμήτονθάνατοτηςκόρηςτουκαιέχει τηνεξήςαφιέρωσηlaquoAgrave lameacutemoirede lapetiteLilidePomairolsPlaintespaternellesraquoκαι

70

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

laquoΠατρίδωνraquo45 ταοποίαχαρακτηρίζειοΠαναγιωτόπουλοςαπόταlaquoπιο ευτυχι-σμένακατορθώματαraquo46τουΠαλαμάΕπίσηςανήκουνlaquoΟιΧαιρετισμοίτηςΗλι-ογέννητηςraquo(1900)καθώςκαιτοαποκορύφωματηςελληνικήςσυμβολιστικήςτέ-χνηςμε τηνlaquoΦοινικιάraquo (1900)αλλάκαιαρκετάποιήματαπουδημοσιεύθηκαναργότεραστηνΑσάλευτη ζωή (1904) Την επόμενηπερίοδο (1900-1920) θεωρείοΠαναγιωτόπουλοςωςτηνεποχήτηςαπογείωσηςδιότισεαυτήνεγγράφονταιοιμεγάλεςσυνθέσειςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτου(1907)καιτηςΦλογέραςτουΒασιλιά (1910) αλλά και αρκετές άλλες συλλογές εξαιρετικού ενδιαφέροντοςΟΔΓεξετάζεταιαναλυτικάσεπολλέςσελίδεςκαιχαρακτηρίζεταιωςσύνθεσηεν-δεικτικήτωνπλεονεκτημάτωναλλάκαιτωνμειονεκτημάτωντηςποίησηςτουΠα-λαμά47Ιδιαίτεραπαρακολουθείτιςσημαντικότερεςαναλύσειςτουέργουόπωςλχ εκείνη του ΙωάννηΣυκουτρή48 συμφωνώντας μαζί του για την σπειροειδήκίνησητουέργουγύρωαπόένανάξοναπουσυνεχώςανεβαίνεικαικαθορίζονταςότιπρόκειταιγιατολυρικόάτομο49ΗμέθοδοςπουεφαρμόζειεδώοΠαναγιωτό-πουλοςείναιηβασικήαρχήτουδεινούαλεξανδρινούομηριστήαπότηνΣαμοθρά-κηΑρίσταρχου(215-145)laquoΌμηρονεξΟμήρουσαφηνίζεινraquoχρησιμοποιώνταςτοπαλαμικόοπλοστάσιογιατηνερμηνείατουποιήματος50ΑκολούθωςαναφέρεταιστοεπικολυρικόεγχείρηματηςελληνικήςσυνέχειαςμετηνΦλογέρατουΒασιλιάτο οποίο θεωρεί laquoμεστότερα αρχιτεκτονημένοraquo από τον Δωδεκάλογοraquo όπουομύθοςτονόημαηλυρικήδιάθεσημαζίμετονθρίαμβοτουδεκαπεντασύλλα-βουπάνεκιέρχονται51Στηνίδιαπερίοδοανήκεικαιηεκδήλωσητουαντικειμε-νικούλυρισμούτουοργισμένουπολίτηΠαλαμάόπουοπόνοςκαιοπόθοςγιατοκαλύτεροlaquoφλογίζουντοστίχοτουraquo52καιπαρrsquoόλοπουχτυπούντοσυγκεκριμένοδεντουςλείπειηλυτρωτικήπρόθεση53Εδώεπισημαίνειορθάτηνπαράλληληορ-

ταΤραγούδιαγιανεκράπαιδιάπουμελοποίησενοΓκούσταβΜάλερσεστίχουςτουFriedrichRuumlckertβλεπίσηςτηνσχετικήμελέτητουΒαγγέληΑθανασόπουλουlaquoΗηθικήτουλυρικούλόγουστονΤάφοτουΚωστήΠαλαμάraquoσταΠρακτικάτουΒ΄ΔιεθνούςΣυνεδρίουΚωστήςΠα-λαμάςΕξήνταχρόνιααπότονθάνατοτουτΒ ΙΚΠΑθήνασ625-628etpassimπέντεαπόταΤραγούδιαγιανεκράπαιδιάμετέφρασεοΒαγγέληςΑθανασόπουλοςταοποίαδημοσιεύονταιωςπαράρτηματηςπαραπάνωμελέτης(σ650-651)45ΔημοσιεύθηκανστηνεφημΕφημερίς25Δεκεμβρίου1895[=Άπαντα3ltΑσάλευτηζωήgtσ13-24]46ΙΜΠΠαλαμάςσ888947ΙΜΠΠαλαμάςσ18548ΙωΣυκουτρήςlaquoΟΔωδεκάλογοςτουΓύφτουraquoΝέαΓράμματαltΑφιέρωμαστονΠαλαμάgtχρΒ αρ5-6(Μάιος-Ιούνιος1936)σ100-210[=ΓκοβόστηςχχστηνσειράlaquoΓιαναγνωρίσουμετονΠαλαμάraquoαρ3]49ΙΜΠΠαλαμάςσ155162-16350ΤηνμέθοδοαυτήνεχρησιμοποίησακαιεγώστηνεισήγησήμουμετίτλοlaquoΠαλαμάνεκΠαλα-μάσαφηνίζεινraquoστηνημερίδαπουέγινεστηνΑκαδημίαΑθηνώντην16ηΔεκεμβρίου2009στοπλαίσιοτωνεορτασμώνγιατα150χρόνιααπότηνγέννησητουποιητή51ΙΜΠΠαλαμάςσ194195αντίστοιχα52ΙΜΠΠαλαμάςσ20753ΙΜΠΠαλαμάςσ209

71

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

γισμένηκαιανατρεπτικήδιάθεσηπουδιατρέχειπολλέςσελίδεςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτουκαι ταΣατιρικάγυμνάσματα54ΆλλεςσυλλογέςτηςπεριόδουείναιΟικαημοίτηςΛιμνοθάλασσας (1912)καιηΠολιτείακαιημοναξιά (1912)στιςοποίεςπεριλαμβάνονταισπουδαίαλυρικάποιήματαΕπίσηςστέκεταικαισεδύοάλλες συλλογές στουςΒωμούς (1915) τους οποίους θεωρεί από ταωριμότεραέργατουΠαλαμάόπουεπικρατείηηρωολατρικήκαιηαυτοβιογραφικήδιάθε-ση55στοβάθοςδενείναιlaquoπαράηεσωτερικήτοπιογραφίατουποιητήraquo56Ωριμό-τηταεδώπαρατηρείταικαιστηνστιχουργίασυνεχίζειοΠαναγιωτόπουλοςκαιμάλισταστονδεκαπεντασύλλαβοτονοποίομεταχειρίζεταιωςμεγάλοςβιρτου-όζοςτουστίχου57Αντίθετα έχειαντιρρήσειςγιαταΔεκατετράστιχα (1919)όχιγιατηναναμφισβήτητηlaquoστιχουργικήεντέλειάraquoτουςαλλάγιατίδενεξαντλούντοθέματουςμέσαστοπλαίσιοτων14στίχωνηαντίρρησηείναιδικαιολογημένηαπότηνσκοπιάτουκλασικούndashτουλεγόμενουπετραρχικούσονέτουndashόχιόμωςαπόλυταγιατίκαιοΣαίξπηρκαιάλλοιχρησιμοποιούντοσονέτοωςμέροςτουσυνόλουκαιόχιωςαυτόνομημονάδα58

Ητελευταίαεποχήαπότο1921-1943θεωρείταιαπότονΠαναγιωτόπουλοπε-ρίοδοςπτώσηςΣτουςΠεντασύλλαβουςκαιταΠαθητικάκρυφομιλήματα(1925)τουςΔειλούςκαισκληρούςστίχους(1928)τονΚύκλοτωντετραστίχων(1929)καιτιςΝύχτεςτουΦήμιου(1935)τασημάδιατηςπαρακμήςείναιπερισσότεραμερικάμοιάζουνγράφεισανlaquoχλομήξεφτισμένηαναδίπλωσητουΠαλαμάτηςακμήςraquoανκαιυπάρχουνκαιμερικάλυρικάαριστουργήματαόπωςηlaquoΒάναraquoοlaquoΘωμάςraquoοlaquoΠαθητικόςύμνοςraquoκά59

ΓενικεύονταςόσοναφοράστηνγλώσσατηνστιχουργίακαιτηνποιητικήτουΠαλαμά υπογραμμίζει (α) την αδιαμφισβήτητη προσφορά του στον δημοτικι-σμό60(β)τηνστιχουργικήμαεστρίακαιτηνσοφήμετρική61επένδυσηανάλογαμετοθέμα62(γ)τηνποιητικήτεχνικήόπωςηκυκλικήέμπνευσησεπολλέςσυλλογές63 (ΊαμβοικαιανάπαιστοιΣατιρικάγυμνάσματαΤαδεκατετράστιχακά)(δ)τηνμακροδομική τακτική τηςσύνθεσης όπωςη laquoΦοινικιάraquo ndash οι laquoΕκατόΦωνέςraquo ndashοlaquoΑσκραίοςraquoησύνδεσητωνlaquoΚομματιώναπότοΤραγούδιτουΉλιουraquoμετις

54ΙΜΠΠαλαμάςσ20955ΙΜΠΠαλαμάςσ21156ΙΜΠΠαλαμάςσ21157ΙΜΠΠαλαμάςσ21158ΙΜΠΠαλαμάςσ234εδώπρέπεινασυνυπολογισθείκαιτογεγονόςότισεπολλάδεκατε-τράστιχαείναιφανερήηπρόσληψητουσαιξπηρικούπαραδείγματος59ΙΜΠΠαλαμάςσ238-23960ΙΜΠΠαλαμάςσ36-3761ΙΜΠΠαλαμάςσ96ηεπισήμανσήτουαυτήέρχεταισεαντίφασημετηνπαρακάτωγνώμητουότιηιδιοσυγκρασίατουΠαλαμάήτανlaquoαντίθετημετουπομονετικόδούλεματουστίχουraquo62ΙΜΠΠαλαμάςσ104-10563ΙΜΠΠαλαμάςσ100

72

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

laquoΑλυσίδεςraquoόπουάξοναςείναιτοφως64αλλάκαιοιlaquoΑλυσίδεςraquoωςπροθάλαμοςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτου65

Ταυτόχρονα οΠαναγιωτόπουλοςαποδεικνύεται και αισθαντικόςαναλυτήςτης μικροδομής του ειδικούβάρους της λέξης και τουκυρίαρχουρόλου της66Επισημαίνειακόμητηνσυνεχήπάληθέσεωνκαιαντιθέσεων67καιτωνστρατηγι-κώντουλόγουπουξεκινούναπότοατομικόκαιμερικόκαιγενικεύουν68laquoκάτεχετηνκαθολικότηταraquoγράφειπράγμαπουlaquoσυναντούμεμονάχασταπολυδύναμαπνεύματαraquo69Ούτωςήάλλωςπραγματικήποίησηδενμπορείναυπάρξειχωρίςτηνδύναμητουφιλοσοφικούετασμούκαιτηνυπαγωγήτουπολυκερματισμένουκόσμουσεευρύτερασύνολακαιαρχές

ΒέβαιαναμηνπιστέψεικανείςότιοΠαναγιωτόπουλοςδενέχειεπιφυλάξειςκαιαντιρρήσειςόσοναφοράστηνπαλαμικήποίησηΑφούτόλμησεονεοσσόςτων20χρόνωνστηνδιάλεξητου1921πόσομάλλονεδώστηνμείζοναπαλαμικήτουκατάθεσηΟΠαναγιωτόπουλοςδενμασάταλόγιατουεπισημαίνειμενταυψηλάκατορθώματατηςποίησηςτουΠαλαμάσημειώνειόμωςκαιτιςπαρατηρήσειςτουφέρνωδύομόνον70παραδείγματαΣολωμόςndashΠαλαμάςγράφειοΠαναγιω-τόπουλοςγιαταΜάτιατηςψυχήςμου (1892)ότιπαράτονστίχοτουΣολωμούησυλλογήδεναποπνέειτοπαράδειγματουΣολωμού71καιαλλούlaquoόσοκαιναψάξουμετοέργοπουμαςαφήνειοΠαλαμάςδεθαβρούμεστίχουςπολλούςαλη-θινάαντάξιουςτηςσολωμικήςπαράδοσηςraquo72ΟιπαρατηρήσειςείναικαιοιδύοορθέςωςδιαπιστώσειςπούπάσχουνόμωςστοότιαφήνουντονανυποψίαστοαναγνώστηναυποθέσειότιοΠαναγιωτόπουλοςκάνειποιητικήσύγκρισηδεδο-μένου ότι είναι λάθος ναψάχνουμε να βρούμε τονΣολωμό στονΠαλαμά τηναπάντησητηνδίνειέμμεσακαιάμεσακαιίδιοςδηλγράφειότιηνεότερηποίησηδενακύρωσετονΠίνδαροτονΒιργίλιοκαιτονΔάντηγνήσιοςποιητικόςλόγοςείναικαιομουσικά εκπεφρασμένοςλόγοςκαιη εποποιία δηλπολλοί είναιοιδρόμοιπουέχειονουςκατάτονΣολωμόκαιοιτρόποιπουέχειηποίησηΠιοάμεσηαπάντησηndashδιευκρίνισηβρίσκουμε50σελίδεςπιοκάτωστηνμεγάλημελέ-τηγιατονΠαλαμάοΣολωμόςκαιοΠαλαμάςείναιlaquoδυοιδιοσυγκρασίεςολότελα

64ΙΜΠΠαλαμάςσ110-111πρβσ128-12965ΙΜΠΠαλαμάςσ11266ΙΜΠΠαλαμάςσ97αλλούπαρατηρείτηνχρήσηκαιτονρόλοτωνυποκοριστικώνγιατηνέκφρασηαγάπηςκαιπόνουόπωςλχστονΤάφοβλόπσ10467ΙΜΠΠαλαμάςσ13468ΙΜΠΠαλαμάςσ11469ΙΜΠΠαλαμάςσ28670ΗγνώμητουλχότιχάριζετηνδάφνηαπλόχερασεδικαίουςκαιαδίκουςδενευσταθείδιότιπρώτονοιπερισσότεροιΒάρναληςΚαζαντζάκηςΣεφέρηςΡίτσοςαλλάκαιοίδιοςοΠανα-γιωτόπουλος(βλπαραπάνωτιςσημειώσεις1718και24)αποδείχθηκανσπουδαίοιλογοτέχνεςδεύτεροντουςάλλουςτουςενθάρρυνενασυνεχίσουναλλάτουςεπεσήμαινεπόσοπολλήδου-λειάχρειάζεταικαιπόσοδύσκολοςείναιοδρόμοςτηςτέχνης71ΙΜΠΠαλαμάςσ6472ΙΜΠΠαλαμάςσ252

73

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

διαφορετικέςraquo73άρακαιοιδύοποιητικοίτρόποιείναιδιαφορετικοίαλλάνόμιμοιαλλάκαιγενικότερα(α)ταέργαλοιπόνπρέπειμεννακρίνονταιμετουςδικούςτουςόρουςκαινόμους74αλλάlaquoκαιτονόμομας [δηλαδήτασταθεράκριτήρια]κιαπότησύγκρισητούτηθαβγειητελικήκρίσηraquoκαι(β)laquoηποιητικήμεγαλοσύ-νηδεμετριέταιμεπήχυδανεικόπαράμονάχαμετομέτροπουηίδιαπροσφέ-ρειraquo75 Σημειώνει ακόμηως μειονέκτημα την συγκέντρωση λεπτομερειών όπουθααπαιτείτοολιγόλογησυμπύκνωσηΗπαρατήρησηείναιορθήανπρόκειταιγιαλυρικάποιήματαδενευσταθείότανπρόκειταιγιαμεγάληςπνοήςέργαΌμωςοΠαναγιωτόπουλοςωςάξιοςκριτικόςγνωρίζειότιlaquoοδημιουργόςαξίζειπάνταόσοαξίζουνοιπιοευτυχισμένεςεμπνεύσειςτουτατελειότεραέργατουεκείναπουαντιπροσωπεύουνουσιαστικότερακαιτοεσωτερικότουθησαύρισμακαιτηνεκφραστικήτουδύναμηraquo76

Κωδικοποιώσχεδόνασχολίασταταγενικάσυμπεράσματάτου(α)Ηκαίριαπροσφοράτουστονκριτικόλόγοηεισαγωγήτουελληνισμούσε

πρόσωπαπράγματαρεύματατηςτέχνης77ηlaquoαδαπάνητηπαρακαταθήκηraquo78τηςπολυμάθειάςτουηαξίατωνανέκδοτωνκριτικώνάρθρωνπουπρέπειναδημοσι-ευθούν79οκλασικορομαντικόςχαρακτήραςτηςκριτικήςτου80καιηβασικήτουαρχήlaquoαγαπώσυγκρίνωκρίνωεγκατασταίνωraquo81

(β)Ηπραγματικήεσωτερικήβιογραφίατουπροκύπτειμέσααπότοέργοτου82διότιορθάπιστεύειοΠαναγιωτόπουλοςότιlaquoολόκληροτοέργοτουδενείναιπαράμιααδιάκοπηποικιλόμορφηκαιποικιλόχρωμηαυτοεξομολόγησηraquo83

(γ)ΟΠαλαμάςτόλμησενακάμειποίησηγιατουςλίγους84καθιστώνταςτηναγώνισμα τεράστιο85 ανεβάζοντας το έργοσε laquoδυσθεώρητοraquoύψος86Όμως μετηνυπεύθυνηαντιμετώπισητουλόγουόπωςοΣολωμόςκαιοΚάλβος87καιτονακαταπόνητοαγώνατουκαιτηνεπιδίωξητουανέφικτου88κατέστησετονδρόμο

73ΙΜΠΠαλαμάςσ30474ΙΜΠΠαλαμάςσ34275ΙΜΠΠαλαμάςσ258πρβόπσ111-11276ΙΜΠΠαλαμάςσ34377ΙΜΠΠαλαμάςσ274-27578ΙΜΠΠαλαμάςσ11079ΙΜΠΠαλαμάςσ35580ΙΜΠΠαλαμάςσ32381ΚωστήςΠαλαμάςΆπαντατ8ltΠεζοίΔρόμοιΑ΄gtσ113πρβΙΜΠΠαλαμάςσ32382ΙΜΠΠαλαμάςσ36283ΙΜΠΠαλαμάςσ26584ΙΜΠΠαλαμάςσ33685ΙΜΠΠαλαμάςσ33786ΙΜΠΠαλαμάςσ335-33687ΙΜΠΠαλαμάςσ33588ΙΜΠΠαλαμάςσ141πρβσ177

74

τηςποίησηςπιοβατό89ΧωρίςτοlaquoολοκαύτωμαraquoτουΠαλαμάγράφειοΠαπατζώ-νηςούτεκανθαμπορούσεναονειρευτείαυτήντηνπορείατοlaquoολιγάριθμοσμήνοςαετιδέωνμαςσαντονΣεφέρηκαισαντονΕλύτηraquo90laquoΑυτόςφορτώθηκεστηνράχητουόλατrsquoάχαραβάρηενόςσυγχρονισμούπουεπιβαλλότανπολυμερέστατουηθικούκοινωνικούγλωσσικούαισθητικούraquo91καιστάθηκετοκέντροτηςπνευ-ματικήςζωής92καιηπλατύτερησυνείδησηγιαμισόναιώνα93

ΚαιγιατονΠαναγιωτόπουλοστάθηκεοδηγόςόπωςομολογείο ίδιοςlaquoμουάνοιξεπολυσήμαντουςδρόμουςκαιστηντέχνηκαιστηνσκέψηraquo94 γράφει Ιδι-αίτερατοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουέχειωςπρότυποτοκριτικόέργοτουΠαλαμάόπωςέχειήδηπαρατηρηθεί95όσοναφοράστηνβαθιάγνώσητηνακριβοδίκαιηαποτίμησηαλλάκαιστηνφράσηακόμη96

Καιητελικήαποτίμησήτουδιατυπωμένημrsquoέναναντίλογοκιέναλόγογρά-φειlaquoκαταλογίζειςστονΠαλαμάτέτοιαβαρύταταελαττώματατέτοιεςαδυναμίεςαθεράπευτεςκrsquo εξακολουθείς να τονπιστεύειςσπουδαίοraquoκαιαπαντάο ίδιοςlaquoοΠαλαμάςκαιμrsquoόλατουταπαραστρατήματακαιμrsquoόλατουτα ελαττώμα-τααπόδειξεσrsquoόλητουτηζωήπωςκατέχειρωμαλέακαιπολύτροπητηνακέριαποιητικήσυνείδησηΕίτανπολυδύναμηλυρικήφύσηraquo97Στηνεσώτατηουσίατηςηποίησήτουπαράτουςlaquoχίλιουςδρόμουςraquoπουακολουθεί είναιλυρική είναιεκείνοτομέρος τοοποίοθαδιασωθείγράφειοΠαναγιωτόπουλοςlaquoόπουπιοανόθευτοςκαιπιομαστορικάξεσκεπάζεταιολυρικόςτουκραδασμόςraquo98laquoΤολυ-ρικότουκύτταροείτανένακύτταροπολυδύναμοπολύμορφοαδαπάνητοβαθύ-ταταδημιουργικόένακύτταροπουβρισκότανολοένασεοργασμόπουγεννο-

89ΙΜΠΠαλαμάςσ33090ΒλΤάκηςΠαπατζώνηςlaquoΤομεταφραστικότουέργοraquoΓράμματαltΕπιμνημόσυνοτεύχοςgt1943σ27491Παπατζώνηςόπσ27392ΙΜΠΠαλαμάςσ35093ΙΜΠΠαλαμάςσ255πρβσ28994ΙΜΠΠαλαμάςσ1395ΒλΠΔΜαστροδημήτρηςlaquoΘέματακαιπροβληματισμοίσταΠρόσωπακαιτακείμενατουΙΜΠαναγιωτόπουλου(μιασυνοπτικήεξέταση)raquoστοΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙΜΠανα-γιωτόπουλου4ηΕπιστημονικήΣυνάντησηΠρακτικάΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπου-λουΑθήνα2003σ173-17496ΠαραθέτωένααπόσπασμααπότηνμελέτητουγιατονΠαλαμάτοοποίοεάνέβλεπαναδέ-σποτοοι γνωρίζοντες τονκριτικό λόγοκαι τωνδύο δενθαμπορούσαν νrsquoαναγνωρίσουνσεποιονανήκειαντιγράφωlaquoοποιητήςβέβαιοςγιατηναξιοσύνητουεπιστρέφεισυχνάστονπα-ραδομένοστονιερότατοδεκαπεντασύλλαβοκαιτονπλάθεικαιτονξαναπλάθεικαιτονλυγάεικαιτοναπλώνειμεαπανωτέςσυνιζήσειςκαιτονστεριώνεικαιτουδίνειτοβαρύπερπάτηματουκουρασμένουστρατοκόπουκαιτοαλαφροκυμάτισματουανάερουκλώνουκατάτηδιάθεσητηςστιγμήςκαιχύνειμέσατουόλητηνκατασταλαγμένηλυρικήτουορμήμrsquoαιφνίδιαξεσπάσματαπάθους εδώκαι κει ξεσπάσματαυποταγμέναπάνταστο νόημα ενός εσώτερουρυθμούraquo βλΙΜΠΠαλαμάςσ213-21497ΙΜΠΠαλαμάςσ25598ΙΜΠΠαλαμάςσ371πρβσ258πρβΆνταΚατσίκη-ΓκίβαλουlaquoΟΚωστήςΠαλαμάςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquoΠόρφυραςτχ97(Οκτώβριος-Νοέμβριος2000)σ497498

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

75

βολούσεακατάπαυταπουδεγνώρισεαπαυδημόraquo99Ήτανέναπνεύμαβαθύταταρομαντικό100όχιβέβαιαμετηντρέχουσασημασίατουόρουαλλάτουακατα-πόνητουκυνηγούτουανέφικτουΚαικαταλήγειοΠαναγιωτόπουλοςlaquoτοολοφά-νεροτοαμετακίνητοκατάτηνγνώμημουσυμπέρασμα[είναι]πωςηψυχήτουτραγουδιούείτανκrsquoηαληθινήψυχήτουraquo101

ΚρίνονταςτώρατονκρίνανταπρέπειναπούμεπωςοΚωστήςΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουείναιμιααπότιςπιοολοκληρωμένεςκαιισορροπημένεςολι-στικέςπροσεγγίσειςτουέργουτουΠοιητήπουοιειδότεςτηνκατατάσσουνμετα-ξύτωνκορυφαίωνμελετώνγιατοέργοτου

Abstract

The critical approach of Palamasrsquo work by IMPanagiotopoulos registers a circlewhichbeginswithhis1921 lecture and endswithhis1944big synthesisPalamas whichwasawardedwiththeldquoPalamasPrizerdquoTheawetowardsthePoetrsquosworklastedupto1925whentheldquoPalamascrisisrdquobeganashehimselfwritesThere-approachtookplacein1933andpeakedwiththe1944synthesis

Panagiotopoulosrsquostudyhastheadvantageofbeingwrittenbyaphilologistagreatauthor and critic therefore he combines the literary system the artistic sensitivityandthefairassessmentPanagiotopoulosexpressesinanintroductionhishypotheseswhich are concentrated into two places (a) there are many poetic ways (b) eachworkmust be judged under its own conditions Following that he sets the eras ofpalamicpoetryhighlightstheldquoplacesrdquoandregistersthecharacteristicsofthepoetrsquosintellectual personality which are the ldquodouble soulrdquo the intense juxtaposition andtheongoingbattleof theoppositesSumminguphisconclusionsheunderlines themasteryofhisversesthecyclicinspirationthetacticsthemacro-structuralsynthesisthemicro-structurallexicalmanagementtherobustpoeticconscienceandhisnever-ceasinglyricalcellwithoutomittingtostressoutsomeweaknessesAsaworthycritiche notes that the creatormust be judged by the happymoments of his inspirationCertainlyPanagiotopoulosrsquoPalamasisthoughttobeoneofthemostintegratedandholisticapproachesofthePoetrsquoswork

99ΙΜΠΠαλαμάςσ256100ΙΜΠΠαλαμάςσ257101ΙΜΠΠαλαμάςσ355

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

231

Πρινεπιχειρήσωμιασύντομηεπισκόπησητωνσυμβολώνκαιτωνσυμπερασμά-τωντουΣυνεδρίουμαςθέλωναεκφράσωτηνχαράμουπουφτάσαμεαισίωςστηνουσιαστικήολοκλήρωσητωνεργασιώντουόπωςοιπαλιοίαντιγραφείςκωδίκωνπουπαρομοίαζαν τηνπεράτωση της εργασίας τους μεπροσόρμισησεασφαλήλιμέναΈπειτανrsquoαναφέρωμερικάστοιχείαπουαφορούνστηνθεματολογίακαιτηνπροετοιμασίατηςοργάνωσήςτουΠρώτα-πρώταόσοναφοράστηναπόφασηγιατοαντικείμενοτουΣυνεδρίουηΕπιστημονικήΕπιτροπήέλαβευπόψητιςεξήςπαραδοχές(α)οΠαναγιωτόπουλοςαποτελείμιαφυσιογνωμίααναγεννησιακούτύπουμετηνπολυμέρειατουέργουτουκαιτηνεπιτυχήενασχόλησημεόλαταείδητουλόγου(β)τολογοτεχνικόέργοτουκαιπερισσότερογνωστόείναιαλλάκυρίωςμελετήθηκεαρκετάστοπροηγούμενοσυνέδριοπουδιοργάνωσετοΕλλη-νικόΕκπαιδευτήριοndashΣχολήΙΜΠαναγιωτόπουλουσεσυνεργασίαμετονΣύλλο-γοΑποφοίτωνΕλληνικούΕκπαιδευτηρίου1ΣυνεπώςηεπανάληψηενόςγενικούσυνεδρίουδενθαήτανσκόπιμηΓιrsquoαυτόαποφασίσθηκεημελέτητήςεξίσουμετολογοτεχνικόσπουδαίαςπλευράςτουέργουτουπουείναιηΚριτική

ΈρχομαιστασυμπεράσματαΓιατηνεπαγωγικότερηπαρουσίασήτουςομα-δοποιώτις εισηγήσειςανάλογαμε τοαντικείμενό τουςΗ εισήγηση τουκΠυ-λαρινούείχεστόχοndashκαι έτσιλειτούργησεndashωςεισαγωγήστοΚριτικόΈργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουΗδουλειάαυτήδενήτανκαθόλουεύκοληόπωςμπορείναεικάσεικανείςδιότικαιεποπτείατουόλουήταναπαραίτητηκαιδιαχείρισητουυλικούόχιτυχαίαΈτσιόσοοχρόνοςτοεπέτρεπεμαςπαρουσίασεταπολλάπεδίαάσκησηςτηςκριτικήςαπότονΠαναγιωτόπουλοπουείναιηλογοτεχνικήκατrsquoεξοχήνκριτικήηβιβλιοκριτικήητεχνοκριτικήηδοκιμιακήκαιηκοινωνικήκριτικήπουβρίσκονταισταπολλάβιβλίατουαλλάκαιστοναπίστευτοαριθμόαθησαύριστωνάρθρωνκαιμελετώνστονπεριοδικόκαιτονημερήσιοτύποαλλά

1ΒλΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου4ηΕπιστημονικήΣυνάντησηΠρα-κτικάεπιμΘεοδόσηςΠυλαρινόςΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουΑθήνα2003

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

232

καισεεγκυκλοπαιδικάλεξικάΟΠαναγιωτόπουλοςάσκησετηνπολύπλευρηκρι-τικήτουμεγνώσηευαισθησίασυνέπειαθάρροςτηςγνώμηςτουκαικύροςΟκΠυλαρινόςκατόρθωσεναμαςδώσειτηνεικόνατουωκεανούσrsquoέναποτήρινερούπουήτανοχρόνοςτων25λεπτώντηςώρας

ΔύοεισηγήσειςεκείνεςτουκΚαράογλουκαιτουκΑγγελάτουκινήθηκανκατrsquo εξοχήν στοπεδίο των θεωρητικώνπροβληματισμών για τηνφυσιογνωμίατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουΣτόχοςτηςπρώτηςυπήρξενηlaquoκριτικήτηςκριτικήςraquoτουΠαναγιωτόπουλουδηλαδήηαναζήτησητηςαπάντησηςστηνερευ-νητικήυπόθεσηlaquoτίείναι ίσωςκριτικήγιατονΙΜΠαναγιωτόπουλοraquoΑπότηνανάλυσησυγκεκριμένωνμελετώντουσεπεριοδικάτηςδεκαετίαςτουrsquo40καιτηνεισαγωγικήμελέτητουγιατηνΝεοελληνικήΚριτικήστοντόμο42τηςlaquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςraquoοκΚαράογλουμαςαπέδειξενότιοΠαναγιωτόπουλοςδενάσκη-σετηνκριτικήαπαράσκευοςκαιεμπειρικάαλλάlaquoδυναμωμένοςμεθεωρίακαιμελέτηraquoμεαποτέλεσμαηκριτικήτουναστηρίζεταισεθεωρητικέςαρχέςκαικα-νόνεςΣτονίδιοκύκλοτωνθεωρητικώνπροβληματισμώνκαιπροϋποθέσεωνγιατηνάσκησητηςκριτικήςκινήθηκεκαιηδεύτερηεισήγησηΟκΑγγελάτοςμαςαπέδειξεπωςοΠαναγιωτόπουλοςμεβάσημιασυγκεκριμένησυνθετικήαντίλη-ψηπουστηρίζεταισεορισμένακριτήριαόπωςείναιοιιστορικοίόροιτηςδιαμόρ-φωσηςτωνλογοτεχνικώνπαραδόσεωνμετιςσυνέχειεςκαιτιςρήξειςτουςαπότηνμιααλλάκαιηκατάκτησηενόςάρτιουοργάνουδιαπόρθμευσηςτηςσκέψηςπουείναιηγλώσσααπότηνάλλη ισορροπείδόκιμαανάμεσαστηνιστορίατηςλογοτεχνίαςκαιτηνκριτικήμεαποτέλεσμαναδιατυπώνεικαίριεςπαρατηρήσειςγιατηνπεζογραφικήπαραγωγήτηςπεριόδου1920-1940

Μετά τις θεωρητικέςαυτέςπροσεγγίσεις για τηνφυσιογνωμία της κριτικήςτουΠαναγιωτόπουλου έρχομαιστοβασικόέργουποδομήςπουείναιηΒιβλιο-γραφίααφετηρίαsinequanonκάθεσοβαρήςμελέτηςενόςσυγγραφέαΗβιβλιο-γραφίαείναιέναπερίεργοέργοΑντηνδεικανείςαποσπασματικάδηλαδήαπότηνπλευράτουβιαστικούχρήστηπουπροστρέχεινrsquoαντλήσειπέντε-δέκαψηφί-δεςαντιλαμβάνεταιμεντηνχρησιμότητάτουχάνειόμωςτηνεικόναΑνόμωςτηνπροσεγγίσεικάποιοςστοσύνολότηςμεόλεςτιςψηφίδεςστηνθέσητουςτότεβλέπειμιαπανοραμικήεικόνασυναρπαστικήτηνοποίασυνθέτουνοόγκοςτουέργουηγνώσηηπολυμέρειακαιητεράστιαθεματολογίαΑυτάόλαμαςταέχειδώσειηκατrsquoεξοχήναρμόδιακΠαναρέτουαφούηίδιασυνέταξεαυτότοέργοΗβιβλιογραφίακαλύπτειταέτη1916-1982Απότα3295λήμματατα3179είναιηεργογραφίακαιμόνο116ηφιλολογίαΕύχομαινασυνεχισθείκάποτετοέργο

ΤηνχαρτογράφησητηςπλούσιαςεργογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουστονημερήσιοτύποαπότο1917έωςτοτέλοςτηςζωήςτουτο1982μαςπαρουσίασεοκΒαρελάςΣτηνεισήγησηαυτήεξετάστηκανιδιαίτεραοιδιαρκέστερεςκαισημαντικότερεςσυνεργασίεςτουστιςεφημερίδεςΔημοκρατία(1924-1926)Πρω-ΐα(1933-1940)καιΕλευθερία(1965-1967)ΟκΒαρελάςέμπειροςερευνητήςκαιικανόςχειριστήςμεγάλωνσυνόλωνπληροφοριώνμαςέδωσετηντάξητωναριθ-

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

233

μητικώνδεδομένωνδιερεύνησετιςιδιαιτερότητεςτωνάρθρωνκαιτιςανάλογεςπροσαρμογέςτουςσεσχέσημετηνποικιλίακαιτονχαρακτήρατωνεντύπωνμαςπαρουσίασετηνπλούσιαθεματολογίατουςκαιτηναδιαμφισβήτητηποιότηταπολλώναπόαυτάΕίναιγνωστόβέβαιαότιαπότοπολύενδιαφέροναυτόυλικόμικρόμέροςμόνονέχειπεριλάβεισεβιβλίατουοΠαναγιωτόπουλοςΣτονχώροτωνσυνεργασιώντουΠαναγιωτόπουλουκινήθηκεκαιηεισήγησητηςκΟικονο-μοπούλουΠρόκειταιγιατηνlaquoΒασικήΒιβλιοθήκηraquoενόςεμβληματικούκαιμακρό-πνοουέργουτηςδεκαετίαςτουrsquo50τοοποίοουδέποτεέχασετηνχρησιμότητάτουΕδώεπισημάνθηκανδύοβασικέςπαράμετροιτιςοποίεςυπογραμμίζουμε(α)είναιτοαναγνωρισμένοκύροςτουΠαναγιωτόπουλουοοποίοςμαζίμετονκαθηγητήΔιονύσιοΖακυθηνόκαιτονφιλόσοφοκαιδοκιμιογράφοΕυάγγελοΠαπανούτσοαποτελούσαντηνσυντακτικήεπιτροπήγιατηνδιεκπεραίωσητουγιγαντιαίουαυ-τούέργουγιαόλαταγραμματειακάκαιλογοτεχνικάείδηαπότον11οαιώναέωςταμέσατου20ού(β)ΟΠαναγιωτόπουλοςπέραντουεποπτικούκαισυμβουλευ-τικούρόλουτουωςσυντάκτηεπιμελήθηκετουςτόμουςγιατονΓεώργιοΒιζυηνόγιατοΙστορικόΜυθιστόρημακαιαπόκοινούμετουςάλλουςδύοσυντάκτεςτονεξαιρετικάενδιαφέροντατόμογιατηνΝεοελληνικήΚριτικήΌλεςαυτέςτιςπτυχέςκαιτηνσημασίατουςανέδειξενηκΟικονομοπούλουμετηνεισήγησήτης

Ο επόμενος κύκλος που περιλαμβάνει δύο επίσης εισηγήσεις αναφέρεταιστηνενασχόλησητουΠαναγιωτόπουλουμετηνπαλαιότερηλογοτεχνίαμαςέωςτηνΕπανάστασηΑυτήντηνπερίοδοδιερεύνησανοκΞούριαςκαιηκΔημάκηΜε την εισήγησή του ο κ Ξούριας επισήμανε πρώτον ότι οι περί ού ο λόγοςμελέτες είναι ολιγάριθμες δεύτερον ότι η ορολογίαπου χρησιμοποιεί οΠανα-γιωτόπουλοςστηνβάσητουδιπόλουλογιοσύνηλογοτεχνίακαθορίζειανάλογακαιτηναντιμετώπισηαπόμέρουςτουτωνσχετικώνκειμένωνταπροϊόντατηςλογιοσύνηςυπήρξανπερισσότερααλλάκυρίωςυπήρξανχρήσιμαγιατονυπό-δουλοελληνισμόενώταλογοτεχνικάέργατης ίδιαςπεριόδουήσανολιγότεραΟΠαναγιωτόπουλος είχε εποπτεία της παλαιότερης περιόδου της λογοτεχνίαςμαςηδεαποσαφήνισητηςκριτικήςστάσηςτουόπωςμαςέδειξεοκΞούριαςείναιχρήσιμηγιατηνκριτικήαποτίμησητωνπροϊόντωντηςεπόμενηςπεριόδουτης laquoνεοελληνικήςraquo όπως την ονομάζει ο Παναγιωτόπουλος Η εισήγηση τηςκΔημάκηκινείταιστηνίδιαπερίοδοαλλάαφοράσεσυγκεκριμένοσυγγραφέαπουείναιοΚοραήςΗκΔημάκημαςπαρουσίασεέναάγνωστοκείμενοτουΠανα-γιωτόπουλουτοοποίοεπισήμανεστοΙστορικόΑρχείοτουΠανεπιστημίουΑθη-νώνμετίτλοlaquoΟΑδαμάντιοςΚοραήςωςλογοτέχνηςκαιδιδάσκαλοςύφουςraquoτοοποίοπροόριζεγιαδιδακτορικήδιατριβήΩςεισηγητήςορίστηκεοκαθηγητήςτηςΑρχαίαςΕλληνικήςΦιλολογίαςΕμμανουήλΠεζόπουλοςΤοκείμενουπεβλήθηδύοφορές(19351941)όπωςακούσαμεαλλάηδιαδικασίαδενδιεκπεραιώθηκεγιααδιευκρίνιστουςακόμαλόγουςΑπότηνανάλυσητουκειμένουφάνηκεηεπι-στημονικήμεθοδικότητακαιηκριτικήοξύνοιαμετηνοποίαοΠαναγιωτόπουλοςεπιχειρείνrsquoαναδείξει τιςλογοτεχνικέςσυνιστώσεςτηςδημιουργίαςτουΚοραή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

234

Είναιαυτονόητοπωςηπεριέργειαόλωνμαςθαθεραπευθείμετηνεπιβαλλόμενηδημοσίευσητουκειμένου

ΓιατηνπερίοδομετάτηνΕπανάστασηακούσθηκαντέσσεριςανακοινώσειςοιοποίεςδιερεύνησαντηνκριτικήαποτίμησητουΠαναγιωτόπουλουγιαμείζονεςσταθμούςτηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςτονΣολωμόκαιτονΚάλβοτονΠαλα-μά τονΚαβάφη και τονΚαρυωτάκηΗ κΑφροδίτηΑθανασοπούλου εξέτασεμε γνώσηκαι ευαισθησία τιςκριτικέςαπόψεις τουΠαναγιωτόπουλουγια τουςπατέρεςΣολωμόκαιΚάλβοαλλάκαιάλλουςεπτανησίουςποιητέςΕρευνητικόυλικότηςαποτέλεσανκατrsquoεξοχήναλλάόχιμόνονοιέξιτόμοιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνσειράςτηνοποίαεύστοχααποκαλείlaquoάτυπηγραμματολογίαraquoΗ κ Αθανασοπούλου επισήμανε την αισθητική θεωρία του ΠαναγιωτόπουλουγιατονποιητικόλόγογενικάκαιειδικάτιςαπόψειςτουγιατονΣολωμόκαιτονΚάλβοσεσύγκρισημετουςσύγχρονούςτουςποιητέςτηςlaquoΠαλαιάςraquoλεγόμενηςΑθηναϊκήςΣχολήςαλλάκαιμrsquoεκείνουςτηςγενιάςτουΠαλαμά

ΟΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονΠαλαμάκαιστονΚαβάφηδύοξεχωρι-στούςτόμουςαπότουςέξιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνένεκατηςσημασίαςτουςωςσταθμώνκαιαφετηριώντηςνεοελληνικήςποίησηςΤηνπερίπτωσητηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαλαμάεξέτασεογράφωνοοποίοςανέφερεότιησχέσηαυτήυπήρξεδιαρκήςκαιδιαλεκτικήαλλάκυρίωςαποκαλυπτικήτουχαρακτήρατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουπουσυνδυάζειτηνφιλολογικήμεθοδικότητατηνκαλλιτεχνικήευαισθησίακαιτηνδίκαιηαποτίμησηΈτσιοΠαναγιωτόπουλοςστηνμονογραφίατουγιατονΠαλαμάδιατυπώνειεισαγωγικάτιςερευνητικέςυπο-θέσειςτουορίζειτιςεποχέςτηςπαλαμικήςποίησηςκαιεπισημαίνειτουςlaquoτόπουςraquoτηςενώπαράλληλαδιαγράφειταχαρακτηριστικάτηςπνευματικήςιδιοσυστασίαςτουποιητήπουείναιηδιπλήψυχήκαιοέντονοςσυγκρητισμόςΣτηνεισήγησηυπογραμμίστηκανκυρίωςδύοπράγματα(α)ηάποψητουΠαναγιωτόπουλουγιατηναποφασιστικήσημασίατουρόλουτουΠαλαμάγιατηννεοελληνικήποίησηκαι(β)ηάποψητουεισηγητήότιοΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουαποτελείμιαναπότις4-5πιοολοκληρωμένεςμονογραφίεςγιατοέργοτουποιητή

Ταχαρακτηριστικάτηςβαθιάςγνώσηςτηςμεθοδικότηταςκαιτηςευαισθησί-αςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουδιαπίστωσεκαιοκΚαψωμένοςστηνεισή-γησήτουγιατονΚαβάφηΟκΚαψωμένοςχαρακτηρίζειτηνμονογραφίαγιατονΚαβάφηπουαποτελείτονΔ΄τόμοΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνωςμελέτησυστηματικήδιότιεξετάζειπροοδευτικάτονάνθρωποτακοινωνικάκαιπολιτι-σμικάσυμφραζόμενατηςεποχήςτουταδιακριτικάγνωρίσματατηςέμπνευσήςτουτοαξιακότουσύστημακαθώςκαιταειδοποιάστοιχείατηςποιητικήςτου(γλώσσαστιχουργίατεχνικέςαισθητική)ΦάνηκεκαθαράαπότηνεισήγησηπωςησυμβολήτηςμονογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουγιατηνερμηνείατηςποίησηςτουΚαβάφηπαρrsquoόλοπουδημοσιεύθηκετο1946διατηρείακέραιηέωςσήμεραμέσαστονόγκοτηςκαβαφικήςβιβλιογραφίαςτηνσημασίατης

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

235

ΣπουδαίοςσταθμόςτηςεπόμενηςγενιάςστηνποίησήμαςείναιοΚώσταςΚα-ρυωτάκηςΤηνπερίπτωσηαυτήνεξέτασεοκΑγάθοςγνώστηςόλωντωνπαρα-μέτρωντηςπεριόδουμεβάσητοεκτεταμένομέροςτουΕ΄τόμουΤων προσώπωνκαιτωνκειμένων τοοποίοοΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονποιητήκαθώςκαι άλλα σημαντικά του κείμεναΟΠαναγιωτόπουλος εξετάζει εξελικτικά τηνγνωριμίατουμετονποιητήτηνσύντομηδιάρκειατουβίουτουτονάνθρωποτηνσχέσημετηνπαράδοσηκαιτουςπολιτικοκοινωνικούςκαιπολιτισμικούςόρουςτηςεποχήςΚαταλήγειμεταχαρακτηριστικάτηςποίησήςτουκαιτηναποτίμησήτηςΌλααυτάπαρουσιάσθηκανμεμεθοδικότρόποαπότονκΑγάθο

Ο Παναγιωτόπουλος παράλληλα με την νεοελληνική λογοτεχνία μελέτησεκαι την ευρωπαϊκήΈτυχεπρόσφαταναχρησιμοποιήσωένακειμενάκι τουγιατονμεγάλονορβηγόσυγγραφέαΚνουτΧάμσουνκαιδιαπίστωσατοκαίριοτωνπαρατηρήσεώντουκαισταπιομικράτουκείμεναΑυτήντηνπεριοχήεξέτασεοκΓεράσιμοςΖώραςοοποίοςανέδειξετηνσυγκριτικήματιάτουΠαναγιωτό-πουλουαλλάκαιτοαπαραίτητοτηςσυνανάγνωσηςτηςελληνικήςμετηνευρω-παϊκήλογοτεχνίαΌπωςφάνηκεαπότηνεισήγησητακείμενααυτάείναιπολλάαλλάδιάσπαρταστουςτόμουςΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνσεταξιδιωτικάκείμενααλλάκαισεπολλάάλλαέντυπαΚαίριααντικείμενατωνπροβληματι-σμώνκαιτωνκριτικώνndashσυγκριτικώνπροσεγγίσεωντουΠαναγιωτόπουλουείναιτανεωτερικάρεύματατηςευρωπαϊκήςλογοτεχνίαςσεσχέσημετηνελληνικήοαισθητισμός οι τάσεις της ευρωπαϊκήςπεζογραφίας της εποχής του αλλά καικρίσειςκαιαπόψειςγιαπολλάπρόσωπακαιθέματαπουμαςπαρουσίασεστηνεισήγησήτουοκΖώρας

ΟιπεριοχέςτηςγνώσηςτηςμελέτηςτηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιω-τόπουλουδενέχουντελειωμόΤρειςσπουδαίεςπεριοχέςτηςσκέψηςκαιτωνπρο-βληματισμώντουστιςοποίεςαφιέρωσεμεγάλομέροςτηςζωήςκαιτηςκριτικήςτουσκέψηςείναιοδοκιμιακόςλόγοςητεχνοκριτικήκαιηπαιδαγωγίαωςθεωρίακαιπράξηΤοδοκιμιακότουέργοείναιπλουσιότατοκαιγνωστότατοένεκατηςσταθερήςεπιλογήςτουωςυποδειγματικούνεοελληνικούλόγουΤαχαρακτηρι-στικάτουέργουαυτούανέλυσεμεκύροςοκΝάκαςμεταφραστήςδοκιμίωντουMontaigneκαιειδικόςστηνμελέτητουείδουςκαιστηνμελέτητηςγλώσσαςΈτσιμαςπαρουσίασεταιδιαίτεραχαρακτηριστικάτηςδοκιμιογραφίαςτουΠαναγιω-τόπουλουτιςθεωρητικέςαπόψειςτουγιατοδοκίμιοαλλάκαιτηνκαλλιεργημένηγλώσσατηςδιαπόρθμευσηςτωνδιανοημάτωντου

ΜέγαπεδίοάσκησηςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουήτανκαιητεχνοκρι-τικήΤαβιβλίαοιμελέτεςταάρθραοιαναφορέςσεόλεςτιςμορφέςτηςτέχνηςαλλάιδιαίτεραστηνζωγραφικήείναιαναρίθμηταΘαέλεγεκανείςότιδενυπάρ-χεικείμενότουπουναμηνέχεισχετικήαναφοράΑυτάόλαείναιβέβαιααποτέ-λεσματηςαγάπηςτουγιατηντέχνησυνακόλουθοτηςοποίαςείναιηβαθειάτουγνώσηΤηνανάδειξηκαιαποτίμησητουέργουαυτούανέλαβεκαιδιεκπεραίωσεμετονκαλύτεροτρόποηκΚαλογήρουηοποίαεπεσήμανεπολύσωστάπωςαυτή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

236

ηπροσέγγισήτουενεργοποίησεέναείδοςπαλίμψηστηςγραφήςστοοπλοστάσιότουώστεμέσασταγραπτάτουναζωντανεύουνωςεικόνεςταπράγματαΠρο-σωπικάαυτήηπαρατήρησημrsquoέκανενασκεφθώτηνεξεικονιστικήτακτικήτουΚάλβουτουοποίουπολλέςπεριγραφέςαποτελούνοπτικοποίησητωνιδεώντου

ΗπαιδαγωγίαήτανημεγάληέγνοιατουΠαναγιωτόπουλουΩςδιανοούμενοςωςφιλόλογοςκαιωςυπεύθυνοςτηςΣχολήςπουφέρειτοόνομάτουυπηρέτησετηνπαιδείαεπίέξιδεκαετίεςΩςανήσυχοπνεύμακαιωςμάχιμοςεκπαιδευτικόςαναπτύσσεισυχνάτουςθεωρητικούςτουπροβληματισμούςσεπολλάτουκείμεναγιαταθέματατηςπαιδείαςγιατουςπροσανατολισμούςτηςταπρογράμματατασχολείατουςεκπαιδευτικούςενολίγοιςγιατουςκύριουςσυντελεστέςτηςεκ-παίδευσηςώστεηπαιδείαναείναιτομέσοτηςανάπτυξηςτουνουκαιτηςψυχήςτωννέωνΕλλήνωνγιαναγίνονταιδημιουργικοίάνθρωποικαιπάνωαπrsquoόλασυ-νειδητοίπολίτεςΑυτάόλαταανέπτυξεμεεπαγωγικότρόποηειδικήσταθέματατηςΘεωρίαςκαιτηςΙστορίαςτηςΕκπαίδευσηςκαιτηςΕκπαιδευτικήςΠολιτικήςκΠολυάνθηΤσίγκου

ΚλείνωτηνπρόχειρηαυτήσύνοψημεδύοεπισημάνσειςκαιτρειςπροτάσειςΠρώταοιεπισημάνσειςΗπρώτηόλεςοιεισηγήσειςυπήρξανυψηλούεπιπέδουδιότι όλοι οι εισηγητέςωριμότεροι και νεότεροι είναι ειδικοί στα θέματαπουπραγματεύθηκανΗδεύτερηκοινόςτόποςόλωντωνεισηγήσεωνείναιότιηάσκη-σητηςκριτικήςπροϋποθέτειτηνκατοχήόλωντωνστοιχείωνadhocγνώσητωνσυμφραζομένων (κοινωνικώνπολιτικώνκαιπολιτισμικών)θεωρητικόοπλισμόεποπτείατηςιστορικότηταςτωνφαινομένωνικανότητασύγκρισηςφιλοσοφικήθεώρησητωνπραγμάτωνήρεμοπάθοςκαιικανότηταδιατύπωσηςτωνσκέψεωνμεγλώσσαεύστοχηκαιτέρπουσαδηλαδήαυτόπουδιαπιστώσαμεόλοιγιατονΠαναγιωτόπουλοΜεβάσητιςεπισημάνσειςαυτέςείναιαυτονόητοότιταΠρα-κτικάτουΣυνεδρίουθrsquoαποτελέσουναπαραίτητοέργοαναφοράςγιαόσουςθαθελήσουνναμελετήσουντοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουκαιναπροσεγγί-σουντηνκριτικήτουσκέψη

Προχωρώστιςτρειςπροτάσειςοιοποίεςεύχομαιναπραγματοποιηθούνότανηπατρίδαμαςβρειένανκανονικόβηματισμόκαιοιπροϋποθέσειςτοεπιτρέψουν

ΗπρώτησυνέχισητηςΒιβλιογραφίαςΙΜΠαναγιωτόπουλουδεδομένουότιέχουνπεράσει35χρόνιααπότηνέκδοσήτηςκαικυρίωςσυμπλήρωσητουδευτέ-ρουμέρουςπουαφοράστηνφιλολογίασχετικάμετοέργοτου

ΗδεύτερηεπανέκδοσητουκλασικούκριτικούέργουτουΤαπρόσωπακαιτακείμεναμετηνπροσθήκηλεπτομερώνευρετηρίωνπροσώπωνκαιπραγμάτωνσεκάθετόμο

Ητρίτησυναγωγήεπιλογήκαιέκδοσητωνσημαντικότερωνκριτικώνμελετώνκαιάρθρωντουσεεφημερίδεςκαιπεριοδικάπουδενπεριέλαβεοίδιοςσετόμους

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

237

ΚαταλήγωηυψηλούεπιπέδουπολυκριτικήπρoσέγγισητουκριτικούέργουτουΙΜΠαναγιωτόπουλουπιστώνεταικατrsquoεξοχήνστουςειδικούςεισηγητέςπουέλαβανμέροςστοΣυνέδριοΑυτόδικαιώνεικαιτηναπόφασητηςΕπιστημονικήςΕπιτροπήςαλλάκαιτιςστοχευμένεςπροσκλήσειςκαιτιςπολύμηνεςφροντίδεςτωνσυνδιοργανωτώντωνlaquoΦίλωντουΦιλολογικούΣυλλόγουΠαρνασσόςraquoτουlaquoΙδρύματοςΚωστήΠαλαμάraquoκαιτηςlaquoΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚΓΚασίνης

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

10

ΓΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΧαράλαμποςΚαράογλου

ΘανάσηςΑγάθοςlaquoΟΚώσταςΚαρυωτάκηςαπότηνοπτικήγωνία

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΔημήτρηςΑγγελάτοςlaquoΙσορροπώνταςμεταξύκριτικήςκαιιστορίας

τηςλογοτεχνίαςΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

γιατηνπεζογραφίατουμεσοπολέμουraquo

ΓεράσιμοςΓΖώραςlaquoΑτενίζονταςτηνΕυρώπηκαιτουςλογοτέχνεςτης

(μέσααπότηνκριτικήματιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλου)raquo

ΤζίναΚαλογήρουlaquolsquoΠόσεςνύχτεςπερπάτησεμέσαμουοάνεμος

οθυμωμένοςτηςΆρληςrsquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

καιηκριτικήθέασητηςτέχνηςraquo

ΘανάσηςΝάκαςlaquoΗδοκιμιογραφίατουΙΜΠαναγιωτόπουλου

(ειδολογικάχαρακτηριστικάρητορικήσχηματικόςλόγος)raquo

ΑννίταΠΠαναρέτουlaquoΕργογραφικάndashβιβλιογραφικά

ΙΜΠαναγιωτόπουλουΤριάνταπέντεχρόνιαμετάraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΣυμπεράσματαraquo

ΠΙΝΑΚΕΣ

Ι Πίνακαςελληνικώνκυρίωνονομάτων

ΙΙ Πίνακαςξένωνκυρίωνονομάτων

III Πίνακαςόρωνκαιπραγμάτων

ΙV Πίνακαςτίτλωνβιβλίωνπεριοδικώνεφημερίδωνέργωντέχνης

153

169

177

187

199

225

231

241

245

247

251

ΠΕΡΙΕχΟΜΕΝΑ

65

laquoΌληηπολύπονηζωή[τουΠαλαμά]στάθηκενένατάνυσματόξουένατίναγμαβέλουςπροςτουςμακρινούςορίζοντεςraquo1γράφειοΠαναγιωτόπουλοςΑυτήντηνδιαδρομήθαπαρακολουθήσουμεμεοδηγότονίδιοΗκριτικήαποτίμησητουέρ-γουτουΠαλαμάαπότονΠαναγιωτόπουλοδιαγράφει ένανκύκλοπουαρχίζειαπότο19212καικλείνειτο1944μετηνμεγάλημελέτηπουβραβεύθηκετο1947μετοlaquoέπαθλονΠαλαμάraquo3ΠέραντωνδύοβιβλίωντουταάρθραοιδιαλέξειςκαιτασημειώματάτουπουκαταχωρίζονταιστιςβιβλιογραφίεςΚατσίμπαληΚασίνηκαιΠαναρέτου υπερβαίνουν τα304Ηδιάλεξη του1921 είναιαποτέλεσμα της

1 ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚωστής Παλαμάς δεύτερη έκδοση Εκδοτικός Οίκος Φέξη Αθήνα1962σ316[στηνσυνέχειαΙΜΠΠαλαμάς]2Ηδιάλεξηέγινεστις6Φεβρουαρίου1921στηνΛέσχητηςlaquoΦοιτητικήςΣυντοφιάςraquo[Πανε-πιστημίουκαιΚοραή)καιτυπώθηκετοίδιοέτοςβλΙωάνΜΠαναγιωτοπούλουΤοποιητικόέργοτουΚΠαλαμάΕκδότηςΓΠΠοταμιάνοςΑθήνα1921[στηνσυνέχειαΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμά]3ΣτηνπρώτηπροκήρυξήτουτοέπαθλοαπονεμήθηκεστονποιητήΓΔελήστηνΑίθουσαΤελε-τώντηςΑκαδημίαςΑθηνώνμίλησανοΥπουργόςΠαιδείαςΝΛούβαριςοΆγγελοςΣικελιανόςκαιοΓΔελήςβλεφημΕλεύθερονΒήμα7Μαρτίου1944ΗμελέτητουΠαναγιωτόπουλουμοιράστηκετοlaquoέπαθλονΠαλαμάraquoκατάτηνδεύτερηπροκήρυξητουβραβείουμετονΓΣε-φέρηΠρόεδροςτηςΕπιτροπήςήτανοΣωτήρηςΣκίπηςκαιεισηγητήςοΑντρέαςΚαραντώνηςΗτελετήαπονομήςέγινεστις26Φεβρουαρίου1947στηνΑίθουσατουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquoβλΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1943-1953Αθήνα1953αρ683ΣτηναπονομήαυτήαντέδρασενέντοναοΛέανδροςΚΠαλαμάςοοποίοςχαρακτήρισετηνμελέτητουΠαναγιωτόπουλουlaquoκαθαρόνλιβελλογράφημαεναντίοντουποιητούκαιτουανθρώ-πουraquoβλεφΗΚαθημερινή26Φεβρ1947πρβΚατσίμπαληςόπαρ6844Καταχωρίζονταιοιαριθμοίαπότιςβιβλιογραφίες(α)ΚΓΚασίνηςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά(1911-1925)Αθήνα1973αρ2730287428843010(β)ΚΓΚασίνηςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1932-1942ανάτυποαπότηνΝέαΕστίαΧρι-στούγεννα1994Αθήνα1994αρ2519701227(γ)ΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1943-1953Αθήνα1953αρ48849771385810521054(δ)ΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1954-1958Αθήνα1959αρ7790169219230260

ΚΓΚΑΣΙΝΗΣ

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

66

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

αγάπηςκαιτουθαυμασμούτουπροςτοέργοτουποιητή5ηψυχήτουοποίουείναιlaquoοιδικέςμαςψυχέςενωμένεςraquo6γράφειΣτόχοςτουόπωςαναφέρειστηνεπιστο-λήτουπροςτονποιητήείναιναεπισημάνειlaquoτιςδιάφορεςτάσειςπουξεχωρί-ζουνμέσrsquoστοτραγούδιraquoτουχωρίςναπαραλείψειναεπισημάνειλέειονεοσσόςτων20χρόνωνκάποιαlaquoψεγάδιαraquo7Πράγματιεπισημαίνειτουςβασικούςτόπουςτηςπαλαμικήςποίησηςπουείναικατάτηνάποψήτουημεγαλοπρεπήςπατρι-δολατρία8καιηρωολατρία9ηlaquoακόλαστηraquoαλλάκαισοφήφυσιολατρία10τοανή-συχοθρησκευτικόαίσθημαοσκεπτικισμός11καιοπανθεϊσμόςησυγκρατημέναπαθητικήγυναικολατρία12καιίσωςησημαντικότερηγιαμέναεπισήμανσήτουπουείναιτοπαντούχυμένοφως13θέμαπουδενβρήκεακόμητηνσπουδήπουτουταιριάζειγιαναφανούνοιφυσικέςμεταφυσικέςθρησκευτικέςσυμβολικέςκαιφιλοσοφικέςδιαστάσειςτουωςπρογόνουτωνηλιολατρώνποιητώνμαςΚαί-ριεςεπίσηςπαρατηρήσειςείναιπωςοστίχοςτουΠαλαμάδενγίνεταιlaquoαυστηράμουσικόςraquoαλλάlaquoέχειόμωςφωτεινήπλαστικότηταraquo14καιοχαρακτηρισμόςτουΠαλαμάωςαφετηρίαςαπότηνοποίαθrsquoανατείλουννέοιποιητέςπράγμαπουεπισήμανεκαιηκριτική15Καικαταλήγειστηνπροσέγγισήτουμετηνκατακλείδαlaquoλυρικός φιλόσοφος ωραιοπαθής πατριδολάτρης φυσιολάτρης ηρωολάτρηςιδεολάτρηςσοφόςτεχνίτηςαληθινάδημοτικιστήςraquo16

Ο θαυμασμός του συνεχίστηκε για 4-5 χρόνια όπως φαίνεται και από τηναλληλογραφίατους17τακαλάλόγιαπουέγραψενοΠαλαμάςγιατοΒιβλίοτης

(ε)ΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1959-1963Αθήνα1964αρ127143162198224249297314380421442547592ΠρβΑννίταΠαναρέτουΕργογραφίαndashΒιβλιογραφία(1916-1982)ΙΜΠαναγιωτόπουλουΣΩΒΑθήνα1990αρ1112027468147164874984093310691125116012025ΜαζίμετονΣολωμότονθεωρείωςτονμεγαλύτεροΈλληναποιητήκαιτονχαρακτηρίζειωςΓκαίτετηςΕλλάδοςβλΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ86ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ127Επιστολήτης28Μαρτίου1921ltΑρχείο ΙδρύματοςΚωστήΠαλαμάgt [ΙΚΠ]Στην επιστολήαυτήαπάντησεοΠαλαμάςστις4Απριλίου19218ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ309ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ21κε10ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ2730αντίστοιχα11ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ302412ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3013laquoΤοφωςείναιακόλασταχυμένοκιείναιλαμπρόκαιεκτυφλωτικόκαιπροσβάλλειέντονακαιχτυπάειορμητικάτrsquoασυνείθιστοκιάμαθομάτιraquoβλΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3114ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3637Αυτήντηνπλαστικότητατηςτέχνηςτουεπι-σήμανεκαιοΠαπατζώνηςστηνμελέτητουlaquoΤομεταφραστικότουέργοraquoΓράμματα1943ltΕπι-μνημόσυνοτεύχοςgtσ280όπουγράφειlaquoΗφιλοσοφίατουΠαλαμάήτανορθολογιστικήκαιητέχνητουπλαστικήκαικλασικίζουσαraquo15ΛχοΒάρναληςγράφειlaquoόλοιπατήσανεπάνουσταφτεράτουγιαναπρωτοπετάξουνraquoβλΑισθητικάndashΚριτικάΒ ΚέδροςΑθήνα1958σ15416ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3917Στις23Ιουλίου1924ζήτησεαπότονΠαλαμάναπροσέξειτοΒιβλίοτηςΜιράνταςκαιναγράψεικάτιβλτογράμμαστοΑρχείοτουΙΚΠ

67

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

Μιράντας(1924)καιτηνάδειαπουζήτησενοΠαναγιωτόπουλοςναταδημοσιεύ-σει18αλλάκυρίωςαπότηνρητήαναφοράτουιδίουστηνμελέτητου1944όπουαναφέρειπωςηlaquoκρίσηΠαλαμάraquoάρχισεκυρίωςαπότο1925καιlaquoέκαμετονκύ-κλοτηςμέσαμουκrsquoεγώπερπάτησαμέσαστοέργοαυτόraquo19Τέσσεραπέντεχρό-νιαμετάτηνδιάλεξητου1921άλλεςαγάπεςτονελκύουνMallarmeacuteBaudelaireRodenbachLaforgueπροσανατολισμόςπροςτηνlaquoκαθάριαέκφρασηraquoπουβρι-σκότανκατάτονΠαναγιωτόπουλοέξωαπότονδρόμοτουΠαλαμά20ΗνεότερηποίησηαρχίζειμετονPoeγράφεικαιακολουθείαντίθετηπορείασεσχέσημετουςκλασικούςοικλασικοίανεβάζουντηνέκφρασηίσαμετονΛόγοενώοινεό-τεροικυριαρχούνταιαπότηντάσητηςεξάρθρωσηςτουλογικούστοιχείουκαιτηςπριμοδότησηςτηςμουσικήςασάφειαςκαιτηςυποβλητικήςασυμμετρίας21ΟΠα-ναγιωτόπουλοςφαίνεταιναθεωρείασύμπτωτα22τακεφάλαιαlaquoσυμβολισμόςraquoκαιlaquoΠαλαμάςraquoαλλάπιστεύωπωςηκρίσηαυτήαποτελείγενίκευσητουμερικού23δεδομένουπωςοΠαλαμάςείναικαιεκείνοκαιτοάλλοκαιστηνπροκείμενηπε-ρίπτωσημετηνlaquoΦοινικιάraquoτίθεταιστηνπρωτοπορίατουρεύματοςαυτούστηνΕλλάδαΑυτήηκρίσηκράτησεδέκακαιπλέονχρόνιαΗδεύτερηκαικριτικότερηπορείαπροςτοέργοτουποιητήπρέπεινrsquoάρχισεταπρώταχρόνιατηςδεκαετί-αςτουrsquo30δεδομένουότιτο1933επαναπροσεγγίζειτονΠαλαμάζητώνταςτηνγνώμητουγιατηνδεύτερηποιητικήσυλλογήτουταΛυρικάΣχέδια(1932)γρά-φοντάςτουlaquoαπόσαςξεκινούμεόλοιεμείςοινεώτεροικrsquoέχουμεπάνταανάγκηαπότηνοδηγίασαςraquo24

Ας δούμε όμως συστηματικότερα την κριτική προσέγγιση του έργου τουΠαλαμάαπότονΠαναγιωτόπουλοΚατrsquoαρχάςπρέπειναπούμεότιοχαρακτή-ρας της κριτικής του είναι φιλολογικός κατrsquo εξοχήν γεγονός πουφαίνεται καιαπότηνσπουδαστηριακήπροσέγγισημερικώνέργωνόπωςλχοlaquoΑσκραίοςraquoγιατονοποίοπαρακαλείτοναναγνώστηναέχειανοιγμένοδίπλατουτοκείμενοτουΗσιόδουγιαναδιαπιστώσειτοκατόρθωματουΠαλαμά25Γενικότεραόμωςοχαρακτήραςαυτόςδιαπιστώνεταικαιαπότηνμέθοδοπροσέγγισηςπουαρχίζει

18Βλτογράμματης5ηςΑυγούστου1924ΣτοΑρχείοτουΙΚΠσώζονταιαυτήςτηςπεριόδου(1921-1924)ταακόλουθαγράμματατουΠαναγιωτόπουλου6Απριλίου192118Νοεμβρίου192123Ιουλίου192427Ιουλίου19245Αυγούστου192419ΙΜΠΠαλαμάςσ1420ΙΜΠΠαλαμάςσ121321ΙΜΠΠαλαμάςσ1822ΙΜΠΠαλαμάςσ1723ΑυτόπρέπειναθεωρηθείστιγμιαίακρίσηδενφαίνεταινατουιοθετείδιότιαλλούγράφειπωςοΠαλαμάςείναιτόσοπολύπλοκοςπουαντονκοιτάξειςαπόμιαπλευράκινδυνεύειςνατονχάσειςβλΙΜΠΠαλαμάςσ1524Βλεπιστολήτης9Μαΐου1933(στοΑρχείοτουΙΚΠ)στηνοποίατούαναφέρειότιθατουστείλειδύοεργασίεςμαθητώντουστηνΣχολήΜακρήγιατιςlaquoΠατρίδεςraquoτηςΑΖΣτηνεπιστολήαυτήαπάντησεοΠαλαμάςστις19ΜαΐουόπωςεικάζουμεαπότοπρόχειροπουσώζεταιστοΑρχείοτουΙΚΠ25ΙΜΠΠαλαμάςσ149

68

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

συστηματικάαπότηνεπισήμανσητωνεποχώντηςπαλαμικήςποίησηςτωνlaquoτό-πωνraquoκαιτωνκλειδιώντηςαποκωδικοποίησήςτηςτηνεξέτασητωνεπιμέρουςσυλλογώντηςποιητικήςτηςστιχουργίαςκαιτηςγλώσσαςγιανακαταλήξειστιςτελικέςεπισημάνσειςκαιαποτιμήσειςΟΠαναγιωτόπουλοςξεκινάμετηνδιαπί-στωσητωνερευνητικώνυποθέσεων-ερωτημάτωντουτωνοποίωνοιαπαντήσειςαποτελούντακλειδιάτηςαποκωδικοποίησηςκαιαποτίμησηςτουέργουτου

(α)ηνεότερηποίηση(MallarmeacuteValeacuteryRilke)έχειαποδυναμώσειτηνποιητικήαξίατουΠινδάρουτουΒιργιλίουκαιτουΔάντη

(β)ανομουσικάκαιυποβλητικάεκπεφρασμένοςλόγοςείναιομόνοςγνήσιοςποιητικόςλόγοςτότεηεποποιίαήάλλημορφήποίησηςείναιέξωαπότηναλήθεια

(γ)υπάρχουνστοιχείαποιητικάκαιαντιποιητικάήτομεταχείρισμάτουςτακαθιστάέτσι

(δ)ηποίησηείναιέναςτρόποςήπολλοίτρόποιΟιαπαντήσειςστακαίριααυτάερωτήματαείναιαυτονόηταθετικέςαυτές

όμωςαποτελούντακλειδιάγιατηνπροσέγγισητηςποίησηςγενικάκαιειδικάγιατηνποίησητουΠαλαμά26διότικάθεεποχήβρίσκειτηνέκφρασηπουγνησι-ότερατηςταιριάζεισυνεπώςοκριτικόςπρέπεινααίρεταιπάνωαπότακαιρικάκριτήριαγιανασυλλάβειταμόνιμαστοιχείατηςαθανασίαςτουποιητικούλόγουΠρωταρχικόκύτταροκάθεμορφήςποίησης είναι τοαρχέγονολυρικόστοιχείοπουείναιοπόνοςτουανθρώπουκαιοπόνοςτουδημιουργού27ΟΠαναγιωτόπου-λοςπαρακολουθείτηνιστορικήεξέλιξητηςποίησηςτουΠαλαμάπροσπαθείναεντοπίσειτολυρικόκύτταροταθεμελιακάσυναισθήματακαιτιςβασικέςιδέεςτουςτόπουςθαλέγαμεναεπισημάνειτοανεπίκαιροδηλταστοιχείαόλωντωνκαιρώνκαινακρίνειτονποιητήμέσακαιέξωαπότονκαιρότου28

Ωςτόπουςεντοπίζειτηνπατρίδατηνφύσητηνγυναίκατοφωςκαιωςαφε-τηριακάδεδομέναπνευματικήςκαιψυχικής ιδιοσυστασίαςκαι τρόπουςδιαχεί-ρισηςτωνπραγμάτωντηνδιπλήψυχή(σοφίακαιπάθος29)καιτονσυγκρητισμόετεροκλήτωνστοιχείωνπουλαμβάνουνδεκάδεςδυϊστικέςμορφέςπαγανισμόςndashχριστιανισμός30ΆδωνιςndashΙησούςπαρθένοςΑθηνάndashπαρθένοςΜαρία31τοπαλίμ-ψηστοπεργαμηνόχφμεασκητικότροπάριγραμμένοπάνωσεαπεξεσμένοκείμενο

26ΙΜΠΠαλαμάςσ19-2027ΙΜΠΠαλαμάςσ20-2128ΙΜΠΠαλαμάςσ25πρβόσαγράφειπαρακάτω(όπσ266)ότιηποίησήτουπρέπεινακοιτάζεταιαπό τηνσκοπιά τουανεπίκαιρου ενώηπροσωπικότητά τουπρέπει ναlaquoκρίνεταιμέσαστονκαιρότηςraquo29laquoΗΣοφίακαιτοΠάθοςraquoείναιοτίτλοςτηςμακράςμελέτηςτουπουδημοσιεύθηκεστοεπι-μνημόσυνοτεύχοςγιατονΚωστήΠαλαμάτουπερΓράμματα(1943)σ17-70[=ΙΜΠΠαλαμάςσ259-351]30ΙΜΠΠαλαμάςσ13731ΙΜΠΠαλαμάςσ94-95

69

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

τηςΣαπφούς32αμαρτία(ηδονήπάθοςτύψησυντριβή)ndashασκητισμός33ουρανίακαιπορνικήΑφροδίτηαλλάκαιάλλαδίπολαόπωςπολιτείακαιμοναξιάγενικόndashατομικό34μεταφυσικήιδεολογίαndashεπιστημονικήεμπειρίαιδεαλισμόςndashθετικι-σμόςΟδυϊσμόςτουείναιφανερόςαπόνωρίς35τοδεπάθοςκαιτοπνεύμαείναιοιδύοαμετακίνητοιπόλοιτηςσυνολικήςενέργειαςτουΠαλαμά36

ΜετάτηνεπισήμανσητωνlaquoτόπωνraquoτωνπροϋποθέσεωνκαιτωντρόπωντουέργουτουοΠαναγιωτόπουλοςπροχωρείστονκαθορισμότωνεποχώντηςεξελι-κτικήςπορείαςτουΠαλαμά1872-1886οόρθροςέωςταΤραγούδιατηςΠατρίδοςμουΟπροπαρασκευαστικόςκύκλοςκλείνειέωςτα30τουχρόνια37Αυτόςπερι-λαμβάνειταΤραγούδιατηςΠατρίδοςμου(1886) πουέχουνμενιστορικήσημασίαωςσυλλογήαλλάεδώεντοπίζονταιόλοιοιτόποιτηςπαλαμικήςποίησης38καιτονΎμνοντηςΑθηνάς(1889)όπουφαίνεταιηβαθειάαρχαιομάθειαηπίστηστοπνεύμαηγλωσσικήευαισθησίακαιηφροντίδατηςμορφής39Στηνπερίοδοτηςπροετοιμασίας ανήκει και η συλλογήΤα μάτια τηςψυχής μου (1892)Η δεύτε-ρηπερίοδοςπεριλαμβάνειτηντελευταίαδεκαετίατου19ουαιώνα(1890-1900)την οποία οΠαναγιωτόπουλος θεωρεί κρίσιμη γόνιμη και laquoοριστική σεπολλάπερίοδοτηςπορείαςτουΠαλαμάraquo40διότιτότεδιαμορφώνεταιηποιητικήιδιο-προσωπίατουΣεαυτήνεγγράφονταιμερικάαπότασημαντικότερακατορθώμα-τατηςμούσαςτουόπωςοιΊαμβοικαιανάπαιστοι(1897)πουχαρακτηρίζονταιαπόαφαιρετικήλιτότητακαιπλαστικήτέχνη41ένααληθινόαριστούργημακατάτονJeanMoreacuteas42ΠεριλαμβάνειακόμητομοιρολόιτουΤάφου(1898)τοοποίοσυγκρίνειοΠαναγιωτόπουλοςμετοΒιβλίοτουμικρούαδελφού43 τουGustafafGeijerstam44 Στην ίδιαπερίοδοανήκουνκαι τααριστουργηματικάσονέτα των

32ΙΜΠΠαλαμάςσ14233ΙΜΠΠαλαμάςσ7834Ηψυχήτουήτανέναδιαρκέςεκκρεμέςανάμεσαστογενικόκαιτοειδικόβλόπσ17135ΙΜΠΠαλαμάςσ7836ΙΜΠΠαλαμάςσ5737ΙΜΠΠαλαμάςσ6838ΙΜΠΠαλαμάςσ26-414439ΙΜΠΠαλαμάςσ47-4940ΙΜΠΠαλαμάςσ6841ΙΜΠΠαλαμάςσ9442JeanMoreacuteasLe voyage en Gregraveceσ294βλαπόσπασμαστοΚΠαλαμάςlaquoΠώςθυμούμαιτουςΊαμβουςκαὶανάπαιστουςraquoσταΆπαντα1σ332-333βλπερισσότεραστηνΑλληλογρα-φίαεπιμέλειαΚΓΚασίνηςτΑΑθήνα1973σ273αρ38σημ343ΤουέργουαυτούέχουμεδύομεταφράσειςσταελληνικάτουΚωνσταντίνουΧατζόπουλουπουεκδόθηκεαπότονΒασιλείουτο1915και τουΛέοντοςΚουκούλαπουεκδόθηκεεπίσηςαπότονΒασιλείουτο1928ηδεύτερηαυτήμετάφρασηαναδημοσιεύθηκεαπότονΣαλίβεροσεδεύτερηέκδοσηχωρίςχρονολογίαβλσχετικάστοΚΓΚασίνηςΒιβλιογραφίατωνελληνικώνμεταφράσεωντηςξένηςλογοτεχνίαςτΒ΄(1901-1950)ΣΩΒΑθήνα2013αρ841141216744ΙΜΠΠαλαμάςσ101ΕδώπρέπεινrsquoαναφερθούνεπίσηςησυλλογήτουCharlesdePomairolsPourlrsquoenfantParisLibrairiePlon1904πουγράφτηκεμεαφορμήτονθάνατοτηςκόρηςτουκαιέχει τηνεξήςαφιέρωσηlaquoAgrave lameacutemoirede lapetiteLilidePomairolsPlaintespaternellesraquoκαι

70

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

laquoΠατρίδωνraquo45 ταοποίαχαρακτηρίζειοΠαναγιωτόπουλοςαπόταlaquoπιο ευτυχι-σμένακατορθώματαraquo46τουΠαλαμάΕπίσηςανήκουνlaquoΟιΧαιρετισμοίτηςΗλι-ογέννητηςraquo(1900)καθώςκαιτοαποκορύφωματηςελληνικήςσυμβολιστικήςτέ-χνηςμε τηνlaquoΦοινικιάraquo (1900)αλλάκαιαρκετάποιήματαπουδημοσιεύθηκαναργότεραστηνΑσάλευτη ζωή (1904) Την επόμενηπερίοδο (1900-1920) θεωρείοΠαναγιωτόπουλοςωςτηνεποχήτηςαπογείωσηςδιότισεαυτήνεγγράφονταιοιμεγάλεςσυνθέσειςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτου(1907)καιτηςΦλογέραςτουΒασιλιά (1910) αλλά και αρκετές άλλες συλλογές εξαιρετικού ενδιαφέροντοςΟΔΓεξετάζεταιαναλυτικάσεπολλέςσελίδεςκαιχαρακτηρίζεταιωςσύνθεσηεν-δεικτικήτωνπλεονεκτημάτωναλλάκαιτωνμειονεκτημάτωντηςποίησηςτουΠα-λαμά47Ιδιαίτεραπαρακολουθείτιςσημαντικότερεςαναλύσειςτουέργουόπωςλχ εκείνη του ΙωάννηΣυκουτρή48 συμφωνώντας μαζί του για την σπειροειδήκίνησητουέργουγύρωαπόένανάξοναπουσυνεχώςανεβαίνεικαικαθορίζονταςότιπρόκειταιγιατολυρικόάτομο49ΗμέθοδοςπουεφαρμόζειεδώοΠαναγιωτό-πουλοςείναιηβασικήαρχήτουδεινούαλεξανδρινούομηριστήαπότηνΣαμοθρά-κηΑρίσταρχου(215-145)laquoΌμηρονεξΟμήρουσαφηνίζεινraquoχρησιμοποιώνταςτοπαλαμικόοπλοστάσιογιατηνερμηνείατουποιήματος50ΑκολούθωςαναφέρεταιστοεπικολυρικόεγχείρηματηςελληνικήςσυνέχειαςμετηνΦλογέρατουΒασιλιάτο οποίο θεωρεί laquoμεστότερα αρχιτεκτονημένοraquo από τον Δωδεκάλογοraquo όπουομύθοςτονόημαηλυρικήδιάθεσημαζίμετονθρίαμβοτουδεκαπεντασύλλα-βουπάνεκιέρχονται51Στηνίδιαπερίοδοανήκεικαιηεκδήλωσητουαντικειμε-νικούλυρισμούτουοργισμένουπολίτηΠαλαμάόπουοπόνοςκαιοπόθοςγιατοκαλύτεροlaquoφλογίζουντοστίχοτουraquo52καιπαρrsquoόλοπουχτυπούντοσυγκεκριμένοδεντουςλείπειηλυτρωτικήπρόθεση53Εδώεπισημαίνειορθάτηνπαράλληληορ-

ταΤραγούδιαγιανεκράπαιδιάπουμελοποίησενοΓκούσταβΜάλερσεστίχουςτουFriedrichRuumlckertβλεπίσηςτηνσχετικήμελέτητουΒαγγέληΑθανασόπουλουlaquoΗηθικήτουλυρικούλόγουστονΤάφοτουΚωστήΠαλαμάraquoσταΠρακτικάτουΒ΄ΔιεθνούςΣυνεδρίουΚωστήςΠα-λαμάςΕξήνταχρόνιααπότονθάνατοτουτΒ ΙΚΠΑθήνασ625-628etpassimπέντεαπόταΤραγούδιαγιανεκράπαιδιάμετέφρασεοΒαγγέληςΑθανασόπουλοςταοποίαδημοσιεύονταιωςπαράρτηματηςπαραπάνωμελέτης(σ650-651)45ΔημοσιεύθηκανστηνεφημΕφημερίς25Δεκεμβρίου1895[=Άπαντα3ltΑσάλευτηζωήgtσ13-24]46ΙΜΠΠαλαμάςσ888947ΙΜΠΠαλαμάςσ18548ΙωΣυκουτρήςlaquoΟΔωδεκάλογοςτουΓύφτουraquoΝέαΓράμματαltΑφιέρωμαστονΠαλαμάgtχρΒ αρ5-6(Μάιος-Ιούνιος1936)σ100-210[=ΓκοβόστηςχχστηνσειράlaquoΓιαναγνωρίσουμετονΠαλαμάraquoαρ3]49ΙΜΠΠαλαμάςσ155162-16350ΤηνμέθοδοαυτήνεχρησιμοποίησακαιεγώστηνεισήγησήμουμετίτλοlaquoΠαλαμάνεκΠαλα-μάσαφηνίζεινraquoστηνημερίδαπουέγινεστηνΑκαδημίαΑθηνώντην16ηΔεκεμβρίου2009στοπλαίσιοτωνεορτασμώνγιατα150χρόνιααπότηνγέννησητουποιητή51ΙΜΠΠαλαμάςσ194195αντίστοιχα52ΙΜΠΠαλαμάςσ20753ΙΜΠΠαλαμάςσ209

71

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

γισμένηκαιανατρεπτικήδιάθεσηπουδιατρέχειπολλέςσελίδεςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτουκαι ταΣατιρικάγυμνάσματα54ΆλλεςσυλλογέςτηςπεριόδουείναιΟικαημοίτηςΛιμνοθάλασσας (1912)καιηΠολιτείακαιημοναξιά (1912)στιςοποίεςπεριλαμβάνονταισπουδαίαλυρικάποιήματαΕπίσηςστέκεταικαισεδύοάλλες συλλογές στουςΒωμούς (1915) τους οποίους θεωρεί από ταωριμότεραέργατουΠαλαμάόπουεπικρατείηηρωολατρικήκαιηαυτοβιογραφικήδιάθε-ση55στοβάθοςδενείναιlaquoπαράηεσωτερικήτοπιογραφίατουποιητήraquo56Ωριμό-τηταεδώπαρατηρείταικαιστηνστιχουργίασυνεχίζειοΠαναγιωτόπουλοςκαιμάλισταστονδεκαπεντασύλλαβοτονοποίομεταχειρίζεταιωςμεγάλοςβιρτου-όζοςτουστίχου57Αντίθετα έχειαντιρρήσειςγιαταΔεκατετράστιχα (1919)όχιγιατηναναμφισβήτητηlaquoστιχουργικήεντέλειάraquoτουςαλλάγιατίδενεξαντλούντοθέματουςμέσαστοπλαίσιοτων14στίχωνηαντίρρησηείναιδικαιολογημένηαπότηνσκοπιάτουκλασικούndashτουλεγόμενουπετραρχικούσονέτουndashόχιόμωςαπόλυταγιατίκαιοΣαίξπηρκαιάλλοιχρησιμοποιούντοσονέτοωςμέροςτουσυνόλουκαιόχιωςαυτόνομημονάδα58

Ητελευταίαεποχήαπότο1921-1943θεωρείταιαπότονΠαναγιωτόπουλοπε-ρίοδοςπτώσηςΣτουςΠεντασύλλαβουςκαιταΠαθητικάκρυφομιλήματα(1925)τουςΔειλούςκαισκληρούςστίχους(1928)τονΚύκλοτωντετραστίχων(1929)καιτιςΝύχτεςτουΦήμιου(1935)τασημάδιατηςπαρακμήςείναιπερισσότεραμερικάμοιάζουνγράφεισανlaquoχλομήξεφτισμένηαναδίπλωσητουΠαλαμάτηςακμήςraquoανκαιυπάρχουνκαιμερικάλυρικάαριστουργήματαόπωςηlaquoΒάναraquoοlaquoΘωμάςraquoοlaquoΠαθητικόςύμνοςraquoκά59

ΓενικεύονταςόσοναφοράστηνγλώσσατηνστιχουργίακαιτηνποιητικήτουΠαλαμά υπογραμμίζει (α) την αδιαμφισβήτητη προσφορά του στον δημοτικι-σμό60(β)τηνστιχουργικήμαεστρίακαιτηνσοφήμετρική61επένδυσηανάλογαμετοθέμα62(γ)τηνποιητικήτεχνικήόπωςηκυκλικήέμπνευσησεπολλέςσυλλογές63 (ΊαμβοικαιανάπαιστοιΣατιρικάγυμνάσματαΤαδεκατετράστιχακά)(δ)τηνμακροδομική τακτική τηςσύνθεσης όπωςη laquoΦοινικιάraquo ndash οι laquoΕκατόΦωνέςraquo ndashοlaquoΑσκραίοςraquoησύνδεσητωνlaquoΚομματιώναπότοΤραγούδιτουΉλιουraquoμετις

54ΙΜΠΠαλαμάςσ20955ΙΜΠΠαλαμάςσ21156ΙΜΠΠαλαμάςσ21157ΙΜΠΠαλαμάςσ21158ΙΜΠΠαλαμάςσ234εδώπρέπεινασυνυπολογισθείκαιτογεγονόςότισεπολλάδεκατε-τράστιχαείναιφανερήηπρόσληψητουσαιξπηρικούπαραδείγματος59ΙΜΠΠαλαμάςσ238-23960ΙΜΠΠαλαμάςσ36-3761ΙΜΠΠαλαμάςσ96ηεπισήμανσήτουαυτήέρχεταισεαντίφασημετηνπαρακάτωγνώμητουότιηιδιοσυγκρασίατουΠαλαμάήτανlaquoαντίθετημετουπομονετικόδούλεματουστίχουraquo62ΙΜΠΠαλαμάςσ104-10563ΙΜΠΠαλαμάςσ100

72

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

laquoΑλυσίδεςraquoόπουάξοναςείναιτοφως64αλλάκαιοιlaquoΑλυσίδεςraquoωςπροθάλαμοςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτου65

Ταυτόχρονα οΠαναγιωτόπουλοςαποδεικνύεται και αισθαντικόςαναλυτήςτης μικροδομής του ειδικούβάρους της λέξης και τουκυρίαρχουρόλου της66Επισημαίνειακόμητηνσυνεχήπάληθέσεωνκαιαντιθέσεων67καιτωνστρατηγι-κώντουλόγουπουξεκινούναπότοατομικόκαιμερικόκαιγενικεύουν68laquoκάτεχετηνκαθολικότηταraquoγράφειπράγμαπουlaquoσυναντούμεμονάχασταπολυδύναμαπνεύματαraquo69Ούτωςήάλλωςπραγματικήποίησηδενμπορείναυπάρξειχωρίςτηνδύναμητουφιλοσοφικούετασμούκαιτηνυπαγωγήτουπολυκερματισμένουκόσμουσεευρύτερασύνολακαιαρχές

ΒέβαιαναμηνπιστέψεικανείςότιοΠαναγιωτόπουλοςδενέχειεπιφυλάξειςκαιαντιρρήσειςόσοναφοράστηνπαλαμικήποίησηΑφούτόλμησεονεοσσόςτων20χρόνωνστηνδιάλεξητου1921πόσομάλλονεδώστηνμείζοναπαλαμικήτουκατάθεσηΟΠαναγιωτόπουλοςδενμασάταλόγιατουεπισημαίνειμενταυψηλάκατορθώματατηςποίησηςτουΠαλαμάσημειώνειόμωςκαιτιςπαρατηρήσειςτουφέρνωδύομόνον70παραδείγματαΣολωμόςndashΠαλαμάςγράφειοΠαναγιω-τόπουλοςγιαταΜάτιατηςψυχήςμου (1892)ότιπαράτονστίχοτουΣολωμούησυλλογήδεναποπνέειτοπαράδειγματουΣολωμού71καιαλλούlaquoόσοκαιναψάξουμετοέργοπουμαςαφήνειοΠαλαμάςδεθαβρούμεστίχουςπολλούςαλη-θινάαντάξιουςτηςσολωμικήςπαράδοσηςraquo72ΟιπαρατηρήσειςείναικαιοιδύοορθέςωςδιαπιστώσειςπούπάσχουνόμωςστοότιαφήνουντονανυποψίαστοαναγνώστηναυποθέσειότιοΠαναγιωτόπουλοςκάνειποιητικήσύγκρισηδεδο-μένου ότι είναι λάθος ναψάχνουμε να βρούμε τονΣολωμό στονΠαλαμά τηναπάντησητηνδίνειέμμεσακαιάμεσακαιίδιοςδηλγράφειότιηνεότερηποίησηδενακύρωσετονΠίνδαροτονΒιργίλιοκαιτονΔάντηγνήσιοςποιητικόςλόγοςείναικαιομουσικά εκπεφρασμένοςλόγοςκαιη εποποιία δηλπολλοί είναιοιδρόμοιπουέχειονουςκατάτονΣολωμόκαιοιτρόποιπουέχειηποίησηΠιοάμεσηαπάντησηndashδιευκρίνισηβρίσκουμε50σελίδεςπιοκάτωστηνμεγάλημελέ-τηγιατονΠαλαμάοΣολωμόςκαιοΠαλαμάςείναιlaquoδυοιδιοσυγκρασίεςολότελα

64ΙΜΠΠαλαμάςσ110-111πρβσ128-12965ΙΜΠΠαλαμάςσ11266ΙΜΠΠαλαμάςσ97αλλούπαρατηρείτηνχρήσηκαιτονρόλοτωνυποκοριστικώνγιατηνέκφρασηαγάπηςκαιπόνουόπωςλχστονΤάφοβλόπσ10467ΙΜΠΠαλαμάςσ13468ΙΜΠΠαλαμάςσ11469ΙΜΠΠαλαμάςσ28670ΗγνώμητουλχότιχάριζετηνδάφνηαπλόχερασεδικαίουςκαιαδίκουςδενευσταθείδιότιπρώτονοιπερισσότεροιΒάρναληςΚαζαντζάκηςΣεφέρηςΡίτσοςαλλάκαιοίδιοςοΠανα-γιωτόπουλος(βλπαραπάνωτιςσημειώσεις1718και24)αποδείχθηκανσπουδαίοιλογοτέχνεςδεύτεροντουςάλλουςτουςενθάρρυνενασυνεχίσουναλλάτουςεπεσήμαινεπόσοπολλήδου-λειάχρειάζεταικαιπόσοδύσκολοςείναιοδρόμοςτηςτέχνης71ΙΜΠΠαλαμάςσ6472ΙΜΠΠαλαμάςσ252

73

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

διαφορετικέςraquo73άρακαιοιδύοποιητικοίτρόποιείναιδιαφορετικοίαλλάνόμιμοιαλλάκαιγενικότερα(α)ταέργαλοιπόνπρέπειμεννακρίνονταιμετουςδικούςτουςόρουςκαινόμους74αλλάlaquoκαιτονόμομας [δηλαδήτασταθεράκριτήρια]κιαπότησύγκρισητούτηθαβγειητελικήκρίσηraquoκαι(β)laquoηποιητικήμεγαλοσύ-νηδεμετριέταιμεπήχυδανεικόπαράμονάχαμετομέτροπουηίδιαπροσφέ-ρειraquo75 Σημειώνει ακόμηως μειονέκτημα την συγκέντρωση λεπτομερειών όπουθααπαιτείτοολιγόλογησυμπύκνωσηΗπαρατήρησηείναιορθήανπρόκειταιγιαλυρικάποιήματαδενευσταθείότανπρόκειταιγιαμεγάληςπνοήςέργαΌμωςοΠαναγιωτόπουλοςωςάξιοςκριτικόςγνωρίζειότιlaquoοδημιουργόςαξίζειπάνταόσοαξίζουνοιπιοευτυχισμένεςεμπνεύσειςτουτατελειότεραέργατουεκείναπουαντιπροσωπεύουνουσιαστικότερακαιτοεσωτερικότουθησαύρισμακαιτηνεκφραστικήτουδύναμηraquo76

Κωδικοποιώσχεδόνασχολίασταταγενικάσυμπεράσματάτου(α)Ηκαίριαπροσφοράτουστονκριτικόλόγοηεισαγωγήτουελληνισμούσε

πρόσωπαπράγματαρεύματατηςτέχνης77ηlaquoαδαπάνητηπαρακαταθήκηraquo78τηςπολυμάθειάςτουηαξίατωνανέκδοτωνκριτικώνάρθρωνπουπρέπειναδημοσι-ευθούν79οκλασικορομαντικόςχαρακτήραςτηςκριτικήςτου80καιηβασικήτουαρχήlaquoαγαπώσυγκρίνωκρίνωεγκατασταίνωraquo81

(β)Ηπραγματικήεσωτερικήβιογραφίατουπροκύπτειμέσααπότοέργοτου82διότιορθάπιστεύειοΠαναγιωτόπουλοςότιlaquoολόκληροτοέργοτουδενείναιπαράμιααδιάκοπηποικιλόμορφηκαιποικιλόχρωμηαυτοεξομολόγησηraquo83

(γ)ΟΠαλαμάςτόλμησενακάμειποίησηγιατουςλίγους84καθιστώνταςτηναγώνισμα τεράστιο85 ανεβάζοντας το έργοσε laquoδυσθεώρητοraquoύψος86Όμως μετηνυπεύθυνηαντιμετώπισητουλόγουόπωςοΣολωμόςκαιοΚάλβος87καιτονακαταπόνητοαγώνατουκαιτηνεπιδίωξητουανέφικτου88κατέστησετονδρόμο

73ΙΜΠΠαλαμάςσ30474ΙΜΠΠαλαμάςσ34275ΙΜΠΠαλαμάςσ258πρβόπσ111-11276ΙΜΠΠαλαμάςσ34377ΙΜΠΠαλαμάςσ274-27578ΙΜΠΠαλαμάςσ11079ΙΜΠΠαλαμάςσ35580ΙΜΠΠαλαμάςσ32381ΚωστήςΠαλαμάςΆπαντατ8ltΠεζοίΔρόμοιΑ΄gtσ113πρβΙΜΠΠαλαμάςσ32382ΙΜΠΠαλαμάςσ36283ΙΜΠΠαλαμάςσ26584ΙΜΠΠαλαμάςσ33685ΙΜΠΠαλαμάςσ33786ΙΜΠΠαλαμάςσ335-33687ΙΜΠΠαλαμάςσ33588ΙΜΠΠαλαμάςσ141πρβσ177

74

τηςποίησηςπιοβατό89ΧωρίςτοlaquoολοκαύτωμαraquoτουΠαλαμάγράφειοΠαπατζώ-νηςούτεκανθαμπορούσεναονειρευτείαυτήντηνπορείατοlaquoολιγάριθμοσμήνοςαετιδέωνμαςσαντονΣεφέρηκαισαντονΕλύτηraquo90laquoΑυτόςφορτώθηκεστηνράχητουόλατrsquoάχαραβάρηενόςσυγχρονισμούπουεπιβαλλότανπολυμερέστατουηθικούκοινωνικούγλωσσικούαισθητικούraquo91καιστάθηκετοκέντροτηςπνευ-ματικήςζωής92καιηπλατύτερησυνείδησηγιαμισόναιώνα93

ΚαιγιατονΠαναγιωτόπουλοστάθηκεοδηγόςόπωςομολογείο ίδιοςlaquoμουάνοιξεπολυσήμαντουςδρόμουςκαιστηντέχνηκαιστηνσκέψηraquo94 γράφει Ιδι-αίτερατοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουέχειωςπρότυποτοκριτικόέργοτουΠαλαμάόπωςέχειήδηπαρατηρηθεί95όσοναφοράστηνβαθιάγνώσητηνακριβοδίκαιηαποτίμησηαλλάκαιστηνφράσηακόμη96

Καιητελικήαποτίμησήτουδιατυπωμένημrsquoέναναντίλογοκιέναλόγογρά-φειlaquoκαταλογίζειςστονΠαλαμάτέτοιαβαρύταταελαττώματατέτοιεςαδυναμίεςαθεράπευτεςκrsquo εξακολουθείς να τονπιστεύειςσπουδαίοraquoκαιαπαντάο ίδιοςlaquoοΠαλαμάςκαιμrsquoόλατουταπαραστρατήματακαιμrsquoόλατουτα ελαττώμα-τααπόδειξεσrsquoόλητουτηζωήπωςκατέχειρωμαλέακαιπολύτροπητηνακέριαποιητικήσυνείδησηΕίτανπολυδύναμηλυρικήφύσηraquo97Στηνεσώτατηουσίατηςηποίησήτουπαράτουςlaquoχίλιουςδρόμουςraquoπουακολουθεί είναιλυρική είναιεκείνοτομέρος τοοποίοθαδιασωθείγράφειοΠαναγιωτόπουλοςlaquoόπουπιοανόθευτοςκαιπιομαστορικάξεσκεπάζεταιολυρικόςτουκραδασμόςraquo98laquoΤολυ-ρικότουκύτταροείτανένακύτταροπολυδύναμοπολύμορφοαδαπάνητοβαθύ-ταταδημιουργικόένακύτταροπουβρισκότανολοένασεοργασμόπουγεννο-

89ΙΜΠΠαλαμάςσ33090ΒλΤάκηςΠαπατζώνηςlaquoΤομεταφραστικότουέργοraquoΓράμματαltΕπιμνημόσυνοτεύχοςgt1943σ27491Παπατζώνηςόπσ27392ΙΜΠΠαλαμάςσ35093ΙΜΠΠαλαμάςσ255πρβσ28994ΙΜΠΠαλαμάςσ1395ΒλΠΔΜαστροδημήτρηςlaquoΘέματακαιπροβληματισμοίσταΠρόσωπακαιτακείμενατουΙΜΠαναγιωτόπουλου(μιασυνοπτικήεξέταση)raquoστοΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙΜΠανα-γιωτόπουλου4ηΕπιστημονικήΣυνάντησηΠρακτικάΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπου-λουΑθήνα2003σ173-17496ΠαραθέτωένααπόσπασμααπότηνμελέτητουγιατονΠαλαμάτοοποίοεάνέβλεπαναδέ-σποτοοι γνωρίζοντες τονκριτικό λόγοκαι τωνδύο δενθαμπορούσαν νrsquoαναγνωρίσουνσεποιονανήκειαντιγράφωlaquoοποιητήςβέβαιοςγιατηναξιοσύνητουεπιστρέφεισυχνάστονπα-ραδομένοστονιερότατοδεκαπεντασύλλαβοκαιτονπλάθεικαιτονξαναπλάθεικαιτονλυγάεικαιτοναπλώνειμεαπανωτέςσυνιζήσειςκαιτονστεριώνεικαιτουδίνειτοβαρύπερπάτηματουκουρασμένουστρατοκόπουκαιτοαλαφροκυμάτισματουανάερουκλώνουκατάτηδιάθεσητηςστιγμήςκαιχύνειμέσατουόλητηνκατασταλαγμένηλυρικήτουορμήμrsquoαιφνίδιαξεσπάσματαπάθους εδώκαι κει ξεσπάσματαυποταγμέναπάνταστο νόημα ενός εσώτερουρυθμούraquo βλΙΜΠΠαλαμάςσ213-21497ΙΜΠΠαλαμάςσ25598ΙΜΠΠαλαμάςσ371πρβσ258πρβΆνταΚατσίκη-ΓκίβαλουlaquoΟΚωστήςΠαλαμάςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquoΠόρφυραςτχ97(Οκτώβριος-Νοέμβριος2000)σ497498

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

75

βολούσεακατάπαυταπουδεγνώρισεαπαυδημόraquo99Ήτανέναπνεύμαβαθύταταρομαντικό100όχιβέβαιαμετηντρέχουσασημασίατουόρουαλλάτουακατα-πόνητουκυνηγούτουανέφικτουΚαικαταλήγειοΠαναγιωτόπουλοςlaquoτοολοφά-νεροτοαμετακίνητοκατάτηνγνώμημουσυμπέρασμα[είναι]πωςηψυχήτουτραγουδιούείτανκrsquoηαληθινήψυχήτουraquo101

ΚρίνονταςτώρατονκρίνανταπρέπειναπούμεπωςοΚωστήςΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουείναιμιααπότιςπιοολοκληρωμένεςκαιισορροπημένεςολι-στικέςπροσεγγίσειςτουέργουτουΠοιητήπουοιειδότεςτηνκατατάσσουνμετα-ξύτωνκορυφαίωνμελετώνγιατοέργοτου

Abstract

The critical approach of Palamasrsquo work by IMPanagiotopoulos registers a circlewhichbeginswithhis1921 lecture and endswithhis1944big synthesisPalamas whichwasawardedwiththeldquoPalamasPrizerdquoTheawetowardsthePoetrsquosworklastedupto1925whentheldquoPalamascrisisrdquobeganashehimselfwritesThere-approachtookplacein1933andpeakedwiththe1944synthesis

Panagiotopoulosrsquostudyhastheadvantageofbeingwrittenbyaphilologistagreatauthor and critic therefore he combines the literary system the artistic sensitivityandthefairassessmentPanagiotopoulosexpressesinanintroductionhishypotheseswhich are concentrated into two places (a) there are many poetic ways (b) eachworkmust be judged under its own conditions Following that he sets the eras ofpalamicpoetryhighlightstheldquoplacesrdquoandregistersthecharacteristicsofthepoetrsquosintellectual personality which are the ldquodouble soulrdquo the intense juxtaposition andtheongoingbattleof theoppositesSumminguphisconclusionsheunderlines themasteryofhisversesthecyclicinspirationthetacticsthemacro-structuralsynthesisthemicro-structurallexicalmanagementtherobustpoeticconscienceandhisnever-ceasinglyricalcellwithoutomittingtostressoutsomeweaknessesAsaworthycritiche notes that the creatormust be judged by the happymoments of his inspirationCertainlyPanagiotopoulosrsquoPalamasisthoughttobeoneofthemostintegratedandholisticapproachesofthePoetrsquoswork

99ΙΜΠΠαλαμάςσ256100ΙΜΠΠαλαμάςσ257101ΙΜΠΠαλαμάςσ355

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

231

Πρινεπιχειρήσωμιασύντομηεπισκόπησητωνσυμβολώνκαιτωνσυμπερασμά-τωντουΣυνεδρίουμαςθέλωναεκφράσωτηνχαράμουπουφτάσαμεαισίωςστηνουσιαστικήολοκλήρωσητωνεργασιώντουόπωςοιπαλιοίαντιγραφείςκωδίκωνπουπαρομοίαζαν τηνπεράτωση της εργασίας τους μεπροσόρμισησεασφαλήλιμέναΈπειτανrsquoαναφέρωμερικάστοιχείαπουαφορούνστηνθεματολογίακαιτηνπροετοιμασίατηςοργάνωσήςτουΠρώτα-πρώταόσοναφοράστηναπόφασηγιατοαντικείμενοτουΣυνεδρίουηΕπιστημονικήΕπιτροπήέλαβευπόψητιςεξήςπαραδοχές(α)οΠαναγιωτόπουλοςαποτελείμιαφυσιογνωμίααναγεννησιακούτύπουμετηνπολυμέρειατουέργουτουκαιτηνεπιτυχήενασχόλησημεόλαταείδητουλόγου(β)τολογοτεχνικόέργοτουκαιπερισσότερογνωστόείναιαλλάκυρίωςμελετήθηκεαρκετάστοπροηγούμενοσυνέδριοπουδιοργάνωσετοΕλλη-νικόΕκπαιδευτήριοndashΣχολήΙΜΠαναγιωτόπουλουσεσυνεργασίαμετονΣύλλο-γοΑποφοίτωνΕλληνικούΕκπαιδευτηρίου1ΣυνεπώςηεπανάληψηενόςγενικούσυνεδρίουδενθαήτανσκόπιμηΓιrsquoαυτόαποφασίσθηκεημελέτητήςεξίσουμετολογοτεχνικόσπουδαίαςπλευράςτουέργουτουπουείναιηΚριτική

ΈρχομαιστασυμπεράσματαΓιατηνεπαγωγικότερηπαρουσίασήτουςομα-δοποιώτις εισηγήσειςανάλογαμε τοαντικείμενό τουςΗ εισήγηση τουκΠυ-λαρινούείχεστόχοndashκαι έτσιλειτούργησεndashωςεισαγωγήστοΚριτικόΈργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουΗδουλειάαυτήδενήτανκαθόλουεύκοληόπωςμπορείναεικάσεικανείςδιότικαιεποπτείατουόλουήταναπαραίτητηκαιδιαχείρισητουυλικούόχιτυχαίαΈτσιόσοοχρόνοςτοεπέτρεπεμαςπαρουσίασεταπολλάπεδίαάσκησηςτηςκριτικήςαπότονΠαναγιωτόπουλοπουείναιηλογοτεχνικήκατrsquoεξοχήνκριτικήηβιβλιοκριτικήητεχνοκριτικήηδοκιμιακήκαιηκοινωνικήκριτικήπουβρίσκονταισταπολλάβιβλίατουαλλάκαιστοναπίστευτοαριθμόαθησαύριστωνάρθρωνκαιμελετώνστονπεριοδικόκαιτονημερήσιοτύποαλλά

1ΒλΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου4ηΕπιστημονικήΣυνάντησηΠρα-κτικάεπιμΘεοδόσηςΠυλαρινόςΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουΑθήνα2003

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

232

καισεεγκυκλοπαιδικάλεξικάΟΠαναγιωτόπουλοςάσκησετηνπολύπλευρηκρι-τικήτουμεγνώσηευαισθησίασυνέπειαθάρροςτηςγνώμηςτουκαικύροςΟκΠυλαρινόςκατόρθωσεναμαςδώσειτηνεικόνατουωκεανούσrsquoέναποτήρινερούπουήτανοχρόνοςτων25λεπτώντηςώρας

ΔύοεισηγήσειςεκείνεςτουκΚαράογλουκαιτουκΑγγελάτουκινήθηκανκατrsquo εξοχήν στοπεδίο των θεωρητικώνπροβληματισμών για τηνφυσιογνωμίατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουΣτόχοςτηςπρώτηςυπήρξενηlaquoκριτικήτηςκριτικήςraquoτουΠαναγιωτόπουλουδηλαδήηαναζήτησητηςαπάντησηςστηνερευ-νητικήυπόθεσηlaquoτίείναι ίσωςκριτικήγιατονΙΜΠαναγιωτόπουλοraquoΑπότηνανάλυσησυγκεκριμένωνμελετώντουσεπεριοδικάτηςδεκαετίαςτουrsquo40καιτηνεισαγωγικήμελέτητουγιατηνΝεοελληνικήΚριτικήστοντόμο42τηςlaquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςraquoοκΚαράογλουμαςαπέδειξενότιοΠαναγιωτόπουλοςδενάσκη-σετηνκριτικήαπαράσκευοςκαιεμπειρικάαλλάlaquoδυναμωμένοςμεθεωρίακαιμελέτηraquoμεαποτέλεσμαηκριτικήτουναστηρίζεταισεθεωρητικέςαρχέςκαικα-νόνεςΣτονίδιοκύκλοτωνθεωρητικώνπροβληματισμώνκαιπροϋποθέσεωνγιατηνάσκησητηςκριτικήςκινήθηκεκαιηδεύτερηεισήγησηΟκΑγγελάτοςμαςαπέδειξεπωςοΠαναγιωτόπουλοςμεβάσημιασυγκεκριμένησυνθετικήαντίλη-ψηπουστηρίζεταισεορισμένακριτήριαόπωςείναιοιιστορικοίόροιτηςδιαμόρ-φωσηςτωνλογοτεχνικώνπαραδόσεωνμετιςσυνέχειεςκαιτιςρήξειςτουςαπότηνμιααλλάκαιηκατάκτησηενόςάρτιουοργάνουδιαπόρθμευσηςτηςσκέψηςπουείναιηγλώσσααπότηνάλλη ισορροπείδόκιμαανάμεσαστηνιστορίατηςλογοτεχνίαςκαιτηνκριτικήμεαποτέλεσμαναδιατυπώνεικαίριεςπαρατηρήσειςγιατηνπεζογραφικήπαραγωγήτηςπεριόδου1920-1940

Μετά τις θεωρητικέςαυτέςπροσεγγίσεις για τηνφυσιογνωμία της κριτικήςτουΠαναγιωτόπουλου έρχομαιστοβασικόέργουποδομήςπουείναιηΒιβλιο-γραφίααφετηρίαsinequanonκάθεσοβαρήςμελέτηςενόςσυγγραφέαΗβιβλιο-γραφίαείναιέναπερίεργοέργοΑντηνδεικανείςαποσπασματικάδηλαδήαπότηνπλευράτουβιαστικούχρήστηπουπροστρέχεινrsquoαντλήσειπέντε-δέκαψηφί-δεςαντιλαμβάνεταιμεντηνχρησιμότητάτουχάνειόμωςτηνεικόναΑνόμωςτηνπροσεγγίσεικάποιοςστοσύνολότηςμεόλεςτιςψηφίδεςστηνθέσητουςτότεβλέπειμιαπανοραμικήεικόνασυναρπαστικήτηνοποίασυνθέτουνοόγκοςτουέργουηγνώσηηπολυμέρειακαιητεράστιαθεματολογίαΑυτάόλαμαςταέχειδώσειηκατrsquoεξοχήναρμόδιακΠαναρέτουαφούηίδιασυνέταξεαυτότοέργοΗβιβλιογραφίακαλύπτειταέτη1916-1982Απότα3295λήμματατα3179είναιηεργογραφίακαιμόνο116ηφιλολογίαΕύχομαινασυνεχισθείκάποτετοέργο

ΤηνχαρτογράφησητηςπλούσιαςεργογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουστονημερήσιοτύποαπότο1917έωςτοτέλοςτηςζωήςτουτο1982μαςπαρουσίασεοκΒαρελάςΣτηνεισήγησηαυτήεξετάστηκανιδιαίτεραοιδιαρκέστερεςκαισημαντικότερεςσυνεργασίεςτουστιςεφημερίδεςΔημοκρατία(1924-1926)Πρω-ΐα(1933-1940)καιΕλευθερία(1965-1967)ΟκΒαρελάςέμπειροςερευνητήςκαιικανόςχειριστήςμεγάλωνσυνόλωνπληροφοριώνμαςέδωσετηντάξητωναριθ-

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

233

μητικώνδεδομένωνδιερεύνησετιςιδιαιτερότητεςτωνάρθρωνκαιτιςανάλογεςπροσαρμογέςτουςσεσχέσημετηνποικιλίακαιτονχαρακτήρατωνεντύπωνμαςπαρουσίασετηνπλούσιαθεματολογίατουςκαιτηναδιαμφισβήτητηποιότηταπολλώναπόαυτάΕίναιγνωστόβέβαιαότιαπότοπολύενδιαφέροναυτόυλικόμικρόμέροςμόνονέχειπεριλάβεισεβιβλίατουοΠαναγιωτόπουλοςΣτονχώροτωνσυνεργασιώντουΠαναγιωτόπουλουκινήθηκεκαιηεισήγησητηςκΟικονο-μοπούλουΠρόκειταιγιατηνlaquoΒασικήΒιβλιοθήκηraquoενόςεμβληματικούκαιμακρό-πνοουέργουτηςδεκαετίαςτουrsquo50τοοποίοουδέποτεέχασετηνχρησιμότητάτουΕδώεπισημάνθηκανδύοβασικέςπαράμετροιτιςοποίεςυπογραμμίζουμε(α)είναιτοαναγνωρισμένοκύροςτουΠαναγιωτόπουλουοοποίοςμαζίμετονκαθηγητήΔιονύσιοΖακυθηνόκαιτονφιλόσοφοκαιδοκιμιογράφοΕυάγγελοΠαπανούτσοαποτελούσαντηνσυντακτικήεπιτροπήγιατηνδιεκπεραίωσητουγιγαντιαίουαυ-τούέργουγιαόλαταγραμματειακάκαιλογοτεχνικάείδηαπότον11οαιώναέωςταμέσατου20ού(β)ΟΠαναγιωτόπουλοςπέραντουεποπτικούκαισυμβουλευ-τικούρόλουτουωςσυντάκτηεπιμελήθηκετουςτόμουςγιατονΓεώργιοΒιζυηνόγιατοΙστορικόΜυθιστόρημακαιαπόκοινούμετουςάλλουςδύοσυντάκτεςτονεξαιρετικάενδιαφέροντατόμογιατηνΝεοελληνικήΚριτικήΌλεςαυτέςτιςπτυχέςκαιτηνσημασίατουςανέδειξενηκΟικονομοπούλουμετηνεισήγησήτης

Ο επόμενος κύκλος που περιλαμβάνει δύο επίσης εισηγήσεις αναφέρεταιστηνενασχόλησητουΠαναγιωτόπουλουμετηνπαλαιότερηλογοτεχνίαμαςέωςτηνΕπανάστασηΑυτήντηνπερίοδοδιερεύνησανοκΞούριαςκαιηκΔημάκηΜε την εισήγησή του ο κ Ξούριας επισήμανε πρώτον ότι οι περί ού ο λόγοςμελέτες είναι ολιγάριθμες δεύτερον ότι η ορολογίαπου χρησιμοποιεί οΠανα-γιωτόπουλοςστηνβάσητουδιπόλουλογιοσύνηλογοτεχνίακαθορίζειανάλογακαιτηναντιμετώπισηαπόμέρουςτουτωνσχετικώνκειμένωνταπροϊόντατηςλογιοσύνηςυπήρξανπερισσότερααλλάκυρίωςυπήρξανχρήσιμαγιατονυπό-δουλοελληνισμόενώταλογοτεχνικάέργατης ίδιαςπεριόδουήσανολιγότεραΟΠαναγιωτόπουλος είχε εποπτεία της παλαιότερης περιόδου της λογοτεχνίαςμαςηδεαποσαφήνισητηςκριτικήςστάσηςτουόπωςμαςέδειξεοκΞούριαςείναιχρήσιμηγιατηνκριτικήαποτίμησητωνπροϊόντωντηςεπόμενηςπεριόδουτης laquoνεοελληνικήςraquo όπως την ονομάζει ο Παναγιωτόπουλος Η εισήγηση τηςκΔημάκηκινείταιστηνίδιαπερίοδοαλλάαφοράσεσυγκεκριμένοσυγγραφέαπουείναιοΚοραήςΗκΔημάκημαςπαρουσίασεέναάγνωστοκείμενοτουΠανα-γιωτόπουλουτοοποίοεπισήμανεστοΙστορικόΑρχείοτουΠανεπιστημίουΑθη-νώνμετίτλοlaquoΟΑδαμάντιοςΚοραήςωςλογοτέχνηςκαιδιδάσκαλοςύφουςraquoτοοποίοπροόριζεγιαδιδακτορικήδιατριβήΩςεισηγητήςορίστηκεοκαθηγητήςτηςΑρχαίαςΕλληνικήςΦιλολογίαςΕμμανουήλΠεζόπουλοςΤοκείμενουπεβλήθηδύοφορές(19351941)όπωςακούσαμεαλλάηδιαδικασίαδενδιεκπεραιώθηκεγιααδιευκρίνιστουςακόμαλόγουςΑπότηνανάλυσητουκειμένουφάνηκεηεπι-στημονικήμεθοδικότητακαιηκριτικήοξύνοιαμετηνοποίαοΠαναγιωτόπουλοςεπιχειρείνrsquoαναδείξει τιςλογοτεχνικέςσυνιστώσεςτηςδημιουργίαςτουΚοραή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

234

Είναιαυτονόητοπωςηπεριέργειαόλωνμαςθαθεραπευθείμετηνεπιβαλλόμενηδημοσίευσητουκειμένου

ΓιατηνπερίοδομετάτηνΕπανάστασηακούσθηκαντέσσεριςανακοινώσειςοιοποίεςδιερεύνησαντηνκριτικήαποτίμησητουΠαναγιωτόπουλουγιαμείζονεςσταθμούςτηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςτονΣολωμόκαιτονΚάλβοτονΠαλα-μά τονΚαβάφη και τονΚαρυωτάκηΗ κΑφροδίτηΑθανασοπούλου εξέτασεμε γνώσηκαι ευαισθησία τιςκριτικέςαπόψεις τουΠαναγιωτόπουλουγια τουςπατέρεςΣολωμόκαιΚάλβοαλλάκαιάλλουςεπτανησίουςποιητέςΕρευνητικόυλικότηςαποτέλεσανκατrsquoεξοχήναλλάόχιμόνονοιέξιτόμοιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνσειράςτηνοποίαεύστοχααποκαλείlaquoάτυπηγραμματολογίαraquoΗ κ Αθανασοπούλου επισήμανε την αισθητική θεωρία του ΠαναγιωτόπουλουγιατονποιητικόλόγογενικάκαιειδικάτιςαπόψειςτουγιατονΣολωμόκαιτονΚάλβοσεσύγκρισημετουςσύγχρονούςτουςποιητέςτηςlaquoΠαλαιάςraquoλεγόμενηςΑθηναϊκήςΣχολήςαλλάκαιμrsquoεκείνουςτηςγενιάςτουΠαλαμά

ΟΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονΠαλαμάκαιστονΚαβάφηδύοξεχωρι-στούςτόμουςαπότουςέξιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνένεκατηςσημασίαςτουςωςσταθμώνκαιαφετηριώντηςνεοελληνικήςποίησηςΤηνπερίπτωσητηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαλαμάεξέτασεογράφωνοοποίοςανέφερεότιησχέσηαυτήυπήρξεδιαρκήςκαιδιαλεκτικήαλλάκυρίωςαποκαλυπτικήτουχαρακτήρατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουπουσυνδυάζειτηνφιλολογικήμεθοδικότητατηνκαλλιτεχνικήευαισθησίακαιτηνδίκαιηαποτίμησηΈτσιοΠαναγιωτόπουλοςστηνμονογραφίατουγιατονΠαλαμάδιατυπώνειεισαγωγικάτιςερευνητικέςυπο-θέσειςτουορίζειτιςεποχέςτηςπαλαμικήςποίησηςκαιεπισημαίνειτουςlaquoτόπουςraquoτηςενώπαράλληλαδιαγράφειταχαρακτηριστικάτηςπνευματικήςιδιοσυστασίαςτουποιητήπουείναιηδιπλήψυχήκαιοέντονοςσυγκρητισμόςΣτηνεισήγησηυπογραμμίστηκανκυρίωςδύοπράγματα(α)ηάποψητουΠαναγιωτόπουλουγιατηναποφασιστικήσημασίατουρόλουτουΠαλαμάγιατηννεοελληνικήποίησηκαι(β)ηάποψητουεισηγητήότιοΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουαποτελείμιαναπότις4-5πιοολοκληρωμένεςμονογραφίεςγιατοέργοτουποιητή

Ταχαρακτηριστικάτηςβαθιάςγνώσηςτηςμεθοδικότηταςκαιτηςευαισθησί-αςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουδιαπίστωσεκαιοκΚαψωμένοςστηνεισή-γησήτουγιατονΚαβάφηΟκΚαψωμένοςχαρακτηρίζειτηνμονογραφίαγιατονΚαβάφηπουαποτελείτονΔ΄τόμοΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνωςμελέτησυστηματικήδιότιεξετάζειπροοδευτικάτονάνθρωποτακοινωνικάκαιπολιτι-σμικάσυμφραζόμενατηςεποχήςτουταδιακριτικάγνωρίσματατηςέμπνευσήςτουτοαξιακότουσύστημακαθώςκαιταειδοποιάστοιχείατηςποιητικήςτου(γλώσσαστιχουργίατεχνικέςαισθητική)ΦάνηκεκαθαράαπότηνεισήγησηπωςησυμβολήτηςμονογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουγιατηνερμηνείατηςποίησηςτουΚαβάφηπαρrsquoόλοπουδημοσιεύθηκετο1946διατηρείακέραιηέωςσήμεραμέσαστονόγκοτηςκαβαφικήςβιβλιογραφίαςτηνσημασίατης

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

235

ΣπουδαίοςσταθμόςτηςεπόμενηςγενιάςστηνποίησήμαςείναιοΚώσταςΚα-ρυωτάκηςΤηνπερίπτωσηαυτήνεξέτασεοκΑγάθοςγνώστηςόλωντωνπαρα-μέτρωντηςπεριόδουμεβάσητοεκτεταμένομέροςτουΕ΄τόμουΤων προσώπωνκαιτωνκειμένων τοοποίοοΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονποιητήκαθώςκαι άλλα σημαντικά του κείμεναΟΠαναγιωτόπουλος εξετάζει εξελικτικά τηνγνωριμίατουμετονποιητήτηνσύντομηδιάρκειατουβίουτουτονάνθρωποτηνσχέσημετηνπαράδοσηκαιτουςπολιτικοκοινωνικούςκαιπολιτισμικούςόρουςτηςεποχήςΚαταλήγειμεταχαρακτηριστικάτηςποίησήςτουκαιτηναποτίμησήτηςΌλααυτάπαρουσιάσθηκανμεμεθοδικότρόποαπότονκΑγάθο

Ο Παναγιωτόπουλος παράλληλα με την νεοελληνική λογοτεχνία μελέτησεκαι την ευρωπαϊκήΈτυχεπρόσφαταναχρησιμοποιήσωένακειμενάκι τουγιατονμεγάλονορβηγόσυγγραφέαΚνουτΧάμσουνκαιδιαπίστωσατοκαίριοτωνπαρατηρήσεώντουκαισταπιομικράτουκείμεναΑυτήντηνπεριοχήεξέτασεοκΓεράσιμοςΖώραςοοποίοςανέδειξετηνσυγκριτικήματιάτουΠαναγιωτό-πουλουαλλάκαιτοαπαραίτητοτηςσυνανάγνωσηςτηςελληνικήςμετηνευρω-παϊκήλογοτεχνίαΌπωςφάνηκεαπότηνεισήγησητακείμενααυτάείναιπολλάαλλάδιάσπαρταστουςτόμουςΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνσεταξιδιωτικάκείμενααλλάκαισεπολλάάλλαέντυπαΚαίριααντικείμενατωνπροβληματι-σμώνκαιτωνκριτικώνndashσυγκριτικώνπροσεγγίσεωντουΠαναγιωτόπουλουείναιτανεωτερικάρεύματατηςευρωπαϊκήςλογοτεχνίαςσεσχέσημετηνελληνικήοαισθητισμός οι τάσεις της ευρωπαϊκήςπεζογραφίας της εποχής του αλλά καικρίσειςκαιαπόψειςγιαπολλάπρόσωπακαιθέματαπουμαςπαρουσίασεστηνεισήγησήτουοκΖώρας

ΟιπεριοχέςτηςγνώσηςτηςμελέτηςτηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιω-τόπουλουδενέχουντελειωμόΤρειςσπουδαίεςπεριοχέςτηςσκέψηςκαιτωνπρο-βληματισμώντουστιςοποίεςαφιέρωσεμεγάλομέροςτηςζωήςκαιτηςκριτικήςτουσκέψηςείναιοδοκιμιακόςλόγοςητεχνοκριτικήκαιηπαιδαγωγίαωςθεωρίακαιπράξηΤοδοκιμιακότουέργοείναιπλουσιότατοκαιγνωστότατοένεκατηςσταθερήςεπιλογήςτουωςυποδειγματικούνεοελληνικούλόγουΤαχαρακτηρι-στικάτουέργουαυτούανέλυσεμεκύροςοκΝάκαςμεταφραστήςδοκιμίωντουMontaigneκαιειδικόςστηνμελέτητουείδουςκαιστηνμελέτητηςγλώσσαςΈτσιμαςπαρουσίασεταιδιαίτεραχαρακτηριστικάτηςδοκιμιογραφίαςτουΠαναγιω-τόπουλουτιςθεωρητικέςαπόψειςτουγιατοδοκίμιοαλλάκαιτηνκαλλιεργημένηγλώσσατηςδιαπόρθμευσηςτωνδιανοημάτωντου

ΜέγαπεδίοάσκησηςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουήτανκαιητεχνοκρι-τικήΤαβιβλίαοιμελέτεςταάρθραοιαναφορέςσεόλεςτιςμορφέςτηςτέχνηςαλλάιδιαίτεραστηνζωγραφικήείναιαναρίθμηταΘαέλεγεκανείςότιδενυπάρ-χεικείμενότουπουναμηνέχεισχετικήαναφοράΑυτάόλαείναιβέβαιααποτέ-λεσματηςαγάπηςτουγιατηντέχνησυνακόλουθοτηςοποίαςείναιηβαθειάτουγνώσηΤηνανάδειξηκαιαποτίμησητουέργουαυτούανέλαβεκαιδιεκπεραίωσεμετονκαλύτεροτρόποηκΚαλογήρουηοποίαεπεσήμανεπολύσωστάπωςαυτή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

236

ηπροσέγγισήτουενεργοποίησεέναείδοςπαλίμψηστηςγραφήςστοοπλοστάσιότουώστεμέσασταγραπτάτουναζωντανεύουνωςεικόνεςταπράγματαΠρο-σωπικάαυτήηπαρατήρησημrsquoέκανενασκεφθώτηνεξεικονιστικήτακτικήτουΚάλβουτουοποίουπολλέςπεριγραφέςαποτελούνοπτικοποίησητωνιδεώντου

ΗπαιδαγωγίαήτανημεγάληέγνοιατουΠαναγιωτόπουλουΩςδιανοούμενοςωςφιλόλογοςκαιωςυπεύθυνοςτηςΣχολήςπουφέρειτοόνομάτουυπηρέτησετηνπαιδείαεπίέξιδεκαετίεςΩςανήσυχοπνεύμακαιωςμάχιμοςεκπαιδευτικόςαναπτύσσεισυχνάτουςθεωρητικούςτουπροβληματισμούςσεπολλάτουκείμεναγιαταθέματατηςπαιδείαςγιατουςπροσανατολισμούςτηςταπρογράμματατασχολείατουςεκπαιδευτικούςενολίγοιςγιατουςκύριουςσυντελεστέςτηςεκ-παίδευσηςώστεηπαιδείαναείναιτομέσοτηςανάπτυξηςτουνουκαιτηςψυχήςτωννέωνΕλλήνωνγιαναγίνονταιδημιουργικοίάνθρωποικαιπάνωαπrsquoόλασυ-νειδητοίπολίτεςΑυτάόλαταανέπτυξεμεεπαγωγικότρόποηειδικήσταθέματατηςΘεωρίαςκαιτηςΙστορίαςτηςΕκπαίδευσηςκαιτηςΕκπαιδευτικήςΠολιτικήςκΠολυάνθηΤσίγκου

ΚλείνωτηνπρόχειρηαυτήσύνοψημεδύοεπισημάνσειςκαιτρειςπροτάσειςΠρώταοιεπισημάνσειςΗπρώτηόλεςοιεισηγήσειςυπήρξανυψηλούεπιπέδουδιότι όλοι οι εισηγητέςωριμότεροι και νεότεροι είναι ειδικοί στα θέματαπουπραγματεύθηκανΗδεύτερηκοινόςτόποςόλωντωνεισηγήσεωνείναιότιηάσκη-σητηςκριτικήςπροϋποθέτειτηνκατοχήόλωντωνστοιχείωνadhocγνώσητωνσυμφραζομένων (κοινωνικώνπολιτικώνκαιπολιτισμικών)θεωρητικόοπλισμόεποπτείατηςιστορικότηταςτωνφαινομένωνικανότητασύγκρισηςφιλοσοφικήθεώρησητωνπραγμάτωνήρεμοπάθοςκαιικανότηταδιατύπωσηςτωνσκέψεωνμεγλώσσαεύστοχηκαιτέρπουσαδηλαδήαυτόπουδιαπιστώσαμεόλοιγιατονΠαναγιωτόπουλοΜεβάσητιςεπισημάνσειςαυτέςείναιαυτονόητοότιταΠρα-κτικάτουΣυνεδρίουθrsquoαποτελέσουναπαραίτητοέργοαναφοράςγιαόσουςθαθελήσουνναμελετήσουντοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουκαιναπροσεγγί-σουντηνκριτικήτουσκέψη

Προχωρώστιςτρειςπροτάσειςοιοποίεςεύχομαιναπραγματοποιηθούνότανηπατρίδαμαςβρειένανκανονικόβηματισμόκαιοιπροϋποθέσειςτοεπιτρέψουν

ΗπρώτησυνέχισητηςΒιβλιογραφίαςΙΜΠαναγιωτόπουλουδεδομένουότιέχουνπεράσει35χρόνιααπότηνέκδοσήτηςκαικυρίωςσυμπλήρωσητουδευτέ-ρουμέρουςπουαφοράστηνφιλολογίασχετικάμετοέργοτου

ΗδεύτερηεπανέκδοσητουκλασικούκριτικούέργουτουΤαπρόσωπακαιτακείμεναμετηνπροσθήκηλεπτομερώνευρετηρίωνπροσώπωνκαιπραγμάτωνσεκάθετόμο

Ητρίτησυναγωγήεπιλογήκαιέκδοσητωνσημαντικότερωνκριτικώνμελετώνκαιάρθρωντουσεεφημερίδεςκαιπεριοδικάπουδενπεριέλαβεοίδιοςσετόμους

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

237

ΚαταλήγωηυψηλούεπιπέδουπολυκριτικήπρoσέγγισητουκριτικούέργουτουΙΜΠαναγιωτόπουλουπιστώνεταικατrsquoεξοχήνστουςειδικούςεισηγητέςπουέλαβανμέροςστοΣυνέδριοΑυτόδικαιώνεικαιτηναπόφασητηςΕπιστημονικήςΕπιτροπήςαλλάκαιτιςστοχευμένεςπροσκλήσειςκαιτιςπολύμηνεςφροντίδεςτωνσυνδιοργανωτώντωνlaquoΦίλωντουΦιλολογικούΣυλλόγουΠαρνασσόςraquoτουlaquoΙδρύματοςΚωστήΠαλαμάraquoκαιτηςlaquoΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚΓΚασίνης

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

65

laquoΌληηπολύπονηζωή[τουΠαλαμά]στάθηκενένατάνυσματόξουένατίναγμαβέλουςπροςτουςμακρινούςορίζοντεςraquo1γράφειοΠαναγιωτόπουλοςΑυτήντηνδιαδρομήθαπαρακολουθήσουμεμεοδηγότονίδιοΗκριτικήαποτίμησητουέρ-γουτουΠαλαμάαπότονΠαναγιωτόπουλοδιαγράφει ένανκύκλοπουαρχίζειαπότο19212καικλείνειτο1944μετηνμεγάλημελέτηπουβραβεύθηκετο1947μετοlaquoέπαθλονΠαλαμάraquo3ΠέραντωνδύοβιβλίωντουταάρθραοιδιαλέξειςκαιτασημειώματάτουπουκαταχωρίζονταιστιςβιβλιογραφίεςΚατσίμπαληΚασίνηκαιΠαναρέτου υπερβαίνουν τα304Ηδιάλεξη του1921 είναιαποτέλεσμα της

1 ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚωστής Παλαμάς δεύτερη έκδοση Εκδοτικός Οίκος Φέξη Αθήνα1962σ316[στηνσυνέχειαΙΜΠΠαλαμάς]2Ηδιάλεξηέγινεστις6Φεβρουαρίου1921στηνΛέσχητηςlaquoΦοιτητικήςΣυντοφιάςraquo[Πανε-πιστημίουκαιΚοραή)καιτυπώθηκετοίδιοέτοςβλΙωάνΜΠαναγιωτοπούλουΤοποιητικόέργοτουΚΠαλαμάΕκδότηςΓΠΠοταμιάνοςΑθήνα1921[στηνσυνέχειαΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμά]3ΣτηνπρώτηπροκήρυξήτουτοέπαθλοαπονεμήθηκεστονποιητήΓΔελήστηνΑίθουσαΤελε-τώντηςΑκαδημίαςΑθηνώνμίλησανοΥπουργόςΠαιδείαςΝΛούβαριςοΆγγελοςΣικελιανόςκαιοΓΔελήςβλεφημΕλεύθερονΒήμα7Μαρτίου1944ΗμελέτητουΠαναγιωτόπουλουμοιράστηκετοlaquoέπαθλονΠαλαμάraquoκατάτηνδεύτερηπροκήρυξητουβραβείουμετονΓΣε-φέρηΠρόεδροςτηςΕπιτροπήςήτανοΣωτήρηςΣκίπηςκαιεισηγητήςοΑντρέαςΚαραντώνηςΗτελετήαπονομήςέγινεστις26Φεβρουαρίου1947στηνΑίθουσατουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquoβλΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1943-1953Αθήνα1953αρ683ΣτηναπονομήαυτήαντέδρασενέντοναοΛέανδροςΚΠαλαμάςοοποίοςχαρακτήρισετηνμελέτητουΠαναγιωτόπουλουlaquoκαθαρόνλιβελλογράφημαεναντίοντουποιητούκαιτουανθρώ-πουraquoβλεφΗΚαθημερινή26Φεβρ1947πρβΚατσίμπαληςόπαρ6844Καταχωρίζονταιοιαριθμοίαπότιςβιβλιογραφίες(α)ΚΓΚασίνηςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά(1911-1925)Αθήνα1973αρ2730287428843010(β)ΚΓΚασίνηςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1932-1942ανάτυποαπότηνΝέαΕστίαΧρι-στούγεννα1994Αθήνα1994αρ2519701227(γ)ΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1943-1953Αθήνα1953αρ48849771385810521054(δ)ΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1954-1958Αθήνα1959αρ7790169219230260

ΚΓΚΑΣΙΝΗΣ

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

66

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

αγάπηςκαιτουθαυμασμούτουπροςτοέργοτουποιητή5ηψυχήτουοποίουείναιlaquoοιδικέςμαςψυχέςενωμένεςraquo6γράφειΣτόχοςτουόπωςαναφέρειστηνεπιστο-λήτουπροςτονποιητήείναιναεπισημάνειlaquoτιςδιάφορεςτάσειςπουξεχωρί-ζουνμέσrsquoστοτραγούδιraquoτουχωρίςναπαραλείψειναεπισημάνειλέειονεοσσόςτων20χρόνωνκάποιαlaquoψεγάδιαraquo7Πράγματιεπισημαίνειτουςβασικούςτόπουςτηςπαλαμικήςποίησηςπουείναικατάτηνάποψήτουημεγαλοπρεπήςπατρι-δολατρία8καιηρωολατρία9ηlaquoακόλαστηraquoαλλάκαισοφήφυσιολατρία10τοανή-συχοθρησκευτικόαίσθημαοσκεπτικισμός11καιοπανθεϊσμόςησυγκρατημέναπαθητικήγυναικολατρία12καιίσωςησημαντικότερηγιαμέναεπισήμανσήτουπουείναιτοπαντούχυμένοφως13θέμαπουδενβρήκεακόμητηνσπουδήπουτουταιριάζειγιαναφανούνοιφυσικέςμεταφυσικέςθρησκευτικέςσυμβολικέςκαιφιλοσοφικέςδιαστάσειςτουωςπρογόνουτωνηλιολατρώνποιητώνμαςΚαί-ριεςεπίσηςπαρατηρήσειςείναιπωςοστίχοςτουΠαλαμάδενγίνεταιlaquoαυστηράμουσικόςraquoαλλάlaquoέχειόμωςφωτεινήπλαστικότηταraquo14καιοχαρακτηρισμόςτουΠαλαμάωςαφετηρίαςαπότηνοποίαθrsquoανατείλουννέοιποιητέςπράγμαπουεπισήμανεκαιηκριτική15Καικαταλήγειστηνπροσέγγισήτουμετηνκατακλείδαlaquoλυρικός φιλόσοφος ωραιοπαθής πατριδολάτρης φυσιολάτρης ηρωολάτρηςιδεολάτρηςσοφόςτεχνίτηςαληθινάδημοτικιστήςraquo16

Ο θαυμασμός του συνεχίστηκε για 4-5 χρόνια όπως φαίνεται και από τηναλληλογραφίατους17τακαλάλόγιαπουέγραψενοΠαλαμάςγιατοΒιβλίοτης

(ε)ΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1959-1963Αθήνα1964αρ127143162198224249297314380421442547592ΠρβΑννίταΠαναρέτουΕργογραφίαndashΒιβλιογραφία(1916-1982)ΙΜΠαναγιωτόπουλουΣΩΒΑθήνα1990αρ1112027468147164874984093310691125116012025ΜαζίμετονΣολωμότονθεωρείωςτονμεγαλύτεροΈλληναποιητήκαιτονχαρακτηρίζειωςΓκαίτετηςΕλλάδοςβλΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ86ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ127Επιστολήτης28Μαρτίου1921ltΑρχείο ΙδρύματοςΚωστήΠαλαμάgt [ΙΚΠ]Στην επιστολήαυτήαπάντησεοΠαλαμάςστις4Απριλίου19218ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ309ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ21κε10ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ2730αντίστοιχα11ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ302412ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3013laquoΤοφωςείναιακόλασταχυμένοκιείναιλαμπρόκαιεκτυφλωτικόκαιπροσβάλλειέντονακαιχτυπάειορμητικάτrsquoασυνείθιστοκιάμαθομάτιraquoβλΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3114ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3637Αυτήντηνπλαστικότητατηςτέχνηςτουεπι-σήμανεκαιοΠαπατζώνηςστηνμελέτητουlaquoΤομεταφραστικότουέργοraquoΓράμματα1943ltΕπι-μνημόσυνοτεύχοςgtσ280όπουγράφειlaquoΗφιλοσοφίατουΠαλαμάήτανορθολογιστικήκαιητέχνητουπλαστικήκαικλασικίζουσαraquo15ΛχοΒάρναληςγράφειlaquoόλοιπατήσανεπάνουσταφτεράτουγιαναπρωτοπετάξουνraquoβλΑισθητικάndashΚριτικάΒ ΚέδροςΑθήνα1958σ15416ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3917Στις23Ιουλίου1924ζήτησεαπότονΠαλαμάναπροσέξειτοΒιβλίοτηςΜιράνταςκαιναγράψεικάτιβλτογράμμαστοΑρχείοτουΙΚΠ

67

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

Μιράντας(1924)καιτηνάδειαπουζήτησενοΠαναγιωτόπουλοςναταδημοσιεύ-σει18αλλάκυρίωςαπότηνρητήαναφοράτουιδίουστηνμελέτητου1944όπουαναφέρειπωςηlaquoκρίσηΠαλαμάraquoάρχισεκυρίωςαπότο1925καιlaquoέκαμετονκύ-κλοτηςμέσαμουκrsquoεγώπερπάτησαμέσαστοέργοαυτόraquo19Τέσσεραπέντεχρό-νιαμετάτηνδιάλεξητου1921άλλεςαγάπεςτονελκύουνMallarmeacuteBaudelaireRodenbachLaforgueπροσανατολισμόςπροςτηνlaquoκαθάριαέκφρασηraquoπουβρι-σκότανκατάτονΠαναγιωτόπουλοέξωαπότονδρόμοτουΠαλαμά20ΗνεότερηποίησηαρχίζειμετονPoeγράφεικαιακολουθείαντίθετηπορείασεσχέσημετουςκλασικούςοικλασικοίανεβάζουντηνέκφρασηίσαμετονΛόγοενώοινεό-τεροικυριαρχούνταιαπότηντάσητηςεξάρθρωσηςτουλογικούστοιχείουκαιτηςπριμοδότησηςτηςμουσικήςασάφειαςκαιτηςυποβλητικήςασυμμετρίας21ΟΠα-ναγιωτόπουλοςφαίνεταιναθεωρείασύμπτωτα22τακεφάλαιαlaquoσυμβολισμόςraquoκαιlaquoΠαλαμάςraquoαλλάπιστεύωπωςηκρίσηαυτήαποτελείγενίκευσητουμερικού23δεδομένουπωςοΠαλαμάςείναικαιεκείνοκαιτοάλλοκαιστηνπροκείμενηπε-ρίπτωσημετηνlaquoΦοινικιάraquoτίθεταιστηνπρωτοπορίατουρεύματοςαυτούστηνΕλλάδαΑυτήηκρίσηκράτησεδέκακαιπλέονχρόνιαΗδεύτερηκαικριτικότερηπορείαπροςτοέργοτουποιητήπρέπεινrsquoάρχισεταπρώταχρόνιατηςδεκαετί-αςτουrsquo30δεδομένουότιτο1933επαναπροσεγγίζειτονΠαλαμάζητώνταςτηνγνώμητουγιατηνδεύτερηποιητικήσυλλογήτουταΛυρικάΣχέδια(1932)γρά-φοντάςτουlaquoαπόσαςξεκινούμεόλοιεμείςοινεώτεροικrsquoέχουμεπάνταανάγκηαπότηνοδηγίασαςraquo24

Ας δούμε όμως συστηματικότερα την κριτική προσέγγιση του έργου τουΠαλαμάαπότονΠαναγιωτόπουλοΚατrsquoαρχάςπρέπειναπούμεότιοχαρακτή-ρας της κριτικής του είναι φιλολογικός κατrsquo εξοχήν γεγονός πουφαίνεται καιαπότηνσπουδαστηριακήπροσέγγισημερικώνέργωνόπωςλχοlaquoΑσκραίοςraquoγιατονοποίοπαρακαλείτοναναγνώστηναέχειανοιγμένοδίπλατουτοκείμενοτουΗσιόδουγιαναδιαπιστώσειτοκατόρθωματουΠαλαμά25Γενικότεραόμωςοχαρακτήραςαυτόςδιαπιστώνεταικαιαπότηνμέθοδοπροσέγγισηςπουαρχίζει

18Βλτογράμματης5ηςΑυγούστου1924ΣτοΑρχείοτουΙΚΠσώζονταιαυτήςτηςπεριόδου(1921-1924)ταακόλουθαγράμματατουΠαναγιωτόπουλου6Απριλίου192118Νοεμβρίου192123Ιουλίου192427Ιουλίου19245Αυγούστου192419ΙΜΠΠαλαμάςσ1420ΙΜΠΠαλαμάςσ121321ΙΜΠΠαλαμάςσ1822ΙΜΠΠαλαμάςσ1723ΑυτόπρέπειναθεωρηθείστιγμιαίακρίσηδενφαίνεταινατουιοθετείδιότιαλλούγράφειπωςοΠαλαμάςείναιτόσοπολύπλοκοςπουαντονκοιτάξειςαπόμιαπλευράκινδυνεύειςνατονχάσειςβλΙΜΠΠαλαμάςσ1524Βλεπιστολήτης9Μαΐου1933(στοΑρχείοτουΙΚΠ)στηνοποίατούαναφέρειότιθατουστείλειδύοεργασίεςμαθητώντουστηνΣχολήΜακρήγιατιςlaquoΠατρίδεςraquoτηςΑΖΣτηνεπιστολήαυτήαπάντησεοΠαλαμάςστις19ΜαΐουόπωςεικάζουμεαπότοπρόχειροπουσώζεταιστοΑρχείοτουΙΚΠ25ΙΜΠΠαλαμάςσ149

68

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

συστηματικάαπότηνεπισήμανσητωνεποχώντηςπαλαμικήςποίησηςτωνlaquoτό-πωνraquoκαιτωνκλειδιώντηςαποκωδικοποίησήςτηςτηνεξέτασητωνεπιμέρουςσυλλογώντηςποιητικήςτηςστιχουργίαςκαιτηςγλώσσαςγιανακαταλήξειστιςτελικέςεπισημάνσειςκαιαποτιμήσειςΟΠαναγιωτόπουλοςξεκινάμετηνδιαπί-στωσητωνερευνητικώνυποθέσεων-ερωτημάτωντουτωνοποίωνοιαπαντήσειςαποτελούντακλειδιάτηςαποκωδικοποίησηςκαιαποτίμησηςτουέργουτου

(α)ηνεότερηποίηση(MallarmeacuteValeacuteryRilke)έχειαποδυναμώσειτηνποιητικήαξίατουΠινδάρουτουΒιργιλίουκαιτουΔάντη

(β)ανομουσικάκαιυποβλητικάεκπεφρασμένοςλόγοςείναιομόνοςγνήσιοςποιητικόςλόγοςτότεηεποποιίαήάλλημορφήποίησηςείναιέξωαπότηναλήθεια

(γ)υπάρχουνστοιχείαποιητικάκαιαντιποιητικάήτομεταχείρισμάτουςτακαθιστάέτσι

(δ)ηποίησηείναιέναςτρόποςήπολλοίτρόποιΟιαπαντήσειςστακαίριααυτάερωτήματαείναιαυτονόηταθετικέςαυτές

όμωςαποτελούντακλειδιάγιατηνπροσέγγισητηςποίησηςγενικάκαιειδικάγιατηνποίησητουΠαλαμά26διότικάθεεποχήβρίσκειτηνέκφρασηπουγνησι-ότερατηςταιριάζεισυνεπώςοκριτικόςπρέπεινααίρεταιπάνωαπότακαιρικάκριτήριαγιανασυλλάβειταμόνιμαστοιχείατηςαθανασίαςτουποιητικούλόγουΠρωταρχικόκύτταροκάθεμορφήςποίησης είναι τοαρχέγονολυρικόστοιχείοπουείναιοπόνοςτουανθρώπουκαιοπόνοςτουδημιουργού27ΟΠαναγιωτόπου-λοςπαρακολουθείτηνιστορικήεξέλιξητηςποίησηςτουΠαλαμάπροσπαθείναεντοπίσειτολυρικόκύτταροταθεμελιακάσυναισθήματακαιτιςβασικέςιδέεςτουςτόπουςθαλέγαμεναεπισημάνειτοανεπίκαιροδηλταστοιχείαόλωντωνκαιρώνκαινακρίνειτονποιητήμέσακαιέξωαπότονκαιρότου28

Ωςτόπουςεντοπίζειτηνπατρίδατηνφύσητηνγυναίκατοφωςκαιωςαφε-τηριακάδεδομέναπνευματικήςκαιψυχικής ιδιοσυστασίαςκαι τρόπουςδιαχεί-ρισηςτωνπραγμάτωντηνδιπλήψυχή(σοφίακαιπάθος29)καιτονσυγκρητισμόετεροκλήτωνστοιχείωνπουλαμβάνουνδεκάδεςδυϊστικέςμορφέςπαγανισμόςndashχριστιανισμός30ΆδωνιςndashΙησούςπαρθένοςΑθηνάndashπαρθένοςΜαρία31τοπαλίμ-ψηστοπεργαμηνόχφμεασκητικότροπάριγραμμένοπάνωσεαπεξεσμένοκείμενο

26ΙΜΠΠαλαμάςσ19-2027ΙΜΠΠαλαμάςσ20-2128ΙΜΠΠαλαμάςσ25πρβόσαγράφειπαρακάτω(όπσ266)ότιηποίησήτουπρέπεινακοιτάζεταιαπό τηνσκοπιά τουανεπίκαιρου ενώηπροσωπικότητά τουπρέπει ναlaquoκρίνεταιμέσαστονκαιρότηςraquo29laquoΗΣοφίακαιτοΠάθοςraquoείναιοτίτλοςτηςμακράςμελέτηςτουπουδημοσιεύθηκεστοεπι-μνημόσυνοτεύχοςγιατονΚωστήΠαλαμάτουπερΓράμματα(1943)σ17-70[=ΙΜΠΠαλαμάςσ259-351]30ΙΜΠΠαλαμάςσ13731ΙΜΠΠαλαμάςσ94-95

69

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

τηςΣαπφούς32αμαρτία(ηδονήπάθοςτύψησυντριβή)ndashασκητισμός33ουρανίακαιπορνικήΑφροδίτηαλλάκαιάλλαδίπολαόπωςπολιτείακαιμοναξιάγενικόndashατομικό34μεταφυσικήιδεολογίαndashεπιστημονικήεμπειρίαιδεαλισμόςndashθετικι-σμόςΟδυϊσμόςτουείναιφανερόςαπόνωρίς35τοδεπάθοςκαιτοπνεύμαείναιοιδύοαμετακίνητοιπόλοιτηςσυνολικήςενέργειαςτουΠαλαμά36

ΜετάτηνεπισήμανσητωνlaquoτόπωνraquoτωνπροϋποθέσεωνκαιτωντρόπωντουέργουτουοΠαναγιωτόπουλοςπροχωρείστονκαθορισμότωνεποχώντηςεξελι-κτικήςπορείαςτουΠαλαμά1872-1886οόρθροςέωςταΤραγούδιατηςΠατρίδοςμουΟπροπαρασκευαστικόςκύκλοςκλείνειέωςτα30τουχρόνια37Αυτόςπερι-λαμβάνειταΤραγούδιατηςΠατρίδοςμου(1886) πουέχουνμενιστορικήσημασίαωςσυλλογήαλλάεδώεντοπίζονταιόλοιοιτόποιτηςπαλαμικήςποίησης38καιτονΎμνοντηςΑθηνάς(1889)όπουφαίνεταιηβαθειάαρχαιομάθειαηπίστηστοπνεύμαηγλωσσικήευαισθησίακαιηφροντίδατηςμορφής39Στηνπερίοδοτηςπροετοιμασίας ανήκει και η συλλογήΤα μάτια τηςψυχής μου (1892)Η δεύτε-ρηπερίοδοςπεριλαμβάνειτηντελευταίαδεκαετίατου19ουαιώνα(1890-1900)την οποία οΠαναγιωτόπουλος θεωρεί κρίσιμη γόνιμη και laquoοριστική σεπολλάπερίοδοτηςπορείαςτουΠαλαμάraquo40διότιτότεδιαμορφώνεταιηποιητικήιδιο-προσωπίατουΣεαυτήνεγγράφονταιμερικάαπότασημαντικότερακατορθώμα-τατηςμούσαςτουόπωςοιΊαμβοικαιανάπαιστοι(1897)πουχαρακτηρίζονταιαπόαφαιρετικήλιτότητακαιπλαστικήτέχνη41ένααληθινόαριστούργημακατάτονJeanMoreacuteas42ΠεριλαμβάνειακόμητομοιρολόιτουΤάφου(1898)τοοποίοσυγκρίνειοΠαναγιωτόπουλοςμετοΒιβλίοτουμικρούαδελφού43 τουGustafafGeijerstam44 Στην ίδιαπερίοδοανήκουνκαι τααριστουργηματικάσονέτα των

32ΙΜΠΠαλαμάςσ14233ΙΜΠΠαλαμάςσ7834Ηψυχήτουήτανέναδιαρκέςεκκρεμέςανάμεσαστογενικόκαιτοειδικόβλόπσ17135ΙΜΠΠαλαμάςσ7836ΙΜΠΠαλαμάςσ5737ΙΜΠΠαλαμάςσ6838ΙΜΠΠαλαμάςσ26-414439ΙΜΠΠαλαμάςσ47-4940ΙΜΠΠαλαμάςσ6841ΙΜΠΠαλαμάςσ9442JeanMoreacuteasLe voyage en Gregraveceσ294βλαπόσπασμαστοΚΠαλαμάςlaquoΠώςθυμούμαιτουςΊαμβουςκαὶανάπαιστουςraquoσταΆπαντα1σ332-333βλπερισσότεραστηνΑλληλογρα-φίαεπιμέλειαΚΓΚασίνηςτΑΑθήνα1973σ273αρ38σημ343ΤουέργουαυτούέχουμεδύομεταφράσειςσταελληνικάτουΚωνσταντίνουΧατζόπουλουπουεκδόθηκεαπότονΒασιλείουτο1915και τουΛέοντοςΚουκούλαπουεκδόθηκεεπίσηςαπότονΒασιλείουτο1928ηδεύτερηαυτήμετάφρασηαναδημοσιεύθηκεαπότονΣαλίβεροσεδεύτερηέκδοσηχωρίςχρονολογίαβλσχετικάστοΚΓΚασίνηςΒιβλιογραφίατωνελληνικώνμεταφράσεωντηςξένηςλογοτεχνίαςτΒ΄(1901-1950)ΣΩΒΑθήνα2013αρ841141216744ΙΜΠΠαλαμάςσ101ΕδώπρέπεινrsquoαναφερθούνεπίσηςησυλλογήτουCharlesdePomairolsPourlrsquoenfantParisLibrairiePlon1904πουγράφτηκεμεαφορμήτονθάνατοτηςκόρηςτουκαιέχει τηνεξήςαφιέρωσηlaquoAgrave lameacutemoirede lapetiteLilidePomairolsPlaintespaternellesraquoκαι

70

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

laquoΠατρίδωνraquo45 ταοποίαχαρακτηρίζειοΠαναγιωτόπουλοςαπόταlaquoπιο ευτυχι-σμένακατορθώματαraquo46τουΠαλαμάΕπίσηςανήκουνlaquoΟιΧαιρετισμοίτηςΗλι-ογέννητηςraquo(1900)καθώςκαιτοαποκορύφωματηςελληνικήςσυμβολιστικήςτέ-χνηςμε τηνlaquoΦοινικιάraquo (1900)αλλάκαιαρκετάποιήματαπουδημοσιεύθηκαναργότεραστηνΑσάλευτη ζωή (1904) Την επόμενηπερίοδο (1900-1920) θεωρείοΠαναγιωτόπουλοςωςτηνεποχήτηςαπογείωσηςδιότισεαυτήνεγγράφονταιοιμεγάλεςσυνθέσειςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτου(1907)καιτηςΦλογέραςτουΒασιλιά (1910) αλλά και αρκετές άλλες συλλογές εξαιρετικού ενδιαφέροντοςΟΔΓεξετάζεταιαναλυτικάσεπολλέςσελίδεςκαιχαρακτηρίζεταιωςσύνθεσηεν-δεικτικήτωνπλεονεκτημάτωναλλάκαιτωνμειονεκτημάτωντηςποίησηςτουΠα-λαμά47Ιδιαίτεραπαρακολουθείτιςσημαντικότερεςαναλύσειςτουέργουόπωςλχ εκείνη του ΙωάννηΣυκουτρή48 συμφωνώντας μαζί του για την σπειροειδήκίνησητουέργουγύρωαπόένανάξοναπουσυνεχώςανεβαίνεικαικαθορίζονταςότιπρόκειταιγιατολυρικόάτομο49ΗμέθοδοςπουεφαρμόζειεδώοΠαναγιωτό-πουλοςείναιηβασικήαρχήτουδεινούαλεξανδρινούομηριστήαπότηνΣαμοθρά-κηΑρίσταρχου(215-145)laquoΌμηρονεξΟμήρουσαφηνίζεινraquoχρησιμοποιώνταςτοπαλαμικόοπλοστάσιογιατηνερμηνείατουποιήματος50ΑκολούθωςαναφέρεταιστοεπικολυρικόεγχείρηματηςελληνικήςσυνέχειαςμετηνΦλογέρατουΒασιλιάτο οποίο θεωρεί laquoμεστότερα αρχιτεκτονημένοraquo από τον Δωδεκάλογοraquo όπουομύθοςτονόημαηλυρικήδιάθεσημαζίμετονθρίαμβοτουδεκαπεντασύλλα-βουπάνεκιέρχονται51Στηνίδιαπερίοδοανήκεικαιηεκδήλωσητουαντικειμε-νικούλυρισμούτουοργισμένουπολίτηΠαλαμάόπουοπόνοςκαιοπόθοςγιατοκαλύτεροlaquoφλογίζουντοστίχοτουraquo52καιπαρrsquoόλοπουχτυπούντοσυγκεκριμένοδεντουςλείπειηλυτρωτικήπρόθεση53Εδώεπισημαίνειορθάτηνπαράλληληορ-

ταΤραγούδιαγιανεκράπαιδιάπουμελοποίησενοΓκούσταβΜάλερσεστίχουςτουFriedrichRuumlckertβλεπίσηςτηνσχετικήμελέτητουΒαγγέληΑθανασόπουλουlaquoΗηθικήτουλυρικούλόγουστονΤάφοτουΚωστήΠαλαμάraquoσταΠρακτικάτουΒ΄ΔιεθνούςΣυνεδρίουΚωστήςΠα-λαμάςΕξήνταχρόνιααπότονθάνατοτουτΒ ΙΚΠΑθήνασ625-628etpassimπέντεαπόταΤραγούδιαγιανεκράπαιδιάμετέφρασεοΒαγγέληςΑθανασόπουλοςταοποίαδημοσιεύονταιωςπαράρτηματηςπαραπάνωμελέτης(σ650-651)45ΔημοσιεύθηκανστηνεφημΕφημερίς25Δεκεμβρίου1895[=Άπαντα3ltΑσάλευτηζωήgtσ13-24]46ΙΜΠΠαλαμάςσ888947ΙΜΠΠαλαμάςσ18548ΙωΣυκουτρήςlaquoΟΔωδεκάλογοςτουΓύφτουraquoΝέαΓράμματαltΑφιέρωμαστονΠαλαμάgtχρΒ αρ5-6(Μάιος-Ιούνιος1936)σ100-210[=ΓκοβόστηςχχστηνσειράlaquoΓιαναγνωρίσουμετονΠαλαμάraquoαρ3]49ΙΜΠΠαλαμάςσ155162-16350ΤηνμέθοδοαυτήνεχρησιμοποίησακαιεγώστηνεισήγησήμουμετίτλοlaquoΠαλαμάνεκΠαλα-μάσαφηνίζεινraquoστηνημερίδαπουέγινεστηνΑκαδημίαΑθηνώντην16ηΔεκεμβρίου2009στοπλαίσιοτωνεορτασμώνγιατα150χρόνιααπότηνγέννησητουποιητή51ΙΜΠΠαλαμάςσ194195αντίστοιχα52ΙΜΠΠαλαμάςσ20753ΙΜΠΠαλαμάςσ209

71

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

γισμένηκαιανατρεπτικήδιάθεσηπουδιατρέχειπολλέςσελίδεςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτουκαι ταΣατιρικάγυμνάσματα54ΆλλεςσυλλογέςτηςπεριόδουείναιΟικαημοίτηςΛιμνοθάλασσας (1912)καιηΠολιτείακαιημοναξιά (1912)στιςοποίεςπεριλαμβάνονταισπουδαίαλυρικάποιήματαΕπίσηςστέκεταικαισεδύοάλλες συλλογές στουςΒωμούς (1915) τους οποίους θεωρεί από ταωριμότεραέργατουΠαλαμάόπουεπικρατείηηρωολατρικήκαιηαυτοβιογραφικήδιάθε-ση55στοβάθοςδενείναιlaquoπαράηεσωτερικήτοπιογραφίατουποιητήraquo56Ωριμό-τηταεδώπαρατηρείταικαιστηνστιχουργίασυνεχίζειοΠαναγιωτόπουλοςκαιμάλισταστονδεκαπεντασύλλαβοτονοποίομεταχειρίζεταιωςμεγάλοςβιρτου-όζοςτουστίχου57Αντίθετα έχειαντιρρήσειςγιαταΔεκατετράστιχα (1919)όχιγιατηναναμφισβήτητηlaquoστιχουργικήεντέλειάraquoτουςαλλάγιατίδενεξαντλούντοθέματουςμέσαστοπλαίσιοτων14στίχωνηαντίρρησηείναιδικαιολογημένηαπότηνσκοπιάτουκλασικούndashτουλεγόμενουπετραρχικούσονέτουndashόχιόμωςαπόλυταγιατίκαιοΣαίξπηρκαιάλλοιχρησιμοποιούντοσονέτοωςμέροςτουσυνόλουκαιόχιωςαυτόνομημονάδα58

Ητελευταίαεποχήαπότο1921-1943θεωρείταιαπότονΠαναγιωτόπουλοπε-ρίοδοςπτώσηςΣτουςΠεντασύλλαβουςκαιταΠαθητικάκρυφομιλήματα(1925)τουςΔειλούςκαισκληρούςστίχους(1928)τονΚύκλοτωντετραστίχων(1929)καιτιςΝύχτεςτουΦήμιου(1935)τασημάδιατηςπαρακμήςείναιπερισσότεραμερικάμοιάζουνγράφεισανlaquoχλομήξεφτισμένηαναδίπλωσητουΠαλαμάτηςακμήςraquoανκαιυπάρχουνκαιμερικάλυρικάαριστουργήματαόπωςηlaquoΒάναraquoοlaquoΘωμάςraquoοlaquoΠαθητικόςύμνοςraquoκά59

ΓενικεύονταςόσοναφοράστηνγλώσσατηνστιχουργίακαιτηνποιητικήτουΠαλαμά υπογραμμίζει (α) την αδιαμφισβήτητη προσφορά του στον δημοτικι-σμό60(β)τηνστιχουργικήμαεστρίακαιτηνσοφήμετρική61επένδυσηανάλογαμετοθέμα62(γ)τηνποιητικήτεχνικήόπωςηκυκλικήέμπνευσησεπολλέςσυλλογές63 (ΊαμβοικαιανάπαιστοιΣατιρικάγυμνάσματαΤαδεκατετράστιχακά)(δ)τηνμακροδομική τακτική τηςσύνθεσης όπωςη laquoΦοινικιάraquo ndash οι laquoΕκατόΦωνέςraquo ndashοlaquoΑσκραίοςraquoησύνδεσητωνlaquoΚομματιώναπότοΤραγούδιτουΉλιουraquoμετις

54ΙΜΠΠαλαμάςσ20955ΙΜΠΠαλαμάςσ21156ΙΜΠΠαλαμάςσ21157ΙΜΠΠαλαμάςσ21158ΙΜΠΠαλαμάςσ234εδώπρέπεινασυνυπολογισθείκαιτογεγονόςότισεπολλάδεκατε-τράστιχαείναιφανερήηπρόσληψητουσαιξπηρικούπαραδείγματος59ΙΜΠΠαλαμάςσ238-23960ΙΜΠΠαλαμάςσ36-3761ΙΜΠΠαλαμάςσ96ηεπισήμανσήτουαυτήέρχεταισεαντίφασημετηνπαρακάτωγνώμητουότιηιδιοσυγκρασίατουΠαλαμάήτανlaquoαντίθετημετουπομονετικόδούλεματουστίχουraquo62ΙΜΠΠαλαμάςσ104-10563ΙΜΠΠαλαμάςσ100

72

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

laquoΑλυσίδεςraquoόπουάξοναςείναιτοφως64αλλάκαιοιlaquoΑλυσίδεςraquoωςπροθάλαμοςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτου65

Ταυτόχρονα οΠαναγιωτόπουλοςαποδεικνύεται και αισθαντικόςαναλυτήςτης μικροδομής του ειδικούβάρους της λέξης και τουκυρίαρχουρόλου της66Επισημαίνειακόμητηνσυνεχήπάληθέσεωνκαιαντιθέσεων67καιτωνστρατηγι-κώντουλόγουπουξεκινούναπότοατομικόκαιμερικόκαιγενικεύουν68laquoκάτεχετηνκαθολικότηταraquoγράφειπράγμαπουlaquoσυναντούμεμονάχασταπολυδύναμαπνεύματαraquo69Ούτωςήάλλωςπραγματικήποίησηδενμπορείναυπάρξειχωρίςτηνδύναμητουφιλοσοφικούετασμούκαιτηνυπαγωγήτουπολυκερματισμένουκόσμουσεευρύτερασύνολακαιαρχές

ΒέβαιαναμηνπιστέψεικανείςότιοΠαναγιωτόπουλοςδενέχειεπιφυλάξειςκαιαντιρρήσειςόσοναφοράστηνπαλαμικήποίησηΑφούτόλμησεονεοσσόςτων20χρόνωνστηνδιάλεξητου1921πόσομάλλονεδώστηνμείζοναπαλαμικήτουκατάθεσηΟΠαναγιωτόπουλοςδενμασάταλόγιατουεπισημαίνειμενταυψηλάκατορθώματατηςποίησηςτουΠαλαμάσημειώνειόμωςκαιτιςπαρατηρήσειςτουφέρνωδύομόνον70παραδείγματαΣολωμόςndashΠαλαμάςγράφειοΠαναγιω-τόπουλοςγιαταΜάτιατηςψυχήςμου (1892)ότιπαράτονστίχοτουΣολωμούησυλλογήδεναποπνέειτοπαράδειγματουΣολωμού71καιαλλούlaquoόσοκαιναψάξουμετοέργοπουμαςαφήνειοΠαλαμάςδεθαβρούμεστίχουςπολλούςαλη-θινάαντάξιουςτηςσολωμικήςπαράδοσηςraquo72ΟιπαρατηρήσειςείναικαιοιδύοορθέςωςδιαπιστώσειςπούπάσχουνόμωςστοότιαφήνουντονανυποψίαστοαναγνώστηναυποθέσειότιοΠαναγιωτόπουλοςκάνειποιητικήσύγκρισηδεδο-μένου ότι είναι λάθος ναψάχνουμε να βρούμε τονΣολωμό στονΠαλαμά τηναπάντησητηνδίνειέμμεσακαιάμεσακαιίδιοςδηλγράφειότιηνεότερηποίησηδενακύρωσετονΠίνδαροτονΒιργίλιοκαιτονΔάντηγνήσιοςποιητικόςλόγοςείναικαιομουσικά εκπεφρασμένοςλόγοςκαιη εποποιία δηλπολλοί είναιοιδρόμοιπουέχειονουςκατάτονΣολωμόκαιοιτρόποιπουέχειηποίησηΠιοάμεσηαπάντησηndashδιευκρίνισηβρίσκουμε50σελίδεςπιοκάτωστηνμεγάλημελέ-τηγιατονΠαλαμάοΣολωμόςκαιοΠαλαμάςείναιlaquoδυοιδιοσυγκρασίεςολότελα

64ΙΜΠΠαλαμάςσ110-111πρβσ128-12965ΙΜΠΠαλαμάςσ11266ΙΜΠΠαλαμάςσ97αλλούπαρατηρείτηνχρήσηκαιτονρόλοτωνυποκοριστικώνγιατηνέκφρασηαγάπηςκαιπόνουόπωςλχστονΤάφοβλόπσ10467ΙΜΠΠαλαμάςσ13468ΙΜΠΠαλαμάςσ11469ΙΜΠΠαλαμάςσ28670ΗγνώμητουλχότιχάριζετηνδάφνηαπλόχερασεδικαίουςκαιαδίκουςδενευσταθείδιότιπρώτονοιπερισσότεροιΒάρναληςΚαζαντζάκηςΣεφέρηςΡίτσοςαλλάκαιοίδιοςοΠανα-γιωτόπουλος(βλπαραπάνωτιςσημειώσεις1718και24)αποδείχθηκανσπουδαίοιλογοτέχνεςδεύτεροντουςάλλουςτουςενθάρρυνενασυνεχίσουναλλάτουςεπεσήμαινεπόσοπολλήδου-λειάχρειάζεταικαιπόσοδύσκολοςείναιοδρόμοςτηςτέχνης71ΙΜΠΠαλαμάςσ6472ΙΜΠΠαλαμάςσ252

73

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

διαφορετικέςraquo73άρακαιοιδύοποιητικοίτρόποιείναιδιαφορετικοίαλλάνόμιμοιαλλάκαιγενικότερα(α)ταέργαλοιπόνπρέπειμεννακρίνονταιμετουςδικούςτουςόρουςκαινόμους74αλλάlaquoκαιτονόμομας [δηλαδήτασταθεράκριτήρια]κιαπότησύγκρισητούτηθαβγειητελικήκρίσηraquoκαι(β)laquoηποιητικήμεγαλοσύ-νηδεμετριέταιμεπήχυδανεικόπαράμονάχαμετομέτροπουηίδιαπροσφέ-ρειraquo75 Σημειώνει ακόμηως μειονέκτημα την συγκέντρωση λεπτομερειών όπουθααπαιτείτοολιγόλογησυμπύκνωσηΗπαρατήρησηείναιορθήανπρόκειταιγιαλυρικάποιήματαδενευσταθείότανπρόκειταιγιαμεγάληςπνοήςέργαΌμωςοΠαναγιωτόπουλοςωςάξιοςκριτικόςγνωρίζειότιlaquoοδημιουργόςαξίζειπάνταόσοαξίζουνοιπιοευτυχισμένεςεμπνεύσειςτουτατελειότεραέργατουεκείναπουαντιπροσωπεύουνουσιαστικότερακαιτοεσωτερικότουθησαύρισμακαιτηνεκφραστικήτουδύναμηraquo76

Κωδικοποιώσχεδόνασχολίασταταγενικάσυμπεράσματάτου(α)Ηκαίριαπροσφοράτουστονκριτικόλόγοηεισαγωγήτουελληνισμούσε

πρόσωπαπράγματαρεύματατηςτέχνης77ηlaquoαδαπάνητηπαρακαταθήκηraquo78τηςπολυμάθειάςτουηαξίατωνανέκδοτωνκριτικώνάρθρωνπουπρέπειναδημοσι-ευθούν79οκλασικορομαντικόςχαρακτήραςτηςκριτικήςτου80καιηβασικήτουαρχήlaquoαγαπώσυγκρίνωκρίνωεγκατασταίνωraquo81

(β)Ηπραγματικήεσωτερικήβιογραφίατουπροκύπτειμέσααπότοέργοτου82διότιορθάπιστεύειοΠαναγιωτόπουλοςότιlaquoολόκληροτοέργοτουδενείναιπαράμιααδιάκοπηποικιλόμορφηκαιποικιλόχρωμηαυτοεξομολόγησηraquo83

(γ)ΟΠαλαμάςτόλμησενακάμειποίησηγιατουςλίγους84καθιστώνταςτηναγώνισμα τεράστιο85 ανεβάζοντας το έργοσε laquoδυσθεώρητοraquoύψος86Όμως μετηνυπεύθυνηαντιμετώπισητουλόγουόπωςοΣολωμόςκαιοΚάλβος87καιτονακαταπόνητοαγώνατουκαιτηνεπιδίωξητουανέφικτου88κατέστησετονδρόμο

73ΙΜΠΠαλαμάςσ30474ΙΜΠΠαλαμάςσ34275ΙΜΠΠαλαμάςσ258πρβόπσ111-11276ΙΜΠΠαλαμάςσ34377ΙΜΠΠαλαμάςσ274-27578ΙΜΠΠαλαμάςσ11079ΙΜΠΠαλαμάςσ35580ΙΜΠΠαλαμάςσ32381ΚωστήςΠαλαμάςΆπαντατ8ltΠεζοίΔρόμοιΑ΄gtσ113πρβΙΜΠΠαλαμάςσ32382ΙΜΠΠαλαμάςσ36283ΙΜΠΠαλαμάςσ26584ΙΜΠΠαλαμάςσ33685ΙΜΠΠαλαμάςσ33786ΙΜΠΠαλαμάςσ335-33687ΙΜΠΠαλαμάςσ33588ΙΜΠΠαλαμάςσ141πρβσ177

74

τηςποίησηςπιοβατό89ΧωρίςτοlaquoολοκαύτωμαraquoτουΠαλαμάγράφειοΠαπατζώ-νηςούτεκανθαμπορούσεναονειρευτείαυτήντηνπορείατοlaquoολιγάριθμοσμήνοςαετιδέωνμαςσαντονΣεφέρηκαισαντονΕλύτηraquo90laquoΑυτόςφορτώθηκεστηνράχητουόλατrsquoάχαραβάρηενόςσυγχρονισμούπουεπιβαλλότανπολυμερέστατουηθικούκοινωνικούγλωσσικούαισθητικούraquo91καιστάθηκετοκέντροτηςπνευ-ματικήςζωής92καιηπλατύτερησυνείδησηγιαμισόναιώνα93

ΚαιγιατονΠαναγιωτόπουλοστάθηκεοδηγόςόπωςομολογείο ίδιοςlaquoμουάνοιξεπολυσήμαντουςδρόμουςκαιστηντέχνηκαιστηνσκέψηraquo94 γράφει Ιδι-αίτερατοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουέχειωςπρότυποτοκριτικόέργοτουΠαλαμάόπωςέχειήδηπαρατηρηθεί95όσοναφοράστηνβαθιάγνώσητηνακριβοδίκαιηαποτίμησηαλλάκαιστηνφράσηακόμη96

Καιητελικήαποτίμησήτουδιατυπωμένημrsquoέναναντίλογοκιέναλόγογρά-φειlaquoκαταλογίζειςστονΠαλαμάτέτοιαβαρύταταελαττώματατέτοιεςαδυναμίεςαθεράπευτεςκrsquo εξακολουθείς να τονπιστεύειςσπουδαίοraquoκαιαπαντάο ίδιοςlaquoοΠαλαμάςκαιμrsquoόλατουταπαραστρατήματακαιμrsquoόλατουτα ελαττώμα-τααπόδειξεσrsquoόλητουτηζωήπωςκατέχειρωμαλέακαιπολύτροπητηνακέριαποιητικήσυνείδησηΕίτανπολυδύναμηλυρικήφύσηraquo97Στηνεσώτατηουσίατηςηποίησήτουπαράτουςlaquoχίλιουςδρόμουςraquoπουακολουθεί είναιλυρική είναιεκείνοτομέρος τοοποίοθαδιασωθείγράφειοΠαναγιωτόπουλοςlaquoόπουπιοανόθευτοςκαιπιομαστορικάξεσκεπάζεταιολυρικόςτουκραδασμόςraquo98laquoΤολυ-ρικότουκύτταροείτανένακύτταροπολυδύναμοπολύμορφοαδαπάνητοβαθύ-ταταδημιουργικόένακύτταροπουβρισκότανολοένασεοργασμόπουγεννο-

89ΙΜΠΠαλαμάςσ33090ΒλΤάκηςΠαπατζώνηςlaquoΤομεταφραστικότουέργοraquoΓράμματαltΕπιμνημόσυνοτεύχοςgt1943σ27491Παπατζώνηςόπσ27392ΙΜΠΠαλαμάςσ35093ΙΜΠΠαλαμάςσ255πρβσ28994ΙΜΠΠαλαμάςσ1395ΒλΠΔΜαστροδημήτρηςlaquoΘέματακαιπροβληματισμοίσταΠρόσωπακαιτακείμενατουΙΜΠαναγιωτόπουλου(μιασυνοπτικήεξέταση)raquoστοΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙΜΠανα-γιωτόπουλου4ηΕπιστημονικήΣυνάντησηΠρακτικάΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπου-λουΑθήνα2003σ173-17496ΠαραθέτωένααπόσπασμααπότηνμελέτητουγιατονΠαλαμάτοοποίοεάνέβλεπαναδέ-σποτοοι γνωρίζοντες τονκριτικό λόγοκαι τωνδύο δενθαμπορούσαν νrsquoαναγνωρίσουνσεποιονανήκειαντιγράφωlaquoοποιητήςβέβαιοςγιατηναξιοσύνητουεπιστρέφεισυχνάστονπα-ραδομένοστονιερότατοδεκαπεντασύλλαβοκαιτονπλάθεικαιτονξαναπλάθεικαιτονλυγάεικαιτοναπλώνειμεαπανωτέςσυνιζήσειςκαιτονστεριώνεικαιτουδίνειτοβαρύπερπάτηματουκουρασμένουστρατοκόπουκαιτοαλαφροκυμάτισματουανάερουκλώνουκατάτηδιάθεσητηςστιγμήςκαιχύνειμέσατουόλητηνκατασταλαγμένηλυρικήτουορμήμrsquoαιφνίδιαξεσπάσματαπάθους εδώκαι κει ξεσπάσματαυποταγμέναπάνταστο νόημα ενός εσώτερουρυθμούraquo βλΙΜΠΠαλαμάςσ213-21497ΙΜΠΠαλαμάςσ25598ΙΜΠΠαλαμάςσ371πρβσ258πρβΆνταΚατσίκη-ΓκίβαλουlaquoΟΚωστήςΠαλαμάςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquoΠόρφυραςτχ97(Οκτώβριος-Νοέμβριος2000)σ497498

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

75

βολούσεακατάπαυταπουδεγνώρισεαπαυδημόraquo99Ήτανέναπνεύμαβαθύταταρομαντικό100όχιβέβαιαμετηντρέχουσασημασίατουόρουαλλάτουακατα-πόνητουκυνηγούτουανέφικτουΚαικαταλήγειοΠαναγιωτόπουλοςlaquoτοολοφά-νεροτοαμετακίνητοκατάτηνγνώμημουσυμπέρασμα[είναι]πωςηψυχήτουτραγουδιούείτανκrsquoηαληθινήψυχήτουraquo101

ΚρίνονταςτώρατονκρίνανταπρέπειναπούμεπωςοΚωστήςΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουείναιμιααπότιςπιοολοκληρωμένεςκαιισορροπημένεςολι-στικέςπροσεγγίσειςτουέργουτουΠοιητήπουοιειδότεςτηνκατατάσσουνμετα-ξύτωνκορυφαίωνμελετώνγιατοέργοτου

Abstract

The critical approach of Palamasrsquo work by IMPanagiotopoulos registers a circlewhichbeginswithhis1921 lecture and endswithhis1944big synthesisPalamas whichwasawardedwiththeldquoPalamasPrizerdquoTheawetowardsthePoetrsquosworklastedupto1925whentheldquoPalamascrisisrdquobeganashehimselfwritesThere-approachtookplacein1933andpeakedwiththe1944synthesis

Panagiotopoulosrsquostudyhastheadvantageofbeingwrittenbyaphilologistagreatauthor and critic therefore he combines the literary system the artistic sensitivityandthefairassessmentPanagiotopoulosexpressesinanintroductionhishypotheseswhich are concentrated into two places (a) there are many poetic ways (b) eachworkmust be judged under its own conditions Following that he sets the eras ofpalamicpoetryhighlightstheldquoplacesrdquoandregistersthecharacteristicsofthepoetrsquosintellectual personality which are the ldquodouble soulrdquo the intense juxtaposition andtheongoingbattleof theoppositesSumminguphisconclusionsheunderlines themasteryofhisversesthecyclicinspirationthetacticsthemacro-structuralsynthesisthemicro-structurallexicalmanagementtherobustpoeticconscienceandhisnever-ceasinglyricalcellwithoutomittingtostressoutsomeweaknessesAsaworthycritiche notes that the creatormust be judged by the happymoments of his inspirationCertainlyPanagiotopoulosrsquoPalamasisthoughttobeoneofthemostintegratedandholisticapproachesofthePoetrsquoswork

99ΙΜΠΠαλαμάςσ256100ΙΜΠΠαλαμάςσ257101ΙΜΠΠαλαμάςσ355

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

231

Πρινεπιχειρήσωμιασύντομηεπισκόπησητωνσυμβολώνκαιτωνσυμπερασμά-τωντουΣυνεδρίουμαςθέλωναεκφράσωτηνχαράμουπουφτάσαμεαισίωςστηνουσιαστικήολοκλήρωσητωνεργασιώντουόπωςοιπαλιοίαντιγραφείςκωδίκωνπουπαρομοίαζαν τηνπεράτωση της εργασίας τους μεπροσόρμισησεασφαλήλιμέναΈπειτανrsquoαναφέρωμερικάστοιχείαπουαφορούνστηνθεματολογίακαιτηνπροετοιμασίατηςοργάνωσήςτουΠρώτα-πρώταόσοναφοράστηναπόφασηγιατοαντικείμενοτουΣυνεδρίουηΕπιστημονικήΕπιτροπήέλαβευπόψητιςεξήςπαραδοχές(α)οΠαναγιωτόπουλοςαποτελείμιαφυσιογνωμίααναγεννησιακούτύπουμετηνπολυμέρειατουέργουτουκαιτηνεπιτυχήενασχόλησημεόλαταείδητουλόγου(β)τολογοτεχνικόέργοτουκαιπερισσότερογνωστόείναιαλλάκυρίωςμελετήθηκεαρκετάστοπροηγούμενοσυνέδριοπουδιοργάνωσετοΕλλη-νικόΕκπαιδευτήριοndashΣχολήΙΜΠαναγιωτόπουλουσεσυνεργασίαμετονΣύλλο-γοΑποφοίτωνΕλληνικούΕκπαιδευτηρίου1ΣυνεπώςηεπανάληψηενόςγενικούσυνεδρίουδενθαήτανσκόπιμηΓιrsquoαυτόαποφασίσθηκεημελέτητήςεξίσουμετολογοτεχνικόσπουδαίαςπλευράςτουέργουτουπουείναιηΚριτική

ΈρχομαιστασυμπεράσματαΓιατηνεπαγωγικότερηπαρουσίασήτουςομα-δοποιώτις εισηγήσειςανάλογαμε τοαντικείμενό τουςΗ εισήγηση τουκΠυ-λαρινούείχεστόχοndashκαι έτσιλειτούργησεndashωςεισαγωγήστοΚριτικόΈργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουΗδουλειάαυτήδενήτανκαθόλουεύκοληόπωςμπορείναεικάσεικανείςδιότικαιεποπτείατουόλουήταναπαραίτητηκαιδιαχείρισητουυλικούόχιτυχαίαΈτσιόσοοχρόνοςτοεπέτρεπεμαςπαρουσίασεταπολλάπεδίαάσκησηςτηςκριτικήςαπότονΠαναγιωτόπουλοπουείναιηλογοτεχνικήκατrsquoεξοχήνκριτικήηβιβλιοκριτικήητεχνοκριτικήηδοκιμιακήκαιηκοινωνικήκριτικήπουβρίσκονταισταπολλάβιβλίατουαλλάκαιστοναπίστευτοαριθμόαθησαύριστωνάρθρωνκαιμελετώνστονπεριοδικόκαιτονημερήσιοτύποαλλά

1ΒλΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου4ηΕπιστημονικήΣυνάντησηΠρα-κτικάεπιμΘεοδόσηςΠυλαρινόςΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουΑθήνα2003

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

232

καισεεγκυκλοπαιδικάλεξικάΟΠαναγιωτόπουλοςάσκησετηνπολύπλευρηκρι-τικήτουμεγνώσηευαισθησίασυνέπειαθάρροςτηςγνώμηςτουκαικύροςΟκΠυλαρινόςκατόρθωσεναμαςδώσειτηνεικόνατουωκεανούσrsquoέναποτήρινερούπουήτανοχρόνοςτων25λεπτώντηςώρας

ΔύοεισηγήσειςεκείνεςτουκΚαράογλουκαιτουκΑγγελάτουκινήθηκανκατrsquo εξοχήν στοπεδίο των θεωρητικώνπροβληματισμών για τηνφυσιογνωμίατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουΣτόχοςτηςπρώτηςυπήρξενηlaquoκριτικήτηςκριτικήςraquoτουΠαναγιωτόπουλουδηλαδήηαναζήτησητηςαπάντησηςστηνερευ-νητικήυπόθεσηlaquoτίείναι ίσωςκριτικήγιατονΙΜΠαναγιωτόπουλοraquoΑπότηνανάλυσησυγκεκριμένωνμελετώντουσεπεριοδικάτηςδεκαετίαςτουrsquo40καιτηνεισαγωγικήμελέτητουγιατηνΝεοελληνικήΚριτικήστοντόμο42τηςlaquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςraquoοκΚαράογλουμαςαπέδειξενότιοΠαναγιωτόπουλοςδενάσκη-σετηνκριτικήαπαράσκευοςκαιεμπειρικάαλλάlaquoδυναμωμένοςμεθεωρίακαιμελέτηraquoμεαποτέλεσμαηκριτικήτουναστηρίζεταισεθεωρητικέςαρχέςκαικα-νόνεςΣτονίδιοκύκλοτωνθεωρητικώνπροβληματισμώνκαιπροϋποθέσεωνγιατηνάσκησητηςκριτικήςκινήθηκεκαιηδεύτερηεισήγησηΟκΑγγελάτοςμαςαπέδειξεπωςοΠαναγιωτόπουλοςμεβάσημιασυγκεκριμένησυνθετικήαντίλη-ψηπουστηρίζεταισεορισμένακριτήριαόπωςείναιοιιστορικοίόροιτηςδιαμόρ-φωσηςτωνλογοτεχνικώνπαραδόσεωνμετιςσυνέχειεςκαιτιςρήξειςτουςαπότηνμιααλλάκαιηκατάκτησηενόςάρτιουοργάνουδιαπόρθμευσηςτηςσκέψηςπουείναιηγλώσσααπότηνάλλη ισορροπείδόκιμαανάμεσαστηνιστορίατηςλογοτεχνίαςκαιτηνκριτικήμεαποτέλεσμαναδιατυπώνεικαίριεςπαρατηρήσειςγιατηνπεζογραφικήπαραγωγήτηςπεριόδου1920-1940

Μετά τις θεωρητικέςαυτέςπροσεγγίσεις για τηνφυσιογνωμία της κριτικήςτουΠαναγιωτόπουλου έρχομαιστοβασικόέργουποδομήςπουείναιηΒιβλιο-γραφίααφετηρίαsinequanonκάθεσοβαρήςμελέτηςενόςσυγγραφέαΗβιβλιο-γραφίαείναιέναπερίεργοέργοΑντηνδεικανείςαποσπασματικάδηλαδήαπότηνπλευράτουβιαστικούχρήστηπουπροστρέχεινrsquoαντλήσειπέντε-δέκαψηφί-δεςαντιλαμβάνεταιμεντηνχρησιμότητάτουχάνειόμωςτηνεικόναΑνόμωςτηνπροσεγγίσεικάποιοςστοσύνολότηςμεόλεςτιςψηφίδεςστηνθέσητουςτότεβλέπειμιαπανοραμικήεικόνασυναρπαστικήτηνοποίασυνθέτουνοόγκοςτουέργουηγνώσηηπολυμέρειακαιητεράστιαθεματολογίαΑυτάόλαμαςταέχειδώσειηκατrsquoεξοχήναρμόδιακΠαναρέτουαφούηίδιασυνέταξεαυτότοέργοΗβιβλιογραφίακαλύπτειταέτη1916-1982Απότα3295λήμματατα3179είναιηεργογραφίακαιμόνο116ηφιλολογίαΕύχομαινασυνεχισθείκάποτετοέργο

ΤηνχαρτογράφησητηςπλούσιαςεργογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουστονημερήσιοτύποαπότο1917έωςτοτέλοςτηςζωήςτουτο1982μαςπαρουσίασεοκΒαρελάςΣτηνεισήγησηαυτήεξετάστηκανιδιαίτεραοιδιαρκέστερεςκαισημαντικότερεςσυνεργασίεςτουστιςεφημερίδεςΔημοκρατία(1924-1926)Πρω-ΐα(1933-1940)καιΕλευθερία(1965-1967)ΟκΒαρελάςέμπειροςερευνητήςκαιικανόςχειριστήςμεγάλωνσυνόλωνπληροφοριώνμαςέδωσετηντάξητωναριθ-

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

233

μητικώνδεδομένωνδιερεύνησετιςιδιαιτερότητεςτωνάρθρωνκαιτιςανάλογεςπροσαρμογέςτουςσεσχέσημετηνποικιλίακαιτονχαρακτήρατωνεντύπωνμαςπαρουσίασετηνπλούσιαθεματολογίατουςκαιτηναδιαμφισβήτητηποιότηταπολλώναπόαυτάΕίναιγνωστόβέβαιαότιαπότοπολύενδιαφέροναυτόυλικόμικρόμέροςμόνονέχειπεριλάβεισεβιβλίατουοΠαναγιωτόπουλοςΣτονχώροτωνσυνεργασιώντουΠαναγιωτόπουλουκινήθηκεκαιηεισήγησητηςκΟικονο-μοπούλουΠρόκειταιγιατηνlaquoΒασικήΒιβλιοθήκηraquoενόςεμβληματικούκαιμακρό-πνοουέργουτηςδεκαετίαςτουrsquo50τοοποίοουδέποτεέχασετηνχρησιμότητάτουΕδώεπισημάνθηκανδύοβασικέςπαράμετροιτιςοποίεςυπογραμμίζουμε(α)είναιτοαναγνωρισμένοκύροςτουΠαναγιωτόπουλουοοποίοςμαζίμετονκαθηγητήΔιονύσιοΖακυθηνόκαιτονφιλόσοφοκαιδοκιμιογράφοΕυάγγελοΠαπανούτσοαποτελούσαντηνσυντακτικήεπιτροπήγιατηνδιεκπεραίωσητουγιγαντιαίουαυ-τούέργουγιαόλαταγραμματειακάκαιλογοτεχνικάείδηαπότον11οαιώναέωςταμέσατου20ού(β)ΟΠαναγιωτόπουλοςπέραντουεποπτικούκαισυμβουλευ-τικούρόλουτουωςσυντάκτηεπιμελήθηκετουςτόμουςγιατονΓεώργιοΒιζυηνόγιατοΙστορικόΜυθιστόρημακαιαπόκοινούμετουςάλλουςδύοσυντάκτεςτονεξαιρετικάενδιαφέροντατόμογιατηνΝεοελληνικήΚριτικήΌλεςαυτέςτιςπτυχέςκαιτηνσημασίατουςανέδειξενηκΟικονομοπούλουμετηνεισήγησήτης

Ο επόμενος κύκλος που περιλαμβάνει δύο επίσης εισηγήσεις αναφέρεταιστηνενασχόλησητουΠαναγιωτόπουλουμετηνπαλαιότερηλογοτεχνίαμαςέωςτηνΕπανάστασηΑυτήντηνπερίοδοδιερεύνησανοκΞούριαςκαιηκΔημάκηΜε την εισήγησή του ο κ Ξούριας επισήμανε πρώτον ότι οι περί ού ο λόγοςμελέτες είναι ολιγάριθμες δεύτερον ότι η ορολογίαπου χρησιμοποιεί οΠανα-γιωτόπουλοςστηνβάσητουδιπόλουλογιοσύνηλογοτεχνίακαθορίζειανάλογακαιτηναντιμετώπισηαπόμέρουςτουτωνσχετικώνκειμένωνταπροϊόντατηςλογιοσύνηςυπήρξανπερισσότερααλλάκυρίωςυπήρξανχρήσιμαγιατονυπό-δουλοελληνισμόενώταλογοτεχνικάέργατης ίδιαςπεριόδουήσανολιγότεραΟΠαναγιωτόπουλος είχε εποπτεία της παλαιότερης περιόδου της λογοτεχνίαςμαςηδεαποσαφήνισητηςκριτικήςστάσηςτουόπωςμαςέδειξεοκΞούριαςείναιχρήσιμηγιατηνκριτικήαποτίμησητωνπροϊόντωντηςεπόμενηςπεριόδουτης laquoνεοελληνικήςraquo όπως την ονομάζει ο Παναγιωτόπουλος Η εισήγηση τηςκΔημάκηκινείταιστηνίδιαπερίοδοαλλάαφοράσεσυγκεκριμένοσυγγραφέαπουείναιοΚοραήςΗκΔημάκημαςπαρουσίασεέναάγνωστοκείμενοτουΠανα-γιωτόπουλουτοοποίοεπισήμανεστοΙστορικόΑρχείοτουΠανεπιστημίουΑθη-νώνμετίτλοlaquoΟΑδαμάντιοςΚοραήςωςλογοτέχνηςκαιδιδάσκαλοςύφουςraquoτοοποίοπροόριζεγιαδιδακτορικήδιατριβήΩςεισηγητήςορίστηκεοκαθηγητήςτηςΑρχαίαςΕλληνικήςΦιλολογίαςΕμμανουήλΠεζόπουλοςΤοκείμενουπεβλήθηδύοφορές(19351941)όπωςακούσαμεαλλάηδιαδικασίαδενδιεκπεραιώθηκεγιααδιευκρίνιστουςακόμαλόγουςΑπότηνανάλυσητουκειμένουφάνηκεηεπι-στημονικήμεθοδικότητακαιηκριτικήοξύνοιαμετηνοποίαοΠαναγιωτόπουλοςεπιχειρείνrsquoαναδείξει τιςλογοτεχνικέςσυνιστώσεςτηςδημιουργίαςτουΚοραή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

234

Είναιαυτονόητοπωςηπεριέργειαόλωνμαςθαθεραπευθείμετηνεπιβαλλόμενηδημοσίευσητουκειμένου

ΓιατηνπερίοδομετάτηνΕπανάστασηακούσθηκαντέσσεριςανακοινώσειςοιοποίεςδιερεύνησαντηνκριτικήαποτίμησητουΠαναγιωτόπουλουγιαμείζονεςσταθμούςτηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςτονΣολωμόκαιτονΚάλβοτονΠαλα-μά τονΚαβάφη και τονΚαρυωτάκηΗ κΑφροδίτηΑθανασοπούλου εξέτασεμε γνώσηκαι ευαισθησία τιςκριτικέςαπόψεις τουΠαναγιωτόπουλουγια τουςπατέρεςΣολωμόκαιΚάλβοαλλάκαιάλλουςεπτανησίουςποιητέςΕρευνητικόυλικότηςαποτέλεσανκατrsquoεξοχήναλλάόχιμόνονοιέξιτόμοιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνσειράςτηνοποίαεύστοχααποκαλείlaquoάτυπηγραμματολογίαraquoΗ κ Αθανασοπούλου επισήμανε την αισθητική θεωρία του ΠαναγιωτόπουλουγιατονποιητικόλόγογενικάκαιειδικάτιςαπόψειςτουγιατονΣολωμόκαιτονΚάλβοσεσύγκρισημετουςσύγχρονούςτουςποιητέςτηςlaquoΠαλαιάςraquoλεγόμενηςΑθηναϊκήςΣχολήςαλλάκαιμrsquoεκείνουςτηςγενιάςτουΠαλαμά

ΟΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονΠαλαμάκαιστονΚαβάφηδύοξεχωρι-στούςτόμουςαπότουςέξιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνένεκατηςσημασίαςτουςωςσταθμώνκαιαφετηριώντηςνεοελληνικήςποίησηςΤηνπερίπτωσητηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαλαμάεξέτασεογράφωνοοποίοςανέφερεότιησχέσηαυτήυπήρξεδιαρκήςκαιδιαλεκτικήαλλάκυρίωςαποκαλυπτικήτουχαρακτήρατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουπουσυνδυάζειτηνφιλολογικήμεθοδικότητατηνκαλλιτεχνικήευαισθησίακαιτηνδίκαιηαποτίμησηΈτσιοΠαναγιωτόπουλοςστηνμονογραφίατουγιατονΠαλαμάδιατυπώνειεισαγωγικάτιςερευνητικέςυπο-θέσειςτουορίζειτιςεποχέςτηςπαλαμικήςποίησηςκαιεπισημαίνειτουςlaquoτόπουςraquoτηςενώπαράλληλαδιαγράφειταχαρακτηριστικάτηςπνευματικήςιδιοσυστασίαςτουποιητήπουείναιηδιπλήψυχήκαιοέντονοςσυγκρητισμόςΣτηνεισήγησηυπογραμμίστηκανκυρίωςδύοπράγματα(α)ηάποψητουΠαναγιωτόπουλουγιατηναποφασιστικήσημασίατουρόλουτουΠαλαμάγιατηννεοελληνικήποίησηκαι(β)ηάποψητουεισηγητήότιοΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουαποτελείμιαναπότις4-5πιοολοκληρωμένεςμονογραφίεςγιατοέργοτουποιητή

Ταχαρακτηριστικάτηςβαθιάςγνώσηςτηςμεθοδικότηταςκαιτηςευαισθησί-αςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουδιαπίστωσεκαιοκΚαψωμένοςστηνεισή-γησήτουγιατονΚαβάφηΟκΚαψωμένοςχαρακτηρίζειτηνμονογραφίαγιατονΚαβάφηπουαποτελείτονΔ΄τόμοΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνωςμελέτησυστηματικήδιότιεξετάζειπροοδευτικάτονάνθρωποτακοινωνικάκαιπολιτι-σμικάσυμφραζόμενατηςεποχήςτουταδιακριτικάγνωρίσματατηςέμπνευσήςτουτοαξιακότουσύστημακαθώςκαιταειδοποιάστοιχείατηςποιητικήςτου(γλώσσαστιχουργίατεχνικέςαισθητική)ΦάνηκεκαθαράαπότηνεισήγησηπωςησυμβολήτηςμονογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουγιατηνερμηνείατηςποίησηςτουΚαβάφηπαρrsquoόλοπουδημοσιεύθηκετο1946διατηρείακέραιηέωςσήμεραμέσαστονόγκοτηςκαβαφικήςβιβλιογραφίαςτηνσημασίατης

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

235

ΣπουδαίοςσταθμόςτηςεπόμενηςγενιάςστηνποίησήμαςείναιοΚώσταςΚα-ρυωτάκηςΤηνπερίπτωσηαυτήνεξέτασεοκΑγάθοςγνώστηςόλωντωνπαρα-μέτρωντηςπεριόδουμεβάσητοεκτεταμένομέροςτουΕ΄τόμουΤων προσώπωνκαιτωνκειμένων τοοποίοοΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονποιητήκαθώςκαι άλλα σημαντικά του κείμεναΟΠαναγιωτόπουλος εξετάζει εξελικτικά τηνγνωριμίατουμετονποιητήτηνσύντομηδιάρκειατουβίουτουτονάνθρωποτηνσχέσημετηνπαράδοσηκαιτουςπολιτικοκοινωνικούςκαιπολιτισμικούςόρουςτηςεποχήςΚαταλήγειμεταχαρακτηριστικάτηςποίησήςτουκαιτηναποτίμησήτηςΌλααυτάπαρουσιάσθηκανμεμεθοδικότρόποαπότονκΑγάθο

Ο Παναγιωτόπουλος παράλληλα με την νεοελληνική λογοτεχνία μελέτησεκαι την ευρωπαϊκήΈτυχεπρόσφαταναχρησιμοποιήσωένακειμενάκι τουγιατονμεγάλονορβηγόσυγγραφέαΚνουτΧάμσουνκαιδιαπίστωσατοκαίριοτωνπαρατηρήσεώντουκαισταπιομικράτουκείμεναΑυτήντηνπεριοχήεξέτασεοκΓεράσιμοςΖώραςοοποίοςανέδειξετηνσυγκριτικήματιάτουΠαναγιωτό-πουλουαλλάκαιτοαπαραίτητοτηςσυνανάγνωσηςτηςελληνικήςμετηνευρω-παϊκήλογοτεχνίαΌπωςφάνηκεαπότηνεισήγησητακείμενααυτάείναιπολλάαλλάδιάσπαρταστουςτόμουςΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνσεταξιδιωτικάκείμενααλλάκαισεπολλάάλλαέντυπαΚαίριααντικείμενατωνπροβληματι-σμώνκαιτωνκριτικώνndashσυγκριτικώνπροσεγγίσεωντουΠαναγιωτόπουλουείναιτανεωτερικάρεύματατηςευρωπαϊκήςλογοτεχνίαςσεσχέσημετηνελληνικήοαισθητισμός οι τάσεις της ευρωπαϊκήςπεζογραφίας της εποχής του αλλά καικρίσειςκαιαπόψειςγιαπολλάπρόσωπακαιθέματαπουμαςπαρουσίασεστηνεισήγησήτουοκΖώρας

ΟιπεριοχέςτηςγνώσηςτηςμελέτηςτηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιω-τόπουλουδενέχουντελειωμόΤρειςσπουδαίεςπεριοχέςτηςσκέψηςκαιτωνπρο-βληματισμώντουστιςοποίεςαφιέρωσεμεγάλομέροςτηςζωήςκαιτηςκριτικήςτουσκέψηςείναιοδοκιμιακόςλόγοςητεχνοκριτικήκαιηπαιδαγωγίαωςθεωρίακαιπράξηΤοδοκιμιακότουέργοείναιπλουσιότατοκαιγνωστότατοένεκατηςσταθερήςεπιλογήςτουωςυποδειγματικούνεοελληνικούλόγουΤαχαρακτηρι-στικάτουέργουαυτούανέλυσεμεκύροςοκΝάκαςμεταφραστήςδοκιμίωντουMontaigneκαιειδικόςστηνμελέτητουείδουςκαιστηνμελέτητηςγλώσσαςΈτσιμαςπαρουσίασεταιδιαίτεραχαρακτηριστικάτηςδοκιμιογραφίαςτουΠαναγιω-τόπουλουτιςθεωρητικέςαπόψειςτουγιατοδοκίμιοαλλάκαιτηνκαλλιεργημένηγλώσσατηςδιαπόρθμευσηςτωνδιανοημάτωντου

ΜέγαπεδίοάσκησηςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουήτανκαιητεχνοκρι-τικήΤαβιβλίαοιμελέτεςταάρθραοιαναφορέςσεόλεςτιςμορφέςτηςτέχνηςαλλάιδιαίτεραστηνζωγραφικήείναιαναρίθμηταΘαέλεγεκανείςότιδενυπάρ-χεικείμενότουπουναμηνέχεισχετικήαναφοράΑυτάόλαείναιβέβαιααποτέ-λεσματηςαγάπηςτουγιατηντέχνησυνακόλουθοτηςοποίαςείναιηβαθειάτουγνώσηΤηνανάδειξηκαιαποτίμησητουέργουαυτούανέλαβεκαιδιεκπεραίωσεμετονκαλύτεροτρόποηκΚαλογήρουηοποίαεπεσήμανεπολύσωστάπωςαυτή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

236

ηπροσέγγισήτουενεργοποίησεέναείδοςπαλίμψηστηςγραφήςστοοπλοστάσιότουώστεμέσασταγραπτάτουναζωντανεύουνωςεικόνεςταπράγματαΠρο-σωπικάαυτήηπαρατήρησημrsquoέκανενασκεφθώτηνεξεικονιστικήτακτικήτουΚάλβουτουοποίουπολλέςπεριγραφέςαποτελούνοπτικοποίησητωνιδεώντου

ΗπαιδαγωγίαήτανημεγάληέγνοιατουΠαναγιωτόπουλουΩςδιανοούμενοςωςφιλόλογοςκαιωςυπεύθυνοςτηςΣχολήςπουφέρειτοόνομάτουυπηρέτησετηνπαιδείαεπίέξιδεκαετίεςΩςανήσυχοπνεύμακαιωςμάχιμοςεκπαιδευτικόςαναπτύσσεισυχνάτουςθεωρητικούςτουπροβληματισμούςσεπολλάτουκείμεναγιαταθέματατηςπαιδείαςγιατουςπροσανατολισμούςτηςταπρογράμματατασχολείατουςεκπαιδευτικούςενολίγοιςγιατουςκύριουςσυντελεστέςτηςεκ-παίδευσηςώστεηπαιδείαναείναιτομέσοτηςανάπτυξηςτουνουκαιτηςψυχήςτωννέωνΕλλήνωνγιαναγίνονταιδημιουργικοίάνθρωποικαιπάνωαπrsquoόλασυ-νειδητοίπολίτεςΑυτάόλαταανέπτυξεμεεπαγωγικότρόποηειδικήσταθέματατηςΘεωρίαςκαιτηςΙστορίαςτηςΕκπαίδευσηςκαιτηςΕκπαιδευτικήςΠολιτικήςκΠολυάνθηΤσίγκου

ΚλείνωτηνπρόχειρηαυτήσύνοψημεδύοεπισημάνσειςκαιτρειςπροτάσειςΠρώταοιεπισημάνσειςΗπρώτηόλεςοιεισηγήσειςυπήρξανυψηλούεπιπέδουδιότι όλοι οι εισηγητέςωριμότεροι και νεότεροι είναι ειδικοί στα θέματαπουπραγματεύθηκανΗδεύτερηκοινόςτόποςόλωντωνεισηγήσεωνείναιότιηάσκη-σητηςκριτικήςπροϋποθέτειτηνκατοχήόλωντωνστοιχείωνadhocγνώσητωνσυμφραζομένων (κοινωνικώνπολιτικώνκαιπολιτισμικών)θεωρητικόοπλισμόεποπτείατηςιστορικότηταςτωνφαινομένωνικανότητασύγκρισηςφιλοσοφικήθεώρησητωνπραγμάτωνήρεμοπάθοςκαιικανότηταδιατύπωσηςτωνσκέψεωνμεγλώσσαεύστοχηκαιτέρπουσαδηλαδήαυτόπουδιαπιστώσαμεόλοιγιατονΠαναγιωτόπουλοΜεβάσητιςεπισημάνσειςαυτέςείναιαυτονόητοότιταΠρα-κτικάτουΣυνεδρίουθrsquoαποτελέσουναπαραίτητοέργοαναφοράςγιαόσουςθαθελήσουνναμελετήσουντοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουκαιναπροσεγγί-σουντηνκριτικήτουσκέψη

Προχωρώστιςτρειςπροτάσειςοιοποίεςεύχομαιναπραγματοποιηθούνότανηπατρίδαμαςβρειένανκανονικόβηματισμόκαιοιπροϋποθέσειςτοεπιτρέψουν

ΗπρώτησυνέχισητηςΒιβλιογραφίαςΙΜΠαναγιωτόπουλουδεδομένουότιέχουνπεράσει35χρόνιααπότηνέκδοσήτηςκαικυρίωςσυμπλήρωσητουδευτέ-ρουμέρουςπουαφοράστηνφιλολογίασχετικάμετοέργοτου

ΗδεύτερηεπανέκδοσητουκλασικούκριτικούέργουτουΤαπρόσωπακαιτακείμεναμετηνπροσθήκηλεπτομερώνευρετηρίωνπροσώπωνκαιπραγμάτωνσεκάθετόμο

Ητρίτησυναγωγήεπιλογήκαιέκδοσητωνσημαντικότερωνκριτικώνμελετώνκαιάρθρωντουσεεφημερίδεςκαιπεριοδικάπουδενπεριέλαβεοίδιοςσετόμους

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

237

ΚαταλήγωηυψηλούεπιπέδουπολυκριτικήπρoσέγγισητουκριτικούέργουτουΙΜΠαναγιωτόπουλουπιστώνεταικατrsquoεξοχήνστουςειδικούςεισηγητέςπουέλαβανμέροςστοΣυνέδριοΑυτόδικαιώνεικαιτηναπόφασητηςΕπιστημονικήςΕπιτροπήςαλλάκαιτιςστοχευμένεςπροσκλήσειςκαιτιςπολύμηνεςφροντίδεςτωνσυνδιοργανωτώντωνlaquoΦίλωντουΦιλολογικούΣυλλόγουΠαρνασσόςraquoτουlaquoΙδρύματοςΚωστήΠαλαμάraquoκαιτηςlaquoΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚΓΚασίνης

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

66

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

αγάπηςκαιτουθαυμασμούτουπροςτοέργοτουποιητή5ηψυχήτουοποίουείναιlaquoοιδικέςμαςψυχέςενωμένεςraquo6γράφειΣτόχοςτουόπωςαναφέρειστηνεπιστο-λήτουπροςτονποιητήείναιναεπισημάνειlaquoτιςδιάφορεςτάσειςπουξεχωρί-ζουνμέσrsquoστοτραγούδιraquoτουχωρίςναπαραλείψειναεπισημάνειλέειονεοσσόςτων20χρόνωνκάποιαlaquoψεγάδιαraquo7Πράγματιεπισημαίνειτουςβασικούςτόπουςτηςπαλαμικήςποίησηςπουείναικατάτηνάποψήτουημεγαλοπρεπήςπατρι-δολατρία8καιηρωολατρία9ηlaquoακόλαστηraquoαλλάκαισοφήφυσιολατρία10τοανή-συχοθρησκευτικόαίσθημαοσκεπτικισμός11καιοπανθεϊσμόςησυγκρατημέναπαθητικήγυναικολατρία12καιίσωςησημαντικότερηγιαμέναεπισήμανσήτουπουείναιτοπαντούχυμένοφως13θέμαπουδενβρήκεακόμητηνσπουδήπουτουταιριάζειγιαναφανούνοιφυσικέςμεταφυσικέςθρησκευτικέςσυμβολικέςκαιφιλοσοφικέςδιαστάσειςτουωςπρογόνουτωνηλιολατρώνποιητώνμαςΚαί-ριεςεπίσηςπαρατηρήσειςείναιπωςοστίχοςτουΠαλαμάδενγίνεταιlaquoαυστηράμουσικόςraquoαλλάlaquoέχειόμωςφωτεινήπλαστικότηταraquo14καιοχαρακτηρισμόςτουΠαλαμάωςαφετηρίαςαπότηνοποίαθrsquoανατείλουννέοιποιητέςπράγμαπουεπισήμανεκαιηκριτική15Καικαταλήγειστηνπροσέγγισήτουμετηνκατακλείδαlaquoλυρικός φιλόσοφος ωραιοπαθής πατριδολάτρης φυσιολάτρης ηρωολάτρηςιδεολάτρηςσοφόςτεχνίτηςαληθινάδημοτικιστήςraquo16

Ο θαυμασμός του συνεχίστηκε για 4-5 χρόνια όπως φαίνεται και από τηναλληλογραφίατους17τακαλάλόγιαπουέγραψενοΠαλαμάςγιατοΒιβλίοτης

(ε)ΓΚΚατσίμπαληςΒιβλιογραφίαΚωστήΠαλαμά1959-1963Αθήνα1964αρ127143162198224249297314380421442547592ΠρβΑννίταΠαναρέτουΕργογραφίαndashΒιβλιογραφία(1916-1982)ΙΜΠαναγιωτόπουλουΣΩΒΑθήνα1990αρ1112027468147164874984093310691125116012025ΜαζίμετονΣολωμότονθεωρείωςτονμεγαλύτεροΈλληναποιητήκαιτονχαρακτηρίζειωςΓκαίτετηςΕλλάδοςβλΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ86ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ127Επιστολήτης28Μαρτίου1921ltΑρχείο ΙδρύματοςΚωστήΠαλαμάgt [ΙΚΠ]Στην επιστολήαυτήαπάντησεοΠαλαμάςστις4Απριλίου19218ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ309ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ21κε10ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ2730αντίστοιχα11ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ302412ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3013laquoΤοφωςείναιακόλασταχυμένοκιείναιλαμπρόκαιεκτυφλωτικόκαιπροσβάλλειέντονακαιχτυπάειορμητικάτrsquoασυνείθιστοκιάμαθομάτιraquoβλΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3114ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3637Αυτήντηνπλαστικότητατηςτέχνηςτουεπι-σήμανεκαιοΠαπατζώνηςστηνμελέτητουlaquoΤομεταφραστικότουέργοraquoΓράμματα1943ltΕπι-μνημόσυνοτεύχοςgtσ280όπουγράφειlaquoΗφιλοσοφίατουΠαλαμάήτανορθολογιστικήκαιητέχνητουπλαστικήκαικλασικίζουσαraquo15ΛχοΒάρναληςγράφειlaquoόλοιπατήσανεπάνουσταφτεράτουγιαναπρωτοπετάξουνraquoβλΑισθητικάndashΚριτικάΒ ΚέδροςΑθήνα1958σ15416ΙΜΠΤοποιητικόέργοτουΠαλαμάσ3917Στις23Ιουλίου1924ζήτησεαπότονΠαλαμάναπροσέξειτοΒιβλίοτηςΜιράνταςκαιναγράψεικάτιβλτογράμμαστοΑρχείοτουΙΚΠ

67

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

Μιράντας(1924)καιτηνάδειαπουζήτησενοΠαναγιωτόπουλοςναταδημοσιεύ-σει18αλλάκυρίωςαπότηνρητήαναφοράτουιδίουστηνμελέτητου1944όπουαναφέρειπωςηlaquoκρίσηΠαλαμάraquoάρχισεκυρίωςαπότο1925καιlaquoέκαμετονκύ-κλοτηςμέσαμουκrsquoεγώπερπάτησαμέσαστοέργοαυτόraquo19Τέσσεραπέντεχρό-νιαμετάτηνδιάλεξητου1921άλλεςαγάπεςτονελκύουνMallarmeacuteBaudelaireRodenbachLaforgueπροσανατολισμόςπροςτηνlaquoκαθάριαέκφρασηraquoπουβρι-σκότανκατάτονΠαναγιωτόπουλοέξωαπότονδρόμοτουΠαλαμά20ΗνεότερηποίησηαρχίζειμετονPoeγράφεικαιακολουθείαντίθετηπορείασεσχέσημετουςκλασικούςοικλασικοίανεβάζουντηνέκφρασηίσαμετονΛόγοενώοινεό-τεροικυριαρχούνταιαπότηντάσητηςεξάρθρωσηςτουλογικούστοιχείουκαιτηςπριμοδότησηςτηςμουσικήςασάφειαςκαιτηςυποβλητικήςασυμμετρίας21ΟΠα-ναγιωτόπουλοςφαίνεταιναθεωρείασύμπτωτα22τακεφάλαιαlaquoσυμβολισμόςraquoκαιlaquoΠαλαμάςraquoαλλάπιστεύωπωςηκρίσηαυτήαποτελείγενίκευσητουμερικού23δεδομένουπωςοΠαλαμάςείναικαιεκείνοκαιτοάλλοκαιστηνπροκείμενηπε-ρίπτωσημετηνlaquoΦοινικιάraquoτίθεταιστηνπρωτοπορίατουρεύματοςαυτούστηνΕλλάδαΑυτήηκρίσηκράτησεδέκακαιπλέονχρόνιαΗδεύτερηκαικριτικότερηπορείαπροςτοέργοτουποιητήπρέπεινrsquoάρχισεταπρώταχρόνιατηςδεκαετί-αςτουrsquo30δεδομένουότιτο1933επαναπροσεγγίζειτονΠαλαμάζητώνταςτηνγνώμητουγιατηνδεύτερηποιητικήσυλλογήτουταΛυρικάΣχέδια(1932)γρά-φοντάςτουlaquoαπόσαςξεκινούμεόλοιεμείςοινεώτεροικrsquoέχουμεπάνταανάγκηαπότηνοδηγίασαςraquo24

Ας δούμε όμως συστηματικότερα την κριτική προσέγγιση του έργου τουΠαλαμάαπότονΠαναγιωτόπουλοΚατrsquoαρχάςπρέπειναπούμεότιοχαρακτή-ρας της κριτικής του είναι φιλολογικός κατrsquo εξοχήν γεγονός πουφαίνεται καιαπότηνσπουδαστηριακήπροσέγγισημερικώνέργωνόπωςλχοlaquoΑσκραίοςraquoγιατονοποίοπαρακαλείτοναναγνώστηναέχειανοιγμένοδίπλατουτοκείμενοτουΗσιόδουγιαναδιαπιστώσειτοκατόρθωματουΠαλαμά25Γενικότεραόμωςοχαρακτήραςαυτόςδιαπιστώνεταικαιαπότηνμέθοδοπροσέγγισηςπουαρχίζει

18Βλτογράμματης5ηςΑυγούστου1924ΣτοΑρχείοτουΙΚΠσώζονταιαυτήςτηςπεριόδου(1921-1924)ταακόλουθαγράμματατουΠαναγιωτόπουλου6Απριλίου192118Νοεμβρίου192123Ιουλίου192427Ιουλίου19245Αυγούστου192419ΙΜΠΠαλαμάςσ1420ΙΜΠΠαλαμάςσ121321ΙΜΠΠαλαμάςσ1822ΙΜΠΠαλαμάςσ1723ΑυτόπρέπειναθεωρηθείστιγμιαίακρίσηδενφαίνεταινατουιοθετείδιότιαλλούγράφειπωςοΠαλαμάςείναιτόσοπολύπλοκοςπουαντονκοιτάξειςαπόμιαπλευράκινδυνεύειςνατονχάσειςβλΙΜΠΠαλαμάςσ1524Βλεπιστολήτης9Μαΐου1933(στοΑρχείοτουΙΚΠ)στηνοποίατούαναφέρειότιθατουστείλειδύοεργασίεςμαθητώντουστηνΣχολήΜακρήγιατιςlaquoΠατρίδεςraquoτηςΑΖΣτηνεπιστολήαυτήαπάντησεοΠαλαμάςστις19ΜαΐουόπωςεικάζουμεαπότοπρόχειροπουσώζεταιστοΑρχείοτουΙΚΠ25ΙΜΠΠαλαμάςσ149

68

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

συστηματικάαπότηνεπισήμανσητωνεποχώντηςπαλαμικήςποίησηςτωνlaquoτό-πωνraquoκαιτωνκλειδιώντηςαποκωδικοποίησήςτηςτηνεξέτασητωνεπιμέρουςσυλλογώντηςποιητικήςτηςστιχουργίαςκαιτηςγλώσσαςγιανακαταλήξειστιςτελικέςεπισημάνσειςκαιαποτιμήσειςΟΠαναγιωτόπουλοςξεκινάμετηνδιαπί-στωσητωνερευνητικώνυποθέσεων-ερωτημάτωντουτωνοποίωνοιαπαντήσειςαποτελούντακλειδιάτηςαποκωδικοποίησηςκαιαποτίμησηςτουέργουτου

(α)ηνεότερηποίηση(MallarmeacuteValeacuteryRilke)έχειαποδυναμώσειτηνποιητικήαξίατουΠινδάρουτουΒιργιλίουκαιτουΔάντη

(β)ανομουσικάκαιυποβλητικάεκπεφρασμένοςλόγοςείναιομόνοςγνήσιοςποιητικόςλόγοςτότεηεποποιίαήάλλημορφήποίησηςείναιέξωαπότηναλήθεια

(γ)υπάρχουνστοιχείαποιητικάκαιαντιποιητικάήτομεταχείρισμάτουςτακαθιστάέτσι

(δ)ηποίησηείναιέναςτρόποςήπολλοίτρόποιΟιαπαντήσειςστακαίριααυτάερωτήματαείναιαυτονόηταθετικέςαυτές

όμωςαποτελούντακλειδιάγιατηνπροσέγγισητηςποίησηςγενικάκαιειδικάγιατηνποίησητουΠαλαμά26διότικάθεεποχήβρίσκειτηνέκφρασηπουγνησι-ότερατηςταιριάζεισυνεπώςοκριτικόςπρέπεινααίρεταιπάνωαπότακαιρικάκριτήριαγιανασυλλάβειταμόνιμαστοιχείατηςαθανασίαςτουποιητικούλόγουΠρωταρχικόκύτταροκάθεμορφήςποίησης είναι τοαρχέγονολυρικόστοιχείοπουείναιοπόνοςτουανθρώπουκαιοπόνοςτουδημιουργού27ΟΠαναγιωτόπου-λοςπαρακολουθείτηνιστορικήεξέλιξητηςποίησηςτουΠαλαμάπροσπαθείναεντοπίσειτολυρικόκύτταροταθεμελιακάσυναισθήματακαιτιςβασικέςιδέεςτουςτόπουςθαλέγαμεναεπισημάνειτοανεπίκαιροδηλταστοιχείαόλωντωνκαιρώνκαινακρίνειτονποιητήμέσακαιέξωαπότονκαιρότου28

Ωςτόπουςεντοπίζειτηνπατρίδατηνφύσητηνγυναίκατοφωςκαιωςαφε-τηριακάδεδομέναπνευματικήςκαιψυχικής ιδιοσυστασίαςκαι τρόπουςδιαχεί-ρισηςτωνπραγμάτωντηνδιπλήψυχή(σοφίακαιπάθος29)καιτονσυγκρητισμόετεροκλήτωνστοιχείωνπουλαμβάνουνδεκάδεςδυϊστικέςμορφέςπαγανισμόςndashχριστιανισμός30ΆδωνιςndashΙησούςπαρθένοςΑθηνάndashπαρθένοςΜαρία31τοπαλίμ-ψηστοπεργαμηνόχφμεασκητικότροπάριγραμμένοπάνωσεαπεξεσμένοκείμενο

26ΙΜΠΠαλαμάςσ19-2027ΙΜΠΠαλαμάςσ20-2128ΙΜΠΠαλαμάςσ25πρβόσαγράφειπαρακάτω(όπσ266)ότιηποίησήτουπρέπεινακοιτάζεταιαπό τηνσκοπιά τουανεπίκαιρου ενώηπροσωπικότητά τουπρέπει ναlaquoκρίνεταιμέσαστονκαιρότηςraquo29laquoΗΣοφίακαιτοΠάθοςraquoείναιοτίτλοςτηςμακράςμελέτηςτουπουδημοσιεύθηκεστοεπι-μνημόσυνοτεύχοςγιατονΚωστήΠαλαμάτουπερΓράμματα(1943)σ17-70[=ΙΜΠΠαλαμάςσ259-351]30ΙΜΠΠαλαμάςσ13731ΙΜΠΠαλαμάςσ94-95

69

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

τηςΣαπφούς32αμαρτία(ηδονήπάθοςτύψησυντριβή)ndashασκητισμός33ουρανίακαιπορνικήΑφροδίτηαλλάκαιάλλαδίπολαόπωςπολιτείακαιμοναξιάγενικόndashατομικό34μεταφυσικήιδεολογίαndashεπιστημονικήεμπειρίαιδεαλισμόςndashθετικι-σμόςΟδυϊσμόςτουείναιφανερόςαπόνωρίς35τοδεπάθοςκαιτοπνεύμαείναιοιδύοαμετακίνητοιπόλοιτηςσυνολικήςενέργειαςτουΠαλαμά36

ΜετάτηνεπισήμανσητωνlaquoτόπωνraquoτωνπροϋποθέσεωνκαιτωντρόπωντουέργουτουοΠαναγιωτόπουλοςπροχωρείστονκαθορισμότωνεποχώντηςεξελι-κτικήςπορείαςτουΠαλαμά1872-1886οόρθροςέωςταΤραγούδιατηςΠατρίδοςμουΟπροπαρασκευαστικόςκύκλοςκλείνειέωςτα30τουχρόνια37Αυτόςπερι-λαμβάνειταΤραγούδιατηςΠατρίδοςμου(1886) πουέχουνμενιστορικήσημασίαωςσυλλογήαλλάεδώεντοπίζονταιόλοιοιτόποιτηςπαλαμικήςποίησης38καιτονΎμνοντηςΑθηνάς(1889)όπουφαίνεταιηβαθειάαρχαιομάθειαηπίστηστοπνεύμαηγλωσσικήευαισθησίακαιηφροντίδατηςμορφής39Στηνπερίοδοτηςπροετοιμασίας ανήκει και η συλλογήΤα μάτια τηςψυχής μου (1892)Η δεύτε-ρηπερίοδοςπεριλαμβάνειτηντελευταίαδεκαετίατου19ουαιώνα(1890-1900)την οποία οΠαναγιωτόπουλος θεωρεί κρίσιμη γόνιμη και laquoοριστική σεπολλάπερίοδοτηςπορείαςτουΠαλαμάraquo40διότιτότεδιαμορφώνεταιηποιητικήιδιο-προσωπίατουΣεαυτήνεγγράφονταιμερικάαπότασημαντικότερακατορθώμα-τατηςμούσαςτουόπωςοιΊαμβοικαιανάπαιστοι(1897)πουχαρακτηρίζονταιαπόαφαιρετικήλιτότητακαιπλαστικήτέχνη41ένααληθινόαριστούργημακατάτονJeanMoreacuteas42ΠεριλαμβάνειακόμητομοιρολόιτουΤάφου(1898)τοοποίοσυγκρίνειοΠαναγιωτόπουλοςμετοΒιβλίοτουμικρούαδελφού43 τουGustafafGeijerstam44 Στην ίδιαπερίοδοανήκουνκαι τααριστουργηματικάσονέτα των

32ΙΜΠΠαλαμάςσ14233ΙΜΠΠαλαμάςσ7834Ηψυχήτουήτανέναδιαρκέςεκκρεμέςανάμεσαστογενικόκαιτοειδικόβλόπσ17135ΙΜΠΠαλαμάςσ7836ΙΜΠΠαλαμάςσ5737ΙΜΠΠαλαμάςσ6838ΙΜΠΠαλαμάςσ26-414439ΙΜΠΠαλαμάςσ47-4940ΙΜΠΠαλαμάςσ6841ΙΜΠΠαλαμάςσ9442JeanMoreacuteasLe voyage en Gregraveceσ294βλαπόσπασμαστοΚΠαλαμάςlaquoΠώςθυμούμαιτουςΊαμβουςκαὶανάπαιστουςraquoσταΆπαντα1σ332-333βλπερισσότεραστηνΑλληλογρα-φίαεπιμέλειαΚΓΚασίνηςτΑΑθήνα1973σ273αρ38σημ343ΤουέργουαυτούέχουμεδύομεταφράσειςσταελληνικάτουΚωνσταντίνουΧατζόπουλουπουεκδόθηκεαπότονΒασιλείουτο1915και τουΛέοντοςΚουκούλαπουεκδόθηκεεπίσηςαπότονΒασιλείουτο1928ηδεύτερηαυτήμετάφρασηαναδημοσιεύθηκεαπότονΣαλίβεροσεδεύτερηέκδοσηχωρίςχρονολογίαβλσχετικάστοΚΓΚασίνηςΒιβλιογραφίατωνελληνικώνμεταφράσεωντηςξένηςλογοτεχνίαςτΒ΄(1901-1950)ΣΩΒΑθήνα2013αρ841141216744ΙΜΠΠαλαμάςσ101ΕδώπρέπεινrsquoαναφερθούνεπίσηςησυλλογήτουCharlesdePomairolsPourlrsquoenfantParisLibrairiePlon1904πουγράφτηκεμεαφορμήτονθάνατοτηςκόρηςτουκαιέχει τηνεξήςαφιέρωσηlaquoAgrave lameacutemoirede lapetiteLilidePomairolsPlaintespaternellesraquoκαι

70

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

laquoΠατρίδωνraquo45 ταοποίαχαρακτηρίζειοΠαναγιωτόπουλοςαπόταlaquoπιο ευτυχι-σμένακατορθώματαraquo46τουΠαλαμάΕπίσηςανήκουνlaquoΟιΧαιρετισμοίτηςΗλι-ογέννητηςraquo(1900)καθώςκαιτοαποκορύφωματηςελληνικήςσυμβολιστικήςτέ-χνηςμε τηνlaquoΦοινικιάraquo (1900)αλλάκαιαρκετάποιήματαπουδημοσιεύθηκαναργότεραστηνΑσάλευτη ζωή (1904) Την επόμενηπερίοδο (1900-1920) θεωρείοΠαναγιωτόπουλοςωςτηνεποχήτηςαπογείωσηςδιότισεαυτήνεγγράφονταιοιμεγάλεςσυνθέσειςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτου(1907)καιτηςΦλογέραςτουΒασιλιά (1910) αλλά και αρκετές άλλες συλλογές εξαιρετικού ενδιαφέροντοςΟΔΓεξετάζεταιαναλυτικάσεπολλέςσελίδεςκαιχαρακτηρίζεταιωςσύνθεσηεν-δεικτικήτωνπλεονεκτημάτωναλλάκαιτωνμειονεκτημάτωντηςποίησηςτουΠα-λαμά47Ιδιαίτεραπαρακολουθείτιςσημαντικότερεςαναλύσειςτουέργουόπωςλχ εκείνη του ΙωάννηΣυκουτρή48 συμφωνώντας μαζί του για την σπειροειδήκίνησητουέργουγύρωαπόένανάξοναπουσυνεχώςανεβαίνεικαικαθορίζονταςότιπρόκειταιγιατολυρικόάτομο49ΗμέθοδοςπουεφαρμόζειεδώοΠαναγιωτό-πουλοςείναιηβασικήαρχήτουδεινούαλεξανδρινούομηριστήαπότηνΣαμοθρά-κηΑρίσταρχου(215-145)laquoΌμηρονεξΟμήρουσαφηνίζεινraquoχρησιμοποιώνταςτοπαλαμικόοπλοστάσιογιατηνερμηνείατουποιήματος50ΑκολούθωςαναφέρεταιστοεπικολυρικόεγχείρηματηςελληνικήςσυνέχειαςμετηνΦλογέρατουΒασιλιάτο οποίο θεωρεί laquoμεστότερα αρχιτεκτονημένοraquo από τον Δωδεκάλογοraquo όπουομύθοςτονόημαηλυρικήδιάθεσημαζίμετονθρίαμβοτουδεκαπεντασύλλα-βουπάνεκιέρχονται51Στηνίδιαπερίοδοανήκεικαιηεκδήλωσητουαντικειμε-νικούλυρισμούτουοργισμένουπολίτηΠαλαμάόπουοπόνοςκαιοπόθοςγιατοκαλύτεροlaquoφλογίζουντοστίχοτουraquo52καιπαρrsquoόλοπουχτυπούντοσυγκεκριμένοδεντουςλείπειηλυτρωτικήπρόθεση53Εδώεπισημαίνειορθάτηνπαράλληληορ-

ταΤραγούδιαγιανεκράπαιδιάπουμελοποίησενοΓκούσταβΜάλερσεστίχουςτουFriedrichRuumlckertβλεπίσηςτηνσχετικήμελέτητουΒαγγέληΑθανασόπουλουlaquoΗηθικήτουλυρικούλόγουστονΤάφοτουΚωστήΠαλαμάraquoσταΠρακτικάτουΒ΄ΔιεθνούςΣυνεδρίουΚωστήςΠα-λαμάςΕξήνταχρόνιααπότονθάνατοτουτΒ ΙΚΠΑθήνασ625-628etpassimπέντεαπόταΤραγούδιαγιανεκράπαιδιάμετέφρασεοΒαγγέληςΑθανασόπουλοςταοποίαδημοσιεύονταιωςπαράρτηματηςπαραπάνωμελέτης(σ650-651)45ΔημοσιεύθηκανστηνεφημΕφημερίς25Δεκεμβρίου1895[=Άπαντα3ltΑσάλευτηζωήgtσ13-24]46ΙΜΠΠαλαμάςσ888947ΙΜΠΠαλαμάςσ18548ΙωΣυκουτρήςlaquoΟΔωδεκάλογοςτουΓύφτουraquoΝέαΓράμματαltΑφιέρωμαστονΠαλαμάgtχρΒ αρ5-6(Μάιος-Ιούνιος1936)σ100-210[=ΓκοβόστηςχχστηνσειράlaquoΓιαναγνωρίσουμετονΠαλαμάraquoαρ3]49ΙΜΠΠαλαμάςσ155162-16350ΤηνμέθοδοαυτήνεχρησιμοποίησακαιεγώστηνεισήγησήμουμετίτλοlaquoΠαλαμάνεκΠαλα-μάσαφηνίζεινraquoστηνημερίδαπουέγινεστηνΑκαδημίαΑθηνώντην16ηΔεκεμβρίου2009στοπλαίσιοτωνεορτασμώνγιατα150χρόνιααπότηνγέννησητουποιητή51ΙΜΠΠαλαμάςσ194195αντίστοιχα52ΙΜΠΠαλαμάςσ20753ΙΜΠΠαλαμάςσ209

71

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

γισμένηκαιανατρεπτικήδιάθεσηπουδιατρέχειπολλέςσελίδεςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτουκαι ταΣατιρικάγυμνάσματα54ΆλλεςσυλλογέςτηςπεριόδουείναιΟικαημοίτηςΛιμνοθάλασσας (1912)καιηΠολιτείακαιημοναξιά (1912)στιςοποίεςπεριλαμβάνονταισπουδαίαλυρικάποιήματαΕπίσηςστέκεταικαισεδύοάλλες συλλογές στουςΒωμούς (1915) τους οποίους θεωρεί από ταωριμότεραέργατουΠαλαμάόπουεπικρατείηηρωολατρικήκαιηαυτοβιογραφικήδιάθε-ση55στοβάθοςδενείναιlaquoπαράηεσωτερικήτοπιογραφίατουποιητήraquo56Ωριμό-τηταεδώπαρατηρείταικαιστηνστιχουργίασυνεχίζειοΠαναγιωτόπουλοςκαιμάλισταστονδεκαπεντασύλλαβοτονοποίομεταχειρίζεταιωςμεγάλοςβιρτου-όζοςτουστίχου57Αντίθετα έχειαντιρρήσειςγιαταΔεκατετράστιχα (1919)όχιγιατηναναμφισβήτητηlaquoστιχουργικήεντέλειάraquoτουςαλλάγιατίδενεξαντλούντοθέματουςμέσαστοπλαίσιοτων14στίχωνηαντίρρησηείναιδικαιολογημένηαπότηνσκοπιάτουκλασικούndashτουλεγόμενουπετραρχικούσονέτουndashόχιόμωςαπόλυταγιατίκαιοΣαίξπηρκαιάλλοιχρησιμοποιούντοσονέτοωςμέροςτουσυνόλουκαιόχιωςαυτόνομημονάδα58

Ητελευταίαεποχήαπότο1921-1943θεωρείταιαπότονΠαναγιωτόπουλοπε-ρίοδοςπτώσηςΣτουςΠεντασύλλαβουςκαιταΠαθητικάκρυφομιλήματα(1925)τουςΔειλούςκαισκληρούςστίχους(1928)τονΚύκλοτωντετραστίχων(1929)καιτιςΝύχτεςτουΦήμιου(1935)τασημάδιατηςπαρακμήςείναιπερισσότεραμερικάμοιάζουνγράφεισανlaquoχλομήξεφτισμένηαναδίπλωσητουΠαλαμάτηςακμήςraquoανκαιυπάρχουνκαιμερικάλυρικάαριστουργήματαόπωςηlaquoΒάναraquoοlaquoΘωμάςraquoοlaquoΠαθητικόςύμνοςraquoκά59

ΓενικεύονταςόσοναφοράστηνγλώσσατηνστιχουργίακαιτηνποιητικήτουΠαλαμά υπογραμμίζει (α) την αδιαμφισβήτητη προσφορά του στον δημοτικι-σμό60(β)τηνστιχουργικήμαεστρίακαιτηνσοφήμετρική61επένδυσηανάλογαμετοθέμα62(γ)τηνποιητικήτεχνικήόπωςηκυκλικήέμπνευσησεπολλέςσυλλογές63 (ΊαμβοικαιανάπαιστοιΣατιρικάγυμνάσματαΤαδεκατετράστιχακά)(δ)τηνμακροδομική τακτική τηςσύνθεσης όπωςη laquoΦοινικιάraquo ndash οι laquoΕκατόΦωνέςraquo ndashοlaquoΑσκραίοςraquoησύνδεσητωνlaquoΚομματιώναπότοΤραγούδιτουΉλιουraquoμετις

54ΙΜΠΠαλαμάςσ20955ΙΜΠΠαλαμάςσ21156ΙΜΠΠαλαμάςσ21157ΙΜΠΠαλαμάςσ21158ΙΜΠΠαλαμάςσ234εδώπρέπεινασυνυπολογισθείκαιτογεγονόςότισεπολλάδεκατε-τράστιχαείναιφανερήηπρόσληψητουσαιξπηρικούπαραδείγματος59ΙΜΠΠαλαμάςσ238-23960ΙΜΠΠαλαμάςσ36-3761ΙΜΠΠαλαμάςσ96ηεπισήμανσήτουαυτήέρχεταισεαντίφασημετηνπαρακάτωγνώμητουότιηιδιοσυγκρασίατουΠαλαμάήτανlaquoαντίθετημετουπομονετικόδούλεματουστίχουraquo62ΙΜΠΠαλαμάςσ104-10563ΙΜΠΠαλαμάςσ100

72

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

laquoΑλυσίδεςraquoόπουάξοναςείναιτοφως64αλλάκαιοιlaquoΑλυσίδεςraquoωςπροθάλαμοςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτου65

Ταυτόχρονα οΠαναγιωτόπουλοςαποδεικνύεται και αισθαντικόςαναλυτήςτης μικροδομής του ειδικούβάρους της λέξης και τουκυρίαρχουρόλου της66Επισημαίνειακόμητηνσυνεχήπάληθέσεωνκαιαντιθέσεων67καιτωνστρατηγι-κώντουλόγουπουξεκινούναπότοατομικόκαιμερικόκαιγενικεύουν68laquoκάτεχετηνκαθολικότηταraquoγράφειπράγμαπουlaquoσυναντούμεμονάχασταπολυδύναμαπνεύματαraquo69Ούτωςήάλλωςπραγματικήποίησηδενμπορείναυπάρξειχωρίςτηνδύναμητουφιλοσοφικούετασμούκαιτηνυπαγωγήτουπολυκερματισμένουκόσμουσεευρύτερασύνολακαιαρχές

ΒέβαιαναμηνπιστέψεικανείςότιοΠαναγιωτόπουλοςδενέχειεπιφυλάξειςκαιαντιρρήσειςόσοναφοράστηνπαλαμικήποίησηΑφούτόλμησεονεοσσόςτων20χρόνωνστηνδιάλεξητου1921πόσομάλλονεδώστηνμείζοναπαλαμικήτουκατάθεσηΟΠαναγιωτόπουλοςδενμασάταλόγιατουεπισημαίνειμενταυψηλάκατορθώματατηςποίησηςτουΠαλαμάσημειώνειόμωςκαιτιςπαρατηρήσειςτουφέρνωδύομόνον70παραδείγματαΣολωμόςndashΠαλαμάςγράφειοΠαναγιω-τόπουλοςγιαταΜάτιατηςψυχήςμου (1892)ότιπαράτονστίχοτουΣολωμούησυλλογήδεναποπνέειτοπαράδειγματουΣολωμού71καιαλλούlaquoόσοκαιναψάξουμετοέργοπουμαςαφήνειοΠαλαμάςδεθαβρούμεστίχουςπολλούςαλη-θινάαντάξιουςτηςσολωμικήςπαράδοσηςraquo72ΟιπαρατηρήσειςείναικαιοιδύοορθέςωςδιαπιστώσειςπούπάσχουνόμωςστοότιαφήνουντονανυποψίαστοαναγνώστηναυποθέσειότιοΠαναγιωτόπουλοςκάνειποιητικήσύγκρισηδεδο-μένου ότι είναι λάθος ναψάχνουμε να βρούμε τονΣολωμό στονΠαλαμά τηναπάντησητηνδίνειέμμεσακαιάμεσακαιίδιοςδηλγράφειότιηνεότερηποίησηδενακύρωσετονΠίνδαροτονΒιργίλιοκαιτονΔάντηγνήσιοςποιητικόςλόγοςείναικαιομουσικά εκπεφρασμένοςλόγοςκαιη εποποιία δηλπολλοί είναιοιδρόμοιπουέχειονουςκατάτονΣολωμόκαιοιτρόποιπουέχειηποίησηΠιοάμεσηαπάντησηndashδιευκρίνισηβρίσκουμε50σελίδεςπιοκάτωστηνμεγάλημελέ-τηγιατονΠαλαμάοΣολωμόςκαιοΠαλαμάςείναιlaquoδυοιδιοσυγκρασίεςολότελα

64ΙΜΠΠαλαμάςσ110-111πρβσ128-12965ΙΜΠΠαλαμάςσ11266ΙΜΠΠαλαμάςσ97αλλούπαρατηρείτηνχρήσηκαιτονρόλοτωνυποκοριστικώνγιατηνέκφρασηαγάπηςκαιπόνουόπωςλχστονΤάφοβλόπσ10467ΙΜΠΠαλαμάςσ13468ΙΜΠΠαλαμάςσ11469ΙΜΠΠαλαμάςσ28670ΗγνώμητουλχότιχάριζετηνδάφνηαπλόχερασεδικαίουςκαιαδίκουςδενευσταθείδιότιπρώτονοιπερισσότεροιΒάρναληςΚαζαντζάκηςΣεφέρηςΡίτσοςαλλάκαιοίδιοςοΠανα-γιωτόπουλος(βλπαραπάνωτιςσημειώσεις1718και24)αποδείχθηκανσπουδαίοιλογοτέχνεςδεύτεροντουςάλλουςτουςενθάρρυνενασυνεχίσουναλλάτουςεπεσήμαινεπόσοπολλήδου-λειάχρειάζεταικαιπόσοδύσκολοςείναιοδρόμοςτηςτέχνης71ΙΜΠΠαλαμάςσ6472ΙΜΠΠαλαμάςσ252

73

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

διαφορετικέςraquo73άρακαιοιδύοποιητικοίτρόποιείναιδιαφορετικοίαλλάνόμιμοιαλλάκαιγενικότερα(α)ταέργαλοιπόνπρέπειμεννακρίνονταιμετουςδικούςτουςόρουςκαινόμους74αλλάlaquoκαιτονόμομας [δηλαδήτασταθεράκριτήρια]κιαπότησύγκρισητούτηθαβγειητελικήκρίσηraquoκαι(β)laquoηποιητικήμεγαλοσύ-νηδεμετριέταιμεπήχυδανεικόπαράμονάχαμετομέτροπουηίδιαπροσφέ-ρειraquo75 Σημειώνει ακόμηως μειονέκτημα την συγκέντρωση λεπτομερειών όπουθααπαιτείτοολιγόλογησυμπύκνωσηΗπαρατήρησηείναιορθήανπρόκειταιγιαλυρικάποιήματαδενευσταθείότανπρόκειταιγιαμεγάληςπνοήςέργαΌμωςοΠαναγιωτόπουλοςωςάξιοςκριτικόςγνωρίζειότιlaquoοδημιουργόςαξίζειπάνταόσοαξίζουνοιπιοευτυχισμένεςεμπνεύσειςτουτατελειότεραέργατουεκείναπουαντιπροσωπεύουνουσιαστικότερακαιτοεσωτερικότουθησαύρισμακαιτηνεκφραστικήτουδύναμηraquo76

Κωδικοποιώσχεδόνασχολίασταταγενικάσυμπεράσματάτου(α)Ηκαίριαπροσφοράτουστονκριτικόλόγοηεισαγωγήτουελληνισμούσε

πρόσωπαπράγματαρεύματατηςτέχνης77ηlaquoαδαπάνητηπαρακαταθήκηraquo78τηςπολυμάθειάςτουηαξίατωνανέκδοτωνκριτικώνάρθρωνπουπρέπειναδημοσι-ευθούν79οκλασικορομαντικόςχαρακτήραςτηςκριτικήςτου80καιηβασικήτουαρχήlaquoαγαπώσυγκρίνωκρίνωεγκατασταίνωraquo81

(β)Ηπραγματικήεσωτερικήβιογραφίατουπροκύπτειμέσααπότοέργοτου82διότιορθάπιστεύειοΠαναγιωτόπουλοςότιlaquoολόκληροτοέργοτουδενείναιπαράμιααδιάκοπηποικιλόμορφηκαιποικιλόχρωμηαυτοεξομολόγησηraquo83

(γ)ΟΠαλαμάςτόλμησενακάμειποίησηγιατουςλίγους84καθιστώνταςτηναγώνισμα τεράστιο85 ανεβάζοντας το έργοσε laquoδυσθεώρητοraquoύψος86Όμως μετηνυπεύθυνηαντιμετώπισητουλόγουόπωςοΣολωμόςκαιοΚάλβος87καιτονακαταπόνητοαγώνατουκαιτηνεπιδίωξητουανέφικτου88κατέστησετονδρόμο

73ΙΜΠΠαλαμάςσ30474ΙΜΠΠαλαμάςσ34275ΙΜΠΠαλαμάςσ258πρβόπσ111-11276ΙΜΠΠαλαμάςσ34377ΙΜΠΠαλαμάςσ274-27578ΙΜΠΠαλαμάςσ11079ΙΜΠΠαλαμάςσ35580ΙΜΠΠαλαμάςσ32381ΚωστήςΠαλαμάςΆπαντατ8ltΠεζοίΔρόμοιΑ΄gtσ113πρβΙΜΠΠαλαμάςσ32382ΙΜΠΠαλαμάςσ36283ΙΜΠΠαλαμάςσ26584ΙΜΠΠαλαμάςσ33685ΙΜΠΠαλαμάςσ33786ΙΜΠΠαλαμάςσ335-33687ΙΜΠΠαλαμάςσ33588ΙΜΠΠαλαμάςσ141πρβσ177

74

τηςποίησηςπιοβατό89ΧωρίςτοlaquoολοκαύτωμαraquoτουΠαλαμάγράφειοΠαπατζώ-νηςούτεκανθαμπορούσεναονειρευτείαυτήντηνπορείατοlaquoολιγάριθμοσμήνοςαετιδέωνμαςσαντονΣεφέρηκαισαντονΕλύτηraquo90laquoΑυτόςφορτώθηκεστηνράχητουόλατrsquoάχαραβάρηενόςσυγχρονισμούπουεπιβαλλότανπολυμερέστατουηθικούκοινωνικούγλωσσικούαισθητικούraquo91καιστάθηκετοκέντροτηςπνευ-ματικήςζωής92καιηπλατύτερησυνείδησηγιαμισόναιώνα93

ΚαιγιατονΠαναγιωτόπουλοστάθηκεοδηγόςόπωςομολογείο ίδιοςlaquoμουάνοιξεπολυσήμαντουςδρόμουςκαιστηντέχνηκαιστηνσκέψηraquo94 γράφει Ιδι-αίτερατοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουέχειωςπρότυποτοκριτικόέργοτουΠαλαμάόπωςέχειήδηπαρατηρηθεί95όσοναφοράστηνβαθιάγνώσητηνακριβοδίκαιηαποτίμησηαλλάκαιστηνφράσηακόμη96

Καιητελικήαποτίμησήτουδιατυπωμένημrsquoέναναντίλογοκιέναλόγογρά-φειlaquoκαταλογίζειςστονΠαλαμάτέτοιαβαρύταταελαττώματατέτοιεςαδυναμίεςαθεράπευτεςκrsquo εξακολουθείς να τονπιστεύειςσπουδαίοraquoκαιαπαντάο ίδιοςlaquoοΠαλαμάςκαιμrsquoόλατουταπαραστρατήματακαιμrsquoόλατουτα ελαττώμα-τααπόδειξεσrsquoόλητουτηζωήπωςκατέχειρωμαλέακαιπολύτροπητηνακέριαποιητικήσυνείδησηΕίτανπολυδύναμηλυρικήφύσηraquo97Στηνεσώτατηουσίατηςηποίησήτουπαράτουςlaquoχίλιουςδρόμουςraquoπουακολουθεί είναιλυρική είναιεκείνοτομέρος τοοποίοθαδιασωθείγράφειοΠαναγιωτόπουλοςlaquoόπουπιοανόθευτοςκαιπιομαστορικάξεσκεπάζεταιολυρικόςτουκραδασμόςraquo98laquoΤολυ-ρικότουκύτταροείτανένακύτταροπολυδύναμοπολύμορφοαδαπάνητοβαθύ-ταταδημιουργικόένακύτταροπουβρισκότανολοένασεοργασμόπουγεννο-

89ΙΜΠΠαλαμάςσ33090ΒλΤάκηςΠαπατζώνηςlaquoΤομεταφραστικότουέργοraquoΓράμματαltΕπιμνημόσυνοτεύχοςgt1943σ27491Παπατζώνηςόπσ27392ΙΜΠΠαλαμάςσ35093ΙΜΠΠαλαμάςσ255πρβσ28994ΙΜΠΠαλαμάςσ1395ΒλΠΔΜαστροδημήτρηςlaquoΘέματακαιπροβληματισμοίσταΠρόσωπακαιτακείμενατουΙΜΠαναγιωτόπουλου(μιασυνοπτικήεξέταση)raquoστοΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙΜΠανα-γιωτόπουλου4ηΕπιστημονικήΣυνάντησηΠρακτικάΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπου-λουΑθήνα2003σ173-17496ΠαραθέτωένααπόσπασμααπότηνμελέτητουγιατονΠαλαμάτοοποίοεάνέβλεπαναδέ-σποτοοι γνωρίζοντες τονκριτικό λόγοκαι τωνδύο δενθαμπορούσαν νrsquoαναγνωρίσουνσεποιονανήκειαντιγράφωlaquoοποιητήςβέβαιοςγιατηναξιοσύνητουεπιστρέφεισυχνάστονπα-ραδομένοστονιερότατοδεκαπεντασύλλαβοκαιτονπλάθεικαιτονξαναπλάθεικαιτονλυγάεικαιτοναπλώνειμεαπανωτέςσυνιζήσειςκαιτονστεριώνεικαιτουδίνειτοβαρύπερπάτηματουκουρασμένουστρατοκόπουκαιτοαλαφροκυμάτισματουανάερουκλώνουκατάτηδιάθεσητηςστιγμήςκαιχύνειμέσατουόλητηνκατασταλαγμένηλυρικήτουορμήμrsquoαιφνίδιαξεσπάσματαπάθους εδώκαι κει ξεσπάσματαυποταγμέναπάνταστο νόημα ενός εσώτερουρυθμούraquo βλΙΜΠΠαλαμάςσ213-21497ΙΜΠΠαλαμάςσ25598ΙΜΠΠαλαμάςσ371πρβσ258πρβΆνταΚατσίκη-ΓκίβαλουlaquoΟΚωστήςΠαλαμάςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquoΠόρφυραςτχ97(Οκτώβριος-Νοέμβριος2000)σ497498

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

75

βολούσεακατάπαυταπουδεγνώρισεαπαυδημόraquo99Ήτανέναπνεύμαβαθύταταρομαντικό100όχιβέβαιαμετηντρέχουσασημασίατουόρουαλλάτουακατα-πόνητουκυνηγούτουανέφικτουΚαικαταλήγειοΠαναγιωτόπουλοςlaquoτοολοφά-νεροτοαμετακίνητοκατάτηνγνώμημουσυμπέρασμα[είναι]πωςηψυχήτουτραγουδιούείτανκrsquoηαληθινήψυχήτουraquo101

ΚρίνονταςτώρατονκρίνανταπρέπειναπούμεπωςοΚωστήςΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουείναιμιααπότιςπιοολοκληρωμένεςκαιισορροπημένεςολι-στικέςπροσεγγίσειςτουέργουτουΠοιητήπουοιειδότεςτηνκατατάσσουνμετα-ξύτωνκορυφαίωνμελετώνγιατοέργοτου

Abstract

The critical approach of Palamasrsquo work by IMPanagiotopoulos registers a circlewhichbeginswithhis1921 lecture and endswithhis1944big synthesisPalamas whichwasawardedwiththeldquoPalamasPrizerdquoTheawetowardsthePoetrsquosworklastedupto1925whentheldquoPalamascrisisrdquobeganashehimselfwritesThere-approachtookplacein1933andpeakedwiththe1944synthesis

Panagiotopoulosrsquostudyhastheadvantageofbeingwrittenbyaphilologistagreatauthor and critic therefore he combines the literary system the artistic sensitivityandthefairassessmentPanagiotopoulosexpressesinanintroductionhishypotheseswhich are concentrated into two places (a) there are many poetic ways (b) eachworkmust be judged under its own conditions Following that he sets the eras ofpalamicpoetryhighlightstheldquoplacesrdquoandregistersthecharacteristicsofthepoetrsquosintellectual personality which are the ldquodouble soulrdquo the intense juxtaposition andtheongoingbattleof theoppositesSumminguphisconclusionsheunderlines themasteryofhisversesthecyclicinspirationthetacticsthemacro-structuralsynthesisthemicro-structurallexicalmanagementtherobustpoeticconscienceandhisnever-ceasinglyricalcellwithoutomittingtostressoutsomeweaknessesAsaworthycritiche notes that the creatormust be judged by the happymoments of his inspirationCertainlyPanagiotopoulosrsquoPalamasisthoughttobeoneofthemostintegratedandholisticapproachesofthePoetrsquoswork

99ΙΜΠΠαλαμάςσ256100ΙΜΠΠαλαμάςσ257101ΙΜΠΠαλαμάςσ355

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

231

Πρινεπιχειρήσωμιασύντομηεπισκόπησητωνσυμβολώνκαιτωνσυμπερασμά-τωντουΣυνεδρίουμαςθέλωναεκφράσωτηνχαράμουπουφτάσαμεαισίωςστηνουσιαστικήολοκλήρωσητωνεργασιώντουόπωςοιπαλιοίαντιγραφείςκωδίκωνπουπαρομοίαζαν τηνπεράτωση της εργασίας τους μεπροσόρμισησεασφαλήλιμέναΈπειτανrsquoαναφέρωμερικάστοιχείαπουαφορούνστηνθεματολογίακαιτηνπροετοιμασίατηςοργάνωσήςτουΠρώτα-πρώταόσοναφοράστηναπόφασηγιατοαντικείμενοτουΣυνεδρίουηΕπιστημονικήΕπιτροπήέλαβευπόψητιςεξήςπαραδοχές(α)οΠαναγιωτόπουλοςαποτελείμιαφυσιογνωμίααναγεννησιακούτύπουμετηνπολυμέρειατουέργουτουκαιτηνεπιτυχήενασχόλησημεόλαταείδητουλόγου(β)τολογοτεχνικόέργοτουκαιπερισσότερογνωστόείναιαλλάκυρίωςμελετήθηκεαρκετάστοπροηγούμενοσυνέδριοπουδιοργάνωσετοΕλλη-νικόΕκπαιδευτήριοndashΣχολήΙΜΠαναγιωτόπουλουσεσυνεργασίαμετονΣύλλο-γοΑποφοίτωνΕλληνικούΕκπαιδευτηρίου1ΣυνεπώςηεπανάληψηενόςγενικούσυνεδρίουδενθαήτανσκόπιμηΓιrsquoαυτόαποφασίσθηκεημελέτητήςεξίσουμετολογοτεχνικόσπουδαίαςπλευράςτουέργουτουπουείναιηΚριτική

ΈρχομαιστασυμπεράσματαΓιατηνεπαγωγικότερηπαρουσίασήτουςομα-δοποιώτις εισηγήσειςανάλογαμε τοαντικείμενό τουςΗ εισήγηση τουκΠυ-λαρινούείχεστόχοndashκαι έτσιλειτούργησεndashωςεισαγωγήστοΚριτικόΈργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουΗδουλειάαυτήδενήτανκαθόλουεύκοληόπωςμπορείναεικάσεικανείςδιότικαιεποπτείατουόλουήταναπαραίτητηκαιδιαχείρισητουυλικούόχιτυχαίαΈτσιόσοοχρόνοςτοεπέτρεπεμαςπαρουσίασεταπολλάπεδίαάσκησηςτηςκριτικήςαπότονΠαναγιωτόπουλοπουείναιηλογοτεχνικήκατrsquoεξοχήνκριτικήηβιβλιοκριτικήητεχνοκριτικήηδοκιμιακήκαιηκοινωνικήκριτικήπουβρίσκονταισταπολλάβιβλίατουαλλάκαιστοναπίστευτοαριθμόαθησαύριστωνάρθρωνκαιμελετώνστονπεριοδικόκαιτονημερήσιοτύποαλλά

1ΒλΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου4ηΕπιστημονικήΣυνάντησηΠρα-κτικάεπιμΘεοδόσηςΠυλαρινόςΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουΑθήνα2003

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

232

καισεεγκυκλοπαιδικάλεξικάΟΠαναγιωτόπουλοςάσκησετηνπολύπλευρηκρι-τικήτουμεγνώσηευαισθησίασυνέπειαθάρροςτηςγνώμηςτουκαικύροςΟκΠυλαρινόςκατόρθωσεναμαςδώσειτηνεικόνατουωκεανούσrsquoέναποτήρινερούπουήτανοχρόνοςτων25λεπτώντηςώρας

ΔύοεισηγήσειςεκείνεςτουκΚαράογλουκαιτουκΑγγελάτουκινήθηκανκατrsquo εξοχήν στοπεδίο των θεωρητικώνπροβληματισμών για τηνφυσιογνωμίατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουΣτόχοςτηςπρώτηςυπήρξενηlaquoκριτικήτηςκριτικήςraquoτουΠαναγιωτόπουλουδηλαδήηαναζήτησητηςαπάντησηςστηνερευ-νητικήυπόθεσηlaquoτίείναι ίσωςκριτικήγιατονΙΜΠαναγιωτόπουλοraquoΑπότηνανάλυσησυγκεκριμένωνμελετώντουσεπεριοδικάτηςδεκαετίαςτουrsquo40καιτηνεισαγωγικήμελέτητουγιατηνΝεοελληνικήΚριτικήστοντόμο42τηςlaquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςraquoοκΚαράογλουμαςαπέδειξενότιοΠαναγιωτόπουλοςδενάσκη-σετηνκριτικήαπαράσκευοςκαιεμπειρικάαλλάlaquoδυναμωμένοςμεθεωρίακαιμελέτηraquoμεαποτέλεσμαηκριτικήτουναστηρίζεταισεθεωρητικέςαρχέςκαικα-νόνεςΣτονίδιοκύκλοτωνθεωρητικώνπροβληματισμώνκαιπροϋποθέσεωνγιατηνάσκησητηςκριτικήςκινήθηκεκαιηδεύτερηεισήγησηΟκΑγγελάτοςμαςαπέδειξεπωςοΠαναγιωτόπουλοςμεβάσημιασυγκεκριμένησυνθετικήαντίλη-ψηπουστηρίζεταισεορισμένακριτήριαόπωςείναιοιιστορικοίόροιτηςδιαμόρ-φωσηςτωνλογοτεχνικώνπαραδόσεωνμετιςσυνέχειεςκαιτιςρήξειςτουςαπότηνμιααλλάκαιηκατάκτησηενόςάρτιουοργάνουδιαπόρθμευσηςτηςσκέψηςπουείναιηγλώσσααπότηνάλλη ισορροπείδόκιμαανάμεσαστηνιστορίατηςλογοτεχνίαςκαιτηνκριτικήμεαποτέλεσμαναδιατυπώνεικαίριεςπαρατηρήσειςγιατηνπεζογραφικήπαραγωγήτηςπεριόδου1920-1940

Μετά τις θεωρητικέςαυτέςπροσεγγίσεις για τηνφυσιογνωμία της κριτικήςτουΠαναγιωτόπουλου έρχομαιστοβασικόέργουποδομήςπουείναιηΒιβλιο-γραφίααφετηρίαsinequanonκάθεσοβαρήςμελέτηςενόςσυγγραφέαΗβιβλιο-γραφίαείναιέναπερίεργοέργοΑντηνδεικανείςαποσπασματικάδηλαδήαπότηνπλευράτουβιαστικούχρήστηπουπροστρέχεινrsquoαντλήσειπέντε-δέκαψηφί-δεςαντιλαμβάνεταιμεντηνχρησιμότητάτουχάνειόμωςτηνεικόναΑνόμωςτηνπροσεγγίσεικάποιοςστοσύνολότηςμεόλεςτιςψηφίδεςστηνθέσητουςτότεβλέπειμιαπανοραμικήεικόνασυναρπαστικήτηνοποίασυνθέτουνοόγκοςτουέργουηγνώσηηπολυμέρειακαιητεράστιαθεματολογίαΑυτάόλαμαςταέχειδώσειηκατrsquoεξοχήναρμόδιακΠαναρέτουαφούηίδιασυνέταξεαυτότοέργοΗβιβλιογραφίακαλύπτειταέτη1916-1982Απότα3295λήμματατα3179είναιηεργογραφίακαιμόνο116ηφιλολογίαΕύχομαινασυνεχισθείκάποτετοέργο

ΤηνχαρτογράφησητηςπλούσιαςεργογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουστονημερήσιοτύποαπότο1917έωςτοτέλοςτηςζωήςτουτο1982μαςπαρουσίασεοκΒαρελάςΣτηνεισήγησηαυτήεξετάστηκανιδιαίτεραοιδιαρκέστερεςκαισημαντικότερεςσυνεργασίεςτουστιςεφημερίδεςΔημοκρατία(1924-1926)Πρω-ΐα(1933-1940)καιΕλευθερία(1965-1967)ΟκΒαρελάςέμπειροςερευνητήςκαιικανόςχειριστήςμεγάλωνσυνόλωνπληροφοριώνμαςέδωσετηντάξητωναριθ-

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

233

μητικώνδεδομένωνδιερεύνησετιςιδιαιτερότητεςτωνάρθρωνκαιτιςανάλογεςπροσαρμογέςτουςσεσχέσημετηνποικιλίακαιτονχαρακτήρατωνεντύπωνμαςπαρουσίασετηνπλούσιαθεματολογίατουςκαιτηναδιαμφισβήτητηποιότηταπολλώναπόαυτάΕίναιγνωστόβέβαιαότιαπότοπολύενδιαφέροναυτόυλικόμικρόμέροςμόνονέχειπεριλάβεισεβιβλίατουοΠαναγιωτόπουλοςΣτονχώροτωνσυνεργασιώντουΠαναγιωτόπουλουκινήθηκεκαιηεισήγησητηςκΟικονο-μοπούλουΠρόκειταιγιατηνlaquoΒασικήΒιβλιοθήκηraquoενόςεμβληματικούκαιμακρό-πνοουέργουτηςδεκαετίαςτουrsquo50τοοποίοουδέποτεέχασετηνχρησιμότητάτουΕδώεπισημάνθηκανδύοβασικέςπαράμετροιτιςοποίεςυπογραμμίζουμε(α)είναιτοαναγνωρισμένοκύροςτουΠαναγιωτόπουλουοοποίοςμαζίμετονκαθηγητήΔιονύσιοΖακυθηνόκαιτονφιλόσοφοκαιδοκιμιογράφοΕυάγγελοΠαπανούτσοαποτελούσαντηνσυντακτικήεπιτροπήγιατηνδιεκπεραίωσητουγιγαντιαίουαυ-τούέργουγιαόλαταγραμματειακάκαιλογοτεχνικάείδηαπότον11οαιώναέωςταμέσατου20ού(β)ΟΠαναγιωτόπουλοςπέραντουεποπτικούκαισυμβουλευ-τικούρόλουτουωςσυντάκτηεπιμελήθηκετουςτόμουςγιατονΓεώργιοΒιζυηνόγιατοΙστορικόΜυθιστόρημακαιαπόκοινούμετουςάλλουςδύοσυντάκτεςτονεξαιρετικάενδιαφέροντατόμογιατηνΝεοελληνικήΚριτικήΌλεςαυτέςτιςπτυχέςκαιτηνσημασίατουςανέδειξενηκΟικονομοπούλουμετηνεισήγησήτης

Ο επόμενος κύκλος που περιλαμβάνει δύο επίσης εισηγήσεις αναφέρεταιστηνενασχόλησητουΠαναγιωτόπουλουμετηνπαλαιότερηλογοτεχνίαμαςέωςτηνΕπανάστασηΑυτήντηνπερίοδοδιερεύνησανοκΞούριαςκαιηκΔημάκηΜε την εισήγησή του ο κ Ξούριας επισήμανε πρώτον ότι οι περί ού ο λόγοςμελέτες είναι ολιγάριθμες δεύτερον ότι η ορολογίαπου χρησιμοποιεί οΠανα-γιωτόπουλοςστηνβάσητουδιπόλουλογιοσύνηλογοτεχνίακαθορίζειανάλογακαιτηναντιμετώπισηαπόμέρουςτουτωνσχετικώνκειμένωνταπροϊόντατηςλογιοσύνηςυπήρξανπερισσότερααλλάκυρίωςυπήρξανχρήσιμαγιατονυπό-δουλοελληνισμόενώταλογοτεχνικάέργατης ίδιαςπεριόδουήσανολιγότεραΟΠαναγιωτόπουλος είχε εποπτεία της παλαιότερης περιόδου της λογοτεχνίαςμαςηδεαποσαφήνισητηςκριτικήςστάσηςτουόπωςμαςέδειξεοκΞούριαςείναιχρήσιμηγιατηνκριτικήαποτίμησητωνπροϊόντωντηςεπόμενηςπεριόδουτης laquoνεοελληνικήςraquo όπως την ονομάζει ο Παναγιωτόπουλος Η εισήγηση τηςκΔημάκηκινείταιστηνίδιαπερίοδοαλλάαφοράσεσυγκεκριμένοσυγγραφέαπουείναιοΚοραήςΗκΔημάκημαςπαρουσίασεέναάγνωστοκείμενοτουΠανα-γιωτόπουλουτοοποίοεπισήμανεστοΙστορικόΑρχείοτουΠανεπιστημίουΑθη-νώνμετίτλοlaquoΟΑδαμάντιοςΚοραήςωςλογοτέχνηςκαιδιδάσκαλοςύφουςraquoτοοποίοπροόριζεγιαδιδακτορικήδιατριβήΩςεισηγητήςορίστηκεοκαθηγητήςτηςΑρχαίαςΕλληνικήςΦιλολογίαςΕμμανουήλΠεζόπουλοςΤοκείμενουπεβλήθηδύοφορές(19351941)όπωςακούσαμεαλλάηδιαδικασίαδενδιεκπεραιώθηκεγιααδιευκρίνιστουςακόμαλόγουςΑπότηνανάλυσητουκειμένουφάνηκεηεπι-στημονικήμεθοδικότητακαιηκριτικήοξύνοιαμετηνοποίαοΠαναγιωτόπουλοςεπιχειρείνrsquoαναδείξει τιςλογοτεχνικέςσυνιστώσεςτηςδημιουργίαςτουΚοραή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

234

Είναιαυτονόητοπωςηπεριέργειαόλωνμαςθαθεραπευθείμετηνεπιβαλλόμενηδημοσίευσητουκειμένου

ΓιατηνπερίοδομετάτηνΕπανάστασηακούσθηκαντέσσεριςανακοινώσειςοιοποίεςδιερεύνησαντηνκριτικήαποτίμησητουΠαναγιωτόπουλουγιαμείζονεςσταθμούςτηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςτονΣολωμόκαιτονΚάλβοτονΠαλα-μά τονΚαβάφη και τονΚαρυωτάκηΗ κΑφροδίτηΑθανασοπούλου εξέτασεμε γνώσηκαι ευαισθησία τιςκριτικέςαπόψεις τουΠαναγιωτόπουλουγια τουςπατέρεςΣολωμόκαιΚάλβοαλλάκαιάλλουςεπτανησίουςποιητέςΕρευνητικόυλικότηςαποτέλεσανκατrsquoεξοχήναλλάόχιμόνονοιέξιτόμοιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνσειράςτηνοποίαεύστοχααποκαλείlaquoάτυπηγραμματολογίαraquoΗ κ Αθανασοπούλου επισήμανε την αισθητική θεωρία του ΠαναγιωτόπουλουγιατονποιητικόλόγογενικάκαιειδικάτιςαπόψειςτουγιατονΣολωμόκαιτονΚάλβοσεσύγκρισημετουςσύγχρονούςτουςποιητέςτηςlaquoΠαλαιάςraquoλεγόμενηςΑθηναϊκήςΣχολήςαλλάκαιμrsquoεκείνουςτηςγενιάςτουΠαλαμά

ΟΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονΠαλαμάκαιστονΚαβάφηδύοξεχωρι-στούςτόμουςαπότουςέξιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνένεκατηςσημασίαςτουςωςσταθμώνκαιαφετηριώντηςνεοελληνικήςποίησηςΤηνπερίπτωσητηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαλαμάεξέτασεογράφωνοοποίοςανέφερεότιησχέσηαυτήυπήρξεδιαρκήςκαιδιαλεκτικήαλλάκυρίωςαποκαλυπτικήτουχαρακτήρατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουπουσυνδυάζειτηνφιλολογικήμεθοδικότητατηνκαλλιτεχνικήευαισθησίακαιτηνδίκαιηαποτίμησηΈτσιοΠαναγιωτόπουλοςστηνμονογραφίατουγιατονΠαλαμάδιατυπώνειεισαγωγικάτιςερευνητικέςυπο-θέσειςτουορίζειτιςεποχέςτηςπαλαμικήςποίησηςκαιεπισημαίνειτουςlaquoτόπουςraquoτηςενώπαράλληλαδιαγράφειταχαρακτηριστικάτηςπνευματικήςιδιοσυστασίαςτουποιητήπουείναιηδιπλήψυχήκαιοέντονοςσυγκρητισμόςΣτηνεισήγησηυπογραμμίστηκανκυρίωςδύοπράγματα(α)ηάποψητουΠαναγιωτόπουλουγιατηναποφασιστικήσημασίατουρόλουτουΠαλαμάγιατηννεοελληνικήποίησηκαι(β)ηάποψητουεισηγητήότιοΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουαποτελείμιαναπότις4-5πιοολοκληρωμένεςμονογραφίεςγιατοέργοτουποιητή

Ταχαρακτηριστικάτηςβαθιάςγνώσηςτηςμεθοδικότηταςκαιτηςευαισθησί-αςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουδιαπίστωσεκαιοκΚαψωμένοςστηνεισή-γησήτουγιατονΚαβάφηΟκΚαψωμένοςχαρακτηρίζειτηνμονογραφίαγιατονΚαβάφηπουαποτελείτονΔ΄τόμοΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνωςμελέτησυστηματικήδιότιεξετάζειπροοδευτικάτονάνθρωποτακοινωνικάκαιπολιτι-σμικάσυμφραζόμενατηςεποχήςτουταδιακριτικάγνωρίσματατηςέμπνευσήςτουτοαξιακότουσύστημακαθώςκαιταειδοποιάστοιχείατηςποιητικήςτου(γλώσσαστιχουργίατεχνικέςαισθητική)ΦάνηκεκαθαράαπότηνεισήγησηπωςησυμβολήτηςμονογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουγιατηνερμηνείατηςποίησηςτουΚαβάφηπαρrsquoόλοπουδημοσιεύθηκετο1946διατηρείακέραιηέωςσήμεραμέσαστονόγκοτηςκαβαφικήςβιβλιογραφίαςτηνσημασίατης

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

235

ΣπουδαίοςσταθμόςτηςεπόμενηςγενιάςστηνποίησήμαςείναιοΚώσταςΚα-ρυωτάκηςΤηνπερίπτωσηαυτήνεξέτασεοκΑγάθοςγνώστηςόλωντωνπαρα-μέτρωντηςπεριόδουμεβάσητοεκτεταμένομέροςτουΕ΄τόμουΤων προσώπωνκαιτωνκειμένων τοοποίοοΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονποιητήκαθώςκαι άλλα σημαντικά του κείμεναΟΠαναγιωτόπουλος εξετάζει εξελικτικά τηνγνωριμίατουμετονποιητήτηνσύντομηδιάρκειατουβίουτουτονάνθρωποτηνσχέσημετηνπαράδοσηκαιτουςπολιτικοκοινωνικούςκαιπολιτισμικούςόρουςτηςεποχήςΚαταλήγειμεταχαρακτηριστικάτηςποίησήςτουκαιτηναποτίμησήτηςΌλααυτάπαρουσιάσθηκανμεμεθοδικότρόποαπότονκΑγάθο

Ο Παναγιωτόπουλος παράλληλα με την νεοελληνική λογοτεχνία μελέτησεκαι την ευρωπαϊκήΈτυχεπρόσφαταναχρησιμοποιήσωένακειμενάκι τουγιατονμεγάλονορβηγόσυγγραφέαΚνουτΧάμσουνκαιδιαπίστωσατοκαίριοτωνπαρατηρήσεώντουκαισταπιομικράτουκείμεναΑυτήντηνπεριοχήεξέτασεοκΓεράσιμοςΖώραςοοποίοςανέδειξετηνσυγκριτικήματιάτουΠαναγιωτό-πουλουαλλάκαιτοαπαραίτητοτηςσυνανάγνωσηςτηςελληνικήςμετηνευρω-παϊκήλογοτεχνίαΌπωςφάνηκεαπότηνεισήγησητακείμενααυτάείναιπολλάαλλάδιάσπαρταστουςτόμουςΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνσεταξιδιωτικάκείμενααλλάκαισεπολλάάλλαέντυπαΚαίριααντικείμενατωνπροβληματι-σμώνκαιτωνκριτικώνndashσυγκριτικώνπροσεγγίσεωντουΠαναγιωτόπουλουείναιτανεωτερικάρεύματατηςευρωπαϊκήςλογοτεχνίαςσεσχέσημετηνελληνικήοαισθητισμός οι τάσεις της ευρωπαϊκήςπεζογραφίας της εποχής του αλλά καικρίσειςκαιαπόψειςγιαπολλάπρόσωπακαιθέματαπουμαςπαρουσίασεστηνεισήγησήτουοκΖώρας

ΟιπεριοχέςτηςγνώσηςτηςμελέτηςτηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιω-τόπουλουδενέχουντελειωμόΤρειςσπουδαίεςπεριοχέςτηςσκέψηςκαιτωνπρο-βληματισμώντουστιςοποίεςαφιέρωσεμεγάλομέροςτηςζωήςκαιτηςκριτικήςτουσκέψηςείναιοδοκιμιακόςλόγοςητεχνοκριτικήκαιηπαιδαγωγίαωςθεωρίακαιπράξηΤοδοκιμιακότουέργοείναιπλουσιότατοκαιγνωστότατοένεκατηςσταθερήςεπιλογήςτουωςυποδειγματικούνεοελληνικούλόγουΤαχαρακτηρι-στικάτουέργουαυτούανέλυσεμεκύροςοκΝάκαςμεταφραστήςδοκιμίωντουMontaigneκαιειδικόςστηνμελέτητουείδουςκαιστηνμελέτητηςγλώσσαςΈτσιμαςπαρουσίασεταιδιαίτεραχαρακτηριστικάτηςδοκιμιογραφίαςτουΠαναγιω-τόπουλουτιςθεωρητικέςαπόψειςτουγιατοδοκίμιοαλλάκαιτηνκαλλιεργημένηγλώσσατηςδιαπόρθμευσηςτωνδιανοημάτωντου

ΜέγαπεδίοάσκησηςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουήτανκαιητεχνοκρι-τικήΤαβιβλίαοιμελέτεςταάρθραοιαναφορέςσεόλεςτιςμορφέςτηςτέχνηςαλλάιδιαίτεραστηνζωγραφικήείναιαναρίθμηταΘαέλεγεκανείςότιδενυπάρ-χεικείμενότουπουναμηνέχεισχετικήαναφοράΑυτάόλαείναιβέβαιααποτέ-λεσματηςαγάπηςτουγιατηντέχνησυνακόλουθοτηςοποίαςείναιηβαθειάτουγνώσηΤηνανάδειξηκαιαποτίμησητουέργουαυτούανέλαβεκαιδιεκπεραίωσεμετονκαλύτεροτρόποηκΚαλογήρουηοποίαεπεσήμανεπολύσωστάπωςαυτή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

236

ηπροσέγγισήτουενεργοποίησεέναείδοςπαλίμψηστηςγραφήςστοοπλοστάσιότουώστεμέσασταγραπτάτουναζωντανεύουνωςεικόνεςταπράγματαΠρο-σωπικάαυτήηπαρατήρησημrsquoέκανενασκεφθώτηνεξεικονιστικήτακτικήτουΚάλβουτουοποίουπολλέςπεριγραφέςαποτελούνοπτικοποίησητωνιδεώντου

ΗπαιδαγωγίαήτανημεγάληέγνοιατουΠαναγιωτόπουλουΩςδιανοούμενοςωςφιλόλογοςκαιωςυπεύθυνοςτηςΣχολήςπουφέρειτοόνομάτουυπηρέτησετηνπαιδείαεπίέξιδεκαετίεςΩςανήσυχοπνεύμακαιωςμάχιμοςεκπαιδευτικόςαναπτύσσεισυχνάτουςθεωρητικούςτουπροβληματισμούςσεπολλάτουκείμεναγιαταθέματατηςπαιδείαςγιατουςπροσανατολισμούςτηςταπρογράμματατασχολείατουςεκπαιδευτικούςενολίγοιςγιατουςκύριουςσυντελεστέςτηςεκ-παίδευσηςώστεηπαιδείαναείναιτομέσοτηςανάπτυξηςτουνουκαιτηςψυχήςτωννέωνΕλλήνωνγιαναγίνονταιδημιουργικοίάνθρωποικαιπάνωαπrsquoόλασυ-νειδητοίπολίτεςΑυτάόλαταανέπτυξεμεεπαγωγικότρόποηειδικήσταθέματατηςΘεωρίαςκαιτηςΙστορίαςτηςΕκπαίδευσηςκαιτηςΕκπαιδευτικήςΠολιτικήςκΠολυάνθηΤσίγκου

ΚλείνωτηνπρόχειρηαυτήσύνοψημεδύοεπισημάνσειςκαιτρειςπροτάσειςΠρώταοιεπισημάνσειςΗπρώτηόλεςοιεισηγήσειςυπήρξανυψηλούεπιπέδουδιότι όλοι οι εισηγητέςωριμότεροι και νεότεροι είναι ειδικοί στα θέματαπουπραγματεύθηκανΗδεύτερηκοινόςτόποςόλωντωνεισηγήσεωνείναιότιηάσκη-σητηςκριτικήςπροϋποθέτειτηνκατοχήόλωντωνστοιχείωνadhocγνώσητωνσυμφραζομένων (κοινωνικώνπολιτικώνκαιπολιτισμικών)θεωρητικόοπλισμόεποπτείατηςιστορικότηταςτωνφαινομένωνικανότητασύγκρισηςφιλοσοφικήθεώρησητωνπραγμάτωνήρεμοπάθοςκαιικανότηταδιατύπωσηςτωνσκέψεωνμεγλώσσαεύστοχηκαιτέρπουσαδηλαδήαυτόπουδιαπιστώσαμεόλοιγιατονΠαναγιωτόπουλοΜεβάσητιςεπισημάνσειςαυτέςείναιαυτονόητοότιταΠρα-κτικάτουΣυνεδρίουθrsquoαποτελέσουναπαραίτητοέργοαναφοράςγιαόσουςθαθελήσουνναμελετήσουντοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουκαιναπροσεγγί-σουντηνκριτικήτουσκέψη

Προχωρώστιςτρειςπροτάσειςοιοποίεςεύχομαιναπραγματοποιηθούνότανηπατρίδαμαςβρειένανκανονικόβηματισμόκαιοιπροϋποθέσειςτοεπιτρέψουν

ΗπρώτησυνέχισητηςΒιβλιογραφίαςΙΜΠαναγιωτόπουλουδεδομένουότιέχουνπεράσει35χρόνιααπότηνέκδοσήτηςκαικυρίωςσυμπλήρωσητουδευτέ-ρουμέρουςπουαφοράστηνφιλολογίασχετικάμετοέργοτου

ΗδεύτερηεπανέκδοσητουκλασικούκριτικούέργουτουΤαπρόσωπακαιτακείμεναμετηνπροσθήκηλεπτομερώνευρετηρίωνπροσώπωνκαιπραγμάτωνσεκάθετόμο

Ητρίτησυναγωγήεπιλογήκαιέκδοσητωνσημαντικότερωνκριτικώνμελετώνκαιάρθρωντουσεεφημερίδεςκαιπεριοδικάπουδενπεριέλαβεοίδιοςσετόμους

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

237

ΚαταλήγωηυψηλούεπιπέδουπολυκριτικήπρoσέγγισητουκριτικούέργουτουΙΜΠαναγιωτόπουλουπιστώνεταικατrsquoεξοχήνστουςειδικούςεισηγητέςπουέλαβανμέροςστοΣυνέδριοΑυτόδικαιώνεικαιτηναπόφασητηςΕπιστημονικήςΕπιτροπήςαλλάκαιτιςστοχευμένεςπροσκλήσειςκαιτιςπολύμηνεςφροντίδεςτωνσυνδιοργανωτώντωνlaquoΦίλωντουΦιλολογικούΣυλλόγουΠαρνασσόςraquoτουlaquoΙδρύματοςΚωστήΠαλαμάraquoκαιτηςlaquoΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚΓΚασίνης

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

67

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

Μιράντας(1924)καιτηνάδειαπουζήτησενοΠαναγιωτόπουλοςναταδημοσιεύ-σει18αλλάκυρίωςαπότηνρητήαναφοράτουιδίουστηνμελέτητου1944όπουαναφέρειπωςηlaquoκρίσηΠαλαμάraquoάρχισεκυρίωςαπότο1925καιlaquoέκαμετονκύ-κλοτηςμέσαμουκrsquoεγώπερπάτησαμέσαστοέργοαυτόraquo19Τέσσεραπέντεχρό-νιαμετάτηνδιάλεξητου1921άλλεςαγάπεςτονελκύουνMallarmeacuteBaudelaireRodenbachLaforgueπροσανατολισμόςπροςτηνlaquoκαθάριαέκφρασηraquoπουβρι-σκότανκατάτονΠαναγιωτόπουλοέξωαπότονδρόμοτουΠαλαμά20ΗνεότερηποίησηαρχίζειμετονPoeγράφεικαιακολουθείαντίθετηπορείασεσχέσημετουςκλασικούςοικλασικοίανεβάζουντηνέκφρασηίσαμετονΛόγοενώοινεό-τεροικυριαρχούνταιαπότηντάσητηςεξάρθρωσηςτουλογικούστοιχείουκαιτηςπριμοδότησηςτηςμουσικήςασάφειαςκαιτηςυποβλητικήςασυμμετρίας21ΟΠα-ναγιωτόπουλοςφαίνεταιναθεωρείασύμπτωτα22τακεφάλαιαlaquoσυμβολισμόςraquoκαιlaquoΠαλαμάςraquoαλλάπιστεύωπωςηκρίσηαυτήαποτελείγενίκευσητουμερικού23δεδομένουπωςοΠαλαμάςείναικαιεκείνοκαιτοάλλοκαιστηνπροκείμενηπε-ρίπτωσημετηνlaquoΦοινικιάraquoτίθεταιστηνπρωτοπορίατουρεύματοςαυτούστηνΕλλάδαΑυτήηκρίσηκράτησεδέκακαιπλέονχρόνιαΗδεύτερηκαικριτικότερηπορείαπροςτοέργοτουποιητήπρέπεινrsquoάρχισεταπρώταχρόνιατηςδεκαετί-αςτουrsquo30δεδομένουότιτο1933επαναπροσεγγίζειτονΠαλαμάζητώνταςτηνγνώμητουγιατηνδεύτερηποιητικήσυλλογήτουταΛυρικάΣχέδια(1932)γρά-φοντάςτουlaquoαπόσαςξεκινούμεόλοιεμείςοινεώτεροικrsquoέχουμεπάνταανάγκηαπότηνοδηγίασαςraquo24

Ας δούμε όμως συστηματικότερα την κριτική προσέγγιση του έργου τουΠαλαμάαπότονΠαναγιωτόπουλοΚατrsquoαρχάςπρέπειναπούμεότιοχαρακτή-ρας της κριτικής του είναι φιλολογικός κατrsquo εξοχήν γεγονός πουφαίνεται καιαπότηνσπουδαστηριακήπροσέγγισημερικώνέργωνόπωςλχοlaquoΑσκραίοςraquoγιατονοποίοπαρακαλείτοναναγνώστηναέχειανοιγμένοδίπλατουτοκείμενοτουΗσιόδουγιαναδιαπιστώσειτοκατόρθωματουΠαλαμά25Γενικότεραόμωςοχαρακτήραςαυτόςδιαπιστώνεταικαιαπότηνμέθοδοπροσέγγισηςπουαρχίζει

18Βλτογράμματης5ηςΑυγούστου1924ΣτοΑρχείοτουΙΚΠσώζονταιαυτήςτηςπεριόδου(1921-1924)ταακόλουθαγράμματατουΠαναγιωτόπουλου6Απριλίου192118Νοεμβρίου192123Ιουλίου192427Ιουλίου19245Αυγούστου192419ΙΜΠΠαλαμάςσ1420ΙΜΠΠαλαμάςσ121321ΙΜΠΠαλαμάςσ1822ΙΜΠΠαλαμάςσ1723ΑυτόπρέπειναθεωρηθείστιγμιαίακρίσηδενφαίνεταινατουιοθετείδιότιαλλούγράφειπωςοΠαλαμάςείναιτόσοπολύπλοκοςπουαντονκοιτάξειςαπόμιαπλευράκινδυνεύειςνατονχάσειςβλΙΜΠΠαλαμάςσ1524Βλεπιστολήτης9Μαΐου1933(στοΑρχείοτουΙΚΠ)στηνοποίατούαναφέρειότιθατουστείλειδύοεργασίεςμαθητώντουστηνΣχολήΜακρήγιατιςlaquoΠατρίδεςraquoτηςΑΖΣτηνεπιστολήαυτήαπάντησεοΠαλαμάςστις19ΜαΐουόπωςεικάζουμεαπότοπρόχειροπουσώζεταιστοΑρχείοτουΙΚΠ25ΙΜΠΠαλαμάςσ149

68

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

συστηματικάαπότηνεπισήμανσητωνεποχώντηςπαλαμικήςποίησηςτωνlaquoτό-πωνraquoκαιτωνκλειδιώντηςαποκωδικοποίησήςτηςτηνεξέτασητωνεπιμέρουςσυλλογώντηςποιητικήςτηςστιχουργίαςκαιτηςγλώσσαςγιανακαταλήξειστιςτελικέςεπισημάνσειςκαιαποτιμήσειςΟΠαναγιωτόπουλοςξεκινάμετηνδιαπί-στωσητωνερευνητικώνυποθέσεων-ερωτημάτωντουτωνοποίωνοιαπαντήσειςαποτελούντακλειδιάτηςαποκωδικοποίησηςκαιαποτίμησηςτουέργουτου

(α)ηνεότερηποίηση(MallarmeacuteValeacuteryRilke)έχειαποδυναμώσειτηνποιητικήαξίατουΠινδάρουτουΒιργιλίουκαιτουΔάντη

(β)ανομουσικάκαιυποβλητικάεκπεφρασμένοςλόγοςείναιομόνοςγνήσιοςποιητικόςλόγοςτότεηεποποιίαήάλλημορφήποίησηςείναιέξωαπότηναλήθεια

(γ)υπάρχουνστοιχείαποιητικάκαιαντιποιητικάήτομεταχείρισμάτουςτακαθιστάέτσι

(δ)ηποίησηείναιέναςτρόποςήπολλοίτρόποιΟιαπαντήσειςστακαίριααυτάερωτήματαείναιαυτονόηταθετικέςαυτές

όμωςαποτελούντακλειδιάγιατηνπροσέγγισητηςποίησηςγενικάκαιειδικάγιατηνποίησητουΠαλαμά26διότικάθεεποχήβρίσκειτηνέκφρασηπουγνησι-ότερατηςταιριάζεισυνεπώςοκριτικόςπρέπεινααίρεταιπάνωαπότακαιρικάκριτήριαγιανασυλλάβειταμόνιμαστοιχείατηςαθανασίαςτουποιητικούλόγουΠρωταρχικόκύτταροκάθεμορφήςποίησης είναι τοαρχέγονολυρικόστοιχείοπουείναιοπόνοςτουανθρώπουκαιοπόνοςτουδημιουργού27ΟΠαναγιωτόπου-λοςπαρακολουθείτηνιστορικήεξέλιξητηςποίησηςτουΠαλαμάπροσπαθείναεντοπίσειτολυρικόκύτταροταθεμελιακάσυναισθήματακαιτιςβασικέςιδέεςτουςτόπουςθαλέγαμεναεπισημάνειτοανεπίκαιροδηλταστοιχείαόλωντωνκαιρώνκαινακρίνειτονποιητήμέσακαιέξωαπότονκαιρότου28

Ωςτόπουςεντοπίζειτηνπατρίδατηνφύσητηνγυναίκατοφωςκαιωςαφε-τηριακάδεδομέναπνευματικήςκαιψυχικής ιδιοσυστασίαςκαι τρόπουςδιαχεί-ρισηςτωνπραγμάτωντηνδιπλήψυχή(σοφίακαιπάθος29)καιτονσυγκρητισμόετεροκλήτωνστοιχείωνπουλαμβάνουνδεκάδεςδυϊστικέςμορφέςπαγανισμόςndashχριστιανισμός30ΆδωνιςndashΙησούςπαρθένοςΑθηνάndashπαρθένοςΜαρία31τοπαλίμ-ψηστοπεργαμηνόχφμεασκητικότροπάριγραμμένοπάνωσεαπεξεσμένοκείμενο

26ΙΜΠΠαλαμάςσ19-2027ΙΜΠΠαλαμάςσ20-2128ΙΜΠΠαλαμάςσ25πρβόσαγράφειπαρακάτω(όπσ266)ότιηποίησήτουπρέπεινακοιτάζεταιαπό τηνσκοπιά τουανεπίκαιρου ενώηπροσωπικότητά τουπρέπει ναlaquoκρίνεταιμέσαστονκαιρότηςraquo29laquoΗΣοφίακαιτοΠάθοςraquoείναιοτίτλοςτηςμακράςμελέτηςτουπουδημοσιεύθηκεστοεπι-μνημόσυνοτεύχοςγιατονΚωστήΠαλαμάτουπερΓράμματα(1943)σ17-70[=ΙΜΠΠαλαμάςσ259-351]30ΙΜΠΠαλαμάςσ13731ΙΜΠΠαλαμάςσ94-95

69

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

τηςΣαπφούς32αμαρτία(ηδονήπάθοςτύψησυντριβή)ndashασκητισμός33ουρανίακαιπορνικήΑφροδίτηαλλάκαιάλλαδίπολαόπωςπολιτείακαιμοναξιάγενικόndashατομικό34μεταφυσικήιδεολογίαndashεπιστημονικήεμπειρίαιδεαλισμόςndashθετικι-σμόςΟδυϊσμόςτουείναιφανερόςαπόνωρίς35τοδεπάθοςκαιτοπνεύμαείναιοιδύοαμετακίνητοιπόλοιτηςσυνολικήςενέργειαςτουΠαλαμά36

ΜετάτηνεπισήμανσητωνlaquoτόπωνraquoτωνπροϋποθέσεωνκαιτωντρόπωντουέργουτουοΠαναγιωτόπουλοςπροχωρείστονκαθορισμότωνεποχώντηςεξελι-κτικήςπορείαςτουΠαλαμά1872-1886οόρθροςέωςταΤραγούδιατηςΠατρίδοςμουΟπροπαρασκευαστικόςκύκλοςκλείνειέωςτα30τουχρόνια37Αυτόςπερι-λαμβάνειταΤραγούδιατηςΠατρίδοςμου(1886) πουέχουνμενιστορικήσημασίαωςσυλλογήαλλάεδώεντοπίζονταιόλοιοιτόποιτηςπαλαμικήςποίησης38καιτονΎμνοντηςΑθηνάς(1889)όπουφαίνεταιηβαθειάαρχαιομάθειαηπίστηστοπνεύμαηγλωσσικήευαισθησίακαιηφροντίδατηςμορφής39Στηνπερίοδοτηςπροετοιμασίας ανήκει και η συλλογήΤα μάτια τηςψυχής μου (1892)Η δεύτε-ρηπερίοδοςπεριλαμβάνειτηντελευταίαδεκαετίατου19ουαιώνα(1890-1900)την οποία οΠαναγιωτόπουλος θεωρεί κρίσιμη γόνιμη και laquoοριστική σεπολλάπερίοδοτηςπορείαςτουΠαλαμάraquo40διότιτότεδιαμορφώνεταιηποιητικήιδιο-προσωπίατουΣεαυτήνεγγράφονταιμερικάαπότασημαντικότερακατορθώμα-τατηςμούσαςτουόπωςοιΊαμβοικαιανάπαιστοι(1897)πουχαρακτηρίζονταιαπόαφαιρετικήλιτότητακαιπλαστικήτέχνη41ένααληθινόαριστούργημακατάτονJeanMoreacuteas42ΠεριλαμβάνειακόμητομοιρολόιτουΤάφου(1898)τοοποίοσυγκρίνειοΠαναγιωτόπουλοςμετοΒιβλίοτουμικρούαδελφού43 τουGustafafGeijerstam44 Στην ίδιαπερίοδοανήκουνκαι τααριστουργηματικάσονέτα των

32ΙΜΠΠαλαμάςσ14233ΙΜΠΠαλαμάςσ7834Ηψυχήτουήτανέναδιαρκέςεκκρεμέςανάμεσαστογενικόκαιτοειδικόβλόπσ17135ΙΜΠΠαλαμάςσ7836ΙΜΠΠαλαμάςσ5737ΙΜΠΠαλαμάςσ6838ΙΜΠΠαλαμάςσ26-414439ΙΜΠΠαλαμάςσ47-4940ΙΜΠΠαλαμάςσ6841ΙΜΠΠαλαμάςσ9442JeanMoreacuteasLe voyage en Gregraveceσ294βλαπόσπασμαστοΚΠαλαμάςlaquoΠώςθυμούμαιτουςΊαμβουςκαὶανάπαιστουςraquoσταΆπαντα1σ332-333βλπερισσότεραστηνΑλληλογρα-φίαεπιμέλειαΚΓΚασίνηςτΑΑθήνα1973σ273αρ38σημ343ΤουέργουαυτούέχουμεδύομεταφράσειςσταελληνικάτουΚωνσταντίνουΧατζόπουλουπουεκδόθηκεαπότονΒασιλείουτο1915και τουΛέοντοςΚουκούλαπουεκδόθηκεεπίσηςαπότονΒασιλείουτο1928ηδεύτερηαυτήμετάφρασηαναδημοσιεύθηκεαπότονΣαλίβεροσεδεύτερηέκδοσηχωρίςχρονολογίαβλσχετικάστοΚΓΚασίνηςΒιβλιογραφίατωνελληνικώνμεταφράσεωντηςξένηςλογοτεχνίαςτΒ΄(1901-1950)ΣΩΒΑθήνα2013αρ841141216744ΙΜΠΠαλαμάςσ101ΕδώπρέπεινrsquoαναφερθούνεπίσηςησυλλογήτουCharlesdePomairolsPourlrsquoenfantParisLibrairiePlon1904πουγράφτηκεμεαφορμήτονθάνατοτηςκόρηςτουκαιέχει τηνεξήςαφιέρωσηlaquoAgrave lameacutemoirede lapetiteLilidePomairolsPlaintespaternellesraquoκαι

70

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

laquoΠατρίδωνraquo45 ταοποίαχαρακτηρίζειοΠαναγιωτόπουλοςαπόταlaquoπιο ευτυχι-σμένακατορθώματαraquo46τουΠαλαμάΕπίσηςανήκουνlaquoΟιΧαιρετισμοίτηςΗλι-ογέννητηςraquo(1900)καθώςκαιτοαποκορύφωματηςελληνικήςσυμβολιστικήςτέ-χνηςμε τηνlaquoΦοινικιάraquo (1900)αλλάκαιαρκετάποιήματαπουδημοσιεύθηκαναργότεραστηνΑσάλευτη ζωή (1904) Την επόμενηπερίοδο (1900-1920) θεωρείοΠαναγιωτόπουλοςωςτηνεποχήτηςαπογείωσηςδιότισεαυτήνεγγράφονταιοιμεγάλεςσυνθέσειςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτου(1907)καιτηςΦλογέραςτουΒασιλιά (1910) αλλά και αρκετές άλλες συλλογές εξαιρετικού ενδιαφέροντοςΟΔΓεξετάζεταιαναλυτικάσεπολλέςσελίδεςκαιχαρακτηρίζεταιωςσύνθεσηεν-δεικτικήτωνπλεονεκτημάτωναλλάκαιτωνμειονεκτημάτωντηςποίησηςτουΠα-λαμά47Ιδιαίτεραπαρακολουθείτιςσημαντικότερεςαναλύσειςτουέργουόπωςλχ εκείνη του ΙωάννηΣυκουτρή48 συμφωνώντας μαζί του για την σπειροειδήκίνησητουέργουγύρωαπόένανάξοναπουσυνεχώςανεβαίνεικαικαθορίζονταςότιπρόκειταιγιατολυρικόάτομο49ΗμέθοδοςπουεφαρμόζειεδώοΠαναγιωτό-πουλοςείναιηβασικήαρχήτουδεινούαλεξανδρινούομηριστήαπότηνΣαμοθρά-κηΑρίσταρχου(215-145)laquoΌμηρονεξΟμήρουσαφηνίζεινraquoχρησιμοποιώνταςτοπαλαμικόοπλοστάσιογιατηνερμηνείατουποιήματος50ΑκολούθωςαναφέρεταιστοεπικολυρικόεγχείρηματηςελληνικήςσυνέχειαςμετηνΦλογέρατουΒασιλιάτο οποίο θεωρεί laquoμεστότερα αρχιτεκτονημένοraquo από τον Δωδεκάλογοraquo όπουομύθοςτονόημαηλυρικήδιάθεσημαζίμετονθρίαμβοτουδεκαπεντασύλλα-βουπάνεκιέρχονται51Στηνίδιαπερίοδοανήκεικαιηεκδήλωσητουαντικειμε-νικούλυρισμούτουοργισμένουπολίτηΠαλαμάόπουοπόνοςκαιοπόθοςγιατοκαλύτεροlaquoφλογίζουντοστίχοτουraquo52καιπαρrsquoόλοπουχτυπούντοσυγκεκριμένοδεντουςλείπειηλυτρωτικήπρόθεση53Εδώεπισημαίνειορθάτηνπαράλληληορ-

ταΤραγούδιαγιανεκράπαιδιάπουμελοποίησενοΓκούσταβΜάλερσεστίχουςτουFriedrichRuumlckertβλεπίσηςτηνσχετικήμελέτητουΒαγγέληΑθανασόπουλουlaquoΗηθικήτουλυρικούλόγουστονΤάφοτουΚωστήΠαλαμάraquoσταΠρακτικάτουΒ΄ΔιεθνούςΣυνεδρίουΚωστήςΠα-λαμάςΕξήνταχρόνιααπότονθάνατοτουτΒ ΙΚΠΑθήνασ625-628etpassimπέντεαπόταΤραγούδιαγιανεκράπαιδιάμετέφρασεοΒαγγέληςΑθανασόπουλοςταοποίαδημοσιεύονταιωςπαράρτηματηςπαραπάνωμελέτης(σ650-651)45ΔημοσιεύθηκανστηνεφημΕφημερίς25Δεκεμβρίου1895[=Άπαντα3ltΑσάλευτηζωήgtσ13-24]46ΙΜΠΠαλαμάςσ888947ΙΜΠΠαλαμάςσ18548ΙωΣυκουτρήςlaquoΟΔωδεκάλογοςτουΓύφτουraquoΝέαΓράμματαltΑφιέρωμαστονΠαλαμάgtχρΒ αρ5-6(Μάιος-Ιούνιος1936)σ100-210[=ΓκοβόστηςχχστηνσειράlaquoΓιαναγνωρίσουμετονΠαλαμάraquoαρ3]49ΙΜΠΠαλαμάςσ155162-16350ΤηνμέθοδοαυτήνεχρησιμοποίησακαιεγώστηνεισήγησήμουμετίτλοlaquoΠαλαμάνεκΠαλα-μάσαφηνίζεινraquoστηνημερίδαπουέγινεστηνΑκαδημίαΑθηνώντην16ηΔεκεμβρίου2009στοπλαίσιοτωνεορτασμώνγιατα150χρόνιααπότηνγέννησητουποιητή51ΙΜΠΠαλαμάςσ194195αντίστοιχα52ΙΜΠΠαλαμάςσ20753ΙΜΠΠαλαμάςσ209

71

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

γισμένηκαιανατρεπτικήδιάθεσηπουδιατρέχειπολλέςσελίδεςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτουκαι ταΣατιρικάγυμνάσματα54ΆλλεςσυλλογέςτηςπεριόδουείναιΟικαημοίτηςΛιμνοθάλασσας (1912)καιηΠολιτείακαιημοναξιά (1912)στιςοποίεςπεριλαμβάνονταισπουδαίαλυρικάποιήματαΕπίσηςστέκεταικαισεδύοάλλες συλλογές στουςΒωμούς (1915) τους οποίους θεωρεί από ταωριμότεραέργατουΠαλαμάόπουεπικρατείηηρωολατρικήκαιηαυτοβιογραφικήδιάθε-ση55στοβάθοςδενείναιlaquoπαράηεσωτερικήτοπιογραφίατουποιητήraquo56Ωριμό-τηταεδώπαρατηρείταικαιστηνστιχουργίασυνεχίζειοΠαναγιωτόπουλοςκαιμάλισταστονδεκαπεντασύλλαβοτονοποίομεταχειρίζεταιωςμεγάλοςβιρτου-όζοςτουστίχου57Αντίθετα έχειαντιρρήσειςγιαταΔεκατετράστιχα (1919)όχιγιατηναναμφισβήτητηlaquoστιχουργικήεντέλειάraquoτουςαλλάγιατίδενεξαντλούντοθέματουςμέσαστοπλαίσιοτων14στίχωνηαντίρρησηείναιδικαιολογημένηαπότηνσκοπιάτουκλασικούndashτουλεγόμενουπετραρχικούσονέτουndashόχιόμωςαπόλυταγιατίκαιοΣαίξπηρκαιάλλοιχρησιμοποιούντοσονέτοωςμέροςτουσυνόλουκαιόχιωςαυτόνομημονάδα58

Ητελευταίαεποχήαπότο1921-1943θεωρείταιαπότονΠαναγιωτόπουλοπε-ρίοδοςπτώσηςΣτουςΠεντασύλλαβουςκαιταΠαθητικάκρυφομιλήματα(1925)τουςΔειλούςκαισκληρούςστίχους(1928)τονΚύκλοτωντετραστίχων(1929)καιτιςΝύχτεςτουΦήμιου(1935)τασημάδιατηςπαρακμήςείναιπερισσότεραμερικάμοιάζουνγράφεισανlaquoχλομήξεφτισμένηαναδίπλωσητουΠαλαμάτηςακμήςraquoανκαιυπάρχουνκαιμερικάλυρικάαριστουργήματαόπωςηlaquoΒάναraquoοlaquoΘωμάςraquoοlaquoΠαθητικόςύμνοςraquoκά59

ΓενικεύονταςόσοναφοράστηνγλώσσατηνστιχουργίακαιτηνποιητικήτουΠαλαμά υπογραμμίζει (α) την αδιαμφισβήτητη προσφορά του στον δημοτικι-σμό60(β)τηνστιχουργικήμαεστρίακαιτηνσοφήμετρική61επένδυσηανάλογαμετοθέμα62(γ)τηνποιητικήτεχνικήόπωςηκυκλικήέμπνευσησεπολλέςσυλλογές63 (ΊαμβοικαιανάπαιστοιΣατιρικάγυμνάσματαΤαδεκατετράστιχακά)(δ)τηνμακροδομική τακτική τηςσύνθεσης όπωςη laquoΦοινικιάraquo ndash οι laquoΕκατόΦωνέςraquo ndashοlaquoΑσκραίοςraquoησύνδεσητωνlaquoΚομματιώναπότοΤραγούδιτουΉλιουraquoμετις

54ΙΜΠΠαλαμάςσ20955ΙΜΠΠαλαμάςσ21156ΙΜΠΠαλαμάςσ21157ΙΜΠΠαλαμάςσ21158ΙΜΠΠαλαμάςσ234εδώπρέπεινασυνυπολογισθείκαιτογεγονόςότισεπολλάδεκατε-τράστιχαείναιφανερήηπρόσληψητουσαιξπηρικούπαραδείγματος59ΙΜΠΠαλαμάςσ238-23960ΙΜΠΠαλαμάςσ36-3761ΙΜΠΠαλαμάςσ96ηεπισήμανσήτουαυτήέρχεταισεαντίφασημετηνπαρακάτωγνώμητουότιηιδιοσυγκρασίατουΠαλαμάήτανlaquoαντίθετημετουπομονετικόδούλεματουστίχουraquo62ΙΜΠΠαλαμάςσ104-10563ΙΜΠΠαλαμάςσ100

72

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

laquoΑλυσίδεςraquoόπουάξοναςείναιτοφως64αλλάκαιοιlaquoΑλυσίδεςraquoωςπροθάλαμοςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτου65

Ταυτόχρονα οΠαναγιωτόπουλοςαποδεικνύεται και αισθαντικόςαναλυτήςτης μικροδομής του ειδικούβάρους της λέξης και τουκυρίαρχουρόλου της66Επισημαίνειακόμητηνσυνεχήπάληθέσεωνκαιαντιθέσεων67καιτωνστρατηγι-κώντουλόγουπουξεκινούναπότοατομικόκαιμερικόκαιγενικεύουν68laquoκάτεχετηνκαθολικότηταraquoγράφειπράγμαπουlaquoσυναντούμεμονάχασταπολυδύναμαπνεύματαraquo69Ούτωςήάλλωςπραγματικήποίησηδενμπορείναυπάρξειχωρίςτηνδύναμητουφιλοσοφικούετασμούκαιτηνυπαγωγήτουπολυκερματισμένουκόσμουσεευρύτερασύνολακαιαρχές

ΒέβαιαναμηνπιστέψεικανείςότιοΠαναγιωτόπουλοςδενέχειεπιφυλάξειςκαιαντιρρήσειςόσοναφοράστηνπαλαμικήποίησηΑφούτόλμησεονεοσσόςτων20χρόνωνστηνδιάλεξητου1921πόσομάλλονεδώστηνμείζοναπαλαμικήτουκατάθεσηΟΠαναγιωτόπουλοςδενμασάταλόγιατουεπισημαίνειμενταυψηλάκατορθώματατηςποίησηςτουΠαλαμάσημειώνειόμωςκαιτιςπαρατηρήσειςτουφέρνωδύομόνον70παραδείγματαΣολωμόςndashΠαλαμάςγράφειοΠαναγιω-τόπουλοςγιαταΜάτιατηςψυχήςμου (1892)ότιπαράτονστίχοτουΣολωμούησυλλογήδεναποπνέειτοπαράδειγματουΣολωμού71καιαλλούlaquoόσοκαιναψάξουμετοέργοπουμαςαφήνειοΠαλαμάςδεθαβρούμεστίχουςπολλούςαλη-θινάαντάξιουςτηςσολωμικήςπαράδοσηςraquo72ΟιπαρατηρήσειςείναικαιοιδύοορθέςωςδιαπιστώσειςπούπάσχουνόμωςστοότιαφήνουντονανυποψίαστοαναγνώστηναυποθέσειότιοΠαναγιωτόπουλοςκάνειποιητικήσύγκρισηδεδο-μένου ότι είναι λάθος ναψάχνουμε να βρούμε τονΣολωμό στονΠαλαμά τηναπάντησητηνδίνειέμμεσακαιάμεσακαιίδιοςδηλγράφειότιηνεότερηποίησηδενακύρωσετονΠίνδαροτονΒιργίλιοκαιτονΔάντηγνήσιοςποιητικόςλόγοςείναικαιομουσικά εκπεφρασμένοςλόγοςκαιη εποποιία δηλπολλοί είναιοιδρόμοιπουέχειονουςκατάτονΣολωμόκαιοιτρόποιπουέχειηποίησηΠιοάμεσηαπάντησηndashδιευκρίνισηβρίσκουμε50σελίδεςπιοκάτωστηνμεγάλημελέ-τηγιατονΠαλαμάοΣολωμόςκαιοΠαλαμάςείναιlaquoδυοιδιοσυγκρασίεςολότελα

64ΙΜΠΠαλαμάςσ110-111πρβσ128-12965ΙΜΠΠαλαμάςσ11266ΙΜΠΠαλαμάςσ97αλλούπαρατηρείτηνχρήσηκαιτονρόλοτωνυποκοριστικώνγιατηνέκφρασηαγάπηςκαιπόνουόπωςλχστονΤάφοβλόπσ10467ΙΜΠΠαλαμάςσ13468ΙΜΠΠαλαμάςσ11469ΙΜΠΠαλαμάςσ28670ΗγνώμητουλχότιχάριζετηνδάφνηαπλόχερασεδικαίουςκαιαδίκουςδενευσταθείδιότιπρώτονοιπερισσότεροιΒάρναληςΚαζαντζάκηςΣεφέρηςΡίτσοςαλλάκαιοίδιοςοΠανα-γιωτόπουλος(βλπαραπάνωτιςσημειώσεις1718και24)αποδείχθηκανσπουδαίοιλογοτέχνεςδεύτεροντουςάλλουςτουςενθάρρυνενασυνεχίσουναλλάτουςεπεσήμαινεπόσοπολλήδου-λειάχρειάζεταικαιπόσοδύσκολοςείναιοδρόμοςτηςτέχνης71ΙΜΠΠαλαμάςσ6472ΙΜΠΠαλαμάςσ252

73

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

διαφορετικέςraquo73άρακαιοιδύοποιητικοίτρόποιείναιδιαφορετικοίαλλάνόμιμοιαλλάκαιγενικότερα(α)ταέργαλοιπόνπρέπειμεννακρίνονταιμετουςδικούςτουςόρουςκαινόμους74αλλάlaquoκαιτονόμομας [δηλαδήτασταθεράκριτήρια]κιαπότησύγκρισητούτηθαβγειητελικήκρίσηraquoκαι(β)laquoηποιητικήμεγαλοσύ-νηδεμετριέταιμεπήχυδανεικόπαράμονάχαμετομέτροπουηίδιαπροσφέ-ρειraquo75 Σημειώνει ακόμηως μειονέκτημα την συγκέντρωση λεπτομερειών όπουθααπαιτείτοολιγόλογησυμπύκνωσηΗπαρατήρησηείναιορθήανπρόκειταιγιαλυρικάποιήματαδενευσταθείότανπρόκειταιγιαμεγάληςπνοήςέργαΌμωςοΠαναγιωτόπουλοςωςάξιοςκριτικόςγνωρίζειότιlaquoοδημιουργόςαξίζειπάνταόσοαξίζουνοιπιοευτυχισμένεςεμπνεύσειςτουτατελειότεραέργατουεκείναπουαντιπροσωπεύουνουσιαστικότερακαιτοεσωτερικότουθησαύρισμακαιτηνεκφραστικήτουδύναμηraquo76

Κωδικοποιώσχεδόνασχολίασταταγενικάσυμπεράσματάτου(α)Ηκαίριαπροσφοράτουστονκριτικόλόγοηεισαγωγήτουελληνισμούσε

πρόσωπαπράγματαρεύματατηςτέχνης77ηlaquoαδαπάνητηπαρακαταθήκηraquo78τηςπολυμάθειάςτουηαξίατωνανέκδοτωνκριτικώνάρθρωνπουπρέπειναδημοσι-ευθούν79οκλασικορομαντικόςχαρακτήραςτηςκριτικήςτου80καιηβασικήτουαρχήlaquoαγαπώσυγκρίνωκρίνωεγκατασταίνωraquo81

(β)Ηπραγματικήεσωτερικήβιογραφίατουπροκύπτειμέσααπότοέργοτου82διότιορθάπιστεύειοΠαναγιωτόπουλοςότιlaquoολόκληροτοέργοτουδενείναιπαράμιααδιάκοπηποικιλόμορφηκαιποικιλόχρωμηαυτοεξομολόγησηraquo83

(γ)ΟΠαλαμάςτόλμησενακάμειποίησηγιατουςλίγους84καθιστώνταςτηναγώνισμα τεράστιο85 ανεβάζοντας το έργοσε laquoδυσθεώρητοraquoύψος86Όμως μετηνυπεύθυνηαντιμετώπισητουλόγουόπωςοΣολωμόςκαιοΚάλβος87καιτονακαταπόνητοαγώνατουκαιτηνεπιδίωξητουανέφικτου88κατέστησετονδρόμο

73ΙΜΠΠαλαμάςσ30474ΙΜΠΠαλαμάςσ34275ΙΜΠΠαλαμάςσ258πρβόπσ111-11276ΙΜΠΠαλαμάςσ34377ΙΜΠΠαλαμάςσ274-27578ΙΜΠΠαλαμάςσ11079ΙΜΠΠαλαμάςσ35580ΙΜΠΠαλαμάςσ32381ΚωστήςΠαλαμάςΆπαντατ8ltΠεζοίΔρόμοιΑ΄gtσ113πρβΙΜΠΠαλαμάςσ32382ΙΜΠΠαλαμάςσ36283ΙΜΠΠαλαμάςσ26584ΙΜΠΠαλαμάςσ33685ΙΜΠΠαλαμάςσ33786ΙΜΠΠαλαμάςσ335-33687ΙΜΠΠαλαμάςσ33588ΙΜΠΠαλαμάςσ141πρβσ177

74

τηςποίησηςπιοβατό89ΧωρίςτοlaquoολοκαύτωμαraquoτουΠαλαμάγράφειοΠαπατζώ-νηςούτεκανθαμπορούσεναονειρευτείαυτήντηνπορείατοlaquoολιγάριθμοσμήνοςαετιδέωνμαςσαντονΣεφέρηκαισαντονΕλύτηraquo90laquoΑυτόςφορτώθηκεστηνράχητουόλατrsquoάχαραβάρηενόςσυγχρονισμούπουεπιβαλλότανπολυμερέστατουηθικούκοινωνικούγλωσσικούαισθητικούraquo91καιστάθηκετοκέντροτηςπνευ-ματικήςζωής92καιηπλατύτερησυνείδησηγιαμισόναιώνα93

ΚαιγιατονΠαναγιωτόπουλοστάθηκεοδηγόςόπωςομολογείο ίδιοςlaquoμουάνοιξεπολυσήμαντουςδρόμουςκαιστηντέχνηκαιστηνσκέψηraquo94 γράφει Ιδι-αίτερατοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουέχειωςπρότυποτοκριτικόέργοτουΠαλαμάόπωςέχειήδηπαρατηρηθεί95όσοναφοράστηνβαθιάγνώσητηνακριβοδίκαιηαποτίμησηαλλάκαιστηνφράσηακόμη96

Καιητελικήαποτίμησήτουδιατυπωμένημrsquoέναναντίλογοκιέναλόγογρά-φειlaquoκαταλογίζειςστονΠαλαμάτέτοιαβαρύταταελαττώματατέτοιεςαδυναμίεςαθεράπευτεςκrsquo εξακολουθείς να τονπιστεύειςσπουδαίοraquoκαιαπαντάο ίδιοςlaquoοΠαλαμάςκαιμrsquoόλατουταπαραστρατήματακαιμrsquoόλατουτα ελαττώμα-τααπόδειξεσrsquoόλητουτηζωήπωςκατέχειρωμαλέακαιπολύτροπητηνακέριαποιητικήσυνείδησηΕίτανπολυδύναμηλυρικήφύσηraquo97Στηνεσώτατηουσίατηςηποίησήτουπαράτουςlaquoχίλιουςδρόμουςraquoπουακολουθεί είναιλυρική είναιεκείνοτομέρος τοοποίοθαδιασωθείγράφειοΠαναγιωτόπουλοςlaquoόπουπιοανόθευτοςκαιπιομαστορικάξεσκεπάζεταιολυρικόςτουκραδασμόςraquo98laquoΤολυ-ρικότουκύτταροείτανένακύτταροπολυδύναμοπολύμορφοαδαπάνητοβαθύ-ταταδημιουργικόένακύτταροπουβρισκότανολοένασεοργασμόπουγεννο-

89ΙΜΠΠαλαμάςσ33090ΒλΤάκηςΠαπατζώνηςlaquoΤομεταφραστικότουέργοraquoΓράμματαltΕπιμνημόσυνοτεύχοςgt1943σ27491Παπατζώνηςόπσ27392ΙΜΠΠαλαμάςσ35093ΙΜΠΠαλαμάςσ255πρβσ28994ΙΜΠΠαλαμάςσ1395ΒλΠΔΜαστροδημήτρηςlaquoΘέματακαιπροβληματισμοίσταΠρόσωπακαιτακείμενατουΙΜΠαναγιωτόπουλου(μιασυνοπτικήεξέταση)raquoστοΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙΜΠανα-γιωτόπουλου4ηΕπιστημονικήΣυνάντησηΠρακτικάΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπου-λουΑθήνα2003σ173-17496ΠαραθέτωένααπόσπασμααπότηνμελέτητουγιατονΠαλαμάτοοποίοεάνέβλεπαναδέ-σποτοοι γνωρίζοντες τονκριτικό λόγοκαι τωνδύο δενθαμπορούσαν νrsquoαναγνωρίσουνσεποιονανήκειαντιγράφωlaquoοποιητήςβέβαιοςγιατηναξιοσύνητουεπιστρέφεισυχνάστονπα-ραδομένοστονιερότατοδεκαπεντασύλλαβοκαιτονπλάθεικαιτονξαναπλάθεικαιτονλυγάεικαιτοναπλώνειμεαπανωτέςσυνιζήσειςκαιτονστεριώνεικαιτουδίνειτοβαρύπερπάτηματουκουρασμένουστρατοκόπουκαιτοαλαφροκυμάτισματουανάερουκλώνουκατάτηδιάθεσητηςστιγμήςκαιχύνειμέσατουόλητηνκατασταλαγμένηλυρικήτουορμήμrsquoαιφνίδιαξεσπάσματαπάθους εδώκαι κει ξεσπάσματαυποταγμέναπάνταστο νόημα ενός εσώτερουρυθμούraquo βλΙΜΠΠαλαμάςσ213-21497ΙΜΠΠαλαμάςσ25598ΙΜΠΠαλαμάςσ371πρβσ258πρβΆνταΚατσίκη-ΓκίβαλουlaquoΟΚωστήςΠαλαμάςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquoΠόρφυραςτχ97(Οκτώβριος-Νοέμβριος2000)σ497498

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

75

βολούσεακατάπαυταπουδεγνώρισεαπαυδημόraquo99Ήτανέναπνεύμαβαθύταταρομαντικό100όχιβέβαιαμετηντρέχουσασημασίατουόρουαλλάτουακατα-πόνητουκυνηγούτουανέφικτουΚαικαταλήγειοΠαναγιωτόπουλοςlaquoτοολοφά-νεροτοαμετακίνητοκατάτηνγνώμημουσυμπέρασμα[είναι]πωςηψυχήτουτραγουδιούείτανκrsquoηαληθινήψυχήτουraquo101

ΚρίνονταςτώρατονκρίνανταπρέπειναπούμεπωςοΚωστήςΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουείναιμιααπότιςπιοολοκληρωμένεςκαιισορροπημένεςολι-στικέςπροσεγγίσειςτουέργουτουΠοιητήπουοιειδότεςτηνκατατάσσουνμετα-ξύτωνκορυφαίωνμελετώνγιατοέργοτου

Abstract

The critical approach of Palamasrsquo work by IMPanagiotopoulos registers a circlewhichbeginswithhis1921 lecture and endswithhis1944big synthesisPalamas whichwasawardedwiththeldquoPalamasPrizerdquoTheawetowardsthePoetrsquosworklastedupto1925whentheldquoPalamascrisisrdquobeganashehimselfwritesThere-approachtookplacein1933andpeakedwiththe1944synthesis

Panagiotopoulosrsquostudyhastheadvantageofbeingwrittenbyaphilologistagreatauthor and critic therefore he combines the literary system the artistic sensitivityandthefairassessmentPanagiotopoulosexpressesinanintroductionhishypotheseswhich are concentrated into two places (a) there are many poetic ways (b) eachworkmust be judged under its own conditions Following that he sets the eras ofpalamicpoetryhighlightstheldquoplacesrdquoandregistersthecharacteristicsofthepoetrsquosintellectual personality which are the ldquodouble soulrdquo the intense juxtaposition andtheongoingbattleof theoppositesSumminguphisconclusionsheunderlines themasteryofhisversesthecyclicinspirationthetacticsthemacro-structuralsynthesisthemicro-structurallexicalmanagementtherobustpoeticconscienceandhisnever-ceasinglyricalcellwithoutomittingtostressoutsomeweaknessesAsaworthycritiche notes that the creatormust be judged by the happymoments of his inspirationCertainlyPanagiotopoulosrsquoPalamasisthoughttobeoneofthemostintegratedandholisticapproachesofthePoetrsquoswork

99ΙΜΠΠαλαμάςσ256100ΙΜΠΠαλαμάςσ257101ΙΜΠΠαλαμάςσ355

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

231

Πρινεπιχειρήσωμιασύντομηεπισκόπησητωνσυμβολώνκαιτωνσυμπερασμά-τωντουΣυνεδρίουμαςθέλωναεκφράσωτηνχαράμουπουφτάσαμεαισίωςστηνουσιαστικήολοκλήρωσητωνεργασιώντουόπωςοιπαλιοίαντιγραφείςκωδίκωνπουπαρομοίαζαν τηνπεράτωση της εργασίας τους μεπροσόρμισησεασφαλήλιμέναΈπειτανrsquoαναφέρωμερικάστοιχείαπουαφορούνστηνθεματολογίακαιτηνπροετοιμασίατηςοργάνωσήςτουΠρώτα-πρώταόσοναφοράστηναπόφασηγιατοαντικείμενοτουΣυνεδρίουηΕπιστημονικήΕπιτροπήέλαβευπόψητιςεξήςπαραδοχές(α)οΠαναγιωτόπουλοςαποτελείμιαφυσιογνωμίααναγεννησιακούτύπουμετηνπολυμέρειατουέργουτουκαιτηνεπιτυχήενασχόλησημεόλαταείδητουλόγου(β)τολογοτεχνικόέργοτουκαιπερισσότερογνωστόείναιαλλάκυρίωςμελετήθηκεαρκετάστοπροηγούμενοσυνέδριοπουδιοργάνωσετοΕλλη-νικόΕκπαιδευτήριοndashΣχολήΙΜΠαναγιωτόπουλουσεσυνεργασίαμετονΣύλλο-γοΑποφοίτωνΕλληνικούΕκπαιδευτηρίου1ΣυνεπώςηεπανάληψηενόςγενικούσυνεδρίουδενθαήτανσκόπιμηΓιrsquoαυτόαποφασίσθηκεημελέτητήςεξίσουμετολογοτεχνικόσπουδαίαςπλευράςτουέργουτουπουείναιηΚριτική

ΈρχομαιστασυμπεράσματαΓιατηνεπαγωγικότερηπαρουσίασήτουςομα-δοποιώτις εισηγήσειςανάλογαμε τοαντικείμενό τουςΗ εισήγηση τουκΠυ-λαρινούείχεστόχοndashκαι έτσιλειτούργησεndashωςεισαγωγήστοΚριτικόΈργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουΗδουλειάαυτήδενήτανκαθόλουεύκοληόπωςμπορείναεικάσεικανείςδιότικαιεποπτείατουόλουήταναπαραίτητηκαιδιαχείρισητουυλικούόχιτυχαίαΈτσιόσοοχρόνοςτοεπέτρεπεμαςπαρουσίασεταπολλάπεδίαάσκησηςτηςκριτικήςαπότονΠαναγιωτόπουλοπουείναιηλογοτεχνικήκατrsquoεξοχήνκριτικήηβιβλιοκριτικήητεχνοκριτικήηδοκιμιακήκαιηκοινωνικήκριτικήπουβρίσκονταισταπολλάβιβλίατουαλλάκαιστοναπίστευτοαριθμόαθησαύριστωνάρθρωνκαιμελετώνστονπεριοδικόκαιτονημερήσιοτύποαλλά

1ΒλΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου4ηΕπιστημονικήΣυνάντησηΠρα-κτικάεπιμΘεοδόσηςΠυλαρινόςΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουΑθήνα2003

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

232

καισεεγκυκλοπαιδικάλεξικάΟΠαναγιωτόπουλοςάσκησετηνπολύπλευρηκρι-τικήτουμεγνώσηευαισθησίασυνέπειαθάρροςτηςγνώμηςτουκαικύροςΟκΠυλαρινόςκατόρθωσεναμαςδώσειτηνεικόνατουωκεανούσrsquoέναποτήρινερούπουήτανοχρόνοςτων25λεπτώντηςώρας

ΔύοεισηγήσειςεκείνεςτουκΚαράογλουκαιτουκΑγγελάτουκινήθηκανκατrsquo εξοχήν στοπεδίο των θεωρητικώνπροβληματισμών για τηνφυσιογνωμίατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουΣτόχοςτηςπρώτηςυπήρξενηlaquoκριτικήτηςκριτικήςraquoτουΠαναγιωτόπουλουδηλαδήηαναζήτησητηςαπάντησηςστηνερευ-νητικήυπόθεσηlaquoτίείναι ίσωςκριτικήγιατονΙΜΠαναγιωτόπουλοraquoΑπότηνανάλυσησυγκεκριμένωνμελετώντουσεπεριοδικάτηςδεκαετίαςτουrsquo40καιτηνεισαγωγικήμελέτητουγιατηνΝεοελληνικήΚριτικήστοντόμο42τηςlaquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςraquoοκΚαράογλουμαςαπέδειξενότιοΠαναγιωτόπουλοςδενάσκη-σετηνκριτικήαπαράσκευοςκαιεμπειρικάαλλάlaquoδυναμωμένοςμεθεωρίακαιμελέτηraquoμεαποτέλεσμαηκριτικήτουναστηρίζεταισεθεωρητικέςαρχέςκαικα-νόνεςΣτονίδιοκύκλοτωνθεωρητικώνπροβληματισμώνκαιπροϋποθέσεωνγιατηνάσκησητηςκριτικήςκινήθηκεκαιηδεύτερηεισήγησηΟκΑγγελάτοςμαςαπέδειξεπωςοΠαναγιωτόπουλοςμεβάσημιασυγκεκριμένησυνθετικήαντίλη-ψηπουστηρίζεταισεορισμένακριτήριαόπωςείναιοιιστορικοίόροιτηςδιαμόρ-φωσηςτωνλογοτεχνικώνπαραδόσεωνμετιςσυνέχειεςκαιτιςρήξειςτουςαπότηνμιααλλάκαιηκατάκτησηενόςάρτιουοργάνουδιαπόρθμευσηςτηςσκέψηςπουείναιηγλώσσααπότηνάλλη ισορροπείδόκιμαανάμεσαστηνιστορίατηςλογοτεχνίαςκαιτηνκριτικήμεαποτέλεσμαναδιατυπώνεικαίριεςπαρατηρήσειςγιατηνπεζογραφικήπαραγωγήτηςπεριόδου1920-1940

Μετά τις θεωρητικέςαυτέςπροσεγγίσεις για τηνφυσιογνωμία της κριτικήςτουΠαναγιωτόπουλου έρχομαιστοβασικόέργουποδομήςπουείναιηΒιβλιο-γραφίααφετηρίαsinequanonκάθεσοβαρήςμελέτηςενόςσυγγραφέαΗβιβλιο-γραφίαείναιέναπερίεργοέργοΑντηνδεικανείςαποσπασματικάδηλαδήαπότηνπλευράτουβιαστικούχρήστηπουπροστρέχεινrsquoαντλήσειπέντε-δέκαψηφί-δεςαντιλαμβάνεταιμεντηνχρησιμότητάτουχάνειόμωςτηνεικόναΑνόμωςτηνπροσεγγίσεικάποιοςστοσύνολότηςμεόλεςτιςψηφίδεςστηνθέσητουςτότεβλέπειμιαπανοραμικήεικόνασυναρπαστικήτηνοποίασυνθέτουνοόγκοςτουέργουηγνώσηηπολυμέρειακαιητεράστιαθεματολογίαΑυτάόλαμαςταέχειδώσειηκατrsquoεξοχήναρμόδιακΠαναρέτουαφούηίδιασυνέταξεαυτότοέργοΗβιβλιογραφίακαλύπτειταέτη1916-1982Απότα3295λήμματατα3179είναιηεργογραφίακαιμόνο116ηφιλολογίαΕύχομαινασυνεχισθείκάποτετοέργο

ΤηνχαρτογράφησητηςπλούσιαςεργογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουστονημερήσιοτύποαπότο1917έωςτοτέλοςτηςζωήςτουτο1982μαςπαρουσίασεοκΒαρελάςΣτηνεισήγησηαυτήεξετάστηκανιδιαίτεραοιδιαρκέστερεςκαισημαντικότερεςσυνεργασίεςτουστιςεφημερίδεςΔημοκρατία(1924-1926)Πρω-ΐα(1933-1940)καιΕλευθερία(1965-1967)ΟκΒαρελάςέμπειροςερευνητήςκαιικανόςχειριστήςμεγάλωνσυνόλωνπληροφοριώνμαςέδωσετηντάξητωναριθ-

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

233

μητικώνδεδομένωνδιερεύνησετιςιδιαιτερότητεςτωνάρθρωνκαιτιςανάλογεςπροσαρμογέςτουςσεσχέσημετηνποικιλίακαιτονχαρακτήρατωνεντύπωνμαςπαρουσίασετηνπλούσιαθεματολογίατουςκαιτηναδιαμφισβήτητηποιότηταπολλώναπόαυτάΕίναιγνωστόβέβαιαότιαπότοπολύενδιαφέροναυτόυλικόμικρόμέροςμόνονέχειπεριλάβεισεβιβλίατουοΠαναγιωτόπουλοςΣτονχώροτωνσυνεργασιώντουΠαναγιωτόπουλουκινήθηκεκαιηεισήγησητηςκΟικονο-μοπούλουΠρόκειταιγιατηνlaquoΒασικήΒιβλιοθήκηraquoενόςεμβληματικούκαιμακρό-πνοουέργουτηςδεκαετίαςτουrsquo50τοοποίοουδέποτεέχασετηνχρησιμότητάτουΕδώεπισημάνθηκανδύοβασικέςπαράμετροιτιςοποίεςυπογραμμίζουμε(α)είναιτοαναγνωρισμένοκύροςτουΠαναγιωτόπουλουοοποίοςμαζίμετονκαθηγητήΔιονύσιοΖακυθηνόκαιτονφιλόσοφοκαιδοκιμιογράφοΕυάγγελοΠαπανούτσοαποτελούσαντηνσυντακτικήεπιτροπήγιατηνδιεκπεραίωσητουγιγαντιαίουαυ-τούέργουγιαόλαταγραμματειακάκαιλογοτεχνικάείδηαπότον11οαιώναέωςταμέσατου20ού(β)ΟΠαναγιωτόπουλοςπέραντουεποπτικούκαισυμβουλευ-τικούρόλουτουωςσυντάκτηεπιμελήθηκετουςτόμουςγιατονΓεώργιοΒιζυηνόγιατοΙστορικόΜυθιστόρημακαιαπόκοινούμετουςάλλουςδύοσυντάκτεςτονεξαιρετικάενδιαφέροντατόμογιατηνΝεοελληνικήΚριτικήΌλεςαυτέςτιςπτυχέςκαιτηνσημασίατουςανέδειξενηκΟικονομοπούλουμετηνεισήγησήτης

Ο επόμενος κύκλος που περιλαμβάνει δύο επίσης εισηγήσεις αναφέρεταιστηνενασχόλησητουΠαναγιωτόπουλουμετηνπαλαιότερηλογοτεχνίαμαςέωςτηνΕπανάστασηΑυτήντηνπερίοδοδιερεύνησανοκΞούριαςκαιηκΔημάκηΜε την εισήγησή του ο κ Ξούριας επισήμανε πρώτον ότι οι περί ού ο λόγοςμελέτες είναι ολιγάριθμες δεύτερον ότι η ορολογίαπου χρησιμοποιεί οΠανα-γιωτόπουλοςστηνβάσητουδιπόλουλογιοσύνηλογοτεχνίακαθορίζειανάλογακαιτηναντιμετώπισηαπόμέρουςτουτωνσχετικώνκειμένωνταπροϊόντατηςλογιοσύνηςυπήρξανπερισσότερααλλάκυρίωςυπήρξανχρήσιμαγιατονυπό-δουλοελληνισμόενώταλογοτεχνικάέργατης ίδιαςπεριόδουήσανολιγότεραΟΠαναγιωτόπουλος είχε εποπτεία της παλαιότερης περιόδου της λογοτεχνίαςμαςηδεαποσαφήνισητηςκριτικήςστάσηςτουόπωςμαςέδειξεοκΞούριαςείναιχρήσιμηγιατηνκριτικήαποτίμησητωνπροϊόντωντηςεπόμενηςπεριόδουτης laquoνεοελληνικήςraquo όπως την ονομάζει ο Παναγιωτόπουλος Η εισήγηση τηςκΔημάκηκινείταιστηνίδιαπερίοδοαλλάαφοράσεσυγκεκριμένοσυγγραφέαπουείναιοΚοραήςΗκΔημάκημαςπαρουσίασεέναάγνωστοκείμενοτουΠανα-γιωτόπουλουτοοποίοεπισήμανεστοΙστορικόΑρχείοτουΠανεπιστημίουΑθη-νώνμετίτλοlaquoΟΑδαμάντιοςΚοραήςωςλογοτέχνηςκαιδιδάσκαλοςύφουςraquoτοοποίοπροόριζεγιαδιδακτορικήδιατριβήΩςεισηγητήςορίστηκεοκαθηγητήςτηςΑρχαίαςΕλληνικήςΦιλολογίαςΕμμανουήλΠεζόπουλοςΤοκείμενουπεβλήθηδύοφορές(19351941)όπωςακούσαμεαλλάηδιαδικασίαδενδιεκπεραιώθηκεγιααδιευκρίνιστουςακόμαλόγουςΑπότηνανάλυσητουκειμένουφάνηκεηεπι-στημονικήμεθοδικότητακαιηκριτικήοξύνοιαμετηνοποίαοΠαναγιωτόπουλοςεπιχειρείνrsquoαναδείξει τιςλογοτεχνικέςσυνιστώσεςτηςδημιουργίαςτουΚοραή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

234

Είναιαυτονόητοπωςηπεριέργειαόλωνμαςθαθεραπευθείμετηνεπιβαλλόμενηδημοσίευσητουκειμένου

ΓιατηνπερίοδομετάτηνΕπανάστασηακούσθηκαντέσσεριςανακοινώσειςοιοποίεςδιερεύνησαντηνκριτικήαποτίμησητουΠαναγιωτόπουλουγιαμείζονεςσταθμούςτηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςτονΣολωμόκαιτονΚάλβοτονΠαλα-μά τονΚαβάφη και τονΚαρυωτάκηΗ κΑφροδίτηΑθανασοπούλου εξέτασεμε γνώσηκαι ευαισθησία τιςκριτικέςαπόψεις τουΠαναγιωτόπουλουγια τουςπατέρεςΣολωμόκαιΚάλβοαλλάκαιάλλουςεπτανησίουςποιητέςΕρευνητικόυλικότηςαποτέλεσανκατrsquoεξοχήναλλάόχιμόνονοιέξιτόμοιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνσειράςτηνοποίαεύστοχααποκαλείlaquoάτυπηγραμματολογίαraquoΗ κ Αθανασοπούλου επισήμανε την αισθητική θεωρία του ΠαναγιωτόπουλουγιατονποιητικόλόγογενικάκαιειδικάτιςαπόψειςτουγιατονΣολωμόκαιτονΚάλβοσεσύγκρισημετουςσύγχρονούςτουςποιητέςτηςlaquoΠαλαιάςraquoλεγόμενηςΑθηναϊκήςΣχολήςαλλάκαιμrsquoεκείνουςτηςγενιάςτουΠαλαμά

ΟΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονΠαλαμάκαιστονΚαβάφηδύοξεχωρι-στούςτόμουςαπότουςέξιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνένεκατηςσημασίαςτουςωςσταθμώνκαιαφετηριώντηςνεοελληνικήςποίησηςΤηνπερίπτωσητηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαλαμάεξέτασεογράφωνοοποίοςανέφερεότιησχέσηαυτήυπήρξεδιαρκήςκαιδιαλεκτικήαλλάκυρίωςαποκαλυπτικήτουχαρακτήρατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουπουσυνδυάζειτηνφιλολογικήμεθοδικότητατηνκαλλιτεχνικήευαισθησίακαιτηνδίκαιηαποτίμησηΈτσιοΠαναγιωτόπουλοςστηνμονογραφίατουγιατονΠαλαμάδιατυπώνειεισαγωγικάτιςερευνητικέςυπο-θέσειςτουορίζειτιςεποχέςτηςπαλαμικήςποίησηςκαιεπισημαίνειτουςlaquoτόπουςraquoτηςενώπαράλληλαδιαγράφειταχαρακτηριστικάτηςπνευματικήςιδιοσυστασίαςτουποιητήπουείναιηδιπλήψυχήκαιοέντονοςσυγκρητισμόςΣτηνεισήγησηυπογραμμίστηκανκυρίωςδύοπράγματα(α)ηάποψητουΠαναγιωτόπουλουγιατηναποφασιστικήσημασίατουρόλουτουΠαλαμάγιατηννεοελληνικήποίησηκαι(β)ηάποψητουεισηγητήότιοΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουαποτελείμιαναπότις4-5πιοολοκληρωμένεςμονογραφίεςγιατοέργοτουποιητή

Ταχαρακτηριστικάτηςβαθιάςγνώσηςτηςμεθοδικότηταςκαιτηςευαισθησί-αςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουδιαπίστωσεκαιοκΚαψωμένοςστηνεισή-γησήτουγιατονΚαβάφηΟκΚαψωμένοςχαρακτηρίζειτηνμονογραφίαγιατονΚαβάφηπουαποτελείτονΔ΄τόμοΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνωςμελέτησυστηματικήδιότιεξετάζειπροοδευτικάτονάνθρωποτακοινωνικάκαιπολιτι-σμικάσυμφραζόμενατηςεποχήςτουταδιακριτικάγνωρίσματατηςέμπνευσήςτουτοαξιακότουσύστημακαθώςκαιταειδοποιάστοιχείατηςποιητικήςτου(γλώσσαστιχουργίατεχνικέςαισθητική)ΦάνηκεκαθαράαπότηνεισήγησηπωςησυμβολήτηςμονογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουγιατηνερμηνείατηςποίησηςτουΚαβάφηπαρrsquoόλοπουδημοσιεύθηκετο1946διατηρείακέραιηέωςσήμεραμέσαστονόγκοτηςκαβαφικήςβιβλιογραφίαςτηνσημασίατης

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

235

ΣπουδαίοςσταθμόςτηςεπόμενηςγενιάςστηνποίησήμαςείναιοΚώσταςΚα-ρυωτάκηςΤηνπερίπτωσηαυτήνεξέτασεοκΑγάθοςγνώστηςόλωντωνπαρα-μέτρωντηςπεριόδουμεβάσητοεκτεταμένομέροςτουΕ΄τόμουΤων προσώπωνκαιτωνκειμένων τοοποίοοΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονποιητήκαθώςκαι άλλα σημαντικά του κείμεναΟΠαναγιωτόπουλος εξετάζει εξελικτικά τηνγνωριμίατουμετονποιητήτηνσύντομηδιάρκειατουβίουτουτονάνθρωποτηνσχέσημετηνπαράδοσηκαιτουςπολιτικοκοινωνικούςκαιπολιτισμικούςόρουςτηςεποχήςΚαταλήγειμεταχαρακτηριστικάτηςποίησήςτουκαιτηναποτίμησήτηςΌλααυτάπαρουσιάσθηκανμεμεθοδικότρόποαπότονκΑγάθο

Ο Παναγιωτόπουλος παράλληλα με την νεοελληνική λογοτεχνία μελέτησεκαι την ευρωπαϊκήΈτυχεπρόσφαταναχρησιμοποιήσωένακειμενάκι τουγιατονμεγάλονορβηγόσυγγραφέαΚνουτΧάμσουνκαιδιαπίστωσατοκαίριοτωνπαρατηρήσεώντουκαισταπιομικράτουκείμεναΑυτήντηνπεριοχήεξέτασεοκΓεράσιμοςΖώραςοοποίοςανέδειξετηνσυγκριτικήματιάτουΠαναγιωτό-πουλουαλλάκαιτοαπαραίτητοτηςσυνανάγνωσηςτηςελληνικήςμετηνευρω-παϊκήλογοτεχνίαΌπωςφάνηκεαπότηνεισήγησητακείμενααυτάείναιπολλάαλλάδιάσπαρταστουςτόμουςΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνσεταξιδιωτικάκείμενααλλάκαισεπολλάάλλαέντυπαΚαίριααντικείμενατωνπροβληματι-σμώνκαιτωνκριτικώνndashσυγκριτικώνπροσεγγίσεωντουΠαναγιωτόπουλουείναιτανεωτερικάρεύματατηςευρωπαϊκήςλογοτεχνίαςσεσχέσημετηνελληνικήοαισθητισμός οι τάσεις της ευρωπαϊκήςπεζογραφίας της εποχής του αλλά καικρίσειςκαιαπόψειςγιαπολλάπρόσωπακαιθέματαπουμαςπαρουσίασεστηνεισήγησήτουοκΖώρας

ΟιπεριοχέςτηςγνώσηςτηςμελέτηςτηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιω-τόπουλουδενέχουντελειωμόΤρειςσπουδαίεςπεριοχέςτηςσκέψηςκαιτωνπρο-βληματισμώντουστιςοποίεςαφιέρωσεμεγάλομέροςτηςζωήςκαιτηςκριτικήςτουσκέψηςείναιοδοκιμιακόςλόγοςητεχνοκριτικήκαιηπαιδαγωγίαωςθεωρίακαιπράξηΤοδοκιμιακότουέργοείναιπλουσιότατοκαιγνωστότατοένεκατηςσταθερήςεπιλογήςτουωςυποδειγματικούνεοελληνικούλόγουΤαχαρακτηρι-στικάτουέργουαυτούανέλυσεμεκύροςοκΝάκαςμεταφραστήςδοκιμίωντουMontaigneκαιειδικόςστηνμελέτητουείδουςκαιστηνμελέτητηςγλώσσαςΈτσιμαςπαρουσίασεταιδιαίτεραχαρακτηριστικάτηςδοκιμιογραφίαςτουΠαναγιω-τόπουλουτιςθεωρητικέςαπόψειςτουγιατοδοκίμιοαλλάκαιτηνκαλλιεργημένηγλώσσατηςδιαπόρθμευσηςτωνδιανοημάτωντου

ΜέγαπεδίοάσκησηςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουήτανκαιητεχνοκρι-τικήΤαβιβλίαοιμελέτεςταάρθραοιαναφορέςσεόλεςτιςμορφέςτηςτέχνηςαλλάιδιαίτεραστηνζωγραφικήείναιαναρίθμηταΘαέλεγεκανείςότιδενυπάρ-χεικείμενότουπουναμηνέχεισχετικήαναφοράΑυτάόλαείναιβέβαιααποτέ-λεσματηςαγάπηςτουγιατηντέχνησυνακόλουθοτηςοποίαςείναιηβαθειάτουγνώσηΤηνανάδειξηκαιαποτίμησητουέργουαυτούανέλαβεκαιδιεκπεραίωσεμετονκαλύτεροτρόποηκΚαλογήρουηοποίαεπεσήμανεπολύσωστάπωςαυτή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

236

ηπροσέγγισήτουενεργοποίησεέναείδοςπαλίμψηστηςγραφήςστοοπλοστάσιότουώστεμέσασταγραπτάτουναζωντανεύουνωςεικόνεςταπράγματαΠρο-σωπικάαυτήηπαρατήρησημrsquoέκανενασκεφθώτηνεξεικονιστικήτακτικήτουΚάλβουτουοποίουπολλέςπεριγραφέςαποτελούνοπτικοποίησητωνιδεώντου

ΗπαιδαγωγίαήτανημεγάληέγνοιατουΠαναγιωτόπουλουΩςδιανοούμενοςωςφιλόλογοςκαιωςυπεύθυνοςτηςΣχολήςπουφέρειτοόνομάτουυπηρέτησετηνπαιδείαεπίέξιδεκαετίεςΩςανήσυχοπνεύμακαιωςμάχιμοςεκπαιδευτικόςαναπτύσσεισυχνάτουςθεωρητικούςτουπροβληματισμούςσεπολλάτουκείμεναγιαταθέματατηςπαιδείαςγιατουςπροσανατολισμούςτηςταπρογράμματατασχολείατουςεκπαιδευτικούςενολίγοιςγιατουςκύριουςσυντελεστέςτηςεκ-παίδευσηςώστεηπαιδείαναείναιτομέσοτηςανάπτυξηςτουνουκαιτηςψυχήςτωννέωνΕλλήνωνγιαναγίνονταιδημιουργικοίάνθρωποικαιπάνωαπrsquoόλασυ-νειδητοίπολίτεςΑυτάόλαταανέπτυξεμεεπαγωγικότρόποηειδικήσταθέματατηςΘεωρίαςκαιτηςΙστορίαςτηςΕκπαίδευσηςκαιτηςΕκπαιδευτικήςΠολιτικήςκΠολυάνθηΤσίγκου

ΚλείνωτηνπρόχειρηαυτήσύνοψημεδύοεπισημάνσειςκαιτρειςπροτάσειςΠρώταοιεπισημάνσειςΗπρώτηόλεςοιεισηγήσειςυπήρξανυψηλούεπιπέδουδιότι όλοι οι εισηγητέςωριμότεροι και νεότεροι είναι ειδικοί στα θέματαπουπραγματεύθηκανΗδεύτερηκοινόςτόποςόλωντωνεισηγήσεωνείναιότιηάσκη-σητηςκριτικήςπροϋποθέτειτηνκατοχήόλωντωνστοιχείωνadhocγνώσητωνσυμφραζομένων (κοινωνικώνπολιτικώνκαιπολιτισμικών)θεωρητικόοπλισμόεποπτείατηςιστορικότηταςτωνφαινομένωνικανότητασύγκρισηςφιλοσοφικήθεώρησητωνπραγμάτωνήρεμοπάθοςκαιικανότηταδιατύπωσηςτωνσκέψεωνμεγλώσσαεύστοχηκαιτέρπουσαδηλαδήαυτόπουδιαπιστώσαμεόλοιγιατονΠαναγιωτόπουλοΜεβάσητιςεπισημάνσειςαυτέςείναιαυτονόητοότιταΠρα-κτικάτουΣυνεδρίουθrsquoαποτελέσουναπαραίτητοέργοαναφοράςγιαόσουςθαθελήσουνναμελετήσουντοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουκαιναπροσεγγί-σουντηνκριτικήτουσκέψη

Προχωρώστιςτρειςπροτάσειςοιοποίεςεύχομαιναπραγματοποιηθούνότανηπατρίδαμαςβρειένανκανονικόβηματισμόκαιοιπροϋποθέσειςτοεπιτρέψουν

ΗπρώτησυνέχισητηςΒιβλιογραφίαςΙΜΠαναγιωτόπουλουδεδομένουότιέχουνπεράσει35χρόνιααπότηνέκδοσήτηςκαικυρίωςσυμπλήρωσητουδευτέ-ρουμέρουςπουαφοράστηνφιλολογίασχετικάμετοέργοτου

ΗδεύτερηεπανέκδοσητουκλασικούκριτικούέργουτουΤαπρόσωπακαιτακείμεναμετηνπροσθήκηλεπτομερώνευρετηρίωνπροσώπωνκαιπραγμάτωνσεκάθετόμο

Ητρίτησυναγωγήεπιλογήκαιέκδοσητωνσημαντικότερωνκριτικώνμελετώνκαιάρθρωντουσεεφημερίδεςκαιπεριοδικάπουδενπεριέλαβεοίδιοςσετόμους

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

237

ΚαταλήγωηυψηλούεπιπέδουπολυκριτικήπρoσέγγισητουκριτικούέργουτουΙΜΠαναγιωτόπουλουπιστώνεταικατrsquoεξοχήνστουςειδικούςεισηγητέςπουέλαβανμέροςστοΣυνέδριοΑυτόδικαιώνεικαιτηναπόφασητηςΕπιστημονικήςΕπιτροπήςαλλάκαιτιςστοχευμένεςπροσκλήσειςκαιτιςπολύμηνεςφροντίδεςτωνσυνδιοργανωτώντωνlaquoΦίλωντουΦιλολογικούΣυλλόγουΠαρνασσόςraquoτουlaquoΙδρύματοςΚωστήΠαλαμάraquoκαιτηςlaquoΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚΓΚασίνης

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

68

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

συστηματικάαπότηνεπισήμανσητωνεποχώντηςπαλαμικήςποίησηςτωνlaquoτό-πωνraquoκαιτωνκλειδιώντηςαποκωδικοποίησήςτηςτηνεξέτασητωνεπιμέρουςσυλλογώντηςποιητικήςτηςστιχουργίαςκαιτηςγλώσσαςγιανακαταλήξειστιςτελικέςεπισημάνσειςκαιαποτιμήσειςΟΠαναγιωτόπουλοςξεκινάμετηνδιαπί-στωσητωνερευνητικώνυποθέσεων-ερωτημάτωντουτωνοποίωνοιαπαντήσειςαποτελούντακλειδιάτηςαποκωδικοποίησηςκαιαποτίμησηςτουέργουτου

(α)ηνεότερηποίηση(MallarmeacuteValeacuteryRilke)έχειαποδυναμώσειτηνποιητικήαξίατουΠινδάρουτουΒιργιλίουκαιτουΔάντη

(β)ανομουσικάκαιυποβλητικάεκπεφρασμένοςλόγοςείναιομόνοςγνήσιοςποιητικόςλόγοςτότεηεποποιίαήάλλημορφήποίησηςείναιέξωαπότηναλήθεια

(γ)υπάρχουνστοιχείαποιητικάκαιαντιποιητικάήτομεταχείρισμάτουςτακαθιστάέτσι

(δ)ηποίησηείναιέναςτρόποςήπολλοίτρόποιΟιαπαντήσειςστακαίριααυτάερωτήματαείναιαυτονόηταθετικέςαυτές

όμωςαποτελούντακλειδιάγιατηνπροσέγγισητηςποίησηςγενικάκαιειδικάγιατηνποίησητουΠαλαμά26διότικάθεεποχήβρίσκειτηνέκφρασηπουγνησι-ότερατηςταιριάζεισυνεπώςοκριτικόςπρέπεινααίρεταιπάνωαπότακαιρικάκριτήριαγιανασυλλάβειταμόνιμαστοιχείατηςαθανασίαςτουποιητικούλόγουΠρωταρχικόκύτταροκάθεμορφήςποίησης είναι τοαρχέγονολυρικόστοιχείοπουείναιοπόνοςτουανθρώπουκαιοπόνοςτουδημιουργού27ΟΠαναγιωτόπου-λοςπαρακολουθείτηνιστορικήεξέλιξητηςποίησηςτουΠαλαμάπροσπαθείναεντοπίσειτολυρικόκύτταροταθεμελιακάσυναισθήματακαιτιςβασικέςιδέεςτουςτόπουςθαλέγαμεναεπισημάνειτοανεπίκαιροδηλταστοιχείαόλωντωνκαιρώνκαινακρίνειτονποιητήμέσακαιέξωαπότονκαιρότου28

Ωςτόπουςεντοπίζειτηνπατρίδατηνφύσητηνγυναίκατοφωςκαιωςαφε-τηριακάδεδομέναπνευματικήςκαιψυχικής ιδιοσυστασίαςκαι τρόπουςδιαχεί-ρισηςτωνπραγμάτωντηνδιπλήψυχή(σοφίακαιπάθος29)καιτονσυγκρητισμόετεροκλήτωνστοιχείωνπουλαμβάνουνδεκάδεςδυϊστικέςμορφέςπαγανισμόςndashχριστιανισμός30ΆδωνιςndashΙησούςπαρθένοςΑθηνάndashπαρθένοςΜαρία31τοπαλίμ-ψηστοπεργαμηνόχφμεασκητικότροπάριγραμμένοπάνωσεαπεξεσμένοκείμενο

26ΙΜΠΠαλαμάςσ19-2027ΙΜΠΠαλαμάςσ20-2128ΙΜΠΠαλαμάςσ25πρβόσαγράφειπαρακάτω(όπσ266)ότιηποίησήτουπρέπεινακοιτάζεταιαπό τηνσκοπιά τουανεπίκαιρου ενώηπροσωπικότητά τουπρέπει ναlaquoκρίνεταιμέσαστονκαιρότηςraquo29laquoΗΣοφίακαιτοΠάθοςraquoείναιοτίτλοςτηςμακράςμελέτηςτουπουδημοσιεύθηκεστοεπι-μνημόσυνοτεύχοςγιατονΚωστήΠαλαμάτουπερΓράμματα(1943)σ17-70[=ΙΜΠΠαλαμάςσ259-351]30ΙΜΠΠαλαμάςσ13731ΙΜΠΠαλαμάςσ94-95

69

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

τηςΣαπφούς32αμαρτία(ηδονήπάθοςτύψησυντριβή)ndashασκητισμός33ουρανίακαιπορνικήΑφροδίτηαλλάκαιάλλαδίπολαόπωςπολιτείακαιμοναξιάγενικόndashατομικό34μεταφυσικήιδεολογίαndashεπιστημονικήεμπειρίαιδεαλισμόςndashθετικι-σμόςΟδυϊσμόςτουείναιφανερόςαπόνωρίς35τοδεπάθοςκαιτοπνεύμαείναιοιδύοαμετακίνητοιπόλοιτηςσυνολικήςενέργειαςτουΠαλαμά36

ΜετάτηνεπισήμανσητωνlaquoτόπωνraquoτωνπροϋποθέσεωνκαιτωντρόπωντουέργουτουοΠαναγιωτόπουλοςπροχωρείστονκαθορισμότωνεποχώντηςεξελι-κτικήςπορείαςτουΠαλαμά1872-1886οόρθροςέωςταΤραγούδιατηςΠατρίδοςμουΟπροπαρασκευαστικόςκύκλοςκλείνειέωςτα30τουχρόνια37Αυτόςπερι-λαμβάνειταΤραγούδιατηςΠατρίδοςμου(1886) πουέχουνμενιστορικήσημασίαωςσυλλογήαλλάεδώεντοπίζονταιόλοιοιτόποιτηςπαλαμικήςποίησης38καιτονΎμνοντηςΑθηνάς(1889)όπουφαίνεταιηβαθειάαρχαιομάθειαηπίστηστοπνεύμαηγλωσσικήευαισθησίακαιηφροντίδατηςμορφής39Στηνπερίοδοτηςπροετοιμασίας ανήκει και η συλλογήΤα μάτια τηςψυχής μου (1892)Η δεύτε-ρηπερίοδοςπεριλαμβάνειτηντελευταίαδεκαετίατου19ουαιώνα(1890-1900)την οποία οΠαναγιωτόπουλος θεωρεί κρίσιμη γόνιμη και laquoοριστική σεπολλάπερίοδοτηςπορείαςτουΠαλαμάraquo40διότιτότεδιαμορφώνεταιηποιητικήιδιο-προσωπίατουΣεαυτήνεγγράφονταιμερικάαπότασημαντικότερακατορθώμα-τατηςμούσαςτουόπωςοιΊαμβοικαιανάπαιστοι(1897)πουχαρακτηρίζονταιαπόαφαιρετικήλιτότητακαιπλαστικήτέχνη41ένααληθινόαριστούργημακατάτονJeanMoreacuteas42ΠεριλαμβάνειακόμητομοιρολόιτουΤάφου(1898)τοοποίοσυγκρίνειοΠαναγιωτόπουλοςμετοΒιβλίοτουμικρούαδελφού43 τουGustafafGeijerstam44 Στην ίδιαπερίοδοανήκουνκαι τααριστουργηματικάσονέτα των

32ΙΜΠΠαλαμάςσ14233ΙΜΠΠαλαμάςσ7834Ηψυχήτουήτανέναδιαρκέςεκκρεμέςανάμεσαστογενικόκαιτοειδικόβλόπσ17135ΙΜΠΠαλαμάςσ7836ΙΜΠΠαλαμάςσ5737ΙΜΠΠαλαμάςσ6838ΙΜΠΠαλαμάςσ26-414439ΙΜΠΠαλαμάςσ47-4940ΙΜΠΠαλαμάςσ6841ΙΜΠΠαλαμάςσ9442JeanMoreacuteasLe voyage en Gregraveceσ294βλαπόσπασμαστοΚΠαλαμάςlaquoΠώςθυμούμαιτουςΊαμβουςκαὶανάπαιστουςraquoσταΆπαντα1σ332-333βλπερισσότεραστηνΑλληλογρα-φίαεπιμέλειαΚΓΚασίνηςτΑΑθήνα1973σ273αρ38σημ343ΤουέργουαυτούέχουμεδύομεταφράσειςσταελληνικάτουΚωνσταντίνουΧατζόπουλουπουεκδόθηκεαπότονΒασιλείουτο1915και τουΛέοντοςΚουκούλαπουεκδόθηκεεπίσηςαπότονΒασιλείουτο1928ηδεύτερηαυτήμετάφρασηαναδημοσιεύθηκεαπότονΣαλίβεροσεδεύτερηέκδοσηχωρίςχρονολογίαβλσχετικάστοΚΓΚασίνηςΒιβλιογραφίατωνελληνικώνμεταφράσεωντηςξένηςλογοτεχνίαςτΒ΄(1901-1950)ΣΩΒΑθήνα2013αρ841141216744ΙΜΠΠαλαμάςσ101ΕδώπρέπεινrsquoαναφερθούνεπίσηςησυλλογήτουCharlesdePomairolsPourlrsquoenfantParisLibrairiePlon1904πουγράφτηκεμεαφορμήτονθάνατοτηςκόρηςτουκαιέχει τηνεξήςαφιέρωσηlaquoAgrave lameacutemoirede lapetiteLilidePomairolsPlaintespaternellesraquoκαι

70

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

laquoΠατρίδωνraquo45 ταοποίαχαρακτηρίζειοΠαναγιωτόπουλοςαπόταlaquoπιο ευτυχι-σμένακατορθώματαraquo46τουΠαλαμάΕπίσηςανήκουνlaquoΟιΧαιρετισμοίτηςΗλι-ογέννητηςraquo(1900)καθώςκαιτοαποκορύφωματηςελληνικήςσυμβολιστικήςτέ-χνηςμε τηνlaquoΦοινικιάraquo (1900)αλλάκαιαρκετάποιήματαπουδημοσιεύθηκαναργότεραστηνΑσάλευτη ζωή (1904) Την επόμενηπερίοδο (1900-1920) θεωρείοΠαναγιωτόπουλοςωςτηνεποχήτηςαπογείωσηςδιότισεαυτήνεγγράφονταιοιμεγάλεςσυνθέσειςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτου(1907)καιτηςΦλογέραςτουΒασιλιά (1910) αλλά και αρκετές άλλες συλλογές εξαιρετικού ενδιαφέροντοςΟΔΓεξετάζεταιαναλυτικάσεπολλέςσελίδεςκαιχαρακτηρίζεταιωςσύνθεσηεν-δεικτικήτωνπλεονεκτημάτωναλλάκαιτωνμειονεκτημάτωντηςποίησηςτουΠα-λαμά47Ιδιαίτεραπαρακολουθείτιςσημαντικότερεςαναλύσειςτουέργουόπωςλχ εκείνη του ΙωάννηΣυκουτρή48 συμφωνώντας μαζί του για την σπειροειδήκίνησητουέργουγύρωαπόένανάξοναπουσυνεχώςανεβαίνεικαικαθορίζονταςότιπρόκειταιγιατολυρικόάτομο49ΗμέθοδοςπουεφαρμόζειεδώοΠαναγιωτό-πουλοςείναιηβασικήαρχήτουδεινούαλεξανδρινούομηριστήαπότηνΣαμοθρά-κηΑρίσταρχου(215-145)laquoΌμηρονεξΟμήρουσαφηνίζεινraquoχρησιμοποιώνταςτοπαλαμικόοπλοστάσιογιατηνερμηνείατουποιήματος50ΑκολούθωςαναφέρεταιστοεπικολυρικόεγχείρηματηςελληνικήςσυνέχειαςμετηνΦλογέρατουΒασιλιάτο οποίο θεωρεί laquoμεστότερα αρχιτεκτονημένοraquo από τον Δωδεκάλογοraquo όπουομύθοςτονόημαηλυρικήδιάθεσημαζίμετονθρίαμβοτουδεκαπεντασύλλα-βουπάνεκιέρχονται51Στηνίδιαπερίοδοανήκεικαιηεκδήλωσητουαντικειμε-νικούλυρισμούτουοργισμένουπολίτηΠαλαμάόπουοπόνοςκαιοπόθοςγιατοκαλύτεροlaquoφλογίζουντοστίχοτουraquo52καιπαρrsquoόλοπουχτυπούντοσυγκεκριμένοδεντουςλείπειηλυτρωτικήπρόθεση53Εδώεπισημαίνειορθάτηνπαράλληληορ-

ταΤραγούδιαγιανεκράπαιδιάπουμελοποίησενοΓκούσταβΜάλερσεστίχουςτουFriedrichRuumlckertβλεπίσηςτηνσχετικήμελέτητουΒαγγέληΑθανασόπουλουlaquoΗηθικήτουλυρικούλόγουστονΤάφοτουΚωστήΠαλαμάraquoσταΠρακτικάτουΒ΄ΔιεθνούςΣυνεδρίουΚωστήςΠα-λαμάςΕξήνταχρόνιααπότονθάνατοτουτΒ ΙΚΠΑθήνασ625-628etpassimπέντεαπόταΤραγούδιαγιανεκράπαιδιάμετέφρασεοΒαγγέληςΑθανασόπουλοςταοποίαδημοσιεύονταιωςπαράρτηματηςπαραπάνωμελέτης(σ650-651)45ΔημοσιεύθηκανστηνεφημΕφημερίς25Δεκεμβρίου1895[=Άπαντα3ltΑσάλευτηζωήgtσ13-24]46ΙΜΠΠαλαμάςσ888947ΙΜΠΠαλαμάςσ18548ΙωΣυκουτρήςlaquoΟΔωδεκάλογοςτουΓύφτουraquoΝέαΓράμματαltΑφιέρωμαστονΠαλαμάgtχρΒ αρ5-6(Μάιος-Ιούνιος1936)σ100-210[=ΓκοβόστηςχχστηνσειράlaquoΓιαναγνωρίσουμετονΠαλαμάraquoαρ3]49ΙΜΠΠαλαμάςσ155162-16350ΤηνμέθοδοαυτήνεχρησιμοποίησακαιεγώστηνεισήγησήμουμετίτλοlaquoΠαλαμάνεκΠαλα-μάσαφηνίζεινraquoστηνημερίδαπουέγινεστηνΑκαδημίαΑθηνώντην16ηΔεκεμβρίου2009στοπλαίσιοτωνεορτασμώνγιατα150χρόνιααπότηνγέννησητουποιητή51ΙΜΠΠαλαμάςσ194195αντίστοιχα52ΙΜΠΠαλαμάςσ20753ΙΜΠΠαλαμάςσ209

71

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

γισμένηκαιανατρεπτικήδιάθεσηπουδιατρέχειπολλέςσελίδεςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτουκαι ταΣατιρικάγυμνάσματα54ΆλλεςσυλλογέςτηςπεριόδουείναιΟικαημοίτηςΛιμνοθάλασσας (1912)καιηΠολιτείακαιημοναξιά (1912)στιςοποίεςπεριλαμβάνονταισπουδαίαλυρικάποιήματαΕπίσηςστέκεταικαισεδύοάλλες συλλογές στουςΒωμούς (1915) τους οποίους θεωρεί από ταωριμότεραέργατουΠαλαμάόπουεπικρατείηηρωολατρικήκαιηαυτοβιογραφικήδιάθε-ση55στοβάθοςδενείναιlaquoπαράηεσωτερικήτοπιογραφίατουποιητήraquo56Ωριμό-τηταεδώπαρατηρείταικαιστηνστιχουργίασυνεχίζειοΠαναγιωτόπουλοςκαιμάλισταστονδεκαπεντασύλλαβοτονοποίομεταχειρίζεταιωςμεγάλοςβιρτου-όζοςτουστίχου57Αντίθετα έχειαντιρρήσειςγιαταΔεκατετράστιχα (1919)όχιγιατηναναμφισβήτητηlaquoστιχουργικήεντέλειάraquoτουςαλλάγιατίδενεξαντλούντοθέματουςμέσαστοπλαίσιοτων14στίχωνηαντίρρησηείναιδικαιολογημένηαπότηνσκοπιάτουκλασικούndashτουλεγόμενουπετραρχικούσονέτουndashόχιόμωςαπόλυταγιατίκαιοΣαίξπηρκαιάλλοιχρησιμοποιούντοσονέτοωςμέροςτουσυνόλουκαιόχιωςαυτόνομημονάδα58

Ητελευταίαεποχήαπότο1921-1943θεωρείταιαπότονΠαναγιωτόπουλοπε-ρίοδοςπτώσηςΣτουςΠεντασύλλαβουςκαιταΠαθητικάκρυφομιλήματα(1925)τουςΔειλούςκαισκληρούςστίχους(1928)τονΚύκλοτωντετραστίχων(1929)καιτιςΝύχτεςτουΦήμιου(1935)τασημάδιατηςπαρακμήςείναιπερισσότεραμερικάμοιάζουνγράφεισανlaquoχλομήξεφτισμένηαναδίπλωσητουΠαλαμάτηςακμήςraquoανκαιυπάρχουνκαιμερικάλυρικάαριστουργήματαόπωςηlaquoΒάναraquoοlaquoΘωμάςraquoοlaquoΠαθητικόςύμνοςraquoκά59

ΓενικεύονταςόσοναφοράστηνγλώσσατηνστιχουργίακαιτηνποιητικήτουΠαλαμά υπογραμμίζει (α) την αδιαμφισβήτητη προσφορά του στον δημοτικι-σμό60(β)τηνστιχουργικήμαεστρίακαιτηνσοφήμετρική61επένδυσηανάλογαμετοθέμα62(γ)τηνποιητικήτεχνικήόπωςηκυκλικήέμπνευσησεπολλέςσυλλογές63 (ΊαμβοικαιανάπαιστοιΣατιρικάγυμνάσματαΤαδεκατετράστιχακά)(δ)τηνμακροδομική τακτική τηςσύνθεσης όπωςη laquoΦοινικιάraquo ndash οι laquoΕκατόΦωνέςraquo ndashοlaquoΑσκραίοςraquoησύνδεσητωνlaquoΚομματιώναπότοΤραγούδιτουΉλιουraquoμετις

54ΙΜΠΠαλαμάςσ20955ΙΜΠΠαλαμάςσ21156ΙΜΠΠαλαμάςσ21157ΙΜΠΠαλαμάςσ21158ΙΜΠΠαλαμάςσ234εδώπρέπεινασυνυπολογισθείκαιτογεγονόςότισεπολλάδεκατε-τράστιχαείναιφανερήηπρόσληψητουσαιξπηρικούπαραδείγματος59ΙΜΠΠαλαμάςσ238-23960ΙΜΠΠαλαμάςσ36-3761ΙΜΠΠαλαμάςσ96ηεπισήμανσήτουαυτήέρχεταισεαντίφασημετηνπαρακάτωγνώμητουότιηιδιοσυγκρασίατουΠαλαμάήτανlaquoαντίθετημετουπομονετικόδούλεματουστίχουraquo62ΙΜΠΠαλαμάςσ104-10563ΙΜΠΠαλαμάςσ100

72

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

laquoΑλυσίδεςraquoόπουάξοναςείναιτοφως64αλλάκαιοιlaquoΑλυσίδεςraquoωςπροθάλαμοςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτου65

Ταυτόχρονα οΠαναγιωτόπουλοςαποδεικνύεται και αισθαντικόςαναλυτήςτης μικροδομής του ειδικούβάρους της λέξης και τουκυρίαρχουρόλου της66Επισημαίνειακόμητηνσυνεχήπάληθέσεωνκαιαντιθέσεων67καιτωνστρατηγι-κώντουλόγουπουξεκινούναπότοατομικόκαιμερικόκαιγενικεύουν68laquoκάτεχετηνκαθολικότηταraquoγράφειπράγμαπουlaquoσυναντούμεμονάχασταπολυδύναμαπνεύματαraquo69Ούτωςήάλλωςπραγματικήποίησηδενμπορείναυπάρξειχωρίςτηνδύναμητουφιλοσοφικούετασμούκαιτηνυπαγωγήτουπολυκερματισμένουκόσμουσεευρύτερασύνολακαιαρχές

ΒέβαιαναμηνπιστέψεικανείςότιοΠαναγιωτόπουλοςδενέχειεπιφυλάξειςκαιαντιρρήσειςόσοναφοράστηνπαλαμικήποίησηΑφούτόλμησεονεοσσόςτων20χρόνωνστηνδιάλεξητου1921πόσομάλλονεδώστηνμείζοναπαλαμικήτουκατάθεσηΟΠαναγιωτόπουλοςδενμασάταλόγιατουεπισημαίνειμενταυψηλάκατορθώματατηςποίησηςτουΠαλαμάσημειώνειόμωςκαιτιςπαρατηρήσειςτουφέρνωδύομόνον70παραδείγματαΣολωμόςndashΠαλαμάςγράφειοΠαναγιω-τόπουλοςγιαταΜάτιατηςψυχήςμου (1892)ότιπαράτονστίχοτουΣολωμούησυλλογήδεναποπνέειτοπαράδειγματουΣολωμού71καιαλλούlaquoόσοκαιναψάξουμετοέργοπουμαςαφήνειοΠαλαμάςδεθαβρούμεστίχουςπολλούςαλη-θινάαντάξιουςτηςσολωμικήςπαράδοσηςraquo72ΟιπαρατηρήσειςείναικαιοιδύοορθέςωςδιαπιστώσειςπούπάσχουνόμωςστοότιαφήνουντονανυποψίαστοαναγνώστηναυποθέσειότιοΠαναγιωτόπουλοςκάνειποιητικήσύγκρισηδεδο-μένου ότι είναι λάθος ναψάχνουμε να βρούμε τονΣολωμό στονΠαλαμά τηναπάντησητηνδίνειέμμεσακαιάμεσακαιίδιοςδηλγράφειότιηνεότερηποίησηδενακύρωσετονΠίνδαροτονΒιργίλιοκαιτονΔάντηγνήσιοςποιητικόςλόγοςείναικαιομουσικά εκπεφρασμένοςλόγοςκαιη εποποιία δηλπολλοί είναιοιδρόμοιπουέχειονουςκατάτονΣολωμόκαιοιτρόποιπουέχειηποίησηΠιοάμεσηαπάντησηndashδιευκρίνισηβρίσκουμε50σελίδεςπιοκάτωστηνμεγάλημελέ-τηγιατονΠαλαμάοΣολωμόςκαιοΠαλαμάςείναιlaquoδυοιδιοσυγκρασίεςολότελα

64ΙΜΠΠαλαμάςσ110-111πρβσ128-12965ΙΜΠΠαλαμάςσ11266ΙΜΠΠαλαμάςσ97αλλούπαρατηρείτηνχρήσηκαιτονρόλοτωνυποκοριστικώνγιατηνέκφρασηαγάπηςκαιπόνουόπωςλχστονΤάφοβλόπσ10467ΙΜΠΠαλαμάςσ13468ΙΜΠΠαλαμάςσ11469ΙΜΠΠαλαμάςσ28670ΗγνώμητουλχότιχάριζετηνδάφνηαπλόχερασεδικαίουςκαιαδίκουςδενευσταθείδιότιπρώτονοιπερισσότεροιΒάρναληςΚαζαντζάκηςΣεφέρηςΡίτσοςαλλάκαιοίδιοςοΠανα-γιωτόπουλος(βλπαραπάνωτιςσημειώσεις1718και24)αποδείχθηκανσπουδαίοιλογοτέχνεςδεύτεροντουςάλλουςτουςενθάρρυνενασυνεχίσουναλλάτουςεπεσήμαινεπόσοπολλήδου-λειάχρειάζεταικαιπόσοδύσκολοςείναιοδρόμοςτηςτέχνης71ΙΜΠΠαλαμάςσ6472ΙΜΠΠαλαμάςσ252

73

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

διαφορετικέςraquo73άρακαιοιδύοποιητικοίτρόποιείναιδιαφορετικοίαλλάνόμιμοιαλλάκαιγενικότερα(α)ταέργαλοιπόνπρέπειμεννακρίνονταιμετουςδικούςτουςόρουςκαινόμους74αλλάlaquoκαιτονόμομας [δηλαδήτασταθεράκριτήρια]κιαπότησύγκρισητούτηθαβγειητελικήκρίσηraquoκαι(β)laquoηποιητικήμεγαλοσύ-νηδεμετριέταιμεπήχυδανεικόπαράμονάχαμετομέτροπουηίδιαπροσφέ-ρειraquo75 Σημειώνει ακόμηως μειονέκτημα την συγκέντρωση λεπτομερειών όπουθααπαιτείτοολιγόλογησυμπύκνωσηΗπαρατήρησηείναιορθήανπρόκειταιγιαλυρικάποιήματαδενευσταθείότανπρόκειταιγιαμεγάληςπνοήςέργαΌμωςοΠαναγιωτόπουλοςωςάξιοςκριτικόςγνωρίζειότιlaquoοδημιουργόςαξίζειπάνταόσοαξίζουνοιπιοευτυχισμένεςεμπνεύσειςτουτατελειότεραέργατουεκείναπουαντιπροσωπεύουνουσιαστικότερακαιτοεσωτερικότουθησαύρισμακαιτηνεκφραστικήτουδύναμηraquo76

Κωδικοποιώσχεδόνασχολίασταταγενικάσυμπεράσματάτου(α)Ηκαίριαπροσφοράτουστονκριτικόλόγοηεισαγωγήτουελληνισμούσε

πρόσωπαπράγματαρεύματατηςτέχνης77ηlaquoαδαπάνητηπαρακαταθήκηraquo78τηςπολυμάθειάςτουηαξίατωνανέκδοτωνκριτικώνάρθρωνπουπρέπειναδημοσι-ευθούν79οκλασικορομαντικόςχαρακτήραςτηςκριτικήςτου80καιηβασικήτουαρχήlaquoαγαπώσυγκρίνωκρίνωεγκατασταίνωraquo81

(β)Ηπραγματικήεσωτερικήβιογραφίατουπροκύπτειμέσααπότοέργοτου82διότιορθάπιστεύειοΠαναγιωτόπουλοςότιlaquoολόκληροτοέργοτουδενείναιπαράμιααδιάκοπηποικιλόμορφηκαιποικιλόχρωμηαυτοεξομολόγησηraquo83

(γ)ΟΠαλαμάςτόλμησενακάμειποίησηγιατουςλίγους84καθιστώνταςτηναγώνισμα τεράστιο85 ανεβάζοντας το έργοσε laquoδυσθεώρητοraquoύψος86Όμως μετηνυπεύθυνηαντιμετώπισητουλόγουόπωςοΣολωμόςκαιοΚάλβος87καιτονακαταπόνητοαγώνατουκαιτηνεπιδίωξητουανέφικτου88κατέστησετονδρόμο

73ΙΜΠΠαλαμάςσ30474ΙΜΠΠαλαμάςσ34275ΙΜΠΠαλαμάςσ258πρβόπσ111-11276ΙΜΠΠαλαμάςσ34377ΙΜΠΠαλαμάςσ274-27578ΙΜΠΠαλαμάςσ11079ΙΜΠΠαλαμάςσ35580ΙΜΠΠαλαμάςσ32381ΚωστήςΠαλαμάςΆπαντατ8ltΠεζοίΔρόμοιΑ΄gtσ113πρβΙΜΠΠαλαμάςσ32382ΙΜΠΠαλαμάςσ36283ΙΜΠΠαλαμάςσ26584ΙΜΠΠαλαμάςσ33685ΙΜΠΠαλαμάςσ33786ΙΜΠΠαλαμάςσ335-33687ΙΜΠΠαλαμάςσ33588ΙΜΠΠαλαμάςσ141πρβσ177

74

τηςποίησηςπιοβατό89ΧωρίςτοlaquoολοκαύτωμαraquoτουΠαλαμάγράφειοΠαπατζώ-νηςούτεκανθαμπορούσεναονειρευτείαυτήντηνπορείατοlaquoολιγάριθμοσμήνοςαετιδέωνμαςσαντονΣεφέρηκαισαντονΕλύτηraquo90laquoΑυτόςφορτώθηκεστηνράχητουόλατrsquoάχαραβάρηενόςσυγχρονισμούπουεπιβαλλότανπολυμερέστατουηθικούκοινωνικούγλωσσικούαισθητικούraquo91καιστάθηκετοκέντροτηςπνευ-ματικήςζωής92καιηπλατύτερησυνείδησηγιαμισόναιώνα93

ΚαιγιατονΠαναγιωτόπουλοστάθηκεοδηγόςόπωςομολογείο ίδιοςlaquoμουάνοιξεπολυσήμαντουςδρόμουςκαιστηντέχνηκαιστηνσκέψηraquo94 γράφει Ιδι-αίτερατοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουέχειωςπρότυποτοκριτικόέργοτουΠαλαμάόπωςέχειήδηπαρατηρηθεί95όσοναφοράστηνβαθιάγνώσητηνακριβοδίκαιηαποτίμησηαλλάκαιστηνφράσηακόμη96

Καιητελικήαποτίμησήτουδιατυπωμένημrsquoέναναντίλογοκιέναλόγογρά-φειlaquoκαταλογίζειςστονΠαλαμάτέτοιαβαρύταταελαττώματατέτοιεςαδυναμίεςαθεράπευτεςκrsquo εξακολουθείς να τονπιστεύειςσπουδαίοraquoκαιαπαντάο ίδιοςlaquoοΠαλαμάςκαιμrsquoόλατουταπαραστρατήματακαιμrsquoόλατουτα ελαττώμα-τααπόδειξεσrsquoόλητουτηζωήπωςκατέχειρωμαλέακαιπολύτροπητηνακέριαποιητικήσυνείδησηΕίτανπολυδύναμηλυρικήφύσηraquo97Στηνεσώτατηουσίατηςηποίησήτουπαράτουςlaquoχίλιουςδρόμουςraquoπουακολουθεί είναιλυρική είναιεκείνοτομέρος τοοποίοθαδιασωθείγράφειοΠαναγιωτόπουλοςlaquoόπουπιοανόθευτοςκαιπιομαστορικάξεσκεπάζεταιολυρικόςτουκραδασμόςraquo98laquoΤολυ-ρικότουκύτταροείτανένακύτταροπολυδύναμοπολύμορφοαδαπάνητοβαθύ-ταταδημιουργικόένακύτταροπουβρισκότανολοένασεοργασμόπουγεννο-

89ΙΜΠΠαλαμάςσ33090ΒλΤάκηςΠαπατζώνηςlaquoΤομεταφραστικότουέργοraquoΓράμματαltΕπιμνημόσυνοτεύχοςgt1943σ27491Παπατζώνηςόπσ27392ΙΜΠΠαλαμάςσ35093ΙΜΠΠαλαμάςσ255πρβσ28994ΙΜΠΠαλαμάςσ1395ΒλΠΔΜαστροδημήτρηςlaquoΘέματακαιπροβληματισμοίσταΠρόσωπακαιτακείμενατουΙΜΠαναγιωτόπουλου(μιασυνοπτικήεξέταση)raquoστοΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙΜΠανα-γιωτόπουλου4ηΕπιστημονικήΣυνάντησηΠρακτικάΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπου-λουΑθήνα2003σ173-17496ΠαραθέτωένααπόσπασμααπότηνμελέτητουγιατονΠαλαμάτοοποίοεάνέβλεπαναδέ-σποτοοι γνωρίζοντες τονκριτικό λόγοκαι τωνδύο δενθαμπορούσαν νrsquoαναγνωρίσουνσεποιονανήκειαντιγράφωlaquoοποιητήςβέβαιοςγιατηναξιοσύνητουεπιστρέφεισυχνάστονπα-ραδομένοστονιερότατοδεκαπεντασύλλαβοκαιτονπλάθεικαιτονξαναπλάθεικαιτονλυγάεικαιτοναπλώνειμεαπανωτέςσυνιζήσειςκαιτονστεριώνεικαιτουδίνειτοβαρύπερπάτηματουκουρασμένουστρατοκόπουκαιτοαλαφροκυμάτισματουανάερουκλώνουκατάτηδιάθεσητηςστιγμήςκαιχύνειμέσατουόλητηνκατασταλαγμένηλυρικήτουορμήμrsquoαιφνίδιαξεσπάσματαπάθους εδώκαι κει ξεσπάσματαυποταγμέναπάνταστο νόημα ενός εσώτερουρυθμούraquo βλΙΜΠΠαλαμάςσ213-21497ΙΜΠΠαλαμάςσ25598ΙΜΠΠαλαμάςσ371πρβσ258πρβΆνταΚατσίκη-ΓκίβαλουlaquoΟΚωστήςΠαλαμάςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquoΠόρφυραςτχ97(Οκτώβριος-Νοέμβριος2000)σ497498

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

75

βολούσεακατάπαυταπουδεγνώρισεαπαυδημόraquo99Ήτανέναπνεύμαβαθύταταρομαντικό100όχιβέβαιαμετηντρέχουσασημασίατουόρουαλλάτουακατα-πόνητουκυνηγούτουανέφικτουΚαικαταλήγειοΠαναγιωτόπουλοςlaquoτοολοφά-νεροτοαμετακίνητοκατάτηνγνώμημουσυμπέρασμα[είναι]πωςηψυχήτουτραγουδιούείτανκrsquoηαληθινήψυχήτουraquo101

ΚρίνονταςτώρατονκρίνανταπρέπειναπούμεπωςοΚωστήςΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουείναιμιααπότιςπιοολοκληρωμένεςκαιισορροπημένεςολι-στικέςπροσεγγίσειςτουέργουτουΠοιητήπουοιειδότεςτηνκατατάσσουνμετα-ξύτωνκορυφαίωνμελετώνγιατοέργοτου

Abstract

The critical approach of Palamasrsquo work by IMPanagiotopoulos registers a circlewhichbeginswithhis1921 lecture and endswithhis1944big synthesisPalamas whichwasawardedwiththeldquoPalamasPrizerdquoTheawetowardsthePoetrsquosworklastedupto1925whentheldquoPalamascrisisrdquobeganashehimselfwritesThere-approachtookplacein1933andpeakedwiththe1944synthesis

Panagiotopoulosrsquostudyhastheadvantageofbeingwrittenbyaphilologistagreatauthor and critic therefore he combines the literary system the artistic sensitivityandthefairassessmentPanagiotopoulosexpressesinanintroductionhishypotheseswhich are concentrated into two places (a) there are many poetic ways (b) eachworkmust be judged under its own conditions Following that he sets the eras ofpalamicpoetryhighlightstheldquoplacesrdquoandregistersthecharacteristicsofthepoetrsquosintellectual personality which are the ldquodouble soulrdquo the intense juxtaposition andtheongoingbattleof theoppositesSumminguphisconclusionsheunderlines themasteryofhisversesthecyclicinspirationthetacticsthemacro-structuralsynthesisthemicro-structurallexicalmanagementtherobustpoeticconscienceandhisnever-ceasinglyricalcellwithoutomittingtostressoutsomeweaknessesAsaworthycritiche notes that the creatormust be judged by the happymoments of his inspirationCertainlyPanagiotopoulosrsquoPalamasisthoughttobeoneofthemostintegratedandholisticapproachesofthePoetrsquoswork

99ΙΜΠΠαλαμάςσ256100ΙΜΠΠαλαμάςσ257101ΙΜΠΠαλαμάςσ355

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

231

Πρινεπιχειρήσωμιασύντομηεπισκόπησητωνσυμβολώνκαιτωνσυμπερασμά-τωντουΣυνεδρίουμαςθέλωναεκφράσωτηνχαράμουπουφτάσαμεαισίωςστηνουσιαστικήολοκλήρωσητωνεργασιώντουόπωςοιπαλιοίαντιγραφείςκωδίκωνπουπαρομοίαζαν τηνπεράτωση της εργασίας τους μεπροσόρμισησεασφαλήλιμέναΈπειτανrsquoαναφέρωμερικάστοιχείαπουαφορούνστηνθεματολογίακαιτηνπροετοιμασίατηςοργάνωσήςτουΠρώτα-πρώταόσοναφοράστηναπόφασηγιατοαντικείμενοτουΣυνεδρίουηΕπιστημονικήΕπιτροπήέλαβευπόψητιςεξήςπαραδοχές(α)οΠαναγιωτόπουλοςαποτελείμιαφυσιογνωμίααναγεννησιακούτύπουμετηνπολυμέρειατουέργουτουκαιτηνεπιτυχήενασχόλησημεόλαταείδητουλόγου(β)τολογοτεχνικόέργοτουκαιπερισσότερογνωστόείναιαλλάκυρίωςμελετήθηκεαρκετάστοπροηγούμενοσυνέδριοπουδιοργάνωσετοΕλλη-νικόΕκπαιδευτήριοndashΣχολήΙΜΠαναγιωτόπουλουσεσυνεργασίαμετονΣύλλο-γοΑποφοίτωνΕλληνικούΕκπαιδευτηρίου1ΣυνεπώςηεπανάληψηενόςγενικούσυνεδρίουδενθαήτανσκόπιμηΓιrsquoαυτόαποφασίσθηκεημελέτητήςεξίσουμετολογοτεχνικόσπουδαίαςπλευράςτουέργουτουπουείναιηΚριτική

ΈρχομαιστασυμπεράσματαΓιατηνεπαγωγικότερηπαρουσίασήτουςομα-δοποιώτις εισηγήσειςανάλογαμε τοαντικείμενό τουςΗ εισήγηση τουκΠυ-λαρινούείχεστόχοndashκαι έτσιλειτούργησεndashωςεισαγωγήστοΚριτικόΈργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουΗδουλειάαυτήδενήτανκαθόλουεύκοληόπωςμπορείναεικάσεικανείςδιότικαιεποπτείατουόλουήταναπαραίτητηκαιδιαχείρισητουυλικούόχιτυχαίαΈτσιόσοοχρόνοςτοεπέτρεπεμαςπαρουσίασεταπολλάπεδίαάσκησηςτηςκριτικήςαπότονΠαναγιωτόπουλοπουείναιηλογοτεχνικήκατrsquoεξοχήνκριτικήηβιβλιοκριτικήητεχνοκριτικήηδοκιμιακήκαιηκοινωνικήκριτικήπουβρίσκονταισταπολλάβιβλίατουαλλάκαιστοναπίστευτοαριθμόαθησαύριστωνάρθρωνκαιμελετώνστονπεριοδικόκαιτονημερήσιοτύποαλλά

1ΒλΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου4ηΕπιστημονικήΣυνάντησηΠρα-κτικάεπιμΘεοδόσηςΠυλαρινόςΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουΑθήνα2003

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

232

καισεεγκυκλοπαιδικάλεξικάΟΠαναγιωτόπουλοςάσκησετηνπολύπλευρηκρι-τικήτουμεγνώσηευαισθησίασυνέπειαθάρροςτηςγνώμηςτουκαικύροςΟκΠυλαρινόςκατόρθωσεναμαςδώσειτηνεικόνατουωκεανούσrsquoέναποτήρινερούπουήτανοχρόνοςτων25λεπτώντηςώρας

ΔύοεισηγήσειςεκείνεςτουκΚαράογλουκαιτουκΑγγελάτουκινήθηκανκατrsquo εξοχήν στοπεδίο των θεωρητικώνπροβληματισμών για τηνφυσιογνωμίατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουΣτόχοςτηςπρώτηςυπήρξενηlaquoκριτικήτηςκριτικήςraquoτουΠαναγιωτόπουλουδηλαδήηαναζήτησητηςαπάντησηςστηνερευ-νητικήυπόθεσηlaquoτίείναι ίσωςκριτικήγιατονΙΜΠαναγιωτόπουλοraquoΑπότηνανάλυσησυγκεκριμένωνμελετώντουσεπεριοδικάτηςδεκαετίαςτουrsquo40καιτηνεισαγωγικήμελέτητουγιατηνΝεοελληνικήΚριτικήστοντόμο42τηςlaquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςraquoοκΚαράογλουμαςαπέδειξενότιοΠαναγιωτόπουλοςδενάσκη-σετηνκριτικήαπαράσκευοςκαιεμπειρικάαλλάlaquoδυναμωμένοςμεθεωρίακαιμελέτηraquoμεαποτέλεσμαηκριτικήτουναστηρίζεταισεθεωρητικέςαρχέςκαικα-νόνεςΣτονίδιοκύκλοτωνθεωρητικώνπροβληματισμώνκαιπροϋποθέσεωνγιατηνάσκησητηςκριτικήςκινήθηκεκαιηδεύτερηεισήγησηΟκΑγγελάτοςμαςαπέδειξεπωςοΠαναγιωτόπουλοςμεβάσημιασυγκεκριμένησυνθετικήαντίλη-ψηπουστηρίζεταισεορισμένακριτήριαόπωςείναιοιιστορικοίόροιτηςδιαμόρ-φωσηςτωνλογοτεχνικώνπαραδόσεωνμετιςσυνέχειεςκαιτιςρήξειςτουςαπότηνμιααλλάκαιηκατάκτησηενόςάρτιουοργάνουδιαπόρθμευσηςτηςσκέψηςπουείναιηγλώσσααπότηνάλλη ισορροπείδόκιμαανάμεσαστηνιστορίατηςλογοτεχνίαςκαιτηνκριτικήμεαποτέλεσμαναδιατυπώνεικαίριεςπαρατηρήσειςγιατηνπεζογραφικήπαραγωγήτηςπεριόδου1920-1940

Μετά τις θεωρητικέςαυτέςπροσεγγίσεις για τηνφυσιογνωμία της κριτικήςτουΠαναγιωτόπουλου έρχομαιστοβασικόέργουποδομήςπουείναιηΒιβλιο-γραφίααφετηρίαsinequanonκάθεσοβαρήςμελέτηςενόςσυγγραφέαΗβιβλιο-γραφίαείναιέναπερίεργοέργοΑντηνδεικανείςαποσπασματικάδηλαδήαπότηνπλευράτουβιαστικούχρήστηπουπροστρέχεινrsquoαντλήσειπέντε-δέκαψηφί-δεςαντιλαμβάνεταιμεντηνχρησιμότητάτουχάνειόμωςτηνεικόναΑνόμωςτηνπροσεγγίσεικάποιοςστοσύνολότηςμεόλεςτιςψηφίδεςστηνθέσητουςτότεβλέπειμιαπανοραμικήεικόνασυναρπαστικήτηνοποίασυνθέτουνοόγκοςτουέργουηγνώσηηπολυμέρειακαιητεράστιαθεματολογίαΑυτάόλαμαςταέχειδώσειηκατrsquoεξοχήναρμόδιακΠαναρέτουαφούηίδιασυνέταξεαυτότοέργοΗβιβλιογραφίακαλύπτειταέτη1916-1982Απότα3295λήμματατα3179είναιηεργογραφίακαιμόνο116ηφιλολογίαΕύχομαινασυνεχισθείκάποτετοέργο

ΤηνχαρτογράφησητηςπλούσιαςεργογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουστονημερήσιοτύποαπότο1917έωςτοτέλοςτηςζωήςτουτο1982μαςπαρουσίασεοκΒαρελάςΣτηνεισήγησηαυτήεξετάστηκανιδιαίτεραοιδιαρκέστερεςκαισημαντικότερεςσυνεργασίεςτουστιςεφημερίδεςΔημοκρατία(1924-1926)Πρω-ΐα(1933-1940)καιΕλευθερία(1965-1967)ΟκΒαρελάςέμπειροςερευνητήςκαιικανόςχειριστήςμεγάλωνσυνόλωνπληροφοριώνμαςέδωσετηντάξητωναριθ-

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

233

μητικώνδεδομένωνδιερεύνησετιςιδιαιτερότητεςτωνάρθρωνκαιτιςανάλογεςπροσαρμογέςτουςσεσχέσημετηνποικιλίακαιτονχαρακτήρατωνεντύπωνμαςπαρουσίασετηνπλούσιαθεματολογίατουςκαιτηναδιαμφισβήτητηποιότηταπολλώναπόαυτάΕίναιγνωστόβέβαιαότιαπότοπολύενδιαφέροναυτόυλικόμικρόμέροςμόνονέχειπεριλάβεισεβιβλίατουοΠαναγιωτόπουλοςΣτονχώροτωνσυνεργασιώντουΠαναγιωτόπουλουκινήθηκεκαιηεισήγησητηςκΟικονο-μοπούλουΠρόκειταιγιατηνlaquoΒασικήΒιβλιοθήκηraquoενόςεμβληματικούκαιμακρό-πνοουέργουτηςδεκαετίαςτουrsquo50τοοποίοουδέποτεέχασετηνχρησιμότητάτουΕδώεπισημάνθηκανδύοβασικέςπαράμετροιτιςοποίεςυπογραμμίζουμε(α)είναιτοαναγνωρισμένοκύροςτουΠαναγιωτόπουλουοοποίοςμαζίμετονκαθηγητήΔιονύσιοΖακυθηνόκαιτονφιλόσοφοκαιδοκιμιογράφοΕυάγγελοΠαπανούτσοαποτελούσαντηνσυντακτικήεπιτροπήγιατηνδιεκπεραίωσητουγιγαντιαίουαυ-τούέργουγιαόλαταγραμματειακάκαιλογοτεχνικάείδηαπότον11οαιώναέωςταμέσατου20ού(β)ΟΠαναγιωτόπουλοςπέραντουεποπτικούκαισυμβουλευ-τικούρόλουτουωςσυντάκτηεπιμελήθηκετουςτόμουςγιατονΓεώργιοΒιζυηνόγιατοΙστορικόΜυθιστόρημακαιαπόκοινούμετουςάλλουςδύοσυντάκτεςτονεξαιρετικάενδιαφέροντατόμογιατηνΝεοελληνικήΚριτικήΌλεςαυτέςτιςπτυχέςκαιτηνσημασίατουςανέδειξενηκΟικονομοπούλουμετηνεισήγησήτης

Ο επόμενος κύκλος που περιλαμβάνει δύο επίσης εισηγήσεις αναφέρεταιστηνενασχόλησητουΠαναγιωτόπουλουμετηνπαλαιότερηλογοτεχνίαμαςέωςτηνΕπανάστασηΑυτήντηνπερίοδοδιερεύνησανοκΞούριαςκαιηκΔημάκηΜε την εισήγησή του ο κ Ξούριας επισήμανε πρώτον ότι οι περί ού ο λόγοςμελέτες είναι ολιγάριθμες δεύτερον ότι η ορολογίαπου χρησιμοποιεί οΠανα-γιωτόπουλοςστηνβάσητουδιπόλουλογιοσύνηλογοτεχνίακαθορίζειανάλογακαιτηναντιμετώπισηαπόμέρουςτουτωνσχετικώνκειμένωνταπροϊόντατηςλογιοσύνηςυπήρξανπερισσότερααλλάκυρίωςυπήρξανχρήσιμαγιατονυπό-δουλοελληνισμόενώταλογοτεχνικάέργατης ίδιαςπεριόδουήσανολιγότεραΟΠαναγιωτόπουλος είχε εποπτεία της παλαιότερης περιόδου της λογοτεχνίαςμαςηδεαποσαφήνισητηςκριτικήςστάσηςτουόπωςμαςέδειξεοκΞούριαςείναιχρήσιμηγιατηνκριτικήαποτίμησητωνπροϊόντωντηςεπόμενηςπεριόδουτης laquoνεοελληνικήςraquo όπως την ονομάζει ο Παναγιωτόπουλος Η εισήγηση τηςκΔημάκηκινείταιστηνίδιαπερίοδοαλλάαφοράσεσυγκεκριμένοσυγγραφέαπουείναιοΚοραήςΗκΔημάκημαςπαρουσίασεέναάγνωστοκείμενοτουΠανα-γιωτόπουλουτοοποίοεπισήμανεστοΙστορικόΑρχείοτουΠανεπιστημίουΑθη-νώνμετίτλοlaquoΟΑδαμάντιοςΚοραήςωςλογοτέχνηςκαιδιδάσκαλοςύφουςraquoτοοποίοπροόριζεγιαδιδακτορικήδιατριβήΩςεισηγητήςορίστηκεοκαθηγητήςτηςΑρχαίαςΕλληνικήςΦιλολογίαςΕμμανουήλΠεζόπουλοςΤοκείμενουπεβλήθηδύοφορές(19351941)όπωςακούσαμεαλλάηδιαδικασίαδενδιεκπεραιώθηκεγιααδιευκρίνιστουςακόμαλόγουςΑπότηνανάλυσητουκειμένουφάνηκεηεπι-στημονικήμεθοδικότητακαιηκριτικήοξύνοιαμετηνοποίαοΠαναγιωτόπουλοςεπιχειρείνrsquoαναδείξει τιςλογοτεχνικέςσυνιστώσεςτηςδημιουργίαςτουΚοραή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

234

Είναιαυτονόητοπωςηπεριέργειαόλωνμαςθαθεραπευθείμετηνεπιβαλλόμενηδημοσίευσητουκειμένου

ΓιατηνπερίοδομετάτηνΕπανάστασηακούσθηκαντέσσεριςανακοινώσειςοιοποίεςδιερεύνησαντηνκριτικήαποτίμησητουΠαναγιωτόπουλουγιαμείζονεςσταθμούςτηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςτονΣολωμόκαιτονΚάλβοτονΠαλα-μά τονΚαβάφη και τονΚαρυωτάκηΗ κΑφροδίτηΑθανασοπούλου εξέτασεμε γνώσηκαι ευαισθησία τιςκριτικέςαπόψεις τουΠαναγιωτόπουλουγια τουςπατέρεςΣολωμόκαιΚάλβοαλλάκαιάλλουςεπτανησίουςποιητέςΕρευνητικόυλικότηςαποτέλεσανκατrsquoεξοχήναλλάόχιμόνονοιέξιτόμοιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνσειράςτηνοποίαεύστοχααποκαλείlaquoάτυπηγραμματολογίαraquoΗ κ Αθανασοπούλου επισήμανε την αισθητική θεωρία του ΠαναγιωτόπουλουγιατονποιητικόλόγογενικάκαιειδικάτιςαπόψειςτουγιατονΣολωμόκαιτονΚάλβοσεσύγκρισημετουςσύγχρονούςτουςποιητέςτηςlaquoΠαλαιάςraquoλεγόμενηςΑθηναϊκήςΣχολήςαλλάκαιμrsquoεκείνουςτηςγενιάςτουΠαλαμά

ΟΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονΠαλαμάκαιστονΚαβάφηδύοξεχωρι-στούςτόμουςαπότουςέξιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνένεκατηςσημασίαςτουςωςσταθμώνκαιαφετηριώντηςνεοελληνικήςποίησηςΤηνπερίπτωσητηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαλαμάεξέτασεογράφωνοοποίοςανέφερεότιησχέσηαυτήυπήρξεδιαρκήςκαιδιαλεκτικήαλλάκυρίωςαποκαλυπτικήτουχαρακτήρατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουπουσυνδυάζειτηνφιλολογικήμεθοδικότητατηνκαλλιτεχνικήευαισθησίακαιτηνδίκαιηαποτίμησηΈτσιοΠαναγιωτόπουλοςστηνμονογραφίατουγιατονΠαλαμάδιατυπώνειεισαγωγικάτιςερευνητικέςυπο-θέσειςτουορίζειτιςεποχέςτηςπαλαμικήςποίησηςκαιεπισημαίνειτουςlaquoτόπουςraquoτηςενώπαράλληλαδιαγράφειταχαρακτηριστικάτηςπνευματικήςιδιοσυστασίαςτουποιητήπουείναιηδιπλήψυχήκαιοέντονοςσυγκρητισμόςΣτηνεισήγησηυπογραμμίστηκανκυρίωςδύοπράγματα(α)ηάποψητουΠαναγιωτόπουλουγιατηναποφασιστικήσημασίατουρόλουτουΠαλαμάγιατηννεοελληνικήποίησηκαι(β)ηάποψητουεισηγητήότιοΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουαποτελείμιαναπότις4-5πιοολοκληρωμένεςμονογραφίεςγιατοέργοτουποιητή

Ταχαρακτηριστικάτηςβαθιάςγνώσηςτηςμεθοδικότηταςκαιτηςευαισθησί-αςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουδιαπίστωσεκαιοκΚαψωμένοςστηνεισή-γησήτουγιατονΚαβάφηΟκΚαψωμένοςχαρακτηρίζειτηνμονογραφίαγιατονΚαβάφηπουαποτελείτονΔ΄τόμοΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνωςμελέτησυστηματικήδιότιεξετάζειπροοδευτικάτονάνθρωποτακοινωνικάκαιπολιτι-σμικάσυμφραζόμενατηςεποχήςτουταδιακριτικάγνωρίσματατηςέμπνευσήςτουτοαξιακότουσύστημακαθώςκαιταειδοποιάστοιχείατηςποιητικήςτου(γλώσσαστιχουργίατεχνικέςαισθητική)ΦάνηκεκαθαράαπότηνεισήγησηπωςησυμβολήτηςμονογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουγιατηνερμηνείατηςποίησηςτουΚαβάφηπαρrsquoόλοπουδημοσιεύθηκετο1946διατηρείακέραιηέωςσήμεραμέσαστονόγκοτηςκαβαφικήςβιβλιογραφίαςτηνσημασίατης

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

235

ΣπουδαίοςσταθμόςτηςεπόμενηςγενιάςστηνποίησήμαςείναιοΚώσταςΚα-ρυωτάκηςΤηνπερίπτωσηαυτήνεξέτασεοκΑγάθοςγνώστηςόλωντωνπαρα-μέτρωντηςπεριόδουμεβάσητοεκτεταμένομέροςτουΕ΄τόμουΤων προσώπωνκαιτωνκειμένων τοοποίοοΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονποιητήκαθώςκαι άλλα σημαντικά του κείμεναΟΠαναγιωτόπουλος εξετάζει εξελικτικά τηνγνωριμίατουμετονποιητήτηνσύντομηδιάρκειατουβίουτουτονάνθρωποτηνσχέσημετηνπαράδοσηκαιτουςπολιτικοκοινωνικούςκαιπολιτισμικούςόρουςτηςεποχήςΚαταλήγειμεταχαρακτηριστικάτηςποίησήςτουκαιτηναποτίμησήτηςΌλααυτάπαρουσιάσθηκανμεμεθοδικότρόποαπότονκΑγάθο

Ο Παναγιωτόπουλος παράλληλα με την νεοελληνική λογοτεχνία μελέτησεκαι την ευρωπαϊκήΈτυχεπρόσφαταναχρησιμοποιήσωένακειμενάκι τουγιατονμεγάλονορβηγόσυγγραφέαΚνουτΧάμσουνκαιδιαπίστωσατοκαίριοτωνπαρατηρήσεώντουκαισταπιομικράτουκείμεναΑυτήντηνπεριοχήεξέτασεοκΓεράσιμοςΖώραςοοποίοςανέδειξετηνσυγκριτικήματιάτουΠαναγιωτό-πουλουαλλάκαιτοαπαραίτητοτηςσυνανάγνωσηςτηςελληνικήςμετηνευρω-παϊκήλογοτεχνίαΌπωςφάνηκεαπότηνεισήγησητακείμενααυτάείναιπολλάαλλάδιάσπαρταστουςτόμουςΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνσεταξιδιωτικάκείμενααλλάκαισεπολλάάλλαέντυπαΚαίριααντικείμενατωνπροβληματι-σμώνκαιτωνκριτικώνndashσυγκριτικώνπροσεγγίσεωντουΠαναγιωτόπουλουείναιτανεωτερικάρεύματατηςευρωπαϊκήςλογοτεχνίαςσεσχέσημετηνελληνικήοαισθητισμός οι τάσεις της ευρωπαϊκήςπεζογραφίας της εποχής του αλλά καικρίσειςκαιαπόψειςγιαπολλάπρόσωπακαιθέματαπουμαςπαρουσίασεστηνεισήγησήτουοκΖώρας

ΟιπεριοχέςτηςγνώσηςτηςμελέτηςτηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιω-τόπουλουδενέχουντελειωμόΤρειςσπουδαίεςπεριοχέςτηςσκέψηςκαιτωνπρο-βληματισμώντουστιςοποίεςαφιέρωσεμεγάλομέροςτηςζωήςκαιτηςκριτικήςτουσκέψηςείναιοδοκιμιακόςλόγοςητεχνοκριτικήκαιηπαιδαγωγίαωςθεωρίακαιπράξηΤοδοκιμιακότουέργοείναιπλουσιότατοκαιγνωστότατοένεκατηςσταθερήςεπιλογήςτουωςυποδειγματικούνεοελληνικούλόγουΤαχαρακτηρι-στικάτουέργουαυτούανέλυσεμεκύροςοκΝάκαςμεταφραστήςδοκιμίωντουMontaigneκαιειδικόςστηνμελέτητουείδουςκαιστηνμελέτητηςγλώσσαςΈτσιμαςπαρουσίασεταιδιαίτεραχαρακτηριστικάτηςδοκιμιογραφίαςτουΠαναγιω-τόπουλουτιςθεωρητικέςαπόψειςτουγιατοδοκίμιοαλλάκαιτηνκαλλιεργημένηγλώσσατηςδιαπόρθμευσηςτωνδιανοημάτωντου

ΜέγαπεδίοάσκησηςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουήτανκαιητεχνοκρι-τικήΤαβιβλίαοιμελέτεςταάρθραοιαναφορέςσεόλεςτιςμορφέςτηςτέχνηςαλλάιδιαίτεραστηνζωγραφικήείναιαναρίθμηταΘαέλεγεκανείςότιδενυπάρ-χεικείμενότουπουναμηνέχεισχετικήαναφοράΑυτάόλαείναιβέβαιααποτέ-λεσματηςαγάπηςτουγιατηντέχνησυνακόλουθοτηςοποίαςείναιηβαθειάτουγνώσηΤηνανάδειξηκαιαποτίμησητουέργουαυτούανέλαβεκαιδιεκπεραίωσεμετονκαλύτεροτρόποηκΚαλογήρουηοποίαεπεσήμανεπολύσωστάπωςαυτή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

236

ηπροσέγγισήτουενεργοποίησεέναείδοςπαλίμψηστηςγραφήςστοοπλοστάσιότουώστεμέσασταγραπτάτουναζωντανεύουνωςεικόνεςταπράγματαΠρο-σωπικάαυτήηπαρατήρησημrsquoέκανενασκεφθώτηνεξεικονιστικήτακτικήτουΚάλβουτουοποίουπολλέςπεριγραφέςαποτελούνοπτικοποίησητωνιδεώντου

ΗπαιδαγωγίαήτανημεγάληέγνοιατουΠαναγιωτόπουλουΩςδιανοούμενοςωςφιλόλογοςκαιωςυπεύθυνοςτηςΣχολήςπουφέρειτοόνομάτουυπηρέτησετηνπαιδείαεπίέξιδεκαετίεςΩςανήσυχοπνεύμακαιωςμάχιμοςεκπαιδευτικόςαναπτύσσεισυχνάτουςθεωρητικούςτουπροβληματισμούςσεπολλάτουκείμεναγιαταθέματατηςπαιδείαςγιατουςπροσανατολισμούςτηςταπρογράμματατασχολείατουςεκπαιδευτικούςενολίγοιςγιατουςκύριουςσυντελεστέςτηςεκ-παίδευσηςώστεηπαιδείαναείναιτομέσοτηςανάπτυξηςτουνουκαιτηςψυχήςτωννέωνΕλλήνωνγιαναγίνονταιδημιουργικοίάνθρωποικαιπάνωαπrsquoόλασυ-νειδητοίπολίτεςΑυτάόλαταανέπτυξεμεεπαγωγικότρόποηειδικήσταθέματατηςΘεωρίαςκαιτηςΙστορίαςτηςΕκπαίδευσηςκαιτηςΕκπαιδευτικήςΠολιτικήςκΠολυάνθηΤσίγκου

ΚλείνωτηνπρόχειρηαυτήσύνοψημεδύοεπισημάνσειςκαιτρειςπροτάσειςΠρώταοιεπισημάνσειςΗπρώτηόλεςοιεισηγήσειςυπήρξανυψηλούεπιπέδουδιότι όλοι οι εισηγητέςωριμότεροι και νεότεροι είναι ειδικοί στα θέματαπουπραγματεύθηκανΗδεύτερηκοινόςτόποςόλωντωνεισηγήσεωνείναιότιηάσκη-σητηςκριτικήςπροϋποθέτειτηνκατοχήόλωντωνστοιχείωνadhocγνώσητωνσυμφραζομένων (κοινωνικώνπολιτικώνκαιπολιτισμικών)θεωρητικόοπλισμόεποπτείατηςιστορικότηταςτωνφαινομένωνικανότητασύγκρισηςφιλοσοφικήθεώρησητωνπραγμάτωνήρεμοπάθοςκαιικανότηταδιατύπωσηςτωνσκέψεωνμεγλώσσαεύστοχηκαιτέρπουσαδηλαδήαυτόπουδιαπιστώσαμεόλοιγιατονΠαναγιωτόπουλοΜεβάσητιςεπισημάνσειςαυτέςείναιαυτονόητοότιταΠρα-κτικάτουΣυνεδρίουθrsquoαποτελέσουναπαραίτητοέργοαναφοράςγιαόσουςθαθελήσουνναμελετήσουντοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουκαιναπροσεγγί-σουντηνκριτικήτουσκέψη

Προχωρώστιςτρειςπροτάσειςοιοποίεςεύχομαιναπραγματοποιηθούνότανηπατρίδαμαςβρειένανκανονικόβηματισμόκαιοιπροϋποθέσειςτοεπιτρέψουν

ΗπρώτησυνέχισητηςΒιβλιογραφίαςΙΜΠαναγιωτόπουλουδεδομένουότιέχουνπεράσει35χρόνιααπότηνέκδοσήτηςκαικυρίωςσυμπλήρωσητουδευτέ-ρουμέρουςπουαφοράστηνφιλολογίασχετικάμετοέργοτου

ΗδεύτερηεπανέκδοσητουκλασικούκριτικούέργουτουΤαπρόσωπακαιτακείμεναμετηνπροσθήκηλεπτομερώνευρετηρίωνπροσώπωνκαιπραγμάτωνσεκάθετόμο

Ητρίτησυναγωγήεπιλογήκαιέκδοσητωνσημαντικότερωνκριτικώνμελετώνκαιάρθρωντουσεεφημερίδεςκαιπεριοδικάπουδενπεριέλαβεοίδιοςσετόμους

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

237

ΚαταλήγωηυψηλούεπιπέδουπολυκριτικήπρoσέγγισητουκριτικούέργουτουΙΜΠαναγιωτόπουλουπιστώνεταικατrsquoεξοχήνστουςειδικούςεισηγητέςπουέλαβανμέροςστοΣυνέδριοΑυτόδικαιώνεικαιτηναπόφασητηςΕπιστημονικήςΕπιτροπήςαλλάκαιτιςστοχευμένεςπροσκλήσειςκαιτιςπολύμηνεςφροντίδεςτωνσυνδιοργανωτώντωνlaquoΦίλωντουΦιλολογικούΣυλλόγουΠαρνασσόςraquoτουlaquoΙδρύματοςΚωστήΠαλαμάraquoκαιτηςlaquoΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚΓΚασίνης

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

69

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

τηςΣαπφούς32αμαρτία(ηδονήπάθοςτύψησυντριβή)ndashασκητισμός33ουρανίακαιπορνικήΑφροδίτηαλλάκαιάλλαδίπολαόπωςπολιτείακαιμοναξιάγενικόndashατομικό34μεταφυσικήιδεολογίαndashεπιστημονικήεμπειρίαιδεαλισμόςndashθετικι-σμόςΟδυϊσμόςτουείναιφανερόςαπόνωρίς35τοδεπάθοςκαιτοπνεύμαείναιοιδύοαμετακίνητοιπόλοιτηςσυνολικήςενέργειαςτουΠαλαμά36

ΜετάτηνεπισήμανσητωνlaquoτόπωνraquoτωνπροϋποθέσεωνκαιτωντρόπωντουέργουτουοΠαναγιωτόπουλοςπροχωρείστονκαθορισμότωνεποχώντηςεξελι-κτικήςπορείαςτουΠαλαμά1872-1886οόρθροςέωςταΤραγούδιατηςΠατρίδοςμουΟπροπαρασκευαστικόςκύκλοςκλείνειέωςτα30τουχρόνια37Αυτόςπερι-λαμβάνειταΤραγούδιατηςΠατρίδοςμου(1886) πουέχουνμενιστορικήσημασίαωςσυλλογήαλλάεδώεντοπίζονταιόλοιοιτόποιτηςπαλαμικήςποίησης38καιτονΎμνοντηςΑθηνάς(1889)όπουφαίνεταιηβαθειάαρχαιομάθειαηπίστηστοπνεύμαηγλωσσικήευαισθησίακαιηφροντίδατηςμορφής39Στηνπερίοδοτηςπροετοιμασίας ανήκει και η συλλογήΤα μάτια τηςψυχής μου (1892)Η δεύτε-ρηπερίοδοςπεριλαμβάνειτηντελευταίαδεκαετίατου19ουαιώνα(1890-1900)την οποία οΠαναγιωτόπουλος θεωρεί κρίσιμη γόνιμη και laquoοριστική σεπολλάπερίοδοτηςπορείαςτουΠαλαμάraquo40διότιτότεδιαμορφώνεταιηποιητικήιδιο-προσωπίατουΣεαυτήνεγγράφονταιμερικάαπότασημαντικότερακατορθώμα-τατηςμούσαςτουόπωςοιΊαμβοικαιανάπαιστοι(1897)πουχαρακτηρίζονταιαπόαφαιρετικήλιτότητακαιπλαστικήτέχνη41ένααληθινόαριστούργημακατάτονJeanMoreacuteas42ΠεριλαμβάνειακόμητομοιρολόιτουΤάφου(1898)τοοποίοσυγκρίνειοΠαναγιωτόπουλοςμετοΒιβλίοτουμικρούαδελφού43 τουGustafafGeijerstam44 Στην ίδιαπερίοδοανήκουνκαι τααριστουργηματικάσονέτα των

32ΙΜΠΠαλαμάςσ14233ΙΜΠΠαλαμάςσ7834Ηψυχήτουήτανέναδιαρκέςεκκρεμέςανάμεσαστογενικόκαιτοειδικόβλόπσ17135ΙΜΠΠαλαμάςσ7836ΙΜΠΠαλαμάςσ5737ΙΜΠΠαλαμάςσ6838ΙΜΠΠαλαμάςσ26-414439ΙΜΠΠαλαμάςσ47-4940ΙΜΠΠαλαμάςσ6841ΙΜΠΠαλαμάςσ9442JeanMoreacuteasLe voyage en Gregraveceσ294βλαπόσπασμαστοΚΠαλαμάςlaquoΠώςθυμούμαιτουςΊαμβουςκαὶανάπαιστουςraquoσταΆπαντα1σ332-333βλπερισσότεραστηνΑλληλογρα-φίαεπιμέλειαΚΓΚασίνηςτΑΑθήνα1973σ273αρ38σημ343ΤουέργουαυτούέχουμεδύομεταφράσειςσταελληνικάτουΚωνσταντίνουΧατζόπουλουπουεκδόθηκεαπότονΒασιλείουτο1915και τουΛέοντοςΚουκούλαπουεκδόθηκεεπίσηςαπότονΒασιλείουτο1928ηδεύτερηαυτήμετάφρασηαναδημοσιεύθηκεαπότονΣαλίβεροσεδεύτερηέκδοσηχωρίςχρονολογίαβλσχετικάστοΚΓΚασίνηςΒιβλιογραφίατωνελληνικώνμεταφράσεωντηςξένηςλογοτεχνίαςτΒ΄(1901-1950)ΣΩΒΑθήνα2013αρ841141216744ΙΜΠΠαλαμάςσ101ΕδώπρέπεινrsquoαναφερθούνεπίσηςησυλλογήτουCharlesdePomairolsPourlrsquoenfantParisLibrairiePlon1904πουγράφτηκεμεαφορμήτονθάνατοτηςκόρηςτουκαιέχει τηνεξήςαφιέρωσηlaquoAgrave lameacutemoirede lapetiteLilidePomairolsPlaintespaternellesraquoκαι

70

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

laquoΠατρίδωνraquo45 ταοποίαχαρακτηρίζειοΠαναγιωτόπουλοςαπόταlaquoπιο ευτυχι-σμένακατορθώματαraquo46τουΠαλαμάΕπίσηςανήκουνlaquoΟιΧαιρετισμοίτηςΗλι-ογέννητηςraquo(1900)καθώςκαιτοαποκορύφωματηςελληνικήςσυμβολιστικήςτέ-χνηςμε τηνlaquoΦοινικιάraquo (1900)αλλάκαιαρκετάποιήματαπουδημοσιεύθηκαναργότεραστηνΑσάλευτη ζωή (1904) Την επόμενηπερίοδο (1900-1920) θεωρείοΠαναγιωτόπουλοςωςτηνεποχήτηςαπογείωσηςδιότισεαυτήνεγγράφονταιοιμεγάλεςσυνθέσειςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτου(1907)καιτηςΦλογέραςτουΒασιλιά (1910) αλλά και αρκετές άλλες συλλογές εξαιρετικού ενδιαφέροντοςΟΔΓεξετάζεταιαναλυτικάσεπολλέςσελίδεςκαιχαρακτηρίζεταιωςσύνθεσηεν-δεικτικήτωνπλεονεκτημάτωναλλάκαιτωνμειονεκτημάτωντηςποίησηςτουΠα-λαμά47Ιδιαίτεραπαρακολουθείτιςσημαντικότερεςαναλύσειςτουέργουόπωςλχ εκείνη του ΙωάννηΣυκουτρή48 συμφωνώντας μαζί του για την σπειροειδήκίνησητουέργουγύρωαπόένανάξοναπουσυνεχώςανεβαίνεικαικαθορίζονταςότιπρόκειταιγιατολυρικόάτομο49ΗμέθοδοςπουεφαρμόζειεδώοΠαναγιωτό-πουλοςείναιηβασικήαρχήτουδεινούαλεξανδρινούομηριστήαπότηνΣαμοθρά-κηΑρίσταρχου(215-145)laquoΌμηρονεξΟμήρουσαφηνίζεινraquoχρησιμοποιώνταςτοπαλαμικόοπλοστάσιογιατηνερμηνείατουποιήματος50ΑκολούθωςαναφέρεταιστοεπικολυρικόεγχείρηματηςελληνικήςσυνέχειαςμετηνΦλογέρατουΒασιλιάτο οποίο θεωρεί laquoμεστότερα αρχιτεκτονημένοraquo από τον Δωδεκάλογοraquo όπουομύθοςτονόημαηλυρικήδιάθεσημαζίμετονθρίαμβοτουδεκαπεντασύλλα-βουπάνεκιέρχονται51Στηνίδιαπερίοδοανήκεικαιηεκδήλωσητουαντικειμε-νικούλυρισμούτουοργισμένουπολίτηΠαλαμάόπουοπόνοςκαιοπόθοςγιατοκαλύτεροlaquoφλογίζουντοστίχοτουraquo52καιπαρrsquoόλοπουχτυπούντοσυγκεκριμένοδεντουςλείπειηλυτρωτικήπρόθεση53Εδώεπισημαίνειορθάτηνπαράλληληορ-

ταΤραγούδιαγιανεκράπαιδιάπουμελοποίησενοΓκούσταβΜάλερσεστίχουςτουFriedrichRuumlckertβλεπίσηςτηνσχετικήμελέτητουΒαγγέληΑθανασόπουλουlaquoΗηθικήτουλυρικούλόγουστονΤάφοτουΚωστήΠαλαμάraquoσταΠρακτικάτουΒ΄ΔιεθνούςΣυνεδρίουΚωστήςΠα-λαμάςΕξήνταχρόνιααπότονθάνατοτουτΒ ΙΚΠΑθήνασ625-628etpassimπέντεαπόταΤραγούδιαγιανεκράπαιδιάμετέφρασεοΒαγγέληςΑθανασόπουλοςταοποίαδημοσιεύονταιωςπαράρτηματηςπαραπάνωμελέτης(σ650-651)45ΔημοσιεύθηκανστηνεφημΕφημερίς25Δεκεμβρίου1895[=Άπαντα3ltΑσάλευτηζωήgtσ13-24]46ΙΜΠΠαλαμάςσ888947ΙΜΠΠαλαμάςσ18548ΙωΣυκουτρήςlaquoΟΔωδεκάλογοςτουΓύφτουraquoΝέαΓράμματαltΑφιέρωμαστονΠαλαμάgtχρΒ αρ5-6(Μάιος-Ιούνιος1936)σ100-210[=ΓκοβόστηςχχστηνσειράlaquoΓιαναγνωρίσουμετονΠαλαμάraquoαρ3]49ΙΜΠΠαλαμάςσ155162-16350ΤηνμέθοδοαυτήνεχρησιμοποίησακαιεγώστηνεισήγησήμουμετίτλοlaquoΠαλαμάνεκΠαλα-μάσαφηνίζεινraquoστηνημερίδαπουέγινεστηνΑκαδημίαΑθηνώντην16ηΔεκεμβρίου2009στοπλαίσιοτωνεορτασμώνγιατα150χρόνιααπότηνγέννησητουποιητή51ΙΜΠΠαλαμάςσ194195αντίστοιχα52ΙΜΠΠαλαμάςσ20753ΙΜΠΠαλαμάςσ209

71

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

γισμένηκαιανατρεπτικήδιάθεσηπουδιατρέχειπολλέςσελίδεςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτουκαι ταΣατιρικάγυμνάσματα54ΆλλεςσυλλογέςτηςπεριόδουείναιΟικαημοίτηςΛιμνοθάλασσας (1912)καιηΠολιτείακαιημοναξιά (1912)στιςοποίεςπεριλαμβάνονταισπουδαίαλυρικάποιήματαΕπίσηςστέκεταικαισεδύοάλλες συλλογές στουςΒωμούς (1915) τους οποίους θεωρεί από ταωριμότεραέργατουΠαλαμάόπουεπικρατείηηρωολατρικήκαιηαυτοβιογραφικήδιάθε-ση55στοβάθοςδενείναιlaquoπαράηεσωτερικήτοπιογραφίατουποιητήraquo56Ωριμό-τηταεδώπαρατηρείταικαιστηνστιχουργίασυνεχίζειοΠαναγιωτόπουλοςκαιμάλισταστονδεκαπεντασύλλαβοτονοποίομεταχειρίζεταιωςμεγάλοςβιρτου-όζοςτουστίχου57Αντίθετα έχειαντιρρήσειςγιαταΔεκατετράστιχα (1919)όχιγιατηναναμφισβήτητηlaquoστιχουργικήεντέλειάraquoτουςαλλάγιατίδενεξαντλούντοθέματουςμέσαστοπλαίσιοτων14στίχωνηαντίρρησηείναιδικαιολογημένηαπότηνσκοπιάτουκλασικούndashτουλεγόμενουπετραρχικούσονέτουndashόχιόμωςαπόλυταγιατίκαιοΣαίξπηρκαιάλλοιχρησιμοποιούντοσονέτοωςμέροςτουσυνόλουκαιόχιωςαυτόνομημονάδα58

Ητελευταίαεποχήαπότο1921-1943θεωρείταιαπότονΠαναγιωτόπουλοπε-ρίοδοςπτώσηςΣτουςΠεντασύλλαβουςκαιταΠαθητικάκρυφομιλήματα(1925)τουςΔειλούςκαισκληρούςστίχους(1928)τονΚύκλοτωντετραστίχων(1929)καιτιςΝύχτεςτουΦήμιου(1935)τασημάδιατηςπαρακμήςείναιπερισσότεραμερικάμοιάζουνγράφεισανlaquoχλομήξεφτισμένηαναδίπλωσητουΠαλαμάτηςακμήςraquoανκαιυπάρχουνκαιμερικάλυρικάαριστουργήματαόπωςηlaquoΒάναraquoοlaquoΘωμάςraquoοlaquoΠαθητικόςύμνοςraquoκά59

ΓενικεύονταςόσοναφοράστηνγλώσσατηνστιχουργίακαιτηνποιητικήτουΠαλαμά υπογραμμίζει (α) την αδιαμφισβήτητη προσφορά του στον δημοτικι-σμό60(β)τηνστιχουργικήμαεστρίακαιτηνσοφήμετρική61επένδυσηανάλογαμετοθέμα62(γ)τηνποιητικήτεχνικήόπωςηκυκλικήέμπνευσησεπολλέςσυλλογές63 (ΊαμβοικαιανάπαιστοιΣατιρικάγυμνάσματαΤαδεκατετράστιχακά)(δ)τηνμακροδομική τακτική τηςσύνθεσης όπωςη laquoΦοινικιάraquo ndash οι laquoΕκατόΦωνέςraquo ndashοlaquoΑσκραίοςraquoησύνδεσητωνlaquoΚομματιώναπότοΤραγούδιτουΉλιουraquoμετις

54ΙΜΠΠαλαμάςσ20955ΙΜΠΠαλαμάςσ21156ΙΜΠΠαλαμάςσ21157ΙΜΠΠαλαμάςσ21158ΙΜΠΠαλαμάςσ234εδώπρέπεινασυνυπολογισθείκαιτογεγονόςότισεπολλάδεκατε-τράστιχαείναιφανερήηπρόσληψητουσαιξπηρικούπαραδείγματος59ΙΜΠΠαλαμάςσ238-23960ΙΜΠΠαλαμάςσ36-3761ΙΜΠΠαλαμάςσ96ηεπισήμανσήτουαυτήέρχεταισεαντίφασημετηνπαρακάτωγνώμητουότιηιδιοσυγκρασίατουΠαλαμάήτανlaquoαντίθετημετουπομονετικόδούλεματουστίχουraquo62ΙΜΠΠαλαμάςσ104-10563ΙΜΠΠαλαμάςσ100

72

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

laquoΑλυσίδεςraquoόπουάξοναςείναιτοφως64αλλάκαιοιlaquoΑλυσίδεςraquoωςπροθάλαμοςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτου65

Ταυτόχρονα οΠαναγιωτόπουλοςαποδεικνύεται και αισθαντικόςαναλυτήςτης μικροδομής του ειδικούβάρους της λέξης και τουκυρίαρχουρόλου της66Επισημαίνειακόμητηνσυνεχήπάληθέσεωνκαιαντιθέσεων67καιτωνστρατηγι-κώντουλόγουπουξεκινούναπότοατομικόκαιμερικόκαιγενικεύουν68laquoκάτεχετηνκαθολικότηταraquoγράφειπράγμαπουlaquoσυναντούμεμονάχασταπολυδύναμαπνεύματαraquo69Ούτωςήάλλωςπραγματικήποίησηδενμπορείναυπάρξειχωρίςτηνδύναμητουφιλοσοφικούετασμούκαιτηνυπαγωγήτουπολυκερματισμένουκόσμουσεευρύτερασύνολακαιαρχές

ΒέβαιαναμηνπιστέψεικανείςότιοΠαναγιωτόπουλοςδενέχειεπιφυλάξειςκαιαντιρρήσειςόσοναφοράστηνπαλαμικήποίησηΑφούτόλμησεονεοσσόςτων20χρόνωνστηνδιάλεξητου1921πόσομάλλονεδώστηνμείζοναπαλαμικήτουκατάθεσηΟΠαναγιωτόπουλοςδενμασάταλόγιατουεπισημαίνειμενταυψηλάκατορθώματατηςποίησηςτουΠαλαμάσημειώνειόμωςκαιτιςπαρατηρήσειςτουφέρνωδύομόνον70παραδείγματαΣολωμόςndashΠαλαμάςγράφειοΠαναγιω-τόπουλοςγιαταΜάτιατηςψυχήςμου (1892)ότιπαράτονστίχοτουΣολωμούησυλλογήδεναποπνέειτοπαράδειγματουΣολωμού71καιαλλούlaquoόσοκαιναψάξουμετοέργοπουμαςαφήνειοΠαλαμάςδεθαβρούμεστίχουςπολλούςαλη-θινάαντάξιουςτηςσολωμικήςπαράδοσηςraquo72ΟιπαρατηρήσειςείναικαιοιδύοορθέςωςδιαπιστώσειςπούπάσχουνόμωςστοότιαφήνουντονανυποψίαστοαναγνώστηναυποθέσειότιοΠαναγιωτόπουλοςκάνειποιητικήσύγκρισηδεδο-μένου ότι είναι λάθος ναψάχνουμε να βρούμε τονΣολωμό στονΠαλαμά τηναπάντησητηνδίνειέμμεσακαιάμεσακαιίδιοςδηλγράφειότιηνεότερηποίησηδενακύρωσετονΠίνδαροτονΒιργίλιοκαιτονΔάντηγνήσιοςποιητικόςλόγοςείναικαιομουσικά εκπεφρασμένοςλόγοςκαιη εποποιία δηλπολλοί είναιοιδρόμοιπουέχειονουςκατάτονΣολωμόκαιοιτρόποιπουέχειηποίησηΠιοάμεσηαπάντησηndashδιευκρίνισηβρίσκουμε50σελίδεςπιοκάτωστηνμεγάλημελέ-τηγιατονΠαλαμάοΣολωμόςκαιοΠαλαμάςείναιlaquoδυοιδιοσυγκρασίεςολότελα

64ΙΜΠΠαλαμάςσ110-111πρβσ128-12965ΙΜΠΠαλαμάςσ11266ΙΜΠΠαλαμάςσ97αλλούπαρατηρείτηνχρήσηκαιτονρόλοτωνυποκοριστικώνγιατηνέκφρασηαγάπηςκαιπόνουόπωςλχστονΤάφοβλόπσ10467ΙΜΠΠαλαμάςσ13468ΙΜΠΠαλαμάςσ11469ΙΜΠΠαλαμάςσ28670ΗγνώμητουλχότιχάριζετηνδάφνηαπλόχερασεδικαίουςκαιαδίκουςδενευσταθείδιότιπρώτονοιπερισσότεροιΒάρναληςΚαζαντζάκηςΣεφέρηςΡίτσοςαλλάκαιοίδιοςοΠανα-γιωτόπουλος(βλπαραπάνωτιςσημειώσεις1718και24)αποδείχθηκανσπουδαίοιλογοτέχνεςδεύτεροντουςάλλουςτουςενθάρρυνενασυνεχίσουναλλάτουςεπεσήμαινεπόσοπολλήδου-λειάχρειάζεταικαιπόσοδύσκολοςείναιοδρόμοςτηςτέχνης71ΙΜΠΠαλαμάςσ6472ΙΜΠΠαλαμάςσ252

73

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

διαφορετικέςraquo73άρακαιοιδύοποιητικοίτρόποιείναιδιαφορετικοίαλλάνόμιμοιαλλάκαιγενικότερα(α)ταέργαλοιπόνπρέπειμεννακρίνονταιμετουςδικούςτουςόρουςκαινόμους74αλλάlaquoκαιτονόμομας [δηλαδήτασταθεράκριτήρια]κιαπότησύγκρισητούτηθαβγειητελικήκρίσηraquoκαι(β)laquoηποιητικήμεγαλοσύ-νηδεμετριέταιμεπήχυδανεικόπαράμονάχαμετομέτροπουηίδιαπροσφέ-ρειraquo75 Σημειώνει ακόμηως μειονέκτημα την συγκέντρωση λεπτομερειών όπουθααπαιτείτοολιγόλογησυμπύκνωσηΗπαρατήρησηείναιορθήανπρόκειταιγιαλυρικάποιήματαδενευσταθείότανπρόκειταιγιαμεγάληςπνοήςέργαΌμωςοΠαναγιωτόπουλοςωςάξιοςκριτικόςγνωρίζειότιlaquoοδημιουργόςαξίζειπάνταόσοαξίζουνοιπιοευτυχισμένεςεμπνεύσειςτουτατελειότεραέργατουεκείναπουαντιπροσωπεύουνουσιαστικότερακαιτοεσωτερικότουθησαύρισμακαιτηνεκφραστικήτουδύναμηraquo76

Κωδικοποιώσχεδόνασχολίασταταγενικάσυμπεράσματάτου(α)Ηκαίριαπροσφοράτουστονκριτικόλόγοηεισαγωγήτουελληνισμούσε

πρόσωπαπράγματαρεύματατηςτέχνης77ηlaquoαδαπάνητηπαρακαταθήκηraquo78τηςπολυμάθειάςτουηαξίατωνανέκδοτωνκριτικώνάρθρωνπουπρέπειναδημοσι-ευθούν79οκλασικορομαντικόςχαρακτήραςτηςκριτικήςτου80καιηβασικήτουαρχήlaquoαγαπώσυγκρίνωκρίνωεγκατασταίνωraquo81

(β)Ηπραγματικήεσωτερικήβιογραφίατουπροκύπτειμέσααπότοέργοτου82διότιορθάπιστεύειοΠαναγιωτόπουλοςότιlaquoολόκληροτοέργοτουδενείναιπαράμιααδιάκοπηποικιλόμορφηκαιποικιλόχρωμηαυτοεξομολόγησηraquo83

(γ)ΟΠαλαμάςτόλμησενακάμειποίησηγιατουςλίγους84καθιστώνταςτηναγώνισμα τεράστιο85 ανεβάζοντας το έργοσε laquoδυσθεώρητοraquoύψος86Όμως μετηνυπεύθυνηαντιμετώπισητουλόγουόπωςοΣολωμόςκαιοΚάλβος87καιτονακαταπόνητοαγώνατουκαιτηνεπιδίωξητουανέφικτου88κατέστησετονδρόμο

73ΙΜΠΠαλαμάςσ30474ΙΜΠΠαλαμάςσ34275ΙΜΠΠαλαμάςσ258πρβόπσ111-11276ΙΜΠΠαλαμάςσ34377ΙΜΠΠαλαμάςσ274-27578ΙΜΠΠαλαμάςσ11079ΙΜΠΠαλαμάςσ35580ΙΜΠΠαλαμάςσ32381ΚωστήςΠαλαμάςΆπαντατ8ltΠεζοίΔρόμοιΑ΄gtσ113πρβΙΜΠΠαλαμάςσ32382ΙΜΠΠαλαμάςσ36283ΙΜΠΠαλαμάςσ26584ΙΜΠΠαλαμάςσ33685ΙΜΠΠαλαμάςσ33786ΙΜΠΠαλαμάςσ335-33687ΙΜΠΠαλαμάςσ33588ΙΜΠΠαλαμάςσ141πρβσ177

74

τηςποίησηςπιοβατό89ΧωρίςτοlaquoολοκαύτωμαraquoτουΠαλαμάγράφειοΠαπατζώ-νηςούτεκανθαμπορούσεναονειρευτείαυτήντηνπορείατοlaquoολιγάριθμοσμήνοςαετιδέωνμαςσαντονΣεφέρηκαισαντονΕλύτηraquo90laquoΑυτόςφορτώθηκεστηνράχητουόλατrsquoάχαραβάρηενόςσυγχρονισμούπουεπιβαλλότανπολυμερέστατουηθικούκοινωνικούγλωσσικούαισθητικούraquo91καιστάθηκετοκέντροτηςπνευ-ματικήςζωής92καιηπλατύτερησυνείδησηγιαμισόναιώνα93

ΚαιγιατονΠαναγιωτόπουλοστάθηκεοδηγόςόπωςομολογείο ίδιοςlaquoμουάνοιξεπολυσήμαντουςδρόμουςκαιστηντέχνηκαιστηνσκέψηraquo94 γράφει Ιδι-αίτερατοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουέχειωςπρότυποτοκριτικόέργοτουΠαλαμάόπωςέχειήδηπαρατηρηθεί95όσοναφοράστηνβαθιάγνώσητηνακριβοδίκαιηαποτίμησηαλλάκαιστηνφράσηακόμη96

Καιητελικήαποτίμησήτουδιατυπωμένημrsquoέναναντίλογοκιέναλόγογρά-φειlaquoκαταλογίζειςστονΠαλαμάτέτοιαβαρύταταελαττώματατέτοιεςαδυναμίεςαθεράπευτεςκrsquo εξακολουθείς να τονπιστεύειςσπουδαίοraquoκαιαπαντάο ίδιοςlaquoοΠαλαμάςκαιμrsquoόλατουταπαραστρατήματακαιμrsquoόλατουτα ελαττώμα-τααπόδειξεσrsquoόλητουτηζωήπωςκατέχειρωμαλέακαιπολύτροπητηνακέριαποιητικήσυνείδησηΕίτανπολυδύναμηλυρικήφύσηraquo97Στηνεσώτατηουσίατηςηποίησήτουπαράτουςlaquoχίλιουςδρόμουςraquoπουακολουθεί είναιλυρική είναιεκείνοτομέρος τοοποίοθαδιασωθείγράφειοΠαναγιωτόπουλοςlaquoόπουπιοανόθευτοςκαιπιομαστορικάξεσκεπάζεταιολυρικόςτουκραδασμόςraquo98laquoΤολυ-ρικότουκύτταροείτανένακύτταροπολυδύναμοπολύμορφοαδαπάνητοβαθύ-ταταδημιουργικόένακύτταροπουβρισκότανολοένασεοργασμόπουγεννο-

89ΙΜΠΠαλαμάςσ33090ΒλΤάκηςΠαπατζώνηςlaquoΤομεταφραστικότουέργοraquoΓράμματαltΕπιμνημόσυνοτεύχοςgt1943σ27491Παπατζώνηςόπσ27392ΙΜΠΠαλαμάςσ35093ΙΜΠΠαλαμάςσ255πρβσ28994ΙΜΠΠαλαμάςσ1395ΒλΠΔΜαστροδημήτρηςlaquoΘέματακαιπροβληματισμοίσταΠρόσωπακαιτακείμενατουΙΜΠαναγιωτόπουλου(μιασυνοπτικήεξέταση)raquoστοΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙΜΠανα-γιωτόπουλου4ηΕπιστημονικήΣυνάντησηΠρακτικάΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπου-λουΑθήνα2003σ173-17496ΠαραθέτωένααπόσπασμααπότηνμελέτητουγιατονΠαλαμάτοοποίοεάνέβλεπαναδέ-σποτοοι γνωρίζοντες τονκριτικό λόγοκαι τωνδύο δενθαμπορούσαν νrsquoαναγνωρίσουνσεποιονανήκειαντιγράφωlaquoοποιητήςβέβαιοςγιατηναξιοσύνητουεπιστρέφεισυχνάστονπα-ραδομένοστονιερότατοδεκαπεντασύλλαβοκαιτονπλάθεικαιτονξαναπλάθεικαιτονλυγάεικαιτοναπλώνειμεαπανωτέςσυνιζήσειςκαιτονστεριώνεικαιτουδίνειτοβαρύπερπάτηματουκουρασμένουστρατοκόπουκαιτοαλαφροκυμάτισματουανάερουκλώνουκατάτηδιάθεσητηςστιγμήςκαιχύνειμέσατουόλητηνκατασταλαγμένηλυρικήτουορμήμrsquoαιφνίδιαξεσπάσματαπάθους εδώκαι κει ξεσπάσματαυποταγμέναπάνταστο νόημα ενός εσώτερουρυθμούraquo βλΙΜΠΠαλαμάςσ213-21497ΙΜΠΠαλαμάςσ25598ΙΜΠΠαλαμάςσ371πρβσ258πρβΆνταΚατσίκη-ΓκίβαλουlaquoΟΚωστήςΠαλαμάςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquoΠόρφυραςτχ97(Οκτώβριος-Νοέμβριος2000)σ497498

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

75

βολούσεακατάπαυταπουδεγνώρισεαπαυδημόraquo99Ήτανέναπνεύμαβαθύταταρομαντικό100όχιβέβαιαμετηντρέχουσασημασίατουόρουαλλάτουακατα-πόνητουκυνηγούτουανέφικτουΚαικαταλήγειοΠαναγιωτόπουλοςlaquoτοολοφά-νεροτοαμετακίνητοκατάτηνγνώμημουσυμπέρασμα[είναι]πωςηψυχήτουτραγουδιούείτανκrsquoηαληθινήψυχήτουraquo101

ΚρίνονταςτώρατονκρίνανταπρέπειναπούμεπωςοΚωστήςΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουείναιμιααπότιςπιοολοκληρωμένεςκαιισορροπημένεςολι-στικέςπροσεγγίσειςτουέργουτουΠοιητήπουοιειδότεςτηνκατατάσσουνμετα-ξύτωνκορυφαίωνμελετώνγιατοέργοτου

Abstract

The critical approach of Palamasrsquo work by IMPanagiotopoulos registers a circlewhichbeginswithhis1921 lecture and endswithhis1944big synthesisPalamas whichwasawardedwiththeldquoPalamasPrizerdquoTheawetowardsthePoetrsquosworklastedupto1925whentheldquoPalamascrisisrdquobeganashehimselfwritesThere-approachtookplacein1933andpeakedwiththe1944synthesis

Panagiotopoulosrsquostudyhastheadvantageofbeingwrittenbyaphilologistagreatauthor and critic therefore he combines the literary system the artistic sensitivityandthefairassessmentPanagiotopoulosexpressesinanintroductionhishypotheseswhich are concentrated into two places (a) there are many poetic ways (b) eachworkmust be judged under its own conditions Following that he sets the eras ofpalamicpoetryhighlightstheldquoplacesrdquoandregistersthecharacteristicsofthepoetrsquosintellectual personality which are the ldquodouble soulrdquo the intense juxtaposition andtheongoingbattleof theoppositesSumminguphisconclusionsheunderlines themasteryofhisversesthecyclicinspirationthetacticsthemacro-structuralsynthesisthemicro-structurallexicalmanagementtherobustpoeticconscienceandhisnever-ceasinglyricalcellwithoutomittingtostressoutsomeweaknessesAsaworthycritiche notes that the creatormust be judged by the happymoments of his inspirationCertainlyPanagiotopoulosrsquoPalamasisthoughttobeoneofthemostintegratedandholisticapproachesofthePoetrsquoswork

99ΙΜΠΠαλαμάςσ256100ΙΜΠΠαλαμάςσ257101ΙΜΠΠαλαμάςσ355

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

231

Πρινεπιχειρήσωμιασύντομηεπισκόπησητωνσυμβολώνκαιτωνσυμπερασμά-τωντουΣυνεδρίουμαςθέλωναεκφράσωτηνχαράμουπουφτάσαμεαισίωςστηνουσιαστικήολοκλήρωσητωνεργασιώντουόπωςοιπαλιοίαντιγραφείςκωδίκωνπουπαρομοίαζαν τηνπεράτωση της εργασίας τους μεπροσόρμισησεασφαλήλιμέναΈπειτανrsquoαναφέρωμερικάστοιχείαπουαφορούνστηνθεματολογίακαιτηνπροετοιμασίατηςοργάνωσήςτουΠρώτα-πρώταόσοναφοράστηναπόφασηγιατοαντικείμενοτουΣυνεδρίουηΕπιστημονικήΕπιτροπήέλαβευπόψητιςεξήςπαραδοχές(α)οΠαναγιωτόπουλοςαποτελείμιαφυσιογνωμίααναγεννησιακούτύπουμετηνπολυμέρειατουέργουτουκαιτηνεπιτυχήενασχόλησημεόλαταείδητουλόγου(β)τολογοτεχνικόέργοτουκαιπερισσότερογνωστόείναιαλλάκυρίωςμελετήθηκεαρκετάστοπροηγούμενοσυνέδριοπουδιοργάνωσετοΕλλη-νικόΕκπαιδευτήριοndashΣχολήΙΜΠαναγιωτόπουλουσεσυνεργασίαμετονΣύλλο-γοΑποφοίτωνΕλληνικούΕκπαιδευτηρίου1ΣυνεπώςηεπανάληψηενόςγενικούσυνεδρίουδενθαήτανσκόπιμηΓιrsquoαυτόαποφασίσθηκεημελέτητήςεξίσουμετολογοτεχνικόσπουδαίαςπλευράςτουέργουτουπουείναιηΚριτική

ΈρχομαιστασυμπεράσματαΓιατηνεπαγωγικότερηπαρουσίασήτουςομα-δοποιώτις εισηγήσειςανάλογαμε τοαντικείμενό τουςΗ εισήγηση τουκΠυ-λαρινούείχεστόχοndashκαι έτσιλειτούργησεndashωςεισαγωγήστοΚριτικόΈργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουΗδουλειάαυτήδενήτανκαθόλουεύκοληόπωςμπορείναεικάσεικανείςδιότικαιεποπτείατουόλουήταναπαραίτητηκαιδιαχείρισητουυλικούόχιτυχαίαΈτσιόσοοχρόνοςτοεπέτρεπεμαςπαρουσίασεταπολλάπεδίαάσκησηςτηςκριτικήςαπότονΠαναγιωτόπουλοπουείναιηλογοτεχνικήκατrsquoεξοχήνκριτικήηβιβλιοκριτικήητεχνοκριτικήηδοκιμιακήκαιηκοινωνικήκριτικήπουβρίσκονταισταπολλάβιβλίατουαλλάκαιστοναπίστευτοαριθμόαθησαύριστωνάρθρωνκαιμελετώνστονπεριοδικόκαιτονημερήσιοτύποαλλά

1ΒλΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου4ηΕπιστημονικήΣυνάντησηΠρα-κτικάεπιμΘεοδόσηςΠυλαρινόςΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουΑθήνα2003

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

232

καισεεγκυκλοπαιδικάλεξικάΟΠαναγιωτόπουλοςάσκησετηνπολύπλευρηκρι-τικήτουμεγνώσηευαισθησίασυνέπειαθάρροςτηςγνώμηςτουκαικύροςΟκΠυλαρινόςκατόρθωσεναμαςδώσειτηνεικόνατουωκεανούσrsquoέναποτήρινερούπουήτανοχρόνοςτων25λεπτώντηςώρας

ΔύοεισηγήσειςεκείνεςτουκΚαράογλουκαιτουκΑγγελάτουκινήθηκανκατrsquo εξοχήν στοπεδίο των θεωρητικώνπροβληματισμών για τηνφυσιογνωμίατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουΣτόχοςτηςπρώτηςυπήρξενηlaquoκριτικήτηςκριτικήςraquoτουΠαναγιωτόπουλουδηλαδήηαναζήτησητηςαπάντησηςστηνερευ-νητικήυπόθεσηlaquoτίείναι ίσωςκριτικήγιατονΙΜΠαναγιωτόπουλοraquoΑπότηνανάλυσησυγκεκριμένωνμελετώντουσεπεριοδικάτηςδεκαετίαςτουrsquo40καιτηνεισαγωγικήμελέτητουγιατηνΝεοελληνικήΚριτικήστοντόμο42τηςlaquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςraquoοκΚαράογλουμαςαπέδειξενότιοΠαναγιωτόπουλοςδενάσκη-σετηνκριτικήαπαράσκευοςκαιεμπειρικάαλλάlaquoδυναμωμένοςμεθεωρίακαιμελέτηraquoμεαποτέλεσμαηκριτικήτουναστηρίζεταισεθεωρητικέςαρχέςκαικα-νόνεςΣτονίδιοκύκλοτωνθεωρητικώνπροβληματισμώνκαιπροϋποθέσεωνγιατηνάσκησητηςκριτικήςκινήθηκεκαιηδεύτερηεισήγησηΟκΑγγελάτοςμαςαπέδειξεπωςοΠαναγιωτόπουλοςμεβάσημιασυγκεκριμένησυνθετικήαντίλη-ψηπουστηρίζεταισεορισμένακριτήριαόπωςείναιοιιστορικοίόροιτηςδιαμόρ-φωσηςτωνλογοτεχνικώνπαραδόσεωνμετιςσυνέχειεςκαιτιςρήξειςτουςαπότηνμιααλλάκαιηκατάκτησηενόςάρτιουοργάνουδιαπόρθμευσηςτηςσκέψηςπουείναιηγλώσσααπότηνάλλη ισορροπείδόκιμαανάμεσαστηνιστορίατηςλογοτεχνίαςκαιτηνκριτικήμεαποτέλεσμαναδιατυπώνεικαίριεςπαρατηρήσειςγιατηνπεζογραφικήπαραγωγήτηςπεριόδου1920-1940

Μετά τις θεωρητικέςαυτέςπροσεγγίσεις για τηνφυσιογνωμία της κριτικήςτουΠαναγιωτόπουλου έρχομαιστοβασικόέργουποδομήςπουείναιηΒιβλιο-γραφίααφετηρίαsinequanonκάθεσοβαρήςμελέτηςενόςσυγγραφέαΗβιβλιο-γραφίαείναιέναπερίεργοέργοΑντηνδεικανείςαποσπασματικάδηλαδήαπότηνπλευράτουβιαστικούχρήστηπουπροστρέχεινrsquoαντλήσειπέντε-δέκαψηφί-δεςαντιλαμβάνεταιμεντηνχρησιμότητάτουχάνειόμωςτηνεικόναΑνόμωςτηνπροσεγγίσεικάποιοςστοσύνολότηςμεόλεςτιςψηφίδεςστηνθέσητουςτότεβλέπειμιαπανοραμικήεικόνασυναρπαστικήτηνοποίασυνθέτουνοόγκοςτουέργουηγνώσηηπολυμέρειακαιητεράστιαθεματολογίαΑυτάόλαμαςταέχειδώσειηκατrsquoεξοχήναρμόδιακΠαναρέτουαφούηίδιασυνέταξεαυτότοέργοΗβιβλιογραφίακαλύπτειταέτη1916-1982Απότα3295λήμματατα3179είναιηεργογραφίακαιμόνο116ηφιλολογίαΕύχομαινασυνεχισθείκάποτετοέργο

ΤηνχαρτογράφησητηςπλούσιαςεργογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουστονημερήσιοτύποαπότο1917έωςτοτέλοςτηςζωήςτουτο1982μαςπαρουσίασεοκΒαρελάςΣτηνεισήγησηαυτήεξετάστηκανιδιαίτεραοιδιαρκέστερεςκαισημαντικότερεςσυνεργασίεςτουστιςεφημερίδεςΔημοκρατία(1924-1926)Πρω-ΐα(1933-1940)καιΕλευθερία(1965-1967)ΟκΒαρελάςέμπειροςερευνητήςκαιικανόςχειριστήςμεγάλωνσυνόλωνπληροφοριώνμαςέδωσετηντάξητωναριθ-

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

233

μητικώνδεδομένωνδιερεύνησετιςιδιαιτερότητεςτωνάρθρωνκαιτιςανάλογεςπροσαρμογέςτουςσεσχέσημετηνποικιλίακαιτονχαρακτήρατωνεντύπωνμαςπαρουσίασετηνπλούσιαθεματολογίατουςκαιτηναδιαμφισβήτητηποιότηταπολλώναπόαυτάΕίναιγνωστόβέβαιαότιαπότοπολύενδιαφέροναυτόυλικόμικρόμέροςμόνονέχειπεριλάβεισεβιβλίατουοΠαναγιωτόπουλοςΣτονχώροτωνσυνεργασιώντουΠαναγιωτόπουλουκινήθηκεκαιηεισήγησητηςκΟικονο-μοπούλουΠρόκειταιγιατηνlaquoΒασικήΒιβλιοθήκηraquoενόςεμβληματικούκαιμακρό-πνοουέργουτηςδεκαετίαςτουrsquo50τοοποίοουδέποτεέχασετηνχρησιμότητάτουΕδώεπισημάνθηκανδύοβασικέςπαράμετροιτιςοποίεςυπογραμμίζουμε(α)είναιτοαναγνωρισμένοκύροςτουΠαναγιωτόπουλουοοποίοςμαζίμετονκαθηγητήΔιονύσιοΖακυθηνόκαιτονφιλόσοφοκαιδοκιμιογράφοΕυάγγελοΠαπανούτσοαποτελούσαντηνσυντακτικήεπιτροπήγιατηνδιεκπεραίωσητουγιγαντιαίουαυ-τούέργουγιαόλαταγραμματειακάκαιλογοτεχνικάείδηαπότον11οαιώναέωςταμέσατου20ού(β)ΟΠαναγιωτόπουλοςπέραντουεποπτικούκαισυμβουλευ-τικούρόλουτουωςσυντάκτηεπιμελήθηκετουςτόμουςγιατονΓεώργιοΒιζυηνόγιατοΙστορικόΜυθιστόρημακαιαπόκοινούμετουςάλλουςδύοσυντάκτεςτονεξαιρετικάενδιαφέροντατόμογιατηνΝεοελληνικήΚριτικήΌλεςαυτέςτιςπτυχέςκαιτηνσημασίατουςανέδειξενηκΟικονομοπούλουμετηνεισήγησήτης

Ο επόμενος κύκλος που περιλαμβάνει δύο επίσης εισηγήσεις αναφέρεταιστηνενασχόλησητουΠαναγιωτόπουλουμετηνπαλαιότερηλογοτεχνίαμαςέωςτηνΕπανάστασηΑυτήντηνπερίοδοδιερεύνησανοκΞούριαςκαιηκΔημάκηΜε την εισήγησή του ο κ Ξούριας επισήμανε πρώτον ότι οι περί ού ο λόγοςμελέτες είναι ολιγάριθμες δεύτερον ότι η ορολογίαπου χρησιμοποιεί οΠανα-γιωτόπουλοςστηνβάσητουδιπόλουλογιοσύνηλογοτεχνίακαθορίζειανάλογακαιτηναντιμετώπισηαπόμέρουςτουτωνσχετικώνκειμένωνταπροϊόντατηςλογιοσύνηςυπήρξανπερισσότερααλλάκυρίωςυπήρξανχρήσιμαγιατονυπό-δουλοελληνισμόενώταλογοτεχνικάέργατης ίδιαςπεριόδουήσανολιγότεραΟΠαναγιωτόπουλος είχε εποπτεία της παλαιότερης περιόδου της λογοτεχνίαςμαςηδεαποσαφήνισητηςκριτικήςστάσηςτουόπωςμαςέδειξεοκΞούριαςείναιχρήσιμηγιατηνκριτικήαποτίμησητωνπροϊόντωντηςεπόμενηςπεριόδουτης laquoνεοελληνικήςraquo όπως την ονομάζει ο Παναγιωτόπουλος Η εισήγηση τηςκΔημάκηκινείταιστηνίδιαπερίοδοαλλάαφοράσεσυγκεκριμένοσυγγραφέαπουείναιοΚοραήςΗκΔημάκημαςπαρουσίασεέναάγνωστοκείμενοτουΠανα-γιωτόπουλουτοοποίοεπισήμανεστοΙστορικόΑρχείοτουΠανεπιστημίουΑθη-νώνμετίτλοlaquoΟΑδαμάντιοςΚοραήςωςλογοτέχνηςκαιδιδάσκαλοςύφουςraquoτοοποίοπροόριζεγιαδιδακτορικήδιατριβήΩςεισηγητήςορίστηκεοκαθηγητήςτηςΑρχαίαςΕλληνικήςΦιλολογίαςΕμμανουήλΠεζόπουλοςΤοκείμενουπεβλήθηδύοφορές(19351941)όπωςακούσαμεαλλάηδιαδικασίαδενδιεκπεραιώθηκεγιααδιευκρίνιστουςακόμαλόγουςΑπότηνανάλυσητουκειμένουφάνηκεηεπι-στημονικήμεθοδικότητακαιηκριτικήοξύνοιαμετηνοποίαοΠαναγιωτόπουλοςεπιχειρείνrsquoαναδείξει τιςλογοτεχνικέςσυνιστώσεςτηςδημιουργίαςτουΚοραή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

234

Είναιαυτονόητοπωςηπεριέργειαόλωνμαςθαθεραπευθείμετηνεπιβαλλόμενηδημοσίευσητουκειμένου

ΓιατηνπερίοδομετάτηνΕπανάστασηακούσθηκαντέσσεριςανακοινώσειςοιοποίεςδιερεύνησαντηνκριτικήαποτίμησητουΠαναγιωτόπουλουγιαμείζονεςσταθμούςτηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςτονΣολωμόκαιτονΚάλβοτονΠαλα-μά τονΚαβάφη και τονΚαρυωτάκηΗ κΑφροδίτηΑθανασοπούλου εξέτασεμε γνώσηκαι ευαισθησία τιςκριτικέςαπόψεις τουΠαναγιωτόπουλουγια τουςπατέρεςΣολωμόκαιΚάλβοαλλάκαιάλλουςεπτανησίουςποιητέςΕρευνητικόυλικότηςαποτέλεσανκατrsquoεξοχήναλλάόχιμόνονοιέξιτόμοιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνσειράςτηνοποίαεύστοχααποκαλείlaquoάτυπηγραμματολογίαraquoΗ κ Αθανασοπούλου επισήμανε την αισθητική θεωρία του ΠαναγιωτόπουλουγιατονποιητικόλόγογενικάκαιειδικάτιςαπόψειςτουγιατονΣολωμόκαιτονΚάλβοσεσύγκρισημετουςσύγχρονούςτουςποιητέςτηςlaquoΠαλαιάςraquoλεγόμενηςΑθηναϊκήςΣχολήςαλλάκαιμrsquoεκείνουςτηςγενιάςτουΠαλαμά

ΟΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονΠαλαμάκαιστονΚαβάφηδύοξεχωρι-στούςτόμουςαπότουςέξιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνένεκατηςσημασίαςτουςωςσταθμώνκαιαφετηριώντηςνεοελληνικήςποίησηςΤηνπερίπτωσητηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαλαμάεξέτασεογράφωνοοποίοςανέφερεότιησχέσηαυτήυπήρξεδιαρκήςκαιδιαλεκτικήαλλάκυρίωςαποκαλυπτικήτουχαρακτήρατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουπουσυνδυάζειτηνφιλολογικήμεθοδικότητατηνκαλλιτεχνικήευαισθησίακαιτηνδίκαιηαποτίμησηΈτσιοΠαναγιωτόπουλοςστηνμονογραφίατουγιατονΠαλαμάδιατυπώνειεισαγωγικάτιςερευνητικέςυπο-θέσειςτουορίζειτιςεποχέςτηςπαλαμικήςποίησηςκαιεπισημαίνειτουςlaquoτόπουςraquoτηςενώπαράλληλαδιαγράφειταχαρακτηριστικάτηςπνευματικήςιδιοσυστασίαςτουποιητήπουείναιηδιπλήψυχήκαιοέντονοςσυγκρητισμόςΣτηνεισήγησηυπογραμμίστηκανκυρίωςδύοπράγματα(α)ηάποψητουΠαναγιωτόπουλουγιατηναποφασιστικήσημασίατουρόλουτουΠαλαμάγιατηννεοελληνικήποίησηκαι(β)ηάποψητουεισηγητήότιοΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουαποτελείμιαναπότις4-5πιοολοκληρωμένεςμονογραφίεςγιατοέργοτουποιητή

Ταχαρακτηριστικάτηςβαθιάςγνώσηςτηςμεθοδικότηταςκαιτηςευαισθησί-αςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουδιαπίστωσεκαιοκΚαψωμένοςστηνεισή-γησήτουγιατονΚαβάφηΟκΚαψωμένοςχαρακτηρίζειτηνμονογραφίαγιατονΚαβάφηπουαποτελείτονΔ΄τόμοΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνωςμελέτησυστηματικήδιότιεξετάζειπροοδευτικάτονάνθρωποτακοινωνικάκαιπολιτι-σμικάσυμφραζόμενατηςεποχήςτουταδιακριτικάγνωρίσματατηςέμπνευσήςτουτοαξιακότουσύστημακαθώςκαιταειδοποιάστοιχείατηςποιητικήςτου(γλώσσαστιχουργίατεχνικέςαισθητική)ΦάνηκεκαθαράαπότηνεισήγησηπωςησυμβολήτηςμονογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουγιατηνερμηνείατηςποίησηςτουΚαβάφηπαρrsquoόλοπουδημοσιεύθηκετο1946διατηρείακέραιηέωςσήμεραμέσαστονόγκοτηςκαβαφικήςβιβλιογραφίαςτηνσημασίατης

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

235

ΣπουδαίοςσταθμόςτηςεπόμενηςγενιάςστηνποίησήμαςείναιοΚώσταςΚα-ρυωτάκηςΤηνπερίπτωσηαυτήνεξέτασεοκΑγάθοςγνώστηςόλωντωνπαρα-μέτρωντηςπεριόδουμεβάσητοεκτεταμένομέροςτουΕ΄τόμουΤων προσώπωνκαιτωνκειμένων τοοποίοοΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονποιητήκαθώςκαι άλλα σημαντικά του κείμεναΟΠαναγιωτόπουλος εξετάζει εξελικτικά τηνγνωριμίατουμετονποιητήτηνσύντομηδιάρκειατουβίουτουτονάνθρωποτηνσχέσημετηνπαράδοσηκαιτουςπολιτικοκοινωνικούςκαιπολιτισμικούςόρουςτηςεποχήςΚαταλήγειμεταχαρακτηριστικάτηςποίησήςτουκαιτηναποτίμησήτηςΌλααυτάπαρουσιάσθηκανμεμεθοδικότρόποαπότονκΑγάθο

Ο Παναγιωτόπουλος παράλληλα με την νεοελληνική λογοτεχνία μελέτησεκαι την ευρωπαϊκήΈτυχεπρόσφαταναχρησιμοποιήσωένακειμενάκι τουγιατονμεγάλονορβηγόσυγγραφέαΚνουτΧάμσουνκαιδιαπίστωσατοκαίριοτωνπαρατηρήσεώντουκαισταπιομικράτουκείμεναΑυτήντηνπεριοχήεξέτασεοκΓεράσιμοςΖώραςοοποίοςανέδειξετηνσυγκριτικήματιάτουΠαναγιωτό-πουλουαλλάκαιτοαπαραίτητοτηςσυνανάγνωσηςτηςελληνικήςμετηνευρω-παϊκήλογοτεχνίαΌπωςφάνηκεαπότηνεισήγησητακείμενααυτάείναιπολλάαλλάδιάσπαρταστουςτόμουςΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνσεταξιδιωτικάκείμενααλλάκαισεπολλάάλλαέντυπαΚαίριααντικείμενατωνπροβληματι-σμώνκαιτωνκριτικώνndashσυγκριτικώνπροσεγγίσεωντουΠαναγιωτόπουλουείναιτανεωτερικάρεύματατηςευρωπαϊκήςλογοτεχνίαςσεσχέσημετηνελληνικήοαισθητισμός οι τάσεις της ευρωπαϊκήςπεζογραφίας της εποχής του αλλά καικρίσειςκαιαπόψειςγιαπολλάπρόσωπακαιθέματαπουμαςπαρουσίασεστηνεισήγησήτουοκΖώρας

ΟιπεριοχέςτηςγνώσηςτηςμελέτηςτηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιω-τόπουλουδενέχουντελειωμόΤρειςσπουδαίεςπεριοχέςτηςσκέψηςκαιτωνπρο-βληματισμώντουστιςοποίεςαφιέρωσεμεγάλομέροςτηςζωήςκαιτηςκριτικήςτουσκέψηςείναιοδοκιμιακόςλόγοςητεχνοκριτικήκαιηπαιδαγωγίαωςθεωρίακαιπράξηΤοδοκιμιακότουέργοείναιπλουσιότατοκαιγνωστότατοένεκατηςσταθερήςεπιλογήςτουωςυποδειγματικούνεοελληνικούλόγουΤαχαρακτηρι-στικάτουέργουαυτούανέλυσεμεκύροςοκΝάκαςμεταφραστήςδοκιμίωντουMontaigneκαιειδικόςστηνμελέτητουείδουςκαιστηνμελέτητηςγλώσσαςΈτσιμαςπαρουσίασεταιδιαίτεραχαρακτηριστικάτηςδοκιμιογραφίαςτουΠαναγιω-τόπουλουτιςθεωρητικέςαπόψειςτουγιατοδοκίμιοαλλάκαιτηνκαλλιεργημένηγλώσσατηςδιαπόρθμευσηςτωνδιανοημάτωντου

ΜέγαπεδίοάσκησηςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουήτανκαιητεχνοκρι-τικήΤαβιβλίαοιμελέτεςταάρθραοιαναφορέςσεόλεςτιςμορφέςτηςτέχνηςαλλάιδιαίτεραστηνζωγραφικήείναιαναρίθμηταΘαέλεγεκανείςότιδενυπάρ-χεικείμενότουπουναμηνέχεισχετικήαναφοράΑυτάόλαείναιβέβαιααποτέ-λεσματηςαγάπηςτουγιατηντέχνησυνακόλουθοτηςοποίαςείναιηβαθειάτουγνώσηΤηνανάδειξηκαιαποτίμησητουέργουαυτούανέλαβεκαιδιεκπεραίωσεμετονκαλύτεροτρόποηκΚαλογήρουηοποίαεπεσήμανεπολύσωστάπωςαυτή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

236

ηπροσέγγισήτουενεργοποίησεέναείδοςπαλίμψηστηςγραφήςστοοπλοστάσιότουώστεμέσασταγραπτάτουναζωντανεύουνωςεικόνεςταπράγματαΠρο-σωπικάαυτήηπαρατήρησημrsquoέκανενασκεφθώτηνεξεικονιστικήτακτικήτουΚάλβουτουοποίουπολλέςπεριγραφέςαποτελούνοπτικοποίησητωνιδεώντου

ΗπαιδαγωγίαήτανημεγάληέγνοιατουΠαναγιωτόπουλουΩςδιανοούμενοςωςφιλόλογοςκαιωςυπεύθυνοςτηςΣχολήςπουφέρειτοόνομάτουυπηρέτησετηνπαιδείαεπίέξιδεκαετίεςΩςανήσυχοπνεύμακαιωςμάχιμοςεκπαιδευτικόςαναπτύσσεισυχνάτουςθεωρητικούςτουπροβληματισμούςσεπολλάτουκείμεναγιαταθέματατηςπαιδείαςγιατουςπροσανατολισμούςτηςταπρογράμματατασχολείατουςεκπαιδευτικούςενολίγοιςγιατουςκύριουςσυντελεστέςτηςεκ-παίδευσηςώστεηπαιδείαναείναιτομέσοτηςανάπτυξηςτουνουκαιτηςψυχήςτωννέωνΕλλήνωνγιαναγίνονταιδημιουργικοίάνθρωποικαιπάνωαπrsquoόλασυ-νειδητοίπολίτεςΑυτάόλαταανέπτυξεμεεπαγωγικότρόποηειδικήσταθέματατηςΘεωρίαςκαιτηςΙστορίαςτηςΕκπαίδευσηςκαιτηςΕκπαιδευτικήςΠολιτικήςκΠολυάνθηΤσίγκου

ΚλείνωτηνπρόχειρηαυτήσύνοψημεδύοεπισημάνσειςκαιτρειςπροτάσειςΠρώταοιεπισημάνσειςΗπρώτηόλεςοιεισηγήσειςυπήρξανυψηλούεπιπέδουδιότι όλοι οι εισηγητέςωριμότεροι και νεότεροι είναι ειδικοί στα θέματαπουπραγματεύθηκανΗδεύτερηκοινόςτόποςόλωντωνεισηγήσεωνείναιότιηάσκη-σητηςκριτικήςπροϋποθέτειτηνκατοχήόλωντωνστοιχείωνadhocγνώσητωνσυμφραζομένων (κοινωνικώνπολιτικώνκαιπολιτισμικών)θεωρητικόοπλισμόεποπτείατηςιστορικότηταςτωνφαινομένωνικανότητασύγκρισηςφιλοσοφικήθεώρησητωνπραγμάτωνήρεμοπάθοςκαιικανότηταδιατύπωσηςτωνσκέψεωνμεγλώσσαεύστοχηκαιτέρπουσαδηλαδήαυτόπουδιαπιστώσαμεόλοιγιατονΠαναγιωτόπουλοΜεβάσητιςεπισημάνσειςαυτέςείναιαυτονόητοότιταΠρα-κτικάτουΣυνεδρίουθrsquoαποτελέσουναπαραίτητοέργοαναφοράςγιαόσουςθαθελήσουνναμελετήσουντοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουκαιναπροσεγγί-σουντηνκριτικήτουσκέψη

Προχωρώστιςτρειςπροτάσειςοιοποίεςεύχομαιναπραγματοποιηθούνότανηπατρίδαμαςβρειένανκανονικόβηματισμόκαιοιπροϋποθέσειςτοεπιτρέψουν

ΗπρώτησυνέχισητηςΒιβλιογραφίαςΙΜΠαναγιωτόπουλουδεδομένουότιέχουνπεράσει35χρόνιααπότηνέκδοσήτηςκαικυρίωςσυμπλήρωσητουδευτέ-ρουμέρουςπουαφοράστηνφιλολογίασχετικάμετοέργοτου

ΗδεύτερηεπανέκδοσητουκλασικούκριτικούέργουτουΤαπρόσωπακαιτακείμεναμετηνπροσθήκηλεπτομερώνευρετηρίωνπροσώπωνκαιπραγμάτωνσεκάθετόμο

Ητρίτησυναγωγήεπιλογήκαιέκδοσητωνσημαντικότερωνκριτικώνμελετώνκαιάρθρωντουσεεφημερίδεςκαιπεριοδικάπουδενπεριέλαβεοίδιοςσετόμους

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

237

ΚαταλήγωηυψηλούεπιπέδουπολυκριτικήπρoσέγγισητουκριτικούέργουτουΙΜΠαναγιωτόπουλουπιστώνεταικατrsquoεξοχήνστουςειδικούςεισηγητέςπουέλαβανμέροςστοΣυνέδριοΑυτόδικαιώνεικαιτηναπόφασητηςΕπιστημονικήςΕπιτροπήςαλλάκαιτιςστοχευμένεςπροσκλήσειςκαιτιςπολύμηνεςφροντίδεςτωνσυνδιοργανωτώντωνlaquoΦίλωντουΦιλολογικούΣυλλόγουΠαρνασσόςraquoτουlaquoΙδρύματοςΚωστήΠαλαμάraquoκαιτηςlaquoΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚΓΚασίνης

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

70

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

laquoΠατρίδωνraquo45 ταοποίαχαρακτηρίζειοΠαναγιωτόπουλοςαπόταlaquoπιο ευτυχι-σμένακατορθώματαraquo46τουΠαλαμάΕπίσηςανήκουνlaquoΟιΧαιρετισμοίτηςΗλι-ογέννητηςraquo(1900)καθώςκαιτοαποκορύφωματηςελληνικήςσυμβολιστικήςτέ-χνηςμε τηνlaquoΦοινικιάraquo (1900)αλλάκαιαρκετάποιήματαπουδημοσιεύθηκαναργότεραστηνΑσάλευτη ζωή (1904) Την επόμενηπερίοδο (1900-1920) θεωρείοΠαναγιωτόπουλοςωςτηνεποχήτηςαπογείωσηςδιότισεαυτήνεγγράφονταιοιμεγάλεςσυνθέσειςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτου(1907)καιτηςΦλογέραςτουΒασιλιά (1910) αλλά και αρκετές άλλες συλλογές εξαιρετικού ενδιαφέροντοςΟΔΓεξετάζεταιαναλυτικάσεπολλέςσελίδεςκαιχαρακτηρίζεταιωςσύνθεσηεν-δεικτικήτωνπλεονεκτημάτωναλλάκαιτωνμειονεκτημάτωντηςποίησηςτουΠα-λαμά47Ιδιαίτεραπαρακολουθείτιςσημαντικότερεςαναλύσειςτουέργουόπωςλχ εκείνη του ΙωάννηΣυκουτρή48 συμφωνώντας μαζί του για την σπειροειδήκίνησητουέργουγύρωαπόένανάξοναπουσυνεχώςανεβαίνεικαικαθορίζονταςότιπρόκειταιγιατολυρικόάτομο49ΗμέθοδοςπουεφαρμόζειεδώοΠαναγιωτό-πουλοςείναιηβασικήαρχήτουδεινούαλεξανδρινούομηριστήαπότηνΣαμοθρά-κηΑρίσταρχου(215-145)laquoΌμηρονεξΟμήρουσαφηνίζεινraquoχρησιμοποιώνταςτοπαλαμικόοπλοστάσιογιατηνερμηνείατουποιήματος50ΑκολούθωςαναφέρεταιστοεπικολυρικόεγχείρηματηςελληνικήςσυνέχειαςμετηνΦλογέρατουΒασιλιάτο οποίο θεωρεί laquoμεστότερα αρχιτεκτονημένοraquo από τον Δωδεκάλογοraquo όπουομύθοςτονόημαηλυρικήδιάθεσημαζίμετονθρίαμβοτουδεκαπεντασύλλα-βουπάνεκιέρχονται51Στηνίδιαπερίοδοανήκεικαιηεκδήλωσητουαντικειμε-νικούλυρισμούτουοργισμένουπολίτηΠαλαμάόπουοπόνοςκαιοπόθοςγιατοκαλύτεροlaquoφλογίζουντοστίχοτουraquo52καιπαρrsquoόλοπουχτυπούντοσυγκεκριμένοδεντουςλείπειηλυτρωτικήπρόθεση53Εδώεπισημαίνειορθάτηνπαράλληληορ-

ταΤραγούδιαγιανεκράπαιδιάπουμελοποίησενοΓκούσταβΜάλερσεστίχουςτουFriedrichRuumlckertβλεπίσηςτηνσχετικήμελέτητουΒαγγέληΑθανασόπουλουlaquoΗηθικήτουλυρικούλόγουστονΤάφοτουΚωστήΠαλαμάraquoσταΠρακτικάτουΒ΄ΔιεθνούςΣυνεδρίουΚωστήςΠα-λαμάςΕξήνταχρόνιααπότονθάνατοτουτΒ ΙΚΠΑθήνασ625-628etpassimπέντεαπόταΤραγούδιαγιανεκράπαιδιάμετέφρασεοΒαγγέληςΑθανασόπουλοςταοποίαδημοσιεύονταιωςπαράρτηματηςπαραπάνωμελέτης(σ650-651)45ΔημοσιεύθηκανστηνεφημΕφημερίς25Δεκεμβρίου1895[=Άπαντα3ltΑσάλευτηζωήgtσ13-24]46ΙΜΠΠαλαμάςσ888947ΙΜΠΠαλαμάςσ18548ΙωΣυκουτρήςlaquoΟΔωδεκάλογοςτουΓύφτουraquoΝέαΓράμματαltΑφιέρωμαστονΠαλαμάgtχρΒ αρ5-6(Μάιος-Ιούνιος1936)σ100-210[=ΓκοβόστηςχχστηνσειράlaquoΓιαναγνωρίσουμετονΠαλαμάraquoαρ3]49ΙΜΠΠαλαμάςσ155162-16350ΤηνμέθοδοαυτήνεχρησιμοποίησακαιεγώστηνεισήγησήμουμετίτλοlaquoΠαλαμάνεκΠαλα-μάσαφηνίζεινraquoστηνημερίδαπουέγινεστηνΑκαδημίαΑθηνώντην16ηΔεκεμβρίου2009στοπλαίσιοτωνεορτασμώνγιατα150χρόνιααπότηνγέννησητουποιητή51ΙΜΠΠαλαμάςσ194195αντίστοιχα52ΙΜΠΠαλαμάςσ20753ΙΜΠΠαλαμάςσ209

71

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

γισμένηκαιανατρεπτικήδιάθεσηπουδιατρέχειπολλέςσελίδεςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτουκαι ταΣατιρικάγυμνάσματα54ΆλλεςσυλλογέςτηςπεριόδουείναιΟικαημοίτηςΛιμνοθάλασσας (1912)καιηΠολιτείακαιημοναξιά (1912)στιςοποίεςπεριλαμβάνονταισπουδαίαλυρικάποιήματαΕπίσηςστέκεταικαισεδύοάλλες συλλογές στουςΒωμούς (1915) τους οποίους θεωρεί από ταωριμότεραέργατουΠαλαμάόπουεπικρατείηηρωολατρικήκαιηαυτοβιογραφικήδιάθε-ση55στοβάθοςδενείναιlaquoπαράηεσωτερικήτοπιογραφίατουποιητήraquo56Ωριμό-τηταεδώπαρατηρείταικαιστηνστιχουργίασυνεχίζειοΠαναγιωτόπουλοςκαιμάλισταστονδεκαπεντασύλλαβοτονοποίομεταχειρίζεταιωςμεγάλοςβιρτου-όζοςτουστίχου57Αντίθετα έχειαντιρρήσειςγιαταΔεκατετράστιχα (1919)όχιγιατηναναμφισβήτητηlaquoστιχουργικήεντέλειάraquoτουςαλλάγιατίδενεξαντλούντοθέματουςμέσαστοπλαίσιοτων14στίχωνηαντίρρησηείναιδικαιολογημένηαπότηνσκοπιάτουκλασικούndashτουλεγόμενουπετραρχικούσονέτουndashόχιόμωςαπόλυταγιατίκαιοΣαίξπηρκαιάλλοιχρησιμοποιούντοσονέτοωςμέροςτουσυνόλουκαιόχιωςαυτόνομημονάδα58

Ητελευταίαεποχήαπότο1921-1943θεωρείταιαπότονΠαναγιωτόπουλοπε-ρίοδοςπτώσηςΣτουςΠεντασύλλαβουςκαιταΠαθητικάκρυφομιλήματα(1925)τουςΔειλούςκαισκληρούςστίχους(1928)τονΚύκλοτωντετραστίχων(1929)καιτιςΝύχτεςτουΦήμιου(1935)τασημάδιατηςπαρακμήςείναιπερισσότεραμερικάμοιάζουνγράφεισανlaquoχλομήξεφτισμένηαναδίπλωσητουΠαλαμάτηςακμήςraquoανκαιυπάρχουνκαιμερικάλυρικάαριστουργήματαόπωςηlaquoΒάναraquoοlaquoΘωμάςraquoοlaquoΠαθητικόςύμνοςraquoκά59

ΓενικεύονταςόσοναφοράστηνγλώσσατηνστιχουργίακαιτηνποιητικήτουΠαλαμά υπογραμμίζει (α) την αδιαμφισβήτητη προσφορά του στον δημοτικι-σμό60(β)τηνστιχουργικήμαεστρίακαιτηνσοφήμετρική61επένδυσηανάλογαμετοθέμα62(γ)τηνποιητικήτεχνικήόπωςηκυκλικήέμπνευσησεπολλέςσυλλογές63 (ΊαμβοικαιανάπαιστοιΣατιρικάγυμνάσματαΤαδεκατετράστιχακά)(δ)τηνμακροδομική τακτική τηςσύνθεσης όπωςη laquoΦοινικιάraquo ndash οι laquoΕκατόΦωνέςraquo ndashοlaquoΑσκραίοςraquoησύνδεσητωνlaquoΚομματιώναπότοΤραγούδιτουΉλιουraquoμετις

54ΙΜΠΠαλαμάςσ20955ΙΜΠΠαλαμάςσ21156ΙΜΠΠαλαμάςσ21157ΙΜΠΠαλαμάςσ21158ΙΜΠΠαλαμάςσ234εδώπρέπεινασυνυπολογισθείκαιτογεγονόςότισεπολλάδεκατε-τράστιχαείναιφανερήηπρόσληψητουσαιξπηρικούπαραδείγματος59ΙΜΠΠαλαμάςσ238-23960ΙΜΠΠαλαμάςσ36-3761ΙΜΠΠαλαμάςσ96ηεπισήμανσήτουαυτήέρχεταισεαντίφασημετηνπαρακάτωγνώμητουότιηιδιοσυγκρασίατουΠαλαμάήτανlaquoαντίθετημετουπομονετικόδούλεματουστίχουraquo62ΙΜΠΠαλαμάςσ104-10563ΙΜΠΠαλαμάςσ100

72

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

laquoΑλυσίδεςraquoόπουάξοναςείναιτοφως64αλλάκαιοιlaquoΑλυσίδεςraquoωςπροθάλαμοςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτου65

Ταυτόχρονα οΠαναγιωτόπουλοςαποδεικνύεται και αισθαντικόςαναλυτήςτης μικροδομής του ειδικούβάρους της λέξης και τουκυρίαρχουρόλου της66Επισημαίνειακόμητηνσυνεχήπάληθέσεωνκαιαντιθέσεων67καιτωνστρατηγι-κώντουλόγουπουξεκινούναπότοατομικόκαιμερικόκαιγενικεύουν68laquoκάτεχετηνκαθολικότηταraquoγράφειπράγμαπουlaquoσυναντούμεμονάχασταπολυδύναμαπνεύματαraquo69Ούτωςήάλλωςπραγματικήποίησηδενμπορείναυπάρξειχωρίςτηνδύναμητουφιλοσοφικούετασμούκαιτηνυπαγωγήτουπολυκερματισμένουκόσμουσεευρύτερασύνολακαιαρχές

ΒέβαιαναμηνπιστέψεικανείςότιοΠαναγιωτόπουλοςδενέχειεπιφυλάξειςκαιαντιρρήσειςόσοναφοράστηνπαλαμικήποίησηΑφούτόλμησεονεοσσόςτων20χρόνωνστηνδιάλεξητου1921πόσομάλλονεδώστηνμείζοναπαλαμικήτουκατάθεσηΟΠαναγιωτόπουλοςδενμασάταλόγιατουεπισημαίνειμενταυψηλάκατορθώματατηςποίησηςτουΠαλαμάσημειώνειόμωςκαιτιςπαρατηρήσειςτουφέρνωδύομόνον70παραδείγματαΣολωμόςndashΠαλαμάςγράφειοΠαναγιω-τόπουλοςγιαταΜάτιατηςψυχήςμου (1892)ότιπαράτονστίχοτουΣολωμούησυλλογήδεναποπνέειτοπαράδειγματουΣολωμού71καιαλλούlaquoόσοκαιναψάξουμετοέργοπουμαςαφήνειοΠαλαμάςδεθαβρούμεστίχουςπολλούςαλη-θινάαντάξιουςτηςσολωμικήςπαράδοσηςraquo72ΟιπαρατηρήσειςείναικαιοιδύοορθέςωςδιαπιστώσειςπούπάσχουνόμωςστοότιαφήνουντονανυποψίαστοαναγνώστηναυποθέσειότιοΠαναγιωτόπουλοςκάνειποιητικήσύγκρισηδεδο-μένου ότι είναι λάθος ναψάχνουμε να βρούμε τονΣολωμό στονΠαλαμά τηναπάντησητηνδίνειέμμεσακαιάμεσακαιίδιοςδηλγράφειότιηνεότερηποίησηδενακύρωσετονΠίνδαροτονΒιργίλιοκαιτονΔάντηγνήσιοςποιητικόςλόγοςείναικαιομουσικά εκπεφρασμένοςλόγοςκαιη εποποιία δηλπολλοί είναιοιδρόμοιπουέχειονουςκατάτονΣολωμόκαιοιτρόποιπουέχειηποίησηΠιοάμεσηαπάντησηndashδιευκρίνισηβρίσκουμε50σελίδεςπιοκάτωστηνμεγάλημελέ-τηγιατονΠαλαμάοΣολωμόςκαιοΠαλαμάςείναιlaquoδυοιδιοσυγκρασίεςολότελα

64ΙΜΠΠαλαμάςσ110-111πρβσ128-12965ΙΜΠΠαλαμάςσ11266ΙΜΠΠαλαμάςσ97αλλούπαρατηρείτηνχρήσηκαιτονρόλοτωνυποκοριστικώνγιατηνέκφρασηαγάπηςκαιπόνουόπωςλχστονΤάφοβλόπσ10467ΙΜΠΠαλαμάςσ13468ΙΜΠΠαλαμάςσ11469ΙΜΠΠαλαμάςσ28670ΗγνώμητουλχότιχάριζετηνδάφνηαπλόχερασεδικαίουςκαιαδίκουςδενευσταθείδιότιπρώτονοιπερισσότεροιΒάρναληςΚαζαντζάκηςΣεφέρηςΡίτσοςαλλάκαιοίδιοςοΠανα-γιωτόπουλος(βλπαραπάνωτιςσημειώσεις1718και24)αποδείχθηκανσπουδαίοιλογοτέχνεςδεύτεροντουςάλλουςτουςενθάρρυνενασυνεχίσουναλλάτουςεπεσήμαινεπόσοπολλήδου-λειάχρειάζεταικαιπόσοδύσκολοςείναιοδρόμοςτηςτέχνης71ΙΜΠΠαλαμάςσ6472ΙΜΠΠαλαμάςσ252

73

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

διαφορετικέςraquo73άρακαιοιδύοποιητικοίτρόποιείναιδιαφορετικοίαλλάνόμιμοιαλλάκαιγενικότερα(α)ταέργαλοιπόνπρέπειμεννακρίνονταιμετουςδικούςτουςόρουςκαινόμους74αλλάlaquoκαιτονόμομας [δηλαδήτασταθεράκριτήρια]κιαπότησύγκρισητούτηθαβγειητελικήκρίσηraquoκαι(β)laquoηποιητικήμεγαλοσύ-νηδεμετριέταιμεπήχυδανεικόπαράμονάχαμετομέτροπουηίδιαπροσφέ-ρειraquo75 Σημειώνει ακόμηως μειονέκτημα την συγκέντρωση λεπτομερειών όπουθααπαιτείτοολιγόλογησυμπύκνωσηΗπαρατήρησηείναιορθήανπρόκειταιγιαλυρικάποιήματαδενευσταθείότανπρόκειταιγιαμεγάληςπνοήςέργαΌμωςοΠαναγιωτόπουλοςωςάξιοςκριτικόςγνωρίζειότιlaquoοδημιουργόςαξίζειπάνταόσοαξίζουνοιπιοευτυχισμένεςεμπνεύσειςτουτατελειότεραέργατουεκείναπουαντιπροσωπεύουνουσιαστικότερακαιτοεσωτερικότουθησαύρισμακαιτηνεκφραστικήτουδύναμηraquo76

Κωδικοποιώσχεδόνασχολίασταταγενικάσυμπεράσματάτου(α)Ηκαίριαπροσφοράτουστονκριτικόλόγοηεισαγωγήτουελληνισμούσε

πρόσωπαπράγματαρεύματατηςτέχνης77ηlaquoαδαπάνητηπαρακαταθήκηraquo78τηςπολυμάθειάςτουηαξίατωνανέκδοτωνκριτικώνάρθρωνπουπρέπειναδημοσι-ευθούν79οκλασικορομαντικόςχαρακτήραςτηςκριτικήςτου80καιηβασικήτουαρχήlaquoαγαπώσυγκρίνωκρίνωεγκατασταίνωraquo81

(β)Ηπραγματικήεσωτερικήβιογραφίατουπροκύπτειμέσααπότοέργοτου82διότιορθάπιστεύειοΠαναγιωτόπουλοςότιlaquoολόκληροτοέργοτουδενείναιπαράμιααδιάκοπηποικιλόμορφηκαιποικιλόχρωμηαυτοεξομολόγησηraquo83

(γ)ΟΠαλαμάςτόλμησενακάμειποίησηγιατουςλίγους84καθιστώνταςτηναγώνισμα τεράστιο85 ανεβάζοντας το έργοσε laquoδυσθεώρητοraquoύψος86Όμως μετηνυπεύθυνηαντιμετώπισητουλόγουόπωςοΣολωμόςκαιοΚάλβος87καιτονακαταπόνητοαγώνατουκαιτηνεπιδίωξητουανέφικτου88κατέστησετονδρόμο

73ΙΜΠΠαλαμάςσ30474ΙΜΠΠαλαμάςσ34275ΙΜΠΠαλαμάςσ258πρβόπσ111-11276ΙΜΠΠαλαμάςσ34377ΙΜΠΠαλαμάςσ274-27578ΙΜΠΠαλαμάςσ11079ΙΜΠΠαλαμάςσ35580ΙΜΠΠαλαμάςσ32381ΚωστήςΠαλαμάςΆπαντατ8ltΠεζοίΔρόμοιΑ΄gtσ113πρβΙΜΠΠαλαμάςσ32382ΙΜΠΠαλαμάςσ36283ΙΜΠΠαλαμάςσ26584ΙΜΠΠαλαμάςσ33685ΙΜΠΠαλαμάςσ33786ΙΜΠΠαλαμάςσ335-33687ΙΜΠΠαλαμάςσ33588ΙΜΠΠαλαμάςσ141πρβσ177

74

τηςποίησηςπιοβατό89ΧωρίςτοlaquoολοκαύτωμαraquoτουΠαλαμάγράφειοΠαπατζώ-νηςούτεκανθαμπορούσεναονειρευτείαυτήντηνπορείατοlaquoολιγάριθμοσμήνοςαετιδέωνμαςσαντονΣεφέρηκαισαντονΕλύτηraquo90laquoΑυτόςφορτώθηκεστηνράχητουόλατrsquoάχαραβάρηενόςσυγχρονισμούπουεπιβαλλότανπολυμερέστατουηθικούκοινωνικούγλωσσικούαισθητικούraquo91καιστάθηκετοκέντροτηςπνευ-ματικήςζωής92καιηπλατύτερησυνείδησηγιαμισόναιώνα93

ΚαιγιατονΠαναγιωτόπουλοστάθηκεοδηγόςόπωςομολογείο ίδιοςlaquoμουάνοιξεπολυσήμαντουςδρόμουςκαιστηντέχνηκαιστηνσκέψηraquo94 γράφει Ιδι-αίτερατοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουέχειωςπρότυποτοκριτικόέργοτουΠαλαμάόπωςέχειήδηπαρατηρηθεί95όσοναφοράστηνβαθιάγνώσητηνακριβοδίκαιηαποτίμησηαλλάκαιστηνφράσηακόμη96

Καιητελικήαποτίμησήτουδιατυπωμένημrsquoέναναντίλογοκιέναλόγογρά-φειlaquoκαταλογίζειςστονΠαλαμάτέτοιαβαρύταταελαττώματατέτοιεςαδυναμίεςαθεράπευτεςκrsquo εξακολουθείς να τονπιστεύειςσπουδαίοraquoκαιαπαντάο ίδιοςlaquoοΠαλαμάςκαιμrsquoόλατουταπαραστρατήματακαιμrsquoόλατουτα ελαττώμα-τααπόδειξεσrsquoόλητουτηζωήπωςκατέχειρωμαλέακαιπολύτροπητηνακέριαποιητικήσυνείδησηΕίτανπολυδύναμηλυρικήφύσηraquo97Στηνεσώτατηουσίατηςηποίησήτουπαράτουςlaquoχίλιουςδρόμουςraquoπουακολουθεί είναιλυρική είναιεκείνοτομέρος τοοποίοθαδιασωθείγράφειοΠαναγιωτόπουλοςlaquoόπουπιοανόθευτοςκαιπιομαστορικάξεσκεπάζεταιολυρικόςτουκραδασμόςraquo98laquoΤολυ-ρικότουκύτταροείτανένακύτταροπολυδύναμοπολύμορφοαδαπάνητοβαθύ-ταταδημιουργικόένακύτταροπουβρισκότανολοένασεοργασμόπουγεννο-

89ΙΜΠΠαλαμάςσ33090ΒλΤάκηςΠαπατζώνηςlaquoΤομεταφραστικότουέργοraquoΓράμματαltΕπιμνημόσυνοτεύχοςgt1943σ27491Παπατζώνηςόπσ27392ΙΜΠΠαλαμάςσ35093ΙΜΠΠαλαμάςσ255πρβσ28994ΙΜΠΠαλαμάςσ1395ΒλΠΔΜαστροδημήτρηςlaquoΘέματακαιπροβληματισμοίσταΠρόσωπακαιτακείμενατουΙΜΠαναγιωτόπουλου(μιασυνοπτικήεξέταση)raquoστοΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙΜΠανα-γιωτόπουλου4ηΕπιστημονικήΣυνάντησηΠρακτικάΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπου-λουΑθήνα2003σ173-17496ΠαραθέτωένααπόσπασμααπότηνμελέτητουγιατονΠαλαμάτοοποίοεάνέβλεπαναδέ-σποτοοι γνωρίζοντες τονκριτικό λόγοκαι τωνδύο δενθαμπορούσαν νrsquoαναγνωρίσουνσεποιονανήκειαντιγράφωlaquoοποιητήςβέβαιοςγιατηναξιοσύνητουεπιστρέφεισυχνάστονπα-ραδομένοστονιερότατοδεκαπεντασύλλαβοκαιτονπλάθεικαιτονξαναπλάθεικαιτονλυγάεικαιτοναπλώνειμεαπανωτέςσυνιζήσειςκαιτονστεριώνεικαιτουδίνειτοβαρύπερπάτηματουκουρασμένουστρατοκόπουκαιτοαλαφροκυμάτισματουανάερουκλώνουκατάτηδιάθεσητηςστιγμήςκαιχύνειμέσατουόλητηνκατασταλαγμένηλυρικήτουορμήμrsquoαιφνίδιαξεσπάσματαπάθους εδώκαι κει ξεσπάσματαυποταγμέναπάνταστο νόημα ενός εσώτερουρυθμούraquo βλΙΜΠΠαλαμάςσ213-21497ΙΜΠΠαλαμάςσ25598ΙΜΠΠαλαμάςσ371πρβσ258πρβΆνταΚατσίκη-ΓκίβαλουlaquoΟΚωστήςΠαλαμάςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquoΠόρφυραςτχ97(Οκτώβριος-Νοέμβριος2000)σ497498

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

75

βολούσεακατάπαυταπουδεγνώρισεαπαυδημόraquo99Ήτανέναπνεύμαβαθύταταρομαντικό100όχιβέβαιαμετηντρέχουσασημασίατουόρουαλλάτουακατα-πόνητουκυνηγούτουανέφικτουΚαικαταλήγειοΠαναγιωτόπουλοςlaquoτοολοφά-νεροτοαμετακίνητοκατάτηνγνώμημουσυμπέρασμα[είναι]πωςηψυχήτουτραγουδιούείτανκrsquoηαληθινήψυχήτουraquo101

ΚρίνονταςτώρατονκρίνανταπρέπειναπούμεπωςοΚωστήςΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουείναιμιααπότιςπιοολοκληρωμένεςκαιισορροπημένεςολι-στικέςπροσεγγίσειςτουέργουτουΠοιητήπουοιειδότεςτηνκατατάσσουνμετα-ξύτωνκορυφαίωνμελετώνγιατοέργοτου

Abstract

The critical approach of Palamasrsquo work by IMPanagiotopoulos registers a circlewhichbeginswithhis1921 lecture and endswithhis1944big synthesisPalamas whichwasawardedwiththeldquoPalamasPrizerdquoTheawetowardsthePoetrsquosworklastedupto1925whentheldquoPalamascrisisrdquobeganashehimselfwritesThere-approachtookplacein1933andpeakedwiththe1944synthesis

Panagiotopoulosrsquostudyhastheadvantageofbeingwrittenbyaphilologistagreatauthor and critic therefore he combines the literary system the artistic sensitivityandthefairassessmentPanagiotopoulosexpressesinanintroductionhishypotheseswhich are concentrated into two places (a) there are many poetic ways (b) eachworkmust be judged under its own conditions Following that he sets the eras ofpalamicpoetryhighlightstheldquoplacesrdquoandregistersthecharacteristicsofthepoetrsquosintellectual personality which are the ldquodouble soulrdquo the intense juxtaposition andtheongoingbattleof theoppositesSumminguphisconclusionsheunderlines themasteryofhisversesthecyclicinspirationthetacticsthemacro-structuralsynthesisthemicro-structurallexicalmanagementtherobustpoeticconscienceandhisnever-ceasinglyricalcellwithoutomittingtostressoutsomeweaknessesAsaworthycritiche notes that the creatormust be judged by the happymoments of his inspirationCertainlyPanagiotopoulosrsquoPalamasisthoughttobeoneofthemostintegratedandholisticapproachesofthePoetrsquoswork

99ΙΜΠΠαλαμάςσ256100ΙΜΠΠαλαμάςσ257101ΙΜΠΠαλαμάςσ355

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

231

Πρινεπιχειρήσωμιασύντομηεπισκόπησητωνσυμβολώνκαιτωνσυμπερασμά-τωντουΣυνεδρίουμαςθέλωναεκφράσωτηνχαράμουπουφτάσαμεαισίωςστηνουσιαστικήολοκλήρωσητωνεργασιώντουόπωςοιπαλιοίαντιγραφείςκωδίκωνπουπαρομοίαζαν τηνπεράτωση της εργασίας τους μεπροσόρμισησεασφαλήλιμέναΈπειτανrsquoαναφέρωμερικάστοιχείαπουαφορούνστηνθεματολογίακαιτηνπροετοιμασίατηςοργάνωσήςτουΠρώτα-πρώταόσοναφοράστηναπόφασηγιατοαντικείμενοτουΣυνεδρίουηΕπιστημονικήΕπιτροπήέλαβευπόψητιςεξήςπαραδοχές(α)οΠαναγιωτόπουλοςαποτελείμιαφυσιογνωμίααναγεννησιακούτύπουμετηνπολυμέρειατουέργουτουκαιτηνεπιτυχήενασχόλησημεόλαταείδητουλόγου(β)τολογοτεχνικόέργοτουκαιπερισσότερογνωστόείναιαλλάκυρίωςμελετήθηκεαρκετάστοπροηγούμενοσυνέδριοπουδιοργάνωσετοΕλλη-νικόΕκπαιδευτήριοndashΣχολήΙΜΠαναγιωτόπουλουσεσυνεργασίαμετονΣύλλο-γοΑποφοίτωνΕλληνικούΕκπαιδευτηρίου1ΣυνεπώςηεπανάληψηενόςγενικούσυνεδρίουδενθαήτανσκόπιμηΓιrsquoαυτόαποφασίσθηκεημελέτητήςεξίσουμετολογοτεχνικόσπουδαίαςπλευράςτουέργουτουπουείναιηΚριτική

ΈρχομαιστασυμπεράσματαΓιατηνεπαγωγικότερηπαρουσίασήτουςομα-δοποιώτις εισηγήσειςανάλογαμε τοαντικείμενό τουςΗ εισήγηση τουκΠυ-λαρινούείχεστόχοndashκαι έτσιλειτούργησεndashωςεισαγωγήστοΚριτικόΈργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουΗδουλειάαυτήδενήτανκαθόλουεύκοληόπωςμπορείναεικάσεικανείςδιότικαιεποπτείατουόλουήταναπαραίτητηκαιδιαχείρισητουυλικούόχιτυχαίαΈτσιόσοοχρόνοςτοεπέτρεπεμαςπαρουσίασεταπολλάπεδίαάσκησηςτηςκριτικήςαπότονΠαναγιωτόπουλοπουείναιηλογοτεχνικήκατrsquoεξοχήνκριτικήηβιβλιοκριτικήητεχνοκριτικήηδοκιμιακήκαιηκοινωνικήκριτικήπουβρίσκονταισταπολλάβιβλίατουαλλάκαιστοναπίστευτοαριθμόαθησαύριστωνάρθρωνκαιμελετώνστονπεριοδικόκαιτονημερήσιοτύποαλλά

1ΒλΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου4ηΕπιστημονικήΣυνάντησηΠρα-κτικάεπιμΘεοδόσηςΠυλαρινόςΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουΑθήνα2003

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

232

καισεεγκυκλοπαιδικάλεξικάΟΠαναγιωτόπουλοςάσκησετηνπολύπλευρηκρι-τικήτουμεγνώσηευαισθησίασυνέπειαθάρροςτηςγνώμηςτουκαικύροςΟκΠυλαρινόςκατόρθωσεναμαςδώσειτηνεικόνατουωκεανούσrsquoέναποτήρινερούπουήτανοχρόνοςτων25λεπτώντηςώρας

ΔύοεισηγήσειςεκείνεςτουκΚαράογλουκαιτουκΑγγελάτουκινήθηκανκατrsquo εξοχήν στοπεδίο των θεωρητικώνπροβληματισμών για τηνφυσιογνωμίατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουΣτόχοςτηςπρώτηςυπήρξενηlaquoκριτικήτηςκριτικήςraquoτουΠαναγιωτόπουλουδηλαδήηαναζήτησητηςαπάντησηςστηνερευ-νητικήυπόθεσηlaquoτίείναι ίσωςκριτικήγιατονΙΜΠαναγιωτόπουλοraquoΑπότηνανάλυσησυγκεκριμένωνμελετώντουσεπεριοδικάτηςδεκαετίαςτουrsquo40καιτηνεισαγωγικήμελέτητουγιατηνΝεοελληνικήΚριτικήστοντόμο42τηςlaquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςraquoοκΚαράογλουμαςαπέδειξενότιοΠαναγιωτόπουλοςδενάσκη-σετηνκριτικήαπαράσκευοςκαιεμπειρικάαλλάlaquoδυναμωμένοςμεθεωρίακαιμελέτηraquoμεαποτέλεσμαηκριτικήτουναστηρίζεταισεθεωρητικέςαρχέςκαικα-νόνεςΣτονίδιοκύκλοτωνθεωρητικώνπροβληματισμώνκαιπροϋποθέσεωνγιατηνάσκησητηςκριτικήςκινήθηκεκαιηδεύτερηεισήγησηΟκΑγγελάτοςμαςαπέδειξεπωςοΠαναγιωτόπουλοςμεβάσημιασυγκεκριμένησυνθετικήαντίλη-ψηπουστηρίζεταισεορισμένακριτήριαόπωςείναιοιιστορικοίόροιτηςδιαμόρ-φωσηςτωνλογοτεχνικώνπαραδόσεωνμετιςσυνέχειεςκαιτιςρήξειςτουςαπότηνμιααλλάκαιηκατάκτησηενόςάρτιουοργάνουδιαπόρθμευσηςτηςσκέψηςπουείναιηγλώσσααπότηνάλλη ισορροπείδόκιμαανάμεσαστηνιστορίατηςλογοτεχνίαςκαιτηνκριτικήμεαποτέλεσμαναδιατυπώνεικαίριεςπαρατηρήσειςγιατηνπεζογραφικήπαραγωγήτηςπεριόδου1920-1940

Μετά τις θεωρητικέςαυτέςπροσεγγίσεις για τηνφυσιογνωμία της κριτικήςτουΠαναγιωτόπουλου έρχομαιστοβασικόέργουποδομήςπουείναιηΒιβλιο-γραφίααφετηρίαsinequanonκάθεσοβαρήςμελέτηςενόςσυγγραφέαΗβιβλιο-γραφίαείναιέναπερίεργοέργοΑντηνδεικανείςαποσπασματικάδηλαδήαπότηνπλευράτουβιαστικούχρήστηπουπροστρέχεινrsquoαντλήσειπέντε-δέκαψηφί-δεςαντιλαμβάνεταιμεντηνχρησιμότητάτουχάνειόμωςτηνεικόναΑνόμωςτηνπροσεγγίσεικάποιοςστοσύνολότηςμεόλεςτιςψηφίδεςστηνθέσητουςτότεβλέπειμιαπανοραμικήεικόνασυναρπαστικήτηνοποίασυνθέτουνοόγκοςτουέργουηγνώσηηπολυμέρειακαιητεράστιαθεματολογίαΑυτάόλαμαςταέχειδώσειηκατrsquoεξοχήναρμόδιακΠαναρέτουαφούηίδιασυνέταξεαυτότοέργοΗβιβλιογραφίακαλύπτειταέτη1916-1982Απότα3295λήμματατα3179είναιηεργογραφίακαιμόνο116ηφιλολογίαΕύχομαινασυνεχισθείκάποτετοέργο

ΤηνχαρτογράφησητηςπλούσιαςεργογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουστονημερήσιοτύποαπότο1917έωςτοτέλοςτηςζωήςτουτο1982μαςπαρουσίασεοκΒαρελάςΣτηνεισήγησηαυτήεξετάστηκανιδιαίτεραοιδιαρκέστερεςκαισημαντικότερεςσυνεργασίεςτουστιςεφημερίδεςΔημοκρατία(1924-1926)Πρω-ΐα(1933-1940)καιΕλευθερία(1965-1967)ΟκΒαρελάςέμπειροςερευνητήςκαιικανόςχειριστήςμεγάλωνσυνόλωνπληροφοριώνμαςέδωσετηντάξητωναριθ-

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

233

μητικώνδεδομένωνδιερεύνησετιςιδιαιτερότητεςτωνάρθρωνκαιτιςανάλογεςπροσαρμογέςτουςσεσχέσημετηνποικιλίακαιτονχαρακτήρατωνεντύπωνμαςπαρουσίασετηνπλούσιαθεματολογίατουςκαιτηναδιαμφισβήτητηποιότηταπολλώναπόαυτάΕίναιγνωστόβέβαιαότιαπότοπολύενδιαφέροναυτόυλικόμικρόμέροςμόνονέχειπεριλάβεισεβιβλίατουοΠαναγιωτόπουλοςΣτονχώροτωνσυνεργασιώντουΠαναγιωτόπουλουκινήθηκεκαιηεισήγησητηςκΟικονο-μοπούλουΠρόκειταιγιατηνlaquoΒασικήΒιβλιοθήκηraquoενόςεμβληματικούκαιμακρό-πνοουέργουτηςδεκαετίαςτουrsquo50τοοποίοουδέποτεέχασετηνχρησιμότητάτουΕδώεπισημάνθηκανδύοβασικέςπαράμετροιτιςοποίεςυπογραμμίζουμε(α)είναιτοαναγνωρισμένοκύροςτουΠαναγιωτόπουλουοοποίοςμαζίμετονκαθηγητήΔιονύσιοΖακυθηνόκαιτονφιλόσοφοκαιδοκιμιογράφοΕυάγγελοΠαπανούτσοαποτελούσαντηνσυντακτικήεπιτροπήγιατηνδιεκπεραίωσητουγιγαντιαίουαυ-τούέργουγιαόλαταγραμματειακάκαιλογοτεχνικάείδηαπότον11οαιώναέωςταμέσατου20ού(β)ΟΠαναγιωτόπουλοςπέραντουεποπτικούκαισυμβουλευ-τικούρόλουτουωςσυντάκτηεπιμελήθηκετουςτόμουςγιατονΓεώργιοΒιζυηνόγιατοΙστορικόΜυθιστόρημακαιαπόκοινούμετουςάλλουςδύοσυντάκτεςτονεξαιρετικάενδιαφέροντατόμογιατηνΝεοελληνικήΚριτικήΌλεςαυτέςτιςπτυχέςκαιτηνσημασίατουςανέδειξενηκΟικονομοπούλουμετηνεισήγησήτης

Ο επόμενος κύκλος που περιλαμβάνει δύο επίσης εισηγήσεις αναφέρεταιστηνενασχόλησητουΠαναγιωτόπουλουμετηνπαλαιότερηλογοτεχνίαμαςέωςτηνΕπανάστασηΑυτήντηνπερίοδοδιερεύνησανοκΞούριαςκαιηκΔημάκηΜε την εισήγησή του ο κ Ξούριας επισήμανε πρώτον ότι οι περί ού ο λόγοςμελέτες είναι ολιγάριθμες δεύτερον ότι η ορολογίαπου χρησιμοποιεί οΠανα-γιωτόπουλοςστηνβάσητουδιπόλουλογιοσύνηλογοτεχνίακαθορίζειανάλογακαιτηναντιμετώπισηαπόμέρουςτουτωνσχετικώνκειμένωνταπροϊόντατηςλογιοσύνηςυπήρξανπερισσότερααλλάκυρίωςυπήρξανχρήσιμαγιατονυπό-δουλοελληνισμόενώταλογοτεχνικάέργατης ίδιαςπεριόδουήσανολιγότεραΟΠαναγιωτόπουλος είχε εποπτεία της παλαιότερης περιόδου της λογοτεχνίαςμαςηδεαποσαφήνισητηςκριτικήςστάσηςτουόπωςμαςέδειξεοκΞούριαςείναιχρήσιμηγιατηνκριτικήαποτίμησητωνπροϊόντωντηςεπόμενηςπεριόδουτης laquoνεοελληνικήςraquo όπως την ονομάζει ο Παναγιωτόπουλος Η εισήγηση τηςκΔημάκηκινείταιστηνίδιαπερίοδοαλλάαφοράσεσυγκεκριμένοσυγγραφέαπουείναιοΚοραήςΗκΔημάκημαςπαρουσίασεέναάγνωστοκείμενοτουΠανα-γιωτόπουλουτοοποίοεπισήμανεστοΙστορικόΑρχείοτουΠανεπιστημίουΑθη-νώνμετίτλοlaquoΟΑδαμάντιοςΚοραήςωςλογοτέχνηςκαιδιδάσκαλοςύφουςraquoτοοποίοπροόριζεγιαδιδακτορικήδιατριβήΩςεισηγητήςορίστηκεοκαθηγητήςτηςΑρχαίαςΕλληνικήςΦιλολογίαςΕμμανουήλΠεζόπουλοςΤοκείμενουπεβλήθηδύοφορές(19351941)όπωςακούσαμεαλλάηδιαδικασίαδενδιεκπεραιώθηκεγιααδιευκρίνιστουςακόμαλόγουςΑπότηνανάλυσητουκειμένουφάνηκεηεπι-στημονικήμεθοδικότητακαιηκριτικήοξύνοιαμετηνοποίαοΠαναγιωτόπουλοςεπιχειρείνrsquoαναδείξει τιςλογοτεχνικέςσυνιστώσεςτηςδημιουργίαςτουΚοραή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

234

Είναιαυτονόητοπωςηπεριέργειαόλωνμαςθαθεραπευθείμετηνεπιβαλλόμενηδημοσίευσητουκειμένου

ΓιατηνπερίοδομετάτηνΕπανάστασηακούσθηκαντέσσεριςανακοινώσειςοιοποίεςδιερεύνησαντηνκριτικήαποτίμησητουΠαναγιωτόπουλουγιαμείζονεςσταθμούςτηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςτονΣολωμόκαιτονΚάλβοτονΠαλα-μά τονΚαβάφη και τονΚαρυωτάκηΗ κΑφροδίτηΑθανασοπούλου εξέτασεμε γνώσηκαι ευαισθησία τιςκριτικέςαπόψεις τουΠαναγιωτόπουλουγια τουςπατέρεςΣολωμόκαιΚάλβοαλλάκαιάλλουςεπτανησίουςποιητέςΕρευνητικόυλικότηςαποτέλεσανκατrsquoεξοχήναλλάόχιμόνονοιέξιτόμοιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνσειράςτηνοποίαεύστοχααποκαλείlaquoάτυπηγραμματολογίαraquoΗ κ Αθανασοπούλου επισήμανε την αισθητική θεωρία του ΠαναγιωτόπουλουγιατονποιητικόλόγογενικάκαιειδικάτιςαπόψειςτουγιατονΣολωμόκαιτονΚάλβοσεσύγκρισημετουςσύγχρονούςτουςποιητέςτηςlaquoΠαλαιάςraquoλεγόμενηςΑθηναϊκήςΣχολήςαλλάκαιμrsquoεκείνουςτηςγενιάςτουΠαλαμά

ΟΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονΠαλαμάκαιστονΚαβάφηδύοξεχωρι-στούςτόμουςαπότουςέξιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνένεκατηςσημασίαςτουςωςσταθμώνκαιαφετηριώντηςνεοελληνικήςποίησηςΤηνπερίπτωσητηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαλαμάεξέτασεογράφωνοοποίοςανέφερεότιησχέσηαυτήυπήρξεδιαρκήςκαιδιαλεκτικήαλλάκυρίωςαποκαλυπτικήτουχαρακτήρατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουπουσυνδυάζειτηνφιλολογικήμεθοδικότητατηνκαλλιτεχνικήευαισθησίακαιτηνδίκαιηαποτίμησηΈτσιοΠαναγιωτόπουλοςστηνμονογραφίατουγιατονΠαλαμάδιατυπώνειεισαγωγικάτιςερευνητικέςυπο-θέσειςτουορίζειτιςεποχέςτηςπαλαμικήςποίησηςκαιεπισημαίνειτουςlaquoτόπουςraquoτηςενώπαράλληλαδιαγράφειταχαρακτηριστικάτηςπνευματικήςιδιοσυστασίαςτουποιητήπουείναιηδιπλήψυχήκαιοέντονοςσυγκρητισμόςΣτηνεισήγησηυπογραμμίστηκανκυρίωςδύοπράγματα(α)ηάποψητουΠαναγιωτόπουλουγιατηναποφασιστικήσημασίατουρόλουτουΠαλαμάγιατηννεοελληνικήποίησηκαι(β)ηάποψητουεισηγητήότιοΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουαποτελείμιαναπότις4-5πιοολοκληρωμένεςμονογραφίεςγιατοέργοτουποιητή

Ταχαρακτηριστικάτηςβαθιάςγνώσηςτηςμεθοδικότηταςκαιτηςευαισθησί-αςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουδιαπίστωσεκαιοκΚαψωμένοςστηνεισή-γησήτουγιατονΚαβάφηΟκΚαψωμένοςχαρακτηρίζειτηνμονογραφίαγιατονΚαβάφηπουαποτελείτονΔ΄τόμοΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνωςμελέτησυστηματικήδιότιεξετάζειπροοδευτικάτονάνθρωποτακοινωνικάκαιπολιτι-σμικάσυμφραζόμενατηςεποχήςτουταδιακριτικάγνωρίσματατηςέμπνευσήςτουτοαξιακότουσύστημακαθώςκαιταειδοποιάστοιχείατηςποιητικήςτου(γλώσσαστιχουργίατεχνικέςαισθητική)ΦάνηκεκαθαράαπότηνεισήγησηπωςησυμβολήτηςμονογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουγιατηνερμηνείατηςποίησηςτουΚαβάφηπαρrsquoόλοπουδημοσιεύθηκετο1946διατηρείακέραιηέωςσήμεραμέσαστονόγκοτηςκαβαφικήςβιβλιογραφίαςτηνσημασίατης

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

235

ΣπουδαίοςσταθμόςτηςεπόμενηςγενιάςστηνποίησήμαςείναιοΚώσταςΚα-ρυωτάκηςΤηνπερίπτωσηαυτήνεξέτασεοκΑγάθοςγνώστηςόλωντωνπαρα-μέτρωντηςπεριόδουμεβάσητοεκτεταμένομέροςτουΕ΄τόμουΤων προσώπωνκαιτωνκειμένων τοοποίοοΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονποιητήκαθώςκαι άλλα σημαντικά του κείμεναΟΠαναγιωτόπουλος εξετάζει εξελικτικά τηνγνωριμίατουμετονποιητήτηνσύντομηδιάρκειατουβίουτουτονάνθρωποτηνσχέσημετηνπαράδοσηκαιτουςπολιτικοκοινωνικούςκαιπολιτισμικούςόρουςτηςεποχήςΚαταλήγειμεταχαρακτηριστικάτηςποίησήςτουκαιτηναποτίμησήτηςΌλααυτάπαρουσιάσθηκανμεμεθοδικότρόποαπότονκΑγάθο

Ο Παναγιωτόπουλος παράλληλα με την νεοελληνική λογοτεχνία μελέτησεκαι την ευρωπαϊκήΈτυχεπρόσφαταναχρησιμοποιήσωένακειμενάκι τουγιατονμεγάλονορβηγόσυγγραφέαΚνουτΧάμσουνκαιδιαπίστωσατοκαίριοτωνπαρατηρήσεώντουκαισταπιομικράτουκείμεναΑυτήντηνπεριοχήεξέτασεοκΓεράσιμοςΖώραςοοποίοςανέδειξετηνσυγκριτικήματιάτουΠαναγιωτό-πουλουαλλάκαιτοαπαραίτητοτηςσυνανάγνωσηςτηςελληνικήςμετηνευρω-παϊκήλογοτεχνίαΌπωςφάνηκεαπότηνεισήγησητακείμενααυτάείναιπολλάαλλάδιάσπαρταστουςτόμουςΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνσεταξιδιωτικάκείμενααλλάκαισεπολλάάλλαέντυπαΚαίριααντικείμενατωνπροβληματι-σμώνκαιτωνκριτικώνndashσυγκριτικώνπροσεγγίσεωντουΠαναγιωτόπουλουείναιτανεωτερικάρεύματατηςευρωπαϊκήςλογοτεχνίαςσεσχέσημετηνελληνικήοαισθητισμός οι τάσεις της ευρωπαϊκήςπεζογραφίας της εποχής του αλλά καικρίσειςκαιαπόψειςγιαπολλάπρόσωπακαιθέματαπουμαςπαρουσίασεστηνεισήγησήτουοκΖώρας

ΟιπεριοχέςτηςγνώσηςτηςμελέτηςτηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιω-τόπουλουδενέχουντελειωμόΤρειςσπουδαίεςπεριοχέςτηςσκέψηςκαιτωνπρο-βληματισμώντουστιςοποίεςαφιέρωσεμεγάλομέροςτηςζωήςκαιτηςκριτικήςτουσκέψηςείναιοδοκιμιακόςλόγοςητεχνοκριτικήκαιηπαιδαγωγίαωςθεωρίακαιπράξηΤοδοκιμιακότουέργοείναιπλουσιότατοκαιγνωστότατοένεκατηςσταθερήςεπιλογήςτουωςυποδειγματικούνεοελληνικούλόγουΤαχαρακτηρι-στικάτουέργουαυτούανέλυσεμεκύροςοκΝάκαςμεταφραστήςδοκιμίωντουMontaigneκαιειδικόςστηνμελέτητουείδουςκαιστηνμελέτητηςγλώσσαςΈτσιμαςπαρουσίασεταιδιαίτεραχαρακτηριστικάτηςδοκιμιογραφίαςτουΠαναγιω-τόπουλουτιςθεωρητικέςαπόψειςτουγιατοδοκίμιοαλλάκαιτηνκαλλιεργημένηγλώσσατηςδιαπόρθμευσηςτωνδιανοημάτωντου

ΜέγαπεδίοάσκησηςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουήτανκαιητεχνοκρι-τικήΤαβιβλίαοιμελέτεςταάρθραοιαναφορέςσεόλεςτιςμορφέςτηςτέχνηςαλλάιδιαίτεραστηνζωγραφικήείναιαναρίθμηταΘαέλεγεκανείςότιδενυπάρ-χεικείμενότουπουναμηνέχεισχετικήαναφοράΑυτάόλαείναιβέβαιααποτέ-λεσματηςαγάπηςτουγιατηντέχνησυνακόλουθοτηςοποίαςείναιηβαθειάτουγνώσηΤηνανάδειξηκαιαποτίμησητουέργουαυτούανέλαβεκαιδιεκπεραίωσεμετονκαλύτεροτρόποηκΚαλογήρουηοποίαεπεσήμανεπολύσωστάπωςαυτή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

236

ηπροσέγγισήτουενεργοποίησεέναείδοςπαλίμψηστηςγραφήςστοοπλοστάσιότουώστεμέσασταγραπτάτουναζωντανεύουνωςεικόνεςταπράγματαΠρο-σωπικάαυτήηπαρατήρησημrsquoέκανενασκεφθώτηνεξεικονιστικήτακτικήτουΚάλβουτουοποίουπολλέςπεριγραφέςαποτελούνοπτικοποίησητωνιδεώντου

ΗπαιδαγωγίαήτανημεγάληέγνοιατουΠαναγιωτόπουλουΩςδιανοούμενοςωςφιλόλογοςκαιωςυπεύθυνοςτηςΣχολήςπουφέρειτοόνομάτουυπηρέτησετηνπαιδείαεπίέξιδεκαετίεςΩςανήσυχοπνεύμακαιωςμάχιμοςεκπαιδευτικόςαναπτύσσεισυχνάτουςθεωρητικούςτουπροβληματισμούςσεπολλάτουκείμεναγιαταθέματατηςπαιδείαςγιατουςπροσανατολισμούςτηςταπρογράμματατασχολείατουςεκπαιδευτικούςενολίγοιςγιατουςκύριουςσυντελεστέςτηςεκ-παίδευσηςώστεηπαιδείαναείναιτομέσοτηςανάπτυξηςτουνουκαιτηςψυχήςτωννέωνΕλλήνωνγιαναγίνονταιδημιουργικοίάνθρωποικαιπάνωαπrsquoόλασυ-νειδητοίπολίτεςΑυτάόλαταανέπτυξεμεεπαγωγικότρόποηειδικήσταθέματατηςΘεωρίαςκαιτηςΙστορίαςτηςΕκπαίδευσηςκαιτηςΕκπαιδευτικήςΠολιτικήςκΠολυάνθηΤσίγκου

ΚλείνωτηνπρόχειρηαυτήσύνοψημεδύοεπισημάνσειςκαιτρειςπροτάσειςΠρώταοιεπισημάνσειςΗπρώτηόλεςοιεισηγήσειςυπήρξανυψηλούεπιπέδουδιότι όλοι οι εισηγητέςωριμότεροι και νεότεροι είναι ειδικοί στα θέματαπουπραγματεύθηκανΗδεύτερηκοινόςτόποςόλωντωνεισηγήσεωνείναιότιηάσκη-σητηςκριτικήςπροϋποθέτειτηνκατοχήόλωντωνστοιχείωνadhocγνώσητωνσυμφραζομένων (κοινωνικώνπολιτικώνκαιπολιτισμικών)θεωρητικόοπλισμόεποπτείατηςιστορικότηταςτωνφαινομένωνικανότητασύγκρισηςφιλοσοφικήθεώρησητωνπραγμάτωνήρεμοπάθοςκαιικανότηταδιατύπωσηςτωνσκέψεωνμεγλώσσαεύστοχηκαιτέρπουσαδηλαδήαυτόπουδιαπιστώσαμεόλοιγιατονΠαναγιωτόπουλοΜεβάσητιςεπισημάνσειςαυτέςείναιαυτονόητοότιταΠρα-κτικάτουΣυνεδρίουθrsquoαποτελέσουναπαραίτητοέργοαναφοράςγιαόσουςθαθελήσουνναμελετήσουντοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουκαιναπροσεγγί-σουντηνκριτικήτουσκέψη

Προχωρώστιςτρειςπροτάσειςοιοποίεςεύχομαιναπραγματοποιηθούνότανηπατρίδαμαςβρειένανκανονικόβηματισμόκαιοιπροϋποθέσειςτοεπιτρέψουν

ΗπρώτησυνέχισητηςΒιβλιογραφίαςΙΜΠαναγιωτόπουλουδεδομένουότιέχουνπεράσει35χρόνιααπότηνέκδοσήτηςκαικυρίωςσυμπλήρωσητουδευτέ-ρουμέρουςπουαφοράστηνφιλολογίασχετικάμετοέργοτου

ΗδεύτερηεπανέκδοσητουκλασικούκριτικούέργουτουΤαπρόσωπακαιτακείμεναμετηνπροσθήκηλεπτομερώνευρετηρίωνπροσώπωνκαιπραγμάτωνσεκάθετόμο

Ητρίτησυναγωγήεπιλογήκαιέκδοσητωνσημαντικότερωνκριτικώνμελετώνκαιάρθρωντουσεεφημερίδεςκαιπεριοδικάπουδενπεριέλαβεοίδιοςσετόμους

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

237

ΚαταλήγωηυψηλούεπιπέδουπολυκριτικήπρoσέγγισητουκριτικούέργουτουΙΜΠαναγιωτόπουλουπιστώνεταικατrsquoεξοχήνστουςειδικούςεισηγητέςπουέλαβανμέροςστοΣυνέδριοΑυτόδικαιώνεικαιτηναπόφασητηςΕπιστημονικήςΕπιτροπήςαλλάκαιτιςστοχευμένεςπροσκλήσειςκαιτιςπολύμηνεςφροντίδεςτωνσυνδιοργανωτώντωνlaquoΦίλωντουΦιλολογικούΣυλλόγουΠαρνασσόςraquoτουlaquoΙδρύματοςΚωστήΠαλαμάraquoκαιτηςlaquoΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚΓΚασίνης

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

71

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

γισμένηκαιανατρεπτικήδιάθεσηπουδιατρέχειπολλέςσελίδεςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτουκαι ταΣατιρικάγυμνάσματα54ΆλλεςσυλλογέςτηςπεριόδουείναιΟικαημοίτηςΛιμνοθάλασσας (1912)καιηΠολιτείακαιημοναξιά (1912)στιςοποίεςπεριλαμβάνονταισπουδαίαλυρικάποιήματαΕπίσηςστέκεταικαισεδύοάλλες συλλογές στουςΒωμούς (1915) τους οποίους θεωρεί από ταωριμότεραέργατουΠαλαμάόπουεπικρατείηηρωολατρικήκαιηαυτοβιογραφικήδιάθε-ση55στοβάθοςδενείναιlaquoπαράηεσωτερικήτοπιογραφίατουποιητήraquo56Ωριμό-τηταεδώπαρατηρείταικαιστηνστιχουργίασυνεχίζειοΠαναγιωτόπουλοςκαιμάλισταστονδεκαπεντασύλλαβοτονοποίομεταχειρίζεταιωςμεγάλοςβιρτου-όζοςτουστίχου57Αντίθετα έχειαντιρρήσειςγιαταΔεκατετράστιχα (1919)όχιγιατηναναμφισβήτητηlaquoστιχουργικήεντέλειάraquoτουςαλλάγιατίδενεξαντλούντοθέματουςμέσαστοπλαίσιοτων14στίχωνηαντίρρησηείναιδικαιολογημένηαπότηνσκοπιάτουκλασικούndashτουλεγόμενουπετραρχικούσονέτουndashόχιόμωςαπόλυταγιατίκαιοΣαίξπηρκαιάλλοιχρησιμοποιούντοσονέτοωςμέροςτουσυνόλουκαιόχιωςαυτόνομημονάδα58

Ητελευταίαεποχήαπότο1921-1943θεωρείταιαπότονΠαναγιωτόπουλοπε-ρίοδοςπτώσηςΣτουςΠεντασύλλαβουςκαιταΠαθητικάκρυφομιλήματα(1925)τουςΔειλούςκαισκληρούςστίχους(1928)τονΚύκλοτωντετραστίχων(1929)καιτιςΝύχτεςτουΦήμιου(1935)τασημάδιατηςπαρακμήςείναιπερισσότεραμερικάμοιάζουνγράφεισανlaquoχλομήξεφτισμένηαναδίπλωσητουΠαλαμάτηςακμήςraquoανκαιυπάρχουνκαιμερικάλυρικάαριστουργήματαόπωςηlaquoΒάναraquoοlaquoΘωμάςraquoοlaquoΠαθητικόςύμνοςraquoκά59

ΓενικεύονταςόσοναφοράστηνγλώσσατηνστιχουργίακαιτηνποιητικήτουΠαλαμά υπογραμμίζει (α) την αδιαμφισβήτητη προσφορά του στον δημοτικι-σμό60(β)τηνστιχουργικήμαεστρίακαιτηνσοφήμετρική61επένδυσηανάλογαμετοθέμα62(γ)τηνποιητικήτεχνικήόπωςηκυκλικήέμπνευσησεπολλέςσυλλογές63 (ΊαμβοικαιανάπαιστοιΣατιρικάγυμνάσματαΤαδεκατετράστιχακά)(δ)τηνμακροδομική τακτική τηςσύνθεσης όπωςη laquoΦοινικιάraquo ndash οι laquoΕκατόΦωνέςraquo ndashοlaquoΑσκραίοςraquoησύνδεσητωνlaquoΚομματιώναπότοΤραγούδιτουΉλιουraquoμετις

54ΙΜΠΠαλαμάςσ20955ΙΜΠΠαλαμάςσ21156ΙΜΠΠαλαμάςσ21157ΙΜΠΠαλαμάςσ21158ΙΜΠΠαλαμάςσ234εδώπρέπεινασυνυπολογισθείκαιτογεγονόςότισεπολλάδεκατε-τράστιχαείναιφανερήηπρόσληψητουσαιξπηρικούπαραδείγματος59ΙΜΠΠαλαμάςσ238-23960ΙΜΠΠαλαμάςσ36-3761ΙΜΠΠαλαμάςσ96ηεπισήμανσήτουαυτήέρχεταισεαντίφασημετηνπαρακάτωγνώμητουότιηιδιοσυγκρασίατουΠαλαμάήτανlaquoαντίθετημετουπομονετικόδούλεματουστίχουraquo62ΙΜΠΠαλαμάςσ104-10563ΙΜΠΠαλαμάςσ100

72

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

laquoΑλυσίδεςraquoόπουάξοναςείναιτοφως64αλλάκαιοιlaquoΑλυσίδεςraquoωςπροθάλαμοςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτου65

Ταυτόχρονα οΠαναγιωτόπουλοςαποδεικνύεται και αισθαντικόςαναλυτήςτης μικροδομής του ειδικούβάρους της λέξης και τουκυρίαρχουρόλου της66Επισημαίνειακόμητηνσυνεχήπάληθέσεωνκαιαντιθέσεων67καιτωνστρατηγι-κώντουλόγουπουξεκινούναπότοατομικόκαιμερικόκαιγενικεύουν68laquoκάτεχετηνκαθολικότηταraquoγράφειπράγμαπουlaquoσυναντούμεμονάχασταπολυδύναμαπνεύματαraquo69Ούτωςήάλλωςπραγματικήποίησηδενμπορείναυπάρξειχωρίςτηνδύναμητουφιλοσοφικούετασμούκαιτηνυπαγωγήτουπολυκερματισμένουκόσμουσεευρύτερασύνολακαιαρχές

ΒέβαιαναμηνπιστέψεικανείςότιοΠαναγιωτόπουλοςδενέχειεπιφυλάξειςκαιαντιρρήσειςόσοναφοράστηνπαλαμικήποίησηΑφούτόλμησεονεοσσόςτων20χρόνωνστηνδιάλεξητου1921πόσομάλλονεδώστηνμείζοναπαλαμικήτουκατάθεσηΟΠαναγιωτόπουλοςδενμασάταλόγιατουεπισημαίνειμενταυψηλάκατορθώματατηςποίησηςτουΠαλαμάσημειώνειόμωςκαιτιςπαρατηρήσειςτουφέρνωδύομόνον70παραδείγματαΣολωμόςndashΠαλαμάςγράφειοΠαναγιω-τόπουλοςγιαταΜάτιατηςψυχήςμου (1892)ότιπαράτονστίχοτουΣολωμούησυλλογήδεναποπνέειτοπαράδειγματουΣολωμού71καιαλλούlaquoόσοκαιναψάξουμετοέργοπουμαςαφήνειοΠαλαμάςδεθαβρούμεστίχουςπολλούςαλη-θινάαντάξιουςτηςσολωμικήςπαράδοσηςraquo72ΟιπαρατηρήσειςείναικαιοιδύοορθέςωςδιαπιστώσειςπούπάσχουνόμωςστοότιαφήνουντονανυποψίαστοαναγνώστηναυποθέσειότιοΠαναγιωτόπουλοςκάνειποιητικήσύγκρισηδεδο-μένου ότι είναι λάθος ναψάχνουμε να βρούμε τονΣολωμό στονΠαλαμά τηναπάντησητηνδίνειέμμεσακαιάμεσακαιίδιοςδηλγράφειότιηνεότερηποίησηδενακύρωσετονΠίνδαροτονΒιργίλιοκαιτονΔάντηγνήσιοςποιητικόςλόγοςείναικαιομουσικά εκπεφρασμένοςλόγοςκαιη εποποιία δηλπολλοί είναιοιδρόμοιπουέχειονουςκατάτονΣολωμόκαιοιτρόποιπουέχειηποίησηΠιοάμεσηαπάντησηndashδιευκρίνισηβρίσκουμε50σελίδεςπιοκάτωστηνμεγάλημελέ-τηγιατονΠαλαμάοΣολωμόςκαιοΠαλαμάςείναιlaquoδυοιδιοσυγκρασίεςολότελα

64ΙΜΠΠαλαμάςσ110-111πρβσ128-12965ΙΜΠΠαλαμάςσ11266ΙΜΠΠαλαμάςσ97αλλούπαρατηρείτηνχρήσηκαιτονρόλοτωνυποκοριστικώνγιατηνέκφρασηαγάπηςκαιπόνουόπωςλχστονΤάφοβλόπσ10467ΙΜΠΠαλαμάςσ13468ΙΜΠΠαλαμάςσ11469ΙΜΠΠαλαμάςσ28670ΗγνώμητουλχότιχάριζετηνδάφνηαπλόχερασεδικαίουςκαιαδίκουςδενευσταθείδιότιπρώτονοιπερισσότεροιΒάρναληςΚαζαντζάκηςΣεφέρηςΡίτσοςαλλάκαιοίδιοςοΠανα-γιωτόπουλος(βλπαραπάνωτιςσημειώσεις1718και24)αποδείχθηκανσπουδαίοιλογοτέχνεςδεύτεροντουςάλλουςτουςενθάρρυνενασυνεχίσουναλλάτουςεπεσήμαινεπόσοπολλήδου-λειάχρειάζεταικαιπόσοδύσκολοςείναιοδρόμοςτηςτέχνης71ΙΜΠΠαλαμάςσ6472ΙΜΠΠαλαμάςσ252

73

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

διαφορετικέςraquo73άρακαιοιδύοποιητικοίτρόποιείναιδιαφορετικοίαλλάνόμιμοιαλλάκαιγενικότερα(α)ταέργαλοιπόνπρέπειμεννακρίνονταιμετουςδικούςτουςόρουςκαινόμους74αλλάlaquoκαιτονόμομας [δηλαδήτασταθεράκριτήρια]κιαπότησύγκρισητούτηθαβγειητελικήκρίσηraquoκαι(β)laquoηποιητικήμεγαλοσύ-νηδεμετριέταιμεπήχυδανεικόπαράμονάχαμετομέτροπουηίδιαπροσφέ-ρειraquo75 Σημειώνει ακόμηως μειονέκτημα την συγκέντρωση λεπτομερειών όπουθααπαιτείτοολιγόλογησυμπύκνωσηΗπαρατήρησηείναιορθήανπρόκειταιγιαλυρικάποιήματαδενευσταθείότανπρόκειταιγιαμεγάληςπνοήςέργαΌμωςοΠαναγιωτόπουλοςωςάξιοςκριτικόςγνωρίζειότιlaquoοδημιουργόςαξίζειπάνταόσοαξίζουνοιπιοευτυχισμένεςεμπνεύσειςτουτατελειότεραέργατουεκείναπουαντιπροσωπεύουνουσιαστικότερακαιτοεσωτερικότουθησαύρισμακαιτηνεκφραστικήτουδύναμηraquo76

Κωδικοποιώσχεδόνασχολίασταταγενικάσυμπεράσματάτου(α)Ηκαίριαπροσφοράτουστονκριτικόλόγοηεισαγωγήτουελληνισμούσε

πρόσωπαπράγματαρεύματατηςτέχνης77ηlaquoαδαπάνητηπαρακαταθήκηraquo78τηςπολυμάθειάςτουηαξίατωνανέκδοτωνκριτικώνάρθρωνπουπρέπειναδημοσι-ευθούν79οκλασικορομαντικόςχαρακτήραςτηςκριτικήςτου80καιηβασικήτουαρχήlaquoαγαπώσυγκρίνωκρίνωεγκατασταίνωraquo81

(β)Ηπραγματικήεσωτερικήβιογραφίατουπροκύπτειμέσααπότοέργοτου82διότιορθάπιστεύειοΠαναγιωτόπουλοςότιlaquoολόκληροτοέργοτουδενείναιπαράμιααδιάκοπηποικιλόμορφηκαιποικιλόχρωμηαυτοεξομολόγησηraquo83

(γ)ΟΠαλαμάςτόλμησενακάμειποίησηγιατουςλίγους84καθιστώνταςτηναγώνισμα τεράστιο85 ανεβάζοντας το έργοσε laquoδυσθεώρητοraquoύψος86Όμως μετηνυπεύθυνηαντιμετώπισητουλόγουόπωςοΣολωμόςκαιοΚάλβος87καιτονακαταπόνητοαγώνατουκαιτηνεπιδίωξητουανέφικτου88κατέστησετονδρόμο

73ΙΜΠΠαλαμάςσ30474ΙΜΠΠαλαμάςσ34275ΙΜΠΠαλαμάςσ258πρβόπσ111-11276ΙΜΠΠαλαμάςσ34377ΙΜΠΠαλαμάςσ274-27578ΙΜΠΠαλαμάςσ11079ΙΜΠΠαλαμάςσ35580ΙΜΠΠαλαμάςσ32381ΚωστήςΠαλαμάςΆπαντατ8ltΠεζοίΔρόμοιΑ΄gtσ113πρβΙΜΠΠαλαμάςσ32382ΙΜΠΠαλαμάςσ36283ΙΜΠΠαλαμάςσ26584ΙΜΠΠαλαμάςσ33685ΙΜΠΠαλαμάςσ33786ΙΜΠΠαλαμάςσ335-33687ΙΜΠΠαλαμάςσ33588ΙΜΠΠαλαμάςσ141πρβσ177

74

τηςποίησηςπιοβατό89ΧωρίςτοlaquoολοκαύτωμαraquoτουΠαλαμάγράφειοΠαπατζώ-νηςούτεκανθαμπορούσεναονειρευτείαυτήντηνπορείατοlaquoολιγάριθμοσμήνοςαετιδέωνμαςσαντονΣεφέρηκαισαντονΕλύτηraquo90laquoΑυτόςφορτώθηκεστηνράχητουόλατrsquoάχαραβάρηενόςσυγχρονισμούπουεπιβαλλότανπολυμερέστατουηθικούκοινωνικούγλωσσικούαισθητικούraquo91καιστάθηκετοκέντροτηςπνευ-ματικήςζωής92καιηπλατύτερησυνείδησηγιαμισόναιώνα93

ΚαιγιατονΠαναγιωτόπουλοστάθηκεοδηγόςόπωςομολογείο ίδιοςlaquoμουάνοιξεπολυσήμαντουςδρόμουςκαιστηντέχνηκαιστηνσκέψηraquo94 γράφει Ιδι-αίτερατοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουέχειωςπρότυποτοκριτικόέργοτουΠαλαμάόπωςέχειήδηπαρατηρηθεί95όσοναφοράστηνβαθιάγνώσητηνακριβοδίκαιηαποτίμησηαλλάκαιστηνφράσηακόμη96

Καιητελικήαποτίμησήτουδιατυπωμένημrsquoέναναντίλογοκιέναλόγογρά-φειlaquoκαταλογίζειςστονΠαλαμάτέτοιαβαρύταταελαττώματατέτοιεςαδυναμίεςαθεράπευτεςκrsquo εξακολουθείς να τονπιστεύειςσπουδαίοraquoκαιαπαντάο ίδιοςlaquoοΠαλαμάςκαιμrsquoόλατουταπαραστρατήματακαιμrsquoόλατουτα ελαττώμα-τααπόδειξεσrsquoόλητουτηζωήπωςκατέχειρωμαλέακαιπολύτροπητηνακέριαποιητικήσυνείδησηΕίτανπολυδύναμηλυρικήφύσηraquo97Στηνεσώτατηουσίατηςηποίησήτουπαράτουςlaquoχίλιουςδρόμουςraquoπουακολουθεί είναιλυρική είναιεκείνοτομέρος τοοποίοθαδιασωθείγράφειοΠαναγιωτόπουλοςlaquoόπουπιοανόθευτοςκαιπιομαστορικάξεσκεπάζεταιολυρικόςτουκραδασμόςraquo98laquoΤολυ-ρικότουκύτταροείτανένακύτταροπολυδύναμοπολύμορφοαδαπάνητοβαθύ-ταταδημιουργικόένακύτταροπουβρισκότανολοένασεοργασμόπουγεννο-

89ΙΜΠΠαλαμάςσ33090ΒλΤάκηςΠαπατζώνηςlaquoΤομεταφραστικότουέργοraquoΓράμματαltΕπιμνημόσυνοτεύχοςgt1943σ27491Παπατζώνηςόπσ27392ΙΜΠΠαλαμάςσ35093ΙΜΠΠαλαμάςσ255πρβσ28994ΙΜΠΠαλαμάςσ1395ΒλΠΔΜαστροδημήτρηςlaquoΘέματακαιπροβληματισμοίσταΠρόσωπακαιτακείμενατουΙΜΠαναγιωτόπουλου(μιασυνοπτικήεξέταση)raquoστοΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙΜΠανα-γιωτόπουλου4ηΕπιστημονικήΣυνάντησηΠρακτικάΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπου-λουΑθήνα2003σ173-17496ΠαραθέτωένααπόσπασμααπότηνμελέτητουγιατονΠαλαμάτοοποίοεάνέβλεπαναδέ-σποτοοι γνωρίζοντες τονκριτικό λόγοκαι τωνδύο δενθαμπορούσαν νrsquoαναγνωρίσουνσεποιονανήκειαντιγράφωlaquoοποιητήςβέβαιοςγιατηναξιοσύνητουεπιστρέφεισυχνάστονπα-ραδομένοστονιερότατοδεκαπεντασύλλαβοκαιτονπλάθεικαιτονξαναπλάθεικαιτονλυγάεικαιτοναπλώνειμεαπανωτέςσυνιζήσειςκαιτονστεριώνεικαιτουδίνειτοβαρύπερπάτηματουκουρασμένουστρατοκόπουκαιτοαλαφροκυμάτισματουανάερουκλώνουκατάτηδιάθεσητηςστιγμήςκαιχύνειμέσατουόλητηνκατασταλαγμένηλυρικήτουορμήμrsquoαιφνίδιαξεσπάσματαπάθους εδώκαι κει ξεσπάσματαυποταγμέναπάνταστο νόημα ενός εσώτερουρυθμούraquo βλΙΜΠΠαλαμάςσ213-21497ΙΜΠΠαλαμάςσ25598ΙΜΠΠαλαμάςσ371πρβσ258πρβΆνταΚατσίκη-ΓκίβαλουlaquoΟΚωστήςΠαλαμάςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquoΠόρφυραςτχ97(Οκτώβριος-Νοέμβριος2000)σ497498

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

75

βολούσεακατάπαυταπουδεγνώρισεαπαυδημόraquo99Ήτανέναπνεύμαβαθύταταρομαντικό100όχιβέβαιαμετηντρέχουσασημασίατουόρουαλλάτουακατα-πόνητουκυνηγούτουανέφικτουΚαικαταλήγειοΠαναγιωτόπουλοςlaquoτοολοφά-νεροτοαμετακίνητοκατάτηνγνώμημουσυμπέρασμα[είναι]πωςηψυχήτουτραγουδιούείτανκrsquoηαληθινήψυχήτουraquo101

ΚρίνονταςτώρατονκρίνανταπρέπειναπούμεπωςοΚωστήςΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουείναιμιααπότιςπιοολοκληρωμένεςκαιισορροπημένεςολι-στικέςπροσεγγίσειςτουέργουτουΠοιητήπουοιειδότεςτηνκατατάσσουνμετα-ξύτωνκορυφαίωνμελετώνγιατοέργοτου

Abstract

The critical approach of Palamasrsquo work by IMPanagiotopoulos registers a circlewhichbeginswithhis1921 lecture and endswithhis1944big synthesisPalamas whichwasawardedwiththeldquoPalamasPrizerdquoTheawetowardsthePoetrsquosworklastedupto1925whentheldquoPalamascrisisrdquobeganashehimselfwritesThere-approachtookplacein1933andpeakedwiththe1944synthesis

Panagiotopoulosrsquostudyhastheadvantageofbeingwrittenbyaphilologistagreatauthor and critic therefore he combines the literary system the artistic sensitivityandthefairassessmentPanagiotopoulosexpressesinanintroductionhishypotheseswhich are concentrated into two places (a) there are many poetic ways (b) eachworkmust be judged under its own conditions Following that he sets the eras ofpalamicpoetryhighlightstheldquoplacesrdquoandregistersthecharacteristicsofthepoetrsquosintellectual personality which are the ldquodouble soulrdquo the intense juxtaposition andtheongoingbattleof theoppositesSumminguphisconclusionsheunderlines themasteryofhisversesthecyclicinspirationthetacticsthemacro-structuralsynthesisthemicro-structurallexicalmanagementtherobustpoeticconscienceandhisnever-ceasinglyricalcellwithoutomittingtostressoutsomeweaknessesAsaworthycritiche notes that the creatormust be judged by the happymoments of his inspirationCertainlyPanagiotopoulosrsquoPalamasisthoughttobeoneofthemostintegratedandholisticapproachesofthePoetrsquoswork

99ΙΜΠΠαλαμάςσ256100ΙΜΠΠαλαμάςσ257101ΙΜΠΠαλαμάςσ355

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

231

Πρινεπιχειρήσωμιασύντομηεπισκόπησητωνσυμβολώνκαιτωνσυμπερασμά-τωντουΣυνεδρίουμαςθέλωναεκφράσωτηνχαράμουπουφτάσαμεαισίωςστηνουσιαστικήολοκλήρωσητωνεργασιώντουόπωςοιπαλιοίαντιγραφείςκωδίκωνπουπαρομοίαζαν τηνπεράτωση της εργασίας τους μεπροσόρμισησεασφαλήλιμέναΈπειτανrsquoαναφέρωμερικάστοιχείαπουαφορούνστηνθεματολογίακαιτηνπροετοιμασίατηςοργάνωσήςτουΠρώτα-πρώταόσοναφοράστηναπόφασηγιατοαντικείμενοτουΣυνεδρίουηΕπιστημονικήΕπιτροπήέλαβευπόψητιςεξήςπαραδοχές(α)οΠαναγιωτόπουλοςαποτελείμιαφυσιογνωμίααναγεννησιακούτύπουμετηνπολυμέρειατουέργουτουκαιτηνεπιτυχήενασχόλησημεόλαταείδητουλόγου(β)τολογοτεχνικόέργοτουκαιπερισσότερογνωστόείναιαλλάκυρίωςμελετήθηκεαρκετάστοπροηγούμενοσυνέδριοπουδιοργάνωσετοΕλλη-νικόΕκπαιδευτήριοndashΣχολήΙΜΠαναγιωτόπουλουσεσυνεργασίαμετονΣύλλο-γοΑποφοίτωνΕλληνικούΕκπαιδευτηρίου1ΣυνεπώςηεπανάληψηενόςγενικούσυνεδρίουδενθαήτανσκόπιμηΓιrsquoαυτόαποφασίσθηκεημελέτητήςεξίσουμετολογοτεχνικόσπουδαίαςπλευράςτουέργουτουπουείναιηΚριτική

ΈρχομαιστασυμπεράσματαΓιατηνεπαγωγικότερηπαρουσίασήτουςομα-δοποιώτις εισηγήσειςανάλογαμε τοαντικείμενό τουςΗ εισήγηση τουκΠυ-λαρινούείχεστόχοndashκαι έτσιλειτούργησεndashωςεισαγωγήστοΚριτικόΈργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουΗδουλειάαυτήδενήτανκαθόλουεύκοληόπωςμπορείναεικάσεικανείςδιότικαιεποπτείατουόλουήταναπαραίτητηκαιδιαχείρισητουυλικούόχιτυχαίαΈτσιόσοοχρόνοςτοεπέτρεπεμαςπαρουσίασεταπολλάπεδίαάσκησηςτηςκριτικήςαπότονΠαναγιωτόπουλοπουείναιηλογοτεχνικήκατrsquoεξοχήνκριτικήηβιβλιοκριτικήητεχνοκριτικήηδοκιμιακήκαιηκοινωνικήκριτικήπουβρίσκονταισταπολλάβιβλίατουαλλάκαιστοναπίστευτοαριθμόαθησαύριστωνάρθρωνκαιμελετώνστονπεριοδικόκαιτονημερήσιοτύποαλλά

1ΒλΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου4ηΕπιστημονικήΣυνάντησηΠρα-κτικάεπιμΘεοδόσηςΠυλαρινόςΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουΑθήνα2003

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

232

καισεεγκυκλοπαιδικάλεξικάΟΠαναγιωτόπουλοςάσκησετηνπολύπλευρηκρι-τικήτουμεγνώσηευαισθησίασυνέπειαθάρροςτηςγνώμηςτουκαικύροςΟκΠυλαρινόςκατόρθωσεναμαςδώσειτηνεικόνατουωκεανούσrsquoέναποτήρινερούπουήτανοχρόνοςτων25λεπτώντηςώρας

ΔύοεισηγήσειςεκείνεςτουκΚαράογλουκαιτουκΑγγελάτουκινήθηκανκατrsquo εξοχήν στοπεδίο των θεωρητικώνπροβληματισμών για τηνφυσιογνωμίατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουΣτόχοςτηςπρώτηςυπήρξενηlaquoκριτικήτηςκριτικήςraquoτουΠαναγιωτόπουλουδηλαδήηαναζήτησητηςαπάντησηςστηνερευ-νητικήυπόθεσηlaquoτίείναι ίσωςκριτικήγιατονΙΜΠαναγιωτόπουλοraquoΑπότηνανάλυσησυγκεκριμένωνμελετώντουσεπεριοδικάτηςδεκαετίαςτουrsquo40καιτηνεισαγωγικήμελέτητουγιατηνΝεοελληνικήΚριτικήστοντόμο42τηςlaquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςraquoοκΚαράογλουμαςαπέδειξενότιοΠαναγιωτόπουλοςδενάσκη-σετηνκριτικήαπαράσκευοςκαιεμπειρικάαλλάlaquoδυναμωμένοςμεθεωρίακαιμελέτηraquoμεαποτέλεσμαηκριτικήτουναστηρίζεταισεθεωρητικέςαρχέςκαικα-νόνεςΣτονίδιοκύκλοτωνθεωρητικώνπροβληματισμώνκαιπροϋποθέσεωνγιατηνάσκησητηςκριτικήςκινήθηκεκαιηδεύτερηεισήγησηΟκΑγγελάτοςμαςαπέδειξεπωςοΠαναγιωτόπουλοςμεβάσημιασυγκεκριμένησυνθετικήαντίλη-ψηπουστηρίζεταισεορισμένακριτήριαόπωςείναιοιιστορικοίόροιτηςδιαμόρ-φωσηςτωνλογοτεχνικώνπαραδόσεωνμετιςσυνέχειεςκαιτιςρήξειςτουςαπότηνμιααλλάκαιηκατάκτησηενόςάρτιουοργάνουδιαπόρθμευσηςτηςσκέψηςπουείναιηγλώσσααπότηνάλλη ισορροπείδόκιμαανάμεσαστηνιστορίατηςλογοτεχνίαςκαιτηνκριτικήμεαποτέλεσμαναδιατυπώνεικαίριεςπαρατηρήσειςγιατηνπεζογραφικήπαραγωγήτηςπεριόδου1920-1940

Μετά τις θεωρητικέςαυτέςπροσεγγίσεις για τηνφυσιογνωμία της κριτικήςτουΠαναγιωτόπουλου έρχομαιστοβασικόέργουποδομήςπουείναιηΒιβλιο-γραφίααφετηρίαsinequanonκάθεσοβαρήςμελέτηςενόςσυγγραφέαΗβιβλιο-γραφίαείναιέναπερίεργοέργοΑντηνδεικανείςαποσπασματικάδηλαδήαπότηνπλευράτουβιαστικούχρήστηπουπροστρέχεινrsquoαντλήσειπέντε-δέκαψηφί-δεςαντιλαμβάνεταιμεντηνχρησιμότητάτουχάνειόμωςτηνεικόναΑνόμωςτηνπροσεγγίσεικάποιοςστοσύνολότηςμεόλεςτιςψηφίδεςστηνθέσητουςτότεβλέπειμιαπανοραμικήεικόνασυναρπαστικήτηνοποίασυνθέτουνοόγκοςτουέργουηγνώσηηπολυμέρειακαιητεράστιαθεματολογίαΑυτάόλαμαςταέχειδώσειηκατrsquoεξοχήναρμόδιακΠαναρέτουαφούηίδιασυνέταξεαυτότοέργοΗβιβλιογραφίακαλύπτειταέτη1916-1982Απότα3295λήμματατα3179είναιηεργογραφίακαιμόνο116ηφιλολογίαΕύχομαινασυνεχισθείκάποτετοέργο

ΤηνχαρτογράφησητηςπλούσιαςεργογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουστονημερήσιοτύποαπότο1917έωςτοτέλοςτηςζωήςτουτο1982μαςπαρουσίασεοκΒαρελάςΣτηνεισήγησηαυτήεξετάστηκανιδιαίτεραοιδιαρκέστερεςκαισημαντικότερεςσυνεργασίεςτουστιςεφημερίδεςΔημοκρατία(1924-1926)Πρω-ΐα(1933-1940)καιΕλευθερία(1965-1967)ΟκΒαρελάςέμπειροςερευνητήςκαιικανόςχειριστήςμεγάλωνσυνόλωνπληροφοριώνμαςέδωσετηντάξητωναριθ-

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

233

μητικώνδεδομένωνδιερεύνησετιςιδιαιτερότητεςτωνάρθρωνκαιτιςανάλογεςπροσαρμογέςτουςσεσχέσημετηνποικιλίακαιτονχαρακτήρατωνεντύπωνμαςπαρουσίασετηνπλούσιαθεματολογίατουςκαιτηναδιαμφισβήτητηποιότηταπολλώναπόαυτάΕίναιγνωστόβέβαιαότιαπότοπολύενδιαφέροναυτόυλικόμικρόμέροςμόνονέχειπεριλάβεισεβιβλίατουοΠαναγιωτόπουλοςΣτονχώροτωνσυνεργασιώντουΠαναγιωτόπουλουκινήθηκεκαιηεισήγησητηςκΟικονο-μοπούλουΠρόκειταιγιατηνlaquoΒασικήΒιβλιοθήκηraquoενόςεμβληματικούκαιμακρό-πνοουέργουτηςδεκαετίαςτουrsquo50τοοποίοουδέποτεέχασετηνχρησιμότητάτουΕδώεπισημάνθηκανδύοβασικέςπαράμετροιτιςοποίεςυπογραμμίζουμε(α)είναιτοαναγνωρισμένοκύροςτουΠαναγιωτόπουλουοοποίοςμαζίμετονκαθηγητήΔιονύσιοΖακυθηνόκαιτονφιλόσοφοκαιδοκιμιογράφοΕυάγγελοΠαπανούτσοαποτελούσαντηνσυντακτικήεπιτροπήγιατηνδιεκπεραίωσητουγιγαντιαίουαυ-τούέργουγιαόλαταγραμματειακάκαιλογοτεχνικάείδηαπότον11οαιώναέωςταμέσατου20ού(β)ΟΠαναγιωτόπουλοςπέραντουεποπτικούκαισυμβουλευ-τικούρόλουτουωςσυντάκτηεπιμελήθηκετουςτόμουςγιατονΓεώργιοΒιζυηνόγιατοΙστορικόΜυθιστόρημακαιαπόκοινούμετουςάλλουςδύοσυντάκτεςτονεξαιρετικάενδιαφέροντατόμογιατηνΝεοελληνικήΚριτικήΌλεςαυτέςτιςπτυχέςκαιτηνσημασίατουςανέδειξενηκΟικονομοπούλουμετηνεισήγησήτης

Ο επόμενος κύκλος που περιλαμβάνει δύο επίσης εισηγήσεις αναφέρεταιστηνενασχόλησητουΠαναγιωτόπουλουμετηνπαλαιότερηλογοτεχνίαμαςέωςτηνΕπανάστασηΑυτήντηνπερίοδοδιερεύνησανοκΞούριαςκαιηκΔημάκηΜε την εισήγησή του ο κ Ξούριας επισήμανε πρώτον ότι οι περί ού ο λόγοςμελέτες είναι ολιγάριθμες δεύτερον ότι η ορολογίαπου χρησιμοποιεί οΠανα-γιωτόπουλοςστηνβάσητουδιπόλουλογιοσύνηλογοτεχνίακαθορίζειανάλογακαιτηναντιμετώπισηαπόμέρουςτουτωνσχετικώνκειμένωνταπροϊόντατηςλογιοσύνηςυπήρξανπερισσότερααλλάκυρίωςυπήρξανχρήσιμαγιατονυπό-δουλοελληνισμόενώταλογοτεχνικάέργατης ίδιαςπεριόδουήσανολιγότεραΟΠαναγιωτόπουλος είχε εποπτεία της παλαιότερης περιόδου της λογοτεχνίαςμαςηδεαποσαφήνισητηςκριτικήςστάσηςτουόπωςμαςέδειξεοκΞούριαςείναιχρήσιμηγιατηνκριτικήαποτίμησητωνπροϊόντωντηςεπόμενηςπεριόδουτης laquoνεοελληνικήςraquo όπως την ονομάζει ο Παναγιωτόπουλος Η εισήγηση τηςκΔημάκηκινείταιστηνίδιαπερίοδοαλλάαφοράσεσυγκεκριμένοσυγγραφέαπουείναιοΚοραήςΗκΔημάκημαςπαρουσίασεέναάγνωστοκείμενοτουΠανα-γιωτόπουλουτοοποίοεπισήμανεστοΙστορικόΑρχείοτουΠανεπιστημίουΑθη-νώνμετίτλοlaquoΟΑδαμάντιοςΚοραήςωςλογοτέχνηςκαιδιδάσκαλοςύφουςraquoτοοποίοπροόριζεγιαδιδακτορικήδιατριβήΩςεισηγητήςορίστηκεοκαθηγητήςτηςΑρχαίαςΕλληνικήςΦιλολογίαςΕμμανουήλΠεζόπουλοςΤοκείμενουπεβλήθηδύοφορές(19351941)όπωςακούσαμεαλλάηδιαδικασίαδενδιεκπεραιώθηκεγιααδιευκρίνιστουςακόμαλόγουςΑπότηνανάλυσητουκειμένουφάνηκεηεπι-στημονικήμεθοδικότητακαιηκριτικήοξύνοιαμετηνοποίαοΠαναγιωτόπουλοςεπιχειρείνrsquoαναδείξει τιςλογοτεχνικέςσυνιστώσεςτηςδημιουργίαςτουΚοραή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

234

Είναιαυτονόητοπωςηπεριέργειαόλωνμαςθαθεραπευθείμετηνεπιβαλλόμενηδημοσίευσητουκειμένου

ΓιατηνπερίοδομετάτηνΕπανάστασηακούσθηκαντέσσεριςανακοινώσειςοιοποίεςδιερεύνησαντηνκριτικήαποτίμησητουΠαναγιωτόπουλουγιαμείζονεςσταθμούςτηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςτονΣολωμόκαιτονΚάλβοτονΠαλα-μά τονΚαβάφη και τονΚαρυωτάκηΗ κΑφροδίτηΑθανασοπούλου εξέτασεμε γνώσηκαι ευαισθησία τιςκριτικέςαπόψεις τουΠαναγιωτόπουλουγια τουςπατέρεςΣολωμόκαιΚάλβοαλλάκαιάλλουςεπτανησίουςποιητέςΕρευνητικόυλικότηςαποτέλεσανκατrsquoεξοχήναλλάόχιμόνονοιέξιτόμοιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνσειράςτηνοποίαεύστοχααποκαλείlaquoάτυπηγραμματολογίαraquoΗ κ Αθανασοπούλου επισήμανε την αισθητική θεωρία του ΠαναγιωτόπουλουγιατονποιητικόλόγογενικάκαιειδικάτιςαπόψειςτουγιατονΣολωμόκαιτονΚάλβοσεσύγκρισημετουςσύγχρονούςτουςποιητέςτηςlaquoΠαλαιάςraquoλεγόμενηςΑθηναϊκήςΣχολήςαλλάκαιμrsquoεκείνουςτηςγενιάςτουΠαλαμά

ΟΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονΠαλαμάκαιστονΚαβάφηδύοξεχωρι-στούςτόμουςαπότουςέξιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνένεκατηςσημασίαςτουςωςσταθμώνκαιαφετηριώντηςνεοελληνικήςποίησηςΤηνπερίπτωσητηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαλαμάεξέτασεογράφωνοοποίοςανέφερεότιησχέσηαυτήυπήρξεδιαρκήςκαιδιαλεκτικήαλλάκυρίωςαποκαλυπτικήτουχαρακτήρατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουπουσυνδυάζειτηνφιλολογικήμεθοδικότητατηνκαλλιτεχνικήευαισθησίακαιτηνδίκαιηαποτίμησηΈτσιοΠαναγιωτόπουλοςστηνμονογραφίατουγιατονΠαλαμάδιατυπώνειεισαγωγικάτιςερευνητικέςυπο-θέσειςτουορίζειτιςεποχέςτηςπαλαμικήςποίησηςκαιεπισημαίνειτουςlaquoτόπουςraquoτηςενώπαράλληλαδιαγράφειταχαρακτηριστικάτηςπνευματικήςιδιοσυστασίαςτουποιητήπουείναιηδιπλήψυχήκαιοέντονοςσυγκρητισμόςΣτηνεισήγησηυπογραμμίστηκανκυρίωςδύοπράγματα(α)ηάποψητουΠαναγιωτόπουλουγιατηναποφασιστικήσημασίατουρόλουτουΠαλαμάγιατηννεοελληνικήποίησηκαι(β)ηάποψητουεισηγητήότιοΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουαποτελείμιαναπότις4-5πιοολοκληρωμένεςμονογραφίεςγιατοέργοτουποιητή

Ταχαρακτηριστικάτηςβαθιάςγνώσηςτηςμεθοδικότηταςκαιτηςευαισθησί-αςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουδιαπίστωσεκαιοκΚαψωμένοςστηνεισή-γησήτουγιατονΚαβάφηΟκΚαψωμένοςχαρακτηρίζειτηνμονογραφίαγιατονΚαβάφηπουαποτελείτονΔ΄τόμοΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνωςμελέτησυστηματικήδιότιεξετάζειπροοδευτικάτονάνθρωποτακοινωνικάκαιπολιτι-σμικάσυμφραζόμενατηςεποχήςτουταδιακριτικάγνωρίσματατηςέμπνευσήςτουτοαξιακότουσύστημακαθώςκαιταειδοποιάστοιχείατηςποιητικήςτου(γλώσσαστιχουργίατεχνικέςαισθητική)ΦάνηκεκαθαράαπότηνεισήγησηπωςησυμβολήτηςμονογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουγιατηνερμηνείατηςποίησηςτουΚαβάφηπαρrsquoόλοπουδημοσιεύθηκετο1946διατηρείακέραιηέωςσήμεραμέσαστονόγκοτηςκαβαφικήςβιβλιογραφίαςτηνσημασίατης

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

235

ΣπουδαίοςσταθμόςτηςεπόμενηςγενιάςστηνποίησήμαςείναιοΚώσταςΚα-ρυωτάκηςΤηνπερίπτωσηαυτήνεξέτασεοκΑγάθοςγνώστηςόλωντωνπαρα-μέτρωντηςπεριόδουμεβάσητοεκτεταμένομέροςτουΕ΄τόμουΤων προσώπωνκαιτωνκειμένων τοοποίοοΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονποιητήκαθώςκαι άλλα σημαντικά του κείμεναΟΠαναγιωτόπουλος εξετάζει εξελικτικά τηνγνωριμίατουμετονποιητήτηνσύντομηδιάρκειατουβίουτουτονάνθρωποτηνσχέσημετηνπαράδοσηκαιτουςπολιτικοκοινωνικούςκαιπολιτισμικούςόρουςτηςεποχήςΚαταλήγειμεταχαρακτηριστικάτηςποίησήςτουκαιτηναποτίμησήτηςΌλααυτάπαρουσιάσθηκανμεμεθοδικότρόποαπότονκΑγάθο

Ο Παναγιωτόπουλος παράλληλα με την νεοελληνική λογοτεχνία μελέτησεκαι την ευρωπαϊκήΈτυχεπρόσφαταναχρησιμοποιήσωένακειμενάκι τουγιατονμεγάλονορβηγόσυγγραφέαΚνουτΧάμσουνκαιδιαπίστωσατοκαίριοτωνπαρατηρήσεώντουκαισταπιομικράτουκείμεναΑυτήντηνπεριοχήεξέτασεοκΓεράσιμοςΖώραςοοποίοςανέδειξετηνσυγκριτικήματιάτουΠαναγιωτό-πουλουαλλάκαιτοαπαραίτητοτηςσυνανάγνωσηςτηςελληνικήςμετηνευρω-παϊκήλογοτεχνίαΌπωςφάνηκεαπότηνεισήγησητακείμενααυτάείναιπολλάαλλάδιάσπαρταστουςτόμουςΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνσεταξιδιωτικάκείμενααλλάκαισεπολλάάλλαέντυπαΚαίριααντικείμενατωνπροβληματι-σμώνκαιτωνκριτικώνndashσυγκριτικώνπροσεγγίσεωντουΠαναγιωτόπουλουείναιτανεωτερικάρεύματατηςευρωπαϊκήςλογοτεχνίαςσεσχέσημετηνελληνικήοαισθητισμός οι τάσεις της ευρωπαϊκήςπεζογραφίας της εποχής του αλλά καικρίσειςκαιαπόψειςγιαπολλάπρόσωπακαιθέματαπουμαςπαρουσίασεστηνεισήγησήτουοκΖώρας

ΟιπεριοχέςτηςγνώσηςτηςμελέτηςτηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιω-τόπουλουδενέχουντελειωμόΤρειςσπουδαίεςπεριοχέςτηςσκέψηςκαιτωνπρο-βληματισμώντουστιςοποίεςαφιέρωσεμεγάλομέροςτηςζωήςκαιτηςκριτικήςτουσκέψηςείναιοδοκιμιακόςλόγοςητεχνοκριτικήκαιηπαιδαγωγίαωςθεωρίακαιπράξηΤοδοκιμιακότουέργοείναιπλουσιότατοκαιγνωστότατοένεκατηςσταθερήςεπιλογήςτουωςυποδειγματικούνεοελληνικούλόγουΤαχαρακτηρι-στικάτουέργουαυτούανέλυσεμεκύροςοκΝάκαςμεταφραστήςδοκιμίωντουMontaigneκαιειδικόςστηνμελέτητουείδουςκαιστηνμελέτητηςγλώσσαςΈτσιμαςπαρουσίασεταιδιαίτεραχαρακτηριστικάτηςδοκιμιογραφίαςτουΠαναγιω-τόπουλουτιςθεωρητικέςαπόψειςτουγιατοδοκίμιοαλλάκαιτηνκαλλιεργημένηγλώσσατηςδιαπόρθμευσηςτωνδιανοημάτωντου

ΜέγαπεδίοάσκησηςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουήτανκαιητεχνοκρι-τικήΤαβιβλίαοιμελέτεςταάρθραοιαναφορέςσεόλεςτιςμορφέςτηςτέχνηςαλλάιδιαίτεραστηνζωγραφικήείναιαναρίθμηταΘαέλεγεκανείςότιδενυπάρ-χεικείμενότουπουναμηνέχεισχετικήαναφοράΑυτάόλαείναιβέβαιααποτέ-λεσματηςαγάπηςτουγιατηντέχνησυνακόλουθοτηςοποίαςείναιηβαθειάτουγνώσηΤηνανάδειξηκαιαποτίμησητουέργουαυτούανέλαβεκαιδιεκπεραίωσεμετονκαλύτεροτρόποηκΚαλογήρουηοποίαεπεσήμανεπολύσωστάπωςαυτή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

236

ηπροσέγγισήτουενεργοποίησεέναείδοςπαλίμψηστηςγραφήςστοοπλοστάσιότουώστεμέσασταγραπτάτουναζωντανεύουνωςεικόνεςταπράγματαΠρο-σωπικάαυτήηπαρατήρησημrsquoέκανενασκεφθώτηνεξεικονιστικήτακτικήτουΚάλβουτουοποίουπολλέςπεριγραφέςαποτελούνοπτικοποίησητωνιδεώντου

ΗπαιδαγωγίαήτανημεγάληέγνοιατουΠαναγιωτόπουλουΩςδιανοούμενοςωςφιλόλογοςκαιωςυπεύθυνοςτηςΣχολήςπουφέρειτοόνομάτουυπηρέτησετηνπαιδείαεπίέξιδεκαετίεςΩςανήσυχοπνεύμακαιωςμάχιμοςεκπαιδευτικόςαναπτύσσεισυχνάτουςθεωρητικούςτουπροβληματισμούςσεπολλάτουκείμεναγιαταθέματατηςπαιδείαςγιατουςπροσανατολισμούςτηςταπρογράμματατασχολείατουςεκπαιδευτικούςενολίγοιςγιατουςκύριουςσυντελεστέςτηςεκ-παίδευσηςώστεηπαιδείαναείναιτομέσοτηςανάπτυξηςτουνουκαιτηςψυχήςτωννέωνΕλλήνωνγιαναγίνονταιδημιουργικοίάνθρωποικαιπάνωαπrsquoόλασυ-νειδητοίπολίτεςΑυτάόλαταανέπτυξεμεεπαγωγικότρόποηειδικήσταθέματατηςΘεωρίαςκαιτηςΙστορίαςτηςΕκπαίδευσηςκαιτηςΕκπαιδευτικήςΠολιτικήςκΠολυάνθηΤσίγκου

ΚλείνωτηνπρόχειρηαυτήσύνοψημεδύοεπισημάνσειςκαιτρειςπροτάσειςΠρώταοιεπισημάνσειςΗπρώτηόλεςοιεισηγήσειςυπήρξανυψηλούεπιπέδουδιότι όλοι οι εισηγητέςωριμότεροι και νεότεροι είναι ειδικοί στα θέματαπουπραγματεύθηκανΗδεύτερηκοινόςτόποςόλωντωνεισηγήσεωνείναιότιηάσκη-σητηςκριτικήςπροϋποθέτειτηνκατοχήόλωντωνστοιχείωνadhocγνώσητωνσυμφραζομένων (κοινωνικώνπολιτικώνκαιπολιτισμικών)θεωρητικόοπλισμόεποπτείατηςιστορικότηταςτωνφαινομένωνικανότητασύγκρισηςφιλοσοφικήθεώρησητωνπραγμάτωνήρεμοπάθοςκαιικανότηταδιατύπωσηςτωνσκέψεωνμεγλώσσαεύστοχηκαιτέρπουσαδηλαδήαυτόπουδιαπιστώσαμεόλοιγιατονΠαναγιωτόπουλοΜεβάσητιςεπισημάνσειςαυτέςείναιαυτονόητοότιταΠρα-κτικάτουΣυνεδρίουθrsquoαποτελέσουναπαραίτητοέργοαναφοράςγιαόσουςθαθελήσουνναμελετήσουντοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουκαιναπροσεγγί-σουντηνκριτικήτουσκέψη

Προχωρώστιςτρειςπροτάσειςοιοποίεςεύχομαιναπραγματοποιηθούνότανηπατρίδαμαςβρειένανκανονικόβηματισμόκαιοιπροϋποθέσειςτοεπιτρέψουν

ΗπρώτησυνέχισητηςΒιβλιογραφίαςΙΜΠαναγιωτόπουλουδεδομένουότιέχουνπεράσει35χρόνιααπότηνέκδοσήτηςκαικυρίωςσυμπλήρωσητουδευτέ-ρουμέρουςπουαφοράστηνφιλολογίασχετικάμετοέργοτου

ΗδεύτερηεπανέκδοσητουκλασικούκριτικούέργουτουΤαπρόσωπακαιτακείμεναμετηνπροσθήκηλεπτομερώνευρετηρίωνπροσώπωνκαιπραγμάτωνσεκάθετόμο

Ητρίτησυναγωγήεπιλογήκαιέκδοσητωνσημαντικότερωνκριτικώνμελετώνκαιάρθρωντουσεεφημερίδεςκαιπεριοδικάπουδενπεριέλαβεοίδιοςσετόμους

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

237

ΚαταλήγωηυψηλούεπιπέδουπολυκριτικήπρoσέγγισητουκριτικούέργουτουΙΜΠαναγιωτόπουλουπιστώνεταικατrsquoεξοχήνστουςειδικούςεισηγητέςπουέλαβανμέροςστοΣυνέδριοΑυτόδικαιώνεικαιτηναπόφασητηςΕπιστημονικήςΕπιτροπήςαλλάκαιτιςστοχευμένεςπροσκλήσειςκαιτιςπολύμηνεςφροντίδεςτωνσυνδιοργανωτώντωνlaquoΦίλωντουΦιλολογικούΣυλλόγουΠαρνασσόςraquoτουlaquoΙδρύματοςΚωστήΠαλαμάraquoκαιτηςlaquoΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚΓΚασίνης

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

72

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

laquoΑλυσίδεςraquoόπουάξοναςείναιτοφως64αλλάκαιοιlaquoΑλυσίδεςraquoωςπροθάλαμοςτουΔωδεκάλογουτουΓύφτου65

Ταυτόχρονα οΠαναγιωτόπουλοςαποδεικνύεται και αισθαντικόςαναλυτήςτης μικροδομής του ειδικούβάρους της λέξης και τουκυρίαρχουρόλου της66Επισημαίνειακόμητηνσυνεχήπάληθέσεωνκαιαντιθέσεων67καιτωνστρατηγι-κώντουλόγουπουξεκινούναπότοατομικόκαιμερικόκαιγενικεύουν68laquoκάτεχετηνκαθολικότηταraquoγράφειπράγμαπουlaquoσυναντούμεμονάχασταπολυδύναμαπνεύματαraquo69Ούτωςήάλλωςπραγματικήποίησηδενμπορείναυπάρξειχωρίςτηνδύναμητουφιλοσοφικούετασμούκαιτηνυπαγωγήτουπολυκερματισμένουκόσμουσεευρύτερασύνολακαιαρχές

ΒέβαιαναμηνπιστέψεικανείςότιοΠαναγιωτόπουλοςδενέχειεπιφυλάξειςκαιαντιρρήσειςόσοναφοράστηνπαλαμικήποίησηΑφούτόλμησεονεοσσόςτων20χρόνωνστηνδιάλεξητου1921πόσομάλλονεδώστηνμείζοναπαλαμικήτουκατάθεσηΟΠαναγιωτόπουλοςδενμασάταλόγιατουεπισημαίνειμενταυψηλάκατορθώματατηςποίησηςτουΠαλαμάσημειώνειόμωςκαιτιςπαρατηρήσειςτουφέρνωδύομόνον70παραδείγματαΣολωμόςndashΠαλαμάςγράφειοΠαναγιω-τόπουλοςγιαταΜάτιατηςψυχήςμου (1892)ότιπαράτονστίχοτουΣολωμούησυλλογήδεναποπνέειτοπαράδειγματουΣολωμού71καιαλλούlaquoόσοκαιναψάξουμετοέργοπουμαςαφήνειοΠαλαμάςδεθαβρούμεστίχουςπολλούςαλη-θινάαντάξιουςτηςσολωμικήςπαράδοσηςraquo72ΟιπαρατηρήσειςείναικαιοιδύοορθέςωςδιαπιστώσειςπούπάσχουνόμωςστοότιαφήνουντονανυποψίαστοαναγνώστηναυποθέσειότιοΠαναγιωτόπουλοςκάνειποιητικήσύγκρισηδεδο-μένου ότι είναι λάθος ναψάχνουμε να βρούμε τονΣολωμό στονΠαλαμά τηναπάντησητηνδίνειέμμεσακαιάμεσακαιίδιοςδηλγράφειότιηνεότερηποίησηδενακύρωσετονΠίνδαροτονΒιργίλιοκαιτονΔάντηγνήσιοςποιητικόςλόγοςείναικαιομουσικά εκπεφρασμένοςλόγοςκαιη εποποιία δηλπολλοί είναιοιδρόμοιπουέχειονουςκατάτονΣολωμόκαιοιτρόποιπουέχειηποίησηΠιοάμεσηαπάντησηndashδιευκρίνισηβρίσκουμε50σελίδεςπιοκάτωστηνμεγάλημελέ-τηγιατονΠαλαμάοΣολωμόςκαιοΠαλαμάςείναιlaquoδυοιδιοσυγκρασίεςολότελα

64ΙΜΠΠαλαμάςσ110-111πρβσ128-12965ΙΜΠΠαλαμάςσ11266ΙΜΠΠαλαμάςσ97αλλούπαρατηρείτηνχρήσηκαιτονρόλοτωνυποκοριστικώνγιατηνέκφρασηαγάπηςκαιπόνουόπωςλχστονΤάφοβλόπσ10467ΙΜΠΠαλαμάςσ13468ΙΜΠΠαλαμάςσ11469ΙΜΠΠαλαμάςσ28670ΗγνώμητουλχότιχάριζετηνδάφνηαπλόχερασεδικαίουςκαιαδίκουςδενευσταθείδιότιπρώτονοιπερισσότεροιΒάρναληςΚαζαντζάκηςΣεφέρηςΡίτσοςαλλάκαιοίδιοςοΠανα-γιωτόπουλος(βλπαραπάνωτιςσημειώσεις1718και24)αποδείχθηκανσπουδαίοιλογοτέχνεςδεύτεροντουςάλλουςτουςενθάρρυνενασυνεχίσουναλλάτουςεπεσήμαινεπόσοπολλήδου-λειάχρειάζεταικαιπόσοδύσκολοςείναιοδρόμοςτηςτέχνης71ΙΜΠΠαλαμάςσ6472ΙΜΠΠαλαμάςσ252

73

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

διαφορετικέςraquo73άρακαιοιδύοποιητικοίτρόποιείναιδιαφορετικοίαλλάνόμιμοιαλλάκαιγενικότερα(α)ταέργαλοιπόνπρέπειμεννακρίνονταιμετουςδικούςτουςόρουςκαινόμους74αλλάlaquoκαιτονόμομας [δηλαδήτασταθεράκριτήρια]κιαπότησύγκρισητούτηθαβγειητελικήκρίσηraquoκαι(β)laquoηποιητικήμεγαλοσύ-νηδεμετριέταιμεπήχυδανεικόπαράμονάχαμετομέτροπουηίδιαπροσφέ-ρειraquo75 Σημειώνει ακόμηως μειονέκτημα την συγκέντρωση λεπτομερειών όπουθααπαιτείτοολιγόλογησυμπύκνωσηΗπαρατήρησηείναιορθήανπρόκειταιγιαλυρικάποιήματαδενευσταθείότανπρόκειταιγιαμεγάληςπνοήςέργαΌμωςοΠαναγιωτόπουλοςωςάξιοςκριτικόςγνωρίζειότιlaquoοδημιουργόςαξίζειπάνταόσοαξίζουνοιπιοευτυχισμένεςεμπνεύσειςτουτατελειότεραέργατουεκείναπουαντιπροσωπεύουνουσιαστικότερακαιτοεσωτερικότουθησαύρισμακαιτηνεκφραστικήτουδύναμηraquo76

Κωδικοποιώσχεδόνασχολίασταταγενικάσυμπεράσματάτου(α)Ηκαίριαπροσφοράτουστονκριτικόλόγοηεισαγωγήτουελληνισμούσε

πρόσωπαπράγματαρεύματατηςτέχνης77ηlaquoαδαπάνητηπαρακαταθήκηraquo78τηςπολυμάθειάςτουηαξίατωνανέκδοτωνκριτικώνάρθρωνπουπρέπειναδημοσι-ευθούν79οκλασικορομαντικόςχαρακτήραςτηςκριτικήςτου80καιηβασικήτουαρχήlaquoαγαπώσυγκρίνωκρίνωεγκατασταίνωraquo81

(β)Ηπραγματικήεσωτερικήβιογραφίατουπροκύπτειμέσααπότοέργοτου82διότιορθάπιστεύειοΠαναγιωτόπουλοςότιlaquoολόκληροτοέργοτουδενείναιπαράμιααδιάκοπηποικιλόμορφηκαιποικιλόχρωμηαυτοεξομολόγησηraquo83

(γ)ΟΠαλαμάςτόλμησενακάμειποίησηγιατουςλίγους84καθιστώνταςτηναγώνισμα τεράστιο85 ανεβάζοντας το έργοσε laquoδυσθεώρητοraquoύψος86Όμως μετηνυπεύθυνηαντιμετώπισητουλόγουόπωςοΣολωμόςκαιοΚάλβος87καιτονακαταπόνητοαγώνατουκαιτηνεπιδίωξητουανέφικτου88κατέστησετονδρόμο

73ΙΜΠΠαλαμάςσ30474ΙΜΠΠαλαμάςσ34275ΙΜΠΠαλαμάςσ258πρβόπσ111-11276ΙΜΠΠαλαμάςσ34377ΙΜΠΠαλαμάςσ274-27578ΙΜΠΠαλαμάςσ11079ΙΜΠΠαλαμάςσ35580ΙΜΠΠαλαμάςσ32381ΚωστήςΠαλαμάςΆπαντατ8ltΠεζοίΔρόμοιΑ΄gtσ113πρβΙΜΠΠαλαμάςσ32382ΙΜΠΠαλαμάςσ36283ΙΜΠΠαλαμάςσ26584ΙΜΠΠαλαμάςσ33685ΙΜΠΠαλαμάςσ33786ΙΜΠΠαλαμάςσ335-33687ΙΜΠΠαλαμάςσ33588ΙΜΠΠαλαμάςσ141πρβσ177

74

τηςποίησηςπιοβατό89ΧωρίςτοlaquoολοκαύτωμαraquoτουΠαλαμάγράφειοΠαπατζώ-νηςούτεκανθαμπορούσεναονειρευτείαυτήντηνπορείατοlaquoολιγάριθμοσμήνοςαετιδέωνμαςσαντονΣεφέρηκαισαντονΕλύτηraquo90laquoΑυτόςφορτώθηκεστηνράχητουόλατrsquoάχαραβάρηενόςσυγχρονισμούπουεπιβαλλότανπολυμερέστατουηθικούκοινωνικούγλωσσικούαισθητικούraquo91καιστάθηκετοκέντροτηςπνευ-ματικήςζωής92καιηπλατύτερησυνείδησηγιαμισόναιώνα93

ΚαιγιατονΠαναγιωτόπουλοστάθηκεοδηγόςόπωςομολογείο ίδιοςlaquoμουάνοιξεπολυσήμαντουςδρόμουςκαιστηντέχνηκαιστηνσκέψηraquo94 γράφει Ιδι-αίτερατοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουέχειωςπρότυποτοκριτικόέργοτουΠαλαμάόπωςέχειήδηπαρατηρηθεί95όσοναφοράστηνβαθιάγνώσητηνακριβοδίκαιηαποτίμησηαλλάκαιστηνφράσηακόμη96

Καιητελικήαποτίμησήτουδιατυπωμένημrsquoέναναντίλογοκιέναλόγογρά-φειlaquoκαταλογίζειςστονΠαλαμάτέτοιαβαρύταταελαττώματατέτοιεςαδυναμίεςαθεράπευτεςκrsquo εξακολουθείς να τονπιστεύειςσπουδαίοraquoκαιαπαντάο ίδιοςlaquoοΠαλαμάςκαιμrsquoόλατουταπαραστρατήματακαιμrsquoόλατουτα ελαττώμα-τααπόδειξεσrsquoόλητουτηζωήπωςκατέχειρωμαλέακαιπολύτροπητηνακέριαποιητικήσυνείδησηΕίτανπολυδύναμηλυρικήφύσηraquo97Στηνεσώτατηουσίατηςηποίησήτουπαράτουςlaquoχίλιουςδρόμουςraquoπουακολουθεί είναιλυρική είναιεκείνοτομέρος τοοποίοθαδιασωθείγράφειοΠαναγιωτόπουλοςlaquoόπουπιοανόθευτοςκαιπιομαστορικάξεσκεπάζεταιολυρικόςτουκραδασμόςraquo98laquoΤολυ-ρικότουκύτταροείτανένακύτταροπολυδύναμοπολύμορφοαδαπάνητοβαθύ-ταταδημιουργικόένακύτταροπουβρισκότανολοένασεοργασμόπουγεννο-

89ΙΜΠΠαλαμάςσ33090ΒλΤάκηςΠαπατζώνηςlaquoΤομεταφραστικότουέργοraquoΓράμματαltΕπιμνημόσυνοτεύχοςgt1943σ27491Παπατζώνηςόπσ27392ΙΜΠΠαλαμάςσ35093ΙΜΠΠαλαμάςσ255πρβσ28994ΙΜΠΠαλαμάςσ1395ΒλΠΔΜαστροδημήτρηςlaquoΘέματακαιπροβληματισμοίσταΠρόσωπακαιτακείμενατουΙΜΠαναγιωτόπουλου(μιασυνοπτικήεξέταση)raquoστοΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙΜΠανα-γιωτόπουλου4ηΕπιστημονικήΣυνάντησηΠρακτικάΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπου-λουΑθήνα2003σ173-17496ΠαραθέτωένααπόσπασμααπότηνμελέτητουγιατονΠαλαμάτοοποίοεάνέβλεπαναδέ-σποτοοι γνωρίζοντες τονκριτικό λόγοκαι τωνδύο δενθαμπορούσαν νrsquoαναγνωρίσουνσεποιονανήκειαντιγράφωlaquoοποιητήςβέβαιοςγιατηναξιοσύνητουεπιστρέφεισυχνάστονπα-ραδομένοστονιερότατοδεκαπεντασύλλαβοκαιτονπλάθεικαιτονξαναπλάθεικαιτονλυγάεικαιτοναπλώνειμεαπανωτέςσυνιζήσειςκαιτονστεριώνεικαιτουδίνειτοβαρύπερπάτηματουκουρασμένουστρατοκόπουκαιτοαλαφροκυμάτισματουανάερουκλώνουκατάτηδιάθεσητηςστιγμήςκαιχύνειμέσατουόλητηνκατασταλαγμένηλυρικήτουορμήμrsquoαιφνίδιαξεσπάσματαπάθους εδώκαι κει ξεσπάσματαυποταγμέναπάνταστο νόημα ενός εσώτερουρυθμούraquo βλΙΜΠΠαλαμάςσ213-21497ΙΜΠΠαλαμάςσ25598ΙΜΠΠαλαμάςσ371πρβσ258πρβΆνταΚατσίκη-ΓκίβαλουlaquoΟΚωστήςΠαλαμάςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquoΠόρφυραςτχ97(Οκτώβριος-Νοέμβριος2000)σ497498

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

75

βολούσεακατάπαυταπουδεγνώρισεαπαυδημόraquo99Ήτανέναπνεύμαβαθύταταρομαντικό100όχιβέβαιαμετηντρέχουσασημασίατουόρουαλλάτουακατα-πόνητουκυνηγούτουανέφικτουΚαικαταλήγειοΠαναγιωτόπουλοςlaquoτοολοφά-νεροτοαμετακίνητοκατάτηνγνώμημουσυμπέρασμα[είναι]πωςηψυχήτουτραγουδιούείτανκrsquoηαληθινήψυχήτουraquo101

ΚρίνονταςτώρατονκρίνανταπρέπειναπούμεπωςοΚωστήςΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουείναιμιααπότιςπιοολοκληρωμένεςκαιισορροπημένεςολι-στικέςπροσεγγίσειςτουέργουτουΠοιητήπουοιειδότεςτηνκατατάσσουνμετα-ξύτωνκορυφαίωνμελετώνγιατοέργοτου

Abstract

The critical approach of Palamasrsquo work by IMPanagiotopoulos registers a circlewhichbeginswithhis1921 lecture and endswithhis1944big synthesisPalamas whichwasawardedwiththeldquoPalamasPrizerdquoTheawetowardsthePoetrsquosworklastedupto1925whentheldquoPalamascrisisrdquobeganashehimselfwritesThere-approachtookplacein1933andpeakedwiththe1944synthesis

Panagiotopoulosrsquostudyhastheadvantageofbeingwrittenbyaphilologistagreatauthor and critic therefore he combines the literary system the artistic sensitivityandthefairassessmentPanagiotopoulosexpressesinanintroductionhishypotheseswhich are concentrated into two places (a) there are many poetic ways (b) eachworkmust be judged under its own conditions Following that he sets the eras ofpalamicpoetryhighlightstheldquoplacesrdquoandregistersthecharacteristicsofthepoetrsquosintellectual personality which are the ldquodouble soulrdquo the intense juxtaposition andtheongoingbattleof theoppositesSumminguphisconclusionsheunderlines themasteryofhisversesthecyclicinspirationthetacticsthemacro-structuralsynthesisthemicro-structurallexicalmanagementtherobustpoeticconscienceandhisnever-ceasinglyricalcellwithoutomittingtostressoutsomeweaknessesAsaworthycritiche notes that the creatormust be judged by the happymoments of his inspirationCertainlyPanagiotopoulosrsquoPalamasisthoughttobeoneofthemostintegratedandholisticapproachesofthePoetrsquoswork

99ΙΜΠΠαλαμάςσ256100ΙΜΠΠαλαμάςσ257101ΙΜΠΠαλαμάςσ355

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

231

Πρινεπιχειρήσωμιασύντομηεπισκόπησητωνσυμβολώνκαιτωνσυμπερασμά-τωντουΣυνεδρίουμαςθέλωναεκφράσωτηνχαράμουπουφτάσαμεαισίωςστηνουσιαστικήολοκλήρωσητωνεργασιώντουόπωςοιπαλιοίαντιγραφείςκωδίκωνπουπαρομοίαζαν τηνπεράτωση της εργασίας τους μεπροσόρμισησεασφαλήλιμέναΈπειτανrsquoαναφέρωμερικάστοιχείαπουαφορούνστηνθεματολογίακαιτηνπροετοιμασίατηςοργάνωσήςτουΠρώτα-πρώταόσοναφοράστηναπόφασηγιατοαντικείμενοτουΣυνεδρίουηΕπιστημονικήΕπιτροπήέλαβευπόψητιςεξήςπαραδοχές(α)οΠαναγιωτόπουλοςαποτελείμιαφυσιογνωμίααναγεννησιακούτύπουμετηνπολυμέρειατουέργουτουκαιτηνεπιτυχήενασχόλησημεόλαταείδητουλόγου(β)τολογοτεχνικόέργοτουκαιπερισσότερογνωστόείναιαλλάκυρίωςμελετήθηκεαρκετάστοπροηγούμενοσυνέδριοπουδιοργάνωσετοΕλλη-νικόΕκπαιδευτήριοndashΣχολήΙΜΠαναγιωτόπουλουσεσυνεργασίαμετονΣύλλο-γοΑποφοίτωνΕλληνικούΕκπαιδευτηρίου1ΣυνεπώςηεπανάληψηενόςγενικούσυνεδρίουδενθαήτανσκόπιμηΓιrsquoαυτόαποφασίσθηκεημελέτητήςεξίσουμετολογοτεχνικόσπουδαίαςπλευράςτουέργουτουπουείναιηΚριτική

ΈρχομαιστασυμπεράσματαΓιατηνεπαγωγικότερηπαρουσίασήτουςομα-δοποιώτις εισηγήσειςανάλογαμε τοαντικείμενό τουςΗ εισήγηση τουκΠυ-λαρινούείχεστόχοndashκαι έτσιλειτούργησεndashωςεισαγωγήστοΚριτικόΈργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουΗδουλειάαυτήδενήτανκαθόλουεύκοληόπωςμπορείναεικάσεικανείςδιότικαιεποπτείατουόλουήταναπαραίτητηκαιδιαχείρισητουυλικούόχιτυχαίαΈτσιόσοοχρόνοςτοεπέτρεπεμαςπαρουσίασεταπολλάπεδίαάσκησηςτηςκριτικήςαπότονΠαναγιωτόπουλοπουείναιηλογοτεχνικήκατrsquoεξοχήνκριτικήηβιβλιοκριτικήητεχνοκριτικήηδοκιμιακήκαιηκοινωνικήκριτικήπουβρίσκονταισταπολλάβιβλίατουαλλάκαιστοναπίστευτοαριθμόαθησαύριστωνάρθρωνκαιμελετώνστονπεριοδικόκαιτονημερήσιοτύποαλλά

1ΒλΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου4ηΕπιστημονικήΣυνάντησηΠρα-κτικάεπιμΘεοδόσηςΠυλαρινόςΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουΑθήνα2003

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

232

καισεεγκυκλοπαιδικάλεξικάΟΠαναγιωτόπουλοςάσκησετηνπολύπλευρηκρι-τικήτουμεγνώσηευαισθησίασυνέπειαθάρροςτηςγνώμηςτουκαικύροςΟκΠυλαρινόςκατόρθωσεναμαςδώσειτηνεικόνατουωκεανούσrsquoέναποτήρινερούπουήτανοχρόνοςτων25λεπτώντηςώρας

ΔύοεισηγήσειςεκείνεςτουκΚαράογλουκαιτουκΑγγελάτουκινήθηκανκατrsquo εξοχήν στοπεδίο των θεωρητικώνπροβληματισμών για τηνφυσιογνωμίατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουΣτόχοςτηςπρώτηςυπήρξενηlaquoκριτικήτηςκριτικήςraquoτουΠαναγιωτόπουλουδηλαδήηαναζήτησητηςαπάντησηςστηνερευ-νητικήυπόθεσηlaquoτίείναι ίσωςκριτικήγιατονΙΜΠαναγιωτόπουλοraquoΑπότηνανάλυσησυγκεκριμένωνμελετώντουσεπεριοδικάτηςδεκαετίαςτουrsquo40καιτηνεισαγωγικήμελέτητουγιατηνΝεοελληνικήΚριτικήστοντόμο42τηςlaquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςraquoοκΚαράογλουμαςαπέδειξενότιοΠαναγιωτόπουλοςδενάσκη-σετηνκριτικήαπαράσκευοςκαιεμπειρικάαλλάlaquoδυναμωμένοςμεθεωρίακαιμελέτηraquoμεαποτέλεσμαηκριτικήτουναστηρίζεταισεθεωρητικέςαρχέςκαικα-νόνεςΣτονίδιοκύκλοτωνθεωρητικώνπροβληματισμώνκαιπροϋποθέσεωνγιατηνάσκησητηςκριτικήςκινήθηκεκαιηδεύτερηεισήγησηΟκΑγγελάτοςμαςαπέδειξεπωςοΠαναγιωτόπουλοςμεβάσημιασυγκεκριμένησυνθετικήαντίλη-ψηπουστηρίζεταισεορισμένακριτήριαόπωςείναιοιιστορικοίόροιτηςδιαμόρ-φωσηςτωνλογοτεχνικώνπαραδόσεωνμετιςσυνέχειεςκαιτιςρήξειςτουςαπότηνμιααλλάκαιηκατάκτησηενόςάρτιουοργάνουδιαπόρθμευσηςτηςσκέψηςπουείναιηγλώσσααπότηνάλλη ισορροπείδόκιμαανάμεσαστηνιστορίατηςλογοτεχνίαςκαιτηνκριτικήμεαποτέλεσμαναδιατυπώνεικαίριεςπαρατηρήσειςγιατηνπεζογραφικήπαραγωγήτηςπεριόδου1920-1940

Μετά τις θεωρητικέςαυτέςπροσεγγίσεις για τηνφυσιογνωμία της κριτικήςτουΠαναγιωτόπουλου έρχομαιστοβασικόέργουποδομήςπουείναιηΒιβλιο-γραφίααφετηρίαsinequanonκάθεσοβαρήςμελέτηςενόςσυγγραφέαΗβιβλιο-γραφίαείναιέναπερίεργοέργοΑντηνδεικανείςαποσπασματικάδηλαδήαπότηνπλευράτουβιαστικούχρήστηπουπροστρέχεινrsquoαντλήσειπέντε-δέκαψηφί-δεςαντιλαμβάνεταιμεντηνχρησιμότητάτουχάνειόμωςτηνεικόναΑνόμωςτηνπροσεγγίσεικάποιοςστοσύνολότηςμεόλεςτιςψηφίδεςστηνθέσητουςτότεβλέπειμιαπανοραμικήεικόνασυναρπαστικήτηνοποίασυνθέτουνοόγκοςτουέργουηγνώσηηπολυμέρειακαιητεράστιαθεματολογίαΑυτάόλαμαςταέχειδώσειηκατrsquoεξοχήναρμόδιακΠαναρέτουαφούηίδιασυνέταξεαυτότοέργοΗβιβλιογραφίακαλύπτειταέτη1916-1982Απότα3295λήμματατα3179είναιηεργογραφίακαιμόνο116ηφιλολογίαΕύχομαινασυνεχισθείκάποτετοέργο

ΤηνχαρτογράφησητηςπλούσιαςεργογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουστονημερήσιοτύποαπότο1917έωςτοτέλοςτηςζωήςτουτο1982μαςπαρουσίασεοκΒαρελάςΣτηνεισήγησηαυτήεξετάστηκανιδιαίτεραοιδιαρκέστερεςκαισημαντικότερεςσυνεργασίεςτουστιςεφημερίδεςΔημοκρατία(1924-1926)Πρω-ΐα(1933-1940)καιΕλευθερία(1965-1967)ΟκΒαρελάςέμπειροςερευνητήςκαιικανόςχειριστήςμεγάλωνσυνόλωνπληροφοριώνμαςέδωσετηντάξητωναριθ-

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

233

μητικώνδεδομένωνδιερεύνησετιςιδιαιτερότητεςτωνάρθρωνκαιτιςανάλογεςπροσαρμογέςτουςσεσχέσημετηνποικιλίακαιτονχαρακτήρατωνεντύπωνμαςπαρουσίασετηνπλούσιαθεματολογίατουςκαιτηναδιαμφισβήτητηποιότηταπολλώναπόαυτάΕίναιγνωστόβέβαιαότιαπότοπολύενδιαφέροναυτόυλικόμικρόμέροςμόνονέχειπεριλάβεισεβιβλίατουοΠαναγιωτόπουλοςΣτονχώροτωνσυνεργασιώντουΠαναγιωτόπουλουκινήθηκεκαιηεισήγησητηςκΟικονο-μοπούλουΠρόκειταιγιατηνlaquoΒασικήΒιβλιοθήκηraquoενόςεμβληματικούκαιμακρό-πνοουέργουτηςδεκαετίαςτουrsquo50τοοποίοουδέποτεέχασετηνχρησιμότητάτουΕδώεπισημάνθηκανδύοβασικέςπαράμετροιτιςοποίεςυπογραμμίζουμε(α)είναιτοαναγνωρισμένοκύροςτουΠαναγιωτόπουλουοοποίοςμαζίμετονκαθηγητήΔιονύσιοΖακυθηνόκαιτονφιλόσοφοκαιδοκιμιογράφοΕυάγγελοΠαπανούτσοαποτελούσαντηνσυντακτικήεπιτροπήγιατηνδιεκπεραίωσητουγιγαντιαίουαυ-τούέργουγιαόλαταγραμματειακάκαιλογοτεχνικάείδηαπότον11οαιώναέωςταμέσατου20ού(β)ΟΠαναγιωτόπουλοςπέραντουεποπτικούκαισυμβουλευ-τικούρόλουτουωςσυντάκτηεπιμελήθηκετουςτόμουςγιατονΓεώργιοΒιζυηνόγιατοΙστορικόΜυθιστόρημακαιαπόκοινούμετουςάλλουςδύοσυντάκτεςτονεξαιρετικάενδιαφέροντατόμογιατηνΝεοελληνικήΚριτικήΌλεςαυτέςτιςπτυχέςκαιτηνσημασίατουςανέδειξενηκΟικονομοπούλουμετηνεισήγησήτης

Ο επόμενος κύκλος που περιλαμβάνει δύο επίσης εισηγήσεις αναφέρεταιστηνενασχόλησητουΠαναγιωτόπουλουμετηνπαλαιότερηλογοτεχνίαμαςέωςτηνΕπανάστασηΑυτήντηνπερίοδοδιερεύνησανοκΞούριαςκαιηκΔημάκηΜε την εισήγησή του ο κ Ξούριας επισήμανε πρώτον ότι οι περί ού ο λόγοςμελέτες είναι ολιγάριθμες δεύτερον ότι η ορολογίαπου χρησιμοποιεί οΠανα-γιωτόπουλοςστηνβάσητουδιπόλουλογιοσύνηλογοτεχνίακαθορίζειανάλογακαιτηναντιμετώπισηαπόμέρουςτουτωνσχετικώνκειμένωνταπροϊόντατηςλογιοσύνηςυπήρξανπερισσότερααλλάκυρίωςυπήρξανχρήσιμαγιατονυπό-δουλοελληνισμόενώταλογοτεχνικάέργατης ίδιαςπεριόδουήσανολιγότεραΟΠαναγιωτόπουλος είχε εποπτεία της παλαιότερης περιόδου της λογοτεχνίαςμαςηδεαποσαφήνισητηςκριτικήςστάσηςτουόπωςμαςέδειξεοκΞούριαςείναιχρήσιμηγιατηνκριτικήαποτίμησητωνπροϊόντωντηςεπόμενηςπεριόδουτης laquoνεοελληνικήςraquo όπως την ονομάζει ο Παναγιωτόπουλος Η εισήγηση τηςκΔημάκηκινείταιστηνίδιαπερίοδοαλλάαφοράσεσυγκεκριμένοσυγγραφέαπουείναιοΚοραήςΗκΔημάκημαςπαρουσίασεέναάγνωστοκείμενοτουΠανα-γιωτόπουλουτοοποίοεπισήμανεστοΙστορικόΑρχείοτουΠανεπιστημίουΑθη-νώνμετίτλοlaquoΟΑδαμάντιοςΚοραήςωςλογοτέχνηςκαιδιδάσκαλοςύφουςraquoτοοποίοπροόριζεγιαδιδακτορικήδιατριβήΩςεισηγητήςορίστηκεοκαθηγητήςτηςΑρχαίαςΕλληνικήςΦιλολογίαςΕμμανουήλΠεζόπουλοςΤοκείμενουπεβλήθηδύοφορές(19351941)όπωςακούσαμεαλλάηδιαδικασίαδενδιεκπεραιώθηκεγιααδιευκρίνιστουςακόμαλόγουςΑπότηνανάλυσητουκειμένουφάνηκεηεπι-στημονικήμεθοδικότητακαιηκριτικήοξύνοιαμετηνοποίαοΠαναγιωτόπουλοςεπιχειρείνrsquoαναδείξει τιςλογοτεχνικέςσυνιστώσεςτηςδημιουργίαςτουΚοραή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

234

Είναιαυτονόητοπωςηπεριέργειαόλωνμαςθαθεραπευθείμετηνεπιβαλλόμενηδημοσίευσητουκειμένου

ΓιατηνπερίοδομετάτηνΕπανάστασηακούσθηκαντέσσεριςανακοινώσειςοιοποίεςδιερεύνησαντηνκριτικήαποτίμησητουΠαναγιωτόπουλουγιαμείζονεςσταθμούςτηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςτονΣολωμόκαιτονΚάλβοτονΠαλα-μά τονΚαβάφη και τονΚαρυωτάκηΗ κΑφροδίτηΑθανασοπούλου εξέτασεμε γνώσηκαι ευαισθησία τιςκριτικέςαπόψεις τουΠαναγιωτόπουλουγια τουςπατέρεςΣολωμόκαιΚάλβοαλλάκαιάλλουςεπτανησίουςποιητέςΕρευνητικόυλικότηςαποτέλεσανκατrsquoεξοχήναλλάόχιμόνονοιέξιτόμοιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνσειράςτηνοποίαεύστοχααποκαλείlaquoάτυπηγραμματολογίαraquoΗ κ Αθανασοπούλου επισήμανε την αισθητική θεωρία του ΠαναγιωτόπουλουγιατονποιητικόλόγογενικάκαιειδικάτιςαπόψειςτουγιατονΣολωμόκαιτονΚάλβοσεσύγκρισημετουςσύγχρονούςτουςποιητέςτηςlaquoΠαλαιάςraquoλεγόμενηςΑθηναϊκήςΣχολήςαλλάκαιμrsquoεκείνουςτηςγενιάςτουΠαλαμά

ΟΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονΠαλαμάκαιστονΚαβάφηδύοξεχωρι-στούςτόμουςαπότουςέξιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνένεκατηςσημασίαςτουςωςσταθμώνκαιαφετηριώντηςνεοελληνικήςποίησηςΤηνπερίπτωσητηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαλαμάεξέτασεογράφωνοοποίοςανέφερεότιησχέσηαυτήυπήρξεδιαρκήςκαιδιαλεκτικήαλλάκυρίωςαποκαλυπτικήτουχαρακτήρατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουπουσυνδυάζειτηνφιλολογικήμεθοδικότητατηνκαλλιτεχνικήευαισθησίακαιτηνδίκαιηαποτίμησηΈτσιοΠαναγιωτόπουλοςστηνμονογραφίατουγιατονΠαλαμάδιατυπώνειεισαγωγικάτιςερευνητικέςυπο-θέσειςτουορίζειτιςεποχέςτηςπαλαμικήςποίησηςκαιεπισημαίνειτουςlaquoτόπουςraquoτηςενώπαράλληλαδιαγράφειταχαρακτηριστικάτηςπνευματικήςιδιοσυστασίαςτουποιητήπουείναιηδιπλήψυχήκαιοέντονοςσυγκρητισμόςΣτηνεισήγησηυπογραμμίστηκανκυρίωςδύοπράγματα(α)ηάποψητουΠαναγιωτόπουλουγιατηναποφασιστικήσημασίατουρόλουτουΠαλαμάγιατηννεοελληνικήποίησηκαι(β)ηάποψητουεισηγητήότιοΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουαποτελείμιαναπότις4-5πιοολοκληρωμένεςμονογραφίεςγιατοέργοτουποιητή

Ταχαρακτηριστικάτηςβαθιάςγνώσηςτηςμεθοδικότηταςκαιτηςευαισθησί-αςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουδιαπίστωσεκαιοκΚαψωμένοςστηνεισή-γησήτουγιατονΚαβάφηΟκΚαψωμένοςχαρακτηρίζειτηνμονογραφίαγιατονΚαβάφηπουαποτελείτονΔ΄τόμοΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνωςμελέτησυστηματικήδιότιεξετάζειπροοδευτικάτονάνθρωποτακοινωνικάκαιπολιτι-σμικάσυμφραζόμενατηςεποχήςτουταδιακριτικάγνωρίσματατηςέμπνευσήςτουτοαξιακότουσύστημακαθώςκαιταειδοποιάστοιχείατηςποιητικήςτου(γλώσσαστιχουργίατεχνικέςαισθητική)ΦάνηκεκαθαράαπότηνεισήγησηπωςησυμβολήτηςμονογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουγιατηνερμηνείατηςποίησηςτουΚαβάφηπαρrsquoόλοπουδημοσιεύθηκετο1946διατηρείακέραιηέωςσήμεραμέσαστονόγκοτηςκαβαφικήςβιβλιογραφίαςτηνσημασίατης

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

235

ΣπουδαίοςσταθμόςτηςεπόμενηςγενιάςστηνποίησήμαςείναιοΚώσταςΚα-ρυωτάκηςΤηνπερίπτωσηαυτήνεξέτασεοκΑγάθοςγνώστηςόλωντωνπαρα-μέτρωντηςπεριόδουμεβάσητοεκτεταμένομέροςτουΕ΄τόμουΤων προσώπωνκαιτωνκειμένων τοοποίοοΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονποιητήκαθώςκαι άλλα σημαντικά του κείμεναΟΠαναγιωτόπουλος εξετάζει εξελικτικά τηνγνωριμίατουμετονποιητήτηνσύντομηδιάρκειατουβίουτουτονάνθρωποτηνσχέσημετηνπαράδοσηκαιτουςπολιτικοκοινωνικούςκαιπολιτισμικούςόρουςτηςεποχήςΚαταλήγειμεταχαρακτηριστικάτηςποίησήςτουκαιτηναποτίμησήτηςΌλααυτάπαρουσιάσθηκανμεμεθοδικότρόποαπότονκΑγάθο

Ο Παναγιωτόπουλος παράλληλα με την νεοελληνική λογοτεχνία μελέτησεκαι την ευρωπαϊκήΈτυχεπρόσφαταναχρησιμοποιήσωένακειμενάκι τουγιατονμεγάλονορβηγόσυγγραφέαΚνουτΧάμσουνκαιδιαπίστωσατοκαίριοτωνπαρατηρήσεώντουκαισταπιομικράτουκείμεναΑυτήντηνπεριοχήεξέτασεοκΓεράσιμοςΖώραςοοποίοςανέδειξετηνσυγκριτικήματιάτουΠαναγιωτό-πουλουαλλάκαιτοαπαραίτητοτηςσυνανάγνωσηςτηςελληνικήςμετηνευρω-παϊκήλογοτεχνίαΌπωςφάνηκεαπότηνεισήγησητακείμενααυτάείναιπολλάαλλάδιάσπαρταστουςτόμουςΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνσεταξιδιωτικάκείμενααλλάκαισεπολλάάλλαέντυπαΚαίριααντικείμενατωνπροβληματι-σμώνκαιτωνκριτικώνndashσυγκριτικώνπροσεγγίσεωντουΠαναγιωτόπουλουείναιτανεωτερικάρεύματατηςευρωπαϊκήςλογοτεχνίαςσεσχέσημετηνελληνικήοαισθητισμός οι τάσεις της ευρωπαϊκήςπεζογραφίας της εποχής του αλλά καικρίσειςκαιαπόψειςγιαπολλάπρόσωπακαιθέματαπουμαςπαρουσίασεστηνεισήγησήτουοκΖώρας

ΟιπεριοχέςτηςγνώσηςτηςμελέτηςτηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιω-τόπουλουδενέχουντελειωμόΤρειςσπουδαίεςπεριοχέςτηςσκέψηςκαιτωνπρο-βληματισμώντουστιςοποίεςαφιέρωσεμεγάλομέροςτηςζωήςκαιτηςκριτικήςτουσκέψηςείναιοδοκιμιακόςλόγοςητεχνοκριτικήκαιηπαιδαγωγίαωςθεωρίακαιπράξηΤοδοκιμιακότουέργοείναιπλουσιότατοκαιγνωστότατοένεκατηςσταθερήςεπιλογήςτουωςυποδειγματικούνεοελληνικούλόγουΤαχαρακτηρι-στικάτουέργουαυτούανέλυσεμεκύροςοκΝάκαςμεταφραστήςδοκιμίωντουMontaigneκαιειδικόςστηνμελέτητουείδουςκαιστηνμελέτητηςγλώσσαςΈτσιμαςπαρουσίασεταιδιαίτεραχαρακτηριστικάτηςδοκιμιογραφίαςτουΠαναγιω-τόπουλουτιςθεωρητικέςαπόψειςτουγιατοδοκίμιοαλλάκαιτηνκαλλιεργημένηγλώσσατηςδιαπόρθμευσηςτωνδιανοημάτωντου

ΜέγαπεδίοάσκησηςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουήτανκαιητεχνοκρι-τικήΤαβιβλίαοιμελέτεςταάρθραοιαναφορέςσεόλεςτιςμορφέςτηςτέχνηςαλλάιδιαίτεραστηνζωγραφικήείναιαναρίθμηταΘαέλεγεκανείςότιδενυπάρ-χεικείμενότουπουναμηνέχεισχετικήαναφοράΑυτάόλαείναιβέβαιααποτέ-λεσματηςαγάπηςτουγιατηντέχνησυνακόλουθοτηςοποίαςείναιηβαθειάτουγνώσηΤηνανάδειξηκαιαποτίμησητουέργουαυτούανέλαβεκαιδιεκπεραίωσεμετονκαλύτεροτρόποηκΚαλογήρουηοποίαεπεσήμανεπολύσωστάπωςαυτή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

236

ηπροσέγγισήτουενεργοποίησεέναείδοςπαλίμψηστηςγραφήςστοοπλοστάσιότουώστεμέσασταγραπτάτουναζωντανεύουνωςεικόνεςταπράγματαΠρο-σωπικάαυτήηπαρατήρησημrsquoέκανενασκεφθώτηνεξεικονιστικήτακτικήτουΚάλβουτουοποίουπολλέςπεριγραφέςαποτελούνοπτικοποίησητωνιδεώντου

ΗπαιδαγωγίαήτανημεγάληέγνοιατουΠαναγιωτόπουλουΩςδιανοούμενοςωςφιλόλογοςκαιωςυπεύθυνοςτηςΣχολήςπουφέρειτοόνομάτουυπηρέτησετηνπαιδείαεπίέξιδεκαετίεςΩςανήσυχοπνεύμακαιωςμάχιμοςεκπαιδευτικόςαναπτύσσεισυχνάτουςθεωρητικούςτουπροβληματισμούςσεπολλάτουκείμεναγιαταθέματατηςπαιδείαςγιατουςπροσανατολισμούςτηςταπρογράμματατασχολείατουςεκπαιδευτικούςενολίγοιςγιατουςκύριουςσυντελεστέςτηςεκ-παίδευσηςώστεηπαιδείαναείναιτομέσοτηςανάπτυξηςτουνουκαιτηςψυχήςτωννέωνΕλλήνωνγιαναγίνονταιδημιουργικοίάνθρωποικαιπάνωαπrsquoόλασυ-νειδητοίπολίτεςΑυτάόλαταανέπτυξεμεεπαγωγικότρόποηειδικήσταθέματατηςΘεωρίαςκαιτηςΙστορίαςτηςΕκπαίδευσηςκαιτηςΕκπαιδευτικήςΠολιτικήςκΠολυάνθηΤσίγκου

ΚλείνωτηνπρόχειρηαυτήσύνοψημεδύοεπισημάνσειςκαιτρειςπροτάσειςΠρώταοιεπισημάνσειςΗπρώτηόλεςοιεισηγήσειςυπήρξανυψηλούεπιπέδουδιότι όλοι οι εισηγητέςωριμότεροι και νεότεροι είναι ειδικοί στα θέματαπουπραγματεύθηκανΗδεύτερηκοινόςτόποςόλωντωνεισηγήσεωνείναιότιηάσκη-σητηςκριτικήςπροϋποθέτειτηνκατοχήόλωντωνστοιχείωνadhocγνώσητωνσυμφραζομένων (κοινωνικώνπολιτικώνκαιπολιτισμικών)θεωρητικόοπλισμόεποπτείατηςιστορικότηταςτωνφαινομένωνικανότητασύγκρισηςφιλοσοφικήθεώρησητωνπραγμάτωνήρεμοπάθοςκαιικανότηταδιατύπωσηςτωνσκέψεωνμεγλώσσαεύστοχηκαιτέρπουσαδηλαδήαυτόπουδιαπιστώσαμεόλοιγιατονΠαναγιωτόπουλοΜεβάσητιςεπισημάνσειςαυτέςείναιαυτονόητοότιταΠρα-κτικάτουΣυνεδρίουθrsquoαποτελέσουναπαραίτητοέργοαναφοράςγιαόσουςθαθελήσουνναμελετήσουντοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουκαιναπροσεγγί-σουντηνκριτικήτουσκέψη

Προχωρώστιςτρειςπροτάσειςοιοποίεςεύχομαιναπραγματοποιηθούνότανηπατρίδαμαςβρειένανκανονικόβηματισμόκαιοιπροϋποθέσειςτοεπιτρέψουν

ΗπρώτησυνέχισητηςΒιβλιογραφίαςΙΜΠαναγιωτόπουλουδεδομένουότιέχουνπεράσει35χρόνιααπότηνέκδοσήτηςκαικυρίωςσυμπλήρωσητουδευτέ-ρουμέρουςπουαφοράστηνφιλολογίασχετικάμετοέργοτου

ΗδεύτερηεπανέκδοσητουκλασικούκριτικούέργουτουΤαπρόσωπακαιτακείμεναμετηνπροσθήκηλεπτομερώνευρετηρίωνπροσώπωνκαιπραγμάτωνσεκάθετόμο

Ητρίτησυναγωγήεπιλογήκαιέκδοσητωνσημαντικότερωνκριτικώνμελετώνκαιάρθρωντουσεεφημερίδεςκαιπεριοδικάπουδενπεριέλαβεοίδιοςσετόμους

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

237

ΚαταλήγωηυψηλούεπιπέδουπολυκριτικήπρoσέγγισητουκριτικούέργουτουΙΜΠαναγιωτόπουλουπιστώνεταικατrsquoεξοχήνστουςειδικούςεισηγητέςπουέλαβανμέροςστοΣυνέδριοΑυτόδικαιώνεικαιτηναπόφασητηςΕπιστημονικήςΕπιτροπήςαλλάκαιτιςστοχευμένεςπροσκλήσειςκαιτιςπολύμηνεςφροντίδεςτωνσυνδιοργανωτώντωνlaquoΦίλωντουΦιλολογικούΣυλλόγουΠαρνασσόςraquoτουlaquoΙδρύματοςΚωστήΠαλαμάraquoκαιτηςlaquoΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚΓΚασίνης

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

73

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

διαφορετικέςraquo73άρακαιοιδύοποιητικοίτρόποιείναιδιαφορετικοίαλλάνόμιμοιαλλάκαιγενικότερα(α)ταέργαλοιπόνπρέπειμεννακρίνονταιμετουςδικούςτουςόρουςκαινόμους74αλλάlaquoκαιτονόμομας [δηλαδήτασταθεράκριτήρια]κιαπότησύγκρισητούτηθαβγειητελικήκρίσηraquoκαι(β)laquoηποιητικήμεγαλοσύ-νηδεμετριέταιμεπήχυδανεικόπαράμονάχαμετομέτροπουηίδιαπροσφέ-ρειraquo75 Σημειώνει ακόμηως μειονέκτημα την συγκέντρωση λεπτομερειών όπουθααπαιτείτοολιγόλογησυμπύκνωσηΗπαρατήρησηείναιορθήανπρόκειταιγιαλυρικάποιήματαδενευσταθείότανπρόκειταιγιαμεγάληςπνοήςέργαΌμωςοΠαναγιωτόπουλοςωςάξιοςκριτικόςγνωρίζειότιlaquoοδημιουργόςαξίζειπάνταόσοαξίζουνοιπιοευτυχισμένεςεμπνεύσειςτουτατελειότεραέργατουεκείναπουαντιπροσωπεύουνουσιαστικότερακαιτοεσωτερικότουθησαύρισμακαιτηνεκφραστικήτουδύναμηraquo76

Κωδικοποιώσχεδόνασχολίασταταγενικάσυμπεράσματάτου(α)Ηκαίριαπροσφοράτουστονκριτικόλόγοηεισαγωγήτουελληνισμούσε

πρόσωπαπράγματαρεύματατηςτέχνης77ηlaquoαδαπάνητηπαρακαταθήκηraquo78τηςπολυμάθειάςτουηαξίατωνανέκδοτωνκριτικώνάρθρωνπουπρέπειναδημοσι-ευθούν79οκλασικορομαντικόςχαρακτήραςτηςκριτικήςτου80καιηβασικήτουαρχήlaquoαγαπώσυγκρίνωκρίνωεγκατασταίνωraquo81

(β)Ηπραγματικήεσωτερικήβιογραφίατουπροκύπτειμέσααπότοέργοτου82διότιορθάπιστεύειοΠαναγιωτόπουλοςότιlaquoολόκληροτοέργοτουδενείναιπαράμιααδιάκοπηποικιλόμορφηκαιποικιλόχρωμηαυτοεξομολόγησηraquo83

(γ)ΟΠαλαμάςτόλμησενακάμειποίησηγιατουςλίγους84καθιστώνταςτηναγώνισμα τεράστιο85 ανεβάζοντας το έργοσε laquoδυσθεώρητοraquoύψος86Όμως μετηνυπεύθυνηαντιμετώπισητουλόγουόπωςοΣολωμόςκαιοΚάλβος87καιτονακαταπόνητοαγώνατουκαιτηνεπιδίωξητουανέφικτου88κατέστησετονδρόμο

73ΙΜΠΠαλαμάςσ30474ΙΜΠΠαλαμάςσ34275ΙΜΠΠαλαμάςσ258πρβόπσ111-11276ΙΜΠΠαλαμάςσ34377ΙΜΠΠαλαμάςσ274-27578ΙΜΠΠαλαμάςσ11079ΙΜΠΠαλαμάςσ35580ΙΜΠΠαλαμάςσ32381ΚωστήςΠαλαμάςΆπαντατ8ltΠεζοίΔρόμοιΑ΄gtσ113πρβΙΜΠΠαλαμάςσ32382ΙΜΠΠαλαμάςσ36283ΙΜΠΠαλαμάςσ26584ΙΜΠΠαλαμάςσ33685ΙΜΠΠαλαμάςσ33786ΙΜΠΠαλαμάςσ335-33687ΙΜΠΠαλαμάςσ33588ΙΜΠΠαλαμάςσ141πρβσ177

74

τηςποίησηςπιοβατό89ΧωρίςτοlaquoολοκαύτωμαraquoτουΠαλαμάγράφειοΠαπατζώ-νηςούτεκανθαμπορούσεναονειρευτείαυτήντηνπορείατοlaquoολιγάριθμοσμήνοςαετιδέωνμαςσαντονΣεφέρηκαισαντονΕλύτηraquo90laquoΑυτόςφορτώθηκεστηνράχητουόλατrsquoάχαραβάρηενόςσυγχρονισμούπουεπιβαλλότανπολυμερέστατουηθικούκοινωνικούγλωσσικούαισθητικούraquo91καιστάθηκετοκέντροτηςπνευ-ματικήςζωής92καιηπλατύτερησυνείδησηγιαμισόναιώνα93

ΚαιγιατονΠαναγιωτόπουλοστάθηκεοδηγόςόπωςομολογείο ίδιοςlaquoμουάνοιξεπολυσήμαντουςδρόμουςκαιστηντέχνηκαιστηνσκέψηraquo94 γράφει Ιδι-αίτερατοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουέχειωςπρότυποτοκριτικόέργοτουΠαλαμάόπωςέχειήδηπαρατηρηθεί95όσοναφοράστηνβαθιάγνώσητηνακριβοδίκαιηαποτίμησηαλλάκαιστηνφράσηακόμη96

Καιητελικήαποτίμησήτουδιατυπωμένημrsquoέναναντίλογοκιέναλόγογρά-φειlaquoκαταλογίζειςστονΠαλαμάτέτοιαβαρύταταελαττώματατέτοιεςαδυναμίεςαθεράπευτεςκrsquo εξακολουθείς να τονπιστεύειςσπουδαίοraquoκαιαπαντάο ίδιοςlaquoοΠαλαμάςκαιμrsquoόλατουταπαραστρατήματακαιμrsquoόλατουτα ελαττώμα-τααπόδειξεσrsquoόλητουτηζωήπωςκατέχειρωμαλέακαιπολύτροπητηνακέριαποιητικήσυνείδησηΕίτανπολυδύναμηλυρικήφύσηraquo97Στηνεσώτατηουσίατηςηποίησήτουπαράτουςlaquoχίλιουςδρόμουςraquoπουακολουθεί είναιλυρική είναιεκείνοτομέρος τοοποίοθαδιασωθείγράφειοΠαναγιωτόπουλοςlaquoόπουπιοανόθευτοςκαιπιομαστορικάξεσκεπάζεταιολυρικόςτουκραδασμόςraquo98laquoΤολυ-ρικότουκύτταροείτανένακύτταροπολυδύναμοπολύμορφοαδαπάνητοβαθύ-ταταδημιουργικόένακύτταροπουβρισκότανολοένασεοργασμόπουγεννο-

89ΙΜΠΠαλαμάςσ33090ΒλΤάκηςΠαπατζώνηςlaquoΤομεταφραστικότουέργοraquoΓράμματαltΕπιμνημόσυνοτεύχοςgt1943σ27491Παπατζώνηςόπσ27392ΙΜΠΠαλαμάςσ35093ΙΜΠΠαλαμάςσ255πρβσ28994ΙΜΠΠαλαμάςσ1395ΒλΠΔΜαστροδημήτρηςlaquoΘέματακαιπροβληματισμοίσταΠρόσωπακαιτακείμενατουΙΜΠαναγιωτόπουλου(μιασυνοπτικήεξέταση)raquoστοΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙΜΠανα-γιωτόπουλου4ηΕπιστημονικήΣυνάντησηΠρακτικάΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπου-λουΑθήνα2003σ173-17496ΠαραθέτωένααπόσπασμααπότηνμελέτητουγιατονΠαλαμάτοοποίοεάνέβλεπαναδέ-σποτοοι γνωρίζοντες τονκριτικό λόγοκαι τωνδύο δενθαμπορούσαν νrsquoαναγνωρίσουνσεποιονανήκειαντιγράφωlaquoοποιητήςβέβαιοςγιατηναξιοσύνητουεπιστρέφεισυχνάστονπα-ραδομένοστονιερότατοδεκαπεντασύλλαβοκαιτονπλάθεικαιτονξαναπλάθεικαιτονλυγάεικαιτοναπλώνειμεαπανωτέςσυνιζήσειςκαιτονστεριώνεικαιτουδίνειτοβαρύπερπάτηματουκουρασμένουστρατοκόπουκαιτοαλαφροκυμάτισματουανάερουκλώνουκατάτηδιάθεσητηςστιγμήςκαιχύνειμέσατουόλητηνκατασταλαγμένηλυρικήτουορμήμrsquoαιφνίδιαξεσπάσματαπάθους εδώκαι κει ξεσπάσματαυποταγμέναπάνταστο νόημα ενός εσώτερουρυθμούraquo βλΙΜΠΠαλαμάςσ213-21497ΙΜΠΠαλαμάςσ25598ΙΜΠΠαλαμάςσ371πρβσ258πρβΆνταΚατσίκη-ΓκίβαλουlaquoΟΚωστήςΠαλαμάςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquoΠόρφυραςτχ97(Οκτώβριος-Νοέμβριος2000)σ497498

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

75

βολούσεακατάπαυταπουδεγνώρισεαπαυδημόraquo99Ήτανέναπνεύμαβαθύταταρομαντικό100όχιβέβαιαμετηντρέχουσασημασίατουόρουαλλάτουακατα-πόνητουκυνηγούτουανέφικτουΚαικαταλήγειοΠαναγιωτόπουλοςlaquoτοολοφά-νεροτοαμετακίνητοκατάτηνγνώμημουσυμπέρασμα[είναι]πωςηψυχήτουτραγουδιούείτανκrsquoηαληθινήψυχήτουraquo101

ΚρίνονταςτώρατονκρίνανταπρέπειναπούμεπωςοΚωστήςΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουείναιμιααπότιςπιοολοκληρωμένεςκαιισορροπημένεςολι-στικέςπροσεγγίσειςτουέργουτουΠοιητήπουοιειδότεςτηνκατατάσσουνμετα-ξύτωνκορυφαίωνμελετώνγιατοέργοτου

Abstract

The critical approach of Palamasrsquo work by IMPanagiotopoulos registers a circlewhichbeginswithhis1921 lecture and endswithhis1944big synthesisPalamas whichwasawardedwiththeldquoPalamasPrizerdquoTheawetowardsthePoetrsquosworklastedupto1925whentheldquoPalamascrisisrdquobeganashehimselfwritesThere-approachtookplacein1933andpeakedwiththe1944synthesis

Panagiotopoulosrsquostudyhastheadvantageofbeingwrittenbyaphilologistagreatauthor and critic therefore he combines the literary system the artistic sensitivityandthefairassessmentPanagiotopoulosexpressesinanintroductionhishypotheseswhich are concentrated into two places (a) there are many poetic ways (b) eachworkmust be judged under its own conditions Following that he sets the eras ofpalamicpoetryhighlightstheldquoplacesrdquoandregistersthecharacteristicsofthepoetrsquosintellectual personality which are the ldquodouble soulrdquo the intense juxtaposition andtheongoingbattleof theoppositesSumminguphisconclusionsheunderlines themasteryofhisversesthecyclicinspirationthetacticsthemacro-structuralsynthesisthemicro-structurallexicalmanagementtherobustpoeticconscienceandhisnever-ceasinglyricalcellwithoutomittingtostressoutsomeweaknessesAsaworthycritiche notes that the creatormust be judged by the happymoments of his inspirationCertainlyPanagiotopoulosrsquoPalamasisthoughttobeoneofthemostintegratedandholisticapproachesofthePoetrsquoswork

99ΙΜΠΠαλαμάςσ256100ΙΜΠΠαλαμάςσ257101ΙΜΠΠαλαμάςσ355

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

231

Πρινεπιχειρήσωμιασύντομηεπισκόπησητωνσυμβολώνκαιτωνσυμπερασμά-τωντουΣυνεδρίουμαςθέλωναεκφράσωτηνχαράμουπουφτάσαμεαισίωςστηνουσιαστικήολοκλήρωσητωνεργασιώντουόπωςοιπαλιοίαντιγραφείςκωδίκωνπουπαρομοίαζαν τηνπεράτωση της εργασίας τους μεπροσόρμισησεασφαλήλιμέναΈπειτανrsquoαναφέρωμερικάστοιχείαπουαφορούνστηνθεματολογίακαιτηνπροετοιμασίατηςοργάνωσήςτουΠρώτα-πρώταόσοναφοράστηναπόφασηγιατοαντικείμενοτουΣυνεδρίουηΕπιστημονικήΕπιτροπήέλαβευπόψητιςεξήςπαραδοχές(α)οΠαναγιωτόπουλοςαποτελείμιαφυσιογνωμίααναγεννησιακούτύπουμετηνπολυμέρειατουέργουτουκαιτηνεπιτυχήενασχόλησημεόλαταείδητουλόγου(β)τολογοτεχνικόέργοτουκαιπερισσότερογνωστόείναιαλλάκυρίωςμελετήθηκεαρκετάστοπροηγούμενοσυνέδριοπουδιοργάνωσετοΕλλη-νικόΕκπαιδευτήριοndashΣχολήΙΜΠαναγιωτόπουλουσεσυνεργασίαμετονΣύλλο-γοΑποφοίτωνΕλληνικούΕκπαιδευτηρίου1ΣυνεπώςηεπανάληψηενόςγενικούσυνεδρίουδενθαήτανσκόπιμηΓιrsquoαυτόαποφασίσθηκεημελέτητήςεξίσουμετολογοτεχνικόσπουδαίαςπλευράςτουέργουτουπουείναιηΚριτική

ΈρχομαιστασυμπεράσματαΓιατηνεπαγωγικότερηπαρουσίασήτουςομα-δοποιώτις εισηγήσειςανάλογαμε τοαντικείμενό τουςΗ εισήγηση τουκΠυ-λαρινούείχεστόχοndashκαι έτσιλειτούργησεndashωςεισαγωγήστοΚριτικόΈργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουΗδουλειάαυτήδενήτανκαθόλουεύκοληόπωςμπορείναεικάσεικανείςδιότικαιεποπτείατουόλουήταναπαραίτητηκαιδιαχείρισητουυλικούόχιτυχαίαΈτσιόσοοχρόνοςτοεπέτρεπεμαςπαρουσίασεταπολλάπεδίαάσκησηςτηςκριτικήςαπότονΠαναγιωτόπουλοπουείναιηλογοτεχνικήκατrsquoεξοχήνκριτικήηβιβλιοκριτικήητεχνοκριτικήηδοκιμιακήκαιηκοινωνικήκριτικήπουβρίσκονταισταπολλάβιβλίατουαλλάκαιστοναπίστευτοαριθμόαθησαύριστωνάρθρωνκαιμελετώνστονπεριοδικόκαιτονημερήσιοτύποαλλά

1ΒλΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου4ηΕπιστημονικήΣυνάντησηΠρα-κτικάεπιμΘεοδόσηςΠυλαρινόςΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουΑθήνα2003

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

232

καισεεγκυκλοπαιδικάλεξικάΟΠαναγιωτόπουλοςάσκησετηνπολύπλευρηκρι-τικήτουμεγνώσηευαισθησίασυνέπειαθάρροςτηςγνώμηςτουκαικύροςΟκΠυλαρινόςκατόρθωσεναμαςδώσειτηνεικόνατουωκεανούσrsquoέναποτήρινερούπουήτανοχρόνοςτων25λεπτώντηςώρας

ΔύοεισηγήσειςεκείνεςτουκΚαράογλουκαιτουκΑγγελάτουκινήθηκανκατrsquo εξοχήν στοπεδίο των θεωρητικώνπροβληματισμών για τηνφυσιογνωμίατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουΣτόχοςτηςπρώτηςυπήρξενηlaquoκριτικήτηςκριτικήςraquoτουΠαναγιωτόπουλουδηλαδήηαναζήτησητηςαπάντησηςστηνερευ-νητικήυπόθεσηlaquoτίείναι ίσωςκριτικήγιατονΙΜΠαναγιωτόπουλοraquoΑπότηνανάλυσησυγκεκριμένωνμελετώντουσεπεριοδικάτηςδεκαετίαςτουrsquo40καιτηνεισαγωγικήμελέτητουγιατηνΝεοελληνικήΚριτικήστοντόμο42τηςlaquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςraquoοκΚαράογλουμαςαπέδειξενότιοΠαναγιωτόπουλοςδενάσκη-σετηνκριτικήαπαράσκευοςκαιεμπειρικάαλλάlaquoδυναμωμένοςμεθεωρίακαιμελέτηraquoμεαποτέλεσμαηκριτικήτουναστηρίζεταισεθεωρητικέςαρχέςκαικα-νόνεςΣτονίδιοκύκλοτωνθεωρητικώνπροβληματισμώνκαιπροϋποθέσεωνγιατηνάσκησητηςκριτικήςκινήθηκεκαιηδεύτερηεισήγησηΟκΑγγελάτοςμαςαπέδειξεπωςοΠαναγιωτόπουλοςμεβάσημιασυγκεκριμένησυνθετικήαντίλη-ψηπουστηρίζεταισεορισμένακριτήριαόπωςείναιοιιστορικοίόροιτηςδιαμόρ-φωσηςτωνλογοτεχνικώνπαραδόσεωνμετιςσυνέχειεςκαιτιςρήξειςτουςαπότηνμιααλλάκαιηκατάκτησηενόςάρτιουοργάνουδιαπόρθμευσηςτηςσκέψηςπουείναιηγλώσσααπότηνάλλη ισορροπείδόκιμαανάμεσαστηνιστορίατηςλογοτεχνίαςκαιτηνκριτικήμεαποτέλεσμαναδιατυπώνεικαίριεςπαρατηρήσειςγιατηνπεζογραφικήπαραγωγήτηςπεριόδου1920-1940

Μετά τις θεωρητικέςαυτέςπροσεγγίσεις για τηνφυσιογνωμία της κριτικήςτουΠαναγιωτόπουλου έρχομαιστοβασικόέργουποδομήςπουείναιηΒιβλιο-γραφίααφετηρίαsinequanonκάθεσοβαρήςμελέτηςενόςσυγγραφέαΗβιβλιο-γραφίαείναιέναπερίεργοέργοΑντηνδεικανείςαποσπασματικάδηλαδήαπότηνπλευράτουβιαστικούχρήστηπουπροστρέχεινrsquoαντλήσειπέντε-δέκαψηφί-δεςαντιλαμβάνεταιμεντηνχρησιμότητάτουχάνειόμωςτηνεικόναΑνόμωςτηνπροσεγγίσεικάποιοςστοσύνολότηςμεόλεςτιςψηφίδεςστηνθέσητουςτότεβλέπειμιαπανοραμικήεικόνασυναρπαστικήτηνοποίασυνθέτουνοόγκοςτουέργουηγνώσηηπολυμέρειακαιητεράστιαθεματολογίαΑυτάόλαμαςταέχειδώσειηκατrsquoεξοχήναρμόδιακΠαναρέτουαφούηίδιασυνέταξεαυτότοέργοΗβιβλιογραφίακαλύπτειταέτη1916-1982Απότα3295λήμματατα3179είναιηεργογραφίακαιμόνο116ηφιλολογίαΕύχομαινασυνεχισθείκάποτετοέργο

ΤηνχαρτογράφησητηςπλούσιαςεργογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουστονημερήσιοτύποαπότο1917έωςτοτέλοςτηςζωήςτουτο1982μαςπαρουσίασεοκΒαρελάςΣτηνεισήγησηαυτήεξετάστηκανιδιαίτεραοιδιαρκέστερεςκαισημαντικότερεςσυνεργασίεςτουστιςεφημερίδεςΔημοκρατία(1924-1926)Πρω-ΐα(1933-1940)καιΕλευθερία(1965-1967)ΟκΒαρελάςέμπειροςερευνητήςκαιικανόςχειριστήςμεγάλωνσυνόλωνπληροφοριώνμαςέδωσετηντάξητωναριθ-

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

233

μητικώνδεδομένωνδιερεύνησετιςιδιαιτερότητεςτωνάρθρωνκαιτιςανάλογεςπροσαρμογέςτουςσεσχέσημετηνποικιλίακαιτονχαρακτήρατωνεντύπωνμαςπαρουσίασετηνπλούσιαθεματολογίατουςκαιτηναδιαμφισβήτητηποιότηταπολλώναπόαυτάΕίναιγνωστόβέβαιαότιαπότοπολύενδιαφέροναυτόυλικόμικρόμέροςμόνονέχειπεριλάβεισεβιβλίατουοΠαναγιωτόπουλοςΣτονχώροτωνσυνεργασιώντουΠαναγιωτόπουλουκινήθηκεκαιηεισήγησητηςκΟικονο-μοπούλουΠρόκειταιγιατηνlaquoΒασικήΒιβλιοθήκηraquoενόςεμβληματικούκαιμακρό-πνοουέργουτηςδεκαετίαςτουrsquo50τοοποίοουδέποτεέχασετηνχρησιμότητάτουΕδώεπισημάνθηκανδύοβασικέςπαράμετροιτιςοποίεςυπογραμμίζουμε(α)είναιτοαναγνωρισμένοκύροςτουΠαναγιωτόπουλουοοποίοςμαζίμετονκαθηγητήΔιονύσιοΖακυθηνόκαιτονφιλόσοφοκαιδοκιμιογράφοΕυάγγελοΠαπανούτσοαποτελούσαντηνσυντακτικήεπιτροπήγιατηνδιεκπεραίωσητουγιγαντιαίουαυ-τούέργουγιαόλαταγραμματειακάκαιλογοτεχνικάείδηαπότον11οαιώναέωςταμέσατου20ού(β)ΟΠαναγιωτόπουλοςπέραντουεποπτικούκαισυμβουλευ-τικούρόλουτουωςσυντάκτηεπιμελήθηκετουςτόμουςγιατονΓεώργιοΒιζυηνόγιατοΙστορικόΜυθιστόρημακαιαπόκοινούμετουςάλλουςδύοσυντάκτεςτονεξαιρετικάενδιαφέροντατόμογιατηνΝεοελληνικήΚριτικήΌλεςαυτέςτιςπτυχέςκαιτηνσημασίατουςανέδειξενηκΟικονομοπούλουμετηνεισήγησήτης

Ο επόμενος κύκλος που περιλαμβάνει δύο επίσης εισηγήσεις αναφέρεταιστηνενασχόλησητουΠαναγιωτόπουλουμετηνπαλαιότερηλογοτεχνίαμαςέωςτηνΕπανάστασηΑυτήντηνπερίοδοδιερεύνησανοκΞούριαςκαιηκΔημάκηΜε την εισήγησή του ο κ Ξούριας επισήμανε πρώτον ότι οι περί ού ο λόγοςμελέτες είναι ολιγάριθμες δεύτερον ότι η ορολογίαπου χρησιμοποιεί οΠανα-γιωτόπουλοςστηνβάσητουδιπόλουλογιοσύνηλογοτεχνίακαθορίζειανάλογακαιτηναντιμετώπισηαπόμέρουςτουτωνσχετικώνκειμένωνταπροϊόντατηςλογιοσύνηςυπήρξανπερισσότερααλλάκυρίωςυπήρξανχρήσιμαγιατονυπό-δουλοελληνισμόενώταλογοτεχνικάέργατης ίδιαςπεριόδουήσανολιγότεραΟΠαναγιωτόπουλος είχε εποπτεία της παλαιότερης περιόδου της λογοτεχνίαςμαςηδεαποσαφήνισητηςκριτικήςστάσηςτουόπωςμαςέδειξεοκΞούριαςείναιχρήσιμηγιατηνκριτικήαποτίμησητωνπροϊόντωντηςεπόμενηςπεριόδουτης laquoνεοελληνικήςraquo όπως την ονομάζει ο Παναγιωτόπουλος Η εισήγηση τηςκΔημάκηκινείταιστηνίδιαπερίοδοαλλάαφοράσεσυγκεκριμένοσυγγραφέαπουείναιοΚοραήςΗκΔημάκημαςπαρουσίασεέναάγνωστοκείμενοτουΠανα-γιωτόπουλουτοοποίοεπισήμανεστοΙστορικόΑρχείοτουΠανεπιστημίουΑθη-νώνμετίτλοlaquoΟΑδαμάντιοςΚοραήςωςλογοτέχνηςκαιδιδάσκαλοςύφουςraquoτοοποίοπροόριζεγιαδιδακτορικήδιατριβήΩςεισηγητήςορίστηκεοκαθηγητήςτηςΑρχαίαςΕλληνικήςΦιλολογίαςΕμμανουήλΠεζόπουλοςΤοκείμενουπεβλήθηδύοφορές(19351941)όπωςακούσαμεαλλάηδιαδικασίαδενδιεκπεραιώθηκεγιααδιευκρίνιστουςακόμαλόγουςΑπότηνανάλυσητουκειμένουφάνηκεηεπι-στημονικήμεθοδικότητακαιηκριτικήοξύνοιαμετηνοποίαοΠαναγιωτόπουλοςεπιχειρείνrsquoαναδείξει τιςλογοτεχνικέςσυνιστώσεςτηςδημιουργίαςτουΚοραή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

234

Είναιαυτονόητοπωςηπεριέργειαόλωνμαςθαθεραπευθείμετηνεπιβαλλόμενηδημοσίευσητουκειμένου

ΓιατηνπερίοδομετάτηνΕπανάστασηακούσθηκαντέσσεριςανακοινώσειςοιοποίεςδιερεύνησαντηνκριτικήαποτίμησητουΠαναγιωτόπουλουγιαμείζονεςσταθμούςτηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςτονΣολωμόκαιτονΚάλβοτονΠαλα-μά τονΚαβάφη και τονΚαρυωτάκηΗ κΑφροδίτηΑθανασοπούλου εξέτασεμε γνώσηκαι ευαισθησία τιςκριτικέςαπόψεις τουΠαναγιωτόπουλουγια τουςπατέρεςΣολωμόκαιΚάλβοαλλάκαιάλλουςεπτανησίουςποιητέςΕρευνητικόυλικότηςαποτέλεσανκατrsquoεξοχήναλλάόχιμόνονοιέξιτόμοιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνσειράςτηνοποίαεύστοχααποκαλείlaquoάτυπηγραμματολογίαraquoΗ κ Αθανασοπούλου επισήμανε την αισθητική θεωρία του ΠαναγιωτόπουλουγιατονποιητικόλόγογενικάκαιειδικάτιςαπόψειςτουγιατονΣολωμόκαιτονΚάλβοσεσύγκρισημετουςσύγχρονούςτουςποιητέςτηςlaquoΠαλαιάςraquoλεγόμενηςΑθηναϊκήςΣχολήςαλλάκαιμrsquoεκείνουςτηςγενιάςτουΠαλαμά

ΟΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονΠαλαμάκαιστονΚαβάφηδύοξεχωρι-στούςτόμουςαπότουςέξιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνένεκατηςσημασίαςτουςωςσταθμώνκαιαφετηριώντηςνεοελληνικήςποίησηςΤηνπερίπτωσητηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαλαμάεξέτασεογράφωνοοποίοςανέφερεότιησχέσηαυτήυπήρξεδιαρκήςκαιδιαλεκτικήαλλάκυρίωςαποκαλυπτικήτουχαρακτήρατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουπουσυνδυάζειτηνφιλολογικήμεθοδικότητατηνκαλλιτεχνικήευαισθησίακαιτηνδίκαιηαποτίμησηΈτσιοΠαναγιωτόπουλοςστηνμονογραφίατουγιατονΠαλαμάδιατυπώνειεισαγωγικάτιςερευνητικέςυπο-θέσειςτουορίζειτιςεποχέςτηςπαλαμικήςποίησηςκαιεπισημαίνειτουςlaquoτόπουςraquoτηςενώπαράλληλαδιαγράφειταχαρακτηριστικάτηςπνευματικήςιδιοσυστασίαςτουποιητήπουείναιηδιπλήψυχήκαιοέντονοςσυγκρητισμόςΣτηνεισήγησηυπογραμμίστηκανκυρίωςδύοπράγματα(α)ηάποψητουΠαναγιωτόπουλουγιατηναποφασιστικήσημασίατουρόλουτουΠαλαμάγιατηννεοελληνικήποίησηκαι(β)ηάποψητουεισηγητήότιοΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουαποτελείμιαναπότις4-5πιοολοκληρωμένεςμονογραφίεςγιατοέργοτουποιητή

Ταχαρακτηριστικάτηςβαθιάςγνώσηςτηςμεθοδικότηταςκαιτηςευαισθησί-αςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουδιαπίστωσεκαιοκΚαψωμένοςστηνεισή-γησήτουγιατονΚαβάφηΟκΚαψωμένοςχαρακτηρίζειτηνμονογραφίαγιατονΚαβάφηπουαποτελείτονΔ΄τόμοΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνωςμελέτησυστηματικήδιότιεξετάζειπροοδευτικάτονάνθρωποτακοινωνικάκαιπολιτι-σμικάσυμφραζόμενατηςεποχήςτουταδιακριτικάγνωρίσματατηςέμπνευσήςτουτοαξιακότουσύστημακαθώςκαιταειδοποιάστοιχείατηςποιητικήςτου(γλώσσαστιχουργίατεχνικέςαισθητική)ΦάνηκεκαθαράαπότηνεισήγησηπωςησυμβολήτηςμονογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουγιατηνερμηνείατηςποίησηςτουΚαβάφηπαρrsquoόλοπουδημοσιεύθηκετο1946διατηρείακέραιηέωςσήμεραμέσαστονόγκοτηςκαβαφικήςβιβλιογραφίαςτηνσημασίατης

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

235

ΣπουδαίοςσταθμόςτηςεπόμενηςγενιάςστηνποίησήμαςείναιοΚώσταςΚα-ρυωτάκηςΤηνπερίπτωσηαυτήνεξέτασεοκΑγάθοςγνώστηςόλωντωνπαρα-μέτρωντηςπεριόδουμεβάσητοεκτεταμένομέροςτουΕ΄τόμουΤων προσώπωνκαιτωνκειμένων τοοποίοοΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονποιητήκαθώςκαι άλλα σημαντικά του κείμεναΟΠαναγιωτόπουλος εξετάζει εξελικτικά τηνγνωριμίατουμετονποιητήτηνσύντομηδιάρκειατουβίουτουτονάνθρωποτηνσχέσημετηνπαράδοσηκαιτουςπολιτικοκοινωνικούςκαιπολιτισμικούςόρουςτηςεποχήςΚαταλήγειμεταχαρακτηριστικάτηςποίησήςτουκαιτηναποτίμησήτηςΌλααυτάπαρουσιάσθηκανμεμεθοδικότρόποαπότονκΑγάθο

Ο Παναγιωτόπουλος παράλληλα με την νεοελληνική λογοτεχνία μελέτησεκαι την ευρωπαϊκήΈτυχεπρόσφαταναχρησιμοποιήσωένακειμενάκι τουγιατονμεγάλονορβηγόσυγγραφέαΚνουτΧάμσουνκαιδιαπίστωσατοκαίριοτωνπαρατηρήσεώντουκαισταπιομικράτουκείμεναΑυτήντηνπεριοχήεξέτασεοκΓεράσιμοςΖώραςοοποίοςανέδειξετηνσυγκριτικήματιάτουΠαναγιωτό-πουλουαλλάκαιτοαπαραίτητοτηςσυνανάγνωσηςτηςελληνικήςμετηνευρω-παϊκήλογοτεχνίαΌπωςφάνηκεαπότηνεισήγησητακείμενααυτάείναιπολλάαλλάδιάσπαρταστουςτόμουςΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνσεταξιδιωτικάκείμενααλλάκαισεπολλάάλλαέντυπαΚαίριααντικείμενατωνπροβληματι-σμώνκαιτωνκριτικώνndashσυγκριτικώνπροσεγγίσεωντουΠαναγιωτόπουλουείναιτανεωτερικάρεύματατηςευρωπαϊκήςλογοτεχνίαςσεσχέσημετηνελληνικήοαισθητισμός οι τάσεις της ευρωπαϊκήςπεζογραφίας της εποχής του αλλά καικρίσειςκαιαπόψειςγιαπολλάπρόσωπακαιθέματαπουμαςπαρουσίασεστηνεισήγησήτουοκΖώρας

ΟιπεριοχέςτηςγνώσηςτηςμελέτηςτηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιω-τόπουλουδενέχουντελειωμόΤρειςσπουδαίεςπεριοχέςτηςσκέψηςκαιτωνπρο-βληματισμώντουστιςοποίεςαφιέρωσεμεγάλομέροςτηςζωήςκαιτηςκριτικήςτουσκέψηςείναιοδοκιμιακόςλόγοςητεχνοκριτικήκαιηπαιδαγωγίαωςθεωρίακαιπράξηΤοδοκιμιακότουέργοείναιπλουσιότατοκαιγνωστότατοένεκατηςσταθερήςεπιλογήςτουωςυποδειγματικούνεοελληνικούλόγουΤαχαρακτηρι-στικάτουέργουαυτούανέλυσεμεκύροςοκΝάκαςμεταφραστήςδοκιμίωντουMontaigneκαιειδικόςστηνμελέτητουείδουςκαιστηνμελέτητηςγλώσσαςΈτσιμαςπαρουσίασεταιδιαίτεραχαρακτηριστικάτηςδοκιμιογραφίαςτουΠαναγιω-τόπουλουτιςθεωρητικέςαπόψειςτουγιατοδοκίμιοαλλάκαιτηνκαλλιεργημένηγλώσσατηςδιαπόρθμευσηςτωνδιανοημάτωντου

ΜέγαπεδίοάσκησηςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουήτανκαιητεχνοκρι-τικήΤαβιβλίαοιμελέτεςταάρθραοιαναφορέςσεόλεςτιςμορφέςτηςτέχνηςαλλάιδιαίτεραστηνζωγραφικήείναιαναρίθμηταΘαέλεγεκανείςότιδενυπάρ-χεικείμενότουπουναμηνέχεισχετικήαναφοράΑυτάόλαείναιβέβαιααποτέ-λεσματηςαγάπηςτουγιατηντέχνησυνακόλουθοτηςοποίαςείναιηβαθειάτουγνώσηΤηνανάδειξηκαιαποτίμησητουέργουαυτούανέλαβεκαιδιεκπεραίωσεμετονκαλύτεροτρόποηκΚαλογήρουηοποίαεπεσήμανεπολύσωστάπωςαυτή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

236

ηπροσέγγισήτουενεργοποίησεέναείδοςπαλίμψηστηςγραφήςστοοπλοστάσιότουώστεμέσασταγραπτάτουναζωντανεύουνωςεικόνεςταπράγματαΠρο-σωπικάαυτήηπαρατήρησημrsquoέκανενασκεφθώτηνεξεικονιστικήτακτικήτουΚάλβουτουοποίουπολλέςπεριγραφέςαποτελούνοπτικοποίησητωνιδεώντου

ΗπαιδαγωγίαήτανημεγάληέγνοιατουΠαναγιωτόπουλουΩςδιανοούμενοςωςφιλόλογοςκαιωςυπεύθυνοςτηςΣχολήςπουφέρειτοόνομάτουυπηρέτησετηνπαιδείαεπίέξιδεκαετίεςΩςανήσυχοπνεύμακαιωςμάχιμοςεκπαιδευτικόςαναπτύσσεισυχνάτουςθεωρητικούςτουπροβληματισμούςσεπολλάτουκείμεναγιαταθέματατηςπαιδείαςγιατουςπροσανατολισμούςτηςταπρογράμματατασχολείατουςεκπαιδευτικούςενολίγοιςγιατουςκύριουςσυντελεστέςτηςεκ-παίδευσηςώστεηπαιδείαναείναιτομέσοτηςανάπτυξηςτουνουκαιτηςψυχήςτωννέωνΕλλήνωνγιαναγίνονταιδημιουργικοίάνθρωποικαιπάνωαπrsquoόλασυ-νειδητοίπολίτεςΑυτάόλαταανέπτυξεμεεπαγωγικότρόποηειδικήσταθέματατηςΘεωρίαςκαιτηςΙστορίαςτηςΕκπαίδευσηςκαιτηςΕκπαιδευτικήςΠολιτικήςκΠολυάνθηΤσίγκου

ΚλείνωτηνπρόχειρηαυτήσύνοψημεδύοεπισημάνσειςκαιτρειςπροτάσειςΠρώταοιεπισημάνσειςΗπρώτηόλεςοιεισηγήσειςυπήρξανυψηλούεπιπέδουδιότι όλοι οι εισηγητέςωριμότεροι και νεότεροι είναι ειδικοί στα θέματαπουπραγματεύθηκανΗδεύτερηκοινόςτόποςόλωντωνεισηγήσεωνείναιότιηάσκη-σητηςκριτικήςπροϋποθέτειτηνκατοχήόλωντωνστοιχείωνadhocγνώσητωνσυμφραζομένων (κοινωνικώνπολιτικώνκαιπολιτισμικών)θεωρητικόοπλισμόεποπτείατηςιστορικότηταςτωνφαινομένωνικανότητασύγκρισηςφιλοσοφικήθεώρησητωνπραγμάτωνήρεμοπάθοςκαιικανότηταδιατύπωσηςτωνσκέψεωνμεγλώσσαεύστοχηκαιτέρπουσαδηλαδήαυτόπουδιαπιστώσαμεόλοιγιατονΠαναγιωτόπουλοΜεβάσητιςεπισημάνσειςαυτέςείναιαυτονόητοότιταΠρα-κτικάτουΣυνεδρίουθrsquoαποτελέσουναπαραίτητοέργοαναφοράςγιαόσουςθαθελήσουνναμελετήσουντοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουκαιναπροσεγγί-σουντηνκριτικήτουσκέψη

Προχωρώστιςτρειςπροτάσειςοιοποίεςεύχομαιναπραγματοποιηθούνότανηπατρίδαμαςβρειένανκανονικόβηματισμόκαιοιπροϋποθέσειςτοεπιτρέψουν

ΗπρώτησυνέχισητηςΒιβλιογραφίαςΙΜΠαναγιωτόπουλουδεδομένουότιέχουνπεράσει35χρόνιααπότηνέκδοσήτηςκαικυρίωςσυμπλήρωσητουδευτέ-ρουμέρουςπουαφοράστηνφιλολογίασχετικάμετοέργοτου

ΗδεύτερηεπανέκδοσητουκλασικούκριτικούέργουτουΤαπρόσωπακαιτακείμεναμετηνπροσθήκηλεπτομερώνευρετηρίωνπροσώπωνκαιπραγμάτωνσεκάθετόμο

Ητρίτησυναγωγήεπιλογήκαιέκδοσητωνσημαντικότερωνκριτικώνμελετώνκαιάρθρωντουσεεφημερίδεςκαιπεριοδικάπουδενπεριέλαβεοίδιοςσετόμους

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

237

ΚαταλήγωηυψηλούεπιπέδουπολυκριτικήπρoσέγγισητουκριτικούέργουτουΙΜΠαναγιωτόπουλουπιστώνεταικατrsquoεξοχήνστουςειδικούςεισηγητέςπουέλαβανμέροςστοΣυνέδριοΑυτόδικαιώνεικαιτηναπόφασητηςΕπιστημονικήςΕπιτροπήςαλλάκαιτιςστοχευμένεςπροσκλήσειςκαιτιςπολύμηνεςφροντίδεςτωνσυνδιοργανωτώντωνlaquoΦίλωντουΦιλολογικούΣυλλόγουΠαρνασσόςraquoτουlaquoΙδρύματοςΚωστήΠαλαμάraquoκαιτηςlaquoΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚΓΚασίνης

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

74

τηςποίησηςπιοβατό89ΧωρίςτοlaquoολοκαύτωμαraquoτουΠαλαμάγράφειοΠαπατζώ-νηςούτεκανθαμπορούσεναονειρευτείαυτήντηνπορείατοlaquoολιγάριθμοσμήνοςαετιδέωνμαςσαντονΣεφέρηκαισαντονΕλύτηraquo90laquoΑυτόςφορτώθηκεστηνράχητουόλατrsquoάχαραβάρηενόςσυγχρονισμούπουεπιβαλλότανπολυμερέστατουηθικούκοινωνικούγλωσσικούαισθητικούraquo91καιστάθηκετοκέντροτηςπνευ-ματικήςζωής92καιηπλατύτερησυνείδησηγιαμισόναιώνα93

ΚαιγιατονΠαναγιωτόπουλοστάθηκεοδηγόςόπωςομολογείο ίδιοςlaquoμουάνοιξεπολυσήμαντουςδρόμουςκαιστηντέχνηκαιστηνσκέψηraquo94 γράφει Ιδι-αίτερατοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουέχειωςπρότυποτοκριτικόέργοτουΠαλαμάόπωςέχειήδηπαρατηρηθεί95όσοναφοράστηνβαθιάγνώσητηνακριβοδίκαιηαποτίμησηαλλάκαιστηνφράσηακόμη96

Καιητελικήαποτίμησήτουδιατυπωμένημrsquoέναναντίλογοκιέναλόγογρά-φειlaquoκαταλογίζειςστονΠαλαμάτέτοιαβαρύταταελαττώματατέτοιεςαδυναμίεςαθεράπευτεςκrsquo εξακολουθείς να τονπιστεύειςσπουδαίοraquoκαιαπαντάο ίδιοςlaquoοΠαλαμάςκαιμrsquoόλατουταπαραστρατήματακαιμrsquoόλατουτα ελαττώμα-τααπόδειξεσrsquoόλητουτηζωήπωςκατέχειρωμαλέακαιπολύτροπητηνακέριαποιητικήσυνείδησηΕίτανπολυδύναμηλυρικήφύσηraquo97Στηνεσώτατηουσίατηςηποίησήτουπαράτουςlaquoχίλιουςδρόμουςraquoπουακολουθεί είναιλυρική είναιεκείνοτομέρος τοοποίοθαδιασωθείγράφειοΠαναγιωτόπουλοςlaquoόπουπιοανόθευτοςκαιπιομαστορικάξεσκεπάζεταιολυρικόςτουκραδασμόςraquo98laquoΤολυ-ρικότουκύτταροείτανένακύτταροπολυδύναμοπολύμορφοαδαπάνητοβαθύ-ταταδημιουργικόένακύτταροπουβρισκότανολοένασεοργασμόπουγεννο-

89ΙΜΠΠαλαμάςσ33090ΒλΤάκηςΠαπατζώνηςlaquoΤομεταφραστικότουέργοraquoΓράμματαltΕπιμνημόσυνοτεύχοςgt1943σ27491Παπατζώνηςόπσ27392ΙΜΠΠαλαμάςσ35093ΙΜΠΠαλαμάςσ255πρβσ28994ΙΜΠΠαλαμάςσ1395ΒλΠΔΜαστροδημήτρηςlaquoΘέματακαιπροβληματισμοίσταΠρόσωπακαιτακείμενατουΙΜΠαναγιωτόπουλου(μιασυνοπτικήεξέταση)raquoστοΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙΜΠανα-γιωτόπουλου4ηΕπιστημονικήΣυνάντησηΠρακτικάΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπου-λουΑθήνα2003σ173-17496ΠαραθέτωένααπόσπασμααπότηνμελέτητουγιατονΠαλαμάτοοποίοεάνέβλεπαναδέ-σποτοοι γνωρίζοντες τονκριτικό λόγοκαι τωνδύο δενθαμπορούσαν νrsquoαναγνωρίσουνσεποιονανήκειαντιγράφωlaquoοποιητήςβέβαιοςγιατηναξιοσύνητουεπιστρέφεισυχνάστονπα-ραδομένοστονιερότατοδεκαπεντασύλλαβοκαιτονπλάθεικαιτονξαναπλάθεικαιτονλυγάεικαιτοναπλώνειμεαπανωτέςσυνιζήσειςκαιτονστεριώνεικαιτουδίνειτοβαρύπερπάτηματουκουρασμένουστρατοκόπουκαιτοαλαφροκυμάτισματουανάερουκλώνουκατάτηδιάθεσητηςστιγμήςκαιχύνειμέσατουόλητηνκατασταλαγμένηλυρικήτουορμήμrsquoαιφνίδιαξεσπάσματαπάθους εδώκαι κει ξεσπάσματαυποταγμέναπάνταστο νόημα ενός εσώτερουρυθμούraquo βλΙΜΠΠαλαμάςσ213-21497ΙΜΠΠαλαμάςσ25598ΙΜΠΠαλαμάςσ371πρβσ258πρβΆνταΚατσίκη-ΓκίβαλουlaquoΟΚωστήςΠαλαμάςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquoΠόρφυραςτχ97(Οκτώβριος-Νοέμβριος2000)σ497498

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

75

βολούσεακατάπαυταπουδεγνώρισεαπαυδημόraquo99Ήτανέναπνεύμαβαθύταταρομαντικό100όχιβέβαιαμετηντρέχουσασημασίατουόρουαλλάτουακατα-πόνητουκυνηγούτουανέφικτουΚαικαταλήγειοΠαναγιωτόπουλοςlaquoτοολοφά-νεροτοαμετακίνητοκατάτηνγνώμημουσυμπέρασμα[είναι]πωςηψυχήτουτραγουδιούείτανκrsquoηαληθινήψυχήτουraquo101

ΚρίνονταςτώρατονκρίνανταπρέπειναπούμεπωςοΚωστήςΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουείναιμιααπότιςπιοολοκληρωμένεςκαιισορροπημένεςολι-στικέςπροσεγγίσειςτουέργουτουΠοιητήπουοιειδότεςτηνκατατάσσουνμετα-ξύτωνκορυφαίωνμελετώνγιατοέργοτου

Abstract

The critical approach of Palamasrsquo work by IMPanagiotopoulos registers a circlewhichbeginswithhis1921 lecture and endswithhis1944big synthesisPalamas whichwasawardedwiththeldquoPalamasPrizerdquoTheawetowardsthePoetrsquosworklastedupto1925whentheldquoPalamascrisisrdquobeganashehimselfwritesThere-approachtookplacein1933andpeakedwiththe1944synthesis

Panagiotopoulosrsquostudyhastheadvantageofbeingwrittenbyaphilologistagreatauthor and critic therefore he combines the literary system the artistic sensitivityandthefairassessmentPanagiotopoulosexpressesinanintroductionhishypotheseswhich are concentrated into two places (a) there are many poetic ways (b) eachworkmust be judged under its own conditions Following that he sets the eras ofpalamicpoetryhighlightstheldquoplacesrdquoandregistersthecharacteristicsofthepoetrsquosintellectual personality which are the ldquodouble soulrdquo the intense juxtaposition andtheongoingbattleof theoppositesSumminguphisconclusionsheunderlines themasteryofhisversesthecyclicinspirationthetacticsthemacro-structuralsynthesisthemicro-structurallexicalmanagementtherobustpoeticconscienceandhisnever-ceasinglyricalcellwithoutomittingtostressoutsomeweaknessesAsaworthycritiche notes that the creatormust be judged by the happymoments of his inspirationCertainlyPanagiotopoulosrsquoPalamasisthoughttobeoneofthemostintegratedandholisticapproachesofthePoetrsquoswork

99ΙΜΠΠαλαμάςσ256100ΙΜΠΠαλαμάςσ257101ΙΜΠΠαλαμάςσ355

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

231

Πρινεπιχειρήσωμιασύντομηεπισκόπησητωνσυμβολώνκαιτωνσυμπερασμά-τωντουΣυνεδρίουμαςθέλωναεκφράσωτηνχαράμουπουφτάσαμεαισίωςστηνουσιαστικήολοκλήρωσητωνεργασιώντουόπωςοιπαλιοίαντιγραφείςκωδίκωνπουπαρομοίαζαν τηνπεράτωση της εργασίας τους μεπροσόρμισησεασφαλήλιμέναΈπειτανrsquoαναφέρωμερικάστοιχείαπουαφορούνστηνθεματολογίακαιτηνπροετοιμασίατηςοργάνωσήςτουΠρώτα-πρώταόσοναφοράστηναπόφασηγιατοαντικείμενοτουΣυνεδρίουηΕπιστημονικήΕπιτροπήέλαβευπόψητιςεξήςπαραδοχές(α)οΠαναγιωτόπουλοςαποτελείμιαφυσιογνωμίααναγεννησιακούτύπουμετηνπολυμέρειατουέργουτουκαιτηνεπιτυχήενασχόλησημεόλαταείδητουλόγου(β)τολογοτεχνικόέργοτουκαιπερισσότερογνωστόείναιαλλάκυρίωςμελετήθηκεαρκετάστοπροηγούμενοσυνέδριοπουδιοργάνωσετοΕλλη-νικόΕκπαιδευτήριοndashΣχολήΙΜΠαναγιωτόπουλουσεσυνεργασίαμετονΣύλλο-γοΑποφοίτωνΕλληνικούΕκπαιδευτηρίου1ΣυνεπώςηεπανάληψηενόςγενικούσυνεδρίουδενθαήτανσκόπιμηΓιrsquoαυτόαποφασίσθηκεημελέτητήςεξίσουμετολογοτεχνικόσπουδαίαςπλευράςτουέργουτουπουείναιηΚριτική

ΈρχομαιστασυμπεράσματαΓιατηνεπαγωγικότερηπαρουσίασήτουςομα-δοποιώτις εισηγήσειςανάλογαμε τοαντικείμενό τουςΗ εισήγηση τουκΠυ-λαρινούείχεστόχοndashκαι έτσιλειτούργησεndashωςεισαγωγήστοΚριτικόΈργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουΗδουλειάαυτήδενήτανκαθόλουεύκοληόπωςμπορείναεικάσεικανείςδιότικαιεποπτείατουόλουήταναπαραίτητηκαιδιαχείρισητουυλικούόχιτυχαίαΈτσιόσοοχρόνοςτοεπέτρεπεμαςπαρουσίασεταπολλάπεδίαάσκησηςτηςκριτικήςαπότονΠαναγιωτόπουλοπουείναιηλογοτεχνικήκατrsquoεξοχήνκριτικήηβιβλιοκριτικήητεχνοκριτικήηδοκιμιακήκαιηκοινωνικήκριτικήπουβρίσκονταισταπολλάβιβλίατουαλλάκαιστοναπίστευτοαριθμόαθησαύριστωνάρθρωνκαιμελετώνστονπεριοδικόκαιτονημερήσιοτύποαλλά

1ΒλΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου4ηΕπιστημονικήΣυνάντησηΠρα-κτικάεπιμΘεοδόσηςΠυλαρινόςΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουΑθήνα2003

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

232

καισεεγκυκλοπαιδικάλεξικάΟΠαναγιωτόπουλοςάσκησετηνπολύπλευρηκρι-τικήτουμεγνώσηευαισθησίασυνέπειαθάρροςτηςγνώμηςτουκαικύροςΟκΠυλαρινόςκατόρθωσεναμαςδώσειτηνεικόνατουωκεανούσrsquoέναποτήρινερούπουήτανοχρόνοςτων25λεπτώντηςώρας

ΔύοεισηγήσειςεκείνεςτουκΚαράογλουκαιτουκΑγγελάτουκινήθηκανκατrsquo εξοχήν στοπεδίο των θεωρητικώνπροβληματισμών για τηνφυσιογνωμίατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουΣτόχοςτηςπρώτηςυπήρξενηlaquoκριτικήτηςκριτικήςraquoτουΠαναγιωτόπουλουδηλαδήηαναζήτησητηςαπάντησηςστηνερευ-νητικήυπόθεσηlaquoτίείναι ίσωςκριτικήγιατονΙΜΠαναγιωτόπουλοraquoΑπότηνανάλυσησυγκεκριμένωνμελετώντουσεπεριοδικάτηςδεκαετίαςτουrsquo40καιτηνεισαγωγικήμελέτητουγιατηνΝεοελληνικήΚριτικήστοντόμο42τηςlaquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςraquoοκΚαράογλουμαςαπέδειξενότιοΠαναγιωτόπουλοςδενάσκη-σετηνκριτικήαπαράσκευοςκαιεμπειρικάαλλάlaquoδυναμωμένοςμεθεωρίακαιμελέτηraquoμεαποτέλεσμαηκριτικήτουναστηρίζεταισεθεωρητικέςαρχέςκαικα-νόνεςΣτονίδιοκύκλοτωνθεωρητικώνπροβληματισμώνκαιπροϋποθέσεωνγιατηνάσκησητηςκριτικήςκινήθηκεκαιηδεύτερηεισήγησηΟκΑγγελάτοςμαςαπέδειξεπωςοΠαναγιωτόπουλοςμεβάσημιασυγκεκριμένησυνθετικήαντίλη-ψηπουστηρίζεταισεορισμένακριτήριαόπωςείναιοιιστορικοίόροιτηςδιαμόρ-φωσηςτωνλογοτεχνικώνπαραδόσεωνμετιςσυνέχειεςκαιτιςρήξειςτουςαπότηνμιααλλάκαιηκατάκτησηενόςάρτιουοργάνουδιαπόρθμευσηςτηςσκέψηςπουείναιηγλώσσααπότηνάλλη ισορροπείδόκιμαανάμεσαστηνιστορίατηςλογοτεχνίαςκαιτηνκριτικήμεαποτέλεσμαναδιατυπώνεικαίριεςπαρατηρήσειςγιατηνπεζογραφικήπαραγωγήτηςπεριόδου1920-1940

Μετά τις θεωρητικέςαυτέςπροσεγγίσεις για τηνφυσιογνωμία της κριτικήςτουΠαναγιωτόπουλου έρχομαιστοβασικόέργουποδομήςπουείναιηΒιβλιο-γραφίααφετηρίαsinequanonκάθεσοβαρήςμελέτηςενόςσυγγραφέαΗβιβλιο-γραφίαείναιέναπερίεργοέργοΑντηνδεικανείςαποσπασματικάδηλαδήαπότηνπλευράτουβιαστικούχρήστηπουπροστρέχεινrsquoαντλήσειπέντε-δέκαψηφί-δεςαντιλαμβάνεταιμεντηνχρησιμότητάτουχάνειόμωςτηνεικόναΑνόμωςτηνπροσεγγίσεικάποιοςστοσύνολότηςμεόλεςτιςψηφίδεςστηνθέσητουςτότεβλέπειμιαπανοραμικήεικόνασυναρπαστικήτηνοποίασυνθέτουνοόγκοςτουέργουηγνώσηηπολυμέρειακαιητεράστιαθεματολογίαΑυτάόλαμαςταέχειδώσειηκατrsquoεξοχήναρμόδιακΠαναρέτουαφούηίδιασυνέταξεαυτότοέργοΗβιβλιογραφίακαλύπτειταέτη1916-1982Απότα3295λήμματατα3179είναιηεργογραφίακαιμόνο116ηφιλολογίαΕύχομαινασυνεχισθείκάποτετοέργο

ΤηνχαρτογράφησητηςπλούσιαςεργογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουστονημερήσιοτύποαπότο1917έωςτοτέλοςτηςζωήςτουτο1982μαςπαρουσίασεοκΒαρελάςΣτηνεισήγησηαυτήεξετάστηκανιδιαίτεραοιδιαρκέστερεςκαισημαντικότερεςσυνεργασίεςτουστιςεφημερίδεςΔημοκρατία(1924-1926)Πρω-ΐα(1933-1940)καιΕλευθερία(1965-1967)ΟκΒαρελάςέμπειροςερευνητήςκαιικανόςχειριστήςμεγάλωνσυνόλωνπληροφοριώνμαςέδωσετηντάξητωναριθ-

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

233

μητικώνδεδομένωνδιερεύνησετιςιδιαιτερότητεςτωνάρθρωνκαιτιςανάλογεςπροσαρμογέςτουςσεσχέσημετηνποικιλίακαιτονχαρακτήρατωνεντύπωνμαςπαρουσίασετηνπλούσιαθεματολογίατουςκαιτηναδιαμφισβήτητηποιότηταπολλώναπόαυτάΕίναιγνωστόβέβαιαότιαπότοπολύενδιαφέροναυτόυλικόμικρόμέροςμόνονέχειπεριλάβεισεβιβλίατουοΠαναγιωτόπουλοςΣτονχώροτωνσυνεργασιώντουΠαναγιωτόπουλουκινήθηκεκαιηεισήγησητηςκΟικονο-μοπούλουΠρόκειταιγιατηνlaquoΒασικήΒιβλιοθήκηraquoενόςεμβληματικούκαιμακρό-πνοουέργουτηςδεκαετίαςτουrsquo50τοοποίοουδέποτεέχασετηνχρησιμότητάτουΕδώεπισημάνθηκανδύοβασικέςπαράμετροιτιςοποίεςυπογραμμίζουμε(α)είναιτοαναγνωρισμένοκύροςτουΠαναγιωτόπουλουοοποίοςμαζίμετονκαθηγητήΔιονύσιοΖακυθηνόκαιτονφιλόσοφοκαιδοκιμιογράφοΕυάγγελοΠαπανούτσοαποτελούσαντηνσυντακτικήεπιτροπήγιατηνδιεκπεραίωσητουγιγαντιαίουαυ-τούέργουγιαόλαταγραμματειακάκαιλογοτεχνικάείδηαπότον11οαιώναέωςταμέσατου20ού(β)ΟΠαναγιωτόπουλοςπέραντουεποπτικούκαισυμβουλευ-τικούρόλουτουωςσυντάκτηεπιμελήθηκετουςτόμουςγιατονΓεώργιοΒιζυηνόγιατοΙστορικόΜυθιστόρημακαιαπόκοινούμετουςάλλουςδύοσυντάκτεςτονεξαιρετικάενδιαφέροντατόμογιατηνΝεοελληνικήΚριτικήΌλεςαυτέςτιςπτυχέςκαιτηνσημασίατουςανέδειξενηκΟικονομοπούλουμετηνεισήγησήτης

Ο επόμενος κύκλος που περιλαμβάνει δύο επίσης εισηγήσεις αναφέρεταιστηνενασχόλησητουΠαναγιωτόπουλουμετηνπαλαιότερηλογοτεχνίαμαςέωςτηνΕπανάστασηΑυτήντηνπερίοδοδιερεύνησανοκΞούριαςκαιηκΔημάκηΜε την εισήγησή του ο κ Ξούριας επισήμανε πρώτον ότι οι περί ού ο λόγοςμελέτες είναι ολιγάριθμες δεύτερον ότι η ορολογίαπου χρησιμοποιεί οΠανα-γιωτόπουλοςστηνβάσητουδιπόλουλογιοσύνηλογοτεχνίακαθορίζειανάλογακαιτηναντιμετώπισηαπόμέρουςτουτωνσχετικώνκειμένωνταπροϊόντατηςλογιοσύνηςυπήρξανπερισσότερααλλάκυρίωςυπήρξανχρήσιμαγιατονυπό-δουλοελληνισμόενώταλογοτεχνικάέργατης ίδιαςπεριόδουήσανολιγότεραΟΠαναγιωτόπουλος είχε εποπτεία της παλαιότερης περιόδου της λογοτεχνίαςμαςηδεαποσαφήνισητηςκριτικήςστάσηςτουόπωςμαςέδειξεοκΞούριαςείναιχρήσιμηγιατηνκριτικήαποτίμησητωνπροϊόντωντηςεπόμενηςπεριόδουτης laquoνεοελληνικήςraquo όπως την ονομάζει ο Παναγιωτόπουλος Η εισήγηση τηςκΔημάκηκινείταιστηνίδιαπερίοδοαλλάαφοράσεσυγκεκριμένοσυγγραφέαπουείναιοΚοραήςΗκΔημάκημαςπαρουσίασεέναάγνωστοκείμενοτουΠανα-γιωτόπουλουτοοποίοεπισήμανεστοΙστορικόΑρχείοτουΠανεπιστημίουΑθη-νώνμετίτλοlaquoΟΑδαμάντιοςΚοραήςωςλογοτέχνηςκαιδιδάσκαλοςύφουςraquoτοοποίοπροόριζεγιαδιδακτορικήδιατριβήΩςεισηγητήςορίστηκεοκαθηγητήςτηςΑρχαίαςΕλληνικήςΦιλολογίαςΕμμανουήλΠεζόπουλοςΤοκείμενουπεβλήθηδύοφορές(19351941)όπωςακούσαμεαλλάηδιαδικασίαδενδιεκπεραιώθηκεγιααδιευκρίνιστουςακόμαλόγουςΑπότηνανάλυσητουκειμένουφάνηκεηεπι-στημονικήμεθοδικότητακαιηκριτικήοξύνοιαμετηνοποίαοΠαναγιωτόπουλοςεπιχειρείνrsquoαναδείξει τιςλογοτεχνικέςσυνιστώσεςτηςδημιουργίαςτουΚοραή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

234

Είναιαυτονόητοπωςηπεριέργειαόλωνμαςθαθεραπευθείμετηνεπιβαλλόμενηδημοσίευσητουκειμένου

ΓιατηνπερίοδομετάτηνΕπανάστασηακούσθηκαντέσσεριςανακοινώσειςοιοποίεςδιερεύνησαντηνκριτικήαποτίμησητουΠαναγιωτόπουλουγιαμείζονεςσταθμούςτηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςτονΣολωμόκαιτονΚάλβοτονΠαλα-μά τονΚαβάφη και τονΚαρυωτάκηΗ κΑφροδίτηΑθανασοπούλου εξέτασεμε γνώσηκαι ευαισθησία τιςκριτικέςαπόψεις τουΠαναγιωτόπουλουγια τουςπατέρεςΣολωμόκαιΚάλβοαλλάκαιάλλουςεπτανησίουςποιητέςΕρευνητικόυλικότηςαποτέλεσανκατrsquoεξοχήναλλάόχιμόνονοιέξιτόμοιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνσειράςτηνοποίαεύστοχααποκαλείlaquoάτυπηγραμματολογίαraquoΗ κ Αθανασοπούλου επισήμανε την αισθητική θεωρία του ΠαναγιωτόπουλουγιατονποιητικόλόγογενικάκαιειδικάτιςαπόψειςτουγιατονΣολωμόκαιτονΚάλβοσεσύγκρισημετουςσύγχρονούςτουςποιητέςτηςlaquoΠαλαιάςraquoλεγόμενηςΑθηναϊκήςΣχολήςαλλάκαιμrsquoεκείνουςτηςγενιάςτουΠαλαμά

ΟΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονΠαλαμάκαιστονΚαβάφηδύοξεχωρι-στούςτόμουςαπότουςέξιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνένεκατηςσημασίαςτουςωςσταθμώνκαιαφετηριώντηςνεοελληνικήςποίησηςΤηνπερίπτωσητηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαλαμάεξέτασεογράφωνοοποίοςανέφερεότιησχέσηαυτήυπήρξεδιαρκήςκαιδιαλεκτικήαλλάκυρίωςαποκαλυπτικήτουχαρακτήρατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουπουσυνδυάζειτηνφιλολογικήμεθοδικότητατηνκαλλιτεχνικήευαισθησίακαιτηνδίκαιηαποτίμησηΈτσιοΠαναγιωτόπουλοςστηνμονογραφίατουγιατονΠαλαμάδιατυπώνειεισαγωγικάτιςερευνητικέςυπο-θέσειςτουορίζειτιςεποχέςτηςπαλαμικήςποίησηςκαιεπισημαίνειτουςlaquoτόπουςraquoτηςενώπαράλληλαδιαγράφειταχαρακτηριστικάτηςπνευματικήςιδιοσυστασίαςτουποιητήπουείναιηδιπλήψυχήκαιοέντονοςσυγκρητισμόςΣτηνεισήγησηυπογραμμίστηκανκυρίωςδύοπράγματα(α)ηάποψητουΠαναγιωτόπουλουγιατηναποφασιστικήσημασίατουρόλουτουΠαλαμάγιατηννεοελληνικήποίησηκαι(β)ηάποψητουεισηγητήότιοΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουαποτελείμιαναπότις4-5πιοολοκληρωμένεςμονογραφίεςγιατοέργοτουποιητή

Ταχαρακτηριστικάτηςβαθιάςγνώσηςτηςμεθοδικότηταςκαιτηςευαισθησί-αςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουδιαπίστωσεκαιοκΚαψωμένοςστηνεισή-γησήτουγιατονΚαβάφηΟκΚαψωμένοςχαρακτηρίζειτηνμονογραφίαγιατονΚαβάφηπουαποτελείτονΔ΄τόμοΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνωςμελέτησυστηματικήδιότιεξετάζειπροοδευτικάτονάνθρωποτακοινωνικάκαιπολιτι-σμικάσυμφραζόμενατηςεποχήςτουταδιακριτικάγνωρίσματατηςέμπνευσήςτουτοαξιακότουσύστημακαθώςκαιταειδοποιάστοιχείατηςποιητικήςτου(γλώσσαστιχουργίατεχνικέςαισθητική)ΦάνηκεκαθαράαπότηνεισήγησηπωςησυμβολήτηςμονογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουγιατηνερμηνείατηςποίησηςτουΚαβάφηπαρrsquoόλοπουδημοσιεύθηκετο1946διατηρείακέραιηέωςσήμεραμέσαστονόγκοτηςκαβαφικήςβιβλιογραφίαςτηνσημασίατης

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

235

ΣπουδαίοςσταθμόςτηςεπόμενηςγενιάςστηνποίησήμαςείναιοΚώσταςΚα-ρυωτάκηςΤηνπερίπτωσηαυτήνεξέτασεοκΑγάθοςγνώστηςόλωντωνπαρα-μέτρωντηςπεριόδουμεβάσητοεκτεταμένομέροςτουΕ΄τόμουΤων προσώπωνκαιτωνκειμένων τοοποίοοΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονποιητήκαθώςκαι άλλα σημαντικά του κείμεναΟΠαναγιωτόπουλος εξετάζει εξελικτικά τηνγνωριμίατουμετονποιητήτηνσύντομηδιάρκειατουβίουτουτονάνθρωποτηνσχέσημετηνπαράδοσηκαιτουςπολιτικοκοινωνικούςκαιπολιτισμικούςόρουςτηςεποχήςΚαταλήγειμεταχαρακτηριστικάτηςποίησήςτουκαιτηναποτίμησήτηςΌλααυτάπαρουσιάσθηκανμεμεθοδικότρόποαπότονκΑγάθο

Ο Παναγιωτόπουλος παράλληλα με την νεοελληνική λογοτεχνία μελέτησεκαι την ευρωπαϊκήΈτυχεπρόσφαταναχρησιμοποιήσωένακειμενάκι τουγιατονμεγάλονορβηγόσυγγραφέαΚνουτΧάμσουνκαιδιαπίστωσατοκαίριοτωνπαρατηρήσεώντουκαισταπιομικράτουκείμεναΑυτήντηνπεριοχήεξέτασεοκΓεράσιμοςΖώραςοοποίοςανέδειξετηνσυγκριτικήματιάτουΠαναγιωτό-πουλουαλλάκαιτοαπαραίτητοτηςσυνανάγνωσηςτηςελληνικήςμετηνευρω-παϊκήλογοτεχνίαΌπωςφάνηκεαπότηνεισήγησητακείμενααυτάείναιπολλάαλλάδιάσπαρταστουςτόμουςΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνσεταξιδιωτικάκείμενααλλάκαισεπολλάάλλαέντυπαΚαίριααντικείμενατωνπροβληματι-σμώνκαιτωνκριτικώνndashσυγκριτικώνπροσεγγίσεωντουΠαναγιωτόπουλουείναιτανεωτερικάρεύματατηςευρωπαϊκήςλογοτεχνίαςσεσχέσημετηνελληνικήοαισθητισμός οι τάσεις της ευρωπαϊκήςπεζογραφίας της εποχής του αλλά καικρίσειςκαιαπόψειςγιαπολλάπρόσωπακαιθέματαπουμαςπαρουσίασεστηνεισήγησήτουοκΖώρας

ΟιπεριοχέςτηςγνώσηςτηςμελέτηςτηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιω-τόπουλουδενέχουντελειωμόΤρειςσπουδαίεςπεριοχέςτηςσκέψηςκαιτωνπρο-βληματισμώντουστιςοποίεςαφιέρωσεμεγάλομέροςτηςζωήςκαιτηςκριτικήςτουσκέψηςείναιοδοκιμιακόςλόγοςητεχνοκριτικήκαιηπαιδαγωγίαωςθεωρίακαιπράξηΤοδοκιμιακότουέργοείναιπλουσιότατοκαιγνωστότατοένεκατηςσταθερήςεπιλογήςτουωςυποδειγματικούνεοελληνικούλόγουΤαχαρακτηρι-στικάτουέργουαυτούανέλυσεμεκύροςοκΝάκαςμεταφραστήςδοκιμίωντουMontaigneκαιειδικόςστηνμελέτητουείδουςκαιστηνμελέτητηςγλώσσαςΈτσιμαςπαρουσίασεταιδιαίτεραχαρακτηριστικάτηςδοκιμιογραφίαςτουΠαναγιω-τόπουλουτιςθεωρητικέςαπόψειςτουγιατοδοκίμιοαλλάκαιτηνκαλλιεργημένηγλώσσατηςδιαπόρθμευσηςτωνδιανοημάτωντου

ΜέγαπεδίοάσκησηςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουήτανκαιητεχνοκρι-τικήΤαβιβλίαοιμελέτεςταάρθραοιαναφορέςσεόλεςτιςμορφέςτηςτέχνηςαλλάιδιαίτεραστηνζωγραφικήείναιαναρίθμηταΘαέλεγεκανείςότιδενυπάρ-χεικείμενότουπουναμηνέχεισχετικήαναφοράΑυτάόλαείναιβέβαιααποτέ-λεσματηςαγάπηςτουγιατηντέχνησυνακόλουθοτηςοποίαςείναιηβαθειάτουγνώσηΤηνανάδειξηκαιαποτίμησητουέργουαυτούανέλαβεκαιδιεκπεραίωσεμετονκαλύτεροτρόποηκΚαλογήρουηοποίαεπεσήμανεπολύσωστάπωςαυτή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

236

ηπροσέγγισήτουενεργοποίησεέναείδοςπαλίμψηστηςγραφήςστοοπλοστάσιότουώστεμέσασταγραπτάτουναζωντανεύουνωςεικόνεςταπράγματαΠρο-σωπικάαυτήηπαρατήρησημrsquoέκανενασκεφθώτηνεξεικονιστικήτακτικήτουΚάλβουτουοποίουπολλέςπεριγραφέςαποτελούνοπτικοποίησητωνιδεώντου

ΗπαιδαγωγίαήτανημεγάληέγνοιατουΠαναγιωτόπουλουΩςδιανοούμενοςωςφιλόλογοςκαιωςυπεύθυνοςτηςΣχολήςπουφέρειτοόνομάτουυπηρέτησετηνπαιδείαεπίέξιδεκαετίεςΩςανήσυχοπνεύμακαιωςμάχιμοςεκπαιδευτικόςαναπτύσσεισυχνάτουςθεωρητικούςτουπροβληματισμούςσεπολλάτουκείμεναγιαταθέματατηςπαιδείαςγιατουςπροσανατολισμούςτηςταπρογράμματατασχολείατουςεκπαιδευτικούςενολίγοιςγιατουςκύριουςσυντελεστέςτηςεκ-παίδευσηςώστεηπαιδείαναείναιτομέσοτηςανάπτυξηςτουνουκαιτηςψυχήςτωννέωνΕλλήνωνγιαναγίνονταιδημιουργικοίάνθρωποικαιπάνωαπrsquoόλασυ-νειδητοίπολίτεςΑυτάόλαταανέπτυξεμεεπαγωγικότρόποηειδικήσταθέματατηςΘεωρίαςκαιτηςΙστορίαςτηςΕκπαίδευσηςκαιτηςΕκπαιδευτικήςΠολιτικήςκΠολυάνθηΤσίγκου

ΚλείνωτηνπρόχειρηαυτήσύνοψημεδύοεπισημάνσειςκαιτρειςπροτάσειςΠρώταοιεπισημάνσειςΗπρώτηόλεςοιεισηγήσειςυπήρξανυψηλούεπιπέδουδιότι όλοι οι εισηγητέςωριμότεροι και νεότεροι είναι ειδικοί στα θέματαπουπραγματεύθηκανΗδεύτερηκοινόςτόποςόλωντωνεισηγήσεωνείναιότιηάσκη-σητηςκριτικήςπροϋποθέτειτηνκατοχήόλωντωνστοιχείωνadhocγνώσητωνσυμφραζομένων (κοινωνικώνπολιτικώνκαιπολιτισμικών)θεωρητικόοπλισμόεποπτείατηςιστορικότηταςτωνφαινομένωνικανότητασύγκρισηςφιλοσοφικήθεώρησητωνπραγμάτωνήρεμοπάθοςκαιικανότηταδιατύπωσηςτωνσκέψεωνμεγλώσσαεύστοχηκαιτέρπουσαδηλαδήαυτόπουδιαπιστώσαμεόλοιγιατονΠαναγιωτόπουλοΜεβάσητιςεπισημάνσειςαυτέςείναιαυτονόητοότιταΠρα-κτικάτουΣυνεδρίουθrsquoαποτελέσουναπαραίτητοέργοαναφοράςγιαόσουςθαθελήσουνναμελετήσουντοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουκαιναπροσεγγί-σουντηνκριτικήτουσκέψη

Προχωρώστιςτρειςπροτάσειςοιοποίεςεύχομαιναπραγματοποιηθούνότανηπατρίδαμαςβρειένανκανονικόβηματισμόκαιοιπροϋποθέσειςτοεπιτρέψουν

ΗπρώτησυνέχισητηςΒιβλιογραφίαςΙΜΠαναγιωτόπουλουδεδομένουότιέχουνπεράσει35χρόνιααπότηνέκδοσήτηςκαικυρίωςσυμπλήρωσητουδευτέ-ρουμέρουςπουαφοράστηνφιλολογίασχετικάμετοέργοτου

ΗδεύτερηεπανέκδοσητουκλασικούκριτικούέργουτουΤαπρόσωπακαιτακείμεναμετηνπροσθήκηλεπτομερώνευρετηρίωνπροσώπωνκαιπραγμάτωνσεκάθετόμο

Ητρίτησυναγωγήεπιλογήκαιέκδοσητωνσημαντικότερωνκριτικώνμελετώνκαιάρθρωντουσεεφημερίδεςκαιπεριοδικάπουδενπεριέλαβεοίδιοςσετόμους

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

237

ΚαταλήγωηυψηλούεπιπέδουπολυκριτικήπρoσέγγισητουκριτικούέργουτουΙΜΠαναγιωτόπουλουπιστώνεταικατrsquoεξοχήνστουςειδικούςεισηγητέςπουέλαβανμέροςστοΣυνέδριοΑυτόδικαιώνεικαιτηναπόφασητηςΕπιστημονικήςΕπιτροπήςαλλάκαιτιςστοχευμένεςπροσκλήσειςκαιτιςπολύμηνεςφροντίδεςτωνσυνδιοργανωτώντωνlaquoΦίλωντουΦιλολογικούΣυλλόγουΠαρνασσόςraquoτουlaquoΙδρύματοςΚωστήΠαλαμάraquoκαιτηςlaquoΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚΓΚασίνης

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

75

βολούσεακατάπαυταπουδεγνώρισεαπαυδημόraquo99Ήτανέναπνεύμαβαθύταταρομαντικό100όχιβέβαιαμετηντρέχουσασημασίατουόρουαλλάτουακατα-πόνητουκυνηγούτουανέφικτουΚαικαταλήγειοΠαναγιωτόπουλοςlaquoτοολοφά-νεροτοαμετακίνητοκατάτηνγνώμημουσυμπέρασμα[είναι]πωςηψυχήτουτραγουδιούείτανκrsquoηαληθινήψυχήτουraquo101

ΚρίνονταςτώρατονκρίνανταπρέπειναπούμεπωςοΚωστήςΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουείναιμιααπότιςπιοολοκληρωμένεςκαιισορροπημένεςολι-στικέςπροσεγγίσειςτουέργουτουΠοιητήπουοιειδότεςτηνκατατάσσουνμετα-ξύτωνκορυφαίωνμελετώνγιατοέργοτου

Abstract

The critical approach of Palamasrsquo work by IMPanagiotopoulos registers a circlewhichbeginswithhis1921 lecture and endswithhis1944big synthesisPalamas whichwasawardedwiththeldquoPalamasPrizerdquoTheawetowardsthePoetrsquosworklastedupto1925whentheldquoPalamascrisisrdquobeganashehimselfwritesThere-approachtookplacein1933andpeakedwiththe1944synthesis

Panagiotopoulosrsquostudyhastheadvantageofbeingwrittenbyaphilologistagreatauthor and critic therefore he combines the literary system the artistic sensitivityandthefairassessmentPanagiotopoulosexpressesinanintroductionhishypotheseswhich are concentrated into two places (a) there are many poetic ways (b) eachworkmust be judged under its own conditions Following that he sets the eras ofpalamicpoetryhighlightstheldquoplacesrdquoandregistersthecharacteristicsofthepoetrsquosintellectual personality which are the ldquodouble soulrdquo the intense juxtaposition andtheongoingbattleof theoppositesSumminguphisconclusionsheunderlines themasteryofhisversesthecyclicinspirationthetacticsthemacro-structuralsynthesisthemicro-structurallexicalmanagementtherobustpoeticconscienceandhisnever-ceasinglyricalcellwithoutomittingtostressoutsomeweaknessesAsaworthycritiche notes that the creatormust be judged by the happymoments of his inspirationCertainlyPanagiotopoulosrsquoPalamasisthoughttobeoneofthemostintegratedandholisticapproachesofthePoetrsquoswork

99ΙΜΠΠαλαμάςσ256100ΙΜΠΠαλαμάςσ257101ΙΜΠΠαλαμάςσ355

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

231

Πρινεπιχειρήσωμιασύντομηεπισκόπησητωνσυμβολώνκαιτωνσυμπερασμά-τωντουΣυνεδρίουμαςθέλωναεκφράσωτηνχαράμουπουφτάσαμεαισίωςστηνουσιαστικήολοκλήρωσητωνεργασιώντουόπωςοιπαλιοίαντιγραφείςκωδίκωνπουπαρομοίαζαν τηνπεράτωση της εργασίας τους μεπροσόρμισησεασφαλήλιμέναΈπειτανrsquoαναφέρωμερικάστοιχείαπουαφορούνστηνθεματολογίακαιτηνπροετοιμασίατηςοργάνωσήςτουΠρώτα-πρώταόσοναφοράστηναπόφασηγιατοαντικείμενοτουΣυνεδρίουηΕπιστημονικήΕπιτροπήέλαβευπόψητιςεξήςπαραδοχές(α)οΠαναγιωτόπουλοςαποτελείμιαφυσιογνωμίααναγεννησιακούτύπουμετηνπολυμέρειατουέργουτουκαιτηνεπιτυχήενασχόλησημεόλαταείδητουλόγου(β)τολογοτεχνικόέργοτουκαιπερισσότερογνωστόείναιαλλάκυρίωςμελετήθηκεαρκετάστοπροηγούμενοσυνέδριοπουδιοργάνωσετοΕλλη-νικόΕκπαιδευτήριοndashΣχολήΙΜΠαναγιωτόπουλουσεσυνεργασίαμετονΣύλλο-γοΑποφοίτωνΕλληνικούΕκπαιδευτηρίου1ΣυνεπώςηεπανάληψηενόςγενικούσυνεδρίουδενθαήτανσκόπιμηΓιrsquoαυτόαποφασίσθηκεημελέτητήςεξίσουμετολογοτεχνικόσπουδαίαςπλευράςτουέργουτουπουείναιηΚριτική

ΈρχομαιστασυμπεράσματαΓιατηνεπαγωγικότερηπαρουσίασήτουςομα-δοποιώτις εισηγήσειςανάλογαμε τοαντικείμενό τουςΗ εισήγηση τουκΠυ-λαρινούείχεστόχοndashκαι έτσιλειτούργησεndashωςεισαγωγήστοΚριτικόΈργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουΗδουλειάαυτήδενήτανκαθόλουεύκοληόπωςμπορείναεικάσεικανείςδιότικαιεποπτείατουόλουήταναπαραίτητηκαιδιαχείρισητουυλικούόχιτυχαίαΈτσιόσοοχρόνοςτοεπέτρεπεμαςπαρουσίασεταπολλάπεδίαάσκησηςτηςκριτικήςαπότονΠαναγιωτόπουλοπουείναιηλογοτεχνικήκατrsquoεξοχήνκριτικήηβιβλιοκριτικήητεχνοκριτικήηδοκιμιακήκαιηκοινωνικήκριτικήπουβρίσκονταισταπολλάβιβλίατουαλλάκαιστοναπίστευτοαριθμόαθησαύριστωνάρθρωνκαιμελετώνστονπεριοδικόκαιτονημερήσιοτύποαλλά

1ΒλΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου4ηΕπιστημονικήΣυνάντησηΠρα-κτικάεπιμΘεοδόσηςΠυλαρινόςΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουΑθήνα2003

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

232

καισεεγκυκλοπαιδικάλεξικάΟΠαναγιωτόπουλοςάσκησετηνπολύπλευρηκρι-τικήτουμεγνώσηευαισθησίασυνέπειαθάρροςτηςγνώμηςτουκαικύροςΟκΠυλαρινόςκατόρθωσεναμαςδώσειτηνεικόνατουωκεανούσrsquoέναποτήρινερούπουήτανοχρόνοςτων25λεπτώντηςώρας

ΔύοεισηγήσειςεκείνεςτουκΚαράογλουκαιτουκΑγγελάτουκινήθηκανκατrsquo εξοχήν στοπεδίο των θεωρητικώνπροβληματισμών για τηνφυσιογνωμίατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουΣτόχοςτηςπρώτηςυπήρξενηlaquoκριτικήτηςκριτικήςraquoτουΠαναγιωτόπουλουδηλαδήηαναζήτησητηςαπάντησηςστηνερευ-νητικήυπόθεσηlaquoτίείναι ίσωςκριτικήγιατονΙΜΠαναγιωτόπουλοraquoΑπότηνανάλυσησυγκεκριμένωνμελετώντουσεπεριοδικάτηςδεκαετίαςτουrsquo40καιτηνεισαγωγικήμελέτητουγιατηνΝεοελληνικήΚριτικήστοντόμο42τηςlaquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςraquoοκΚαράογλουμαςαπέδειξενότιοΠαναγιωτόπουλοςδενάσκη-σετηνκριτικήαπαράσκευοςκαιεμπειρικάαλλάlaquoδυναμωμένοςμεθεωρίακαιμελέτηraquoμεαποτέλεσμαηκριτικήτουναστηρίζεταισεθεωρητικέςαρχέςκαικα-νόνεςΣτονίδιοκύκλοτωνθεωρητικώνπροβληματισμώνκαιπροϋποθέσεωνγιατηνάσκησητηςκριτικήςκινήθηκεκαιηδεύτερηεισήγησηΟκΑγγελάτοςμαςαπέδειξεπωςοΠαναγιωτόπουλοςμεβάσημιασυγκεκριμένησυνθετικήαντίλη-ψηπουστηρίζεταισεορισμένακριτήριαόπωςείναιοιιστορικοίόροιτηςδιαμόρ-φωσηςτωνλογοτεχνικώνπαραδόσεωνμετιςσυνέχειεςκαιτιςρήξειςτουςαπότηνμιααλλάκαιηκατάκτησηενόςάρτιουοργάνουδιαπόρθμευσηςτηςσκέψηςπουείναιηγλώσσααπότηνάλλη ισορροπείδόκιμαανάμεσαστηνιστορίατηςλογοτεχνίαςκαιτηνκριτικήμεαποτέλεσμαναδιατυπώνεικαίριεςπαρατηρήσειςγιατηνπεζογραφικήπαραγωγήτηςπεριόδου1920-1940

Μετά τις θεωρητικέςαυτέςπροσεγγίσεις για τηνφυσιογνωμία της κριτικήςτουΠαναγιωτόπουλου έρχομαιστοβασικόέργουποδομήςπουείναιηΒιβλιο-γραφίααφετηρίαsinequanonκάθεσοβαρήςμελέτηςενόςσυγγραφέαΗβιβλιο-γραφίαείναιέναπερίεργοέργοΑντηνδεικανείςαποσπασματικάδηλαδήαπότηνπλευράτουβιαστικούχρήστηπουπροστρέχεινrsquoαντλήσειπέντε-δέκαψηφί-δεςαντιλαμβάνεταιμεντηνχρησιμότητάτουχάνειόμωςτηνεικόναΑνόμωςτηνπροσεγγίσεικάποιοςστοσύνολότηςμεόλεςτιςψηφίδεςστηνθέσητουςτότεβλέπειμιαπανοραμικήεικόνασυναρπαστικήτηνοποίασυνθέτουνοόγκοςτουέργουηγνώσηηπολυμέρειακαιητεράστιαθεματολογίαΑυτάόλαμαςταέχειδώσειηκατrsquoεξοχήναρμόδιακΠαναρέτουαφούηίδιασυνέταξεαυτότοέργοΗβιβλιογραφίακαλύπτειταέτη1916-1982Απότα3295λήμματατα3179είναιηεργογραφίακαιμόνο116ηφιλολογίαΕύχομαινασυνεχισθείκάποτετοέργο

ΤηνχαρτογράφησητηςπλούσιαςεργογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουστονημερήσιοτύποαπότο1917έωςτοτέλοςτηςζωήςτουτο1982μαςπαρουσίασεοκΒαρελάςΣτηνεισήγησηαυτήεξετάστηκανιδιαίτεραοιδιαρκέστερεςκαισημαντικότερεςσυνεργασίεςτουστιςεφημερίδεςΔημοκρατία(1924-1926)Πρω-ΐα(1933-1940)καιΕλευθερία(1965-1967)ΟκΒαρελάςέμπειροςερευνητήςκαιικανόςχειριστήςμεγάλωνσυνόλωνπληροφοριώνμαςέδωσετηντάξητωναριθ-

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

233

μητικώνδεδομένωνδιερεύνησετιςιδιαιτερότητεςτωνάρθρωνκαιτιςανάλογεςπροσαρμογέςτουςσεσχέσημετηνποικιλίακαιτονχαρακτήρατωνεντύπωνμαςπαρουσίασετηνπλούσιαθεματολογίατουςκαιτηναδιαμφισβήτητηποιότηταπολλώναπόαυτάΕίναιγνωστόβέβαιαότιαπότοπολύενδιαφέροναυτόυλικόμικρόμέροςμόνονέχειπεριλάβεισεβιβλίατουοΠαναγιωτόπουλοςΣτονχώροτωνσυνεργασιώντουΠαναγιωτόπουλουκινήθηκεκαιηεισήγησητηςκΟικονο-μοπούλουΠρόκειταιγιατηνlaquoΒασικήΒιβλιοθήκηraquoενόςεμβληματικούκαιμακρό-πνοουέργουτηςδεκαετίαςτουrsquo50τοοποίοουδέποτεέχασετηνχρησιμότητάτουΕδώεπισημάνθηκανδύοβασικέςπαράμετροιτιςοποίεςυπογραμμίζουμε(α)είναιτοαναγνωρισμένοκύροςτουΠαναγιωτόπουλουοοποίοςμαζίμετονκαθηγητήΔιονύσιοΖακυθηνόκαιτονφιλόσοφοκαιδοκιμιογράφοΕυάγγελοΠαπανούτσοαποτελούσαντηνσυντακτικήεπιτροπήγιατηνδιεκπεραίωσητουγιγαντιαίουαυ-τούέργουγιαόλαταγραμματειακάκαιλογοτεχνικάείδηαπότον11οαιώναέωςταμέσατου20ού(β)ΟΠαναγιωτόπουλοςπέραντουεποπτικούκαισυμβουλευ-τικούρόλουτουωςσυντάκτηεπιμελήθηκετουςτόμουςγιατονΓεώργιοΒιζυηνόγιατοΙστορικόΜυθιστόρημακαιαπόκοινούμετουςάλλουςδύοσυντάκτεςτονεξαιρετικάενδιαφέροντατόμογιατηνΝεοελληνικήΚριτικήΌλεςαυτέςτιςπτυχέςκαιτηνσημασίατουςανέδειξενηκΟικονομοπούλουμετηνεισήγησήτης

Ο επόμενος κύκλος που περιλαμβάνει δύο επίσης εισηγήσεις αναφέρεταιστηνενασχόλησητουΠαναγιωτόπουλουμετηνπαλαιότερηλογοτεχνίαμαςέωςτηνΕπανάστασηΑυτήντηνπερίοδοδιερεύνησανοκΞούριαςκαιηκΔημάκηΜε την εισήγησή του ο κ Ξούριας επισήμανε πρώτον ότι οι περί ού ο λόγοςμελέτες είναι ολιγάριθμες δεύτερον ότι η ορολογίαπου χρησιμοποιεί οΠανα-γιωτόπουλοςστηνβάσητουδιπόλουλογιοσύνηλογοτεχνίακαθορίζειανάλογακαιτηναντιμετώπισηαπόμέρουςτουτωνσχετικώνκειμένωνταπροϊόντατηςλογιοσύνηςυπήρξανπερισσότερααλλάκυρίωςυπήρξανχρήσιμαγιατονυπό-δουλοελληνισμόενώταλογοτεχνικάέργατης ίδιαςπεριόδουήσανολιγότεραΟΠαναγιωτόπουλος είχε εποπτεία της παλαιότερης περιόδου της λογοτεχνίαςμαςηδεαποσαφήνισητηςκριτικήςστάσηςτουόπωςμαςέδειξεοκΞούριαςείναιχρήσιμηγιατηνκριτικήαποτίμησητωνπροϊόντωντηςεπόμενηςπεριόδουτης laquoνεοελληνικήςraquo όπως την ονομάζει ο Παναγιωτόπουλος Η εισήγηση τηςκΔημάκηκινείταιστηνίδιαπερίοδοαλλάαφοράσεσυγκεκριμένοσυγγραφέαπουείναιοΚοραήςΗκΔημάκημαςπαρουσίασεέναάγνωστοκείμενοτουΠανα-γιωτόπουλουτοοποίοεπισήμανεστοΙστορικόΑρχείοτουΠανεπιστημίουΑθη-νώνμετίτλοlaquoΟΑδαμάντιοςΚοραήςωςλογοτέχνηςκαιδιδάσκαλοςύφουςraquoτοοποίοπροόριζεγιαδιδακτορικήδιατριβήΩςεισηγητήςορίστηκεοκαθηγητήςτηςΑρχαίαςΕλληνικήςΦιλολογίαςΕμμανουήλΠεζόπουλοςΤοκείμενουπεβλήθηδύοφορές(19351941)όπωςακούσαμεαλλάηδιαδικασίαδενδιεκπεραιώθηκεγιααδιευκρίνιστουςακόμαλόγουςΑπότηνανάλυσητουκειμένουφάνηκεηεπι-στημονικήμεθοδικότητακαιηκριτικήοξύνοιαμετηνοποίαοΠαναγιωτόπουλοςεπιχειρείνrsquoαναδείξει τιςλογοτεχνικέςσυνιστώσεςτηςδημιουργίαςτουΚοραή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

234

Είναιαυτονόητοπωςηπεριέργειαόλωνμαςθαθεραπευθείμετηνεπιβαλλόμενηδημοσίευσητουκειμένου

ΓιατηνπερίοδομετάτηνΕπανάστασηακούσθηκαντέσσεριςανακοινώσειςοιοποίεςδιερεύνησαντηνκριτικήαποτίμησητουΠαναγιωτόπουλουγιαμείζονεςσταθμούςτηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςτονΣολωμόκαιτονΚάλβοτονΠαλα-μά τονΚαβάφη και τονΚαρυωτάκηΗ κΑφροδίτηΑθανασοπούλου εξέτασεμε γνώσηκαι ευαισθησία τιςκριτικέςαπόψεις τουΠαναγιωτόπουλουγια τουςπατέρεςΣολωμόκαιΚάλβοαλλάκαιάλλουςεπτανησίουςποιητέςΕρευνητικόυλικότηςαποτέλεσανκατrsquoεξοχήναλλάόχιμόνονοιέξιτόμοιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνσειράςτηνοποίαεύστοχααποκαλείlaquoάτυπηγραμματολογίαraquoΗ κ Αθανασοπούλου επισήμανε την αισθητική θεωρία του ΠαναγιωτόπουλουγιατονποιητικόλόγογενικάκαιειδικάτιςαπόψειςτουγιατονΣολωμόκαιτονΚάλβοσεσύγκρισημετουςσύγχρονούςτουςποιητέςτηςlaquoΠαλαιάςraquoλεγόμενηςΑθηναϊκήςΣχολήςαλλάκαιμrsquoεκείνουςτηςγενιάςτουΠαλαμά

ΟΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονΠαλαμάκαιστονΚαβάφηδύοξεχωρι-στούςτόμουςαπότουςέξιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνένεκατηςσημασίαςτουςωςσταθμώνκαιαφετηριώντηςνεοελληνικήςποίησηςΤηνπερίπτωσητηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαλαμάεξέτασεογράφωνοοποίοςανέφερεότιησχέσηαυτήυπήρξεδιαρκήςκαιδιαλεκτικήαλλάκυρίωςαποκαλυπτικήτουχαρακτήρατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουπουσυνδυάζειτηνφιλολογικήμεθοδικότητατηνκαλλιτεχνικήευαισθησίακαιτηνδίκαιηαποτίμησηΈτσιοΠαναγιωτόπουλοςστηνμονογραφίατουγιατονΠαλαμάδιατυπώνειεισαγωγικάτιςερευνητικέςυπο-θέσειςτουορίζειτιςεποχέςτηςπαλαμικήςποίησηςκαιεπισημαίνειτουςlaquoτόπουςraquoτηςενώπαράλληλαδιαγράφειταχαρακτηριστικάτηςπνευματικήςιδιοσυστασίαςτουποιητήπουείναιηδιπλήψυχήκαιοέντονοςσυγκρητισμόςΣτηνεισήγησηυπογραμμίστηκανκυρίωςδύοπράγματα(α)ηάποψητουΠαναγιωτόπουλουγιατηναποφασιστικήσημασίατουρόλουτουΠαλαμάγιατηννεοελληνικήποίησηκαι(β)ηάποψητουεισηγητήότιοΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουαποτελείμιαναπότις4-5πιοολοκληρωμένεςμονογραφίεςγιατοέργοτουποιητή

Ταχαρακτηριστικάτηςβαθιάςγνώσηςτηςμεθοδικότηταςκαιτηςευαισθησί-αςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουδιαπίστωσεκαιοκΚαψωμένοςστηνεισή-γησήτουγιατονΚαβάφηΟκΚαψωμένοςχαρακτηρίζειτηνμονογραφίαγιατονΚαβάφηπουαποτελείτονΔ΄τόμοΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνωςμελέτησυστηματικήδιότιεξετάζειπροοδευτικάτονάνθρωποτακοινωνικάκαιπολιτι-σμικάσυμφραζόμενατηςεποχήςτουταδιακριτικάγνωρίσματατηςέμπνευσήςτουτοαξιακότουσύστημακαθώςκαιταειδοποιάστοιχείατηςποιητικήςτου(γλώσσαστιχουργίατεχνικέςαισθητική)ΦάνηκεκαθαράαπότηνεισήγησηπωςησυμβολήτηςμονογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουγιατηνερμηνείατηςποίησηςτουΚαβάφηπαρrsquoόλοπουδημοσιεύθηκετο1946διατηρείακέραιηέωςσήμεραμέσαστονόγκοτηςκαβαφικήςβιβλιογραφίαςτηνσημασίατης

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

235

ΣπουδαίοςσταθμόςτηςεπόμενηςγενιάςστηνποίησήμαςείναιοΚώσταςΚα-ρυωτάκηςΤηνπερίπτωσηαυτήνεξέτασεοκΑγάθοςγνώστηςόλωντωνπαρα-μέτρωντηςπεριόδουμεβάσητοεκτεταμένομέροςτουΕ΄τόμουΤων προσώπωνκαιτωνκειμένων τοοποίοοΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονποιητήκαθώςκαι άλλα σημαντικά του κείμεναΟΠαναγιωτόπουλος εξετάζει εξελικτικά τηνγνωριμίατουμετονποιητήτηνσύντομηδιάρκειατουβίουτουτονάνθρωποτηνσχέσημετηνπαράδοσηκαιτουςπολιτικοκοινωνικούςκαιπολιτισμικούςόρουςτηςεποχήςΚαταλήγειμεταχαρακτηριστικάτηςποίησήςτουκαιτηναποτίμησήτηςΌλααυτάπαρουσιάσθηκανμεμεθοδικότρόποαπότονκΑγάθο

Ο Παναγιωτόπουλος παράλληλα με την νεοελληνική λογοτεχνία μελέτησεκαι την ευρωπαϊκήΈτυχεπρόσφαταναχρησιμοποιήσωένακειμενάκι τουγιατονμεγάλονορβηγόσυγγραφέαΚνουτΧάμσουνκαιδιαπίστωσατοκαίριοτωνπαρατηρήσεώντουκαισταπιομικράτουκείμεναΑυτήντηνπεριοχήεξέτασεοκΓεράσιμοςΖώραςοοποίοςανέδειξετηνσυγκριτικήματιάτουΠαναγιωτό-πουλουαλλάκαιτοαπαραίτητοτηςσυνανάγνωσηςτηςελληνικήςμετηνευρω-παϊκήλογοτεχνίαΌπωςφάνηκεαπότηνεισήγησητακείμενααυτάείναιπολλάαλλάδιάσπαρταστουςτόμουςΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνσεταξιδιωτικάκείμενααλλάκαισεπολλάάλλαέντυπαΚαίριααντικείμενατωνπροβληματι-σμώνκαιτωνκριτικώνndashσυγκριτικώνπροσεγγίσεωντουΠαναγιωτόπουλουείναιτανεωτερικάρεύματατηςευρωπαϊκήςλογοτεχνίαςσεσχέσημετηνελληνικήοαισθητισμός οι τάσεις της ευρωπαϊκήςπεζογραφίας της εποχής του αλλά καικρίσειςκαιαπόψειςγιαπολλάπρόσωπακαιθέματαπουμαςπαρουσίασεστηνεισήγησήτουοκΖώρας

ΟιπεριοχέςτηςγνώσηςτηςμελέτηςτηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιω-τόπουλουδενέχουντελειωμόΤρειςσπουδαίεςπεριοχέςτηςσκέψηςκαιτωνπρο-βληματισμώντουστιςοποίεςαφιέρωσεμεγάλομέροςτηςζωήςκαιτηςκριτικήςτουσκέψηςείναιοδοκιμιακόςλόγοςητεχνοκριτικήκαιηπαιδαγωγίαωςθεωρίακαιπράξηΤοδοκιμιακότουέργοείναιπλουσιότατοκαιγνωστότατοένεκατηςσταθερήςεπιλογήςτουωςυποδειγματικούνεοελληνικούλόγουΤαχαρακτηρι-στικάτουέργουαυτούανέλυσεμεκύροςοκΝάκαςμεταφραστήςδοκιμίωντουMontaigneκαιειδικόςστηνμελέτητουείδουςκαιστηνμελέτητηςγλώσσαςΈτσιμαςπαρουσίασεταιδιαίτεραχαρακτηριστικάτηςδοκιμιογραφίαςτουΠαναγιω-τόπουλουτιςθεωρητικέςαπόψειςτουγιατοδοκίμιοαλλάκαιτηνκαλλιεργημένηγλώσσατηςδιαπόρθμευσηςτωνδιανοημάτωντου

ΜέγαπεδίοάσκησηςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουήτανκαιητεχνοκρι-τικήΤαβιβλίαοιμελέτεςταάρθραοιαναφορέςσεόλεςτιςμορφέςτηςτέχνηςαλλάιδιαίτεραστηνζωγραφικήείναιαναρίθμηταΘαέλεγεκανείςότιδενυπάρ-χεικείμενότουπουναμηνέχεισχετικήαναφοράΑυτάόλαείναιβέβαιααποτέ-λεσματηςαγάπηςτουγιατηντέχνησυνακόλουθοτηςοποίαςείναιηβαθειάτουγνώσηΤηνανάδειξηκαιαποτίμησητουέργουαυτούανέλαβεκαιδιεκπεραίωσεμετονκαλύτεροτρόποηκΚαλογήρουηοποίαεπεσήμανεπολύσωστάπωςαυτή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

236

ηπροσέγγισήτουενεργοποίησεέναείδοςπαλίμψηστηςγραφήςστοοπλοστάσιότουώστεμέσασταγραπτάτουναζωντανεύουνωςεικόνεςταπράγματαΠρο-σωπικάαυτήηπαρατήρησημrsquoέκανενασκεφθώτηνεξεικονιστικήτακτικήτουΚάλβουτουοποίουπολλέςπεριγραφέςαποτελούνοπτικοποίησητωνιδεώντου

ΗπαιδαγωγίαήτανημεγάληέγνοιατουΠαναγιωτόπουλουΩςδιανοούμενοςωςφιλόλογοςκαιωςυπεύθυνοςτηςΣχολήςπουφέρειτοόνομάτουυπηρέτησετηνπαιδείαεπίέξιδεκαετίεςΩςανήσυχοπνεύμακαιωςμάχιμοςεκπαιδευτικόςαναπτύσσεισυχνάτουςθεωρητικούςτουπροβληματισμούςσεπολλάτουκείμεναγιαταθέματατηςπαιδείαςγιατουςπροσανατολισμούςτηςταπρογράμματατασχολείατουςεκπαιδευτικούςενολίγοιςγιατουςκύριουςσυντελεστέςτηςεκ-παίδευσηςώστεηπαιδείαναείναιτομέσοτηςανάπτυξηςτουνουκαιτηςψυχήςτωννέωνΕλλήνωνγιαναγίνονταιδημιουργικοίάνθρωποικαιπάνωαπrsquoόλασυ-νειδητοίπολίτεςΑυτάόλαταανέπτυξεμεεπαγωγικότρόποηειδικήσταθέματατηςΘεωρίαςκαιτηςΙστορίαςτηςΕκπαίδευσηςκαιτηςΕκπαιδευτικήςΠολιτικήςκΠολυάνθηΤσίγκου

ΚλείνωτηνπρόχειρηαυτήσύνοψημεδύοεπισημάνσειςκαιτρειςπροτάσειςΠρώταοιεπισημάνσειςΗπρώτηόλεςοιεισηγήσειςυπήρξανυψηλούεπιπέδουδιότι όλοι οι εισηγητέςωριμότεροι και νεότεροι είναι ειδικοί στα θέματαπουπραγματεύθηκανΗδεύτερηκοινόςτόποςόλωντωνεισηγήσεωνείναιότιηάσκη-σητηςκριτικήςπροϋποθέτειτηνκατοχήόλωντωνστοιχείωνadhocγνώσητωνσυμφραζομένων (κοινωνικώνπολιτικώνκαιπολιτισμικών)θεωρητικόοπλισμόεποπτείατηςιστορικότηταςτωνφαινομένωνικανότητασύγκρισηςφιλοσοφικήθεώρησητωνπραγμάτωνήρεμοπάθοςκαιικανότηταδιατύπωσηςτωνσκέψεωνμεγλώσσαεύστοχηκαιτέρπουσαδηλαδήαυτόπουδιαπιστώσαμεόλοιγιατονΠαναγιωτόπουλοΜεβάσητιςεπισημάνσειςαυτέςείναιαυτονόητοότιταΠρα-κτικάτουΣυνεδρίουθrsquoαποτελέσουναπαραίτητοέργοαναφοράςγιαόσουςθαθελήσουνναμελετήσουντοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουκαιναπροσεγγί-σουντηνκριτικήτουσκέψη

Προχωρώστιςτρειςπροτάσειςοιοποίεςεύχομαιναπραγματοποιηθούνότανηπατρίδαμαςβρειένανκανονικόβηματισμόκαιοιπροϋποθέσειςτοεπιτρέψουν

ΗπρώτησυνέχισητηςΒιβλιογραφίαςΙΜΠαναγιωτόπουλουδεδομένουότιέχουνπεράσει35χρόνιααπότηνέκδοσήτηςκαικυρίωςσυμπλήρωσητουδευτέ-ρουμέρουςπουαφοράστηνφιλολογίασχετικάμετοέργοτου

ΗδεύτερηεπανέκδοσητουκλασικούκριτικούέργουτουΤαπρόσωπακαιτακείμεναμετηνπροσθήκηλεπτομερώνευρετηρίωνπροσώπωνκαιπραγμάτωνσεκάθετόμο

Ητρίτησυναγωγήεπιλογήκαιέκδοσητωνσημαντικότερωνκριτικώνμελετώνκαιάρθρωντουσεεφημερίδεςκαιπεριοδικάπουδενπεριέλαβεοίδιοςσετόμους

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

237

ΚαταλήγωηυψηλούεπιπέδουπολυκριτικήπρoσέγγισητουκριτικούέργουτουΙΜΠαναγιωτόπουλουπιστώνεταικατrsquoεξοχήνστουςειδικούςεισηγητέςπουέλαβανμέροςστοΣυνέδριοΑυτόδικαιώνεικαιτηναπόφασητηςΕπιστημονικήςΕπιτροπήςαλλάκαιτιςστοχευμένεςπροσκλήσειςκαιτιςπολύμηνεςφροντίδεςτωνσυνδιοργανωτώντωνlaquoΦίλωντουΦιλολογικούΣυλλόγουΠαρνασσόςraquoτουlaquoΙδρύματοςΚωστήΠαλαμάraquoκαιτηςlaquoΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚΓΚασίνης

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

231

Πρινεπιχειρήσωμιασύντομηεπισκόπησητωνσυμβολώνκαιτωνσυμπερασμά-τωντουΣυνεδρίουμαςθέλωναεκφράσωτηνχαράμουπουφτάσαμεαισίωςστηνουσιαστικήολοκλήρωσητωνεργασιώντουόπωςοιπαλιοίαντιγραφείςκωδίκωνπουπαρομοίαζαν τηνπεράτωση της εργασίας τους μεπροσόρμισησεασφαλήλιμέναΈπειτανrsquoαναφέρωμερικάστοιχείαπουαφορούνστηνθεματολογίακαιτηνπροετοιμασίατηςοργάνωσήςτουΠρώτα-πρώταόσοναφοράστηναπόφασηγιατοαντικείμενοτουΣυνεδρίουηΕπιστημονικήΕπιτροπήέλαβευπόψητιςεξήςπαραδοχές(α)οΠαναγιωτόπουλοςαποτελείμιαφυσιογνωμίααναγεννησιακούτύπουμετηνπολυμέρειατουέργουτουκαιτηνεπιτυχήενασχόλησημεόλαταείδητουλόγου(β)τολογοτεχνικόέργοτουκαιπερισσότερογνωστόείναιαλλάκυρίωςμελετήθηκεαρκετάστοπροηγούμενοσυνέδριοπουδιοργάνωσετοΕλλη-νικόΕκπαιδευτήριοndashΣχολήΙΜΠαναγιωτόπουλουσεσυνεργασίαμετονΣύλλο-γοΑποφοίτωνΕλληνικούΕκπαιδευτηρίου1ΣυνεπώςηεπανάληψηενόςγενικούσυνεδρίουδενθαήτανσκόπιμηΓιrsquoαυτόαποφασίσθηκεημελέτητήςεξίσουμετολογοτεχνικόσπουδαίαςπλευράςτουέργουτουπουείναιηΚριτική

ΈρχομαιστασυμπεράσματαΓιατηνεπαγωγικότερηπαρουσίασήτουςομα-δοποιώτις εισηγήσειςανάλογαμε τοαντικείμενό τουςΗ εισήγηση τουκΠυ-λαρινούείχεστόχοndashκαι έτσιλειτούργησεndashωςεισαγωγήστοΚριτικόΈργοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουΗδουλειάαυτήδενήτανκαθόλουεύκοληόπωςμπορείναεικάσεικανείςδιότικαιεποπτείατουόλουήταναπαραίτητηκαιδιαχείρισητουυλικούόχιτυχαίαΈτσιόσοοχρόνοςτοεπέτρεπεμαςπαρουσίασεταπολλάπεδίαάσκησηςτηςκριτικήςαπότονΠαναγιωτόπουλοπουείναιηλογοτεχνικήκατrsquoεξοχήνκριτικήηβιβλιοκριτικήητεχνοκριτικήηδοκιμιακήκαιηκοινωνικήκριτικήπουβρίσκονταισταπολλάβιβλίατουαλλάκαιστοναπίστευτοαριθμόαθησαύριστωνάρθρωνκαιμελετώνστονπεριοδικόκαιτονημερήσιοτύποαλλά

1ΒλΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου4ηΕπιστημονικήΣυνάντησηΠρα-κτικάεπιμΘεοδόσηςΠυλαρινόςΕκδόσειςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουΑθήνα2003

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

232

καισεεγκυκλοπαιδικάλεξικάΟΠαναγιωτόπουλοςάσκησετηνπολύπλευρηκρι-τικήτουμεγνώσηευαισθησίασυνέπειαθάρροςτηςγνώμηςτουκαικύροςΟκΠυλαρινόςκατόρθωσεναμαςδώσειτηνεικόνατουωκεανούσrsquoέναποτήρινερούπουήτανοχρόνοςτων25λεπτώντηςώρας

ΔύοεισηγήσειςεκείνεςτουκΚαράογλουκαιτουκΑγγελάτουκινήθηκανκατrsquo εξοχήν στοπεδίο των θεωρητικώνπροβληματισμών για τηνφυσιογνωμίατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουΣτόχοςτηςπρώτηςυπήρξενηlaquoκριτικήτηςκριτικήςraquoτουΠαναγιωτόπουλουδηλαδήηαναζήτησητηςαπάντησηςστηνερευ-νητικήυπόθεσηlaquoτίείναι ίσωςκριτικήγιατονΙΜΠαναγιωτόπουλοraquoΑπότηνανάλυσησυγκεκριμένωνμελετώντουσεπεριοδικάτηςδεκαετίαςτουrsquo40καιτηνεισαγωγικήμελέτητουγιατηνΝεοελληνικήΚριτικήστοντόμο42τηςlaquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςraquoοκΚαράογλουμαςαπέδειξενότιοΠαναγιωτόπουλοςδενάσκη-σετηνκριτικήαπαράσκευοςκαιεμπειρικάαλλάlaquoδυναμωμένοςμεθεωρίακαιμελέτηraquoμεαποτέλεσμαηκριτικήτουναστηρίζεταισεθεωρητικέςαρχέςκαικα-νόνεςΣτονίδιοκύκλοτωνθεωρητικώνπροβληματισμώνκαιπροϋποθέσεωνγιατηνάσκησητηςκριτικήςκινήθηκεκαιηδεύτερηεισήγησηΟκΑγγελάτοςμαςαπέδειξεπωςοΠαναγιωτόπουλοςμεβάσημιασυγκεκριμένησυνθετικήαντίλη-ψηπουστηρίζεταισεορισμένακριτήριαόπωςείναιοιιστορικοίόροιτηςδιαμόρ-φωσηςτωνλογοτεχνικώνπαραδόσεωνμετιςσυνέχειεςκαιτιςρήξειςτουςαπότηνμιααλλάκαιηκατάκτησηενόςάρτιουοργάνουδιαπόρθμευσηςτηςσκέψηςπουείναιηγλώσσααπότηνάλλη ισορροπείδόκιμαανάμεσαστηνιστορίατηςλογοτεχνίαςκαιτηνκριτικήμεαποτέλεσμαναδιατυπώνεικαίριεςπαρατηρήσειςγιατηνπεζογραφικήπαραγωγήτηςπεριόδου1920-1940

Μετά τις θεωρητικέςαυτέςπροσεγγίσεις για τηνφυσιογνωμία της κριτικήςτουΠαναγιωτόπουλου έρχομαιστοβασικόέργουποδομήςπουείναιηΒιβλιο-γραφίααφετηρίαsinequanonκάθεσοβαρήςμελέτηςενόςσυγγραφέαΗβιβλιο-γραφίαείναιέναπερίεργοέργοΑντηνδεικανείςαποσπασματικάδηλαδήαπότηνπλευράτουβιαστικούχρήστηπουπροστρέχεινrsquoαντλήσειπέντε-δέκαψηφί-δεςαντιλαμβάνεταιμεντηνχρησιμότητάτουχάνειόμωςτηνεικόναΑνόμωςτηνπροσεγγίσεικάποιοςστοσύνολότηςμεόλεςτιςψηφίδεςστηνθέσητουςτότεβλέπειμιαπανοραμικήεικόνασυναρπαστικήτηνοποίασυνθέτουνοόγκοςτουέργουηγνώσηηπολυμέρειακαιητεράστιαθεματολογίαΑυτάόλαμαςταέχειδώσειηκατrsquoεξοχήναρμόδιακΠαναρέτουαφούηίδιασυνέταξεαυτότοέργοΗβιβλιογραφίακαλύπτειταέτη1916-1982Απότα3295λήμματατα3179είναιηεργογραφίακαιμόνο116ηφιλολογίαΕύχομαινασυνεχισθείκάποτετοέργο

ΤηνχαρτογράφησητηςπλούσιαςεργογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουστονημερήσιοτύποαπότο1917έωςτοτέλοςτηςζωήςτουτο1982μαςπαρουσίασεοκΒαρελάςΣτηνεισήγησηαυτήεξετάστηκανιδιαίτεραοιδιαρκέστερεςκαισημαντικότερεςσυνεργασίεςτουστιςεφημερίδεςΔημοκρατία(1924-1926)Πρω-ΐα(1933-1940)καιΕλευθερία(1965-1967)ΟκΒαρελάςέμπειροςερευνητήςκαιικανόςχειριστήςμεγάλωνσυνόλωνπληροφοριώνμαςέδωσετηντάξητωναριθ-

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

233

μητικώνδεδομένωνδιερεύνησετιςιδιαιτερότητεςτωνάρθρωνκαιτιςανάλογεςπροσαρμογέςτουςσεσχέσημετηνποικιλίακαιτονχαρακτήρατωνεντύπωνμαςπαρουσίασετηνπλούσιαθεματολογίατουςκαιτηναδιαμφισβήτητηποιότηταπολλώναπόαυτάΕίναιγνωστόβέβαιαότιαπότοπολύενδιαφέροναυτόυλικόμικρόμέροςμόνονέχειπεριλάβεισεβιβλίατουοΠαναγιωτόπουλοςΣτονχώροτωνσυνεργασιώντουΠαναγιωτόπουλουκινήθηκεκαιηεισήγησητηςκΟικονο-μοπούλουΠρόκειταιγιατηνlaquoΒασικήΒιβλιοθήκηraquoενόςεμβληματικούκαιμακρό-πνοουέργουτηςδεκαετίαςτουrsquo50τοοποίοουδέποτεέχασετηνχρησιμότητάτουΕδώεπισημάνθηκανδύοβασικέςπαράμετροιτιςοποίεςυπογραμμίζουμε(α)είναιτοαναγνωρισμένοκύροςτουΠαναγιωτόπουλουοοποίοςμαζίμετονκαθηγητήΔιονύσιοΖακυθηνόκαιτονφιλόσοφοκαιδοκιμιογράφοΕυάγγελοΠαπανούτσοαποτελούσαντηνσυντακτικήεπιτροπήγιατηνδιεκπεραίωσητουγιγαντιαίουαυ-τούέργουγιαόλαταγραμματειακάκαιλογοτεχνικάείδηαπότον11οαιώναέωςταμέσατου20ού(β)ΟΠαναγιωτόπουλοςπέραντουεποπτικούκαισυμβουλευ-τικούρόλουτουωςσυντάκτηεπιμελήθηκετουςτόμουςγιατονΓεώργιοΒιζυηνόγιατοΙστορικόΜυθιστόρημακαιαπόκοινούμετουςάλλουςδύοσυντάκτεςτονεξαιρετικάενδιαφέροντατόμογιατηνΝεοελληνικήΚριτικήΌλεςαυτέςτιςπτυχέςκαιτηνσημασίατουςανέδειξενηκΟικονομοπούλουμετηνεισήγησήτης

Ο επόμενος κύκλος που περιλαμβάνει δύο επίσης εισηγήσεις αναφέρεταιστηνενασχόλησητουΠαναγιωτόπουλουμετηνπαλαιότερηλογοτεχνίαμαςέωςτηνΕπανάστασηΑυτήντηνπερίοδοδιερεύνησανοκΞούριαςκαιηκΔημάκηΜε την εισήγησή του ο κ Ξούριας επισήμανε πρώτον ότι οι περί ού ο λόγοςμελέτες είναι ολιγάριθμες δεύτερον ότι η ορολογίαπου χρησιμοποιεί οΠανα-γιωτόπουλοςστηνβάσητουδιπόλουλογιοσύνηλογοτεχνίακαθορίζειανάλογακαιτηναντιμετώπισηαπόμέρουςτουτωνσχετικώνκειμένωνταπροϊόντατηςλογιοσύνηςυπήρξανπερισσότερααλλάκυρίωςυπήρξανχρήσιμαγιατονυπό-δουλοελληνισμόενώταλογοτεχνικάέργατης ίδιαςπεριόδουήσανολιγότεραΟΠαναγιωτόπουλος είχε εποπτεία της παλαιότερης περιόδου της λογοτεχνίαςμαςηδεαποσαφήνισητηςκριτικήςστάσηςτουόπωςμαςέδειξεοκΞούριαςείναιχρήσιμηγιατηνκριτικήαποτίμησητωνπροϊόντωντηςεπόμενηςπεριόδουτης laquoνεοελληνικήςraquo όπως την ονομάζει ο Παναγιωτόπουλος Η εισήγηση τηςκΔημάκηκινείταιστηνίδιαπερίοδοαλλάαφοράσεσυγκεκριμένοσυγγραφέαπουείναιοΚοραήςΗκΔημάκημαςπαρουσίασεέναάγνωστοκείμενοτουΠανα-γιωτόπουλουτοοποίοεπισήμανεστοΙστορικόΑρχείοτουΠανεπιστημίουΑθη-νώνμετίτλοlaquoΟΑδαμάντιοςΚοραήςωςλογοτέχνηςκαιδιδάσκαλοςύφουςraquoτοοποίοπροόριζεγιαδιδακτορικήδιατριβήΩςεισηγητήςορίστηκεοκαθηγητήςτηςΑρχαίαςΕλληνικήςΦιλολογίαςΕμμανουήλΠεζόπουλοςΤοκείμενουπεβλήθηδύοφορές(19351941)όπωςακούσαμεαλλάηδιαδικασίαδενδιεκπεραιώθηκεγιααδιευκρίνιστουςακόμαλόγουςΑπότηνανάλυσητουκειμένουφάνηκεηεπι-στημονικήμεθοδικότητακαιηκριτικήοξύνοιαμετηνοποίαοΠαναγιωτόπουλοςεπιχειρείνrsquoαναδείξει τιςλογοτεχνικέςσυνιστώσεςτηςδημιουργίαςτουΚοραή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

234

Είναιαυτονόητοπωςηπεριέργειαόλωνμαςθαθεραπευθείμετηνεπιβαλλόμενηδημοσίευσητουκειμένου

ΓιατηνπερίοδομετάτηνΕπανάστασηακούσθηκαντέσσεριςανακοινώσειςοιοποίεςδιερεύνησαντηνκριτικήαποτίμησητουΠαναγιωτόπουλουγιαμείζονεςσταθμούςτηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςτονΣολωμόκαιτονΚάλβοτονΠαλα-μά τονΚαβάφη και τονΚαρυωτάκηΗ κΑφροδίτηΑθανασοπούλου εξέτασεμε γνώσηκαι ευαισθησία τιςκριτικέςαπόψεις τουΠαναγιωτόπουλουγια τουςπατέρεςΣολωμόκαιΚάλβοαλλάκαιάλλουςεπτανησίουςποιητέςΕρευνητικόυλικότηςαποτέλεσανκατrsquoεξοχήναλλάόχιμόνονοιέξιτόμοιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνσειράςτηνοποίαεύστοχααποκαλείlaquoάτυπηγραμματολογίαraquoΗ κ Αθανασοπούλου επισήμανε την αισθητική θεωρία του ΠαναγιωτόπουλουγιατονποιητικόλόγογενικάκαιειδικάτιςαπόψειςτουγιατονΣολωμόκαιτονΚάλβοσεσύγκρισημετουςσύγχρονούςτουςποιητέςτηςlaquoΠαλαιάςraquoλεγόμενηςΑθηναϊκήςΣχολήςαλλάκαιμrsquoεκείνουςτηςγενιάςτουΠαλαμά

ΟΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονΠαλαμάκαιστονΚαβάφηδύοξεχωρι-στούςτόμουςαπότουςέξιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνένεκατηςσημασίαςτουςωςσταθμώνκαιαφετηριώντηςνεοελληνικήςποίησηςΤηνπερίπτωσητηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαλαμάεξέτασεογράφωνοοποίοςανέφερεότιησχέσηαυτήυπήρξεδιαρκήςκαιδιαλεκτικήαλλάκυρίωςαποκαλυπτικήτουχαρακτήρατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουπουσυνδυάζειτηνφιλολογικήμεθοδικότητατηνκαλλιτεχνικήευαισθησίακαιτηνδίκαιηαποτίμησηΈτσιοΠαναγιωτόπουλοςστηνμονογραφίατουγιατονΠαλαμάδιατυπώνειεισαγωγικάτιςερευνητικέςυπο-θέσειςτουορίζειτιςεποχέςτηςπαλαμικήςποίησηςκαιεπισημαίνειτουςlaquoτόπουςraquoτηςενώπαράλληλαδιαγράφειταχαρακτηριστικάτηςπνευματικήςιδιοσυστασίαςτουποιητήπουείναιηδιπλήψυχήκαιοέντονοςσυγκρητισμόςΣτηνεισήγησηυπογραμμίστηκανκυρίωςδύοπράγματα(α)ηάποψητουΠαναγιωτόπουλουγιατηναποφασιστικήσημασίατουρόλουτουΠαλαμάγιατηννεοελληνικήποίησηκαι(β)ηάποψητουεισηγητήότιοΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουαποτελείμιαναπότις4-5πιοολοκληρωμένεςμονογραφίεςγιατοέργοτουποιητή

Ταχαρακτηριστικάτηςβαθιάςγνώσηςτηςμεθοδικότηταςκαιτηςευαισθησί-αςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουδιαπίστωσεκαιοκΚαψωμένοςστηνεισή-γησήτουγιατονΚαβάφηΟκΚαψωμένοςχαρακτηρίζειτηνμονογραφίαγιατονΚαβάφηπουαποτελείτονΔ΄τόμοΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνωςμελέτησυστηματικήδιότιεξετάζειπροοδευτικάτονάνθρωποτακοινωνικάκαιπολιτι-σμικάσυμφραζόμενατηςεποχήςτουταδιακριτικάγνωρίσματατηςέμπνευσήςτουτοαξιακότουσύστημακαθώςκαιταειδοποιάστοιχείατηςποιητικήςτου(γλώσσαστιχουργίατεχνικέςαισθητική)ΦάνηκεκαθαράαπότηνεισήγησηπωςησυμβολήτηςμονογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουγιατηνερμηνείατηςποίησηςτουΚαβάφηπαρrsquoόλοπουδημοσιεύθηκετο1946διατηρείακέραιηέωςσήμεραμέσαστονόγκοτηςκαβαφικήςβιβλιογραφίαςτηνσημασίατης

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

235

ΣπουδαίοςσταθμόςτηςεπόμενηςγενιάςστηνποίησήμαςείναιοΚώσταςΚα-ρυωτάκηςΤηνπερίπτωσηαυτήνεξέτασεοκΑγάθοςγνώστηςόλωντωνπαρα-μέτρωντηςπεριόδουμεβάσητοεκτεταμένομέροςτουΕ΄τόμουΤων προσώπωνκαιτωνκειμένων τοοποίοοΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονποιητήκαθώςκαι άλλα σημαντικά του κείμεναΟΠαναγιωτόπουλος εξετάζει εξελικτικά τηνγνωριμίατουμετονποιητήτηνσύντομηδιάρκειατουβίουτουτονάνθρωποτηνσχέσημετηνπαράδοσηκαιτουςπολιτικοκοινωνικούςκαιπολιτισμικούςόρουςτηςεποχήςΚαταλήγειμεταχαρακτηριστικάτηςποίησήςτουκαιτηναποτίμησήτηςΌλααυτάπαρουσιάσθηκανμεμεθοδικότρόποαπότονκΑγάθο

Ο Παναγιωτόπουλος παράλληλα με την νεοελληνική λογοτεχνία μελέτησεκαι την ευρωπαϊκήΈτυχεπρόσφαταναχρησιμοποιήσωένακειμενάκι τουγιατονμεγάλονορβηγόσυγγραφέαΚνουτΧάμσουνκαιδιαπίστωσατοκαίριοτωνπαρατηρήσεώντουκαισταπιομικράτουκείμεναΑυτήντηνπεριοχήεξέτασεοκΓεράσιμοςΖώραςοοποίοςανέδειξετηνσυγκριτικήματιάτουΠαναγιωτό-πουλουαλλάκαιτοαπαραίτητοτηςσυνανάγνωσηςτηςελληνικήςμετηνευρω-παϊκήλογοτεχνίαΌπωςφάνηκεαπότηνεισήγησητακείμενααυτάείναιπολλάαλλάδιάσπαρταστουςτόμουςΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνσεταξιδιωτικάκείμενααλλάκαισεπολλάάλλαέντυπαΚαίριααντικείμενατωνπροβληματι-σμώνκαιτωνκριτικώνndashσυγκριτικώνπροσεγγίσεωντουΠαναγιωτόπουλουείναιτανεωτερικάρεύματατηςευρωπαϊκήςλογοτεχνίαςσεσχέσημετηνελληνικήοαισθητισμός οι τάσεις της ευρωπαϊκήςπεζογραφίας της εποχής του αλλά καικρίσειςκαιαπόψειςγιαπολλάπρόσωπακαιθέματαπουμαςπαρουσίασεστηνεισήγησήτουοκΖώρας

ΟιπεριοχέςτηςγνώσηςτηςμελέτηςτηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιω-τόπουλουδενέχουντελειωμόΤρειςσπουδαίεςπεριοχέςτηςσκέψηςκαιτωνπρο-βληματισμώντουστιςοποίεςαφιέρωσεμεγάλομέροςτηςζωήςκαιτηςκριτικήςτουσκέψηςείναιοδοκιμιακόςλόγοςητεχνοκριτικήκαιηπαιδαγωγίαωςθεωρίακαιπράξηΤοδοκιμιακότουέργοείναιπλουσιότατοκαιγνωστότατοένεκατηςσταθερήςεπιλογήςτουωςυποδειγματικούνεοελληνικούλόγουΤαχαρακτηρι-στικάτουέργουαυτούανέλυσεμεκύροςοκΝάκαςμεταφραστήςδοκιμίωντουMontaigneκαιειδικόςστηνμελέτητουείδουςκαιστηνμελέτητηςγλώσσαςΈτσιμαςπαρουσίασεταιδιαίτεραχαρακτηριστικάτηςδοκιμιογραφίαςτουΠαναγιω-τόπουλουτιςθεωρητικέςαπόψειςτουγιατοδοκίμιοαλλάκαιτηνκαλλιεργημένηγλώσσατηςδιαπόρθμευσηςτωνδιανοημάτωντου

ΜέγαπεδίοάσκησηςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουήτανκαιητεχνοκρι-τικήΤαβιβλίαοιμελέτεςταάρθραοιαναφορέςσεόλεςτιςμορφέςτηςτέχνηςαλλάιδιαίτεραστηνζωγραφικήείναιαναρίθμηταΘαέλεγεκανείςότιδενυπάρ-χεικείμενότουπουναμηνέχεισχετικήαναφοράΑυτάόλαείναιβέβαιααποτέ-λεσματηςαγάπηςτουγιατηντέχνησυνακόλουθοτηςοποίαςείναιηβαθειάτουγνώσηΤηνανάδειξηκαιαποτίμησητουέργουαυτούανέλαβεκαιδιεκπεραίωσεμετονκαλύτεροτρόποηκΚαλογήρουηοποίαεπεσήμανεπολύσωστάπωςαυτή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

236

ηπροσέγγισήτουενεργοποίησεέναείδοςπαλίμψηστηςγραφήςστοοπλοστάσιότουώστεμέσασταγραπτάτουναζωντανεύουνωςεικόνεςταπράγματαΠρο-σωπικάαυτήηπαρατήρησημrsquoέκανενασκεφθώτηνεξεικονιστικήτακτικήτουΚάλβουτουοποίουπολλέςπεριγραφέςαποτελούνοπτικοποίησητωνιδεώντου

ΗπαιδαγωγίαήτανημεγάληέγνοιατουΠαναγιωτόπουλουΩςδιανοούμενοςωςφιλόλογοςκαιωςυπεύθυνοςτηςΣχολήςπουφέρειτοόνομάτουυπηρέτησετηνπαιδείαεπίέξιδεκαετίεςΩςανήσυχοπνεύμακαιωςμάχιμοςεκπαιδευτικόςαναπτύσσεισυχνάτουςθεωρητικούςτουπροβληματισμούςσεπολλάτουκείμεναγιαταθέματατηςπαιδείαςγιατουςπροσανατολισμούςτηςταπρογράμματατασχολείατουςεκπαιδευτικούςενολίγοιςγιατουςκύριουςσυντελεστέςτηςεκ-παίδευσηςώστεηπαιδείαναείναιτομέσοτηςανάπτυξηςτουνουκαιτηςψυχήςτωννέωνΕλλήνωνγιαναγίνονταιδημιουργικοίάνθρωποικαιπάνωαπrsquoόλασυ-νειδητοίπολίτεςΑυτάόλαταανέπτυξεμεεπαγωγικότρόποηειδικήσταθέματατηςΘεωρίαςκαιτηςΙστορίαςτηςΕκπαίδευσηςκαιτηςΕκπαιδευτικήςΠολιτικήςκΠολυάνθηΤσίγκου

ΚλείνωτηνπρόχειρηαυτήσύνοψημεδύοεπισημάνσειςκαιτρειςπροτάσειςΠρώταοιεπισημάνσειςΗπρώτηόλεςοιεισηγήσειςυπήρξανυψηλούεπιπέδουδιότι όλοι οι εισηγητέςωριμότεροι και νεότεροι είναι ειδικοί στα θέματαπουπραγματεύθηκανΗδεύτερηκοινόςτόποςόλωντωνεισηγήσεωνείναιότιηάσκη-σητηςκριτικήςπροϋποθέτειτηνκατοχήόλωντωνστοιχείωνadhocγνώσητωνσυμφραζομένων (κοινωνικώνπολιτικώνκαιπολιτισμικών)θεωρητικόοπλισμόεποπτείατηςιστορικότηταςτωνφαινομένωνικανότητασύγκρισηςφιλοσοφικήθεώρησητωνπραγμάτωνήρεμοπάθοςκαιικανότηταδιατύπωσηςτωνσκέψεωνμεγλώσσαεύστοχηκαιτέρπουσαδηλαδήαυτόπουδιαπιστώσαμεόλοιγιατονΠαναγιωτόπουλοΜεβάσητιςεπισημάνσειςαυτέςείναιαυτονόητοότιταΠρα-κτικάτουΣυνεδρίουθrsquoαποτελέσουναπαραίτητοέργοαναφοράςγιαόσουςθαθελήσουνναμελετήσουντοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουκαιναπροσεγγί-σουντηνκριτικήτουσκέψη

Προχωρώστιςτρειςπροτάσειςοιοποίεςεύχομαιναπραγματοποιηθούνότανηπατρίδαμαςβρειένανκανονικόβηματισμόκαιοιπροϋποθέσειςτοεπιτρέψουν

ΗπρώτησυνέχισητηςΒιβλιογραφίαςΙΜΠαναγιωτόπουλουδεδομένουότιέχουνπεράσει35χρόνιααπότηνέκδοσήτηςκαικυρίωςσυμπλήρωσητουδευτέ-ρουμέρουςπουαφοράστηνφιλολογίασχετικάμετοέργοτου

ΗδεύτερηεπανέκδοσητουκλασικούκριτικούέργουτουΤαπρόσωπακαιτακείμεναμετηνπροσθήκηλεπτομερώνευρετηρίωνπροσώπωνκαιπραγμάτωνσεκάθετόμο

Ητρίτησυναγωγήεπιλογήκαιέκδοσητωνσημαντικότερωνκριτικώνμελετώνκαιάρθρωντουσεεφημερίδεςκαιπεριοδικάπουδενπεριέλαβεοίδιοςσετόμους

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

237

ΚαταλήγωηυψηλούεπιπέδουπολυκριτικήπρoσέγγισητουκριτικούέργουτουΙΜΠαναγιωτόπουλουπιστώνεταικατrsquoεξοχήνστουςειδικούςεισηγητέςπουέλαβανμέροςστοΣυνέδριοΑυτόδικαιώνεικαιτηναπόφασητηςΕπιστημονικήςΕπιτροπήςαλλάκαιτιςστοχευμένεςπροσκλήσειςκαιτιςπολύμηνεςφροντίδεςτωνσυνδιοργανωτώντωνlaquoΦίλωντουΦιλολογικούΣυλλόγουΠαρνασσόςraquoτουlaquoΙδρύματοςΚωστήΠαλαμάraquoκαιτηςlaquoΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚΓΚασίνης

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

232

καισεεγκυκλοπαιδικάλεξικάΟΠαναγιωτόπουλοςάσκησετηνπολύπλευρηκρι-τικήτουμεγνώσηευαισθησίασυνέπειαθάρροςτηςγνώμηςτουκαικύροςΟκΠυλαρινόςκατόρθωσεναμαςδώσειτηνεικόνατουωκεανούσrsquoέναποτήρινερούπουήτανοχρόνοςτων25λεπτώντηςώρας

ΔύοεισηγήσειςεκείνεςτουκΚαράογλουκαιτουκΑγγελάτουκινήθηκανκατrsquo εξοχήν στοπεδίο των θεωρητικώνπροβληματισμών για τηνφυσιογνωμίατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουΣτόχοςτηςπρώτηςυπήρξενηlaquoκριτικήτηςκριτικήςraquoτουΠαναγιωτόπουλουδηλαδήηαναζήτησητηςαπάντησηςστηνερευ-νητικήυπόθεσηlaquoτίείναι ίσωςκριτικήγιατονΙΜΠαναγιωτόπουλοraquoΑπότηνανάλυσησυγκεκριμένωνμελετώντουσεπεριοδικάτηςδεκαετίαςτουrsquo40καιτηνεισαγωγικήμελέτητουγιατηνΝεοελληνικήΚριτικήστοντόμο42τηςlaquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςraquoοκΚαράογλουμαςαπέδειξενότιοΠαναγιωτόπουλοςδενάσκη-σετηνκριτικήαπαράσκευοςκαιεμπειρικάαλλάlaquoδυναμωμένοςμεθεωρίακαιμελέτηraquoμεαποτέλεσμαηκριτικήτουναστηρίζεταισεθεωρητικέςαρχέςκαικα-νόνεςΣτονίδιοκύκλοτωνθεωρητικώνπροβληματισμώνκαιπροϋποθέσεωνγιατηνάσκησητηςκριτικήςκινήθηκεκαιηδεύτερηεισήγησηΟκΑγγελάτοςμαςαπέδειξεπωςοΠαναγιωτόπουλοςμεβάσημιασυγκεκριμένησυνθετικήαντίλη-ψηπουστηρίζεταισεορισμένακριτήριαόπωςείναιοιιστορικοίόροιτηςδιαμόρ-φωσηςτωνλογοτεχνικώνπαραδόσεωνμετιςσυνέχειεςκαιτιςρήξειςτουςαπότηνμιααλλάκαιηκατάκτησηενόςάρτιουοργάνουδιαπόρθμευσηςτηςσκέψηςπουείναιηγλώσσααπότηνάλλη ισορροπείδόκιμαανάμεσαστηνιστορίατηςλογοτεχνίαςκαιτηνκριτικήμεαποτέλεσμαναδιατυπώνεικαίριεςπαρατηρήσειςγιατηνπεζογραφικήπαραγωγήτηςπεριόδου1920-1940

Μετά τις θεωρητικέςαυτέςπροσεγγίσεις για τηνφυσιογνωμία της κριτικήςτουΠαναγιωτόπουλου έρχομαιστοβασικόέργουποδομήςπουείναιηΒιβλιο-γραφίααφετηρίαsinequanonκάθεσοβαρήςμελέτηςενόςσυγγραφέαΗβιβλιο-γραφίαείναιέναπερίεργοέργοΑντηνδεικανείςαποσπασματικάδηλαδήαπότηνπλευράτουβιαστικούχρήστηπουπροστρέχεινrsquoαντλήσειπέντε-δέκαψηφί-δεςαντιλαμβάνεταιμεντηνχρησιμότητάτουχάνειόμωςτηνεικόναΑνόμωςτηνπροσεγγίσεικάποιοςστοσύνολότηςμεόλεςτιςψηφίδεςστηνθέσητουςτότεβλέπειμιαπανοραμικήεικόνασυναρπαστικήτηνοποίασυνθέτουνοόγκοςτουέργουηγνώσηηπολυμέρειακαιητεράστιαθεματολογίαΑυτάόλαμαςταέχειδώσειηκατrsquoεξοχήναρμόδιακΠαναρέτουαφούηίδιασυνέταξεαυτότοέργοΗβιβλιογραφίακαλύπτειταέτη1916-1982Απότα3295λήμματατα3179είναιηεργογραφίακαιμόνο116ηφιλολογίαΕύχομαινασυνεχισθείκάποτετοέργο

ΤηνχαρτογράφησητηςπλούσιαςεργογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουστονημερήσιοτύποαπότο1917έωςτοτέλοςτηςζωήςτουτο1982μαςπαρουσίασεοκΒαρελάςΣτηνεισήγησηαυτήεξετάστηκανιδιαίτεραοιδιαρκέστερεςκαισημαντικότερεςσυνεργασίεςτουστιςεφημερίδεςΔημοκρατία(1924-1926)Πρω-ΐα(1933-1940)καιΕλευθερία(1965-1967)ΟκΒαρελάςέμπειροςερευνητήςκαιικανόςχειριστήςμεγάλωνσυνόλωνπληροφοριώνμαςέδωσετηντάξητωναριθ-

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

233

μητικώνδεδομένωνδιερεύνησετιςιδιαιτερότητεςτωνάρθρωνκαιτιςανάλογεςπροσαρμογέςτουςσεσχέσημετηνποικιλίακαιτονχαρακτήρατωνεντύπωνμαςπαρουσίασετηνπλούσιαθεματολογίατουςκαιτηναδιαμφισβήτητηποιότηταπολλώναπόαυτάΕίναιγνωστόβέβαιαότιαπότοπολύενδιαφέροναυτόυλικόμικρόμέροςμόνονέχειπεριλάβεισεβιβλίατουοΠαναγιωτόπουλοςΣτονχώροτωνσυνεργασιώντουΠαναγιωτόπουλουκινήθηκεκαιηεισήγησητηςκΟικονο-μοπούλουΠρόκειταιγιατηνlaquoΒασικήΒιβλιοθήκηraquoενόςεμβληματικούκαιμακρό-πνοουέργουτηςδεκαετίαςτουrsquo50τοοποίοουδέποτεέχασετηνχρησιμότητάτουΕδώεπισημάνθηκανδύοβασικέςπαράμετροιτιςοποίεςυπογραμμίζουμε(α)είναιτοαναγνωρισμένοκύροςτουΠαναγιωτόπουλουοοποίοςμαζίμετονκαθηγητήΔιονύσιοΖακυθηνόκαιτονφιλόσοφοκαιδοκιμιογράφοΕυάγγελοΠαπανούτσοαποτελούσαντηνσυντακτικήεπιτροπήγιατηνδιεκπεραίωσητουγιγαντιαίουαυ-τούέργουγιαόλαταγραμματειακάκαιλογοτεχνικάείδηαπότον11οαιώναέωςταμέσατου20ού(β)ΟΠαναγιωτόπουλοςπέραντουεποπτικούκαισυμβουλευ-τικούρόλουτουωςσυντάκτηεπιμελήθηκετουςτόμουςγιατονΓεώργιοΒιζυηνόγιατοΙστορικόΜυθιστόρημακαιαπόκοινούμετουςάλλουςδύοσυντάκτεςτονεξαιρετικάενδιαφέροντατόμογιατηνΝεοελληνικήΚριτικήΌλεςαυτέςτιςπτυχέςκαιτηνσημασίατουςανέδειξενηκΟικονομοπούλουμετηνεισήγησήτης

Ο επόμενος κύκλος που περιλαμβάνει δύο επίσης εισηγήσεις αναφέρεταιστηνενασχόλησητουΠαναγιωτόπουλουμετηνπαλαιότερηλογοτεχνίαμαςέωςτηνΕπανάστασηΑυτήντηνπερίοδοδιερεύνησανοκΞούριαςκαιηκΔημάκηΜε την εισήγησή του ο κ Ξούριας επισήμανε πρώτον ότι οι περί ού ο λόγοςμελέτες είναι ολιγάριθμες δεύτερον ότι η ορολογίαπου χρησιμοποιεί οΠανα-γιωτόπουλοςστηνβάσητουδιπόλουλογιοσύνηλογοτεχνίακαθορίζειανάλογακαιτηναντιμετώπισηαπόμέρουςτουτωνσχετικώνκειμένωνταπροϊόντατηςλογιοσύνηςυπήρξανπερισσότερααλλάκυρίωςυπήρξανχρήσιμαγιατονυπό-δουλοελληνισμόενώταλογοτεχνικάέργατης ίδιαςπεριόδουήσανολιγότεραΟΠαναγιωτόπουλος είχε εποπτεία της παλαιότερης περιόδου της λογοτεχνίαςμαςηδεαποσαφήνισητηςκριτικήςστάσηςτουόπωςμαςέδειξεοκΞούριαςείναιχρήσιμηγιατηνκριτικήαποτίμησητωνπροϊόντωντηςεπόμενηςπεριόδουτης laquoνεοελληνικήςraquo όπως την ονομάζει ο Παναγιωτόπουλος Η εισήγηση τηςκΔημάκηκινείταιστηνίδιαπερίοδοαλλάαφοράσεσυγκεκριμένοσυγγραφέαπουείναιοΚοραήςΗκΔημάκημαςπαρουσίασεέναάγνωστοκείμενοτουΠανα-γιωτόπουλουτοοποίοεπισήμανεστοΙστορικόΑρχείοτουΠανεπιστημίουΑθη-νώνμετίτλοlaquoΟΑδαμάντιοςΚοραήςωςλογοτέχνηςκαιδιδάσκαλοςύφουςraquoτοοποίοπροόριζεγιαδιδακτορικήδιατριβήΩςεισηγητήςορίστηκεοκαθηγητήςτηςΑρχαίαςΕλληνικήςΦιλολογίαςΕμμανουήλΠεζόπουλοςΤοκείμενουπεβλήθηδύοφορές(19351941)όπωςακούσαμεαλλάηδιαδικασίαδενδιεκπεραιώθηκεγιααδιευκρίνιστουςακόμαλόγουςΑπότηνανάλυσητουκειμένουφάνηκεηεπι-στημονικήμεθοδικότητακαιηκριτικήοξύνοιαμετηνοποίαοΠαναγιωτόπουλοςεπιχειρείνrsquoαναδείξει τιςλογοτεχνικέςσυνιστώσεςτηςδημιουργίαςτουΚοραή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

234

Είναιαυτονόητοπωςηπεριέργειαόλωνμαςθαθεραπευθείμετηνεπιβαλλόμενηδημοσίευσητουκειμένου

ΓιατηνπερίοδομετάτηνΕπανάστασηακούσθηκαντέσσεριςανακοινώσειςοιοποίεςδιερεύνησαντηνκριτικήαποτίμησητουΠαναγιωτόπουλουγιαμείζονεςσταθμούςτηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςτονΣολωμόκαιτονΚάλβοτονΠαλα-μά τονΚαβάφη και τονΚαρυωτάκηΗ κΑφροδίτηΑθανασοπούλου εξέτασεμε γνώσηκαι ευαισθησία τιςκριτικέςαπόψεις τουΠαναγιωτόπουλουγια τουςπατέρεςΣολωμόκαιΚάλβοαλλάκαιάλλουςεπτανησίουςποιητέςΕρευνητικόυλικότηςαποτέλεσανκατrsquoεξοχήναλλάόχιμόνονοιέξιτόμοιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνσειράςτηνοποίαεύστοχααποκαλείlaquoάτυπηγραμματολογίαraquoΗ κ Αθανασοπούλου επισήμανε την αισθητική θεωρία του ΠαναγιωτόπουλουγιατονποιητικόλόγογενικάκαιειδικάτιςαπόψειςτουγιατονΣολωμόκαιτονΚάλβοσεσύγκρισημετουςσύγχρονούςτουςποιητέςτηςlaquoΠαλαιάςraquoλεγόμενηςΑθηναϊκήςΣχολήςαλλάκαιμrsquoεκείνουςτηςγενιάςτουΠαλαμά

ΟΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονΠαλαμάκαιστονΚαβάφηδύοξεχωρι-στούςτόμουςαπότουςέξιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνένεκατηςσημασίαςτουςωςσταθμώνκαιαφετηριώντηςνεοελληνικήςποίησηςΤηνπερίπτωσητηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαλαμάεξέτασεογράφωνοοποίοςανέφερεότιησχέσηαυτήυπήρξεδιαρκήςκαιδιαλεκτικήαλλάκυρίωςαποκαλυπτικήτουχαρακτήρατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουπουσυνδυάζειτηνφιλολογικήμεθοδικότητατηνκαλλιτεχνικήευαισθησίακαιτηνδίκαιηαποτίμησηΈτσιοΠαναγιωτόπουλοςστηνμονογραφίατουγιατονΠαλαμάδιατυπώνειεισαγωγικάτιςερευνητικέςυπο-θέσειςτουορίζειτιςεποχέςτηςπαλαμικήςποίησηςκαιεπισημαίνειτουςlaquoτόπουςraquoτηςενώπαράλληλαδιαγράφειταχαρακτηριστικάτηςπνευματικήςιδιοσυστασίαςτουποιητήπουείναιηδιπλήψυχήκαιοέντονοςσυγκρητισμόςΣτηνεισήγησηυπογραμμίστηκανκυρίωςδύοπράγματα(α)ηάποψητουΠαναγιωτόπουλουγιατηναποφασιστικήσημασίατουρόλουτουΠαλαμάγιατηννεοελληνικήποίησηκαι(β)ηάποψητουεισηγητήότιοΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουαποτελείμιαναπότις4-5πιοολοκληρωμένεςμονογραφίεςγιατοέργοτουποιητή

Ταχαρακτηριστικάτηςβαθιάςγνώσηςτηςμεθοδικότηταςκαιτηςευαισθησί-αςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουδιαπίστωσεκαιοκΚαψωμένοςστηνεισή-γησήτουγιατονΚαβάφηΟκΚαψωμένοςχαρακτηρίζειτηνμονογραφίαγιατονΚαβάφηπουαποτελείτονΔ΄τόμοΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνωςμελέτησυστηματικήδιότιεξετάζειπροοδευτικάτονάνθρωποτακοινωνικάκαιπολιτι-σμικάσυμφραζόμενατηςεποχήςτουταδιακριτικάγνωρίσματατηςέμπνευσήςτουτοαξιακότουσύστημακαθώςκαιταειδοποιάστοιχείατηςποιητικήςτου(γλώσσαστιχουργίατεχνικέςαισθητική)ΦάνηκεκαθαράαπότηνεισήγησηπωςησυμβολήτηςμονογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουγιατηνερμηνείατηςποίησηςτουΚαβάφηπαρrsquoόλοπουδημοσιεύθηκετο1946διατηρείακέραιηέωςσήμεραμέσαστονόγκοτηςκαβαφικήςβιβλιογραφίαςτηνσημασίατης

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

235

ΣπουδαίοςσταθμόςτηςεπόμενηςγενιάςστηνποίησήμαςείναιοΚώσταςΚα-ρυωτάκηςΤηνπερίπτωσηαυτήνεξέτασεοκΑγάθοςγνώστηςόλωντωνπαρα-μέτρωντηςπεριόδουμεβάσητοεκτεταμένομέροςτουΕ΄τόμουΤων προσώπωνκαιτωνκειμένων τοοποίοοΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονποιητήκαθώςκαι άλλα σημαντικά του κείμεναΟΠαναγιωτόπουλος εξετάζει εξελικτικά τηνγνωριμίατουμετονποιητήτηνσύντομηδιάρκειατουβίουτουτονάνθρωποτηνσχέσημετηνπαράδοσηκαιτουςπολιτικοκοινωνικούςκαιπολιτισμικούςόρουςτηςεποχήςΚαταλήγειμεταχαρακτηριστικάτηςποίησήςτουκαιτηναποτίμησήτηςΌλααυτάπαρουσιάσθηκανμεμεθοδικότρόποαπότονκΑγάθο

Ο Παναγιωτόπουλος παράλληλα με την νεοελληνική λογοτεχνία μελέτησεκαι την ευρωπαϊκήΈτυχεπρόσφαταναχρησιμοποιήσωένακειμενάκι τουγιατονμεγάλονορβηγόσυγγραφέαΚνουτΧάμσουνκαιδιαπίστωσατοκαίριοτωνπαρατηρήσεώντουκαισταπιομικράτουκείμεναΑυτήντηνπεριοχήεξέτασεοκΓεράσιμοςΖώραςοοποίοςανέδειξετηνσυγκριτικήματιάτουΠαναγιωτό-πουλουαλλάκαιτοαπαραίτητοτηςσυνανάγνωσηςτηςελληνικήςμετηνευρω-παϊκήλογοτεχνίαΌπωςφάνηκεαπότηνεισήγησητακείμενααυτάείναιπολλάαλλάδιάσπαρταστουςτόμουςΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνσεταξιδιωτικάκείμενααλλάκαισεπολλάάλλαέντυπαΚαίριααντικείμενατωνπροβληματι-σμώνκαιτωνκριτικώνndashσυγκριτικώνπροσεγγίσεωντουΠαναγιωτόπουλουείναιτανεωτερικάρεύματατηςευρωπαϊκήςλογοτεχνίαςσεσχέσημετηνελληνικήοαισθητισμός οι τάσεις της ευρωπαϊκήςπεζογραφίας της εποχής του αλλά καικρίσειςκαιαπόψειςγιαπολλάπρόσωπακαιθέματαπουμαςπαρουσίασεστηνεισήγησήτουοκΖώρας

ΟιπεριοχέςτηςγνώσηςτηςμελέτηςτηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιω-τόπουλουδενέχουντελειωμόΤρειςσπουδαίεςπεριοχέςτηςσκέψηςκαιτωνπρο-βληματισμώντουστιςοποίεςαφιέρωσεμεγάλομέροςτηςζωήςκαιτηςκριτικήςτουσκέψηςείναιοδοκιμιακόςλόγοςητεχνοκριτικήκαιηπαιδαγωγίαωςθεωρίακαιπράξηΤοδοκιμιακότουέργοείναιπλουσιότατοκαιγνωστότατοένεκατηςσταθερήςεπιλογήςτουωςυποδειγματικούνεοελληνικούλόγουΤαχαρακτηρι-στικάτουέργουαυτούανέλυσεμεκύροςοκΝάκαςμεταφραστήςδοκιμίωντουMontaigneκαιειδικόςστηνμελέτητουείδουςκαιστηνμελέτητηςγλώσσαςΈτσιμαςπαρουσίασεταιδιαίτεραχαρακτηριστικάτηςδοκιμιογραφίαςτουΠαναγιω-τόπουλουτιςθεωρητικέςαπόψειςτουγιατοδοκίμιοαλλάκαιτηνκαλλιεργημένηγλώσσατηςδιαπόρθμευσηςτωνδιανοημάτωντου

ΜέγαπεδίοάσκησηςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουήτανκαιητεχνοκρι-τικήΤαβιβλίαοιμελέτεςταάρθραοιαναφορέςσεόλεςτιςμορφέςτηςτέχνηςαλλάιδιαίτεραστηνζωγραφικήείναιαναρίθμηταΘαέλεγεκανείςότιδενυπάρ-χεικείμενότουπουναμηνέχεισχετικήαναφοράΑυτάόλαείναιβέβαιααποτέ-λεσματηςαγάπηςτουγιατηντέχνησυνακόλουθοτηςοποίαςείναιηβαθειάτουγνώσηΤηνανάδειξηκαιαποτίμησητουέργουαυτούανέλαβεκαιδιεκπεραίωσεμετονκαλύτεροτρόποηκΚαλογήρουηοποίαεπεσήμανεπολύσωστάπωςαυτή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

236

ηπροσέγγισήτουενεργοποίησεέναείδοςπαλίμψηστηςγραφήςστοοπλοστάσιότουώστεμέσασταγραπτάτουναζωντανεύουνωςεικόνεςταπράγματαΠρο-σωπικάαυτήηπαρατήρησημrsquoέκανενασκεφθώτηνεξεικονιστικήτακτικήτουΚάλβουτουοποίουπολλέςπεριγραφέςαποτελούνοπτικοποίησητωνιδεώντου

ΗπαιδαγωγίαήτανημεγάληέγνοιατουΠαναγιωτόπουλουΩςδιανοούμενοςωςφιλόλογοςκαιωςυπεύθυνοςτηςΣχολήςπουφέρειτοόνομάτουυπηρέτησετηνπαιδείαεπίέξιδεκαετίεςΩςανήσυχοπνεύμακαιωςμάχιμοςεκπαιδευτικόςαναπτύσσεισυχνάτουςθεωρητικούςτουπροβληματισμούςσεπολλάτουκείμεναγιαταθέματατηςπαιδείαςγιατουςπροσανατολισμούςτηςταπρογράμματατασχολείατουςεκπαιδευτικούςενολίγοιςγιατουςκύριουςσυντελεστέςτηςεκ-παίδευσηςώστεηπαιδείαναείναιτομέσοτηςανάπτυξηςτουνουκαιτηςψυχήςτωννέωνΕλλήνωνγιαναγίνονταιδημιουργικοίάνθρωποικαιπάνωαπrsquoόλασυ-νειδητοίπολίτεςΑυτάόλαταανέπτυξεμεεπαγωγικότρόποηειδικήσταθέματατηςΘεωρίαςκαιτηςΙστορίαςτηςΕκπαίδευσηςκαιτηςΕκπαιδευτικήςΠολιτικήςκΠολυάνθηΤσίγκου

ΚλείνωτηνπρόχειρηαυτήσύνοψημεδύοεπισημάνσειςκαιτρειςπροτάσειςΠρώταοιεπισημάνσειςΗπρώτηόλεςοιεισηγήσειςυπήρξανυψηλούεπιπέδουδιότι όλοι οι εισηγητέςωριμότεροι και νεότεροι είναι ειδικοί στα θέματαπουπραγματεύθηκανΗδεύτερηκοινόςτόποςόλωντωνεισηγήσεωνείναιότιηάσκη-σητηςκριτικήςπροϋποθέτειτηνκατοχήόλωντωνστοιχείωνadhocγνώσητωνσυμφραζομένων (κοινωνικώνπολιτικώνκαιπολιτισμικών)θεωρητικόοπλισμόεποπτείατηςιστορικότηταςτωνφαινομένωνικανότητασύγκρισηςφιλοσοφικήθεώρησητωνπραγμάτωνήρεμοπάθοςκαιικανότηταδιατύπωσηςτωνσκέψεωνμεγλώσσαεύστοχηκαιτέρπουσαδηλαδήαυτόπουδιαπιστώσαμεόλοιγιατονΠαναγιωτόπουλοΜεβάσητιςεπισημάνσειςαυτέςείναιαυτονόητοότιταΠρα-κτικάτουΣυνεδρίουθrsquoαποτελέσουναπαραίτητοέργοαναφοράςγιαόσουςθαθελήσουνναμελετήσουντοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουκαιναπροσεγγί-σουντηνκριτικήτουσκέψη

Προχωρώστιςτρειςπροτάσειςοιοποίεςεύχομαιναπραγματοποιηθούνότανηπατρίδαμαςβρειένανκανονικόβηματισμόκαιοιπροϋποθέσειςτοεπιτρέψουν

ΗπρώτησυνέχισητηςΒιβλιογραφίαςΙΜΠαναγιωτόπουλουδεδομένουότιέχουνπεράσει35χρόνιααπότηνέκδοσήτηςκαικυρίωςσυμπλήρωσητουδευτέ-ρουμέρουςπουαφοράστηνφιλολογίασχετικάμετοέργοτου

ΗδεύτερηεπανέκδοσητουκλασικούκριτικούέργουτουΤαπρόσωπακαιτακείμεναμετηνπροσθήκηλεπτομερώνευρετηρίωνπροσώπωνκαιπραγμάτωνσεκάθετόμο

Ητρίτησυναγωγήεπιλογήκαιέκδοσητωνσημαντικότερωνκριτικώνμελετώνκαιάρθρωντουσεεφημερίδεςκαιπεριοδικάπουδενπεριέλαβεοίδιοςσετόμους

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

237

ΚαταλήγωηυψηλούεπιπέδουπολυκριτικήπρoσέγγισητουκριτικούέργουτουΙΜΠαναγιωτόπουλουπιστώνεταικατrsquoεξοχήνστουςειδικούςεισηγητέςπουέλαβανμέροςστοΣυνέδριοΑυτόδικαιώνεικαιτηναπόφασητηςΕπιστημονικήςΕπιτροπήςαλλάκαιτιςστοχευμένεςπροσκλήσειςκαιτιςπολύμηνεςφροντίδεςτωνσυνδιοργανωτώντωνlaquoΦίλωντουΦιλολογικούΣυλλόγουΠαρνασσόςraquoτουlaquoΙδρύματοςΚωστήΠαλαμάraquoκαιτηςlaquoΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚΓΚασίνης

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

233

μητικώνδεδομένωνδιερεύνησετιςιδιαιτερότητεςτωνάρθρωνκαιτιςανάλογεςπροσαρμογέςτουςσεσχέσημετηνποικιλίακαιτονχαρακτήρατωνεντύπωνμαςπαρουσίασετηνπλούσιαθεματολογίατουςκαιτηναδιαμφισβήτητηποιότηταπολλώναπόαυτάΕίναιγνωστόβέβαιαότιαπότοπολύενδιαφέροναυτόυλικόμικρόμέροςμόνονέχειπεριλάβεισεβιβλίατουοΠαναγιωτόπουλοςΣτονχώροτωνσυνεργασιώντουΠαναγιωτόπουλουκινήθηκεκαιηεισήγησητηςκΟικονο-μοπούλουΠρόκειταιγιατηνlaquoΒασικήΒιβλιοθήκηraquoενόςεμβληματικούκαιμακρό-πνοουέργουτηςδεκαετίαςτουrsquo50τοοποίοουδέποτεέχασετηνχρησιμότητάτουΕδώεπισημάνθηκανδύοβασικέςπαράμετροιτιςοποίεςυπογραμμίζουμε(α)είναιτοαναγνωρισμένοκύροςτουΠαναγιωτόπουλουοοποίοςμαζίμετονκαθηγητήΔιονύσιοΖακυθηνόκαιτονφιλόσοφοκαιδοκιμιογράφοΕυάγγελοΠαπανούτσοαποτελούσαντηνσυντακτικήεπιτροπήγιατηνδιεκπεραίωσητουγιγαντιαίουαυ-τούέργουγιαόλαταγραμματειακάκαιλογοτεχνικάείδηαπότον11οαιώναέωςταμέσατου20ού(β)ΟΠαναγιωτόπουλοςπέραντουεποπτικούκαισυμβουλευ-τικούρόλουτουωςσυντάκτηεπιμελήθηκετουςτόμουςγιατονΓεώργιοΒιζυηνόγιατοΙστορικόΜυθιστόρημακαιαπόκοινούμετουςάλλουςδύοσυντάκτεςτονεξαιρετικάενδιαφέροντατόμογιατηνΝεοελληνικήΚριτικήΌλεςαυτέςτιςπτυχέςκαιτηνσημασίατουςανέδειξενηκΟικονομοπούλουμετηνεισήγησήτης

Ο επόμενος κύκλος που περιλαμβάνει δύο επίσης εισηγήσεις αναφέρεταιστηνενασχόλησητουΠαναγιωτόπουλουμετηνπαλαιότερηλογοτεχνίαμαςέωςτηνΕπανάστασηΑυτήντηνπερίοδοδιερεύνησανοκΞούριαςκαιηκΔημάκηΜε την εισήγησή του ο κ Ξούριας επισήμανε πρώτον ότι οι περί ού ο λόγοςμελέτες είναι ολιγάριθμες δεύτερον ότι η ορολογίαπου χρησιμοποιεί οΠανα-γιωτόπουλοςστηνβάσητουδιπόλουλογιοσύνηλογοτεχνίακαθορίζειανάλογακαιτηναντιμετώπισηαπόμέρουςτουτωνσχετικώνκειμένωνταπροϊόντατηςλογιοσύνηςυπήρξανπερισσότερααλλάκυρίωςυπήρξανχρήσιμαγιατονυπό-δουλοελληνισμόενώταλογοτεχνικάέργατης ίδιαςπεριόδουήσανολιγότεραΟΠαναγιωτόπουλος είχε εποπτεία της παλαιότερης περιόδου της λογοτεχνίαςμαςηδεαποσαφήνισητηςκριτικήςστάσηςτουόπωςμαςέδειξεοκΞούριαςείναιχρήσιμηγιατηνκριτικήαποτίμησητωνπροϊόντωντηςεπόμενηςπεριόδουτης laquoνεοελληνικήςraquo όπως την ονομάζει ο Παναγιωτόπουλος Η εισήγηση τηςκΔημάκηκινείταιστηνίδιαπερίοδοαλλάαφοράσεσυγκεκριμένοσυγγραφέαπουείναιοΚοραήςΗκΔημάκημαςπαρουσίασεέναάγνωστοκείμενοτουΠανα-γιωτόπουλουτοοποίοεπισήμανεστοΙστορικόΑρχείοτουΠανεπιστημίουΑθη-νώνμετίτλοlaquoΟΑδαμάντιοςΚοραήςωςλογοτέχνηςκαιδιδάσκαλοςύφουςraquoτοοποίοπροόριζεγιαδιδακτορικήδιατριβήΩςεισηγητήςορίστηκεοκαθηγητήςτηςΑρχαίαςΕλληνικήςΦιλολογίαςΕμμανουήλΠεζόπουλοςΤοκείμενουπεβλήθηδύοφορές(19351941)όπωςακούσαμεαλλάηδιαδικασίαδενδιεκπεραιώθηκεγιααδιευκρίνιστουςακόμαλόγουςΑπότηνανάλυσητουκειμένουφάνηκεηεπι-στημονικήμεθοδικότητακαιηκριτικήοξύνοιαμετηνοποίαοΠαναγιωτόπουλοςεπιχειρείνrsquoαναδείξει τιςλογοτεχνικέςσυνιστώσεςτηςδημιουργίαςτουΚοραή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

234

Είναιαυτονόητοπωςηπεριέργειαόλωνμαςθαθεραπευθείμετηνεπιβαλλόμενηδημοσίευσητουκειμένου

ΓιατηνπερίοδομετάτηνΕπανάστασηακούσθηκαντέσσεριςανακοινώσειςοιοποίεςδιερεύνησαντηνκριτικήαποτίμησητουΠαναγιωτόπουλουγιαμείζονεςσταθμούςτηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςτονΣολωμόκαιτονΚάλβοτονΠαλα-μά τονΚαβάφη και τονΚαρυωτάκηΗ κΑφροδίτηΑθανασοπούλου εξέτασεμε γνώσηκαι ευαισθησία τιςκριτικέςαπόψεις τουΠαναγιωτόπουλουγια τουςπατέρεςΣολωμόκαιΚάλβοαλλάκαιάλλουςεπτανησίουςποιητέςΕρευνητικόυλικότηςαποτέλεσανκατrsquoεξοχήναλλάόχιμόνονοιέξιτόμοιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνσειράςτηνοποίαεύστοχααποκαλείlaquoάτυπηγραμματολογίαraquoΗ κ Αθανασοπούλου επισήμανε την αισθητική θεωρία του ΠαναγιωτόπουλουγιατονποιητικόλόγογενικάκαιειδικάτιςαπόψειςτουγιατονΣολωμόκαιτονΚάλβοσεσύγκρισημετουςσύγχρονούςτουςποιητέςτηςlaquoΠαλαιάςraquoλεγόμενηςΑθηναϊκήςΣχολήςαλλάκαιμrsquoεκείνουςτηςγενιάςτουΠαλαμά

ΟΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονΠαλαμάκαιστονΚαβάφηδύοξεχωρι-στούςτόμουςαπότουςέξιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνένεκατηςσημασίαςτουςωςσταθμώνκαιαφετηριώντηςνεοελληνικήςποίησηςΤηνπερίπτωσητηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαλαμάεξέτασεογράφωνοοποίοςανέφερεότιησχέσηαυτήυπήρξεδιαρκήςκαιδιαλεκτικήαλλάκυρίωςαποκαλυπτικήτουχαρακτήρατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουπουσυνδυάζειτηνφιλολογικήμεθοδικότητατηνκαλλιτεχνικήευαισθησίακαιτηνδίκαιηαποτίμησηΈτσιοΠαναγιωτόπουλοςστηνμονογραφίατουγιατονΠαλαμάδιατυπώνειεισαγωγικάτιςερευνητικέςυπο-θέσειςτουορίζειτιςεποχέςτηςπαλαμικήςποίησηςκαιεπισημαίνειτουςlaquoτόπουςraquoτηςενώπαράλληλαδιαγράφειταχαρακτηριστικάτηςπνευματικήςιδιοσυστασίαςτουποιητήπουείναιηδιπλήψυχήκαιοέντονοςσυγκρητισμόςΣτηνεισήγησηυπογραμμίστηκανκυρίωςδύοπράγματα(α)ηάποψητουΠαναγιωτόπουλουγιατηναποφασιστικήσημασίατουρόλουτουΠαλαμάγιατηννεοελληνικήποίησηκαι(β)ηάποψητουεισηγητήότιοΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουαποτελείμιαναπότις4-5πιοολοκληρωμένεςμονογραφίεςγιατοέργοτουποιητή

Ταχαρακτηριστικάτηςβαθιάςγνώσηςτηςμεθοδικότηταςκαιτηςευαισθησί-αςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουδιαπίστωσεκαιοκΚαψωμένοςστηνεισή-γησήτουγιατονΚαβάφηΟκΚαψωμένοςχαρακτηρίζειτηνμονογραφίαγιατονΚαβάφηπουαποτελείτονΔ΄τόμοΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνωςμελέτησυστηματικήδιότιεξετάζειπροοδευτικάτονάνθρωποτακοινωνικάκαιπολιτι-σμικάσυμφραζόμενατηςεποχήςτουταδιακριτικάγνωρίσματατηςέμπνευσήςτουτοαξιακότουσύστημακαθώςκαιταειδοποιάστοιχείατηςποιητικήςτου(γλώσσαστιχουργίατεχνικέςαισθητική)ΦάνηκεκαθαράαπότηνεισήγησηπωςησυμβολήτηςμονογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουγιατηνερμηνείατηςποίησηςτουΚαβάφηπαρrsquoόλοπουδημοσιεύθηκετο1946διατηρείακέραιηέωςσήμεραμέσαστονόγκοτηςκαβαφικήςβιβλιογραφίαςτηνσημασίατης

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

235

ΣπουδαίοςσταθμόςτηςεπόμενηςγενιάςστηνποίησήμαςείναιοΚώσταςΚα-ρυωτάκηςΤηνπερίπτωσηαυτήνεξέτασεοκΑγάθοςγνώστηςόλωντωνπαρα-μέτρωντηςπεριόδουμεβάσητοεκτεταμένομέροςτουΕ΄τόμουΤων προσώπωνκαιτωνκειμένων τοοποίοοΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονποιητήκαθώςκαι άλλα σημαντικά του κείμεναΟΠαναγιωτόπουλος εξετάζει εξελικτικά τηνγνωριμίατουμετονποιητήτηνσύντομηδιάρκειατουβίουτουτονάνθρωποτηνσχέσημετηνπαράδοσηκαιτουςπολιτικοκοινωνικούςκαιπολιτισμικούςόρουςτηςεποχήςΚαταλήγειμεταχαρακτηριστικάτηςποίησήςτουκαιτηναποτίμησήτηςΌλααυτάπαρουσιάσθηκανμεμεθοδικότρόποαπότονκΑγάθο

Ο Παναγιωτόπουλος παράλληλα με την νεοελληνική λογοτεχνία μελέτησεκαι την ευρωπαϊκήΈτυχεπρόσφαταναχρησιμοποιήσωένακειμενάκι τουγιατονμεγάλονορβηγόσυγγραφέαΚνουτΧάμσουνκαιδιαπίστωσατοκαίριοτωνπαρατηρήσεώντουκαισταπιομικράτουκείμεναΑυτήντηνπεριοχήεξέτασεοκΓεράσιμοςΖώραςοοποίοςανέδειξετηνσυγκριτικήματιάτουΠαναγιωτό-πουλουαλλάκαιτοαπαραίτητοτηςσυνανάγνωσηςτηςελληνικήςμετηνευρω-παϊκήλογοτεχνίαΌπωςφάνηκεαπότηνεισήγησητακείμενααυτάείναιπολλάαλλάδιάσπαρταστουςτόμουςΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνσεταξιδιωτικάκείμενααλλάκαισεπολλάάλλαέντυπαΚαίριααντικείμενατωνπροβληματι-σμώνκαιτωνκριτικώνndashσυγκριτικώνπροσεγγίσεωντουΠαναγιωτόπουλουείναιτανεωτερικάρεύματατηςευρωπαϊκήςλογοτεχνίαςσεσχέσημετηνελληνικήοαισθητισμός οι τάσεις της ευρωπαϊκήςπεζογραφίας της εποχής του αλλά καικρίσειςκαιαπόψειςγιαπολλάπρόσωπακαιθέματαπουμαςπαρουσίασεστηνεισήγησήτουοκΖώρας

ΟιπεριοχέςτηςγνώσηςτηςμελέτηςτηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιω-τόπουλουδενέχουντελειωμόΤρειςσπουδαίεςπεριοχέςτηςσκέψηςκαιτωνπρο-βληματισμώντουστιςοποίεςαφιέρωσεμεγάλομέροςτηςζωήςκαιτηςκριτικήςτουσκέψηςείναιοδοκιμιακόςλόγοςητεχνοκριτικήκαιηπαιδαγωγίαωςθεωρίακαιπράξηΤοδοκιμιακότουέργοείναιπλουσιότατοκαιγνωστότατοένεκατηςσταθερήςεπιλογήςτουωςυποδειγματικούνεοελληνικούλόγουΤαχαρακτηρι-στικάτουέργουαυτούανέλυσεμεκύροςοκΝάκαςμεταφραστήςδοκιμίωντουMontaigneκαιειδικόςστηνμελέτητουείδουςκαιστηνμελέτητηςγλώσσαςΈτσιμαςπαρουσίασεταιδιαίτεραχαρακτηριστικάτηςδοκιμιογραφίαςτουΠαναγιω-τόπουλουτιςθεωρητικέςαπόψειςτουγιατοδοκίμιοαλλάκαιτηνκαλλιεργημένηγλώσσατηςδιαπόρθμευσηςτωνδιανοημάτωντου

ΜέγαπεδίοάσκησηςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουήτανκαιητεχνοκρι-τικήΤαβιβλίαοιμελέτεςταάρθραοιαναφορέςσεόλεςτιςμορφέςτηςτέχνηςαλλάιδιαίτεραστηνζωγραφικήείναιαναρίθμηταΘαέλεγεκανείςότιδενυπάρ-χεικείμενότουπουναμηνέχεισχετικήαναφοράΑυτάόλαείναιβέβαιααποτέ-λεσματηςαγάπηςτουγιατηντέχνησυνακόλουθοτηςοποίαςείναιηβαθειάτουγνώσηΤηνανάδειξηκαιαποτίμησητουέργουαυτούανέλαβεκαιδιεκπεραίωσεμετονκαλύτεροτρόποηκΚαλογήρουηοποίαεπεσήμανεπολύσωστάπωςαυτή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

236

ηπροσέγγισήτουενεργοποίησεέναείδοςπαλίμψηστηςγραφήςστοοπλοστάσιότουώστεμέσασταγραπτάτουναζωντανεύουνωςεικόνεςταπράγματαΠρο-σωπικάαυτήηπαρατήρησημrsquoέκανενασκεφθώτηνεξεικονιστικήτακτικήτουΚάλβουτουοποίουπολλέςπεριγραφέςαποτελούνοπτικοποίησητωνιδεώντου

ΗπαιδαγωγίαήτανημεγάληέγνοιατουΠαναγιωτόπουλουΩςδιανοούμενοςωςφιλόλογοςκαιωςυπεύθυνοςτηςΣχολήςπουφέρειτοόνομάτουυπηρέτησετηνπαιδείαεπίέξιδεκαετίεςΩςανήσυχοπνεύμακαιωςμάχιμοςεκπαιδευτικόςαναπτύσσεισυχνάτουςθεωρητικούςτουπροβληματισμούςσεπολλάτουκείμεναγιαταθέματατηςπαιδείαςγιατουςπροσανατολισμούςτηςταπρογράμματατασχολείατουςεκπαιδευτικούςενολίγοιςγιατουςκύριουςσυντελεστέςτηςεκ-παίδευσηςώστεηπαιδείαναείναιτομέσοτηςανάπτυξηςτουνουκαιτηςψυχήςτωννέωνΕλλήνωνγιαναγίνονταιδημιουργικοίάνθρωποικαιπάνωαπrsquoόλασυ-νειδητοίπολίτεςΑυτάόλαταανέπτυξεμεεπαγωγικότρόποηειδικήσταθέματατηςΘεωρίαςκαιτηςΙστορίαςτηςΕκπαίδευσηςκαιτηςΕκπαιδευτικήςΠολιτικήςκΠολυάνθηΤσίγκου

ΚλείνωτηνπρόχειρηαυτήσύνοψημεδύοεπισημάνσειςκαιτρειςπροτάσειςΠρώταοιεπισημάνσειςΗπρώτηόλεςοιεισηγήσειςυπήρξανυψηλούεπιπέδουδιότι όλοι οι εισηγητέςωριμότεροι και νεότεροι είναι ειδικοί στα θέματαπουπραγματεύθηκανΗδεύτερηκοινόςτόποςόλωντωνεισηγήσεωνείναιότιηάσκη-σητηςκριτικήςπροϋποθέτειτηνκατοχήόλωντωνστοιχείωνadhocγνώσητωνσυμφραζομένων (κοινωνικώνπολιτικώνκαιπολιτισμικών)θεωρητικόοπλισμόεποπτείατηςιστορικότηταςτωνφαινομένωνικανότητασύγκρισηςφιλοσοφικήθεώρησητωνπραγμάτωνήρεμοπάθοςκαιικανότηταδιατύπωσηςτωνσκέψεωνμεγλώσσαεύστοχηκαιτέρπουσαδηλαδήαυτόπουδιαπιστώσαμεόλοιγιατονΠαναγιωτόπουλοΜεβάσητιςεπισημάνσειςαυτέςείναιαυτονόητοότιταΠρα-κτικάτουΣυνεδρίουθrsquoαποτελέσουναπαραίτητοέργοαναφοράςγιαόσουςθαθελήσουνναμελετήσουντοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουκαιναπροσεγγί-σουντηνκριτικήτουσκέψη

Προχωρώστιςτρειςπροτάσειςοιοποίεςεύχομαιναπραγματοποιηθούνότανηπατρίδαμαςβρειένανκανονικόβηματισμόκαιοιπροϋποθέσειςτοεπιτρέψουν

ΗπρώτησυνέχισητηςΒιβλιογραφίαςΙΜΠαναγιωτόπουλουδεδομένουότιέχουνπεράσει35χρόνιααπότηνέκδοσήτηςκαικυρίωςσυμπλήρωσητουδευτέ-ρουμέρουςπουαφοράστηνφιλολογίασχετικάμετοέργοτου

ΗδεύτερηεπανέκδοσητουκλασικούκριτικούέργουτουΤαπρόσωπακαιτακείμεναμετηνπροσθήκηλεπτομερώνευρετηρίωνπροσώπωνκαιπραγμάτωνσεκάθετόμο

Ητρίτησυναγωγήεπιλογήκαιέκδοσητωνσημαντικότερωνκριτικώνμελετώνκαιάρθρωντουσεεφημερίδεςκαιπεριοδικάπουδενπεριέλαβεοίδιοςσετόμους

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

237

ΚαταλήγωηυψηλούεπιπέδουπολυκριτικήπρoσέγγισητουκριτικούέργουτουΙΜΠαναγιωτόπουλουπιστώνεταικατrsquoεξοχήνστουςειδικούςεισηγητέςπουέλαβανμέροςστοΣυνέδριοΑυτόδικαιώνεικαιτηναπόφασητηςΕπιστημονικήςΕπιτροπήςαλλάκαιτιςστοχευμένεςπροσκλήσειςκαιτιςπολύμηνεςφροντίδεςτωνσυνδιοργανωτώντωνlaquoΦίλωντουΦιλολογικούΣυλλόγουΠαρνασσόςraquoτουlaquoΙδρύματοςΚωστήΠαλαμάraquoκαιτηςlaquoΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚΓΚασίνης

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

234

Είναιαυτονόητοπωςηπεριέργειαόλωνμαςθαθεραπευθείμετηνεπιβαλλόμενηδημοσίευσητουκειμένου

ΓιατηνπερίοδομετάτηνΕπανάστασηακούσθηκαντέσσεριςανακοινώσειςοιοποίεςδιερεύνησαντηνκριτικήαποτίμησητουΠαναγιωτόπουλουγιαμείζονεςσταθμούςτηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςτονΣολωμόκαιτονΚάλβοτονΠαλα-μά τονΚαβάφη και τονΚαρυωτάκηΗ κΑφροδίτηΑθανασοπούλου εξέτασεμε γνώσηκαι ευαισθησία τιςκριτικέςαπόψεις τουΠαναγιωτόπουλουγια τουςπατέρεςΣολωμόκαιΚάλβοαλλάκαιάλλουςεπτανησίουςποιητέςΕρευνητικόυλικότηςαποτέλεσανκατrsquoεξοχήναλλάόχιμόνονοιέξιτόμοιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνσειράςτηνοποίαεύστοχααποκαλείlaquoάτυπηγραμματολογίαraquoΗ κ Αθανασοπούλου επισήμανε την αισθητική θεωρία του ΠαναγιωτόπουλουγιατονποιητικόλόγογενικάκαιειδικάτιςαπόψειςτουγιατονΣολωμόκαιτονΚάλβοσεσύγκρισημετουςσύγχρονούςτουςποιητέςτηςlaquoΠαλαιάςraquoλεγόμενηςΑθηναϊκήςΣχολήςαλλάκαιμrsquoεκείνουςτηςγενιάςτουΠαλαμά

ΟΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονΠαλαμάκαιστονΚαβάφηδύοξεχωρι-στούςτόμουςαπότουςέξιτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνένεκατηςσημασίαςτουςωςσταθμώνκαιαφετηριώντηςνεοελληνικήςποίησηςΤηνπερίπτωσητηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαλαμάεξέτασεογράφωνοοποίοςανέφερεότιησχέσηαυτήυπήρξεδιαρκήςκαιδιαλεκτικήαλλάκυρίωςαποκαλυπτικήτουχαρακτήρατηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουπουσυνδυάζειτηνφιλολογικήμεθοδικότητατηνκαλλιτεχνικήευαισθησίακαιτηνδίκαιηαποτίμησηΈτσιοΠαναγιωτόπουλοςστηνμονογραφίατουγιατονΠαλαμάδιατυπώνειεισαγωγικάτιςερευνητικέςυπο-θέσειςτουορίζειτιςεποχέςτηςπαλαμικήςποίησηςκαιεπισημαίνειτουςlaquoτόπουςraquoτηςενώπαράλληλαδιαγράφειταχαρακτηριστικάτηςπνευματικήςιδιοσυστασίαςτουποιητήπουείναιηδιπλήψυχήκαιοέντονοςσυγκρητισμόςΣτηνεισήγησηυπογραμμίστηκανκυρίωςδύοπράγματα(α)ηάποψητουΠαναγιωτόπουλουγιατηναποφασιστικήσημασίατουρόλουτουΠαλαμάγιατηννεοελληνικήποίησηκαι(β)ηάποψητουεισηγητήότιοΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουαποτελείμιαναπότις4-5πιοολοκληρωμένεςμονογραφίεςγιατοέργοτουποιητή

Ταχαρακτηριστικάτηςβαθιάςγνώσηςτηςμεθοδικότηταςκαιτηςευαισθησί-αςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουδιαπίστωσεκαιοκΚαψωμένοςστηνεισή-γησήτουγιατονΚαβάφηΟκΚαψωμένοςχαρακτηρίζειτηνμονογραφίαγιατονΚαβάφηπουαποτελείτονΔ΄τόμοΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνωςμελέτησυστηματικήδιότιεξετάζειπροοδευτικάτονάνθρωποτακοινωνικάκαιπολιτι-σμικάσυμφραζόμενατηςεποχήςτουταδιακριτικάγνωρίσματατηςέμπνευσήςτουτοαξιακότουσύστημακαθώςκαιταειδοποιάστοιχείατηςποιητικήςτου(γλώσσαστιχουργίατεχνικέςαισθητική)ΦάνηκεκαθαράαπότηνεισήγησηπωςησυμβολήτηςμονογραφίαςτουΠαναγιωτόπουλουγιατηνερμηνείατηςποίησηςτουΚαβάφηπαρrsquoόλοπουδημοσιεύθηκετο1946διατηρείακέραιηέωςσήμεραμέσαστονόγκοτηςκαβαφικήςβιβλιογραφίαςτηνσημασίατης

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

235

ΣπουδαίοςσταθμόςτηςεπόμενηςγενιάςστηνποίησήμαςείναιοΚώσταςΚα-ρυωτάκηςΤηνπερίπτωσηαυτήνεξέτασεοκΑγάθοςγνώστηςόλωντωνπαρα-μέτρωντηςπεριόδουμεβάσητοεκτεταμένομέροςτουΕ΄τόμουΤων προσώπωνκαιτωνκειμένων τοοποίοοΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονποιητήκαθώςκαι άλλα σημαντικά του κείμεναΟΠαναγιωτόπουλος εξετάζει εξελικτικά τηνγνωριμίατουμετονποιητήτηνσύντομηδιάρκειατουβίουτουτονάνθρωποτηνσχέσημετηνπαράδοσηκαιτουςπολιτικοκοινωνικούςκαιπολιτισμικούςόρουςτηςεποχήςΚαταλήγειμεταχαρακτηριστικάτηςποίησήςτουκαιτηναποτίμησήτηςΌλααυτάπαρουσιάσθηκανμεμεθοδικότρόποαπότονκΑγάθο

Ο Παναγιωτόπουλος παράλληλα με την νεοελληνική λογοτεχνία μελέτησεκαι την ευρωπαϊκήΈτυχεπρόσφαταναχρησιμοποιήσωένακειμενάκι τουγιατονμεγάλονορβηγόσυγγραφέαΚνουτΧάμσουνκαιδιαπίστωσατοκαίριοτωνπαρατηρήσεώντουκαισταπιομικράτουκείμεναΑυτήντηνπεριοχήεξέτασεοκΓεράσιμοςΖώραςοοποίοςανέδειξετηνσυγκριτικήματιάτουΠαναγιωτό-πουλουαλλάκαιτοαπαραίτητοτηςσυνανάγνωσηςτηςελληνικήςμετηνευρω-παϊκήλογοτεχνίαΌπωςφάνηκεαπότηνεισήγησητακείμενααυτάείναιπολλάαλλάδιάσπαρταστουςτόμουςΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνσεταξιδιωτικάκείμενααλλάκαισεπολλάάλλαέντυπαΚαίριααντικείμενατωνπροβληματι-σμώνκαιτωνκριτικώνndashσυγκριτικώνπροσεγγίσεωντουΠαναγιωτόπουλουείναιτανεωτερικάρεύματατηςευρωπαϊκήςλογοτεχνίαςσεσχέσημετηνελληνικήοαισθητισμός οι τάσεις της ευρωπαϊκήςπεζογραφίας της εποχής του αλλά καικρίσειςκαιαπόψειςγιαπολλάπρόσωπακαιθέματαπουμαςπαρουσίασεστηνεισήγησήτουοκΖώρας

ΟιπεριοχέςτηςγνώσηςτηςμελέτηςτηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιω-τόπουλουδενέχουντελειωμόΤρειςσπουδαίεςπεριοχέςτηςσκέψηςκαιτωνπρο-βληματισμώντουστιςοποίεςαφιέρωσεμεγάλομέροςτηςζωήςκαιτηςκριτικήςτουσκέψηςείναιοδοκιμιακόςλόγοςητεχνοκριτικήκαιηπαιδαγωγίαωςθεωρίακαιπράξηΤοδοκιμιακότουέργοείναιπλουσιότατοκαιγνωστότατοένεκατηςσταθερήςεπιλογήςτουωςυποδειγματικούνεοελληνικούλόγουΤαχαρακτηρι-στικάτουέργουαυτούανέλυσεμεκύροςοκΝάκαςμεταφραστήςδοκιμίωντουMontaigneκαιειδικόςστηνμελέτητουείδουςκαιστηνμελέτητηςγλώσσαςΈτσιμαςπαρουσίασεταιδιαίτεραχαρακτηριστικάτηςδοκιμιογραφίαςτουΠαναγιω-τόπουλουτιςθεωρητικέςαπόψειςτουγιατοδοκίμιοαλλάκαιτηνκαλλιεργημένηγλώσσατηςδιαπόρθμευσηςτωνδιανοημάτωντου

ΜέγαπεδίοάσκησηςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουήτανκαιητεχνοκρι-τικήΤαβιβλίαοιμελέτεςταάρθραοιαναφορέςσεόλεςτιςμορφέςτηςτέχνηςαλλάιδιαίτεραστηνζωγραφικήείναιαναρίθμηταΘαέλεγεκανείςότιδενυπάρ-χεικείμενότουπουναμηνέχεισχετικήαναφοράΑυτάόλαείναιβέβαιααποτέ-λεσματηςαγάπηςτουγιατηντέχνησυνακόλουθοτηςοποίαςείναιηβαθειάτουγνώσηΤηνανάδειξηκαιαποτίμησητουέργουαυτούανέλαβεκαιδιεκπεραίωσεμετονκαλύτεροτρόποηκΚαλογήρουηοποίαεπεσήμανεπολύσωστάπωςαυτή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

236

ηπροσέγγισήτουενεργοποίησεέναείδοςπαλίμψηστηςγραφήςστοοπλοστάσιότουώστεμέσασταγραπτάτουναζωντανεύουνωςεικόνεςταπράγματαΠρο-σωπικάαυτήηπαρατήρησημrsquoέκανενασκεφθώτηνεξεικονιστικήτακτικήτουΚάλβουτουοποίουπολλέςπεριγραφέςαποτελούνοπτικοποίησητωνιδεώντου

ΗπαιδαγωγίαήτανημεγάληέγνοιατουΠαναγιωτόπουλουΩςδιανοούμενοςωςφιλόλογοςκαιωςυπεύθυνοςτηςΣχολήςπουφέρειτοόνομάτουυπηρέτησετηνπαιδείαεπίέξιδεκαετίεςΩςανήσυχοπνεύμακαιωςμάχιμοςεκπαιδευτικόςαναπτύσσεισυχνάτουςθεωρητικούςτουπροβληματισμούςσεπολλάτουκείμεναγιαταθέματατηςπαιδείαςγιατουςπροσανατολισμούςτηςταπρογράμματατασχολείατουςεκπαιδευτικούςενολίγοιςγιατουςκύριουςσυντελεστέςτηςεκ-παίδευσηςώστεηπαιδείαναείναιτομέσοτηςανάπτυξηςτουνουκαιτηςψυχήςτωννέωνΕλλήνωνγιαναγίνονταιδημιουργικοίάνθρωποικαιπάνωαπrsquoόλασυ-νειδητοίπολίτεςΑυτάόλαταανέπτυξεμεεπαγωγικότρόποηειδικήσταθέματατηςΘεωρίαςκαιτηςΙστορίαςτηςΕκπαίδευσηςκαιτηςΕκπαιδευτικήςΠολιτικήςκΠολυάνθηΤσίγκου

ΚλείνωτηνπρόχειρηαυτήσύνοψημεδύοεπισημάνσειςκαιτρειςπροτάσειςΠρώταοιεπισημάνσειςΗπρώτηόλεςοιεισηγήσειςυπήρξανυψηλούεπιπέδουδιότι όλοι οι εισηγητέςωριμότεροι και νεότεροι είναι ειδικοί στα θέματαπουπραγματεύθηκανΗδεύτερηκοινόςτόποςόλωντωνεισηγήσεωνείναιότιηάσκη-σητηςκριτικήςπροϋποθέτειτηνκατοχήόλωντωνστοιχείωνadhocγνώσητωνσυμφραζομένων (κοινωνικώνπολιτικώνκαιπολιτισμικών)θεωρητικόοπλισμόεποπτείατηςιστορικότηταςτωνφαινομένωνικανότητασύγκρισηςφιλοσοφικήθεώρησητωνπραγμάτωνήρεμοπάθοςκαιικανότηταδιατύπωσηςτωνσκέψεωνμεγλώσσαεύστοχηκαιτέρπουσαδηλαδήαυτόπουδιαπιστώσαμεόλοιγιατονΠαναγιωτόπουλοΜεβάσητιςεπισημάνσειςαυτέςείναιαυτονόητοότιταΠρα-κτικάτουΣυνεδρίουθrsquoαποτελέσουναπαραίτητοέργοαναφοράςγιαόσουςθαθελήσουνναμελετήσουντοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουκαιναπροσεγγί-σουντηνκριτικήτουσκέψη

Προχωρώστιςτρειςπροτάσειςοιοποίεςεύχομαιναπραγματοποιηθούνότανηπατρίδαμαςβρειένανκανονικόβηματισμόκαιοιπροϋποθέσειςτοεπιτρέψουν

ΗπρώτησυνέχισητηςΒιβλιογραφίαςΙΜΠαναγιωτόπουλουδεδομένουότιέχουνπεράσει35χρόνιααπότηνέκδοσήτηςκαικυρίωςσυμπλήρωσητουδευτέ-ρουμέρουςπουαφοράστηνφιλολογίασχετικάμετοέργοτου

ΗδεύτερηεπανέκδοσητουκλασικούκριτικούέργουτουΤαπρόσωπακαιτακείμεναμετηνπροσθήκηλεπτομερώνευρετηρίωνπροσώπωνκαιπραγμάτωνσεκάθετόμο

Ητρίτησυναγωγήεπιλογήκαιέκδοσητωνσημαντικότερωνκριτικώνμελετώνκαιάρθρωντουσεεφημερίδεςκαιπεριοδικάπουδενπεριέλαβεοίδιοςσετόμους

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

237

ΚαταλήγωηυψηλούεπιπέδουπολυκριτικήπρoσέγγισητουκριτικούέργουτουΙΜΠαναγιωτόπουλουπιστώνεταικατrsquoεξοχήνστουςειδικούςεισηγητέςπουέλαβανμέροςστοΣυνέδριοΑυτόδικαιώνεικαιτηναπόφασητηςΕπιστημονικήςΕπιτροπήςαλλάκαιτιςστοχευμένεςπροσκλήσειςκαιτιςπολύμηνεςφροντίδεςτωνσυνδιοργανωτώντωνlaquoΦίλωντουΦιλολογικούΣυλλόγουΠαρνασσόςraquoτουlaquoΙδρύματοςΚωστήΠαλαμάraquoκαιτηςlaquoΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚΓΚασίνης

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

235

ΣπουδαίοςσταθμόςτηςεπόμενηςγενιάςστηνποίησήμαςείναιοΚώσταςΚα-ρυωτάκηςΤηνπερίπτωσηαυτήνεξέτασεοκΑγάθοςγνώστηςόλωντωνπαρα-μέτρωντηςπεριόδουμεβάσητοεκτεταμένομέροςτουΕ΄τόμουΤων προσώπωνκαιτωνκειμένων τοοποίοοΠαναγιωτόπουλοςαφιέρωσεστονποιητήκαθώςκαι άλλα σημαντικά του κείμεναΟΠαναγιωτόπουλος εξετάζει εξελικτικά τηνγνωριμίατουμετονποιητήτηνσύντομηδιάρκειατουβίουτουτονάνθρωποτηνσχέσημετηνπαράδοσηκαιτουςπολιτικοκοινωνικούςκαιπολιτισμικούςόρουςτηςεποχήςΚαταλήγειμεταχαρακτηριστικάτηςποίησήςτουκαιτηναποτίμησήτηςΌλααυτάπαρουσιάσθηκανμεμεθοδικότρόποαπότονκΑγάθο

Ο Παναγιωτόπουλος παράλληλα με την νεοελληνική λογοτεχνία μελέτησεκαι την ευρωπαϊκήΈτυχεπρόσφαταναχρησιμοποιήσωένακειμενάκι τουγιατονμεγάλονορβηγόσυγγραφέαΚνουτΧάμσουνκαιδιαπίστωσατοκαίριοτωνπαρατηρήσεώντουκαισταπιομικράτουκείμεναΑυτήντηνπεριοχήεξέτασεοκΓεράσιμοςΖώραςοοποίοςανέδειξετηνσυγκριτικήματιάτουΠαναγιωτό-πουλουαλλάκαιτοαπαραίτητοτηςσυνανάγνωσηςτηςελληνικήςμετηνευρω-παϊκήλογοτεχνίαΌπωςφάνηκεαπότηνεισήγησητακείμενααυτάείναιπολλάαλλάδιάσπαρταστουςτόμουςΤων προσώπωνκαιτωνκειμένωνσεταξιδιωτικάκείμενααλλάκαισεπολλάάλλαέντυπαΚαίριααντικείμενατωνπροβληματι-σμώνκαιτωνκριτικώνndashσυγκριτικώνπροσεγγίσεωντουΠαναγιωτόπουλουείναιτανεωτερικάρεύματατηςευρωπαϊκήςλογοτεχνίαςσεσχέσημετηνελληνικήοαισθητισμός οι τάσεις της ευρωπαϊκήςπεζογραφίας της εποχής του αλλά καικρίσειςκαιαπόψειςγιαπολλάπρόσωπακαιθέματαπουμαςπαρουσίασεστηνεισήγησήτουοκΖώρας

ΟιπεριοχέςτηςγνώσηςτηςμελέτηςτηςκριτικήςπροσέγγισηςτουΠαναγιω-τόπουλουδενέχουντελειωμόΤρειςσπουδαίεςπεριοχέςτηςσκέψηςκαιτωνπρο-βληματισμώντουστιςοποίεςαφιέρωσεμεγάλομέροςτηςζωήςκαιτηςκριτικήςτουσκέψηςείναιοδοκιμιακόςλόγοςητεχνοκριτικήκαιηπαιδαγωγίαωςθεωρίακαιπράξηΤοδοκιμιακότουέργοείναιπλουσιότατοκαιγνωστότατοένεκατηςσταθερήςεπιλογήςτουωςυποδειγματικούνεοελληνικούλόγουΤαχαρακτηρι-στικάτουέργουαυτούανέλυσεμεκύροςοκΝάκαςμεταφραστήςδοκιμίωντουMontaigneκαιειδικόςστηνμελέτητουείδουςκαιστηνμελέτητηςγλώσσαςΈτσιμαςπαρουσίασεταιδιαίτεραχαρακτηριστικάτηςδοκιμιογραφίαςτουΠαναγιω-τόπουλουτιςθεωρητικέςαπόψειςτουγιατοδοκίμιοαλλάκαιτηνκαλλιεργημένηγλώσσατηςδιαπόρθμευσηςτωνδιανοημάτωντου

ΜέγαπεδίοάσκησηςτηςκριτικήςτουΠαναγιωτόπουλουήτανκαιητεχνοκρι-τικήΤαβιβλίαοιμελέτεςταάρθραοιαναφορέςσεόλεςτιςμορφέςτηςτέχνηςαλλάιδιαίτεραστηνζωγραφικήείναιαναρίθμηταΘαέλεγεκανείςότιδενυπάρ-χεικείμενότουπουναμηνέχεισχετικήαναφοράΑυτάόλαείναιβέβαιααποτέ-λεσματηςαγάπηςτουγιατηντέχνησυνακόλουθοτηςοποίαςείναιηβαθειάτουγνώσηΤηνανάδειξηκαιαποτίμησητουέργουαυτούανέλαβεκαιδιεκπεραίωσεμετονκαλύτεροτρόποηκΚαλογήρουηοποίαεπεσήμανεπολύσωστάπωςαυτή

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

236

ηπροσέγγισήτουενεργοποίησεέναείδοςπαλίμψηστηςγραφήςστοοπλοστάσιότουώστεμέσασταγραπτάτουναζωντανεύουνωςεικόνεςταπράγματαΠρο-σωπικάαυτήηπαρατήρησημrsquoέκανενασκεφθώτηνεξεικονιστικήτακτικήτουΚάλβουτουοποίουπολλέςπεριγραφέςαποτελούνοπτικοποίησητωνιδεώντου

ΗπαιδαγωγίαήτανημεγάληέγνοιατουΠαναγιωτόπουλουΩςδιανοούμενοςωςφιλόλογοςκαιωςυπεύθυνοςτηςΣχολήςπουφέρειτοόνομάτουυπηρέτησετηνπαιδείαεπίέξιδεκαετίεςΩςανήσυχοπνεύμακαιωςμάχιμοςεκπαιδευτικόςαναπτύσσεισυχνάτουςθεωρητικούςτουπροβληματισμούςσεπολλάτουκείμεναγιαταθέματατηςπαιδείαςγιατουςπροσανατολισμούςτηςταπρογράμματατασχολείατουςεκπαιδευτικούςενολίγοιςγιατουςκύριουςσυντελεστέςτηςεκ-παίδευσηςώστεηπαιδείαναείναιτομέσοτηςανάπτυξηςτουνουκαιτηςψυχήςτωννέωνΕλλήνωνγιαναγίνονταιδημιουργικοίάνθρωποικαιπάνωαπrsquoόλασυ-νειδητοίπολίτεςΑυτάόλαταανέπτυξεμεεπαγωγικότρόποηειδικήσταθέματατηςΘεωρίαςκαιτηςΙστορίαςτηςΕκπαίδευσηςκαιτηςΕκπαιδευτικήςΠολιτικήςκΠολυάνθηΤσίγκου

ΚλείνωτηνπρόχειρηαυτήσύνοψημεδύοεπισημάνσειςκαιτρειςπροτάσειςΠρώταοιεπισημάνσειςΗπρώτηόλεςοιεισηγήσειςυπήρξανυψηλούεπιπέδουδιότι όλοι οι εισηγητέςωριμότεροι και νεότεροι είναι ειδικοί στα θέματαπουπραγματεύθηκανΗδεύτερηκοινόςτόποςόλωντωνεισηγήσεωνείναιότιηάσκη-σητηςκριτικήςπροϋποθέτειτηνκατοχήόλωντωνστοιχείωνadhocγνώσητωνσυμφραζομένων (κοινωνικώνπολιτικώνκαιπολιτισμικών)θεωρητικόοπλισμόεποπτείατηςιστορικότηταςτωνφαινομένωνικανότητασύγκρισηςφιλοσοφικήθεώρησητωνπραγμάτωνήρεμοπάθοςκαιικανότηταδιατύπωσηςτωνσκέψεωνμεγλώσσαεύστοχηκαιτέρπουσαδηλαδήαυτόπουδιαπιστώσαμεόλοιγιατονΠαναγιωτόπουλοΜεβάσητιςεπισημάνσειςαυτέςείναιαυτονόητοότιταΠρα-κτικάτουΣυνεδρίουθrsquoαποτελέσουναπαραίτητοέργοαναφοράςγιαόσουςθαθελήσουνναμελετήσουντοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουκαιναπροσεγγί-σουντηνκριτικήτουσκέψη

Προχωρώστιςτρειςπροτάσειςοιοποίεςεύχομαιναπραγματοποιηθούνότανηπατρίδαμαςβρειένανκανονικόβηματισμόκαιοιπροϋποθέσειςτοεπιτρέψουν

ΗπρώτησυνέχισητηςΒιβλιογραφίαςΙΜΠαναγιωτόπουλουδεδομένουότιέχουνπεράσει35χρόνιααπότηνέκδοσήτηςκαικυρίωςσυμπλήρωσητουδευτέ-ρουμέρουςπουαφοράστηνφιλολογίασχετικάμετοέργοτου

ΗδεύτερηεπανέκδοσητουκλασικούκριτικούέργουτουΤαπρόσωπακαιτακείμεναμετηνπροσθήκηλεπτομερώνευρετηρίωνπροσώπωνκαιπραγμάτωνσεκάθετόμο

Ητρίτησυναγωγήεπιλογήκαιέκδοσητωνσημαντικότερωνκριτικώνμελετώνκαιάρθρωντουσεεφημερίδεςκαιπεριοδικάπουδενπεριέλαβεοίδιοςσετόμους

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

237

ΚαταλήγωηυψηλούεπιπέδουπολυκριτικήπρoσέγγισητουκριτικούέργουτουΙΜΠαναγιωτόπουλουπιστώνεταικατrsquoεξοχήνστουςειδικούςεισηγητέςπουέλαβανμέροςστοΣυνέδριοΑυτόδικαιώνεικαιτηναπόφασητηςΕπιστημονικήςΕπιτροπήςαλλάκαιτιςστοχευμένεςπροσκλήσειςκαιτιςπολύμηνεςφροντίδεςτωνσυνδιοργανωτώντωνlaquoΦίλωντουΦιλολογικούΣυλλόγουΠαρνασσόςraquoτουlaquoΙδρύματοςΚωστήΠαλαμάraquoκαιτηςlaquoΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚΓΚασίνης

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

236

ηπροσέγγισήτουενεργοποίησεέναείδοςπαλίμψηστηςγραφήςστοοπλοστάσιότουώστεμέσασταγραπτάτουναζωντανεύουνωςεικόνεςταπράγματαΠρο-σωπικάαυτήηπαρατήρησημrsquoέκανενασκεφθώτηνεξεικονιστικήτακτικήτουΚάλβουτουοποίουπολλέςπεριγραφέςαποτελούνοπτικοποίησητωνιδεώντου

ΗπαιδαγωγίαήτανημεγάληέγνοιατουΠαναγιωτόπουλουΩςδιανοούμενοςωςφιλόλογοςκαιωςυπεύθυνοςτηςΣχολήςπουφέρειτοόνομάτουυπηρέτησετηνπαιδείαεπίέξιδεκαετίεςΩςανήσυχοπνεύμακαιωςμάχιμοςεκπαιδευτικόςαναπτύσσεισυχνάτουςθεωρητικούςτουπροβληματισμούςσεπολλάτουκείμεναγιαταθέματατηςπαιδείαςγιατουςπροσανατολισμούςτηςταπρογράμματατασχολείατουςεκπαιδευτικούςενολίγοιςγιατουςκύριουςσυντελεστέςτηςεκ-παίδευσηςώστεηπαιδείαναείναιτομέσοτηςανάπτυξηςτουνουκαιτηςψυχήςτωννέωνΕλλήνωνγιαναγίνονταιδημιουργικοίάνθρωποικαιπάνωαπrsquoόλασυ-νειδητοίπολίτεςΑυτάόλαταανέπτυξεμεεπαγωγικότρόποηειδικήσταθέματατηςΘεωρίαςκαιτηςΙστορίαςτηςΕκπαίδευσηςκαιτηςΕκπαιδευτικήςΠολιτικήςκΠολυάνθηΤσίγκου

ΚλείνωτηνπρόχειρηαυτήσύνοψημεδύοεπισημάνσειςκαιτρειςπροτάσειςΠρώταοιεπισημάνσειςΗπρώτηόλεςοιεισηγήσειςυπήρξανυψηλούεπιπέδουδιότι όλοι οι εισηγητέςωριμότεροι και νεότεροι είναι ειδικοί στα θέματαπουπραγματεύθηκανΗδεύτερηκοινόςτόποςόλωντωνεισηγήσεωνείναιότιηάσκη-σητηςκριτικήςπροϋποθέτειτηνκατοχήόλωντωνστοιχείωνadhocγνώσητωνσυμφραζομένων (κοινωνικώνπολιτικώνκαιπολιτισμικών)θεωρητικόοπλισμόεποπτείατηςιστορικότηταςτωνφαινομένωνικανότητασύγκρισηςφιλοσοφικήθεώρησητωνπραγμάτωνήρεμοπάθοςκαιικανότηταδιατύπωσηςτωνσκέψεωνμεγλώσσαεύστοχηκαιτέρπουσαδηλαδήαυτόπουδιαπιστώσαμεόλοιγιατονΠαναγιωτόπουλοΜεβάσητιςεπισημάνσειςαυτέςείναιαυτονόητοότιταΠρα-κτικάτουΣυνεδρίουθrsquoαποτελέσουναπαραίτητοέργοαναφοράςγιαόσουςθαθελήσουνναμελετήσουντοκριτικόέργοτουΠαναγιωτόπουλουκαιναπροσεγγί-σουντηνκριτικήτουσκέψη

Προχωρώστιςτρειςπροτάσειςοιοποίεςεύχομαιναπραγματοποιηθούνότανηπατρίδαμαςβρειένανκανονικόβηματισμόκαιοιπροϋποθέσειςτοεπιτρέψουν

ΗπρώτησυνέχισητηςΒιβλιογραφίαςΙΜΠαναγιωτόπουλουδεδομένουότιέχουνπεράσει35χρόνιααπότηνέκδοσήτηςκαικυρίωςσυμπλήρωσητουδευτέ-ρουμέρουςπουαφοράστηνφιλολογίασχετικάμετοέργοτου

ΗδεύτερηεπανέκδοσητουκλασικούκριτικούέργουτουΤαπρόσωπακαιτακείμεναμετηνπροσθήκηλεπτομερώνευρετηρίωνπροσώπωνκαιπραγμάτωνσεκάθετόμο

Ητρίτησυναγωγήεπιλογήκαιέκδοσητωνσημαντικότερωνκριτικώνμελετώνκαιάρθρωντουσεεφημερίδεςκαιπεριοδικάπουδενπεριέλαβεοίδιοςσετόμους

ΚΓΚΑΣΙΝηΣ

237

ΚαταλήγωηυψηλούεπιπέδουπολυκριτικήπρoσέγγισητουκριτικούέργουτουΙΜΠαναγιωτόπουλουπιστώνεταικατrsquoεξοχήνστουςειδικούςεισηγητέςπουέλαβανμέροςστοΣυνέδριοΑυτόδικαιώνεικαιτηναπόφασητηςΕπιστημονικήςΕπιτροπήςαλλάκαιτιςστοχευμένεςπροσκλήσειςκαιτιςπολύμηνεςφροντίδεςτωνσυνδιοργανωτώντωνlaquoΦίλωντουΦιλολογικούΣυλλόγουΠαρνασσόςraquoτουlaquoΙδρύματοςΚωστήΠαλαμάraquoκαιτηςlaquoΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚΓΚασίνης

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

237

ΚαταλήγωηυψηλούεπιπέδουπολυκριτικήπρoσέγγισητουκριτικούέργουτουΙΜΠαναγιωτόπουλουπιστώνεταικατrsquoεξοχήνστουςειδικούςεισηγητέςπουέλαβανμέροςστοΣυνέδριοΑυτόδικαιώνεικαιτηναπόφασητηςΕπιστημονικήςΕπιτροπήςαλλάκαιτιςστοχευμένεςπροσκλήσειςκαιτιςπολύμηνεςφροντίδεςτωνσυνδιοργανωτώντωνlaquoΦίλωντουΦιλολογικούΣυλλόγουΠαρνασσόςraquoτουlaquoΙδρύματοςΚωστήΠαλαμάraquoκαιτηςlaquoΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚΓΚασίνης

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8