IAEN / Creative Commons

Άδεια CC

Αυτό έργο χορηγείται με άδεια Creative Commons Attribution-NonCommercial Greece 3.0 (Αναφορά προέλευσης - Μη Εμπορική Χρήση) http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/gr/

Η ΜΕΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗ ΛΕΥΚΑΔΑ 1 8 2 9 - 1 9 2 9

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΝΕΟΛΑΙΑΣ

ΣΠΥΡΟς I. ΑςΔΡΑΧΑς , ΓΙΑΝΝΗς ΓΙΑΝΝΟΥΛΟΠΟΥΛΟς , ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟς Ε . ΣΚΛΑΒΕΝΙΤΗς

© ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ Αχαρνών 417, Τ.Θ. 1048,111 43 Αθήνα

Τηλ. 210 2599485, Fax 210 2599302

ISBN 978-960-7138-36-8

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΣΠ. ΤΣΕΡΕΣ

Η ΜΕΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗ ΛΕΥΚΑΔΑ 1829-1929

Ε Π Ε Ξ Ε Ρ Γ Α Σ Μ Ε Ν Α Σ Τ Ο Ι Χ Ε Ι Α ΓΙΑ ΤΟΥΣ Ε Κ Π Α Ι Δ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Υ Σ ΚΑΙ ΤΟΥΣ Μ Α Θ Η Τ Ε Σ

Μ Ε ΤΗ Β Α Σ Η Δ Ε Δ Ο Μ Ε Ν Ω Ν Σ Ε CD-ROM

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΤΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΝΕΟΛΑΙΑΣ ΓΕΝΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ

43 ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ E I E

ΑΘΗΝΑ 2006

Στην Κατερίνα και στην Αλεξάνδρα

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Με το Αρχείο του 1ου Ενιαίου Λυκείου Λευκάδος είχα μια πρώτη επαφή από τα πρώτα χρόνια που διορίστηκα στη μέση εκπαίδευση στο νομό Λευκάδας και, συγκεκριμένα, στο τότε Εξατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος (1975), το οποίο είναι πρόγονος του σημερινού 1ου Ενιαίου Λυκείου και το οποίο είχε κληρο-νομήσει το αρχείο όλων των προγενέστερων σχολείων της μέσης εκπαίδευσης της Λευκάδας μέχρι το 1960 και ορισμένων από το 1960 μέχρι το 1975. Άνοι-γα τα παλιά κατάστιχα, που φυλάσσονταν σε μια μεταλλική ντουλάπα στον προθάλαμο του γραφείου του Συλλόγου των Καθηγητών, και, στις ώρες των διαλειμμάτων ή των διδακτικών κενών, περιδιάβαζα μοναχικά άλλες φορές τα μαθητικά πεπραγμένα του Σικελιανού, άλλες φορές τις δυσανάγνωστες επιστολές του Ψαλίδα, άλλες φορές ορισμένα περίεργα πρακτικά («...τιμω-ρούνται διά επταημέρου αποβολής διότι έπινον ούζο προκλητικώς...»), άλ-λες φορές τα ονόματα και τα πεπραγμένα γνωστών συμπολιτών μας, ζωντα-νών ή νεκρών, επιφανών ή αφανών, τα οποία η ατομική ή η συλλογική μνήμη τα έφθασε ως εμέ. Ειδικά η ταραγμένη δεκαετία 1940-1950 άλλες φορές με αιχμαλώτιζε και άλλες με πλήγωνε. Και είχα πάντα την αίσθηση ότι να, εδώ δίπλα μας, ατόφια και αφτιασίδωτη η ιστορία του μικρού μας τόπου μάς πε-ριμένει υπομονετική.

Η μελέτη αυτή όμως δεν ήταν συστηματική και σοβαρή. Δεν είχε σχέδιο και τελικό στόχο. Περισσότερο διάβαζα τα κατάστιχα σαν κείμενα που μου προσέφεραν μια συναισθηματική εμπειρία ευπρόσδεκτη παρά σαν πηγές ιστορίας που θα μου έδιναν απαντήσεις σε συγκεκριμένα ερωτήματα. Και σιγά-σιγά άρχισε να ατονεί, καθώς, όπως συχνά συμβαίνει, άλλες προτεραι-ότητες μπαίνουν στη ζωή μας.

Τα τελευταία χρόνια όμως ξανάρχισα να αναδιφώ το αρχείο του Σχολεί-ου. Τώρα όμως είχαν αλλάξει πολλά — ωρίμασα, όπως συνηθίζουμε αυτάρε-σκα να λέμε. Είχε μεσολαβήσει η εμπειρία της θητείας μου στο Ιστορικό Αρχείο Λευκάδος, είχα αποκτήσει μια διαφορετική αίσθηση του ιστορικού χρόνου και, κυρίως, είχα συνδέσει αυτή την αίσθηση με την τοπική ιστορία -η παράδοση του τόπου όπου ζω και εργάζομαι ήταν αποφασιστική για το τε-

τελευταίο. Πρώτα οι άνθρωποι: άξιοι θεράποντες της ιστορικής τέχνης από τους οποίους έκλεψα μυστικά. Ύστερα οι αρχειακές διαθεσιμότητες: Ιστο-ρικό Αρχείο Λευκάδος και Αρχείο του 1ου Λυκείου, στα οποία, τύχη αγαθή, υπηρέτησα και στα δύο. Ειδικά η έκδοση, το 1994, του βιβλίου του Π. Ρο-ντογιάννη Η εκπαίδευση στη Λευκάδα μου μορφοποίησε πολλές ερευνητικές και διανοητικές ανησυχίες. Τώρα πλέον, εκτός από τη βίωση του ιστορικού χρόνου, εντοπισμένου στο συγκεκριμένο χώρο του μικρού μας νησιού, το Αρχείο θα μου πρόσφερε και κάποιες απαντήσεις σε ορισμένα ερωτήματα που, αυτόματα σχεδόν, άρχισαν να χαράσσονται στη σκέψη μου.

Άρχισα, λοιπόν, σιγά-σιγά να καταγράφω τους καθηγητές και τους δα-σκάλους που δίδαξαν στο Γυμνάσιο και στο Ελληνικό Σχολείο αντίστοιχα. Σκοπός διττός : να συνθέσω ένα πλήρες corpus του εκπαιδευτικού δυναμικού της Μ.Ε. από τις αρχές του 19ου αιώνα μέχρι το 1960 -προτελευταία χρονιά κατά την οποία υπήρχε στο νομό Λευκάδας μόνο ένα Γυμνάσιο- με απαιτή-σεις επιστημονικής πληρότητας και, από την άλλη, να προσφέρω αυτό το corpus ως ανάγνωσμα στους συντοπίτες μου που θα επιθυμούσαν να ανι-χνεύσουν κάτω από την ψυχρότητα των πινάκων σκιρτήματα ζωής, κάποια εκ των οποίων η συλλογική μνήμη τα συντηρούσε στο σεντούκι της.

Ήταν μια εμπειρία ενδιαφέρουσα, σχεδόν ποιητική. Ψάχνοντας και απο-κωδικοποιώντας τις υπογραφές τους μέσα στις κιτρινισμένες σελίδες των Ελέγχων και των Πρακτικών, τους ένιωθα να ζωντανεύουν -κάτι σαν αυτό που παθαίνει ο Καβάφης στον Καισαρίωνα- και να θέλουν να βγουν στο φως, είδωλα καμόντων που ψάχνουν να πάρουν μορφή - και αυτό μπορεί να τους το χαρίσει μόνο το αίμα της δικής μας καρδιάς.

Τη συγκομιδή αυτή είχα την τύχη να τη φιλοξενήσει στις εκδόσεις της, το 2002, η Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών στο Αφιέρωμα στο Γυμνάσιο Λευκά-δος. Αλλά, εν τω μεταξύ, είχα ήδη προχωρήσει στο σχεδιασμό της επόμενης επιχείρησης : να ανιχνεύσω και να εντάξω σε πίνακες, εύκολα αναγνώσιμους, όλα τα στοιχεία που παρέχουν τα κατάστιχα του Αρχείου: Πίνακες του μα-θητικού δυναμικού κατά σχολικό έτος (ονομαστικούς πίνακες και συνοπτικά στατιστικά δελτία), φοίτηση γενικώς και κατά φύλο, επίδοση γενικώς και κα-τά φύλο, διαγωγή γενικώς και κατά φύλο, τόπος καταγωγής των μαθητών, επάγγελμα πατέρα γενικώς και κατά φύλο, διδακτέα και εξεταστέα ύλη και πολλά άλλα. Φιλοδοξούσα, με άλλα λόγια, να κάνω την πλήρη ανατομία του σχολείου με πολλαπλές τομογραφήσεις και ποικίλες συσχετίσεις στοιχείων-δεδομένων, από την ανάγνωση των οποίων να προκύπτουν αβίαστα και εμ-φανώς τα ερωτήματα και οι απαντήσεις τους με τρόπο επαγωγικό και σαφή, και όχι αόριστο. Η σχολική μονάδα, λοιπόν, θα γινόταν πεδίο δοκιμής ερευ-νητικών υποθέσεων ευρύτερου βεληνεκούς - αυτονόητα περιορισμένο από την παράμετρο του τόπου.

Στο σημείο αυτό ήρθε η πρόκληση του ΙΑΕΝ, που μου ανέθεσε το 2002 την έρευνα «Το αρχείο του Ελληνικού Σχολείου και του Γυμνασίου Λευκάδος (1829-1960). Κατάλογος και επεξεργασμένα στοιχεία». Μετά από επίπονη δουλειά, κατάρτισα το σώμα της μελέτης που έπρεπε να υποβάλω. Η δομή του στηρίχτηκε ακριβώς στις προαναφερόμενες κατευθύνσεις. Το τι κατάφε-ρα βέβαια να περισώσω από αυτό το ενθουσιώδες θετικιστικό μου σχέδιο θα το κρίνουν οι αναγνώστες του υλικού αυτού. Εγώ, πάντως, ξέρω ότι έχω αφήσει πολλούς λογαριασμούς ανοιχτούς και, αν το συγχωρήσει ο καιρός, θα συνεχίσω για να το ολοκληρώσω.

Η συγγραφή όμως του βιβλίου με βάση το υλικό αυτό αποτέλεσε μια και-νούργια πρόκληση. Από κοινού με την επιτροπή -και κυρίως με τον Τρια-ντάφυλλο Σκλαβενίτη- καταλήξαμε ότι τα στοιχεία που είχαν συγκεντρωθεί θα ήταν καλύτερο από κάθε άποψη να αναδιαμορφωθούν σε γραφήματα ομαδοποιημένα σε δύο μεγάλες κατηγορίες: πρώτον το διδακτικό προσωπι-κό και δεύτερον το μαθητικό δυναμικό. Η πρώτη κατηγορία θα αποτύπωνε τα ποσοτικά δεδομένα (αριθμό υπηρετησάντων, ειδικότητες, τόπο καταγω-γής) των καθηγητών του Γυμνασίου και του Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος και η δεύτερη τα στοιχεία για την πρόσβαση των μαθητών στη μέση εκπαί-δευση, την κοινωνική τους προέλευση, τον τόπο καταγωγής τους και τη σχέ-ση ανάμεσα στην κοινωνική τους προέλευση και στην επίδοσή τους. Η ανά-γνωση των γραφημάτων θα οδηγούσε στην αποδέσμευση των πληροφοριών από το σώμα των αρχειακών μαρτυριών και, εκτός των απαντήσεων που θα έδινε για την τοπική εκπαίδευση, θα μας επέτρεπε να διαπιστώσουμε μετά λόγου γνώσεως τις συγκλίσεις ή αποκλίσεις της τοπικής εκπαίδευσης από την ελληνική στο σύνολο της - θα πρόσθετε μάλλον την τοπική ψηφίδα για την κατασκευή μιας αξιόπιστης, αρχειακά τεκμηριωμένης, εικόνας της ιστορίας της ελληνικής μέσης εκπαίδευσης, η οποία μέχρι τώρα δεν υπήρξε, τουλάχι-στον για τους θεματικούς άξονες που προαναφέραμε. Έτσι, θα υπερβαίναμε το στάδιο της αναλυτικής περιγραφής και θα περνούσαμε στο στάδιο της σύνθεσης, αποφεύγοντας συγχρόνως το πρόβλημα της συγγραφής ενός ογκωδέστατου βιβλίου. Τα αναλυτικά δεδομένα θα μπορούσαν να «κρεμα-στούν» στο Διαδίκτυο και από κεί να τα αντλεί ο ενδιαφερόμενος.

Κάπως έτσι το βιβλίο πήρε τη μορφή του: το πρώτο μέρος αποτελείται από μια μικρή ιστορική εισαγωγή και την εκτενή «ανάγνωση» των γραφη-μάτων που ακολουθούν. Το δεύτερο μέρος καταλαμβάνουν τα γραφήματα και το τρίτο μέρος ο Κατάλογος του Αρχείου. Για τα γραφήματα, που απο-τελούν τον κεντρικό πυρήνα του βιβλίου, θέλω προεξαγγελτικά να πω μόνο ότι επιχειρούν να αποτυπώσουν τάσεις της διαχρονίας, συνολικά ποσοστά των εξεταζόμενων μεγεθών, ποικίλες συγκρίσεις των μεγεθών αυτών και, γε-νικά, επιδιώκουν να τομογραφήσουν πολλαπλώς το σώμα της μέσης εκπαί-

εκπαίδευσης στη Λευκάδα σε διάστημα ενός αιώνα - απαραίτητη προϋπόθεση για την αποδέσμευση των ζητούμενων πληροφοριών. Κρίθηκε όμως σκόπιμο να προστεθεί και ένα παράρτημα σε ηλεκτρονική μορφή, δηλαδή ένα CD-ROM, στο οποίο να περιληφθούν όλα τα δεδομένα στα οποία στηρίχτηκε η κατα-σκευή των γραφημάτων και, συνεπώς, όλο το βιβλίο. Πρώτον, τα στοιχεία για το διδακτικό προσωπικό : οι κατάλογοι του εκπαιδευτικού προσωπικού του Γυμνασίου και του Ελληνικού Σχολείου ανά σχολικό έτος και αλφαβητικό ευ-ρετήριο τους, που είχαν δημοσιευτεί στη μελέτη μου «Δάσκαλοι του Προκα-ταρκτικού Σχολείου Λευκάδος (1806-1825), Καθηγητές του Γυμνασίου Λευ-κάδος (1829-1960), Δάσκαλοι του Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος (1866-1929)» στο Αφιέρωμα στο Γυμνάσιο Λευκάδος, Εταιρεία Λευκαδικών Μελε-τών, Αθήνα 2002, σ. 47-190. Έκτοτε τα στοιχεία αυτά τα εμπλούτιζα και τα συμπλήρωνα με βάση το αρχειακό υλικό που δούλευα ο ίδιος, αλλά και με την πολύτιμη βοήθεια του αρχειακού υλικού του ΥΠΕΠΘ, στο οποίο στηρίζε-ται το ερευνητικό πρόγραμμα «Οι λειτουργοί της Ανώτατης, της Μέσης και της Δημοτικής Εκπαίδευσης (19ος αιώνας). Βιογραφικά και εργογραφικά στοιχεία», υπεύθυνοι του οποίου είναι οι φίλοι Δαυίδ Αντωνίου και Τριαντά-φυλλος Σκλαβενίτης, τους οποίους ευχαριστώ και από εδώ για την πρόθυμη αρωγή τους. Εδώ μπορεί ο αναγνώστης να βρει το ονοματεπώνυμο των εκ-παιδευτικών, το όνομα του πατέρα τους, το χρόνο της υπηρεσίας τους στη Λευκάδα, την ειδικότητά τους και άλλες πληροφορίες συναγμένες από διά-φορες πηγές. Και δεύτερον, ένα αλφαβητικό μητρώο του μαθητικού δυναμι-κού , που περιλαμβάνει : το ονοματεπώνυμο των μαθητών του Γυμνασίου και του Ελληνικού Σχολείου, το όνομα του πατέρα τους, τον τόπο καταγωγή τους, τα σχολικά έτη στα οποία φοίτησαν και την ανάλογη τάξη, τη διαγωγή τους και το ετήσιο αποτέλεσμά τους (προαγωγή, απόρριψη, ανεξεταστέος, δεν προσήλθε κ.λπ.). Η μηχανή αναζήτησης επιτρέπει τον εντοπισμό και την ανεύρεση των στοιχείων από όλες τις δυνατές εισόδους του αποθηκευμένου υλικού. Γίνεται φανερό ότι το παράρτημα αυτό έχει εξαιρετική σημασία για δύο λόγους : Πρώτον, γιατί αποκαλύπτει το τεράστιο πρωτογενές υλικό, που δεν εμφανίζεται στο βιβλίο και στο οποίο ο αναγνώστης, ιδίως ο Λευκαδίτης, μπορεί να βρει στοιχεία είτε για οικεία του πρόσωπα είτε για πρόσωπα που κινούν ένα γενικότερο ενδιαφέρον επειδή έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην ιστο-ρία του μικρού μας τόπου, και, δεύτερον, γιατί δίνει τη δυνατότητα στο χρή-στη που έχει επιστημονικά ενδιαφέροντα να κάνει νέες ποικίλες συσχετίσεις των στοιχείων μιας αξιόπιστης σειράς δεδομένων, για να τεκμηριώσει τις δι-κές του ερευνητικές υποθέσεις. Τα ίδια στοιχεία που περιέχει το CD-ROM θα καταχωρηθούν και στο Διαδίκτυο στη διεύθυνση www.iaen.gr με την επιλο-γή: τεκμηριώσεις.

Από τα ανωτέρω συνάγεται ότι η εργασία μου κινείται στο πεδίο της επε-

επεξεργασίας συγκεκριμένων ποσοτικών δεδομένων: αριθμός υπηρετησάντων, ειδικότητες και τόπος καταγωγής για το διδακτικό προσωπικό- πρόσβαση στη δημόσια μέση εκπαίδευση, κοινωνική προέλευση, φύλο, τόπος καταγω-γής, σχολική επίδοση για το μαθητικό δυναμικό - δηλαδή τα δεδομένα που επεξεργάζεται και ο Κ. Τσουκαλάς στο βιβλίο του Εξάρτηση και αναπαρα-γωγή, ο κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών μηχανισμών στην Ελλάδα (1830-1922), Θεμέλιο, Αθήνα 61992, και συγκεκριμένα στο πρώτο κεφάλαιο του δεύτερου μέρους, που έχει τίτλο «Η διείσδυση του σχολικού δικτύου». Αυτό σημαίνει ότι δεν μπαίνω καθόλου, ή μπαίνω σπανίως, στην εξέταση της «εσωτερικής δομής του σχολικού μηχανισμού» και του «ιδεολογικού περιε-χομένου της διδασκαλίας» - οι όροι είναι, πάλι, του Κ. Τσουκαλά. Δεν πρέ-πει να ξεχνάμε ότι γράφω τη «μονογραφία» ενός σχολείου και αυτή η παρά-μετρος θα με ενδιέφερε μόνο στο βαθμό που θα έβρισκα στο χώρο της Λευ-κάδας στοιχεία που να δείχνουν την τομή του τοπικού με το γενικό, είτε στις συγκλίσεις της είτε στις αποκλίσεις της.

Εξαιρέσεις στην παραπάνω επιλογή μου έκανα για την περίοδο του Ιονί-ου Κράτους. Εκεί ασχολήθηκα αρκετά με την εσωτερική δομή του Σχολείου της Λευκάδας και, κατ' επέκταση, του εκπαιδευτικού συστήματος των Επτα-νήσων. Η πρώτη αιτία γι' αυτό είναι το ότι το εκπαιδευτικό σύστημα του 1ο-νίου Κράτους διαφοροποιείται από το αντίστοιχο του Ελληνικού Κράτους. Και η δεύτερη το ότι -εξ αιτίας και της διαφοροποίησής του- το πεδίο της μέσης εκπαίδευσης στη Λευκάδα, και στα Επτάνησα γενικότερα, έχει ερευ-νηθεί πολύ λιγότερο από το πεδίο της επόμενης περιόδου.

Είναι γνωστό ότι σπανίζουν οι εξαντλητικές μονογραφίες, δηλαδή οι με-λέτες υποδομής πάνω στα θέματα της νεοελληνικής εκπαίδευσης, οι στηριγ-μένες στο αρχειακό υλικό των σχολικών μονάδων. Και η έλλειψη αυτή είναι καίρια : χωρίς τέτοιες μελέτες ο ιστορικός της νεοελληνικής εκπαίδευσης δεν έχει πού να πατήσει για να θέσει στη βάσανο της δοκιμασίας τις ερευνητικές του υποθέσεις. Με άλλα λόγια, χωρίς τις μελέτες αυτές οι συνθετικές εργα-σίες είναι αδύνατο να γίνουν - αλλιώς αιωρούνται στο κενό. Ο Τσουκαλάς το ομολογεί ρητά στο βιβλίο του, σ. 404: «...Όμως, δυστυχώς, στο σημείο αυτό προσκρούομε στην πλήρη έλλειψη χρησιμοποιήσιμων στοιχείων...». Από την άποψη αυτή, δικαιούμαι να πιστεύω ότι η παρούσα εργασία αποτελεί μια μι-κρή μεν αλλά πρωτότυπη και αξιόπιστη συμβολή όχι μόνο σε τοπικό επίπε-δο αλλά και σε εθνικό. Και η συμβολή αυτή δεν περιορίζεται στο καθαυτό πεδίο της εκπαίδευσης, αλλά επεκτείνεται και σε άλλα: Π.χ., αν εκμεταλ-λευτεί κάποιος τα στοιχεία για το «επάγγελμα πατρός», τα οποία περιέχο-νται στο CD-ROM και είναι καταχωρημένα στο Διαδίκτυο, θα μπορέσει να δώσει τη στρωματογραφία της κοινωνίας της Λευκάδας ακριβέστερα από οποιονδήποτε άλλον το έχει επιχειρήσει ως τώρα.

Οφείλω να προειδοποιήσω από την αρχή ότι στα αριθμητικά δεδομένα μπορεί να παρατηρηθούν μικροδιαφορές σε διαφορετικές θέσεις του βιβλίου - σ ε πίνακες και γραφήματα. Αυτό στην πορεία αποδείχτηκε αναπόφευκτο, αλλά δεν είναι της ώρας να εξηγήσουμε το γιατί. Μπορώ όμως να διαβεβαι-ώσω ότι είναι διαφορές κυριολεκτικά ασήμαντες και, ως εκ τούτου, πρακτι-κά αμελητέες: η εκάστοτε αποτυπούμενη εικόνα δεν υφίσταται καμία ου-σιώδη αλλοίωση.

Στο σημείο αυτό θα ήθελα να εξηγήσω με ποιο σκεπτικό επέλεξα το εναρ-κτήριο και το καταληκτικό έτος της εργασίας αυτής: το μεν πρώτο, το 1829, γιατί είναι η πρώτη χρονιά που λειτουργεί στη Λευκάδα οργανωμένο σχολείο μέσης εκπαίδευσης, του οποίου σώζεται και το αρχείο. Το καταληκτικό έτος, το 1929, γιατί τότε κλείνει σχεδόν ένας αιώνας λειτουργίας του μακροβιότε-ρου ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος, που περιλάμβανε δύο τύπους σχολείου μέσης εκπαίδευσης, το Ελληνικό Σχολείο και το Τετρατάξιο Γυ-μνάσιο - ενός συστήματος που άρχισε επί της Αντιβασιλείας και αποδείχτη-κε εξαιρετικά ανθεκτικό. Στον Κατάλογο του Αρχείου όμως δεν σταμάτησα στο 1929. Συνέχισα να καταγράφω όλα τα κατάστιχα, όλων των διάδοχων σχολικών μονάδων μέχρι και τη δεκαετία του 1980.

Τελειώνοντας, ευχαριστώ την επιτροπή του ΙΑΕΝ, που είχε την καλοσύνη να εντάξει στο πρόγραμμά του το ταπεινό μου πόνημα: Τον Σπύρο Ασδρα-χά, στον οποίο οφείλω και ορισμένες καίριες συμβουλές που με προσανατό-λισαν σε στιγμές προβληματισμού, τον Γιάννη Γιαννουλόπουλο και το φίλο Τριαντάφυλλο Σκλαβενίτη, στον οποίο ανήκουν δικαιωματικά οι περισσότε-ρες ευχαριστίες, γιατί στάθηκε άγρυπνος και πρόθυμος αρωγός σε κάθε μου έκκληση και επωμίστηκε πολύ μεγαλύτερο βάρος από αυτό που αναλογεί στη θεσμική του ιδιότητα - ελπίζω η ευχαρίστηση από την ανάγνωσή του να αποτελέσει ένα μικρό αντίδωρο της γενναιοδωρίας του- τον Δαυίδ Αντωνίου για το λόγο που προανέφερα- τον Γιώργο Σεραφειμίδη και τον Γιώργο Ματ-θιόπουλο για την πολυτιμότατη βοήθειά τους στην κατασκευή των γραφημά-των, χωρίς την οποία δεν θα κατάφερνα να κάνω πράξη όσα σχεδίαζα. Επί-σης, όσους συνέβαλαν στην κατασκευή και στη βελτίωση του συνοδευτικού CD-ROM: τον Γιάννη Κόκκωνα, Επίκουρο Καθηγητή της Βιβλιολογίας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, που με περισσή γνώση επισκόπησε το CD-ROM και συ-νέβαλε στην ολοκλήρωσή του· την Αλεξάνδρα Τσερέ, υποψήφια Διδάκτορα της Κλασικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, που με εξαιρετική επι-μέλεια και πολυήμερο μόχθο αποκατάστησε πολλές ατέλειες· και, τέλος, τον Πάνο Καλαμπάκα και τη Νατάσα Κανδύλη της Silk Tech ΟΕ, οι οποίοι με ζή-λο , ενδιαφέρον και υπομονή, που υπερβαίνει την επαγγελματική υποχρέωση, έφεραν σε αίσιο πέρας την αποστολή που τους αναθέσαμε.

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η

Α' ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ

Το ιστορικό - νομοθετικό - διοικητικό πλαίσιο 1

I. ΕΠΤΑΝΗΣΟΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑ (1800-1807) ΠΡΟΚΑΤΑΡΚΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΛΕΥΚΑΔΟΣ

Η προσπάθεια για την καθιέρωση της δημόσιας εκπαίδευσης στη Λευκάδα άρχισε ουσιαστικά επί της εποχής της «Επτανήσου Πολιτείας», δηλαδή την εποχή που το κρατικό μόρφωμα της Επτανήσου βρισκόταν υπό τη Ρωσική προστασία.2 Συγκεκριμένα:

Καθιέρωση δημόσιας εκπαίδευσης: Σύνταγμα του 1803 3

Με το άρθρο 113 του Συντάγματος της Επτανήσου Πολιτείας, το οποίο ψήφισε η Βουλή την 23 Νοεμβρίου/5 Δεκεμβρίου 1803, καθιερώθηκε η δη-μόσια εκπαίδευση στα Επτάνησα. Την κεντρική κρατική ευθύνη έχει το Τμήμα Εσωτερικών της Γερουσίας (Camera dell' Interno del Senato ) και την το-πική ευθύνη η Τοπική Κυβέρνηση (Reggenza ) του κάθε νησιού.

Οργάνωση δημόσιας εκπαίδευσης: Νόμος 30 Ιανουαρίου/12 Φεβρουαρίου 1804 4

Με το νόμο της 30 Ιανουαρίου/12 Φεβρουαρίου 1804 οργανώθηκε η δη-μόσια εκπαίδευση στα Επτάνησα. Στη Λευκάδα ιδρύθηκε ένα τριτάξιο «Προκαταρκτικό Σχολείο» (Scuola Primaria) - ένα σχολείο της μέσης εκ-παίδευσης θα λέγαμε σήμερα, τηρουμένων των αναλογιών, αν και το primaria μας οδηγεί σε άλλους συνειρμούς.

Εξεύρεση πόρων: Νόμος της 18 Φεβρουαρίου 1804 5

1. Στο σύντομο αυτό ιστορικό διάγραμμα της Μ.Ε. της Επτανήσου (1800-1866) και του Ελληνικού Κράτους (1866-1960) αναφέρονται συνοπτικότατα μόνο τα στοιχεία εκεί-να τα οποία επιτρέπουν την ένταξη του Γυμνασίου και του Ελληνικού Σχολείου Λευκά-δος στο νομοθετικό, διοικητικό και εκπαιδευτικό πλαίσιο, στο οποίο ανήκουν, και, επο-μένως, συντελούν στην ορθότερη κατανόηση του Καταλόγου και των επεξεργασμένων στοιχείων που προέρχονται από το Αρχείο των σχολείων αυτών.

2. Για το πολιτικό-κοινωνικό πλαίσιο της εποχής βλ. Π.Γ. Ροντογιάννης, Ιστορία της Νήσου Λευκάδος, τ. Β', Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, Αθήνα 22006, σ. 51 κ.ε.

3. Π.Γ. Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση στη Λευκάδα 1631-1950, Αθήνα 1994, σ. 60. 4. Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 61. 5. Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 61.

- Με το νόμο της 18/2/1804 (π.η.) αποφασίστηκε η δήμευση ή η φορο-λόγηση των μοναστηριακών κτημάτων για τη συντήρηση των δημόσιων σχο-λείων.

—Στη Λευκάδα, με απόφαση του Consilio Amministrativo της 11/11/1804,6

δεσμεύτηκαν τα εισοδήματα των μονών Αγίου Γεωργίου Μπισά (στο Μα-ραντοχώρι), Κόκκινης Εκκλησιάς, Ασωμάτων και Αγίου Ιωάννου (στο Λιβά-δι της Καρυάς) - απόφαση που ενέκρινε η Γερουσία της Επτανήσου Πολι-τείας με τα θεσπίσματα της 20/1/1805 (π.η.) και της 15/2/1805 (π.η.).

Οργανισμός δημόσιας εκπαίδευσης του 1806 7

Την 22/1/1806 η Γερουσία (Senato) δημοσίευσε τον Οργανισμό της Δημο-σίας Εκπαιδεύσεως της Επτανήσου Πολιτείας. Το Προκαταρκτικό Σχολείο Λευκάδος χωρίζεται σε τρία τμήματα: Γραμματικής, Φιλολογίας και Φιλο-σοφίας.

Έναρξη μαθημάτων — Πρώτοι Διδάσκαλοι 8

Το Προκαταρκτικό Σχολείο Λευκάδος άρχισε τις εγγραφές των μαθητών τον Ιούλιο του 1806. Γράφτηκαν 73 μαθητές. Πρώτοι διδάσκοντες επιλέ-χτηκαν με απόφαση της Γερουσίας της 30/6/1806 ο Γεώργιος Σκλαπάνης, υπεύθυνος για το Τμήμα (classe) Γραμματικής, διδάσκαλος της Αρχαίας Ελληνικής (Graeca Letterale) και της Νέας Ελληνικής γλώσσας (Volgare), και ο Ιωάννης Wassan, υπεύθυνος για το Τμήμα Φιλοσοφίας, διδάσκαλος της Φι-λοσοφίας, της Λατινικής γλώσσας, της Ιστορίας και της Ρητορικής. Το Τμήμα Φιλολογίας δεν είχε υπεύθυνο και προσωρινά κάλυπτε τη θέση ο Wassan.

II. ΓΑΛΛΙΚΗ ΚΑΤΟΧΗ - ΟΙ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΟΙ ΓΑΛΛΟΙ ΣΤΗ ΛΕΥΚΑΔΑ (1807-1810)

ΠΡΟΚΑΤΑΡΚΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΛΕΥΚΑΔΟΣ

Το Προκαταρκτικό Σχολείο Λευκάδος9 συνέχισε να λειτουργεί και μετά το 1807, οπότε η Λευκάδα, όπως και όλη η Επτάνησος, πέρασε στην κυριαρ-χία των Γάλλων σύμφωνα με τη Συνθήκη του Τίλσιτ (7/8/1807). Πάντως, το Φεβρουάριο του 1809 ο Wassan φεύγει10 από τη Λευκάδα και το Τμήμα της Φιλοσοφίας κλείνει. Λειτουργεί μόνο το Τμήμα της Γραμματικής.

6. Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 63. 7. Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 66-67. 8. Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 77-79. 9. Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 95.

10. Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 103-107.

III. ΑΓΓΛΙΚΗ ΚΑΤΟΧΗ ΣΤΗ ΛΕΥΚΑΔΑ (1810-1816)11

ΠΡΟΚΑΤΑΡΚΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΛΕΥΚΑΔΟΣ 12

Τον Απρίλιο του 1810 η Λευκάδα καταλαμβάνεται από τους Άγγλους. Το Προκαταρκτικό Σχολείο συνεχίζει να λειτουργεί (χωρίς, φυσικά, τα Τμήμα-τα Φιλοσοφίας και Φιλολογίας). Δάσκαλοι είναι ο Σκλαπάνης (της Ελληνι-κής) και ο Γεώργιος Σούνδιας (της Ιταλικής). Προστίθεται και η διδασκαλία της Αγγλικής,13 πιθανώς τον Ιανουάριο του 1818.

Αποκατάσταση των δημευθεισών μονών 14

Η Αγγλική εξουσία αποκαθιστά τα τέσσερα μοναστήρια, των οποίων οι περιουσίες είχαν δημευτεί την εποχή της Επτανήσου Πολιτείας, αλλά τα υπο-χρεώνει (όπως και τα μοναστήρια της Φανερωμένης και του Αγίου Γεωργίου των Σκάρων) να πληρώνουν ετήσια χρηματική εισφορά για την εκπαίδευση.

IV. ΙΟΝΙΟ ΚΡΑΤΟΣ (1817-1864)

Με τη Συνθήκη των Παρισίων της 5/11/1815 (ν.η.) τα Ιόνια Νησιά θα σχη-ματίζουν ένα μονοειδές Ελεύθερον και Ανεξάρτητον Κράτος επονομαζόμε-νον «Ενωμέναι Επαρχίαι των Ιωνικών Νησιών» (κατά την ελληνική μετά-φραση της συνθήκης από τον Π. Πετρίδη, η οποία δημοσιεύτηκε το 1818 στην Κέρκυρα15 - «Stati Uniti delle Isole Ionie» στα ιταλικά). Δηλαδή, με σημερινή ορολογία, ένα ανεξάρτητο ομόσπονδο κράτος. Αλλά, παράλληλα, σύμφωνα με το άρθρο Β' της συνθήκης, το νέο κράτος τίθεται υπό την άμε-ση και αποκλειστική προστασία της A.M. του βασιλιά της Αγγλίας και των διαδόχων του. Σε εκτέλεση του άρθρου Δ' της συνθήκης, η επί τούτω εκλεγ-μένη (με διαδικασίες ελάχιστα αντιπροσωπευτικές) Εθνοσυνέλευση του λαού των Ιονίων Νήσων ψήφισε τον καταστατικό χάρτη του νέου κράτους, το Σύ-νταγμα του 1817, το άρθρο ΚΓ' του οποίου εντέλλεται —με πολύ αόριστο τρόπο— την οργάνωση της εκπαίδευσης.16 Στην ουσία, βέβαια, το Ιόνιο Κράτος

11. Θεωρούμε ως πρώτο έτος της ύπαρξης του Ιονίου Κράτους το 1817, οπότε ψη-φίστηκε το Σύνταγμά του. Υπενθυμίζουμε ότι η κατάκτηση των Επτανήσων -που τα κα-τείχαν οι «αυτοκρατορικοί Γάλλοι»- από την Αγγλία άρχισε τον Απρίλιο του 1810 (με την κατάκτηση της Λευκάδας) και τελείωσε τον Ιούνιο του 1814 (με την κατάκτηση της Κέρκυρας). Το διάστημα ανάμεσα στην κατάκτηση και στη θέσπιση του Συντάγματος του Ιονίου Κράτους το ονομάζουμε «Αγγλική Κατοχή».

12. Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 108-115. 13. Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 113. 14. Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 108. 15. Βλ. Ροντογιάννης, Ιστορία της Νήσου Λευκάδος, τ. Β', ό.π., σ. 237. 16. Η ελληνική μετάφραση του κειμένου του Συντάγματος στου Π. Πετρίδη, Πολί-

τευμα των Ενωμένων Επαρχιών των Ιωνικών Νήσων, Κέρκυρα, 1818. Το άρθρο ΚΓ' ava-

τος τύποις ήταν ένα ανεξάρτητο κράτος, αλλά στην πραγματικότητα βρε-τανικό προτεκτοράτο: σε τελική ανάλυση, όλες οι αποφάσεις λαμβάνονταν από τον εγκάθετο της Αγγλικής Προστασίας, το Μεγάλο Αρμοστή.17 Στο πλαίσιο αυτού του κράτους η πορεία της μέσης εκπαίδευσης -τμήμα της οποίας αποτελεί το Γυμνάσιο Λευκάδος- ήταν σε γενικές γραμμές η εξής:

1. ΠΡΟΚΑΤΑΡΚΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΛΕΥΚΑΔΟΣ ( 1 8 1 7 - 1 8 2 5 ) 1 8

Το Προκαταρκτικό Σχολείο Λευκάδος, κατά τον Ροντογιάννη, πρέπει να λει-τούργησε ως το 1825. Όμως, οι ελάχιστες πληροφορίες που διαθέτει για την περίοδο αυτή δεν τεκμηριώνουν μια τέτοια εκδοχή. Η μόνη μαρτυρία που παραθέτει δείχνει ότι το Προκαταρκτικό Σχολείο Λευκάδος πιθανότατα λει-τουργούσε μέχρι και το 1818.19

2. ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΝ ΣΧΟΛΕΙΟ ΛΕΥΚΑΔΟΣ (1817-1857)

Από το 1817 μέχρι την αναδιάρθρωση του 1828 Η περίοδος αυτή σημαδεύεται από τις εμπνευσμένες και εργώδεις προ-σπάθειες του Φρειδερίκου Γκίλφορντ, ο οποίος κλήθηκε από τον Αρμοστή στην Κέρκυρα (αφίχθηκε τη 17η Μαρτίου 1820) για να αναλάβει την οργά-νωση της δημόσιας εκπαίδευσης στο σύνολό της. Από πλευράς πληροφο-ριών, είναι μια περίοδος αρκετά σκοτεινή για τη λειτουργία των Δευτερευ-όντων Σχολείων: στο Αρχείο του Γυμνασίου Λευκάδος δεν υπάρχει ίχνος από την εποχή αυτή. Επομένως, δεν γνωρίζουμε αν -και πώς- λειτούργη-σε Δευτερεύον Σχολείο στη Λευκάδα τα χρόνια 1817-1828. Θα προσπαθή-σουμε να σκιαγραφήσουμε σύντομα αυτή την περίοδο συρράπτοντας τις υπάρχουσες μαρτυρίες, από τις οποίες θα φανεί έμμεσα η ύπαρξή του:

- Στο υπόμνημα που υπέβαλε ο Γκίλφορντ στη Γερουσία τη 12η Απρι-λίου 1820 (ν.η.) προβλεπόταν η ίδρυση Δευτερευόντων Σχολείων, τα οποία θα αποτελούσαν τη μεσαία βαθμίδα της εκπαίδευσης.20

φέρεται μόνο στη «...σύστασιν Στοιχειωδών Σχολείων και μετέπειτα διά την αποκατά-στασιν μιας Ακαδημίας διά τα διάφορα είδη των Επιστημών, της Φιλολογίας και των ωραίων τεχνών». (Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 113.)

17. Για περισσότερα βλ. Ροντογιάννης, Ιστορία της Νήσου Λευκάδος, τ. Β', ό.π., σ. 251-264.

18. Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 113-114. 19. Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 113. 20. Σπυρίδων Μ. Θεοτόκης, «Η εκπαίδευσις εν Επτανήσω (1453-1864), Ιστορική με-

λέτη», Κερκυραϊκά Χρονικά 5 (1956), σ. 93, Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 122,

- Από το υπόμνημα που υπέβαλε ο Γκίλφορντ στη Γερουσία την 25η Απριλίου 1821 (ν.η.) συνάγεται ότι το έτος αυτό λειτουργούσαν Δευτερεύ-οντα Σχολεία: «Είναι αλήθεια πως παρόμοια σχολεία (δηλαδή, Δευτερεύο-ντα) διατηρούνται από την Κυβέρνηση σε κάθε νησί με μικρή απόδοση και σημαντικές δαπάνες».21

- Σε υπόμνημα που υπέβαλε ο Γκίλφορντ στη Γερουσία την 30ή Απριλί-ου 1821 (ν.η.) αναφέρει ότι είναι ανάγκη να ιδρυθούν Δευτερεύοντα Σχολεία και άλλα τινά σχετικά με το πρόγραμμα των μαθημάτων τους.22 Αν συγκρί-νουμε την πρόταση αυτή του Γκίλφορντ με την προηγούμενη, συμπεραίνου-με ότι με τη λέξη «ίδρυση» προφανώς εννοεί την αντικατάσταση των ήδη υπαρχόντων Δευτερευόντων από νέα σχολεία, διαφορετικά οργανωμένα.

- Σε έκθεση του Γκίλφορντ προς τον Αρμοστή την 31η Μαρτίου 182323

αναφέρεται ότι λειτουργούν ήδη πέντε Δευτερεύοντα Σχολεία: της Κέρκυ-ρας, της Λευκάδας, του Αργοστολίου, του Ληξουρίου και της Ζακύνθου, τα οποία όμως έχουν αποδειχθεί «περιττά και ανωφελή». Σύμφωνα με την έκ-θεση αυτή, η Πολιτεία το επόμενο έτος αντικατέστησε τα Δευτερεύοντα Σχολεία με το «Εφηβείον» της Κέρκυρας, σχολείο προορισμένο να προε-τοιμάσει όσους σκόπευαν να δώσουν εξετάσεις για το Πανεπιστήμιο, δηλα-δή τη νεοσύστατη «Ιόνιο Ακαδημία».24

Αναδιάρθρωση της δημόσιας εκπαίδευσης το 1828: 2 5 πράξη ΙΣΤ'/31.5. 1828 του Γ' Επτανησιακού Κοινοβουλίου

Ο Γκίλφορντ πέθανε το 1827. Η αίσθηση των συγχρόνων του ήταν ότι ο θά-νατος του σηματοδοτούσε οπισθοδρόμηση των εκπαιδευτικών πραγμάτων.26

Ν.Κ. Κουρκουμέλης, Η Εκπαίδευση στην Κέρκυρα κατά τη διάρκεια της Βρετανικής Προστα-σίας (1816-1864), Σύλλογος προς διάδοσιν των ελληνικών γραμμάτων, Αθήνα 2002, σ. 161.

21. Θεοτόκης, ό.π., σ. 97 (δεν αναφέρει χρονολογία του υπομνήματος), Κουρκουμέ-λης, ό.π., σ. 169.

22. Θεοτόκης, ό.π., σ. 95 (χωρίς να το χρονολογεί), Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 123 (χρονολογεί όμως το υπόμνημα στις 15.9.1821 και όχι στις 30.4.1821), Κουρ-κουμέλης, ό.π., σ. 172 και 174.

23. Θεοτόκης, ό.π., σ. 99, Κουρκουμέλης, ό.π., σ. 185. Ο Ροντογιάννης δεν αναφέρει το γεγονός.

24. Θεοτόκης, ό.π., σ. 102, Κουρκουμέλης, ό.π., σ. 187. Ο Ροντογιάννης δεν αναφέ-ρει το γεγονός.

25. Θεοτόκης, ό.π., σ. 106-109, Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 219, και Κουρ-κουμέλης, ό.π., σ. 265-266.

26. Βλ. Γεώργιος Τυπάλδος-Ιακωβάτος, Ιστορία της Ιόνιας Ακαδημίας, επιμ. Σπ. I. Ασδραχάς, Ερμής, Αθήνα 1982, σ. 64. Το ίδιο αίσθημα απηχούν και οι λόγοι του Σπυρί-δωνος Θεοτόκη, έναν αιώνα περίπου αργότερα: «Είναι περιττόν... να είπωμεν πόσον με-γάλη υπήρξεν η απώλεια τοιούτου ανδρός... ο μέγας φιλέλλην, ο δημιουργός της εκπαι-δεύσεως της νεωτέρας Ελλάδος, έπαυσε να ζει» (Θεοτόκης, ό.π., σ. 105).

Εν τούτοις, το επόμενο διάστημα έγιναν πολύ σημαντικά βήματα για την ορ-γάνωση της εκπαίδευσης: με την πράξη ΙΣΤ'/31.5.1828 του Γ' Επτανησιακού Κοινοβουλίου (Atto del Parlamento) αναδιαρθρώθηκε η δημόσια εκπαίδευση στο σύνολό της και μπήκαν οι «βάσεις επάνω εις τας οποίας πρέπει να συστηθή η Δημόσιος Αγωγή εις το Ιονικόν Κράτος»27 (κατά τον Θεοτόκη: «ριζικώς εκα-νονίζοντο τα της δημοσίας εκπαιδεύσεως»). Από το έτος αυτό μπορούμε να μιλάμε για οργανωμένη δημόσια εκπαίδευση στα Επτάνησα — κυρίως, στοι-χειώδη και μέση. Ειδικά για τη μέση εκπαίδευση στη Λευκάδα, τα αρχειακά τεκμήρια το πιστοποιούν απολύτως. Με την πράξη αυτή αποφασίστηκε να συ-σταθούν τα Δευτερεύοντα Σχολεία, που αντιστοιχούν στη σύγχρονη βαθμίδα της μέσης εκπαίδευσης. Σύμφωνα με το άρθρο 24 της πράξης, η φοίτηση στα Δευτερεύοντα Σχολεία ορίζεται διετής.28 Την ίδια περίπου χρονική στιγμή -τη δεκαετία του 1830- το Ελληνικό Κράτος θέτει τις βάσεις του δικού του εκ-παιδευτικού συστήματος, το οποίο έχει παραπλήσια δομή: τετρατάξιο Δημο-τικό (στοιχειώδης εκπαίδευση), τριτάξιο Ελληνικό Σχολείο και τετρατάξιο Γυ-μνάσιο (μέση εκπαίδευση) και Πανεπιστήμιο (ανώτατη εκπαίδευση). Δηλαδή, η διαφορά έγκειται στο ότι στο Ιόνιο Κράτος η μέση εκπαίδευση διαθέτει έναν τύπο σχολείου, ενώ στο Ελληνικό Κράτος δύο.

Κανονισμός Δευτερευόντων Σχολείων του 1829 2 9

Βάσει του άρθρου 26 της ανωτέρω πράξης, συντάχτηκε από τη Γενική Επιτροπή Εκπαιδεύσεως την 9/8/1828 ο Κανονισμός των Δευτερευόντων Σχο-λείων και υποβλήθηκε στη Γερουσία30 την 29/10/1829. Από τη χρονιά αυτή αρχίζει για μας η ζωή του Δευτερεύοντος Σχολείου Λευκάδος, γιατί από τη χρονιά αυτή έχουμε αρχειακά τεκμήρια. Ο Κανονισμός προβλέπει τετραε-τή31 φοίτηση και όχι διετή, όπως προέβλεπε η πράξη ΙΣΤ' του Γ' Κοινοβουλίου

27. Φωτοαντίγραφο της πράξης είχε την ευγενή καλοσύνη να μου προμηθεύσει ο κ. Παπαδάτος από την Αναγνωστική Εταιρεία Κέρκυρας.

28. «Τα μαθήματα, τόσον εις την Ακαδημίαν, καθώς και εις τα δευτερεύοντα σχο-λεία θα παραδίδονται αμισθί διά δύω ολοκλήρους χρόνους».

29. Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 219, Θεοτόκης, ό.π., σ. 107-108, Κουρ-κουμέλης, ό.π., σ. 266.

30. Είναι κάπως απροσδόκητες οι ελληνικές ονομασίες των θεσμικών οργάνων του Ιονί-ου Κράτους: μέχρι το 1849 το νομοθετικό σώμα (αυτό που σήμερα ονομάζουμε Βουλή) ονο-μάζεται Γερουσία (και ιταλικά Parlamento), ενώ η εκτελεστική εξουσία (αυτό που σήμερα ονο-μάζουμε Κυβέρνηση) έφερε το όνομα Βουλή (και ιταλικά Senato). Είναι φανερό ότι η από-δοση των ιταλικών όρων στα ελληνικά προκαλεί σύγχυση. Από το έτος αυτό οι ονομασίες εξορθολογίζονται: το νομοθετικό σώμα ονομάζεται Βουλή, ενώ η εκτελεστική εξουσία, η Κυ-βέρνηση, Γερουσία (Βλ. και Ροντογιάννης, Ιστορία της Νήσου Λευκάδος, τ. Β', ό.π., σ. 240).

31. Βλ. Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 219, Θεοτόκης, ό.π., σ. 108, και Κουρ-κουμέλης, ό.π., σ. 266.

βουλίου. Όπως αποδεικνύει σαφώς η αρχειακή έρευνα (Βλ. Βιβλίον γενικής καταγραφής από του 1836-37 Σχολ. Έτους μέχρι 1852-53 Σχολ. Έτους, α.α. 80/3 του Καταλόγου του Αρχείου), εγγράφονται μαθητές διαφόρων ηλικιών και κατατάσσονται στις διάφορες κλάσεις (= τάξεις) ανάλογα με το επίπε-δο των γνώσεών τους. Η κατάταξη γινόταν μετά από κατατακτήρια εξέτα-ση. Έτσι, εγγράφονται και μαθητές μεγάλης ηλικίας που θέλουν να πάρουν ένα «χαρτί» για να εξασφαλίσουν κάποια επαγγελματικά προσόντα, όπως τους υποχρέωνε σχετική διαταγή της Κυβέρνησης. Οι γόνοι των αρχοντικών οικογενειών έχουν ιδιωτικούς δασκάλους στο σπίτι, που τους μαθαίνουν τα πρώτα γράμματα. Μπαίνουν και αυτοί στο Δευτερεύον Σχολείο με κατατα-κτήριες εξετάσεις και είναι, φυσικά, οι πιο μικροί στην ηλικία.32 Κατά τον Κανονισμό:

- Στην Α' τάξη διδάσκονται: Ελληνικά, Λατινικά, Ιταλικά, Αγγλικά, Άλ-γεβρα και Γεωμετρία.

- Στη Β' τάξη διδάσκονται: Ελληνικά, Λατινικά, Ιταλικά, Αγγλικά, Άλγε-βρα33 και Καλλιγραφία.

- Στη Γ' τάξη διδάσκονται: Ελληνικά, Λατινικά, Ιταλικά, Αγγλικά, Γεω-μετρία, 34 Στερεομετρία και Γεωγραφία.

- Στη Δ' τάξη διδάσκονται: Ελληνικά, Λατινικά, Αγγλικά, Άλγεβρα, Γεω-γραφία και Λογική.

Οι εξετάσεις γίνονταν δημόσια, ενώπιον των «τριών επιμελητών της Δη-μοσίας Παιδείας».35

Αναδιάρθρωση της δημόσιας εκπαίδευσης το 1841: πράξη 28/13.3.1841 του Ζ' Κοινοβουλίου 3 6

Η πράξη 28 του Ζ' Κοινοβουλίου ψηφίστηκε επί Αρμοστείας του Haward Duglas και «Άρχοντος της Παιδείας» του γερουσιαστή Δημητρίου Δελλαδέ-τσιμα. Στο Δ' μέρος της ανωτέρω πράξης (άρθρα 17-21) καθορίζεται:

32. Βλ. και Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 220. 33. Τα αρχειακά ευρήματα ωστόσο αποδεικνύουν ότι η Αλγεβρα διδάσκεται στο

Γ' έτος και η Γεωμετρία στο Β'. Βλ. στο Βιβλίον γενικής καταγραφής από του 1836-37 Σχολ. Έτους μέχρι 1852-53 Σχολ. Έτους, α.α. 80/3 του Καταλόγου του Αρχείου.

34. Βλ. στην αμέσως προηγούμενη σημείωση. 35. Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 237. 36. Ροντογιάννης. Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 245, Θεοτόκης, ό.π., σ. 134, και Κουρ-

κουμέλης, ό.π., σ. 325. Υπάρχει μια σύγχυση γενικώς των ανωτέρω συγγραφέων στο τι ακριβώς περιέχουν τα σχετικά νομοθετικά-διοικητικά κείμενα και σε ποιο κείμενο περι-λαμβάνεται το κάθε εκπαιδευτικό μέτρο - σύμφωνα, τουλάχιστον, με τη δική μου αντί-ληψη. Θεωρώ όμως ότι η εικόνα που προέκυψε από τις διασταυρώσεις που έκανα είναι αρκούντως αξιόπιστη. Στηρίχτηκα, πάντως, πιο πολύ στον Ροντογιάννη.

- Να υπάρχουν 8 Δευτερεύοντα Σχολεία στην Επτάνησο, ένα σε κάθε νη-σί και δύο στην Κεφαλλονιά.

- Η φοίτηση στο Δευτερεύον Σχολείο να είναι διετής. - Ο εισαγόμενος στο Δευτερεύον Σχολείο να έχει παρακολουθήσει τη

σειρά των αλληλοδιδακτικών μαθημάτων. - Διδασκόμενα μαθήματα: 1) Αρχαία και Νέα Ελληνική Γλώσσα, 2) Αγ-

γλικά, 3) Ιταλικά και 4) από τα Μαθηματικά: Θεωρητική Αριθμητική και Στοιχεία Γεωμετρίας.

- Σε κάθε Δευτερεύον Σχολείο πρέπει να υπάρχουν τέσσερις δάσκαλοι: ένας των Ελληνικών, ένας των Αγγλικών, ένας των Ιταλικών και ένας των Μαθηματικών. Διευθυντής είναι συνηθέστατα ο καθηγητής των Ελληνικών.

Κανονισμός των Δευτερευόντων Σχολείων του 1841 3 7

Με τον Κανονισμό των Δευτερευόντων Σχολείων, που υποβάλλει η Γενι-κή Επιτροπή Παιδείας προς έγκριση στη Γερουσία την 26/4/1841, ορίζεται:

- Η φοίτηση είναι διετής στα Δευτερεύοντα Σχολεία, όπως ανάφερα πιο πάνω. Διετής φοίτηση, πάντως, δεν απαντά πουθενά στα κατάστιχα του Αρχείου και είναι άξιο περαιτέρω έρευνας γιατί θεσπίστηκε αυτή η διάτα-ξη, που ποτέ και πουθενά δεν φαίνεται να εφαρμόζεται.

- Διδασκόμενα μαθήματα: Στο 1ο έτος διδάσκονταν Ελληνικά (Αρχαία και Νέα), Αγγλικά, Ιταλικά και Θεωρητική Αριθμητική, ενώ στο 2ο έτος η συνέχεια των ανωτέρω και Στοιχεία Γεωμετρίας.

- Ορίζεται για κάθε μάθημα τουλάχιστον μιάμιση ώρα την ημέρα, συνο-λικά δηλαδή έξι ώρες την ημέρα. Κατά την εφαρμογή της, η ρύθμιση αυτή ατόνησε γιατί ήταν δύσκολο να εφαρμοστεί.

- Το διδακτικό έτος αρχίζει την 1η Οκτωβρίου και λήγει την 31η Ιουλίου. - Οι εξετάσεις γίνονται τον Αύγουστο, δημόσια, με την παρουσία του

Reggente (Επάρχου) συνοδευομένου από τις τοπικές αρχές. - Μήνες διακοπών ορίζονται ο Αύγουστος και ο Σεπτέμβριος. Εν τη Βουλή απόφασις (In Senato-Risoluzione) της 17/11/1841 38

37. Ο Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 245-250, παραθέτει πλήρη μετάφραση του κανονισμού από την ιταλική και δίνει την εξής παραπομπή: Regolamento delle scuole secondarie 1841, φάκελος 1859, έγγραφο 10, Αρχειοφυλακείο Λευκάδος. Όπως εξηγείται παρακάτω στην οικεία θέση, τα έγγραφα αυτά λόγω της μεταφοράς -ανατοποθέτησης του υλικού και άλλων συναφών προβλημάτων- είναι απρόσιτα στον ερευνητή, και έτσι δεν μπόρεσα να βρω το φάκελο. Ο Κουρκουμέλης, ό.π., σ. 331, σημείωση 64, παραπέ-μπει ως εξής: Regolamento delle scuole secondarie, Corfu 1841, IEEE, IAA (340.4955 DAL). Είναι ελάχιστες όμως, σε σύγκριση με τον Ροντογιάννη, οι αναφορές του σε θέματα των Δευτερευόντων Σχολείων, που περιέχονται σε αυτόν τον κανονισμό. Δεν μπόρεσα να βρω ένα αντίγραφο του κανονισμού, για να έχω ιδία αντίληψη του περιεχομένου του.

38. Ηνωμένον Κράτος των Ιονίων Νήσων, Κερκύρα, 17 Νοεμβρίου 1841 Ε.Ν. Εν τη

Η απόφαση αυτή καθορίζει ότι τα Δευτερεύοντα Σχολεία θα είναι οκτώ, ένα σε κάθε νησί και δύο στην Κεφαλλονιά - όπως και η πράξη 28 /13.3.1841 της Γερουσίας.

Τα μαθήματα θα είναι:39 Στοιχεία Θεολογίας, Ελληνική γλώσσα, Αγγλι-κά, Ιταλικά, Καλλιγραφία, Αριθμητική, Στοιχεία Άλγεβρας και Γεωμετρίας, Γενική Ιστορία και Γεωγραφία.

Κανονισμός Δευτερευόντων Σχολείων του 1842 i 0

0 Κανονισμός της 6/8/1842, που εκδόθηκε επί τη βάσει της υπ' αρ. 33 της πράξης 6/18.5.1842 του Ζ' Κοινοβουλίου, κωδικοποίησε τις διατάξεις για την κατώτερη και τη μέση εκπαίδευση στα Επτάνησα. Εδώ φαίνεται -αντί-θετα απ' ό,τι στον Κανονισμό του 1841- αυτό που αποδεικνύει σαφέστατα η αρχειακή έρευνα, ότι δηλαδή η φοίτηση στο Δευτερεύον Σχολείο εξακο-λουθεί να είναι τετραετής (βλ. και το Βιβλίον γενικής καταγραφής από του 1836-37 Σχολ. Έτους μέχρι 1852-53 Σχολ. Έτους, α.α. 80/3 του Καταλόγου του Αρχείου). Στα μαθήματα των Δευτερευόντων Σχολείων προστίθενται η Ιστορία41 και μαθήματα Θεολογίας για τους υποψήφιους ιερείς.42

Τα διδασκόμενα μαθήματα κατά έτος ήταν τα εξής:43

Βουλή απόφασις (τρίγλωσση: ελληνικά, αγγλικά και ιταλικά). Βλ. και Κουρκουμέλης, ό.π., σ. 327-328.

39. Όπως αποδεικνύει η αρχειακή έρευνα, τα μαθήματα που καθορίζονται στην από-φαση είναι πολύ κοντύτερα στη σχολική πραγματικότητα από αυτά που καθορίζει ο Κα-νονισμός του 1841, τον οποίο παραθέτουμε παραπάνω. Βλ. και τη σημείωση 41.

40. Η παραπομπή στον Κουρκουμέλη, ό.π., σ. 333: Κανονισμός των Προκαταρκτικών και των Δευτερευόντων Δημοσίων Σχολείων του Κράτους και των ιδιαιτέρων, Κέρκυρα, Εκ της Τυπογραφίας της Κυβερνήσεως 1842, Αναγνωστική Εταιρεία Κέρκυρας/Ιονική Βι-βλιοθήκη. Βλ. και Θεοτόκης, ό.π., σ. 137. Ο Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 252, αντλεί από τον Θεοτόκη και παραθέτει τις ίδιες ελάχιστες πληροφορίες: την προσθήκη της Ιστορίας και Γεωγραφίας αφ' ενός και της Θεολογίας για τους υποψήφιους ιερείς αφ' ετέρου. Ο Κουρκουμέλης, ό.π., σ. 333-336, είναι πολύ αναλυτικότερος.

41. Τα αρχειακά ευρήματα ωστόσο, δηλαδή οι εγγραφές μαθητών που παρακολου-θούν το μάθημα, αποδεικνύουν ότι η Ιστορία διδασκόταν τουλάχιστον από το 1838.

42. Όσοι ήθελαν να γίνουν ιερείς παρακολουθούσαν διετή «στοιχειώδη σειρά Θεολο-γίας»: στο Α' έτος διδάσκονταν Κατήχηση και Στοιχεία Ιεράς Ιστορίας και Θετικής Δογ-ματικής Θεολογίας (τρία μαθήματα την εβδομάδα) και στο Β' έτος συνέχιζαν τη Θετική Δογματική Θεολογία και, επί πλέον, Στοιχεία Εκκλησιαστικής Ιστορίας (δύο μαθήματα την εβδομάδα).

43. Κουρκουμέλης, ό.π., σ. 333-336, όπου μπορεί να δει κανείς συνοπτικά και τη δι-δακτέα ύλη του κάθε μαθήματος.

ΕΤΟΣ Α' Ελληνικά: 6 μαθήματα την εβδομάδα Αγγλικά: 6 μαθήματα την εβδομάδα Αριθμητική: 3 μαθήματα την εβδομάδα Καλλιγραφία: 6 μαθήματα την εβδομάδα

ΕΤΟΣ Β' Ελληνικά: 4 μαθήματα την εβδομάδα Αγγλικά: 4 μαθήματα την εβδομάδα Επίπεδος και Στερεά Γεωμετρία: 3 μαθήματα την εβδομάδα Γεωγραφία και Χρονολογία: 3 μαθήματα την εβδομάδα

ΕΤΟΣ Γ' Ελληνικά: 4 μαθήματα την εβδομάδα Αγγλικά: 4 μαθήματα την εβδομάδα Άλγεβρα: 4 μαθήματα την εβδομάδα Ιστορία: 3 μαθήματα την εβδομάδα Γεωγραφία: 2 μαθήματα την εβδομάδα

ΕΤΟΣ Δ' Ελληνικά: 5 μαθήματα την εβδομάδα Αγγλικά: 5 μαθήματα την εβδομάδα Άλγεβρα: 2 μαθήματα την εβδομάδα Ιστορία: 2 μαθήματα την εβδομάδα

Στον κανονισμό αυτόν δεν προβλέπεται η διδασκαλία των Ιταλικών. Πράγ-ματι, από το σχολικό έτος 1841-42 μέχρι το 1844-45 τα αρχειακά ευρήματα, δηλαδή τα βιβλία εξετάσεων του Δευτερεύοντος Σχολείου Λευκάδος 1842/43-1851/52 [αριθμός Καταλόγου του Αρχείου 1 (101)] και 1852/53-1856/57 [αριθ-μός Καταλόγου του Αρχείου 2 (1)], δείχνουν ότι δεν διδάσκονταν τα Ιταλικά. Σύμφωνα όμως με τα ίδια βιβλία, η διδασκαλία των Ιταλικών γίνεται κανονι-κά (δηλαδή, υπάρχουν αποτελέσματα εξετάσεων στα Ιταλικά) από το σχολι-κό έτος 1845-46 μέχρι το σχολικό έτος 1856-57, οπότε ψηφίζεται νέος νόμος για την εκπαίδευση.

Στο Δευτερεύον Σχολείο γίνονταν δεκτοί απόφοιτοι των σχολείων της στοιχειώδους εκπαίδευσης ή όσοι αποδείκνυαν το επίπεδο των γνώσεών τους με κατατακτήριες εξετάσεις. Αφού γίνονταν δεκτοί, μπορούσαν να δηλώ-σουν «απροσδιορίστως» ποια μαθήματα ήθελαν να παρακολουθήσουν. Δεν ήταν δηλαδή υποχρεωμένοι να παρακολουθήσουν όλα τα μαθήματα, αλλά μόνο όσα δήλωναν. Και μπορούσαν να παρακολουθούν μαθήματα διαφορε-τικών ετών: π.χ. μπορούσε να είναι γραμμένος στο 4ο έτος (κλάση) των

Ελληνικών και στο 1ο των Λατινικών. Διασώζεται στο Αρχείο του Γυμνασί-ου Λευκάδος ένα τέτοιο κατάστιχο, το Βιβλίον απροσδιορίστου εγγραφής Δευτερεύοντος Σχολείου Λευκάδος 1842/43-1852/53, στο οποίο καταχωρί-ζονταν αυτές οι δηλώσεις.44

3. ΛΥΚΕΙΟ ΛΕΥΚΑΔΟΣ (1857-1866) 4 5

Αναδιάρθρωση της εκπαίδευσης το 1857: πράξη Κ' της 15/27.6.1857 του ΙΑ' Κοινοβουλίου 4 6

Επί της Αρμοστείας του John Young και, ύστερα από μακρόχρονες διερ-γασίες, το ΙΑ' Κοινοβούλιο ψηφίζει την πράξη Κ' της 15/27.6.1857, που ανα-διοργανώνει για τελευταία φορά πριν από την Ένωση τη δημόσια εκπαίδευ-ση του Ιονίου Κράτους. Η βασική δομή της εκπαίδευσης δεν αλλάζει: στοι-χειώδης εκπαίδευση (τα προκαταρκτικά σχολεία), μέση (τα Λύκεια και το Γυμνάσιο της Κέρκυρας), ανώτατη (η Ιόνιος Ακαδημία). Για τη μέση εκπαί-δευση ορίζεται:

- Τα Δευτερεύοντα Σχολεία θα ονομάζονται πλέον Λύκεια και θα υπάρ-χει ένα σε κάθε νησί.

- Οι τάξεις δεν θα είναι πλέον τέσσερις, αλλά σταδιακά γίνονται επτά: Α'-Ζ'.47

- Τα δίδακτρα καταργούνται για τους παντελώς άπορους. - Κατά τα άρθρα 42-43, τους καθηγητές διορίζει η Γερουσία κατόπιν

«δημοσίου συναγωνισμού». Αλλά δεν γίνεται «συναγωνισμός», «ότε πρό-κειται περί προσώπων εγνωσμένης ικανότητος, είτε διότι και άλλοτε μετ' επιτυχίας υπήρξαν διδάσκαλοι ή καθηγηταί είτε διότι εδημοσίευσαν περί-φημον τι σύγγραμμα».

44. Βλ. εδώ στον Κατάλογο του Αρχείου, α.α. 104 (7). 45. Το εκπαιδευτικό σύστημα της Επτανήσου συνεχίζει να εφαρμόζεται για δύο πε-

ρίπου χρόνια μετά την Ένωση. Καταργείται με το νόμο ΡΝ/20.1.1866, ο οποίος εισάγει στα Επτάνησα το εκπαιδευτικό σύστημα που ίσχυε στο Ελληνικό Κράτος. Τα σχολεία της Λευκάδας άρχισαν να λειτουργούν με το νέο σύστημα από το Μάρτιο του 1866.

46. Πρώτη Σύνοδος του Ενδεκάτου Κοινοβουλίου του Ηνωμένου Κράτους των Ιονίων Νήσων, αρ. Κ', Νόμος περί Παιδείας, άρθρα 9-12. Αντλώ από το κείμενο του νόμου, αντί-γραφο του οποίου έχω στα χέρια μου. Βλ. και Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 262-263, Κουρκουμέλης, ό.π., σ. 381.

47. Το ότι υπάρχουν εφτά τάξεις φαίνεται στο Βιβλίο εξετάσεων Δευτερεύοντος Σχο-λείου Λευκάδος 1852/53-1856/57 και Λυκείου Λευκάδος 1857/58-1864/65, σ. 51-103. Βλ. παρακάτω α.α. 2 (1) Καταλόγου Αρχείου του Γυμνασίου Λευκάδος.

Μαθήματα που διδάσκονται: 1. Ελληνικά (Η ελληνική γλώσσα κατ' έκτασιν) 2. Λατινικά 3. Αγγλικά 4. Ιταλικά 5. Στοιχεία Ρητορικής Συνθέσεως και Στοιχεία Φιλοσοφίας 6. Στοιχεία Ιστορίας, Γεωγραφίας, Χρονολογίας και Αρχαιολογίας 7. ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ: α) Άλγεβρα και Στερεά Γεωμετρία

β) Στοιχεία Πρακτικής Γεωμετρίας 8. ΘΕΟΛΟΓΙΚΑ: α) Κατήχηση και Στοιχεία Δογματικής Θεολογίας

β) Ιερά και Εκκλησιαστική Ιστορία 9. Καλλιγραφία

«Επιπρόσθετα δε εις τας νήσους Κέρκυραν, Κεφαλληνίαν, Ζάκυνθον και Λευκάδα»48 τα παρακάτω μαθήματα:

10. Γαλλικά 11. Καταστιχογραφία, Διπλογραφική, Απλογραφική, Επιστολογραφία και 12. Εμπορική Λογιστική 13. Σκιαγραφία - Γυμναστική «όσον ένεστι». Και ειδικά για την Κεφαλλονιά και την Ιθάκη:49

14. Ναυτική Διδασκαλία Το πρόγραμμα δείχνει σαφώς ότι προσανατολίζεται σε πρακτικότερη κα-

τεύθυνση.50

48. Πράξη Κ' του ΙΑ' Κοινοβουλίου, άρθρο 9. 49. Πράξη Κ' του ΙΑ' Κοινοβουλίου, άρθρο 11. 50. Βλ. παρακάτω στον Κατάλογο του Αρχείου Γυμνασίου Λευκάδος α.α. 2 (1) και

Αλέξης Δημαράς Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε, Ερμής, Αθήνα 1973, τ. Α', σ. λζ'-λθ' και σ. 201-202, όπου παρατίθενται δύο εγκύκλιοι του Ελληνικού Υπουργείου Παιδείας, οι οποίες δείχνουν ότι το Υπουργείο θεωρεί ότι η εκπαίδευση των Ιονίων Νήσων είχε κα-τεύθυνση πολύ πρακτική και ότι αυτό απέβαινε σε βάρος της «αυτοτελούς εγκυκλίου εκ-παιδεύσεως» (δηλαδή, της θεωρητικής κατεύθυνσης που κυριαρχούσε στο ελληνικό εκ-παιδευτικό σύστημα). Οι εγκύκλιοι αυτές, και οι δύο με ημερομηνία 3 Φεβρουαρίου 1866, απευθύνονται η μεν στους Νομάρχες και Επάρχους της Επτανήσου, η δε στους Γυμνα-σιάρχες και Σχολάρχες της Επτανήσου.

V. ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΝΩΣΗ (1866-1960)

1. ΤΡΙΤΑΞΙΟ ΜΙΚΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΤΕΤΡΑΤΑΞΙΟ ΜΙΚΤΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ (1866-1929)

Ίδρυση Ελληνικών Σχολείων και Γυμνασίων: Ν. PN/ 1866 5 1

Με το νόμο ΡΝ/20.1.1866 καταργούνται τα «Λύκεια» της Επτανήσου και στη θέση τους ιδρύονται τα τριτάξια μικτά «Ελληνικά Σχολεία» και τα τε-τρατάξια μικτά «Γυμνάσια», όπως ίσχυε και στην υπόλοιπη Ελλάδα από την εποχή της Αντιβασιλείας. 52 Έτσι, η μέση εκπαίδευση αποτελείται και στα Επτάνησα από δύο τύπους σχολείων.

Έναρξη μαθημάτων 5 3

Τα μαθήματα του Ελληνικού Σχολείου και του Γυμνασίου Λευκάδος άρ-χισαν, σύμφωνα με σχετική ανακοίνωση του Επαρχου, τη 13η Μαρτίου 1866. Πρώτοι διευθυντές ήταν ο Παναγιώτης Μαυροκέφαλος και ο Πολυζώης Σπα-νόπουλος αντιστοίχως.

Κατάργηση του Γυμνασίου Λευκάδος το 1868 54

Το Γυμνάσιο Λευκάδος γνώρισε από την έναρξη της λειτουργίας του με-γάλες δυσκολίες. Και, κυρίως, δεν προσείλκυσε μαθητές: το Λύκειο Λευκά-δος το σχολικό έτος 1864-65 είχε 66 μαθητές. Το νέο Γυμνάσιο την επόμενη σχολική χρονιά 1866-67 είχε ελάχιστους μαθητές (στοιχεία ακριβή δεν έχου-με) και το σχολικό έτος έληξε το Δεκέμβριο του 1866. Το σχολικό έτος 1867-68 συγκέντρωσε μόνο 32 μαθητές. Ο Έπαρχος Λευκάδας με αναφορά του την 21/10/1866 πρότεινε στο Υπουργείο Παιδείας την κατάργηση του Γυμνα-σίου Λευκάδος, γιατί η διατήρησή του θα ήταν σπατάλη για το δημόσιο τα-μείο.55 Η κυβέρνηση δεν το κατάργησε αμέσως. Τελικά, όμως, με διαταγή του ΥΠΕΠΘ της 4/12/1868, που κοινοποιήθηκε την 3/1/1869, το Γυμνάσιο Λευκάδος καταργείται λόγω ελάχιστου αριθμού μαθητών. Το Αρχείο και με-ρικά άλλα πράγματα παραδόθηκαν με πρωτόκολλο παραλαβής στο Σχολάρ-χη Ιωάννη Σταματέλο. 56

51. Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 349. Για τις εγκυκλίους με τις οποίες το Υπουργείο επιδιώκει την ένταξη του εκπαιδευτικού συστήματος της Επτανήσου στο πλαίσιο της εκπαίδευσης του Ελληνικού Κράτους, βλ. την προηγούμενη σημείωση.

52. Βασιλικό Διάταγμα της 31 Δεκεμβρίου 1836/12 Ιανουαρίου 1837. Περιέχεται στο: Σωκράτης Χ. Δημητριάδης, Συλλογή των περί Μέσης Εκπαιδεύσεως ιδία ισχυόντων Νό-μων, Β. Διαταγμάτων, Εγκυκλίων Διαταγών κ.λπ. από του 1833-1899 έτους, Αθήνα 1899, σ. 1-30.

53. Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 353, 355. 54. Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 356. 55. Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 356. 56. Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 357.

Ανασύσταση του Γυμνασίου Λευκάδος το 1876 5 7

Στο τέλος του έτους 1876, ύστερα από ενέργειες κυρίως του Αριστοτέ-λη Βαλαωρίτη, ανασυστήνεται το Γυμνάσιο Λευκάδος. Λειτούργησε για το σχολικό έτος 1876- 77 με δύο τάξεις, την Α' με 57 μαθητές και τη Β' με 9 μαθητές. Με δύο τάξεις λειτούργησε και την επόμενη σχολική χρονιά 1877-78, με 31 μαθητές για την Α' τάξη και 27 για τη Β'. Για την επόμενη χρο-νιά 1878- 79 δεν υπάρχουν στοιχεία, ενώ στην επόμενη (1879-80) υπάρχουν μαθητές μόνο στις τάξεις Α', Β' και Ρ. Αρχίζει να λειτουργεί με τέσσερις τά-ξεις από το σχολικό έτος 1880-81.

Μικρό παράρτημα για τα Ελληνικά Σχολεία του Αγίου Πέτρου, της Βασι-λικής, της Καρυάς, της Ιθάκης και της όμορης Ακαρνανίας

Σκοπός του μικρού αυτού παραρτήματος είναι η εξακρίβωση του χρό-νου έναρξης και της διάρκειας της λειτουργίας των προαναφερόμενων Ελλη-νικών Σχολείων. Για τα σχολεία της Λευκάδας το ενδιαφέρον είναι αυτο-νόητο. Αλλά και τα άλλα σχολεία βρίσκονται σε περιοχές με τις οποίες η Λευκάδα έχει και εκπαιδευτικές και άλλων ειδών επαφές και, ως εκ τού-του, οι σχετικές πληροφορίες θα μας φανούν εξαιρετικά χρήσιμες στην προ-σπάθειά μας να βγάλουμε συμπεράσματα από την ανάγνωση των γραφη-μάτων, ιδιαίτερα για την (ανοδική ή καθοδική) τάση του αριθμού των μα-θητών του Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος και για τον τόπο καταγωγής τους.

1. Ελληνικά Σχολεία Αγίου Πέτρου, Καρυάς και Βασιλικής Περί των τριών περιφερειακών Ελληνικών Σχολείων της Λευκάδας έχουμε όσα σημειώνει ο Ροντογιάννης: Το Ελληνικό Σχολείο του Αγίου Πέτρου ιδρύθηκε το 1891 και καταργήθηκε το 1909, της Βασιλικής ιδρύθηκε το 1919 και κα-ταργήθηκε το 1929 και της Καρυάς ιδρύθηκε το 1889, λειτούργησε ως μονο-τάξιο το 1889-90 και επανασυστήθηκε το 1927-28.58 Η αρχειακή έρευνα όμως, δηλαδή η εξέταση των τίτλων με τους οποίους εγγράφονται οι μαθητές στο Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, δεν επιβεβαιώνει τη γνώμη του. Συγκεκριμένα:

- Για το Ελληνικό Σχολείο του Αγίου Πέτρου η γνώμη του Ροντογιάννη είναι σωστή. Υπάρχουν συνεχείς εγγραφές στα μαθητολόγια του Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος,59 που δείχνουν ότι το σχολείο αυτό πραγματικά λει-τουργεί από το 1891-92 και παύει να εμφανίζεται μετά το 1909.

57. Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 357-362, όπου αναλυτικά αναφέρονται όλες οι προσπάθειες των Λευκαδίων βουλευτών και των εγχώριων αρχών για την ανα-σύσταση του Γυμνασίου και, κυρίως, για την εξασφάλιση των πόρων που απαιτούνταν για τη λειτουργία του.

58. Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 372. 59. Μαθητολόγιο Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 1868-1890 (α.α. του Καταλόγου του

- Το Ελληνικό Σχολείο Καρυάς όμως είναι βέβαιο ότι λειτουργεί τουλά-χιστον από το σχολικό έτος 1885-86: το σχολικό έτος 1886-87 ο μαθητής Γεώρ-γιος Χαλικιάς (α.α. Μαθητολογίου 87) εγγράφεται στην Λ' τάξη του Ελλη-νικού Σχολείου Λευκάδος με αποδεικτικό του Ελληνικού Σχολείου Καρυάς. Ομοίως, το ίδιο έτος και με αποδεικτικό του Ελληνικού Σχολείου Καρυάς εγγράφεται στην Α' τάξη του Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος ο Νικόλαος Θ. Λάζαρης (α.α. Μαθητολογίου 89).60 Εγγραφές παρόμοιες υπάρχουν και για τα έτη 1887-88, 1889-90, 1890-91 και 1891-92. Μετά το 1892 δεν υπάρχουν στα μαθητολόγια του Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος εγγραφές μαθητών με τίτλο του Ελληνικού Σχολείου Καρυάς. Επομένως, είμαστε βέβαιοι ότι του-λάχιστον τα έτη 1885-91 το Ελληνικό Σχολείο Καρυάς λειτουργούσε.

- Το Ελληνικό Σχολείο Βασιλικής αποδεικνύεται επίσης -αντίθετα με τα λεγόμενα του Ροντογιάννη- ότι λειτουργούσε τουλάχιστον από το σχολικό έτος 1885-86: το σχολικό έτος 1886-87 ο μαθητής Χαράλαμπος Θ. Μελλάς (α.α. Μαθητολογίου 29) εγγράφεται στη Β' τάξη του Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος με ενδεικτικό του Ελληνικού Σχολείου Βασιλικής. Ομοίως, το ίδιο έτος και με αποδεικτικό του ίδιου σχολείου εγγράφεται στη Β' τάξη του Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος ο Νικόλαος Δ. Κολυβάς (α.α. Μαθητολογίου 47).61 Αλλά μετά δεν απαντούν παρόμοιες εγγραφές. Άρα, το νέο στοιχείο είναι ότι το Ελληνικό Σχολείο Βασιλικής λειτουργούσε από το 1885-86, χω-ρίς όμως να μπορούμε να προσδιορίσουμε μέχρι πότε. Το πιθανότερο -για να μην πούμε σίγουρο- είναι ότι σταμάτησε να λειτουργεί μετά την ίδρυση του Ελληνικού Σχολείου του Αγίου Πέτρου (1891), γιατί το νέο σχολείο κά-λυπτε τις ανάγκες της περιοχής. Μετά το 1919 βρίσκουμε στα μαθητολόγια του Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος ονόματα μαθητών62 που προσκομίζουν τίτλο του Ελληνικού Σχολείου Βασιλικής. Επομένως, στο σημείο αυτό, είναι σωστή η άποψη του Ροντογιάννη ότι το Ελληνικό Σχολείο Βασιλικής επανι-δρύθηκε το 1919 και συνέχισε τη λειτουργία του μέχρι το 1929.

Αρχείου 141/62) και Μαθητολόγιο Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 1890-1904 (α.α. του Καταλόγου του Αρχείου 142/70).

60. Μαθητολόγιο Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 1868-1890 (α.α. του Καταλόγου του Αρχείου 141/62), σ. 92.

61. Μαθητολόγιο Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 1868-1890 (α.α. του Καταλόγου του Αρχείου 141/62), σ. 86 και 88 αντίστοιχα.

62. Π.χ. στο Μαθητολόγιο Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 1917-1928 (α.α. Καταλόγου του Αρχείου 140/91, φ. 114ν: το σχολικό έτος 1921-22 ο μαθητής Γεώργιος Σκληρός (α.α. Μαθητολογίου 183) εγγράφεται στη Β' τάξη του Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος με εν-δεικτικό του Ελληνικού Σχολείου Βασιλικής.

2. Ελληνικό Σχολείο Ιθάκης Η αρχειακή έρευνα αποκαλύπτει ότι το Ελληνικό Σχολείο Ιθάκης λειτουρ-γούσε τουλάχιστον από το σχολικό έτος 1870-71: το σχολικό έτος 1871-72 ο Γεώργιος Σταμουλάτος εγγράφεται (α.α. Μαθητολογίου 62) στη Γ' τάξη του Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος με ενδεικτικό του Ελληνικού Σχολείου Ιθάκης.63 Παρόμοιες συνεχείς εγγραφές υπάρχουν και για το επόμενα σχο-λικά έτη μέχρι και το έτος 1899-1900, οπότε φαίνεται να εγγράφεται στη Β' τάξη του Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος (α.α. Μαθητολογίου 143) ο Σπυρί-δων Τσιπρούδης.64 Μπορούμε λοιπόν με βεβαιότητα να πούμε ότι το Ελλη-νικό Σχολείο Ιθάκης λειτουργεί την τελευταία τριακονταετία του 19ου αιώ-να. Από επόμενες εγγραφές συμπεραίνουμε ότι το σχολείο αυτό συνέχισε να λειτουργεί μέχρι το 1929.

3. Ελληνικό Σχολείο Βόνιτσας (Ακαρνανία)

Το Ελληνικό Σχολείο Βόνιτσας λειτούργησε τουλάχιστον από το σχολικό έτος 1885-86: με ενδεικτικό αυτού του σχολείου ο Θεόδωρος Κ. Διαμαντί-δης εγγράφεται το σχολικό έτος 1886-87 στη Γ' τάξη του Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος (α.α. Μαθητολογίου 72).65 Παρόμοιες εγγραφές, που δείχνουν ότι το σχολείο λειτουργεί, έχουμε για τα σχολικά έτη 1889-90, 1891-92, 1902-03.66

Επομένως, και για τη λειτουργία του σχολείου αυτού κατά την τελευταία δεκαπενταετία του 19ου αιώνα είμαστε βέβαιοι. Όσον αφορά τη λειτουργία του κατά τον 20ό αιώνα, αυτή μέχρι το 1929 τεκμαίρεται από πλήθος εγ-γραφών μαθητών στο Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, που προσκομίζουν τίτλο αυτού του σχολείου.

4. Ελληνικό Σχολείο Ζαβέρδας (Παλαίρου) Ακαρνανίας

Το Ελληνικό Σχολείο Ζαβέρδας λειτούργησε τουλάχιστον από το σχολικό έτος 1894-95: με ενδεικτικό αυτού του σχολείου ο μαθητής Σπυρίδων Ζαβι-τσάνος (α.α. Μαθητολογίου 15) εγγράφεται το σχολικό έτος 1895-96 στη Γ' τάξη του Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος και το σχολικό έτος 1899-1900 οι μαθητές Ιωάννης Μανωλίτσης, Δημοσθένης Φατούρος και Νικόλαος Μεταξάς

63. Μαθητολόγιο Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 1868-1890 (α.α. του Καταλόγου του Αρχείου 141/62), σ. 12.

64. Μαθητολόγιο Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 1890-1904 (α.α. του Καταλόγου του Αρχείου 142/70), φ. 149ν.

65. Μαθητολόγιο Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 1868-1890 (α.α. του Καταλόγου του Αρχείου 141/62), σ. 90.

66. Μαθητολόγιο Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 1890-1904 (α.α. του Καταλόγου του Αρχείου 142/70).

εγγράφονται στη Β', Γ' και Γ' τάξη αντίστοιχα του Ελληνικού Σχολείου Λευ-κάδος.67 Και το Ελληνικό Σχολείο της Ζαβέρδας, λοιπόν, λειτουργεί κατά την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα και, πιθανότατα, νωρίτερα από το terminus post quem 1894 - απλώς, δεν υπάρχουν σχετικές εγγραφές στα μα-θητολόγια του Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος. Τα αρχειακά τεκμήρια πιστο-ποιούν ότι συνεχίζει να λειτουργεί κανονικά και κατά τον 20ό αιώνα.

5. Ελληνικό Σχολείο Μύτικα Ακαρνανίας To terminus post quem για το Ελληνικό Σχολείο Μύτικα είναι το σχολικό έτος 1886-87: ο μαθητής Σπυρίδων Δ. Λεκατσάς το σχολικό έτος 1887-88 εγγράφεται στη Β' τάξη του Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος (α.α. Μαθητο-λογίου 76), προσκομίζοντας ενδεικτικό του Ελληνικού Σχολείου Μύτικα.68

Παρόμοιες εγγραφές υπάρχουν και για το ίδιο έτος και για το σχολικό έτος 1889-90 και για επόμενα έτη, που πιστοποιούν ότι το σχολείο λειτούργησε μέχρι την κατάργηση των Ελληνικών Σχολείων το 1929.

6. Ελληνικό Σχολείο Αστακού Ακαρνανίας To terminus post quem για το Ελληνικό Σχολείο Αστακού είναι το σχολικό έτος 1888-89: ο μαθητής Νικόλαος Ζαβογιάννης το σχολικό έτος 1890-91 εγ-γράφεται στη Β' τάξη του Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος (α.α. Μαθητολο-γίου 41), προσκομίζοντας ενδεικτικό του Ελληνικού Σχολείου Αστακού.69

Παρόμοιες εγγραφές υπάρχουν και για το ίδιο έτος και για το σχολικό έτος 1894-95 και για τα επόμενα χρόνια του 19ου και του 20ού αιώνα, που πι-στοποιούν τη λειτουργία του.

7. Ελληνικό Σχολείο Κατούνας Ξηρομέρου Ακαρνανίας To terminus post quem για το Ελληνικό Σχολείο Κατούνας είναι το σχολικό έτος 1884-85: ο μαθητής Ιωάννης Γ. Μαυρομμάτης το σχολικό έτος 1885-86 εγγράφεται στη Γ" τάξη του Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος (α.α. Μαθη-τολογίου 53),70 προσκομίζοντας ενδεικτικό του Ελληνικού Σχολείου Κατού-νας Ξηρομέρου. Παρόμοιες εγγραφές υπάρχουν και σε επόμενα σχολικά έτη, που μας δείχνουν ότι το σχολείο συνέχισε να λειτουργεί μέχρι το 1929.

67. Μαθητολόγιο Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 1890-1904 (α.α. του Καταλόγου του Αρχείου 142/70), φ. 134ν και 139ν αντίστοιχα.

68. Μαθητολόγιο Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 1868-1890 (α.α. του Καταλόγου του Αρχείου 141/62), σ. 100.

69. Μαθητολόγιο Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 1890-1904 (α.α. του Καταλόγου του Αρχείου 142/70), φ. 8ν.

70. Μαθητολόγιο Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 1868-1890 (α.α. του Καταλόγου του Αρχείου 141/62), σ. 76.

8. Ελληνικό Σχολείο Αμφιλοχίας To terminus post quem για το Ελληνικό Σχολείο Αμφιλοχίας είναι το σχολι-κό έτος 1890-91: ο μαθητής Νικόλαος Καραγγέλης το σχολικό έτος 1891-92 εγγράφεται στη Γ' τάξη του Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος (α.α. Μαθητο-λογίου 141), προσκομίζοντας ενδεικτικό του Ελληνικού Σχολείου Αμφιλο-χίας.71 Και το σχολείο αυτό συνεχίζει τη λειτουργία του και κατά τον 20ό αιώνα, όπως τεκμαίρεται από παρόμοιες εγγραφές.

2. Ε Ξ Α Τ Α Ξ Ι Ο Μ Ι Κ Τ Ο ΓΥΜΝΑΣΙΟ ( 1 9 2 9 - 1 9 6 0 )

Κ Α Τ Α Ρ Γ Η Σ Η ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ

Νόμος 4373/1929: Ίδρυση εξαταξίων Γυμνασίων - κατάργηση Ελληνικών Σχολείων 7 2

Μέχρι το έτος 1929 η δομή της ελληνικής εκπαίδευσης παρέμεινε ίδια, αν και στην εσωτερική δομή του σχολικού μηχανισμού 73 (αναλυτικά προ-γράμματα, ιδεολογικό περιεχόμενο) επιχειρήθηκαν -μέσα σε ένα γενικότε-ρο κλίμα ανανεωτικών προσπαθειών και εκσυγχρονισμού της ελληνικής κοι-νωνίας- σημαντικές μεταρρυθμίσεις (στη στοιχειώδη εκπαίδευση κυρίως και πολύ λιγότερο στη μέση) τα έτη 1911-1929, με άνισα πάντως αποτελέσμα-τα. Όμως, με το νόμο 4373/1929 (ΦΕΚ 297/Α/1929) «Περί διαρρυθμίσεως των Σχολείων Μέσης Εκπαιδεύσεως» αυτή η, ενός περίπου αιώνα, εκπαι-δευτική δομή αλλάζει: ιδρύονται εξατάξια Γυμνάσια, στα οποία εισάγονται με εισιτήριες εξετάσεις απόφοιτοι του Δημοτικού Σχολείου, το οποίο με τον προαναφερόμενο νόμο γίνεται και αυτό εξατάξιο. Με τον ίδιο νόμο καταρ-γούνται τα Ελληνικά Σχολεία. Δηλαδή, η γενική εκπαίδευση από ενδεκά-χρονη γίνεται δωδεκάχρονη.

Αναδιάρθρωση A.N. 770/1937: Ίδρυση οκταταξίων Γυμνασίων 7 4

Με τον A.N. 770/1937 «Περί των Σχολείων της Μ.Ε.», καθορίζονται ως σχολεία μέσης εκπαίδευσης τα Γυμνάσια, οι Εμπορικές Σχολές, τα Πρακτι-κά Λύκεια Αρρένων και Θηλέων, τα πεντατάξια Αστικά Σχολεία (σε αυτά

71. Μαθητολόγιο Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 1890-1904 (α.α. του Καταλόγου του Αρχείου 142/70), φ. 20ν.

72. Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 346, και Αλέξης Δημαράς, Η μεταρρύθμι-ση που δεν έγινε, τ. Β', Ερμής, Αθήνα 1974, σ. μη'.

73. Βλ. για μια πρώτη επαφή με το θέμα: Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, Εξάρτηση και αναπαραγωγή, ο κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών μηχανισμών στην Ελλάδα (1830-1922), Θεμέλιο, Αθήνα 51987, σ. 499-567, και Δημαράς, ό.π., τ. Β', σ. λζ'-μστ'.

74. Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 347, και Δημαράς, ό.π., τ. Β', σ. μθ', 191-192.

εισάγονται μαθητές με ενδεικτικό της Δ' Δημοτικού) και οι κατώτεροι κύ-κλοι Γυμνασίων. Τα Γυμνάσια, όπως και τα Πρακτικά Λύκεια, είναι οκτα-τάξια και αποτελούνται από δύο κύκλους: έναν κατώτερο πενταετή, που αποσκοπεί... κυρίως εις την παροχήν πληρεστέρας γενικής μορφώσεως, και έναν ανώτερο τριετή, που αποσκοπεί... ιδίως εις την επιστημονικήν προπα-ρασκευήν των εφιεμένων να αποδυθώσιν εις ανωτέρας ειδικάς σπουδάς. 7 5 Το Γυμνάσιο Λευκάδος ανήκει στα οκτατάξια Γυμνάσια.

Στη πράξη, βέβαια, όπως αποδεικνύει η αρχειακή έρευνα και όπως εί-ναι αναμενόμενο από τη διετή μόνο εφαρμογή του νόμου, αυτά είναι πε-ρισσότερο ασκήσεις επί χάρτου: στον αντίστοιχο Γενικό Έλεγχο [βλ. στον Κατάλογο του Αρχείου α.α. 6 (84)] το οκτατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος αρχί-ζει με την Α' τάξη το 1937/38, συνεχίζει με την Α' και τη Β' το 1938/39 και έπειτα καταργείται με τον A.N. 1849/1939.

Ο νόμος πάντως καθόριζε ότι στην Α' τάξη του οκταταξίου εισάγονται με εισιτήριες εξετάσεις απόφοιτοι της Δ' τάξης του Δημοτικού Σχολείου και με κατατακτήριες εισάγονται —στη Β' και στη Γ' τάξη αντίστοιχα— απόφοι-τοι της Ε' και της ΣΤ τάξης του Δημοτικού Σχολείου. Στο οκτατάξιο Γυ-μνάσιο εισάγονταν επίσης με κατατακτήριες από το Αστικό Σχολείο και το Γυμνάσιο κατωτέρου κύκλου.

Αλλαγές του A.N. 1849/1939: Εξατάξιο Γυμνάσιο Νέου Τύπου 7 6

Με τον A.N. 1849/1939 αλλάζουν τα υπό του A.N. 770/37 προβλεπόμε-να και ορίζεται ότι ο βασικός κορμός της μέσης εκπαίδευσης αποτελείται από δύο κύκλους: εξατάξιο Γυμνάσιο (κατώτερος κύκλος), αποσκοπών κυ-ρίως εις την παροχήν πλήρους γενικής μορφώσεως, και διετές -πρακτικό ή κλασικό- Λύκειο (ανώτερος κύκλος), αποσκοπών κυρίως να προπαρασκευ-άση τους επιλέκτους των Γυμνασίων, τους εφιεμένους ανωτέρων ειδικών σπουδών. 11 Τα εξατάξια Γυμνάσια δέχονται αποφοίτους της Δ' Δημοτικού (στην Α' τάξη) και αποφοίτους της Ε' και της ΣΤ' με κατατακτήριες στη Β' και στη F αντίστοιχα. Αυτό το εξατάξιο Γυμνάσιο ονομάστηκε Εξατάξιο Γυμνάσιο Νέου Τύπου σε αντιδιαστολή με το εξατάξιο του Ν. 4373/1929, που ονομάστηκε Εξατάξιο Γυμνάσιο Παλαιού Τύπου και το οποίο, όπως απο-δεικνύει η αρχειακή έρευνα,78 συνέχισε με τις τάξεις που του απέμεναν κά-θε χρονιά μέχρι το σχολικό έτος 1943-44 ως εξής: 1939-40 οι τάξεις Β'-ΣΤ,

75. Από την Εισηγητική Έκθεση του Ν. 1849/1939 «περί των Σχολείων της Μέσης Εκπαιδεύσεως», όπου γίνεται κριτική και του Ν. 770/1937 (Δημαράς, ό.π., σ. 192).

76. Για περισσότερα βλ. Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 347, και Δημαράς, ό.π., τ. Β', σ. μθ'-να' και 193.

77. Δημαράς, ό.π., τ. Β', σ. 192-193. 78. Βλ. εδώ Κατάλογος του Αρχείου, α.α. 5/83 και 6/84.

1940-41 οι τάξεις Γ-ΣΤ, 1941-42 οι τάξεις Δ'-ΣΤ, 1942-43 οι τάξεις Ε'-ΣΤ και 1943-44 μόνο η ΣΤ - αποφοίτησε δηλαδή και η τελευταία τάξη του [βλ. στον Κατάλογο του Αρχείου α.α. 5 (83) και 6 (84)]. Απαγορευόταν στα Γυ-μνάσια η συμφοίτηση αρρένων και θηλέων και προβλεπόταν η ίδρυση ξε-χωριστών σχολείων για κάθε φύλο.

Τα απολυτήρια των δύο τύπων ήταν ισότιμα, με εξαίρεση το δικαίωμα εγγραφής στις Ανώτατες Σχολές, που το είχαν μόνον οι κάτοχοι απολυτη-ρίου Γυμνασίου Παλαιού Τύπου. Οι κάτοχοι απολυτηρίου Γυμνασίου Νέου Τύπου έπρεπε να δώσουν εξετάσεις στο διτάξιο Λύκειο, κλασικό ή πρακτι-κό, το οποίο θα τους προετοίμαζε για να ακολουθήσουν σπουδές στην ανώ-τατη εκπαίδευση.

Και αυτές οι αλλαγές όμως δεν ολοκληρώθηκαν εξ αιτίας του Πολέμου και της Κατοχής που επακολούθησαν, αλλά και εξ αιτίας της βραχυχρόνιας ισχύος του νόμου, και έτσι αποδεικνύονται και πάλι μάλλον ασκήσεις επί χάρτου: Η αρχειακή έρευνα αποκαλύπτει79 ότι το εξατάξιο Γυμνάσιο Νέου Τύπου λειτούργησε το 1939-40 με τις τάξεις Α'-Γ, το 1940-41 με τις τάξεις Α'-Δ', το 1941-42 με τις τάξεις Α'-Ε', το 1942-43 με τις τάξεις Α'-ΣΤ και το 1943-44 με τις τάξεις Α'-Ζ', οπότε και καταργείται με το νόμο 1468/1944. Τα διτάξια Λύκεια δεν πρόλαβαν να λειτουργήσουν.

Αλλαγές του Ν. 1468/1944: Οκτατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδο<^° Με το νόμο 1468/1944 «Περί τροποποιήσεως του υπ' αρ. 1849/1939 A.N.»

καταργούνται τα διτάξια Λύκεια του Ν. 1849/1939, που άλλωστε δεν είχαν λειτουργήσει, και προστέθηκαν στο Γυμνάσιο δύο τάξεις: η Ζ' και η Η' (= η εβδόμη και η ογδόη). Έτσι, το Γυμνάσιο τυπικά έγινε οκτατάξιο. Δέχεται στη Γ τάξη του τους αποφοίτους της ΣΤ του Δημοτικού Σχολείου και οι τά-ξεις του Γ και Η' αντιστοιχούν στις Α' και ΣΤ του Γυμνασίου Παλαιού Τύ-που του Ν. 4373/1929.

Το οκτατάξιο αυτό Γυμνάσιο ορίζεται ισότιμο με το εξατάξιο Γυμνάσιο Παλαιού Τύπου. Οι δύο τελευταίες τάξεις του χωρίζονται σε κλασικό και πρακτικό.

Το οκτατάξιο Γυμνάσιο γίνεται και τυπικό εξατάξιο: Ν.Δ. 3971/2.9.1959 8 ί

Οι τάξεις Α' και Β' του Γυμνασίου αυτού δεν λειτούργησαν ποτέ. Η αρ-χειακή έρευνα το αποδεικνύει [βλ. στον Κατάλογο του Αρχείου α.α. 6 (84)]. Στην ουσία, δηλαδή, ήταν εξατάξιο. Με το άρθρο 27 του Ν.Δ. 3971/1959, που εφαρμόστηκε το σχολικό έτος 1959-60, οι τάξεις του ονομάστηκαν Α'... ΣΤ',

79. Βλ. ανωτέρω, υποσημείωση 78. 80. Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 347-348. 81. Βλ. εδώ στον Κατάλογο του Αρχείου (19/52) και Δημαράς, ό.π., τ. Β', σ. 239, Ρο-

ντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 348.

και έτσι το οκτατάξιο Γυμνάσιο του Ν. 1468/1944 ταυτίστηκε και τυπικά με το εξατάξιο Γυμνάσιο Παλαιού Τύπου του Ν. 4373/1929.

Το Γυμνάσιο Λευκάδος υπόκειται, όπως είναι φυσικό, σε όλες αυτές τις διοικητικές μεταβολές που αναφέραμε μέχρι εδώ.

Χωρισμός Γυμνασίου Λευκάδος σε Αρρένων και Θηλέων Το Γυμνάσιο Λευκάδος μέχρι το σχολικό έτος 1960-61 είναι μικτό. Από

το επόμενο σχολικό έτος 1961-62 χωρίζεται σε Εξατάξιο Γυμνάσιο Αρρένων (το οποίο συνέχισε να στεγάζεται στο ιστορικό κτίριο του Γυμνασίου έναντι του σημερινού ΟΤΕ) και σε Εξατάξιο Γυμνάσιο Θηλέων, το οποίο στεγά-στηκε στο κτίριο ιδιοκτησίας Νικολάου Αραβανή (πάλαι ποτέ ιδιοκτησία οι-κογένειας Αριστομένη Αλβανίτη), στη συνοικία της Παναγίας των Ξένων.

Παράρτημα Βόνιτσας 8 2

Σημειώνω, τέλος, ότι από το σχολικό έτος 1948-49 μέχρι και το σχολικό έτος 1961-62 το Γυμνάσιο Βόνιτσας λειτούργησε ως παράρτημα του Γυ-μνασίου Λευκάδος. Από το σχολικό έτος 1962-63 απέκτησε αυτονομία.

82. Βλ. εδώ στον Κατάλογο του Αρχείου, α.α. 16/54.

Β' ΤΑ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΜΕΝΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

I . Τ Ο Δ Ι Δ Α Κ Τ Ι Κ Ο Π Ρ Ο Σ Ω Π Ι Κ Ο 8 3

Α. Τ Α Τ Υ Π Ι Κ Α Π Ρ Ο Σ Ο Ν Τ Α Τ Ο Υ Κ Α Θ Η Γ Η Τ Η ΚΑΙ

Τ Ο Υ Ε Λ Λ Η Ν Ο Δ Ι Δ Α Σ Κ Α Λ Ο Υ

1. Τα τυπικά προσόντα του καθηγητή στο Ιόνιο Κράτος (1829-1866) Δεν καθορίζονται στα νομοθετικά εκπαιδευτικά κείμενα της περιόδου συ-γκεκριμένα τυπικά προσόντα για το διορισμό κάποιου ως καθηγητή στα Δευτερεύοντα Σχολεία ούτε διαδικασίες για την πρόσληψή του. Ούτε στη βιβλιογραφία υπάρχουν σαφείς αναφορές. Μόνο στο άρθρο 42 του νόμου Κ' του 1857 αναφέρεται, εντελώς γενικά, ότι προ του διορισμού των καθη-γητών (που είναι αρμοδιότητα της Γερουσίας) μπορεί να γίνει δημόσιος διαγωνισμός: Του διορισμού προηγείται δημόσιος συναγωνισμός υπό τους παρ' ειδικού κανονισμού διορισθησομένους όρους. Όμως, σύμφωνα με το άρθρο 43, εδάφιο β' του ίδιου νόμου, ο διαγωνισμός δεν γίνεται όταν πρό-κειται περί προσώπων εγνωσμένης ικανότητας, είτε γιατί έχουν υπηρετήσει με επιτυχία ως καθηγητές είτε γιατί έχουν δημοσιεύσει κάποιο περίφημον σύγγραμμα.

83. Για το διδακτικό προσωπικό του Γυμνασίου Λευκάδος κατά την περίοδο του 1ο-νίου Κράτους όλα τα στοιχεία (ονομαστικοί πίνακες διδασκόντων κατά σχολικό έτος, αλ-φαβητικά ευρετήρια διδασκόντων κ.λπ.) βλ. Δημήτρης Σ. Τσερές «Δάσκαλοι του Προ-καταρκτικού Σχολείου Λευκάδος (1806-1825), Καθηγητές του Γυμνασίου Λευκάδος (1829-1960), Δάσκαλοι του Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος (1866-1929)» στο Αφιέρωμα στο Γυ-μνάσιο Λευκάδος, Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, Αθήνα 2002, σ. 47-190. Τα στοιχεία αυ-τά τα διόρθωνα, τα εμπλούτιζα και τα συμπλήρωνα συνεχώς και, έτσι επεξεργασμένα, μπορεί τώρα να τα βρει ο αναγνώστης στο CD-ROM, που συνοδεύει αυτό το βιβλίο, και στο Διαδίκτυο, όπου θα καταχωρηθούν (www.iaen.gr με την επιλογή: τεκμηριώσεις). Στην προσπάθεια αυτή ιδιαίτερα σημαντική βοήθεια μου πρόσφερε το αρχειακό υλικό του ΥΠΕΠΘ, στο οποίο στηρίζεται το ερευνητικό πρόγραμμα «Οι λειτουργοί της Ανώτατης, της Μέσης και της Δημοτικής Εκπαίδευσης (19ος αιώνας). Βιογραφικά και εργογραφικά στοιχεία», υπεύθυνοι του οποίου είναι οι φίλοι Δαυίδ Αντωνίου και Τριαντάφυλλος Σκλα-βενίτης, τους οποίους ευχαριστώ και από εδώ για την πρόθυμη αρωγή τους.

Έτσι, οι υπηρετούντες ως καθηγητές στο Δευτερεύον Σχολείο είναι δια-φορετικών ταχυτήτων. Όπως αποδεικνύει η αρχειακή έρευνα,84 από τους υπηρετήσαντες στη Λευκάδα κατά το χρονικό διάστημα 1829-1866:

- Άλλοι έχουν σπουδάσει στην Ευρώπη: Ο Αθανάσιος Ψαλίδας (πρώτος διευθυντής του Δευτερεύοντος Σχολείου Λευκάδος: 1829) σπούδασε στη Βιέννη Φιλοσοφία και Φιλολογία Ελληνική και Λατινική. Ο Πέτρος Σταυρι-νίδης (καθηγητής των Ελληνικών και των Αγγλικών: 1839-44) σπούδασε στο Εδιμβούργο και στην Ιόνιο Ακαδημία. Ο Μάρκος Βάταγκελ (καθηγητής της Ιχνογραφίας: 1859-64) σπούδασε στη «Ζωγραφική Σχολή» της Μπολόνιας. Κάποιοι είναι Ευρωπαίοι στην καταγωγή, όπως ο Ιωάννης Solair, καθηγη-τής των Ιταλικών: 1829-1831.

- Άλλοι έχουν σπουδάσει στην Ιόνιο Ακαδημία, που ιδρύθηκε το 1824: Ο Σπυρίδων Βρεττός (καθηγητής των Ελληνικών: 1852-57) είναι διδάκτωρ της Θεολογίας. Ο Παναγιώτης Κοντογεώργης (καθηγητής των Ελληνικών: 1838-41 και 1857-69) είναι διδάκτωρ της Φιλοσοφίας και της Θεολογίας. Ο Μελισ-σηνός Διονύσιος (καθηγητής των Μαθηματικών και των Φυσικών: 1860-69) είναι διδάκτωρ των Φιλολογικών και Φυσικομαθηματικών Επιστημών και της Χειρουργικής και Ιατρικής. Στην Ιόνιο Ακαδημία σπούδασε Μαθηματικά και ο Σπύρος Μανάρης (καθηγητής των Μαθηματικών: 1829-41).

Άλλοι έχουν σπουδάσει στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, που ιδρύθηκε το 1837: ο Ιωάννης Σικελιανός (καθηγητής των Γαλλικών: 1863-1905) και ο Ιω-άννης Σταματέλος (καθηγητής της Ρητορικής Συνθέσεως και Φιλοσοφίας: 1860-67) σπούδασαν στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου αυτού.

2. Τα τυπικά προσόντα του καθηγητή του τετραταξίου Γυμνασίου (1866-1929)

Το διάταγμα της 31.12.1836/12.1.1837, το οποίο οργάνωνε τη μέση εκπαί-δευση στην Ελλάδα, όριζε στο άρθρο 98 ότι οι καθηγητές των Γυμνασίων έπρεπε να έχουν αποδεικτικό φοίτησης (όχι πτυχίο αποφοίτου) της σχολής «γενικών επιστημών», δηλαδή της Φιλοσοφικής, και «να καθυποβάλλονται εις θεωρητικήν και πρακτικήν εξέτασιν». Τη διαδικασία της θεωρητικής και πρακτικής εξέτασης καθόριζαν τα άρθρα 99-105.85 Οι διατάξεις του δια-τάγματος του 1836 άλλαξαν με διάταγμα του 1850, με το οποίο ορίστηκε

84. Βλ. Τσερές, ό.π., σ. 133-150. Στη στήλη «Παρατηρήσεις» του «Αλφαβητικού Ευ-ρετηρίου» έχουν συγκεντρωθεί οι υπάρχουσες αρχειακές και βιβλιογραφικές μαρτυρίες για τις σπουδές των καθηγητών που υπηρέτησαν στη Λευκάδα την περίοδο αυτή.

85. Βλ. Δημητριάδης, ό.π., σ. 26, και Κώστας Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές στην Ελλάδα κατά τον 19ο αιώνα, Ιστορικό Αρχείο Εληνικής Νεολαίας Γενικής Γραμμα-τείας Νέας Γενιάς, αρ. 39, Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Ε.I.E., Αθήνα 2004, σ. 419.

ότι οι καθηγητές του Γυμνασίου έπρεπε να είναι τουλάχιστον «τελειοδίδα-κτοι» της Φιλοσοφικής.86

Την επάνδρωση των σχολείων της μέσης εκπαίδευσης, λοιπόν, την είχε αναλάβει η Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, η οποία παρήγε καθηγητές για τα Γυμνάσια και «διδασκάλους» για τα Ελληνικά Σχολεία. Η Σχολή είχε τρία τμήματα, από τα οποία έβγαιναν οι αντίστοιχες ειδικό-τητες: Φιλολογικό, Μαθηματικό και Φυσικό, δηλαδή οι Φυσικομαθηματικές επιστήμες ήταν ενταγμένες στη Φιλοσοφική. Τα διπλώματα που έδινε στους πτυχιούχους της ήταν δύο ειδών: του διδάκτορα της Φιλοσοφίας και του «τελειοδιδάκτου» ή «προλύτου». Τα δύο πτυχία απαιτούσαν διαφορετικού τύπου και διαφορετικής δυσκολίας εξετάσεις. Ο αριθμός, πάντως, των δι-πλωματούχων μαθηματικών και φυσικών ως τα τέλη της δεκαετίας του 1860 ήταν ελάχιστος: 10 μαθηματικοί και 1 φυσικός - απόρροια της κλασικιστι-κής κατεύθυνσης του Γυμνασίου, το οποίο διέθετε πολύ λίγες ώρες για τη διδασκαλία των μαθημάτων αυτών.87

Όλα αυτά όμως έμειναν στο επίπεδο των διακηρύξεων: μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα πολλοί καθηγητές του Γυμνασίου είχαν μόνο απολυτήριο Γυμνασίου και οι εξετάσεις για την πιστοποίηση των γνώσεών τους ήταν τυ-πικές και δεν γίνονταν πάντα. Ούτε μεταβλήθηκε θεαματικά η κατάσταση μετά το διάταγμα του 1850: ελλείψει πτυχιούχων της Φιλοσοφικής, διορίζο-νταν φοιτητές της Φιλοσοφικής ως «αναπληρωτές». Η ίδια κατάσταση συ-νεχίστηκε και στις επόμενες δεκαετίες του 19ου αιώνα.88

Με το άρθρο 1 του νόμου ΒΣ-Ζ'/12.7.189589 επιχειρείται να οριστεί ως απα-ραίτητο τυπικό προσόν για την πρόσληψη των καθηγητών του Γυμνασίου το δι-δακτορικό δίπλωμα του αντίστοιχου τμήματος της Φιλοσοφικής Σχολής, δηλα-δή του Φιλολογικού, του Μαθηματικού και του Φυσικού, και αφού προηγουμέ-νως υπηρετήσουν επί τριετία σε θέση «Σχολάρχου ή τριτοβαθμίου ελληνοδιδα-σκάλου» - για τους θεολόγους απαιτείται δίπλωμα «τελειοδιδάκτου» ή «προ-λύτου», δηλαδή απλού πτυχιούχου της Θεολογικής Σχολής, όχι διδάκτορα. Αλλά και πάλι αφήνονται διέξοδοι για να γίνει καθηγητής Γυμνασίου και ο απλός «τελειοδίδακτος» της Φιλοσοφικής (άρθρο 2 του ανωτέρω νόμου). Επί-σης, διατηρούν το βαθμό του καθηγητή ή του Γυμνασιάρχη όσοι τελειοδίδακτοι της Φιλοσοφικής τον έχουν κατά τη στιγμή της ψήφισης του νόμου (άρθρο 4).

86. Λάππας, ό.π., σ. 420. 87. Λάππας, ό.π., σ. 420. 88. Βλ. αναλυτικά για τα θέματα αυτά, όπως και για την αδυναμία του Πανεπιστη-

μίου να καταρτίσει επαρκές διδακτικό προσωπικό για τη μέση εκπαίδευση, Λάππας, ό.π., σ. 195, 217, 401, 420-423.

89. Δημητριάδης, ό.π., σ. 168.

Συμπερασματικά και εντελώς γενικά: όλα τα μαθήματα (εξαιρέσει της Γυμναστικής και της Ωδικής, που ορίστηκαν ως διδακτέα μαθήματα με τα προγράμματα του 1884 και του 1914 αντίστοιχα) διδάσκονται από τέσσε-ρες ειδικότητες: φιλολόγου, μαθηματικού, φυσικού και θεολόγου. Σε αυτές προστίθεται ο καθηγητής των ξένων γλωσσών.

3. Τα τυπικά προσόντα του δασκάλου του Ελληνικού Σχολείου Το άρθρο 33 διατάγματος της 31.12.1836/12.1.1837 όριζε ότι οι διδάσκαλοι του Ελληνικού Σχολείου έπρεπε «να έχωσι τελειωμένα τα μαθήματα του Γυμνασίου», να διαθέτουν δηλαδή απολυτήριο Γυμνασίου και να είναι «γυ-μνασμένοι πρακτικώς εις την διδασκαλίαν» είτε σε δημόσιο Ελληνικό Σχο-λείο είτε σε ιδιωτικό. Για να αποδείξουν τις γνώσεις τους, έπρεπε να δώ-σουν προφορικές και γραπτές εξετάσεις ενώπιον του Γυμνασιάρχη και όλων των καθηγητών του Γυμνασίου υπό την εποπτεία του οποίου ήταν το Ελλη-νικό Σχολείο στο οποίο ήθελαν να προσληφθούν (άρθρο 34 του ανωτέρω νό-μου). Με το άρθρο 35 οριζόταν η εξεταστέα ύλη αυτών των εξετάσεων, με το άρθρο 37 υποχρεωνόταν ο υποψήφιος ελληνοδιδάσκαλος, μετά την επι-τυχία του στις ανωτέρω εξετάσεις και μέχρι του διορισμού του, να κάνει πρακτική εξάσκηση σε δημόσιο ή ιδιωτικό Ελληνικό Σχολείο και με το άρ-θρο 38 οριζόταν ότι, μετά το τέλος της πρακτικής άσκησης, ο υποψήφιος ελ-ληνοδιδάσκαλος θα υποβαλλόταν σε «πρακτικές εξετάσεις» για να διαπι-στωθεί αν ήταν κατάλληλος για διορισμό. Με το διάταγμα του 185090 ο πή-χυς ανέβηκε: ορίστηκε ότι οι ελληνοδιδάσκαλοι έπρεπε να έχουν αποδεικτι-κό ότι παρακολούθησαν για δύο χρόνια τα μαθήματα του Φιλολογικού Τμή-ματος και του Φιλολογικού Φροντιστηρίου91 της Φιλοσοφικής Σχολής.

Όπως όμως είπαμε και για τους καθηγητές, έτσι και για τους ελληνοδι-δασκάλους όλα αυτά ήταν περισσότερο προθέσεις και διακηρύξεις παρά απτές παραγματικότητες. Όλο το 19ο αιώνα πολλοί ελληνοδιδάσκαλοι δεν είχαν άλλο προσόν παρά μόνο το απολυτήριο του Ελληνικού Σχολείου ή ήταν απλώς μαθητές Γυμνασίου. Και οι προβλεπόμενες εξετάσεις ήταν, όπως και για τους καθηγητές, τυπικές ή και δεν γίνονταν καθόλου.92

Με τα άρθρα 1 και 2 του νόμου ΒΣ-Ζ'/12.7.189593 «Περί προσόντων των καθηγητών και ελληνοδιδασκάλων» επιχειρείται να βελτιωθούν τα προσόντα

90. Λάππας, ό.π., σ. 420. 91. Το Φιλολογικό Φροντιστήριο ήταν ειδικό τμήμα της Φιλοσοφικής Σχολής επιφορ-

τισμένο με την κατάρτιση των υποψηφίων ελληνοδιδασκάλων (βλ. Λάππας, ό.π., σ. 401). 92. Λάππας, ό.π., σ. 420. 93. Δημητριάδης, ό.π., σ. 168.

του ελληνοδιδασκάλου. Βάσει του νόμου αυτού, για να διοριστεί κάποιος ελληνοδιδάσκαλος, πρέπει:

- Ή να είναι διδάκτορας του Φιλολογικού ή Μαθηματικού ή Φυσικού Τμήματος της Φιλοσοφικής ή προλύτης (τελειοδίδακτος) της Θεολογικής Σχολής: οι διδάκτορες αυτοί, βέβαια, δεν προορίζονταν για ελληνοδιδάσκα-λοι. Απλώς, η τριετής προϋπηρεσία τους στο Ελληνικό Σχολείο ήταν προϋ-πόθεση για να γίνουν καθηγητές του Γυμνασίου.

—Ή να έχει πτυχίο προλύτη (τελειοδίδακτου) της Φιλοσοφικής Σχολής -ο προλύτης γίνεται τριτοβάθμιος ελληνοδιδάσκαλος.

Καταλήγοντας σημειώνουμε ότι και για το Ελληνικό Σχολείο ίσχυε ό,τι και για το Γυμνάσιο: οι τέσσερις βασικές ειδικότητες (φιλολόγου, μαθημα-τικού, φυσικού και θεολόγου), στις οποίες προστίθεται ο καθηγητής των ξέ-νων γλωσσών, διδάσκουν όλα τα μαθήματα - εξαιρέσει της Γυμναστικής και της Ωδικής, οι οποίες μπήκαν στο πρόγραμμα με τα προγράμματα του 1884 και 1914 αντίστοιχα.

Β. ΠΟΣΟΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ: ΑΡΙΘΜΟΣ ΚΑΙ ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΕΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ

1. Καθηγητές του Γυμνασίου Λευκάδος επί Ιονίου Κράτους (1829-1866) Θα μπορούσε το αντικείμενο αυτού του κεφαλαίου -αντίθετα με αυτό των επομένων- να εξεταστεί μόνο στη διαχρονία 1829-1929. Και πράγματι αυ-τό γίνεται παρακάτω. Τελικά, όμως, έκρινα σκόπιμο, προ της συνολικής εξέτασής του, να προτάξω μια ξεχωριστή επισκόπησή του επί Ιονίου Κρά-τους, γιατί έτσι φωτίζονται πολλές όψεις της μέσης εκπαίδευσης στη Λευ-κάδα κατά την εποχή αυτή - εποχή η οποία και ορισμένες ιδιαιτερότητες έχει και, κυρίως, δεν είναι το ίδιο γνωστή όσο η μετά την Ένωση.

Δευτερεύον Σχολείον (1829-1857) Το διδακτικό προσωπικό του Δευτερεύοντος Σχολείου Λευκάδος αποτε-

λούνταν από 4 καθηγητές: των Ελληνικών, που ήταν και ο Διευθυντής, των Αγγλικών, των Ιταλικών και των Μαθηματικών.

Η σύνθεση αυτή προκύπτει από την πράξη 28 της 13/3/1841 και επιβε-βαιώνεται επαρκώς από τις αρχειακές μαρτυρίες.94 Η ίδια σύνθεση προβλέ-πεται για όλα τα αντίστοιχα σχολεία του Ιονίου Κράτους. Η σύνθεση, πά-ντως, δεν είναι σταθερή: πρώτον, υπάρχουν έτη στα οποία οι καθηγητές εί-ναι λιγότεροι από τέσσερις και άλλα στα οποία προστίθεται και πέμπτος κα-θηγητής, ο της Καλλιγραφίας. 9 5 Τα διδασκόμενα μαθήματα βέβαια δεν ήταν

94. Βλ. Τσερές, ό.π., σ. 83-89. 95. Βλ. Τσερές, ό.π., σ. 83-89, τους πίνακες διδασκόντων των σχολικών ετών 1836-

37, 1837-38, 1839-40, 1840-41, 1846-47, 1847-48.

μόνο τέσσερα, αλλά οι καθηγητές δίδασκαν περισσότερα του ενός μαθήμα-τα. Ο κατωτέρω πίνακας δείχνει ποια μαθήματα διδάσκονταν και πώς κα-τανεμόταν η διδασκαλία τους μεταξύ των τεσσάρων καθηγητών:

Π Ι Ν Α Κ Α Σ 1

ΜΑΘΗΜΑΤΑ

ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΝ ΣΧΟΛΕΙΟ ΛΕΥΚΑΔΟΣ (1829-1857): ΔΙΔΑΣΚΟΜΕΝΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΕΣ

ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΠΟΥ ΤΑ ΔΙΔΑΣΚΕΙ

Ελληνικά Ελληνιστής Λατινικά Ελληνιστής

Ιταλικά Των Ιταλικών Αγγλικά Των Αγγλικών Μαθηματικά Των Μαθηματικών

Ιστορία και Συνηθέστατα ο ελληνιστής

Γεωγραφία

Καλλιγραφία Συνήθως υπάρχει καθηγητής

της Καλλιγραφίας

Θεολογικά Όποιος από τους καθηγητές

κατέχει γνώσεις θεολογικές 96

Καταργούνται με την πράξη 28 της 13.3.1841 του Ζ' Κοινοβουλίου.

Μπαίνουν στο πρόγραμμα με την πράξη 28 της 13.3.1841 του Ζ' Κοι-νοβουλίου.

96. Ο μαθηματικός Ιωάννης Τούμπας, π.χ., εκτός από τα Μαθηματικά, διδάσκει τα Θεολογικά μαθήματα. Πιθανότατα είναι ο καθηγητής των Θεολογικών μαθημάτων όλη τη χρονική περίοδο 1842-1866. Επί πλέον, ο ίδιος (όταν ο «Αρχοντας της Παιδείας» -εν όψει της ψήφισης του νόμου Κ του 1857- ζητά να πληροφορηθεί ποια άλλα μαθήματα θα μπορούσαν να διδάξουν οι καθηγητές του Δευτερεύοντος Σχολείου) δηλώνει ότι μπο-ρεί να αναλάβει την Καταστιχογραφία, τη Διπλογραφία, την Απλογραφία, την Επιστο-λογραφία, την Εμπορική Λογιστική και τα Ελληνικά των πρώτων τάξεων. Βλ. Ροντο-γιάννης, Η εκπαίδευση στη Λευκάδα..., ό.π., σ. 264.

ΠΙΝΑΚΑΣ 2 ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΝ ΣΧΟΛΕΙΟ ΛΕΥΚΑΔΟΣ (1829-1857): ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΕΣ ΚΑΘΗΓΗΤΩΝ

97. Ο καθηγητής των Αγγλικών Πέτρος Βράττιτζ, εκτός από τα Αγγλικά, δίδασκε και Καταστιχογραφία στο Δευτερεύον Σχολείο και στο Λύκειο Λευκάδος από το 1857-58 μέ-χρι το 1864-65. Αν και εδώ τον τοποθετώ στους καθηγητές των Αγγλικών, στα γραφή-ματα με τις ειδικότητες τον συγκαταλέγω στην ειδικότητα «Καταστιχογραφίας» και όχι «Ξένων Γλωσσών», γιατί θέλησα να διασώσω αυτή την ειδικότητα, που αποτελεί ένδει-ξη μιας πιο πρακτικής κατεύθυνσης της ιόνιας εκπαίδευσης σε σύγκριση με την εκπαί-δευση του ελληνικού βασιλείου την ίδια εποχή.

Σχολικά έτη Ελληνικών (= Φιλόλογοι)

Αγγλικών Ιταλικών Μαθηματικών Καλλιγραφίας Σύνολο

1829 2 1 1 1 0 5 1829-30 1 1 1 1 0 4 1830-31 1 1 1 1 0 4 1831-32 2 0 0 1 0 3 1832-33 2 0 0 1 0 3 1833-34 1 0 0 1 0 2 1834-35 1 0 0 1 0 2 1835-36 1 0 0 1 0 2 1836-37 2 1 0 1 1 5 1837-38 2 1 0 1 1 5 1838-39 2 1 0 1 1 5 1839-40 2 1 1 1 1 6 1840-41 2 1 1 1 1 6 1841-42 1 1 1 1 0 4 1842-43 1 1 0 1 0 3 1843-44 1 1 0 1 0 3 1844-45 1 1 0 1 0 3 1845-46 1 1 0 0 2 1846-47 1 1 97 1 1 1 5 1847-48 1 1 1 1 1 5 1848-49 1 0 1 1849-50 1 1 1 1 0 4 1850-51 1 1 1 1 0 4 1851-52 1 1 0 3 1852-53 1 1 1 1 0 4 1853-54 1 1 1 1 0 4 1854-55 1 1 1 1 0 4 1855-56 1 1 1 1 0 4 1856-57 1 1 0 1 0 3

Λύκειο Λευκάδος (1857-1866) Στο Λύκειο Λευκάδος98 οι τάξεις από 4 έγιναν 7 και τα μαθήματα αυ-

ξήθηκαν. Εμφανίζονται νέα μαθήματα στο πρόγραμμα, όπως τα Γαλλικά, η Καταστιχογραφία, η Διπλογραφική, η Απλογραφική, η Επιστολογραφία, η Εμπορική Λογιστική, η Σκιαγραφία και η Γυμναστική. Ο παρακάτω πίνα-κας [που διαμορφώσαμε με βάση τα αρχειακά δεδομένα του Βιβλίου εξε-τάσεων Δευτερεύοντος Σχολείου Λευκάδος 1852/53-1856/57 και Λυκείου Λευκάδος 1857/58-1864/65 (αριθμός Καταλόγου του Αρχείου 2/1)] μας δί-νει μια τυπική μορφή του αναλυτικού προγράμματος κατά τάξη για το σχο-λικό έτος 1863-64, όταν το σχολείο βρίσκεται στην πλήρη του ανάπτυξη, δη-λαδή λειτουργούν και οι 7 τάξεις του.

ΠΙΝΑΚΑΣ 3

ΛΥΚΕΙΟ ΛΕΥΚΑΔΟΣ (1857-1866): ΔΙΔΑΣΚΟΜΕΝΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ

ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ Α Β Γ Δ Ε ΣΤ ζ Κατήχηση - Χ Χ Χ - - -

Ιερά Ιστορία Χ Χ - - - - -

Θεολογία Δογματική Θεολογία - - - Χ Χ - -

Εκκλησιαστική Ιστορία - - Χ Χ Χ - -

Τελετουργική

Ελληνική Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ

Γραμματική Λατινική

Γραμματική Λατινική

Αγγλική Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ Ιταλική Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ

Ρητορική Ιταλική

Ρητορική Γαλλική - - Χ Χ Χ Χ Χ Ρητορική και Σύνθεση - - - - Χ Χ Χ

Ιστορία Ιστορία Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ και τα Γεωγραφία Χ Χ Χ Χ Χ Χ Χ τούτοις Χρονολογία - - - Χ Χ - -

επόμενα Αρχαιολογία - - - Χ Χ - -

Αριθμητική - - - - - Χ Επιπεδομετρία - - Χ Χ Χ Χ

Μαθηματικά Στερεομετρία - - - Χ Χ Χ Άλγεβρα - - - - - Χ Τριγωνομετρία

98. Βλ. ανωτέρω: Α. Ιστορικά προλεγόμενα, iv. Ιόνιο Κράτος (1817-1864), 3. Λύκειο Λευκάδος (1857-1866).

ΜΑΘΗΜΑ ΚΛΑΔΟΙ ΤΑΞΕΙΣ

ΜΑΘΗΜΑ ΚΛΑΔΟΙ ΤΑΞΕΙΣ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ Α Β Γ Δ Ε ΣΤ Ζ

Φιλοσοφικά - - Χ Χ Καλλιγραφία Χ Χ Χ Χ - -

Καλλιτεχνικά Σκιαγραφία Αρχιτεκτονική

Χ Χ Χ Χ - - -

Γεωργία Καταστιχογραφία - Χ Χ - Χ

Εμπορικά Επιστολογραφία Λογιστική

Ναυτική

ΥΠΟΜΝΗΜΑ 1 - Όπου χ, σημαίνει ότι το μάθημα διδάσκεται στην αντίστοιχη τάξη. - Όπου -, σημαίνει ότι το μάθημα δεν διδάσκεται στην αντίστοιχη τάξη. - Όπου κενό, σημαίνει ότι το μάθημα δεν διδάχτηκε καθόλου την περίοδο αυτή.

ΥΠΟΜΝΗΜΑ 2 - Οι μαθητές που φοίτησαν σε ανώτερες τάξεις (Ε', ΣΤ, Ζ') είναι ελάχιστοι. - Οι μαθητές μιας τάξης δεν παρακολουθούν όλοι τα ίδια μαθήματα, αλλά προφανώς

επιλέγουν μαθήματα.

Παρατηρούμε ότι με την αλλαγή του αναλυτικού προγράμματος και την αύ-ξηση των τάξεων και των μαθημάτων, αλλάζει ποσοτικά και ποιοτικά η σύν-θεση του διδακτικού προσωπικού. Μπορεί για τα σχολικά έτη 1857-58 και 1858-59 να ίσχυσε ο παλιός κανονισμός του 1842," αλλά από το 1859-60 το σχολείο λειτούργησε με βάση τις νέες ρυθμίσεις, που επέβαλε ο νόμος Κ' του 1857. Ο νόμος δεν ορίζει ρητά τον αριθμό των καθηγητών και των ειδι-κοτήτων, δηλαδή δεν θεσμοθετεί τις οργανικές θέσεις κάθε σχολείου. Η αρ-χειακή έρευνα100 όμως δίνει πλήρη απάντηση, όπως φαίνεται στον επόμενο πίνακα:

99. Βιβλίο Εξετάσεων Δευτερεύοντος Σχολείου Λευκάδος 1852/53-1856/57 και Λυ-κείου Λευκάδος 1857/58-1864/65, σ. 51 (αρ. Καταλόγου του Αρχείου 2/1).

100. Βλ. Τσερές, ό.π., σ. 89-93.

ΠΙΝΑΚΑΣ 4

ΛΥΚΕΙΟ ΛΕΥΚΑΔΟΣ (1857-1866): ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΕΣ ΚΑΘΗΓΗΤΩΝ

ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ

Ελληνικών (= Φιλόλογοι)

Αγγλικών Ιταλικών Γαλλικών Μαθηματικών Καλλιτεχνικών Σύνολο

1857-58 3

42,86%

1

14,29%

0

0%

1

14,29%

2

28,57%

0

0%

7

100

1858-59 2

40% 1

20% 0

0%

1 20%

1 20%

0 0%

5 100

1859-60 1

20%

0

0%

0

0%

2

40%

1

20%

1

20%

5

100

1860-61 3

33,33%

1

11,11%

0

0%

2

22,22%

2

22,22%

1

11,11%

9

100

1861-62 3

33,33%

1

11,11%

0

0%

2

22,22%

2

22,22%

1

11,11% 9

100

1862-63 3

33,33%

1

11,11%

1

11,11%

1

11,11%

2 22,22%

1

11,11%

9

100

1863-64 3

30%

1

10%

1 10%

2 20%

2 20%

1 10%

10 100

1864-65 3

33,33%

1

11,11%

1

11,11%

2

22,22%

2

22,22% 0

0%

9

100

1865-66 2

40%

0

0%

0

0%

1

20%

2

40%

0

0% 5

100

Ο πίνακας δείχνει σαφή αύξηση του διδακτικού προσωπικού. Δεν είναι ευ-διάκριτη όμως η ποιοτική μεταβολή του. Αυτή θα φανεί, αν παραβάλουμε τον πίνακα με τον αμέσως προηγούμενο, που δείχνει τα διδασκόμενα μα-θήματα: είναι σαφές ότι το σχολείο κινείται προς πρακτικότερη κατεύθυν-ση. Την ίδια διαπίστωση κάνει και το ελληνικό Υπουργείο Παιδείας το 1866 (όταν προσπαθεί να ενσωματώσει την εκπαίδευση των Επτανήσων στο ελ-ληνικό εκπαιδευτικό σύστημα). Εκδίδει δύο εγκυκλίους που δείχνουν ότι θεωρεί πως η εκπαίδευση των Ιονίων Νήσων είχε κατεύθυνση πολύ πρακτι-κή και αυτό απέβαινε εις βάρος της «αυτοτελούς εγκυκλίου εκπαιδεύσεως» (δηλαδή της θεωρητικής κατεύθυνσης που κυριαρχούσε στο ελληνικό εκπαι-δευτικό σύστημα): «οι εξ αυτών (δηλαδή, από τα Λύκεια των Ιονίων Νή-σων) προερχόμενοι μαθηταί ήκιστα ήσαν κατηρτισμένοι εις την εγκύκλιον μόρφωσιν... υπήρχον ίσως και άλλαι της αξιολυπήτου ταύτης καταστάσεως αφορμαί, αλλ' η κυριωτέρα αναντιρρήτως ήταν ο κακός οργανισμός της μέ-σης και ανωτέρας Εκπαιδεύσεως εν ταις Ιονίοις Νήσοις, καθ' ον η λυκειακή μάθησις περιελάμβανεν ειδικούς τινάς κλάδους τεχνικής ή επιστημονικής εκ-

εκπαιδεύσεως μάλλον ή την αυτοτελή εγκυκλιον εκπαίδευσιν, την εις ανωτέ-ραν επιστημονικήν τελειοποίησιν παρασκευάζουσαν».101

Η επεξεργασία των στοιχείων στη διαχρονία 1829-1866 Συνολικά, κατά την περίοδο του Ιονίου Κράτους (1829-1864) και τα επόμε-να δύο έτη, κατά τα οποία στα Επτάνησα συνέχισε να υπάρχει το ίδιο εκ-παιδευτικό σύστημα, στο Γυμνάσιο της Λευκάδος, όπως παρατηρούμε στο γράφημα 1, υπηρέτησαν σε πραγματικούς αριθμούς 32 καθηγητές: 12 φιλό-λογοι,102 4 μαθηματικοί, 12 ξένων γλωσσών (Ιταλικών, Αγγλικών και Γαλλι-κών), 3 Καλλιτεχνικών και 1 Καταστιχογραφίας. Στο ίδιο γράφημα παρου-σιάζεται και η ποσοστικοποίηση των δεδομένων αυτών: Στη διαχρονία 1829-1866 οι φιλόλογοι (37,5%) και οι καθηγητές ξένων γλωσσών (37,5%) κατέ-χουν την πρώτη θέση και έπονται οι μαθηματικοί (12,5%), οι καθηγητές Καλλιτεχνικών (9,38%) και οι της Καταστιχογραφίας (3,13%).

Το γράφημα απεικονίζει επαρκώς τον πραγματικό αριθμό και τα αντί-στοιχα ποσοστά των ειδικοτήτων των καθηγητών που υπηρέτησαν το χρο-νικό αυτό διάστημα στο Γυμνάσιο Λευκάδος, αλλά η εικόνα που αποκαλύ-πτει παρουσιάζει ένα κενό: Είναι δυνατόν, π.χ., ένας ή δύο μαθηματικοί να καλύπτουν όλο αυτό το διάστημα την αντίστοιχη θέση, ενώ οι καθηγητές των Ελληνικών να αλλάζουν συνεχώς, με αποτέλεσμα οι τελευταίοι να υπερ-τερούν πολύ σε πραγματικούς αριθμούς. Αν όμως παρακολουθήσουμε την ετήσια σύνθεση του συλλόγου διδασκόντων στη διαχρονία, θα δούμε ότι η αριθμητική σχέση μεταξύ των δύο ειδικοτήτων -επομένως, η κατά σχολικό έτος σύνθεση του Συλλόγου Διδασκόντων- είναι διαφορετική. Το κενό αυτό το καλύπτει το γράφημα 2, που δείχνει όχι πόσα πρόσωπα από την κάθε ειδικότητα δίδαξαν στη διαχρονία 1829-1929, αλλά τα ποσοστά των ειδικο-τήτων με βάση την ετήσια σύνθεση του Συλλόγου Διδασκόντων στην ίδια διαχρονία. Τα ποσοστά διαφοροποιούνται σε σύγκριση με τα στοιχεία του γραφήματος 1 : το ποσοστό των φιλολόγων και των καθηγητών ξένων γλωσ-σών μειώνεται (από 37,50% σε 32,95%), των μαθηματικών (και των φυσι-κομαθηματικών) αυξάνεται (από 12,50% σε 23,7%), των καθηγητών των Καλλιτεχνικών μειώνεται κατά τι, όπως και των καθηγητών της Καταστιχο-γραφίας. Αυτή η εικόνα αποτυπώνει σωστότερα την αναλογία των ειδικο-τήτων των διδασκόντων και μπορεί να οδηγήσει τον ενδιαφερόμενο σε

101. Βλ. εδώ: Κατάλογος του Αρχείου α.α. 2/1. Οι δύο εγκύκλιοι και άλλες συναφείς πληροφορίες στο: Δημαράς, ό.π., τ. Α', σ. λζ'- λθ' και 201-202.

102. Επειδή η ορολογία που χρησιμοποιούσαν για τις ειδικότητες των καθηγητών (όπως φαίνεται και στους ανωτέρω πίνακες) δεν είναι σταθερή, την απέφυγα και την έχω προσαρ-μόσει στις σημερινές ειδικότητες. Για περισσότερα στο θέμα αυτό βλ. Τσερές, ό.π., σ. 70.

ασφαλή συμπεράσματα για τον προσανατολισμό του σχολικού προγράμμα-τος του Γυμνασίου Λευκάδος κατά το χρονικό αυτό διάστημα.

Τα δεδομένα των γραφημάτων αυτών επιβεβαιώνουν με τη γλώσσα των τεκμηρίων αυτά που ήδη έχουμε επισημάνει: στο πρόγραμμα κυριαρχούν τα ανθρωπιστικά μαθήματα (Ελληνικά, Λατινικά, Ιστορία), που τα διδάσκουν οι φιλόλογοι. Και αυτό δεν εκπλήσσει — είναι ο κανόνας της εποχής. Παρό-μοια, και σε μεγαλύτερο βαθμό μάλλον, συμβαίνουν και στο νεοσύστατο ελεύθερο ελληνικό βασίλειο, όπως θα εξηγήσουμε παρακάτω.103 Βέβαια, με το νόμο Κ' του 1857, όπως σημειώσαμε, επιχειρήθηκε να δοθεί πρακτικότε-ρος προσανατολισμός στη μέση εκπαίδευση, γεγονός που το ελληνικό Υπουργείο Παιδείας, μετά την Ένωση, το θεώρησε αιτία της κακής κατά-στασης της επτανησιακής εκπαίδευσης. Στο σημείο αυτό εντοπίζεται καθα-ρά απόκλιση της επτανησιακής μέσης εκπαίδευσης από την ελληνική της ίδιας εποχής. Αλλά και με τον Κανονισμό του 1842 το βάρος των φιλολογι-κών μαθημάτων είναι σαφώς μικρότερο από το βάρος που έχουν στο τε-τρατάξιο Γυμνάσιο του Ελληνικού Κράτους: αποτελούν το 41,19% του εβδομαδιαίου χρόνου διδασκαλίας, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό του τετρα-ταξίου Γυμνασίου στη διαχρονία 1836-1867 κυμαίνεται από 62,5% μέχρι 65,5%.104

Τα Μαθηματικά αποτελούν πάντα το δεύτερο βασικό γνωστικό αντικεί-μενο της διδακτέας ύλης: οι κατά τον Κανονισμό του 1842 ώρες διδασκα-λίες τους, αν υπολογιστούν σε ποσοστά, αποτελούν το 18,75% του εβδομα-διαίου χρόνου διαδασκαλίας. Τη δεύτερη θέση κατέχουν και στο τετρατά-ξιο Γυμνάσιο του Ελληνικού Κράτους: το ποσοστό τους στη διαχρονία 1836-1867 κυμαίνεται ανάμεσα σε 21,9% και 17,9%.105

Είναι πολύ σημαντικό όμως ότι μεγάλο βάρος, σύμφωνα με τα στοιχεία, δίνεται στις ξένες γλώσσες. Η έμφαση στις ξένες γλώσσες (και συγκεκριμέ-να στα Αγγλικά και στα Ιταλικά κυρίως, αλλά και στα Γαλλικά προς το τέ-λος της περιόδου αυτής) δείχνει τις ιδιαιτερότητες της επτανησιακής κοι-νωνίας και τις ειδικότερες ανάγκες της: μια κοινωνία με γηγενείς ελληνό-φωνους, με επικυρίαρχους αγγλόφωνους, με μια ιθύνουσα τάξη -από την οποία κυρίως προέρχονται τα στελέχη της διοίκησης- εθισμένη από αιώνων

103. Ήδη από το 1837 ο Γεώργιος Τυπάλδος-Ιακωβάτος διαμαρτύρεται για τον κλα-σικιστικό-θεωρητικό χαρακτήρα της ιόνιας εκπαίδευσης, διότι ο προσανατολισμός αυτός δεν είναι ο καταλληλότερος για τις τότε ανάγκες του Ελληνισμού, όπως βέβαια τις αντι-λαμβάνεται ο ίδιος. Βλ. Τυπάλδος-Ιακωβάτος, ό.π., σ. ιστ'-κβ'.

104. Δαυίδ Αντωνίου, Τα προγράμματα της Μέσης Εκπαίδευσης (1833-1929), Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας, Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, τ. Γ, Αθήνα 1989, σ. 77 και 120.

105. Αντωνίου, ό.π., σ. 77 και 120.

στην ιταλική κουλτούρα και γλώσσα και γενικότερα προσανατολισμένη προς την Ευρώπη. [Παρεμπιπτόντως, εδώ να σημειώσουμε ότι, όπως προκύπτει από τις δηλώσεις επιλογής των μαθητών στο Βιβλίον Γενικής Καταγραφής των ετών 1836-1853 (α.α. 80/3 του Καταλόγου του Αρχείου), πολύ περισ-σότεροι μαθητές επιλέγουν τα Ιταλικά - θα χρειαστεί μία δεκαπενταετία περίπου για να ανεβούν οι προτιμήσεις των Αγγλικών στο ίδιο επίπεδο.] Όσον αφορά τα Γαλλικά, είναι η γλώσσα μιας ηγεμονικής στον ευρύτερο με-σογειακό χώρο δύναμης, που για βραχύ χρονικό διάστημα άφησε τα ίχνη της και στα Επτάνησα - η «διεθνής γλώσσα» της Ανατολικής Μεσογείου και, κυρίως, προνομιακή γλώσσα της διπλωματίας και του εμπορίου. Αντίθετα, την ίδια εποχή στο τετρατάξιο Γυμνάσιο του Ελληνικού Κράτους, αντί των τριών γλωσσών της ιόνιας εκπαίδευσης, διδάσκονται μόνο τα Γαλλικά106-δείγμα, νομίζω, ενός πιο κλειστού εκπαιδευτικού συστήματος, που με τη σειρά του είναι γέννημα μιας πιο κλειστής και ευρωφοβικής κοινωνίας.

Συνοψίζουμε: κατά τον Κανονισμό του 1842 διδάσκονταν συνολικά στις 4 τάξεις εβδομαδιαίως: 19 ώρες τα Ελληνικά και 8 η Ιστορία, 19 ώρες τα Αγγλικά (και τα Ιταλικά107) - από το 1857 διδάσκονται και τα Γαλλικά, 12 ώρες τα Μαθηματικά και 6 ώρες η Καλλιγραφία.

Είναι αλήθεια βέβαια ότι δεν προκύπτει από τα στοιχεία αυτά ο πρα-κτικότερος -σε σύγκριση με τη σύγχρονή της ελληνική εκπαίδευση- χαρα-κτήρας της ιόνιας εκπαίδευσης, κυρίως της τελευταίας περιόδου, όπως επι-χείρησε ο νόμος Κ' της 15/27 Ιουνίου του 1857, που ψήφισε το ΙΑ' Κοινο-βούλιο. Και δεν φαίνεται, διότι από τη σύνθεση του συλλόγου απουσιάζουν οι καθηγητές των διαφορετικών ειδικοτήτων που θα δίδασκαν τα διαφορε-τικά μαθήματα. Εξαίρεση αποτελεί η εμφάνιση της ειδικότητας καθηγητή Καταστιχογραφίας (του Πέτρου Βράττιτζ), ο οποίος στα χρόνια 1859-1865 διδάσκει το αντίστοιχο μάθημα. Και στην περίπτωση αυτή, όμως, πρέπει να συμπληρώσουμε ότι οι υπόλοιποι κλάδοι του μαθήματος «Εμπορικά», δη-λαδή η Διπλογραφική, η Απλογραφική, η Επιστολογραφία και η Εμπορική Λογιστική και άλλα πρακτικά μαθήματα (Αρχιτεκτονική, Γεωργία), που προ-έβλεπε ο νόμος Κ' του 1857, δεν διδάχτηκαν ποτέ, σύμφωνα με τα στοιχεία του Βιβλίου εξετάσεων Δευτερεύοντος Σχολείου Λευκάδος 1852/53-1856/57 και Λυκείου Λευκάδος 1857/58-1864/65 (α.α. Καταλόγου του Αρχείου 2/1), τα οποία παρουσιάζει ο ανωτέρω πίνακας 3.

106. Αντωνίου, ό.π., σ. 120, και Τσουκαλάς, ό.π., σ. 556 107. Βλ. ανωτέρω, Ο κανονισμός των Δευτερευόντων Σχολείων του 1842.

2. Καθηγητές του Γυμνασίου Λευκάδος στη διαχρονία 1829-1929 Ας παρακολουθήσουμε τώρα τα ίδια ποσοτικά δεδομένα (αριθμό υπηρε-τούντων και ειδικότητες) στη διαχρονία 1829-1929, δηλαδή σε μια χρονική περίοδο που περιλαμβάνει την ιόνια φάση του Γυμνασίου (1829-1866) και τη ζωή του μικτού τετραταξίου Γυμνασίου (1866-1929), αφού πρώτα παρα-θέσουμε ένα γενικό πίνακα που δείχνει τα διδασκόμενα μαθήματα στο Γυ-μνάσιο Λευκάδος και τις ειδικότητες που τα δίδασκαν. Ο πίνακας είναι πο-λύ γενικός, αλλά δείχνει καλά το βασικό κορμό του σχολικού προγράμμα-τος κατά το διάστημα 1836-1929 και συντελεί επαρκώς στην κατανόηση της επεξεργασίας των στοιχείων που επιχειρούμε.108

ΠΙΝΑΚΑΣ 5

ΤΕΤΡΑΤΑΞΙΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΛΕΥΚΑΔΟΣ, 1866-1929: ΔΙΔΑΣΚΟΜΕΝΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ

Μάθημα Ειδικότητα που το διδάσκει

Σημειώσεις

Αρχαία Ελληνικά Φιλόλογος Θρησκευτικά Θεολόγος Ιστορία Φιλόλογος Μαθηματικά Μαθηματικός Φυσικά Φυσικών

Χημεία Φυσικών Αυτοτελώς από το 1884. Φιλοσοφικά Φιλόλογος Γαλλικά Ξένων γλωσσών

Λατινικά Φιλόλογος Καλλιγραφία Καλλιτεχνικών Ιχνογραφία Καλλιτεχνικών Γυμναστική Γυμναστής Διδάσκεται από το 1880. Κοσμογραφία Μαθηματικός Αυτοτελώς από το 1884. Γεωγραφία Κάθε ειδικότητα Αυτοτελώς από το 1884. Ωδική Μουσικός Πρωτοεμφανίζεται το 1914.

Να υπενθυμίσουμε επίσης ότι, σύμφωνα με το άρθρο 66 του διατάγματος του 1836, ο σύλλογος ενός πλήρους τετραταξίου Γυμνασίου αποτελείται από πέντε καθηγητές: 1 μαθηματικό, 2 για τις κλασικές γλώσσες (δηλαδή, φιλο-

108. Για περισσότερες λεπτομέρειες επί του θέματος των σχολικών προγραμμάτων βλ. Αντωνίου, ό.π., τ. Γ , σ. 13-82.

φιλολόγους), 1 για Γαλλικά, Ιστορία και Γεωγραφία και 1 φυσικό (για Φυσική Ιστορία, Χημεία, Φυσική Ανθρωπολογία). Με το άρθρο 1 του νόμου ΑΣΞΔ' του 1885 παρέχεται η δυνατότητα να διορίζεται και έκτος και έβδομος κα-θηγητής, ένεκα διαιρέσεως τάξεως διά την πληθύν των μαθητών, ένεκα ελλεί-ψεως αναπληρωτού της Γαλλικής γλώσσης και όταν ο αριθμός των πέντε θε-ωρείται ανεπαρκής εις επιτυχή διαδασκαλία των γυμνασιακών μαθημάτων.

Όπως φαίνεται στο γράφημα 3, η πλειοψηφία των καθηγητών που υπη-ρέτησαν στο Γυμνάσιο Λευκάδος στη διαχρονία 1829-1929 ήταν φιλόλογοι (90 επί συνόλου 166) και ακολουθούσαν οι καθηγητές ξένων γλωσσών, οι μα-θηματικοί (και μαζί τους οι φυσικομαθηματικοί και οι φυσικοί), οι ειδικότη-τες δηλαδή που αποτελούσαν το βασικό κορμό του συλλόγου. Ακολουθούν αρκετά πίσω οι θεολόγοι, οι γυμναστές, οι καθηγητές των Καλλιτεχνικών και 1 της Καταστιχογραφίας, ενώ η ειδικότητα 14 καθηγητών δεν κατέστη δυ-νατόν να διευκρινιστεί. Η ποσοστικοποίηση των αριθμητικών αυτών δεδομέ-νων, που αποτυπώνεται στο ίδιο γράφημα, δείχνει την ίδια εικόνα από άλ-λη οπτική γωνία. Ο αριθμός 90, π.χ., των φιλολόγων αντιστοιχεί στο 54,22%.

Αν αποτυπώσουμε τώρα τα ποσοστά των ειδικοτήτων με βάση την ετή-σια σύνθεση του Συλλόγου Διδασκόντων του Γυμνασίου και όχι με βάση τον αριθμό των προσώπων-ειδικοτήτων που υπηρέτησαν σε αυτό, θα διαπιστώ-σουμε ότι δεν αλλάζουν αισθητά και ότι η εικόνα παραμένει γενικώς η ίδια. Αυτό γίνεται στο γράφημα 6. Να διευκρινίσουμε μόνο ότι στο γράφημα αυ-τό έχουν ενοποιηθεί σε μία κατηγορία οι «μαθηματικοί» και οι «Μαθηματι-κών και Φυσικών» του γραφήματος 3.

Από τα παραπάνω γραφήματα απορρέουν ορισμένες διαπιστώσεις: - Ενώ κατά την περίοδο 1829-1866 (δηλαδή, σε χρονικό διάστημα 37

ετών) υπηρέτησαν 32 καθηγητές, κατά την περίοδο 1866-1929 (δηλαδή, σε χρονικό διάστημα 63 ετών) υπηρέτησαν 134 (= 166-32) καθηγητές. Με άλ-λα λόγια, παρατηρούμε μια εντυπωσιακή μεταβολή: παρότι το χρονικό διά-στημα ούτε καν διπλασιάστηκε, ο αριθμός των καθηγητών υπερτετραπλα-σιάστηκε. Στην πραγματικότητα, η μεταβολή δεν είναι τόσο εντυπωσιακή, γιατί στην περίοδο 1829-1866 πολλοί διδάσκοντες υπηρετούν στο Γυμνάσιο Λευκάδος για μεγάλο χρονικό διάστημα, ενώ στην περίοδο 1866-1929 υπάρχει πολύ μεγαλύτερη υπηρεσιακή κινητικότητα: πολλοί καθηγητές υπη-ρετούν για λίγο χρόνο και έπειτα μετατίθενται και αντικαθίστανται από καινούργιους. Με άλλα λόγια, η σύνθεση του Συλλόγου Διδασκόντων διευ-ρύνεται στο τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος, όχι όμως τόσο όσο δείχνουν οι προναφερθέντες αριθμοί.109

109. Βλ. Τσερές, ό.π., σ. 83-112, όπου παρατίθενται οι πίνακες του Συλλόγου Κα-θηγητών του Γυμνασίου κατά σχολικό έτος, στους οποίους φαίνεται ότι ο αριθμός του

- Καταλυτική είναι η παρουσία της ειδικότητας του φιλολόγου στο σύ-νολο της διαχρονίας, πράγμα που σημαίνει ότι η κυριαρχία των φιλολογικών μαθημάτων, που διαπιστώθηκε στη φάση του Ιονίου Κράτους, συνεχίζεται και εντείνεται στο τετρατάξιο Γυμνάσιο του Ελληνικού Κράτους. Αυτό εί-ναι απόλυτα φυσιολογικό για έναν τύπο σχολείου με σαφή θεωρητικό και κλασικιστικό προσανατολισμό, ο οποίος μέχρι το 1929, οπότε καταργείται το μέχρι τότε ισχύον εκπαιδευτικό σύστημα, εξακολουθεί να είναι κυρίαρ-χος: το Γυμνάσιο Λευκάδος συμπορεύεται με το ρυθμό των επίσημων προ-γραμμάτων της Πολιτείας. Σύμφωνα με τα προγράμματα αυτά, ο χρόνος δι-δασκαλίας των φιλολογικών μαθημάτων στη διαχρονία 1836-1918 κυμαίνε-ται σε ποσοστά πάνω από το 50% του συνολικού εβδομαδιαίου χρόνου δι-δασκαλίας και φθάνει μέχρι το υψηλό 65,5% του 1867.110

- Η δεύτερη ισχυρή παρουσία, μετά την κυριαρχία των φιλολόγων, είναι αυτή των μαθηματικών και των φυσικών, διαρκώς ισχυροποιούμενη με την πάροδο του χρόνου. Αν αθροίσουμε τα ποσοστά τους στο γράφημα 4, βλέ-πουμε ότι υπερβαίνουν το 21%. Την ίδια εποχή, κατά τα επίσημα προγράμ-ματα του Υπουργείου Παιδείας, ο χρόνος διδασκαλίας των φυσικομαθηματι-κών μαθημάτων υφίσταται τις εξής μεταβολές: από το 21,9% του εβδομαδι-αίου χρόνου διδασκαλίας το 1836 πέφτει στο 16,4% το 1884, για να ακολου-θήσει έκτοτε σταθερά ανοδική πορεία και να φθάσει το 22,1% το 1918.111

- Με την πάροδο του χρόνου ελαττώνεται αισθητά η διδασκαλία των ξέ-νων γλωσσών. Από τις τρεις γλώσσες, που διδάσκονταν κατά την περίοδο του Ιονίου Κράτους, στο τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος απομένει μόνο η δι-δασκαλία των Γαλλικών. Και στο μάθημα αυτό το Γυμνάσιο Λευκάδος ακο-λουθεί, όπως είναι φυσικό, τα καθοριζόμενα από τα επίσημα προγράμματα

Συλλόγου Διδασκόντων κατά μέσο όρο διπλασιάζεται στο τετρατάξιο Γυμνάσιο έναντι της περιόδου 1829-1866.

110. Μια βασική ενημέρωση για το θεωρητικό και κλασικιστικό (αλλά όχι κατ' ανά-γκη ουμανιστικό) προσανατολισμό του ελληνικού Γυμνασίου μπορεί να βρει κανείς στον Τσουκαλά, ό.π., σ. 555-57, όπου περιγράφει το φαινόμενο, και σ. 559-65, όπου επιχει-ρεί να το ερμηνεύσει ως οφειλόμενο στην ιδιαιτερότητα της ελληνικής αστικής τάξης, η οποία -παρασιτική ούσα- δεν είχε ανάγκη, όπως οι Ευρωπαίοι αστοί, εκπαιδευτικών με-ταρρυθμίσεων για να προωθήσει και να προασπίσει τα οικονομικά-κοινωνικά της συμφέ-ροντα, στον Δημαρά, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΓ', Αθήνα 1977, σ. 486, και στον Αντωνίου, ό.π., σ. 85-123, όπου σχολιάζονται όλα τα δεδομένα των προγραμμάτων της μέσης εκπαίδευσης και όπου μπορεί κανείς να δει, παράλληλα με την καταλυτική πα-ρουσία των φιλολογικών μαθημάτων, και τη μικρή μείωση του χρόνου διδασκαλίας τους με την πάροδο του χρόνου.

111. Για τα ακριβή ποσοστά της εβδομαδιαίας διδασκαλίας των μαθημάτων αυτών βλ. Αντωνίου, ό.π., passim και, ειδικότερα, σ. 77 και 120.

του Υπουργείου Παιδείας. Οι λόγοι της επικράτησης των Γαλλικών εξηγήθη-καν ανωτέρω: είναι η «διεθνής γλώσσα» της Ανατολικής Μεσογείου, η γλώσ-σα της διπλωματίας και του εμπορίου, η γλώσσα μιας μεγάλης δύναμης, η γλώσσα, τελικά, της «γαλατικής ευγένειας» και του savoir vivre, που ελκύει τους Έλληνες αστούς - ως προς το τελευταίο, ας μην ξεχνάμε ότι τη θεω-ρούν ως βασικό προσόν της μόρφωσης των θηλέων τέκνων τους.112 Γενικά, οι πολιτιστικές επιδράσεις από τη Γαλλία είναι τόσο έντονες, που οδήγησαν στο τέλος του 19ου αιώνα στη διατύπωση της άποψης ότι η Ελλάδα είναι πολιτιστική επαρχία της Γαλλίας. Από την άλλη, ο περιορισμός των ξένων γλωσσών υποδηλώνει πιθανότατα ένα γνωστό -και παθολογικό- γνώρισμα της ελληνικής εκπαίδευσης: την αυτάρεσκη περιχαράκωση στον εαυτό της και την αποκοπή της από τα τεκταινόμενα στην Ευρώπη, στη βάση των οποίων βρίσκεται η τότε κυρίαρχη, εθνικιστικής υφής, εκτίμηση ότι η ίδια, λό-γω του ένδοξου πολιτισμικού παρελθόντος και της μοναδικότητας της ελλη-νικής φυλής, δικαιούται και μπορεί να είναι αυτάρκης.113

- Τα στοιχεία για τους γυμναστές είναι ελλιπή, γιατί δεν υπάρχουν στα πρακτικά οι υπογραφές τους, οι οποίες είναι η βασική πηγή των δεδομένων μας. Επί πλέον, πρέπει να σημειώσουμε ότι η Γυμναστική εισάγεται στο Γυ-μνάσιο -επί τρεις ώρες εβδομαδιαίως για κάθε τάξη- με τα διατάγματα της 22ης Σεπτεμβρίου 1880 και της 22ης Νοεμβρίου 1882, και το πρώτο επίση-μο πρόγραμμα της Πολιτείας στο οποίο εμφανίζεται είναι το πρόγραμμα του 1884.114

- Απουσιάζουν σχεδόν ολοκληρωτικά τα μαθήματα πρακτικής φύσεως και, βέβαια, οι ειδικότητες που θα τα διδάξουν. Μπορεί στην εποχή του Ιο-

112. Ελένη Βαρίκα, Η εξέγερση των κυριών, Κατάρτι, Αθήνα 21996, σ. 78, και Σιδη-ρούλα Ζιώγου-Καραστεργίου, Η Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών στην Ελλάδα (1830-1893), Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας, Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, Αθήνα 1986, σ. 92, 112, 192 και αλλαχού passim. Η ίδια στη σ. 155 μάς πληροφορεί ότι στο Δι-δασκαλείο των κοριτσιών (σχολείο που έβγαζε δασκάλες) τα Γαλλικά καλύπτουν τις πε-ρισσότερες διδακτικές ώρες μετά τα Ελληνικά, ενώ στο αντίστοιχο Διδασκαλείο αρρένων τα Γαλλικά δεν διδάσκονταν καθόλου.

113. Για μια πρώτη και γενική κατατόπιση επί του θέματος βλ. Τσουκαλάς, ό.π., σ. 565, Αλέξης Πολίτης, Ρομαντικά χρόνια, Ε.Μ.Ν.Ε., Μνήμων, Αθήνα 32003, σ. 90-94, όπου πραγματεύεται τη γενικότερη -άρα και στο πεδίο της εκπαίδευσης- καχυποψία της νεοελληνικής κοινωνίας του 1850 προς τη Δύση, και Νέλλη Ασκούνη, «Απέναντι σε δύο αντιθετικές φιγούρες του "εθνικού άλλου": στοιχεία από μια ανάλυση του λόγου των εκ-παιδευτικών» στο: «Τι είν' η πατρίδα μας·,», επιμ. Άννα Φραγκουδάκη - Θάλεια Δρα-γώνα, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1997, σ. 284-293, όπου υποστηρίζεται ότι η επιφυλακτικότη-τα προς τη Δύση είναι έντονη στους Έλληνες εκπαιδευτικούς ως και σήμερα.

114. Αντωνίου, ό.π., σ. 97.

Ιονίου Κράτους -ειδικά με το νόμο Κ' του 1857- να έγινε πρόβλεψη για τη διδασκαλία τέτοιων μαθημάτων, αλλά στο σύντομο διάστημα μέχρι την Ένωση η προσπάθεια δεν προχώρησε. Μετά την Ένωση ο κυρίαρχος θεωρη-τικός και κλασικιστικός προσανατολισμός του ελληνικού Γυμνασίου ακύρω-σε, όπως είδαμε, ως λανθασμένη και αυτή ακόμα την ημιτελή προσπάθεια. Τέτοιου είδους μαθήματα στο τετρατάξιο Γυμνάσιο είναι μόνο η Καλλιγρα-φία και η Ιχνογραφία και από το 1914 η Ωδική.

3. Δάσκαλοι του Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος (1866-1929) Έχουμε ήδη115 εξηγήσει διεξοδικά ποια ήταν τα τυπικά μορφωτικά προσό-ντα των ελληνοδιδασκάλων: από αποφοίτους Ελληνικού Σχολείου και μα-θητές Γυμνασίου (οι δύο αυτές κατηγορίες αποτελούν την πλειοψηφία κατά το 19ο αιώνα) μέχρι πτυχιούχους ή και διδάκτορες των τριών τμημάτων της Φιλοσοφικής (η τάση που επικρατεί κατά τον 20ό αιώνα). Η απόλυτα ακρι-βής ταξινόμησή τους σε κατηγορίες είναι ανέφικτη ελλείψει στοιχείων. Εί-ναι όμως εφικτή μια σχετικά ακριβής ταξινόμησή τους με βάση τα αρχεια-κά δεδομένα116 που παραθέτω στη μελέτη μου για τους καθηγητές. Η τα-ξινόμηση αυτή είναι η ακόλουθη:

Ελληνοδιδάσκαλοι: Κατά το νόμο, στην κατηγορία αυτή υπάγονται όσοι δεν έχουν αποδεικτικό φοίτησης ή αποφοίτησης από το αντίστοιχο τμήμα της Φιλοσοφικής Σχολής. Αυτοί διδάσκουν μόνο στο Ελληνικό Σχολείο και όχι στο Γυμνάσιο.

Φιλόλογοι: Στην κατηγορία αυτή υπάγονται όσοι έχουν αποδεικτικό φοί-τησης ή αποφοίτησης από το αντίστοιχο τμήμα της Φιλοσοφικής Σχολής. Γι' αυτό οι περισσότεροι εξ αυτών διδάσκουν και στο Γυμνάσιο Λευκάδος -ή παραλλήλως ή σε άλλη χρονική στιγμή- και αναφέρονται ως «ελληνιστές» ή «φιλόλογοι».

Θεολόγοι: Είναι 4 καθηγητές που έχουν φοιτήσει ή έχουν αποφοιτήσει από τη Θεολογική Σχολή. Το επίπεδο των σπουδών τους τεκμαίρεται από το γεγονός ότι έχουν διδάξει και στο Γυμνάσιο και αναφέρονται στα κατά-στιχά του ως θεολόγοι.

115. Βλ. ανωτέρω, Τα τυπικά προσόντα του δασκάλου του Ελληνικού Σχολείου. 116. Βλ. Τσερές, ό.π., σ. 73 και 164-168. Εκεί μπορεί ο αναγνώστης να βρει τα στοι-

χεία στα οποία στηρίχτηκε η παρούσα ταξινόμηση. Για τις σπουδές ορισμένων υπάρχει βιβλιογραφική ή αρχειακή τεκμηρίωση, ενώ για μερικούς οι σπουδές τους απλώς τεκ-μαίρονται από το χαρακτηρισμό που τους δίνεται στα κατάστιχα του Αρχείου, σε συν-δυασμό με τα υπό του νόμου προβλεπόμενα για τα προσόντα των διδασκόντων στο Ελληνικό Σχολείο και στο τετρατάξιο Γυμνάσιο.

Γαλλικών: Είναι 3 διδάσκοντες στο σύνολο, των οποίων δεν γνωρίζουμε τα τυπικά προσόντα (πλην του I. Σικελιανού, που φοίτησε στη Φιλοσοφική) αλλά οι οποίοι δίδαξαν Γαλλικά και στο Γυμνάσιο και αναφέρονται στα κα-τάστιχά του ως ειδικότητας Γαλλικών.

Μαθηματικοί: Είναι 5 καθηγητές που δίδαξαν και στο Γυμνάσιο και στα κατάστιχά του αναφέρονται ως ειδικότητας Μαθηματικών, ενώ δεν έχουμε άλλη μαρτυρία για τις σπουδές τους.

Φυσικοί: Είναι 3 καθηγητές που δίδαξαν και στο Γυμνάσιο και αναφέ-ρονται ως ειδικότητας Φυσικών, για τις σπουδές των οποίων επίσης δεν έχουμε άλλη μαρτυρία.

Πριν υποβάλουμε σε επεξεργασία τα στοιχεία, να σημειώσουμε ότι ο κορμός των μαθημάτων που διδάσκονται στο Ελληνικό Σχολείο είναι ίδιος με τον κορμό των μαθημάτων του Γυμνασίου, πλην των Φιλοσοφικών, που διδάσκονται μόνο στο Γυμνάσιο. Αυτονόητο είναι ότι η ύπαρξη κοινού κορ-μού δεν σημαίνει ότι ίδια είναι και η διδακτέα ύλη των δύο σχολείων και ίδιοι οι διδακτικοί στόχοι του κάθε μαθήματος. Σημαίνει όμως ότι και του Ελληνικού Σχολείου ο προσανατολισμός είναι θεωρητικός-κλασικιστικός. Απλώς, στα Ελληνικά Σχολεία, ο δάσκαλος της κάθε τάξης (ένας για κάθε τάξη - το σύνολο των δασκάλων ενός πλήρους Ελληνικού Σχολείου, όπως της Λευκάδας, είναι τρεις) διδάσκει όλα τα μαθήματα της τάξης και, επο-μένως, από τη μελέτη της σύνθεσης του Συλλόγου Διδασκόντων δεν είναι εφικτή η διάκριση αυτού του προσανατολισμού - αυτό μας το πιστοποιεί η μελέτη του σχολικού ωρολογίου και αναλυτικού προγράμματος. Γι' αυτό, το βάρος το ρίξαμε στην ανεύρεση των στοιχείων εκείνων που δείχνουν την ποιοτική εξέλιξη του διδακτικού προσωπικού του Ελληνικού Σχολείου Λευ-κάδος. Η επεξεργασία των στοιχείων μάς δίνει τα εξής αποτελέσματα:

Στο Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος στη διαχρονία 1866-1929 υπηρέτησαν 52 διδάσκοντες. Τα γραφήματα 5 και 8 απεικονίζουν την κατανομή των ει-δικοτήτων των διδασκόντων αυτών. Το γράφημα 5 έχει ως βάση δεδομένων τον πραγματικό αριθμό των προσώπων που υπηρέτησαν και κατασκευά-στηκε για να δοθεί η σωστή εικόνα των πραγματικών μεγεθών του σχολεί-ου, κάτι που δεν γίνεται όταν δουλεύουμε μόνο με ποσοστά. Το γράφημα 8 έχει ως βάση δεδομένων την ετήσια σύνθεση του Συλλόγου Διδασκόντων του σχολείου - γι' αυτό και είναι πιο αξιόπιστο ως προς τα αιτούμενά μας. Παρά τις αναμενόμενες μικροδιαφορές, η εικόνα που προκύπτει (και από τα δύο γραφήματα, αλλά κυρίως από το 8) είναι σαφής: τη μεγάλη πλειο-ψηφία την αποτελούν οι ελληνοδιδάσκαλοι και οι φιλόλογοι και ακολουθούν με πολύ μικρότερα ποσοστά οι μαθηματικοί. Από εκεί και κάτω συνωστί-ζονται με μικρότερα ποσοστά οι θεολόγοι, οι καθηγητές των Γαλλικών, οι φυσικοί, οι γυμναστές και ο 1 καθηγητής της Ιχνογραφίας, ενώ ενός δεν

εξακριβώθηκε ούτε το όνομα. Επομένως, η γενική εικόνα της διαχρονίας αποτυπώνει τα δύο βασικά χαρακτηριστικά του σχολείου: την πρώτη θέση κατέχουν εκπαιδευτικοί με τα χαμηλότερα προσόντα, οι ελληνοδιδάσκαλοι, και ο χαρακτήρας του είναι θεωρητικός-κλασικιστικός.

Όταν όμως επιμερίσουμε τη διαχρονία 1866-1929 σε δύο χρονικά τμήμα-τα, ένα που να περιλαμβάνει το 19ο αιώνα και ένα που να περιλαμβάνει τον 20ό, αποκαλύπτονται μεγάλες διαφορές και παρατηρείται μια θεαματική με-ταβολή και στους πραγματικούς αριθμούς και στην ποσοστικοποίηση των ει-δικοτήτων κατά τον 20ό αιώνα, η οποία αποδεικνύει τη γενικότερη τάση που επικρατεί στην ελληνική εκπαίδευση για την άνοδο του μορφωτικού επιπέ-δου των διδασκόντων του Ελληνικού Σχολείου. Συγκεκριμένα:

- Τα γραφήματα 6 και 9 δείχνουν τη συντριπτική υπεροχή (σε απόλυ-τους αριθμούς και σε ποσοστά ετήσιας παρουσίας αντίστοιχα) των ελληνο-διδασκάλων και των φιλολόγων. Σύμφωνα με το γράφημα 9, οι δύο αυτές ειδικότητες καλύπτουν κατά μέσο όρο το 85% περίπου της ετήσιας σύνθε-σης του Συλλόγου Διδασκόντων στον αιώνα αυτόν. Απομένει ένα πενιχρό 15% για να κατανεμηθεί στις άλλες ειδικότητες. Υπάρχει μόνο ένας φυσι-κός και ένας μαθηματικός - ο τελευταίος υπηρετεί μόνο ένα σχολικό έτος στο γύρισμα του αιώνα, το 1899-1900. Τα γραφήματα δείχνουν ότι τα δύο βασικά χαρακτηριστικά του σχολείου, τα οποία προαναφέραμε, ισχύουν πο-λύ περισσότερο γι' αυτόν τον αιώνα.

- Αντίθετα, τον 20ό αιώνα η εικόνα αλλάζει θεαματικά, όπως φαίνεται στα γραφήματα 7 και 10: Παρατηρείται σαφής μείωση της παρουσίας των ελλη-νοδιδασκάλων και σε απόλυτους αριθμούς (από τους 16 πέφτουν στους 4117) και, κυρίως, σε ποσοστά συμμετοχής στην ετήσια σύνθεση του Συλλόγου Δι-δασκόντων (το 46,72% του γραφήματος 9 γίνεται 35,71% στο γράφημα 10) και άνοδος του ποσοστού των βασικών εκπαιδευτικών ειδικοτήτων, η πα-ρουσία των οποίων ήταν ισχνή ή ανύπαρκτη κατά τον προηγούμενο αιώνα: κατακόρυφη είναι η άνοδος των μαθηματικών και των θεολόγων, πολύ μι-κρότερη των φυσικών. Η παρουσία των φιλολόγων εξακολουθεί να είναι πο-λύ ισχυρή, αν και τα ποσοστά τους φυσιολογικά μειώνονται από τη στιγμή

117. Στο γράφημα 7 ο αριθμός 4 ανταποκρίνεται σε ποσοστό 14,81%. Αυτό, αν συ-γκριθεί με το αντίστοιχο 57,14% των ελληνοδιδασκάλων του γραφήματος 6, μπορεί να δημιουργήσει την εντύπωση ότι η παρουσία των ελληνοδιδασκάλων όχι απλώς υποχωρεί, αλλά υφίσταται καθίζηση. Δεν είναι έτσι. Απλώς, ο ελληνοδιδάσκαλος Θεοφάνης Κατω-πόδης υπερετεί αδιάλειπτα στο Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος από το 1897 ως και το 1927, με αποτέλεσμα η απόλυτη αριθμητική τιμή των ελληνοδιδασκάλων του 20ού αιώνα να εί-ναι μικρή - επομένως και η ποσοστικοποίηση του να εμφανίζει μικρή αριθμητική τιμή. Το γράφημα 10 αποκαθιστά τα πράγματα.

που αυξάνονται τα ποσοστά των προαναφερθεισών ειδικοτήτων. Εμφανίζε-ται και η ειδικότητα του γυμναστή. Το εκπαιδευτικό επίπεδο των διδασκό-ντων στο Ελληνικό Σχολείο ανεβαίνει και ο θεωρητικός-κλασικιστικός χα-ρακτήρας του σχολείου, χωρίς καθόλου να αμφισβητείται, υφίσταται ορι-σμένες αναπόφευκτες μεταβολές.

Γ. Ο ΤΟΠΟΣ Κ Α Τ Α Γ Ω Γ Η Σ ΤΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ

1. Τόπος καταγωγής των καθηγητών του Γυμνασίου Λευκάδος στη διαχρο-νία 1829-1929

Το ζητούμενο στο κεφάλαιο αυτό είναι να ανιχνευθεί η εντοπιότητα ή μη των διδασκόντων. Ομαδοποιήθηκαν οι διδάξαντες στο Γυμνάσιο Λευκάδος στη διαχρονία 1829-1929 σε τρεις κατηγορίες: τους «Λευκάδιους», τους «εκτός Λευκάδος» και τους «αλλοδαπούς». Ο διαχωρισμός έγινε είτε με βάση τα αρχειακά ευρήματα, τα οποία παραθέτω στη σχετική μελέτη μου,118 είτε, για πολλούς, από βέβαιη προσωπική γνώση του γράφοντος εί-τε, για ελάχιστους, από εκτίμηση. Και θεωρώ βέβαιο ότι, παρά τα τυχόν μι-κροσφάλματα, δεν αλλοιώνεται η γενική εικόνα.

- Το γράφημα 11 μας δείχνει ότι οι περισσότεροι από τους διδάξαντες στο Γυμνάσιο Λευκάδος στη διαχρονία 1829-1929 δεν ήταν Λευκάδιοι στην καταγωγή. Σε πραγματικούς αριθμούς οι Λευκάδιοι είναι 42 (ποσοστό 26,09%) και οι εκτός Λευκάδος 112 (ποσοστό 69,57%). Απομένουν 7 (πο-σοστό 4,35%), που κατάγονται από την αλλοδαπή και οι 6 από αυτούς119

ανήκουν στην περίοδο 1829-1866, κατά την οποία τα Επτάνησα βρίσκονται υπό την Προστασία της Μεγάλης Βρετανίας. Η ύπαρξη αυτών των καθηγη-τών τη δεδομένη χρονική περίοδο δείχνει την, ούτως ή άλλως γνωστή, επι-κοινωνία των Ιονίων Νήσων με τον ευρωπαϊκό χώρο.

Διαφορετική όμως είναι η εικόνα που μας δίνει το γράφημα 12, η βάση δεδομένων του οποίου δεν είναι ο αριθμός των διδαξάντων αλλά η ετήσια σύνθεση του Συλλόγου Διδασκόντων του Γυμνασίου και γι' αυτό μπορεί να εκφραστεί μόνο με ποσοστά: οι Λευκάδιοι γίνονται πλέον το 40% του συ-νόλου, οι εκτός Λευκάδος το 53,38% και οι αλλοδαποί το 6,58%. Η εικόνα αυτή αποδίδει πιστότερα την πραγματικότητα, διότι δείχνει το πραγματικό ποσοστό υπηρεσίας Λευκαδίων και μη Λευκαδίων στη διαχρονία, πράγμα που δεν το κάνει ο αριθμός των προσώπων που υπηρέτησαν στο σχολείο.

118. Τσερές, ό.π., passim. 119. Είναι σίγουρα οι Ροβέρτος Σάννον, Ιωάννης Σολαίρ και, κατά πάσα πιθανότητα,

οι Μάρκος Βάταγκελ, Πέτρος Βράττιτζ, Βικέντιος Ναννούντσης και Δομήνικος Ματσιά-ρης. Για περισσότερα βλ. Τσερές, ό.π., σ. 82-93.

Μπορεί, π.χ., να πέρασαν από το Γυμνάσιο 10 εκτός Λευκάδος καθηγητές, που να υπηρέτησαν από ένα χρόνο ο καθένας, και ένας Λευκάδιος να υπη-ρέτησε επί 30 χρόνια. Η ερμηνεία της μεταβολής της εικόνας, που δείχνει το γράφημα 12, είναι εύκολη: η παρουσία των εκτός Λευκάδος διδασκόντων στο σχολείο υπήρξε βραχύχρονη, ενώ η αντίστοιχη των γηγενών μακροχρό-νια, γιατί οι μεν επιδιώκουν -όπως πάντα- να μετατεθούν σε άλλο τόπο, συνήθως στο γενέθλιο, ενώ οι δεύτεροι είναι γνωστό ότι επιδιώκουν να πα-ραμείνουν. Η γενική εικόνα, πάντως, που παραμένει είναι ότι η παρουσία των καθηγητών με καταγωγή εκτός Λευκάδος είναι εντονότερη από την πα-ρουσία των Λευκαδίων.120 Με διαφορετικά λόγια: η Λευκάδα δεν φαίνεται να ανέδειξε στην περίοδο που εξετάζουμε τους διδάσκοντες που απαιτού-νταν για την επάνδρωση του Γυμνασίου της.

2. Τόπος καταγωγής των δασκάλων του Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος (1866-1929)

Η ομαδοποίηση των διδασκόντων του Ελληνικού Σχολείου έγινε ακριβώς όπως και η ομαδοποίηση των καθηγητών του Γυμνασίου. Η εικόνα που προ-κύπτει είναι ότι στο Ελληνικό Σχολείο ο αριθμός των ντόπιων και των εκτός Λευκάδος διδασκόντων είναι ο ίδιος: 25 (ποσοστό 48,08%) οι πρώτοι, 26 (ποσοστό 50%) οι δεύτεροι (γράφημα 13). Η εικόνα όμως ανατρέπεται εντελώς όταν πάρουμε ως βάση όχι τον αριθμό των ατόμων που δίδαξαν αλλά την ετήσια σύνθεση του Συλλόγου Διδασκόντων, που δείχνει το γρά-φημα 14: το ποσοστό των γηγενών ανέρχεται στο 76,92% έναντι 22,65% των εκτός Λευκάδος. Δείχνει, δηλαδή, ότι -για τους λόγους που εξηγήσαμε προηγουμένως- η παρουσία των εκτός Λευκάδος διδασκόντων στο σχολείο υπήρξε βραχύχρονη, ενώ αυτή των γηγενών μακροχρόνια και ότι, επομένως, στη διαχρονία 1866-1929 το διδακτικό προσωπικό του σχολείου αποτελού-νταν βασικά από Λευκάδιους — μια εικόνα που διαφοροποιείται αρκετά από την αντίστοιχη του Γυμνασίου. Και, αυτονόητα, η εικόνα του γραφήματος αυτού αποδίδει πιστότερα την πραγματικότητα, όπως εξηγήσαμε και για το Γυμνάσιο.

120. Ο Ροντογιάννης, προβάλλοντας στο παρελθόν την εικόνα που είχε για την πε-ρίοδο μετά το 1920, καταλήγει σε αντίθετη και λαθεμένη εκτίμηση: Ροντογιάννης, Ιστο-ρία της Νήσου Λευκάδος, ό.π., τ. Β', σ. 678.

II. ΤΟ ΜΑΘΗΤΙΚΟ ΔΥΝΑΜΙΚΟ

Α. Η ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ Τ Η Σ Μ Ε Σ Η Σ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

Τ Η Σ ΛΕΥΚΑΔΑΣ ΚΑΙ Η ΕΝΔΟΣΧΟΛΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ

(ΠΡΟΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΑΠΟΛΥΣΗ - ΑΠΟΡΡΙΨΗ - ΔΙΑΚΟΠΗ ΦΟΙΤΗΣΗΣ)

1. Η επεξεργασία των στοιχείων του μαθητικού δυναμικού της Λευκάδας α) Επί Ιονίου Κράτους: Δευτερεύον Σχολείο και Λύκειο Λευκάδος

(1829-1866) Η περίοδος του Ιονίου Κράτους πρέπει να εξεταστεί ξεχωριστά από την επόμενη περίοδο για τους δύο λόγους: Πρώτον, η Λευκάδα ανήκει σε ένα άλλο κράτος, που έχει διαφορετικό εκπαιδευτικό σύστημα από το ισχύον στην Ελλάδα: προβλέπει έναν τύπο σχολείου αντί δύο, δηλαδή τριτάξιο Ελληνικό και τετρατάξιο Γυμνάσιο. Και, δεύτερον, τα αρχειακά δεδομένα της εποχής είναι διαφορετικού τύπου από τα αντίστοιχα του τετραταξίου Γυμνασίου και, συνεπώς, επιδέχονται και διαφορετικού τύπου επεξεργασία. Δηλαδή, τα βιβλία του σχολείου τηρούνται διαφορετικά και δεν καταγρά-φουν τα ίδια ακριβώς στοιχεία. Ακόμα και τα αρχειακά δεδομένα του Δευ-τερεύοντος Σχολείου είναι διαφορετικά από τα αντίστοιχα του Λυκείου, για-τί, συν τοις άλλοις, έχει μεταβληθεί και η εσωτερική δομή του σχολείου (αριθμός τάξεων και διδακτέα μαθήματα).

Πλήρη αρχειακά δεδομένα για την εποχή του Ιονίου Κράτους, τα οποία αφορούν το θέμα μας, αρχίζουν από το σχολικό έτος 1836-37: από το έτος αυτό αρχίζει η καταγραφή των μαθητών στα μαθητολόγια και στους ελέγ-χους. Για τα σχολικά έτη Φεβρουάριος-Ιούλιος 1829, 1829-30 και 1835-36 έχουμε τη μαρτυρία του Ροντογιάννη για τον αριθμό των μαθητών. Με βά-ση λοιπόν τα δεδομένα αυτά, καταλήγουμε στις εξής διαπιστώσεις για την πρόσβαση στο σχολικό δίκτυο της δημόσιας121 μέσης εκπαίδευσης και την ενδοσχολική πορεία των μαθητών:

121. Για να σχηματίσουμε πληρέστερη εικόνα, πρέπει να έχουμε υπόψη ότι, παράλληλα με τη δημόσια εκπαίδευση, υπάρχει και ένα ισχυρό δίκτυο ιδιωτικής εκπαίδευσης. Είναι γνω-στό ότι ένα μεγάλο μέρος των γόνων της τοπικής αριστοκρατίας φοιτούσαν σε ιδιωτικά σχο-λεία ή παρακολουθούσαν κατ' οίκον μαθήματα. Βλ. Θεοτόκης, ό.π., σ. 112, Τσουκαλάς, ό.π., σ. 424, όπου επιχειρείται και συνοπτική ερμηνεία του φαινομένου, και Αλόη Σιδερή, «Η εκ-παίδευση στα Επτάνησα όπως εμφανίζεται στα πιστοποιητικά σπουδών των υποψηφίων φοι-τητών του Πανεπιστημίου της Πίζας 1842-1860», Πρακτικά ΣΤ' Διεθνούς Πανιονίου Συνεδρίου,

Πρώτη διαπίστωση: Όπως μας δείχνει το γράφημα 15, κατ' αρχάς υπάρ-χει μια έντονη ανοδική τάση, που αρχίζει από το 1829122 με την αθρόα εγ-γραφή μαθητών και -αφού επανέρχεται σε φυσιολογικά επίπεδα, μετά τον αρχικό ενθουσιασμό που προκάλεσαν η ίδρυση του Δευτερεύοντος Σχολείου και η ανάληψη της διεύθυνσής του από τον Αθανάσιο Ψαλίδα- κορυφώνε-ται το σχολικό έτος 1838-39. Τα έτη 1839-1842 η ανοδική τάση μετατρέπε-ται σε φθίνουσα, αν και ο αριθμός των εγγραφών διατηρείται σε ικανοποιη-τικά επίπεδα. Από το 1842 η στάθμη των εγγραφών εμφανίζει ραγδαία μείω-ση, που φθάνει στο έσχατο σημείο της το σχολικό έτος 1850-51. Η ανά-καμψη αρχίζει βαθμιαία από το σχολικό έτος 1851-52 και συνεχίζεται σε σταθερό ρυθμό ως την Ένωση, με κορυφαίο σημείο το σχολικό έτος 1857-58. Πάντως, η πτώση του διαστήματος 1842-1851 είναι τόσο έντονη, ώστε εξουδετερώνει τις πριν και μετά ανοδικές τάσεις και κάνει φθίνουσα τη γε-νική τάση του γραφήματος στη διαχρονία 1829-1865. Για να ολοκληρωθεί η εικόνα, πρέπει να υπενθυμίσουμε αυτό που ήδη αναφέραμε και το οποίο σαφώς προκύπτει από το Βιβλίον Γενικής Καταγραφής των ετών 1836-1853: κατά την πρώτη δεκαετία του Σχολείου, κυρίως, εγγράφονταν και πολλοί μικροϋπάλληλοι της διοίκησης, για να εξασφαλίσουν ορισμένα μορφωτικά εφόδια, σύμφωνα με σχετική απόφαση της Κυβέρνησης.123

Δεύτερη διαπίστωση: Τα γραφήματα 16 (κυρίως) και 17 για το Δευτε-ρεύον Σχολείο (1829-1857) μας πληροφορούν ότι ο αριθμός των μαθητών που παρακολουθούν τα διάφορα μαθήματα μειώνεται δραματικά από τάξη σε τάξη. Ειδικά στην τελευταία τάξη, τη Δ', ο αριθμός των μαθητών μειώνεται παρά πολύ, με εξαίρεση το μάθημα των Ελληνικών. Και μια τόσο μεγάλη μείωση δεν μπορεί να οφείλεται μόνο στον ενδοσχολικό παράγοντα της απόρριψης αλλά, κυρίως, σε εξωσχολικούς-κοινωνικούς παράγοντες. Στην ίδια διαπίστωση μας οδηγούν και τα γραφήματα 18 (κυρίως) και 19 για το Λύκειο Λευκάδος (1857-1866): Οι δυσκολίες πρόσβασης στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση δεν απαντώνται μόνο στο στάδιο της αρχικής εγγραφής, αλλά

Ζάκυνθος 23-27/9/1997, τ. Γ', Αθήνα 2002, σ. 187-203, όπου δημοσιεύονται βεβαιώσεις υπο-ψήφιων φοιτητών ότι παρακολούθησαν ιδιωτικό σχολείο ή ιδιαίτερα κατ' οίκον μαθήματα.

122. Τα δεδομένα για τα σχολικά έτη Φεβρουάριος 1829-Ιούλιος 1829, 1829-1830 και 1835-36, για τα οποία δεν υπάρχουν έλεγχοι και μαθητολόγια, τα παίρνω από τον Ροντο-γιάννη, ο οποίος τα έχει εντοπίσει από άλλες αρχειακές πηγές, μη προσιτές πλέον σε εμέ-να (Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 222, 231 και 232 αντίστοιχα). Κατά τον Ροντο-γιάννη (Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 222) το Φεβρουάριο είχαν εγγραφεί στο, έτοιμο να ανοί-ξει, Δευτερεύον Σχολείο Λευκάδος 145 μαθητές. Προφανώς η αθρόα προσέλευση οφείλε-ται στον αρχικό ενθουσιασμό και δεν φοίτησαν όλοι, αν λάβουμε υπόψη ότι το Δεκέμβριο του 1829, πάλι κατά τον Ροντογιάννη (Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 231), φοιτούσαν μόνο 67.

123. Βλ. και Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 220.

εντείνονται δραματικά και κατά τη διάρκεια της φοίτησης, βρισκόμαστε δη-λαδή μπροστά σε φαινόμενο μεγάλης ενδοσχολικής διαρροής. Αυτό επιβε-βαιώνεται από τις σημειώσεις στη στήλη «Παρατηρήσεις» του καταστίχου Βιβλίον Γενικής Καταγραφής από του 1836-37 σχ. έτους μέχρι του 1852-53 σχ. έτους (α.α. Καταλόγου του Αρχείου 80/3), στην οποία απαντούν πολλές σημειώσεις του τύπου «απεχώρησεν του σχολείου». Και είναι, επίσης, γνω-στό ότι το γεγονός αυτό δεν αποτελεί χαρακτηριστικό μόνο των σχολείων της Λευκάδας,124 αλλά είναι γενικό γνώρισμα του ελληνικού εκπαιδευτικού συ-στήματος (καλύτερα, της ελληνικής κοινωνίας) κατά την ίδια χρονική περίο-δο. Και όχι μόνο της ελληνικής, αλλά όλων των κοινωνιών όταν διανύουν τα ίδια στάδια ανάπτυξης. Να προσθέσουμε επίσης ότι το φαινόμενο συνεχίζει να υπάρχει και σήμερα, υπό εντελώς διαφορετικούς κοινωνικούς επικαθορι-σμούς, βέβαια. Μια τελευταία παρατήρηση: στα γραφήματα, που εξετάζου-με στο παρόν κεφάλαιο, το φαινόμενο της ενδοσχολικής διαρροής αποτυπώ-νεται καθαυτό -δεν απεικονίζεται η σχέση ανάμεσα στη σχολική διαρροή και στην κοινωνική προέλευση των μαθητών-, η ταξική, τελικά, φύση της σχολι-κής διαρροής. Τη σχέση αυτή θα την εξετάσουμε παρακάτω στο κεφάλαιο «Σχέση κοινωνικής προέλευσης των μαθητών και σχολικής επίδοσης».

Τρίτη διαπίστωση: Το γράφημα 20 μας δείχνει ότι, αν αθροίσουμε τον αριθ-μό των ετήσιων εγγραφών των μαθητών και τον ετήσιο αριθμό των προσελεύ-σεων στις εξετάσεις, θα διαπιστώσουμε ότι οι μαθητές που προσέρχονται στις εξετάσεις είναι πολύ λιγότεροι από αυτούς που εγγράφονται. Και αυτή η δια-πίστωση μας επιτρέπει να υπολογίσουμε ακριβέστερα τη δυνατότητα πρόσβα-σης στο σχολείο απ' ό,τι μας επιτρέπει ο αριθμός των εγγραφών, ο οποίος μας δίνει μια εικόνα πολύ καλύτερη από την πραγματική, σχεδόν πλασματική. Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγουμε είναι το ίδιο ακριβώς με το προηγούμε-νο: Πολλοί εγκαταλείπουν το σχολείο κατά τη διάρκεια της φοίτησης. Σημειώ-νουμε εδώ ότι στοιχεία συγκριτικά διαθέτουμε μόνο για το Δευτερεύον Σχολείο και όχι για το Λύκειο (1857-1866). Για το Λύκειο έχουμε μόνο εγγραφές μα-θητών και όχι επαρκή στοιχεία για την προσέλευσή τους στις εξετάσεις.

Τέταρτη διαπίστωση: Τα παραπάνω γραφήματα μας δείχνουν ότι στη συ-γκεκριμένη χρονική περίοδο και στο συγκεκριμένο τύπο σχολείου το μέγε-θος «πρόσβαση στο σχολείο» επηρεάζεται από την παράμετρο του σχολικού προγράμματος. Με άλλα λόγια, σε ορισμένα μαθήματα εγγράφονται περισ-σότεροι,125 σε άλλα λιγότεροι κ.λπ. Πρωτεύουν οι εγγραφές στα Ελληνικά

124. Για τη σχολική διαρροή γενικά βλ. Μαρία Ηλιου, Εκπαιδευτική και κοινωνική δυναμική. Πορεία, Αθήνα 1984, σ. 65-72. Η έρευνα της Ηλιου αναφέρεται όμως μόνο στη μεταπολεμική Ελλάδα.

125. Να υπενθυμίσουμε ότι οι μαθητές μπορούσαν να γραφούν, μετά από κατατακτήριες

και ακολουθούν οι εγγραφές στα Μαθηματικά και στις ξένες γλώσσες - πα-ραφωνία αποτελεί ο μεγάλος αριθμός των μαθητών του Λυκείου των εγγρα-φέντων στην Ιστορία. Η προτίμηση αυτή είναι φυσιολογική και αναμενόμε-νη: οι μαθητές προτιμούν, όπως και σήμερα, τα μαθήματα εκείνα που το σχολικό σύστημα και η ευρύτερη κοινωνία θεωρούν πιο σημαντικά για την προαγωγή και για τη μελλοντική επαγγελματική τους αποκατάσταση.

Η προσπάθεια ερμηνείας των ανωτέρω διαπιστώσεων μας οδηγεί στις κα-τωτέρω επισημάνσεις:

α) Η αρχική έκρηξη οφείλεται στον ενθουσιασμό που φυσιολογικά προξέ-νησε η ίδρυση ενός σχολείου μέσης εκπαίδευσης στη Λευκάδα, στο πλαίσιο μιας γενικότερης προσπάθειας του κράτους για τη διοργάνωση της δημό-σιας εκπαίδευσης στο σύνολο της. Είναι πειστική η άποψη του Ροντογιάν-νη126 ότι η ανάληψη της διεύθυνσης του σχολείου από τον Ψαλίδα ενίσχυσε τον ενθουσιασμό των Λευκαδίων.

β) Την πτώση των εγγραφών από το 1839-40 μέχρι το 1850-51 ο Ροντο-γιάννης την αποδίδει127 -με αξιοπρόσεκτα αλλά όχι αμάχητα επιχειρήματα-στην κακή ποιότητα του διδακτικού προσωπικού, που διέψευσε τις αρχικές προσδοκίες, αλλά και στην αδυναμία ή στην αδιαφορία των αρμόδιων κρα-τικών φορέων, γεγονός που αναγκάζει το διευθυντή του σχολείου Σπυρίδω-να Φέτση να γράψει την 7η Αυγούστου 1850 προς το «Γενικό Επιθεωρητή της Προκαταρκτικής και Δευτερευούσης Παιδείας» στην Κέρκυρα ότι... ήθε-λε είναι προτιμότερον και ωφελιμώτερον να παύσει η ενταύθα Παιδεία πα-ρά εις την οποίαν ευρίσκεται θεσιν.128 Θεωρώ ότι στους ανωτέρω λόγους πρέπει να προσθέσουμε ως ισχυρό αντικίνητρο για την πρόσβαση στο Δευ-τερεύον Σχολείο την επιβολή διδάκτρων, που προβλεπόταν μεν και από το άρθρο 24 της πράξης ΙΣΤ/31.5.1828 του Γ' Επτανησιακού Κοινοβουλίου, φαίνεται όμως ότι εφαρμόστηκε με την πράξη 34 της 6/18-5-1842 του Ζ' Κοινοβουλίου. Την επιβολή διδάκτρων —μαζί με το χαμηλό επίπεδο του δι-δακτικού προσωπικού— ως αιτία της μείωσης των μαθητών των Δευτερευό-ντων Σχολείων αναφέρει στην έκθεσή του της 16.5.1843 ο Γενικός Επιθεω-ρητής Έκτωρ Ρίκης129 - επιβολή από την οποία εξαιρέθηκαν με το νόμο Κ' του 1857 οι «παντελώς άποροι».

κτήριες εξετάσεις, σε ορισμένα μόνο μαθήματα και σε άλλα όχι. Επίσης, τα μαθήματα στα οποία εγγράφονταν δεν ήταν υποχρεωτικά της ίδιας τάξης, αλλά τα επέλεγαν ανά-λογα με το επίπεδο των γνώσεων τους.

126. Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 222. 127. Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 252. Βλ. και Θεοτόκης, ό.π., σ. 137. 128. Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 254. 129. Βλ. Θεοτόκης, ό.π., σ. 137.

γ) Η αύξηση των εγγραφών από το 1852-53, κατά τον Ροντογιάννη, συν-δέεται με την ανάληψη της διεύθυνσης του σχολείου από τον ικανό Σπυρί-δωνα Βρεττό.130 Αλλά, νομίζω, περισσότερο πρέπει να οφείλεται στο ανέβα-σμα του επιπέδου του σχολείου, στο πλαίσιο της αναβάθμισης της εκπαί-δευσης, που επιχειρήθηκε με το νόμο Κ' του 1857, και στην κατάργηση των διδάκτρων για τους «παντελώς άπορους» που προέβλεπε ο νόμος αυτός.131

δ) Για να αξιολογήσουμε καλύτερα τα δεδομένα, πρέπει να διευκρινί-σουμε ότι είναι συνηθισμένο ο αριθμός των μαθητών να αυξομειώνεται κα-τά τη διάρκεια του σχολικού έτους: οι μαθητές μπορούν να διακόπτουν, να επανέρχονται, να εγγράφονται ή να επανεγγράφονται ακόμα και τον Ιού-λιο. Τα κατάστιχα της περιόδου (τα βιβλία πρακτικών κυρίως) είναι γεμά-τα από τέτοιες εγγραφές.

β) Μετά την Ένωση: Τετρατάξιο μικτό Γυμνάσιο Λευκάδος (1866-1929) Για να είναι πληρέστερη η ανάγνωση των γραφημάτων, πρέπει να σημειώσου-με ότι το τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος είναι το μοναδικό Γυμνάσιο σε όλο το νομό και, επί πλέον, είναι το σχολείο υποδοχής των μαθητών της απέναντι ακαρνανικής ακτής, της εκτεινόμενης από τη Βόνιτσα μέχρι τον Αστακό.

Το γράφημα 21 δίνει το συνολικό αριθμό των εγγραφέντων, προαχθέ-ντων-απολυθέντων και απορριφθέντων σε κάθε σχολικό έτος, χωρίς διάκρι-ση φύλου και τάξης. Από την ανάγνωσή του μπορούμε να συμπεράνουμε:

α) Ότι η πρόσβαση (και των δύο φύλων αδιακρίτως) στο σχολείο, με βά-ση υπολογισμού την εγγραφή, ακολουθεί σταθερά ανοδική τάση με ενδιά-μεσες φυσιολογικές μειώσεις, μερικές από τις οποίες ερμηνεύονται από την ύπαρξη συγκυριακών φαινομένων (π.χ., κατά τα σχολικά έτη 1876-77 και 1877- 78 το επανιδρυθέν σχολείο λειτουργεί μόνο με τις τάξεις Α' και Β', για το σχολικό έτος 1878-79 τα στοιχεία είναι ελλιπή και το 1879-80 δεν λει-τουργεί ακόμα η Δ' τάξη), τα οποία όμως δεν μπορούν να την αλλάξουν.

β) Τη σχέση ανάμεσα στην πρόσβαση και στην προαγωγή-απόλυση ή απόρριψη των μαθητών. Υπάρχει μια σταθερή σχέση μεταξύ εγγραφέντων και προαγομένων-απολυομένων: η αύξηση των εγγραφών συνοδεύεται από ισόποση περίπου αύξηση των προαγωγών-απολύσεων. Αντίθετα, η τάση της απόρριψης δεν ακολουθεί την τάση των δύο ανωτέρω μεταβλητών και πα-ραμένει πιο ήπια. Το φαινομενικά παράδοξο αίρεται, αν παρατηρήσουμε ότι στο γράφημα λείπει (από το σύνολο των εγγραφέντων) ο αριθμός εκεί-νων που, για διάφορους λόγους, δεν προσήλθαν στις εξετάσεις και οι οποίοι, κατ' ουσίαν, είναι απορριφθέντες.

130. Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 258. 131. Βλ. και Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 268.

Την ίδια γενική ανοδική τάση της πρόσβασης δείχνει και το γράφημα 22, το οποίο μας δίνει (για τεχνικούς λόγους: εποπτικά, χωρίς αριθμούς) τον αριθμό των μαθητών που έχει εγγραφεί σε κάθε τάξη κατά σχολικό έτος - η τάση δηλαδή έχει κατανεμηθεί στις τέσσερις τάξεις του σχολείου. Το γράφη-μα δείχνει επίσης και τη σημαντική ενδοσχολική διαρροή, δηλαδή τη μείωση των μαθητών από τάξη σε τάξη, γεγονός που δείχνει ότι είναι ισχυροί οι δύο παράγοντες που την προκαλούν: ο ενδοσχολικός παράγοντας της σχολικής αποτυχίας και ο εξωσχολικός παράγοντας της εγκατάλειψης του σχολείου, ο οποίος, με τη σειρά του, οφείλεται σε σειρά οικονομικών-κοινωνικών αιτίων που επιχωριάζουν στην κοινωνία της Λευκάδας κατά την εποχή αυτή.

Το γράφημα 23 κατανέμει τη γενική τάση του γραφήματος 21 στα δύο φύλα χωρίς να λαμβάνεται υπόψη ο παράγοντας «τάξη», δηλαδή αποτυ-πώνει, ξεχωριστά και παράλληλα, τη διαχρονική εξέλιξη του συνολικού δυ-ναμικού των αρρένων και των θηλέων ξεχωριστά κατά σχολικό έτος. Η σύ-γκριση αφορά το χρονικό διάστημα μετά το σχολικό έτος 1901-02, οπότε και εμφανίζονται για πρώτη φορά εγγραφές θηλέων. Οι αριθμοί αποτυπώ-νουν την αναμενόμενη συντριπτική υπεροχή του ανδρικού μαθητικού πλη-θυσμού. Όσον αφορά την τάση, το συμπέρασμα είναι ότι οι δύο μεταβλη-τές, η εγγραφή αρρένων και η εγγραφή θηλέων, ακολουθούν τη γενική αυ-ξητική τάση της πρόσβασης και η μεταξύ τους σχέση στη διαχρονία δεν πα-ρουσιάζει έντονες αποκλίσεις. Μια λεπτομερέστερη εξέταση όμως μας πεί-θει ότι η τάση της πρόσβασης των αρρένων είναι ελαφρώς πιο ανοδική από την αντίστοιχη των θηλέων, η οποία φθάνει στη μέγιστη τιμή της το σχολι-κό έτος 1922-23: 50 θήλεις έναντι 183 αρρένων και συνόλου 233, το οποίο είναι επίσης το υψηλότερο στο τετρατάξιο Γυμνάσιο. Το γράφημα 24, πά-λι, μας δείχνει, στατικά και όχι στη διαχρονική της εξέλιξη, τη συνολική με-γάλη υπεροχή του άρρενος μαθητικού πληθυσμού στη διαχρονία 1866-1929: μόνο το 8,11% των εγγραφέντων στο διάστημα αυτό ήταν γυναίκες.

Τα γραφήματα 25, 26, 27 και 28, που αποτυπώνουν την τάση της πρό-σβασης αρρένων και θηλέων κατανεμημένη στις τέσσερις τάξεις, μας οδηγούν στο ίδιο συμπέρασμα: η τάση και των δύο μεταβλητών είναι ανοδική, δεν πα-ρουσιάζονται μεταξύ τους θεαματικές αποκλίσεις, η τάση της πρόσβασης των αρρένων είναι ελαφρώς ισχυρότερη της αντίστοιχης των θηλέων και στις τέσ-σερις τάξεις. Το τελευταίο επιτρέπει τη βάσιμη υπόθεση ότι ο παράγοντας της σχολικής αποτυχίας ή της εγκατάλειψης, ή και οι δύο ταυτοχρόνως, ασκούν ισχυρότερη πίεση στο μαθητικό δυναμικό των θηλέων παρά στων αρ-ρένων. Επί πλέον, αποτυπώνεται και εδώ η —σε απόλυτους αριθμούς- συντρι-πτική υπεροχή του ανδρικού μαθητικού πληθυσμού στο πλαίσιο κάθε τάξης.

Στα γραφήματα 29 και 30 αποτυπώνεται σε συνολικά ποσοστά η κατανο-μή των αρρένων και των θηλέων αντίστοιχα στις τέσσερις τάξεις μέσα στη δια-

διαχρονία 1901-29 - πριν το 1901 δεν υπάρχουν εγγεγραμμένες μαθήτριες στο σχο-λείο. Η κατανομή αυτή, με τη σειρά της, αποτυπώνει τα μεγάλα ποσοστά της ενδοσχολικής διαρροής γενικώς (δηλαδή, αρρένων και θηλέων συνολικά) αλλά και ειδικώς (δηλαδή, χωριστά αρρένων και θηλέων). Ως προς το τελευταίο, η κατανομή δείχνει ότι από την Α' στη Β' τάξη το συνολικό ποσοστό των διαρ-ροών των θηλέων υπήρξε ελαφρώς μεγαλύτερο, από τη Β' στη Γ ελαφρώς με-γαλύτερο το συνολικό ποσοστό των διαρροών των αρρένων, ενώ από τη F στη Δ' αισθητά μεγαλύτερο το συνολικό ποσοστό διαρροής των θηλέων. Το εύρημα αυτό συμβαδίζει με το συμπέρασμα που αποκομίσαμε από την ανάγνωση των γραφημάτων 25, 26, 27 και 28, ότι δηλαδή ο παράγοντας της σχολικής αποτυ-χίας ή της εγκατάλειψης, ή και οι δύο ταυτοχρόνως, ασκούν ισχυρότερη πίεση στο μαθητικό δυναμικό των θηλέων παρά στων αρρένων. Το ίδιο δείχνει πολύ καλά και ο επόμενος πίνακας, ο οποίος παρακολουθεί την πορεία των μαθη-τών, αρρένων και θηλέων, από την Α' ως τη Δ' τάξη, καταγράφοντας τον αριθ-μό των απωλειών και τον ποσοστιαίο υπολογισμό αυτών των απωλειών.

ΠΙΝΑΚΑΣ 1 ΤΕΤΡΑΤΑΞΙΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΛΕΥΚΑΔΟΣ, 1901-1929:

ΕΝΔΟΣΧΟΛΙΚΗ ΔΙΑΡΡΟΗ ΚΑΤΑ ΦΥΛΟ ΑΠΟ ΤΑΞΗ ΣΕ ΤΑΞΗ

ΑΡΡΕΝΕΣ ΘΗΛΕΙΣ

1901-05 28 24 20 15 13 46,42% 4 4 4 3 1 25% 1902-06 43 26 22 20 23 53,46% 0 0 0 0 0 -

1903-07 37 32 23 21 16 21,73% 0 0 0 0 0 -

1904-08 23 23 23 18 5 46,87% 0 0 0 0 0 -

1905-09 32 29 16 17 15 30,43% 0 0 0 0 0 -

1906-10 23 22 19 16 7 52,17% 0 0 0 0 0 -

1907-11 23 17 12 11 12 26,08% 0 3 2 1 2 66,66% 1908-12 23 20 18 17 6 55,88% 1 1 1 1 0 0% 1909-13 34 21 15 15 19 65,21% 2 0 0 0 2 100% 1910-14 23 19 10 8 15 20,83% 1 1 1 1 0 0% 1911-15 24 20 25 19 5 37,03% 1 1 1 1 0 0% 1912-16 27 15 19 17 10 48,38% 5 4 3 2 3 60% 1913-17 31 21 18 16 15 61,29% 2 0 0 0 2 100% 1914-18 31 20 16 12 19 61,29% 3 2 1 1 2 66,66% 1915-19 34 23 21 16 18 52,94% 4 6 2 2 2 50% 1916-20 27 24 22 23 4 14,81% 6 4 3 3 3 50% 1917-21 34 24 25 23 11 32,35% 8 5 4 4 4 50% 1918-22 34 26 24 24 10 29,41% 4 2 2 0 4 100% 1919-23 56 36 41 31 25 44,64% 12 12 7 8 4 33,33% 1920-24 31 29 29 30 1 3,22% 7 7 7 7 0 0%

Σχολ. Έτος

Τάξη A

Τάξη Β

Τάξη Γ

Τάξη Δ

Απώ-λειες

Επί τοις%

Απώ-λειες

Επί τοις%

Τάξη Τάξη Τάξη Τάξη Α Β Γ Δ

ΑΡΡΕΝΕΣ Σχολ. Τάξη Τάξη Τάξη Τάξη Απώ- Επί Τάξη Τάξη Τάξη Τάξη Απώ- Επί Έτος Α Β Γ Δ λειες τοις% Α Β Γ Δ λειες τοις% 1921-25 65 50 48 37 28 43,07% 21 18 9 7 14 66,66% 1922-26 73 54 46 52 21 28,76% 17 9 8 6 11 64,70% 1923-27 53 37 38 35 18 33,96% 17 14 14 13 4 23,52% 1924-28 45 36 37 36 9 20% 5 4 5 6 (+)1 0% 1925-29 52 45 38 40 12 23,07% 3 5 5 4 (+)1 0% 1926-29 63 56 48 0 15 23,80% 14 12 12 0 2 14,28% 1927-29 54 43 0 0 11 20,37% 4 4 0 0 0 0% 1928-29 48 0 0 0 0 - 10 0 0 0 0 -

Σύνολο 1071 792 673 569 363 151 119 93 70 1

ΘΗΛΕΙΣ

ΥΠΌΜΝΗΜΑ: 1. Κάθε γραμμή του πίνακα αποτυπώνει την πορεία της κάθε τάξης στην τετραετή διάρ-

κειά της από την Α' στη Δ' τάξη, ξεχωριστά για τους άρρενες και τις θήλεις. Π.χ., στην τετραετία 1901-1905 βλέπουμε ότι η Α' τάξη το σχολικό έτος 1901-02 είχε (καλύτερα: προσήλθαν στις εξετάσεις, διότι τα στοιχεία προέρχονται από τους Γενικούς και Ειδι-κούς Ελέγχους, στους οποίους πάντως σημειώνονται και οι για οποιονδήποτε λόγο μη προσελθόντες) 28 άρρενες, το σχολικό έτος 1902-03 η Β' τάξη είχε 24 άρρενες (από τους 28 της Α'), το σχολικό έτος 1903-04 η Γ τάξη 20 (από τους 24 της Β') και το σχο-λικό έτος 1904-05 η Δ' 15 (από τους 20 της Γ ) .

2. Δεν μας απασχόλησε ποιοι από τους μαθητές της Δ' απολύθηκαν, απορρίφθηκαν κ.λπ. 3. Όταν υπάρχουν περισσότεροι μαθητές στη Δ' από την Α' (στις τετραετίες 1924-28 και

1925-29 για τις θήλεις), αυτό σημαίνει ότι η μεν Α' τάξη αυτών των τετραετιών δεν εί-χε μεγάλες απώλειες, οι δε Β' ή Γ', ή και οι δύο, είχαν, με αποτέλεσμα στη Δ' τάξη των τετραετιών αυτών να συσσωρευτούν περισσότεροι μαθητές απ' ό,τι στην Α'.

4. Από το σχολικό έτος 1926-27 η τετραετής πορεία δεν ολοκληρώνεται, καθώς το τετρα-τάξιο Σχολείο καταργείται το 1929. Υπολογίστηκε το ποσοστό της τριετίας 1926-29 με τέρμα τη Γ ' τάξη και της διετίας 1927-29 με τέρμα τη Β' τάξη. Για το 1928-29, φυσικά, δεν μπορούσε να υπολογιστεί ποσοστό.

γ) Μετά την Ένωση: Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος Πριν προχωρήσουμε στην αποκωδικοποίηση των γραφημάτων, να υπενθυμί-σουμε ότι στη Λευκάδα, εκτός από το Ελληνικό Σχολείο της πόλης, λει-τουργούν σε κάποια διαστήματα της περιόδου 1866-1929 και τα Ελληνικά Σχολεία της Καρυάς, του Αγίου Πέτρου και της Βασιλικής. Στην απέναντι ακαρνανική ακτή Ελληνικά Σχολεία αποκτούν, αρχής γενομένης προς το τέ-λος του αιώνα, η Βόνιτσα, η Ζαβέρδα (Πάλαιρος), ο Μύτικας, ο Αστακός, η Αμφιλοχία και η Κατούνα Ξηρομέρου.

Η ανάγνωση των γραφημάτων μάς οδηγεί στις εξής διαπιστώσεις: Το γράφημα 31 μάς δίνει τη διαχρονική μεταβλητή του μαθητικού δυνα-

μικού, δηλαδή το συνολικό αριθμό των εγγραφέντων, προαχθέντων-απολυ-θέντων και απορριφθέντων σε κάθε σχολικό έτος χωρίς διάκριση φύλου ή

τάξης. Το γράφημα 31 δείχνει σχεδόν ό,τι και το αντίστοιχο γράφημα 21 για το Γυμνάσιο Λευκάδος, δηλαδή:

α) Ότι η πρόσβαση στο Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος -με βάση υπολογι-σμού την εγγραφή- ακολουθεί στη διαχρονία σταθερά ανοδική τάση με εν-διάμεσες φυσιολογικές μειώσεις, μερικές από τις οποίες ερμηνεύονται από την ύπαρξη συγκυριακών φαινομένων. Μια τέτοια περίπτωση είναι η προ-φανής κάμψη της δεκαετίας του 1890-1900, η οποία οφείλεται στη λειτουρ-γία των νέων Ελληνικών Σχολείων του Αγίου Πέτρου, της Καρυάς, της Βα-σιλικής, της Βόνιτσας, της Παλαίρου, του Μύτικα, της Κατούνας και του Αστακού, τα οποία απορροφούν έναν αριθμό μαθητών. Μια δεύτερη είναι η σύντομη κάμψη των ετών 1905-08, για την οποία δεν βρίσκω πειστική αιτία. Οι μειώσεις αυτές, πάντως, δεν μπορούν να αλλάξουν την ανοδική τάση.

β) Τη σχέση πρόσβασης και σχολικής επίδοσης, δηλαδή της προαγωγής-απόλυσης ή απόρριψης των μαθητών. Υπάρχει μια σταθερή σχέση μεταξύ εγγραφέντων και προαγομένων-απολυομένων: η αύξηση των εγγραφών συ-νοδεύεται από ισόποση περίπου αύξηση των προαγωγών-απολύσεων. Αντί-θετα, η τάση της απόρριψης δεν ακολουθεί την τάση των δύο ανωτέρω με-ταβλητών και παραμένει πιο ήπια. Το φαινομενικά παράδοξο αίρεται, αν παρατηρήσουμε ότι στο γράφημα δεν εμφανίζεται ο αριθμός εκείνων που, για διάφορους λόγους, δεν προσήλθαν στις εξετάσεις και οι οποίοι κατ' ου-σίαν είναι απορριφθέντες.

Την ίδια γενική ανοδική τάση της πρόσβασης, που δείχνει η αντίστοιχη γραμμή του ανωτέρω γραφήματος, δείχνει και το γράφημα 32 - μόνο που εδώ η τάση έχει κατανεμηθεί στις τρεις τάξεις του Σχολείου. Σημειωτέον ότι για λόγους τεχνικούς στο γράφημα δεν υπάρχουν αριθμοί. Ενδιαφέρον -και απόκλιση από το αντίστοιχο γράφημα για το Γυμνάσιο- παρουσιάζει η έντο-να ανοδική τάση της Γ τάξης, η οποία σε ορισμένες περιπτώσεις είναι ισχυ-ρότερη από την αντίστοιχη της Β' αλλά και της Γ — δηλαδή, σε αριθμούς η F τάξη έχει περισσότερους μαθητές από τη Β' και την Α'. Το εκ πρώτης όψε-ως παράδοξο ερμηνεύεται, κυρίως, από τα αρχειακά ευρήματα, τα οποία μας πληροφορούν ότι οι απορριπτόμενοι στις εισαγωγικές εξετάσεις του Γυ-μνασίου επανεγγράφονταν στη Γ' τάξη του Ελληνικού, φοιτούσαν, έδιναν κανονικά εξετάσεις και εκδιδόταν γι' αυτούς αποτέλεσμα, όπως και για τους άλλους μαθητές. Υπάρχει, επίσης, η περίπτωση -προβλεπόμενη από το νό-μο και αρκετά συνηθισμένη- κάποιοι μαθητές να γράφονται κατ' ευθείαν στη F τάξη, όπως και στη Β', κατόπιν κατατακτηρίων εξετάσεων.

Στο διάγραμμα 33 ο συνολικός (χωρίς διάκριση αρρένων και θηλέων) αριθμός των εγγραφέντων μαθητών του γραφήματος 31 (πρώτη γραμμή) κατανέμεται στα δύο φύλα γενικώς, χωρίς δηλαδή να υπολογίζεται η πα-ράμετρος «τάξη». Η σύγκριση αφορά το χρονικό διάστημα μετά το σχολικό

έτος 1899-1900, οπότε και εμφανίζονται για πρώτη φορά εγγραφές θηλέων. Οι αριθμοί αποτυπώνουν τη συντριπτική υπεροχή του ανδρικού μαθητικού πληθυσμού. Όσον αφορά την τάση, το συμπέρασμα είναι ότι οι δύο μετα-βλητές, η εγγραφή αρρένων και η εγγραφή θηλέων, ακολουθούν τη γενική τάση της πρόσβασης και η μεταξύ τους σχέση στη διαχρονία παρουσιάζε-ται ισορροπημένη, χωρίς ορατές αποκλίσεις, αντιθέτως με το Γυμνάσιο, όπου η τάση της πρόσβασης των αρρένων είναι ελαφρώς ισχυρότερη από την αντίστοιχη των θηλέων. Τη μέγιστη τιμή της τη σημειώνει το σχολικό έτος 1923-24 και δεν είναι τυχαίο ότι το προηγούμενο σχολικό έτος έχουν εγγραφεί στο σχολείο 10 μαθητές, παιδιά προσφύγων από τη Μικρά Ασία και τον Πόντο, από τα οποία τα 5 είναι κορίτσια. Και είναι αναμενόμενη αυτή η πιο ισορροπημένη σχέση των δύο μεταβλητών στο Ελληνικό Σχολείο, διότι είναι φυσικό οι αντιλήψεις που κρατούσαν τα θήλεα τέκνα μακριά από τη μέση εκπαίδευση να είναι πιο ανθεκτικές, όταν επρόκειτο για το δεύτε-ρο κύκλο της, το Γυμνάσιο, και πιο ελαστικές, όταν επρόκειτο για τον πρώ-το κύκλο της, το Ελληνικό. Τέλος, το γράφημα 34 μας δείχνει στατικά και όχι στη διαχρονική της εξέλιξη τη συνολική συντριπτική υπεροχή του άρρε-νος μαθητικού πληθυσμού στη διαχρονία 1866-1929: 88,04% έναντι 11,96%.

Τα γραφήματα 35, 36 και 37 αποτυπώνουν τη διαχρονική εξέλιξη της πρό-σβασης αρρένων και θηλέων κατανεμημένη στις τρεις τάξεις του Σχολείου — υπό άλλη διατύπωση, δείχνουν και την ενδοσχολική διαρροή κατά φύλο, διαρ-ροή που οφείλεται είτε σε εγκατάλειψη του σχολείου, δηλαδή σε εξωσχολικό-κοινωνικό αίτιο, είτε σε αποτυχία προαγωγής, δηλαδή σε ενδοσχολικό αίτιο. Τα γραφήματα μας οδηγούν στο ίδιο γενικό συμπέρασμα: οι τάσεις και των δύο μεταβλητών, δηλαδή της πρόσβασης αρρένων και της πρόσβασης θηλέων, είναι ανοδικές και δεν παρουσιάζονται μεταξύ τους ισχυρές αποκλίσεις. Αν μπούμε σε λεπτομέρειες, θα δούμε ότι η τάση πρόσβασης των θηλέων στην Α' τάξη εί-ναι ελαφρώς ισχυρότερη από την αντίστοιχη των αρρένων. Με άλλα λόγια, στη διαχρονία η σχέση εγγραφέντων αρρένων και θηλέων στο Ελληνικό Σχολείο βελτιώνεται υπέρ των θηλέων, ενώ το αντίστροφο συμβαίνει στη Β' και στη F τάξη. Αυτή η διαφορά οδηγεί αναγκαστικά στην εξής παραδοχή: ή τα κορίτσια εγκαταλείπουν ευκολότερα το σχολείο ή το ποσοστό της σχολικής τους αποτυ-χίας υπερβαίνει το αντίστοιχο των αρρένων, ή και τα δύο. Από κοινού και οι τρεις τάξεις δίνουν την ισορροπημένη σχέση που αποτυπώνει το γράφημα 33. Επί πλέον, αποτυπώνεται και στο γράφημα αυτό η αριθμητικά συντριπτική υπεροχή του άρρενος μαθητικού πληθυσμού στο πλαίσιο της κάθε τάξης.

Στα γραφήματα 38 και 39 αποτυπώνεται -στατικά και όχι στη διαχρονική της εξέλιξη- σε συνολικά ποσοστά η κατανομή των αρρένων και των θηλέων αντίστοιχα στις τρεις τάξεις μέσα στη διαχρονία 1866-1929. Η κατανομή αυ-τή, με τη σειρά της, υποδεικνύει, όπως και τα γραφήματα 35, 36 και 37, ότι

από τάξη σε τάξη υπήρξαν αξιοσημείωτες απώλειες μαθητικού δυναμικού και των δύο φύλων, οφειλόμενες είτε σε εγκατάλειψη του σχολείου είτε σε απο-τυχία προαγωγής. Ειδικότερα, υποδεικνύει ότι από την Α' στη Β' τάξη «χάθη-κε» μεγαλύτερο ποσοστό άρρενος μαθητικού δυναμικού, ενώ από τη Β' στη Γ τάξη υπήρξε μεγαλύτερο το ποσοστό των απωλειών του μαθητικού δυναμικού των θηλέων. Για να μην υπάρξει σύγχυση, η τάση που ανιχνεύσαμε κατά την ανάγνωση των γραφημάτων 35, 36 και 37 και δίνει ασθενέστερη -έναντι της αντίστοιχης των αρρένων- την τάση πρόσβασης των θηλέων στη Β' και στη Γ τάξη δεν μπορεί να συγκριθεί ευθέως με τα συμπεράσματα των παρόντων γραφημάτων, διότι τα υπό σύγκριση μεγέθη δεν είναι ομόλογα.

Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε ότι τα στοιχεία που δείχνουν την εν-δοσχολική διαρροή στο Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, σε αντίθεση με τα αντί-στοιχα στοιχεία του τετραταξίου Γυμνασίου, είναι επισφαλή και, ως εκ τού-του, και τα εξ αυτών παράγωγα συμπεράσματα πρέπει να αντιμετωπίζο-νται αναλόγως. Η επισφάλεια οφείλεται στα εξής:

- Υπάρχει η δυνατότητα εγγραφής μαθητή στη Β' ή στη Γ τάξη κατόπιν κατατακτηρίων εξετάξεων. Επομένως, οι τάξεις αυτές μπορεί να φανερώ-νουν αριθμό μαθητών μεγαλύτερο από την προηγούμενή τους τάξη. Δηλα-δή, η ενδοσχολική διαρροή δεν εμφανίζεται, καθώς την υπερκαλύπτει η αύ-ξηση αυτή. Και από την έρευνα φαίνεται ότι η κατ' οίκον διδασκαλία συ-νηθιζόταν πιο πολύ για τις μαθήτριες παρά για τους μαθητές.

- Πολλοί από τους απορριπτόμενους, όπως καθαρά φαίνεται στους Γενι-κούς Ελέγχους, στις εισαγωγικές για το Γυμνάσιο επανεγγράφονταν στη F τάξη του Ελληνικού, φοιτούσαν, έδιναν κανονικά εξετάσεις και εκδιδόταν γι' αυτούς αποτέλεσμα, όπως και για τους άλλους μαθητές. Και στα πρακτικά φαίνεται το ίδιο. Π.χ., στο πρακτικό Δ' της 28ης Σεπτεμβρίου 1892 (Βιβλίο πρακτικών του Γυμνασίου Λευκάδος 1868-1909, φ. 148ν, α.α. 37/27 του Κα-ταλόγου του Αρχείου) ορίζεται ρητώς ότι ο Σύλλογος Διδασκόντων το μαθη-τή Κωνσταντίνο Κατηφόρη, που απερρίφθη στις εισιτήριες εξετάσεις του Γυ-μνασίου, υπεχρέωσε να διακούση και πάλι τα μαθήματα εν τω Ελληνικώ Σχο-λείω. Δεν γνωρίζω βάσει ποιων διατάξεων γίνεται αυτό, αλλά είναι βέβαιο ότι αυτό συνέβαινε. Υπάρχει μάλιστα περίπτωση μαθητή, του Μεσσήνη Δη-μητρίου, που εγγράφεται τέσσερα συνεχή έτη (από το 1921 μέχρι το 1925) στη F τάξη του Ελληνικού Σχολείου, ύστερα από αντίστοιχες αποτυχίες στις εισαγωγικές του Γυμνασίου. Χωρίς να έχω καταμετρήσει ακριβώς όλες τις σχετικές περιπτώσεις, θεωρώ ότι το ποσοστό των μαθητών αυτών δεν είναι αμελητέο και ότι συντελεί στην απόκρυψη της ενδοσχολικής διαρροής.

Ο παρακάτω πίνακας, αντίστοιχος με τον παρόμοιο του τετραταξίου Γυ-μνασίου, δείχνει ακριβώς ότι δεν είναι καθόλου εύκολο να συλληφθεί η εν-δοσχολική διαρροή των μαθητών του Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος.

ΠΙΝΑΚΑΣ 2 ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΛΕΥΚΑΔΟΣ, 1898-1929:

ΕΝΔΟΣΧΟΛΙΚΗ ΔΙΑΡΡΟΗ ΚΑΤΑ ΦΥΛΟ ΑΠΟ ΤΑΞΗ ΣΕ ΤΑΞΗ

ΑΡΡΕΝΕΣ ΘΗΛΕΙΣ

Σχολ. Τάξη Τάξη Τάξη Απώ- Επί Τάξη Τάξη Τάξη Απώ- Επί Έτος Α Β Γ λείες τοις% Α Β Γ λειες τοις% 1898-1901 35 37 41 (+)6 - 7 11 10 (+3) -

1899-1902 55 46 56 (+)1 - 0 0 1 (+1) -

1900-03 28 26 43 (+)15 - 0 0 1 (+1) -

1901-04 42 35 38 (+)4 - 9 8 8 1 11,11% 1902-05 63 57 61 2 3,71% 0 10 9 (+9) -

1903-06 58 58 51 7 12,06% 0 6 0 (+6) -

1904-07 52 48 50 2 3,84% 0 0 0 0 -

1905-08 50 31 32 18 36% 0 0 0 0 -

1906-09 48 39 35 13 27,08% 0 0 1 (+1) -

1907-10 36 26 27 9 25% 0 2 3 (+3) -

1908-11 44 41 30 14 31,81 11 10 8 3 27,27% 1909-12 55 42 48 7 12,72% 9 8 9 0 0% 1910-13 51 39 41 10 19,6% 14 14 10 4 28,57% 1911-14 41 29 48 (+7) - 7 8 6 1 14,28% 1912-15 43 24 37 6 13,95% 4 6 13 (+9) -

1913-16 51 43 36 15 29,41% 7 12 8 (+1) -

1914-17 58 50 64 (+6) - 14 10 15 (+1) -

1915-18 61 59 47 14 22,95% 6 6 3 3 50% 1916-19 64 50 51 13 20,31% 18 11 12 6 33,33% 1917-20 39 44 41 (+2) - 17 18 16 1 5,88% 1918-21 40 36 46 (+6) - 14 11 17 (+3) -

1919-22 59 68 84 (+25) - 17 14 15 2 11,76% 1920-23 39 45 56 (+)17 - 14 13 11 3 21,42% 1921-24 67 73 69 (+2) - 23 26 16 7 30,43% 1922-25 64 53 72 (+8) - 25 25 17 8 32% 1923-26 51 57 64 (+13) - 23 21 20 3 13,04% 1924-27 56 78 69 (+13) - 13 10 7 6 46,15% 1925-28 61 71 67 (+6) - 28 20 19 9 32,14% 1926-29 56 66 67 (+11) - 22 17 12 10 45,45% 1927-29 57 65 0 (+8) - 12 10 0 2 16,66% 1928-29 30 0 0 0 - 20 0 0 0 -

ΣΥΝΟΛΟ

ΥΠΌΜΝΗΜΑ: 1. Κάθε γραμμή του πίνακα αποτυπώνει την πορεία της κάθε τάξης στην τριετή διάρ-

κεια της από την Α' στη F τάξη ξεχωριστά για τους άρρενες τις θήλεις. Π.χ., στην τριετία 1908-11 βλέπουμε ότι η Α' τάξη το σχολικό έτος 1908-09 είχε (καλύτερα: προ-σήλθαν στις εξετάσεις, διότι τα στοιχεία προέρχονται από τους Γενικούς και Ειδικούς Ελέγχους, στους οποίους βέβαια καταγράφονται και οι για οποιονδήποτε λόγο μη

προσελθόντες) 44 άρρενες, το σχολικό έτος 1909-10 η Β' τάξη είχε 41 άρρενες (από τους 44 της Α'), το σχολικό έτος 1910-11 η Γ τάξη 30 (από τους 41 της Β').

2. Δεν μας απασχόλησε ποιοι από τους μαθητές της Γ απολύθηκαν, απορρίφθηκαν κ.λπ. 3. Σε πολλά σχολικά έτη οι μαθητές της Β' και της Γ τάξης είναι περισσότεροι από τους

μαθητές της Α'. Εξηγήσαμε ανωτέρω αναλυτικά τους λόγους. 4. Από το σχολικό έτος 1927-28 η τριετής πορεία δεν ολοκληρώνεται, καθώς το Ελληνι-

κό Σχολείο καταργείται το 1929. Υπολογίστηκε το ποσοστό της διετίας 1927-29 με τέρ-μα τη Β' τάξη. Για το 1928-29, φυσικά, δεν μπορεί να υπολογιστεί ποσοστό.

2. Σύγκριση του μαθητικού πληθυσμού της μέσης εκπαίδευσης της Λευκά-δας με το συνολικό πληθυσμό της νήσου

Με τα γραφήματα 40, 41, 42, 43 και 44 επιχειρούμε να διευκρινίσουμε τη σχέση ανάμεσα στο μαθητικό πληθυσμό των σχολείων της μέσης εκπαίδευ-σης της Λευκάδας και στο συνολικό πληθυσμό132 του νησιού στη διαχρονία 1829-1929. Στο μαθητικό πληθυσμό δηλαδή συγκαταλέγονται οι μαθητές του ενός τύπου σχολείου μέσης εκπαίδευσης επί Ιονίου Κράτους (1829-1866) και οι μαθητές των δύο τύπων σχολείου μέσης εκπαίδευσης (Ελλη-νικού Σχολείου της πόλης και τετραταξίου Γυμνασίου) μετά την Ένωση. Δεν έχουμε στοιχεία για τα Ελληνικά Σχολεία του Αγίου Πέτρου (ιδρύθηκε το 1891 και καταργήθηκε το 1909), της Βασιλικής (λειτουργούσε από το 1885-86, σταμάτησε κάποια χρονική στιγμή, επανιδρύθηκε το 1919 και κα-ταργήθηκε το 1929) και της Καρυάς (λειτούργησε το διάστημα 1885-1991 και επανασυστήθηκε το 1927-28).133 Ως εκ τούτου, ο συνολικός μαθητικός πληθυσμός και τα εξ αυτού απορρέοντα αριθμητικά μεγέθη παρουσιάζο-νται μικρότερα απ' ό,τι είναι στην πραγματικότητα κατά το χρονικό διά-στημα 1891-1929.

132. Για τον πληθυσμό της Λευκάδας κατά την περίοδο 1829-1865 βλ. Σεβαστή Λά-ζαρη, «Δημογραφικές πληροφορίες για τη Λευκάδα (1760, 1788, 1824)», Πρακτικά Δ' Επτανησιακού Συνεδρίου, Λευκάδα (8-12 Σεπτεμβρίου 1993), Αθήνα 1996, σ. 211-215. Τα στοιχεία που δίνει η Σεβαστή Λάζαρη δεν καλύπτουν αυτή την εποχή, αλλά τα «κα-τασκεύασα», για να έχω έναν ενδεικτικό αριθμό, ξεκινώντας από τα δεδομένα του 1824 και προσθέτοντας μια ομοιόμορφη αύξηση ανά δεκαετία, ώστε να έρθει φυσιολογικά η σύμπτωση με τα στοιχεία της απογραφής του 1865 που δίνει ο Χουλιαράκης. Στοιχεία για την εποχή αυτή δίνει και ο Πάνος Ροντογιάννης, «Ο πληθυσμός της Λευκάδος από το απώτερο παρελθόν ως το 1991», Επετηρίς Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών, 8 (1995), σ. 114-118, αλλά δεν είναι σίγουρα. Τα στοιχεία αυτά διαφέρουν λίγο από αυτά που «κατασκεύασα» εγώ, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι αλλάζουν ουσιωδώς τα δεδομένα και τα εξ αυτών συμπεράσματα. Για τον πληθυσμό της Ελλάδας και της Λευκάδας (μετά την Ένωση) βλ. Μιχαήλ Χουλιαράκης, Γεωγραφική, διοικητική και πληθυσμιακή εξέλιξις της Ελλάδος, 1821-1971, Αθήνα 1974. Τα ίδια στοιχεία και στον Ροντογιάννη, «Ο πλη-θυσμός της Λευκάδος...», ό.π., σ. 119-133.

133. Βλ. Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 372.

Η σύγκριση οργανώθηκε ως εξής: από τη μια, ο συνολικός πληθυσμός του νησιού ανά δεκαετία (εκτός και αν η απογραφή του πληθυσμού έγινε σε διαφορετικό της δεκαετίας χρόνο) και, από την άλλη, το σύνολο των μα-θητών όλων των τάξεων και των δύο φύλων των σχολείων της μέσης εκ-παίδευσης της Λευκάδας το αντίστοιχο έτος - με τον περιορισμό που προ-αναφέραμε. Από τη σύγκριση προκύπτουν τα εξής:

Στα χρόνια του Ιονίου Κράτους ο αριθμός των μαθητών αυξομειώνεται, αλλά η γενική τάση του ποσοστού των μαθητών επί του συνολικού πληθυ-σμού της Λευκάδας είναι καθοδική (γράφημα 41). Ορισμένες ακραίες κα-ταστάσεις είναι συγκυριακές, δεν μεταβάλλουν τη γενική τάση και έχουν ήδη ερμηνευτεί: το υψηλό 0,78% του 1829 αντανακλά τις μαζικές εγγραφές, που ήρθαν ως αποτέλεσμα του ενθουσιασμού της ίδρυσης δημοσίου σχολεί-ου και της ανάληψης της διεύθυνσής του από τον Αθανάσιο Ψαλίδα. Το χα-μηλό 0,12% του 1849 είναι αποτέλεσμα της πολύ κακής λειτουργίας του Δευτερεύοντος Σχολείου Λευκάδος τη συγκεκριμένη περίοδο και το 0,21% του 1865 αποτυπώνει μια μεταβατική στιγμή κατά την οποία δεν υπολογί-ζονται οι μαθητές του Ελληνικού Σχολείου.

Μια δεύτερη σύγκριση μας δίνει και το γράφημα 42: Στο γράφημα αυ-τό υπολογίσαμε το μέσο όρο του πληθυσμού και του μαθητικού δυναμικού επί Ιονίου Κράτους κατά δεκαετία (1829-39, 1839-49, 1849-59, 1859-65). Έτσι, τα ποσοστά που προκύπτουν αντιπροσωπεύουν καλύτερα την πραγ-ματικότητα. Η εικόνα που απορρέει είναι η ίδια με την ανωτέρω, αλλά πιο αξιόπιστη: η τάση είναι καθοδική.

Το γράφημα 43 αποτυπώνει τη σχέση των δύο μεγεθών μετά την Ένωση. Από τη μια πλευρά, έχουμε το συνολικό πληθυσμό της Λευκάδας σύμφωνα με τις απογραφές των ετών 1865, 1870, 1879, 1889, 1896, 1907, 1920, 1928 και, από την άλλη, το σύνολο των μαθητών του Ελληνικού Σχολείου και του Γυμνασίου Λευκάδος τα ίδια χρόνια. Η τάση είναι ανοδική. Δεν κατασκευά-σαμε γράφημα αντίστοιχο του 42, γιατί κρίναμε ότι, λόγω της εμφανώς ανο-δικής τάσης, δεν χρειάζεται να καταφύγουμε στην επικουρία των μέσων όρων κατά δεκαετία. Στην πενταετία 1865-1870, βέβαια, έχουμε μείωση των μαθητών σε απόλυτους αριθμούς και, φυσικά, καθοδική τάση του ποσοστού του μαθητικού δυναμικού ως προς το συνολικό πληθυσμό του νησιού, αλλά η πτώση ερμηνεύεται εύκολα από τη συγκυρία: από τον Ιανουάριο του 1868 το Γυμνάσιο Λευκάδος έχει κλείσει και θα ανοίξει το 1876. Επομένως, το χρονικό αυτό διάστημα υπάρχουν μόνο οι μαθητές του Ελληνικού Σχολείου.

Μετά το 1870 παρατηρείται σταθερή αύξηση και του αριθμού των μα-θητών και του ποσοστού τους ως προς τον πληθυσμό του νησιού. Η αύξη-ση αυτή του αριθμού των μαθητών και του ποσοστού τους γίνεται εντονό-τερη το χρονικό διάστημα 1907-1928. Η τάση αυτή είναι ομόλογη της πα-

πανελλήνιας τάσης, η οποία, κατά το ερμηνευτικό σχήμα του Κ. Τσουκαλά,134

δείχνει ότι στην Ελλάδα το ποσοστό της φοίτησης στη μέση εκπαίδευση εί-ναι εξαιρετικά υψηλό σε σχέση με τα αντίστοιχα ποσοστά ακόμα και των ανεπτυγμένων βιομηχανικών χωρών της Ευρώπης.

3. Σύγκριση του μαθητικού πληθυσμού της μέσης εκπαίδευσης της Λευκάδας με τον αντίστοιχο μαθητικό πληθυσμό της ελληνικής επικράτειας

Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η σύγκριση του μαθητικού πληθυσμού της μέσης εκπαίδευσης και του συνολικού πληθυσμού της Λευκάδας με τα αντίστοιχα στοιχεία σε πανελλαδικό επίπεδο. Θα χρησιμοποιήσουμε ως βά-ση της σύγκρισης τα στοιχεία που παρουσιάζει ο Τσουκαλάς,135 για να τεκ-μηριώσει την άποψη ότι η «διείσδυση του σχολικού δικτύου» στην Ελλάδα -αντιθέτως προς την ευρέως διαδεδομένη αντίληψη- έγινε με πολύ γρήγο-ρους ρυθμούς, από την απελευθέρωση και εντεύθεν, και στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση και στη δευτεροβάθμια.136 Η αντιβολή των πινάκων 1 και 2, που ακολουθούν, μας οδηγεί στις εξής διαπιστώσεις:

ΠΙΝΑΚΑΣ 1 Ποσοστά των μαθητών της μέσης εκπαίδευσης επί του πληθυσμού στο σύνολο της ελληνικής επικράτειας

Έτος Σε σχέση με τον πληθυσμό

1830 0,33 1855 0,48 1878 0,70 1901 0,98 1908 -

1911 1,29 1924 -

1930 0,90 Πηγή: Τσουκαλάς, ό.π., σ. 397.

ΠΙΝΑΚΑΣ 2 Ποσοστά των μαθητών της μέσης εκπαίδευσης στη Λευκάδα επί του

συνολικού πληθυσμού της Έτος Σε σχέση με

τον πληθυσμό 1829 0,78 1839 0,62 1849 0,12 1859 0,43 1865 0,21 1879 0,52 1889 0,61 1896 0,64 1907 0,79 1920 1,26 1928 1,58

Τα ποσοστά είναι μεγαλύτερα, γιατί στοι-χεία έχω μόνο για το Ελληνικό Σχολείο της πόλης.

134. Τσουκαλάς, ό.π., σ. 397-399. 135. Τσουκαλάς, ό.π., σ. 398. 136. Τσουκαλάς, ό.π., σ. 391-495.

Πρώτον: Τα στοιχεία του Τσουκαλά (πίνακας 1) δεν συγκροτούν πλήρη σειρά, όπως τα δικά μας (πίνακας 2).

Δεύτερον: Το ποσοστό του συνολικού μαθητικού δυναμικού της μέσης εκ-παίδευσης της Λευκάδας (Γυμνασίου και Ελληνικού Σχολείου) επί του πλη-θυσμού της νήσου (πίνακας 2) αυξάνεται σταθερά -παρά τις συγκυριακές κα-θυστερήσεις- και οι ρυθμοί της αύξησης γίνονται πολύ εντονότεροι τις πρώ-τες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Τα στοιχεία στα οποία στηρίζεται το συμπέ-ρασμα είναι αξιόπιστα και εξονυχιστικά ελεγμένα - να υπενθυμίσουμε μόνο ότι δεν υπάρχουν στοιχεία για τα άλλα Ελληνικά Σχολεία του νησιού, πλην του σχολείου της πρωτεύουσας, και, ως εκ τούτου, τα εμφανιζόμενα στον πί-νακα 2 ποσοστά είναι εξ ορισμού ελαφρώς κατώτερα των πραγματικών. Αντι-θέτως, τα στοιχεία που παραθέτει ο Τσουκαλάς (πίνακας 1) δείχνουν διαφο-ρετική τάση: σταθερή αύξηση του ποσοστού του μαθητικού δυναμικού επί του συνολικού πληθυσμού της επικράτειας μέχρι το 1911, αλλά σαφέστατη υπο-χώρηση από το 1911 μέχρι το 1930. Και είναι εντυπωσιακό ότι στο πανελλή-νιο 0,90% του πίνακα 1 για το έτος 1930 αντιστοιχεί το (εξ ορισμού υποδεέ-στερο του πραγματικού) λευκαδικό 1,58% του πίνακα 2 για το έτος 1928.

Τρίτον: Ο Τσουκαλάς (πίνακας 3 - πηγή: R.A.H. Bickford-Smith, Greece under King George, Λονδίνο 1893, σ. 179) θεωρεί ότι οι μαθητές του δεύτε-ρου κύκλου της μέσης εκπαίδευσης, του Γυμνασίου δηλαδή, ήταν το 1890 27 μαθητές ανά 1.000 κατοίκους. Στο δικό μας πίνακα 4 την ίδια περίπου εποχή (1896) ο αντίστοιχος αριθμός για τη Λευκάδα είναι 2,64 μαθητές Γυ-μνασίου ανά 1.000 κατοίκους και 6,36 συνολικά μαθητές Γυμνασίου και Ελληνικού Σχολείου ανά 1.000 κατοίκους. Η διαφορά είναι χαώδης. Θεω-ρούμε ότι το 27/1.000 του Τσουκαλά δεν είναι ορθό. Και αυτό αποδεικνύε-ται από τη σύγκριση των ανωτέρω πινάκων 1 και 3, την οποία επικαλείται ο ίδιος: στον πίνακα 1 το 1878 και το 1901 σε κάθε 1.000 κατοίκους αντι-στοιχούν 7 και 9,8 μαθητές αντιστοίχως. Είναι, επομένως, απίθανο στον εν-διάμεσο χρόνο ο αριθμός αυτός να έχει φθάσει στους 27 ανά 1.000 κατοί-κους. Τα στοιχεία που παραθέτει η Πέπη Γαβαλά137 για το νομό Λακωνίας

137. Πέπη Γαβαλά, Κοινωνία και εκπαίδευση (Λακωνία, τέλη 19ου-αρχές 20ού αιώνα), Εταιρεία Λακωνικών Σπουδών, Αθήνα 2002. Τους πίνακες τους κατάρτισα ο ίδιος με βάση τα στοιχεία που παραθέτει η συγγραφέας στις σ. 315-335 (πίνακες 3 και 4, όπου συγκε-ντρώνονται τα στοιχεία του μαθητικού δυναμικού όλων των Ελληνικών Σχολείων και των Γυμνασίων του νομού). Τα αθροίσματα των πινάκων αυτών διαφέρουν ελαφρώς από τα επί μέρους ποσά από την άθροιση των οποίων προήλθαν (πίνακες 8, 13, 23, 26, 34, 36) - αλλά δεν μεταβάλλουν την εικόνα. Και τα στοιχεία της Γαβαλά δεν είναι πλήρη, γιατί δεν σώζο-νται όλα τα μαθητολόγια των σχολείων και, επομένως, οι καταγραφές του μαθητικού δυ-ναμικού υπολείπονται του πραγματικού αριθμού τους, χωρίς όμως η έλλειψη αυτή να επι-δρά σημαντικά στη συγκρότηση της πραγματικής εικόνας του μαθητικού δυναμικού.

νίας συγκροτούν μια αξιόπιστη σειρά που ενισχύει τη δική μας εκδοχή: 1%, 0,74% και 1,04% είναι το συνολικό ποσοστό των μαθητών της μέσης εκ-παίδευσης και των δύο κύκλων για τα έτη 1889, 1896 και 1907. Τα αντί-στοιχα για τη Λευκάδα είναι 0,61%, 0,64%, 0,79. Η σχέση 27 μαθητές Γυ-μνασίου ανά 1.000 κατοίκους, που υποστηρίζει ο Τσουκαλάς, φαίνεται ασύμβατη με τα στοιχεία και της Λευκάδας και της Λακωνίας. Και αν η σχέση αυτή δεν αληθεύει, τότε το ερμηνευτικό σχήμα του Τσουκαλά στο συ-γκεκριμένο σημείο χρειάζεται να διερευνηθεί εκ νέου.

ΠΙΝΑΚΑΣ 3 Μαθητές Γυμνασίου /1.000 κα-τοίκους στο σύνολο της ελληνι-κής επικράτειας

Έτος Μαθητές/1.000 κατ. 1890 27

Πηγή: Τσουκαλάς, ό.π., σ. 398.

ΠΙΝΑΚΑΣ 4 Μαθητές Γυμνασίου και Ελληνικού Σχο-λείου ανά 1.000 κατοίκους στη Λευκάδα Έτος Γυμνάσιο Γυμνάσιο + Ελληνικό Σχολείο*

1829 7,84 7,8 1839 6,2 6,2 1849 1,2 1,2 1859 4,2 4,2 1865 2,5 2,5 1870 - -

1879 1,82 5,2 1889 1,65 6,11 1896 2,64 6,36 1907 3,56 7,94 1920 5,77 12,64 1928 7,45 15,85

*Ο αριθμός αντιπροσωπεύει μόνο τους μαθητές του Ελληνικού Σχολείου της πόλης Λευκάδας.

4. Σύγκριση του μαθητικού πληθυσμού της μέσης εκπαίδευσης της Λευκά-δας με τον αντίστοιχο μαθητικό πληθυσμό άλλων γεωγραφικών περιοχών της Ελλάδας

Σε σύγκριση με άλλες περιοχές του ελληνικού χώρου, τα ποσοστά της Λευ-κάδας είναι πολύ χαμηλά, αν πάρουμε ως βάση σύγκρισης τα στοιχεία που παραθέτει ο Τσουκαλάς.138 Η σύγκριση αφορά τα έτη 1878 και 1907, για τα οποία έχουμε συγκρίσιμα στοιχεία.

138. Τσουκαλάς, ό.π., σ. 414.

ΠΙΝΑΚΑΣ 5 Αριθμός μαθητών μέσης εκπαίδευσης ανά 1.000 κατοίκους κατά νομό

Νομός 1878 1907 Νομός 1878 1907 Αττική 20 14,1 Λακωνία 5,6 13,3 Εύβοια 7,4 9,8 Κυκλάδες 9,9 9,7 Φθιώτιδα 5,5 8,2 Κέρκυρα 4,8 8 Αιτωλία 6 6,1 Κεφαλλονιά 5,3 8,9 Αχαΐα 7 12,2 Ζάκυνθος 5,6 6,7 Αρκαδία 5,2 11,8 Άρτα - 9,2 Αργολίδα 9 9,9 Λάρισα - 9,6 Μεσσηνία 6,8 14,3 Τρίκαλα - 5 Μέσος όρος 7,9 10,5

Πηγή: Τσουκαλάς, ό.π., ο. 414.

ΠΙΝΑΚΑΣ 6 Αριθμός μαθητών μέσης εκπαίδευσης ανά 1.000 κατοίκους στη Λευκάδα

Νομός 1879 1907

Λευκάδα 5,2 7,94

Τα στοιχεία των δύο πινάκων δείχνουν ότι τα ποσοστά είναι πολύ χαμηλά γενικώς στα Επτάνησα και όχι μόνο στη Λευκάδα. Αν λοιπόν δεχτούμε τα στοιχεία του πίνακα 5 ως ανταποκρινόμενα στην πραγματικότητα, πράγμα όχι αυτονόητο,139 τότε τα ποσοστά της Λευκάδας είναι κοντά στα στοιχεία των άλλων νησιών του Ιονίου - και είναι και τα δύο αρκετά κάτω από τα ποσοστά των περισσότερων άλλων (πλην Φθιώτιδας, Αιτωλίας, Άρτας, Θεσ-σαλίας) γεωγραφικών περιοχών της Ελλάδας και, φυσικά, κάτω από τον εθνικό μέσο όρο, ο οποίος προκύπτει από τα επί μέρους αυτά ποσοστά. Ο Τσουκαλάς ερμηνεύει140 την υστέρηση των Ιονίων με το επιχείρημα ότι η εγ-χώρια γαιοκτητική αριστοκρατία ποτέ δεν συμφιλιώθηκε με τη δημόσια εκ-παίδευση και έστελνε το μεγαλύτερο ποσοστό των παιδιών της στην ιδιω-τική εκπαίδευση ή τα εκπαίδευε κατ' οίκον — αυτό ίσχυε περισσότερο στην

139. Η αμφιβολία προκύπτει από τις αντιφάσεις μεταξύ των πηγών που παραθέτει ο Τσουκαλάς: π.χ. στον πίνακα 74 (σ. 414) το 1911 έχουμε 12,9 μαθητές/1.000 κατοί-κους. Στον πίνακα 78 (σ. 423) ο μέσος όρος μόνο των αρρένων μαθητών της μέσης εκ-παίδευσης για το 1911 είναι 19,96/1.000 κατοίκους. Στον πίνακα 74 ο μέσος όρος των μαθητών της μέσης εκπαίδευσης των Ιονίων Νήσων (Κέρκυρας, Κεφαλλονιάς, Ζακύνθου) για το 1991 είναι 8,56 μαθητές/1.000 κατοίκους. Στον πίνακα 78 το αντίστοιχο ποσοστό μόνο για τους άρρενες για τον ίδιο χρόνο είναι 13,46/1.000 κατοίκους.

140. Τσουκαλάς, ό.π., σ. 422-424.

Κέρκυρα και στη Ζάκυνθο, όπου το γαιοκτητικό σύστημα ήταν ισχυρότερο και πιο οργανωμένο, και λιγότερο στη Λευκάδα και στους Παξούς, όπου το σύστημα ήταν πιο χαλαρό. Θεωρώ ότι το σχήμα δεν ισχύει στην περίπτωση της Λευκάδας: επί Ιονίου Κράτους σχεδόν οι 4 στους 10 μαθητές μέσης εκ-παίδευσης αναφέρονται ως τέκνα «κτηματιών». 141 Η ερμηνεία αυτή, πά-ντως, «δένει» με το γενικότερο σχήμα του Τσουκαλά142 ότι, σε πανελλαδική κλίμακα, επιρρεπέστερο προς τη μέση εκπαίδευση είναι το κοινωνικό στρώ-μα των μικροϊδιοκτητών, διότι μέσω αυτής θα επιτύχουν τα παιδιά τους την πολυπόθητη έξοδό τους από την αγροτική ζωή και τη μετανάστευσή τους στα προνομιούχα αστικά στρώματα - μετανάστευση η οποία ταυτίζεται με την κατάληψη επαγγελμάτων που απαιτούν τίτλους μέσης εκπαίδευσης: θέ-σεις δημοσίων υπαλλήλων και ελεύθερα επαγγέλματα. Αυτός είναι ο βασι-κός λόγος —κατά τον Τσουκαλά πάντα- στον οποίο οφείλονται το υψηλό πο-σοστό της, κυριαρχούμενης από τη μικρή ιδιοκτησία, Πελοποννήσου σε μα-θητές μέσης εκπαίδευσης και το αντίστοιχο κλιμακωτά χαμηλό άλλων πε-ριοχών, στις οποίες είναι έντονη (Αιτωλία, Φθιώτιδα, Εύβοια, Επτάνησα) ή κυρίαρχη (Άρτα, Θεσσαλία) η παρουσία της μεγάλης ιδιοκτησίας.

Β. Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ Π Ρ Ο Ε Λ Ε Υ Σ Η Τ Ω Ν Μ Α Θ Η Τ Ω Ν

1. Εισαγωγικά α) Αναγκαίες διευκρινίσεις για την ομαδοποίηση των επαγγελμάτων Ο αναγνώστης αυτού του κεφαλαίου, για να εκτιμήσει σωστά τα συμπερά-σματα και τις ερμηνείες που δίνουμε, στην περίπτωση που επιχειρήσει να τα συνδέσει με την κοινωνική-επαγγελματική διαστρωμάτωση της Λευκάδας, πρέπει να τα συσχετίσει με όσα αναφέρονται παρακάτω στο κεφάλαιο «Ο τό-πος καταγωγής των μαθητών», δηλαδή να έχει υπόψη του ότι το ποσοστό των μαθητών που είναι Λευκάδιοι στην καταγωγή είναι 89,97% για την περίοδο του Ιονίου Κράτους (1829-1866), 65,86% για το τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκά-δος (1866-1929) και 84,79% για το Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος (1866-1929).

141. Η διαπίστωση προκύπτει από την ανάγνωση του γραφήματος 46, τα δεδομένα του οποίου δεν επικυρώνουν, τουλάχιστον για τη Λευκάδα, αυτό το σχήμα, παρότι και εδώ, κατά τον Ροντογιάννη, «οι πιο σημαντικές αρχοντικές οικογένειες κρατούσαν σπίτι τα παιδιά τους και τα μάθαιναν τα πρώτα γράμματα με ιδιωτικούς δασκάλους» (βλ. Ρο-ντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 220).

142. Τσουκαλάς, ό.π., διάχυτα στις σ. 397-403, 414-429 και ρητά στις σ. 421-422 και 426-427. Σε αυτή την κατεύθυνση κινείται το βιβλίο της Πέπης Γαβαλά που αναφέραμε πιο πάνω: Κοινωνία και εκπαίδευση (Λακωνία, τέλη 19ου-αρχές 20ού αιώνα). Εταιρεία Λακωνικών Σπουδών, Αθήνα 2002.

Τα στοιχεία για την καταγωγή των μαθητών υπάρχουν στα Μαθητολόγια και στους Ελέγχους, γενικούς και ειδικούς, του Σχολείου. Στα κατάστιχα αυ-τά αναγράφεται σχεδόν πάντα και το επάγγελμα του πατέρα κάτω από ποι-κίλους τίτλους (τέχνη γονέων, επιτήδευμα γονέων, επάγγελμα γονέων 143

κ.λπ.). Είναι αλήθεια ότι η αναγραφή του επαγγέλματος δεν είναι πάντα ακριβής και σε ορισμένες —σπάνιες πάντως— περιπτώσεις παραλείπεται. Η έλλειψη ακρίβειας οφείλεται στη λανθασμένη αναγραφή του επαγγέλματος, αίτιο της οποίας είναι είτε η αδιαφορία είτε η αμέλεια του γραφέα, πράγ-μα καθόλου απροσδόκητο σε μια κοινωνία της οποίας οι γραφειοκρατικές επιδόσεις, ακόμα και σήμερα, είναι ισχνές. Η λανθασμένη αναγραφή και η σπάνια απουσία εγγραφής του επαγγέλματος συνιστούν ένα πρόβλημα, αλ-λά σίγουρα πολύ μικρό: γενικώς η αναγραφή παρέχει το υλικό για να κα-ταρτιστεί μια πλήρης και αξιόπιστη σειρά, η οποία απεικονίζει τη σχέση με-ταξύ δύο σημαντικών παραμέτρων, που ενδιαφέρουν εξαιρετικά την κοινω-νιολογία της εκπαίδευσης, δηλαδή της κοινωνικής προέλευσης των μαθητών αφ' ενός και της πρόσβασης στη δημόσια εκπαίδευση και της ενδοσχολικής πορείας του μαθητή (επίδοση, ολοκλήρωση ή εγκατάλειψη της φοίτησης) αφ' ετέρου.144 Και για να έχουμε ακριβή εικόνα για την πληρότητα του αρ-χειακού υλικού, να πούμε ότι δεν υπάρχουν καθόλου στοιχεία «επαγγέλ-ματος γονέως» για τα έτη 1829-1836 και 1853-1865 του Γυμνασίου. Αντι-θέτως, στα κατάστιχα του Ελληνικού Σχολείου δεν παρατηρούνται τέτοια κενά και οι όποιες παραλείψεις είναι πρακτικά αμελητέες.

Ένα δεύτερο πρόβλημα συνιστούν η επαγγελματική πολυμέρεια και η με-γάλη επαγγελματική κινητικότητα των ανθρώπινων υποκειμένων όχι μόνο της τοπικής αλλά όλης της ελληνικής κοινωνίας, γεγονός που δυσκολεύει πο-

143. Η ορολογία είναι ενδεικτική των κοινωνικών συνθηκών και αντιλήψεων της επο-χής και του τόπου: Γονέας στην προκειμένη περίπτωση θεωρείται μόνο ο πατέρας - μό-νο αυτός έχει επάγγελμα. Η μητέρα δεν δηλούται ποτέ. Ακόμα και ο χαρακτηρισμός «ορ-φανός» δίνεται μόνο στα παιδιά που δεν έχουν πατέρα. Η μητέρα πάλι δεν υπολογίζεται.

144. Εξαιρετικό ενδιαφέρον θα είχε και ο εντοπισμός της οριζόντιας επαγγελματικής κινητικότητας, δηλαδή η παρακολούθηση της επαγγελματικής εξέλιξης των παιδιών των διαφόρων επαγγελματικών-κοινωνικών ομάδων, γιατί έτσι θα αποκαλύπτονταν οι, δια-φορετικά, αθέατες κοινωνικές διεργασίες, που συνιστούν την κοινωνική κινητικότητα και οδηγούν στο σταδιακό μετασχηματισμό των κοινωνιών. Π.χ., ο μαθητής του Ελληνικού Σχολείου κατά τα σχολικά έτη 1892-93 και 1993-94 Σπυρίδων Ζουλίνος έχει πατέρα «κτηματία». Η κόρη του, Ζουλίνου Αγγελική του Σπυρίδωνος, μαθήτρια του Ελληνικού Σχολείου από το 1916 μέχρι το 1919, έχει πατέρα «δικηγόρο». Συμπέρασμα: ο γιος του κτηματία έγινε δικηγόρος. Αυτός ο εντοπισμός μπορεί να γίνει εύκολα, γιατί ο ερευνη-τής έχει στη διάθεση του το πλήρες μητρώο μαθητών του σχολείου στο CD-ROM, που συνοδεύει αυτό το βιβλίο, και στο Διαδίκτυο.

πολύ τον ορισμό του επαγγέλματος ενός ατόμου. Με άλλα λόγια, ένα άτομο δεν έχει ένα μόνο επάγγελμα και, αν υποτεθεί ότι ένα από αυτά είναι το κύριό του, δεν το διατηρεί σε όλη τη διάρκεια της ζωής του - στην περί-πτωση μας, σε όλη τη διάρκεια της φοίτησης των παιδιών του στο σχολείο. Περί αυτού θα εξηγήσουμε αναλυτικά αμέσως παρακάτω στην ταξινόμηση των επαγγελμάτων. Και θα φανεί ότι η εικόνα της επαγγελματικής-κοινω-νικής διαστρωμάτωσης που αποτυπώνεται στα σχολικά κατάστιχα είναι, κυ-ρίως, η εικόνα που βλέπει η τότε κοινωνία μέσα από την επαγγελματική πο-λυμέρεια των υποκειμένων της145 και τη διατυπώνει στη δική της ορολογία, μια εικόνα που αποκρύπτει τις αποχρώσεις και τις διαφοροποιήσεις της και, επομένως, μας δυσκολεύει να τη μεταγράψουμε στο δικό μας κώδικα της επαγγελματικής ορολογίας. Αυτό το στοιχείο όμως δεν κλονίζει την αξιοπι-στία της σειράς: η αλλαγή των επαγγελματικών δραστηριοτήτων του γονέα αποτυπώνεται στα δεδομένα της, καθώς καταγράφουμε τα επαγγέλματα των γονέων κατ' έτος, όπως καταγράφονται στα κατάστιχα, και δεν προ-σπαθούμε να αποδώσουμε ένα επάγγελμα σε κάθε γονέα - έτσι, η εικόνα που προκύπτει είναι η πλησιέστερη προς την πραγματικότητα. 146

Ένα τρίτο πρόβλημα συνιστά η διαφοροποίηση του σημαινόμενου των δηλωτικών του επαγγέλματος όρων μέσα στη διάρκεια μίας εκατονταετίας, ιδίως των όρων «κτηματίας» και «έμπορος». Δεν είναι ίδιος ο κτηματίας της δεκαετίας 1830-1840 και της δεκαετίας 1910-1920: ο πρώτος ζει στην εποχή της ακμής της τάξης του, ο δεύτερος στο λυκόφως της. Ούτε ο έμπο-ρος της δεκαετίας 1860-1870 είναι ίδιος με τον έμπορο της δεκαετίας 1920-1930: ο πρώτος ζει στην εποχή της ακμής των «εμποροκτηματιών», ο δεύ-τερος στην εποχή της παρακμής τους και στην άνοδο μιας νέας εμπορικής τάξης, πλησιέστερης στο αστικό πρότυπο147 και απαλλαγμένης από την ομοιότητα με τους κτηματίες. Περισσότερα για το θέμα αυτό θα βρει ο αναγνώστης παρακάτω, στην επεξήγηση του κάθε επαγγελματικού όρου και στο συνοπτικό διάγραμμα, που αποσκοπεί να αποτυπώσει τη βασική δομή της λευκαδίτικης κοινωνίας στην εκατονταετία 1829-1929.

145. Π.χ., πολλοί μικροεπαγγελματίες (καφεπώλες, μπακάληδες κ.λπ.) ασχολούνται σε κάποιο βαθμό και με τη γεωργία. Ακόμα, όσο πιο παλιά πάμε, βρίσκουμε άτομα με επαγγέλματα «αστικής φύσεως», π.χ., αστυνόμος ή κλητήρας, που στα επόμενα χρόνια εμφανίζονται ως γεωργοί, προφανώς γιατί δεν υπάρχει η μονιμότητα και οι θέσεις είναι τρόπον τινά ανακλητές. Στον καταρτισμό της σειράς ακολουθήσαμε την καταγραφή των σχολικών καταστίχων: ένα άτομο μπορεί να έχει καταγραφεί με περισσότερα του ενός επαγγέλματα κατά τη διάρκεια της φοίτησης των τέκνων του.

146. Βλ. την προηγούμενη υποσημείωση. 147. Βλ. και υποσημείωση 150.

Η αναζητούμενη σχέση μεταξύ της κοινωνικής προέλευσης των μαθητών αφ' ενός και της πρόσβασης στη δημόσια εκπαίδευση και της ενδοσχολικής πορείας του μαθητή αφ' ετέρου έχει τοπική, άρα περιορισμένη σημασία. Τα δεδομένα όμως μιας τοπικής σχολικής μονάδας μπορεί να ανοίξουν ενδια-φέροντα διάλογο με τις παράλληλες χρονικά πραγματικότητες του συνολι-κού εκπαιδευτικού συστήματος ή άλλων μικρότερων εκπαιδευτικών περι-φερειών - πολύ περισσότερο που στην ελληνική βιβλιογραφία είναι πολύ λί-γες οι αξιόπιστες και πλήρεις σειρές τέτοιων στοιχείων, πάνω στις οποίες να τεκμηριώνονται ερευνητικές υποθέσεις και συμπεράσματα.148

Επειδή όμως τα επαγγέλματα των γονέων είναι παρά πολλά, προκύπτει η ανάγκη να ταξινομηθούν πρώτα σε ορισμένες βασικές κατηγορίες με βά-ση ορισμένα κριτήρια και ύστερα να υποστούν στατιστική επεξεργασία. Η ταξινόμηση αυτή έγινε ως εξής για τους γονείς των μαθητών και του Γυ-μνασίου και του Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος.

Ορφανός. Ήταν αναγκαίο να διακριθεί αυτή η κατηγορία, γιατί ο αριθ-μός των μαθητών της κατηγορίας αυτής είναι πολύ μεγάλος. Δεν καταγρά-φεται βέβαια το επάγγελμα των γονέων των ορφανών παιδιών, αλλά απο-καλύπτεται μια σημαντική πτυχή της κοινωνίας μέσα στην οποία λειτουργεί το σχολείο τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο.

Γεωργός. Οι γονείς των μαθητών για τους οποίους αναγράφεται το «γεωρ-γός» ως επάγγελμα στη συγκεκριμένη στήλη. Στην ίδια ομάδα κατατάσσο-νται ελάχιστοι που δηλώνονται «ποιμένες» ή «κτηνοτρόφοι» και 2-3 «κη-πουροί». Η ονομασία «γεωργός» αντί του «κτηματίας», «κτηματικός» ή «ιδιοκτήμων» προφανώς δεν είναι άμοιρη κοινωνικών και ιδεολογικών συ-νυποδηλώσεων: σημαίνει κατά κανόνα το μικροϊδιοκτήτη γεωργό με το μι-κρό κλήρο και τα πενιχρά μέσα, ο οποίος καλλιεργεί μόνος του τη γη του, σε αντίθεση με τον «κτηματία», ο οποίος κατά κανόνα είναι μεγαλοϊδιο-κτήτης και δεν την καλλιεργεί ο ίδιος. Ότι έτσι έχουν τα πράγματα το μαρ-τυρούν οι αρχειακές αναγραφές, που μας πληροφορούν ότι «γεωργοί» είναι κατά κανόνα οι «χωριάτες», ενώ οι γνωστές οικογένειες των «αρχόντων» είναι πάντα «κτηματίες» και ποτέ «γεωργοί». Ο κανόνας βέβαια έχει και τις εξαιρέσεις του, δημιουργώντας σκιές στην καθαρότητα της εικόνας: υπάρχουν άτομα που δηλώνονται τη μια χρονιά ως «γεωργοί» και την άλ-λοι ως «κτηματίες». 149

148. Τσουκαλάς, ό.π., σ. 414. Σε αυτή την κατεύθυνση κινείται και το προαναφερ-θέν βιβλίο της Πέπης Γαβαλά, Κοινωνία και εκπαίδευση... .

149. Για τα προβλήματα που αναφαίνονται κατά την προσπάθεια αποκωδικοποίησης των όρων «γεωργός», «κτηματίας» και, γενικότερα, κατά την αποκωδικοποίηση της επαγγελματικής ορολογίας, βλ. και Γαβαλά, ό.π., σ. 166-169.

Κτηματίας. Οι γονείς των μαθητών για τους οποίους αναγράφεται ως επάγγελμα στη συγκεκριμένη στήλη το «κτηματίας» ή «κτηματικός» ή «ιδιοκτήμων». Επίσης, κατατάσσονται λίγοι γονείς για τους οποίους ανα-γράφεται ως επάγγελμα: «γερουσιαστής», «δημογέρων», «νομοθέτης», διό-τι την περίοδο αυτή (τα επαγγέλματα αυτά αναφέρονται κυρίως τη χρονική περίοδο πριν από την Ένωση) αυτά τα πολιτικά αξιώματα τα κατείχαν άτο-μα από την τάξη των κτηματιών. Π.χ., το σχολικό έτος 1849-1850 ως επάγ-γελμα πατρός του Ξενοφώντος Βαλαωρίτη αναγράφεται «νομοθέτης». Πολ-λές φορές τα άτομα αυτά είχαν αποκτήσει τίτλο πανεπιστημιακής εκπαί-δευσης (συνήθως νομικής ή ιατρικής) και, επομένως, την επιστημονική και νομική δυνατότητα να ασκήσουν κάποιο από τα λεγόμενα «ανώτερα ελεύ-θερα επαγγέλματα». Παρά ταύτα, τα κατέταξα στους «κτηματίες», γιατί θεωρώ ότι η κοινωνική τους συνείδηση τα τοποθετούσε στο χώρο αυτό - αν ασκούσαν κάποιο από τα ανωτέρω επαγγέλματα, θα το δήλωναν και θα κα-ταγραφόταν στα σχολικά κατάστιχα. Εξ άλλου, είναι γνωστό ότι, προπαντός το 19ο αιώνα, σπούδαζαν όχι για να ασκήσουν επάγγελμα, αλλά κυρίως για λόγους κοινωνικού γοήτρου. Για τον ίδιο λόγο, εδώ κατέταξα στην ίδια κα-τηγορία τους αναγραφόμενους ως «βουλευτές» ή «δήμαρχοι». Ούτως ή άλ-λως, το ποσοστό αυτών των περιπτώσεων είναι αρκετά μικρό και τα όποια λάθη μου δεν αλλάζουν την εικόνα των πραγμάτων. Για τη διαφορά των εν-νοιών «γεωργός» και «κτηματίας» αναφερθήκαμε αναλυτικά προηγουμένως.

Έμπορος. Οι γονείς των μαθητών για τους οποίους αναγράφεται το «έμπορος» ως επάγγελμα στη συγκεκριμένη στήλη. Τι βασικά περικλείει ο όρος μπορούμε να το εικάσουμε με μεγάλες πιθανότητες επιτυχίας, έστω και αν μας διαφύγουν κάποιες δραστηριότητες: είναι οι έμποροι λαδιού και κρα-σιού, οι μεγαλομπακάληδες της αγοράς και, οπωσδήποτε, οι πολλοί ιδιοκτή-τες των «εμπορικών», των καταστημάτων που πουλούσαν υφάσματα για το ράψιμο ενδυμάτων - ας μην ξεχνάμε τα «εμποροραφεία» που πουλούσαν το ύφασμα και έραβαν και το ένδυμα. Κάτω από την ονομασία όμως αυτή στε-γάζονται και άτομα με μεγάλη οικονομική επιφάνεια και πολυσχιδείς (χρη-ματοοικονομικές, ναυτιλιακές, ενοικιάσεις κτημάτων και παντοειδών ακινή-των κ.λπ.) οικονομικές δραστηριότητες, που αποτελούσαν το δυναμικό πυ-ρήνα της εγχώριας αστικής τάξης από τα μέσα του 19ου αιώνα, οι περίφη-μοι «εμποροκτηματίες». Ας πάρουμε για παράδειγμα τη γνωστή οικογένεια των Σταματόπουλων, οι οποίοι και ποικίλες εμπορικές δραστηριότητες είχαν αναπτύξει, αλλά και τεράστια κτηματική περιουσία είχαν αποκτήσει από την επένδυση των εμπορικών τους κερδών:150 ως επάγγελμα πατρός του Αλεξίου

150. Περισσότερα για την πολύ ενδιαφέρουσα τάξη των «εμποροκτηματιών» βλ. Δή-μος Μαλακάσης, Το χρονικό των εμποροκτηματιών της Αγίας Μαύρος 1820-1920, Αθήνα

ου Σταματόπουλου το σχολικό έτος 1838-39 αναγράφεται το «έμπορος». Το ίδιο γίνεται με τον Ανδρέα Σταματόπουλο, μαθητή του Γυμνασίου το σχολι-κό έτος 1867-68. Στην ομάδα των εμπόρων κατατάσσουμε και τους γονείς ελάχιστων μαθητών, ως επάγγελμα των οποίων αναγράφονται τα: «βιβλιο-πώλης», «εμπορομεσίτης», «δερματέμπορος», «ζωέμπορος». Αλλά και στον όρο «έμπορος» ενίοτε περιλαμβάνονται επαγγέλματα που θα μπορούσαν να ταξινομηθούν σε άλλη κατηγορία. Π.χ., βρίσκουμε άτομο που τη μια σχολι-κή χρονιά αναγράφεται ως «υποδηματοποιός» και την άλλη ως «έμπορος», ενώ δεν έχει αλλάξει επάγγελμα. Όπως ανωτέρω εξηγήσαμε, τον υπολογί-ζουμε τη μια χρονιά υποδηματοποιό και την άλλη έμπορο.

Υπάλληλος. Η ομάδα αυτή είναι πιο ανομοιογενής από τις προηγούμενες. Το κριτήριο της ένταξης σε αυτή θέλησα να είναι η μισθωτή σχέση των συ-γκεκριμένων ατόμων γενικώς με το δημόσιο τομέα (συμπεριλαμβανομένων και των τραπεζών, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη αν η τράπεζα είναι κρατική ή ιδιωτική), ανεξαρτήτως αν η σχέση που τους συνδέει είναι μόνιμη, μακρό-χρονη ή παροδική, κριτήριο βέβαια εξαιρετικά δύσκολο να το ορίσει και να το ανιχνεύσει κανείς κάτω από την προβληματική ορολογία της εποχής. Έτσι, στην ομάδα αυτή συνωστίζονται επαγγέλματα πολύ ανόμοια ως προς τα άλ-λα, πλην της ύπαρξης του λώρου που τα συνδέει με το δημόσιο ταμείο (π.χ., αξιωματικοί του στρατού, διοικητικοί υπάλληλοι και δικαστικοί). Πολλά από αυτά θα τα εντάσσαμε και σήμερα χωρίς δισταγμό στο εύρος της έννοιας «υπάλληλος», ενώ για άλλα η ένταξη αυτή θα ήταν προβληματική. Και αυ-τό γιατί, για το μεγαλύτερο διάστημα της υπό εξέταση περιόδου, δεν υπάρ-χει η έννοια της μονιμότητας και της οργανικής θέσης, που αποτελούν τα κυ-ριότερα χαρακτηριστικά του δημοσίου υπαλλήλου. Δύο παραδείγματα: ως

1982, και «Η εκατονταετία 1850-1950», Πρακτικά Δ' Συνεδρίου Επτανησιακού Πολιτισμού, Αθήνα 1996, σ. 404-416. Ο Μαλακάσης μπορεί να είναι κάπως σχηματικός και δογματι-κός στην οριοθέτηση των τάξεων της λευκαδίτικης κοινωνίας στη διαχρονία 1820-1920 (άρα, πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί στις επισημάνσεις του), αλλά, από την άλλη, εί-ναι καλός γνώστης και χρήστης ενός πλούσιου συμβολαιογραφικού υλικού και, επίσης, κα-λός γνώστης της παράδοσης, μέσα στην οποία διασώζονται ενδιαφέροντες απόηχοι του παρελθόντος. Ο αναγνώστης του ανωτέρω πονήματος θα αντιληφθεί πόσο ευρύ περιεχό-μενο έχει ο όρος «έμπορος» και πόσο διαφοροποιείται στη διαχρονική του εξέλιξη, άρα πόσο ρευστός είναι. Για την ακμή και την παρακμή της ίδιας τάξης περίπου την ίδια γνώ-μη έχει και ο Πάνος Ροντογιάννης (βλ. Ροντογιάννης, Ιστορία της Νήσου Λευκάδος, ό.π., τ. Β', σ. 494, 511, 515 και 611). Στην ίδια γραμμή κινείται και ο Τριαντάφυλλος Σκλαβε-νίτης στο: «Η άνοδος των αστών στη Λευκάδα τα χρόνια της Ένωσης», Πρακτικά Επι-στημονικού Συνεδρίου, Η Ένωση της Επτανήσου με την Ελλάδα, τ. Α', Αθήνα 2005, σ. 463. Για την οικογένεια Σταματόπουλου βλ. Μαλακάσης, Το χρονικό των εμποροκτηματιών..., ό.π., και Ροντογιάννης, Ιστορία της Νήσου Λευκάδος, τ. Β', ό.π., σ. 512-516.

επάγγελμα πατρός του μαθητή του Ελληνικού Σχολείου Δεσύλλα Κωνσταντί-νου του Σπυρίδωνος τα έτη 1881-82 και 1882-83 αναγράφεται το «αστυνό-μος» και για τα επόμενα δύο έτη 1883-84 και 1884-85 το «κτηματίας». Επάγγελμα πατρός της μαθήτριας Ζαβιτσάνου Καλομοίρας του Α. για τα σχολικά έτη 1923-24 και 1924-25 αναγράφεται το «κτηματίας», ενώ για το έτος 1925-26 το «υπάλληλος». Έτσι, κάτω από τον τίτλο αυτό, με πολύ προ-βληματισμό και αναπάντητα ερωτήματα, συστέγασα επαγγέλματα τα οποία, πέραν αυτού του κοινού και σημαντικού σημείου, διαφέρουν ουσιωδώς. Στον παρακάτω πίνακα φαίνεται ποια επαγγέλματα ομαδοποιήθηκαν σε αυτή την κατηγορία. Πρέπει να προσθέσουμε ότι στην ομάδα αυτή, με βάση το δεδο-μένο κριτήριο, ανήκει οπωσδήποτε το μεγαλύτερο μέρος των εκπαιδευτικών, τους οποίους διακρίνω σε ξεχωριστή ομάδα, και ενδεχομένως οι «κληρικοί».

Ανώτερος ελεύθερος επαγγελματίας (ΑΕΕ). Οι γονείς των μαθητών που ασκούν ελεύθερο επάγγελμα, το οποίο, κατά την κοινή εκτίμηση, και οικο-νομικά προσοδοφόρο είναι και απολαμβάνει υψηλό κοινωνικό γόητρο στο πλαίσιο της συγκεκριμένης κοινωνίας. Ο μεγάλος κορμός της ομάδας αυτής αποτελείται από δικηγόρους, γιατρούς, συμβολαιογράφους και φαρμακο-ποιούς και συμπληρώνεται από τα επαγγέλματα που αναφέρονται στον πα-ρακάτω πίνακα ταξινόμησης. Και αν για τον κορμό τα πράγματα είναι σα-φή, για τη συστέγαση των υπόλοιπων επαγγελμάτων υπό την ονομασία αυ-τή υπάρχουν εύλογα ερωτηματικά και αμφιβολίες. Να προσθέσουμε ότι οι ασκούντες τα επαγγέλματα του βασικού κορμού αυτής της επαγγελματικής ομάδος είναι αρχικά και κυρίως γόνοι κτηματιών, στους οποίους —προϊόντος του χρόνου- προστίθενται οι γόνοι των ανερχόμενων αστών.

Κατώτερος ελεύθερος επαγγελματίας (ΚΕΕ). Οι γονείς των μαθητών που ασκούν ελεύθερο επάγγελμα, το οποίο, κατά την κοινή εκτίμηση, και οικονο-μικά δεν είναι το ίδιο προσοδοφόρο με τα προηγούμενα και, κυρίως, δεν απο-λαμβάνει υψηλό κοινωνικό γόητρο στο πλαίσιο της συγκεκριμένης κοινωνίας. Το κριτήριο της κατηγοριοποίησης δηλαδή είναι το εισόδημα και το κοινωνι-κό γόητρο, καμία άλλη κοινωνιολογική παράμετρος — άρα, οι επαγγελματίες αυτοί, όπως εύκολα φαίνεται και στον παρακάτω πίνακα, δεν συνιστούν απο-λύτως συμπαγές και ενιαίο κοινωνικό μόρφωμα. Η ομάδα αυτή αποτελεί ένα μεγάλο τμήμα της κοινωνίας της πόλης και ζει υπό την καταθλιπτική σκιά των κτηματιών και των αστών — σκιά της οποίας το βάρος μειώνεται με την πά-ροδο του χρόνου και, ιδίως, από τη δεύτερη δεκαετία του 20ού αιώνα.151

Κληρικός. Στην κατηγορία αυτή περιλαμβάνονται οι ιερείς.

151. Βλ. Μαλακάσης, «Η εκατονταετία...», ό.π., σ. 404 και 413, και Ροντογιάννης, Ιστορία της Νήσου Λευκάδος, τ. Β', ό.π., σ. 600-602.

Εκπαιδευτικός. Οι γονείς των μαθητών που ασκούν το επάγγελμα του εκπαιδευτικού είτε στη δημόσια εκπαίδευση (στοιχειώδη και μέση) είτε στην ιδιωτική. Αυτή η ομάδα μπορεί να ενταχθεί στην πέμπτη, δηλαδή στους υπαλλήλους, αλλά τη διέκρινα λόγω ερευνητικών αναζητήσεων ευλό-γου ενδιαφέροντος.

Ναύτης και εργάτης. Οι γονείς των μαθητών που ασκούν ένα από τα δύο αυτά επαγγέλματα. Η διάκριση της ομάδας αυτής έγινε με την επιδίωξη να φανεί αν υπάρχουν τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή -έστω και σε επίπεδο ονοματολογίας- κοινωνικά μορφώματα της μισθωτής εργασίας και δυνατό-τητα πρόσβασής τους στο εκπαιδευτικό σύστημα.

Οι πίνακες των επί μέρους επαγγελμάτων, τα οποία ομαδοποιήθηκαν στις ανωτέρω κατηγορίες, παρατίθενται μετά το «συνοπτικό διάγραμμα της δομής της κοινωνίας της Λευκάδας 1829-1929». Και είναι αναγκαίο ο ανα-γνώστης να γνωρίζει καλά και το σκεπτικό και τα δεδομένα της ομαδοποί-ησης αυτής, πριν μελετήσει τα συμπεράσματα που εξάγονται από την ανά-γνωση των σχετικών γραφημάτων.

β) Συνοπτικό διάγραμμα της δομής της κοινωνίας της Λευκάδας, 1829-1929 Στο σημείο αυτό είναι σκόπιμο να παραθέσουμε ένα σύντομο σημείωμα

για τη βασική δομή της λευκαδίτικης κοινωνίας στην εξεταζόμενη εκατο-νταετία 1829-1929, ούτως ώστε οι επί μέρους επαγγελματικές κατηγορίες να ενσωματωθούν σε ευρύτερα κοινωνικά σύνολα και να αποκαλυφθούν οι αρμοί που τις συνδέουν με αυτά.

Επί Βενετοκρατίας Επειδή τα κοινωνικά φαινόμενα χαρακτηρίζονται από τις μεγάλες και τις μεσαίες διάρκειες και λίγο επηρεάζονται από τις τομές της πολιτικής ιστο-ρίας, θα δώσουμε πρώτα μια διαγραμματική εικόνα της κοινωνίας της Λευ-κάδας κατά την εποχή της Βενετοκρατίας, αφού σημειώσουμε ότι η εικόνα αυτή αποτελεί απλώς τη στατική κάτοψη μιας κοινωνίας που δεν έμεινε στάσιμη, αλλά υπέστη πολλές αλλαγές στο χρονικό αυτό διάστημα.152

α) Η πόλη. Η κυρίαρχη τάξη είναι οι nobili, δηλαδή οι «ευγενείς» ή «άρ-χοντες» ή «αφέντες», οι οποίοι αποτελούν μια ελάχιστη μειοψηφία. Είναι

152. Για τη σκιαγράφηση της δομής της κοινωνίας της Λευκάδας επί Βενετοκρατίας βλ. Ροντογιάννης, Ιστορία της Νήσου Λευκάδος, τ. Α', ό.π., σ. 650-654. Πολύτιμες πλη-ροφορίες, ιδίως για τον αστικό κοινωνικό χώρο, Αναστασία Παπαδία-Λάλα, Ο θεσμός των αστικών κοινοτήτων στον ελληνικό χώρο κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας (13ος-18ος αιώνας). Βιβλιοθήκη του Ελληνικού Ινστιτούτου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπου-δών Βενετίας, αρ. 39, Βενετία 2004, σ. 428-454.

είτε γόνοι παλιών αρχόντων είτε ήλθαν στη Λευκάδα μαζί με τους Βενετούς, ως βοηθοί τους στην κατάκτηση του νησιού και απέκτησαν προνόμια. Η ευ-γένεια στη Λευκάδα κατά την Ενετοκρατία στηρίζεται αποκλειστικά ή κυ-ρίως στην κτηματική περιουσία. Μόνο τα μέλη της τάξης αυτής έχουν πο-λιτικά δικαιώματα και αποτελούν την προνομιούχο μειοψηφία των πολιτών (cittadini). Με την έναρξη της Βενετοκρατίας μόνο 70 οικογένειες ανήκουν στους cittadini, αλλά με την πάροδο του χρόνου το δικαίωμα αυτό το απο-κτούν περισσότεροι.153

Η δεύτερη τάξη είναι οι αστοί γενικώς. Στην τάξη αυτή και, πιο σωστά, στο ανώτερο στρώμα της ανήκουν οι έμποροι, οι οποίοι έχουν και σπίτι στην πόλη και υπολογίσιμη περιουσία στον κάμπο της πόλης. Βασικά είναι μι-κρέμποροι - το μεγάλο εμπόριο και, δη, το εξαγωγικό, βρισκόταν στα χέ-ρια των Βενετών. Δεν έχουν πολιτικά δικαιώματα, αλλά διαθέτουν κοινωνι-κό κύρος χάρη στην καλή οικονομική τους κατάσταση. Αποκαλούνται signori και επισήμως notabili.

Στο ανώτερο στρώμα της δεύτερης τάξης ανήκουν και κατέχουν εξέχου-σα θέση και ορισμένοι επιστήμονες επαγγελματίες, κυρίως γιατροί και δι-κηγόροι - δεν εξετάζεται αν είναι γόνοι κτηματιών ή εμπόρων, αρκεί να ασκούν τα συγκεκριμένα επαγγέλματα.

Ακολουθούν τα κατώτερα στρώματα της δεύτερης τάξης: οι μικροκτη-ματίες της περιοχής του κάμπου της πόλης, οι οποίοι διέμεναν στην πόλη, και οι χειρώνακτες επαγγελματίες (ξυλουργοί, χτίστες, βυρσοδέψες, μακελ-λάρηδες, πιθοποιοί, ράφτες, σανδαλοποιοί, σαπωνοποιοί, τέκτονες κ.λπ.). Όλοι αυτοί ανήκουν στα λαϊκά στρώματα, στο «πόπολο», αλλά όχι στο εξα-θλιωμένο τμήμα του.

Και στο χαμηλότερο σκαλοπάτι της αστικής κοινωνικής κλίμακας βρί-σκονται οι μικροαλιείς, οι μεταφορείς και οι χωρίς μόνιμη εργασία: είναι οι κατ' εξοχήν «μπουρανέλλοι», εξαθλιωμένοι οικονομικά και ηθικά, χωρίς κα-μιά υπόληψη.

β) Η ύπαιθρος. Στην ύπαιθρο (ιδίως στα χωριά Άγιο Πέτρο, Σύβρο, Βουρνικά και Εγκλουβή) υπάρχουν μεγαλοκτηματίες, μερικοί από τους οποίους διαμένουν και στην πόλη και αποκτούν πολιτικά δικαιώματα. Εί-ναι οι «αφέντες» της περιοχής, έχουν ισχυρούς προστάτες στο αρχοντολόι της πόλης και πολλούς κολλήγους στα κτήματά τους.

Το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της υπαίθρου, το αγροτικό «πόπο-λο», το αποτελούν οι ελεύθεροι μικροκτηματίες γεωργοί και οι κτηνοτρόφοι. Συνηθέστατα, σε μια οικογένεια άλλα μέλη της είναι κτηνοτρόφοι και άλλα

153. Ροντογιάννης, Ιστορία της Νήσου Λευκάδος,-ζ. Α', ό.π., σ. 650-652, και Παπα-δία-Λάλα, ό.π., σ. 436 και 453.

γεωργοί, όπως συμβαίνει γενικώς στα αγροτικά νοικοκυριά. Ευρισκόμενοι υπό τη σκληρή εκμετάλλευση των εγχώριων αφεντάδων και των Ενετών κυ-ριάρχων, ζουν μια ζωή εξαιρετικά επίπονη και στερημένη. Αποτελούν το πολυ-πληθέστερο στρώμα του νησιού, με ποσοστό που κυμαίνεται γύρω στο 80%.

Ένα μικρότερο μέρος του αγροτικού πληθυσμού αποτελούν οι κολλήγοι, που καλλιεργούν τα κτήματα των κτηματιών της υπαίθρου.

Χειρώνακτες επαγγελματίες στην ύπαιθρο είναι σπάνιοι αυτή την εποχή.

Επί Ιονίου Κράτους Κατά την περίοδο της Προστασίας εξακολουθεί, κατά τον Ροντογιάννη, η κοι-νωνική διαίρεση σε τάξεις σαφώς διαχωρισμένες μεταξύ τους, με νέο ενδια-φέρον στοιχείο την ενδυνάμωση της αστικής τάξης.154 Ο Ροντογιάννης καταρ-τίζει βασικά ένα πολύ γενικό κοινωνιολογικό διχοτομικό σχήμα: από τη μια, το «αρχοντολόι», δηλαδή οι μεγαλοκτηματίες και οι σύμμαχοι τους των ανω-τέρων αστικών στρωμάτων, και, από την άλλη, το «πόπολο», που περιλαμ-βάνει όλα τα άλλα κοινωνικά στρώματα και του οποίου την πολιτική και πο-λιτιστική ηγεμονία έχουν οι φωτισμένοι αστοί και, κυρίως, οι διανοούμενοι.155

Αν συγκεκριμενοποιήσουμε το γενικό αυτό σχήμα, θα προκύψει η εξής εικόνα: α) Η πόλη. Οι κτηματίες-άρχοντες, πάντα μικρή μειοψηφία, εξακολου-

θούν να είναι ισχυροί, αν και προς το τέλος της περιόδου της Προστασίας αρχίζει να κάμπτεται η ισχύς τους και να εμφανίζονται τα σημάδια της πα-ρακμής τους μπροστά στην εμφάνιση των νέων δυναμικών αστικών στρω-μάτων, που ασχολούνται με τις εμπορικές δραστηριότητες. 156

Έρχονται, ύστερα, οι «αστοί», ένα κοινωνικό στρώμα με ευρύτατα και δύσκολα καθοριζόμενα όρια και έντονες διαφοροποιήσεις στο εσωτερικό του. Στο πλαίσιο αυτού του στρώματος περιλαμβάνονται:

- Οι έμποροι: Υπό τον τίτλο αυτό στεγάζεται μια μεγάλη ποικιλία οικο-νομικών δραστηριοτήτων, όπως εξηγήσαμε παραπάνω στις «αναγκαίες δι-ευκρινίσεις για την ομαδοποίηση των επαγγελμάτων». Το πιο ισχυρό τμή-μα του είναι οι λεγόμενοι «εμποροκτηματίες», που αρχίζουν από το 1850 περίπου να γνωρίζουν τη μεγάλη τους ακμή.157

- Οι γιατροί, οι φαρμακοποιοί, οι δικηγόροι και οι συμβολαιογράφοι. Εί-ναι στη μεγάλη τους πλειοψηφία γόνοι «αρχόντων» και εμποροκτηματιών.

154. Βλ. Ροντογιάννης, Ιστορία της Νήσου Λευκάδος, τ. Β', ό.π., σ. 494 και 498. 155. Βλ. Ροντογιάννης, Ιστορία της Νήσου Λευκάδος, τ. Β', ό.π., σ. 496-502. 156. Βλ. Ροντογιάννης, Ιστορία της Νήσου Λευκάδος, τ. Β', ό.π., σ. 494, και Μαλα-

κάσης, «Η εκατονταετία...», ό.π., σ. 408-409. Ο τελευταίος τεκμηριώνει τη γνώμη του με ανέκδοτο αρχειακό συμβολαιογραφικό υλικό.

157. Βλ. ανωτέρω, υποσημείωση 150.

Επομένως, παράλληλα με την επαγγελματική τους δραστηριότητα είναι και κάτοχοι κτηματικής περιουσίας. Τους κατατάσσουμε παρά ταύτα όλους στα αστικά στρώματα -και όσους είναι γόνοι αρχόντων-, γιατί αυτό επιτάσσει η επαγγελματική τους δραστηριότητα.

- Εκτός των ανωτέρω, λίγοι επαγγελματίες που τους ομαδοποιούμε πα-ρακάτω στον πίνακα «ανώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες», με βάση το οι-κονομικό και κοινωνικό status που συνεπάγεται η επαγγελματική τους δρα-στηριότητα. Για τους επαγγελματίες αυτούς δεν γίνεται ρητή αναφορά στις βιβλιακές πηγές από τις οποίες αντλούμε, αλλά η ύπαρξή τους συνάγεται από τα αρχειακά δεδομένα.

- Ακολουθούν αυτοί που τους ονομάσαμε «κατώτεροι ελεύθεροι επαγ-γελματίες», ένα ευρύτατο φάσμα επαγγελματικών δραστηριοτήτων, τις οποίες καταγράφουμε λεπτομερώς κατωτέρω στους «Πίνακες των επαγ-γελμάτων που ομαδοποιήθηκαν».158 Αποτελούν μάλλον την πλειοψηφία του πληθυσμού της πόλης, το λαϊκό στοιχείο της, τη βάση του «popolo».

- Ακολουθούν οι «υπάλληλοι», ένα κοινωνικό μόρφωμα με εντελώς ασα-φή όρια, το οποίο αριθμητικά διαρκώς αυξάνεται. 159

- Στο τέλος της αστικής κλίμακας βρίσκονται τα πιο αδύνατα κοινωνικά στρώματα, οι μικροψαράδες, οι εποχιακοί μικρομεροκαματιάρηδες, οι άνερ-γοι - οι κατ' εξοχήν μπουρανέλλοι κατά τον Ροντογιάννη. Δεν γνωρίζω μαρ-τυρίες που να επιτρέπουν τον υπολογισμό του αριθμού τους.

β) Η ύπαιθρος. Εκτός από τους κτηματίες της πόλης, υπάρχουν, όπως και επί Βενετοκρατίας, οι κτηματίες της υπαίθρου. Οι ασχοληθέντες με την κοινωνική διαστρωμάτωση της Λευκάδος -κατ' εξοχήν ο Ροντογιάννης και παρεμπιπτόντως ο Μαλακάσης- δεν μας διαφωτίζουν καθόλου για την ύπαρξη και την αριθμητική δύναμη αυτών των κτηματιών.

Ακολουθούν οι γεωργοί, που αποτελούν το συντριπτικά μεγαλύτερο τμή-μα της υπαίθρου. Για να σχηματίσουμε καθαρότερη εικόνα της κοινωνικής δομής της Λευκάδας, πρέπει να θυμόμαστε ότι ο πληθυσμός της υπαίθρου -που στη συντριπτική του πλειοψηφία είναι οι γεωργοί- κατά το 19ο αιώνα και στην αρχή του 20ού κυμαίνεται κατά μέσο όρο γύρω στο 80% του συ-νολικού πληθυσμού της νήσου, έναντι 20% του αστικού πληθυσμού, αν και το 1824 τα αντίστοιχα ποσοστά είναι γύρω στα 72% και 28% αντιστοίχως. 160

158. Βλ. Μαλακάσης, «Η εκατονταετία...», ό.π., σ. 405. 159. Βλ. ανωτέρω στις «αναγκαίες διευκρινίσεις για την ομαδοποίηση των επαγγελ-

μάτων» την ανάλυση για την 5η ομάδα των επαγγελμάτων («Υπάλληλος»). 160. Βλ. Λάζαρη, ό.π., σ. 217-218: σύμφωνα με την απογραφή του 1824, η Λευκάδα

έχει συνολικό πληθυσμό 17.017 κατοίκους. Εξ αυτών οι 4.781 είναι οι κάτοικοι της πόλης και οι 12.236 οι κάτοικοι των χωριών: ποσοστό της πόλης 28,09%. Σύμφωνα με την

Μετά την Ένωση Ο Ροντογιάννης161 συνεχίζει το γενικό κοινωνιολογικό διχοτομικό σχήμα του: από τη μια, οι «δυνατοί» και, από την άλλη, ο «λαός», που περιλαμβάνει όλα τα άλλα κοινωνικά στρώματα και του οποίου την πολιτική και πολιτι-στική ηγεμονία έχουν οι φωτισμένοι αστοί, παρά τις πολιτικές αλλαγές με-τά την Ένωση, όπως η παραχώρηση δικαιώματος ψήφου σε όλους τους άρ-ρενες. Ας επιχειρήσουμε να εξειδικεύσουμε το γενικό αυτό σχήμα:

Οι κτηματίες-άρχοντες συνεχίζουν να υπάρχουν, αλλά η ισχύς τους στα-διακά υποχωρεί και αναγκάζονται να έρχονται σε επιγαμίες με τους ισχυ-ρούς του χρήματος, δηλαδή τους αστούς-εμποροκτηματίες. 162

α) Η πόλη. Οι αστοί παρουσιάζονται ενδυναμωμένοι και —προϊόντος του χρόνου- αυξάνονται αριθμητικά. Η κοινωνική αυτή τάξη περιλαμβάνει:

- Τους μεγαλέμπορους, οι οποίοι, όπως ήδη αναφέραμε για την περίοδο του Ιονίου Κράτους, αναπτύσσουν πολυσχιδείς οικονομικές δραστηριότητες (ναυτιλιακές, χρηματο-οικονομικές κ.λπ.), αποκτούν μεγάλη οικονομική δύ-ναμη, επενδύουν σε πάσης φύσεως ακίνητα (εξ ου ο όρος «εμποροκτημα-τίες), έρχονται σε επιγαμίες με τους «άρχοντες», ανεβαίνουν κοινωνικά και πολιτικά και γίνονται η ισχυρότερη κοινωνική ομάδα. Η παρακμή τους έρ-χεται μετά το τέλος του Α' Παγκοσμίου πολέμου.163

απογραφή του 1870, ο συνολικός πληθυσμός του νησιού ανέρχεται σε 20.862 κατοίκους. Εξ αυτών οι 2.065 είναι οι κάτοικοι της πόλης και οι 18.797 οι κάτοικοι των χωριών, ποσοστό της πόλης 9,9% (Χουλιαράκης, ό.π., σ. 47-48, και Ροντογιάννης, «Ο πληθυσμός της Λευ-κάδος...», ό.π., σ. 121). Σύμφωνα με την απογραφή του 1879, ο συνολικός πληθυσμός του νησιού ανέρχεται σε 20.862 κατοίκους. Εξ αυτών οι 4.334 είναι οι κάτοικοι της πόλης και οι 18.749 οι κάτοικοι των χωριών, ποσοστό της πόλης 18,77% (Χουλιαράκης, ό.π., σ. 81-82, και Ροντογιάννης, «Ο πληθυσμός της Λευκάδος...», ό.π., ο. 121). Για την απογραφή του 1907 τα αντίστοιχα νούμερα είναι 29.471, 5.419, 24.052, 18,39% (Χουλιαράκης, ό.π., σ. 315-316, και Ροντογιάννης, «Ο πληθυσμός της Λευκάδος...», ό.π., σ. 125-128).

161. Βλ. Ροντογιάννης, Ιστορία της Νήσου Λευκάδος, τ. Β', ό.π., σ. 600-621. Μόνο για την άνοδο των αστών στα χρόνια της Ένωσης (ουσιαστικά για το 2ο μισό του 19ου αιώ-να). Βλ. και Σκλαβενίτης, ό.π., σ. 464-463.

162. Βλ. Ροντογιάννης, Ιστορία της Νήσου Λευκάδος, τ. Β', ό.π., σ. 601, και, διεξοδι-κότερα, Μαλακάσης, «Η εκατονταετία...», ό.π., σ. 408-412, ο οποίος υποστηρίζει ότι η παρακμή τους αρχίζει από το τέλος της Αγγλοκρατίας, με την επέλαση των εμποροκτη-ματιών, και ότι κατά τις δύο πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα οδηγούνται σε πλήρη πα-ρακμή ως κοινωνική τάξη.

163. Βλ. Ροντογιάννης, Ιστορία της Νήσου Λευκάδος, τ. Β', ό.π., ρητά στις σ. 511, 513, 515, 600-1 και passim σ. 600-621, και, διεξοδικότερα, Μαλακάσης, «Η εκατονταετία...», ό.π., σ. 408-412. Ο τελευταίος αποδίδει την παρακμή τους στο φόβο «του φάσματος του λεγόμενου "σοσιαλισμού και μπολσεβικισμού" και της επερχόμενης, κατά τη φαντασία τους, παγκόσμιας κοινοκτημοσύνης», που τους ωθεί να πουλήσουν τις περιουσίες τους

- Τους πολλούς μικρέμπορους.164

- Τους επιστήμονες επαγγελματίες (γιατρούς, δικηγόρους, φαρμακοποι-ούς, συμβολαιογράφους), όπως και στην προηγούμενη περίοδο, πολλοί των οποίων δεν έχουν αστική καταγωγή αλλά είναι γόνοι αρχόντων.

- Πλην των ανωτέρω, τους επαγγελματίες τους οποίους ομαδοποιούμε μαζί με τους ανωτέρω επιστήμονες επαγγελματίες στον πίνακα «ανώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες», λόγω του οικονομικού και κοινωνικού status που συνεπάγεται η επαγγελματική τους δραστηριότητα.

- Τους υπαλλήλους,165 στους οποίους ανήκουν και οι εκπαιδευτικοί. - Το πολυπληθές στρώμα των «κατώτερων ελεύθερων επαγγελματιών»,166

στο οποίο ανήκουν και οι ανωτέρω ξεχωριστά μνημονευόμενοι μικρέμποροι. - Τους «μικροψαράδες και τη φτωχολογιά με τις προσωρινές, εποχιακές

και κάποτε ασήμαντες απασχολήσεις της και τις «δουλειές του ποδαριού»167-τους κατ' εξοχήν μπουρανέλλους.

β) Η ύπαιθρος. Όπως και στις προηγούμενες περιόδους, υπάρχουν ορι-σμένοι μεγαλοκτηματίες και, κυρίως, οι γεωργοί, η μεγάλη μάζα όχι μόνο της υπαίθρου αλλά συνολικά του νησιού, όπως εξηγήσαμε μιλώντας για τους γεωργούς της προηγούμενης περιόδου, η οποία συνεχίζει να υφίσταται σκληρή εκμετάλλευση από τους άρχοντες και τους μεγαλέμπορους.168

Κλείνοντας το συνοπτικό αυτό σημείωμα για την κοινωνική διαστρωμά-τωση της κοινωνίας της Λευκάδας, πρέπει να πούμε ότι ο κατ' εξοχήν ιστο-ρικός της Λευκάδας, ο Πάνος Ροντογιάννης, δεν στηρίζεται σε επαρκή και

«έτσι, χωρίς καμιά αιτία και χωρίς εξαναγκασμούς ή κρατικές παρεμβάσεις, μεταξύ των ετών 1917 έως τα 1927», όπως «αναδύεται από τα συμβολαιογραφικά έγγραφα... Τις πωλήσεις ακολουθούσε και η αναχώρηση των κυριάρχων από το νησί και η εγκατάστα-ση τους στην Αθήνα ή στην Ευρώπη...».

164. Βλ. Ροντογιάννης, Ιστορία της Νήσου Λευκάδος, τ. Β', ό.π, σ. 600, και Μαλακά-σης, «Η εκατονταετία...», ό.π., σ. 405 και 413.

165. Βλ. Ροντογιάννης, Ιστορία της Νήσου Λευκάδος, τ. Β', ό.π., σ. 601. 166. Βλ. Ροντογιάννης, Ιστορία της Νήσου Λευκάδος, τ. Β', ό.π., σ. 601, και Μαλα-

κάσης, «Η εκατονταετία...», ό.π., σ. 405 και 413, ο οποίος θεωρεί ότι από το κοινωνικό αυτό στρώμα προέκυψε, μετά την παρακμή των εμποροκτηματιών, από τη δεκαετία του 1920 ο ηγετικός πυρήνας της αστικής τάξης στη Λευκάδα.

167. Βλ. Ροντογιάννης, Ιστορία της Νήσου Λευκάδος, τ. Β', ό.π., σ. 601. 168. Κατά τον Μαλακάση, «Η εκατονταετία...», ό.π, σ. 415-416, η αστική τάξη της

Λευκάδας μετά το Β' Παγκόσμιο πόλεμο προέκυψε από την κάθοδο πολλών γεωργών της υπαίθρου στην πόλη, οι οποίοι με τα εμβάσματα των μεταναστευσάντων συγγενών τους αγοράζουν από μέλη αρχοντικών οικογενειών, μεγαλεμπόρων και εμποροκτηματιών πά-σης φύσεως ακίνητα -από ελαιώνες μέχρι κατοικίες-, παίρνοντας μια ιδιότυπη εκδίκηση για τα δεινά που είχαν υποστεί οι προγονοί τους από τα κοινωνικά αυτά στρώματα στο παρελθόν.

επεξεργασμένα στοιχεία για να τεκμηριώσει τις απόψεις του για την κοι-νωνική δομή της Λευκάδας στις διάφορες ιστορικές περιόδους - και δεν ήταν καθόλου εύκολο να συγκεντρώσει τότε πλήρεις και αξιόπιστες σειρές δεδομένων. Δεν σφάλλει βέβαια, γιατί είχε βαθιά γνώση όλων των παραμέ-τρων του χώρου της Λευκάδας και βρισκόταν πολύ κοντά στη ζωντανή πα-ράδοση, που του μετέφερε ενδιαφέροντες απόηχους από το παρελθόν. Τώ-ρα, όμως, με τη συγκέντρωση του «επαγγέλματος πατρός» των μαθητών για έναν ολόκληρο αιώνα έχουμε στα χέρια μας την επιθυμητή σειρά δεδο-μένων. Και ο επόμενος ιστορικός μπορεί, επεξεργάζομενος αυτά τα δεδο-μένα, να καταρτίσει μια πολύ ακριβέστερη εικόνα της κοινωνίας της Λευ-κάδας κατά το 19ο και τις τρεις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα.

ΠΙΝΑΚΕΣ ΟΜΑΔΟΠΟΙΗΜΕΝΩΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΩΝ

Ορφανός Γεωργός: Γεωργός, κηπουρός, κτηνοτρόφος, ποιμήν. Κτηματίας: Γερουσιαστής, δήμαρχος, δημογέρων, έπαρχος, ιδιοκτήμων,

κτηματίας, κτηματικός, νομοθέτης. Έμπορος: Βιβλιοπώλης, έμπορος, δερματέμπορος, ζωέμπορος, εμπορο-

μεσίτης, μεσίτης, οινέμπορος, οινομεσίτης. Υπάλληλος: Αξιωματικός, αρχαιοφύλαξ, αρχειοφύλαξ, αστυνομικός, γεω-

πόνος, γραμματεύς Δήμου, γραφεύς, δεκάρχης, δεσμοφύλαξ, διανομεύς αγροτικός, διαχειριστής δικαστής, ειρηνοδίκης, εισαγγελέας, επαγγελματίας στρατιώτης, έπαρχος, κλήτωρ, λιμενικός, πρόξενος, πρωτοκολλιστής, συμ-βοηθός στα δικαστήρια, συνταξιούχος, ταμίας, τελωνειακός, τηλεγραφικός, τραπεζικός, τραπεζίτης, υγειονόμος, υπάλληλος, υποπρόξενος, φαροφύλαξ, φαροναύτης, φύλαξ αλυκών, φύλαξ λοιμοκαθαρτηρίου, χαρτοφύλαξ.

Ανώτερος ελεύθερος επαγγελματίας: Γλύπτης, βιομήχανος, δικηγόρος, δικολάβος, επαγγελματίας, εργολάβος, εργοδηγός, εργολήπτης δημοσίων έργων, ζαχαροπλάστης, ζωγράφος, ιατρός, μεταφραστής (1895), μηχανικός, μουσικός (1895), νομικός, πλοηγός, πλοίαρχος, συμβολαιογράφος, συνήγο-ρος, υποδικηγόρος, υποθηκοφύλαξ, φαρμακοποιός, χρυσοχόος.169

Κατώτερος ελεύθερος επαγγελματίας: Αγωγεύς, αμαξηλάτης, αχθοφόρος, βαφεύς, βουτοποιός, γαλακτοπώλης, ιχθυοπώλης, κανατοπώλης, καραγωγεύς,

169. Το επάγγελμα του χρυσοχόου απολάμβανε υψηλό κοινωνικό κύρος: στα Επτά-νησα επί Ενετοκρατίας, για να πάρει κάποιος τον τίτλο του ευγενούς, έπρεπε ο πατέρας και ο παππούς του να μην ασκούν κάποιο επάγγελμα - από την απαγόρευση αυτή εξαι-ρούνταν το επάγγελμα του «χρυσικού» (καθώς και του φαρμακοπώλη και του ψιλικα-τζή). Βλ. Ροντογιάννης, Ιστορία της Νήσου Λευκάδος, τ. Α', ό.π., σ. 652.

καφεπώλης, καπνοπώλης, κηροποιός, κουρεύς, κρεοπώλης, κτίστης, λεμβούχος, λεπτουργός, λεσχιάρχης, λευκοσιδηρουργός, μάγειρος, μακελλάρης, μεταξουρ-γός, μεταπράτης, μηχανουργός, μυλωνάς, ναυπηγός, ξενοδόχος, ξυλουργός, οπλοδιορθωτής, οπλοποιός, παντοπώλης, πιθοποιός, ράπτης, σανδαλοποιός, σαπωνοποιός, σιδηρουργός, σκυτεύς, ταμπακοπώλης, τέκτων, τεχνίτης, τυπο-γράφος, φανοποιός, φουρναροποιός, φωτογράφος, ψαράς, ωρολογοποιός.

Εκπαιδευτικός: Διδάσκαλος, διδάσκαλος-ιερευς, δημοδιδάσκαλος, υποδι-δάσκαλος, ελληνοδιδάσκαλος, καθηγητής.

Κληρικός: Ιερεύς. Εργάτης και ναύτης: Εργάτης, εργατικός, ναύτης.

Για να μην υπάρχει καμία αμφιβολία για την ορθότητα της παραπάνω ομα-δοποίησης των επαγγελμάτων, κατασκευάστηκαν οι επόμενοι πίνακες. Σε αυτούς έχουν καταγραφεί τα επαγγέλματα εκείνα τα οποία κατατάσσονται σίγουρα στην οικεία επαγγελματική ομάδα. Το σύνολο των επαγγελμάτων αυτών αθροίζεται στη στήλη «Παρόν σύνολο». Παραλείπονται τα επαγγέλ-ματα εκείνα για τα οποία δεν είναι βέβαιο ότι σωστά κατατάχθηκαν στην οικεία ομάδα. Στη στήλη «Γενικό σύνολο» αθροίζεται ο αριθμός της στήλης «Παρόν σύνολο» και το άθροισμα των επαγγελμάτων που παραλείφθηκαν. Έτσι, θα φανεί ότι τα «επαγγέλματα πατρός», τα οποία είναι δύσκολο να υπαχθούν σε κάποια από τις παραπάνω επαγγελματικές ομάδες, είναι τό-σο λίγα, που καταντούν αμελητέα ποσότητα, και, επομένως, ότι η ανωτέρω ομαδοποίηση αποδίδει αρκετά ικανοποιητικά την κοινωνική διαστρωμάτω-ση του μαθητικού πληθυσμού της Λευκάδας. Δίνει επίσης και μια έμμεση αλλά έγκυρη μαρτυρία για την κοινωνική διαστρωμάτωση όλου του νησιού.

Για την ανάγνωση των πινάκων αλλά και των επόμενων γραφημάτων, πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι οι εκάστοτε αριθμοί που δείχνουν το «επάγ-γελμα πατρός» των μαθητών δηλώνουν ετήσιες εγγραφές και όχι πρόσω-πα.170 Μερικά παραδείγματα: Αν ένας μαθητής π.χ. τελειώσει κανονικά το Ελληνικό, το επάγγελμα του πατέρα του θα υπολογιστεί 3 φορές. Αν τε-λειώσει κανονικά και το Γυμνάσιο, θα υπολογιστεί 7 φορές. Αν πάλι μια οι-κογένεια έχει τέσσερα παιδιά, που τελείωσαν όλα κανονικά το Ελληνικό και το Γυμνάσιο, το επάγγελμα του γονέα θα υπολογιστεί 28 φορές. Αντιθέτως, αν ένας μαθητής τελειώσει το Ελληνικό κανονικά, γραφεί στην Α' τάξη του Γυμνασίου και ύστερα διακόψει τη φοίτηση, το επάγγελμα του γονέα του θα υπολογιστεί 4 φορές. Επομένως, είναι φανερό ότι με αυτό τον τρόπο οι

170. Αυτό εξ άλλου δηλώνεται ρητά σε κάθε πίνακα και γράφημα - δηλώνονται επί-σης και οι ελάχιστες περιπτώσεις στις οποίες ο αριθμός αντιπροσωπεύει πρόσωπα και όχι ετήσιες εγγραφές.

πίνακες και τα γραφήματα αποτυπώνουν ακριβέστερα ποιων επαγγελματι-κών ομάδων τα παιδιά έχουν καλύτερη πρόσβαση στην εκπαίδευση και λι-γότερες ενδοσχολικές διαρροές και ποιων όχι.

Α) Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος Από τις συνολικά 4.197 (αφαιρούνται οι ορφανοί) ετήσιες εγγραφές μαθη-τών, οι 4.887, το σύνολο σχεδόν, κατά την καταγραφή του επαγγέλματος του πατέρα τους στα κατάστιχα του αρχείου κατανέμονται ως εξής:

Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Αναλυτικοί πίνακες επαγγελμάτων

1. Ανώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες 2. Γεωργοί

Δικηγόρος Ιατρός Πλοίαρχος Συμβολαιογράφος Φαρμακοποιός

Παρόν σύνολο Γενικό σύνολο ΑΕΕ

3. Εκπαιδευτικοί

Δάσκαλος 222 Καθηγητής 22

Παρόν σύνολο 244 Γενικό σύνολο εκπαιδευτικών 245

4. Έμποροι

Έμπορος 653

Παρόν σύνολο 653 Γενικό σύνολο εμπόρων 661

5. Κατώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες

Αλιεύς 13 Οινοπώλης 37 Αρτοποιός 42 Παντοπώλης 16 Βαφεύς 14 Ράπτης 20 Καφεπώλης 25 Σιδηρουργός 19 Κουρεύς 8 Υποδηματοποιός 77 Κρεοπώλης Ξενοδόχος Ξυλουργός

18 18 40

Παρόν σύνολο Γενικό σύνολο ΚΕΕ

347 394

167 129 51 22 36

405 435

Γεωργός

Παρόν σύνολο Γενικό σύνολο γεωργών

707

707 707

6. Κληρικοί 7. Κτηματίες

Ιερεύς 230 Κτηματίας 982

Παρόν σύνολο Γενικό σύνολο κληρικών

230 230

Παρόν σύνολο Γενικό σύνολο κτηματιών

982 990

8. Υπάλληλοι 9. Εργάτες και ναύτες

Δικαστικός Κλητήρ + κλητήρ δικαστικός

31 55

Εργάτης + εργατικός Ναύτης + ναυτικός

18 16

Πρόξενος + υποπρόξενος Στρατιωτικός Συνταξιούχος

21 46 13

Παρόν σύνολο Γενικό σύνολο εργατών + ναυτών

34 34

Τελώνης + τελωνοφύλακας Τηλεγραφητής Τραπεζίτης Υπάλληλος

31 8

13 216

Παρόν σύνολο Γενικό σύνολο υπαλλήλων

434 469

Β ) Ελλην ικό Σχολείο Λευκάδος Από τις συνολικά 7 .408 (αφαιρούνται οι ορφανοί) ετήσιες εγγραφές μαθητών του σχολείου, οι 6 .708, το σύνολο σχεδόν, κατά την καταγραφή του επαγ-γέλματος του πατέρα τους στα κατάστιχα του αρχείου κατανέμονται ως εξής:

Ελλην ικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Αναλυτικοί π ίνακες επαγγελμάτων

1. Ανώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες 2. Γεωργοί

Δικηγόρος Ζαχαροπλάστης Ιατρός Πλοίαρχος Συμβολαιογράφος Χρυσοχόος Φαρμακοποιός

Παρόν σύνολο Γενικό σύνολο ΑΕΕ

187 21

141 97 38

9 35

528 580

Γεωργός

Παρόν σύνολο Γενικό σύνολο γεωργών

1777

1777 1778

3. Εκπαιδευτικοί 4. Έμποροι

Δάσκαλος Καθηγητής

178 43

Έμπορος Εμπορομεσίτης

1050 16

Παρόν σύνολο Γενικό σύνολο εκπαιδευτικών

221 221

Παρόν σύνολο Γενικό σύνολο εμπόρων

1066 1106

5. Κατώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες 6. Κληρικοί

Αλιεύς 119 Ιερεύς 297 Αρτοποιός Βαφεύς Καφεπώλης

157 28 66

Παρόν σύνολο Γενικό σύνολο κληρικών

297 297

Κουρεύς Κρεοπώλης Ξενοδόχος Ξυλουργός Οινοπώλης Παντοπώλης Ράπτης Σιδηρουργός Υποδηματοποιός

35 53 31

100 118

57 34 29

215

Κουρεύς Κρεοπώλης Ξενοδόχος Ξυλουργός Οινοπώλης Παντοπώλης Ράπτης Σιδηρουργός Υποδηματοποιός

35 53 31

100 118

57 34 29

215

7. Κτηματίες

Κουρεύς Κρεοπώλης Ξενοδόχος Ξυλουργός Οινοπώλης Παντοπώλης Ράπτης Σιδηρουργός Υποδηματοποιός

35 53 31

100 118

57 34 29

215 Κτηματίας 1222

Παρόν σύνολο Γενικό σύνολο ΚΕΕ

1042 1280

Παρόν σύνολο Γενικό σύνολο κτηματιών

1222 1240

8. Υπάλληλοι 9. Εργάτες και ναύτες

Αστυνομικός Δικαστικός

15 38

Εργάτης + εργατικός Ναύτης + ναυτικός

94 67

Κλητήρ + κλητήρ δικαστικός Στρατιωτικός Συνταξιούχος

104 112 30

Παρόν σύνολο 161 Γενικό σύνολο εργατών + ναυτών 161

Τελώνης + τελωνοφύλακας Τηλεγραφητής Υπάλληλος

36 20

336

Παρόν σύνολο Γενικό σύνολο υπαλλήλων

691 805

2. Η κοινωνική προέλευση των μαθητών του Γυμνασίου (και των δύο φύλων αδιακρίτως) συνολικά στη διαχρονία 1829-1929

Κατ' αρχάς, θα εξετάσουμε την κοινωνική προέλευση των μαθητών συνολι-κά στο διάστημα αυτό. Η προέλευση φαίνεται στο γράφημα 45, που απο-τυπώνει τα ποσοστά των ετήσιων εγγραφών του «επαγγέλματος πατρός» στη διαχρονία 1829-1929. Παρατηρούμε ότι, αν αφαιρέσουμε το 17,86% των ορφανών,171 το υπόλοιπο 82,14% κατανέμεται με τρόπο που μας οδηγεί στις εξής βάσιμες διαπιστώσεις:

Η πρώτη έμμεση172 αλλά σαφής διαπίστωση είναι ότι υπερτερούν εμφα-νώς τα κοινωνικά-επαγγελματικά εκείνα στρώματα που ζουν, αποκλειστικά ή κυρίως ή σε ικανοποιητικό ποσοστό, σε αστικό περιβάλλον (στην πόλη της Λευκάδας, δηλαδή) σε βάρος των στρωμάτων που ζουν, αποκλειστικά ή κυ-ρίως, εκτός πόλης. Τα παιδιά αυτών που ανήκουν στην πρώτη ομάδα173

(έμποροι, υπάλληλοι, εκπαιδευτικοί, ανώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες, κατώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες, κληρικοί εν μέρει και το μεγάλο μέρος των κτηματιών) αποτελούν τη συντριπτική πλειοψηφία των μαθητών του Γυ-μνασίου Λευκάδος κατά το χρονικό αυτό διάστημα.

Η ανωτέρω διάκριση μέχρι ενός βαθμού θα μπορούσε να θεωρηθεί και διάκριση αγροτικού και αστικού στοιχείου, με όλες τις αναγκαίες προεκτά-σεις που αυτή συνεπάγεται. Αλλά μόνο μέχρι ενός βαθμού: στον αστικό πό-λο του σχήματος χωράνε εύκολα οι υπάλληλοι, οι πολλοί έμποροι, οι περισ-σότεροι επαγγελματίες και οι εκπαιδευτικοί της μέσης εκπαίδευσης, αλλά πολλοί κτηματίες πρέπει να περάσουν στον άλλο πόλο μαζί με τους γεωρ-γούς - άρα, το σχήμα δεν είναι άρτιο, αν και φαίνεται πειστικό. Δεν έχουμε

171. Εδώ δημιουργείται ένα δυσεπίλυτο μεθοδολογικό πρόβλημα: αν κατανείμουμε το ποσοστό των ορφανών στις διάφορες επαγγελματικές ομάδες -ή ισόποσα ή ανάλογα με το ποσοστά της καθεμίας-, πιθανότατα θα υποπέσουμε σε σφάλμα, διότι θα αγνοή-σουμε την κρίσιμη σχέση ανάμεσα στη θνησιμότητα των ανθρώπων και στην κοινωνική τους θέση (θέση που βρίσκεται σε στενή σχέση με το επάγγελμα που ασκούν).

172. Σημειωτέον ότι στα κατάστιχα του Αρχείου η διάκριση κατοίκου της πόλης / κα-τοίκου των χωριών σε λίγες περιπτώσεις δηλώνεται. Στη στήλη «τόπος καταγωγής» ση-μειώνονται τα γενικά «Λευκάς» ή «Λευκάδιος». Επιχειρούμε μέσω της μελέτης των επαγγελμάτων να αναπληρώσουμε εν μέρει αυτή την έλλειψη και να δείξουμε σε αδρές γραμμές τη συμμετοχή των αστικών και αγροτικών στρωμάτων αντιστοίχως στη σύνθε-ση του μαθητικού πληθυσμού.

173. Για να γίνουμε σαφέστεροι: οι υπάλληλοι, οι έμποροι και οι ανώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες ζουν αποκλειστικά ή κυρίως στην πόλη. Οι περισσότεροι εκπαιδευτικοί (της μέσης εκπαίδευσης) και οι κατώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες ζουν επίσης στην πόλη. Στην πόλη ζουν και πολλοί κληρικοί (διότι η πόλη έχει πολλούς ναούς) και μεγά-λο μέρος των κτηματιών.

τα πλήρη στοιχεία του τόπου καταγωγής για να καταρτίσουμε το σχήμα «μαθητές από την πόλη» - «μαθητές από την ύπαιθρο», αλλά από τα στοι-χεία των ετών 1867-87 και 1910-29 (βλ. γραφήματα 61 και 62) διαπιστώ-νουμε ότι συνολικά μεν οι μαθητές από την πόλη υπερτερούν των μαθητών από την ύπαιθρο (58,04% έναντι 41,96%), όμως ο αριθμός των τελευταίων από το 1916 και ύστερα αρχίζει να αυξάνεται και, τελικά, να ξεπερνάει τον αριθμό των πρώτων174 - δηλαδή, η αρχική εικόνα ανατρέπεται. Εύκολα συ-νάγεται ότι η αυξημένη ζήτηση γυμνασιακής παιδείας από τους κατοίκους της υπαίθρου προϋποθέτει άνοδο του οικονομικού και πολιτιστικού τους επι-πέδου και επαγγελματική επέκταση πέραν του γεωργικού επαγγέλματος -πάντα συγκριτικά με το παρελθόν. Η αύξηση αυτή των μαθητών της υπαί-θρου φαίνεται να συμβαδίζει με το πανελλαδικής εμβέλειας ερμηνευτικό σχή-μα του Τσουκαλά,175 ότι δηλαδή το μεγαλύτερο ποσοστό των μαθητών της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης παρατηρείται εκεί που υπάρχει «έντονη και μαζική αγροτική έξοδος» - με διαφορετικά λόγια, ότι στη μέση εκπαίδευση, και κατά μείζονα λόγο στο δεύτερο κύκλο της, το Γυμνάσιο, κατευθύνονται οι γόνοι των μικροϊδιοκτητών-μικροκαλλιεργητών γεωργών, του κοινωνικού-επαγγελματικού στρώματος δηλαδή που αποτελεί τη συντριπτική πλειοψη-φία ή και την ολότητα, ενίοτε, του πληθυσμού της υπαίθρου. Πρέπει να επι-σημάνουμε ότι αυτό ισχύει μόνο για το συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, για-τί τα συνολικά στοιχεία της διαχρονίας οδηγούν προς άλλη κατεύθυνση, όπως θα φανεί αμέσως. Αλλά και η συσχέτιση του αριθμού των μαθητών-παιδιών των γεωργών με το σύνολο του μαθητικού δυναμικού οδηγεί με σι-γουριά στο ίδιο συμπέρασμα: στη συνάρτηση του χρόνου το ποσοστό των παιδιών των γεωργών στη σύνθεση του μαθητικού πληθυσμού αυξάνεται θε-αματικά. Το 1876 αντιστοιχούν 8 παιδιά γεωργών σε σύνολο μαθητών 66 (1/8,5) και ακολούθως η σχέση ανά δεκαετία διαμορφώνεται ως εξής: 3/36 (1/12) το 1880, 2/55 (1/27,5) το 1890, 4/52 (1/13) το 1900, 10/87 (1/8,7) το 1910, 26/151 (1/5,8) το 1920 και 68/209 (1/3,07) το 1929. Δηλαδή, στο τέλος ένας στους τρεις μαθητές του Γυμνασίου ήταν παιδί γεωργού.

Μια τρίτη διαπίστωση είναι ότι ευκολότερα καταρτίζεται το ακόλουθο κοινωνιολογικό σχήμα: τα παιδιά των ισχυρότερων οικονομικά-κοινωνικά-πο-λιτισμικά στρωμάτων (κτηματίες, έμποροι και ανώτεροι ελεύθεροι επαγγελ-ματίες βασικά και, δευτερευόντως, υπάλληλοι, κληρικοί και εκπαιδευτικοί)

174. Για καλύτερη εκτίμηση των δεδομένων αυτών, να σημειώσουμε μόνο ότι ο πλη-θυσμός της πόλης στην καλύτερη περίπτωση κυμαίνεται γύρω στο 20% του συνολικού πληθυσμού της Λευκάδας (βλ. Ροντογιάννης, «Ο πληθυσμός της Λευκάδος...», ό.π., σ. 114-133, και Χουλιαράκης, ό.π., passim).

175. Τσουκαλάς, ό.π., σ. 422-426.

υπερτερούν συντριπτικά των παιδιών των ασθενέστερων, ως προς τα ανω-τέρω χαρακτηριστικά, στρωμάτων (των γεωργών, των κατώτερων ελεύθερων επαγγελματιών και των εργατών-ναυτών): τα παιδιά των κτηματιών, των εμπόρων και των ανώτερων ελεύθερων επαγγελματιών -δηλαδή, της ιθύνου-σας τάξης, αποτελούμενης από τους κτηματίες (άρχοντες ή αφεντάδες) και τα ανώτερα αστικά στρώματα- αποτελούν το 51,39% του μαθητικού πληθυ-σμού. Αν σε αυτό προστεθεί το συγκεντρωτικό ποσοστό των υπαλλήλων, των κληρικών και των εκπαιδευτικών, που είναι 21,97%, φθάνουμε στο 73,36%. Για να εκτιμήσουμε την κυριαρχία αυτή στην πλήρη της διάσταση, πρέπει να συνυπολογίσουμε ότι τα υστερούντα εκπαιδευτικώς στρώματα πληθυσμια-κώς υπερτερούν των εκπαιδευτικώς υπερτερούντων. Αρκεί μόνο ένα δεδο-μένο: όπως ήδη σημειώσαμε, ο πληθυσμός της πόλης, όπου διαμένουν τα ισχυρότερα οικονομικο-κοινωνικώς στρώματα, στην καλύτερη περίπτωση κυ-μαίνεται γύρω στο 20% του συνολικού πληθυσμού της Λευκάδας.176

Η διαπίστωση αυτή δύσκολα γίνεται συμβατή με το προαναφερθέν ερ-μηνευτικό σχήμα του Κ. Τσουκαλά,177 ότι δηλαδή το μεγαλύτερο ποσοστό των μαθητών της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης το αποτελούν οι γόνοι των

μικροϊδιοκτητών-μικροκαλλιεργητών γεωργών. Η επιφύλαξη αυτή θα μπο-ρούσε να διατυπωθεί και διαφορετικά: τα εκπαιδευτικά δεδομένα της Λευ-κάδας178 δεν κινούνται στην ίδια φορά με την, κατά Τσουκαλά, επικρατού-σα σε πανελλαδικό επίπεδο τάση. Παρατηρούμε ότι η παρούσα διαπίστω-ση έρχεται σε αντίφαση με τη διαπίστωση που κάναμε ανωτέρω, ότι δηλα-δή από το 1916 και έπειτα αυξάνει εντυπωσιακά ο αριθμός των μαθητών που κατάγονται από την ύπαιθρο -δηλαδή, από το χώρο των μικροϊδιοκτη-τών-μικροκαλλιεργητών γεωργών- και υπερβαίνει τον αριθμό των μαθητών από την πόλη. Τη λύση της αντίφασης την υποδείξαμε: η περίπτωση της Λευκάδας συμβαδίζει με το σχήμα του Τσουκαλά μόνο από το μέσον της δεύτερης δεκαετίας του 20ού αιώνα. Στη διαχρονία όμως τα δεδομένα υπο-δεικνύουν ότι το σχήμα αυτό δεν ισχύει για τη Λευκάδα.

Μια τέταρτη διαπίστωση είναι ότι ειδικά το ποσοστό της συμμετοχής των επαγγελματικών στρωμάτων που αυτοχαρακτηρίζονται (ή τα χαρακτηρίζουν

176. Βλ. ανωτέρω, υποσημείωση 174. 177. Τσουκαλάς, ό.π., σ. 422-426. 178. Για την πληρέστερη κατανόηση του ζητήματος, να πούμε ότι ένα μεγάλο μέρος

του μαθητικού δυναμικού του Γυμνασίου Λευκάδος (10,03% επί Ιονίου Κράτους και 34,13% μετά την Ένωση - βλ. γραφήματα 57 και 60 αντίστοιχα) έχουν τόπο καταγωγής εκτός Λευκάδος και είναι, κυριότατα παιδιά κτηματιών, εμπόρων, ανώτερων ελεύθερων επαγγελματιών και υπαλλήλων: τα παιδιά των κτηματιών, των εμπόρων και των ανώτε-ρων ελεύθερων επαγγελματιών έρχονται κυρίως από την όμορη Ακαρνανία και των υπαλ-λήλων από όλη την Ελλάδα.

ζουν) «εργάτες» και «ναύτες» -δηλαδή, των στρωμάτων που η ονομασία τους υποδηλώνει ότι τα μέλη τους είναι υποκείμενα εξαρτημένης εργασίας-στη σύνθεση του μαθητικού πληθυσμού του Γυμνασίου Λευκάδος είναι μη-δαμινό. Αυτό σημαίνει ευθέως ότι η δυνατότητα πρόσβασης των στρωμάτων αυτών στο δεύτερο κύκλο της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης είναι εξαιρετι-κά περιορισμένη. Για να αξιολογήσουμε όμως και αυτή τη διαπίστωση στην πλήρη της διάσταση, πρέπει να πούμε ότι: α) το στρώμα «εργάτες» και «ναύτες» αριθμητικά είναι πολύ μικρό: αν και δεν υπάρχουν στατιστικά στοιχεία, είναι προφανές ότι αποτελούν, κυρίως, ένα πολύ μικρό τμήμα του 20%, που είναι το (υψηλότερο) ποσοστό των κατοίκων της πόλης στη δια-χρονία 1829-1929 και ορισμένοι κατάγονται από τα χωριά ή άλλους τόπους (όπως, π.χ., οι ναυτικοί από το Μεγανήσι και τη Ζαβέρδα αντίστοιχα), και β) ότι το δείγμα που εξετάζουμε είναι πολύ μικρό: σε απόλυτες τιμές μόλις 8 ατόμων αναγράφεται επάγγελμα «ναύτης» ή «ναυτικός» και άλλων 6 «ερ-γάτης» ή «εργατικός» σε όλη τη χρονική περίοδο που εξετάζουμε - τη στιγ-μή που οι αντίστοιχοι αριθμοί για το Ελληνικό Σχολείο της πόλης είναι 33 και 44 για τη χρονική περίοδο 1866-1929. Αυτή η ισχνότητα του δείγματος βέβαια αφ' ενός επιβεβαιώνει, από μια άλλη πλευρά, τη διαπίστωση ότι η δυνατότητα πρόσβασης της επαγγελματικής της ομάδας στο Γυμνάσιο είναι πολύ μικρή και αφ' ετέρου ενισχύει την άποψη περί της ολιγαριθμίας της.

Σημαντική είναι η διαπίστωση ότι το 25,49% μαθητών του Γυμνασίου, το 1/4 του μαθητικού δυναμικού, στη διαχρονία 1829-1929 είναι παιδιά κτημα-τιών. Το ποσοστό είναι αναμφισβήτητα μεγάλο συγκριτικά με τον αριθμό των κτηματιών της Λευκάδας. Οι κτηματίες αποτελούν μια μικρή μειοψη-φία179 του πληθυσμού, ασύγκριτα μικρότερη από το ανωτέρω 25,49%. Η ονομασία «κτηματίας», όπως έχουμε πει, σημαίνει κατά κανόνα το μεγα-λοκτηματία, αυτόν που δεν εργάζεται χε ιρωνακτ ικά στα κτήματα του. Όσο

179. Κατά τον Ροντογιάννη, η τάξη των κτηματιών-ευγενών κατά την έναρξη της Ενε-τοκρατίας αριθμεί μόνο 70 μέλη και, όσο και αν αυξάνεται ο αριθμός τους μετά το 1760, δεν παύουν να αποτελούν μια «ελάχιστη μειοψηφία». Και κατά την περίοδο της «Προ-στασίας» συνεχίζεται η ίδια κοινωνική διαίρεση σε τάξεις και, παρότι ο αριθμός των κτη-ματιών συνεχίζει να αυξάνεται, είμαστε βέβαιοι ότι δεν παύουν να αποτελούν παρά μια μικρή μειοψηφία. Βλ. Ροντογιάννης, Ιστορία της Νήσου Λευκάδος, τ. Α', ό.π.. σ. 650-652, και τ. Β', ό.π., σ. 494 (με τον Ροντογιάννη συμφωνεί και η Αναστασία Παπαδία-Λάλα, ό.π., σ. 436). Και παρόλο που είναι δεδομένο ότι, τουλάχιστον κατά την εποχή του 1ο-νίου Κράτους, «οι πιο αρχοντικές οικογένειες κρατούσαν σπίτι τα παιδιά τους και τα μά-θαιναν τα πρώτα γράμματα με ιδιωτικούς δασκάλους» (Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 220), θεωρώ ότι τα στοιχεία που παραθέτουμε τεκμηριώνουν επαρκέστατα την άποψη που υποστηρίζουμε, ότι δηλαδή οι κτηματίες της Λευκάδας κάθε άλλο παρά τη-ρούν αρνητική στάση έναντι της δημόσιας μέσης εκπαίδευσης στη διαχρονία 1829-1929.

και αν η ονομασία αυτή μπορεί να χρησιμοποιείται καταχρηστικά και για ανθρώπους που δεν είναι μεγαλοκτηματίες αλλά απλοί γεωργοί, το ποσο-στό εξακολουθεί να παραμένει ιδιαίτερα υψηλό. Η διαπίστωση έρχεται σε μερική (γιατί το σχήμα του δεν είναι ενιαίο για όλα τα Ιόνια) αντίθεση με την άποψη του Τσουκαλά,180 αν διαβάζω σωστά και δεν συγχέω τα σημαι-νόμενα της ορολογίας του, ότι στα Ιόνια Νησιά η γαιοκτητική αριστοκρατία τηρεί έντονα αρνητική στάση απέναντι στη δημόσια εκπαίδευση και προτι-μά να στέλνει τα παιδιά της σε ιδιωτικά σχολεία ή να τα εκπαιδεύει κατ' οίκον - αυτό, κατά τον Τσουκαλά, ίσχυε κυρίως στην Κέρκυρα και στη Ζά-κυνθο και πολύ λιγότερο στη Λευκάδα και στους Παξούς. Το γεγονός ότι στη Λευκάδα καταγράφονται υψηλά ποσοστά συμμετοχής των κτηματιών στη σύνθεση του μαθητικού πληθυσμού του Γυμνασίου αποκλίνει από το συ-νολικό σχήμα του Τσουκαλά για τα Ιόνια και συγκλίνει στο ειδικό για τη Λευκάδα και τους Παξούς. Και ως ενισχυτικό της άποψης μου έρχεται το γεγονός ότι η συμμετοχή των κτηματιών στη σύνθεση του μαθητικού πλη-θυσμού είναι μεγαλύτερη στο 19ο αιώνα -δηλαδή, στο χρόνο που εστιάζει περισσότερο την προσοχή του ο Τσουκαλάς- και μικρότερη στον 20ό.Αυτό προκύπτει εύκολα, αν συσχετίσουμε τον αριθμό των παιδιών των κτηματιών και το σύνολο του μαθητικού δυναμικού στη συνάρτηση του χρόνου: ενώ όλο το 19ο αιώνα τα ποσοστά των παιδιών των κτηματιών στη σύνθεση του μαθητικού δυναμικού κυμαίνονται μεταξύ του 30% και του 40%, τον 20ό αιώνα η τάση αντιστρέφεται. Το 1900 σε σύνολο 55 μαθητών αντιστοιχούν 15 παιδιά κτηματιών (1/5), το 1910 η σχέση είναι 16/87 (1/5,4), το 1920 17/151 (1/8,9) και το 1929 17/209 (1/12,3). Την ευκρίνεια της τάσης τη συ-σκοτίζει κάπως η σχέση των δύο μεγεθών το 1924: σε σύνολο 227 αντιστοι-χούν 57 παιδιά κτηματιών (1/4). Δεν μπορώ να την ερμηνεύσω ικανοποιητι-κά, αλλά νομίζω ότι δεν ακυρώνει τη διαπίστωση περί της φθίνουσας τάσης της συμμετοχής των κτηματιών στη σύνθεση του μαθητικού πληθυσμού.

Αξιοπρόσεκτο είναι το ποσοστό των μαθητών που είναι παιδιά κληρικών, δεδομένου του περιορισμένου ποσοστού της ομάδας αυτής επί του συνολι-κού πληθυσμού - ποσοστό σαφώς κατώτερο του 4,95%, που είναι το πο-σοστό των παιδιών της επί του μαθητικού πληθυσμού στη διαχρονία 1829-1929. Το γεγονός αυτό απλώς επιβεβαιώνει την εκτίμηση ότι η κοινωνική αυτή ομάδα έχει ισχυρή παρουσία σε όλους τους χώρους, οι οποίοι λει-τουργούν ως εφαλτήρια ανοδικής κοινωνικής κινητικότητας - άρα, και στο δεύτερο κύκλο της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, που είναι για την εποχή αυτή το κατ' εξοχήν εφαλτήριο.

180. Τσουκαλάς, ό.π., σ. 422-424. Βλ. και την προηγούμενη υποσημείωση.

Ό,τι είπαμε για τα παιδιά των κληρικών, τα ίδια περίπου θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς και για την περίπτωση των εκπαιδευτικών.

3. Η κοινωνική προέλευση των μαθητών του Γυμνασίου (και των δύο φύλων αδιακρίτως) στη διαχρονική της εξέλιξη: σύγκριση των στοιχείων επί 1ο-νίου Κράτους και μετά την Ένωση

Πριν προχωρήσουμε στην ανάγνωση των γραφημάτων, να υπενθυμίσουμε ότι δεν έχουμε στοιχεία για το «επάγγελμα πατρός» για τα έτη 1829-1836 και 1857-1866. Η έλλειψη αυτή αφαιρεί από την εγκυρότητα των διαπι-στώσεών μας, γιατί συρρικνώνει αριθμητικά το δείγμα που εξετάζουμε και πιθανότατα αλλοιώνει τη σύνθεση των επαγγελμάτων σε κάποιο βαθμό -άρα, το κάνει στατιστικώς λιγότερο αποδοτικό για την περίοδο 1829-1866. Το ποσοστό αυτών για τους οποίους δεν δηλώθηκε επάγγελμα πατρός ανέρχεται σε 48,86%, έναντι 51,24% αυτών για τους οποίους δηλώθηκε (μέ-σα στο 51,24% συμπεριλαμβάνονται και οι ορφανοί). Αν προσθέσουμε στο ποσοστό αυτών για τους οποίους δεν δηλώθηκε επάγγελμα πατρός και το ποσοστό των ορφανών, φθάνουμε στο 60,91%, έναντι υπολοίπου 39,09% εκείνων για τους οποίους δηλώθηκε. Τα ποσοστά επί τοις % στα επόμενα γραφήματα της περιόδου αυτής υπολογίζονται επί αυτού του 39,09%. Για την περίοδο 1866-1929 υπολογίζονται αφού αφαιρέσουμε μόνο το ποσοστό των ορφανών, μια και για την περίοδο αυτή το «επάγγελμα πατρός» δη-λώνεται κανονικά.

Ας παρακολουθήσουμε τώρα πώς εξελίσσεται η κοινωνική προέλευση των μαθητών στην παράμετρο του χρόνου. Θα μας καθοδηγήσουν τα γρα-φήματα 46 και 47, που καταγράφουν τα ποσοστά των ετήσιων εγγραφών του επαγγέλματος πατρός των μαθητών στα χρόνια του Ιονίου Κράτους και μετά την Ένωση αντιστοίχως - επομένως, η αντιβολή τους μας οδηγεί στην παράμετρο του χρόνου. Για να έχουμε μια εικόνα και των πραγματικών αριθμητικών μεγεθών, κατασκευάστηκε το γράφημα 48, που μας δείχνει τον πραγματικό αριθμό των φυσικών προσώπων της κάθε επαγγελματικής ομά-δας τα παιδιά της οποίας φοίτησαν στο τετρατάξιο Γυμνάσιο. Αν αφαιρέ-σουμε το ποσοστό των ορφανών και -για την περίοδο 1829-1866- όσων δεν δηλώθηκε το επάγγελμα πατρός, παρατηρούμε ότι το υπόλοιπο κατανέμε-ται με τρόπο που μας οδηγεί στις εξής βάσιμες διαπιστώσεις:

Οι ορφανοί —τα ποσοστά των οποίων δεν αναφέρονται στα γραφήματα— αποτελούν το ένα πέμπτο περίπου, το 23,72%, του μαθητικού πληθυσμού, με την επιφύλαξη ότι στον υπολογισμό δεν υπολογίζονται αυτοί για τους οποίους δεν δηλώθηκε επάγγελμα πατρός και οι οποίοι αποτελούν το μισό περίπου του μαθητικού πληθυσμού της περιόδου 1829-1866. Αν υπολογι-στούν και αυτοί, το ποσοστό των ορφανών πέφτει στο 12,16%. Αν όμως κα-

κατανείμουμε μέσα στους «αδήλωτους», όπως είναι λογικό, ένα αναλογικό πο-σοστό ορφανών, τότε φθάνουμε πάλι σε ποσοστό ορφανών για την περίοδο αυτή κοντά στο 23,72%. Είναι προφανές ότι η θνησιμότητα είναι πολύ με-γάλη και, μάλιστα, σε σχετικά νέους ανθρώπους.181

Κατά την περίοδο του Ιονίου Κράτους εντυπωσιακό είναι το 37,8% -πά-νω από το 1/3 του μαθητικού δυναμικού του σχολείου- των παιδιών των κτη-ματιών, που δείχνει, εκτός πάσης αμφιβολίας, ότι τα παιδιά αυτής της επαγ-γελματικής-κοινωνικής κατηγορίας αποτελούν τη μεγάλη πλειοψηφία του μα-θητικού πληθυσμού. Το ποσοστό είναι πολύ μεγαλύτερο από το ποσοστό της περιόδου μετά την Ένωση (βλ., εκτός από το γράφημα 47, και το γράφημα 48, το οποίο μας δείχνει σε πραγματικούς αριθμούς ό,τι το γράφημα 47 σε ποσοστό ετήσιων εγγραφών) και, επομένως, και από το ποσοστό της δια-χρονίας 1829-1929 (γράφημα 45). Με άλλα λόγια, φαίνεται ότι οι κτηματίες της Λευκάδας επί Ιονίου Κράτους κατηύθυναν τα παιδιά τους στη δημόσια μέση εκπαίδευση με ιδιαίτερη επιμονή. Η πτώση του ποσοστού δεν σημαί-νει ότι η επιμονή αυτή κάμπτεται μετά την Ένωση. Απλώς, το ποσοστό πέ-φτει καθώς αλλάζει βαθμιαία η κοινωνική διαστρωμάτωση και, παράλληλα, το στρώμα των κτηματιών μειώνεται αριθμητικά και εξασθενεί η κοινωνική του ισχύς, ενώ συγχρόνως αυξάνεται η ικανότητα πρόσβασης στη δευτερο-βάθμια εκπαίδευση άλλων κοινωνικο-επαγγελματικών κατηγοριών (κυρίως γεωργών και εμπόρων). Αν τώρα συνδέσουμε την παρούσα διαπίστωση με το συνολικό σκεπτικό που αναπτύξαμε κατά την εξέταση της κοινωνικής προέλευσης των μαθητών και των δύο φύλων στο Γυμνάσιο στο διάστημα 1829-1929, καταλήγουμε στο εξής: στη Λευκάδα επί Ιονίου Κράτους κατα-γράφονται τα υψηλότερα ποσοστά συμμετοχής των κτηματιών στη σύνθεση του μαθητικού πληθυσμού της μέσης εκπαίδευσής της, γεγονός που αποκλίνει

181. Για το πρόβλημα αυτό και, ειδικότερα, για τη θνησιμότητα στην πόλη της Λευ-κάδας κατά την εποχή της Αγγλικής Προστασίας, βλ. Ροντογιάννης «Οι πρωτεύουσες της Λευκάδος», Επετηρίς Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών, τ. Ζ' (1988), σ. 196-200. Ο Ροντο-γιάννης συλλέγει, τις πληροφορίες του γιατρού Goodisson για τη Λευκάδα, οι οποίες πε-ριέχονται στο βιβλίο του Historical and Topographical Essay , London 1822. Ο Goodisson, ο οποίος έζησε πέντε χρόνια στη Λευκάδα, μας πληροφορεί ότι η πνευμονία (την άνοιξη) και οι πυρετοί (το καλοκαίρι) θερίζουν τον πληθυσμό της πόλης και θεωρεί ότι οι βασικές αιτίες της έξαρσης των ασθενειών είναι το νοσηρό, λόγω της μεγάλης υγρασίας, κλίμα της πόλης, η βρωμιά της και οι ανθυγιεινές κατοικίες της. Συλλέγει επίσης τις ανάλογες πλη-ροφορίες από το βιβλίο του D.T. Ansted, The Ionian Islands, London 1863, ο οποίος επισκέ-φτηκε τη Λευκάδα το 1863 και μας δίνει μια καθόλου κολακευτική εικόνα για την καθα-ριότητα της πόλης και για την ποιότητα των κατοικιών της. Ο ίδιος ο Ροντογιάννης (Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 220 και 238), πάντα οξυδερκής παρατηρητής και πολύ κοντά στη ζωντανή παράδοση του πρόσφατου παρελθόντος (γεννήθηκε το 1911), σχολιάζει το μεγά-

νει από το γενικό σχήμα του Τσουκαλά182 για τα Ιόνια περισσότερο απ' ό,τι για τη μετά την Ένωση περίοδο και για τη σύνολη διαχρονία 1829-1929.

Η συμμετοχή των παιδιών των «γεωργών» στη σύνθεση του μαθητικού πληθυσμού του Γυμνασίου κινείται με έντονα ανοδικούς ρυθμούς: από το 7,04% της περιόδου του Ιονίου Κράτους φθάνουμε στο 16,97% της περιό-δου μετά την Ένωση - το ποσοστό σχεδόν τριπλασιάζεται. Το εύρημα αυ-τό συμβαδίζει με το ερμηνευτικό σχήμα του Τσουκαλά ως προς την τάση που δείχνει, δηλαδή την αλματώδη αύξηση του ποσοστού των παιδιών των γεωργών-μικροϊδιοκτητών στη σύνθεση του μαθητικού πληθυσμού της μέσης εκπαίδευσης, ιδίως μετά τη δεύτερη δεκαετία του 20ού αιώνα αλλά, όπως αναλυτικά ανωτέρω εξηγήσαμε, όχι ως προς το τελικό αποτέλεσμα: το συ-νολικό ποσοστό των παιδιών των γεωργών, μαθητών του Γυμνασίου Λευ-κάδας, στη διαχρονία εξακολουθεί να είναι χαμηλό συγκριτικά με τα ποσο-στά των άλλων επαγγελματικών κατηγοριών.

Τα ποσοστά των παιδιών των ανώτερων ελεύθερων επαγγελματιών είναι υψηλότερα στα χρόνια του Ιονίου Κράτους (14,26%) και πέφτουν μετά την Ένωση (10, 44%). Το πρώτο ποσοστό δείχνει ότι τα κοινωνικώς και πολιτι-σμικώς προνομιούχα στρώματα κατευθύνουν τα παιδιά τους προς τη μέση εκπαίδευση - τάση που, τηρουμένων των αναλογιών, εξακολουθεί να ισχύει και σήμερα. Το ποσοστό, πάντως, είναι ιδιαίτερα υψηλό, αν ληφθεί υπόψη ότι στην κοινωνία του 19ου αιώνα τα στρώματα αυτά δεν είναι πολυάνθρω-πα - με διαφορετική διατύπωση: το μαθητικό 14, 26% δεν αντιστοιχεί σε ένα αριθμητικά ίδιο ποσοστό του στρώματος των ανώτερων ελεύθερων επαγ-γελματιών ως προς το σύνολο του πληθυσμού του νησιού. Και η πτώση του ποσοστού σε 10,44% μετά την Ένωση δεν πρέπει να ερμηνευτεί ως απροθυ-μία του στρώματος αυτού να κατευθύνει τα παιδιά του προς το Γυμνάσιο.

μεγάλο ποσοστό ορφανών μαθητών κατά την πρώτη δεκαπενταετία του Δευτερεύοντος Σχο-λείου Λευκάδος και θεωρεί το νοσηρό κλίμα της πόλης ως την πηγή του κακού. Δηλαδή, στην περίπτωση της Λευκάδας, στο δεδομένο στις κοινωνίες της εποχής χαμηλό μέσο όρο ζωής προστίθενται και οι ανωτέρω τρεις επιβαρυντικοί παράγοντες, οι οποίοι επιδεινώ-νουν την ήδη κακή κατάσταση. Πολύτιμες πληροφορίες για τη Λευκάδα επί του θέματος αυτού στο: Ματούλα Τομαρά-Σιδέρη, Νίκος Σιδερής, Συγκρότηση και διαδοχή των γενεών στην Ελλάδα του 19ου αιώνα. Η δημογραφική τύχη της νεότητας, Ιστορικό Αρχείο Ελληνι-κής Νεολαίας, Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, αρ. 4, Αθήνα 1986.

182. Αποκλίνει περισσότερο, γιατί ο Τσουκαλάς υποστηρίζει ότι η αρνητική διάθεση της ιόνιας γαιοκτητικής αριστοκρατίας έναντι της δημόσιας εκπαίδευσης (στοιχειώδους και μέσης) ήταν πιο έντονη επί Ιονίου Κράτους, ενώ τα ευρήματα που προσάγουμε κι-νούνται προς την εντελώς αντίθετη κατεύθυνση, τουλάχιστον όσον αφορά τη μέση εκ-παίδευση. Βλ. και ανωτέρω «Η κοινωνική προέλευση των μαθητών και των δύο φύλων στο Γυμνάσιο, 1829-1929», όπου εκτίθεται αναλυτικότερα το σχετικό ζήτημα.

Απλούστατα, όπως δείχνουν τα γραφήματα 45, 46 και 47, καθώς αυξάνεται θεαματικά σε απόλυτους αριθμούς το μαθητικό δυναμικό του Γυμνασίου, αυ-ξάνεται θεαματικά και το ποσοστό των παιδιών άλλων επαγγελματικών-κοι-νωνικών κατηγοριών, μερικές από τις οποίες (π.χ., οι γεωργοί) είναι σαφώς πολυπληθέστερες. Οι ανώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες, έχοντας ήδη υψη-λά ποσοστά, αντικειμενικά δεν έχουν τη δυνατότητα να τα αυξήσουν ανά-λογα. Με άλλα λόγια, στο εσωτερικό του κοινωνικού στρώματος των ανώ-τερων ελεύθερων επαγγελματιών η ζήτηση γυμνασιακής παιδείας συνεχίζε-ται έντονη, αλλά το ποσοστό της επί του συνολικού μαθητικού δυναμικού μειώνεται. Για το λόγο αυτόν, το συνολικό ποσοστό τους (10,91%) στη δια-χρονία 1829-1929 δεν ισορροπεί ανάμεσα στα ποσοστά των δύο περιόδων, αλλά προσεγγίζει το 10,44% της περιόδου 1866-1929: το δικό τους ποσοστό είναι ήδη υψηλό και, παράλληλα, αυξάνεται θεαματικά το μαθητικό δυναμι-κό του Γυμνασίου κατά το διάστημα 1866-1929 (και γιατί οι ρυθμοί αύξη-σης του μαθητικού δυναμικού εντείνονται και γιατί η περίοδος 1866-1929 εί-ναι σχεδόν διπλάσια χρονικώς από την προηγούμενη).

Το ποσοστό των παιδιών των εμπόρων διπλασιάζεται στα χρόνια μετά την Ένωση: από 8,76% γίνεται 15,87%. Αυτή η εξέλιξη είναι φυσιολογική και αναμενόμενη, εφόσον ασπαζόμαστε την κλασική κοινωνιολογική παραδοχή ότι οι έμποροι αποτελούν ένα βασικό κύτταρο του αστικού ιστού και ότι σε αυτό το κοινωνικό στρώμα είναι έντονη η έφεση για τη μάθηση και τη, μέ-σω αυτής, ανοδική επαγγελματική κινητικότητα στο πλαίσιο μιας κοινωνίας υπό διαμόρφωση -σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα- και, επομένως, πα-ρέχουσας και προσδοκίες και πραγματικές ευκαιρίες για την άνοδο αυτή. Ο μέσος όρος 15% στη διαχρονία 1829-1929 δεν ισορροπεί ανάμεσα στο 8,76% του Ιονίου Κράτους και στο 15,7% του τετραταξίου Γυμνασίου, αλλά προ-σεγγίζει το δεύτερο ποσοστό. Αυτό γίνεται επειδή: α) στο κοινωνικό αυτό στρώμα, προϊόντος του χρόνου, αυξάνεται η ζήτηση μέσης εκπαίδευσης, πράγμα που είναι αντικειμενικά εφικτό, γιατί τα ποσοστά του δεν ήταν υψη-λά κατά την εποχή του Ιονίου Κράτους και γι' αυτό επιδέχονταν βελτίωση, και β) ο συνολικός αριθμός των μαθητών το χρονικό διάστημα 1866-1929 εί-ναι πολύ υψηλότερος από τον αντίστοιχο της περιόδου 1829-1866.

Το ποσοστό των παιδιών που οι γονείς τους ανήκουν στους κατώτερους ελεύθερους επαγγελματίες σημειώνει μια μικρή πτώση: από το 11,68% της περιόδου 1829-1866 πέφτει στο 9,46% της περιόδου μετά την Ένωση. Ενδέ-χεται η απόκλιση να κινείται στα όρια του στατιστικού λάθους, καθώς στην πρώτη περίοδο ο αριθμός των μαθητών, όπως εξηγήσαμε ήδη, είναι πολύ μι-κρότερος από τον αριθμό των μαθητών της δεύτερης περιόδου. Αλλά, επειδή η ομάδα αυτή δεν είναι τόσο ολιγάριθμη όσο οι ανώτεροι ελεύθεροι επαγ-γελματίες, έστω και με την αίρεση αυτής της επιφύλαξης, η τάση διαφαίνεται

ται: οι δυνατότητες των παιδιών αυτού του κοινωνικού στρώματος για πρό-σβαση στο Γυμνάσιο, στην καλύτερη περίπτωση, δεν αυξάνονται και, στη χει-ρότερη, μειώνονται. Η διαπίστωση όμως αυτή έχει σχετική σημασία, διότι με-τά την Ένωση η μέση εκπαίδευση έχει και το Ελληνικό Σχολείο, εκτός από το Γυμνάσιο. Και αν δούμε το γράφημα 49, θα διαπιστώσουμε ότι στον κύκλο αυτό το ποσοστό των παιδιών των κατώτερων ελεύθερων επαγγελματιών ανέρχεται στο 17,14%. Δηλαδή, το ποσοστό ανεβαίνει στο Ελληνικό Σχολείο και πέφτει στο Γυμνάσιο. Επομένως, ορθότερο είναι να πούμε ότι το πρό-βλημα ως προς τη δυνατότητα πρόσβασης των παιδιών αυτών στο δίκτυο της μέσης εκπαίδευσης δεν εντοπίζεται στο πέρασμα από την πρωτοβάθμια εκ-παίδευση στη δευτεροβάθμια, αλλά, προπαντός, στη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στο Ελληνικό Σχολείο και στο Γυμνάσιο. Με διαφορετική διατύπω-ση: ο τίτλος του Ελληνικού Σχολείου ικανοποιεί σε μεγάλο βαθμό τις φιλο-δοξίες για κοινωνική και επαγγελματική ανέλιξη των παιδιών αυτής της επαγ-γελματικής τάξης μέσα σε μια κοινωνία στην οποία ο τίτλος αυτός αποτελεί σημαντικό τυπικό και ουσιαστικό προσόν για την κατάληψη, ακόμα και υψη-λών, θέσεων στο δημόσιο τομέα. Περί αυτού θα ασχοληθούμε ειδικά παρα-κάτω στο κεφάλαιο «Σύγκριση της κοινωνικής προέλευσης των μαθητών του Ελληνικού Σχολείου και των μαθητών του Γυμνασίου Λευκάδος».

Η μεγάλη πτώση του ποσοστού των παιδιών των υπαλλήλων από το 17,18% (γράφημα 46) στο 11,26% (γράφημα 47) θα ερμηνευτεί βασικά με το ίδιο επιχείρημα που χρησιμοποιήσαμε για να δικαιολογήσουμε τη μείωση του ποσοστού των παιδιών των ανώτερων ελεύθερων επαγγελματιών: η πτώση του ποσοστού μετά την Ένωση δεν πρέπει να ερμηνευτεί ως απροθυμία του υπαλληλικού στρώματος να κατευθύνει τα παιδιά του προς το Γυμνάσιο. Αλλά, καθώς αυξάνεται θεαματικά σε απόλυτους αριθμούς το μαθητικό δυ-ναμικό του Γυμνασίου, αυξάνεται θεαματικά (γράφημα 47) και το ποσοστό των παιδιών άλλων επαγγελματικών-κοινωνικών κατηγοριών, μερικές από τις οποίες (π.χ., οι γεωργοί) είναι σαφώς πολυπληθέστερες και οι οποίες ως τό-τε είχαν δυσκολότερη πρόσβαση στο Γυμνάσιο, ενώ το ποσοστό των υπαλλή-λων είναι ήδη υψηλό και αντικειμενικά δεν επιδέχεται ισόποση βελτίωση. Δη-λαδή, ενώ στο πλαίσιο του κοινωνικού στρώματος η ζήτηση γυμνασιακής παι-δείας συνεχίζεται, το ποσοστό του επί του συνολικού μαθητικού δυναμικού μειώνεται, καθώς βελτιώνονται τα ποσοστά άλλων πολυπληθών επαγγελμα-τικών ομάδων. Επί πλέον, είναι πολύ πιθανό πολλές αναγραφές επαγγελμά-των, τις οποίες ομαδοποιήσαμε στην κατηγορία «υπάλληλος», να υποκρύ-πτουν183 μία μόνο επαγγελματική ενασχόληση του δηλουμένου, παράλληλη με

183. Π.χ., είναι προβληματικό ποια ακριβώς επαγγελματική ιδιότητα περιέχεται στις ονομασίες «διαχειριστής», «κλήτωρ», «πρωτοκολλιστής», «φαροφύλαξ».

άλλη ή άλλες - κάτι που απαντάται πιο εύκολα όσο πάμε πιο πίσω στο χρό-νο και πιο δύσκολα όσο περισσότερο προχωράμε προς την αυστηροποίηση των προδιαγραφών του υπαλληλικού επαγγέλματος και την «καθιέρωσή» του ως αποκλειστικού επαγγέλματος εκείνου που το ασκεί, κυρίως από το 1911 και εντεύθεν, οπότε κατοχυρώνεται συνταγματικά και η μονιμότητα των δη-μοσίων υπαλλήλων. Πιο απλά: πολλοί από εκείνους που ομαδοποιήσαμε πριν από το 1866 ως υπαλλήλους πιθανόν δεν είναι υπάλληλοι με την κυριολεκτι-κή σημασία του όρου. Ο μέσος όρος του ποσοστού στη διαχρονία 1829-1929 (το 11,99% του γραφήματος 50) προσεγγίζει το ποσοστό 11,26% της περιό-δου 1866-1929, για τον ίδιο λόγο που εξηγήσαμε ανωτέρω για τους εμπόρους και τους ανώτερους ελεύθερους επαγγελματίες.

Εντυπωσιακή είναι η άνοδος των ποσοστών των παιδιών των κληρικών και των εκπαιδευτικών. Τα γραφήματα δείχνουν μεγαλύτερη δυνατότητα πρόσβασης των παιδιών τους στο Γυμνάσιο μετά την Ένωση. Δύο λόγοι πι-θανολογούνται: ο πρώτος είναι η πληθυσμιακή αύξηση αυτών των επαγγελ-ματικών ομάδων (κάτι για το οποίο δεν έχουμε ακριβή στοιχεία, αλλά μό-νο εμπειρικά δεδομένα και λογικές εκτιμήσεις) και ο δεύτερος η διαρκώς εντονότερη ζήτηση γυμνασιακής παιδείας από τα μέλη τους -προϊόντος του χρόνου- ή και οι δύο μαζί.

4. Η κοινωνική προέλευση των μαθητών (και των δύο φύλων αδιακρίτως) του Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος

Η κοινωνική προέλευση των μαθητών του Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος φαί-νεται στο γράφημα 49, που αποτυπώνει τα ποσοστά επί τοις % των ετήσιων εγγραφών του «επαγγέλματος πατρός» των μαθητών του Ελληνικού Σχο-λείου. Παρακολουθώντας το γράφημα και αφαιρώντας το 9,36% των ορφα-νών, καταλήγουμε στις εξής διαπιστώσεις:

Η πρώτη διαπίστωση είναι ότι η κατάσταση γενικώς εμφανίζεται όπως και στο Γυμνάσιο (οι διαφορές τους εξετάζονται χωριστά παρακάτω): και εδώ υπερτερούν εμφανώς τα κοινωνικά-επαγγελματικά εκείνα στρώματα που ζουν, αποκλειστικά ή κυρίως ή σε ικανοποιητικό ποσοστό, σε αστικό περιβάλλον (στην πόλη της Λευκάδας, δηλαδή) σε βάρος των στρωμάτων που ζουν, αποκλειστικά ή κυρίως, εκτός πόλης. Τα παιδιά αυτών που ανή-κουν στην πρώτη ομάδα (έμποροι, υπάλληλοι, εκπαιδευτικοί, ανώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες, κατώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες, κληρικοί εν μέρει και το μεγάλο μέρος των κτηματιών) αποτελούν τη συντριπτική πλειο-ψηφία των μαθητών του Ελληνικού Σχολείου. Ορθότερο, πάντως, θα ήταν να καταλήξουμε σε ένα πειστικότερο σχήμα: τα παιδιά των ισχυρότερων, οι-κονομικά και κοινωνικά, στρωμάτων υπερτερούν σαφώς των παιδιών των ασθενέστερων κοινωνικά στρωμάτων.

Η ανωτέρω διάκριση μέχρι ενός βαθμού θα μπορούσε να θεωρηθεί και διάκριση αγροτικού και αστικού στοιχείου, με όλες τις αναγκαίες προεκτά-σεις που αυτή συνεπάγεται. Αλλά, όπως εξηγήσαμε και ανωτέρω για το Γυ-μνάσιο, μόνο μέχρι ενός βαθμού: τα υπάρχοντα στοιχεία δεν είναι επαρκή για να στηρίξουν εκείνες τις επεξεργασίες που θα οδηγήσουν στην κατάρ-τιση ενός αξιόπιστου σχήματος με πόλους τον «αστικό μαθητικό πληθυσμό» και τον «αγροτικό μαθητικό πληθυσμό». Από τα στοιχεία όμως των ετών (γραφήματα 50 και 51) 1884-89 και 1918-29 -για τα οποία υπάρχουν στοι-χεία- διαπιστώνουμε ότι συνολικά μεν οι μαθητές από την πόλη υπερτερούν των μαθητών από την ύπαιθρο (55,64% έναντι 44,36%), αλλά ότι ο αριθμός των τελευταίων κατά τη δεκαετία του 1920 φθάνει τον αριθμό των πρώτων και σε ορισμένα σχολικά έτη τον ξεπερνά. Για μια καλύτερη εκτίμηση της κατάστασης πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι την εποχή αυτή λειτουργούν Ελληνικά Σχολεία και σε άλλα μέρη της Λευκάδας και της Ακαρνανίας, στα οποία φοιτούν αποκλειστικά σχεδόν παιδιά καταγόμενα από την ύπαιθρο. Αλλά για το θέμα αυτό θα ασχοληθούμε εκτενέστερα στο κεφάλαιο Γ' Τό-πος καταγωγής των μαθητών.

Ισχύει και στο Ελληνικό Σχολείο, αλλά σε μικρότερο βαθμό (οι διαφορές εξετάζονται χωριστά παρακάτω), η διαπίστωση που κάναμε για το Γυμνά-σιο: τα παιδιά των ισχυρότερων οικονομικά-κοινωνικά-πολιτισμικά στρωμά-των (κτηματίες, έμποροι και ανώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες κυρίως, αλ-λά και υπάλληλοι, κληρικοί και εκπαιδευτικοί) υπερτερούν των παιδιών των ασθενέστερων, ως προς τα ανωτέρω κοινωνικά χαρακτηριστικά, στρωμάτων (γεωργοί, κατώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες και εργάτες-ναύτες). Τα παι-διά των κτηματιών, των εμπόρων και των ανώτερων ελεύθερων επαγγελ-ματιών αποτελούν το 39,18% του μαθητικού πληθυσμού και τα παιδιά των υπαλλήλων, των κληρικών και των εκπαιδευτικών το 17,72% - σύνολο 56,90%. Και η υπεροχή τους θα φανεί εντονότερα, αν συνυπολογίσουμε ότι τα υστερούντα εκπαιδευτικούς στρώματα υπερτερούν πληθυσμιακώς των εκπαιδευτικώς υπερτερούντων. Όπως και για το Γυμνάσιο, η διαπίστωση αυτή δεν είναι συμβατή με το ερμηνευτικό σχήμα που προτείνει ο Κ. Τσου-καλάς,184 ότι δηλαδή το μεγαλύτερο ποσοστό των μαθητών της δευτερο-βάθμιας εκπαίδευσης παρατηρείται στις περιοχές που υπάρχει «έντονη και μαζική αγροτική έξοδος», ότι δηλαδή στη μέση εκπαίδευση κατευθύνονται πιο πολύ οι γόνοι των μικροϊδιοκτητών-μικροκαλλιεργητών γεωργών. Η έν-σταση αυτή θα μπορούσε να διατυπωθεί και διαφορετικά: τα εκπαιδευτικά δεδομένα της Λευκάδας δεν κινούνται στην ίδια φορά με την, κατά Τσου-καλά, επικρατούσα σε πανελλαδικό επίπεδο τάση. Η διαπίστωση αυτή

184. Τσουκαλάς, ό.π., σ. 422-426.

αντιφάσκει μερικώς με τη διαπίστωση στην οποία καταλήξαμε προηγουμέ-νως, ότι δηλαδή κατά τη δεκαετία του 1920 ο αριθμός των παιδιών από την ύπαιθρο (το χώρο που αποτελείται σχεδόν αποκλειστικά από μικροϊδιοκτή-τες-μικροκαλλιεργητές) φθάνει και ξεπερνά τον αριθμό των παιδιών από την πόλη. Όπως και για το Γυμνάσιο, το συμπέρασμα είναι ότι το ερμηνευ-τικό σχήμα του Τσουκαλά ισχύει για τη Λευκάδα μόνο για τον 20ό αιώνα και, κυρίως, την τρίτη δεκαετία του, και όχι για όλο το διάστημα λειτουρ-γίας του Ελληνικού Σχολείου. Στο 19ο αιώνα, στον οποίο στηρίζεται κυρίως το ερμηνευτικό σχήμα του Τσουκαλά, τα πράγματα είναι διαφορετικά.

Ελάχιστο (2,16%) είναι το ποσοστό των μαθητών του Ελληνικού Σχολείου που οι πατέρες τους δηλώνονται ως «εργάτες» και «ναύτες», δηλαδή τα παι-διά των επαγγελματικών εκείνων στρωμάτων η ονομασία των οποίων υποδη-λώνει ότι τα μέλη τους είναι υποκείμενα εξαρτημένης εργασίας. Αυτό σημαί-νει αναντίρρητα ότι η δυνατότητα πρόσβασης των στρωμάτων αυτών, ακόμα και στον πρώτο κύκλο της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, είναι εξαιρετικά πε-ριορισμένη. Για να σταθμίσουμε όμως σωστά το ειδικό βάρος αυτής της τε-λευταίας διαπίστωσης, πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι το επαγγελματικό-κοι-νωνικό στρώμα «εργάτες» και «ναύτες», όπως το προσδιορίσαμε ως σύνολο ατόμων που παρέχουν εξαρτημένη εργασία, αριθμητικά είναι πολύ μικρό. Το δείγμα, πάντως, που εξετάζουμε είναι πιο αντιπροσωπευτικό από το αντί-στοιχο του Γυμνασίου: 44 ατόμων αναγράφεται ως επάγγελμα το «εργατι-κός» ή «εργάτης» και 33 το «ναυτικός» ή «ναύτης» έναντι 6 και 8 του Γυ-μνασίου. Για το ζήτημα αυτό αναφερθήκαμε εκτενέστερα ανωτέρω κατά την εξέταση του ποσοστού της επαγγελματικής αυτής ομάδας στο Γυμνάσιο.

Το 16,60% των μαθητών του Ελληνικού Σχολείου, οι οποίοι είναι παιδιά κτηματιών, είναι ένα υπολογίσιμο ποσοστό συγκριτικά με τον αριθμό των κτη-ματιών της Λευκάδας. Υπενθυμίζουμε αυτό που σημειώσαμε ανωτέρω εξετά-ζοντας τα ποσοστά πρόσβασης της ομάδας αυτής στο Γυμνάσιο: οι κτηματίες αποτελούν μικρή μειοψηφία του πληθυσμού, ποσοστό σαφώς μικρότερο του 16,60%. Η διαπίστωση έρχεται να ενισχύσει την αντίστοιχη διαπίστωση που κάναμε για το Γυμνάσιο Λευκάδος: τα ευρήματά μας φαίνεται πως έρχονται σε μερική (γιατί το σχήμα δεν είναι ενιαίο για όλα τα Ιόνια) αντίθεση με την άποψη του Τσουκαλά,185 ότι στα Ιόνια Νησιά η γαιοκτητική αριστοκρατία τη-ρεί έντονα αρνητική στάση απέναντι στη δημόσια εκπαίδευση και προτιμά να στέλνει τα παιδιά της σε ιδιωτικά σχολεία ή να τα εκπαιδεύει κατ' οίκον. Αν εξετάσουμε τα πράγματα στη συνάρτηση του χρόνου, θα αντιληφθούμε ότι το σχήμα δεν ισχύει κυρίως για το 19ο αιώνα, ενώ στον 20ό αιώνα τα πράγματα

185. Βλ. ανωτέρω «Η κοινωνική προέλευση των μαθητών του Γυμνασίου συνολικά στη διαχρονία 1829-1929».

διαφοροποιούνται. Το 1870 αντιστοιχούν 11 παιδιά γεωργών σε σύνολο 40 μα-θητών (1/3,6) και έπειτα η σχέση αυτή διαφοροποιείται ανά δεκαετία ως εξής: 15/82 (1/5,5) το 1880, 33/128 (1/3,9) το 1890, 26/143 (1/5,5) το 1900, 19/145 (1/7,6) το 1910, 12/180 (1/15) το 1920 και 14/204 (1/14,7) το 1929.

Αξιοπρόσεκτο και πολυσήμαντο είναι το υψηλό ποσοστό 23,81% των μα-θητών που είναι παιδιά γεωργών. Η λεπτομερής συσχέτιση του αριθμού των μαθητών-παιδιών των γεωργών με το σύνολο του μαθητικού δυναμικού επι-βεβαιώνει και διευρύνει χρονικά το συμπέρασμα στο οποίο μας οδήγησαν ήδη τα γραφήματα 50 και 51: στη συνάρτηση του χρόνου το ποσοστό των παιδιών των γεωργών στη σύνθεση του μαθητικού πληθυσμού του Ελληνικού Σχολείου αυξάνεται σταθερά και θεαματικά. Το 1870 αντιστοιχεί 1 παιδί γε-ωργού σε σύνολο 40 μαθητών και ακολούθως η σχέση ανά δεκαετία διαμορ-φώνεται ως εξής: 6/82 (1/13,7) το 1880, 26/128 (1/4,9) το 1890, 17/143 (1/8,4) το 1900, 29/145 (1/5) το 1910, 44/180 (1/4) το 1920 και 34/204 (1/6) το 1929. Εξηγήσαμε ήδη ότι αυτό το εύρημα είναι συμβατό με το ερμηνευτικό σχήμα του Τσουκαλά: πιστοποιεί ότι και στη Λευκάδα, κατά τη χρονική περίοδο που εξετάζουμε, είναι έντονη η τάση τα παιδιά των μικροϊδιοκτητών-μικρο-καλλιεργητών να επιχειρήσουν την «αγροτική έξοδο» μέσω της φοίτησής τους στη μέση εκπαίδευση και, κυρίως, μέσω του πρώτου κύκλου της - αλ-λά το φαινόμενο δεν έχει την ίδια τάση στη συνάρτηση του χρόνου.

Αξιοπρόσεκτο είναι και το ποσοστό των μαθητών που είναι παιδιά κληρι-κών, γεγονός που αποδεικνύει ότι η κοινωνική αυτή ομάδα έχει ικανοποιητική παρουσία και στον πρώτο κύκλο της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Το ίδιο μπορεί να λεχθεί και για τα παιδιά των εκπαιδευτικών. Τα ποσοστά των παι-διών των ομάδων αυτών επί του μαθητικού πληθυσμού είναι πολύ υψηλότερα από τα ποσοστά των ομάδων αυτών επί του συνολικού πληθυσμού της νήσου.

5. Σύγκριση της κοινωνικής προέλευσης των μαθητών (και των δύο φύλων αδιακρίτως) του Ελληνικού Σχολείου και των μαθητών του Γυμνασίου Λευκάδος

Πρέπει κατ' αρχάς να διευκρινίσουμε ότι η σύγκριση της κοινωνικής προέ-λευσης των μαθητών των δύο σχολείων αφορά τη χρονική περίοδο μετά την Ένωση (1866-1929), οπότε συνυπάρχουν το Ελληνικό Σχολείο με το τετρατά-ξιο Γυμνάσιο, διότι σύγκριση νοείται μόνο όταν υπάρχουν παράλληλα και οι δύο τύποι σχολείων της μέσης εκπαίδευσης και όχι μόνο ο ένας, όπως συμ-βαίνει στην εποχή του Ιονίου Κράτους. Τα συγκρινόμενα στοιχεία απεικονί-ζονται στα γραφήματα 49 για το Ελληνικό Σχολείο και 47 για το Γυμνάσιο.

Η σύγκριση είναι πολύ ενδιαφέρουσα, γιατί δείχνει από μια άλλη, πιο σφαιρική οπτική τη σχέση ανάμεσα στην κοινωνική προέλευση των μαθητών και στη δυνατότητα πρόσβασής τους στο δίκτυο της δευτεροβάθμιας εκ-

εκπαίδευσης. Συγκεκριμένα, μπορεί να δείξει ποια επαγγελματικά-κοινωνικά στρώματα έχουν περισσότερες δυνατότητες-πιθανότητες να προχωρήσουν πέραν του Ελληνικού Σχολείου στο Γυμνάσιο και ποια λιγότερες. Το πέρα-σμα από τον έναν κύκλο στον άλλον δεν είναι εύκολο και αυτή η δυσκολία οφείλεται σε πολλούς λόγους:

- Πρώτον, στη δυσκολία μετακίνησης, η οποία στην ουσία είναι μια δυ-σκολία οικονομικής φύσης: Γυμνάσια υπάρχουν μόνο στις πρωτεύουσες των νομών και, επομένως, τα έξοδα για το μαθητή του Γυμνασίου που δεν είναι μόνιμος κάτοικος της πρωτεύουσας είναι πολύ περισσότερα από τα έξοδα του μαθητή του Ελληνικού Σχολείου, γιατί ο τελευταίος έχει πολύ περισσό-τερες πιθανότητες να φοιτήσει σε σχολείο του τόπου κατοικίας του ή κοντά σε αυτόν. Και τα έξοδα αυτά είναι δυσβάστακτα για τα ασθενέστερα οικο-νομικώς στρώματα. Στην περίπτωσή μας αυτή η δυσκολία δεν ισχύει, γιατί και τα δύο συγκρινόμενα σχολεία βρίσκονται στην πόλη της Λευκάδας.

- Δεύτερον, στη διαπιστωμένη -και ερμηνεύσιμη κοινωνικά και οικονομι-κά- ανάγκη των ελληνικών οικογενειών της εποχής να κρατήσουν τα άρρενα παιδιά τους κοντά τους, για να τα εντάξουν στην παραγωγική διαδικασία της οικογένειας, δίνοντάς τους συμπληρωματικούς επαγγελματικούς ρόλους και ετοιμάζοντάς τα για την ανάληψη της αρχηγίας του δικού τους νοικοκυριού. Είναι αυτονόητο ότι η ανάγκη αυτή εμφιλοχωρούσε, κυρίως, στα αγροτικά στρώματα και στους μικροεπαγγελματίες. Και για μεν την απουσία των τριών ετών του Ελληνικού Σχολείου υπήρχε μια δυνατότητα ανοχής, που τη δημι-ουργούσε και τη στήριζε η προσδοκία των επαγγελματικών ωφελημάτων του μαθητή από τα επαγγελματικά και κοινωνικά διαπιστευτήρια που του εξα-σφάλιζε ο τίτλος του Ελληνικού Σχολείου. Για τα επόμενα τέσσερα χρόνια του Γυμνασίου όμως η δυνατότητα των στρωμάτων αυτών περιοριζόταν αισθητά.

Παράλληλα, πρέπει να έχουμε υπόψη μας ποιες επαγγελματικές προο-πτικές ανοίγονταν για τους αποφοίτους του κάθε τύπου σχολείου και τις προσδοκίες περί της μελλοντικής επαγγελματικής τους πορείας. Το απολυ-τήριο του Ελληνικού Σχολείου παρείχε στον κάτοχό του πολύ μεγάλες πι-θανότητες για την κατάληψη υπαλληλικής θέσης στο δημόσιο τομέα, αλλά και ισχυρό κοινωνικό γόητρο σε μια κοινωνία στην οποία πλειοψηφούσαν οι αναλφάβητοι. Το απολυτήριο του Γυμνασίου επέτρεπε στον κάτοχό του να έχει τις ίδιες δυνατότητες σε μεγαλύτερο βαθμό αλλά και το εισιτήριο για το Πανεπιστήμιο, οι απόφοιτοι του οποίου βαθμιαία συγκροτούσαν την επαγγελματική και πολιτική ελίτ της ελληνικής κοινωνίας. Και το κοινωνικό status των ατόμων καθορίζει σε μεγάλο βαθμό ποιες από τις προοπτικές αυ-τές είναι συμβατές με τις δικές τους δυνατότητες και φιλοδοξίες.

Οι παρακάτω διαπιστώσεις εξάγονται από τη σύγκριση των δύο γραφη-μάτων 49 για το Ελληνικό Σχολείο και 47 για το Γυμνάσιο. Συγχρόνως, στο

γράφημα 52 παρακολουθούμε τα συγκεντρωτικά ποσοστά των παιδιών των διαφόρων επαγγελματικών ομάδων που φοίτησαν στο Γυμνάσιο και στο Ελληνικό Σχολείο:

Αίσθηση προκαλεί η ραγδαία αύξηση του ποσοστού των ορφανών μαθητών στο Γυμνάσιο, η οποία φθάνει σχεδόν το 50% έναντι της αντίστοιχης στο Ελλη-νικό.186 Το συγκεντρωτικό ποσοστό των ορφανών και των δύο σχολείων είναι 12,7%. Είναι φανερό ότι τα στοιχεία αποτυπώνουν αυτό που μας είναι γνω-στό από άλλες πηγές: στις κοινωνίες αυτές -στις κοινωνίες του 19ου αιώνα-προϊούσης της ηλικίας, η θνησιμότητα των ανθρώπων αυξάνεται θεαματικά, δηλαδή ο μέσος όρος ζωής είναι μικρός. Και στην περίπτωση της Λευκάδας, και ειδικά της πόλης, την κατάσταση επιδεινώνουν εγχώριοι δυσμενείς παρά-γοντες: το κλίμα, η έλλειψη καθαριότητας και οι ανθυγιεινές κατοικίες.187

Τα ποσοστά των παιδιών των ασθενέστερων επαγγελματικών-κοινωνικών ομάδων είναι πολύ υψηλότερα στο Ελληνικό Σχολείο, ενώ πέφτουν εντυ-πωσιακά στο Γυμνάσιο. Συγκεκριμένα:

- Το ποσοστό των παιδιών των γεωργών υφίσταται θεαματική μείωση: από 23,81% πέφτει στο 16,97% - μια πτώση της τάξης των επτά μονάδων.

- Ακόμα μεγαλύτερη είναι η ποσοστιαία πτώση των παιδιών των κατώ-τερων ελεύθερων επαγγελματιών: από 17,14% σε 9,46% - μια μείωση της τάξης των οκτώ μονάδων, δηλαδή οι δυσκολίες αυτού του στρώματος για την πρόσβαση στο Γυμνάσιο αποδεικνύονται μεγαλύτερες από τις δυσκο-λίες των γεωργών.

- Μηδενίζεται σχεδόν το ποσοστό των παιδιών των εργατών-ναυτών: από 2,16% πέφτει στο 0,82%. Στο ίδιο συμπέρασμα οδηγεί και η εξέταση των απόλυτων αριθμητικών δεδομένων: 44 γονέων μαθητών του Ελληνικού Σχο-λείου (1866-1929) αναγράφεται ως επάγγελμα το «εργατικός» ή «εργάτης» και 33 το «ναυτικός» ή «ναύτης» έναντι 6 και 8 του Γυμνασίου (1829-1929).

Την αιτία της πτώσης των ποσοστών αυτών των επαγγελματικών-κοινωνι-κών στρωμάτων την έχουμε ήδη επισημάνει: τα παιδιά τους για συγκεκριμέ-νους οικονομικούς και κοινωνικούς λόγους έχουν πολύ λιγότερες δυνατότητες να συνεχίσουν τις σπουδές τους στο Γυμνάσιο. Και στην περίπτωση της Λευ-κάδας είναι αυταπόδεικτο ότι τη μείωση δεν την προκαλεί η δυσκολία της με-τακίνησης, αλλά οι περιορισμένες οικονομικές αντοχές των οικογενειών τους και οι μικρότερου βεληνεκούς επαγγελματικές προσδοκίες των στρωμάτων αυτών για την επαγγελματική πορεία των παιδιών τους μετά την έξοδό τους από τα δικά τους επαγγελματικά όρια: ο τίτλος του Ελληνικού Σχολείου ικα-νοποιεί σε μεγάλο βαθμό τις φιλοδοξίες για κοινωνική και επαγγελματική ανέ-

186. Τα ποσοστά αυτά δεν αποτυπώνονται στα γραφήματα. 187. Για περισσότερες λεπτομέρειες βλ. υποσημείωση 181.

ανέλιξη των παιδιών αυτής της επαγγελματικής τάξης μέσα σε μια κοινωνία και ένα κράτος όπου ο τίτλος αυτός αποτελεί σημαντικό τυπικό και ουσιαστικό προσόν για την κατάληψη, ακόμα και υψηλών, θέσεων στο δημόσιο τομέα.

Δίπλα στην πτώση των ποσοστών των ασθενέστερων στρωμάτων παρα-τηρείται θεαματική αύξηση του ποσοστού των ισχυροτέρων. Συγκεκριμένα:

- Οι κτηματίες ανεβαίνουν θεαματικά κατά 7 περίπου εκατοστιαίες μο-νάδες, καθώς από το 16,60% στο Ελληνικό Σχολείο φθάνουν στο 23,77% στο Γυμνάσιο.

- Οι ανώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες από 7,77% στο Ελληνικό Σχο-λείο φθάνουν στο 10,44% στο Γυμνάσιο - μια αύξηση της τάξης των τριών περίπου μονάδων.

- Οι εκπαιδευτικοί σημειώνουν αύξηση σχεδόν τρεις εκατοστιαίες μονάδες. - Οι έμποροι σημειώνουν μια αύξηση κατά μία περίπου εκατοστιαία μο-

νάδα. - Οι υπάλληλοι σημειώνουν μια μικρή αύξηση - μία μονάδα περίπου.

Και αν προσθέσουμε και το ποσοστό των εκπαιδευτικών οι οποίοι ανήκουν σε αυτό το επαγγελματικό στρώμα, η αύξηση γίνεται μεγαλύτερη.

Η ερμηνεία και για τα συμπεράσματα αυτά έχει ήδη δοθεί: τα ισχυρότερα, από οικονομική και κοινωνική άποψη, επαγγελματικά-κοινωνικά στρώματα έχουν καλύτερη πρόσβαση στο δεύτερο κύκλο της μέσης εκπαίδευσης, ο οποί-ος οδηγεί και στα πιο «προνομιούχα» επαγγέλματα, γιατί και καλύτερες οι-κονομικές δυνατότητες έχουν και το βεληνεκές των φιλοδοξιών τους -όπως διαμορφώνονται από τις συλλογικές νοοτροπίες και τα κοινωνικά στερεότυπα-είναι μεγαλύτερο: το απολυτήριο του Γυμνασίου και από μόνο του έχει μεγά-λο συμβολικό και ουσιαστικό βάρος για την κοινωνική και επαγγελματική κα-ταξίωση του κατόχου του, αλλά αποτελεί και το απαραίτητο προσόν για την είσοδο στο Πανεπιστήμιο, το φορέα που χορηγεί τους τίτλους για την είσοδο στο χώρο των προνομιούχων οικονομικά και κοινωνικά επαγγελματικών ελίτ, οι οποίες διαμορφώνονται καθώς η ελληνική κοινωνία βαδίζει, με τους δικούς της ρυθμούς, στο δρόμο της αστικοποίησης και συγκροτούν την ιθύνουσα τά-ξη της ελληνικής κοινωνίας. Το παράδειγμα της Λευκάδας αυτό δείχνει.

Στο γράφημα 52 βλέπουμε τα συγκεντρωτικά ποσοστά των παιδιών των διαφόρων επαγγελματικών κατηγοριών όλων των σχολείων μέσης εκπαί-δευσης της Λευκάδας στη διαχρονία 1829-1929. Τα ποσοστά παραλλάζουν και το εύρος των μεταξύ τους διαφοροποιήσεων μετριάζεται, αλλά τα βα-σικά συμπεράσματα, που μας προέκυψαν από τις επί μέρους εξονυχιστικές αναλύσεις, δεν υφίστανται άξιες λόγου τροποιήσεις: τα παιδιά των κτημα-τιών, σε αντίθεση με το πολλάκις μνημονευθέν σχήμα του Τσουκαλά, απο-τελούν το 20% του μαθητικού πληθυσμού και το συνολικό ποσοστό των ισχυρότερων επαγγελματικών κοινωνικών στρωμάτων υπερβαίνει το 60%.

6. Κοινωνική προέλευση και φύλο των μαθητών Στα προηγούμενα κεφάλαια εξετάσαμε την κοινωνική προέλευση των μαθητών ανεξαρτήτως φύλου. Στο κεφάλαιο αυτό θα την εξετάσουμε εισάγοντας και την παράμετρο του φύλου και φωτίζοντας, κυρίως, τις όψεις εκείνες που αφο-ρούν τη φοίτηση των θηλέων. Προηγουμένως όμως θα δώσουμε λίγα βασικά στοιχεία για τη δυνατότητα πρόσβασης των θηλέων στο σχολικό δίκτυο της μέ-σης εκπαίδευσης, τα οποία αντλούμε από το βιβλίο της Σιδηρούλας Ζιώγου-Καραστεργίου, Η Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών στην Ελλάδα (1830-1893):

- Η δημόσια μέση εκπαίδευση (τα Ελληνικά Σχολεία και τα Γυμνάσια), όπως οργανώθηκε με το διάταγμα του 1836, ήταν προορισμένη αποκλειστι-κά για τους άρρενες. Πουθενά δεν γίνεται αναφορά για «μαθήτριες» παρά μόνο για «μαθητές». 188

- Μέχρι την τελευταία δεκαετία του αιώνα δευτεροβάθμια εκπαίδευση στα κορίτσια παρέχουν μόνο τα αμιγώς ιδιωτικά σχολεία (τα ονομαζόμενα «Ανώτερα Παρθεναγωγεία»), το Αρσάκειο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας (που επιχορηγείται από την Πολιτεία) και το δημοσυντήρητο «Ανώτερο Παρθεναγωγείο» της Ερμούπολης.189

- Είναι χαρακτηριστικό ότι σε επίσημο στατιστικό πίνακα του Υπουργείου Παιδείας το 1853 τα σχολεία της χώρας κατατάσσονται σε τρεις κατηγορίες: η πρώτη περιλαμβάνει το Πανεπιστήμιο, τα Γυμνάσια και τα Ελληνικά Σχο-λεία των αγοριών, η δεύτερη, με τίτλο «Δημοτική Εκπαίδευσις», περιλαμβάνει τα Δημοτικά Σχολεία των αγοριών και το Διδασκαλείο, και η τρίτη, με τίτλο «Εκπαίδευσις του θήλεος γένους», περιλαμβάνει το Αρσάκειο και τα «δημο-συντήρητα» και «ιδιοσυντήρητα» σχολεία των κοριτσιών.190 Δηλαδή, η Πολι-τεία ομολογεί ότι η εκπαίδευση των θηλέων -δημοτική και μέση- αποτελεί τμήμα εντελώς ξεχωριστό από τον επίσημο κορμό της ελληνικής εκπαίδευσης.

- Τα Παρθεναγωγεία αναγνωρίζονται ως σχολεία μέσης εκπαίδευσης, αντίστοιχα με τα Ελληνικά Σχολεία, από το τέλος της δεκαετίας του 1850: «Παρθεναγωγεία ιδιωτικά μέσης εκπαιδεύσεως» ονομάζει στατιστικός πί-νακας του Υπουργείου Παιδείας το 1858 τα σχετικά ιδιωτικά σχολεία. Μέ-χρι τότε ήταν σχολεία δημοτικής εκπαίδευσης. Αλλά και μετά την «ανα-γνώρισή» τους, η ποιότητά τους σε σύγκριση προς τα Ελληνικά Σχολεία των αγοριών είναι χαμηλή.191

188. Σιδηρούλα Ζιώγου-Καραστεργίου, Η Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών στην Ελ-λάδα (1830-1893), Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας - Γενική Γραμματεία Νέας Γε-νιάς, Αθήνα 1986, σ. 69.

189. Ζιώγου-Καραστεργίου, ό.π., σ. 228-9 και 241-2. 190. Ζιώγου-Καραστεργίου, ό.π., σ. 125. 191. Ζιώγου-Καραστεργίου, ό.π., σ. 125-8.

Α) Οι θήλεις σε σύγκριση με τους άρρενες στο πλαίσιο της κάθε επαγγελμα-τικής ομάδας

1. Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος Για να δείξουμε τη σχέση των μαθητών και των μαθητριών στο πλαίσιο της κάθε επαγγελματικής ομάδας, παραθέτουμε πρώτα δύο πίνακες:

0 πρώτος καταγράφει, με κριτήριο κατάταξης το «επάγγελμα πατρός», τον αριθμό των φυσικών προσώπων, αρρένων και θηλέων χωριστά, που φοί-τησαν στο Γυμνάσιο Λευκάδος κατά το χρονικό διάστημα 1866-1929. Πρέ-πει εδώ να σημειώσουμε ότι οι πρώτες εγγραφές θηλέων στο Γυμνάσιο απαντούν το σχολικό έτος 1901-02. Οι μαθητές και οι μαθήτριες καταγρά-φονται ανεξαρτήτως αν περάτωσαν τις σπουδές τους ή φοίτησαν μόνο για κάποιο διάστημα, ή απλώς και μόνο γράφτηκαν στο σχολείο χωρίς να φοι-τήσουν ποτέ. Τα ποσοστά στις δύο τελευταίες γραμμές του πίνακα δείχνουν την επί τοις % αναλογία μεταξύ αρρένων και θηλέων μαθητών στο πλαίσιο της κάθε επαγγελματικής ομάδας.

Ο δεύτερος κινείται στην ίδια ακριβώς λογική, αλλά καταγράφει όχι τον πραγματικό αριθμό των μαθητών αλλά το άθροισμα των ετήσιων εγγραφών των αρρένων και των θηλέων των επαγγελματικών ομάδων. Το άθροισμα αυτό δεν ισούται με το τετραπλάσιο (όσες είναι και οι τάξεις του Γυμνασί-ου) του αριθμού των προσώπων που φοίτησαν - και δεν ισούται γιατί άλ-λων (λόγω απόρριψης κ.λπ.) η φοίτηση υπερβαίνει τα τέσσερα σχολικά έτη και άλλων (λόγω εγκατάλειψης, μετεγγραφής κ.λπ.) είναι μικρότερη των τεσσάρων ετών. Επομένως, ο δεύτερος πίνακας αποτυπώνει καλύτερα την εκπαιδευτική πραγματικότητα.

Η σύνταξη δύο πινάκων με παρεμφερή δεδομένα (αριθμός φυσικών προ-σώπων και άθροισμα ετήσιων εγγραφών) έγινε για να είναι ασφαλέστερα τα συμπεράσματα που θα εξαχθούν από τη μελέτη τους, από τη στιγμή μά-λιστα που υπάρχουν και ορισμένες αμφιβολίες για την ακριβή αναγραφή του επαγγέλματος στα κατάστιχα και άλλες δυσκολίες, τις οποίες αναφέ-ραμε στην αρχή του παρόντος κεφαλαίου.

Στους πίνακες αυτούς ο κεντρικός άξονας είναι η σύγκριση της απόλυ-της τιμής των ποσοστών των αρρένων και των θηλέων μέσα σε κάθε επαγ-γελματική ομάδα. Επίσης, οι ορφανοί δεν αφαιρέθηκαν, αλλά εμφανίζονται στους πίνακες σαν να αποτελούσαν κανονική επαγγελματική κατηγορία. Έτσι, και το μέγεθος της θνησιμότητας φαίνεται και η σειρά κατάταξης των επαγγελματικών ομάδων δεν μεταβάλλεται.

ΠΙΝΑΚΑΣ 1 Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929:

Άρρενες και θήλεις κατά επαγγελματική ομάδα (σε αριθμούς φυσικών προσώπων)

Φύλο Ορφανός ΑΕΕ Γεωργός Εκπ/τικός Έμπορος ΚΕΕ Κληρικός Κτηματίας Υπάλληλος Εργάτης-ναύτης Σύνολο

Άρρενες 253 153 289 80 203 129 82 324 188 11 1.712 Θήλεις 27 18 2 8 36 18 4 5 30 3 151

Σύνολο 280 171 291 88 239 147 86 329 218 14 1.863

Άρρενες 84,08% 89,47% 99,31% 90,91% 84,94% 87,76% 95,35% 98,48% 86,11% 78,57% 91,90% Θήλεις 15,92% 10,53% 0,69% 9,09% 15,06% 12,24% 4,65% 1,52% 13,89%) 21,42% 8,10%

Σημείωση: Οι πρώτες εγγραφές θηλέων απαντούν το 1901-02.

ΠΙΝΑΚΑΣ 2 Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929:

Άρρενες και θήλεις κατά επαγγελματική ομάδα (σε ετήσιες εγγραφές μαθητών) Φύλο Ορφανός ΑΕΕ Γεωργός Εκπ/τικός Έμπορος ΚΕΕ Κληρικός Κτηματίας Υπάλληλος Εργάτης-ναύτης Σύνολο

Άρρενες 763 388 702 226 562 333 219 979 391 27 4.590 Θήλεις 88 47 5 19 99 61 11 11 78 7 426

Σύνολο 851 435 707 245 661 394 230 990 469 34 5.016

Άρρενες 89,66% 89,2% 99,29% 92,24% 85,02% 84,52% 95,22% 98,89% 83,37% 79,41% 91,50% Θήλεις 10,34% 10,8% 0,71% 7,76% 14,98% 15,48% 4,78% 1,11% 16,63% 20,59% 8,50%

Σημείωση: Οι πρώτες εγγραφές θηλέων απαντούν το 1901-02.

Οι πίνακες μας οδηγούν στις εξής διαπιστώσεις, η βασιμότητα των οποίων προϋποθέτει192 ότι, στο πλαίσιο της ευρύτερης κοινωνίας, υπάρχει μια σχε-τική ισορροπία ανάμεσα στον αριθμό των αρρένων και στον αριθμό των θη-λέων τέκνων κάθε επαγγελματικής κατηγορίας και δεν παρουσιάζονται θεα-ματικές αριθμητικές αποκλίσεις υπέρ των μεν ή των δε:

Η σειρά των επαγγελματικών ομάδων, με κριτήριο κατάταξης το υψη-λότερο ποσοστό θηλέων, στον πρώτο πίνακα είναι: εργάτες, έμποροι, υπάλ-ληλοι, κατώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες, ανώτεροι ελεύθεροι επαγγελμα-τίες, εκπαιδευτικοί, κληρικοί, κτηματίες και γεωργοί. Ίδια περίπου σειρά τούς δίνει και ο δεύτερος πίνακας, με τη διαφορά ότι εδώ γίνεται εναλλα-γή τους στις θέσεις 2-4: τις καταλαμβάνουν κατά σειρά οι υπάλληλοι, οι κα-τώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες και οι έμποροι. Οι διαφορές όμως των πο-σοστών αυτών των επαγγελματικών ομάδων στους δύο πίνακες είναι τόσο μικρές, που κινούνται στα όρια του στατιστικού λάθους. Επομένως, τα πο-σοστά των πινάκων αποτελούν μια αξιόπιστη βάση δεδομένων για να βγά-λει κανείς συμπεράσματα ή να διατυπώσει υποθέσεις εργασίας. Η προανα-φερόμενη κατάταξη φαίνεται στις δύο στήλες του επόμενου πίνακα:

ΠΙΝΑΚΑΣ 3 Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929:

Κατάταξη των επαγγελματικών ομάδων με βάση τα ποσοστά των μαθητριών τους (σε πραγματικούς αριθμούς και σε ετήσιες εγγραφές)

α.α. α. α.α. β· Με βάση τον πραγματικό αριθμό Με βάση τις ετήσιες εγγραφές

των μαθητριών των μαθητριών

1 Εργάτες 1 Εργάτες 2 Έμποροι 2 Υπάλληλοι 3 Υπάλληλοι 3 Κατώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες 4 Κατώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες 4 Έμποροι 5 Ανώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες 5 Ανώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες 6 Εκπαιδευτικοί 6 Εκπαιδευτικοί 7 Κληρικοί 7 Κληρικοί 8 Κτηματίες 8 Κτηματίες 9 Γεωργοί 9 Γεωργοί

192. Η κοινή εμπειρία διδάσκει ότι αυτή η προϋπόθεση ισχύει πάντα στο πλαίσιο με-γάλων κοινωνικών συνόλων. Γεννιέται όμως ένας εύλογος προβληματισμός αν ισχύει πά-ντοτε στο πλαίσιο πολύ μικρών κοινωνικών ομάδων, όπως οι κληρικοί ή οι εκπαιδευτικοί της Λευκάδας. Αν δεν ισχύει αυτή η προϋπόθεση, τότε τα συμπεράσματα για τα ποσοστά

Προκύπτει, επομένως, σαφώς ότι, με κριτήριο την αριθμητική σχέση αρρέ-νων και θηλέων μέσα σε κάθε επαγγελματική ομάδα, το ευνοϊκότερο για τα θήλεα ποσοστό απαντά στους εργάτες-ναύτες και ακολουθούν οι έμποροι, οι υπάλληλοι, οι κατώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες και οι ανώτεροι ελεύ-θεροι επαγγελματίες.

Τα ποσοστά των κοριτσιών στις ομάδες των κτηματιών και, πιο πολύ, των γεωργών είναι απογοητευτικά.

Τα ποσοστά των κοριτσιών των εκπαιδευτικών βρίσκονται συγκριτικά σε ένα ικανοποιητικό επίπεδο: πολύ ανώτερα από τα αντίστοιχα ποσοστά των γεωργών και των κτηματιών, αλλά απέχουν αρκετά από τα ποσοστά των εμπόρων, των υπαλλήλων, των ΚΕΕ και των ΑΕΕ.

Τα ποσοστά των κοριτσιών των κληρικών είναι χαμηλά: υστερούν όλων των άλλων και υπερέχουν μόνο των ποσοστών των κτηματιών και των γεωργών.

Οι ερμηνείες που πρέπει να δοθούν στις διαπιστώσεις αυτές, για το χώ-ρο της Λευκάδας193 πάντα, είναι οι παρακάτω:

Οι πίνακες δείχνουν ότι τα κορίτσια των εργατών και των ναυτών έχουν το υψηλότερο ποσοστό φοίτησης στο Γυμνάσιο από τα κορίτσια των άλλων επαγγελματικών ομάδων. Νομίζω ότι εδώ τα δεδομένα μάς οδηγούν σε λαν-θασμένη εκτίμηση. Και αυτό συμβαίνει γιατί το δείγμα είναι πολύ μικρό και δεν προσφέρεται για εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων: σε απόλυτες αριθμητικές τιμές μόλις 14 καταγράφονται, στο διάστημα 1829-1929, ως γό-νοι εργατών και ναυτών, εκ των οποίων οι 3 είναι κορίτσια - ποσοστό 21,42%. Τα δύο κορίτσια είναι τέκνα εργατών και η τρίτη κόρη ναυτικού από την Ιθάκη. Τα δύο κορίτσια των εργατών φοίτησαν το μεν πρώτο τη διετία 1921-22, το δε άλλο την τριετία 1926-29, δηλαδή μέχρι τη δεκαετία του 1920 ούτε ένα κορίτσι, κόρη εργάτη, δεν είχε γραφεί καν στο Γυμνάσιο. Το τρίτο κορίτσι, η κόρη του ναυτικού από την Ιθάκη, φοίτησε τη διετία 1920-22.

Οι αιτίες των υψηλών ποσοστών των θηλέων των οποίων ο πατέρας εί-ναι έμπορος ή υπάλληλος πρέπει, κατά τη γνώμη μου, να αναζητηθούν σε τέσσερα επίπεδα ταυτόχρονα:

των αρρένων και θηλέων μαθητών στο πλαίσιο κάθε επαγγελματικής ομάδας δέχονται πλήγμα στην αξιοπιστία τους. Με πιο απλά λόγια: αν στη Λευκάδα σε μια δεδομένη χρο-νική στιγμή υπάρχουν 20 οικογένειες κληρικών, εκ των οποίων οι 15 έχουν θήλεα τέκνα στη μεγάλη τους πλειοψηφία, τότε τα μαθητικά ποσοστά των θηλέων της ομάδας αναπό-φευκτα θα ενισχυθούν έναντι των αρρένων - και θα είναι πολύ διαφορετικά απ' ό,τι θα ήταν, αν ο αριθμός των αρρένων και θηλέων τέκνων της ομάδας ήταν ο αυτός περίπου.

193. Το αν οι ερμηνείες αυτές, που αφορούν αφετηριακά την περίπτωση της Λευκά-δας, εντάσσονται σε ένα ευρύτερα ισχύον πλέγμα αιτιών είναι θέμα προς διερεύνηση.

α) Στο πεδίο των αντιλήψεων και των νοοτροπιών: οι επαγγελματικές αυτές ομάδες ανήκουν στα αστικά στρώματα, τα οποία ήταν και είναι φο-ρείς αντιλήψεων πιο φιλελεύθερων σε σχέση με τα αγροτικά στρώματα, δη-λαδή τους κτηματίες και τους γεωργούς. Οι αντιλήψεις αυτές μετριάζουν την ισχύ των κατεστημένων προκαταλήψεων για τη θέση της γυναίκας και την επαγγελματική της προοπτική - προκαταλήψεων δυσμενέστατων για τη γυναίκα, οι οποίες κυριαρχούν στην ελληνική κοινωνία στη διαχρονία 1829-1929 και που η δραστικότητά τους βέβαια μειώνεται με την πάροδο του χρόνου. Είναι αυτονόητο ότι η εκτίμησή μας αυτή σκιαγραφεί το μέσο όρο των αντιλήψεων και των νοοτροπιών των συγκεκριμένων επαγγελματικών ομάδων της Λευκάδας στη διαχρονία 1829-1929 και δεν σημαίνει ότι αυτές παραμένουν αναλλοίωτες σε αυτό το χρονικό διάστημα.

β) Στο οικονομικό επίπεδο: οι επαγγελματικές αυτές ομάδες βρίσκονται σε καλύτερη οικονομική κατάσταση από άλλες πολυπληθείς, π.χ., τους γε-ωργούς. Ειδικότερα στην ομάδα των εμπόρων, οποιοδήποτε εύρος και να δώσουμε στον όρο, περιλαμβάνονται τα πιο εύρωστα και δυναμικά στοιχεία της λευκαδίτικης κοινωνίας, η ισχύς των οποίων αυξάνει με το πέρασμα του χρόνου, όπως μπορεί εύκολα να διαπιστωθεί από μια πρόχειρη ανάγνωση του «Συνοπτικού διαγράμματος της δομής της κοινωνίας της Λευκάδος 1830-1930», που επιχειρήσαμε ανωτέρω. Και πρέπει εδώ να προσθέσουμε ότι η οικονομική επιβάρυνση τους από τη φοίτηση των παιδιών τους (όχι μό-νο των θηλέων αλλά και των αρρένων) ελαχιστοποιείται από το γεγονός ότι οι συντριπτικά περισσότεροι διαμένουν στην πόλη.

γ) Το ότι διαμένουν στην πόλη συντελεί πολύ στο να καμφθούν και οι ισχυρές ηθικές αναστολές για τη φοίτηση των κοριτσιών τους στο Γυμνάσιο, αναστολές οι οποίες βρίσκονται στον πυρήνα των προκαταλήψεων για τις οποίες αναφερθήκαμε στην ανωτέρω περίπτωση α: τα κορίτσια δεν κινδυ-νεύουν «ηθικώς», γιατί βρίσκονται μέσα στα χέρια της οικογένειας.

δ) Η επιθυμία που διακατέχει τα στρώματα αυτά για κοινωνική και επαγγελματική άνοδο των παιδιών τους είναι τόσο έντονη, που, συνδυαστι-κά με τις ανωτέρω αιτίες, δεν περιορίζεται μόνο στα αγόρια, αλλά ένα μέ-ρος της κατευθύνεται και στα κορίτσια.

Το υψηλό ποσοστό των θηλέων των οποίων ο πατέρας είναι κατώτερος ελεύθερος επαγγελματίας πρέπει να αποδοθεί στην τρίτη και τέταρτη αιτία που αναφέραμε για τα παιδιά των εμπόρων και των υπαλλήλων, δηλαδή στην παράκαμψη των ηθικών αναστολών τους, λόγω του τόπου διαμονής τους, και στην έντονη επιθυμία τους για κοινωνική εξέλιξη των παιδιών τους. Πρέπει να προσθέσουμε και τον οικονομικό παράγοντα: τα έξοδα εί-ναι λιγότερα, γιατί τα παιδιά διαμένουν μαζί με τις οικογένειές τους. Η ερ-μηνεία που προτείνουμε βέβαια πιθανόν να πάσχει σε ένα σημείο: προϋποθέτει

θέτει ότι η πλειοψηφία των μελών αυτής της επαγγελματικής ομάδας μένει στην πόλη. Δεν έχουμε κάνει όμως αυτή τη διασταύρωση των στοιχείων, ού-τως ώστε η προϋπόθεση που θέσαμε να είναι τεκμηριωμένη - γιατί τα στοι-χεία του τόπου καταγωγής των Λευκαδίων μαθητών δεν τηρούνται ακριβώς στα κατάστιχα του Αρχείου.194 Η εμπειρική γνώση όμως του χώρου της Λευ-κάδας, τα ονοματεπώνυμα των γονέων και τα, έστω, ελλιπή στοιχεία για τον τόπο καταγωγής τους πείθουν ότι, όντως, το μεγάλο ποσοστό των κατώτε-ρων ελεύθερων επαγγελματιών είναι κάτοικοι της πόλης.

Το σχετικά υψηλό ποσοστό των κοριτσιών των ανώτερων ελεύθερων επαγγελματιών πρέπει, κατά τη γνώμη μας, να αποδοθεί στις ίδιες αιτίες που επικαλεστήκαμε για τα κορίτσια των εμπόρων και των υπαλλήλων. Παρα-μένει, εν τούτοις, ένα ανερμήνευτο υπόλοιπο: γιατί το ποσοστό των θηλέων της ομάδας αυτής, μιας ομάδας που αποτελεί το σκληρό πυρήνα της τότε λευκαδίτικης αστικής τάξης, κυμαίνεται μόνο ανάμεσα στο 10% και στο 11%, τη στιγμή που τα αντίστοιχα ποσοστά των εμπόρων, των υπαλλήλων και των κατώτερων ελεύθερων επαγγελματιών είναι αρκετά υψηλότερα;

Το ποσοστό των κοριτσιών των εκπαιδευτικών, που κυμαίνεται γύρω από το συγκριτικά υψηλό 8-9%, λογικά πρέπει να αποδοθεί στους ίδιους λόγους που επικαλεστήκαμε για τα παιδιά των υπαλλήλων, στο επαγγελ-ματικό στρώμα των οποίων ανήκουν και οι εκπαιδευτικοί. Υπάρχει, πάντως, μια εμφανής απόκλιση ανάμεσα στο γενικό ποσοστό των υπαλλήλων και στο επί μέρους ποσοστό των εκπαιδευτικών, η οποία είναι δύσκολο να ερ-μηνευτεί: είναι πολύ καλύτερο το ποσοστό των κοριτσιών των υπαλλήλων (που κυμαίνεται ανάμεσα στο 13,89% και στο 16,63%) από το ποσοστό των κοριτσιών των εκπαιδευτικών (που κυμαίνεται ανάμεσα στο 9,09% και στο 7,76%).

Το χαμηλό ποσοστό των κοριτσιών των κληρικών έναντι του αντίστοιχου των αρρένων σηματοδοτεί μια εμφανή συντηρικότητα της ομάδας αυτής στο θέμα της φοίτησης των θηλέων στο δεύτερο κύκλο της μέσης εκπαίδευσης.

Το ποσοστό των κοριτσιών των κτηματιών είναι πάρα πολύ μικρό και, αντίστοιχα, απόλυτη η κυριαρχία των αρρένων τέκνων τους. Αυτή η απου-σία σχεδόν των κοριτσιών τους από το Γυμνάσιο είναι βέβαιο ότι οφείλεται στο συντηρητισμό της νοοτροπίας και των ηθικών αντιλήψεων αυτού του κοινωνικού στρώματος, που ορθώνουν αξεπέραστες δυσκολίες στην πρό-σβαση των θηλέων στο δεύτερο κύκλο της μέσης εκπαίδευσης. Στο σημείο

194. Στη στήλη «τόπος καταγωγής» σημειώνεται συνηθέστατα «Λευκάδιος» ή «Λεύ-κας», χωρίς να διευκρινίζεται αν είναι κάτοικος της πόλης ή κάποιου (και ποιου) χωριού. Μόνο για μικρά διαστήματα υπάρχουν ακριβείς αναγραφές του τόπου καταγωγής (βλ. στο κεφάλαιο Γ «Ο τόπος καταγωγής των μαθητών»).

αυτό να σημειώσουμε ότι η διαφορά των εννοιών «γεωργός» και «κτημα-τίας» έχει αμβλυνθεί κατά το υπό εξέταση χρονικό διάστημα 1901-29 και δεν έχει την ίδια διακριτική δραστικότητα που είχε παλιότερα. Επομένως, κρατάμε μια επιφύλαξη ως προς τη διάκριση του «γεωργού» και του «κτη-ματία», που σημειώνεται στα κατάστιχα του Αρχείου, και τα εξ αυτής προ-κύπτοντα πορίσματα. Αλλά, παρά την επιφύλαξη, η βασική διαπίστωση -δεδομένου και του ελάχιστου ποσοστού των κοριτσιών των γεωργών- δεν κλονίζεται: η δυνατότητα πρόσβασης των κοριτσιών των κτηματιών στο Γυ-μνάσιο είναι πολύ μικρή.

Το ποσοστό των κοριτσιών των γεωργών είναι απειροελάχιστο. Αυτό, νο-μίζω, οφείλεται σε δύο παράγοντες:

α) Στις περιορισμένες οικονομικές δυνατότητες αυτού του κοινωνικού στρώματος, η ύπαρξη των οποίων επηρεάζει δυσμενώς την πρόσβαση των παιδιών του, αμφοτέρων των φύλων, στο Γυμνάσιο και, κατά μείζονα λόγο, των θηλέων.

β) Στις συντηρητικές ηθικές αντιλήψεις, από τις οποίες εμφορούνται οι αγρότες, και στην παράλληλη απουσία φιλελεύθερων αστικών αντιλήψεων. Σύμφωνα με αυτές, η γυναίκα είναι προορισμένη να κάνει τις δουλειές του σπιτιού και να τεκνοποιεί - η φοίτησή της στη μέση εκπαίδευση και, μάλι-στα, στο Γυμνάσιο απέχει πολύ από τα στερεότυπα που δυναστεύουν αυ-τό τον κοινωνικό χώρο. Η αρνητική αυτή νοοτροπία ενδυναμώνεται από την παράμετρο του τόπου που θέτει σε εγρήγορση τις ηθικές τους φοβίες: σε αντίθεση με τα στρώματα που διαμένουν στην πόλη, οι γεωργοί φοβούνται ότι «θα φύγουν τα κορίτσια μέσα από τα χέρια τους και θα ξεπέσουν».

Οι μικροδιαφορές στο ποσοστό των θηλέων (και των αρρένων φυσικά), οι οποίες παρατηρούνται ανάμεσα στον πίνακα 1 και στον πίνακα 2, οφεί-λονται στη σταθερότητα της φοίτησης: όταν βλέπουμε υψηλότερα ποσοστά θηλέων στο δεύτερο πίνακα, αυτό σημαίνει ότι τα κορίτσια της ομάδας αυ-τής έχουν μικρότερες ενδοσχολικές απώλειες, δηλαδή τα κορίτσια της ομά-δας που, για διάφορους λόγους, εγκαταλείπουν σε κάποια φάση της φοίτη-σής τους το Γυμνάσιο είναι λιγότερα από τα αγόρια. Το αντίθετο τεκμαί-ρεται, όταν το ποσοστό τους μειώνεται. Άξια λόγου ανοδική τάση του πο-σοστού παρατηρείται στους υπαλλήλους και στους κατώτερους ελεύθερους επαγγελματίες και καθοδική στους εκπαιδευτικούς. Οι αυξομειώσεις στα ποσοστά των άλλων είναι ασήμαντες. Επειδή τα δεδομένα των ανωτέρω πι-νάκων και τα εξ αυτών εξαγόμενα συμπεράσματα αναφέρονται σε όλη τη χρονική περίοδο 1866-1929, δηλαδή περιλαμβάνουν και το διάστημα από το σχολικό έτος 1866-67 μέχρι το σχολικό έτος 1900-01, κατά το οποίο δεν φοί-τησε καμία γυναίκα, προχωρήσαμε στη σύνταξη του κατωτέρω πίνακα 4, για να δούμε τη σχέση αρρένων και θηλέων μαθητών της κάθε επαγγελματικής

ΠΙΝΑΚΑΣ 4 Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος, 1901-1929:

Άρρενες και θήλεις κατά επαγγελματική ομάδα (σε ετήσιες εγγραφές)

Φύλο Ορφανός ΑΕΕ Γεωργός Εκπ/τικός Έμπορος ΚΕΕ Κληρικός Κτηματίας Υπάλληλος Εργάτης-ναύτης Σύνολα

Άρρενες 491 205 586 177 432 270 140 612 252 21 3.186 Θήλεις 88 47 5 19 99 61 11 11 78 7 426

Σύνολο 579 252 591 196 531 331 151 623 330 28 3.612

Άρρενες 84,8% 81,35% 99,15% 90,3% 81,35% 81,57% 92,72% 98,23% 76,37% 75% 88,20% Θήλεις 15,2% 18,65% 0,85% 9,7% 18,65% 18.43% 7,287% 1,77% 23,63% 25% 11,79%>

Σημείωση: Σε 20 εγγραφές δεν αναγράφεται επάγγελμα (19 άρρενες και 1 θήλυ).

τικής ομάδας στη βάση διαφορετικών δεδομένων. Ο πίνακας περιέχει το σύ-νολο των ετήσιων εγγραφών των αρρένων και των θηλέων της κάθε επαγ-γελματικής ομάδας μόνο για το διάστημα από το σχολικό έτος 1901-02, οπότε εγγράφονται οι πρώτες μαθήτριες, μέχρι το σχολικό έτος 1928-29.

Αν τώρα συσχετίσουμε τα ποσοστά των θηλέων της κάθε επαγγελματι-κής ομάδας στους πίνακες 2 και 4, προκύπτει ο επόμενος πίνακας:

ΠΙΝΑΚΑΣ 5 Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος:

Σύγκριση των ποσοστών των θηλέων της κάθε επαγγελματικής ομάδας στα χρονικά διαστήματα 1866-1929 και 1901-1929

α.α. Επαγγελματική ομάδα 1866-1929 α.α. Επαγγελματική ομάδα 1901-1929

1 Εργάτες-ναύτες 20, 59% 1 Εργάτες-ναύτες 25% 2 Υπάλληλοι 16,63% 2 Υπάλληλοι 23,63% 3 ΚΕΕ 15,48% 3 Έμποροι 18,65% 4 Έμποροι 14,98% 4 ΑΕΕ 18,65% 5 ΑΕΕ 10,8% 5 ΚΕΕ 18,43%

6 Εκπαιδευτικοί 7,76% 6 Εκπαιδευτικοί 9,7% 7 Κληρικοί 4,78% 7 Κληρικοί 7,28% 8 Κτηματίες 1,11% 8 Κτηματίες 1,77% 9 Γεωργοί 0,71% 9 Γεωργοί 0,85%

10 Ορφανοί 10,34% 10 Ορφανοί 15,2%

Η αυτόνομη και η συγκριτική ανάγνωση των πινάκων 4 και 5 δείχνει τα εξής: Η ιεραρχική κατάταξη των επαγγελματικών ομάδων κατά την περίοδο

1866-1901 δεν αλλάζει ουσιωδώς σε σχέση με το διάστημα 1901-1929. Οι τέσσερις ομάδες που προηγούνται (α.α. 2-5) είναι πάντα οι ίδιες: οι υπάλ-ληλοι, οι έμποροι, οι ανώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες και οι κατώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες. Μπορεί να αλλάζει η σειρά κατάταξης μεταξύ τους, αλλά ως σύνολο προηγούνται πάντα και σαφώς των άλλων. Των υπο-λοίπων τεσσάρων (α.α. 6-9) η σειρά κατάταξης παραμένει αδιατάρακτη. Η πρωτιά των εργατών - ναυτών, όπως εκτενώς και επανειλημμένα έχουμε εξηγήσει ανωτέρω, πρέπει να οφείλεται στο μικρό στατιστικό δείγμα της ομάδας και, ως εκ τούτου, είναι παραπλανητική.

Υπάρχει βέβαια άνοδος των ποσοστών της περιόδου 1901-1929, και αυ-τό είναι απολύτως φυσιολογικό, γιατί την περίοδο αυτή αρχίζουν να φοιτούν μαθήτριες με αυξανόμενο ρυθμό, ενώ την περίοδο 1866-1901 δεν είχε φοι-

φοιτήσει καμία γυναίκα. Για να μιλήσουμε με την ορολογία της διαίρεσης, όταν μικραίνει ο διαιρετέος (δηλαδή, το σύνολο των μαθητών) με την αφαίρεση του προ του 1901 αριθμού μαθητών (αποκλειστικά αρρένων), αυξάνεται το πηλίκο (δηλαδή, το ποσοστό των θηλέων). Εκεί που απαιτείται προσοχή εί-ναι όταν οι αυξήσεις των ποσοστών δεν υπακούουν απλώς στο γενικό αίτιο, αλλά σημαίνουν και κάτι επί πλέον, το οποίο χρήζει ερμηνείας.

Επικεντρωνόμενοι στο τελευταίο εντοπίζουμε δύο θεαματικές μεταβο-λές. Το ποσοστό των θηλέων των ανώτερων ελεύθερων επαγγελματιών εκτι-νάσσεται από το συνολικό 10,8% στο 18,65% και των υπαλλήλων από το 16,63% στο 23,63%. Η ερμηνεία είναι αναμενόμενη αλλά ενδιαφέρουσα: το ποσοστό των παιδιών των ομάδων αυτών είναι ήδη μεγάλο πρό του 1901 και, από την άλλη, το ποσοστό των μαθητριών τους (μετά το 1901 φυσικά) αρκετά υψηλό. Αν αφαιρεθεί αυτό το προ του 1901 υψηλό ποσοστό (που αποτελείται αποκλειστικά από άρρενες), τότε η σύγκριση του αριθμού των θηλέων, που είναι μεγάλος, γίνεται με έναν κατά πολύ μειωμένο αριθμό αρ-ρένων, οπότε το πηλίκο της «διαίρεσης», δηλαδή το ποσοστό των θηλέων, παρουσιάζει θεαματική αύξηση. Για του λόγου το αληθές, προ του 1901 υπάρχουν 183 εγγραφές παιδιών ανώτερων ελεύθερων επαγγελματιών και 252 μετά. Έτσι εξηγείται το άλμα από το 10,8% στο 18,65%: το πρώτο βγαίνει από τη σύγκριση του 47 -του συνόλου δηλαδή των ετήσιων εγγρα-φών των μαθητριών των ανώτερων ελεύθερων επαγγελματιών- με το συνο-λικό 183+252=435, ενώ το δεύτερο από τη σύγκριση του 47 με το σαφώς μειωμένο 435-183=252.

Τέλος, είναι πολύ σημαντικό το ότι η ανάγνωση των πινάκων 4 και 5, δη-λαδή η εξέταση του θέματος μας από άλλη οπτική, επιβεβαιώνει τις διαπι-στώσεις για τη σχέση φύλου και κοινωνικής προέλευσης, που κάναμε κατά την εξέταση των πινάκων 1 και 2, και η διπλή αυτή επιβεβαίωση τις κάνει πιο αξιόπιστες. Οι όποιες διαφοροποιήσεις αφορούν μικρές επί μέρους με-ταβολές και δεν αλλάζουν τη γενική εικόνα.

2. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος Παραθέτουμε και εδώ δύο πίνακες συνταγμένους όπως ακριβώς και οι δύο ανωτέρω για το Γυμνάσιο Λευκάδος. Ό,τι γράψαμε εκεί ισχύει και για τους παρόντες πίνακες.

Από την ανάγνωση του πίνακα προκύπτουν οι εξής διαπιστώσεις, η βα-σιμότητα των οποίων προϋποθέτει195 ότι στο πλαίσιο της ευρύτερης κοινω-νίας υπάρχει μια σχετική ισορροπία ανάμεσα στον αριθμό των αρρένων και

195. Βλ. υποσημείωση 192.

ΠΙΝΑΚΑΣ 1 Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929:

Άρρενες και θήλεις κατά επαγγελματική ομάδα (σε αριθμούς φυσικών προσώπων)

Φύλο Ορφανός ΑΕΕ Γεωργός Εκπ/τικός Έμπορος ΚΕΕ : Κληρικός Κτηματίας Υπάλληλος Εργάτης - Δεν δη- Σύνολα ναύτης λώθηκαν

Άρρενες 280 185 710 87 336 407 94 440 266 63 - 2.862

Θήλεις 53 39 7 10 76 93 7 25 68 11 - 395

Σύνολο 333 224 717 97 412 500 101 465 334 74 7 3.264

Άρρενες 84,08% 82,59% 99,02% 89,69% 81,55% 81,40%) 93,07% 94,62% 79,65% 85,14%> 87,68%

Θήλεις 15,92% 17,41% 0,98% 10,31% 18,45% 18,60% 6,93% 5,38% 20,35% 14,86% 12,10%

Σημείωση: Οι πρώτες εγγραφές θηλέων αρχίζουν από το 1898-99. - Στα συνολικά ποσοστά δεν υπολογίζεται το 0,21% που αποτελούν οι 7, των οποίων δεν δηλώθηκε το επάγγελμα.

ΠΙΝΑΚΑΣ 2 Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929:

Άρρενες και θήλεις κατά επαγγελματική ομάδα (σε ετήσιες εγγραφές μαθητών)

Φύλο Ορφανός ΑΕΕ Γεωργός Εκπ/τικός Έμπορος ΚΕΕ Κληρικός Κτηματίας Υπάλληλος Εργάτης-ναύτης Σύνολα

Άρρενες 787 471 1.770 206 914 1.073 282 1.167 671 148 7.489

Θήλεις 144 101 14 23 182 213 15 59 134 23 908

Σύνολο 931 572 1.784 229 1.096 1.286 297 1.226 805 171 8.397

Άρρενες 86.6% 82,34% 99,22% 89,96% 83,39% 83,44 94,95% 95,19% 83,35%) 86,55% 89,19%

Θήλεις 13,4% 17,66%) 0,78% 10,04%. 16,61% 16.56% 5,05%. 4,81% 16,65% 13,45% 10,81%.

Σημείωση: Οι πρώτες εγγραφές θηλέων αρχίζουν από το 1898-99.

στον αριθμό των θηλέων τέκνων κάθε επαγγελματικής κατηγορίας και δεν παρουσιάζονται θεαματικές αριθμητικές αποκλίσεις υπέρ των μεν ή των δε:

Η σειρά των επαγγελματικών ομάδων, με κριτήριο κατάταξης το υψη-λότερο ποσοστό θηλέων, στον πρώτο πίνακα είναι: υπάλληλοι, κατώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες, έμποροι, ανώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες, ερ-γάτες και ναύτες, εκπαιδευτικοί, κληρικοί, κτηματίες και γεωργοί. Ίδια πε-ρίπου σειρά μάς δίνει και ο δεύτερος πίνακας, με τη διαφορά ότι εδώ γί-νεται εναλλαγή στις θέσεις 2-3, τις οποίες καταλαμβάνουν οι έμποροι και οι κατώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες. Η διαφορά όμως των ποσοστών τους είναι τόσο ασήμαντη, που δεν λαμβάνεται υπόψη - στην ουσία, η σει-ρά του πίνακα παραμένει αμετάβλητη. Επομένως, τα ποσοστά των πινάκων αποτελούν μια αρκετά αξιόπιστη βάση δεδομένων για να βγάλει κανείς συ-μπεράσματα ή να διατυπώσει υποθέσεις εργασίας. Η προαναφερόμενη κα-τάταξη φαίνεται στις δύο στήλες του επόμενου πίνακα:

ΠΙΝΑΚΑΣ 3 Ελληνικό Σχολείο Λευκάδας, 1866-1929:

Κατάταξη των επαγγελματικών ομάδων με βάση τα ποσοστά των μαθητριών τους (σε πραγματικούς αριθμούς και σε ετήσιες εγγραφές)

α.α. α. β· Ποσοστά θηλέων της κάθε Ποσοστά θηλέων της κάθε

επαγγελματικής ομάδας επαγγελματικής ομάδας (με βάση τον πραγματικό (με βάση τις ετήσιες εγγραφές

αριθμό των μαθητριών) των μαθητριών)

1 Υπάλληλοι 1 Υπάλληλοι 2 Κατώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες 2 Ανώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες 3 Έμποροι 3 Έμποροι 4 Ανώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες 4 Κατώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες 5 Εργάτες 5 Εργάτες 6 Εκπαιδευτικοί 6 Εκπαιδευτικοί 7 Κληρικοί 7 Κληρικοί 8 Κτηματίες 8 Κτηματίες 9 Γεωργοί 9 Γεωργοί

Προκύπτει, επομένως, σαφώς ότι, με κριτήριο την αριθμητική σχέση αρρένων και θηλέων μέσα σε κάθε επαγγελματική ομάδα, το ευνοϊκότερο για τα θήλεα ποσοστό το έχουν οι υπάλληλοι, οι έμποροι, οι κατώτεροι ελεύθεροι επαγ-γελματίες, οι ανώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες και οι εργάτες - ναύτες.

Τα ποσοστά των θηλέων στις ομάδες των κτηματιών και, πιο πολύ, των γεωργών είναι απογοητευτικά. Των κτηματιών είναι συγκριτικά καλύτερα από τα σχεδόν μηδενικά ποσοστά των γεωργών, αλλά γενικώς είναι πολύ χαμηλά. Και είναι πιο ηχηρή η υστέρηση αυτή, γιατί παρατηρείται στον πρώτο κύκλο της μέσης εκπαίδευσης.

Τα ποσοστά των παιδιών των εκπαιδευτικών βρίσκονται συγκριτικά σε ένα ικανοποιητικό επίπεδο: πολύ ανώτερα από τα ποσοστά των γεωργών και των κτηματιών, αλλά απέχουν αρκετά από τα ποσοστά των υπαλλήλων, των εμπόρων, των κατώτερων ελεύθερων επαγγελματιών και των ανώτερων ελεύθερων επαγγελματιών.

Τα ποσοστά των κοριτσιών των κληρικών είναι χαμηλά: υστερούν έναντι όλων των άλλων ομάδων, πλην των κτηματιών και των γεωργών.

Οι ερμηνείες που πρέπει να δοθούν στις διαπιστώσεις αυτές για το χώ-ρο της Λευκάδας είναι, κατά τη γνώμη μου, οι παρακάτω:

Οι αιτίες των υψηλών ποσοστών των θηλέων των οποίων ο πατέρας εί-ναι έμπορος ή υπάλληλος πρέπει να αναζητηθούν σε τέσσερα επίπεδα ταυ-τόχρονα, όπως ακριβώς και για τα κορίτσια του Γυμνασίου:

α) Στο πεδίο των αντιλήψεων και των νοοτροπιών: Οι επαγγελματικές αυτές ομάδες και, κυρίως, οι έμποροι ανήκουν στα αστικά στρώματα, τα οποία ήταν και είναι φορείς αντιλήψεων πιο φιλελεύθερων σε σχέση με τα αγροτικά στρώματα - τους κτηματίες και τους γεωργούς. Ως προς το ζή-τημα αυτό δηλαδή, ισχύουν αυτά που αναλυτικότερα αναφέραμε ανωτέρω, κατά την εξέταση του ποσοστού της φοίτησης των κοριτσιών των εμπόρων και των υπαλλήλων στο Γυμνάσιο.

β) Στο οικονομικό επίπεδο: Οι επαγγελματικές αυτές ομάδες βρίσκονται σε καλύτερη οικονομική κατάσταση από άλλες πολυπληθείς, π.χ., τους γε-ωργούς. Και πρέπει εδώ να προσθέσουμε ότι η οικονομική επιβάρυνσή τους από τη φοίτηση των παιδιών τους (όχι μόνο των θηλέων αλλά και των αρ-ρένων) ελαχιστοποιείται από το γεγονός ότι οι συντριπτικά περισσότεροι διαμένουν στην πόλη. Εδώ να υπενθυμίσουμε ότι στο τέλος του 19ου αιώ-να και στις αρχές του 20ού λειτουργούν για κάποια διαστήματα τα Ελληνι-κά Σχολεία της Καρυάς, του Αγίου Πέτρου και της Βασιλικής,196 γεγονός που πρέπει να το συνυπολογίσουμε όχι μόνο για τα ποσοστά φοίτησης των θηλέων αλλά γενικώς για τα άτομα αμφοτέρων των φύλων: ένας αριθμός παιδιών, γεωργών κυρίως, φοιτά στα σχολεία αυτά - άρα, τα ποσοστά της φοίτησης, στα οποία καταλήγουμε εδώ, και γενικώς και κατά φύλο, διαφο-ροποιούνται και δεν ανταποκρίνονται επακριβώς στην πραγματικότητα,

196. Βλ. ανωτέρω, «Μικρό παράρτημα για τα Ελληνικά Σχολεία του Αγίου Πέτρου, της Βασιλικής, της Καρυάς, της Ιθάκης και της όμορης Ακαρνανίας».

από τη στιγμή που δεν μπορούμε να υπολογίσουμε και τα στοιχεία αυτά. Η όποια διαφοροποίηση όμως δεν φαίνεται να μεταβάλλει την εικόνα.

γ) Το ότι διαμένουν στην πόλη στην οποία λειτουργεί το σχολείο συντε-λεί πολύ στο να καμφθούν οι όποιες ηθικές αναστολές για τη φοίτηση των κοριτσιών τους στο Ελληνικό Σχολείο - τα κορίτσια δεν κινδυνεύουν «ηθι-κώς», γιατί βρίσκονται μέσα στα χέρια της οικογένειας. Και στην περίπτω-ση αυτή δηλαδή, ισχύουν όσα αναφέραμε ανωτέρω για το Γυμνάσιο στην οικεία θέση.

δ) Η επιθυμία που διακατέχει τα στρώματα αυτά για κοινωνική και επαγ-γελματική άνοδο των παιδιών τους είναι τόσο έντονη, που, συνδυαστικά με τις ανωτέρω αιτίες, δεν περιορίζεται μόνο στα αγόρια, αλλά ένα μέρος της κατευθύνεται και στα κορίτσια. Η επιθυμία αυτή είναι πιο έντονη και απο-δοτική όταν πρόκειται για τον πρώτο κύκλο της μέσης εκπαίδευσης.

Το υψηλό ποσοστό των θηλέων των οποίων ο πατέρας είναι κατώτερος ελεύθερος επαγγελματίας πρέπει να αποδοθεί στην τρίτη και τέταρτη αιτία που αναφέραμε για τα παιδιά των εμπόρων και των υπαλλήλων, δηλαδή στην παράκαμψη των ηθικών αναστολών τους, λόγω του τόπου διαμονής τους, και στην έντονη επιθυμία τους για κοινωνική εξέλιξη των παιδιών τους. Πρέπει να προσθέσουμε και τον οικονομικό παράγοντα: τα έξοδα εί-ναι λιγότερα, γιατί τα παιδιά διαμένουν μαζί με τις οικογένειές τους. Η ερ-μηνεία που προτείνουμε βέβαια προϋποθέτει ότι η πλειοψηφία των μελών αυτής της επαγγελματικής ομάδας μένει στην πόλη - γεγονός όχι τεκμη-ριωμένο στην παρούσα μελέτη αλλά, κατά τη γνώμη μας, πολύ πιθανό.197

Το υψηλό ποσοστό των κοριτσιών των ανώτερων ελεύθερων επαγγελμα-τιών πρέπει επίσης, κατά τη γνώμη μας, να αποδοθεί στις ίδιες αιτίες που επικαλεστήκαμε για τα κορίτσια των εμπόρων και των υπαλλήλων: Το αυ-ξημένο ποσοστό φοίτησης των κοριτσιών της ομάδας αυτής στο Ελληνικό Σχολείο είναι συμβατό με τις οικονομικές της δυνατότητες, με τον κώδικα των αρχών και των ηθικών της αντιλήψεων, καθώς και με τις κοινωνικές φι-λοδοξίες της.

Τα παιδιά των εργατών και ναυτών παρουσιάζουν ένα πολύ καλό ποσο-στό, που κυμαίνεται ανάμεσα στο 13,45% (πίνακας 2) και στο 14,86% (πί-νακας 1). Και είναι σημαντικό ότι το στατιστικό δείγμα είναι αξιόπιστο, αντίθετα με το ομόλογο δείγμα του Γυμνασίου: σε απόλυτες αριθμητικές τι-μές υπάρχουν 74 μαθητές του Ελληνικού Σχολείου που ανήκουν σε αυτή την επαγγελματική ομάδα. Τα 42 είναι παιδιά «εργατών» και «εργατικών», εκ των οποίων τα 9 κορίτσια, και τα 32 παιδιά «ναυτών» και «ναυτικών», εκ

197. Περί αυτού βλ. αναλυτικά ανωτέρω στην ερμηνεία του ποσοστού των κοριτσιών των κατώτερων ελεύθερων επαγγελματιών στο Γυμνάσιο.

των οποίων τα 2 κορίτσια. Πιθανόν -το «πιθανόν» οφείλεται σε ελλιπή κα-ταγραφή των στοιχείων των ανωτέρω, η οποία επιτρέπει αυτή την ασάφεια-το σύνολο των μαθητών να είναι όχι 74 αλλά 78, και πάλι όμως το ποσοστό των θηλέων δεν πέφτει κάτω από το 14%. Επί πλέον, οι μαθήτριες αυτές κατανέμονται ισόρροπα στη διάρκεια του χρόνου και δεν σωρεύονται σε κάποιο χρονικό σημείο. Το συμπέρασμα είναι ότι τα κορίτσια της επαγγελ-ματικής αυτής ομάδας στη Λευκάδα έχουν, συγκριτικά με τη γενική προ-σβασιμότητα της επαγγελματικής τους ομάδας, καλές δυνατότητες πρό-σβασης στον πρώτο κύκλο της μέσης εκπαίδευσης.

Το ποσοστό των κοριτσιών των εκπαιδευτικών, που κυμαίνεται γύρω από το -συγκριτικά με τα δεδομένα του Ελληνικού Σχολείου- μέτριο 10%, πιστεύουμε ότι πρέπει να αποδοθεί στους ίδιους λόγους που επικαλεστή-καμε για τα παιδιά των υπαλλήλων, στο επαγγελματικό στρώμα των οποί-ων ανήκουν και οι εκπαιδευτικοί. Υπάρχει, πάντως, μια εμφανής απόκλιση ανάμεσα στο υψηλό ποσοστό των υπαλλήλων και στο χαμηλότερο ποσοστό των εκπαιδευτικών, η οποία είναι δύσκολο να ερμηνευτεί - απόκλιση η οποία παρατηρείται και στα αντίστοιχα ποσοστά του Γυμνασίου.

Το χαμηλό ποσοστό των κοριτσιών των κληρικών δείχνει ότι η ομάδα αυ-τή, όπως και για το Γυμνάσιο, εμφορείται από μια συντηρικότητα στο θέ-μα της φοίτησης των κοριτσιών της στο Ελληνικό Σχολείο.

Το ποσοστό των κοριτσιών των κτηματιών στο Ελληνικό Σχολείο είναι πολύ μικρό, κυμαίνεται γύρω στο 5%. Αυτό το μικρό ποσοστό είναι βέβαιο ότι οφείλεται, κυρίως, στο συντηρητισμό της νοοτροπίας και των ηθικών αντιλήψεων αυτού του κοινωνικού στρώματος, που ορθώνουν μεγάλες δυ-σκολίες στην πρόσβαση των θηλέων ακόμα και στον πρώτο κύκλο της μέ-σης εκπαίδευσης. Στο σημείο αυτό να υπενθυμίσουμε την επιφύλαξη198 που σχετίζεται με τη δυσκολία της διάκρισης των εννοιών «γεωργός» και «κτη-ματίας» κατά το υπό εξέταση χρονικό διάστημα 1901-29 - επιφύλαξη όμως η οποία δεν μπορεί να αμφισβητήσει τη βασική μας διαπίστωση για την πο-λύ μικρή δυνατότητα πρόσβασης των θηλέων των αγροτικών στρωμάτων στο Ελληνικό Σχολείο, όπως, κατά μείζονα λόγο, και για το Γυμνάσιο.

Το σχεδόν μηδενικό ποσοστό των κοριτσιών των γεωργών οφείλεται σε δύο παράγοντες:

α) Στις περιορισμένες οικονομικές δυνατότητες αυτού του κοινωνικού στρώματος, οι οποίες επηρεάζουν δυσμενώς την πρόσβαση των παιδιών του, αμφοτέρων των φύλων, ακόμα και στον πρώτο κύκλο της μέσης εκπαίδευ-σης και, κατά μείζονα λόγο, των θηλέων.

198. Περί αυτού βλ. αναλυτικά ανωτέρω στην ερμηνεία του ποσοστού των κοριτσιών των κτηματιών στο Γυμνάσιο.

β) Στις συντηρητικές ηθικές αντιλήψεις, από τις οποίες εμφορούνται οι αγρότες, και στην παράλληλη απουσία φιλελεύθερων αστικών αντιλήψεων: κατά τα στερεότυπα του χώρου, η γυναίκα είναι προορισμένη για τις δου-λειές του σπιτιού και την τεκνοποιία. Αυτές οι αντιλήψεις έχουν πολύ αρ-νητικά αποτελέσματα ως προς τη φοίτηση των κοριτσιών στο Δημοτικό -πόσο μάλλον στη μέση εκπαίδευση. Η αρνητική αυτή παράμετρος επεκτεί-νεται και στον τομέα της ηθικής και ενδυναμώνεται από την παράμετρο του τόπου: σε αντίθεση με τα στρώματα που διαμένουν στην πόλη, οι γεωργοί φοβούνται ότι τα κορίτσια, όταν φύγουν από το σπίτι για να πάνε στην πό-λη να σπουδάσουν, κινδυνεύουν να ξεπέσουν ηθικά.

Για τις μικροδιαφορές στο ποσοστό των θηλέων (και των αρρένων, φυ-σικά) ισχύουν απολύτως όσα είπαμε για το Γυμνάσιο: όταν βλέπουμε υψη-λότερα ποσοστά θηλέων στον πίνακα 2, αυτό σημαίνει ότι τα κορίτσια της ομάδας αυτής έχουν μικρότερες ενδοσχολικές απώλειες, δηλαδή τα κορίτσια της ομάδας που, για διάφορους λόγους, εγκαταλείπουν σε κάποια φάση της φοίτησής τους το Ελληνικό Σχολείο είναι λιγότερα από τα αγόρια. Το αντί-θετο τεκμαίρεται, όταν το ποσοστό τους στον πίνακα 2 είναι μικρότερο από το αντίστοιχο ποσοστό του πίνακα 1. Ενδιαφέρον είναι ότι ανοδική τάση του ποσοστού των κοριτσιών δεν παρατηρείται σε καμία επαγγελματική ομάδα, ενώ σημαντική καθοδική τάση παρατηρείται στους υπαλλήλους και μέτρια στους κατώτερους ελεύθερους επαγγελματίες, στους ανώτερους ελεύθερους επαγγελματίες και στους εμπόρους - οι μειώσεις στα ποσοστά των άλλων είναι ασήμαντες. Πιθανή ερμηνεία είναι ότι τα κορίτσια αυτών των επαγγελματικών ομάδων που φοίτησαν στο Ελληνικό Σχολείο είναι πο-λύ περισσότερα (ως απόλυτοι αριθμοί και σε σύγκριση με τους άρρενες) από αυτά που φοίτησαν στο Γυμνάσιο: λογικά σε αυτές οι ενδοσχολικές απώλειες είναι μεγαλύτερες - ενώ στο Γυμνάσιο, όπου γίνεται πιο σκληρή επιλογή, τα πράγματα παρουσιάζονται διαφορετικά, όπως εξηγήσαμε ανω-τέρω. Ειδικά για τις ενδοσχολικές απώλειες των κοριτσιών των υπαλλήλων ενδέχεται να ευθύνεται και η συχνή αλλαγή του τόπου διαμονής αυτής της επαγγελματικής ομάδας, δηλαδή οι μεταθέσεις.

Επειδή τα δεδομένα των ανωτέρω πινάκων αναφέρονται σε όλη τη χρο-νική περίοδο 1866-1929, δηλαδή περιλαμβάνουν και το διάστημα από το σχολικό έτος 1866-67 μέχρι το σχολικό έτος 1898-99, κατά το οποίο δεν φοί-τησε καμία γυναίκα, προχωρήσαμε στη σύνταξη του κατωτέρω πίνακα 4, για να δούμε τη σχέση αρρένων και θηλέων μαθητών της κάθε επαγγελμα-τικής ομάδας στη βάση διαφορετικών δεδομένων. Ο πίνακας δηλαδή περιέ-χει το σύνολο των ετήσιων εγγραφών των αρρένων και θηλέων της κάθε επαγγελματικής ομάδας μόνο για το διάστημα από το 1898-99, οπότε εγ-γράφονται στο Ελληνικό Σχολείο οι πρώτες μαθήτριες, μέχρι το 1928-29.

ΠΙΝΑΚΑΣ 4 Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1898-1929:

Άρρενες και θήλεις κατά επαγγελματική ομάδα (σε ετήσιες εγγραφές μαθητών)

Φύλο Ορφανός ΑΕΕ Γεωργός Εκπ/τικός Έμπορος ΚΕΕ Κληρικός Κτηματίας Υπάλληλος Εργάτης-ναύτης Σύνολα

Άρρενες 560 180 1.305 141 550 627 179 532 340 116 4.530 Θήλεις 144 101 14 23 182 213 15 59 134 23 908

Σύνολο 704 281 1.319 164 732 840 194 591 474 139 5.438

Αρρενες 79,55% 64,06% 98,9% 85,98% 65,14% 74,64% 92,27% 90,02% 71,73% 83,45%% 83,30% Θήλεις 20,45% 35,94% 1,01% 14,02% 24,86% 25,36% 7,73% 9,98% 28,27% 16,55%% 16,79%

Αν τώρα συσχετίσουμε τα ποσοστά των θηλέων της κάθε επαγγελματικής ομάδας στους πίνακες 2 και 4, προκύπτει ο επόμενος πίνακας:

ΠΙΝΑΚΑΣ 5 Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος:

Σύγκριση των ποσοστών των θηλέων της κάθε επαγγελματικής ομάδας στα χρονικά διαστήματα 1866-1929 και 1898-1929

α.α. Επαγγελματική ομάδα 1866-1929 α.α. Επαγγελματική ομάδα 1898-1929

1 Υπάλληλοι 16,65% 1 ΑΕΕ 35,94% 2 ΑΕΕ 17,66% 2 Υπάλληλοι 28,27%

3 Έμποροι 16,61% 3 ΚΕΕ 25,36%

4 ΚΕΕ 16,56% 4 Έμποροι 24,86% 5 Εργάτες - ναύτες 13,45%) 5 Εργάτες - ναύτες 16,55%

6 Εκπαιδευτικοί 10,04% 6 Εκπαιδευτικοί 14,02% 7 Κληρικοί 5,72% 7 Κτηματίες 9,98%

8 Κτηματίες 4,81% 8 Κληρικοί 7,73%) 9 Γεωργοί 0,78% 9 Γεωργοί 1,01%

10 Ορφανοί 13,4% 10 Ορφανοί 20,45%

Η αυτόνομη και η συγκριτική ανάγνωση των πινάκων 4 και 5 δείχνουν τα εξής: Όπως και στο Γυμνάσιο, η ιεραρχική κατάταξη των επαγγελματικών

ομάδων για το διάστημα 1898-1929 δεν αλλάζει ουσιωδώς σε σχέση με το διάστημα 1866-1929. Οι τέσσερις ομάδες που προηγούνται (α.α. 1-4) είναι πάντα οι ίδιες: οι υπάλληλοι, οι ανώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες, οι έμπο-ροι και οι κατώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες. Μπορεί να αλλάζει η σειρά κατάταξης μεταξύ τους, αλλά ως ενιαία ομάδα προηγούνται πάντα κατά πολύ των άλλων. Η σειρά των εργατών-ναυτών παραμένει η ίδια (5η). Έπε-ται, όπως και στο διάστημα 1866-1929, η επόμενη τετράδα (α.α. 6-9), με μοναδική διαφοροποίηση την άνοδο των κτηματιών στην 7η θέση και τον υποβιβασμό των κληρικών στην 8η.

Υπάρχει βέβαια άνοδος των ποσοστών των θηλέων της περιόδου 1898-1929, αναμενόμενη όμως, γιατί την περίοδο αυτή αρχίζουν να φοιτούν μα-θήτριες με αυξανόμενο ρυθμό, ενώ στο προ του 1898 διάστημα δεν είχε φοι-τήσει καμία. Για να μιλήσουμε με την ορολογία της διαίρεσης, όταν μι-κραίνει ο διαιρετέος (δηλαδή, το σύνολο των μαθητών) με την αφαίρεση του προ του 1898 αριθμού μαθητών —αποκλειστικά αρρένων-, αυξάνεται το πη-λίκο (δηλαδή, το ποσοστό των θηλέων). Αυτό είναι μια φυσιολογική αύξηση

ση, που ερμηνεύεται εύκολα και δεν περικλείει άλλα σημαινόμενα. Παρα-τηρούνται όμως και κάποιες θεαματικές μεταβολές, οι οποίες απαιτούν την επικουρία ιδιαίτερης ερμηνείας.

Τέτοιες θεαματικές μεταβολές παρουσιάζει το ποσοστό των ανώτερων ελεύθερων επαγγελματιών, που εκτινάσσεται από το συνολικό 17,66% στο 35,94%, των υπαλλήλων (από το 16,63% στο 23,63%), των κατώτερων ελεύ-θερων επαγγελματιών (από το 16,56% στο 25,36%) και των εμπόρων (από το 16,61% στο 24,86%). Η γενική ερμηνεία είναι πάνω-κάτω αυτή που ήδη δώσαμε για το αντίστοιχο φαινόμενο στο Γυμνάσιο: το ποσοστό των παιδιών των ομάδων αυτών (που αποτελείται αποκλειστικά από άρρενες) είναι ήδη μεγάλο προ του 1898 και, από την άλλη, το ποσοστό των μαθητριών τους με-τά το 1898 αρκετά υψηλό. Αν αφαιρεθεί αυτό το προ του 1898 υψηλό ποσο-στό, που αποτελείται αποκλειστικά από άρρενες, τότε η σύγκριση του αριθ-μού -που είναι μεγάλος- των θηλέων γίνεται με ένα σαφώς μειωμένο αριθμό αρρένων, οπότε το πηλίκο της «διαίρεσης», δηλαδή το ποσοστό των θηλέων, παρουσιάζει θεαματική αύξηση. Η ειδική ερμηνεία είναι ότι αυτό δεν ισχύει στον ίδιο βαθμό και για τις τέσσερις πρώτες επαγγελματικές ομάδες. Περισ-σότερο ισχύει για τους ανώτερους ελεύθερους επαγγελματίες και, κατά σει-ρά, για τους υπαλλήλους, τους κατώτερους ελεύθερους επαγγελματίες και τους εμπόρους. Μια μικρή έρευνα των δεδομένων το δείχνει:

- Για τους ανώτερους ελεύθερους επαγγελματίες: προ του 1898 υπάρ-χουν 291 εγγραφές μαθητών τους και 281 μετά - σύνολο 572 εγγραφές. Έτσι εξηγείται το άλμα από το 17,66% στο 35,94%: το πρώτο βγαίνει από τη σύγκριση του 101 -του συνόλου δηλαδή των ετήσιων εγγραφών των μα-θητριών των ΑΕΕ- με το συνολικό 291+281=572, ενώ το δεύτερο από τη σύ-γκριση του 101 με το 281, που είναι σαφώς μειωμένο λόγω της αφαίρεσης του υψηλού 291. Το ίδιο, αλλά σε μικρότερη κλίμακα, ισχύει για τις επόμε-νες τρεις περιπτώσεις:

- Για τους υπαλλήλους: προ του 1898 υπάρχουν 331 εγγραφές μαθητών τους και 474 μετά - σύνολο 805 εγγραφές.

- Για τους κατώτερους ελεύθερους επαγγελματίες: προ του 1898 υπάρ-χουν 446 εγγραφές μαθητών τους και 840 μετά - σύνολο 1.286 εγγραφές.

- Για τους εμπόρους: προ του 1898 υπάρχουν 364 εγγραφές μαθητών τους και 732 μετά - σύνολο 1.096 εγγραφές.

Στην ίδια βάση θα στηριχθούν η άνοδος των κτηματιών στην 7η θέση και ο υποβιβασμός των κληρικών στην 8η: προ του 1898 υπάρχουν 635 εγγρα-φές μαθητών, παιδιών κτηματιών, και 591 μετά - σύνολο 1.226 εγγραφές. Για τους κληρικούς τα αντίστοιχα νούμερα είναι 103, 194 και 297.

Η ανάγνωση των πινάκων 4 και 5 επιβεβαιώνει τις διαπιστώσεις που κά-ναμε κατά την εξέταση των πινάκων 1 και 2 για τη σχέση φύλου και κοι-

κοινωνικής προέλευσης, και έτσι ενισχύει την αξιοπιστία τους. Οι όποιες δια-φοροποιήσεις δεν αλλάζουν την εικόνα.

3. Σύγκριση των δεδομένων του Γυμνασίου και του Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος

Εδώ συστηματοποιούμε πράγματα που ήδη έχουμε πει ανωτέρω (κατά την εξέταση των δεδομένων του Γυμνασίου και του Ελληνικού Σχολείου ξεχωρι-στά) είτε ρητά και επί τούτω είτε παρεμπιπτόντως. Η σύγκριση λοιπόν στή-λη προς στήλη των ανωτέρω πινάκων 1, 2 και 4 του Γυμνασίου με τους ταυ-τάριθμους πίνακες του Ελληνικού Σχολείου μάς οδηγεί στα εξής ως προς τη σχέση φύλου μαθητών και επαγγελματικής ομάδας του πατέρα τους:

Το ποσοστό των κοριτσιών των ανώτερων ελεύθερων επαγγελματιών που φοίτησαν στο Ελληνικό Σχολείο είναι αρκετά υψηλότερο από το αντί-στοιχο ποσοστό αυτών που φοίτησαν στο Γυμνάσιο. Η από διαφορετικές γωνίες εξέταση των δεδομένων, η οποία γίνεται και στους τρεις πίνακες (1, 2, 4), δείχνει ότι στο Γυμνάσιο το ποσοστό τους σημειώνει πτώση της τάξης του 50% περίπου. Παράλληλα, παρατηρούμε ότι το γενικό ποσοστό των παιδιών και των δύο φύλων της ομάδας αυτής αυξάνεται στο Γυμνά-σιο, όπως δείχνουν τα γραφήματα 47 και 49: από 7,77% του συνολικού μα-θητικού δυναμικού στο Ελληνικό Σχολείο γίνεται 10,44% στο Γυμνάσιο -μια αύξηση που υπερβαίνει το 30%. Το συμπέρασμα είναι σαφές: ενώ το συνολικό (δηλαδή, αρρένων και θηλέων) ποσοστό της φοίτησης των παιδιών αυτής της επαγγελματικής ομάδας στο Γυμνάσιο είναι αρκετά μεγαλύτερο από το αντίστοιχο ποσοστό της στο Ελληνικό Σχολείο, το ποσοστό των κο-ριτσιών της μειώνεται στο Γυμνάσιο ραγδαία. Και η αιτία δεν μπορεί να εί-ναι άλλη από τη διαφορετική αντιμετώπιση του ζητήματος της πρόσβασης των θηλέων στη μέση εκπαίδευση: οι άρρενες της ομάδας, όπως και των άλ-λων ομάδων, έχουν περισσότερα δικαιώματα στο δεύτερο κύκλο της δευτε-ροβάθμιας εκπαίδευσης, ο οποίος οδηγεί στο Πανεπιστήμιο και, μέσω αυ-τού, στην προνομιούχα επαγγελματική και κοινωνική ελίτ. Για τις γυναίκες οι αντίστοιχες προσδοκίες και δυνατότητες είναι -συγκριτικά με των αν-δρών— πολύ λιγότερες.

Το ποσοστό των κοριτσιών των γεωργών που φοίτησαν στο Ελληνικό Σχολείο είναι εξίσου απογοητευτικό με το ποσοστό αυτών που φοίτησαν στο Γυμνάσιο. Απλώς, στο Ελληνικό Σχολείο είναι ελαφρώς υψηλότερο κα-τά 1% περίπου, όπως φαίνεται και στους τρεις πίνακες. Επαναλαμβάνου-με συνοπτικά την ερμηνεία199 που πολλές φορές έχουμε ήδη διατυπώσει:

199. Βλ. την ερμηνεία για το φαινόμενο αυτό στο παρόν κεφάλαιο ανωτέρω: «1. Τε-τρατάξιο Γυμνάσιο» και «2. Ελληνικό Σχολείο».

Η δυνατότητα πρόσβασης των κοριτσιών τους και στους δύο κύκλους της μέσης εκπαίδευσης για συγκεκριμένους οικονομικούς, κοινωνικούς και πο-λιτισμικούς λόγους κινείται σε πολύ χαμηλά επίπεδα - και στο Γυμνάσιο τα πράγματα είναι ακόμα χειρότερα.

Το κυμαινόμενο γύρω στο 5% ποσοστό των κοριτσιών των κτηματιών που φοίτησαν στο Ελληνικό Σχολείο είναι πολύ καλύτερο από το πολύ χα-μηλό 1-1,5% αυτών που φοίτησαν στο Γυμνάσιο. Την ίδια στιγμή παρατη-ρούμε ότι το συνολικό (δηλαδή, αρρένων και θηλέων) ποσοστό των παιδιών της ομάδας αυτής αυξάνεται θεαματικά στο Γυμνάσιο, όπως δείχνουν τα γραφήματα: από 16,60% στο Ελληνικό Σχολείο γίνεται 23,77% στο Γυμνά-σιο. Και εδώ το συμπέρασμα είναι σαφές: Ενώ το συνολικό ποσοστό της φοίτησης των παιδιών αυτής της επαγγελματικής ομάδας στο Γυμνάσιο πα-ρουσιάζει θεαματική βελτίωση της τάξης του 40% περίπου, το ποσοστό των κοριτσιών της μειώνεται κατά 70% περίπου. Η ίδια εικόνα, αλλά πιο έντο-να, αποτυπώνεται στους δύο πίνακες 4 (1901-1929 για το Γυμνάσιο, ο πρώ-τος, και 1898-1929 για το Ελληνικό Σχολείο, ο δεύτερος): Ενώ το συνολικό ποσοστό των παιδιών των κτηματιών αυξάνεται σε αυτή την (περίπου) τριακονταετία άνω του 5%, το ποσοστό των κοριτσιών συρρικνώνεται από το 9,98% στο Ελληνικό Σχολείο σε 1,77% στο Γυμνάσιο - η μείωση υπερ-βαίνει το 80%. Η αιτία δεν μπορεί να είναι άλλη από αυτήν που αναφέρα-με και για τα κορίτσια των ανώτερων ελεύθερων επαγγελματιών: οι άρρε-νες της ομάδας, όπως και των άλλων ομάδων, έχουν περισσότερα δικαιώ-ματα στο δεύτερο κύκλο της μέσης εκπαίδευσης. Και στην περίπτωση των κτηματιών, μάλιστα, τα δεδομένα δείχνουν ότι η αιτία αυτή παράγει δρα-στικότερα αποτελέσματα - επομένως, οι σχετικές προκαταλήψεις κατά των θηλέων στο κοινωνικό αυτό στρώμα είναι ισχυρότερες.

Το ποσοστό των κοριτσιών των εμπόρων είναι λίγο καλύτερο στο Ελληνι-κό Σχολείο. Αλλά εδώ τα πράγματα γενικώς είναι πιο ισορροπημένα: το συ-νολικό (αρρένων και θηλέων) ποσοστό επί του μαθητικού πληθυσμού του μεν Ελληνικού Σχολείου ανέρχεται σε 14,81%, του δε Γυμνασίου σε 15,87%. Τα ποσοστά είναι περίπου ισοδύναμα - υπάρχει μια αύξηση του 6% περίπου (γραφήματα 49 και 47). Απέναντι σε αυτή τη μικρή αύξηση παρατηρείται μια σχετικά μικρή μείωση του ποσοστού των κοριτσιών στο Γυμνάσιο γύρω στο 15% (πίνακες 1 και 2). Αυτή η μείωση είναι φυσιολογική και αναμενόμενη στο πέρασμα από τον έναν κύκλο στον άλλον. Η επεξεργασία αυτών των δε-δομένων λοιπόν δείχνει ότι στα μέλη αυτού του κοινωνικού στρώματος η επι-θυμία να συνεχίσουν τα κορίτσια τους στο Γυμνάσιο είναι αρκετά ισχυρή, ώστε να αντισταθεί αποτελεσματικά στις αντιλήψεις που στέκονται εμπόδιο στην πρόσβαση των θηλέων στο δεύτερο κύκλο της μέσης εκπαίδευσης - με άλλα λόγια, ότι διαπνέονται, όπως ήδη έχουμε πει, από προοδευτικές κοινω-

κοινωνικές αντιλήψεις. Οι δυο πίνακες 4 (ο πρώτος για το Γυμνάσιο, ο δεύτερος για το Ελληνικό Σχολείο) βέβαια δίνουν (για το διάστημα 1898-1929) μια με-γαλύτερη μείωση του ποσοστού των κοριτσιών των εμπόρων στο Γυμνάσιο, η οποία φθάνει στο 25%. Το εύρημα αυτό αφαιρεί αρκετά από την αξιοπιστία των διαπιστώσεων και ερμηνειών που μόλις διατυπώσαμε.

Μειωμένο εμφανίζεται στο Γυμνάσιο και το ποσοστό των κοριτσιών των κατώτερων ελεύθερων επαγγελματιών. Αλλά το ενδιαφέρον εδώ είναι ότι η μείωση του ποσοστού των κοριτσιών είναι πολύ μικρότερη από τη μείωση του γενικού ποσοστού (αρρένων και θηλέων μαζί) που παρατηρείται στα παιδιά αυτής της ομάδας που φοίτησαν στο Γυμνάσιο: Το γενικό ποσοστό από 17,14% στο Ελληνικό Σχολείο πέφτει στο 9,46% στο Γυμνάσιο (γραφήματα 49 και 47), υπερβαίνει δηλαδή το 45%, ενώ η μείωση του ποσοστού των κορι-τσιών του Γυμνασίου, στη χειρότερη περίπτωση (όπως δείχνουν οι δύο πίνα-κες 1, ο πρώτος για το Γυμνάσιο, ο δεύτερος για το Ελληνικό Σχολείο), είναι κάτω από το 35% και, στην καλύτερη (όπως δείχνουν οι δύο πίνακες 2, ο πρώ-τος για το Γυμνάσιο, ο δεύτερος για το Ελληνικό Σχολείο), λίγο πάνω από το 5%. Από τα στοιχεία αυτά συνάγεται λογικά ότι η τάση της πρόσβασης των κοριτσιών των κατώτερων ελεύθερων επαγγελματιών στο Γυμνάσιο ανακό-πτεται λιγότερο από την ομόλογη τάση των αρρένων της ίδιας ομάδας.

Τα δεδομένα των πινάκων δεν επιτρέπουν μια ευκρινή καταγραφή και ερ-μηνεία της τάσης του ποσοστού των κοριτσιών των υπαλλήλων: από τη μια, παρατηρείται μια σημαντικότατη -πτώση στο Γυμνάσιο με βάση τους πραγ-ματικούς αριθμούς (από 20,35% σε 13,89%, όπως δείχνουν οι δύο πίνακες 1, ο πρώτος για το Γυμνάσιο, ο δεύτερος για το Ελληνικό Σχολείο) και, από την άλλη, μια ισοδυναμία των ποσοστών με βάση τις ετήσιες εγγραφές μαθητών (16,65% έναντι 16,63, όπως δείχνουν οι δύο πίνακες 2, ο πρώτος για το Γυ-μνάσιο, ο δεύτερος για το Ελληνικό Σχολείο). Η πτώση σε απόλυτες αριθμη-τικές τιμές είναι τεκμηριωμένη και καλώς ελεγμένη. Μία μόνο ερμηνεία υπο-λείπεται και αυτήν υποδεικνύει η λεπτομερέστερη ανάγνωση των αρχειακών δεδομένων: τα κορίτσια των υπαλλήλων στο Γυμνάσιο έχουν μεγαλύτερες «απώλειες» (ανεξεταστέες, απορριπτόμενες κ.λπ.) από τα κορίτσια του Ελ-ληνικού Σχολείου, με αποτέλεσμα να επανεγγράφονται και έτσι να αυξάνε-ται ο αριθμός των ετήσιων εγγραφών τους. Συγκεκριμένα, σε σύνολο 68 μα-θητριών του Ελληνικού Σχολείου οι «απώλειες» είναι 42, ενώ σε σύνολο 30 μαθητριών του Γυμνασίου οι «απώλειες» είναι 26. Δηλαδή, ενώ το 68 είναι υπερδιπλάσιο του 30, το 42 είναι αυξημένο κατά 50% μόνο έναντι του 26.

Το ποσοστό των κοριτσιών των εκπαιδευτικών παρουσιάζει στο Γυμνά-σιο μια μικρή μείωση έναντι του Ελληνικού Σχολείου. Την ίδια στιγμή όμως το γενικό ποσοστό (αρρένων και θηλέων μαζί) στο Γυμνάσιο είναι διπλάσιο από το αντίστοιχο του Ελληνικού Σχολείου (γραφήματα 49 και 47). Τα κο-

κορίτσια της ομάδας λοιπόν έχουν πολύ λιγότερες ευκαιρίες να φοιτήσουν στο Γυμνάσιο απ' ό,τι τα άρρενα μέλη της ομάδας.

Εργάτες-ναύτες: Τα ποσοστά των κοριτσιών της ομάδας αυτής στο Γυ-μνάσιο αυξάνονται θεαματικά. Η αύξηση κυμαίνεται ανάμεσα στο 45% και στο 50%. Όπως εξηγήσαμε, όμως, το γενικό δείγμα (αρρένων και θηλέων) της ομάδας αυτής είναι πολύ μικρό και δεν προσφέρεται για εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων: μόλις 14 μαθητές καταγράφονται, στο διάστημα 1829-1929, ως γόνοι εργατών και ναυτών, εκ των οποίων οι 3 είναι κορίτσια. Και τα τρία αυτά κορίτσια φοιτούν στο Γυμνάσιο μετά το 1920 - δηλαδή, μέχρι τη δεκα-ετία του 1920, ούτε ένα κορίτσι της ομάδας αυτής δεν είχε γραφεί στο Γυ-μνάσιο. Αυτό σημαίνει ότι, αν παρακάμψουμε την κίνδυνο των στατιστικών απλουστεύσεων και καταφύγουμε στην επικουρία όλων των άλλων δεδομέ-νων που κατέχουμε, θα οδηγηθούμε στο συμπέρασμα ότι η πρόσβαση των κο-ριτσιών της ομάδας αυτής στο Γυμνάσιο είναι κυριολεκτικά απαγορευμένη, τουλάχιστον μέχρι το 1920. Μόνο την τρίτη δεκαετία του 20ού αιώνα αρχί-ζουν τα κορίτσια αυτής της επαγγελματικής ομάδας σιγά-σιγά να έχουν πρό-σβαση στο δεύτερο κύκλο της μέσης εκπαίδευσης. Και η αλλαγή των δεδο-μένων της τελευταίας δεκαετίας (1920-1929) αναζητεί ερμηνείες για τις αιτίες που την προκάλεσαν. Μια αιτία της αλλαγής υποχρεωτικά πρέπει να είναι η χαλάρωση των προκαταλήψεων σε βάρος των γυναικών και, πιθανόν, κάποια βελτίωση της οικονομικής κατάστασης αυτών των επαγγελματιών.

Β) Η κατανομή των θηλέων με βάση την κοινωνική τους προέλευση Εξετάσαμε προηγουμένως τα ποσοστά των θηλέων (του Γυμνασίου και του Ελληνικού Σχολείου) σε σύγκριση με τα ποσοστά των αρρένων στο πλαίσιο της κάθε επαγγελματικής ομάδας. Τώρα θα εξετάσουμε ξεχωριστά τα πο-σοστά των θηλέων της κάθε επαγγελματικής ομάδας σε σύγκριση με το σύ-νολο των θηλέων μαθητριών του σχολείου.

1. Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος Το γράφημα 53 στηρίζεται στις ετήσιες εγγραφές του «επαγγέλματος πα-τρός» των θηλέων και κατανέμει τα ποσοστά μετά την αφαίρεση του 20,61% των ορφανών. Για να αξιολογηθούν πλήρως τα ποσοστά αυτά, το ιδανικό θα ήταν να έχουμε ως μέτρο σύγκρισης το ποσοστό που έχει η κά-θε επαγγελματική ομάδα στο σύνολο του πληθυσμού της Λευκάδας.200 Πα-ρά ταύτα, έχοντας υπόψη τη γενική επαγγελματική-κοινωνική διαστρωμάτωση

200. Η γνώση του ποσοστού αυτού θα μας επέτρεπε την εξαγωγή ασφαλών συμπε-ρασμάτων. Ένα παράδειγμα: αλλιώς αξιολογείται το 29,20% των εμπόρων, αν η επαγ-γελματική αυτή ομάδα αποτελεί το 5% του πληθυσμού της Λευκάδας, και αλλιώς, αν

τωση της Λευκάδας,201 η οποία είναι σε γενικές γραμμές ευκρινής, όπως τη σκιαγραφήσαμε ανωτέρω, μπορούμε να προχωρήσουμε σε ορισμένες προ-φανείς και ασφαλείς διαπιστώσεις:

Η πρώτη γενική διαπίστωση είναι ότι τα γραφήματα επικυρώνουν, από άλλο δρόμο, το συμπέρασμα στο οποίο καταλήξαμε, όταν εξετάζαμε τη σχέση της κοινωνικής προέλευσης των μαθητών αμφοτέρων των φύλων και της δυνατότητας πρόσβασής τους στη μέση εκπαίδευση: τα κορίτσια των εμπόρων, των υπαλλήλων, των κατώτερων ελεύθερων επαγγελματιών και των ανώτερων ελεύθερων επαγγελματιών -δηλαδή, των επαγγελματικών ομάδων που όχι μόνο δεν αποτελούν την πλειοψηφία του πληθυσμού της Λευκάδας, αλλά μάλλον ούτε το 1/4 αυτού- αντιπροσωπεύουν το 84,06% του μαθητικού γυναικείου πληθυσμού του Γυμνασίου. Αν προσθέσουμε και το 5,6% των εκπαιδευτικών, φθάνουμε στο 90%. Υπενθυμίζουμε τον πυρή-να των ερμηνειών που έχουν δοθεί ανωτέρω202 και οι οποίες ισχύουν και στην παρούσα περίπτωση: υπάρχουν συγκεκριμένοι οικονομικοί, κοινωνικοί και πολιτισμικοί λόγοι -που δεν είναι ούτε ίδιοι ούτε ισοδύναμοι σε όλες αυτές τις ομάδες- οι οποίοι ενισχύουν τις δυνατότητες της πρόσβασης των κοριτσιών των ομάδων αυτών στο Γυμνάσιο.

Δεύτερη βασική διαπίστωση είναι ότι τα κορίτσια των κτηματιών και των γεωργών, της πλειοψηφίας του πληθυσμού της Λευκάδας, αντιπροσωπεύονται με το χαμηλότατο αθροιστικό ποσοστό 4,71%. Εξηγήσαμε ανωτέρω203 τις αι-τίες που κάνουν πολύ δυσκολότερη -σε σύγκριση με τα κορίτσια άλλων επαγ-γελματικών ομάδων- την πρόσβαση των κοριτσιών αυτών των στρωμάτων στο Γυμνάσιο και, άρα, εξηγούν και το πολύ χαμηλό ποσοστό τους στο σύ-νολο του γυναικείου μαθητικού δυναμικού του Γυμνασίου.

αποτελεί το 15%. Παρά την έλλειψη αυτή, η καλή γνώση των πληθυσμιακών δεδομένων της Λευκάδας και της κοινωνικής της διαστρωμάτωσης ελαχιστοποιεί τον κίνδυνο.

201. Τα δεδομένα που μας επιτρέπουν να αισθανόμαστε πιο σίγουροι για τις διαπι-στώσεις μας είναι ότι: α) κατά το 19ο αιώνα και τις τρεις πρώτες δεκαετίες του 20ού, ο πληθυσμός της υπαίθρου κυμαίνεται κατά μέσο όρο γύρω στο 80% του πληθυσμού ένα-ντι 20% του αστικού πληθυσμού, β) αυτό το 80% αποτελείται σχεδόν εξ ολοκλήρου από γεωργούς και γ) γνωρίζουμε από ποια κοινωνικά στρώματα αποτελείται η κοινωνία της Λευκάδας και, σε γενικές γραμμές, τη μεταξύ τους αριθμητική αναλογία. Για περισσότε-ρα βλ. παραπάνω «Συνοπτικό διάγραμμα της κοινωνίας της Λευκάδας 1829-1830».

202. Βλ. ανωτέρω, «Κοινωνική προέλευση και φύλο μαθητών, Α) Οι θήλεις σε σύ-γκριση με τους άρρενες στο πλαίσιο της κάθε επαγγελματικής ομάδας, 1. Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος».

203. Βλ. ανωτέρω, «Κοινωνική προέλευση και φύλο μαθητών, Α) Οι θήλεις σε σύ-γκριση με τους άρρενες στο πλαίσιο της κάθε επαγγελματικής ομάδας, 1. Τετρατάξιο Γυ-μνάσιο Λευκάδος».

Πριν προχωρήσουμε στις ειδικότερες διαπιστώσεις, παραθέτουμε έναν πίνακα, ο οποίος βάζει σε σειρά κατάταξης τα ποσοστά επαγγέλματος των γονέων των οποίων τα κορίτσια φοίτησαν στο Γυμνάσιο Λευκάδος το διά-στημα 1901-1929 (βλ. και γράφημα 53):

ΠΙΝΑΚΑΣ 1 Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος, 1901-1929:

Η κατανομή των θηλέων με βάση την κοινωνική τους προέλευση

α.α. Επαγγελματική ομάδα Σύνολο εγγραφών

θηλέων

Ποσοστό επί του συνόλου των θηλέων μαθητριών

1 Έμποροι 99 29,20% 2 Υπάλληλοι 78 23,01% 3 ΚΕΕ 61 17,99% 4 ΑΕΕ 47 13,86% 5 Εκπαιδευτικοί 19 5,60% 6 Κληρικοί 11 3,24% 7 Κτηματίες 11 3,24% 8 Εργάτες-ναύτες 7 2,06% 9 Γεωργοί 5 1,47%

10 Άγνωστο 1 0,29%

Το πολύ υψηλό 29,2% των κοριτσιών των εμπόρων μάς επιτρέπει να υπο-θέσουμε βάσιμα ότι αυτή η επαγγελματική ομάδα είναι η πιο προχωρημέ-νη «ιδεολογικά» στο θέμα που εξετάζουμε: σχεδόν το 1/3 του συνολικού γυ-ναικείου μαθητικού δυναμικού του Γυμνασίου ανήκει στα κορίτσια της. Όποιο και να είναι το ποσοστό των εμπόρων επί του συνολικού πληθυσμού της νήσου, το 29,2% δεν παύει να είναι ένα πολύ μεγάλο ποσοστό. Επιβε-βαιώνονται έτσι τα σχετικά συμπεράσματα στα οποία έχουμε καταλήξει για τη δυνατότητα πρόσβασης των κοριτσιών των εμπόρων στη μέση εκπαί-δευση γενικά και, ειδικά, στο δεύτερο κύκλο της.

Το 17,99% των κατώτερων ελεύθερων επαγγελματιών προκαλεί μια αμηχανία: απέναντι του ορθώνονται οι στερεότυπες αντιλήψεις, που θέλουν χαμηλή τη γενική προσβασιμότητα του στρώματος αυτού στη μέση εκπαί-δευση συγκριτικά με άλλες επαγγελματικές ομάδες - πόσο μάλλον την ει-δική προσβασιμότητα των θηλέων. Η πραγματικότητα όμως μας υποχρεώ-νει να δεχθούμε ότι η ερμηνεία που δώσαμε204 για τα ικανοποιητικά ποσο-

204. Βλ. ανωτέρω, «Κοινωνική προέλευση και φύλο μαθητών, Α) Οι θήλεις σε σύγκριση

ποσοστά των κοριτσιών αυτής της ομάδας εξηγεί και το υψηλό ποσοστό της επί του συνολικού γυναικείου μαθητικού δυναμικού του Γυμνασίου.

2. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος Το γράφημα 54 στηρίζεται στις ετήσιες εγγραφές του «επαγγέλματος πα-τρός» των θηλέων και κατανέμει τα ποσοστά μετά την αφαίρεση του 15,86% των ορφανών. Παρά τις επιφυλάξεις που διατυπώσαμε κατά την ανάλυση του αντίστοιχου γραφήματος για το Γυμνάσιο (γράφημα 53), για την έλλειψη γνώσης των ποσοστών της κάθε ομάδας επί του συνολικού πλη-θυσμού του νησιού, μπορούμε και εδώ να προχωρήσουμε σε ορισμένες προ-φανείς και ασφαλείς διαπιστώσεις:

Τα γραφήματα μας οδηγούν στο συμπέρασμα στο οποίο καταλήξαμε όταν εξετάζαμε τη σχέση της κοινωνικής προέλευσης των μαθητών αμφοτέ-ρων των φύλων και της δυνατότητας πρόσβασής τους στη μέση εκπαίδευ-ση: τα κορίτσια των εμπόρων, των υπαλλήλων, των κατώτερων ελεύθερων επαγγελματιών και των ανώτερων ελεύθερων επαγγελματιών, που δεν απο-τελούν την πλειοψηφία του πληθυσμού της Λευκάδας αλλά ένα μικρό τμή-μα του, αντιπροσωπεύουν το 82,46% του μαθητικού γυναικείου πληθυσμού του Ελληνικού Σχολείου. Αν προσθέσουμε και το 3,01% των εκπαιδευτικών, φθάνουμε στο 85,47%. Διατυπώσαμε ήδη ορισμένες απόψεις, οι οποίες ισχύουν και στην παρούσα περίπτωση: υπάρχουν συγκεκριμένοι οικονομι-κοί, κοινωνικοί και πολιτισμικοί λόγοι -που δεν είναι ούτε ίδιοι ούτε ισοδύ-ναμοι σε όλες αυτές τις ομάδες- οι οποίοι ενισχύουν τις δυνατότητες της πρόσβασης των κοριτσιών των ομάδων αυτών στο Ελληνικό Σχολείο.205

Μια δεύτερη γενική διαπίστωση είναι ότι τα κορίτσια των κτηματιών και των γεωργών, της πλειοψηφίας του πληθυσμού της Λευκάδας, αντιπροσωπεύ-ονται με ένα ποσοστό μόλις 9,55%. Έχουμε ήδη εντοπίσει τις αιτίες που κά-νουν πολύ δυσκολότερη -σε σύγκριση με τα κορίτσια άλλων επαγγελματικών ομάδων- την πρόσβαση των κοριτσιών αυτών των στρωμάτων στο Ελληνικό Σχολείο και, άρα, εξηγούν και το πολύ χαμηλό ποσοστό τους στο σύνολο του γυναικείου μαθητικού δυναμικού του Ελληνικού Σχολείου.206

ση με τους άρρενες στο πλαίσιο της κάθε επαγγελματικής ομάδας, 1. Τετρατάξιο Γυ-μνάσιο Λευκάδος».

205. Βλ. ανωτέρω, «Κοινωνική προέλευση και φύλο μαθητών, Α) Οι θήλεις σε σύ-γκριση με τους άρρενες στο πλαίσιο της κάθε επαγγελματικής ομάδας, 2. Ελληνικό Σχο-λείο Λευκάδος».

206. Βλ. ανωτέρω. «Κοινωνική προέλευση και φύλο μαθητών, Α) Οι θήλεις σε σύ-γκριση με τους άρρενες στο πλαίσιο της κάθε επαγγελματικής ομάδας, 2. Ελληνικό Σχο-λείο Λευκάδος».

Πριν προχωρήσουμε σε ειδικότερες διαπιστώσεις, παραθέτουμε έναν πί-νακα, ο οποίος βάζει σε σειρά κατάταξης τα ποσοστά επαγγέλματος των γονέων που τα κορίτσια τους φοίτησαν στο Ελληνικό Σχολείο το διάστημα 1898-1929 (βλ. και γράφημα 54):

ΠΙΝΑΚΑΣ 2 Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1898-1929:

Η κατανομή των θηλέων με βάση την κοινωνική τους προέλευση

α.α. Επαγγελματική ομάδα Σύνολο εγγραφών

θηλέων

Ποσοστό επί του συνόλου των θηλέων μαθητριών

1 ΚΕΕ 213 27,88% 2 Έμποροι 182 23,82% 3 Υπάλληλοι 134 17,54% 4 ΑΕΕ 101 13,22% 5 Κτηματίες 59 7,72% 6 Εκπαιδευτικοί 23 3,01% 7 Εργάτες-ναύτες 23 3,01% 8 Κληρικοί 15 1,96% 9 Γεωργοί 14 1,83%

Το εντυπωσιακό 27,88% των κοριτσιών των κατώτερων ελεύθερων επαγγελ-ματιών προκαλεί και εδώ, όπως το ανάλογο ποσοστό στο Γυμνάσιο, μια αμη-χανία: έρχεται σε αντίθεση με τις διαδεδομένες στερεότυπες αντιλήψεις, που θέλουν χαμηλή τη γενική προσβασιμότητα του στρώματος αυτού στη μέση εκ-παίδευση συγκριτικά με άλλες επαγγελματικές ομάδες - πόσο μάλλον την ει-δική προσβασιμότητα των θηλέων. Αυτό το υψηλό ποσοστό όμως μας υπο-χρεώνει να δεχθούμε ότι η ερμηνεία που έχουμε δώσει207 για τα ικανοποιητι-κά ποσοστά των κοριτσιών αυτής της ομάδας εξηγεί και το πολύ υψηλό πο-σοστό της επί του συνολικού γυναικείου μαθητικού δυναμικού του Ελληνικού Σχολείου: τα δεδομένα δείχνουν ότι στην ομάδα αυτή η τάση για φοίτηση των θηλέων στον πρώτο κύκλο της μέσης εκπαίδευσης είναι εντονότατη.

Το υψηλό 23,82% των κοριτσιών των εμπόρων μάς επιτρέπει για μία ακόμα φορά, και από άλλη οπτική γωνία, να διαπιστώσουμε ότι αυτή η επαγγελματική ομάδα είναι πολύ προχωρημένη «ιδεολογικά» στο θέμα που

207. Βλ. ανωτέρω, «Κοινωνική προέλευση και φύλο μαθητών, Α) Οι θήλεις σε σύ-γκριση με τους άρρενες στο πλαίσιο της κάθε επαγγελματικής ομάδας, 2. Ελληνικό Σχο-λείο Λευκάδος».

εξετάζουμε και τα κορίτσια της έχουν πολύ μεγάλες δυνατότητες πρόσβα-σης στο Ελληνικό Σχολείο συγκριτικά με τα κορίτσια άλλων επαγγελματι-κών ομάδων.208

3. Σύγκριση δεδομένων Γυμνασίου και Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος Στον πίνακα που ακολουθεί συγκεντρώσαμε τα δεδομένα των γραφημάτων 53 και 54 και τα ιεραρχήσαμε κατά κατιούσα κλίμακα ποσοστών. Ο πίνα-κας συστηματοποιεί και παρουσιάζει εποπτικά και συνοπτικά πράγματα που ήδη έχουμε αναφέρει ανωτέρω (κατά την εξέταση των δεδομένων του Γυμνασίου και του Ελληνικού Σχολείου ξεχωριστά) είτε ρητά και επί τούτω είτε παρεμπιπτόντως. Τα συγκρινόμενα μεγέθη είναι:

α) Τα ποσοστά των θηλέων της κάθε επαγγελματικής-κοινωνικής ομάδας που φοίτησαν στο Γυμνάσιο, όπως αυτά αποτυπώνονται στο γράφημα 53 και τα οποία υπολογίζονται επί του συνόλου του γυναικείου μαθητικού δυναμι-κού του Γυμνασίου, και β) τα ποσοστά των θηλέων της κάθε επαγγελματι-κής-κοινωνικής ομάδας που φοίτησαν στο Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, όπως αυτά αποτυπώνονται στο γράφημα 54 και τα οποία υπολογίζονται επί του συνόλου του γυναικείου μαθητικού δυναμικού του Ελληνικού Σχολείου.

ΠΙΝΑΚΑΣ 3 Η κατανομή των θηλέων με βάση την κοινωνική τους προέλευση:

Σύγκριση δεδομένων Γυμνασίου και Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος

Σειρά Επαγγελματική Ελληνικό Γυμνάσιο Σειρά Παρατηρήσεις επαγ/κής ομάδα στην Σχολείο επαγ/κής ομάδας στο οποία ανήκουν ομάδας στο Γυμνάσιο οι θήλεις Ελληνικό

Σχολείο

1 Έμποροι 23,82% 29,2% 2 Εντυπωσιακή άνοδος

2 Υπάλληλοι 17,54% 23,01% 3 Εντυπωσιακή άνοδος

3 Κατώτεροι ελεύθεροι

επαγγελματίες

27,88% 17,99% 1 Εντυπωσιακή πτώση

208. Βλ. και ανωτέρω, «Κοινωνική προέλευση και φύλο μαθητών, Α) Οι θήλεις σε σύ-γκριση με τους άρρενες στο πλαίσιο της κάθε επαγγελματικής ομάδας, 2. Ελληνικό Σχο-λείο Λευκάδος».

Σειρά Επαγγελματική Ελληνικό Γυμνάσιο Σειρά Παρατηρήσεις επαγ/κής ομάδα στην Σχολείο επαγ/κής ομάδας στο οποία ανήκουν ομάδας στο Γυμνάσιο οι θήλεις Ελληνικό

Σχολείο

4 Ανώτεροι 13, 22% 13,86% 4 Στασιμότητα ελεύθεροι

επαγγελματίες

5 Εκπαιδευτικοί 3,01% 5,6% 6 Σαφής άνοδος

6 Κτηματίες 7,72 % 3,24% 5 Σαφής πτώση

7 Κληρικοί 1,96% 3,24% 8 Σαφής άνοδος

8 Εργάτες - ναύτες 3,01% 2,06% 7 Πτώση

9 Γεωργοί 1,83% 1,47% 9 Αμελητέα πτώση

Εντυπωσιακή είναι η αύξηση του ποσοστού των κοριτσιών των εμπόρων: η αύξηση του συνολικού ποσοστού (αρρένων και θηλέων μαζί) των παιδιών τους από το Ελληνικό Σχολείο στο Γυμνάσιο είναι περίπου μία εκατοστιαία μονάδα (γραφήματα 47 και 49), ενώ η αύξηση του ποσοστού των κοριτσιών τους, όπως φαίνεται στον ανωτέρω πίνακα, είναι σχεδόν έξι εκατοστιαίες μο-νάδες. Η διαφορά αυτή επιβεβαιώνει αυτό που είπαμε όταν προσπαθούσα-με να ερμηνεύσουμε αυτόνομα το υψηλό ποσοστό των κοριτσιών τους στο Γυμνάσιο, ότι δηλαδή οι έμποροι είναι το προχωρημένο «ιδεολογικά» επαγ-γελματικό στρώμα στο θέμα που εξετάζουμε και, ως εκ τούτου, τα κορίτσια τους έχουν τη μεγαλύτερη προσβασιμότητα στο δεύτερο κύκλο της μέσης εκ-παίδευσης από τα κορίτσια όλων των άλλων επαγγελματικών ομάδων.

Εντυπωσιακή είναι και η αύξηση του ποσοστού των κοριτσιών των υπαλ-λήλων. Ενώ η αύξηση του συνολικού ποσοστού (αρρένων και θηλέων μαζί) των παιδιών τους από το Ελληνικό Σχολείο στο Γυμνάσιο είναι περίπου μία εκατοστιαία μονάδα (γραφήματα 47 και 49), η αύξηση του ποσοστού των κοριτσιών τους, όπως φαίνεται στον ανωτέρω πίνακα, είναι σχεδόν έξι εκα-τοστιαίες μονάδες. Και στην προκειμένη περίπτωση, η διαφορά αυτή μας επιτρέπει να διατυπώσουμε την άποψη ότι το υπαλληλικό στρώμα είναι προχωρημένο «ιδεολογικά» στο θέμα που εξετάζουμε: τα κορίτσια του μοι-ράζονται την πρώτη θέση με τα κορίτσια των εμπόρων στον ανταγωνισμό για την προσβασιμότητα στο δεύτερο κύκλο της μέσης εκπαίδευσης.

Σαφής είναι και η αύξηση του ποσοστού των κοριτσιών των εκπαιδευτι-κών. Εδώ όμως η αύξηση του ποσοστού των θηλέων είναι ισοδύναμη με την

αύξηση που παρουσιάζει το συνολικό ποσοστό των παιδιών τους από το Ελληνικό Σχολείο στο Γυμνάσιο (γραφήματα 47 και 49) - δεν παρουσιάζε-ται διαφορά θετική ή αρνητική, η οποία να προσθέτει κάτι νέο σε όσα έχου-με ήδη επισημάνει κατά την εξέταση των δεδομένων του Ελληνικού Σχο-λείου και του Γυμνασίου ξεχωριστά.

Ό,τι είπαμε για τα κορίτσια των εκπαιδευτικών ισχύει και για τα κορί-τσια των κληρικών.

Ανεπαίσθητη αύξηση -στην ουσία, στασιμότητα- παρουσιάζει το ποσοστό των κοριτσιών των ανώτερων ελεύθερων επαγγελματιών. Και η στασιμότητα αυτή έρχεται σε αντίθεση με την ικανοποιητική αύξηση του συνολικού ποσο-στού (αρρένων και θηλέων) των παιδιών της ομάδας αυτής από το Ελληνικό Σχολείο στο Γυμνάσιο - αύξηση της τάξης των τριών περίπου εκατοστιαίων μο-νάδων (γραφήματα 47 και 49). Η στασιμότητα αυτή μας οδηγεί να υποθέσου-με ότι η ομάδα αυτή στο ζήτημα της συνέχισης των σπουδών των κοριτσιών της στο Γυμνάσιο διακατέχεται από συντηρητικές τάσεις, καθώς οικονομικά αίτια δεν μπορεί να υπάρχουν, γιατί η ομάδα αυτή είναι από τις προνομιούχες.

Πτωτική τάση σχεδόν μίας μονάδας εμφανίζει και το ποσοστό των κορι-τσιών των εργατών και ναυτών. Η πτώση όμως αυτή είναι μικρότερη από την πτώση που παρουσιάζει το συνολικό ποσοστό (αρρένων και θηλέων) των παι-διών της από το Ελληνικό Σχολείο στο Γυμνάσιο — πτώση μιάμισης περίπου μονάδας (γραφήματα 47 και 49). Το στατιστικό αυτό δεδομένο δείχνει ότι η ομάδα αυτή δεν έχει ιδιαίτερες αναστολές για τη συνέχιση των σπουδών των κοριτσιών της στο Γυμνάσιο. Αλλά, όπως ήδη σημειώσαμε, η εκτίμηση αυτή αντιμετωπίζει μια ανυπέρβλητη δυσκολία: το στατιστικό δείγμα των κορι-τσιών της ομάδας αυτής στο Γυμνάσιο είναι τόσο μικρό, που όχι μόνο δεν επι-τρέπει αξιόπιστα συμπεράσματα, αλλά μας οδηγεί και σε ουσιώδη λάθη.209

Εντυπωσιακή είναι η πτώση του ποσοστού των κοριτσιών των κατώτερων ελεύθερων επαγγελματιών: από 27,88% σε 17,99% - δέκα περίπου εκατο-στιαίες μονάδες. Η μεγάλη αυτή πτώση είναι ανάλογη με τη μεγάλη πτώση του συνολικού ποσοστού (αρρένων και θηλέων) των παιδιών της ομάδας αυ-τής από το Ελληνικό Σχολείο στο Γυμνάσιο - πτώση της τάξης των οκτώ πε-ρίπου εκατοστιαίων μονάδων (γραφήματα 47 και 49). Η διατήρηση της δια-φοράς μάς οδηγεί να δεχθούμε ότι η οικονομική αδυναμία συναρτημένη με

209. Όπως έχουμε εξηγήσει, αν παρακάμψουμε την κίνδυνο των στατιστικών απλου-στεύσεων και καταφύγουμε στην επικουρία όλων των άλλων δεδομένων που κατέχουμε, θα οδηγηθούμε στο συμπέρασμα ότι η πρόσβαση των κοριτσιών της ομάδας αυτής στο Γυμνάσιο είναι, κυριολεκτικά, απαγορευμένη, τουλάχιστον μέχρι το 1920. Μόνο την τρί-τη δεκαετία του 20ού αιώνα αρχίζουν τα κορίτσια αυτής της επαγγελματικής ομάδας σι-γά-σιγά να έχουν πρόσβαση στο δεύτερο κύκλο της μέσης εκπαίδευσης.

συντηρητικές αντιλήψεις δυσκολεύει πολύ τη συνέχιση των σπουδών των κο-ριτσιών της επαγγελματικής αυτής ομάδας στο Γυμνάσιο. Για να μην υπάρ-ξει σύγχυση, πρέπει να προσέξουμε ότι η ομάδα αυτή παρουσιάζει υψηλά ποσοστά στην προσβασιμότητα και των δύο φύλων και στους δύο κύκλους της μέσης εκπαίδευσης, συγκριτικά με τις άλλες ομάδες. Η ίδια όμως πα-ρουσιάζει απώλειες στο πέρασμα από το Ελληνικό Σχολείο στο Γυμνάσιο και στα γενικά ποσοστά των δύο φύλων και στο ποσοστό των θηλέων.

Η κατά περίπου 50% πτώση του ποσοστού των κοριτσιών των κτηματιών έρχεται σε κραυγαλέα αντίθεση με τη ραγδαία αύξηση του συνολικού ποσο-στού (αρρένων και θηλέων) των παιδιών της ομάδας αυτής από το Ελληνικό Σχολείο στο Γυμνάσιο - αύξηση της τάξης των επτά περίπου εκατοστιαίων μονάδων (γραφήματα 47 και 49). Γίνεται φανερό ότι οι κτηματίες είναι αρνη-τικοί στο ζήτημα της εκπαίδευσης των θηλέων - και η αρνητική τους τάση κο-ρυφώνεται όταν τα κορίτσια τους βρίσκονται προ των πυλών του Γυμνασίου.

Τα μηδαμινά ποσοστά των κοριτσιών των γεωργών δεν μας αφήνουν πε-ριθώρια να κάνουμε συγκρίσεις. Μας επιτρέπουν μόνο να επαναλάβουμε το ήδη γνωστό: η δυνατότητα πρόσβασης των κοριτσιών τους στη μέση εκπαί-δευση είναι εξαιρετικά μικρή, σχεδόν ανύπαρκτη.

7. Αγορά βιβλίων και κοινωνική προέλευση των μαθητών στο Δευτερεύον Σχολείο Λευκάδος: 1843-1853

Μπορεί για την περίοδο του Ιονίου Κράτους τα στοιχεία που μας παρέχουν τα σχολικά κατάστιχα για το επάγγελμα πατρός των μαθητών να είναι ελλι-πή, αλλά, από την άλλη, έχουμε την τύχη να διαθέτουμε ορισμένα επικουρικά στοιχεία για την κοινωνική προέλευση των μαθητών της περιόδου 1843-1853, τα οποία έρχονται να ενισχύσουν τις διαπιστώσεις στις οποίες καταλήξαμε.

Συγκεκριμένα, στο Αρχείο του Δευτερεύοντος Σχολείου Λευκάδος υπάρ-χει το 104 (7) κατάστιχο, που φέρει στο εξώφυλλο την ένδειξη Βιβλίον απρο-σδιορίστου εγγραφής ενδεικτικών προς αγοράν βιβλίων και σημειώσεων των πωληθέντων από του 1842 μέχρι του 1853 Ιούνιος και αποτελείται από τριά-ντα φύλλα. Στο 1ο φύλλο του βιβλίου αυτού ο μαθητής με αίτησή του, ή με αίτηση του πατέρα του ή του θείου του, δηλώνει ποια μαθήματα επιθυμεί να παρακολουθήσει, διότι οι μαθητές του Δευτερεύοντος Σχολείου δεν ήταν υποχρεωμένοι να παρακολουθούν όλα τα μαθήματα του σχολικού προγράμ-ματος. Στα φύλλα 3-12 δηλώνεται ποια βιβλία ζητούσε να προμηθευθεί ο κά-θε μαθητής (αναγράφεται το ονοματεπώνυμο του) κατά το χρονικό διάστη-μα 1848-1853. Τα βιβλία αυτά το σχολείο τα παράγγελνε στη «Γενική Επι-τροπή της Παιδείας» στην Κέρκυρα, η οποία τα έστελνε στο σχολείο και τα αγόραζαν οι μαθητές. Στα φύλλα 19-24 σημειώνονται πόσα και ποια βιβλία πουλήθηκαν, τα ονοματεπώνυμα των μαθητών που τα αγόρασαν και σε ποια

τιμή τα αγόρασαν, κατά το χρονικό διάστημα 1843-1848. Τα χρήματα που εισέπρατταν τα έστελναν στο Γενικό Επίτροπο της Παιδείας στην Κέρκυρα.

Με βάση τα στοιχεία αυτά, καταρτίστηκε ο επόμενος πίνακας,210 που δείχνει ποιων επαγγελματικών ομάδων τα παιδιά αγόρασαν τα βιβλία που παράγγειλε το Σχολείο στην Κέρκυρα κατά το χρονικό διάστημα 1843-1853. Το «επάγγελμα πατρός» το βρήκαμε από το Μαθητολόγιο (80/3) του Δευ-τερεύοντος Σχολείου Λευκάδος.

ΠΙΝΑΚΑΣ 1 Δευτερεύον Σχολείο Λευκάδος, 1843-1853:

Αγορά βιβλίων και κοινωνική προέλευση των μαθητών Κατηγορίες Σύνολο επαγγελμάτων βιβλίων για των γονέων κάθε κατηγορία

1 Δεν αναγράφεται επάγγελμα 34

2 Κτηματίας 99 3 Νομοθέτης 26 4 Δημογέρων 2

Κτηματίες 127

5 Ορφανός 21

6 Δικηγόρος 1 7 Επαγγελματίας 31 8 Ιατρός 9 9 Χρυσοχόος 5

Ανώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες 46

210. 1. Οι α.α. 2, 3 και 4 αποτελούν μια επαγγελματική-κοινωνική ομάδα, τους κτηματίες. οι νομοθέτες και δημογέροντες προέρχονται αποκλειστικά από το στρώμα των κτηματιών.

2. Οι α.α. 6, 7, 8 και 9 αποτελούν την ευρύτερη επαγγελματική ομάδα των ανώτερων ελεύθερων επαγγελματιών. Εδώ υπάρχει ένα πρόβλημα: κατατάξαμε στην ομάδα αυτή τους αναγραφόμενους ως «επαγγελματίες», αρκετοί από τους οποίους μπορεί να είναι έμποροι. Έτσι εξηγείται και το ότι δεν απαντά ούτε μία εγγραφή με επάγγελμα πατρός «έμπορος». Παρά ταύτα, το γενικό συμπέρασμα δεν αμφισβητείται, γιατί και οι έμποροι κοινωνικά βρίσκονται κοντά στην ομάδα αυτή.

3. Οι α.α. 11, 12, 13, 14, 15 και 16 αποτελούν την ευρύτερη επαγγελματική ομάδα των υπαλλήλων. Στην ομάδα αυτή ενέταξα και τους εκπαιδευτικούς.

4. Το Σχολείο Κορασίδων είναι δημόσιο Δημοτικό Σχολείο για κορίτσια, το οποίο ιδρύ-θηκε το 1840.

Κατηγορίες Σύνολο επαγγελμάτων βιβλίων για των γονέων κάθε κατηγορία

10 Τεχνίτης 1

Κατώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες 1

11 Διδάσκαλος 1 12 Αρχειοφύλακας 3 13 Αξιωματικός 17 14 Δικαστής 8 15 Κλήτωρ 1 16 Τελώνης 12

Υπάλληλοι 42

17 Ιερεύς 2

18 «Σχολείον Κορασίδων» 14

Σύνολο 287

Αν αφαιρεθεί το ποσοστό των ορφανών και του Σχολείου Κορασίδων, προ-κύπτουν τα ποσοστά που αποτυπώνονται στο γράφημα 58 και τα οποία δεί-χνουν ότι τα βιβλία τα αγόραζαν τα παιδιά των ισχυρότερων επαγγελματι-κών ομάδων: 50,4% τα παιδιά των κτηματιών, 18,5% τα παιδιά των ανώτε-ρων ελεύθερων επαγγελματιών, 16,67% των υπαλλήλων, 0,79% των ιερέων, 0,4% των τεχνιτών, ενώ ενός 13,49% δεν δηλώθηκε το επάγγελμα του πα-τέρα, το οποίο λογικά κατανέμεται αναλογικά μεταξύ των ανωτέρω ομά-δων και αυξάνει τα ήδη υψηλά ποσοστά τους.

Από τα ποσοστά αυτά προκύπτει το προφανές συμπέρασμα ότι στη Λευ-κάδα, κατά το δεδομένο χρονικό διάστημα, την οικονομική δυνατότητα να αγο-ράσουν βιβλία την έχουν τα παιδιά των ισχυρότερων επαγγελματικών ομάδων και, κυρίως, των κτηματιών. Και αυτό είναι αναμενόμενο, αφού, όπως έχουμε δει (γράφημα 46), το μαθητικό δυναμικό του Δευτερεύοντος Σχολείου αποτε-λείται στη συντριπτική του πλειοψηφία από παιδιά των επαγγελματικών αυ-τών ομάδων - πλειοψηφούντων σαφώς των παιδιών των κτηματιών. Από την άλ-λη, προκαλεί εντύπωση ότι ούτε ένα παιδί γεωργού ή άλλου «κατώτερου» επαγγέλματος δεν αγοράζει έστω και ένα βιβλίο. Είναι φανερό ότι οι εκπαι-δευτικές δυσκολίες των ασθενέστερων κοινωνικών στρωμάτων είναι πολύ με-γάλες. Μπορούμε να πούμε ότι, από μια άλλη άποψη, το ευρήματα του παρό-ντος πίνακα ενισχύουν τις διαπιστώσεις που προκύπτουν από το γράφημα 46.

Γ. Ο ΤΟΠΟΣ ΚΑΤΑΓΩΓΗΣ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ

Στο κεφάλαιο αυτό το ερευνητικό αιτούμενο είναι να ανιχνευθεί, να ομα-δοποιηθεί και να αποτυπωθεί ο τόπος καταγωγής των μαθητών των σχο-λείων της μέσης εκπαίδευσης της Λευκάδας και από την αποτύπωση αυτή να προκύψει η σχέση των σχολείων αυτών -και κατ' επέκταση της πόλης και της νήσου Λευκάδας- και με τους όμορους τόπους (κυρίως με αυτούς) και με τον ευρύτερο ελληνικό χώρο. Σχέσεις οι οποίες βέβαια δεν περιορί-ζονται στην εκπαιδευτική διάσταση, αλλά είναι ευρύτερες και βαθύτερες, και από το σύνολό τους επικαθορίζεται και η εκπαιδευτική διάσταση. Το κεφάλαιο αυτό θα το χωρίσουμε σε δύο ενότητες, την περίοδο του Ιονίου Κράτους και την περίοδο μετά την Ένωση. Η χρονική αυτή τομή είναι απα-ραίτητη, διότι η Λευκάδα ανήκει σε διαφορετικά κράτη κατά τις δύο αυτές εποχές. Αυτή η διαφορετική πολιτική κατάσταση επέβαλε και διαφορετική ομαδοποίηση του τόπου καταγωγής των μαθητών.

Βάση των ερευνών μας αποτελεί η στήλη «πατρίς», που υπάρχει στα κα-τάστιχα των ελέγχων και των μαθητολογίων του Αρχείου. Εκεί σημειώνεται ο τόπος καταγωγής του μαθητή. Ο τόπος καταγωγής αναφέρεται στο πα-ρόν, δηλαδή καταγράφεται ο τόπος στον οποίο κατοικεί (ή κατοικούσε μέ-χρι πρόσφατα) μόνιμα η οικογένειά του, πρόκειται δηλαδή για τον τόπο δια-μονής. Σίγουρα, ορισμένες από τις οικογένειες αυτές εγκαταστάθηκαν μό-νιμα στη Λευκάδα. Άλλες όχι - κυρίως υπαλλήλων του κρατικού μηχανισμού. Επομένως, αποτυπώνουμε πρωτίστως τη μαθητική κινητικότητα προς τη Λευκάδα σε δεδομένους χρόνους και όχι τη μόνιμη εγκατάσταση σε αυτήν, αν και ορισμένες φορές τα δύο αυτά ταυτίζονται. Ειδικά, πάντως, για τους αλλοδαπούς μαθητές, που φοίτησαν στο Γυμνάσιο Λευκάδος κατά την επο-χή του Ιονίου Κράτους, καταγράφεται στα κατάστιχα ο τόπος της προέ-λευσής τους και όχι ο τόπος της παρούσης διαμονής τους - και είναι αυτο-νόητο ότι η εγκατάσταση των οικογενειών αυτών στη Λευκάδα είχε γίνει σχετικά πρόσφατα και δεν είχαν αποκτήσει «εντοπιότητα», γι' αυτό είναι εντυπωμένη και καταγράφεται η ξενική τους προέλευση.

Επί Ιονίου Κράτους (1829-1866) 1. Ομαδοποίηση του τόπου καταγωγής των μαθητών Στοιχεία για τον τόπο καταγωγής των μαθητών έχουμε μόνο για το διά-στημα από το σχολικό έτος 1836-37 μέχρι και το σχολικό έτος 1852-53. Στην περίοδο του Ιονίου Κράτους ο τόπος καταγωγής των μαθητών ομαδοποιεί-ται ως εξής:

α) Λευκάδιοι μαθητές: Αυτοί που κατάγονται από την πόλη και αυτοί που κατάγονται από τα χωριά.

β) Εκτός Λευκάδος μαθητές: Οι αλλοδαποί, αυτοί που προέρχονται από κάποια περιοχή του ελληνικού κράτους και εκείνοι που έχουν πατρίδα κά-ποιο άλλο νησί του Ιονίου.

Η ομαδοποίηση αυτή στηρίχθηκε στους εξής λόγους: Διακρίνονται οι Λευκάδιοι γενικώς από τους εκτός Λευκάδος Έλληνες,

διότι η Λευκάδα ανήκει σε άλλο κράτος. Η διάκριση αυτή επιτρέπει να δού-με τις εκπαιδευτικές ανταλλαγές μεταξύ Λευκάδας και ελλαδικού χώρου -καλύτερα την προσέλευση Ελλήνων στο Γυμνάσιο της Λευκάδας (με τις τό-τε ονομασίες: Δευτερεύον Σχολείο και στη συνέχεια Λύκειο).

Διακρίνονται οι Λευκάδιοι από τους αλλοδαπούς. Στο Δευτερεύον Σχο-λείο και στο Λύκειο φοιτούν λίγοι αλλοδαποί, βασικά Άγγλοι, Ιταλοί και Μαλτέζοι, οι οποίοι κατοικούν στη Λευκάδα. Οι αλλοδαποί αυτοί είναι είτε κρατικοί υπάλληλοι είτε επαγγελματίες, που έχουν μετοικήσει και εργάζο-νται στο νησί. Η διάκριση αυτή επιτρέπει να δούμε, από μια ορισμένη -και περιορισμένη— πλευρά, τις σχέσεις, όχι μόνο τις εκπαιδευτικές, της Λευκά-δας με το Δυτικό κόσμο, με τον οποίο τη συνδέουν πολλαπλοί δεσμοί.

Διακρίνονται οι Λευκάδιοι από τους άλλους Επτανήσιους. Η διάκριση αυτή επιτρέπει να δούμε τις εκπαιδευτικές αλλά και τις γενικότερες σχέ-σεις ανάμεσα στη Λευκάδα και στα άλλα νησιά του Ιονίου, τα οποία ανή-κουν στο ίδιο κράτος, και, συνεπώς, συνδέονται με ένα πλέγμα διοικητικών, οικονομικών και πολιτισμικών σχέσεων, αν και οι μεταξύ τους αποστάσεις πιέζουν προς τη χαλάρωση των σχέσεων αυτών.

Η διάκριση σε κατοίκους της πόλης και σε κατοίκους των χωριών έγινε για να ανιχνευθεί η διαφορά στη δυνατότητα πρόσβασης στο εκπαιδευτικό σύστημα ανάμεσα στους κατοίκους της πόλης και στους κατοίκους της υπαίθρου. Αλλά αυτή η διάκριση δεν είναι εφικτή, παρά μόνο για περιορι-σμένα διαστήματα, λόγω μη τακτικής αναγραφής των σχετικών ενδείξεων στα κατάστιχα του σχολείου.

Το σύνολο των ετήσιων εγγραφών είναι μόνο 700, που σημαίνει ότι πο-λύ μικρότερος είναι ο αριθμός των μαθητών που φοίτησαν. Το γεγονός ότι λείπουν τα στοιχεία 20 ετών σε μια περίοδο 37 ετών αφαιρεί μέρος από την αξιοπιστία των επόμενων διαπιστώσεων.

2. Τόπος καταγωγής των μαθητών του Δευτερεύοντος Σχολείου και του Λυ-κείου Λευκάδος

Εξετάζοντας τα γραφήματα 56 και 57, μπορούμε να συμπεράνουμε τα εξής: α) Λευκάδιοι μαθητές. Το ποσοστό των Λευκαδίων μαθητών φθάνει στο

90%. Αυτονόητο δευτερογενές συμπέρασμα: η μαθητική κινητικότητα211 προς τα σχολεία της μέσης εκπαίδευσης στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα είναι πολύ δύσκολη και, στην περίπτωση μας, πολύ δυσκολότερη, γιατί η Λευκάδα και νη-σί είναι και ανήκει σε διαφορετικό κράτος από τις όμορες με αυτήν περιοχές.

β) Μαθητές από τα άλλα νησιά του Ιονίου. Το ποσοστό των μαθητών που κατάγονται από τα άλλα Ιόνια Νησιά είναι μικρό: ανέρχεται στο 4,5% (συ-νολικά 35 ετήσιες εγγραφές) και είναι παιδιά είτε υπαλλήλων του κρατικού μηχανισμού είτε επαγγελματιών που μετακινούνται. Η μαθητική κινητικό-τητα και μέσα στο πλαίσιο του ίδιου κράτους είναι περιορισμένη και δεν υπάρχει αφ' εαυτής, αλλά είναι αποτέλεσμα της μετακίνησης των γονέων για επαγγελματικούς λόγους: η πλειονότητα είναι υπάλληλοι. Και αυτό εί-ναι φυσιολογικό. Από τη στιγμή που υπάρχει Γυμνάσιο στην πρωτεύουσα κάθε μεγάλου νησιού του Ιονίου, δεν υπάρχει λόγος να σημειωθεί μετακί-νηση προς το Γυμνάσιο Λευκάδος. Ειδικότερη μελέτη των στοιχείων -που δεν αποτυπώνεται σε γραφήματα— δείχνει ότι η συντριπτική πλειοψηφία των παιδιών αυτών είναι από την Κέρκυρα και τη Ζάκυνθο (από 16 ετήσιες εγ-γραφές αντιστοίχως σε σύνολο 35), των οποίων οι γονείς είναι υπάλληλοι. Ειδικά, οι 16 εγγραφές Ζακυνθίων είναι οι εγγραφές των παιδιών του δι-καστή Κοκκίνη και, δευτερευόντως, του εισαγγελέα Παύλου Γαΐτα, ενώ οι 16 εγγραφές των Κερκυραίων είναι των παιδιών του Τζουλάτη, που ανα-γράφεται άλλοτε ως νομικός και άλλοτε ως κτηματίας.

γ) Μαθητές από την αλλοδαπή και το Ελληνικό Κράτος. Πολύ μικρό είναι και το ποσοστό των αλλοδαπών: ανέρχεται στο 3,86% (συνολικά 30 ετήσιες εγγραφές) και το επάγγελμα του πατέρα τους είναι τελώνης, ράπτης και μάγειρας. Είναι μεγάλο όμως συγκριτικά με το ποσοστό των μαθητών που έρχονται από το Ελληνικό Κράτος.

Ελάχιστο, μηδαμινό σχεδόν, είναι το ποσοστό των μαθητών που κατάγο-νται από περιοχές του Ελληνικού Κράτους: ανέρχεται στο 1,67% (συνολικά 13 ετήσιες εγγραφές) και δεν υπάρχει ούτε ένας από την Ακαρνανία. Δύο είναι τα πιθανά αίτια αυτής της μηδαμινής μαθητικής κινητικότητας: ή από την απέ-ναντι όχθη δεν εκδηλώνεται κανένα ενδιαφέρον για ζήτηση μέσης εκπαίδευσης -σε μια εποχή που δεν υπάρχει Γυμνάσιο στην Ακαρνανία— ή τα κρατικά σύ-νορα των δύο περιοχών αποτελούν ισχυρό ανασταλτικό παράγοντα ή, το πι-θανότερο, και τα δύο μαζί. Και, επί πλέον, είναι εμφανές ότι δεν υπάρχει ού-τε μετακίνηση οικογενειών από την Ακαρνανία προς τη Λευκάδα για λόγους

211. Υψηλή κινητικότητα μαθητών Γυμνασίου κατά το 19ο παρατηρείται μόνο από την επαρχία προς την Αθήνα, γιατί είναι ευκολότερο και οικονομικά προσφορότερο σε μια οικογένεια να στείλει το παιδί της σε Γυμνάσιο των Αθηνών, παρά στο κοντινό Γυ-μνάσιο. Βλ. Τσουκαλάς, ό.π., σ. 415-16, για την κινητικότητα αυτή με στοιχεία του 1878.

επαγγελματικούς - όπως από τα Ιόνια Νησιά, γεγονός που υποχρεωτικά θα ανέβαζε το ποσοστό των εξ Ακαρνανίας μαθητών. Το ότι οι δύο περιοχές ανή-κουν σε διαφορετικά κράτη είναι η αιτία και της ανύπαρκτης επαγγελματικής κινητικότητας μεταξύ τους, τουλάχιστον της νόμιμης και της υπαλληλικής.

δ) Διάκριση πόλης-υπαίθρου. Από τα στοιχεία των καταστίχων δεν φαί-νεται η διάκριση πόλης-χωριού, αλλά είναι βέβαιο ότι η πόλη κυριαρχεί. Αυ-τό φάνηκε εμμέσως ανωτέρω κατά την εξέταση της κοινωνικής προέλευσης των μαθητών του Γυμνασίου, όπου είδαμε ότι υπερτερούν εμφανώς τα παι-διά των κοινωνικών-επαγγελματικών εκείνων στρωμάτων που ζουν, απο-κλειστικά ή κυρίως ή σε ικανοποιητικό ποσοστό, στην πόλη της Λευκάδας εις βάρος των στρωμάτων που ζουν, αποκλειστικά ή κυρίως, εκτός πόλης. Τα παιδιά των ανηκόντων στην πρώτη ομάδα (έμποροι, υπάλληλοι, εκπαι-δευτικοί, ανώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες, κατώτεροι ελεύθεροι επαγ-γελματίες, κληρικοί εν μέρει και το μεγάλο μέρος των κτηματιών) αποτε-λούν τη συντριπτική πλειοψηφία των μαθητών του Δευτερεύοντος Σχολείου και του Λυκείου Λευκάδος. Για να έχουμε τη δυνατότητα να κάνουμε κα-λύτερες συγκρίσεις, πρέπει εδώ να πούμε ότι η πόλη της Λευκάδας στο τέ-λος του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου συγκεντρώνει το 20%-30% του συνολικού πληθυσμού του νησιού.212 Η αναλογία αυτή όμως δεν παραμένει η ίδια όλο το 19ο αιώνα και το ποσοστό της πόλης επί του συνολικού πλη-θυσμού μειώνεται σύμφωνα με τις επίσημες στατιστικές. 213

Μετά την Ένωση (1866-1929) 1. Ομαδοποίηση του τόπου καταγωγής των μαθητών Τον 1ο άξονα αποτελούν οι μαθητές από τους 8 δήμους του νησιού: Λευ-καδίων, Σφακιωτών, Καρυάς, Εξάνθειας, Απολλωνίων, Ελλομένου, Ευγήρου και Ταφίων.

212. Βλ. Λάζαρη, ό.π., σ. 217-218: Σύμφωνα με την απογραφή του 1824, η Λευκάδα έχει συνολικό πληθυσμό 17.017 κατοίκους. Εξ αυτών οι 4.781 είναι οι κάτοικοι της πό-λης και οι 12.236 οι κάτοικοι των χωριών. Το ποσοστό της πόλης είναι 28,09%.

213. Σύμφωνα με την απογραφή του 1870, ο συνολικός πληθυσμός του νησιού ανέρ-χεται σε 20.862 κατοίκους. Εξ αυτών οι 2.065 είναι οι κάτοικοι της πόλης και οι 18.797 οι κάτοικοι των χωριών, ποσοστό της πόλης 9,9% (Χουλιαράκης, ό.π., σ. 47-48, και Ρο-ντογιάννης, «Ο πληθυσμός της Λευκάδος...», ό.π., σ. 121). Σύμφωνα με την απογραφή του 1879, ο συνολικός πληθυσμός του νησιού ανέρχεται σε 23.083 κατοίκους. Εξ αυτών οι 4.334 είναι οι κάτοικοι της πόλης και οι 18.749 οι κάτοικοι των χωριών, ποσοστό της πόλης 18,77% (Χουλιαράκης, ό.π., σ. 81-82, και Ροντογιάννης, «Ο πληθυσμός της Λευ-κάδος...», ό.π., σ. 121). Για την απογραφή του 1907 τα αντίστοιχα νούμερα είναι 29.471, 5.419, 24.052, 18,39% (Χουλιαράκης, ό.π., σ. 315-316, και Ροντογιάννης, «Ο πληθυσμός της Λευκάδος...», ό.π., σ. 125-128).

Το 2ο άξονα αποτελούν οι εκτός Λευκάδος μαθητές, που κατάγονται από τα άλλα νησιά του Ιονίου, την Ακαρνανία, την Αθήνα ή από άλλον ελ-ληνικό τόπο.

Η ομαδοποίηση αυτή διαφοροποιείται από την αντίστοιχη της προηγού-μενης περιόδου, γιατί από το 1864 η Λευκάδα ενώθηκε με την Ελλάδα και διοικητικά χωρίστηκε σε δήμους. Επομένως, τα νέα δεδομένα επέβαλαν άλ-λου τύπου διακρίσεις. Συγκεκριμένα:

Η βασική διάκριση τώρα είναι μεταξύ Λευκαδίων και Ελλήνων εκτός Λευκάδος. Αλλοδαποί μαθητές δεν υπάρχουν την εποχή αυτή - ούτε ένας, αν εξαιρέσει κανείς τους Έλληνες πρόσφυγες μετά το 1923.

Η διάκριση για τους Λευκάδιους γίνεται με βάση τους δήμους από τους οποίους κατάγονται. Σκοπός της διάκρισης είναι η ανίχνευση της διαφοράς στη δυνατότητα πρόσβασης στο δίκτυο της μέσης εκπαίδευσης ανάμεσα στους κατοίκους της πόλης και στους κατοίκους της υπαίθρου, αλλά και η διαθεσιμότητα του αρχειακού υλικού, δηλαδή: α) η αναγραφή του τόπου καταγωγής κατά δήμο και, λίγες φορές, κατά χωριό και β) οι σημαντικές ελλείψεις που συσκοτίζουν την επιθυμητή ευκρίνεια του αναζητούμενου άξο-να πόλης-υπαίθρου. Η παράθεση του κατωτέρω πίνακα,214 ο οποίος πα-ρουσιάζει τα χωριά που περιλαμβάνει ο κάθε δήμος, μετριάζει, αλλά δεν αί-

214.

ΔΗΜΟΙ ΧΩΡΙΑ ΠΟΥ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΙ Ο ΚΑΘΕ ΔΗΜΟΣ (Με * οι οικισμοί που δεν αποτελούν κοινότητες)

1 Λευκαδίων Λευκάδα, Απόλπαινα, Φρύνι*, Καλλιγόνι*, Τσουκαλάδες, Καρυώτες, Κατούνα

2 Απολλωνίων Αγιος Πέτρος, Αθάνι, Δράγανο, Κομηλιό, Δαμιλιάνοι, Χορτάτα

3 Ελλομένου Κατωχώρι, Χαραδιάτικα, Φτερνό, Πόρος, Άλατρο*, Νιοχώρι, Νυδρί, Βλυχό

4 Εξάνθειας Άνω Εξάνθεια, Κάτω Εξάνθεια (Δρυμώνας), Καλαμίτσι, Άγιος Νικήτας

5 Ευγήρου Σύβρος, Εύγηρος, Κοντάραινα, Βουρνικάς, Άγιος Ηλίας, Μαραντοχώρι, Βασιλική, Σύβοτα*

6 Καρυάς Καρυά, Εγκλουβή, Πλατύστομα, Αλέξανδρος, Βαυκερή, Πηγαδησάνοι

7 Σφακιωτών Λαζαράτα, Πρεμεντινού*, Σπανοχώρι, Πινακοχώρι, Κάβαλος, Ασπρογερακάτα

8 Ταφίων Βαθύ, Σπαρτοχώρι, Κατωμέρι

Ν Η Σ Ο Σ Λ Ε Υ Κ Α Σ

Α Κ Α Ρ Ν Α Ν Ι Α

αίρει τη δυσκολία. Πάντως, επιχειρούμε την προσπάθεια μόνο για τα χρονι-κά διαστήματα για τα οποία υπάρχουν αρχειακές μαρτυρίες. Και αυτά τα διαστήματα είναι:

- Για το Γυμνάσιο: από το 1867-68 μέχρι το 1886-87 και από το 1910-11 μέχρι το 1928-29.

- Για το Ελληνικό Σχολείο: από το 1884-85 μέχρι το 1888-89 και από το 1918-19 μέχρι το 1928-29.

Η διάκριση για τους εκτός Λευκάδος είναι η εξής: - Ιόνια Νησιά: Μπορεί το Ιόνιο Κράτος να μην υπάρχει πλέον μετά το

1864, αλλά το πλέγμα των ιστορικών, διοικητικών, οικονομικών και πολιτι-σμικών σχέσεων δεν διαλύεται αυτόματα και ενδέχεται να διακρίνονται ίχνη της ύπαρξής του και στο εκπαιδευτικό πεδίο.

- Περιοχή Ακαρνανίας: Για την αντίπερα όχθη, την Ακαρνανία, η Λευ-κάδα είναι ο προνομιακός τόπος υποδοχής των μαθητών της - αποκλειστι-κός σχεδόν για το Γυμνάσιο μέχρι και το 1960 περίπου και βασικός για το Ελληνικό Σχολείο. Παρατηρούμε από την εκπαιδευτική πλευρά αυτό που ισχύει και σε άλλα επίπεδα: η Ακαρνανία αποτελεί ενδοχώρα της Λευκά-δας, ασχέτως αν η διόγκωση των τοπικών μικρο-αντιπαλοτήτων συσκοτίζει αυτό το αδιαμφισβήτητο γεγονός.

- Η Αθήνα: Είναι λογικό να διερευνάται η σχέση της Λευκάδας στο εκ-παιδευτικό επίπεδο -και ό,τι προϋποθέτει ή παράγει αυτή η σχέση- με την πρωτεύουσα του νέου κράτους, στο οποίο υπάγεται πλέον.

- Άλλος τόπος: Εδώ συμπεριλαμβάνονται όσοι κατάγονται από άλλο μέ-ρος της Ελλάδας, εκτός από τα ανωτέρω ρητώς οριζόμενα.

2. Τόπος καταγωγής των μαθητών του τετραταξίου Γυμνασίου Λευκάδος Παρακολουθώντας τα γραφήματα 58-62, διαπιστώνουμε μια θεαματική αλ-λαγή των ποσοστών σε σχέση με την προηγούμενη περίοδο, που μας οδη-γεί στα εξής συμπεράσματα:

α) Μαθητές από την Ακαρνανία. Η εντυπωσιακή άνοδος των μαθητικών εισ-ροών από την Ακαρνανία, που φθάνει συνολικά στο 14,17% στο διάστημα που λειτούργησε το τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος (γράφημα 60), αποτελεί πο-σοστό ανώτερο από όλες τις άλλες εισροές. Σε σύγκριση με τις μαθητικές εισ-ροές από το χώρο του Ιονίου, η υπεροχή της Ακαρνανίας είναι εμφανής και γί-νεται ιδιαίτερα αισθητή μετά το 1915 (γραφήματα 58 και 59). Είναι φανερό ότι η Ακαρνανία αποτελεί ενδοχώρα της Λευκάδας και η ερμηνεία είναι ευ-διάκριτη: η Ακαρνανία δεν έχει Γυμνάσιο και το Γυμνάσιο Αγρινίου -το πλη-σιέστερο του νομού- δεν εξυπηρετεί την περιοχή το ίδιο καλά όπως η Λευκά-δα. Η εξυπηρέτηση οφείλεται και στη γειτνίαση (η απόσταση των οικισμών της επαρχίας Βονίτσης από τη Λευκάδα είναι πολύ μικρότερη από την αντίστοιχη

με το Αγρίνιο), αλλά και στη θαλάσσια συγκοινωνία που ένωνε τη Λευκάδα με την παραλιακή ζώνη της Ακαρνανίας (Πάλαιρο, Μύτικα, Αστακό) σε μια εποχή που οι χερσαίες συγκοινωνίες ήταν ανύπαρκτες. Ο δύο αυτοί παράγο-ντες -απολύτως ο πρώτος, σχετικώς ο δεύτερος- υπήρχαν και στην εποχή του Ιονίου Κράτους, αλλά δεν επέφεραν τα ίδια αποτελέσμαστα. Ενεργοποιούνται όμως μετά την Ένωση, γιατί η Λευκάδα ανήκει πλέον στο Ελληνικό Κράτος, οι περιορισμοί των συνόρων εκλείπουν και τα εκπαιδευτικά συστήματα των δύο χώρων ενιαιοποιούνται, ενώ την προηγούμενη περίοδο ήταν διαφορετικά. Μια πρόχειρη έρευνα και η προσωπική εμπειρία οδηγούν με βεβαιότητα στο συμπέρασμα ότι οι εισροές από την Ακαρνανία συνιστούν μια καθαρή μαθητι-κή κινητικότητα: στη Λευκάδα έρχονται -όπως ακριβώς από τα χωριά της Λευκάδας- οι μαθητές, όχι οι οικογένειές τους, γιατί, όπως εξηγήσαμε, ευνο-ούν οι παράγοντες της γειτνίασης και της θαλάσσιας επικοινωνίας.215 Και, τέ-λος, να σημειώσουμε ότι οι μαθητές αυτοί αναγκαστικά έμεναν μόνιμα216 στη Λευκάδα, γιατί δεν υπήρχε η σημερινή δυνατότητα της καθημερινής επιστρο-φής στο σπίτι. Λεπτομερέστερη μελέτη των στοιχείων -που δεν αποτυπώνεται στα γραφήματα- μας δείχνει ότι τα παιδιά αυτά, στη συντριπτική τους πλειο-ψηφία, είναι παιδιά κτηματιών, εμπόρων, ανώτερων ελεύθερων επαγγελματιών και υπαλλήλων. Τα παιδιά των κτηματιών καταλαμβάνουν την πρώτη θέση, με τον Αστακό να έχει την πρωτιά, και ακολουθούν τα παιδιά των εμπόρων (κυ-ρίως από Βόνιτσα και Μύτικα), των υπαλλήλων και των ανώτερων ελεύθερων επαγγελματιών (κυρίως γιατρών και δικηγόρων από τη Βόνιτσα).

215. Οι εισροές αυτές συνεχίστηκαν με αυξητική τάση μέχρι το 1948-49 περίπου, οπό-τε ιδρύθηκε το Γυμνάσιο Βόνιτσας ως παράρτημα του Γυμνασίου Λευκάδος, το οποίο αυ-τονομήθηκε από το σχολικό έτος 1962-63 και το οποίο απορροφούσε πλέον τους μαθητές της Βόνιτσας, των Παλιάμπελων, του Μοναστηρακίου και, εν μέρει, της Παλαίρου και του Μύτικα - τα δύο τελευταία μέρη διατηρούσαν ακόμα τη θαλάσσια επικοινωνία με τη Λευ-κάδα. Από τη μεταπολίτευση και ύστερα, με τη ραγδαία επέκταση του δικτύου της δευ-τεροβάθμιας εκπαίδευσης, οι εισροές αυτές σταδιακά σταμάτησαν, εκτός από τα χωριά της Πλαγιάς και της Περατιάς (τα οποία απέχουν πέντε και δέκα χιλιόμετρα από τη Λευ-κάδα αντιστοίχως, ενώ η γέφυρα έχει καταργήσει κάθε δυσκολία επικοινωνίας μεταξύ των δύο χώρων). Η Πλαγιά και η Περατιά στέλνουν όλους τους μαθητές τους στα σχολεία της Λευκάδας, καθώς είναι πλήρως ενσωματωμένα από κάθε άποψη στο Λευκαδιακό χώρο. Και αποτελούν -κυρίως η Πλαγιά- τους ισχυρότερους τροφοδότες των σχολείων της πό-λης της Λευκάδας σε μια εποχή που η Λευκάδα δημογραφικά φθίνει. Οι σημερινοί μαθη-τές δεν μένουν, όπως παλιότερα, στη Λευκάδα, αλλά πηγαινοέρχονται με το λεωφορείο.

216. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η παρουσία στο Γυμνάσιο Λευκάδος και λίγων μαθη-τών από την Αμφιλοχία κατά το διάστημα 1913-1929, οι οποίοι πρέπει να έμεναν στη Λευκάδα, αν κρίνουμε από το επάγγελμα των γονέων τους. Αν ισχύει η υπόθεση μας, πιθανότατα εδώ ανιχνεύουμε μια ένδειξη της καλής φήμης του Γυμνασίου Λευκάδος, δε-δομένου ότι η Αμφιλοχία απέχει από το Αγρίνιο 38 χιλιόμετρα και από τη Λευκάδα 59.

Αν εξετάσουμε την κίνηση των εισροών αυτών στο χρόνο, θα παρατηρή-σουμε ότι οι εισροές στο Γυμνάσιο Λευκάδος από την Ακαρνανία σε από-λυτες αριθμητικές τιμές ανεβαίνουν προϊόντος του χρόνου μέχρι το 1887-88 (γραφήματα 58 και 59). Έπειτα αρχίζει μια πτώση, που με αυξομειώσεις φθάνει περίπου ως το γύρισμα του αιώνα. Από εκεί και πέρα οι αριθμοί επανέρχονται σταδιακά σε αυξητική τάση, ενώ μετά το 1915 η αύξηση εί-ναι αρκετά μεγάλη και υπερβαίνει καθαρά όλες τις άλλες. Όμως, η γενικά αυξητική τάση του αριθμού των εξ Ακαρνανίας μαθητών είναι ασθενέστερη της ανόδου του συνολικού μαθητικού δυναμικού (γράφημα 69).

β) Μαθητές από τα άλλα νησιά του Ιονίου. Οι μαθητικές εισροές από τα άλλα νησιά του Ιονίου εξακολουθούν. Οι μαθητές αυτοί, όπως και στην προηγούμενη περίοδο, είναι κυρίως παιδιά είτε υπαλλήλων είτε επαγγελ-ματιών που μετακινούνται, η μαθητική κινητικότητα δηλαδή δεν υπάρχει αφ' εαυτής, αλλά είναι αποτέλεσμα της μετακίνησης των γονέων για λόγους επαγγελματικούς: δεν υπάρχει λόγος μετακίνησης προς το Γυμνάσιο Λευ-κάδος, από τη στιγμή που υπάρχει Γυμνάσιο στην πρωτεύουσα κάθε μεγά-λου νησιού του Ιονίου. Το ποσοστό των μαθητών αυτών στη διαχρονία εί-ναι μεγαλύτερο από το αντίστοιχο ποσοστό της προηγούμενης περιόδου: 6,65% (γράφημα 60) έναντι 4,5% και είναι χαμηλότερο από το ποσοστό των εισροών από την Ακαρνανία (σχέση 1/2,5 περίπου) και την υπόλοιπη Ελλά-δα, σύμφωνα με τα ίδια γραφήματα. Η ίδια υστέρηση αλλά αποτυπωμένη σε αριθμούς φαίνεται στο γράφημα 58, το οποίο δείχνει επίσης ότι διαχρο-νικά η τάση των εισροών είναι ανοδική, αλλά λιγότερο ισχυρή της τάσης των εισροών από την Ακαρνανία και την υπόλοιπη Ελλάδα. Ειδικότερη μελέτη των στοιχείων -που δεν αποτυπώνεται σε γραφήματα- μας δείχνει ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των ιόνιων εισροών δεν προέρχεται πλέον από την Κέρκυρα και τη Ζάκυνθο αλλά από την Ιθάκη, που παρουσιάζει σύνολο 131 ετήσιων εγγραφών έναντι 77 όλων των άλλων νησιών. Από την ίδια έρευνα προκύπτει ότι οι εξ Ιθάκης μαθητές είναι παιδιά πρωτίστως εμπόρων και ανώτερων ελεύθερων επαγγελματιών (ιατρών, δικηγόρων και φαρμακοποιών) και δευτερευόντως κτηματιών, υπαλλήλων, ναυτικών και άλλων επαγγελ-ματικών κατηγοριών. Η Ιθάκη δεν έχει Γυμνάσιο και, επομένως, στέλνει τα παιδιά της στην Κεφαλλονιά και στη Λευκάδα. Ακόμα, θα μπορούσαμε βά-σιμα να υποθέσουμε ότι μεταξύ των δύο νησιών υπάρχει κινητικότητα πλη-θυσμών όλων των επαγγελματικών στρωμάτων, αποτέλεσμα της οποίας εί-ναι η παρουσία μαθητών με ιθακήσια καταγωγή στο Γυμνάσιο Λευκάδος, και ότι η ύπαρξη του Γυμνασίου συνετέλεσε σε αυτή την κινητικότητα -υπόθεση όμως που απαιτεί τεκμηρίωση. Τα νησιά του βόρειου Ιονίου, η Κέρκυρα και οι Παξοί, παρουσιάζουν 29 και 27 ετήσιες εγγραφές αντίστοι-χα, ενώ τα νησιά του νότιου Ιονίου, η Ζάκυνθος και η Κεφαλλονιά, παρου-

παρουσιάζουν πολύ χαμηλότερα νούμερα: 7 και 14 ετήσιες εγγραφές αντίστοιχα. Οι μαθητές αυτοί είναι κυρίως παιδιά υπαλλήλων και εμπόρων.

Στη διαχρονία οι εισροές στο Γυμνάσιο Λευκάδος από τα Ιόνια Νησιά σε απόλυτες αριθμητικές τιμές δεν παρουσιάζουν αξιοσημείωτη μεταβολή μέ-χρι το 1920 (γραφήματα 58 και 59). Από εκεί και πέρα, η αύξηση είναι αι-σθητή, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι η τάση μαθητικών εισροών από τα Ιόνια Νησιά ενισχύεται - μάλλον το αντίθετο: η αυξητική τάση του αριθμού των μαθητών από τα Ιόνια Νησιά είναι πολύ ασθενέστερη της ανόδου του συ-νολικού μαθητικού δυναμικού.

γ) Μαθητές από την Αθήνα και την υπόλοιπη Ελλάδα. Οι μαθητικές εισ-ροές από την Αθήνα είναι ελάχιστες: ένα ποσοστό 1,23%. Και, όπως είναι αναμενόμενο, σχεδόν όλοι οι μαθητές είναι παιδιά υπαλλήλων, οι οποίοι υπηρετούν στη Λευκάδα.

Υπάρχει και ένα ποσοστό 12,18% (γράφημα 60), το οποίο αποτελούν μα-θητές που κατάγονται από άλλα μέρη της Ελλάδας. Οι πιο πολλοί κατάγο-νται από την Ήπειρο γενικώς (σχεδόν όλοι παιδιά ιερέων και ελάχιστοι εμπόρων) και, ειδικότερα, από τη γειτονική Πρέβεζα: οι Πρεβεζάνοι μαθη-τές είναι κυριότατα παιδιά υπαλλήλων, εμπόρων και λίγα κτηματιών: σε 56 ετήσιες εγγραφές οι 23 αφορούν παιδιά υπαλλήλων, οι 13 παιδιά εμπόρων και οι 6 κτηματιών. Η Πρέβεζα είχε καλή θαλάσσια συγκοινωνία με τη Λευ-κάδα, η οποία διατηρήθηκε μέχρι τη δεκαετία του 1960, οπότε την τερμά-τισε η επέλαση του αυτοκινήτου.

Ειδικότερη μελέτη των στοιχείων αποκαλύπτει ότι οι εισροές από την Πρέβεζα είναι μεγαλύτερες κατά το χρονικό διάστημα που η Πρέβεζα βρί-σκεται υπό Οθωμανική κυριαρχία: 43 από τις συνολικά 56 ετήσιες εγγρα-φές έχουν γίνει μέχρι το 1912, έτος ενσωμάτωσης της Πρέβεζας στο Ελλη-νικό Κράτος. Παρατηρούμε δηλαδή ότι στην περίπτωση αυτή δεν λειτούρ-γησαν το ίδιο αρνητικά οι εθνικές συνοριακές δυσκολίες, όπως στην περί-πτωση της Ακαρνανίας: στη δεύτερη περίπτωση, δυσκολεύονταν οι Έλληνες υπήκοοι να διεισδύσουν στο σχολικό δίκτυο του υπό την Αγγλική Προστα-σία Ιονίου Κράτους, ενώ στην πρώτη αποδεικνύεται ότι οι -Έλληνες την κα-ταγωγή- υπήκοοι του Οθωμανικού Κράτους δεν δυσκολεύονταν να διεισδύ-σουν στο σχολικό δίκτυο του Ελληνικού Κράτους. Πρέπει βέβαια να συνυ-πολογίσουμε το γεγονός ότι η ελληνική, πλέον, Πρέβεζα αμέσως μετά το 1912, ως πρωτεύουσα νομού, αποκτά Γυμνάσιο, το οποίο ικανοποιεί την εγ-χώρια ζήτηση μέσης εκπαίδευσης δεύτερου κύκλου.

Οι μαθητές από την υπόλοιπη Ελλάδα είναι κυριότατα παιδιά υπαλλή-λων, οι οποίοι υπηρετούν στη Λευκάδα. Μετά το 1923 όμως υπάρχουν και αρκετά παιδιά προσφύγων, οι περισσότεροι των οποίων κατάγονται από τη Σινώπη του Πόντου.

δ) Διάκριση πόλης-υπαίθρου. Όπως ήδη εξηγήσαμε, στα κατάστιχα δεν συ-μπληρώνεται ακριβώς η στήλη «πατρίς» για τους Λευκάδιους μαθητές. Συνή-θως αναγράφεται απλώς «Λευκάς» ή «Λευκάδιος». Όμως, για τα έτη 1867-1887 και 1910-1929 έχουμε ακριβέστερη καταγραφή του τόπου καταγωγής.

Συνολικά, στα χρόνια αυτά οι Λευκάδιοι μαθητές που φοίτησαν στο Γυ-μνάσιο κατανέμονται ως εξής: 58,04% στην πόλη και 41,96% στην ύπαιθρο (γραφήματα 61 και 62). Παρά την έλλειψη των ετών 1888-1909, μπορούμε να θεωρήσουμε ότι τα ποσοστά έχουν ισχύ για όλη την περίοδο και επιβε-βαιώνουν ότι οι κάτοικοι της πόλης έχουν πολύ μεγαλύτερες δυνατότητες πρόσβασης στο Γυμνάσιο από τους κατοίκους της υπαίθρου. Για να εκτι-μηθεί καλύτερα αυτή η υπεροχή, θα συγκρίνουμε τον πληθυσμό της πόλης και της υπαίθρου, όπως προκύπτουν από τις επίσημες απογραφές:217

ΠΙΝΑΚΑΣ 2 Πληθυσμός της πόλης και της υπαίθρου της Λευκάδας, 1870-1928

Έτος Πληθυσμός Πληθυσμός Σύνολο πόλης υπαίθρου πληθυσμού

1870 2.065 18.797 20.862 1879 4.434 18.649 23.083 1889 5.539 20.479 26.018 1896 5.869 24.009 29.905218

1907 5.419 24.052 29.471 1920 4.815 21.304 26.119 1928 5.083 23.248 28.331

Από τη σύγκριση φαίνεται καθαρά ότι ο πληθυσμός της πόλης, που στην κα-λύτερη περίπτωση αποτελεί το 20% περίπου του συνολικού πληθυσμού της Λευκάδας, αντιπροσωπεύεται -για το συγκεκριμένο χρονικό διάστημα- στο μαθητικό δυναμικό του Γυμνασίου με 58,04%. Με άλλα λόγια, τα 6/10 του μαθητικού δυναμικού των Λευκαδίων μαθητών του Γυμνασίου προέρχονται

217. Πηγές: Χουλιαράκης, ό.π., σ. 315-316, και Εξελίξεις του πληθυσμού των Αγροτι-κών Περιοχών της Ελλάδος, 1920-1981, Αθήνα 1988, σ. 344-346, Ροντογιάννης, «Ο πλη-θυσμός της Λευκάδος...», ό.π., σ. 119-132, και Στοιχεία συστάσεως και εξελίξεως των Δήμων και Κοινοτήτων, 33 Νομός Λευκάδος, Έκδοση της ΚΕΔΚΕ, Αθήνα 1961.

218. Ο Ροντογιάννης βγάζει άθροισμα 29.985, αλλά η σωστή άθροιση δίνει 29.905. Γενικώς υπάρχουν μικροδιαφορές στους αριθμούς που παραθέτουν οι τρεις πηγές (Χου-λιαράκης, Ροντογιάννης, έκδοση ΚΕΔΚΕ), οι οποίες όμως είναι εντελώς ασήμαντες.

από το 1/5 του πληθυσμού και τα 3/5 από τα υπόλοιπα 4/5 του πληθυσμού. Η υπεροχή αυτή των κατοίκων της πόλης δεν οφείλεται βέβαια μόνο στην απουσία των δυσκολιών που φέρνει η απόσταση, αλλά και στην επαγγελ-ματική-κοινωνική διαστρωμάτωση της πόλης και της υπαίθρου, όπως διά μα-κρών εξηγήσαμε στο κεφάλαιο «Η κοινωνική προέλευση των μαθητών».

Αν όμως εξετάσουμε την κίνηση των δύο μεγεθών (αριθμός μαθητών πό-λης και αριθμός μαθητών υπαίθρου - γράφημα 61) στη συνάρτηση του χρόνου, θα μπορέσουμε να αποτυπώσουμε τη δυναμική τους: στο διάστημα 1867-1887 ο αριθμός των μαθητών της υπαίθρου υπολείπεται σταθερά του αριθ-μού των μαθητών της πόλης. Από το 1910 μέχρι το 1915 περίπου η μεταξύ τους διαφορά διευρύνεται εντυπωσιακά. Από το 1916 η διαφορά αρχίζει να μειώνεται βαθμιαία και από το 1920 και ύστερα ραγδαία, με αποτέλεσμα από το 1923 μέχρι το 1929 ο αριθμός των μαθητών της υπαίθρου να υπερ-τερεί του αριθμού των μαθητών της πόλης. Συμπέρασμα: Παρά τη συνολι-κή υπεροχή των μαθητών της πόλης, ο αριθμός των μαθητών της υπαίθρου παρουσιάζει έντονα ανοδική τάση κατά το χρονικό διάστημα 1916-1929 και υπερβαίνει τελικά τον αριθμό των μαθητών της πόλης.

Η εικόνα που μας δίνει το γράφημα 61 θα μπορούσε να γίνει πιο θετι-κή για τους μαθητές της υπαίθρου, αν προσθέταμε τον αριθμό των μαθητών από την Ακαρνανία, οι οποίοι στη συντριπτική τους πλειοψηφία κατάγονται από την ύπαιθρο. Θα σχηματιζόταν η εικόνα ενός σχολείου του οποίου το μεγαλύτερο ποσοστό των μαθητών, στη διαχρονία, κατάγεται από την ύπαι-θρο και στο οποίο, κατά το χρονικό διάστημα 1916-1929, ο αριθμός των μα-θητών από την ύπαιθρο αυξάνεται ραγδαία.

Αν η επέκταση της ζήτησης γυμνασιακής παιδείας είναι απόδειξη της γε-νικότερης προόδου μιας κοινωνίας, τότε η εξήγηση του φαινομένου που επι-σημάναμε ανωτέρω δεν μπορεί παρά να είναι μία: τα στρώματα της υπαί-θρου με την πάροδο του χρόνου αναπτύσσονται οικονομικά και πολιτισμι-κά — ίσως, παράλληλα, να επέρχεται και κάποια διαφοροποίηση στην επαγ-γελματική διαστρωμάτωση της υπαίθρου.219 Αυτά τα συγκριτικώς αναβαθ-μισμένα στρώματα της υπαίθρου ζητούν περισσότερη γυμνασιακή παιδεία. Τα υπάρχοντα δεδομένα αυτό πιστοποιούν και η ζωντανή παράδοση έρχε-ται επίκουρη. Και νομίζω ότι είναι η πρώτη φορά που η μελέτη του συγκε-κριμένου ζητήματος στηρίζεται σε μια αξιόπιστη σειρά δεδομένων.

219. Για μια πολύ γενική επισκόπηση της κοινωνικής κατάστασης στη Λευκάδα με-τά την Ένωση, βλ. Ροντογιάννης, Ιστορία της Νήσου Λευκάδος, τ. Β', ό.π., σ. 600-613 και 618-620. Αυτή η γενική επισκόπηση δεν μας επιτρέπει να δούμε στην ύπαιθρο της Λευ-κάδας τις αλλαγές εκείνες που θα δικαιολογούσαν την αυξημένη ζήτηση γυμνασιακής παιδείας από τους κατοίκους της.

3. Τόπος καταγωγής των μαθητών του Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος Παρακολουθώντας τα γραφήματα 50-51 και 63-66, οδηγούμαστε στις πα-ρακάτω διαπιστώσεις:

α) Μαθητές από την Ακαρνανία. Παρατηρούμε (γράφημα 66) ότι το πο-σοστό των Ακαρνάνων μαθητών του Ελληνικού Σχολείου είναι μόνο 5,82%, ενώ στο Γυμνάσιο φθάνει το υψηλό 14,17%. Η υστέρηση δεν είναι μόνο σε ποσοστά αλλά και σε απόλυτες αριθμητικές τιμές: όπως δείχνει ο παρακά-τω πίνακας 3, σε 399 ετήσιες εγγραφές μαθητών του Ελληνικού Σχολείου από την ευρύτερη περιοχή της Ακαρνανίας αντιστοιχούν 581 ετήσιες εγγρα-φές μαθητών του Γυμνασίου. Γίνεται σαφές ότι η τάση των μαθητικών εισ-ροών από την Ακαρνανία στο Ελληνικό Σχολείο παρουσιάζεται πολύ μειω-μένη, λαμβανομένου υπόψη και του γεγονότος ότι η πρόσβαση σε αυτό εί-ναι ευκολότερη από την πρόσβαση στο Γυμνάσιο.

Η πτώση αυτή οφείλεται βέβαια στο γεγονός ότι από το τέλος του 19ου αιώνα λειτουργούν Ελληνικά Σχολεία σε πολλές κώμες της Ακαρνανίας, ενώ δεν υπάρχει Γυμνάσιο: όπως εκθέσαμε ήδη, από τις εγγραφές στα μαθητο-λόγια του Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος διαπιστώνουμε ότι στην τελευταία δεκαπενταετία του 19ου αιώνα λειτουργούν στο Μύτικα, στη Βόνιτσα, στην Πάλαιρο (Ζαβέρδα), στον Αστακό, στην Κατούνα Ξηρομέρου και στην Αμ-φιλοχία. Η ύπαρξη των σχολείων αυτών εξουδετερώνει το πλεονέκτημα της γειτνίασης και της εύκολης επικοινωνίας με τη Λευκάδα, το οποίο λειτουρ-γεί καταλυτικά στην περίπτωση του Γυμνασίου. Έτσι, το μεγάλο μέρος του μαθητικού δυναμικού του Ελληνικού Σχολείου απορροφάται από αυτά - ιδίως οι εισροές από τον Αστακό σχεδόν μηδενίζονται, φθάνοντας στις 4 ετήσιες εγ-γραφές έναντι 64 του Γυμνασίου.

Στη διαχρονία οι εισροές στο Ελληνικό Σχολείο από την Ακαρνανία δεί-χνουν ότι σε αριθμητικές τιμές ανεβαίνουν -προϊόντος του χρόνου- μέχρι το 1887. Έπειτα αρχίζει μια πτώση, που χρονικά ταυτίζεται με την ίδρυση Ελ-ληνικών Σχολείων στην Ακαρνανία, και οι αριθμοί επανέρχονται σε αυξητι-κή τάση μετά το 1915 (γραφήματα 63 και 64). Όμως, παρά τη γενικά αριθ-μητική αύξηση των εξ Ακαρνανίας μαθητών, το ποσοστό τους επί του συ-νολικού μαθητικού δυναμικού πέφτει, γιατί η άνοδος αυτή είναι ασθενέστε-ρη της ανόδου του συνολικού μαθητικού δυναμικού (γραφήματα 64 και 66).

Παρά ταύτα, το ποσοστό των μαθητών που έρχεται από την Ακαρνανία διατηρείται σε υψηλό επίπεδο, σε σύγκριση με τα ποσοστά των μαθητικών εισροών από άλλα μέρη και, κυρίως, από το Ιόνιο: 6,41% έναντι 2,24%. Μό-νο οι εισροές από όλη την υπόλοιπη Ελλάδα υπερβαίνουν τις εξ Ακαρνα-νίας. Η καθιέρωση της Ακαρνανίας ως μαθητικής —και όχι μόνο- ενδοχώρας της Λευκάδας, τηρουμένων των αναλογιών, επιβεβαιώνεται και εδώ, όπως και στην περίπτωση του Γυμνασίου. Οι λόγοι είναι οι ίδιοι. Και η ακαρνανική

νική πρωτοκαθεδρία γίνεται απόλυτη τον 20ό αιώνα, προϊόντος του χρόνου: η υπεροχή των μαθητικών εισροών στο Ελληνικό Σχολείο από την Ακαρνα-νία έναντι των εισροών από το Ιόνιο γίνεται εντονότερη από το 1910 περί-που και κορυφώνεται το διάστημα 1920-29 (γράφημα 63).

Λεπτομερέστερη μελέτη των στοιχείων —που δεν αποτυπώνεται στα γρα-φήματα- μας δείχνει ότι οι εξ Ακαρνανίας μαθητές, στη συντριπτική τους πλειοψηφία, είναι παιδιά κτηματιών, εμπόρων, ανώτερων ελεύθερων επαγ-γελματιών και υπαλλήλων. Τα παιδιά των κτηματιών καταλαμβάνουν την πρώτη θέση και ακολουθούν τα παιδιά των εμπόρων (κυρίως από Βόνιτσα και Μύτικα), των υπαλλήλων και των ανώτερων ελεύθερων επαγγελματιών (κυρίως γιατρών και δικηγόρων από τη Βόνιτσα).

Οι μαθητές του Ελληνικού Σχολείου που έρχονται από την Ακαρνανία, όπως και οι συντοπίτες τους μαθητές του Γυμνασίου, διαμένουν στη Λευ-κάδα οι ίδιοι, ενώ οι οικογένειές τους παραμένουν στον τόπο τους.

β) Μαθητές από τα άλλα νησιά του Ιονίου. Το ποσοστό (2,42%) των μα-θητών από τα άλλα νησιά του Ιονίου στη διαχρονία αποτελεί το 1/3 σχεδόν του συνόλου των μαθητών από τα άλλα Ιόνια Νησιά οι οποίοι φοίτησαν στο Γυμνάσιο Λευκάδος. Το σύνολο των ετήσιων εγγραφών ανέρχεται σε 144, που σημαίνει ότι τον πραγματικό συνολικό αριθμό των μαθητών του Ελλη-νικού Σχολείου που προέρχονται από τα άλλα νησιά του Ιονίου πρέπει να τον υπολογίσουμε το πολύ σε 40-50.

Η διαφορά αυτή οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι στο Ελληνικό Σχολείο φοίτησαν πολύ λιγότεροι Ιθακήσιοι μαθητές. Ενώ στο τετρατάξιο Γυμνάσιο απαντούν 131 ετήσιες εγγραφές Ιθακήσιων μαθητών, στο Ελληνικό Σχολείο απαντούν μόνο 22, όπως φαίνεται στον κατωτέρω πίνακα 3. Στην Ιθάκη λει-τουργεί σίγουρα από το 1870 Ελληνικό Σχολείο που κρατάει τους ντόπιους μαθητές. Η διαφορά στα ποσοστά των Ιθακήσιων μαθητών που φοίτησαν στο Γυμνάσιο και στο Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος επιβεβαιώνει ότι οι μα-θητικές εισροές από την Ιθάκη συνιστούν καθαρή μορφή μαθητικής κινητι-κότητας: μεταναστεύουν οι μαθητές, όχι οι οικογένειές τους, όπως γίνεται είτε στις μόνιμες οικογενειακές μεταναστεύσεις είτε στις πρόσκαιρες οικο-γενειακές μεταναστεύσεις των υπαλλήλων.

Οι εισροές από τα άλλα νησιά είναι λίγο περισσότερες από τις αντίστοι-χες του Γυμνασίου: 29 και 7 ετήσιες εγγραφές από την Κέρκυρα και τους Παξούς, 18 και 38 από τη Ζάκυνθο και την Κεφαλλονιά αντίστοιχα. Δηλα-δή, τα νησιά του νότιου Ιονίου στέλνουν περισσότερους μαθητές, αντίθετα απ' ό,τι συνέβαινε στο Γυμνάσιο.

Στη διαχρονία ο αριθμός των μαθητών που κατάγονται από τα άλλα νη-σιά του Ιονίου έχει αυξητική τάση. Σημείο καμπής το 1887, όπως και για την Ακαρνανία: από το σημείο αυτό ο αριθμός των μαθητών αρχίζει να μειώνεται

νεται. Αυξάνεται ξανά από το 1915 και πέφτει πάλι την τελευταία πεντα-ετία του Σχολείου. Όμως, παρά τη γενικά αυξητική τάση του αριθμού των μαθητών, το ποσοστό τους επί του συνολικού μαθητικού δυναμικού πέφτει, γιατί η άνοδος αυτή είναι πολύ ασθενέστερη της ανόδου του συνολικού μα-θητικού δυναμικού (γράφημα 65).

Οι προερχόμενοι από την Κέρκυρα και την Κεφαλλονιά είναι, κυρίως, παι-διά υπαλλήλων και, δευτερευόντως, εμπόρων. Οι προερχόμενοι από τη Ζά-κυνθο είναι παιδιά κτηματιών και υπαλλήλων, ενώ από την Ιθάκη παιδιά εμπόρων και ναυτικών.

γ) Μαθητές από την Αθήνα και την υπόλοιπη Ελλάδα. Το ποσοστό των μαθητών από την υπόλοιπη Ελλάδα ανέρχεται στο 6,41% (γράφημα 66). Οι περισσότεροι είναι από την Ήπειρο και, ειδικότερα, από την Πρέβεζα. Οι Πρεβεζάνοι μαθητές (συνολικά 31 ετήσιες εγγραφές) είναι κυριότατα παι-διά υπαλλήλων και λίγα εμπόρων.

Και από την Πρέβεζα οι εισροές είναι λιγότερες στο Ελληνικό από τις αντίστοιχες στο Γυμνάσιο. Αντίθετα όμως απ' ό,τι συμβαίνει με το Γυμνά-σιο, οι εισροές είναι μεγαλύτερες μετά την ενσωμάτωση της Πρέβεζας στην Ελλάδα: 11 ετήσιες εγγραφές από το 1866 μέχρι το 1912 έναντι 21 από το 1912 μέχρι το 1929. Αυτό πιθανώς σημαίνει ή ότι οι ανάγκες της Πρέβεζας, όσο βρισκόταν υπό Οθωμανική κυριαρχία, για μέση εκπαίδευση πρώτου κύ-κλου ικανοποιούνταν αλλού ή ότι δεν υπήρξαν αρκετές τέτοιες ανάγκες. Όσον αφορά την αριθμητική αύξηση των εισροών μετά το 1912, είναι ασή-μαντη ως ποσοστό μπροστά στη συνολική αύξηση του μαθητικού δυναμικού.

Παρατηρούμε ότι το ποσοστό (6,41%) των μαθητών του Ελληνικού Σχο-λείου οι οποίοι κατάγονται από την υπόλοιπη Ελλάδα είναι το μισό περίπου των αντίστοιχων που φοίτησαν στο Γυμνάσιο (12,18%). Η ερμηνεία δεν εί-ναι εύκολη, όπως στην περίπτωση της όμορης Ακαρνανίας. Να υποθέσουμε ότι η φήμη του Γυμνασίου Λευκάδος προσείλκυε μαθητές της υπόλοιπης Ελ-λάδας, πέραν της όμορης, συνιστά μια απίθανη υπόθεση. Να υποθέσουμε ότι οι υπάλληλοι που μετετίθεντο στη Λευκάδα συνέβη να έχουν οι περισσότε-ροι παιδιά σε ηλικία Γυμνασίου είναι απλώς μια λογική υπόθεση. Πάντως, πολλοί από τους μαθητές αυτούς είναι παιδιά προσφύγων, που ήλθαν στη Λευκάδα μετά το 1923, και οι περισσότεροι κατάγονται από τη Σινώπη.

δ) Διάκριση πόλης-υπαίθρου. Και στα κατάστιχα του Ελληνικού Σχολείου δεν συμπληρώνεται ακριβώς η στήλη «πατρίς» για τους Λευκάδιους μαθητές. Συνήθως αναγράφεται απλώς «Λευκάς» ή «Λευκάδιος». Όμως, για τα έτη 1884-1889 και 1918-1929 έχουμε ακριβέστερη καταγραφή του τόπου κατα-γωγής. Η επεξεργασία των στοιχείων των ετών αυτών μας οδηγεί στα εξής:

Συνολικά, στα χρόνια αυτά οι Λευκάδιοι μαθητές που φοίτησαν στο Ελ-ληνικό Σχολείο της πόλης κατανέμονται ως εξής: 55,64% στην πόλη και

44,36% στην ύπαιθρο (γραφήματα 50-51). Η έλλειψη των ετών 1866-1883 και 1890-1917 είναι μεγάλη και μας δημιουργεί ορισμένες αμφιβολίες για το αν τα ποσοστά αυτά ισχύουν για όλα τα χρόνια λειτουργίας του Ελληνικού Σχολείου. Εν τούτοις, το βασικό συμπέρασμα νομίζω ότι δεν μπορεί να αμ-φισβητηθεί: οι κάτοικοι της πόλης έχουν μεγαλύτερες δυνατότητες πρόσβα-σης στο Ελληνικό Σχολείο220 από τους κατοίκους της υπαίθρου. Για να εκτι-μηθεί καλύτερα αυτή η υπεροχή, θα συγκρίνουμε τον πληθυσμό της πόλης και της υπαίθρου, όπως προκύπτουν από τις επίσημες απογραφές. Από τη σύγκριση φαίνεται καθαρά ότι ο πληθυσμός της πόλης, που στην καλύτερη περίπτωση αποτελεί το 20% περίπου του συνολικού πληθυσμού της Λευ-κάδας, αντιπροσωπεύεται στο μαθητικό δυναμικό του Ελληνικού Σχολείου της πόλης με 55,64%, δηλαδή τα 5,5/10 του μαθητικού δυναμικού των Λευ-καδίων μαθητών του Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος προέρχονται από τα 2/10 του πληθυσμού και τα 4,5/10 από τα υπόλοιπα 8/10 του πληθυσμού. Για να εκτιμήσουμε όμως καλύτερα τη σχέση μαθητών από την πόλη-μα-θητών από την ύπαιθρο, πρέπει στο σημείο αυτό να υπενθυμίσουμε ότι από το 1885 περίπου και ύστερα λειτούργησαν κατά καιρούς τα Ελληνικά Σχο-λεία της Καρυάς, του Αγίου Πέτρου και της Βασιλικής, των οποίων οι μα-θητές κατάγονται από την ύπαιθρο - δηλαδή, σε όλο το νησί της Λευκάδας το ποσοστό των μαθητών του Ελληνικού Σχολείου που κατάγονται από την ύπαιθρο είναι μεγαλύτερο από αυτό των γραφημάτων, που αφορούν μόνο το Ελληνικό Σχολείο της πόλης.

Αν όμως εξετάσουμε την κίνηση των δύο μεγεθών (αριθμός μαθητών πό-λης και αριθμός μαθητών υπαίθρου - γράφημα 51) στη συνάρτηση του χρό-νου, θα μπορέσουμε να αποτυπώσουμε τη δυναμική τους: στο διάστημα 1884-1889 υπάρχει μεταξύ τους μια μεγάλη διαφορά, που βαίνει μειούμενη με βραδύ ρυθμό. Η ίδια κατάσταση παρουσιάζεται και στο διάστημα 1819-22, αλλά από το σχολικό έτος 1922-23 ο αριθμός των μαθητών από την ύπαι-θρο παρουσιάζει ραγδαία αύξηση και μέχρι το 1929 εναλλάσσεται στην πρώ-τη θέση με τον αριθμό των μαθητών από την πόλη. Συμπέρασμα: Παρά τη συνολική υπεροχή των μαθητών της πόλης, ο αριθμός των μαθητών της υπαί-θρου παρουσιάζει έντονα ανοδική τάση κατά το χρονικό διάστημα 1923-1929. Και στο επίπεδο ολόκληρου του νησιού (όχι μόνο του Ελληνικού Σχολείου της πόλης) η τάση είναι πιο έντονη, αν υπολογιστεί ότι τα περιφερειακά Ελληνι-κά Σχολεία του νησιού απορροφούσαν, στο διάστημα που λειτούργησαν, έναν αριθμό μαθητών καταγόμενων αποκλειστικά από την ύπαιθρο.

220. Ο ισχυρισμός μετριάζεται, αν συνυπολογίσουμε ότι ένα μέρος του μαθητικού δυ-ναμικού της υπαίθρου απορροφήθηκε από τα Ελληνικά Σχολεία του Αγίου Πέτρου (1891-1909), της Βασιλικής (1919-29) και της Καρυάς (1889-90 και 1927-29).

Η εικόνα που μας δίνει το γράφημα 51 θα μπορούσε να γίνει πιο θετική για τους μαθητές της υπαίθρου, αν προσθέταμε τον αριθμό των μαθητών από την Ακαρνανία, οι οποίοι στη συντριπτική τους πλειοψηφία κατάγονται από την ύπαιθρο. Όπως και στην περίπτωση του Γυμνασίου, θα σχηματιζόταν η εικόνα ενός σχολείου του οποίου το μεγαλύτερο ποσοστό των μαθητών, στη διαχρονία, κατάγεται από την ύπαιθρο και στο οποίο, κατά το χρονικό διά-στημα 1923-29, ο αριθμός των μαθητών από την ύπαιθρο αυξάνεται ραγδαία.

Η εξήγηση του φαινομένου είναι ταυτόσημη με αυτή που δώσαμε στην αντίστοιχη περίπτωση για το Γυμνάσιο: τα στρώματα της υπαίθρου με την πάροδο του χρόνου αναπτύσσονται οικονομικά και πολιτισμικά και ζητούν περισσότερη μέση εκπαίδευση πρώτου κύκλου. Και η ζήτηση αυτή είναι εντονότερη από τη ζήτηση για το δεύτερο κύκλο.

ΠΙΝΑΚΑΣ 3 Εισροές μαθητών στο τετρατάξιο Γυμνάσιο και στο Ελληνικό Σχολείο

Λευκάδος από Ακαρνανία, Ιόνια Νησιά, Αθήνα και Πρέβεζα (σε ετήσιες εγγραφές), 1866-1929

Γεωγραφική Χωριό ή πόλη Ελληνικό Τετρατάξιο ενότητα Σχολείο Γυμνάσιο

Ακαρνανία 221 γενικώς 31 24 Άγιος Βασίλειος 24 17 Αμφιλοχία 11 30 Αστακός 4 64 Βόνιτσα 30 141 Ζαβέρδα 79 109

ΑΚΑΡΝΑΝΙΑ Κανδήλα 14 38 Κατούνα 10 37 Μοναστηράκι 29 32 Μύτικας 38 34 Περατιά 80 43 Πλαγιά 49 12 Υπόλοιπα χωριά 24 86

Σύνολο 423 667

221. Υπό την ονομασία αυτή συγκεντρώσαμε τις περιπτώσεις στις οποίες ως τόπος καταγωγής αναγράφεται απλώς «Ακαρνανία».

Γεωγραφική Χωριό ή πόλη Ελληνικό Τετρατάξιο ενότητα Σχολείο Γυμνάσιο

Ζάκυνθος 18 7

ΙΟΝΙΑ Ιθάκη 22 131

ΝΗΣΙΑ Κέρκυρα 29 29 Κεφαλλονιά 38 14 Παξοί 7 27

Σύνολο 114 208

ΥΠΟΛΟΙΠΗ Αθήνα 25 36 ΕΛΛΑΔΑ Πρέβεζα 31 56

Σύνολο 56 92

Δ. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ

Στο κεφάλαιο αυτό φιλοδοξούμε να ανιχνεύσουμε τη σχέση ανάμεσα στην κοινωνική προέλευση και στη σχολική επίδοση των μαθητών.222 Μετά το Β' Παγκόσμιο πόλεμο, το θέμα μελετάται με μεγάλο ενδιαφέρον και έχουν γί-νει πολλές έρευνες για τη διερεύνηση αυτής της σχέσης. Τελικό ζητούμενο των ερευνών αυτών είναι η χάραξη εκπαιδευτικών πολιτικών που θα εξα-λείψουν ή θα μειώσουν τις εκπαιδευτικές ανισότητες, οι οποίες οφείλονται στην κοινωνική προέλευση των μαθητών, και, ειδικότερα, την κακή σχολική επίδοση.

Παρόμοιες μελέτες υποδομής για το 19ο αιώνα και τις αρχές του 20ού υπάρχουν ελάχιστες στην ελληνική βιβλιογραφία. Λείπουν δηλαδή μελέτες που να έχουν ιστορικό βάθος, ενώ για τη σύγχρονη εποχή υπάρχουν άφθο-νες. Από την άποψη αυτή, θεωρούμε ότι με το παρόν κεφάλαιο συμβάλ-λουμε στη σύνταξη τέτοιων μελετών, που θα οδηγήσουν στη διατύπωση και στην τεκμηρίωση θεωριών για το ρόλο που έπαιξε στην ελληνική κοινωνία η κοινωνική προέλευση του μαθητή στη σχολική του επίδοση και, γενικά, στη συνολική σχολική του πορεία.

222. Για τη σχέση κοινωνικής προέλευσης και σχολικής επίδοσης βλ. Άννα Φραγκου-δάκη, Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης, Παπαζήσης, Αθήνα 1985, στο κεφάλαιο «Επίδο-ση στο σχολείο και κοινωνική προέλευση», σ. 41-67, όπου και η σχετική βιβλιογραφία. Η σχέση αυτή όμως εξετάζεται στο πλαίσιο των σύγχρονων ανεπτυγμένων κοινωνιών -η ιστορική διάσταση λείπει.

Επί Ιονίου Κράτους (1829-1866)

Σχέση κοινωνικής προέλευσης και σχολικής επίδοσης των μαθητών του Δευ-τερεύοντος Σχολείου και του Λυκείου Λευκάδος (1829-1866)

Τα στοιχεία που διαθέτουμε για την εποχή αυτή δεν μας επιτρέπουν να κατασκευάσουμε αξιόπιστα γραφήματα που να δείχνουν τη σχέση ανάμεσα στην κοινωνική προέλευση των μαθητών και στη σχολική τους επίδοση. Ει-δικότερα:

Κατά την περίοδο αυτή δεν έχουμε αποτελέσματα προαγωγικών εξετάσε-ων από τάξη σε τάξη. Οι μαθητές κατατάσσονται σε «κλάσεις», δηλαδή σε τά-ξεις, κατά μάθημα, ανάλογα με το γνωστικό τους επίπεδο. Έτσι, ένας μαθη-τής μπορεί, π.χ., να παρακολουθεί την Α' τάξη στα Μαθηματικά, τη F στα Ελληνικά, τη Β' τάξη στα Ιταλικά κ.λπ. Και, όπως φαίνεται από τα αρχειακά ευρήματα, δεν υποχρεούται να παρακολουθήσει το σύνολο των μαθημάτων, δηλαδή έναν καθορισμένο αριθμό μαθημάτων, αλλά όποια και όσα επιλέξει.

Για τα σχολικά έτη από 1829 μέχρι 1835-36 δεν διαθέτουμε καθόλου στοιχεία για το μαθητικό δυναμικό του σχολείου. Δεν υπάρχουν ούτε μαθη-τολόγια ούτε έλεγχοι. Για τα σχολικά έτη από 1836-37 μέχρι 1841-42 έχου-με μεν τα στοιχεία των μαθητών, μεταξύ των οποίων και το «επάγγελμα πατρός», αλλά μας λείπουν τα αποτελέσματα των προαγωγικών εξετάσεων (προαγωγή, απόρριψη, αποκλεισμός από τις εξετάσεις κ.λπ.).

Για τα σχολικά έτη από 1842-43 μέχρι 1851-52 καταγράφονται στα κα-τάστιχα και «επάγγελμα πατρός» και αποτελέσματα. Τα αποτελέσματα όμως αυτά είναι διαφορετικού τύπου από τα αποτελέσματα που καθιερώ-θηκαν στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα μετά την Ένωση - όχι αμέσως βέ-βαια, αλλά μετά από λίγα χρόνια. Συγκεκριμένα, βρίσκουμε μόνο τρεις τύ-πους αποτελέσματος: «άριστα», «καλώς», «μετρίως». Το «άριστα» και το «καλώς» σημαίνει ότι προάγονται (ή απολύονται), το «μετρίως» ότι απορ-ρίπτονται. Το πρόβλημα όμως είναι ότι αυτοί οι χαρακτηρισμοί αφορούν κά-θε μάθημα και όχι τη συνολική επίδοση του μαθητή. Και τα μαθήματα που παρακολουθεί ένας μαθητής, όπως γνωρίζουμε, μπορεί να ανήκουν σε δια-φορετικές «κλάσεις».

Για τα σχολικά έτη από 1852-53 μέχρι 1858-59 έχουμε αποτελέσματα του ανωτέρω τύπου, αλλά δεν έχουμε στοιχεία για το «επάγγελμα πατρός». Για τα σχολικά έτη από 1859-60 μέχρι 1865-66 έχουμε αποτελέσματα, εκφρα-σμένα σε αριθμητική κλίμακα 1-30,223 αλλά δεν έχουμε «επάγγελμα πα-τρός». Και, επί πλέον, αυτή τη βαθμολογική κλίμακα είναι δύσκολο να την

223. Βλ. κατάστιχο 36 (26), στο οποίο υπάρχει αυτή η βαθμολογία στα αποτελέσμα-τα των μαθητών του Λυκείου Λευκάδος από το 1859-60 μέχρι την κατάργηση του.

αναγάγουμε σε αποτελέσματα του τόπου «προήχθη», «απερρίφθη», «πα-ρεπέμφθη στις κατά Σεπτέμβριον εξετάσεις» κ.λπ.

Παρά τις έντονες επιφυλάξεις, που οφείλονται στα όσα εκθέσαμε ανω-τέρω, συντάξαμε τον παρακάτω πίνακα, στον οποίο προσπαθούμε να ανι-χνεύσουμε, στο μέτρο του δυνατού, τη σχέση ανάμεσα στην κοινωνική προ-έλευση των μαθητών και στη σχολική επίδοσή τους, για τα σχολικά έτη από 1842-43 μέχρι και 1851-52, για τα οποία έχουμε στοιχεία. Πριν προχωρή-σουμε στην ανάγνωση του πίνακα, πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι:

Για την περίοδο αυτή το σύνολο των ετήσιων εγγραφών στο Βιβλίον Γε-νικής καταγραφής 1836-37 μέχρι 1853-53 (α.α. 80/3 του Καταλόγου του Αρχείου) ανέρχεται σε 244. Δηλαδή, ο αριθμός 244 δεν σημαίνει 244 μαθη-τές αλλά 244 εγγραφές μαθητών - ο αριθμός των μαθητών είναι μικρότερος, γιατί ένας μαθητής κατά κανόνα εγγράφεται περισσότερες από μία φορές.

Στο Βιβλίον εξετάσεων από του 1842-43 σχ. έτους μέχρι του 1851-52 σχ. έτους (α.α. 1/101 του Καταλόγου του Αρχείου) αποτελέσματα υπάρχουν μό-νο στις 114 εκ των ανωτέρω 244 εγγραφών. Η βαθμολογία εκφράζεται με χαρακτηρισμούς που προαναφέραμε: «άριστα», «καλώς» και «μετρίως».

Αυτοί οι 114 μαθητές δεν εξετάζονται όλοι σε έναν καθορισμένο αριθμό μαθημάτων. Μπορούν να εξεταστούν σε ένα, σε δύο κ.λπ. μαθήματα, με ανώτερο αριθμό τα έξι, όπως φαίνεται στα κατάστιχα του Αρχείου.

Σε κάθε επαγγελματική ομάδα υπολογίζουμε το άθροισμα κάθε χαρα-κτηρισμού της βαθμολογίας: του «άριστα», του «καλώς» και του «μετρίως». Σύμφωνα με τα παραπάνω, το συνολικό άθροισμα και των τριών βαθμολο-γικών χαρακτηρισμών των παιδιών της κάθε ομάδας δεν μπορεί να ισούται με τον τύπο:

Σταθερός αριθμός εξεταζόμενων μαθημάτων x τον αριθμό των μαθητών της ομάδας

όπως άρχισε να γίνεται αργότερα στο τετρατάξιο Γυμνάσιο και όπως συνε-χίζει να γίνεται. Δηλαδή, στην περίπτωσή μας, το συνολικό άθροισμα των χαρακτηρισμών της βαθμολογίας όλων των επαγγελματικών ομάδων δεν μπορεί να είναι:

Σταθερός αριθμός εξεταζόμενων μαθημάτων (δηλαδή, 4, 5 ή 6) χ 114 = 456 ή 570 ή 684

και είναι μόνο 429, όπως φαίνεται στον επόμενο πίνακα.

ΠΙΝΑΚΑΣ 1 Δευτερεύον Σχολείο Λευκάδος, 1842-1853: Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση

Κατηγορίες επαγγελμάτων

Χαρακτηρισμός Άριστα Καλώς Μετρίως Σύνολα επίδοσης

Άτομα % Άτομα % Άτομα %

ΑΕΕ 39 66,10% 10 16,95% 10 16,95% 100% Γεωργοί 10 66,66% 4 26,66% 1 6,66% 100% Εκπαιδευτικοί 3 60% 2 40% 0 0% 100% Έμποροι 24 53,33% 11 24,45% 10 22,22% 100% ΚΕΕ 4 66,67% 2 33,33% 0 0% 100% Κληρικοί 3 100% 0 0% 0 0% 100% Κτηματίες 140 80,46% 23 13,22% 11 6,32% 100% Υπάλληλοι 51 68% 19 25,33% 5 6,67% 100% Εργάτες-ναύτες 0 0% 0 0% 0 0% -

Ορφανοί 39 82,98% 4 8,51% 4 8,51% 100%

Σύνολο ατόμων 313 75 41 429

Με ένα τόσο ελάχιστα αντιπροσωπευτικό και τόσο πολύ προβληματικό στα-τιστικό δείγμα, είναι ριψοκίνδυνο -και μάλλον ανέφικτο— να προσπαθήσει κανείς να ανιχνεύσει τη σχέση ανάμεσα στην κοινωνική προέλευση και στη σχολική επίδοση των μαθητών στο συγκεκριμένο χρονικό διάστημα. Ας επι-χειρήσουμε να δούμε τι μας λέει ο πίνακας:

Εκείνο που φαίνεται άμεσα είναι αυτό που έχουμε ήδη εντοπίσει από άλλους δρόμους: πρώτον, η κυριαρχία των παιδιών των κτηματιών και, δεύ-τερον, η κυριαρχία των παιδιών των πιο ευνοημένων κοινωνικά και οικονο-μικά επαγγελματικών ομάδων (ανώτερων ελεύθερων επαγγελματιών, εμπό-ρων και υπαλλήλων — στους υπαλλήλους ανάγονται και οι εκπαιδευτικοί).

Πάντως, το υψηλότατο 80,46% του «άριστα», συν το 13,22% του «κα-λώς», που συγκεντρώνουν τα παιδιά των κτηματιών, μπορεί να μην είναι στατιστικά απολύτως ασφαλές, σίγουρα όμως είναι δηλωτικό μιας τάσης -δεδομένου και του σχετικά υψηλού (αριθμητικά) δείγματος της ομάδας αυ-τής: η σχολική επίδοση των παιδιών αυτών επηρεάζεται πολύ ευνοϊκά από την κοινωνική ομάδα στην οποία ανήκουν.

Τα ποσοστά των άλλων επαγγελματικών ομάδων κινούνται περίπου στα ίδια επίπεδα και δεν μας επιτρέπουν αξιόπιστες συγκρίσεις, δεδομένου του ελάχιστα αντιπροσωπευτικού δείγματος.

Μετά την Ένωση (1866-1929)

Μεθοδολογικές διευκρινίσεις. Αντίθετα με την προηγούμενη περίοδο, μετά την Ένωση το Αρχείο μάς εξασφαλίζει πλήρη σειρά των σχετικών δεδομέ-νων και για το Ελληνικό Σχολείο και για το τετρατάξιο Γυμνάσιο. Τα δε-δομένα αυτά μας επιτρέπουν να εξετάσουμε με άνεση τη σχέση κοινωνικής προέλευσης και σχολικής επίδοσης των μαθητών.

Για κάθε επαγγελματική ομάδα κατασκευάσαμε δύο γραφήματα, ένα αναλυτικό και ένα συγκεντρωτικό — ξεχωριστά για το Ελληνικό Σχολείο και ξεχωριστά για το τετρατάξιο Γυμνάσιο.

Στο αναλυτικό έχουν καταγραφεί τα εξής αποτελέσματα: - Προήχθη: Όσοι προήχθησαν στις εξετάσεις του Ιουνίου. - Απελύθη: Όσοι απελύθησαν στις εξετάσεις του Ιουνίου. - Απερρίφθη: Όσοι απορρίφθηκαν στις εξετάσεις του Ιουνίου. - Ανεξεταστέος-προήχθη: Όσοι προήχθησαν και απελύθησαν στις επαναλη-

πτικές εξετάσεις του Σεπτεμβρίου. Στην κατηγορία αυτή δεν περιλαμβάνονται μόνο οι αποτυχόντες σε ένα ή περισσότερα μαθήματα κατά τις εξετάσεις του Ιουνίου, αλλά και εκείνοι οι οποίοι δεν προσήλθαν για κάποιο λόγο (π.χ., ασθέ-νεια) στις εξετάσεις του Ιουνίου, αλλά η νομοθεσία τούς επέτρεπε να προσέλ-θουν στις εξετάσεις του Σεπτεμβρίου, όπως και οι «κλασικοί» ανεξεταστέοι.

- Ανεξεταστέος-απερρίφθη: Όσοι απορρίφθηκαν στις επαναληπτικές εξε-τάσεις του Σεπτεμβρίου. Στην κατηγορία αυτή δεν συμπεριλαμβάνονται μό-νο «κλασικοί» ανεξεταστέοι, αλλά και μη προσελθόντες στις εξετάσεις του Ιουνίου, όπως αναφέραμε και στην προηγούμενη κατηγορία.

Ανεξεταστέος χωρίς αποτέλεσμα (τέτοιες περιπτώσεις έχουμε μόνο στο Ελληνικό Σχολείο).

- Δεν προσήλθε: Όσοι για οιονδήποτε λόγο δεν προσήλθαν στις εξετάσεις του Ιουνίου αλλά ούτε και στις επαναληπτικές του Σεπτεμβρίου. Η κατηγορία αυτή δεν έχει άμεση σύνδεση με το θέμα που εξετάζουμε εδώ: η εγκατάλει-ψη του σχολείου, για οποιονδήποτε λόγο, δεν μπορεί να υπαχθεί στην έννοια της σχολικής επίδοσης, παρά μόνο με μια διασταλτική ερμηνεία, που θα την κατατάξει στη γενικότερη έννοια της απόρριψης. Έχει όμως πολύ μεγάλη ση-μασία για τη σχέση ενδοσχολικής διαρροής και κοινωνικής προέλευσης. Οι πε-ριπτώσεις που περιλαμβάνει αυτή η κατηγορία μαθητών είναι οι εξής:

α) Εκείνοι που, κατά τον τύπο της ένδειξης στα κατάστιχα, «δεν προ-σήλθαν στις εξετάσεις», ένδειξη που εμφανίζεται και στο Γυμνάσιο και στο Ελληνικό Σχολείο από την αρχή ως το τέλος. Πρόκειται για όσους δεν προ-σήλθαν στις εξετάσεις του Ιουνίου (σε ένα ή σε όλα τα μαθήματα) λόγω ασθένειας, θανάτου ή αποβολής. Εμείς εδώ συγκαταλέγουμε μόνον όσους δεν εμφανίστηκαν και στις εξετάσεις του Σεπτεμβρίου και, επομένως, έχα-σαν τη χρονιά τους. Όσοι εμφανίστηκαν κατατάσσονται αναλόγως στις κα-τηγορίες «ανεξεταστέος-προήχθη» ή «ανεξεταστέος-απερρίφθη».

β) Εκείνοι που «διέκοψαν» ή, συνηθέστατα, «απεφοίτησαν», πάντα κατά την ορολογία των καταστίχων - ένδειξη που εμφανίζεται και στο Γυμνάσιο και στο Ελληνικό Σχολείο από την αρχή ως το τέλος. Πρόκειται για όσους, προφανώς με δική τους πρωτοβουλία, διέκοψαν τη φοίτησή τους και γι' αυ-τό έχασαν τη χρονιά τους. Όσοι από αυτούς όμως εμφανίστηκαν, επιτρέπο-ντος του νόμου, στις εξετάσεις του Σεπτεμβρίου κατατάσσονται αναλόγως στις κατηγορίες «ανεξεταστέος-προήχθη» ή «ανεξεταστέος-απερρίφθη».

γ) Όσοι «δεν ανανέωσαν εγγραφήν β' εξαμήνου». Η ένδειξη αυτή εμφα-νίζεται στο Γυμνάσιο μόνο για το 1926-27. Στο Ελληνικό Σχολείο εμφανίζε-ται από την αρχή ως το 1881-82 και επανεμφανίζεται από το 1898-99 ως το 1928-29. Είναι εκείνοι που δεν ανανέωσαν στο β' εξάμηνο την εγγραφή τους, η οποία απαιτούσε και την καταβολή κάποιου χρηματικού ποσού.

δ) Εκείνοι που «απεκλείσθησαν πάσης εξετάσεως». Η ένδειξη αυτή εμ-φανίζεται στο Γυμνάσιο ως το 1907-08. Στο Ελληνικό Σχολείο από το 1882-83 (οπότε σταματά να εμφανίζεται η ένδειξη «δεν ανανέωσε εγγραφήν β' εξαμήνου») και σταματά με το 1897-98. Τους μαθητές αυτής της κατηγο-ρίας τούς αποκλείει ο Σύλλογος Διδασκόντων, γιατί σημείωσαν πολλές απου-σίες ή γιατί αποβλήθηκαν διά παντός.

ε) Εκείνοι που «απεκλείσθησαν των εξετάσεων του Ιουνίου». Ο τύπος αυτός στο Γυμνάσιο εμφανίζεται από το 1908-09 και για τελευταία φορά το 1923-24. Στο Ελληνικό Σχολείο εμφανίζεται από το 1882-83. Τους αποκλεί-ει ο Σύλλογος Διδασκόντων λόγω πολλών απουσιών ή αποβολής διά παντός ή για τυχόν άλλο κώλυμα που προβλέπει η νομοθεσία.

- Έλαβε αποδεικτικό: Όσοι πήραν αποδεικτικό μετεγγραφής. - Απεβίωσεν. - Τέλος, στην κατηγορία Χωρίς αποτέλεσμα περιλαμβάνουμε αυτούς για

τους οποίους δεν έχει εκδοθεί κανένα αποτέλεσμα. Στο συγκεντρωτικό γράφημα έχουν ομαδοποιηθεί οι δέκα τύποι αποτε-

λεσμάτων του αναλυτικού στις εξής τρεις γενικές κατηγορίες: α) Προήχθη: Προήχθη, απελύθη, ανεξεταστέος-προήχθη. β) Απερρίφθη: Απερρίφθη, ανεξεταστέος-απερρίφθη, δεν προσήλθε. γ) Άλλο: Απεβίωσε, έλαβε αποδεικτικό, ανεξεταστέος χωρίς αποτέλεσμα,

χωρίς αποτέλεσμα.

1. Σχέση κοινωνικής προέλευσης και σχολικής επίδοσης των μαθητών (και των δύο φύλων αδιακρίτως) του τετραταξίου Γυμνασίου Λευκάδος (1866-1929)

Η σχέση κοινωνικής προέλευσης και σχολικής επίδοσης του τετραταξίου Γυ-μνασίου Λευκάδος αποτυπώνεται στα γραφήματα 67-86 και στους επόμε-νους πίνακες, στους οποίους συγκεντρώνονται και παρατίθενται τα στοιχεία των γραφημάτων αυτών.

ΠΙΝΑΚΑΣ 1 Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929:

Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση (αναλυτικά ποσοστά)

ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΩΝ Χαρακτηρισμός επίδοσης ΑΕΕ Γεωργοί Εκπαιδευτικοί Έμποροι ΚΕΕ Κληρικοί Κτηματίες Υπάλληλοι Εργάτες- Ορφανοί

ναύτες

Προήχθη 46,74 56,66 53,91 55,29 53.67 54,36 49,54 48,42 44,12 45,95 Απελύθη 15,12 9,49 16,46 14,35 13,16 12,86 14,08 11,37 14,71 14,10 Απερρίφθη 8,84 8,50 6,58 6,50 11,65 7,47 7,50 4,63 11,76 8,11 Ανεξ. -προήχθη 14,42 12,89 9,47 12,08 10,63 12,86 14,79 14,11 11,76 13,63 Ανεξ.-απερρίφθη 1,86 3,68 3,70 3,17 3,04 2,90 3,24 2,11 2,94 4,00 Δεν προσήλθε 11,40 8,36 7,82 8,01 6,33 9,13 10,54 15,58 14,71 13,04 Έλαβε αποδεικτικό 0,93 0 2,06 0,45 1,27 0 0,20 3,37 0 0,35 Απεβίωσε 0.47 0,14 0 0,15 0,25 0,41 0,10 0,42 0 0,47 Χωρίς αποτέλεσμα 0,23 0.28 0 0 0 0 0 0 0 0,35

Σύνολα 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100

Οι επόμενοι επί μέρους πίνακες224 1Α-1Εγ αναδιατάσσουν τα δεδομένα του πίνακα 1 είτε σε αύξουσα είτε σε φθίνουσα σειρά. Σε αύξουσα (απόρριψη γενικώς και μη προσέλευση στις εξετάσεις), όταν το θετικό σημείο βρίσκε-ται στην αρχή της κλίμακας, και σε φθίνουσα (προαγωγή και απόλυση), όταν το θετικό βρίσκεται στο τέλος της.

ΙΑ Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος,

1866-1929: Αναλυτικά ποσοστά

προαγωγής σε φθίνουσα σειρά

1Β Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος,

1866-1929: Αναλυτικά ποσοστά

απόρριψης σε αύξουσα σειρά

1 ΓΕΩΡΓΟΙ 56,66% 2 ΕΜΠΟΡΟΙ 55,29% 3 ΚΛΗΡΙΚΟΙ 54,36% 4 ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ 53,91% 5 ΚΕΕ 53,67% 6 ΚΤΗΜΑΤΊΕς 49,54% 7 ΥΠΑΛΛΗΛΟΙ 48,42% 8 ΑΕΕ 46,74% 9 ΟΡΦΑΝΟΙ 45,95%

10 ΕΡΓΑΤΕΣ-ΝΑΥΤΕΣ 44,12%

1 ΥΠΑΛΛΗΛΟΙ 4,63% 2 ΕΜΠΟΡΟΙ 6,50% 3 ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ 6,58% 4 ΚΛΗΡΙΚΟΙ 7,47% 5 ΚΤΗΜΑΤΊΕς 7,50% 6 ΟΡΦΑΝΟΙ 8,11% 7 ΓΕΩΡΓΟΙ 8,50% 8 ΑΕΕ 8,84% 9 ΚΕΕ 11,65%

10 ΕΡΓΑΤΕΣ-ΝΑΥΤΕΣ 11,76%

1r Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος,

1866-1929: Αναλυτικά ποσοστά

απόλυσης σε φθίνουσα σειρά

1 ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ 16,46% 2 ΑΕΕ 15,12% 3 ΕΡΓΑΤΕΣ-ΝΑΥΤΕΣ 14,71% 4 ΕΜΠΟΡΟΙ 14,35% 5 ΟΡΦΑΝΟΙ 14,10% 6 ΚΤΗΜΑΤΊΕς 14,08% 7 ΚΕΕ 13,16% 8 ΚΛΗΡΙΚΟΙ 12,86% 9 ΥΠΑΛΛΗΛΟΙ 11,37%

10 ΓΕΩΡΓΟΙ 9,49%

1Δ Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος,

1866-1929: Αναλυτικά ποσοστά των μη

προσελθόντων σε αύξουσα σειρά

1 ΚΕΕ 6,33% 2 ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ 7,82% 3 ΕΜΠΟΡΟΙ 8,01% 4 ΓΕΩΡΓΟΙ 8,36% 5 ΚΛΗΡΙΚΟΙ 9,13% 6 ΚΤΗΜΑΤΊΕς 10,54% 7 ΑΕΕ 11,40% 8 ΟΡΦΑΝΟΙ 13,04% 9 ΕΡΓΑΤΕΣ-ΝΑΥΤΕΣ 14,71%

10 ΥΠΑΛΛΗΛΟΙ 15,58%

224. Στους πίνακες αυτούς δεν υπολογίζονται τα ποσοστά αυτών που «απεβίωσαν» ή «έλαβαν αποδεικτικό». Ως εκ τούτου, το άθροισμα των επί μέρους ποσοστών της κά-θε επαγγελματικής ομάδας (πίνακες 1Α, 1Β, 1r, 1Δ, ΙΕγ) υπολείπεται κατά τι του 100.

ΙΕ. Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Πίνακες ανεξεταστέων

α Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος Ποσοστά «ΑΝΕΞ.-ΠΡΟΗΧΘΗ»

σε φθίνουσα σειρά

1 ΚΤΗΜΑΤΊΕς 14,79% 2 ΑΕΕ 14,42% 3 ΥΠΑΛΛΗΛΟΙ 14,11% 4 ΟΡΦΑΝΟΙ 13,63% 5 ΓΕΩΡΓΟΙ 12,89% 6 ΚΛΗΡΙΚΟΙ 12,86% 7 ΕΜΠΟΡΟΙ 12,08% 8 ΕΡΓΑΤΕΣ-ΝΑΥΤΕΣ 11,76% 9 ΚΕΕ 10,63%

10 ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ 9,47%

β Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος

Ποσοστά «ΑΝΕΞ.-ΑΠΕΡΡΙΦΘΗ» σε αύξουσα σειρά

1 ΑΕΕ 1,86% 2 ΥΠΑΛΛΗΛΟΙ 2,11% 3 ΚΛΗΡΙΚΟΙ 2.90% 4 ΕΡΓΑΤΕΣ-ΝΑΥΤΕΣ 2,94% 5 ΚΕΕ 3.04% 6 ΕΜΠΟΡΟΙ 3,17% 7 ΚΤΗΜΑΤΙΕΣ 3,24% 8 ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ 3,70% 9 ΓΕΩΡΓΟΙ 3,68%

10 ΟΡΦΑΝΟΙ 4,00%

γ Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος ποσοστά «ΑΝΕΞ.-ΠΡΟΗΧΘΗ +

ΑΝΕΞ.-ΑΠΕΡΡΙΦΘΗ» σε αύξουσα σειρά

(άθροισμα πινάκων α+β)

1 ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ 13,17% 2 ΚΕΕ 13,76% 3 ΕΡΓΑΤΕΣ-ΝΑΥΤΕΣ 14,70% 4 ΕΜΠΟΡΟΙ 15,25% 5 ΚΛΗΡΙΚΟΙ 15,76 % 6 ΥΠΑΛΛΗΛΟΙ 16,22% 7 ΑΕΕ 16,28% 8 ΓΕΩΡΓΟΙ 16,57% 9 ΟΡΦΑΝΟΙ 17,63%

10 ΚΤΗΜΑΤΙΕΣ 18,03%

Ο πίνακας 2 μάς παρουσιάζει τα συγκεντρωτικά ποσοστά της επίδοσης των παιδιών της κάθε επαγγελματικής ομάδας. Στην κατηγορία «προήχθη» ομα-δοποιούνται οι χαρακτηρισμοί «προήχθη», «απελύθη» και «ανεξεταστέος -προήχθη», στην κατηγορία «απερρίφθη» οι χαρακτηρισμοί «απερρίφθη», «ανεξεταστέος-απερρίφθη» και «δεν προσήλθε» και στην κατηγορία «άλλο» οι χαρακτηρισμοί «απεβίωσε», «έλαβε αποδεικτικό» και «χωρίς αποτέλεσμα».

ΠΙΝΑΚΑΣ 2 Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929:

Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση (συγκεντρωτικά ποσοστά)

Χαρακτηρισμός επίδοσης Κατηγορίες _ επαγγελμάτων Προήχθη Απερρίφθη Άλλο Σύνολα

ΑΕΕ 76,28 22,10 1,63 100

ΓΕΩΡΓΟΙ 79,04 20,54 0,42 100

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ 79,84 18,10 2,06 100 ΕΜΠΟΡΟΙ 81,72 17,68 0,60 100

ΚΕΕ 77,47 21,01 1,52 100

ΚΛΗΡΙΚΟΙ 80,08 19,50 0,41 100 ΚΤΗΜΑΤΙΕΣ 78,42 21,28 0,30 100

ΥΠΑΛΛΗΛΟΙ 73,89 22,32 3,79 100 ΕΡΓΑΤΕΣ-ΝΑΥΤΕΣ 70,59 29,41 0 100 ΟΡΦΑΝΟΙ 73,68 25,15 1,18 100

Αν τα δεδομένα των χαρακτηρισμών «προήχθη» και «απερρίφθη» του πίνα-κα 2 αναδιαταχθούν σε φθίνουσα και αύξουσα σειρά αντιστοίχως, θα προ-κύψουν οι παρακάτω δύο επί μέρους πίνακες:

2Α Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος,

1866-1929: Συγκεντρωτικά ποσοστά

προαγωγής σε φθίνουσα σειρά

1 ΕΜΠΟΡΟΙ 81,72% 2 ΚΛΗΡΙΚΟΙ 80,08% 3 ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ 79,84% 4 ΓΕΩΡΓΟΙ 79,04% 5 ΚΤΗΜΑΤΙΕΣ 78,42% 6 ΚΕΕ 77,47% 7 ΑΕΕ 76,28% 8 ΥΠΑΛΛΗΛΟΙ 73,89% 9 ΟΡΦΑΝΟΙ 73,68%

10 ΕΡΓΑΤΕΣ-ΝΑΥΤΕΣ 70,59%

2Β Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος,

1866-1929: Συγκεντρωτικά ποσοστά

απόρριψης σε αύξουσα σειρά

1 ΕΜΠΟΡΟΙ 17,67% 2 ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ 18,11% 3 ΚΛΗΡΙΚΟΙ 19,50% 4 ΓΕΩΡΓΟΙ 20,54% 5 ΚΕΕ 21.01% 6 ΚΤΗΜΑΤΙΕΣ 21,28% 7 ΑΕΕ 22,10% 8 ΥΠΑΛΛΗΛΟΙ 22,32% 9 ΟΡΦΑΝΟΙ 25,00%

10 ΕΡΓΑΤΕΣ-ΝΑΥΤΕΣ 29,41%

Τα γραφήματα και οι πίνακες μας οδηγούν σε ορισμένες διαπιστώσεις. Και η βασική διαπίστωση είναι ότι δεν παρατηρείται στενή σχέση ανάμεσα στην κοινωνική προέλευση και στη σχολική επίδοση των μαθητών, όπως θα ανέ-μενε ένας μελετητής του φαινομένου στις σύγχρονες ανεπτυγμένες κοινω-νίες, στις οποίες είναι συνηθισμένος να βλέπει την εμφανή επίδραση που ασκεί η κοινωνική προέλευση στη σχολική επίδοση και η οποία έχει ως συ-νέπεια τη μεγάλη σχολική υστέρηση των μαθητών που κατάγονται από τα πιο αδύναμα κοινωνικά στρώματα. Αυτό φαίνεται, κυρίως, στον πίνακα 2 με τα συγκεντρωτικά ποσοστά. Συγκεκριμένα:

Στο χαρακτηρισμό «προήχθη» το συγκεντρωτικό ποσοστό της καλύτερης ομάδας (των εμπόρων) είναι 81,72% και της τελευταίας (των εργατών-ναυ-τών) 70,59%. Δηλαδή, τα μεν ακραία όρια δεν διαφέρουν πολύ, ενώ η δια-φορά των ενδιάμεσων ποσοστών είναι μικρή. Στο χαρακτηρισμό «απερρί-φθη» το συγκεντρωτικό ποσοστό της καλύτερης ομάδας (πάλι των εμπό-ρων) είναι 17,67% και της τελευταίας (πάλι των εργατών-ναυτών) 29,41. Και εδώ οι διαφορές, αν και μεγαλύτερες από τις προηγούμενες, δεν είναι τόσο μεγάλες, ώστε να μαρτυρούν σαφή σχέση κοινωνικής προέλευσης και σχολικής επίδοσης.

Παρά ταύτα, παρατηρούνται ορισμένα στοιχεία που τείνουν να προσεγ-γίσουν τις σύγχρονες αντιλήψεις για τη στενή σχέση κοινωνικής προέλευσης και σχολικής επίδοσης - για τη θετική της επίδραση στα παιδιά των πιο ευ-νοημένων κοινωνικών στρωμάτων και για την αρνητική της στα παιδιά των πιο αδύνατων κοινωνικών στρωμάτων: τα παιδιά των εμπόρων, των κληρι-κών και των εκπαιδευτικών έχουν τα μεγαλύτερα συγκεντρωτικά ποσοστά προαγωγής και τα μικρότερα ποσοστά απόρριψης, ενώ τα παιδιά μιας ασθενέστερης επαγγελματικής ομάδας, των εργατών-ναυτών, έχουν το μι-κρότερο ποσοστό προαγωγής και το μεγαλύτερο ποσοστό απόρριψης.

Σε αντίθετη λογική με τα ανωτέρω ευρήματα έρχονται ορισμένα άλλα, που μας υποδεικνύουν ότι η σχέση της κοινωνικής προέλευσης με τη σχολι-κή επίδραση δεν είναι τόσο ευθύγραμμη. Συγκεκριμένα:

- Οι γεωργοί, που δεν συγκαταλέγονται στα προνομιούχα στρώματα, βρίσκονται στην τέταρτη θέση από άποψη προαγωγής και απόρριψης - θέ-ση αρκετά καλή.

- Οι κτηματίες, στρώμα πιο προνομιούχο, εμφανίζουν ποσοστά προαγωγής και απόρριψης χειρότερα, έστω και λίγο, από τα αντίστοιχα των γεωργών.

- Χειρότερη παρουσιάζεται η κατάσταση για τους ανώτερους ελεύθε-ρους επαγγελματίες: παρουσιάζουν χαμηλά ποσοστά προαγωγής και απόρ-ριψης (στην έβδομη θέση και στα δύο).

- Την ίδια περίπου κατάσταση με τους ανώτερους ελεύθερους επαγγελ-ματίες παρουσιάζουν και οι υπάλληλοι.

Για να φωτιστεί καλύτερα η κατάσταση, προχωρήσαμε στις ειδικότερες επεξεργασίες των πινάκων 1Α, 1Β, 1r, ΙΔ και 1Εγ, που αναδιατάσσουν τα αναλυτικά ποσοστά του πίνακα 1. Ο αναγνώστης διαβάζοντάς τους μπορεί, ενδεχομένως, να συλλάβει σχέσεις που μας διέφυγαν. Και εδώ, πάντως, πα-ρατηρούνται αντιφάσεις:

- Οι εκπαιδευτικοί παρουσιάζουν εξαιρετικούς δείκτες επίδοσης σε όλους τους τομείς: στις προαγωγές (τέταρτη θέση), στις απορρίψεις (τρίτη θέση), στις απολύσεις (πρώτη θέση), στους μη προσελθόντες (δεύτερη θέ-ση) και στους ανεξεταστέους (πρώτη θέση - 1Εγ).

- Οι έμποροι παρουσιάζουν, επίσης, εξαιρετικούς δείκτες επίδοσης σε όλους τους τομείς, κινούμενοι ανάμεσα στη δεύτερη και στην τέταρτη θέση των πινάκων.

- Οι κτηματίες κινούνται στις μεσαίες θέσεις (πέμπτη και έκτη), αλλά στους ανεξεταστέους (1Εγ) καταλαμβάνουν την τελευταία θέση.

- Οι κατώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες παρουσιάζουν μια ακατάστα-τη συμπεριφορά: μέτρια ποσοστά στις προαγωγές (πέμπτη θέση), κακά πο-σοστά στις απορρίψεις (ένατη θέση), κάτω του μετρίου ποσοστά στις απο-λύσεις (έβδομη θέση), άριστα ποσοστά στους μη προσελθόντες (πρώτη θέ-ση) και στους ανεξεταστέους (δεύτερη θέση).

- Και των κληρικών οι επιδόσεις κυμαίνονται ως εξής: καλά ποσοστά στις προαγωγές (τρίτη θέση) και στις απορρίψεις (τέταρτη θέση), κακά πο-σοστά στις απολύσεις (όγδοη θέση), μέσα ποσοστά στους μη προσελθόντες (πέμπτη θέση) και στους ανεξεταστέους (πέμπτη θέση).

- Οι ανώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες παρουσιάζουν δείκτες κατώτε-ρους του αναμενομένου: χαμηλά ποσοστά στις προαγωγές (όγδοη θέση), στις απορρίψεις (όγδοη θέση), στους μη προσελθόντες (έβδομη θέση) και στους ανεξεταστέους (έβδομη θέση). Στις απολύσεις όμως τα ποσοστά τους είναι άριστα (δεύτερη θέση).

- Οι υπάλληλοι παρουσιάζουν γενικώς χαμηλούς δείκτες επίδοσης: χα-μηλά ποσοστά στις προαγωγές (έβδομη θέση), στις απολύσεις (ένατη θέση), στους μη προσελθόντες (τελευταία θέση) και στους ανεξεταστέους (έκτη θέ-ση). Στις απορρίψεις όμως τα ποσοστά τους είναι άριστα (πρώτη θέση). Να ληφθεί υπόψη ότι οι επιδόσεις τους θα παρουσιάσουν βελτίωση, αν συνυ-πολογίσουμε στην ομάδα αυτή τους εκπαιδευτικούς, στην οποία άλλωστε αυτοί κανονικά ανήκουν. Και ένα δεύτερο στοιχείο έρχεται σε επίρρωση της άποψης αυτής: η επαγγελματική αυτή ομάδα παρουσιάζει ένα ποσοστό της τάξης του 3,78% που «έλαβαν αποδεικτικό». Αυτό συμβαίνει επειδή, όπως είναι φυσικό, πολλά μέλη της δεν είναι εντόπιοι και, συνεπώς, κάποτε με-τατίθενται.

- Οι γεωργοί: Πρώτη θέση στις προαγωγές, έβδομη στις απορρίψεις, τε-

τελευταία στις απολύσεις, τέταρτη στους μη προσελθόντες, όγδοη στους ανε-ξεταστέους - συμπεριφορά καθόλου ομοιόμορφη.

- Οι εργάτες-ναύτες παρουσιάζουν τους χειρότερους δείκτες επίδοσης σε όλους τους τομείς, αλλά στον τομέα της απόλυσης η επίδοσή τους κάνει θεα-ματικό άλμα (τρίτη θέση).

- Οι ορφανοί κινούνται μεταξύ της πέμπτης και της ένατης θέσης σε όλους τους τομείς. Οι ορφανοί βέβαια δεν αποτελούν επαγγελματική κατη-γορία - απλώς, τους ομογενοποιεί ως ομάδα ένα συγκεκριμένο κοινωνικό χαρακτηριστικό: η έλλειψη πατέρα (κυρίως) ή και των δύο γονέων.

Μετά από αυτή την εξαντλητική περιπλάνηση, που μας έφερε μπροστά σε δυσανάγνωστα δεδομένα, νομίζω ότι πρέπει να λάβουμε υπόψη επιστη-μονικά δεδομένα -κοινούς τόπους, πλέον- από το χώρο της εκπαίδευσης, τα οποία θα φωτίσουν τις απορίες που έχουν δημιουργηθεί:

Ο κοινωνικός καθορισμός της σχολικής επίδοσης απαντά μόνο στις σύγ-χρονες ανεπτυγμένες κοινωνίες,225 οι οποίες προχώρησαν στην καθιέρωση της υποχρεωτικής εκπαίδευσης, δηλαδή της εξαετούς φοίτησης στο Δημοτικό Σχολείο και της τριετούς φοίτησης στον πρώτο κύκλο της μέσης εκπαίδευ-σης.226 Στις ίδιες χώρες η προσέλευση στον ανώτερο κύκλο της μέσης εκ-παίδευσης είναι μαζική. Έτσι, οι απόφοιτοι του πρώτου κύκλου εγγράφονται σε αυτόν, αν και η φοίτηση δεν είναι υποχρεωτική. Με άλλα λόγια, για να εντυπωθεί η επίδραση της κοινωνικής προέλευσης -συνεπώς και η κοινωνική ανισότητα- στη σχολική επίδοση των μαθητών της μέσης εκπαίδευσης, απαι-τείται να φοιτήσει στη βαθμίδα αυτή όλος ο πληθυσμός που βρίσκεται στην κατάλληλη ηλικία, χωρίς να προηγηθεί κανενός είδους προεπιλογή.

Πρέπει επίσης να ληφθεί υπόψη ότι σε κοινωνίες όπως αυτή της Λευ-κάδας, κατά την εξεταζόμενη χρονική περίοδο, στις οποίες δεν πληρούται η παραπάνω προϋπόθεση, η σχέση κοινωνικής προέλευσης και σχολικής επί-δοσης παρουσιάζεται διαθλασμένη σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης και, ιδιαιτέρως, στη μέση εκπαίδευση, που μας ενδιαφέρει εδώ. Και αυτό συμβαίνει γιατί, απόντος του υποχρεωτικού-μαζικού χαρακτήρα της φοίτη-σης, στις κοινωνίες αυτές γινόταν μια συστηματική προεπιλογή αυτών που θα φοιτήσουν στη μέση εκπαίδευση και στους οποίους η ελληνική οικογέ-νεια θα επένδυε το υστέρημά της. Αυτό σημαίνει κάτι που εμπειρικά το γνωρίζει όλη η ελληνική κοινωνία, γιατί συνέχισε να συμβαίνει μέχρι τη δε-

225. Βλ. Φραγκουδάκη, ό.π., σ. 58. 226. Η δομή αυτή είναι του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος. Σε άλλες χώρες

μπορεί η δομή και οι ονομασίες να είναι διαφορετικές, αλλά η λογική είναι η ίδια πα-ντού: συνηθέστατα, εννιά χρόνια υποχρεωτική εκπαίδευση και έπειτα τριετής φοίτηση στον ανώτερο κύκλο της μέσης εκπαίδευσης.

δεκαετία του 1970: οι δάσκαλοι του Δημοτικού, σε συνεργασία με τους γο-νείς, επέλεγαν μόνο τους χαρισματικούς μαθητές, οι οποίοι παρείχαν τα εχέγγυα μιας επιτυχούς μαθητικής σταδιοδρομίας. Επέλεγαν, επομένως, ένα μικρό αριθμό μαθητών, ο οποίος πολλές φορές, όπως εμπειρικά γνω-ρίζω για τις δύο πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες, δεν αντιπροσώπευε ού-τε το 10% των απολυθέντων. Και αυτοί βέβαια δεν εγγράφονταν αυτομά-τως, αλλά έπρεπε να υποβληθούν σε εισιτήριες εξετάσεις. Για την περίοδο 1866-1929 η προεπιλογή είχε δύο φάσεις: η μια κατά το πέρασμα από το Δημοτικό στο Ελληνικό Σχολείο και η δεύτερη από το Ελληνικό Σχολείο στο Γυμνάσιο.227

Πολύ σημαντικό είναι ότι αυτή η προεπιλογή συνέβαινε, κυριότατα, στο χώρο των ασθενέστερων κοινωνικών στρωμάτων, το πολυπληθέστερο τμήμα των οποίων ήταν οι κάτοικοι της υπαίθρου. Αντιθέτως, ο μηχανισμός της προεπιλογής λειτουργούσε, για λόγους εύκολα εξηγήσιμους, πιο χαλαρά στο χώρο των πιο ευνοημένων κοινωνικά στρωμάτων. Πρώτο λογικό επακόλου-θο: το διανοητικό επίπεδο των μαθητών του Γυμνασίου με δυσμενέστερη κοινωνική προέλευση υπερέβαινε κατά πολύ το μέσο επίπεδο του κοινωνι-κού-επαγγελματικού στρώματος από το οποίο προέρχονταν. Δεύτερο συνε-πόμενο λογικό επακόλουθο: στους δείκτες της σχολικής επίδοσης των παι-διών αυτών γενικώς δεν αντικατοπτρίζεται το μέσο μορφωτικό επίπεδο του οικείου κοινωνικού-επαγγελματικού στρώματος, αλλά, κυρίως, το μορφωτι-κό επίπεδο μιας ιδιόμορφης μαθητικής ελίτ, που προέκυψε από τη σκληρή διαδικασία της διπλής προεπιλογής που αναφέραμε ανωτέρω. Τονίζουμε το «διπλής»: αυτή η διπλή προεπιλογή ανεβάζει το επίπεδο αυτής της ελίτ και διαθλά περισσότερο -απ' ό,τι στο Ελληνικό Σχολείο- τη σχέση κοινωνικής προέλευσης και σχολικής επίδοσης.

2. Σχέση κοινωνικής προέλευσης και σχολικής επίδοσης των μαθητών (και των δύο φύλων αδιακρίτως) του Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος (1866-1929)

Η σχέση κοινωνικής προέλευσης και σχολικής επίδοσης του τετραταξίου Γυ-μνασίου Λευκάδος αποτυπώνεται στα γραφήματα 87-106 και στους επόμε-νους πίνακες, στους οποίους συγκεντρώνονται και παρατίθενται τα στοιχεία των γραφημάτων αυτών.

227. Υπενθυμίζουμε ότι κατά την περίοδο που εξετάζουμε (1866-1929) στην Ελλάδα λειτουργούν δύο τύποι σχολείων μέσης εκπαίδευσης, το Ελληνικό Σχολείο και το τετρα-τάξιο Γυμνάσιο. Η φοίτηση είναι προαιρετική και για τα δύο.

ΠΙΝΑΚΑΣ 1 Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929:

Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση (αναλυτικά ποσοστά)

ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΩΝ

Χαρακτηρισμός επίδοσης ΑΕΕ Γεωργοί Εκπαιδευτικοί Έμποροι ΚΕΕ Κληρικοί Κτηματίες Υπάλληλοι Εργάτες-

ναύτες Ορφανοί

Προήχθη 42,40 41,36 45,45 42,11 36,63 40,74 39,74 38,40 38,51 34,93

Απελύθη 20,24 17,95 22,73 17,40 14,27 23,57 19,63 18,17 14,29 20,59

Απερρίφθη 6,98 10,69 3,64 8,03 14,12 10,44 7,56 6,31 14,29 10,30

Ανεξ.-προήχθη 9,42 11,31 10,00 11,00 11,53 7,07 9,81 9,66 11,18 10,30

Ανεξ.-απερρίφθη 2,97 2,64 1,36 5,14 5,25 4,38 4,34 3,48 4,35 3,82

Ανεξ.-χωρίς αποτέλεσμα 1,40 0,73 0,91 0,99 1,10 1,35 1,37 1,16 1,24 1.59

Δεν προσήλθε 15,88 14,35 15,00 14,16 16,16 12,46 17,06 21,39 15,53 17,73

Έλαβε αποδεικτικό 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Απεβίωσε 0 0,06 0,91 0,36 0,24 0 0,32 0,52 0,62 0,21

Χωρίς αποτέλεσμα 0.70 0,90 0 0,81 0,71 0 0,16 0,90 0 0,53

Οι επόμενοι πίνακες228 1Α-1Εγ αναδιατάσσουν τα δεδομένα του πίνακα 1 εί-τε σε αύξουσα είτε σε φθίνουσα σειρά. Σε αύξουσα (απόρριψη γενικώς και μη προσέλευση στις εξετάσεις), όταν το θετικό σημείο βρίσκεται στην αρχή της κλίμακας, και σε φθίνουσα (προαγωγή και απόλυση), όταν το θετικό βρίσκεται στο τέλος της.

1Α Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929:

Αναλυτικά ποσοστά προαγωγής σε φθίνουσα σειρά

1 ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ 45,45% 2 ΑΕΕ 42,40% 3 ΕΜΠΟΡΟΙ 41,92% 4 ΓΕΩΡΓΟΙ 40,12% 5 ΚΛΗΡΙΚΟΙ 40,06% 6 ΚΤΗΜΑΤΙΕΣ 39,58% 7 ΕΡΓΑΤΕΣ-ΝΑΥΤΕΣ 38,51% 8 ΥΠΑΛΛΗΛΟΙ 38,01% 9 ΚΕΕ 36,47%

10 ΟΡΦΑΝΟΙ 34,93%

1Β Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929:

Αναλυτικά ποσοστά απόρριψης σε αύξουσα σειρά

1 ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ 3,64% 2 ΥΠΑΛΛΗΛΟΙ 6,31% 3 ΑΕΕ 6,98% 4 ΚΤΗΜΑΤΙΕΣ 7,56% 5 ΕΜΠΟΡΟΙ 8,03% 6 ΟΡΦΑΝΟΙ 10,30% 7 ΚΛΗΡΙΚΟΙ 10,44% 8 ΓΕΩΡΓΟΙ 10,69% 9 ΚΕΕ 14,12%

10 ΕΡΓΑΤΕΣ-ΝΑΥΤΕΣ 14,29%

1r Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929:

Αναλυτικά ποσοστά απόλυσης σε φθίνουσα σειρά

1 ΚΛΗΡΙΚΟΙ 24,24% 2 ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ 22,73% 3 ΟΡΦΑΝΟΙ 20,59% 4 ΑΕΕ 20,24% 5 ΚΤΗΜΑΤΙΕΣ 19,79% 6 ΓΕΩΡΓΟΙ 19,18% 7 ΥΠΑΛΛΗΛΟΙ 18,55% 8 ΕΜΠΟΡΟΙ 17,58% 9 ΚΕΕ 14,43%

10 ΕΡΓΑΤΕΣ-ΝΑΥΤΕΣ 14,29%

1Δ Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929:

Αναλυτικά ποσοστά των μη προσελθόντων σε αύξουσα σειρά

1 ΚΛΗΡΙΚΟΙ 12,46% 2 ΕΜΠΟΡΟΙ 14,16% 3 ΓΕΩΡΓΟΙ 14,35% 4 ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ 15,00% 5 ΕΡΓΑΤΕΣ-ΝΑΥΤΕΣ 15,33% 6 ΑΕΕ 15,88% 7 ΚΕΕ 16,16% 8 ΚΤΗΜΑΤΙΕΣ 17,06% 9 ΟΡΦΑΝΟΙ 17,73%

10 ΥΠΑΛΛΗΛΟΙ 21,39%

228. Στους πίνακες αυτούς δεν υπολογίζονται τα ποσοστά αυτών που «απεβίωσαν» ή «έλαβαν αποδεικτικό». Ως εκ τούτου, το άθροισμα των επί μέρους ποσοστών (πίνακες

1Α, 1Β, 1r, 1Δ, 1Εγ) της κάθε επαγγελματικής ομάδας δεν ισούται με το 100, αλλά υπο-λείπεται κατά τι.

1Ε. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος,

α

Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος Ποσοστά «ΑΝΕΞ.-ΠΡΟΗΧΘΗ»

σε φθίνουσα σειρά

1 ΚΕΕ 11,53% 2 ΓΕΩΡΓΟΙ 11,31% 3 ΕΡΓΑΤΕΣ-ΝΑΥΤΕΣ 11,18% 4 ΕΜΠΟΡΟΙ 11,00% 5 ΟΡΦΑΝΟΙ 10,30% 6 ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ 10,00% 7 ΥΠΑΛΛΗΛΟΙ 9,66% 8 ΚΤΗΜΑΤΙΕΣ 9,81% 9 ΑΕΕ 9,42%

10 ΚΛΗΡΙΚΟΙ 7,07%

1866-1929: Πίνακες ανεξεταστέων

β Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος

Ποσοστά «ΑΝΕΞ.-ΑΠΕΡΡΙΦΘΗ» σε αύξουσα σειρά

1 ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ 1,36% 2 ΓΕΩΡΓΟΙ 2,64% 3 ΑΕΕ 2,97% 4 ΥΠΑΛΛΗΛΟΙ 3,48% 5 ΟΡΦΑΝΟΙ 3,82% 6 ΚΤΗΜΑΤΙΕΣ 4,34% 7 ΕΡΓΑΤΕΣ-ΝΑΥΤΕΣ 4,35% 8 ΚΛΗΡΙΚΟΙ 4,38% 9 ΕΜΠΟΡΟΙ 5,14%

10 ΚΕΕ 5,25%

γ Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος

Ποσοστά «ΑΝΕΞ.-ΠΡΟΗΧΘΗ + ΑΝΕΞ.-ΑΠΕΡΡΙΦΘΗ»

σε αύξουσα σειρά

1 ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ 11,36% 2 ΚΛΗΡΙΚΟΙ 11,45% 3 ΑΕΕ 12,39% 4 ΥΠΑΛΛΗΛΟΙ 13,14%) 5 ΓΕΩΡΓΟΙ 13,95% 6 ΟΡΦΑΝΟΙ 14,12% 7 ΚΤΗΜΑΤΙΕΣ 14,15% 8 ΕΡΓΑΤΕΣ-ΝΑΥΤΕΣ 15,53% 9 ΕΜΠΟΡΟΙ 16,14%

10 ΚΕΕ 16,78%

Ο επόμενος πίνακας 2 μάς παρουσιάζει τα συγκεντρωτικά ποσοστά της επί-δοσης της κάθε επαγγελματικής ομάδας. Στην κατηγορία «προήχθη» ομα-δοποιούνται οι χαρακτηρισμοί «προήχθη», «απελύθη» και «ανεξεταστέος-προήχθη», στην κατηγορία «απερρίφθη» οι χαρακτηρισμοί «απερρίφθη», «ανεξεταστέος-απερρίφθη» και «δεν προσήλθε» και στην κατηγορία «άλ-λο» οι χαρακτηρισμοί «απεβίωσε», «έλαβε αποδεικτικό», «ανεξεταστέος χωρίς αποτέλεσμα» και «χωρίς αποτέλεσμα».

ΠΙΝΑΚΑΣ 2 Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929:

Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση (συγκεντρωτικά ποσοστά)

Κατηγορίες Χαρακτηρισμός επίδοσης

επαγγελμάτων Προήχθη Απερρίφθη Άλλο

ΑΕΕ 72,08 25,83 2,09 ΓΕΩΡΓΟΙ 70,62 27,69 1,69 ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ 78,18 20,00 1,82 ΕΜΠΟΡΟΙ 70,51 27,32 2,16 ΚΕΕ 62,43 35,53 2,04 ΚΛΗΡΙΚΟΙ 71,38 27,27 1,35 ΚΤΗΜΑΤΙΕΣ 69,19 28,96 1,85 ΥΠΑΛΛΗΛΟΙ 66,24 31,19 2,58 ΕΡΓΑΤΕΣ-ΝΑΥΤΕΣ 63,98 34,16 1,86 ΟΡΦΑΝΟΙ 65,82 31,85 2,34

Αν τα δεδομένα των χαρακτηρισμών «προήχθη» και «απερρίφθη» του πίνα-κα 2 αναδιαταχθούν σε φθίνουσα και αύξουσα σειρά αντιστοίχως, θα προ-κύψουν οι παρακάτω δύο επί μέρους πίνακες:

2Α Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929:

Συγκεντρωτικά ποσοστά προαγωγής σε φθίνουσα σειρά

1 ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ 78,18% 2 ΑΕΕ 72,08% 3 ΚΛΗΡΙΚΟΙ 71,38% 4 ΓΕΩΡΓΟΙ 70,62% 5 ΕΜΠΟΡΟΙ 70,51% 6 ΚΤΗΜΑΤΙΕΣ 69,19% 7 ΥΠΑΛΛΗΛΟΙ 66,24% 8 ΟΡΦΑΝΟΙ 65,82% 9 ΕΡΓΑΤΕΣ-ΝΑΥΤΕΣ 63,98%

10 ΚΕΕ 62,43%

2Β Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929:

Συγκεντρωτικά ποσοστά απόρριψης σε αύξουσα σειρά

1 ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ 20,00% 2 ΑΕΕ 25,83% 3 ΚΛΗΡΙΚΟΙ 27,27% 4 ΕΜΠΟΡΟΙ 27,32% 5 ΓΕΩΡΓΟΙ 27,69% 6 ΚΤΗΜΑΤΙΕΣ 28,96% 7 ΥΠΑΛΛΗΛΟΙ 31,19% 8 ΟΡΦΑΝΟΙ 31,85% 9 ΕΡΓΑΤΕΣ-ΝΑΥΤΕΣ 34,16%

10 ΚΕΕ 35,53%

Όπως και στο Γυμνάσιο, έτσι και εδώ η βασική διαπίστωση είναι ότι δεν παρατηρείται η στενή σχέση ανάμεσα στην κοινωνική προέλευση και στη σχολική επίδοση των μαθητών, η οποία παρατηρείται στις σύγχρονες ανε-πτυγμένες κοινωνίες και η οποία έχει ως συνέπεια τη μεγάλη σχολική υστέ-ρηση των μαθητών που κατάγονται από τα πιο αδύναμα κοινωνικά στρώ-ματα (αυτό φαίνεται κυρίως στον πίνακα 2 με τα συγκεντρωτικά ποσο-στά229). Αλλά, όπως θα φανεί στη συνέχεια, στο Ελληνικό Σχολείο η σχέση αυτή φαίνεται πιο ορθολογική και πιο συμβατή με το ανωτέρω σχήμα απ' ό,τι στο Γυμνάσιο. Ας προσπαθήσουμε όμως πρώτα να δούμε πώς προκύ-πτει η ανωτέρω βασική διαπίστωση από τα στοιχεία του πίνακα 2:

Στο χαρακτηρισμό «προήχθη» το συγκεντρωτικό ποσοστό της καλύτερης ομάδας (των εκπαιδευτικών) είναι 78,18% και της τελευταίας (των κατώ-τερων ελεύθερων επαγγελματιών) 62,43%. Δηλαδή, δεν παρατηρείται με-γάλη απόσταση μεταξύ των ακραίων ορίων, ενώ η απόσταση των ενδιάμε-σων ποσοστών είναι πολύ μικρότερη. Στο χαρακτηρισμό «απερρίφθη» το συγκεντρωτικό ποσοστό της καλύτερης ομάδας (πάλι των εκπαιδευτικών) είναι 20,00% και της τελευταίας (πάλι των κατώτερων ελεύθερων επαγγελ-ματιών) 35,53%. Και εδώ οι διαφορές των ακραίων ορίων είναι μεν μεγά-λες αλλά όχι ανησυχητικές, ενώ οι ενδιάμεσες είναι ηπιότερες.

Παρά ταύτα, παρατηρούνται, όπως και στο Γυμνάσιο, ορισμένα στοιχεία που τείνουν να προσεγγίσουν τις σύγχρονες αντιλήψεις για τη στενή σχέση κοινωνικής προέλευσης και σχολικής επίδοσης: Τα παιδιά των εκπαιδευτικών, των ανώτερων ελεύθερων επαγγελματιών, των κληρικών και των εμπόρων (στην πέμπτη θέση της προαγωγής, αλλά με ανεπαίσθητη διαφορά από την τέταρτη) καταλαμβάνουν τις τέσσερις καλύτερες θέσεις στα συγκεντρωτικά ποσοστά προαγωγής και απόρριψης. Αντιθέτως, τα παιδιά των δύο κατά τεκ-μήριο ασθενέστερων επαγγελματικών ομάδων, των κατώτερων ελεύθερων επαγγελματιών και των εργατών-ναυτών κατέχουν τις δύο χειρότερες θέσεις από άποψη συγκεντρωτικών ποσοστών προαγωγής και απόρριψης.

229. Τα συγκεντρωτικά ποσοστά της «προαγωγής» είναι ασφαλέστερο πεδίο σύ-γκρισης, γιατί στηρίζονται σε απολύτως αξιόπιστα στοιχεία. Αντίθετα, εξ αιτίας του τύ-που της δήλωσης της «προαγωγής» και της «απόρριψης» στα κατάστιχα του Αρχείου, ενδέχεται τα αναλυτικά ποσοστά των ενδείξεων «προαγωγής» και «απόρριψης» μερικών επαγγελματικών ομάδων να μην είναι απολύτως ακριβή, δηλαδή να προσμετρώνται λαν-θασμένα κάποιοι χαρακτηρισμοί επίδοσης στη μια ή στην άλλη κατηγορία και, συνεπώς, να αφαιρούνται λανθασμένα από την άλλη. Όμως, είναι απολύτως βέβαιο ότι οι αποκλί-σεις είναι πολύ μικρές και, κυρίως, παραμένει αμετάβλητο το ποσοστό «προαγωγής» στον πίνακα των συγκεντρωτικών ποσοστών, στον οποίο αθροίζονται τα ποσοστά «προ-αγωγής» και «απόρριψης» των αναλυτικών ποσοστών.

Όπως και στο Γυμνάσιο, σε αντίθεση με τη λογική των ανωτέρω ευρη-μάτων, έρχονται ορισμένα άλλα, που μας υποδεικνύουν ότι η σχέση της κοι-νωνικής προέλευσης με τη σχολική επίδραση δεν είναι τόσο ευθύγραμμη. Συγκεκριμένα:

- Οι γεωργοί, που δεν συγκαταλέγονται στα προνομιούχα στρώματα, βρίσκονται στην τέταρτη θέση από άποψη προαγωγής και στην πέμπτη από άποψη απόρριψης - απολογισμός καλός για την κοινωνική ισχύ του συγκε-κριμένου στρώματος.

- Οι κτηματίες, στρώμα πιο προνομιούχο, εμφανίζουν ποσοστά προαγωγής και απόρριψης χειρότερα, έστω και λίγο, από τα αντίστοιχα των γεωργών.

- Η εικόνα των υπαλλήλων δεν είναι καθόλου ικανοποιητική: παρουσιά-ζουν χαμηλά ποσοστά προαγωγής και υψηλά ποσοστά απόρριψης (στην έβ-δομη θέση). Υπενθυμίζουμε ότι οι επιδόσεις της ομάδας θα βελτιώνονταν, αν συνυπολογίζαμε σε αυτήν τους εκπαιδευτικούς.

Για να φωτιστεί καλύτερα η κατάσταση, προχωρήσαμε στις ειδικότερες επεξεργασίες των πινάκων 1Α, 1Β, 1r, 1Δ και 1Εγ. Ο αναγνώστης διαβάζο-ντάς τους μπορεί, ενδεχομένως, να συλλάβει σχέσεις που μας διέφυγαν:

- Οι εκπαιδευτικοί παρουσιάζουν εξαιρετικούς δείκτες επίδοσης σε όλους τους τομείς: στις προαγωγές (πρώτη θέση), στις απορρίψεις (πρώτη θέση), στις απολύσεις (δεύτερη θέση), στους μη προσελθόντες (τέταρτη θέ-ση) και στους ανεξεταστέους (πρώτη θέση - πίνακας 1Εγ).

- Οι έμποροι παρουσιάζουν αντιφατικούς δείκτες επίδοσης σε όλους τους τομείς, κινούμενοι ανάμεσα στην καλή τρίτη θέση (προαγωγές) και στην απογοητευτική ένατη θέση (ανεξεταστέοι - πίνακας 1Εγ) των πινά-κων. Εξαιρείται η πολύ καλή θέση (δεύτερη) στους μη προσελθόντες.

- Οι κτηματίες κινούνται ανάμεσα στις μεσαίες θέσεις (τέταρτη στις απορρίψεις, πέμπτη στις απολύσεις) και στις κάτω του μέσου όρου (έκτη στις προαγωγές, έβδομη στους ανεξεταστέους -πίνακας 1Εγ- και όγδοη στους μη προσελθόντες).

- Οι κατώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες παρουσιάζουν κακές επιδόσεις: στις προαγωγές (ένατη θέση, με δέκατους τους ορφανούς), στις απορρίψεις (ένατη θέση), στις απολύσεις (ένατη θέση) και στους ανεξεταστέους (τε-λευταία θέση - πίνακας 1Εγ). Καλύτερα ποσοστά παρουσιάζουν στους μη προσελθόντες (έβδομη θέση).

- Των κληρικών οι επιδόσεις κυμαίνονται σε καλά επίπεδα και σε μερι-κές περιπτώσεις εξαιρετικά: πρώτη θέση στις απολύσεις και στους μη προ-σελθόντες, δεύτερη θέση στους ανεξεταστέους, πέμπτη θέση στις προαγω-γές και έβδομη θέση στις απορρίψεις.

- Οι ανώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες παρουσιάζουν πολύ καλούς δεί-κτες επίδοσης στις προαγωγές (δεύτερη θέση), στις απορρίψεις (τρίτη θέση),

στους ανεξεταστέους (τρίτη θέση - πίνακας 1Εγ) και στις απολύσεις (τέ-ταρτη θέση). Κάτω του μέσου όρου βρίσκονται μόνο στους μη προσελθόντες.

- Οι υπάλληλοι παρουσιάζουν γενικά χαμηλούς δείκτες επίδοσης συ-γκριτικά με τη θέση τους στην κοινωνική ιεραρχία: τελευταία θέση στους μη προσελθόντες, χαμηλά ποσοστά στις προαγωγές (όγδοη θέση), χαμηλά πο-σοστά στις απολύσεις (έβδομη θέση), καλά ποσοστά στους ανεξεταστέους (τέταρτη) και πολύ καλή θέση στις απορρίψεις (δεύτερη θέση). Ο υπολογι-σμός των εκπαιδευτικών ως ξεχωριστής επαγγελματικής ομάδας, οι οποίοι παρουσιάζουν εξαιρετικές επιδόσεις και ανήκουν κανονικά στο στρώμα των υπαλλήλων, είναι ένας σημαντικός αρνητικός παράγοντας που οδηγεί στις χαμηλές αυτές επιδόσεις.

- Οι γεωργοί κινούνται γύρω από τις μεσαίες θέσεις — πάνω και κάτω: τρί-τη θέση στους μη προσελθόντες, τέταρτη στις προαγωγές, έκτη στις απολύ-σεις, πέμπτη στους ανεξεταστέους (πίνακας 1Εγ) και όγδοη στις απορρίψεις.

- Οι εργάτες-ναύτες παρουσιάζουν κακούς δείκτες επίδοσης σε όλους τους τομείς. Καλύτερη επίδοσή τους η έβδομη θέση στις προαγωγές και η πέμπτη στους μη προσελθόντες.

- Οι ορφανοί κινούνται κάτω της πέμπτης θέσης σε όλους τους τομείς, πλην της απόλυσης, όπου καταλαμβάνουν την τρίτη θέση. Οι ορφανοί βέ-βαια δεν αποτελούν επαγγελματική κατηγορία, απλώς τους ομογενοποιεί ως ομάδα η έλλειψη πατρός.

Μετά από τις διαπιστώσεις αυτές, πρέπει να λάβουμε υπόψη ορισμένα επιστημονικά δεδομένα από το χώρο της εκπαίδευσης, τα οποία θα μας βοηθήσουν να τις αντιληφθούμε καλύτερα:

Όπως σημειώσαμε και ανωτέρω για το Γυμνάσιο στην οικεία θέση, ο κοι-νωνικός καθορισμός της σχολικής επίδοσης απαντά μόνο στις σύγχρονες ανεπτυγμένες κοινωνίες,230 οι οποίες προχώρησαν στην καθιέρωση της υπο-χρεωτικής εκπαίδευσης, δηλαδή της εξαετούς φοίτησης στο Δημοτικό Σχο-λείο και της τριετούς φοίτησης στον πρώτο κύκλο της μέσης εκπαίδευσης.231

Στις ίδιες χώρες η προσέλευση στον ανώτερο κύκλο της μέσης εκπαίδευσης, χωρίς να είναι υποχρεωτική, είναι μαζική.

Σε κοινωνίες όπως της Λευκάδας, κατά την εξεταζόμενη χρονική περίοδο, δεν πληρούται η παραπάνω προϋπόθεση. Ως συνέπεια αυτού, η σχέση κοι-νωνικής προέλευσης και σχολικής επίδοσης παρουσιάζεται διαθλασμένη και

230. Βλ. Φραγκουδάκη, ό.π., σ. 58. 231. Η δομή αυτή είναι του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος. Σε άλλες χώρες

μπορεί η δομή και οι ονομασίες να είναι διαφορετικές, αλλά η λογική είναι η ίδια πα-ντού: συνηθέστατα, εννιά χρόνια υποχρεωτική εκπαίδευση και έπειτα τριετής φοίτηση στον ανώτερο κύκλο της μέσης εκπαίδευσης.

στον πρώτο κύκλο της μέσης εκπαίδευσης, στο Ελληνικό Σχολείο, όπως και στο δεύτερο κύκλο της, στο τετρατάξιο Γυμνάσιο. Και διαθλάται γιατί στις κοινωνίες αυτές γινόταν μια συστηματική προεπιλογή αυτών που θα φοιτή-σουν στη μέση εκπαίδευση: οι δάσκαλοι, σε συνεργασία με τους γονείς, επέ-λεγαν μόνο τους χαρισματικούς μαθητές, οι οποίοι παρείχαν τα εχέγγυα μιας επιτυχούς μαθητικής σταδιοδρομίας. Και αυτοί βέβαια δεν εγγράφονταν αυ-τομάτως, αλλά έπρεπε να υποβληθούν σε εισιτήριες εξετάσεις μετά τη Δ' τά-ξη του Δημοτικού, για να εγγραφούν στο Ελληνικό Σχολείο. Από την Ε' και τη ΣΤ του Δημοτικού μπορούσαν να γραφούν στο Ελληνικό Σχολείο (στη Β' και στη Γ΄ τάξη του, κατά κανόνα) με κατατακτήριες εξετάσεις.

Όπως σημειώσαμε και ανωτέρω για το τετρατάξιο Γυμνάσιο στην οικεία θέση, αυτή η προεπιλογή συνέβαινε κυριότατα στο χώρο των ασθενέστερων κοινωνικών στρωμάτων, το πολυπληθέστερο τμήμα των οποίων ήταν οι κά-τοικοι της υπαίθρου. Αντίθετα, ο μηχανισμός της προεπιλογής λειτουργού-σε, για λόγους εύκολα εξηγήσιμους, πιο χαλαρά στο χώρο των πιο ευνοη-μένων κοινωνικά στρωμάτων. Ως εκ τούτου, ήταν αναμενόμενο το μορφω-τικό επίπεδο των μαθητών του Ελληνικού Σχολείου με δυσμενέστερη κοι-νωνική προέλευση να υπερτερεί του μέσου επιπέδου του κοινωνικού-επαγ-γελματικού στρώματος από το οποίο προέρχονταν. Και δεύτερο συνεπόμε-νο λογικό επακόλουθο είναι ότι στη σχολική επίδοση των παιδιών αυτών γε-νικώς δεν αντικατοπτρίζεται το μέσο μορφωτικό επίπεδο του κοινωνικού τους χώρου, αλλά κυρίως το μορφωτικό επίπεδο μιας ιδιόμορφης μαθητικής ελίτ, που προέκυψε από τη σκληρή διαδικασία της προεπιλογής που ανα-φέραμε ανωτέρω. Επιλογής σκληρής αλλά όχι τόσο σκληρής, όσο η διπλή προεπιλογή των υποψηφίων για το Γυμνάσιο. Εξ αυτού συνάγεται ότι στο Ελληνικό Σχολείο η σχέση κοινωνικής προέλευσης και σχολικής επίδοσης μπορεί να ανιχνευθεί ευκολότερα απ' ό,τι στο Γυμνάσιο.

3. Σύγκριση της σχέσης κοινωνικής προέλευσης και σχολικής επίδοσης των μαθητών (και των δύο φύλων αδιακρίτως) του τετραταξίου Γυμνασίου και του Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος

Ας επιχειρήσουμε μια σύνοψη των ρητών και υπολανθανουσών συγκρίσεων που κάναμε μέχρι τώρα ανάμεσα στα δύο σχολεία. Για να έχουμε εποπτεία του εγχειρήματος, αντιβάλλουμε τους πίνακες των δύο σχολείων με τα συ-γκεντρωτικά ποσοστά, τους οποίους χρησιμοποιήσαμε ανωτέρω:

1Α Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος:

Συγκεντρωτικά ποσοστά προαγωγής σε φθίνουσα σειρά

1 ΕΜΠΟΡΟΙ 81,72% 2 ΚΛΗΡΙΚΟΙ 80,08% 3 ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ 79,84% 4 ΓΕΩΡΓΟΙ 79,04% 5 ΚΤΗΜΑΤΙΕΣ 78,42% 6 ΚΕΕ 77,47% 7 ΑΕΕ 76,28% 8 ΥΠΑΛΛΗΛΟΙ 73,89% 9 ΟΡΦΑΝΟΙ 73,68%

10 ΕΡΓΑΤΕΣ-ΝΑΥΤΕΣ 70,59%

1Β Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος:

Συγκεντρωτικά ποσοστά προαγωγής σε φθίνουσα σειρά

1 ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ 78,18% 2 ΑΕΕ 72,08% 3 ΚΛΗΡΙΚΟΙ 71,38% 4 ΓΕΩΡΓΟΙ 70,62% 5 ΕΜΠΟΡΟΙ 70,51% 6 ΚΤΗΜΑΤΊΕς 69,19% 7 ΥΠΑΛΛΗΛΟΙ 66,24% 8 ΟΡΦΑΝΟΙ 65,82% 9 ΕΡΓΑΤΕΣ-ΝΑΥΤΕΣ 63,98%

10 ΚΕΕ 62,43%

2Α Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος:

Συγκεντρωτικά ποσοστά απόρριψης σε αύξουσα σειρά

1 ΕΜΠΟΡΟΙ 17,67% 2 ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ 18,11% 3 ΚΛΗΡΙΚΟΙ 19,50% 4 ΓΕΩΡΓΟΙ 20,54% 5 ΚΕΕ 21,01% 6 ΚΤΗΜΑΤΙΕΣ 21,28% 7 ΥΠΑΛΛΗΛΟΙ 22,32% 8 ΑΕΕ 22,56% 9 ΟΡΦΑΝΟΙ 25,00%

10 ΕΡΓΑΤΕΣ-ΝΑΥΤΕΣ 29,41%

2Β Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος:

Συγκεντρωτικά ποσοστά απόρριψης σε αύξουσα σειρά

1 ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ 20,00% 2 ΑΕΕ 25,83% 3 ΚΛΗΡΙΚΟΙ 27,27% 4 ΕΜΠΟΡΟΙ 27,32% 5 ΓΕΩΡΓΟΙ 27,69% 6 ΚΤΗΜΑΤΙΕΣ 28,96% 7 ΥΠΑΛΛΗΛΟΙ 31,19% 8 ΟΡΦΑΝΟΙ 31,85% 9 ΕΡΓΑΤΕΣ-ΝΑΥΤΕΣ 34,16%

10 ΚΕΕ 35,53%

Η αντιβολή των πινάκων μάς οδηγεί κατ' αρχάς σε δυο γενικές διαπιστώσεις: Η σειρά των επαγγελματικών ομάδων στην κλίμακα κατάταξης των δυο

σχολείων διαφοροποιείται. Στο Ελληνικό Σχολείο η σχέση κοινωνικής προέ-λευσης και σχολική επίδοσης δείχνει ορθολογικότερη και πιο συμβατή με το σχήμα «κατώτερα στρώματα - κατώτερη επίδοση», «ανώτερα στρώματα -καλύτερη επίδοση», λόγω κυρίως δύο σημαντικών μετακινήσεων: στο Ελλη-νικό Σχολείο οι κατώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες υποβιβάζονται από την έκτη στη δέκατη θέση και οι ανώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες ανεβαίνουν από την έβδομη στη δεύτερη. Αυτό συμβαίνει μάλλον γιατί στο Ελληνικό

Σχολείο η πρόσβαση είναι ευκολότερη και μαζικότερη απ' ό,τι στο Γυμνά-σιο - όπως έχουμε πει, η προεπιλογή δεν είναι τόσο σκληρή όσο για το Γυ-μνάσιο: στη διαχρονία 1866-1929 έγιναν 8.408 ετήσιες εγγραφές στο (τρι-τάξιο) Ελληνικό Σχολείο, ενώ οι αντίστοιχες στο (τετρατάξιο) Γυμνάσιο εί-ναι 5.048. Και δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι εγγραφές υπήρξαν και στα άλλα Ελληνικά Σχολεία του νησιού. Επομένως, η επίδραση της δυσμενούς κοινω-νικής προέλευσης ορισμένων μαθητών στη σχολική τους επίδοση θα εκδη-λωθεί ευκολότερα στο Ελληνικό Σχολείο παρά στο Γυμνάσιο, όπου η σκλη-ρότερη προεπιλογή θα στείλει μαθητές ικανούς να αντιπαλέψουν τις δυ-σκολίες που πηγάζουν από την κοινωνική τους προέλευση. Τα ανωτέρω εκτεθέντα όμως δεν πρέπει να μας οδηγήσουν στην υπερβολή και στην πα-ρανόηση: η διαπίστωση που κάναμε σημαίνει απλώς ότι στο Ελληνικό Σχο-λείο ενδεχομένως να εντοπιστούν —ευκολότερα απ' ό,τι στο Γυμνάσιο— ίχνη της σχέσης μεταξύ της κοινωνικής προέλευσης και της σχολικής επίδοσης, αλλά δεν ανατρέπει τη βασική παραδοχή, ότι δηλαδή η επίδραση της κοι-νωνικής προέλευσης στη σχολική επίδοση λειτουργεί πλήρως μόνο στις σύγ-χρονες κοινωνίες, μετά την καθιέρωση της υποχρεωτικής εκπαίδευσης και την επικράτηση της μαζικής προσέλευσης των μαθητών στο σύνολο της δευ-τεροβάθμιας εκπαίδευσης.

Στο Γυμνάσιο υπάρχουν λίγο υψηλότερα συγκεντρωτικά ποσοστά προ-αγωγής και χαμηλότερα συγκεντρωτικά ποσοστά απόρριψης. Αυτό το, εκ πρώτης όψεως, παράδοξο πρέπει λογικά να οφείλεται σε δύο λόγους: α) στο ότι εντός του Ελληνικού Σχολείου οι εξετάσεις είναι πιο σκληρές, γιατί πρέπει να γίνει «ξεσκαρτάρισμα» των μαθητών, ώστε να συνεχίσουν τις σπουδές τους στο Γυμνάσιο οι πιο ικανοί, και β) στο ότι μετά το «ξεσκαρ-τάρισμα» στο Γυμνάσιο καταλήγουν οι πιο «ανθεκτικοί», οι οποίοι μπορούν και αντεπεξέρχονται αποτελεσματικότερα στις απαιτήσεις των εξετάσεων. Αν αυτό είναι σωστό, τότε βρισκόμαστε μπροστά σε μία ακόμη απόδειξη τού ότι η ελληνική μέση εκπαίδευση αποτελεί προθάλαμο της επόμενης βαθ-μίδας και όχι αυτοτελή εκπαιδευτική βαθμίδα: το Ελληνικό Σχολείο, προ-θάλαμο του Γυμνασίου και το Γυμνάσιο, προθάλαμο του Πανεπιστημίου.232

Αν βέβαια εστιάσει κανείς στα αναλυτικά ποσοστά των πινάκων 1r του Ελληνικού Σχολείου και του Γυμνασίου, αισθάνεται ότι βρίσκεται ενώπιον μιας κατάστασης που αντιφάσκει με τη λογική της παρούσας διαπίστωσης: τα ποσοστά των απολύσεων στο Ελληνικό Σχολείο είναι υψηλότερα από τα

232. Είναι γνωστό ότι η de facto κατάργηση της πανηγυρικά διακηρυσσόμενης αυτο-νομίας της μέσης εκπαίδευσης αποτελεί σταθερά του ελληνικού εκπαιδευτικού συστή-ματος μέχρι σήμερα, προσαρμοζόμενη βέβαια στις μεταβαλλόμενες συνθήκες και στα δε-δομένα της κάθε εποχής.

αντίστοιχα του Γυμνασίου. Η ερμηνευτική δυσκολία όμως είναι φαινομενι-κή. Οφείλεται στο ότι στο Ελληνικό Σχολείο οι τάξεις είναι τρεις και στο Γυμνάσιο τέσσερις. Επομένως, υπό κανονικές συνθήκες, στο Ελληνικό Σχο-λείο σε δύο προαγωγές αντιστοιχεί μία απόλυση, ενώ στο Γυμνάσιο η σχέ-ση είναι μία απόλυση σε τρεις προαγωγές. Με τον ίδιο ακριβώς συλλογισμό λύνεται και η δυσκολία που προκύπτει από τη μεγάλη -υπέρ του Γυμνασίου τώρα— διαφορά των αναλυτικών ποσοστών προαγωγής, την οποία δείχνουν οι πίνακες ΙΑ του Ελληνικού Σχολείου και του Γυμνασίου.

Μετά τις δύο βασικές διαπιστώσεις, ας προχωρήσουμε σε μερικές ειδι-κότερες, που αφορούν την κάθε επαγγελματική ομάδα και οι οποίες προ-έρχονται από την ανάγνωση όλων των πινάκων που καταρτίσαμε για τα δύο σχολεία, και όχι μόνο από τους πίνακες με τα συγκεντρωτικά ποσοστά που αντιβάλλουμε παραπάνω:

Οι εκπαιδευτικοί παρουσιάζουν εξαιρετικές επιδόσεις και στα δύο σχο-λεία και καταλαμβάνουν τις πρώτες θέσεις των διαφόρων πινάκων. Στο Ελληνικό Σχολείο, πάντως, οι θέσεις που καταλαμβάνουν είναι κατά τι υψη-λότερες του Γυμνασίου. Η βελτίωση αυτή, όπως φαίνεται αμέσως από τους πίνακες, δεν σημαίνει αριθμητική αύξηση του ποσοστού τους από το αντί-στοιχο του Γυμνασίου,233 αλλά μόνο κατάληψη καλύτερης θέσης έναντι των άλλων επαγγελματικών ομάδων στο πλαίσιο του Ελληνικού Σχολείου.234

Οι ανώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες, που γενικώς έχουν καλές επιδό-σεις, παρουσιάζουν πολύ καλύτερες επιδόσεις στο Ελληνικό Σχολείο παρά στο Γυμνάσιο. Με άλλα λόγια, στο Γυμνάσιο υποβιβάζονται έναντι των ανταγωνιστών τους. Και εδώ η βελτίωση της εικόνας τους στο Ελληνικό ση-μαίνει κατάληψη καλύτερης θέσης στο σχολείο αυτό έναντι των άλλων επαγγελματικών ομάδων, και όχι υψηλότερες απόλυτες τιμές των ποσοστών τους έναντι των αντίστοιχων του Γυμνασίου.

Οι έμποροι, ενώ στο Ελληνικό Σχολείο παρουσιάζουν αντιφατικές επιδό-σεις με τάση κατιούσα, στο Γυμνάσιο παρουσιάζουν εντυπωσιακή άνοδο, με εξαιρετικές επιδόσεις και κατάληψη των πρώτων θέσεων των πινάκων. Εδώ, φυσιολογικά, η άνοδός τους στο Γυμνάσιο συνοδεύεται και από αύξηση της απόλυτης τιμής των ποσοστών τους.

233. Και αυτό γιατί, όπως δείξαμε ανωτέρω, στο Γυμνάσιο τα συγκεντρωτικά ποσο-στά προαγωγής είναι μεγαλύτερα από τα αντίστοιχα του Ελληνικού και τα συγκεντρω-τικά ποσοστά απόρριψης μικρότερα από τα αντίστοιχα του Ελληνικού.

234. Για να μην πέσουμε σε παρανοήσεις, πρέπει στη σύγκριση που επιχειρούμε να έχουμε υπόψη ότι τα ποσοστά των επαγγελματικών ομάδων του κάθε σχολείου δηλώ-νουν κατανομές εντός του δικού του πλαισίου και όχι σύγκριση (άνοδο ή πτώση) με τα ποσοστά των αντίστοιχων ομάδων του άλλου σχολείου.

Οι επιδόσεις των κτηματιών στο Ελληνικό Σχολείο και στο Γυμνάσιο δεν παρουσιάζουν αξιοσημείωτες διαφορές: στο Ελληνικό κινούνται ανάμεσα στην τέταρτη και στην όγδοη θέση και στο Γυμνάσιο ανάμεσα στην πέμπτη και στην έκτη - αυτά ανεξαρτήτως των απόλυτων τιμών των ποσοστών τους.

Οι κατώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες, από τις δύο τελευταίες θέσεις που καταλαμβάνουν στο Ελληνικό Σχολείο (συνήθως, στην τελευταία), στο Γυμνάσιο σημειώνουν αισθητή πρόοδο. Η περίπτωσή τους υποδηλώνει ότι στο Ελληνικό, για συγκεκριμένους λόγους, η σχέση κοινωνικής προέλευσης και σχολικής επίδοσης είναι ευκρινέστερη απ' ό,τι στο Γυμνάσιο.

Οι θέσεις που καταλαμβάνουν οι υπάλληλοι και στο Ελληνικό και στο Γυμνάσιο είναι περίπου οι ίδιες - χαμηλές και στα δύο. Να υπενθυμίσουμε εδώ δύο πράγματα: πρώτον, ότι, αν συνυπολογίζαμε στους υπαλλήλους τα ποσοστά των εκπαιδευτικών, οι επιδόσεις της ομάδας θα βελτιώνονταν σε Ελληνικό και Γυμνάσιο και, δεύτερον, ότι η ομάδα αυτή, επειδή πολλά μέ-λη της μετατίθενται, παρουσιάζει στο Γυμνάσιο ένα μεγάλο ποσοστό παι-διών που πήραν μετεγγραφή σε άλλο σχολείο, το οποίο ανέρχεται σε 3,75%. Αν αυτό το ποσοστό παρέμενε και δεν «μετανάστευε», η ομάδα αυτή θα βελτίωνε τα ποσοστά της στο Γυμνάσιο, όπως τώρα η έλλειψη του επηρεά-ζει προς το χειρότερο τα ποσοστά της στο σχολείο αυτό.

- Οι γεωργοί επιδεικνύουν ομοιόμορφη συμπεριφορά και στα δύο σχολεία.

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

Γ Ρ Α Φ Η Μ Α Τ Α

2. ΓΥΜΝΑΣΙΟ, 1829-1929: ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΕΣ ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΩΝ *

1. ΓΥΜΝΑΣΙΟ, 1829-1866: ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΕΣ ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΩΝ *

* Πραγματικοί αριθμοί (σε παρένθεση)

12,5% (4)

* Με βάση την ετήσια σύνθεση του Συλλόγου

23,70%

Καλλιτεχνικών 9,38% (3)

Καταστιχογραφίας 3,13% (1)

Φιλόλογοι 37,5% (12)

Μαθηματικοί

ένων γλωσσών 37,5% (12)

Καλλιτεχνικών 7,51%

Καταστιχογραφίας 2,89%

Φιλόλογοι 32,95%

Μαθηματικοί / Φυσικοί

Ξένων γλωσσών 32,95%

3. ΝΣΙΟ, 2 ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΕΣ ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΩΝ

ζένων γλωσσών 11,45% (19)

Γυμναστές 2,41% (4)

Φυσικοί 3,01% (5)

Φιλόλογοι 54,22% (90)

Μαθηματικοί/ Φυσικοί

4,82% (8) Μαθηματικοί

8,43% (14) Θεολόγοι 3,01% (5)

* Πραγματικοί αριθμοί (σε παρένθεση)

Άγνωστη 10,24% (17)

Καταστιχογραφίας 0,60% (1)

Καλλιτεχνικών 1,81% (3)

2,65%

4. ΓΥΜΝΑΣΙΟ, 1866-1929: ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΕΣ ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΩΝ*

Θεολόγοι 3,21%

* Με βάση την ετήσια σύνθεση του Συλλόγου

Γυμναστές 0,95%

Καταστιχογραφίας 0,95

Ξένων γλωσσών 20,04%

Φυσικοί 4,35%

Μαθηματικοί / Φυσικοί 17,01%

Φιλόλογοι 50,85%

Καλλιτεχνικών I

5. ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ, 1866-1929: ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΕΣ ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΩΝ *

6. ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ, 1 9Ος ΑΙ.: ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΕΣ ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΩΝ *

* Πραγματικοί αριθμοί (σε παρένθεση)

Ιχνογραφίας 3,57% (1 ) Θεολόγοι 0,00% (0)

Γυμναστές 0.00% (0)

Γυμναστές 3,85% (2)

Φυσικοί 7,69% (4)

* Πραγματικοί αριθμοί (σε παρένθεση)

Αγνωστη 1 ' 9 2 % ( 1 ) Γαλλικών

5,77% (3)

Ελληνοδιδάσκαλοι 34,62% (18) Φιλόλογοι

26,92% (14)

Μαθηματικοί 9.62% (5) —-

Ιχνογραφίας 1,92% (1)

Θεολόγοι 7,69% (4)

Φυσικοί 3,57% (1) Γαλλικών

3,57% (1)

Ελληνοδιδάσκαλοι 57,14% (16)

Φιλόλογοι 28,57% (8)

Μαθηματικοί 3,57% (1)

7. ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ, 20ος ΑΙ.: ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΕΣ ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΩΝ *

8. ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ, 1866-1929: ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΕΣ ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΩΝ *

Φυσικοί 11,11% (3)

Γυμναστές 7,41% (2)

* Πραγματικοί αριθμοί (σε παρένθεση)

Αγνωστη 3,7% (1) Γαλλικών

7,41% (2)

Ελληνο-διδάσκαλοι 14,81% (4)

Θεολόγοι 14,81% (4)

Φιλόλογοι 22,22% (6)

Μαθηματικοί 18,52% (5)

Γυμναστές 0,43%

Γαλλικών 8,12% Φυσικοί

2,14%

Μαθηματικοί 12,39%

* Με βάση την ετήσια σύνθεση του Συλλόγου

Θεολόγοι 7,69%

Φιλόλογοι 27,78%

Ελληνο-διδάσκαλοι

41,45%

9. ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ, 9 ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΕΣ ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΩΝ *

* Με βάση την ετήσια σύνθεση του Συλλόγου

Ελληνο-διδάσκαλοι

46,72%

Γυμναστές 0,00%

Θεολόγοι 0,00%

Φιλόλογοι 37,70%

Μαθηματικοί 0,82%

Γαλλικών 13,11%

Φυσικοί 1,64%

10. ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ, 20οι ΑΙ.: ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΕΣ ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΩΝ * * Με βάση την ετήσια σύνθεση του Συλλόγου

Ελληνο-διδάσκαλοι y

35,71% >

Γυμναστές 0,89%

Γαλλικών 2,68°/ϋ

Μαθηματικοί 25,00%

Θεολόγοι 16,07%

Φιλόλογοι 16,96%

Φυσικοί

2,68%

11. ΓΥΜΝΑΣΙΟ, 1 8 2 9 - 1 : Κ Τ Η ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΩΝ *

* Πραγματικοί αριθμοί (σε παρένθεση) Αλλοδαποί 4,35% (7) 1

12. ΓΥΜΝΑΣΙΟ, 1829-1929: ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΩΝ *

* Με βάση την ετήσια σύνθεση του Συλλόγου Αλλοδαποί

6,58%

Λευκάδιοι 26,09% (42)

Εκτός Λευκάδος 69,57% (112)

Λευκάδιοι 40,04%

Εκτός Λευκάδος 53,38%

13. ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ, 1866-1929: Κ Τ Η ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΩΝ * * Πραγματικοί αριθμοί (σε παρένθεση)

Αλλοδαποί 1,92% ( 1 ) 1

14. ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ, 1866-1929: ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΩΝ *

* Με βάση την ετήσια σύνθεση του Συλλόγου

Αλλοδαποί Εκτός Λευκάδος ι 0,43%

22,65% ^

Λευκάδιοι 76,62%

Λευκάδιοι 48,08% (25)

Εκτός Λευκάδος 50,00% (26)

15. ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΝ ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΑΙ ΛΥΚΕΙΟΝ, 1829-1866: ΕΓΓΡΑΦΕΝΤΕΣ ΜΑΘΗΤΕΣ

16. ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΝ ΣΧΟΛΕΙΟ: ΕΓΓΡΑΦΕΝΤΕΣ Μ Α Θ Η Τ Ε Σ ΑΝΑ ΚΛΑΣΗ ΚΑΙ Δ Ι Δ Α Σ Κ Ο Μ Ε Ν Α Μ Α Θ Η Μ Α Τ Α , 1 8 3 6 - 1 8 5 7

17. ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΝ ΣΧΟΛΕΙΟ: ΔΙΔΑΣΚΟΜΕΝΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΑΝΑ ΚΛΑΣΗ ΚΑΙ ΕΓΓΡΑΦΕΝΤΕΣ ΜΑΘΗΤΕΣ, 1836-1857

Ελληνικά Γραμματική / Ρητορική* Ιστορία Μαθηματικά φιλοσοφικά Καλλιτεχνικά Εμπορικά

* Στη στήλη Γραμματική / Ρητορική συμπεριλαμβάνονται και οι Ξένες γλώσσες

18. ΛΥΚΕΙΟΝ, 1857-1866 : ΕΓΓΡΑΦΕΝΤΕΣ ΜΑΘΗΤΕΣ ΑΝΑ ΤΑΞΗ ΚΑΙ ΔΙΔΑΣΚΟΜΕΝΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ

19. ΛΥΚΕΙΟΝ: ΔΙΔΑΣΚΟΜΕΝΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΑΝΑ ΤΑΞΗ ΚΑΙ ΕΓΓΡΑΦΕΝΤΕΣ ΜΑΘΗΤΕΣ, 1857-1866

* Στη στήλη Γραμματική / Ρητορική συμπεριλαμβάνονται και οι Ξένες γλώσσες

20. ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΝ ΣΧΟΛΕΙΟ: ΕΓΓΡΑΦΕΝΤΕΣ ΚΑΙ ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟΙ ΜΑΘΗΤΕΣ, 1836-1857

. ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΝ ΣΧΟΛΕΙΟ: ΕΓΓΡΑΦΕΝΤΕΣ ΚΑΙ ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟΙ ΜΑΘΗΤΕΣ, 1836-1857

21. ΓΥΜΝΑΣΙΟ: ΚΙΝΗΣΗ ΜΑΘΗΤΙΚΟΥ ΔΥΝΑΜΙΚΟΥ, 1866-1929: ΕΓΓΡΑΦΕΝΤΕΣ, ΠΡΟΒΙΒΑΣΤΕΟΙ ΚΑΙ ΑΠΟΡΡΙΠΤΕΟΙ

22. ΓΥΜΝΑΣΙΟ: ΣΥΝΟΛΟ ΕΓΓΡΑΦΕΝΤΩΝ ΣΤΙΣ ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΤΑΞΕΙΣ, 1866-1929 (ΧΩΡΙΣ ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΦΥΛΟΥ)

23. ΓΥΜΝΑΣΙΟ: ΕΓΓΡΑΦΕΝΤΕΣ ΑΡΡΕΝΕΣ ΚΑΙ ΘΗΛΕΙΣ, 1867-1929

24. ΓΥΜΝΑΣΙΟ: ΦΟΙΤΗΣΑΝΤΕΣ ΑΡΡΕΝΕΣ ΚΑΙ ΘΗΛΕΙΣ, 1866-1929

Θήλεις 8,11%

Άρρενες 91,89%

25. ΓΥΜΝΑΣΙΟ: ΕΓΓΡΑΦΕΝΤΕΣ ΜΑΘΗΤΕΣ ΑΝΑ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ ΚΑΙ ΦΥΛΟ : ΤΑΞΗ Α' 1901-1929

26. ΓΥΜΝΑΣΙΟ: ΕΓΓΡΑΦΕΝΤΕΣ ΜΑΘΗΤΕΣ ΑΝΑ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ ΚΑΙ ΦΥΛΟ: ΤΑΞΗ Β', 1902-1929

27. ΓΥΜΝΑΣΙΟ: ΕΓΓΡΑΦΕΝΤΕΣ ΜΑΘΗΤΕΣ ΑΝΑ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ ΚΑΙ ΦΥΛΟ: ΤΑΞΗ Γ , 1903-1929

28. ΓΥΜΝΑΣΙΟ: ΕΓΓΡΑΦΕΝΤΕΣ ΜΑΘΗΤΕΣ ΑΝΑ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ ΚΑΙ ΦΥΛΟ: ΤΑΞΗ Δ ' , 1903-1929

29. ΓΥΜΝΑΣΙΟ: ΕΓΓΡΑΦΕΝΤΕΣ ΑΡΡΕΝΕΣ ΑΝΑ ΤΑΞΗ , 1866 - 1929

Τάξη Δ' 18,05% I

30. ΓΥΜΝΑΣΙΟ: ΕΓΓΡΑΦΕΙΣΕΣ ΘΗΛΕΙΣ ΑΝΑ ΤΑΞΗ , 1866 - 1929

26,45%

Τάξη A' 34,70%

31. ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ: Κ Ι Ν Η Σ Η Μ Α Θ Η Τ Ι Κ Ο Υ ΔΥΝΑΜΙΚΟΥ, 1 8 6 6 - 1 9 2 9 .

32. ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ: ΣΥΝΟΛΟ ΕΓΓΡΑΦΕΝΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΙΣ ΤΡΕΙΣ ΤΑΞΕΙΣ, 1866 - 1929

33. ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ: ΕΓΓΡΑΦΕΝΤΕΣ ΑΡΡΕΝΕΣ ΚΑΙ ΘΗΛΕΙΣ, 1866-1929 (ΚΑΙ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΤΑΞΕΩΝ ΜΑΖΙ)

34. ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ: ΦΟΙΤΗΣΑΝΤΕΣ , 1866-1929

Θήλεις 11,96%

Άρρενες 88,04%

36. ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ: ΕΓΓΡΑΦΕΝΤΕΣ ΑΝΑ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ ΚΑΙ ΦΥΛΟ: ΤΑΞΗ Β', 1899-1929

37. ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ: ΕΓΓΡΑΦΕΝΤΕΣ ΑΝΑ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ ΚΑΙ ΦΥΛΟ: ΤΑΞΗ Γ', 1900-1929

38. ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ: ΕΓΓΡΑΦΕΝΤΕΣ ΑΡΡΕΝΕΣ, 1866 -1929

39. ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ: ΕΓΓΡΑΦΕΙΣΕΣ ΘΗΛΕΙΣ, 1898 - 1929

Τάξη Γ 30,57%

Τάξη Β' 31,82%

Τάξη Γ

Τάξη Β' 33,81%

Τάξη A' 37,61%

Τάξη A' 36,78%

40α. ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΛΕΥΚΑΔΑΣ (σε χιλιάδες)

40β. ΠΛΗΘΥΣΜΟΙ ΜΑΘΗΤΩΝ

41. ΠΟΣΟΣΤΑ ΜΑΘΗΤΩΝ ΕΠΙ ΤΟΥ ΣΥΝΟΛΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΛΕΥΚΑΔΑΣ, 1829 - 1866

42. ΠΟΣΟΣΤΑ ΜΑΘΗΤΩΝ ΕΠΙ ΤΟΥ ΣΥΝΟΛΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΛΕΥΚΑΔΑΣ, ΑΝΑ ΔΕΚΑΕΤΙΑ, 1829 - 1866

43. ΠΟΣΟΣΤΑ ΜΑΘΗΤΩΝ (ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ) ΕΠΙ ΤΟΥ ΣΥΝΟΛΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΛΕΥΚΑΔΑΣ

44. ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΜΑΘΗΤΩΝ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΠΛΗΘΥΣΜΟ ΤΗΣ ΛΕΥΚΑΔΑΣ

45. ΓΥΜΝΑΣΙΟ, 1829-1929 : ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ ΠΑΤΡΟΣ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ*

εκπαιδευτικός 5,39%

ΚΕΕ 9,73%

ΑΕΕ 10,91%

κληρικός 4,95%

υπάλληλος 11,99%

εργατης-ναύτης 0,78%

* Με βάση τις ετήσιες εγγραφές

γεωργός 15,76%

κτηματίας 25,49%

έμπορος 15,00%

46. ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΝ ΣΧΟΛΕΙΟ, 1829-1866: ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ ΠΑΤΡΟΣ* Με βάση τις ετήσιες εγγραφές εργατης-

ναύτης 0,52%

εκπαιδευτικός

γεωργός 7,04%

κτηματίας

κληρικός

Δηλωθέν επάγγελμα

πατρός 51,24%

υπάλληλος 17,18%

Μη δηλωθέν επάγγελμα πατρός 48,76%

έμπορος 8,76%

47. ΓΥΜΝΑΣΙΟ, 1866-1929: ΕΠΑΓΕΛΜΑ ΠΑΤΡΟΣ*

κληρικός 5,52%

έμπορος 15,87%

εργάτης-ναύτης 0,82%

* Με βάση τις ετήσιες εγγραφές

γεωργός 16,97%

ΑΕΕ 10,44% κτηματίας

23,77%

υπάλληλος 11,26%

εκπαιδευτικός 5,88%

ΚΕΕ 9,46%

KEE 11,68%

AEE 14,26%

48. ΓΥΜΝΑΣΙΟ, 1866-1929: ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ ΠΑΤΡΟΣ ΚΑΙ ΑΡΙΘΜΟΣ ΑΠΟΦΟΙΤΗΣΑΝΤΩΝ*

49. ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ, 1866-1929: ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ ΠΑΤΡΟΣ* * Με βάση τις ετήσιες εγγραφές

εκπαιδευτικός 2,96%

ΑΕΕ 7,77%

κληρικός 3,98%

υπάλληλος 10,78%

εργατης-ναϋτης 2,16%

έμπορος 14,81%

Σύνολο επαγγελματικών

ομάδων 90,64%

γεωργός 23,81%

κτηματίας 16,60%

ορφανοί μαθητές 9,36%

50. ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ, 1884-89 και 1918-29: ΚΙΝΗΣΗ ΕΓΓΕΓΡΑΜΜΕΝΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΤΟΠΟ ΚΑΤΑΓΩΓΗΣ

51. ΕΛΛ. ΣΧΟΛΕΙΟ, 1884-89 και 1918-1929: ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΜΑΘΗΤΩΝ

Ύπαιθρος 44,36%

52. ΓΥΜΝΑΣΙΟ & ΕΛΛ. ΣΧΟΛΕΙΟ, 1829-1929: ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ ΠΑΤΡΟΣ

Πόλη 55,64%

έμπορος 14,93%

εκπαιδευτικός 3,92%

εργατης-ναύτης 1,63%

* Με βάση τις ετήσιες εγγραφές

γεωργός 20,74%

κτηματίας 20,12%

AEE 9,02%

κληρικός 4,37%

υπάλληλος 10,97%

KEE 14,31%

53. ΓΥΜΝΑΣΙΟ, 1 9 1 9 2 9 : ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ ΠΑΤΡΟΣ Θ Η Ω Ν *

εργατης-ναυτης 2;

εκπαιδευτικός 5,60%

υπάλληλος 23,01

κληρικός 3,24%

ΚΕΕ 17,99%

* Με βάση τις ετήσιες εγγραφές άγνωστο r

0,29% γεωργός 1,47%

κτηματίας 3,24%

13,

έμπορος 29,20%

54. ΕΛΛ. ΣΧΟΛΕΙΟ, 1898-1929: ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ ΠΑΤΡΟΣ ΘΗΛΕΩΝ *

* Με βάση τις ετήσιες εγγραφές

κτηματίας 7,72%

υπάλληλος 17,54%

ΚΕΕ 27,88%

εργατης-κληρικός ν α ύ τ η ς

1,96% 3,01%

γεωργός 1,83%

εκπαιδευτικός 3,01%

έμπορος 23,82%

AEE 13,22%

55. ΔΕΥΤ. ΣΧΟΛΕΙΟ, 1843-1853: ΑΓΟΡΑ ΒΙΒΛΙΩΝ ΚΑΙ ΕΠΑΓ. ΟΜΑΔΕΣ

ιερεύς 0,79%

αδήλωτο επάγγελμα 13,49%

υπάλληλοι 16,67%

τεχνίτης 0,40%

ελεύθεροι επαγγελματίες

18,25%

κτηματίες 50,40%

56. ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΝ ΣΧΟΛΕΙΟ: ΚΙΝΗΣΗ Μ Α Θ Η Τ Ω Ν Ω Σ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΤΟΠΟ ΚΑΤΑΓΩΓΗΣ 1 8 3 6 - 1 8 5 3 .

57. ΔΕΥΤ. ΣΧΟΛΕΙΟ, 1836-1853: ΤΟΠΟΣ ΚΑΤΑΓΩΓΗΣ ΜΑΘΗΤΩΝ

αλλοδαποί 3,86%

Έλληνες 1,67%

Ιόνιο 4,50%

Λευκάδιοι 89,97%

58. Υ Ν Σ Ι Ο Κ ΙΝΗΣΗ Μ Α Θ Η Τ Ω Ν Ω Σ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΤΟΠΟ ΚΑΤΑΓΩΓΗΣ

59. Ν Σ Ι Ο Κ Ι Ν Η Σ Η Μ Α Θ Η Τ Ω Ν Ω Σ ΠΡΟΣ ΤΟΝ Τ Ο Π Ο ΚΑΤΑΓΩΓΗΣ

60. ΓΥΜΝΑΣΙΟ, 1866-1929: ΤΟΠΟΣ ΚΑΤΑΓΩΓΗΣ ΜΑΘΗΤΩΝ

Ελληνικοί τόποι

12,18%

Ακαρνανία 14,17%

Αθήνα 1,23%

Ιόνιο 6,55%

Λευκάδα 65,86%

61. Γ Υ Μ Ν Α Σ Ι Ο , 1 8 6 6 - 1 9 2 9 : Κ Ι Ν Η Σ Η Μ Α Θ Η Τ Ω Ν ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΤΟΠΟ ΚΑΤΑΓΩΓΗΣ

62. ΓΥΜΝΑΣΙΟ, 1867-1887 και 1910-1929: ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΜΑΘΗΤΩΝ

Ύπαιθρος 41,96%

Πόλη 58,04%

63 . ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ, 1 8 6 6 - 1 9 2 9 : Κ Ι Ν Η Σ Η Μ Α Θ Η Τ Ω Ν ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΤΟΠΟ ΚΑΤΑΓΩΓΗΣ,

64. ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ: ΚΙΝΗΣΗ ΜΑΘΗΤΩΝ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΤΟΠΟ ΚΑΤΑΓΩΓΗΣ 1866-1929.

65. ΕΛΛΗΝΙΚΟ Σ Χ Ο Λ Ε Ι Ο : Κ ΙΝΗΣΗ Μ Α Θ Η Τ Ω Ν Ω Σ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΤΟΠΟ ΚΑΤΑΓΩΓΗΣ 1 8 6 6 - 1 9 2 9 .

66. ΕΛΛ. ΣΧΟΛΕΙΟ, 1865-1929: ΤΟΠΟΣ ΚΑΤΑΓΩΓΗΣ ΜΑΘΗΤΩΝ

Αθήνα 0,51%

Ελληνικοί τόποι 6,41% ι

Ακαρνανία 5,82% '

Ιόνιο 2,24%

Δεν δηλώθηκε 0,24%

Λευκάδα 84,79%

67. ΣΙΟ, 1866-1929: ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΣ

χωρίς αποτέλεσμα ΓΟΝΕΙΣ: ΑΝΩΤΕΡΟΙ ΕΑΕΥΘ. ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΕΣ 0-23% r . Λ

ανεξ.-απερριφθη 11,86%

68. ΓΥΜΝΑΣΙΟ, 1866-1929:ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΟΣ ΓΟΝΕΙΣ: ΑΝΩΤΕΡΟΙ ΕΛΕΥΘ. ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΕΣ

άλλο 1,16% Ι

ανεξ.-προήχθη 14,42%

απεβίωσε 0,47%

απελύθη 15,12%

απερρίφθη 8,84%

δεν προσήλθε 11,40%

έλαβε αποδεικτικό

0,93%

προηχθη 46,74%

απερρίφθη 22,56%

προήχθη 76,28%

9. ΣΙΟ, 1866-1929: ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΣ

ΓΟΝΕΙΣ: ΓΕΩΡΓΟΙ

χωρίς αποτέλεσμα 0,28%

προήχθη 56,66%

ανεξ.-απερρίφθη 3,68%

έλαβε αποδεικτικό 0,00%

ανεξ.-προήχθη 12,89%

απεβίωσε 0,14%

απελύθη 9,49%

απερρίφθη 8,50%

δεν προσήλθε 8,36%

70. ΣΙΟ, 1866-1929: ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΟΣ

ΓΟΝΕΙΣ: ΓΕΩΡΓΟΙ

άλλο

, % απερρίφθη 20,54%

προηχθη 79,04%

71. ΣΙΟ, 1866-1929: ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΣ

ΓΟΝΕΙΣ: ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ

αυεξ.-απερρίφθη

Ι ανεξ.-προήχθη ΙΓΓ7Γ>>^ / 9 ' 4 7 %

έλαβε αποδεικτικό 0,96%

72. ΓΥΜΝΑΣΙΟ, 1866-1929: ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΟΣ

ΓΟΝΕΙΣ: ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ άλλο

2,06% . HB απερρίφθη .1 ^ » s , / 18,11%

απεβίωσε 0,00%

απελύθη 16,46%

απερρίφθη 6,58%

δεν προσήλθε 7,82%

προήχθη 53,91%

προήχθη 79,84%

73. ΣΙΟ, 1866-1929: ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΣ

ΓΟΝΕΙΣ: ΕΜΠΟΡΟΙ

74. ΓΥΜΝΑΣΙΟ, 1866-1929: ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΩΣ

ΓΟΝΕΙΣ: ΕΜΠΟΡΟΙ

προήχθη 81,72%

απερρίφθη 17,67%

απεβίωσε 0,15%

απελύθη 14,35%

απερρίφθη 6,50%

δεν προσήλθε 8,01%

ανεξ.-προήχθη 12,08%

ανεξ.-απερρίφθη 3,17%

προηχθη 55,29%

έλαβε αποδεικτικό 0,45%

άλλο 0,60%

75. ΣΙΟ, 1866-1929: ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΣ

ΓΟΝΕΙΣ: ΚΑΤΩΤΕΡΟΙ ΕΛΕΥΘ. ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΕΣ

76 ΓΥΜΝΑΣΙΟ, 1866-1929: ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΟΣ

ΓΟΝΕΙΣ: ΚΑΤΩΤΕΡΟΙ ΕΛΕΥΘ. ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΕΣ

ανεξ.-προήχθη 10,63%

απεβίωσε 0,25%

απελύθη 13,16%

απερρίφθη 11,65%

δεν προσήλθε 6,33%

ανεξ.-απερρίφθη 3,04%

προήχθη 53,67%

έλαβε αποδεικτικό 1,27%

άλλο 1,52%, απερρίφθη

21,01% προήχθη

77,47%

. ΣΙΟ, 1866-1929: ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΣ

ΓΟΝΕΙΣ: ΚΛΗΡΙΚΟΙ

απερρίφθη 7,47%

δεν προσήλθε 9,13%

προήχθη 54,36%

ανεξ.-προήχθη 12,86%

απεβίωσε 0,41%

απελύθη 12,86%

78. ΣΙΟ, 1866-1929: ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΟΣ

ΓΟΝΕΙΣ: ΚΛΗΡΙΚΟΙ

άλλο

, % απερρίφθη 19,50%

ανεξ.-απερρίφθη 2,90%

προήχθη 80,08%

9. ΣΙΟ, 1866-1929: ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΣ

έλαβε αποδεικτικό 0,20%

80. ΣΙΟ, 1866-1929: ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΟΣ

ΓΟΝΕΙΣ: ΚΤΗΜΑΤΙΕΣ

άλλο

, % απερρίφθη 21,28%

ανεξ.-προήχθη 14,79%

απεβίωσε 0,10%

απελύθη 14,08%

απερρίφθη 7,50%

δεν προσήλθε 10,54%

ανεξ.-απερρίφθη 3,24%

προήχθη 49,54%

ΓΟΝΕΙΣ: ΚΤΗΜΑΤΙΕΣ

προήχθη 78,42%

81. ΣΙΟ, 1866-1929: ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΣ

ανεξ.-απερρίφθη ΓΟΝΕΙΣ: ΥΠΑΛΛΗΛΟΙ

έλαβε αποδεικτικό 3,37%

82. ΓΥΜΝΑΣΙΟ, 1866-1929: ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΟΣ

ΓΟΝΕΙΣ: ΥΠΑΛΛΗΛΟΙ

άλλο 3,79%

προήχθη 73,89%

απερρίφθη 22,32%

ανεξ.-προήχθη 14,11%

απεβίωσε 0,42%

απελύθη 11,37%

απερρίφθη 4,63%

δεν προσήλθε 15,58%

προήχθη 48,42%

83. ΣΙΟ, 1866-1929: ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΣ

ανεξ.-απερρίφθη 2,91%

προήχθη 44,12%

ΓΟΝΕΙΣ: ΕΡΓΑΤΕΣ ΚΑΙ Ν ΑΥΤΕΣ

ανεξ.-προήχθη 11,76%

απεβίωσε 0,00%

απελύθη 14,71%

απερρίφθη 11,76%

έλαβε αποδεικτικό 0,00% δεν προσήλθε

14,71%

84. ΓΥΜΝΑΣΙΟ, 1866-1929: ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΟΣ

ΓΟΝΕΙΣ: ΕΡΓΑΤΕΣ ΚΑΙ ΝΑΥΤΕΣ

προήχθη 70,59%

απερρίφθη 29,41%

85. ΣΙΟ, 1866-1929: ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΣ

απελύθη 14,10%

απερρίφθη 8,11%

απεβίωσε 0,47%

έλαβε αποδεικτικό 0,35% δεν προσήλθε

13,04%

χωρίς αποτέλεσμα 0,35%

προήχθη 45,95%

ΟΡΦΑΝΟΙ ανεξ.-απερρίφθη 4,00%

ανεξ.-προήχθη 13,63%

86. ΓΥΜΝΑΣΙΟ, 1866-1929: ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΟΣ

ΟΡΦΑΝΟΙ άλλο 1,18%

προήχθη 73,68%

απερρίφθη 25,15%

87. ΕΛΛ. ΣΧΟΛΕΙΟ, 1866-1929: ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΣ

ΓΟΝΕΙΣ: ΑΝΩΤΕΡΟΙ ΕΛΕΥΘ. ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΕΣ

ανεξ.-απερρίφθη 2,97%

ανεξ.-προήχθη 9,42%

χωρίς αποτέλεσμα 1,40%

απεβίωσε 0,00%

απελύθη 20,24%

έλαβε αποδεικτικό 0,00%

απερρίφθη 6,98%

δεν προσήλθε 15,88%

χωρίς αποτέλεσμα 0,70%

προήχθη 42,41%

88. ΕΛΛ. ΣΧΟΛΕΙΟ, 1866-1929: ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΟΣ

ΓΟΝΕΙΣ: ΑΝΩΤΕΡΟΙ ΕΛΕΥΘ. ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΕΣ

άλλο 2,09%

1 Γ — απερρίφθη / 25,83%

προηχθη 72,08%

89. ΕΛΛ. ΣΧΟΛΕΙΟ, 1866-1929: ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΣ

απελύθη 19,19%

έλαβε αποδεικτικό 0,00% δεν προσήλθε

14,35%

απερρίφθη 10,69%

ανεξ.-απερρίφθη 2,64%

ΓΟΝΕΙΣ:

ανεξ.-προήχθη 11,31%

ανεξ.-χωρίς αποτέλεσμα 0,73%

απεβίωσε 0,06%

χωρίς αποτέλεσμα 0,90%

προήχθη 40,12%

ΓΕΩΡΓΟΙ

90. ΕΛΛ. ΣΧΟΛΕΙΟ, 1866-1929: ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΟΣ

ΓΟΝΕΙΣ: ΓΕΩΡΓΟΙ

άλλο 1,69%

απερρίφθη 27,69%

προήχθη 70,62%

91. ΕΛΛ. ΣΧΟΛΕΙΟ, 1866-1929: ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΣ

έλαβε αποδεικτικό 0,00% δεν προσήλθε

15,00%

92. ΕΛΛ. ΣΧΟΛΕΙΟ, 1866-1929: ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΟΣ

ΓΟΝΕΙΣ: ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ

άλλο 1,82%

ανεξ.-χωρίς αποτέλεσμα 0,91%

απεβίωσε 0,91%

απελύθη 22,73%

απερρίφθη 3,64%

ανεξ.-απερρίφθη 1,36% r ,

ανεξ.-προήχθη 10,00%

αν

ΓΟΝΕΙΣ: ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ χωρίς αποτέλεσμα

0,00%

προήχθη 45,45%

απερρίφθη 20,00%

προηχθη 78,18%

93. ΕΛΛ. ΣΧΟΛΕΙΟ, 1866-1929: ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΣ

94. ΕΛΛ. ΣΧΟΛΕΙΟ, 1866-1929: ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΟΣ

ΓΟΝΕΙΣ: ΕΜΠΟΡΟΙ

ανεξ.-προήχθη 11,00%

ανεξ.-χωρίς αποτέλεσμα 0,99% απεβίωσε

0,36%

απελύθη 17,58%

ΓΟΝΕΙΣ: ΕΜΠΟΡΟΙ χωρίς αποτέλεσμα ανεξ.-απερρίφθη

0,81% Ι , 5,14% προήχθη

41,93%

έλαβε αποδεικτικό 0,00%

δεν προσήλθε 14,16%

απερρίφθη 8,03%

άλλο 2,16%

απερρίφθη 27,32%

προήχθη 70,51%

95. ΕΛΛ. ΣΧΟΛΕΙΟ, 1866-1929: ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΣ

ΓΟΝΕΙΣ: ΚΑΤΩΤΕΡΟΙ ΕΛΕΥΘ. ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΕΣ

χωρίς αποτέλεσμα 0,71%

προηχθη 36,47%

έλαβε αποδεικτικό

0,00%

ανεξ.-απερρίφθη 5,25%

ανεξ.-προήχθη 1 1 ' 5 3 % ανεξ.-χωρίς

αποτέλεσμα 1,10%

απεβίωσε 0,24%

απελύθη 14,43%

απερρίφθη 14,12%

δεν προσήλθε 16,16%

96. ΕΛΛ. ΣΧΟΛΕΙΟ, 1866-1929: ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΟΣ

ΓΟΝΕΙΣ: ΚΑΤΩΤΕΡΟΙ ΕΛΕΥΘ. ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΕΣ

προήχθη 62,43%

απερρίφθη 35,53%

άλλο , 2,04%

97. ΕΛΛ. ΣΧΟΛΕΙΟ, 1866-1929: ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΣ

απεβίωσε 0,00%

απελύθη 24,24%

έλαβε αποδεικτικό

0,00%

δεν προσήλθε 12,46%

απερρίφθη 10,44%

ΓΟΝΕΙΣ: ΚΛΗΡΙΚΟΙ ανεξ.-απερρίφθη 4,38% f .

ανεξ.-προήχθη 7,07%

ανεξ.-χωρίς αποτέλεσμα 1,35%

χωρίς αποτέλεσμα 0,00%

προήχθη 40,07%

98. ΕΛΛ. ΣΧΟΛΕΙΟ, 1866-1929: ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΟΣ

ΓΟΝΕΙΣ: ΚΛΗΡΙΚΟΙ

απερρίφθη 2 7 , 2 7 %

άλλο 1,35%

προήχθη 7 1 , 3 8 %

99. ΕΛΛ. ΣΧΟΛΕΙΟ, 1866-1929: ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΣ

απελύθη 19,79%

έλαβε αποδεικτικό

0,00% δεν προσήλθε 17,06%

απερρίφθη 7,56%

χωρίς αποτέλεσμα 0,16%

προήχθη 39,58%

ΓΟΝΕΙΣ: ΚΤΗΜΑΤΙΕΣ ανεξ.-απερρίφθη 4,34%

ανεξ.-προήχθη 9,81% ανεξ.-χωρίς

αποτέλεσμα 1,37%

απεβίωσε 0,32%

100. ΕΛΛ. ΣΧΟΛΕΙΟ, 1866-1929: ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΟΣ

ΓΟΝΕΙΣ: ΚΤΗΜΑΤΙΕΣ

προήχθη 69,19%

απερρίφθη 28,96%

άλλο 1,85%

101. ΕΛΛ. ΣΧΟΛΕΙΟ, 1866-1929: ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΣ

απελύθη 18,56%

έλαβε αποδεικτικό

0,00% δεν προσήλθε 21,39%

απερρίφθη 6,31%

χωρίς αποτέλεσμα 0,90%

προήχθη 38,02%

ανεξ.-απερρίφθη ΓΟΝΕΙΣ: ΥΠΑΛΛΗΛΟΙ 3,48%

ανεξ.-προήχθη 9,66% ανεξ.-χωρίς

αποτέλεσμα 1,16%

απεβίωσε 0,52%

102. ΕΛΛ. ΣΧΟΛΕΙΟ, 1866-1929: ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΟΣ

ΓΟΝΕΙΣ: ΥΠΑΛΛΗΛΟΙ

προήχθη 66.24%

απερρίφθη 31.19%

άλλο 2.58%

103. ΕΛΛ. ΣΧΟΛΕΙΟ, 1866-1929: ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΣ

104. ΕΛΛ. ΣΧΟΛΕΙΟ, 1866-1929: ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΟΣ

ΓΟΝΕΙΣ: ΕΡΓΑΤΕΣ ΚΑΙ ΝΑΥΤΕΣ

ανεξ.-προήχθη 11,18%

ανεξ.-χωρίς αποτέλεσμα Ί - 2 4 % απεβίωσε

0,62%

απελύθη 14,29%

απερρίφθη 14,29%

χωρίς αποτέλεσμα ανεξ.-απερρίφθη 0,00% 4,35%

ΓΟΝΕΙΣ: ΕΡΓΑΤΕΣ ΚΑΙ ΝΑΥΤΕΣ

προηχθη 38,51%

έλαβε αποδεικτικό

0,00% δεν προσήλθε 15,53%

απερρίφθη 34,16%

άλλο 1,86%

προηχθη 63,98%

105. ΕΛΛ. ΣΧΟΛΕΙΟ, 1866-1929: ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΣ

χωρίς αποτέλεσμα ανεξ.-απερρίφθη 0,53% 3,82%

ΟΡΦΑΝΟΙ

προήχθη 34,93%

έλαβε αποδεικτικό

0,00%

ανεξ.-προήχθη 10,30%

ανεξ.-χωρίς αποτέλεσμα 1,59%

απεβίωσε 0,21%

απελύθη 20,59%

δεν προσήλθε 17,73%

απερρίφθη 10,30%

106. ΕΛΛ. ΣΧΟΛΕΙΟ, 1866-1929: ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΟΣ

ΟΡΦΑΝΟΙ

άλλο 2,34%

απερρίφθη 31,85%

προήχθη 65,82%

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ

Κ Α Τ Α Λ Ο Γ Ο Σ Τ Ο Υ Α Ρ Χ Ε Ι Ο Υ Τ Ο Υ Γ Υ Μ Ν Α Σ Ι Ο Υ Κ Α Ι Τ Ο Υ Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Ο Υ Σ Χ Ο Λ Ε Ι Ο Υ Λ Ε Υ Κ Α Δ Ο Σ

Α' Η ΣΥΝΤΑΞΗ ΚΑΙ Η ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ

1. Η ιστορία του Αρχείου

Το Αρχείο σήμερα (καλοκαίρι του 2007) βρίσκεται στο 1ο Γενικό Λύκειο Λευκάδας. Περιλαμβάνει τα αρχεία όλων των σχολείων της Μ.Ε. που λει-τούργησαν στη Λευκάδα από το 1829 μέχρι το 1961 και μερικών μετά το 1961, όπως δείχνει το παρακάτω διάγραμμα:

ΑΡΧΕΙΟ ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΝΤΟΣ ΣΧΟΛΕΙΟΥ ΛΕΥΚΑΔΟΣ (1829-1857)

ΑΡΧΕΙΟ ΛΥΚΕΙΟΥ ΛΕΥΚΑΔΟΣ

(1857-1866)

ΑΡΧΕΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ ΛΕΥΚΑΔΟΣ

(1866-1929)

ΑΡΧΕΙΟ 4ΤΑΞΙΟΥ ΜΙΚΤΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΛΕΥΚΑΔΟΣ

(1866-1929)

ΑΡΧΕΙΟ ΜΙΚΤΟΥ ΕΞΑΤΑΞΙΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

(1929-1961)

ΑΡΧΕΙΟ Ε Ξ Α Τ Α Ξ Ι Ο Υ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΑΡΡΕΝΩΝ

(1961-1964)

ΑΡΧΕΙΟ ΕΞΑΤΑΞΙΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΑΡΡΕΝΩΝ

(1967-1976)

ΑΡΧΕΙΟ ΤΡΙΤΑΞΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΑΡΡΕΝΩΝ

(1964-1967)

ΑΡΧΕΙΟ ΤΡΙΤΑΞΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΑΡΡΕΝΩΝ (1976-1979)

ΑΡΧΕΙΟ 1ου (ΜΙΚΤΟΥ) ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ (1979-)

2. Ο Κατάλογος του Αρχείου (1829-1980)

α. Το υλικό

Το Αρχείο αποτελείται από 151 αρχειακές μονάδες. Είναι όλα κατάστιχα και, συγκεκριμένα, τα γνωστά βιβλία από τα οποία αποτελείται το αρχείο ενός ελληνικού σχολείου μέσης εκπαίδευσης: Γενικοί Έλεγχοι, Ειδικοί Έλεγ-χοι, Πρακτικά του Συλλόγου Διδασκόντων και του Διευθυντή, Μαθητολόγια, Πρωτόκολλα Αλληλογραφίας, Βιβλία Πιστοποιητικών Σπουδών, όλα σε σχε-δόν πλήρεις σειρές. Υπάρχουν και διάφορα άλλα κατάστιχα μεμονωμένα (βιβλία υλικού, μισθολογίου κ.ά.), που καλύπτουν μόνο κάποιο χρονικό διά-στημα το καθένα.

Ενώ όμως πρέπει να είμαστε ικανοποιημένοι για τη διάσωση των καταστίχων σχεδόν στην ολότητά τους, από την άλλη, είναι φανερό ότι με-γάλο μέρος του αρχειακού υλικού έχει χαθεί: δεν υπάρχουν καθόλου λυτά έγγραφα στο Αρχείο του Σχολείου από το 1829 έως το 1940 περίπου. Μό-νο μετά το έτος αυτό αρχίζουν να εμφανίζονται αραιά έγγραφα λυτά και, κυρίως, πλήρεις σειρές απολυτηρίων Δημοτικού Σχολείου, με τα οποία γί-νονταν οι εγγραφές των εισερχομένων στο Γυμνάσιο. Πρέπει να σημειωθεί ότι λυτά έγγραφα προφανώς δεν βρήκε και ο Πάνος Ροντογιάννης, ο οποίος, σύμφωνα με τη δική του μαρτυρία,1 ερευνά το Αρχείο του Γυμνασίου του-λάχιστον από το 1947 - προφανώς, γιατί δεν παραπέμπει πουθενά σε τέ-τοιου είδους έγγραφα. Είναι σίγουρο δηλαδή ότι το υλικό αυτό έχει χαθεί, πριν ασχοληθεί ο Ροντογιάννης με το Αρχείο, γιατί, αν υπήρχε τέτοιο υλικό, ήταν αδύνατο ο χαλκέντερος ιστορικός να μην είχε εντρυφήσει σε αυτό και να μην είχε δώσει τις ανάλογες παραπομπές.2

Τα κατάστιχα που μας σώζονται ανήκουν σε τρία διαφορετικά αρχεία: Στο Αρχείο του Γυμνασίου, το οποίο περιλαμβάνει, όπως φαίνεται στο

παραπάνω διάγραμμα, τα αρχεία όλων των σχολείων Μ.Ε. που λειτούργη-σαν στη Λευκάδα το διάστημα 1 8 2 9 - 1 9 6 1 και ορισμένων μετά το 1 9 6 1 . Μετά

1. Ροντογιάννης, Η εκπαίδευση..., ό.π., σ. 8. 2. Για να μην υπάρξει σύγχυση στο θέμα αυτό, πρέπει να διευκρινίσουμε ότι λυτά έγ-

γραφα που αφορούσαν την εκπαίδευση (στοιχειώδη και μέση) υπήρχαν στο Ιστορικό Αρχείο Λευκάδος (τώρα, Αρχεία Νομού Λευκάδας). Τα έγγραφα αυτά αφορούσαν κυρίως το 19ο αιώνα μέχρι την Ένωση. Αυτά ο Ροντογιάννης τα είχε μελετήσει και παραπέμπει συχνά σε αυτά - π.χ., όλες οι πληροφορίες του για το Προκαταρκτικό Σχολείο Λευκάδος στηρίζονται εξ ολοκλήρου σε τέτοια έγγραφα. Είναι εύκολο όμως να διαπιστώσει κανείς ότι τα έγγραφα αυτά δεν ανήκαν στο Αρχείο του Σχολείου αλλά στο αρχείο ορισμένων υπη-ρεσιών της διοίκησης. Σήμερα τα έγγραφα αυτά δεν είναι προσιτά στον ερευνητή, λόγω

τά το 1961, οπότε ιδρύθηκε και δεύτερο Γυμνάσιο στη Λευκάδα, το Γυμνά-σιο Θηλέων, πρωτότοκος και νόμιμος κληρονόμος των προηγούμενων σχο-λείων θεωρήθηκε αρχικά το Γυμνάσιο Αρρένων (το οποίο εξακολούθησε να στεγάζεται στο ίδιο κτίριο) και, αργότερα, τα εξ αυτού προερχόμενα σχο-λεία, τελευταίο των οποίων στη σειρά είναι το 1ο Γενικό Λύκειο Λευκάδας.

Στο Αρχείο της Σχολικής Εφορείας του Γυμνασίου Λευκάδος, τα ακραία όρια του οποίου είναι το 1923 και το 1976.

Στο Αρχείο του Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος (1866-1929), το οποίο κληρονομήθηκε από το Γυμνάσιο Λευκάδος μετά την κατάργηση των Ελλη-νικών Σχολείων το 1929 και την καθιέρωση ενός μόνο τύπου σχολείου μέ-σης εκπαίδευσης.

Τα κατάστιχα που τηρούνται δεν είναι τα ίδια σε όλες τις χρονικές περιό-δους. Υπάρχουν διαφορές ανά εποχή, αν και όχι μεγάλες. Διαφορές υπάρχουν επίσης και στη μορφή των καταστίχων ίδιου τύπου αλλά διαφορετικών χρονι-κών περιόδων: Π.χ., εντελώς διαφορετικό είναι το Μαθητολόγιο του Δευτερεύ-οντος Σχολείου Λευκάδος 1836-1853 -ακόμα και η ονομασία του είναι διαφο-ρετική: Βιβλίον Γενικής καταγραφής- από το Μαθητολόγιο του μικτού εξατα-ξίου Γυμνασίου από το 1929 και έπειτα. Όλες αυτές οι διαφορές φαίνονται εύ-κολα στη λεπτομερή περιγραφή κάθε καταστίχου στον Κατάλογο του Αρχείου.

β. Η κατάταξη του υλικού και το διάγραμμα ταξινόμησης

Η κατάταξη του υλικού έγινε ως εξής: Χώρισα πρώτα τα τρία διαφορετικά αρχεία, του Γυμνασίου, της Σχολι-

κής Εφορείας του Γυμνασίου και του Ελληνικού Σχολείου και τα κατέταξα με τη σειρά αυτή. Ύστερα ταξινόμησα τα κατάστιχα του κάθε αρχείου, όπως φαίνεται στο διάγραμμα ταξινόμησης, με βάση το περιεχόμενο τους:

— Στα αρχεία του Γυμνασίου και του Ελληνικού Σχολείου ξεχώρισα τις ακόλουθες ταξινομικές κατηγορίες:

α. Γενικοί Έλεγχοι β. Ειδικοί Έλεγχοι

των εργασιών που έγιναν στα Αρχεία Νομού Λευκάδας και της μεταφοράς του υλικού στις νέες αίθουσες. Ανήκαν εξ άλλου στο τμήμα εκείνο του Αρχείου που δεν είχε ταξινομηθεί έστω και στοιχειωδώς: ήξεραν να το χρησιμοποιούν μόνο ο αρχειοφύλακας και οι ελάχιστοι πιστοί του επισκέπτες. Όταν οι παράγοντες αυτοί εξέλιπαν, η πλοήγηση στο χώρο του αρ-χειακού υλικού έγινε πάρα πολύ δύσκολη, λαμβανομένων οπωσδήποτε υπόψη του άθλιου χώρου και του καταστροφικού στοιβάγματος του υλικού, που δεν επέτρεπαν όχι έρευνα αλλά ούτε καν δυνατότητα οπτικής επαφής με μεγάλα τμήματά του. Θα χρειαστούν πολ-λή εργασία και αρκετός χρόνος για να καταστεί το υλικό αυτό προσιτό και διαχειρίσιμο.

γ. Πρακτικά δ. Πρωτόκολλα Αλληλογραφίας ε. Μαθητολόγια

στ. Βιβλία Πιστοποιητικών Σπουδών ζ. Διάφορα

- Στο αρχείο της Σχολικής Εφορείας: α. Πρακτικά β. Πρωτόκολλα Αλληλογραφίας γ. Βιβλία Ταμείου δ. Διάφορα

- Μέσα στην κάθε ταξινομική κατηγορία προχώρησα, όπου επιβαλλόταν, σε χωρισμό επί μέρους ταξινομικών υποκατηγοριών (π.χ, η κατηγορία Γε-νικοί Έλεγχοι υποδιαιρείται σε: α. Ετήσιων αποτελεσμάτων, β. Ανεξεταστέ-ων, γ. Κατ' ιδίαν διδαχθέντων και δ. Εισιτηρίων εξετάσεων).

- Μέσα στην κάθε ταξινομική κατηγορία ή υποκατηγορία κατέταξα τα κατάστιχα με βάση τη χρονική περίοδο την οποία καλύπτουν.

- Στο διάγραμμα ταξινόμησης σημειώνω τα ημερολογιακά έτη τα οποία καλύπτει το κατάστιχο, δηλαδή το έτος από το οποίο αρχίζει και το έτος στο οποίο τελειώνει. Π.χ., το βιβλίο Πρακτικών, το οποίο αρχίζει από το σχολι-κό έτος 1853-54 και τελειώνει το σχολικό έτος 1879-80, στο διάγραμμα τα-ξινόμησης σημειώνεται ότι καλύπτει το χρονικό διάστημα 1853-1880. Δεν σημειώνονται ημερομηνίες - για τις λεπτομέρειες αυτού του είδους μπορεί να ανατρέξει κανείς στην πλήρη περιγραφή της κάθε αρχειακής μονάδας που γίνεται στο κύριο σώμα του Καταλόγου.

γ. Ο πίνακας αντιστοίχησης

Στο διάγραμμα ταξινόμησης (όπως και στον Κατάλογο) φαίνεται ότι σε κά-θε αρχειακή μονάδα αντιστοιχούν δύο αριθμοί: Ο πρώτος, ο α.α., είναι ο αριθ-μός που της έδωσα, όταν πλέον είχα καταγράψει το Αρχείο, είχα την πλήρη εικόνα του και το είχα ταξινομήσει με τον τρόπο που προανέφερα, με βάση τα δελτία που είχα συντάξει. Ο δεύτερος, ο α. κ. (= αριθμός κατάταξης), εί-ναι ο αριθμός που αναγκαζόμουν να δώσω προσωρινά στην αρχή, όταν μέσα σε δύσκολες συνθήκες προσέγγιζα και κατέγραφα σταδιακά το αρχειακό υλι-κό, όταν δηλαδή αφ' ενός δεν είχα πλήρη εποπτεία, αφ' ετέρου ήμουν υπο-χρεωμένος να παραπέμπω κατά τη συγγραφή της μελέτης μου «Δάσκαλοι Προκαταρκτικού Σχολείου Λευκάδος (1806-1825), Καθηγητές του Γυμνασίου Λευκάδος (1829-1960), Δάσκαλοι του Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος (1866-1829)», που δημοσιεύτηκε στο Αφιέρωμα στο Γυμνάσιο Λευκάδος (Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, Αθήνα 2002), όπως και κατά την αρχειακή τεκμηρίωση

ση των πινάκων της μελέτης που παρέδωσα στο Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας (2003). Επομένως, ο δεύτερος αριθμός έχει σημασία μόνο για τις εργασίες αυτές. Για να αποφεύγεται η σύγχυση και να διευκολύνεται ο ανα-γνώστης του Καταλόγου, συντάχτηκε ο πίνακας αντιστοίχισης, που συνδέει τον αριθμό κατάταξης με τον νέο α.α., ούτως ώστε να είναι εύκολη η ανα-γωγή στον έναν ή στον άλλον (αναλόγως ποιον έχουμε ως αφετηρία).

δ. Η σύνταξη του Καταλόγου

Κατά τη σύνταξη του Καταλόγου ακολούθησα τις εξής βασικές γραμμές: 1. Στηρίχτηκα στη γενική δομή που απεικονίζεται στο διάγραμμα ταξινό-

μησης. 2. Για κάθε αρχειακή μονάδα, τοποθετημένη πάντα μέσα στην ταξινομική

κατηγορία ή υποκατηγορία της, έδωσα τα εξής στοιχεία: - Τον α.α. και σε παρένθεση τον αριθμό κατάταξης - όπως εξηγήσαμε

μόλις ανωτέρω στο: «γ. Ο πίνακας αντιστοίχισης». - Στην πρώτη ζώνη του δελτίου το είδος του καταστίχου, το σχολείο που

το παρήγαγε και τη χρονική περίοδο την οποία καλύπτει. Η χρονική αυτή περίοδος στους Γενικούς και Ειδικούς Ελέγχους, στα Πρακτικά και στα Μα-θητολόγια δηλώνεται με σχολικά έτη, αναγράφονται δηλαδή το πρώτο σχο-λικό έτος κατά το οποίο χρησιμοποιήθηκε το κατάστιχο και το τελευταίο. Στα Πρωτόκολλα Αλληλογραφίας και στα Βιβλία Πιστοποιητικών Σπουδών αναγράφονται η πρώτη και η τελευταία ημερομηνία. Ο τύπος και η χρήση του καταστίχου δηλαδή καθορίζουν και τον τρόπο με τον οποίο θα δηλωθεί το χρονικό διάστημα που καλύπτει.

- Στη δεύτερη ζώνη καταρτίζεται η αρχειακή ταυτότητα του καταστίχου: σημειώνεται πάντα η στάχωσή του (δερματόδετο, πανόδετο κ.λπ.), οι δια-στάσεις του, τα φύλλα ή οι σελίδες του (ο αριθμός τους, πόσα και ποια εί-ναι αριθμημένα και ποια χωρίς αρίθμηση, ποια είναι άγραφα), με ποιο όνο-μα αρχίζει και με ποιο τελειώνει (στους Ελέγχους, στα Μαθητολόγια και στα Βιβλία Πιστοποιητικών Σπουδών) και κατά περίπτωση, εφόσον υπάρ-χει, κάθε άλλη αρχειακή μαρτυρία που βοηθά στην καλύτερη σύνταξη της ταυτότητάς του (π.χ., αν η αρίθμησή του γίνεται με σφραγίδα, τυχόν σφρα-γίδες του οίκου που το τύπωσε κ.λπ.).

- Στην τρίτη ζώνη σημειώνονται οι παλιές ενδείξεις που έχει το κατά-στιχο: ό,τι γράφει στην ετικέτα του εξωφύλλου ή στο 1ο φύλλο του (ανα-γραφή sic, το χρώμα της μελάνης που χρησιμοποιείται, διάκριση του χρόνου των διαφόρων γραφών).

- Στην τέταρτη ζώνη σημειώνονται αναλυτικά τα περιεχόμενα, προσαρ-μοσμένα πάντα στον τύπο του καταστίχου.

Β' ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗΣ

I. ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΛΕΥΚΑΔΟΣ

Α. ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

1. ΓΕΝΙΚΟΙ ΕΛΕΓΧΟΙ

α. Ετήσιων αποτελεσμάτων β. Ανεξεταστέων

α.α. α.κ. ΕΤΗ α.α. α.κ. ΕΤΗ

1 101 1842-1853 7 76 1938-1943 2 1 1852-1867 8 79 1967-1974 3 81 1867-1889 4 82 1889-1926 5 83 1926-1944 6 84 1937-1947

γ. Κατ' ιδίαν διδαχθέντων δ. Εισιτηρίων Εξετάσεων

α.α. α.κ. ΕΤΗ α.α. α.κ. ΕΤΗ

9 86 1940-1948 11 78 1937-1956 10 85 1946-1956

Σημειώσεις: - Λείπουν οι Έλεγχοι των ετών 1829-1841, 1947-1960. - Οι Γενικοί Έλεγχοι από το 1947 μέχρι σήμερα βρίσκονται στο ενεργό αρχείο του Σχο-

λείου. - Οι επικαλύψεις στους α.α. 5-7 των Γενικών Ελέγχων οφείλονται στην παράλληλη ύπαρ-

ξη περισσοτέρων του ενός τύπου σχολείων κατά το ίδιο χρονικό διάστημα. - Λείπουν οι Έλεγχοι Ανεξεταστέων των ετών 1829-1937, 1947-1960. - Οι υπόλοιποι Έλεγχοι Ανεξεταστέων και Εισαγωγικών Εξετάσεων λανθάνουν μέσα σε

άλλα βιβλία (π.χ., Πρακτικά).

2. Ε ΙΔΙΚΟΙ Ε Λ Ε Γ Χ Ο Ι

α. Ετήσιας προόδου

α.α. α.κ. ΕΤΗ α.α. α.κ. ΕΤΗ

12 15 1884-1889 17 44 1951-1952 13 57 1889-1930 18 56 1953-1959 14 47 1930-1944 19 52 1959-1968 15 55 1937-1948 20 58 1968-1972 16 54 1948-1953 21 49 1972-1973

β· Βοηθητικοί Ειδικοί Έλεγχοι γ. Ανεξεταστέων

α.α. α.κ. ΕΤΗ α.α. α.κ. ΕΤΗ

22 43 Σχ. Έτος 1959-60 31 46 1946-1947 23 43« Σχ. Έτος 1953-54 32 45 1952-1962 24 53 1954-1957 33 80 1961-1965 25 48 1957-1958 34 60 1964-1967 26 42 1959-1960 27 42« 1959-1960 28 42Ρ 1959-1960 δ. Εισιτηρίων Εξετάσεων 29 51 1960-1976 30 50 1976-1977 35 77 1956-1976

Σημειώσεις: - OL Ειδικοί Έλεγχοι και, ιδίως, οι τόποι β, γ, δ είναι πιο πρόσφατα βιβλία της Υπηρε-

σίας και επικαλύπτονται συχνά, ιδίως ο τύπος β, καθώς καταγράφουν απουσίες, προ-φορική βαθμολογία κ.λπ.

- Λείπουν οι Ειδικοί Έλεγχοι ετήσιας προόδου των ετών 1829-1884. - Οι επικαλύψεις των Ειδικών Ελεγχων ετήσιας προόδου στους α.α. 14-15 οφείλονται

στην παράλληλη ύπαρξη περισσοτέρων του ενός τύπου σχολείων κατά το ίδιο χρονικό διάστημα.

3. ΒΙΒΛΙΑ ΠΡΑΞΕΩΝ*

α. Συλλόγου και Διευθυντή

α.α. α.κ. ΕΤΗ α.α. α.κ. ΕΤΗ

36 26 1853-1880 47 36 1947-1950 37 27 1868-1909 48 37 1950-1954 38 22 1909-1924 49 38 1954-1956 39 28 1924-1930 50 39 1956-1960 40 30 1924-1930 51 40 1965-1967 41 29 1930-1933 42 31 1933-1936 43 32 1936-1938 β· Παιδαγωγικών Συνεδριάσεων 44 33 1938-1940 45 34 1940-1942 52 16 1915-1940 46 35 1945-1947 53 41 1965-1967

* Τα Πρακτικά μετά το 1960 έμειναν στο ενεργό αρχείο του Σχολείου. Σχεδόν όλα κάη-καν στον εμπρησμό του 1980.3

- Λείπουν τα Βιβλία Πράξεων των ετών 1829-1852. Οι πράξεις των ετών αυτών βρίσκο-νται στο Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας 1829-1850 (α.α. 54).

- Φαινομενικά υπάρχουν επικαλύψεις μεταξύ α.α. 39 και 40. Ομως, ο α.α. 40 είναι μό-νο για τις κατατακτήριες εξετάσεις.

3. Εικάζεται ότι τη φωτιά την έβαλαν κάποιοι μαθητές για να κάψουν τα απουσιο-λόγια. Κάηκε το Γραφείο του Λυκειάρχη, στο οποίο υπήρχαν μόνο πρόσφατα έγγραφα και κατάστιχα. Το παλιό Αρχείο, που μας αφορά εδώ, δεν έπαθε απολύτως καμία φθο-ρά, γιατί ήταν τοποθετημένο σε άλλο μέρος, μέσα σε μεταλλική ντουλάπα. Καμία ζημιά επίσης δεν έπαθε και η Βιβλιοθήκη του Σχολείου, γιατί ήταν τοποθετημένη μέσα στο Γρα-φείο του Συλλόγου των Καθηγητών.

4. ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΑ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑΣ

α.α. α.κ. ΕΤΗ α.α. α.κ. ΕΤΗ

54 6 1829-1850 67 115 1954-1955 55 2 1844-1853 68 116 1955-1957 56 14 1853-1867 69 112 1957-1960 57 17 1865-1919 70 109 12.2-1929.8.1960 58 19 1868-1902 71 118 1960-1963 59 18 1919-1924 72 110 1963-1964 60 20 1924-1929 73 21 1964-1965 61 113 1940-1945 74 117 1965-1967 62 106 1947-1949 75 119 1967-1969 63 108 1948-1949 76 120 1969-1970 64 107 1949-1951 77 122 1970-1973 65 114 1951-1952 78 121 1973-1976 66 111 1952-1954 79 123 1976-1978

Σημειώσεις: - Λείπουν τα βιβλία των ετών 1930-39 και 1946. - Υπάρχουν επικαλύψεις μεταξύ των α.α. 54-55 και 62-63.

5. ΜΑΘΗΤΟΛΟΓΙΑ

α. Επίσημα

α.α. α.κ. ΕΤΗ α.α. α.κ. ΕΤΗ

80 3 1836-18534 86 71 1951-1963 81 63 1867-1889 87 64 1963-1965 82 63« 1890-1924 88 65 1964-1967 83 63Ρ 1925-1933 89 66 1964-1973 84 69 1933-1951 90 67 1973-1979 85 68 1937-1948

4. Το 80/3 είναι και Γενικός Έλεγχος.

β. Πρόχειρα

α.α. α.κ. ΕΤΗ α.α. α.κ. ΕΤΗ

91 76 1961-1964 94 74 1964-1973 92 73 1964-1976 95 72 1967-1980 93 75 1972-1975

Σημειώσεις: - Λείπουν τα επίσημα Μαθητολόγια των ετών 1854-1866 και 1949-1950. Τα κενά των ετών

1854-1866 καλύπτονται από τα Βιβλία Πρακτικών και Εξετάσεων των ετών αυτών. - Επικαλύψεις επίσημων Μαθητολογίων υπάρχουν στους α.α. 84-85, ενώ των πρόχειρων

στους α.α. 92-95. - Οι επικαλύψεις αφορούν είτε σχολεία διαφορετικού τύπου (Γυμνάσιο Νέου Τύπου, Γυ-

μνάσιο Παλαιού Τύπου για τα επίσημα) είτε διαφορετικά σχολεία (για τα πρόχειρα).

6. ΒΙΒΛΙΑ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΗΣ

α.α. α.κ. ΕΤΗ α.α. α.κ. ΕΤΗ

96 12 97 98 98 103 99 99

1868-1892 1892-1931 1931-1945 1937-1949

100 104 101 105 102 97 103 87

1948-1959 1959-1961 1960-1965 1965-1967

Σημειώσεις - Δεν υπάρχει καμία έλλειψη. - Επικαλύψεις παρατηρούνται μεταξύ των α.α. 98-99 και 99-100.

7. ΔΙΑΦΟΡΑ

α.α. α.κ. ΕΤΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟΥ

104 7 1842-1853 Ο μαθητής δηλώνει ποια μαθήματα θα ακο-λουθήσει και ποια βιβλία θα αγοράσει.

105 100 1867-1906 Εισπράξεις από εγγραφές και θέματα εξε-τάσεων.

106 139 1902-1920 Βιβλίο βιβλιοθήκης.

107 138 1903-1917 Βιβλίο υλικού.

108 137 Χωρίς χρονική ένδειξη Βιβλίο υλικού.

109 140 1927-1931 Βιβλίο ταμείου.

110 59 1941-1942 Καταχώριση απουσιών.

111 134 1952-1958 Δελτία κινήσεως προσωπικού.

112 135 1951-1952 Καταγράφει τους καταβάλλοντες το ειδικό τέλος του A.N. 1566/1950.

113 135α 1932-1933 Κατάλογος των μαθητών κατά τάξη και κα-ταχώριση απουσιών κατά μήνα και μάθημα.

114 135β 1937-1953 Μισθολογικό βιβλίο Δημοσίων Υπαλλήλων, ερ-γατών, στο οποίο καταγράφονται μισθοδοσίες.

115 135γ Συνάγεται ότι η καταγραφή τελείωσε την 4.6.1951.

Καταγράφει: 1. Τα έπιπλα και τα λοιπά σκεύη του σχολείου (όργανα φυσικής κ.λπ.), 2. τα βιβλία της νέας Σχολικής Βιβλιοθήκης, 3. νέους χάρτες.

116 135δ 2.8.1952-15.6.1955 Βιβλίο Ταχυδρομείου, όπου υπογράφει ο πα-ραλαμβάνων τα εξερχόμενα έγγραφα (απλά και επί αποδείξει) για να τα ταχυδρομήσει.

Β. ΑΡΧΕΙΟ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΕΦΟΡΕΙΑΣ

1. ΒΙΒΛΙΑ ΠΡΑΞΕΩΝ

α.α. α.κ. ΕΤΗ α.α. α.κ. ΕΤΗ

117 124 1923-1927 121 128 1955-1959 118 125 1932-1937 122 129 1959-1962 119 126 1937-1948 123 131 1961-1962 120 127 1948-1955 124 130 1962-1965

2. ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΑ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑΣ 3. ΒΙΒΛΙΟ ΤΑΜΕΙΟΥ

α.α. α.κ. ΕΤΗ

125 133 1960-1976

α.α. α.κ. ΕΤΗ

126 132 1940-1948

4. ΕΠΙΛΟΓΗ ΥΠΟΤΡΟΦΩΝ ΚΛΗΡΟΔΟΤΗΜΑΤΟΣ ΚΟΥΤΡΟΥΜΠΗ

α.α. α.κ. ΕΤΗ

127 136 1969

II. ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΛΕΥΚΑΔΟΣ

1. ΓΕΝΙΚΟΙ ΕΛΕΓΧΟΙ 2. ΕΙΔΙΚΟΙ ΕΛΕΓΧΟΙ

α.α. α.κ. ΕΤΗ α.α. α.κ. ΕΤΗ

128 23 1865-1867 132 4 1884-1889 129 13 1867-1889 133 94 1889-1910 130 93 1889-1915 134 95 1910-1929 131 89 1915-1929 131 89 1915-1929

- Λείπουν οι Ειδικοί Έλεγχοι των ετών 1865-1884.

3. ΒΙΒΛΙΑ ΠΡΑΞΕΩΝ 4. ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΑ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑΣ

α.α. α.κ. ΕΤΗ

135 24 1868-1912 136 25 1913-1925 137 9 1925-1930

α.α. α.κ. ΕΤΗ

138 5 1887-1905 139 8 1.1.1929-7.9.1929

- Λείπουν τα βιβλία των ετών 1865-87, 1905-29.

5. ΜΑΘΗΤΟΛΟΓΙΑ 6. ΒΙΒΛΙΑ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΗΣ

α.α. α.κ. ΕΤΗ α.α. α.κ. ΕΤΗ

140 11 1867-1868 146 10« 1866-1868 141 62 1868-1890 147 10 1868-1892 142 70 1890-1904 148 96 1892-1929 143 92 1905-1917 149 96? 1828-1929 144 91 1917-1928 145 90 1928-1929

7. ΔΙΑΦΟΡΑ

α.α. α.κ. ΕΤΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟΥ

150 102 1868-1889 Βιβλίο εισπράξεων τελών από χορήγηση τίτλων. 151 88 1924-1929 Βιβλίο μισθοδοσίας προσωπικού.

Γ' ΠΙΝΑΚΑΣ ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΣΗΣ ΤΩΝ ΠΑΛΑΙΩΝ α.κ. ΚΑΙ ΝΕΩΝ α.α. ΤΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ

[ΕΝΙΑΙΑ ΑΡΙΘΜΗΣΗ ΑΡΧΕΙΩΝ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ, ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΕΦΟΡΕΙΑΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ]

ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΑΛΑΙΟ ΣΤΟ ΝΕΟ ΑΠΟ ΤΟ ΝΕΟ ΣΤΟΝ ΠΑΛΑΙΟ

Παλαιός Νέος Παλαιός Νέος Νέος Παλαιός Νέος Παλαιός α.κ. α.α. α.κ. α.α. α.α. α.κ. α.α. α.κ.

1 2 71 86 1 101 77 122 2 55 72 95 2 1 78 121 3 80 73 92 3 81 79 123 4 132 74 94 4 82 80 3 5 138 75 93 5 83 81 63 6 54 76 7 6 84 82 63α 7 104 77 35 7 76 83 63β 8 139 78 11 8 79 84 69 9 137 79 8 9 86 85 68 10 147 80 33 10 85 86 71

10α 146 81 3 11 78 87 64 11 140 82 4 12 15 88 65 12 96 83 5 13 57 89 66 13 129 84 6 14 47 90 67 14 56 85 10 15 55 91 61 15 12 86 9 16 54 92 73 16 52 87 103 17 44 93 75 17 57 88 151 18 56 94 74 18 59 89 131 19 52 95 72 19 58 90 145 20 58 96 12 20 60 91 144 21 49 97 98 21 73 92 143 22 43 98 103 22 38 93 130 23 43α 99 99 23 128 94 133 24 53 100 104 24 135 95 134 25 48 101 105 25 136 96 148 26 42 102 97 26 36 96α 149 27 42α 103 87 27 37 97 102 28 42β 104 7 28 39 98 97 29 51 105 100 29 41 99 99 30 50 106 139 30 40 100 105 31 46 107 138 31 42 101 1 32 45 108 137

ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΑΛΑΙΟ ΣΤΟ ΝΕΟ ΑΠΟ ΤΟ ΝΕΟ ΣΤΟΝ ΠΑΛΑΙΟ

Παλαιός Νέος Παλαιός Νέος Νέος Παλαιός Νέος Παλαιός α.κ. α.α. α.κ. α.α. α.α. α.κ. α.α. α.κ.

32 43 102 150 33 80 109 140 33 44 103 98 34 60 110 59 34 45 104 100 35 77 111 134 35 46 105 101 36 26 112 135 36 47 106 62 37 27 113 135α 37 48 107 64 38 22 114 135β 38 49 108 63 39 28 115 135γ 39 50 109 70 40 30 116 135δ 40 51 110 72 41 29 117 124 41 53 111 66 42 31 118 125 42 26 112 69 43 32 119 126

42α 27 113 61 44 33 120 127 42 β 28 114 65 45 34 121 128 43 22 115 67 46 35 122 129

43α 23 116 68 47 36 123 131 44 17 117 74 48 37 124 130 45 32 118 71 49 38 125 133 46 31 119 75 50 39 126 132 47 14 120 76 51 40 127 136 48 25 121 78 52 16 128 23 49 21 122 77 53 41 129 13 50 30 123 79 54 6 130 93 51 29 124 117 55 2 131 89 52 19 125 118 56 14 132 4 53 24 126 119 57 17 133 94 54 16 127 120 58 19 134 95 55 15 128 121 59 18 135 24 56 18 129 122 60 20 136 25 57 13 130 124 61 113 137 9 58 20 131 123 62 106 138 5 59 110 132 126 63 108 139 8 60 34 133 125 64 107 140 11 61 91 134 111 65 114 141 62 62 141 135 112 66 111 142 70 63 81 135α 113 67 115 143 92

63α 82 135β 114 68 116 144 91 63β 83 135γ 115 69 112 145 90 64 87 1353 116 70 109 146 10α 65 88 136 127 71 118 147 10 66 89 137 108 72 110 148 96 67 90 138 107 73 21 149 96α 68 85 139 106 74 117 150 102 69 84 140 109 75 119 151 88 70 142 76 120

Δ' ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ

I. ΓΥΜΝΑΣΙΟ

Α. ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

1. ΓΕΝΙΚΟΙ ΕΛΕΓΧΟΙ

α. Ετήσιων αποτελεσμάτων

1 (101)

Βιβλίο Εξετάσεων Δευτερεύοντος Σχολείου Λευκάδος 1842/43-1851/52 Κατάστιχο χαρτόδετο, 29x20, φύλλα 38, αριθμημένα. Άγραφα τα φύλλα 34-38.

Στο εξώφυλλο: Βιβλίον εξετάσεων από του 1842-43 Σχ. Έτους μέχρι του 1851-52 Σχ. Έτους, Ελλ. Σχολείον φύλλα 38.

Περιεχόμενα: Βιβλίο εξετάσεων, στο οποίο αναγράφονται οι μαθητές που εξετάστηκαν κατά σχολικό έτος, τάξη και μάθημα, η ύλη (γενικώς), στην οποία εξετά-στηκαν, και ο χαρακτηρισμός της βαθμολογίας τους (άριστα, καλά, μέτρια). Στο σχολικό έτος 1844-45 αναγράφονται λεπτομερώς και τα θέματα των εξετάσεων σε κάθε μάθημα.

2 (1)

Βιβλίο Εξετάσεων Δευτερεύοντος Σχολείου Λευκάδος 1852/53-1856/57 και Λυκείου Λευκάδος 1857/58-1864/65 Κατάστιχο δερματόδετο [στην ετικέτα και στο πίσω εσωτερικό του δεσίματος είναι τυ-πωμένο: presso E. Gemmelli in Trieste], 34,5x22,5. Σελίδες 4 χ.αρ. + 180. Οι σ. 1-50 αριθμη-μένες αρχικά, η αρίθμηση σ. 51-180 δική μου. Άγραφες οι σ. 1, 2, 4 χ.αρ., 104-105, 110-165, 168-180.

Στην ετικέτα του εξωφύλλου με μεταγενέστερη πρόχειρη κόκκινη γραφή: Ελλ. Σχολείον. Αρχική εγγραφή: Βιβλίον εξετάσεων. Από του 1853. Μεταγενέστερη διαγραφή του εξε-τάσεων και αναγραφή: Εισπράξεων και εισερχομένων και εξερχομένων εγγράφων 1866/67.

Περιεχόμενα: 1. Βιβλίο εξετάσεων από το σχολικό έτος 1852-53 μέχρι το σχολικό έτος 1864-65 (σ. 3 χ.αρ. - 103).

2. Βιβλίον εισπράξεων σχολικού έτους 1866-67 (σ. 106-109). 3. Βιβλίον εισερχομένων και εξερχομένων εγγράφων 1866-67, χωρίς καμία

πρωτοκόλληση (σ. 166-167).

3 (81)

Βιβλίο Εξετάσεων (= Γενικός Έλεγχος) τετραταξίου μικτού Γυμνασίου Λευ-κάδος 1867/68-1888/89 Κατάστιχο από συρραμμένα φύλλα ντυμένο, πολύ μεταγενέστερα, με γαλάζιο χαρτί πε-ριτυλίγματος, 34x30,5, σελίδες γραμμένες και αριθμημένες 102. Αρχίζει με: Θεοχάρης Αλέξανδρος και τελειώνει με: Κοντογούρης Ηλίας.

Στην 1η σελίδα: Έλεγχος των γενικών εξετάσεων του εν Λευκάδι γυμνασίου περιέχων σε-λίδας τριακοσίας ενενήκοντα δύο (αριθ. 392), Εν Λευκάδι τη 10 Ιουνίου 1868 Άγγελος Καππώτας Γυμ νασιάρχης (τίθεται η σφραγίδα του Σχολείου).

Περιεχόμενα: Γενικός Έλεγχος των ετήσιων αποτελεσμάτων, που καταγράφει κατά στή-λες: τον α.α., ονοματεπώνυμο (και όνομα πατρός), πατρίδα, ηλικία, επάγ-γελμα γονέων, ετήσιο βαθμό κάθε μαθήματος, γενικό ετήσιο μέσο όρο, δια-γωγή, απουσίες, παρατηρήσεις (διακόψαντες, ανεξεταστέοι κ.λπ.).

4 (82)

Γενικός Έλεγχος τετραταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 1889/90-1925/26 Κατάστιχο πανόδετο, 44,5x30,5. Φύλλα 1 χ.αρ. + 239 αριθμημένα με σφραγίδα. Άγραφα τα [1], Γ, 234ν-239. Αρχίζει με: Κτενάς Μ. Πάνος και τελειώνει με: Βακαλόπουλος Γερ. Θεόδωρος.

Στο εξώφυλλο με πολύ μεταγενέστερη γραφή: ΓΕΝΙΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ. 1889-1926.

Περιεχόμενα: Γενικός Έλεγχος των ετήσιων αποτελεσμάτων, που καταγράφει κατά στή-λες: τον α.α., ονοματεπώνυμο (και όνομα πατρός), πατρίδα, ηλικία, δια-γωγή, επάγγελμα γονέων, ετήσιο βαθμό κάθε μαθήματος, γενικό ετήσιο μέ-σο όρο, παρατηρήσεις (διακόψαντες, αποκλεισθέντες, ανεξεταστέοι κ.λπ. -όχι οι προαγόμενοι).

5 (83)

Γενικός Έλεγχος 1. Τετραταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 1926/27-1928/29

2. Εξαταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος Παλαιού Τύ-που 1929/30-1943/44

Κατάστιχο πανόδετο, 42x30,5. Φύλλα 1 χ.αρ. + 199 αριθμημένα με σφραγίδα. Άγραφα τα [1r ], 194ν-200. Αρχίζει με: Αρβανίτης Δημήτριος και τελειώνει με: Σάντας Νικόλαος.

Σε πολύ μεταγενέστερα επικολλημένη ετικέτα του εξωφύλλου: ΒΙΒΛΙΟΝ ΓΕΝΙΚΟΥ ΕΛΕΓΧΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΠΑΛΑΙΟΥ ΤΥΠΟΥ, 1926/27-1943/44.

Περιεχόμενα: Γενικός Έλεγχος των ετήσιων αποτελεσμάτων, που καταγράφει κατά στή-λες: τον α.α., ονοματεπώνυμο (και όνομα πατρός), πατρίδα, ηλικία, δια-

διαγωγή, επάγγελμα γονέων, ετήσιο βαθμό κάθε μαθήματος, γενικό ετήσιο μέ-σο όρο, παρατηρήσεις (προάγεται, απορρίπτεται, ανεξεταστέος, δεν ανα-νέωσε εγγραφή κ.λπ.). Έλεγχος Γυμνασίου Παλαιού Τύπου γίνεται από 1938-39 (A.N. 1849/1939): 1939-40 τάξεις Β'-ΣΤ', 1940-41 τάξεις Γ - Σ Τ , 1941-42 τάξεις Δ'-ΣΤ, 1942-43 τάξεις Ε'-ΣΤ', 1943-44 μόνο η ΣΤ, οπότε και κλείνει. Παράλληλα συνεχίζει το μικτό εξατάξιο Γυμνάσιο Νέου Τύπου (βλ. α.α. 6/84).

6 (84)

Γενικός Έλεγχος εξαταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος Νέου Τύπου 1937/38-1946/47 Κατάστιχο χαρτόδετο, 42x29,5. Φύλλα 1 χ.αρ. + 199 αριθμημένα με σφραγίδα. Άγραφα τα [1r ], 168ν-199. Αρχίζει με: Αραβανής Σπ. Θεόδωρος και τελειώνει με: Σπυροπούλου Ν. Ανδρομάχη.

Στο εξώφυλλο, σε ετικέτα πολύ μεταγενέστερα επικολλημένη: Γενικός Έλεγχος ΓΥΜΝΑ-ΣΙΟΥ 1937/38-1946/47 Νέου Τύπου.

Περιεχόμενα: Γενικός Έλεγχος των ετήσιων αποτελεσμάτων, που καταγράφει κατά στή-λες: τον α.α., ονοματεπώνυμο (και όνομα πατρός), πατρίδα, ηλικία, δια-γωγή, επάγγελμα γονέων, ετήσιο βαθμό κάθε μαθήματος, γενικό ετήσιο μέ-σο όρο, παρατηρήσεις (προάγεται, απορρίπτεται, ανεξεταστέος, δεν ανα-νέωσε εγγραφή κ.λπ.). Έλεγχος Γυμνασίου Νέου Τύπου (A.N. 1849/1839) γίνεται από 1939/40-1943/44. Από 1944/45 κ.ε. γίνεται Έλεγχος οκταταξίου Γυμνασίου (Ν. 1468/1944) με τάξεις Γ-Η'. Οι τάξεις Α' και Β' δεν λειτουργούν.

β. Ανεξεταστέων και άλλων

7 (76)

Γενικός Έλεγχος Ανεξεταστέων εξαταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 1938/39-1942/43 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 29x20. Φύλλα 60 χ.αρ. Άγραφα τα 1r, 24ν-60. Αρχίζει με: Λογοθέτης Γεώργιος και τελειώνει με: Σολδάτος Γερ. Σπυρίδων.

Στο εξώφυλλο: ΒΙΒΛΙΟΝ ΕΠΑΝΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΩΝ Από ΣΧΟΛ. ΕΤΟΥΣ 1838/39.

Περιεχόμενα: Βαθμολογία προφορικών και γραπτών στο μάθημα (ή στα μαθήματα) που παραπέμφθηκε και αποτέλεσμα.

8 (79)

Γενικός Έλεγχος Ανεξεταστέων (και άλλων κατηγοριών) του εξαταξίου Γυ-μνασίου Αρρένων Λευκάδος 1967/68

Κατάστιχο χαρτόδετο, 42,5x29. Φύλλα 100 χ.αρ. Άγραφα τα 1r, 195ν-100. Αρχίζει με: Αργυρός Δίον. Κων/νος και τελειώνει με: Ραυτόπουλος Γερ. Λεωνίδας. Στο εξώφυλλο: ΒΙΒΛΙΟΝ ΑΝΕΞΕΤΑΣΤΕΩΝ ΑΠΟ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 1967 ΜΕΧΡΙ ΚΑΙ ΣΕ-ΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 1974.

Περιεχόμενα: 1. Αποτελέσματα ανεξεταστέων. 2. » συμπληρωματικών απολυτηρίων εξετάσεων. 3. » επαναληπτικών εξετάσεων. 4. » ολικών, λόγω απουσιών, εξετάσεων. 5. » προαγωγικών εξετάσεων μαθητών από άλλα σχολεία. 6. » εξετάσεων στρατευσίμων.

γ. Κατ' ιδίαν διδαχθέντων

9 (86)

Γενικός Έλεγχος των κατ' ιδίαν διδαχθέντων εξαταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος (Παλαιού και Νέου Τύπου) 1940/41-1947/48 (= 1.10.1947) Τετράδιο συρραμμένων φύλλων με χάρτινο εξώφυλλο 29,5x19,5. Φύλλα 40 χ.αρ. Άγρα-φα τα 1r, 33ν-40. Αρχίζει με: Κατωπόδης Κων. Μάριος και τελειώνει με: Σκληρός Άρεως Σπυρίδων.

Στο εξώφυλλο: Σχολ. έτος 1940-4, Βιβλίον Γενικού Ελεγχου των κατ' ιδίαν διδαχθέντων.

Περιεχόμενα: Βαθμολογία προφορικών και γραπτών και αποτελέσματα των ετήσιων εξε-τάσεων των μαθητών που, σύμφωνα με τη σχετική νομοθεσία, δεν φοίτησαν στο σχολείο, αλλά διδάχτηκαν κατ' ιδίαν.

10 (85)

Γενικός Έλεγχος των κατ' ιδίαν διδαχθέντων εξαταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος (Παλαιού και Νέου Τύπου) 1940/41-1955/56 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 40x29,5. Φύλλα 48 χ.αρ. Άγραφα τα 1r, 2ν, 3Γ, 4Γ, 29Γ-40. Αρχίζει με: Κατωπόδης Μάριος και τελειώνει με: Κοψιδάς Δημήτριος.

Στο εξώφυλλο: ΓΕΝΙΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ ΚΑΤ' ΙΔΙΑΝ ΔΙΔΑΧΘΕΝΤΩΝ ΑΠΟ 1940-41.

Περιεχόμενα: 1. Τα αποτελέσματα των ετήσιων εξετάσεων των μαθητών που, σύμφωνα με τη σχετική νομοθεσία, δεν φοίτησαν στο σχολείο, αλλά διδάχτηκαν κατ' ιδίαν. Καταγράφονται: α.α., ονοματεπώνυμο και όνομα πατρός, πατρίδα, διαγωγή (δεν συμπληρώνεται η στήλη), επάγγελμα πατρός, ετήσιος βαθμός κάθε μαθήματος, γενικός ετήσιος μέσος όρος, τίτλος σπουδών που χορηγεί-ται. Στο κατάστιχο περιέχονται τα αποτελέσματα των σχολικών ετών 1940/41-1945/46, καθ' όσον εν τω παλαιώ βιβλίω Γενικού Ελέγχου τα στοιχεία ήσαν ελλιπή και κατόπιν της υπ' αρ. 17/22-1-48 τηλεγρ. Διαταγής ΥΠΕΠΘ.

2. Τα αποτελέσματα των κατατακτηρίων εξετάσεων των σχολικών ετών 1954-55 (δύο μαθητών) και 1955-56 (ενός μαθητή).

δ. Εισιτηρίων και κατατακτηρίων εξετάσεων

11 (78)

Γενικός Έλεγχος Εισιτηρίων Εξετάσεων μικτού εξαταξίου Γυμνασίου Λευ-κάδος 1937/38-1955/56 Κατάστιχο πανόδετο, 43x30,5. Φύλλα 1 χ.αρ. + 199 αριθμημένα με σφραγίδα. Αγραφα τα [1r], 199ν. Αρχίζει με: Αρβανίτης Χρ. Ζώης και τελειώνει με: Χρηστιάς Περικλέους Ελευθέριος.

Στο εξώφυλλο: ΒΙΒΛΙΟΝ ΕΙΣΙΤΗΡΙΩΝ ΚΑΙ ΚΑΤΑΤΑΚΤΗΡΙΩΝ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ 1937/38-1955/56.

Περιεχόμενα: Αποτελέσματα των εισιτηρίων και κατατακτηρίων εξετάσεων από το Δη-μοτικό στο Γυμνάσιο (και τη βαθμολογία, προφορικών και γραπτών, στα οφειλόμενα μαθήματα).

2. ΕΙΔΙΚΟΙ Ε Λ Ε Γ Χ Ο Ι

α. Ετήσιας προόδου

12 (15)

Ειδικός Έλεγχος μικτού τετραταξίου Γυμνασίου Λευκάδος 1884/85-1888/89 Κατάστιχο χαρτόδετο 34,5x25. Φύλλα 96 χ.αρ. Άγραφα τα 1r, 13ν-14Γ, 22ν-96. Αρχίζει με: Βασίλειος Α. Γολέμης και τελειώνει με: Παναγ. Αντύπας. Στο εξώφυλλο: ΕΙΔΙΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ ΤΗΣ ΠΡΟΟΔΟΥ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΤΟΥ ΕΝ ΛΕΥΚΑΔΙ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ Εν Λευκάδι τη 5η Δεκεμβρίου 1884-1889 [sic]. Περιεχόμενα: α.α., τάξη, ονοματεπώνυμο και όνομα πατρός, βαθμός και απουσίες σε κά-

θε μάθημα, γενικός ετήσιος μέσος όρος, διαγωγή (δεν συμπληρώνεται η στήλη), παρατηρήσεις. Οι βαθμοί και οι απουσίες κάθε μαθήματος κατα-χωρίζονται ως εξής: 1. αρχήθεν μέχρι τέλους Νοεμβρίου 2. κατά τας χειμερινάς εξετάσεις 3. μέχρι τέλους Απριλίου 4. κατά τας γενικής εξετάσεις.

13 (57)

Ειδικός Έλεγχος τετραταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 1889/90-1929/30 Κατάστιχο πανόδετο 44x30. Φύλλα 1 χ.αρ. + 279 αριθμημένα με σφραγίδα. Άγραφα τα [1r], 279ν. Κάτω από κάθε στήλη μαθήματος στο τέλος της σελίδας υπογράφει ο διδάσκων. Αρχίζει με: Κτενάς Πάνος και τελειώνει με: Μελαχροινίδης Νικόλαος.

Στο εξώφυλλο: Γυμνάσιον Λευκάδος, Ειδικός Έλεγχος, 1889-90 έως 1929-30.

Περιεχόμενα: α.α., ονοματεπώνυμο, βαθμολογία σε κάθε μάθημα (= α εξαμήνου, β' εξα-μήνου, εξετάσεων), γενικός ετήσιος μέσος όρος, παρατηρήσεις (σημειώνο-νται μόνο όσοι δεν προσήλθαν στις εξετάσεις για οποιονδήποτε λόγο).

14 (47)

Ειδικός Έλεγχος εξαταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος Παλαιού Τύπου 1930/31-1943/44

Κατάστιχο πανόδετο 42x29,5. Φύλλα 1 χ.αρ. + 199 αριθμημένα με σφραγίδα. Άγραφα τα 1r χ.αρ., 1163ν-199. Κάτω από κάθε στήλη μαθήματος στο τέλος της σελίδας υπογράφει ο διδάσκων. Αρχίζει με: Αραβανής Αριστ. Νικόλαος και τελειώνει με: Σάντας Αριστ. Νικόλαος.

Στο εξώφυλλο: ΕΙΔΙΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΠΑΛΑΙΟΥ ΤΥΠΟΥ 1930-1944.

Περιεχόμενα: α.α., αριθμός μαθητολογίου, ονοματεπώνυμο και όνομα πατρός, βαθμολο-γία σε κάθε μάθημα (= α τριμήνου, β' τριμήνου, γ' τριμήνου, εξετάσεων), γενικός ετήσιος μέσος όρος, παρατηρήσεις (δεν σημειώνεται τίποτα).

15 (55)

Ειδικός Έλεγχος εξαταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 1937/38-1947/48 Κατάστιχο πανόδετο 43,5x30. Φύλλα 1 χ.αρ. + 199 αριθμημένα με σφραγίδα. Άγραφα τα [Γ], 1r-2r, 198v-199. Κάτω από κάθε στήλη μαθήματος στο τέλος της σελίδας υπογράφει ο διδάσκων. Αρχίζει με: Αραβανής Θεόδωρος και τελειώνει με: Ζούβελος Μιχαήλ.

Στο εξώφυλλο: Ειδικός Έλεγχος ΟΚΤΑΤΑΞΙΟΥ 1937-38/1947-48. Στο οπισθόφυλλο: Γενικόν Επιθ. Σχολείων, Ιωάννινα.

Περιεχόμενα: α.α., αριθμός μαθητολογίου (δεν δηλώνεται), ονοματεπώνυμο και όνομα πατρός, βαθμολογία σε κάθε μάθημα (= α' τριμήνου, β' τριμήνου, γ' τριμή-νου, εξετάσεων), γενικός ετήσιος μέσος όρος, παρατηρήσεις.

16 (54)

Ειδικός Έλεγχος οκταταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος και του Παραρ-τήματος της Βόνιτσας 1948/49-1952/53 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο 43x29. Φύλλα 120 χ.αρ. Άγραφα τα 1r, 101ν-120. Κάτω από κάθε στήλη μαθήματος στο τέλος της σελίδας υπογράφει ο διδάσκων. Αρχίζει με: Αθανίτης Αναστάσιος και τελειώνει με: Χαλικιάς Δημήτριος.

Στο εξώφυλλο: Γυμνάσιον εν Λευκάδι, ΕΙΔΙΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ, Από σχ. Έτους 1948-1946 έως 1952-1953.

Περιεχόμενα: α.α., ονοματεπώνυμο, βαθμολογία σε κάθε μάθημα (= α' εξαμήνου, β' εξα-μήνου, εξετάσεων), γενικός ετήσιος μέσος όρος, παρατηρήσεις (σημειώνο-νται μόνο όσοι δεν προσήλθαν στις εξετάσεις για οποιονδήποτε λόγο).

17 (44) Ειδικός Έλεγχος οκταταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 1951/52 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο 43x29. Σελίδες 2 χ.αρ. + 198 αριθμημένες. Άγραφες οι σ. 1, 193-198. Αρχίζει με: Αντύπα Σπυρ. Κων/να και τελειώνει με: Χαλικιάς Ευαγγ. Χριστόδουλος.

Στο εξώφυλλο: ΒΙΒΛΙΟΝ ΑΠΟΥΣΙΩΝ ΚΑΙ ΠΡΟΦΟΡΙΚΗΣ ΒΑΘΜΟ ΛΟΓΙΑΣ, Σχολικό ν Έτος 1951-52.

Περιεχόμενα: Προφορική και γραπτή βαθμολογία, απουσίες και ποινές των μαθητών των Γ , Δ', Ε', ΣΤ, Ζ', Η' τάξεων του οκταταξίου Γυμνασίου.

18 (56)

Ειδικός Έλεγχος οκταταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 1953/54-1958/59 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο 39x29. Φύλλα 1 χ.αρ. + 279 αριθμημένα με σφραγίδα. Άγρα-φα τα [1r], 228ν-237. Αρχίζει με: Αραβανή Ελένη και τελειώνει με: Φερεντίνου Θεοδώρα.

Στο εξώφυλλο: Γυμνάσιον εν Λευκάδι, ΕΙΔΙΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ αρχόμενος από του Σχολικού Έτους 1953-54.

Περιεχόμενα: α.α., αριθμός μαθητολογίου, ονοματεπώνυμο και όνομα πατρός, βαθμολο-γία κάθε μαθήματος (= α' εξαμήνου, β' εξαμήνου, εξετάσεων, ετήσιος μέ-σος όρος), παρατηρήσεις (προάγεται, απορρίπτεται κ.λπ.).

19 (52)

Ειδικός Έλεγχος 1. Εξαταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος και του Παραρ-τήματος της Βόνιτσας 1959/60-1960/61

2. Εξαταξίου Γυμνασίου Αρρένων Λευκάδος 1961/62-1963/64

3. Λυκείου Αρρένων Λευκάδος 1964/65-1966/67 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο 38,5x30. Φύλλα 285 χ.αρ. Άγραφα τα 1-3Γ, 274ν-285. Σπανίως υπογράφει ο διδάσκων κάτω από κάθε στήλη μαθήματος στο τέλος της σελίδας. Αρχίζει με: Αμοργιανού Αθηνά και τελειώνει με: Μπλαντζώνης Γρηγόριος.

Στο εξώφυλλο: ΕΙΔΙΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ ΑΡΧΟΜΕΝΟΣ ΑΠΟ ΤΟΥ ΕΤΟΥΣ 1959-60 Ο Γυμνασιάρχης Αθ. Πιτσαδιώτης [Τ.Σ.].

Περιεχόμενα: α.α., αριθμός μαθητολογίου, ονοματεπώνυμο και όνομα πατρός, βαθμολο-γία κάθε μαθήματος (= α' εξαμήνου, β' εξαμήνου, εξετάσεων, ετήσιος μέ-σος όρος), παρατηρήσεις (προάγεται, απορρίπτεται κ.λπ.).

20 (58)

Ειδικός Έλεγχος εξαταξίου Γυμνασίου Αρρένων Λευκάδος 1968/69-1971/72 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο 43x29,5. Φύλλα 116 χ.αρ. Άγραφα τα 1r-2Γ, 1Ο2ν-116. Κάτω από κάθε στήλη μαθήματος στο τέλος της σελίδας υπογράφει ο διδάσκων. Αρχίζει με: Αραβανής Σπυρίδων και τελειώνει με: Κελεσίδης Θωμάς.

Στο εξώφυλλο: ΕΙΔΙΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ ΑΠΟ TOT ΕΤΟΥΣ 1968-69.

Περιεχόμενα: α.α.. αριθμός μαθητολογίου, ονοματεπώνυμο και όνομα πατρός, βαθμός κάθε μαθήματος (= α' τετραμήνου, β' τετραμήνου, γραπτών, ετήσιος μέσος όρος).

21 (49)

Ειδικός Έλεγχος εξαταξίου Γυμνασίου Αρρένων Λευκάδος 1972/73 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο 43x29,5. Φύλλα 200 χ.αρ. Άγραφα τα 1-2Γ, 18ν-200. Κάτω από κάθε στήλη μαθήματος στο τέλος της σελίδας υπογράφει ο διδάσκων. Αρχίζει με: Αραβανής Μηνάς Δημητρίου και τελειώνει με: Παπουτσόπουλος Ελευθέριος Σπυρίδωνος.

Στο εξώφυλλο: ΓΥΜΝΑΣΙΟΝ ΑΡΡΕΝΩΝ ΕΝ ΛΕΥΚΑΔΙ ΕΙΔΙΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ από Σχολ. Έτος 1972-73.

Περιεχόμενα: α.α., αριθμός μαθητολογίου, ονοματεπώνυμο και όνομα πατρός, βαθμός κάθε μαθήματος (= α' τετραμήνου, β' τετραμήνου, γραπτών, ετήσιος μέσος όρος).

β. Βοηθητικοί Ειδικοί Έλεγχοι

22 (43)

Βοηθητικός Ειδικός Έλεγχος Ε' τάξης εξαταξίου Γυμνασίου Αρρένων Λευ-κάδος και Παραρτήματος Βόνιτσας 1959/60 Κατάστιχο από συρραμμένα έντυπα φύλλα Ειδικού Ελέγχου, 40x30. Φύλλα 40 χ.αρ. Άγραφα τα 1r, 12ν-13Γ, 17ν-40. Στο κάτω μέρος των σελίδων με περιττό αριθμό τυπωμένο με σφραγίδα: 3224-27/9/50-50.000 - A.M. 881.

Αρχίζει με: Αλέξης Βασίλειος Βασιλείου και τελειώνει με: Θερμός Ελευθέριος.

Στο εξώφυλλο: Βαθμολόγιο Ε' τάξεως. Περιεχόμενα: α.α., ονοματεπώνυμο, βαθμός κάθε μαθήματος (= α' διμήνου, β' διμήνου,

μέσος όρος α'+ β' διμήνου, γραπτών α' εξαμήνου, μέσος όρος α' εξαμήνου -τα ίδια για το β' εξάμηνο), απουσίες, παρατηρήσεις.

23 (43α)

Βοηθητικός Ειδικός Έλεγχος οκταταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 1953/54 Κατάστιχο πανόδετο, 35x23. Φύλλα 150 χ.αρ. Άγραφα τα 133Γ-150. Αρχίζει με: Αραβανη Ελένη Δημητρίου και τελειώνει με: Χρησμάς Κων/νος Περικλέους.

Στο εξώφυλλο με σφραγίδα: ΒΙΒΛΙΟΝ ΑΠΟΥΣΙΩΝ Κ' ΠΡΟΦΟΡΙΚΗΣ ΒΑΘΜΟΛΟΓΙΑΣ, (με το χέρι) Σχολ. έτους 1953-54.

Περιεχόμενα: α.α., αριθμός μαθητολογίου, ονοματεπώνυμο, απουσίες κατά δίμηνο (= 4 δίμηνα), βαθμολογία κάθε μαθήματος (στα προφορικά των 4 τριμήνων, στα γραπτά των 2 εξαμήνων, οι μέσοι όροι προφορικών και γραπτών των εξα-μήνων), παρατηρήσεις και ποινές.

24 (53)

Βοηθητικός Ειδικός Έλεγχος οκταταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος και Παραρτήματος Βόνιτσας 1954/55-1956/57 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 39x29,5. Φύλλα 30 χ.αρ. Άγραφα τα 1r-2Γ, 249ν-300. Στο κάτω μέρος των σελίδων με περιττό αριθμό τυπωμένο με σφραγίδα: 3224-27/9/50-50.000 - A.M. 881. Αρχίζει με: Αμαριανού Κων/να και τελειώνει με: Καρβούνης Νικόλαος.

Στο εξώφυλλο: Γυμνάσιον εν Λευκάδι, Βοηθητικόν Ειδικού Ελέγχου, Από του Σχολ. Ετους 1954-55.

Περιεχόμενα: α.α., ονοματεπώνυμο, βαθμός κάθε μαθήματος (= α' διμήνου, β' διμήνου, μέσος όρος α' + β' διμήνου, γραπτών α' εξαμήνου, μέσος όρος α' εξαμήνου -τα ίδια για το β' εξάμηνο), απουσίες, παρατηρήσεις.

25 (48)

Βοηθητικός Ειδικός Έλεγχος οκταταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος και Παραρτήματος Βόνιτσας 1957/58-1958/59 Κατάστιχο πανόδετο, 37x29,5. Φύλλα 200 χ.αρ. Άγραφα τα 1-2Γ, 195ν-200. Στο κάτω μέρος των σελίδων με περιττό αριθμό τυπωμένο με σφραγίδα: 3224-27/9/50-50.000 - A.M. 881. Αρχίζει με: Αμαργιανός Επαμεινώδας του Γεωργίου και τελειώνει με: Φερεντίνου Θεο-δώρα Νικολάου.

Στο εξώφυλλο: ΒΟΗΘΗΤΙΚΟ Σ ΕΙΔΙΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ 1957/58-1958/59.

Περιεχόμενα: α.α., ονοματεπώνυμο, βαθμός κάθε μαθήματος (= α' διμήνου, β' διμήνου, μέσος όρος α'+ β' διμήνου, γραπτών α' εξαμήνου, μέσος όρος α' εξαμήνου -τα ίδια για το β' εξάμηνο), απουσίες, παρατηρήσεις.

26 (42)

Βοηθητικός Ειδικός Έλεγχος Δ' τάξης εξαταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκά-δος και Παραρτήματος Βόνιτσας 1959/60 Κατάστιχο από συρραμμένα έντυπα φύλλα Ειδικού Ελέγχου, 39,5x30. Φύλλα 40 χ.αρ. Άγραφα τα 1r, 13ν-14Γ, 17ν-40. Στο κάτω μέρος των σελίδων με περιττό αριθμό τυπωμένο με σφραγίδα: 3224-27/9/50-50.000 - A.M. 881.

Αρχίζει με: Αραβανή Ευαγγελία Νικολάου και τελειώνει με: Αραβανή Ευαγγελία Νικολάου.

Στο εξώφυλλο: ΤΑΞΙΣ Δ' ΒΑΘΜΟΛΟΓΙΟΝ. Περιεχόμενα: α.α., ονοματεπώνυμο, βαθμός κάθε μαθήματος (= α διμήνου, β' διμήνου,

μέσος όρος α'+β' διμήνου, γραπτών α' εξαμήνου, μέσος όρος α' εξαμήνου -τα ίδια για το β' εξάμηνο), απουσίες, παρατηρήσεις.

27 (42α)

Βοηθητικός Ειδικός Έλεγχος Β' τάξης εξαταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκά-δος (ίσως και του παραρτήματος Βόνιτσας) 1959/60 Κατάστιχο από συρραμμένα έντυπα φύλλα Ειδικού Ελέγχου, 39x30. Φύλλα 60 χ.αρ. Άγραφα τα 1-2Γ, 35ν-60. Στο κάτω μέρος των σελίδων με περιττό αριθμό τυπωμένο με σφραγίδα: 3224-27/9/50-50.000 - A.M. 881. Αρχίζει με: Αραβανή Κων/να Χρυσοστόμου και τελειώνει με: Ζαχαρτζή Χρυσούλα Κων-σταντίνου.

Στο εξώφυλλο σε ετικέτα επικολλημένη: Τάξις Β', Βαθμολόγιον.

Περιεχόμενα: α.α, ονοματεπώνυμο και όνομα πατρός, βαθμός κάθε μαθήματος (= α' διμήνου, β' διμήνου, μέσος όρος α '+β ' διμήνου, γραπτών, μέσος όρος α' εξαμήνου - τα ίδια για το β' εξάμηνο), απουσίες κατά μάθημα, σύνο-λο απουσιών, παρατηρήσεις (προάγεται, απορρίπτεται, ανεξεταστέος κ.λπ.).

28 (42β)

Βοηθητικός Ε ιδικός Έλεγχος εξαταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 1959/60 Κατάστιχο από συρραμμένα έντυπα φύλλα Ειδικού Ελέγχου, 39x30. Φύλλα 52 χ.αρ. Άγραφα τα 1-2r, 18ν-19r, 23ν-52. Στο κάτω μέρος των σελίδων με περιττό αριθμό τυπωμένο με σφραγίδα: 3224-27/9/50-50.000 - A.M. 881. Αρχίζει με: Αμαργιανός Επαμεινώνδας Γεωργίου και τελειώνει με: Κατσαντώνης Ιωάν-νης Οδυσσέως.

Στο εξώφυλλο σε ετικέτα επικολλημένη: Τάξις Γ', Βαθμολόγιον.

Περιεχόμενα: α.α, ονοματεπώνυμο και όνομα πατρός, βαθμός κάθε μαθήματος (= α δι-

διμήνου, β' διμήνου, μέσος όρος α'+β' διμήνου, γραπτών, μέσος όρος α' εξα-μήνου - τα ίδια για το β' εξάμηνο), απουσίες κατά μάθημα, σύνολο απου-σιών, παρατηρήσεις (προάγεται, απορρίπτεται, ανεξεταστέος κ.λπ.).

29 (51)

Βοηθητικός Ε ιδικός Έλεγχος εξαταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 1960/61 και εξαταξίου Γυμνασίου Αρρένων Λευκάδος 1961/62-1962/63 και 1969/70-1975/76 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 39x28,5. Φύλλα 500 χ.αρ. Άγραφα τα 1r, 561ν-500. Στο κάτω μέρος των σελίδων με περιττό αριθμό τυπωμένο με σφραγίδα: 3224-27/9/50-50.000 - A.M. 881.

Αρχίζει με: Αγγελοπούλου Σοφία και τελειώνει με: Χαλκιοπούλου Φωτεινή.

Στο εξώφυλλο: Βοηθητικόν Ειδικού Ελέγχου από I960-, Περιεχόμενα: 1. α.α., ονοματεπώνυμο, βαθμός κάθε μαθήματος (= α' διμήνου, β' διμήνου,

μέσος όρος α' + β' διμήνου, γραπτών α' εξαμήνου, μέσος όρος α' εξαμή-νου - τα ίδια για το β' εξάμηνο), απουσίες, παρατηρήσεις.

2. Λείπουν τα σχολικά έτη 1963/64-1968/69. 3. Η υπηρεσία παραγωγής είναι το εξατάξιο μικτό Γυμνάσιο Λευκάδος

(1960/61), το εξατάξιο Γυμνάσιο Αρρένων Λευκάδος (1961/63) και το (επανασυσταθέν) εξατάξιο Γυμνάσιο Αρρένων Λευκάδος (1969/76).

30 (50)

Βοηθητικός Ειδικός Έλεγχος Λυκείου Αρρένων Λευκάδος 1976/77 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 43x30. Φύλλα 200 χ.αρ. Άγραφα τα 1r, 34ν-200. Αρχίζει με: Αλβανίτης Σπυρίδων Δημητρίου και τελειώνει με: Φούρος Σπυραντώνης Γε-ωργίου.

Στο εξώφυλλο: ΒΟΗΘΗΤΙΚΟΝ ΕΙΔΙΚΟΥ ΕΛΕΓΧΟΥ σχολ. Έτος 1976-1977.

Περιεχόμενα: α.α, ονοματεπώνυμο και όνομα πατρός, βαθμός κάθε μαθήματος (= α' δι-μήνου, β' διμήνου, μέσος όρος α'+β' διμήνου, γραπτών, μέσος όρος α' εξα-μήνου - τα ίδια για το β' εξάμηνο), απουσίες (δεν σημειώνονται).

β. Ειδικοί Έλεγχοι ανεξεταστέων

31 (46)

Ειδικός Έλεγχος Ανεξεταστέων οκταταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 1946/47-1951/52 Φύλλα λευκά, χαραγμένα, συρραμμένα και ντυμένα με χάρτινο εξώφυλλο, 29x20. Φύλλα 40 χ.αρ. Άγραφα τα 1r-2Γ, 39ν-40. Αρχίζει με: Γατζίας Σωτ. Άγγελος και τελειώνει με: Σκιαδάς Δημ. Κλεόβουλος.

Στο εξώφυλλο: ΕΙΔΙΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ Ανεξεταστέων, Σχολ. Έτος 1946-47 και εφεξής, με Σχολ. έτος 1951-1952 [sic].

Περιεχόμενα: Η βαθμολογία, προφορική και γραπτή, και τα αποτελέσματα των παραπε-μπομένων στις εξετάσεις του Σεπτεμβρίου και του Φεβρουαρίου (περιλαμ-βάνει και αυτούς που δίνουν απολυτήριες εξετάσεις).

32 (45)

Ειδικός Έλεγχος Ανεξεταστέων οκταταξίου και εξαταξίου μικτού Γυμνασί-ου Λευκάδος 1952/53-1960/61 και εξαταξίου Γυμνασίου Αρρένων Λευκάδος 1961/62 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 30x20. Φύλλα 100 χ.αρ. Άγραφα τα 1r και τα 99ν-100. Αρχίζει με: Κούρτης Νικ . Χαράλαμπος και τελειώνει με: Κοψιδάς Σπυρίδων Δημ.

Στο εξώφυλλο: ΕΙΔΙΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ Ανεξεταστέων, Από 1952-1962.

Περιεχόμενα: Η βαθμολογία, προφορική και γραπτή, και τα αποτελέσματα των ανεξετα-στέων.

33 (80)

Ειδικός Έλεγχος Ανεξεταστέων, συμπληρωματικών απολυτηρίων και κατα-τακτηρίων εξετάσεων εξαταξίου Γυμνασίου Αρρένων Λευκάδος 1961/62-Οκτ. 1964

Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 34x24,5. Φύλλα 150 χ.αρ. Άγραφα τα 1r, 33ν-150. Αρχίζει με: Αραβανής Βασίλειος του Χρυσοστόμου και τελειώνει με: Κοντογιάννης Ανα-στάσιος του Θωμά.

Στο εξώφυλλο με κόκκινη μελάνη: ΕΙΔΙΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ ΑΝΕΞΕΤΑΣΤΕΩΝ ΑΠΟΛΥΤΗ-ΡΙΩΝ ΚΑΙ ΚΑ ΤΑ ΤΑΚΤΗΡΙΩΝ ΕΞΕΤ.

Περιεχόμενα: Η βαθμολογία, προφορική και γραπτή, και τα αποτελέσματα των μαθητών στα οφειλόμενα μαθήματα στις εξετάσεις του Σεπτεμβρίου και του Φε-βρουαρίου για να προαχθούν, να απολυθούν ή να καταταγούν.

34 (60)

Ειδικός Έλεγχος Ανεξεταστέων, κατατακτηρίων εξετάσεων και επαναληπτι-κών απολυτηρίων εξετάσεων Λυκείου Αρρένων Λευκάδος 1964/65-1967/68 (κλείνει 30/9/1967)

Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 34x24,5. Φύλλα 100 χ.αρ. Άγραφα τα 13ν-100. Αρχίζει με: Κουκουβίνος Κων/νος του Σπυρίδωνος και τελειώνει με: Κιτσάκης Κων/νος του Χρήστου.

Στο εξώφυλλο: ΕΙΔΙΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ ΚΑΤΑΤΑΚΤΗΡΙΩΝ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ, ΑΝΕΞΕΤΑ-ΣΤΕΩΝ, ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΩΝ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ.

Περιεχόμενα: Η βαθμολογία, προφορική και γραπτή, και τα αποτελέσματα των μαθητών στα οφειλόμενα μαθήματα στις εξετάσεις του Σεπτεμβρίου και του Φεβρου-αρίου για να προαχθούν, να απολυθούν ή να καταταγούν.

δ. Ειδικοί Έλεγχοι Εισιτηρίων Εξετάσεων

35 (77)

Ειδικός Έλεγχος Εισιτηρίων Εξετάσεων: 1. Εξαταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος και Παραρτήματος Βόνιτσας,

Ιούλιος 1956-Σεπτέμβριος 1961 2. Εξαταξίου Γυμνασίου Αρρένων Λευκάδος, Ιούλιος 1961-Ιούλιος 1965 3. Λύκειο Αρρένων Λευκάδος, Ιούλιος 1965-Ιούλιος 1967 4. Εξατάξιο Γυμνάσιο Αρρένων Λευκάδος, Σεπτέμβριος 1967-Σεπτέμβριος

1976 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 43x30,5. Φύλλα 2 χ.αρ + 1-30 αριθμημένα + 31-198 χ.αρ. Αγραφα τα 1-2, 142Μ98. Αρχίζει με: Αμαργιανός Επαμεινώνδας του Γεωργίου και τελειώνει με: Φωτεινός Ευστά-θιος του Νικολάου.

Στο εξώφυλλο: 1η ετικέτα: ΓΥΜΝΑΣΙΟΝ, Ειδικός έλεγχος Εισιτηρίων Εξετάσεων 1955-56 έως και. 2η ετικέτα: Λύκειον Αρρένων εν Λευκάδι, Ειδικός έλεγχος εισιτηρίων 1965-1967.

Περιεχόμενα: Τα αποτελέσματα των εισιτηρίων εξετάσεων, οι οποίες -γίνονταν τον Ιού-λιο και το Σεπτέμβριο κάθε σχολικού έτους. Τον Ιούλιο και το Σεπτέμβριο του 1964 έχουν καταργηθεί οι εισιτήριες εξετάσεις για το (τριτάξιο, σύμ-φωνα με τη μεταρρύθμιση του 1964) Γυμνάσιο και εισάγονται οι εισιτή-ριες για το Λύκειο, οι οποίες όμως τη χρονιά αυτή (Ιούλιος και Σεπτέμ-βριος του 1964) δεν γίνονται, διότι δεν υπήρχε ο απαραίτητος χρόνος για την οργάνωση τους. Αρχίζει η διεξαγωγή τους από τον Ιούλιο του 1965 και καταργούνται από το Σεπτέμβριο του 1967, οπότε, μετά την κατάρ-γηση της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης από τη δικτατορία, επανιδρύεται το εξατάξιο Γυμνάσιο και επανέρχονται οι εισαγωγικές από το Δημοτικό στο Γυμνάσιο, όπως και πριν. Το κατάστιχο περιλαμβάνει: α.α., ονοματε-πώνυμο και όνομα πατρός, τόπο καταγωγής, ηλικία, αριθμό και χρονολο-γία πιστοποιητικού δήμου ή κοινότητας που προσκομίζουν οι μαθητές, δια-γωγή, επάγγελμα πατρός, θρήσκευμα (δεν συμπληρώνεται η στήλη), βαθ-μολογία (προφορικών και γραπτών), μέσο όρο προφορικών και γραπτών, αποτέλεσμα.

3 . Β Ι Β Λ Ι Α Π Ρ Α Κ Τ Ι Κ Ω Ν

α. Συλλόγου και Διευθυντή

36 (26)

Βιβλίο Πράξεων 1. Δευτερεύοντος Σχολείου Λευκάδος 10/22 Ιουνίου 1853-1857

2. Λυκείου Λευκάδος 1857/58-1865/66 3. Τετραταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος

1866-25.10.1880 Κατάστιχο δερματόδετο. [Στην ετικέτα και στο πίσω μέρος του δεσίματος τυπωμένο: Rresso Ε. Gemelli in Trieste], 34,5x23. Σελίδες 137. Αριθμημένες οι 1-72, χ.αρ. οι 73-137. Άγραφες οι σ. 113-137.

Στο εξώφυλλο: Καταστατικόν του εν λευκάδι Γυμνασίου [αργότερα διαγραμμένο], Βφλίον πιστοποιητικών από έτους 1853 [με κόκκινη μελάνη], από του 1853 [με μαύρη μελάνη].

Περιεχόμενα: 1. Στις σ. 1-100 περιέχει πράξεις. 2. Μετά τη σ. 100 γίνεται Βιβλίο ν πιστοποιητικών σπουδής των σχολικών

ετών 1865/66-1866/67. 3. Μετά ακολουθεί καταστατικόν περιέχον άπασαν την περιουσίαν του Γυ-

μνασίου και Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος (παραδίδει ο Γυμνασιάρχης Άγγελος Καππώτας στον Πέτρο Βρυώνη την 4η Ιουλίου 1868) και ακο-λουθούν διαδοχικά άλλα πρωτόκολλα παραλαβής και παραδόσεως μέ-χρι την 25.10.1880.

Σημειώσεις: 1. Στις σ. 3-7 υπάρχει κατάλογος βιβλίων, υλικών κ.λπ. του Δευτερεύοντος Σχολείου Λευκάδος με ημερομηνία 15/27 Ιαν. 1853 (παραδίδει ο I. Τού-μπας στον Σπ. Βρεττό). Ομοίως στις σ. 64-68 (παράδοση του Σπ. Βρετ-τού στον Γ. Στεφανίτση τη 19/31 Δεκ. 1857), στις σ. 69-72 (παράδοση Γ. Στεφανίτση σε Κ. Ποταμιάνο, μέλος του Επιχωρίου Συμβουλίου) και στη σ. 95 (παράδοση Π. Κοντογεώργη σε Π. Σπανόπουλο).

2. Περιέχει επίσης Κατάλογο εισφορών μαθητών Απριλίου, Μαΐου και Ιου-νίου 1853 (σ. 8), Καταλόγους δαπανών (σ. 9, 20), Ωρολόγια Προγράμ-ματα (σ. 10, 15, 18, 19, 30) και Γενικά Εξαγόμενα (= τελικά αποτελέ-σματα) σχολικών ετών 1852/53-1856/57.

37 (27)

Βιβλίο Πράξεων τετραταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος από 5/4/1868-27/12/1868 και από 15/9/1876-22/6/1909 Κατάστιχο δερματόδετο, 34,5x22. Σελίδες 392 αριθμημένες. Άγραφες οι 390-392.

Στο εξώφυλλο: [με κόκκινη μελάνη] ΓΥΜΝΑΣΙΟΝ, [με μαύρη μελάνη] Βιβλίον Πρακτικών 1888-1909. Στο φ. 1r : Βιβλίον Πρακτικών του εν Λευκάδι Γυμνασίου περιέχον σελίδας τριακοσίας ενε-νήκοντα δύο (σελ. 392).

Εν Λευκάδι τη 10η Ιουνίου 1868 Άγγελος Καππώτας Γυμνασιάρχης [ακολουθεί σφραγί-δα: ΓΥΜΝΑΣΙΟΝ ΕΝ ΛΕΥΚΑΔΙ].

Περιεχόμενα: Πράξεις Συλλόγου και Διευθυντή. Σημειωτέον ότι το Σχολείο καταργείται την 27/12/1868 και επαναλειτουργεί τη 15/9/1867.

38 (22)

Βιβλίο Πράξεων τετραταξίου Μικτού Γυμνασίου Λευκάδος από 23/6/1909-15/9/1924 Κατάστιχο δερματόδετο, που έχει επικολληθεί πάνω του μεταγενέστερα λευκό χαρτί, 33,5x22. Σελίδες 2 χ.αρ. + 1-4 αριθμημένες + 5-288 χ.αρ. Οι τελευταίες 8 είναι διαφο-ρετικού μεγέθους και προστέθηκαν εκ των υστέρων. Άγραφη η 2.

Στο εξώφυλλο: ΓΥΜΝΑΣΙΟΝ Βιβλίον Πράξεων 1909-1924.

Περιεχόμενα: Πράξεις Συλλόγου και Διευθυντή. Μέσα στις πράξεις καταγράφονται και τα θέματα που δίνονται στις γραπτές προαγωγικές εξετάσεις. Επίσης, με πράξεις του Συλλόγου καθορίζονται τα διδακτικά βιβλία που επιλέγει ο Σύλλογος για το επόμενο σχολικό έτος.

39 (28)

Βιβλίο Πράξεων τετραταξίου μικτού Γυμνασίου και εξαταξίου Μικτού Γυ-μνασίου Λευκάδος 15/9/1924-8/9/1930 Κατάστιχο χαρτόδετο, 34x22. Φύλλα 76 χ.αρ. Άγραφο το 76ν.

Στο εξώφυλλο: Βιβλίον Πράξεων Γυμνασίου 1924-1930.

Περιεχόμενα: Πράξεις Συλλόγου και Διευθυντή. Μέσα σε αυτές και όσες καθορίζουν τα διδακτικά βιβλία που επιλέγει ο Σύλλογος για το επόμενο σχολικό έτος. Η υπ' αρ. 18/7-12-1929 πράξη αποτελεί πρωτόκολλο παράδοσης των βιβλίων, του υλικού και της λοιπής περιουσίας του Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος από τη Σοφία Κονιδάρη στο Γυμνασιάρχη του Γυμνασίου Λευκάδος Κ. Γουρζή, «συνεπεία της συγχωνεύσεως του πρώην Ελληνικού Σχολείου Λευ-κάδος μετά του Γυμνασίου» (ο ν. 4397/1929 καταργεί τη διαίρεση της Μ.Ε. σε τριτάξια Ελληνικά Σχολεία και τετρατάξια Γυμνάσια και ιδρύει το εξα-τάξιο Γυμνάσιο ως μοναδικό τύπο σχολείου Μ.Ε.).

40 (30)

Βιβλίο Πράξεων κατατακτηρίων εξετάσεων τετραταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος και εξαταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 1/9/1924-15/7/1930 Κατάστιχο χαρτόδετο, 34x21,5. Σελίδες με αρίθμηση 102-343, που αρχίζει από την εσω-τερική σελίδα του εξωφύλλου. Άγραφες οι 133-243.

Στο νέο εξώφυλλο με γαλάζιο χαρτί επί ετικέτας: Βιβλίον πράξεων κατατακτηρίων εξε-τάσεων 1924-1930. Στο παλιό εξώφυλλο, που τώρα είναι 1ο φύλλο: Γυμνάσιον εν Λευκάδι, βιβλίον πρακτι-κών κατατακτηρίων εξετάσεων < από 11 Σ/βρίου 1924-. Περιεχόμενα: Πράξεις με τις οποίες γίνονται δεκτοί σε κατατακτήριες εξετάσεις μαθητές

από ιδιωτικά σχολεία ή κατ' οίκον διδαχθέντες -ίσως και άλλοι- και απο-τελέσματα των εξετάσεων αυτών. Κατ' ουσίαν, δηλαδή, το βιβλίο ανήκει στον τύπο του Γενικού Ελέγχου.

41 (29)

Βιβλίο Πράξεων εξαταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 26/6/1930-30/9/1933 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 31,5x21. Φύλλα 76 χ.αρ. Άγραφα τα Γ , 73ν- 76.

Στο εξώφυλλο: Βιβλίον πράξεων 1930-1933.

Περιεχόμενα: Πράξεις Συλλόγου και Διευθυντή. Μέσα σε αυτές και όσες καθορίζουν τα διδακτικά βιβλία που επιλέγει ο Σύλλογος για το επόμενο σχολικό έτος.

42 (31)

Βιβλίο Πράξεων εξαταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 15/10/1933-16/10/1936 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο 33,5x25. Φύλλα 80 χ.αρ. Άγραφο το 1.

Στο εξώφυλλο: Βιβλίον πράξεων 1933-1936.

Περιεχόμενα: Πράξεις Συλλόγου και Διευθυντή. Μέσα σε αυτές και όσες καθορίζουν τα διδακτικά βιβλία που επιλέγει ο Σύλλογος για το επόμενο σχολικό έτος.

43 (32)

Βιβλίο Πράξεων εξαταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 20/10/1936-27/9/1938 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 35,5x25. Φύλλα 100 χ.αρ. Άγραφα τα 1, 99-100.

Στο εξώφυλλο με γραφή μεταγενέστερη: Βιβλίον πράξεων 1936-1938.

Περιεχόμενα: Πράξεις Συλλόγου και Διευθυντή. Μέσα σε αυτές και όσες καθορίζουν τα διδακτικά βιβλία που επιλέγει ο Σύλλογος για το επόμενο σχολικό έτος.

44 (33)

Βιβλίο Πράξεων εξαταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 27/9/1938-10/6/1940 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 30,5x20,5. Φύλλα 74 χ.αρ. Άγραφο κανένα.

Στο εξώφυλλο: Βιβλίον πράξεων Συλλόγου Από 27 Σ/βρίου 1938 μέχρι 26 Ιουνίου 1940. Περιεχόμενα: Πράξεις Συλλόγου και Διευθυντή. Μέσα σε αυτές και όσες καθορίζουν τα

διδακτικά βιβλία που επιλέγει ο Σύλλογος για το επόμενο σχολικό έτος.

45 (34)

Βιβλίο Πράξεων εξαταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 28/6/1940-6/12/1945

Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 30,5x20,5. Φύλλα 98 χ.αρ. Άγραφο το 1.

Στο εξώφυλλο: Βιβλίον πράξεων Συλλόγου Αρχόμενον από της 28ης Ιουνίου 1940-6 Δ/βρίου 1945.

Περιεχόμενα: Πράξεις Συλλόγου και Διευθυντή. Μέσα σε αυτές και όσες καθορίζουν τα διδακτικά βιβλία που επιλέγει ο Σύλλογος για το επόμενο σχολικό έτος.

46 (35)

Βιβλίο Πράξεων οκταταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 14/12/1945-9/6/1947 Κατάστιχο από συρραμμένα φύλλα με χάρτινο εξώφυλλο, 30x20. Φύλλα 48 χ.αρ. Άγρα-φο το 48 (γράφει μόνο: Συνέχεια εις άλλο βιβιλίον πράξεων υπ' αριθμ. 2).

Στο εξώφυλλο: ΒΙΒΛΙΟΝ ΠΡΑΞΕΩΝ, ΑΡΧΟΜΕΝΟΝ ΑΠΟ 23 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 1945 ΜΕΧΡΙ 9 ΙΟΥΝΙΟΥ 1947.

Περιεχόμενα: Πράξεις Συλλόγου και Διευθυντή.

47 (36)

Βιβλίο Πράξεων οκταταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 9/6/1947-10/3/1950 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 30x20,5. Φύλλα 78 χ.αρ. Άγραφο κανένα.

Στο εξώφυλλο: ΒΙΒΛΙΟΝ ΠΡΑΞΕΩΝ, αρχόμενον από 9 Ιουνίου 1947 μέχρι 10 Μαρτίου 1950.

Περιεχόμενα: Πράξεις Συλλόγου και Διευθυντή.

48 (37)

Βιβλίο Πράξεων οκταταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 20/3/1950-10/7/1954 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 31,5x21. Φύλλα 150 χ.αρ. Άγραφα τα 1\ 148ν-150.

Στο εξώφυλλο: Γυμνάσιον εν Λευκάδι, Βιβλίον πράξεων του Συλλόγου από 20 Μαρτίου 1950 Μέχρι 10 Ιουλίου 1954.

Περιεχόμενα: Πράξεις Συλλόγου και Διευθυντή.

49 (38)

Βιβλίο Πράξεων οκταταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 10/9/1954-24/10/1956 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 34,5x24. Φύλλα 100 χ.αρ. Άγραφα τα Γ , 100ν.

Στο εξώφυλλο: Γυμνάσιον εν Λευκάδι, Βιβλίον πράξεων του Συλλόγου από 20 Μαρτίου 1950 Μέχρι 10 Ιουλίου 1954.

Περιεχόμενα: Πράξεις Συλλόγου και Διευθυντή.

50 (39)

Βιβλίο Πράξεων οκταταξίου και εξαταξίου Μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 24/10/1956-16/5/1960 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 30x20,5. Φύλλα 150 χ.αρ. Άγραφα τα 1ν, 150ν.

Στο εξώφυλλο: Γυμνάσιον εν Λευκάδι, Βιβλίον πράξεων του Συλλόγου από 24.10.1956 του Σχολ. Έτους 1956-57 έως 1960/16-5.

Περιεχόμενα: Πράξεις Συλλόγου και Διευθυντή.

51 (40)

Βιβλίο Πράξεων τριταξίου Γυμνασίου Αρρένων Λευκάδος (Ν. 4379/64) 29/3/1965-30/9/1967 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 34,5x25. Φύλλα 91 χ.αρ. Άγραφα τα 57-91.

Στο εξώφυλλο: ΒΙΒΛΙΟΝ ΠΡΑΞΕΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ [v.] 4379/ 1964.

Περιεχόμενα: Πράξεις Συλλόγου και Διευθυντή.

β. Παιδαγωγικών Συνεδριάσεων

52 (16)

Βιβλίο Πράξεων τετραταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος και εξαταξίου μι-κτού Γυμνασίου Λευκάδος 10/10/1915-7/5/1940. Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 37x27. Σελίδες 2 χ.αρ. + 1-16 αριθμημένες + 88 χ.αρ. Άγρα-φες οι 1-2. Μεταξύ των σ. 12-13 έχουν κοπεί 4 φύλλα, προφανώς άγραφα, γιατί η ροή του λόγου συνεχίζεται κανονικά από τη σ. 12 στη σ. 13. Στο εξώφυλλο: Βιβλίον των Πρακτικών των παιδαγωγικών συνεδριών του Συλλόγου του εν Λευκάδι Γυμνασίου. Από 1915 έως 19...

Περιεχόμενα: Πράξεις παιδαγωγικών συνεδριάσεων του Συλλόγου. Τυποποιημένες, εκ του νόμου προβλεπόμενες, συνεδρίες, κατά τις οποίες οι καθηγητές αξιο-λογούν την επίδοση των μαθητών και τη διαγωγή τους κατά τμήμα και αποφασίζουν μέτρα για τη βελτίωση της επίδοσης, της συμπεριφοράς, του ήθους και της ευπρέπειας, για την εξωσχολική παρακολούθηση κ.λπ.

53 (41)

Βιβλίο Πράξεων τριταξίου Γυμνασίου Αρρένων Λευκάδος (Ν. 4379/64) 12/4/1965-30/9/1967 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 29,5x19,5. Φύλλα 150 χ.αρ. Άγραφα τα 16-150.

Στο εξώφυλλο: ΒΙΒΛΙΟΝ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΩΝ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΕΩΝ.

Περιεχόμενα: Πράξεις παιδαγωγικών συνεδριάσεων του Συλλόγου. Τυποποιημένες, εκ του νόμου προβλεπόμενες, συνεδρίες, κατά τις οποίες οι καθηγητές αξιο-λογούν την επίδοση των μαθητών και τη διαγωγή τους κατά τμήμα και αποφασίζουν μέτρα για τη βελτίωση της επίδοσης, της συμπεριφοράς, του ήθους και της ευπρέπειας, για την εξωσχολική παρακολούθηση κ.λπ.

4. ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΑ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑΣ

54 (6)

Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας Δευτερεύοντος Σχολείου Λευκάδος 30/1/1829 (ν.η.)-4/12/1850 Κατάστιχο δερματόδετο, 22x17. Φύλλα 1 χ.αρ. + 184 αριθμημένα. Άγραφα τα 8ν, 9ν, 23ν, 26\ 80ν-82ν, 106\ 127, 128v-162r, 166r-176r, 177ν-178ν, 179Μ84. Στο εξώφυλλο [με μεταγενέστερη γραφή]: Ελληνικό ν Σχολείον,

[και μετά η κανονική επιγραφή]: Βιβλίον αλληλογραφίας από του 1829 Ιανουαρίου 30 μέχρι του 1844 Ιουλίου 22, επιστολήν μίαν του 1850 4 Χβρίου.

Στο φ. [Γ]: Ίσον αλληλογραφίας μετά του Γενικού Επιστάτου εις Κέρκυραν Από του διευθυντού του δευτερεύοντος σχολείου της Λευκάδος. 1829 Ε.Ν. αγία Μαύρα.

Περιεχόμενα: Στο βιβλίο αυτό, όπως συνηθιζόταν την εποχή εκείνη, κρατούνται αντίγρα-φα των εγγράφων τα οποία απέστειλε το Σχολείο προς την προϊσταμένη του αρχή στην Κέρκυρα. Καλύπτει τις διευθύνσεις των: Αθ. Ψαλίδα, I. Solaire, V. Nannunci, 1η προσωρινή Δ/νση Σπ. Μανάρη, Πανά, 2η προσωρι-νή Δ/νση Σπ. Μανάρη, οριστική Δ/νση Σπ. Μανάρη, Κ. Στρατούλη, Σπ. Φέ-τση, I. Τούμπα, Σπ. Βρεττού, Γ. Στεφανίτση, Π. Κοντογεώργη.

55 (2)

Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας Δευτερεύοντος Σχολείου Λευκάδος 22/10/1844-15/1/1853 Κατάστιχο χαρτόδετο, 29x20. Λευκό χαρτί χαραγμένο. Φύλλα 1 χ.αρ. + 43 αριθμημένα. Άγραφα τα [1], 35-43. Στο εξώφυλλο: Βιβλίον αλληλογραφίας μετά του Γ.[ενικού] Επιστάτου

Από του 1844 Οκτωβρίου 21 μέχρι του 1853 Ιουνίου 15. Φύλλα 43, [μεταγενέστερα με κόκκινη μελάνη]: Ελληνικόν Σχολείον. (Όταν το 1866 το Γυμνάσιο Λευκάδος καταργήθηκε, το Αρχείο του πέρασε στο Ελληνι-κό Σχολείο μέχρι να επαναλειτουργήσει. Γι' αυτό και η σχετική ένδειξη.)

Περιεχόμενα: Αντίγραφα των εγγράφων που στέλνονται στο Γενικό Επιστάτη της Εκπαί-δευσης στην Κέρκυρα.

56 (14)

Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας Δευτερεύοντος Σχολείου Λευκάδος, Λυκείου Λευκάδος και τετραταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 10/22 Ιανουαρίου 1853-4/10/1867

Κατάστιχο δερματόδετο [στην ετικέτα και στο πίσω εσωτερικό του δεσίματος τυπωμέ-νο: Presso E. Gettimeli in Trieste], 34,5x22,5. Σελίδες 4 χ.αρ. + 54 αριθμημένες + 252 χ.αρ. Άγραφες οι [1-4], 162-163, 176-290. Μέσα στο βιβλίο υπάρχει ένθετο δίφυλλο, το περιεχόμενο του οποίου αναφέρεται στα περιεχόμενα παρακάτω.

Στο εξώφυλλο [μεταγενέστερα με κόκκινη μελάνη]: Ελλ. Σχολείον (βλ. ανωτέρω την αντίστοιχη σημείωση), [με μαύρη μελάνη]: Βιβλίον αλληλογραφίας από του 1853.

Περιεχόμενα: Αντίγραφα των εξερχομένων εγγράφων μέχρι 15/1/1866 (σ. 162). Από 1866/67-1867/68 (σ. 164-175) γίνεται κλασικό πρωτόκολλο εισερχομένων (αριστερά) και εξερχομένων (δεξιά) εγγράφων. Το ανωτέρω σημειούμενο ένθετο περι-λαμβάνει Καταστατικόν περιέχον το υλικόν του Πρώην Γυμνασίου και του Ελληνικού Σχολείου, όπερ κατέχει εις χείρας του ο Σχολάρχες (= ο I. Στα-ματέλος) με ημερομηνία 11/10/1877. Καταγράφονται σε αυτό τα υπάρχο-ντα του Γυμνασίου για να του αποδοθούν τώρα που επαναλειτουργεί.

57 (17)

Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας τετραταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 19/12/1865-25/11/1919 Κατάστιχο χαρτοδερματόδετο, 33,5x22. Λευκό χαρτί χαραγμένο. Σελίδες 388 αριθμημέ-νες. Άγραφες οι 36-41 και 388.

Στο εξώφυλλο [μεταγενέστερα με κόκκινη μελάνη]: Γυμνάσιον, [με μαύρη μελάνη]: Πρω-τόκολλον του εν Λευκάδι Γυμνασίου Εν λευκάδι τη 1 Σεπτεμβρίου 1902. 1910-11. 1912. 1912-13 1864-1919.

Περιεχόμενα: Μέχρι 31/8/1902 είναι πρωτόκολλο μόνο εισερχομένων, που καταγράφει τα εξής: ημερομηνία παραλαβής εγγράφου, αριθμό και χρονολογία εγγράφου και περίληψή του. Από 1/9/1902 έως 25/11/1919 γίνεται κλασικό πρωτό-κολλο εισερχομένων (αριστερά) και εξερχομένων (δεξιά) και καταγράφει τα ίδια στοιχεία.

58 (19)

Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας τετραταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 8/1/1868-1/8/1902 Κατάστιχο χαρτοδερματόδετο, 33,5x22. Σελίδες 388 αριθμημένες. Άγραφες οι 173-216.

Στο εξώφυλλο [μεταγενέστερα με κόκκινη μελάνη]: Γυμνάσιον, [με μαύρη μελάνη]: Βι-βλίον εξερχομένων εγγράφων του εν λευκάδι Γυμνασίου και από τις 20 Μαρτίου Σχολ. Έτους 1882-83 βιβλίον εισερχομένων και εξερχομένων 8/1/1868.

Περιεχόμενα: Μέχρι 20/5/1883 είναι πρωτόκολλο εξερχομένων. Μετά γίνεται πρωτόκολ-λο εισερχομένων (αριστερά) και εξερχομένων (δεξιά), που καταγράφει τα ανωτέρω αναφερόμενα στοιχεία. Εκτενέστατες οι περιλήψεις εισερχομένων και εξερχομένων.

59 (18)

Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας τετραταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 27/11/1919-13/8/1924 Κατάστιχο δερματόδετο, 34x22. Σελίδες αριθμημένες αντίστροφα 390-155 (η αρίθμηση στο κάτω μέρος της σελίδας και ανάποδα). Οι σελίδες 1-154 δεν υπάρχουν. Άγραφες οι 390-388, 155.

Στο εξώφυλλο: Γυμνάσιον εν Λευκάδι, Βιβλίον αλληλογραφίας Από 27/11/1919-10/8/1924.

Περιεχόμενα: Κλασικό πρωτόκολλο εισερχομένων (αριστερά) και εξερχομένων (δεξιά). Εκτενείς περιλήψεις των εγγράφων.

60 (20)

Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας τετραταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 12/8/1924-14/9/1929 Κατάστιχο χαρτοδερματόδετο, 35,5x22. Σελίδες 289. Οι 103-385 αριθμημένες και 5 χ.αρ. Οι σ. 1-102 δεν υπάρχουν, ούτε φαίνεται να γράφτηκαν ποτέ. Μεταξύ των σ. 390-391 έχουν κοπεί 5 φύλλα άγραφα και χ.αρ., όπως διαπιστώνεται.

Στο εξώφυλλο: Γυμνάσιον εν Λευκάδι, Βιβλίον αλληλογραφίας από 13/8/1924-14/9/1929.

Περιεχόμενα: Κλασικό πρωτόκολλο εισερχομένων (αριστερά) και εξερχομένων (δεξιά). Ικανοποιητικές αλλά όχι εκτενείς περιλήψεις των εγγράφων.

61 (113)

Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας εξαταξίου και οκταταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 9/3/1940-15/4/1945 Κατάστιχο χαρτοδερματόδετο, 34,5x22,5. Φύλλα 200 χ.αρ. Άγραφα τα 1r, 200ν. Στο εξώφυλλο: [με σφραγίδα] Γυμνάσιον εν Λευκάδι, [με το χέρι] Βιβλίον αλληλογραφίας Από 9ης Μαρτίου 1940 μέχρι 15 Απριλίου 1945.

Περιεχόμενα: Κλασικό πρωτόκολλο εισερχομένων (αριστερά) και εξερχομένων (δεξιά). Ικανοποιητικές αλλά όχι εκτενείς περιλήψεις των εγγράφων.

62 (106)

Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας οκταταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 2/4/1947-16/7/1949 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 35,5x25. Φύλλα 140 χ.αρ. Άγραφα τα 1r, 150ν.

Στο εξώφυλλο: [με σφραγίδα] ΠΡΩΤΟ Κ O ΛΛΟΝ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑΣ, [με το χέρι] Από 24 Απριλίου 1947 [από 111 έως 245/1947] μέχρι 16 Ιουλίου 1949.

Περιεχόμενα: Κλασικό πρωτόκολλο εισερχομένων (αριστερά) και εξερχομένων (δεξιά). Ικανοποιητικές περιλήψεις των εγγράφων.

63 (108)

Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας οκταταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 15/10/1948-8/3/1949 Κατάστιχο από τυπωμένα φύλλα πρωτοκόλλου συρραμμένα και επενδυμένα με απλό χαρτί, 34x29. Φύλλα 50 χ.αρ. Άγραφα τα 4ν-50. Στο εξώφυλλο: 15-10-1948 8-1-1948, [με σφραγίδα] 50.

Περιεχόμενα: Κλασικό πρωτόκολλο εισερχομένων (αριστερά) και εξερχομένων (δεξιά). Μέτριες περιλήψεις των εγγράφων.

64 (107)

Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας οκταταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 16/7/1949-12/10/1951 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 35x24,5. Φύλλα 200 χ.αρ. Άγραφα τα 1r, 200ν.

Στο εξώφυλλο: [με σφραγίδα] ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟΝ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑΣ, [με το χέρι] Αρχό-μενον από 16 Ιουλίου 1949 μέχρι 15 Οκτωβρίου 1951.

Περιεχόμενα: Κλασικό πρωτόκολλο εισερχομένων (αριστερά) και εξερχομένων (δεξιά). Μέτριες περιλήψεις των εγγράφων.

65 (114)

Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας οκταταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 15/10/1951-2/11/1952 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 29x21,5. Φύλλα 200 χ.αρ. Άγραφα τα 1r, 200ν. Στο εξώφυλλο: [με σφραγίδα] ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟΝ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑΣ, [με το χέρι] Αρχό-μενον από 15 Οκτωβρίου 1951 με 2 Νοεμβρίου 1952.

Περιεχόμενα: Κλασικό πρωτόκολλο εισερχομένων (αριστερά) και εξερχομένων (δεξιά). Μέτριες περιλήψεις των εγγράφων.

66 (111)

Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας οκταταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 3/11/1952-15/7/1954

Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 35x25,5. Φύλλα 250 χ.αρ. Άγραφα τα 1r, 250ν.

Στο εξώφυλλο: [με σφραγίδα] ΠΡΩΤΟ KO ΛΛΟΝ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑΣ, [με τα χέρι] 1952-53 Γυμνάσιον εν Λευκάδι από 2 Νοεμβρίου 1952 16 Ιουλίου 1954... αριθμ. 587.

Περιεχόμενα: Κλασικό πρωτόκολλο εισερχόμενων (αριστερά) και εξερχομένων (δεξιά). Μέτριες περιλήψεις των εγγράφων.

67 (115)

Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας οκταταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 14/7/1954-13/10/1955

Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 35,5x25. Φύλλα 200 χ.αρ. Άγραφα τα 1r, 200ν.

Στο εξώφυλλο: [με σφραγίδα] ΠΡΩΤΟKOΛΛΟΝ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑΣ, [με το χέρι] του Γυ-μνασίου Λευκάδος από 16 Ιουλίου 1954 αριθμ. 588 με 13 8/βρίου 1955 - αριθμ. 707.

Περιεχόμενα: Κλασικό πρωτόκολλο εισερχομένων (αριστερά) και εξερχομένων (δεξιά). Μέτριες περιλήψεις των εγγράφων.

68 (116)

Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας οκταταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 13/10/1955-28/6/1957

Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 35x22,5. Φύλλα 300 χ.αρ. Άγραφα τα 1r, 300ν.

Στο εξώφυλλο: [με σφραγίδα] ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟΝ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑΣ, [με το χέρι] του εν Λευκάδι Γυμνασίου από 13 Οκτωβρίου 1955 αριθμ. 708 με 28 Ιουνίου 1957 αριθμ. 512.

Περιεχόμενα: Κλασικό πρωτόκολλο εισερχομένων (αριστερά) και εξερχομένων (δεξιά). Μέτριες περιλήψεις των εγγράφων.

69 (112)

Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας οκταταξίου και εξαταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 22/6/1957-2/2/1960

Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 35x22,5. Φύλλα 400 χ.αρ. Άγραφα τα 1r, 400ν.

Στο εξώφυλλο: [με σφραγίδα] ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟΝ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑΣ, [με το χέρι] του εν Λευκάδι Γυμνασίου από 22α Ιουνίου 1957 - αριθμ. 513/μέχρι 2-2-1960.

Περιεχόμενα: Κλασικό πρωτόκολλο εισερχομένων (αριστερά) και εξερχομένων (δεξιά). Μέτριες περιλήψεις των εγγράφων.

70 (109)

Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας εξαταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 12/2/1960-29/8/1960 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 29,5x22. Φύλλα 125. Άγραφα τα 1r, 190ν-125.

Στο εξώφυλλο: [με σφραγίδα] ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟΝ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑΣ, [με το χέρι] του εν Λευκάδι Γυμνασίου αρχόμενον από αριθμ. 82 τη 12-2-1960-Αύγουστος 1960.

Περιεχόμενα: Κλασικό πρωτόκολλο εισερχομένων (αριστερά) και εξερχομένων (δεξιά). Μέτριες περιλήψεις των εγγράφων.

71 (118)

Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας εξαταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος και εξαταξίου Γυμνασίου Αρρένων Λευκάδος 13/8/1960-23/9/1963 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 43,5x31. Φύλλα 300 χ.αρ. Άγραφα τα 1r, 300ν.

Στο εξώφυλλο: [με σφραγίδα] ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟΝ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑΣ, [με το χέρι] Αύγου-στος 1960-Σεπτέμβριος 1963 ΕΓΓΡΑΦΩΝ ΔΙΑΦΟΡΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ.

Περιεχόμενα: Κλασικό πρωτόκολλο εισερχομένων (αριστερά) και εξερχομένων (δεξιά). Μέτριες περιλήψεις των εγγράφων.

72 (110)

Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας εξαταξίου Γυμνασίου Αρρένων Λευκάδος 23/9/1963-27/8/1964

Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 35x25,5. Φύλλα 100 χ.αρ. Άγραφα τα 1r, 100ν.

Στο εξώφυλλο: [με σφραγίδα] ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟΝ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑΣ, [με το χέρι] Γυμνά-σιον Αρρένων Λευκάδος Αρχόμενον από 23-9-1963 (αριθμ. 682) Σχολ. Έτος 1963-64.

Περιεχόμενα: Κλασικό πρωτόκολλο εισερχομένων (αριστερά) και εξερχομένων (δεξιά). Μέτριες περιλήψεις των εγγράφων.

73 (21)

Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας τριταξίου Γυμνασίου Αρρένων Λευκάδος και Λυκείου Αρρένων Λευκάδος 28/8/1964-29/3/1965 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 35x25. Φύλλα 100 χ.αρ. Άγραφο το 100ν.

Στο εξώφυλλο: [με σφραγίδα] ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟΝ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑΣ, [με το χέρι] Γυμνά-σιον Αρρένων Λευκάδος Αρχόμενον Από 28-8-1964 Μέχρι 29/3/1965.

Περιεχόμενα: Κλασικό πρωτόκολλο εισερχομένων (αριστερά) και εξερχομένων (δεξιά). Μέτριες περιλήψεις των εγγράφων.

74 (117)

Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας Λυκείου Αρρένων Λευκάδος 30/3/1965-1/9/1967 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 43x29,5. Φύλλα 200 χ.αρ. Αγραφα τα 1r, 200ν.

Στο εξώφυλλο: [με σφραγίδα] ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟΝ ΕΙΣΕΡΧΟΜΕΝΩΝ ΚΑΙ ΕΞΕΡΧΟΜΕΝΩΝ ΕΓΓΡΑΦΩΝ, [με το χέρι] από 29-3-1965 και αριθμ. πρωτ. 281 Μέχρι 1-9-1967 και αριθ. πρωτ. 593.

Περιεχόμενα: Κλασικό πρωτόκολλο εισερχομένων (αριστερά) και εξερχομένων (δεξιά). Μέτριες περιλήψεις των εγγράφων.

75 (119)

Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας εξαταξίου Γυμνασίου Αρρένων Λευκάδος 1/9/1967-16/4/1969 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 40x30. Φύλλα 200 χ.αρ. Άγραφα τα 1r, 200ν.

Στο εξώφυλλο: [με σφραγίδα] ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟΝ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑΣ, [με το χέρι] από 1ης Σ/βρίου 1967 αριθ. πρωτ. 594.

Περιεχόμενα: Κλασικό πρωτόκολλο εισερχομένων (αριστερά) και εξερχομένων (δεξιά). Μέτριες περιλήψεις των εγγράφων.

76 (120)

Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας εξαταξίου Γυμνασίου Αρρένων Λευκάδος 9/4/1969-26/8/1970

Κατάστιχο πανόδετο, 40x31. Φύλλα 200 χ.αρ. Άγραφα τα 1r, 200ν. Στις άρτιες σελίδες πλάγια τυπωμένο με σφραγίδα: ΦΟΙΝΙΞ ΥΠΟΔ. 92.

Στο εξώφυλλο: [με σφραγίδα] ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟΝ, [με το χέρι] αρχόμ. τη 16η Απριλίου 1969 με αριθμόν 374 Λήγον τη 26-8-1970 με αριθμ. 799.

Περιεχόμενα: Κλασικό πρωτόκολλο εισερχομένων (αριστερά) και εξερχομένων (δεξιά). Μέτριες περιλήψεις των εγγράφων.

77 (122)

Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας εξαταξίου Γυμνασίου Αρρένων Λευκάδος 26/8/1970-10/11/1973 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 42,5x29,5. Φύλλα 350 χ.αρ. Άγραφα τα 1r, 350ν. Στο εξώφυλλο: [με σφραγίδα] ΓΥΜΝΑΣΙΟΝ APP. ΛΕΥΚΑΔΟΣ ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟΝ ΑΛΛΗ-ΛΟΓΡΑΦΙΑΣ, [με το χέρι] αρχόμενον την 26-8-1970 με αριθμόν 800 Λήγον τη 10-11-1973 με αριθμ. 923.

Περιεχόμενα: Κλασικό πρωτόκολλο εισερχομένων (αριστερά) και εξερχομένων (δεξιά). Μέτριες περιλήψεις των εγγράφων.

78 (121)

Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας εξαταξίου Γυμνασίου Αρρένων Λευκάδος 12/11/1973-12/10/1976

Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 43x29. Φύλλα 200 χ.αρ. Άγραφα τα 1r, 200ν.

Στο εξώφυλλο: [με σφραγίδα] ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟΝ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑΣ, [με το χέρι] ΓΥ-ΜΝΑΣΙΟΝ ΑΡΡΕΝΩΝ ΛΕΥΚΑΔΟΣ ΑΡΧΟΜ. 924/12-11-1973 ΛΗΓΟΝ 607/2-11-76.

Περιεχόμενα: Κλασικό πρωτόκολλο εισερχομένων (αριστερά) και εξερχομένων (δεξιά). Μέτριες περιλήψεις των εγγράφων.

79 (123)

Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας Λυκείου Αρρένων Λευκάδος 11/3/1976-19/9/1978 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο. 42x28. Φύλλα 150 χ.αρ. Άγραφα τα 1r, 150ν.

Στο εξώφυλλο: [με σφραγίδα] ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟΝ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑΣ, [με το χέρι] ΛΥ-ΚΕΙΩΝ ΑΡΡΕΝΩΝ ΛΕΥΚΑΔΟΣ ΑΡΧΟΜ. 608/3-11-76 ΛΗΓΟΝ 636/19-9-78.

Περιεχόμενα: Κλασικό πρωτόκολλο εισερχομένων (αριστερά) και εξερχομένων (δεξιά). Μέτριες περιλήψεις των εγγράφων.

5. ΜΑΘΗΤΟΛΟΓΙΑ

α. Επίσημα

80 (3)

Μαθητολόγιο Δευτερεύοντος Σχολείου Λευκάδος 1836/37-1852/53 Κατάστιχο δερματόδετο, 30,5x22. Λευκό χαρτί χαραγμένο. Φύλλα 1 χ.αρ. + 61 αριθμη-μένα. Αγραφα τα [1], 56-61. Αρχίζει με: Αριστόδημος Μαρίνος και τελειώνει με: Πάνος Τσακαλώτος.

Στο εξώφυλλο: βιβλίο Γενικής καταγραφής από του 1836-37 Σχολ. Έτους μέχρι 1852-53 Σχολ. Έτους. [Μεταγενέστερα με διαφορετική μελάνη]: Ελλ. Σχολείον (βλ. αντίστοιχη σημείωση στον α.α. 55/2 του παρόντος). Στο φ. [1r] σφραγίδες του Δευτερεύοντος Σχολείου Λευκάδος.

Περιεχόμενα: Είναι μαθητολόγιο της εποχής που καταγράφει τους μαθητές οι οποίοι εγ-γράφονται, τους κατατάσσει σε κλάσεις (= τάξεις) μαθημάτων ανάλογα με το επίπεδο των γνώσεών τους και αναφέρει ποια μαθήματα δηλώνουν ότι θα παρακολουθήσουν. Αναγράφονται το ονοματεπώνυμο των μαθητών, ο τόπος καταγωγής (όχι τακτικά) και το επάγγελμα πατρός (όχι τακτικά). Στη στήλη «Παρατηρήσεις» σποραδικά σημειώνονται παρατηρήσεις για τη φοίτηση των μαθητών (κυρίως ποιοι διέκοψαν).

81 (63)

Μαθητολόγιο τετραταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 1867/68-1888/89 Κατάστιχο χαρτοδερματόδετο, 34x22,5. Λευκό χαρτί χαραγμένο. Σελίδες 392 αριθμημέ-νες. Άγραφες οι 66-392. Αρχίζει με: Διονύσιος Κοντογιώργης και τελειώνει με: Γεώργιος Χ. Εμμανουήλ.

Στο εξώφυλλο: [με κόκκινη μελάνη] Γυμνάσιον, [με μαύρη μελάνη] Γενικόν Μαθητολό-γιον του εν Λευκάδι Γυμνασίου 1868-1889. Στην 1η σελίδα: Γενικόν Μαθητολόγιον του εν Λευκάδι γυμνασίου Περιέχον σελίδας τριακο-σίας ενενήκοντα δύο (αριθμ. 392) Εν Λευκάδι τη 10 Ιουνίου 1868 Άγγελος Καππώτας Γυμνα-σιάρχης [τίθενται υπογραφή και σφραγίδα που φέρει τίτλο: ΓΥΜΝΑΣΙΟΝ ΕΝ ΛΕΥΚΑΔΙ].

Περιεχόμενα: α.α., ονοματεπώνυμο, πατρίδα (δήμος, επαρχία), ηλικία, επάγγελμα γονέα, είδος τίτλου εγγραφής (ενδεικτικό, αποδεικτικό, απολυτήριο Δημοτικού και σχολείο που το εξέδωσε), τάξη, ημερομηνία εγγραφής, θρήσκευμα, τόπος διαμονής, υπογραφή κηδεμόνα, παρατηρήσεις.

82 (63α)

Μαθητολόγιο τετραταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 1889/90-1923/24

Κατάστιχο πανόδετο, 43x31. Φύλλα 1 χ.αρ. + 239 αριθμημένα με σφραγίδα. Άγραφα τα [1r], 227ν-239. Αρχίζει με: Σπυρίδων Γ. Στεφανίτσης και τελειώνει με: Ταπραντζής Κων. Δημήτριος. Στα φ. 128Γ-152Γ (σχολικά έτη 1918/19-1919/20) είναι επικολλημένα τα χαρτόσημα που πληρώνει ο μαθητής για την εγγραφή του.

Στο εξώφυλλο: Γυμνάσιον εν Λευκάδι Μαθητολόγιον από του έτους 1889-90 (ακολουθούν γραμμένα όλα τα σχολικά έτη μέχρι 1923-24).

Περιεχόμενα: α.α., ονοματεπώνυμο, τόπος γέννησης (και θρήσκευμα για τους ετερόδο-ξους), ηλικία, επάγγελμα γονέα, ημερομηνία εγγραφής, τάξη, τίτλος εγ-γραφής και σχολείο που τον εξέδωσε, όνομα κηδεμόνα, αριθμός και ημε-ρομηνία διπλοτύπου πληρωμής εκπαιδευτικών τελών (και ποσό πληρωμής) από 1910/11-1917/18 και από 1920/21-1923/24 (κατά τα σχολικά έτη 1918-19 και 1919-20 επικολλώνται χαρτόσημα για τα εκπαιδευτικά τέλη), παρατη-ρήσεις (κυριότατα, ποιοι απαλλάσσονται από τα εκπαιδευτικά τέλη ή ποιοι πληρώνουν μειωμένα).

83 (63β)

Μαθητολόγιο τετραταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος και εξαταξίου μι-κτού Γυμνασίου Λευκάδος 1924/25-1932/33 Κατάστιχο πανόδετο, 43x31. Φύλλα 190 χ.αρ. Άγραφα τα 1r, 187ν-190. Αρχίζει με: Σταυρόπουλος Γεωργ. Σταύρος και τελειώνει με: Γκιάτας Καδρή Σουλεϊμάν. Στο δεξιό περιθώριο κάθε φύλλου' τυπωμένο με σφραγίδα: Τύποις «Α. Πάλλη»-1742.

Στο εξώφυλλο: Μαθητολόγιον 1924-1933 Εν Λευκάδι, [κάτω αριστερά και δεξιά της ετι-κέτας, τίθεται στρογγυλή σφραγίδα που γράφει με κόκκινη μελάνη]: ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟ-ΚΡΑΤΙΑ (στο κέντρο) και ΥΠΟΤΡΓ. ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΩΝ κ' ΔΗΜ. ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΕΩΣ (στην περιφέρεια).

Περιεχόμενα: α.α., ονοματεπώνυμο, τόπος γέννησης (και θρήσκευμα για τους ετερόδο-ξους), τόπος εγγραφής στα Μητρώα Αρρένων και αριθμός Μητρώου, ηλι-κία, επάγγελμα γονέα, ημερομηνία εγγραφής, τάξη, τίτλος εγγραφής και σχολείο που τον εξέδωσε, όνομα κηδεμόνα, αριθμός, ημερομηνία και ποσό πληρωμής εκπαιδευτικών τελών α' και β' εξαμήνου, παρατηρήσεις (κυριό-τατα, ποιοι απαλλάσσονται από τα τέλη ή ποιοι πληρώνουν μειωμένα).

84 (69)

Μαθητολόγιο εξαταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 1933/34-1943/44 και 1948/49-1950/51 Κατάστιχο πανόδετο, 43x31. Φύλλα 1 χ.αρ. + 199 αριθμημένα με σφραγίδα. Άγραφα τα [1r], 199ν. Αρχίζει με: Χαριτόπουλος Γ. Σπυρίδων και τελειώνει με: Γούναρη Δημ. Μαρία ή Πηγή.

Στο εξώφυλλο έχει δύο ετικέτες. Η πρώτη: Μαθητολόγιον Εξαταξίου Γυμνασίου από του Σχολικού Έτους 1933-1934 μέχρι σχολ. Έτους 1943-1944 και 1948-49 μέχρι 1950-51. Η δεύτερη: Και από σχολ. Έτους 1948-49 μέχρι 1950-51.

Περιεχόμενα: Καταγράφει τους μαθητές των ετών 1933-1951, αλλά στο σχολικό έτος 1943-44 (φ. 105Γ) αναγράφεται: Τελειώνει το Μαθητολόγιον του Εξαταξίου Γυμνασίου παλαιού τύπου. Στη συνέχεια δεν υπάρχει Μαθητολόγιο των ετών 1944/45-1946/47 και την εξήγηση τη δίνει η εξής σημείωση του φ. 105Γ

συνδυαζόμενη με την ανωτέρω: Συνέχεια, Μαθητολόγιον 8/ταξίου Γυμνασίου Αρχόμενον από Σχολικού έτους 1948-49 (Των προηγουμένων σχολικών ετών το Μαθητολόγιον Νέου Τύπου αρχόμενον από του Σχολ. Έτους 1937-38 εί-ναι ιδιαίτερον βιβλίον υπ' αριθμ. 1) Εν Λευκάδι τη 15 Νοεμβρίου 1948 Ο Γυμνασιάρχης Κ. Μυσίρης (βλ. τον επόμενο α.α. 85/68 του παρόντος), α.α., ονοματεπώνυμο και όνομα πατρός, τόπος γέννησης (και θρήσκευμα για τους ετερόδοξους), τόπος εγγραφής στα Μητρώα Αρρένων και αριθμός Μητρώου, ηλικία, επάγγελμα γονέα, ημερομηνία εγγραφής, τάξη, τίτλος εγ-γραφής και σχολείο που τον εξέδωσε, όνομα κηδεμόνα, αριθμός, ημερομη-νία και ποσό διπλοτύπου πληρωμής εκπαιδευτικών τελών α', β', γ' τριμήνου, παρατηρήσεις (κυριότατα, ποιοι απαλλάσσονται από τα τέλη ή ποιοι πλη-ρώνουν μειωμένα).

85 (68)

Μαθητολόγιο οκταταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 1937/38-1947/48 Κατάστιχο πανόδετο, 43,5x31. Φύλλα 1 χ.αρ. + 199 αριθμημένα με σφραγίδα. Άγραφα τα 197ν-199. Τα 1-15 έχουν σχιστεί, αλλά ήταν άγραφα. Αρχίζει με: Χαλικιάς Πάνου Γεώργιος και τελειώνει με: Μωραΐτου Θεοδώρου Διονυσία.

Στο εξώφυλλο: ΜΑΘΗΤΟΛΟΓΙΟΝ ΟΚΤΑΤΑΞΙΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ N.T. [= Νέου Τόπου],

Περιεχόμενα: α.α., ονοματεπώνυμο και όνομα πατρός, τόπος γέννησης (και θρήσκευμα για τους ετερόδοξους), τόπος εγγραφής στα Μητρώα Αρρένων και αριθμός Μητρώου, ηλικία, επάγγελμα γονέα, ημερομηνία εγγραφής, τάξη, τίτλος εγ-γραφής και σχολείο που τον εξέδωσε, όνομα κηδεμόνα, αριθμός, ημερομη-νία και ποσό διπλοτύπου πληρωμής εκπαιδευτικών τελών α', β', γ' τριμήνου, παρατηρήσεις (κυριότατα, ποιοι απαλλάσσονται από τα τέλη ή ποιοι πλη-ρώνουν μειωμένα).

86 (71)

Μαθητολόγιο οκταταξίου μικτού Γυμνασίου και εξαταξίου Γυμνασίου Αρρέ-νων Λευκάδος 1951/52-1962/63 Κατάστιχο πανόδετο, 47x44. Φύλλα 500 χ.αρ. (το 1ο έχει σχιστεί). Άγραφα τα 483ν-500. Αρχίζει με: Ντίνου Ελένη του Γερασίμου και τελειώνει με: Μαλακάσης Πρόδρομος του Θωμά.

Στο εξώφυλλο: ουδεμία ένδειξη.

Περιεχόμενα: α.α. ονοματεπώνυμο, δήμος ή κοινότητα εγγραφής, αριθμός Μητρώου Αρρένων, έτος γεννήσεως, αριθμός και ημερομηνία πιστοποιητικού δήμου ή κοινότητας προσαχθέντος για την εγγραφή, ηλικία, επάγγελμα γονέα, ονο-ματεπώνυμο κηδεμόνα, τάξη, τίτλος εγγραφής και σχολείο που τον εξέδω-σε, ημερομηνία εγγραφής, εκπαιδευτικά τέλη α', β' και γ' τριμήνου, τέλη με-τεγγραφής, τέλη απορριπτομένων, τέλη επανεξεταστέων, είσπραξη καθυ-στερουμένων εκπαιδευτικών τελών, παρατηρήσεις (κυριότατα, ποιοι απαλ-λάσσονται από τα τέλη ή ποιοι πληρώνουν μειωμένα).

87 (64)

Μαθητολόγιο εξαταξίου Γυμνασίου Αρρένων και Λυκείου Αρρένων Λευκά-δος 1963/64-1964/65 Κατάστιχο πανόδετο, 49x35. Φύλλα 500 χ.αρ. Άγραφα τα 1r, 50Γ-500. Αρχίζει με: Καββαδάς Ιωάννης του Γεωργίου και τελειώνει με: Μανόπουλος Χρίστος του Κων/νου.

Στο εξώφυλλο: ουδεμία ένδειξη.

Περιεχόμενα: α.α. ονοματεπώνυμο, δήμος ή κοινότητα εγγραφής, αριθμός Μητρώου Αρρένων, έτος γεννήσεως, αριθμός και ημερομηνία πιστοποιητικού δήμου ή κοινότητας προσαχθέντος για την εγγραφή, ηλικία (δεν αναγράφεται), επάγγελμα γονέα, ονοματεπώνυμο κηδεμόνα (δεν αναγράφεται), τάξη, τίτ-λος εγγραφής και σχολείο που τον εξέδωσε, ημερομηνία εγγραφής (από τις επόμενες στήλες για τα εκπαιδευτικά τέλη δεν συμπληρώνεται καμία: εκ-παιδευτικά τέλη α', β' και γ' τριμήνου, τέλη μετεγγραφής, τέλη απορριπτο-μένων, τέλη επανεξεταστέων, είσπραξη καθυστερουμένων τελών), παρατη-ρήσεις (ελάχιστες για μετεγγραφές).

88 (65) Μαθητολόγιο τριταξίου Γυμνασίου Αρρένων Λευκάδος 1964/65-1966/67 Κατάστιχο πανόδετο, 44,5x30. Σελίδες 1-92 αριθμημένες + 93-400 χ.αρ. Αγραφες οι 93-400. Στις σ. 388, 391, 393, 395, 397, 399 τυπωμένο με σφραγίδα: Εκδόσεις Δίον. και Βασ. Λου-κοπούλου - Στοά Νικολούδη 10, Αθήνα. Αρχίζει με: Ζαβιτσάνος Ιωάννης του Πάνου και τελειώνει με: Γαζής Περικλής του Κων/νου.

Στο εξώφυλλο: ΜΑΘΗΤΟΛΟΓΙΟΝ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΑΡΡΕΝΩΝ ΛΕΥΚΑΔΟΣ Από σχολ. Έτος 1964-65.

Περιεχόμενα: α.α.. ονοματεπώνυμο και όνομα πατρός, δήμος ή κοινότητα εγγραφής, αριθμός Μητρώου Αρρένων, έτος γεννήσεως, αριθμός και ημερομηνία πι-στοποιητικού δήμου ή κοινότητας προσαχθέντος για την εγγραφή, επάγ-γελμα γονέα, ονοματεπώνυμο κηδεμόνα, τάξη, τίτλος εγγραφής και σχολείο που τον εξέδωσε, ημερομηνία εγγραφής, παρατηρήσεις.

89 (66)

Μαθητολόγιο Λυκείου Αρρένων και εξαταξίου Γυμνασίου Αρρένων Λευκά-δος 1964/65-1972/73 Κατάστιχο πανόδετο, 44,5x30. Σελίδες 1-171 αριθμημένες + 172-400 χ.αρ. Άγραφες οι 1, 381-400. Αρχίζει με: Καββαδάς Χρίστος του Νέστορος και τελειώνει με: Μανωλίτσης Ευστάθιος του Σπυρ.

Στο εξώφυλλο: ΛΥΚΕΙΟΝ ΚΑΙ ΓΥΜΝΑΣΙΟΝ ΑΡΡΕΝΩΝ ΛΕΥΚΑΔΟΣ ΜΑΘΗΤΟΛΟΓΙΟΝ Από Σχολ. Έτους 1964 έως 1972-73.

Περιεχόμενα: α.α., ονοματεπώνυμο και όνομα πατρός, δήμος ή κοινότητα εγγραφής, αριθμός Μητρώου Αρρένων, έτος γεννήσεως, αριθμός και ημερομηνία πι-στοποιητικού δήμου ή κοινότητας προσαχθέντος για την εγγραφή, επάγ-γελμα γονέα, ονοματεπώνυμο κηδεμόνα, τάξη, τίτλος εγγραφής και σχολείο που τον εξέδωσε, ημερομηνία εγγραφής, παρατηρήσεις. Οι μαθητές του σχολ. έτους 1964-65 έχουν γραφεί ήδη στο Μαθητολόγιο του εξαταξίου Γυμνασίου (βλ. α.α. 87/64 του παρόντος). Τώρα, καθώς Λύκειο και Γυμνάσιο χωρίζονται, ξαναγράφονται στο Μαθητολόγιο του Λυκείου.

90 (67)

Μαθητολόγιο εξαταξίου Γυμνασίου Αρρένων και Λυκείου Αρρένων Λευκά-δος [Ν. 309/1976] 1973/74-1978/79 Κατάστιχο πανόδετο, 44,5x30. Φύλλα 300 χ.αρ. Άγραφα τα 1r, 247ν-300. Αρχίζει με: Αλβανίτης Σπυρίδων του Δημητρίου και τελειώνει με: Ζαβερδινός Κων/νος του Ιωάννου.

Στο εξώφυλλο: ΜΑΘΗΤΟΛΟΓΙΟΝ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΑΡΡΕΝΩΝ ΛΕΥΚΑΔΟΣ ΑΠΟ ΣΧΟΛ. ΕΤΟΣ 1973-74 ΜΕΧΡΙ ΣΧΟΛ. ΕΤΟΥΣ.

Περιεχόμενα: α.α., ονοματεπώνυμο και όνομα πατρός, δήμος ή κοινότητα εγγραφής, αριθμός Μητρώου Αρρένων, έτος γεννήσεως, αριθμός και ημερομηνία πι-στοποιητικού δήμου ή κοινότητας προσαχθέντος για την εγγραφή, τάξη, τίτ-λος εγγραφής και σχολείο που τον εξέδωσε, ημερομηνία εγγραφής, επάγ-γελμα γονέα, ονοματεπώνυμο κηδεμόνα (δεν σημειώνεται), διεύθυνση κα-τοικίας πατρός ή κηδεμόνα (δεν σημειώνεται), παρατηρήσεις (ελάχιστες).

β. Πρόχειρα

91 (61)

Πρόχειρο Μαθητολόγιο εξαταξίου Γυμνασίου Αρρένων Λευκάδος 1961/62-1963/64 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 35x25. Λευκό χαρτί χαραγμένο. Φύλλα 120 χ.αρ. Άγραφα τα 1r, 83 v - 20 .

Αρχίζει με: Σταματέλος Κων/νος Θεοδοσίου και τελειώνει με: Βλάχος Μιχαήλ Ζώη.

Στο εξώφυλλο: Πρόχειρον Μαθητολόγιον Σχολ. Έτος 1961-62. Περιεχόμενα: α.α., ονοματεπώνυμο και όνομα πατρός, τάξη, εκπαιδευτικά τέλη, τέλη

σχολικού ταμείου, τέλη μαθητικής πρόνοιας, εκπαιδευτικές εισφορές, ημε-ρομηνία εγγραφής, τάξη, λόγοι απαλλαγής ή μείωσης των εκπαιδευτικών τελών, παρατηρήσεις, όνομα κηδεμόνα.

92 (73)

Πρόχειρο Μαθητολόγιο τριταξίου Γυμνασίου Αρρένων και εξαταξίου Γυ-μνασίου Αρρένων Λευκάδος 1964/65-1975/76 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 29x30. Λευκό χαρτί χαραγμένο. Φύλλα 80 χ.αρ. Άγραφα τα

1r, 79ν-80.

Αρχίζει με: Ζαβιτσάνος Ιωάννης Πάνου και τελειώνει με: Σταύρακας Ευστάθιος Γεωργίου.

Στο εξώφυλλο: Γυμνάσιον Αρρένων εν Λευκάδι Πρόχειρον Μαθητολόγιον.

Περιεχόμενα: α.α., ονοματεπώνυμο, τάξη, ημερομηνία εγγραφής, παρατηρήσεις.

93 (75)

Πρόχειρο Μαθητολόγιο εξαταξίου Γυμνασίου Αρρένων Λευκάδος 1972/73-1974/75 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 29x20. Λευκό χαρτί χαραγμένο. Φύλλα 60 χ.αρ. Άγραφο το 1r.

Αρχίζει με: Χάρτης Γεώργιος του Φιλ. και τελειώνει με: Γαντζίας Δημήτριος.

Στο εξώφυλλο: ΓΥΜΝ. APP. ΛΕΥΚΑΔΟΣ Πρόχειρον Μαθητολόγιον. Περιεχόμενα: α.α., ονοματεπώνυμο, όνομα πατρός, τάξη, ημερομηνία εγγραφής, ονοματε-

πώνυμο κηδεμόνα, διεύθυνση διαμονής, παρατηρήσεις (υπογραφή κηδεμόνα).

94 (74)

Μαθητολόγιο Λυκείου Αρρένων και εξαταξίου Γυμνασίου Αρρένων Λευκά-δος 1964/65-1972/73 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 29x20. Λευκό χαρτί χαραγμένο. Φύλλα 80 χ.αρ. Άγραφα τα

1r, 68»-80. Αρχίζει με: Καββαδάς Χρίστος του Νέστορος και τελειώνει με: Χάρτης Γεώργιος του Φι-λίππου.

Στο εξώφυλλο: Λύκειον, [και εκ των υστέρων με κόκκινη μελάνη] Γυμνάσιον, [με μαύρη μελάνη] Αρρένων Εν Λευκάδι Πρόχειρον Μαθητολόγιον.

Περιεχόμενα: α.α., ονοματεπώνυμο, τάξη, ημερομηνία εγγραφής, παρατηρήσεις.

95 (72)

Πρόχειρο Μαθητολόγιο Λυκείου Αρρένων Λευκάδος [Ν. 309/1976] 1976/77-1979/80 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 29x20. Φύλλα 100 χ.αρ. Άγραφα τα Γ, 57ν-100. Αρχίζει με: Σκουρής Δημήτριος Κων/νου και τελειώνει με: Σολδάτος Γεώργιος Σταύρου.

Στο εξώφυλλο: ουδεμία ένδειξη.

Περιεχόμενα: α.α., ονοματεπώνυμο, όνομα πατρός, τάξη, ημερομηνία εγγραφής, ονομα-τεπώνυμο κηδεμόνα, διεύθυνση διαμονής, παρατηρήσεις (σημειώνεται ποιοι ανήκουν στο Λυκειακό Παράρτημα Καρυάς).

6. ΒΙΒΛΙΑ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ/ΣΠΟΥΔΗΣ

96 (12) Βιβλίο Πιστοποιητικών Σπουδών τετραταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 10/6/1868-1/7/1892 Κατάστιχο πρόχειρα συρραμμένο, 29x20. Περικλείεται από εξώφυλλο από κίτρινο χαρ-τόνι, εκ των υστέρων βαλμένο, στο οποίο γράφει με κόκκινη μελάνη: βιβλ. πιστ. σπου-δών 1868-1892. Σελίδες 82 αριθμημένες. Άγραφες οι 66-82. Αρχίζει με: Δημοσθένης Φίλιππας και τελειώνει με: Περικλής Σκιαδαρέσης.

Στο φ. 1r : βιβλίον πιστοποιητικών σπουδής του εν Λευκάδι γυμνασίου. Περιέχον σελίδας τριακοσίας ενενήκοντα τέσσερις (394), εν Λευκάδι τη 10 Ιουνίου 1868-1892 Άγγελος Καππώτας Γυμ νασιάρχης.

Περιεχόμενα: Βιβλίο πιστοποιητικών σπουδών, στο οποίο αναγράφονται το όνομα του αι-τούντος, ο τόπος καταγωγής του (πόλη ή χωριό), ο δήμος στον οποίο ανήκει, το επάγγελμα του πατέρα του, το είδος του εκδιδόμενου τίτλου (ενδεικτικό, απολυτήριο), η τάξη του, ο βαθμός του, η διαγωγή του, το ποσό που πλήρω-σε για να του χορηγηθεί ο τίτλος και η υπογραφή του παραλαμβάνοντος.

97 (98)

Βιβλίο Πιστοποιητικών Σπουδών τετραταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 8/9/1892-26/11/1930 Κατάστιχο πανόδετο, 45x30. Φύλλα 1 χ.αρ. + 199 αριθμημένα με σφραγίδα. Άγραφα τα

1r, 199ν. Αρχίζει με: Διαμαντίδης Γεώργ. και τελειώνει με: Κουνιάκης Γεράσιμος.

Στο εξώφυλλο [σε μεταγενέστερη ετικέτα]: ΒΙΒΛΙΟΝ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ, ΓΥ-ΜΝΑΣΙΟ Υ ΛΕΥΚΑΔΟΣ Από του Σχολικού έτους 1892-1931.

Περιεχόμενα: Βιβλίο πιστοποιητικών σπουδών, στο οποίο αναγράφονται ο αριθμός του χορηγούμενου τίτλου, το ονοματεπώνυμο του αιτούντος, ο τόπος καταγω-γής, η ηλικία, το επάγγελμα του πατέρα του, το είδος του εκδιδόμενου τίτ-λου (ενδεικτικό, απολυτήριο), η ημερομηνία έκδοσης, ο γενικός βαθμός (αριθμητικώς και ολογράφως), η διαγωγή (δεν σημειώνεται), ο αριθμός απουσιών (δεν σημειώνεται), άλλες σημειώσεις (δεν συμπληρώνονται), η υπογραφή παραλαμβάνοντος.

98 (103)

Βιβλίο Πιστοποιητικών Σπουδών εξαταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος Παλαιού Τύπου 27/11/1930-29/12/1945 Κατάστιχο πανόδετο, 40,5x29. Φύλλα 200 χ.αρ. Άγραφα τα 1r, 151ν, 152Γ-189Γ, 189Γ-200. Αρχίζει με: Βεργίνης Σωκρ. Ευάγγελος και τελειώνει με: Γκεσούλης Αθαν. Βασίλειος. Στο εξώφυλλο [σε μεταγενέστερη ετικέτα]: ΒΙΒΛΙΟΝ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ. ΓΥ-ΜΝΑΣΙΟΥ ΠΑΛΑΙΟΥ ΤΥΠΟΥ 1930-1945.

Περιεχόμενα: Βιβλίο πιστοποιητικών σπουδών, στο οποίο αναγράφονται ο αριθμός του χορηγούμενου τίτλου, το ονοματεπώνυμο του αιτούντος, ο τόπος καταγω-γής, η ηλικία, το επάγγελμα του πατέρα του, το είδος του εκδιδόμενου τίτ-λου (ενδεικτικό, απολυτήριο), η ημερομηνία έκδοσης, ο γενικός βαθμός (αριθμητικώς και ολογράφως), η διαγωγή (δεν σημειώνεται), ο αριθμός απουσιών (δεν σημειώνεται), άλλες σημειώσεις (δεν συμπληρώνονται), η υπογραφή παραλαμβάνοντος. Στα φ. 189v-190r αναγράφονται 9 τίτλοι χορηγούμενοι σε «κατ' ιδίαν δι-δαχθέντες».

99 (99)

Βιβλίο Πιστοποιητικών Σπουδών εξαταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος Νέου Τύπου και μικτού οκταταξίου Γυμνασίου Λευκάδος 7/7/1938-8/9/1949 Κατάστιχο πανόδετο, 42x29. Φύλλα 200 χ.αρ. Άγραφα τα 1-2, 195ν-200. Αρχίζει με: Τσαγκαρόπουλος Ελ. Σπυρίδων και τελειώνει με: Λεκατσάς Nix. Ευστάθιος.

Στο εξώφυλλο [σε μεταγενέστερη ετικέτα]: ΒΙΒΛΙΟΝ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ, ΓΥ-ΜΝΑΣΙΟΥ ΝΕΟΥ ΤΥΠΟΥ 1937/38-1948/49.

Περιεχόμενα: Βιβλίο πιστοποιητικών σπουδών, στο οποίο αναγράφονται ο αριθμός του χορηγούμενου τίτλου, το ονοματεπώνυμο του αιτούντος, ο τόπος καταγω-γής, η ηλικία, το επάγγελμα του πατέρα του, το είδος του εκδιδόμενου τίτ-λου (ενδεικτικό, απολυτήριο), η ημερομηνία έκδοσης, ο γενικός βαθμός (αριθμητικώς και ολογράφως), η διαγωγή, ο αριθμός απουσιών (δεν σημειώ-νεται), άλλες σημειώσεις (δεν συμπληρώνονται), η υπογραφή παραλαμβά-νοντος (δεν υπογράφει). Στα φ. 154ν"155Γ περιλαμβάνονται 15 τίτλοι των «κατ' ιδίαν διδαχθέντων» του έτους 1941-42.

100 (104)

Βιβλίο Πιστοποιητικών Σπουδών οκταταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 12/3/1949-13/10/1958 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 40x30. Φύλλα 200 χ.αρ. Άγραφα τα 1r, 200ν. Αρχίζει με: Λαλαφράγκος Χρ. Ζώης και τελειώνει με: Τζεφριός Δημήτριος Γεωργίου.

Στο εξώφυλλο [σε μεταγενέστερη ετικέτα]: ΒΙΒΛΙΟΝ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΗΣ ΑΡ-ΧΟΜΕΝΟΝ ΑΠΟ ΣΧΟΛ. ΕΤΟΥΣ 1948-49 ΜΕΧΡΙ 1958.

Περιεχόμενα: Βιβλίο πιστοποιητικών σπουδών, στο οποίο αναγράφονται ο αριθμός του χορηγούμενου τίτλου, το ονοματεπώνυμο του αιτούντος, ο τόπος καταγω-γής, η ηλικία, το επάγγελμα του πατέρα του, το είδος του εκδιδόμενου τίτ-λου (ενδεικτικό, απολυτήριο), η ημερομηνία έκδοσης, ο γενικός βαθμός (αριθμητικώς και ολογράφως), η διαγωγή, ο αριθμός απουσιών (δεν σημειώ-νεται), άλλες σημειώσεις (δεν συμπληρώνονται), η υπογραφή παραλαμβά-νοντος (δεν υπογράφει).

101 (105)

Βιβλίο Πιστοποιητικών Σπουδών οκταταξίου και εξαταξίου μικτού Γυμνα-σίου Λευκάδος 13/10/1958-2/9/1960 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 29x22. Φύλλα 112 χ.αρ. Άγραφα τα 49ν-112. Αρχίζει με: Στεργιόπουλος Γεώργιος Ιωάννου και τελειώνει με: Κίτσου Νίκη Ιωάννου.

Στο εξώφυλλο [σε μεταγενέστερη ετικέτα]: ΒΙΒΛΙΟΝ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΗΣ.

Περιεχόμενα: Βιβλίο πιστοποιητικών σπουδών, στο οποίο αναγράφονται το όνομα του αι-τούντος, ο τόπος καταγωγής του (πόλη ή χωριό), η ηλικία του, το επάγ-γελμα του πατέρα του, το είδος του εκδιδόμενου τίτλου (ενδεικτικό, απο-λυτήριο), η τάξη του, ο βαθμός του (αριθμητικώς και ολογράφως), η δια-γωγή του, παρατηρήσεις και η υπογραφή παραλαμβάνοντος.

102 (97)

Βιβλίο Πιστοποιητικών Σπουδών μικτού εξαταξίου Γυμνασίου και εξατα-ξίου Γυμνασίου Αρρένων Λευκάδος 12/9/1960-5/9/1964

Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 40x30. Φόλλα 150 χ.αρ. Άγραφα τα 1r, 149ν-150. Αρχίζει με: Γουρζής Σπυρίδων και τελειώνει με: Γαζή Μαρία.

Στο εξώφυλλο [σε μεταγενέστερη ετικέτα]: ΒΙΒΛΙΟΝ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ.

Περιεχόμενα: Βιβλίο πιστοποιητικών σπουδών, στο οποίο αναγράφονται ο αριθμός του χορηγούμενου τίτλου, το ονοματεπώνυμο του αιτούντος, ο τόπος καταγω-γής, η ηλικία, το επάγγελμα του πατέρα του, το είδος του εκδιδόμενου τίτ-λου (ενδεικτικό, απολυτήριο), η ημερομηνία έκδοσης, ο γενικός βαθμός (αριθμητικώς και ολογράφως), η διαγωγή, ο αριθμός απουσιών (δεν σημει-ώνεται), άλλες σημειώσεις (δεν συμπληρώνονται), η υπογραφή παραλαμ-βάνοντος (δεν υπογράφει).

103 (87)

Βιβλίο Πιστοποιητικών Σπουδών τριταξίου Γυμνασίου Αρρένων Λευκάδος 4/1/1965-30/9/1967 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 40x30. Σελίδες 1-84 αριθμ. + 85-200 χ.αρ. Άγραφες οι 1, 74-200. Αρχίζει με: Ανυφαντής Απόστολος Παύλου και τελειώνει με: Χαμοσφακίδης Σταύρος Σπυρ.

Στο εξώφυλλο με σφραγίδα: ΒΙΒΛΙΟΝ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΑΡ-ΡΕΝΩΝ ΛΕΥΚΑΔΟΣ ΑΡΧΕΤΑΙ ΑΠΟ 4-1-1965.

Περιεχόμενα: Βιβλίο πιστοποιητικών σπουδών, στο οποίο αναγράφονται ο αριθμός του χορηγούμενου τίτλου, το ονοματεπώνυμο του αιτούντος, ο τόπος καταγω-γής, η ηλικία (δεν σημειώνεται), το επάγγελμα του πατέρα του, το είδος του εκδιδόμενου τίτλου (ενδεικτικό, απολυτήριο), η ημερομηνία έκδοσης, ο γενικός βαθμός (αριθμητικώς και ολογράφως), η διαγωγή, παρατηρήσεις, η υπογραφή παραλαμβάνοντος.

7. ΔΙΑΦΟΡΑ

104 (7)

«Βιβλίον Απροσδιορίστου Εγγραφής» Δευτερεύοντος Σχολείου Λευκάδος 1842/43-1852/53 Κατάστιχο χαρτόδετο, 30x21.Φύλλα 30 αριθμημένα. Άγραφα τα 2, 6Γ, 13-18,19", 24ν-30.

Στο εξώφυλλο: Βιβλίον απροσδιορίστου εγγραφής ενδεικτικών προς αγοράν βιβλίων και σημειώσεων πωληθέντων από του 1842 μέχρι του 1853 Ιούνιος, φύλλα 30.

Περιεχόμενα: 1. Στο 1ο φύλλο δηλώνεται ποια μαθήματα επιθυμεί να παρακολουθήσει κάθε μαθητής με αίτηση του πατέρα του, του θείου του ή δική του.

2. Στα φύλλα 3-12 δηλώνεται ποια βιβλία έπρεπε να προμηθευτεί ο κάθε μαθητής μετά από αίτησή του. Τα βιβλία αυτά τα παράγγελνε το Σχο-λείο στη Γενική Επιτροπή της Παιδείας στην Κέρκυρα, η οποία τα έστελ-νε στο Σχολείο και τα αγόραζαν οι μαθητές.

3. Τέλος, στα φύλλα 19-24 σημειώνονται πόσα και ποια βιβλία πουλήθηκαν και η τιμή στην οποία αγοράστηκαν. Τα χρήματα που εισέπρατταν τα έστελναν στο Γενικό Επίτροπο της Παιδείας στην Κέρκυρα.

105 (100)

Βιβλίο Εισπράξεων, Εγγραφών και Θεμάτων των Εξετάσεων τετραταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 1867/68-1905/06 Κατάστιχο χαρτοδερματόδετο, 35x22. Σελίδες 392 αριθμημένες με 3 διαφορετικές αριθ-μήσεις. Βλ. «περιεχόμενα».

Στο εξώφυλλο: Βιβλίον εισπράξεων εξ εγγραφών 1868-1889. Στο φ. 1r : Βιβλίον εισπράξεων εξ εγγραφών του εν Λευκάδι Γυμνασίου περιέχον σελίδας τριακοσίας ενενήκοντα δύο (αριθ. 392) Εν Λευκάδι τη 10η Ιουνίου 1868 Άγγελος Καππώ-τας γυμνασιάρχης [τίθενται σφραγίδα που γράφει «Γυμνάσιον εν Λευκάδι» και υπογραφή]. Στο πίσω εξωτερικό του δεσίματος: Εκθέσεις και ζητήματα προς λύσιν εν τοις διαγωνι-σμοίς 1897.

Περιεχόμενα: 1. Στις σ. 1-50 είναι βιβλίο εισπράξεων από εγγραφές και έκδοση τίτλων. 2. Οι σ. 51-55 είναι άγραφες. 3. Στις σ. 56-57 καταχωρίζονται απουσίες μαθητών. 4. Οι σ. 58-67 είναι άγραφες. 5. Στις σ. 68-69 καταχωρίζονται απουσίες μαθητών σχ. έτους 1896-97. 6. Μετά τη σ. 80 αρχίζει άλλη αρίθμηση: Στις σ. 47-75 και 79-140 (οι

σ. 76-79 άγραφες) οι καθηγητές καταγράφουν την ύλη που δίδαξαν. 7. Μετά τη σ. 140 αρχίζει άλλη αρίθμηση: 357-391. Στις σ. 357-391 κατα-

γράφονται τα θέματα που δίνονταν στους μαθητές στις γραπτές εξετά-σεις: Ζητήματα λυθέντα υπό των μαθητών του εν λευκάδι Γυμνασίου κα-τά τους διαγωνισμούς και εγγράφους δοκιμασίας εν τοις Μαθηματικοίς (σ. 388) και: Θέματα και εκθέσεις δοθείσαι υπό του καθηγητού Γεωργ. Γρατσιάτου Σχολ. Έτος 1897-1898 (σ. 376) κ.λπ. Τα θέματα αρχίζουν από το τέλος, δηλαδή από τη σ. 388 (οι σ. 389-391 μένουν άγραφες) και «κατεβαίνουν» μέχρι τη σ. 357.

106 (139)

Κατάλογος Βιβλιοθήκης τετραταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 15/2/1902-10/6/1920 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 32x21,5. Φύλλα 47, αριθμημένα τα Γ-9, 9-47 χ.αρ. Άγραφα τα 1v, 13-47.

Στο εξώφυλλο [με πολύ καλλιγραφικά γράμματα]: Κατάλογος Βιβλιοθήκης του εν Λευ-κάδι Γυμνασίου.

Ο πρώτος τίτλος είναι η Ελληνική Ιστορία του Ερρ. Κούρτιου και ο τελευταίος Δελτίον Απριλίου.

Περιεχόμενα: 1. Καταγράφονται 251 τίτλοι βιβλίων που μπήκαν στη βιβλιοθήκη από 15/2/1902-10/6/1920 ως εξής: α.α., χρονολογία εισόδου του βιβλίου στη βιβλιοθήκη, τίτλος, όνομα συγγραφέα, τόπος έκδοσης, χρονολογία έκδο-σης, όνομα δωρητή, τόμος ή τεύχος, κατάσταση βιβλίου (καινούργιο, πα-λιό, δεμένο, άδετο, πολυτελές...), μεταφραστής στα ξενόγλωσσα. Τον κατάλογο συνέταξε ο Γυμνασιάρχης Εμμανουήλ Φραγκίδης.

2. Μέσα στο βιβλίο -μεταξύ τελευταίου φύλλου και οπισθόφυλλου- βρέθηκαν: α. Χειρόγραφος κατάλογος βιβλίων Βιβλιοθήκης Γυμνασίου Λευκάδος εν

έτει 1913-14 υπό Εμμ. Φραγκίδου Γυμνασιάρχου. Αποτελείται από κόλλες αναφοράς συρραμμένες. Σύνολο φύλλων 10 χ.αρ. Καταγράφει 157 τίτλους.

β. Μικρό τετράδιο χωρίς τίτλο που αναγράφει τα μαθήματα που διδά-σκονται σε κάθε τάξη. Φύλλα 21. Άγραφα τα Γ , 2ν, 3ν, 4ν, 5ν, 6Γ-21.

γ. Μικρό τετράδιο που γράφει στην ετικέτα: Συνοπτικός κατάλογος της βιβλιοθήκης 1906. Καταγράφει 81 τίτλους με κριτήρια θεματικά (= ξένη φιλολογία, Ν.Ε. Φιλολογία κ.λπ.).

107 (138)

Βιβλίο Υλικού τετραταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 10/10/1903-1917

Κατάστιχο τετράδιο, 30,5x21. Φύλλα 24 χ.αρ. Άγραφα τα 2ν-2r, 7ν-24.

1η εγγραφή: Γραφείον ερυθρού χρώματος. Τελευταία εγγραφή: Δύο κινητά κλείθρα.

Στο εξώφυλλο: βιβλίον υλικού του εν Λευκάδι Γυμνασίου.

Περιεχόμενα: Βιβλίο υλικού. Ο χρόνος κτήσης ορισμένων αντικειμένων είναι προ του 1903.

108 (137)

Βιβλίο Υλικού και Βιβλιοθήκης Γυμνασίου Λευκάδος (χωρίς χρονολογία)

Κατάστιχο πανόδετο, 43x30,5. Φύλλα 1 χ.αρ. + 199 αριθμημένα με σφραγίδα. Άγραφα τα [1], 1r, 4r-9r, 10ν-11r, 12ν-14r, 15r-17r, 18r-19r, 20ν-21r, 22ν-23r, 24ν-26r, 28r-29r, 30ν-31r, 34ν-35ν. Στο εξώφυλλο: ΒΙΒΛΙΟΝ ΥΛΙΚΟΥ.

Στα περιεχόμενα καταγράφει: 1.Έπιπλα και σκεύη. 2. Όργανα και εποπτικό υλικό κατά μάθημα: στα Μαθηματικά, στην Κο-

σμογραφία, στη Γεωγραφία, στην Ιστορία και στον Πολιτισμό (χάρτες, πίνακες, εικόνες), στα Θρησκευτικά, στα Γαλλικά, στην Ανθρωπολογία, στη Ζωολογία, στη Φυτολογία, στην Ορυκτολογία, στην Πειραματική Φυσική και στη Χημεία.

3. Αντικείμενα Γραφείου. 4. Εικόνες διακοσμητικαί. 5. Όργανα Γυμναστικής, αθλητικά είδη.

6. Φάρμακα σχολικού φαρμακείου (δεν καταγράφει τίποτε). 7. Αντικείμενα καθαριότητας. 8. Αρχείον καταργηθέντος Ελληνικού Σχολείου. 9. Αρχείο Γυμνασίου.

10. Επιστημονική Βιβλιοθήκη. Σημειώνονται ο χρόνος παραλαβής του αντικειμένου, η περιγραφή του και το ποσό της δαπάνης για την αγορά του. Ειδικά για τη βιβλιοθήκη: Καταγράφει 367 τίτλους ως εξής: χρόνος παρα-λαβής βιβλίου, ταξινομική κατηγορία, όνομα συγγραφέα, τίτλος, τόπος έκ-δοσης, χρόνος έκδοσης, προέλευση του βιβλίου (= τρόπος απόκτησης), δα-πάνη αγοράς, δεμένο ή άδετο, τόμος ή τεύχος.

109 (140)

Βιβλίο Ταμείου μικτού τετραταξίου Γυμνασίου και εξαταξίου Γυμνασίου Λευκάδος 16/10/1927-31/12/1931 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 28x21. Σελίδες 60 χ.αρ. Άγραφες οι 1, 27-60. 1η εγγραφή: Διά την αγοράν ενός σάκκου...

Στο εξώφυλλο: Σχολικόν Ταμείον του Γυμνασίου Λευκάδος, Βιβλίον ταμείου ζαπό 16 8/βρίου 1927>.

Περιεχόμενα: Στην αριστερή σελίδα τα έσοδα (αριθμός και ημερομηνία διπλοτύπου εί-σπραξης, αιτία της είσπραξης, ποσό που εισπράχθηκε) και δεξιά τα έξοδα αντίστοιχα.

110 (59)

Βιβλίο Απουσιών μικτού εξαταξίου Γυμνασίου Λευκάδος 1941/42 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 34x24,5. Φύλλα 60 χ.αρ. Άγραφο το 1r. Αρχίζει με: Αρβανίτης Ν ικ. Κων/νος χα ι τελειώνει με: Χαλκιερά Γερ. Ισμήνη

Στο εξώφυλλο: Σχολικόν έτος 1941-42, Γυμνάσιον εν Λευκάδι, Βιβλίον απουσιών.

Περιεχόμενα: Καταχώριση απουσιών κατά μήνα και κατά μάθημα.

111 (134)

Βιβλίο Δελτίων Κινήσεως Προσωπικού οκταταξίου μικτού Γυμνασίου Λευ-κάδος 1952/53-1957/58 (κλείνει την 3/10/1958) Κατάστιχο από συρραμμένα τυπωμένα φύλλα, 34x49. Φύλλα 51 χ.αρ. Γραμμένα όλα μό-νο στο Γ. Τα ν περιέχουν τις οδηγίες συμπλήρωσης του εντύπου.

Στο εξώφυλλο: Γυμνάσιον εν Λευκάδι, Βιβλίον Δελτίων κινήσεως προσωπικού από του Σχολικού έτους 1952-53 <Σεπτέμβριος 1952> μέχρι.

Περιεχόμενα: Καταγράφει τους υπηρετούντες καθηγητές κατά κατηγορία (οργανικώς ανήκοντες, αποσπασμένοι κ.λπ.) και το υπηρετικό προσωπικό, την ειδικό-τητα, το βαθμό, τις ημέρες απουσίας κατά μήνα και την αιτία της απου-σίας, το μηνιαίο μισθό (βασικό και επίδομα ευδοκίμου παραμονής), τον αριθμό μαθητών κατά τάξη και φύλο, τον αριθμό τμημάτων κάθε τάξης, τις ώρες διδασκαλίας κατά μάθημα (προβλεπόμενες, διδασκόμενες, περικοπεί-σες), τις κενές θέσεις καθηγητών, τους υπεράριθμους.

112 (135)

Βιβλίο Εκπαιδευτικών Τελών οκταταξίου Γυμνασίου Λευκάδος 1951/52 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 35x25,5. Σελίδες 2 χ.αρ. + 1-26 αριθμημένες + 132 χ.αρ. Άγραφες οι [1-2], 29-160 χ.αρ. Αρχίζει με: Αντύπα Σπυρ. Κων/να και τελειώνει με: Κόγχα Ιωάν. Λίζα.

Στο εξώφυλλο δεν σημειώνεται τίποτε.

Περιεχόμενα: Καταγράφονται οι μαθητές που καταβάλλουν το ειδικό τέλος του A.N. 1556/1950 σε 4 δόσεις και σημειώνεται ποιοι απαλλάσσονται ή πληρώνουν μειωμένα εκπαιδευτικά τέλη.

113 (135α)

Βιβλίο Απουσιών μικτού εξαταξίου Γυμνασίου Λευκάδος 1932/33(7) Κατάστιχο χαρτόδετο, 34x23. Φύλλα 30 χ.αρ. Άγραφο κανένα. Αρχίζει με: Αρέθα Σοφία και τελειώνει με: Φίλιππος Δημ.

Στο εξώφυλλο δεν σημειώνεται τίποτε. Περιεχόμενα: Δεν είναι σαφές. Περιέχει κατάλογο μαθητών κατά τάξη και, μάλλον, κα-

ταγράφει τις απουσίες τους κατά μήνα και κατά μάθημα. Δεν αναγράφε-ται καμία χρονολογική ένδειξη. Από αντιβολή προς το Γενικό Έλεγχο 1926/27-1943/44 (= α.α. 5/83 του παρόντος) συνάγεται ότι αναφέρεται στο σχολικό έτος 1932-33, αν και ο κατάλογος του δεν ταυτίζεται πλήρως με τον κατάλογο του Γενικού Ελέγχου.

114 (135β)

Βιβλίο Μισθοδοσίας του Διδακτικού και Βοηθητικού προσωπικού μικτού εξαταξίου και οκταταξίου Γυμνασίου Λευκάδος 1937/38-1952/53 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 46x31. Φύλλα 150 χ.αρ. Άγραφα τα 1-2r, 148ν-150.

Στο εξώφυλλο δεν σημειώνεται τίποτε.

Περιεχόμενα: Βιβλίο μισθοδοσίας του διδακτικού και βοηθητικού προσωπικού του Σχο-λείου στο οποίο καταγράφονται οι μισθοδοσίες του κατά μήνα. Καταγρά-φονται και οι κρατήσεις που τους γίνονται.

115 (135γ)

Βιβλίο Υλικού και Βιβλιοθήκης μικτού τετραταξίου Γυμνασίου Λευκάδος 22/12/1918-1929(7) Κατάστιχο πανόδετο, 45x31. Φύλλα 1 χ.αρ. + 99 αριθμημένα με σφραγίδα. Άγραφα τα [lr], 12ν-14r, 42ν-43r, 45ν-46r, 47r-99.

Στο εξώφυλλο: ΒΙΒΛΙΟΝ ΥΛΙΚΟΥ ΤΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ.

Περιεχόμενα: Βιβλίο υλικού. Συγκεκριμένα καταγράφονται: 1. Τα έπιπλα και λοιπά σκεύη του Σχολείου (όργανα Φυσικής κ.λπ.). 2. Τα βιβλία της Σχολικής Βιβλιοθήκης: Καταγράφονται 689 τίτλοι (α.α.,

τίτλος βιβλίου, συγγραφέας, τόπος έκδοσης, χρονολογία έκδοσης, δεμέ-νο ή άδετο, τόμος ή τεύχος.

3. Οι χάρτες. 4. Μέσα στο κατάστιχο υπάρχει ένα πρακτικό παράδοσης και παραλαβής

του υλικού κ.λπ. του καταργηθέντος Ελληνικού Σχολείου από τη Διευ-θύντριά του Κονιδάρη Σοφία προς το Γυμνασιάρχη του Γυμνασίου Λευ-κάδος Κων/νο Γουρζή. Αποτελείται από 4 καρφιτσωμένα φύλλα, εκ των οποίων τα 3 γραμμένα και το 1 άγραφο, και έχει ημερομηνία 7/12/1929. Είναι αντίγραφο και δεν έχει υπογραφές.

Σημείωση: Αρχίζει σίγουρα από 22/12/1918, γιατί στο φ. 2ν υπάρχει υπο-γραφή του Γυμνασιάρχη Θεοχάρη Τσούτσινου με την ημερομηνία αυτή.

116 (135δ)

Βιβλίο Ταχυδρομείου μικτού οκταταξίου Γυμνασίου Λευκάδος 2/8/1952-15/6/1955 Κατάστιχο χαρτόδετο, 22,5x15. Φύλλα 40 χ.αρ. Άγραφο το 1.

Στο εξώφυλλο δεν φαίνεται τίποτε, γιατί η ετικέτα έχει φθαρεί.

Περιεχόμενα: Βιβλίο στο οποίο υπογράφει ο παραλαμβάνων τα έγγραφα του Γυμνασίου για να τα ταχυδρομήσει (απλά και επί αποδείξει).

Β. ΑΡΧΕΙΟ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΕΦΟΡΕΙΑΣ (1923-1976)

117 (124)

Βιβλίο Πράξεων της Σχολικής Εφορείας μικτού τετραταξίου Γυμνασίου Λευ-κάδος 27/3/1923-2/12/1927 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 28x21. Φύλλα 24 χ.αρ. Άγραφο κανένα.

Στο εξώφυλλο: βιβλίον πρακτικών συνεδριάσεων της Σχολικής Επιτροπείας του εν Λευ-κάδι Γυμνασίου αρχόμενον τη 27 Μαρτίου 1923-2 Δεκεμβρίου 1927.

Περιεχόμενα: Πρακτικά συνεδριάσεων της Σχολικής Εφορείας (από το πρακτικό 36 της 27/3/1923 μέχρι το πρακτικό 73 της 2/12/1927).

118 (125)

Βιβλίο Πράξεων της Σχολικής Εφορείας Μικτού Εξαταξίου Γυμνασίου Λευ-κάδος 10/1/1932-29/4/1937

Κατάστιχο πανόδετο, 35,5x24,5. Φύλλα 60 χ.αρ. Άγραφο κανένα.

Στο εξώφυλλο: Γυμνάσιον Λευκάδος Βιβλίον Πρακτικών Σχολικής Εφορείας 1932-37.

Περιεχόμενα: Πρακτικά συνεδριάσεων της Σχολικής Εφορείας (από το πρακτικό 1 της 10/1/1932 μέχρι το πρακτικό 27 της 29/4/1937).

119 (126)

Βιβλίο Πράξεων της Σχολικής Εφορείας μικτού εξαταξίου Γυμνασίου Λευ-κάδος 3/6/1937-25/4/1948 Κατάστιχο πανόδετο, 31x21. Φύλλα 80 χ.αρ. Άγραφο το 1.

Στο εξώφυλλο: ΒΙΒΛΙΟΝ ΠΡΑΞΕΩΝ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΕΦΟΡΕΙΑΣ από Ιουνίου 1937-Απρίλ. 1948.

Περιεχόμενα: Πρακτικά συνεδριάσεων της Σχολικής Εφορείας (από το πρακτικό 28 της 3/6/1937 μέχρι το πρακτικό 17 της 25/4/1948).

120 (127)

Βιβλίο Πράξεων της Σχολικής Εφορείας μικτού οκταταξίου Γυμνασίου Λευ-κάδος 27/4/1948-28/5/1955 Κατάστιχο πανόδετο, 29,5x20. Φύλλα 120 χ.αρ. Άγραφα τα 1r, 120ν.

Στο εξώφυλλο: Βιβλίον πράξεων Σχολικής Εφορείας Γυμνασίου Λευκάδος (από της υπ' αριθμ. 18/24-4-48 πράξεως μέχρι της 16/28-5-1955 τοιαύτης).

Περιεχόμενα: Πρακτικά συνεδριάσεων της Σχολικής Εφορείας (από το πρακτικό 18 της 24/4/48 μέχρι το πρακτικό 16 της 28/5/1955).

121 (128)

Βιβλίο Πράξεων της Σχολικής Εφορείας μικτού οκταταξίου Γυμνασίου Λευ-κάδος 28/5/1955-14/8/1959 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 29,5x19,5. Φύλλα 80 χ.αρ. Άγραφο το 1r.

Στο εξώφυλλο: Βιβλίον Πράξεων Σχολικής Εφορείας Γυμνασίου Λευκάδος [από της υπ' αριθμ. 17/25-5-1955 πράξεως μέχρι της 20ης/14-8-59],

Περιεχόμενα: Πρακτικά συνεδριάσεων της Σχολικής Εφορείας (από το πρακτικό 17 της 28/5/1955 μέχρι το πρακτικό 14 της 14/8/1959).

122 (129)

Βιβλίο Πράξεων της Σχολικής Εφορείας μικτού εξαταξίου Γυμνασίου και εξαταξίου Γυμνασίου Αρρένων Λευκάδος 2/9/1959-10/9/1962 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 29x19. Φύλλα 100 χ.αρ. Αγραφα τα 1r και 100ν.

Στο εξώφυλλο: Βιβλίον Πράξεων Σχολικής Εφορείας Γυμνασίου Λευκάδος αρχόμενον από της υπ' αριθμ. 21/2-9-59 μέχρι... [με σφραγίδα]: 100.

Περιεχόμενα: Πρακτικά συνεδριάσεων της Σχολικής Εφορείας (από το πρακτικό 21 της 2/9/1959 μέχρι το πρακτικό 19 της 10/9/1962).

123 (131)

Βιβλίο Πράξεων της Σχολικής Εφορείας μικτού εξαταξίου Γυμνασίου και εξαταξίου Γυμνασίου Αρρένων Λευκάδος 29/12/1961-31/12/1962 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 29,5x19,5. Φύλλα 80 χ.αρ. Άγραφα τα 30ν-80.

Στο εξώφυλλο: ΒΙΒΛΙΟΝ ΠΡΑΞΕΩΝ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΕΦΟΡΕΙΑΣ ΛΝΕΓΕΡΣΕΩΣ ΔΙΔΑΚΤΗΡΙΟΥ.

Περιεχόμενα: Περιλαμβάνει 4 πρακτικά: από πρακτικό 1 της 29/12/1961 μέχρι πρακτικό 4 της 31/12/1962. Υπάρχει και ένα πρακτικό υπ' αρ. 1/16-12-1961 σε αντί-γραφο γραφομηχανής καρφιτσωμένο στο εσώφυλλο. Όλα αφορούν την ανέ-γερση του νέου διδακτηρίου.

124 (130)

Βιβλίο Πράξεων της Σχολικής Εφορείας εξαταξίου Γυμνασίου Αρρένων και Λυκείου Αρρένων Λευκάδος 29/9/1962-31/12/1965 Κατάστιχο πανόδετο, 34,5x24,5. Φύλλα 100 χ.αρ. Άγραφο το 100v.

Στο εξώφυλλο: Βιβλίον πράξεων Σχολικής Εφορείας από 29-9-1962 έως 31-12-1965.

Περιεχόμενα: Πρακτικά συνεδριάσεων της Σχολικής Εφορείας από το πρακτικό 20 της 29/9/1962 μέχρι το πρακτικό 73 της 31/12/1965.

125 (133)

Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας της Σχολικής Εφορείας μικτού εξαταξίου Γυ-μνασίου, Λυκείου Αρρένων και εξαταξίου Γυμνασίου Αρρένων Λευκάδος 27/8/1960-16/7/1976

Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 43x29. Φύλλα 100 χ.αρ. Άγραφα τα 1r, 21ν-100.

Στο εξώφυλλο [με σφραγίδα]: ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟΝ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑΣ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΕΦΟΡΕΙΑΣ.

Περιεχόμενα: Κλασικό πρωτόκολλο αλληλογραφίας εισερχομένων (αριστερά) και εξερχο-μένων (δεξιά).

126 (132)

Βιβλίο Ταμείου της Σχολικής Εφορείας μικτού εξαταξίου και μικτού οκτα-ταξίου Γυμνασίου Λευκάδος 14/4/1940-30/6/1948 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 30,5x19,5. Φύλλα 30 χ.αρ. Άγραφα τα 1r, 26ν-30.

Στο εξώφυλλο [με σφραγίδα]: ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΦΟΡΕΙΑ ΒΙΒΛΙΟΝ ΤΑΜΕΙΟΥ Γυμνάσιον εν Λευκάδι [με σφραγίδα]: 50.

Περιεχόμενα: Βιβλίο ταμείου.

127 (136)

Βιβλίο Επιλογής Υποτρόφων Κληροδοτήματος Χρ. Αντύπα-Κουτρουμπή 26/5/1969 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 34,5x25. Σελίδες 120 αριθμημένες με σφραγίδα. Άγραφες οι 6-120.

Στο εξώφυλλο: ΒΙΒΛΙΟΝ ΠΡΑΞΕΩΝ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΥΠΟΤΡΟΦΩΝ.

Περιεχόμενα: Περιλαμβάνει μόνο ένα πρακτικό της 26/5/1969. Το Σχολείο είχε αναλάβει το γραπτό διαγωνισμό για την επιλογή των υποτρόφων του κληροδοτήματος. Μέσα περιέχονται επίσης 1 έγγραφο του ΥΠΕΠΘ προς το κληροδότημα και 2 πρωτόκολλα παραλαβής και παράδοσης όλων των σχετικών με το διαγωνι-σμό από το Γυμνασιάρχη του Γυμνασίου Αρρένων προς τον πρόεδρο της επιτροπής του κληροδοτήματος.

II. ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΛΕΥΚΑΔΟΣ

1. ΓΕΝΙΚΟΙ ΕΛΕΓΧΟΙ

128 (23)

Γενικός Έλεγχος Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 1865/66-1866/67 Πρόκειται για τους ελέγχους δύο σχολικών ετών, που αποτελούνται από δύο λυτά φύλ-λα ο καθένας, καρφιτσωμένα. Αρχίζει με: Ανδρέας Κοντιγούρης και τελειώνει με: Ιωάννης Βαλαωρίτης.

Στο εξώφυλλο από πρόχειρο χαρτί: Ελληνικόν Σχολείον Λευκάδος έτος Σχολικόν 1865-66 Έτος Σχολικόν 1866-67.

Περιεχόμενα: α.α., ονοματεπώνυμο, τόπος καταγωγής, διαγωγή, επάγγελμα γονέα, βαθ-μός ετήσιας προόδου (μόνο χαρακτηρισμός «άριστα», «καλώς», «σχεδόν καλώς», «μετρίως» - και όχι αριθμητικώς), αριθμός νέων μαθητών από το Δημοτικό Σχολείο και παρατηρήσεις που αφορούν τους λόγους της μη εμ-φάνισης μαθητών στις εξετάσεις (διέκοψαν, ανεξεταστέοι, ασθενούντες κ.λπ.). Το δεύτερο φύλλο του κάθε διφύλλου καταγράφει τα πιστοποιητικά σπου-δών που δόθηκαν στους μαθητές κατά τα αντίστοιχα σχολικά έτη (28 για το 1865/66 και 24 για το 1866/67). Αναγράφονται το ονοματεπώνυμο του μαθητή, ο τόπος καταγωγής του, το επάγγελμα του γονέα, το είδος του χο-ρηγούμενου τίτλου (ενδεικτικό, απολυτήριο), ο χρόνος της έκδοσης, ο γενι-κός ετήσιος μέσος όρος, η υπογραφή του παραλαμβάνοντος, παρατηρήσεις.

129 (13)

Γενικός Έλεγχος Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 1867/68-1888/89 Κατάστιχο δερματόδετο, 34.5x22. Σελίδες 392 αριθμημένες. Άγραφες οι 154-392. Αρχίζει με: Σπυρίδων Πήλικας και τελειώνει με: Νικόλαος Α. Ασημακόπουλος.

Στο εξώφυλλο [με κόκκινη μελάνη]: Ελλ. Σχολείον, [με μαύρη μελάνη]: Βιβλίον ελέγχου των γενικών εξετάσεων από του σχολικού έτους 1867-1868 μέχρι 1889 αριθ. 3. Σημ.: Το παρόν βιβλίον από του σχολικού έτους 1884-1885 μετονομάζεται κατά το άρθρον 20 του από 11ης Μαΐου 1884 περί εγγραφής και εξετάσεως μαθητών εν τοις εκπαιδευτη-ρίου; της Μέσης Εκπαιδεύσεως «γενικός έλεγχος της ετήσιας προόδου των μαθητών». Περιεχόμενα: α.α., ονοματεπώνυμο, τόπος καταγωγής, ηλικία, διαγωγή, επάγγελμα γο-

νέα, αριθμός νέων μαθητών από το Δημοτικό Σχολείο, γενικός ετήσιος μέ-σος όρος (αριθμητικώς και ολογράφως) και παρατηρήσεις που αφορούν τους λόγους της μη εμφάνισης μαθητών στις εξετάσεις (διέκοψαν, ανεξε-ταστέοι, ασθενούντες κ.λπ.). Από του 1868/69 και ετήσιος μέσος όρος κάθε μαθήματος.

130 (93)

Γενικός Έλεγχος Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 1889/90-1914/15 Κατάστιχο πανόδετο, 44,5x31. Φύλλα 1 χ.αρ. + 199 αριθμημένα με σφραγίδα. Άγραφα τα 191Μ99. Αρχίζει με: Θεμελής Αριστοτέλης και τελειώνει με: Δίπλα Άννα.

Στο εξώφυλλο: 1889-1915 Γενικός Έλεγχος αποτελέσματος ενιαυσίων εξετάσεων Ελλη-νικόν Σχολείον.

Περιεχόμενα: α.α., ονοματεπώνυμο, τόπος καταγωγής, ηλικία, διαγωγή, επάγγελμα γο-νέα, ετήσιος μέσος όρος κάθε μαθήματος, γενικός ετήσιος μέσος όρος (αριθ-μητικώς και ολογράφως) και παρατηρήσεις (προήχθη, ανεξεταστέος, απερ-ρίφθη, απεκλείσθη των εξετάσεων κ.λπ.). Στο τέλος κάθε σχολικού έτους συγκεντρωτικός πίνακας ετήσιων αποτελεσμάτων.

131 (89)

Γενικός Έλεγχος Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 1915/16-1928/29 Κατάστιχο πανόδετο, 46x30,5. Φύλλα 1 χ.αρ. + 199 αριθμημένα με σφραγίδα. Άγραφα τα [lr], 138V-200. Στο δεξιό περιθώριο των φΓ τυπωμένο με σφραγίδα: «Τύποις Α. Π άλλη και Σας - 1404». Αρχίζει με: Αποστόλου Θεοφιλή και τελειώνει με: Φωτεινός Ευθύμ.

Στο εξώφυλλο πάνω από την ετικέτα: ΣΧΟΛ AΡΧΕΙΟΝ 1915-29. Στο εξώφυλλο επί της ετικέτας: 1889-1915 Γενικός Έλεγχος [κ. Σχολάρχην Ελληνικού Σχολείου] Λευκάδα.

1915/1916-1928/1929 Σχολ. Έτος 1915/1916.

Περιεχόμενα: α.α., ονοματεπώνυμο και όνομα πατρός, τόπος καταγωγής, ηλικία, διαγω-γή, επάγγελμα γονέα, ετήσιος μέσος όρος κάθε μαθήματος, γενικός ετήσιος μέσος όρος (αριθμητικώς και ολογράφως) και παρατηρήσεις (προήχθη, ανε-ξεταστέος, απερρίφθη, απεκλείσθη των εξετάσεων κ.λπ.). Στο τέλος κάθε σχολικού έτους συγκεντρωτικός πίνακας ετήσιων αποτελεσμάτων.

2. ΕΙΔΙΚΟΙ ΕΛΕΓΧΟΙ

132 (4)

Ειδικός Έλεγχος Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 1884/85-1888/89 Κατάστιχο χαρτοδερματόδετο, 36x23. Σελίδες 192 αριθμημένες. Άγραφες οι 72-192. Αρχίζει με: Ανδρέας Ευστ. Μωραΐτης και τελειώνει με: Νικόλαος Α. Ασημακόπουλος.

Στο εξώφυλλο: Ελληνικόν Σχολείον εν λευκάδι. Ειδικός έλεγχος της προόδου των μαθητών Αριθ. 7 1885-

Στην 1η σελίδα: Ειδικός έλεγχος της προόδου των μαθητών του εν Λευκάδι Ελληνικού Σχολείου Περιέχει σελίδες εκατόν ενενήκοντα και δύο (αριθ. 192) Εν Λευκάδι τη 17 Νοεμβρίου 1884

[Τ.Υ. και σφραγίδα με τίτλο: ΣΧΟΛΑΡΧΕΙΟΝ ΕΝ ΛΕΥΚΑΔΙ] Ο Σχολάρχης Δ. Δημητριάδης

Εθεωρήθη Εν Λευκάδι τη 27 Σεπτεμβρίου 1884 Ο εποπτεύων τα προσαρτημένα ελλ. Σχολεία Λευκάδος Πετρής Ν. Γυμνασιάρχης [τίθεται σφραγίδα με τίτλο: ΓΥΜΝΑΣΙΟΝ ΕΝ ΛΕΥΚΑΔΙ].

Περιεχόμενα: α.α., αριθμός μαθητολογίου, τάξη, ονοματεπώνυμο και όνομα πατρός, βαθ-μολογία και απουσίες κάθε μαθήματος, γενικός ετήσιος μέσος όρος, παρα-τηρήσεις (κυριότατα, ποιοι και για ποιο λόγο αποκλείονται των εξετάσεων, ποιοι προάγονται, ποιοι παραπέμπονται και ποιοι απορρίπτονται). Η βαθμολογία και οι απουσίες αναγράφονται ως εξής: 1) μέχρι τέλους Νο-εμβρίου. 2) Βαθμός προόδου κατά τας χειμερινάς εξετάσεις και αριθμός απουσιών από 1 Δβρίου μέχρι τέλους Ιανουαρίου, 3) Από των χειμερινών εξετάσεων μέχρι τέλους Απριλίου και 4) Βαθμός προόδου κατά τας γενικάς εξετάσεις. Στο τέλος κάθε μίας από τις τέσσερις αυτές ενότητες εξάγεται ο ολικός βαθμός των μαθημάτων της ενότητας και στο τέλος από τους επί μέρους αυτούς μέσους όρους προκύπτει ο γενικός ετήσιος μέσος όρος.

133 (94)

Ειδικός Έλεγχος Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 1888/89-1909/1910 Κατάστιχο πανόδετο, 44x30,5. Φύλλα 1 χ.αρ. + 159 αριθμημένα με σφραγίδα. Άγραφα τα [1r], 156r-159. Αρχίζει με: θεμελής Αριστοτέλης και τελειώνει με: Αικατερίνη Μπουρνιά.

Στο εξώφυλλο: Ελληνικόν Σχολείον ειδικός έλεγχος των μαθητών του ενταύθα ελληνικού Σχολείου Από του Σχολ. έτους 1889 μέχρι του 1908-1909. Περιεχόμενα: α.α., ονοματεπώνυμο, βαθμός κάθε μαθήματος (α' εξαμήνου, β' εξαμήνου,

εξετάσεων, μέσος όρος), παρατηρήσεις (προήχθη, απερρίφθη, μετεξεταστέος, απεκλείσθη των εξετάσεων κ.λπ.). Κάτω από τη στήλη του κάθε μαθήμα-τος στο τέλος της σελίδας υπογράφει ο διδάσκων.

134 (95)

Ειδικός Έλεγχος Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 1909/1910-1928/29 Κατάστιχο πανόδετο, 47x30,5. Φύλλα 1 χ.αρ. + 197 αριθμημένα με σφραγίδα. Άγραφα τα [Γ], 182v-97. Στο μπροστινό εσωτερικό του δεσίματος επικολλημένη κυκλική ετικέτα που έχει τυπω-μένα σε πράσινο φόντο: 1. στον εξωτερικό κύκλο: ΧΑΡΤΟΠΩΛΕΙΟΝ ΑΤΜΟΚΙΝΗΤΟΝ ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟΝ ΚΑΤΑΣΤΙΧΩΝ ΚΑΙ ΦΑΚΕΛΛΩΝ, 2. στον εσωτερικό κύκλο: ΤΟ ΑΡ-ΧΑΙΟΤΕΡΟΝ ΤΩΝ ΕΝ ΕΛΛΑΔΙ ΧΑΡΤΟΠΩΛΕΙΩΝ ΙΔΡΥΘΕΝ ΤΟ 1870, 3. στο κέντρο με μεγαλύτερα στοιχεία: ΠΑΛΛΗ ΚΑΙ ΚΟΤΖΙΑ ΑΘΗΝΑΙ.

Στο εξώφυλλο [σε μεταγενέστερη ετικέτα]: ΕΙΔΙΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΣΧΟ-ΛΕΙΟΥ ΛΕΥΚΑΔΟΣ Από του Σχολ. Έτους 1907-1929.

Περιεχόμενα: α.α., ονοματεπώνυμο, βαθμός κάθε μαθήματος (α' εξαμήνου, β' εξαμήνου, εξετάσεων, μέσος όρος), παρατηρήσεις (προήχθη, απερρίφθη, μετεξεταστέ-ος, απεκλείσθη των εξετάσεων κ.λπ.). Κάτω από τη στήλη του κάθε μαθή-ματος στο τέλος της σελίδας υπογράφει ο διδάσκων.

3. ΒΙΒΛΙΑ ΠΡΑΞΕΩΝ

135 (24)

Βιβλίο Πράξεων Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 10/6/1868-15/9/1912 Κατάστιχο χαρτοδερματόδετο, 33,5x21,5. Σελίδες 368 αριθμημένες. Οι 336-356 έχουν αριθμηθεί κατά λάθος δύο φορές. Οι σ. 360-366 έχουν κοπεί. Άρα, ο πραγματικός αριθ-μός των σελίδων είναι: 368+20-6=382. Νέα ορθή αρίθμηση από 336-382 δική μου. Άγρα-φες οι 359-368 (=379-382 νέα αρίθμηση).

Στο εξώφυλλο: Ελλ. Σχολείον βιβλίον Πρακτικών εν γένει Ιούνιος 1868 αριθ. 5.

Περιεχόμενα: Πρακτικά του Συλλόγου και του Διευθυντή.

136 (25)

Βιβλίο Πράξεων Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 27/5/1913-24/6/1925

Κατάστιχο πανόδετο, 31x22. Σελίδες 120 αριθμημένες. Άγραφες οι 2 και 100. Στο εξώφυλλο: βιβλίον Πρακτικών εν γένει αριθ. 6 Ελλ. Σχολείον.

Περιεχόμενα: Πρακτικά του Συλλόγου και του Διευθυντή.

137 (9)

Βιβλίο Πράξεων Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 27/6/1925-15/3/1930 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 33,5x23. Σελ ίδες 74 αριθμημένες. Αγραφη η 74.

Στο εξώφυλλο: βιβλίον Πρακτικών ελληνικού Σχολείου Σχολ. Έτος 1925 27/6/1925-15/3/1930.

Περιεχόμενα: Πρακτικά του Συλλόγου και του Διευθυντή. Εκτός των συνηθισμένων, πε-ριέχει και πρακτικά, με τα οποία ο Σύλλογος επιλέγει τα διδακτικά βιβλία που θα διδαχτούν στο Σχολείο, καθώς και πρακτικά παράδοσης και παρα-λαβής των Διευθυντών του Ελληνικού Σχολείου και του Γυμνασίου (το 1929 το Ελληνικό Σχολείο καταργείται και τα υπάρχοντά του περιέρχονται στο Γυμνάσιο Λευκάδος).

4. ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΑ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑΣ

138 (5)

Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 10/1/1887-14/2/1905 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 34,5x22. Λευκό χαρτί χαραγμένο. Φύλλα 115 χ.αρ. Άγραφα τα 1r-2Γ . Επί πλέον, μέσα υπάρχει και ένα ένθετο από 10 συρραμμένα φύλλα, που χρη-σιμοποιήθηκε ως πρωτόκολλο από 17/5/1905-1/8/1905 και στο οποίο πρωτοκολλήθηκαν συνολικά 4 έγγραφα. Άγραφα τα 1r-2Γ, 4ν-10.

Στο εξώφυλλο: Ελληνικόν Σχολείον εν Λευκάδι Πρωτόκολλον, [από κάτω με άλλο χέρι και άλλη μελάνη]: 1887-1905.

Περιεχόμενα: Κλασικό πρωτόκολλο αλληλογραφίας εισερχομένων (αριστερά) και εξερχο-μένων (δεξιά). Εκτενείς περιλήψεις εισερχομένων και εξερχομένων.

139 (8)

Πρωτόκολλο αλληλογραφίας Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 2/1/1929- 7/9/1929 Φύλλα (κόλλες αναφοράς) συρραμμένα και επενδυμένα με σκληρό χαρτί, 29x20. Φύλλα 15 χ.αρ. Άγραφα τα 8Γ-15. Στο φ. 1r σφραγίδα με τίτλο: ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΣΧΟΛΕΙΟΝ ΕΝ ΛΕΥΚΑΔΙ [στον εξωτερικό κύκλο], ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ [στον εσωτερικό κύκλο] και στο κέντρο η κεφαλή της Αθηνάς με περικεφαλαία.

Στο εξώφυλλο: Βιβλίον αλληλογραφίας <από 1η Ιανουαρίου 1929> Ελλ. Σχολείον.

Περιεχόμενα: Αντίγραφα των εξερχομένων εγγράφων.

5. ΜΑΘΗΤΟΛΟΓΙΑ

140 (11)

Μαθητολόγιο Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 1867/68 Κατάστιχο από πρόχειρα συρραμμένα λευκά φύλλα 29,5x21. Φύλλα 6 συρραμμένα και χ.αρ. Άγραφα τα 1r-2r, 4ν-6.

Αρχίζει με: Δημήτριος Καββαδίας και τελειώνει με: Ανδρέας Βρυώνης.

Στο εξώφυλλο [=φ. 1r]: αριθμός 5 - στοιχείον Ε'. Μαθητολόγιον του Σχολαρχείου Λευκάδος του έτους 1867-68 τη 4η Σεπτεμβρίου ήρξατο η εγγραφή των μαθητών. Περιεχόμενα: α.α., ονοματεπώνυμο, τόπος γέννησης, τόπος διαμονής, ηλικία, θρήσκευμα,

ημερομηνία εγγραφής, τάξη, τίτλος εγγραφής, επάγγελμα γονέα, υπογρα-φή γονέων ή κηδεμόνων εγγυωμένων δι' αυτής την επιμέλειαν και καλήν διαγωγήν, παρατηρήσεις, όπου αναγράφονται τα εκπαιδευτικά τέλη που πλήρωσε ο κάθε μαθητής.

141 (62)

Μαθητολόγιο Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 1868/69-1889/90

Κατάστιχο χαρτοδερματόδετο, 29,5x21. Λευκό χαρτί χαραγμένο. Σελίδες 392 αριθμημέ-νες. Άγραφες οι 1-2, 118-392. Αρχίζει με: Αθανάσιος Κ. Δρίβας και τελειώνει με: Βασίλειος Α. Σκυριανός.

Στην 1η σελίδα: Γενικόν μαθητολόγιον του εν Λευκάδι Ελληνικού Σχολείου περιέχον σε-λίδες τριακοσίας ενενηκοντα δύο (αριθ. 392) Εν Λευκάδι τη 17η Ιουνίου 1868 Άγγελος Καππώτας Γυμνασιάρχης [Τ.Υ. και σφραγίδα με επιγραφή: ΓΥΜΝΑΣΙΟΝ ΕΝ ΛΕΥΚΑΔΙ].

Περιεχόμενα: α.α., ονοματεπώνυμο, τόπος γέννησης, τόπος διαμονής, ηλικία, θρήσκευμα, ημερομηνία εγγραφής, τάξη, τίτλος εγγραφής και σχολείο που τον εξέδω-σε, επάγγελμα γονέα, υπογραφή γονέων ή κηδεμόνων εγγυωμένων δι' αυ-τής την επιμέλειαν και καλήν διαγωγήν, παρατηρήσεις, όπου (μόνο για 1868/69) αναγράφονται τα εκπαιδευτικά τέλη που πλήρωσε ο κάθε μαθη-τής και ποιοι απαλλάσσονται από αυτά ή έχουν μειώσεις.

142 (70)

Μαθητολόγιο Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 1889/90-1903/04 Κατάστιχο πανόδετο, 43x30. Φύλλα 1 χ.αρ. + 237 αριθμημένα με σφραγίδα. Άγραφα τα 233ν-237. Από φ. 22Γ-233Γ (σχολικά έτη 1892/93-1903/04) στη στήλη «Χρονολογία διπλοτύπου» επι-κολλώνται χαρτόσημα πληρωμής εκπαιδευτικών τελών για κάθε μαθητή. Αρχίζει με: Δημήτριος Γ. Στεφανίτσης και τελειώνει με: Κωνσταντίνος I. Δυοβουνιώτης.

Στο εξώφυλλο: Ελληνικόν Σχολείον εν Λευκάδι Γενικόν Μαθητολόγιον εν Λευκάδι τη 4η Σεπτεμβρίου 1889 1889-1904.

Περιεχόμενα: α.α., ονοματεπώνυμο, τόπος γέννησης (και θρήσκευμα για τους ετερόδο-ξους), ηλικία, επάγγελμα γονέα, ημερομηνία εγγραφής, τάξη, είδος τίτλου εγγραφής και σχολείο που τον εξέδωσε, όνομα κηδεμόνα, ημερομηνία δι-πλοτύπου πληρωμής των εκπαιδευτικών τελών, όνομα εισπράκτορα, παρα-τηρήσεις (ελάχιστες, κυρίως ποιοι διέκοψαν). Στη στήλη «τεκμήριον εγ-γραφής», όπου αναγράφεται ο τίτλος του Σχολείου, βάσει του οποίου εγ-γράφονται, μπορεί να δει κανείς τα ιδιωτικά δημοτικά σχολεία της εποχής (Τρύφου, Φύσσα κ.λπ.), καθώς και τα άλλα Ελληνικά Σχολεία που υπάρ-χουν την εποχή αυτή στη Λευκάδα (Καρυά, Άγιο Πέτρο) και στη γειτονική Ακαρνανία (Βόνιτσα, Πάλαιρο, Μύτικα). Στη στήλη «αριθμός διπλοτύπου της εγγραφής» επικολλώνται τα σχετικά χαρτόσημα (τα οποία πληρώνει ο μαθητής για την εγγραφή του) και σφρα-γίζονται με τη σφραγίδα του Σχολείου (1 χαρτ. x 20 δρχ. + 1 χαρτ. x 15 δρχ. τα σχολικά έτη 1892/93-1894/95 και 1 χαρτ. x 2 δρχ. + 1 χαρτ. x 2 δρχ. τα σχολικά έτη 1895/96-1903/04).

143 (92)

Μαθητολόγιο Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 1904/05-1916/17 Κατάστιχο πανόδετο 44x30,5. Φύλλα 1 χ.αρ. + 249 αριθμημένα με σφραγίδα + 4 πρό-σθετα, αριθμημένα με το χέρι 250-256. Άγραφα τα 254ν-256. Από φ. 1r-254Γ (σχολικά έτη 1904/05-1916/17) στη στήλη «εκπαιδευτικά τέλη» επικολλώ-νται χαρτόσημα πληρωμής εκπαιδευτικών τελών για κάθε μαθητή, 1 χαρτ. x 2 δρχ. για κάθε εξάμηνο ο μαθητής. Αρχίζει με: Χρίστος Βερροιώτης και τελειώνει με: Δημήτριος Στραγαλινός.

Στο εξώφυλλο: Ελληνικόν Σχολείον εν Λευκάδι Μαθητολόγιον εν Λευκάδι τη 15η Σε-πτεμβρίου 1904 1904-1916-17.

Περιεχόμενα: α.α., ονοματεπώνυμο, τόπος γέννησης (και θρήσκευμα για τους ετερόδο-ξους), ηλικία, επάγγελμα γονέα, ημερομηνία εγγραφής, τάξη, είδος τίτλου εγγραφής και σχολείο που τον εξέδωσε, όνομα κηδεμόνα, εκπαιδευτικά τέ-λη α' και β' εξαμήνου (βλ. ανωτέρω), παρατηρήσεις (ελάχιστες, κυρίως ποιοι διέκοψαν).

144 (91)

Μαθητολόγιο Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 1917/18-1927/28 Κατάστιχο πανόδετο, 46,5x31,5. Φύλλα 1 χ.αρ. + 249 αριθμημένα με σφραγίδα. Άγραφα τα [11, 247ν-249. Στα φ. 1r-67r (σχολικά έτη 1917/18-1919/20) επικολλώνται χαρτόσημα (πληρωμής εκπαι-δευτικών τελών) για κάθε μαθητή. Η τιμή των χαρτοσήμων ποικίλλει από έτος σε έτος. Στα φ. 68r-247r (σχολικά έτη 1920/21-1927/28) δεν επικολλώνται χαρτόσημα, αλλά ανα-γράφεται ο αριθμός των αποδείξεων πληρωμής των εκπαιδευτικών τελών. Αρχίζει με: Σπυρίδων Κουνιάκης και τελειώνει με: Φραγκόπουλος Ιωάν. Παναγιώτης.

Στο εξώφυλλο: Μαθητολόγιον κ. σχολάρχην ελλην. σχολείου εις Λευκάδα Σχολ. Έτος 1917-1927-28.

Περιεχόμενα: α.α., ονοματεπώνυμο, τόπος γέννησης (και θρήσκευμα για τους ετερόδο-ξους), ηλικία, επάγγελμα γονέα, ημερομηνία εγγραφής, τάξη, είδος τίτλου εγγραφής και σχολείο που τον εξέδωσε, όνομα κηδεμόνα, εκπαιδευτικά τέ-λη α' και β' εξαμήνου και (από 1926/27-1927/28) α', β', γ τριμήνου (βλ. ανω-τέρω), παρατηρήσεις (ποιοι απαλλάσσονται από τα εκπαιδευτικά τέλη ή έχουν μειώσεις).

145 (90)

Μαθητολόγιο Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 1928/29 Φύλλα έντυπου Μαθητολογίου συρραμμένα χωρίς εξώφυλλο, 42,5x30,5. Φύλλα 14 αριθ-μημένα με σφραγίδα. Άγραφα τα 1r, 9ν-14.

Αρχίζει με: Μαυροκέφαλος Γερασ. Αναστάσιος και τελειώνει με: Πετρίτης Μ. Θεόδωρος.

Στο φ. Γ με κόκκινη μελάνη: Ελληνικόν Σχολείον από του 1928-1929.

Περιεχόμενα: α.α., ονοματεπώνυμο και όνομα πατρός, τόπος γέννησης (και θρήσκευμα για τους ετερόδοξους), τόπος εγγραφής στα Μητρώα Αρρένων και αριθμός Μητρώου, ηλικία, επάγγελμα γονέα, ημερομηνία εγγραφής, τάξη, είδος τίτ-λου εγγραφής και σχολείο που τον εξέδωσε, όνομα κηδεμόνα, εκπαιδευτι-κά τέλη α', β', γ' τριμήνου, παρατηρήσεις (κυρίως, ποιοι εξαιρούνται από τα εκπαιδευτικά τέλη ή έχουν μειώσεις).

6. ΒΙΒΛΙΑ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Ή ΣΠΟΥΔΗΣ (Για τα έτη 1865/66-1866/67 βλ. ανωτέρω, α.α. 128/23)

146 (10α)

Βιβλίο Πιστοποιητικών Σπουδών Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 27/6/1866-5/7/1868 Κατάστιχο από πρόχειρα συρραμμένα φύλλα χωρίς εξώφυλλο, 29,5x21. Φύλλα 1 αριθ-μημένο + 5 χ.αρ. Άγραφο το 1ν.

Στο φ. 1r: Ελληνικόν Σχολείον λευκάδος Βιβλίον πιστοποιητικών σπουδής αρχόμενον από της 27 Ιουνίου 1866 εν ω σημειούνται και αι εισπράξεις Εν λευκάδι τη 1η Οκτωβρίου 1866, εξ.

Περιεχόμενα: Καταγράφονται συγκεντρωτικά κατά έτος οι εισπράξεις από την έκδοση των σχολικών τίτλων (απολυτηρίων, ενδεικτικών, αποδεικτικών) και όχι τα στοιχεία του αιτούντος το πιστοποιητικό, όπως στα κανονικά βιβλία πιστο-ποιητικών σπουδών.

147 (10)

Βιβλίο Πιστοποιητικών Σπουδών Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 17/6/1868-30/7/1892 Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 33,5x22. Λευκό χαρτί χαραγμένο. Σελίδες 384 αριθμημένες. Άγραφες οι σ. 102-384. Αρχίζει με: Άγγελος Τυπάλδος και τελειώνει με: Απόστολος Ζαβιτσάνος.

Στο εξώφυλλο [μεταγενέστερη γραφή]: Ελλ. Σχολείον, [παλιότερη γραφή]: Βιβλίον πιστο-ποιητικών σπουδής Ιούνιος 1868-1892 αριθμ. 2.

Περιεχόμενα: Ονοματεπώνυμο, τόπος καταγωγής (πόλη, χωριό), ηλικία, επάγγελμα γο-νέα, είδος του εκδιδόμενου τίτλου (= ενδεικτικό ή απολυτήριο ή αποδει-κτικό), χρόνος έκδοσης, γενικός ετήσιος βαθμός, διαγωγή, υπογραφή του παραλαμβάνοντος τον τίτλο και αριθμός του διπλοτύπου που πλήρωσε για τα έξοδα της έκδοσης του τίτλου.

148 (96)

Βιβλίο Πιστοποιητικών Σπουδών Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 15/9/1892-5/10/1929

Κατάστιχο πανόδετο, 45x30. Φύλλα 1 χ.αρ. + 199 αριθμημένα με σφραγίδα. Άγραφα τα [1r], 181ν-199. Αρχίζει με: Δεσύλας Επαμεινώνδας και τελειώνει με: Κουνιάκης Διονύσιος.

Στο εξώφυλλο [σε μεταγενέστερη ετικέτα]: ΒΙΒΛΙΟΝ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΛ-ΛΗΝΙΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ 15-9-1892 -5-10-1929.

Περιεχόμενα: α.α., αριθμός χορηγούμενου τίτλου, ονοματεπώνυμο μαθητή, τόπος κατα-γωγής, ηλικία, επάγγελμα γονέα, είδος του εκδιδόμενου τίτλου (= ενδει-κτικό ή απολυτήριο ή αποδεικτικό), τάξη, ημερομηνία έκδοσης, γενικός ετή-σιος βαθμός (αριθμητικώς και ολογράφως), διαγωγή, σημειώσεις (σποραδι-κά ο αριθμός Μαθητολογίου και πάντα το ποσό του τέλους χαρτοσήμου), υπογραφή του παραλαμβάνοντος.

149 (96α)

Βιβλίο Πιστοποιητικών Σπουδών Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 4/10/1928-27/11/1930 Κατάστιχο πανόδετο, 43x31. Φύλλα 1 χ.αρ. + 99 αριθμημένα με σφραγίδα. Άγραφα τα [1r], 7v. 8r, 9v-99. Αρχίζει με: Ρεκατσίνας Χαρ. Γεράσιμος και τελειώνει με: Βεργίνης Σπ. Ευάγγελος.

Στο εξώφυλλο: Ελληνικόν Σχολείον Βιβλίον πιστοποιητικών Σπουδής 4/10/1928-12/9/1929.

Περιεχόμενα: α.α., αριθμός χορηγούμενου τίτλου, ονοματεπώνυμο μαθητή, τόπος κατα-γωγής, ηλικία, επάγγελμα γονέα, είδος του εκδιδόμενου τίτλου (= ενδεικτι-κό ή απολυτήριο ή αποδεικτικό), τάξη, ημερομηνία έκδοσης, γενικός ετήσιος βαθμός (αριθμητικώς και ολογράφως), διαγωγή, αριθμός απουσιών (δεν συ-μπληρώνεται), σημειώσεις (σημειώνονται τρεις αριθμοί, προφανώς τα ποσά πληρωμής των εκπαιδευτικών τελών), υπογραφή του παραλαμβάνοντος.

7. ΔΙΑΦΟΡΑ

150 (102)

Βιβλίο Εισπράξεων Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 1868/69-1/7/1889 Κατάστιχο χαρτοδερματόδετο, 34,5x22. Σελίδες 392 αριθμημένες. Άγραφες οι 77-392.

Στο εξώφυλλο: βιβλίον των εν γένει εισπράξεων Ιούνιος 1868 Αριθ. 4. Στο φ. 1r: βιβλίον εισπράξεων του εν Λευκάδι ελληνικού σχολείου περιέχον σελίδας τρια-κοσίας ενενήκοντα δύο (αριθ. 392) Εν Λευκάδι τη 17 Ιουνίου 1868 Άγγελος Καππώτας Γυμνασιάρχης [ T .Υ. και σφραγίδα: ΓΥΜΝΑΣΙΟΝ ΕΝ ΛΕΥΚΑΔΙ] αριθ. 4.

Περιεχόμενα: Οι εισπράξεις από εγγραφές και έκδοση τίτλων (ενδεικτικών, απολυτηρίων, αποδεικτικών).

151 (88)

Βιβλίο Μηνιαίας Μισθοδοσίας Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 1/4/1924-31/12/1929

Κατάστιχο χαρτοπανόδετο, 36x31. Φύλλα 102 χ.αρ. Άγραφα τα Γ, 18Γ-102.

Στο εξώφυλλο: βιβλίον καταστάσεως των Δημοσίων υπαλλήλων - του προσωπικού του εν Λευκάδι Ελλην. Σχολείου. Περιεχόμενα: Μηνιαία μισθοδοσία του διδακτικού και λοιπού προσωπικού του Σχολείου

και, συγκεκριμένα: ονοματεπώνυμο, αριθμός εγγράφου κοινοποιήσεως διο-ρισμού ή προαγωγής, μηνιαίος μισθός και τακτικά επιδόματα, έκτακτα επι-δόματα, σύνολο μισθού, κρατήσεις υπέρ Δημοσίου και υπέρ τρίτων, καθα-ρό ποσό πληρωτέο στο δικαιούχο.

Π Η Γ Ε Σ Κ Α Ι Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

ΠΗΓΕΣ ΑΝΕΚΔΟΤΕΣ Αρχείο του Γυμνασίου και του Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος. Ιστορικό Αρχείο Λευκάδος Αντωνίου Δαυίδ - Σκλαβενίτης Τριαντάφυλλος «Οι Λειτουργοί της Ανώτατης, της Μέσης

και της Δημοτικής Εκπαίδευσης (19ος αι). Βιογραφικά και εργογραφικά στοιχεία», Ερευνητικό πρόγραμμα.

ΠΗΓΕΣ ΕΚΔΕΔΟΜΕΝΕΣ

Δημαράς Αλέξης, Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε, τ. Α'-Β', Ερμής, Αθήνα 1973-1974. Δημητριάδης Χ. Σωκράτης, Συλλογή των περί Μέσης Εκπαιδεύσεως ιδία ισχυόντων Νόμων,

Β. Διαταγμάτων, Εγκυκλίων Διαταγών κ.λπ. από του 1833-1899 έτους, Αθήνα 1899. Ηνωμένον Κράτος των Ιονίων Νήσων, Κερκύρα, 17 Νοεμβρίου 1841 Ε.Ν. Εν τη Βουλή

απόφασις (ελληνικά, αγγλικά και ιταλικά). Κανονισμός των Προκαταρκτικών και των Δευτερευόντων δημοσίων σχολείων του Κράτους

και των ιδιαιτέρων, εν Κερκύρα, Εκ της Τυπογραφίας της Κυβερνήσεως 1842, Πρώτη Σύνοδος του Ενδεκάτου Κοινοβουλίου του Ηνωμένου Κράτους των Ιονίων Νήσων, αρ. Κ', Νόμος περί Παιδείας.

Λέφας Β. Χριστόδουλος, Εκπαιδευτικός Κώδιξ, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1924. Παρίσης Σ.Μ., Ανωτέρα και Μέση Εκπαίδευσις ήτοι Συλλογή... Νόμων από του 1833,

τ. 1-3, Αθήνα 1884-1893. Πετρίδης Π., Πολίτευμα των Ενωμένων Επαρχιών των Ιωνικών Νήσων, Κέρκυρα, 1818. Στοιχεία συστάσεως και εξελίξεως των Δήμων και Κοινοτήτων, 33 Νομός Λευκάδος, Έκδο-

ση της ΚΕΔΚΕ, Αθήνα 1961. Χουλιαράκης Μιχαήλ, Γεωγραφική, διοικητική και πληθυσμιακή εξέλιξις της Ελλάδος,

1821-1971, τ. Α'-Δ', Αθήνα, 1974.

ΒΙΒΛΙΑ ΚΑΙ ΑΡΘΡΑ Ansted D.T., The Ionian Islands in the year 1863, London 1863. Αντωνίου Δαυίδ, Τα προγράμματα της Μέσης Εκπαίδευσης (1833-1929), Ιστορικό Αρχείο

Ελληνικής Νεολαίας, Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, τ. Α'-Γ', αρ. 17, Αθήνα 1987-1989. Ασδραχάς Σπύρος, Πατριδογραφήματα, Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, Αθήνα 2003. - «Η «Αιτωλία και η Ακαρνανία του Μεσαιώνος», ό.π., σ. 177-196. - «Ο τάφος του Αθανάσιου Ψαλίδα και η αμφισβητούμενη επιγραφή του», ό.π., σ. 213-225. - «Κωνσταντίνος Μαχαιράς (1882-1967)», ό.π., σ. 231-234. - «Μνήμη Πάνου Ροντογιάννη (1911-1996)», ό.π., σ. 237-242. - «Τοπική ιστορία: η πολλαπλότητα των τεκμηρίων της», ό.π., σ. 243-252. - «Νίκος Σβορώνος (1911-1989)», ό.π., σ. 253-297.

Ασκούνη Νελλη, «Απέναντι σε δύο αντιθετικές φιγούρες του "εθνικού άλλου": στοιχεία από μια ανάλυση του λόγου των εκπαιδευτικών» στο: Άννα Φραγκουδάκη - Θάλεια Δραγώνα [επιμ.], «Τι είν' η πατρίδα μας;», Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1997.

Βαρίκα Ελένη, Η εξέγερση των κυριών, Κατάρτι, Αθήνα 21996. Γαβαλά Πέπη, Κοινωνία και εκπαίδευση (Λακωνία, τέλη 19ου-αρχές 20ού αιώνα). Εται-

ρεία Αακωνικών Σπουδών, Αθήνα 2002. Γελαδάκη Σόνια, Τα αρχεία τριών ιστορικών αθηναϊκών γυμνασίων. Α' Γυμνάσιο Αρρένων,

Β' Γυμνάσιο Αρρένων, Α' Γυμνάσιο Θηλέων. Μια διάσταση τοπικής ιστορίας, Μεταίχ-μιο, Αθήνα 2004.

Δημαράς Αλέξης, «Εκπαίδευση», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΓ, Αθήνα 1977, σ. 484-491.

Ζιώγου-Καραστεργίου Σιδηρούλα, Η Μέση Εκπαίδευση των κοριτσιών στην Ελλάδα (1830-1893), Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας, Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, αρ. 2, Αθήνα 1986.

Ηλιού Μαρία, Εκπαιδευτική και κοινωνική δυναμική, Πορεία, Αθήνα 1984. Θεοτόκης Μ. Σπυρίδων, «Η εκπαίδευσις εν Επτανήσω (1453-1864), Ιστορική μελέτη»,

Κερκυραϊκά Χρονικά 5 (1956). Goodisson, W. Historical and Topographical Essay, London 1822. Holand Henry, Ταξίδια στα Ιόνια Νησιά/Ηπειρο, Αλβανία (1812-13), μτφ. Χρήστου Ιω-

αννίδη, επιμ. Τάσου Βουρνά, Τολίδης, Αθήνα 1989. Κουρκουμέλης Ν.Κ., Η Εκπαίδευση στην Κέρκυρα κατά τη διάρκεια της Βρετανικής Προ-

στασίας (1816-1864). Σύλλογος προς διάδοσιν των ελληνικών γραμμάτων, Αθήνα 2002. Λάζαρη Σεβαστή, «Δημογραφικές πληροφορίες για τη Λευκάδα (1760, 1788, 1824)»,

Πρακτικά Δ' Συνεδρίου Επτανησιακού Πολιτισμού, Αθήνα 1996, σ. 211-255. Λάππας Κώστας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές στην Ελλάδα κατά τον 19ο αιώνα, Ιστορικό

Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας Γενικής Γραμματείας Νέας Γενιάς, αρ. 39 - Κέντρο Νεο-ελληνικών Ερευνών Ε.I.E.. Αθήνα 2004.

Μαλακάσης Δήμος, «Η εκατονταετία 1850-1950», Πρακτικά Δ' Συνεδρίου Επτανησιακού Πολιτισμού, Αθήνα 1996, σ. 404-416.

- Το χρονικό των εμποροκτηματιών της Αγίας Μαύρος 1820-1920, Αθήνα 1982. Μαχαιράς Κωνσταντίνος Γ., Λευκάς και Λευκάδιοι επί Αγγλικής Προστασίας (1810-1864),

Κέρκυρα 1940. - Η Λευκάς επί Ενετοκρατίας 1684-1797, Αθήνα 1951. - Πολιτική και διπλωματική ιστορία της Λευκάδος (1797-1810), τ. Α'-Β', Αθήνα 1954. - Η Λευκάς (1700-1864), Αθήνα 1956. Παπαδία-Λάλα Αναστασία, Ο θεσμός των αστικών κοινοτήτων στον ελληνικό χώρο κατά

την περίοδο της Βενετοκρατίας (13ος-18ος αι.), Βενετία 2004. Πετρίδης Π., Πολίτευμα των Ενωμένων Επαρχιών των Ιωνικών Νήσων, Κέρκυρα, 1818. Πολίτης Αλέξης, Ρομαντικά χρόνια. Ιδεολογίες και νοοτροπίες στην Ελλάδα του 1830-

1880, Ε.Μ.Ν.Ε. - Μνήμων, Αθήνα 1993. Ροντογιάννης Πάνος Γ., «Οι πρωτεύουσες της Λευκάδος», Επετηρίς Εταιρείας Λευκαδι-

κών Μελετών Ζ' (1988), σ. 37-290. - «Ο πληθυσμός της Λευκάδος από το απώτερο παρελθόν ως το 1991 », Επετηρίς Εται-

ρείας Λευκαδικών Μελετών, 8 (1995), σ. 73-150. - Ιστορία της Νήσου Λευκάδος, τ. Α'-Β', Εταιρεία Αευκαδικών Μελετών, Αθήνα 22005-

22006. - Η εκπαίδευση στη Λευκάδα 1631-1950, Αθήνα 1994.

- «Ο Αθανάσιος Ψαλίδας και η αρχή της Μέσης Παιδείας στη Λευκάδα», Ηπειρωτική Εστία 3 (1954) σ. 15-18, 168-172.

- «Πέτρος Βρυώνης», εφ. Λευκαδίτικες Σελίδες, φ. 17 (Λευκάδα, Οκτώβριος 1962). - «Κωνσταντίνος Στρατοόλης (Επίσκοπος Κυθήρων)», εφ. Λευκαδίτικες Σελίδες, φ. 8

(Λευκάδα, Νοέμβριος 1962). - «[Α'] Πάνος Κοντογιώργης· [Β'] Ιωάννης Καββαδίας, εφ. Λευκαδίτικες Σελίδες, φ. 19

(Λευκάδα, Δεκέμβριος 1962). - «Επικήδειος στον Στάθη Σάντα, καθηγητή Σωματικής Αγωγής», εφ. Ηχώ της Λευκά-

δας, φ. 56 (Αθήνα, Μάιος 1990). - «Η παιδεία στη Λευκάδα από περίπου 1600-τέλη 18ου αιώνα», Πρακτικά Α' Συνε-

δρίου Επτανησιακού Πολιτισμού, Λευκάδα 15-19 Σεπτεμβρίου 1982. Κοινωνία, Οι-κονομία και Πολιτισμός στα Επτάνησα (1836-1864), Θεσσαλονίκη, Εταιρεία Λευκα-δικών Μελετών, [1990], σ. 305-373.

- «Jean Wassan. Ένας σοφός του Γαλλικού Διαφωτισμού, Καθηγητής στο Τμήμα Φιλο-σοφίας του Προκαταρκτικού Σχολείου της Λευκάδας: πρώτου σχολείου Μ.Ε. στο νη-σί», Πρακτικά Β' Συνεδρίου Επτανησιακού Πολιτισμού, Λευκάδα 3-8 Σεπτεμβρίου 1984. Πολιτισμικές επαφές στα Επτάνησα και αναμετάδοση τους στον υπόλοιπο ελλα-δικό χώρο, 16ος-20ός αι., Αθήνα, Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, 1991, σ. 421-442.

- «Το χρονικά της σύστασης της τωρινής Δημόσιας Βιβλιοθήκης και του Μουσείου Αντι-κειμένων Εκκλησιαστικής Τέχνης Λευκάδος», Επετηρίς Εταιρείας Λευκαδικών Μελε-τών 8 (1995), σ. 207-259.

Σιδέρη Αλόη, Έλληνες φοιτητές στο Πανεπιστήμιο της Πίζας (1806-1861), Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας Γενικής Γραμματείας Νέας Γενιάς, αρ. 21, τ. Α'-Β', 1989-1994.

- «Η εκπαίδευση στα Επτάνησα όπως εμφανίζεται στα πιστοποιητικά σπουδών των υποψηφίων φοιτητών του Πανεπιστημίου της Πίζας 1842-1860», Πρακτικά ΣΤ' Διε-θνούς Πανιονίου Συνεδρίου, τ. Γ , Αθήνα 2002, σ. 187-203

Σκλαβενίτης Τριαντάφυλος Ε., «Αντώνιος Φατσέας (1821-1872): οι ιδεολογικές του ανα-ζητήσεις», Ζητήματα ιστορίας των νεοελληνικών γραμμάτων. Αφιέρωμα στον Κ.Θ. Δη-μαρά. Τμήμα Φιλολογίας Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Διεθνής Συνάντηση, 10-12 Μαΐου 1990, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1994, σ. 161-170.

- «Λευκαδίτικη πολιτισμική ιστορία», Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, Πρακτικά Δ' Συ-νεδρίου Επτανησιακού Πολιτισμού. Από την τοπική ιστορία στη συνολική: το παρά-δειγμα της Λευκάδας, 15ος-19ος αι., Λευκάδα 8-12 Σεπτεμβρίου 1993, Αθήνα 1996, σ. 185-199.

- Η σχολική βιβλιοθήκη το 19ο αιώνα. Η Βιβλιοθήκη του Γυμνασίου και του Ελληνικού Σχολείου Ναυπλίου (1833-1935), Αθήνα, Δημόσια Βιβλιοθήκη Ναυπλίου «Ο Παλαμή-δης», αρ. 3, 1995, 336 σ.

- «Ο Σπυρίδων Βλαντής και η ιδιωτική διδασκαλία Piano di studi/Έκθεσις μαθημάτων: Βενετία 1794», Θησαυρίσματα 34 (2004), Βενετία 2004, σ. 421-446.

- «Η εντοπιότητα στην πολιτισμική ιστορία», Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, Πρακτι-κά Α' Συμποσίου, Τοπική παράδοση και πολιτιστικός τουρισμός, Πνευματικό Κέντρο Δήμου Λευκάδας, Λευκάδα 9-11 Αυγούστου 1996, Αθήνα 1997, σ. 169-173.

- «Η άνοδος των αστών στη Λευκάδα τα χρόνια της Ένωσης», Πρακτικά Επιστημο-νικού Συνεδρίου, Η Ένωση της Επτανήσου με την Ελλάδα, τ. Α', Αθήνα 2005, σ. 455-464.

Σολδάτος Ντίνος, «Δάσκαλοι που έμειναν στη μνήμη και στην καρδιά μας», Αφιέρωμα στο Γυμνάσιο Λευκάδος, Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, Αθήνα 2002, σ. 15-45.

Σοφιανός Κώστας, Το νομικό καθεστώς της παιδικής ηλικίας και της νεότητας 1833-1900, Συναγωγή νόμων, διαταγμάτων, εγκυκλίων, καταστατικών, Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας Γενικής Γραμματείας Νέας Γενιάς, αρ. 16, τ. Α'-Β', 1988.

Τζουμελέας Σ.Γ. - Παναγόπουλος Π.Δ., Η Εκπαίδευση μας τα τελευταία 100 χρόνια, Αθήνα 1993.

Τομαρά-Σιδέρη Ματούλα, Σιδέρης Νίκος, Συγκρότηση και διαδοχή των γενεών στην Ελλά-δα του 19ου αιώνα. Η δημογραφική τύχη της νεότητας, Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νε-ολαίας, Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, αρ. 4, Αθήνα 1986.

Τσερές Δημήτρης Σ. «Δάσκαλοι του Προκαταρκτικού Σχολείου Λευκάδος (1806-1825), Καθηγητές του Γυμνασίου Λευκάδος (1829-1960), Δάσκαλοι του Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος (1866-1929)», Αφιέρωμα στο Γυμνάσιο Λευκάδος, Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, Αθήνα 2002, σ. 47-190.

- «Όψεις του τοπικού και του γενικού στο πεδίο της Λευκαδιακής Λογιοσύνης: Η πε-ρίπτωση του Δήμου Μαλακάση, πίνακες και επεξεργασμένα στοιχεία από την αρ-θρογραφία του στο Λευκαδίτικο Τύπο (1955-1997)», Δήμος Μαλακάσης 1923-1997, τιμητική εκδήλωση. Αθήνα, 10 Δεκεμβρίου 2005, Αθήνα 2006, σ. 19-104.

Τσουκαλάς Κωνσταντίνος, Εξάρτηση και αναπαραγωγή, ο κοινωνικός ρόλος των εκπαι-δευτικών μηχανισμών στην Ελλάδα (1830-1922), Θεμέλιο, Αθήνα 51987.

Τυπάλδος-Ιακωβάτος Γεώργιος, Ιστορία της Ιόνιας Ακαδημίας, έκδοση-εισαγωγή-σχόλια Σπύρος Ασδραχάς, Ερμής, Αθήνα 1982.

Φραγκουδάκη Άννα, Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης, Παπαζήσης, Αθήνα 1985. Χουλιαράκης Μιχαήλ, Εξελίξεις του πληθυσμού των Αγροτικών Περιοχών της Ελλάδος,

1920-1981, Αθήνα 1988.

Ε Ι Κ Ο Ν Ε Σ

Κ Α Τ Α Λ Ο Γ Ο Σ Ε Ι Κ Ο Ν Ω Ν

Οι εικόνες με αρ. 1-8 και η εικόνα του εξωφύλλου δημοσιεύτηκαν και στο: Δημήτρης Σ. Τσερές, «Δάσκαλοι του Προκαταρκτικού Σχολείου Λευκάδος 1806-1825. Καθηγητές του Γυμνασίου Λευκάδος 1829-1960. Δάσκαλοι του Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 1866-1929). Κατάλογοι και Ευρετήρια», Αφιέρωμα στο Γυμνάσιο Λευκάδος, Εταιρεία Λευκα-δικών Μελετών, Αθήνα 2002, σ. 170, 176, 177, 178, 179. Βλ. και σ. 187-189.

1. Το μοναδικό κτίριο που κτίστηκε (1825-1830) για σχολείο μέσης εκπαίδευσης και στέγασε το Δευτερεύον Σχολείο Λευκάδος (1829-1835). Ύστερα το «κα-τέλαβαν» τα Δικαστήρια (1835-1989)· έπειτα έγινε Δημαρχείο για λίγο. Στο ισόγειο στεγάζεται από τη δεκαετία του 1930 το Αρχειοφυλακείο/Αρχεία Νο-μού Λευκάδας. Βρίσκεται στην πλατεία Ζαμπελίου, οδός Θεοδώρου Στράτου 1. Φωτογραφία Δημήτρη Βλάχου (2002). 353

2. Στέγασε το τετρατάξιο μικτό Γυμνάσιο (1876-1929) στο μισό ανατολικό του κτιρίου (στο μισό δυτικό ήταν το Επαρχείο και αργότερα το Δημαρχείο) και, σε ολόκληρο το κτίριο, το εξατάξιο Γυμνάσιο (1930-1961), το εξατάξιο Γυ-μνάσιο Αρρένων (1961-1964), τα τριτάξια Γυμνάσιο/Λύκειο Αρρένων (1964-1967), το εξατάξιο Γυμνάσιο Αρρένων (1967-1970), το εξατάξιο Γυμνάσιο Θη-λέων (1970-1976), τα τριτάξια Γυμνάσιο/Λύκειο Θηλέων (1976-1979) και το 2ο μικτό τριτάξιο Γυμνάσιο/Λύκειο (1979-1983). Φωτογραφία Δ. Βλάχου (2002). 353

3. Δάσκαλοι και μαθητές του Ελληνικού Σχολείου (τέλη 19ου αι.). Η πρωτότυ-πη φωτογραφία ανήκε στην κ. Ίριδα Καλκάνη-Αυδή (ο πατέρας της Κων-σταντίνος Α. Καλκάνης (1882;-1961) είναι ο μαθητής με τα άσπρα στο μέ-σον της πρώτης σειράς, μετέπειτα βουλευτής Λευκάδας). Στην άκρη δεξιά μαρτυρείται ότι είναι ο Ιωάννης Σικελιανός, πατέρας του ποιητή, καθηγητής στο Γυμνάσιο, που φαίνεται ότι δίδασκε παράλληλα και στο Ελληνικό Σχο-λείο. Δίπλα του ίσως είναι ο Θεοφάνης Αγγέλου Κατωπόδης, ο γνωστός πα-πα-Ατζουλής, δάσκαλος από το 1891 και σχολάρχης από το 1895. Οι άλλοι δύο δάσκαλοι στην άκρη αριστερά δεν έχουν ταυτιστεί. Αυτά τα χρόνια δά-σκαλοι είναι ο Σπυρίδων Ν. Καρίνταβας (1875-1902), ο Δημήτρης Λιβαδάς (1896-1899), ο Σπυρίδων Δάλλας (1890-1895), ο Ν. Τσαούσης (1895-1896), ο Ιωάννης Σιώρης (1898-1899) και ο Αθ. Λιβιτσάνος (1899-1904). Τη φωτο-γραφία δημοσίευσε η Βιβέτ Τσαρλαμπά-Κακλαμάνη, Αγγέλου Σικελιανού, Ανέκδοτα ποιήματα και πεζά, Αθήνα 1989. Δημοσιεύτηκε η ίδια φωτογρα-φία, χρονολογημένη το 1892, με πηγή το Ε.Λ.I.A., και στην Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Οι απαρχές 1900-1922, επιστημονική επιμέλεια Χρήστος Χατζηιωσήφ, τ. Α' 2, Αθήνα 1999, σ. 191. 354

4. Καθηγητές και μαθητές του Γυμνασίου το 1900 μπροστά στο κτίριο του. Στην καμαρωτή θύρα (της αυλής;) αναγράφεται ΓΥΜΝΑΣΤΙΚΟΣ

ΣΥΛΛΟΓΟΣ (ιδρύθηκε από τον Ηλία Γουριώτη το 1896 (;) και λειτουργού-σε στο προαύλιο του Γυμνασίου). Τρίτος αριστερά από τη σημαία είναι ο Άγγελος Σικελιανός. Στο κέντρο της φωτογραφίας ίσως είναι ο Γυμνασιάρ-χης 1899-1900, Ιωάννης Ψαλτάκης. Ο καθήμενος στην άκρη αριστερά υπο-στηρίχτηκε ότι είναι ο επιστάτης, ενώ οι άλλοι δύο καθηγητές δεν έχουν ταυτιστεί. Η φωτογραφία ανήκει στη Βιβέτ Τσαρλαμπά-Κακλαμάνη και τη δη-μοσίευσε στο: Αγγέλου Σικελιανού, Ανέκδοτα ποιήματα και πεζά, Αθήνα 1989. 354

5. Α' ή Β' τάξη του Ελληνικού Σχολείου, 1924-25 ή 1925-26. Στο αριστερό μέρος της φωτογραφίας, στο κολλημένο χαρτάκι: σχολείον ελινικόν. Το κτίριο που φαίνεται ίσως είναι η οικία Κόνδαρη, όπου στεγαζόταν το σχολείο. Η φωτο-γραφία δημοσιεύτηκε (από αντίγραφο του πρωτοτύπου που είχε το 1983 ο Βασ. Γράψας) στο βιβλίο: Πάνος Γ. Ροντογιάννης, Ο Σπύρος Γ. Ροντογιάννης (Σπύρος Μελάς) 25.2.1915 π.η.-24.12.1943, Αθήνα 2001, σ. 75 (ο βιογραφού-μενος είναι ο 4ος από αριστερά, στη 2η σειρά). 355

6. Καθηγητές και τελειόφοιτοι μαθητές του Γυμνασίου, 1935-36. Φωτογραφία (από το αρχείο Στάθη Σάντα, τώρα στη Χαραμόγλειο Βιβλιοθήκη), των τε-λειοφοίτων του Γυμνασίου Λευκάδος, 1935-1936, στο προαύλιο, δημοσιευ-μένη στο περ. Λευκαδίτικη Εστία 1, τχ. 2, Μάρτ.-Απρ. 1976, σ. 83, με τις αποδόσεις: Σειρά 1, από αριστερά, οι καθηγητές: Ν. Σταματέλος, Σωμ. Αγωγής, Α. Μανούδης, Γαλλικών, Σ. Τρανός, Θεολογίας, I. Παπαγεωργίου, Γυμνασιάρχης, Π. Νικόδημος, Μαθηματικών, Α. Σολδάτος, Φιλολογίας, Δ. Κουνιάκης, Φιλολογίας, Στάθης Σάντας, Σωμ. Αγωγής. Σειρά 2, οι μαθή-τριες·. Ζ. Καββαδά, Α. Θερμού, Χ. Ρηγοπούλου, Α. Φλογαΐτου, Δ. Μεταλλι-νού, Ε. Φίλιου, Σ. Μαραγκού και τελευταίος δεξιά (πίσω από τον Σ. Σάντα) ο Σπ. Γουριώτης (νεκρός του Αλβανικού Μετώπου). Σειρά 3, οι μαθητές: Γεώργ. Γρηγόρης, Ν. Συκιώτης, Γ. Βλάχος, Θ. Πολίτης, Κ. Περδικάρης και I. Αρταβάνης. Σειρά 4, οι μαθητές: Δ. Ασπρογέρακας, Μ. Μανιάκης, Κ. Ζερ-βός και Σ. Βρεττός. 355

7. «Οι μαθητές του Γυμνασίου Λευκάδος μετά την παρέλασιν της 24ης Μαρ-τίου 1940, μετά του κ. Γυμνασιάρχου και των κ.κ. καθηγητών των». Φωτο-γραφία στο προαύλιο του Γυμνασίου. Ο καθηγητής Χρίστος I. Αραβανής, που παραχώρησε τη φωτογραφία, αναγνωρίζει από τους τσολιάδες-μαθητές: 4ος από δεξιά ο Θεοδόσιος Φέτσης, 6ος ο Απόστολος Λάζαρης, 7ος ο Χρίστος Αραβανής, 8ος ο Βαγγέλης Φατούρος, 9ος ο Σάββας Κατωπόδης και 10ος ο Παναγιώτης Ζαβιτσάνος. Τρίτος αριστερά της σημαίας με το παπιγιόν ίσως είναι ο Γυμνασιάρχης Αντώνιος Τσίριμπας, 4ος από αριστερά ίσως είναι ο καθηγητής Θεολογίας Δημ. Σπυρόπουλος. Δύο μαθητές είναι ντυμένοι με στολή της EON. 356

8. Παράσταση του Παπαφλέσσα του Σπ. Μελά στο κινηματοθέατρο «Πάνθε-ον» στις 25.3.1948. Θεατρική διδασκαλία: Π.Γ. Ροντογιάννης (πρώτος από αριστερά πάνω στη σκηνή). Στην παράσταση πήραν μέρος οι μαθητές Τζέ-νη Τζεβελέκη (Μαντώ Μαυρογένους), μπροστά από τον Γεράσιμο Σάντα (Παπαφλέσσα), και Βέρα Θερμού (Αγγέλα). Στην παράσταση έπαιξαν και ο Νίκος Μαυρίδης (Μαυροκορδάτος) και ο Χρήστος Τετράδης (γιατρός). Διακρίνονται από αριστερά καθιστός ο καθηγητής Θ. Σταματέλλος και ο Γυ-

Γυμνασιάρχης Κ. Μυσίρης. Πρώτη από δεξιά όρθια η καθηγήτρια Νίτσα Παπα-δάκη-Σταόρακα. Στην τελευταία σειρά όρθιοι από αριστερά οι καθηγητές Νι-κόλαος Σταματέλος και Γιάννης Παπαδάτος. Αρχείο Π.Γ. Ροντογιάννη. 356

9. α.α. 54 (6) Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας Δευτερεύοντος Σχολείου Λευκάδος 30/1/1829 (ν.η.)-4/12/1850, φ. 5r: Επιστολή του Ψαλίδα προς το Γραμματέα της Γενικής Εκπαίδευσης στην Κέρκυρα με την οποία ζητά διδακτικά βι-βλία. 357

10. α.α. 80 (3), φ. 2r, «Βιβλίο Γενικής καταγραφής από του 1836-37 Σχολ. έτους μέχρι 1852-53 Σχολ. έτους» - δηλαδή, το Μαθητολόγιο του Σχολείου. Στο βι-βλίο αυτό φαίνεται η κατάταξη των μαθητών σε «κλάσεις» (= τάξεις). Στο Δευτερεύον Σχολείο οι μαθητές κατατάσσονταν σε τάξεις ανάλογα με το επίπεδο των γνώσεών τους και όχι την ηλικία τους. 358

11. α.α. 1 (101), φ. 2r, Βιβλίο Εξετάσεων Δευτερεύοντος Σχολείου Λευκάδος 1842/43-1851/52: Ποιοι μαθητές της Α' κλάσης και σε ποια διδακτέα ύλη εξετάστηκαν στα Ελληνικά το σχολικό έτος 1842-43 (η εξέταση γίνεται την 1η Αυγούστου 1843). 359

12. α.α. 1 (101), φ. 9r, Βιβλίο Εξετάσεων Δευτερεύοντος Σχολείου Λευκάδος 1842/43-1851/52: Ποιοι μαθητές της Α' κλάσης εξετάστηκαν στην Άλγεβρα το σχολικό έτος 1844-45 (η εξέταση γίνεται την 5η Αυγούστου 1845). 360

13. α.α. 104 (7), φ. 20r, «Βιβλίο απροσδιορίστου εγγραφής Δευτερεύοντος Σχο-λείου Λευκάδος 1842/43-1852/53». - Στα φύλλα 3-12 του βιβλίου δηλώνεται ποια βιβλία έπρεπε να προμηθευ-

τεί ο κάθε μαθητής μετά από αίτησή του. Τα βιβλία αυτά τα παράγγελ-νε το Σχολείο στη Γενική Επιτροπή της Παιδείας στην Κέρκυρα, η οποία τα έστελνε στο Σχολείο και τα αγόραζαν οι μαθητές.

- Στα φύλλα 19-24 σημειώνονται πόσα και ποια βιβλία πουλήθηκαν και η τιμή στην οποία αγοράστηκαν. Τα χρήματα που εισέπρατταν τα έστελναν στο Γενικό Επίτροπο της Παιδείας στην Κέρκυρα.

- Στο φ. 20r σημειώνονται ποιοι μαθητές αγόρασαν τα διδακτικά βιβλία των Ελληνικών και των Αγγλικών και η τιμή αγοράς τους. 361

14. α.α. 2 (1), Βιβλίο Εξετάσεων Δευτερεύοντος Σχολείου Λευκάδος 1852/53-1856/57 και Λυκείου Λευκάδος 1857/58-1864/65, σ. 82. Φαίνονται η τάξη του κάθε μαθητή (1η στήλη), τα μαθήματα στα οποία εξετάζεται και ο βαθ-μός του - άριστα είναι το 30. 362

15. α.α. 36 (26), σ. 95, Βιβλίο πράξεων Α) Δευτερεύοντος Σχολείου Λευκάδος, 10/22 Ιουνίου 1853-1857 Β) Λυκείου Λευκάδος, 1857/58-1865/66 Γ) Τετραταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος, 1866/67-25.10.1880: Το ελλη-

νικό εκπαιδευτικό σύστημα εφαρμύζεται στα Επτάνησα από το 1866, δύο χρόνια μετά την Ένωση. Με το παρόν πρακτικό ο μέχρι τότε Δ/ντής του «Λυκείου» Πέτρος Βρυώνης παραδίδει στο Γυμνασιάρχη του νεοπα-γούς τετραταξίου Γυμνασίου Λευκάδος Πολυζώη Σπανόπουλο. 363

16. α.α. 128 (23) Γενικός Έλεγχος Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος των δύο πρώ-των σχολικών ετών του Σχολείου (1865/66 και 1866/67), που αποτελείται από δύο λυτά φύλλα καρφιτσωμένα, χωρίς αρίθμηση. 364

17. α.α. 129 (13), σ. 3, Γενικός Έλεγχος Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 1867/68-1888/89. 365

18. α.α. 105 (100), σ. 3, Βιβλίο εισπράξεων, εγγραφών και θεμάτων των εξετά-σεων τετραταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 1867/68-1905/06: Κατάλογος εισπράξεων σχολικού έτους 1867-68 από εγγραφές και πιστοποιήσεις [= έκ-δοση τίτλων (ενδεικτικών, απολυτηρίων, αποδεικτικών)]. 366

19. α.α. 135 (24), σ. 4-5, Βιβλίο Πράξεων Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 10/6/1868-15/9/1912: Ωρολόγιο πρόγραμμα Ελληνικού Σχολείου της 3ης Ιου-λίου 1868, στο οποίο φαίνονται τα μαθήματα που διδάσκονταν και ποιοι δά-σκαλοι τα δίδασκαν. 367

20. α.α. 141 (62), σ. 3, Μαθητολόγιο Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 1868/69-1889/90. 368

21. α.α. 58 (19) Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας τετραταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 8/1/1868-1/8/1902, σ. 6: Πρωτοκολλείται και καταχωρίζεται ολό-κληρο το υπ. αρ. 20/8-6-1868 εξερχόμενο έγγραφο, με το οποίο ο Γυμνα-σιάρχης Αγγελος Καππώτας επικρίνει τον Υπουργό Παιδείας, ο οποίος με προηγούμενο έγγραφο του εξέφρασε απαρέσκεια για κάποια ενέργεια του Γυμνασιάρχη και του Συλλόγου Διδασκόντων - εδώ παρατίθεται μόνο το τέ-λος του εξερχομένου εγγράφου. 369

22. α.α. 147 (10), Βιβλίο Πιστοποιητικών Σπουδών Ελληνικού Σχολείου Λευκά-δος 17/6/1868-30/7/1892, σ. 3. [Μέχρι τα τελευταία χρόνια όλοι οι τίτλοι που εξέδιδαν τα σχολεία (ενδεικτικά, απολυτήρια, αποδεικτικά) καταχωρίζονταν στο ΒΠΣ - τώρα έχει καταργηθεί.] 370

23. α.α. 81 (63), Μαθητολόγιο τετραταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 1867/68-1888/89, σ. 2-3. 371

24. α.α. 105 (100), σ. 55, Βιβλίο εισπράξεων, εγγραφών και θεμάτων των εξε-τάσεων τετραταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 1867/68-1905/06: Έκθεση του μαθηματικού I. Ρέντζου για το τι δίδαξε το σχολικό έτος 1891-92. 372

25. α.α. 105 (100), σ. 49, Βιβλίο εισπράξεων, εγγραφών και θεμάτων των εξετά-σεων τετραταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 1867/68-1905/06: Έκθεση του Γυμνασιάρχη, φιλολόγου Κ. Φερτάκη για το τι δίδαξε το σχολικό έτος 1890-91. 373

26. α.α. 37 (27), Βιβλίο Πράξεων τετραταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος από 5/4/1868-27/12/1868 και από 15/9/1876-22/6/1909, σ. 190-91. 374

27. α.α. 130 (93), Γενικός Έλεγχος Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 1889/90-1914/15, φ. 44v-45r.: Απόλυση και βαθμολογία Αγγέλου Σικελιανού (1896). 375

28. α.α. 135 (24), σ. 258, Βιβλίο Πράξεων Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 10/6/1868-15/9/1912: Πρακτικό απόλυσης του Αγγέλου Σικελιανού, 22 Ιουνί-ου 1896. 376

29. α.α. 37 (27), σ. 274, Βιβλίο Πράξεων τετραταξίου μικτού Γυμνασίου Λευ-κάδος από 5/4/1868-27/12/1868 και από 15/9/1876-22/6/1909: Πρακτικό από-λυσης του Αγγέλου Σικελιανού (29/9/1900). 377

30. α.α. 142 (70), Μαθητολόγιο Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 1889/90-1903/04, φ. 128v-129r: Οι πρώτες μαθήτριες εγγράφονται το σχολικό έτος 1898-99. Εδώ φαίνονται δύο, η μία των οποίων είναι η μετέπειτα ποιήτρια Κλεαρέτη Δίπλα-Μαλάμου. 378

31. α.α. 82 (63α), Μαθητολόγιο τετραταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 1889/90-1923/24, φ. 45ν: Οι πρώτες μαθήτριες εγγράφονται το σχολικό έτος 1901-02 και είναι αυτές που αναγράφονται στη σελίδα αυτή. 379

32. α.α. 131 (89), Γενικός Έλεγχος Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 1915/16-

1928/29, φ. 84v-85r. Απόλυση και βαθμολογία Νίκου Σβορώνου (1923-1924). 380 33. α.α. 5 (83), Γενικός Έλεγχος 1. τετραταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος

1926/27-1928/29 και 2. εξαταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος (Παλαιού Τύ-που) 1929/30-1943/44, φ. 17v-18r. Απόλυση και βαθμολογία Π. Ροντογιάν-νη, Ν. Σβορώνου, Κ. Σερεπίσιου (1927-28). 381

34. α.α. 45 (34), Βιβλίο Πράξεων εξαταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 28/6/1940-6/12/1945 (χ.αρ.). Με το παρόν πρακτικό 1/16-9-1943 ο σύλλογος αποφαίνεται ότι στο πρακτικό αποτελεσμάτων σχ. έτους 1943-44 «ελήφθη και κατεγράφη απόφασις ουχί του Συλλόγου αλλά του Ιταλού επόπτου....» και εκφράζει τη λύπη του γιατί ο καθηγητής Γ. Κατωπόδης «...ανέγραψεν την ιταλικήν φασιστικήν χρονολογίαν, έλλην αυτός, εις ελληνικόν βιβλίον...». 382

35. α.α. 57 (17), Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας τετραταξίου μικτού Γυμνασίου Λευκάδος 19/12/1865-25/11/1919, σ. 1: Η σφραγίδα του σχολείου, διαμέτρου 3,5 εκ. 383

36. α.α. 135 (24), Βιβλίο Πράξεων Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 10/6/1868-15/9/1912, σ. 228: Η σφραγίδα του σχολείου, διαμέτρου 3,5 εκ. 384

ΕΞΩΦΥΛΛΟ ΕΜΠΡΟΣ: Καθηγητές και μαθητές του Γυμνασίου, το 1928 (;). Η φω-τογραφία δημοσιεύτηκε στο βιβλίο του Π.Γ. Ροντογιάννη, που σημειώσαμε στην ει-κόνα 5 (ο βιογραφούμενος είναι καθιστός στο μέσον της 1ης σειράς). Οι καθηγητές από αριστερά είναι ο Δημοσθένης Κουνιάκης, ο Κωνσταντίνος Γουρζής (;), Γυμνα-σιάρχης, ο Σπυρίδων Τρανός (;) ή ο Θ. Σταματέλλος (;), ο Αναστάσιος Μανούδης και ο Αθανάσιος Σολδάτος (αν ο εικονιζόμενος είναι ο Θ. Σταματέλλος, τότε η φωτογρα-φία είναι του 1931). Αρχείο Π.Γ. Ροντογιάννη.

ΕΞΩΦΥΛΛΟ ΠΙΣΩ: α.α. 54 (6), Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας Δευτερεύοντος Σχολεί-ου Λευκάδος 30/1/1929 (ν.η.)-4/12/1850, φ. 9r: Η σφραγίδα του «Λυκείου Λευκάδος» (1857-1866), διαμέτρου 4,5 εκ. Για άγνωστο λόγο, η σφραγίδα έχει μπει σε βιβλίο, το οποίο ανήκει στο «Δευτερεύον Σχολείον Λευκάδος» και το οποίο λήγει το 1850, ενώ το Λύκειο Λευκάδος ιδρύεται το 1857.

ΜΕΣΟΤΙΤΛΟΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ (σ. 269): α.α. 54 (6), Πρωτόκολλο Αλληλογρα-φίας Δευτερεύοντος Σχολείου Λευκάδος 30/1/1929 (ν.η.)-4/12/1850, φ. 107r: Η σφραγί-δα του «Δευτερεύοντος Σχολείου Λευκάδος» (1829-1857), διαμέτρου 3,5 εκ.

1. Κτίριο οδού Θ. Στράτου 1: Δευτερεύον Σχολείο, 1829-1835.

2. Κτίριο οδού Θ. Στράτου 3: Γυμνάσιο, 1876-1961. Άλλοι τόποι Γυμνασίων, 1961-1983.

3. Δάσκαλοι και μαθητές Ελληνικού Σχολείου (τέλη 19ου αι.)

4. Καθηγητές και μαθητές του Γυμνασίου το 1900 μπροστά στο κτίριο του

5. Α' ή Β' τάξη του Ελληνικού Σχολείου, 1924-25 ή 1925-26.

6. Καθηγητές και τελειόφοιτοι μαθητές του Γυμνασίου, 1935-36.

7. Μετά την παρέλαση της 24-3-1940. Στο προαύλιο τοο Γυμνασίου.

8. Παράσταση του Παπαφλέσσα του Σπ. Μελά, «Πάνθεον», 25.3.1948.

9. Δευτερεύον Σχολείο: Ο Αθανάσιος Ψαλίδας ζητά διδακτικά βιβλία (1829).

10. Δευτερεύον Σχολείο: «Μαθητολόγιο» σχολ. έτους 1836-37.

11. Δευτερεύον Σχολείο: Εξέταση μαθητών της Α' κλάσης στα Ελληνικά, σχολ. έτος 1842-43.

12. Δευτερεύον Σχολείο: Εξέταση μαθητών της Α' κλάσης στην Άλγεβρα, σχολ. έτος 1844-45.

13. Δευτερεύον Σχολείο: Αγορά διδακτικών βιβλίων από τους μαθητές (1842/43-1852).

14. Λύκειο Λευκάδος: Βαθμολογικός πίνακας σχολ. έτους 1859-60.

15. Λύκειο Λευκάδος: Το τελευταίο πρωτόκολλο παράδοσης (1866).

16. Ελληνικό Σχολείο: Γενικός Έλεγχος σχολ. έτους 1865-66.

17. Ελληνικό Σχολείο: Γενικός Έλεγχος σχολ. έτους 1867-68.

co σι Ol

18. Γυμνάσιο: Κατάλογος εισπράξεων, 1867-68, από εγγραφές και έκδοση τίτλων.

19. Ελληνικό Σχολείο: Ωρολόγιο πρόγραμμα, 3 Ιουλίου 1868.

20. Ελληνικό Σχολείο: Μαθητολόγιο σχολ. έτους 1868-69.

21. Γυμνάσιο, 1868: ...Άλλως ο υπουργός δημοσίας εκπαιδεύσεως υποστηρίζει την αταξίαν!

ΟΟΓϊ

22. Ελληνικό Σχολείο: Έκδοση τίτλων σχολ. έτους 1867-68.

23. Γυμνάσιο: Μαθητολόγιο σχολ. έτους 1867-68.

24. Γυμνάσιο: Έκθεση περί της διδαχθείσης όλης των Μαθηματικών, σχολ. έτος 1891-92.

25. Γυμνάσιο: Έκθεση περί της διδαχθείσης ύλης φιλολογικών μαθημάτων, σχολ. έτος 1890-91.

26. Γυμνάσιο: Έκδοση αποτελεσμάτων, 1892-93.

27. Ελληνικό Σχολείο: Απόλυση και βαθμολογία του Αγγέλου Σικελιανού (1895-96).

28. Ελληνικό Σχολείο: Πρακτικό απόλυσης του Αγγέλου Σικελιανού (1895-96).

29. Γυμνάσιο: Πρακτικό απόλυσης του Αγγέλου Σικελιανού (Σεπτέμβριος 1900).

30. Ελληνικό Σχολείο: Οι πρώτες μαθήτριες, σχολ. έτος 1898-99.

31. Γυμνάσιο: Οι πρώτες μαθήτριες, σχολ. έτος 1901-02.

32. Ελληνικό Σχολείο: Απόλυση και βαθμολογία Νίκου Σβορώνου (1923-24).

33. Γυμνάσιο: Απόλυση και βαθμολογία Π. Ροντογιάννη, Ν. Σβορώνου, Κ. Σερεπίσιου (1927-28).

34. Γυμνάσιο: Έκδοση αποτελεσμάτων κάτω από ιταλική πίεση (16.9.1943).

35. H σφραγίδα του τετραταξίου Γυμνασίου σε κατάστιχο του 1868.

36. Η σφραγίδα του Ελληνικού Σχολείου σε πράξη του 1893.

Κ Α Τ Α Λ Ο Γ Ο Σ Π Ι Ν Α Κ Ω Ν

Ι. ΤΟ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ

1. Δευτερεύον Σχολείο Λευκάδος, 1829-1857: Διδασκόμενα μαθήματα και δι-δάσκοντες

2. Δευτερεύον Σχολείο Λευκάδος, 1829-1857: Ειδικότητες καθηγητών 3. Λύκειο Λευκάδος, 1857-1866: Διδασκόμενα μαθήματα 4. Λύκειο Λευκάδος, 1857-1866: Ειδικότητες καθηγητών 5. Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Διδασκόμενα μαθήματα.

43 44

45-46 47 51

II. ΤΟ ΜΑΘΗΤΙΚΟ ΔΥΝΑΜΙΚΟ

Η επεξεργασία των στοιχείων του μαθητικού δυναμικού της Λευκάδας

1. Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος, 1901-1929: Ενδοσχολική διαρροή κατά φύ-λο από τάξη σε τάξη

2. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1898-1929: Ενδοσχολική διαρροή κατά φύλο

Σύγκριση του μαθητικού πληθυσμού της μέσης εκπαίδευσης της Λευκάδας με τον αντίστοιχο μαθητικό πληθυσμό της ελληνικής επικράτειας

1. Ποσοστά των μαθητών της μέσης εκπαίδευσης επί του πληθυσμού στο σύ-νολο της ελληνικής επικράτειας 74

2. Ποσοστά των μαθητών της μέσης εκπαίδευσης στη Λευκάδα επί του συνο-λικού πληθυσμού 74

3. Μαθητές Γυμνασίου ανά 1.000 κατοίκους στο σύνολο της ελληνικής επικρά-τειας 76

4. Μαθητές Γυμνασίου και Ελληνικού Σχολείου ανά 1.000 κατοίκους στη Λευ-κάδα 76

5. Αριθμός μαθητών μέσης εκπαίδευσης ανά 1.000 κατοίκους κατά νομό 77 6. Αριθμός μαθητών μέσης εκπαίδευσης ανά 1.000 κατοίκους στη Λευκάδα 77

από τάξη σε τάξη 71

Β. Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ

Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929

Αναλυτικοί πίνακες επαγγελμάτων 93-94 1. Ανώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες 93 2. Γεωργοί 93 3. Εκπαιδευτικοί 93 4. Έμποροι 93 5. Κατώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες 93 6. Κληρικοί 94 7. Κτηματίες 94 8. Υπάλληλοι 94 9. Εργάτες-ναύτες 94

Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929

Αναλυτικοί πίνακες επαγγελμάτων 94-95 1. Ανώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες 94 2. Γεωργοί 94 3. Εκπαιδευτικοί 95 4. Έμποροι 95 5. Κατώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες 95 6. Κληρικοί 95 7. Κτηματίες 95 8. Υπάλληλοι 95 9. Εργάτες-ναύτες 95

6. Κοινωνική προέλευση και φύλο μαθητών Α) Οι θήλεις σε σύγκριση με τους άρρενες στο πλαίσιο της κάθε επαγγελματικής

ομάδας

Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος

1. Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Αρρενες και θήλεις κατά επαγ-γελματική ομάδα (σε αριθμούς φυσικών προσώπων) 115

2. Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Άρρενες και θήλεις κατά επαγ-γελματική ομάδα (σε ετήσιες εγγραφές μαθητών) 115

3. Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Κατάταξη των επαγγελματικών ομάδων με βάση τα ποσοστά των μαθητριών τους (σε πραγματικούς αριθ-μούς και σε ετήσιες εγγραφές) 116

4. Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος, 1901-1929: Άρρενες και θήλεις κατά επαγ-γελματική ομάδα (σε ετήσιες εγγραφές) 121

5. Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος: Σύγκριση των ποσοστών των θηλέων της κά-θε επαγγελματικής ομάδας στα χρονικά διαστήματα 1866-1929 και 1901-1929 122

Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος

1. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Άρρενες και θήλεις κατά επαγγελ-ματική ομάδα (σε αριθμούς φυσικών προσώπων) 124

2. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Άρρενες και θήλεις κατά επαγγελ-ματική ομάδα (σε ετήσιες εγγραφές μαθητών) 124

3. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδας, 1866-1929: Κατάταξη των επαγγελματικών ομάδων με βάση τα ποσοστά των μαθητριών τους (σε πραγματικούς αριθ-μούς και σε ετήσιες εγγραφές) 125

4. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1898-1929: Άρρενες και θήλεις κατά επαγγελ-ματική ομάδα (σε ετήσιες εγγραφές μαθητών) 130

5. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος: Σύγκριση των ποσοστών των θηλέων της κάθε επαγγελματικής ομάδας στα χρονικά διαστήματα 1866-1929 και 1898-1929 131

Β) Η κατανομή των θηλέων με βάση την κοινωνική τους προέλευση

1. Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος, 1901-1929: Η κατανομή των θηλέων με βά-ση την κοινωνική τους προέλευση 138

2. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1898-1929: Η κατανομή των θηλέων με βάση την κοινωνική τους προέλευση 140

3. Η κατανομή των θηλέων με βάση την κοινωνική τους προέλευση: Σύγκριση δεδομένων Γυμνασίου και Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 141

Αγορά βιβλίων και κοινωνική προέλευση των μαθητών στο Δευτερεύον Σχολείο Λευκάδος: 1843-1853

1. Δευτερεύον Σχολείο Λευκάδος: 1843-1853: Αγορά βιβλίων και κοινωνική προέλευση των μαθητών 145

Γ. Ο ΤΟΠΟΣ ΚΑΤΑΓΩΓΗΣ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ

1. Χωριά που περιλαμβάνει ο κάθε Δήμος της Λευκάδας (είναι σε υποσημείω-ση) 151

2. Πληθυσμός της πόλης και της υπαίθρου της Λευκάδας, 1870-1928 158 3. Εισροές μαθητών στο τετρατάξιο Γυμνάσιο και στο Ελληνικό Σχολείο Λευ-

κάδος από Ακαρνανία, Ιόνια Νησιά, Αθήνα και Πρέβεζα (σε ετήσιες εγγρα-φές), 1866-1929 164

Δ. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ

Επί Ιονίου Κράτους (1829-1866)

1. Δευτερεύον Σχολείο Λευκάδος, 1842-1853: Κοινωνική προέλευση και σχολι-κή επίδοση 168

172

Μετά την Ένωση (1866-1929) Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος

1. Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχο-λική επίδοση (αναλυτικά ποσοστά) 171

ΙΑ. Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Αναλυτικά ποσοστά προαγω-γής σε φθίνουσα σειρά 172

1Β. Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Αναλυτικά ποσοστά απόρριψης σε αύξουσα σειρά

1Γ. Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Αναλυτικά ποσοστά απόλυσης σε φθίνουσα σειρά 172

ΙΔ. Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Αναλυτικά ποσοστά των μη προσελθόντων σε αύξουσα σειρά 172

ΙΕ. Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Πίνακες ανεξεταστέων 173 2. Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχο-

λική επίδοση (συγκεντρωτικά ποσοστά) 174 2Α. Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Συγκεντρωτικά ποσοστά προ-

αγωγής σε φθίνουσα σειρά 174 2Β. Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Συγκεντρωτικά ποσοστά απόρ-

ριψης σε αύξουσα σειρά 174

Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος

1. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση (αναλυτικά ποσοστά) 179

ΙΑ. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Αναλυτικά ποσοστά προαγωγής σε φθίνουσα σειρά 180

1Β. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Αναλυτικά ποσοστά απόρριψης σε αύξουσα σειρά 180

1Γ. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Αναλυτικά ποσοστά απόλυσης σε φθίνουσα σειρά 180

ΙΔ. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Αναλυτικά ποσοστά των μη προ-σελθόντων σε αύξουσα σειρά 180

ΙΕ. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Πίνακες ανεξεταστέων 181 2. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχολική

επίδοση (συγκεντρωτικά ποσοστά) 182 2Α. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Συγκεντρωτικά ποσοστά προαγω-

γής σε φθίνουσα σειρά 182 2Β. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Συγκεντρωτικά ποσοστά απόρριψης

σε αύξουσα σειρά 182

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ

1. Πίνακας αντιστοίχισης των παλαιών και νέων α.α. του Αρχείου 284-285

Κ Α Τ Α Λ Ο Γ Ο Σ Γ Ρ Α Φ Η Μ Α Τ Ω Ν

1. Γυμνάσιο Λευκάδος, 1829-1866: Ειδικότητες διδασκόντων (σε πραγματικούς αριθμούς και ποσοστικοποίηση αυτών) 193

2. Γυμνάσιο Λευκάδος, 1829-1866: Ειδικότητες διδασκόντων (με βάση την ετή-σια σύνθεση του Συλλόγου Διδασκόντων) 193

3. Γυμνάσιο Λευκάδος. 1829-1929: Ειδικότητες διδασκόντων (σε πραγματικούς αριθμούς και ποσοστικοποίηση αυτών) 194

4. Γυμνάσιο Λευκάδος. 1829-1929: Ειδικότητες διδασκόντων (με βάση την ετή-σια σύνθεση του Συλλόγου Διδασκόντων 194

5. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Ειδικότητες διδασκόντων (σε πραγ-ματικούς αριθμούς και ποσοστικοποίηση αυτών) 195

6. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 19ος αιώνας: Ειδικότητες διδασκόντων (σε πραγματικούς αριθμούς και ποσοστικοποίηση αυτών) 195

7. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 20ός αιώνας: Ειδικότητες διδασκόντων (σε πραγματικούς αριθμούς και ποσοστικοποίηση αυτών) 196

8. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Ειδικότητες διδασκόντων (με βάση την ετήσια σύνθεση του Συλλόγου Διδασκόντων) 196

9. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 19ος αιώνας: Ειδικότητες διδασκόντων (με βά-ση την ετήσια σύνθεση του Συλλόγου Διδασκόντων) 197

10. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 20ός αιώνας: Ειδικότητες διδασκόντων (με βά-ση την ετήσια σύνθεση του Συλλόγου Διδασκόντων) 197

11. Γυμνάσιο Λευκάδος, 1829-1929: Τόπος καταγωγής διδασκόντων (πραγματι-κοί αριθμοί υπηρετησάντων και ποσοστικοποίηση αυτών) 198

12. Γυμνάσιο Λευκάδος, 1829-1929: Τόπος καταγωγής διδασκόντων (με βάση την ετήσια σύνθεση του Συλλύγου Διδασκόντων) 198

13. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Τόπος καταγωγής διδασκόντων (πραγ-ματικοί αριθμοί υπηρετησάντων και ποσοστικοποίηση αυτών) 199

14. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Τόπος καταγωγής διδασκόντων (με βάση την ετήσια σύνθεση του Συλλόγου Διδασκόντων) 199

15. Δευτερεύον Σχολείο και Λύκειο Λευκάδος, 1829-1866: Εγγραφέντες μα-θητές 200

16. Δευτερεύον Σχολείο Λευκάδος, 1836-1857: Εγγραφέντες μαθητές ανά κλά-ση και διδασκόμενα μαθήματα 201

17. Δευτερεύον Σχολείο Λευκάδος, 1836-1857: Διδασκόμενα μαθήματα ανά κλά-ση και εγγραφέντες μαθητές 202

18. Λύκειο Λευκάδος. 1857-1866: Εγγραφέντες μαθητές ανά τάξη και διδασκό-μενα μαθήματα 203

205-206

19. Λύκειο Λευκάδος, 1857-1866: Διδασκόμενα μαθήματα ανά τάξη και εγγρα-φέντες μαθητές 204

20. Δευτερεύον Σχολείο Λευκάδος, 1836-1857: Εγγραφέντες και εξεταζόμενοι μαθητές στις τέσσερις κλάσεις

21. Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Κίνηση μαθητικού δυναμικού. Εγγραφέ-ντες, προβιβαστέοι και απορριπτέοι 207

22. Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Σύνολο εγγραφέντων στις τέσσερις τάξεις (χωρίς διάκριση φύλου) 208

23. Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Εγγραφέντες άρρενες και θήλεις 209 24. Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Φοιτήσαντες άρρενες και θήλεις 210 25. Γυμνάσιο Λευκάδος: Εγγραφέντες μαθητές ανά σχολικό έτος και φύλο, τά-

ξη Λ, 1901-1929 211 26. Γυμνάσιο Λευκάδος: Εγγραφέντες μαθητές ανά σχολικό έτος και φύλο, τά-

ξη Β', 1902-1929 212 27. Γυμνάσιο Λευκάδος: Εγγραφέντες μαθητές ανά σχολικό έτος και φύλο, τά-

ξη Γ', 1903-1929 213 28. Γυμνάσιο Λευκάδος: Εγγραφέντες μαθητές ανά σχολικό έτος και φύλο, τά-

ξη Δ', 1904-1929 214 29. Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Εγγραφέντες άρρενες ανά τάξη 215 30. Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Εγγραφείσες θήλεις ανά τάξη 215 31. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Κίνηση μαθητικού δυναμικού.

Εγγραφέντες, προβιβαστέοι και απορριπτέοι μαθητές 216 32. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Σύνολο εγγραφέντων μαθητών στις

τρεις τάξεις 217 33. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Εγγραφέντες άρρενες και θήλεις 218 34. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Φοιτήσαντες άρρενες και θήλεις 219 35. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος: Εγγραφέντες μαθητές ανά σχολικό έτος και

φύλο, τάξη Α', 1898-1929 220 36. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος: Εγγραφέντες μαθητές ανά σχολικό έτος και

φύλο, τάξη Β', 1899-1929 221 37. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος: Εγγραφέντες μαθητές ανά σχολικό έτος και

φύλο, τάξη Γ', 1900-1929 222 38. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Εγγραφέντες άρρενες ανά τάξη 223 39. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1898-1929: Εγγραφείσες θήλεις ανά τάξη 223 40. Κίνηση πληθυσμού των κατοίκων και των μαθητών της Λευκάδας, 1829-

1928 224 41. Ποσοστά μαθητών επί του συνολικού πληθυσμού της Λευκάδας και γραμμή

τάσης, 1829-1866 225 42. Ποσοστά των μαθητών επί του συνολικού πληθυσμού της Λευκάδας και

γραμμή τάσης, ανά δεκαετία, 1829-1866. (Εχει υπολογισθεί ο Μ.Ο. του πλη-θυσμού και των μαθητών κατά δεκαετία και τα ποσοστά βγήκαν με βάση αυτούς τους Μ.Ο.) 226

43. Ποσοστά μαθητών (Γυμνασίου και Ελληνικού Σχολείου) επί του συνολικού πληθυσμού της Λευκάδας και γραμμή τάσης, 1865, 1870, 1879, 1889, 1896, 1907, 1920, 1928 227

44. Συνολικός αριθμός των μαθητών της Λευκάδας και ποσοστό αυτού επί του συ-νολικού πληθυσμού της, 1865, 1870, 1879, 1889, 1896, 1907, 1920, 1928 228

45. Γυμνάσιο Λευκάδος, 1829-1929: Επαγγέλματα πατρός των μαθητών και των δύο φύλων (ποσοστά με βάση τις ετήσιες εγγραφές. Δεν υπολογίζονται οι ορφανοί) 229

46. Δευτερεύον Σχολείο και Λύκειο Λευκάδος, 1829-1866: Επαγγέλματα πατρός των μαθητών και των δύο φύλων (ποσοστά με βάση τις ετήσιες εγγραφές. Δεν υπολογίζονται οι ορφανοί) 230

47. Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Επαγγέλματα πατρός των μαθητών και των δύο φύλων (ποσοστά με βάση τις ετήσιες εγγραφές) 230

48. Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Επαγγέλματα πατρός των μαθητών και των δύο φύλων (αριθμός ατόμων που φοίτησαν) 231

49. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Επαγγέλματα πατρός των μαθητών και των δύο φύλων (ποσοστά με βάση τις ετήσιες εγγραφές) 232

50. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1884-89 και 1918-29: Κίνηση των εγγεγραμμέ-νων μαθητών ως προς τον τόπο καταγωγής, πόλη Λευκάδας-ύπαιθρος 233

51. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1884-1889 και 1918-1929: Κατανομή μαθητών ως προς τον τόπο καταγωγής, πόλη Λευκάδας-ύπαιθρος (παραλείφθηκαν 9 εγγραφές που δεν δηλώθηκαν) 234

52. Γυμνάσιο και Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος στη διαχρονία 1829-1929: Επαγ-γέλματα πατρός των μαθητών και των δύο φύλων (ποσοστά με βάση τις ετήσιες εγγραφές) 234

53. Γυμνάσιο Λευκάδος, 1901-1929: Επαγγέλματα πατρός θηλέων (ποσοστά με βάση τις ετήσιες εγγραφές. Έχουν αφαιρεθεί οι ορφανοί) 235

54. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1898-1929: Επαγγέλματα πατρός θηλέων που φοίτησαν (με βάση τις ετήσιες εγγραφές του «επαγγέλματος πατρός». Έχουν αφαιρεθεί οι ορφανοί) 235

55. Δευτερεύον Σχολείο, 1843-1853: Αγορά βιβλίων και επαγγελματικές ομάδες 236 56. Δευτερεύον Σχολείο Λευκάδος, 1836-1853: Κίνηση μαθητών ως προς τον τό-

πο καταγωγής 237 57. Δευτερεύον Σχολείο Λευκάδος, 1836-1853: Τόπος καταγωγής μαθητών 238 58. Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Κίνηση μαθητών ως προς τον τόπο κατα-

γωγής, Ακαρνανία, Ελλάδα, νησιά Ιονίου 239 59. Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Κίνηση μαθητών ως προς τον τόπο καταγωγής,

Ακαρνανία, νησιά Ιονίου και σύνολο μαθητών 240 60. Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Τόπος καταγωγής μαθητών 241 61. Γυμνάσιο Λευκάδος, 1867-87 και 1910-29: Κίνηση των εγγεγραμμένων μα-

θητών ως προς τον τόπο καταγωγής, πόλη Λευκάδας-ύπαιθρος 242 62. Γυμνάσιο Λευκάδος, 1867-87 και 1910-29: Κατανομή των εγγεγραμμένων

μαθητών ως προς τον τόπο καταγωγής, πόλη Λευκάδας-ύπαιθρος 243 63. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Κίνηση μαθητών ως προς τον τόπο

καταγωγής, Ακαρνανία, νησιά Ιονίου, Ελλάδα 244 64. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Κίνηση μαθητών ως προς τον τόπο

καταγωγής, Ακαρνανία και σύνολο μαθητών 245 65. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Κίνηση μαθητών ως προς τον τόπο

καταγωγής, άλλα νησιά Ιονίου και σύνολο μαθητών 246 66. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Κατανομή μαθητών ως προς τον τό-

πο καταγωγής 247 67. Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση.

Αναλυτικά ποσοστά, «ανώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες» 248

68. Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση. Συγκεντρωτικά ποσοστά, «ανώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες» 248

69. Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση. Αναλυτικά ποσοστά, γεωργοί 249

70. Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση. Συγκεντρωτικά ποσοστά, γεωργοί 249

71. Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση. Αναλυτικά ποσοστά, εκπαιδευτικοί 250

72. Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση. Συγκεντρωτικά ποσοστά, εκπαιδευτικοί 250

73. Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση. Αναλυτικά ποσοστά, έμποροι 251

74. Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση. Συγκεντρωτικά ποσοστά, έμποροι 251

75. Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση. Αναλυτικά ποσοστά, «κατώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες» 252

76. Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση. Συγκεντρωτικά ποσοστά, «κατώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες» 252

77. Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση. Αναλυτικά ποσοστά, κληρικοί 253

78. Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση. Συγκεντρωτικά ποσοστά, κληρικοί 253

79. Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση. Αναλυτικά ποσοστά, κτηματίες 254

80. Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση. Συγκεντρωτικά ποσοστά, κτηματίες 254

81. Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση. Αναλυτικά ποσοστά, υπάλληλοι 255

82. Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση. Συγκεντρωτικά ποσοστά, υπάλληλοι 255

83. Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση. Αναλυτικά ποσοστά, εργάτες και ναύτες 256

84. Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση. Συγκεντρωτικά ποσοστά, εργάτες και ναύτες 256

85. Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση. Αναλυτικά ποσοστά, ορφανοί 257

86. Γυμνάσιο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση. Συγκεντρωτικά ποσοστά, ορφανοί 257

87. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση. Αναλυτικά ποσοστά, «ανώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες» 258

88. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχολι-κή επίδοση. Συγκεντρωτικά ποσοστά, «ανώτεροι ελεύθεροι επαγγελμα-τίες» 258

89. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση. Αναλυτικά ποσοστά, γεωργοί 259

90. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση. Συγκεντρωτικά ποσοστά, γεωργοί 259

91. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση. Αναλυτικά ποσοστά, εκπαιδευτικοί 260

92. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση. Συγκεντρωτικά ποσοστά, εκπαιδευτικοί 260

93. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση. Αναλυτικά ποσοστά, έμποροι 261

94. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση. Συγκεντρωτικά ποσοστά, έμποροι 261

95. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση. Αναλυτικά ποσοστά, «κατώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες» 262

96. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση. Συγκεντρωτικά ποσοστά, «κατώτεροι ελεύθεροι επαγγελματίες» 262

97. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση. Αναλυτικά ποσοστά, κληρικοί 263

98. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση. Συγκεντρωτικά ποσοστά, κληρικοί 263

99. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση. Αναλυτικά ποσοστά, κτηματίες 264

100. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση. Συγκεντρωτικά ποσοστά, κτηματίες 264

101. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση. Αναλυτικά ποσοστά, υπάλληλοι 265

102. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση. Συγκεντρωτικά ποσοστά, υπάλληλοι 265

103. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση. Αναλυτικά ποσοστά, εργάτες και ναύτες 266

104. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση. Συγκεντρωτικά ποσοστά, εργάτες και ναύτες 266

105. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση. Αναλυτικά ποσοστά, ορφανοί 267

106. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος, 1866-1929: Κοινωνική προέλευση και σχολική επίδοση. Συγκεντρωτικά ποσοστά, ορφανοί 267

Ε Υ Ρ Ε Τ Η Ρ Ι Ο

Από τον ευρετηριασμό εξαιρούνται τα ονόματα που απαντούν πολύ συχνά μέσα στο κείμενο, γιατί έχουν άμεση σχέση με το θέμα του βιβλίου (Λευκάδα, Γυμνάσιο, Ελληνικό Σχολείο κ.λπ.). Εκτός από αυτά, εξαιρούνται τα εξής: Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, τα εθνικά Άγγλοι και Γάλλοι (πλην του σπανίου Μαλ-τέζος) και τα ονόματα των βασικών μαθημάτων (Ελληνικά, Λατινικά κ.λπ.), πλην των εξής: Απλογραφική, Αρχιτεκτονική, Γεωργία, Διπλογραφική, Εμπορικά, Επιστολογρα-φία, Ιχνογραφία, Καλλιτεχνικά, Καταστιχογραφία, Λογιστική, Ναυτική, Ρητορική, Σκιαγραφία, Σύνθεση και Ρητορική).

Αγγελοπούλου Σοφία 296 Αγιος Βασίλειος βλ. Θύριο Άγιος Ηλίας 151, 152 Άγιος Νικήτας 151, 152 Άγιος Νικόλαος 152 Άγιος Πέτρος 30, 31, 67, 68, 72, 86, 126,

151, 152, 163, 334 Αγρίνιο 154, 155 Αθάνι 151, 152 Αθήνα 14, 28, 75, 83, 90, 154, 157, 162,

164, 165 Αθηνά 333 Αιτωλία 77, 78 Ακαρνανία 32, 33, 98. 107, 149, 150, 153,

154, 156, 159, 160, 161, 162, 164, Άκτιο 152 Άλατρο 151, 152 Αλβανίτης Αριστομένης 37 Αλβανίτης Σπυρίδων 296, 315 Αλέξανδρος 151, 152 Αμαργιανός Επαμεινώνδας 294, 295, 298 Αμαργιανού Αθηνά 292 Αμαριανού Κωνσταντίνα 294 Αμβρακικός κόλπος 153 Αμφιλοχία 34, 67, 153, 155, 160, 164 Αντιβασιλεία 14, 29 Αντύπα Κωνσταντίνα 292, 324 Αντύπας Πάνος 290 Αντύπας-Κουτρουμπής Χρήστος 282, 328 Αντωνίου Δαυίδ 12 Ανυφαντής Απόστολος 320 Απλογραφική μέθοδος 45, 50

Απόλπαινα 151, 152 Αποστόλου Θεοφίλη 330 Αραβανή Ελένη 292, 294 Αραβανη Ευαγγελία 295 Αραβανή Κωνσταντίνα 295 Αραβανής Βασίλειος 297 Αραβανής Θεόδωρος 288, 291 Αραβανής Κωνσταντίνος 323 Αραβανής Μηνάς 293 Αραβανής Νικόλαος 37, 291, 93 Αραβανής Σπυρίδων 293 Αραβανής Χρίστος 348 Αρβανίτης Αναστάσιος 291 Αρβανίτης Δημήτριος 287 Αρβανίτης Ζώης 290 Αργολίδα 77 Αργοστόλι 21 Αργυρός Κωνσταντίνος 289 Αρέθα Σοφία 324 Αρκαδία 77 Αρκούδι 152 Αρμοστής Μέγας 20, 21 Αρσάκειο 113 Άρτα 77, 78 Αρταβάνης I. 348 Αρχεία Νομοό Λευκάδας βλ. Ιστορικό Αρ-

χείο Λευκάδος Αρχειοφυλακείο Λευκάδος βλ. Ιστορικό

Αρχείο Λευκάδος Αρχιτεκτονική (μάθημα) 46, 50 Ασημακόπουλος Νικόλαος 329, 330 Ασπρογέρακας Δ. 348 Ασπρογερακάτα 151, 152

Αστακός 33. 64, 67, 68, 153, 155, 160, 164 Αστικό Σχολείο 34, 35 Αττική 77 Αχαΐα 77

Anstend D.T. 102

Βαθύ 151, 152 Βακαλόπουλος Θεόδωρος 287 Βαλαωρίτης Αριστοτέλης 30 Βαλαωρίτης Ιωάννης 329 Βαλαωρίτης Ξενοφών 82 Βασιλείου Αλέξης 293 Βασιλική 30, 31, 67, 68, 72, 126, 151, 152,

163 Βάταγκελ Μάρκος 39, 58 Βάτος 153 Βαυκερή 151, 152 Βενετία 85 Βενετοκρατία (Ενετοκρατία) 85, 86, 88 Βεργίνης Ευάγγελος 318, 337 Βερροιώτης Χρίστος 335 Βιβλιοθήκη Γυμνασίου 278, 281, 321, 322,

325 Βιέννη 39 Βλάχος Γ. 348 Βλάχος Δημήτρης 347 Βλάχος Μιχαήλ 316 Βλυχό 151, 152 Βόνιτσα 32, 37, 64, 67, 68, 153, 154, 155,

160, 161, 164, 291, 292, 293, 294, 295, 298, 334

Βουλή 22, 24 Βουρνικάς 86, 151, 152 Βράττιτζ Πέτρος 44, 50, 58 Βρεττός Σ. 348 Βρεττός Σπυρίδων (καθηγητής) 39, 64 Βρεττός Σπυρίδων (μαθητής) 299, 304 Βρυώνης Ανδρέας 333 Βρυώνης Πέτρος 299, 349

Bickford-Smith R.A.H. 75

Γαβαλά Πέπη 75 Γαζή Μαρία 320 Γαζής Περικλής 315 Γα'ί'τας Παύλος 149

Γάλλοι αυτοκρατορικοί 17, 18, 19 Γαντζίας Δημήτριος 316 Γατζίας Άγγελος 296 Γενική Επιτροπή Παιδείας 22, 144, 321,

349 Γενικός Επιθεωρητής Παιδείας 63 Γενικός Επιθεωρητής Σχολείων 291 Γενικός Επιστάτης Παιδείας 304, 321 Γενικός Επίτροπος Παιδείας 145, 349 Γερουσία 17, 18, 20, 21, 22, 24. 25, 27, 38 Γεωργία (μάθημα) 50 Γκεσούλης Βασίλειος 318 Γκιάτας Σουλεϊμάν 312 Γκίλφορντ Φρειδερίκος 20, 21 Γολέμης Βασίλειος 290 Γούναρη Μαρία-Πηγή 313 Γουρζής Κωνσταντίνος 300, 325, 351 Γουρζής Σπυρίδων 320 Γουριώτης Σπυρίδων 348 Γρατσιάτος Γεώργιος 321 Γράψας Βασίλειος 348 Γρηγόρης Γεώργιος 348 Γυμνάσιο Κέρκυρας 27 Γυμναστικός Σύλλογος 348

Cemmelli Ε. 286, 299, 305 Consilio Amministrativo 18

Δάλλας Σπυρίδων 347 Δαμιλιάνοι 151, 152 Δελλαδέμιτσας Δημήτριος 23 Δεσυλας Επαμεινώνδας 337 Δεσύλλας Κωνσταντίνος 84 Δημαράς Αλέξης 28 Δημαρχείο (κτήριο) 347 Δημητριάδης Δημήτριος 331 Δημητριάδης Σωκράτης 40 Δήμος Απολλωνίων 150, 151, 152

Ελλομένου 150, 151, 152 Εξάνθειας 150, 151, 152 Ευγήρου 150, 151, 152 Καρυάς 150, 151, 152 Λευκαδίων 150, 151, 152 Σφακιωτών 150, 151, 152 Ταφίων 150, 151, 152

Διαμαντίδης Γεώργιος 318 Διαμαντίδης Θεόδωρος 32

Διδασκαλείο 113 Δικαστήρια (κτήριο) 347 Δίπλα Αννα 330 Δίπλα-Μαλάμου Κλεαρέτη 350 Διπλογραφική μέθοδος 45, 50 Δράγανο 151, 152 Δρίβας Αθανάσιος 334 Δρυμός 153 Δρυμώνας βλ. Εξάνθεια Κάτω Δυοβουνιώτης Κωνσταντίνος 334

Duglas Hawrd 23

Ε.Λ.I.Α. 347 Εγκλουβή 86, 151, 152 Εδιμβούργο 39 Εμμανουήλ Γεώργιος 312 Εμπορικά (μάθημα) 203, 204 Εμπορικές Σχολές 34 Εμπορική Λογιστική (μάθημα) 45, 50 Ενετοκρατία βλ. Βενετοκρατία Εξάνθεια Άνω 151, 152 Εξάνθεια Κάτω (Δρυμώνας) 151, 152 EON 348 Επαρχείο (κτίριο) 347 Έπαρχος 24, 29 Επιμελητές Δημόσιας Παιδείας 23 Επισκοπή 153 Επιστολογραφία (μάθημα) 45, 46, 50 Επιχώριο Συμβούλιο 299 Επτανησιακό Κοινοβούλιο 21, 22, 23, 25,

43, 50, 63 Επτάνησος Πολιτεία 17, 18, 19, Εύβοια 77, 78 Εόγηρος 151, 152 Ευρώπη 90 Εφηβείον Κέρκυρας 21

Goodisson W. 102

Ζαβέρδα βλ. Πάλαιρος Ζαβερδινός Κωνσταντίνος 315 Ζάβιτσα 153 Ζαβιτσάνος Απόστολος 336 Ζαβιτσάνος Ιωάννης 315, 316 Ζαβιτσάνος Παναγιώτης 348 Ζαβιτσάνος Σπυρίδων 32

Ζαβιτσάνου Καλομοίρα 84 Ζαβογιάννης Νικόλαος 33 Ζάκυνθος 21, 28, 61, 77, 78, 100, 149,

156, 161, 162, 165 Ζαχαρτζή Χρυσούλα 295 Ζερβός Κωνσταντίνος 348 Ζιώγου-Καραστεργίου Σιδηρούλα 113 Ζούβελος Μιχαήλ 291 Ζουλίνος Σπυρίδων 79 Ζουλίνου Αγγελική 79 Ζωγραφική Σχολή της Μπολόνιας 39

Ηλιού Μαρία 62 Ηνωμένον Κράτος των Ιονίων Νήσων 24,

25 Ήπειρος 157, 162

Θεμελής Αριστοτέλης 330, 331 Θεολογική Σχολή Αθηνών 40, 42, 55 Θεοτόκης Σπυρίδων 22, 21, 23, 60 Θεοχάρης Αλέξανδρος 287 Θερμός Ελευθέριος 293 Θερμού Α. 348 Θεσσαλία 77, 78

Θύριο (Άγιος Βασίλειος) 153, 164

ΙΑΕΝ 11, 275 Ιθάκη 28, 30, 32, 117, 156, 161, 162, 165 Ιόνιος Ακαδημία 21, 27, 39 Ιστορικό Αρχείο (Αρχειοφυλακείο, Αρχεία)

Λευκάδος 9, 10, 24, 272, 273, 347 Ιχνογραφία (μάθημα) 51, 55, 56, 195 Ιωάννινα 291 Κάβαλος 151, 152 Καβάφης Κωνσταντίνος 10 Καββαδά Ζωή 348 Καββαδάς Ιωάννης 314 Καββαδάς Χρίστος 315, 317 Καββαδίας Δημήτριος 333 Καλαμίτσι 151, 152 Κάλαμος 153 Καλκάνη-Αυδή Ίρις 347 Καλκάνης Κωνσταντίνος 347 Καλλιγόνι 151, 152 Καλλιγραφία (μάθημα) 42, 43, 44, 46, 50,

51, 55, 201, 204, 205, 206

Καλλιτεχνικά (μάθημα) 46, 47, 48, 51, 52, 193, 194, 203, 204

Κανδήλα 153, 164 Κανονισμός Δευτερευόντων Σχολείων 22,

23, 24, 49, 50 Καππώτας Άγγελος 287, 299, 300, 312,

317, 321, 334, 337, 350 Καραγγέλης Νικόλαος 34 Καρβούνης Νικόλαος 294 Καρίνταβας Σπυρίδων 347 Καρυά 18, 30, 31, 67, 68, 72, 126, 151,

152, 163, 317, 334 Καρυώτες 151, 152 Καστός 153 Καταστιχογραφία (μάθημα) 45, 46, 48,

50, 52, 193, 194, 202 Κατηφόρης Κωνσταντίνος 70 Κατοόνα Λευκάδας 151, 152 Κατοΰνα Ξηρομέρου 33, 67, 68, 160, 164 Κατοχή 36 Κατσαντώνης Ιωάννης 295 Κατωμέρι 151, 152 Κατωπόδης Γεράσιμος 351 Κατωπόδης Θεοφάνης 57, 347 Κατωπόδης Μάριος 289 Κατωπόδης Σάββας 348 Κατωχώρι 151, 152 Κελεσίδης Θωμάς 293 Κέρκυρα 19, 21, 20, 25, 28, 63, 77, 78,

100, 144, 149, 156, 161, 162, 165, 304, 321

Κεφαλληνία (Κεφαλονιά) 24, 25, 28, 77, 156, 161, 162, 165

Κιτσάκης Κωνσταντίνος 297 Κίτσου Νίκη 319 Κόγκα Λίζα 324 Κόκκινης 149 Κολυβάς Νικόλαος 31 Κομηλιό 151, 152 Κόνδαρη (οικία) 348 Κονιδάρη Σοφία 300, 325 Κονοπίνα 153 Κοντάραινα 151, 152 Κοντογεώργης Παναγιώτης 39, 299, 304 Κοντογιάννης Αναστάσιος 297 Κοντογιώργης Διονύσιος 312 Κοντογούρης Ανδρέας 329

Κοντογούρης Ηλίας 287 Κορπή 153 Κοτζιάς (χαρτοπωλείο) 331 Κουκοβίνος Κωνσταντίνος 297 Κουνιάκης Γεράσιμος 318, 348, 351 Κουνιάκης Διονύσιος 337 Κουνιάκης Σπυρίδων 335 Κουρκουμέλης Νικόλαος 23, 24, Κούρτης Χαράλαμπος 297 Κούρτιος Ερρίκος 322 Κουτρουμπής Χρήστος βλ. Αντύπας-

Κουτρουμπής Χρήστος 328 Κοψιδάς Δημήτριος 289 Κοψιδάς Σπυρίδων 297 Κτενάς Πάνος 287, 290 Κυκλάδες 77

Λαζαράτα 151, 152 Λάζαρη Σεβαστή 72, 150 Λάζαρης Απόστολος 348 Λάζαρης Νικόλαος 31 Λακωνία 75, 76, 77 Λαλαφράγκος Ζώης 319 Λάππας Κώστας 41 Λάρισα 77 Λεκατσάς Ευστάθιος 318 Λεκατσάς Σπυρίδων 33 Λευκαδίτικη Εστία 348 Ληξούρι 21 Λιβαδάς Δημήτρης 347 Λιβάδι Καρυάς 18 Λιβιτσάνος Αθανάσιος 347 Λογιστική (μάθημα) 46 Λογοθέτης Γεώργιος 288 Λονδίνο 75 Λουκόπουλος Βασίλειος (εκδόσεις) 315 Λουκόπουλος Διονύσιος (εκδόσεις) 315 Λύκειο διτάξιο 35, 36 Λύκειο Πρακτικό 34, 35

Μαλακάσης Δήμος 83, 87, 88, 89, 90 Μαλακάσης Πρόδρομος 314 Μαλτέζοι 148 Μανάρης Σπυρίδων 39, 304 Μανιάκης Μ. 348 Μανόπουλος Χρίστος 314 Μανούδης Αναστάσιος 348, 351

Μανωλίτσης Ευστάθιος 315 Μανωλίτσης Ιωάννης 32 Μαραγκού Σμύρνη 348 Μαραντοχώρι 151, 152 Μαρίνος Αριστόδημος 311 Ματσιάρης Δομήνικος 58 Μαυρίδης Νίκος 348 Μαυροκέφαλος Αναστάσιος 335 Μαυροκέφαλος Παναγιώτης 29 Μαυρομμάτης Ιωάννης 33 Μαχαιράς Κωνσταντίνος 153 Μεγανήσι 99, 152 Μελάς Σπύρος 348, 356 Μελάς Σπύρος βλ. Ροντογιάννης Σπύρος Μελαχροινίδης Νικόλαος 290 Μελισσηνός Διονύσιος 39 Μελλάς Χαράλαμπος 31 Μεσόγειος θάλασσα 50, 54 Μεσσήνης Δημήτριος 70 Μεσσηνία 77 Μεταλλινού Δ. 348 Μεταξάς Νικόλαος 32 Μικρά Ασία 69 Μονή Αγίου Γεωργίου στο Μπισά 18

Αγίου Γεωργίου στους Σκάρους 19 Αγίου Ιωάννη στο Λιβάδι 18 Ασωμάτων 18 Κόκκινης Εκκλησιάς 18 Φανερωμένης 19

Μπαμπίνη 153 Μπλαντζώνης Γρηγόριος 292 Μπολύνια 39 Μπουρνιά Αικατερίνη 331 Μυσίρης Κωνσταντίνος 313, 349 Μύτικας 33, 67, 68, 153, 155, 160, 161,

164, 334 Μωραΐτης Ανδρέας 330 Μωραΐτου Διονυσία 313

Ναννούντσης Βικέντιος (Nannunzi V.) 58, 304

Ναυτική (μάθημα) 46 Νικόδημος Παναγιώτης 348 Νιοχώρι 151, 152 Ντίνου Ελένη 314 Νυδρί 151, 152

Nannunci V. βλ. Ναννούτσης Βικέντιος

Ξηρόμερο 33, 153

Οθωμανικό Κράτος 157 ΟTE (κτήριο) 37

Πάλαιρος (Ζαβέρδα) 32, 33, 67, 68, 99, 153, 155, 160, 164

Παλιάμπελα 153, 155, 334 Πάλλης (χαρτοπωλείο) 331 Πάλλης Α. (τυπογράφος) 312, 330 Παναγία των Ξένων 37, 39, 40 Πανάς Νικόλαος 304 Πάνθεον (κινηματογράφος) 348 Παξοί 78, 100, 156, 161. 165 Παπαγεωργίου Ιωάννης 348 Παπαδάκη-Σταύρακα Νίτσα 349 Παπαδάτος Ιωάννης 349 Παπαδία-Λάλα Αναστασία 85 Παπουτσόπουλος Ελευθέριος 293 Παρθεναγωγεία Ανώτερα 113 Παρθεναγωγείο Ανώτερο Ερμούπολης 113 Παρισίων Συνθήκη (1815) 19 Πελοπόννησος 78 Περατιά 152, 155, 164 Περδικάρης Κ. 348 Πετρής Νικόλαος 331 Πετρίδης Π. 19 Πετρίτης Θεόδωρος 335 Πηγαδησάνοι 151, 152 Πήλικας Σπυρίδων 329 Πινακοχώρι 151, 152 Πιτσαδιώτης Αθανάσιος 292 Πλαγιά 152, 155, 164 Πλατύστομα 151, 152 Πογωνιά 152 Πολίτης Θ. 348 Πόντος 69, 157 Πόρος 151, 152

Ποταμιάνος Κωνσταντίνος 299 Πρέβεζα 152, 157, 162, 164, 165 Πρεμεντινού 151, 152 Προκαταρκτικό Σχολείο Λευκάδος (Scuola

Primaria) 12, 17, 18, 19, 20, 272 Τμήμα Γραμματικής 18 Τμήμα Φιλολογίας 18, 19

Τμήμα Φιλοσοφίας 18, 19

Parlamento 22

Ραυτόπουλος Λεωνίδας 289 Ρεκατσίνας Γεράσιμος 337 Ρέντζος Ιωάννης 350 Ρηγοπούλου Χ. 348 Ρητορική (μάθημα) 203, 204 Ρητορική και Σύνθεση (μάθημα) 45 Ρίκης Έκτωρ 63 Ροντογιάννης Γεώργιος Π. 349, 351 Ροντογιάννης Πάνος Γ. 9, 10, 24, 30, 31,

60, 63, 64, 72, 78, 87, 88, 90, 99, 102, 158. 159, 272, 348, 351, 381

Ροντογιάννης Σπύρος Γ. (Μελάς Σπύρος) 348

Σάννον Ροβέρτος 58 Σάντας Γεράσιμος 348 Σάντας Ευστάθιος 348 Σάντας Νικόλαος 287, 291 Σβορώνος Νικόλαος 350, 351, 380, 381 Σερεπίσιος Κωνσταντίνος 351, 381 Σιδέρη Αλόη 60 Σικελιανός Άγγελος 9, 348, 350, 375, 376,

377 Σικελιανός Ιωάννης 39, 56, 347 Σινώπη 157, 162 Σιώρης Ιωάννης 347 Σκιαγραφία (μάθημα) 45, 46 Σκιαδαρέσης Περικλής 317 Σκιαδάς Κλεόβουλος 296 Σκλάβαινα 153 Σκλαβενίτης Τριαντάφυλος 11, 12, 14, 83 Σκλαπάνης Γεώργιος 18, 19 Σκληρός Γεώργιος 31 Σκληρός Σπυρίδων 289 Σκορπιός 152 Σκουρής Δημήτριος 317 Σκυριανός Βασίλειος 334 Σολαίρ (Solair) Ιωάννης 39, 58, 304 Σολδάτος Αθανάσιος 348, 351 Σολδάτος Γεώργιος 317 Σολδάτος Σπυρίδων 288 Σούνδιας Γεώργιος 19 Σπανόπουλος Πολυζώης 29, 299, 349

Σπανοχώρι 151, 152 Σπάρτο 153 Σπαρτοχώρι 151, 152 Σπυρόπουλος Δημήτριος 348 Σπυροπούλου Ανδρομάχη 288 Σταματέλλος Θεοδόσιος 348, 351 Σταματέλος Ιωάννης 29, 39, 305 Σταματέλος Κωνσταντίνος 316 Σταματέλος Νικόλαος 348, 349 Σταματόπουλος Αλέξιος 83 Σταματόπουλος Ανδρέας 83 Σταματόπουλων οικογένεια 82 Σταμουλάτος Γεώργιος 32 Στάνος 153 Σταύρακας Ευστάθιος 316 Σταυρινίδης Πέτρος 39 Σταυρόπουλος Σταύρος 312 Στεργιόπουλος Γεώργιος 319 Στεφανίτης Δημήτριος 334 Στεφανίτσης Γεώργιος 299, 304 Στεφανίτσης Σπυρίδων 312 Στραγαλινός Δημήτριος 335 Στρατούλης Κωνσταντίνος 304 Σύβοτα 151, 152 Σύβρος 86, 151, 152 Συκιώτης Ν. 348 Σύνταγμα 1917 19 Σχολείο Κορασίδων Λευκάδος 146 Σχολική Εφορεία 325, 326, 327, 328

Senato 22 Solair Ιωάννης βλ. Σολαίρ Ιωάννης

Ταπραντζής Δημήτριος 312 Τετράδης Χρήστος 348 Τζεβελέκη Τζένη 348 Τζεφριός Δημήτριος 319 Τζουλάτης 149 Τίλσιτ (συνθήκη) 18 Τοπική Κυβέρνηση (Reggenza) 17 Τούμπας Ιωάννης 43, 299, 304 Τρανός Σπυρίδων 348, 351 Τρίκαλα 77 Τρύφος Ευστάθιος 334 Τσαγκαρόπουλος Σπυρίδων 318 Τσακαλώτος Πάνος 311 Τσαούσης Ν. 347

Τσαρλαμπά-Κακλαμάνη Βιβέτ 347, 348 Τσερές Δημήτρης 38, 58, 347 Τσιπροόδης Σπυρίδων 32 Τσίριμπας Αντώνιος 348 Τσουκαλάδες 151, 152 Τσουκαλάς Κωνσταντίνος 13, 14, 53, 60,

74, 75, 76, 77, 78, 97, 98, 100, 103, 107, 108, 109, 112, 149

Τσούτσινος Θεοχάρης 325 Τυπάλδος Αγγελος 336 Τυπάλδος-Ιακωβάτος Γεώργιος 49

Trieste 286, 299, 305

Φατούρος Δημοσθένης 32 Φατούρος Ευάγγελος 348 Φερεντίνου Θεοδώρα 292, 294 Φερτάκης Κωνσταντίνος 350 Φέτσης Θεοδόσιος 348 Φέτσης Σπυρίδων 63, 304 Φθιώτιδα 77, 78 Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία 113 Φίλιου Ε. 348 Φίλιππας Δημήτριος 324 Φίλιππας Δημοσθένης 317 Φιλολογικό Φροντιστήριο Φιλοσοφικής

Αθηνών 41 Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών 39, 40, 42, 55,

56 Τμήμα Μαθηματικό 40, 42 Τμήμα Φιλολογικό 40, 41, 42 Τμήμα Φυσικό 40, 42

Φούρος Σπυραντώνης 296 Φραγκίδης Εμμανουήλ 322 Φραγκόπουλος Παναγιώτης 335 Φραγκουδάκη Άννα 165 Φρύνι 151, 152 Φτερνό 151, 152 Φύσσας Πανταζής 334 Φωτεινός Ευθύμιος 330 Φωτεινός Ευστάθιος 298

Χαλικιάς Γεώργιος 31, 313 Χαλικιάς Δημήτριος 291 Χαλικιάς Χριστόδουλος 292 Χαλκιερά Ισμήνη 323 Χαλκιοπούλου Φωτεινή 296 Χαμοσφακίδης Σταύρος 320 Χαραδιάτικα 151, 152 Χαραμόγλειος Βιβλιοθήκη 348 Χαριτόπουλος Σπυρίδων 313 Χορτάτα 151, 152 Χόρτης Γεώργιος 316, 317 Χρησμάς Κωνσταντίνος 294 Χρηστιάς Ελευθέριος 290 Χρυσοβίτσα 153

Ψαλίδας Αθανάσιος 9, 39, 61, 63, 73, 349, 357, 304

Ψαλτάκης Ιωάννης 348

Wassan Ιωάννης 18

Young John 27

Dimitris Sp. Tseres

High School E d u c a t i o n on Lefkadfa 1829-1929 Processed data relating to teachers and pupils Catalogue from the archive of the Gymnasium

and the Greek School

SUMMARY

This book is based on thorough-going research in the archives, all the mate-rial from which is assembled on the CD-Rom that accompanies the book. This material consists of:

a) The lists, by school year, of the teaching staff of the Gymnasium of Lefkada (1829-1960) and the Greek School of Lefkada (1866-1929) and the corresponding alphabetical index.

b) An alphabetical list of pupils of the Gymnasium of Lefkada (1829-1929) and of the Greek School of Lefkada (1866-1929), which includes their place of origin, the profession of their father, the year of study by grade, age, an-nual conduct, and end-of-year results of every pupil. There is also a list of pupils by school year, which contains the same information.

The search engine makes it possible to identify and search for details from all possible entries in the stored material. The same details have also been up-loaded on to the Internet, to the site www.iaen.gr. see documentation.

This data is the basis for the texts that constitute the second part of the book, in which numerous details are recorded and correlated relating to the teachers who served in the Gymnasium in the Greek School of Lefkada in the years 1829-1929 and, above all, the pupils who studied at these schools dur-ing the same period of time.

The first part of the book begins with a short introduction to the history of education in the Ionian islands and the Greek state, which is followed by a "reading" of these texts - that is, an attempted interpretation of the phe-nomena recorded in them. First, with regard to the teaching staff:

The typical qualifications of the teachers at the Gymnasium and at the Greek School, as defined by the responsible state organization for the period 1829-1960, are examined, and it is noted that these qualifications were up-graded with the passage of time.

After this, there is an examination of the number and specialities of the teachers who served in the high schools of Lefkada, from which it emerges that their number steadily increases and also that the main weight falls on courses in literature. A difference is detected between the final phase of the Ionian period, which shows a more practical direction, and the period after Unification, which reveals the opposite.

Finally, an examination of the place of origin of the teachers leads to the striking conclusion that in the Gymnasium, teachers whose origins were out-side Lefkada were more numerous then those who came from the island it-self, that is to say, Lefkada does not appear to have produced enough teach-ers to staff its Gymnasium at this period. In contrast, the majority of the teach-ers at the Greek School came from Lefkada.

With regard to the pupils: Persistent study of the possibility of access to the high schools of Lefkada,

and of the progress within the school of the pupils (advancement and dismissal, rejection, interruption of studies) provides sound evidence for the fact that:

a) In absolute terms, these magnitudes improve steadily, although at the same time there are occasional, explicable reductions.

b) When compared with the percentages in Greece as a whole, the num-ber of pupils in secondary education on Lefkada, despite the occasional de-cline, increases steadily, and the rate of increase becomes much stronger in the early decades of the twentieth century. This observation contrasts with the po-sition adopted by K. Tsoukalas, that the number of pupils increased steadily in Greece until 1911 and declined from 1911 to 1930.

c) The percentages for Lefkada are lower then those for most parts of Greece, on the basis of the evidence cited for them by Tsoukalas. Tsoukalas in-terprets this difference with the argument that the local landed aristocracy nev-er became reconciled to public education and had the larger part of its chil-dren educated privately, or at home - this happened more on Corfu and Za-kynthos, where the land-owning system was stronger and better organized and only to a lesser extent on Lefkada and Paxi, where the system was looser.

There follows a study of the relationship between the access of pupils to high-school education and their social origins, which suggests that the chil-dren of the economically and socially privileged classes — that is to say, the children of landowners, merchants, civil servants, and those who practiced a profession of some prestige (lawyer, doctor, pharmacists, etc) - had greater

access. Over time, of course, different trends emerge within this privileged bloc, as well as a rise in the percentage of the socially weaker groups. It is interesting to note that the percentage of children of landowners who studied in high schools is very great - particularly at the Gymnasium. This indis-putable conclusion contrasts with Tsoukalas's assertion that Ionian landown-ers were reluctant to send their children to public high schools.

Next, study of the relationship between the access of pupils to high-school education and their gender, reveals clearly that, in general, access for girls was much more difficult than access for boys, for specific economic, social and cul-tural reasons. However, it was more difficult for girls from poorer social class-es who lived further away from the city, that is, daughters of farmers, and al-so for daughters of landowners and clergy. Certainly the landowners and cler-gy were negatively influenced by the negative stereotypes of the women, and this emerges more strongly in the case of the Gymnasium.

As for the place of origin of the pupils: the existing evidence reveals that pupils from the town of Lefkada performed better then pupils from the coun-tryside, a circumstance that lends further support to the idea that social ori-gins influenced access to high-school education. With the passage of time, however, this gap is reduced and at the end of the period under examination the two magnitudes were in balance (and, if pupils from Akarnania are added, the "peasant" element was clearly in the majority), a circumstance that points clearly to major changes in the economic and social power of town dwellers and villagers. The largest influxes from outside Lefkada were from Akarna-nia. These were non-existent at the time of the Ionian Republic but increased rapidly after Unification, and have made Akarnania the educational (and oth-er), hinterland of Lefkada down to the present day. The influxes from other parts of Greece are what one would expect: reasonable enough from the Ion-ian islands (though continuously diminishing), appreciable from nearby Pre-veza, and few and occasional from other parts of Greece.

Finally, an examination of the relationship between social origin and the performance of the pupils shows that there is no direct causal link between the two magnitudes, because in these societies there was systematic pre-selection of those who were to study in high schools: only talented students were se-lected, who could guarantee a successful high school career, and who were obliged to undergo a series of entrance or grading examinations to enrol in the Greek School. Additionally, new stricter examinations had been instituted by the Greek state for the Gymnasium. This harsh educational "Darwinian selec-tion" did not allow the connection between social origin and school perfor-mance to become apparent - though it can easily be seen in the modern age of "mass" education.

The third part of the book includes the catalogue of the archive of the Gymnasium of Lefkada (1829-1980) and of the Greek School of Lefkada (1866-1929).

From the above it emerges that the book moves at the level of the elabo-ration of specific quantitative data and rarely penetrates into the "internal structure of the school mechanism" or the "ideological content of teaching". This parameter would only be of interest to the "monograph" of a school if it could identify on Lefkada evidence that indicated the dividing line between the local and the general, either in their convergences or in their divergences.

It is well known that thoroughgoing monographs on modern Greek edu-cation - that is, studies of the infrastructure based on the archive material of the schools - are rare. This deficiency prevents the historian of modern Greek education from standing on solid ground and testing his research hypothesis. In other words, in the absence of such studies, synthetic works are left hov-ering in space. From this point of view I believe that the present work is a small yet original and worthwhile contribution not only at the local but also at the national level.

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

Πρόλογος 9

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Α. ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ: Το ιστορικό - νομοθετικό - διοικητικό πλαίσιο

I. Επτάνησος Πολιτεία (1800-1807) 17 II. Γαλλική κατοχή (1807-1810) 18

III. Αγγλική κατοχή (1810-1816) 19 IV. Ιόνιο Κράτος (1817-1864) 19

1. Προκαταρκτικό Σχολείο Λευκάδος (1817-1825) 20 2. Δευτερεύον Σχολείο Λευκάδος (1817-1857) 20 3. Λύκειο Λευκάδος (1857-1866) 27

V. Μετά την Ένωση (1866-1960) 29 1. Τριτάξιο μικτό Ελληνικό Σχολείο- Τετρατάξιο μικτό Γυμνά-

σιο (1866-1929) 29 2. Εξατάξιο μικτό Γυμνάσιο (1929-1960) - κατάργηση Ελληνι-

κού Σχολείου 34

Β. ΤΑ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΜΕΝΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

I. ΤΟ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ

Α. ΤΑ ΤΥΠΙΚΑ ΠΡΟΣΟΝΤΑ ΤΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΗ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΟΔΙΔΑΣΚΑΛΟΥ

1. Τα τυπικά προσόντα του καθηγητή στο Ιόνιο Κράτος (1829-1866) 38 2. Τα τυπικά προσόντα του καθηγητή του τετραταξίου Γυμνασίου

(1829-1866) 39

3. Τα τυπικά προσόντα του δασκάλου του Ελληνικού Σχολείου (1829-1866) 41

Β. ΠΟΣΟΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ: ΑΡΙΘΜΟΣ ΚΑΙ ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΕΣ ΤΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ

1. Καθηγητές του Γυμνασίου Λευκάδος επί Ιονίου Κράτους (1829-1866) 42

2. Καθηγητές του Γυμνασίου Λευκάδος στη διαχρονία 1829-1929 51 3. Δάσκαλοι του Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος (1866-1929) 55

Γ. Ο ΤΟΠΟΣ ΚΑΤΑΓΩΓΗΣ ΤΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ

1. Τόπος καταγωγής των καθηγητών του Γυμνασίου Λευκάδος στη διαχρονία 1829-1929 58

2. Τόπος καταγωγής των δασκάλων του Ελληνικού Σχολείου Λευκά-δος (1866-1929) 59

II. ΤΟ ΜΑΘΗΤΙΚΟ ΔΥΝΑΜΙΚΟ

Α. Η ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΚΑΙ Η ΕΝΔΟΣΧΟΛΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ

(ΠΡΟΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΑΠΟΛΥΣΗ - ΑΠΟΡΡΙΨΗ - ΔΙΑΚΟΠΗ ΦΟΙΤΗΣΗΣ)

1. Η επεξεργασία των στοιχείων του μαθητικού δυναμικού της Λευ-κάδας 60 α) Επί Ιονίου Κράτους: Δευτερεύον Σχολείο και Λύκειο Λευκά-

δος 60 β) Μετά την Ένωση: Τετρατάξιο μικτό Γυμνάσιο Λευκάδος 64 γ) Μετά την Ένωση: Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος 67

2. Σύγκριση του μαθητικού πληθυσμού της μέσης εκπαίδευσης της Λευκάδας με το συνολικό πληθυσμό της νήσου 72

3. Σύγκριση του μαθητικού πληθυσμού της μέσης εκπαίδευσης της Λευκάδας με τον αντίστοιχο μαθητικό πληθυσμό της ελληνικής επικράτειας 74

4. Σύγκριση του μαθητικού πληθυσμού της μέσης εκπαίδευσης της Λευκάδας με τον αντίστοιχο μαθητικό πληθυσμό άλλων γεωγρα-φικών περιοχών της Ελλάδας 76

Β. Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ

1. Εισαγωγικά 78 α) Αναγκαίες διευκρινίσεις για την ομαδοποίηση των επαγγελ-

μάτων 78 β) Συνοπτικό διάγραμμα της κοινωνίας της Λευκάδας, 1829-1929 85

2. Η κοινωνική προέλευση των μαθητών του Γυμνασίου (και των δυο φύλων αδιακρίτως) συνολικά στη διαχρονία 1829-1929 96

3. Η κοινωνική προέλευση των μαθητών του Γυμνασίου (και των δύο φύλων αδιακρίτως) στη διαχρονική της εξέλιξη: σύγκριση των στοιχείων επί Ιονίου Κράτους και μετά την Ένωση 101

4. Η κοινωνική προέλευση των μαθητών (και των δύο φύλων αδια-κρίτως) του Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 106

5. Σύγκριση της κοινωνικής προέλευσης των μαθητών (και των δύο φύλων αδιακρίτως) του Ελληνικού Σχολείου και των μαθητών του Γυμνασίου Λευκάδος 109

6. Κοινωνική προέλευση και φύλο των μαθητών 113 Α) Οι θήλεις σε σύγκριση με τους άρρενες στο πλαίσιο της κάθε

επαγγελματικής ομάδας 1. Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος 114 2. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος 123 3. Σύγκριση των δεδομένων του Γυμνασίου και του Ελληνι-

κού Σχολείου Λευκάδος 133 Β) Η κατανομή των θηλέων με βάση την κοινωνική τους προέλευση

1. Τετρατάξιο Γυμνάσιο Λευκάδος 136 2. Ελληνικό Σχολείο Λευκάδος 139 3. Σύγκριση δεδομένων Γυμνασίου και Ελληνικού Σχολείου

Λ ε υ κ ά δ ο ς 141 7. Αγορά βιβλίων και κοινωνική προέλευση των μαθητών στο Δευ-

τερεύον Σχολείο Λευκάδος: 1843-1853 144

Γ. Ο ΤΟΠΟΣ ΚΑΤΑΓΩΓΗΣ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ

Επί Ιονίου Κράτους (1829-1866) 1. Ομαδοποίηση του τόπου καταγωγής των μαθητών 147 2. Τόπος καταγωγής των μαθητών του Δευτερεύοντος Σχολείου και

του Λυκείου Λευκάδος 148 α) Λευκάδιοι μαθητές 148 β) Μαθητές από τα άλλα νησιά του Ιονίου 149 γ) Μαθητές από την αλλοδαπή και το Ελληνικό Κράτος 149 δ) Διάκριση πόλης-υπαίθρου 150

Μετά την Ένωση (1866-1929) 1. Ομαδοποίηση του τόπου καταγωγής των μαθητών 150 2. Τόπος καταγωγής των μαθητών του τετραταξίου Γυμνασίου Λευ-

κάδος 154 α) Μαθητές από την Ακαρνανία 154 β) Μαθητές από τα άλλα νησιά του Ιονίου 156 γ) Μαθητές από την Αθήνα και την υπόλοιπη Ελλάδα 157 δ) Διάκριση πόλης-υπαίθρου 158

3. Τόπος καταγωγής των μαθητών του Ελληνικού Σχολείου Λευκά-δος 160 α) Μαθητές από την Ακαρνανία 160 β) Μαθητές από τα άλλα νησιά του Ιονίου 161 γ) Μαθητές από την Αθήνα και την υπόλοιπη Ελλάδα 162 δ) Διάκριση πόλης-υπαίθρου 162

Δ. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΠΙΔΟΣΗ

Επί Ιονίου Κράτους (1829-1866) Σχέση κοινωνικής προέλευσης και σχολικής επίδοσης των μαθητών

του Δευτερεύοντος Σχολείου και του Λυκείου Λευκάδος 166

Μετά την Ένωση (1866-1929) Μεθοδολογικές διευκρινίσεις 169 1. Σχέση κοινωνικής προέλευσης και σχολικής επίδοσης των μαθη-

τών (και των δύο φύλων αδιακρίτως) του τετραταξίου Γυμνασί-ου Λευκάδος 170

2. Σχέση κοινωνικής προέλευσης και σχολικής επίδοσης των μαθη-τών (και των δύο φύλων αδιακρίτως) του Ελληνικού Σχολείου Λευ-κάδος 178

3. Σύγκριση της σχέσης κοινωνικής προέλευσης και σχολικής επίδο-σης των μαθητών (και των δύο φύλων αδιακρίτως) του τετρατα-ξίου Γυμνασίου και του Ελληνικού Σχολείου Λευκάδος 186

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

ΤΑ ΓΡΑΦΗΜΑΤΑ 191

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ TOT ΑΡΧΕΙΟΥ ΤΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ ΛΕΥΚΑΔΟΣ

Α. Η ΣΥΝΤΑΞΗ ΚΑΙ Η ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ 1. Η ιστορία του Αρχείου 271 2. Ο κατάλογος του Αρχείου 272

α) Το υλικό 272 β) Η κατάταξη του υλικού και το διάγραμμα ταξινόμησης 273 γ) Ο πίνακας αντιστοίχισης 274 δ) Η σύνταξη του Καταλόγου 275

Β. ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗΣ 277

Γ. ΠΙΝΑΚΑΣ ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΣΗΣ ΤΩΝ ΠΑΛΑΙΩΝ ΚΑΙ ΝΕΩΝ α.α. ΤΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ 284

Δ. ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ 286

I. ΓΥΜΝΑΣΙΟ

Α. ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ 1. Γενικοί Έλεγχοι αρ. 1-11 286 2. Ειδικοί Έλεγχοι αρ. 12-35 290 3. Βιβλία Πράξεων αρ. 36-53 299 4. Πρωτόκολλα Αλληλογραφίας αρ. 54- 78 304 5. Μαθητολόγια αρ. 79-95 311 6. Βιβλία Πιστοποιητικών Σπουδής αρ. 96-103 317 7. Διάφορα αρ. 104-116 320

Β. ΑΡΧΕΙΟ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΕΦΟΡΕΙΑΣ 1. Βιβλία Πράξεων αρ. 117-124 325 2. Πρωτόκολλα Αλληλογραφίας αρ. 125 327 3. Βιβλίο Ταμείου αρ. 126 328 4. Επιλογή υποτρόφων κληροδοτήματος Κουτρουμπή αρ. 127 328

II. ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

1. Γενικοί Έλεγχοι αρ. 128-131 329 2. Ειδικοί Έλεγχοι αρ. 132-134 330 3. Βιβλία Πράξεων αρ. 135-137 332

4. Πρωτόκολλα Αλληλογραφίας αρ. 138-139 333 5. Μαθητολόγια αρ. 140-145 333 6. Βιβλία Πιστοποιητικών Σπουδής αρ. 146-149 336 7. Διάφορα αρ. 150-151 337

339

ΕΙΚΟΝΕΣ - ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ 345

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ 385

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ 389

395

SUMMARY 405

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 409

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΗΣ ΒΑΣΗΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΣΕ CD-ROM

Α. ΔΙΔΑΚΤΙΚΟ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ 1. Καθηγητές Γυμνασίου ανά σχολικό έτος (1829-1960) 2. Αλφαβητικό Ευρετήριο Καθηγητών Γυμνασίου (1829-1960) 3. Δάσκαλοι Ελληνικού Σχολείου ανά σχολικό έτος (1866-1929) 4. Αλφαβητικό Ευρετήριο Δασκάλων Ελληνικού Σχολείου (1866-1929) 5. Κατάλογος Διευθυντών Γυμνασίου (1829-1960)

Β. ΜΑΘΗΤΙΚΟ ΔΥΝΑΜΙΚΟ 1. Αλφαβητικό Μητρώο Μαθητών Γυμνασίου (1829-1929) 2. Αλφαβητικό Μητρώο Μαθητών Ελληνικού Σχολείου (1866-1929)

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΝΕΟΛΑΙΑΣ

ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΑ

1. Πρακτικά τον Διεθνούς Συμποσίου Ιστορικότητα της παιδικής ηλικίας και της νεότητας, τ. Α'- Β', 1986, σ. 725.

2. Σιδηρούλα Ζιώγου-Καραστεργίου, Η Μέση Εκπαίδευση των κορι-τσιών στην Ελλάδα (1830-1893), 1986, σ. 467.

3. Γιώργος Παπαγεωργίου, Η μαθητεία στα επαγγέλματα (16ος-20ός αι.), 1986, σ. 192.

4. Ματούλα Τομαρά-Σιδέρη - Νίκος Σιδερής, Συγκρότηση και διαδοχή των γενεών στην Ελλάδα του 19ου αιώνα: η δημογραφική τύχη της νεότητας, 1986, σ. 231.

5. Κώστας Τσικνάκης, Ελληνικός νεανικός τύπος (1915-1936). Καταγρα-φή, 1986, σ. 804.

6. Actes du Colloque International Historicité de l'enfance et de la jeunesse, 1986, a. 709.

7. José Gentil Da Silva, L ' historicité de l'enfance et de la jeunesse dans la production historique récente, 1986, σ. 119.

8. Ελένη Καλαφάτη, Τα σχολικά κτίρια της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης (1821 -1929). Από τις προδιαγραφές στον προγραμματισμό, 1988, σ. 278+88 πίνα-κες.

9. Αλεξάνδρα Μπακαλάκη - Ελένη Ελεγμίτου, Η εκπαίδευση «εις τα του οίκου» και τα γυναικεία καθήκοντα (1830-1929), 1987, σ. 302.

10. Οντέτ Βαρών, Ελληνικός νεανικός τύπος (1941-1945). Καταγραφή, τ. Α'- Β', 1987, σ. ρε'+ 828.

11. Ελένη Φουρναράκη, Εκπαίδευση και αγωγή των κοριτσιών, Ελληνικοί προβληματισμοί (1830-1910). Ένα Ανθολόγιο, 1987, σ. 630.

12. Μάρθα Καρπόζηλου, Ελληνικός νεανικός τύπος (1830-1914). Καταγρα-φή, 1987, σ. 205.

13. Ελένη Μαχαίρα, Η Νεολαία της 4ης Αυγούστου. Φωτο-γραφές, 1987, σ. 216.

14. Χρήστος Γ. Κωνσταντινόπουλος, Η μαθητεία στις κομπανίες των χτι-στών της Πελοποννήσου, 1987, σ. 136.

15. Βίκυ Πάτσιου, Η «Διάπλασις των Παίδων» (1879-1922). Το πρότυπο και η συγκρότηση του, 1987, σ. 236.

16. Κώστας Σοφιανός, Το νομικό καθεστώς της παιδικής ηλικίας και της νε-ότητας (1833-1900), τ. Α'- Β', 1988, σ. ιη'+1055.

17. Δαυίδ Αντωνίου, Γα προγράμματα της Μέσης Εκπαίδευσης (1833-1929), τ. Α', 1987, σ. 759, τ. Β', 1988, σ. 960, τ. Γ', 1989, σ. 487.

18. Χριστίνα Κουλούρη, Ιστορία και Γεωγραφία στα ελληνικά σχολεία (1834-1914). Ανθολόγιο κειμένων - Βιβλιογραφία σχολικών εγχειριδίων, 1988, σ. 789.

19. Πρακτικά του Διεθνούς Συμποσίου Πανεπιστήμιο: Ιδεολογία και Παιδεία. Ιστορική διάσταση και προοπτικές, τ. Α'-Β', 1989, σ. 657.

20. Χαράλαμπος Χάριτος, Το Παρθεναγωγείο του Βόλου, 1989, τ. Α', σ. 400,τ. Β' ,σ. 467.

21. Αλόη Σιδερή, Έλληνες φοιτητές στο Πανεπιστήμιο της Πίζας (1806-1861), τ. Α', 1989, σ. 404, τ. Β', 1989-1994, σ. 405-687.

22. P. Moullas, Les concours poétiques de l'Université d'Athènes 1851-1877, 1989, σ. 488.

23. Άννα Αγγελοπούλου - Αίγλη Μπρούσκου, Επεξεργασία παραμυθιακών τύπων και παραλλαγών AT 700-749 <(Γεωργίου Α. Μέγα, Κατάλογος Ελληνικών Παραμυθιών -2> , 1994, σ. 271.

24. Δημήτρης I. Κυρτάτας, Παιδαγωγός. Η ηθική διαπαιδαγώγηση στην ύστερη ελληνική αρχαιότητα, 1994, σ. 183.

25. Βασιλική Μπόμπου-Σταμάτη, Τα καταστατικά του Σωματείου (Nazione) των Ελλήνων φοιτητών του Πανεπιστημίου της Πάδοβας (17ος-18ος αι.), 1995, σ. 215.

26. Anna Angélopoulou - Aegli Brouskou, Catalogue raisonné des Contes Grecs: types et versions AT 700-749 <Archives Georges A. Mégas. Catalogue du Conte Grec - 2>, 1995, σ. 285.

27. Μιχάλης Ρηγίνος, Μορφές παιδικής εργασίας στη βιομηχανία και τη βιο-τεχνία (1870-1940), 1995, σ. 173.

28. Λία Παπαδάκη, Το εφηβικό πρότυπο και η Δελφική Προσπάθεια του Άγγελου Σικελιανού, 1995, σ. 159.

29. Μαρία Κορασίδου, Οι άθλιοι των Αθηνών και οι θεραπευτές τους. Φτώχεια και φιλανθρωπία στην ελληνική πρωτεύουσα το 19ο αιώνα, 1995, σ. 263.

30. Αντωνία Κιουσοπούλου, Χρόνος και ηλικίες στη βυζαντινή κοινωνία. Η κλίμακα των ηλικιών από τα αγιολογικά κείμενα της μέσης εποχής (7ος-11ος αι.), 1997, σ. 167.

31. Γιάννης Κόκκωνας, Οι μαθητές του Κεντρικού Σχολείου (1830-1834), 1997, σ. 809.

32. Χριστίνα Κουλούρη, Αθλητισμός και όψεις της αστικής κοινωνικότητας. Γυμναστικά και αθλητικά σωματεία (1870-1922), 1997, σ. 447.

33. Πρακτικά του Διεθνούς Συμποσίου Οι χρόνοι της Ιστορίας για μια ιστορία της παιδικής ηλικίας και της νεότητας, 1998, σ. 399+16 εικόνες.

34. Άννα Αγγελοπούλου - Αίγλη Μπρούσκου, Επεξεργασία παραμυθιακών τύπων και παραλλαγών AT 300-499 <( Γεωργίου Α. Μέγα, Κατάλογος Ελληνικών Παραμυθιών - 3>, τ. Α'- Β', 1999, σ. 975.

35. Δημήτρης Δημητρόπουλος - Ευδοκία Ολυμπίτου, Αρχείο του Κεντρι-κού Συμβουλίου της ΕΠΟΝ. Συλλογή Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας. Κατάλογοι και Ευρετήρια, 2000, σ. 263.

36. Αντωνία Μερτύρη, Η καλλιτεχνική εκπαίδευση των νέων (1836-1945), 2000, σ. 703.

37. Ζιζή Σαλίμπα, Γυναίκες εργάτριες στην ελληνική βιομηχανία και στη βιο-τεχνία (1870-1922λ 2002 και 22004, σ. 366.

38. Μαρία Παπαθανασίου, Μεγαλώνοντας στον ορεινό χώρο. Παιδιά και παιδική ηλικία στο Κροκύλειο Δωρίδας τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αι-ώνα, 2002, σ. 387.

39. Κώστας Λάππας, Πανεπιστήμιο και φοιτητές στην Ελλάδα κατά τον 19ο αιώνα, 2004, σ. 743.

40. Ελίζα-Άννα Δελβερούδη, Οι νέοι στις κωμωδίες του ελληνικού κινηματο-γράφου (1948-1974), 2004, σ. 560.

41. Άννα Αγγελοπούλου - Μαριάνθη Καπλάνογλου - Εμμανουέλα Κα-τρινάκη, Επεξεργασία παραμυθιακών τύπων και παραλλαγών AT 500-559 <Γεωργίου Α. Μέγα, Κατάλογος Ελληνικών Παραμυθιών -4> , 2004, σ. 511.

42. Βαγγέλης Δ. Καραμανωλάκης, Η συγκρότηση της ιστορικής επιστήμης και η διδασκαλία της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (1837-1932), 2006, σ. 551.

- Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας. Μελέτες, Τεκμήρια, Συνέδρια για την Ιστορία της Παιδικής Ηλικίας και της Νεότητας. Παρουσίαση του Ερευνητικού — Εκδοτικού Προγράμματος (1983-1989, 1994-2003) και 34 ψηφιοποιημένα βιβλία, CD-ROM, 2003.

- Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας Γενικής Γραμματείας Νέας Γε-νιάς, Ερευνητικό Πρόγραμμα. Διεθνή συμπόσια. Διαρκές σεμινάριο. Δη-μοσιεύματα. 1983-1989, 1994-2003, 2003 σ. 63.

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ TOY ΔΗΜΗΤΡΗ ΣΠ. ΤΣΕΡΕ Η ΜΕΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗ ΛΕΥΚΑΔΑ

1829-1929 ΤΕΣΣΑΡΑΚΟΣΤΟ ΤΡΙΤΟ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑ ΤΟΥ

ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΝΕΟΛΑΙΑΣ ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΘΗΚΕ, ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΔΕΤΗΘΗΚΕ ΣΤΙΣ «ΓΡΑΦΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ Γ. ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΣ Ε.Π.Ε.»

ΤΟΝ ΟΚΤΩΒΡΙΟ ΤΟΥ 2007 ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΗΣ ΓΕΝΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ

ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΣΟΦΙΑ ΚΡΟΚΙΔΗ